فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام جلد 4

مشخصات کتاب

‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

[الجزء الرابع]

[تتمة عاشورا: (نهاره)]

علیّ (الأکبر) بن الحسین بن علیّ علیهما السّلام‌

علیّ یعطی الأمان فیأبی‌

قال: و دعا رجل من أهل الشّام علیّ بن حسین الأکبر- و أمّه آمنة بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، و أمّها بنت أبی سفیان بن حرب- فقال: إنّ لک بأمیر المؤمنین قرابة و رحما، فإن شئت أمّنّاک، و امض حیث ما أحببت. فقال: أما و اللّه لقرابة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم کانت أولی أن ترعی من قرابة أبی سفیان. ثمّ کرّ علیه و هو یقول:
أنا علیّ بن حسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
من شمر و عمر و ابن الدّعیّ
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 73- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 58
و ولد الحسین بن علیّ بن أبی طالب: علیّا الأکبر، قتل بالطّفّ مع أبیه، و أمّه: آمنة أو لیلی «1» بنت أبی مرّة بن عروة «2» بن مسعود بن معتّب بن مالک بن معتّب بن عمرو بن سعد ابن عوف بن قسیّ، و أمّها: میمونة بنت أبی سفیان بن حرب بن أمیّة؛ و کان رجل من أهل العراق دعا علیّ بن الحسین الأکبر إلی الأمان، و قال له: «إنّ لک قرابة بأمیر المؤمنین
__________________________________________________
(1)- هکذا فی الأصلین. و قوله «آمنة» شکّ من المؤلّف. و الصّواب أنّ اسمها «لیلی» و قالا واحدا. و قد ذکرت فی «الإصابة» (7: 174) فی ترجمة أبیها، و کذلک فی «مقاتل الطّالبیّین» (ص 80).
(2)- فی الأصلین «عذرة» و هو خطأ من النّاسخین. بل هو «عروة بن مسعود الثّقفیّ» الصّحابیّ المعروف.
و ابنه أبو مرّة بن عروة» مترجم أیضا فی «الإصابة» (7: 174).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 2
- یعنی یزید بن معاویة- و نرید أن یرعی «1» هذا الرّحم! فإن شئت، أمّنّاک» فقال علیّ:
«لقرابة رسول اللّه- صلی اللّه علیه و سلم- أحقّ أن ترعی» ثمّ شدّ علیه، و هو یقول:
أنا علیّ بن حسین بن علیّ أنا، و بیت اللّه! أولی بالنّبیّ
من شمر و شبث و ابن الدّعیّ «2»
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 57
و جعل أصحاب عمر بن سعد ینادونهم فی الجواز إلیهم حتّی أنّهم نادوا علیّ بن الحسین علیه السّلام الأصغر.
و کان أخوه علیّ الأکبر علیه السّلام یومئذ علیلا لا یملک من نفسه شیئا.
قالوا له: إنّ لک قرابة من أمیر المؤمنین- یعنون یزید اللّعین- یریدون: أنّ میمونة بنت أبی سفیان جدّته لأمّه أمّ لیلی بنت مرّة، و أمّها میمونة بنت أبی سفیان «3».
قالوا له: فإن شئت آمنّاک، و صرت إلی الدّنیا.
قال لهم علیّ علیه السّلام: قرابة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أحقّ أن ترعی.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 152- 153
و لهذا [أمّه لیلی بنت أبی مرّة] ناداه رجل من أهل الشّام حین برز للقتال بین یدی أبیه صلوات اللّه علیه و قال له: إنّ لک رحما بأمیر المؤمنین- یعنی «4» یزید- فإن شئت أمّنّاک! و أراد بالرّحم جدّته «4»، فقال له: ویلکم لقرابة رسول الله صلّی اللّه علیه و اله أحقّ أن ترعی! و قاتل حتّی قتل.
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 58- 59- مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 117
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «برعی»].
(2)- هذه روایة البیت الثّالث فی الأصلین المنقول عنهما.
(3)- هکذا یذکر المؤلّف هنا و هو صحیح، و لکنّه فی الجزء الثّالث عشر یقول: إنّه و عبد اللّه بن الحسین و أمّهما: الرّباب بنت امرء القیس بن جابر بن کعب. أمّا بالنّسبة إلی اسم بنت أبی سفیان و هی رملة أمّ حبیبة، و لیس اسمها میمونة لأنّ میمونة بنت الحارث. أمّا رملة، فکانت تحت عبید اللّه بن جحش أسلمت مع زوجها، و هاجرت إلی الحبشة. و توفّی زوجها هناک بعد أن تنصّر، و تزوّجها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. توفّیت 44 ه. [و لکن رملة أمّ حبیبة لیست هی جدّته بل أختها].
(4- 4) [الحدائق الوردیّة: «یزید لعنه اللّه- و هو یزید رحم میمونة ابنة أبی سفیان- فإن شئت أمّنّاک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 3
من جهة أنّ لیلی أمّ الأکبر بنت میمونة ابنة أبی سفیان صاح رجل من القوم: یا علیّ! إنّ لک رحما بأمیر المؤمنین «یزید»، و نرید أن نرعی الرّحم، فإن شئت آمنّاک. قال علیه السّلام:
إنّ قرابة رسول الله صلّی اللّه علیه و اله أحقّ أن ترعی. ثمّ شدّ یرتجز معرفا بنفسه القدسیّة، و غایته السّامیة:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ أضرب بالسّیف أحامی عن أبی
ضرب غلام هاشمیّ قرشیّ
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 320- 321
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 4

جهاد الأکبر و استشهاده علیه السّلام‌

و علیّ بن الحسین الأکبر و أمّه لیلی بنت مرّة بن عروة بن مسعود بن مغیث «1» الثّقفیّ، و أمّها میمونة بنت أبی سفیان بن حرب، قتله مرّة بن منقذ بن النّعمان الکندیّ، و کان یحمل علیهم و یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
حتّی قتل صلی اللّه علیه و سلم.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 150- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
قال: و أقبل علیه رجل من عبد القیس یقال له مرّة بن منقذ بن النّعمان، فطعنه، فحمل، فوضع قریبا من أبیه، فقال له: قتلوک یا بنیّ؟ علی الدّنیا بعدک العفاء. و ضمّه أبوه إلیه حتّی مات، فجعل الحسین یقول:
اللّهمّ دعونا لینصرونا، فخذلونا، و قتلونا، اللّهمّ فاحبس عنهم قطر السّماء، و امنعهم برکات الأرض، فإن متّعتهم إلی حین ففرّقهم شیعا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا. ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 73- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 58
و علیّ بن الحسین الأکبر، قتله مرّة بن النّعمان العبدیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
فحمل علیه مرّة بن منقذ بن النّعمان؛ فطعنه- و هو رجل من عبد القیس- فضمّه أبوه الحسین إلیه حتّی مات؛ و جعل الحسین یقول: «علی الدّنیا بعدک العفاء».
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 57
فولد حسین علیّا الأکبر- و أمّه ثقفیّة- قتل بالطّفّ، و کان یقاتل و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ أنا و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «معتّب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 5
من شمر و شبث و ابن الدّعیّ
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 361- 362، أنساب الأشراف، 3/ 146
قالوا: و کان أوّل قتیل من آل أبی طالب علیّ الأکبر بن الحسین بن علیّ، قتله مرّة بن منقذ بن الشّجاع العبدیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 200
و بعث المختار إلی مرّة بن منقذ قاتل علیّ بن الحسین علیهما السّلام ابن کامل، فأحاط بداره، و کان منقذ شجاعا، فخرج علیهم و بیده الرّمح و هو علی فرس جواد، فطعن عبید اللّه بن ناجیة الشّبامیّ، فصرعه، و لم یضرّه، و ضربه ابن کامل فشلّت یده و نجا، فلحق بمصعب.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 409
فلم یزل أصحاب الحسین یقاتلون و یقتلون، حتّی لم یبق معه غیر أهل بیته، فکان أوّل من تقدّم منهم، فقاتل: علیّ بن الحسین- و هو علیّ الأکبر- فلم یزل یقاتل حتّی قتل، طعنه مرّة بن منقذ العبدیّ، فصرعه، و أخذته السّیوف، فقتل. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
قال: و کان أوّل قتیل من بنی أبی طالب یومئذ علیّ الأکبر بن الحسین بن علیّ، و أمّه لیلی ابنة أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، و ذلک أنّه أخذ یشدّ علی النّاس و هو یقول:
أنا علیّ بن حسین بن علیّ نحن و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
__________________________________________________
(1)- یاران امام حسین علیه السّلام پیکار می‌کردند و شهید می‌شدند تا آن‌که هیچ‌کس جز افراد خانواده آن حضرت با او باقی نماند.
نخستین کس از ایشان که به میدان رفت و جنگ کرد، علی بن حسین که همان علی اکبر است، بود و همواره پیکار کرد تا شهید شد. مرة بن منقذ عبدی بر او نیزه زد و او را بر زمین انداخت و سپس شمشیرها او را فروگرفت و شهید شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 6
قال: ففعل ذلک مرارا، فبصر به مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ، ثمّ اللّیثیّ، فقال:
علیّ آثام العرب- إن مرّ بی یفعل مثل ما کان یفعل- إن لم أثکله أباه. فمرّ یشدّ علی النّاس بسیفه، فاعترضه مرّة بن منقذ، فطعنه، فصرع، و احتوله النّاس فقطّعوه بأسیافهم.
قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم الأزدیّ، قال: سماع أذنی یومئذ من الحسین یقول: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ! ما أجرأهم علی الرّحمان، و علی انتهاک حرمة الرّسول! علی الدّنیا بعدک العفاء. قال: و کأنّی أنظر إلی امرأة خرجت مسرعة کأنّها الشّمس الطّالعة تنادی: یا أخیّاه! و یا ابن أخیّاه! قال: فسألت علیها، فقیل: هذه زینب ابنة فاطمة ابنة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فجاءت حتّی أکبّت علیه، فجاءها الحسین، فأخذ بیدها فردّها إلی الفسطاط.
و أقبل الحسین إلی ابنه، و أقبل فتیانه إلیه، فقال: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه حتّی وضعوه بین یدی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه. «1»
__________________________________________________
(1)- گوید: نخستین کس از فرزندان ابی طالب که آن روز کشته شد، علی اکبر پسر حسین بود که مادرش لیلی دختر ابو مرة بن عروة ثقفی بود. وی حمله آغاز کرد و رجزی به این مضمون می‌خواند:
«من علی‌ام، پسر حسین بن علی
به پروردگار کعبه که ما به پیمبر نزدیک‌تریم
به خدا پسر بی‌پدر درباره ما حکم نکند.»
گوید: این کار را چندبار کرد، مرة بن منقذ عبدی او را بدید و گفت: «بزرگ‌ترین گناهان عرب به گردن من باشد اگر بر من بگذرد و چنین کند، و پدرش را عزادار نکنم.»
گوید: بار دیگر علی اکبر بیامد و با شمشیر به کسان حمله برد. مرة بن منقذ راه بر او گرفت و ضربتی به او زد که بیفتاد و کسان اطرافش را گرفتند و با شمشیر پاره‌پاره‌اش کردند.
حمید بن مسلم ازدی گوید: به گوش خودم شنیدم که حسین می‌گفت: «پسرکم! خدای قومی را که تو را کشتند، بکشد، نسبت به خدا و شکستن حرمت پیمبر چه جسور بودند، از پس تو دنیا گو مباش.»
گوید: گویی می‌بینم زنی شتابان درآمد که گفتی خورشید طالع بود و فریاد می‌زد: «ای برادرکم، ای برادرزاده‌ام!»
گوید: پرسش کردم. گفتند: «این زینب دختر فاطمه، دختر پیمبر خداست.»
گوید: پس بیامد و بر پیکر وی افتاد. حسین بیامد و دست او را گرفت و سوی خیمه‌گاه برد. آن‌گاه حسین به طرف فرزند خویش رفت. غلامانش نیز بیامدند که گفت: «برادرتان را بردارید!» پس او را از محل کشته‌شدنش ببردند و روبه‌روی خیمه‌گاهی نهادند که مقابل آن جنگ می‌کردند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3052- 3053
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 7
الطّبری، التّاریخ، 5/ 446- 447- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 55- 58
و بعث المختار إلی قاتل علیّ بن الحسین «1» عبد اللّه بن کامل، و هو رجل من عبد القیس یقال له «1» مرّة بن منقذ «2» بن النّعمان العبدیّ «2» و کان «3» شجاعا، فأتاه ابن کامل فأحاط بداره، فخرج إلیهم «3» و بیده «4» الرّمح، و هو علی فرس جواد، فطعن عبید اللّه بن ناجیة الشّبامیّ، فصرعه «5» و لم یضرّه «5». قال: و یضربه «6» ابن کامل بالسّیف فیتّقیه «7» بیده الیسری، فأسرع «8» فیها السّیف، و تمطّرت به الفرس «9»، فأفلت و لحق بمصعب، و شلّت یده بعد ذلک. «10»
الطّبری، التّاریخ، 6/ 64- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 375؛ البحرانی، العوالم، 17/ 695؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة، 2/ 371
ثمّ تقدّم من بعده [العبّاس بن علیّ] علیّ بن الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه و هو یومئذ ابن «11» ثمانی عشرة «11» سنة، فتقدّم نحو القوم، و رفع الحسین شیبته نحو السّماء و قال: اللّهمّ
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم: «و هو»].
(2- 2) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(3- 3) [فی البحار و العوالم: «شیخا، فأحاطوا بداره، فخرج»].
(4)- ف: بیده.
(5- 5) [فی البحار و العوالم: «و لم تضرّه الطّعنة»].
(6)- [فی البحار و العوالم: «و ضربه»].
(7)- [فی البحار و العوالم: «فأتّقاها»].
(8)- ف: فیسرع. [و فی البحار و العوالم: فأشرع»].
(9)- ف: فرسه.
(10)- گوید: «مختار، عبد اللّه بن کامل را سوی قاتل علی بن حسین فرستاد که یکی از قبیله عبد القیس بود به نام مره پسر منقذ عبدی و مردی دلیر بود.»
گوید: «ابن کامل برفت و خانه او را محاصره کرد و او نیزه به دست برون شد که بر اسبی تندرو بود.
عبید اللّه بن ناجیه شبامی را با نیزه بزد که از پای بیفتاد اما زیان ندید.»
گوید: «ابن کامل او را با شمشیر می‌زد اما با دست چپ دفاع می‌کرد شمشیر در آن فرورفت سپس اسبش باشتاب او را ببرد که جان برد و به مصعب پیوست. بعدها دستش شل شد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 8/ 3356
(11- 11) فی النّسخ: ثمانیة عشر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 8
اشهد علی هؤلاء القوم! فقد برز إلیهم غلام أشبه القوم خلقا و خلقا و منطقا برسولک محمّد صلی اللّه علیه و سلم، فامنعهم برکات الأرض، فإن متّعتهم إلی حین ففرّقهم فرقا، و اقطعهم قطعا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا ثمّ عدوا «1» علینا یقاتلوننا. قال: ثمّ صاح الحسین بعمر «2» بن سعد، فقال: ما لک! قطع اللّه رحمک، و لا بارک لک فی أمرک، و سلط علیک بعدی من یقتلک علی فراشک، کما قطعت رحمی و لم تحفظ قرابتی من محمّد صلّی الله علیه و سلّم «3». ثمّ رفع الحسین صوته و قرء إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ «4». قال: ثمّ تقدّم علیّ بن الحسین «5» بن علیّ «5» علیهما السّلام و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ من عصبة جدّ أبیهم النّبیّ
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی ضرب غلام علویّ قرشیّ
ثمّ حمل رضی اللّه عنه، فلم یزل یقاتل حتّی ضجّ أهل الشام من یده و من کثرة من قتل منهم؛ «6» فرجع إلی أبیه «6» و قد أصابته جراحات کثیرة، فقال: یا أبة «7»! العطش قد قتلنی، و ثقل الحدید قد أجهدنی، فهل إلی شربة من الماء سبیل «8»؟ قال: فبکی الحسین، ثمّ قال: یا بنیّ! قاتل قلیلا، فما أسرع ما تلقی جدّک محمّدا صلی اللّه علیه و سلم، فیسقیک بکأسه الأوفی! قال: فرجع علیّ بن الحسین إلی الحرب و هو یقول:
__________________________________________________
(1)- من د و بر، و فی الأصل. عدو.
(2)- فی النّسخ: بعمرو.
(3)- فی د: و آله.
(4)- سورة 3 الآیتان 33: 34.
(5- 5) لیس فی د، و هذا علیّ بن الحسین الأکبر (رضی اللّه عنهما).
(6- 6) لیس فی د، و فی الأصل و بر: یمدح إلی أبیه، و التّصحیح من التّرجمة الفارسیّة ص 384 و لفظها «بازگشت و پیش پدر آمد».
(7)- فی د: أباه.
(8)- لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 9
الحرب قد بانت لها حقائق و ظهرت من بعدها مصادق
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد «1» البوارق
ثمّ حمل، فلم یزل یقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه. «2»
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 207- 209
منهم ابنه علیّ بن الحسین الأکبر، و کان یرتجز و یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 142
و قال المدائنیّ، عن العبّاس بن محمّد بن رزین، عن علیّ بن طلحة و عن أبی مخنف، عن عبد الرّحمان بن یزید بن جابر، عن حمید بن مسلم، و قال عمر بن سعد البصریّ:
عن أبی مخنف، عن زهیر بن عبد اللّه الخثعمیّ، و حدّثنیه أحمد بن سعید، عن یحیی بن الحسن العلویّ، عن بکر بن عبد الوهّاب، عن إسماعیل بن أبی إدریس، عن أبیه، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه- دخل حدیث بعضهم فی حدیث الآخرین-: إنّ أوّل قتیل قتل من ولد أبی طالب مع الحسین ابنه علیّ علیه السّلام «3» قال: فأخذ یشدّ علی النّاس و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
من شبث ذاک و من شمر الدّنی أضربکم بالسّیف حتّی یلتوی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ و لا أزال الیوم أحمی عن أبی
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
ففعل ذلک مرارا، فنظر إلیه مرّة بن منقذ العبدیّ، فقال: علیّ آثام العرب إن هو فعل
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «تغمدوا»].
(2)- [یخالف ابن أعثم و الخوارزمیّ و ابن شهر آشوب و محمّد بن أبی طالب و غیرهم فیذکرون علیّا الأکبر علیه السّلام أنّه آخر من استشهد من أهل البیت علیهم السلام و تبعوهم المجلسیّ و البحرانیّ و ابن أمیر الحاج و البهبهانیّ].
(3) (3*) [فی البحار و العوالم: «و حدّثنی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 10
مثل ما أراه یفعل، و مرّ بی أن أثکله أمّه. فمرّ یشدّ علی النّاس، و یقول کما کان یقول، فاعترضه مرّة، و طعنه بالرّمح، فصرعه، و اعتوره النّاس، فقطعوه بأسیافهم.
«1» و قال أبو مخنف: عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال: سماع أذنی یومئذ الحسین و هو یقول: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول صلّی اللّه علیه و اله. ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفا.
قال حمید: و کأنّی أنظر إلی امرأة خرجت مسرعة کأنها الشّمس الطّالعة تنادی: یا حبیباه! یا ابن أخاه! فسألت عنها، فقالوا: هذه زینب بنت علیّ بن أبی طالب. ثمّ جاءت حتّی انکبت علیه، فجاءها الحسین، فأخذ بیدها إلی الفسطاط، و أقبل إلی ابنه، و أقبل فتیانه إلیه، فقال: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه ذلک. ثمّ جاء به حتّی وضعه بین یدی فسطاطه. «1»
حدّثنی ( «3») أحمد بن سعید، قال: حدّثنی یحیی بن الحسن العلویّ، قال: حدّثنا غیر واحد، عن محمّد بن عمیر «2»، عن أحمد بن عبد الرّحمان البصریّ، عن عبد الرّحمان بن مهدیّ، عن حماد بن سلمة «3»، عن سعید بن ثابت، قال: لمّا برز علیّ بن الحسین إلیهم، أرخی الحسین- صلوات اللّه علیه و سلامه- عینیه، فبکی، ثمّ قال: اللّهمّ کن «4» أنت الشّهید علیهم، فبرز «5» إلیهم غلام أشبه الخلق برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. فجعل یشدّ علیهم، ثمّ یرجع إلی أبیه فیقول: یا أبة العطش. فیقول له الحسین «6»: اصبر حبیبی، فإنّک لا تمسی حتّی یسقیک «7» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله بکأسه. «8»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العبرات].
(2)- [فی البحار و العوالم: «محمّد بن أبی عمیر»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(4)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «فکن»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و العبرات: «فقد برز»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [زاد فی الأسرار: «جدّک»].
(8)- [زاد فی الأسرار: «الأوفی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 11
و جعل یکرّ کرّة «1» بعد کرّة «1» حتّی رمی بسهم، فوقع فی حلقه، فخرقه، و أقبل ینقلب «2» فی دمه، ثمّ نادی: یا أبتاه! علیک السّلام، هذا جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقرئک السّلام و یقول: عجّل القوم «3» إلینا «4». و شهق شهقة فارق الدّنیا. «5»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و العبرات: «یتقلّب»].
(3)- [فی البحار و العوالم: «القدوم» و فی الأسرار: «بالقدوم»].
(4)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «علینا»].
(5)- و از مجموع چند حدیث که از امام باقر علیه السّلام و حمید بن مسلم و زهیر بن عبد اللّه روایت شده است، نخستین کسی که در آن روز از فرزندان ابو طالب به شهادت رسید، فرزند حسین علیه السّلام علی بن الحسین بود که به لشکریان عمر سعد حمله کرد و این شعر را می‌خواند:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
من شبث ذاک و من شمر الدّنیّ أضربکم بالسّیف حتّی یلتوی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ و لا أزال الیوم أحمی عن أبی
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
و چندبار این رجز را خواند و به راست و چپ حمله برد.
تا مرّة بن منقذ عبدی او را دید و گفت: «گناه تمامی عرب به گردن من باشد، اگر بار دیگر این جوان چنین کند و من داغش را به دل مادرش نگذارم.»
و روی همین سخن، این‌بار که علیّ بن الحسین حمله افکند و آن اشعار را خواند، مرّة سر راه او آمد و نیزه‌ای به آن جناب زد که او را درافکند. مردم (سنگدل) نیز او را در میان گرفته با شمشیرهای خود آن جناب را قطعه‌قطعه کردند.
حمید بن مسلم گوید: این سخن حسین علیه السّلام هنوز در گوش من است که می‌فرمود: «قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول! خدا بکشد مردمی که تو را کشتند ای پسرم. براستی که اینان چه گستاخ و دلیرند بر خداوند و چه جرأت و جسارتی نسبت به خدا و پرده‌دری حرمت رسول خدا صلّی اللّه علیه و سلم دارند.»
و در پی این سخن فرمود: «علی الدّنیا بعدک العفاء؛ پس از تو، خاک بر سر دنیا.»
حمید بن مسلم گوید: زنی را دیدم که چون خورشید تابان در آن هنگام بشتاب از سراپرده حسین علیه السلام بیرون آمد و فریاد می‌زد: «ای حبیب دلم! ای فرزند برادرم!»
من پرسیدم: «این زن کیست؟»
گفتند: «زینب، دختر علی بن ابیطالب است.»
آن زن همچنان آمد تا خود را روی بدن علی انداخت. حسین علیه السلام از پشت سر بیامد و دست او را گرفت و به خیمه‌ها بازگردانید. سپس به جانب فرزند خویش آمد و جوانان بنی هاشم نیز آمدند. آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 12
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 76- 77- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 45؛ البحرانی، العوالم، 17/ 287- 288؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 371؛ المحمودی، العبرات، 2/ 56- 57
ثمّ حمل فیهم، و هو یقول شعرا:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ أنا و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعی
[ضرب غلام هاشمیّ قرشیّ]
(ابن الدّعیّ) یعنی عبید اللّه بن زیاد اللّعین.
و التحم القتال، و لم یزل علیّ بن الحسین علیه السّلام یحمل فیهم علی فرسه، و یقتل منهم، و یرجع إلی أبیه و یقول: یا أبة، العطش.
و کانوا یومئذ قد منعوهم الفرات، و أجهدهم العطش.
فیقول له الحسین علیه السّلام: اصبر حبیبی، فلعلّک لا تمسی حتّی یسقیک جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
__________________________________________________
- حضرت بدانها فرمود: «پیکر برادرتان را به خیمه‌ها حمل کنید.»
آنها به دستور آن حضرت علی را برداشته و آوردند تا جلوی خیمه‌ها بر زمین نهادند.
و احمد بن سعید به سندش از سعید بن ثابت روایت کرد و گفت: هنگامی که علی بن الحسین به میدان رفت، اشک از دیدگان حسین علیه السّلام سرازیر شد و گریست و به دنبال آن، گفت: «اللّهمّ کن أنت الشّهید علیهم، فبرز إلیهم غلام أشبه برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؛ خدایا! تو بر این مردم گواهی که جوانی به سوی آنان بیرون رفت که شبیه‌ترین مردم بود به رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله».
و علی اکبر بر آنها حمله افکند. سپس به نزد پدرش بازگشت و گفت: «پدر جان! تشنه‌ام.»
حسین علیه السّلام بدو فرمود: «ای حبیب دل من! صبر کن که روز را شام نکنی جز این‌که رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله تو را با جام مخصوص خود سیراب گرداند.»
علی بن الحسین حمله‌های پی‌درپی افکند تا این‌که تیری به طرف او آمد که در گلویش قرار گرفت و آن را بشکافت و آن جناب در خون خود غلتید. در آن هنگام فریاد زد: «یا ابتاه! علیک السّلام؛ پدر جان! خدا حافظ، هم‌اکنون جدم رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله پیش من است و به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: در آمدن نزد ما شتاب کن.»
این سخن را گفت و سپس صیحه‌ای کشید و از دنیا رفت. درود خدا بر او باد!
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 115- 117
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 13
فلم یزل کذلک یحمل فیهم، و یقتل منهم حتّی أصاب حلقه سهم رمی به.
و یقال: بل حمل علیه مرّة بن منقذ بن النّعمان من عبد القیس، فطعنه، فأنفذه.
فأخذه الحسین علیه السّلام، فضمّه إلیه، فجعل یقول له: یا أبة! هذا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقول لی: عجّل القدوم علینا.
و لم یزل کذلک علی صدره حتّی مات. فلمّا نظر إلیه علیه السّلام میتا قال: [ولدی] علی الدّنیا بعدک العفا.
و اختلف القول فیهما.
فقیل: إنّ المقتول- کما ذکرنا- هو علیّ الأصغر، إنّه قتل یومئذ و فی أذنه قرط.
و إنّ علیّ الأکبر هو الباقی یومئذ. و کان علیه السّلام علیلا دنفا، و إنّه یومئذ ابن ثلاث و عشرین سنة. و کان معه ابنه محمّد بن علیّ علیه السّلام ابن سنتین. و إنّه کان وصیّ أبیه الحسین علیه السّلام. و هذه الرّوایة هی الرّوایة الفاشیة الغالبة.
و قال آخرون: المقتول هو علیّ الأکبر وصیّ أبیه. فلمّا قتل عهد إلی علیّ الأصغر الّذی هو لأمّ ولد.
فأمّا المقتول یومئذ فأمّه [لیلی] بنت مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ. و علیّ الباقی لأمّ ولد فیما أجمعوا علیه.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 153- 154
قتل مع الحسین بن علیّ (صلوات اللّه علیه) یوم قتل، ابنه علیّ بن الحسین «1». و قد ذکرنا خبره فیما مضی.
قتله: مرّة بن منقذ بن النّعمان [العبدیّ].
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 177
و برز من بعده علیّ بن الحسین علیه السّلام، فلمّا برز إلیهم، دمعت عین الحسین علیه السّلام فقال:
__________________________________________________
(1)- و کان له من العمر سبع و عشرین سنة (و قیل: إنّه کان متزوّجا و له ولد) و هو أوّل من قتل من بنی هاشم فی کربلاء.
أمّه: لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 14
«اللّهمّ کن أنت الشّهید علیهم، فقد برز إلیهم «1» ابن رسولک، و أشبه النّاس وجها و سمتا به». فجعل یرتجز و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
أما ترون کیف أحمی عن أبی «2»
فقتل منهم عشرة، ثمّ رجع إلی أبیه، فقال: یا أبة العطش. فقال له الحسین علیه السّلام:
صبرا یا بنیّ، یسقیک «3» جدّک بالکأس الأوفی.
فرجع، فقاتل حتّی قتل منهم أربعة و أربعین رجلا، ثمّ قتل صلی اللّه علیه و سلم. «4» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 162- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 321؛ البحرانی، العوالم، 17/ 170- 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 57؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
و لم یزل یتقدّم رجل رجل من أصحابه، فیقتل حتّی لم یبق مع الحسین علیه السّلام إلّا أهل بیته خاصّة، فتقدّم ابنه علیّ بن الحسین علیهما السّلام و أمّه «5» لیلی بنت أبی مرّة «6» بن عروة بن
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(2)- [زاد فی العوالم: «ضرب غلام هاشمیّ عربیّ»].
(3)- [العوالم: «لیسقیک»].
(4)- و پس از او علی بن الحسین به میدان رفت و چون برابر دشمن می‌رفت، اشک از چشم حسین روان شد و گفت: «خدایا! تو گواهی که زاده رسولت برابر آن‌ها رفت که مانندترین مردم است به رسول تو در چهره و در سیما.»
و شروع به رجز کرد و گفت:
«منم علی بن حسین بن علی ما به خدا هستیم اولی به نبی
از پدر امروز کنم دفع بدی»
ده تن را کشت و نزد پدر برگشت و گفت: «پدر جان! تشنه‌ام.»
حسین فرمود: «شکیبا باش پسرجانم. جدت به جامی لبالب تو را سیراب کند.»
برگشت و نبرد کرد تا چهل و چهار تن از آن‌ها را کشت و شهید شد؛ صلی اللّه علیه.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 162
(5)- [و فی نفس المهموم مکانه: «فتقدّم علیّ بن الحسین الأکبر علیه السّلام و أمّه ...»].
(6)- [فی الإرشاد ط علمیّة: «أبی قرّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 15
مسعود الثّقفیّ، «1» و کان من أصبح النّاس وجها، و له یومئذ تسع «2» عشرة سنة، «3» فشدّ علی النّاس و هو «4» یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ «5» أضرب بالسّیف أحامی عن أبی ضرب غلام هاشمیّ قرشیّ «5»
ففعل ذلک مرارا، و أهل الکوفة یتّقون قتله، «6» فبصر به مرّة بن منقذ «6» العبدیّ، فقال:
علیّ آثام العرب إن «7» مرّ بی «8» یفعل مثل ما فعل ذلک، إن لم أثکله أباه «8». فمرّ یشدّ «9» علی النّاس کما مرّ «10» فی الأوّل فاعترضه «11» مرّة بن منقذ و طعنه، فصرع، و احتواه القوم، فقطّعوه بأسیافهم، فجاء الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه فقال «1»: قتل اللّه قوما قتلوک، یا بنیّ! ما أجرأهم علی الرّحمان و علی انتهاک حرمة الرّسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم. و انهملت عیناه بالدّموع، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفا.
و خرجت زینب أخت الحسین علیه السّلام مسرعة تنادی: یا أخیّاه! و ابن أخیّاه! و جاءت، حتّی أکبّت علیه، فأخذ الحسین علیه السّلام برأسها، فردّها إلی الفسطاط و أمر فتیانه، فقال:
__________________________________________________
(1- 1) [نفس المهموم: «و قال حمید بن مسلم: سماع أذنی یومئذ من الحسین علیه السّلام یقول»].
(2)- [الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام: «بضع»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(4)- [الأسرار: «و جعل»].
(5- 5) [الأسرار: «أما ترون کیف أحمی عن أبی»].
(6- 6) [الأسرار: «فقرّ به منقذ بن مرّة»].
(7)- [الأسرار: «لئن»].
(8- 8) [الأسرار: «هذا الغلام و هو یفعل بالنّاس ما فعله لأثکلنّه أباه»].
(9)- [الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام: «یشتدّ»].
(10)- [الأسرار: «کما شدّ علیهم»].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار و أضاف: «منقذ بن مرّة العبدیّ (لعنه اللّه) بسهم، فصرعه و فی روایة صحّ التّوقیع عن صاحب الأمر: ضربه علی مفرق رأسه ضربة صرعته و فی العوالم: و ضربه النّاس ...» قد یجی‌ء فی روایة المجلسیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 16
احملوا أخاکم. فحملوه «1» حتّی وضعوه بین یدی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه. «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 109- 110- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 370؛ القمی، نفس المهموم،/ 307، 311، 312
فکان أوّل من قتل من بنی أبی طالب علیّ الأکبر بن الحسین بن علیّ.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الامم، 2/ 71
فکان علیّ بن الحسین یضرب بالسّیف بین یدی أبیه علیهما السّلام، و هو یرتجز و یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ أنا و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «فحملوه من مصرعه»].
(2)- و همچنان یک‌یک از یاران سید الشهدا علیه السّلام پیش می‌آمد و کشته می‌شد تا به‌جای نماند از همراهان حسین علیه السّلام جز خاندان آن بزرگوار. پس فرزندش علی بن الحسین علیهما السّلام پیش آمد و مادرش لیلی دختر ابی قرة بن عروة بن مسعود ثقفی بود و از زیباترین مردم آن زمان بود، و در آن روز نوزده سال داشت.
پس حمله افکند و می‌گفت:
«منم علی فرزند حسین بن علی. به خانه خدا سوگند ما سزاوارتر به پیغمبر هستیم. به خدا سوگند پسر زنازاده درباره ما حکومت نخواهد کرد. با شمشیر شما را می‌زنم و از پدر خویش دفاع می‌کنم. (شمشیر می‌زنم) شمشیر زدن جوانی هاشمی و قرشی.»
پس چندبار چنین حمله افکند و مردم کوفه از کشتن او خودداری می‌کردند. مرة بن منقذ عبدی گفت:
«گناه عرب به گردن من باشد. اگر این جوان بر من بگذرد و چنین حمله افکند و من داغ مرگش را بر دل پدرش ننهم.»
پس همچنان که حمله افکند، مرة بن منقذ سر راه بر او گرفت و با نیزه او را بزد. آن جناب به زمین افتاد و آن بیشرم مردم گرد او را گرفته با شمشیرهای خود پاره‌پاره‌اش کردند. حسین علیه السّلام آمد تا بر سر آن جوان ایستاد و فرمود: «خدا بکشد مردمی که تو را کشتند، ای پسرم! چه بسیار این مردم بر خدا و بر دریدن حرمت رسول صلّی اللّه علیه و اله بی‌باک گشته‌اند.»
و اشک از دیدگان حق بینش سرازیر شد. سپس فرمود: «پس از تو، خاک بر سر دنیا!»
در این حال، زینب خواهر حسین علیه السّلام از خیمه بیرون دوید و فریاد زد: «ای برادرم! و ای فرزند برادرم!»
و شتابانه آمد تا خود را به روی آن جوان انداخت. حسین علیه السّلام سر خواهر را بلند کرد و او را به خیمه بازگرداند و به جوانان خود فریاد زد: «برادرتان را بردارید!»
پس جوانان آمدند و او را برداشتند تا جلوی خیمه [ای] که پیش روی آن جنگ می‌کردند، بر زمین نهادند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 109- 110
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 17
من شمر و شبث و ابن الدّعی ألا ترونی کیف أحمی عن أبی
الشّجری، الأمالی، 1/ 167- 168
و لم یزل یتقدّم رجل بعد رجل من أصحابه فیقتل حتّی لم یبق مع الحسین علیه السّلام إلّا أهل بیته خاصّة.
فتقدّم ابنه علیّ بن الحسین علیهما السّلام، و کان من أجمل النّاس، و له یومئذ تسع عشرة سنة، فشدّ علی النّاس و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
ففعل ذلک مرارا، و أهل الکوفة یتّقون قتله، فضربه مرّة بن منقذ العبدیّ، فطعنه، و صرعه، و احتوشه القوم، فقطعوه بأسیافهم، فجاء الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه، فقال:
قتل اللّه قوما قتلوک، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول. و انهملت عیناه بالدّموع، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفاء.
فخرجت زینب أخت الحسین مسرعة، تنادی: یا أخیّاه! و ابن أخیّاه! و جاءت حتّی أکبّت علیه، و أخذ الحسین علیه السّلام برأسها، فردّها إلی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 246
فتقدّم علیّ بن الحسین- و أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ- و هو یومئذ ابن ثمان عشرة سنة، فلمّا رآه الحسین، رفع شیبته نحو السّماء و قال: «اللّهمّ اشهد علی هؤلاء القوم، فقد برز إلیهم غلام أشبه النّاس خلقا، و خلقا، و منطقا برسولک محمّد صلی اللّه علیه و سلم، کنّا إذا اشتقنا إلی وجه رسولک، نظرنا إلی وجهه، اللّهمّ فامنعهم برکات الأرض، و إن منعتهم ففرّقهم تفریقا، و مزّقهم تمزیقا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا علینا یقاتلونا، و یقتلونا».
ثمّ صاح الحسین بعمر بن سعد: مالک! قطع اللّه رحمک، و لا بارک لک فی أمرک،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 18
و سلّط علیک من یذبحک علی فراشک، کما قطعت رحمی و لم تحفظ قرابتی من رسول اللّه.
ثمّ رفع صوته و قرأ: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ثمّ حمل علیّ بن الحسین و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
أضربکم بالسّیف حتّی یلتوی ضرب غلام هاشمیّ علویّ
فلم یزل یقاتل حتّی ضجّ أهل الکوفة لکثرة من قتل منهم، حتّی أنّه روی أنّه علی عطشه قتل مائة و عشرین رجلا، ثمّ رجع إلی أبیه و قد أصابته جراحات کثیرة، فقال: یا أبة! العطش قد قتلنی، و ثقل الحدید قد أجهدنی، فهل إلی شربة من ماء سبیل أتقوّی بها علی الأعداء؟
فبکی الحسین و قال: «یا بنیّ! عزّ علی محمّد، و علی علیّ، و علی أبیک أن تدعوهم فلا یجیبونک، و تستغیث بهم، فلا یغیثونک، یا بنیّ! هات لسانک. فأخذ لسانه، فمصّه، و دفع إلیه خاتمه، و قال له: خذ هذا الخاتم فی فیک و ارجع إلی قتال عدوّک، فانّی أرجو أن لا تمسی حتّی یسقیک جدّک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا.
فرجع علیّ بن الحسین إلی القتال و حمل و هو یقول:
الحرب قد بانت لها حقائق و ظهرت من بعدها مصادق
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق
و جعل یقاتل حتّی قتل تمام المأتین، ثمّ ضربه منقذ بن مرّة «1» العبدیّ علی مفرق رأسه ضربة صرعه فیها، و ضربه النّاس بأسیافهم، فاعتنق الفرس، فحمله الفرس إلی عسکر عدوّه، فقطعوه بأسیافهم إربا إربا.
فلمّا بلغت روحه التّراقی، نادی بأعلی صوته: یا أبتاه! هذا جدّی رسول اللّه قد سقانی
__________________________________________________
(1)- [و المشهور: «مرّة بن منقذ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 19
بکأسه الأوفی شربة لا أظمأ بعدها أبدا، و هو یقول لک: العجل، فإنّ لک کأسا مذخورة.
فصاح الحسین: قتل اللّه قوما قتلوک! یا بنیّ! ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة رسول اللّه! علی الدّنیا بعدک العفا!
(قال) حمید بن مسلم: لکأنّی أنظر إلی امرأة خرجت مسرعة کأنّها الشّمس طالعة تنادی بالویل و الثّبور، تصیح: وا حبیباه! وا ثمرة فؤاداه! وا نور عیناه! فسألت عنها، فقیل: هی زینب بنت علیّ. ثمّ جاءت، حتّی انکبّت علیه، فجاء إلیها الحسین حتّی أخذ بیدها و ردّها إلی الفسطاط.
ثمّ أقبل مع فتیانه إلی ابنه فقال: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه حتّی وضعوه عند الفسطاط الّذی یقاتلون أمامه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 30- 31
زینب بنت الحسین «1» بن علیّ بن أبی طالب بن عبد المطّلب بن هاشم:
قدمت دمشق مع عیال أبیها بعد قتله. «2» علی ما قرأته فی کتاب أبی/ مخنف «3» لوط بن یحیی، عن سلیمان بن أبی راشد. عن حمید بن مسلم الأزدیّ:
أنبأنا أبو طاهر الحنائیّ، عن علیّ بن محمّد بن أبی الهول، أخبرنی أبی، أخبرنی أبو العبّاس محمود بن محمّد بن الفضل بن الصّباح المازنیّ الرافقیّ «4» بحمص، أنا حسن بن موسی الضّبیّ، أنا العبّاس بن هشام بن محمّد بن السّائب الکلبیّ، حدّثنی أبی «5» أبو المنذر هشام بن محمّد، حدّثنی أبو مخنف «3»، حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن «2» حمید بن مسلم الأزدیّ «6». قال:
__________________________________________________
(1)- س: «الحسن».
(2- 2) [المختصر: «حدّث»].
(3)- اللّفظة محرفة فی س.
(4)- س: «الداونیّ».
(5)- س: «ابن».
(6)- سقطت اللّفظة من د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 20
سماع أذنی من الحسین «1» و هو یقول: قتل اللّه قوما قتلوک- یعنی ابنه علیّا الأکبر بن الحسین- ما أجرأهم علی انتهاک حرمة الرّسول! علی الدّنیا بعدک الدّثار «2».
و کأنّی أری امرأة خرجت کأنّها شمس طالعة، تنادی: یا أخاه! فقیل: هی زینب بنت حسین «3». و أکبّت علیه، فجاء الحسین، و أخذ بیدها، و ردّها إلی الفسطاط. «4»
لم أجد لزینب هذه ذکرا فی کتاب النّسب للزّبیر.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق (تراجم النّساء)،/ 113- 114، مختصر ابن منظور، 9/ 174- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 59- 60
ثمّ تقدّم علیّ بن الحسین الأکبر علیه السّلام، و هو ابن ثمان عشر سنة، و یقال ابن خمس و عشرین، و کان یشبّه برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم خلقا و خلقا و نطقا، و جعل یرتجز و یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ من عصبة جدّ أبیهم النّبیّ
نحن و بیت اللّه أولی بالوصی و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعی
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
طعن غلام هاشمیّ علویّ
فقتل سبعین مبارزا، ثمّ رجع إلی أبیه و قد أصابته جراحات، فقال: یا أبه! العطش.
فقال الحسین علیه السّلام: یسقیک جدّک. فکرّ أیضا علیهم و هو یقول:
الحرب قد بانت لها حقائق و ظهرت من بعدها مصادق
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق
فطعنه مرّة بن منقذ العبدیّ علی ظهره غدرا، فضربوه بالسّیف؛ فقال الحسین: علی
__________________________________________________
(1)- س، د: «الحسن».
انظر خبرها فی: تاریخ بغداد 14/ 434، و الأنساب و اللّباب: «الزّینبیّ»، و الکامل فی التّاریخ 6/ 122، و المسعودیّ 6/ 234، و 8/ 333.
(2)- [فی المختصر و العبرات: «الدّبار»].
(3)- [العبرات: «الحسین»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 21
الدّنیا بعدک العفا. و ضمّه إلی صدره و أتی به إلی باب الفسطاط، فصارت أمّه شهربانویه و لهی تنظر إلیه و لا تتکلّم.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 109
فخرج علیّ بن الحسین یقاتل و یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
من شمر و عمر و ابن الدّعیّ
فطعنه رجل، فقتله. و هذا هو علیّ الأکبر.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 39
ثمّ اقتتلوا بعد الظّهر، و خرج علیّ بن الحسین الأکبر، فشدّ علی النّاس، و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
/ تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
فطعنه مرّة بن منقذ، فصرعه، و احتوشوه، فقطّعوه بالسّیوف، فقال الحسین: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، علی الدّنیا بعدک العفا. و خرجت زینب بنت فاطمة [تنادی] «1»:
یا أخاه! یا ابن أخاه! و أکبّت علیه، فأخذ بیدها الحسین، فردّها إلی الفسطاط.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
و کان أوّل من قتل من آل «2» بنی أبی طالب یومئذ علیّ الأکبر بن الحسین، و أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّة، و ذلک أنّه حمل علیهم «3» و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
ففعل ذلک مرارا، «4» فحمل علیه «4» مرّة بن منقذ العبدیّ، فطعنه، فصرع، و قطّعه
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفین: ساقط من الأصل.
(2)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(3)- [نهایة الإرب: «علی النّاس»].
(4- 4) [نهایة الإرب: «و هو یشدّ علی النّاس بسیفه، فاعترضه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 22
النّاس «1» بسیوفهم، فلمّا رآه الحسین قال «1»: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفاء. و أقبل الحسین إلیه و معه فتیانه، فقال: احملوا أخاکم. فحملوه، حتّی وضعوه بین یدی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 455
فلمّا لم یبق معه إلّا الأقلّ من أهل بیته، خرج علیّ بن الحسین علیهم السّلام، و کان من أحسن النّاس وجها و له یومئذ أکثر من عشر سنین، فاستأذن أباه فی القتال، فأذن له، و نظر إلیه و أرخی عبرته، ثمّ قال: اللّهمّ اشهد إنّه قد برز إلیهم غلام یشبه رسول اللّه خلقا و خلقا و منطقا. فقاتل و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
فقاتل قتالا شدیدا، و قتل جمعا کثیرا.
ثمّ رجع إلی الحسین علیه السّلام و قال: یا أبة! العطش قتلنی، و ثقل الحدید قد جهدنی.
فبکی و قال: وا غوثاه قاتل قلیلا، فما أسرع الملتقی بجدّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله، و یسقیک بکأسه
__________________________________________________
(1- 1) [نهایة الإرب: «بأسیافهم، فقال الحسین»].
(2)- نخستین کسی که از خاندان ابو طالب کشته شده بود، علی اکبر بن حسین بود که مادرش لیلی دختر ابی حرة بن عروة بن مسعود ثقفی بود. او بر آن‌ها حمله کرد و گفت:
«أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ»
یعنی: «منم علی فرزند حسین بن علی. ما به خدای کعبه به رسول اولی هستیم. به خدا سوگند زنازاده بر ما حکومت نخواهد کرد.»
او چندین‌بار حمله را تکرار کرد. مرة بن منقذ عبدی بر او حمله کرد و نیزه را به تن او فروبرد و او را انداخت. مردم (لشکریان) با شمشیر او را قطعه‌قطعه کردند. چون حسین پیکر او را دید، گفت: «خداوند قومی را بکشد که تو را کشتند. آن‌ها نسبت به خدا گستاخ بودند و حرمت پیغمبر را تباه کردند. دنیا پس از تو مباد!»
حسین با جوانان خود رو به آن نعش بردند. به آن‌ها گفت: «برادر خود را بردارید.»
آن‌ها او را حمل کردند و در جلو خیمه نهادند. در همان خیمه که جنگجویان و مدافعان جمع شده بودند که در پیشگاه حسین نبرد می‌کردند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 184- 185
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 23
الأوفی. فرجع إلی موقف نزالهم، و مأزق مجالهم، فرماه منقذ بن مرّة العبدیّ «1»، فصرعه، و احتواه القوم، فقطّعوه، فوقف علیه السّلام [علیه] و قال: قتل اللّه قوما قتلوک، فما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول. و استهلّت عیناه بالدّموع، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفاء.
و خرجت زینب أخت الحسین تنادی: «یا حبیباه!». و جاءت فأکبّت علیه، فأخذها الحسین، فردّها إلی الفسطاط. «2»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35- 36
قال هشام بن محمّد: [...] و قتل علیّ بن الحسین بن علیّ و هو علیّ الأکبر [...] قتله مرّة بن سعد العبدیّ [...].
قال الشّعبیّ: [...] ثمّ علیّ بن الحسین الأکبر خرج، و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
من شمر و عمر و ابن الدّعیّ
فطعنه رجل، فقتله. «3»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
فصل فیما نذکره من زیارة الشّهداء فی یوم عاشوراء رویناها بإسنادنا إلی جدّی أبی جعفر محمّد بن الحسن الطّوسیّ (رحمة اللّه علیه)، قال: حدّثنا الشّیخ أبو عبد اللّه محمّد بن أحمد بن عیّاش، قال: حدّثنی الشّیخ الصّالح أبو منصور بن عبد المنعم بن النّعمان البغدادیّ (رحمة اللّه علیه)، قال: خرج من النّاحیة سنة اثنتین و خمسین و مائتین علی ید الشّیخ محمّد ابن غالب الإصفهانیّ حین وفاة أبی رحمه اللّه و کنت حدیث السّنّ و کتبت أستأذن فی زیارة مولای أبی عبد اللّه علیه السّلام و زیارة الشّهداء (رضوان اللّه علیهم) فخرج إلیّ منه:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، إذا أردت زیارة الشّهداء (رضوان اللّه علیهم) فقف عند رجلی
__________________________________________________
(1)- [و المشهور: «مرّة بن منقذ العبدیّ»].
(2)- [أورد ابن نما مقتله علیه السّلام بعد مقتل عدّة من أهل البیت علیهم السّلام، و أورد السّبط مقتله بعد مقتل عبد اللّه بن مسلم علیهما السّلام].
(3)- از اصحاب او هیچ‌کس باقی نمانده الا اقربای او برادر و عم‌زادگان از اقربا. اول کسی که بیرون آمد، علی بن الحسین بود.
عماد الدین طبری، کامل بهائی، 2/ 285
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 24
الحسین علیه السّلام و هو قبر علیّ بن الحسین (صلوات اللّه علیهما) فاستقبل القبلة بوجهک، فإنّ هناک حومة «1» الشّهداء علیهم السّلام، و أوم «2»، و أشر إلی علیّ بن الحسین علیه السّلام و قل:
«3» السّلام علیک یا أوّل قتیل من نسل خیر سلیل من سلالة إبراهیم الخلیل، صلّی اللّه علیک و علی أبیک إذ قال فیک: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ ما أجرأهم علی الرّحمان و علی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفا، «4» کأنیّ بک بین یدیه «5» ماثلا و للکافرین قائلا:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی
ضرب غلام هاشمیّ عربیّ و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
حتّی قضیت نحبک و لقیت ربّک، أشهد أنّک أولی باللّه و برسوله «6» و أنّک ابن رسوله و حجّته و دینه «7» «6» و ابن حجّته و أمینه «4»، حکم اللّه لک علی «8» قاتلک مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ (لعنه اللّه و أخزاه) و من شرکه فی قتلک، و کانوا علیک ظهیرا، و أصلاهم «8» اللّه جهنّم و ساءت مصیرا، و جعلنا اللّه من ملاقیک و مرافقیک «9» و مرافقی جدّک و أبیک و عمّک و أخیک و أمّک المظلومة «10» «11» و أبرء إلی اللّه من أعدائک أولی الجحود «10» و السّلام علیک
__________________________________________________
(1)- [المصباح،/ 278: «حرمة»].
(2)- [فی البحار و العوالم: «و أومی‌ء»].
(3)- [من هنا حکاه فی المصباح،/ 293].
(4- 4) [المصباح،/ 293: «أشهد أنّک ابن حجّة اللّه و ابن أمینه»].
(5)- [فی البحار و العوالم: «بین یدیک» و فی المصباح،/ 278: «بین یدی أبیک»].
(6- 6) [المصباح،/ 278: «و ذرّیّته»].
(7)- [البحار: «و أمینه»].
(8- 8) [المصباح،/ 293: «قاتلیک و أصلاهم»].
(9)- [لم یرد فی البحار و العوالم و العبرات].
(10- 10) [المصباح،/ 293: «الطّاهرة المطهّرة، أبرأ إلی اللّه ممّن قتلک و قاتلک، و أسأل اللّه مرافقکم فی دار الخلود»].
(11)- [زاد فی الأسرار: «و أبرء إلی اللّه من قاتلیک و أسأل اللّه مرافقیک فی دار الخلود»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 25
و رحمة اللّه و برکاته.
ابن طاووس، الإقبال،/ 573- 574، مصباح الزّائر،/ 278- 279، 293- عنه:
المجلسی، البحار، 45/ 64- 66؛ البحرانی، العوالم، 17/ 335- 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 302- 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 147- 148
فلمّا لم یبق معه سوی أهل بیته، خرج «1» علیّ بن الحسین علیهم السّلام- و کان من أصبح النّاس وجها، و أحسنهم خلقا- فاستأذن أباه فی القتال، فأذن له، ثمّ نظر إلیه نظر آئس منه، و أرخی علیه السّلام عینه «2»، و بکی، ثمّ قال: اللّهمّ اشهد، فقد برز إلیهم «3» غلام أشبه النّاس خلقا و خلقا و منطقا برسولک صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و کنّا إذا اشتقنا إلی نبیّک، نظرنا إلیه. فصاح، و قال: یا ابن سعد! قطع اللّه رحمک کما قطعت رحمی! فتقدّم نحو القوم، فقاتل قتالا شدیدا، و قتل جمعا کثیرا، ثمّ رجع إلی أبیه، و قال: یا أبت! العطش قد قتلنی، و ثقل الحدید قد أجهدنی، فهل إلی شربة من الماء سبیل؟ فبکی الحسین علیه السّلام و قال: وا غوثاه یا بنیّ! قاتل قلیلا، فما أسرع ما تلقی جدّک محمّدا صلّی اللّه علیه و اله، فیسقیک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا.
فرجع إلی موقف النّزال و قاتل أعظم القتال، فرماه منقذ بن مرّة العبدیّ «4» (لعنه اللّه تعالی) بسهم، فصرعه، فنادی: یا أبتاه! علیک السّلام، هذا جدّی یقرئک السّلام، و یقول لک:
عجّل القدوم علینا. ثمّ شهق شهقة، فمات.
فجاء الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه، و وضع خدّه علی خدّه، و قال: «قتل اللّه قوما قتلوک، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفاء».
قال الرّاوی: و خرجت زینب بنت علیّ علیه السّلام، تنادی: یا حبیباه! یا ابن أخاه!
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار مکانه: «و خرج ...»].
(2)- [الأسرار: «عینیه»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار،/ 370، و أضاف: «و ساق الکلام»].
(4)- [المشهور: «مرّة بن منقذ العبدیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 26
و جاءت، فأکبّت علیه، فجاء الحسین علیه السّلام، فأخذها، و ردّها إلی النّساء. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 112- 114
و قاتل حوله أصحابه حتّی قتلوا جمیعا، و حمل ولده علیّ یرتجز:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 203
ثمّ قاتل أصحاب الحسین بین یدیه حتّی تفانوا، و لم یبق معه أحد إلّا سوید بن عمرو ابن أبی مطاع الخثعمیّ، و کان أوّل قتیل قتل من أهل الحسین من بنی أبی طالب علیّ
__________________________________________________
(1)- و چون آن حضرت به جز خاندانش کسی نماند، علی بن الحسین علیه السّلام که از زیباصورتان و نیکوسیرتان روزگار بود، بیرون شد و از پدرش اجازه جنگ خواست. حضرت اجازه‌اش داد. سپس نگاهی مأیوسانه به او کرد و چشمان خود به زیر افکند و اشک فروریخت. سپس فرمود: «بار الها! گواه باش جوانی که در صورت و سیرت و گفتار شبیه‌ترین مردم به پیغمبرت بود، به جنگ این مردم رفت. ما هرگاه به دیدن پیغمبرت مشتاق می‌شدیم، به این جوان نگاه می‌کردیم.»
پس به فریاد بلند صدا زد: «ای پسر سعد، خدا رحم تو را قطع کند! همچنان که رحم مرا قطع کردی.»
علی علیه السّلام به جانب لشکر شد و جنگ سختی نمود و عده‌ای را کشت و به نزد پدرش بازگشت و عرض کرد: «پدر جان! تشنگی به جانم آورد و از سنگینی اسلحه آهنین سخت ناراحتم. آیا جرعه آبی فراهم می‌شود؟»
حسین علیه السّلام به گریه افتاد و فرمود: «ای امان! پسرجانم کمی هم به جنگ ادامه بده. ساعتی بیش نمانده است که جدت محمد را ملاقات کنی. او با کاسه‌ای لبریز از آب تو را سیراب خواهد کرد. آبی که پس از آشامیدن آن، هرگز تشنه نخواهی شد.»
پس آن جوان به میدان بازگشت و کارزار عظیمی نمود تا آن‌که منقذ بن مرّة عبدی لعین تیری به سوی او پرتاب نمود و از پایش درآورد. صدا زد: «پدرم سلام بر تو! اینک جدم است که بر تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: هرچه زودتر نزد ما بیا!» پس نعره‌ای برآورد و مرغ روحش از قفس تن پرواز نمود.
حسین علیه السّلام آمد تا بر بالینش نشست و صورت خود به صورت علی گذاشت و فرمود: «خدا بکشد گروهی را که تو را کشتند. چه جرأتی نسبت به خدا و هتک احترام پیغمبر داشتند! بعد از تو، خاک بر سر دنیا باد!»
راوی گفت: زینب، دختر علی علیه السّلام از خیمه‌ها بیرون شد و فریاد می‌زد: «ای دلبندم! ای فرزند برادرم.»
و می‌آمد تا آن‌که خود را به روی کشته آن جوان انداخت. حسین آمد و بازوی خواهر را گرفت و به سوی زنان حرم برگردانید. فهری، ترجمه لهوف،/ 112- 114
عبد اللّه و علی الاصغر با پدر در دشت کربلا شهید شدند. بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 27
الأکبر بن الحسین بن علیّ، و أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، طعنه مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ، فقتله، لأنّه جعل یقی أباه، و جعل یقصد أباه، فقال علیّ ابن الحسین:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ کیف ترون الیوم ستری عن أبی
فلمّا طعنه مرّة احتوشته الرّجال، فقطّعوه بأسیافهم، فقال الحسین: قتل اللّه قوما قتلوک، یا بنی! ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک محارمه؟! فعلی الدّنیا بعدک العفاء.
قال: و خرجت جاریة کأنّها الشّمس حسنا، فقالت: یا أخیّاه! و یا ابن أخاه! فإذا هی زینب بنت علیّ من فاطمة، فأکبّت علیه، و هو صریع. قال: فجاء الحسین، فأخذ بیدها، فأدخلها الفسطاط، و أمر به الحسین، فحوّل من هناک إلی بین یدیه عند فسطاطه.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 185
و قتل علیّ بن الحسین الأکبر [...] قتله منقد بن النّعمان العبدیّ.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و خرج علیّ بن الحسین، فحمل علی النّاس و هو یقول:
أنا علیّ الحسین بن علیّ نحن و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
فطعنه مرّة بن منقذ، فصرعه. ثمّ قطّعوه بالسّیوف.
فبکی الحسین، و قال: قتل اللّه قوما قتلوک؛ یا بنیّ! علی الدّنیا بعدک العفا «1».
و خرجت زینب بنت فاطمة و هی تقول: وا أخاه! و انکبّت علیه؛ فأخذ بیدها الحسین، و ردّها إلی الفسطاط. «2»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 287
__________________________________________________
(1)- العفاء: التّراب، الهلاک.
(2)- و بعد از قتل عباس علی بن الحسین که جوانی بود هجده ساله، بر قوم کوفه حمله کرد و چون امام شهید مظلوم دید که قرة العین و ثمرة الفؤاد وی با دشمنان مقاتله می‌کند، مضطرب الحال گشت و آب از چشم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 28
__________________________________________________
- مبارکش روان شد و روی به قبله دعا آورد و گفت: بار خدایا! گواه باش که این زمان کودکی به این جماعت مقاومت می‌کند که از روی خلق و نطق شبیه‌تر از وی به رسول اللّه کسی نیست و در این مدت هرگاه که اشتیاق دیدار آن حضرت بر من غالب می‌گشت، در روی او نظر می‌کردم. ای خدای! باران آسمان و زمین و برکات از این ملاعین بردار و ایشان را در بسیط ارض متفرق گردان و از زنان و فرزندان برخورداری مده و رضای حکام و ولات مقرون این قوم مگردان! چه این طایفه ما را طلبیدند تا در نصرت ما مساعی جمیله مبذول دارند و اکنون که آمدیم، در قتال می‌کوشند و ما را به قتل می‌رسانند.»
بعد از آن گفت: «یا ابن سعد! قطع اللّه رحمک و لا بارک لک فی امرک و سلّط علیک من یذبحک بعدی علی فراشک کما قطعت رحمی و لم تحفظ قرابتی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم.»
آن‌گاه به آواز بلند، این آیه را برخواند: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.
ابو المؤید خوارزمی گوید که: «علی بن الحسین چندان با مخالفان مقاتله کرد که آن گروه انبوه به ستوه آمدند، چنان‌چه روایت کرده‌اند که صد و بیست کس را از آن قوم ضال و مضل به قتل رسانید و چون زخمهای گران و جراحتها بی‌کران یافت، پیش پدر بزرگوار خویش آمد و گفت: «یا أبت العطش قد قتلنی؛ تشنگی مرا هلاک کرد. هیچ شربت آبی داری که به من دهی تا به آن قوتی روی نماید، باری دیگر متوجه دشمنان گردم.»
امیر المؤمنین حسین فرمود که: «عجب حالتی است که تو محمد مصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم و علی مرتضی علیه السّلام و پدر خود را می‌خوانی و ایشان اجابت نمی‌کنند و استغاثه به ایشان می‌بری و به فریاد تو نمی‌رسند. ای پسرک من! زبان خود را در دهان من کن.»
و علی زبان پیش آورد و آن جناب زبان او را بمکید و خاتم خویش را به وی داد و گفت: «در دهان خود نه و به حرب دشمنان بازگرد. من امیدوارم که عنقریب جد تو، تو را به کاس اوفی آبی دهد که تا ابد تشنه نگردی.»
علی بازگشت و چند نفر دیگر را به قتل رساند. عاقبت منقذ بن مره عبدی تیغی بر فرق او زد و او گردن اسب خود را در کنار گرفت. اسب روی به صف دشمنان نهاد و آن قوم ناپاک بی‌باک او را پاره‌پاره کردند.
و تنور حرب گرم بود تا به غیر از اهل بیت کس با او نماند و چون صورت حال بر این منوال دید، گفت: «نوبت به من رسید.»
فرزندانش گفتند تا از ما یک کس مانده، به تو نرسد.»
پس نخستین از اهل بیت علی اکبر حمله کرد و به هر حمله سه چهار نفر را بیفکند و بعد از آن‌که دوازده حمله کرد و جمعی را افکند و تشنگی بر وی استیلا یافت، پیش پدر آمد و گفت: «یا ابت العطش!»
امیر المؤمنین حسین فرمود که: «فداک أبوک! چه توانم کرد.»
آن‌گاه فراشده، زبان خود را در دهان او نهاد و علی اکبر بازگشت. بار دیگر حمله کرد و مردی از سپاه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 29
قال: و تقدّم علیّ بن الحسین علیهما السّلام و أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، و هو یومئذ ابن ثمانی عشرة سنة، و رفع «1» الحسین سبّابته «2» نحو السّماء «3» و قال: اللّهمّ اشهد علی هؤلاء القوم، فقد برز إلیهم غلام أشبه النّاس خلقا و خلقا و منطقا برسولک، کنّا إذا اشتقنا إلی نبیّک نظرنا إلی وجهه، اللّهمّ امنعهم برکات الأرض، و فرّقهم تفریقا، «4» و مزّقهم تمزیقا «4»، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا علینا یقاتلوننا.
__________________________________________________
- عمر بن سعد منقذ بن مره عبدی شمشیری بر پشت علی زد و از اسبش بیفکند و خلقی گرد آمد و او راپاره‌پاره کردند و امیر المؤمنین حسین به آواز بلند بگریست و تا آن زمان آواز گریه آن جناب را کسی نشنیده بود. زینب خواهرش از خیمه بیرون آمد و خود را بر علی بن الحسین افکند و بانگ و خروش برخاست. امام حسین فرمود تا علی را به خیمه درآوردند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 162- 164
و بعد از عباس بن علی علیهما السّلام، علی اکبر بن حسین علیهما السّلام که جوانی بود در کمال حسن و جمال و هیجده سال از عمر عزیزش درگذشته بود، روی به جنگ آن ملاعین آورد و به روایت ابو المؤید خوارزمی، آن مقدار کوشش کرد که صدو بیست کس از لشکر عمر به زخم تیغ بیدریغش به نار سقر پیوستند و چون علی اکبر زخمهای گران یافت، نزد والد نامدار خود شتافته، گفت: «ای پدر! مرا تشنگی می‌کشد. هیچ شربتی آب داری که به من دهی تا بار دیگر با این گروه خاکسار کارزار کنم؟»
و آن امام عالی مقدار زمانی زبان قرة العین خود را مکید و خاتم خود را نیز به وی داد تا بمکید و اندکی تشنگی او تسکین یافته باز آغاز حرب کرد و در این نوبت نیز جمعی از دشمنان را کشته، آخر الامر منقذ بن مرة العبدی (علیه لعاین اللّه) تیغی بر فرق مبارک او زد. چنانچه از پای درآمد و امام حسین (سلام اللّه علیه) ثمراة الفؤاد خود را بر آن منوال دیده، بی‌طاقت گردید و اشک از دیده همایونش روان شده، مخدرات سراپرده عصمت از شدت آن مصیبت آغاز ناله و افغان کردند و ملائکه آسمان و متوطنان ریاض رضوان را به گریه و زاری و خروش و بیقراری درآوردند.
رباعی:
ای گشته عیان نزد تواطوار حسین در لطف و کرم شنیده آثار حسین
در تعزیتش ز دیده خون ریز مدام یاد آر ز دیده گهربار حسین
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 54
(1)- [فی الأسرار مکانه: «إنّه لمّا تقدّم علیّ بن الحسین و أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن مسعود الثّقفیّ، رفع ...»].
(2)- شیبته خ ل.
(3)- [فی نفس المهموم مکانه: «و روی أنّه علیه السّلام دفع شیبته نحو السّماء ...» و فی مثیر الأحزان: «فروی أنّه أوّل من تقدّم إلی البراز علیّ بن الحسین الأکبر علیهما السّلام- و هو یومئذ ابن ثمانیة عشر سنة- فلمّا رآه الحسین علیه السّلام أرخی عینیه بالبکاء، و رفع سبابته إلی السّماء ...»].
(4- 4) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 30
ثمّ صاح الحسین بعمر بن سعد: ما لک؟ قطع اللّه رحمک! و لا بارک اللّه لک فی أمرک، و سلّط «1» علیک من یذبحک بعدی علی فراشک، کما قطعت رحمی و لم تحفظ قرابتی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
ثمّ رفع الحسین علیه السّلام صوته و تلا: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ «2».
«3» ثمّ حمل علیّ بن الحسین علیهما السّلام علی القوم و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ من عصبة جدّ أبیهم النّبیّ
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی ضرب غلام هاشمیّ علویّ «3»
فلم یزل «4» یقاتل حتّی ضجّ النّاس من کثرة من قتل منهم.
و روی أنّه قتل علی عطشه مائة و عشرین رجلا، ثمّ رجع إلی أبیه، و قد أصابته جراحات کثیرة، فقال «5»: یا أبة! العطش قد قتلنی، و ثقل الحدید أجهدنی «6»، فهل إلی شربة من ماء سبیل أتقوّی بها علی الأعداء؟ «7» فبکی الحسین علیه السّلام و قال «7»: یا بنیّ! یعزّ علی محمّد صلّی اللّه علیه و اله، «8» و علی علیّ بن أبی طالب، و علیّ «8» أن تدعوهم فلا یجیبوک،
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأسرار: «اللّه»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم،/ 308].
(3- 3) [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [فی شرح الشّافیة مکانه: «برز علیّ بن الحسین الأصغر علیهما السّلام و هو یومئذ ابن ثمانی عشرة سنة [...] ثمّ حمل، فلم یزل ...»].
(5)- [مثیر الأحزان: «و هو یقول»].
(6)- [مثیر الأحزان: «قد أجهدنی»].
(7- 7) [الدّمعة السّاکبة: «و فی مهیّج الأحزان عن حمید بن مسلم فقال: یا أباه أثقلنی الحدید، و أخنقنی العطش. فبکی الحسین علیه السّلام و قال: وا غوثاه! یا بنیّ اصبر قلیلا یسقیک جدّک شربة لا ظمأ بعدها. و فی البحار قال علیه السّلام»].
(8- 8) [فی الأسرار و مثیر الأحزان: «و علیّ و علی أبیک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 31
«1» و تستغیث بهم فلا یغیثوک «1»، یا بنیّ! هات لسانک. فأخذ لسانه، فمصّه، و دفع إلیه خاتمه، و قال علیه السّلام: «2» أمسکه فی فیک، و ارجع إلی قتال عدوّک، فإنّی أرجو أنّک لا تمسی حتّی یسقیک جدّک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا. «3» فرجع إلی القتال و هو یقول:
الحرب قد قامت «4» لها الحقائق و ظهرت من بعدها مصادق
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق
فلم یزل یقاتل حتّی قتل تمام المائتین، «5» ثمّ ضربه منقذ بن مرّة «6» العبدیّ (لعنه اللّه) علی مفرق رأسه ضربة صرعته «5»، و ضربه النّاس بأسیافهم، ثمّ اعتنق «7» علیه السّلام فرسه، فاحتمله «8» الفرس إلی عسکر الأعداء، فقطّعوه بسیوفهم إربا إربا.
فلمّا بلغت الرّوح التّراقی، قال رافعا صوته: یا أبتاه! هذا جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله قد سقانی بکأسه الأوفی شربة لا أظمأ بعدها أبدا «9»، و هو یقول: العجل العجل! فإنّ لک کأسا مذخورة حتّی تشربها السّاعة. «10»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(2)- [أضاف فی الأسرار: «خذ هذا الخاتم و»].
(3)- [أضاف فی الأسرار: «فأخذ الخاتم فی فیه و فی روایة، قال الحسین: وا غوثاه! یا بنیّ اصبر قلیلا، یسقیک جدّک شربة لا ظمأ بعدها أبدا، فعد بارک اللّه فیک. فرجع و هو یقول:
أنا علیّ لا أقول کذبا اتبع جدّی المصطفی المهذّبا
أضربکم بالسّیف ضربا معجبا ضرب غلام لا یرید الهربا
ثمّ حمل علی القوم، فقتل واحدا و ثمانین رجلا»].
(4)- [فی البحار و العوالم و شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و مثیر الأحزان: «بانت»].
(5- 5) [الأسرار: «و هی روایة الحدّادیّ، و فی روایة عن الصّادق قتل أربعة و أربعین رجلا. و فی کتاب شهاب الدّین: ثمّ حمل و لم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم ألفا و خمسمائة فارس و ثمانین راجلا و رجع إلی أبیه و هو یقول: یا أبتاه! هل شربة من الماء أتقوّی بها علی أعداء اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و اله؟ فقال له أبوه: صبرا یا بنیّ حتّی تلقی جدّک، فیسقیک شربة لا ظمأ بعدها. فرجع إلی القتال، ثمّ حمل علیهم، فقلّب المیمنة علی المیسرة و قتل خمسمائة فارس»].
(6)- [و المشهور: «مرّة بن منقذ»].
(7)- [مثیر الأحزان: «فاعتنق»].
(8)- [مثیر الأحزان: «فحمله»].
(9)- [لم یرد فی الأسرار و مثیر الأحزان].
(10)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 32
«1» «2» فصاح الحسین علیه السّلام و قال: قتل اللّه قوما قتلوک، ما أجرأهم علی اللّه «3» و علی رسوله، و علی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفا «1».
قال حمید بن مسلم: فکأنّی أنظر إلی امرأة خرجت مسرعة «4» کأنّها الشّمس الطّالعة «4»، تنادی بالویل و الثّبور، و تقول: یا حبیباه! یا ثمرة فؤاداه! یا نور عیناه! فسألت عنها، فقیل: هی زینب بنت علیّ علیها السّلام، و جاءت، و انکبّت علیه، فجاء الحسین علیه السّلام، و أخذ بیدها، فردّها إلی الفسطاط «2»، و أقبل صلوات علیه بفتیانه، و قال: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه، فجاءوا به حتّی وضعوه عند الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 310- 313- مثله المجلسی، البحار، 45/ 42- 45؛ البحرانی، العوالم، 17/ 285- 287؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 365- 366؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 329- 332؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 369- 370؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 77، 79- 80
ثمّ إنّه اشتدّ القتال بین الفریقین حتّی قتل [علیّ] مقتلة عظیمة، و رجع إلی أبیه یستغیث من العطش، فقال له: اصبر قلیلا حتّی تلقی جدّک أمیر المؤمنین، فیسقیک بکفّه شربة لا ظمأ بعدها. فرجع، و حمل علیهم، فقتل مقتلة عظیمة، ثمّ کمن «5» له ملعون من أصحاب عمر بن سعد، فضربه ضربة «6» علی مفرق رأسه، «7» فانصرع، فنادی: یا أباه «7»! هذا جدّی محمّد المصطفی، و هذا جدّی علیّ المرتضی، و هذه جدّتی فاطمة الزّهراء، و هذه
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و حکی بدله عن الإرشاد].
(2- 2) [شرح الشّافیة: «فأقبل علیه أبوه الحسین علیه السّلام و علیه جبّة خزّ دکناء، و عمامة مورّدة، و قد أرخی لها غرزتین، فقال علیه السّلام مخاطبا له: أمّا أنت یا بنیّ فقد استرحت من کرب الدّنیا و غمّها، و ما أسرع اللّحوق بک.»].
(3)- [فی البحار و العوالم و شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «الرّحمان»].
(4- 4) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(5)- [فی الأسرار مکانه: «فکمن ...»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7- 7) [الأسرار: «فخرّ عن ظهر جواده إلی الأرض، ثمّ استوی جالسا، و هو ینادی: یا أباه! علیک منّی السّلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 33
جدّتی خدیجة، و هم إلیک مشتاقون.
فأقبل الحسین، و فرّق القوم عنه، و صاح بأعلی صوته، فتصارخنّ النّساء، فقال لهنّ الحسین: اسکتن، فإنّ البکاء أمامکنّ. فأخذ رأس ولده، و وضعه فی حجره، و جعل یمسح «1» الدّم عن وجهه، و هو یقول: «2» قتلوک یا بنیّ! ما أجرأهم علی اللّه «2» و علی انتهاک «3» حرم رسول اللّه، قتل اللّه قوما قتلوک، یا بنیّ!- و اغرورقت عیناه بالدّموع- قال من شهد الوقعة: کأنّی أنظر إلی امرأة خرجت من فسطاط الحسین، و هی کالشّمس الزّاهرة، و هی تنادی: وا ولداه! وا قرّة عیناه! فقلت: من هذه؟ قالوا: زینب بنت علیّ.
نقل: إنّه لمّا قتل علیّ بن الحسین فی طفّ کربلا أقبل علیه الحسین و علیه جبّة خزّ دکناء، و عمامة مورّدة، و قد أرخی لها غرّتین، فقال مخاطبا له: أمّا أنت یا بنیّ فقد استرحت من کرب الدّنیا، و غمّها، و ما أسرع اللّحوق بک.
ثمّ وثب علی قدمیه ببردة رسول اللّه، و التحف بها، و أفرغ علیه درعه الفاضل، و تقلّد سیفه، و استوی علی متن جواده، و هو غائص فی الحدید.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 443- 444، 450- مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 370- 371
و برز من بعده علیّ بن الحسین، و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
أضربکم بالسّیف حتّی یفلل ضرب غلام هاشمیّ بطل
أطعنکم بالرّمح وسط القسطل
قال: و حمل علی القوم المارقین، و لم یزل یقاتل حتّی قتل مائة و ثمانین فارسا، فکمن له
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «یمسّ»].
(2- 2) [الأسرار: «یا بنیّ! لعن اللّه قوما قتلوک، ما أشدّ جرءتهم علی اللّه»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار و أضاف: «حرمة الرّسول صلّی اللّه علیه و اله. و انهملت عیناه من الدّموع، ثمّ یقول:
علی الدّنیا بعدک العفاء یا بنیّ، أما أنت فقد استرحت من الدّنیا و ضیمها، و قد صرت إلی روح و ریحان، و بقی أبوک، فما أسرع لحوقه بک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 34
ملعون، فضربه بعمود من حدید علی أمّ رأسه، فانجدل صریعا إلی الأرض، و استوی جالسا، و هو ینادی: یا أبتاه! علیک منّی السّلام، فهذا جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و هذا أبی علیّ علیه السّلام، و هذه جدّتی فاطمة، و هم یقولون لک: العجل، العجل، و هم مشتاقون إلیک.
و قضی نحبه علیه السّلام.
قال أبو مخنف: لمّا قتل علیّ بن الحسین صرخن النّساء بالبکاء و النّحیب، فصاح بهنّ الحسین علیه السّلام أن: اسکتن، فإنّ البکاء أمامکنّ. و جعل یتنفّس الصّعداء، قال: ثمّ دعی ببردة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، فلبسها، و أفرغ علی نفسه درعه الفاضل، و تعمّم بعمامته السّحاب، و تقلّد بسیفه ذی الفقار، و استوی علی ظهر جواده، و حمل علی القوم، و فرّقهم عنه، و أخذ رأسه، و وضعه فی حجره، و جعل یمسح الدّم و التّراب عن وجهه، و یقول: یا بنیّ! لعن اللّه قاتلک، ما أجرأهم علی اللّه و رسوله.- و هملت عیناه بالدّموع حزنا لمصابه- قال عمارة بن سلمان، عن حمید بن مسلم (لعنه اللّه تعالی): کأنّی أنظر إلی امرأة قد خرجت من فسطاط الحسین علیه السّلام، و هی تنادی: وا ولداه! وا قتیلاه! وا قلّة ناصراه! وا غریباه! وا مهجة قلباه! لیتنی کنت قبل هذا الیوم عمیاء، لیتنی وسّدت الثّری. فوثب إلیها الحسین علیه السّلام، فردّها إلی الخیمة، فسألت عنها، فقیل لی: هذه زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام. ثمّ بکی الحسین علیه السّلام رحمة لبکائها، و قال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. قال: ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام وضع ولده فی حجره، و قال: یا ولدی! أمّا أنت فقد استرحت من همّ الدّنیا و غمّها، و سرت إلی روح و راحة، و بقی أبوک، ما أسرع لحوقه. «1»
__________________________________________________
(1)- چون عباس شهید شد و کسی از اهل بیت رسالت به غیر اولاد گرام آن حضرت نماند، علی اصغر که به علی اکبر مشهور است، به نزد پدر بزرگوار آمد و آهنگ میدان کرد و آن خورشید فلک امامت در آن وقت هیجده سال از عمر شریفش گذشته بود. بیست و پنج سال نیز گفته‌اند که اول اصح است. در حسن و جمال و فضل و کمال عدیل خود نداشت و به صورت شبیه‌ترین مردم بود به رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم. هرگاه اهل مدینه مشتاق لقای آن حضرت می‌شدند، به نزد آن امامزاده عدیم المثال می‌آمدند و به جمال باکمالش نظر می‌کردند.
حضرت امام زین العابدین علیه السّلام فرمود که: چون آن امامزاده عالی‌تبار متوجه میدان کارزار شد، حضرت امام اخیار، آب از دیده‌های مبارک فروریخت و روبه جانب آسمان گردانید و گفت: «خداوندا! تو-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 35
__________________________________________________
- گواه باش بر ایشان که فرزند رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم و شبیه‌ترین مردم در گفتار و صورت و سیرت به آن حضرت به سوی ایشان می‌رود و هرگاه ما مشتاق لقای پیغمبر تو می‌شدیم به سوی جمال او نظر می‌کردیم.
خداوندا! برکتهای زمین را از ایشان منع کن و ایشان را پراکنده گردان و والیان را از ایشان راضی مگردان که ایشان ما را طلب کردند که یاری کنند؛ اما شمشیر کین بر روی ما کشیدند.»
پس حضرت بر عمر بانگ زد که: «چه می‌خواهی از ما ای بدترین اشقیا؟ خدا رحم تو را قطع کند و هیچ کار تو را بر تو مبارک نگرداند، بعد از من بر تو مسلط گرداند کسی را که تو را در میان رختخواب ذبح کند؛ چنان‌چه رحم مرا قطع کردی و قرابت حضرت رسالت را در حق من رعایت نکردی.»
پس به آواز بلند این آیه را که در شأن اهل بیت نازل شده است، تلاوت نمود: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.
پس آن شاهزاده نامدار و آن امامزاده عالی تبار مانند خورشید تابان از افق میدان طالع گردید و عرصه نبرد را به نور جمال خود منور گردانید و جمیع لشکر مخالف حیران جمال آن آفتاب اوج عزت و جلال گردیدند. چون به میان میدان رسید، چنان‌که مبارز طلبید، کسی جرأت محاربه او ننمود. آن شیر بیشه هیجا تیغ از نیام برکشید و آن لئیمان شقاوت انجام را طعمه شمشیر آتش‌بار خود گردانید. به هر طرف که حمله می‌کرد، گروهی را بر خاک هلاک می‌افکند و به هر جانب که متوجه می‌شد، از کشته پشته بلند می‌کرد. تا آن‌که به روایت امام زین العابدین علیه السّلام؛ چهل و پنج کس را طعمه شمشیر آتش‌بار خود گردانید.
به روایت معتبره دیگر، صد و بیست نفر از آن بی‌دینان بداختر را به سوی عذاب سقر فرستاد.
پس به نزد پدر بزرگوار خود آمد و گفت: «ای پدر مهربان! از تشنگی به جان آمده‌ام و اگر شربت آبی بیابم، دمار از دشمنان برمی‌آورم.»
حضرت امام حسین علیه السّلام سیلاب اشک از دیده بارید و گفت: «ای فرزند ارجمند سعادتمند! بر محمد مصطفی و علی مرتضی و پدر تو دشوار است که تو را به این حال تشنه ببینند و شربت آبی نتوانند رسانید.» پس زبان جگرگوشه خود را در دهان معجزنشان خود گذاشت و مکید و انگشتری خود را به آن فرزند دلبند داد که در دهان خود گذاشت و فرمود: «ای نور دیده! برو به جنگ دشمنان دین که به این زودی از دست جد بزرگوار خود از حوض کوثر سیراب خواهی شد.»
پس، باز آن جگرگوشه سید الشهدا و سبط شیر خدا خود را بر قلب لشکر اعدا زد و شصت نفر دیگر را از ایشان به درک اسفل نیران فرستاد و در آخر کار، منقذ بن مره عبدی ضربتی بر سر آن سرور زد که بر روی زین درافتاد و در گردن اسب چسبید و اسب او را به میان لشکر مخالفان برد. بی‌رحمان پرجفا، آن جگرگوشه رسول خدا را به ضرب شمشیر پاره‌پاره کردند. پس فریاد کرد که: «ای پدر بزرگوار! اینک جد عالیمقدار مرا از کاسه‌ای سیراب گردانید که هرگز تشنه نخواهم شد و کاسه دیگر برای تو در کف گرفته [است] و انتظار تو می‌کشد.
به روایتی دیگر، تیری بر حلق مبارکش آمد و سیلاب خون جاری شد. ناگاه فریاد زد که: «ای پدر مهربان، بر تو باد سلام! اینک جدّ من رسول خدا تو را سلام می‌رساند و انتظار تو [را] می‌کشد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 36
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 81- 83
و فی البحار قال: قال أبو الفرج: علیّ بن الحسین علیه السّلام هذا هو الأکبر و لا عقب له، و یکنّی أبا الحسن، و أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، و هو أوّل من قتل فی الوقعة، و یؤیّده الزّیارة الّتی أوردها السّیّد رحمه اللّه فی کتاب الإقبال، المشتملة علی زیارته و زیارة بقیّة الشّهداء و هی:
ألسلام علیک یا أوّل قتیل، من نسل خیر سلیل من سلالة إبراهیم الخلیل.
فإذا عرفت ما تقدّم فاعلم أنّ کیفیّة شهادته صلاة اللّه علیه علی ما استفید من الرّوایات أنّه لمّا قتل العبّاس علیه السّلام و حبیب بن مظاهر رضی اللّه عنه بان الانکسار فی وجه الحسین علیه السّلام، فجلس مهموما مغموما و دموعه تجری علی خدّیه، فأتی إلیه ولده علیّ الأصغر المعروف بالأکبر، و قال: یا أبتاه قتل عمّی العبّاس فلا خیر لی فی الحیاة بعده، فقد ضاق صدری لفراقه، فهل من رخصة؟
فبکی الحسین علیه السّلام و قال: یا ولدی یعزّ و اللّه علیّ فراقک. فقال: کیف یا أبتاه و أنت
__________________________________________________
- پس نعره‌ای زد و مرغ روح کثیر الفتوحش به ریاض جنان پرواز کرد.
چون سید الشهدا بر سر آن شهید تیغ ستم و جفا آمد و او را به آن حال مشاهده کرد، قطرات عبرات از دیده بارید و آهی جانسوز از سینه غم‌اندوز برکشید و گفت: «خدا بکشد گروهی را که تو را به ناحق کشتند و به کشتن تو بسی جرأت کردند و بر خدا و رسول خدا و بر هتک حرمت حضرت رسول، و بعد از تو خاک بر سر دنیا و زندگی دنیا.»
راوی گفت: چون علی اکبر شهید شد، دیدم زنی مانند آفتاب تابان بی‌تابانه از خیمه حرم محترم آن حضرت بیرون دوید و فریاد واویلا وا ثبوراه برکشید و می‌گفت: «ای نور دیده اخیار، و ای میوه دل افکار، و ای حبیب قلب برادر بزرگوار!»
پس جسد مطهر آن امامزاده بزرگوار را دربر کشید. پرسیدم که: «این خاتون کیست؟»
گفتند: «زینب، خواهر حضرت امام حسین علیه السّلام است.»
ناگاه حضرت آمد و دست او را گرفت و به سوی خیمه برگردانید و فرزند دلبند خود را برداشت و در میان سایر شهیدان گذاشت.
و از حضرت امام محمد باقر علیه السّلام روایت کرده‌اند که اول کسی که از فرزندان ابو طالب در آن صحرا به تیغ اهل جفا کشته شد، علی اکبر بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 680- 682
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 37
وحید بین الأعداء، فرید لا ناصر لک و لا معین، روحی لروحک الفداء، و نفسی لنفسک الوقاء.
و فی کتاب مهیّج الأحزان: إنّ علیّ بن الحسین علیهما السّلام لمّا توجّه إلی الحرب اجتمعت النّساء حوله کالحقلة، و قلن له: ارحم غربتنا و لا تستعجل إلی القتال، فإنّه لیس لنا طاقة فی فراقک. قال: فلم یزل یجهد و یبالغ فی طلب الإذن من أبیه حتّی أذن علیه السّلام له، ثمّ تودّع من أبیه علیه السّلام و الحرم، و توجّه نحو المیدان.
قال السّیّد رحمه اللّه: ثمّ نظر إلیه الحسین علیه السّلام نظر آیس منه، و أرخی عینه بالدّموع، و بکی. [...]
و قال المفید رحمه اللّه فی إرشاده: إنّ أهل الکوفة یتّقون قتله، فبصر به مرّة بن منقذ العبدیّ لعنه اللّه، فقال: علیّ آثام العرب لئن مرّ بی یفعل مثل ما فعل إن لم أثکله إیّاه. فمرّ یشدّ علی النّاس فاعترضه مرّة بن منقذ لعنه اللّه و طعنه.
و فی روایة أخری فی البحار: و جعل یکرّ کرّة بعد کرّة حتّی رمی بسهم، فوقع فی حلقه، فخرقه. [...]
و قال السّیّد رحمه اللّه: ثمّ شهق، فمات، فجاء الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه، و وضع خدّه علی خدّه.
قال المفید رحمه اللّه: و قال علیه السّلام: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، ما أجرأهم علی الرّحمان و علی انتهاک حرمة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. و انهملت عیناه بالدّموع، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفا.
و قال أبو مخنف: ثمّ إنّه صلوات اللّه علیه وضع ولده فی حجره، و جعل یمسح الدّم عن ثنایاه، و جعل یلثمه و یقول: یا ولدی أمّا أنت فقد استرحت من همّ الدّنیا و غمّها و شدائدها، و صرت إلی روح و ریحان، و قد بقی أبوک، و ما أسرع اللّحوق بک.
ثمّ قال: قال عمارة بن واقد: کأنّی أنظر إلی امرأة قد خرجت من فسطاط الحسین علیه السّلام، کأنّها البدر الطّالع، و هی تنادی: وا ولداه! وا قتیلاه! وا قلّة ناصراه! وا غربتاه! وا مهجة قلباه! لیتنی کنت قبل هذا الیوم عمیاء، لیتنی وسّدت الثّری. [...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 38
و فی بعض الکتب المعتبرة عن المفید رحمه اللّه بإسناده إلی جابر بن عبد اللّه قال: لمّا قتل علیّ بن الحسین علیهما السّلام دخل الحسین إلی الفسطاط باکیا حزینا میؤوسا عن نفسه، فقالت سکینة: مالی أراک تنعی نفسک، و تدیر طرفک؟ أین أخی علیّ؟ فقال علیه السّلام لها: قتلوه اللّئام. فلمّا سمعت بذلک صاحت: وا أخاه! وا مهجة قلباه! فأرادت أن تخرج من الفسطاط، فجاء الحسین علیه السّلام، و منعها، و قال لها: یا سکینة اتّقی اللّه و استعملی الصّبر. فقالت: یا أبتاه کیف تصبر من قتل أخوها و شرّد أبوها. فقال الإمام علیه السّلام: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 328- 329، 331- 332
و فی بعض التّألیفات: أنّه لمّا برز علیّ بن الحسین، دعا عمر بن سعد بطارق بن کثیر، و کان فارسا منّاعا، و بطلا دفاعا، فقال له: أنت الّذی تأکل نعمة الأمیر، و تأخذ منه العطایا، فاخرج إلی هذا الغلام و جئنی برأسه. فقال: یا ابن سعد، أنت تأخذ ملک الرّیّ و أنا أخرج إلیه؟ بل الواجب أن تخرج أنت إلیه، إلّا أن تضمن لی عند الأمیر أن تکون إمارة الموصل لی، فحینئذ أخرج و آتیک برأسه.
قال: فضمن له ذلک، فخرج طارق إلی مبارزة علیّ بن الحسین، و قاتله و جادله قتالا شدیدا، فضربه علیّ بن الحسین ضربة منکرة، فانجدل صریعا، و عجّل اللّه بروحه إلی النّار.
قال: فخرج أخو المقتول، فاستقبله علیّ بن الحسین و لم یزالا فی کرّ و فرّ، حتّی وصل إلیه علیّ بن الحسین، فعطف علیه بضربة وقعت علی عینیه، فخرّ صریعا.
قال: فخرج إلیه ولد طارق فما کان إلّا هنیئة حتّی أرداه قتیلا، و طلب البراز فلم یبرز إلیه أحد.
فهتف عمر بن سعد ببکر بن غانم، و ندبه، فبرز إلیه، فلمّا برز تغیّر لون الحسین، فقالت لیلی أمّ علیّ: ممّ تغیّرک یا سیّدی، لعلّه قد أصابه شی‌ء؟ قال: لا، و لکن قد برز إلیه من یخاف إلیه منه، فادعی لولدک علیّ، فإنّی قد سمعت من جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله:
إنّ دعاء الأمّ یستجاب فی حقّ ولدها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 39
قال: فجرّدت رأسها، و هی فی الفسطاط ودعت له إلی اللّه عزّ و جلّ بالنّصر علیه.
و قال: و جری بینهما حرب شدید، حتّی انخرق درع بکر بن غانم من تحت ابطه، فعاجله علیّ بن الحسین بضربة قسّمه نصفین لا رحمه اللّه [...]
و فی بعض المقاتل: فلمّا رآه الحسین یتمرّغ فی دمه حمل حتّی فرّق الجیش عنه، ثمّ قال: یعزّ علیّ مصرعک هذا، کیف وجدت یا بنیّ مصرعک؟ قال: یا أبة خیر مصرع، هذا جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله قد سقانی شربة لا أظمأ بعدها أبدا. ثمّ قضی نحبه.
و روی أبو مخنف: عن عمارة بن واقد «1»، قال: إنّی نظرت إلی امرأة قد خرجت من فسطاط الحسین کأنّها البدر الطّالع، و هی تنادی: وا ولداه! وا مهجة قلباه! یا لیتنی کنت هذا الیوم عمیاء، و کنت وسّدت تحت أطباق الثّری.
و فی روایة عن عبد اللّه قال: کنت أسمعه، و إذا قد خرجت من خیمة الحسین علیه السّلام امرأة کسفت الشّمس من محیاها، و تنادی من غیر شعور: وا حبیباه! وا ابن أخاه. حتّی وصلت إلیه، فانکبّت علیه، فجاءها الحسین علیه السّلام فستر وجهها بعباءة، حتّی أدخلها الخیمة، فقلت لکوفیّ: من هذه؟ أتعرفها؟ قال: نعم، هذه زینب أخت الحسین علیه السّلام.
و قال المفید: ثمّ أمر الحسین علیه السّلام فتیانه فقال: احملوا أخاکم. فحملوه حتّی وضعوه بین یدی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه.
و قال بعض أصحابنا: روی عن الصّادق علیه السّلام: أنّ علیّا هذا هو أوّل قتیل من ولد أبی طالب مع الحسین علیه السّلام.
و قال أبو الفرج فی المقاتل بإسناده إلی إدریس، عن أبیه، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه علیه السّلام: إنّ أوّل قتیل قتل من ولد أبی طالب مع الحسین ابنه علیّ علیه السّلام. و هو مستفاد أیضا من فقرات زیارته.
و لهذا قدّم بعض علمائنا قتله علی سائر بنی هاشم.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «راقد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 40
و روی الشّیخ المفید: یرفعه إلی جابر بن عبد اللّه الأنصاریّ أنّه قال: لمّا قتل علیّ بن الحسین دخل الحسین علیه السّلام إلی الخیمة باکیا ولده ناعیا، فقالت له سکینة: ما لی أراک تنعی نفسک و طرفک؟ أین أخی علیّ؟ فقال علیه السّلام: قتلوه اللّئام. فنادت: وا أخاه! وا مهجة قلباه! فأرادت الخروج من الخیمة، فتبعها الحسین علیه السّلام، و قال لها: یا سکینة! اتّق اللّه و استعملی الصّبر. فقالت: یا أبتاه! کیف تصبر من قتل أخوها، و شرّد أبوها؟
فقال الحسین: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 370، 371
ثمّ برز علیّ الأکبر بن الحسین (رضی اللّه عنهما)، و هو ابن سبعة عشر سنة، و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
أضربکم بصارم لم یفلل أطعنکم بالرّمح وسط القسطل
و لم یزل یقاتل حتّی قتل منهم ثمانین رجلا، ثمّ ضربه رجل من القوم علی رأسه الشّریف، فخرّ إلی الأرض، ثمّ استوی جالسا یقول: «یا أباه! هذا جدّی محمّد المصطفی، و علیّ المرتضی، و هذه جدّتی فاطمة الزّهراء، و خدیجة الکبری». فحمل علیهم الإمام، ففرّقهم عنه، و وضع رأسه فی حجره، و جعل یمسح الدّم عن وجهه [و] یقول: «لعن اللّه قوما قتلوک یا ولدی! ما أشدّ جرأتهم علی اللّه، و علی انتهاک حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم».
و أهملت عیناه بالدّموع، و صرخن النّساء، فسکّتهن الإمام، و قال لهنّ: «اسکتن فإنّ البکاء أمامکنّ». «1» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 78
__________________________________________________
(1)- همانا بعد از شهادت عباس، در خدمت حسین علیه السّلام کسی که بتواند میان بست و بر پشت اسب نشست و شمشیر به دست کرد و با دشمن رزم آزمود، جز فرزندش علی اکبر نبود. مادر او لیلی دختر ابی مرة بن عروة بن مسعود بن موسی القطان الثقفی است. جوانی بود هیجده ساله. در طلاقت لسان و ذلاقت بیان (1) و صباحت رخسار و ملاحت دیدار و نیکویی خلق و موزونی خلق و شیمت (2) و شمایل و خصلت و مخایل (3) هیچ‌کس در روی زمین شبیه‌تر از وی با خاتم النبیین نبود. نام و کنیت از جد داشت، چه او را به نام علی و به کنیت ابو الحسن گفتند. و شجاعت نیز از علی مرتضی داشت و بین الناس به جمیع محاسن و محامد معروف بود.
چنان‌که یک روز معاویه در ایام خلافت خویش گفت:
من أحقّ النّاس بهذا الأمر؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 41
__________________________________________________
- یعنی: «سزاوارتر امروز کیست که در مسند خلافت جای کند؟»
همگنان (4) گفتند: «از تو کس سزاوارتر ندانیم.»
قال: لا، أولی النّاس بهذا الأمر علیّ بن الحسین بن العلیّ، جدّه رسول اللّه و فیه شجاعة بنی هاشم و سخاء بنی أمیّة وزهو ثقیف.
معاویة گفت: «نه چنین است؛ بلکه از برای خلافت سزاوارتر، علی اکبر است که جدش رسول خداست و به شجاعت بنی هاشم و سخاوت بنی امیه و حسن منظر و فخر و فخامت (5) ثقیف است.»
بالجمله، چون علی اکبر، اهل و عشیرت را کشته و پدر را یک تنه و تشنه در میان لشکر دشمن نگریست، دیگر شکیب نتوانست. عرض کرد: «جانم فدای تو باد. رخصت فرمای تا من نیز از این قوم کین‌توزی (6) کنم و جانبازی را آیت بهروزی دانم»
و در اسعاف حاجت چندان اصرار نمود، که دستوری یافت. پس پردگیان سرادق (7) عصمت را یک‌به‌یک وداع گفت: بانگ «وا محمّداه» از اهل بیت رسول اللّه بالا گرفت.
در کتاب روضة الاحباب مسطور است که: حسین علیه السّلام علی اکبر را به دست خود سلاح جنگ درپوشانید. او را درعی عادی و مغفری فولاد داد و ادیمی که از علی مرتضی به یادگار داشت، بر میان فرزند استوار بست. و اسب عقاب را داد تا برنشست و چون به جانب میدان روان گشت، آن حضرت سخت بگریست و سبابه مبارک را به سوی آسمان فراز کرد و گفت:
اللّهمّ اشهد علی هؤلاء القوم، فقد برز إلیهم غلام أشبه النّاس خلقا و خلقا و منطقا برسولک. و کنّا إذا اشتقنا إلی نبیّک نظرنا إلی وجهه. اللّهمّ! امنعهم برکات الأرض و فرّقهم تفریقا و مزّقهم تمزیقا و اجعلهم طرائق قددا و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا ثمّ عدوا علینا یقاتلوننا.
عرض کرد: «ای پروردگار من! گواه باش، اینک جوانی به مبارزت این جماعت می‌شتابد که شبیه‌ترین مردم است در خلق و خلق (8) و منطق با پیغمبر تو و ما هرگاه مشتاق می‌شدیم به دیدار پیغمبر تو، به روی او نگران می‌شدیم و او را نظاره می‌کردیم. ای پروردگار من! بازدار از ایشان برکات زمین را و انبوه ایشان را متفرق و متشتت (9) فرما و بدران پرده این جماعت را و پراکنده ساز ایشان را و بیفکن این گروه را در طرق متفرقه و شعب متباینه (10) و دشمن‌دار همواره بر این عتات طغات (11) فرمانگذاران را، چه این جماعت ما را دعوت کردند که نصرت کنند؛ چون اجابت کردیم، آغاز عداوت نمودند و طریق مقاتلت گرفتند.»
آن‌گاه به اعلی صوت صیحه بر ابن سعد زد:
فقال: ما لک؟ قطع اللّه رحمک و لا بارک اللّه لک فی أمرک و سلّط علیک من یذبحک بعدی علی فراشک کما قطعت رحمی و لم تحفظ قرابتی من رسول اللّه.
فرمود: «ای پسر سعد! چه افتاد تو را؟ خداوند قطع کند رحم تو را (12) و مبارک نفرماید تو را در هیچ امری و آرمانی و مسلط کند بر تو کسی را که در فراش تو بکشد تو را به کیفر آن‌که قطع کردی رحم مرا (13) و نگران نشدی قربت و قرابت مرا با رسول خدای.»
آن‌گاه بانگ برداشت و به آواز بلند این آیت مبارک را که در فضیلت اهل بیت فرود شده است، قرائت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 42
__________________________________________________
- فرمود:
إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ. (14)
اما از آن سوی علی اکبر چون آفتاب درافشان (15) با تیغ سرافشان به میدان تاخت. شعشعه (16) طلعتش از جمال پیغمبر خبر می‌داد و قوت بازویش چون حیدر صفدر (17) اثر می‌نمود. درایستاد و این رجز انشاد کرد:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ من عصبة جدّ أبیهم النّبیّ
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی ضرب غلام هاشمیّ علویّ (18)
آن‌گاه چون شیر شرزه و مار گرزه حمله گران درداد و تیغ در آن کفار نکوهیده نهاد، نهاد (19). چنان می‌نمود که حیدر کرار ذو الفقار (20) به دست کرده و در معرکه صفین آهنگ قاسطین (21) فرموده است. به هر جانب که روی می‌کرد، لشکریان چون گله گرگ دیده، پشت می‌نمودند و از هول و هرب برز برهم به سر درمی‌رفتند. در این حمله صد و بیست تن از کماة (22) رجال و فحول ابطال را مسته سیف و مضغه (23) سنان ساخت. این‌وقت حدت حر (24) و شدت عطش و کثرت جراحت و ثقل سلاح او را عظیم آسیب کرد و نیرومندی او را کاهش داد. علی اکبر از میان سپاه اعدا عنان برتافت و صف بشکافت و به حضرت پدر آمد و فریاد برداشت.
یا أبة! العطش قد قتلنی و ثقل الحدید أجهدنی. فهل إلی شربة من ماء سبیل أتقوّی بها علی الأعداء.
عرض کرد: «ای پدر! تشنگی مرا کشت و ثقل سلاح مرا به تعبی عظیم افکند. آیا به شربتی آب دست توان یافت تا در مقاتلت اعدا قوتی به دست کنم؟»
و خون از اندام مبارکش می‌پالود (25) و تنش از آهار (26) خون چنان می‌نمود که جلباب احمر (27) دربر کرده. حسین علیه السّلام در او نگریست و سخت بگریست.
و قال: یا بنیّ یعزّ علی محمّد و علی علیّ بن أبی طالب و علیّ أن تدعوهم فلا یجیبوک و تستغیث بهم فلا یغیثوک. یا بنیّ! هات لسانک! فمصّه.
فرمود: ای فرزند! بر محمّد و بر علی و بر من عظیم گران می‌آید که ایشان را دعوت کنی و اجابت نفرمایند و استغاثه کنی و اعانت ننمایند. و زبان علی اکبر را در دهان مبارک گذاشت و بمکید. و خاتم خویش را بدو داد و فرمان کرد که در دهان بگذارد.
و قال: أمسکه فی فیک و ارجع إلی قتال عدوّک، فإنّی أرجو أنّک لا تمسی حتّی یسقیک جدّک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا.
فرمود: «ای پسر! این خاتم را در دهان نگاه دار و باز شتاب به جهاد دشمنان. همانا روز را بیگاه نکرده باشی (28) که جدت به شربتی تو را سقایت کند که از آن پس هرگز تشنه نشوی.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 43
__________________________________________________
- علی اکبر علیه السّلام بازشتافت و این ارجوزه قرائت کرد:
الحرب قد بانت لها الحقائق و ظهرت من بعدها مصادق (29)
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق (30)
و دست از جان شسته و دل بر خدای بسته به کردار صاعقه آتشبار خویشتن را در میان کفار انداخت و از چپ و راست همی‌زد و همی‌کشت. تیغش بر خود آهن خبر از بازار حداد 31 همی‌داد و زمین از خون یاد از کوزه فصّاد 32 همی‌کرد. در این کرت نیز هشتاد تن از آن جماعت را به دار البوار فرستاد. از کثرت زخم و سیلان خون، اندام مبارکش سستی پذیرفت. این‌وقت، منقذ بن مرة العبدی فرصتی به دست کرده شمشیری بر فرق همایونش فرود آورد و بدان ضرب زخمی گران یافت. و دیگر سواران از چهار جانب او را جراحت کردند. توانایی یکباره از علی اکبر برفت. دست در گردن اسب درآورد، فروخفت و عنان رها داد و اسب در میان سواران از این سوی بدان سوی می‌تاخت و بر هر سواری عبور می‌داد، زخمی بر علی اکبر می‌زد.
فقطعوه بسیوفهم إربا إربا.
بدن مبارکش را با تیغ پاره‌پاره کردند. چون نزدیک شد که رخت به دیگر سرای برد، فریاد برآورد:
یا أبتاه! هذا جدّی رسول اللّه قد سقانی بکأسه الأوفی، شربة لا أظمأ بعدها أبدا. و هو یقول: العجل العجل، فإنّ لک کأسا مذخورة حتّی تشربها السّاعة.
عرض کرد: «ای پدر! اینک جد من رسول خدا حاضر است. مرا سقایت کرد به شربتی که هرگز از این پس تشنه نخواهم شد.»
فرمود: «ای حسین! تعجیل کن که جامی دیگر از بهر تو ذخیره کرده‌ام تا در این ساعت بنوشی.»
حسین علیه السّلام چون بانگ فرزند ناکام را شنید، صیحه عظیم زد.
و قال: قتل اللّه قوما قتلوک، ما أجرأهم علی الرّحمان! و علی رسوله! و علی انتهاک حرمة الرّسول! و علی الدّنیا بعدک العفا.
فرمود: «خدا بکشد جماعتی را که تو را بکشتند. چه بسیار شگفتی می‌رود که این جماعت بر خداوند قاهر غالب جرأت کردند و از رسول خدای نهراسیدند و پرده حرمت آن حضرت را چاک زدند! هان ای فرزند! بعد از تو خاک بر سر دنیا و نیست و نابود باد آثار دنیا.»
پس حسین علیه السّلام اسب برجهاند و بشتافت و صفوف لشکر را بشکافت و مردم را بپراکند و صیحه همی زد و «علی» همی‌گفت. چون بر سر علی رسید، از اسب پیاده شد و فرزند را بر سینه خود بچفسانید و چهره مبارک بر چهره او نهاد. علی اکبر چشم بگشود و عرض کرد: «ای پدر بزرگوار! می‌بینم که درهای آسمان باز شد و حوران بهشتی فراز آمدند و جامهای سرشار از شربت بر کف دارند و مرا به سوی خویشتن می‌خوانند. اینک بدان سرای سفر می‌کنم و خواستارم که این پردگیان بی‌یار و یاور در سوگواری من، چهره نخراشند. این بگفت و درگذشت.
حسین علیه السّلام، فرزند شهید را برداشت و بر در سراپرده آورد و فریاد: «یا ثمرة فؤاداه و یا قرّة عیناه» از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 44
__________________________________________________
- اهل بیت برخاست.
حمید بن مسلم گوید: زنی دیدم که از شدت اضطرار و اضطراب از میان پردگیان بی‌پرده بیرون دوید و خویش را بر زبر علی اکبر افکند و فریاد برداشت و سخت بنالید. گفتم: «کیست؟»
گفتند: «زینب دختر امیر المؤمنین است.»
این‌وقت حسین علیه السّلام دست او را گرفت و به خیمه بازگردانید و فرمود: «گریه شما بعد از این است.»
ابن شهر آشوب گوید: علی اکبر بیست و پنج ساله بود در یوم طف؛ اما روایت هیجده ساله اصح است.
(1). فصاحت، شیوا سخنی.
(2). شیمت: خوی.
(3). مخایل: نشانهای نیکی.
(4). همگنان: حاضران.
(5). فخامت: بزرگواری.
(6). کین‌توزی: انتقام‌گیری.
(7). سرادق: خیمه‌ها.
(8). خلق (بر وزن فلس): اندام، و (بر وزن قفل): خوی.
(9). متشتت: پراکنده.
(10). شعب متباینه: راههای مختلف.
(11). عاتی: ستمگر. طاغی: سرکش.
(12). اولاد تو در روی زمین نماند.
(13). نگذاشتی از علی اکبر برای من اولاد ماند.
(14). قرآن کریم (3- 30).
(15). در افشان (به ضم دال): پراکننده گوهر.
(16). شعشعه: درخشندگی.
(17). صفدر: کسی که صف دشمن را می‌شکافد.
(18). خلاصه معنی: من علی پسر حسینم که پیغمبر جد او است. به خدا که زنازاده بر ما فرمانروایی نکند. برای حمایت پدرم شما را با نیزه و شمشیر می‌زنم تا کج شود.
(19). نهاد اوّل به معنی «سرشت» و نهاد ثانی به معنی «گذاشت» می‌باشد.
(20). ذو الفقار: لقب شمشیر علی بن ابی طالب علیه السّلام.
(21). قاسط: ستمکار و مقصود از قاسطین، معاویه و پیروان او می‌باشد.
(22). کماة (جمع کمی): دلاوران.
(23). مسته: طعمه. مضغه: جویده.
(24). حدت حر: شدت گرما.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 45
__________________________________________________
- (25). پالودن: صاف کردن و صاف شدن. مقصود این است که قطرات خون مانند قطرات آب از تنش که مانند صافی (آبکش) سوراخ شده بود، می‌ریخت.
(26). آهار: آشی که بر کاغذ و جامه مالند تا سبب تقویت آن گردد.
(27). جلبات: رولباسی. احمر: سرخ.
(28). امروز شب نشده.
(29). (مصراع اوّل به واسطه کلمه لها) و مصراع دوم به واسطه کلمه «حقایق» احتمال دو معنی دارد:
حقایق جنگ آشکار شد؛ یعنی: جنگ شدت کرد. یا به واسطه جنگ حقایق آشکار می‌شود؛ یعنی: پردل از ترسو وحقیقت‌خواه از دنیا طلب تمیز داده می‌شود. و پس از آن دلاوران حمله‌کننده یا نشانهای راستی هویدا می‌شود.
(30). سوگند به خدای پروردگار عرش، تا شمشیرها در نیام نرود (جنگ خاتمه نپذیرد) از شما جدا نمی‌شویم (دست برنمی‌داریم).
(31). حداد: آهنگر.
(32). فصاد: رگ‌زن، خونگیر.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 349- 356
آن‌گاه مختار فرمان کرد تا در طلب مره بن منقذ عبدی که از قبیله عبد القیس بود، برآمدند. این خبیث ملعون، حضرت علی اکبر فرزند دلبند امام حسین علیهما السّلام را شهید ساخته بود و مردی شجاع و دلیر بود. پس جمعی برفتند و سرایش را احاطه کردند. آن خبیث نیزه به دست کرد و بر اسب خود برنشست و بیرون تاخت و با ایشان به مطاعنه پرداخت. ضربتی بر دستش فرود آوردند و او در میان گیرودار فرار کرد و به مصعب بن زبیر ملحق شد. لکن دستش از کار بشد و شل گشت.
و به روایت مجلسی عبید اللّه بن ناجیة الشبامی را طعنه بزد و او را بیفکند؛ لکن به او ضرری وارد نشد.
پس عبد اللّه بن کامل شمشیری بر آن خبیث فرود آورد، و او دست چپ را وقایه جان ساخت. شمشیر دستش را آسیب زد و اسبش تندی کرد و او را ببرد. او با دست شل به مصعب پیوست.
و به روایت دیگر، سعر بن ابی سعر آن خبیث را بگرفت و به خدمت مختار درآورد. مختار فرمود: ای شقی! علی بن امام حسین علیهما السّلام را تو کشتی؟»
گفت: «نه من تنها بودم. هزار تن در کشتن او با من شریک بودند.»
مختار فرمود: «اگر هزار تن با تو دست یار نمی‌شدند، چگونه آن حضرت را توانستی بکشت؟»
آن‌گاه بفرمود تا از نخست دو دست آن ملعون را بریدند. بعد از آن، زبانش را از کام کشیدند و از آن پس هردو چشمش را از کاسه برکشیدند. بعد از آن، هردو لبش را از بن بریدند و از آن پس، مانند گوسفندش سر از تن جدا ساختند. آن‌گاه بدنش را با نفت بیالودند و در آتش بسوختند و نامش را در جریده قتله برنگاشتند و مختار این کار از آن می‌کرد تا نام آنان از میان نرود و هیچ‌یک از قتل نرهند.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 395
دفعه دیگر که علی اکبر تسلیه داد پدر بزرگوارش را، وقتی بود که به روایت بحار و عوالم لشگر عمر سعد فرق مقدس علی را شکافته دیدند، هجوم آوردند و به شمشیرهای خود بدن شریفش را قطعه‌قطعه نمودند،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 46
__________________________________________________
- پس چون روح آن جوان به ترقوه رسید، به ندای بلند فریاد کرد: «یا أبتاه! هذا جدّی رسول اللّه قد سقانی بکأسه الأوفی شربة لا أظمأ بعدها أبدا و هو یقول العجل العجل، فإنّ لک کأسا مذخورة حتّی تشربها السّاعة» یعنی: «ای پدر! جد من رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم مرا شربتی آشامانید که بعد از آن، هرگز تشنه نخواهم شد و می‌فرماید: تعجیل کن که برای تو جامی ذخیره است آن را بیاشامی در این ساعت.»
و به روایت منتخب و اکسیر از حمید بن مسلم: نشست و فریاد کرد: «یا أبتاه! علیک منّی السّلام». «این است جد من محمد مصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم و جد دیگرم علی مرتضی و جده‌ام خدیجه کبری و جده دیگرم فاطمه زهراء و ایشان مشتاق می‌باشند به سوی تو.»
پس زنان صدا به شیون بلند کردند، سید الشهدا فرمود: «ساکت باشید که بعد از این گریه بسیار خواهید نمود.» و خود را به سر نعش علی رسانید و سر علی را در کنار خود گذاشت و خون را از صورت جوانش پاک می‌کرد و می‌فرمود: «یا بنیّ! لعن اللّه قوما قتلوک» «ای فرزند! خدا بکشد قومی را که تو را کشتند؛ چه بسیار جرأت کردند بر خدای و هتک حرمت رسول.» و اشک چشمهای آن حضرت فرو ریخت، پس فرمود: «علی الدّنیا بعدک العفا یا بنیّ أمّا أنت فقد استرحت من الدّنیا، و ضیمها، و قد صرت إلی روح و ریحان و بقی أبوک فما أسرع لحوقه بک» یعنی: «ای فرزند! بعد از تو خاک بر فرق دنیا- تو ای فرزند استراحت یافتی از کدورتهای دنیا و مشقت‌های آن، و باقی ماند پدر تو، و چه بسیار زود است که به تو ملحق شود.»
و به روایت اکسیر العبادة فرمود: «یعزّ علیّ مصرعک». «گران است بر من شهادت تو، چگونه می‌بینی خود را در این حال؟» علی اکبر عرض کرد: «یا أبت! خیر مصرع». «ای پدر! بسیار خوب مصرعی است، جد من پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم مرا سیراب نمود.» پس روح مقدسش به آشیان قدس پرواز نمود؛ پس آن حضرت فرمود به روایت مفید به جوانان که: «بردارید برادر خود را.» پس آوردند نعش علی را و نزد او در خیمه قتال گذاشتند.
پس به روایت عمارة بن واقد زنی بیرون آمد، مثل بدر طالع و می‌گفت: «وا ولداه، وا مهجة قلباه، یا لیتنی کنت قبل هذا الیوم عمیا، أو کنت وسّدت أطباق الثری» تا رسید به نزد آن نعش مطهر حضرت سید الشهداء صورت آن زن را به عبای خود پوشیدند و او را داخل در خیمه نمودند، سؤال کردم: «آن زن که بود؟» گفتند: «زینب خواهر حسین علیه السّلام.» ألا لعنة اللّه علی القوم الظالمین.
در معالم الزّلفیّ نیز روایت فرموده از محمد بن سنان که حضرت صادق علیه السّلام فرمودند که: «در وقت احتضار آب آوردند از بهشت و آن حضرت آشامید.» و مؤید آن است که حضرت علی‌اکبر که بشارت داد پدرش را به قولش: «یا أبتاه! هذا جدّی رسول اللّه قد سقانی بکأسه الأوفی شربة لا أظمأ بعدها و هو یقول العجل العجل فإنّ لک کأسا مذخورة حتّی تشربها السّاعة». این را فرمود وقتی که منقذ بن مره العبدی ضربتی بر سر آن مظلوم زد او از کار افتاد «فاعتنق فرسه، فاحتمله الفرس إلی عسکر الأعداء فقطّعوه بسیوفهم إربا إربا، فلمّا بلغت الرّوح التّراقی قال رافعا صوته: یا أبتاه! هذا جدّی رسول اللّه إلی آخر».-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 47
و لمّا قتل أصحاب الحسین علیه السّلام، و لم یبق معه إلّا أهل بیته خاصّة و هم: ولد علیّ علیه السّلام
__________________________________________________
- به روایت ابو الفرج تیری به حلق شریف او وارد آمد و او را پاره کرد. پس از اسب افتاد و در خون خود می‌غلتید، پس فریاد برکشید که: «یا أبتاه! علیک السّلام، هذا جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم یقرؤک السّلام و یقول عجّل بالقدوم علینا». پس شهقه‌ای کشید و روح شریفش به روضه قدس طیران نمود و چون حضرت سید الشهداء علیه السّلام بر سرش آمد، صیحه کشید به صدای بلند، پس زنان صیحه کشیدند؛ آن حضرت فرمود: «اسکتن فإنّ البکاء أمامکن». یعنی: «ساکت باشید، گریه بعد از این بسیار خواهید نمود.»
و سر فرزندش را در کنار خود نهاد و خون را از صورت او پاک می‌نمود و فرمود: «یا بنیّ! لعن اللّه قوما قتلوک، ما أشدّ جرأتهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول». و دو چشمش پر از اشک شد و فرمود:
«علی الدّنیا بعدک العفا یا بنیّ أمّا أنت فقد استرحت من الدّنیا و ضیمها و صرت إلی روح و ریحان و بقی أبوک فما أسرع لحوقه بک».
بدان که خلاف کرده‌اند در آن‌که علی اکبر به‌حسب سن بزرگتر از امام زین العابدین علیه السّلام بودند یا علی مقتول به کربلا: پس شیخ مفید (علیه الرحمه) و جماعتی برآنند که علی مقتول اصغر بود از امام زین العابدین و ابو القاسم کوفی از علی بن احمد بن موسی المبرقع نواده امام محمد تقی صاحب کتاب اخلاق و استغاثه در آخر جزء اول از کتاب الاستغاثه فی بدع الثلثه می‌فرماید: ما این قول را می‌گیریم و بر آن اعتماد می‌کنیم و می‌گوئیم که علی بن الحسین که باقی ماند، در روز شهادت امام حسین علیه السّلام سی ساله بود و علی مقتول به کربلا، دوازده ساله بود و جهاد نمود در پیش روی پدرش تا شهید شد و جمیع زیدیه می‌گویند که: علی اصغر باقی بود و در روز کربلا هفت ساله بود، و عوام نسابون گویند: چهار ساله بود و این قولی است فاسد و مشایخ ما کلهم از امامیه علویه و غیر ایشان از شیعه برخلاف این قول می‌باشند؛ پس باید نظر کرد در اختلاف شدید در حال اولاد امام حسین باجلالت ایشان در میان جمیع اولاد آدم با این قرب عهد که نیست در مابین ما و ایشان زیاده از شش پدر تا هفت پدر یعنی باید فهمید که سایر امور را به طریق اولی نمی‌توان فهمید به جهت کثرة اختلاف کلینی در دیباچه کافی و شیخ مفید و سید مرتضی نیز به آن اشاره فرموده‌اند و از این مطالب فتح ابواب نافعه در هر باب می‌شود و ابن ادریس در سرائر و جمع کثیری از مورخین علی مقتول را اکبر دانسته و اشتهار به اکبر نیز مؤید این قول است- مگر آنکه بگوئیم که: این شهرت از عوام فرقه نسابه است. چنانچه از کلام ابو القاسم کوفی فهمیده شد و بر همه اقوال عقب امام حسین علیه السّلام از علی امام است، چه علی مقتول هرچند که ام ولدی داشت که بعد از شهادت آن حضرت، امام زین العابدین علیه السّلام او را برای خود عقد بست چنان‌که در کتاب نکاح از کافی و بحار الانوار است ولیکن از آن ولد عقب نماند و اسم آن ولد ذکر نشده است و از قراری که در زیارت آن حضرت ابو الحسن وارد است بعید نیست که اسم آن ولد حسن بوده.
و بودن ام لیلی، مادر علی در کربلا در هیچ کتاب معتبری ذکر نشده و اعتباری نیست به کلام مهیج که مادر و خواهران او بر سر نعش او آمدند و شاید مراد از مادر بعض ازواج دیگر باشد از بانوان حرم حضرت سید الشهدا علیه السّلام و الّا چرا در هیچ معقلی از وقایع کربلا و شام و کوفه از آن مخدره ذکری نیست.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 109- 110، 185- 187
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 48
و ولد جعفر و ولد عقیل و ولد الحسن و ولده علیهم السّلام اجتمعوا یودّع بعضهم بعضا، و عزموا علی الحرب.
کان علیّ بن الحسین علیه السّلام من أصبح النّاس وجها، و أحسنهم خلقا، فاستأذن أباه فی القتال، فأذن له، ثمّ نظر إلیه نظر آیس منه، و أرخی علیه السّلام عینه و بکی. [...]
ثمّ حمل علیّ بن الحسین علیهما السّلام علی القوم و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
من شبث و شمر ذاک الدّنیّ أضربکم بالسّیف حتّی ینثنی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ و لا أزال الیوم أحمی عن أبی
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
و شدّ علی النّاس مرارا و قتل منهم جمعا کثیرا حتّی ضجّ النّاس من کثرة من قتل منهم. و روی: أنّه قتل علی عطشه مائة و عشرین رجلا.
و فی المناقب: أنّه قتل سبعین مبارزا، ثمّ رجع إلی أبیه و قد أصابته جراحات کثیرة، فقال: یا أبة العطش قد قتلنی، و ثقل الحدید أجهدنی، فهل إلی شربة من ماء سبیل أتقوّی بها علی الأعداء؟ فبکی الحسین علیه السّلام و قال: وا غوثاه! یا بنیّ! قاتل قلیلا، فما أسرع ما تلقی جدّک محمّدا صلّی اللّه علیه و اله، فیسقیک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا.
و قیل أنّه علیه السّلام قال: یا بنیّ! هات لسانک. فأخذ بلسانه، فمصّه، و دفع إلیه خاتمه و قال: امسکه فی فیک و ارجع إلی قتال عدوّک، فإنّی أرجو أنّک لا تمسی حتّی یسقیک جدّک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا.
فرجع إلی القتال و هو یقول:
الحرب قد بانت لها الحقائق و ظهرت من بعدها مصادق
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق
فلم یزل یقاتل حتّی قتل تمام المائتین، و کان أهل الکوفة یتّقون قتله، فبصر به مرّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 49
ابن منقذ بن النّعمان العبدیّ اللّیثیّ فقال: علیّ آثام العرب إن مرّ بی یفعل مثل ما کان یفعل إن لم أثکله أباه. فمرّ یشدّ علی النّاس بسیفه، فاعترضه مرّة بن منقذ، فطعنه، فصرع، و احتواه النّاس، فقطّعوه بأسیافهم.
و فی المناقب: فطعنه مرّة بن منقذ العبدیّ علی ظهره غدرا، فضربوه بالسّیف.
و قال أبو الفرج: و جعل یکرّ کرّة بعد کرّة حتّی رمی بسهم، فوقع فی حلقه، فخرقه، و أقبل ینقلب فی دمه، ثمّ نادی: یا أبتاه! علیک السّلام، هذا جدّی رسول اللّه یقرئک السّلام، و یقول: عجّل القدوم إلینا، و شهق شهقة فارق الدّنیا.
و قال السّیّد رحمه اللّه: فجاء الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه، و وضع خدّه علی خدّه. [...]
و فی روضة الصّفا: رفع الحسین علیه السّلام صوته بالبکاء و لم یسمع أحد إلی ذلک الزّمان صوته بالبکاء.
و فی زیارته المرویّة عن الصّادق علیه السّلام: بأبی أنت و أمّی من مذبوح و مقتول من غیر جرم، و بأبی أنت و أمّی، دمک المرتقی به إلی حبیب اللّه، و بأبی أنت و أمّی من مقدم بین یدی أبیک یحتسبک، و یبکی علیک محترقا علیک قلبه، یرفع دمک بکفّه إلی أعنان السّماء، لا ترجع منه قطرة، و لا تسکن علیک من أبیک زفرة. [...]
أقول: اختلف کلمات العلماء فی أوّل شهید من أهل بیت سیّد الشّهداء علیه السّلام هل هو علیّ الأکبر أو عبد اللّه بن مسلم بن عقیل؟ فذهب إلی کلّ واحد منهما طائفة، و ما ذکرناه هو الأصحّ عندنا کما اختاره الطّبریّ، و الجزریّ، و الإصبهانیّ، و الدّینوریّ، و الشّیخ المفید، و السّیّد ابن طاووس و غیر هؤلاء، و یؤیّد ذلک الزّیارة المشتملة علی أسامی الشّهداء «السّلام علیک یا أوّل قتیل من نسل خیر سلیل».
فقول الشّیخ الأجل نجم الدّین جعفر بن نما: فلمّا لم یبق معه إلّا الأقل من أهل بیته، خرج علیّ بن الحسین علیه السّلام ضعیف، و إن احتمل أن یکون المراد ما ذکروه، و لکن یأباه سیاق کلامه رحمه اللّه. «1»
القمی، نفس المهموم،/ 305، 307- 313
__________________________________________________
(1)- أبو الحسن علیّ بن الحسین الأکبر علیه السّلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 50
__________________________________________________
- چون یاران حسین علیه السّلام کشته شدند و جز خانواده‌اش کسی با او نماند که عبارت از اولاد علی و اولاد جعفر و عقیل و امام حسن باشند، گرد هم آمدند و یکدیگر را وداع کردند.
علی بن الحسین علیه السّلام (ف) زیباتر و خوشخوتر همه مردم بود. از پدرش اجازه نبرد خواست. به او اجازه داد و نگاه نومیدی به او کرد و اشکش سرازیر شد و گریست (مح) روایت شده [است] که ریش مبارک سوی آسمان بلند کرد و گفت: «خدایا! گواه این مردم باش! جوانی برابر آنها رفت که شبیه‌ترین مردم است به پیغمبر تو در خلقت و اخلاق و گفتار. ما هروقت مشتاق دیدار پیغمبرت می‌شدیم، به روی او نگاه می‌کردیم. بار خدایا! برکات زمین را از آنها دریغ دار و جدایی میان آنها افکن و آنها را پاره‌پاره کن.
روش آنها را ناستوده کن و والیان را هرگز از آنها راضی مدار؛ زیرا آنها ما را دعوت کردند تا یاری کنند.
سپس بر ما جهیدند و با ما جنگیدند.»
سپس به عمر بن سعد فریاد کرد: «چه بر تو است؟ خدا نسلت را قطع کند و کارت را نامبارک کند و کسی را بر تو مسلط کند که در بسترت سرت را ببرد؛ چنانچه رحم مرا قطع کردی و حرمت رسول خدا را درباره من مراعات نکردی.»
سپس بانگ برداشت و این آیه را تلاوت کرد (آل عمران آیه 33)؛ «براستی که خدا آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را برگزید بر جهانیان نژادی که از یکدیگرند و خدا شنوا و دانا است.»
علی بن الحسین بر لشکر حمله کرد و می‌سرود:
«منم علی بن حسین بن علی ما به خدا هستیم اولی به نبی
از شبث و شمر همان پست دنی تا خم شود تیغ زنم چون زدنی
همچو جوانی هاشمی علوی از پدر امروز کنم دفع بدی
خود نسپاریم بر آن ابن دعی»
بر لشکر چندبار حمله برد و جمع بسیاری کشت (مح). به اندازه‌ای از آن لشکر کشت که به شیون آمدند. در روایتی با تشنگی یکصد و بیست مرد را کشت. در مناقب گوید: «هفتاد مبارز را کشت و نزد پدر برگشت و زخم بسیاری بر تن داشت.» (مح ف)
عرض کرد: «ای پدر! تشنگی مرا کشت و سنگینی آهن توانم برد. دسترسی به شربت آبی هست که توانی گیرم و بر دشمن بتازم؟» (ف)
حسین گریست و فرمود: «وا غوثاه! پسر جان اندکی بجنگ و به‌همین زودی جدت محمد را دیدار کنی و از جام لبالب او بنوشی و هرگز تشنه نشوی.»
(مح) گفته‌اند که به او فرمود: «ای پسر جانم! زبانت را بیرون آور.»
زبانش را گرفت و مکید و انگشتر خود به دهانش نهاد و فرمود: «به میدان برگرد که امیدوارم به شب نرسی تا جدت از جام لبالب خود شربتی به تو بنوشاند که بعد از آن هرگز تشنه نشوی.»
رمز 61- بعضی گفته‌اند: حسین علیه السّلام زبان علی را در کام گرفت تا به او بنماید که کام وی از کام او خشک‌تر است و با این همدردی او را تسکین دهد؛ ولی ممکن است منظور حسین این بوده است که در این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 51
__________________________________________________
- دم آخر او را به حقایق آگاه کند که درجات معنوی او ارتقا یابد. چنانچه در حدیث آمده است: پیغمبر اکرم در آخرین دم زندگانی، علی علیه السّلام را در زیر بستر خود خواست و زبان در کام او نهاد و به او حقایقی آموخت که هزارهزار باب علم بود.
علی اکبر به میدان برگشت و می‌گفت:
پدیدار گردید جوش نبرد عیان گشت دنبال آن‌قدر مرد
به حق خدا رب عرش از شما نکردیم تا جنگ باشد جدا
و جنگ را ادامه داد تا کشته را به دویست تن رسانید. (د) مردم کوفه از کشتن او خودداری می‌کردند.
چشم مرة بن منقذ عبدی لیثی به او افتاد و گفت: «گناه عرب به گردن من باشد اگر با چنین کشتاری بر من گذارد و داغش را به دل مادرش نگذارم. در این میان که به مردم حمله می‌کرد، مرة بن منقذ سر راه او را گرفت و نیزه‌ای به او نواخت و او را به خاک انداخت و لشکر دورش را گرفتند و با شمشیر او را پاره‌پاره کردند.
در مناقب است که- مرة بن منقذ عبدی به ناگهانی نیزه‌ای بر پشت او زد و او را شمشیرباران کردند.
ابو الفرج گوید: پیاپی حمله می‌کرد تا تیری به گلوگاه او زدند و گلویش درید و در خون غوطه‌ور گردید و فریاد کشید: «پدر جان، علیک السلام! این جدم رسول خدا است که گوید زود بیا.» و ناله‌ای کرد که جان داد.
سید رحمه اللّه گوید: حسین به بالینش آمد و گونه بر گونه‌اش نهاد. (ط ح)
حمید بن مسلم گوید: روز عاشورا به گوش خود شنیدم که حسین می‌فرمود: «ای پسرجانم! خدا بکشد مردمی را که کشتند تو را. چه اندازه بر خدای بخشاینده و بر هتک حرمت رسول جرأت دارند؟» (د)
سیل اشک روان کرد و گفت: «پس از تو، اف بر دنیا!»
در روضة الصفا است که: حسین بالین او بلند گریست و تا آن زمان کسی گریه‌اش را نشنیده بود.
در زیارت او که از امام صادق علیه السّلام روایت شده، آمده است: «پدر و مادرم قربان سر بریده و کشته‌ای بی‌جرم. پدر و مادرم قربان خونت که تا نزد حبیب خدا بالا رفت. پدر و مادرم قربانت که در برابر پدر به میدان شتافتی و او تو را در راه خدا داد و بر تو می‌گریست و دلش بر تو می‌سوخت و خونت را تا دل آسمان می‌پاشید و قطره‌ای از آن برنمی‌داشت و ناله‌اش برای تو خاموش نمی‌شد.
(ط ج ف) شیخ مفید رحمه اللّه گفته است: زینب خواهر حسین می‌شتافت و فریاد می‌کرد: «وای برادرم! وای برادرزاده‌ام!» و آمد تا خود را روی نعش علی اکبر انداخت. حسین سر او را برداشت و او را به خیمه برگردانید و به جوانانش گفت: «برادر خود را بردارید!» (ط ج)
او را از قتلگاهش برداشتند و آوردند و جلو خیمه‌ای که برابر آن می‌جنگیدند، گذاشتند.
رمز 62- شاید سبب آمدن مخدره زینب بر سر نعش علی برای دلداری و تسلی و حفظ امام علیه السّلام بوده است و گویا حضرت بالین علی دیری پائیده و زینب را نگران کرده که مبادا بالین نعش او دق کرده باشد و شاید هم از کثرت محبت به علی اکبر بوده و به مناسبت علاقه مفرط زنان حرم به او، حضرت دستور داد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 52
(فائدة) قطعت أعضاء ثلاثة نفر من أحبّة «1» الحسین و أنصاره من قتلهم یوم الطّفّ و هم العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، فإنّه قطعت یمینه، ثمّ شماله، ثمّ رأسه، و علیّ الأکبر، فإنّه ضرب علی رأسه، ثمّ قطع بالسّیوف إربا إربا و [...]
السّماوی، إبصار العین،/ 132- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414
(فائدة) قتل فی الطّفّ تسعة نفر و أمّهاتهم فی الخیم واقفات تنظرن إلیهم [...] و علیّ ابن الحسین، فإنّ أمّه لیلی واقفة تدعو له فی الفسطاط علی ما روی فی بعض الأخبار، و تراه یقطّع، و تنظر إلیه. السّماوی، إبصار العین،/ 130- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
و لمّا قتل أصحاب الحسین علیه السّلام، و لم یبق معه إلّا أهل بیته خاصّة، و هم ولد علیّ علیه السّلام، و ولد الحسین علیه السّلام، و ولد جعفر، و ولد عقیل اجتمعوا یودّع بعضهم بعضا، و عزموا علی الحرب، فتقدّم علیّ بن الحسین علیه السّلام، و کان من أصبح النّاس وجها، و أحسنهم خلقا و خلقا، فاستأذن أباه فی القتال، فأذن له.
فی الدّمعة: لمّا توجّه إلی الحرب، اجتمعت النّساء حوله کالحلقة، و قلن له: ارحم غربتنا، و لا تستعجل إلی القتال، فإنّه لیس لنا طاقة فی فراقک.
قال: فلم یزل یجهد، و یبالغ فی طلب الإذن من أبیه حتّی أذن له، ثمّ تودّع من أبیه و الحرم، و توجّه نحو المیدان. انتهی.
و لمّا برز علیّ بن الحسین علیه السّلام، نظر إلیه الحسین علیه السّلام نظر آیس منه، و أرخی عینیه، و بکی، و رفع سبابته أو شیبته الشّریفة نحو السّماء و قال: اللّهمّ اشهد علی هؤلاء القوم، فقد برز إلیهم غلام أشبه النّاس خلقا و خلقا و منطقا برسولک، کنّا إذا اشتقنا إلی نبیّک
__________________________________________________
- نعش او را به خیمه‌ها آوردند که در دسترس آنها باشد.
کلمات علما در اول شهید اهل بیت اختلاف دارد. بعضی علی اکبر را اول شهید دانند و برخی عبد اللّه بن مسلم بن عقیل را و ما به موافقت طبری و جزری و اصبهانی و دینوری و شیخ مفید و سید بن طاووس و دیگران، علی اکبر را اول شهید نوشتیم و زیارت شامل نام شهدا هم بر آن دلالت دارد. السلام علیک یا اول قتیل من نسل خیر خلیل و آنچه شیخ نجم الدین بن نما گفته که کمی از اهل بیت زنده بودند که علی اکبر به میدان رفت، ضعیف است و شاید مقصودش با آنها یکی باشد؛ ولی سیاق کلامش راه نمی‌دهد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 139، 141- 142، 143
(1)- [وسیلة الدّارین: «من أصحاب و أحبّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 53
نظرنا إلی وجهه، اللّهمّ امنعهم برکات الأرض، و فرّقهم تفریقا، و مزّقهم تمزیقا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فانّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا علینا یقاتلوننا.
ثمّ صاح بعمر بن سعد: ما لک! قطع اللّه رحمک، و لا بارک اللّه لک فی أمرک، و سلّط علیک من یذبحک بعدی علی فراشک، کما قطعت رحمی، و لم تحتفظ قرابتی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. ثمّ رفع صوته و تلا علیه السّلام: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ. ثمّ حمل علیّ بن الحسین علیهما السّلام علی القوم و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
و شدّ علی النّاس مرارا، و قتل منهم جمعا کثیرا، حتّی ضجّ النّاس من کثرة من قتل، و روی أنّه قتل علی عطشه مائة و عشرین رجلا، ثمّ رجع إلی أبیه، و قد أصابته جراحات کثیرة، فقال: یا أبة! العطش قد قتلنی، و ثقل الحدید أجهدنی، فهل إلی شربة من الماء سبیل أتقوّی بها علی الأعداء؟
فبکی الحسین علیه السّلام فقال: وا غوثاه، یا بنیّ! یعزّ علی محمّد المصطفی، و علی علیّ المرتضی، و علیّ أن تدعوهم فلا یجیبوک، و تستغیث بهم فلا یغیثوک، یا بنیّ! قاتل قلیلا، فما أسرع ما تلقی جدّک محمّدا صلّی اللّه علیه و اله، فیسقیک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا؛ یا بنیّ! هات لسانک. فأخذ بلسانه، فمصّه، و دفع إلیه خاتمه، و قال: امسکه فی فیک، و ارجع إلی قتال عدوّک، فانّی أرجو أنّک لا تمسی حتّی یسقیک جدّک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا، ولدی عد بارک اللّه فیک. فرجع إلی القتال و هو یقول:
الحرب قد بانت لها الحقایق و ظهرت من بعدها مصادق
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق
فلم یزل یقاتل حتّی قتل تمام المأتین، و کان أهل الکوفة یتّقون قتله، فبصر به مرّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 54
ابن منقذ بن النّعمان اللّیثیّ فقال: علیّ آثام العرب إن مرّ بی، و هو یفعل مثل ما کان یفعل إن لم أثکل أباه. فمرّ یشدّ علی النّاس بسیفه، فاعترضه مرّة بن منقذ، فطعنه، فانصرع، و احتواه النّاس. و علی روایة: ثمّ ضربه منقذ بن مرّة العبدیّ علی مفرق رأسه ضربة صرعته، و ضربه النّاس بأسیافهم، ثمّ اعتنق فرسه، فاحتمله الفرس إلی معسکر الأعداء، فقطّعوه بسیوفهم إربا إربا. فلمّا بلغت الرّوح التّراقی، قال رافعا صوته: یا أبتاه! هذا جدّی رسول اللّه قد سقانی بکأسه الأوفی شربة لا أظمأ بعدها أبدا، و هو یقول: العجل، العجل، فإنّ لک کأسا مذخورة حتّی تشربها السّاعة.
و قال أبو الفرج: و جعل یکرّ کرّة بعد کرّة حتّی رمی بسهم فی حلقه، فخرقه، و أقبل یتقلّب فی دمه.
أقول: فعلی هذا قتل مذبوحا، و یؤیّده ما فی زیارته المرویة عن الصّادق علیه السّلام: بأبی أنت و أمّی من مذبوح، و مقتول، من غیر جرم، و بأبی و أمّی دمک المرتقی إلی حبیب اللّه، و بأبی أنت و أمّی من مقدّم بین یدی أبیک یحتسبک، و یبکی علیک محترقا علیک قلبه، یرفع دمک بکفّه إلی عنان السّماء لا ترجع منه قطرة، و لا تسکن علیک من أبیک زفرة، صلّی اللّه علیک، و علی عترتک، و أهل بیتک، و آبائک، و أبنائک. إلی آخر.
و فی خبر: ثمّ نادی: یا أبتاه! علیک منّی السّلام، هذا جدّی رسول اللّه یقرئک السّلام و یقول: عجّل القدوم علینا. و شهق شهقة فارق الدّنیا.
فی البحار: صاح الحسین علیه السّلام، و قال: قتل اللّه قوما قتلوک.
و قال السّیّد: فجاء الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه، و وضع خدّه علی خدّه، و فی روضة الصّفا: رفع الحسین علیه السّلام صوته بالبکاء، و لم یسمع أحد إلی ذلک الزّمان صوته بالبکاء، و قال: قتل اللّه قوما قتلوک، ما أجرأهم علی الرّحمان و علی انتهاک حرمة الرّسول. و انهملت عیناه بالدّموع، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفا.
قال أبو مخنف: لمّا قتل علیّ بن الحسین علیهما السّلام، صرخن النّساء بالبکاء، و النّحیب، فصاح بهنّ الحسین علیه السّلام أن: اسکتن، فإنّ البکاء أمامکنّ. و جعل یتنفّس الصّعداء، قال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 55
ثمّ دعا ببردة رسول اللّه، فلبسها، و أفرغ علی نفسه درعه الفاضل، و تعمّم بعمامته السّحاب، و تقلّد بسیفه ذی الفقار، و استوی علی ظهر جواده، و حمل علی القوم، و فرّقهم عنه، و أخذ رأسه، و وضعه فی حجره، و جعل یمسح الدّم و التّراب عن وجهه، و یقول: یا بنیّ! لعن اللّه قاتلک، ما أجرأهم علی اللّه، و رسوله. و هملت عیناه بالدّموع حزنا لمصابه، ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام وضع ولده فی حجره، و قال: یا ولدی! أمّا أنت فقد استرحت من همّ الدّنیا، و غمّها، و سرت إلی روح، و ریحان، و جنّة، و رضوان، و بقی أبوک لهمّها، و غمّها، فما أسرع لحوقه بک.
فی البحار: قال حمید بن مسلم: فکأنّی أنظر إلی امرأة خرجت مسرعة تنادی بالویل و الثّبور، و تقول: یا حبیباه! یا ثمرة فؤاداه! یا نور عیناه! یا أخیاه! و ابن أخیاه. و فی روایة أبی مخنف: تنادی: وا ولداه! وا قتیلاه! وا قلّة ناصراه! وا غریباه! وا مهجة قلباه! لیتنی کنت قبل هذا الیوم عمیا، لیتنی وسّدت الثّری. و جاءت و انکبّت علیه، فجاء الحسین علیه السّلام، فأخذ بیدها.
و عن معدن البکاء: و ستر وجهها بعبائه، و ألقی عباءته علیها، فردّها إلی الفسطاط، و أقبل علیه السّلام بفتیانه، و قال: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه، فجاؤوا به حتّی وضعوه عند الفسطاط الّذی کان یقاتلون أمامه.
و فی بعض الکتب: ثمّ أقبل الحسین علیه السّلام حتّی دنا من خیم النّساء، فخرجت سکینة، و قالت: یا أبة! ما لی أراک تنعی نفسک، و تدیر طرفک؟ أین أخی علیّ؟ فبکی الحسین علیه السّلام و قال: بنیّة! قتلوه اللّئام. فصاحت: وا أخاه! وا علیّاه! و أرادت أن تخرج من الخباء، فأخذها الحسین علیه السّلام و قال: یا بنتاه! اتّقی اللّه، و استعملی الصّبر. قالت: أبتاه! کیف تصبر من قتل أخوها، و شرّد أبوها؟ فقال الحسین علیه السّلام: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 409- 412
و لم یبق مع الحسین علیه السّلام سوی أهل بیته و هم ولد علیّ، و ولد جعفر، و ولد عقیل، و ولد الحسن، و ولد الحسین، فاجتمعوا یودّع بعضهم بعضا، و عزموا علی الحرب، و کانوا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 56
سبعة عشر رجلا فی المتّفق علیه. «1»
«2» فأوّل من خرج منهم علیّ بن الحسین الأکبر و قیل الأصغر، و کان علیّ «2» من أصبح النّاس وجها و أحسنهم خلقا، و کان عمره تسع عشرة سنة، «3» أو ثمانی عشرة سنة، أو خمسا و عشرین «3» سنة، و هو أوّل قتیل یوم کربلاء من آل أبی طالب، فاستأذن أباه بالقتال «4»، فأذن له، ثمّ نظر إلیه نظر آیس منه و أرخی عینیه. فبکی، ثمّ رفع سبّابتیه نحو السّماء، و قال: اللّهمّ کن أنت الشّهید علیهم، فقد برز إلیهم غلام أشبه النّاس خلقا و خلقا و منطقا برسولک، و کنّا إذا اشتقنا إلی نبیّک، نظرنا إلیه. «5»
ثمّ رفع صوته و تلا: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ. فشدّ علیّ علی النّاس و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ أضرب بالسّیف أحامی عن أبی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ
فجعل یشدّ علیهم، ثمّ یرجع إلی أبیه، فیقول: یا أباه! العطش. فیقول له الحسین علیه السّلام: اصبر حبیبی، فإنّک لا تمسی حتّی یسقیک رسول اللّه بکأسه «6».
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی اللّواعج: «و قیل: أزید من ذلک»].
(2- 2) [اللّواعج: «فخرج علیّ بن الحسین الأکبر و قیل الأصغر و أمّه لیلی بنت أبی قرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّة و أمّها میمونة بنت أبی سفیان بن حرب و کان»].
(3- 3) [اللّواعج: «و قیل ثمان عشرة سنة و قیل خمس و عشرون»].
(4)- [اللّواعج: «فی القتال»].
(5)- [أضاف فی اللّواعج: «اللّهمّ امنعهم برکات الأرض و فرّقهم تفریقا و مزّقهم تمزیقا و اجعلهم طرائق قددا و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا علینا یقاتلوننا، و صاح: یا ابن سعد! قطع اللّه رحمک و لا بارک لک فی أمرک، و سلّط علیک من یذبحک بعدی علی فراشک، کما قطعت رحمی و لم تحفظ قرابتی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله»].
(6)- [أضاف فی اللّواعج: «و فی روایة، قال: یا أبة! العطش قتلنی، و ثقل الحدید أجهدنی، فهل إلی شربة من الماء سبیل. فبکی الحسین علیه السّلام و قال: وا غوثاه، یا بنیّ من أین آتی لک بالماء، قاتل قلیلا، فما أسرع ما تلقی جدّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله، فیسقیک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 57
فجعل یکرّ کرّة بعد کرّة و «1» یتّقون قتله، فقتل جماعة «2»، فنظر إلیه مرّة بن منقذ العبدیّ، فقال: علیّ آثام العرب، إن هو فعل مثل ما أراه یفعل، و مرّ بی إن لم أثکله أمّه.
فمرّ یشدّ علی النّاس کما کان یفعل، فاعترضه مرّة بن منقذ، و طعنه بالرّمح و قیل: بل رماه بسهم، فصرعه، فنادی: یا أبتاه! علیک السّلام، هذا جدّی یقرئک السّلام، و یقول لک:
عجّل القدوم علینا. و اعتوره النّاس، فقطّعوه بأسیافهم، فجاء الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه، و قال: قتل اللّه قوما قتلوک، یا بنی! ما أجرأهم علی الرّحمان و علی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفا. و خرجت زینب بنت علیّ علیهما السّلام، و هی تنادی: «یا حبیباه! و یا ابن أخاه! و جاءت، فأکبّت علیه، فجاء الحسین علیه السّلام، فأخذ بیدها، و ردّها إلی الفسطاط، و أقبل بفتیانه، و قال: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه حتّی وضعوه بین یدی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 607، لواعج الأشجان،/ 168، 169- 171
و لمّا لم یبق مع الحسین إلّا أهل بیته، عزموا علی ملاقاة الحتوف ببأس شدید، و حفّاظ مرّ، و نفوس أبیة، و أقبل بعضهم یودّع بعضا، و أوّل من تقدّم أبو الحسن علیّ الأکبر- و عمره سبع و عشرون سنة- فإنّه ولد فی الحادی عشر من شعبان سنة ثلاث و ثلاثین من الهجرة، و کان مرآة الجمال النّبویّ، و مثال خلقه السّامیّ، و انموذجا من منطقه البلیغ.
فعلیّ الأکبر هو المتفرّع من الشّجرة النّبویّة، الوارث للمآثر الطّیّبة و کان حریّا بمقام الخلافة، لولا أنّها منصوصة من إله السّماء، و قد سجّل سبحانه أسماءهم فی الصّحیفة النّازل بها جبرئیل علیه السّلام علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
و لمّا یمّم الحرب، عزّ فراقه علی مخدّرات الإمامة، لأنّه عماد أخبیتهنّ، و حمی أمنهنّ، و معقد آمالهنّ بعد الحسین، فکانت هذه تری هتاف الرّسالة فی وشک الانقطاع عن
__________________________________________________
(1)- [اللّواعج: «و أهل الکوفة»].
(2)- [اللّواعج: «أربعة و أربعین رجلا علی روایة الصّدوق فی الأمالی، و علی روایة محمّد بن أبی طالب تمام المائتین، و لم یذکره غیره فیما علمنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 58
سمعها، و تلک تجد شمس النّبوّة فی شفا الانکساف، و أخری تشاهد الخلق المحمّدیّ قد آذن بالرّحیل، فأحطن به، و تعلّقن بأطرافه، و قلن: ارحم غربتنا، لا طاقة لنا علی فراقک.
فلم یعبأ بهنّ، لأنّه یری حجّة الوقت مکثورا قد اجتمع أعداؤه علی إراقة دمه الطّاهر، فاستأذن أباه، و برز علی فرس للحسین یسمّی: «لا حقا».
و لم یتمالک الحسین علیه السّلام دون أن أرخی عینیه بالدّموع، و صاح بعمر بن سعد: مالک، قطع اللّه رحمک کما قطعت رحمی، و لم تحفظ قرابتی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و سلّط علیک من یذبحک علی فراشک. ثمّ رفع شیبته المقدّسة نحو السّماء، و قال: اللّهمّ اشهد علی هؤلاء، فقد برز إلیهم أشبه النّاس برسولک محمّد خلقا و خلقا و منطقا، و کنّا إذا اشتقنا إلی رؤیة نبیّک، نظرنا إلیه، اللّهمّ فامنعهم برکات الأرض، و فرّقهم تفریقا، و مزّقهم تمزیقا، و اجعلهم طرایق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا علینا یقاتلونا.
ثمّ تلا قوله تعالی: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.
و لم یزل یحمل علی المیمنة، و یعیدها علی المیسرة، و یغوص فی الأوساط، فلم یقابله جحفل إلّا ردّه، و لا برز إلیه شجاع إلّا قتله.
فقتل مائة و عشرین فارسا، و قد اشتدّ به العطش، فرجع إلی أبیه یستریح و یذکر ما أجهده من العطش، فبکی الحسین، و قال: وا غوثاه! ما أسرع الملتقی بجدّک، فیسقیک بکأسه شربة لا تظمأ بعدها. و أخذ لسانه، فمصّه، و دفع إلیه خاتمه لیضعه فی فیه.
و رجع «علیّ» إلی المیدان مبتهجا بالبشارة الصّادرة من الإمام الحجّة علیه السّلام بملاقاة جدّه المصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فزحف فیهم زحفة العلویّ السّابق و غبر فی وجوه القوم و لم یشعروا أهو «الأکبر» یطرد الجماهیر من أعدائه، أم أنّ «الوصیّ» علیه السّلام یزأر فی المیدان، أم أنّ الصّواعق تتری فی بریق سیفه. فأکثر القتلی فی أهل الکوفة حتّی أکمل المائتین.
فقال مرّة بن منقذ العبدیّ: علیّ آثام العرب إن لم أثکل أباه به. فطعنه بالرّمح فی ظهره، و ضربه بالسّیف علی رأسه، ففلق هامته، و اعتنق فرسه، فاحتمله إلی معسکر الأعداء،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 59
و أحاطوا به حتّی قطّعوه بسیوفهم إربا إربا.
و نادی رافعا صوته: علیک منّی السّلام أبا عبد اللّه، هذا جدّی قد سقانی بکأسه شربة لا أظمأ بعدها، و هو یقول: إنّ لک کأسا مذخورة. فأتاه الحسین علیه السّلام و انکبّ علیه واضعا خدّه علی خدّه و هو یقول: علی الدّنیا بعدک العفا، ما أجرأهم علی الرّحمان، و علی انتهاک حرمة الرّسول، یعزّ علی جدّک و أبیک أن تدعوهم فلا یجیبوک، و تستغیث بهم فلا یغیثوک.
ثمّ أخذ بکفّه من دمه الطّاهر، و رمی به نحو السّماء، فلم یسقط منه قطرة. و فی هذا جاءت زیارته: «بأبی أنت و أمّی من مذبوح و مقتول من غیر جرم، بأبی أنت و أمّی دمک المرتقی به إلی حبیب اللّه، بأبی أنت و أمّی من مقدم بین یدی أبیک یحتسبک و یبکی علیک محترقا علیک قلبه یرفع دمک إلی عنان السّماء لا یرجع منه قطرة، و لا تسکن علیک من أبیک زفرة».
و أمر فتیانه أن یحملوه إلی الخیمة، فجاؤوا به إلی الفسطاط الّذی یقاتلون أمامه.
و حرائر بیت الوحی ینظرن إلیه محمولا، قد جلّلته الدّماء بمطارف من العزّ حمراء، و قد وزّع جثمانه الضّرب، و الطّعن، فاستقبلته بصدور دامیة، و شعور منشورة، و عولة تصکّ سمع الملکوت، و أمامهنّ عقیلة بنی هاشم «زینب الکبری» صارخة نادبة، فألقت بنفسها علیه، تضمّ إلیها جمام نفسها الذّاهب و حمی خدرها المنثلم، و عماد بیتها المنهدم.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 318- 326
قال المؤرّخون و أرباب السّیر: و لمّا قتل أصحاب الحسین علیه السّلام و لم یبق معه سوی أهل بیته، و هم ولد علیّ، و ولد جعفر، و عقیل، و ولد الحسن، و ولده، اجتمعوا، و جعل یودّع بعضهم بعضا، و عزموا علی الحرب و ملاقاة الحتوف ببأس شدید و نفوس أبیّة.
قالوا: فأوّل من خرج، علیّ بن الحسین الأکبر.
و قد ذکر بعض المؤرّخین و أرباب المقاتل: أنّ أوّل من خرج، و قاتل، و قتل من أهل البیت هو عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و أنّ علیّ بن الحسین الأکبر کان آخر من قاتل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 60
و قتل من أهل البیت.
و لکنّ الأصحّ ما اشتهر بین المؤرّخین و أرباب المقاتل: من أنّ الأکبر هو أوّل الخارجین و المقتولین من أهل البیت، و علی ذلک شواهد.
قالوا: و لمّا عزم علیّ بن الحسین الأکبر علی القتال، و أقبل مستأذنا من أبیه، نظر إلیه الحسین نظر آیس منه، و أرخی عینیه بالدّموع محترقا قلبه، مظهرا حزنه إلی اللّه تعالی، و رفع شیبته أو سبّابته- إلی السّماء و قال:
«اللّهمّ اشهد علی هؤلاء، فقد برز إلیهم أشبه النّاس خلقا و خلقا و منطقا برسولک محمّد صلّی اللّه علیه و اله، و کنّا إذا اشتقنا إلی رؤیة نبیّک نظرنا إلیه، اللّهمّ امنعهم برکات الأرض، و فرّقهم تفریقا، و مزّقهم تمزیقا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا، فعدوا علینا یقاتلوننا».
و صاح بعمر بن سعد: «ما لک یا ابن سعد! قطع اللّه رحمک و لا بارک اللّه لک فی أمرک، و سلّط علیک من یذبحک بعدی علی فراشک، کما قطعت رحمی، و لم تحفظ قرابتی من رسول اللّه».
ثمّ رفع صوته و تلا قوله تعالی: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.
قالوا: و لمّا تقدّم علیّ الأکبر إلی الحرب، اجتمعت النّساء و درن حوله کالحلقة، و تعلّقن بأطرافه، و قلن له: ارحم غربتنا، و لا تستعجل إلی القتال، فلا طاقة لنا فی فراقک. فلم یعبأ بهنّ، و لم یزل یطلب الإذن من أبیه حتّی أذن له.
و فی النّاسخ عن کتاب روضة الأحباب: إنّ الحسین علیه السّلام ألبسه بیده لامة حربه، و أفرغ علیه درعه، و مغفره، و شدّ وسطه بمحزم ادّخره من أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام، و أرکبه فرسه العقاب.
فعند ذلک ودّع أباه الحسین و الحرم و عموم بنی هاشم، و توجّه نحو القوم، و جلا علیهم کالشّمس الضّاحیة، و شدّ علیهم شدّة اللّیث الغضبان، و هو یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 61
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعی أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی ضرب غلام هاشمیّ علویّ
و شدّ علی النّاس مرارا. و عن بعض التّواریخ: إنّ حملاته بلغت اثنتی عشرة حملة.
و قتل منهم مقتلة عظیمة، حتّی ضجّ النّاس من کثرة من قتل منهم، فروی: إنّه قتل- علی عطشه- مائة و عشرین رجلا.
هذا و قد اشتدّ به العطش من حرارة الشّمس، و ثقل السّلاح، و کثرة الجراح، و مواصلة الکفاح، فرجع إلی أبیه الحسین قائلا: «یا أبة! العطش قد قتلنی. و ثقل الحدید قد أجهدنی، فهل إلی شربة ماء من سبیل أتقوّی بها علی الأعداء».
فبکی الحسین، و قال: وا غوثاه!! من أین آتی لک بالماء، قاتل قلیلا، فما أسرع ما تلقی جدّک رسول اللّه، فیسقیک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا.
و روی: أنّ الحسین علیه السّلام قال له: یا بنیّ! هات لسانک. فأخذ لسانه، فمصّه، و دفع إلیه خاتمه الشّریف. و قال له: یا بنیّ، أمسکه فی فمک، و ارجع إلی قتال عدوّک.
فرجع إلی الحرب آیسا من الحیاة، عازما علی الموت و هو یقول:
الحرب قد بانت لها الحقائق و ظهرت من بعدها مصادق
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق
و جعل یقاتل أعظم القتال حتّی قتل تمام المائتین، قالوا: و جعل یکرّ علی القوم کرّة بعد کرّة، حتّی رمی بسهم وقع فی حلقه، فخرقه، و أقبل یتقلّب فی دمه، و ضربه مرّة بن منقذ العبدیّ بالسّیف علی مفرق رأسه، ثمّ طعنه بالرّمح فی ظهره، و ضربه النّاس بأسیافهم.
فاعتنق فرسه، فاحتمله الفرس إلی معسکر الأعداء، فقطّعوه بسیوفهم إربا إربا.
و لمّا بلغت روحه التّراقی، نادی رافعا صوته:
یا أبتاه! علیک منّی السّلام، هذا جدّی رسول اللّه قد سقانی بکأسه الأوفی شربة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 62
لا أظمأ بعدها أبدا، و هو یقول لک: العجل، العجل، فإنّ لک کأسا مذخورة حتّی تشربها السّاعة.
و شهق شهقة کانت فیها نفسه، و فارقت روحه الدّنیا.
قالوا: فجعل الحسین یتنفّس الصّعداء، و صاح بأعلی صوته: وا ولداه. فتصارخن النّساء، فسکّتهنّ الحسین، و قال: إنّ البکاء أمامکنّ. و حمل علی القوم ففرّقهم، و أقبل إلی ولده مسرعا.
قالوا: و لمّا أقبل الحسین إلی ولده، کان فی طریقه یلهج بذکره، و یصیح، و یکثر من قوله: «ولدی علیّ! ولدی علیّ» حتّی وصل إلیه. فأخلی رجلیه معا من الرّکاب، و رمی بنفسه علی جسد ولده، و أخذ رأسه، فوضعه فی حجره، و جعل یمسح الدّم و التّراب عن وجهه، و انکبّ علیه واضعا خدّه علی خدّه، و هو یقول: «یا بنیّ! قتل اللّه قوما قتلوک، و ما أشدّ جرأتهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول» ثمّ انهملت عیناه بالدّموع. ثمّ قال:
علی الدّنیا بعدک العفا یا بنیّ! أمّا أنت فقد استرحت من الدّنیا و ضیمها، و قد صرت إلی روح و ریحان، و بقی أبوک، و ما أسرع لحوقه بک».
و ذکر بعض الأکابر من أرباب المقاتل: إنّ الحسین علیه السّلام لمّا رمی بنفسه علی جسد ولده و فلذة کبده، اعترته حالة المحتضر فجعل یجود بنفسه، و یتنفّس تنفّس الصّعداء، و کادت روحه أن تخرج.
قالوا: و خرجت زینب ابنة علیّ مسرعة- و خلفها النّساء و الأطفال- و هی تنادی: یا حبیباه! یا ثمرة فؤاداه! وا ولداه! وا مهجة قلباه! فجاءت و انکبّت علیه، فبکی الحسین رحمة لبکائها، و قال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. و قام، و أخذ بیدها، و ردّها إلی الفسطاط.
ثمّ التفت الحسین علیه السّلام إلی فتیانه من بنی هاشم، و قال لهم: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه، و جاؤوا به إلی الفسطاط الّذی یقاتلون أمامه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 337، 339، 341، 344- 345، 346- 347، 348- 349، 350
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 63

استشهاد آل عقیل بن أبی طالب‌

عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب جهاده و استشهاده‌

و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل [...] قتله عمرو بن صبیح الصّیداویّ «1»، و یقال: قتله «2» أسد بن مالک الحضرمی.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 151- عنه: الأمالی، الشّجری، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 154؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
و رمی عمرو بن صبیح الصّیداویّ عبد اللّه بن مسلم بن عقیل و اعتوره النّاس، فقتلوه.
و یقال: إنّ رقّاد الجنبیّ کان یقول: رمیت فتی من آل الحسین- و یده علی جبهته- فأثبتّها فیها، و جعلت أنضنض سهمی حتّی نزعته من جبهته و بقی النّصل فیها!
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 200- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 63، 154
و کان زید بن رقاد الجنبیّ یقول: رمیت فتی من آل الحسین و یده علی جبهته فأثبتّها فی جبهته، و کان ذلک الفتی عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب، و کان رماه بسهم فلق قلبه، فکان یقول: نزعت سهمی من قلبه و هو میّت، و لم أزل أنضنض سهمی الّذی رمیت به جبهته فیها حتّی انتزعته و بقی النّصل.
فبعث إلیه المختار ابن کامل فی جماعة، فأحاط بداره، فخرج مصلتا سیفه، فقاتل، فقال ابن کامل: لا تضربوه، و لا تطعنوه، و لکن ارموه بالنّبل و الحجارة. ففعلوا ذلک حتّی سقط، و دعا له ابن کامل بنار، فحرقه بها، و به حیاة حتّی صار رمادا. و یقال: إنّه سلخه و هو حیّ حتّی مات.
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «الصّدائیّ].
(2)- [الحدائق الوردیة: «بل قتله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 64
و کان عمرو «1» بن صبیح یقول: طعنت فیهم، و جرحت، و ما قتلت أحدا. و یقال: إنّه رمی عبد اللّه بن مسلم بالسّهم فی جبهته، و أنّ زید بن رقاد فلق قلبه، فبعث المختار إلی عمرو فأتی به لیلّا، فلمّا أصبح أدخل إلیه مقیّدا، و حضر النّاس فأمر به فعری، ثمّ طعن بالرّماح حتّی مات، ثمّ أحرق، و لمّا نزعت ثیابه جعل یقول: أما و اللّه لو أنّ سیفی معی لعلمتم أنّی بنصل السّیف غیر رعیش و لا رعدید، و ما یسرّنی أنّی إذ کانت منیّتی القتل أنّه قتلنی غیرکم السّحرة الکفرة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 407- 408
ثمّ قتل عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، رماه عمرو بن صبح الصّیداویّ، فصرعه. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
قال: ثمّ إنّ عمرو بن صبیح الصّدائیّ رمی عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بسهم، فوضع کفّه علی جبهته، فأخذ لا یستطیع أن یحرّک کفّیه «3»، ثمّ انتحی له بسهم آخر، ففلق قلبه.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 62
قال: و بعث المختار «4» أیضا عبد اللّه الشّاکریّ «4» إلی رجل من جنب یقال له زید بن رقاد، کان یقول: لقد «5» رمیت فتی منهم بسهم «5» و إنّه لواضع کفّه علی جبهته یتّقی النّبل، فأثبتّ کفّه فی جبهته، فما استطاع أن یزیل کفّه عن جبهته.
قال أبو مخنف: فحدّثنی أبو عبد الأعلی الزّبیدیّ: أنّ ذلک الفتی عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و أنّه «6» قال- حیث «6» أثبت کفّه فی جبهته-: اللّهمّ إنّهم استقلّونا و استذلّونا، اللّهمّ فاقتلهم کما قتلونا، و أذلّهم کما استذلّونا. ثمّ إنّه رمی الغلام بسهم آخر فقتله، فکان یقول:
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمر»].
(2)- سپس عبد اللّه پسر مسلم بن عقیل شهید شد. عمرو بن صبح صیداوی بر او تیری زد و کشته شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 303
(3)- [العبرات: «کفّه»].
(4- 4) [لم یرد فی العبرات].
(5)- [لم یرد فی العبرات].
(6- 6) [العبرات: «حین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 65
جئته میّتا، فنزعت سهمی الّذی قتلته به من جوفه، فلم أزل أنضنض السّهم «1» من جبهته حتّی نزعته، و بقی النّصل فی جبهته مثبتا ما قدرت علی نزعه. «2»
قال: فلمّا أتی ابن کامل داره، أحاط بها، و اقتحم الرّجال علیه، فخرج مصلّتا بسیفه «3»- و کان شجاعا- فقال ابن کامل: لا تضربوه بسیف، و لا تطعنوه برمح، و لکن ارموه بالنّبل، و ارجموه «4» بالحجارة. ففعلوا ذلک به، فسقط، فقال ابن کامل: إن کان به رمق فأخرجوه «5». فأخرجوه، و به رمق، فدعا بنار، فحرّقه بها، و هو حیّ لم تخرج روحه. «6»
الطّبری، التّاریخ، 6/ 64- 65- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 63
__________________________________________________
(1)- نضنض السّهم: إذا حرّکه.
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(3)- ف: «بالسّیف».
(4)- ف: «و ارضخوه».
(5)- ف: «فأحرقوه بالنّار».
(6)- گوید: پس از آن عمرو بن صبیح صدایی تیری سوی عبد اللّه بن مسلم بن عقیل انداخت و او دست خویش را بر پیشانی برد و برداشتن نتوانست. پس از آن تیر دیگری بزد که قلبش را بشکافت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3053
گوید: و نیز مختار، عبد اللّه شاکری را سوی یکی از مردم طایفه جنب فرستاد به نام زید پسر رقاد که گفته بود: «تیری به یکی از آنها زدم. دستش را به پیشانیش گذاشته بود که از تیر مصون ماند؛ اما دستش به پیشانیش دوختم و نتوانست دست از پیشانی خویش بردارد.»
ابو عبد الاعلی زبیدی گوید: این جوان عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بود و وقتی دست او را به پیشانیش دوخت، گفت: «خدایا! اینان ما را اندک دیدند و به زبونی کشاندند. خدایا! چنان‌که ما را به کشتن دادند، آنها را بکش و چنان‌که ما را زبون کردند، زبونشان کن.»
گوید: آن‌گاه تیر دیگری به آن جوان افکند و او را بکشت و می‌گفته بود: «مرده بود که پیش وی رسیدم. تیری را که بدان کشته شده بود، از شکمش درآوردم و تیری را که به پیشانی داشت، چندان تکان دادم که بکندم؛ اما پیکان تیر در پیشانی وی بماند و کندن نتوانستم.»
گوید: وقتی ابن کامل به خانه او رسید، آن‌جا را محاصره کرد و کسان به خانه ریختند و او با شمشیر کشیده بیامد که مردی دلیر بود. ابن کامل گفت: «او را با شمشیر و نیزه مزنید! با تبر و سنگ بزنید.»
گوید: چنین کردند که از پا درآمد. ابن کامل گفت: «اگر رمقی دارد، بیرونش بیارید.»
هنوز رمقی داشت که بیرونش آوردند. پس آتش خواست و او را که هنوز زنده بود و جانش برون نرفته بود، بسوخت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 8/ 3356- 3357
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 66
کان أوّل من خرج منهم عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب و هو یقول:
«1» [الیوم ألقی مسلما و هو أبی و فتیة ماتوا علی دین النّبیّ
لیس کقوم عرفوا بالکذب لکن خیار و کرام النّسب
من هاشم السّادات أهل الحسب]
ثمّ حمل، فقاتل حتّی قتل منهم جماعة و قتل- رحمه اللّه. «2»
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 202- 203
و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، أمّه: رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب، قتله عمرو بن الصّبیح [الصّدانیّ]، و یقال: أسد بن مالک.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 195
قتله عمرو بن صبیح فیما ذکرناه عن علیّ بن محمّد المدائنیّ، و عن حمید بن مسلم، و ذکر: أنّ السّهم أصابه، و هو واضع یده علی جبینه «3»، فأثبته فی راحته و جبهته. «4»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 62- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 32؛ البحرانی، العوالم، 17/ 276؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299؛ المحمودی، العبرات، 2/ 63
و برز من بعده [هلال بن حجّاج] عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب و أنشأ «5» یقول:
__________________________________________________
(1)- ما بین الحاجزین من د و بر، و موضعه فی الأصل: «شعرا».
(2)- [یخالف ابن أعثم و الخوارزمیّ و ابن شهر آشوب و محمّد بن أبی طالب غیرهم فیذکرون عبد اللّه مسلم بن عقیل أنّه أوّل من استشهد من أهل البیت علیهم السّلام و تبعوهم المجلسیّ و البحرانیّ و ابن أمیر الحاجّ و البهبهانیّ].
(3)- [العبرات: «جبهته»].
(4)- و قاتل عبد اللّه- چنان‌که مدائنی و حمید بن مسلم گفته‌اند- عمرو بن صبیح بود و برخی گویند:
«هنگامی که عبد اللّه دستش را روی پیشانی خود گذارده بود، تیری آمد و به پشت دست او اصابت کرد؛ چنان‌که دست او را به پیشانیش دوخت و همان سبب شهادتش گردید.»
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 92
(5)- [فی الأسرار مکانه: «و برز عبید اللّه بن مسلم بن عقیل و أنشأ ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 67
أقسمت لا أقتل إلّا حرّا و قد «1» وجدت الموت شیئا مرّا «2»
أکره أن أدعی جبانا فرّا «3» إنّ الجبان من عصی و فرّا
فقتل منهم ثلاثة «4»، ثمّ قتل (رضوان اللّه علیه و رحمته). «5» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 162- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 321؛ البحرانی، العوالم، 17/ 170؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299؛ المحمودی، العبرات، 2/ 62؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
ثمّ رمی رجل من أصحاب عمر «6» بن سعد، یقال له: عمرو بن صبیح عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بسهم «7»، فوضع عبد اللّه «8» یده علی جبهته «9» یتّقیه، فأصاب السّهم کفّه، و نفذ «9» إلی جبهته، فسمّرها «10» به، فلم یستطع تحریکها، ثمّ انتحی «11» علیه آخر «12» برمحه،
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «و إن»].
(2)- [روضة الواعظین: «نکرا»].
(3)- [العبرات: «غرّا»].
(4)- [فی الأسرار: «ثلاثة عشر رجلا» و فی العبرات: «ثلاثة و ثمانین»].
(5)- پس از او عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن ابی طالب به میدان رفت و می‌سرود:
قسم خوردم نمیرم من جز آزاد اگرچه مرگ بس تلخ است در یاد
بدم باشد که ترسو خوانده گردد که ترسو هم گریزد و هم کند بد
سه تن از آنها کشت و کشته شد (ر ض).
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 162
(6)- [إعلام الوری: «عمرو»].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «رماه عمرو بن صبیح الصّیداویّ بسهم ...» و فی أعیان الشّیعة: «فقتل عدّة رجال فی ثلاث حملات، فرماه عمیر بن صبیح الصّدائیّ و قیل غیره بسهم ...» و فی اللّواعج: «فقتل ثلاثة رجال، فرماه عمرو بن صبیح الصّیداویّ بسهم ...» و فی مثیر الأحزان: «و برز عبد اللّه بن مسلم بن عقیل علیه السّلام و هو یرتجز و یقول:
الیوم ألقی مسلما و هو أبی و فتیه بادوا علی دین النّبیّ
فقاتل حتّی قتل ثمانیة و تسعین رجلا فی ثلاث حملات، ثمّ رماه عمرو بن صبیح الصّیداویّ بسهم ...»].
(8)- [مثیر الأحزان: «الغلام»].
(9) (- 9) [مثیر الأحزان: «یتّقی السّهم، فأصاب کفّه، فنفذ»].
(10) (10*) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فلم یستطع أن یحرّکها، ثمّ طعنه أسید بن مالک بالرّمح»].
(11)- [فی إعلام الوری: «انحی»، و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «انحنی»].
(12)- [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 68
فطعنه (10*) فی قلبه، فقتله. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 111- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 44؛ البحرانی، العوالم، 17/ 287؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 313؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299؛ القمی، نفس المهموم،/ 316؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 246؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 171- 172؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 80
ثمّ عبد اللّه بن مسلم بن عقیل.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 71
[قال] و لمّا قتل أصحاب الحسین علیه السّلام، و لم یبق إلّا أهل بیته- و هم ولد علیّ، و ولد جعفر، و ولد عقیل، و ولد الحسن، و ولده، اجتمعوا و ودّع بعضهم بعضا، «2» و عزموا علی الحرب «2»، فأوّل من خرج من أهل بیته عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، فخرج و هو یقول:
الیوم ألقی مسلما و هو أبی و فتیة بادوا علی دین النّبیّ
لیسوا کقوم عرفوا بالکذب لکن خیار و کرام النّسب «3»
ثمّ حمل، فقاتل و قتل جماعة، ثمّ قتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 26- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 62
ثمّ بعث المختار عبد اللّه بن کامل هذا إلی یزید بن رقاد قاتل عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و کان یقول: رمیته بسهم، فأتّقاه بیده، فشکّ یده إلی جبهته، فأنبته بعد ما مات، فما قدرت و اللّه أن أنزع سهمی من جبهته، فترکته مثبتا فیها. فلمّا أحاط عبد اللّه بن کامل بداره، خرج شاهرا سیفه،- و کان بطلا مقداما- فقال ابن کامل لأصحابه: لا تضربوه بسیف، و لا تطعنوه برمح، و لکن أرشقوه بالسّهام، کما رمی ابن عمّ رسول اللّه. فرشقوه حتّی سقط، فأمر عبد اللّه بنار، فأحرقوه بها و هو حیّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 236
__________________________________________________
(1)- سپس مردی از لشکر عمر بن سعد به نام عمرو بن صبیح تیری به سوی عبد اللّه فرزند مسلم بن عقیل انداخت. عبد اللّه دست خود را سپر کرد و به پیشانی نهاد. آن تیر به دست او خورده، دست را سوراخ کرد و به پیشانی فرورفت و آن را به پیشانی بدوخت. او دیگر نتوانست دست را از جای جنبش دهد. پس بیشرم دیگری نزدیک آمده، نیزه بر قلبش بزد و او را شهید ساخت. رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 111
(2- 2) [لم یرد فی العبرات].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 69
و أوّل من برز من بنی هاشم عبد اللّه بن مسلم و هو یقول: «1»
الیوم ألقی مسلما و هو أبی و فتیة بادوا علی دین النّبیّ
لیسوا بقوم عرفوا بالکذب لکن خیار و کرام النّسب «2» من هاشم السّادات أهل الحسب «3»
فقاتل حتّی قتل ثمانیة و تسعین رجلا «2» بثلاث حملات «4»، ثمّ قتله عمرو بن صبیح الصّیداویّ و [قیل:] أسد «5» بن مالک.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 105- مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 366؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 607، لواعج الأشجان،/ 171
ثمّ إنّ عمرو بن صبیح الصّدائیّ رمی عبد اللّه «6» بن مسلم بن عقیل بسهم، فوضع کفّه علی جبهته، فلم یستطع «7» أن یحرّکها، ثمّ رماه بسهم آخر، فقتله. «8»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 456
و بعث المختار إلی زید بن رقاد الجنبیّ «9» کان یقول: لقد رمیت فتی منهم بسهم و کفّه علی جبهته، «10» یتّقی النّبل، فأثبتّ کفّه فی جبهته، فما استطاع أن یزیل کفّه عن جبهته «10»
__________________________________________________
(1)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: « (و برز) عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب (و فی مناقب ابن شهر آشوب: إنّه أوّل من برز) و أمّه رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و هو یرتجز و یقول ...»].
(2- 2) [حکاه عنه فی العبرات، 2/ 63].
(3)- [من هنا حکاه فی شرح الشّافیة و إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(4)- [أضاف فی شرح الشّافیة: «فی مقاتل الطّالبیّین: أصابه سهم و هو واضع یده علی جبینه، فثبت فی راحته و جبهته»].
(5)- [شرح الشّافیة: «أسید»].
(6)- [فی نهایة الإرب مکانه: «و رمی عمر بن صبیح الصّیدائی عبد اللّه ...»].
(7)- [نهایة الإرب: «فلم یستطیع»].
(8)- بعد از آن عمرو بن صبیح صدائی تیری رها کرد که به کف دست عبد اللّه بن مسلم بن عقیل اصابت نمود. او کف تیر خورده را بر پیشانی خود گذاشت و نتوانست بردارد. یک تیر دیگر هم رها کرد و او را کشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 185
(9)- فی الأصل: «الحبانیّ» و هو تحریف. [و فی نفس المهموم: «الحبانیّ»].
(10- 10) [لم یرد فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 70
- و کان ذلک الفتی عبد اللّه بن مسلم بن عقیل- و أنّه قال حین رمیته: اللّهمّ إنّهم استقلّونا، و استذلّونا، فاقتلهم کما قتلونا. ثمّ إنّه رمی الغلام بسهم آخر، و کان یقول: جئته و هو میّت، فنزعت سهمی الّذی قتلته به من جوفه، و لم أزل أنضنض الآخر عن جبهته حتّی أخذته و بقی النّصل.
فلمّا أتاه أصحاب المختار خرج إلیهم بالسّیف، فقال لهم ابن کامل: لا تطعنوه، و لا تضربوه بالسّیف، و لکن ارموه بالنّبل و الحجارة. ففعلوا ذلک به، فسقط، فأحرقوه حیّا. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 371- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 316
ثمّ رمی عمر بن صبیح عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بسهم، ثمّ طعنه أخری فی قلبه، فقتله.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
(زیارة النّاحیة): السّلام علی القتیل ابن القتیل عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و لعن اللّه قاتله «2» «3» عامر بن صعصعة «4»، و قیل «3» أسد «5» بن مالک.
__________________________________________________
(1)- مختار عده فرستاد که زید بن رقاد جنبی را دستگیر کنند. او گفته بود: «من جوانی (از اتباع حسین) را هدف تیر کرده بودم. آن جوان دست بر پیشانی خود برده بود و من دست او را با همان تیر به پیشانی وی دوختم. او نتوانست دست خود را از پیشانی خود بردارد. آن جوان، عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بود. آن جوان هنگامی که ما به آنها حمله کردیم، گفت: خداوندا! آنها عده ما را کم دیدند (که به ما حمله نمودند) و ما را خوار دانستند. خداوندا! آنها را بکش؛ به همان نحوی که ما را می‌کشند.
یک تیر دیگر هم رها کردم که آن جوان را کشت.
او (قاتل) گوید: من وقتی که به او رسیدم، او جان سپرده بود. من آن تیری را که به او نشانده بودم، از پیشانی او کشیدم. آن‌قدر کشیدم تا پیکان ماند و چوب به دستم آمد. چون اتباع مختار به او رسیدند، او شمشیر خود را کشید و به دفاع پرداخت. ابن کامل به اتباع خود گفت: او را با نیزه و شمشیر مجروح مکنید و مکشید. بلکه فقط با تیر و سنگ او را بکشید (که او با تیر جوان را کشته بود) آنها هم او را تیرباران کردند تا افتاد. هنوز زنده بود که او را به آتش افکندند.»
خلیلی، ترجمه کامل، 6/ 105
(2)- [زاد فی العبرات: «ورامیه»].
(3- 3) [لم یرد فی المصباح].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار و العبرات].
(5)- أسید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 71
ابن طاووس، الإقبال،/ 575، مصباح الزّائر،/ 281- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 154
ثمّ قتل عبد اللّه بن مسلم بن عقیل. «1» ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 185
و قتل عبد اللّه بن مسلم بن عقیل [...] قتله عمر بن صبیح الصّدائیّ.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
و لمّا قتل أصحاب الحسین علیه السّلام و لم یبق إلّا أهل بیته، و هم ولد علیّ، و ولد جعفر،
__________________________________________________
(1)- تا به غیر از اهل بیت کسی نماند و ایشان اولاد او بودند و برادران و اولاد جعفر طیار و اولاد عقیل و چون منتسبان دودمان نبوت دیدند که به غیر ایشان در لشکرگاه کسی نمانده [است] هم را وداع کردند و دست از جان شیرین بشستند. اول کسی از اهل بیت که قدم در میدان مبارزت نهاد. عبد اللّه بن مسلم بن عقیل [بود].
و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل پیش رفت. از شصت قضا تیری آمد و دست او را به پیشانیش بدوخت و عبد اللّه بازگشت. همان مرد تیری بر پشتش زد که از شکم او بیرون آمد.
ابو حنیفه دینوری گوید که بعد از قتل علی اکبر به تیر عمرو بن الصبیح الصیداوی، عبد اللّه بن مسلم بن عقیل کشته شد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 160، 163، 165
و بر این قیاس در آن روز محنت اساس، یک‌یک از محبان خاندان رسالت به میدان می‌رفتند و جمعی از دشمنان را به آتش دوزخ فرستاده، بالاخره به ریاض بهشت می‌شتافتند تا کار به جایی رسید که در ملازمت رکاب امامت ایاب غیر از اولاد و اخوان و برادرزادگان و پسران جعفر طیار و بنو عقیل (رضی اللّه تعالی عنهم) هیچ‌کس نماند و صحرای کربلا از خون شهدا شفق‌گون شد. چشم زمانه از مشاهده آن حال زار عترت سید ابرار اشک خونین افشاند. رباعی:
دردا که نگون شد علم آل حسین شد غرقه به خون کسوت اقبال حسین
خون شفق از دیده فروریخت سپهر چون دید به دشت کربلا حال حسین
و اوّل کسی که از اقربا نور دیده مرتضی که قدم در میدان کربلا نهاده با آن اشقیا قتال کرد، عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بود و او قرب بیست کس از لشکر نحس عمر سعد را به قتل رسانید. آخر الامر به زخم نیزه نوفل بن مزاحم حمیری یا عمرو بن صبیح صیداوی شهید شد. بیت:
سرو سهی فتاد به روی زمین دریغ از باغ ناز رفت تذروی چنین دریغ
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 53
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 72
و ولد عقیل، و ولد الحسن، و ولده علیه السّلام، اجتمعوا و ودّع «1» بعضهم بعضا، «2» و عزموا علی الحرب «2»، «3» فأوّل من برز من أهل بیته «4» عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب علیه السّلام و هو یرتجز و یقول:
الیوم ألقی مسلما و هو أبی و فتیة بادوا علی دین النّبیّ
لیسوا بقوم عرفوا بالکذب لکن خیار و کرام النّسب
[من هاشم السّادات أهل الحسب] «5»
فقاتل حتّی قتل ثمانیة و تسعین رجلا فی ثلاث حملات «6» ثمّ قتله عمرو بن صبیح الصّیداویّ و أسد بن مالک.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس،/ 301- 302- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 32؛ البحرانی، العوالم، 17/ 275- 276؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 312- 313؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299؛ القمی، نفس المهموم،/ 305، 315- 316
و برز من بعده عبد اللّه بن مسلم بن عقیل علیه السّلام، و وقف بازاء الحسین علیه السّلام، و قال: یا مولای! أتأذن لی بالبراز؟ فقال له الحسین علیه السّلام: یا بنیّ! کفاک و أهلک القتل. فقال: یا عمّ! بماذا ألقی جدّک محمّدا صلّی اللّه علیه و اله؟ و قد ترکتک یا سیّدی، و اللّه لا کان ذلک أبدا، بل أقتل دونک حتّی ألقی اللّه بذلک. ثمّ برز الغلام، و حسر عن ذراعیه، و هو یرتجز و یقول:
نحن بنو هاشم الکرام نحمی بنات السّیّد الهمام
سبط رسول الملک العلّام نسل علیّ الفارس الضّرغام
فدونکم أضرب بالصّمصام و الطّعن بالعسّال باهتمام
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم: «یوّدع»].
(2- 2) [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [إلی هنا حکاه فی شرح الشّافیة،/ 364 و مثیر الأحزان،/ 79].
(4)- [نفس المهموم: «أهل بیت الحسین علیه السّلام»].
(5)- من البحار.
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 73
أرجو بذاک الفوز بالقیام عند ملیک قادر علّام
ثمّ حمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل تسعین فارسا، و رماه ملعون بسهم، فوقع فی لبّته، فخرّ صریعا ینادی: وا أبتاه! وا انقطاع ظهراه! فلمّا نظر الحسین علیه السّلام إلیه- و قد صرع- قال: اللّهمّ اقتل قاتل آل عقیل علیه السّلام. ثمّ قال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 72- 73
قال أبو مخنف: و برز عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، فوقف بازاء الحسین علیه السّلام، ثمّ قال:
یا سیّدی! أئذن لی بالبراز؟ فقال علیه السّلام: کفاک، و کفی أهلک من القتل و الثّکل.- و قال-:
ممّا هم فیه. فقال: یا عمّ! بأیّ وجه ألقی اللّه سبحانه، و قد أسلمت سیّدی، و مولای، و اللّه لا کان ذلک أبدا.
ثمّ أنشأ و یقول:
نحن بنو هاشم الکرام نحمی عن ابن السّیّد الإمام
نسل علیّ الأسد الضّرغام سبط النّبیّ المصطفی التّهامی
ثمّ حمل علی القوم، فقتل منهم خلقا کثیرا، فرماه رجل من المعاندین بسهم، فقتله،
__________________________________________________
(1)- چون به غیر اهل بیت رسالت و خویشان و اقارب گرام آن امام عالمیان کسی نماند، اهل بیت و اولاد امجاد آن حضرت و اولاد امیر المؤمنین علیه السّلام و اولاد حسن علیه السّلام و اولاد جعفر بن ابی طالب و اولاد عقیل جمع شدند و یکدیگر را وداع کردند و عازم حرب شدند. اول کسی از ایشان که ابتدا به مقاتله کرد، عبد اللّه پسر مسلم بن عقیل بود، از ابن عم بزرگوار خود دستوری یافته [بود]، پا در میدان نهاد و رجزی چند ادا کرد.
به روایت حضرت امام زین العابدین علیه السّلام، سه نفر از آن کافران را به قتل آورد. به روایت دیگر، در سه حمله نود و هشت نفر از آن اشقیا را به سرای سقر فرستاد؛ تا آن‌که اسد بن صبیح و عمرو بن مالک او را شهید کردند.
و به روایت دیگر، دست خود را بر سر مبارک گذاشت. ناگاه نامردی تیری به سوی او انداخت که دست و پیشانی نورانی آن سید بزرگوار را برهم دوخت.
ابو الفرج روایت کرده است که مادر عبد اللّه، رقیّه صبیّه امیر المؤمنین بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 673- 674
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 74
و عجّل اللّه بروحه إلی الجنّة، فلمّا نظر الحسین علیه السّلام إلی ذلک أقبل إلیه، و کشفهم عنه، و حمله علی جواده، و أقبل به إلی الخیمة، فطرحه فیها، ثمّ رجع إلی أصحابه و قال: یا قوم! احملوا بارک اللّه فیکم، و بادروا إلی الجنّة، و دار الأمان خیر من دار الهوان.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299
ثمّ برز عبد اللّه بن مسلم بن عقیل و هو یقول:
نحن بنو هاشم الکرام نحمی عن السّیّد و الإمام
نجل علیّ ابن السّیّد الضّرغام سبط «1» النّبیّ الملک العلام
فلم یزل یقاتل حتّی قتل من الأعداء نیفا و خمسین فارسا، ثمّ قتل رضی اللّه عنه. فلمّا نظر الحسین إلیه قال: «اللّهمّ اقتل قاتل آل عقیل». ثمّ قال: «احملوا علیهم- بارک اللّه فیکم- و بادروا إلی الجنّة الّتی هی دار الایمان». «2» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 73
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «سبطا»].
(2)- چون از اصحاب کس زنده نماند که به مدافعت و منازعت اعدا بیرون شود، حسین علیه السّلام بنی هاشم را رخصت فرمود که به مصاف مکاوحت (1) و میدان مناطحت (2) بیرون شوند. پس، فرزندان امیر المؤمنین علی علیه السّلام و پسرهای حسن بن علی و حسین بن علی علیهم السّلام و اولاد جعفر و عقیل و مسلم (رضوان اللّه علیهم) فراهم آمدند و یکدیگر را وداع گفتند و رزم را تصمیم عزم دادند.
اول کس، عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن ابی طالب بود. ابو الفرج گوید: مادر عبد اللّه بن مسلم، رقیه دختر علی بن ابی طالب علیه السّلام بود. بالجملة، عبد اللّه به حضرت امام علیه السّلام آمد تا رخصت مبارزت حاصل کند.
در بحر اللئالی مسطور است که: آن حضرت فرمود: «هنوز از شهادت مسلم زمانی دراز برنگذشته و مصیبت مسلم از خاطرها سپری نگشته (3) [است]. تو را رخصت می‌دهم که دست مادر پیر خود را گرفته از این واقعه هایله (4) به یک‌سو شوی.»
عرض کرد: «پدر و مادرم فدای تو باد! من آن کس نیستم که زندگانی دنیای دنی (5) را بر حیات جاودانی برگزینم. ملتمس چنان است که این جان ناقابل را به قربانی حضرت خویش تشریف قبول فرمایی.»
حسین علیه السّلام که مصدر کرم و کرامت است، مسئلت او را به اجابت مقرون داشت. پس، عبد اللّه چون شیر غضبان و پلنگ غژمان (6) به میدان تاخت و این ارجوزه بپرداخت:
الیوم ألقی مسلما و هو أبی و فتیة بادوا علی دین النّبیّ
لیسوا بقوم عرفوا بالکذب لکن خیار و کرام النّسب
من هاشم السّادات أهل الحسب (7)
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 75
__________________________________________________
- پس شمشیر برآهیخت و اسب برانگیخت و در سه حمله، نود تن از آن کفار را به دار البوار (8) فرستاد.
آن‌گاه به دست عمرو بن صبیح الصیداوی و اسد بن مالک درجه شهادت یافت. به روایتی، عبد اللّه دست مبارک بر پیشانی داشت. ناگاه از سپاه ابن سعد خدنگی گشاد یافت و دست عبد اللّه را بر پیشانی بدوخت و بدان زخم از اسب درافتاد. از فقرات کتاب زیارت چنان مستفاد می‌افتد که رامی (9) نیز عمرو بن صبیح صیداوی بوده [است].
(1). مکاوحت: غلبه نمودن در جنگ.
(2). مناطحت: شاخ‌به‌شاخ گذاشتن (کنایه از جنگ نمودن است).
(3). فراموش‌نشده.
(4). هایله: دشوار، به فریاد آورنده.
(5). دنی: پست.
(6). غژمان: خشمگین.
(7). امروز پدرم (مسلم) و جوانانی که مسلمان و راستگو و شریف‌نژاد و از فرزندان هاشم بودند و شهید شدند، ملاقات می‌کنم.
(8). دار البوار: خانه هلاکت (کنایه از دوزخ).
(9). رامی: تیرانداز.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 316- 317
و از آن پس، در طلب زید بن رقاد الجهنی فرمان کرد و این ملعون همی‌گفت که از بنی هاشم جوانی را که از بیم تیر، دست بر جبین داشت، تیری بیفکندم. و آن تیر دستش را بر جبینش بدوخت؛ چندان‌که هر چند خواست کف مبارکش را از جبینش بازگیرد، نتوانست. این جوان عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بود. چون این تیر به او پیوست، گفت: «اللّهمّ إنّهم استقلّونا و استذلّونا، فاقتلهم کما قتلونا»؛ یعنی: بار خدایا! این مردم حق‌ناشناس ما را دعوت کردند و ذلت ما را عزیمت برنهادند و به قتل ما مبادرت ورزیدند. پس ایشان را بکش؛ چنان‌که ما را کشتند.»
و آن ملعون تیری دیگر به آن جوان افکند و همی‌گفت: «پس از این تیر بدو شدم و او بمرده بود.»
پس آن تیر را که بدانش شهید ساختم، از شکمش برکشیدم و آن تیر که بر جبین داشت، بسیاری در جبهه او گردش دادم و کوشش نمودم تا بیرون کشیدم؛ لکن نوک تیر در استخوان بماند. و بیرون نیامد.
و چون اصحاب مختار به گرفتاری آن نابکار بیامدند، با تیغ برهنه بیرون تاختند. ابن کامل با ملازمان خویش گفت: «با نیزه و شمشیر بر وی متازید. و او را به تیرباران و سنگریزان درسپارید.»
پس چندان تیر و سنگ بر وی بریختند تا او را بر زمین افکندند و همچنانش زنده در آتش بسوختند و به روایتی او را به خدمت مختار درآوردند. مختار فرمود: «ای ملعون! به راستی بگوی تا عبد اللّه را چگونه بکشتی؟»
گفت: «تیری بر چشمش زدم که از قفایش سر بیرون کرد.»
مختار بفرمود تا آن خبیث را بر عقابین بیاویختند. آن‌گاه خویشتن تیری بر کمان نهاد و سخت بکشید و به چشمش رهانید؛ چنان‌که بر چشمش فرارسید، و از قفایش سر بیرون کشید و مردمان گفتند: «ای-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 76
(فائدة) قتل فی الطّفّ تسعة نفر و أمّهاتهم فی الخیم واقفات تنظرن إلیهم [...] و عبد اللّه ابن مسلم، فإنّ أمّه رقیّة بنت علیّ علیه السّلام واقفة تنظر إلیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 130- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
و عمرو بن صبیح هذا أخذه المختار و طعنه بالرّماح حتّی مات، «و قیل»: إنّ قاتل عبد اللّه بن مسلم زید بن رقاد، و کان یقول: رمیته بسهم و کفّه علی جبهته، یتّقی النّبل، فأثبتّ کفّه فی جبهته فما استطاع أن یزیل کفّه عن جبهته، و قال حین رمیته: اللّهمّ إنّهم استقلّونا و استذلّونا، فاقتلهم کما قتلونا. ثمّ رماه بسهم آخر، و کان یقول: جئته و هو میّت، فنزعت سهمی من جوفه و لم أزل انضنض الآخر عن جبهته حتّی أخذته و بقی النّصل.
و هذا أتاه أصحاب المختار، فلم یطعنوه و لم یضربوه، و لکن جعلوا یرمونه بالنّبل و الحجارة حتّی سقط، فأحرقوه حیّا.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 172
و خرج من بعده عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب- و أمّه رقیّة الکبری بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام- و هو یقول:
الیوم ألقی مسلما و هو أبی و عصبة بادوا علی دین النّبیّ
فقتل جماعة بثلاث حملات، و رماه یزید بن الرّقاد الجهنیّ، فاتّقاه بیده، فسمّرها إلی جبهته، فما استطاع أن یزیلها عن جبهته، فقال: «اللّهمّ إنّهم استقلّونا و استذلّونا، فاقتلهم کما قتلونا».
و بینا هو علی هذا إذ حمل علیه رجل برمحه، فطعنه فی قلبه، و مات، فجاء إلیه یزید ابن الرّقاد، و أخرج سهمه من جبهته، و بقی النّصل فیها، و هو میّت.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 327- 328
__________________________________________________
- ملعون! مکافات خویش را به چشم خویش دیدی.»
پس از آن، چندانش تیر بباریدند که ناپدید شد و سرش را بریده و نامش را ثبت کردند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 395- 396
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 77
قال أرباب التّاریخ: و لما قتل علیّ بن الحسین الأکبر، خرج من بعده: عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و أمّه رقیّة الکبری بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام و هو یقول:
الیوم ألقی مسلما و هو أبی و عصبة بادوا علی دین النّبیّ
لیسوا بقوم عرفوا بالکذب لکن خیار و کرام النّسب
من هاشم السّادات أهل الحسب
فقتل جماعة کثیرة بثلاث حملات. و عن محمّد بن أبی طالب: إنّه قتل فی حملاته ثمانیة و تسعین رجلا.
و لم یزل یقاتل حتّی رماه لعین من القوم بسهم، فاتّقاه بیده، فسمرها إلی جبهته، و ما استطاع أن یزیلها، فقال: «اللّهمّ إنّهم استقلّونا، و استذلّونا، فاقتلهم کما قتلونا».
و بینما هو بهذا و نحوه، إذ حمل علیه رجل برمحه، فطعنه فی قلبه، ففارقت روحه الدّنیا.
فجاء الرّامی، فأخرج سهمه من جبهته، و بقی النّصل فیها- و هو میّت-.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 350- 351
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 78

استشهاد عبید اللّه بن مسلم بن عقیل‌

(زیارة النّاحیة): السّلام علی «1» عبید اللّه «2» بن مسلم بن عقیل «1» و لعن اللّه قاتله و رامیه عمر بن صبیح الصّیداویّ.
ابن طاووس، الإقبال،/ 575، مصباح الزّائر،/ 281- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 154
__________________________________________________
(1- 1) [العبرات: «عبد اللّه بن عقیل»].
(2)- [فی المصباح و الأسرار: «أبی عبد اللّه» و فی البحار و العوالم: «أبی عبید اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 79

استشهاد محمّد بن مسلم بن عقیل‌

و محمّد «1» بن مسلم بن عقیل «2» أمّه أمّ ولد «3» قتله «4» فیما رویناه عن أبی جعفر محمّد بن علیّ علیهما السّلام «2» «4» أبو مرهم «5» «3» الأزدیّ و لقیط بن إیاس الجهنیّ. «6»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 62- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 32؛ البحرانی، العوالم، 17/ 276؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 299؛ القمی، نفس المهموم،/ 320؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 172؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 353
و روی: أنّه قاتل محمّد بن مسلم، فطعنه أبو مریم الأزدیّ.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106
قال هشام بن محمّد: [...] و قتل محمّد بن مسلم بن عقیل و أمّه أمّ ولد، قتله لقیط ابن یاسر الجهنیّ. «7»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
__________________________________________________
(1)- [و فی اللّواعج مکانه: «و خرج محمّد ...» و فی بحر العلوم: «و برز محمّد ...»].
(2- 2) [اللّواعج: «ابن أبی طالب، فقاتل حتّی قتل، قتله»].
(3- 3) [بحر العلوم: «فقاتل حتّی قتله أبو مریم»].
(4- 4) [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و اللّواعج: «أبو جرهم»].
(6)- مادرش کنیز بوده و چنانچه از حضرت ابی جعفر محمد بن علی علیهما السّلام روایت شده [است]، قاتل او ابو مرهم ازدی، و لقیط بن ایاس جهنی بوده‌اند.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 91
(7)- و بعد از او [عبد اللّه بن مسلم]- به روایت امام محمد باقر علیه السّلام- محمد برادر او به جنگ‌گاه درآمد و به طلب خون برادر، جمعی از آن بدبختان را به قتل آورد و به ضربت ابو جرهم اسدی و لقیط بن ایاس جهنی شربت شهادت نوشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 674
از پس او محمد بن مسلم بن عقیل، چون برادر را در خاک و خون غلتان دید، مانند پلنگ زخم‌خورده بردمید و از حضرت امام به ضراعت تمام، خط جواز یافته به میدان گرم و گداز شتافت و چند تن از ابطال‌رجال را به دستیاری سیف و سنان پایمال ساخت. آن‌گاه به دست ابو جرهم الازدی و لقیط بن ایاس بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 80
ثمّ برز بعده محمّد بن مسلم علیه السّلام، فقتل جماعة، ثمّ قتله ابن جرهم الأسدیّ (لعنه اللّه).
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 80
__________________________________________________
- الجهنی در مصطبه (1) جهاد دوستکانی (2) مراد یافت؛ (رضوان اللّه علیه). تواند شد که از پسران مسلم، این محمد الاکبر است.
(1). مصطبه: سکو.
(2). دوستکانی: ساغر و پیاله بزرگ.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 318
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 81

استشهاد أحمد بن مسلم، و عون بن مسلم، و جعفر بن مسلم‌

فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ [...] و خرج من بعده أحمد بن مسلم بن عقیل، فاستأذن من الحسین للبراز، فأذن له، فبرز و هو یقول:
أطلب ثأر مسلم من جمعکم یا شرّ قوم ظالمین فسقه
أضربکم بصارم ذی رونق ضرب غلام صادق من صدقه
أنثنی عمّن لقانی ناکصا و لم أکن ممّن یحبّ الشّفقه
کم جاهد لمّا التقانی فی الوغا صیّرته کاللّبنة المفلّقه
قال: ثمّ حمل [علی] القوم، و لم یزل یضرب رجلا بعد رجل حتّی قتل خلقا کثیرا، فبینما هو یقاتل إذ أتاه سهم، فصرعه، فاستشهد أمام الحسین علیه السّلام.
و برز من بعده أخوه عون بن مسلم بن عقیل، و قتل أزهی من مائتین فارس و هو ینادی: یا ثارات مسلم. فنکّس أعلاما، و رجع یلتمس برد الهواء، فرماه عمر بن صبیح بسهم، فصرعه، و استشهد أمام الحسین علیه السّلام.
ثمّ برز من بعده أخوه جعفر بن مسلم، فلم یبرز إلیه أحد، فحمل علیهم، فقتل منهم رجالا، و رجع یلتمس برد الهواء، فرماه عروة بن عبد اللّه الجعفیّ بسهم، فصرعه، و استشهد أمام الحسین علیه السّلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 82

استشهاد عبد الرّحمان بن مسلم بن عقیل و أبو عبد اللّه بن مسلم بن عقیل‌

لعبد الرّحمان ذکر فی:
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 47
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 217
و لأبو عبد اللّه ذکر فی:
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 303
ثمّ برز من بعده أخوه عبد الرّحمان بن مسلم، فقتل سبعة عشر فارسا، ثمّ قتله عامر بن نهشل التّمیمیّ. و ما أحقّهم بقول القائل:
و إذا کانت النّفوس کبارا تعبت فی مرامها الأجسام
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 366
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 83

حملة آل أبی طالب و جراحة الحسن المثنّی‌

ثمّ جعل أهل بیته صلوات اللّه و سلامه علیهم، یخرج الرّجل منهم بعد الرّجل حتّی قتل القوم منهم جماعة، فصاح الحسین علیه السّلام فی تلک الحال: صبرا یا بنی عمومتی، صبرا یا أهل بیتی، فو اللّه لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 114- 115
و روی مصنّف کتاب المصابیح: إنّ الحسن بن الحسن المثنّی قتل بین یدی عمّه الحسین علیه السّلام فی ذلک الیوم سبعة عشر نفسا، و أصابه ثمانیة عشر جراحة، فوقع، فأخذه خاله أسماء بن خارجة، فحمله إلی الکوفة، و داواه حتّی برء، و حمله إلی المدینة. «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 145- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 468؛ القمی، نفس المهموم،/ 328
و أمّا الحسن المثنّی: فحضر الطّفّ مع عمّه الحسین، و اثخن بالجراح، فلمّا أرادوا أخذ الرّؤوس و جدوه و به رمق، فقال أسماء بن خارجة الفزاریّ: دعوه لی. فجعله إلی الکوفة، و عالجه حتّی برئ، و الحق بالمدینة. و اللّه أعلم. «3»
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
__________________________________________________
(1)- سپس از مردان خانواده یکی پس از دیگری به میدان می‌آمد تا آن‌که جمعی از آنان به دست دشمن کشته شدند. این هنگام حسین علیه السّلام فریاد برآورد: «ای پسر عموهای من، شکیبا باشید! ای خاندان من بردباری کنید که به خدا قسم از امروز به بعد، هرگز خواری نخواهید دید.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 114- 115
(2)- مصنف کتاب مصابیح گوید که حسن بن حسن مثنی در رکاب عمویش آن روز هفده نفر را کشت و هجده زخم برداشت و از پای درآمد. ولی دائی او اسماء بن خارجه وی را برگرفت و به کوفه برد و به درمانش کوشید، تا آن‌که بهبودی یافت و به مدینه برد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 145
(3)- بالجمله، حسن مثنی در یوم طف با لشکر ابن سعد جهاد کرد و زخم فراوان یافت و در میان کشتگان افتاد. گاهی که سر شهدا را از تن دور می‌ساختند، هنوز حسن را رمقی در تن بود. اسماء بن خارجة بن عتبه بن حصین بن حذیفة بن بدر الفزاری که مکنی به ابی حسان بود، او را شفاعت کرد و گفت:
«بگذارید تا او خود درمی‌گذرد.»
و این شفاعت از بهر آن بود که مادر حسن مثنی «خوله» دختر منظور از قبیله فزاره بود. چون عبید اللّه بن زیاد آگهی یافت، گفت: «پسر خواهر ابی حسان را به او گذارید. پس ابی حسان، حسن را به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 84
و نجا منهم [أولاد الحسن بن علیّ علیهما السّلام] اثنان: عمر کان مع الأسراء، و الحسن المثنّی.
فی (البحار): و کان الحسن بن الحسن حضر مع عمّه الحسین علیه السّلام یوم الطّفّ، و له من العمر اثنتان و عشرون سنة، و قاتل فی نصرة عمّه الحسین علیه السّلام قتالا شدیدا، و قتل سبعة عشر رجلا، و أصابه ثمانیة عشر جراحة، فوقع جریحا، و به رمق من الحیاة، فلمّا قتل الحسین علیه السّلام و أسر الباقون من أهله، جاء أسماء بن خارجة، فانتزعه من بین الأساری و قال: لا یوصل إلی ابن خولة أبدا. فقال عمر بن سعد: دعوا لأبی حسان ابن أخته.
فجاء به إلی الکوفة، و هو جریح، فداواه، و بقی عنده ثمانیة أشهر أو سنة علی ما رواه ابن قتیبة، و رجع إلی المدینة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456- 457
و لمّا قتل عبد اللّه بن مسلم، حمل آل أبی طالب حملة واحدة، فصاح بهم الحسین علیه السّلام:
صبرا علی الموت یا بنی عمومتی، و اللّه لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم. فوقع فیهم عون بن عبد اللّه بن جعفر الطّیّار، و أمّه العقیلة زینب، و أخوه محمّد، و أمّه الخوصاء، و عبد الرّحمان ابن عقیل بن أبی طالب، و أخوه جعفر بن عقیل، و محمّد بن مسلم بن عقیل.
و أصابت الحسن المثنّی بن الإمام الحسن السّبط علیه السّلام ثمانیة عشر جراحة، و قطعت یده الیمنی، و لم یستشهد.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 328
قالوا: و لمّا قتل عبد اللّه بن مسلم، حمل آل أبی طالب حملة واحدة، فاعتورهم النّاس، و أحاطوا بهم.
__________________________________________________
- کوفه آورد و مداوا کرد تا صحت یافت و از آن‌جا روانه مدینه شد.»
از این حدیث مکشوف افتاد که: حدیث دامادی قاسم بن حسن در کربلا و تزویج کردن حسین علیه السّلام فاطمه را با او از اکاذیب روات است. و حسین علیه السّلام را دو دختر افزون نبود: یکی فاطمه زوجه حسن مثنی و آن دیگر سکینه بود. بعضی گویند: او را دختر دیگر بود که زینب نام داشت. و اگر به اخبار نااستوار (1) متوسل شوند که او را فاطمه دیگر بود و ما بپذیریم، خواهیم گفت که او فاطمه صغری است و او در مدینه جای داشت. او را نتوان با قاسم بن حسن بست.
بالجمله، حسن مثنی در کربلا سعادت شهادت نیافت و به سلامت باز مدینه شد.
(1). نااستوار: نادرست. سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 323- 324
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 85
فصاح الحسین علیه السّلام: «صبرا علی الموت یا بنی عمومتی، لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم. فجعلوا یقاتلون أشدّ قتال.
قالوا: و وقع فی هذه الحملة جماعة من آل أبی طالب من بنی عقیل و علیّ و جعفر.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 352
الحسن بن الحسن، و أمّه خولة بنت منظور الفزاریّة، حضر واقعة الطّفّ و جاهد دون عمّه الحسین، فصرع، و لمّا جاؤوا لحزّ رأسه، وجدوا به رمقا، فتشفّع به أسماء بن خارجة الفزاریّ من أخواله، فحمله إلی الکوفة، و عالجه، فبرئ، ثمّ لحق بالمدینة، و تزوّج بابنة عمّه فاطمة بنت الحسین علیه السّلام و منه عقب الحسن الزّکیّ علیه السّلام. توفّی مسموما من قبل الولید بن عبد الملک، و عمره (75 عاما) کما فی عمدة الطّالب: ص 78.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 355
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 86

استشهاد عبد الرّحمان بن عقیل‌

و عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، أمّه أمّ ولد، قتله عثمان بن خالد بن أسیر «1» الجهنیّ بن حرب «2» الهمدانیّ القانصیّ «3» اشترکا فی قتله.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 151- عنه: الشجری، الأمالی، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 153؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
و عبد الرّحمان بن عقیل، قتله عثمان بن خالد بن أسیر الجهنیّ، و بشر بن حوط.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 144
و شدّ بشر «4» بن شوط العثمانیّ [کذا] و عثمان بن خالد الجهنیّ علی عبد الرّحمان بن عقیل، فقتلاه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 200
و وجّه المختار فی طلب عثمان بن خالد الجهنیّ و نسر بن شوط القابضیّ من همدان، و هما قاتلا عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، فظفر بهما، فضربت أعناقهما، ثمّ أحرقا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 409
ثمّ قتل عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب. رماه عبد اللّه بن عروة الخثعمیّ بسهم، فقتله. «5»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «أشتر»].
(2)- [الحدائق الوردیّة: «حوط»]
(3)- [الحدائق الوردیّة: «القانضیّ»].
(4)- [أنساب الأشراف: «نشر»].
(5)- و سپس عبد الرحمان پسر عقیل با تیر عروة خثعمی شهید شد. دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 87
قال: و شدّ عثمان بن خالد بن أسیر الجهنیّ، و بشر بن سوط الهمدانیّ، ثمّ القابضیّ «1» علی عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، فقتلاه. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447- مثله القمی، نفس المهموم،/ 318
و خرج من بعده أخوه عبد الرّحمان بن عقیل بن «3» أبی طالب «3»، و هو «3» یرتجز و «3» یقول:
«4» [أبی عقیل فاعرفوا مکانی من هاشم و هاشم إخوانی
کهول صدق سادة القرآن هذا حسین شامخ البنیان]
فقاتل «5» حتّی قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 203
قتله عثمان بن خالد بن أسید الجهنیّ، و بشیر «6» بن حوط القایضیّ، فیما ذکر سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم. «7»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 61- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 66
و قتل یومئذ مع الحسین علیه السّلام من ولد عقیل بن أبی طالب: عبد الرّحمان بن عقیل، أمّه: أمّ ولد. قتله: عثمان بن خالد الجهنیّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 195
و شدّ عثمان بن خالد الهمدانیّ علی عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، فقتله. «8»
المفید، الإرشاد، 2/ 111- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 44؛ البحرانی، العوالم، 17/ 287
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «القانصیّ»].
(2)- گوید: و نیز عثمان بن خالد بن اسیر جهنی و بشر بن سوط همدانی قابضی به عبد الرحمان بن عقیل بن ابی طالب حمله بردند و او را کشتند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3053
(3- 3) لیس فی د.
(4)- ما بین الحاجزین من د و بر، و موضعه فی الأصل: «شعرا».
(5)- فی د: ثمّ قاتل.
(6)- [العبرات: «بشر»].
(7)- و قاتلش چنان‌که سلیمان بن ابی راشد از حمید بن مسلم نقل کرده [است]، عثمان بن خالد جهنی و بشیر بن حوط قایضی بودند.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 90
(8)- و عثمان بن خالد همدانی به عبد الرحمان فرزند عقیل (برادر مسلم) حمله افکند و او را بکشت.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 111
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 88
(ثمّ) خرج من بعده أخوه عبد الرّحمان بن عقیل، فحمل و هو یقول:
أبی عقیل فاعرفوا مکانی من هاشم و هاشم إخوانی
فینا حسین سیّد الأقران و سیّد الشّباب فی الجنان
فقاتل، حتّی قتله عثمان بن خالد.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 26- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 65
ثمّ برز «1» عبد الرّحمان بن عقیل و هو یرتجز «2»: «3»
أبی عقیل فاعرفوا مکانی من هاشم و هاشم إخوانی «4» کهول صدق سادة الأقران
هذا حسین شامخ البنیان و سیّد الشّیب مع الشّبّان «4»
فقتل سبعة عشر «5» فارسا. قتله «6» عثمان بن خالد الجهنیّ. «7»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 105- 106- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 319؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 173؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 353؛ المحمودی، العبرات، 2/ 65- 66
__________________________________________________
(1)- [اللّواعج: «و خرج»].
(2)- [فی نفس المهموم مکانه: «إنّه برز و هو یرتجز ...» و فی بحر العلوم: «و خرج من بعده: أخوه عبد الرّحمان بن عقیل، أمّه أمّ ولد، فحمل علی القوم و هو یرتجز و یقول ...»].
(3)- [اللّواعج: «یقول»].
(4- 4) [بحر العلوم:
«فینا حسین سیّد الأقران و سیّد الشّباب فی الجنان»]
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(6)- [اللّواعج: «فحمل علیه»].
(7)- [زاد فی نفس المهموم: «و عن تاریخ الطّبریّ أخذ المختار رجلین اشترکا فی دم عبد الرّحمان بن عقیل ابن أبی طالب و فی سلبه کانا فی الجبانة، فضرب عنقهما، ثمّ أحرقهما بالنّار. (علیهما لعائن اللّه تعالی)».
و زاد فی اللّواعج: «و بشر بن سوط (حوط خ ل) الهمدانیّ، فقتلاه و هذان أخذهما المختار، فضرب أعناقهما، و أحرقهما بالنّار»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 89
و حمل «1» عثمان بن خالد بن أسیر الجهنیّ و بشر بن سوط الهمدانیّ علی عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، فقتلاه. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 456
و شدّ عثمان بن خالد الهمدانیّ علی عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، فقتله.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
(زیارة النّاحیة): السّلام علی عبد الرّحمان بن عقیل، لعن اللّه قاتله ورامیه «3» عمر «4» بن خالد بن أسد الجهنیّ «3».
ابن طاووس، الإقبال،/ 575، مصباح الزّائر،/ 281- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 153
ثمّ قتل عبد الرّحمان و جعفر ابنا عقیل بن أبی طالب.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 185
و قتل عبد الرّحمان بن عقیل و أمّه أمّ ولد، قتله عثمان بن خالد الجهنیّ. «5»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
ثمّ خرج من بعده [جعفر بن عقیل] أخوه عبد الرّحمان بن عقیل و هو یقول:
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «و شدّ»].
(2)- عثمان بن خالد بن اسیر خثعمی و بشر بن سوط همدانی هردو متفقا بر عبد الرحمان بن عقیل بن ابی طالب حمله کردند و او را کشتند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 185
(3- 3) [فی البحار و العوالم و العبرات: «عثمان بن خالد بن أشیم [أسیر] الجهنیّ»].
(4)- [مصباح الزّائر: «عمرو»].
(5)- بعد از وی [جعفر بن عقیل] عبد الرّحمان بن عقیل [به شهادت رسید]
بعد از آن، عبد اللّه بن عروة الخثعمی تیری انداخت که بر مقتل عبد الرحمان بن عقیل آمد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 160، 165
و بعد از شهادت عبد اللّه، اعمامش جعفر و عبد الرحمان ابنای عقیل به میدان شتافتند و چند کس را به آب تیغ آتش‌بار به دوزخ فرستادند و آخر الامر هردو بر خاک هلاک افتادند.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 53
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 90
أبی عقیل فاعرفوا مکانی من هاشم و هاشم إخوانی «1» کهول صدق سادة الأقران
هذا حسین شامخ البنیان و سیّد الشّیب مع الشّبّان «1»
فقتل سبعة عشر فارسا، ثمّ قتله عثمان بن خالد الجهنیّ. «2»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2)- پس عبد الرحمان پسر عقیل پا در میدان سعادت نهاد و هفده سوار از آن کافران غدار را به درک اسفل نار فرستاد و به ضربت عثمان بن خالد جهنی خلعت شهادت پوشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 674
و از پس او، عبد الرحمان بن عقیل به میدان آمد و این رجز بگفت:
أبی عقیل فاعرفوا مکانی من هاشم و هاشم إخوانی
کهول صدق سادة الأقران هذا حسین شامخ البنیان
و سیّد الشّیب مع الشّبّان (1)
و هفده تن از فرسان لشکر ابن سعد را به خاک افکند. آن‌گاه به دست عثمان بن خالد الجهنی شهید شد.
(1). من از فرزندان هاشم و پدرم عقیل است. منزلت مرا بشناسید. اجدادم مردانی راستگو و سرور همدوشان خود بودند.
این است حسین بلندمرتبه و سرور پیران و جوانان.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 319
آن‌گاه عثمان بن خالد بن اسید دهمانی جهنی و ابو اسماء بشر بن شمیط را [نزد مختار] حاضر کردند. این دو ملعون در خون عبد الرحمان بن عقیل و لباس او شریک بودند. پس بفرمود: «گردن هردو را بزدند و در ساعت، جثه هردو را به آتش بسوختند و این دو خبیث در جبانه جای داشتند.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 386- 387
و چون ساعتی بگذشت، ابو عمره حاجب بیامد و عرض کرد: «بشارت باد تو را که سعر بن ابی سعر عمار را که قاتل عبد الرحمان بن عقیل است، دستگیر کرده [است].»
چنان بود که آن ملعون بر اسب عبد الرحمان برنشسته، آهنگ بصره داشت و سعر او را بدید و از اسب به زمین کشید و بفرمود تا رسنی بر گردنش بستند و خوار و زارش از پیش روی بکشیدند و به قصر بیاوردند. چون مردم او را بدیدند، فغان برآوردند و با آن خبیث روی به خدمت مختار نهادند.
و در همان حال، ابو عمره دست پسری را گرفته بود و از دور می‌آورد و آن پسر را چهره‌ای از ماه تابنده رخشنده‌تر بود و زارزار می‌گریست. مختار گفت: «این پسر کیست؟»
گفت: «پسر عبد الرحمان است.»
مختار از جا برجست و بر دست و پای آن پسر بیفتاد و شیعه را از دیدار این حال غریو برخاست.
مختار از وی پرسید: «نامت چیست؟»
فرمود: «قاسم بن عبد الرحمان بن عقیل.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 91
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 302- 303- مثله المجلسی، البحار، 45/ 33؛ البحرانی، العوالم، 17/ 276؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 313- 314؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81
__________________________________________________
- مختار گفت: «چه‌وقت به کوفه درآمدی؟»
فرمود: «ده روز است به کوفه آمده‌ام و مادر و خواهری که از من خردسالتر است با خود بیاورده‌ام.
پدرم را در کربلا بکشتند و اموال ما را به جمله غارت کردند. من در مدینه در نهایت عسرت روز می‌نهادم.
چون امارت تو را در کوفه بدانستم، به اینجا شدم، تا مگر به آسایش روزگار سپارم. اکنون که بشنیدم قاتل پدرم را بگرفتند، بیامدم تا قصاص نمایم.»
مختار گفت: «اینک قاتل پدر بزرگوارت حاضر است. هرچه خواهی چنان کن.»
قاسم دشنه‌ای از مختار بگرفت و از سینه آن ملعون تا نافش را برشکافت. آن‌گاه سرش را از تن جدا کردند و نامش را بنوشتند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 405- 406
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 92

استشهاد جعفر بن عقیل‌

جعفر بن عقیل بن أبی طالب [...] قتله عبد اللّه بن عمرو الخثعمیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1، ع 2،/ 151- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 153؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
و جعفر بن عقیل، قتله بشر بن حوط الهمدانیّ، و یقال: عروة بن عبد اللّه الخثعمیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و رمی عبد اللّه بن عروة الخثعمیّ جعفر بن عقیل بسهم، ففلّق «1» قلبه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 200- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 65، 153
و رمی عبد اللّه بن عزرة «2» الخثعمیّ جعفر بن عقیل بن أبی طالب، فقتله. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 64؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 456
و قتل جعفر بن عقیل بن أبی طالب [...] قتله بشر بن حوط «4» الهمدانیّ. «5»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 469- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 153؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
و خرج من بعده جعفر بن عقیل «6» بن أبی طالب «6» و هو «7» یقول:
__________________________________________________
(1)- [جمل من أنساب الأشراف: «فغلق»].
(2)- [الکامل: «عروة»].
(3)- عبد اللّه عزره خثعمی نیز تیری به جعفر بن عقیل بن ابی طالب انداخت و او را بکشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3053
(4)- [الکامل: «الخوط»].
(5)- جعفر بن عقیل نیز کشته شد [...] و بشر بن حوط همدانی او را کشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3084
(6- 6) لیس فی د.
(7)- زید فی د: یرتجز و.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 93
«1» [أنا الغلام الأبطحیّ الطّالب من معشر فی هاشم و غالب
و نحن حقّا سادة الذّوائب هذا حسین سیّد الأطائب]
ثمّ حمل، فقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 203
قتله عروة بن عبد اللّه الخثعمیّ، فیما رویناه عن أبی جعفر «2» محمّد بن علیّ بن حسین «2»، و عن حمید بن مسلم. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 61- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 33؛ البحرانی، العوالم، 17/ 276؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299؛ المحمودی، العبرات، 2/ 64
ثمّ جعفر بن عقیل بن أبی طالب.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 71
فخرج من بعده [عبد اللّه بن مسلم] جعفر بن عقیل بن أبی طالب، فحمل و هو یقول:
أنا الغلام الأبطحیّ الطّالبیّ من معشر فی هاشم و غالب
فنحن حقّا سادة الذّوائب فینا حسین أطیب الأطائب
و قاتل حتّی قتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 26- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 64
ثمّ برز جعفر بن عقیل قائلا: «4»
أنا الغلام الأبطحیّ الطّالبیّ من معشر فی هاشم من غالب
__________________________________________________
(1)- ما بین الحاجزین من د و بر، و موضعه فی الأصل: «شعرا».
(2- 2) [فی البحار و العوالم و الأسرار: «الباقر علیه السّلام»].
(3)- و چنانچه از ابو جعفر حضرت محمد بن علی علیهما السّلام و نیز از حمید بن مسلم روایت شده [است]، عروة بن عبد اللّه خثعمی او را کشت.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 91
(4)- [و فی نفس المهموم مکانه: «و امّه امّ الثغر بنت عامر من بنی کلاب و یقال امّه الخوصاء بنت عمرو بن عامر الکلابیّ، فبرز قائلا ...» و فی بحر العلوم: «قالوا: ثمّ برز- بعد عبد اللّه بن مسلم- من آل عقیل: جعفر بن عقیل. و أمّه الخوصاء أمّ الثّغر بنت عامر بن الهصان العامریّ من بنی کلاب. فتقدّم إلی القتال و هو یرتجز و یقول ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 94
و نحن حقّا سادة الذّوائب هذا حسین أطیب الأطائب «1»
«2» فقتل رجلین و فی قول «2» خمسة عشر فارسا، قتله بشر بن سوط «3» الهمدانیّ.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 105- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 319؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 352؛ المحمودی، العبرات، 2/ 64
قال هشام بن محمّد: و قتل جعفر بن عقیل بن أبی طالب [...] قتله بشر بن حوط الهمدانیّ.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 145
(زیارة النّاحیة): السّلام علی جعفر بن عقیل، لعن اللّه قاتله ورامیه «4» بشر بن حوط الهمدانیّ «5».
ابن طاووس، الإقبال،/ 575، مصباح الزّائر،/ 281- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 153
ثمّ قتل عبد الرّحمان و جعفر ابنا عقیل بن أبی طالب.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 185
و قتل جعفر بن عقیل بن أبی طالب [...] قتله بشر بن خوط الهمدانیّ. «6»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم: «فرماه عبد اللّه بن عزرة (عروة خ ل) الخثعمیّ فقتله»].
(2- 2) [بحر العلوم: «فقاتل حتّی قتل»].
(3)- [بحر العلوم: «حوط»].
(4)- [لم یرد فی المصباح].
(5)- النّسخ مختلفة، ففی بعضها بسکون المیم اسم طائفة، و فی بعضها بفتحها و هو اسم بلد معروف و أنّ کلّما تکرّر هذا اللفظ فی هذه الزّیارة بسکون المیم لا بفتحها.
(6)- بعد از وی [عبد اللّه بن مسلم] جعفر بن عقیل [به شهادت رسید]. میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 160
و بعد از شهادت عبد اللّه، اعمامش جعفر و عبد الرحمان ابنای عقیل به میدان شتافتند و چند کس را به آب تیغ آتش‌بار به دوزخ فرستادند و آخر الامر هردو بر خاک هلاک افتادند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 53
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 95
ثمّ خرج من بعده [عبد اللّه بن مسلم] جعفر «1» بن عقیل و هو یرتجز و یقول:
أنا الغلام الأبطحیّ الطّالبیّ من معشر فی هاشم و غالب «2» و نحن حقّا سادة الذّوائب
هذا حسین أطیب الأطائب من عترة البرّ التّقیّ العاقب «2» «3»
فقتل خمسة عشر فارسا «4» «5» ثمّ قتله «4» «6» بشر بن سوط الهمدانیّ «6». «7»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 302- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 32- 33؛ البحرانی، العوالم، 17/ 276؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة،/ 313؛ مثله الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 299؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 172- 173؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81
قال أبو مخنف: و هو یقول:
یا معشر الکهول و الشّبّان أضربکم بالسّیف و السّنان
أرضی بذاک خالق الإنسان ثمّ رسول الملک الدّیّان
ثمّ حمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم خمسة و أربعین رجلا. «8»
__________________________________________________
(1)- [فی اللّواعج و مثیر الأحزان مکانه: «ثمّ (و) خرج جعفر ...»].
(2- 2) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(3)- [اللّواعج: «الغالب»].
(4- 4) [اللّواعج: «علی روایة محمّد بن أبی طالب. و رجلین علی روایة ابن شهر آشوب. فقتله عبد اللّه ابن عروة الخثعمیّ و قیل»].
(5)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و قال ابن شهر آشوب: و قیل: قتل رجلین»].
(6- 6) [مثیر الأحزان: «بشیر بن سوط»].
(7)- پس، جعفر پسر عقیل رجزخوانان به معرکه درآمد و پانزده نفر از آن مخالفان را بر خاک هلاک انداخت. به روایت دیگر، دو نفر را به قتل رسانید. پس بشر بن سوط همدانی او را به درجه شهادت رسانید.
به روایت امام محمد باقر علیه السّلام عروة بن عبد اللّه خثعمی او را شهید گردانید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 674
(8)- بعد از ایشان، نوبت به پسران عقیل افتاد. اول کس، جعفر بن عقیل بود که شیر نر را در نبرد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 96
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 299
__________________________________________________
- هماورد نمی‌دانست و پیل زفت (1) بازو را با خویش هم‌تراز نمی‌شمرد. رخصت کارزار یافته آهنگ گیرودار نمود و در برابر صفوف اعدا، این رجز بسرود:
أنا الغلام الأبطحیّ الطّالبیّ من معشر فی هاشم و غالب (2)
و نحن حقّا سادة الذّوائب هذا حسین أطیب الأطائب (3)
من عترة البرّ التّقیّ العاقب (4)
و جنگ درانداخت و پانزده سوار نامدار را عرضه هلاک و دمار ساخت.
ابن شهر آشوب گوید: به روایتی دو تن را بکشت و به دست بشر بن حوطة الهمدانی شهید شد. ابو الفرج گوید: مادر جعفر ام نفر بود و او دختر عامر العامری است. از حمید بن مسلم و ابی جعفر الباقر مروی است که: او را عروة بن عبد اللّه خثعمی مقتول ساخت.
(1). زفت: درشت، فربه.
(2). ابطحی: مردی که اهل مکه باشد. غالب: نام یکی از اجداد پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله.
(3). ذوائب، جمع ذوابه: بزرگ و رئیس جمعیت.
(4). عاقب: یکی از اسمای پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله، زیرا آن حضرت، آخرین انبیا است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 318- 319
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 97

استشهاد محمّد بن عقیل بن أبی طالب‌

ثمّ قتل محمّد بن عقیل بن أبی طالب، رماه لقیط بن ناشر الجهنیّ بسهم، فقتله. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
__________________________________________________
(1)- پس از او، برادرش محمد پسر عقیل با تیر لقیط بن ناشر جهنی شهید شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 303
آن‌گاه محمد بن عقیل به رمی سهم لقیط بن یاسر الجهنی عالم فانی را وداع کرد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 165
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 98

استشهاد عبد اللّه بن عقیل‌

و عبد اللّه بن عقیل بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد، رماه عمرو بن صبیح الصّیداویّ «1»، فقتله.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 151- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
و عبد اللّه بن عقیل- و أمّه أمّ ولد- قتله عمرو بن صبح «2» الصدائیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 144
و عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد. قتله- فیما ذکره المدائنیّ- عثمان ابن خالد بن أشیم الجهنیّ و رجل من همدان. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 61- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 320
و عبد اللّه بن عقیل، و أمّه: أمّ ولد. قتله: عمرو بن الصّبیح، [أضعفه بسهم] رماه به [بشیر بن حوط] الهمدانیّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 195
و روی أنّ عبد اللّه بن عقیل الأکبر قاتل، فقتله عثمان بن خالد الجهنیّ.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106
و قال هشام بن محمّد: [...] و قتل أخوه عبد اللّه بن عقیل و أمّه أمّ ولد، قتله عمر بن الصّبیح.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
و قتل عبد اللّه بن عقیل [...] رماه عمر بن صبیح الصّدائیّ، فقتله.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «الصّدائیّ»].
(2)- [العبرات: «الصّبح»].
(3)- عبد اللّه بن عقیل بن أبی طالب (عبد اللّه اکبر)، مادرش کنیز و چنانچه مدائنی گفته [است]: «او را عثمان بن خالد جهنی با مردی از قبیله همدان کشتند.» رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 91
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 99
و قال أبو الفرج: و «1» عبد اللّه «2» بن عقیل بن أبی طالب، أمّه أمّ ولد، و قتله عثمان بن خالد ابن أشیم الجهنیّ و بشر بن حوط القابضیّ «3» «4» فیما ذکر سلیمان بن أبی راشد، عن حمید ابن مسلم، و عبد اللّه الأکبر بن عقیل، و أمّه أمّ ولد. قتله «4» فیما ذکر المدائنیّ عثمان بن خالد الجهنیّ و رجل من همدان «4»- و لم یذکر عبد الرّحمان أصلا «4». «5»
المجلسی، البحار، 45/ 33- مثله البحرانی، العوالم، 17/ 277؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 314؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299
«و خرج» عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب، فقتله عثمان بن خالد و بشر بن سوط (حوط خ ل) أیضا، و قیل عمرو بن صبیح.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 173
ثمّ برز عبد اللّه بن عقیل، فقتل جماعة، ثمّ قتله عثمان بن خالد.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81
و خرج عبد اللّه بن عقیل، فما زال یضرب فیهم حتّی أثخن بالجراح و سقط إلی الأرض، فجاء إلیه عثمان بن خالد التّمیمیّ، فقتله.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 329
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «ثمّ برز أخوه»].
(2)- [علّق فی الهامش العوالم: «فی المصدر: عبد الرّحمان بن عقیل، و هو خلاف لکلام المصنّف حیث یقول:
«و لم یذکر عبد الرّحمان أصلا»، راجع: «استشهاد عبد الرّحمان بن عقیل»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «القایضیّ»].
(4- 4) [لم یرد فی الأسرار].
(5)- به روایت دیگر، بعد از او عبد اللّه پسر عقیل به معرکه درآمد و جمعی را به قتل رسانید و به ضربت عثمان بن خالد و بشر بن حوط به منزله شهادت رسید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 674
و از پس او، عبد اللّه بن عقیل بن ابی طالب به میدان آمد و رزمی صعب داد. و بعد از کر و فر فراوان، عثمان بن خالد بن اشیم الجهنی و بشر بن خوط الفایضی او را شهید کردند.
به روایت سلیمان بن ابی راشد و او سند به محمد بن مسلم می‌رساند، او عبد اللّه اصغر است و مادرش ام ولد 1 است.
و بعد از او، برادرش عبد اللّه اکبر به میدان آمد. مادر او نیز ام ولد است. قتالی عظیم داد و به روایت مداینی عثمان بن خالد الجهنی و مردی از قبیله همدان او را به قتل رساندند.
(1). امّ ولد: کنیزی که از مولای خود فرزند داشته باشد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 319
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 100
ثمّ برز عبد اللّه الأکبر بن عقیل. و أمّه أمّ ولد. و فی إبصار العین للسّماویّ: أنّه کان متزوّجا بمیمونة بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام. و فیه- نقلا عن السّرویّ-: أنّه تقدّم إلی الحرب و هو یرتجز و یقول:
خلّوا عن المصحر دون الغیل خلّوا عن الواضح من عقیل
یمنع عن صریخة الرّسول بسیفه المهنّد المصقول
فقتل رجالا و فرسانا حتّی أثخن بالجراح، فشدّ علیه عثمان بن خالد الجهنیّ، فقتله- کما فی مقاتل أبی الفرج ص 65 طبع النّجف. و مناقب ابن شهر آشوب: ج 4 ص 60 طبع قم. و فی تذکرة الخواصّ: ص 255 طبع النّجف (قتله عمر بن صبیح).
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 353
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 101

استشهاد محمّد بن أبی سعید بن عقیل‌

و محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد، قتله ابن زهیر «1» الأزدیّ، و لقیط بن یاسر الجهنیّ، اشترکا فی قتله.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 151- عنه: الأمالی، الشّجری، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 155؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
و محمّد بن أبی سعید بن عقیل، قتله لقیط الجهنیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 77- عنه: المحمودی، العبرات، 144
و محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب الأحول «2»، و أمّه أمّ ولد، قتله لقیط بن یاسر الجهنیّ، رماه بسهم «3» فیما رویناه عن المدائنیّ عن أبی مخنف، عن سلیمان بن راشد «4»، عن حمید بن مسلم. «5»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 62- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 33؛ البحرانی، العوالم، 17/ 277؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 314؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299؛ القمی، نفس المهموم،/ 320- 321
و روی: أنّه قاتل محمّد بن سعید الأحول ابن عقیل، فقتله لقیط بن یاسر الجهنیّ، رماه بنبل فی جنبه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «أبو زهیر»].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(4)- [فی الأسرار و نفس المهموم: «أبی راشد»].
(5)- و چنان‌که مدائنی به سندش از حمید بن مسلم روایت کرده [است]، قاتلش لقیط بن یاسر جهنی بود که به وسیله تیری که به جانب او پرتاب کرد، او را به شهادت رسانید.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 92
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 102
(زیارة النّاحیة): السّلام علی محمّد بن أبی سعید بن عقیل، و لعن اللّه قاتله لقیط بن ناشر «1» الجهنیّ. «2»
ابن طاووس، الإقبال،/ 575، مصباح الزّائر،/ 281- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 69؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 155- 156
و قتل محمّد بن أبی سعید بن عقیل [...] قتله لقیت بن یاسر الجهنیّ.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
«و خرج» محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب، فقاتل حتّی قتل. رماه لقیط ابن یاسر الجهنیّ بسهم، فقتله.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 172
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «یاسر»].
(2)- پس، محمد پسر ابو سعید بن عقیل به میدان درآمد و بعد از کشتن جمعی به تیر لقیط بن یاسر جهنی، عمر شریفش به‌سر آمد. مجلسی، جلاء العیون،/ 674
نخستین، محمد بن أبی سعید بن عقیل است و او را «احول» گفتند و مادرش ام ولد است. اسب برجهانید و فریضه جهاد به‌جا آورد. او را لقیط بن یاسر الجهنی به زخم تیر بکشت.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 321
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 103

استشهاد جعفر بن محمّد بن عقیل‌

و ذکر محمّد بن علیّ بن حمزة: أنّه قتل معه جعفر بن محمّد بن عقیل، «1» و وصف أنّه سمع أیضا من یذکر أنّه قتل یوم الحرّة. قال أبو الفرج: و ما رأیت فی کتب الأنساب لمحمّد ابن عقیل ابنا یسمّی جعفرا. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبییّن،/ 62- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 33؛ البحرانی، العوالم، 17/ 277؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 314؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299- 300؛ القمی، نفس المهموم،/ 321
و له ذکر فی:
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 48
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462 «3»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(2)- محمد بن علی بن حمزة گوید: به همراه محمد بن أبی سعید فرزندش جعفر بن محمد بن عقیل نیز کشته شد. قول دیگری نیز نقل کرده [است] که جعفر بن محمد در جنگ حره کشته شد. ولی من در کتابهای انساب، فرزندی برای محمد بن عقیل به نام جعفر نیافته‌ام.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 92
(3)- و دیگر جعفر بن محمد بن عقیل است که در شمار شهدای کربلا او را در قلم آورده‌اند. به روایتی در یوم حره شهید شد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 321
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 104

استشهاد علیّ بن عقیل بن أبی طالب‌

و ذکر أیضا محمّد بن علیّ بن حمزة، عن عقیل بن عبد اللّه بن عقیل بن محمّد بن عبد اللّه ابن محمّد بن عقیل بن أبی طالب: أنّ علیّ بن عقیل، و أمّه أمّ ولد، قتل یومئذ. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 62- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 33؛ البحرانی، العوالم، 17/ 277؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة،/ 314؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ القمی، نفس المهموم،/ 321
__________________________________________________
(1)- و نیز محمد بن علی بن حمزه از عقیل بن عبد اللّه (که به چهار پشت به عقیل بن ابی طالب می‌رسد) روایت کرده [است] که از اولاد عقیل فرزندی نیز به نام علی بن عقیل در معرکه کربلا شهید شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 92- 93
بعضی روایت کرده‌اند که علی پسر عقیل نیز در آن صحرا به شهدا ملحق گردید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 674
و دیگر فاضل مجلسی به اسناد خود، علی بن عقیل را در شمار شهدای کربلا رقم کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 320
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 105

استشهاد عبد اللّه بن عقیل الآخر

و عبد اللّه بن عقیل الآخر- و أمّه أمّ ولد- قتله عمرو بن صبح «1» الصّدائیّ. و یقال: قتله أسید بن مالک الحضرمیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 144
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «الصّبح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 106

استشهاد عقیل بن عقیل‌

له ذکر فی:
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 255
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 107

استشهاد عون بن عقیل‌

له ذکر فی:
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145 «1»
__________________________________________________
(1)- و دیگر ابن جوزی در کتاب «تذکرة خواص الأمة فی معرفة الأئمّة» عون را در شمار پسران عقیل‌آورده و او را نیز مقتول یوم طف دانسته است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 320
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 108

استشهاد موسی بن عقیل و سعید بن عقیل‌

ثمّ برز من بعده موسی بن عقیل، و هو یرتجز و یقول:
یا معشر الکهول و الشّبّان أضربکم بالسّیف و السّنان
أحمی عن الفتیة و النّسوان و عن إمام الإنس ثمّ الجانّ
أرضی بذاک خالق الإنسان سبحانه ذو الملک الدّیّان
قال: ثمّ حمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل سبعین فارسا، ثمّ قتل رحمه اللّه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 74
ثمّ برز من بعده سعید بن عقیل أخو مسلم بن عقیل، و جعل یضرب فیهم یمینا و شمالا حتّی قتل منهم سبعین فارسا، فبینما هو کذلک، إذا أتاه سهم، فذبحه.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282
برز من بعده موسی بن عقیل، و أنشأ یقول:
إلیکم معشر الکفّار ضربا یشیب لوقعه رأس الرّضیع
و نحمی معشر المختار جمعا بکفّ فتی لمولاه مطیع
قال: و لم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم خمسین مبارزا، و استشهد أمام الحسین علیه السّلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 286
ثمّ برز موسی بن عقیل و هو یقول:
یا معشر الکهول و الشّبّان أضربکم بالسّیف و السّنان
أرضی بذاک خالق الإنسان ثمّ رسول الملک المنّان
و لم یزل یقاتل حتّی قتل من الأعداء ستّین فارسا، ثمّ قتل رضی اللّه عنه. «1» [عن أبی مخنف]
__________________________________________________
(1)- ابو مخنف حدیث می‌کند که موسی بن عقیل به حضرت حسین علیه السّلام آمد و سلام داد و به میدان مبارزت تاخت و این رجز قرائت کرد:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 109
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 74
__________________________________________________
-یا معشر الکهول و الشّبّان أضربکم بالسّیف و السّنان
أحمی عن الفتیة و النّسوان و عن إمام الإنس ثمّ الجان
أرضی بذاک خالق الإنسان ثمّ رسول الملک المنّان (1)
و حمله گران افکند و چندان بکوشید که هفتاد کس از سپاه ابن سعد را با شمشیر درگذرانید. آن‌گاه شهید شد.
(1). خلاصه اشعار: ای گروه پیر و جوان! با شمشیر و نیزه شما را می‌زنم و از پیشوای جن و انس و بانوان و جوانان او دفاع می‌کنم تا خدا و پیغمبرش را خشنود سازم.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 319- 320
قول السّپهر فی عدد المقتولین من آل عقیل این جمله بیرون مسلم که در کوفه شهید شد، هفت تن از پسران عقیل در یوم عاشورا شهید شده‌اند. و این سخن با شعر سراقة الباهلی که در مرثیه آل علی می‌گوید، راست می‌آید. هی هذه (1) (و مسعودی این اشعار را از مسلم بن قتیبه، مولی بنی هاشم داند):
یا عین بکّی بعبرة و عویل و اندبی إن ندبت آل الرّسول
تسعة منهم لصلب علیّ قد أبیدوا و تسعة لعقیل
و ابن عمّ النّبیّ عونا أخاهم لیس فیما ینوبهم بخذول
و سمیّ النّبیّ غودر فیهم قد علوه بصارم مصقول (2)
و اندبی کهلهم فلیس إذا ما عدّ فی الخیر کلّهم فی الکهول
لعن اللّه حیث حلّ زیادا و ابنه و العجوز ذات بعول
و فرزندزادگان عقیل را که اکنون رقم می‌شوند، افزون از این شمارند:
نخستین، محمد بن ابی سعید بن عقیل است و او را «احول» گفتند و مادرش ام ولد است. اسب برجهانید و فریضه جهاد به جا آورد. او را لقیط بن یاسر الجهنی به زخم تیر بکشت. دیگر، جعفر بن محمد بن عقیل است که در شمار شهدای کربلا او را در قلم آورده‌اند. به روایتی در یوم حرّه (3) شهید شد. دیگر، احمد بن محمد بن عقیل، چون شیر آشفته به میدان مقاتلت درآمد و این ارجوزه بگفت:
الیوم أتلو حسبی و دینی بصارم تحمله یمینی
أحمی به عن سیّدی و دینی ابن علیّ طاهر أمین (4)
و سیف و سنان در آن جماعت نهاد و چند بکوشید که هشتاد تن از کوفیان را بکشت؛ آن‌گاه کشته گشت.
(1). هی هذه: اشعار سراقه اینها است (که اکنون ذکر می‌شود).
(2). سمی البنی: هم نام پیغمبر. مقصودش، محمد بن عبد اللّه بن جعفر طیّار است.
(3). یوم حرة: روزی که مسلم بن عقبه به فرمان یزید بن معاویه (علیهم اللعنه)، مدینه را قتل عام کرد.
(4). امروز نژاد و کیش خود را با شمشیر دستم که با آن از دین و سرورم پسر علی پاک و امین دفاع می‌کنم، (برای شما) بیان خواهم کرد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 320- 321
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 110

استشهاد آل جعفر بن أبی طالب علیهم السّلام‌

استشهاد عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب‌

و عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب [...] قتله عبد اللّه بن قطنة الطّائیّ النّبهانیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س «1»- ع 2،/ 150- عنه: الشجری، الأمالی، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 68؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
و عون بن عبد اللّه بن جعفر، قتله عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و حمل عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ علی عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتله.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 200- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 68
فاعتورهم النّاس من کلّ جانب، فحمل عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ ثمّ النّبهانیّ علی عون ابن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتله. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 317
و خرج من بعده [محمّد بن عبد اللّه بن جعفر] أخوه عون «2» بن عبد اللّه بن جعفر «3» بن أبی طالب و هو یقول:
«4» [إن تنکرونی فأنا ابن جعفر شهید صدق فی الجنان الزّهر
__________________________________________________
(1)- گوید: پس از آن، از هر سوی آنها را در میان گرفتند: عبد اللّه بن قطبه طایی نبهانی به عون بن عبد اللّه طالبی حمله برد و او را بکشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3053
(2)- فی النّسخ: «عور»، و التّصحیح من نور العین و جمهرة أنساب العرب ص 61، و هو عون الأصغر.
(3)- لیس فی د.
(4)- ما بین الحاجزین من دوبر، و مکانه فی الأصل «شعرا».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 111
یطیر «1» فیها «2» بجناح أخضر «2» کفی بهذا شرفا من معشر]
ثمّ حمل، فقاتل حتّی قتل رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 204
حدّثنی أحمد بن عیسی، قال: حدّثنا الحسین بن نصر، عن أبیه، عن عمر بن سعد، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم: أنّ عبد اللّه بن قطنة التّیهانیّ [؟] التّمیمیّ قتل عون بن عبد اللّه بن جعفر. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 60
و حمل عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ علی عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتله. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 111- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 44؛ البحرانی، العوالم، 17/ 287؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 247
(ثمّ) خرج من بعده [محمّد بن عبد اللّه بن جعفر] عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فحمل و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن جعفر شهید صدق فی الجنان أزهر
یطیر فیها بجناح أخضر کفی بهذا شرفا فی معشر
فقاتل حتّی قتل، قیل: قتله عبد اللّه بن قطبة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 27- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 68
ثمّ برز أخوه عون قائلا: «5»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «نطیر»].
(2- 2) فی د: بجنان أخظر- کذا.
(3)- احمد بن عیسی به سندش از حمید بن مسلم روایت کرده [است] که عون بن عبد اللّه را عبد اللّه بن قطنه تمیمی (تیهانی خ ل) کشت.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 89
(4)- و عبد اللّه بن قطبه طایی (از لشکر عمر بن سعد) به عون پسر عبد اللّه بن جعفر حمله کرد و او را بکشت.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 111
(5)- [و فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار مکانه: «ثمّ خرج من بعده عون بن عبد اللّه بن جعفر و هو یقول ...» و فی نفس المهموم: «إنّه برز قائلا ...» و فی بحر العلوم: «فبرز و هو یرتجز و یقول ...» و فی أعیان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 112
إن تنکرونی فأنا ابن جعفر شهید صدق فی الجنان أزهر «1» یطیر فیها بجناح أخضر
کفی بهذا شرفا فی المحشر «2»
فقتل «1» «3» ثلاثة فوارس، و ثمانیة عشر راجلا. «4» قتله «5» عبد اللّه بن قطنة «6» الطّائیّ «4».
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 317؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 354؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 303؛ المجلسی، البحار، 45/ 34؛ البحرانی، العوالم، 17/ 277- 278؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 257- 258؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 174؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81
و حمل النّاس علیهم من کلّ جانب، فحمل عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ علی عون بن عبد اللّه بن جعفر، فقتله. «7»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 456
و حمل عبد اللّه بن قطنة الطّائیّ علی عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتله.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
__________________________________________________
- الشّیعة و اللّواعج: «و (خرج) أخوه عون بن عبد اللّه بن جعفر علیه السّلام و أمّه أیضا زینب بنت أمیر المؤمنین علیها السّلام و هو یقول ...» و فی مثیر الأحزان: «و خرج من بعده أخوه عون و هو یقول ...» و فی المعالی: «برز أوّلا عون بن عبد اللّه ابن جعفر و أمّه زینب الکبری علی قول و هو یرتجز و یقول ...»].
(1- 1) [مثیر الأحزان: «ثمّ قاتل حتّی قتل»].
(2)- [بحر العلوم: «من معشر»].
(3)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار و اللّواعج: «ثمّ قاتل حتّی قتل (من القوم)» و فی بحر العلوم: «و جعل یقاتل، فقتل»].
(4- 4) [فی مثیر الأحزان: «ثمّ قتله عبد اللّه الطّائیّ» و فی أعیان الشیعة و اللّواعج: «فحمل علیه عبد اللّه ابن قطبة الطّائیّ، فقتله»].
(5)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار: «ثمّ قتله»].
(6)- [فی تسلیة المجالس: «قطبة» و فی البحار و العوالم و الأسرار: «بطّة»].
(7)- مردم (لشکریان) از هر طرف بر آنها حمله نمودند. عبد اللّه بن قطبه طایی بر عون بن عبد اللّه بن جعفر حمله کرد و او را کشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 185
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 113
قال هشام بن محمّد [...] قتل عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب [...] قتله عبد اللّه بن قطیة الطّائیّ.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
(زیارة النّاحیة): السّلام علی عون بن عبد اللّه بن جعفر الطّیّار فی الجنان حلیف الایمان و منازل الأقران النّاصح للرّحمان التّالی للمثانی و القرآن لعن اللّه قاتله عبد اللّه بن قطبة «1» النّبهانیّ.
ابن طاووس، الإقبال،/ 575، مصباح الزّائر،/ 280- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 152
ثمّ قتل عون و محمّد ابنا عبد اللّه بن جعفر.
ابن کثیر البدایة و النّهایة، 8/ 185
و قتل عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب [...] قتله عبد اللّه بن قطنة الطّائیّ. «2»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197- 198
ثمّ برز من بعده [عبد اللّه بن مسلم] عون بن عبد اللّه بن جعفر علیه السّلام و هو یرتجز و یقول:
أقسمت لا أدخل إلّا الجنّه موالیا لأحمد و السّنّه
و الفوز من بعد انقطاع المنّه هو الّذی أنقذنا بمنّه
من حبرة الکفر و سوء الظّنّه صلّی علیه اللّه باری الجنّه
قال: ثمّ حمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل ثمانین فارسا، و قتل علیه السّلام.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 73
__________________________________________________
(1)- [المصباح: «قطیة»].
(2)- آن‌گاه عون بن عبد اللّه بن جعفر بیرون آمد و شربت شهادت چشید.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 160
و چون عون بن عبد اللّه برادر نیک‌اختر خود را در میان خاک و خون افتاده دید، به معرکه خرامید و قاتل او را به قعر جهنم رسانید. جنگ می‌کرد تا او نیز شربت شهادت چشید.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 53
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 114
قال أبو الفرج بعد ذکر قتل محمّد و عون: و إنّ عونا قتله عبد اللّه بن قطنة التّیهانیّ [؟]. «1»
المجلسی، البحار، 45/ 34- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 278
فبرز عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب و أمّه زینب العقیلة بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و أمّها فاطمة علیها السّلام بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، ثمّ قتل حتّی قتل من القوم ثلاثة فوارس و ثمانیة عشر راجلا، ثمّ قتله عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 366
فبرز عون بن عبد اللّه بن جعفر الطّیّار و هو یقول:
أقسمت لا أدخل إلّا الجنّه مصدّقا بأحمد و السّنّه
و البعث من بعد انقطاع الرّنّه هو الّذی أنقذنا بمنّه
عن حیرة الکفر و کید الضّنّه صلّی علیه اللّه باری الجنّه
فلم یزل یقاتل حتّی قتل منهم ستّین فارسا، ثمّ قتل رضی اللّه عنه. «2» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 73
أقول: ینبغی أن یعلم أنّه کان لعبد اللّه بن جعفر ابنان مسمّیان بهذا الإسم: عون الأکبر، و عون الأصغر، أحدهما أمّه زینب العقیلة علیها السّلام، و ثانیهما أمّه جماعة (جمانة خ ل) بنت المسیب بن نجبة الفزاریّ و اختلفت کلمات المؤرّخین فی الّذی قتل مع الحسین علیه السّلام،
__________________________________________________
(1)- پس، عون برادر بزرگ او به معرکه درآمد و سه سوار و هیجده پیاده را زهر ممات چشانید و به تیغ عبد اللّه بن بطه شهد شهادت نوشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 674- 675
(2)- از پس او، عون بن عبد اللّه بن جعفر آغاز جدال نمود و این شعر بگفت:
إن تنکرونی فأنا ابن جعفر شهید صدق فی الجنان الأزهر
یطیر فیها بجناح أخضر کفی بهذا شرفا فی المحشر (1)
آن‌گاه به جنگ درآمد و سه تن سوار و هشت تن پیاده را از مرکب حیات فرود آورد. این‌وقت به دست عبد اللّه بن بطة الطائی شهید شد و بعضی قاتل او را عبد اللّه بن قطنة التیهانی دانند.
(1). اگر مرا نمی‌شناسید، فرزند جعفری هستم که براستی شهید گشت و با بال سبز در بهشت پرواز می‌کند. در قیامت همین شرف مرا بس است (که فرزند چنین پدرم).
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 322
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 115
و الظّاهر أنّ المقتول بالطّفّ هو الأکبر ابن زینب علیها السّلام، و الأصغر قتل یوم حرّة و اقم قتله أصحاب مسرف بن عقبة الملعون. قاله أبو الفرج. «1»
القمی، نفس المهموم،/ 317
(فائدة) قتل فی الطّفّ تسعة نفر و أمّهاتهم فی الخیم واقفات تنظرن إلیهم و هم [...] عون بن عبد اللّه بن جعفر: فإنّ أمّه زینب العقیلة واقفة تنظر إلیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 130- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
__________________________________________________
(1)- گوید: خوب است بدانی عبد اللّه بن جعفر را دو پسر عون نام بود که اکبر و اصغر ملقب بودند. مادر یکی زینب عقیله بود و مادر دیگری جماعه دختر مسیب بن نجیه فزاری. و مورد اختلاف است که کدامشان در کربلا با حسین کشته شده و ظاهر این است که همان عون اکبر زاده زینب باشد و عون اصغر را در روز جنگ حره اصحاب مسرف بن عقبه ملعون کشتند؛ چنان‌که ابو الفرج گفته است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 145- 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 116

استشهاد عدی بن عبد اللّه بن جعفر

ثمّ قتل عدیّ بن عبد اللّه بن جعفر الطّیّار، قتله عمرو بن نهشل التّمیمیّ. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
__________________________________________________
(1)- پس از او عدی، پسر عبد اللّه بن جعفر طیار به دست عمرو بن نهشل تمیمی شهید شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
آن‌گاه عمرو بن بهشلی التمیمی، عدی بن عبد اللّه جعفر طیار را به قتل رسانید.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 165
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 117

استشهاد محمّد بن عبد اللّه بن جعفر

و محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب [...] قتله عامر بن نهشل التّمیمیّ «1».
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س «1»- ع 2،/ 151- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 152؛ مثله: المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120- 121
و محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، قتله عامر بن نهشل التّمیمیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و حمل عامر بن نهشل من بنی تیم اللّه بن ثعلبة علی محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتله.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 200- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 153
و حمل عامر بن نهشل التّیمیّ علی محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتله. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 67؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 318
و خرج من بعده [عبد الرّحمان بن عقیل] أخوه [؟] محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب و هو یقول:
«3» [نشکو إلی اللّه من العدوان فعال «4» قوم فی الرّدی عمیان
قد بدّلوا معالم الفرقان و محکم التّنزیل و التّبیان
__________________________________________________
(1)- [فی الحدائق الوردیّة و العبرات: «التّیمیّ»].
(2)- عامر بن نهشل تیمی نیز به محمد بن عبد اللّه طالبی حمله برد و او را بکشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3053
(3)- ما بین الحاجزین من د و بر و مکانه فی الأصل «شعرا».
(4)- [فی المطبوع: «فقال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 118
و أظهروا الکفر مع الطّغیان]
فقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 203- 204
قتله عامر بن نهشل التّمیمیّ فیما روی عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم بالإسناد الّذی قدّمناه، «1» و إیّاه عنّی سلیمان بن قتّة «2» بقوله:
و سمیّ النّبیّ غودر فیهم قد علوه بصارم مصقول
فإذا ما بکیت عینی فجودی بدموع تسیل کلّ مسیل «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 60- مثله القمی، نفس المهموم،/ 318
و حمل عامر بن نهشل التّمیمیّ «4» علی محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتله. «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 111- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 44؛ البحرانی، العوالم، 17/ 287؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 247
ثمّ محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 71
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2)- [نفس المهموم: «قبة»].
(3)- و چنانچه حمید بن مسلم روایت کرده [است]، قاتل او عامر بن نهشل تمیمی بود و سلیمان بن قته نیز در این دو شعر او را خواسته [است] که گوید:
و سمیّ النّبیّ غودر فیهم قد علوه بصارم مصقول
فاذا ما بکیت عینی فجودی بدموع تسیل کلّ مسیل
و همنام پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله در میان آنها تنها ماند و آنان با شمشیر آبدیده به سر وقتش آمدند.
پس ای دیده من، چون خواستی بگریی، سیلاب اشکت را بر آنها فروریز.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 90
(4)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام: «التّیمیّ»].
(5)- و عامر بن نهشل تمیمی به فرزند دیگر عبد اللّه بن جعفر (یعنی) محمد حمله کرد و او را بکشت.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 111
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 119
(ثمّ) خرج «1» من بعده «1» [عبد الرّحمان بن عقیل] محمّد بن عبد اللّه بن جعفر «2» بن أبی طالب، فحمل، و هو یقول: «2»
نشکو إلی اللّه من العدوان فعال قوم فی الرّدی عمیان
قد ترکوا معالم القرآن و أظهروا الکفر مع الطّغیان
«3» فقاتل قتالا شدیدا حتّی قتل «3».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 26- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 354؛ المحمودی، العبرات، 2/ 66
ثمّ برز محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، و هو ینشد: «4»
أشکو إلی اللّه من العدوان فعال قوم فی الرّدی عمیان
قد بدّلوا معالم القرآن و محکم التّنزیل و التّبیان
و أظهروا الکفر مع الطّغیان
فقتل عشرة أنفس، قتله عامر بن نهشل التّمیمیّ.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 318؛ المحمودی، العبرات، 2/ 67؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 258؛ القمی، نفس المهموم،/ 318
(زیارة النّاحیة): السّلام علی محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، الشّاهد مکان أبیه و التّالی لأخیه و واقیه ببدنه، لعن اللّه قاتله عامر بن نهشل التّمیمیّ.
ابن طاووس، الإقبال،/ 575، مصباح الزّائر،/ 280- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 153
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: «أخوه [عون بن عبد اللّه بن جعفر]»].
(2- 2) [بحر العلوم: «إلی الحرب، و أمّه: الخوصاء بنت حفصة بن ثقیف من بکر بن وائل، و أخذ یرتجز و یقول»].
(3- 3) [بحر العلوم: «فقتل عشرة أنفس، ثمّ شدّ علیه عامر بن نهشل التّمیمیّ، فقتله»].
(4)- [فی نفس المهموم مکانه: «إنّه برز و هو ینشد ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 120
ثمّ قتل عون و محمّد ابنا عبد اللّه بن جعفر.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 185
و قتل محمّد بن عبد اللّه بن جعفر [...] قتله عامر بن هشل التّیمیّ. «1»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
و خرج من بعده محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب و هو یقول:
نشکو إلی اللّه من العدوان قتال «2» قوم فی الرّدی عمیان «3» قد ترکوا معالم القرآن
و محکم التّنزیل و التّبیان و أظهروا الکفر مع الطّغیان «3»
ثمّ قاتل حتّی قتل عشرة أنفس «4»، ثمّ قتله عامر بن نهشل التّمیمیّ. «5»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 303- مثله المجلسی، البحار، 45/ 34؛ البحرانی، العوالم، 17/ 277؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 314؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81
ثمّ برز أخوه [عون بن عبد اللّه] محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتل عشرة أنفس، و استشهد رضی اللّه عنه. «6»
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 366
__________________________________________________
(1)- بعد از کشته شدن این سه کس، محمد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب به میدان رفت و جنگ کرد تا کشته شد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 160
آن‌گاه محمد بن عبد اللّه بن جعفر الطیار با آن قوم نابکار آغاز کارزار کرد. شر ایشان را مندفع می‌گردانید تا وقتی که طایر روح مقدسش به جانب ریاض بهشت پرواز نمود.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 53
(2)- [الأسرار: «فقال» و الصّحیح: «فعال»].
(3- 3) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(4)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(5)- چون نوبت به اولاد جعفر طیار رسید، اول محمد پسر عبد اللّه بن جعفر، قدم شجاعت در میدان سعادت نهاد و ده نفر از آن اشقیا را به جهنم فرستاد و به تیغ عامر بن نهشل تمیمی شربت شهادت نوشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 674
(6)- آن‌وقت نوبت به اولاد جعفر طیار (رضوان اللّه علیه) افتاد. نخستین، محمد بن عبد اللّه بن جعفر بود که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 121
(و حمل) النّاس علی الحسین علیه السّلام و أهل بیته من کلّ جانب، (فخرج) محمّد بن عبد اللّه ابن جعفر بن أبی طالب و أمّه زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام، «1» ثمّ قاتل حتّی قتل عشرة أنفس، فحمل علیه عامر بن نهشل التّمیمیّ، فقتله.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 173- 174
__________________________________________________
- آهنگ مقاتلت کرد و این ارجوزه قرائت نمود:
نشکو إلی اللّه من العدوان قتال قوم فی الرّدی عمیان
قد ترکوا معالم القرآن و محکم التّنزیل و التّبیان
و أظهروا الکفر مع الطّغیان (1)
و خویشتن را در میان اعدا افکند و ده تن از ایشان را با تیر و شمشیر دست فرسود فنا ساخت، آن‌گاه به دست عامر بن نهشل التمیمی درجه شهادت یافت.
(1). به خدا شکایت می‌کنیم از ستم گروهی که رهنماییهای قرآن را رها و بی‌دینی و سرکشی را آشکار کرده است و کورکورانه به سوی هلاکت می‌رود.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 321- 322
(1)- [أضاف فی اللّواعج: «و قیل الخوصاء من بنی تیم اللّات بن ثعلبة و هو یقول:
أشکو إلی اللّه من العدوان قتال قوم فی الرّدی عمیان
قد ترکوا معالم القرآن و محکم التّنزیل و التّبیان
و أظهروا الکفر مع الطّغیان»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 122

استشهاد عبید اللّه بن عبد اللّه بن جعفر

ذکر یحیی بن الحسن العلویّ فیما حدّثنی «1» به أحمد بن سعید عنه: أنّه قتل مع الحسین بالطّفّ رضوان اللّه علیه و صلواته علی الحسین و آله. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 61- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 34؛ البحرانی، العوالم، 17/ 278
و روی: أنّ عبید اللّه بن عبد اللّه أخاه قتله بشر بن حویطر «3» القانصیّ. «4»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 318؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 354
و ذکر أبو الفرج: أنّه قتل بعده [محمّد بن عبد اللّه بن جعفر] أخوه لأمّه و أبیه عبید اللّه بن عبد اللّه بن جعفر. «5»
القمی، نفس المهموم،/ 318
و خرج أخوهما عبید اللّه بن عبد اللّه بن جعفر، فقاتل حتّی قتل.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 174
أمّا شهادة عبید اللّه هذا فغیر معروفة عند الکثیر من المؤرّخین، و إن لم نستبعدها نحن- و اللّه العالم- و علیه. فشهداء الطّفّ من أبناء عبد اللّه بن جعفر ثلاثة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 354
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «أخبرنی»].
(2)- و چنانچه یحیی بن حسن علوی روایت کرده [است]، او نیز در روز عاشورا در رکاب حسین علیه السّلام در کربلا شهید شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 90
(3)- [بحر العلوم: «حویط»].
(4)- به روایتی دیگر، عبد اللّه برادر ایشان نیز در آن صحرا به درجه شهادت رسید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 675
و دیگر عبید اللّه بن عبد اللّه بن جعفر، نیز جماعتی گویند در یوم طف ملازمت خدمت حسین علیه السّلام را داشت و در آن واقعه شهادت یافت.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 322
(5)- ابو الفرج گفته [است]: «پس از وی برادر پدر و مادریش عبید اللّه بن عبد اللّه بن جعفر شهید شد».
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 123

استشهاد أبناء الحسن السّبط علیهما السّلام‌

استشهاد أبی بکر بن الحسن علیهما السّلام‌

و قتل أبو بکر بن الحسن بن علیّ [...] قتله عبد اللّه بن عقبة الغنویّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س «1»- ع 2،/ 150- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
و رمی عبد اللّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسن بن علیّ بسهم، فقتله، ففی ذلک یقول ابن أبی عقب:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعدّ و تذکر
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 201- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 151
ثمّ قتل أبو بکر بن الحسن بن علیّ، رماه عبد اللّه بن عقبة الغنویّ بسهم، فقتله. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
و رمی عبد اللّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام بسهم «2»، فقتله. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 113- مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 248
__________________________________________________
(1)- پس از او، برادرش ابو بکر پسر امام حسن علیه السّلام با تیر عبد اللّه بن عقبه غنوی شهید شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 303
(2)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(3)- و ابو بکر بن حسن بن علی بن ابی طالب را عبد اللّه بن عقبه غنوی تیری بزد و او را شهید کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 113
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 124
و رمی عبد اللّه بن عقبة أبا بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، فقتله.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
(زیارة النّاحیة): السّلام علی أبی بکر الحسن «1» الزّکیّ، الولیّ المرمیّ بالسّهم الرّدیّ، لعن اللّه قاتله عبد اللّه بن عقبة الغنویّ. «2»
ابن طاووس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 280- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 67؛
البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 151
ثمّ قال [أبو الفرج]: و أبو بکر بن الحسن «3» بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أمّه أمّ ولد.
ذکر المدائنی فی إسنادنا عنه، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد: أنّ عبد اللّه بن عقبة الغنوی قتله.
و فی حدیث عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر: أنّ عقبة الغنویّ قتله. «4»
المجلسی، البحار، 45/ 36- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 279
فبرز أبو بکر بن الحسن بن علیّ علیه السّلام، فقاتل حتّی قتل رضی اللّه عنه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 370
ثمّ خرج من بعده [القاسم بن الحسن علیه السّلام] أبو بکر بن الحسن علیهما السّلام، فقاتل حتّی قتل جماعة، و أمّه أمّ ولد، ثمّ قتله عبد اللّه بن عقبة الغنویّ. «5»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 318
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «الحسن بن علیّ»].
(2)- آن‌گاه أبو بکر بن حسن رضی اللّه عنه به ضرب تیر عبد اللّه بن عقبه الغنوی به فرادیس رضوان خرامید.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 165
(3)- [عند أبی الفرج: أبو بکر بن الحسین، و هو الموافق لما عن الطّبریّ و غیره].
(4)- پس ابو بکر فرزند امام حسن علیه السّلام به معرکه قتال شتافت و گروهی از آن مخالفان را بر خاک هلاک انداخت، تا آن‌که به ضربت عبد اللّه بن عقبه غنوی به اهل بیت بزرگوار خود ملحق شد و رخت از سرای فانی به بهشت جاوید کشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 676
(5)- همانا علمای اخبار و انساب، پسرهای حسن علیه السّلام را از هشت تن تا هفده تن به اختلاف یافته‌اند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 125
و منهم أبو بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب صلّی اللّه علیه و اله و سلم: أمّه أمّ ولد، و هو أخو القاسم لأبیه و أمّه.
قال أبو الفرج: ذکر المدائنیّ فی أسنادنا عنه، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد، أنّ عبد اللّه بن عقبة الغنویّ قتله. و فی حدیث عمیر و ابن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر علیه السّلام: أنّ عقبة الغنویّ قتله، و إیّاه عنی سلیمان بن قبّة بقوله:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعد و تذکر
__________________________________________________
- و هریک در کتاب خویش بعضی را شمرده‌اند و برخی را نام نبرده‌اند و من بنده چندان‌که در کتب معتبره فحص کردم و پسرهای آن حضرت را به نام و نشان دانستم، بیست تن برآمدند بدین شرح که نگاشته می‌آید:
اول زید، دویم حسن مثنی، سیم حسین اثرم، چهارم علی اکبر، پنجم علی اصغر، ششم جعفر، هفتم عبد اللّه اکبر، هشتم عبد اللّه اصغر، نهم قاسم، دهم عبد الرحمان، یازدهم احمد، دوازدهم إسماعیل، سیزدهم یعقوب.
ابن جوزی می‌گوید: إسماعیل و یعقوب از جعده دختر اشعث بن قیس کندی متولد شدند. در این سخن متفرد است. همانا جعده را فرزند نبود.
چهاردهم عقیل، پانزدهم محمد اکبر، شانزدهم محمد اصغر، هفدهم حمزه، هجدهم ابو بکر، نوزدهم عمر، بیستم طلحه.
و از این جمله، هفت تن روز عاشورا در رکاب سید الشهدا علیه السّلام ملازمت داشتند: نخستین حسن مثنی، دویم عبد اللّه اکبر بن حسن، سیم عبد اللّه اصغر بن حسن، چهارم قاسم بن حسن، پنجم عمر بن حسن، ششم ابو بکر بن حسن، هفتم احمد بن حسن. به روایتی زید بن حسن نیز ملازم رکاب بود.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 322- 323
و دو تن دیگر از پسرهای امام حسن علیه السّلام را در شمار شهدای یوم طف رقم کرده‌اند. اگرچه نام ایشان از میان بیست تن پسرهای امام حسن علیه السّلام بیرون نیست؛ چنان‌که مرقوم شد، لکن راویان شهادت ایشان هر یک در خبر خود متفردند.
لاجرم من بنده خبر هریک را به گوینده می‌پیوندم و می‌نگارم- و اللّه اعلم-.
نخستین ابو بکر بن حسن است. این ابو بکر به روایت محدثین جز عبد اللّه اکبر است که مکنی به ابو بکر بود؛ چه در کتاب زیارت قاتل عبد اللّه اکبر را حرملة بن کاهل اسدی دانسته و ابو بکر را مقتول به تیر عبد اللّه بن عقبة الغنوی نگاشته است. و مادر ابو بکر از زوجات حسن علیه السّلام أم ولد است که بعضی نام او را نفیله دانسته‌اند؛ چنان‌که در کتاب امام حسن علیه السّلام بدان اشارت شد. فاضل مجلسی نیز به روایت ابی مخنف، قاتل او را عبد اللّه بن عقبة الغنوی دانسته است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 330
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 126
و ذکر أبو الفرج أیضا أنّ أبا بکر قتل قبل أخیه القاسم، و لکنّ الطّبریّ و الجزریّ و الشّیخ المفید و غیر هؤلاء ذکروه بعد القاسم. و اللّه العالم. «1»
القمی، نفس المهموم،/ 325
و قال فی «نفس المهموم»: و ذکر أبو الفرج أیضا: أنّ أبا بکر قتل قبل أخیه القاسم، و لکنّ الطّبریّ و الجزریّ و الشّیخ المفید و غیر هؤلاء ذکروه بعد القاسم و اللّه العالم. و فیه:
أنّ عبد اللّه بن عقبة الغنویّ قتله.
و قال فی (النّاسخ): إنّ أبا بکر بن الحسن اسمه عبد اللّه الأکبر برز، و هو یرتجز و یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام أجام و لیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره
و حمل علی القوم، و قتل منهم أربعة عشر فارسا، و کمن منه لعین یقال له هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، و قتله، فاسودّ وجهه.
قال أبو الفرج: کان أبو جعفر علیه السّلام یذکر أنّ حرملة بن کاهل الأسدیّ قتله.
قال فی (النّاسخ): إنّ أبا بکر بن الحسن علیه السّلام کان أکبر سنّا من القاسم. و فیه: أنّ للحسن علیه السّلام عشرین ولدا، و ذکر أسامیهم بهذا التّفصیل: زید، و حسن، و حسین الأثرم، و علیّ الأکبر، و علیّ الأصغر، و جعفر، و عبد اللّه الأکبر، و عبد اللّه الأصغر، و القاسم، و عبد الرّحمان، و أحمد، و إسماعیل، و یعقوب، و قال: قال ابن الجوزیّ: إنّ إسماعیل و یعقوب کانا من جعدة بنت الأشعث، و هو متفرّد فی هذا القول و لیس بمعلوم، لأنّ جعدة لیس لها ولد من الحسن. و عقیل، و محمّد الأکبر، و محمّد الأصغر، و حمزة،
__________________________________________________
(1)- أبو بکر بن حسن بن علی بن أبی طالب علیه السّلام: مادرش ام ولد و همان مادر قاسم است. ابو الفرج از مدائنی به سند خود از ابی مخنف، از سلیمان بن راشد نقل کرده [است] که «عبد اللّه بن عقبه غنوی او را کشت.»
و در حدیث عمیر و ابن شمر از امام پنجم است که عقبه غنوی او را کشته و سلیمان بن قبه در شعر خود او را یاد کرده [است]:
قطره‌ای از خون ما هم نزد اولاد غنی است خون دیگر در اسد یادآور و بشمردنی است
أبو الفرج شهادت او را پیش از قاسم داند ولی طبری و جزری و شیخ مفید و دیگران او را بعد از قاسم ذکر کرده‌اند. و اللّه العالم.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 127
و أبو بکر، و عمر، و طلحة.
و کان منهم مع الحسین سبعة: الحسن المثنّی، و عبد اللّه الأکبر، و عبد اللّه الأصغر، و القاسم، و عمر بن الحسن، و أبو بکر بن الحسن. و فی خبر: کان زید بن الحسن مع الحسین و اللّه أعلم.
قال: و قتل منهم مع الحسین خمسة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
ثمّ خرج أبو بکر بن الحسن علیه السّلام، فقاتل حتّی قتل جماعة کثیرة، فشدّ علیه عبد اللّه الغنویّ، فقتله.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
«و خرج» أبو بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد، فقاتل حتّی قتل.
رماه عبد اللّه بن عقبة الغنویّ، و قیل حرملة بن کاهل بسهم، فقتله.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 176
و خرج أبو بکر بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیه السّلام و هو عبد اللّه الأکبر و أمّه أمّ ولد یقال لها رملة، فقاتل حتّی قتل.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 330
عبد اللّه الأکبر المکنّی بأبی بکر- أمّه أمّ ولد، و هی المسمّاة ب (رملة) برز إلی المیدان قبل أخیه القاسم، و یذکر له الخوارزمیّ ج 2 ص 28 طبع النّجف هذا الرّجز:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام و لیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره
و قاتل، حتّی قتله عبد اللّه بن عتبة الغنویّ أو عقبة الغنویّ. ورد له ذکر فی (الزّیارة، و الإرشاد، و الطّبریّ، و الإصفهانیّ، و المسعودیّ) و غیرهم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 355
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 128

استشهاد القاسم بن الحسن علیهما السّلام‌

و القاسم بن الحسن بن علیّ [...] قتله عمرو بن سعید بن نفیل الأزدی.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 150- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 152؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
قال: و خرج القاسم بن حسن بن علیّ، و هو غلام علیه قمیص و نعلان، فانقطع شسع نعله الیسری، فحمل علیه عمرو بن سعید الأزدیّ، فضربه، فسقط، و نادی: یا عمّاه.
فحمل علیه الحسین، فضربه، فاتّقاه بیده، فقطعها من المرفق، فسقط.
و جاءت خیل الکوفیین لیحملوه، و حمل علیهم الحسین، فجالوا و وطئوه حتّی مات.
و وقف الحسین علی القاسم، فقال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک یوم کثر واتره، و قلّ ناصره، و بعدا لقوم قتلوک.
ثمّ أمر به، فحمل و رجلاه تخطّان الأرض، حتّی وضع مع علیّ بن حسین «1».
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 74- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 71
و القاسم بن الحسن، قتله «2» سعید بن عمرو الأزدیّ «2».
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و قتل عمرو بن سعید بن نفیل الأزدیّ القاسم بن الحسن، فصاح: یا عمّاه. فوثب الحسین و ثبة لیث، فضرب عمرا، فأطنّ یده، و جاءه أصحابه لیستنقذوه. فسقط بین حوافر الخیل، فتوطّأته حتّی مات.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 201- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 72
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «علیّ بن الحسین»].
(2- 2) [العبرات: «عمر بن سعد الأزدیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 129
ثمّ قتل القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، ضربه عمرو بن سعد بن مقبل الأسدیّ. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال: خرج إلینا غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، فی یده السّیف، علیه قمیص و إزار و نعلان قد انقطع شسع إحداهما «2»- ما أنسی أنّها الیسری- فقال لی عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه. فقلت له: سبحان اللّه! و ما ترید إلی ذلک؟ یکفیک قتل «3» هؤلاء الّذین تراهم «4» قد احتولوهم «5»؛ قال: فقال «4»: و اللّه لأشدّنّ علیه؛ فشدّ علیه، فما ولّی «6» حتّی ضرب رأسه بالسّیف، فوقع الغلام لوجهه، فقال: یا عمّاه.
قال: فجلّی الحسین کما یجلّی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث غضبّ «7»، فضرب عمرا بالسّیف، فاتّقاه بالسّاعد، فأطنّها من لدن المرفق، فصاح، «8» ثمّ تنحّی عنه، و حملت خیل لأهل «9» الکوفة لیستنقذوا عمرا من حسین «10»، «11» فاستقبلت عمرا بصدورها، فحرّکت حوافرها، و جالت الخیل بفرسانها علیه، فوطّئته «12» حتّی مات «11»، و انجلت الغبرة، فإذا أنا بالحسین،
__________________________________________________
(1)- و پس از او، قاسم پسر امام حسن علیه السّلام با شمشیر عمرو بن سعد بن مقبل اسدی شهید شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
(2)- [فی المطبوع: «أحدهما»].
(3)- [لم یرد فی العبرات].
(4- 4) [نفس المهموم: «قد احتوشوه من کلّ جانب. قال:»].
(5)- [العبرات: «قد احتولوه»].
(6)- [نفس المهموم: «ولّی وجهه»].
(7)- [فی نفس المهموم و العبرات: «أغضب»].
(8)- [زاد فی نفس المهموم: «صیحة سمعها أهل العسکر»].
(9)- [نفس المهموم: «أهل»].
(10)- [فی نفس المهموم و العبرات: «الحسین»].
(11- 11) [نفس المهموم: «فلمّا حملت الخیل، استقبلته بصدورها و جالت فتوطّأته، فلم یرم حتّی مات لعنه اللّه و أخزاه»].
(12)- [العبرات: «فتوطّأته»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 130
قائم علی رأس الغلام، و الغلام یفحص برجلیه؛ و حسین «1» یقول: بعدا لقوم قتلوک؛ و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک! «2» ثمّ قال «2»: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک ثمّ لا ینفعک! «3» صوت و اللّه کثر واتره، و قلّ ناصره.
ثمّ احتمله «3» فکأنّی أنظر إلی رجلی الغلام یخطّان فی الأرض، و قد وضع حسین «4» صدره علی صدره؛ قال «4»: فقلت فی نفسی: ما یصنع به! فجاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ ابن الحسین و قتلی قد قتلت حوله من أهل بیته، فسألت عن الغلام، فقیل: هو القاسم ابن الحسن بن علیّ بن أبی طالب. «5» «6»
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «الحسین»].
(2- 2) [لم یرد فی العبرات].
(3- 3) [نفس المهموم: «صوته، هذا یوم و اللّه کثر واتره، و قلّ ناصراه، ثمّ احتمله علی صدره»].
(4)- [لم یرد فی العبرات].
(5)- [أضاف فی نفس المهموم: «و روی أنّه قال الحسین علیه السّلام: اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تغادر منهم أحدا، و لا تغفر لهم أبدا، صبرا یا بنی عمومتی، صبرا یا أهل بیتی، لا رأیتم هوانا بعد ذلک الیوم أبدا»].
(6)- حمید بن مسلم گوید: پسری سوی ما آمد که گویی چهره‌اش پاره ماه بود. شمشیری به دست داشت و پیراهن و تنبان داشت و نعلینی به پا که بند یکی از آن پاره بود. هرچه را فراموش کنم، این را فراموش نمی‌کنم که بند چپ بود.
گوید: عمر بن سعد بن نفیل ازدی به من گفت: «به خدا به او حمله می‌برم.»
گفتمش: «سبحان اللّه! از این کار چه می‌خواهی؟ کشته شدن همین کسان که می‌بینی در میانشان گرفته‌اند، تو را بس!»
گفت: «به خدا به او حمله می‌برم.» و حمله برد و پس نیامد تا سر او را با شمشیر بزد که پسر به رو درافتاد و گفت: «عمو جانم.»
گوید: حسین چون عقاب برجست و همانند شیری خشمگین حمله آورد و عمر را با شمشیر بزد که دست خود را حایل شمشیر کرد که از زیر مرفق قطع شد و بانگ زد و عقب رفت.
گوید: تنی چند از سواران مردم کوفه حمله آوردند که عمر را از دست حسین رهایی دهند. اسبان رو به عمر آوردند و سمهای آنها به حرکت آمدند و اسبان و سواران جولان کردند و او را لگدمال کردند تا جان داد. وقتی غبار برفت، حسین را دیدم که بر سر پسر ایستاده بود و پسر با دو پای خویش زمین را می‌خراشید و حسین می‌گفت: «ملعون باد قومی که تو را کشتند! به روز رستاخیز جد تو از جمله دشمنان آنها خواهد بود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 131
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447- 448- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 322- 323؛ المحمودی، العبرات، 2/ 71- 72
و قتل القاسم بن الحسن بن علیّ [...] قتله سعد بن عمرو بن نفیل الأزدیّ.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 152؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
حدّثنی أحمد بن عیسی، قال: حدّثنا الحسین بن نصر، قال: حدّثنا أبی قال: حدّثنا عمر بن سعید، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم قال: خرج إلینا غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، فی یده السّیف، و علیه قمیص، و إزار، و نعلان، قد انقطع شسع إحداهما «1»، ما أنس أنّها الیسری. فقال عمرو بن سعید بن نفیل الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه. فقلت له: سبحان اللّه! و ما ترید إلی ذلک؟ یکفیک قتله هؤلاء الّذین تراهم قد احتوشوه من کلّ جانب. قال: و اللّه لأشدّنّ علیه. فما ولّی وجهه حتّی ضرب رأس الغلام بالسّیف، فوقع الغلام لوجهه، و صاح: یا عمّاه.
قال: فو اللّه لتجلّی الحسین کما یتجلّی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة اللّیث إذا غضب، فضرب عمرا بالسّیف، فاتّقاه بساعده، فأطنّها من لدن المرفق، ثمّ تنحّی عنه، و حملت خیل عمر بن سعد، فاستنقذوه من الحسین، و لمّا حملت الخیل، استقبلته بصدورها، و جالت،
__________________________________________________
- آن‌گاه گفت: «به خدا برای عمویت گران است که او را بخوانی؛ اما جوابت ندهد یا جوابت دهد؛ اما صدایی سودت ندهد. به خدا دشمنش بسیار است و یاورش اندک.»
گوید: آن‌گاه وی را برداشت. دو پای پسر را دیدم که روی زمین می‌کشید و حسین سینه به سینه وی نهاده بود.
گوید: با خود گفتم: «او را چه می‌کند؟» وی را ببرد و با پسرش علی اکبر و دیگر کشتگان خاندانش که اطراف وی بودند، به یک جا نهاد.
گوید: درباره پسر پرسش کردم، گفتند: «وی قاسم بن حسن بن علی بن ابی طالب بود.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3053- 3054
قاسم بن حسن بن علی نیز کشته شد [...] سعد بن عمرو بن نفیل ازدی او را کشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(1)- [فی المطبوع: «أحدهما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 132
فتوطّأته، فلم یرم حتّی مات- لعنه اللّه و أخزاه- فلمّا تجلّت الغبرة، إذا بالحسین علی رأس الغلام، و هو یفحص برجلیه، و حسین یقول: بعدا لقوم قتلوک خصمهم فیک یوم القیامة رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و اله و سلم-. ثمّ قال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک ثمّ لا تنفعک إجابته، یوم کثر واتره، و قلّ ناصره. ثمّ احتمله علی صدره، و کأنّی أنظر إلی رجلی الغلام تخطّان فی الأرض حتّی ألقاه مع ابنه علیّ بن الحسین، فسألت عن الغلام، فقالوا: هو القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب (صلوات اللّه علیهم أجمعین). «1»
__________________________________________________
(1)- ابو مخنف به سندش از حمید بن مسلم (که خبرنگار لشکر عمر بن سعد است) روایت کرده [است] که گفت: «از میان همراهان حسین علیه السّلام پسری که گویا پاره ماه بود، به سوی ما بیرون آمد و شمشیری در دست و پیراهن و جامه‌ای بر تن داشت و نعلینی به‌پا کرده بود که بند یکی از آن دو بریده شده بود و فراموش نمی‌کنم که آن نعل چپش بود.
عمرو بن سعید بن نفیل (1) ازدی که او را دید، گفت: «به خدا سوگند هم‌اکنون بر او حمله آرم!»
بدو گفتم: «سبحان اللّه! تو از این کار چه می‌خواهی؟ همان‌هایی که می‌نگری از هرسو اطرافش را گرفته‌اند، تو را از کشتن او کفایت کنند.»
گفت: «به خدا سوگند من شخصا باید به او حمله کنم.»
این را گفت و بی‌درنگ بدان پسر حمله برد و شمشیر را بر سرش فرود آورد. قاسم به رو درافتاد و فریاد زد: «عمو جان!»
و عموی خود را به یاری طلبید.
حمید گوید: به خدا سوگند حسین (که صدای او را شنید) چون باز شکاری رسید و لشکر دشمن را شکافت و به شتاب خود را به معرکه رسانید و چون شیر خشمناکی حمله افکند و شمشیرش را حواله عمرو بن سعید کرد. عمرو دست خود را سپر کرد. ابو عبد اللّه دستش را از مرفق بیفکند و به یک‌سو رفت. لشکر عمر بن سعد (برای رهایی آن پست خبیث) هجوم آورد و او را از جلوی شمشیر حسین علیه السّلام به یک‌سو بردند و نجاتش دادند. ولی همان هجوم سواران سبب شد که آن مرد نتوانست خود را از زمین حرکت دهد و زیر دست و پای اسبان لگدکوب گردید و از این جهان رخت بیرون کشید. خدایش لعنت کند و دچار رسوایی محشرش گرداند! (2)
گردوغبار که فرونشست، حسین علیه السّلام را دیدم که بالای سر قاسم بود و او پاشنه پا بر زمین می‌سود.
در آن حال، آن جناب می‌فرمود: «از رحمت حق به دور باشند گروهی که تو را کشتند و رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله در روز قیامت درباره تو خصم و طرف آنها باشد.»
سپس فرمود: «به خدا سوگند ناگوار و گران است بر عموی تو که او را بخوانی و پاسخت را ندهد؛ یا پاسخت بدهد، ولی سودی به تو نبخشد، روزی است که دشمنش بسیار و یاورش اندک است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 133
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58
قال حمید بن مسلم: و قتل معه یومئذ القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب. قتله عمرو بن سعید بن عمرو بن نفیل الأزدیّ، و هو لأمّ ولد.
قال حمید بن مسلم: رأیت القاسم بن [ال] حسن بن علیّ یوم الطّفّ، و قد خرج إلینا، و هو غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، علیه قمیص و نعلان، قد انقطع شسع نعله الیسری.
فقال لی عمر [و] بن سعید بن عمر [و] بن نفیل [الأزدیّ]- و هو إلی جانبی-:
و اللّه لأقتلنّه.
قلت: و ما ترید من قتل هذا؟
فلم یلتفت إلیّ، و حمل علیه، فضربه، فصرعه، فنادی: یا عمّاه.
فصار «1» الحسین إلیه، فضربه بالسّیف، فاتّقاه [عمرو] بیده، فأبانها من المرفق، و أدبر. و حملت علیه خیل الکوفة لیحملوه. فحمل علیهم الحسین علیه السّلام، فنکصوا علیه، و وطأوه، فقتلوه.
و وقف الحسین علیه السّلام علی الغلام، و قد مات فعلا، فقال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا
__________________________________________________
- سپس قاسم را بر سینه گرفت و از زمین بلند کرد و گویا هم‌اکنون می‌نگرم به پاهای آن جوان که بر زمین کشیده می‌شد و همچنان او را بیاورد تا در کنار جسد فرزندش علی بن الحسین افکند. من پرسیدم:
«این پسر که بود؟»
گفتند: «قاسم بن حسن بن علی بن ابی طالب بود.» صلوات اللّه علیهم اجمعین.
(1). در تاریخ طبری، عمرو بن سعد بن نفیل ضبط شده است.
(2). در بین روضه‌خوان‌ها مشهور است که قاسم علیه السّلام لگدکوب اسبان لشکر شد و حال آن‌که قاتلش عمرو بن سعید یا سعد لگدکوب شد و از غایت بی‌اطلاعی مرجع ضمیر را نشناخته‌اند. با این‌که هم در تاریخ طبری و هم در این کتاب «لعنه اللّه و أخزاه» و یا «خفضه اللّه» دارد. بعضی برای اثبات گفتار خویش تمسک جسته‌اند به کلامی که از امام علیه السّلام روایت شده که شب عاشورا هنگامی که قاسم عرض کرد: «أنا فیمن قتل؟»، حضرت فرمود: «إنّک لأحد من یقتل من الرّجال معی بعد أن تبلو ببلاء عظیم». و گوید مراد از «تبلو ببلاء عظیم» این حادثه است. و این کلام هم اجتهاد در مقابل نص را ماند.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 85- 87
(1)- هکذا فی نسخة- ز- و فی الأصل: فثار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 134
یجیبک، أو یجیبک فلا [ینفعک]، و ویل لقوم قتلوک، و من خصمهم فیک یوم القیامة [جدّک و أبوک].
ثمّ أمر به، فاحتمل، فکأنّی أنظر إلیه و رجلاه تخطّان فی الأرض، حتّی وضع مع علیّ ابن الحسین علیه السّلام. و سمعتهم یقولون: هذا القاسم بن الحسن بن علیّ علیه السّلام.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 179- 180
و برز من بعده القاسم بن الحسن بن علیّ علیهم السّلام و هو یقول:
لا تجزعی نفسی فکلّ فان الیوم تلقین ذری «1» الجنان
فقتل منهم ثلاثة، «2» ثمّ رمی عن فرسه (رضوان اللّه علیه و صلواته). «3» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 162- 163- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 321؛ البحرانی، العوالم، 17/ 171؛ القمی، نفس المهموم،/ 322؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 175؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
قال حمید بن مسلم: فبینا کذلک إذ خرج علینا غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، فی یده سیف، و علیه قمیص و إزار و نعلان، قد انقطع شسع إحداهما، فقال لی عمر بن سعید «4» بن نفیل الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه. فقلت: سبحان اللّه! و ما ترید بذلک؟ دعه یکفیکه هؤلاء القوم الّذین ما یبقون علی أحد منهم. فقال: و اللّه لأشدّنّ علیه. فشدّ علیه، فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف، ففلقه، و وقع الغلام لوجهه، فقال: یا عمّاه!
فجلّی الحسین علیه السّلام کما یجلّی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث أغضب، فضرب عمر بن
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم و اللّواعج: «ذوی»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی اللّواعج].
(3)- پس از او، قاسم بن حسن بن علی به میدان رفت و می‌گفت:
بی‌تاب مشو جانم هر زنده بود فانی امروز بهشت خلد از بهر تو ارزانی
و سه کس را کشت و او را از اسب درانداختند (رضوان اللّه علیه).
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 162- 163
(4)- [الإرشاد ط علمیة: «عمر بن سعد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 135
سعید «1» بن نفیل بالسّیف، فاتّقاها بالسّاعد، فقطعها «2» من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعها أهل العسکر، ثمّ تنحّی عنه الحسین علیه السّلام، و حملت خیل الکوفة لتستنقذه «3»، فتوطّأته بأرجلها حتّی مات، و انجلت الغبرة، فرأیت الحسین علیه السّلام قائما علی رأس الغلام و هو یفحص برجلیه «4»، و الحسین علیه السّلام یقول: «بعدا لقوم قتلوک، و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک». ثمّ قال علیه السّلام: «عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک، صوت و اللّه کثر واتره، و قلّ ناصره». ثمّ حمله علی صدره، و کأنّی أنظر إلی رجلی الغلام تخطّان «5» الأرض، فجاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ بن الحسین علیهما السّلام و القتلی من أهل بیته، فسألت عنه؟ فقیل لی: هو القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام. «6»
__________________________________________________
(1)- [الإرشاد ط علمیة: «عمر بن سعد»].
(2)- [الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام: «فأطّنها»].
(3)- [الإرشاد ط علمیة: «لتستنقذوه»].
(4)- [الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام: «برجله»].
(5)- [الإرشاد ط علمیة: «یخطّان»].
(6)- حمید بن مسلم گوید: در این گیرودار بودیم که دیدم پسرکی به سوی ما آمد که رویش همانند پاره ماه بود و در دستش شمشیری بود و پیراهنی به تن داشت و ازار و نعلینی داشت که بند یکی از آن دو نعلین پاره شده بود. عمر بن سعد بن نفیل ازدی گفت: «به خدا من به این پسر حمله خواهم کرد.»
گفتم: «سبحان اللّه! تو از این کار چه بهره خواهی برد (و از جان این پسر بچه چه می‌خواهی)؟ او را به حال خود واگذار. این مردم سنگدل که هیچ‌کس از اینان باقی نگذارند، کار او را نیز خواهند ساخت؟»
گفت: «به خدا من بر او حمله خواهم کرد.»
پس حمله کرده، رو برنگردانده بود که سر آن پسرک را چنان با شمشیر بزد که آن را از هم شکافت و آن پسر به رو به زمین افتاده، فریاد زد: «ای عمو جان!»
حسین علیه السّلام مانند باز شکاری لشکر را شکافت. سپس همانند شیر خشمناک حمله افکند، شمشیری به عمر بن سعد بن نفیل بزد. عمر شانه را سپر آن شمشیر کرد. شمشیر دستش را از نزدیک مرفق جدا ساخت.
چنان فریادی زد که لشکریان شنیدند. آن‌گاه حسین علیه السّلام از او دور شد. سواران کوفه هجوم آوردند که او را از معرکه بیرون برند. پس بدن نحسش را اسبان لگدکوب کرده تا به دوزخ شتافت و دیده از این جهان بست. گرد و خاک که برطرف شد، دیدم حسین علیه السّلام بالای سر آن پسربچه ایستاده [است] و او پای بر زمین می‌سائید (و جان می‌داد) و حسین علیه السّلام می‌فرمود: «دور باشند از رحمت خدا آنان که تو را کشتند و از دشمنان اینان در روز قیامت جدت (رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله) می‌باشد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 136
المفید، الإرشاد، 2/ 111- 112
قال: ثمّ رأینا غلاما کان وجهه شقّة قمر، فی یده سیف، و علیه قمیص و نعلان، و قد انقطع شسع إحداهما «1». فحمل علیه رجل، فضربه بالسّیف علی رأسه، فوقع الغلام لوجهه، و صاح:
«یا عمّاه»!
فجلّی الحسین کما یجلّی الصّقر، ثمّ شدّ علی الرّجل بسیفه، فاتّقاه، فضرب ساعده، [112] فأطنّها «2» من المرفق و تنحّی عن الغلام، و انجلت الغبرة، فرأیت الحسین قائما علی رأس الغلام، و الغلام یفحص برجله الأرض، و الحسین یقول:
«بعدا لقوم قتلوک، و من خصمهم جدّک».
ثمّ قال:
«عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک ثمّ لا ینفعک».
ثمّ احتمله، فکأنّی أنظر إلی رجلی الغلام یخطّان فی الأرض، و قد وضع الحسین صدره علی صدره.
قال: فقلت فی نفسی: ما یصنع به؟ فجاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ بن الحسین و القتلی حوله من أهل بیته، فسألت عن الغلام، فقیل لی: القاسم بن الحسن بن علیّ بن
__________________________________________________
- سپس فرمود: «به خدا بر عمویت دشوار است که تو او را به آواز بخوانی و او پاسخت ندهد. یا پاسخت دهد، ولی به تو سودی ندهد. آوازی که به خدا ترساننده و ستمکارش بسیار و یار او اندک است.»
سپس حسین علیه السّلام او را بر سینه خود گرفته، از خاک برداشت، و گویا من می‌نگرم به پاهای آن پسر که به زمین کشیده می‌شد. پس او را بیاورد تا در کنار فرزندش علی بن الحسین علیهما السّلام و کشته‌های دیگر از خاندان خود بر زمین نهاد. من پرسیدم: «این پسر که بود؟»
گفتند: «او قاسم بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السّلام بود.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 111- 112
(1)- [فی المطبوع: «أحدهما»].
(2)- فی مط: «فقطعها» بدل «فأطنّها».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 137
أبی طالب (صلوات اللّه علی جمیعهم).
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 71
قال حمید بن مسلم: فأنا کذلک إذا خرج علینا غلام کأنّ وجهه فلقة قمر، فی یده سیف، و علیه قمیص و إزار و نعلان قد انقطع شسع إحداهما، فقال لی عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه. فقلت: یا سبحان اللّه! و ماذا ترید منه، دعه یکفیکه هؤلاء القوم. فشدّ علیه، فقتله، و وقع الغلام لوجهه، فقال: یا عمّاه.
فجلّی الحسین علیه السّلام کما یجلّی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث أغضب، فضرب عمرو بن سعد بالسّیف، فاتّقاهما بالسّاعد، فأطنّها من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعها أهل العسکر، ثمّ تنحّی عنه الحسین، و حملت خیل أهل الکوفة لیستنقذوه، فتوطّأته بأرجلها حتّی مات، و انجلت الغبرة، فرأیت الحسین علیه السّلام قائما علی رأس الغلام، و هو یفحص برجله، و الحسین علیه السّلام یقول: بعدا لقوم قتلوک، و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک.
ثمّ قال: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک! صوت و اللّه کثر واتره و قلّ ناصره. ثمّ حمله علی صدره، فکأنّی أنظر إلی رجلی الغلام یخطّان الأرض، فجاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ بن الحسین و القتلی من أهل بیته، فسألت عنه، فقیل: هو القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 247
(ثمّ) خرج من بعده عبد اللّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب فی بعض الرّوایات- و فی بعض الرّوایات، القاسم بن الحسن و هو غلام صغیر لم یبلغ الحلم- فلمّا نظر إلیه الحسین اعتنقه، و جعلا یبکیان حتّی غشی علیهما، ثمّ استأذن الغلام للحرب، فأبی عمّه الحسین أن یأذن له، فلم یزل الغلام یقبّل یدیه و رجلیه، و یسأله الإذن حتّی أذن له، فخرج و دموعه علی خدّیه و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا فرع الحسن سبط النّبیّ المصطفی و المؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سقوا صوب المزن
و حمل، و کأنّ وجهه فلقة قمر، و قاتل فقتل- علی صغر سنّه- خمسة و ثلاثین رجلا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 138
قال حمید بن مسلم: کنت فی عسکر ابن سعد، فکنت أنظر إلی الغلام و علیه قمیص و إزار و نعلان قد انقطع شسع إحداهما ما أنسی أنّه کان شسع الیسری، فقال عمرو بن سعدالأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه. فقلت: سبحان اللّه! ما ترید بذلک؟ فو اللّه لو ضربنی ما بسطت له یدی، یکفیک هؤلاء الّذین تراهم قد احتوشوه. قال: و اللّه لأفعلن! و شدّ علیه، فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف، فوقع الغلام لوجهه و صاح: یا عمّاه!
فانقض علیه الحسین کالصّقر، و تخلّل الصّفوف، و شدّ شدّة اللّیث الحرب، فضرب عمرا بالسّیف، فاتّقاه بیده، فأطنّها من المرفق، فصاح، ثمّ تنحّی عنه، فحملت خیل أهل الکوفة لیستنقذوه، فاستقبلته بصدورها، و وطأته بحوافرها، فمات، و انجلت الغبرة، فإذا بالحسین قائم علی رأس الغلام، و هو یفحص برجلیه، و الحسین یقول: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا یعینک، أو یعینک فلا یغنی عنک، بعدا لقوم قتلوک، الویل لقاتلک. ثمّ احتمله فکأنّی أنظر إلی رجلی الغلام تخطّان الأرض، و قد وضع صدره إلی صدره. فقلت فی نفسی: ماذا یصنع به؟ فجاء به حتّی ألقاه مع القتلی من أهل بیته، ثمّ رفع طرفه إلی السّماء و قال: اللّهمّ أحصهم عددا، و لا تغادر منهم أحدا، و لا تغفر لهم أبدا، صبرا یا بنی عمومتی! صبرا یا أهل بیتی، لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 27- 28
ثمّ برز أخوه القاسم و علیه ثوب و إزار و نعلان فقط، و کأنّه فلقة قمر، و أنشأ «1» یقول:
إنّی أنا القاسم من نسل علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
من شمر ذی الجوشن أو ابن الدّعیّ «2»
فقتله عمر بن سعید الأزدیّ، فخرّ، و صاح: یا عمّاه!
فحمل [علیه] الحسین، فقطع یده، و سلبه أهل الشّام من ید الحسین، فوقف الحسین
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: «إنّه أنشأ ...»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 139
علی رأسه، و قال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا تنفعک إجابته.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106- 107- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 322؛ المحمودی، العبرات، 2/ 70
ثمّ حمل القاسم بن الحسن بن علیّ «1» و بیده السّیف «1»، فحمل علیه عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ، فضرب رأسه بالسّیف، فسقط «2» القاسم إلی الأرض لوجهه و قال: یا عمّاه! فانقضّ الحسین إلیه کالصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث أغضب، فضرب عمرا بالسّیف، فاتّقاه بیده «3»، فقطع یده من المرفق، فصاح، و حملت خیل الکوفة لیستنقذوا عمرا، فاستقبلته بصدورها، و جالت علیه «4» فوطئته حتّی مات، و انجلت الغبرة و الحسین واقف «5» علی رأس القاسم و هو یفحص برجلیه. و الحسین یقول: بعدا لقوم قتلوک و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک. ثمّ قال: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو «6» یجیبک، «7» ثمّ لا ینفعک «7» «8» صوته و اللّه هذا یوم «8» کثر واتره، و قلّ ناصره. ثمّ احتمله علی صدره حتّی ألقاه مع ابنه علیّ و من قتل معه «9» من أهل بیته. «10»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2)- [نهایة الإرب: «فوقع»].
(3)- [نهایة الإرب: «بالسّاعد»].
(4)- [أضاف فی نهایة الإرب: «بفرسانها»].
(5)- [نهایة الإرب: «قائم»].
(6)- [نهایة الإرب: «و أن»].
(7- 7) [نهایة الإرب: «فلا ینفعک»].
(8- 8) [نهایة الإرب: «صوت و اللّه»].
(9)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(10)- قاسم بن حسن بن علی با شمشیر آخته حمله کرد. عمرو بن سعد بن نفیل ازدی بر او حمله کرد و سر او را با شمشیر شکافت. قاسم بر زمین بر روی خود افتاد و فریاد زد: «ای عم (عماه) من.»
حسین مانند باز بر او فرود آمد. آن‌گاه مانند شیر خشمگین بر دشمن حمله کرد و عمرو را (قاتل قاسم) با شمشیر زد. او ضربت حسین را با دست تلقی کرد. آن دست را از مرفق برید. او فریاد زد و استغاثه کرد.
خیل کوفه از هر طرف حمله کردند که عمرو را نجات دهند، ولی او زیر سم اسبها لگدمال شد و مرد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 140
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 456
قال حمید بن مسلم: و خرج غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، فقال لی عمرو بن سعید نفیل الأزدیّ: لأشدّنّ علیه. فقلت: و ماذا ترید منه؟ فشدّ علیه، و ضربه، فوقع الغلام علی وجهه، و نادی: یا عمّاه!
فجلّی الحسین علیه کما یجلّی الصّقر، و ضربه بالسّیف فاتّقاه بالسّاعد، فأبانها من المرفق، فصاح صیحة سمعها أهل العسکر، ثمّ تنحّی عنه الحسین علیه السّلام، و حملت خیول أهل الکوفة لیستنقذوه، فوطأته بأرجلها حتّی مات.
و رأیت الحسین علیه السّلام قائما علی رأس الغلام، و هو یفحص برجله و هو یقول: بعدا لقوم قتلوک و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک. ثمّ قال: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک! صوت و اللّه کثر واتره، و قلّ ناصره. ثمّ حمله علی صدره و ألقاه بین القتلی من أهله.
قال الرّاویّ: فسألت عنه؟ فقیل: القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36
(زیارة النّاحیة): السّلام علی القاسم بن الحسن بن علیّ المضروب علی «1» هامته، المسلوب لآمته، حین نادی الحسین عمّه، فجلا علیه عمّه کالصّقر و هو یفحص برجلیه «2» التّراب و الحسین یقول: بعدا لقوم قتلوک و من خصمهم یوم القیامة جدّک و أبوک. ثمّ قال:
__________________________________________________
- گردوغبار زایل شد. دیدند حسین بر سر قاسم ایستاده و قاسم دست و پا می‌زد. حسین می‌گفت:
«دور باد قومی که تو را کشتند. جد تو روز قیامت خونخواه و خصم آنها خواهد بود.»
بعد گفت: «به خدا سوگند برای عم تو بسی ناگوار و موجب افسردگی بود که تو او را برای یاری دعوت کنی و نتواند پاسخ دهد یا پاسخ دهد و صدای او برای تو سودی نداشته باشد. به خدا سوگند امروز روزی است که قاتل بسیار و یار کم می‌باشد.»
آن‌گاه او را بر سینه گرفت و کشید و در جنب فرزند خود علی و سایر کشتگان خاندان خود نهاد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 185- 186
(1)- [لم یرد فی المصباح و الأسرار].
(2)- [الأسرار: «برجله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 141
عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو أن «1» یجیبک و أنت قتیل جدیل فلا ینفعک، هذا و اللّه یوم کثر واتره و قلّ ناصره، جعلنی اللّه معکما «2» یوم جمعکما «2» و بوّأنی مبوّءکما، و لعن اللّه قاتلک عمر «3» بن سعد بن عروة «1» بن نفیل الأزدیّ و أصلاه جحیما «4» و أعدّ له عذابا ألیما.
ابن طاووس، الإقبال،/ 574- 575، مصباح الزّائر،/ 280- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 67- 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336- 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 152
قال الرّاوی: و خرج غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، فجعل یقاتل، فضربه ابن فضیل الأزدیّ علی رأسه، ففلقه، فوقع الغلام لوجهه، و صاح: یا عمّاه!
فجلّی الحسین علیه السّلام کما یجلّی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث أغضب، فضرب ابن فضیل بالسّیف، فاتّقاه بالسّاعد، فأطنّه من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعه أهل العسکر، و حمل أهل الکوفة لیستنقذوه، فوطأته الخیل حتّی هلک.
قال: و انجلت الغبرة، فرأیت الحسین علیه السّلام قائما علی رأس الغلام، و هو یفحص برجلیه، و الحسین علیه السّلام یقول: بعدا لقوم قتلوک و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک و أبوک. ثمّ قال: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا ینفعک صوته، هذا یوم و اللّه کثر واتره و قلّ ناصره. ثمّ حمل (صلوات اللّه علیه) الغلام علی صدره حتّی ألقاه بین القتلی من أهل بیته. «5»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 115- 116
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المصباح و الأسرار].
(2- 2) [المصباح: «جمیعا»].
(3)- [الأسرار: «عمرو»].
(4)- [المصباح: «حمیما»].
(5)- راوی گفت: جوانی بیرون شد که صورتش گویی پاره ماه بود و مشغول جنگ شد. ابن فضیل ازدی با شمشیر چنان بر فرقش زد که سرش را شکافت. جوان به روی درافتاد و فریاد زد: «عمو جان به دادم برس!»
حسین علیه السّلام مانند باز شکاری خود را به میدان رساند و همچون شیر خشمگین حمله‌ور شد و شمشیری بر ابن فضیل زد که او دست خود سپر نمود و از مرفق جدا شد. چنان فریاد زد که همه لشکر شنیدند. مردم کوفه برای نجاتش از جای درآمدند و در نتیجه، بدنش به زیر سم اسبها ماند و به هلاکت رسید.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 142
ثمّ قتل القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
[و قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید. قال: خرج إلینا غلام کأنّ وجهه فلقة قمر، فی یده السّیف و علیه قمیص و إزار و نعلان قد انقطع شسع إحداهما «1»، ما أنسی أنّها الیسری، فقال لنا عمر بن سعد بن نفیل الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه. فقلت له:
سبحان اللّه! و ما ترید إلی ذلک؟ یکفیک قتل هؤلاء الّذین تراهم قد احتولوهم. فقال:
و اللّه لأشدّنّ علیه. فشدّ علیه عمر بن سعد أمیر الجیش، فضربه، و صاح الغلام: یا عمّاه! قال: فشدّ الحسین علی عمر بن سعد شدّة لیث أغضب، فضرب عمر بالسّیف، فاتّقاه بالسّاعد، فأطّنها من لدن المرفق، فصاح، ثمّ تنحّی عنه، و حملت خیل أهل الکوفة لیستنقذوا عمر من الحسین، فاستقبلت عمر بصدورها و حرکت حوافرها، و جالت بفرسانها علیه، ثمّ انجلت الغبرة، فإذا بالحسین قائم علی رأس الغلام، و الغلام یفحص برجله و الحسین یقول: بعدا لقوم قتلوک، و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک. ثمّ قال: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک ثمّ لا ینفعک! صوت و اللّه کثر واتره و قلّ ناصره.
ثمّ احتمله فکأنّی أنظر إلی رجلی الغلام یخطّان فی الأرض، و قد وضع الحسین صدره علی صدره، ثمّ جاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ الأکبر و مع من قتل من أهل بیته، فسألت عن الغلام، فقیل لی: هو القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب]. «2» «3»
__________________________________________________
- راوی گفت: گردوغبار کارزار فرونشست، دیدم حسین علیه السّلام بر بالین آن جوان ایستاده [است] و جوان از شدت درد، پای بر زمین می‌ساید و حسین می‌گوید: «از رحمت خدا دور باد گروهی که تو را کشتند و جدّ و پدرت به روز قیامت از آنان کیفر خواست خواهند نمود.»
پس فرمود: «به خدا قسم بر عمویت دشوار است که تو او را به یاری خود بخوانی. او دعوت تو را اجابت نکند. یا اجابت کند، ولی به حال تو سودی نبخشد. به خدا قسم امروز روزی است که برای عمویت کینه‌جو فراوان است و یاور اندک.»
سپس نعش جوان را به سینه گرفت و با خود بیاورد و در میان کشتگان خانواده‌اش گذاشت.
فهری، ترجمه لهوف،/ 115- 116
(1)- [فی المطبوع: «أحدهما»].
(2)- [سقط من المصریّة].
(3)- در اکثر روایات وارد شد که بعد از عون، قاسم بن حسن بن علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه آماده حرب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 143
__________________________________________________
- گشت و چون نظر امام حسین به وی افتاد، گریان شد و قاسم نیز گریستن آغاز کرد و هردو یکدیگر را در کنار گرفتند و از هوش رفتند و چون به حال خود آمدند، قاسم رخصت طلبید که به میدان رود. امام حسین امتناع کرد. قاسم دست و پای مبارک او را می‌بوسید و می‌گریست تا دستوری حاصل کرد و قطرات عبرات بر رخسار همایون قاسم روان شد. رجزی می‌خواند که اولش این است:
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
و با وجود صغر سن، مقاتله عظیم نمود؛ چنانچه ابو المؤید خوارزمی روایت کرده [است] که در آن معرکه، سی و پنج کس از او به زخم تیر و شمشیر به قتل رسیدند. از شخصی حمیدنام منقول است که گفت:
من در سپاه عمر بن سعد بودم و جنگ قاسم بن حسن رضی اللّه عنه را نظاره می‌کردم. در این اثنا، عمرو بن سعد الازدی به من گفت که بر این پسر حمله خواهم کرد. من گفتم: سبحان اللّه! این چه اندیشه باطل است به خدا سوگند که اگر قاسم مرا به تیغ زند، من دست به جانب وی دراز نکنم. کار وی به آن جماعت گذار که میانش گرفته‌اند. عمرو گفت: و اللّه که دیگر مرا تحمل نمانده [است]. آن‌گاه متوجه قاسم شد. تیغی بر وی زد. قاسم به روی افتاد و فریاد برآورد: یا عماه!
امام حسین چون برادرزاده خود را در خاک و خون غلتیده دید، همچون شیری که به شکار گور شتابد، به جانب او شتافت و شمشیری بر وی حواله کرد. عمرو دست برآورد. شمشیر بر دست او آمد و از مرفق جدا گشت و عمرو نعره زد. اهل کوفه متوجه امام حسین شد. عمرو را خلاص کردند و چون غبار فرونشست، امام حسین رضی اللّه عنه را دیدند که بر سر قاسم ایستاده بود و بر قاتل او نفرین می‌کرد. بعد از آن، او را برگرفته در میان کشتگان افکند و فرمود که: «صبرا یا بنی عمومتی».
بعد از آن، قاسم بن حسن به ضرب تیغ عمرو بن سعد بن مقیل الاسدی به قتل آمد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 160- 161، 165
آن‌گاه برادر عبد اللّه، قاسم بن حسن که به‌حسب صورت و سیرت شبیه حضرت رسالت بود، از عم بزرگوار خویش رخصت طلبید که به میدان رود و امام حسین رضی اللّه عنه نخست امتناع نمود. بالاخره بنابر کمال مبالغه و الحاح او را اجازت داد. قاسم روی به قتال ظلمه کوفه نهاده، رجزی خواند که بیت اولش این است:
إن تنکرونی فأنا فرع الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
و با وجود صغر سن آن خلف صدق حسن (سلام اللّه علیهما) محاربه‌ای نمود که دوست و دشمن آواز تحسین به اوج علیین رسانیدند و به روایت ابی المؤید خوارزمی سی و پنج کس به زخم تیغ و سنان آن جوان عالی‌شأن به قتل رسیدند و بالاخره عمرو بن سعد ازدی (لعنه اللّه) به واسطه عدم سعادت ازلی، شمشیری بر فرق آن قرة العین مرتضی علی رضی اللّه عنه زد. چنانچه به روی درافتاد و قاسم فریاد برآورد که: «یا عماه! أدرکنی».
حضرت امامت پناه چون برادرزاده خود را بدان حال دید، مانند شیری خشمناک که به صید نخجیر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 144
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 185، 186
ثمّ خرج من بعده عبد اللّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، و فی أکثر الرّوایات أنّه القاسم بن الحسن علیه السّلام «1» و هو «2» غلام صغیر «3» لم یبلغ الحلم، «4» فلمّا نظر الحسین علیه السّلام إلیه «5» قد برز، اعتنقه، و جعلا «6» یبکیان حتّی «7» غشی علیهما، ثمّ استأذن الحسین علیه السّلام فی «7» المبارزة، فأبی الحسین علیه السّلام «8» أن یأذن له «8»، فلم یزل الغلام یقبّل یدیه و رجلیه حتّی أذن له، فخرج و دموعه تسیل علی خدّیه «9» و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا فرع «10» الحسن سبط النبیّ المصطفی و المؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سقوا صوب المزن
«11» و کان وجهه کفلقة القمر «11»، فقاتل «12» قتالا شدیدا حتّی قتل علی صغره خمسة و ثلاثین رجلا «9» «13».
__________________________________________________
- شتابد، به جانب عمرو شتافت و به یک ضربت شمشیر دست آن بدبخت را قلم کرد و زبان به نفرین ابن طلحه بی‌دین گشاد. برادرزاده نازنین خود را به میان سایر شهیدان اهل بیت رساند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 54
(1)- [و فی مثیر الأحزان و المعالی مکانه: «ثمّ خرج القاسم بن الحسن علیه السّلام ...»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «و إنّه»].
(3)- [و فی الأسرار مکانه: «و فی نقل آخر: إنّ القاسم برز و هو صغیر ...»].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(6)- [الأسرار: «جعل»].
(7- 7) [فی الأسرار و مثیر الأحزان: «غشیا علیهما (غشی علیهما) فلمّا أفاقا طلب (استأذن عمّه فی)»].
(8- 8) [لم یرد فی الأسرار].
(9- 9) [لم یرد فی الأسرار].
(10)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و المعالی: «ابن» و فی مثیر الأحزان: «نجل»].
(11- 11) [لم یرد فی نفس المهموم].
(12)- [فی شرح الشّافیة مکانه: «ثمّ خرج القاسم بن الحسن بن علیّ علیه السّلام- و هو غلام صغیر لم یبلغ الحلم، و وجهه کفلقة القمر- فطلب البراز، فجاء إلیه رجل یعدّ بألف فارس، فقتله القاسم، فقاتل ...»].
(13)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 145
قال حمید: «1» کنت فی عسکر ابن سعد «1»، فکنت أنظر إلی هذا الغلام علیه قمیص و إزار و نعلان قد انقطع شسع إحداهما «2»، فقال «3» عمرو بن سعد «3» الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه.
فقلت: سبحان اللّه! و ما ترید بذلک؟ و اللّه لو ضربنی، ما بسطت إلیه یدی، یکفیک «4» هؤلاء الّذین تراهم قد احتوشوه. قال: و اللّه لأفعلنّ. فشدّ علیه، فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف و وقع الغلام لوجهه، «5» و نادی: یا عمّاه «5».
قال: فجاء الحسین علیه السّلام کالصّقر المنقضّ، فتخلّل الصّفوف، و شدّ شدّة اللّیث الحرب «6»، فضرب عمرا قاتله بالسّیف، فاتّقاه بیده، فأطنّها من «7» المرفق، فصاح «8»، ثمّ تنحّی عنه، و حملت [خیل] أهل الکوفة فاستنقذوه «9» من ید الحسین علیه السّلام، «10» فوقف الحسین علیه السّلام «10» علی رأس الغلام و هو یفحص [برجلیه] «11»، فقال الحسین علیه السّلام: یعزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک «12» و لا ینفعک «13»، بعدا لقوم قتلوک «12».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2)- [أضاف فی البحار و العوالم الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و مثیر الأحزان: «ما أنسی أنّه کان الیسری»].
(3- 3) [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و مثیر الأحزان: «عمر بن سعد» و فی العوالم:
«عمر بن سعید»].
(4)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة: «یکفیه»].
(5- 5) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة، و فی المعالی: «و قال أبو مخنف: و کمن له ملعون، فضربه علی أمّ رأسه، ففجر هامته، و خرّ صریعا و نادی: یا عمّاه! أدرکنی»].
(6)- [فی الأسرار: «الأغضب» و فی المعالی: «المغضب»].
(7)- [المعالی: «من لدن»].
(8)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «صیحة سمعها أهل العسکر»].
(9)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی و مثیر الأحزان: «لیستنقذوا عمرا» و فی الأسرار: «لینقذوه»].
(10- 10) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و مثیر الأحزان: «فاستقبلته (خیل) بصدورها و جرحته بحوافرها، و وطأته حتّی مات (الغلام) فانجلت الغبرة، فإذا بالحسین علیه السّلام قائم»].
(11)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «برجله»، و لم یرد فی شرح الشّافیة].
(12- 12) [شرح الشّافیة: «فلا ینفعک»].
(13)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و مثیر الأحزان: «فلا یعینک، أو یعینک فلا یغنی عنک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 146
«1» ثمّ احتمله «2» و کأنّی «1» أنظر إلی رجلی الغلام «3» یخطّان «4» فی الأرض «3»، و قد وضع «5» صدره علی صدره، «6» فقلت فی نفسی: ما یصنع «6»؟ فجاء «7» حتّی ألقاه بین القتلی من أهل بیته، «8» ثمّ قال: اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تغادر منهم أحدا، و لا تغفر لهم أبدا، صبرا «9» یا بنی عمومتی، صبرا «9» یا أهل بیتی، لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا. «10»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 304- 305- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 34- 36؛ البحرانی، العوالم، 17/ 278- 279؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 315- 316، 317- 318؛ مثله ابن أمیر الحاجّ شرح الشّافیة،/ 368- 369؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304- 305؛ القمی، نفس المهموم،/ 321؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 460- 461؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81- 82
و نقل أیضا: لمّا آل أمر الحسین إلی القتال بکربلا و قتل جمیع أصحابه و وقعت النّوبة «11» علی أولاد «11» أخیه، جاء القاسم بن الحسن، و قال: یا عمّ! الإجازة «12» لأمضی إلی هؤلاء
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: «و من خصمهم فی یوم القیامة جدّک و أبوک هذا یوم و اللّه کثر واتره و قلّ ناصره، ثمّ احتمله علی صدره، قال حمید بن مسلم فکأنّی»].
(2)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «علی صدره»].
(3- 3) [الأسرار: «و هما یخطّان الأرض»].
(4)- [فی شرح الشّافیة و مثیر الأحزان: «تخطّان»].
(5)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «الحسین علیه السّلام»].
(6- 6) [لم یرد فی شرح الشّافیة و مثیر الأحزان].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی و مثیر الأحزان: «فجاء به»].
(8)- [إلی هنا حکاه فی شرح الشّافیة، و زاد فی المعالی: «مع ولده علیّ الأکبر»].
(9- 9) [لم یرد فی الأسرار].
(10)- [أضاف فی الأسرار: «و لا یخفی علیک أنّ جملة من کلمات أصحاب المقاتل و إن کانت تعطی أنّ القاسم وطئته حوافر الخیول حتّی مات و لکنّ ظاهر کلام السّیّد فی الملهوف إنّ من وطئته حوافر الخیول حتّی مات هو کان قاتل القاسم و ذلک حیث قال: فوقع الغلام لوجهه و صاح: یا عمّاه! فجلّی الحسین علیه السّلام کما یجلّی الصّقر ثمّ شدّ شدّة لیث أغضب، فضرب ابن فضیل بالسّیف فاتّقاها بالسّاعد، فأطنّه من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعته أهل العسکر و حمل أهل الکوفة لیستنقذوه فوطئته الخیل حتّی هلک»].
(11- 11) [مدینة المعاجز: «لأولاد»].
(12)- [و فی الأسرار مکانه: «إنّ القاسم، قال للإمام علیه السّلام: یا عمّ! لی الإجازة ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 147
الکفرة «1». فقال له الحسین: یا ابن الأخ «2»! أنت من أخی علامة و أرید أن تبقی «3» لأتسلّی بک، و لم یعطه إجازة للبراز. فجلس مهموما، مغموما، باکی العین، حزین القلب، و أجاز الحسین إخوته للبراز و لم یجزه، فجلس القاسم متألّما، و وضع رأسه علی رجلیه. و ذکر أنّ أباه قد ربط له عوذة فی کتفه الأیمن و قال له: إذا أصابک ألم، و همّ، فعلیک بحلّ العوذة و قراءتها، و فهم «4» معناها و اعمل بکلّ ما تراه مکتوبا فیها. فقال القاسم لنفسه: مضی سنین «5» علیّ و لم یصبنی من مثل هذا الألم. فحلّ العوذة، و فضّها، و نظر إلی کتابتها و إذا فیها: یا ولدی قاسم، أوصیک إنّک إذا رأیت عمّک الحسین علیه السّلام فی کربلا و قد أحاطت به الأعداء، فلا تترک البراز و الجهاد «6» لأعداء رسول اللّه «6»، و لا تبخل علیه بروحک، و کلّما نهاک عن البراز عاوده لیأذن لک فی البراز لتحضی «7» فی السّعادة الأبدیّة.
فقام القاسم «8» من ساعته و أتی إلی الحسین علیه السّلام و عرض ما کتب الحسن «9» علی عمّه الحسین، فلمّا قرأ الحسین العوذة بکی بکاءا شدیدا، و نادی بالویل و الثّبور، و تنفّس الصّعداء، و قال: یا ابن الأخ «10»! هذه الوصیّة لک من أبیک، و عندی وصیّة أخری منه لک، و لا بدّ من انفاذها.
فمسک الحسین علیه السّلام علی ید القاسم، و أدخله الخیمة، و طلب عونا و عبّاسا، و قال لأمّ القاسم: لیس للقاسم ثیاب جدّد. قالت: لا. فقال لاخته زینب: آتینی «11» بالصّندوق.
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «الکفّار»].
(2)- [مدینة المعاجز: «أخی»].
(3)- [المعالی: «تبقی لی»].
(4)- [مدینة المعاجز: «فافهم»].
(5)- [فی مدینة المعاجز و المعالی: «سنون»].
(6- 6) [فی مدینة المعاجز و الأسرار و المعالی: «لأعداء اللّه و أعداء رسوله (رسول اللّه)»].
(7)- [فی مدینة المعاجز و المعالی: «لتحظی»].
(8)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(9)- [مدینة المعاجز: «أبوه الحسن»].
(10)- [الأسرار: «أخی»].
(11)- [فی مدینة المعاجز و الأسرار و المعالی: «ایتنی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 148
فأتته «1» به، و وضع بین یدیه، ففتحه و أخرج منه قباء الحسن علیه السّلام، و ألبسه القاسم، و لفّ علی رأسه عمامة الحسن، و مسک بید ابنته الّتی کانت مسمّاة للقاسم، فعقد له علیها، و أفرد له خیمة، و أخذ بید البنت، و وضعها بید القاسم، و خرج عنهما.
فعاد القاسم ینظر إلی ابنة عمّه و یبکی إلی أن سمع الأعداء یقولون: هل من مبارز؟
فرمی بید زوجته، و أراد الخروج، «2» و هی تقول له: ما یخطر ببالک و ما الّذی ترید أن تفعله «3»؟ قال لها: أرید ملاقاة الأعداء، فإنّهم یطلبون البراز، و إنّی «4» أرید ملاقاتهم. فلزمته ابنة عمّه «4»، فقال لها: خلّی ذیلی، فإنّ عرسنا أخّرناه إلی الآخرة. فصاحت، و ناحت:
و أنّت من قلب حزین. و دموعها جاریة علی خدّیها و هی تقول: یا قاسم! أنت تقول عرسنا «5» أخّرناه إلی الآخرة، و فی القیامة بأیّ شی‌ء أعرفک؟ و فی أیّ مکان أراک؟ فمسک القاسم «6» یده و ضربها علی ردنه و قطعها، و قال: یا بنة العمّ! اعرفینی بهذه الرّدن المقطوعة، «7» قال: فانفجع «7» أهل البیت بالبکاء لفعل القاسم، و بکوا بکاء شدیدا، و نادوا بالویل و الثّبور.
قال من روی: فلمّا رأی الحسین أنّ القاسم یرید البراز، «8» قال له: یا ولدی! أتمشی برجلک إلی الموت؟ قال: و کیف یا عمّ و أنت بین الأعداء وحیدا «9» فریدا، لم تجد محامیا و لا صدیقا؟ روحی لروحک الفداء و نفسی لنفسک الوقاء.
ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام شقّ أزیاق القاسم، و قطع عمامته نصفین، ثمّ أدلاها «10» علی وجهه، «11»
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «فأتت»].
(2)- [أضاف فی مدینة المعاجز و الأسرار و المعالی: «من الخیمة فجذبت ذیل القاسم و مانعته من الخروج»].
(3)- [مدینة المعاجز: «فعله»].
(4- 4) [مدینة المعاجز: «إلی المیدان عازم و إلی دفع الأعداء جازم، فلزمته الزّوجة»].
(5)- [مدینة المعاجز: «فإنّ عرسنا»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7- 7) [مدینة المعاجز: «فانفجعوا»].
(8)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(9)- [فی الأسرار: «وحیدا غریبا» و فی المعالی: «بقیت وحیدا»].
(10)- [مدینة المعاجز: «دلّاها»].
(11)- [أضاف فی المعالی: «کأنّه أراد أن یصون القاسم من إصابة عیون الأعداء مع صیانة عن حرارة الشّمس»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 149
ثمّ ألبسه «1» ثیابه بصورة الکفن «2»، و شدّ سیفه بوسط القاسم، «3» و أرسله إلی المعرکة.
ثمّ إنّ القاسم قدم إلی عمر بن سعد و قال: یا عمر! أما تخاف اللّه «4»؟ أما تراقب اللّه یا أعمی القلب؟ أما تراعی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؟ «5» فقال عمر بن سعد: أما کفاکم التجبّر «6»، أما تطیعون یزید. فقال القاسم «5»: لا جزاک اللّه خیرا، تدّعی الإسلام و آل رسول اللّه «7» عطاشا ظماء «7»، قد اسودّت الدّنیا بأعینهم. «8» فوقف هنیة «9»، فما رأی أحدا یقدم «10» إلیه، «11» فرجع إلی الخیمة «11»، فسمع صوت ابنة عمّه تبکی، فقال لها: ها «12» أنا جئتک. فنهضت قائمة علی قدمیها، و قالت: مرحبا بالعزیز، الحمد للّه الّذی أرانی وجهک قبل الموت. فنزل القاسم فی «13» الخیمة و قال: یا بنت «14» العمّ! ما لی اصطبار أن أجلس معک، و الکفّار یطلبون البراز. فودّعها، و خرج، و رکب جواده، و حماه فی حومة المیدان «8». ثمّ طلب المبارزة، فجاء إلیه رجل یعدّ بألف فارس، فقتله القاسم، و کان له أربعة أولاد «15» مقتولین، «16» فضرب «15» القاسم فرسه بسوط «17»، و عاد یقتل بالفرسان، إلی أن ضعفت قوّته، فهمّ
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «و ألبسه»].
(2)- [فی المطبوع: «الکفین»].
(3)- [أضاف فی المعالی: «و أرکبه علی فرسه»].
(4)- [مدینة المعاجز: «من اللّه»].
(5- 5) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(6)- [المعالی: «التّبختر و التّجبّر»].
(7- 7) [فی مدینة المعاجز و المعالی: «عطاشی ظماء» و فی الأسرار: «عطشانا ظمآنا»].
(8- 8) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(9)- [فی الأسرار و المعالی: «هنیئة»].
(10)- [الأسرار: «تقدّم»].
(11- 11) [مدینة المعاجز: «فردّ إلی خیمة العروس»].
(12)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(13)- [فی مدینة المعاجز و المعالی: «إلی»].
(14)- [مدینة المعاجز: «ابنة»].
(15- 15) [الأسرار: «فخرجوا إلی مبارزة القاسم واحدا بعد واحد، فجعلهم مقتولین، ثمّ ضرب»].
(16)- [أضاف فی المعالی: «علی ید القاسم»].
(17)- [مدینة المعاجز: «بسوطه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 150
بالرّجوع «1» إلی الخیمة، و إذا بالأزرق الشّامیّ قد قطع علیه الطّریق و عارضه، فضربه القاسم علی أمّ رأسه، فقتله.
و سار القاسم إلی الحسین علیه السّلام و قال: یا عمّاه! «2» العطش العطش «2»، أدرکنی بشربة من الماء. فصبّره الحسین، و أعطاه خاتمه، و قال: حطّه فی فمک و مصّه. قال القاسم: فلمّا وضعته فی فمی کأنّه عین ماء، فارتویت، و انقلبت إلی المیدان، «3» ثمّ جعل همّته علی حامل اللّواء، و أراد قتله، فاحتاطوا به «4» بالنّبل، «5» فوقع القاسم علی الأرض «5»، «6» فضربه شیبة ابن سعد الشّامیّ بالرّمح علی ظهره، فأخرجه من صدره، فوقع القاسم «6» یخور بدمه و نادی: یا عمّ! أدرکنی. «7» فجاءه الحسین علیه السّلام، و قتل قاتله، و حمل القاسم إلی الخیمة، فوضعه فیها، ففتح القاسم عینه، فرأی الحسین قد احتضنه و هو یبکی و یقول: یا ولدی! لعن اللّه قاتلیک، یعزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه و أنت مقتول. یا بنی! قتلوک الکفّار کأنّهم ما عرفوا «8» من جدّک و أبوک. ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام بکی بکاء شدیدا، و جعلت ابنة عمّه
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «القاسم أن یرجع»].
(2- 2) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار و أضاف: «أقول: اعلم إنّ الإشارة هاهنا إلی جملة من المطالب من بیان جملة من الأسرار و المناسبات و نحو ذلک لازمة فتقول: إنّ زمان شهادة القاسم و أخویه ممّا اختلف فیه ظواهر الآثار و کلمات أصحاب المقاتل، فمفاد بعض ما مرّت علیه الإشارة، إنّ شهادته و شهادة أخویه کانت بعد شهادة الأصحاب و قبل شهادة أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام و هکذا قبل شهادة علیّ بن الحسین، و لکنّ المستفاد من کلمات جمع و منهم الشّیخ الصدوق فی بعض کتبه من أنّ شهادته کانت بعد شهادة الکلّ من بنی هاشم. و أمّا زیارة القائمیّة فظاهرها تقدّم شهادة کلّ بنی هاشم، ثمّ بعد شهادتهم، شهادة علیّ الأصغر، ثمّ بعد ذلک شهادة عبد اللّه ابن أمیر المؤمنین علیه السّلام ثمّ بعد ذلک جعفر بن أمیر المؤمنین علیه السّلام ثمّ بعد ذلک عثمان بن أمیر المؤمنین علیه السّلام ثمّ بعد ذلک شهادة محمّد بن أمیر المؤمنین علیه السّلام ثمّ بعد ذلک شهادة أحمد- أعنی أبا بکر بن الحسن- ثمّ بعد ذلک شهادة القاسم لکنّه یمکن أن یقال: أنّ التّرتیب فی الذّکر فی مقام الزّیارة لا یدلّ علی ثبوت هذا النّهج من التّرتیب فی الشّهادة»].
(4)- [فی مدینة المعاجز و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «فأحاطوا به»].
(5- 5) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(6- 6) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و أضاف: «و فی بعض الرّوایات: إنّه کان علیه خمسة و ثلاثون سهما. و فی روایة أخری: ثمّ إنّ سعید بن عمرو شقّ بطنه، و یحیی بن وهب طعنه بالرّمح»].
(8)- [فی مدینة المعاجز و المعالی: «ما عرفوک و لا عرفوا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 151
تبکی، و جمیع من کان منهم لطموا الخدود، و شقّقوا الجیوب، و نادوا بالویل و الثّبور، و عظایم الامور.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 372- 375- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 315- 316، 317؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 305- 307؛ مثله السّیّد هاشم البحرانی «1»، مدینة المعاجز،/ 224؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 457- 460
قال: فنظر الحسین علیه السّلام یمینا و شمالا، فلم یر له «2» ناصرا، و لا معینا، «3» فجعل ینادی «3»:
وا غربتاه! وا عطشاه! «2» وا قلّة ناصراه! أما من معین یعیننا؟ أما من ناصر ینصرنا؟
«4» أما من مجیر یجیرنا؟ أما من محام یحامی عن حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؟ «4»
قال: فخرج من الخیمة غلامان کأنّهما القمران، أحدهما أحمد، و الآخر القاسم ابنا الحسن بن علیّ علیهما السّلام، و هما یقولان: لبّیک! لبّیک یا سیّدنا! ها نحن بین یدیک، مرنا بأمرک صلوات اللّه علیک. فقال لهما: «5» احملا، فحامیا عن حرم جدّکما، ما أبقی الدّهر غیرکما، بارک اللّه فیکما «5». فبرز القاسم «6» و له من العمر أربعة عشر سنة، و حمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل سبعین فارسا، و کمن له ملعون، فضربه علی أمّ رأسه، ففجر هامته، و خرّ صریعا یخور بدمه، فانکبّ علی وجهه، و هو ینادی: یا عمّاه! أدرکنی.
فوثب الحسین علیه السّلام، ففرّقهم عنه، و وقف علیه، و هو یضرب الأرض برجلیه حتّی قضی نحبه، فنزل إلیه الحسین علیه السّلام، و حمله علی ظهر جواده، و هو یقول: اللّهمّ إنّک تعلم أنّهم دعونا لینصرونا، فخذلونا، و أعانوا علینا أعداءنا، اللّهمّ احبس عنهم قطر السّماء، و احرمهم برکاتک، اللّهمّ فرّقهم شعبا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض عنهم أبدا. اللّهمّ إن کنت حبست عنّا النّصر فی دار الدّنیا فاجعل ذلک لنا فی الآخرة، و انتقم لنا من القوم
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی مدینة المعاجز عن الفخری].
(2)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(3- 3) [الدّمعة السّاکبة: «ثمّ نادی»].
(4- 4) [الدّمعة السّاکبة: «أما من خائف من عذاب اللّه فیذّب عنّا؟»].
(5- 5) [الدّمعة السّاکبة: «یعزّ علی عمّکما أن یقول لکما اخرجا و حامیا عن حرم جدّکما»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة، 4/ 315].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 152
الظّالمین. ثمّ نظر إلی القاسم، و بکی علیه، و قال: یعزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک. ثمّ قال: هذا یوم قلّ ناصره، و کثر واتره.
ثمّ وضع القاسم مع من قتل من أهل بیته.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 79- 80
روی: أنّ القاسم بن الحسن لمّا رجع إلی عمّه الحسین علیه السّلام من قتال الخوارج، قال:
یا عمّاه! العطش، أدرکنی بشربة من الماء.
فصبّره الحسین علیه السّلام و أعطاه خاتمه، و قال له: حطّه فی فمک، فمصّه. قال القاسم: فلمّا وضعته فی فمی، کأنه عین ماء، فارتویت، و انقلبت إلی المیدان. «1»
__________________________________________________
(1)- پس، قاسم پسر حضرت امام حسن علیه السّلام که چهره مبارکش مانند آفتاب تابان می‌درخشید و هنوز به حدّ بلوغ نرسیده بود، به نزد عم بزرگوار آمد و رخصت جهاد طلبید. حضرت امام شهدا او را دربر کشید و آن‌قدر گریست که نزدیک شد مدهوش شود. هرچند آن امامزاده بزرگوار در طلب رخصت جهاد مبالغه می‌نمود، حضرت مضایقه می‌فرمود؛ تا آن‌که بر پای عم بزرگوار افتاد و چندان بوسید و گریست و استغاثه کرد تا از امام حسین علیه السّلام رخصت حاصل کرد و به میدان درآمد و عرصه قتال را از نور جمال خود روشن کرد، و با آن خردسالی در یک حمله سی و پنج نفر از آن سنگین‌دلان بی‌حیا را به عرصه فنا فرستاد.
راوی گوید که:
من در میان لشکر عمر بودم که دیدم کودکی از لشکر امام حسین علیه السّلام جدا شد و متوجه لشکرگاه گردید، و نور از جبین مبین او می‌تابید، و پیراهنی و ازاری پوشیده بود و دو نعل در پا کشیده بود، و بند نعل راست او گسیخته بود. در آن حال، عمر پسر سعد ازدی گفت: «به خدا سوگند که می‌روم تا او را به قتل آورم.»
گفتم: «سبحان اللّه! آیا دل تو تاب آن دارد که بر او ضربت بزنی؟ به خدا سوگند که اگر بر من تیغی حواله کند، دست نمی‌گشایم به دفع آن، و این گروهی که او را در میان گرفته‌اند او را کافی است.»
پس آن ملعون بدگهر اسب تاخت و ضربتی بر سر آن امامزاده مطهر زد که بر رو درافتاد و فریاد کرد که: «وا عمّاه مرا دریاب!»
ناگاه دیدم که امام حسین علیه السّلام مانند عقاب آمد و صفها را شکافت؛ چون شیر خشمناک بر آن کافران بی‌باک حمله کرد و تیغی حواله عمر قاتل آن امامزاده مظلوم کرد. آن لعین دست پیش آورد، حضرت دست او را جدا کرد. آن ملعون فریاد زد. لشکر اهل نفاق جمع شدند که آن ملعون را از دست حضرت رها کنند.
جنگ درپیوست و آن ملعون کشته شد، و آن طفل معصوم در زیر اسبان مخالفان کوفته شد.
چون حضرت آن کافران را دور کرد، بر سر فرزند برادر گرامی خود آمد. دید که پا بر زمین می‌ساید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 153
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 244- مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 367
و هو یقول [بعد شهادة القاسم]:
غریبون عن أوطانهم و دیارهم تنوح علیهم فی البراری و حوشها
و کیف و لا تبکی العیون لمعشر سیوف الأعادی فی البراری تنوشها
بدور تواری نورها فتغیّرت محاسنها ترب الفلاة نعوشها
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 369- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 461؛ صابری الهمدانی، أدب الحسین علیه السّلام و حماسته،/ 36، 218
فی شهادة القاسم ابن الإمام المظلوم المسموم الحسن المجتبی علیهما السّلام أقول: روی أبو مخنف، عن حمید بن مسلم: أنّ الحسین علیه السّلام بعد قتل أصحابه جعل ینادی: وا غربتاه! وا قلّة ناصراه! أما من معین یعیننا؟ أما من ناصر ینصرنا؟ أما من ذابّ یذبّ عنّا؟ فخرج إلیه غلامان کأنّهما قمران: أحمد و الآخر القاسم بن الحسن علیه السّلام، و هما یقولان: لبّیک لبّیک، مرنا بأمرک صلّی اللّه علیک. فقال لهما: حامیا عن حرم جدّکما رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله [...].
و فی روایة: و لمّا رأی الحسین علیه السّلام أنّ القاسم یرید البراز، قال: یا ولدی! أتمشی برجلک إلی الموت؟ فقال: و کیف یا عمّ و أنت بین الأعداء وحیدا فریدا، لم تجد ناصرا و لا معینا،
__________________________________________________
- و عزم پرواز اعلا علیین دارد، و جوی اشک حسرت از دیده‌های مبارکش جاری شد و گفت: «به خدا سوگند که بر عم تو گران است که تو او را به یاری خود بطلبی و یاری تو نتواند کرد. خدا دور گرداند از رحمت خود آنها را که تو را به قتل آوردند، و وای بر گروهی که پدر و جد تو خصم ایشان باشند.»
پس، حضرت، آن شهید معصوم را برداشت و سینه‌اش را بر سینه خود گذاشت و پاهای او بر زمین می‌کشید و او را برد تا در میان کشتگان اهل بیت خود انداخت و گفت: «خداوندا! کشندگان ما را بکش، و جمعیت ایشان را پراکنده گردان، و احدی از ایشان را مگذار، و هرگز ایشان را میامرز!»
پس فرمود: «ای پسر عمان من و ای اهل بیت و برادران من! صبر کنید که بعد از این روز، دیگر مذلت و خواری نخواهید دید و به عزت و سعادت ابدی خواهید رسید.»
به روایت حضرت امام زین العابدین علیه السّلام، آن امامزاده شهید، سه نفر از آن کافران عنید را به عذاب شدید فرستاد و زیاده نیز روایت کرده‌اند، و قصه دامادی او در کتب معتبره به نظر فقیر نرسیده است.
مجلسی، جلاء العیون،/ 675- 676
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 154
روحی لروحک الفداء، و نفسی لنفسک الوقاء. ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام شقّ أزیاق القاسم، و قطع عمامته نصفین، و أدلاهما علی وجهه، ثمّ ألبسه ثیابه علی صورة الکفن، و شدّ سیفه بوسط القاسم، و أرسله إلی البراز، فحمل علی القوم، فقتل منهم ستّین رجلا و سار القاسم إلی الحسین علیه السّلام و قال: یا عمّاه! العطش، العطش. أدرکنی بشربة من الماء.
فصبّره الحسین علیه السّلام، و أعطاه خاتمه، و قال: ضعه فی فمک، فمصّه. قال القاسم: فلمّا وضعته فی فمّی کأنّه عین ماء فارتویت [...]
و فی روایة اخری: أنّه حمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم مأتی فارس، قال مسلم الخولانیّ: و کان إلی جانبی رجل من أهل الشّام، فقال: و اللّه لا فاتنی هذا الغلام، فإنّی أراه قد زاد فی تمرّده. فقلت له: یا ویلک! أما تحفظ قرابته من رسول اللّه‌صلّی اللّه علیه و اله؟ فلم یعبأ بکلامی دون أن هجم علیه و هو مولّ، و ضربه علی رأسه، فجدله صریعا، فصاح: یا عمّاه! أدرکنی. فحمل الحسین علیه السّلام علی الرّجل، و ضربه ضربة قطع بها نصف رأسه، فصاح الرّجل: الغوث الغوث. فحمل عمر بن سعد بجمیع الجیش حتّی داسوا القاسم بحوافر الخیل، قال: و حمل الحسین علیه السّلام حتّی فرغ الخیل عنه، ثمّ وقف به و قال: یعزّ علی عمّک مصرعک هذا، لعن اللّه قاتلک، و کفی باختصامه لجدّک محمّد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
و فی خبر آخر: إنّ القاسم جعل همّته علی حامل اللّواء و أراد قتله، فأحاطوا به بالنّبل، فوقع علی الأرض، فضربه شیبة بن سعد الشّامیّ بالرّمح علی ظهره، أخرجه من صدره، فوقع یخور بدمه، و نادی: یا عمّ! أدرکنی.
فجاء الحسین علیه السّلام و قتل قاتله. و فی روایة: فانجلت الغبرة، فرأیت الحسین قائما علی رأس الغلام و هو یفحص رجله و الحسین یبکی و یقول: اللّهمّ أنت تعلم أنّهم دعونا لینصرونا، فخذلونا و أعانوا علینا، اللّهمّ احبس عنهم قطر السّماء، و احرمهم برکاتک، و متّعهم إلی حین، اللّهمّ فرّقهم شعبا و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض عنهم الولاة أبدا، اللّهمّ إن کنت حبست عنّا النّصر، فاجعله لنا ذخرا عندک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 155
ثمّ نظر إلی الغلام، و بکی، و قال: بعدا لقوم قتلوک، و من خصمهم یوم القیامة جدّک و أبوک. ثمّ قال: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک، و اللّه هذا یوم کثیر واتره، و قلّ ناصره. ثمّ حمله علی صدره و ألقاه بین القتلی من أهل بیته.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304، 305
المقام الأوّل فی تأیید و تسدید ما روینا فی هذا المجلس من أنّ الإمام المظلوم علیه السّلام زوّج القاسم بنته المسماّة بزبیدة، و هی الّتی ولدتها شاه زنان بنت الملک یزدجرد من الملوک الکسرویّة، و کانت شاه زنان خالة سیّد السّاجدین علیه السّلام، و قد تزوّج بها سیّد الشّهداء علیه السّلام بعد وفاة أمّ سیّد السّاجدین، و یحتمل أن یکون اسم هذه الامرأة شهربانو، و اسم امّ سیّد السّاجدین شاه زنان، و کیف کان.
فنقول إنّ قضیّة تزویج القاسم و قضیّة وقوع الزّفاف فی کربلاء، و هکذا جملة من القضایا الّتی تذکر فی بعض مجالس هذا الکتاب و ذلک کالقضیّة المتضمّنة لدفن رأس القاسم فی قریة من قری الشّمرانات، و القضیّة المتضمّنة للوقایع الواقعة لولد القاسم المسمّی بالقاسم الثّانی، و المشتهر عند عوام النّاس بشهزاده قاسم، و ذلک کواقعة خروجه [علی] بنی أمیّة، و فوزه بالشّهادة، و کون مدفنه عند مدفن رأس أبیه القاسم ابن الإمام الحسن المجتبی علیه السّلام، إنّما تؤیّد و تسدّد، و تستحکم بامور، فمنها: إنّ تلک القضایا من الامور المتسامعة المتضافرة عند أهالی تلک القری من قری الشّمرانات یرویها الخلف عن السّلف فی کلّ عصر من الأعصار، و فی کلّ قرن من القرون روایة علی نمط التّسامع، و التّضافر بحیث یفید العلم و الیقین بالنّسبة إلی المطلب، حتّی أنّ أهل القریة الّتی فیها المقبرة الشّریفة و القبّة المبارکة لهذین السّیّدین الطّیّبین، الطّاهرین الشّهیدین، یفتخرون فی کلّ عصر من الأعصار، و یباهون فی کلّ قرن من القرون بأنّ آباءهم الأوّلین و أسلافهم الأقدمین قد نصروا شهزاده قاسم، و بذلوا مهجهم دونه فی حروبه، و مقاتلاته مع بنی أمیّه (لعنهم اللّه) و یعدون ذلک فی أنسابهم، و أحسابهم شرفا عظیما، و مفخرا کبیرا، و یعیبون أهالی جملة من القری فی الشّمرانات، و یذمّونهم بتخلّف آبائهم الأوّلین و أسلافهم الأقدمین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 156
عن نصرة شهزاده قاسم و بحضورهم فی عسکر بنی أمیّة، فأهالی تلک القری بین ساکتین فی هذا المقام بقبولهم تطرق العار و الخجالة علیهم، و بین المنکرین عدم نصرة أسلافهم له، و لیس فیهم من ینکر أصل تلک الوقایع، و ینفی تلک القضایا.
و منها: أنّه لمّا قتل شهزاده قاسم و أرادوا «1» دفنه فی موضع شهادته أو موضع آخر وجدت صیحة عالیة من جانب مدفن رأس القاسم مشتملة علی مقالة: ادفنوا الطّیّب الطّاهر عند الطّیّب الطّاهر، و ذلک أیضا من الامور المتسامعة المتضافرة عند أهل تلک القریة، بل عند أهالی تلک القری، یرویه الخلف عن السّلف فی کلّ عصر و قرن.
و منها: وجود الآثار الظّاهرة و الأمارات الواضحة، و العلامات السّاطعة، و الشّواهد اللّامعة، و ذلک مثل ظهور خوارق العادات، و قضاء الحوائج عند تلک المقبرة الشّریفة، ثمّ إن شئت البیان فی معرفة تلک المقبرة فاعلم أنّها واقعة فی قریة مسماة بدربند العلیا، و هی السّمت الشّمالی من الطّهران و بعدها من الطّهران بما یقرب من مسافة فرسخین و الحجرة الّتی قد وضع الرأس الشّریف فیها، أی من حجرات دار تلک الامرأة الصّالحة الأنصاریّة، قد صارت ببرکات الرّأس الأطهر الأنور منبع ماء و تلک الحجرة فی السّمت الشّرقی من المقبرة المطهّرة و المسافة بینهما بما یقرب من مسافة ألف قدم، و یکون دائما فی ذلک المنبع حیتان صغار فی غایة الکثرة، و لا یخرج منها واحد إلی خارج منبع الماء، و لا یصید النّاس شیئا من تلک الحیتان احتراما و تعظیما لذلک المکان الشّریف.
و أمّا مصرع القاسم الثّانی المشتهر بشهزاده قاسم و موضع شهادته، فکان فی قریة مسمّاة بدربند السّفلی، و یقال لها دز آشوب، و ذلک هو المشهور عند النّاس، لعلّ تسمیتها بذلک لأجل وقوع القتال و المعرکة فیها، و المسافة بینها و بین المقبرة المبارکة بمقدار نصف فرسخ. ثمّ إنّ سبب دفن جسد القاسم الثّانی عند مدفن رأس أبیه دون مصرعه، و مشهده، هو ما أشرنا إلیه. و قد وضع من قدیم الزّمان إلی الآن مدفن رأس القاسم و مدفن جسد ولده صندوق واحد، کما فی سائر المشاهد المقدّسة، و الضّرائح المطهّرة. و بالجملة فإنّ
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أراد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 157
تلک المقبرة الشّریفة مطاف و مزار الشّیعة من قدیم الزّمان إلی الآن، أی بذلک الوصف و بذلک العنوان بمعنی أنّها مدفن رأس القاسم بن الحسن المجتبی، و مدفن جسد ولده.
فهذا النّمط من التّسامع و التّضافر و السّیرة المستمرّة، ممّا لا یحتاج إلی إقامة بیّنة و شواهد آخر علی طبقه.
و أمّا مقبرة زوجة القاسم، أی بنت سیّد الشّهداء روحی له الفداء، و هی المسماّة عند النّاس بزبیدة خاتون، فهی واقعة فی محلّة من محلّات الرّیّ، و المسافة بینها و بین مقبرة السّیّد الأجل عبد العظیم الحسنیّ المشتهر عند الناس بشهزاده عبد العظیم بما یقرب من ثلاث فراسخ.
و قد حدّثنی جمع کثیر بوجود إمارات، و شواهد کثیرة دالّة علی صدق تلک القضیّة، أی علی کون قبر بنت سیّد الشّهداء، أی زوجة القاسم فی ذلک المکان، و قد صرف و أنفق فی هذه الأزمنة واحد من التّجار الأخیار أموالا کثیرة فی تعمیر تلک المقبرة الشّریفة، و ما یتعلّق بها من القبّة، و الحجرات، و الصّحن نحو ذلک.
(المقام الثّانی) فی الإشارة إلی جملة من الأمور المهمّة، فاعلم أوّلا أنّ فی المقام سؤالا و هو إنّ بعض القضایا الآتیة فی شأن رأس القاسم قد تضمّن أنّ الکفّار قد لعبوا به لعبة الصّولجان فی میدان الرّیّ و کانوا یضربونه طول النّهار بالعصی القویمة، و الحدید، و نحو ذلک مدّة أسبوع مع أنّ الرّأس الشّریف روحی له الفداء لم تتفرّق أعضائه، و لم یتقطّع أجزاؤه، و إنّ رأس ولد تلک الامرأة الصّالحة من الأنصار قد تقطّعت أعضائه، و تفرّقت أجزاؤه فی مدّة سریعة حین أن فعلوا به ما کانوا یفعلون برأس القاسم فکیف بذا، فما الفارق بین الرّأسین بالنّسبة إلی هذا المقام هذا. و لا یخفی علیک انّا قد أجبنا عن هذا السّؤال و أزلنا ذلک الاشکال و الاستغراب و الاستبعاد، و هکذا ما یضاهیه فی مواضع عدیدة من هذا الکتاب، و إن أردت الإشارة هاهنا أیضا إلی حاصل ما ذکرنا هناک، فاعلم: أنّ أبدان أصحاب الولایة المطلقة، و أجسادهم من محمّد صلّی اللّه علیه و اله و آله المعصومین، و هکذا أبدان و أجساد من یتلوهم من العترة الهاشمیّة المحمّدیّة، و المستشهدین بین یدی الإمام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 158
علیه السّلام، لا یقاس بها أبدان سایر النّاس و أجسادهم، و قد أقمنا علی ذلک المطلب براهین ساطعة، و أدلّة قاطعة، و أوضحناه فی غایة الإیضاح بالأمثلة و الشّواهد اللّامعة، فنذکر هاهنا أیضا ما یکون من قبیل الأمثلة و الشّواهد.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 310- 311
ثمّ برز القاسم بن الحسن المجتبی، و هو شابّ، و حمل علی القوم، و لم یزل یقتل منهم حتّی قتل منهم ستّین رجلا، فضربه رجل علی هامته، فصرع إلی الأرض و هو یقول:
«یا عمّاه أدرکنی». فحمل علیهم الإمام، و فرّق القوم عنه، فقتل قاتل القاسم رضی اللّه عنه، فبکی الإمام و قال: «اللّهمّ أنت تعلم أنّهم دعونا لینصرونا، فخذلونا و أعانوا علینا. اللّهمّ احبس عنهم قطر السّماء و احرمهم برکاتک، اللّهمّ لا ترض [الولاة] عنهم أبدا، اللّهمّ إنّک إن کنت حبست عنّا النّصر فی الدّنیا فاجعله لنا ذخرا فی الآخرة، و انتقم لنا من القوم الظّالمین». [عن أبی مخنف] «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 77
__________________________________________________
(1)- نخستین، قاسم بن حسن آهنگ مبارزت کرد و سلاح جنگ بر تن راست کرد و شاکی السلاح به حضرت امام علیه السّلام آمد و هنوز کودکی مراهق (1) بود. حسین علیه السّلام چون چشمش بر آن کودک نورس افتاد که جان گرامی از برای نثار عم بزرگوار بر کف نهاده و آهنگ کارزار فرموده است، بی‌توانی پیش شد و دست مبارک را در گردن قاسم حمایل کرد و هردو تن چندان بگریستند که از پای درافتادند و از هوش بیگانه شدند. چون به خویشتن آمدند، قاسم آغاز سخن کرد و به زبان ضراعت اجازه مبارزت طلب نمود و حسین علیه السّلام ابا فرمود، و آن جوان نورس چندان بگریست و دست و پای امام را بوسه زد که آن حضرت ساکت شد. پس آن شبل (2) شیر پروردگار و شیر بیشه کارزار همچنین سیلاب اشک از چهره‌اش سیلان داشت و چون فلقه قمر (3) به میدان آمد و این شعر بگفت:
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیّ المصطفی و المؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سقوا صوب المزن (4)
و با شمشیری برنده‌تر از دندان شیر و چهره‌ای تابنده‌تر از بدر منیر، اسب برانگیخت و تیغ بیاهیخت و به میدان آمد و مبارز طلب کرد.
در شرح شافیه مسطور است که: مردی را که با هزار مرد برابر می‌دانستند، به قصد قاسم تاختن کرد و قاسم چون صرصر عاصف و برق خاطف بر او حمله افکند و او را به زخم تیغ از اسب درانداخت. آن‌گاه چون خورشید درخشان که روی در ظلمت شب کند، خود را در میان انبوه مرد و ظلمت گرد درافکند و با خردسالی و کم‌روزگاری سی و پنج تن و به روایتی هفتاد تن از آن عتات طغات (5) را از جلباب حیات عریان ساخت (6).-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 159
__________________________________________________
- حمید بن مسلم حدیث می‌کند که: در لشکر ابن سعد بودم، ناگاه اندک سال جوانی را نگریستم که پیراهنی و ازاری دربر داشت و بند نعلی که در پای چپ داشت، گسیخته بود. عمر بن سعد بن عروة بن نفیل الازدی گفت: «سوگند به خدای بر این کودک حمله می‌افکنم و او را دفع می‌کنم.»
گفتم: «این چیست که می‌گویی؟ اگر این جوان شمشیر بر من فرود آرد، دست به سوی او نمی‌گشایم.
وانگهی این جماعت که او را دایره‌وار در پره افکنده‌اند، کفایت امر او را خواهند کرد. تو را چه افتاده است که ساحت خود را با خون چنین کس آلایش دهی؟»
گفت: «سوگند به خدای که از این اندیشه بازنگردم!»
و اسب برانگیخت و روی بازپس نیاورد تا فرصتی به دست کرده، به ضرب تیغ فرق قاسم را بشکافت و او از روی اسب بر زمین درافتاد و فریاد برداشت که: «یا عمّاه.»
چون بانگ استغاثه او گوشزد حسین علیه السّلام شد، چون عقابی که از فراز به فرود شود، اسب برجهاند و تاختن کرد و حمله گران افکند. لشکر که در گرد قاسم انجمن بودند، بپراکند و از گرد راه به قصد عمر ازدی که قاتل قاسم بود، تیغ براند. عمر وقایه (7) تن را دست فرا تیغ داد و دستش از مرفق (8) به زخم تیغ برفت.
پس از فزع صیحه عظیم بزد. لشکر هم پشت شدند (9) و حمله دردادند. مگر عمر را از چنگ حسین برهانند. در تکتاز سواران بدن قاسم در زیر سم ستور هموار شد. گاهی که حسین از حملات متواتر لشکر را بپراکند و غبار بنشست و هوای معرکه اندک صافی گشت، حسین علیه السّلام بیامد و بر سر قاسم بایستاد. هنوز در غمره سکرات (10) با پاهای مبارک زمین را فحص می‌کرد و فرسایش می‌داد.
فقال الحسین: و اللّه یعزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا یعینک أو یعینک فلا یغنی عنک.
فرمود: «سوگند به خدای، دشوار می‌آید بر عم تو که او را دعوت کنی و اجابت نتواند و اگر اجابت کند، اعانت نتواند و اگر اعانت کند، تو را سودی نبخشد.»
بعدا لقوم قتلوک.
«خداوند دور کناد، جماعتی را که کشتند تورا.»
آن‌گاه قاسم را از خاک برگرفت و به سینه خود برچسبانید و به سوی سراپرده روان گشت و پاهای قاسم زمین را خراش می‌داد. او را بیاورد و در میان شهدای اهل بیت جا داد.
فقال: اللّهمّ! إنّک تعلم أنّهم دعونا لینصرونا، فخذلونا و أعانوا علینا أعدائنا. اللّهمّ! أحصهم عددا و اقتلهم بددا و لا تغادر منهم أحدا و لا تغفر لهم أبدا.
آن‌گاه عرض کرد: «ای خداوند قاهر غالب! تو آگاهی که این جماعت مرا دعوت کردند که پشتیبان من باشند و مرا نصرت کنند. اکنون مرا دست بازداشتند و خوار بگذاشتند و با دشمن من یار شدند و یاوری کردند. ای خداوند داور و دادخواه! این جماعت را نابود ساز و همگان را هلاک کن و پراکنده فرما و یک تن از ایشان را شربت معیشت منوشان و یک تن از ایشان را جلباب مغفرت مپوشان.»
آن‌گاه فرمود:
صبرا یا بنی عمومتی! صبرا یا أهل بیتی! لا رأیتم هوانا بعد ذلک الیوم أبدا.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 160
__________________________________________________
- فرمود: «ای عم‌زادگان و خویشاوندان من! خوی به صبر و شکیبایی کنید. و ای اهل بیت من! پای اصطبار (11) استوار دارید و بدانید که بعد از امروز، خواری و خذلان را دیدار نخواهید کرد.»
آن‌گاه گفت:
اللّهمّ! إن کنت حبست عنّا النّصر فی دار الدّنیا، فاجعل ذلک ذخرا لنا فی الآخرة و انتقم لنا من القوم الظالمین.
عرض کرد: «ای پروردگار من! اگر در این جهان نصرت و غلبه بهره و نصیبه ما نیست، پاداش این خواری و سوگواری را که امروز معاینه کردیم، از بهر فردای ما ذخیره و گنجینه فرما و داد از این قوم بیدادگر بستان.»
(1). مراهق: نزدیک به سن بلوغ.
(2). شبل: شیربچه.
(3). فلقه قمر: پاره ماه.
(4). اگر مرا نمی‌شناسید، پسر امام حسن نوه پیغمبر برگزیده و امینم. این حسین است که مانند اسیر گروگانی در دست مردمی که باران رحمت بر آنها نبارد، گرفتار است.
(5). عتات، (جمع عاتی): ستمگران. طغات، (جمع طاغی): سرکشان.
(6). کنایه از کشتن است.
(7). وقایه: نگهدارنده از آفت، چون سپر و مانند آن.
(8). مرفق: بند وسط دست.
(9). هم‌پشت شدن: تشریک مساعی نمودن.
(10). غمرة: شدت و سختی. سکرات جمع سکرة (مانند طلحة): بیهوشی.
(11). اصطبار: شکیبایی، بردباری.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 326- 329
و نیز به ما رسیده است که: قاسم بن حسن علیهما السّلام چون لختی با لشکر ابن سعد رزم داد، بازآمد.
فقال: یا عمّاه! ألعطش. أدرکنی بشربة من المآء.
از عطش بنالید و از عم شربتی آب طلب نمود. آن حضرت او را صبر (1) فرمود، و خاتم خویش را به او عطا کرد و فرمان داد که در دهان گذارد و به مکیدن سوت عطش را بشکند.
از قاسم روایت کرده‌اند که فرمود: «چون در دهان گذاشتم گویا چشمه آب بود. پس سیراب شدم و دیگرباره به سوی میدان تاختن کردم.»
(1). امر به صبر نمود.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 4/ 17
حضرت قاسم که هنوز به روایت شیخ مفید در ارشاد و بحار مکلف به جهاد نشده بود، ولیکن از بسیاری معرفت او به حق امام و فضیلت شهادت در راه خدا از آن جایی که واقعه کربلا بعض تکالیف خاصه دارد، چنان‌چه در جهاد جواهر به آن تصریح فرموده، چون بی‌کسی عم خود و احاطه دشمنان را به او مشاهده نمود، قدم در میدان مبارزت نهاد:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 161
__________________________________________________
- «فلمّا نظر الحسین علیه السّلام إلیه قد برز اعتنقه و جعلا یبکیان حتّی غشی علیهما»؛ یعنی: چون نظر امام حسین علیه السّلام بر قاسم افتاد که عازم میدان قتال است، او را در بغل کشید و هردو شروع به گریه نمودند و آن قدر گریستند که هردو بزرگوار غش کردند. پس قاسم اذن جهاد از عم خود درخواست نمود و آن حضرت از آن ابا داشت و اذن نمی‌داد. قاسم دست و پای عم خود را می‌بوسید و الحاح می‌نمود.
پس التماس کرد تا آن‌که اذن گرفت؛ «فخرج و دموعه تسیل علی خدیه»؛ مخفی مباد که گریه قاسم در این حال که اذن گرفت و میدان می‌رفت، از خوف کشته شدن نبود؛ زیرا که کمال اشتیاق به ملاقات جد و جده و پدر داشت.
الغرض، قاسم روانه میدان شد و رجز می‌خواند.
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سقوا صوب المزن
و صورت او مثل ماه بود. پس قتال شدیدی کرد- تا آن‌که به روایت بحار الانوار با آن کودکی، سی و پنج نفر را به درک فرستاد-. حمید بن مسلم گفت: در لشکر عمر بن سعد بودم و نظر می‌کردم به آن غلام که دیدم، پوشیده است ازار و پیراهنی و بند یکی از دو نعل او پاره شده بود. پس عمر بن سعد ازدی گفت:
«و اللّه لأشدّنّ علیه.»
گفتم: «سبحان اللّه! چه می‌خواهی از او؟ به خدا قسم که اگر بزند مرا به شمشیرش، دست به سوی او نگشایم. کفایت می‌کند او را این جماعت که دور او را دارند.»
گفت: «به خدا قسم که بر او حمله می‌آورم.»
پس تاخت و برنگشت تا آن‌که فرق مقدس او را شکافت و قاسم از اسب درغلتید و فریاد می‌کرد:
«یا عماه!» پس حسین مثل باز شکاری صفوف را شکافت. مثل شیر خشمناک حمله کرد تا رسانید خود را به قاتل قاسم، عمر بن سعد ازدی و شمشیری بر او زد و او دست خود را سپر قرار داد. پس دست او از مرفق جدا شد و صیحه کشید. پس لشکر کوفه هجوم آوردند که او را نجات دهند. آن ملعون در زیر سم اسبان پایمال شد و جماعتی گفته‌اند که حضرت قاسم پایمال شد «و العلم عند اللّه»؛
چون حسین بر سر قاسم آمد، دید که از شدت درد پا بر زمین می‌زند. پس حسین علیه السّلام فرمود: «یعزّ و اللّه علی عمک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا یعینک فلا یغنی عنک بعدا لقوم قتلوک.» پس قاسم را به سینه خود گرفت و دو پای قاسم به زمین کشیده می‌شد؛ «و قد وضع صدره علی صدره»؛ و حال آن‌که سینه او بر سینه امام بود و او را در میان کشتگان اهل بیت خود گذاشت و نفرین کرد بر دشمنان و فرمود:
«اللّهمّ أحصهم عددا و اقتلهم بددا و لا تغادر منهم أحدا و لا تغفر لهم أبدا.»
پس فرمود: «صبرا یا بنی عمومتی صبرا یا اهل بیتی لا رأیتم هوانا بعد ذلک الیوم أبدا»؛ یعنی: «صبر کنید ای پسران اعمام من! صبر کنید ای اهل بیت من که بعد از امروز، هرگز خواری نخواهید دید.»
و در کتاب مدینة المعاجز روایت کرده است که قاسم برگردید به خدمت عم خود و از تشنگی شکایت کرد. آن حضرت انگشتر خود را در دهان قاسم نهاد. گویا چشمه آبی جاری شد از آن و قاسم شاداب شد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 162
(فائدة) قتل فی الّطفّ تسعة نفر و أمّهاتهم فی الخیم واقفات تنظرن إلیهم و هم [...] و القاسم بن الحسن علیه السّلام فإنّ أمّه رملة واقفة تنظر إلیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 130- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
(فائدة): مشی الحسین علیه السّلام یوم الطّفّ إلی سبعة نفر من أحبّته و أنصاره بعدما قتلوا و هم: [...] و القاسم بن الحسن علیه السّلام: فإنّه لمّا قتل مشی إلیه و وقف علیه، و قال: بعدا لقوم قتلوک.
السّماوی، إبصار العین،/ 132- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415
(و خرج) القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام و أمّه أمّ ولد، و هو غلام لم یبلغ الحلم. فلمّا نظر الحسین علیه السّلام إلیه قد برز، اعتنقه، و جعلا یبکیان «1»، ثمّ استأذن عمّه فی المبارزة، فأبی أن یأذن له، فلم یزل الغلام یقبّل یدیه و رجلیه حتّی أذن له «2» و دموعه تسیل علی خدّیه و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیّ المصطفی و المؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین اناس لا سقوا صوب المزن
فقاتل قتالا شدیدا حتّی قتل علی صغر سنّه ثلاثة منهم، «3» و قیل أکثر «3». (قال) حمید ابن مسلم: خرج علینا غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، و فی یده سیف، و علیه قمیص و ازار
__________________________________________________
- و به میدان برگردید.
بدان که حکایت عروسی که در منتخب طریحی است مرسلا، و در مدینة المعاجز از آن نقل شده، اصلی ندارد و یقینا دروغ است و فاطمه بنت مولینا الحسین زوجه حسن مثنی بود و شوهر او در واقعه کربلا با او بود و زخم بسیار برداشت و اسماء بن خارجه او را به کوفه برد و مداوا کرد و چون صحیح شد، به مدینه روانه نمود و وحی کودک با آن‌که در نزد اهل کتاب نیز ضعیف است و آن را موضوع می‌دانند و قرائن بسیار بر ضعف آن در کتاب انیس الاعلام فی نصرة دین الاسلام آورده، معذلک ممکن است مراد او دامادی وهب بن عبد اللّه کلبی باشد که به عزا مبدل شد؛ «و العلم عند اللّه تعالی».
بیرجندی، کبریت احمر،/ 307- 309
(1)- [أضاف فی اللّواعج: «حتّی غشی علیهما»].
(2)- [زاد فی اللّواعج: «فخرج»].
(3- 3) [لم یرد فی اللّواعج].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 163
و نعلان قد انقطع شسع إحداهما «1»، ما أنسی انّها کانت الیسری، فقال لی عمرو بن سعد ابن نفیل الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه. فقلت: سبحان اللّه، و ما ترید بذلک، و اللّه لو ضربنی، ما بسطت إلیه یدی، دعه یکفکه هؤلاء الّذین تراهم قد احتوشوه. فقال: و اللّه لأشدّنّ علیه. فشدّ علیه، فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف، ففلقه، و وقع الغلام إلی الأرض لوجهه و نادی: یا عمّاه! فجلّی الحسین علیه السّلام کما یجلی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث أغضب، فضرب عمرو بن سعد بن نفیل بالسّیف، فاتّقاها بالسّاعد، فقطعها من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعها أهل العسکر، ثمّ تنحّی عنه الحسین علیه السّلام، و حمل أهل الکوفة لیستنقذوه، فوطئت الخیل عمرا بأرجلها حتّی مات، و انجلت الغبرة، فإذا بالحسین علیه السّلام قائم علی رأس الغلام و هو یفحص برجلیه و الحسین یقول: بعدا لقوم قتلوک، و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک و أبوک. ثمّ قال علیه السّلام: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجبیک فلا ینفعک! صوت و اللّه کثر واتره و قلّ ناصره. ثمّ حمله، و وضع صدره علی صدره و کأنّی أنظر إلی رجلی الغلام یخطّان الأرض، فجاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ و القتلی من أهل بیته. «2» فسألت عنه، فقیل لی: هو القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام. و صاح الحسین علیه السّلام فی تلک الحال: صبرا یا بنی عمومتی، صبرا یا أهل بیتی، فو اللّه لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا. «3»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 174- 176
و فی جلاء العیون: إنّ القاسم رضّت أعضاؤه تحت حوافر الخیول.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 460
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أحدهما»].
(2)- [أضاف فی اللّواعج: «ثمّ قال: اللّهمّ أحصهم عددا و أقتلهم بددا و لا تغادر منهم أحدا»].
(3)- در میان آنان، فرزند امام مجتبی، قاسم بن الحسن بود که بیش از سیزده بهار از عمر شریفش نمی‌گذشت. امام از اجازه دادن به وی امتناع می‌ورزیدند، اما او آنقدر پافشاری کرد تا حضرتش اجازه فرمودند. قاسم شاد و خرسند به میدان شتافت و با اینکه کودکی خردسال بود، سه تن از آنان را به قتل رساند و خود نیز به شهادت نائل آمد.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 238
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 164
و خرج من بعده [أبو بکر بن الحسن علیه السّلام] أخوه لامّه و أبیه القاسم- و هو غلام لم یبلغ الحلم- فلمّا نظر إلیه الحسین علیه السّلام اعتنقه، و بکی، ثمّ أذن له، فبرز کأنّ وجهه شقّة قمر، و بیده السّیف، و علیه قمیص و أزار، و فی رجلیه نعلان، فمشی یضرب بسیفه، فانقطع شسع نعله الیسری، و أنف ابن النّبیّ الأعظم صلّی اللّه علیه و اله و سلم أن یحتفی فی المیدان، فوقف یشدّ شسع نعله، و هو لا یزن الحرب إلّا بمثله غیر مکترث بالجمع، و لا مبال بالألوف.
و بینا هو علی هذا إذ شدّ علیه عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ، فقال له حمید بن مسلم: و ما ترید من هذا الغلام؟ یکفیک هؤلاء الّذین تراهم احتوشوه. فقال: و اللّه لأشدّنّ علیه، فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف، فوقع الغلام لوجهه، فقال: یا عمّاه!
فأتاه الحسین کاللّیث الغضبان، فضرب عمرا «1» بالسّیف، فاتّقاه بالسّاعد، فأطنّها من المرفق، فصاح صیحة عظیمة سمعها العسکر، فحملت خیل ابن سعد لتستنقذه، فاستقبلته بصدرها، و وطأته بحوافرها، فمات.
و انجلت الغبرة و إذا الحسین قائم علی رأس الغلام، و هو یفحص برجلیه، و الحسین یقول: «بعدا لقوم قتلوک خصمهم یوم القیامة جدّک».
ثمّ قال: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک ثمّ لا ینفعک! صوت و اللّه کثر واتره، و قلّ ناصره.
ثمّ احتمله، و کان صدره علی صدر الحسین علیه السّلام، و رجلاه یخطّان فی الأرض، فألقاه مع علیّ الأکبر و قتلی حوله من أهل بیته، و رفع طرفه إلی السّماء و قال: اللّهمّ أحصهم عددا، و لا تغادر منهم أحدا، و لا تغفر لهم أبدا، صبرا یا بنی عمومتی، صبرا یا أهل بیتی، لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 330- 331
قالوا: و ما زال آل أبی طالب یتسابقون إلی القتال حتّی انتهت النّوبة إلی القاسم ودیعة
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمروا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 165
الحسن بن علیّ عند أخیه الحسین علیه السّلام. و هو غلام لم یبلغ الحلم، أمّه أمّ ولد، قیل:
تسمّی (رملة) و هی أمّ أخویه المقتولین یوم الطّفّ: عبد اللّه الأکبر، و عبید اللّه الأصغر المقتول فی حجر عمّه الحسین علیه السّلام بسهم حرملة بن کاهل الأسدیّ.
و قد توفّی أبوه الحسن علیه السّلام، و له من العمر نحو من أربع سنین، فربّاه عمّه الحسین علیه السّلام، فکان له بمنزلة الولد العزیز، و کان یحبّه حبّا شدیدا. و لم یذکر أنّ الحسین عند وداع أحد من أهل بیته غشی علیه من شدّة البکاء، حتّی ولده و فلذة کبده علیّ الأکبر شبیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، فإنّهم قالوا- عند وداعه-: إنّ الحسین أرخی عینیه بالدّموع.
نعم ذکروا: أنّه لمّا خرج القاسم و أقبل إلی عمّه یستأذنه فی القتال، و نظر إلیه الحسین، لم یملک نفسه دون أن تقدّم إلیه، و اعتنقه، و جعلا یبکیان حتّی غشی علیهما.
ثمّ إنّ القاسم استأذن عمّه فی المبارزة، فأبی أن یأذن له، فلم یزل یتوسّل إلیه و یقبّل یدیه و رجلیه حتّی أذن له، فبرز إلی المیدان باکیا و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا نجل الحسن سبط النّبیّ المصطفی و المؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین اناس لا سقوا صوب المزن
فقاتل مقاتلة الشّجعان، و قتل- علی صغره و عطشه- خمسة و ثلاثین رجلا.
قال حمید بن مسلم: «خرج علینا غلام کأنّ وجهه شقّة قمر طالع، و بیده سیف، و علیه قمیص و إزار، و فی رجلیه نعلان انقطع شسع إحداهما «1»، ما أنسی أنّها کانت الیسری، فوقف لیشدّ، فقال عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه.
فقلت: سبحان اللّه، ما ترید بذلک، فو اللّه، لو ضربنی ما بسطتّ له یدی، یکفیک هؤلاء الّذین تراهم قد احتوشوه.
فقال: و اللّه لأشدّنّ علیه. فما ولّی حتّی ضرب رأس الغلام بالسّیف، ففلقه. فوقع الغلام لوجهه و صاح: یا عمّاه.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أحدهما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 166
فأتاه الحسین مسرعا، و انقضّ علیه الحسین، کالصّقر، و تخلّل الصّفوف، ثمّ شدّ شدّة اللّیث إذا أغضب، حتّی إذا وصل إلی عمرو بن سعد الأزدیّ، ضربه بالسّیف، فاتّقاه عمرو بساعده، فأطنّها من المرفق، ثمّ غشی علیه، فصاح صیحة عظیمة سمعها العسکر، فحملت خیل أهل الکوفة لیستنقذوه من الحسین، فاستقبلته بصدورها. و وطأته بحوافرها، فمات- لعنه اللّه.
فانجلت الغبرة، فإذا بالحسین قائم علی رأس الغلام، و هو یفحص برجلیه، و الحسین یقول: «یعزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا یعینک، أو یعینک فلا یغنی عنک، بعدا لقوم قتلوک، هذا یوم کثر واتره و قلّ ناصره».
ثمّ احتمله علی صدره- و کأنّی أنظر إلی رجلی الغلام تخطّان الأرض، فجاء به إلی الخیمة، و ألقاه مع ولده علیّ و القتلی من أهل بیته.
ثمّ رفع الحسین طرفه إلی السّماء، و قال: «اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تغادر منهم أحدا، و لا تغفر لهم أبدا، صبرا یا بنی عمومتی! صبرا یا أهل بیتی! لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 354- 358
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 167

استشهاد عبد اللّه بن الحسن علیهما السّلام‌

قال: فرأی رجل من أهل الکوفة عبد اللّه بن الحسن «1» بن علیّ علی فرس، و کان من أجمل النّاس. قال: لأقتلنّ هذا الفتی. فقیل له: ویحک، ما تصنع بقتله، دعه. قال: فحمل علیه فضربه، فقطع یده، ثمّ ضربه ضربة اخری فقتله، ثمّ قتلوا جمیعا.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 6
و خرج من بعده عبد اللّه بن الحسن «2» بن علیّ بن أبی طالب «3» رضی اللّه عنه، و کأنّ علی وجهه شقّة قمر، و علیه یومئذ قمیص و إزار، و فی یده سیف له حسام «4» قاطع «5»، و هو یرتجز و یقول:
إن تنکرونی «6» فأنا فرع الحسن سبط «7» النّبیّ المصطفی و المؤتمن
هذا حسین کأسیر مرتهن بین اناس لا سقوا صوب المزن
فقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه.
قال: فصاح الحسین: صبرا یا بنیّ! و صبرا یا أهل بیتی! فو اللّه لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 204- 205
و رأی رجل من أهل الشّام عبد اللّه بن حسن بن علیّ، و کان من أجمل النّاس، فقال:
لأقتلنّ هذا الفتی. فقال له رجل: «8» ویحک! ما تصنع به؟ دعه «8». فأبی و حمل علیه، فضربه
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عبد اللّه بن الحسین» و التّصحیح عن العقد الفرید].
(2)- فی النّسخ: الحسین، و التّصحیح من الترجمة الفارسیّة.
(3- 3) لیس فی د.
(4)- لیس فی د.
(5)- من د و بر، و فی الأصل: فاقطع.
(6)- من د، و فی الأصل: ینکرونی، و فی بر بغیر نقط.
(7)- فی النّسخ: صبط.
(8- 8) [جواهر المطالب: «دعه فما تصنع بقتله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 168
بالسّیف، فقتله، فلمّا أصابته الضّربة، قال: یا عمّاه. قال: لبّیک صوتا قلّ ناصره، و کثر واتره. و حمل الحسین علی قاتله، فقطع یده، ثمّ ضربه ضربة أخری، فقتله، ثمّ اقتتلوا. «1»
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 380- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 269؛ القمی، نفس المهموم،/ 360
و قتل معه یومئذ عبد اللّه بن [الحسن] علیه السّلام، لأمّ ولد، و کان الحسین علیه السّلام قد زوّجه ابنته سکینة. فقتل یومئذ قبل أن یبتنی بها.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 180- 181
ثمّ خرج عبد اللّه بن الحسن الّذی ذکرناه أوّلا- فی روایة- و الأصحّ أنّه برز بعد القاسم فی الرّوایة الثّانیة، و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام و لیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره
و قاتل حتّی قتل.
و هاتان الرّوایتان وقع فیهما الشّکّ بالسّابق منهما. [عبد اللّه بن الحسن علیهما السّلام و القاسم بن الحسن علیهما السّلام]
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 28- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 69- 70
ثمّ برز عبد اللّه بن الحسن بن علیّ علیهما السّلام و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا فرع الحسن سبط النبیّ المصطفی المؤتمن
هذا الحسین کالأسیر المرتهن بین اناس لا سقوا صوب المزن
فقتل أربعة عشر رجلا، قتله هانی‌ء بن شبیب الحضرمیّ، فاسودّ وجهه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 69
قال هشام بن محمّد، و قتل عبد اللّه بن الحسین بن علیّ علیه السّلام، أمّه أمّ ولد قتله سعد بن
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نفس المهموم: «أقول: الظّاهر أنّه اشتبه علی ابن عبد ربّه فذکر مکان القاسم بن الحسن عبد اللّه بن الحسن. قال الطّبریّ: و ضارب علیه السّلام الرّجّالة حتّی انکشفوا عنه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 169
عمر بن نفیل. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
ثمّ خرج عبد اللّه بن الحسن- الّذی ذکرناه أوّلا و هو الأصحّ- أنّه برز بعد القاسم و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام و لیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره
فقتل أربعة عشر رجلا، ثمّ قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، فأسودّ وجهه. «2»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 305- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 36؛ البحرانی، العوالم، 17/ 279؛ القمی، نفس المهموم،/ 324
__________________________________________________
(1)- «در تاریخ احمد الأعثم الکوفی مسطور است که بعد از عون بن عبد اللّه بن الجعفر، عبد اللّه بن الحسن رضی اللّه عنه سلاح پوشیده بر اسب نشست. او جوانی بود که در حسن و ملاحت نظیر و عدیل نداشت و چون در میدان آمد، نام خود را گفت، رجزی خواند و بر مخالفان حمله برد. به جنگ مشغول شد و آن ظالمان از خدای تعالی نترسیدند و جوانی چنان را هلاک کردند. امام حسین از مشاهده این حال عظیم پریشان‌خاطر و اندوهگین شد و بر فوت او تأسفها خورد و آواز داد که: «ای عزیزان و پسران عم و اهل بیت من! بر این واقعه که ما را دست داده و بر این بلیه و محنتی که روی نموده [است]، صبر کنید و ناخوشدل مباشید که بعد از این رنج، همه راحت و بعد از این مذلت، همه عزت خواهد بود؛ إن شاء اللّه.»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 161
و پس از آن‌که این دو خواهرزاده آزاده امام حسین علیه السّلام به دار السلام شتافتند، نوبت برادرزادگان عالی مکان رسید. نخست عبد اللّه بن حسن که به وفور حسن و جمال و کثرت و فضل و کمال از اقران و امثال امتیاز داشت، آغاز قتال کرد و به هر حمله یکی را از اهل ضلال به عذاب و نکال گرفتار گردانید و آن ظالمان از خدای نترسیدند و جوانی چنان را شربت شهادت چشانیدند. رباعی:
با چنین سنگ‌دلی‌ها که از آن قوم آمد ز آسمان سنگ نبارید زهی مستنکر
این‌چنین واقعه‌ای حادث و آن‌گاه هنوز چرخ گردان و فلک روشن و خورشید
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 53- 54
(2)- پس عبد اللّه پسر امام حسن علیه السّلام قدم در معرکه نهاد و به تیغ آبدار چهارده نفر از آن کافران غدار را به درک اسفل نار فرستاد و بعد از مقاتله بسیار، هانی بن شیث حضرمی بر آن امام‌زاده عالیمقدار ضربتی زد و شربت شهادت نوشید و به پدر و جد بزرگوار خود ملحق گردید و به روایت امام محمد باقر علیه السّلام حرملة بن کاهل، عبد اللّه را به درجه شهادت رسانید، و شهادت او به روایتی دیگر بعد از این مذکور خواهد شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 676
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 170
ثمّ خرج أخوه عبد اللّه بن الحسن بن علیّ علیه السّلام، فقتل أربعة عشر رجلا، ثمّ قتله هانی‌ء بن شبیب الخضرمیّ، فأسودّ وجهه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 370
ثمّ وثب الحسین علیه السّلام قائما علی قدمیه، و نظر یمینا و شمالا، فلم یر أحدا، فبکی حتّی اخضلّت لحیته بالدّموع، ثمّ نادی: وا جدّاه! وا أباه! وا أخاه! وا عمّاه! وا حمزتاه! وا جعفراه! وا عقیلاه! وا رجلاه! وا قلّة ناصراه، لو کان أحد منهم بالحیاة لم أر لنفسی ما أراه. ثمّ قال: أما من معین یعیننا أهل البیت؟
یقول مصنّف هذا الکتاب، أی کتاب اکسیر العبادات فی أسرار الشّهادات خادم العلوم المشتهر بآقا الدّربندیّ إنّ صاحب هذه النّسخة، أعنی شهاب الدّین العاملی، قد ذکر هاهنا کیفیّة شهادة القاسم ابن الإمام الحسن المجتبی علیه السّلام، و کیفیّة شهادة أخیه، و لکن قد ذکر إنّ اسم أخی القاسم کان علیّا. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 286- 287
«و خرج» عبد اللّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام، و أمّه أمّ ولد، فقاتل حتّی قتل، رماه حرملة بن کاهل بسهم، فقتله.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 176
__________________________________________________
(1)- بعد از وی، عبد اللّه اکبر بن حسن به میدان آمد و او مکنی به ابی بکر بود. این ارجوزه قرائت کرد:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام و لیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره (1)
و حمله افکند و رزمی صعب داد و چهارده تن از فرسان سپاه را به ضرب سیف و سنان تباه ساخت.
ناگاه مردی که او را هانی بن ثبیت حضرمی می‌نامیدند، مغافصتا بر وی بتاخت و او را مقتول ساخت و در زمان از این بزرگ گناه روی او سیاه گشت.
ابو الفرج سند به حضرت باقر علیه السّلام می‌رساند که قاتل عبد اللّه، حرملة بن کاهل اسدی است. و این عبد اللّه ملقب به عبد اللّه اکبر و مکنی به ابو بکر بود و سالیان عمر از قاسم افزون داشت. چه قاسم به اتفاق علمای سیر، حدود تکلیف را مالک و مشرف نبود؛ اگرچه من بنده این خبر را استوار نمی‌دارم، لکن در تقویت خردسالی قاسم می‌نگارم که: در تذکرة الائمه مسطور است که: قاسم در یوم طف نه ساله بود.
در هرحال، عبد اللّه را از قاسم سال عمر افزون بود؛ لکن در مقاتلت اعدا قاسم از عبد اللّه سبقت جست و قبل از او شهید شد. و شرح شهادت عبد اللّه اصغر را هنگام شهادت حسین علیه السّلام مرقوم خواهیم داشت.
(1). اگر نمی‌شناسید، من پسر حیدر و شیر بیشه‌ها (دلاور معرکه‌ها) هستم. بر سر دشمنان مانند تندباد مرگم. شما را به وسیله شمشیر با پیمانه بزرگ می‌پایم (یعنی سخت و بسیار می‌کشم).
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 329- 330
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 171
ثمّ خرج عبد اللّه بن الحسن علیه السّلام و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام و لیث قسوره
فقتل أربعة عشر رجلا، فشدّ علیه هانی‌ء بن شبث، فقتله.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 172

استشهاد عمر بن الحسن علیهما السّلام‌

له ذکر فی:
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 48
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- 113- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 173

استشهاد بشر بن الحسن علیهما السّلام‌

له ذکر فی:
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- 113- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 174

استشهاد أحمد بن الحسن علیهما السّلام (محمّد بن الحسن علیهما السّلام)

و برز من بعده «1» [القاسم علیه السّلام] أخوه أحمد: و له من العمر ستّة عشر سنة، فحمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل «2» ثمانین فارسا، و رجع إلی الحسین «3» علیه السّلام و قد غارت عیناه «4» من شدّة العطش، فنادی «5»: یا عمّاه! هل «6» من شربة ماء أبرّد بها کبدی، و «6» أتقوّی بها علی أعداء اللّه «7» و رسوله صلّی اللّه علیه و اله؟ فقال له الحسین علیه السّلام: یا ابن أخی! «7» اصبر قلیلا حتّی تلقی جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، فیسقیک شربة من الماء لا تظمأ بعدها أبدا. فرجع الغلام إلی القوم، فحمل علیهم و أنشأ یقول:
اصبر قلیلا فالمنی بعد العطش فإنّ روحی فی الجهاد تنکمش
لا أرهب الموت إذ الموت وحش و لم أکن عند اللّقاء ذا رعش
قال: ثمّ حمل علی القوم، «8» فقتل منهم خمسین فارسا، و هو یرتجز و «8» یقول:
إلیکم من بنی المختار ضربا یشیب لهوله «9» رأس الرّضیع
یبید معاشر الکفّار جمعا بکلّ مهنّد عضب قطیع
ثمّ حمل علی القوم، فقتل منهم ستّین فارسا، ثمّ قتل رحمه اللّه. «10»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 80- 81- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 318
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «بعد القاسم»].
(2)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «من القوم»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «عمّه الحسین»].
(4)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «فی أمّ رأسه»].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «و هو ینادی»].
(6- 6) [الدّمعة السّاکبة: «شربة من الماء»].
(7- 7) [الدّمعة السّاکبة: «فقال الحسین»].
(8- 8) [الدّمعة السّاکبة: «فی أثر شعره و أنشد بهذه الأبیات»].
(9)- [الدّمعة السّاکبة: «لوقعة»].
(10)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «و فی بعض الرّوایات: قتله هانی‌ء بن شبیب الحضرمیّ، فأسودّ وجهه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 175
ثمّ برز أخوه محمّد بن الحسن علیه السّلام و له من العمر ستّ عشرة سنة.
فی مقتل أبی مخنف: حمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل ثمانین رجلا، و رجع إلی عمّه الحسین علیه السّلام و قد غارت عیناه فی أمّ رأسه من شدّة العطش و هو ینادی: یا عمّاه! هل من شربة من ماء أتقوّی بها علی أعداء اللّه! فقال علیه السّلام له: اصبر قلیلا- یا بنی- تلق جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فیسقیک شربة من الکوثر!
فرجع إلی القتال، ثمّ حمل علی القوم، فقتل جماعة، ثمّ حمل أخری، فقاتل حتّی قتل رضی اللّه عنه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 369- 370
ثمّ برز أحمد بن الحسن أخو القاسم و له من العمر ستّة عشر سنة، و هو یقول:
إنّی أنا نجل الإمام ابن علیّ نحن و بیت اللّه أولاد النّبیّ
أضربکم بالسّیف حتّی یلتوی أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ حتّی تولّوا «1» عن قتال ابن علیّ
قال: ثمّ حمل علی القوم، فقاتل حتّی قتل منهم ثمانین رجلا أو یزیدون، ثمّ رجع إلی الحسین علیه السّلام و قد غارت عیناه فی أمّ رأسه، و هو ینادی: یا عمّاه! هل من شربة أتقوّی بها علی أعداء اللّه و أعداء رسوله؟ فقال له: یا ابن أخی! اصبر قلیلا، تلقی جدّک محمّدا المصطفی یسقیک شربة لا ظمأ بعدها. فرجع الغلام و هو یقول:
اصبر قلیلا فالمنا بعد العطش فإنّ روحی بالجهاد تنکمش
لا أرهب الموت إذا الموت دهش و لم أکن عند اللّقا ذات رعش
ثمّ حمل علی القوم، فقتل منهم جماعة، و أنشأ یقول:
إلیکم من بنی المختار ضربا یشیب لوقعه رأس الرّضیع
نبید معاشر الفجّار جمعا بکلّ مهنّد عضب قطیع
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «یولوا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 176
ثمّ حمل علی القوم، فقتل منهم جماعة، و ألحقه اللّه بأخیه إلی الجنّة.
و فی خبر عن حمید بن مسلم قال: لمّا قال الحسین علیه السّلام لابن أخیه أحمد ما قال رجع، فقاتل حتّی صار یخبط الأرض بعثارته، و ینکمش و یجول یمینا و شمالا من العطش، و الحسین علیه السّلام ینظره و یبکی، فسمع البکاء علیّ بن الحسین علیهما السّلام من أبیه علیه السّلام، فخرج یعثر فی أذیاله قائلا: یا أبتاه! ما بالک تبکی؟ فقال الحسین علیه السّلام: أما تقی ابن عمّک من أعدائه؟
فقال: یا أبتاه! العطش أهلکنی، و الجوع أنهکنی. فقال الحسین علیه السّلام: یا ولدی! ما بینک و بین الجنّة إلّا خروج روحک، و یذهب عنک ما تجده، أتحبّ أن أکون قتیلا بین یدیک.
فقال علیّ بن الحسین علیهما السّلام: لا و اللّه یا أبتاه! أنا أحبّ أن ترانی قتیلا. فنزل إلی الحرب.
فقاتل مع ابن عمّه أحمد، فقتل منقذ بن النّعمان العبدیّ أحمدا بنبلة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 305
ثمّ برز أخوه أحمد بن الحسن المجتبی، و هو ابن سبعة عشر سنة، و هو یقول:
إنّی أنا نجل الإمام ابن علیّ نحن و بیت اللّه أولاد النّبیّ
أضربکم بالسّیف حتّی یلتوی أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
و لم یزل یقاتل حتّی قتل منهم ثمانین رجلا، ثمّ رجع إلی الإمام و قد غارت عیناه من العطش و ینادی: «یا عمّاه! هل شربة من ماء أتقوّی بها علی أعداء اللّه و أعداء رسوله»؟
فقال له الإمام: «یا بنیّ! اصبر قلیلا، تلقی جدّک محمّدا المصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فیسقیک شربة لا تظمأ بعدها أبدا».
ثمّ حمل علیهم، فقتل منهم خلقا کثیرا، ثمّ قتل رضی اللّه عنه. «1» [عن أبی مخنف]
__________________________________________________
(1)- و دیگر به روایت ابی مخنف، لوط بن یحیی احمد بن حسن به میدان مقاتلت اسب افکند و او به شجاعت قلب و سماحت (1) طبع و صباحت (2) دیدار داهیه دهر و حادثه عصر بود. و او را سنین عمر از شانزده افزون نبود. چون شیر زخم‌خورده برآشفت و این رجز بگفت:
إنّی أنا نجل الإمام ابن علیّ أضربکم بالسّیف حتّی یفلل
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 177
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 77- 78
__________________________________________________
-نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ أطعنکم بالرّمح وسط القسطل (3)
با شمشیری چون شعله لهب (4) و سنانی چون زبان شهاب (5) اسب برانگیخت و میمنه را با میسره و میسره را با میمنه درآمیخت و در این حمله هشتاد تن سوار نامبردار را عرضه هلاک و دمار ساخت و به حضرت امام علیه السّلام باز تاخت و از غلبه عطش بینندگانش (6) در چشمخانه مغمور (7) بود، ندا درداد که:
یا عمّاه! هل (8) شربة من الماء أبرّد بها کبدی و أتقوّی بها علی أعداء اللّه و رسوله؟
عرض کرد که: «ای عم بزرگوار! آیا بر شربت آبی توان دست یافت که حدت و حرارت کبد را بدان بنشانم و در مقاتلت دشمنان خدا و رسول نیرومند گردم؟»
حسین علیه السّلام فرمود:
یا ابن الأخ! اصبر قلیلا حتّی تلقی جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فیسقیک شربة من الماء لا تظمأ بعدها أبدا.
فرمود: «ای پسر برادر! ساعتی صابر و شکیبا باش که هم‌اکنون از دست جدت پیغمبر به شربتی سیراب خواهی گشت که از آن پس، هرگز تشنه آب نخواهی گشت.»
احمد چون این بشنید، روی برتافت و دیگرباره به میدان شتافت و این رجز گفت:
اصبر قلیلا فالمنی بعد العطش فإنّ روحی فی الجهاد تنکمش
لا أرهب الموت إذا الموت وحش و لم أکن عند اللّقا ذات رعش (9)
این بگفت و حملهای ثقیل متواتر کرد و پنجاه تن سوار دیگر را به خاک درانداخت. آن‌گاه به قرائت این اشعار پرداخت:
إلیکم من بنی المختار ضربا یشیب لهوله رأس الرّضیع
یبید معاشر الکفّار جمعا بکلّ مهنّد عضب قطیع (10)
و در این حمله، شصت سوار دیگر را به خاک افکند. آن‌گاه شربت شهادت یافت.
(1). سماحت: جود و بخشش.
(2). صباحت: جمال و خوشرویی.
(3). من فرزند پیشوایی که پسر علی است، می‌باشم. با نیزه و شمشیر میان گردوغبار شما را می‌زنم تا کند شود. سوگند به خانه خدا که در انتساب به پیغمبر ما (از دیگران) سزاوارتریم.
(4). لهب: زبانه آتش.
(5). شهاب (به کسر شین): شعله آتش، ستاره‌ای که در آسمان تیر می‌کشد.
(6). بینندگان: چشمان.
(7). به گودی فرورفته.
(8). گویا در این‌جا از قلم افتاده دارد.
(9). اندکی شکیبا باش که پس از تشنگی، زمان رسیدن به آرزوها فرامی‌رسد. همانا جان من در این جنگ (به سوی بهشت) می‌شتابد. از مرگ خطرناک نمی‌ترسم و هنگام برابری با حریف نمی‌لرزم.
(10). از جانب پیغمبرزادگان آماده ضربتی باشید که از بیمش موی سر شیرخواره سفید می‌شود و با شمشیر هندی بران، گروه بی‌دینان را یکجا نابود می‌کند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 330- 332
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 178

شهادة حفید الإمام الحسن علیه السّلام «1»

__________________________________________________
(1)- و با امیر المؤمنین حسین کسی نماند مگر زنان و امام زین العابدین که بیمار بود و یک پسر خردسال دیگر عمر نام و یک نبیره امیر المؤمنین حسن رضی اللّه عنه که هنوز او را از شیر باز نکرده بودند. امام حسین رضی اللّه عنه در این اثنا به خیمه نسوان راند و گفت: «برادرزاده مرا به من دهید تا او را دیده وداع کنم.»
و آن طفل را پیش آوردند و در اثنای آن‌که امام حسین بر روی آن کودک بوسه می‌زد و او را می‌نواخت، تیری بر مقتل آن طفل آمد. امام حسین گفت: «وای بر این قوم از خصمی جد من محمد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم.»
آن‌گاه از اسب فرود آمد و به شمشیر خویش مقداری از زمین کند و آن پسر را دفن کرد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 163
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 179

استشهاد جملة من أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام‌

استشهاد أبو بکر بن علیّ علیهما السّلام‌

و أبو بکر بن علیّ بن أبی طالب، یقال: أنّه قتل فی ساقیة «1». [61/ ب].
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
قال: ثمّ تقدّم إخوة الحسین عازمین علی أن یموتوا من دونه، فأوّل من تقدّم أبو بکر ابن علیّ- و اسمه عبد اللّه، و أمّه لیلی بنت مسعود بن خالد الرّبعیّ التّمیمیّة- فتقدّم و هو یقول:
شیخی علیّ ذو الفخار الأطول من هاشم الخیر الکریم المفضل
هذا حسین ابن النّبیّ المرسل عنه نحامی بالحسام المصقل
تفدیه نفسی من أخ مبجّل یا ربّ فامنحنی ثواب المنزل
قال: فحمل علیه رجل من أصحاب عمر «2» بن سعد، یقال له زحر بن [بدر- «3»] النّخعیّ، فقتله- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 205
أبو بکر بن علیّ لم یعرف «4» اسمه «5» [...]
«6» ذکر أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین، فی الإسناد الّذی تقدّم: أنّ «6» رجلا من همدان قتله.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ماقیة»].
(2)- فی النّسخ: عمرو.
(3)- من د و بر.
(4)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «لا یعرف»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(6- 6) [لم یرد فی نفس المهموم و فی المعالی: «و قیل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 180
و ذکر «1» المدائنیّ أنّه وجد فی ساقیة مقتولا، لا یدری من قتله. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 56، 57- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 36- 37؛ البحرانی، العوالم، 17/ 280؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 327؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 428، 429
ثمّ تقدّم إخوة الحسین علیه السّلام عازمین علی أن یقتلوا من «3» دونه، فأوّل «4» من تقدّم منهم أبو بکر بن علیّ، و اسمه عبد اللّه، «5» و أمّه لیلی بنت مسعود بن خالد بن ربعیّ «6» بن مسلم ابن جندل بن نهشل بن دارم التّمیمیّة، «5» فبرز أبو بکر «6» و هو یقول:
شیخی علیّ ذو الفخار الأطول من هاشم الصّدق الکریم المفضل
هذا الحسین ابن النّبیّ المرسل نذود عنه بالحسام الفیصل
تفدیه نفسی من أخ مبجّل یا ربّ فامنحنی ثواب المجزل
فحمل علیه زحر «7» بن قیس النّخعیّ، فقتله «8»، و قیل: بل رماه عبد اللّه بن عقبة الغنویّ، فقتله.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 28- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 353- 354؛ المحمودی، العبرات، 2/ 73
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «و عن»].
(2)- أبو بکر بن علی، نامش ضبط نشده [است].
و در حدیثی که از حضرت باقر علیه السّلام روایت کردیم، فرموده [است]: «او- یعنی ابو بکر بن علی- را مردی از قبیله همدان به قتل رسانید.»
و مدائنی گوید: «او را در گودالی که به صورت جوی آبی بود، کشته یافتند و قاتلش معلوم نشد.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 83
(3)- [لم یرد فی العبرات].
(4)- [فی بحر العلوم مکانه: «ثمّ تقدّم إلی الحرب إخوة الحسین من أبیه عازمین علی الموت دون أخیهم الحسین علیه السّلام. فأوّل ...»].
(5- 5) [لم یرد فی العبرات].
(6- 6) [بحر العلوم: «النّهشلیّة التّمیمیّة برز»].
(7)- [بحر العلوم: «زجر»].
(8)- [لم یرد فی بحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 181
ثمّ برز أبو بکر بن علیّ علیه السّلام قائلا:
شیخی علیّ ذو الفخار الأطول من هاشم الخیر الکریم المفضل
هذا حسین ابن النّبیّ المرسل عنه نحامی بالحسام المصقل
تفدیه نفسی من أخی مبجّل
فلم یزل یقاتل حتّی قتله زجر «1» بن بدر الجحفیّ، و یقال عقبة الغنویّ. «2»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 107- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 327- 328؛ المحمودی، العبرات، 2/ 73
ثمّ تقدّمت «3» إخوة الحسین عازمین «4» علی «5» «6» أن یموتوا «6» دونه، فأوّل من خرج «7» منهم أبو بکر بن علیّ «8» و اسمه عبید اللّه «9» و أمّه لیلی بنت مسعود «10» بن خالد بن «11» ربعیّ التّمیمیّة «10»، «12» فتقدّم و هو یرتجز:
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم و العبرات: «زحر»].
(2)- بعضی از روات آورده‌اند که بعد از قتل قاسم بن حسن رضی اللّه عنه، ابو بکر بن علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه پای در میدان نهاد و رجزی آغاز کرد. بعد از لحظه‌ای که با اهل تمرد و عصیان مکاوحت نمود به فرادیس جنان شتافت.
برخی گفته‌اند که قاتل او، زحر بن مدر البجعی بود. گروهی گویند که به زخم تیر عبد اللّه بن عقبة بن الغنوی از پای درآمد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 161
(3)- [فی المطبوع و العوالم و شرح الشّافیة: «ثمّ تقدّم»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «روی أکثر الثّقاة أنّه لمّا قتل أصحاب الحسین علیه السّلام و أولاد عمّه عقیل و جعفر و أولاد أخیه الحسن علیه السّلام تقدّمت إخوته عازمین ...»].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6) (- 6) [مثیر الأحزان: «الموت»].
(7)- [مثیر الأحزان: «برز»].
(8) (8*) [مثیر الأحزان: «فقاتل قتالا شدیدا، فشدّ علیه زجر»].
(9)- [فی شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة: «عبد اللّه»].
(10) (- 10) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «من بنی نهشل»].
(11) (11*) [شرح الشّافیة: «مالک بن ربعیّ بن سلم بن جندل، فلم یزل یقاتل حتّی قتل رضی اللّه عنه»].
(12)- [الدّمعة السّاکبة: «التّمیمیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 182
شیخی علیّ ذو الفخار الأطول من هاشم الصّدق الکریم المفضل
هذا حسین ابن النّبیّ المرسل عنه نحامی بالحسام المصقل
تفدیه نفسی من أخ مبجّل «1»
فلم یزل یقاتل حتّی قتله (8*) زحر «2» بن بدر «3» النّخعیّ، «4» و قیل: عبید اللّه «5» بن عقبة «6» الغنویّ (11*). «7»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 306- مثله المجلسی، البحار، 45/ 36؛ البحرانی، العوالم، 17/ 280؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 366- 367؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 319؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 428- 429؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 176- 177؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ: [...] و خرج من بعده [عثمان ابن علیّ علیهما السّلام] أبو بکر بن علیّ بن أبی طالب، و قاتل قتالا شدیدا و قتل أزهی علی ألف فارس، و أنشأ یقول شعرا:
أنا الفتی ابن الفتی الکرّار الأنزع الغضنفر المختار
غدرتموا منّا هداة سادة لا یعرفون فی اللّقا الفرار
الیوم أحمی عن أخی مجاهدا بذابل و صارم بتّار «8»
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «متبجل»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و مثیر الأحزان و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «زجر»].
(3)- [الأسرار: «بحر»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان، و أضاف فی مثیر الأحزان: «فقتله»].
(5)- [فی العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «عبد اللّه»].
(6)- [فی المطبوع: «عتبة»].
(7)- پس، برادران بزرگوار آن امام اخیار رخصت طلبیدند. اوّل عبد اللّه فرزند حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام که او را ابو بکر می‌گفتند، قدم در میدان کارزار نهاد و گروهی را به سرای جحیم فرستاد و به تیغ عبد اللّه بن عقبه غنوی یا حر بن بدر شربت شهادت نوشید. به روایت امام محمد باقر علیه السّلام، به ضربت نامردی از قبیله همدان به ریاض جنان انتقال نمود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 676- 677
(8)- [فی المطبوع: «تبّار»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 183
قال: ثمّ حمل علی القوم و قتل منهم مائتی فارس، فبینما هو کذلک، إذ رماه العبدیّ «1» بسهم، فقتل. «2»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282
«و خرج» عبد اللّه بن علیّ- و أمّه لیلی بنت مسعود النّهشلیّة «3»- فقاتل حتّی قتل.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 177- 178
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «العبد»].
(2)- این وقت نوبت به اشبال (1)، شیر پروردگار یعنی فرزندان حیدر کرار افتاد: نخستین عبد اللّه الاصغر و کنیت او ابو بکر است و مادر او لیلی دختر مسعود بن خالد بن ربعی بن مسلم بن جندل بن نهشل بن دارم بن التمیمیه است. عزیمت جانبازی را استوار کرده و از برادر رخصت یافته، در میدان حرب ارجوزه کرد:
شیخی علیّ ذو الفخار الأطول من هاشم الصّدق الکریم المفضل (2)
هذا حسین ابن النّبیّ المرسل عنه نحامی بالحسام المصقل
تفدیه نفسی من أخ مبجّل (3)
و رزمی صعب انگیخت. در روضة الاحباب مسطور است که: بیست و یک تن از کوفیان را با تیغ درگذرانید. بالجمله، قتال داد تا به درجه شهادت رسید.
در شناخت قاتل او گوناگون سخن کرده‌اند. در کتاب زیارت مسطور است که: هانی بن ثبیت حضرمی او را شهید کرد. در عوالم، قاتل او را زجر بن بدر نخعی نگاشته‌اند. و جماعتی نسبت قتل او را به عبد اللّه عقبة الغنوی داده‌اند.
ابو الفرج گوید: نام قاتل او معروف نیست.
مداینی گوید: کشته او را در میان شهدا جستند و کشنده را ندانستند. و از ابو جعفر حدیث کرده که قاتل او مردی از قبیله همدان بود- و اللّه اعلم-.
(1). اشبال، جمع شبل: بچه شیر.
(2). شیخ: پیرمرد، شوهر، استاد، دانشمند، بزرگ فامیل، رئیس، عالی‌مقام، و بیشتر این معانی در این‌جا مناسب است.
(3). آقایم علی صاحب افتخار بزرگ است. از خاندان با کرم و فضیلت هاشمم. این حسین پسر پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله است که من با شمشیر برنده براق از او دفاع می‌کنم. جانم فدای برادر بزرگوارم.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 332- 333
(3)- قال الطّبریّ فی تاریخه، و ابن الأثیر فی الکامل: و قد شکّ فی قتله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 184

استشهاد محمّد بن علیّ علیهما السّلام‌

و محمّد بن علیّ بن أبی طالب الأصغر، و أمّه أمّ ولد، قتله رجل من بنی أبان بن دارم.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و رمی رجل من بنی أبان «1» بن دارم «1» محمّد بن علیّ بن أبی طالب، فقتله، و جاء برأسه. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 449- مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294
و محمّد «3» الأصغر بن علیّ بن أبی طالب و أمّه أمّ ولد.
«4» «5» حدّثنی أحمد بن عیسی، قال: حدّثنا الحسین بن نصر، عن أبیه، عن عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر، و حدّثنی أحمد بن شیبة «6»، عن أحمد بن الحارث، عن «4» المدائنیّ: أنّ «5» رجلا من تمیم من بنی أبان بن دارم «7» قتله- رضوان اللّه علیه- و لعن اللّه قاتله «7». «8»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 56- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ القمی، نفس المهموم،/ 327؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 177
و محمّد الأصغر [...] و یقال: لم یقتل محمّد الأصغر بن علیّ بن أبی طالب لمرضه،
__________________________________________________
(1- 1) [الکامل: «أیضا»].
(2)- دیگر از بنی أبان بن دارم به محمد بن علی بن ابی طالب حمله برد و او را بکشت و سرش را بیاورد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3056
(3)- [اللّواعج: «و خرج محمّد»].
(4- 4) [الأسرار: «و عن»].
(5- 5) [فی نفس المهموم: «رماه» و فی اللّواعج: «فرماه»].
(6)- [فی البحار و العوالم: «أبی شیبة»].
(7- 7) [فی نفس المهموم و اللّواعج: «فقتله و جاء برأسه»].
(8)- محمد بن علی بن ابی طالب علیه السّلام (محمد الاصغر) مادرش کنیز بود و چنان‌که از حضرت باقر علیه السّلام و از مدائنی روایت شده [است]، مردی از تمیم از بنی ابان بن دارم او را به قتل رسانید. خدا کشنده آن جناب را از رحمت خویش دور سازد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 83
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 185
و یقال: رماه رجل من بنی دارم، فقتله.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 113- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 344؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21
(زیارة النّاحیة): السّلام علی محمّد بن أمیر المؤمنین قتیل الأیادیّ «1» الدّارمیّ لعنه اللّه و ضاعف علیه العذاب الألیم و صلّی اللّه علیک یا محمّد و علی أهل بیتک الصّابرین.
ابن طاووس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 280- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 67؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 150
ثمّ قتل [...] و محمّد بنو علیّ بن أبی طالب، إخوة الحسین.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 187
و قتل محمّد بن علیّ علیه السّلام [...] قتله رجل من بنی دارم. «2»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
ثمّ خرج محمّد الأصغر بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام- و أمّه أمّ ولد- فقاتل حتّی قتل رضی اللّه عنه، و لعن قاتله.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 370
و فی البحار: ثمّ برز محمّد بن علیّ الأصغر، و أمّه أمّ ولد، فشدّ علیه رجل من تمیم من بنی أبان بن دارم، فقتله.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 320
فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ: [...] و برز من بعده [عثمان بن علیّ علیه السّلام] محمّد بن علیّ بن أبی طالب، و کان أصغر من محمّد ابن الحنفیّة- و قاتل قتالا شدیدا حتّی قتل من القوم ألفا و خمسمائة فارس، و کرّ یسحب قتاله کاللّیث الزّاجر، فبرز إلیه رجل من أصحاب ابن سعد (لعنه اللّه تعالی) و أنشأ یقول شعرا:
__________________________________________________
(1)- [فی المصباح و البحار و العوالم و الأسرار و العبرات: «الأبانیّ»].
(2)- پس محمد پسر امیر المؤمنین علیه السّلام رو به لشکر مخالف آورد و به تیغ نامردی از قبیله تمیم به نعیم ابدی رسید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 677
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 186
تذکرنا أخو الحسین علیه السّلام بما مضی من قتلکم بکلّ لیث مرتضی
کم من قتلتم من کریم سیّد من حمیر و من نبیل مرتضی
ملأتم الأحشاء منّا حسرة ممّن تقضّی من قدیم من مضی
قال: فأجابه محمّد بن أمیر المؤمنین و أنشأ، و جعل یقول شعرا:
تبّا لکلّ من أباد حیدرا أخو النّبیّ الطّهر مولی للرّضا
ذاک الّذی بسیفه بان «1» الهدی من سنّ فینا حبّه مفترضا
ذاک أبی و سیّدی و والدی ذاک الّذی ما کان قطّ معرضا
قال: و حمل کلّ واحد منهما علی صاحبه، و طال بینهما الحرب، و أطال النّاس إلیهما الإعناق، و شخصت إلیهما الأبصار إذ بارزه محمّد بن علیّ علیهما السّلام، فأرداه قتیلا، و عجّل اللّه تعالی بروحه [إلی النّار]. فحمل علیه القوم، و حمل علی عسکر ابن زیاد (لعنه اللّه تعالی)، و جعل یضرب فارسا بعد فارس، و راجلا بعد راجل، حتّی قتل من القوم مائتین و سبعین راجلا.
و رجع إلی أخیه علیه السّلام، و قال: یا أخی! اسقنی شربة من الماء، فقد کظّنی العطش و آلمتنی الجراح. فبکی الحسین علیه السّلام و قال: یعزّ علی علیّ بن أبی طالب أن تطلب منّی شربة لا أقدر علیها، و لکن اصبر حتّی تلقی جدّی رسول اللّه، فیسقیک شربة لا ظمأ بعدها أبدا. فکرّ راجعا بقلب قویّ و جنان جریّ و یقین صادق. فحمل علیهم حتّی قتل من القوم مائتین و خمسین فارسا، ثمّ تمایل من شدّة الظّمأ و ألم الجراح، و هو یقول شعرا:
سأصبر حتّی یحکم اللّه بیننا و بین یزید ذلک الظّالم النّذل
لقد ضلّ من والی یزیدا و نسله و عادی علیّا من له السّبق و الفضل
إلی اللّه نبرء من أناس تظاهروا علینا بجور أنّهم معشر ضلّوا
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «بین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 187
قال: فحمل علیه القوم، فقتلوه. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282- 283
ثمّ تقدّم محمّد الأصغر بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد، و قیل: أسماء بنت عمیس.
قتله رجل من تمیم من بنی أبان بن دارم. ورد ذکره فی (مقاتل الطّالبیّین للإصفهانیّ، و فی المروج للمسعودیّ، و تاریخ الطّبریّ، و نهایة الإرب للنّویریّ، و التّذکرة لسبط ابن الجوزیّ.
کما ورد ذکره فی زیارة النّاحیة).
و هکذا تقدّم من إخوة الحسین لأبیه: عبد اللّه، و عثمان، و جعفر أشقّاء العبّاس علیه السّلام، فقتلوا بین یدیه- کما مرّ علیک فی المجلس السّابع- و قتل العبّاس علیه السّلام بعدهم و علیه، فشهداء الطّفّ من علیّ الصّلبیّین ستّة- غیر الحسین علیه السّلام-.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 354
__________________________________________________
(1)- و دیگر از فرزندان امیر المؤمنین علیه السّلام، محمد الاصغر است که به میدان مبارزت تاخت و تیغ برآهیخت (1) و بسیار کس از آن جماعت را خون بریخت. و او را مردی از قبیله بنی تمیم از ابان بن دارم شهید ساخت. و مادر محمد الاصغر ام ولد است.
(1). برآهیخت: برکشید.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 338- 339
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 188

استشهاد عمر بن علیّ علیهما السّلام‌

فخرج من بعده [أبو بکر بن علیّ علیه السّلام] أخوه عمر «1» بن علیّ، فجعل یقول:
«2» [أضربکم و لا أری فیکم زحر ذاک الشّقیّ بالنّبیّ من کفر
یا زحر یا زحر بل ان من عمر لعلّک الیوم تبوء من سقر
شرّ مکان من حریق و سعر لأنّک الجاحد یا شرّ البشر]
قال: ثمّ حمل علی قاتل أخیه فقتله، و استقبل القوم، فجعل یضرب فیهم بسیفه ضربا منکرا و هو یرتجز و یقول:
[خلّوا عداة اللّه خلّوا عن عمر خلّوا عن اللّیث العبوس المکفهر
یضربکم بسیفه و لا یفرّ و لیس فیها کالجبان المستجر]
ثمّ حمل فلم یزل یقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 205- 206
ثمّ خرج من بعد أبی بکر بن علیّ، أخوه عمر بن علیّ، فحمل و هو یقول:
أضربکم و لا أری فیکم زحر ذاک الشّقیّ بالنّبیّ قد کفر
یا زحر یا زحر تدان من عمر لعلّک الیوم تبوء بسقر
شرّ مکان فی حریق و سعر فإنّک الجاحد یا شرّ البشر
ثمّ قصد قاتل أخیه، فقتله، و جعل یضرب بسیفه ضربا منکرا و یقول فی حملاته:
خلّوا عداة اللّه خلّوا عن عمر خلّوا عن اللّیث العبوس المکفهر
یضربکم بسیفه و لا یفرّ و لیس یغدو کالجبان المنحجر «3»
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2)- ما بین الحاجزین من د و بر، و بدله فی الأصل: شعرا.
(3)- فی بر: المستحجر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 189
و لم یزل یقاتل حتّی قتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 28- 29
ثمّ برز أخوه عمر و هو یرتجز:
خلّوا عداة اللّه خلّوا من عمر خلّوا عن اللّیث الهصور المکفهر
یضربکم بسیفه و لا یفرّ «1» یا زجر یا زجر «1» تدان من عمر
و قتل زجرا «2» قاتل أخیه، ثمّ دخل حومة الحرب. «3»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 107- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 328
ثمّ برز من بعده أخوه عمر بن علیّ «4» و هو یقول:
أضربکم و لا أری فیکم زحر «5» ذاک الشّقیّ بالنّبیّ قد کفر «6» یا زحر یا زحر تدان «6» من عمر
لعلّک الیوم تبوء من سقر شرّ مکان فی حریق و سعر
لأنّک الجاحد یا شرّ البشر
ثمّ حمل «4» علی زحر «5» قاتل أخیه، فقتله، و استقبل القوم و جعل یضرب بسیفه ضربا منکرا، و هو یقول:
خلّوا عداة اللّه خلّوا عن «7» عمر خلّوا عن اللّیث العبوس «8» المکفهر
__________________________________________________
(1- 1) [نفس المهموم: «یا زحر، یا زحر»].
(2)- [نفس المهموم: «زحرا»].
(3)- [أضاف فی نفس المهموم: «قلت: المشهور بین أهل التّواریخ و السّیر أنّ عمر لم یشهد مع أخیه الحسین علیه السّلام بالطّفّ. قال صاحب عمدة الطّالب ما ملخصه: و تخلّف عمر من أخیه الحسین علیه السّلام و لم یسر معه إلی الکوفة، و لا یصحّ روایة من روی أنّ عمر حضر کربلا، و مات عمر بتسع و هو ابن سبع و سبعین سنة، و قیل:
خمس و سبعین سنة»].
آنگاه برادرش عمرو بن علی رضی اللّه عنه بیرون آمد و بر قاتل او حمله کرد و او را به قتل رساند و دشمنان از جوانب وی متوجه شدند. عمرو چندان قتال نمود که کشته شد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 161
(4- 4) [أعیان الشّیعة: «فحمل»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و اللّواعج: «زجر»].
(6- 6) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و اللّواعج: «یا زجر یا زجر تدانی»].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «من»].
(8)- [أعیان الشّیعة: «الهصور»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 190
یضربکم بسیفه و لا یفرّ و لیس فیها کالجبان المنحجر «1»
فلم یزل یقاتل حتّی قتل. «2» «3»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «المنجحر» و فی الدّمعة السّاکبة: «المتحجّر»].
(2)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: « (أقول): و لم یذکر أبو الفرج عمر بن علیّ فی المقتولین یومئذ»].
(3)- و بعد از او، برادر بزرگوار او عمر بن علی عزم میدان کرد و اول قاتل برادر خود را به جهنم فرستاد. پس رجزخوانان خود را بر صف منافقان زد و بسیاری از ایشان را بر خاک انداخت تا آن‌که به پدر بزرگوار خود ملحق شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 677
بعد از وی، عمر بن علی اجازت یافت و به میدان شتافت و این رجز بگفت:
أضربکم و لا أری فیکم زجر ذاک الشّقیّ بالنّبیّ قد کفر
یا زجر یا زجر تدان من عمر لعلّک الیوم تبوء من سقر
شرّ مکان فی حریق و سعر لأنّک الجاحد یا شرّ البشر
و زجر بن بدر را که قاتل برادرش عبد اللّه اصغر بود، به مبارزت طلب کرد و با او رزم زد و او را به خون برادر بکشت و تیغ در لشکر ابن سعد نهاد و از چپ و راست بتاخت و بسیار کس از مخالفین را به خاک انداخت و این شعر قرائت کرد:
خلّوا عداة اللّه خلّوا عن عمر خلّوا عن اللّیث العبوس المکفهر
یضربکم بسیفه و لا یفرّ و لیس فیها کالجبان المنجحر
و تیغ همی‌زد و کوشش همی‌نمود. در کتب مقاتل آن کس که مبارزت عمر بن علی را رقم کرده، او را در شمار شهدا آورده و من بنده آنچه به استقراء و استیعاب در شرح احوال اولاد امیر المؤمنین علی علیه السّلام یافته‌ام و در کنات امیر المؤمنین نگاشته‌ام، عمر بن علی تواند شد که در کربلا حاضر بوده، لکن شهید نشده [است]. اکنون واجب می‌کند که شطری از احوال عمر بن علی باز نموده آید.
همانا امیر المؤمنین علیه السّلام را هجده پسر بود و از ایشان دو تن عمر نام داشتند یکی عمر الاکبر و آن دیگر عمر الاصغر و هیچ‌کس از اهل سیر از عمر الاصغر ابلاغ خبری و اثری نفرموده و مادر او، ام حبیبه دختر ربیعه است؛ چنان‌که در کتاب امیر المؤمنین در ذیل احوال اولاد آن حضرت نگاشتیم. اما مادر عمر الاکبر صهبا نام داشت [...]
بالجمله، عمر به ذلاقت زبان و طلاقت لسان و سماحت طبع معروف بود. چنان افتاد که در قحطسالی به قبیله بنی عدی عبور داد. بزرگان قبیله او را پذیره شدند و در خدمت او بنشستند و از هر در سخن کردند.
این‌وقت سالم بن قنه از در درآمد، عرض کردند: او را با بنی هاشم مهری و حفاوتی نیست.
عمر فرمود: برادرش سلیمان بن قنه کجا است؟ چه او در شمار شیعیان امیر المؤمنین است.
از این جمله خواستیم که مکشوف افتد که عمر الاکبر در کربلا شهید نشد.
جماعتی گویند که در شب عاشورا از کربلا فرار کرد و در جوالق منزل گرفت. از این روی فرزندان او-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 191
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 306- 307- مثله المجلسی، البحار، 45/ 37- 38؛ البحرانی، العوالم، 17/ 280- 281؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 319؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 177
ثمّ برز من بعده أخوه عمر بن علیّ علیه السّلام، فحمل علی قاتل أخیه، فقتله، و لم یزل یقاتل حتّی قتل رضی اللّه عنه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 367
ثمّ خرج من بعده أخوه عمر بن علیّ علیه السّلام و هو یقول:
خلّوا عداة اللّه خلّوا عن عمر خلّوا عن اللّیث العبوس المکفهر
فحمل علی زجر قاتل أخیه، فقتله، و استقبل القوم، و جعل یضربهم بسیفه ضربا منکرا، فلم یزل یقاتل حتّی قتل رحمه اللّه.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
__________________________________________________
- را اولاد جوالیق خواندند. این نیز استوار نیفتد، چه به اتفاق اهل سیر در یوم عاشورا جهاد کرد.
تواند شد که مانند حسن مثنی در میان کشتگان مجروح و مطروح افتاده. آن‌گاه به سلامت جسته باشد- العلم عند اللّه-.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 333- 336
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 192

استشهاد إبراهیم بن علیّ علیهما السّلام‌

و قد ذکر محمّد بن علیّ بن حمزة: أنّه قتل یومئذ إبراهیم بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و أمّه أمّ ولد. «1» و ما سمعت بهذا من غیره، و لا رأیت لإبراهیم فی شی‌ء من کتب الأنساب ذکرا. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 57- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ القمی، نفس المهموم،/ 328؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة «3»، 4/ 320- 321
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(2)- و محمد بن علی بن حمزه گفته است: فرزند دیگری نیز از علی بن ابی طالب علیه السّلام که مادرش ام ولد بود به نام ابراهیم، در کربلا کشته شد؛ ولی من این مطلب را از دیگری نشنیده‌ام و در کتب انساب نیز ذکری از ابراهیم بن علی نشده است.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 84
و گویند که ابراهیم فرزند أمیر المؤمنین علیه السّلام نیز در آن معرکه شهید شد که به ثبوت نپیوسته [است].
مجلسی، جلاء العیون،/ 678
و دیگر ابراهیم. محمد بن علی بن حمزه روایت می‌کند که: امیر المؤمنین علیه السّلام از ام ولد پسری دیگر داشت که نام او ابراهیم بود و در خدمت حسین علیه السّلام سفر عراق کرد و در یوم الطف شهید شد؛ لکن او در این خبر متفرد است و این حدیث را جز از وی کس نشنیده است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 336
(3)- [حکاه فی الدّمعة السّاکبة عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 193

استشهاد عبید اللّه بن علیّ علیهما السّلام‌

و ذکر یحیی بن الحسن «1» فیما حدّثنی به أحمد بن سعید «1»: أنّ أبا بکر بن عبید اللّه الطّلحیّ «2» حدّثه عن أبیه: أنّ «3» عبید اللّه بن علیّ قتل مع الحسین، و هذا خطأ و إنّما قتل عبید اللّه یوم المذار «4»، قتله أصحاب المختار «5» بن أبی عبیدة، و قد رأیته بالمذار «4». «6»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 57- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ مثله البهبهانی «7»، الدّمعة السّاکبة، 4/ 321؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «الطّائیّ»].
(3)- [فی الأسرار مکانه: «و عن عبید اللّه الطّلحیّ: أنّ ...»].
(4)- [فی المطبوع: «المدار» و فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «الدّار»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار].
(6)- و احمد بن سعید از یحیی بن حسن از عبید اللّه طلحی برای من حدیث کرد که عبید اللّه بن علی نیز در کربلا کشته شد. ولی این سخن درست نیست و عبید اللّه در جنگ «مذار» به دست لشکریان مختار بن ابی عبیده ثقفی کشته شد. من در «مذار» قبر او را دیده‌ام.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 84
(7)- [حکاه فی الدّمعة السّاکبة عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 194

استشهاد عتیق بن علیّ علیهما السّلام‌

له ذکر فی:
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 216
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 131- 132- عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 333
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 195

استشهاد محمّد بن العبّاس علیهما السّلام‌

له ذکر فی:
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462
«1»
__________________________________________________
(1)- پس دو جوان از خیمه بیرون آمدند مثل دو ماه یکی محمد عباس و دیگری برادر او قاسم بن العباس و می‌گفتند: «لبیک یا مولانا ها نحن بین یدیک» آن حضرت فرمود: «کفا قتل والدکما»؛ «شما را کفایت می‌کند شهادت پدر شما عباس» آن دو گفتند: «لا و اللّه یا عمّنا بل أنفسنا لک الفداء، ائذن لنا بالبراز» بعد از جلادت و شهادت، آن دو را آورده و آن‌که یکی دویست و پنجاه نفر از آن ملاعین و دیگری هشتصد و بیست نفر از آن ملاعین را به جهنم فرستاد، شهادت دو قاسم دیگر نیز روایت کرده یکی قاسم بن الحسن و دیگری قاسم بن الحسین- و اللّه العالم.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 393- 394
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 196

استشهاد القاسم بن علیّ علیهما السّلام‌

و روی أنّه، خرج أخوه [عبد اللّه] القاسم، فقال:
یا عصبة جارت علی نبیّها و کدرت من عیشها ما قد نفی
فی کلّ یوم تقتلون سیّدا من أهله ظلما و ذبحا من قفا «1»
فضرب علی رأسه عمرو بن سعید الأزدیّ، فحمل علیه الحسین، و ضربه.
ثمّ أتی الغلام و هو یفحص برجله، فقال: بعدا لقوم قتلوک و خصمهم یوم القیامة فیک جدّک.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 107- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 76
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 197

استشهاد عون بن علیّ علیهما السّلام «1»

__________________________________________________
(1)- و دیگر از فرزندان امیر المؤمنین علیه السّلام، عون بن علی است که عز شهادت یافت. مکشوف باد که اسماء بنت عمیس که در بیشتر از مجلدات ناسخ التواریخ ذکر حال او رقم شده. نخست در حباله نکاح جعفر بن ابیطالب بود و عبد اللّه را از جعفر آورد. بعد از شهادت جعفر، ابو بکر بن ابی قحافه او را کابین بست و از وی محمد متولد شد. بعد از ابو بکر، امیر المؤمنین علی او را تزویج فرمود و عون از وی متولد گشت.
لاجرم عبد اللّه بن جعفر و محمد بن ابی بکر و عون بن علی از جانب مادر، برادر بودند.
اما شهادت عون را در یوم طف در کتب مقاتل مانند بحار الانوار و عوالم و اعلام الوری و منتخب طریحی و مناقب ابن شهر آشوب و خوارزمی و اعثم کوفی و لهوف و مقتل ابی مخنف و ابن جوزی و مروج الذهب و طبری و فصول المهمه و شرح شافیه و زبدة الفکره عبوس منصوری در کتاب جلای عبد اللّه بن محمد رضا الحسینی و غیر ذلک از کتب عربیه و فارسیه که ذکر آن جمله موجب تطویل است، در هیچ‌یک ازاین کتب شهادت عون بن علی علیه السّلام را نیافتم. چون صاحب روضة الاحباب از اجله علمای اهل سنت و جماعت است و در ابلاغ روایات موثق است و در بحر اللئالی از وی نیز تذکره می‌شود، من بنده نیز به روضة الاحباب اقتفا (1) نمودم و به اسناد او اکتفا کردم.
بالجمله، عون به صباحت رخسار و ملاحت (2) دیدار میراث شجاعت از حیدر کرار داشت. به حضرت برادر آمد و اجازت مبارزت جست. آن حضرت آب در چشم بگردانید و فرمود: «یک تنه با این لشکر انبوه نتوانی رزم زد. نیکو آن است که به قانون مبارزت هماورد طلب کنی و با قرن و قرین (3) رزم آغازی.» عرض کرد: «آن را که هوای جانبازی است از بیش و کم لشکر کی اندیشد؟»
این بگفت و اسب برانگیخت و خویشتن را بر قلب لشکر زد و از یمین و شمال بسیار کس بکشت. از میمنه و میسره دو هزار کس او را در پره افکندند. عون به عنایت یزدان، صفوف ایشان را بشکافت و به حضرت حسین آمد. امام علیه السّلام سر و روی او را بوسه زد و بر آن دست و بازو «احسنت» گفت و فرمود:
«فراوان رزم دادی و جراحات فراوان یافتی. لختی بباش و از فرسایش قتال آسایش جوی.»
عرض کرد: «من خواستم دیگرباره تو را دیدار کنم. اکنون کامروا گشتم. لکن روا نیست که پشت با جنگ کنم و از بذل جان بیندیشم و شدت عطش مرا زحمت می‌کند. رخصت فرمای تا جان خویش را نثار کنم.»
حسین علیه السّلام فرمود: «اسب عون از کثرت گیرودار سستی گرفته.»
فرمان کرد تا او را اسب دیگر آوردند. عون برنشست و باز تاخت و حمله گران افکند.
از لشکر ابن سعد مردی [بود] که او را صالح بن سیار می‌نامیدند، در زمان خلافت امیر المؤمنین شراب خمر خورد و آن حضرت، عون را فرمود تا بر او حد خمر جاری کرد.
این هنگام، صالح عون را میان انبوه لشکر زخم‌خورده و تشنه نگریست. به کین‌خواهی دیرین اسب برجهاند و با تیغ کشیده بر روی عون درآمد و زبان به دشنام گشود. عون سخن در دهان او بشکست و به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 198
__________________________________________________
- زخم نیزه از اسبش درانداخت. برادرش بدر بن سیار، چون این بدید، به خونخواهی برادر اسب بتاخت. عون او را نیز با صالح همسفر ساخت. این‌وقت خالد بن طلحه فرصتی به دست کرده، از کمین برآمد و عون را به ضرب تیغ از اسب درافکند. گفت: «بسم اللّه و باللّه و علی ملّة رسول اللّه.»
و به سرای جاودانی تحویل داد؛ رضوان اللّه علیه.
(1). اقتفا: پیروی.
(2). ملاحت دیدار: رخسار نمکین.
(3). قرن و قرین: حریف و هماورد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 339- 340
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 199

العبّاس یأمر أشقّاءه علیهم السّلام بالجهاد حتّی الاستشهاد

قال: و قد کان العبّاس بن علیّ قال لجعفر و عبد اللّه ابنی علیّ: تقدّما فإن قتلتما، ورثتکما، و إن قتلت بعدکما ورثنی ولدی، و إن قتلت قبلکما، ثمّ قتلتما ورثکما محمّد بن الحنفیّة!
فتقدّما، فقتلا، و لم یکن لهما ولد، ثمّ قتل العبّاس بعدهما.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76
قالوا: و لمّا رأی ذلک العبّاس بن علیّ، قال لإخوته عبد اللّه، و جعفر، و عثمان بنی علیّ علیه و علیهم السّلام- و أمّهم جمیعا أمّ البنین العامریّة من آل الوحید-: تقدّموا بنفسی أنتم، فحاموا عن سیّدکم حتّی تموتوا دونه. فتقدّموا جمیعا. فصاروا «1» أمام الحسین علیه السّلام، یقونه بوجوههم و نحورهم. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- 255- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628- 2629، الحسین بن علیّ،/ 87- 88؛ المحمودی، العبرات، 2/ 75، 81
قال: و زعموا أنّ العبّاس بن علیّ قال لإخوته من أمّه: عبد اللّه، و جعفر و عثمان: یا بنی أمّی، تقدّموا حتّی أرثکم، فإنّه لا ولد لکم. ففعلوا، فقتلوا. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 448- 449- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 83
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «فساروا»].
(2)- گویند: چون عباس علیه السّلام چنین دید، به برادران خود عبد اللّه و جعفر و عثمان، فرزندان علی که بر همه ایشان درود باد، گفت: «جان من فدایتان! قدم پیش نهید و از سرور خود دفاع کنید و در راه او کشته شوید.»
مادر این چهار بزرگوار، ام البنین عامری از خاندان وحید است. آنان همگی پیش رفتند و رویاروی دشمن، سر و گردن خویش را سپر بلا قرار دادند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
(3)- گوید: گویند که عباس به برادران خویش که از یک مادر بودند، عبد اللّه و جعفر و عثمان گفت:
«ای فرزندان مادرم! پیش روید تا رثای شما گویم که فرزند ندارید.» (1)
و پیش رفتند و کشته شدند.
(1). [این ترجمه مبتنی بر این‌که صحیح کلمه‌ای که در طبری آمده: (أرثیکم) باشد نه: (أرثکم)].
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3056
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 200
حدّثنی أحمد بن عیسی، قال: حدّثنی حسین بن نصر، قال: حدّثنا أبی، عن عمر بن سعد، عن أبی مخنف، عن عبد اللّه بن عاصم، عن الضّحّاک المشرقیّ قال:
قال العبّاس بن علیّ لأخیه «1» من أبیه و أمّه عبد اللّه بن علیّ: تقدّم «2» بین یدیّ حتّی أراک، و أحتسبک، فإنّه لا ولد لک. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 54- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 38؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ المحمودی، العبرات، 2/ 76؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 320؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300
فلمّا رأی العبّاس بن علیّ کثرة القتلی «4» فی «5» أهله، قال لإخوته «6» من أمّه «7» و هم «8»:
عبد اللّه و جعفر و عثمان: «9» «10» یا بنی أمّی «10»! تقدّموا حتّی أراکم قد نصحتم للّه، و لرسوله «11» فإنّه «12» لا ولد لکم. «13» «14»
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار مکانه: «و فی الخبر أنّ العبّاس بن علیّ قال لأخیه ...»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «فقال له العبّاس علیه السّلام: تقدّم ...»].
(3)- و احمد بن عیسی از ضحّاک مشرقی حدیث کرد که عباس بن علی علیهما السّلام به برادرش عبد اللّه فرمود:
«پیش روی من به میدان جنگ برو تا جانبازی تو را ببینم و در شهادتت مأجور شوم؛ زیرا تو را فرزندی نیست.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 79
(4)- [الأسرار: «القتل»].
(5)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و المقرّم: «من»].
(6)- [الأسرار: «لإخوانه»].
(7)- [فی المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «من أبیه و أمّه»].
(8)- [المقرّم: «و أبیه»].
(9)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و أمّهم أمّ البنین بنت خالد بن حزام الکلابیّة و اسمها فاطمة»].
(10- 10) [مثیر الأحزان: «بأبی أنتم و أمّی»].
(11)- [إلی هنا حکاه فی المقرّم و أضاف: «و التفت إلی عبد اللّه و کان أکبر من عثمان و جعفر و قال: تقدّم یا أخی حتّی أراک قتیلا و أحتسبک. فقاتلوا بین یدی أبی الفضل حتّی قتلوا بأجمعهم»].
(12)- [الأسرار: «فإنّکم»].
(13)- [أضاف فی المعالی: «تقدّموا بنفسی أنتم، فحاموا عن سیّدکم حتّی تموتوا دونه»، و أضاف فی أعیان الشّیعة: «فتقدّموا فقاتلوا حتّی قتلوا»].
(14)- چون عباس بن علی بسیاری کشتگان خاندان آن حضرت را دید، به برادران مادری خود که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 201
المفید، الإرشاد، 2/ 113- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 321؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 248؛ ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35؛ القمی، نفس المهموم،/ 325- 326؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 431؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 178؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 333
فأراد العبّاس أن ینزل «1»، فقال له الحسین: قدّم أخویک بین یدیک. و هما عبد اللّه و جعفر، فإنّهما لیس لهما ولد، و لک ولد حتّی تربّهما «2» و تحتسبهما. فأمر أخویه.
الشّجری، الأمالی، 1/ 175
و قال العبّاس بن علیّ لإخوته من أمّه عبد اللّه، و جعفر، و عثمان: تقدّموا حتّی أرثکم، فإنّه لا ولد لکم. ففعلوا، فقتلوا. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294
قالوا: و أوّل من دعاه من إخوته عبد اللّه، فقال له: «تقدّم یا أخی حتّی أراک قتیلا، و أحتسبک، فإنّه لا ولد لک».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 316
__________________________________________________
- عبد اللّه و جعفر و عثمان بودند، گفت: «ای برادران من! گام پیش نهید تا من ببینم شما را که برای خدا و رسولش خیرخواهی کردید؛ زیرا شما فرزندی ندارید.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 113
(1)- فی نسخة أن یبرز.
(2)- هکذا فی الأصل من غیر إعجام! فلعلّها تربّهما أی: تحضنهما، أو تراهما أو تربّیهما.
(3)- عباس بن علی به برادران خود که از مادر او هم بودند و آنها، عبد اللّه و جعفر و عثمان بودند، گفت:
«پیش بروید که من وارث شما خواهم شد (مقصود: فرزندانم وارث من و شما خواهند بود)؛ زیرا شما فرزند و نسل ندارید.»
آنها هم چنین کردند (پیش رفتند) و کشته شدند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 186- 187
و چون عباس بن علی صورت حال را مشاهده فرمود، با برادران خود عبد اللّه و جعفر و عثمان که پدر ایشان علی و مادر ایشان ام البنین عامریه بود، گفت که: «پیش روید و در نظر سید خود جنگ کنید تا کشته شوید.»
و همه به اتفاق، روی به مخالفان نهادند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 165
در خبر است که عباس علیه السّلام در یوم طف، نخستین عبد اللّه الاکبر را که مکنی به ابو محمد است، فرمود:
ای برادر! آهنگ قتال می‌کن و از پیش روی من می‌رو و رزم می‌زن.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 337
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 202

استشهاد عبد اللّه بن علیّ علیهما السّلام‌

و عبد اللّه بن علیّ علیه السّلام و أمّه- أیضا- أمّ البنین، رماه خولی بن یزید الأصبحیّ بسهم، و أجهز علیه رجل من بنی «1» تمیم بن «1» أبان بن دارم.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 149- عنه الشّجری، الأمالی، 1/ 170؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب، قتله هانی‌ء بن ثبیت الحضرمیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و شدّ هانئ بن ثبیت الحضرمیّ علی عبد اللّه بن علیّ، فقتله، و جاء برأسه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 407، أنساب الأشراف، 3/ 201- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 75
فحمل هانئ بن ثویب الحضرمیّ علی عبد اللّه بن علیّ، فقتله. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629، الحسین بن علیّ،/ 88
و شدّ «3» هانئ بن ثبیت الحضرمیّ علی عبد اللّه بن علیّ «4» بن أبی طالب «4»، فقتله. «5»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 449- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 77؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294
ثمّ خرج من بعده أخوه عبد اللّه بن علیّ و هو یرتجز و یقول:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الحدائق الوردیّة].
(2)- هانی بن ثویب [؟] حضرمی بر عبد اللّه بن علی حمله کرد و او را کشت.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
(3)- [الکامل: «و حمل»].
(4- 4) [لم یرد فی الکامل].
(5)- هانی بن ثبیت حضرمی به عبد اللّه بن علی بن ابی طالب حمله برد و او را بکشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3056
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 203
أنا ابن ذی النّجدة و الأفضال ذاک علیّ الخیر ذو الفعال
سیف رسول اللّه ذی النّکال فی کلّ یوم ظاهر الأهوال
ثمّ حمل فقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 207
أخبرنی أحمد بن محمّد بن سعید قال: حدّثنا یحیی بن الحسن، قال: حدّثنا علیّ بن إبراهیم، قال حدّثنی عبید اللّه الحسن و عبد اللّه بن العبّاس قالا:
قتل عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و هو ابن خمس و عشرین سنة، و لا عقب له.
[...]
فتقدّم بین یدیه، و شدّ علیه هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، فقتله. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 54- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 38؛ البحرانی، العوالم، 17/ 281- 282؛ المحمودی، العبرات، 2/ 75- 76
و قتل عبد اللّه بن علیّ یومئذ و هو ابن خمس و عشرین سنة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 194
فقدّم «2» عبد اللّه رحمه اللّه، فقاتل قتالا شدیدا «3»، فاختلف هو و هانئ بن ثبیت «4» الحضرمیّ ضربتین «3»، فقتله هانئ. «5»
__________________________________________________
(1)- احمد بن محمد به سندش از عبد اللّه بن الحسن و عبید اللّه بن عباس برای من روایت کرد: «آن روزی که عبد اللّه بن علی بن ابی طالب علیه السّلام در کربلا به شهادت رسید، بیست و پنج سال از عمرش گذشته بود و فرزندی از او به‌جا نماند.» [...]
عبد اللّه به میدان رفت و از لشکر دشمن هانئ بن ثبیت حضرمی به مبارزه او آمد و او را شهید نمودند.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 79
(2)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و إعلام الوری و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم:
«فتقدّم»].
(3- 3) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(4)- [فی المطبوع: «شبیب»].
(5)- پس عبد اللّه رحمه اللّه پیش رفت و جنگ سختی کرد تا این‌که میان او و هانی بن شبیب حضرمی دو ضربت ردوبدل شد و هانی او را شهید کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 113
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 204
المفید، الإرشاد، 2/ 113- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 321؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 248؛ القمی، نفس المهموم،/ 326
فأمر [العبّاس] أخویه [عبد اللّه و جعفرا] فنزلا، فقاتلا حتّی قتلا.
الشّجری، الأمالی، 1/ 175
ثمّ خرج من بعده [جعفر بن علیّ علیه السّلام] أخوه عبد اللّه بن علیّ، و أمّه أمّ البنین أیضا، فحمل و هو یقول:
أنا ابن ذی النّجدة و الأفضال ذاک علیّ الخیر فی الفعال
سیف رسول اللّه ذو النّکال و کاشف الخطوب و الأهوال
فحمل و قاتل حتّی قتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 29
ثمّ برز أخوه [جعفر بن علیّ] عبد اللّه قائلا «1»: «2»
أنا ابن ذی النّجدة و الإفضال ذاک علیّ الخیر ذو الفعال «3»
سیف رسول اللّه ذو النّکال فی کلّ یوم «4» ظاهر الأهوال «5»
«6» قتله هانئ بن شبیب «7» الحضرمیّ «6».
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار: «و هو یقول»].
(2)- [و فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «فتقدّم بین یدیه و هو یقول ...» و فی نفس المهموم: «و فی المناقب ذکر له هذا الرّجز ...» و فی المعالی: «فتقدّم عبد اللّه بن علیّ رحمه اللّه و کان یومئذ ابن خمس و عشرین سنة و قاتل قتالا شدیدا و هو یرتجز و یقول ...» و فی اللّواعج: «فبرز عبد اللّه بن علیّ و کان عمره خمسا و عشرین سنة و هو یقول ...» و فی بحر العلوم: «فتقدّم عبد اللّه بین یدیه و استأذن الحسین فی البراز، فبرز إلی المیدان و جعل یضرب بسیفه قدما و یجول و یصول و هو یقول ...»].
(3)- [بحر العلوم: «فی الأفعال»].
(4)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار: «قوم»].
(5)- [فی نفس المهموم و العبرات: «الأحوال» و أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «فقتل جماعة، ثمّ» و إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم، و أضاف: «و روی أبو الفرج أنّه کان یومئذ ابن خمس و عشرین سنة»].
(6- 6) [فی المعالی و اللّواعج: «فاختلف هو و هانئ بن ثبیت الحضرمی ضربتین فقتله هانئ» و فی بحر العلوم: «فشدّ علیه هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، فضربه بالسّیف علی رأسه، فقتله»].
(7)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و العبرات: «ثبیت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 205
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 107- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 326؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 308؛ المجلسی، البحار، 45/ 38؛ البحرانی، العوالم، 17/ 281؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 320؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 431؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 178؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 316؛ المحمودی، العبرات، 2/ 75
فأقدموا [عبد اللّه و جعفر و عثمان] علی عسکر عمر بن سعد إقدام الشّجعان، و أملأوا صدورهم و وجوههم بالضّرب و الرّمی و الطّعان.
و جدّوا فی القتال حتّی قتلوا.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
(زیارة النّاحیة): السّلام علی عبد اللّه بن أمیر المؤمنین مبلی البلاء و المنادی بالولاء «1» فی عرصة کربلاء، المضروب «2» مقبلا و مدبرا، لعن اللّه قاتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ.
ابن طاووس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 279- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 66؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 149
و قتل إخوة الحسین و هم [...] و عبد اللّه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457
ثمّ قتل عبد اللّه و [...] بنو علیّ بن أبی طالب، إخوة الحسین. «3»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 187
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مصباح الزّائر].
(2)- [مصباح الزّائر: «الضّروب»].
(3)- هانی بن ثویب الخضرمی حمله کرد و عبد اللّه بن علی را به قتل آورد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 165
و بعد از او، عبد اللّه پسر امیر المؤمنین علیه السّلام به یاری برادر بزرگوار به معرکه کارزار درآمد و گروهی از اشقیا را به تیغ آبدار، شربت ناگوار مرگ چشانید، در آخر کار به تیغ هانی پسر ثبیت خلعت با برکت شهادت پوشید و به سایر شهدای اهل بیت رسالت ملحق شد. و گویند که در آن‌وقت، عمر شریفش بیست و پنج سال گذشته بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 677
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 206
ثمّ برز أخوه [جعفر بن علیّ] عبد اللّه بن علی علیه السّلام، فقاتل حتّی قتل و هو ابن خمس و عشرین سنة رضی اللّه عنه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 367
فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ: [...] ثمّ خرج من بعده [سعید ابن عقیل] عبد اللّه بن أمیر المؤمنین و هو أخو الحسین علیه السّلام، و کان فارسا شدیدا، فودّع الحسین علیه السّلام، و حمل علی القوم، ففرش الأرض من القتلی، و لم یقدر علی قتاله، فبینما هو کذلک، إذا أتاه سهم عابر، فأرداه صریعا، و قتل من أصحاب ابن سعد (لعنه اللّه تعالی) سبعمائة فارس، فاستشهد أمام الحسین علیه السّلام. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282
__________________________________________________
(1)- عبد اللّه که شبل شیر یزدان و آرزومند نبرد مردان و میدان بود، اسب برجهاند و این هنگام نوزده ساله بود و فرزند نداشت. بالجمله، این رجز بگفت:
أنا ابن ذی النّجدة و الإفضال ذاک علیّ الخیر ذو الفعال
سیف رسول اللّه ذو النّکال فی کلّ قوم ظاهر الأهوال (1)
و شاهر السیف (2) اسب برانگیخت و با دشمنان دین درآویخت. هانی بن ثبیت الحضرمی فرصتی به دست کرد، او را از اسب درانداخت. و به روایتی عبد اللّه الاکبر بیست و پنج ساله بود.
(1). من پسر مرد دلاور و بخشنده‌ام؛ آن مرد علی نیکوکار است که شمشیر پیغمبر و کیفردهنده‌ای که آثار ترس از او در هر جماعتی آشکار است.
(2). شاهر السیف: شمشیر از نیام کشیده.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 337
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 207

استشهاد جعفر بن علیّ علیهما السّلام‌

و جعفر بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أمّه- أیضا- أمّ البنین بنت حزام قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 149- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 170؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیة، 1/ 120
و جعفر بن علیّ بن أبی طالب الأکبر، قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
فحمل هانئ بن ثویب الحضرمیّ علی عبد اللّه بن علیّ، فقتله. ثمّ حمل علی أخیه جعفر بن علیّ، فقتله أیضا. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629، الحسین بن علیّ،/ 88
و شدّ هانئ بن ثبیت الحضرمیّ علی عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب فقتله، ثمّ شدّ علی جعفر بن علیّ، فقتله، و جاء برأسه. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 449- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 77
و خرج من بعده [عثمان بن علیّ علیه السّلام] أخوه جعفر بن علیّ بن أبی طالب- و أمّه أمّ البنین بنت حزام- فجعل یرتجز و یقول:
إنّی أنا جعفر ذو المعالی ابن علیّ الخیر ذی النّوال «3»
__________________________________________________
(1)- سپس [هانی بن ثویب حضرمی] بر برادرش جعفر بن علی علیه السّلام حمله کرد و او را هم شهید کرد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
(2)- پس از آن [هانی بن ثبیت] به جعفر بن علی حمله برد و او را نیز بکشت و سر او را بیاورد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3056
(3)- [فی المطبوع: «ذو النّوال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 208
أخی حسین ذو «1» النّدی المفضال
ثمّ حمل، فقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 206- 207
قال یحیی بن الحسن، عن علیّ بن إبراهیم بالإسناد الّذی قدّمته فی خبر عبد اللّه:
قتل جعفر بن علیّ بن أبی طالب، و هو ابن تسع عشرة سنة.
«2» قال أبو مخنف فی حدیث الضّحاک المشرفیّ: إنّ العبّاس بن علیّ قدّم أخاه جعفرا بین یدیه، «3» لأنّه لم یکن له ولد لیحوز ولد العبّاس بن علیّ میراثه «3»، «2» فشدّ علیه هانئ بن ثبیت الّذی قتل أخاه، فقتله «2»، هکذا قال الضّحّاک «2».
و قال نصر بن مزاحم: حدّثنی عمرو بن شمر، عن جابر، «4» عن أبی جعفر محمّد بن علیّ: أنّ خولی بن یزید الأصبحیّ- لعنه اللّه- قتل جعفر بن علیّ. «5»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 54- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ المحمودی، العبرات، 2/ 77
و قتل جعفر بن علیّ و هو ابن سبع عشر سنة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 194
و تقدّم بعده «6» [عبد اللّه بن علیّ] جعفر بن علیّ علیه السّلام، «7» فقتله أیضا هانئ «8».
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: ذی.
(2- 2) [لم یرد فی العبرات].
(3- 3) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 326].
(5)- و هنگام شهادت نوزده سال داشت. ضحاک مشرقی در حدیثی که در فوق گذشت روایت کرده [است] که عباس بن علی علیهما السّلام او را برای کشتن مقدم داشت؛ زیرا که او نیز مانند عبد اللّه بن علی فرزندی نداشت. چنانچه ضحاک نقل کرده [است]، جعفر نیز به دست هانی بن ثبیت کشته شد. ولی در حدیثی که نصر بن مزاحم از امام باقر علیه السّلام روایت کرده [است]، جعفر بن علی به دست خولی اصبحی- لعنه اللّه- کشته شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 80
(6)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(7)- [زاد فی الأسرار: «فقاتل»].
(8)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «و خولی بن یزید الأصبحیّ لعنه اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 209
المفید، الإرشاد، 2/ 113- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 321؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 248
فأمر [العبّاس] أخویه، [عبد اللّه و جعفرا]، فنزلا، فقاتلا حتّی قتلا.
الشّجری، الأمالی، 1/ 175
ثمّ خرج من بعده [عثمان بن علیّ] أخوه جعفر بن علیّ، و أمّه أمّ البنین أیضا، فحمل و هو یقول:
إنّی أنا جعفر ذو المعالی نجل علیّ الخیر ذی النّوال «1»
أحمی حسینا بالقنا العسّال و بالحسام الواضح الصّقال
ثمّ قاتل حتّی قتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 29- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 76
ثمّ برز أخوه [عثمان بن علیّ] جعفر منشئا: «2»
إنّی أنا جعفر ذو المعالی ابن علیّ الخیر ذی النّوال «3»
ذاک الوصیّ ذو السّنا و الوالی حسبی بعمّی جعفر و الخال
أحمی حسینا ذا النّدی «4» المفضال «5»
«6» رماه خولی الأصبحیّ، فأصاب شقیقته أو عینه «6».
__________________________________________________
- آن‌گاه جعفر بن علی به جای برادر به میدان آمد، او را نیز هانی کشت.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 113
(1)- [فی المطبوع: «ذو النّوال»].
(2)- [و فی نفس المهموم و المعالی مکانه: «و تقدّم بعده جعفر بن علیّ علیه السّلام قائلا (کما فی المناقب) ...»].
(3)- [فی المطبوع: «ذو النّوال»].
(4)- [فی المطبوع: «ذی النّدی»].
(5)- [أضاف فی نفس المهموم: «فشدّ علیه هانئ بن ثبیت، فقتله» قال ابن شهر آشوب:].
(6- 6) [المعالی: «فقاتل و قتل جمعا کثیرا، فشدّ علیه هانئ بن ثبیت، فقتله، و فی خبر: قتله خولی بن یزید الأصبحیّ بعدما رماه بسهم، فأصاب شقیقته، أو عینه، أقول: شرک أخاه العبّاس فی ذلک لأنّ العبّاس قیل: جاءه سهم، و أصاب عینه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 210
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 107- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 326؛ المحمودی، العبرات، 2/ 76؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 431
و حمل هانئ بن ثبیت الحضرمیّ علی عبد اللّه بن علیّ، فقتله، ثمّ حمل علی جعفر بن علیّ، فقتله. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294
فأقدموا [عبد اللّه و جعفر و عثمان] علی عسکر عمر بن سعد إقدام الشّجعان و أملأوا صدورهم و وجوههم بالضّرب و الرّمی و الطّعان.
فکانوا کما قال ابن نباتة السّعدیّ:
لقوا نبلنا مرد العوارض فانثنوا لا وجههم منه نحی و شوارب
خلقنا بأطراف القنا فی ظهورهم عیونا لها وقع السّیوف حواجب
و أعجب من ذی اختلاس نفوسهم و هنّ علیهم بالحنین نوادب
و جدّوا فی القتال حتّی قتلوا.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
(زیارة النّاحیة): السّلام علی جعفر بن أمیر المؤمنین الصّابر بنفسه محتسبا، و النّائی عن الأوطان مغتربا «2» المستسلم للقتال، المستقدم للنّزال، المکثور بالرّجال، لعن اللّه قاتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ.
ابن طاووس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 279- 280- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 66؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 149
و قتل إخوة الحسین و هم [...] و جعفر.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457
ثمّ قتل [...] و جعفر، و [...] بنو علیّ بن أبی طالب، إخوة الحسین.
__________________________________________________
(1)- هانی بن ثبیت حضرمی بر عبد اللّه بن علی حمله کرد او را کشت. بعد از قتل او، به جعفر بن علی (برادر دیگر) حمله کرد و باز هم او را کشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 187
(2)- [الأسرار: «معترفا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 211
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 187
قتل جعفر بن علیّ علیه السّلام [...] رماه خولی بن یزید بسهم، فقتله. «1»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
ثمّ برز من «2» بعده [عثمان بن علی علیه السّلام] أخوه جعفر بن علیّ «3»، «4» و أمّه امّ البنین أیضا «3»، و هو یقول:
إنّی أنا جعفر ذو المعالی ابن علیّ الخیر ذی النّوال «5»
حسبی بعمّی شرفا و خالی «6» أحمی حسینا ذا النّدی «7» المفضال
ثمّ قاتل «4»، فرماه «6» خولی الأصبحیّ، فأصاب شقیقته، أو عینه «8». «9»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 307- مثله المجلسی، البحار، 45/ 38؛ البحرانی، العوالم، 17/ 281؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 320؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82- 83؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 178
ثمّ برز أخوه [عثمان بن علیّ] جعفر بن علیّ علیه السّلام، فقاتل حتّی قتل و هو ابن تسع عشرة سنة، رضی اللّه عنه.
ابن امیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 367
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه جعفر بن علی رضی اللّه عنه عزم معرکه کرد و از عقب روان شد.
بعد از آن [هانی بن ثویب] متوجه جعفر بن علی شد، او را نیز هلاک ساخت.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 162، 165
(2)- [لم یرد فی اللّواعج].
(3- 3) [اللّواعج: «و کان عمره تسع عشرة سنة»].
(4- 4) [مثیر الأحزان: «و له من العمر تسعة عشر سنة، فقاتل قتالا شدیدا»].
(5)- [فی المطبوع: «ذو النّوال»].
(6- 6) [اللّواعج: «فحمل علیه هانئ بن ثبیت الحضرمیّ أیضا فقتله، و جاء برأسه و قیل رماه»].
(7)- [فی المطبوع: «ذی النّدی»].
(8)- [زاد فی مثیر الأحزان: «و قیل قتله هانئ بن شبث الحضرمیّ»].
(9)- پس، جعفر پسر امیر المؤمنین علیه السّلام که جوان نوزده ساله بود به عزم شهادت رو به میدان آورد و به روایت امام محمد باقر علیه السّلام، خولی اصبحی تیری بر شقیقه یا دیده آن سید عدیم النظیر زد که به آن تیر به والد کبیر خود ملحق شد. به روایت دیگر، به ضربت هانی پسر شیث حضرمی به سرای باقی شتافت.
مجلسی، جلاء العیون،/ 677
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 212
و روی: أنّ العبّاس علیه السّلام قدّم أخاه جعفرا بین یدیه، فشدّ علیه هانئ بن شبیب الّذی قتل أخاه، فقتله.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 320
فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ: [...] و برز من بعده [عون بن مسلم بن عقیل] جعفر بن علیّ بن أبی طالب، فودّع الحسین- و هو أخو الحسین علیه السّلام- فبرز نحو القوم، فقاتل قتالا شدیدا حتّی لا یحصی عدد قتلاه، و قیل ألف فارس، فطعنه لعین، فصرعه. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282
و لمّا قتل عثمان، دعا العبّاس علیه السّلام، أخاه الثّالث (جعفر)، و قال له- مثلما قال لأخویه من قبل-: «یا أخی! تقدّم إلی الحرب حتّی أراک قتیلا- کأخوتک- فأحتسبک کما أحتسبتهما، فإنّه لا ولد لکم».
فتقدم جعفر إلی معسکر الأعداء، فشدّ علیهم بسیفه، و هو یقول:
إنّی أنا جعفر ذو المعالیّ ابن علیّ الخیر ذی النّوال
حسبی بعمّی شرفا و خالی أحمی حسینا ذا النّدی المفضال
فرماه خولی بن یزید الأصبحی- أو هانئ بن ثبیت الحضرمیّ- فأصاب شقیقته أو عینه، فقتله.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 317
__________________________________________________
(1)- از پس او، جعفر الاکبر بن علی علیه السّلام آهنگ قتال نمود و او مکنی به ابی عبد اللّه بود و مادر او چنان که مرقوم شد، ام البنین است. برادرش عباس بعد از عبد اللّه، او را فرمان جنگ داد و جعفر در برابر صف، این رجز بگفت:
إنّی أنا جعفر ذو المعالی إبن علیّ الخیر ذی النّوال
حسبی لعمّی شرفا و خالی أحمی حسینا ذا النّدی المفضال 1
و به جنگ درآمد. او را نیز هانی بن ثبیت الحضرمی شهید ساخت. و به روایت صاحب عوالم، خولی الاصبحی تیری به سوی او گشاد داد و آن تیر بر شقیقه، و اگر نه بر چشم او آمد و از اسب درافتاد.
(1). من جعفر و دارای موجبات شرفم. پسر علی نیکوکار و بخشنده‌ام. عمو و دائیم برای شرف من بس است. از حسین با جود و فضیلت حمایت می‌کنم.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 337- 338
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 213

استشهاد عثمان بن علیّ علیهما السّلام‌

و عثمان بن علی بن أبی طالب، رماه خولی بن یزید بسهم، فأثبته، و أجهز علیه رجل من بنی أبان بن دارم.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143، 150
و قتل عثمان بن علیّ أیضا. رماه خولی بن یزید بسهم، ثمّ شدّ علیه رجل من بنی أبان ابن دارم، فقتله.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 407، أنساب الأشراف، 3/ 201- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 78
و رمی یزید الأصبحیّ عثمان بن علیّ بسهم، فقتله، ثمّ خرج إلیه، فاحتزّ رأسه، فأتی به عمر بن سعد، فقال له: أثبنی. فقال عمر: علیک بأمیرک- یعنی عبید اللّه بن زیاد- فسله أن یثیبک. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629، الحسین بن علیّ،/ 88؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 432
و رمی خولی بن یزید الأصبحیّ عثمان بن علیّ بن أبی طالب بسهم، ثمّ شدّ علیه رجل من بنی أبان بن دارم، فقتله، و جاء برأسه. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 449
و خرج من بعده [عمر بن علیّ علیه السّلام] أخوه عثمان بن علیّ- و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کلاب العامریّة- و هو یقول:
«3» [إنّی أنا عثمان ذو المفاخر شیخی علیّ ذو الفعال الطّاهر
__________________________________________________
(1)- یزید اصبحی تیری به عثمان بن علی زد و او را شهید کرد و سپس سر او را جدا کرد و پیش عمر بن سعد آورد و گفت: «به من پاداش بده!»
عمر گفت: «پاداش خود را از امیرت عبید اللّه بن زیاد مطالبه کن.»
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
(2)- خولی بن یزید اصبحی تیری به عثمان بن علی انداخت. پس از آن، یکی از بنی ابان بن دارم به او حمله برد و خونش بریخت و سر او را بیاورد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3056
(3)- ما بین الحاجزین من د و بر، و بدله فی الأصل: شعرا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 214
و ابن عمّ للنّبیّ «1» الطّاهر أخو «2» حسین خیرة الأخائر
و سیّد الکبار و الأصاغر بعد الرّسول و الوصیّ النّاصر «3»]
فقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 206
قال یحیی بن الحسن، عن علیّ بن إبراهیم، عن عبید اللّه بن الحسن و عبد اللّه بن العبّاس، قالا: قتل عثمان بن علیّ و هو ابن إحدی و عشرین سنة. «4»
و قال الضّحّاک «5» المشرقیّ فی الإسناد الأوّل الّذی ذکرناه آنفا «5» «6»: إنّ خولی بن یزید رمی عثمان بن علیّ بسهم، فأوهطه، «7» و شدّ علیه رجل من بنی أبان بن دارم، «8» فقتله، و أخذ برأسه «8». «9»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 55- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 37؛ البحرانی، العوالم، 17/ 281؛ القمی، نفس المهموم،/ 327؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 432؛ المحمودی، العبرات، 2/ 78
و قتل عثمان بن علیّ و هو ابن إحدی و عشرین سنة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 194
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «النّبیّ»].
(2)- فی د و بر: أخا.
(3)- لیس البیت فی د.
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار،/ 300].
(5- 5) [فی البحار و العوالم: «بإسناده»].
(6)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی].
(7)- [فی البحار و العوالم: «فأسقطه»، و فی المعالی: «فسقط عن فرسه»، و إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(8- 8) [فی البحار و العوالم: «و أخذ رأسه»].
(9)- و چنان‌چه از عبید اللّه بن الحسن و عبد اللّه بن عباس روایت شده [است] عثمان بن علی در هنگام شهادت بیست و یکسال داشت. در حدیث ضحاک مشرقی که در بالا ذکر شد، چنین است که خولی اصبحی او را هدف تیر قرار داد و آن تیر او را بر زمین افکند و در این موقع مردی از قبیله ابان بن دارم با شتاب آمد و او را به قتل رسانید و سر آن جناب را برید و آن سر را همراه خود برد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 80
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 215
و تعمّد خولی بن یزید الأصبحیّ «1» عثمان بن علیّ علیه السّلام و قد قام مقام إخوته، فرماه بسهم «2»، فصرعه، و شدّ علیه رجل من بنی دارم، فاحتزّ «3» رأسه. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 113- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 321؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 248
ثمّ خرج من بعده عثمان بن علیّ، و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد، من بنی کلاب و هو یقول:
إنّی أنا عثمان ذو المفاخر شیخی علیّ ذو الفعال الطّاهر
صنو النّبیّ ذو الرّشاد «5» السّائر ما بین کلّ غائب و حاضر
ثمّ قاتل حتّی قتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 29- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 78
ثمّ برز أخوه عثمان و هو ینشد: «6»
إنّی أنا عثمان ذو المفاخر شیخی علیّ ذو الفعال الطّاهر
هذا حسین سیّد الأخایر و سیّد الصّغار و الأکابر «7»
بعد النّبیّ و الوصیّ النّاصر
و رماه «8» خولی بن یزید الأصبحیّ علی جنبه، فسقط عن فرسه، و حزّ «9» رأسه رجل
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(2)- [لم یرد فی إعلام الوری و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(3)- [فی الإرشاد ط علمیّة و الأسرار: «فاجتزّ»].
(4)- عثمان بن علی به جای برادران آمد. پس، خولی بن یزید اصبحی تیری به او زد و او را به زمین افکند و مردی از دارم بر او حمله کرد و سرش را جدا کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 113
(5)- [فی المطبوع: «ذی الرّشاد»].
(6)- [و فی المعالی و نفس المهموم مکانه: «و برز عثمان بن علیّ علیه السّلام (و هو ابن احدی و عشرین سنة) قائلا: ...»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و المعالی، و أضاف فی نفس المهموم: «و فی المناقب: رماه [خولی] علی جنبه، فسقط عن فرسه، و شدّ علیه رجل من بنی أبان بن دارم، فقتله، و أخذ رأسه» و أضاف فی المعالی:
«فقاتل قتالا شدیدا»].
(8)- [العبرات: «فرماه»].
(9)- [فی المطبوع: «جزّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 216
من بنی أبان بن حازم «1».
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 107- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 327؛ المحمودی، العبرات، 2/ 78؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 431- 432
و رمی خولی بن یزید الأصبحیّ عثمان بن علیّ، ثمّ حمل علیه رجل من بنی أبان بن دارم، فقتله، و جاء برأسه. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294
فأقدموا [عبد اللّه و جعفر و عثمان] علی عسکر عمر بن سعد إقدام الشّجعان، و أملأوا صدورهم و وجوههم بالضّرب، و الرّمی، و الطّعان.
و جدّوا فی القتال حتّی قتلوا.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
(زیارة النّاحیة): السّلام علی عثمان بن أمیر المؤمنین، سمّی عثمان بن مظعون، لعن اللّه رامیه بالسّهم خولی بن یزید الأصبحیّ الأیادیّ الأبانیّ الدّارمیّ.
ابن طاووس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 280- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 67؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 150
و قتل إخوة الحسین و هم [...] و عثمان.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457
ثمّ قتل [...] و عثمان و [...] بنو علیّ بن أبی طالب، إخوة الحسین. «3»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 187
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «دارم»].
(2)- خولی بن یزید اصبحی، عثمان بن علی را هدف تیر کرد و بعد از آن مردی از بنی ابان بنی دارم بر او حمله کرد و او را کشت و سرش را برید و برد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 187
(3)- بعد از آن، عثمان بن علی رضی اللّه عنه روی به اعدا آورد و شربت شهادت چشید. و یزید الابطحی به زخم تیری، عثمان بن علی را انداخت، سر او را از بدنش جدا کرد و پیش عمر بن سعد برد و از وی توقع انعامی نمود. عمر گفت: «پیش امیر خود عبید اللّه زیاد ببر و مدعای خود را از او التماس نمای.»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 161- 162، 165
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 217
ثمّ برز من بعده [عمر بن علیّ] أخوه عثمان بن علیّ «1» و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد من بنی کلاب «1»، و هو یقول «2»:
إنّی أنا عثمان ذو المفاخر شیخی علیّ ذو الفعال الظّاهر «3» «4» «5» و ابن عمّ للنّبیّ الطّاهر «4»
أخی حسین خیرة الأخائر و سیّد الکبار و الأصاغر «5»
بعد الرّسول و الوصیّ النّاصر
فرماه خولی بن یزید الأصبحیّ «6» علی جنبه «7»، فسقط عن فرسه «8»، و حزّ «9» رأسه رجل من بنی أبان بن حازم، فقتله «10».
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 307- مثله المجلسی، البحار، 45/ 37؛ البحرانی، العوالم، 17/ 280- 281؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 319- 320؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 178- 179؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 316- 317
__________________________________________________
(1- 1) [اللّواعج: «فقام مقام إخوته و کان عمره إحدی و عشرین سنة»].
(2)- [و فی بحر العلوم مکانه: «و لمّا قتل عبد اللّه دعا العبّاس علیه السّلام أخاه الثّانی عثمان و قال له- کما قال لأخیه عبد اللّه-: تقدّم یا أخی حتّی أراک قتیلا و أحتسبک، فإنّه لا ولد لک، فتقدّم عثمان إلی الحرب و هو یرتجز و یقول ...»].
(3)- [فی اللّواعج و بحر العلوم: «الطّاهر»].
(4- 4) [لم یرد فی بحر العلوم].
(5- 5) [اللّواعج:
«هذا حسین خیرة الأخائر و سید الصّغار و الأکابر»
].
(6)- [إلی هنا حکاه فی بحر العلوم و أضاف: «بسهم وقع فی جبینه فأضعفه حتّی سقط عن فرسه إلی الأرض، فجاءه رجل من أبان بن دارم، فاحتزّ رأسه»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و اللّواعج: «جبینه»].
(8)- [إلی هنا حکاه فی اللّواعج و أضاف: «و حمل علیه رجل من بنی أبان بن دارم، فقتله و جاء برأسه»].
(9)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و جزّ»].
(10)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
پس، عثمان پسر امیر مؤمنان علیه السّلام پای در میدان سعادت نهاد و خرمن عمر بسیاری از آن کافران را بر باد داد؛ تا آن‌که خولی اصبحی تیری بر جبین مبین آن سید مکین زد که از اسب درگردید و سر مبارکش را نامردی از فرزندان ابان بن حازم جدا کرد و در آن‌وقت، از عمر شریف او بیست و یک سال گذشته بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 677
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 218
ثمّ برز من بعده [عمر بن علیّ علیه السّلام] عثمان بن علیّ علیه السّلام، و هو ابن احدی و عشرین سنة، فقاتل حتّی قتل رضی اللّه عنه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 367
فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ: [...] و برز من بعده [جعفر بن علیّ علیه السّلام] عثمان بن علیّ بن أبی طالب، فقاتل قتالا شدیدا حتّی قتل من القوم ستّمائة فارس، و رماه الدّارمیّ بسهم، فصرعه، ثمّ استشهد أمام الحسین علیه السّلام. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282
ثمّ برز بعده أخوه عثمان بن علیّ و هو یقول:
شیخی علیّ ذو الفخار الظّاهر هو ابن عمّ للنّبیّ الطّاهر
فرماه خولی بن یزید الأصبحیّ (لعنه اللّه) بسهم علی جبینه، فسقط و احتزّ رأسه رجل من بنی أبان بن حازم.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
__________________________________________________
(1)- از پس او، از فرزندان ام البنین، نوبت به عثمان الاکبر افتاد و او مکنی به ابو عمر بود و بیست و یک ساله بود و فرزند نداشت. گاهی که متولد شد، علی علیه السّلام فرمود: «او را به نام برادر خود عثمان بن مظعون، عثمان نام نهادم.»
او نیز به فرمان عباس به میدان آمد و گفت:
إنّی أنا عثمان ذو المفاخر شیخی علیّ ذو الفعال الظّاهر
و إبن عمّ للنّبیّ الطّاهر أخی حسین خیرة الأخائر
و سیّد الکبار و الأصاغر بعد الرّسول و الوصیّ النّاصر (1)
و بعد از کشش و کوشش بسیار، خولی بن یزید الاصبحی تیری گشاد داد و بر جبین مبارکش آمد و از اسب درافتاد و مردی از قبیله بنی ابان بن دارم بشتافت و سر از تنش برداشت.
(1). خلاصه اشعار: من عثمان و دارای وسائل افتخارم: آقایم علی نیکوکار و عموزاده پیغمبر پاک است. برادرم حسین بهترین نیکان و پس از پیغمبر و علی سرور تمام مردم است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشّهدا علیه السّلام، 2/ 338
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 219

أبو الفضل العبّاس علیه السّلام‌

جهاده الأعداء، و طلبه الماء، فاستشهاده‌

و العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أمّه أمّ البنین [...] قتله زید بن رقاد الجنبیّ، «1» و حکیم بن الطّفیل الطّائیّ السّنبسیّ، و کلاهما ابتلی فی بدنه «1».
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 149- عنه: الشّجریّ، الأمالی، 1/ 170؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
و العبّاس بن علیّ بن أبی طالب الأکبر، قتله زید بن رقاد الجنبیّ، و حکیم السّنبسیّ من طی‌ء.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 75- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
ولده یسمّونه «السّقّاء»، و یکنّونه أبا قربة؛ شهد مع الحسین کربلاء؛ فعطش الحسین؛ فأخذ قربة، و اتّبعه إخوته «2» لأبیه و أمّه «2» بنو علیّ، و هم: عثمان، و جعفر، و عبد اللّه؛ فقتل إخوته قبله «3»، و جاء بالقربة یحملها «4» إلی الحسین مملوءة؛ فشرب منها الحسین، ثمّ قتل العبّاس بن علیّ بعد إخوته مع الحسین.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 43- مثله ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام،/ 120؛ المحمودی، العبرات «5»، 2/ 80
و قال بعضهم: قتل حرملة بن کاهل الأسدیّ، ثمّ الوالبیّ العبّاس بن علیّ بن أبی طالب مع جماعة و تعاوروه، و سلب ثیابه حکیم بن طفیل الطّائیّ. «6»
و رمی الحسین بسهم، فتعلّق بسرباله.
__________________________________________________
(1- 1) [الحدائق الوردیّة: بسهم»].
(2- 2) [فی المقتل و العبرات: «لأمّه»].
(3)- [أضاف فی المقتل و العبرات: «و لا عقب لإخوته»].
(4)- [فی المقتل و العبرات: «فحملها»].
(5)- [حکاه فی العبرات عن المقتل].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 220
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 407، أنساب الأشراف، 3/ 201- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 82
و کان حکیم بن طفیل الطّائیّ سلب العبّاس بن علیّ ثیابه، و رمی الحسین بسهم، فکان یقول: تعلّق سهمی بسرباله و ما ضرّه. فبعث إلیه عبد اللّه بن کامل، فأخذه، فاستغاث أهله بعدی بن حاتم، فکلّم فیه ابن کامل فقال: أمره إلی الأمیر المختار، و بادر به إلی المختار قبل شفاعة ابن حاتم له إلی المختار، فأمر به المختار فعرّی، و رمی بالسّهام حتّی مات.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 407
و حرملة بن کاهل بن الجزّار بن سلمة بن الموقد الّذی قتل عبّاس بن علیّ بن أبی طالب مع الحسین علیهم السّلام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 11/ 175
و الأسدیّ: حرملة بن الکاهل الّذی جاء برأس عبّاس بن علیّ بن أبی طالب و هو قتله مع الحسین بالطّفّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 13/ 256
و بقی العبّاس بن علیّ قائما أمام الحسین یقاتل دونه، و یمیل معه حیث مال، حتّی قتل رحمه اللّه. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629، الحسین ابن علیّ،/ 88؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 432؛ المحمودی، العبرات، 2/ 82
قتله زید بن رقاد «2» الجنبیّ و حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468- مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
و خرج من بعده أخوه العبّاس بن علیّ و هو یقول:
__________________________________________________
(1)- عباس علیه السّلام همچنان پیشاپیش امام حسین علیه السّلام ایستاده بود و جنگ می‌کرد. امام حسین علیه السّلام به هر سو می‌رفت، او هم به همان‌سو می‌رفت تا شهید شد. رحمت خدا بر او باد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303- 304
(2)- [الکامل: «داوود»].
(3)- زید بن رقاد (جنبی) با حکیم بن طفیل سنبسی او را کشتند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 221
أقسمت باللّه الأعزّ الأعظم و بالحجور صادقا و زمزم
و ذو الحطیم و الفنا المحرّم لیخضبنّ الیوم جسمی بالدّم
أمام ذی الفضل و ذی التّکرّم ذاک حسین ذو «1» الفخار الأقدم
ثمّ حمل، فلم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم جماعة، و قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 207
و العبّاس یقال له: السّقّاء، لأنّ الحسین طلب الماء فی عطشه و هو یقاتل، فخرج العبّاس و أخوه، و احتال حمل إداوة ماء و دفعها إلی الحسین، فلمّا أراد الحسین أن یشرب من تلک الإداوة/ جاء سهم، فدخل حلقه، فحال بینه و بین ما أراد من الشّرب، فاحترشته السّیوف حتّی قتل، فسمّی العبّاس بن علیّ «السّقّاء» لهذا السّبب.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 310، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 559
حدّثنی أحمد بن عیسی، قال: حدّثنی حسین بن نصر، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر: أنّ زید بن رقاد الجنبیّ «2» و حکیم بن الطّفیل الطّائی قتلا العبّاس بن علیّ علیه السّلام. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 56- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 40؛ البحرانی، العوالم، 17/ 283
قال المدائنیّ: أبو غسّان، عن هارون بن سعد، عن القاسم بن الأصبغ بن نباتة قال:
رأیت رجلا من بنی أبان بن دارم أسود الوجه، و کنت أعرفه جمیلا، شدید البیاض، فقلت له: ما کدت أعرفک، قال: إنّی قتلت شابّا أمرد مع الحسین بین عینیه أثر السّجود، فما نمت لیلة منذ قتلته إلّا أتانی، فیأخذ بتلابیبی، حتّی یأتی جهنّم، فیدفعنی فیها، فأصیح،
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: ذی.
(2)- [لم یرد فی البحار و العوالم].
(3)- و در حدیث دیگر از امام باقر علیه السّلام روایت کرده [است] که فرمود: «زید بن رقاد جهنی و حکیم بن طفیل طایی هردو در قتل عباس بن علی شرکت داشتند.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 82
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 222
فما یبقی أحد فی الحیّ إلّا سمع صیاحی. قال: و المقتول العبّاس بن علیّ- علیه السّلام-. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 78- 79- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 306؛ العوالم، 17/ 625- 626
و کان الّذی ولی قتل العبّاس بن علیّ یومئذ یزید بن زیاد الحنفیّ، و أخذ سلبه حکیم ابن طفیل الطّائیّ، و قیل: إنّه شرک فی قتله یزید. و کان بعد أن قتل إخوته عبد اللّه و عثمان و جعفر معه قاصدین الماء. و یرجع وحده بالقربة، فیحمل علی أصحاب عبید اللّه بن زیاد الحائلین دون الماء. فیقتل منهم، و یضرب فیهم حتّی یتفرّجوا عن الماء، فیأتی الفرات، فیملأ القربة، و یحملها، و یأتی بها الحسین علیه السّلام و أصحابه، فیسقیهم حتّی تکاثروا علیه، و أوهنته الجراح من النّبل، فقتلوه کذلک بین الفرات و السّرادق، و هو یحمل الماء، و ثمّ قبره «2» رحمه اللّه.
و قطعوا یدیه و رجلیه حنقا علیه، و لما أبلی فیهم، و قتل منهم، فلذلک سمّی السّقّاء.
و قتل العبّاس بن علیّ یومئذ و هو ابن أربع و ثلاثین سنة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 191- 194
__________________________________________________
(1)- مدائنی از قاسم بن اصبغ بن نباته روایت کرده [است] که گفت: «من مردی را (در کوفه) از قبیله بنی دارم می‌شناختم که مرد زیباچهره و سفیدرویی بود. پس از واقعه کربلا او را دیدم، چهره‌اش سیاه گشته [بود]. از او پرسیدم: «من تو را زیباچهره و سفیدرو دیده بودم، چه شد که چهره‌ات این‌گونه سیاه گشته؟»
پاسخ داد: «من جوان نورسی را از همراهان حسین علیه السّلام در کربلا کشتم که در پیشانیش جای سجده مشاهده می‌شد و از آن روز تا به حال که او را کشته‌ام، هر شب در خواب به بالینم می‌آید و گریبانم را می‌گیرد و مرا به سوی دوزخ می‌کشاند و در آن‌جا می‌افکند و من چنان در خواب ناله و فریاد می‌زنم که تمام همسایگان صدایم را می‌شنوند.»
قاسم (راوی حدیث) گوید: آن جوانی که به دست این مرد کشته شد، همان عباس بن علی صلّی اللّه علیه و اله بود.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 120
(2)- و المرویّ أنّ الإمام زین العابدین علیه السّلام تولّی دفنه عندما دفن أباه و أصحابه یوم الثّالث عشر من شهر محرم، أی بعد الفاجعة بثلاثة أیّام (وسیلة الدّارین ص 347).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 223
و حملت الجماعة علی «1» الحسین علیه السّلام، «2» فغلبوه علی عسکره و «2» اشتدّ «3» به العطش، فرکب المسنّاة یرید الفرات «4» و بین یدیه «5» العبّاس أخوه «4»، فاعترضه «6» خیل ابن سعد (لعنه اللّه)، «7» و فیهم رجل من بنی دارم «8». فقال لهم: ویلکم، حولوا بینه و بین «9» الفرات «10»، و لا تمکّنوه من الماء. «11» فقال الحسین علیه السّلام: اللّهمّ أظمئه «12». فغضب الدّارمیّ و رماه بسهم، فأثبته فی حنکه، فانتزع الحسین علیه السّلام السّهم و بسط یده «13» تحت حنکه، فامتلأت راحتاه من الدّم، فرمی به «14»، ثمّ «15» قال: اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بابن بنت نبیّک «16». «17» ثمّ رجع إلی مکانه و قد اشتدّ به العطش.
و أحاط القوم بالعبّاس «7»، فاقتطعوه عنه «17»، فجعل یقاتلهم وحده حتّی قتل رحمه اللّه، «18»
__________________________________________________
(1)- [و فی اللّواعج مکانه: «و حمل القوم علی ...»].
(2- 2) [الدّمعة السّاکبة: «و قد»].
(3)- [و فی أعیان الشّیعة مکانه: «إنّ الحسین علیه السّلام لمّا اشتدّ ...»].
(4- 4) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(5)- [إعلام الوری: «یده»].
(6)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «فاعترضته» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فاعترضتهما»].
(7- 7) [أعیان الشّیعة: «و أحاطوا»].
(8)- [اللّواعج: «أبان بن دارم»].
(9)- [إعلام الوری: «بین الماء»].
(10)- [العبرات: «الماء»].
(11)- [أضاف فی اللّواعج: «فحالوا بینه و بین الفرات»].
(12)- [فی روضة الواعظین: «أظمّه» و أضاف فی اللّواعج: «و فی روایة اللّهمّ اقتله عطشا و لا تغفر له»].
(13)- [فی الدّمعة السّاکبة: «کفّه» و فی اللّواعج و العبرات: «یدیه»].
(14)- [فی إعلام الوری و روضة الواعظین: «فرماه» و إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین،/ 161- 162].
(15)- [اللّواعج: «نحو السّماء، ثمّ حمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ»].
(16)- [أضاف فی اللّواعج: «اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تبق منهم أحدا»].
(17- 17) [الدّمعة السّاکبة: «ثمّ اقتطعوا العبّاس عنه، و أحاطوا به من کلّ جانب»].
(18)- [الدّمعة السّاکبة، «قتلوه رضی اللّه عنه، فبکی الحسین علیه السّلام لقتله بکاء شدیدا» و إلی هنا حکاه فی إعلام الوری و عنه فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 224
«1» و کان المتولّی لقتله «1» زید بن ورقاء الحنفیّ و حکیم بن الطّفیل السّنسنیّ «2» بعد أن أثخن بالجراح، فلم یستطع حرّاکا. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 113- 114- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 321- 322؛ القمی، نفس المهموم،/ 329- 330؛ المحمودی، العبرات، 2/ 82؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 248؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 182- 183
ثمّ نزل [العبّاس بن علیّ]، فقاتل حتّی قتل.
الشّجری، الأمالی، 1/ 175
ثمّ خرج من بعده العبّاس بن علیّ، و أمّه أمّ البنین أیضا و هو السّقّاء، فحمل و هو یقول:
__________________________________________________
(1- 1) [أعیان الشّیعة: «قتله»].
(2)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «السّنبسیّ» و لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(3)- [أضاف فی نفس المهموم: «و روی الحسن بن علیّ الطّبریّ: أنّ الحسین علیه السّلام رماه رجل ملعون بسهم، فأثبت فی جبهته، فانتزعه العبّاس علیه السّلام و ما ذکرناه من أنّه أثبت فی حنکه الشّریف أشهر» و أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فبکی الحسین علیه السّلام لقتله بکاء شدیدا»].
و در این حال لشگر بر حسین علیه السّلام حمله کرده، همراهان او را از پای درآوردند و تشنگی بر آن حضرت سخت شد. پس آن جناب بر شتر مسناة سوار شده، به سوی فرات به راه افتاد و برادرش عباس نیز همراه او بود پس سوارگان لشگر پسر سعد لعنه اللّه سر راه بر او گرفتند و مردی از بنی دارم در میان ایشان بود. پس به لشکر گفت: وای بر شما! میانه او و فرات حائل شوید و نگذارید به آب دسترسی پیدا کند.
حسین علیه السّلام فرمود: «بار خدایا! این مرد را به تشنگی دچار کن.»
آن مرد دارمی ناپاک خشمگین شد و تیری به جانب آن حضرت پرتاب کرد. آن تیر در زیر چانه آن حضرت فرورفت. حسین علیه السّلام آن تیر را بیرون کشید و دست زیر چانه گرفت. پس دو مشت آن جناب پر از خون شد. خونها را به هوا ریخت. سپس فرمود: «بار خدایا! من به تو شکایت برم از آن‌چه این مردم درباره پسر دختر پیغمبرت رفتار کنند.»
آن‌گاه به جای خویش بازگشت و تشنگی سخت بر او غلبه کرده بود.
از آن‌سو لشگر دور عباس علیه السّلام را گرفته به او حمله‌ور شدند و آن جناب به تنهایی با ایشان جنگ کرد تا کشته شد؛ رحمه اللّه. و عهده‌دار کشتن آن جناب زید بن ورقاء حنفی و حکیم بن طفیل سنسنی بودند و این پس از آن بود که زخمهای سنگینی برداشته بود و نیروی جنبش نداشت.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 113- 114
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 225
أقسمت باللّه الأعزّ الأعظم و بالحجون صادقا و زمزم
و بالحطیم و الفنا المحرّم لیخضبنّ الیوم جسمی بدمی
دون الحسین ذی الفخار الأقدم إمام أهل الفضل و التّکرّم
فلم یزل یقاتل حتّی قتل جماعة من القوم، ثمّ قتل، فقال الحسین: الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 29- 30- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 81، 83
و کان عبّاس السّقّاء قمر بنی هاشم صاحب لواء الحسین، و هو أکبر الإخوان مضی یطلب الماء، فحملوا علیه، و حمل هو علیهم، و جعل یقول: «1»
لا أرهب الموت إذ الموت رقی حتّی أواری فی المصالیت لقا
نفسی لنفس «2» المصطفی الطّهر وقا إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ یوم الملتقی
ففرّقهم «3»، «4» فکمن له زید بن ورقاء الجهنیّ من وراء نخلة، و عاونه حکیم بن طفیل السّنبسیّ، فضربه علی یمینه «4»، فأخذ السّیف بشماله، و حمل علیهم و هو یرتجز:
«5» و اللّه إن قطعتم یمینی إنّی أحامی أبدا «6» عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین
«7» فقاتل حتّی ضعف، فکمن له الحکیم بن الطّفیل الطّائیّ من وراء نخلة، فضربه علی شماله «7»، فقال: «5»
__________________________________________________
(1)- [و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «فیروی أنّه خرج یطلب الماء و حمل علی القوم و هو یقول ...»].
(2)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «لسبط»].
(3)- [لم یرد فی العبرات].
(4) (- 4) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و ضربه زید بن ورقاء علی یمینه، فقطعها»].
(5) (- 5) [لم یرد فی العبرات].
(6)- [أعیان الشّیعة: «دائما»].
(7) (- 7) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فضربه حکیم بن الطّفیل علی شماله، فقطعها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 226
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ السّیّد المختار قد قطعوا ببغیهم یساری
فأصلهم یا ربّ حرّ النّار «1»
فقتله الملعون بعمود من حدید، «2» فلمّا «3» رآه الحسین مصروعا علی شطّ الفرات، بکی «3» و أنشأ یقول:
تعدّیتم «4» یا شرّ قوم بفعلکم «5» و خالفتم «6» قول «7» النّبیّ محمّد
أما کان خیر الرّسل وصّاکم «8» بنا أما نحن من نسل النّبیّ المسدّد
أما کانت الزّهراء أمّی دونکم أما کان «9» من خیر البریّة أحمد
لعنتم و أخزیتم بما قد جنیتم فسوف تلاقوا حرّ نار توقّد
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 108- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 334- 335؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 448؛ المحمودی، العبرات، 2/ 81- 82، 83- 84؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 179- 180
و لمّا اشتدّ بالحسین علیه السّلام و أصحابه العطش، و بلغ منه اللّغوب.
«10» فرویت إلی القاسم بن أصبغ بن نباتة، قال: حدّثنی من شاهد الحسین علیه السّلام و قد لزم المسنّاة یرید الفرات، و العبّاس بین یدیه.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج، و أضیف: «فضربه آخر بعمود من حدید، فقتله»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی].
(3) (- 3) [المعالی: «قتل العبّاس علیه السّلام بکی الحسین علیه السّلام»].
(4)- [نفس المهموم: «تعدّیتموا»].
(5)- [المعالی: «ببغیکم»].
(6)- [نفس المهموم: «خالفتموا»].
(7)- [المعالی: «دین»].
(8)- [المعالی: «أوصاکم»].
(9)- [المعالی: «أنا»].
(10) (10*) [حکاه عنه فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 227
فقال زرعة «1» بن أبان بن دارم: حولوا بینه و بین الماء. و رماه بسهم، فأثبته فی حنکه، فقال علیه السّلام: اللّهمّ اقتله عطشا، و لا تغفر له أبدا. و کان قد أتی بشربة، فحال الدّم بینه و بین الشّرب، فجعل یتلقّی الدّم، «2» و یقول هکذا «2» إلی السّماء. «3»
و رویت عن الشّیخ عبد الصّمد، عن الشّیخ أبی الفرج عبد الرّحمان بن جوزیّ: أنّ الأبانیّ کان بعد ذلک یصیح من الحرّ فی بطنه، و البرد فی ظهره (10*)، و بین یدیه المراوح و الثّلج، و خلفه الکانون، و هو یقول: اسقونی، أهلکنی العطش. فیؤتی بالعسّ فیه الماء و اللّبن و السّویق یکفی جماعة، فیشربه، ثمّ یقول: اسقونی. فما زال کذلک حتّی انقدّت بطنه کانقداد البعیر.
ثمّ اقتطعوا العبّاس عنه، و أحاطوا به من کلّ جانب و قتلوه، فبکی الحسین علیه السّلام لقتله بکاءا شدیدا.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36- 37- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 331، 332
ثمّ بعث [المختار] عبد اللّه بن کامل إلی حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ، و کان قد أخذ سلب العبّاس، و رماه بسهم، فأخذوه قبل وصوله إلی المختار، و نصبوه هدفا، و رموه بالسّهام.
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 119- مثله المجلسی، البحار، 45/ 375؛ البحرانی، العوالم، 17/ 695
قال هشام بن محمّد: [...] و العبّاس بن علیّ، قتله زید بن رقاد [...]
و قال الشّعبیّ: أوّل قتیل منهم العبّاس بن علیّ. «4»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
(زیارة النّاحیة): السّلام علی العبّاس بن أمیر المؤمنین، المواسی أخاه بنفسه، الآخذ
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: «و فی روایة نفس المهموم: «لمّا نزلوا علی الشّریعة، صاح زرعة ...»].
(2) (- 2) [المعالی: «فیرمی به»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی المعالی، 1/ 315].
(4)- و یک‌یک و دودو می‌رفتند و حرب می‌کردند و سواران و پیادگان لشگر کفر می‌کشتند و حسین علیه السّلام ایشان را کشته یا نیم‌کشته به در خیمه زنان می‌برد. از پسران و عموزادگان و برادرزادگان بعد از آن خلق روی به حضرت حسین علیه السّلام کردند. قتال عظیم بکرد و بی‌طاقت شد. ملعونی تیر بر پیشانی امام زد.
عباس تیر را بکشید. خلق گرد عباس درآمدند و او را از حسین جدا کردند و عباس به کنار فرات شهید شد و قبر او آن‌جاست.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 285
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 228
لغده من أمسه، الفادی «1» له، الواقی، السّاعی إلیه بمائه، المقطوعة یداه، لعن اللّه قاتله «2» یزید بن الرّقاد الحیتیّ «3» و حکیم بن الطّفیل الطّائیّ.
ابن طاووس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 279- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 66؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 149
قال الرّاوی: و اشتدّ العطش بالحسین علیه السّلام، فرکب المسنّاة یرید الفرات، و العبّاس أخوه بین یدیه، فاعترضته خیل ابن سعد، فرمی رجل من بنی دارم الحسین علیه السّلام بسهم، فأثبته فی حنکه الشّریف، فانتزع علیه السّلام «4» و بسط یدیه «5» تحت حنکه، حتّی امتلأت راحتاه من الدّم، ثمّ رمی به و قال: اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بابن بنت نبیّک. ثمّ اقتطعوا العبّاس عنه، و أحاطوا به من کلّ جانب حتّی قتلوه (قدّس اللّه روحه)، «6» فبکی الحسین علیه السّلام لقتله بکاء شدیدا. «7»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 117- 118- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 50؛ البحرانی، العوالم، 17/ 292
و قتل إخوة الحسین و هم: العبّاس و [...]
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457
__________________________________________________
(1)- [مصباح الزّائر: «المفدی»].
(2)- [فی مصباح الزّائر و الأسرار: «قاتلیه»].
(3)- [فی مصباح الزّائر و العبرات: «الجنبیّ» و فی البحار و العوالم: «الجهنیّ» و لم یرد فی الأسرار].
(4)- [زاد فی البحار و العوالم: «السّهم»].
(5)- [البحار: «یده»].
(6)- [أضاف فی البحار و العوالم: «و کان المتولّی لقتله زید بن ورقاء الحنفیّ و حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ»].
(7)- راوی گفت: تشنگی حسین به نهایت سختی رسید. پس، بر فراز سد آب برآمد تا داخل فرات شود و برادرش عباس نیز پیشاپیش آن حضرت بود. سربازان ابن سعد جلوگیری نمودند و مردی از قبیله دارم تیری به سوی حسین پرتاب نمود. تیر به زیر چانه آن حضرت جا گرفت. حسین تیر را بیرون کشید و هردو دست به زیر خون گرفت تا کفهایش پرخون شد. سپس خون را به آسمان پاشید و عرض کرد: «بار الها! شکایت رفتاری را که با فرزند دختر پیغمبرت می‌شود، به پیشگاه تو می‌کنم.»
سپس سربازان، عباس را از حسین جدا کردند و گرداگردش را گرفتند تا آن‌که شهیدش نمودند (قدس اللّه روحه)، حسین علیه السّلام بر کشته شدن برادرش سخت گریست.
فهری، ترجمه لهوف،/ 117- 118
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 229
ثمّ قتل عبد اللّه و العبّاس و [...] بنو علیّ بن أبی طالب، إخوة الحسین.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 187
و قتل معه العبّاس بن علیّ علیه السّلام، و أمّ العبّاس أمّ البنین بنت حازم قتله زید بن رقّاد الجهنیّ. «1»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
و کان العبّاس السّقّاء قمر بنی هاشم صاحب لواء الحسین علیه السّلام و هو أکبر الإخوان، مضی یطلب الماء، فحملوا علیه «2» و حمل علیهم و جعل «3» یقول: «4»
لا أرهب الموت إذا الموت رقا حتّی أواری فی المصالیت لقی
نفسی لنفس «5» المصطفی الطّهر وقا إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ یوم الملتقی
ففرّقهم «6»، فمکن له زید بن ورقاء من وراء نخلة، و عاونه حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ،
__________________________________________________
(1)- بعد از آن، عباس بن علی رضی اللّه عنه آماده قتال شد بر اهل بغی و طغیان حمله کرد و مراسم جد و اجتهاد به جا آورد. از ایشان می‌کشت تا کشته شد و عباس چون به عز شهادت فایز گشت، امام حسین رضی اللّه عنه فرمود که: «الآن انکسر ظهری و قلّت حیلتی!»
و عباس بن علی رضی اللّه عنه در پیش امیر المؤمنین حسین بعد از کشته شدن برادران ایستاده بود و به هر جانبی که آن جناب توجه می‌کرد، او نیز میل آن طرف می‌کرد تا کشته شد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 162، 165- 166
پس برادران امام حسین رضی اللّه عنه متعاقب یکدیگر به امر قتال اقبال نموده، هریک جمعی از اصحاب ضلال را کشته، شهید شدند و چون عباس بن علی علیه السّلام به دار السلام خرامید، امام حسین (سلام اللّه علیه) گفت: «الآن انکسر ظهری و قلّت حیلتی»؛ یعنی این زمان پشت من شکست و اندک شد چاره من.
برفت آن یار و من بیچاره گشتم ز کوی خوشدلی آواره گشتم
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 54
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «و حاربهم و هو»].
(4)- [و فی مثیر الأحزان مکانه: «فحاربهم محاربة الأبطال و هو یقول ...»].
(5)- [مثیر الأحزان: «لسّبط»].
(6)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 230
فضربه علی یمینه «1»، فأخذ السّیف بشماله، و حمل و هو یرتجز:
و اللّه إن قطعتم یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین
فقاتل حتّی ضعف، فکمن له الحکیم «2» بن الطّفیل الطّائیّ من وراء نخلة، فضربه علی شماله، فقال:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ السّیّد «3» المختار قد قطعوا ببغیهم یساری
فأصلهم یا ربّ حرّ النّار «4»
فضربه ملعون بعمود من حدید، فقتله. فلمّا رآه الحسین علیه السّلام صریعا علی شاطئ الفرات، بکی «5» و أنشأ یقول:
تعدّیتم یا شرّ قوم ببغیکم «6» و خالفتموا قول «6» النّبیّ محمّد أما کان خیر الرّسل أوصاکم بنا
أما نحن من نجل النّبیّ المسدّد أما کانت الزّهراء امّی دونکم «7»
أما کان من خیر البریّة أحمد «8» لعنتم و اخزیتم بما قد جنیتم
فسوف تلاقوا حرّ نار توقّد
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «فبراها»].
(2)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «الحکم»].
(3)- [مثیر الأحزان: «الطّاهر»].
(4)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «قال: فحمل علیه السّلام القربة بأسنانه، و جعل یرکض لیوصل الماء إلی عطاش أهل البیت، فجاءه سهم، فأصاب القربة، و أریق مائها، ثمّ جاء سهم آخر، فأصاب صدره، فانقلب عن فرسه، و صاح إلی أخیه الحسین علیه السّلام: أدرکنی، و فی روایة»، و إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان].
(5)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «بکاء شدیدا و حمله إلی الخیمة»].
(6) (- 6) [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: «و خالفتم دین» و فی الدّمعة السّاکبة: «و خالفتموا دین»].
(7)- [الدّمعة السّاکبة: «ویلکم»].
(8)- [الدّمعة السّاکبة: «والدی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 231
«1» و لمّا قتل العبّاس قال الحسین علیه السّلام: الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 308- 310- مثله المجلسی، البحار، 45/ 40- 41، 42؛ البحرانی، العوالم، 17/ 283- 284، 285؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 323- 324؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 83- 84
روی: أنّ العبّاس بن علیّ علیه السّلام کان حامل لواء أخیه الحسین علیه السّلام، فلمّا رأی جمیع عسکر الحسین علیه السّلام قتلوا و إخوانه و بنو عمّه بکی و أنّ [و] إلی لقاء ربّه اشتاق و حنّ، فحمل «2» الرّایة، و جاء نحو أخیه الحسین علیه السّلام، و قال: «3» یا أخی! هل «3» رخصة؟ فبکی الحسین علیه السّلام «4» بکاء شدیدا «4»، حتّی ابتلّت لحیته المبارکة «5» بالدّموع، ثمّ قال: «6» یا أخی! کنت «6» العلامة من عسکری و «7» مجمع عددنا، فإذا أنت «5» غدوت، یؤول جمعنا إلی الشّتات، و عمارتنا تنبعث إلی الخراب «8». فقال العبّاس: فداک روح أخیک یا سیّدی، قد «9» ضاق صدری من حیاة الدّنیا، و أرید أخذ الثّار من هؤلاء المنافقین. فقال الحسین علیه السّلام:
إذا «5» غدوت إلی الجهاد، فاطلب لهؤلاء الأطفال قلیلا من الماء.
فلمّا أجاز الحسین علیه السّلام أخاه العبّاس للبراز، برز کالجبل العظیم، و قلبه کالطّود الجسیم، لأنّه کان فارسا هماما، و بطلا ضرغاما، و کان جسورا علی الطّعن و الضّرب فی میدان
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی نفس المهموم،/ 337].
(2)- [فی المعالی مکانه: «و لمّا قتل عسکر الحسین علیه السّلام و قتل بنو عمّه و إخوته، بکی العبّاس و أنّ و اشتاق إلی لقاء ربّه و حنّ و حمل ...»].
(3- 3) [المعالی: «یا أخاه! هل من»].
(4- 4) [لم یرد فی المعالی].
(5)- [لم یرد فی المعالی].
(6- 6) [المعالی: «أخی أنت»].
(7)- [المعالی: «و أنت»].
(8)- [و لعلّ کلام العبّاس أخاه الحسین علیهما السّلام کان فی موقعین: الأوّل: کلامه فی بدء القتال إلی قوله:
(تنبعث إلی الخراب). و الثّانی: کلامه حینما لم یبق مع أخیه غیره. و قد جمع الرّوای بینهما مع اختلاف الزّمن کی یکون السّرد مجتمعا کاملا].
(9)- [المعالی: «لقد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 232
الکفاح و الحرب، فلمّا توسّط المیدان وقف، و قال «1»: یا عمر بن سعد! هذا الحسین ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقول «2»: إنّکم قتلتم أصحابه و إخوته و بنی عمّه، و بقی فریدا مع أولاده «3» و هم عطاشا «4»، قد أحرق الظّمأ قلوبهم، فاسقوه «5» شربة من الماء، لأنّ أطفاله «6» و عیاله وصلوا إلی الهلاک، و هو مع ذلک یقول لکم: دعونی أخرج إلی أطراف «7» الرّوم، و الهند، و أخلی لکم الحجاز، و العراق، و الشّرط لکم أنّ «8» غدا فی القیامة لا أخاصمکم عند اللّه حتّی یفعل اللّه بکم ما یرید. فلمّا أوصل العبّاس إلیهم الکلام عن أخیه، فمنهم من سکت و لم یردّ جوابا، و منهم من جلس یبکی.
فخرج الشّمر و شبث بن ربعیّ (لعنهما اللّه)، «9» فجاءا نحو العبّاس و قالا «9»: یا ابن أبی تراب، قل لأخیک لو کان کلّ وجه الأرض ماء، و هو تحت أیدینا، ما أسقیناکم منه قطرة إلّا أن تدخلوا فی بیعة یزید. فتبسّم العبّاس و مضی إلی أخیه الحسین و عرض علیه ما قالوا، فطأطأ رأسه «10» إلی الأرض، و بکی حتّی بلّ أزیاقه، فسمع الحسین علیه السّلام الأطفال ینادون «11» العطش «12». فلمّا سمع العبّاس ذلک، رمق بطرفه إلی السّماء، و قال: إلهی و سیّدی! أرید أعتدّ «13» بعدّتی، و أملئ لهؤلاء الأطفال قربة من الماء. فرکب فرسه، و أخذ رمحه و القربة فی
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «و نادی»].
(2)- [المعالی: «یقول لکم»].
(3)- [زاد فی المعالی: «و عیاله»].
(4)- [المعالی: «عطاش»].
(5)- [المعالی: «فاسقوهم»].
(6)- [المعالی: «أولاده و أطفاله»].
(7)- [المعالی: «طرف»].
(8)- [المعالی: «أنّی»].
(9- 9) [فی المطبوع: «فجاء نحو العبّاس و قال»].
(10)- [المعالی: «الحسین علیه السّلام برأسه»].
(11)- [المعالی: «و هم ینادون»].
(12)- [المعالی: «العطش، العطش»].
(13)- [المعالی: «أن أعتدّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 233
کتفه «1»، و کان قد جعل عمر بن سعد (لعنه اللّه تعالی) أربعة آلاف خارجی موکلین علی الماء، لا یدعون أحدا من أصحاب الحسین یشربون منه، فلمّا رأوا العبّاس قاصدا إلی الفرات أحاطوا به من کلّ جانب و مکان، فقال لهم: یا قوم! أنتم کفرة أم مسلمون؟ هل یجوز فی مذهبکم أو فی دینکم أن تمنوا «2» الحسین و عیاله شرب الماء، و الکلاب و الخنازیر یشربون منه، و الحسین مع أطفاله و أهل بیته یموتون من العطش «3»؟ أما تذکرون عطش القیامة؟
فلمّا سمعوا کلام العبّاس وقف خمسمائة رجل، و رموه بالنّبل و السّهام، فحمل علیهم، «4» فتفرّقوا عنه هاربین کما تتفرّق الغنم عن الذّئب، و غاص فی أوساطهم، و قتل منهم علی ما نقل تقریبا من ثمانین فارسا، فهمز فرسه إلی الماء، و أراد أن یشرب، فذکر عطش الحسین و عیاله و أطفاله، فرمی الماء من یده و «4» قال: و اللّه لا أشربه و أخی الحسین علیه السّلام و عیاله و أطفاله عطاشا «5»، لا کان ذلک أبدا. «6» ثمّ ملأ القربة، و حملها علی کتفه الأیمن، و همز فرسه، و أراد أن یوصل الماء إلی الخیمة، فاجتمع علیه القوم، فحمل علیهم، فتفرّقوا عنه، و صار نحو الخیمة، فقطعوا علیه الطّریق، فحاربهم محاربة عظیمة، فصادفه نوفل الأزرق و ضربه علی یده الیمنی، فبراهما، فحمل العبّاس القربة علی کتفه الأیسر، فضربه نوفل أیضا، فبرا کتفه الأیسر من الزّند، فحمل القربة بأسنانه، فجاء سهم، فأصاب القربة، فانفرت و أریق ماءها، ثمّ جاء سهم آخر فی صدره، فانقلب عن فرسه إلی الأرض،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المعالی].
(2)- [المعالی: «أن تمنعوا»].
(3)- [المعالی: «عطشا»].
(4- 4) [لم یرد فی المعالی و ذکر بدله عن البحار].
(5)- [المعالی: «عطاش»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی و أضاف: «و عن أبی مخنف یقول:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین شارب المنون و تشربین بارد المعین
هیهات ما هذا فعال دینی و لا فعال صادق الیقین»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 234
و صاح إلی أخیه الحسین: أدرکنی. فساق الرّیح الکلام إلی الخیمة، فلمّا سمع کلامه أتاه، فرآه طریحا، فصاح: وا أخاه! وا عبّاساه! وا قرّة عیناه! وا قلّة ناصراه! ثمّ بکا بکاء شدیدا، و حمل العبّاس إلی الخیمة، فجدّدوا الأحزان، و أقاموا العزاء.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 312- 314- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 444- 445، 446
فقال العبّاس لأخیه الحسین: یا أخی، ما تری ما حلّ بنا من العطش، و أشدّ الأشیاء علینا عطش الأطفال و الحرم. فقال الإمام علیه السّلام: امض إلی الفرات و آتنا بشی‌ء من الماء.
فقال: سمعا و طاعة. فضمّ إلیه رجالا، و سار حتّی أشرفوا علی المشرعة، فتوثّبوا علیهم الرّجال، و قالوا لهم: ممّن القوم؟ قالوا: نحن من أصحاب الحسین. قالوا: و ما تصنعون؟
قالوا: فقد کضّنا العطش، و أشدّ ذلک علینا عطش الحرم و الأطفال. فلمّا سمعوا ذلک، حملوا علیهم، فمنعوهم، فحمل علیهم العبّاس، فقتل منهم رجالا و جدل أبطالا حتّی کشفهم عن المشرعة، و نزل، فملأ قربته، و مدّ یده لیشرب، فذکر عطش الحسین علیه السّلام، فنفض یده، و قال: و اللّه لا ذقت الماء و سیّدی الحسین عطشان. ثمّ صعد المشرعة، فأخذه النّبل من کلّ مکان حتّی صار جلده کالقنفذ من کثرته، فحمل علیه رجل من القوم، فضربه ضربة قطع بها یمینه، فأخذ السّیف بشماله، فحلّ علیه آخر، فقطعها، فانکبّ، و أخذ السّیف بفمه، فحمل علیه رجل، فضربه بعمود من حدید علی رأسه، ففلق هامته، فوقع علی الأرض، و هو ینادی: یا أبا عبد اللّه! علیک منّی السّلام. فلمّا رأی الحسین أخاه و قد انصرع، صرخ: وا أخاه! وا عبّاساه! وا مهجة قلباه! یعزّ و اللّه علیّ فراقک. ثمّ حمل علی القوم و کشفهم عنه، ثمّ نزل إلیه، فحمله علی ظهر جواده، و أقبل به إلی الخیمة، فطرحه، و هو یبکی حتّی أغمی علیه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441- 443
أقول: و فی بعض تألیفات أصحابنا: أنّ العبّاس لمّا رأی وحدته علیه السّلام، أتی أخاه و قال «1»:
یا أخی، هل من رخصة؟ فبکی الحسین علیه السّلام بکاء شدیدا، ثمّ قال: یا أخی، أنت
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان مکانه: «فلمّا رأی وحدة أخیه أتی و قال ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 235
صاحب لوائی، و إذا مضیت تفرّق عسکری! «1» فقال العبّاس: قد ضاق صدری، و سئمت من الحیاة، و أرید أن أطلب ثأری من هؤلاء المنافقین.
فقال الحسین علیه السّلام: فاطلب لهؤلاء الأطفال قلیلا من الماء. فذهب العبّاس «2» و وعظهم و حذّرهم، فلم ینفعهم، فرجع إلی أخیه، فأخبره، فسمع الأطفال ینادون: العطش العطش! فرکب فرسه، و أخذ رمحه و القربة، و قصد نحو الفرات، فأحاط به أربعة آلاف ممّن کانوا موکّلین بالفرات، و رموه بالنّبال، فکشفهم «3»، و قتل منهم علی ما روی ثمانین رجلا حتّی «4» دخل الماء.
فلمّا أراد أن یشرب غرفة من الماء، ذکر عطش الحسین و أهل بیته، فرمی الماء «5» و ملأ القربة «6» و حملها علی کتفه الأیمن، و توجّه نحو الخیمة، فقطعوا علیه الطّریق «7» و أحاطوا به من کلّ جانب «8»، «9» فحاربهم حتّی ضربه نوفل الأزرق علی یده الیمنی، فقطعها، فحمل القربة علی کتفه الأیسر، فضربه نوفل، فقطع یده الیسری من الزّند «9»، فحمل القربة بأسنانه، فجاءه «10» سهم، فأصاب القربة و اریق ماؤها، ثمّ جاءه سهم آخر، فأصاب صدره،
__________________________________________________
(1)- [و لعلّ کلام العبّاس أخاه الحسین علیهما السّلام کان فی موقعین: الأوّل: کلامه فی بدء القتال إلی قوله: (تفرّق عسکری) و الثّانی: کلامه حینما لم یبق مع أخیه غیره. و قد جمع الرّاوی بینهما مع اختلاف الزّمن کی یکون السّرد مجتمعا کاملا.].
(2)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «إلی القوم»].
(3)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان].
(4)- [المعالی: «حتّی إذا»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(6)- و قال علی ما روی:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین وارد المنون و تشربین بارد المعین
تاللّه ما هذا فعال دینی
(7)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «فحملوا علیه»].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(9- 9) [لم یرد فی مثیر الأحزان و ذکر بدله بمثل تسلیة المجالس].
(10)- [مثیر الأحزان: «و جعل یرکض لیوصل الماء إلی عطشا أهل البیت فجاء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 236
فانقلب عن فرسه «1». و صاح إلی أخیه الحسین: أدرکنی. فلمّا أتاه، رآه صریعا، فبکی، «2» و حمله إلی الخیمة. «3»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان و أضاف: «و نادی: أدرکنی یا أبا عبد اللّه. فأتاه کصقر المنقض، فلمّا رآه صریعا علی شاطی‌ء الفرات بکی»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و أضاف: «قلت: و ذکر الطّریحیّ فی کیفیّة قتله سلام اللّه علیه:
أنّه حمل علیه رجل، فضربه بعمود من حدید علی أم رأسه، ففلق هامته، فوقع علی الأرض، و هو ینادی:
یا أبا عبد اللّه علیک منّی السّلام. و قال ابن نما فی حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ: و کان قد أخذ سلب العبّاس علیه السّلام، و رماه بسهم»].
(3)- عباس از همه برادران خود بزرگتر بود، به حسن و جمال و صباحت و شجاعت و قوت و شوکت و تنومندی و بلندی قامت از اهل زمان خود ممتاز بود. چون بر اسبان بلند سوار می‌شد، پاهای او بر زمین می‌کشید و او را ماه بنی هاشم می‌گفتند و در آن روز، آن بزرگوار علمدار حضرت سید اخیار بود.
چون عباس دید که کسی به غیر از آن امام مظلوم و فرزندان معصوم او نماند، به خدمت برادر نامدار خود آمد و گفت: «ای برادر! مرا رخصت فرما که جان خود را فدای تو گردانم و خود را به درجه رفیعه شهادت رسانم.»
حضرت از استماع سخنان جانسوز آن برادر مهربان، سیلاب اشک خونین از دیده‌های حق‌بین خود روان کرد و گفت: «ای برادر! تو علمدار منی و از رفتن تو لشکر من از هم می‌پاشد.»
عباس گفت: «ای برادر بزرگوار! سینه من از کشته شدن برادران و یاران و دوستان تنگ شده است و از زندگی ملول شده‌ام و آرزومند لقای حق تعالی گردیده‌ام و دیگر تاب دیدن مصیبت دوستان ندارم و می‌خواهم در طلب خون برادران و خویشان دمار از مخالفان برآرم.»
آن امام غریب فرمود که: «اگر البته عازم سفر آخرت گردیده‌ای، آبی جهت پردگیان سرادق عصمت و کودکان اهل بیت رسالت تحصیل کن که از تشنگی بی‌تاب گردیده‌اند.»
عباس به نزدیک آن سنگین‌دلان بی‌حیا رفت و گفت: «ای بی‌شرمان! اگر به گمان شما، ما گناهکاریم، زنان و اطفال ما چه گناه دارند؟ بر ایشان ترحم کنید و شربت آبی به ایشان بدهید.»
چون دید که نصیحت و پند در آن کافران اثر نمی‌کند، به خدمت حضرت برگشت. ناگاه از خیمه‌های حرم صدای العطش به گوش او رسید. بی‌تاب شد و بر اسب خود سوار شد و نیزه و مشکی برداشت و متوجه شط فرات گردید. چون به نزدیک نهر رسید، چهار هزار نامرد که بر آن موکل بودند، آن غریب مظلوم را در میان گرفتند و بدن شریفش را تیرباران کردند. آن شیر بیشه شجاعت خود را بر آن سپاه بی‌قیاس زد و هشتاد نفر از ایشان را با تن تنها بر زمین افکند و خود را به آب رسانید. چون کفی از آب برگرفت که بیاشامد، تشنگی آن امام مظلوم و اهل بیت او را به یاد آورد. آب را ریخت و مشک را پر کرد و بر دوش خود کشید و جنگ‌کنان متوجه خیمه‌های حرم شد. آن کافران بی‌حیا سر راه بر او گرفتند و بر دور او احاطه کردند و با ایشان محاربه می‌کرد و راه می‌پیمود. ناگاه یزید بن ورقا از کمین درآمد و حکم بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 237
المجلسی، البحار، 45/ 41- 42- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 284- 285؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة 4/ 322- 323؛ القمی، نفس المهموم،/ 336- 337؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 445- 446؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 83، 84
و کان العبّاس بن علیّ علیه السّلام أکبر الإخوان، مضی یطلب الماء، فحملوا علیه، و حمل علیهم، ففرّقهم، فکمن له زید بن ورقاء من وراء نخلة و عاونه حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ، فضربه علی یمینه فقطعها، فأخذ السّیف بشماله، فقاتل حتّی ضعف، فکمن له الحکم بن الطّفیل الطّائیّ من وراء نخلة، فضربه علی شماله فأطنّها، فضربه ملعون بعمود من حدید، فقتله.
فلمّا رآه الحسین علیه السّلام علی شاطی‌ء الفرات بکی و قال علیه السّلام: الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی.
فی بحار الأنوار: کان العبّاس بن علیّ علیه السّلام یکنّی أبا الفضل، و أمّه أمّ البنین الکلابیّة، و کان رجلا و سیما جمیلا، و کان یرکب الفرس المطهّم و رجلاه تخطّان فی الأرض، و کان یقال له «قمر بنی هاشم».
فی مقتل أبی مخنف: إنّ أبا الفضل العبّاس علیه السّلام لمّا حمل علی القوم، فکشفهم عن
__________________________________________________
- طفیل نیز او را مدد کرد. ضربتی بر آن سید بزرگوار زدند و دست راست او را جدا کردند. آن شیر بیشه شجاعت و نهال حدیقه امامت، مشک را بر دوش چپ کشید و شمشیر را به دست چپ گرفت و جهاد می‌کرد و راه می‌پیمود. ناگاه حکم بن طفیل ضربتی بر او زد و دست چپش را جدا کرد. آن فرزند شیر خدا، مشک را به دندان گرفت و اسب را می‌دوانید که آب را به آن لب تشنگان برساند. ناگاه تیری بر مشک خورد و آب بر زمین ریخت و تیر دیگر بر سینه بی‌کینه او آمد و از اسب درگردید. پس ندا کرد که:
«ای برادر بزرگوار مرا دریاب.»
به روایت دیگر، نوفل بن ازرق، عمود بر سر آن سرور زد که به بال سعادت به ریاض جنت پرواز کرد و آب کوثر از دست پدر بزرگوار خود نوشید. چون امام حسین علیه السّلام صدای آن برادر نیکوکردار را شنید، خود را به او رسانید. چون او را به آن حال مشاهده کرد، آه حسرت از دل پردرد کشید و قطرات اشک خونین از دیده بارید و فرمود: «الآن انکسر ظهری»؛ یعنی: «در این‌وقت، پشت من شکست.»
و به روایت حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام، حق تعالی به عوض دو دست، دو بال به او کرامت کرد که در ریاض جنت به آن بالهای سعادت پرواز می‌کند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 678- 680
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 238
المشرعة، و نزل، و ملأ القربة، و مدّ یده لیشرب، ذکر عطش الحسین علیه السّلام فقال: و اللّه لا ذقته و سیّدی الحسین عطشان.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 367- 368
أقول: و فی بعض الکتب المعتبرة: إنّ من کثرة الجراحات الواردة علی العبّاس علیه السّلام، لم یقدر الحسین علیه السّلام أن یحمله إلی محلّ الشّهداء، فترک جسده فی محلّ قتله، و رجع باکیا حزینا إلی الخیام.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 324
و فی بعض تألیفات أصحابنا: أنّ العبّاس لمّا رأی وحدته، أتی أخاه و قال: یا أخی، هل من رخصة؟ فبکی الحسین علیه السّلام بکاء شدیدا، حتّی ابتلّت لحیته بالدّموع و قال: یا أخی، کنت العلامة من عسکری، و مجمع عددنا، فإذا أنت غدوت إلی الجهاد، یؤول جمعنا إلی الشّتات، و عمارتنا تنبعث إلی الخراب. فقال العبّاس: فداک روح أخیک، یا سیّدی، قد ضاق صدری من حیاة الدّنیا و أرید أن آخذ الثّار من هؤلاء المنافقین. فقال الحسین علیه السّلام: إذا غدوت إلی الجهاد فاطلب لهؤلاء الأطفال قلیلا من الماء. قال: فلمّا أجاز الحسین علیه السّلام أخاه العبّاس للبراز، برز کالجبل العظیم و قلبه کالطّواد الجسیم، لأنّه کان فارسا هماما، و بطلا ضرغاما، و کان جسورا علی الطّعن و الضّرب فی میدان الکفاح و الحرب. [...]
قال: فهمز جواده نحو القوم حتّی توسّط المیدان، فوقف و قال: یا ابن سعد! هذا الحسین ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله إنّکم قتلتم أصحابه، و إخوته، و بنی عمّه، و بقی فریدا مع أولاده و عیاله و هم عطاش قد أحرق الظّمأ قلوبهم، فاسقوهم شربة من الماء، لأنّ أطفاله و عیاله وصلوا إلی الهلاک، و هو مع ذلک یقول: دعونی أخرج إلی طرف الرّوم، أو الهند و أخلی لکم الحجاز، و أشرط لکم أنّ غدا فی القیامة لا أخاصمکم عند اللّه حتّی یفعل اللّه بکم ما یرید. فلمّا أوصل العبّاس إلیهم الکلام عن أخیه، فمنهم من سکت و لم یردّ جوابا، و منهم من جلس یبکی. فخرج الشّمر (لعنه اللّه) و شبث بن ربعیّ، فجاءا نحو العبّاس و قالا: قل لأخیک لو کان کلّ وجه الأرض ماء و هو تحت أیدینا، ما أسقیناکم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 239
منه قطرة إلّا أن تدخلوا فی بیعة یزید. فتبسّم العبّاس و مضی إلی أخیه الحسین علیه السّلام و عرض «1» علیه ما قالوا، فطأطأ رأسه إلی الأرض و بکی حتّی بلّ أزیاقه. فسمع الحسین علیه السّلام أصوات الأطفال و هم ینادون: العطش العطش. فلمّا سمع العبّاس ذلک، رمق بطرفه إلی السّماء و قال: إلهی و سیّدی! أرید أن أعتدّ بعدتی، و أملأ لهؤلاء الأطفال قربة من الماء.
فرکب فرسه و أخذ رمحه و القربة فی کتفه و قصد الفرات.
و فی بعض مقاتل أصحابنا: إنّه لمّا نادی الحسین علیه السّلام: أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله خرج إلیه أخوه العبّاس و قبّل بین عینیه و ودّعه، و سار حتّی أتی إلی الشّریعة و إذا دونها عشرة آلاف فارس مدرّعة، فلم یهوّلوه، فصاحت به الرّجال من کلّ جانب و مکان: من أنت یا غلام؟ فقال: أنا العبّاس بن علیّ بن أبی طالب. ثمّ نادی:
یا بنی فلاح! أنا ابن أختکم أمّ عاصم الکلابیّة، و أنا عطشان، و أهل بیت محمّد یذادون «2» من الماء، و هو مباح للکلاب و الخنازیر، و نحن منه محرومون و إلیه بالحسرة ناظرون.
فقال له عمر بن الحجّاج: یعزّ علیّ یا ابن الأخت ما نزل بک من العطش، و لو علمت، لأرسلت إلیک الماء، دونک و الفرات یا ابن الأخت.
فسار العبّاس حتّی نزل الفرات و جعل یملأ القربة.
فبلغ خبره إلی عمر بن سعد، فقال: علیّ برأس عمر بن الحجّاج حیث یقوّی علینا أعداءنا. فبعث إلیه عمر بن الحجّاج، و هو یقول: لا تعجل علیّ، إنّما عملت ذلک لأحتال علی قتله. و نهر علیه الرّجال. و قال: دونکم و العبّاس فقد حصل بأیدیکم. فلمّا رآهم العبّاس و قد تسارعوا إلیه و هو مکبّ علی الماء و همّ أن یشرب، فذکر عطش أخیه الحسین علیه السّلام، فلم یشرب و حطّ القربة عن عاتقه، و استقبل القوم یضربهم بسیفه و کأنّه النّار فی الأحطاب، و هو ینشد و یقول:
أنا الّذی أعرف عند الزّمجره یا ابن علیّ المسمّی حیدره
فاثبتوا الیوم لنا یا کفره لعترة الحمد و آل البقره
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أعرض»].
(2)- [فی المطبوع: «یزادون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 240
ثمّ حمل علی القوم و هو یقتل فیهم حتّی قتل من أبطالهم و ساداتهم مائة، ثمّ عاد إلی القربة، فاحتملها علی عاتقه و هو یقول:
للّه عین رأت ما قد أحاط بنا من اللّآم و أولاد الدّعیّات
یا حبّذا عصبة جادت بأنفسها حتّی تحلّ بأرض الغاضریّات
الموت تحت ذباب السّیف مکرمة إذ کان من بعده سکنی لجنّات
ثمّ حمل علی الرّجال و جدّل الأبطال حتّی قرب من أخیه الحسین علیه السّلام و هو یقول:
یا حسین بن علیّ إن یرید القوم فقدک
لن ینالوک بسوء إنّما نالوه جدّک
إنّ عندی من مصابی مثل ما إن هو عندک
قال: و کان فی عسکر عمر بن سعد رجل یقال له المارد بن صدیف التّغلبیّ، فلمّا نظر إلی ما فعله العبّاس من قتل الأبطال، خرّق أطماره و لطم علی وجهه، ثمّ قال لأصحابه:
لا بارک اللّه فیکم، أما و اللّه لو أخذ کلّ واحد منکم ملأ کفّه ترابا، لطمّرتموه، و لکنّکم تظهرون النّصیحة و أنتم تحت الفضیحة، ثمّ نادی بأعلی صوته: أقسم علی من کان فی رقبته بیعة للأمیر یزید، و کان تحت الطّاعة إلّا اعتزل عن الحرب و أمسک عن النّزال، فأنا لهذا الغلام الّذی قد أباد الرّجال، و قتل الأبطال، و أودی الشّجعان، و أفناهم بالحسام و السّنان، ثمّ من بعده أقتل أخاه الحسین علیه السّلام و من بقی من أصحابه معه.
فقال له الشّمر: إذ قد ضمنت أنّک تکون کفؤ النّاس أجمع، ارجع معی إلی الأمیر عمر بن سعد و أطلعه علی أنّک تأتیه بالقوم أجمعین إذا کان بک غنی عنّا.
فقال له المارد: یا شمر! أما و اللّه ما فیکم خیر لأنفسکم، فکیف تعیّرون غیرکم؟
فقال له الشّمر: ها نحن نرجع إلی رأیک و أمرک، و ننظر فعالک معه. ثمّ قال الشّمر للنّاس:
اعتزلوا علی الحرب حتّی ننظر ما یکون منهما. فأقبل المارد بن صدیف، و أفرغ علیه درعین ضیّقین الزّرد، و جعل علی رأسه بیضة عادیّة، و رکب فرسا أشقرا أعلی ما یکون
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 241
من الخیل، و أخذ بیده رمحا طویلا، فبرز إلی العبّاس بن علیّ علیه السّلام، فالتفت العبّاس، فرآه و هو طالب له یرعد و یبرق، فعلم أنّه فارس القوم، فثبت له حتّی إذا قاربه، صاح به المارد: یا غلام! ارحم نفسک، و اغمد حسامک، و أظهر للنّاس استسلامک، فالسّلامة أولی من النّدامة، فکم من طالب أمر حیل بینه و بین ما طلبه و غافصة أجله، و اعلم أنّه لم یحاربک فی هذا الیوم رجل أشدّ قسوة منّی، و قد نزع اللّه الرّحمة علیک من قلبی، و قد نصحت إن قبلت النّصیحة، ثمّ أنشأ یقول:
إنّی نصحتک إن قبلت نصیحتی حذرا علیک من الحسام القاطع
و لقد رحمتک إذ رأیتک نافعا و لعلّ مثلی لا یقاس بنافع
أعط القیاد تعش بخیر معیشة أو لا فدونک من عذاب واقع
قال: فلمّا سمع العبّاس کلامه، و ما أتی به من نظامه، قال له: ما أراک أتیت إلّا بجمیل و لا نطقت إلّا بتفضیل، غیر أنّی أری حیلک فی مناخ تذروه «1» الرّیاح أو فی الصّخرة الأطمس لا تقبله الأنفس، و کلامک کالسّراب یلوح، فإذا قصد، صار أرضا بورا، و الّذی أصّلته أن أستسلم إلیک، فذاک بعید الوصول، صعب الحصول، و أنا یا عدوّ اللّه و عدوّ رسوله، فمعوّد للقاء الأبطال و الصّبر علی البلاء فی النّزال و مکافحة الفرسان و باللّه المستعان، فمن کملت هذه الأوصاف فیه، فلا یخاف ممّن برز إلیه، ویلک، ألیس لی اتّصال برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و أنا غصن متّصل بشجرته و تحفة من نور جوهره، و من کان من هذه الشّجرة، فلا یدخل تحت الذّمام، و لا یخاف من ضرب الحسام، فأنا ابن علیّ لا أعجز من مبارزة الأقران، و ما أشرکت باللّه لمحة بصر و لا خالفت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فیما أمر، و أنا منه، و الورقة من الشّجرة، و علی الأصول تثبت الفروع، فاصرف عنک ما أمّلته، فما أنا ممّن یأسی علی الحیاة، و لا یجزع من الوفاة، فخذ فی الجدّ، و اصرف عنک الهزل، فکم من صبیّ صغیر خیر من شیخ کبیر عند اللّه تعالی، ثمّ أنشأ یقول:
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «تذروح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 242
صبرا علی جور الزّمان القاطع و منیّة ما أن لها من دافع
لا تجز عنّ فکلّ شی‌ء هالک حاشا لمثلی أن یکون بجازع
فلئن رمانی الدّهر منه بأسهم و تفرّق من بعد شمل جامع
فلکم «1» لنا من وقعة شابت لها قمم الأصاغر من ضراب قاطع
قال: فلمّا سمع المارد کلام العبّاس و ما أتی به من شعره، لم یعط صبرا دون أن حقّق علیه بالحملة، و بادره بالطّعنة، و هو یظنّ أن أمره هیّن، و قد وصل إلیه، و قد مکّنه العبّاس من نفسه، حتّی إذا وصل إلیه السّنان، قبض العبّاس الرّمح، و جذبه إلیه، فکاد یقلع المارد من سرجه، فخلا له الرّمح، و ردّ یده إلی سیفه، و قد تخلّله الخجل عندما ملک منه رمحه.
قال: فشرع العبّاس الرّمح للمارد، فصاح به: یا عدوّ اللّه! إنّنی أرجو من اللّه تعالی أن أقتلک برمحک. فجال المارد علی العبّاس، و قحم علیه، فبادره العبّاس، و طعن جواده فی خاصرته، فشبّ به الجواد، و وثب المارد، فإذا هو علی الأرض، و لم یکن للّعین طاقة علی قتال العبّاس راجلا، لأنّه کان عظیم الجثّة، ثقیل الخطوة، فاضطربت الصّفوف، و تصایحت الالوف، و ناداه الشّمر: لا بأس علیک. ثمّ قال لأصحابه: ویلکم، أدرکوا صاحبکم قبل أن یقتل.
قال: فخرج إلیه غلام له بحجرة یقال لها: الطّاویة، فلمّا نظر إلیه المارد فرح بها، و کفّ خجله، و صاح: یا غلام! عجّل بالطّاویة قبل حلول الدّاهیة. فأسرع بها الغلام إلیه، فکان العبّاس أسبق من عدوّ اللّه إلیها، فوثب و ثبات مسرعات وصل بها إلی الغلام، فطعنه بالرّمح فی صدره، فأخرجه من ظهره، و احتوی علی الحجرة، فرکبها، و عطف علی عدوّ اللّه. فلمّا رآه تغیّر وجهه، و حار فی أمره، فأیقن بالهلاک.
ثمّ نادی بأعلی صوته: یا قوم! أغلب علی جوادی، و أقتل برمحی؟ یا لها من سبّة و معیرة. قال: فحمل الشّمر، فاتبعه سنان بن أنس و خولی بن یزید الأصبحیّ، و أحمد
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «فکم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 243
ابن مالک، و بشر بن سوط، و جملة من الجیش، فنفضوا الأعنّة، و قدّموا الأسنّة، و جرّدوا السّیوف، و تصایحت الرّجال، و مالت نحو العبّاس، فناداه أخوه الحسین علیه السّلام: ما انتظارک یا أخی بعدوّ اللّه؟ فقد غدر القوم بک.
قال: و نظر العبّاس إلی سرعة الخیل و مجیئهم کالسّیل، فعطف علیه برمحه، فناداه المارد: یا ابن علیّ علیه السّلام! رفقا بأسیرک یکون لک شاکرا. فقال له العبّاس: ویلک، أبمثلی یلقی إلیه الخدع و المحال ما أصنع بأسیر، و قد قرب المسیر؟ ثمّ طعنه فی نحره، و ذبحه من الأذن إلی الأذن، فانجدل صریعا یخور فی دمه.
و وصلت الخیل و الرّجال إلی العبّاس، فعطف علیهم و هو علی ظهر الطّاویة، و کانت الخیل تزید عن خمسمائة فارس، فلم یکن إلّا ساعة حتّی قتل منهم ثمانین رجلا، و أشرف الباقون علی الهرب، فعندها حمل عمر بن سعد، و زحفت فی إثره الأعلام، و مالت إلیه الخیل، فصاح به أخوه الحسین علیه السّلام: یا أخی! استند إلیّ لأدفع عنک و تدفع.
فجعل العبّاس یقاتل و هو متأخّر، و قد أدرکته الخیل و الرّماح کآجام القصب، و صار یضرب فیهم یمینا و شمالا إلی أن وصل إلی أخیه الحسین علیه السّلام، فصاح به الشّمر (لعنه اللّه):
یا ابن علیّ! إن کنت قد رجلت المارد عن الطّاویة، و قتلته، فهی و اللّه الّتی کانت لأخیک الحسن علیه السّلام یوم ساباط- المدائن-. فلمّا وصل العبّاس إلی أخیه الحسین علیه السّلام ذکر له ما قاله الشّمر من خبر الطّاویة، فنظر الحسین علیه السّلام و قال: هذه و اللّه الطّاویة الّتی کانت لملک الرّیّ، و إنّه لمّا قتله أبی علیّ بن أبی طالب، وهبها لأخی الحسن.
و صارت الطّاویة تلوذ بمولانا الحسین علیه السّلام، و دخل العبّاس إلی خیمة الحرم بالسّقاء الّذی معه، فتواسوا به الأطفال، و لم یرووا، لأنّه ما بقی فیه إلّا مقدار أربعة أواق ماء لما وقع فیه من السّهام، و بقی العبّاس متفکّرا فی حالهم و ما هم فیه، إذ سمع أخاه الحسین علیه السّلام و هو یصرخ بالأعداء، فأسرع إلیه، فوجد الخیل قد أحاطت به، و غشیته الرّماح کآجام القصب، و قد قتل من کان معه من أهل بیته و هو یمانع عن نفسه.
فأخذ العبّاس رایة الحسین علیه السّلام، و جعل ینادی: یا أعداء اللّه، لئن قتلنا، فلقد قتلنا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 244
منکم أضعافنا. و لم یزل یحمل مع أخیه، و یجدّل الفرسان حتّی أحالوا بینه و بین أخیه الحسین علیه السّلام، فبینما هو کذلک، إذ کمن له رجل من بنی زرارة یقال له: محارب بن جبیر (لعنه اللّه)، فبدر إلیه، و ضربه علی یمینه، فقطعها. و فی روایة معتبرة: أنّه نوفل الأزرق (لعنه اللّه)، فلم یبال بها، و لم یرجع عن قتالهم، و حمل الرّایة بشماله، و قال لأخیه الحسین علیه السّلام:
اعلم یا أخی إنّ الآجال بید اللّه تعالی، و قد تقاربت، و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته.
ثمّ أنشأ یقول:
أقدم حسینا هادیا مهدیّا الیوم تلقی جدّک النّبیّا
و حمزة و المرتضی علیّا و تلق حقّا فاطم الزّکیّا
ثمّ حمل فیهم حتّی قتل منهم عدّة رجال، و قطعت شماله من الزّند، و کان القاطع لها نوفل (لعنه اللّه)، فأخذ الرّایة بأسنانه- و قیل بساعدیه- و ضمّها إلی صدره، و حمل یقول:
هکذا أحامی عن حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. فعندها أحاطت به الأعداء، فجدّلوه صریعا، و قیل: جاءه سهم، فأصاب صدره، فانقلب عن فرسه، و صاح إلی أخیه الحسین علیه السّلام و قال: أدرکنی یا أبا عبد اللّه. فلمّا رآه جاء الحسین علیه السّلام إلی جثّة أخیه العبّاس رآه صریعا، فبکی علیه السّلام، و حمله إلی الخیمة.
و فی نقل آخر: قال إسحاق: فضربه حکیم بن الطّفیل من وراء نخلة بعمود من حدید علی رأسه الشّریف، فسقط مخّ رأسه علی کتفیه، فهوی عن متن الجواد و هو ینادی: وا أخاه! وا حسیناه! وا أبتاه! وا علیّاه.
قال إسحاق: فأتاه الحسین علیه السّلام کالصّقر، إذا انحدر علی فریسته، ففرّقهم یمینا و شمالا بعد أن قتل من المعروفین سبعین رجلا، فجاء نحو العبّاس و هو ینادی: وا أخاه! وا عبّاساه! الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی.
ثمّ انحنی علیه «1» لیحتمله، ففتح العبّاس عینیه، فرأی أخاه الحسین یرید أن یحمله.
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: «إنّ الحسین علیه السّلام انتحی علیه ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 245
فقال له: إلی أین ترید بی یا أخی؟ فقال: إلی الخیمة. فقال: یا «1» أخی! بحقّ جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله علیک أن لا تحملنی، دعنی فی مکانی هذا. فقال علیه السّلام: لماذا؟ قال: لأنّی مستح من ابنتک سکینة و قد وعدتها بالماء و لم آتها به، و الثّانی: أنا کبش کتیبتک، و مجمع عددک، فإذا رأونی «2» أصحابک و أنا مقتول، فلربّما یقلّ عزمهم و یذلّ صبرهم. فقال الحسین علیه السّلام:
جزیت عن أخیک خیرا حیث نصرتنی حیّا و میّتا «3». قال: فوضعه فی مکانه، و رجع إلی الخیمة و هو یکفکف دموعه بکمّه. فلمّا رأوه مقبلا، أتت إلیه سکینة، و لزمت عنان جواده و قالت: یا أبتاه، هل لک علم بعمّی العبّاس؟ أراه أبطأ، و قد وعدنی «4» بالماء و لیس له عادة أن یخلف وعده، فهل شرب ماء أو بلّ غلیله و نسی ما وراءه، أم هو یجاهد الأعداء؟ فعندها بکی الحسین علیه السّلام و قال: یا بنتاه! إنّ عمّک العبّاس قتل و بلغت روحه الجنان. فلمّا سمعت زینب، صرخت «5» و نادت: وا أخاه! وا عبّاساه! وا قلّة ناصراه! وا ضیعتاه! وا انقطاع ظهراه. فجعلن النّساء یبکین و یندبن علیه، و بکی الحسین علیه السّلام معهم.
و فی بعض الکتب المعتبرة: أنّه لمّا اشتدّ العطش بآل بیت الرسول صلّی اللّه علیه و اله و سمع الحسین علیه السّلام الأطفال ینادون: العطش العطش. سمع العبّاس، فرمق بطرفه إلی السّماء و قال: إلهی و سیّدی! أرید أعتدّ بعدتی، و أملأ لهؤلاء الأطفال قربة من الماء. فرکب فرسه، و أخذ رمحه- و القربة فی کتفه- فلمّا رأوه قاصدا إلی الفرات أحاطوا به من کلّ جانب و مکان، فقال لهم: یا قوم! أنتم کفرة أم مسلمون، هل یجوز فی مذهبکم و دینکم أن تمنعوا الحسین علیه السّلام و عیاله شرب الماء و الکلاب و الخنازیر یشربون منه، و الحسین علیه السّلام مع عیاله و أطفاله یموتون عطشا، أما تذکرون عطش القیامة؟ فلمّا سمعوا کلام العبّاس، وقف خمسمائة
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المعالی].
(2)- [المعالی: «رآنی»].
(3)- [أضاف فی المعالی: «أقول: و هذا یؤیّد ما قال أبو مخنف أنّ العبّاس أوّل مقتول بیوم الطّفّ قبل الأصحاب و قبل شهادة بنی هاشم، و یظهر من کلام أبی مخنف أنّ العبّاس قتل فی الیوم التاسع»].
(4)- [فی المطبوع: «أوعدنی»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی المعالی، 1/ 449].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 246
رجل، و رموه بالنّبال و السّهام.
و فی روایة عبد اللّه الأهوازیّ، عن جدّه، قال إسحاق بن جثوه (لعنه اللّه): لمّا أقبل العبّاس- و الجواد خلفه- فثوّرنا علیه النّبال کالجراد الطّایر، فصیّرنا جلده کالقنفذ.
و نرجع إلی ما کنّا فیه. قال: فحمل علیهم العبّاس، فتفرّقوا عنه هاربین کما یتفرّق عن الذّئب الغنم و غاص فی أوساطهم حتّی قتل منهم علی ما نقل ثمانمائة فارس.
و نرجع إلی روایة عبد اللّه الأهوازیّ، عن جدّه، قال إسحاق: لمّا انحدر العبّاس إلی المشرعة، و ملأ القربة، و وکاها، و خرج، صحت علیهم: یا ویلکم! إن شرب الحسین علیه السّلام قطرة ماء، صار أصغرکم «1» [؟] فصلنا علیه صولة رجل واحد، و ضربه یزید بن رقاد الجهنیّ (لعنه اللّه) سیفا قصّ یمینه، فأخذ السّیف بشماله، و کرّ علینا، و القربة علی قفاه، فقتل رجالا، و نکّس أبطالا. و أمّا أنا فلم یکن لی همّة إلّا القربة، ففریتها بالسّیف، فصال علیّ، فضربت یساره، فطارت مع السّیف، فضربه حکیم بن الطّفیل الطّائیّ بعمود من حدید علی رأسه ... و ساق الکلام.
و فی روایة کما فی بعض المقاتل: فلمّا أتاه الحسین علیه السّلام بعد أن ناداه، رآه صریعا علی شاطئ الفرات، بکی و قال: وا أخاه! وا عبّاساه! الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی. ثمّ قال: جزاک اللّه عنّی یا أخی یا أبا الفضل العبّاس. قیل: ثمّ أنشأ یقول:
أخی یا نور عینی یا شقیقی فلی قد کنت کالرّکن الوثیق
أیا ابن أبی نصحت أخاک «2» حتّی سقاک اللّه کأسا من رحیق
أیا قمرا منیرا کنت عونی علی کلّ النّوائب فی المضیق
فبعدک لا تطیب لنا حیاة سنجمع فی الغداة علی الحقیق
ألا للّه شکوای و صبری و ما ألقاه من ظمأ و ضیق
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار ط شرکة المصطفی- البحرین: «صار أکبرکم أصغرکم»].
(2)- [فی المطبوع: «أخیک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 247
و أخرج العصامیّ فی تاریخه: إنّ شخصا منهم- أی من عسکر ابن زیاد- علّق فی لبب فرسه رأس العبّاس بن علیّ علیه السّلام، فرأی بعد أیّام و وجهه أشدّ سوادا من القار، فقیل له: إنّک کنت أنضر العرب وجها، فقال: ما مرّت علیّ لیلة منذ حملت ذلک الرّأس إلّا و اثنان یأخذان بضبعی، ثمّ ینهضان إلی نار تأجّج فیدفعانی فیها و أنا أنکص، فسفعتنی کما تری، ثمّ مات علی أقبح حالة.
و روی الصّدوق فی الأمالی و الخصال بإسناده إلی علیّ بن سالم، عن أبیه، عن الثّمالیّ «1» قال: قال نظر علیّ بن الحسین علیه السّلام سیّد العابدین إلی عبید اللّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فاستعبر، ثمّ قال: ما من یوم أشدّ علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله من یوم أحد قتل فیه الحمزة بن عبد المطّلب أسد اللّه و أسد رسوله، و بعده یوم [قتل] فیه ابن عمّه جعفر بن أبی طالب. ثمّ قال (صلوات اللّه علیه): و لا یوم کیوم الحسین علیه السّلام ازدلف إلیه ثلاثون ألف رجل یزعمون أنّهم من هذه الأمّة کلّ یتقرّب إلی اللّه عزّ و جلّ بدمه، و هو باللّه یذکّرهم، فلا یتّعظون حتّی قتلوه ظلما و بغیا و عدوانا. ثمّ قال علیه السّلام: رحم اللّه العبّاس، فلقد آثر، و أبلی، و فدی أخاه بنفسه حتّی قطعت یداه، فأبدله اللّه عزّ و جلّ بهما جناحین یطیر بهما مع الملائکة فی الجنّة کما جعل لجعفر بن أبی طالب، و إنّ للعبّاس عند اللّه تبارک و تعالی منزلة یغبطه بها جمیع الشّهداء یوم القیامة.
و أمّا ما ذکره أبو مخنف فی کتابه الصّغیر فی کیفیّة شهادة العبّاس فهو هکذا: و اشتدّ العطش بالحسین علیه السّلام و أصحابه و أولاده، فشکوا ذلک إلی الحسین علیه السّلام، فدعی بأخیه العبّاس علیه السّلام و قال: اجمع أهل بیتک، و احفروا بئرا. ففعلوا ذلک، فلم یجدوا ماء، فطمّوها، فکظّهم العطش، فقال الحسین علیه السّلام للعبّاس: یا أخی! امض إلی الفرات و أتنا شربة من الماء. و قال له العبّاس: سمعا و طاعة. قال فضمّ إلیه رجالا، فسار العبّاس و الرّجال عن یمینه و شماله حتّی أشرفوا علی الفرات، و فی أطرافه أصحاب ابن زیاد (لعنه اللّه تعالی)، فقالوا: من أنتم؟ فقالوا: نحن أصحاب الحسین علیه السّلام. فقالوا: ما تصنعون ها هنا؟ فقالوا:
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الشّمالیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 248
کظّنا العطش، و أشدّ الأشیاء علینا عطش الحسین علیه السّلام. فلمّا سمعوا کلامهم، حملوا علیهم حملة رجل واحد، فقاتلهم العبّاس هو و أصحابه، فقتل منهم رجالا، و أنشأ یقول:
أقاتل الیوم بقلب مهتد أذبّ عن سبط النّبیّ أحمد
أضربکم بالصّارم المهنّد حتّی تحیدوا عن قتال سیّدی
إنّی أنا العبّاس ذو التّودّد نجل علیّ المرتضی المؤیّد
قال: فلمّا فرغ من شعره، حمل علی القوم، ففرّقهم یمینا و شمالا، و قتل رجالا أبطالا، و أنشأ یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت رقا حتّی أواری میّتا عند اللّقا
نفسی لنفس الطّاهر الطّهر وقا إنّی صبور شاکر للملتقی
و لا أخاف طارقا أن طرقا بل أضرب الهام و أفری المفرقا
إنّی أنا العبّاس صعب باللّقا نفسی لنفس الطّاهر السّبط وقا
قال: فلمّا فرغ من شعره، حمل علی القوم و کشفهم عن المشرعة، و نزل و معه القربة، و ملأها، و مدّ یده لیشرب، فذکر عطش الحسین علیه السّلام فقال: و اللّه لا ذقت الماء و سیّدی الحسین عطشان. ثمّ رمی الماء من یده، و خرج القربة علی ظهره، و هو ینشد و یقول:
یا نفس من بعد الحسین هونی فبعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین شارب المنون و تشربین بارد المعین
هیهات ما هذا فعال دینی و لا فعال صادق الیقین
قال: ثمّ صعد من المشرعة، فأخذه النّبل من کلّ مکان و هو یقاتل و القربة علی کتفه حتّی صار درعه کالقنفذ، فحمل علیه أبرص بن شیبان، فضربه علی یمینه، فطارت مع السّیف، فأخذ السّیف بشماله و أنشأ یقول:
و اللّه لو قطعتموا یمینی لأحمیّن مجاهدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین سبط النّبیّ الطّاهر الأمین
نبیّ صدق جاءنا بالدّین مصدّقا بالواحد الأمین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 249
قال: فحمل علی القوم، فقتل منهم رجالا کثیرا و نکّس أبطالا و القربة علی ظهره، فلمّا نظر ابن سعد (لعنه اللّه تعالی) إلی ذلک قال: یا ویلکم ارشقوا القربة بالنّبل، فو اللّه إن شرب الحسین علیه السّلام الماء أفناکم عن آخرکم، أما هو الفارس، أبن الفارس و البطل المداعس؟ قال: فحملوا علی العبّاس حملة منکرة، فقتل منهم مائة و ثمانین فارسا، فضربه عبد اللّه بن یزید الشّیبانیّ (لعنه اللّه تعالی) علی شماله، فطارت مع سیفه، فانکبّ علی السّیف بفیه «1»، و حمل علی القوم أنشأ یقول:
یا نفس لا تخشی «2» عن الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ سیّد الأبرار مع جملة السّادات و الأبرار
قد قطعوا ببغیهم یساری فأصلهم یا ربّ حرّ نار
قال: ثمّ حمل علی القوم و یداه تنضحان دما، فحلموا علیه جمیعا، فقاتلهم قتالا شدیدا، فضربه رجل منهم (لعنهم اللّه تعالی) بعمود حدید، ففلق هامته، و انصرع عفیرا علی الأرض یخور بدمه و هو ینادی: یا أبا عبد اللّه! علیک منّی السّلام. فلمّا سمع الإمام علیه السّلام نداءه قال:
وا أخاه! وا عبّاساه! وا مهجة قلباه! ثمّ حمل علی القوم، فکشفهم منه و نزل إلیه، و حمله ظهر جواده، و أقبل به إلی الخیمة، و طرحه فیها و بکی بکاء شدیدا حتّی بکی جمیع من کان حاضرا و قال علیه السّلام: جزاک اللّه خیرا من أخ، لقد جاهدت فی اللّه حقّ جهاده.
انتهی ما ذکر أبو مخنف فی ذلک الکتاب، فمن أخذ مجامع کلامه فی ذلک علم أنّ العبّاس علیه السّلام هو أوّل شهید من الشّهداء، بل المستفاد من کلامه أنّ شهادة العبّاس وقعت فی الیوم التّاسع من المحرّم و ذلک حیث قال بعد ذکر هذا الکلام المتقدّم فی شهادة العبّاس علیه السّلام: ثمّ أقبل الإمام علیه السّلام علی أصحابه و قال لهم: یا أصحابی! لیس طلب القوم غیری، فإذا أظلم علیکم اللّیل، فسیروا فی ظلمة اللّیل إلی ما شئتم من الأرض. فقالوا بأجمعهم: یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله! بأیّ وجه نلقی اللّه تعالی و نلقی جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و أباک علیّ
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار ط شرکة المصطفی- البحرین: «بفمه»].
(2)- [فی المطبوع: «لا تخش»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 250
المرتضی؟ لا کان ذلک أبدا، و نقتل أنفسنا دونک. فشکرهم علی ذلک. و بات علیه السّلام تلک اللّیلة، فلمّا أصبح الصّباح أذّن، و أقام، و صلّی بأصحابه.
فهذا کما تری صریح فی کون شهادة العبّاس علیه السّلام فی الیوم التّاسع من المحرّم.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334- 338
ثمّ قال له: «امض إلی الفرات و أتنا «1» الماء»، فقال: «سمعا و طاعة»، فضمّ إلیه الرّجال، فمنعهم جیش عمر بن سعد، فحمل علیهم العبّاس، فقتل رجالا من الأعداء حتّی کشفهم عن المشرعة، و دفعهم عنها، و نزل، فملأ القربة، و أخذ غرفة من الماء لیشرب، فذکر عطش الحسین و أهل بیته، فنفض الماء من یده و قال: «و اللّه لا أذوق الماء «2» و الحسین و أطفاله عطاش» «2» و أنشأ یقول:
یا نفس من بعد الحسین هونی فبعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین شارب المنون و تشربین بارد المعین
و اللّه ما هذا فعال دینی و لا فعال صادق الیقین
فأخذه السّهام من کلّ جانب، فأصابته حتّی صار جلده کالقنفذ، و هو یقول:
أقاتل الیوم بقلب مهتد أذبّ عن سبط النّبیّ أحمد
أضربکم بالصّارم المهنّد حتّی تحیدوا عن قتال سیّدی
إنّی أنا العبّاس ذو التّؤدّد نجل علیّ الطّاهر المؤیّد
ثمّ قاتل قتالا شدیدا، و قتل منهم رجالا، و هو یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت لقی حتّی أواری فی المصالیت لقا
نفسی لنفس الطّاهر الطّهر وقی إنّی صبور شاکر للملتقی
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أتینا»].
(2- 2) [فی المطبوع: «و أطفاله عطاش و الحسین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 251
و لا أخاف طارقا إذ طرقا بل أضرب الهام و أبری المفرقا «1»
فحمل علیه الأبرد بن شیبان، فضربه علی یمینه، فطارت مع السّیف، فأخذ السّیف بشماله، و حمل علی أعدائه، و هو یقول:
و اللّه لو قطعتم یمینی لأحمین مجاهدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین سبط النّبیّ الطّاهر الأمین
فقتل منهم رجالا، فضربه عبد اللّه بن یزید علی شماله فقطعها، فأخذ السّیف بفمه، و هو یقول:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ السّیّد الأبرار قد قطعوا فی بغیهم یساری
و قد بغوا معاشر الفجّار فأصلهم یا ربّ حرّ النّار
ثمّ حمل علی القوم، و یداه مقطوعتان، و قد ضعف من کثرة الجراح، فحملوا علیه بأجمعهم، فضربه رجل منهم بعمود من حدید علی رأسه الشّریف، ففلق هامته، فوقع علی الأرض و هو ینادی: «یا أبا عبد اللّه! یا حسین! علیک منّی السّلام». فقال الإمام:
«وا عبّاساه! وا مهجة قلباه!» و حمل علیهم، و کشفهم عنه، و نزل إلیه، و حمله علی جواده، فأدخله علی الخیمة، و بکی بکاء شدیدا، و قال: «جزاک اللّه عنّی خیر الجزاء، فلقد جاهدت حقّ الجهاد» «2». «3» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 67- 68
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «المغرقا»].
(2)- [و لکنّه ذکرها فی أحداث صبح عاشوراء].
(3)- و دیگر از فرزندان امیر المؤمنین، عباس بن علی علیهما السّلام تشریف شهادت یافت.
مکشوف باد که بعضی از علما رقم کرده‌اند که: عباس بن علی علیهما السّلام در شب عاشورا شهید شد و بیشتر از اهل سیر و خبر، شهادت آن حضرت را در روز عاشورا نگاشته‌اند.
چون از پسرهای امیر المؤمنین دو تن را عباس نام بود: یکی را عباس الاکبر و آن دیگر را عباس الاصغر می‌نامیدند. تواند شد که عباس الاصغر در شب عاشورا شهید شده باشد و عباس الاکبر در روز عاشورا. عباس الاصغر نیز در شب عاشورا به طلب آب شتافت و سعادت شهادت یافت. اکنون به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 252
__________________________________________________
- سر داستان آییم:
همانا حضرتش را عباس الاکبر گویند و کنیت مبارکش ابو الفضل است و ملقب به سقا است؛ چنان‌که مذکور شد و همچنانش ابو قربه (1) خوانند. و در یوم طف صاحب لوای حسین علیه السّلام بود و او اکبر اولاد ام البنین است و از پسرهای امیر المؤمنین پسر چهارم است. چه بعد از حسین علیهما السّلام و محمد بن حنفیه متولد شد و او را چنان چهره‌ای دل‌آرا و طلعتی زیبا بود، که عرب قمر بنی هاشم همی‌گفت و چندان جسیم (2) و بلند بالا بود، که چون بر پشت اسب برنشستی و پای از رکاب بیرون کردی، قدمهای مبارکش از دو جانب بر زمین کشیدی. و آن حضرت را از لبابه دختر عبید اللّه بن عباس بن عبد المطلب، دو پسر بود: یکی فضل و آن دیگر عبید اللّه نام داشت و او را از مادر خود سه برادر بود و هیچ‌یک از ایشان فرزند نداشتند. عباس در یوم طف ایشان را قبل از خود به جنگ فرستاد، از بهر آن‌که مبادا بعد از شهادت او عایقی (3) در جانبازی ایشان واقع شود و دیگر آن‌که خواست تا کشته ایشان را ببیند و ادراک اجر شکیبایی در مصائب ایشان فرماید.
بالجمله، میراث ایشان بعد از شهادت چون فرزند نداشتند، منتقل به عباس شد و چون عباس شهید شد، آن مال به فضل و عبید اللّه رسید و چون فضل قبل از عبید اللّه وفات یافت، تماما عاید عبید اللّه گشت.
این‌که می‌گویند: «عمر بن علی بن ابیطالب با عبید اللّه در طلب میراث منازعه کرد و به مصالحه گذشت، چه او برادر اعیانی (4) حضرت عباس بود»، درست نباشد؛ چه عمر برادر مادری عباس الاصغر است و با او برادر اعیانی است و با عباس الاکبر از جانب پدر برادر است. چگونه می‌توانست با عبید اللّه در طلب میراث منازعت آغازد؟
(لغزش مجلسی علیه الرحمه) و فاضل مجلسی علیه الرحمه، عمر را در شمار شهدا نگاشته و در ورقه دیگر منازعه او را در طلب میراث با عبید اللّه رقم کرده و جماعتی در این قصه اقتفا (5) به او کرده‌اند.
السّیف قد ینبو و الجواد قد یکبو. (6)
کسی که مصنفات و مؤلفات او را در فارسی و عربی از دو کرور بیت کمتر به‌شمار نتوان گرفت، صد چنین لغزش را از او معفو باید داشت. هیچ انسانی جز معصوم از سهو و نسیان مصون نتواند بود. اکنون به سر سخن آییم.
چون هیچ‌کس از اولاد امیر المؤمنین علیه السّلام جز عباس و سید الشهدا کسی زنده نماند، این‌وقت عباس به حضرت سید الشهدا آمد و عرض کرد: «بابی انت و امی! سینه من تنگ شده است و طاقت شکیب از من برفته است. از زندگانی سیر گشته‌ام و عزیمت درست کرده‌ام که از این جماعت خونخواهی کنم. رخصت فرمای تا جان خویش را در راه تو نثار نمایم.»
حسین علیه السّلام بگریست و فرمود: «ای برادر! تو صاحب لوای (7) منی. چون تو نمانی، کس با من نماند.»
عباس انجاح مسئلت را الحاح نمود (8). حسین علیه السّلام فرمود: «نخستین از برای این کودکان عطشان خواستار آب شو، باشد که اجابت کنند.»
عباس اسب براند و در برابر صفوف اعدا عنان بکشید و لوای نصیحت و موعظت را برافراشت و هیچ دقیقه‌ای از دقایق (9)، پند و اندرز به جا نگذاشت و کلمات آن حضرت که هموارتر از آب روان و کاری‌تر از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 253
__________________________________________________
- تیغ بران بود، در کاوش (10) قلوب آن لشکر، ناچیزتر از خار سمور (11) در قلب سندان (12) می‌نمود. لاجرم عباس بازشتافت و آنچه دید، به عرض رسانید. کودکان چون این بدانستند، بنالیدند و بانگ «العطش العطش» دردادند. (13) پس عباس مشکی برداشت و برنشست و تصمیم عزم داد که از بهر کودکان آبی به دست کند و این ارجوزه تذکره کرد:
لا أرهب الموت إذا الموت رقا حتّی أواری فی المصالیت اللّقا (14)
نفسی لنفس المصطفی الطّهر وقا و لا أخاف طارقا إن طرقا
بل أضرب الهام و أفری المفرقا إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ عند الملتقی (15)
این بگفت و اسب را به مهمیز انگیز داد و آهنگ ستیز و آویز کرد و با خشم عقاب و سرعت شهاب (16) مانند صاعقه آتشبار جانب آب فرات گرفت. چهار هزار مرد کماندار که به فرمان پسر سعد نگاهبان فرات بودند و طریق شریعه را ودیعه سد اسکندر می‌نمودند، به یک بار جنبش کردند و فوج از پس فوج چون موج از پس موج فرارسیدند و عباس را در پره افکندند. عباس که بچه شیر و ناف‌بریده شمشیر بود، از جای نرفت. تیغ بکشید و مانند برق خاطف و صرصر عاصف خویشتن را بر یمین و شمال زد. میمنه را بر میسره دربرد و میسره را به میمنه درسپرد. هوا را از غبار قیرگون ساخت و زمین را از خون رنگ‌طبر خون (17) داد. در این حمله هشتاد تن از ابطال رجال را پایمال آجال ساخت و این رجز بگفت:
أقاتل القوم بقلب مهتد أذبّ عن سبط النّبیّ أحمد
أضربکم بالصّارم المهنّد حتّی تحیدوا عن قتال سیّدی
إنّی أنا العبّاس ذو التّودّد نجل علیّ المرتضی المؤیّد (18)
لشکریان چون این بدیدند، پشت با جنگ دادند و روی به هزیمت نهادند. عباس چون شیر خشم‌آلود شریعه را بپیمود و اسب به فرات درانداخت. از زحمت گیرودار و شدت عطش با تنی تافته و جگری تفته (19) بود، خواست تا زحمت ماندگی و سورت (20) تشنگی را به شربتی آب بشکند. دست فرابرد و کفی آب برگرفت تا بیاشامد. تشنگی سید الشهدا علیه السّلام در خاطرش صورت بست. آب را از کف برافشاند و مشک را پرآب نمود و از شریعه بیرون شتافت؛ مگر خویشتن به لشکرگاه برادر برساند و کودکان را از زحمت تشنگی برهاند و این رجز بگفت:
یا نفس من بعد الحسین هونی فبعده لا کنت أن تکونی
هذا حسین شارب المنون و تشربین بارد المعین؟
هیهات ما هذا فعال دینی و لا فعال صادق الیقین (21)
کمانداران راه بر او بستند و لشکر ابن سعد نیز از جای جنبش کردند و عباس را دایره کردار (22) در میان آوردند و آن حضرت چون شیر شری و شمشیر قضا می‌زد و می‌کشت. ناگاه نوفل الازرق از کمین بیرون تاخت، به روایتی زید بن ورقا کمین نهاده، از پشت نخلی بیرون آمد و حکیم بن طفیل سنبسی طایی او را معین گشت و تشجیع (23) کرد. پس زید تیغ براند و دست راست آن حضرت از تن باز شد. عباس که قلب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 254
__________________________________________________
- پلنگ و جگر نهنگ داشت، جلدی کرد و مشک را به دوش چپ افکند و تیغ را به دست چپ گرفت و دشمنان را همی دفع داد. با دست چپ می‌زد و می‌کشت و می‌انداخت و این شعر تذکره می‌کرد:
و اللّه إن قطعتم یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین
نبیّ صدق جائنا بالدّین مصدّقا بالواحد الأمین (24)
این همی‌گفت و رزم همی‌زد تا از کثرت زخم و سیلان خون سستی گرفت. دیگرباره حکیم بن طفیل و اگر نه نوفل الازرق از ورای نخله‌ای بیرون تاخت و دست چپش را از پایان ساعد بینداخت. عباس مشک را به دندان گرفت و این شعر بگفت:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ السّیّد المختار مع جملة السّادات و الأطهار
قد قطعوا ببغیهم یساری فأصلهم یا ربّ حرّ النّار (25)
و با رکاب همی مهمیز زد، باشد که خود را به لشکرگاه برادر کشاند. ناگاه تیری بر مشک آن حضرت آمد و آب آن بریخت و پیکان دیگر بر سینه مبارکش رسید و حکیم بن طفیل عمودی از آهن بر فرق شریفش فرود آورد. این‌وقت عباس از اسب درافتاد و فریاد برداشت که: «ای برادر! مرا دریاب.»
حسین علیه السّلام چون شهاب ثاقب بر سر او حاضر شد و عباس را در کنار فرات تشنه و مجروح و مطروح دید. آن دستهای مقطوع و آن تن پاره‌پاره را نظاره کرد و سخت بگریست و فرمود:
الآن انکسر ظهری و قلّت حیلتی.
«اکنون پشت من شکسته و رشته تدبیر و چاره گسسته گشت.»
و این اشعار قرائت کرد:
تعدّیتم یا شرّ قوم ببغیکم و خالفتم دین النّبیّ محمّد
أما کان خیر الرّسل أوصاکم بنا؟ أما نحن من نجل النّبیّ المسدّد؟
أما کانت الزّهراء أمّیّ دونکم؟ أما کان من خیر البریّة أحمد؟
لعنتم و أخزیتم بما قد جنیتم فسوف تلاقوا حرّ نار توقّد
این اشعار را امام علیه السّلام که در واقعه دیگر با اندک بینونتی (26) به اختلاف حرکت روی (27) قرائت فرمود؛ چنان‌که مرقوم شد. تواند بود که آن حضرت دو کرت این اشعار را با قلیل اختلافی قرائت کرده باشد.
اسناد این حدیث به سید سجاد علیه السّلام منتهی می‌شود.
قال: رحم اللّه العبّاس، فلقد آثر و أبلی وفدا أخاه بنفسه حتّی قطعت یداه، فأبدله اللّه بهما جناحین یطیر بهما مع الملائکة فی الجنّة، کجعفر بن أبی طالب. و إنّ للعبّاس عند اللّه عزّ و جلّ منزلة یغبطه بها جمیع الشّهداء یوم القیامة.
می‌فرماید که عباس علیه السّلام را خداوند تبارک و تعالی، دو بال عنایت فرمود؛ چنان‌که عم او جعفر طیار را، و این دو بال را به ازای (28) دو دست او عطا کرد که قطع شد و او با فرشتگان در بهشت خدای مانند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 255
__________________________________________________
- جعفر پرواز می‌کند. و از برای عباس در نزد خداوند منزلتی است در روز قیامت که مغبوط (29) جمیع شهداست و جمیع شهدا را آرزوی مقام او است. و از جعفر صادق علیه السّلام نیز با اندک بینونتی این حدیث وارد است و عباس در وقت شهادت سی و چهار ساله بود.
(1). قربه (به کسر قاف): مشک و ابو قربه: صاحب و دارنده مشک (در لغت عرب مرسوم است که هرگاه شخصی با چیزی مزاولت بسیار داشته باشد، کلمه (اب) را به آن چیز اضافه نموده و آن شخص را اراده می‌کنند).
(2). جسیم: تنومند، فربه.
(3). عایقی: مانع و جلوگیر.
(4). برادر عیانی: برادر پدر و مادری.
(5). اقتفا: پیروی.
(6). شمشیر گاهی کندی می‌کند و اسب خوشرفتار گاهی به سر درمی‌آید. این جمله در عرب مثلی است که گفته می‌شود برای کسی که در کاری که مهارت دارد، خطا و لغزشی نماید؛ ولی در کتب امثال به جای (السیف)، (الصارم) که به معنی شمشیر برّان است، ضبط نموده‌اند و مناسب و سزاوار با مقام هم، همان صارم است. و این خود لغزشی است از مرحوم سپهر (الصّارم قد ینبو و الجواد قد یکبو) إلّا أن یعصمنا اللّه من الزّلل.
(7). صاحب لوا: پرچمدار.
(8). روی درخواست خود پافشاری کرد.
(9). دقیقه‌ای از دقایق: نکته‌ای از نکات.
(10). کاوش: کندن زمین و مانند آن.
(11). سمور: جانوری است معروف که از پوست آن پوستین سازند.
(12). سندان، (به کسر سین در نزد پارسیان و فتح آن در نزد تازیان): افزاری است که آهنگران و مسکران و زرگران روی آن فلز خود را می‌کوبند.
(13). [از این قسمت به بعد در کتاب کبریت احمر به نقل از ناسخ التواریخ آمده است].
(14). کلمه (اواری) به صیغه معلوم و مجهول، هردو محتمل است و کلمه (لقا) یا به معنی چیز بی‌مایه و خوار و یا به معنی برخوردکننده زشتی و سختی است. بنابراین، معنی بیت این است: از مرگ زمانی که بلند شود (و به سوی من آید) نمی‌ترسم تا در میان مبارزان کارآزموده به برخورد سختی پنهان شوم، یا خواری و ذلت را در میان آنها پنهان کنم.
(15). خلاصه معنی: من عباس آب آورم. از مرگ و شر و بلا نمی‌ترسم. تارک دشمن را می‌شکافم؛ جان من سپر جان پیغمبر پاک (حسین علیه السّلام) است.
(16). شهاب: ستاره جهنده.
(17). طبرخون (تبرخون): عناب.
(18). خلاصه معنی: من عباس مهربان، فرزند علی مرتضایم. با دلی ره یافته و شمشیری بران از نوه پیغمبر دفاع می‌کنم تا از جنگ با سرورم بگریزید.
(19). تفته: سوزان.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 256
__________________________________________________
- (20). سورت: تیزی و شدت.
(21). خلاصه معنی: ای نفس پس از حسین زنده نباشی. او آشامنده مرگها و تو می‌خواهی آب سرد بنوشی؟! ابدا! این کار با دینم نمی‌سازد و از مرد معتقد سر نمی‌زند.
(22). دایره کردار: مانند دایره.
(23). تشجیع: وادار کردن، قوت دل دادن.
(24). سوگند به خدا! اگر دست راستم را بریدید (سستی نمی‌ورزم بلکه) همیشه از دین و پیشوایم که فرزند پیغمبر پاک و موحد و آورنده دین است، حمایت می‌کنم.
(25). ای نفس (با آن‌که دست نداری) مبادا از بی‌دینان بترسی. تو را به رحمت خدا و پیمبر برگزیده و تمام سادات و پاکان (که ملاقات آنها نزدیک شده) مژده باد، پروردگارا! از روی ستم دست چپم بریدند، آنها را به آتش دوزخ درانداز.
(26). بینونت: جدایی و اختلاف.
(27). روی (بر وزن شریف): حرف آخر شعر که در این‌جا (دال) می‌باشد و مقصود از اختلاف حرکت این است که حرف دال در آن‌جا مفتوح و در این‌جا مکسور است.
(28). به ازای: در برابر.
(29). مغبوط: کسی که دیگران آرزوی مقام او کنند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 340- 348- و از او: بیرجندی، کبریت احمر،/ 391- 392
و دیگر ابو الفرج در کتاب مقاتل از قاسم بن اصبغ بن نباته روایت کند که گفت: «مردی از ابان بن دارم را با رویی سیاه نگران شدم و از آن پیش، همیشه باجمال و بسیار سفیدش دیده بودم. گفتم: «چهره تو چنان دیگرگون شده است که نزدیک بود تو را نشناسم. از چه رو به این صورت و حالت دچار شدی؟»
گفت: «جوانی امرد را که در پیشانیش نشان سجده و در خدمت حسین علیه السّلام بود، بکشتم و از آن پس تا کنون هیچ شبی سر به خواب نبرده‌ام؛ جز این‌که مردی می‌آید و جامه‌های مرا می‌گیرد و به جهنم می‌کشاند و به آتش دوزخ دچار می‌سازد و من از هول و عذاب چنان صیحه برمی‌افکنم که تمام مردم قبیله از آن فریاد سر از خواب برمی‌کشند.»
راوی می‌گوید: «مقتول این ملعون، حضرت عباس بن علی علیه السّلام بوده است.»
و به روایت دیگر، آن مرد گفت: «مردی سپیداندام از أصحاب حسین علیه السّلام را بکشتم که در جبینش نور سجود موجود بود و سرش را بیاوردم.»
قاسم گفت: «این مرد را بر اسبی بانشاط نگران شدم که آن سر را از سینه‌اش آویزان کرده و نزدیک بود به زانوی اسب برسد. با پدرم گفتم اگر این سر را قدری بالاتر بدارد، بهتر است. چه این سر بر زانوی اسب می‌خورد و در نشاط و جنبش می‌افکند و آسیب می‌بیند.» پدرم گفت: «آن‌چه با صاحب سر نمود، از این شدیدتر بود.»
بالجمله می‌گوید، آن مرد گفت: «از آن روز که وی را بکشتم، هیچ شبی بر من نمی‌گذرد، جز آن‌که چون به خواب می‌شوم، می‌آید و مرا به جامه و پیشانی مأخوذ می‌دارد و می‌کشد، و می‌گوید: «بشتاب!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 257
__________________________________________________
- پس مرا به جهنم می‌کشاند و به آتش دوزخ عذاب می‌دهد تا بامداد می‌شود.»
راوی می‌گوید: از زنی که او را همسایه بود، بشنیدم که گفت: «این خبیث هیچ شبی ما را آسوده نمی‌گذارد تا سر به خواب بریم و از صیحه‌اش آسایش نداریم.»
آن‌گاه این خبر را از زن او پرسیدم. «گفت: چنان است که شنیده‌اید.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 355
از ناحیه مقدسه در زیارات شهداء «السّلام علی العبّاس بن أمیر المؤمنین المواسی أخاه بنفسه، الآخذ لغده من أمسه، النّار له، الوافی، السّاعی إلیه بمائه، القطوعة یداه، لعن اللّه قاتلیه یزید بن وقاد و حکیم بن الطّفیل الطّائی» و در مقتل منسوب به ابی مخنف لوط بن یحیی است و از مورخین و محدثین شیعه است از اصحاب امام حسن و امام حسین و پدر او، از اصحاب امیر المؤمنین علیه السّلام است و تعجب است از شیخ اجل اکمل حر عاملی که او را در کتاب اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات از عامه شمرده و شاید به ملاحظه اعتماد عامه است بر او، مثل خاصه، که:
حمله کرد عباس بر قوم بعد از آن‌که فراگرفت او را تیرها از هر جانب، مثل قطرات باران و زره او از کثرت سهام مثل جلد قنفذ گردید و با آن‌که مشک بر پشت او بود و به دست چپ دعوی می‌کرد، زیرا که دست راست او را قطع کرده بودند، مردان شجاع بسیار کشت و ابطال بسیار به دار البوار فرستاد.
پسر سعد فریاد زد: «یا ویلکم! أرشقوا القربة بالنّبل، فو اللّه إن شرب الحسین الماء أفناکم عن آخرکم، أما هو الفارس و البطل المداعس»- پس هجوم آوردند بر عباس به یک دفعه و عباس بر ایشان حمله فرمود و صد و هشتاد نفر از ایشان را کشت، پس عبد اللّه بن یزید شیبانی (لعنه اللّه) شمشیر بر دست چپ او زد که دست با شمشیر در هوا پرید و آن حضرت به دندان و لب به چابکی شمشیر را در هوا گرفت و بر قوم حمله نمود و با آن‌که از دو دست او خون می‌ریخت «قاتلهم قتالا شدیدا، فضربه رجل منهم بعمود حدید، ففلق هامته، و انصرع علی الأرض عفیرا یخور بدمه و هو ینادی: یا أبا عبد اللّه! علیک منّی السّلام. فلمّا سمع الإمام ندائه قال:
«وا أخاه! وا عبّاساه! وا مهجة قلباه!» ثمّ حمل علی القوم، فکشفهم منه، و نزل إلیه، و حمله علی ظهر جواده، و أقبل به إلی الخیمة، و طرحه فیها، و بکی بکاء شدیدا حتّی بکی جمیع من کان حاضرا، و قال: جزاک اللّه خیرا من أخ، لقد جاهدت فی اللّه حقّ جهاده»- مخفی مباد که این روایت اگر صحیح باشد جهاد به این کیفیت محمول است بر اعجاز و خرق عادت، ولیکن شیخ ما مرحوم حاجی نوری (رفع اللّه مقامه) که نظیر علامه مجلسی رحمه اللّه بود در زمان خود می‌فرمود که: «حیف مقتل ابی مخنف را کم و زیاد کرده‌اند و الّا اصح مقاتل بود و حمل نعش آن حضرت نیز ضعیف است، اگرچه طریحی رحمه اللّه نیز در منتخب آن را روایت کرده، چنانچه بیاید انشاء اللّه تعالی.
و اما آنچه روایت شده در کتاب اکسیر العبادة فی أسرار الشهادة به توسط بعض ثقاة از کتب مقتل محدث حاذق ابن جمهور بحرانی از آن‌که ابو الفضل علیه السّلام از اشرار بیست و پنج هزار کشت غیر از مجروحین و سایر شهدا از بنی هاشم جمیعا بیست و پنج هزار کشتند و امام علیه السّلام به نفس نفیس سیصد و سی هزار کشت و تمام لشگر عمر سعد چهارصد و شصت هزار بودند و باقی نماند از ایشان مگر هشتاد هزار و از این باب بود که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 258
__________________________________________________
- چون ملعونی در مجلس یزید مردود گفت: «حسین آمد با جمع قلیلی از اصحاب و اهل بیت خود، پس بر آنها حمله آوردیم و ایشان بعضی پناه به بعضی می‌بردند، پس در یک ساعت همه را کشتیم.»
فرمود زینب خاتون در جواب آن ملعون دون: «ثکلتک الثّواکل أیّها الکذّاب، إنّ سیف أخی الحسین لم یترک فی الکوفة بیتا إلّا فیه باک و باکیة و نائح و نائحة» و تائید فرمود آن را به روایت مرسل مقطوعی که در شش روز برای ابن سعد لعین ششصد هزار سوار و هزارهزار پیاده وارد شد، پس یقینا کذب است و نقل این‌گونه امور مفاسد بسیار دارد- و شیخ ما علامه نوری نوّر اللّه مرقده در کتاب لؤلؤ مرجان طعن زده است بر آن کتاب و کتاب محرق القلوب مخصوصا از بین کتبی که به تسامح نوشته شده اگرچه صاحبان آن دو از افاخم وجها بذه فقهاء محققین راشدین شکر اللّه مساعیهم الجمیله می‌باشند و فرمود که جزوه‌های منسوب به شهاب الدین عاملی را که صاحب آن کتاب در آن مندرج نموده آورده‌اند به نزد استاد ما مرحوم شیخ عبد الحسین طهرانی و چون دید که همه جعل و کذب است فرمود به صاحب آن جزوه‌ها که اینها را به کسی نباید بدهی که این دروغها را نخوانند و مع‌ذلک صاحب اکسیر آنها را گرفته، جزء کتاب خود گردانیده- حقیر گوید: «إنّما الأعمال بالنّیات» و شیخ شهاب الدین عاملی شیخ جلیلی از فقهای مشایخ شیعه است و در شرح وافیه و حواشی آن از او نقل می‌شود و لیکن انتساب آن جزوه‌ها به او معلوم نیست مثل انتساب کتب ثلاثه در مقاتل به شیخ ابن عصفور.
و اما فوادح الحسینیة تالیف شیخ حسین نجفی من آل عصفور که آن را متمم منتخب طریحی نوشته بسیار معتبر است و صحیح‌تر است از منتخب و مثل منتخب ندارد که حضرت عبد العظیم حسنی را زنده در ری دفن کردند.
بدان که استاد ابو اسحاق اسفراینی که از فقهاء متکلمین شافعیه است- و ابو عبد اللّه حاکم نیشابوری در وصف او گفته که عامه شیوخ نیشابور از او اخذ علم نمودند و اهل عراق و خراسان اتفاق کردند بر وفور علم او و ابو بکر بیهقی روایات بسیار از او اخذ نموده و ابو القاسم قشیری به درس او حاضر می‌شد و وفات او به قول ابن خلکان در مجلد دوم تاریخ او در سنه چهارصد و هجده بود در نیشابور و از آنجا نقل شد به اسفرائن بعد از آن‌که در کتاب قرة العین فی مشهد الحسین علیه السّلام شجاعة ابی الفضل را به نحو مستوفی آورده و حکایت ما در طاویه را قریب به آنچه گذشت مفصلا روایت کرده، شجاعت دو پسر شجاع عباس که محمد بن العباس و قاسم بن عباس باشند از اولاد آن حضرت ذکر کرده و ذکر قاسم را در کتاب دیگر ندیدم و روایت کرده که شهادت عباس را قبل از عاشورا مثل ابی مخنف، زیرا که اتفاق مقاتله را در ظرف سه یوم روایت کرده و آن‌که حضرت سید الشهداء ارواحنا فداه در هر یوم بلکه در هر حمله هزار یا پانصد و نحو آن می‌کشتند گفته است بعد از ذکر شهادت عباس «قال الرّاوی: فلمّا أصبح اللّه بالصّباح، رکب القوم و رجعوا علی الحسین، فتذکّر أخاه العبّاس و شفقته علیه، و جعل ینادی: وا عونی بک یا اللّه وا غیاثاه» پس هر فارسی بعد از فارسی بیرون می‌رفت به جهاد و جمع کثیری را از دویست یا سیصد و کم و زیاد می‌کشت تا جمیع انصار شهید شدند و آن حضرت حمله می‌برد و جمع کثیری می‌کشت تا آن‌که نعش آن شهید را به نزدیک-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 259
__________________________________________________
- آن خیام می‌آورد پس چون دید که باقی نماند کسی غیر از بنی عم و بنی اخوه و اولادش نظر نمود به یمین و یسار و معین ندید غیر آنها؛ پس فریاد برآورد: «وا غوثاه! بک یا اللّه! وا قلّة ناصراه! أما من معین یعیننا، أما من مساعد یساعدنا، أما من طالب جنّة یطلب نصرنا».
بیرجندی، کبریت احمر،/ 389- 391، 393
و شیخ مفید در ارشاد می‌فرماید: «و لا یحملون علی جانب من خیل الکوفة إلّا کشفوه» و از کلام امام علیه السّلام بعد از شهادت عباس: «الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی» نیز شهادت است به آن‌که عمده در کشف و دفع لشگر شقاوت اثر و محافظت خیام با احتشام وجود مقدس حضرت عباس بود، علی الخصوص نظر به آنچه در بعض مقاتل اصحاب است که امام علیه السّلام بعد از آن فقره فرمود: «جزاک اللّه عنّی یا أخی یا أبو الفضل العبّاس (خیرا)» پس انشاد فرمود:
أخی یا نور عینی یا شقیقی فلی قد کنت کالرّکن الوثیقی
أیا ابن أبی نصحت أخیک حتّی سقاک اللّه کأسا من رحیق
أیا قمرا منیرا کنت عونی علی کلّ النّوائب فی المضیق
فبعدک لا تطیب لنا حیاة سنجمع فی الغداة علی الحقیق
ألا للّه شکوای و صبری و ما ألقاه من ضماء وضیق
و روایت منتخب که می‌آید- و در روضة الصّفا گوید: به هر سمت که حسین می‌رفت و حمله می‌برد حضرت عباس پیشاپیش آن امام حق‌شناس بود تا آن‌که او نیز شهید شد و حسین تنها شد و از اینجا ظاهر می‌شود که ابی الفضل آخر شهداء غیر از امام و کودکان بوده و آن نیز دلیل است بر مطلوب ما کما لا یخفی، و لیکن روایت ابی مخنف را در سابق شناختی و از روایت طریحی در منتخب که در بحار و عوالم نیز مسطور است ظاهر است که شهادت آن سرور در بودن بعض اصحاب یا فتیان بنی هاشم در حیات بوده، زیرا که چون وحدت و بی‌یاری برادر را دید، آمد به نزد برادر و عرض کرد: «یا أخی! هل من رخصة؟» پس حسین گریست تا حدی که ریش مبارک او تر شد، و فرمود: «یا أخی! کنت العلامة من عسکری و مجمع عدونا، فاذا أنت غدوت إلی الجهاد، یئول جمعنا إلی الشّتات و عمارتنا تنبعث إلی الخراب» عباس عرض کرد: «فداک روح أخیک یا سیّدی»، «سینه‌ام از حیات دنیا تنگ شده و می‌خواهم طلب خون برادران از این منافقین کنم.»
امام حسین علیه السّلام فرمود: «إذا غدوت إلی الجهاد، فاطلب لهؤلاء الأطفال قلیلا من الماء»، و آن حضرت به میدان رفته، از آن قوم طلب آب نمود و جواب شنید: «اگر تمام روی زمین آب باشد و در تصرف ما باشد، یک قطره به شما ندهیم مگر آن‌که داخل شوید در بیعت یزید لعین.» و عباس به خدمت برادر مراجعت نمود و کیفیت را به عرض رسانید «فطأطأ الحسین رأسه و بکی حتّی ابتلّ أزیاقه»، پس شنید حسین (صلوات اللّه) صدای اطفال را که «ینادون العطش العطش» عباس روی به آسمان کرد و عرض کرد: «إلهی و سیّدی! ارید أن أعتدّ بعدتی، و أملأ لهؤلاء الأطفال قربة من الماء».
پس مشکی برداشت و نیزه گرفت و بر اسب خود سوار شد و روانه شریعه شد، چهار هزار تیرانداز به او احاطه کردند؛ آنها را متفرق نمود و هشتاد نفر از ایشان را به جهنم فرستاد و داخل شریعه شد، و لیکن از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 260
(فائدة) قطعت أعضاء ثلاثة نفر من أحبّة الحسین و أنصاره فی حال قتلهم یوم الطّفّ، و هم: العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، فإنّه قطعت یمینه، ثمّ شماله، ثمّ رأسه. [...]
السّماوی، إبصار العین،/ 132- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414
مشی الحسین یوم الطّفّ إلی سبعة نفر من أحبّته و أنصاره بعدما قتلوا، و هم: [...] و العبّاس بن أمیر المؤمنین، فإنّه لمّا قتل مشی إلیه، و جلس عنده و قال: الآن انکسر ظهری. إلی آخر کلامه.
السّماوی، إبصار العین،/ 132- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415
(فی شجاعته): إنّ الحسین علیه السّلام ما أجازه للقتال فی یوم عاشوراء، بل أرسله لیأتی بالماء، و قید یدیه و رجلیه باتیان الماء، و حمل القربة و مع ذلک لمّا رکب فرسه و أخذ رمحه و القربة، و قصد الفرات و قد أحاط به أربعة آلاف، و فی روایة: ستّة آلاف، و فی (الأسرار) عشرة آلاف محارب، فحمل علیهم العبّاس و قتل منهم شجعانا، و نکّس منهم فرسانا، و تفرّقوا عنه هاربین کما یتفرّق عن الذّئب الغنم. و صعد قوم علی التّلال و الأکمات، و أخذوا یرمونه بالسّهام حتّی قال إسحاق بن جثوة (لعنه اللّه): فثوّرنا علیه النّبال کالجراد الطّائر، فصیرنا جلده کالقنفذ، و مع ذلک کان کالجبل الأصم لا تحرّکه العواصف، و لا تزیله القواصف، فغاص العبّاس فی أوساطهم و قتل منهم ثمانین فارسا، و قیل ثمانمائة فارس، و قیل أکثر من ذلک و هو بینهم یرتجز و یقول:
__________________________________________________
- عطش برادر به خاطر آورد و لب خشک بیرون آمد، سر راه بر او بگرفتند و دست او را از تحت ساعد، به قول جمعی از مورخین قطع کردند و دست چپ او را به روایت منتخب و بحار و عوالم از زند بریدند و تیری به مشک آمد و تیری به سینه مقدسش و ملعونی عمودی بر فرق مبارکش زد که از اسب افتاد و ندای: «یا أخاه! أدرک أخاک» برآورد. محمد بن انس پیشاپیش امام علیه السّلام بر سر نعش آن بزرگوار آمد، پیش از رسیدن محمد بن انس را که از اصحاب امام بود، قطعه‌قطعه کردند و به روایت مشهور، بدن مطهر ابی الفضل را پاره‌پاره کردند که از بسیاری جراحات حضرت قادر نشد که بدن برادر را به محل سایر شهداء برسانند.
بدان که بعضی علما در قطع شدن دو دست مولانا ابی الفضل (سلام اللّه علیه) تأمل دارند، به جهت عدم تعرض شیخ مفید و سید بن طاوس و اکثر مورخین آن را، و لیکن اخبار صحیحه به آن رسیده و در زیارت ماثوره از ائمه وارد است. فلا اشکال فیه.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 459- 460
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 261
لا أرهب الموت إذ الموت رقا حتّی أواری فی المصالیت لقا
نفسی لنفس المصطفی الطّهر وقی إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ یوم الملتقی
فتفرّقوا عنه هاربین، فکشفهم عن المشرعة و نزل، فهجموا علیه، فخرج إلیهم و فرّقهم، ثمّ عاد إلی المشرعة، فحملوا علیه ثانیا، فکرّ علیهم العبّاس علی ما فی بعض الکتب، منها الکبریت الأحمر إلی ستّ مرّات، و فی السّادسة انصرفوا و لم یرجعوا، فنزل، و ملأ القربة، و أراد أن یخرج، نادی عمرو بن الحجّاج (لعنه اللّه): دونکم العبّاس، فقد حصل بأیدیکم. فکثرت علیه الرّجال، فلمّا رأی العبّاس و قد تسارعوا إلیه، حطّ القربة و خرج من المشرعة و استقبل القوم یضربهم بسیفه و کأنّه النّار فی الأحطاب، و هو یقتلهم و یحصدهم حصد السّنبل.
و جعل روحی له الفداء یرتجز و یقول:
أقاتل القوم بقلب مهتد أذبّ عن سبط النّبیّ أحمد
أضربکم بالصّارم المهنّد حتّی تحیدوا عن قتال سیّدی
إنّی أنا العبّاس ذو التّودّد نجل علیّ المرتضی المؤیّد
فقتل من ساداتهم و أبطالهم مائة، ثمّ عاد إلی القربة، فاحتملها علی عاتقه، و خرج یرید المخیّم، فرکب عمر بن سعد (لعنه اللّه)، و زحفت فی أثره الأعلام، و وصلت الخیل و الرّجال إلی العبّاس، و قد أدرکته الخیل و الرّماح کآجام القصب، و جعل العبّاس ینادی:
یا أعداء اللّه لإن قتلنا فلقد قتلنا منکم أضعافا. و صار یضرب فیهم یمینا و شمالا و یجدل الفرسان و ینکّس الأبطال و قتل منهم خلقا کثیرا و القربة علی ظهره، فلمّا نظر ابن سعد (لعنه اللّه) ذلک نادی: ویلکم! ارشقوا القربة بالنّبل، فو اللّه إن شرب الحسین الماء، أفناکم عن آخرکم، أما هو الفارس بن الفارس، البطل المداعس؟ فحملوا علیه حملة منکرة.
و روی: انّه قتل منهم مائة و ثمانین فارسا. (أقول): و لعمر اللّه لو لم یکن ما جری علی اللّوح أن یستشهد العبّاس فی ذلک الیوم حتّی ینکسر لفقده ظهر الحسین علیه السّلام و ینال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 262
بالشّهادة لأفنی العبّاس جمیع أهل الکوفة بشماله دون یمینه و قد قتل بشماله مائة و ثمانین فارسا ممّن یعد بألف أو ألفین.
و لم یزل- روحی له الفداء- یقاتل حتّی قطعت یداه، فانکبّ علی السّیف بفیه، و أخذ الرّایة بساعدیه، و ضمّه إلی صدره، و حمل علیهم و [هو] یقول: هکذا أحامی عن حرم رسول اللّه. و لم یزل یحامی حتّی ضربوه بعمود من حدید، ففلق هامته، فسقط مخّ رأسه علی کتفیه، و انصرع عفیرا.
و فی خبر: جاءه سهم و أصاب صدره الشّریف، و انصرع عفیرا علی الأرض یخور فی دمه، و نادی: وا أخاه! وا حسیناه! وا أبتاه! وا علیّاه! و نادی: یا أبا عبد اللّه! علیک منّی السّلام. فلمّا سمع الإمام علیه السّلام نداءه، قال: وا أخاه! وا عبّاساه! وا مهجة قلباه! فأتاه کالصّقر إذا انحدر علی فریسته، ففرّقهم یمینا و شمالا بعد أن قتل سبعین رجلا منهم، و نزل إلیه.
قال أبو مخنف: و حمله علی ظهر جواده، و أقبل به إلی الخیمة، و طرحه فیها و بکی بکاء شدیدا حتّی بکی جمیع من کان حاضرا، و قال علیه السّلام: جزاک اللّه من أخ خیرا، لقد جاهدت فی اللّه حقّ جهاده. [انتهی]
و صرخت زینب و قالت: وا أخاه! وا عبّاساه! وا قلّة ناصراه! وا ضیعتاه من بعدک! فقال الحسین علیه السّلام: إی و اللّه، من بعده، وا ضیعتاه! وا انقطاع ظهراه! فجعل النّساء یبکین و یندبن علیه، و بکی الحسین علیه السّلام و أنشأ یقول:
أخی یا نور عینی یا شقیقی فلی قد کنت کالرّکن الوثیق
أیا ابن أبی نصحت أخاک حتّی سقاک اللّه کأسا من رحیق
أیا قمرا منیرا کنت عونی علی کلّ النّوائب فی المضیق
فبعدک لا تطیب لنا حیاة سنجمع فی الغداة علی الحقیق
ألا للّه شکوائی و صبری و ما ألقاه من ظمأ و ضیق
و عن المنتخب: صاح الحسین: وا أخاه! وا عبّاساه! وا مهجة قلباه! وا قرّة عیناه! وا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 263
قلّة ناصراه! یعزّ و اللّه علیّ فراقک. ثمّ بکی بکاء شدیدا، فحمله علی ظهر جواده، و أقبل به إلی الخیمة و هو یبکی حتّی أغمی علیه.
قال فی منتخب التّواریخ: حدّث الشّیخ الجلیل الحاجّ ملّا علیّ التّبریزیّ قال: سمعت من بعض أفاضل علماء العرب إنّ الأزریّ لمّا قال:
(یوم أبو الفضل استجار به الهدی) و معناه: إنّ یوم عاشوراء یوم استجار الحسین علیه السّلام بأخیه العبّاس. توقّف فی ذلک، و تخیّل إنّ هذا المصراع من البیت لعلّه غیر مقبول عند الحسین علیه السّلام، و لذا توقّف فی مصراعه الآخر و ما أتمّ البیت، فنام و رأی الحسین علیه السّلام فی منامه و قال علیه السّلام له: و لنعم ما قلت، و لقد أحسنت، و أجدت، نعم، لقد استجرت بالعبّاس یوم عاشوراء، و تممّه، و قل بعده (و الشّمس من کدر العجاج لثامها) یعنی استجرت به حین أنّ الأرض و السّماء أغبرت من کثرة العجاج و الغبار حتّی کأنّ الشّمس تلثّمت و تنقّبت بالعجاج. [...]
و ملأ القربة، و حملها علی کتفه الأیمن، و توجّه نحو الخیمة، فقطعوا علیه الطّریق و أحاطوا به من کلّ جانب، فحاربهم. و فی التّظلّم: فأخذوه بالنّبال من کلّ جانب حتّی صار درعه کالقنفذ من کثرة السّهام، فکمن له زید بن ورقاء من وراء نخلة، و عاونه حکیم بن طفیل السّنبسیّ، فضربه علی یمینه فقطعها، فأخذ السّیف بشماله و حمل القربة علی کتفه الأیسر و هو یرتجز و یقول:
و اللّه إن قطعتموا یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین
فقاتل حتّی ضعف، فکمن له الحکیم بن الطّفیل الطّائیّ أو نوفل الأزرق، فضربه بالسّیف علی شماله، فقطع یده من الزّند، فحمل القربة بأسنانه و هو یقول:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ السّیّد المختار قد قطعوا ببغیهم یساری
فأصلهم یا ربّ حرّ النّار
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 264
و جاءه سهم و أصاب القربة و أریق ماؤها، ثمّ جاءه سهم آخر، فأصاب صدره، فانقلب عن فرسه. و فی خبر: فضربه ملعون بعمود من حدید، ففلق هامته، فقتله، و لمّا انقلب عن فرسه، صاح إلی أخیه الحسین علیه السّلام: أدرکنی. فلمّا أتاه، رآه صریعا، فبکی، و حمله إلی الخیمة، ثمّ قالوا: و لمّا قتل العبّاس قال الحسین علیه السّلام: الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی.
و فی (إبصار العین): فخرّ صریعا إلی الأرض، فنادی بأعلی صوته: أدرکنی یا أخی.
فانقضّ إلیه أبو عبد اللّه کالصّقر، فرآه مقطوع الیمین و الیسار، مرضوخ الجبین، مشکوک العین بسهم، مرتثا بالجراحة، فوقف علیه منحنیا، و جلس عند رأسه یبکی حتّی فاضت نفسه، ثمّ حمل القوم یضرب فیهم یمینا و شمالا، فیفرّون «1» من بین یدیه کما تفرّ المعزی إذا شدّ فیها الذّئب و هو یقول: أین تفرّون و قد قتلتم أخی، أین تفرّون و قد فتتّم عضدی؟ ثمّ عاد إلی موقفه منفردا.
و فی (القمقام) للمرحوم فرهاد میرزا: لمّا قتل العبّاس و أقبل إلیه الحسین علیه السّلام، قال:
الآن انکسر ظهری، و انقطع رجائی.
و قال فی (النّاسخ): إنّ الحسین علیه السّلام رثاه بهذه الأبیات:
أحقّ النّاس أن یبکی علیه فتی أبکی الحسین بکربلاء
أخوه و ابن والده علیّ أبو الفضل المضرّج بالدّماء
و من واساه لا یثنیه شی‌ء و جاد له علی عطش بماء
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 438- 441، 446- 447، 448
فمکث ذلک الرّجل [قاتل العبّاس علیه السّلام] یسیرا، ثمّ صبّ اللّه علیه الظّمأ، فجعل لا یروی، و کان یصیح من الحرّ فی بطنه، و البرد فی ظهره، و بین یدیه المراوح و الثّلج، و خلفه کانون، و کان برد له الماء، فیه السّکر و عساس، فیها اللّبن، و هو یقول: اسقونی، أهلکنی العطش. فیؤتی بالعسّ أو القلّة، فیه الماء و اللّبن، و السّویق یکفی جماعة، فیشربه،
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «فیفرق»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 265
و یضطجع هنیئة، ثمّ یقول: اسقونی، قتلنی الظّمأ. فما زال کذلک حتّی انقدّت بطنه انقداد بطن البعیر.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 183
فلمّا لم یبق من أصحاب الحسین و أنصاره إلّا العبّاس بن علیّ علیه السّلام هجم أصحاب عمر بن سعد علی الحسین علیه السّلام و معه العبّاس حملة شدیدة عنیفة حتّی کشفهم و أزالهم عن مقرّهم، و ألحقهم بباقی الجند علی ما رواه المفید.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 288
و لم یستطیع العبّاس صبرا علی البقاء بعد أن تفانی صحبه و أهل بیته، و یری حجّة الوقت مکثورا قد انقطع عنه المدد و مل‌ء مسامعه عویل النّساء و صراخ الأطفال من العطش، فطلب من أخیه الرّخصة، و لما کان علیه السّلام أنفس الذّخائر عند السّبط الشّهید علیه السّلام لأنّ الأعداء تحذر صولته، و ترهب إقدامه، و الحرم مطمئنّة بوجوده مهما تنظر اللّواء مرفوعا، فلم تسمح نفس «أبی الضّیم» القدسیّة بمفارقته، فقال له: یا أخی «أنت صاحب لوائی».
قال العبّاس: قد ضاق صدری من هؤلاء المنافقین و أرید أن آخذ ثاری منهم. فأمره الحسین علیه السّلام أن یطلب الماء للأطفال. فذهب العبّاس إلی القوم، و وعظهم، و حذرهم غضب الجبّار فلم ینفع، فنادی بصوت عال: یا عمر بن سعد! هذا الحسین ابن بنت رسول اللّه قد قتلتم أصحابه و أهل بیته، و هؤلاء عیاله و أولاده عطاشی، فأسقوهم من الماء، قد أحرق الظّمأ قلوبهم، و هو مع ذلک یقول: دعونی أذهب إلی الرّوم أو الهند و أخلی لکم الحجاز و العراق. فأثر کلامه فی نفوس القوم حتّی بکی بعضهم، و لکن الشّمر صاح بأعلی صوته: یا ابن أبی تراب! لو کان وجه الأرض کلّه ماء و هو تحت أیدینا لما سقیاکم منه قطرة إلّا أن تدخلوا فی بیعة یزید.
فرجع إلی أخیه یخبره، فسمع الأطفال یتصارخون من العطش، فلم تتطامن نفسه علی هذا الحال و ثارت به الحمیة الهاشمیّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 266
ثمّ إنّه رکب جواده و أخذ القربة، فأحاط به أربعة آلاف، و رموه بالنّبال فلم ترعه کثرتهم، و أخذ یطرد أولئک الجماهیر وحده، و لواء الحمد یرف علی رأسه، و لم یشعر القوم أهو العبّاس یجدل الأبطال أم أنّ الوصیّ یزأر فی المیدان، فلم تثبت له الرّجال، و نزل إلی الفرات مطمئنّا غیر مبال بذلک الجمع.
و لمّا اغترف من الماء لیشرب، تذکّر عطش الحسین و معه، فرمی الماء و قال:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین وارد المنون و تشربین بارد المعین
تا اللّه ما هذا فعال دینی «1»
ثمّ ملأ القربة و رکب جواده، و توجّه نحو المخیّم، فقطع علیه الطّریق، و جعل یضرب حتّی أکثر القتل فیهم، و کشفهم عن الطّریق، و هو یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت زقا «2» حتّی أواری فی المصالیت لقی
نفسی لسبط المصطفی الطّهر وقی إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ یوم الملتقی
فکمن له زید بن الرّقّاد الجهنیّ من وراء نخلة، و عاونه حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ، فضربه علی یمینه، فبراها، فقال علیه السّلام:
و اللّه إن قطعتم یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین
فلم یعب‌ء بیمینه بعد أن کان همّه إیصال الماء إلی أطفال الحسین و عیاله و لکن حکیم ابن الطّفیل کمن له من وراء نخلة، فلمّا مرّ به ضربه علی شماله فقطعها، و تکاثروا علیه،
__________________________________________________
(1)- ریاض المصائب ص 313.
(2)- زقا: بمعنی صاح، و کانت العرب تزعم أنّ للموت طائر یصیح و یسمّونه «الهامة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 267
و أتته السّهام کالمطر، فأصاب القربة سهم، و أریق ماؤها، و سهم أصاب صدره «1»، و ضربه رجل بالعمود علی رأسه، فقلق هامته.
و سقط علی الأرض ینادی: علیک منّی السّلام أبا عبد اللّه. فأتاه الحسین علیه السّلام و لیتنی علمت بماذا أتاه؟ أبحیاة مستطارة منه بهذا الفادح الجلل، أم بجاذب من الإخوة إلی مصرع صنوه المحبوب؟
نعم حصل الحسین علیه السّلام عنده و هو یبصر قربان القداسة فوق الصّعید قد غشیته الدّماء و جللته النّبال، فلا یمین تبطش، و لا منطق یرتجز، و لا صولة ترهب، و لا عین تبصر و مرتکز الدّماغ علی الأرض مبدد. المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 234- 237
قالوا: و لمّا قتل إخوة العبّاس الثّلاثة بین یدیه، و رآهم صرعی علی وجه الصّعید، لم یستطع صبرا، فجاء إلی أخیه الحسین علیه السّلام یستأذنه فی القتال، و یطلب الرّخصة منه.
فبکی الحسین بکاء شدیدا، و قال: «یا أخی، أنت صاحب لوائی، و إذا مضیت تفرّق عسکری». فلم یأذن له.
فعاد علیه العبّاس للمرّة الثّانیة، و طلب منه الإذن قائلا:
«یا أخی! قد ضاق صدری و سئمت الحیاة، و أرید أن آخذ ثاری من هؤلاء المنافقین».
فقال له الحسین: إذا فاطلب لهؤلاء الأطفال قلیلا من الماء.
فذهب العبّاس علیه السّلام إلی القوم، و وعظهم، و حذّرهم غضب الجبّار، و طلب منهم شیئا من الماء للأطفال.
فقالوا: لو کان تمام وجه الأرض ماء و کان تحت تصرّفنا، لم نسقکم منه قطرة، إلّا أن تبایعوا لیزید، و تدخلوا فی طاعته.
فرجع العبّاس علیه السّلام إلی أخیه، و أخبره بمقالة القوم.
__________________________________________________
(1)- ریاض المصائب ص 315.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 268
فطأطأ الحسین برأسه و بکی بکاء شدیدا.
و بینما العبّاس فی ذلک و نحوه إذ سمع الأطفال- و معهم سکینة بنت الحسین علیه السّلام- ینادون: العطش، العطش.
فرفع رأسه إلی السّماء، و قال: إلهی و سیّدی! أرید أن أعتدّ بعدتی، و أملأ لهؤلاء الأطفال قربة من الماء.
فرکب فرسه و أخذ سیفه و رمحه و القربة، و قصد الفرات، فأحاط به أربعة آلاف فارس، و هم الّذین کانوا موکّلین بالفرات- و أخذوا یرمونه بالنّبال، فلم یعبأ بجمعهم، و لا راعته کثرتهم.
فکشفهم عن وجهه، و قتل منهم- علی ما روی- ثمانین فارسا، و دخل الفرات مطمئنّا غیر هیّاب لذلک الجمع الغفیر.

وفاؤه لعطش أخیه‌

ثمّ اغترف من الماء غرفة، و أدناها من فمه لیشرب، فتذکّر عطش أخیه الحسین و عطاشی أهل بیته و أطفاله، فرمی الماء من یده و قال:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین وارد المنون و تشربین بارد المعین
تا اللّه ما هذا فعال دینی
ثمّ ملأ القربة و حملها علی کتفه الأیمن، و رکب جواده، و توجّه نحو الخیام مسرعا لیوصل الماء إلی عطاشی أهل البیت، فأخذوا علیه الطّریق، و تکاثروا علیه، و أحاطوا به من کلّ جانب.
فجعل یصول فی أوساطهم، و یضرب فیهم بسیفه و هو یرتجز و یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت زقا حتّی أواری فی المصالیت لقی
نفسی لنفس المصطفی الطّهر وقا إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ یوم الملتقی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 269

تقطع یمینه‌

ففرّقهم عن طریقه، و أخذوا یهربون من بین یدیه، حتّی إذا قارب المخیّم، کمن له زید ابن الرّقّاد الجهنیّ من وراء نخلة، و عاونه حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ، فضربه علی یمینه بالسّیف، فبراها.
و أخذ السّیف بشماله، و ضمّ اللّواء إلی صدره، و حمل القربة علی کتفه الأیسر، و حمل علی القوم کالأسد الغضبان، و هو یقول:
و اللّه إن قطعتموا یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین‌

تقطع شماله‌

و قاتل- علیه السّلام- حتّی ضعف عن القتال، فکمن له حکیم بن الطّفیل الطّائیّ من وراء نخلة و ضربه علی شماله، فقطعها من الزّند، فقال:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ المصطفی المختار قد قطعوا ببغیهم یساری
فأصلهم یا ربّ حرّ النّار
فعند ذلک وقع السّیف من یده، و أخذ القربة بأسنانه، و جعل یسرع لیوصل الماء إلی المخیّم.
فلمّا نظر ابن سعد إلی شدّة اهتمام العبّاس علیه السّلام بالقربة صاح بالقوم: ویلکم، إرشقوا القربة بالنّبل، فو اللّه إن شرب الحسین من هذا الماء أفناکم عن آخرکم «1».

أتته السّهام کالمطر

فقطعوا علیه طریقه، و ازدحموا علیه، و أتته السّهام کالمطر من کلّ جانب، فأصاب
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أخرجکم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 270
القربة سهم فاریق ماؤها. و جاءه سهم، فأصاب صدره. و سهم آخر أصاب إحدی عینیه، فأطفأها، و جمدت الدّماء علی عینه الأخری، فلم یبصر بها.

یصاب بالعمود فیهوی إلی الأرض‌

و ضربه لعین من القوم علی أمّ رأسه فانقلب عن ظهر فرسه، و خرّ إلی الأرض صریعا، و العلم إلی جنبه، و جعل یخور بدمه، فقطّعه القوم بأسیافهم.
فعند ذلک نادی- برفیع صوته-: علیک منّی السّلام أبا عبد اللّه.
فأتاه الحسین مسرعا کالصّقر إذا انحدر إلی فریسته، ففرّق القوم عنه، و قتل منهم رجالا و جندل فرسانا و حتّی إذا وصل إلیه، رآه مقطوع الیمین و الیسار، مفظوخ الهامة، مثخنا بالجراح، العلم إلی جنبه ممزّق، و القربة مخرّقة، و هو یفحص برجلیه.
قالوا: فأدرکه الحسین، و به رمق الحیاة، فأخذ رأسه الشّریف و وضعه فی حجره، و جعل یمسح الدّم و التّراب عنه، ثمّ بکی بکاء عالیا، و قال: «الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی، و شمت بی عدوّی».
ثمّ انحنی علیه و اعتنقه، و جعل یقبّل موضع السّیوف من وجهه و نحره و صدره.
ثمّ حمل علی القوم، فأخذ یضرب فیهم، و هو یقول: «إلی أین تفرّون و قد فتتّم عضدی»؟ ثمّ رجع إلی أخیه، و انحنی علیه یقبّله و یبکی، ففاضت نفس العبّاس المقدّسة و رأسه فی حجر أخیه.
أقول: المعروف عند أرباب المقاتل: أنّ الحسین علیه السّلام ترک أخاه العبّاس فی مکانه حول المسنّاة، و قام عنه بعدما فاضت نفسه الزّکیّة، و لم یحمله إلی الفسطاط الّذی کان یحمل القتلی من أهل بیته و أصحابه إلیه.
و لعلّ السّرّ فی ذلک- کما ذکره بعض الأکابر- کثرة ما أصاب العبّاس علیه السّلام من الجراحات، لأنّ الأعداء قطّعوه بسیوفهم إربا إربا.
و یؤیّد ذلک ما ذکره بعض أرباب المقاتل: من أنّ السّجّاد علیه السّلام حینما جاء القتلی فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 271
الیوم الثّالث عشر من المحرّم، ذکر له بنو أسد بعد دفن القتلی بطلا مطروحا حول المسنّاة کلّما حملوا منه جانبا سقط الآخر من کثرة الجراحات.
أو لعلّ السّرّ فی ذلک: أنّ العبّاس علیه السّلام حیث کان آخر من قتل من أصحاب الحسین و أهل بیته- علی ما هو التّحقیق- فهدّ مقتله الحسین و قصم ظهره، و لم یکن عنده من یعینه و یساعده علی حمله إلی المخیّم، و لم یستطع حمله بنفسه المقدّسة فإنّهم ذکروا أنّه قام من عنده محنّی الظّهر منکسرا حزینا:
هوی فوقه رمحا فقام صفیحة تثلّم منها حدّها و غرارها
فهل ترکت تلک المصائب العظام الّتی أصیب بها سیّد الشّهداء یوم الطّفّ: من فقد أحبّته و أنصاره و أهل بیته و فلذة کبده شبیه جدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و عویل عیاله و صراخ أطفاله و همّه و غمّه و تفکیره فیما سیجری بعد قتله علی عقائل الرّسالة و بنات الزّهراء، من الذّلّ و الأسر و السّبیّ من بلد إلی بلد، و من مجلس إلی آخر، و قد ترکهنّ بلا محام و لا کفیل، غیر مضنی علیل یکابد ألم السّقم و جور الأعداء.
فهل ترکت له هذه المصائب الّتی بعضها یهدّ الجبال الرّواسیّ قامة معتدلة و طاقة یستطیع بهما حمل الجثمان الطّاهر إلی المخیّم؟
قد عجبت من صبره الأملاک و لا یحیط وصفه الإدراک
أو لعلّ السّرّ فی ذلک- کما یقول بعض أرباب المقاتل-: أنّ العبّاس علیه السّلام هو الّذی طلب من أخیه الحسین إبقاءه فی مکانه. فقد ذکروا: أنّ الحسین علیه السّلام حینما أقبل إلی أخیه العبّاس و وجد فیه رمق الحیاة، انحنی علیه، و أراد حمله إلی المخیّم.
فأحسّ العبّاس بأخیه و علم ماذا یرید؟ فقال له:
یا أخی! إلی أین ترید حملی؟
قال الحسین: أرید حملک إلی المخیّم.
فقال العبّاس: یا أخی! بحقّ جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله علیک أن لا تحملنی، ودعنی فی مکانی هذا؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 272
فقال الحسین: لماذا یا أخی؟ قال العبّاس:
لأنّی مستح من ابنتک سکینة، و قد وعدتها بالماء و لم آت به. فترکه الحسین فی مکانه.
و علی کلّ حال قالوا: إنّ الحسین ترک أخاه العبّاس فی مکانه، و رجع إلی المخیّم باکیا، منکسرا، حزینا، منحنی الظّهر، یکفکف الدّموع بکمه کی لا تراه النّساء، و قد تدافعت الخیل و الرّجال علی مخیّمه، لأنّهم استوحدوه.

الحسین یستغیث بعد مقتل العبّاس:

فصاح الحسین عند ذلک: أما من مجیر یجیرنا، أما من مغیث یغیثنا، أما من طالب حقّ فینصرنا، أما من خائف من النّار فیذبّ عنّا.
و أقبلت إلیه سکینة، و قالت له: أین عمّی العبّاس، أراه أبطأ بالماء علینا؟
فقال لها: إن عمّک قد قتل. فصرخت و نادت: وا عمّاه! وا عبّاساه.
و سمعتها العقیلة زینب، فصاحت: وا أخاه! وا عبّاساه! وا ضیعتاه من بعدک.
فقال الحسین: إی و اللّه: وا ضیعتاه! وا انقطاع ظهراه بعدک أبا الفضل! یعزّ علیّ و اللّه فراقک.

الحسین یبکی مع النّساء علی أخیه‌

فاجتمعت النّساء حوله و جعلن یبکینه و یندبنه، و الحسین یبکی معهنّ، حتّی قیل:
بأنّه أغمی علیه من شدّة البکاء. بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 317، 319- 324
رثاه فی أخیه العبّاس علیه السّلام [...]
تعدّیتم یا شرّ قوم ببغیکم و خالفتموا فینا النّبیّ محمّدا
أما کان خیر الخلق أوصیکم بنا أما کان جدّی خیرة اللّه أحمدا
أما کانت الزّهراء أمّی و والدی علیّ أخا خیر الأنام المسدّدا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 273
لعنتم و اخزیتم بما قد جنیتم سیصلون نارا حرّها قد توقّد
و نسب إلیه علیه السّلام فی رثاء أخیه العبّاس علیه السّلام [...]
الیوم نامت أعین بک لم تنم تسهدت أخری و قلّ منامها
أقول: لم أجده فی کتب القدما. صابری الهمدانی، ادب الحسین و حماسته،/ 34، 35
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 274

آخر من استشهد ثلاثة رهط من أهل الحسین علیه السّلام‌

فلمّا لم یبق مع الحسین أحد إلّا ثلاثة رهط من أهله أقبل علی القوم یدفعهم عن نفسه و الثّلاثة یحمونه، حتّی قتل الثّلاثة. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 115- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 361
و لمّا یبق معه إلّا ثلاثة نفر من أهل بیته، أقبل علی القوم یدفعهم عن نفسه و الثّلاثة یحمونه حتّی قتل الثّلاثة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 249
و أقبل الحسین علیه السّلام علی القوم بدفعهم عن نفسه، و الثّلاثة الّذین معه یحمونه حتّی قتل الثّلاثة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609
قالوا: و بقی الحسین فی ثلاثة رهط أو أربعة، و أقبل القوم یدفعهم عن نفسه، و الثّلاثة یحمونه حتّی قتل الثّلاثة.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 288
__________________________________________________
(1)- و چون از یاران حسین علیه السّلام جز سه تن از خاندانش به‌جا نماند، روبه مردم کرده و از خود دفاع می‌کرد و آن سه تن نیز دفع دشمن از آن جناب می‌نمودند تا آن‌که آن سه نیز کشته شدند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 115
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 275

الحسین علیه السّلام یستغیث عندما بقی وحده‌

و لمّا فجع بأهل بیته و ولده، و لم یبق غیره و غیر النّساء «1» و الأطفال و غیر ولده المریض «1»، نادی: هل «2» من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه؟ هل من موحّد یخاف اللّه فینا؟ هل من مغیث یرجو اللّه فی إغاثتنا؟ «3» هل من معین یرجو ما عند اللّه فی إعانتنا «3»؟
فارتفعت أصوات النّساء بالعویل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 32- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 85؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 314؛ المجلسی، البحار، 45/ 46؛ البحرانی، العوالم، 17/ 289؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، لواعج الأشجان،/ 181؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 84
فلمّا رأی الحسین علیه السّلام أنّه لم یبق من عشیرته و أصحابه إلّا القلیل، فقام، و نادی: هل من ذابّ عن حرم رسول اللّه؟ هل من موحّد؟ هل من مغیث؟ هل من معین؟ فضجّ النّاس بالبکاء.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36
قال: و لمّا رأی الحسین علیه السّلام مصارع فتیانه و احبّته، «4» عزم علی لقاء القوم بمهجته، و نادی: هل من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؟ هل من موحّد یخاف اللّه فینا؟
هل من مغیث یرجو اللّه بإغاثتنا؟ هل من معین یرجو ما عند اللّه فی إعانتنا؟
فارتفعت أصوات النّساء بالعویل. «5»
__________________________________________________
(1- 1) [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم: «و الذّراری»].
(2)- [و فی مثیر الأحزان و أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: « (فعند ذلک) نادی الحسین علیه السّلام: هل ...»].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و مثیر الأحزان].
(4)- [زاد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و فجع بأهل بیته و ولده و لم یبق غیره و غیر النّساء و الذّراری»].
(5)- راوی گفت: حسین که دید جوانان و دوستانش همه کشته شده و روی زمین افتاده‌اند، تصمیم گرفت که خود به جنگ دشمن برود و خون دلش را نثار دوست کند. صدا زد: «آیا کسی هست که از حرم رسول خدا دفاع کند؟ آیا خداپرستی هست که درباره ما از خداوند بترسد؟ آیا دادرسی هست که به امید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 276
ابن طاووس، اللّهوف،/ 116- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 402؛ القمی، نفس المهموم،/ 348؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 288
و جعل ینظر یمینا و شمالا، فلم یر أحدا من أنصاره إلّا من صافح التّراب جبینه، «1» و من قطع الحمام أنینه، فنادی: یا مسلم بن عقیل! و یا هانئ بن عروة! و یا حبیب بن مظاهر! و یا زهیر بن القین! و یا یزید بن مظاهر! و یا فلان و یا فلان! یا أبطال الصّفا! و یا فرسان الهیجا! ما لی أنادیکم فلا تجیبون، و أدعوکم فلا تسمعون، أنتم نیام، أرجوکم تنتبهون، أم حالت مودّتکم عن إمامکم، فلا تنصروه، هذه نساء الرّسول صلّی اللّه علیه و اله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا عن نومتکم أیّها الکرام، و ادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، و لکن صرعکم و اللّه ریب المنون، و غدر بکم الدّهر الخئون، و إلّا لما کنتم عن نصرتی تقصّرون، و لا عن دعوتی تحتجبون، فها نحن علیکم مفتجعون، و بکم لا حقون، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. ثمّ أنشأ یقول:
قوم إذا نودوا لدفع ملمّة و الخیل بین مدعّس و مکردس
لبسوا القلوب علی الدّروع و أقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفس
نصروا الحسین فیا لها من فتیة عافوا الحیاة و ألبسوا من سندس «2»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 85- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 19- 20
فیما رویناه عن الباقر، و عن حمید بن مسلم، قال أبو مخنف: فعند ذلک جعل الحسین
__________________________________________________
- پاداش خداوندی به داد ما برسد؟ آیا یاوری هست که به امید آنچه نزد خداست، ما را یاری کند؟» زنان حرمسرا که صدای آن حضرت را شنیدند، نعره‌زنان صدا به گریه بلند کردند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 116
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة، 4/ 341].
(2)- پس امام شهدا برای اتمام حجت خدا فریاد زد: «آیا کسی هست که از حرم رسول خدا دفع ضرر اهل شقاوت نماید؟ آیا خداپرستی هست که در حق ما از خدا بترسد؟ آیا فریادرسی هست که در فریادرسی ما از خدا امید ثواب داشته باشد؟»
چون حرم محترم آن حضرت صدای استغاثه آن امام غریب را شنیدند، صدای شیون و گریه و زاری از سراپرده‌های عصمت و طهارت بلند شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 683
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 277
ینظر یمینا و شمالا، فلم یر أحدا، فبکی بکاء شدیدا، و جعل ینادی: وا محمّداه! وا أبا القاسماه! وا جدّاه! وا علیّاه! وا حسناه! وا جعفراه! وا حمزتاه! وا عبّاساه! ثمّ نادی: یا قوم! أما من مجیر یجیرنا، أما من معین یعیننا، أما من طالب الجنّة ینصرنا، أما من خائف من عذاب اللّه فیذبّ عنّا؟ فبکی بکاء شدیدا و هو یقول:
أنا ابن علیّ الطّهر من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و فاطمة أمّی و جدّی محمّد و عمّی هو الطّیّار فی الخلد جعفر
بنا ظهر الإسلام بعد خموده و نحن سراج اللّه فی الأرض نزهر
و شیعتنا فی الخلق أکرم شیعة و مبغضنا یوم القیامة یخسر «1»
__________________________________________________
(1)- چون در سپاه سید الشهدا دیگر کس به‌جای نبود که تواند زین بر اسب بندد و برنشیند یا شمشیری به دست کند و رزم زند (1)، فریدا وحیدا (2) به میدان آمد و چون طور شامخ و طود باذخ (3) عنان بکشید و بایستاد و به هیچ‌گونه آلایش تزلزل در ساحت وجودش راه نداشت؛ چه اگر تزلزل در حقیقت او راه کردی، ارکان عالم امکان متزلزل شدی. اگر چند عالم لاهوت را آهنگ مسافرت داشت، تربیت عالم ناسوت (4) را مهمل و معطل نمی‌گذاشت. آن مصائب و آلام و اسقام که بر وی فرود آمدی، اگر سایه بر جبل بوقبیس و کوه حری (5) افکندی، بپراکندی. و حضرتش به نیروی حلم، حمل آن بار گران را نمودی و مقام خویش را خالی نفرمودی. چه خداوند قوام آفرینش را به مقام او معلق و مربوط داشته و لوای هستی عالم ایجاد را به دست بقای او افراشته است.
فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ (6).
بالجمله، حسین علیه السّلام در چنین حال محبت امت را دست بازنداشت و همی‌خواست، بلکه تنی چند رشد خویش را دریابد و از آن گمراهان روی برتابد (7). لاجرم به اعلی صوت ندا درداد:
هل من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه؟ هل من موحّد یخاف اللّه فینا؟ هل من مغیث یرجو اللّه فی إغاثتنا؟
آیا ناصری و معینی هست که زیان دشمن را از حرم رسول خدای بگرداند؟ آیا دینداری هست که از خدای بهراسد و ما را از این بندوبلا برهاند؟ آیا دادخواهی هست که با خدای بگرود و استغاثه ما را پذیره شود؟
(1). کسی که لایق جنگ کردن باشد، باقی نماند.
(2). فریدا وحیدا: یک تنه، تنها.
(3). طور شامخ: کوه بلند. طود: کوه بزرگ. باذخ: بزرگ.
(4). عالم لاهوت: (به اصطلاح حکما) عالم عقل و مجردات و عالم ناسوت: جهان ماده و طبیعت است و مقصود در این‌جا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 278
__________________________________________________
- عالم آخرت و دنیا است.
(5). جبل بوقبیس: کوهی است در مکه نزدیک خانه کعبه. حری (مجمع البحرین از مجمع البیان به کسر حاء و مد «حراء» نقل می‌کند): کوهی است در مکه که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله قبل از بعثت در آن‌جا اعتکاف می‌فرمود و در همان‌جا جبرئیل بر وی نازل شد و او را به رسالت مبعوث کرد.
(6). قسمتی از آیه 14 سوره 23 است که خداوند متعال پس از آن‌که طریق تطور و درجات تکامل انسان را در شکم مادر بیان می‌فرماید، خود را به این جمله مبارکه می‌ستاید.
(7). از کوفیان گمراه برگردد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 357- 358
آن‌گاه از یمین و شمال نگران شد. اصحاب را همگان کشته دید و برادران و فرزندان را در خاک و خون آغشته نگریست. پس ندا درداد که:
یا مسلم بن عقیل! و یا هانی‌ء بن عروة! و یا حبیب بن مظاهر! و یا زهیر بن القین! و یا یزید بن مظاهر! و یا یحیی بن کثیر! و یا هلال بن نافع! و یا إبراهیم بن الحصین! و یا عمیر بن المطاع! و یا أسد الکلبیّ! و یا عبد اللّه بن عقیل! و یا مسلم بن عوسجة! و یا داوود بن الطّرمّاح! و یا حرّ الرّیاحیّ! و یا علیّ بن الحسین! و یا أبطال الصّفا! و یا فرسان الهیجآء! مالی أنادیکم فلا تجیبوبی؟ و أدعوکم فلا تسمعونی؟ أنتم نیام أرجوکم تنتبهون؟
أم حالت مودّتکم عن إمامکم فلا تنصرونه؟ فهذه نساء الرّسول صلّی اللّه علیه و اله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا من نومتکم، أیّها الکرام! و ادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، و لکن صرعکم و اللّه ریب المنون و غدر بکم الدّهر الخئون و إلّا لما کنتم عن دعوتی تقصرون و لا عن نصرتی تحتجبون. فها نحن علیکم مفتجعون و بکم لا حقون، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
از آن پس که شهدا را یک‌یک به نام بخواند، فرمود: «ای شجعان روز دارو برد! وای فرسان تنگنای نبرد! چه افتاد مرا که می‌خوانم شما را و پاسخ نمی‌گویید؟ و دعوت می‌کنم و اجابت نمی‌فرمایید. أرجو 1 که از این خواب انگیخته شوید. آیا مودت شما از امام شما بگشت که نصرت او را دست بازداشتید؟ اینک زنان رسول خدایند که بی‌نصرت شما اسیر رنج و عنایند. هم‌اکنون برخیزید و این طغات لئآم 2 را از حرم او دفع دهید. همانا مرگ بر شما دست یافت و بخت از شما بنحوست دهر روی برتافت؛ و اگر نه شما در اجابت دعوت من کندی نکردید و از نصرت من بازننشستید. هم‌اکنون ما از برای شما آزرده و غمنده‌ایم و از قفای شما آینده و گراینده‌ایم.»
و این اشعار قرائت فرمود:
قوم إذا نودوا لدفع ملمّة و القوم بین مدّعس و مکردس 3
لبسوا القلوب علی الدّروع و أقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفس
نصروا الحسین فیالها من فتیة عافوا الحیاة و ألبسوا من سندس
(1). أرجو: امیدوارم.
(2). لئام (جمع لئیم): مردمان پست‌فطرت.
(3). مدعس، اسم مفعول از مصدر تدعیس: نیزه زدن. مکردس، اسم مفعول از ماضی کردس: دسته‌دسته کردن اسبان و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 279
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299
فلم یبق مع الحسین أحد من أصحابه، فتقدّم أهل بیته حتّی لم یبق منهم أحد، فتقدّم إلی الحرب بنفسه، فوقف بینهم و ضرب بیده علی کریمته الشّریفة- و کانت مخضوبة کأنّها سواد السّبج قد نصل منها الخضاب- و قال: اشتدّ غضب اللّه علی الیهود إذ قالوا عزیر ابن اللّه، و اشتدّ غضبه علی النّصاری إذ قالوا المسیح ابن اللّه، و اشتدّ غضبه علی قوم أرادوا لیقتلوا ابن بنت نبیّهم. ثمّ نادی: هل من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه؟ هل من موّحد یخاف اللّه فینا؟ هل من مغیث یرجو اللّه بإغاثتنا؟ هل من معین یرجو ما عند اللّه بإعانتنا؟
فارتفعت أصوات النّساء بالعویل، فمضی إلی مخیمه لیسکت النّساء.
السّماوی، إبصار العین،/ 12
و رجع الحسین إلی المخیّم منکسرا، حزینا، باکیا، یکفّف دموعه بکمه، و قد تدافعت الرّجال علی مخیّمه، فنادی: أما من مغیث یغیثنا، أما من مجیر یجیرنا، أما من طالب حقّ ینصرنا، أما من خائف من النّار، فیذبّ عنّا. فأتته سکینة، و سألته عن عمّها، فأخبرها بقتله، و سمعته زینب، فصاحت: وا أخاه! وا عبّاساه! وا ضیعتنا بعدک! و بکین النّسوة، و بکی الحسین معهنّ قال: وا ضیعتنا بعدک.
و لمّا قتل العبّاس التفت الحسین علیه السّلام فلم یر أحدا ینصره، و نظر إلی أهله، و صحبه مجزّرین کالأضاحی و هو إذ ذاک یسمع عویل الأیامی و صراخ الأطفال، صاح بأعلی صوته: هل من ذابّ عن حرم رسول اللّه؟ هل من موحّد یخاف اللّه فینا؟ هل من مغیث
__________________________________________________
- مقصود از این مصراع، برپا بودن جنگ است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 377- 378
بالجمله حسین علیه السّلام در چنین حال از محبت امت دست بازنداشت و همی‌خواست بلکه تنی چند به راه هدایت درآید و از آن گمراهان روی برتابد. لاجرم ندا درداد که آیا کسی هست که ضرر دشمن را از حرم رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله بگرداند؟ آیا خداپرستی هست که در باب ما از خدا بترسد؟ آیا فریادرسی هست که امید صواب از خدا داشته باشد؟ و به فریاد ما برسد؟ آیا معینی و یاوری هست که به جهت خدا، یاری ما کند؟»
زنها که صدای نازنینش را شنیدند، به جهت مظلومی او صدا را به گریه و عویل بلند کردند.
قمی، منتهی الآمال،/ 457
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 280
یرجو اللّه فی إغاثتنا؟ فارتفعت أصوات النّساء بالبکاء.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 339- 340
ذکر أرباب السّیر و المقاتل: إنّ الحسین علیه السّلام لمّا بقی وحیدا فریدا قد قتل جمیع أصحابه، و أهل بیته، ورآهم علی وجه الأرض مجزّرین کالأضاحی، و لم یجد أحدا ینصره، و یذبّ عن حریمه، و هو إذ ذاک یسمع عویل العیال، و صراخ الأطفال.
فعند ذلک نادی بأعلی صوته: «هل من ذابّ عن حرم رسول اللّه، هل من موحّد یخاف اللّه فینا؟ هل من مغیث یرجو اللّه فی إغاثتنا».
فارتفعت أصوات النّساء بالبکاء، و العویل و عزم علی الموت بنفسه المقدّسة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 434
و قال الدّربندیّ أیضا فی الأسرار: لمّا رأی الحسین وحدته، و قتل أنصاره ودّع أطفاله و عیاله، و خرج إلی المیدان و بقی واقفا متحیّرا، ینظر مرّة إلی إخوته و أولاده، و بنی أخیه و بنی عمّه صرعی مقتولین مجدّلین، و مرّة ینظر إلی غربته و وحدته و انفراده، و مرّة ینظر إلی النّساء و غربتهنّ و وحدتهنّ و عطشهنّ، و ما یرجعن اللّه من الأسر و الذّلّ، و مرّة ینظر إلی شماتة الأعداء، و إقدامهم لقتله، فنادی بصوت عال حزین: أما من ناصر ینصرنا؟ أما من مغیث یغیثنا؟ هل من موحّد یخاف اللّه فینا؟ أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه؟ فلمّا نادی هذا النّداء تزلزلت أرکان العرش و قوائمه، و بکت السّماوات و ضجّت الملائکة، و اضطربت الأرض.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 314- 315
و قال أبو مخنف: ثمّ توجّه الحسین نحو القوم و جعل ینظر یمینا و شمالا، و لم یر أحدا من أصحابه، و أنصاره، إلّا من صافح التّراب جبینه، و من قطع الحمام أنینه، فنادی: یا مسلم بن عقیل! و یا هانئ بن عروة! و یا حبیب بن مظاهر! و یا زهیر بن القین! و یا بریر! و یا داوود بن الطّرمّاح! و یا مسلم بن عوسجة! و یا فلان! و یا فلان! یا أبطال الصّفا! و یا فرسان الهیجاء (ما لی أنادیکم فلا تجیبونی).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 281
و فی ناسخ التّواریخ: قال الحسین: أین أخی؟ أین ساعدی؟ أین العبّاس؟ یا أخی! الآن قلّت حیلتی، یا أخی! أنائم أنت و القوم یظنّون إنّی جبنت عن القتال، یعزّ علیّ أن أراک علی الرّمضاء مرمّلا بدمائک، یا أخی! ترکتنی وحیدا، غریبا بین الأعداء.
و فی کتاب جنّة الصّائمین: فنادی: یا مسلم بن عقیل! و یا هانئ بن عروة! و یا إبراهیم ابن الحصین! و یا عمیر بن المطاع! و یا أسد الکلبیّ! و یا عبد اللّه بن عقیل! و یا مسلم بن عوسجة! و یا حرّ الرّیاحیّ! و یا علیّ بن الحسین! ما لی أنادیکم فلا تجیبونی، و أدعوکم فلا تسمعونی، أنتم نیام أرجوکم تنتبهون، أم حالت مودّتکم عن إمامکم فلا تنصرونه، فهذه نساء الرّسول صلّی اللّه علیه و اله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا عن نومتکم أیّها الکرام البررة، و ادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، و لقد صرعکم و اللّه ریب المنون، و غدر بکم الدّهر الخئون، و إلّا لما کنتم عن دعوتی تقصرون، و لا عن نصرتی تحتجبون، فما نحن علیکم مفتجعون، و بکم لا حقون، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 315- 316
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 282

الإمام السّجاد یری أباه علیهما السّلام وحیدا فیعزم علی الجهاد فیمنعه أبوه‌

ثمّ التفت الحسین عن یمینه و شماله، فلم یر أحدا من الرّجال. فخرج علیّ بن الحسین و هو زین العابدین- و هو أصغر من أخیه علیّ القتیل- و کان مریضا، و هو الّذی نسل آل محمّد علیهم السّلام، فکان لا یقدر علی حمل سیفه، و أمّ کلثوم تنادی خلفه: یا بنیّ ارجع! فقال:
یا عمّتاه! ذرینی أقاتل بین یدی ابن رسول اللّه. فقال الحسین: یا أمّ کلثوم! خذیه وردّیه، لا تبق الأرض خالیة من نسل آل محمّد.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 32
کتاب المقتل، قال أحمد بن حنبل: کان سبب مرض زین العابدین علیه السّلام فی کربلاء أنّه کان ألبس «1» درعا، ففضل عنه، فأخذ الفضلة بیده، و مزقه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 142- 143- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 4/ 381 (ط مؤسسة المعارف)؛ القمی، نفس المهموم،/ 380؛ مثله المجلسی، البحار، 46/ 41
ثمّ التفت الحسین عن یمینه، فلم یر أحدا من الرّجال، و التفت عن یساره، فلم یر أحدا، «2» فخرج علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام، و کان مریضا لا یقدر أن یقلّ سیفه و أمّ کلثوم تنادی خلفه: یا بنیّ ارجع! فقال: یا عمّتاه! ذرینی أقاتل بین یدی ابن رسول اللّه. فقال الحسین علیه السّلام: یا أمّ کلثوم! خذیه لئلّا تبقی الأرض خالیة من نسل آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله. «3»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 313- 314- مثله المجلسی، البحار، 45/ 46؛ البحرانی، العوالم، 17/ 288- 289؛ القمی، نفس المهموم،/ 348؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 84؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 288
__________________________________________________
(1)- [فی مدینة المعاجز و البحار: «لبس»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی مثیر الأحزان].
(3)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «فمنعه و أدخله الخیمة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 283
و بإسناده [الحسین بن حمدان الحضینیّ فی کتاب الفضائل] عن أبی حمزة الثّمالیّ، عن علیّ بن الحسین علیه السّلام فی حدیث الأخبار بقتله بکربلا: إنّه سئل عن علیّ ولده فقال: ما کان اللّه لیقطع نسلی من الدّنیا یصلون إلیه، و هو أبو ثمانیّة من الائمّة. «1»
الحرّ العاملی، اثبات الهداة، 1/ 654 رقم 825
قد رأیت فی بعض مؤلّفات أصحابنا: أنّه لمّا ضاق الأمر بالحسین علیه السّلام، و قد بقی وحیدا فریدا، التفت إلی خیم بنی أبیه، فرآها خالیة منهم، ثمّ التفت إلی خیم بنی عقیل، فوجدها خالیة منهم، ثمّ التفت إلی خیم أصحابه، فلم یر أحدا منهم، فجعل یکثر من قول: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم. ثمّ ذهب إلی خیم النّساء، فجاء إلی خیمة ولده زین العابدین علیه السّلام، فرآه ملقی علی نطع من الأدیم، فدخل علیه، و عنده زینب تمرّضه.
فلمّا نظر علیّ بن الحسین علیه السّلام أراد النّهوض، فلم یتمکّن من شدّة المرض، فقال لعمّته:
سنّدینی «2» إلی صدرک، فهذا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله قد أقبل. فجلست زینب خلفه، و أسندته إلی صدرها، فجعل الحسین علیه السّلام یسأل ولده عن مرضه، و هو یحمد اللّه تعالی.
ثمّ قال: یا أبتاه! ما صنعت الیوم مع هؤلاء المنافقین. فقال له الحسین علیه السّلام: یا ولدی! قد استحوذ علیهم الشّیطان، فأنساهم ذکر اللّه، و قد شبّ الحرب «3» بیننا و بینهم لعنهم اللّه
__________________________________________________
(1)- چون دیگر کسی از اهل بیت رسالت به غیر از آن امام مظلوم و امام زین العابدین علیه السّلام نماند، و امام زین العابدین علیه السّلام بیمار بود و قدرت بر شمشیر برداشتن نداشت، با آن حال چون پدر غریب خود را تنها دید، شمشیر برداشت و خواست که به جانب معرکه روان شود. ام کلثوم فریاد برآورد که: «ای نور دیده، به کجا می‌روی؟»
امام زین العابدین علیه السّلام گفت: «ای عمه بزرگوار! بگذار که جان خود را فدای پدر بزرگوار نامدار خود کنم.»
چون امام حسین علیه السّلام از اراده فرزند گرامی خود خبر یافت، گفت: «ای ام کلثوم! او را مگذار که به میدان رود که نسل من از او به‌هم خواهد رسید و ذریه حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلم به او باقی می‌ماند. خلیفه و جانشین من او خواهد بود.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 683
(2)- [وسیلة الدّارین: «اسندینی»].
(3)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «القتال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 284
حتّی فاضت الأرض بالدّم منّا و منهم. فقال علیّ علیه السّلام: یا أبتاه! و أین عمّی العبّاس؟ فلمّا سأله «1» عن عمّه، اختنقت زینب بعبرتها، و جعلت تنظر «2» أخیها کیف یجیبه، لأنّه لم یخبره بشهادة عمّه العبّاس خوفا من أن یشتدّ مرضه علیه السّلام، فقال علیه السّلام له: یا بنیّ! إنّ عمّک قد قتل، قطّعوا یدیه علی شاطئ الفرات. فبکی علیّ بن الحسین علیهما السّلام بکاء شدیدا حتّی غشی علیه، فلمّا أفاق من غشوته، جعل یسأل عن کلّ واحد من عمومته، و الحسین علیه السّلام یقول له: قتل. فقال: و أین أخی علیّ، و حبیب بن مظاهر، و مسلم بن عوسجة، و زهیر بن القین؟ فقال له: یا بنیّ! اعلم أنّه لیس فی الخیام «3» رجل حیّ «3» إلّا أنا و أنت، و أمّا هؤلاء الّذین تسأل عنهم، فکلّهم صرعی علی وجه الثّری. فبکی علیّ بن الحسین بکاء شدیدا.
ثمّ قال لعمّته زینب: یا عمّتاه! علیّ بالسّیف و العصا. فقال له أبوه: و ما تصنع بهما؟
فقال: أمّا العصا فأتوکّأ علیها، و أمّا السّیف فأذبّ به «4» بین یدی ابن رسول اللّه «4» صلّی اللّه علیه و اله، فإنّه لا خیر فی الحیاة بعده. فمنعه الحسین من ذلک، و ضمّه إلی صدره و قال له: یا ولدی! أنت أطیب ذرّیّتی، و أفضل عترتی، و أنت خلیفتی علی هؤلاء العیال و الأطفال، فإنّهم غرباء مخذولون، قد شملتهم الذّلّة و الیتم، و شماتة الأعداء، و نوائب الزّمان، سکّتهم إذا صرخوا، و آنسهم إذا استوحشوا، و سلّ خواطرهم بلین الکلام، فإنّهم ما بقی من رجالهم من یستأنسون به غیرک، و لا أحد عندهم یشکون إلیه حزنهم سواک، دعهم یشمّوک و تشمّهم، و یبکوا علیک، و تبکی علیهم. ثمّ لزمه بیده صلوات اللّه علیه، و صاح بأعلی صوته: یا زینب! و یا امّ کلثوم! و یا سکینة! و یا رقیّة! و یا فاطمة! اسمعن کلامی، و اعلمن أنّ ابنی هذا خلیفتی علیکم، و هو إمام مفترض الطّاعة.
ثمّ قال له: یا ولدی! بلّغ شیعتی عنّی السّلام، فقل لهم: إنّ أبی مات غریبا فاندبوه،
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «سأل»].
(2)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «تنظر إلی»].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین و فی المعالی: «رجل»].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: «الأعداء» و إلی هنا حکاه عنه فیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 285
و مضی شهیدا فابکوه.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 351- 353- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 22- 23؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 318- 319
ثمّ لا یخفی علیک أنّ زین العابدین و سیّد السّاجدین علیه السّلام قد لبّی لدعوة أبیه فی تلک الاستغاثة فی ذلک المقام- کما فی روایة أبی الفرج- ثمّ التفت سیّد الشّهداء علیه السّلام روحی له الفداء عن یمینه، فلم یر أحدا من الرّجال، و التفت عن یساره، فلم یر أحدا، فخرج «1» علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام، و کان مریضا لا یقدر أن یسلّ «2» سیفه، و أمّ کلثوم تنادی «3» خلفه: یا بنیّ ارجع! فقال: یا عمّتاه! ذرینی أقاتل بین یدی ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
فقال الحسین علیه السّلام: یا أمّ کلثوم! خذیه لئلّا تبقی الأرض خالیة من نسل آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله.
«4» و فی نقل آخر: فجاذبها، و خرج من الخیمة یجرّ قناته لما به من الضّعف، فرآه الحسین علیه السّلام، فانقضّ «4» علیه کالصّقر، و احتمله، و أتی به إلی الخیمة و قال: یا ولدی! ما ترید تصنع «5»؟ قال: یا أبة! إنّ نداءک قد قطع نیاط قلبی، و هیّج ساکن لبّی، و أرید أن أفدیک بروحی. فقال علیه السّلام: یا ولدی! أنت مریض، لیس علیک جهاد، و أنت الحجّة، و الإمام علی شیعتی، و أنت أبو الأئمّة علیهم السّلام، و کافل الأیتام، و المتکفّل للأرامل، «6» و أنت الرّادّ لحریمی «7» إلی المدینة، «6» و حاشا للّه أن تبقی الأرض بلا حجّة من نسلی، و کأنّی بک یا
__________________________________________________
(1)- [و فی المعالی و وسیلة الدّارین مکانه: «ثمّ التفت عن یمینه فلم یر أحدا، و التفت عن یساره فلم یر أحدا، بکی، و قال: اللّهمّ إنّک تری ما یصنع بولد نبیّک. ثمّ نادی: هل من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه، هل من موحّد یخاف اللّه فینا، هل من مغیث یرجو اللّه باغاثتنا، (هل من معین یرجو ما عند اللّه فی اغاثتنا) فارتفعت أصوات النّساء بالعویل فخرج ...»].
(2)- [فی المعالی: «یقلّ» و فی وسیلة الدّارین: «یتقلّد»].
(3)- [فی المطبوع: «ینادی»].
(4- 4) [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «فانقضّ الحسین علیه السّلام»].
(5)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «أن تصنع»].
(6- 6) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(7)- [المعالی: «لحرمی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 286
ولدی! أسیر ذلیل، مغلولة یداک، موثوقة رجلاک. فقال علیّ بن الحسین علیه السّلام: «1» أتقتل و أنا أنظر إلیک لیت الموت أعدمنی الحیاة، روحی لروحک الفداء، و نفسی لنفسک الوقاء «2».
فقال الحسین علیه السّلام: یا علیّ! أنت الخلیفة من بعدی، و الوالی علی شیعتی، و القائم بأوامر الدّین، و الهادی إلی «3» الصّراط «4» المستقیم، و الحافظ لعلوم أبی و جدّی «3»، ثمّ اعتنقه، و بکی بکاء شدیدا. «5»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 403- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 21؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 317- 318
و یظهر من الأخبار أنّ علیّ بن الحسین علیه السّلام زین العابدین کانت معه زوجته، و ولده الباقر، و له من العمر أربع سنین. و روی عن الباقر علیه السّلام هذه الرّوایة قال علیه السّلام: کان أبی علیّ بن الحسین مبطونا یوم قتل أبوه علیه السّلام، و کان فی الخیمة، و کنت أری موالینا کیف یختلفون معه، یتبعونه بالماء، یشدّ علی المیمنة مرّة، و علی المیسرة مرّة، و علی القلب مرّة، و لقد قتلوه قتلة نهی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أن یقتل بها الکلاب، لقد قتل بالسّیف و السّنان، و بالحجارة، و بالخشب، و العصا. و لقد أوطؤوه بعد ذلک، لعنة اللّه علی القوم الظّالمین.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 23- 24
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی وسیلة الدّارین: «أبتاه»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «الفداء»].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: «صراط»].
(4)- [فی المطبوع: «صراط»].
(5)- بالجمله، زین العابدین علیه السّلام چون بانگ پدر را اصغا نمود، اگر چند از کمال ناتوانی حمل سیف و سنان نتوانست کرد، نیزه‌ای بگرفت و به روایتی شمشیری برداشت، افتان‌وخیزان طریق میدان پیش داشت. ام‌کلثوم از قفای او بانگ درداد که: «ای برادرزاده! باز شو.»
فقال: یا عمّتاه! ذرینی أقاتل بین یدی ابن رسول اللّه.
فرمود: «ای عمه! دست بازدار مرا تا پیش روی پسر پیغمبر جهاد کنم.»
فقال الحسین: یا أمّ کلثوم! خذیه لئلّا تبقی الأرض خالیة من نسل آل محمّد.
حسین علیه السّلام فرمود: «ای ام‌کلثوم! بازدار او را تا جهان از نسل آل محمد تهی نگردد.»
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 359- 360
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 287
و نهض السّجّاد علیه السّلام یتوکّأ علی عصا، و یجرّ سیفه، لأنّه مریض لا یستطیع الحرکة، فصاح الحسین بأمّ کلثوم: احبسیه لئلّا تخلو الأرض من نسل آل محمّد. فأرجعته إلی فراشه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 340
قالوا: و نهض علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام، و خرج من الخیمة و هو یتوکّأ علی عصا و یجرّ سیفه، إذ لا یقدر علی حمله، لأنّه کان مریضا لا یستطیع الحرکة.
فصاح الحسین بأمّ کلثوم: احبسیه یا أختاه- لئلّا تبقی الأرض خالیة من نسل آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله.
فقال زین العابدین: یا عمّتاه! ذرینی أقاتل بین یدی ابن رسول اللّه. فأخذت أمّ کلثوم تمانعه، و تنادی خلفه: یا بنیّ ارجع، حتّی أرجعته إلی فراشه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 435
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 288

استشهاد جملة من أولاد الحسین علیه السّلام‌

اشاره

و قد تقدّم استشهاد ابنه علیّ الأکبر علیهما السّلام‌

استشهاد القاسم بن الحسین علیهما السّلام‌

ثمّ برز قاسم بن الحسین «1» و هو یرتجز، و یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام و لیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره «2» «3»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 108- 109- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 42؛ البحرانی، العوالم، 17/ 285؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 327؛ المحمودی، العبرات، 2/ 84
__________________________________________________
(1)- لیس لمولانا الحسین روحی و أرواح العالمین له الفداء، علی ما یظهر من کتب التّواریخ ولدا یسمّی بقاسم، و لذلک استغرب المجلسیّ قدّس سرّه و غیره، ذلک من المؤلّف قدّس سرّه عند نقل الموضع من الکتاب، فلعلّ الخلط و الاشتباه إنّما وقع من النسّاخ. [و فی البحار: «القاسم بن الحسین» و فی العوالم و الدّمعة السّاکبة العبرات:
«القاسم بن الحسن»].
(2)- [أضاف فی البحار و العوالم: «و ذکر هذا بعد أن ذکر القاسم بن الحسن سابقا و فیه غرابة»].
(3)- و با آن جناب به جز پنج برادر، کسی دیگر نماند؛ عباس و عبد اللّه و محمد و جعفر و عثمان. از برادران امام حسین رضی اللّه عنه محمد بن حنفیه و عمرو بن علی رضی اللّه عنه در این سفر با او مرافقت ننمودند. دو پسر امیر المؤمنین حسین در خیمه بود؛ قاسم و علی اصغر. آن یک به واسطه صغر سن و این یک بنابر مرضی که داشت، بر جنگ اقدام ننمودند و چون اعمام ایشان بر حرب مبادرت نمودند و به قتل رسیدند، قاسم با شمشیری برهنه از خیمه بیرون آمد و خواست که حمله کند. امام حسین فرمود: «تو کودکی، بازگرد!»
قاسم گفت: «مرا نیز آرزوی جد و جده خود دامنگیر شده است. به حرمت محمد مصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم که مرا از ملاقات ایشان مانع نیایی!»
در آن حین، سواری از مخالفان رسید و شمشیری بر دوش او زد. قاسم غلتید. امیر المؤمنین حسین از اسب فرود آمد و او را دربر گرفته، نزد علی اکبر مقتول برد. میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 164
مکشوف باد که ابن شهر آشوب در مناقب خویش بعد از شهادت عباس، شهادت قاسم بن الحسین را رقم کرده. و رجزی که در ورقه دیگر به نام قاسم بن حسن نگاشته، دیگرباره به قاسم بن حسین منسوب ساخته است. و حال آن‌که حسین علیه السّلام را پسری نبود که به قاسم نامبردار باشد. همانا او را سهوی و نسیانی دچار گشته و این شگفت نباشد (خدایش رحمت کناد).
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 348
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 289

استشهاد طفل للحسین علیه السّلام و له ثلاث سنین‌

و الحسین جالس، علیه جبّة خزّ دکناء، و قد وقعت النّبال عن یمینه و عن شماله، و ابن له- ابن ثلاث سنین- بین یدیه، فرماه عقبة بن بشر الأسدیّ، فقتله.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 73
و الحسین جالس علیه جبّة خزّ دکناء و النّبل یقع حوله، فوقعت نبلة فی ولد له ابن ثلاث سنین، فلبس لامته. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 203
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 290

استشهاد صبیّ للحسین علیه السّلام‌

و جاء صبیّ من صبیان الحسین یشتدّ حتّی جلس فی حجر الحسین، فرماه رجل بسهم، فأصاب ثغرة نحره، فقتله، فقال الحسین:
«اللّهمّ إن کنت حبست عنّا النّصر، فاجعل ذلک لما هو خیر فی العاقبة و انتقم لنا من القوم الظّالمین».
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 73
و جلس، فدعا بصبیّ له صغیر، فأجلسه فی حجره، فرماه رجل من بنی أسد، و هو فی حجر الحسین بمشقص «1»، فقتله. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629، الحسین بن علیّ،/ 88؛ المحمودی، العبرات، 2/ 89
و جاء «3» سهم، «4» فأصاب ابنا له معه «4» «5» فی حجره «6»، فجعل یمسح الدّم عنه «5» و یقول:
اللّهمّ احکم بیننا و بین قوم «7» دعونا لینصرونا، فقتلونا «8». «9» [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 389- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 197؛ المحمودی، العبرات، 2/ 89؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 192؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 428؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 208؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 353
__________________________________________________
(1)- المشقص: نصل السّهم إذا کان طویلا غیر عریض.
(2)- و کودک کوچک خود را خواست و او را در دامن نشاند. مردی از بنی اسد او را هدف تیری بلند قرار داد و در دامن پدر شهید کرد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 304
(3)- [فی الأمالی: «و نحی» و فی تهذیب الکمال و السّیر و تهذیب التّهذیب: «و یجئ» و فی البدایة: «و جاءه»].
(4- 4) [فی الأمالی و تهذیب الکمال و السّیر و تهذیب التّهذیب: «فیقع بابن له صغیر»].
(5)- [لم یرد فی البدایة].
(6)- [لم یرد فی السّیر].
(7)- [فی الأمالی و السّیر: «قومنا»].
(8)- [فی تهذیب الکمال و السّیر و تهذیب التّهذیب: «ثمّ یقتلوننا»].
(9)- تیری به فرزند وی خورد که در دامنش بود، خون وی را پاک می‌کرد و می‌گفت: «خدایا! میان ما و قومی که دعوتمان کردند که یاریمان کنند، اما می‌کشندمان، داوری کن.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2974
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 291
و جاء سهم، فأصاب ابنا للحسین و هو فی حجره، فجعل یمسح الدّم عنه و هو یقول:
«اللّهمّ احکم بیننا و بین قوم دعونا لینصرونا، فقتلونا».
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
و جاء صبیّ من أولاد الحسین، فجلس فی حجره، فرماه رجل منهم بسهم، فوقع الصّبیّ میّتا.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 39
فالتفت الحسین، فإذا بطفل له یبکی عطشا، فأخذه علی یده و قال: یا قوم! إن لم ترحمونی، فارحموا هذا الطّفل. فرماه رجل منهم بسهم، فذبحه، فجعل الحسین یبکی و یقول: اللّهمّ احکم بیننا و بین قوم دعونا لینصرونا، فقتلونا. فنودی من الهوی: دعه یا حسین! فإنّ له مرضعا فی الجنّة. و رماه حصین بن تمیم «1»، فوقع فی شفتیه، فجعل الدّم یسیل من شفتیه و هو یبکی و یقول: اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بی و بإخوتی و ولدی و أهلی.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 144- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 350
فتقدّم إلی الخیمة «2» و قال لزینب: ناولینی «3» ولدی الصّغیر حتّی أودّعه «3». فأخذه «4»، و أومأ «5» إلیه «6» لیقبّله، «7» فرماه حرملة بن الکاهل الأسدیّ (لعنه اللّه تعالی) بسهم، فوقع فی نحره، فذبحه، فقال لزینب «8»: خذیه.
ثمّ تلقّی «9» الدّم بکفّیه، فلمّا امتلأتا «10»، رمی بالدّم نحو السّماء، ثمّ قال: هوّن «11» علیّ ما نزل
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم: «بسهم»].
(2)- [فی الأسرار و نفس المهموم و المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج و العبرات: «باب الخیمة»].
(3- 3) [الأسرار: «ولد الرّضیع لأودّعه»].
(4)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فأتی بابنه عبد اللّه و أمّه الرّباب بنت امرئ القیس، فأخذه و أجلسه فی حجره» و فی المعالی: «ثمّ جلس أمام الفسطاط، فأتی بابنه عبد اللّه بن الحسین علیه السّلام و هو طفل، فأجلسه فی حجره»].
(5)- [الأسرار: «و أهوی»].
(6)- [لم یرد فی المعالی].
(7)- [زاد فی المعالی: «جعل یقبّله و هو یقول: ویل لهؤلاء القوم إذا کان جدّک محمّد المصطفی خصمهم»].
(8)- [الأسرار: «لأخته زینب»].
(9)- [الأسرار: «یتلقّی»].
(10)- [أعیان الشّیعة: «املأتا»].
(11)- [الأسرار: «یهوّن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 292
بی «1» أنّه بعین اللّه. «2»
قال الباقر علیه السّلام: فلم یسقط «3» من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض «4».
ابن طاووس، اللّهوف،/ 117- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 402؛ القمی، نفس المهموم،/ 349؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 423، 424؛ المحمودی، العبرات، 2/ 85- 86؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، لواعج الأشجان،/ 181- 182
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و دخل الأعداء إلی بیوتهم، فأحرقوها بالنّار؛ و فی دون ساعة قتل أصحاب الحسین عن آخرهم، و فیهم بضعة عشر شابّا من إخوته، و أهل بیته رحمهم اللّه و رضی اللّه عنهم و لعن اللّه من قاتلهم، و أخزاهم، و حاسبهم.
فأصابوا ابنا للحسین و هو فی حجره، فجعل یمسح الدّم عن وجهه، و یقول: اللّهمّ
__________________________________________________
(1)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «به»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و أعیان الشّیعة، و أضاف فی اللّواعج: «إنّه قال: اللّهمّ لا یکن أهون علیک من فصیل» و أضاف فی أعیان الشّیعة: «ثمّ حمله حتّی وضعه مع قتلی أهل بیته، و فی روایة: إنّه حفر له بجفن سیفه و رمله بدمه فدفنه»].
(3)- [الأسرار: «فلم تسقط»].
(4)- [أضاف فی اللّواعج: «و فی روایة: إنّه صبّه فی الأرض، ثمّ قال: یا ربّ! إن کنت حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعل ذلک لما هو خیر منه، و انتقم لنا من هؤلاء القوم الظّالمین. ثمّ حمله حتّی وضعه مع قتلی أهل بیته و فی روایة: إنّه حفر له بجفن سیفه و رمله بدمه، فدفنه. و حرملة هذا، أخذه المختار، فقطع یدیه، ثمّ أحرقه بالنّار»].
حسین علیه السّلام به در خیمه نزدیک شد و به زینب فرمود: «فرزند خردسال مرا به دست من بده تا برای آخرین بار او را ببینم.»
کودک را به روی دست گرفت و همین‌که خواست کودکش را ببوسد، حرملة بن کاهل اسدی تیری پرتابش نمود که به گلوی کودک رسید و گوش تا گوش او را برید. حسین علیه السّلام به زینب فرمود: «بگیر کودک را.»
سپس هردو کف دست را به زیر خون گلوی کودک گرفت و چون کفهایش پر از خون شد، خون را به سوی آسمان پرتاب نمود. سپس فرمود: «آنچه مصیبت وارده را بر من آسان می‌کند، این است که خداوند می‌بیند.»
امام باقر علیه السّلام فرمود: «از آن خون یک قطره به روی زمین نیفتاد.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 116- 117
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 293
احکم بیننا و بین قوم دعونا لینصرونا، فقاتلونا. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 286- 287
(روی) أنّه: لمّا قتل العبّاس تدافعت الرّجال علی أصحاب الحسین علیه السّلام، فلمّا نظر ذلک، نادی: یا قوم! أما من مجیر یجیرنا، أما من مغیث یغیثنا، أما من طالب حقّ فینصرنا، أما من خائف من النّار «2»، فیذبّ عنّا، أما من أحد یأتینا بشربة من الماء لهذا الطّفل، فإنّه لا یطیق الظّمأ؟ فقام إلیه ولده الأکبر- و کان له من العمر «3» سبع عشرة «3» سنة- فقال: أنا آتیک بالماء یا سیّدی. «4» فقال: امض بارک اللّه فیک «4». قال: فأخذ الرّکوة بیده، ثمّ اقتحم الشّریعة، و ملأ الرّکوة، و أقبل بها نحو أبیه، فقال: یا أبة «5»! الماء لمن طلب «6»؛ اسق أخی، و إن بقی شی‌ء، فصبّه علیّ، فإنّی و اللّه عطشان.
فبکی الحسین، و أخذ ولده الطّفل، فأجلسه علی فخذه، و أخذ الرّکوة، و قرّبها إلی فیه، فلمّا همّ الطّفل أن یشرب أتاه سهم مسموم، فوقع فی حلق الطّفل، فذبحه قبل أن یشرب من الماء شیئا، فبکی الحسین، و رمی الرّکوة من یده، و نظر بطرفه إلی السّماء، و قال: اللّهمّ أنت الشّاهد علی قوم قتلوا أشبه الخلق بنبیّک و حبیبک و رسولک: «7»
و اللّه ما لی أنیس بعد فرقتکم إلّا البکاء و قرع السّنّ من ندم
__________________________________________________
(1)- بعد از آن، اسب آن جناب تیری خورد و از پا درآمد. امام حسین پیاده ماند. کسی از مهابت او جرأت نمی‌توانست کرد که نزدیک رود. در این اثنا، آواز پسر یک‌ساله که داشت، به گوش آن جناب رسید و آن پسر را طلبید و در کنار نهاد. نامردی از بنی اسد تیری انداخت بر گلوی آن کودک آمد و فی الحال جان داد. امام حسین علیه السّلام گفت: «إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.» و گفت: «یا رب! مرا بر این مصیبت صبری کرامت فرمای!»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 164
و پسر صغیر خود را خواند و در کنار نشاند. شخصی تیری انداخت که بر مقتل آن کودک آمد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 166
(2)- [فی الأسرار: «من اللّه»، و لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و المعالی].
(3- 3) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «سبعة عشر»].
(4- 4) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «یا أبتاه»].
(6)- [المعالی: «طلبت»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 294
و لا ذکرت الّذی أبدی الزّمان لکم إلّا جرت أدمعی ممزوجة «1» بدمی
الطّریحی، المنتخب، 2/ 443- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 327- 328، 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 404؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 423
ثمّ أقبل إلی أمّ کلثوم، و قال لها: یا أختاه، أوصیک بولدی الأصغر «2» خیرا، فإنّه طفل صغیر، و له من العمر ستّة أشهر. فقالت له: یا أخی، إنّ هذا الطّفل له ثلاثة أیّام ما شرب الماء، فاطلب له شربة من الماء. فأخذ الطّفل، و توجّه نحو القوم، و قال: یا قوم! قد قتلتم أخی، و أولادی، و أنصاری، و ما بقی غیر هذا الطّفل، و هو یتلظّی عطشا، «3» فاسقوه شربة من الماء. فبینما هو یخاطبهم، إذا أتاه سهم مشوم من ظالم غشوم، «4» فذبح الطّفل من الأذن إلی الأذن. و قیل: إنّ السّهم رماه قدیمة العامریّ (لعنه اللّه) «4»، فجعل الحسین علیه السّلام یتلقّی الدّم «5» بکفّیه، و یرمی «5» به إلی السّماء، و یقول: اللّهمّ إنّی أشهدک علی هؤلاء القوم، فإنّهم نذروا أن لا یترکوا أحدا من ذرّیة نبیّک. ثمّ رجع بالطّفل مذبوحا، و دمه یجری علی صدره، فألقاه «6» إلی أمّ کلثوم، فوضعه «6» فی الخیمة، و بکی علیه، و أنشأ یقول:
یا ربّ لا تترکنی وحیدا «7» قد أکثروا العصیان و الجحودا «7» قد صیّرونا بینهم عبیدا
یرضون فی فعالهم یزیدا أمّا أخی فقد مضی «8» شهیدا
معفّرا بدمه وحیدا «9»
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «مزوّجة»].
(2)- [المعالی: «الصّغیر»].
(3)- [زاد فی المعالی: «من غیر ذنب أتاه إلیکم»].
(4- 4) [المعالی: «و هو حرملة بن کاهل الأسدیّ، فذبح الطّفل من الورید إلی الورید أو من الأذن إلی الأذن»].
(5- 5) [المعالی: «حتّی امتلأت کفّه و رمی»].
(6- 6) [لم یرد فی المعالی].
(7- 7) [المعالی: «فقد تری الکفّار و الجحودا»].
(8)- [المعالی: «قضی»].
(9)- [المعالی: «فریدا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 295
فی وسط قاع مفردا بعیدا و أنت بالمرصاد لن تحیدا «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 83- 84- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 424، 425
و یقول مصنّف هذا الکتاب- أی کتاب إکسیر العبادات فی أسرار الشّهادات- خادم العلوم المشتهر بآقا الدّربندریّ: إنّ صاحب تلک النّسخة، أعنی شهاب الدّین العاملیّ رحمه اللّه قد ذکر بعد شهادة محمّد بن أمیر المؤمنین کیفیّة شهادة العبّاس بن أمیر المؤمنین، ثمّ قال:
إنّ الحسین علیه السّلام لمّا شاهد شهادة العبّاس بکی بکاء شدیدا، و نادی: یا قوم! أما من مجیر یجیرنا، أما من مغیث یغیثنا، أما من طالب الجنّة، فینصرنا، أما من خائف من النّار، فیذبّ عنّا، أما من أحد یأتینا بشربة من الماء لهذا الطّفل الّذی لا یطیق الظّمأ؟ فقام إلیه ولده الأکبر علیّ و قال: أنا آتیک بالماء یا سیّدی. فقال: امض بارک اللّه فیک. فأخذ الرّکوة بیده، و سار إلی الفرات، و أنشأ بهذه الأبیات حیث یقول شعرا:
أقسمت لو کنّا لکم أعدادا و مثلکم لکنتم الأنکادا
یا شرّ قوم حسبا و زادا لا حفظ اللّه لکم أولادا
قال: ثمّ إنّه اقتحم المشرعة، و ملأ الرّکوة، و أقبل بها، و قال: یا أبت! الماء لمن طلب، اسق أخی و إن بقی منه شی‌ء فصبّه علیّ، فإنّی و اللّه عطشان.
فبکی الحسین علیه السّلام و أخذ الطّفل، و أجلسه فی حجره، و أخذ الرّکوة، و قرّبها إلی فیه، فلمّا همّ الطّفل أن یشرب أتاه سهم مسموم من کفّ رام مشئوم، و هو یهوی حتّی وقع فی حلق الطّفل، فذبحه، و لم یشرب من الماء شی‌ء، فبکی الحسین علیه السّلام و نادی:
وا ولداه! وا قرّة عیناه! وا ثمرة فؤاداه! وا مهجة قلباه. ثمّ إنّه نظر إلی السّماء بطرفه و قال:
اللّهمّ أنت الشّاهد علی قوم قتلوا أشبه الخلق برسول اللّه. ثمّ إنّه علیه السّلام أنشأ و جعل یقول:
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «یا مجیدا» و أضاف فی المعالی: «و فی خبر: استقبلته سکینة و قالت: یا أبة لعلّک سقیت أخی الماء؟ فبکی الحسین علیه السّلام و قال: بنیّة! هاک أخاک مذبوحا بسهم الأعداء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 296
یا ربّ لا تترکنی وحیدا فقد أبانوا الفسق و الجحودا
قد صیّرونا بینهم عبیدا یرضون فی فعالهم یزیدا
أمّا أخی فقد مضی شهیدا مجدّلا فی دمه فریدا «1»
__________________________________________________
(1)- چنان‌چه در بحار و عوالم و ارشاد مفید است که آن حضرت وقت سحری که خواستند از منزل شرف حرکت فرمایند امر فرمود جوانان و اصحاب را که آب زیاد بردارند [...]
و خیمه‌ها را زدند، در این حال حر ریاحی با هزار سوار رسید در مقابل حضرت در آن گرمی هوا فرود آمد، در حالی که شمشیرها حمائل داشتند، و در کمال تشنگی بودند، حضرت امر فرمود به فتیان و جوانان که: «قوم را آب سیر دهید.» و اسبان را نیز کمی آب بدهند.
پس طشتها را پرآب می‌کردند و هر اسبی را سه جرعه و چهار جرعه و پنج جرعه آب می‌دادند و بعد اسب دیگر را، تا تمام اسبان ایشان را به این طریق آب دادند.
علی بن طعان محاربی در آخر اصحاب حر آمد، چون سید الشهدا علیه السّلام تشنگی او و تشنگی اسب او را دیدند، فرمودند: «شترت را بخوابان.» پس فرمود: «آب بیاشام.» آب می‌ریخت، آن حضرت فرمود:
«سر مشک را برشکن.» یاد نداشت؛ آن بزرگوار خود برخاستند و سر مشک را برای او برزدند تا آب آشامید و اسب خود را آب داد.
خوب تلافی کردند اهل کوفه آن معدن کرم و فتوت اسبان ایشان را آب داد و آن قوم مشاهده کردند که فرزند شیرخوارش از شدت تشنگی مشرف بر هلاکت است و رحم نکردند و عوض آب، تیر بر گلوی آن طفل معصوم زدند آن وقتی که به روایت منتخب آن طفل را در بغل و کنار خود داشت و از آن قوم از برای او طلب آب می‌نمود، تیری آمد بر نحر مقدس آن طفل وارد شد: «فذبحه الأذن الی الأذن». پس آن حضرت خون آن طفل را می‌گرفت و به جانب آسمان می‌انداخت، یک قطره از آن به زمین نیامد و آن حضرت شکایت به خدای می‌کرد و می‌فرمود: «قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفا».
به روایت ابی مخنف آن حضرت در حال وداع روی به ام‌کلثوم آورد و فرمود: «یا اختاه! أوصیک بولدی الأصغر خیرا فإنّه طفل صغیر، و له من العمر ستّة أشهر». ام کلثوم عرض کرد: «یا أخی! إنّ هذا الطّفل له ثلاثة أیّام ما شرب الماء، اطلب له شربة ماء». فرمود: «بیاور طفل مرا.» پس گرفت او را به جانب قوم برد و فرمود: «یا قوم! قتلتم أخی و أولادی و أنصاری و ما بقی غیر هذا الطّفل یتلظّی عطشا، فاسقوه شربة الماء».
هنوز با آن قوم تکلم می‌کرد که تیر مسموم سه شعبه را شقی ملعونی انداخت بر گلوی آن طفل بی‌گناه آمد و از گوش تا گوش پاره کرد.
پس حسین علیه السّلام آن خون را به آسمان پاشید و فرمود: «خدایا شاهد باش این قوم نذر کردند که یک نفر از ذریه پیغمبر تو را زنده نگذارند.» پس آن طفل را برگردانید درحالی‌که خون او بر سینه حسین علیه السّلام جاری بود و او را به ام‌کلثوم داد. پس به روایت از شعبی ام‌کلثوم صدا به ندبه بلند کرد و می‌گفت:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 297
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 283
__________________________________________________
- «وا محمّداه! وا علیّاه! ماذا لقینا بعدکما من الأعداء، وا لهفاء علی طفل خضب بدمائه! وا أسفاه علی رضیع فطمّ بسهام الأعداء!»
و انشاد کرد و شاید از زبان آن مخدره باشد:
لهف نفسی علی صغیر أوام فطمته السّهام قبل الفطام
لهف قلبی علیه و هو صریع جرّعوه نجیعه و هو ظام
اقرحوا قلب والدیه علیه و رموه بذلّة و انتقام
ویلکم بیننا و بینکم اللّه لد الحشر عند فصل الخصام
به روایت ابن نما آن طفل را در میان قتلی گذاشت و به روایت ابی الفتوح و بعضی دیگر از عامه و خاصه بر آن طفل نماز خواند و به شمشیر خود حفره‌ای کند و او را دفن کرد.
و به روایت احتجاج آن حضرت به در خیمه آمد و فرمود: «ناولونی ذلک الطّفل حتّی أودّعه.»
پس آن طفل را آوردند و شروع کرد به بوسیدن آن طفل و می‌فرمود: «ای فرزند! وای بر این جماعت زمانی که جد تو محمد مصطفی صلّی اللّه علیه و اله با ایشان خصمی کند.»
پس تیری آمد و بر گودی حلقوم آن طفل جای گرفت و او را شهید کرد، آن حضرت از اسب خود پیاده شد و به غلاف شمشیر حفیره‌ای کند و آن طفل را آغشته کرد به خونش و دفن کرد- روایت مفید و یکی از دو روایت سید ابن طاوس و ظاهر روایت ابی الفرج و یک روایت شیخ طریحی در جزء دوم منتخب نیز و روایت هدایه خصیبی آن است که شهادت آن طفل در خیمه بود چنانچه از کتب سماویه نیز چنین نقل شده.
به روایت مشهور قاتل و رامی آن طفل حرملة بن کاهل اسدی (لعنه اللّه) بود، و به روایت ابو الفرج و یک روایت ابی مخنف عقبة بن بشر (لعنه اللّه) بود و مادر مکرمه‌اش رباب بود- بفتح راء- دختر امرء القیس مادر سکینه خاتون.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 125- 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 298

استشهاد أبی بکر بن الحسین علیهما السّلام‌

و رمی عبد اللّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسین بن علیّ، فقتله، فقال سلیمان بن قتّة:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعدّ و تذکر
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 73
و جعفر بن الحسین و أبو بکر بن الحسین بن علیّ، قتلهما عبد اللّه بن عقبة الغنویّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و عبد اللّه بن عقبة کان فیمن قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه و له یقول ابن عقب:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعدّ و تذکر
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 13/ 256
قال: و رمی عبد اللّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسین بن علیّ بسهم، فقتله «1».
فلذلک یقول الشّاعر، و هو ابن أبی عقب:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعدّ و تذکر «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 448- مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 187
و أبو بکر بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أمّه أمّ ولد.
__________________________________________________
(1)- [البدایة: «فقتله أیضا» و إلی هنا حکاه فی الکامل و نهایة الإرب و البدایة].
(2)- گوید: عبد اللّه بن عقبه غنوی تیری به ابو بکر، پسر حسین زد و او را بکشت.
ابن ابی عقب شاعر در این باب شعری گفته به این مضمون:
«قطره‌ای از خون ما به نزد طایفه غنی است» «در میان اسد نیز قطره دیگر هست»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3055
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 299
ذکر المدائنیّ فی إسنادنا عنه، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن راشد: أنّ عبد اللّه بن عقبة الغنویّ قتله.
و فی حدیث عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر: أنّ عقبة الغنویّ قتله. و إیّاه عنی سلیمان بن قتّة بقوله:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعدّ و تذکر «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبییّن،/ 57
و قتل معه یومئذ:
أبو بکر بن الحسین علیه السّلام. رمی أیضا بسهم، فأصابه، فمات منه. و الّذی رماه حرملة الکاهلیّ.
و هو لأمّ ولد.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 178
و قتلوا أبا بکر بن الحسین بن علیّ، و أمّه أمّ ولد قتله عبد اللّه بن عقبة الغنوی.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
و قتل أبو بکر الحسین علیه السّلام [...] قتله حرملة بن الکاهن، رماه بسهم.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
__________________________________________________
(1)- ابو بکر بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السّلام: مادرش کنیز بود. ابو مخنف از سلیمان بن ابی راشد نقل کند که قاتل او عبد اللّه بن عقبه غنوی بوده و از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده [است] که عقبه غنوی او را کشت.
و مقصود سلیمان بن قته شاعر در این شعر ابو بکر بن حسن است که گوید:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعدّ و تذکر
در طایفه «غنیّ» که عقبه غنوی از آنها است، قطره‌ای از خون ما هست که باید تقاص کنیم و همچنین در «اسد» قطره دیگری از خون ما هست که فراموشمان نخواهد شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 85
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 300

استشهاد جعفر بن الحسین علیهما السّلام‌

و جعفر بن الحسین و أبو بکر بن الحسین بن علیّ، قتلهما عبد اللّه بن عقبة الغنویّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
له ذکر فی:
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 113- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 301

استشهاد إبراهیم و محمّد و حمزة و زید و عمر بن الحسین علیهما السّلام‌

لهم ذکر فی:
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 113- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 302

ولد للحسین علیه السّلام مولود یومذاک فیقتل فی حجر أبیه‌

و عبد اللّه بن الحسین علیهما السّلام، و أمّه الرّباب بنت امرئ القیس بن عدی بن أوس بن جابر بن کعب بن حکیم الکلبیّ، قتله حرملة بن الکاهل الأسدیّ الوالبیّ.
«1» «2» و کان ولد للحسین بن علیّ علیه السّلام فی الحرب «2»، فأتی به و هو قاعد، و أخذه فی حجره، و لبّاه بریقه، و سمّاه عبد اللّه، فبینما هو کذلک، إذ رماه حرملة بن الکاهل بسهم، فنحره؛ فأخذ الحسین علیه السّلام دمعه «3»، فجمعه، و رمی به نحو السّماء، فما وقعت منه قطرة إلی الأرض.
قال فضیل: و حدّثنی أبو الورد، أنّه سمع أبا جعفر یقول: لو وقعت منه إلی الأرض قطرة لنزل العذاب «1»، و هو الّذی یقول الشّاعر فیه:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعدّ و تذکر
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س «1»- ع 2،/ 150- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 87؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
ثمّ تقدّموا رجلا رجلا حتّی بقی وحده «4» ما معه أحد من أهله، و لا ولده، و لا أقاربه، فإنّه لواقف علی فرسه، إذ أتی بمولود قد ولد له فی تلک السّاعة، فأذّن فی أذنه، و جعل یحنّکه، إذ أتاه سهم، فوقع فی حلق الصّبیّ، فذبحه، فنزع الحسین علیه السّلام السّهم من حلقه، و جعل یلطّخه بدمه، و یقول: و اللّه لأنت أکرم علی اللّه من النّاقة، و لمحمّد أکرم علی اللّه من
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی العبرات، 2/ 148].
(2- 2) [الحدائق الوردیّة: «ولد و الحسین بن علیّ فی الحرب].
(3)- [فی الحدائق الوردیّة و العبرات: «دمه»].
(4)- [فی العبرات مکانه: «ثمّ تقدّم أصحاب الحسین علیهم السّلام رجلا رجلا حتّی استشهدوا، و بقی الحسین وحده ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 303
صالح. ثمّ أتی «1»، فوضعه فی ولده و بنی أخیه. «2»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 217- 218- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 87
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «أتی به»].
(2)- سپس یک نفر یک نفر قدم به راه شهادت نهادند تا (امام) تنها ماند و از اهل بیت و فرزندان و خویشانش یک نفر همراه نداشت. در این حال، سوار اسب خویش بود که نوزادی را که در همان ساعت برای او تولد یافته بود، به دست وی دادند. پس در گوش او اذان گفت و کام او را برمی‌داشت که تیری در گلوی کودک نشست و او را سر برید. (امام) حسین تیر را از گلوی کودک کشید و او را به خونش آغشته می‌ساخت و می‌گفت: «و اللّه لأنت أکرم علی اللّه من النّاقة، و لمحمّد أکرم علی اللّه من الصالح؛ به خدا سوگند که تو از ناقه بر خدا گرامی‌تری، و محمد هم از صالح بر خدا گرامی‌تر است».
سپس آمد و او را پهلوی فرزندان و برادرزادگان خود نهاد.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 181- 182
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 304

عبد اللّه بن الحسین الرّضیع علیهما السّلام یقتل فی حجر أبیه‌

و عبد اللّه بن الحسین «1»، قتله هانی‌ء بن ثبیت الحضرمیّ.
و عبد اللّه بن الحسین «2»، قتله حرملة «3» الکاهلیّ من بنی أسد.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و رمی حرملة بن کاهل الوالبیّ عبد اللّه بن حسین بسهم، فذبحه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 407، أنساب الأشراف، 3/ 201- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 88
قال: و لمّا قعد الحسین، أتی بصبیّ له، فأجلسه فی حجره- زعموا أنّه عبد اللّه بن الحسین-.
قال أبو مخنف: «4» قال عقبة بن بشیر «5» الأسدیّ: قال لی أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین: إنّ لنا فیکم یا بنی أسد دما. قال: قلت: فما ذنبی أنا «6» فی ذلک رحمک اللّه یا أبا جعفر! و ما ذلک «7»؟ قال: أتی الحسین بصبیّ له، فهو فی حجره، إذ رماه أحدکم یا بنی أسد بسهم فذبحه، «8» فتلقّی الحسین دمه، فلمّا «8» ملأ کفّیه، صبّه فی الأرض، ثمّ قال: ربّ إن تک حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعل ذلک لما هو خیر «9»، و انتقم لنا من هؤلاء «10»
__________________________________________________
(1)- [لعلّ الصّحیح: «عبد اللّه بن الحسن»].
(2)- [العبرات: «عبد اللّه بن الحسن»].
(3)- [فی المطبوع: «ابن حرملة»].
(4)- [من هنا حکاه فی المعالی عن نفس المهموم].
(5)- [نفس المهموم: «بشر»].
(6)- [لم یرد فی العبرات].
(7)- [المعالی: «ذلک الدّم»].
(8- 8) [المعالی: «ثمّ»].
(9)- [المعالی: «خیر منه»].
(10)- [المعالی: «هؤلاء القوم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 305
الظّالمین. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 448- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 349؛ المحمودی، العبرات، 2/ 89؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 423، 424
فلمّا کثرت العساکر علی الحسین، أیقن أنّه لا محیص له، فقال: اللّهمّ احکم بیننا و بین قوم دعونا لینصرونا، ثمّ هم یقتلوننا.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 70
و کان عبد اللّه بن الحسین یوم قتل صغیرا، جاءته نشّابة، و هو فی حجر أبیه، فذبحته.
«2» حدّثنی أحمد بن شبیب، قال: حدّثنا أحمد بن الحارث، عن المدائنیّ، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال: دعا الحسین بغلام، فأقعده فی حجره، فرماه عقبة بن بشر، فذبحه.
حدّثنی محمّد بن الحسین الأشنانیّ قال: حدّثنا عباد بن یعقوب، قال: أخبرنا مورّع ابن سوید بن قیس، قال: حدّثنا من شهد الحسین، قال: کان معه «3» ابنه الصّغیر «3»، فجاء سهم، فوقع فی نحره. قال: فجعل الحسین «4» «5» یأخذ الدّم من نحره، و لبّته «4»، فیرمی به
__________________________________________________
(1)- گوید: و چون حسین نشست، کودک وی را که پنداشته‌اند عبد اللّه بن حسین بود، آوردند که در بغل گرفت.
عقبة بن بشیر اسدی گوید: ابو جعفر محمد بن علی بن حسین به من گفت: «ای بنی اسد، خونی از ما پیش شما هست.»
گوید: گفتم: «ای ابو جعفر! خدایت رحمت کناد! گناه من در این میانه چیست؟ چگونه بود؟»
گفت: «کودک حسین را پیش وی آوردند که در بغل گرفت و یکی از شما، ای بنی اسد، تیری بزد و گلوی او را درید. حسین خون او را بگرفت و چون کف وی پر شد، آن را به زمین ریخت و گفت:
پروردگارا! اگر فیروزی آسمان را از ما بازگرفته‌ای، چنان کن که به‌سبب خیر باشد و انتقام ما را از این ستمگران بگیر.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3055
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(3) (- 3) [فی البحار و العوالم و الأسرار: «ابن له صغیر»].
(4) (- 4) [فی البحار و العوالم: «یمسح الدّم من نحر لبّته»].
(5) (5*) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 306
إلی السّماء، فما یرجع «1» منه شی‌ء «2»، و (5*) یقول: اللّهمّ لا یکون أهون علیک من فصیل (ناقة صالح). «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 59- 60- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 47؛ البحرانی، العوالم، 17/ 290؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 409؛ المحمودی، العبرات، 2/ 88
و کان عبد اللّه [بن الحسین] یومئذ صغیرا، و کان فی حجر أبیه الحسین علیه السّلام، فجاءه سهم، فذبحه.
رماه به هانئ «4» بن ثبیت «5» الحضرمیّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 178
ثمّ جلس الحسین علیه السّلام أمام الفسطاط، فأتی بابنه عبد اللّه بن الحسین علیه السّلام و هو طفل، فأجلسه فی حجره، فرماه رجل من بنی أسد بسهم، فذبحه، «6» فتلقّی الحسین «7» علیه السّلام دمه «8» فی کفّه، فلمّا امتلأ «8» کفّه، صبّه فی الأرض «7»، «9» ثمّ قال: یا ربّ إن یکن «10» حبست عنّا
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «فما رجع»].
(2)- [العوالم: «قطرة»].
(3)- و عبد اللّه در آن هنگامی که کشته شد، کودکی بیش نبود و همچنان که در دامان پدرش نشسته بود، تیری به سویش آمد و او را ذبح کرد.
احمد بن شبیب به سندش از حمید بن مسلم روایت کرده [است] که حسین علیه السّلام آن طفل را خواند و او را روی زانوی خود نشانید و عقبة بن بشر تیری به جانب او پرتاب کرد و او را در (دامان پدرش) کشت.
و محمد بن حسین آشنانی به سندش از مورع بن سوید بن قیس روایت کرده [است] که او از یکی از حاضرین در واقعه کربلا روایت کرده [است] که فرزند صغیری از حسین علیه السّلام در کنارش قرار داشت. پس تیری بیامد و در گلوگاه آن کودک جایگیر شد. حسین در آن حال خون گلوگاه او را می‌گرفت و به سوی آسمان می‌پاشید و قطره‌ای از آن بازنمی‌گشت و می‌گفت: «بار خدایا! این کودک در نزد تو از بچه ناقه صالح کمتر نیست!»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 88
(4)- هکذا فی نسخة- ز- و فی الأصل: بهانی.
(5)- هکذا صححناه، و فی الأصل: ابن بنت.
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و العبرات].
(7- 7) [إعلام الوری: «من دمه ملأ کفّه و صبّه علی الأرض»].
(8- 8) [روضة الواعظین: «فلمّا ملأ»].
(9)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین].
(10)- [إعلام الوری: «تکن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 307
النّصر من السّماء، فاجعل ذلک لما هو خیر منه «1»، و انتقم لنا من هؤلاء القوم الظّالمین. ثمّ «2» حمله حتّی وضعه مع قتلی أهل بیته «2». «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 112- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 349؛ المحمودی، العبرات، 2/ 88؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 247- 248؛ الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
و قیل: أنّه لمّا «4» قتل أصحاب الحسین علیه السّلام و أقاربه، و «4» بقی فریدا «5»، لیس معه «6» إلّا ابنه علیّ زین العابدین علیه السّلام، و ابن آخر فی الرّضاع اسمه عبد اللّه، «7» فتقدّم الحسین علیه السّلام إلی باب الخیمة، فقال:
ناولونی ذلک الطّفل حتّی أودّعه! فناولوه «8» الصّبیّ، فجعل یقبّله و هو یقول:
یا بنیّ! ویل لهؤلاء القوم إذا کان خصمهم محمّد صلّی اللّه علیه و اله. قیل «7»: «9» فإذا بسهم قد أقبل حتّی وقع فی لبّة الصّبی، فقتله. فنزل الحسین «10» عن فرسه و حفر للصّبیّ بجفن سیفه، و رمّله بدمه، و دفنه، «11» ثمّ وثب قائما و هو یقول: «12»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(2- 2) [إعلام الوری: «حوّله حتّی وضعه مع قتلی أهله»].
(3)- سپس آن حضرت بر در خیمه نشست و فرزندش عبد اللّه بن حسین که کودکی بود، نزد او آمد.
آن حضرت او را در دامان خود نشاند. مردی از بنی اسد تیری به سوی او پرتاب کرد که آن بچه را بکشت.
حسین علیه السّلام خون آن کودک را در دست خود گرفت و چون دستش پر شد، آن را بر زمین ریخت. سپس گفت: «بار پروردگارا! اگر یاری را از سمت آسمان از ما جلوگیری کردی، پس آن را قرار ده برای آنچه بهتر است، و انتقام ما را از این مردم ستمکار بگیر.»
سپس آن کودک را برداشته، آورد در کنار کشتگان از خاندان خویش نهاد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 112
(4- 4) [لم یرد فی البحار و العوالم و نفس المهموم].
(5)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «فردا»].
(6)- [زاد فی الأسرار نفس المهموم: «أحدا»].
(7- 7) [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «أخذ الطّفل لیودّعه»].
(8)- [العبرات: «فناولوها»].
(9)- [لم یرد فی الأسرار و العبرات].
(10)- [لم یرد فی البحار و العوالم و نفس المهموم].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(12)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و نفس المهموم و أضیف: «إلی آخر الأبیات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 308
کفر القوم و قدما رغبوا عن ثواب اللّه ربّ الثّقلین
قتلوا قدما علیّا و ابنه حسن الخیر کریم الطّرفین
حنقا منهم و قالوا اجمعوا نفتک الآن جمیعا بالحسین
یا لقوم من أناس رذّل «1» جمعوا الجمع لأهل الحرمین
ثمّ صاروا و تواصوا کلّهم باجتیاح «2» لرضاء الملحدین
لم یخافوا اللّه فی سفک دمی لعبید اللّه نسل الکافرین
و ابن سعد قد رمانی عنوة بجنود کوکوف الهاطلین
لا لشی‌ء کان منّی قبل ذا غیر فخری بضیاء الفرقدین
بعلیّ الخیر من بعد النّبی و النّبیّ القرشیّ الوالدین
خیرة اللّه من الخلق أبی ثمّ أمّی فأنا ابن الخیرتین
فضّة قد خلقت من ذهب فأنا الفضّة و ابن الذّهبین
من له جدّ کجدّی فی الوری أو کشیخی فأنا ابن القمرین
فاطم الزّهراء أمّی و أبی قاصم الکفر ببدر و حنین
عروة الدّین علیّ المرتضی هادم الجیش مصلّی القبلتین
و له فی یوم أحد وقعة شفت الغلّ بقبض العسکرین
ثمّ بالأحزاب و الفتح معا کان فیها حتف أهل القبلتین
فی سبیل اللّه ماذا صنعت أمّة السّوء معا بالعترتین
عترة البرّ التّقیّ المصطفی و علیّ القرم یوم الجحفلین
عبد اللّه غلاما یافعا و قریش یعبدون الوثنین
و قلی الأوثان لم یسجد لها مع قریش لا و لا طرفة عین
طعن الأبطال لمّا برزوا یوم بدر و تبوک و حنین
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «رزّل»].
(2)- [فی المطبوع: «باحتیاج» و فی العبرات: «باجتیاحی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 309
الطّبرسی، الاحتجاج، 2/ 25- 26- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 49؛ البحرانی، العوالم، 17/ 292؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 402؛ القمی، نفس المهموم،/ 351؛ المحمودی، العبرات، 2/ 93- 95
و دعا الحسین بابنه عبد اللّه و هو صغیر، فأجلسه فی حجره، فرماه رجل من بنی أسد، «1» فذبحه، فأخذ الحسین دمه «2»، فصبّه فی الأرض، ثمّ قال: «3» ربّ إن تکن «3» حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعل ذلک لما هو خیر، و انتقم من هؤلاء الظّالمین. «4»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457
ثمّ تقدّم إلی باب الفسطاط، و دعا بابنه عبد اللّه و هو طفل، فجی‌ء به لیودّعه، فرماه رجل من بنی أسد بسهم، فوقع فی نحره، فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السّلام الدّمّ بکفّیه حتّی امتلأتا، و رمی بالدّم نحو السّماء، ثمّ قال: ربّ إن کنت حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعل ذلک لما هو خیر، و انتقم «5» لنا من هؤلاء الظّالمین.
قال الباقر علیه السّلام: فلم تسقط من الدّم قطرة إلی الأرض. «6» ثمّ حمله، فوضعه مع قتلی أهل بیته «6».
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36
و عبد اللّه بن الحسین قتل مع أبیه بالطّفّ جاءته نشّابة، و هو فی حجر أبیه.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 117
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نهایة الإرب: «بسهم»].
(2)- [أضاف فی نهایة الإرب: «بیده»].
(3- 3) [نهایة الإرب: «اللّهمّ ربّ إن کنت»].
(4)- حسین فرزند خود را (عبد اللّه) خواست که او خردسال بود. چون رسید، او را در آغوش خویش گرفت. مردی از بنی اسد، آن کودک را هدف تیر نمود. تیر به گردن او اصابت کرد و او را کشت.
حسین خون آن طفل مقتول را گرفت و بر زمین ریخت و گفت: «خداوندا! اگر نصرت و یاری ما را در آسمان بازداشتی، چنین باشد که برای ما سودمندتر باشد. (ثواب آن برای ما باشد). انتقام ما را از این ستمگران بکش.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 186
(5)- [فی المطبوع: «لنتقم»].
(6- 6) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 350].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 310
و قتل عبد اللّه بن الحسین و أمّه الرّباب بنت امرء القیس، قتله هانئ بن ثابت الحضرمیّ.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
(زیارة النّاحیة): السّلام علی عبد اللّه بن الحسین الطّفل الرّضیع، المرمی الصریع، المتشحّط «1» دما، المصعّد «1» دمه فی السّماء، المذبوح بالسّهم فی حجر أبیه، لعن اللّه رامیه حرملة بن کاهل الأسدیّ و ذویه. «2»
ابن طاووس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 279- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 66؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 148
قال: ثمّ إنّ الحسین أعیا، فقعد علی باب فسطاطه، و أتی بصبیّ صغیر من أولاده اسمه عبد اللّه، فأجلسه فی حجره، ثمّ جعل یقبّله، و یشمّه، و یودّعه «3»، و یوصّی أهله، فرماه رجل من بنی أسد، یقال له: «ابن موقد النّار» بسهم، «4» فذبح ذلک الغلام «4»، فتلقّی حسین دمه فی یده، و ألقاه نحو السّماء، و قال: ربّ إن تک قد حبست عنّا النّصر من السّماء فاجعله لما هو خیر، و انتقم لنا من الظّالمین.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 186- 187- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 90
و قتل عبد اللّه بن الحسین بن علیّ و أمّه الرّباب بنت امرء القیس الکلبیّ، قتله هانئ ابن شبیب الخضرمیّ.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و أوتی [علیه السّلام] بصبیّ صغیر من أولاده، اسمه عبد اللّه، فحمله، و قبّله، فرماه رجل من بنی أسد، فذبح ذلک الطّفل! فتلقّی الحسین دمه بیده، و ألقاه نحو السّماء؟ و قال: ربّ إن کنت حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعله لما هو
__________________________________________________
(1- 1) [مصباح الزّائر: «بالدّماء، المتصعّد»].
(2)- عبد اللّه و علی اصغر با پدر در دشت کربلا شهید شدند.
بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104
(3)- [لم یرد فی العبرات].
(4- 4) [العبرات: «فذبحه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 311
خیر لنا؛ و انتقم لنا من الظّالمین. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 288
ففی الملهوف: [...] فتقدّم إلی باب الخیمة، فقال لزینب: ناولینی ولدی الرّضیع [...] «2».
__________________________________________________
(1)- و امام حسین علیه السّلام بعد از وقوع مصیبت علی اکبر به در خیمه حجله‌نشینان تتق کرامت رفته، فرمود که: «برادرزاده مرا بیاورید تا وداع کنم.»
آن شکوفه گلزار مرتضوی را پیش آوردند و در اثنایی که امام حسین علیه السّلام بوسه بر رخسارش می‌زد، تیری بر مقتل آن طفل آمد و به روایتی که در کشف الغمه و بعضی دیگر از کتب معتبره مسطور است که عبد اللّه بن الحسین علیهما السّلام بر این منوال شهادت یافت و از روضة الشهداء چنان مستفاد می‌گردد که در وقتی که هیچ‌کس با امام حسین نماند، آن حضرت طفل شیرخواره خود را که علی اصغر نام داشت و از تشنگی اضطراب می‌نمود، در پیش زین گرفته، به میان هردو صف برد و آواز برآورد که: «ای قوم! اگر من به زعم شما گناهکارم، این طفل گناهی ندارد و او را یک جرعه آب دهید.»
یکی از آن ملاعین بی‌دین که او را حرملة بن کاهل ازدی می‌گفتند، تیری از شست رها کرده، آن تیر به حلق شاهزاده مظلوم رسید و از جانب دیگر بیرون رفت. آن حضرت غنچه نورسته باغ ولایت را به مادرش رسانید و فرمود: «بگیر فرزند خود را که از حوض کوثر سیراب گردید.»
نوبت دیگر، افغان و شیون از خاندان امام زمن بلند شد و در فراق آن شکوفه ریاض نبوت زبان حال هریک از مخدرات استار کرامت به مضمون این مقال گویا گشت که:
رفتی و سیر ندیده رخ تو دیده هنوز گوش یک نکته ز لبهای تو نشنیده هنوز
چید دست اجل ای غنچه نورسته تو را گلی از شاخ عمل دست تو ناچیده هنوز
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 54- 55
پس امام حسین علیه السّلام به در خیمه حرم آمد و گفت که: «فرزند کودک من عبد اللّه را بدهید که او را وداع کنم.»
بعضی او را علی اصغر می‌نامند. چون آن طفل معصوم را به دست آن امام مظلوم دادند، او را بوسید و گفت: «وای بر این کافران در هنگامی که جد تو محمد مصطفی خصم ایشان باشد.»
ناگاه حرملة بن کاهل تیری از کمان رها کرد که بر حلق آن امامزاده معصوم آمد و در دامن پدر بزرگوار خود شهید شد و مرغ روحش به شاخ سدرة المنتهی پرواز نمود، پس حضرت کف مبارک خود را در زیر آن خون می‌داشت که پر می‌شد و به سوی آسمان می‌افکند و می‌فرمود: «چون در راه خداست، این همه آزارها سهل است.» امام محمد باقر علیه السّلام فرمود که: «از آن خون قطره‌ای بر زمین نیامد.»
پس حضرت گفت: «خداوندا! این فرزند دلبند من نزد تو کمتر از ناقه صالح نخواهد بود، خداوندا اگردر این‌وقت مصلحت در یاری ما ندانستی، این آزارها را موجب تضاعف ثواب آخرت ما گردان.»
پس آن طفل معصوم را در میان شهدا گذاشت. به روایتی در همان موضع دفن کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 683- 684
(2)- [انظر: 4/ 291].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 312
و روی من طریق آخر أقرب إلی العقل: أنّ الحال ما کانت وقت تودیع الصّبیّ لاشتغالهم بالحرب، و القتل، و إنّما کانت أخته أخذت الصّبیّ و قالت: یا أخی! یا حسین! هذا ولدک له ثلاثة أیّام ما ذاق الماء، فاطلب له من النّاس شربة ماء. فأخذه الحسین علی یده و قال: یا قوم! إنّکم قتلتم شیعتی و أهل بیتی، و قد بقی هذا الطّفل یتلظّی عطشانا، فاسقوه شربة من الماء. فبینما هو یخاطبه، إذ رماه رجل منهم، فذبح الصّبیّ.
و فی روایة أبی مخنف قال: یا أختاه! أوصیک بولدی الأصغر، فإنّه طفل صغیر، و له من العمر ستّة أشهر، أو ثمان. فقالت: یا أبا عبد اللّه! ولدک له ثلاثة أیّام ما شرب الماء، فاطلب له الماء. فأخذه، و جعل یخاطبهم فی ذلک، إذا أتاه سهم مسموم فی نحره، رماه حرملة بن کاهل (لعنه اللّه تعالی)، و قیل: عقبة الأسدیّ (لعنه اللّه تعالی)، فجعل الإمام یتلقّی الدّم بیده، و یرمی به إلی السّماء، و یقول: اللّهمّ إنّی أشهدک علی هؤلاء القوم الظّالمین، إنّهم آلوا علی أنفسهم أن لا یبقوا من ذرّیّة محمّد صلّی اللّه علیه و اله أحدا. ثمّ رجع إلی الخیمة، و دفعه إلی أمّ کلثوم.
و قال ابن نما: وضعه مع قتلی أهل بیته. و عن أبی الفتوح و کمال الدّین: حفر له بسیفه، و صلّی علیه، و دفنه.
قال الطّبرسیّ فی الاحتجاج: إنّه لمّا قتل أصحاب الحسین علیه السّلام و أقاربه، و بقی فریدا وحیدا، لیس معه أحد إلّا ابنه علیّ زین العابدین علیه السّلام و ابنا آخر فی الرّضاع اسمه عبد اللّه، فتقدّم الحسین علیه السّلام إلی باب الخیمة، فقال: ناولونی ذلک الطّفل حتّی أودّعه. فناولوه الصّبیّ، فجعل یقبّله، و هو یقول: یا بنیّ! ویل لهؤلاء القوم إذا کان خصمهم محمّد صلّی اللّه علیه و اله، فإذا بسهم قد أقبل حتّی وقع فی لبّة الصّبیّ، قتله، فنزل الإمام علیه السّلام روحی له الفداء عن فرسه، و حفر للصّبیّ بجفن سیفه، و رمّله بدمه، و دفنه.
و فی بعض الکتب المعتبرة عن حمید بن مسلم قال: کنت فی عسکر ابن زیاد (لعنه اللّه)، فنظرت إلی الطّفل الّذی قتل علی ید الحسین علیه السّلام، و إذا قد خرجت من الخیمة امرأة قد کسفت الشّمس بمحیّاها، و هی تعثر فی أذیالها تقع تارة و تقوم أخری، و هی تنادی:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 313
وا ولداه! وا قتیلاه! وا مهجة قلباه! فبکت لسجعها بنو أمیّة حتّی أتت إلی الطّفل الذّبیح، و سقطت علیه تندبه طویلا، فخرجت خلفها بنات کاللّؤلؤ المنثور، و الحسین کان حینئذ یعظ القوم، فردّ من خیفه إلی تلک الامرأة، و جعل یستر عنها، و یغطّها، و یتلطّف بها حتّی ردّها إلی الخیمة، فقلت لمن حولی: من هذه؟ فقالوا: أمّ کلثوم، و البنات: فاطمة الصّغری، و سکینة، و رقیّة، و زینب. فلم أملک نفسی من کثرة البکاء، و خرجت، فارّا علی وجهی.
و فی مقتل یروی عن الشّعبیّ هو: أنّ الحسین علیه السّلام لمّا مضی بالطّفل نحو النّساء، و هو مخضّب بدمائه، و الحسین علیه السّلام یبکی، فلمّا سمعت النّساء بکاءه، خرجن إلیه، فوجدن الطّفل علی صدره، و هو میّت، فلمّا رأینه علی تلک الحال، تصارخن، و أعلنّ بالبکاء علیه، فأخذت أمّ کلثوم الطّفل، و ضمّته إلی صدرها، و جعلت نحره عند نحرها و أسبلت علیه عبرتها، ثمّ نادت: وا محمّداه! وا علیّاه! ماذا لقینا بعدکما من الأعداء، وا لهفاه علی طفل خضب بدمائه! وا أسفاه علی رضیع، فطم بسهام الأعداء! وا حسرتاه علی قریحة الجفن و الأحشاء. ثمّ جعلت تقول و لعلّه مقول لسان حالها:
لهف نفسی علی صغیر أوام فطمته السّهام قبل الفطام
لهف قلبی علیه و هو صریع جرّعوه نجیعه و هو ظام
خضّبوه بدمه و هو طفل لهف قلبی علی قتیل الطّغام
اقرحوا قلب والدیه علیه و رموه بذلّة و انتقام
ویلکم بیننا و بینکم اللّه لدی الحشر عند فصل الخصام
و السّر الثّالث هو: أنّ الإمام علیه السّلام لمّا أخذ الطّفل، و قبّله، و أتی به فوق یدیه إلی المیدان، و وقف به فی مقابلة الأعداء الکفّار، فزادت بذلک أحزان الملائکة المقرّبین، و أشجان أرواح الأنبیاء و المرسلین، و الأوصیاء الصّدّیقین، لما عرفوا من عدم الرّقّة و التّرحّم فی قلوب الکفّار، و ظنّوا أنّهم یقتلون هذا الطّفل، أشار روحی له الفداء إلی تحقّق عزمه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 314
و ثبات قدمه، فیما کان قد ذکره فی قضیّة رمی الصّحیفة النّازلة من السّماء إلی السّماء، قائلا: وددت یا ربّ أن أقتل و أحیی سبعین مرّة أو سبعین ألف مرّة فی طاعتک و محبّتک.
و هذا و إن کان ممّا لا یخفی علی علّام الغیوب، مع أنّ الملائکة و الأنبیاء النّاظرین إلی أفعاله و السّامعین أقواله کانوا یصدقونه فی کلّ ما قاله، و یطیعونه فی کلّ ما أمر به غایة التّصدیق، و کمال الانقیاد و الاطاعة، إلّا أنّه، روحی له الفداء، [أراد] أن یفعل شیئا یقوم مقام تفدیة نفسه الشّریفة سبعین مرّة أو سبعین ألف مرّة فی طاعة اللّه و محبّته، فبذل هذا الطّفل الصّغیر فی طاعة اللّه تعالی، و فداه فی محبّته، فإنّ الآلام و الأوجاع و الاحتراقات الحاصلة لقلبه الشّریف، روحی له الفداء، بسبب شهادة هذا الطّفل علی النّهج المذکور ما کانت تنقص عن آلام و احتراقات سبعین قتلة، بل عن الإمام علیه السّلام سبعین ألف قتلة.
فانظروا إلیه روحی له الفداء أیّها المحبّون الموالون، کیف دلّ المحبّین الوالهین علی طریق أوضح، و نجد أبیض فی باب المحبّة، و کیف أری العاشقین الصّادقین إدارة کئوس العشق و اللّوعة و التّروی منها مرّة بعدة مرّة، بالاستغراق فی بحر کافور الخشوع و الخضوع و العبودیّة و الاستکانة و الذّلّة للمحبوب، و رفع الید بالکلّیّة فی ابتغاء رضاه عن شراشر وجوده و وجود ما یتعلّق به. ثمّ انظروا إلی حالته الأخری، روحی له الفداء، حیث قد ملأ یدیه و نثرها، أی رمی بها نحو السّماء، ما أحسن هذه المحبّة! و أتمّ تلک اللّوعة! و أکمل محوضة ذلک الفناء فی اللّه! و ما ألطف دقایق الأسرار فی هذا المضمار! فإنّ أعظم ما ینثر فی تلک الضّیافة الرّحمانیّة، و أشرف ما یبذل فی الدّعوة الحقّانیّة، هو أمثال تلک الدّماء الطّاهرات المبارکات. و من التّأمّل فی هذه الأسرار المذکورة یعلم أیضا سرّ عدم نزول قطرة من هذا الدّماء من السّماء إلی الأرض، و کیف لا، فإنّ قطرة واحدة منها بمنزلة ألف ألف شاهد فی صدق الدّعوی، فمثل هذه الهدیّة الحسینیّة المنبعثة عن فرط المحبّة و محوضة الفناء فی اللّه المبعوثة إلی مأدبة الحضرة الرّحمانیّة الإلهیّة، لا یکون إلّا من ذخائر کنوز العرش و الکرسیّ، فلو خصّص اللّه تعالی أحدا من حملة عرشه، و سکّان کرسیّه، بذروة من شموس هذه الدّماء، أو بمقدار ما یکتحل به، لکان مکرّما بنعمة لیس فوقها نعمة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 315
و لکان ریّانا من الکأس المترع من کئوس محبّة اللّه تعالی.
و من هذا السّرّ یستنبط سرّ أنّه لو نزلت قطرة من هذا الدّماء إلی الأرض لأنخسفت الأرض بأهلها، و من ملاحظة الأسرار المذکورة بعد ملاحظة أنّ اسم هذا الطّفل کما کان علیّا کذا کان عبد اللّه تسترشد إلی سرّ تکنیة النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله الحسین روحی له الفداء بأبی عبد اللّه.
و أمّا ما قد یقال من أنّ الطّفل الشّهید کان اثنین، أحدهما علیّ الأصغر الّذی مرّت قضیّة شهادته، و الثّانی عبد اللّه و هو الّذی قتل بعد أن سقط سیّد الشّهداء من جواده ممّا لا أری له مستندا، علی أنّه لو کان کذلک لکان أشار إلیه صاحب العصر روحی له الفداء فی القائمیّات، فلیس ما یفیده الزّیارة القائمیّة إلّا انحصار الطّفل الشّهید فی الواحد، و قد یستند فی ذلک إلی ما نقل عن کتاب أخبار الدّول و آثار الأوّل، و هو أنّه قد بقی سیّد الشّهداء روحی له الفداء زمانا کلّما انتهی إلیه رجل منهم انصرف عنه، و لم یتولّ قتله، فحمل صبیّا صغیرا من أولاده اسمه عبد اللّه، و قبّله، فأخذه رجل من بنی أسد، فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السّلام دمه فی یده، و ألقاه نحو السّماء، و قال: یا ربّ إن تکن حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعله لنا خیرا، و انتقم من الظّالمین.
هذا و لا یخفی علیک أنّ ما فی هذه الرّوایة لا یوافق العقل، لأنّ سیّد الشّهداء روحی له الفداء لم ینتقل فی مکانه و مصرعه فی تلک الحالة إلی الخیام، فکیف یحمل الصّبیّ علی نهج العادة، اللّهمّ إلّا أن یقال إنّ هذا الصّبیّ کان فی العمر ابن ثلاث سنین، أو ما یقرب منها، و قد مشی هو بنفسه من الخیام إلی المصرع و هذا أیضا کما تری ممّا یأباه ظاهر الرّوایة. و بالجملة فإنّ ما تضمّنته هذه الرّوایة فی غایة البعد، و مثل ذلک، أی فی کونه فی غایة البعد ما نقل فی بعض الکتب من أنّ شهادة عبد اللّه- أی علیّ الأصغر- کانت قبل شهادة علیّ الأکبر، و ذلک مثل ما عن المنتخب من أنّه: روی أنّه: لمّا قتل العبّاس [...] «1»
__________________________________________________
(1)- [انظر: 4/ 293].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 316
و هذه الرّوایة کما تری غیر مستقیمة من وجوه کما لا یخفی علی من أخذ مجامع ما ذکر فی شهادة علیّ الأکبر. و بالجملة، فما فی هذه الرّوایة ینافی ما فی الزّیارة القائمیّة، فتأمّل، فلنرجع إلی ما کنّا فی صدر بیانه.
فنقول: (البیان الثّانی) فی الإشارة إلی سرّ تعجیل الإمام علیه السّلام فی دفن هذا الطّفل الرّضیع، فها هنا سرّان: ظاهریّ و باطنیّ، أمّا الأوّل: فلأنّه لو بقی فی وجه الأرض من غیر دفن کسائر الشّهداء لکان الأعداء الکفّار یقطعون رأسه الشّریف، و یرفعونه علی الرّمح، و لکان ذلک سببا لغایة الصّغارة و الحقارة فی الإسلام، و لجریان هذه البدعة و الضّلالة، فی دولة بنی أمیّة (لعنهم اللّه) بالنّسبة إلی أطفال الشّیعة، علی أنّ المقام کان مقام فوریّة نزول البلاء، و انخساف الأرض بأهلها. بأبی و أمّی و نفسی مروّة سیّد الشّهداء و رحمته، و أنّه علیه السّلام ترحّم علی هذا الجسد الشّریف الصّغیر، و حفظه بالدّفن عن تفرّق أعضائه من حرارة الشّمس، و تلاشی أجزائه تحت سنابک خیول الأعداء.
و أمّا الثّانی فهو: إنّ هذا الجسد الشّریف إذا کانت دماؤه الطّاهرات فی عظم الرّتبة و شرافة الدّرجة کما مرّت إلیه الإشارة، فینبغی أن یحفظ، و یستر عن عیون الأعداء، علی أنّ فی فعله هذا شفقة و رحمة من وجه علی الحرم و النّسوان، حین مرورهنّ من مصارع الشّهداء، و کذا علی جمع من الأنبیاء (صلوات اللّه علیهم) و الملائکة و الصّدّیقین و الصّدّیقات حین نزولهم و نزولهنّ من السّماء مع سیّد الأنبیاء (صلوات اللّه علیه)، و سیّد الأوصیاء علیه السّلام و سیّدة النّساء سلام اللّه علیها لزیارة الجسد الطّاهر المطهّر و النّور الأنور، أعنی جسد سیّد الشّهداء أبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام، و هکذا سائر الأجساد الشّریفة، و الأبدان الطّیّبة. و ...
(البیان الثّالث) فی الإشارة إلی سرّ الصّلاة علیه، کما فی بعض الرّوایات المتقدّمة:
فاعلم أنّ سرّ صلاة الإمام علیه السّلام علی هذا الرّضیع روحی له الفداء، یعلم من التّأمّل فی الأسرار المذکورة، فحاصل هذا أنّ صلاة الإمام علیه السّلام فی ضیق ذلک الوقت ممّا تشیر إلی علوّ درجة هذا الطّفل الرّضیع من حیث الشّهادة، فإنّ درجة شهادته عند اللّه ربّ العزّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 317
بمنزلة درجة شهادة سادات الشّبّان و الکهول و الشّیوخ من الشّهداء، بل لا یصل إلی درجته إلّا درجة طائفة من سادات الشّهداء، فصلاة الإمام علیه السّلام کصلاة النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله علی حمزة بن عبد المطّلب یوم أحد. فی هذا المقام أیضا سرّ لطیف، دقیق.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 402، 403- 405
قالت أمّ کلثوم: «یا أخی! إنّ ولدک عبد اللّه ما ذاق الماء منذ ثلاثة أیّام، فاطلب له من القوم شربة تسقیه». فأخذه، و مضی به إلی القوم، و قال: «یا قوم! لقد قتلتم أصحابی و بنی عمّی و إخوتی و ولدی، و قد بقی هذا الطّفل، و هو ابن ستّة أشهر، یشتکی من الظّمأ، فاسقوه شربة من الماء». فبینا هو یخاطبهم إذ أتاه سهم، فوقع فی نحر الطّفل، فقتله.
قیل: إنّ السّهم رماه عقبة بن بشیر الأزدیّ (لعنه اللّه).
و یقول الحسین رضی اللّه عنه: «اللّهمّ إنّک شاهد علی هؤلاء القوم الملاعین، إنّهم قد عمدوا أن لا یبقوا من ذرّیّة رسولک صلّی اللّه علیه و اله و سلّم» و هو یبکی بکاء شدیدا و ینشد و یقول:
یا ربّ لا تترکنی وحیدا قد أظهروا الفسوق و الجحودا
و صیّرونا بینهم عبیدا یرضون فی فعالهم یزیدا
أمّا أخی فقد مضی شهیدا مجدّلا فی فدفد فریدا
و أنت بالمرصاد یا مجیدا [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 78- 79
و أخذ طفلا له من ید أخته زینب، فرماه حرملة أو عقبة بسهم، فوقع فی نحره کما سیأتی ذکره فی ترجمته [عبد اللّه بن الحسین علیهما السّلام] فتلّقی الدّم بکفّیه، و رمی به نحو السّماء، و قال: هوّن علیّ ما نزل بی أنّه بعین اللّه.
السّماوی، إبصار العین،/ 12- 13
(فائدة) قتل مع الحسین علیه السّلام فی الطّفّ سبعة نفر و قتل آباؤهم معهم فی الطّفّ: علیّ ابن الحسین و عبد اللّه بن الحسین. [...]
السّماوی، إبصار العین،/ 129- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415- 416
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 318
(فائدة) قتل فی الطّفّ تسعة نفر و أمّهاتهم فی الخیم واقفات، تنظرن إلیهم و هم: عبد اللّه الرّضیع بن الحسین، فإنّ أمّه رباب واقفة علیه، تنظر إلیه. [...]
السّماوی، إبصار العین،/ 130- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
(فائدة) قتل مع الحسین فی الطّفّ من الصّبیان الّذین لم یراهقوا الحلم خمسة نفر، و هم:
عبد اللّه بن الحسین، فإنّه رضیع عرض علی أبیه، فأخذه إلیه، فرماه حرملة الأسدیّ فی نحره و قتله. [...]
السّماوی، إبصار العین،/ 130- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 417
(فائدة) قطعت فی الطّفّ رؤوس أحبّة الحسین و أنصاره جمیعا بعد قتلهم، و حملت مع السّبایا إلّا رأسین: رأس عبد اللّه بن الحسین الرّضیع، فإنّ الرّوایات جاءت: أنّ أباه الحسین حفر له بعد قتله بجفن سیفه و دفنه، و رأس الحرّ. [...]
السّماوی، إبصار العین،/ 127- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 413
روی الدّربندیّ فی الأسرار، عن أخبار الدّول و آثار الأوّل: إنّ الحسین علیه السّلام بقی زمانا کلّما انتهی إلیه رجل منهم، انصرف عنه، و لم یتولّ قتله، فحمل صبیّا صغیرا من أولاده اسمه عبد اللّه، و قبّله، فأخذه رجل من بنی أسد، فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السّلام دمه فی یده، و ألقاه نحو السّماء، و قال: یا ربّ إن تکن حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعله لنا خیرا، و أنتقم من الظّالمین، إلی آخر.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 286
و دعا بولده الرّضیع یودّعه، فأتته زینب بابنه عبد اللّه- و أمّه الرّباب- فأجلسه فی حجره یقبّله و یقول: بعدا لهؤلاء القوم إذا کان جدّک المصطفی خصمهم. ثمّ أتی به نحو القوم یطلب له الماء، فرماه حرملة بن کاهل الأسدیّ بسهم، فذبحه، فتلقّی الحسین الدّم بکفّه، و رمی به نحو السّماء.
قال أبو جعفر الباقر علیه السّلام: فلم یسقط منه قطرة. و فیه یقول حجة آل محمّد عجّل اللّه فرجه: السّلام علی عبد اللّه الرّضیع المرمّی الصّریع المتشحّط دما، و المصعد بدمه إلی السّماء، المذبوح بالسّهم فی حجر أبیه، لعن اللّه رامیه حرملة بن کاهل الأسدیّ و ذویه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 319
ثمّ قال الحسین علیه السّلام: هوّن ما نزل بی أنّه بعین اللّه تعالی، اللّهمّ لا یکون أهون علیک من فصیل، إلهی إن کنت حبست عنّا النّصر، فاجعله لما هو خیر منه، و انتقم لنا من الظّالمین، و اجعل ما حلّ بنا فی العاجل ذخیرة لنا فی الآجل، اللّهمّ أنت الشّاهد علی قوم قتلوا أشبه النّاس برسولک محمد صلّی اللّه علیه و اله. و سمع علیه السّلام قائلا یقول: دعه یا حسین، فإنّ له مرضعا فی الجنّة. ثمّ نزل علیه السّلام عن فرسه، و حفر له بجفن سیفه، و دفنه مرمّلا بدمه، و صلّی علیه، و یقال: وضعه مع قتلی أهل بیته.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 341- 344
ثمّ تقدّم- علیه السّلام- إلی باب الخیمة، و دعا بابنه عبد اللّه الرّضیع لیودّعه، فأجلسه فی حجره، و أخذ یقبّله و یقول:
«ویل لهؤلاء القوم إذا کان جدّک المصطفی خصمهم».
و فی بعض المقاتل: «ثمّ أتی به نحو القوم یطلب له الماء، و قال: إن لم ترحمونی فارحموا هذا الطّفل».
فرماه حرملة بن کاهل الأسدیّ بسهم، فذبحه- و هو فی حجر أبیه- فتلقّی الحسین الدّم بکفّه، و رمی به نحو السّماء.
فعن أبی جعفر الباقر علیه السّلام: «أنّه لم یسقط من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض».
و یقول حجّة آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله- کما فی زیارة النّاحیة-: «السّلام علی عبد اللّه بن الحسین الطّفل الرّضیع، المرمیّ الصّریع، المتشحّط دما، المصعّد دمه فی السّماء، المذبوح بالسّهم فی حجر أبیه ...».
ثمّ قال الحسین علیه السّلام: «هوّن ما نزل بی أنّه بعین اللّه، اللّهمّ لا یکن أهون علیک من فصیل، اللّهمّ، إن کنت حبست عنّا النّصر، فاجعله لما هو خیر منه، و انتقم لنا من الظّالمین، و اجعل ما حلّ بنا فی العاجل ذخیرة لنا فی الأجل».
و سمع- علیه السّلام- قائلا یقول: دعه یا حسین، فإنّ له مرضعا فی الجنّة.
ثمّ نزل- علیه السّلام- عن فرسه، و حفر له بجفن سیفه، و صلّی علیه، و دفنه مرمّلا بدمه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 320
و یقال: وضعه مع القتلی من أهل بیته.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 435- 436
و روی سبط ابن الجوزیّ فی حوادث سنة «61» من کتاب مرآة الزّمان ص 94 من المخطوطة.
قال: و قعد الحسین رضی اللّه عنه، و أتی بصبیّ له صغیر، فأجلسه فی حجره- قیل هو عبد اللّه ابن الحسین رضی اللّه عنه- [فرماه رجل بسهم فی حلقه، فتلقّی الحسین علیه السّلام] دمه، فملأ کفّه، فجعل یبکی و یقول: اللّهمّ إنّک تری ما یصنع هؤلاء القوم بإخوتی و ولدی. فنودی من الهواء: دعه، فإنّ له مرضعا فی الجنّة.
المحمودی، العبرات، 2/ 90
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 321

و ابنه علیّ الأصغر علیهما السّلام‌

قال: فبقی الحسین فریدا وحیدا لیس معه ثان إلّا ابنه علیّ رضی اللّه عنه و هو یومئذ «1» ابن سبع سنین، و له ابن آخر یقال له علیّ فی الرّضاع، فتقدّم إلی باب الخیمة، فقال: ناولونی ذلک الطّفل حتّی أودعه! فناولوه الصّبیّ، فجعل یقبّله و هو یقول: یا بنیّ! ویل لهؤلاء القوم إذ کان غدا خصمهم جدّک محمّد (صلّی اللّه علیه «2» و سلّم).
قال: و إذا بسهم قد أقبل حتّی وقع فی لبّة الصّبیّ فقتله، فنزل الحسین رضی اللّه عنه «3» عن فرسه، و حفر له بطرف السّیف، و رماه بدمه، و صلّی علیه، و «4» دفنه، ثمّ وثب قائما، و هو یقول:
«5» [کفر القوم و قدما رغبوا عن ثواب اللّه ربّ الثّقلین
قاتلوا «6» قدما علیّا و ابنه حسن الخیر کریم الأبوین
حسدا «7» منهم و قالوا: أجمعوا نقتل الآن جمیعا للحسین «8» یا لقوم «8» من أناس رذّل
جمعوا «9» الجمع لأهل الحرمین ثمّ ساروا «10» و تواصوا کلّهم
باجتیاحی «11» لرضاء الملحدین «12»
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- زید فی د: و آله.
(3)- لیس فی د.
(4)- فی د: ثمّ.
(5)- الأبیات المحجورة من د و بر، و فی الأصل مکانها: شعرا.
(6)- فی النّسخ: قتلوا.
(7)- من کشف الغمّة، و فی د و بر: حنقا.
(8- 8) من کشف الغمّة و التّرجمة الفارسیّة ص 384 و فی د و بر: فالقوم.
(9)- فی التّرجمة: جمع، و فی د و بر: قد جمعوا، و التّصحیح من کشف الغمّة.
(10)- فی التّرجمة: صاروا.
(11)- [فی المطبوع: «باحتیاجی»].
(12)- فی د و بر: باحب أخی لرضا الملحدین. و فی التّرجمة: باحتیاجی لرضا المخلدین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 322
لم یخافوا «1» اللّه فی سفک دمی لعبید اللّه نسل الکافرین
و ابن سعد قد رمانی عنوة بجنود کوکوف «2» الهاطلین «3»
لا لشی‌ء کان منّی قبل ذا غیر فخری بضیاء الفرقدین
بعلیّ «4» الخیر من بعد النّبیّ و النّبیّ القرشیّ الوالدین
خیرة اللّه من الخلق أبی بعد جدّی فأنا ابن الخیرتین «5»
فضّة قد خلصت من ذهب فأنا الفضّة و ابن الذّهبین
من له جدّ کجدّی فی الوری أو کشیخی و أنا ابن القمرین
فاطم الزّهراء أمّی و أبی قاصم الکفر «6» ببدر و حنین
و له فی یوم أحد وقعة شفت الغلّ بغض «7» العسکرین
ثمّ بالأحزاب و الفتح معا کان فیها حتف أهل الثّقلین
فی سبیل اللّه ماذا صنعت أمّة السّوء معا بالفرقدین
عترة البرّ النّبیّ المصطفی و علی الورد یوم الجحفلین]
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 209- 212
فتقدّم إلی باب الخیمة و قال: ناولونی علیّا الطّفل «8» حتّی أودّعه. فناولوه الصّبیّ، فجعل یقبّله و یقول: ویل لهؤلاء القوم إذا کان خصمهم جدّک! «9»
__________________________________________________
(1)- فی التّرجمة: لم یخف.
(2)- [فی المطبوع: «کوکود»].
(3)- فی التّرجمة: العاطلین.
(4)- فی د: بعل.
(5)- فی بر: الخیّرین.
(6)- فی د: الکفرة.
(7)- فی د: بعض، و فی بر: بفص.
(8)- [شرح الشّافیة: «علیّا ابنی»].
(9)- [شرح الشّافیة: «جدّک محمّد المصطفی صلّی اللّه علیه و اله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 323
فبینا الصّبیّ فی حجره إذ رماه حرملة بن الکاهل الأسدیّ «1»، فذبحه فی حجره، فتلقّی الحسین دمه حتّی امتلأت کفّه، ثمّ رمی به نحو السّماء «2»، و قال: اللّهمّ إن حبست عنّا النّصر، فاجعل ذلک لما هو خیر لنا «2». ثمّ نزل الحسین عن فرسه، و حفر للصّبیّ بجفن سیفه، «3» و زمله بدمه، و صلّی علیه «3».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 32- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 86؛ مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 370- 371
فبقی الحسین وحیدا و فی حجره علیّ الأصغر، فرمی إلیه بسهم، فأصاب حلقه، فجعل الحسین علیه السّلام یأخذ الدّم من نحره، فیرمیه إلی السّماء، فما یرجع منه شی‌ء، و یقول: لا یکون أهون علیک من فصیل.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 109- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 86
و منه [کلامه علیه السّلام] قطعة نقلها صاحب کتاب الفتوح، و أنّه علیه السّلام لمّا أحاط «4» به جموع ابن زیاد «5» تقدّمهم عمر بن سعد و قصدوه «5» و قتلوا «6» من أصحابه و منعوهم الماء «7» کان له علیه السّلام ولد صغیر فجاءه سهم منهم «8»، فقتله فرمّله «9» علیه السّلام «10» و حفر له بسیفه و صلّی علیه، و دفنه، و قال هذه الأبیات:
غدر القوم و قدما رغبوا «7» عن ثواب اللّه ربّ الثّقلین
__________________________________________________
(1)- [أضاف شرح الشّافیة: «بسهم»].
(2- 2) [شرح الشّافیة: «فلم تسقط من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض»].
(3- 3) [شرح الشّافیة: «ثمّ صلّی علیه و دفنه»].
(4)- [الفصول المهمّة: «أحاطت»].
(5- 5) [لم یرد فی کشف الغمّة و الفصول المهمّة].
(6)- [زاد فی کشف الغمّة و الفصول المهمّة: «من قتلوا»].
(7- 7) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 350].
(8)- [لم یرد فی الفصول المهمّة].
(9)- [و فی نور الأبصار مکانه: «و من کلامه المنظوم رضی اللّه عنه ما نقله ابن أعثم صاحب کتاب الفتوح: و هو أنّه رضی اللّه عنه لمّا أحاطت به جموع ابن زیاد و قتلوا من قتلوا من أصحابه، و منعوهم الماء، و أصاب ولده الصّغیر سهم، فقتله فزمله ...»].
(10)- [کشف الغمّة: «فزمله الحسین علیه السّلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 324
قتلوا قدما علیّا و ابنه حسن الخیر کریم الأبوین «1»
حنقا «2» منهم و قالوا أجمعوا «3» نفتک «4» الآن جمیعا بالحسین «5» «6» یا لقوم لأناس رذّل
جمعوا الجمع لأهل الحرمین ثمّ ساروا و تواصوا کلّهم
باجتیاحی «7» للرّضا بالملحدین لم یخافوا اللّه فی سفک دمی
لعبید اللّه نسل الفاجرین و ابن سعد قد رمانی عنوة
بجنود کوکوف الهاطلین لا لشی‌ء کان منّی قبل ذا
غیر فخری بضیاء الفرقدین بعلیّ الخیر من بعد النّبیّ
و النّبیّ القرشیّ الوالدین «6» خیرة اللّه من الخلق أبی
ثمّ أمّی فأنا ابن الخیرتین فضّة قد خلصت «8» من ذهب
فأنا الفضّة و ابن الذّهبین من له جدّ کجدّی فی الوری
أو کشیخی «9» فأنا ابن القمرین فاطم الزّهراء أمّی و أبی
قاصم الکفر ببدر و حنین «10» و له فی یوم أحد وقعة
شفت الغلّ بفضّ العسکرین ثمّ بالأحزاب و الفتح معا
کان فیها حتف أهل القبلتین «11»
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: «الطّرفین»].
(2)- [فی کشف الغمّة و الفصول المهمّة و نور الأبصار: «حسدا»].
(3)- [فی الفصول المهمّة و نور الأبصار: «أقبلوا»].
(4)- [فی کشف الغمّة: «نقبل»، و فی الفصول المهمّة و نور الأبصار: «نقتل»].
(5)- [فی الفصول المهمّة و نور الأبصار: «للحسین»].
(6- 6) [لم یرد فی الفصول المهمّة و نور الأبصار].
(7)- [کشف الغمّة: «لاجتیاحی»].
(8)- [فی کشف الغمّة و الفصول المهمّة و نور الأبصار: «صفیت»].
(9)- [نور الأبصار: «و کشیخی»].
(10)- [إلی هنا حکاه فی نور الأبصار].
(11)- [فی الفصول المهمّة: «الوثنین» و إلی هنا حکاه عنه فیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 325
فی سبیل اللّه ماذا صنعت أمّة السّوء معا بالعترتین «1»
عترة البرّ النّبیّ المصطفی و علیّ الورد بین الجحفلین
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 73- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 26- 27؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 179؛ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار «2»،/ 278
فتقدّم صلوات اللّه علیه إلی باب الخیمة، فقال: ناولونی علیّا ابنی الطّفل حتّی أودّعه.
فناولوه الصّبیّ «3»، فجعل یقبّله و هو یقول: ویل لهؤلاء القوم إذا کان جدّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله خصمهم. «4» و الصّبیّ فی حجره، إذ رماه «4» حرملة بن کاهل الأسدیّ لعنه اللّه بسهم، فذبحه فی حجر الحسین، فتلقّی الحسین دمه حتّی امتلأت کفّه، ثمّ رمی به إلی السّماء «5» فما رجع منه شی‌ء «5»، ثمّ قال: لا یکون أهون علیک من فصیل، اللّهمّ إن کنت حبست عنّا النّصر فاجعل ذلک لما هو خیر لنا «6».
محمّد بن أبی طالب، تسیلة المجالس، 2/ 314- مثله المجلسی، البحار، 45/ 46- 47؛ البحرانی، العوالم، 17/ 289؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 84- 85
«7»
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: «فی العترتین»].
(2)- [حکاه فی نور الأبصار عن الفصول المهمّة].
(3)- [أضاف فی البحار و العوالم: «و قال المفید: دعا ابنه عبد اللّه»].
(4- 4) [مثیر الأحزان: «فرماه»].
(5- 5) [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: « (و قال السّیّد): ثمّ قال: هوّن علیّ ما نزل بی أنّه بعین اللّه.
قال الباقر علیه السّلام: فلم یسقط من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض»].
(6)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «عندک، ثمّ ألقاه بین القتلی، و قال فی الاحتجاج: فنزل عن فرسه، و حفر للصّبیّ بجفن سیفه، و رمّله بدمه، فدفنه»].
(7)- علی اصغر که هنوز شش ماه مدت افزون نداشت، تشنه و گرسنه می‌نالید؛ چه مادرش از شدت عطش شیر در پستان نداشت. امام علیه السّلام فرمود: «فرزند من علی را به من سپارید تا با او وداع گویم.»
و قماط (1) آن طفل را بگرفت و او را ببوسید و گفت:
ویل لهؤلاء القوم إذا کان جدّک محمّد خصمهم.
یعنی: «وای بر این قوم، آن روز که جد تو محمد مصطفی با ایشان خصومت آغازد.» و آن طفل را بیاورد و در برابر صف برافراشت.
گویا همی‌گفت: «ای بار خدای! در گنجینه من جز این گوهر بجای نمانده، او را نیز همی‌خواهم در راه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 326
__________________________________________________
- تو فدا کنم.»
آن‌گاه با کوفیان خطاب کرد که: «ای شیعیان آل ابو سفیان! اگر مرا گناهکار دانسته‌اید، بدین کودک گناهی نتوانید بست. او را آب دهید که از شدت عطش شیر در پستان مادرش بخوشیده (2).»
هیچ‌کس او را پاسخ نگفت، حرملة بن کاهل اسدی تیری به سوی او گشاد داد و آن تیر بر حلقوم علی اصغر آمد و درگذشت و خون روان گشت. امام علیه السّلام کف به زیر آن خون می‌داشت و چون سرشار می‌شد، به سوی آسمان برمی‌افشاند.
حضرت باقر علیه السّلام می‌فرماید: «از آن خون قطره‌ای به سوی زمین بازنیامد.» حسین علیه السّلام فرمود:
هون علیّ ما نزل بی أنّه بعین اللّه.
یعنی: «آسان است بر من چند که هدف سهام این دواهی باشم، چه خداوند این جمله را نگران است.»
ثمّ قال: لا یکون أهون علیک من فصیل. اللّهمّ! إن کنت حبست عنّا النّصر، فاجعل ذلک لما هو خیر لنا.
عرض کرد: «ای پروردگار! قتل طفل من، در نزد تو سهل‌تر از کشتن بچه ناقه صالح نیست. اگر امروز بازداشته‌ای از ما فتح و نصرت را، ما را پاداشی از آن بهتر عنایت فرما.»
این‌وقت، به روایت ابن جوزی که از علمای اهل سنت و جماعت است، هاتفی ندا درداد:
دعه یا حسین! فإنّ له مرضعة فی الجنّة.
یعنی: «ای حسین! دست از این کودک بازدار که در بهشت از برای او مرضعی (3) مقرر است که او را شیر دهد.»
پس حسین به روایت صاحب عوالم، بدن علی اصغر را با خون او براندود.
در شرح شافیه مسطور است که: «از اسب فرود آمد و بر او نماز گذاشت و بابن غلاف تیغ، حفره‌ای در زمین کرد و او را مدفون ساخت.»
(1). قماط (بکسر قاف): پارچه‌ای که شیرخواره را در آن پیچند.
(2). خوشیدن (بر وزن پوشیدن): خشکیدن.
(3). مرضع: زن شیرده (چون از صفات مختصه زنان است، محتاج به تاء تأنیث نمی‌باشد؛ مانند حائض و حامل).
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهداء علیه السّلام، 2/ 363- 365
مشهور در کتب مقاتل و تواریخ آن است: طفل خردسالی از اولاد حضرت سید الشهدا علیه السّلام در روز عاشورا با اصابت تیر بر گلوی نازنین او شربت شهادت نوشیده و مظلومیت سید الشهدا علیه السّلام و جنایات ضد انسانی بنی امیّه را به تمامی اهل عالم تا ابد آشکار ساخته است.
با نظر سطحی، آن طفل را که عبد اللّه رضیع است و وجود او و تیر خوردنش از مسلمات است، عبارت از علی اصغر می‌دانند و یکی می‌شمارند.
چون در زیارت ناحیه مقدسه فقط از عبد اللّه رضیع اسم برده شده است و به نام علی اصغر، طفلی در زیارت ناحیه نیست، از این‌جا تصور اتحاد و یکی بودن پیش آمده و درست دقت نشده و شاید به اذهان نیامده است که چند نفر طفل نابالغ و صغیر در روز عاشورا در میدان کربلا هدف تیرهای اوباش و دژخیمان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 327
__________________________________________________
- و جان‌نثاران یزید پلید گشته است.
در صورتی که بیشتر از ده نفر از بنی هاشم از شهدای کربلا هستند که اسامی مبارکه آن‌ها در زیارت ناحیه مقدسه نیامده است معلوم می‌شود که در زیارت ناحیه، نظر به تعداد اسامی تمامی شهدا نبوده و شاید به اسامی اشخاصی که جلالت‌شان بیشتر است، اشاره فرموده‌اند.
و از فرمایش امام سجاد علیه السّلام که فرموده است: «ذبحت أطفالنا». معلوم می‌شود، اطفالی در کربلا ذبح شده‌اند و منحصر به یک نفر نیست.
پس از دقت معلوم می‌شود که احوالات آن اطفال، خصوص دو طفل صغیر امام علیه السّلام را که عبارت از عبد اللّه رضیع و علی اصغر است، به‌هم خلط کرده و حالات مخصوص یکی را درباره دیگری نقل کرده و به هم مشتبه شده است.
عبد اللّه از لقبش «رضیع» معلوم است که شیرخوار بوده و از تصریح شیخ مفید رحمه اللّه و شیخ طبرسی رحمه اللّه در ارشاد و اعلام الوری روشن است که امام علیه السّلام در جلو خیمه‌ها نشسته و آن طفل را از بانوان حرم خواسته و سیّد رحمه اللّه در لهوف فرموده است: «زینب کبری علیها السّلام آن را آورده و به امام علیه السّلام داده است که وداع کند.» و مادر آن طفل رضیع رباب بنت امری القیس و نامش عبد اللّه است که شش ماهه و شیرخوار بوده است و او را در جلو چشم بانوان حرم امامت در حالی‌که مادرش در جلو خیمه ایستاده بود (1)، از گلویش حرمله با تیر زده است. آن موقع، احوال بانوان عصمت و مخدرات حرم امام علیه السّلام چه‌قدر دگرگون شده و در چه حال شده‌اند، خدا می‌داند.
ابو الفرج اصفهانی گوید (چنانچه مسندا نقل کرده): «امام حسین علیه السّلام غلامی را خواست و او را در بغل خود نشانید و عقبه بن بشیر تیری انداخت و او را ذبح کرد.»
از این تعبیر ابو الفرج و همچنین از تعبیرات بزرگان مانند شیخ مفید رحمه اللّه که فرموده است: «و أجلسه فی حجره» (ص 254، ارشاد) ظاهر است که آن طفل را امام علیه السّلام در حجر خود نشانیده و دور از اعتبار عادی است که نوزاد در بغل انسان بنشیند. چنانچه نقل خواهد شد، لابد باید برحسب عادی سن طفل قدری بزرگ‌تر باشد تا امام علیه السّلام او را در حجر مبارک خود بنشاند.
شیخ مفید رحمه اللّه فرموده است: «امام علیه السّلام جنازه عبد اللّه را آورد و نزد جنازه‌های شهدای اهل بیتش گذاشت و گفت: «ثمّ حمله حتّی وضعه مع قتلی أهل بیته» (ص 254- ارشاد).»
و عبد اللّه رضیع که تیر به گلویش- در جلو چشم مخدرات خاندان عصمت و مادرش رباب- نشسته و او را ذبح کرده، امام علیه السّلام او را به خواهرش زینب کبری داده و سپس دو کف مبارک خود را از خون طفل پر کرده و به‌طرف آسمان انداخته است. چنانچه در لهوف است و یا به قول دیگر، به زمین ریخته است؛ چنانچه در ارشاد شیخ مفید رحمه اللّه و تاریخ طبری است.
و سید رحمه اللّه در لهوف فرموده است: امام علیه السّلام مصارع جوانان و احبه خود را دید و ندا فرمود: «آیا معینی است که به ما کمک کند؟»
و فرموده است: «فارتفعت أصوات النساء بالعویل، فتقدّم إلی باب الخیمة و قال لزینب علیها السّلام ناولینی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 328
__________________________________________________
- ولدی الصّغیر حتّی أودّعه، فأخذه و أومأ إلیه لیقبّله، فرماه حرملة بن کاهل بسهم فوقع فی نحره فذبحه، فقال لزینب: خذیه، ثمّ تلقّی الدّم بکفّیه، فلمّا امتلأتا رمی بالدّم نحو السّماء ثمّ قال: هوّن علیّ ما نزل بی أنّه بعین اللّه تعالی، قال الباقر علیه السّلام: فلم یسقط من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض.» لهوف ص 66 ط صیدا.
امام علیه السّلام که هردو کف مبارک را پر از خون طفل فرموده، بعد از آن‌که او را به خواهرش داده و او طفل را از امام علیه السّلام گرفته، پس از آن هردو کف را پر از خون کرده و به آسمان انداخته است. چنانچه اعتبار و عادت هم آن را می‌رساند، اگر طفل در حالی که در بالای دستهای امام علیه السّلام بوده، هردو کف را نمی‌تواند پر از خون نماید و طفل را هم نگه دارد؛ مگر یک کف را پر نماید و پر کردن هردو کف شاهد آن است که بعد از دادن طفل به خواهرش زینب کبری علیها السّلام این کار را عملی فرموده است. چنانچه صریح عبارت سیّد رحمه اللّه در لهوف است و نقل شد.
و در عبارت شیخ مفید رحمه اللّه در ارشاد و سیّد رحمه اللّه در لهوف ذکری از عطش طفل (عبد اللّه رضیع) در میان نیست. فقط این است که امام علیه السّلام جلوی خیمه‌ها آمد و طفل صغیر را خواست؛ برای این‌که وداع فرماید و او را می‌بوسید، در آن هنگام، هدف تیر حرمله قرار گرفت.
سبط ابن الجوزی در تذکرة الخواص گوید: فالتفت الحسین، فإذا بطفل له یبکی عطشا، فأخذه علی یده و قال: یا قوم إن لم ترحمونی فارحموا هذا الطّفل، فرماه رجل منهم بسهم فذبحه، فجعل الحسین یبکی و یقول:
اللّهمّ احکم بیننا و بین قوم دعونا لینصرونا فقتلونا. فنودی من الهوی «دعه یا حسین فانّ له مرضعا فی الجنّة» (2).
این طفلی که سبط ابن الجوزی اسم او را ذکر نکرده و قضیه تیر خوردن او را بیان نموده است، از جهت عطش گریه می‌کرده و امام علیه السّلام او را بالای دست مبارک گرفته، و خطاب به آن قوم ستمکار و درنده‌های بیابان کرده و فرموده است: «هرگاه به من رحم نمی‌کنید، به این طفل رحم کنید!»، و او را با تیر زده‌اند.
این حالات که طفل را در مقابل آن قوم نگه داشته است، با جریان (عبد اللّه رضیع) مغایرت دارد؛ بلکه این طفل علی اصغر است که از عطش گریه کرده و امام علیه السّلام او را آورده و برای او آب خواسته و فرموده است: «اگر به من رحم نمی‌کنید، به این طفل رحم کنید!»، و او را نیز هدف تیر جفا قرار داده‌اند. از این‌جا ظاهر می‌شود که حالات این دو طفل را به‌هم خلط کرده‌اند و ندایی که از آسمان آمده است: «دعه یا حسین، فانّ له مرضعا فی الجنّة»، این خطاب درباره عبد اللّه رضیع است که امام علیه السّلام به مجرد شنیدن آن ندا، طفل را به خواهرش زینب کبری داده است. چون قضایا به هم مشتبه شده، سبط ابن الجوزی آن را درباره علی اصغر ذکر کرده است.
علی اصغر شیرخوار نبوده است. بعضی گفته‌اند که چهار سال داشته و از نماز خواندن امام علیه السّلام به وی، چنانچه نقلش می‌آید، ظاهر می‌شود که شش سال داشته است (3). بعضی بیشتر از آن نیز گفته‌اند (4).
معنی آن ندای آسمانی این است که: «یا حسین! طفل شیرخوار را رها کن!»
و لذا امام علیه السّلام فورا طفل را به خواهرش زینب کبری علیها السّلام داده و فرموده است: «یا اختاه خذیه». چون به مقتضای بشریت در آن موقع در جلو چشم بانوان عصمت و مادرش رباب که آن طفل شیرخوار تیر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 329
__________________________________________________
- خورده و خدا می‌داند در آن حال، اوضاع و احوال آن مخدرات عصمت با مشاهده آن منظره دلخراش طفل چه‌طور شده است؟ محبت اولاد خواسته به قلب مبارک امام علیه السّلام راه بیابد، و لذا فوری خطاب رسیده است: «ای حبیب من! محبت اولاد با تیر خوردن او مبادا به قلب تو که پر از محبت خداست، راه یابد! بلکه او را رها کن و محبت او را از قلبت خارج کن؛ زیرا برای او در بهشت دایه و شیردهنده است. تو مشغول محبت من باش که در راه دین من از همه‌چیز، حتی از اولاد خود هم گذشتی.»
و لذا امام علیه السّلام فوری به خواهرش فرمود که طفل را بگیرد و او را به آن بانوی عصمت داده است.
معنی آن ندا، آن نیست که بعضی گویند: «طفل را بگذار زمین تا راحت جان بدهد؛ او را در بهشت شیر دهنده است.» چنانکه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله درباره فرزندش ابراهیم علیه السّلام فرموده است: «إنّ له مرضعا فی الجنّة.»، رجوع شود به اصابة به ترجمه ابراهیم بن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و تهذیب الأسماء نووی ج 1، ص 102.
و محمد بن طلحه شافعی در مطالب السؤول گوید: «کان له علیه السّلام ولد صغیر، فجاءه سهم فقتله فرمله علیه السّلام بدمه و حفر له بسیفه و صلّی علیه و دفنه، و قال هذه الأبیات: غدر القوم و قد ما رغبوا ... إلی آخر.»
باز گوید: «أمّا علی الأصغر جاءه سهم و هو طفل فقتله، و قد تقدّم ذکره عند ذکر الأبیات لمّا قتل (5).»
خوارزمی ابو مؤید موفق بن احمد مکی اخطب خوارزم متوفّی (568) ه. ق در کتاب مقتل الحسین علیه السّلام گوید: «فتقدّم إلی باب الخیمة و قال: ناولونی علیّا الطّفل حتّی أودّعه، فناولوه الصّبیّ، فجعل یقبّله و یقول:
ویل لهؤلاء القوم إذا کان خصمهم جدّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فبینا الصّبیّ فی حجره، إذ رماه حرملة بن کاهل الأسدی لعنه اللّه بسهم فذبحه فی حجره فتلقّی الحسین علیه السّلام دمه حتی امتلأت کفّه، ثمّ رمی به نحو السّماء و قال: اللّهمّ إن‌حبست عنّا النّصر، فاجعل ذلک لما هو خیر لنا. ثمّ نزل الحسین علیه السّلام عن فرسه و حفر للصّبیّ بجفن سیفه و رمّله بدمه ثمّ صلّی علیه و دفنه، ثمّ وثب قائما و رکب فرسه و وقف قبالة القوم مصلتا سیفه بیده آیسا من نفسه عازما علی الموت و هو یقول: أنا ابن علیّ الخیر من آل هاشم ... إلی آخر (6).
پس از دقت در عبارات خوارزمی، ظاهر می‌شود که قضیه عبد اللّه رضیع را با علی اصغر ممزوج و خلط کرده و چون یکی دانسته، با هم نقل کرده است؛ زیرا بنا به تصریح اکابر مانند شیخ مفید رحمه اللّه و دیگران، امام علیه السّلام در موقع وداع عبد اللّه رضیع در جلوی خیمه‌ها به زمین نشسته و آن طفل را خواسته است تا وداع فرماید؛ ولی خوارزمی با این‌که به این مطلب اشاره کرده، بعد گفته است: «امام علیه السّلام بعد از تیر خوردن طفل از اسب پیاده شد و محلی را با شمشیر در زمین کند و طفل را با خونش آغشته کرد.»
و خوارزمی (چنانچه در نسخه خطّی است) (7) و محمّد بن طلحه شافعی تصریح نمودند که او را دفن فرمود و هردو تصریح کرده‌اند که به آن طفل نماز خواند.
معلوم می‌شود که قضایای این دو طفل را به هم خلط کرده‌اند؛ امام علیه السّلام در موقع وداع عبد اللّه رضیع به زمین نشسته و در موقع تیر خوردن علی اصغر سوار اسب در مقابل لشگر بوده و برای او آب خواسته و بعد از اسب پایین آمده و بر او نماز خوانده؛ خوب است عین عبارات شیخ اعظم مفید رحمه اللّه را در این‌جا بیاورم.
در ارشاد فرموده است: «ثمّ جلس الحسین علیه السّلام أمام الفسطاط، فأتی بابنه عبد اللّه بن الحسین علیه السّلام و هو طفل فأجلسه فی حجره، فرماه رجل من بنی أسد بسهم فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السّلام دمه فی کفّه، فلمّا امتلأ کفّه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 330
__________________________________________________
- صبّه فی الأرض ثمّ قال: یا ربّ إن یکن حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعل ذلک لما هو خیر منه، و انتقم لنا من هؤلاء القوم الظّالمین، ثمّ حمله حتّی وضعه مع قتلی أهل بیته (8).»
جلوس امام علیه السّلام در جلوی خیام طاهرات برای وداع طفل و تیر خوردن طفل در جلو چشم بانوان و مخدرات حرم امام علیه السّلام غیر از آن طفل است که از شدت عطش گریه می‌کرده و امام علیه السّلام مقابل لشگر آورده و فرموده است: اگر به من رحم نمی‌کنید، به این طفل رحم کنید!»
اوّلی، عبد اللّه رضیع و دومی علی‌اصغر است.
و از نماز خواندن امام علیه السّلام بر آن طفلی که تیر خورده و امام علیه السّلام از اسب پیاده شده و با شمشیر زمین را شکافته و بر او نماز خوانده و دفن فرموده است، ظاهر می‌شود که علی اصغر چنانچه گفته شده است، شش سال داشته و ظاهر نماز خواندن امام علیه السّلام چون می‌خواسته است طفل را دفن کند، در وجوب است و به کمتر از طفل شش ساله نماز واجب نیست و استحباب نماز و طفلی که شش سال نداشته باشد، معلوم نیست؛ گرچه بعضی‌ها فتوی به استحباب داده‌اند؛ ولی تحقیق آن است که مورد اشکال بوده است و استحباب شرعی ثابت نیست؛ مگر به رجای مطلوبیت خوانده شود و بعضی احتمالات درباره نماز خواندن به علی اصغر که به بعضی از اذهان می‌رسد، مشکوک است، و اصل، عدم آنهاست.
و سید محقق معاصر قدس سرّه به موضوع اتحاد و یکی بودن و یا متعدد بودن این دو طفل در کتاب مقتل الحسین علیه السّلام متعرّض نشده و مانند دیگران حالات آنها را به‌هم خلط فرموده است و می‌گوید: «و دعا بولده الرّضیع یودّعه، فأتته زینب بابنه عبد اللّه (9) و أمّه الرّباب، فأجلسه فی حجره یقبّله (10) و یقول: بعدا لهؤلاء القوم إذا کان جدّک المصطفی خصمهم (11)، ثمّ أتی به نحو القوم یطلب له الماء، فرماه حرملة بن کاهل الأسدیّ بسهم فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السّلام الدّم بکفّه و رمی به نحو السّماء.»
قال أبو جعفر الباقر علیه السّلام: «فلم یسقط منه قطرة (12)، و فیه یقول حجّة آل محمّد عجّل اللّه فرجه: السّلام علی عبد اللّه الرّضیع، المرمی الصّریع، المتشحّط دما، و المصعّد بدمه إلی السّماء، المذبوح بالسّهم فی حجر أبیه، لعن اللّه رامیه حرملة بن کاهل الأسدیّ و ذویه (زیارة الناحیة)».
بعد، اشعاری نقل کرده است و می‌گوید: «ثمّ قال الحسین علیه السّلام: هوّن ما نزل بی، انّه بعین اللّه تعالی، اللّهمّ لا یکون أهون علیک من فصیل، إلهی إن کنت حبست عنّا النّصر، فاجعله لما هو خیر منه، و انتقم لنا من الظّالمین، و اجعل ما حلّ بنا فی العاجل ذخیرة لنا فی الآجل، اللّهمّ أنت الشّاهد علی قوم قتلوا أشبه النّاس برسولک محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و سمع علیه السّلام قائلا یقول: دعه یا حسین، فانّ له مرضعا فی الجنّة (13)، ثمّ نزل علیه السّلام عن فرسه، و حفر له بجفن سیفه، و دفنه مرملا بدمه، و صلّی علیه (14) و یقال وضعه مع قتلی أهل بیته (15).»
قضایای عبد اللّه رضیع را با علی اصغر با هم و ممزوج به‌هم نقل فرموده است. نماز خواندن به طفل که ظهورش اقلا در شش سالگی است، با طفل رضیع چه‌طور می‌سازد؟ و این‌که گفته شده است که رضیع را با قتلای اهل بیت گذاشت، این نقل در کتب معتبری مانند ارشاد شیخ مفید رحمه اللّه و مثیر الاحزان ابن نما رحمه اللّه و اعلام الوری طبرسی رحمه اللّه است که صریحا با نماز خواندن به طفل و دفن کردن او منافات دارد و ظاهر است که نقل قضایای متناقض در حق یک نفر، باهم سازش ندارد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 331
__________________________________________________
- و سید معاصر رحمه اللّه میان تیر خوردن طفلی در جلوی خیمه‌ها و آوردن او را به میدان، مقابل لشگر ضلالت و آب خواستن برای وی نیز جمع کرده است؛ در صورتی که صریح عبارت شیخ مفید رحمه اللّه و طبرسی رحمه اللّه و دیگران آن است که امام علیه السّلام به جلوی خیام طاهرات آمد و نشست به زمین و طفل رضیع را خواست تا وداع کند. در آن حال که امام علیه السّلام نشسته بود، او را هدف تیر جفا قرار دادند (ثمّ جلس الحسین علیه السّلام أمام الفسطاط) ارشاد، ص 354، و اعلام الوری، ص 243، ط طهران، مطبعه حیدری.
و آن جملات را سید معاصر رحمه اللّه نقل کرده و ظاهر است تیر خوردن در موقعی که در جلوی خیام بوده، اتفاق افتاده است و این واقعه با آوردن به میدان در مقابل لشگر نمی‌سازد.
پس، آنچه برای این‌جانب اطمینان حاصل می‌شود، آن است که علی اصغر غیر از عبد اللّه رضیع است و حالاتشان باهم مغایرت دارد؛ چون بعد از مدتها، قضایای واقعه کربلا از اشخاصی که اطلاع از جریان واقعه داده‌اند، جمع‌آوری شده، و لذا قضایا با هم اشتباه شده است. چنانچه می‌بینیم از امثال حمید بن مسلم که از اتباع لشگر عمر سعد بوده و وقایع روز عاشورا را ثبت کرده است، قضایای کربلا را نقل می‌کنند.
برای امام علیه السّلام در روز عاشورا طفلی نیز از مادر متولد شده است و توهم می‌شود که او نیز همان علی اصغر و عبد اللّه رضیع است؛ در صورتی که طفلی در ساعت ظهر عاشورا از مادر متولد شود، چه مناسبت دارد که با آن دو طفل یکی بوده باشد؟
ابن واضح یعقوبی رحمه اللّه که در سال 292 ق وفات یافته، در تاریخش که از قدیم‌ترین کتب تاریخ است، به تولد آن طفل در روز عاشورا تصریح کرده و صاحب الحدائق الوردیة که از علما زیدیّه می‌باشد، گفته است که مادر آن طفل امّ اسحاق بنت طلحه بن عبید اللّه تیمیة است که مادر فاطمة بنت الحسین علیه السّلام است که عیال حسن مثنّی رضوان اللّه علیه بوده است.
عین عبارت یعقوبی رحمه اللّه این است که در حالات امام علیه السّلام گوید: «ثمّ تقدّموا رجلا رجلا، حتّی بقی وحده ما معه أحد من أهله و لا ولده و لا أقاربه، فإنّه لواقف علی فرسه إذ أتی بمولود قد ولد له فی تلک السّاعة، فأذّن فی أذنه و جعل یحنّکه، إذ أتاه سهم، فوقع فی حلق الصّبیّ فذبحه، فنزع الحسین علیه السّلام السّهم من حلقه، و جعل یلطّخه بدمه، و یقول: و اللّه لأنت أکرم علی اللّه من النّاقة، و لمحمّد أکرم علی اللّه من صالح. ثمّ أتی فوضعه مع ولده و بنی أخیه ... (16)».
از این عبارت که نقل شد، معلوم است که امام علیه السّلام سوار اسب بوده است، و آن طفل تازه مولود را آورده‌اند، و امام علیه السّلام به گوش وی اذان گفته است، و در آن موقع با تیر زده‌اند و کلماتی که امام علیه السّلام بعد از تیر خوردن آن تازه مولود تکلم فرموده است، شباهت به آن کلمات که در موقع تیر خوردن عبد اللّه رضیع و علی اصغر فرموده است، ندارد؛ ولی صاحب الحدائق الوردیة قضیه آن تازه مولود را ذکر کرده و در آخر کلامش با قضیه عبد اللّه رضیع خلط کرده و روایت امام باقر علیه السّلام را که در حق عبد اللّه رضیع فرموده، درباره آن تازه مولود آورده و آن را نیز عبد اللّه رضیع نامیده است.
و سیّد جلیل آقا سیّد عبد المجید حائری رحمه اللّه در ذخیرة الدّارین در ضمن بیان اسامی و حالات اشخاصی که در زیارت ناحیه مقدّسه از بنی هاشم نامی از آنها ذکر نشده است، گوید: «از آنها عبد اللّه رضیع است که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 332
__________________________________________________
- روز عاشورا وقت نماز ظهر متولد شد.»
بنابر آن‌چه صاحب الحدائق الوردیة روایت کرده است:
قال: «ولد للحسین علیه السّلام فی الحرب و أمّه أمّ اسحاق بنت طلحة بن عبید اللّه التیمیّة زوجة الحسین علیه السّلام، فأتی به و هو قاعد، فأخذه فی حجره و لباه بریقه و سمّاه عبد اللّه، فبینما هو کذلک إذ رماه عبد اللّه بن عقبة الغنویّ و قیل هانئ بن ثبیت الحضرمیّ بسهم فنحره، فأخذ الحسین علیه السّلام دمه فجمعه، و رمی به نحو السّماء، فما وقع منه قطرة إلی الأرض، قال فضیل: و حدّثنی أبو الورد، انّه قال: سمعت أبا جعفر علیه السّلام یقول: لو وقعت منه إلی الأرض قطرة لنزل العذاب. إنتهی کلام صاحب الحدائق (17)».
مورد اعتماد درباره این تازه مولود در روز عاشورا آن است که ابن واضح یعقوبی رحمه اللّه نقل کرده است؛ زیرا از قدیمترین کتب تاریخ و نزدیکترین اشخاص است که آن را به قلم آورده و بعد از واقعه عاشورا به دویست و چند سال تقریبا نگاشته است؛ و اما صاحب الحدائق الوردیة قضایا و حالات اطفال را باز مقداری به‌هم خلط کرده است؛ و اللّه العالم.
و سیّد اجل، شاعر اهل بیت علیه السّلام آقا سید حیدر حلّی رحمه اللّه به این تازه مولود در اشعارش اشاره فرموده است؛ آن‌جا که گوید:
له اللّه مفطورا من الصّبر قلبه و لو کان من صمّ الصّفا لتفطّرا
و منعطف أهوی لتقبیل طفله فقبّل منه قبله السّهم منحرا
لقد ولدا فی ساعة هو و الرّدی و من قبله فی نحره السّهم کبّرا (18)
و از آن‌چه گفته شد که از تأمل و دقت ظاهر می‌شود، علی اصغر غیر از عبد اللّه رضیع است. معلوم می‌شود آنان که گفته‌اند: «از اولاد سید الشهدا علیه السّلام علی اکبر شهید در کربلا است و این‌که سن او را در مقتلها هیجده نوشته‌اند، به اشتباه رفته‌اند. عبارت «ثمان و عشرین» تحریف و تصحیف «به ثمان عشر» شده است.
و امام سجاد علیه السّلام را علی اوسط خوانده‌اند و علی اصغر را امام علیه السّلام از شدت تشنگی به میدان آورده و برای او آب خواسته و او همان است که فرموده است: «به این طفل رحم کنید!»
چنان‌چه سبط ابن الجوزی تصریح کرده است و نقلش گذشت و مشهور میان شیعه است، قول آنها صحیح می‌باشد.
چنان‌چه محب طبری در ذخائر العقبی، ص 151، ط مصر، و دیاربکری در تاریخ الخمیس، ج 2، ص 300 که سه نفر از اولاد سید الشهدا علیه السّلام به نام علی ذکر کرده و عبد اللّه را غیر از علی اصغر نوشته‌اند و محقق طوسی خواجه نصیر الدین قدس سرّه در کتاب نقد المحصل می‌فرماید: «امام زین العابدین علیه السّلام در کربلا مریض بود و بیست و سه سال داشت و برای امام حسین علیه السّلام فرزند دیگری بود به نام علی که سنش هفت سال بود و در همان روز (روز عاشورا) شهید شد- رجوع شود به نقد المحصل، ص 179، ط مصر- معلوم است فرزندی که برای امام علیه السّلام بوده و هفت سال داشته، عبارت از علی اصغر و غیر از علی اکبر است که بزرگ‌تر بوده است؛ بلکه از حضرت سجّاد علیه السّلام نیز بزرگ‌تر بوده است.
و حمله کردن صاحب قاموس الرجال به محمد بن طلحه شافعی در کتاب مطالب السؤول که ادّعا کرده-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 333
__________________________________________________
- است «امام علیه السّلام را سه فرزند به نام علی بوده است.» به ترتیبی که نگارش یافت. این ادعای وی را از غرائب شمرده، بی‌وجه بوده است و ابدا غرابتی ندارد.
و از آنچه از اول مطلب تا این‌جا نقل کردیم، معلوم شد که جمعی به نام علی اصغر تصریح کرده‌اند و انحصار به صاحب مطالب السؤول و شیخ ابن شهر آشوب رحمه اللّه ندارد؛ چنانچه صاحب قاموس الرجال خیال کرده است و در عبارت زیارت که سید ابن طاووس رحمه اللّه در اقبال نقل فرموده است، صریحا نام علی اصغر واقع شده و بهتر شاهد بر مدعاست (اقبال ص 572).
و تعجب نشود که چه‌طور شده است که این اطفال را هدف تیر قرار داده‌اند و آن‌ها را از گلویشان با تیر جفا ذبح کرده‌اند؛ زیرا روز عاشورا هرکس از اهل حرم و اطفال که از خیام بیرون می‌آمد، هدف تیرباران دشمنان و تیراندازان آن‌ها قرار می‌گرفت؛ حتی از بانوان و مخدّرات حرم نیز اگر از خیمه‌ها بیرون می‌آمدند و جلوی خیام درنگ می‌کردند، به آن‌ها تیر اصابت می‌نمود و فوری به درون خیمه‌ها بر می‌گشتند. رجوع شود به جنّة المأوی، ص 217 ط 1- تبریز.
و ناگفته نماند که در تاریخ طبری در نقل قضیه عبد اللّه رضیع و تیر خوردن او، عبارتی واقع شده است که بعضی از اشخاص بی‌اطلاع آن را دست‌آویز کرده‌اند و خیال می‌کنند که قضیه آن طفل شهید مظلوم واقعیت ندارد؛ چون طبری با لفظ «زعم» آن را بیان کرده است و گوید: «قال: و لمّا قعد الحسین علیه السّلام أتی بصبیّ له فأجلسه فی حجره، زعموا انّه عبد اللّه بن الحسین ... إلی آخر».
و بعد از چند سطر گوید: «و زعموا أنّ العبّاس بن علیّ قال لاخوته ... إلی آخر (19)».
و لفظ «زعم» در موردی که مطلب برخلاف واقع باشد، استعمال می‌شود. چنان‌چه در قرآن مجید در هرجا که لفظ «زعم» استعمال شده، در معنی خلاف واقع استعمال شده است. ولی باید دانست که لفظ «زعم» در عبارت طبری به معنی (قال) است و کلام طبری که گوید: «زعموا، یعنی قالوا».
فیومی در مصباح المنیر گوید: «زعم زعما من باب قتل، و فی الزّعم ثلاث لغات ... و یطلق بمعنی القول، و منه: زعمت الحنفیّة و زعم سیبویه، أی قال».
و ابن منظور در لسان العرب گوید: «زعم زعما و زعما و زعما، أی قال ...».
چنان‌چه در بعض روایات وارده از اهل بیت علیهم السّلام در زبان روات و اعاظم محدثین لفظ «زعم» استعمال شده و بلکه نسبت آن را به امام علیه السّلام داده‌اند. البته آن بزرگان نسبت خلاف واقع را هرگز به امام علیه السّلام نمی‌دهند. پس منظورشان غیر از معنی مشهور است که لفظ «زعم» در آن استعمال می‌شود و بهتر است در این‌جا برای توضیح مطلب و اتمام فائده آن‌چه در بعضی از مجموعه‌های فقهی و اصولی که هنوز خطی است و چاپ نشده نگارش داده‌ام، بیاورم و عین آن را که به عربی به قلم آورده‌ام، نقل نمایم:
«و اعلم أنّ ما یوجد فی بعض الرّوایات من أقوال الرّوات من نسبة الزّعم إلی المعصوم علیه السّلام لیس المراد منه معناه المتداول فی الألسن و هو استعماله فی خلاف الواقع، و یطلق فی إنکار المقول علی ما هو الغالب فی استعمال ذلک اللّفظ فی المعنی المذکور، فإنّه کثیرا ما یوجد ذلک فی روایات الأعاظم و لسانهم من أصحاب الأئمّة علیهم السّلام الّذین لهم التقدّم فی العلوم و المعارف الدینیة و مقامهم أجلّ و أسنی من أن ینسبوا إلی الإمام علیه السّلام التّکلّم علی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 334
__________________________________________________
- خلاف الواقع، بل مرادهم من ذلک استعمال لفظ (زعم) بمعنی (قال) أو ما أشبه ذلک».
(1). ذخیرة الدّارین، ص 141، ط نجف.
(2). تذکرة الخواص، ص 144.
(3). محقق طوسی خواجه نصیر الدین قدس سرّه در نقد المحصل فرموده است: «فرزند دیگر امام حسین علیه السّلام که هفت سال داشته، به نام علی در روز عاشورا شهید شده است (ص 179، ط مصر).»
(4). عبد اللّه الرضیع، تألیف کاظم الحلفی، ص 17، ط نجف (1376 ق).
(5). مطالب السؤول، ص 73.
(6). مقتل خوارزمی، ج 2، ص 32، ط نجف.
(7). عبارت «و دفنه» در نسخه چاپی از مقتل الحسین علیه السّلام خوارزمی وجود ندارد. رجوع شود به جلد 2، ص 32، ط نجف؛ ولی در نسخه خطّی که در سال (986 ه. ق) کتابت شده، موجود است.
(8). ارشاد، ص 254، ط تبریز.
(9). سمّاه ابن شهر آشوب فی المناقب ج 2 ص 222 علیّ الأصغر. و ذکر السّیّد ابن طاووس فی الاقبال زیارة للحسین علیه السّلام یوم عاشوراء و فیها: صلّی اللّه علیک و علیهم و علی ولدک علیّ الأصغر الّذی فجعت به.
(10). اللهوف، ص 65، شیخ مفید رحمه اللّه نیز فرموده که طفل در همان موقع که در حجر امام علیه السّلام بوده، تیر خورده است.
پس، بعد از آن سیّد معاصر می‌فرماید: «ثمّ أتی به نحو القوم ... إلی آخر» چه‌طور می‌سازد.
(11). البحار، ج 10، ص 203، و مقتل الخوارزمی، ج 2، ص 32.
(12). فی المناقب، ابن شهر آشوب، ج 2، ص 222، لم یرجع منه شی‌ء، و ذکر ابن نما فی مثیر الأحزان، ص 36، و السّیّد فی اللّهوف، ص 66، روایة الباقر علیه السّلام، و ذکر ابن کثیر فی البدایة، ج 8، ص 186، و القرمانی فی أخبار الدول، ص 108، و مقتل الخوارزمی، ج 2، ص 32: رمی به نحو السّماء، قال ابن کثیر: و الذی رماه بالسّهم رجل من بنی أسد یقال له: ابن موقد النار.
طبری نیز در تاریخ کبیر، روایت امام باقر علیه السّلام را به این عبارت نقل کرده است: «قال أبو مخنف، قال عقبة بن بشیر الأسدیّ، قال لی أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین علیه السّلام: انّ لنا فیکم یا بنی أسد دما، قال قلت: فما ذنبی أنا فی ذلک رحمک اللّه یا أبا جعفر و ما ذلک؟ قال: أتی الحسین بصبیّ له فهو فی حجره، إذ رماه أحدکم یا بنی أسد بسهم فذبحه، فتلقّی الحسین دمه، فلمّا ملأ کفّیه صبّه فی الأرض، ثمّ قال ... إلی آخر، ج 4، ص 342، ط قاهرة، مطبعه استقامة، سنة: (1358 ق).»
(13). تذکرة الخواص، ص 144، و القمقام لفرهاد میرزا، ص 385.
(14). مقتل الخوارزمی، ج 2، ص 32، و الاحتجاج للطبرسیّ رحمه اللّه، ج 2، ص 25، ط نجف.
(15). الارشاد و مثیر الأحزان.
(16). تاریخ یعقوبی رحمه اللّه، ج 2، ص 218، ط نجف.
(17). ذخیرة الدّارین، ج 1، ص 161، ط نجف.
(18). دیوان سیّد حیدر حلّی قدّس سرّه، ج 1، ص 80، ط نجف، سال (1369 ق).
(19). تاریخ طبری، ج 4، ج 342، ط قاهره، مطبعه استقامة، سال (1358 ق).
قاضی طباطبایی، تحقیقی درباره اوّل اربعین حضرت سیّد الشهداء علیه السّلام،/ 660- 679
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 335

خطبة أخری للحسین علیه السّلام یحتجّ فیها علی الأعداء

قال: ثمّ استوی الحسین علی فرسه، و تقدّم حتّی واجه القوم، و قال: یا أهل الکوفة! قبحا لکم و ترحا، و بؤسا لکم و تعسا، استصرختمونا و الهین، فأتیناکم موجبین «1»، فشحذتم علینا سیفا کان فی أیماننا، و جئتم «2» علینا نارا نحن أضرمناها علی عدوّکم و عدوّنا، فأصبحتم و قد آثرتم «3» العداوة علی الصّلح، من غیر ذنب کان منّا إلیکم، و قد أسرعتم إلینا بالعناد، و ترکتم بیعتنا رغبة فی الفساد، ثمّ نقضتموها سفها و ضلّة لطواغیت الأمّة و بقیّة الأحزاب، و نبذة الکتاب، ثمّ أنتم هؤلاء تتخاذلون عنّا، و تقتلونا، ألا لعنة اللّه علی الظّالمین! «4»
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 212- 213
ثمّ برز علیه السّلام، فقال: یا أهل الکوفة، قبحا لکم و ترحا، و بؤسا لکم و تعسا «5»، حین استصرختمونا و لهین، فأتیناکم موجفین؛ فشحذتم علینا سیفا «6» کان فی أیماننا، و حششتم لأعدائکم «7» من غیر عدل أفشوه فیکم، و لا ذنب کان منّا إلیکم، فهلّا لکم الویلات إذ کرهتمونا ترکتمونا و السّیف مشیم، و الجأش طامن «8»، و الرّأی لمّا یستحصد؛ لکنّکم أسرعتم إلی بیعتنا، کسرع الدّبا، و تهافتّم إلیها کتهافت الفراش «9»، ثمّ نقضتموها سفها و ضلّة، و فتکا لطواغیت الأمّة، و بقیّة الأحزاب، و نبذة الکتاب، ثمّ أنتم تتخاذلون عنّا، و تقتلوننا، ألا لعنة اللّه علی الظّالمین.
__________________________________________________
(1)- فی د: مرحین، و فی بر: موحنین.
(2)- فی د و بر: جبتم.
(3)- من بر، و فی الأصل: أترثم، و فی د: اترتم.
(4)- [و تقدّم إنّ کثیرا من المصادر تذکر هذه الخطبة فی أحداث صبیحة یوم عاشوراء قبل بدء القتال].
(5)- التّرح: الحزن و الهمّ و الفقر، و التّعس: الهلاک و الشّرّ و الانحطاط.
(6)- قوله علیه السّلام موجفین: أی مسرعین، و شحذ السّیف: أحدّه.
(7)- حشش الحرب: هیجها.
(8)- الجأش: القلب و الصّدر، و الطمن: السّکون.
(9)- الدّبا، بفتح الدّال: الجراد و النّمل، و الفراش جمع الفراشة: طائر صغیر، یتهافت علی السّراج، فیحترق.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 336
قال: ثمّ أنشأ: (کفر القوم و قدما رغبوا)، الأبیات.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 110- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 409
فلمّا رأی علیه السّلام وحدته، ورزء أسرته، و فقد نصرته تقدّم علی فرسه للقوم حتّی واجههم، و قال لهم: یا أهل الکوفة «1»! قبحا لکم و تعسا، حین استصرختمونا و الهین «2»، فآتیناکم موجفین «3»، فشحذتم علینا سیفا کان فی أیماننا، و حششتم علینا نارا نحن أضرمناها علی أعدائکم و أعدائنا، فأصبحتم إلبا علی أولیاءکم، و یدا علی أعدائکم «4»، من غیر عدل أفشوه فیکم، و لا ذنب کان منّا إلیکم، فلکم الویلات هلا «5» إذ کرهتموها ترکتمونا «5» و السّیف ماشیم، و الجأش ماطاش، و الرّأی لمّا یستحصد «6»، و لکنّکم أسرعتم إلی بیعتنا إسراع الدّبّا «7»، و تهافتّم إلیها کتهافت الفراش، ثمّ «8» نقضتموها سفها، و ضلّة، و فتکا «9» لطواغیت الأمّة، و بغیة «10» الأحزاب، و نبذة الکتاب، ثمّ أنتم هؤلاء تتخاذلون عنّا، و تقتلونا «8»، ألا لعنة اللّه علی الظّالمین.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 72- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 18- 19؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 175- 176
و قال هشام بن محمّد: لمّا رآهم الحسین مصرّین علی قتله أخذ المصحف، و نشره، و جعله علی رأسه، و نادی: بینی و بینکم کتاب اللّه، و جدّی محمّد رسول اللّه، یا قوم! بم
__________________________________________________
(1)- [فی الفصول المهمّة مکانه: «ثمّ قال: یا أهل الکوفة ...»].
(2)- [لم یرد فی الفصول المهمّة].
(3)- [الفصول المهمّة: «مرجفین»].
(4)- [فی کشف الغمّة و الفصول المهمّة: «لأعدائکم»].
(5- 5) [فی کشف الغمّة: «إذ کرهتمونا» و فی الفصول المهمّة: «إذ کرهتمونا ترکتمونا»].
(6)- [فی کشف الغمّة: «لم یستحصد» و فی الفصول المهمّة: «یستحصد»].
(7)- [فی کشف الغمّة: «الدّنیا» و فی الفصول المهمّة: «الذّباب»].
(8- 8) [الفصول المهمّة: «نقضتمونا سفها و ظلما»].
(9)- [کشف الغمّة: «و طاعة»].
(10)- [کشف الغمّة: «و بقیّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 337
تستحلّون دمی «1»؟ ألست ابن بنت نبیّکم؟ ألم یبلغکم قول جدّی فیّ و فی أخی: هذان سیّدا شباب أهل الجنّة؟ إن لم تصدّقونی، فاسألوا جابرا، و زید بن أرقم، و أبا سعید الخدریّ، ألیس جعفر الطّیّار عمّی؟ فناداه شمر: السّاعة ترد الهاویة. فقال الحسین: اللّه أکبر! أخبرنی جدّی رسول اللّه، فقال: رأیت کأنّ کلبا ولغ فی دماء أهل بیتی، و ما أخالک إلّا إیّاه. فقال شمر: أنا أعبد اللّه علی حرف إن کنت أدری ما تقول «2».
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 143- 144
(روی): أنّ الحسین لمّا رأی وحدته، و فقد عترته و أنصاره، تقدّم علی فرسه نحو القوم حتّی واجههم، و قال: أیّها النّاس! انسبونی، و انظروا «3» من أنا، ثمّ راجعوا «4» أنفسکم و عاتبوها، فانظروا هل یحلّ لکم سفک دمی، و انتهاک حرمی «5»؟ ألست أنا «6» ابن «7» نبیّکم محمّد؟ أما کان موصیا فیکم لی و لأخی؟ أما أنا سیّد شباب أهل الجنّة؟ أما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی، و انتهاک حرمتی؟ فقالوا: ما نعرف شیئا ممّا «6» تقول. فقال: إنّ فیکم من لو سألتموه عنّی، لأخبرکم أنّه سمع ذلک من جدّی رسول اللّه فیّ و فی أخی الحسن، سلوا زید بن ثابت «8»، و البراء بن عازب «9»، و أنس بن مالک، فإنّهم یخبرونکم أنّهم سمعوا «10» من جدّی رسول اللّه فیّ و فی أخی، فإن کنتم تشکّون أنّی لست ابن بنت نبیّکم، فو اللّه ما تعمّدت الکذب، و قد عرفت أنّ اللّه تعالی یمقت علی الکذب أهله، و یعذّب من استعمله،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 350].
(2)- [حکاه فی تذکرة الخواصّ قبل استشهاد عبد اللّه بن الحسین علیه السّلام].
(3)- [الأسرار: «و انظرونی»].
(4)- [الأسرار: «ارجعوا»].
(5)- [الأسرار: «حرمتی»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [الأسرار: «ابن بنت»].
(8)- [الصّحیح: زید بن أرقم، فإنّ ابن ثابت کان قد هلک قبل ذلک الیوم بسنین].
(9)- [الأسرار: «غارب»].
(10)- [الأسرار: «سمعوا ذلک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 338
فو اللّه ما بین المشرق و المغرب ابن بنت نبیّ غیری، ثمّ أنا ابن إمامکم خاصّة دون غیری، خبّرونی هل تطلبونی بقتل قتلته منکم؟ أو بقصاص من جراحة؟ أو بمال استملکته منکم؟ «1» أم علی «1» سنّة غیّرتها؟ أم علی شریعة فرض بذاتها «2»؟
قال: فسکتوا، و لم یقبلوا هذا القول منه «3»، و إنّه علیه السّلام کان عالما بما یؤول أمره إلیه، عارفا بما هو قادم علیه، عرف ذلک من أبیه، و جدّه علیهما السّلام، و اطّلع علی حقیقة ما خصّه اللّه به من بین الأنام، و إنّما کان ذلک القول و تکراره علیهم، لإقامة الحجّة علیهم، و تنبیها لمن یقول لا أعلم، و اشتبه علیّ الأمر، فلم أهتد لوجه الصّواب. ففی هذه الاحتمالات بإنذاره، فتبّا لآرائهم الفاسدة، و عقولهم الجامدة، و لقد أعماهم القضا إذ علیهم نزل، و حتم علیهم العذاب ربّ لم یزل، فما منهم إلّا من حاد عن الصّواب و عدل، فما أنصف و لا عدل، بل مالت نفوسهم إلی حبّ الدّنیا الدّنیّة، فخیّبهم الأمل.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 188- 189- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 409
قال: ثمّ توجّه «4» نحو القوم، و قال: یا ویلکم! علی «5» ما تقاتلونی؟ علی حقّ ترکته؟ أم علی سنّة غیّرتها؟ أم علی شریعة بدّلتها؟ فقالوا: بل نقاتلک بغضا منّا «6» لأبیک، و ما فعل بأشیاخنا یوم بدر و حنین «7». فلمّا سمع کلامهم بکی.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 84- 85- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 340- 341؛ مثله القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 306
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: «أعلی»].
(2)- [الأسرار: «بدّلتها»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «زلف»].
(5)- [فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه مکانه: «ثمّ قال الحسین: یا قوم علی ...»].
(6)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(7)- [إلی هنا حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 339
ثمّ دنا من القوم و قال: یا ویلکم! أتقتلونی علی سنّة بدّلتها؟ أم علی شریعة غیّرتها؟
أم علی جرم فعلته؟ أم علی حقّ ترکته؟
فقالوا له: إنّا نقتلک بغضا لأبیک. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 80
__________________________________________________
(1)- آن حضرت در برابر صف آمد و به اعلی صوت ندا درداد:
و قال: یا ویلکم! علی م تقاتلونی؟! علی حقّ ترکته؟ أم علی سنّة غیّرتها؟ أم علی شریعة بدّلتها؟
فرمود: «وای بر شما! از چه روی با من قتال می‌دهید و بر قتل من اقدام می‌کنید؟ آیا از اقتصاد (1) به دیگر سوی رفته‌ام و به ترک حقی گفته‌ام؟ آیا سنّتی را در دین دیگرگون کرده‌ام؟ یا شریعتی را واژگون آورده‌ام؟»
در پاسخ آواز برداشتند:
و قالوا: بل نقاتلک بغضا منّا لأبیک و ما فعل بأشیاخنا یوم بدر و حنین.
گفتند: «پدر تو، علی بن ابی طالب در بدر و حنین، پدران ما را علفه شمشیر ساخت (2)، خشم و بغض او از خاطر ما سترده (3) نشده [است]، لا جرم در طلب آن ثار با تو کارزار می‌کنیم.»
حسین علیه السّلام چون این کلمات بشنید، سخت بگریست و این شعر تذکره فرمود:
یا ربّ لا تترکنّی وحیدا فقد تری الکفّار و الجحودا (4)
قد صیّرونا بینهم عبیدا یرضون فی فعالهم یزیدا (5)
أمّا أخی فقد مضی شهیدا معفّرا بدمه وحیدا
فی وسط قاع مفردا بعیدا و أنت بالمرصاد لن تحیدا (6)
(1). اقتصاد: دادگری، میانه‌روی.
(2). یعنی چنان‌که برزیگر با داس خود علف را درو می‌کند، پدر تو با شمشیرش پدران ما را درو می‌کرد.
(3). سترده: زدوده، از بین رفته.
(4). پروردگارا! مرا تنها وامگذار. تو که این کافران و انکار آنها را می‌بینی.
(5). ما را بردگانی بین خود قرار داده [اند] و کارهای خود را برای خرسندی یزید انجام می‌دهند.
(6). برادرم شهید شد و تنها و آغشته به خون، میان بیابان هموار و دور افتاد؛ لکن تو همیشه بر سر راه گنهکاران هستی.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 376- 377
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 340

غلام مذعور من آل الحسین علیه السّلام یقطّع بالسّیف!

قال هشام: حدّثنی أبو الهذیل- رجل من السّکون- عن هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، قال: رأیته جالسا فی مجلس الحضرمیّین فی زمان خالد بن عبد اللّه و هو شیخ کبیر؛ قال: فسمعته و هو یقول: کنت ممّن شهد قتل الحسین، قال: فو اللّه إنّی لواقف عاشر عشرة لیس منّا رجل إلّا علی فرس، و قد جالت الخلیل و تصعصعت، إذ خرج غلام من آل الحسین و هو ممسک بعود من تلک الأبنیة، علیه إزار و قمیص، و هو مذعور، یتلفّت «1» یمینا و شمالا، فکأنّی أنظر إلی درّتین فی أذنیه تذبذبان کلّما التفت، إذ أقبل رجل یرکض، حتّی إذا دنا منه مال عن فرسه، ثمّ اقتصد الغلام، فقطّعه بالسّیف.
قال هشام: قال السّکونیّ: هانئ بن ثبیت هو صاحب الغلام، فلمّا عتب علیه کنی عن نفسه. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 449- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 329
قال المدائنیّ، فحدّثنی مخلد بن حمزة بن بیض و حباب بن موسی، عن حمزة بن بیض، قال: حدّثنی هانئ بن ثبیت القایضیّ زمن خالد، قال. قال: کنت ممّن شهد الحسین فإنّی لواقف علی خیول إذ خرج غلام من آل الحسین مذعورا، یلتفت یمینا و شمالا، فأقبل
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «یلتفت»].
(2)- ابو الهذیل سکونی گوید: به روزگار خالد بن عبد اللّه، هانی بن ثبیت حضرمی را دیدم که در انجمن حضرمیان نشسته بود. پیری فرتوت بود. شنیدمش که می‌گفت: «از جمله کسانی بودم که هنگام کشته شدن حسین حضور داشتند.»
می‌گفت: «به خدا من ایستاده بودم و یکی از ده نفر بودم که همگی بر اسب بودیم. سواران جولان می دادند و پس می‌رفتند. در این‌وقت، پسری از خاندان حسین از خیمه‌ها برون شد و چوبی به دست داشت؛ تنبان و پیراهن داشت، وحشت‌زده بود و از راست و چپ می‌نگریست. گویی دو مروارید را بر دو گوش وی؛ می‌بینم که وقتی به یک‌سو می‌نگریست؛ در حرکت بود. ناگهان یکی به تاخت آمد و چون نزدیک وی شد، از اسب فرود آمد و پسر را بنشانید و او را با شمشیر درید.»
سکونی گوید: قاتل پسر، همان هانی بن ثبیت بود که چون ملامتش کرده بودند، از خویشتن به کنایه سخن می‌کرد. پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3056
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 341
رجل منّا یرکض حتّی دنا منه، فمال عن فرسه، فضربه، فقتله. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 79
(قال): و خرج غلام من تلک الأبنیة فی أذنیه قرطان، و هو مذعور، فجعل یلتفت یمینا و شمالا و قرطاه یتذبذبان، فحمل هانئ بن بعیث، فقتله.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 31- 32- عنه: ابن امیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 370
و خرج غلام من خباء من تلک الأخبیة، فأخذ بعود من عیدانه و هو ینظر کأنّه مذعور، فحمل علیه رجل قیل: إنّه هانئ بن ثبیت الحضرمیّ فقتله. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294
[و قال هانئ بن ثبیت الحضرمیّ: إنّی لواقف «3» یوم مقتل الحسین عاشر عشرة لیس منّا رجل إلّا علی فرس، إذ خرج «3» غلام من آل الحسین «4» و هو ممسک بعود من تلک الأبنیة، و «4» علیه إزار و قمیص «5»، و هو مذعور یلتفت یمینا و شمالا، «6» فکأنّی أنظر إلی درّتین فی أذنبه، تذبذبان کلّما التفت، إذ أقبل «6» رجل یرکض فرسه «7» حتّی إذا دنا من الغلام «8» مال
__________________________________________________
(1)- مدائنی به سندش از حمزة بن بیض روایت کرده [است] که هانئ بن ثبیت قایضی در زمان خالد نقل کرد که: «من از کسانی بودم که در واقعه کربلا حضور داشتم و نزد سواران لشکر ایستاده بودم که کودکی از خاندان حسین علیه السّلام از خیمه بیرون آمد و هراسان به سوی راست و چپ می‌نگریست. ناگاه مردی از لشکریان عمر سعد را دیدم که اسب خود را رکاب زد و به آن کودک رسید و از روی اسب خم شد و آن کودک را به قتل رسانید.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 120
(2)- نوجوانی (یا کودکی) با وحشت از خیمه خارج شد. مردی بر او حمله کرد. گفته شده [است]، آن مرد، هانی بن ثبیت حضرمی بود. او را کشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 187
(3- 3) [المقرّم: «عاشر عشرة لمّا صرع الحسین، إذ نظرت إلی»].
(4- 4) [لم یرد فی المقرّم].
(5)- [زاد فی المقرّم: «و فی أذنیه درّتان و بیده عمود من تلک الأبنیة»].
(6- 6) [المقرّم: «فأقبل»].
(7)- [لم یرد فی المقرّم].
(8)- [المقرّم: «منه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 342
عن فرسه «1»، ثمّ أخذ الغلام، فقطعه بالسّیف: قال هشام السّکونیّ: هانئ بن ثبیت هو الّذی قتل الغلام، خاف أن یعاب ذلک «1» علیه، فکنی عن نفسه «2»] «3».
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 186- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 353
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] ثمّ إنّ شمر- لعنه اللّه و أخزاه- استنهض جماعة من الشّجعان؛ و جاء بهم حتّی أحاط بفسطاط الحسین؛ و لم یبق أحد یحول بینه و بینه، فجاء غلام یشبه القمر، یشتدّ [و] فی أذنیه درّتان؛ فخرجت زینب بنت علیّ تردّه، فامتنع علیها؛ و جاء إلی أبیه الحسین، فضربه رجل منهم بالسّیف، فاتّقاها بیده، و صاح:
یا أبتاه. فقال الحسین: یا بنیّ احتسبها عند اللّه؛ أجرک علی اللّه حتّی تلحق بآبائک الصّالحین.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 288- 289
قال: و خرج غلام من تلک الأبنیة و فی أذنیه درّتان، و هو «4» مذعور، فجعل یلتفت یمینا و شمالا «5»، فحمل علیه هانئ بن ثبیت «6»، فقتله، فصارت «7» شهربانو تنظر إلیه و لا تتکلّم کالمدهوشة «8». «9»
__________________________________________________
(1- 1) [المقرّم: «و علاه بالسّیف فقتله، فلمّا عیب»].
(2)- [أضاف فی المقرّم: «و ذلک الغلام هو محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب، و کانت أمّه تنظر إلیه و هی مدهوشة»].
(3)- سقط من المصریّة.
(4)- [و فی أعیان الشیعه و اللّواعج مکانه: «و خرج غلام من خباء أخبیة الحسین علیه السّلام، و هو محمّد بن أبی سعید بن عقیل و فی أذنیه درّتان، فأخذ بعود من عیدانه و هو ...»].
(5)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان:
«و قرطان یتذبذبان»].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «بعیث»، و أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «الحضرمیّ، فضربه بالسّیف»].
(7)- [أضاف فی أعیان الشّیعه و اللّواعج: «أمّه»].
(8)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «و لم یبق إلّا واحد النّاس واحدا یکابد من أعدائه ما یکابد»].
(9)- راوی گفت: در این حال دیدم که کودکی از سرادق عصمت و جلالت بیرون آمد مانند خورشید تابان و دو گوشواره در گوش او بود و از وحشت و حیرت به جانب راست و چپ می‌نگریست.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 343
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 313- مثله المجلسی، البحار، 45/ 45- 46؛ البحرانی، العوالم، 17/ 288؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 332؛ القمی، نفس المهموم،/ 328- 329؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، لواعج الأشجان،/ 181؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 84
قالوا: و خرج غلام من أخبیة الحسین- حینما صرع- علیه أزار و قمیص و فی أذنیه درّتان، و هو ممسک بعود، و هو مذعور یلتفت یمینا و شمالا، و قرطاه یتذبذبان علی خدّیه کلّما التفت، فأقبل هانئ بن ثبیت الحضرمیّ یرکض حتّی إذا دنا من الغلام مال عن فرسه، و علاه بالسّیف، فقطّعه.
و ذلک الغلام هو محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب و کانت أمّه تنظر إلیه و هی مدهوشة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 448
__________________________________________________
- گوشواره‌های او از اضطراب و بیم می‌لرزید. ناگاه هانی بن ثبیت حرامزاده سنگین‌دل از لشکر عمر جدا شد و ضربتی بر آن طفل معصوم زد و او را شهید کرد. و شهربانو مدهوش ایستاده بود و یارای سخن گفتن و حرکت کردن نداشت. مشهور آن است که مادر علی اکبر، لیلی دختر ابی مره ثقفی بود. از روایات معتبره ظاهر می‌شود که شهربانو در آن صحرا و در آن‌وقت در حیات نبود. چنانچه در موضع دیگر بیان شده است.
مجلسی، جلاء العیون،/ 682- 683
در کتب معتبره مسطور است که بعد از شهادت علی اکبر، طفلی از سراپرده حسین علیه السّلام بیرون شد و چندان از آن واقعه هولناک در هول و هرب بود که اندام مبارکش چون سیماب ناب مترجرج بود و دو گوشواره از لآل در گوش داشت که از لرزش سر و تن او لرزان بود. بیرون از سراپرده ترسان و لرزان بایستاد و به جانب شمال و یمین نگران بود. هانی بن بعیث بر او حمله کرد و او را از پای درآورد.
همانا علمای احادیث نسب آن کودک شهید را مرقوم نداشته‌اند و آنچه من بنده فحص کرده‌ام، نام او عبد اللّه بن الحسین است. چه از احادیث و اخبار چنان مستفاد می‌شود که حسین علیه السّلام را پسری به نام عبد اللّه بود. بعضی گویند که علی اصغر را نام عبد اللّه بوده و علی اصغر لقب او است. این سخن نیز استوار نباشد؛ چه واجب می‌کند که علی اکبر و علی اوسط را نیز نام دیگر باشد.
و این‌که در بحار الانوار و بعضی از کتب مسطور است که وقتی آن کودک شهید شد، شهربانو بی‌خویشتن و مدهوشانه نگران او بود. این سخن نیز از درجه صحت ساقط است. چه شهربانو در هنگام ولادت علی بن الحسین وداع جهان گفت و در سفر کربلا ملازمت خدمت سید الشهدا را نداشت؛ العلم عند اللّه.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 356
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 344

حدیث الإمام الحسین علیه السّلام مع عمر بن سعد

قال من شهد الوقعة: «1» ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام أقبل علی عمر بن سعد، و قال له: أخیّرک فی ثلاث خصال. قال: و ما هی؟ قال: تترکنی «2» حتّی أرجع إلی المدینة إلی حرم جدّی رسول اللّه «3». قال: ما لی إلی ذلک سبیل. قال: أسقونی شربة من الماء، فقد نشفت «4» کبدی من «5» الظّمأ. فقال: و لا إلی الثّانیة سبیل «6». قال: و إن کان لا بدّ «7» من قتلی «7»، فلیبرز إلیّ رجل بعد رجل. فقال: ذلک لک «8». «9»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 451- 452- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 341؛ الدّربندی، أسرار الشّهاده،/ 409؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 304؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 310
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و وسیلة الدّارین].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «اترکنی»].
(3)- [أضاف فی الأسرار: «و فی نقل آخر: تدعونی أمضی إلی بعض الثّغور فاذبّ بسیفی عن حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم»].
(4)- [الصّحیح: «تفقّت»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «من شدّة»].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و وسیلة الدّارین: «من سبیل»].
(7- 7) [الدّمعة السّاکبة: «أن تقتلنی»].
(8)- [أضاف فی الأسرار: «و فی نقل آخر: قال له: لقد دعوت إلی الإنصاف» و أضاف فی وسیلة الدّارین:
«فأمر اللّعین أن یبرز إلیه رجل بعد رجل، و واحد بعد واحد»].
(9)- طریحی گوید: این‌وقت حسین علیه السّلام برخاست و برنشست و به پیش صف آمد و عمر بن سعد را طلب نمود و فرمود: «یا ابن سعد! از سه کار یکی اختیار کن: نخست آن‌که ما را دست بازدار تا باز مدینه شویم و در حرم جد خود رسول خدا بپائیم.»
ابن سعد گفت: «این معنی صورت نبندد.»
فرمود: «ما را آب دهید که جگرهای ما از شدت عطش تافته است.»
گفت: «این مسئلت نیز به اجابت مقرون نشود.»
فرمود: «سه دیگر آن‌که اگر از قتل من ناگزیرید، من یک تن بیش نیستم. با من به طریق مبارزت مناجزت کنید. من یک تنه آهنک میدان می‌کنم. از شما نیز مردی از پس مردی یک تنه به میدان گراید و رزم آزماید.»
ابن سعد گفت: «این روا باشد.»
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 365
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 345

الإمام علیه السّلام یحمل علی الأعداء

قال: ثمّ تقدّم الحسین حتّی وقف قبالة القوم و سیفه مصلت فی یده، و أنشأ من نفسه عازما علی الموت، و هو یقول:
أنا ابن علیّ الخیر من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و جدّی رسول اللّه أکرم من مشی و نحن سراج اللّه فی الخلق یزهر «1»
و فاطمة أمّی سلالة أحمد و عمّی یدعی ذا «2» الجناحین جعفر
و فینا کتاب اللّه أنزل صادقا و فینا الهدی و الوحی «3» و الخیر «3» یذکر
و نحن أمان الأرض للنّاس کلّهم نصول بهذا فی الأنام و نفخر
و نحن ولاة الحوض نسقی و لا تنا بکأس رسول اللّه ما لیس ینکر
و شیعتنا فی النّاس أکرم شیعة و مبغضنا یوم القیامة یخسر
قال: ثمّ إنّه دعا إلی البراز، فلم یزل یقتل کلّ من خرج «4» إلیه من عیون الرّجال، حتّی قتل منهم مقتلة عظیمة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 213- 214
حدّثنی أحمد بن عبد اللّه بن عمارة، قال: حدّثنی میسرة بن حسان، قال: حدّثنی ابن الأعرابیّ، عن المفضّل، و حدّثنی محمّد بن الحسن بن درید، قال: حدّثنا أبو حاتم، عن أبی عثمان الیقطریّ، عن المفضّل. و حدّثنا یحیی بن علیّ بن یحیی، و عمرو بن عبد اللّه، و أحمد بن عبد العزیز قالوا: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی عبد الملک بن سلیمان، عن علیّ بن أبی الحسن، عن المفضّل الضّبّیّ. و روایة ابن الأعرابیّ و الیقطریّ، عن المفضّل أتمّ و سائر من ذکرت یأتی بشی‌ء لا یأتی به الآخر.
__________________________________________________
(1)- من سمط النّجوم العوالی و نور العین، و فی النّسخ: أزهر.
(2)- من المراجع، و فی النّسخ: ذو.
(3- 3) من المراجع، و فی النّسخ: بالخیر.
(4)- فی د: برز.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 346
قال: کان إبراهیم بن عبد اللّه بن الحسن متواریا عندی. فکنت أخرج و أترکه. فقال لی: إنّک إذا خرجت ضاق صدری، فأخرج إلیّ شیئا من کتبک أتفرّج به.
فأخرجت إلیه کتبا من الشّعر فاختار منها السّبعین قصیدة الّتی صدرت بها اختیار الشّعراء ثمّ أتممت علیها باقی الکتاب.
فلمّا خرج خرجت معه، فلمّا صار بالمربد، مرّ بدار سلیمان بن علیّ، فوقف علیها و استسقی ماء، فأتی بشربة، فشرب، فأخرج صبیّان من صبیّانهم، فضمّهم إلیه، و قال:
هؤلاء و اللّه منّا، و نحن منهم، و هم أهلنا و لحمنا و منّا، و لکن آباءهم غلبونا علی أمرنا، و ابتزوا حقوقنا، و سفکوا دماءنا، و تمثّل:
مهلا بنی عمّنا ظلامتنا إنّ بنا سورة من الغلق
لمثلکم تحمل السّیوف و لا تغمز أحسابنا من الرّقق
إنّی لأنمی إذا انتمیت إلی عزّ عزیز و معشر صدق
بیض سباط کأنّ أعینهم تکحل یوم الهیاج بالعلق
فقلت: ما أجود هذه الأبیات، و أفحلها، فلمن هی؟
فقال: هی یقولها ضرار بن الخطّاب الفهریّ یوم عبر الخندق علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و تمثّل بها علیّ بن أبی طالب یوم صفّین، و الحسین یوم الطّفّ، و زید بن علیّ یوم السّبخة، و یحیی بن زید یوم الجوزجان، و نحن الیوم.
فتطّیرت له من تمثّله بأبیات لم یتمثّل بها أحد إلّا قتل. «1»
__________________________________________________
(1)- و احمد بن عبد اللّه و دیگران به اسانید خود از مفضل ضبّی نقل کرده‌اند که گفت: در ایامی که ابراهیم متواری بود، مدتی در خانه من بود و من روزها از خانه خود بیرون می‌رفتم و او را تنها می‌گذاشتم.
روزی به من گفت: «تو که بیرون می‌روی، دلم می‌گیرد (و از تنهایی حوصله‌ام تنگ می‌شود). برخی از کتابهای خود را پیش من بنه تا سرگرم باشم.»
من قسمتی از کتابهای شعرا را نزد او آوردم و او از میان آن‌ها هفتاد قصیده را انتخاب کرد که من نامش را اختیار الشعرا گذاشتم و دنباله‌اش را به پایان رساندم.
چون ابراهیم خروج کرد من نیز به همراه او حرکت کردم و چون به «مربد» رسید، بر در خانه سلیمان بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 347
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 247- 248
حدّثنی ابن عبید اللّه بن عمّار، قال: حدّثنی میسرة بن سیّار «1» أبو محمّد، قال: حدّثنی إبراهیم بن علیّ الرّافقیّ، عن المفضّل الضّبّیّ. و حدّثنا یحیی بن علیّ بن یحیی المنجّم، و أحمد بن عبد العزیز الجوهریّ، قالا: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی عبد الملک بن سلیمان، عن علیّ بن الحسن، عن المفضّل الضّبّیّ؛ و روایة ابن عمّار أتمّ من هذه الرّوایة «2».
__________________________________________________
- علی ایستاد و آبی طلبید. قدری آب برایش آوردند و نوشید. در این‌وقت چند کودک از آن خانه بیرون آمدند. ابراهیم آن‌ها را در آغوش گرفت و گفت: به خدا این‌ها از ما هستند و ما از این‌ها هستیم.
اینان خاندان ما و گوشت تن ما و از ما هستند، ولی پدرانشان بر ما ستم کردند و حقوق ما را گرفتند و خون ما را ریختند.»
آن‌گاه به اشعار زیر تمثّل جست:
مهلا بنی عمّنا ظلامتنا إنّ بنا سورة من الغلق
لمثلکم نحمل السّیوف و لا تغمز أحسابنا من الرّقق
إنّی لأنمی إذا انتمیت إلی عزّ عزیز و معشر صدق
بیض سباط کأنّ أعینهم تکحل یوم الهیاج بالعلق
ای عموزادگان ما! از ستم ما دست بردارید که ما خود دچار ناراحتی تشویش خاطر هستیم.
شمشیرها را برای همچون شمایی آورده‌ایم و ما در حسب هیچ‌گونه مورد ملامت نباشیم.
هرگاه نامی به میان آید، نسب من به مردانی شوکتمند و گروهی راستگو می‌رسد
مردان سفیدروی میانه بالای که در هنگام جنگ گویا (از شدت خشم) در چشمانشان سرمه خون کشیده شده است.
من گفتم: به راستی که اشعار نیکو و زنده‌ای است. گوینده‌اش کیست؟ پاسخ داد: «این‌ها اشعاری است که ضرار بن خطّاب فهری در آن هنگامی که (در جنگ خندق) از خندق گذشت تا به جنگ رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله بیاید، آن‌ها را گفت و علی بن أبی طالب نیز در جنگ صفّین به آن‌ها تمثّل جست. و هم‌چنین حسین علیه السّلام در روز عاشورا و زید بن علی در روز سبخه (1) (روزی که کشته شد) و یحیی بن زید در روز جوزجان (2) به آن تمثل جستند و امروز نیز ما به آن‌ها تمثل جوییم.»
من که این سخنان را شنیدم، تمثّل او را به اشعار مزبور که هرکه به آن‌ها تمثل جسته، به قتل رسیده است، به فال بد گرفتم.
(1). موضعی در بصره است.
(2). نام جایی است که یحیی بن زید در آن‌جا به قتل رسید.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 344- 345
(1)- ف، می: «میسرة بن حسان».
(2)- می: «أتمّ الرّوایات».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 348
و نسخت هذا الخبر أیضا من بعض الکتب عن أبی حاتم السّجستانیّ، عن أبی عثمان الیقطریّ «1»، عن أبیه، عن المفضّل، و هو أتمّ الرّوایات، و أکثر اللّفظ له قال:
قال المفضّل: خرجت مع إبراهیم بن عبد اللّه بن حسن بن حسن، فلمّا صار بالمربد، وقف علی رأس سلیمان بن علیّ، فأخرج إلیه صبیان من ولده، فضمّهم «2» إلیه و قال: هؤلاء و اللّه منّا و نحن منهم، إلّا أنّ آباءهم فعلوا بنا و صنعوا. و ذکر کلاما یعتدّ علیهم فیه بالإساءة، ثمّ توجّه لوجهه و تمثّل:
مهلا بنی عمّنا ظلامتنا إنّ بنا سورة من القلق
لمثلکم نحمل السّیوف و لا تغمز أحسابنا من الدّقق «3»
إنّی لأنمی إذا انتمیت إلی عزّ عزیز و معشر صدق
بیض سباط کأنّ أعینهم تکحل یوم الهیاج بالعلق «4»
فقلت: ما أفحل هذه الأبیات، فلمن هی؟ قال: لضرار بن الخطّاب الفهریّ، قالها یوم الخندق، و تمثّل بها علیّ بن أبی طالب علیه السّلام یوم صفّین، و الحسین بن علیّ یوم قتل، و زید بن علیّ علیه السّلام.
أبو الفرج، الأغانی، 19/ 190- 191
و کان علیه السّلام یرتجز یوم قتل علیه السّلام، و یقول:
الموت خیر من رکوب العار و العار خیر من دخول النّار
و اللّه من هذا و هذا جاری
الحلوانی، نزهة النّاظر/ 42- مثله الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 32؛ المجلسی، البحار «5»، 44/ 196؛ البحرانی، العوالم، 17/ 68
__________________________________________________
(1)- ف: «القطینیّ».
(2)- ف: «صبیّان من ولده فضمّهما إلیه».
(3)- الدّقق: جمع داق و هم المظهرون عیوب النّاس. و فی ب: «من الرّفق».
(4)- العلق جمع علوق، و هی المنیّة. و فی ف، می، مد: «بالزّرق».
(5)- [حکاه فی البحار و العوالم عن کشف الغمّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 349
و به قال [بالسّند المتقدّم إلی السّیّد أبی طالب الحسنیّ]: حدّثنی أبو العبّاس أحمد بن إبراهیم الحسنیّ، قال: حدّثنی أبو الفرج علیّ بن الحسین بن مروان الدّمشقیّ إملاء، قال: حدّثنا أحمد بن عبد اللّه بن میسر، قال: حدّثنا محمّد بن زیاد المکّیّ المعروف بابن الأعرابیّ، قال:
حدّثنا المفضّل بن محمّد الضّبّیّ، قال: کان إبراهیم بن عبد اللّه بن الحسن بن الحسن علیهم السّلام متواریا عندی بالبصرة، فقال لی: إنّک تخرج، و تترکنی، و یضیق صدری، فأخرج إلیّ شیئا من کتبک، فأخرجت إلیه شیئا من الشّعر، فاختار منه سبعین قصیدة، ثمّ اتبعتها أنا بسائر اختیاری، فالسّبعون من أوّل الاختیارات اختیاره، و الباقی اختیاری، فلمّا کان یوم خروجه خرجت معه «1»، فأتی [دار] جعفر بن سلیمان، فأمّنهم، و أخرج إلیه صبیان من صبیانهم، فقال: هؤلاء منّا، و إلینا غیر أنّ آبائهم قطعوا أرحامنا و ابتزّوا أمرنا، و سفکوا بغیر حقّ دماءنا. ثمّ أنشد:
مهلا بنی عمّنا ضلامتنا «2» إنّا بنوا «2» سورة من الفلق «3» لمثلکم تحمل السّیوف و لا
تغمز «4» أنسابنا من الرّمق «5» إنّی لأعنی «6» إذ انتمیت إلی
عزّ عزیز و معشر صدق بیض سباط کأنّ أعینهم
تکحل یوم الهیاج بالزّرق
فقلت: یا ابن رسول اللّه! ما أجلّ «7» هذه الأبیات و أحسنها، فمن قائلها؟ فقال: هذه قائلها ضرار بن الخطّاب الفهریّ یوم الخندق، و تمثّل بها علیّ علیه السّلام أیّام صفّین، و الحسین یوم الطّفّ، و زید یوم السّبخة، و یحیی بن زید یوم الجوزجان، و نحن الیوم. قال: فتطیّرت
__________________________________________________
(1)- [و فی الحدائق الوردیّة مکانه: «و روینا فی خبر عن المفضّل الضّبیّ، قال: لمّا کان یوم خروجه- یعنی إبراهیم علیه السّلام- خرجت معه ...»].
(2) (- 2) [الصّحیح: «إنّ بنا» کما فی الحدائق الوردیّة].
(3)- [الحدائق الوردیّة: «العلق»].
(4)- [فی المطبوع: «تغمر»].
(5)- [الحدائق الوردیّة: «الزّنق»].
(6)- [الحدائق الوردیّة: «لأنمی»].
(7)- [الحدائق الوردیّة: «ما أفحل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 350
له من تمثّله بأبیات ما تمثّل به «1» إلّا قتیل.
أبو طالب الزّیدی، الأمالی،/ 115- مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 173
ثمّ قام، و رکب فرسه، و وقف قبالة القوم مصلتا سیفه بیده، آیسا من نفسه، عازما علی الموت، و هو یقول:
أنا ابن علیّ الخیر من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و جدّی رسول اللّه أکرم من مضی و نحن سراج اللّه فی الأرض نزهر
و فاطمة أمّی ابنة الطّهر أحمد و عمّی یدعی ذا الجناحین جعفر
و فینا کتاب اللّه أنزل صادعا و فینا الهدی و الوحی بالخیر یذکر
و نحن أمان اللّه فی الخلق کلّهم نسرّ بهذا فی الأنام و نجهر
و نحن ولاة الحوض نسقی محبّنا بکأس و ذاک الحوض للسّقی کوثر
فیسعد فینا فی القیام محبّنا و مبغضنا یوم القیامة یخسر «2»
ثمّ أنشد کما قیل:
کفر القوم و قدما رغبوا عن ثواب اللّه ربّ الثّقلین
قتلوا قدما علیّا و ابنه حسن الخیر و جاؤوا للحسین
خیرة اللّه من الخلق أبی بعد جدّی فأنا ابن الخیرتین
«و ذکر» السّلامیّ فی تاریخه «3»: إنّ الحسین أنشأ هذه الأبیات و لیس لأحد مثلها، و هی قوله:
فإن تکن الدّنیا تعدّ نفیسة فدار ثواب اللّه أعلی و أنبل
و إن تکن الأبدان للموت أنشأت فقتل امرئ فی اللّه بالسّیف أفضل
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «بها»].
(2) (2*) [لم یرد فی العبرات].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی شرح الشّافیة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 351
و إن تکن الأرزاق قسما مقدّرا فقلّة حرص المرء فی الکسب أجمل
و إن تکن الأموال للتّرک جمعها فما بال متروک به المرء یبخل «1» سأمضی و ما بالقتل عار علی الفتی
إذا فی سبیل اللّه یمضی و یقتل «1»
ثمّ إنّه علیه السّلام دعا النّاس إلی البراز (2*)، فلم یزل یقتل کلّ من دعا إلیه من عیون الرّجال، حتّی قتل منهم مقتلة عظیمة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 32- 33- عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 371؛ المحمودی، العبرات، 2/ 96- 98
ثمّ استوی علی فرسه، و قال:
أنا ابن علیّ الخیر من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و جدّی رسول اللّه أکرم خلقه و نحن سراج اللّه فی الأرض یزهر
و فاطم أمّی من سلالة أحمد و عمّی یدعی ذا الجناحین جعفر
و فینا کتاب اللّه أنزل صادقا و فینا الهدی و الوحی بالخیر یذکر
و نحن أمان اللّه للخلق کلّهم نسرّ بهذا فی الأنام و نجهر
و نحن ولاة الحوض نسقی ولیّنا بکأس رسول اللّه ما لیس ینکر
و شیعتنا فی النّاس أکرم شیعة و مبغضنا یوم القیامة یخسر
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 80
و قال علیه السّلام: موت فی عزّ خیر من حیاة فی ذلّ.
و أنشأ علیه السّلام «2» فی یوم قتله «2»:
الموت خیر من رکوب العار و العار أولی من دخول النّار
و اللّه ما هذا و هذا جاری
__________________________________________________
(1) (- 1) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(2) (- 2) [فی البحار و العوالم: «یوم قتل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 352
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 68- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 192؛ البحرانی، العوالم، 17/ 67
و قال أبو الفضل الهمدانیّ: من أبوه الرّسول، و امّه البتول، و شاهده التّوراة و الإنجیل، و ناصره التّأویل و التّنزیل، و المبشّر به جبرئیل و میکائیل، غذّته کفّ الحقّ و ربّی فی حجر الإسلام، و رضع من ثدی الإیمان. و أنشأ علیه السّلام یوم الطّفّ:
کفر القوم و قدما رغبوا عن ثواب اللّه ربّ الثّقلین
قتلوا قدما علیّا و ابنه الحسن الخیر الکریم الطّرفین
حنقا منهم و قالوا أجمعوا نفتک الآن جمیعا بالحسین
یا لقوم من أناس رذّل جمعوا الجمع لأهل الحرمین
ثمّ ساروا و تواصوا کلّهم باجتیاحی لرضاء الملحدین
لم یخافوا اللّه فی سفک دمی لعبید اللّه نسل الکافرین
و ابن سعد قد رمانی عنوة بجنود کوکوف الهاطلین
لا لشی‌ء کان منّی قبل ذا غیر فخری بضیاء الفرقدین
بعلیّ الخیر من بعد النّبیّ و النّبیّ القرشیّ الوالدین
خیرة اللّه من الخلق أبی ثمّ أمّی فأنا ابن الخیرتین
فضّة قد خلصت من ذهب فأنا الفضّة و ابن الذّهبین
فاطم «1» الزّهراء أمّی و أبی وارث الرّسل و مولی الثّقلین
طحن الأبطال لمّا برزوا یوم بدر و بأحد و حنین «2» و له فی یوم أحد وقعة
شفت الغلّ بفضّ العسکرین ثمّ بالأحزاب و الفتح معا
کان فیها حتف أهل الفیلقین «2»
__________________________________________________
(1)- [و فی البحار و العوالم و الدمعة السّاکبة مکانه: «و قال ابن شهر آشوب أنشأ علیه السّلام یوم الطّفّ (کفر القوم و قدما رغبوا) إلی اخر ما مرّ من الأبیات [فی تسلیة المجالس] و زاد فیما بینها من الأبیات: فاطم ...»].
(2- 2) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 353
و أخو خیبر إذ بارزهم بحسام صارم ذی شفرتین «1» منفی الصّفین عن سیف له
و کذا أفعاله فی القبلتین «1» و الّذی أردی جیوشا أقبلوا
یطلبون الوتر فی یوم حنین «1» فی سبیل اللّه ماذا صنعت أمّة السّوء معا بالعترتین
عترة البرّ التّقیّ المصطفی و علی القرم یوم الجحفلین «1»
من له عمّ کعمّی جعفر وهب اللّه له أجنحتین
1 من له جدّ کجدّی فی الوری و کشیخی فأنا ابن العلمین
والدی شمس و أمّی قمر فأنا الکوکب و ابن القمرین «1»
جدّی المرسل مصباح الهدی و أبی الموفی له بالبیعتین
بطل قرم «2» هزبر ضیغم ماجد سمح قویّ السّاعدین
عروة الدّین علیّ ذاکم صاحب الحوض مصلّی القبلتین
مع رسول اللّه سبعا کاملا ما علی الأرض مصلّ غیر ذین
ترک الأوثان لم یسجد لها مع قریش مذ نشا طرفة عین «1» عبد اللّه غلاما یافعا
و قریش یعبدون الوثنین یعبدون اللّات و العزّی معا
و علیّ قائم بالحسنیین «1» و أبی کان هزبرا ضیغما
یأخذ الرّمح فیطعن طعنتین کتمشی الأسد بغیا فسقوا
کأس حتف من نجیع الحنظلین
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 78- 80- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 92؛ البحرانی، العوالم، 17/ 298- 299؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 339
__________________________________________________
(1) (- 1) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «قوم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 354
ثمّ تقدّم الحسین علیه السّلام حتّی وقف قبالة القوم، و سیفه مصلت فی یده آیسا من نفسه، عازما علی الموت، و هو یقول:
أنا ابن علیّ الطّهر من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و جدّی رسول اللّه أکرم من مشی و نحن سراج اللّه فی الخلق نزهر
و فاطم أمّی من سلالة أحمد و عمّی یدعی ذا الجناحین «1» جعفر
و فینا کتاب اللّه أنزل صادقا و فینا الهدی و الوحی بالخیر تذکر
و نحن أمان اللّه للنّاس کلّهم نطول بهذا فی الأنام و نجهر
و نحن حماة الحوض نسقی ولاتنا بکأس رسول اللّه ما لیس ینکر
و شیعتنا فی الحشر أکرم شیعة و مبغضنا یوم القیامة یخسر
الطّبرسی، الاحتجاج، 2/ 26
ثمّ حرّک فرسه إلیهم و سیفه مصلت فی یده و هو آیس من نفسه؛ عازم علی الموت، و قال هذه الأبیات:
أنا «2» ابن علیّ الخیر «3» من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و جدّی رسول اللّه أکرم من مشی و نحن سراج اللّه «4» فی الخلق یزهر «4»
و فاطمة «5» أمّی سلالة أحمد و عمّی یدعی ذا الجناحین جعفر
و فینا کتاب اللّه أنزل صادقا و فینا الهدی و الوحی و الخیر یذکر «6»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ذی الجناحین»].
(2)- [فی الفصول المهمّة مکانه: «ثمّ حمل علیهم و سیفه مصلّت فی یده، و هو ینشد و یقول: أنا ...»].
(3)- [الفصول المهمّة: «الطّهر»].
(4) (- 4) [فی کشف الغمّة: «فی الخلق تزهر» و فی الفصول المهمّة: «فی الأرض نزهر»].
(5)- [الفصول المهمّة: «و فاطم»].
(6) (6*) [الفصول المهمّة: «و لم یزل علیه السّلام یقاتل حتّی قتل کثیرا من رجالهم و فرسانهم و شجعانهم، خائضا لجج الغمرات، غیر هائب للموت من جمیع جهاته، إلی أن تقدّم إلیه الشّمر بن ذی الجوشن فی جموعه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 355
و نحن ولاة الحوض نسقی «1» محبّنا بکأس رسول اللّه ما لیس ینکر
و شیعتنا فی النّاس أکرم شیعة و مبغضنا یوم القیامة یخسر
ثمّ دعا النّاس إلی البراز، فلم یزل یقاتل، و یقتل من برز إلیه منهم من عیون الرّجال، حتّی قتل منهم مقتلة کبیرة «2»، فتقدّم إلیه شمر بن ذی الجوشن «3» فی جمعه (6*)، و سیأتی تفصیل ما جری بعد ذلک فی فصل مصرعه علیه السّلام إن شاء اللّه «4».
هذا و هو کاللّیث المغضب، لا یحمل علی أحد منهم إلّا نفحه بسیفه، فألحقه بالحضیض، فیکفی ذلک فی تحقیق شجاعته، و کرم نفسه شاهدا صادقا، فلا حاجة معه إلی ازدیاد فی الاستشهاد.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 72- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 19- 20؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 176
ثمّ إنّه دعا النّاس إلی البراز، فتهافتوا إلیه و انثالوا علیه، فلم یزل یقتل کلّ من برز إلیه حتّی أثّر فی ذلک الجیش الجم قتله «5» و هو یقول:
القتل أولی من رکوب العار و العار أولی من دخول النّار
قال عبد اللّه بن عمّار بن عبد یغوث: ما رأیت مکثورا قطّ، قد قتل ولده و أهل بیته أربط جأشا منه، و إن کانت الرّجال لتشدّ علیه، فیشدّ علیها بسیفه، فتنکشف عنه انکشاف المعزی شدّ فیها السّبع، و کانوا ثلاثین ألفا، فیحمل علیهم، فینهزمون کأنّهم الجراد المنتشر، ثمّ یرجع إلی مقامه.
فکان علیه السّلام کما قال الشّاعر:
إذا الخیل جالت فی القنا و تکشّفت عوابس لا یسألن غیر طعان
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: «تسقی»].
(2)- [کشف الغمّة: «کثیرة»].
(3)- [فی المطبوع: «أبی ذی الجوشن»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الفصول المهمّة].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 304].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 356
و کرّت جمیعا ثمّ فرّق بینها سعی رمحه فیها بأحمر قان
فتی لا یلاقی الرّمح إلّا بصدره إذا أرعشت فی الحرب کفّ جبان
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 37- 38
و أمّا إبراهیم علیه السّلام، فروی أبو الفرج، عن المفضّل بن أحمد «1» الضّبّیّ، قال: کان إبراهیم ابن عبد اللّه بن الحسن متواریّا عندی بالبصرة، و کنت أخرج و أترکه، فقال لی: إذا خرجت ضاق صدری، فأخرج إلیّ شیئا من کتبک أتفرّج به. فأخرجت إلیه کتبا من الشّعر، فاختار منها القصائد السّبعین الّتی صدّرت بها کتاب «المفضلیات»، ثمّ أتممت علیها باقی الکتاب.
فلمّا خرج خرجت معه، فلمّا صار بالمربد، مربد سلیمان بن علیّ، وقف علیهم، و أمّنهم و استسقی ماء، فأتی به، فشرب، فأخرج إلیه صبیان من صبیانهم، فضمّهم إلیه، و قال:
هؤلاء و اللّه منّا، و نحن منهم، لحمنا و دمنا، و لکن آباءهم. انتزوا علی أمرنا، و ابتزّوا حقوقنا، و سفکوا دماءنا. ثمّ تمثّل:
مهلا بنی عمّنا ظلامتنا إنّ بنا سورة من الغلق
لمثلکم نحمل السّیوف و لا تغمز أحسابنا من الرّقق
إنّی لأنمی إذا انتمیت إلی عزّ عزیز و معشر صدق
بیض سباط کأنّ أعینهم تکحل یوم الهیاج بالعلق
فقلت له: ما أجود هذه الأبیات و أفحلها! فلمن هی؟ فقال: هذه یقولها ضرار بن الخطّاب الفهریّ یوم عبر الخندق علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و تمثّل بها علیّ ابن أبی طالب یوم صفّین، و الحسین یوم الطّفّ، و زید بن علیّ یوم السّبخة، و یحیی بن زید یوم الجوزجان.
فتطیّرت له من تمثّله بأبیات لم یتمثّل بها أحد إلّا قتل. [...]
قلت: فی هذا الخبر ما یحتاج إلی تفسیر، أمّا قوله:
__________________________________________________
(1)- [الصّحیح: «محمّد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 357
إنّ بنا سورة من الغلق
فالغلق الضّجر و ضیق الصّدر و الحدّة، یقال: احتد فلان فنشب فی حدّته و غلق.
و السّورة: الوثوب، یقال: إنّ لغضبه لسورة، و إنّه لسوّار، أی وثّاب معربد. و سورة الشّراب: و ثوبه فی الرّأس، و کذلک سورة السّم، و سورة السّلطان، سطوته و اعتداؤه.
و أمّا قوله: «لمثلکم نحمل السّیوف»، فمعناه أنّ غیرکم لیس بکف‌ء لنا لنحمل له السّیوف و إنّما نحملها لکم، لأنّکم أکفاؤنا، فنحن نحاربکم علی الملک و الریّاسة، و إن کانت أحسابنا واحدة، و هی شریفة لا مغمز فیها.
و الرّقق، بفتح الرّاء: الضّعف، و منه قول الشّاعر:
لم تلق فی عظمها و هنا و لا رققا
و قوله:
تکحل یوم الهیاج بالعلق
فالعلق الدّم، یرید أنّ عیونهم حمر لشدّة الغیظ و الغضب، فکأنّها کحلت بالدّم.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 3/ 308- 309، 311- 312
قال الرّاویّ: ثمّ «1» إنّ الحسین علیه السّلام «1» دعا النّاس إلی البراز، فلم یزل یقتل کلّ من «2» برز إلیه حتّی قتل «2» مقتلة عظیمة «3»، و هو فی ذلک یقول:
القتل أولی من رکوب العار و العار أولی من دخول النّار «4»
«5» قال بعض الرّواة: فو اللّه ما رأیت مکثورا قطّ، قد قتل ولده و أهل بیته و أصحابه «6»
__________________________________________________
(1- 1) [الدّمعة السّاکبة: «إنّه»].
(2- 2) [الدّمعة السّاکبة: «دنی منه من عیون الرّجال حتّی قتل منهم»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 304].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی شرح الشّافیة،/ 371].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و وسیلة الدّارین].
(6)- [البحار: «و صحبه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 358
أربط جأشا منه «1»، و إن کانت الرّجال «2» لتشدّ علیه، فیشدّ علیها «3» بسیفه، فینکشف «4» عنه «5» انکشاف المعزی إذا شدّ فیه «6» الذّئب «7»، و لقد کان یحمل «8» فیهم، و لقد «9» تکمّلوا «8» ثلاثین «10» ألفا، فیهزمون «11» بین یدیه کأنّهم الجراد المنتشر، ثمّ یرجع إلی مرکزه و هو یقول: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه «12». «13»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 118- 119- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 50؛ البحرانی، العوالم، 17/ 293؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 341- 342؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 410؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، لواعج الأشجان،/ 184- 185؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین «14»،/ 311
__________________________________________________
(1)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و وسیلة الدّارین: «و لا أمضی جنانا و لا أجرأ مقدما منه، و اللّه ما رأیت قبله و لا بعده مثله»].
(2)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «الرّجّالة»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «الحسین علیه السّلام علیهم»].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و وسیلة الدّارین: «فتنکشف»].
(5)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «عن یمینه و عن شماله»].
(6)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و وسیلة الدّارین: «فیها»].
(7)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(8- 8) [الأسرار: «علیهم و قد تکاملوا»].
(9)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و قد»].
(10)- [لم یرد فی البحار].
(11)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فینهزمون»].
(12)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و وسیلة الدّارین: «باللّه العلیّ العظیم»].
(13)- راوی گفت: سپس حسین علیه السّلام مردم را به جنگ تن‌به‌تن دعوت کرد. هرکس را که به میدانش می‌آمد، می‌کشت تا آن‌که کشتار بزرگی نمود. او می‌کشت و شعری به این مضمون می‌فرمود:
کشته شدن به ز زندگانی ننگین ننگ هم از آتش خدای نکوتر
خبرنگاری که آن‌جا بوده، گفته است: به خدا قسم، هرگز کسی ندیدم که دشمن گرد او را احاطه نموده و فرزندان و خاندان و یارانش کشته شده باشند، دلاورتر از حسین باشد. مردان میدان جنگ به او حمله می‌کردند. همین‌که او شمشیر به دست به آنان حمله می‌برد، مانند گوسفندانی که گرگ بر آنها حمله کند، از مقابل شمشیرش فرار می‌کردند. حسین که به آنان حمله می‌کرد و مسلما سی هزار نفر بودند، همانند ملخهای پراکنده در آن بیابان پخش می‌شدند. سپس حسین علیه السّلام به جایگاه مخصوص خود بازمی‌گشت و می‌فرمود:
«لا حول و لا قوّة إلّا باللّه.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 118- 119
(14)- [حکاه فی وسیلة الدّارین عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 359
و کان علیه السّلام یرتجز یوم قتل و یقول:
الموت خیر من رکوب العار و العار خیر من دخول النّار
و اللّه ما هذا و هذا جاری «1»
الدّیلمی، أعلام الدّین،/ 298- عنه: المجلسی، البحار، 75/ 128
ثمّ قال الحسین علیه السّلام و رکب فرسه و تقدّم إلی القتال، و هو یقول:
کفر القوم و قدما رغبوا عن ثواب اللّه ربّ الثّقلین
قتل «2» القوم علیّا و ابنه حسن الخیر کریم الأبوین «3»
حنقا منهم و قالوا أجمعوا و احشروا النّاس إلی حرب «4» الحسین
[یا لقوم من أناس رذّل جمع «5» الجمع لأهل الحرمین] «6»
ثمّ ساروا «7» و تواصوا کلّهم باجتیاحی لرضاء الملحدین
لم یخافوا اللّه فی سفک دمی لعبید اللّه نسل الکافرین
و ابن سعد قد رمانی عنوة بجنود کوکوف الهاطلین
لا لشی‌ء کان منّی قبل ذا غیر فخری بضیاء النّیّرین «8»
__________________________________________________
(1)- در این حال عمر سعد آهنگ او کرد و امام حسین فرمود: آی عمر! تو خود آمدی؟!
عمر بازگشت. شمر پیادگان را گفت: «بگیرید او را!»
پیادگان به گرد وی درآمده. امام حسین شمشیر حواله ایشان کرد و همه منهزم شدند. عمر سعد با شمر گفت: «تو هرگز مردی دیده‌ای از امام حسین دلاورتر.؟ اهل بیت و اصحابش را در پیش او کشتند و با وجود تشنگی و چندین زخم که بر تن وی است، نکایت جمعی را که قصد او دارند، دفع می‌کند.»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 165
(2)- [فی البحار و العوالم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «قتلوا»].
(3)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «الطّرفین»].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «قتل»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «جمعوا»].
(6)- من البحار.
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «صاروا»].
(8)- [فی الدّمعة السّاکبة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «الفرقدین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 360
بعلیّ الخیر من بعد النّبیّ و النّبیّ القرشیّ الوالدین
خیرة اللّه من الخلق أبی ثمّ أمّی فأنا ابن الخیّرین «1»
فضّة قد خلصت من ذهب فأنا الفضّة و ابن الذّهبین «2»
من له جدّ کجدّی فی الوری أو کشیخی فأنا ابن العلمین
فاطم الزّهراء أمّی و أبی قاصم الکفر ببدر و حنین
عبد اللّه غلاما یافعا و قریش یعبدون الوثنین
یعبدون الّلات و العزّی معا و علیّ کان صلّی القبلتین «3» و أبی «4» شمس و أمّی قمر
فأنا الکوکب و ابن القمرین «3» و له فی یوم أحد وقعة
شفت الغلّ بفضّ العسکرین ثمّ فی الأحزاب و الفتح معا
کان فیها حتف أهل الفیلقین فی سبیل اللّه ماذا صنعت
أمّة السّوء معا بالعترتین عترة البرّ النّبیّ المصطفی
و علیّ القرم «5» یوم الجحفلین «6»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 315- 316- مثله المجلسی، البحار، 45/ 47- 48؛ البحرانی، العوالم، 17/ 290- 291؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 338- 339؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 409؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 290- 291
ثمّ وقف صلوات اللّه علیه قبالة القوم و سیفه مصلت فی یده آیسا من الحیاة، عازما علی الموت، و هو یقول:
__________________________________________________
(1)- [فی العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «الخیرتین»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار].
(3- 3) [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «فأبی»].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «الورد»].
(6)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «الحمقلین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 361
أنا ابن علیّ الطّهر من آل هاشم «1» کفانی بهذا مفخرا حین أفخر و جدّی رسول اللّه أکرم من مضی «1» «2»
و نحن سراج اللّه فی الأرض «3» نزهر و فاطم أمّی من سلالة أحمد
و عمّی یدعی ذا الجناحین «4» جعفر و فینا کتاب اللّه أنزل صادقا
و فینا الهدی و الوحی بالخیر یذکر و نحن أمان اللّه للنّاس کلّهم «5»
نسرّ بهذا فی الأنام و نجهر و نحن ولاة الحوض نسقی ولاتنا
بکأس رسول اللّه ما لیس ینکر و شیعتنا فی النّاس أکرم شیعة
و مبغضنا یوم القیامة یخسر «6»
«7» و ذکر أبو علیّ السّلامیّ فی تاریخه «8»، أنّ هذه الأبیات للحسین علیه السّلام من إنشائه، و قال: و لیس لأحد مثلها «8»:
و إن تکن الدّنیا تعدّ نفیسة فإنّ ثواب اللّه أعلی و أنبل
و إن تکن «9» الأبدان للموت أنشأت فقتل امرئ بالسّیف فی اللّه أفضل
و إن تکن «9» الأرزاق قسما مقدّرا فقلّة سعی المرء فی الکسب أجمل
و إن تکن الأموال للتّرک جمعها فما بال متروک به المرء یبخل؟ «10» «7»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [نفس المهموم: «مشی»].
(3)- [نفس المهموم: «فی الخلق»].
(4)- [فی المطبوع: «ذو الجناحین»].
(5)- [وسیلة الدّارین: «حکمهم»].
(6)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و وسیلة الدّارین:
«و طوبی لعبد زارنا بعد موتنا بجنّة عدن صفوها لا یکدر»]
(7- 7) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(8- 8) [لم یرد فی الأسرار].
(9)- [فی البحار و العوالم: «یکن»].
(10)- [أضاف فی وسیلة الدّارین:
«لقد غرّهم حلم الإله و أنّه حلیم کریم لم یکن قطّ یعجل
لقد کفروا یا ویلهم بمحمّد و ربّهم فی الخلق ما شاء یفعل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 362
«1» «2» ثمّ إنّه علیه السّلام دعا النّاس إلی البراز، فلم یزل یقتل کلّ من دنا منه من عیون الرّجال، حتّی قتل منهم مقتلة عظیمة. «2»
ثمّ حمل علیه السّلام علی المیمنة، و قال:
الموت خیر من رکوب العار
ثمّ علی المیسرة، و هو یقول:
أنا الحسین بن علیّ آلیت ألّا أنثنی
أحمی عیالات أبی أمضی علی دین النّبیّ «1» «3»
«4» و لم یزل یقاتل حتّی قتل ألف رجل و تسعمائة رجل و خمسین رجلا سوی المجروحین. «5»
فقال «6» عمر بن سعد لقومه «6»: الویل لکم، أتدرون لمن تقاتلون؟ هذا ابن الأنزع البطین، هذا ابن قتّال العرب، فاحملوا علیه من کلّ جانب. و کانت الرّماة أربعة آلاف ترمیه «7» بالسّهام.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 316- 318- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 48- 50؛ البحرانی، العوالم، 17/ 291- 293؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 339- 340، 341، 342، 343؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 409، 410؛ القمی، نفس المهموم،/ 352- 353، 354؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 310، 309، 311
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأسرار].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: «فحمل بنفسه علی العسکر، و دخل وسطهم و ضربهم بالسّیف، فضعضع أرکان العسکر و الرّجال حتّی خضّب الأرض بدماء القتلی»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین و أضاف: «و ذکر الشّیخ مهدیّ بأنّه قتل من عسکر عمر بن سعد عشرة آلاف رجل، و فی روضة الشّهداء: قتل علیه السّلام منهم اثنی عشر ألف رجل، و لم یتبیّن النّقص فیهم لکثرتهم»].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 305].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(6- 6) [الدّمعة السّاکبة: «رجل من القوم، و قیل أنّه عمر بن سعد»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین و نفس المهموم: «فرموه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 363
فحمل علی القوم و هو یقول:
أنا ابن علیّ الطّهر من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و فاطم أمّی ثمّ جدّی محمّد و عمّی یدعی ذا الجناحین جعفر
بنا بیّن اللّه الهدی من ضلالة و یغمرنا آلاءه و یطهّر
علینا و فینا أنزل الوحی و الهدی و نحن سراج اللّه فی الأرض نزهر
و نحن ولاة الحوض نسقی محبّنا بکأس رسول اللّه من لیس ینکر
إذا ما أتی یوم القیامة ظامیا إلی الحوض یسقیه بکفیّه حیدر
إمام مطاع أوجب اللّه حقّه علی النّاس جمعا و الّذی کان ینظر
و شیعتنا فی النّاس أکرم شیعة و مبغضنا یوم القیامة یخسر
فطوبی لعبد زارنا بعد موتنا بجنّة عدن صفوها لا یکدّر
الطّریحی، المنتخب، 2/ 452
ثمّ حمل علی القوم، و هو یقول:
کفر القوم و قدما رغبوا عن ثواب اللّه ربّ الثّقلین
حنقا منهم و قالوا إنّنا نأخذ الأوّل قدما بالحسین
یا لقومی من أناس قد بغوا جمعوا الجمع لأهل الحرمین
لا لذنب کان منّی سابقا غیر فخری بضیاء الفرقدین
بعلیّ الطّهر من بعد النّبیّ ذاک خیرة هاشم فی الخافقین
خیرة اللّه من الخلق أبی بعد جدّی فأنا ابن الخیرتین
أمّی الزّهراء حقّا و أبی وارث العلم و مولی الثّقلین
فضّة قد صفیت من ذهب فأنا الفضّة ابن الذّهبین
ذهب فی ذهب فی ذهب و لجین فی لجین فی لجین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 364
والدی شمس و أمّی قمر فأنا الکوکب و ابن القمرین
عبد اللّه غلاما یافعا و قریش یعبدون الوثنین
یعبدون اللّات و العزّی معا و علیّ قائم بالحسنیین
مع رسول اللّه سبعا کاملا ما علی الأرض مصلّ غیر ذین
هجر الأصنام لا یعبدها مع قریش لا و لا طرفة عین
من له جدّ کجدّی فی الوری أو کأمّی فی جمیع المشرقین
خصّه اللّه بفضل و تقی فأنا الأزهر ابن الأزهرین
جوهر من فضّة مکنونة فأنا الجوهر ابن الدّرّتین
نحن أصحاب العبا خمستنا قد ملکنا شرقها و المغربین
نحن جبریل لنا سادسنا و لنا البیت و مثوی الحرمین
کلّ ذا العالم یرجو فضلنا غیر ذا الرّجس لعین الوالدین
جدّی المرسل مصباح الدّجی و أبی الموفی له بالبیعتین
والدی خاتمه جاد به حین وافی رأسه للرّکعتین
قتل الأبطال لمّا برزوا یوم أحد و ببدر و حنین
أظهر الإسلام رغما للعدی بحسام صارم ذی شفرتین
قال: و لم یزل یحمل علی القوم یجالدهم بالسّیف یمینا و شمالا حتّی قتل منهم مقتلة عظیمة إلی أن انکشفوا من بین یدیه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 452- 453
قال ثمّ حمل علی القوم بمهجته الشّریفة روحی و أرواح العالمین له الفداء حملة منکرة، و فرّقهم، و قتل منهم ألفا و خمسمائة فارسا، و رجع إلی الخیمة، و هو یقول:
کفروا القوم و قدما رغبوا عن ثواب اللّه ربّ الثّقلین
حنقا منهم و قالوا إنّنا نتبع الأوّل قدما بالحسین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 365
یا لقومی من أناس قد بغوا جمعوا الجمع لأهل الحرمین
لا لشی‌ء کان منّی سابقا غیر فخری بضیاء الفرقدین
بعلیّ الطّهر من بعد النّبیّ و النّبیّ الهاشمیّ الوالدین
خیرة اللّه من الخلق أبی بعد جدّی فأنا ابن الخیرتین
والدی شمس و أمّی قمر فأنا الکوکب و ابن القمرین
فضّة قد صفّیت من ذهب فأنا الفضّة و ابن الذّهبین
ذهب من ذهب فی ذهب و لجین من «1» لجین فی لجین
من له جدّ کجدّی فی الوری أو کشیخی فأنا ابن العلمین
أمّی الزّهراء حقّا و أبی وارث العلم و مولی الثّقلین
جدّی المرسل مصباح الدّجی و أبی الموفی له بالبیعتین
خصّه اللّه بفضل و تقی فأنا الزّاهر و ابن الزّاهرین
أیّد اللّه بطهر طاهر صاحب الأمر ببدر و حنین
ذاک و اللّه علیّ المرتضی ساد بالفضل جمیع الحرمین
عبد اللّه غلاما یافعا و قریش یعبدون الوثنین
یعبدون اللّات و العزّی معا و علیّ قائم فی القبلتین
مع رسول اللّه سبعا کاملا ما علی الأرض مصلّ غیر ذین
أظهر الإسلام رغما للعدی بحسام قاطع ذی شفرتین
تارک اللّات و لم یسجد لها مع قریش لا و لا طرفة عین
قاتل الأبطال لمّا برزوا یوم بدر ثمّ أحد و حنین
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «فی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 366
ترک الأصنام مستدحضة و رقی بالحمد فوق المنبرین
فله الحمد علینا واجب ما جری بالفلک إحدی النّیّرین
و أباد الشّرک فی حملته برجال أترفوا فی العسکرین
و أنا ابن العین و الأذن الّتی أذعن الخلق لها فی الخافقین
نحن أصحاب العبا خمستنا قد ملکنا شرقها و المغربین
ثمّ جبریل لنا سادسنا و لنا البیت لنا و المشعرین
و کذا المجد بنا مفتخر شامخا نعلو به فی الحسبین
فجزاه اللّه عنّا صالحا خالق الخلق و ربّ الحرمین
عروة الدّین علیّ المرتضی صاحب الحوض معزّ المؤمنین
یفرق الصّفّان من هیبته و کذا أفعاله فی الخافقین
و الّذی صدّق بالخاتم منه حین ساوی ظهره فی الرّکعتین
و الّذی أردی جیوشا أقبلوا یطلبون الثّأر فی یوم حنین
شیعة المختار طیبوا أنفسا فغدا تسقون من حوض اللّجین
فعلیه اللّه صلّی ربّنا و حباه تحفة بالحسنین
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 85- 87
فی کتاب مقتل الحسین لأبی مخنف رحمه اللّه من أشعاره علیه السّلام فی موقف کربلا:
لقد فاز الّذی نصروا حسینا و خاب الآخرون بنو السّفاح
و منها:
کلّ ذا العالم یرجو فضلنا غیر ذا الرّجس اللّعین الوالدین
الحویزی، نور الثّقلین، 5/ 95 رقم 81
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 367
فی کتاب مقتل الحسین لأبی مخنف (ره) من أشعار الحسین علیه السّلام فی موقف کربلاء:
والدی شمس و أمّی قمر فأنا الکوکب و ابن القمرین
عبد اللّه غلاما یافعا و قریش یعبدون الوثنین
یعبدون اللّات و العزی معا و علیّ قائم بالحسنیین «1»
مع رسول اللّه سبعا کاملا ما علی الأرض مصلّ غیر ذین «2» هجر الأصنام لم یعبدها «2»
مع قریش لا و لا طرفة عین
الحویزی، نور الثّقلین، 5/ 159 رقم 61- مثله المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 12/ 495
فی کتاب مقتل الحسین علیه السّلام لأبی مخنف رحمه اللّه: من أشعار الحسین علیه السّلام فی موقف کربلاء:
أنا ابن علیّ الحرّ «3» من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
بنا بیّن اللّه الهدی عن ضلالة و ینجز «4» بنا دین الإله و یظهر
علینا و فینا أنزل الوحی و الهدی و نحن سراج اللّه فی الأرض نزهر
و نحن ولاة الحوض نسقی محبّنا بکأس رسول اللّه ما «5» لیس ینکر
و شیعتنا فی النّاس أکرم شیعة و مبغضنا یوم القیامة یخسر
فطوبی لعبد زارنا بعد موتنا بجنّة عدن صفوها لا یکدّر
و منها:
خیرة اللّه من الخلق أبی بعد جدّی فأنا ابن الخیرتین
أمّی الزّهراء حقّا و أبی وارث العلم و مولی الثّقلین
__________________________________________________
(1)- [کنز الدّقائق: «فی القبلتین»].
(2- 2) [کنز الدّقائق: «تارک اللّات و لم یسجد لها»].
(3)- [کنز الدّقائق: «الطّهر»].
(4)- [کنز الدّقائق: «و یعمر»].
(5)- [کنز الدّقائق: «من»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 368
فضّة قد صفّیت من ذهب فأنا الفضّة و ابن الذّهبین
والدی شمس و أمّی قمر فأنا الکوکب و ابن القمرین
من له جدّ کجدّی فی الوری أو کأمّی فی جمیع المشرقین
خصّه اللّه بفضل و تقی فأنا الأزهر و ابن الأزهرین
جوهر من فضّة مکنونة فأنا الجوهر و ابن الدّرّتین
نحن أصحاب العبا خمستنا قد ملکنا شرقها و المغربین
نحن «1» جبریل لنا سادسنا و لنا البیت و مولی «2» الحرمین
کلّ ذا العالم یرجو «3» فضلنا غیر ذا الرّجس اللّعین الوالدین
الحویزی، نور الثّقلین، 5/ 166- 167 رقم 82- مثله المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 12/ 508- 510
و من أشعاره علیه السّلام فیه أیضا:
أنا ابن علیّ الحرّ «4» من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و فاطم أمّی ثمّ جدّی محمّد و عمّی یدعی ذا الجناحین جعفر
و نحن ولاة الحوض نسقی محبّنا بکأس رسول اللّه ما «5» لیس ینکر
إذا ما أتی یوم القیامة ظامئا إلی الحوض یسقیه بکفّیه حیدر
و من أشعاره علیه السّلام أیضا:
خیرة اللّه من الخلق أبی بعد جدّی فأنا ابن الخیرتین
أمّی الزّهراء حقّا و أبی وارث العلم و مولی الثّقلین
__________________________________________________
(1)- [کنز الدّقائق: «ثمّ»].
(2)- [کنز الدّقائق: «و مثوی»].
(3)- [کنز الدّقائق: «یرجی»].
(4)- [کنز الدّقائق 12/ 352: «الطّهر»].
(5)- [کنز الدّقائق 12/ 352: «من»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 369
فضّة قد صفّیت من ذهب فأنا الفضّة و ابن الذّهبین
والدی شمس و أمّی قمر فأنا الکوکب و ابن القمرین
عبد اللّه غلاما یافعا و قریش یعبدون الوثنین
من له جدّ کجدّی فی الوری؟ أو کأمّی فی جمیع المشرقین؟
خصّه اللّه بفضل و تقی فأنا الأزهر و ابن الأزهرین
جوهر من فضّة مکنونة فأنا الجوهر و ابن الدّرّتین
جدّی المرسل مصباح الدّجی و أبی الموفی له بالبیعتین
و الّذی خاتمه جاد به حین وافی رأسه للرّکعتین
أیدّه اللّه بطهر «1» طاهر صاحب الأمر ببدر و حنین
ذاک و اللّه علیّ المرتضی ساد بالفضل «2» علی أهل «2» الحرمین
الحویزی، نور الثّقلین، 3/ 565، 5/ 98- 99- مثله المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 9/ 227- 228، 12/ 352- 354
فی مثیر الأحزان: قال عبد اللّه بن عمّار: ما رأینا رجلا یقتل أولاده و أهل بیته و أصحابه أربط جأشا من الحسین علیه السّلام، فو اللّه لقد رأیت شیبته مخضّبة بالدّم، و درعه ما تری للنّاظر، بل بنی علیها الدّم بنیانا، و هو إذا شدّ علی القوم انکشفوا بین یدیه انکشاف المعزی إذا شدّ علیها الذّئب، و قد کان یحمل علیهم و قد تکمّلوا ثلاثین ألفا، فإذا داس علیهم فرّوا عنه فرار الجراد المنتشر، ثمّ یرجع إلی مرکزه و هو یقول: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم.
فی الفخریّ: قال الشّمر لعنه اللّه لابن سعد: لو برز إلی الحسین أهل الأرض لأفناهم، فأری أن نفترق علیه و نملأ الأرض بالفرسان و الرّماح و النّبال، و نحیط به من کلّ جانب.
__________________________________________________
(1)- [کنز الدّقائق 9/ 228: «لطهر»].
(2- 2) [کنز الدّقائق 12/ 354: «جمیع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 370
ففعلوا، فجعل الحسین علیه السّلام تارة یحمل علی المیمنة، و أخری علی المیسرة حتّی قتل ما یزید علی عشرة آلاف فارس و لا یبین النّقص فیهم لکثرتهم، و کانت الرّماة أربعة آلاف.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 372
و زاد أبو مخنف بعد هذا الفرد [کفر القوم ...]:
ذهب فی ذهب فی ذهب و لجین فی لجین فی لجین
أمّی الزّهراء حقّا و أبی وارث العلم و مولی الثّقلین
خصّه اللّه بعلم و تقی فأنا الأزهر ابن الأزهرین
إلی أن قال علیه السّلام:
و أنا ابن العین و الأذن الّتی أذعن الخلق لها فی الخافقین
ثمّ جبریل بنا مفتخر شامخا یزهو به فی الحسنین
إلی أن قال علیه السّلام:
شیعة المختار طیبوا أنفسکم فغدا تسقون من ماء اللّجین
أفلا تفتخروا حبّتنا بأبی و الجدّ نور الخافقین
کلّ من یسمع یعرف فضلنا ما سوی ما کان زین الوالدین
قال أبو الفرج: ثمّ إنّه برز و دعی النّاس إلی البراز و هم یبرزون له فارسا بعد فارس، فلم یزل یقتل کلّ من دنی منه من عیون الرّجال حتّی قتل منهم مقتلة عظیمة، و هو یقول علی ما نقل:
القتل أولی من رکوب العار و العار أولی من دخول النّار
و فی خبر أبی مخنف بعد قولهم: نقاتلک بغضة لأبیک. فلمّا سمع علیه السّلام کلامهم، حمل علیهم، فقتل منهم فی حملته، خمس مائة فارس و راجل، و عن بعض أهل التّألیف فی بعض المقاتل: و جعل عمر بن سعد یحصی القتلی فی هذه المبارزة حتّی قتل من وجوه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 371
القوم سبع مائة و ثمانین فارسا.
قال ابن شهر آشوب و محمّد بن أبی طالب: و لم یزل یقاتل حتّی قتل ألف و تسعمائة رجل و خمسین رجلا سوی المجروحین. و فی الملهوف: [...] و قد تکاملوا ثلاثین ألفا.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 409، 410
ثمّ توجّه إلی المحاربة، فطلب منهم المبارزة، فخرج تمیم بن قحطبة و هو من أمراء الشّام و قال: یا ابن علیّ! إلی متی الخصومة، فقد قتل أولادک و أقرباؤک و موالیک، فأنت بعد تضرب بالسّیف مع عشرین ألفا؟ فقال علیه السّلام: أنا جئت إلی محاربتکم أم أنتم جئتم إلی محاربتی؟ أنا منعت الطّریق عنکم أم أنتم منعتموه عنّی؟ و قد قتلتم إخوانی و أولادی، و لیس بینی و بینکم إلّا السّیف، فلا تکثر المقال. فتقدّم إلیّ حتّی أری ما عندک. فصاح صیحة، و سلّ السّیف و ضرب عنقه فتبعّد خمسین ذراعا.
فخاف العسکر من ضربه علیه السّلام، فصاح یزید الأبطحیّ علیهم: إنّکم عجزتم عن رجل واحد و تفرّون؟ ثمّ جاء بین یدی الإمام علیه السّلام و کان مشهورا بالشّجاعة، فلمّا رآه عسکر عمر بن سعد فی قباله أظهروا البشارة و السّرور، لکن خاف أهل البیت منه حین رأوه تجاهه، فصاح علیه السّلام علیه: ألا تعرفنی، فتجئنی فی قبالی کمن لا خوف له؟ فلم یجبه، و سلّ السّیف، فسبقه علیه السّلام، و ضرب علی وسطه بالسّیف فقدّه نصفین.
عن حمید بن مسلم قال: و اللّه لقد رأیت شیبه مخضوبة بالدّم، و درعه بان علیه بنیانا، و لیس یری للنّاظرین، و هو إذا شدّ علیهم، انکشفوا من بین یدیه انکشاف الغنم إذا شدّ علیها الذّئب.
و فی المنتخب: ثمّ إنّه علیه السّلام لم یزل یحمل علی القوم و یقاتلهم حتّی قتل منهم ألوفا.
و فی کتاب شهاب الدّین: حتّی قتل منهم خلقا کثیرا، و قد أثخنوه بالجراح، و الّذی حصل له من الجراح ثمانون ضربة من الرّماح و النّبال، و قد قتل منهم أربعة آلاف فارسا و ثمان مائة راجل.
إلی أن قال: و جعل الحسین علیه السّلام یحمل علیهم، و یقاتلهم، حتّی قتل زهاء من أربعة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 372
و عشرین ألف فارس، و لا یبین النّقص فیهم لکثرتهم، و قد أثخنوه بالجراح، و ذکر: أنّه وقع فیه ثمانون جرحا ما بین طعنة و نبلة، و قد قتل منهم عشرین ألف فارسا [...]
و فی خبر آخر من أبی مخنف، علی نقل زید: و فرقة ثالثة بالأثلوب.
ففعلوا ذلک، و جعلوا یرشقوه بالنّبل و السّهام، و یطعنوه بالرّماح، و یضربوه بالسّیوف، حتّی أثخن بالجراح.
و فی الخبر الأوّل: فجعل الحسین علیه السّلام تارة یحمل علی المیمنة، و تارة علی المیسرة، حتّی قتل علی ما نقل ما یزید علی عشرة آلاف فارس و لا یبین النّقص فیهم لکثرتهم، حتّی أثخنوه بالجراح.
و عن بعض النّسخ: أنّه قتل فی هذه الحملة خمسین ألفا، و کان الجیش سبعین ألفا غیر السّواد الأعظم.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 410- 411
ثمّ دنا من القوم، و قال: «یا ویلکم! أتقتلونی علی سنّة بدّلتها؟ أم علی شریعة غیّرتها؟
أم علی جرم فعلته؟ أم علی حقّ ترکته؟».
فقالوا له: «إنّا نقتلک بغضا لأبیک». فلمّا سمع کلامهم حمل علیهم، فقتل منهم فی حملته مائة فارس، و رجع إلی خیمته، و أنشأ عند ذلک یقول:
خیرة اللّه من الخلق أبی بعد جدّی فأنا ابن الخیرتین
أمّی الزّهراء حقّا و أبی وارث العلم و مولی الثّقلین
عبد اللّه غلاما یافعا و قریش یعبدون الوثنین
یعبدون اللّات و العزّی معا و علیّ قام صلّی القبلتین
مع نبیّ اللّه سبعا کاملا ما علی الأرض مصلّ غیر ذین
جدّی المرسل مصباح الدّجی و أبی الموفی له فی البیعتین
عروة الدّین علیّ المرتضی صاحب الحوض معزّ الحرمین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 373
و هو الّذی صدّق فی خاتمه حین ساوی ظهره للرّکعتین
والدی الطّاهر و الطّهر الّذی ردّت الشّمس علیه کرّتین
قتل الأبطال لمّا برزوا یوم بدر ثمّ أحد و حنین
أظهر الإسلام رغما للعدی بحسام قاطع ذی شفرتین
من له جدّ کجدّی المصطفی أحمد المختار صبح الظّلمتین
من له أب کأبی حیدر ساد بالفضل أهالی الحرمین
من له عمّ کعمّی جعفر ذی الجناحین کریم النّسبتین
من له أمّ کأمّی فی الوری بضعة المختار قرّة کلّ عین
والدی شمس و أمّی قمر فأنا الکوکب و ابن النّیّرین
فضّة قد صفّیت من ذهب فأنا الفضّة و ابن الذّهبین
خصّنا اللّه بفضل و التقی فأنا الزّاهر و ابن الأزهرین
نحن أصحاب العبا خمستنا قد ملکنا شرقها و المغربین
نحن جبریل غدا سادسنا و لنا الکعبة ثمّ الحرمین
و لنا العین مع الأذن الّتی أذعن الخلق لها فی الخافقین
و لجبریل بنا مفتخر قد قضی عنّا أبونا کلّ دین
فجزاه اللّه عنّا صالحا خالق الخلق و ربّ العالمین
فلنا الحقّ علیکم واجب ما جری فی الفلک إحدی النّیّرین
شیعة المختار قرّوا أعینا فی غد تسقون من کفّ الحسین
ثمّ حمل علی القوم حملة شدیدة، فکشفهم عن المشرعة [عن أبی مخنف] «1».
__________________________________________________
(1)- پس حسین آهنگ قتال نمود و این شعر بفرمود (1):
أنا ابن علیّ الطّهر من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر (2)
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 374
__________________________________________________
-و جدّی رسول اللّه أکرم من مشی و نحن سراج اللّه فی الأرض یزهر (3)
و فاطم أمّی من سلالة أحمد و عمّی یدعی ذا الجناحین جعفر (4)
و فینا کتاب اللّه أنزل صادقا و فینا الهدی و الوحی بالخیر یذکر (5)
و نحن أمان اللّه للنّاس کلّهم نسرّ بهذا فی الأنام و نجهر (6)
و نحن ولاة الحوض نسقی محبّنا بکأس رسول اللّه ما لیس ینکر (7)
إذا ما أتی یوم القیامة ظامئا إلی الحوض یسقیه بکفّیه حیدر (8)
إمام مطاع أوجب اللّه حقّه علی النّاس جمعا و الّذی کان ینظر (9)
و شیعتنا فی الناس أکرم شیعة و مبغضنا یوم القیامة یخسر (10)
فطوبی لعبد زارنا بعد موتنا بجنّة عدن صفوها لا یکدّر (11)
پس اسب برانگیخت و تیغ برآهیخت. مکشوف باد که اسب سید الشهدا را که در کتب معتبره به نام نوشته‌اند، افزون از دو مال (12) سواری نیست: یکی اسب رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله که مرتجز (13) نام داشت و دیگر شتری که مسنات (14) می‌نامیدند و اسبی که ذو الجناح نام داشته باشد، در هیچ‌یک از کتب احادیث و اخبار و تواریخ معتبره، من بنده ندیده‌ام. و ذو الجناح لقب شمر پسر لهیعه حمیری است و اسب هیچ‌کس را به این نام نشنیده‌ام. و اگر اسب چندکس را جناح نام بوده [است]، باز مربوط به ذو الجناح و منسوب به حسین علیه السّلام نخواهد بود. و اگر از اسبهای پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله یکی را جناح نامیدند، باز نشاید ذو الجناح گفت. در هرحال بدین نام، اسبی نامدار نبوده [است]. اکنون به سر سخن رویم.
امام علیه السّلام به حرب‌گاه آمد و به حکم پیمانی که با ابن سعد رفته بود، هماورد طلب کرد تا یک تنه با یکدیگر نبرد آغازند. اول کس تمیم بن قحطبه که از ابطال شام بود، چون پلنگ خون‌آشام، آهنگ جنگ ساخت.
حسین علیه السّلام چون برق خاطف بر او تاخت و سرش را با تیغ بپرانید. همچنان ابطال رجال مردی از دنبال مردی و هماوردی از قفای هماوردی با آن حضرت روی در روی شدند و سخت بکوشیدند و از شربت نخستین (15) بنوشیدند. زمین کارزار از خون کشتگان لاله‌زار گشت و عدد مقتولین افزون از شمار آمد.
ابن سعد دانست که در پهندشت آفرینش هیچ‌کس را آن توش (16) و توان نیست که با حسین علیه السّلام کاوش و کوشش آغازد. اگر کار بدین‌گونه رود، لشکر را به جمله با تیغ بپردازد. سپاهیان را بانگ برزد.
و قال: ویل لکم، أتدرون لمن تقاتلون؟ هذا ابن الأنزع البطین، هذا ابن قتّال العرب، فاحملوا علیه من کلّ جانب.
گفت: وای بر شما! آیا می‌دانید با کدام کس قتال می‌دهید! این پسر انزع بطین (17) غالب کل غالب، علی بن أبی طالب است. این پسر کسی است که شجعان عرب و دلیران اقوام را یک تن به جا نگذاشت و همگان را با تیغ درگذرانید. و پیمان را بشکست و حکم داد که لشکر همدست به او حمله برند.
پس لشکر چون دریای طوفان‌زای به جنبش آمد و حسین که فرزند شیر و نوباوه شمشیر بود، از جای نرفت و این ارجوزه قرائت فرمود:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 375
__________________________________________________
-کفر القوم و قدما رغبوا عن ثواب اللّه ربّ الثّقلین (18)
قتل القوم علیّا و ابنه حسن الخیر کریم الطّرفین
حنقا منهم و قالوا أجمعوا أحشروا النّاس إلی حرب الحسین (19)
یا لقوم من أناس رذّل جمعوا الجمع لأهل الحرمین (20)
ثمّ ساروا و تواصوا کلّهم باجتیاحی لرضاء الملحدین (21)
لم یخافوا اللّه فی سفک دمی لعبید اللّه نسل الکافرین (22)
و ابن سعد قد رمانی عنوة بجنود کوکوف الهاطلین (23)
لا لشی‌ء کان منّی قبل ذا غیر فخری بضیاء الفرقدین
بعلیّ الخیر من بعد النّبیّ و النّبیّ القرشیّ الوالدین (24)
خیرة اللّه من الخلق أبی ثمّ أمّی فأنا ابن الخیرتین (25)
فضّة قد خلصت من ذهب فأنا الفضّة و ابن الذّهبین (26)
من له جدّ کجدّی فی الوری؟ أو کشیخی فأنا ابن العلمین (27)
فاطم الزّهراء أمّی و أبی قاصم الکفر ببدر و حنین (28)
عبد اللّه غلاما یافعا و قریش یعبدون الوثنین
یعبدون اللّات و العزّی معا و علیّ کان صلّی القبلتین (29)
فأبی شمس و أمّی قمر و أنا الکوکب و ابن القمرین (30)
و له فی یوم أحد وقعة شفت الغلّ بفضّ العسکرین 31
ثم فی الأحزاب و الفتح معا کان فیها حتف أهل الفیلقین 32
فی سبیل اللّه ماذا صنعت أمّة السّوء معا بالعترتین
عترة البرّ النّبیّ المصطفی و علیّ الورد یوم الجحفلین 33
به روایت طریحی و ابن شهر آشوب، این اشعار افرونست از آنچه تحریر شد:
فاطم الزّهراء أمّی و أبی وارث الرّسل و مولی الثّقلین 34
طحن الأبطال لمّا برزوا یوم بدر و باحد و حنین 35
و أخو خیبر إذ بارزهم بحسام صارم ذی شفرتین 36
و الّذی أودی جیوشا أقبلوا یطلبون الوتر فی یوم حنین 37
من له عمّ کعمّی جعفر وهب اللّه له أجنحتین 38
جدّی المرسل مصباح الهدی و أبی الموفی له بالبیعتین 39
بطل قرم هزبر ضیغم ماجد سمح قویّ السّاعدین 40
عروة الدّین علیّ ذاکم صاحب الحوض مصلّی القبلتین
مع رسول اللّه سبعا کاملا ما علی الأرض مصلّ غیر ذین 41
ترک الأوثان لم یسجد لها مع قریش مذ نشا طرفة عین 42
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 376
__________________________________________________
-و أبی کان هزبرا ضیغما یأخذ الرّمح فیطعن طعنتین 43
کتمشّی الأسد بغیا فسقوا کأس حتف من نجیع الحنظلین 44
و ابو مخنف نیز این اشعار را نگاشته و بعضی را نادیده انگاشته 45 [است]:
ذهب من ذهب فی ذهب و لجین فی لجین فی لجین 46
فله الحمد علینا واجب ما جری بالفلک إحدی النّیّرین 47
خصّه اللّه بفضل و تقی فأنا الزّاهر و ابن الأزهرین 48
ترک الأصنام منذ خصّه ورقا بالحمد فوق النّیّرین 49
و أباد الشّرک فی حملته برجال أترفوا فی العسکرین 50
و أنا ابن العین و الاذن الّتی أذعن الخلق لها فی الخافقین 51
نحن أصحاب العبا خمستنا قد ملکنا شرقها و المغربین
ثمّ جبریل لنا سادسنا و لنا البیت کذا و المشعرین
و کذا المجد بنا مفتخر شامخا یعلو به فی الحسبین
فجزاه اللّه عنّا صالحا خالق الخلق و مولی المشعرین
عروة الدّین علیّ المرتضی صاحب الحوض معزّ الحرمین
یفرق الصّفّان من هیبته و کذا أفعاله فی الخافقین
و الّذی صدّق بالخاتم منه حین ساوی ظهره فی الرّکعتین 52
شیعة المختار! طیبوا أنفسا فغدا تسقون من حوض اللّجین
فعلیه اللّه صلّی ربّنا و حباه تحفة بالحسنین
این‌وقت چون شیر ژیان 53 و پلنگ دمان، دست از جان شسته و دل بر خدای بسته، بر میمنه لشکر حمله افکند و این شعر بگفت:
القتل أولی من رکوب العار و العار أولی من دخول النّار 54
و با تیغی چون صاعقه آتشبار، خویش را بر خیل کفار زد. تیغ برنده را در پالایش خون بیغاره میغ 55 بارنده نمود و زمین را از حسام درخشان، کوه بدخشان 56 ساخت. میمنه را درهم شکست و مردمش را بپراکند؛ پس آهنگ میسره فرمود و این رجز بپرداخت:
أنا الحسین بن علیّ آلیت أن لا أنثنی
أحمی عیالات أبی أمضی علی دین النّبیّ 57
و چون سیل بنیان‌کن جانب میسره گرفت و از تکتاز میدان و نبرد گردان و حرارت خورشید در هاجره نهار 58 و حمل اسلحه کارزار و سیلان خون از جراحتهای سیف و سنان، سخت عطشان بود و در آن تاب و تب آب طلب می‌فرمود و زبان مبارک در دهان می‌گردانید و «العطش» می‌گفت و با این همه رنج و تعب آن حضرت را هول و هرب نبود.
قال السّیّد: قال بعض الرّواة: فو اللّه ما رأیت مکثورا قطّ، قد قتل ولده و أهل بیته، أربط جأشا منه!-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 377
__________________________________________________
- عبد اللّه بن عماد گفت: «قسم به خدای، هرگز ندیدم مردی را که لشکرهای بزرگ او را در پره افکنده باشند و فرزندان او را به جمله کشته باشند و اهل بیت او را محصور و مستأصل ساخته باشند، و او همچنان دلدار و قوی القلب صابر و ثابت بپاید و چون شیر درنده آهنگ رزم آزماید و گرد اضطراب و اضطرار بر دامان وقارش ننشیند.»
بالجمله، می‌زد و می‌کشت و می‌افکند و لشکر از پیش روی او چون گور از شیر و گله از گرگ می‌رمیدند و در پهندشت حربگاه می‌پراکندند، تا این‌وقت به روایت ابن شهر آشوب و محمد بن أبی طالب، هزار و نهصد و پنجاه کس از آن کفار را بیرون زخمداران با تیغ درگذرانید 59. لختی اطراف او از دشمن تهی گشت، پس اندکی از قلب حربگاه کناری گرفت و درایستاد و فرمود:
«لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم».
دیگرباره سرهنگان سپاه، بانگ بر لشکر کوفه زدند و پراکندگان را درهم آوردند و همگان را به سرزنش و بیغاره 60 بیازردند و به مناضلت 61 و مقاتلت تحریض 62 دادند. کرت دیگر سی هزار تن لشکر همدست و همداستان آهنگ آن تن پاک و سلاله خواجه لولاک 63 کردند. امام علیه السّلام با آن همه زخمهای تیغ و تیر و زحمت تشنگی و ماندگی چون برق جهنده و شهاب شتابنده، یک تنه خود را در میان آن لشکر بیکران افکند. کس ندانست که آن دست و بازو چه صنعت می‌کند؟! و آن آتش آب رنگ از درعهای عادی و خود فولاد چگونه درمی‌گذرد؟! 64
(1). از رجزهای سید الشهدا علیه السّلام چنین استفاده می‌شود که چون کوفیان به او گفتند: «تو را به واسطه کینه پدرت می‌کشیم.» آن حضرت هم در رجزهای خود فضائل و مناقب پدر بزرگوارش را بیان می‌کند و گویا می‌فرماید: «به کوری چشم شما من به وجود چنین پدری افتخار دارم.»
(2). من پسر علی پاک از هر آلودگی و از خاندان هاشمم. چون خواهم افتخار کنم. همین افتخار مرا بس است.
(3). بعضی از مقاتل به جای مشی، مضی ضبط نموده‌اند. و (من مشی) کنایه از تمام مردم و (من مضی) به معنی پیشینیان است. جدّم فرستاده خدا بهترین مردم است، و ما چراغهای روشن خدا در زمینیم.
(4). مادرم فاطمه فرزند احمد است، و عمویم جعفر را صاحب دو بال می‌خوانند.
(5). در شأن ما قرآن به راستی نازل شد و هدایت و وحی درباره ما به نیکی یاد می‌شود.
(6). ایمنی از عذاب خدا برای مردم مائیم، و این مطلب را گاهی پنهان و گاهی آشکار می‌کنیم (یا خود گاهی پنهان و گه آشکاریم).
(7). ما اختیاردار حوض کوثریم و با جام رسول خدا دوست خود را می‌آشامانیم. این سخن را جای انکار نیست.
(8). چون دوست ما روز قیامت تشنه به سوی حوض آید، حیدر او را با دست خود آب دهد.
(9). حیدر، پیشوایی است فرمانروا و حاکم که خداوند حق او را بر تمام مردم لازم ساخته است.
(10). پیروان ما در میان مردم گرامی‌ترین پیروان و دشمن ما روز قیامت زیانکار است.
(11). خوشا حال بنده‌ای که ما را پس از مرگ زیارت کند، به واسطه بهشت جاودانی که نعمتهای خالص آن تیره‌شدنی نیست.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 378
__________________________________________________
- (12). مال: آنچه را انسان مالک است؛ لکن مردمان دهاتی این کلمه را درباره چهارپایان خود به کار می‌برند (المنجد، در ماده م و ل)؛ و در این‌جا معنی دوم مراد است.
(13). مرتجز: (اسم فاعل) در لغت به معنی کسی که شعر رجز می‌خواند و چون این اسب شیهه و آوازش نیکو بود. او را (مرتجز) نامیدند.
(14). مسناة (اسم مفعول مؤنث از باب تفعیل) در لغت به معنی رام و هموار است.
(15). مقصود از شربت نخستین، شربت تلخ مرگی است که ابتدا تمیم بن قحطبه نوشید.
(16). توش: تاب و توان.
(17). انزع: کسی که در دو طرف پیشانیش موی نروییده باشد. بطین: بزرگ‌شکم.
(18). این گروه، بی‌دین گشته و از پیش از ثواب خداوند پروردگار جن و انس روی‌گردان شدند.
(19). این گروه، از روی کینه علی و پسرش حسن نیکوکار را که پدر و مادرش بزرگوار است کشتند و گفتند: تصمیم بگیرید و مردم را برای جنگ با حسین گرد آورید.» (در بعضی از مقاتل به جای مصراع اخیر «نفتک الآن جمیعا بالحسین» ذکر شده است.)
(20). ای قوم! داد از مردمان ناکس و پستی که بر اهل مکه و مدینه گروهی گرد آوردند.
(21). سپس روانه شدند و برای خشنودی دو بی‌دین (یزید و ابن زیاد) یکدیگر را به کشتن من سفارش کردند.
(22). به خاطر عبید اللّه، زاده دو کافر در ریختن خون من از خدا نترسیدند.
(23). این شعر دو معنی را محتمل است: 1. پسر سعد از روی ستم لشکری مانند باران شدید بر من ریخت. 2. پسر سعد از روی ستم با لشکری مانند باران شدید مرا تیرباران کرد (بنابر معنی اوّل حرف «باء» برای تعدیه و متعلّق به رمانی و بنابر معنی دوم به معنی «مع» و اشاره به تیراندازی عمر سعد در صبح عاشورا می‌باشد).
(24). (کینه اینها بر من) نه برای چیزی (گناه و جنایتی) است که در پیش از من سر زده است، بلکه تنها برای افتخار کردن من به روشنی دو کوکب تابان: پیغمبری که پدر و مادرش قرشی و علی که بعد از پیغمبر بهترین مردم است می‌باشد.
(25). پسندیده خدا از میان مردم پدر و سپس مادرم می‌باشند. پس من پسر دو پسندیده خدا هستم.
(26). (یا مقصود از فضه خود آن حضرت و ذهب جنس طلا است، و یا مقصود از فضه مادرش زهرا و ذهب پیغمبر علیهم السّلام است، و معنی شعر بنابر احتمال اول چنین است): من نقره‌ای هستم که از طلا گرفته شده است. پس من نقره و زاده دو طلا می‌باشم.
(27). در میان مردم کیست که جد و پدرش چون جد و پدر من باشد؟ پس من فرزند دو سرور می‌باشم.
(28). مادرم، فاطمه زهرا و پدرم شکننده کفر در جنگ بدر و حنین است.
(29). پدر من در کودکی و جوانی خدا را پرستش می‌کرد و برابر بیت المقدس و کعبه نماز می‌گذاشت؛ در صورتی که قریش بت لات و عزی را می‌پرستیدند.
(30). پس پدرم آفتاب (فلک امامت و ولایت) و مادرم ماهتاب (آسمان عفّت و طهارت)، و من ستاره‌ای، زاده چنین خورشید و ماهم (یعنی نور ولایت و عصمت را از آن دو کسب کرده‌ام).
(31). پدرم در جنگ احد به واسطه پراکنده ساختن لشکر کفار و اشرار موقعیت شفا بخشیدن کینه و غصه اهل ایمان را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 379
__________________________________________________
- دارد.
(32). موقعیت دیگرش در جنگ احزاب و فتح مکه می‌باشد، که مرگ نکبت‌بار دو لشکر بیکران در آن بود.
(33). (تمام این کارها) برای رضای خدا بود. و این امت بدکردار درباره خاندان پیغمبر برگزیده نیکوکار و خاندان علی شیر روز کارزار چه بدیها کردند.
(34). مادرم فاطمه زهرا و پدرم وارث پیغمبران و سرور جن و انس است.
(35). روز جنگ بدر و احد و حنین دلاورانی را که به جنگش آمدند، کوبید و نرم کرد.
(36). و با مردم خیبر با شمشیر برانی که دو طرفش تیز بود، مبارزه کرد.
(37). و سپاهی را که روز جنگ حنین به خونخواهی آمده بودند، هلاک کرد.
(38). کیست که عمویی مانند عموی من داشته باشد که خداوند دو بال به او بخشیده است؟
(39). جدم فرستاده خدا، چراغ هدایت است، و پدرم بیعت عقبه و رضوان را برای او وفاکننده است.
(40). پدرم، دلاور، سرور، شیر خشمگین، بزرگوار، بخشنده و قوی‌بازو است.
(41). این علی (که به او افتخار می‌کنم)، ریسمان محکم دین و اختیاردار حوض کوثر و کسی است که هفت سال با پیغمبر برابر بیت المقدس و کعبه نماز خواند؛ در صورتی که غیر از آن دو، مرد نمازگزاری روی زمین نبود.
(42). او از زمانی که به وجود آمد، بتها را دور انداخت و به مقدار یک چشم به‌هم‌زدن هم به موافقت قریش برابر آنها سجده نکرد.
(43). (تثنیه «طعنه» یا برای مجرّد تأکید است؛ یعنی بسیار نیزه می‌زد و یا مقصود ضربت شمشیر و نیزه، و از باب تغلیب است، و یا مقصود کفار زمان پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و ناکثین و قاسطین و مارقین بعد از آن حضرت است که سینه آنها زخم نیزه حضرت اسد اللّه علیه السّلام را داشت. حنظل: میوه بسیار تلخی است که آنرا هندوانه ابو جهل نامند و تثنیه آن تنها برای تأکید است).
(44). معنی دو بیت: پدرم شیر خشمگینی بود و مانند شیران در طلب شکار حمله می‌کرد و ضربتهای نیزه می‌زد. سپس دشمنانش از جام پرخون و تلخ مرگ سیراب می‌شدند.
(45). (چون انتساب این قسمت از رجز به حضرت حسین علیه السّلام دلیل محکمی ندارد، لذا تنها به ترجمه پاره‌ای از لغات اکتفا می‌کنیم).
(46). لجین: نقره.
(47). نیرین: ماه و خورشید. در این بیت صنعت تأیید که از محسّنات معنویه علم بدیع می‌باشد، به کار رفته است؛ زیرا وجوب سپاس را معلق بر گردش ابدی ماه و خورشید قرار داده است.
(48). زاهر: درخشان، صاف.
(49). اصنام: بتها.
(50). أباد: هلاک کرد. أترفوا: سرمست مال شدند.
(51). اذعان: یقین و باور داشتن. خافقین: مشرق و مغرب (کنایه از تمام روی زمین).
(52). در این بیت اشاره به خاتم‌بخشی حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام شده است که قرآن کریم در (سوره مائده، آیه 60)-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 380
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 80- 81
فلمّا فنی أصحاب الحسین رضی اللّه عنه و قتلوا جمیعهم، و بقی وحده، حمل علیهم، فقتل کثیرا من الرّجال و الأبطال، و رجع سالما إلی موقفه عند الحریم، ثمّ حمل علیهم حملة أخری و أراد الکرّ راجعا إلی موقفه، فحال الشّمر بینه و بین الحریم.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 262- 263
و حمل علیه السّلام بنفسه علی العسکر، و دخل وسطهم و ضربهم بالسّیف، فضعضع أرکان العسکر، و الرّجال تفر من بین یدیه، و تنحاز عنه یمنة، و یسرة، حتّی خضب الأرض بدماء القتلی، ثم حمّل علی المیمنة، و قال:
الموت خیر من رکوب العار و العار أولی من دخول النّار
ثمّ حمل علی المیسرة و هو یقول:
__________________________________________________
- بیان می‌کند.
(53). ژیان: خشمگین.
(54). کشته شدن از ارتکاب ننگ بهتر است، و ننگ از رفتن به آتش جهنم بهتر است.
(55). میغ: ابر.
(56). بدخشان (بر وزن نمکدان) ولایتی است بین هندوستان و خراسان که معدن لعل دارد، و در این‌جا تنها سرخی آن مقصود است.
(57). من حسین، پسر علی هستم. بر خود واجب شمرده‌ام که از راه حق برنگردم. اکنون از خاندان پدرم حمایت می‌کنم و مطابق دین پیغمبر رفتار می‌نمایم.
(58). هاجره نهار: هنگام ظهر در روزهای گرم تابستان.
(59). غیر از کسانی را که زخمدار نمود، هزار و نهصد و پنجاه کس را کشت.
(60). بیغاره: سرزنش.
(61). مناضلت: تیراندازی.
(62). تحریض: تشویق نمودن، وادار کردن.
(63). سلاله: فرزند. لولاک، اشاره به حدیث «لولاک لما خلقت الأفلاک» است.
(64). [در کتاب ناسخ التواریخ ابتدا مبارزه اوّل امام علیه السّلام را ذکر می‌کند بعد از آن حمله به خیام سیّد الشهدا علیه السّلام و سپس نزدیک شدن امام علیه السّلام به آب فرات، استغاثه امام علیه السّلام و خطبه امام علیه السّلام را ذکر می‌کند].
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 365- 374
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 381
أنا الحسین بن علیّ آلیت أن لا أنثنی
أحمی عیالات أبی أمضی علی دین النّبیّ
قلب المیمنة علی المیسرة، و المیسرة علی المیمنة، و قلب القلب علی الجناحین، یدخل فی أوساطهم، و یخرج من أعراضهم، و یروی الأرض من دمائهم.
فجعل یقاتلهم، حتّی قتل منهم ألوفا، و نقل: حتّی قتل ما یزید علی عشرة آلاف فارس، و لا یبین النّقص فیهم لکثرتهم، قال الرّاویّ: فو اللّه ما رأیت مکثورا قطّ، قد قتل ولده و أهل بیته، و أصحابه أربط جأشا، و لا أمضی جنانا، و لا أجرأ مقدما من الحسین علیه السّلام، و اللّه ما رأیت قبله، و لا بعده مثله، و إن کانت الرّجال لتشدّ علیه، فیشدّ علیها بسیفه، فتنکشف عنه انکشاف المعزی، إذا شدّ فیها الذّئب.
و قد تکمّلوا ثلاثین ألفا، و أحاطوا به، و افترقوا علیه بأربع فرق.
و لقد کان یحمل فیهم، فقلب أوّلهم علی آخرهم، فانکشفوا من بین یدیه، یدقّ بعضهم بعضا، فینهزمون کأنّهم الجراد المنتشر، ثمّ یرجع إلی مرکزه، و یقف، و ینظر بطرفه إلی مخیمه، و یقول برفیع صوته: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم. و یسمع صوته إلیهن الرّاثی یقول:
تشطر منه الطّرف طرف إلی العدی و طرف یراعی نسوة شأنها الخدر
ثمّ یرجع إلیهم و یقاتلهم، و فی روضة الشّهداء: قتل منهم اثنی عشر ألف رجل. قال حمید بن مسلم: و اللّه لقد رأیته یجول بین الصّفوف و شیبته مخضوبة بالدّم، و درعه قد بنی علیه بنیانا لیس یری للنّاظرین، حتّی أثخنوه بالجراح. و فی (إعلام الوری): و رشقوه بالسّهام حتّی صار کالقنفذ، فأحجم عنهم، أی کفّ عنهم، کأنّه علیه السّلام ضعف، فوقفوا بإزائه.
فی خبر: فخرج إلیه تمیم بن قحطبة، و هو من أمراء الشّام فی تلک الحالة، قال: یا ابن علیّ! إلی متی الخصومة، و قد قتل أولادک و موالیک، و أنت بعد تضرب بالسّیف مع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 382
عشرین ألفا. فقال علیه السّلام: أنا جئت إلی محاربتکم، أم أنتم جئتم إلی محاربتی، و أنا منعت الطّریق عنکم أم أنتم منعتموه عنّی، و قد قتلتم إخوتی و أولادی، و لیس بینکم و بینی إلّا السّیف. فقال اللّعین: فلا تکثر المقال، فتقدّم إلیّ حتّی أری ما عندک؟ فصاح الحسین علیه السّلام صیحة عظیمة، و سلّ السّیف و ضرب عنقه، فتبعّد خمسین ذراعا، فاضطرب العسکر، و صاح یزید الأبطحیّ (لعنه اللّه): ویلکم إنّکم عجزتم عن رجل واحد، تفرّون عنه؟ ثمّ برز إلی الإمام علیه السّلام و کان اللّعین مشهورا بالشّجاعة، فلمّا رآه العسکر أظهروا البشاشة، و السّرور، فصاح علیه السّلام به: ألا تعرفنی، تبرز إلیّ کمن لا خوف له. فلم یجبه اللّعین و سلّ سیفه علی الإمام، فسبقه الإمام، و ضرب علی وسطه بالسّیف، فقده نصفین.
فی (الکبریت الأحمر): عن أبن أبی جمهور مرسلا: أنّ الحسین علیه السّلام کان لا یقتل بعض أهل الکوفة فی حملاته، مع تمکّنه من قتله، و یقتل بعضهم، فسئل علیه السّلام عن ذلک، فقال علیه السّلام: إنّ الّذی لا أقتله أری فی صلبه من أهل الإیمان. و عن محبوب القلوب للأشکوریّ و غیره: عن زین العابدین علیه السّلام، قال: رأیت یوم عاشوراء من طعن أبی و لم یقتله أبی، فلمّا انتقلت الإمامة إلیّ علمت أنّ أحدا من محبّینا کان فی صلبه، و یؤیّده قوله تعالی: لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِیماً، و الحاصل و کان یقاتلهم أعظم القتال، و شعاره فی الحرب، یا محمّد! قال النّحریر صاحب جواهر الکلام قدّس سره فی کتاب الجهاد: ینبغی اتّخاذ الشّعار فی الحرب و هو النّداء الّذی یعرف به أهلها فیکون علامة علی ذلک. قال الصّادق علیه السّلام فی خبر معاویة بن وهب: شعارنا: یا محمّد یا محمّد.
و ساق علیه السّلام الکلام فی شعار الحروب، و الغزوات إلی أن قال علیه السّلام: و شعار الحسین علیه السّلام:
یا محمّد، و شعارنا: یا محمّد. انتهی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 29- 31
و قد أثخن بالجراح فی رأسه و بدنه، فجعل یضاربهم بسیفه، و حمل النّاس علیه عن یمینه و شماله، فحمل علی الّذین عن یمینه، فتفرّقوا، ثمّ حمل علی الّذین عن یساره، فتفرّقوا.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، لواعج الأشجان،/ 184
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 383
و فی بعض الکتب زیادة عن الطّریحیّ و ابن شهر آشوب:
فاطم الزّهراء أمّی و أبی وارث الرّسل و مولی الثّقلین
طحن الأبطال لمّا برزوا یوم بدر و بأحد و حنین
و أخو «1» خیبر إذ بارزهم بحسام صارم ذی «2» شفرتین
والدی أودی جیوشا أقبلوا یطلبون الوتر فی یوم حنین
من له عمّ کعمّی جعفر وهب اللّه له أجنحتین
جدّی المرسل مصباح الهدی و أبی الموفی له بالبیعتین
بطل قرم هزبر ضیغم ماجد سمح قویّ السّاعدین
عروة الدّین علیّ ذاکم صاحب الحوض مصلّی القبلتین
مع رسول اللّه سبعا کاملا ما علی الأرض مصلّ «3» غیر ذین
ترک الأوثان لم یسجد لها مع قریش مذ نشا طرفة عین
و أبی کان هزبرا ضیغما یأخذ الرّمح فیطعن طعنتین
کتمشی الأسد بغیا فسقوا کأس حتف من نجیع الحنظلین
ذهب من ذهب من ذهب و لجین فی لجین من لجین
فله الحمد علیّا واجبا ما جری فی الفلک إحدی النّیّرین
خصّه اللّه بفضل و تقی فأنا الزّاهر و ابن الأزهرین
ترک الأصنام منذ خصّه و رقی بالحمد فوق النّیّرین
و أنا و الشّرک فی حمله [؟] برجال أسرفوا فی العسکرین
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «و آخر»].
(2)- [فی المطبوع: «ذو»].
(3)- [فی المطبوع: «مصلّی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 384
و أنا ابن العین و الأذن الّتی أذعن الخلق لها فی الخافقین
نحن أصحاب العبا خمستنا قد ملکنا شرقها و المغربین
ثمّ جبریل لنا سادسنا و لنا البیت کذا و المشعرین
و کذا المجد بنا مفتخر شامخا یعلو به فی الحسبین
فجزاه اللّه عنّا صالحا خالق الخلق و مولی المشعرین
عروة الدّین علیّ المرتضی صاحب الحوض معزّ الحرمین
یفرق الصّفّان من هیبته و کذا أفعاله فی الخافقین
و الّذی صدّق بالخاتم منه حین ساوی ظهره فی الرّکعتین
شیعة المختار طیبوا أنفسا فغدا تسقون من حوض اللّجین
فعلیه اللّه صلّی ربّنا و حباه تحفة بالحسنین
و فی مقتل أبی إسحاق الإسفراینیّ زیادة، و هی:
جدّی المرسل مصباح الدّجی و أبی المعروف یوم الوقعتین
عروة الدّین علیّ ذو التّقی ساقی الحوض إمام الخافقین
أظهر الإسلام رغما للعدی بحسام قاطع ذی شفرتین
مع رسول اللّه یسعی نازلا قاتل الأبطال و الموفی لدین
کلمة الدّین أزداد حبّا [؟] قاتل الجنّ ببئر العلمین
ترک الأصنام و هو مفرد و دنی بالحرب فوق النّیّرین
و أباد الکفر فی حملته برجال أشرقوا فی العسکرین
و بنا جبریل أضحی فاخرا و قضی فیه أبونا کلّ دین
فجزاه اللّه عنّا صالحا خالق العالم مولی المشعرین
قال: ثمّ حمل علیه السّلام علی القوم، و صرخ فی أواسطهم، ثمّ دار فیهم و جعل یحصد الأبدان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 385
حصدا، و یضرب فیهم ذات الطّول و العرض و ذات الیمین و الشّمال، حتّی ترک الرّجال تحت سنابک الخیل، و دماؤهم کالأنهار، ثمّ رجع روحی له الفداء إلی مرکزه، و وقف قبالة القوم و سیفه مصلت فی یده آیسا عن الحیاة عازما علی الموت، و هو یقول علی ما فی جملة من المقاتل:
أنا ابن علیّ الطّهر من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و جدّی رسول اللّه أکرم من مضی و نحن سراج اللّه فی الخلق یزهر
و فاطم أمّی من سلالة أحمد و عمّی یدعی ذا الجناحین جعفر
و فینا کتاب اللّه أنزل صادقا و فینا الهدی و الوحی و الخیر یذکر
و نحن أمان اللّه للنّاس کلّهم نسرّ بهذا فی الأنام و نجهر
و نحن ولاة الحوض نسقی ولاتنا بکأس رسول اللّه ما لیس ینکر
إذا ما أتی یوم القیامة ضامئ «1» إلی الحوض یسقیه بکفّیه حیدر
إمام مطاع أوجب اللّه حقّه علی النّاس جمعا و الّذی کان ینظر
فشیعتنا فی النّاس أکرم شیعة و مبغضنا یوم القیام یخسر
فطوبی لعبد زارنا بعد موتنا بجنّة عدن صفوها لا یکدر
قالوا: ثمّ إنّه علیه السّلام دعا النّاس إلی البراز، فلم یزل یقاتل کلّ من دنا منه حتّی قتل منهم مقتلة عظیمة.
قالوا: ثمّ حمل النّاس علیه عن یمینه و شماله، فحمل علی المیمنة و هو یقول:
القتل أولی من رکوب العار و العار أولی من دخول النّار
فکشفهم عن مقرّهم و قاتلهم قتالا عظیما، و رجع إلی مرکزه ثمّ حمل علی المیسرة و هو یقول:
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ضامر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 386
أنا الحسین بن علیّ آلیت أن لا أنثنی
أحمی عیالات أبی أمضی علی دین النّبیّ
فلمّا نظر شمر إلی ذلک قال لعمر بن سعد: و اللّه لو برز إلی الحسین أهل الأرض فأفناهم عن آخرهم، فالرّأی أن نتفرّق علیه و نحیط به من کلّ جانب، ففعلوا ذلک، و نادی عمر بن سعد: یا قوم! أتدرون لمن تقاتلون؟ و اللّه لو بارزتم فأفناکم عن آخرکم.
فحملوا علیه حملة رجل واحد، و حمل علیهم- روحی له الفداء- و هو یرتجز و یقول:
أنا حسین بن علیّ آلیت أن لا أنثنی
أحمی عیالات أبی أمضی علی دین النّبیّ
فقلب المیمنة علی المیسرة و المیسرة علی المیمنة، و قتل منهم مقتلة عظیمة، فرجع إلی مرکزه و هو یکثر من قول «لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم».
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 291- 294، 304
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 387

الحسین علیه السّلام یدنو من الفرات فیمنع من الشّرب فیدعو علیهم‌

و عطش الحسین فاستسقی- و لیس معهم ماء- فجاءه رجل بماء، فتناوله لیشرب، فرماه حسین بن تمیم بسهم، فوقع فی فیه، فجعل یتلقّی الدّم بیده و یحمد اللّه.
و توجّه نحو المسنّاة یرید الفرات، فقال رجل من بنی أبان بن دارم: حولوا بینه و بین الماء. فعرضوا له، فحالوا بینه و بین الماء و هو أمامهم. فقال حسین: اللّهمّ أظمه.
و رماه الأبانیّ بسهم، فأثبته فی حنکه، فانتزع السّهم، و تلقّی الدّم، فملأ کفّه، و قال:
اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما فعل هؤلاء.
فما لبثت الأبانیّ إلّا قلیلا حتّی رئی و أنّه لیؤتی بالقلّة أو العس إن کان لیروی عدّة، فیشربه، فإذا نزعه عن فیه، قال: اسقونی فقد قتلنی العطش!
فما زال بذلک حتّی مات.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 74
قالوا: و اشتدّ عطش الحسین بن علیّ- علیهما السلام- فدنا لیشرب من الماء، فرماه حصین ابن تمیم بسهم، فوقع فی فمّه، فجعل یتلقّی الدّم من فمه، و یرمی به، ثمّ جعل یقول: اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تذر علی الأرض منهم أحدا.
و یقال: إنّه لمّا فضّ عسکره مضی یرید الفرات، فرماه رجل من بنی أبان بن دارم، فأصاب حنکه، فقال: اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بی.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 407، أنساب الأشراف، 3/ 201 رقم 40- 41- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 105
و عطش الحسین، فدعا بقدح من ماء، فلمّا وضعه فی فیه، رماه الحصین بن نمیر بسهم، فدخل فمه، و حال بینه و بین شرب الماء، فوضع القدح من یده «1». و لمّا رأی القوم قد
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 388
أحجموا عنه قام یتمشّی علی المسنّاة «1» نحو الفرات، فحالوا بینه و بین الماء، فانصرف إلی موضعه الّذی کان فیه. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629، الحسین بن علیّ،/ 88؛ المحمودی، العبرات، 2/ 105
قال هشام: حدّثنی عمرو بن شمر، عن جابر الجعفیّ، قال: عطش الحسین حتّی اشتدّ علیه العطش، فدنا لیشرب من الماء، فرماه حصین بن تمیم بسهم، فوقع فی فمه، فجعل یتلقّی الدّم من فمه، و یرمی به إلی السّماء، ثمّ حمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ جمع یدیه، فقال: اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تذر علی الأرض منهم أحدا.
«3» قال هشام، عن أبیه محمّد بن السّائب، عن القاسم بن الأصبغ بن نباتة، قال:
حدّثنی من شهد الحسین فی عسکره: أنّ حسینا حین غلب علی عسکره رکب المسنّاة یرید الفرات، قال: فقال رجل من بنی أبان بن دارم: ویلکم! حولوا بینه و بین الماء لا تتامّ إلیه شیعته. قال: و ضرب فرسه، و أتبعه النّاس حتّی حالوا بینه و بین الفرات، فقال الحسین: اللّهمّ أظمه «4». قال: و ینتزع الأبانیّ بسهم، فأثبته فی حنک الحسین، قال:
فانتزع الحسین السّهم، ثمّ بسط کفّیه، فامتلأت «5» دما، ثمّ قال الحسین: اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بابن بنت نبیّک.
__________________________________________________
(1)- سدّ صغیر یبنی لمنع السّیل.
(2)- امام حسین علیه السّلام سخت تشنه بود. قدح آبی خواست و چون آن را به دهان خود نزدیک ساخت، حصین بن نمیر تیری بر آن حضرت زد که به دهانش خورد و مانع از آشامیدن شد و امام علیه السّلام قدح را رها فرمود.
حسین علیه السّلام چون دید قوم از نزدیک شدن به او خودداری می‌کنند، برخاست و پیاده به سوی فرات حرکت فرمود که میان او و آب مانع شدند و به جای نخست خود برگشت.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 304
(3)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(4)- [نفس المهموم: «أظماه»].
(5)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فامتلأتا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 389
الطّبری، التّاریخ، 5/ 449- 450- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 330- 331؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 295؛ المحمودی، العبرات، 2/ 104- 105
قال: فو اللّه إن مکث الرّجل إلّا یسیرا حتّی صبّ اللّه علیه الظّمأ، فجعل لا یروی.
قال القاسم بن الأصبغ: لقد رأیتنی فیمن یروّح عنه و الماء یبرّد له فیه السّکّر و عساس فیها اللّبن، و قلال فیها الماء، و إنه لیقول: ویلکم! أسقونی قتلنی الظّمأ. فیعطی القلّة أو العسّ کان مرویا أهل البیت، فیشربه، فإذا نزعه من فیه اضطجع الهنیهة ثمّ یقول:
ویلکم! أسقونی قتلنی الظّمأ. قال: فو اللّه ما لبث إلّا یسیرا حتّی انقدّ بطنه انقداد بطن البعیر. «1»
__________________________________________________
(1)- جابر جعفی گوید: حسین تشنه بود و تشنگی وی سخت شد. نزدیک آمد که آب بنوشد. حصین بن تمیم تیری سوی وی انداخت که به دهانش خورد. خون از دهان خویش می‌گرفت و به هوا می‌افکند.
آن‌گاه حمد خدا کرد و ثنای او کرد. سپس دو دست خویش را فراهم کرد و گفت: «خدایا! شمارشان را کم کن و به پراکندگی جانشان را بگیر یکی‌شان را در زمین به‌جای مگذار.»
قاسم بن اصبغ بن نباته به نقل از کسی که در هنگام کشته شدن حسین حضور داشته [است]، گوید:
وقتی اردوگاه حسین به تصرف دشمن درآمد، از روی بند روان شد و آهنگ فرات داشت.
گوید: یکی از بنی ابان بن دارم گفت: «وای شما! میان وی و آب حایل شوید که شیعیانش بدو نرسند.»
گوید: اسب خویش را بزد و کسان از پی او برفتند تا میان حسین و فرات حایل شدند. حسین گفت:
«خدایا! تشنه‌اش بدار.»
گوید: مرد ابانی تیری بزد و آن را در چانه حسین جای داد.
گوید: حسین تیر را بیرون کشید و دو دست خویش را بگشود که از خون پر شد آن‌گاه گفت: «خدایا! از آن‌چه با پسر دختر پیغمبرت می‌کنند، شکایت به تو می‌آوردم.»
گوید: به خدا، چیزی نگذشت که خدا تشنگی را بر آن مرد مسلّط کرد و چنان شد که هرگز سیراب نمی‌شد.
قاسم بن اصبغ گوید: از جمله کسانی بودم که برای تسکین وی می‌کوشیدند. آب را برای وی خنک می‌کردند و شکر در آن بود. کاسه‌های بزرگ پر از شیر بود و کوزه‌ها پرآب بود و او می‌گفت: «وای شما! آبم دهید که تشنگیم کشت.» کوزه یا کاسه‌ای را به او می‌دادند که برای سیراب کردن اهل خانه بس بود.
آب را می‌نوشید و چون از دهان خویش برمی‌داشت، لحظه‌ای دراز می‌کشید. آن‌گاه می‌گفت: «وای شما! آبم دهید که تشنگیم کشت.»
گوید: «چیزی نگذشت که شکمش همچون شکم شتر بشکافت.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3056- 3057
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 390
الطّبری، التّاریخ، 5/ 450- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 331؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 295
قال: فحمل علیه القوم بالحرب، فلم یزل یحمل علیهم و یحملون «1» علیه و هو فی ذلک یطلب الماء لیشرب منه شربة، فکلّما حمل «2» بنفسه علی الفرات «2» حملوا علیه حتّی أحالوه عن الماء، ثمّ رمی رجل منهم بسهم یکنّی أبا الجنوب «3»/ الجعفیّ، فوقع السّهم فی جبهته، فنزع الحسین السّهم، فرمی به و سالت الدّماء علی وجه و لحیته، فقال الحسین «4» رضی اللّه عنه «4»:
اللّهمّ! إنّک تری ما أنا فیه من عبادک هؤلاء العصاة الطّغاة، اللّهمّ! فأحصهم عددا، و اقتلهم مددا، و لا تذر علی وجه الأرض منهم أحدا، و لا تغفر لهم أبدا «5».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 215- 216
حدّثنا «6» محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا أحمد بن یحیی الصّوفیّ، ثنا أبو غسّان، ثنا عبد السّلام بن حرب، «7» عن الکلبیّ، قال: رمی رجل الحسین و هو یشرب، فشلّ «8» شدقه، فقال: لا أرواک اللّه! قال: فشرب حتّی تفطّر «9».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 122 رقم 2841، مقتل الحسین،/ 57- عنه: الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 94؛ الکنجی، کفایة الطّالب،/ 435؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 193
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: یحملوا.
(2- 2) فی د: علی الماء.
(3)- من الطّبریّ 6/ 258 و نور العین، و اسمه عبد الرّحمان؛ و فی الأصل و بر: أبا الحتوف، و فی د:
أبو الحتوف.
(4- 4) لیس فی د.
(5)- [قدّم فی الفتوح و الخوارزمی و تسلیة المجالس و ما تبعوا عنهم الهجوم علی المخیّمات علی ذهاب الإمام علیه السّلام علی الفرات].
(6)- [کفایة الطّالب: «و أخبرنی بهذا شیخی الشّیوخ عبد اللّه بن عمر بن حمویه، أخبرتنا شهدة فذکره، و به قال الطّبرانیّ، حّدثنا»].
(7)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(8)- [فی الخوارزمی و کفایة الطّالب: «فشکّ»].
(9)- [فی الخوارزمی: «نفط» و أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ، و رجاله إلی قائله ثقات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 391
و لم یبق له قوّة، و جهده العطش، فدنا إلی الماء لیشربه، فرماه حصین بن تمیم بسهم، فوقع فی فمه، [فکان] یتلقّی الدّمّ من فیه، فیرمی به إلی السّماء، ثمّ حمد اللّه و أثنی [113] علیه، ثمّ جمع یده، و قال: «اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تذر منهم أحدا».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 72
عن القاسم بن الأصبغ بن نباتة؛ قال: حدّثنی من شهد عسکر الحسین علیه السّلام: أنّ الحسین لمّا غلب علی عسکره العطش رکب المسنّاة «1» یرید الفرات، فقال رجل من بنی أبان بن دارم: حولوا بینه و بین الماء. و رمی بسهم، فأثبته فی حنکه، فقال علیه السّلام: «اللّهمّ أظمئه، اللّهمّ أظمئه»، فو اللّه ما لبث الرّجل إلّا یسیرا حتّی صبّ اللّه علیه الظّمأ.
قال القاسم بن الأصبغ: لقد رأیته و بین یدیه قلال فیها الماء، و إنّه لیقول: ویلکم اسقونی قتلنی الظّمأ. فیعطی القلّة «2» أو العسّ «3» الّذی کان أحدهما مرویا أهل بیت، فیشربه، ثمّ یقول: ویلکم اسقونی قتلنی الظّمأ.
قال: فو اللّه ما لبث إلّا یسیرا حتّی انقدّ بطنه انقداد بطن البعیر.
و فی روایة أخری: النّار توقد من خلفه، و الثّلج موضوع من قدامه، و هو یقول:
اسقونی ... إلی آخر الکلام.
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 341 رقم 287/ 3- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 241
فقصده القوم بالحرب من کلّ جانب، فجعل یحمل علیهم و یحملون علیه، و هو فی ذلک یطلب الماء لیشرب منه شربة، فکلّما حمل بفرسه علی الفرات حملوا علیه حتّی أجلوه عنه. ثمّ رماه رجل یقال له أبو الحتوف الجعفیّ بسهم، فوقع السّهم فی جبهته، فنزع الحسین السّهم، و رمی به، فسال الدّم علی وجهه، و لحیته، فقال «4»: اللّهمّ قد تری ما أنا
__________________________________________________
(1)- المسنّاة: سدّ یبنی لحجز ماء السّیل. «لسان العرب- سنا- 14: 406».
(2)- القلّة: إناء من الفخّار یشرب منها. المعجم الوسیط 2: 756 (قلل).
(3)- العسّ: القدح الکبیر. المعجم الوسیط 2: 600 (عسس).
(4)- [و فی المقرّم و بحر العلوم مکانه: «و رماه أبو الحتوف الجعفیّ بسهم وقع فی جبهته المقدّسة، فنزعه،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 392
فیه من عبادک هؤلاء العصاة العتاة، اللّهمّ فأحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تذر علی وجه الأرض منهم أحدا، و لا تغفر لهم أبدا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 33- 34- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 98؛ مثله المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 350؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 444
(و بهذا الإسناد) [الشّیخ الإمام الزّاهد أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة اسماعیل بن أحمد البیهقیّ] عن أحمد بن الحسین، أخبرنا أبو الحسین بن بشران، أخبرنا الحسین بن صفوان؛ حدّثنا عبد اللّه بن محمّد بن أبی الدّنیا، أخبرنی العبّاس بن هشام بن محمّد الکوفیّ، عن أبیه؛ عن جدّه قال: کان رجل من أبان بن دارم- یقال له زرعة- شهد قتل الحسین علیه السّلام، و رماه بسهم فأصاب حنکه، فجعل یتلقّی الدّم بکفّه «1» و یقول به «1» هکذا، إلی السّماء فیرمی به.
و ذلک: أنّ الحسین علیه السّلام دعا بماء لیشرب، فلمّا رماه حال بینه و بین الماء، فقال الحسین: اللّهمّ أظمئه «2»، اللّهمّ أظمئه «2». قال: فحدّثنی من شهده- و هو «3» یجود- أنّه «3» یصیح من الحرّ فی بطنه؛ و البرد فی ظهره، و بین یدیه المراوح و الثّلج، و خلفه الکانون، و هو یقول: اسقونی أهلکنی العطش! فیؤتی بعسّ عظیم فیه السّویق و الماء و اللّبن، لو شربه خمسة لکفاهم، فیشربه و یعود، فیقول: اسقونی أهلکنی العطش!
قال: فانقدّ بطنه کانقداد البعیر.
و ذکر أعثم الکوفیّ هذا الحدیث مختصرا، و سمّی «4» الرّامی عبد الرّحمان الأزدیّ، و قال:
فقال الحسین: اللّهمّ اقتله عطشا، و لا تغفر له أبدا!
قال القاسم بن الأصبغ: لقد رأیتنی عند ذلک الرّجل و هو یصیح: العطش. و الماء یبرّد
__________________________________________________
- و سألت الدّماء علی وجهه (و کریمته) فقال ...»].
(1- 1) [فی البحار و العوالم: «ثمّ یقول»].
(2)- [فی البحار و العوالم: «ظمّئه»].
(3- 3) [فی البحار و العوالم: «یموت و هو»].
(4)- [فی البحار و العوالم: «اسم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 393
له فیه السّکّر، و الأعساس فیها اللّبن، و هو یقول: ویلکم اسقونی قد قتلنی العطش! فیعطی القلّة و «1» العسّ، فإذا نزعه من فیه یصیح «2»: اسقونی. و ما زال «2» حتّی انقدّ بطنه، و مات أشرّ میتة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 91- 92- مثله المجلسی، البحار، 45/ 310- 311؛ البحرانی، العوالم، 17/ 615
أخبرنا أبو محمّد هبة اللّه بن أحمد بن طاووس، أنبأنا طراد «3» بن محمّد بن علیّ، أنبأنا «4» علیّ بن «4» محمّد بن عبد اللّه بن بشران، أنبأنا الحسین «5» بن صفوان، أنبأنا عبد اللّه بن محمّد ابن عبید اللّه بن أبی الدّنیا «6»، أخبرنی العبّاس بن هشام بن محمّد الکوفیّ «7»، عن أبیه، عن جدّه قال: کان رجل «8» من بنی «9» أبان بن دارم «8» یقال له زرعة، شهد قتل الحسین، فرمی الحسین بسهم، فأصاب حنکه «8» فجعل «10» یلتقی الدّم، ثمّ یقول، هکذا، إلی السماء، فیرمی «11» به «8» «10»، و ذلک: أنّ الحسین دعا بماء لیشرب، «12» فلمّا رماه حال «12» بینه و بین الماء،
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «أو»].
(2- 2) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(3)- [و فی کفایة الطّالب مکانه: «و أخبرنا المعمر بقیّة السّلف محمّد بن سعید بن الموّفق بن الخازن النّیسابوریّ ببغداد، أخبرتنا فخر النّساء شهدة بنت أحمد بن الفرج الأبریّ، أخبرنا النّقیب أبو الفوارس طراد ...» و فی ابن العدیم و العبرات مکانه: «أخبرنا أبو محمّد عبد الرّحمان بن ابراهیم بن أحمد المقدسیّ بنابلس، و أبو المظفّر حامد بن العمید بن أمیریّ القزوینیّ بحلب، قالا: أخبرتنا شهدة بنت أحمد بن الفرج الأبریّ، قالت: أخبرنا أبو الفوارس طراد ...»].
(4- 4) [لم یرد فی کفایة الطّالب].
(5)- [فی الأسرار مکانه: «و فی العوالم، عن بعض کتب المناقب المعتبرة باسناده، عن أحمد بن الحسین ...»].
(6)- [من هنا حکاه فی ذخائر العقبی و فضائل الخمسة، و فی تهذیب الکمال مکانه: «قال أبو بکر بن أبی الدّنیا ...» و فی جواهر العقدین: «و أخرج ابن أبی الدّنیا ...»].
(7)- [تهذیب الکمال: «الکلبیّ»].
(8- 8) [لم یرد فی ذخائر العقبی و جواهر العقدین و فضائل الخمسة].
(9)- [لم یرد فی الأسرار].
(10- 10) [الأسرار: «یتلّقی الدّم و یرمی به نحو السّماء»].
(11)- [تهذیب الکمال: «فیرقی»].
(12- 12) [فی ذخائر العقبی و فضائل الخمسة: «فرماه فحال»، و فی جواهر العقدین: «فحال» و فی الأسرار: «و حال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 394
فقال: اللّهمّ ظمّه، «1» «2» اللّهمّ ظمّه «1» «3».
قال: فحدّثنی من «4» شهده، و هو یموت هو «4» یصیح من الحرّ فی بطنه و البرد فی ظهره، و بین یدیه المراوح «5» و الثلّج «6» و خلفه الکافور «6»، و هو یقول: اسقونی، أهلکنی العطش.
فیؤتی بالعسّ العظیم فیه السّویق «7» أو الماء أو اللّبن «7» لو شربه خمسة لکفاهم قال: فیشربه ثمّ یعود، فیقول: اسقونی، أهلکنی العطش. قال: فانقدّ «8» بطنه کانقداد البعیر «9».
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 236- 237 رقم 282، تهذیب ابن بدران، 4/ 338، مختصر ابن منظور، 7/ 148- عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 434- 435؛ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2620، الحسین بن علیّ،/ 79؛ محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 144؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 430؛ السّمهودی، جواهر العقدین،/ 408؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 412؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة «10»، 3/ 370؛ المحمودی، العبرات 2/ 368
أمالی أبی سهل القطّان یرویه، عن ابن عیینة قال: أدرکت من قتلة الحسین رجلین، أمّا أحدهما فإنّه طال ذکره حتّی کان یلفّه، و فی روایة: کان یحمله علی عاتقه و أمّا الآخر
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ذخائر العقبی و جواهر العقدین و فضائل الخمسة].
(2)- [فی التّهذیب و کفایة الطّالب و ابن العدیم و العبرات: «ظمّئه» و فی ذخائر العقبی و جواهر العقدین و الأسرار و فضائل الخمسة: «أظمأه»].
(3)- [فی التّهذیب و کفایة الطّالب و ابن العدیم و العبرات: «ظمّئه» و فی الأسرار: «أظمأه»].
(4- 4) [فی ذخائر العقبی و جواهر العقدین و فضائل الخمسة: «شهد موته و هو» و فی الأسرار: «شهده و هو یموت إنّه کان»].
(5)- [کفایة الطّالب: «المرج»].
(6- 6) [فی کفایة الطّالب و ذخائر العقبی و تهذیب الکمال و جواهر العقدین و الأسرار و فضائل الخمسة:
«و خلفه الکانون» و فی ابن العدیم و العبرات: «و من خلفه الکانون» و هو صحیح].
(7- 7) [فی کفایة الطّالب و ذخائر العقبی و جواهر العقدین و الأسرار و فضائل الخمسة: «و الماء و اللّبن» و فی تهذیب الکمال: «أو الماء و اللّبن»].
(8)- [کفایة الطّالب: «فانقدّت»].
(9)- [أضاف فی کفایة الطّالب: «قلت: رواه ابن أبی الدّنیا فی کتابه، و ابن عساکر فی تاریخه، عن ابن طاووس، عن طراد (1138) فکأنیّ سمعته عنه» و أضاف فی ذخائر العقبی و فضائل الخمسة: «خرّجه ابن أبی الدّنیا»].
(10)- [حکاه فی فضائل الخمسة عن ذخائر العقبی و فی العبرات عن ابن العدیم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 395
فإنّه کان یستقبل الرّاویة [فیشربها إلی آخرها] و لا یروی، و ذلک أنّه نظر إلی الحسین‌و قد أهوی إلی فیه بماء و هو یشرب، فرماه بسهم، فقال الحسین: لا أرواک اللّه من الماء فی دنیاک و لا آخرتک «1».
و فی روایة: إنّ رجلا من کلب رماه بسهم، فشکّ شدقه، فقال الحسین: لا أرواک اللّه.
فعطش الرّجل حتّی ألقی نفسه فی الفرات و شرب حتّی مات.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 56- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 590؛ المجلسی، البحار، 45/ 300؛ البحرانی، العوالم، 17/ 613؛ مثله الدّربندی، أسرار الشهادة «2»،/ 412
فضائل العشرة، عن أبی السّعادات بالإسناد فی خبر: إنّه لمّا رماه الدّارمیّ «3» بسهم، فأصاب حنکه، جعل یتلقّی «4» الدّم، ثمّ یقول، هکذا، إلی السّماء. فکان هذا الدّارمیّ یصیح من الحرّ بطنه، و البرد فی ظهره بین یدیه المراوح، و الثّلج، و خلفه الکانون «5»، و النّار، و هو یقول «6»: اسقونی. فیشرب العسّ، ثمّ یقول «6»: اسقونی أهلکنی العطش. قال: فانقدّ بطنه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 56- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 241؛ المجلسی، البحار، 45/ 301؛ البحرانی، العوالم، 17/ 613
و روی أبو مخنف، عن الجلودیّ: أنّ الحسین حمل «7» علی الأعور السّلمیّ و عمرو
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «و لا فی آخرتک» و إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار، و من هنا حکاه عنه فی إثبات الهداة].
(2)- [حکاه فی الأسرار عن البحار].
(3)- [مدنیة المعاجز: «الرّامیّ»].
(4)- [مدنیة المعاجز: «یلقی»].
(5)- الکانون: الموقد و المصطلی.
(6- 6) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(7)- [و فی المعالی مکانه: «و لقد کان یحمل فیهم و قد تکمّلوا ثلاثین ألف، فینهزمون من بین یدیه کأنّهم الجراد المنتشر، ثمّ یرجع إلی مرکزه، و هو یقول: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم. و هو فی تلک الحال یطلب شربة من الماء، فکلّما حمل بفرسه علی الفرات، حملوا علیه بأجمعهم حتّی أجلوه عنه، فحمل ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 396
ابن الحجّاج الزّبیدیّ، و کانا فی أربعة آلاف رجل علی الشّریعة «1»، و أقحم الفرس علی الفرات فلمّا أولع «2» الفرس برأسه لیشرب، قال علیه السّلام: أنت عطشان، و أنا عطشان، و اللّه لا أذوق «3» الماء حتّی تشرب. فلمّا سمع الفرس کلام الحسین شال «4» رأسه، و لم یشرب کأنّه فهم الکلام، فقال الحسین: اشرب فأنا أشرب. فمدّ الحسین یده، فغرف من الماء «5»، فقال فارس: یا أبا عبد اللّه تتلذّذ بشرب الماء و قد هتکت حرمتک «6»، فنفض «7» الماء من یده، و حمل علی القوم فکشفهم، فإذا الخیمة سالمة «5».
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 58- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 245- 246؛ المجلسی، البحار، 45/ 51؛ البحرانی، العوالم 17/ 294؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 344؛ الدّربندری، أسرار الشّهادة،/ 411؛ القمی، نفس المهموم،/ 355؛ مثله المازندرانی، معانی السّبطین 2/ 13- 14؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 296
و اشتدّ به العطش، فتقدّم لیشرب، فرماه حصین بن تمیم بسهم، فوقع فی فمه، فجعل یتلقّی الدّم، و یرمی به السّماء و یقول: اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم مددا، و لا تذر علی الأرض منهم أحدا.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
و طلب الحسین ماءا یشربه، فجی‌ء بماء، فهمّ أن یشربه، فرماه حصین بن تمیم بسهم، فوقع فی فیه، فجعل یتلقّی الدّم بیده.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 39
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «ففرّقهم» و زاد فی الأسرار: «فهزمهم» و أضاف فی المعالی «فقلب أوّلهم علی آخرهم، فانکشفوا من بین یدیه یدق بعضهم بعضا حتّی دخل المشرعة»].
(2)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «أولغ» و فی الدّمعة السّاکبة: «ولغ»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس الهموم و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه:
«لا ذقت»].
(4)- [الأسرار: «رفع»].
(5- 5) [المعالی: «غرفة، فرماه لعین بسهم، فأصاب فمّه الشّریف»].
(6)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه:
«حرمک»].
(7)- [الدّمعة السّاکبة: «فنفذ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 397
و اشتدّ عطش الحسین فدنا من الفرات لیشرب «1»، فرماه حصین بن نمیر بسهم، فوقع فی فمه، فجعل یتلقّی الدّم بیده، و رمی به إلی السّماء، ثمّ حمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال «1»: اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یصنع «2» بابن بنت نبیّک، اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تبق منهم أحدا.
و قیل: الّذی «3» رماه «4» رجل من بنی أبان بن دارم، فمکث ذلک الرّجل یسیرا، ثمّ صبّ اللّه علیه الظّمأ، فجعل لا یروی، فکان یروّح عنه و یبرّد له الماء «4» فیه السّکّر و عساس فیها اللّبن «5» و یقول: «5» اسقونی «6». فیعطی القلّة أو العسّ فیشربه، فإذا شربه اضطجع هنیهة، ثمّ یقول «7»: اسقونی قتلنی الظّمأ «8». فما لبث إلّا یسیرا حتّی انقدّت «9» بطنه انقداد بطن البعیر. «10»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457- 458
__________________________________________________
(1- 1) [نهایة الإرب: «فقال رجل من بنی أبان بن دارم: ویلکم! حولوا بینه و بین الماء، و ضرب فرسه، و اتبعه النّاس حتّی حال بینه و بین الفرات، فقال الحسین: اللّهمّ أظمئه! و انتزع الأبانیّ سهما، فأثبته فی حنک الحسین، فانتزع الحسین السّهم، ثمّ بسط کفّیه فامتلأ دما، فقال»].
(2)- [نهایة الإرب: «ما یفعل»].
(3)- [نهایة الإرب: «أنّ الّذی»].
(4- 4) [نهایة الإرب: «حصین بن نمیر، قال: فما مکث الّذی رماه إلّا یسیرا، ثمّ صبّ اللّه علیه الظّمأ فجعل لا یروی، و الماء یبرّد له»].
(5- 5) [نهایة الإرب: «و قلال فیها الماء، و إنّه لیقول: ویلکم»].
(6)- [أضاف فی نهایة الإرب: «قتلنی الظّمأ»].
(7)- [نهایة الإرب: «قال: ویلکم»].
(8)- [أضاف فی نهایة الإرب: «فیعطی القلّة و العس فیشربه،»].
(9)- [نهایة الإرب: «انقدّ»].
(10)- تشنگی حسین شدت یافت. ناگزیر رود فرات را قصد کرد که آب بنوشد. حصین بن نمیر او را هدف تیر کرد. تیر به دهانش اصابت کرد. او خون را از دهان خود با کف دست گرفت و حواله آسمان کرد.
خداوند را حمد و ثنا کرد و گفت: (مقصود حسین بعد از گرفتن خون و حواله کردن آن به آسمان) «خداوندا! من نزد تو شکایت می‌کنم از آن‌چه نسبت به فرزند دختر پیغمبر تو مرتکب شده‌اند. خداوندا! آن‌ها را یک یک بشمار و بکش و پراکنده کن و یک تن از آن‌ها را باقی مگذار.» (عین نفرین آن بزرگوار نقل می‌شود که خالی از فایده نیست و مؤلف آن را به اختصار آورده که ما همان روایت مؤلف را که مختصر است، ذکر می‌کنیم و ترجمه آن هم همان دو کلمه است: اللّهمّ احصهم عددا و اقتلهم بددا و لا تبق منهم احدا؛ که عبارت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 398
و رماه حصین بن تمیم بسهم، فوقع فی شفتیه، فجعل الدّم یسیل من شفتیه، و هو یبکی و یقول: اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بی و بأخوتی و ولدی و أهلی. ثمّ اشتدّ به العطش، فهمّ أن یلقی نفسه بین القوم، ثمّ شرفت نفسه عن ذلک.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 144
أخبرنا أبو العبّاس أحمد بن مسعود بن شدّاد الصّفّار الموصلیّ بحلب، قال: أخبرنا أبو جعفر أحمد بن أحمد بن عبد العزیز بن القاص بالموصل، قال: أخبرنا الرّئیس أبو علیّ محمّد بن سعید بن إبراهیم بن نبهان، قال: أخبرنا أبو علیّ الحسن بن أحمد بن إبراهیم ابن شاذان، قال: أخبرنا أبو سهل أحمد بن محمّد بن عبد اللّه بن زیاد، قال: حدّثنی أبو یوسف یعقوب بن خضر المتطبّب، قال: حدّثنا أبو نعیم، قال: حدّثنا ابن عیینة، عن أبیه، قال: أدرکت من قتلة الحسین رضی اللّه عنه رجلین، أمّا أحدهما فإنّ اللّه طوّل ذکره، فکان یحمله علی عاتقه، و أمّا الآخر، فکان یأتی عزلاء الرّاویة، فیضعها علی فیه حتّی یستفرغها (70- و)، و یصیح: العطش العطش. و یدور إلی الجانب الآخر من الرّاویة، فیستفرغها، و لا یروی، و ذلک أنّه نظر إلی الحسین، و قد أهوی إلی فیه، و هو یشرب، فرماه بسهم، فقال الحسین: ما لک، لا أرواک اللّه من الماء فی دنیاک و لا آخرتک.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2620- 2621، الحسین بن علیّ،/ 79- 80- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 367
عن رجل من کلیب، قال: صاح الحسین بن علیّ: اسقونا ماء. فرمی رجل بسهم، فشقّ شدقه، فقال: لا أرواک اللّه. فعطش الرّجل إلی أن رمی نفسه فی الفرات، فشرب حتّی مات. خرّجه الملّا.
محب الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 144
__________________________________________________
- بلیغ و مؤثر می‌باشد).
گفته شده [است]: کسی که او را هدف کرد، مردی از بنی ابان بنی دارم بود آن مرد اندکی (بعد از قتل حسین) زیست و بعد مبتلا به عطش شد که آب را برای او سرد می‌کردند و با شکر می‌آمیختند (شربت) و پیاپی می‌دادند. همچنین کوزه‌های دوغ خنک آماده کرده به او می‌دادند و رفع تشنگی از او نمی‌شد. او فریاد می‌زد: «آبم دهید!»، یک کوزه آب به او می‌دادند. می‌نوشید و کوزه دیگر می‌رسید و او بر پشت می‌افتاد و باز تشنه می‌شد و فریاد می‌زد: «آبم دهید! که تشنگیم کشت.»
پس از اندک مدتی، شکم او ترکید و مانند شکم شتر دریده شد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 187
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 399
فجاءته طعنة، و عطش، فجاء رجل بماء، فتناوله، فرماه حصین بن تمیم، فوقع فی فیه، فجعل یتلقّی الدّم بیده، و یحمد اللّه و توجّه نحو المسنّاة یرید الفرات، فحالوا بینه و بین الماء، و رماه رجل بسهم، فأثبته فی حنکه.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 203
هشام بن الکلبیّ، عن أبیه، قال: رمی زرعة الحسین بسهم، فأصاب حنکه، فجعل یتلقّی الدّم، ثمّ یقول هکذا، إلی السّماء. و دعا بماء لیشرب، فلمّا رماه حال بینه و بین الماء، فقال: اللّهمّ ظمئه. قال: فحدّثنی من شهده، و هو یموت، و هو یصیح من الحرّ فی بطنه و البرد فی ظهره. و بین یدیه المراوح و الثّلج، و هو یقول: اسقونی، أهلکنی العطش. فانقدّ بطنه.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 210
و عطش، و قد قاتل أشدّ القتال، فاستسقی، فجی‌ء بماء، فأراد الشّرب، فرمی بسهم فی فیه، فجعل یتلقّی الدّم بیده، و یحمد اللّه. و قیل: إنّه رمی بالدّم نحو السّماء، و قال: اطلب بدم ابن بنت نبیّک.
و توجّه نحو الفرات، فعرضوا له، و حالوا بینه و بین الماء، أشار بذلک رجل من بنی أبان بن دارم. فقال الحسین: اللّهمّ أظمئه. فما لبث الأبانی إلّا قلیلا رئی و أنّه لیؤتی بعسّ یروی عدّة فیشربه، فإذا نزعه عن فیه قال: اسقونی، فقد قتلنی العطش. فانقدّ بطنه کانقداد البعیر.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 427
و قد اشتّد عطش الحسین، فحاول أن یصل إلی أن یشرب من ماء الفرات فما قدر، بل مانعوه عنه، فخلص إلی شربة منه، فرماه رجل یقال له حصین بن تمیم بسهم فی حنکه، فأثبته، فانتزعه الحسین من حنکه، ففار الدّم، فتلقّاه بیدیه، ثمّ رفعهما إلی السّماء و هما مملوءتان دما، ثمّ رمی به إلی السّماء، و قال: اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تذر علی الأرض منهم أحدا. و دعا علیهم دعاء بلیغا.
[قال: فو اللّه إن مکث الرّجل الرّامی له إلّا یسیرا، حتّی صبّ اللّه علیه الظّمأ، فجعل لا یروی و یسقی الماء مبرّدا، و تارة یبرّد له اللّبن و الماء جمیعا، و یسقی فلا یروی، بل یقول: ویلکم اسقونی قتلنی الظّمأ. قال: فو اللّه ما لبث إلّا یسیرا حتّی «1» انقدّ بطنه انقداد «1»
__________________________________________________
(1- 1) [فی المطبوع: «انفد بطنه انفداد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 400
بطن البعیر] «1».
ابن کثیر، البدایة والنهایة، 8/ 187
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و اشتدّ العطش بالحسین، فحاول أن یصل إلی الفرات، فمانعوه دونه؛ فخلص إلی شربة [من الماء]، فلمّا أهوی إلیها رماه حصین بن نمیر بسهم فی حنکه، فأثبته [فیه]، فانتزعه من حنکه ثمّ رمی [به]، و رفع یده إلی السّماء، یقول:
اللّهمّ أحصهم عددا؛ و اقتلهم بددا؛ و لا تذر منهم أحدا. «2»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 288
قال: فقصدوه «3» القوم «4» و هو فی ضمن «5» ذلک یطلب شربة ماء، فکلّما حمل بفرسه علی الفرات حملوا علیه بأجمعهم حتّی أحالوه «6» عنه «4».
__________________________________________________
(1)- سقط من المصریّة.
(2)- و چون امام حسین آهنگ کنار فرات کرد تا حرارت عطش را تسکینی دهد، شمر با قوم گفت که:
«مگذارید امام حسین آب خورد. چه این زمان مرده است و اگر آب آشامد، بار دیگر زنده شود.» امام حسین چون به کنار فرات رسید، دست به آب کرد تا بیاشامد. مردی از آن ملاعین تیری. به جانب وی انداخت. بر دهان مبارکش خورد و آن جناب تیر از دهن بیرون کشید و گفت: «یا رب؛ جز تو، پیش که نالم و به غیر تو، که به فریاد من رسد.» و دهانش زمان‌زمان پر خون شده بیرون می‌افکند.
و در این اثنا، آن جناب قدحی آب طلبید و بر دهن نهاد. پیش از آن‌که قطره‌ای به گلوی همایونش فرورود، حصین بن نمیر ملعون تیری بر دهن وی زد و آب نصیب وی نگشت. چون امام شهید مظلوم دید که مخالفان متوجه او شدند از محل خود روان شد و میل به کنار فرات کرد آن ملاعین میان او و رود حایل شدند. امام حسین رضی اللّه عنه مراجعت نمود و به جای خویش آمد.
آن قوم نابکار روی به آن قدوه اخیار آورد و علی التواتر حمله‌های عظیم می‌کردند و آن حضرت در دفع آن حملات می‌کوشید و چون عطش بر وی غالب شده بود، هر لحظه به جانب فرات می‌تاخت و آن مخاذیل میان او و فرات حایل شده بودند و نمی‌گذاشتند که به کنار آب رسد. در این اثنا، ملعونی از رحمت حق بی‌نصیب و از عالم آخرت بی‌وقوف، رأس رئیس اهل ضلال مکنی به ابو الحنوق تیری بر پیشانی امام حسین زد و او تیر را کشید و خون بر روی و موی آن جناب فرودوید و امام حسین روی به جانب آسمان کرد و گفت: «قد تری ما أنا فیه من عبادک، هؤلاء العصاة العتاة، اللّهمّ فأحصهم عددا و اقتلهم مددا و لا تذر علی وجه الأرض منهم أحدا، و لا تغفر لهم أبدا.»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 165، 166، 167
(3)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه:
«فقصده»].
(4- 4) [لم یرد فی المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(5)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم].
(6)- [فی البحار: «أحلوه» و فی الدّمعة السّاکبة: «حلوه» و فی العوالم و الأسرار و نفس المهموم: «أجلوه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 401
ثمّ رماه رجل من القوم یکنّی أبا الحتوف الجعفیّ لعنه اللّه بسهم، فوقع السّهم فی جبهته، فنزعه «1» من جبهته، فسالت الدّماء علی وجهه و لحیته «2»، فقال صلوات اللّه علیه «3»: اللّهمّ إنّک تری ما أنا فیه من عبادک هؤلاء العصاة، اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تذر علی وجه الأرض منهم أحدا، و لا تغفر لهم أبدا.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 319- مثله المجلسی، البحار، 45/ 51، 52؛ البحرانی العوالم، 17/ 293، 294؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 343- 344، 346، 347؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 411، 412- 413؛ القمی، نفس المهموم،/ 354، 356؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 14، 16؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 305، 306
و دعا الحسین بماء لیشربه، فحال رجل بینه و بینه بسهم ضربه، فأصاب حنکه، فقال: اللّهمّ أظمئه. فصار یصیح الحرّ فی بطنه، و البرد فی ظهره، و بین یدیه الثّلج و المراوح، و خلفه الکافور، و هو یصیح: العطش. فیؤتی بسویق و ماء و لبن لو شربه خمسة لکفاهم، فیشربه، ثمّ یصیح، فیسقی کذلک إلی أن انقدّ بطنه. «4»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 118
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «فمدّ یده و أخرج»].
(2)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «أقول: و رأیت فی بعض الکتب المعتبرة أنّ الرّامی للسّهم خولی بن یزید الأصبحیّ (لعنه اللّه)، و قیل: أبو أیّوب الغنویّ (لعنه اللّه)»].
(3)- [أضاف فی المعالی: «ربّ إلیک أشکو من قوم أراقوا دمی، منعونی شرب الماء»].
(4)- و آن قوم نابکار به هیأت اجتماعی روی به آن قدوه اخیار آورده، علی التعاقب و التوالی حملات می‌کردند و آن حضرت در مدافعه می‌کوشید و چون تشنگی بر وی غالب می‌شد، به جانب فرات می‌تاخت و آن مخاذیل حایل گشته نمی‌گذاشتند که به کنار آب رسد. در آن اثنا، لعینی که کنیتش ابو الحنوق بود، تیری بر پیشانی نورانی امام حسین علیه السّلام زد و آن حضرت تیر را بیرون کشیده و خون روی همایونش فرودوید و حسین رضی اللّه عنه زبان به نفرین آن ملاعین گشاد. اعدا دست به تیروکمان و سیف و سنان بردند و چون هفتاد و دو زخم تیر و نیزه به بدن مبارکش رسانیدند، ضعف بر وی غلبه کرد. بایستاد و سنگی بر پیشانی و آن حضرت آمد و بشکست و می‌خواست که خون را پاک سازد که ناگاه تیری دیگر رسید و امام حسین علیه السّلام آن تیر را بیرون کشید و خون از سر زخم بسان آب از میزاب در سیلان آمد و آن سرور دست پرخون بر سر و روی همایون مالید و فرمود که: «به این هیأت با جد خود، محمد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ملاقات خواهم کرد.»
رباعی:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 402
و اقتحم المشرعة، و نزل إلی الماء و قد کضّه العطش العظیم، و کذلک فرسه. قال: فلمّا حسّ الفرس ببرد الماء یجری تحت قدمیه حطّ رأسه لیشرب، فصبر علیه حتّی شرب، و نفض ناصیته، ثمّ جعل ذوائب السّیف فی یده، و غرف غرفة لیشرب، و إذا بصائح: یا حسین! أدرک خیمة النّساء.
فرمی الماء من یده، و أقبل مسرعا نحو الخیمة، فرآها سالمة، فعلم أنّها کانت حیلة من الکفرة اللّئام، لیحرموه شرب الماء، و یحولوا بینه و بینه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 453
قال: ثمّ حمل علی المارقین لعنهم اللّه، و کشفهم عن المشرعة، و نزل إلی الفرات، و کان الفرس عطشانا، فلمّا أحسّ ببرودة الماء، أرسل رأسه لیشرب، فکره أن ینغّص علیه شربه، فصبر حتّی شرب الفرس، فمدّ یده لیشرب و إذا بصائح یقول «1»: یا حسین! أدرک خیمة النّساء، فإنّها قد هتکت.
فنفض الماء من یده، و أقبل إلی الخیمة، فوجدها سالمة فعلم أنّها مکیدة من القوم «2»، فرجع إلی الماء، فحالوا بینه و بین الماء، فأنشأ صلوات اللّه علیه «2»، یقول:
فإن تکن الدّنیا تعدّ نفیسة فإنّ ثواب اللّه أعلی و أجزل
و إن تکن الأرزاق قسما مقدّرا فقلّة سعی المرء فی الرّزق أجمل
و إن تکن الأموال للتّرک جمعها فما بال متروک به المرء یبخل
__________________________________________________
-افسوس ز قامت همایون حسین صد حیف از آن عارض گلگون حسین
دردا که ز جور دشمن دون حسین آمیخت به خاک کربلا خون حسین
و در آن حین که ضعف به آن امام کرامت قرین راه یافته بود، یک‌یک و دودو از جیش عدو پیش آمده، از مهابت آن حضرت بازمی‌گشتند و بعضی مکروه می‌داشتند که روز قیامت به خون آن مهر سپهر امامت مآخذ گردند.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 55- 56
(1)- [و فی ینابیع المودّة مکانه: «فأرسل زمام فرسه لیشرب، فصبر حتّی یشرب، و مدّ یده إلی الماء و غرف غرفة لیشربها، و یحمل إلی نسائه من الماء، و إذا صائح یقول ...»].
(2- 2) [ینابیع المودّة: «فأنشأ عند ذلک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 403
و إن تکن الأبدان «1» للموت أنشئت فقتل الفتی بالسّیف فی اللّه أفضل
علیکم سلام اللّه یا آل أحمد فإنّی أرانی عنکم الیوم أرحل
أری کلّ ملعون کفور «2» منافق یروم فنانا جهلة «3» ثمّ یعمل
لقد غرّهم حلم الإله و إنّه کریم حلیم لم یکن قطّ یعجل
لقد کفروا یا ویلهم بمحمّد و ربّهم فی الخلق ما شاء یفعل «4»
__________________________________________________
(1)- [ینابیع المودّة: «الأجساد»].
(2)- [ینابیع المودّة: «ظلوم»].
(3)- [ینابیع المودّة: «جهرة»].
(4)- چون تشنگی بر آن جناب غالب شد، به جانب نهر فرات روان شد چون به نزدیک آب رسید، سواران و پیادگان آن کافران سر راه بر آن جگرگوشه خیر البشر و نور دیده ساقی حوض کوثر گرفتند و ایشان زیاده از چهار هزار نفر بودند. آن شیر خدا با لب تشنه بسیاری از ایشان را به سرای جحیم فرستاد.
صف لشکر را شکافت و اسب را در میان آب راند و به اسب خطاب فرمود: «تو اول آب بخور تا من آب خورم.»
اسب دهان از آب برداشت و انتظار می‌کشید که اول آن امام تشنه‌لب آب بیاشامد.
چون امام کفی از آب برگرفت که بیاشامد، ملعونی فریاد زد که: تو آب می‌آشامی و لشکر مخالف در خیمه‌های حرم درآمده‌اند؟ حضرت آب را ریخت و روبه خیمه‌ها روانه شد. دید که آن خبر، اصلی نداشت.
دانست که مقدر شده است که روزه آن روز را از آب کوثر به دست خیر البشر افطار نماید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 685- 686
ایضا ابن شهر آشوب و دیگران روایت کرده‌اند که حضرت سید الشهدا علیه السّلام در صحرای کربلا تشنه شد، خود را به کنار فرات رسانید و آب برگرفت که بیاشامد، ملعونی تیری به جانب آن جناب انداخت که بر دهان مبارکش نشست، حضرت فرمود: «خدا هرگز تو را سیراب نگرداند.»
پس آن ملعون تشنه شد و هرچند آب می‌خورد سیراب نمی‌شد تا آن‌که خود را به شط فرات افکند، و چندان آب آشامید که به آتش جهنم واصل گردید.
ایضا روایت کرده‌اند که چون امام حسین علیه السّلام از آن کافران جفاکار آب طلبید، بدبختی در میان آنها ندا کرد: «یا حسین یک قطره از آب فرات نخواهی چشید تا آن‌که تشنه بمیری یا به حکم ابن زیاد درآیی.»
حضرت فرمود: «خداوندا او را از تشنگی بکش و هرگز او را میامرز.»
پس آن ملعون پیوسته العطش فریاد می‌کرد، و هرچند آب می‌آشامید سیراب نمی‌شد تا آن‌که ترکید و به جهنم واصل شد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 404
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 88- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 81
و فی المعدن، عن کتاب أنساب النّواصب، عن کتاب فتوحات القدس، ما مضمونه:
إنّ الحسین علیه السّلام لمّا اشتدّ به العطش، جاءه رجل سیّاح و معه آنیة من الخشب مملوءة من الماء، فناوله إیّاها فأخذها الحسین علیه السّلام من یده، و صبّه علی الأرض، و قال: أیّها السّیّاح أتزعم أنّا لا نقدر علی الماء؟ انظر. فلمّا نظر رأی أنهارا جاریة، فملأ الحسین علیه السّلام آنیته من الحصی و ناوله إیّاها، فإذا الحصی قد انقلبت بالجواهر الفریدة.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 344
و فی نقل آخر: إنّ الحسین علیه السّلام لمّا همّ لیشرب رماه الحصین بن نمیر (لعنه اللّه) بسهم، فوقع فی فخذه، فنزع السّهم و تلقّی الدّم بیده، و رمی به نحو السّماء و قال: یا ربّ إلیک المشتکی فی قوم أراقوا دمی، و منعونی شرب الماء، ثم إنّه علیه السّلام همّ لیشرب ثانیا، فنادی عمر بن سعد (لعنه اللّه): و حقّ بیعة یزید بن معاویة، لئن شرب الحسین علیه السّلام من الماء لیفنیکم عن آخرکم.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 344- 345
ثمّ لا یخفی علیک: إنّ اسحاق الموکّل علی الشّریعة کما فی الرّوایة المتقدّمة، أی روایة الشّیخ الأجلّ ابن نما، عن سکینة بنت الإمام، هو إسحاق بن جثوه (لعنه اللّه)، و قد رأیت فی بعض تألیفات السّیّد الأجلّ السّیّد نعمة اللّه الجزائریّ قضیّته طویلة و هی علی ما ببالی الآن تقرب ممّا ذکر فی بعض الکتب المعتبرة، و ذلک أنّه قد روی عبد اللّه الأهوازیّ، قال: جرت عند والدی قضیّة، و هو أنّه ذات یوم یمشی فی السّوق، و إذا هو یری رجلا
__________________________________________________
- و بعضی گفته‌اند که آن ملعون عبد اللّه بن حصین ازدی بود، و بعضی گفته‌اند که حمید بن مسلم بود.
ایضا روایت کرده‌اند که ولد الزنائی از قبیله دارم تیری به جانب آن حضرت افکند، بر حنکش آمد، و حضرت آن خون را می‌گرفت و به جانب آسمان می‌ریخت، پس آن ملعون به بلائی مبتلا شد که از سرما و گرما فریاد می‌کرد، و آتشی از شکمش شعله می‌کشید و پشتش از سرما می‌لرزید، و در پشت سرش بخاری روشن می‌کردند و از پیش رو او را باد می‌زند و یخ بر شکمش می‌چسبانیدند، و از تشنگی فریاد می‌کرد و هرچند آب می‌خورد سیراب نمی‌شد، تا آن‌که شکمش پاره شد و به جهنم واصل شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 781- 782
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 405
مشوّه الخلقة و لسانه یابس و هو کره المنظر کأنّه خارج من جهنّم، و بیده عصی و هو یدور فی الأسواق. قال: فلمّا مرّ علیّ اقشعرّ منه جلدی، فسألته: من أیّ البلاد، و من أیّ القبائل أنت؟ فأعرض عنّی فاقسمت علیه بخالق الموجودات. فقال: یا أخی، و ما ترجو من هذا؟ قلت: أحبّ رجوع الجواب. فقال لی: یا هذا إن کان علی شرط. فقلت له: ما هذا الشّرط؟ فقال: أنا جائع، فإن أشبعتنی حکیت لک. فقلت له: أمض بنا إلی منزلی فأطاعنی.
فلمّا أتی و جلس فی الدّار طالبته بالجواب، قبل الزّاد.
فقال: أما حضرت ما صدر علی الحسین علیه السّلام. قلت: سمعت و لکن ما حضرت.
قال: أما سمعت بعمر بن سعد (لعنه اللّه)؟ قلت: بلی أهو أنت؟ قال: لا أنا صاحب رایته إسحاق بن جثوة. قلت: ما صنعت حتّی ابتلیت بهذا، و خسرت فی الدّنیا و الآخرة؟ ...
و ریحه نتن کأنّه رائحة قیر. قال: أحکی لک:
أمّرنی عمر بن سعد (لعنه اللّه) علی رجال ذات نبال و سیوف و سمران، أقبض علی المشرعة ممّا یلی عسکر الحسین علیه السّلام و أصحابه، ففعلت ذلک و صرنا نسهر اللّیل کلّه و النّهار نحرس المشرعة، حتّی زادت شقوتی، فنهیت أصحابی أن لا یتّخذوا آناء للماء خشیة أن تأخذ أحدهم النّخوة علی الحسین علیه السّلام فیسقوه.
فبینما نحن علی هذا و أمثاله، و إذا قد أتی العبّاس بن علیّ علیه السّلام إلی أخیه الحسین علیه السّلام و هو یبکی. فقال له: یا أخی ما بالک تبکی، لا أبکی اللّه عینیک. فقال: العطش أضرّنا و أشدّ منّا الأطفال، و قد حفرت لهم حفرتین و لم أر لهم فیها شیئا من الماء، أما تسألهم و لو شربة للأطفال عسی یرقّون؟ فقال: یا أخی سألتهم مرارا فلم یجیبوا إلّا بالنّبال و السّیوف، فبکی بکاء شدیدا. فقال العبّاس: أنا أسیر إلیهم الصّباح و آتی و لو قربة من الماء للحریم. فقال له: شکر اللّه سعیک یا أخی، هذا و أنا أسمع کلامهما کلّه.
فأرسلت إلی عمر بن سعد (لعنه اللّه)، فأخبرته بالخبر، فأرسل إلیّ خمسة آلاف، یقدّمهم خولی بن یزید، فلمّا صار النّهار فإذا العبّاس، قد أقبل، فسرنا إلیه کالجراد المنتشر،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 406
فصار جلده کالقنفذ، فلم یکبر ذلک علیه، ففرّقنا یمنة و یسرة و انحدر إلی المشرعة و ملأ القربة و وکأها، و خرج.
فصحت بهم: یا ویلکم إن شرب الحسین علیه السّلام منه قطرة، صار أکبرکم أصغرکم، فصلنا علیه صولة رجل واحد.
فضربه أزدیّ بسیفه، فطار یمینه، فأخذ السّیف بشماله، فکرّ علینا و القربة علی کتفه، فقتل رجالا و نکّس أبطالا، فلم یکن لنا همّ إلّا القربة، فضربتها بالسّیف، فصال علیّ، فضربت یساره بالسّیف، فطارت مع السّیف، و ضربه آخر بعمود من حدید علی أمّ رأسه، فطار مخّه جاریا علی کتفه، فسقط علی الأرض و هو ینادی: یا أخاه، وا حسیناه، وا أبتاه، وا علیّاه!
و إذا بالحسین علیه السّلام قد أتاه کالصّقر إذا انحدر علی فریسته، ففرّقنا یمنة و یسرة بعد أن قتل من المعروفین سبعین رجلا، فولّینا هاربین عنه، فرجع إلی أخیه العبّاس، و احتمله کحمل الأسد لفریسته، و رماه مع القتلی المجاهدین، و ناح علیه طویلا، و علا النّیاح و الصّیاح من النّساء فی الخیم، حتّی تیقّنّا أنّ الملائکة و الجنّ و الأنس تعینهم علی ذلک، و أنّ الأرض قد ماجت بنا.
و إذا بالحسین علیه السّلام قد أقبل علینا، و اللّه لقد خلته أباه علیّ بن أبی طالب، ففرّقنا کالأنعام الشّاردة، و انحدر إلی الماء حتّی وصل إلی الرّکاب، فوقف لیشرب، و إذا بالمیمون مدّ فمه لیشرب، فرفع عنه اللّجام، و آثره علی نفسه، و هو بتلک الخصاصة، فتعجّبت منه، و قلت: و اللّه إنّک لابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله حقّا، لأنّک فی هذا الظّمأ الشّدید تؤثر مرکوبک علی نفسک، لا عاش شی‌ء بعد نفسک، فذکرت مدح اللّه لأبیه وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ «1»، فجعلت أحرّص الرّجال و الفرسان بالنّزول علیه، فلم یجسروا، فقلت: هذه السّاعة یشرب الماء، و یقتلنا علی آخرنا، فألقی الشّیطان فی فمی الکذب.
فقلت: أدرک النّساء یا حسین، إنّهنّ هتکن، و الخیمة أخذت و نهبت. فساق جواده، و إذا
__________________________________________________
(1)- سورة الحشر/ آیة 9.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 407
هی سالمة و النّساء کذلک، فعلم إنّها کانت حیلة، فأراد الرّجوع، فلم یتمکّن، فاستعبر و بکی، و أنا أضحک علی خدعی له، فصار علیّ ما تری.
قال عبد اللّه: فاحترق فؤادی ممّا سمعت منه، فقلت له: صدقت، اجلس حتّی آتیک بالغذاء. فدخلت البیت و أتیت بالسّیف، فلمّا رأی السّیف قال: هذا کرامة الضّیف عندکم؟
قلت: هذا کرامة قاتل الحسین علیه السّلام، و عاونونی موالی و خدمی و قطعناه إربا إربا، لا رحمه اللّه، و أحرقناه بالنّار، ألا لعنة اللّه علی الظّالمین.
أقول: لا یخفی أنّ ما فی جملة من فقرات هذه الرّوایة، و إن کان ممّا یخالف و ینافی ما فی جملة من الرّوایات المشهورة، إلّا أنّه ممّا یمکن الجمع و التّوفیق بینهما، کما لا یخفی علی المتدبّر فتأمّل.
فإن قلت: إنّ هاهنا سؤالا، و هو أنّ سیّد الشّهداء کانت غزواته و مجاهدته علی نمط قوّته البشریّة، و هکذا کان صبره علی شدّة العطش، و الظّمأ علی مقدار قوّته البشریّة، ثمّ إنّ قوّته البشریّة فی کلا المقامین و إن کانت فی نهایة الغایة و غایة النّهایة، إلّا أنّه إذا لوحظ فی المقام وقوف الشّمس فی السّماء فی ذلک الیوم اثنتین و سبعین ساعة، و لوحظ أیضا ما فی بعض الرّوایات من زیادة الحرارة و وصولها إلی سبعین درجة أی بالنّسبة الی سیّد الشّهداء تمشی إشکال فی المقام، و هو أنّه کیف تمکّن سیّد الشّهداء مع هذه الحالة من شدّة العطش و الظّمأ علی المجاهدات العظیمة، و المقاتلات الکثیرة، الّتی لم یتّفق وقوع مثلها لأحد من بنی آدم، ثمّ کیف لم تکن هذه الحالة موجبة لمفارقة روحه عن جسده؟
و قد یستفاد من جملة من الأحادیث، إنّ جمعا من الأطفال و البنات قد ماتوا و هلکوا من شدّة العطش قبیل غروب ذلک الیوم، و قد وقع التّصریح بذلک فی بعض کتب المقاتل و النّسبة بین عطش الأطفال و البنات الهالکین و بین عطش سیّد الشّهداء مثل نسبة القطرة إلی البحر المحیط.
قلت: إنّا قد بیّنّا فی تضاعیف جملة من مطالب هذا الکتاب إنّ أبدان أصحاب الولایة المطلقة و هکذا أبدان من یتلوهم تتحمّل من الجراحات، و نزف الدّماء لا یتحمّله غیرها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 408
من سائر الأبدان، فالکلام فی قضیّة العطش و شدّة الظّمأ مثل الکلام فی قضیّة کثرة الجراحات و شدّة نزف الدّماء.
و بالجملة فإنّ نظیر ما ذکر فی قضیّة الجراحات و نزف الدّماء یجری هاهنا حرفا بحرف و یمکن أن نزید هاهنا و نقول: إنّ شدّة التهابات العطش الّتی کانت موجبة لرفع الإمام یده عن المجاهدات و المقاتلات بالکلّیة کانت تسکن بشمّ الإمام علیه السّلام التّفّاح الّذی کان من فواکه الجنّة.
و لا یخفی علیک أنّ ذلک الاستشمام ما کان یسکن شدّة العطش و الظّمأ، بل کان ممّا یسکن شدّة التهابات العطش، و الفرق بین المقامین واضح عند المتدبّر، و الخبر الّذی تضمّن قضیّة التّفّاح هو ما روی عن أمّ سلمة: إنّ الحسن و الحسین علیهما السّلام دخلا علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و کان عنده جبریل، فجعلا یدوران حوله، یشبّهانه بدحیّة الکلبیّ، فجعل جبریل یوم نحو السّماء کالمتناول شیئا، فإذا بید جبریل تفّاحة و سفرجلة و رمّانة، فناولهما الجمیع، فتهلّلت وجوههما فرحا، و سعیا إلی جدّهما فقبّلهما، و قال لهما: اذهبا إلی منزلکما، و ابدأ بأبیکما.
ففعلا کما أمرهما جدّهما، و لم یأکلوا منها شیئا حتّی جاء النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله إلیهم، فجلسوا جمیعا، و أکلوا حتّی شبعوا.
لم یزالوا یأکلون من ذلک السّفرجل و التّفّاح و الرّمان و هو یرجع کما کان أوّلا حتّی قبض النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و لم یلحقه التّغییر و النّقصان فی مدّة أیّام حیاة فاطمة الزّهراء، قال الحسین علیه السّلام: فلمّا توفّت أمّی فاطمة الزّهراء فقدنا الرّمان و بقی التّفّاح و السّفرجل أیّام حیاة أبی، فلمّا استشهد أبی علیّ بن أبی طالب فقدنا السّفرجل و بقی التّفّاح علی هیئته الی الوقت الّذی منعت من شرب الماء، فکنت أشمّ هذه التّفّاحة إذا عطشت، فیسکن لهیب عطشی، فلمّا دنی أجلی رأیتها قد تغیّرت فأیقنت بالفناء.
قال علیّ بن الحسین علیه السّلام: سمعت أبی یقول ذلک قبل مقتله بساعة، فلمّا قضی نحبه وجد رائحة التّفّاح فی مصرعه، فالتمست التّفّاحة فلم أجد لها أثرا، فبقی ریحها بعد قتل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 409
الحسین علیه السّلام و لقد زرت قبره الشّریف، فشممت منه رائحة التّفّاح خاصّة من قبره (صلوات اللّه و سلامه علیه)، فمن أراد ذاک من شیعتنا الصّالحین الزّائرین لقبر الحسین علیه السّلام فلیلتمس ذلک فی أوقات السّحر، فإنّه یجد رائحة التّفّاح عند قبر الحسین علیه السّلام إن کان مخلصا موالیا، الحدیث.
و لا یخفی علیک إنّ ما فی الحدیث لا یفید أزید ممّا أشرنا إلیه فیکون ما فی الأخبار المتسامعة المتضافرة، و الزّیارات المتکاثرة المتوافرة من أنّه قتل عطشانا ظمآنا ممّا لا عارض له أصلا بل أنّ هذا الحدیث یفید أنّ شدّة التهابات عطشه حین الشّهادة، بل قبل الشّهادة بساعة بل أزید إلی حین الشّهادة کانت فی غایة النّهایة و نهایة الغایة فخذ الکلام بمجامعه.
قال ابن شهر آشوب: روی أبو مخنف، عن الجلودیّ: إنّ الحسین علیه السّلام حمل علی الأعور السّلمی و عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و کانا فی أربعة آلاف رجل علی الشّریعة فهزمهم «1» [...].
و حمل علیه السّلام علی القوم، فکشفهم، فإذا الخیمة سالمة و عرف أنّها خدیعة منهم، لیحرموه من شرب الماء.
أقول: إنّ نسبة أهل السّیر و الآثار عدم اطّلاع الإمام علیه السّلام بکذب هذا الإخبار، و کونه حیلة إنّما صدرت من سوء الأدب، ذهولا لهم عن شأن الإمام و الولیّ المطلق، و کیف لا، فإنّ علوم الأوّلین و الآخرین بالنّسبة إلی علمه بعد جدّه و أبیه و أمّه و أخیه صلوات اللّه علیهم أجمعین، مثل نسبة القطرة إلی البحر المحیط، و الذّرّة إلی الشّمس، و هذا بنصّ من اللّه و رسوله، و قد أذعن بذلک حذقة أئمّة الحدیث من علماء أهل السّنّة، بل إنّ کفّه نفسه الشّریفة روحی له الفداء عن شرب الماء فی ذلک الوقت إنّما کان لوجوه دقیقة، و أسرار خفیّة.
__________________________________________________
(1)- [انظر: 4/ 395].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 410
الأوّل: أنّ الأوغاد اللّئام قد طلبوا عن الإمام و حجّة اللّه علی الأنام بذلک النّوع من الکلام مطلبا عظیما، و هو: أنّا لا نقدر علی محاربتک، و أنت بهذه الحالة من شدّة العطش، تلوک لسانک، و کیف نقاومک، و أنت ریّان من الماء، و أنت من أهل النّبوّة و معدن الرّحمة، کیف تخیّب سائلک، فنرید أن نقتلک علی شدّة عطشک.
و الثّانی: أنّ الإمام علیه السّلام کان سیّد سادات أهل النّفوس الأبیّة و الهمم العلّیّة، فلمّا سمع أنّ المنافقین یذکرون اسم الحرم و العترة الطّاهرة، کفّ نفسه عن شرب الماء بمحض ذکرهم هذا، فقد سنّ روحی له الفداء لأصحاب الشّیم الحمیدة و الغیرة، سنّة بیضاء و طریقة واضحة فی مراعاة النّاموس و الغیرة.
و الثّالث: أنّ شهادته علی شدّة عطشه کان سطرا من سطور صحیفة عالم الأرواح، و لکن کان ذلک علی نهج الرّخصة لا العزیمة، و مع ذلک کان ارتکاب هذه الرّخصة حسنة من حسنات الأبرار، و لکن سادات المقرّبین الأحرار یبعّدون أنفسهم الطّیّبة عن ارتکاب ذلک.
و الرّابع: أنّ شرب الماء کان علیه عزیمة من عند اللّه لورود الماء لیتقوّی بقدرته البشریّة و طاقته الإنسانیّة علی جهاد الأعداء الّذی [هو] أعظم الطّاعات و أشرف القربات، فإنّ کلّ ضربة من ضرباته فی تلک الحملات فی الکرّات کانت کضربات أمیر المؤمنین فی غزواته فی یوم بدر و حنین و یوم أحد و یوم الأحزاب، و لکنّ الإمام سأل اللّه البداء و المحو فی ذلک لذکره عطش أهل الحرم و شهادة الأصحاب و الأولاد و الاخوة، و فتیة بنی هاشم علی شدّة العطش، و لا سیّما عطش طفله الرّضیع روحی له الفداء.
و الخامس: أنّ المقام الأعلی فی محبّة اللّه تعالی کان هو اللّقاء و هو جائع عطشان، فإنّ تذکّر الموالین عطشه فی تلک الحالة، أی مع وجود جمیع أسباب العطش. بمنزلة تذکّرهم جمیع مصائبه.
و السّادس: أنّ مقصوده کان إیصال جواده إلی الماء لمّا رأی فیه من شدّة العطش من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 411
کثرة الحرکة و الجولان و حرارة الشّمس، فلمّا أوصله إلی الماء، قال له: اشرب أنت عطشان. فلمّا رأی امتناعه من شرب الماء إلّا أن یشرب هو أوّلا، أراد أن یشرب قلیلا لیشرب الجواد بعده، فساق القضاء إلی ما صار الأمر إلیه.
و عن ریاض الشّهادة: فی الخبر: أنّه حین خرج من الماء، و وصل إلی الخیمة، قتل أربعمائة رجل منهم.
قال أیضا: و فی بعض الرّوایات: أنّه مرّة أخری جاء إلی الشّریعة و غرف غرفة من الماء، و أراد أن یشرب، فتذکّر عطش أطفاله و نسائه، فصبّ الماء و لم یشربه. و فی روایة:
أنّ رجلا من کلب رماه بسهم، فشکّ شدقه. فقال الحسین علیه السّلام: لا أرواک اللّه. فعطش الرّجل حتّی ألقی نفسه فی الفرات، فشرب حتّی مات.
و فی البحار عن أبن عینیة «1» قال: أدرکت من قتلة الحسین علیه السّلام رجلین، أمّا أحدهما فإنّه طال ذکره حتّی کان یلفّه، و فی روایة: کان یحمله علی عاتقه، و أمّا الآخر فإنّه کان یستقبل الرّاویة فیشربها إلی آخرها و لا یروی، و ذلک أنّه نظر إلی الحسین علیه السّلام و قد أهوی إلی فیه بماء و هو یشرب، فرماه بسهم. فقال الحسین علیه السّلام: لا أرواک اللّه من الماء فی دنیاک و لا آخرتک.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 397- 399، 411- 412
و عن أخبار الدّول- تاریخ بعض العامّة- فاشتدّ العطش بالحسین علیه السّلام، فمنعوه من الماء، ثمّ حصل له شربة ماء، فلمّا أهوی بأن یشرب، رماه حصین بن نمیر (لعنه اللّه) بسهم من حنکه، فصار الماء دما، فرفع یده إلی السّماء، فقال: اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تذر علی الأرض منهم أحدا. و عن المناقب: إنّ الحسین علیه السّلام دعا: اللّهمّ إنّا أهل بیت نبیّک، و ذرّیّته و قرابته، فاقصم من ظلمنا و غصبنا حقّنا، إنّک سمیع قریب «2». «3»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أبی عیینة»].
(2)- [راجع: «عاشوراء: لیلته»].
(3)- مع القصه! سپاه ابن سعد، راکب و راجل دفعة واحدة بر آن حضرت حمله کردند و حسین علیه السّلام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 412
__________________________________________________
- چون شیر مغضب و شمشیر غاضب (1) در روی ایشان درآمد و شمشیر در ایشان نهاد و آن گروه انبوه را به زخم تیغ و طعن نیزه چنان به خاک می‌افکند که باد خزان برگ رزان را (2) هیچ‌کس بر وی نگذشت که علفه شمشیر او نگشت و به هیچ سوی روی نکرد که لشکریان پشت ندادند. از کثرت عطش، جانب فرات گرفت. کوفیان دانسته بودند که اگر شربتی آب بنوشد، ده چندان از این بکوشد و بکشد. همگان بر طریق شریعه آمدند و صف از پس صف راست کردند و از تیغهای هندی و نیزه‌های خطی، طریق شریعه را ازآهن و فولاد سدی سدید بستند.
اعور السلمی و عمرو بن الحجاج الزبیدی که با چهار هزار مرد کمان‌دار خاصه نگهبان شریعه بودند، بانگ بر سپاه زدند که: «حسین علیه السّلام را راه با شریعه مگذارید!»
آن حضرت چون شیر دمنده بر ایشان حمله افکند و صفوف را بشکافت و طریقه شریعه را از دشمن بپرداخت و اسب به فرات راند و سخت تشنه بود و اسب آن حضرت نیز تشنگی از حد افزون داشت.
قال الحسین: أنت عطشان و أنا عطشان. و اللّه لا ذقت الماء حتّی تشرب.
فرمود: «تو تشنه‌ای و من تشنه‌ام. سوگند با خدای آب نیاشامم تا تو آب نخوری.»
کانّه فرس فهم کرد کلام آن حضرت را و (3) سر برافراشت؛ یعنی: «در شرب آن بر تو سبقت نجویم.»
پس، حسین علیه السّلام دست فرابرد و کفی آب برگرفت و فرمود: «آب بخور که من آب می‌آشامم.»
ناگاه حصین بن نمیر تیری به جانب آن حضرت گشاد داد و آن تیر بر دهان مبارکش آمد و خون بدوید.
به روایت شیخ مفید، حسین علیه السّلام در این‌وقت بر مسنات سوار بود و از آن سوی سواری فریاد برداشت که: «ای حسین! تو آب می‌نوشی و لشکر به سراپرده تو درمی‌رود و هتک حرم تو می‌کند.»
چون حسین این بشنید، آب از کف بریخت و از شریعه بیرون تاخت و با تیغ، سپاه کوفه را بپراکند و به سراپرده خویش آمد. مکشوف افتاد که کس تعرض، به سراپرده عصمت نرسانیده و گوینده این خبر مکری کرده و غدری (4) اندیشیده [است].
(1). در دو نسخه موجود با غین معجمه ضبط شده است؛ ولی گویا با عین مهمله به معنای (بران) مناسبت‌تر است.
(2). رز: درخت انگور.
(3). گویا اسب، سخن آن حضرت را فهمید.
(4). غدر: مکر و نیرنگ.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 378- 380
و دیگر در کتاب ثاقب المناقب قاسم بن اصبغ بن نباته از مردی که در سپاه حسین بود حدیث می‌کند که:
چون زحمت عطش بر سپاه حسین مستولی گشت، آن حضرت بر مرکب مسناة (1) بر نشست و آهنگ فرات فرمود. مردی از بنی ابان بن دارم، که حافظ شریعه بود، تیری به قصد آن حضرت پرتاب کرد و به زخم پیکان، حنک (2) مبارکش را جراحت نمود.
فقال علیه السّلام: اللّهمّ! أظمئه، اللّهمّ! أظمئه.
یعنی: «ای پروردگار من! این رامی را زحمت عطش بچشان.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 413
__________________________________________________
- در زمان بلای عطش بر وی استیلا یافت. قاسم بن اصبغ می‌گوید: نگران بودم که قله‌های آب (3) در نزد او حاضر بود، می‌آشامید و فریاد برمی‌آورد:
ویلکم! اسقونی قتلنی الظّمأ.
یعنی: ای وای بر شما! سقایت کنید مرا که تشنگی مرا کشت.
قال: فو اللّه ما لبث إلّا یسیرا، حتّی انقدّ بطنه انقداد بطن البعیر.
قاسم بن اصبغ می‌گوید: «سوگند با خدای زمانی دیر برنیامد که شکمش مانند شکم شتر از درازا بشکافت.»
و به روایتی قلال و اقداح سرشار از آب در پیش روی او بود و از قفای او آتش برمی‌دمید و فریاد بر می‌آورد:
إسقونی قتلنی الظّمأ.
تا جان به دوزخ روان کرد.
و دیگر ابن شهر آشوب روایت می‌کند که: مردی از قبیله کلب خدنگی به جانب حسین علیه السّلام گشاد داد و بر شدق (4) آن حضرت آمد.
فقال علیه السّلام: لا أرواک اللّه.
فرمود: خداوند تو را سیراب نکند. در حال چنان تشنه شد که به کثرت آشامیدن آب عطش او شکسته نمی‌گشت. در پایان خویشتن را به فرات افکند و آب همی‌خورد تا بمرد.
(1). مسناة، در لغت بمعنی رام و هموار.
(2). حنک (بفتحتین»: کام، زیر زنخ.
(3). قله: کوزه، سبو.
(4). شدق (چو حبر و فلس): کنج و گوشه دهن.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 4/ 12- 13
ابن شهر آشوب از ابی مخنف روایت می‌کند که: اعور اسلمی و عمرو بن الحجاج الزبیدی با چهار هزار نفر حافظ شریعه فرات بودند، حسین علیه السّلام حمله افکند و صفوف ایشان را بدرید و فرس در فرات راند.
قال: أنت عطشان و أنا عطشان! و اللّه لا ذقت الماء حتّی تشرب.
فرمود: «تو تشنه‌ای و من تشنه‌ام! سوگند با خدای آب ننوشم تا تو نیاشامی.»
چنان می‌نمود که اسب فهم آن کلمات می‌کند، سر برداشت، یعنی: «آب نخورم تا تو نخورده باشی.»
حسین دست فرابرد که کفی آب برگیرد؛ یک تن از لشکر ابن سعد فریاد برآورد که: «هان ای حسین! تو آب می‌نوشی و حرم تو پایمال لشکر می‌شود.»
آن حضرت آب را از کف بریخت و اسب برجهاند و صف بشکافت و به کنار خیام خویش بشتافت و این خبر را به کذب یافت.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 4/ 17
سید الشهداء وارد شریعه شد و کف مبارک پر از آب کرد بیاشامد- پس به روایت ابن شهر آشوب و بحار و جلاء العیون در باب عذاب قاتلین آن حضرت در دنیا: ملعونی تیر بر دهان مقدس آن سرور زد پر از خون شد؛ آن حضرت فرمود: لا أرواک اللّه من الماء فی دنیاک و لا آخرتک. پس به نفرین آن جناب آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 414
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 412
قال أبو العبّاس أحمد بن یوسف الدّمشقیّ القرمانیّ المتوفّی سنة 1019 فی أخبار الدّول:
و اشتدّ العطش به علیه السّلام، فمنعوه الماء، فحصل له شربة ماء، فلمّا أهوی لیشرب، رماه حصین بن نمیر بسهم فی حنکه «1»، فصار الماء دما، ثمّ رفع یدیه إلی السّماء، و یقول: اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تذر علی الأرض منهم أحدا. «2»
القمی، نفس المهموم،/ 364- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 329
و فی مهیج الأحزان: أراد أن یشرب ثانیا، فقال فارس: یا أبا عبد اللّه! تتلذّذ بشرب الماء و قد هتک حرمک. أو نادی: أدرک خیمة النّساء، فقد هتکت. فنفض الماء من یده، و حمل علی القوم، فکشفهم، فإذا الخیمة سالمة، فعلم أنّها مکیدة، و جعل یبکی و یقول:
شیعتی مهما شربتم عذب ماء فاذکرونی أو سمعتم بغریب أو شهید فاندبونی
__________________________________________________
- مرد یک مشک آب می‌خورد و سیر نمی‌شد تا به جهنم واصل شد-.
و به روایت اخبار الدول: آب در کف آن جناب پر از خون شد، پس دست به آسمان بلند کرد و در حق جمیع آن قوم نفرین نمود.
در روایت دیگر در بحار و عوالم و جلاء العیون است، ملعونی فریاد کرد: «یا ابا عبد اللّه! تو لذت از آب می‌بری و لشکر روبه خیمه تو رفتند.»
آن حضرت آب را ریخت و لشکر را متفرق کرد؛ دید آن خبر اصلی ندارد؛ دفعه دیگر اراده شریعه نمود لشکر (لعنهم اللّه) حائل شدند بین آن حضرت و آب؛ چنانچه مسلم بن عمرو باهلی (لعنه اللّه) جسارت کرد در کلام خود به حضرت مسلم، ملاعین کربلا نیز جسارت کردند.
و ملعونی می‌گفت: «آیا نظر نمی‌کنی به فرات ای حسین گویا شکم ماهیان است؛ به خدا قسم از آن نیاشامی تا تشنه کشته شوی.» آن حضرت به درگاه اله عرض کرد: «اللّهمّ أمته عطشا.»
دعای آن حضرت مستجاب شده هرچه آب می‌آشامید سیر نمی‌شد تا تشنه به سگان جهنم ملحق شد.
«ألا لعنه اللّه علی القوم الظّالمین، و سیعلم الّذین ظلموا أیّ منقلب ینقلبون.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 113
(1)- [وسیلة الدّارین: «منکبه»].
(2)- ابو العباس احمد بن یوسف دمشقی قرمانی که 1019 مرده است در اخبار الدول گوید: تشنگی بر آن حضرت سخت شد و آبش ندادند، یک شربت آب به دست او افتاد چون خم شد که بنوشد، حصین بن نمیر تیری به زنخش زد و آن آب پر از خون شد و دست برداشت به سوی آسمان و می‌گفت: خدایا آنها را شماره کن و تا آخر تن بکش و احدی از آنها را روی زمین مگذار.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 168
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 415
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 14
ثمّ جرّد سیفه فیهم، فجعل ینقف الهام، و یوطئ الأجسام، و رماه رجل من بنی دارم بسهم، فاثبته فی حنکه الشّریف، فانتزعه و بسط یدیه تحت حنکه، فلمّا امتلئتا دما رمی به نحو السّماء، و قال: اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بابن بنت نبیّک.
السّماوی، إبصار العین،/ 13
و عطش الحسین علیه السّلام حتّی اشتدّ علیه العطش، فدنا یشرب من الماء، فرماه الحصین ابن تمیم بسهم، فوقع فی فمه الشّریف، فجعل یتلقّی الدّم من فمه، و یرمی به إلی السّماء «1»، و حمل القوم علی الحسین علیه السّلام فغلبوه علی معسکره، و قد اشتدّ به العطش، فرکب المسنّاة یرید الفرات، فاعترضته خیل ابن سعد، و فیهم رجل من بنی أبان بن دارم، فقال لهم:
ویلکم حولوا بینه و بین الفرات. و لا تمکّنوه من الماء. فحالوا بینه و بین الفرات. فقال الحسین علیه السّلام: اللّهمّ أظمئه. و فی روایة: اللّهمّ اقتله عطشا و لا تغفر له. فغضب الدّارمیّ، و رماه بسهم، فأثبته فی حنکه الشّریف، فانتزع الحسین علیه السّلام السّهم، و بسط یدیه تحت حنکه، فامتلأت راحتاه من الدّم، فرمی به نحو السّماء، ثمّ حمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال:
اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بابن بنت نبیّک. ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام عاد إلی مکانه، و قد اشتدّ به العطش.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609
فقصدوه بالحرب، و جعل شمر یحرّضهم علی الحسین علیه السّلام، فجعلوا یحملون علی الحسین علیه السّلام، و الحسین یحمل علیهم فینکشفون عنه، و هو فی ذلک، یطلب شربة من ماء، فلا یجد و کلّما حمل بفرسه علی الفرات، حملوا علیه بأجمعهم حتّی أجلوه عنه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، لواعج الأشجان،/ 185- 186
و فی البحار: و قصده القوم و هو فی ذلک یطلب شربة من الماء، فکلّما حمل بفرسه علی الفرات، حملوا علیه بأجمعهم حتّی أجلوه عنه.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی اللّواعج،/ 182].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 416
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 295- 296
قال ابن حجر فی صواعقه: لولاه کادوا به من أنّهم حالوا بینه و بین الماء لم یقدروا علیه، إذ هو الشّجاع القرم الّذی لا یحول و لا یزول.
قال أبو إسحاق الإسفراینیّ: فحمل القوم، و قصد المشرعة، و دخل إلی الماء، فلمّا أحسّ الجواد بالماء، أراد أن یشرب، فقال الحسین: یا میمون أنت عطشان، و اللّه ما أروی حتّی تشرب. فلمّا سمع کلامه امتنع عن الشّرب.
ثمّ إنّ الحسین نزل عن ظهر جواده، فرماه ابن تمیم بسهم، فوقع فی فخذه، فرفعه، و تلقّی الدّم بیده، و قال: یا ربّ إلیک أشتکی من إراقة دمی، و منعونی من شرب الماء. ثمّ اغترف الماء بیده، و أراد أن یشرب، و إذا بعمر بن یزید قال: یا قوم! لو روی الحسین الماء أفناکم جمیعا. فناداه خولی بن یزید الأصبحیّ: یا حسین! خیمة الحریم نهبت و أنت حیّ. فنفض الماء من یده، و رکب جواده، و أقبل نحو الخیمة، فوجدها سالمة، فعلم أنّها مکیدة.
قال: ثمّ رجع یطلب الماء، فلم یصل إلیه، فحمل علی القوم و هو کالأسد، فتناهضت الأبطال، و احتاط به الرّجال، و تراشقوه بالنّبال، و هو یزعق فیهم، و یزداد انتشاطه حتّی قتل منهم ألفا و ستّمائة فارس، و هو مع ذلک یطلب شربة من الماء، و قد ضعفت قواه، و نشف فوه «1»، و قد أصابه من القوم جراح، و صارت النّبال فی درعه کالشّوک فی جلد القنفذ، و رجع إلی المرکز و هو یقول: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 296- 297
و قد اشتدّ به العطش، فحمل من نحو الفرات علی عمرو بن الحجّاج، و کان فی أربعة آلاف، فکشفهم عن الماء، و أقحم الفرس الماء، فلمّا ولغ الفرس لیشرب، قال الحسین:
أنت عطشان و أنا عطشان، فلا أشرب حتّی تشرب. فرفع الفرس رأسه کأنّه فهم
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «فیه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 417
الکلام، و لمّا مدّ الحسین یده لیشرب، ناداه رجل: أتلتذّ بالماء، و قد هتکت حرمک؟
فرمی الماء، و لم یشرب، و قصد الخیمة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 346- 348
فقصده القوم و اشتدّ القتال. و جعل یحمل علیهم و یحملون علیه، و هو یطلب الماء فی تلک الحال، و قد اشتدّ به العطش.
و کلّما حمل بفرسه علی الفرات، حملوا علیه حتّی أجلوه عنه.
و دنا من الفرات- ثانیا- فرماه الحصین بن نمیر بسهم، وقع فی فمه الشّریف، فجعل یتلقّی الدّم من فمه، و یرمی به نحو السّماء.
و ذکر بعض أرباب المقاتل: أنّه رکب المسنّاة یرید الفرات، فاعترضته خیل ابن سعد- و فیهم رجل من بنی أبان بن دارم- فقال لهم: ویلکم حولوا بینه و بین الفرات، و لا تمکّنوه من الماء. فحالوا بینه و بین الفرات، فقال الحسین: «اللّهمّ أمته عطشا، و لا تغفر له أبدا».
فغضب الدّارمیّ، و رماه بسهم؛ أثبته فی حنکه الشّریف.
فانتزع الحسین السّهم من حنکه و بسط یدیه تحت الجرح، فلمّا امتلأت راحتاه من الدّم رمی به نحو السّماء، و قال: «اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بابن بنت نبیّک، اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تبق منهم أحدا».
قالوا: ثمّ حمل الحسین علیه السّلام من نحو الفرات علی الأعور السّلمیّ و عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ- و کانا فی أربعة آلاف علی المشرعة- فکشفهم عن الماء، و أقحم الفرس علی الفرات، فلمّا ولغ الفرس لیشرب، قال الحسین: «أنت عطشان و أنا عطشان، فلا أشرب حتّی تشرب»، فرفع الفرس رأسه، کأنّه فهم الکلام، فقال الحسین: اشرب فأنا أشرب.
و لمّا مدّ الحسین یده إلی الماء لیشرب ناداه لعین من القوم: یا حسین، أتلتذّ بشرب الماء و قد هتکت حرمک.
فنفض الماء من یده و لم یشرب. و حمل علی القوم، فکشفهم و قصد الخیمة، فإذا هی سالمة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 440- 442
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 418

الإمام علیه السّلام یستسقی فلا یسقی‌

قال: و جعل الحسین یطلب الماء و شمر (لعنه اللّه) یقول له: و اللّه لا ترده أو ترد النّار.
«1» فقال له رجل: ألا تری «2» إلی الفرات یا حسین کأنّه بطون الحیّات «3»؟ و اللّه لا تذوقه «4»، أو تموت عطشا. فقال الحسین علیه السّلام: اللّهمّ أمته عطشا.
قال: و اللّه لقد کان هذا الرّجل یقول: اسقونی ماء. فیؤتی بماء، فیشرب، حتّی یخرج من فیه، و هو «5» یقول: اسقونی قتلنی العطش. فلم یزل «6» حتّی مات (لعنه اللّه). «7»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 78- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 51- 52؛ البحرانی، العوالم، 17/ 294؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة «8»، 4/ 346؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 412؛ القمی، نفس المهموم،/ 355- 356؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 17؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 296؛ المحمودی، العبرات، 2/ 106
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی الأسرار عن البحار].
(2)- [المعالی: «ألا تنظر»].
(3)- [فی البحار و نفس المهموم و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «الحیتان»].
(4)- [المعالی: «لا تذوق منه»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «ثمّ»].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فلم یزل کذلک»].
(7)- راوی گوید: «حسین علیه السّلام از آن مردم (پست) آب طلب می‌کرد و شمر (با کمال بی‌شرمی) پاسخ می‌داد: به آب نخواهی رسید تا به دوزخ درآیی.»
مرد دیگری بدان حضرت گفت: «ای حسین! آیا نمی‌نگری به آب فرات که چگونه همچون شکم ماهیان موج می‌زند؟ به خدا از آن نخواهی چشید تا از تشنگی جان تسلیم کنی!»
حسین علیه السّلام گفت: «خدایا! این مرد را تشنه بمیران!»
راوی گوید: «به خدا سوگند، آن مرد به وضعی دچار شد که پی‌درپی می‌گفت: «آبم دهید!»
به او آب می‌دادند و آن‌قدر می‌خورد تا از دهانش بیرون می‌ریخت و باز می‌گفت: «آب دهید که تشنگی مرا کشت!»
و پیوسته همچنان بود تا هلاک شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 118- 119
(8)- [حکاه فی الدّمعة السّاکبة عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 419
(روی) عن عبد الحمید رحمه اللّه قال: بینما الحسین علیه السّلام واقف فی میدان الحرب یوم الطّفّ، و هو یستعطف القوم شربة ماء، و هو ینادی: هل من راحم یرحم آل الرّسول المختار، هل من ناصر ینصر الذّریّة الأطهار، هل من مجیر لأبناء البتول، هل من ذابّ یذبّ عن حرم الرّسول؟ إذ أتی الشّمر اللّعین إلیه، حتّی صار بالقرب منه، و نادی: أین أنت یا حسین؟ فقال: ها أنا ذا. فقال: أتطلب منّا شربة من الماء، هذا مطلب محال، و لکن أبشر بالنّار الحمراء، و شرب الحمیم. فقال الحسین علیه السّلام: من أنت یا لعین؟ فقال:
الشّمر. فقال الحسین علیه السّلام: اللّه أکبر، صدق جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فی رؤیاه من قبل.
فقال له الشّمر: فی أیّ شی‌ء صدق جدّک؟ فقال علیه السّلام: قال جدّی: رأیت فی منامی کلبا أبقع یأکل من لحوم أهل بیتی، و یلعق من دمائهم؛ و أمّا أنا فإنّی رقدت الآن، فرأیت فی منامی کلابا کثیرة، ترید تنهش من لحمی، و تشرب من دمی، و کان فیهم کلب أبقع، و کان أشدّهم علیّ جرأة و أکثرهم علیّ حنقا، و هو أنت یا شمر- و کان الشّمر (لعنه اللّه) أبقع الجسد- قال: فغضب الشّمر من کلام الحسین، و ازداد حنقا و بغضا، و قال: و اللّه لا یقتلک غیری، و لأذبحنّک من قفاک لیکون ذلک أشدّ بک. «1»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 388- 389
__________________________________________________
(1)- پس حضرت امام حسین علیه السّلام کمر شهادت بر میان بست و به قدم یقین و ایمان و آرزوی شوق لقای خداوند عالمیان رو به آن کافران و منافقان آورد. مفاخر و مناقب خود را به رجز ادا می‌نمود و مبارز می‌طلبید و هرکه در برابر آن فرزند اسد اللّه الغالب می‌آمد، او را بر خاک هلاک می‌انداخت. چون دیگر کسی جرأت نمی‌کرد که به مبارزه در برابر آن حضرت درآید، آن شیر خدا بر میمنه و میسره آن اهل کفر و دغا حمله می‌کرد و در هر حمله، جمع کثیر به سوی بئس المصیر می‌فرستاد و به هر جانب که حمله می‌کرد، آن گروه انبوه مانند مگس و ملخ از پیش او می‌گریختند و از هر حمله که برمی‌گشت، لحظه‌ای توقف می‌نمود و می‌گفت: «لا حول و لا قوّة إلّا باللّه!»
و تشنگی بر آن حضرت غالب شده بود و هرچند دم آبی از آن کافران می‌طلبید، مضایقه می‌کردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 685
به روایت ابو الفرج و بحار، شمر ملعون می‌گفت: «و اللّه لا نرده أو نرد النار.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 113
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 420

الأعداء یهمّون بالهجوم علی رحله علیه السّلام‌

و جاء شمر بن ذی الجوشن، فحال بین الحسین و بین قتله، فقال الحسین: رحلی لکم عن ساعة مباح، فامنعوه من [جهّا] لکم و طغامکم و کونوا فی دنیاکم أحرارا إذا لم یکن لکم دین. فقال شمر: ذلک لک یا ابن فاطمة.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 74
قالوا/ 493/ 247/ أ/: ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن أقبل فی عشرة أو نحوهم من رجال أهل الکوفة قبل منزل الحسین الّذی فیه ثقله و عیاله، فمشی [الحسین] نحوهم، فحالوا بینه و بین رحله. فقال لهم: ویحکم، إن لم یکن لکم دین فکونوا فی أمر دنیاکم أحرارا، امنعوا أهلی من طغامکم و سفهائکم. فقال له شمر: ذاک لک، یا ابن فاطمة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 407، أنساب الأشراف، 3/ 201- 202
قال أبو مخنف فی حدیثه: ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن أقبل فی نفر «1» نحو من عشرة من رجّالة أهل الکوفة قبل منزل الحسین الّذی فیه ثقله «2» و عیاله، فمشی نحوه «3»، فحالوا بینه و بین رحله، فقال الحسین: ویلکم «4»! إن لم یکن لکم دین، و کنتم لا تخافون یوم المعاد، فکونوا فی أمر «1» دنیاکم أحرارا ذوی أحساب «5»، امنعوا رحلی و أهلی من طغامکم «6» و جهّالکم.
فقال ابن ذی الجوشن: ذلک لک، یا ابن فاطمة. «7»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نهایة الإرب و البدایة].
(2)- [نهایة الإرب: «أهله»].
(3)- [فی نهایة الإرب و البدایة: «نحوهم»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و أضاف: «إلی آخر ما ذکرنا عن الشّیخ و السّیّد باختلاف یسیر»].
(5)- [البدایة: «و ذوی أحساب»].
(6)- [البدایة: «طغاتکم»].
(7)- ابو مخنف گوید: آن‌گاه شمر بن ذی الجوشن با گروهی در حدود ده نفر از پیادگان مردم کوفه سوی منزلگاه حسین رفت که بنه و عیال وی در آن بود. حسین سوی آنها رفت که میان وی و بنه‌اش حایل شدند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 421
الطّبری، التّاریخ، 5/ 450- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 358؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 305- 306؛ المحمودی، العبرات، 2/ 112- 113؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 458؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 187
قال: و تقدّم الشّمر «1» بن ذی الجوشن «1»- لعنه اللّه- فی قبیلة عظیمة، فقاتلهم الحسین «2» بأجمعهم و قاتلوه حتّی حالوا بینه و بین رحله؛ قال: فصاح بهم الحسین «3» رضی اللّه عنه «3»: ویحکم یا شیعة آل سفیان! إن لم یکن دین و کنتم لا تخافون المعاد «4» فکونوا أحرارا فی دنیاکم هذه، و ارجعوا إلی أحسابکم إن کنتم أعوانا «5» [کما «6»] تزعمون.
قال «7»: فناداه الشّمر بن ذی الجوشن- لعنه اللّه-: ماذا تقول «8» یا حسین؟
قال: أقول أنا الّذی «7» أقاتلکم و تقاتلونی، و النّساء لیس لکم علیهنّ «9» جناح، فامنعوا عتاتکم «10» و طغاتکم «10» و جهّالکم عن التّعرّض لحرمی ما دمت حیّا!
فقال الشّمر: لک ذلک یا ابن فاطمة! قال: ثمّ صاح الشّمر بأصحابه و قال: إلیکم عن حریم الرّجل و اقصدوه فی نفسه، فلعمری إنّه لکفؤ کریم. «11»
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 214- 215
__________________________________________________
- گوید: حسین گفت: «وای! شما اگر دین ندارید و از روز معاد نمی‌ترسید، در کار دنیاتان آزادگان و جوانمردان باشید. بنه و عیال مرا از اوباش و بی‌خردانتان محفوظ دارید.»
شمر بن ذی الجوشن گفت: «ای پسر فاطمه! این به عهده تو است.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3058
(1- 1) لیس فی د.
(2)- وقع فی بر: الحسن- خطأ.
(3- 3) لیس فی د، و فی بر: علیه السّلام.
(4)- فی د: المیعاد.
(5)- [الصّحیح: «أعرابا»].
(6)- من کشف الغمّة.
(7)- لیس فی د.
(8)- فی بر: نقول- خطأ.
(9)- فی النّسخ: علیهم.
(10- 10) لیس فی د.
(11)- [قدّم فی الفتوح و الخوارزمی و مثیر الأحزان و اللّهوف و تسلیة المجالس و ما تبعوا عنهم الهجوم علی المخیّمات علی ذهاب الإمام علیه السّلام علی الفرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 422
قال: و حمل شمر- لعنه اللّه- علی عسکر الحسین، فجاء إلی فسطاطه لینهبه، فقال الحسین: ویلکم! إن لم یکن لکم دین، فکونوا أحرارا فی الدّنیا، فرحلی لکم عن ساعة مباح. «1» قال: فاستحیا و رجع. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 79- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 16
و أقبل الشّمر بن ذی الجوشن لعنه اللّه، فترک الحسین علیه السّلام و مضی إلی رحله فیمن تبعه، فمشی إلیهم الحسین بن علیّ صلوات اللّه علیه. فحالوا بینه و بین رحله، و أقدموا علیه و أحاطوا به، فقاتل صلوات اللّه علیه الرّجّالة حتّی انکشفوا عنه بعد أن قتل منهم جماعة. ثمّ تصایح آخرون، فأحاطوا به.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 163
ثم أقبل إلیه شمر بن ذی الجوشن فی نحو من عشرة من رجّالة أهل الکوفة، و طلب منزل الحسین الّذی فیه ثقله. فمشی نحوهم، فحالوا بینه و بین رحله.
فقال الحسین: «ویلکم إن لم یکن لکم دین، فکونوا فی دنیاکم أحرارا، امنعوا أهلی من طغامکم و جهّالکم». قال ابن ذی الجوشن: «ذلک لک». و أقدم علیه بالرّجّالة.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 72
فحالوا بینه و بین رحله، فصاح بهم: ویحکم یا شیعة آل أبی سفیان! إن لم یکن لکم دین و کنتم لا تخافون المعاد، فکونوا أحرارا فی دنیاکم هذه، و ارجعوا إلی أحسابکم إن کنتم عربا کما تزعمون.
فناداه شمر: ما تقول یا حسین؟ فقال: أقول أنا الّذی أقاتلکم و تقاتلونی، و النّساء
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(2)- در این هنگام شمر به سراپرده حسین علیه السّلام حمله افکند و خود را به خیمه‌های آن حضرت رسانید و خواست تا آنها را غارت کند، حسین علیه السّلام بدو فرمود: «ویلکم! إن لم یکن لکم دین، فکونوا أحرارا فی الدّنیا»، «وای بر شما! اگر دین ندارید در زندگی دنیا آزادمرد و شریف باشید! آرام باشید ساعتی بعد اثاث زندگی من بر شما مباح خواهد شد (یعنی خیمگاه من پس از شهادتم در اختیار شما است پس عجله نکنید).» شمر (از این سخن) شرم کرده بازگشت.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 120- 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 423
لیس علیهنّ جناح، فامنعوا عتاتکم و طغاتکم و جهّالکم عن التّعرّض لحرمی ما دمت حیّا.
فقال له شمر: لک ذلک یا ابن فاطمة. ثمّ صاح شمر بأصحابه: إلیکم عن حرم الرّجل، و اقصدوه بنفسه، فلعمری لهو کفؤ کریم!
فقصده القوم بالحرب من کلّ جانب، فجعل یحمل علیهم، و یحملون علیه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 33- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 98
ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن أقبل فی نفر نحو عشرة من رجالهم نحو منزل الحسین، فحالوا بینه و بین رحله، فقال لهم الحسین: ویلکم! إن لم یکن لکم دین، و لا تخافون یوم المعاد، فکونوا أحرارا ذوی أحساب، امنعوا رحلی و أهلی من طغاتکم و جهّالکم. فقالوا:
ذلک لک یا ابن فاطمة. «1»
ابن الأثیر، الکامل/ 3/ 294
و لم یزل یقاتل حتّی جاء شمر بن ذی الجوشن، فحال بینه و بین رحله.
فقال علیه السّلام: رحلی لکم عن ساعة مباح، فامنعوه جهّالکم و طغاتکم، و کونوا فی الدّنیا أحرارا إن إذا لم یکن لکم دین.
«2» و یعزّ علی محبّی العترة الطّاهرة کیف تصیر أموالهم فیئا للأمّة الفاجرة.
و إلی هذا المعنی أشرت بشعری المقول فی آل الرّسول:
و لمّا طعنتم نازحین و ضمّکم مقام به الجلد العزیز ذلیل
و صرتم طعاما للسّیوف و لم یکن لما رمتموه منهج و وصول
و أموالکم فی‌ء لآل أمیّة و بدرکم قد حان منه أفول
__________________________________________________
(1)- بعد از آن، شمر بن ذی الجوشن با عده قریب ده تن از مردان خود خیمه حسین را قصد کرده، ما بین او و رحل و اقامتگاه او حایل و مانع وصول او به خیمه شدند. حسین به آنها گفت: وای بر شما! اگر دین هم نداشته باشید و از روز رستاخیز نترسید، لا اقل آزاده و دارای شرف و وجدان باشید که خانواده و عیال مرا از اوباش و نادانان و وحوش حفظ کنید.»
گفتند: «این کار را برای تو می‌کنیم، ای فرزند فاطمه.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 188
(2) (2*) [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 424
تیقّنت أنّ الدّین قد هان خطبه و أنّ المراعی للنّبیّ قلیل (2*)
فقال له شمر: ماذا تقول یا ابن فاطمة؟
قال: أقول: إنّی أقاتلکم و تقاتلونی، و النّساء لیس علیهنّ جناح.
قال: لک ذلک. ثمّ قصدوه علیه السّلام بالحرب.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 38- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 305
و التحم القتال حتّی قتل أصحاب الحسین علیه السّلام بأسرهم، و ولده، و إخوته، و بنو عمّه، و بقی وحده، و بارز بنفسه إلی أن أثخنته الجراحات و السّهام، تأخذه من کلّ جانب، و الشّمر فی قبیلة عظیمة، یقاتله، ثمّ حال بینه و بین رحله و حرمه، فصاح الحسین: ویلکم یا شیعة الشّیطان! إن لم یکن لکم دین، و لا تخافون المعاد، فکونوا أحرارا و ارجعوا إلی أحسابکم «1» إن کنتم أعرابا کما تزعمون. أنا الّذی أقاتلکم، و کفّوا سفهاءکم و جهّالکم عن التّعرّض لحرمی، فإنّ النّساء لم تقاتلکم «2».
فقال الشّمر لأصحابه: کفّوا عن النّساء و حرم الرّجل، و اقصدوه فی نفسه.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 76- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 50- 51
قال الرّاوی: و لم یزل علیه السّلام یقاتلهم حتّی حالوا بینه و بین رحله، فصاح: ویلکم یا شیعة آل أبی سفیان! إن لم یکن لکم دین و کنتم لا تخافون المعاد، فکونوا أحرارا فی دنیاکم هذه، و ارجعوا إلی أحسابکم إن کنتم عربا کما تزعمون. قال: فناداه شمر (لعنه اللّه): ما تقول یا ابن فاطمة؟، فقال: إنّی أقول أقاتلکم و تقاتلوننی و النّساء لیس علیهنّ جناح، فامنعوا عتاتکم و جهّالکم و طغاتکم من التعرّض لحرمی ما دمت حیّا. فقال شمر لعنه اللّه: لک ذلک یا ابن فاطمة. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 119- 120
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: «أنسابکم»].
(2)- [کشف الغمّة: «لم یقاتلنّکم»].
(3)- راوی گفت: آن‌قدر با آنان جنگید که در اثر به‌هم خوردن صفها، انبوه لشکر در فاصله میان حسین و خیمه‌ها قرار گرفتند. آن حضرت فریاد زد: «وای بر شما، ای پیروان خاندان ابی سفیان! اگر دینی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 425
فلمّا فنی أصحاب الحسین علیه السّلام، و قتلوا جمیعهم عن آخرهم، إخوته و بنو عمّه، و بقی وحده بمفرده، حمل علیهم حملة منکرة، قتل فیها کثیرا من الرّجال و الأبطال، و رجع سالما إلی موقفه عند الحریم، ثمّ حمل علیهم حملة أخری، و أراد المکر راجعا إلی موقفه، فحال الشّمر بن ذی الجوشن لعنه اللّه بینه و بین الحریم و المرجع إلیهم فی جماعة من أبطالهم و شجعانهم و أحدقوا به، ثمّ جماعة منهم تبادروا إلی الحریم و الأطفال، یریدون سلبهم، فصاح الحسین علیه السّلام: ویحکم یا شیعة الشّیطان، کفّوا سفهاءکم عن التّعرّض للنّساء و الأطفال، فإنّهم لم یقاتلوا. فقال الشّمر لعنه اللّه: کفّوا عنهم، و اقصدوا الرّجل بنفسه. «1»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 192
__________________________________________________
- ندارید و از روز بازپسین شما را پروایی نیست، پس لا اقل در دنیای خود آزادمرد باشید. اگر به گمان خود عربی نژادید، به شئون نژادی خود بازگردید.»
راوی گفت: شمر لعین صدایش زد که: «ای پسر فاطمه! چه می‌گویی؟» فرمود: «من با شما جنگ می‌کنم و شما با من. زنان را در این میان گناهی نیست. این خیره‌سران و نادانان و ستمگرانتان را تا من زنده‌ام، نگذارید متعرض حرم من بشوند.»
شمر لعین گفت: «ای پسر فاطمه! پیشنهادت را می‌پذیریم.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 119- 120
(1)- و عطش بر آن جناب غلبه کرد و ضعف بر وی استیلا یافت. در این اوان، شمر بن ذی الجوشن آهنگ خیمه کرد. امام حسین، ابن سعد را آواز داد و گفت که: «اگر دین اسلام ندارید، حمیت عرب کجا شد؟»
عمر سعد با شمر گفت که: «چندان صبر کن که دل از امام حسین علیه السّلام فارغ گردد.»
در تاریخ ابو المؤید خوارزمی مذکور است که چون امیر المؤمنین حسین تنها ماند، مانند کسی که دل از حیات برگرفته باشد و از زندگانی نومید گشته بر مخالفان حمله آورده [است]، مبارز خواست. چندکس از اعیان ابطال و مشاهیر رجال واحدا بعد واحدا پیش آمدند و وی همه را بینداخت و جمعی انبوه را به زخم شمشیر و نیزه به دوزخ فرستاد.
عاقبت شمر ذی الجوشن با طایفه کثیر روی به آن جناب نهاد و بعد از کوشش بی‌نهایت، میان او و خیمه‌های وی حایل شدند و بعضی از آن جماعت خواستند که به خیام درآیند و غارت کنند و امام حسین مشاهد آن صورت گشت و آواز برآورد که: «ای آل ابی سفیان! اگرچه شما را دین نیست، از عار نمی‌اندیشید که تعرض حرم من می‌کنید؟»
شمر پرسید که: «ای حسین! مقصود تو چیست؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 426
فحالوا بینه و بین رحله.
فصاح بهم: ویحکم یا شیعة آل أبی سفیان! إن لم یکن لکم دین، و کنتم لا تخافون المعاد، فکونوا أحرارا فی دنیاکم، و ارجعوا إلی أحسابکم إن «1» کنتم أعرابا. «2»
فناداه شمر، فقال: ما تقول یا ابن فاطمة؟
قال: أقول: أنا الّذی أقاتلکم و تقاتلونی، و النّساء لیس علیهنّ جناح، فامنعوا عتاتکم عن التعرّض لحرمی ما دمت حیّا.
فقال شمر: لک هذا. ثمّ صاح شمر: إلیکم عن حرم الرّجل، فاقصدوه فی نفسه، فلعمری لهو کفؤ کریم. «3»
__________________________________________________
- فرمود که: «اگر غرض شما قتل من است، اینک من این‌جا ایستاده‌ام و با شما جنگ می‌کنم. توقع آن که، نگذاری که کسی قصد حرم من کند تا زنده باشم.»
شمر گفت: «ای پسر فاطمه! این التماس تو به اجابت مقرون است.»
و آن جماعت که توجه به جانب خیام کرده بودند، بازگردانید.
گفت: «روی به امام حسین آرید که غرض ما، افناء و اعدام وی بیش نیست، و به گمان من، او کفوی کریم است.»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 164- 165، 166- 167
(1)- [فی البحار و نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و وسیلة الدّارین: «إذ»].
(2)- [المعالی: «عربا»].
(3)- در تاریخ ابو المؤید خوارزمی و بعضی دیگر از نسخ محبان عترت بنی هاشمی مذکور است که: چون امام حسین علیه السّلام در صحرای کربلا تنها ماند، مانند کسی که دل از حیات برگرفته باشد، روی به مخالفان آورد، مبارز خواست و چندین کس از ابطال رجال واحدا بعد واحد به قتال آن حضرت مبادرت نموده، کشته گشتند و عاقبت شمر بن ذی الجوشن لعنة اللّه علیه با جمعی کثیر به میدان کارزار شتافته، بعد از کوشش بسیار، میان آن امام بزرگوار و خیمه‌ها حائل شدند و بعضی از ملاعین خواستند که به خیام درآمده، غارت کنند. امام حسین رضی اللّه عنه گفت که: ای آل ابو سفیان! اگر شما را دین نیست، از عار نمی‌اندیشید که متعرض حرم من می‌شوید؟»
شمر پرسید که: «ای حسین! مقصود تو چیست؟»
فرمود که: «اگر غرض شما قتل من است، اینک من ایستاده‌ام و با شما محاربه می‌نمایم. باید که نگذاری که کسی به حرم من درآید.»
شمر گفت: «ای پسر فاطمه! این ملتمس مبذول است.»
آن‌گاه آن جماعت را از توجه به جانب خیام مانع شد.
خواندامیر، حبیب السیر، 2/ 55
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 427
محمد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 318- 319- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 50- 51؛ البحرانی، العوالم، 11/ 293- 294؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 343؛ القمی، نفس المهموم،/ 354- 355؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 16؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 305؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 309- 310
فنادی خولی بن یزید الأصبحیّ: یا حسین! الحق خیم الحرم، فقد احترقت بالنّار و أنت حیّ. فنفذ الماء من یده، و رجع إلی الخیم، فوجدها سالمة، فعلم أنّها مکیدة و حیلة منهم لعنهم اللّه. قال: فتبادرن إلیه النّساء و الأطفال قاصدین الماء، فلمّا رأینه مخضّب بدم الجراح، صحن، و لطمن وجوههنّ، و قامت الضّجّة بینهنّ، فقال لهم علیه السّلام: مهلا، فإنّ البکاء أمامکنّ.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 345
و عن ابن شهر آشوب و غیره: قال عمر بن سعد لقومه: الویل لکم! أتدرون لمن تقاتلون؟ هذا ابن الأنزع البطین، هذا ابن قتّال العرب، فاحملوا علیه من کلّ جانب.
فحملوا بالطّعن مائة و ثمانون و أربعة آلاف، فرموه بالسّهام، فحالوا بینه و بین رحله.
و فی کتاب المجلّی، روی أنّ الحسین علیه السّلام کان یوم الطّفّ إذا حمل علی عسکر ابن زیاد، یقتل بعضا و یترک آخرین، مع تمکّنه من قتلهم، فقیل له فی ذلک، فقال: کشف عن بصری، فأبصرت النّطف الّتی فی أصلابهم، فصرفت من [فی] نطفته من هو من أهل الإیمان، فترکته عن القتل لاستخلاص تلک الذّریّة منه، و رأیت من لم یخرج منه نطفة صالحة فقتلته.
أقول: حدّثنی بعض الأثبات: أنّه رأی فی بعض الکتب: أنّ زین العابدین قال:
__________________________________________________
- پس عمر نحس لعین گفت: «این فرزند انزع بطین است و این فرزند کشنده عرب است. شما در مبارزت با او مقاومت نمی‌توانید کرد. از همه جانب او را در میان گیرید و تیرباران کنید.»
پس چهار هزار نامرد کماندار آن امام زمان را در میان گرفتند و راه آن حضرت را از خیمه‌های حرم مسدود کردند. حضرت ایشان را ندا کرد که: «ای کافران! اگر دین ندارید، حمیت عرب چه شده است؟ شما با من کار دارید، متوجه خیمه‌های حرم می‌شوید؟»
شمر لعین مردم را منع کرد که نزدیک حرم بروند و گفت: «کار او را زود بسازید که او نیکو کفوی است و کشته شدن از تیغ او ننگ نیست.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 685
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 428
رأیت کافرا قد ضرب فی خاصرة أبی برمحه فلم یقتله أبی، فلمّا انتقلت الإمامة إلیّ عرفت أنّ ذلک الکافر کان فی صلبه من یحبّنا أهل البیت صلّی اللّه علیه و اله.
قال ابن أبی طالب و صاحب المناقب، و السّیّد: فصاح علیه السّلام بهم: ویحکم یا شیعة آل أبی سفیان! إن لم یکن لکم دین و کنتم لا تخافون المعاد فکونوا أحرارا فی دنیاکم، و ارجعوا إلی أحسابکم إن کنتم عربا. فناداه شمر، فقال: ما تقول یا ابن فاطمة؟ قال:
أقول: أنا الّذی أقاتلکم و تقاتلونی و النّساء لیس علیهنّ جناح، فامنعوا عتاتکم عن التعرّض لحرمی ما دمت حیّا. فقال الشّمر: لک ذلک یا ابن فاطمة.
ثمّ صاح الشّمر لعنه اللّه: إلیکم عن حرم الرّجل، فاقصدوه فی نفسه، فلعمری لهو کفؤ کریم. قال: فقصده القوم، فهو فی ذلک یطلب شربة من الماء، فکلمّا حمل بفرسه علی الفرات، حملوا علیه بأجمعهم حتّی أجلوه عنه. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 411
__________________________________________________
(1)- چهار هزار کماندار، خدنگها به زه برنهادند و کمین بگشادند و سواران حمله‌ها، متواتر ساختند و پیادگان به رمی احجار (1) پرداختند و آن حضرت را دایره کردار در میان آوردند و میان آن حضرت و خیام اهل بیت حاجز (2) و حایل شدند و جماعتی جانب سرادق (3) عصمت گرفتند. حسین علیه السّلام چون این بدانست،
فصاح بهم: یا شیعة آل أبی سفیان! إن لم یکن لکم دین و لا تخافون المعاد، فکونوا أحرارا فی دنیاکم و ارجعوا إلی أحسابکم، إذ کنتم أعرابا.
بانگ بر آن قوم زد و فرمود: «ای شیعیان آل ابی سفیان! اگر چند به ترک دین گفتید و از خداوند عباد و روز معاد بیم ندارید، کم از آن نباشید که در دار دنیا خویش را در شمار آزادگان گیرید. و اگر خویش را از عرب می‌شمارید، بازگردید به خصلت حسب و نسب خویش.»
شمر گفت: «ای پسر فاطمه! سخن چیست؟»
قال: أقول: أنا الّذی أقاتلکم و تقاتلونی، و النّساء لیس علیهنّ جناح، فامنعوا عنانکم عن التّعرّض لحرمی ما دمت حیّا.
فرمود: می‌گویم: «من با شما رزم می‌زنم و شما با من نبرد می‌کنید، زنان را در میانه چه گناه است که متعرض ایشان می‌شوید؟ عنان بازکشید و چند که من زنده‌ام به جانب من گرائید و با من رزم آزمائید.»
شمر گفت: «ستوده (4) سخن کردی.»
و لشکر را بانگ درداد که: «آهنگ سراپرده این مرد مکنید که کفوی (5) کریم است و قتل او را میان بندید که مقصود ما جز این نیست.» لاجرم لشکریان دست در دست دادند و صف از پس صف رده بستند و ساخته قتل امام علیه السّلام شدند.
(1). رمی احجار: پرانیدن سنگها.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 429
ثمّ حمل علیهم حملة أخری و أراد الکرّ راجعا إلی موقفه، فحال الشّمر بن ذی الجوشن بینه و بین الحریم فی جماعة من أبطالهم و شجعانهم، و أحدقوا به، ثمّ إنّ جماعة آخرین تبادروا إلی الحریم و الأطفال یریدون سلبهم.
فصاح الحسین: ویحکم یا شیعة الشّیطان! کفّوا سفهاءکم عن الحریم و الأطفال، فإنّهم لم یقاتلوکم. فقال الشّمر لأصحابه: کفّوا عنهم، و اقصدوا الرّجل.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 263
ثمّ شدّ علیهم شدّة لیث مغضب، و جراحاته تشخب دما، فتطایروا من بین یدیه، و حال من تیامن أو تیاسر بینه و بین حرمه، فصاح: ویلکم یا شیعة آل أبی سفیان! إن لم یکن لکم دین، و کنتم لا تخافون المعاد، فکونوا أحرارا فی دنیاکم هذه، و ارجعوا إلی أحسابکم إن کنتم عربا کما تزعمون.
فناداه شمر: ما تقول یا ابن فاطمة؟ قال: أقول: إنّی أقاتلکم و تقاتلونی، و النّساء لیس علیهنّ جناح، فامنعوا عتاتکم و جهّالکم من التّعرّض لحرمی ما دمت حیّا. فقال له شمر:
لک ذلک یا ابن فاطمة.
السّماوی، إبصار العین،/ 13
فلمّا رأی شمر ذلک استدعی الفرسان، فصاروا فی ظهور الرّجّالة، و أمر الرّماة أن یرموه، فرشقوه بالسّهام، حتّی صار کالقنفذ، فأحجم عنهم، فوقفوا بإزائه، و جاء شمر فی جماعة من أصحابه، فحالوا بینه و بین رحله الّذی فیه ثقله، و عیاله، فصاح الحسین علیه السّلام:
ویلکم یا آل أبی سفیان! إن لم یکن لکم دین و کنتم لا تخافون یوم المعاد، فکونوا أحرارا فی دنیاکم هذه، و ارجعوا إلی أحسابکم إن کنتم عربا کما تزعمون. فناداه شمر: ما تقول
__________________________________________________
- (2). حاجز: مانع، جلوگیر.
(3). سرادق: خیمه‌ها.
(4). ستوده: پسندیده.
(5). کفو (بر وزن قفل، و هرگاه منصوب باشد، چهار وجه در آن جایز است. چنانچه علما تجوید در قرائت سوره توحید ذکر نموده‌اند): مانند، همتا.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 375- 376
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 430
یا ابن فاطمة؟ فقال: أقول إنّی أقاتلکم، و تقاتلونی، و النّساء لیس علیهنّ جناح، فامنعوا عتاتکم وجهّالکم و طغاتکم من التّعرض لحرمی، ما دمت حیّا. فقال شمر: لک ذلک یا ابن فاطمة! ثمّ صاح: إلیکم عن حرم الرّجل، و اقصدوه بنفسه، فلعمری هو کفؤ کریم. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، لواعج الأشجان،/ 185
__________________________________________________
(1)- سرانجام به دستور شمر، انبوه لشکر، امام را محاصره کردند و تیراندازان از همه‌سو حضرتش را هدف قرار دادند، تا بدان‌جا که پیکر مقدس امام بسان بدن خار پشت شد. سپس شمر با یاران خود بین امام و خیمه‌گاه حائل شد، اما روح آزاده حضرت هرگز اجازه نمی‌داد که در زمان حیات او به فرزندان و زنان و افراد خاندانش تعرضی کنند، لذا با آهنگی رسا بانگ زد: ویلکم یا شیعة آل سفیان! إن لم یکن لکم دین، و کنتم لا تخافون المعاد، فکونوا أحرارا فی دنیاکم هذه، و ارجعوا إلی أحسابکم إن کنتم عربا کما تزعمون.
وای بر شما، ای پیروان آل سفیان! اگر دین ندارید و از عالم آخرت نمی‌هراسید، لا اقل در این دنیای خود آزاد باشید و به سابقه نژادی خود ارج بگذارید، همان‌گونه که خود را از طایفه عرب به‌شمار می‌آورید.
این فریاد کوبنده، چون پتکی گران بر مغز دشمنان فرود آمد، تا بدان‌جا که شمر فرمان بازگشت صادر کرد.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 241
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 431

کلّما أقدم عدوّ علی قتله علیه السّلام انصرف عنه کراهیة لذلک‌

بقی الحسین عامّة النّهار لا یقدم علیه أحد إلّا انصرف.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 74
قالوا: و مکث الحسین طویلا، کلّما انتهی إلیه رجل، فأمکنه قتله، انصرف عنه کراهة أن یتولّی قتله.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 408، أنساب الأشراف، 3/ 203
و بقی الحسین علیه السّلام «1» ملیّا جالسا «1»، و لو شاؤوا أن یقتلوه «2» قتلوه، غیر أنّ «2» کلّ قبیلة کانت تتّکل علی غیرها، و تکره الإقدام علی قتله. «3»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629، الحسین بن علیّ،/ 88؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 354
قال [حمید بن مسلم]: و مکث الحسین طویلا من النّهار، کلّما انتهی إلیه رجل من النّاس انصرف عنه، و کره أن یتولّی قتله و عظیم إثمه علیه. «4»
الطّبری، التاریخ، 5/ 448- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 109
قال [حمید بن مسلم]: و لقد مکث طویلا من النّهار و لو شاء النّاس أن یقتلوه لفعلوا، و لکنّهم کان یتّقی بعضهم ببعض، و یحبّ هؤلاء أن یکفیهم هؤلاء. «5»
__________________________________________________
(1- 1) [المقرّم: «مطروحا ملیّا»].
(2- 2) [المقرّم: «لفعلوا إلّا أنّ»].
(3)- امام حسین علیه السّلام همچنان مدتی نشسته بود و اگر می‌خواستند او را بکشند، می‌توانستند؛ ولی هر قبیله اقدام بر آن کار را به قبیله دیگر واگذار می‌کرد و کشتن امام حسین علیه السّلام را خوش نمی‌داشت.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 304
(4)- گوید: حسین مدتی دراز از روز ببود و هرکه سوی او می‌رفت، بازمی‌گشت که نمی‌خواست کشتن وی و گناه بزرگ آن را به گردن گیرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3054
(5)- گوید: مدتی دراز از روز بود که اگر کسان می‌خواستند بکشندش، کشته بودند؛ اما هرکس به دیگری وامی‌گذاشت و هر گروهی می‌خواست، گروه دیگر مرتکب کشتن او شده باشد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3061
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 432
الطّبری، التّاریخ، 5/ 452- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 363؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 310؛ المحمودی، العبرات، 2/ 116
قال أبو مخنف: عن الحجّاج، عن عبد اللّه بن عمّار بن عبد یغوث البارقیّ، و عتب علی عبد اللّه بن عمّار بعد ذلک مشهده قتل الحسین، فقال عبد اللّه بن عمّار: إنّ لی عند بنی هاشم لیدا. قلنا له: و ما یدک عندهم؟ قال: حملت علی حسین بالرّمح، فانتهیت إلیه، فو اللّه لو شئت لطعنته، ثمّ انصرفت عنه غیر بعید، و قلت: ما أصنع بأن أتولّی قتله! یقتله غیری «1». «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 451- 452- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 308- 309؛ المحمودی، العبرات، 2/ 114
الزّبیر بن بکّار بإسناده، عن المداینیّ، قال: لمّا قتل حول الحسین علیه السّلام، جمع من کان معه، و بقی الحسین علیه السّلام عامّة النّهار، لا یتقدّم علیه أحد إلّا انصرف عنه، و کره أن یتولّی قتله.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 163 رقم 1090
و مکث الحسین طویلا من النّهار، و کلّما انتهی إلیه رجل انصرف عنه، و کره أن یتولّی قتله.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 72
ثمّ ضعف عن القتال، فوقف مکانه، فکلّما أتاه رجل من النّاس و انتهی إلیه انصرف عنه، و کره أن یلقی اللّه بدمه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 35- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 99؛ مثله محمّد
__________________________________________________
(1)- [و لکن هذه الید عظیمة عند إبلیس لا عند اللّه و هو الّذی سیجزیه عنها بالعذاب الألیم].
(2)- حجاج بن عبد اللّه بن عمار گوید: عبد اللّه بن عمار را از این‌که در اثنای کشته شدن حسین حضور داشته بود، ملامت کردند که گفت: «مرا بر بنی هاشم منتی هست.»
گفتم: «منت تو بر آنها چیست؟»
گفت: «با نیزه به حسین حمله بردم و نزدیک او رسیدم. به خدا اگر خواسته بودم، فروکرده بودم؛ اما بازآمدم؛ نه چندان دور و با خویش گفتم: چرا منش بکشم؟ دیگری او را می‌کشد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3059- 3060
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 433
ابن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 321؛ المجلسی، البحار، 45/ 53؛ البحرانی، العوالم، 17/ 296؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 423
و جعل یقاتل قتال الشّجاع، و بقی الحسین زمانا، ما انتهی إلیه رجل منهم [إلّا] «1» انصرف عنه، و کره أن یتولّی قتله.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
و مکث الحسین طویلا من النّهار، کلّما انتهی إلیه رجل من النّاس رجع عنه، و کره أن یتولّی قتله و عظم إثمه. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 456
قال: و مکث «3» طویلا من النّهار، و لو شاء النّاس أن یقتلوه لقتلوه «4»، و لکنّهم کان یتّقی بعضهم ببعض، و یحبّ هؤلاء أن یکفیهم «5» هؤلاء. «6»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 295- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 459
فکلّما جاءه رجل انصرف عنه کراهیّة أن یلقی اللّه بدمه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 38
فضعف عن القتال، و وقف، فکلّما أتاه رجل انصرف عنه کراهة أن یلقی اللّه بدمه. «7»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 121
و بقی الحسین رضی اللّه عنه فریدا، و قد قتل جمیع من کان معه من المقاتلة أهله و غیرهم، فلم یجسر أحد أن یتقدّم إلیه.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 428
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفین: ساقط من الأصول.
(2)- حسین مدتی ایستاد. هرکه (از دشمن) به او می‌رسید، قتل او را اکراه و ابا داشت، که جرم بزرگ را مرتکب شود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 186
(3)- [نهایة الإرب: «و مکث الحسین»].
(4)- [نهایة الإرب: «لفعلوا»].
(5)- [نهایة الإرب: «یکفهم»].
(6)- گفت (راوی): «مدت بسیاری ماند و اگر می‌خواستند او را بکشند می‌کشتند، ولی بعضی از آنها به بعض دیگر پناه می‌بردند و هر دسته میل داشت دسته دیگر او را بکشد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 190
(7)- دیگر حسین را یارای جنگ نماند و در جای خود بایستاد. هرکس از دشمن که می‌آمد، بازمی‌گشت و نمی‌خواست خدا را ملاقات کند و دامنش به خون حسین آلوده باشد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 434
قال: و مکث الحسین نهارا طویلا وحده، لا یأتی أحد إلیه إلّا رجع عنه، لا یحبّ أن یلی قتله.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 186
قال: و لقد مکث طویلا من النّهار و لو شاء النّاس أن یقتلوه لفعلوا، و لکن کان یتّقی بعضهم ببعض دمه، و یحبّ هؤلاء أن یکفیهم هؤلاء مؤنة قتله. «1»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 188
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و جعل [الحسین] یقاتل قتال الشّجاع. و بقی الحسین زمانا، کلّما انتهی إلیه رجل کره أن یتولّی قتله.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 287
ثمّ ضارب الرّجّالة حتّی انکشفوا، و کان قد ضعف عن القتال «2»، و تحاماه النّاس، فمکث طویلا من النّهار، و کلّما جاء أحد انصرف عنه، کراهیّة أن یلقی اللّه بدمه.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 188، أعیان الشّیعة، 1/ 610
__________________________________________________
(1)- امیر المؤمنین حسین سر در پیش افکند و بنشست و قبایل عرب قتل او را مکروه شمردند. هریک حواله به دیگری می‌کرد.
و در آن حین که ضعف بر آن جناب راه یافته بود، یک‌یک و دودو پیش او آمده و بازمی‌گشتند؛ چه، کراهت می‌داشتند که فردای قیامت به خون او ایشان را مؤاخذه نمایند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 166، 168
(2)- [من هنا حکاه فی أعیان الشّیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 435

عدوّ یضرب الإمام علیه السّلام بالسّیف علی رأسه فیدعو علیه فتستجاب دعوته‌

ثمّ أنّ رجلا یقال له مالک بن النّسیر الکندیّ- و کان فاتکا لا یبالی علی ما أقدم- أتاه، فضربه علی رأسه بالسّیف، و علیه برنس، فقطع البرنس، و أصاب السّیف رأسه، فأدماه حتّی امتلأ البرنس دما. فألقی البرنس، و دعا بقلنسوه، فلبسها، و قال للرّجل:
لا أکلت بها و لا شربت، و حشرک اللّه مع الظّالمین.
و أخذ الکندیّ البرنس، فیقال: إنّه لم یزل فقیرا، و شلّت یداه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 408، أنساب الأشراف، 3/ 203
و کان مالک بن النّسیر البدّیّ الّذی ضرب الحسین بن علیّ علی رأسه و علیه برنس، فامتلأ دما، فألقاه، فجاء فأخذه، فبعث المختار إلیه مالک بن عمرو النّهدیّ، و قد دلّ علیه، فجاء به، فأمر بنار، فأجّجت فی الرّحبة عظیمة، ثمّ أمر، فقطعت یده و ألقیت فی تلک النّار، ثمّ قطعت رجله، فألقیت فیها، و هو ینظر، فلم یزل یفعل ذلک بعضو منه بعد عضو حتّی مات.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 408- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 109
و بقی الحسین علیه السّلام وحده، فحمل علیه مالک بن بشر الکندیّ، فضربه بالسّیف علی رأسه، و علیه برنس خزّ، فقطعه، و أفضی السّیف إلی رأسه، فجرحه، فألقی الحسین البرنس، و دعا بقلنسوة، فلبسها، ثمّ اعتمّ بعمامة، و جلس «1». «2»
__________________________________________________
(1)- [و جاء عند الطّبری و الدّینوری و ابن الأثیر و ما تبعوا عنهم متقدّما علی شهادة عبد اللّه بن الحسین علیه السّلام. و جاء عند الخوارزمی و ابن نما و ابن طاووس و ما تبعوا عنهم متأخّرا عن رمی فی صدره و قلبه بسهم مسموم ذی ثلاث شعب].
(2)- امام حسین علیه السّلام تنها ماند. مالک بن بشر کندی بر آن حضرت حمله کرد و شمشیری بر سرش زد.
شبکلاهی از خز بر سر امام علیه السّلام بود که شمشیر، آن را درید و سر را زخمی کرد. حسین علیه السّلام آن را از سر افکند و شبکلاه دیگر خواست و بر سر نهاد و بر آن عمامه بست و بر زمین نشست.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 304
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 436
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629، الحسین بن علیّ،/ 88
قال [حمید بن مسلم]: و إنّ رجلا من کندة یقال له مالک بن النّسیر من بنی بدّاء، أتاه، فضربه علی رأسه بالسّیف، و علیه برنس له، فقطع البرنس، و أصاب السّیف رأسه، فأدمی رأسه، فامتلأ البرنس دما، فقال له الحسین: لا أکلت بها و لا شربت، و حشرک اللّه مع الظّالمین! قال: فألقی ذلک البرنس، ثمّ دعا بقلنسوة، فلبسها، و اعتمّ، «1» و قد أعیا، و بلّد، و جاء الکندیّ حتّی أخذ البرنس- و کان من خزّ-.
فلمّا قدم به بعد ذلک علی امرأته أمّ عبد اللّه ابنة الحرّ أخت حسین بن الحرّ البدّیّ.
أقبل یغسل البرنس من الدّم، فقالت له امرأته: أسلب ابن بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، تدخل بیتی! أخرجه عنّی. فذکر أصحابه أنّه لم یزل فقیرا بشرّ حتّی مات «2». «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 448- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 358؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 298؛ المحمودی، العبرات، 2/ 109
حتّی حمل رجل من کندة، یقال له مالک بن بشیر، فضربه علی رأسه، و علی رأسه برنس، فقطع برنسه، و وصل السّیف إلی رأسه، فأدماه.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2)- [أضاف فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و فی البحار مثله و قال: و یبست یداه و کانت فی الشّتاء تقیحان دما و فی الصّیف کأنّهما عودان»].
(3)- گوید: عاقبت یکی از مردم کنده به نام مالک پسر نسیر از مردم بنی بدا بیامد و با شمشیر به سر وی زد که کلاهی دراز داشت. شمشیر، کلاه را بدرید و سر را زخمدار کرد و کلاه از خون پر شد.
حسین گفت: «به‌سبب این نخوری و ننوشی، و خدا با ستمگرانت محشور کند.»
گوید: آن‌گاه کلاهی خواست و به سر نهاد و عمامه نهاد. خسته و در خود فرورفته شده بود.
گوید: مرد کندی بیامد و کلاه دریده را که از خز بود، برگرفت و بعد وقتی آن را پیش زن خویش أمّ عبد اللّه برد که دختر حر و خواهر حسین بن حر بدی بود، می‌خواست کلاه را از خون بشوید؛ اما زنش گفت: «غارتی پسر دختر پیغمبر را به خانه من آورده‌ای؟ آن را از پیش من ببر.»
گوید: یاران مرد ازدی گویند که وی پیوسته فقیر بود و دستخوش شر؛ تا وقتی که جان داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3054- 3055
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 437
فقال له الحسین علیه السّلام: لا أکلت بیمینک و لا شربت بها، و حشرک اللّه مع الظّالمین.
و رمی الحسین علیه السّلام بالبرنس «1»، و لبس قلنسوة، و اعتمّ علیها، و تنحّی، فقصر.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 163
و لمّا رجع الحسین علیه السّلام من المسنّاة إلی فسطاطه، تقدّم إلیه شمر بن ذی الجوشن «2» فی جماعة من أصحابه، فأحاطوا «3» به، فأسرع منهم رجل، یقال «4» له مالک بن الیسر «5» الکندیّ، فشتم الحسین علیه السّلام، و ضربه علی رأسه «6» بالسّیف «7»، و کان علیه قلنسوة، فقطعها حتّی وصل إلی رأسه، فأدماه، فامتلأت القلنسوة «7» دما، فقال له الحسین علیه السّلام: لا أکلت بیمینک، و لا شربت بها «8»، و حشرک اللّه مع القوم «9» الظّالمین. «10»
ثمّ ألقی القلنسوة «11» و دعی بخرقة، فشدّ بها رأسه، و استدعی قلنسوة أخری، فلبسها، و اعتمّ علیها «12»، و رجع عنه شمر بن ذی الجوشن و من کان معه إلی مواضعهم، فمکث هنیئة،
__________________________________________________
(1)- ثوب یکون غطاء الرّأس جزء منه متّصلا به.
(2)- [فی أعیان الشّیعة مکانه: «ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام عاد إلی مکانه و قد اشتدّ به العطش و أقبل شمر ...» و فی اللّواعج: «و لمّا رجع الحسین علیه السّلام من المسنّاة إلی فسطاطه بعد قتل أخیه العبّاس أقبل الشّمر ...»].
(3)- [نفس المهموم: «فأحاط»].
(4)- [و فی مثیر الأحزان مکانه: «و جاءه رجل من کندة یقال ...»].
(5)- [فی نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «النّسر»].
(6)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «رأسه الشّریف»].
(7- 7) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و کان علی رأسه برنس، و قیل قلنسوة، فقطع البرنس، و وصل السّیف إلی رأسه، فامتلأ البرنس» و فی مثیر الأحزان: «و علیه برنس، فامتلأ»].
(8)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(9)- [لم یرد فی نفس المهموم و مثیر الأحزان].
(10)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان و أضاف: «ثمّ ألقی البرنس و لبس قلنسوة و اعتمّ علیها»].
(11)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «البرنس أو القلنسوة»].
(12)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج، و أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج:
«و أخذ الکندیّ البرنس و کان من خزّ، فلمّا قدم علی أهله، أخذ یغسل عنه الدّم، فقالت له امرأته: أسلب ابن رسول اللّه تدخل بیتی، أخرجه عنّی. فلم یزل ذلک الرّجل فقیرا بشرّ طول عمره»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 438
ثمّ عاد و عادوا إلیه، و أحاطوا به. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 114- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 357- 358؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، لواعج الأشجان،/ 187؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 89
حتّی أتاه مالک بن النّسیر، فضربه علی رأسه بالسّیف، فقطع برنس خزّ کان علیه، و أدمی رأسه. فألقی ذلک البرنس، و دعا بقلنسوة، فلبسها و اعتمّ، و کان قد أعیی و بلّد «2».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 72
و لمّا رجع الحسین علیه السّلام من المسنّاة إلی فسطاطه، تقدّم إلیه شمر ذی الجوشن فی جماعة من أصحابه، و أحاطوا به، فأسرع منهم رجل یقال له مالک بن أنس، فشتم الحسین علیه السّلام، فضربه علی رأسه بالسّیف، و کان علی رأسه قلنسوة، فقطعها حتّی وصل إلی رأسه، فأدماه، فامتلأت القلنسوة دما، فقال له الحسین علیه السّلام: لا أکلت بیمینک و لا شربت بها، و حشرک اللّه مع الظّالمین. ثمّ ألقی القلنسوة، و دعا بخرقة، فشدّ بها رأسه، و استدعا قلنسوة أخری، فلبسها، و اعتمّ علیها، و نظر یمینا و شمالا لا یری أحدا، فرفع رأسه إلی السّماء، فقال: اللّهمّ إنّک تری ما یصنع «3» بولد نبیّک «4». و حال بنو کلاب بینه و بین الماء.
__________________________________________________
(1)- و چون حسین علیه السّلام از شتر مسناة (1) پیاده گشت و به خیمه خویش بازگشت، شمر بن ذی الجوشن با گروهی از همراهان خود پیش آمده، آن جناب را احاطه کردند. پس، مردی از ایشان به نام مالک بن یسر کندی تندی کرد و حسین علیه السّلام را دشنام داد و شمشیری بر سر آن حضرت بزد و آن شمشیر، کلاهی که بر سرش بود شکافت و بر سر رسید و خون جاری شد و کلاه پر از خون گردید. حسین علیه السّلام درباره او نفرین کرد و فرمود: «با این دستت طعام نخوری و آبی نیاشامی و خداوند تو را با مردم ستمکار محشور فرماید.»
سپس آن کلاه را به یک‌سو انداخته، پارچه‌ای خواست و سر را با آن ببست و کلاه دیگری خواسته بر سر نهاد و عمامه‌ای بر آن بست. شمر بن ذی الجوشن با آن بی‌شرمان که همراهش بودند، به جای خویش بازگشتند. پس آن جناب لختی درنگ کرد و بازگشت. آنان نیز به سویش بازگشتند و اطراف او را گرفتند.
(1). [ظاهرا ترجمه صحیح نمی‌باشد. مسناة سیل‌بند کنار نهر را می‌گویند].
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 114
(2)- کذا فی الأصل: بلّد. و الضّبط فی الطّبریّ (7: 359): و بلّد. و الصّحیح ما فی الأصل. بلّد: فتر فی العمل، و قصّر: سقط إلی الأرض من الضّعف. و فی مط: نکد، و هو تصحیف.
(3)- [فی المطبوع: «تصنع»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 439
الفتّال، روضة الواعظین،/ 162- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 297
و لمّا رجع الحسین من المسنّاة، تقدّم إلیه شمر بن ذی الجوشن فی جماعة من أصحابه، و ضربه رجل یقال له مالک بن یسر الکندیّ علی رأسه بالسّیف، و کان علیه قلنسوة، فقطعها حتّی وصل إلی رأسه، فأدماه، و امتلأت القلنسوة دما، فقال له الحسین علیه السّلام: لا أکلت بیمینک و لا شربت بها، و حشرک اللّه مع الظّالمین. ثمّ ألقی القلنسوة، و دعا بخرقة، فشدّ بها رأسه، و استدعی قلنسوة أخری، فلبسها، و اعتمّ علیها، و رجع عنه شمر و من کان معه إلی مواضعهم. فمکث هنیئة، ثمّ عادوا إلیه، و أحاطوا به.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 248- 249
حتّی جاءه رجل من کندة، یقال له مالک بن نسر، فضربه بالسّیف علی رأسه، و کان علیه برنس، فقطع البرنس و امتلأ دما.
فقال له الحسین: لا أکلت بیمینک و لا شربت بها، و حشرک اللّه مع الظّالمین. ثمّ ألقی البرنس و لبس قلنسوة، و اعتمّ علیها، و قد أعیی و تبلّد، و جاء الکندیّ، فأخذ البرنس و کان من خزّ «1»، فلمّا قدم به بعد ذلک علی امرأته أمّ عبد اللّه لیغسله من الدّم، قالت له امرأته: أتسلب ابن بنت رسول اللّه برنسه و تدخل بیتی؟ اخرج عنّی حشا اللّه قبرک نارا!
و ذکر أصحابه: إنّه یبست یداه و لم یزل فقیرا بأسوأ حال إلی أن مات.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 35- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 99
تاریخ الطّبریّ: إنّ رجلا من کندة یقال له مالک بن الیسر أتی الحسین علیه السّلام بعد ما ضعف من کثرة الجراحات، فضربه علی رأسه بالسّیف، و علیه برنس من خزّ، فقال علیه السّلام: لا أکلت بها و لا شربت، و حشرک اللّه مع الظّالمین. فألقی ذلک البرنس من رأسه، فأخذه الکندیّ، فأتی به أهله، فقالت امرأته: أسلب الحسین تدخله فی بیتی؟ «2» اخرج، فو اللّه لا تدخل بیتی أبدا «2». فلم یزل فقیرا حتّی هلک.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(2- 2) [فی البحار و العوالم: «لا تجتمع (لا یجتمع) رأسی و رأسک أبدا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 440
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 57- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 302؛ البحرانی، العوالم، 17/ 614
ثمّ أنّ رجلا «1» من کندة، یقال له: مالک بن النّسیر، أتاه «2»، فضربه علی رأسه بالسّیف، فقطع البرنس، و أدمی رأسه، و امتلأ البرنس دما، فقال له الحسین: لا أکلت بها و لا شربت، و حشرک اللّه مع الظّالمین. و ألقی «3» البرنس و لبس القلنسوة، و أخذ الکندیّ البرنس، فلمّا قدم علی أهله، أخذ البرنس یغسل الدّم عنه، فقالت له امرأته «3»: أسلب ابن «4» رسول اللّه، تدخل «5» بیتی، أخرجه عنّی. قال: فلم یزل ذلک الرّجل فقیرا بشرّ حتّی مات. «6»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293- 294- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 456- 457
فجاء مالک بن النّشر، فسبّه و ضربه بالسّیف علی رأسه، فقطع القلنسوة، و وصل إلی رأسه، فامتلأت دما، فقال علیه السّلام: لا أکلت بیمینک، و حشرک اللّه مع الظّالمین. و استدعی قلنسوة، فلبسها، فلبثوا قلیلا.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 38
و أخذ برنسه مالک بن بشیر الکندیّ، و کان من خزّ، فأتی به أهله، فقالت امرأته بنت عبد اللّه بن الحارث: أسلب الحسین بن علیّ علیهما السّلام یدخل بیتی؟ أخرجه عنّی. فلم
__________________________________________________
(1)- [فی نهایة الإرب مکانه: «فأتاه رجل ...»].
(2)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(3- 3) [نهایة الإرب: «ذلک البرنس ثمّ دعا بقلنسوة فلبسها و اعتمّ. و جاء الکندیّ فأخذ البرنس، و کان من خزّ، فقدّم به علی امرأته، و أقبل یغسله من الدّم، فقالت له:»].
(4)- [نهایة الإرب: «ابن بنت»].
(5)- [نهایة الإرب: «یدخل»].
(6)- بعد از آن، مردی از قبیله کنده که مالک بن نسیر نام داشت، نزدیک شد و با شمشیر بر سر او زد.
کاسه کلاهخود از بند پاره شد و پرخون شد. ضارب آن را ربود. حسین به او گفت: «هرچه در این کاسه می‌گذاری، می‌خوری و می‌آشامی، گوارا مباد! خداوند تو را با ستمگران محشور کند.»
بعد از افتادن کلاهخود، کلاه عادی بر سر گرفت. آن مرد کندی آن کاسه کلاه را که از حسین ربوده بود، همراه برد و چون به خانه رفت، خون آن کاسه را شست (که به کار ظرف آید). همسرش دید و گفت:
«تو یغمای فرزند رسول را به خانه من آوردی؟ آن را دور کن و بیرون انداز.»
گفت (راوی): «آن مرد همیشه به تنگدستی و سختی و گدایی زیست می‌کرد، تا مرد.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 186
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 441
یزل محتاجا حتّی مات. «1»
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 123
حتّی جاءه رجل من کندة یقال له مالک بن الیسر، فشتم الحسین علیه السّلام، و ضربه علی رأسه الشّریف بالسّیف، فقطع «2» البرنس، و وصل السّیف إلی رأسه، فامتلأ البرنس دما.
قال الرّاویّ: فاستدعی الحسین علیه السّلام بخرقة، فشدّ بها رأسه، و استدعی بقلنسوة، فلبسها، و اعتمّ «3»، فلبثوا هنیئة، ثمّ عادوا إلیه. «4»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 121- 122- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 346- 347
حتّی جاءه رجل من بنی بدّاء، یقال له مالک بن البشیر. فضرب الحسین علی رأسه بالسّیف، فأدمی رأسه، و کان علی الحسین برنس، فقطعه، و جرح رأسه، فامتلأ البرنس دما، فقال له الحسین: لا أکلت بها و لا شربت، و حشرک اللّه مع الظّالمین. ثمّ ألقی الحسین ذلک البرنس، و دعا بعمامة، فلبسها.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 186
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] حتّی أتاه رجل یقال له مالک بن النّسیر، فضربه بالسّیف علی رأسه، و علیه برنس من خزّ، فامتلأ دما، فقال [له الحسین]: لا أکلت بها و لا شربت، و حشرک اللّه مع الظّالمین.
__________________________________________________
(1)- و حسین علیه السّلام به در خیمه زنان رفت. مالک کندی لعین، شمشیر بر سر امام حسین علیه السّلام زد. امام حسین با لشگر کفر حرب می‌کرد و سه تن مانده بودند با امام. عجب کاری است که سه مرد در مقابل هفتاد هزار مرد جهاد می‌کردند. حسین علیه السّلام به خیمه رفت و زخمها را محکم ببست و بیرون آمد و حرب می‌کرد به موافقت سه نفر تا آن سه نفر هم کشته شدند. امام تنها ماند؛ چون شیر غران میان افتاد و از آن ملاعین می‌کشت و به دوزخ می‌فرستاد.
عماد الدین طبری، کامل بهائی، 2/ 285
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «بعد ما ضربه الکندیّ، فقطع ...»].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة: «و اعتمّ علیها» و إلی هنا حکاه فیه].
(4)- تا آن‌که مردی از قبیله کنده به نام مالک بن یسر آمد. نخست حسین را ناسزا گفت و با شمشیر آن چنان بر سر نازنینش زد که کلاه حضرت را برید و شمشیر بر سر حضرت نشست و کلاه پر از خون شد.
راوی گوید: حسین علیه السّلام پارچه‌ای طلبید و با آن زخم سر را بست و کلاهی خواست و بر سر گذاشت و عمامه بر آن بست. لشکر اندکی دست از جنگ برداشت و سپس بازگشت.
فهری، ترجمه لهوف،/ 121- 122
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 442
ثمّ ألقی البرنس عن وجهه، و دعا بعمامة، فاعتمّ بها، و قد أعیا. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 287- 288
حتّی جاء رجل من کندة یقال له مالک بن النّسیر «2» لعنه اللّه «3»، فضربه بالسّیف علی رأسه، و علیه برنس، فقطع البرنس، فامتلأ دما.
فقال له الحسین علیه السّلام: لا أکلت بها و لا شربت، و حشرک اللّه مع الظّالمین، ثمّ ألقی البرنس و لبس قلنسوة، و اعتمّ علیها و قد أعیی «4»، و جاء الکندیّ و أخذ البرنس، و کان من خزّ، فلمّا قدم بعد الوقعة علی امرأته، فجعل یغسل الدّم عنه، فقالت له امرأته:
أتدخل بیتی سلب «5» ابن رسول اللّه؟ أخرج عنّی حشی اللّه قبرک نارا.
فلم یزل بعد ذلک فقیرا بأسوأ حال و یبست یداه، و کانتا فی الشّتاء ینضحان دما، و فی الصّیف یصیران یابستین کأنّهما عودان.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 321- 322- مثله المجلسی، البحار، 45/ 53؛ البحرانی، العوالم، 17/ 296؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 423
__________________________________________________
(1)- و امام حسین تنها ماند و مالک بن بشر کندی شمشیری بر فرق همایون آن سرور زده و برنس خز او را ببرید. آن جناب طاقیه دیگر طلبید و بر سر نهاد و دستار ببست.
تا شخصی از بنی کنده موسوم به مالک بن بشیر آمد و شمشیری بر سر مبارکش زد که آن جناب فرمود:
«لا أکلت بها و لا شربت.»
نقل است که آن کندی بعد از آن در غایت فقر و فلاکت روزگار گذرانید تا به سوء حالات از عالم بیرون رفت.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 166، 168
(2)- کذا ضبطه فی الکامل فی التّاریخ: 4/ 75، لکنّه عاد و سمّاه مالک بن بشیر البدّیّ، و ذلک فی ص 239 حینما أحضره المختار رحمه اللّه فأمر بقطع یدیه و رجلیه، و ترک یضطرب حتّی مات. [و فی البحار و العوالم و الأسرار:
«مالک بن الیسر»].
(3)- [أضاف فی البحار و العوالم و الأسرار: «فشتم الحسین علیه السّلام»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار و أضاف: «و فی بعض الأخبار إنّه ألقی البرنس من رأسه، ثمّ جاء إلی الخیمة و طلب خرقة، فلمّا أتوه بها شدّها علی جراحته، و لبس فوقها، و اعتمّ علیها»].
(5)- [فی البحار و العوالم: «بسلب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 443
برس: [...] و «البرنس» بالضّمّ کبرسن قلنسوة طویلة کان العباد یلبسونها فی صدر الإسلام من البرس بکسر الباء و هو القطن و النّون زائدة، و قیل: إنّه غیر عربیّ «1».
الطّریحی، مجمع البحرین، 4/ 52- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 298
قلس: [...] و فی الحدیث ذکر القلنسوة، و هی فعنلوة بفتح العین و سکون النّون و ضمّ اللّام و الجمع قلانس، و یجوز قلاس «2».
و قال الجوهریّ: القلنسوة و القلنسیة إذ فتحت القاف ضممت السّین، و إن ضممت القاف کسرت السّین، و قلبت الواو یاءا، فإذا جمعت أو صغرت فأنت بالخیار، فإن شئت حذفت الواو فقلت قلانس، و إن شئت حذفت النّون و قلت قلاس، و إن شئت عوّضت فیهما یاء، و قلت قلانیس و قلاسی، و قد قلسیته فتقلسی و تقلنس و تقلس، أی ألبسته القلنسوة فلبسها.
الطّریحی، مجمع البحرین، 4/ 97- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 298- 299
سوج: [...] و منه «کان صلی اللّه علیه و اله و سلّم یلبس فی الحرب من القلانس، و السّیجان ما یکون من السّیجان الخضر».
الطّریحی، مجمع البحرین، 2/ 311- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 299
بیض: [...] و «البیضاء» أحد قلانس النّبیّ صلی اللّه علیه و اله الّتی کانت یلبسها.
الطّریحی، مجمع البحرین، 4/ 198- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 299
و روی: أنّ رجلا من کندة أخذ البیضة الّتی علی رأس الحسین علیه السّلام، فانطلق إلی منزله، و قال لزوجته: خذی هذه البیضة الّتی کانت علی رأس الحسین فاغسلیها من الدّم، و تکون عندک ودیعة.
قال: فبکت، و قالت: یا ویلک! قتلت الحسین علیه السّلام، و سلبته البیضة، و اللّه؛ لا
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و فی النّهایة: البرنس کلّ ثوب رأسه منه ملتزق به من درّاعه، أو جبّة، أو ممطر أو غیره»].
(2)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «قلاسی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 444
اجتمعت أنا و أنت أبدا.
فوثب إلیها، فانزاحت البیضة عن اللّطمة، فأصابت یده الباب، فدخل فیها مسمار، فعملت علیه، فقطعها من مرفقه، و لم یزل فقیرا حتّی مات، و عجّل اللّه بروحه إلی النّار و بئس القرار. «1»
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 266
ثمّ جلس، ینزع السّهم عن جسده بکلتا یدیه، و یخضب بدمه لحیته و رأسه، و هو یقول: «هکذا ألقی اللّه و ألقی جدّی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم»، ثمّ خرّ مغشیّا علیه، فلمّا أفاق من غشوته أراد أن یقوم، فلم یقدر، فضرب علی رأسه الشّریف رجل ملعون من کندة ففلقه، و وقعت عمامته علی الأرض، و دعا علی الکندیّ و قال له: «لا أکلت بیمینک و لا شربت بها، و حشرک اللّه مع القوم الظّالمین».
قال أبو مخنف: لمّا أخذ الکندیّ عمامة الحسین رضی اللّه عنه، قالت زوجة الکندیّ: «ویلک قتلت الحسین، و سلبت ثیابه؟ فو اللّه لا جمعت معک فی بیت واحد»، فأراد أن یلطمها، فأصاب مسمار یده، فقطعت یده من المرفق، و «2» کان لم یزل «2» فقیرا. «3» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 82
__________________________________________________
(1)- پس سید شهدا و نور دیده شهسوار عرصه لا فتی پیاده شد و کسی جرأت نمی‌کرد که به نزدیک آن حضرت بیاید. بعضی از بیم و بعضی از شرم کناره می‌کردند؛ تا آن‌که مالک بن بشر آمد و ضربتی بر سر مبارکش زد که عمامه‌اش پر از خون شد. حضرت فرمود که: «هرگز به این دست نخوری و نیاشامی و با ظالمان محشور شوی.»
پس آن ملعون به نفرین آن حضرت به بدترین احوال مرد و دستهای او خشک شد و در تابستان مانند چوب می‌شد و در زمستان خون از آنها می‌ریخت و بر این حال خسران‌مآل بود تا به جهنم واصل شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 688
(2- 2) [فی المطبوع: «لم یزل کان»].
(3)- در مدینة المعاجز روایت است که مردی از کنده خود امام حسین را به غارت برد و به زوجه خود گفت: «این خود حسین است؛ آن را از خون بشوی و در نزد تو باشد.»
آن زن گریست و گفت: «وای بر تو! قتلت الحسین و سلبته البیضة، و اللّه لا اجتمعت أنا و أنت أبدا.»
آن مرد در غضب شد و دست خود را بلند کرد که لطمه‌ای بر صورت آن بزند، دست او را مسماری از آهن مجروح کرد، چنانچه به صدمه آن جراحت دست او از مرفق جدا شد و تا زنده بود به فقر و فاقت مبتلا بود و بر آن حال به جهنم واصل شد.» بیرجندی، کبریت احمر،/ 240
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 445
فانتهی إلیه فی هذا الحال مالک بن النّسر فشتمه، ثمّ ضربه بالسّیف علی رأسه، و کان علیه برنس، فامتلأ البرنس دما، فقال الحسین: لا أکلت بیمینک و لا شربت، و حشرک اللّه مع الظّالمین. ثمّ ألقی البرنس، و اعتمّ علی القلنسوة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 353
قالوا: و أعیاه نزف الدّم، فجلس علی الأرض ینوء برقبته، فانتهی إلیه فی تلک الحال مالک بن النّسر الکندیّ، فشتم الحسین، ثمّ ضربه بالسّیف علی رأسه، و کان علیه (برنس)، فامتلأ البرنس دما، فقال الحسین: «لا أکلت بیمینک و لا شربت بها، و حشرک اللّه مع الظّالمین». ثمّ ألقی البرنس، و شدّ رأسه بخرقة استدعاها، و دعا بقلنسوة، فلبسها، و اعتمّ علیها، و أخذ الکندیّ ذلک (البرنس) و کان من خزّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 445- 446
و روی یوسف بن حاتم الشّامیّ فی مقتل الحسین علیه السّلام من کتاب الدّر النّظیم، ص 171؛ قال:
و لمّا رجع الحسین علیه السّلام من المسنّاة إلی فسطاطه، تقدّم إلیه شمر بن ذی الجوشن لعنه اللّه فی جماعة من أصحابه، و أحاطوا به؛ فأسرع منهم رجل، یقال له: مالک بن النّسیر الکندیّ [ظ]، فشتم الحسین علیه السّلام، و ضربه علی رأسه بالسّیف؛ و کان علیه قلنسوة، فقطعها حتّی وصل إلی رأسه، فأدماه، فامتلأت القلنسوة دما، فقال له الحسین علیه السّلام:
لا أکلت بیمینک و لا شربت بها، و حشرک اللّه مع الظّالمین. ثمّ ألقی القلنسوة، و دعا بخرقة، فشدّ بها رأسه، و استدعا قلنسوة أخری، فلبسها، و اعتمّ علیها.
و رجع عنه شمر و من کان معه إلی مواضعهم، فمکثوا هنیئة، ثمّ عادوا إلیه و أحاطوا به.
المحمودی، العبرات، 2/ 110- 111
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 446

الإمام الحسین علیه السّلام یلبس تحت ثیابه لباسا لا یرغب فیه أحد فلم ینفعه ذلک عند أولئک الأنذال‌

و لمّا بقی الحسین فی ثلاثة نفر، أو أربعة، دعا بسراویل محشوة، فلبسها.
فذکروا أنّ بحر بن کعب التّیمیّ «1» سلبه إیّاها حین قتل، فکانت یداه فی الشّتاء تنضحان الماء، و فی الصّیف تیبسان، فکأنّهما عودان.
و کان الحسین یحمل علی الرّجّالة عن یمینه و شماله حتّی ینذعروا «2»، و علیه قمیص من خزّ، أو جبّة و هو معتمّ.
فما رأی النّاس أربط جأشا و لا أمضی جنانا منه [کانوا] ینکشفون عنه انکشاف المعزّی إذا شدّ فیها الذّئب! «3»
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 408، أنساب الأشراف، 3/ 202- 203
ثمّ أمر بحبرة «4» فشققّها «5»، ثمّ لبسها. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام].
الطّبری، التّاریخ، 5/ 389- 390- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 197؛ مثله المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 428؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 353
قال: و لمّا بقی الحسین «6» فی ثلاثة رهط أو أربعة، دعا بسراویل محقّقة یلمع فیها البصر، یمانیّ محقّق، ففزره «7» و نکثه لکیلا یسلبه، فقال له بعض أصحابه: لو لبست تحته تبّانا!
__________________________________________________
(1)- [أنساب الأشراف: «التّمیمیّ»].
(2)- [أنساب الأشراف: «أبذعروا»].
(3)- [و جاء عند البلاذریّ و الطّبری و المفید و ابن الأثیر و ابن نما و ابن طاووس و ما تبعوا عنهم متأخّرا عن شهادة عبد اللّه بن الحسن علیه السّلام].
(4)- [فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب: «بسراویل حبرة»].
(5)- [فی البدایة و تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب: «فشقّها»].
(6)- [نفس المهموم: «مع الحسین»].
(7)- [نفس المهموم: «ففرزه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 447
قال: ذلک ثوب مذلّة، و لا ینبغی لی أن ألبسه.
قال: فلمّا قتل أقبل بحر بن کعب، فسلبه إیّاه، فترکه مجرّدا.
قال أبو مخنف: فحدّثنی عمرو بن شعیب، عن محمّد بن عبد الرّحمان، أنّ یدی بحر بن کعب کانتا فی الشّتاء تنضحان «1» الماء، و فی الصّیف تیبسان کأنّهما عود «2». «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 451- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 360- 361؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 299- 300
حدّثنا «4» علیّ بن عبد العزیز، ثنا إسحاق بن إسماعیل الطّالقانیّ، حدّثنا جریر «5»، عن ابن أبی لیلی، قال:
قال «6» حسین بن علیّ «6» رضی اللّه عنه حین أحسّ بالقتل: إئتونی ثوبا لا یرغب فیه أحد، أجعله تحت ثیابی، «7» لئلّا أجرّد «7». فقیل له: تبّان «8»؟ فقال: لا، ذلک «9» لباس من ضربت علیه
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «ینضحان»].
(2)- [نفس المهموم: «عودان»].
(3)- گوید: آن‌گاه بگفت تا پارچه سیاهی بیاورد که آن را شکافت و به تن کرد.
گوید: و چون حسین با سه چهار کس بماند، جامه زیری خواست که خوش‌بافت بود و شفاف. یمنی و خوش‌بافت که آن را بدرید و پاره کرد که از او درنیارند. یکی از یارانش گفت: «بهتر است جامه زیر کوتاهی زیر آن بپوشی.»
گفت: «این جامه مذلت است که پوشیدن آن شایسته من نیست.»
گوید: و چون کشته شد، بحر بن کعب بیامد و آن را درآورد و وی را برهنه واگذاشت.
محمّد بن عبد الرّحمان گوید: «در زمستان دستهای بحر بن کعب آب می‌ریخت و در تابستان خشک می‌شد. گویی چوب بود.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2974، 3059
(4)- [کفایة الطّالب: «أخبرنا یوسف الحافظ بحلب، أخبرنا ابن أبی زید، و أخبرنا محمود بن فاذشاه، أخبرنا الإمام أبو القاسم الطّبرانیّ، حدّثنا»].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(6) (- 6) [مجمع الزّوائد: «حسین»].
(7- 7) [مجمع الزّوائد: «لا أجرّد»].
(8)- التبّان: سروال صغیر یلبسه أهل المهن الحقیرة.
(9)- [مجمع الزّوائد: «ذاک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 448
الذّلّة. فأخذ ثوبا فمزّقه «1»، فجعله تحت ثیابه، فلمّا أن قتل جرّدوه «2».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 125 رقم 2850، مقتل الحسین،/ 62- عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 434؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 193
و حملت الرّجّالة یمینا و شمالا علی من کان بقی مع الحسین علیه السّلام، فقتلوهم حتّی لم یبق معه إلّا ثلاثة نفر أو أربعة «3»، فلمّا رأی ذلک الحسین علیه السّلام، دعی بسراویل یمانیّة یلمع فیهاالبصر، ففزرها ثمّ لبسها، و إنّما فزرها لکیلا یسلبها بعد قتله.
فلمّا قتل الحسین علیه السّلام عمد أبجر بن کعب إلیه، فسلبه السّراویل، و ترکه مجرّدا، و کانت یدا أبجر بن کعب لعنه اللّه بعد ذلک تتیبّسان فی الصّیف، حتّی کأنّهما عودان، و ترطبان فی الشّتاء، فتنضحان دما و قیحا، إلی أن أهلکه اللّه. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 115
ثم دعا بسراویل حبرة فشقّه، ثمّ لبسه. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الشّجری، الأمالی، 1/ 192
و حملت الرّجّالة یمینا و شمالا علی من کان بقی معه، فقتلوهم حتّی لم یبق معه إلّا ثلاثة نفر، أو أربعة «5»، فلمّا رأی الحسین ذلک، دعا «6» بسراویل، ففزره «7»، ثمّ لبسه و أنّما فزره
__________________________________________________
(1)- [فی کفایة الطّالب و مجمع الزّوائد: «فخرّقه»].
(2)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و رجاله إلی قائله ثقات»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 360].
(4)- و پیادگان لشگر ابن سعد از راست و چپ بر باقیماندگان از یاران حسین علیه السّلام حمله‌ور شدند، آنان را کشتند؛ تا این‌که جز سه تن یا چهار تن برای آن حضرت به‌جا نماند. حسین علیه السّلام که چنین دید، زیر جامه یمانی بخواست (و چنان درخشندگی داشت) که چشم را خیره می‌کرد، و آن را پاره کرد و پوشید. برای آن پاره کرد که پس از کشتنش، آن را از تنش بیرون نکنند.
ولی چون حسین علیه السّلام کشته شد، أبجر بن کعب آن را بربود و آن بزرگوار را برهنه گذارد. دو دست (این مرد پلید یعنی) أبجر بن کعب لعنه اللّه پس از واقعه کربلا در تابستان خشک می‌شد؛ بدانسان که مانند دو چوب خشک بود و در زمستان تازه می‌شد و خون و چرک از آن می‌آمد و به‌همین حال بود تا خدا نابودش کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 115
(5)- [من هنا حکاه فی إثبات الهداة].
(6)- [و فی الأنوار النّعمانیّة مکانه: «إنّه لمّا لم یبق أحد مع الحسین علیه السّلام دعا ...»].
(7) (7*) [فی إثبات الهداة و الأنوار النّعمانیّة: «لکیلا یسلب (من)»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 449
لکی لا یطمع أحد بلبسه (7*) بعد قتله، فلمّا قتل عمد بحر «1» بن کعب- لعنه اللّه- إلیه «2»، فسلبه السّراویل، و ترکه مجرّدا، فکانت یدا بحر «1» بن کعب «3» بعد ذلک تتیبّسان «3» فی الصّیف، کأنّهما عودان، و تترطّبان «4» فی الشّتاء، فتنضحان «5» دما وقیحا إلی أن أهلکه اللّه.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 249- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 578؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة «6»، 3/ 262
قال عبید اللّه بن عمّار: رأیت علی الحسین سراویل تلمع ساعة قتل، فجاء أبجر بن کعب فسلبه، و ترکه مجرّدا، و ذکر محمّد بن عبد الرّحمان: أنّ یدی أبجر بن کعب، کانتا ینضحان الدّم فی الشّتاء، و ییبسان فی الصّیف، کأنّهما عود.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 38
أخبرنا أبو غالب بن البناء، أنبأنا أبو الغنائم بن المأمون، أنبأنا أبو القاسم بن حبابة، «7» أنبأنا أبو القاسم البغویّ، أنبأنا إسحاق بن إسماعیل الطّالقانیّ سنة خمس و عشرین، أنبأنا جریر:
عن ابن أبی لیلی، قال: قال الحسین بن علیّ حین أحسّ بالقتل: «8» ابغوا لی «8» ثوبا لا یرغب فیه أجعله تحت ثیابی [حتّی] لا أجرّد. فقیل له: تبّان؟ فقال: ذاک لباس من ضربت علیه الذّلّة. فأخذ ثوبا، فخرّقه، فجعله تحت ثیابه، فلمّا قتل جرّد صلوات اللّه علیه و رضوانه.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 221- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2617، الحسین بن علیّ،/ 76
__________________________________________________
(1)- [إثبات الهداة: «أبحر»].
(2)- [لم یرد فی إثبات الهداة و الأنوار النّعمانیّة].
(3) (- 3) [فی إثبات الهداة: «تیبسان» و فی الأنوار النّعمانیّة: «ییبسان»].
(4)- [فی إثبات الهداة و الأنوار النّعمانیّة: «یرطّبان»].
(5)- [فی إثبات الهداة: «فیسیلان» و فی الأنوار النّعمانیّة: «فینضحان»].
(6)- [حکاه فی الأنوار النّعمانیّة عن المفید].
(7)- [من هنا حکاه فی ابن العدیم].
(8) (- 8) [ابن العدیم: «ابغونی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 450
تاریخ الطّبریّ: قال أبو مخنف: حدّثنی عمرو بن شعیب، عن محمّد بن عبد الرّحمان:
أنّ یدی أبحر «1» بن کعب کانتا فی الشّتاء تنضحان الماء، و فی الصّیف تیبسان کأنّهما عودان، و فی روایة غیره: کانت یداه تقطران فی الشّتاء دما، و کان هذا الملعون سلب الحسین علیه السّلام.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 57- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 301؛ البحرانی، العوالم، 17/ 614
ثمّ قال علیه السّلام: ائتونی بثوب لا یرغب فیه، ألبسه غیر ثیابی، لا أجرّد، فإنّی «2» مقتول مسلوب. فأتوه بتبّان، فأبی أن یلبسه، و قال: هذا لباس أهل الذّمّة.
ثمّ أتوه بشی‌ء أوسع منه، دون السّراویل و فوق التّبّان، فلبسه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 109- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 408
و لمّا بقی الحسین فی ثلاثة أو أربعة، دعا بسراویل، ففزره، و نکثه لئلّا یسلبه، فقال له بعضهم: لو لبست تحته التّبّان. قال: ذلک ثوب مذلّة، و لا ینبغی [لی] أن ألبسه. فلمّا قتل سلبه بحر بن کعب، و کانت یداه فی الشّتاء تنضحان بالماء، و فی الصّیف تیبسان کأنّهما عود. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 295
و حمل الرّجّالة یمینا و شمالا علی من بقی معه، فقتلوهم، فلم یبق معه سوی ثلاثة نفر، فلمّا رأی ذلک دعا بسراویل یلمع فیه البصر، ففزره لئلّا یسلب بعد قتله.
فلمّا قتل سلبها بحر بن کعب، فکانت یداه تیبسان فی الصّیف کأنّهما عودا، و تترطّبان فی الشّتاء، فتنضحان دما وقیحا، إلی أن هلک. و جدیر بهذه الأمّة ألّا تأخذهم علی هذه
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «أبجر»].
(2)- [و فی الأسرار مکانه: «و فی المناقب قال: فإنّی ...»].
(3)- و چون حسین با سه، یا چهار تن یار و مدافع مانده بود، جامه خواست که برای او آوردند. آن جامه‌ها را پاره‌پاره کرد (که قابل انتفاع نباشد) و پوشید تا بعد از کشته شدن، کسی به آنها طمع نبرد و آنها را از تن او بیرون نکشد و نرباید (که لخت بماند). بعضی به او گفتند: «خوب است زیر آنها تنبان بپوشی.» (به عبارت تبان ذکر شده).
گفت: «آن جامه خواری می‌باشد که برای من شایسته نیست.»
چون کشته شد، همان جامه (پاره) را بحر بن کعب کند و برد. که هردو دست او مبتلا به مرض شد. در زمستان آب از دستش می‌چکید و در تابستان مانند چوب خشک می‌شد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 189
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 451
المصیبة العزاء، و أن یکثر لها البکاء، و أنا مورد ما سمحت به قریحتی من الشّعر لعلمی بالمکافاة یوم الحشر، بغلوّ السعر:
لقد فتکت فیهم سهام أمیّة و أصرعهم منها سیوف سوافک
و ضاقت بهم رحب الفضاء فأصبحوا بدوّیّة بهماء فیها مهالک
و أمسوا بأرض الطّفّ قتلی جواثما کأنّهم صرعی قلاص بوارک
فإنّ عیون الباکیات سواکب و إنّ ثغور الشّامتات ضواحک
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 39
و أخذ سراویل الحسین علیه السّلام یحیی بن کعب، فکانتا یداه تقطران دما إذا أشتا و إذا أصاف یبستا، و عادتا کأنّهما عود یابس.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 123
قال الرّاویّ: و قال الحسین علیه السّلام: ابغوا «1» لی ثوبا لا یرغب «2» فیه «3»، أجعله تحت ثیابی، لئلّا أجرّد منه «4». فأتی بتبّان، فقال: لا، ذاک لباس من ضربت علیه الذّلّة «5». فأخذ ثوبا خلقا، فخرقه، و جعله تحت ثیابه، فلمّا قتل علیه السّلام جرّدوه منه.
«6» ثمّ استدعی الحسین «7» علیه السّلام بسراویل «8» من حبرة «9» «8»، ففزرها «10»، و لبسها، و إنّما فزرها «11»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «ابعثوا»].
(2)- [و فی مثیر الأحزان مکانه: «و نادی الحسین ائتونی بثوب لا یرغب ...»].
(3)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «أحد»].
(4)- [لم یرد فی البحار و العوالم].
(5)- [فی البحار و العوالم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «بالذّلّة»].
(6)- [من هنا حکاه عنه فی إثبات الهداة و المعالی].
(7)- [لم یرد فی البحار و مثیر الأحزان].
(8- 8) [فی إثبات الهداة: «و حبرة» و فی مثیر الأحزان: «حبرة»].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم، و أضاف: «و ذکر مثل ما ذکرناه [عن الطّبری]»].
(10)- [فی المطبوع: «ففرزها»].
(11)- [فی المطبوع: «فرزها»»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 452
لئلّا یسلبها، فلمّا «1» قتل علیه السّلام سلبها بحر «2» بن کعب لعنه اللّه، و «3» ترک الحسین صلوات اللّه علیه مجرّدا «3». «4»
فکانت یدا بحر «2» «5» بعد ذلک «5» تیبسان «6» فی الصّیف، کأنّهما عودان «7» یابسان «8»، و تترطّبان «9» فی الشّتاء، فتنضحان «7» «10» دما وقیحا إلی أن أهلکه اللّه تعالی. «11»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 123- 124- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 585- 586؛ المجلسی، البحار، 45/ 54؛ البحرانی، العوالم، 17/ 297؛ القمی، نفس المهموم،/ 361؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 27؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 300؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 89
فأخذ [...] و سراویله بحیر بن عمرو الجرمیّ.
__________________________________________________
(1)- [مثیر الأحزان: «قاتله فلمّا»].
(2)- [فی البحار: «أبجر» و فی إثبات الهداة و المعالی و مثیر الأحزان «أبحر»].
(3- 3) [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «ترکه علیه السّلام مجرّدا»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(5- 5) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(6)- [فی البحار و العوالم: «ییبسان»].
(7- 7) [مثیر الأحزان: «و تنضحان فی الشّتاء»].
(8)- [لم یرد فی البحار].
(9)- [فی إثبات الهداة: «ترطبان» و فی البحار و العوالم: «یترطّبان»].
(10)- [فی البحار و العوالم: «فینضحان»].
(11)- راوی گفت: حسین علیه السّلام فرمود: «جامه‌ای که مورد رغبت کسی نباشد، به من بدهید که از زیر لباسهای خود بپوشم تا مگر آن را از تنم بیرون نیاورند.»
شلوار کوتاهی به حضورش آوردند. فرمود: «نه این جامه کسی است که ذلت و خواری دامنگیرش شده باشد.»
پس جامه کهنه دیگری را گرفت و پاره‌پاره کرد و زیر جامه‌هایش پوشید؛ ولی وقتی کشته شد، بدنش از آن جامه نیز برهنه بود. سپس پارچه ازاری که بافت یمن بود، خواست و پاره کرد و پوشید و به این منظور پاره‌اش کرد که به غارت نبرند؛ ولی وقتی کشته شد، بحر بن کعب لعین به یغمایش برد و حسین را برهنه گذاشت.
و پس از این جنایت، هردو دست بحر در تابستان همچون دو چوب خشک می‌خشکید و در زمستان، چرک و خون از آنها جاری بود تا آن‌که به هلاکت رسید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 123- 124
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 453
و کان علیه السّلام قد قال لأهله: إئتونی بثوب لا یرغب فیه، لئلّا أسلبه، فأتوه بتبّان، فقال:
هذا من لباس أهل الذّمّة. فأتوه بسراویل أوسع منه، فسلبوه إیّاها، سلبها [بحیر بن] عمرو المذکور.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 324
و نقل آخر و هو: أنّه لمّا قتل أصحاب الحسین کلّهم، و تفانوا، و أبیدوا، و لم یبق «1» أحد، بقی علیه السّلام یستغیث فلا یغاث، و أیقن بالموت؛ أتی إلی نحو الخیمة «2»، و قال لأخته: آتینی «3» بثوب عتیق لا یرغب فیه أحد من القوم، أجعله تحت ثیابی لئلّا أجرّد منه بعد قتلی «4».
قال: فارتفعت أصوات النّساء «5» بالبکاء و النّحیب «6»، ثمّ أوتی بثوب «7»، فخرّقه و مزّقه من أطرافه، و جعله تحت ثیابه، و کان له سروال جدید، فخرّقه أیضا لئلّا یسلب منه.
«8» فلمّا قتل عمد إلیه رجل، فسلبهما «9» منه، و ترکه عریانا بالعراء «10»، مجرّدا علی الرّمضاء، فشلّت یداه فی الحال «11»، و حلّ به العذاب و النّکال «8».
قال: فلمّا لبس الحسین علیه السّلام ذلک الثّوب المخرّق، ودّع أهله و أولاده وداع مفارق لا یعود «12». «13»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی مدینة المعاجز: «معه»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(3)- [فی مدینة المعاجز و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «یا أختاه إیتینی»].
(4)- [زاد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فإنّی مقتول مسلوب»].
(5)- [مدینة المعاجز: «النّسوة»].
(6)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «و فی بعض الکتب: فقال لهنّ الحسین علیه السّلام: مهلا، فإنّ البکاء أمامکنّ»].
(7)- [الدّمعة السّاکبة: «بثوب عتیق»].
(8- 8) [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(9)- [فی مدینة المعاجز و الأسرار: «فسلبها»].
(10)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(11)- [إلی هنا حکاه فی مدینة المعاجز].
(12)- [فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «لا یعود فیه»].
(13)- ابن شهر آشوب و دیگران از کتب معتبره روایت کرده‌اند که دستهای ابحر بن کعب که بعضی از جامه‌های حضرت امام حسین علیه السّلام را کنده بود در تابستان مانند دو چوب خشک می‌شد و در زمستان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 454
الطّریحی، المنتخب، 2/ 451- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 408- 409؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 300؛ مثله السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 262
ثمّ عاد إلی مخیّمه، فطلب ثوبا یلبسه تحت ثیابه، فأتی بتبّان، فقال: لا، هذا لباس من ضربت علیه الذّلّة. فجی‌ء له ببرد یمانیّ یلمع فیه البصر، ففزره، و لبسه تحت ثیابه.
السّماوی، إبصار العین،/ 13
__________________________________________________
- خون از دستهای آن ملعون می‌ریخت.
مجلسی، جلاء العیون،/ 784
بالجمله، این‌وقت امام علیه السّلام خواهر خود زینب را فرمود: «جامه فرسوده و کهنه‌ای از برای من حاضر کن که آن را بهایی نبوده باشد تا چون کشته شوم، آن را از بدن من بیرون نکنند و مرا عریان نیفکنند.»
جامه حاضر کرد. چون بر بدن آن حضرت تنگ می‌افتاد، فرمود: «این جامه اهل ذمت است. از این وسیع‌تر باید بود.»
برفتند و جامه وسیعتر از آن آوردند. اطراف آن را با دست مبارک پاره‌پاره ساخت تا بی‌بهاتر باشد.
آن‌گاه درپوشید و بر زبر آن جامهای دیگر دربر کرد و قطیفه خز زبرپوش فرمود و درعی بتراء درپوشید و سلاح جنگ دربر راست کرد. بانگ ناله و عویل از اهل حرم بالا گرفت.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 363
و دیگر در مدینة المعاجز مسطور است که: «در یوم عاشورا چون اصحاب حسین علیه السّلام به جمله کشته شدند، آن حضرت پیرهن خلقانی را از چند جای خرق (1) کرد و در تحت ثیاب بپوشد، تا گاهی که او را شهید کنند و ثیاب او برگیرند، آن پیرهن خلقان را به جای گذارند، بعد از شهادت آن حضرت، مردی بر آن پیرهن نیز طمع بست و از بدن مبارکش بیرون کرد، در زمان از هردو دست شل گشت.»
(1). خلقان: کهنه. خرق: پاره‌کردن.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 4/ 18- 19
در کامل ابن اثیر و دیگر کتب اخبار مسطور است: چون حسین علیه السّلام را از سه تن یاور بیشتر نماند، سراویلی بخواست آن‌گاه آن ازار را درهم پاره و بی‌مقدار کرد، تا کسی را در طلبش طمع نباشد و از پیکر همایونش بیرون نکند. عرض کردند: «اگر به صواب دانی، تبانی در زیرش بر تن بیارای.»
فرمود: «این جامه ذلت است و شایسته نیست که بپوشم.»
چون آن حضرت شهید شد، أبجر بن کعب خبیث از تن مبارکش بیرون آورد. لاجرم تا پایان روزگار چون برودت زمستان صورت گرفتی، هردو دست نحسش آب برافشاندی، و چون گرمی تابستان شدت فزودی، چنان خشک شدند که گفتی دو دستش مانند دو چوب خشک است. و به روایتی دیگر، چون فصل زمستان نمایان شدی، از دو دستش خون فروچکیدی، و به روایتی أبجر بن کعب تمیمی سراویل آن حضرت را برد و بپوشید و زمینگیر شد و تا زنده بود، نیروی به پای خاستن نداشت؛ لیکن ابن شهر آشوب علیه الرحمه می‌فرماید: «بحیر بن عمر الجرمی، سراویل آن حضرت را مأخوذ داشت؛ اما چنان می‌نماید که دیگران به این روایت اشاره نکرده باشند.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجّاد علیه السّلام، 3/ 352- 353
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 455
ثمّ قال علیه السّلام أخته: إئتنی بثوب عتیق لا یرغب فیه أحدا و اجعله تحت ثیابی لئلّا أجرّد بعد قتلی، فإنّی مقتول مسلوب. فارتفعت أصوات النّساء بالبکاء. و قال فی اللّهوف:
فأتی «1» بتبّان، فقال: لا، ذاک لباس من ضربت علیه الذّلّة. فأخذ خلقا فخرّقه «2»، و جعله تحت ثیابه، فلمّا قتل جرّد منه. «3» و فی إبصار العین: فجیی‌ء له ببرد یمانیّ یلمع فیه البصر، ففزره و لبسه تحت ثیابه.
المازندرانی، معالی السبطین، 2/ 26- 27- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 321
ثمّ إنّه دعا بثوب لا یرغب فیه، و اعلم: إنّ کلماتهم فی ذلک مختلفة، و عباراتهم مضطربة فی أصل الثّوب و وقت دعائه بعد الاتّفاق علی أصل دعائه، فمنهم من ذکره فی وداعه الأوّل، و منهم من ذکره فی وداعه الأخیر، و منهم من ذکره قبل شهادته. ثمّ منهم من ذکر الثّوب فقط، و منهم من ذکر السّراویل فقط، و منهم من ذکر الثّوب و السّراویل معا، و ذلک بعد الاتّفاق منهم علی عدم لبسه التّبّان، لأنّه ثوب ذلّة، أو ثوب مذلّة، أو ثوب من ضربت علیه الذّلّة، علی اختلاف عبائرهم، و نحن نذکر جملة من کلماتهم، ثمّ نذکر المختار من أقوالهم بعد ذکر السّراویل و الثّوب و التّبّان.
و فی النّاسخ: قال علیه السّلام لزینب علیها السّلام: یا أختاه إیتینی بثوب خلق عتیق لا قیمة له، أجعله تحت ثیابی لئلّا أجرّد عنه. فأتته بثوب، فلبس، فإذا هو ضیّق، فطرحه، و قال:
هذا لباس أهل الذّلّة. فأتته بثوب أوسع، فلبسه بعد ما خرقه بیده من أطرافه. إنتهی.
و مثل ما ذکرنا فی جملة من المقاتل باختلاف یسیر.
ثمّ إنّ الظّاهر من اللّغویین ترادف اللّباس و الثّوب، لأنّهم قالوا: الثّوب: اللّباس، و اللّباس: الثّوب. إلّا أنّ الّذی یظهر منهم و من موارد الاستعمال أنّ الثّوب أخصّ من اللّباس، لأنّ اللّباس- علی ما فی المجمع- کلّ ما یستر، قال: و کلّ ما یستر فهو لباس، و منه وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً أی سترا یستر به. و الثّوب لا یستعمل إلّا فی الإنسان بنحو
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «بأنّه قال لأخته: إئتنی بثوب خلق. فجاءته»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «فمزّقه»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 456
خاصّ، قال السّیّد فی شرح الصّحیفة عند تفسیر قوله علیه السّلام فی دعاء الصّباح و المساء «و جعله لباسا» قال: اللّباس ککتاب ما یلبس من الثّوب، من باب لبست لبسا بضمّ اللّام، و أمّا اللّبس بالکسر فبمعنی اللّباس، شبّه اللّیل باللّباس لستره بظلامه. إنتهی.
و بالجملة، فمن الثّوب و اللّباس السّراویل، و السّراویل و التّبّان و إسرابیل جمع سربال، و هو القمیص- قاله فی المجمع. قال فی المنجد: السّروال و السّروالة و السّرویل لباس یستر النّصف الأسفل من الجسد، و الجمع سراویل.
و فی القاموس: سراویل کقنادیل فارسیّ معرّب یذکّر و یؤنّث، و یقال بالعربیّ الأزار.
و فی المجمع: السّراویل معروف یذکّر و یؤنّث، و الجمع السّراویلات. قال سیبویه نقلا عنه: سراویل واحدة، و هی أعجمیّة عرّبت فاشتبهت فی کلامهم بما لا ینصرف. و زعم بعضهم أنّه جمع سروال و سروالة.
و کیف کان، فهو لباس یلبسه الأعاجم من قدیم الأیّام، و یلبسه الأشراف و الأعاظم من الأعراب، و قد حثّ الشّرع فی لبسه، و جعله من المستحبّات و المسنونات للرّجال‌و النّساء. و فی الحدیث «رحم اللّه المسرولات» یعنی اللّاتی یلبسن السّراویل.
و یظهر من الأحادیث و التّواریخ: أنّ شعارهم علیهم السّلام و شعار شیعتهم ذکورا و نساء من زمن النّبیّ صلی اللّه علیه و اله لبس السّراویل، و کان روحی له الفداء یلبسه، و کان لابسا فی یوم عاشوراء. و سیأتی فی قضیّة التکّة أنّه کان من لباسه الرّسمیّ الدّرعیّ، و هو الّذی یسمّی فی لسان الأعاجم التّنبان بالتّاء و النّون بعده، و یلبسونه فی زماننا هذا جلّ من أهل البلاد و القصبات من الأعراب و جلّ من الأشراف و الأعاظم من أهل البادیة و البراریّ.
و أمّا التّبّان کرمان، قال فی القاموس: سراویل صغیر یستر العورة المغلظة، و فی لسان العرب: سراویل صغیر مقدار شبر یستر العورة المغلظة فقط یکون للملّاحین. قاله فی القمقام و غیره، و هو الّذی یسمّونه فی زماننا بالتکّة، یلبسه الصّبیان و أهل الکتائب و جملة من الجند، و لعلّ فی ذلک الزّمان کان یلبسه أهل الذّمّة فقط کما هم یلبسون الیوم، فلا شکّ أنّه من لباس المذلّة و الذّلّة و أهل الذّمّة، و یعیبون لابسه حتّی فی زماننا،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 457
و لا یلبسه الأشراف و الأعاظم.
فتحصّل ممّا ذکرنا أنّ المختار فی ذلک ما رواه السّیّد: أنّه علیه السّلام، استدعی ثوبا. فأشار علیه بعض، فقال: لو لبست تبّان. فقال علیه السّلام: لا هذا ثوب ذلّة أو مذلّة، و ثوب من ضربت علیه الذّلّة و لا ینبغی لمثلی أن ألبسه، فأتوه بثوب یمانیّة یلمع فیه النّظر محقّقه، ففزرها و نکثها و لبسها، فلمّا قتل جرّدوه، و سلبها بحر بن کعب، فترکوه مجرّدا عن الثّوب، لا أنّه جرّدوه حتّی عن السّراویل بل السّراویل کانت باقیة علیه علیه السّلام، فلم یجرّد عنه، بل إنّما جرّدوه من ذلک الثّوب و سائر أثوابه.
هذا ما هو الصّحیح و أعتمد علیه، و لعلّ فی عباراتهم تصحیف سرابیل بسراویل أو إطلاق السّراویل علی مطلق الثّوب. و یؤیّد بل یدلّ علی ما اخترناه ما رواه عمّار الدّهنیّ عن أبی جعفر علیه السّلام فی حدیث- إلی أن قال-: ثمّ أمر بحبرة فنفقها، ثمّ لبسها، و خرج بسیفه. قال فی المجمع: الحبرة کعنبة ثوب یصنع بالیمن من قطن أو کتان مخطّط.
و سیأتی لما هنا تتمّة إن شاء اللّه تعالی.
قوله فی روایة أبی مخنف و غیره «فزرها» من فزره تفزیرا و هو حلّ الدّرز، أی حلّ درزها، و قیل هو القطع و الخرق، و الأوّل أنسب. و لا یخفی ما فی لفظه.
قوله «محقّقه»، قال فی القاموس: المحقّق من الثّیاب المحکم نسجه.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 299، 301- 303
و لمّا بقی الحسین علیه السّلام فی ثلاثة أو أربعة من أصحابه، و فی روایة ثلاثة رهط من أهله قال: ابغونی ثوبا لا یرغب فیه أحد أجعله تحت ثیابی لئلّا أجرّد منه بعد قتلی، فإنّی مقتول مسلوب. فأتی بتبّان، قال: لا، ذاک لباس من ضربت علیه الذّلّة، و لا ینبغی لی أن ألبسه.
و فی روایة: إنّه قال: هذا لباس أهل الذّمّة. فأخذ ثوبا خلقا، فخرّقه و جعله تحت ثیابه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 458
و فی روایة: «1» إنّه أتی بشی‌ء أوسع منه دون السّراویل و فوق التبّان، فلبسه، فلمّا قتل جرّدوه منه، ثمّ استدعی بسراویل من حبرة یمانیّة، یلمع فیها البصر «1»، ففزرها، و لبسها، و إنّما فزرها لئلّا یسلبها بعد قتله.
فلمّا قتل سلبها منه أبجر بن کعب، و ترکه مجرّدا، فکانت یدا أبجر بعد ذلک تیبسان فی الصّیف، کأنّهما عودان و ترطّبان فی الشّتاء، فتنضحان دما وقیحا إلی أن أهلکه اللّه تعالی. «2»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، لواعج الأشجان،/ 184
و کان علیه جبّة خزّ دکناء و عمامة مورّدة أرخی لها ذؤابتین، و التحف ببردة رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله «3»، و تقلّد بسیفه.
و طلب ثوبا لا یرغب فیه أحد یضعه «4» تحت ثیابه لئلّا یجرّد منه، فإنّه مقتول مسلوب.
فأتوه بتبّان فلم یرغب فیه، لأنّه «5» من لباس «5» الذّلّة، و أخذ ثوبا خلقا و خرّقه «6»، و جعله تحت ثیابه، و دعا بسراویل حبرة، ففزرها، و لبسها، لئلّا یسلبها.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 340- 341- مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 437- 438
و ذکر السّیّد أیضا بأنّه تسرول الحسین بسراویل من حبرة، فلمّا قتل علیه السّلام سلبها أبحر أو بحر بن کعب اللّعین و ترک الحسین مجرّدا، فکانت یدا بحر بعد ذلک تبیبان فی الصّیف إلی أن هلک علیه اللّعنة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 321
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 300 عن اللّواعج].
(2)- امام که از ددمنشی دشمن آگاهی کامل داشتند، در آخرین لحظات مبارزه به خیمه بازگشته، فرمودند: «لباسی مندرس و کهنه به من بدهید تا زیر لباس‌هایم بپوشم و پس از کشته شدن، کسی به آن طمع نداشته باشد و بدن مرا برهنه نکند.» نوشته‌اند که ابتدا لباسی تنگ برای حضرتش آوردند؛ اما امام از پذیرفتن آن امتناع ورزید و فرمود: «این لباس افراد خوار و زبون است.»
آن‌گاه لباسی مندرس آورده و خود چند جای آن را پاره کرده و پوشیدند؛ اما شگفتا که آن جنایت پیشگان، این لباس را نیز از تن مبارک امام خارج کردند. اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشّیعة،/ 240
(3)- [أضاف فی بحر العلوم: «و لبس درعه»].
(4)- [بحر العلوم: «یلبسه»].
(5- 5) [بحر العلوم: «لباس من ضربت علیه»].
(6)- [بحر العلوم: «فمزّقه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 459

کتاب ابنته فاطمة علیها السّلام یصل إلیه و هو فی تلک الحال‌

عن بعض کتب المقتل: و کان له بنت «1» تسمّی بفاطمة، و کانت حین خروجه من المدینة مریضة، جعلها عند أمّ سلمة، و کانت کلّ یوم تجی‌ء خلف الباب لعلّها تجد من کان له اطّلاع بحال والدها، لمّا طال زمان الفراق، و لم یصل الخبر من والدها، اشتغلت بالبکاء و تراکمت علیها الأحزان، و کتبت کتابا لوالدها «2» و بیّن فیها «2» حالها، فلمّا فرغت من کتابتها و اشتغلت بالنّوح و البکاء لفرقة والدها و غیره، فإذا أعرابیّ سمع بکاءها فتأثّر من بکائها، فبکی ساعة، ثمّ علم أنّ الباکیة بنت الإمام و بکاؤها لفراقه علیه السّلام. فنادی بصوت عال: السّلام علیک «3» یا أهل بیت النّبوّة، و معدن الرّسالة، أنا رجل من البادیة، أرید الرّواح إلی کربلاء، فهل لکم حاجة؟ فلمّا سمعته «4» فاطمة، جاءت خلف الباب، و ردّت جواب سلامه، و قالت: یا أعرابیّ! أنا بنت الحسین علیه السّلام، فإنّه لمّا عزم إلی کربلاء کنت مریضة، فسلّمنی إلی جدّتی أمّ سلمة زوجة رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، فالآن لم تبق لی طاقة من هجرانه، و کتبت کتابة «5» و أرید من یوصلها «6» إلیه.
فأخذها «7» الأعرابیّ منها، ففی یوم عاشوراء وقت المحاربة بلغ إلی کربلاء «8» و سلّمها إلیه علیه السّلام، فلمّا فتحها و اطّلع علی مضمونها «8»، بکی بکاء شدیدا، ثمّ جاء عند أهل البیت، «9» و قرأها لهنّ «9»، فبکین بکاء شدیدا.
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: «و کان للحسین علیه السّلام بنت ...»].
(2- 2) [المعالی: «بیّنت فیه»].
(3)- [المعالی: «علیکم»].
(4)- [المعالی: «سمعت»].
(5)- [المعالی: «کتابا»].
(6)- [المعالی: «یوصله»].
(7)- [المعالی: «فأخذه»].
(8- 8) [المعالی: «و سلّمه إلی الحسین علیه السّلام، فلمّا فتحه و اطّلع علی مضمونه»].
(9- 9) [المعالی: «قرأه علیهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 460
و لم یظهر حال الأعرابیّ إنّه کان ملکا أو بشرا، و سار شهیدا أم لا.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 410- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 222
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 461

الحسین علیه السّلام یودع وصیّته عند ابنته الکبری فاطمة و الّتی أودعها عند أمّ سلمة، رضی اللّه عنهما

حدّثنا محمّد بن أحمد، عن محمّد بن الحسین، عن ابن سنان، عن أبی الجارود، عن أبی جعفر علیه السّلام، قال: «1» إنّ الحسین علیه السّلام «2» لمّا حضره الّذی حضره، دعا ابنته الکبری فاطمة، فدفع إلیها کتابا ملفوفا، و وصیّة ظاهرة، و وصیّة باطنة، و کان علیّ بن الحسین مبطونا لا یرون إلّا أنّه لما به، فدفعت فاطمة الکتاب إلی علیّ بن الحسین، ثمّ صار ذلک الکتاب إلینا «3».
فقلت: فما فی ذلک الکتاب؟ فقال: فیه و اللّه جمیع ما یحتاج إلیه ولد آدم «4» إلی أن تفنی الدّنیا «4».
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 168 رقم 9، 183 رقم «3»- عنه: المجلسی، البحار، 46/ 17؛ القمی، نفس المهموم،/ 347
حدّثنا موسی بن جعفر، عن محمّد بن جعفر، عن محمّد بن عبد الجبّار «5»، عن ابن أبی نجران، عن أبی الجارود «6»، قال: لمّا حضر من أمر الحسین ما حضر، دفع وصیّة «7» ظاهرة فی کتاب مدرّج «8» إلی ابنته «8»، فلمّا أن کان من أمر الحسین علیه السّلام ما کان، دفعت ذلک إلی
__________________________________________________
(1)- [و فی نفس المهموم مکانه: «و روی عن أبی جعفر علیه السّلام أنّه قال: ...»].
(2)- [و فی بصائر الدّرجات،/ 183 مکانه: «حدّثنا أحمد بن محمّد، عن محمّد بن إسماعیل، عن منصور، عن أبی الجارود، قال: سمعت أبا جعفر علیه السّلام یقول: إنّ الحسین علیه السّلام ...»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(4- 4) [بصائر الدّرجات،/ 183: «منذ یوم خلق آدم إلی أن تفنی الدّنیا، و اللّه أنّ فیه الحدود حتّی أنّ فیه أرش الخدش»].
(5)- [و فی بصائر الدّرجات،/ 188 مکانه: «حدّثنا أحمد بن محمّد، عن الحسین بن سعید و محمّد بن عبد الجبّار ...»].
(6)- [بصائر الدّرجات،/ 188: «جمیعا عن محمّد بن سنان، عن أبی الجارود، عن أبی جعفر علیه السّلام»].
(7)- [بصائر الدّرجات،/ 188: «وصیّته إلی فاطمة ابنته»].
(8- 8) [لم یرد فی بصائر الدّرجات،/ 188].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 462
علیّ بن الحسین علیه السّلام، قال: قلت: و ما فیه یرحمک اللّه. قال: ما یحتاج إلیه ولد آدم منذ کانت الدّنیا إلی أن تفنی «1».
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 168- 169 رقم 12،/ 188 رقم 24
حدّثنا محمّد بن خالد الطّیالسیّ، عن سیف، عن منصور أو عن یونس، قال: حدّثنی أبو الجارود، قال: سمعت أبا جعفر علیه السّلام، یقول: لمّا حضر الحسین علیه السّلام ما حضر، دعا فاطمة بنته، فدفع إلیها کتابا ملفوفا، و وصیّة ظاهرة، فقال: یا بنتی ضعی هذا فی أکابر ولدی، فلمّا رجع علیّ بن الحسین، دفعته إلیه، و هو عندنا. قلت: ما ذاک الکتاب؟ قال:
ما یحتاج إلیه ولد آدم منذ کانت الدّنیا حتّی تفنی.
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 184 رقم 6
حدّثنا محمّد بن الحسین، عن صفوان، عن ابن مسکان، عن حجر، عن حمران، عن أبی جعفر علیه السّلام قال: سئلته عمّا یتحدّث النّاس أنّه دفعت إلی أمّ سلمة صحیفة مختومة.
قال: إنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله لمّا قبض ورث علیّ علیه السّلام سلاحه و ما هنالک، ثمّ صار إلی الحسن و الحسین، فلمّا خشیا أن یفتشّا استودعا أمّ سلمة، ثمّ قبضا بعد ذلک، فصار إلی أبیک علیّ بن الحسین، ثمّ انتهی إلیک- أو صار إلیک- قال: نعم.
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 197 رقم 10
حدّثنا سلمة بن الخطّاب، عن عبد اللّه بن محمّد، عن منیع بن الحجّاج البصریّ، عن مجاشع، عن معلّی، عن محمّد بن الفیض، عن محمّد بن علیّ علیه السّلام قال: کان عصی موسی لآدم، فصارت إلی شعیب، ثمّ صارت إلی موسی بن عمران، و إنّها لعندنا إنّ عهدی بها أنفا، و هی خضراء کهیئتها حین انتزعت من شجرها و إنّها لتنطق إذا استنطقت أعدّت لقائمنا لیصنع کما کان موسی یصنع بها، و إنّها لتروع و تلقف «2». قال: إنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله لمّا أراد اللّه أن یقبضه أورث علیّا علیه السّلام علمه و سلاحه، و ما هناک، ثمّ صار إلی الحسن و الحسین، ثمّ حین قتل الحسین استودعه أمّ سلمة، ثمّ قبض بعد ذلک منها. قال: فقلت:
__________________________________________________
(1)- بصائر الدرجات،/ 188: «ینتهی»
(2)- و تصنع کما تؤمر و أنّها حیث أقبلت تلقف ما تأفکون تفتح لها شفتان إحدیهما فی الأرض و الأخری فی السّقف و بینهما أربعون ذراعا، و تلقف ما یأفکون بلسانها، هذه الزیادة فی نسخة البحار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 463
ثمّ صار إلی علیّ بن الحسین، ثمّ صار إلی أبیک، ثمّ انتهی إلیک. قال: نعم.
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 203- 204 رقم 36
محمّد بن یحیی، عن محمّد بن الحسین و أحمد بن محمّد، عن محمّد بن إسماعیل، عن منصور بن یونس، عن أبی الجارود، عن أبی جعفر علیه السّلام قال: إنّ الحسین بن علیّ علیهما السّلام لمّا حضره الّذی حضره، دعا ابنته الکبری فاطمة بنت الحسین علیه السّلام، فدفع إلیها کتابا ملفوفا، و وصیّة ظاهرة، و کان علیّ بن الحسین علیهما السّلام مبطونا معهم، لا یرون إلّا أنّه لما به، فدفعت فاطمة الکتاب إلی علیّ بن الحسین علیه السّلام، ثمّ صار و اللّه ذلک الکتاب إلینا یا زیاد! قال:
قلت: ما فی ذلک الکتاب جعلنی اللّه فداک؟ قال: فیه و اللّه ما یحتاج إلیه ولد آدم منذ خلق اللّه آدم إلی أن تفنی الدّنیا «1»، و اللّه إنّ فیه الحدود، حتّی أنّ فیه أرش الخدش.
الکلینی، الأصول من الکافی، 2/ 75- 76 رقم «1»- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 338
عدّة من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد، عن الحسین بن سعید، عن ابن سنان، عن أبی الجارود، عن أبی جعفر علیه السّلام، قال: لمّا حضر الحسین علیه السّلام ما حضره، دفع وصیّته إلی ابنته فاطمة ظاهرة فی کتاب مدرّج، فلمّا أن کان من أمر الحسین علیه السّلام ما کان، دفعت ذلک إلی علیّ بن الحسین علیهما السّلام: قلت له: فما فیه- یرحمک اللّه-؟ فقال: ما یحتاج إلیه ولد آدم منذ کانت الدّنیا إلی أن تفنی.
عدّة من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد، عن علیّ بن الحکم، عن سیف بن عمیرة، عن أبی بکر الحضرمیّ، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام، قال: إنّ الحسین صلوات اللّه علیه لمّا صار إلی العراق، استودع أمّ سلمة رضی اللّه عنها الکتب و الوصیّة، فلمّا رجع علیّ بن الحسین علیه السّلام دفعتها إلیه. «2»
الکلینی، الأصول من الکافی، 2/ 76 رقم «2»- 3
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(2)- ابی جارود (که نامش زیاد است) گوید: امام باقر علیه السّلام فرمود: چون هنگام شهادت حسین بن علی علیهما السّلام فرارسید، دختر بزرگ‌ترش فاطمه بنت الحسین علیه السّلام را طلبید و کتابی پیچیده و وصیتی آشکارا به او-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 464
عدّة من أصحابنا، عن أحمد بن أبی عبد اللّه، عن إسماعیل بن مهران، عن درست بن أبی منصور، عن عیسی بن بشیر، عن أبی حمزة الثّمالی، عن أبی جعفر علیه السّلام قال: لمّا حضر علیّ بن الحسین علیهما السّلام الوفاة ضمّنی إلی صدره، ثمّ قال: یا بنیّ أوصیک بما أوصانی به أبی علیه السّلام حین حضرته الوفاة، و بما ذکر أنّ أباه أوصاه به، قال: یا بنیّ إیّاک و ظلم من لا یجد علیک ناصرا إلّا اللّه. «1»
الکلینی، الأصول من الکافی، 4/ 24 رقم 5
أحمد بن إدریس، عن أحمد بن محمّد، عن محمّد بن سنان، عن أبی الجارود، عن أبی جعفر علیه السّلام، قال: إنّ حسینا علیه السّلام لمّا حضره (الّذی حضره) «2» دعا ابنته الکبری فاطمة ابنة الحسین علیه السّلام، فدفع إلیها کتابا ملفوفا، و وصیّة ظاهرة، و وصیّة باطنة. و کان علیّ بن الحسین علیه السّلام مبطونا معهم، لا یرون إلّا أنّه لما به. فدفعت فاطمة الکتاب إلی علیّ بن
__________________________________________________
- داد؛ زیرا علی بن الحسین علیهما السّلام، مرضی از لحاظ معده داشت که در حال احتضارش می‌دیدند. سپس فاطمه آن کتاب را به علی بن الحسین علیه السّلام داد، ای زیاد! سپس به خدا آن کتاب به ما می‌رسید. زیاد گوید:
عرض کردم: «خدا مرا قربانت گرداند، در آن کتاب چه نوشته است؟»
فرمود: «به خدا آن‌چه از زمان خلقت آدم تا به آخر رسیدن دنیا مورد احتیاج اولاد آدم است، در آن است. به خدا که احکام حدود، حتی جریمه خراش در آن ثبت است.»
ابی جارود گوید: امام باقر علیه السّلام فرمود: چون هنگام شهادت امام حسین علیه السّلام فرارسید، وصیتش را که در کتابی پیچیده بود، در حضور مردم به فاطمه داد. پس چون امر شهادت حسین علیه السّلام به آنجا که مقدر بود، رسید، فاطمه آن وصیّت را به علی بن الحسین علیهما السّلام داد. عرض کردم: «خدایت رحمت کند! در آن وصیت چه بود؟»
فرمود: «آن‌چه فرزندان آدم از ابتدای دنیا تا به آخر رسیدن آن احتیاج دارند.»
امام صادق علیه السّلام فرمود: چون امام حسین صلوات اللّه علیه به جانب عراق رهسپار گشت، کتب و وصیّت را به ام سلمه- رضی اللّه عنها- سپرد، و چون علی بن الحسین علیه السّلام به مدینه برگشت، به او تحویل داد.
شرح- آن‌چه امام حسین علیه السّلام به ام سلمه داد، غیر از آنها بود که به فاطمه داد، و شاید آن‌چه به ام سلمه داده، همان وصیّت سر به مهری باشد که از آسمان نازل شده است.
رسولی، ترجمه اصول کافی، 2/ 75- 76
(1)- حضرت باقر علیه السّلام فرمود: «هنگامی که مرگ (پدرم) علی بن الحسین دررسید مرا به سینه خود چسبانید، سپس فرمود: ای فرزند! سفارش کنم تو را به آن‌چه پدرم هنگام مرگش به من سفارش کرد و به همان چیزی که او یادآور شد که پدرش به آن سفارش کرده بود. ای فرزند! مبادا ستم کنی به کسی که یاوری در برابر تو جز خدا نیابد.» رسولی، ترجمه اصول کافی، 4/ 24- 25
(2)- ما بین المعقوفین ورد فی البصائر و الکافی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 465
الحسین علیه السّلام. ثمّ صار ذلک الکتاب- و اللّه- إلینا. فقلت: ما فی ذلک الکتاب؟ جعلنی اللّه فداک. فقال: فیه- و اللّه- جمیع ما احتاج إلیه ولد آدم إلی أن تفنی الدّنیا.
ابن بابویه، الإمامة و التّبصرة،/ 63- 64 رقم 51
ثمّ أحضر علیّ بن الحسین علیه السّلام و کان علیلا، فأوصی إلیه بالإسم الأعظم و مواریث الأنبیاء علیهم السّلام، و عرّفه أن قد دفع العلوم، و الصّحف و المصاحف، و السّلاح إلی أمّ سلمة رضی اللّه عنها، و أمرها أن تدفع جمیع ذلک إلیه.
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 127- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 3/ 3؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 403؛ القمی؛ نفس المهموم،/ 347؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 21- 22؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 318
و روی: أنّه علیه السّلام دعا فی ذلک الیوم ابنته الکبری فاطمة، فدفع إلیها کتابا ملفوفا، و أمرها أن تسلّمه إلی أخیها علیّ بن الحسین علیه السّلام، فسئل العالم علیه السّلام: أیّ شی‌ء کان فی الکتاب؟ فقال: فیه و اللّه جمیع ما یحتاج إلیه ولد آدم إلی فناء الدّنیا و قیام السّاعة «1». «2»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 127- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 3/ 3؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 403
و کان یسمّی علیه السّلام سیّد العابدین، لأنّه روی أنّه کان یصلّی فی الیوم و اللّیلة ألف رکعة، و حضر یوم الطّفّ مع أبیه، و کان علیلا به بطن، قد سقط عنه الجهاد، فلمّا قرب استشهاد
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأسرار: «و لا یخفی علیک أنّ ما تضمّنته هذه الرّوایة ممّا ورد فیه أخبار مستفیضة بل أخبار متکاثرة متضافرة، بل إنّ جملة ممّا تضمّنته من القطعیّات و الضّروریّات فی المذهب»].
(2)- بعد از آن، امام حسین علیه السّلام حضرت علی بن حسین را که مریض بود، احضار کرد و راجع به اسم اعظم خدا و میراثهای انبیا علیهما السّلام به آن حضرت وصیت کرد. به علی بن حسین فرمود: «علوم الهی و قرآن و شمشیر نزد ام سلمه است.» به ام سلمه هم دستور داد که آنها را به علی بن حسین تقدیم نماید.
روایت شده [است] که امام حسین علیه السّلام در روز عاشورا دختر بزرگتر خود فاطمه را خواست و نامه‌به‌هم پیچیده‌ای را به او داد. او را مأمور کرد که آن را به برادرش علی بن حسین تسلیم کند. از صادق آل محمد صلی اللّه علیه و اله و سلّم پرسیده شد که در آن نامه چه چیزی (نوشته) بود؟ فرمود: «به خدا قسم آن‌چه را که مردم تا فنای دنیا و روز قیامت احتیاج داشتند، در آن نامه نوشته شده بود.»
نجفی، ترجمه اثبات الوصیه،/ 309- 310
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 466
أبی عبد اللّه علیه السّلام، دعاه و أوصی إلیه، و أمره أن یتسلّم ما خلفه عند أمّ سلمة رحمها اللّه مع مواریث الأنبیاء و السّلاح و الکتاب. «1»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 128
أبو الحسن «2» محمّد بن جعفر الأسدیّ، قال: حدّثنی أحمد بن إبراهیم، قال: دخلت علی خدیجة «3» بنت محمّد بن علیّ الرّضا «4» أخت أبی الحسن صاحب العسکر علیهم السّلام «4» فی سنة «5» اثنین و ستّین و مأتین «5» بالمدینة «6»، فکلّمتها من وراء حجاب «7»، و سألتها عن دینها، فسمّت لی من تأتمّ بهم «8»، ثمّ قالت: «9» و الخلف الزّکیّ ابن الحسن بن علیّ أخی «9». فقلت لها: جعلنی اللّه فداک، معاینة أو خبرا؟ فقالت: خبرا عن «10» ابن أخی «10» أبی محمّد علیه السّلام، کتب به إلی امّه. فقلت لها: فأین الولد؟ «11» فقالت: مستور. فقلت: فإلی من تفزع الشّیعة؟ فقالت: إلی الجدّة أمّ أبی محمّد علیه السّلام. فقلت لها: أقتدی بمن وصیّته إلی امرأة؟ «12» فقالت لی «13»: اقتداء بالحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، لأنّه «14» أوصی إلی أخته زینب بنت علیّ بن أبی
__________________________________________________
(1)- علت این‌که آن حضرت را سید العابدین می‌گفتند، این بود که آن بزرگوار در هر شب و روز، هزار رکعت نماز به‌جا می‌آورد.
علی بن الحسین در روز عاشورا با پدر خود در کربلا حضور داشت؛ ولی آن بزرگوار مریض بود و مریضی او دردشکم بود، لذا جهاد از آن حضرت ساقط شد. موقعی که شهید شدن امام حسین علیه السّلام نزدیک شد، علی بن الحسین را خواست؛ او را وصی خود نمود. به آن حضرت دستور داد تا میراثهای انبیا و شمشیر و نامه‌ای که خود آن حضرت پیش ام سلمه نهاده بود، تحویل بگیرد. نجفی، ترجمه اثبات الوصیة،/ 318- 319
(2)- [کمال الدّین: «أبو الحسین»].
(3)- [کمال الدّین: «حکیمة»].
(4- 4) [لم یرد فی الغیبة].
(5- 5) [فی کمال الدّین: «اثنین و ثمانین» و فی الغیبة: «اثنین و ستّین و مأتین»].
(6)- [لم یرد فی الغیبة].
(7)- [کمال الدّین: «الحجاب»].
(8)- [کمال الدّین: «به»].
(9- 9) [فی کمال الدّین و الغیبة: «فلان ابن الحسن. فسمّته»].
(10- 10) [لم یرد فی کمال الدّین و الغیبة].
(11)- [کمال الدّین: «المولود»].
(12)- [کمال الدّین: «المرأة»].
(13)- [لم یرد فی کمال الدّین].
(14)- [لم یرد فی الغیبة، و فی کمال الدّین: «إنّ الحسین بن علیّ علیه السّلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 467
طالب علیه السّلام فی الظّاهر، فکان «1» ما یخرج من علیّ بن الحسین علیه السّلام «2» فی زمانه «2» من علم ینسب إلی زینب بنت علیّ عمّته سرّا «3» علی علیّ بن الحسین «2» و تقیّة، و ابقاء علیه «2». ثمّ قالت:
إنّکم قوم أصحاب أخبار، «4» و رجال و ثقات «4»، أما رویتم أنّ التّاسع من ولد الحسین علیه السّلام یقسم میراثه و هو «5» حی باق «5». «6»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 271- 272 (ط قم)- مثله الصّدوق، کمال الدّین، 2/ 501 رقم 27؛ الطّوسی، کتاب الغیبة،/ 138
الحسین بن سعید، عن حمّاد بن عیسی، عن ربعیّ بن عبد اللّه، عن الفضیل بن یسار
__________________________________________________
(1)- [فی کمال الدّین و الغیبة: «و کان»].
(2- 2) [لم یرد فی کمال الدّین و الغیبة].
(3)- [فی کمال الدّین: «تستّرا» و فی الغیبة: «سترا»].
(4- 4) [لم یرد فی کمال الدّین].
(5- 5) [فی کمال الدّین و الغیبة: «فی الحیاة» و أضاف فی الغیبة: «و روی هذا الخبر التّلعکبریّ، عن الحسن بن محمّد النّهاوندیّ، عن الحسن بن جعفر بن مسلم الحنفیّ، عن أبی حامد المراغیّ، قال: سألت خدیجة بنت محمّد أخت أبی الحسن العسکریّ، و ذکر مثله»].
(6)- از احمد بن إبراهیم روایت شده که گفت: «من در سنه دویست و شصت و دو در مدینة نزد خدیجة خواهر امام علی النقی علیه السّلام رفتم، از پشت پرده با آن بی‌بی گفتگو کردم و راجع به دینش پرسش نمودم؛ او نام امامهای خود را برای من ذکر کرد تا این‌که (به نام امام زمان رسید و) گفت: خلف زکی فرزند حسن بن علی برادرم.»
گفتم: (تو خود امام زمان را) «دیدی یا شنیدی؟»
گفت: «از پسر برادرم امام عسکری که برای مادرش نوشت، شنیدم.»
گفتم: «امام زمان علیه السّلام کجا است؟»
گفت: «پنهان است.»
گفتم: «پس شیعه باید به سوی چه کسی پناهنده شود؟»
گفت: «به سوی مادر امام حسن عسکری علیه السّلام.»
گفتم: «اقتداء کنند به کسی که زنی را وصیی خود قرار داده؟»
گفت: «اقتداء کنند به امام حسین علیه السّلام که ظاهرا خواهر خود زینب را وصی خود قرار داد و آن دستورهایی که از علی بن الحسین علیهما السّلام صادر می‌شد (علی الظاهر) به زینب عمه آن حضرت نسبت داده می‌شد تا بدین وسیله تقیه کنند و علی بن الحسین را پنهان و باقی بدارند.»
بعد از آن خدیجه گفت: «شما گروهی هستید باخبر و مردان مورد وثوق هستید، آیا برای شما روایت نشده که نهمین از فرزندان امام حسین علیه السّلام میراث امام حسین را تقسیم می‌کند و او زنده و باقی خواهد بود؟!»
نجفی، ترجمه إثبات الوصیه،/ 506
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 468
(قال) قال لی أبو جعفر علیه السّلام- لمّا توجّه الحسین علیه السّلام إلی العراق- دفع إلی أمّ سلمة زوج النّبیّ صلی اللّه علیه و اله الوصیّة، و الکتب، و غیر ذلک، و قال لها: إذا أتاک أکبر ولدی، فادفعی إلیه ما دفعت إلیک. فلمّا قتل الحسین علیه السّلام أتی علیّ بن الحسین علیهما السّلام أمّ سلمة، فدفعت إلیه کلّ شی‌ء أعطاها الحسین علیه السّلام.
الطّوسی، کتاب الغیبة،/ 118- عنه: المجلسی، البحار، 46/ 18
و عن زین العابدین علیه السّلام قال: ضمّنی والدی علیه السّلام إلی صدره یوم قتل، و الدّماء تغلی، و هو یقول: یا بنیّ احفظ عنّی دعاء علّمتنیه فاطمة صلوات اللّه علیها، و علّمها رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، و علّمه جبرئیل فی الحاجة، و المهمّ «1»، و الغمّ، و النّازلة إذا نزلت، و الأمر العظیم الفادح، قال: ادع بحقّ یس و القرآن الحکیم، و بحقّ طه و القرآن العظیم، یا من یقدر علی حوائج السّائلین، یا من یعلم ما فی الضّمیر، یا منفّس «2» عن المکروبین، یا مفرّج «3» عن المغمومین، یا راحم الشّیخ الکبیر، یا رازق الطّفل الصّغیر، یا من لا یحتاج إلی التّفسیر، صلّ علی محمّد و آل محمّد، و افعل بی کذا و کذا «4». «5»
الرّاوندی، الدّعوات،/ 54- 55 رقم 137- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 347- 348؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 22؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 318
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «الهمّ»].
(2)- [فی نفس المهموم: «منفّسا»].
(3)- [نفس المهموم: «مفرّجا»].
(4)- [أضاف فی المعالی و وسیلة الدّارین: «ثمّ ودّعه و قبّله، و قام، و خرج، و بقی الإمام زین العابدین مریضا فی فراشه»].
(5)- قطب راوندی در کتاب دعوات از امام چهارم روایت کرده [است] که فرمود: «پدرم در روز عاشورا که خون جوش می‌زد، مرا به سینه چسبانید و می‌فرمود: «پسر جان! دعایی را که فاطمه علیها السّلام از رسول خدا، از جبریل آموخت و به من تعلیم داد، حفظ کن که برای هر حاجت و مهم و غم و پیش‌آمدی و کار بزرگ مصیبت‌باری مفید است.
فرمود: «دعا کن به حق یس و القرآن الحکیم و به حق طه و القرآن العظیم. یا من یقدر علی حوائج السائلین، یا من یعلم ما فی الضّمیر، یا منفّسا عن المکروبین، یا مفرّجا عن المغمومین، یا راحم الشّیخ الکبیر، یا رازق الطّفل الصّغیر، یا من لا یحتاج إلی التفسیر، صلّی علی محمّد و آل محمّد، و افعل بی کذا و کذا.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 161
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 469
منها ما رواه محمّد بن یعقوب، عن محمّد بن یحیی، عن محمّد بن الحسین؛ و أحمد بن محمّد، عن محمّد بن إسماعیل، عن منصور بن یونس، عن أبی الجارود، عن أبی جعفر الباقر علیهما السّلام، قال: إنّ الحسین علیه السّلام لمّا حضره الّذی حضره دعا ابنته فاطمة الکبری، فدفع إلیها کتابا ملفوفا، و وصیّة ظاهرة، و کان علیّ بن الحسین علیهما السّلام مریضا، لا یرون أنّه یبقی بعده، فلمّا قتل الحسین علیه السّلام و رجع أهل بیته إلی المدینة دفعت فاطمة الکتاب إلی علیّ بن الحسین علیهما السّلام، ثمّ صار ذلک الکتاب و اللّه إلینا یا زیاد.
و عنه، عن عدّة من أصحابه، عن أحمد بن محمّد، عن علیّ بن الحکم، عن سیف بن عمیرة، عن أبی بکر الحضرمیّ، عن أبی عبد اللّه قال: إنّ الحسین علیه السّلام لمّا سار إلی العراق استودع امّ سلمة رضی اللّه عنها الکتب و الوصیّة، فلمّا رجع علیّ بن الحسین علیهما السّلام دفعتها إلیه.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 257- عنه: المجلسی، البحار، 46/ 18- 19
روی أبو بکر الحضرمیّ، عن الصّادق علیه السّلام: إنّ الحسین علیه السّلام لمّا سار إلی العراق، استودع أمّ سلمة الکتب و الوصیّة، فلمّا رجع زین العابدین دفعتها إلیه.
أبو الجارود، عن الباقر علیه السّلام: إنّ الحسین علیه السّلام لمّا حضره الّذی حضره، دعا ابنته فاطمة الکبری، فدفع إلیها کتابا ملفوفا و وصیّة ظاهرة.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 172
[بصائر الدّرجات] ابن معروف، عن حمّاد بن عیسی، عن حریز، عن العلا بن سیابة، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: سألته عمّا یتحدّث النّاس إنّما هی صحیفة مختومة. قال: فقال:
إنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم لمّا أراد اللّه أن یقبضه أورث علیّا علمه و سلاحه و ما هناک، ثمّ صار إلی الحسن، و إلی الحسین، ثمّ حین قتل الحسین علیه السّلام استودعه «1» أمّ سلمة، ثمّ قبض «2» بعد ذلک منها، قال: فقلت: ثمّ صار إلی علیّ بن الحسین، ثمّ صار إلی أبیک، ثمّ انتهی إلیک؟
قال: نعم. «3»
المجلسی، البحار، 26/ 209 رقم 16
__________________________________________________
(1)- فی نسخة: فلمّا أن حس الحسین علیه السّلام أنه یقتل استودعه.
(2)- فی نسخة: ثمّ قبضه.
(3)- پس حضرت امام زین العابدین علیه السّلام را طلب نمود و اسرار امامت و خلافت را به او سپرد و او را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 470
و قال المجلسیّ رحمه اللّه فی ترجمة الجلاء: ثمّ دعا الحسین علیه السّلام بزین العابدین علیه السّلام، و أودعه أسرار الإمامة و الخلافة، و أوصی إلیه، و لما کان الحسین علیه السّلام عالما بشهادته قبل توجّهه إلی العراق، فأودع أمّ سلمة زوجة النّبیّ صلی اللّه علیه و اله و سلّم کتب الأنبیاء و الأوصیاء، و سائر ودائعهم، و لتسلّمها إلی علیّ زین العابدین علیه السّلام بعد مراجعته من العراق، و لمّا کان علیّ بن الحسین علیه السّلام مریضا، جعل الحسین علیه السّلام وصیّته، و أودعها عند ابنته فاطمة حتّی تسلّمها إلی أخیها. «1»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 337
__________________________________________________
- خلیفه و جانشین خود گردانید و او را وصیتها نمود. چون حضرت از شهادت خود خبر داشت، پیش از توجه عراق، کتابها و سایر ودایع انبیا و اوصیا را به ام سلمه، زوجه حضرت رسالت صلی اللّه علیه و اله و سلّم سپرد، که چون حضرت امام زین العابدین علیه السّلام از کربلا برگردد، به او تسلیم نماید.
چون حضرت امام زین العابدین علیه السّلام بیمار بود، وصیتنامه را به فاطمه دختر خود سپرد که به آن حضرت برساند. چنان‌چه در حدیث معتبر از حضرت امام محمد باقر علیه السّلام منقول است که چون هنگام شهادت امام حسین علیه السّلام رسید، دختر بزرگ خود فاطمه را طلبید و نامه پیچیده‌ای و وصیت ظاهره‌ای به او داد؛ زیرا که حضرت امام زین العابدین علیه السّلام مرض اسهال داشت و مردم گمان نمی‌بردند که از آن مرض صحت یابد. پس بعد از صحت آن حضرت، فاطمه وصیتنامه را به او تسلیم کرد، و اکنون وصیتنامه نزد ماست.
مجلسی، جلاء العیون،/ 684
(1)- بالجمله، چون سید الشهدا علیه السّلام با سکینه سخن به پای آورد، سید سجاد علیه السّلام را طلب فرمود و اسرار امامت و خلافت را با او به ودیعت گذاشت. و چون از این هنگام آگهی داشت و نزول حوادث این هنگامه را از چشم مور تا چشمه هور (1) دانا و بینا بود، گاهی که از مدینه بیرون می‌شد، ودایع انبیا و اوصیا و کتبی که به ودیعت داشت، به ام سلمه سپرد و فرمود: «از پسرهای من جز علی بن الحسین از این سفر کس مراجعت نخواهد کرد.»
این اشیا را که اثاثه (2) امامت و خلافت است، تسلیم او باید کرد.
حضرت باقر علیه السّلام می‌فرماید: گاهی که حسین آهنگ حرب فرمود و سید سجاد را از شدت مرض توانایی اصغا نبود،
إستدعی ابنته فاطمة الکبری، و أودع عندها صحیفة ملفوفة و وصیّة ظاهرة، لأنّ علیّ بن الحسین کان فیه مرض الإسهال، و کان النّاس لا یظنّون به الصّحّة فی مرضه. فلمّا شوفی من مرضه سلّمته أخته الوصیّة و الصّحیفة و هی الآن عندنا.
یعنی: دختر خود فاطمه کبری را طلب فرمود و صحیفه‌ای درهم نوردیده و کتاب وصیتی رقم زده، او را داد؛ زیرا که علی بن الحسین چنان مریض بود که کس گمان صحبت بدو نداشت. چون شفا یافت، فاطمه آن وصیت‌نامه و آن صحیفه را تسلیم آن حضرت نمود. محمد باقر علیه السّلام می‌فرماید: «آن کتاب وصیت و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 471
__________________________________________________
- صحیفه ملفوفه، الآن در نزد ما است.»
و به روایتی: سید سجاد، فرزند اکبر حسین علیهما السّلام است و امام محمّد باقر علیه السّلام در کربلا بود و چهار سال داشت و علی اکبر که شهید شد، نسبت به علی، اصغر بود، که او را علی اکبر می‌نامیدند.
(1). هور: خورشید. مقصود این است که تمام مطالب از کوچک و بزرگ و پنهان و آشکار نزد او روشن بود.
(2). اثاثه: کالا، ابزار.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 362- 363
و بالجمله، از حضرت امام محمد باقر علیه السّلام روایت است که امام حسین علیه السّلام در روز شهادت خویش طلبید دختر بزرگ خود فاطمه را و عطا فرمود به او کتابی پیچیده و وصیتی ظاهره و جناب علی بن الحسین مریض بود و فاطمه آن کتاب را به علی بن الحسین علیه السّلام داد. پس آن کتاب به ما رسید.
و در اثبات الوصیة است که امام حسین علیه السّلام حاضر کرد علی بن الحسین علیه السّلام را و آن حضرت علیل بود.
پس وصیت فرمود به او به اسم اعظم و مواریث انبیا علیهم السّلام و آگاه نمود او را که علوم و صحف و مصاحف و سلاح را که از مواریث نبوت است نزد ام سلمه رضی اللّه عنها گذاشته و امر کرده [است] که چون امام زین العابدین علیه السّلام برگردد، به او سپارد.
و در دعوات راوندی از حضرت امام زین العابدین علیه السّلام روایت کرده که فرمود: پدرم مرا دربر گرفت و به سینه خود چسباند، در آن روز که کشته شد «و الدّماء تغلی» و خونها در بدن مبارکش جوش می‌خورد.
و فرمود: «ای پسر من! حفظ کن از من دعایی را که تعلیم فرمود آن را به من، فاطمه علیها السّلام و تعلیم فرمود به او، رسول خدا صلی اللّه علیه و اله و سلّم و تعلیم نمود به آن حضرت، جبرئیل از برای حاجت و مهم و اندوه و بلاهای سخت که نازل می‌شود و امر عظیم و دشوار؛ و فرمود بگو:
«بحقّ یس و القرآن الحکیم، و بحقّ طه و القرآن العظیم، یا من یقدر علی حوائج السّائلین، یا من یعلم ما فی الضّمیر، یا منفّس عن المکروبین، یا مفرّج عن المغمومین، یا راحم الشّیخ الکبیر، یا رازق الطّفل الصّغیر، یا من لا یحتاج إلی التفسیر، صلّ علی محمّد و آل محمّد، و افعل بی کذا و کذا.»
و در کافی روایت شده [است] که حضرت امام زین العابدین علیه السّلام وقت وفات خویش، حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام به سینه چسباند و فرمود: ای پسر جان! من وصیت می‌کنم تو را به آن‌چه که وصیت کرد به من پدرم، هنگامی که وفاتش حاضر شد. این وصیت را پدرم به من نمود، فرمود:
«یا بنیّ إیّاک و ظلم من لا یجد علیک ناصرا إلّا اللّه»؛ «ای پسر جان من! بپرهیز از ظلم بر کسی که یاوری و دادرسی ندارد؛ مگر خدا.»
قمی، منتهی الآمال،/ 456
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 472

الإمام الحسین علیه السّلام یخرج إلیهم فیما خلّفه النّبیّ صلی اللّه علیه و اله و سلّم عند آله من لباس و سلاح‌

ثمّ وثب علی قدمیه ببردة «1» رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، و التحف بها، و أفرغ علیه درعه الفاضل، و تقلّد سیفه، و استوی علی متن جواده، و هو غائص فی الحدید.
الطّریحی، المنتخب،/ 450- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 408
و کان علیه جبّة خزّ دکناء، و عمامة مورّدة، أرخی لها ذؤابتین، و التحف ببردة رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله «2»، و تقلّد بسیفه.
المقرّم مقتل الحسین علیه السّلام،/ 340- مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 437
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار مکانه: «فدعا ببردة ...»].
(2)- [أضاف فی بحر العلوم: «و لبس درعه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 473

الحسین علیه السّلام یودّع أهله و عیاله‌

ثمّ ودّع النّساء، و کانت سکینة تصیح، فضمّها إلی صدره، و قال: «1»
سیطول بعدی یا سکینة فاعلمی منک البکاء إذا الحمام دهانی
لا تحرقی قلبی بدمعک حسرة ما دام منّی الرّوح فی جثمانی
و إذا قتلت فأنت أولی بالّذی تأتینه یا خیرة النّسوان
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 109- 110- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 435
ثمّ وثب علی قدمیه ببردة «2» رسول اللّه، و التحف بها، و أفرغ علیه درعه الفاضل، و تقلّد سیفه، و استوی عن متن جواده و هو غائص فی الحدید «3»، فأقبل علی أمّ کلثوم، و قال لها: أوصیک یا أخیّة، بنفسک خیرا، و إنّی بارز إلی هؤلاء القوم. فأقبلت سکینة و هی صارخة، و کان یحبّها حبّا شدیدا، فضمّها إلی صدره و مسح دموعها بکمّه «4» و قال:
سیطول بعدی یا سکینة فاعلمی منک البکاء إذا الحمام دهانی
لا تحرقی قلبی بدمعک حسرة ما دام منّی الرّوح فی جثمانی
فإذا قتلت فأنت أولی بالّذی تأتینه «5» یا خیرة النّسوان
الطّریحی، المنتخب، 2/ 450- 451- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 408؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 346
قال: ثمّ أنّ الحسین علیه السّلام نظر «6» إلی إثنین و سبعین رجلا من أهل بیته صرعی، فالتفت «7»
__________________________________________________
(1)- [فی بحر العلوم مکانه: «فرفعت سکینة صوتها بالبکاء و النّحیب، فضمّها الحسین إلی صدره، و مسح دموعها بکمّه، و کان یحبّها حبّا شدیدا، و جعل یقول: ...»].
(2)- [و فی الأسرار مکانه: «فدعا ببردة ...»].
(3)- [من هنا حکاه فی نفس المهموم].
(4)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- [نفس المهموم: «تبکینه»].
(6)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «لمّا نظر»].
(7)- [و فی مثیر الأحزان مکانه: «ثمّ التفت ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 474
إلی الخیمة، و نادی: یا سکینة! یا فاطمة! یا زینب! یا أمّ کلثوم! علیکنّ منّی السّلام.
فنادته سکینة: یا أبة! استسلمت للموت؟ فقال: کیف لا یستسلم «1» من لا ناصر له و لا معین؟ فقالت: یا أبة ردّنا إلی حرم جدّنا. فقال: هیهات لو ترک القطا لنام. فتصارخن «2» النّساء، فسکّتهنّ الحسین «3»، ثمّ حمل علی القوم. «4»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 452- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 408؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 47؛ البحرانی، العوالم، 17/ 289- 290؛ القمی، نفس المهموم،/ 346؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 85
قال: ثمّ نادی علیه السّلام: یا أمّ کلثوم! و یا زینب! و یا سکینة! و یا رقیّة! و یا عاتکة! «5» و یا صفیّة «5»! علیکنّ منّی السّلام. «6» فهذا آخر الاجتماع، و قد قرب منکم الافتجاع. فصاحت أمّ کلثوم: یا أخی کأنّک استسلمت للموت. فقال لها الحسین علیه السّلام: یا أختاه، فکیف لا یستسلم من لا ناصر له، و لا معین. فقالت: یا أخی ردّنا إلی حرم جدّنا. فقال لها علیه السّلام: یا أختاه! هیهات هیهات! لو ترک القطا لنام. فرفعت سکینة صوتها بالبکاء و النّحیب، فضمّها الحسین علیه السّلام إلی صدره الشّریف و قبّلها، و مسح دموعها بکمّه، و قال: «6»
سیطول بعدی یا سکینة فاعلمی منک البکاء إذا الحمام دهانی
لا تحرقی قلبی بدمعک حسرة ما دام منّی الرّوح فی جثمانی
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم و مثیر الأحزان: «لا یستسلم للموت»].
(2)- [مثیر الأحزان: «فتصارخ»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار و نفس المهموم و مثیر الأحزان، و أضاف فی الأسرار: «و فی نقل آخر أنّه قال: اسکتن، فإنّ البکاء أمامکنّ» و أضاف فی مثیر الأحزان: «فلمّا همّ بالرّکوب تصارخت الأطفال و العیال و تعلّقن بأطراف ثیابه، فنادی: احبسیهنّ یا زینب!»].
(4)- [و قد جمعنا ما ذکره الطّریحیّ و تبعه العلّامة المجلسیّ رحمهما اللّه فی جلاء العیون من وداعه علیه السّلام المتکرّر لأهله و عیاله، جمعناها فی سرد واحد].
(5- 5) [ینابیع المودّة: «یا أهل بیتی»].
(6- 6) [ینابیع المودّة: «فلمّا سمعن رفعن أصواتهنّ بالبکاء، فضمّ بنته سکینة إلی صدره، و قبّل ما بین عینیها، و مسح دموعها، و کان یحبّها حبّا شدیدا، ثمّ جعل یسکّتها، و یقول:»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 475
فإذا قتلت فأنت أولی بالّذی تأتینه یا خیرة النّسوان «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 84- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 79
و فی المعدن: فنادی فی تلک الحالة: یا زینب! یا أمّ کلثوم! یا سکینة! یا رقیّة! یا فاطمة! علیکنّ منّی السّلام. فأقبلت زینب فقالت: یا أخی أیقنت بالقتل؟ فقال علیه السّلام:
کیف لا أیقن و لیس لی معین و لا نصیر. فقالت: یا أخی ردّنا إلی حرم جدّنا. فقال:
هیهات لو ترکت ما ألقیت نفسی فی المهلکة، و کأنّکم غیر بعید کالعبید یسوقونکم أمام الرّکاب، و یسومونکم سوء العذاب. فلمّا سمعت «2» زینب بذلک «3» بکت، و جری الدّمع «4» من عینیه و عینیها، و نادت: وا وحدتاه! وا قلّة ناصراه! وا سوء منقلباه! وا شؤم صباحاه! فشقّت ثوبها، و نشرت شعرها، و لطمت علی وجهها.
فقال علیه السّلام لها: مهلا یا بنت المرتضی، إنّ البکاء طویل.
__________________________________________________
(1)- و پردگیان سرادق عصمت را طلبید و دختران و خواهران را دربر کشید، هریک را به ثوابهای حق تعالی تسلی بخشید، صدای شیون از خیمه‌های حرم بلند گردید، صدای الوداع الوداع و ناله الفراق الفراق، از زمین به آسمان می‌رسید.
پس سکینه دختر آن حضرت مقنعه از سر کشید و گفت: «ای پدر بزرگوار تن به مرگ درداده‌ای و ما را به که می‌گذاری؟»
آن امام مظلوم گریست و فرمود: «ای نور دیده من! هرکه یاوری ندارد، یقین مرگ را بر خود قرار می‌دهد، ای دختر یاور همه‌کس خداست و رحمت خدا در دنیا و عقبی از شما جدا نخواهد شد، صبر کنید بر قضای خدا، و شکیبایی ورزید که به زودی دنیای فانی منقضی می‌گردد، و نعیم ابدی آخرت زوال ندارد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 684
پس بار دیگر اهل بیت رسالت و پردگیان سرادق عصمت و طهارت را وداع نمود و ایشان را به صبر و شکیبایی امر فرمود و به وعده مثوبات غیر متناهی الهی تسکین داد و فرمود: «چادرها بر سر گیرید و آماده لشکر مصیبت و بلا گردید و بدانید که حق تعالی حافظ و حامی شماست و شما را از شر اعدا نجات می‌دهد و عاقبت شما را به خیر می‌گرداند و دشمنان شما را به انواع بلاها مبتلا می‌سازد و شما را به عوض این بلاها در دنیا و عقبی به انواع نعمتها و کرامتها می‌نوازد. زینهار که دست از شکیبایی برمدارید و کلام ناخوشی بر زبان میاورید که موجب نقص ثواب شما گردد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 686
(2)- [الأسرار: «سمعته»].
(3)- [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [الأسرار: «الدّموع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 476
فأراد علیه السّلام أن یخرج من الخیمة، فلصقت به زینب، و قالت: مهلا یا أخی توقّف حتّی أزوّد من نظری وداع «1» لأتلاق بعده:
فمهلا أخی قبل الممات هنیئة لتبرد منّی لوعة و غلیل
فجعلت تقبّل یدیه و رجلیه، و أحطن به سائر النّسوان، یقبّلن یده و رجله «2».
و قال المجلسیّ رحمه اللّه فی ترجمة الجلاء: ثمّ ودّع علیه السّلام أهل بیته، و أمرهم بالصّبر، و وعدهم بالصّواب و الأجر، و أمرهم بلبس أزرهم، و قال لهم: استعدّوا للبلاء، و اعلموا أنّ اللّه تعالی حافظکم و حامیکم، و سینجیکم من شرّ الأعداء، و یجعل عاقبة أمرکم إلی خیر، و یعذّب أعادیکم بأنواع البلاء، و یعوّضکم اللّه عن هذه البلیّة بأنواع النّعم و الکرامة، و لا تشکّوا و لا تقولوا بألسنتکم ما ینقص قدرکم. ثمّ توجّه إلی قتال أعدائه لعنهم اللّه.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 345- 346- مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 423
و فی خبر ابن شهر آشوب المذکور بعد ما ذکر: ثمّ ودّع حرمه مرّة أخری، و أمرهم بالصّبر، و وعدهم الثّواب و الأجر، و أمرهم بأن یلبسوا أزرهم، و یستعدّوا للبلاء، و قال:
اعلموا أنّ اللّه حافظکم و حامیکم، و سینجّیکم من شرّ الأعداء، و یجعل عاقبة أمرکم إلی خیر، و یعذّب أعادیکم بأنواع العذاب، و یعوّضکم عن هذه البلیّة أنواع النّعم و الکرامة، و لا تشکّوا، و لا تقولوا بألسنتکم ما ینقص قدرکم. ثمّ أنشأ یقول:
علیکم سلام اللّه یا آل أحمد فإنّی أرانی عنکم سوف أرحل
أری کلّ ملعون حقود مناسب یروم فتی آل النّبیّ و یأمل
لقد کفروا یا ویلهم بمحمّد و بربّهم بالخلق ما شاء یفعل «3»
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «و أودّعک وداع مفارق»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار].
(3)- آن‌گاه بانگ برداشت که:
یا سکینه! یا فاطمة! یا زینب! یا أمّ کلثوم! علیکنّ منّی السّلام.
چون اهل بیت این ندا شنیدند، فریاد «الوداع الوداع، و الفراق الفراق» برآوردند. سکینه مقنعه (1) از سر برافکند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 477
__________________________________________________
- و قالت: یا أبه! استسلمت (2) للموت، فإلی من اتّکلنا؟
عرض کرد: «ای پدر! تن به مرگ دردادی. ما به کدام کس پناهنده شویم؟ و اتکال از چه‌کس جوییم؟»
حسین علیه السّلام بگریست.
و قال: یا نور عینی! کیف لا یستسلم للموت من لا ناصر له و لا معین؟ و رحمة اللّه و نصرته لا تفارقکم فی الدّنیا و لا فی الآخرة، فاصبری علی قضاء اللّه و لا تشکی، فإنّ الدّنیا فانیة و الأخرة باقیة.
فرمود: «ای روشنی چشم من! چگونه تن به مرگ درندهد کسی که یار و یاوری ندارد؟ همانا رحمت و نصرت خداوند در دنیا و آخرت از شما جدا نخواهد بود. پس صبر کن و شکیبا باش بر حکم خدا و به شکوی (3) زبان مگشا! چه این دنیا دار فانی است و آخرت سرای جاودانی.»
آن‌گاه سکینه را بر سینه مبارک بچفسانید و این شعر قرائت فرمود:
سیطول بعدی یا سکینة فاعلمی منک البکاء إذا الحمام دهانی (4)
لا تحرقی قلبی بدمعک حسرة ما دام منّی الرّوح فی جثمانی (5)
و إذا قتلت فأنت أولی بالّذی تأتینه یا خیرة النّسوان (6)
فقالت: یا أبة! ردّنا إلی حرم جدّنا. فقال: هیهات «لو ترک القطاء لنام». و بدین شعر تمثّل فرمود:
لقد کان القطاة بأرض نجد قریر العین لم یجد الغراما
تولّته البزاة فهیّمته و لو ترک القطا لغفا و ناما
سکینه عرض کرد: «ای پدر! ما را به سوی مدینه که حرم جد ماست بازگردان.»
آن حضرت به این مثل عرب تمثّل جست، فرمود: «اگر مرغ قطا را دست بازمی‌داشتند، در آشیان خود آسوده می‌خفت.»
(1). مقنعه (به کسر میم و فتح نون): پارچه‌ای که زنان سر خود را با آن پوشند.
(2). استسلمت، به کسر همزه به صیغه ماضی و به فتح آن‌که در اصل ءاستسلمت بوده باشد، هردو صحیح است.
(3). شکوی: گلایه.
(4). ای سکینه! بدان که پس از مرگ من گریه تو به درازا می‌کشد.
(5). تا جان در بدن دارم دل مرا با اشک حسرتت آتش نزن.
(6). ای بهترین زنان! هنگامی که کشته شدم تو به گریستن سزاوارتری.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 360- 361
پس دیگرباره اهل بیت را وداع گفت، فرمود:
یا زینب! یا أمّ کلثوم! یا سکینة!
اهل بیت همگان با حال آشفته و جگرهای تفته و خاطرهای خسته و دلهای شکسته در نزد آن حضرت فراهم آمدند. در خاطر هیچ آفریده‌ای صورت نبندد که ایشان به چه حال بودند و هیچ آفریده نتواند که صورت حال ایشان را تقریر یا تحریر (1) نماید. بالجمله، ایشان را وداع گفت و به صبر و سکون وصیت فرمود و فرمان داد تا جامه‌ای که درخور اسیری باشد، درپوشند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 478
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 412
و قال العلّامة المجلسیّ فی الجلاء: ثمّ ودّع ثانیا أهل بیته، و أمرهم بالصّبر، و وعدهم بالثّواب و الأجر، و أمرهم بلبس أزرهم، و قال لهم: استعدّوا للبلاء، و اعلموا أنّ اللّه تعالی حافظکم، و حامیکم، و سینجیّکم من شرّ الأعداء، و یجعل عاقبة أمرکم إلی خیر،
__________________________________________________
- و قال لهم: استعدّوا للبلاء، و اعلموا أنّ اللّه حافظکم و حامیکم، و سینجیکم من شرّ الأعداء، و یجعل عاقبة أمرکم إلی خیر، و یعذّب أعادیکم بأنواع البلاء، و یعوّضکم اللّه عن هذه البلیّة أنواع النّعم و الکرامة، فلا تشکوا و لا تقولوا بألسنتکم ما ینقص قدرکم.
فرمود: «اعداد نزول بلا کنید، و بدانید که خداوند شما را محافظت کند و حمایت فرماید، و از شر دشمنان نجات دهد، و عاقبت امر شما را به خیر گرداند، و دشمنان شما را به انواع عذاب و بلا مبتلا گرداند، و شما را به انواع نعم و کرم پاداش فرماید. لاجرم زبان به شکوی مگشایید و سخنی مگویید که از منزلت و مکانت شما بکاهد.»
(1). تقریر: با سخن ادا کردن. تحریر: با قلم ادا کردن.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 380- 381
و به روایت بحار و عوالم و منتخب: چون نظر کرد به هفتاد و دو نفر از اهل بیتش که بر خاک هلاک افتاده‌اند، توجه فرمود به جانب خیمه و ندا کرد: «یا سکینه! یا فاطمه! یا زینب! یا ام کلثوم! علیکنّ منّی السّلام.»
پس ندا کرد او را سکینه که: «یا أبه! استسلمت للموت؟»
آن حضرت فرمود: «کیف لا یستسلم من لا ناصر له و لا معین.»
آن مظلومه عرض کرد: «یا أبه! ردّنا إلی حرم جدّنا.»
فقال: «هیهات، لو ترک القطا لنام.»
پس زن‌ها صدا به گریه بلند کردند، آن مظلوم ایشان را امر به صبر فرمود.
این روایت ظاهر در آن است که میان میدان وداع فرموده باشد چنانچه در اشعار آن حضرت است نیز که در میدان قرائت می‌فرمود:
«علیکم سلام اللّه یا آل احمد فانّی أرانی عنکم سوف أرحل»
و بعید نیست، زیرا که لشگر شقاوت‌اثر فرصت نمی‌دادند که آن مظلوم بتواند جلو ایشان را واگذارد و به خیمه برای وداع رجوع کند. و لیکن در روایت ابی مخنف و زبدة المقاتل و غیر آن از کتب مراثی است که سکینه را به خود چسبانید و صورت او را بوسید و اشک او را به آستین مبارک پاک می‌کرد و می‌فرمود:
«سیطول بعدی یا سکینة فاعلمی منک البکاء إذا الحمام دهانی
لا تحرقی قلبی بدمعک حسرة ما دام منّی الرّوح فی جثمانی
فإذا قتلت فأنت أولی بالّذی تأتینه یا خیرة النّسوان»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 262- 263
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 479
و یعذّب أعادیکم بأنواع البلاء، و یعوّضکم اللّه عن هذه البلیّة بأنواع النّعم و الکرامة، فلا تشکّوا، و لا تقولوا بألسنتکم ما ینقص من قدرکم. «1»
القمی، نفس المهموم،/ 355
__________________________________________________
(1)- علامه مجلسی در جلا گفته [است]: آن حضرت بار دیگر با اهل بیت وداع کرد، و آنها را به صبر سفارش نمود، و وعده ثواب و اجر به آنها داد و فرمود: «روپوش به‌بر کنید و آماده بلا باشید، و بدانید که خدا نگهدار و حامی شما است، و شما را از شر دشمنان نجات دهد، و عاقبت شما را به خیر کند، و دشمنان شما را به انواع بلاها عذاب کند، و نعمت و کرامت فراوان در برابر این بلاها به شما بدهد؛ شکایت نکنید، و آن چه از قدر شما بکاهد، به زبان نیاورید.»
رمز- از این بیانات نهایی امام علیه السّلام معلوم شود که سرانجام شهادت خود را به خوبی می‌دانسته و مصونیت اهل بیت او پس از شهادت در زیر دست این مردم نابکار بر او روشن بوده، و از این بابت نگرانی نداشته است، و این خود یکی از کرامات و معجزات باهره آن حضرت به‌شمار است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 164- 165
از بعض ارباب مقاتل نقل است که چون حضرت سید الشهدا علیه السّلام نظر کرد، هفتاد و دو تن از یاران و اهل بیت خود را شهید و کشته روی زمین دید. عازم جهاد گردید؛ پس به جهت وداع زنها روبه خیمه کرد و پردگیان سرادق عصمت را طلبید و ندا کرد که: «ای سکینه! ای فاطمه! ای زینب! ای امّ کلثوم! علیکنّ منّی السّلام.»
سرگشته بانوان سراپرده عفاف زد حلقه گرد او همه چون هاله گرد ماه
آن سر زنان به ناله که شد حال ما زبون وین موکنان به گریه که شد روز ما تباه
فقمن و أرسلن الدّموع تلهّفا و اسکنّ منه الذیل متحبات
إلی أین یا ابن المصطفی کوکب الدّجی و یا کهف أهل البیت فی الأزمات
فیا لیتنا متنا و لم نر ما نری و یا لیتنا لم نمتحن بحیات
فمن للیتامی إذ تهدّم رکنهم و من للعذاری عند فقد ولاة
پس سکینه عرض کرد: «یا أبة استسلمت للموت؟ ای پدر! آیا تن به مرگ داده‌ای؟»
فرمود: «چه‌گونه تن به مرگ ندهد کسی که یاور و معینی ندارد؟»
عرض کرد: «پس ما را به حرم جدمان بازگردان!»
حضرت در جواب بدین مثل تمثل جست: «هیهات لو ترک القطا لنام!» اگر صیاد از مرغ قطا دست بر می‌داشت، آن حیوان در آشیانه خود آسوده می‌خفت.»
کنایت از آن‌که این لشگر دست از من برنمی‌دارند و نمی‌گذارند که شما را به جایی برم.»
زنها صدا به گریه بلند کردند. حضرت ایشان را ساکت فرمود و گویند که آن حضرت رو به ام کلثوم نمود و فرمود: «أوصیک یا أخیّة بنفسک خیرا و إنّی بارز إلی هؤلاء القوم».
مؤلف گوید که: مصائب حضرت امام حسین علیه السّلام تمامی دل را بریان و دیده را گریان می‌کند؛ لکن مصیبت وداع شاید اثرش زیادتر باشد؛ خصوص آن وقتی که صبیان و اطفال کوچک از آن حضرت و یا از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 480
و قال [المجلسیّ] فی البحار و سائر المقاتل: و لمّا رأی الحسین علیه السّلام مصارع فتیانه «1» و أحبّته، و نظر إلی إثنین و سبعین رجلا من أحبّته، و ثمانیة عشر رجلا من أهل بیته صرعی، عزم علی لقاء القوم بمهجته «1»، ثمّ جعل ینادی: هل من راحم یرحم آل الرّسول؟ هل من ناصر ینصر ذرّیّة الطّاهرة البتول؟
ثمّ التفت إلی الخیمة، و نادی: یا سکینة! و یا فاطمة! و یا أمّ کلثوم! علیکنّ منّی السّلام، فهذا آخر الاجتماع، و قد قرب منکنّ الافتجاع. فعلت أصواتهنّ بالبکاء، و صحن: الوداع! الوداع! الفراق! الفراق. فنادته سکینة: یا أبتاه! «2» استسلمت للموت، فإلی من أتّکل؟ «2» قال علیه السّلام: یا نور عینی! کیف لا یستسلم للموت من لا ناصر له و لا معین، و رحمة اللّه و نصرته لا تفارقکم فی الدّنیا و الآخرة، فاصبری علی قضاء اللّه، و لا تشکی، فإنّ الدّنیا
__________________________________________________
- بستگانش که به منزله اولاد خود آن حضرت بودند، دور او جمع شدند و گریه کردند و شاهد بر این، آن است که روایت شده، چون حضرت امام حسین علیه السّلام به قصر بنی مقاتل رسید و خیمه عبید اللّه بن حر جعفی را دید، حجاج بن مسروق را فرستاد به نزد او و او را طلبید و او نیامد. خود حضرت به سوی او تشریف برد. از عبید اللّه بن حر نقل است که: «وارد شد بر من، حسین علیه السّلام و محاسنش مثل بال غراب سیاه بود. پس ندیدم احدی را هرگز نیکوتر از او و نه مثل او کسی را که چشم را پر کند؛ و رقت نکردم هرگز مانند رقتی که بر آن حضرت کردم در وقتی که دیدم راه می‌رفت و صبیانش در دورش بودند.»
قمی، منتهی الآمال،/ 456
پس دگرباره اهل بیت را وداع گفت. اهل بیت همگان با حال آشفته و جگرهای سوخته و خاطرهای خسته و دلهای شکسته در نزد آن حضرت جمع آمدند و در خاطر هیچ آفریده صورت نبندد که ایشان به چه حالت بودند و هیچ‌کس نتواند که صورت حال ایشان تقریر یا تحریر نماید.
من از تحریر این غم ناتوانم که تصویرش زده آتش بجانم
ترا طاقت نباشد از شنیدن شنیدن کی بود مانند دیدن
بالجمله، ایشان را وداع کرد و به صبر و شکیبایی ایشان را وصیت نمود، و فرمان داد تا چادر اسیری بر سر کنند و آماده لشگر مصیبت و بلا گردند؛ و فرمود: «بدانید که خداوند شما را حفظ و حمایت کند، و از شر دشمنان نجات دهد، و عاقبت امر شما به خیر کند، و دشمنان شما را به انواع عذاب بلا مبتلا سازد، و شما را به انواع نعم و کرم و مزد و عوض کرامت فرماید. پس زبان به شکوه مگشایید و سخنی مگویید که از مرتبت و منزلت شما بکاهد.»
این سخنان بفرمود و روبه میدان نمود.
قمی، منتهی الآمال،/ 464
(1- 1) [وسیلة الدّارین: «و أنصاره و أحبّته من أهل بیته، عزم علی لقاء القوم»].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: «أراک استسلمت للموت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 481
فانیة، و الآخرة باقیة. قالت: ردّنا إلی حرم جدّنا رسول اللّه. فقال علیه السّلام: لو ترک القطا لغفا و نام. فبکت، فأخذها الحسین علیه السّلام، و ضمّها إلی صدره، و مسح الدّموع عن عینیها، و أنشأ یقول:
سیطول بعدی یا سکینة فاعلمی منک البکاء إذا الحمام دهانی
لا تحرقی قلبی بدمعک حسرة ما دام منّی الرّوح فی جثمانی
فإذا قتلت فأنت أولی بالّذی تأتینه یا خیرة النّسوان
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 25- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 320
و فی النّاسخ: ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام دعاهنّ بأجمعهنّ و قال علیه السّلام لهنّ: استعدّوا للبلاء، و [اعلموا] أنّ اللّه حافظکم و حامیکم و یتجنّبکم من شرّ الأعداء، و یجعل عاقبة أمرکم إلی خیر، و یعذّب أعادیکم بأنواع البلاء، و یعوّضکم اللّه عن هذه البلیّة بأنواع النّعم و الکرامة، و لا تشکّوا، و لا تقولوا بألسنتکم ما ینقص قدرکم. ثمّ أمرهم بلبس إزارهم، و مقانعهم، فسألته أخته الحوراء زینب عن ذلک، فقال علیه السّلام: کأنّی أراکم عن قریب غیر بعید کالإماء و العبید، یسوقونکم أمام الرّکاب، و یسومونکم سوء العذاب. فلمّا سمعت زینب علیها السّلام، بکت، و نادت: وا وحدتاه! وا قلّة ناصراه! وا سوء منقلباه! «1» وا شؤم صباحاه! «1» فشقّت ثوبها، و نشرت شعرها، و لطمت علی وجهها. فقال الحسین علیه السّلام: مهلا یا بنت المرتضی! إنّ البکاء طویل. فأراد الحسین أن یخرج من الخیمة، فتعلّقت به و قالت: مهلا یا أخی حتّی أتزوّد منک «2»، و من نظری إلیک، و أودّعک وداع مفارق لا تلاقی بعده. فجعلت تقبّل یدیه و رجلیه، و أحطن به سائر النّسوة، و جعل یقبّلن یده و رجله، فسکّتهنّ الحسین و ردّهنّ إلی الفسطاط، ثمّ دعا بأخته زینب و صبّرها، و أمرّ یده علی صدرها، و سکّنها من الجزع، و ذکر لها ما أعدّ اللّه من الثّواب للصّابرین ما وعد اللّه من الکرامات للمقرّبین، فرضیت، و أظهرت الفرح و السّرور فی وجهه، و قالت: یا ابن
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 482
أمّی! طب نفسا، و قرّ عینا، فإنّک تجدنی کما تحبّ و ترضی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 25- 26- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 320- 321
فتقدّم إلی باب الخیمة لیودّع النّساء.
قال الإسفراینیّ و غیره، و فی البحار عن بعض الکتب، قال: ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام أراد وداع النّساء، و هو آیس باکی العین، فتلقّته أخته زینب، و قالت له: لا أبکی اللّه عینک.
فقال: کیف لا أبکی و عمّا قلیل تساقون بین الأعداء، و نادی: یا أمّ کلثوم! یا رقیّة! یا عاتکة! یا سکینة!- و فی بعض المقاتل: یا فاطمة! یا زینب! یا أمّ کلثوم!- علیکنّ منّی السّلام. فقالت أمّ کلثوم: یا أخی! استسلمت للموت؟ فقال: کیف لا أستسلم و نفسی بین عدای. و فی بعض الکتب: کیف لا یستسلم من لا ناصر له و لا معین، و رحمة اللّه و نصرته لا تفارقکم.
قال الإسفراینیّ: فلمّا سمعته سکینة، رفعت صوتها بالبکاء و النّحیب، و قالت: یا أبه! استسلمت للموت؟ فإلی من تکلنا «1»؟ و قال: یا نور عینی! کیف لا یستسلم للموت من لا ناصر له، فاصبری علی قضاء اللّه، و لا تشتکی، فإنّ الدّنیا فانیة و الآخرة باقیة.
و فی البحار: فقالت: یا أبة! ردّنا إلی حرم جدّنا. فقال: هیهات «لو ترک القطا [لیلا] لنام».
قال: و عند ذلک بکی الحسین علیه السّلام و ضمّها إلی صدره و جعل یقول:
سیطول بعدی یا سکینة فاعلمی منک البکاء إذ الحمام دهانی
لا تحرقی قلبی بدمعک حسرة ما دام منّی الرّوح فی جسمانی
فإذا قتلت فأنت أولی بالّذی تأتینه یا خیرة النّسوان
ابکی و قولی یا قتیلا قد مضی عجلا علی شطّ الفرات عطشان
و قال المجلسیّ فی الجلاء و غیره: لمّا رجع الحسین علیه السّلام من المسنّاة إلی الفسطاط، ودّع
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أثکلنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 483
عیاله ثانیا، و أمرهم بالصّبر، و أوصی لهم بما مرّ فی باب الوصایا، ثمّ إنّه علیه السّلام دعا بثوب لا یرغب فیه.
ثمّ إنّه روحی له الفداء ودّع عیاله وداع الآیس عن الرّجوع، فصرخن النّساء و بکین، و أمرهنّ بالصّبر و الثّبات، و رکب جواده، و توجّه نحو القوم، فنظر یمینا و شمالا، فلم یر أحدا من الأصحاب و الأنصار إلّا من صافح التّراب جبینه، و قطع الحمام أنینه.
و فی بعض المقاتل: إنّه علیه السّلام بکی بکاءا عالیا، و فی المقتل المطبوع المنسوب إلی أبی مخنف: ثمّ نادی أصحابه واحدا بعد واحد- إلی آخر ما قال، ترکته لانفراده به.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 288- 289، 299، 303
ثمّ إنّه علیه السّلام أمر عیاله بالسّکوت، و ودّعهم. [...]
ثمّ إنّه علیه السّلام ودع عیاله ثانیّا «1» و أمرهم بالصّبر، و لبس الأزر «2» و قال: استعدّوا للبلاء، و اعلموا أنّ اللّه تعالی حامیکم و حافظکم و سینجیّکم من شرّ الأعداء، و یجعل عاقبة أمرکم إلی خیر، و یعذّب عدوّکم بأنواع العذاب، و یعوّضکم عن هذه البلیّة بأنواع النّعم و الکرامة، فلا تشکّوا، و لا تقولوا بألسنتکم ما ینقص من قدرکم.
«3» أمّا عقیلة بنی هاشم «زینب الکبری» فإنّها تبصر هذا، و ذاک فتجد عروة الدّین الوثقی عرضة للانفصام و حبل النّبوّة آئلا إلی الانصرام، و منار الشّریعة إلی الخمود و شجرة الإمامة إلی الذّبول. و التفت الحسین إلی ابنته سکینة الّتی یصفها للحسن المثنّی «بأن الاستغراق مع اللّه غالب علیها» فرآها منحازة عن النّساء باکیة نادبة، فوقف علیها مصبرا و مسلّیا و لسان حاله یقول:
هذا الوداع عزیزتی و الملتقی یوم القیامة عند حوض الکوثر
__________________________________________________
(1)- [بحر العلوم: «ثالثا»].
(2)- [أضاف فی بحر العلوم: «و وعدهم بالثّواب و الأجر»].
(3) (3*) [بحر العلوم: «فصاح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 484
فدع البکاء و للأسار تهیئی و استشعر الصّبر الجمیل و بادر
و اذا رأیتینی علی وجه الثّری دامی الورید مبضعا فتصبر «1»
فقال (3*) عمر بن سعد: ویحکم! اهجموا علیه ما دام مشغولا بنفسه و حرمه، و اللّه إن فرغ لکم لا تمتاز میمنتکم عن میسرتکم. فحملوا علیه یرمونه بالسّهام حتّی تخالفت السّهام بین أطناب المخیّم، و شکّ سهم بعض أزر النّساء، فدهشن، و أرعبن، و صحن، و دخلن الخیمة، ینظرن «2» إلی الحسین کیف یصنع، فحمل علیهم کاللّیث الغضبان، فلا یلحق أحدا إلّا بعجه بسیفه، فقتله «3»، و السّهام تأخذه من کلّ ناحیة، و هو یتّقیها بصدره و نحره.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 340، 348- 350- مثله بحر العلوم، مقتل الحسین،/ 442- 443
الوداع الأوّل- قالوا: و لمّا عزم الحسین علیه السّلام علی ملاقاة الحتوف، جاء، و وقف بباب خیمة النّساء «4» مودّعا لحرمه، مخدّرات الرّسالة، و عقائل النّبوّة، و نادی: «یا زینب! و یا أمّ کلثوم! و یا فاطمة! و یا سکینة! علیکنّ منّی السّلام». فأقبلن إلیه، و درن حوله.
فنادته سکینة: یا أبه، استسلمت للموت؟ فقال: کیف لا یتسلّم للموت من لا ناصر له و لا معین؟ فقالت: ردّنا إلی حرم جدّنا رسول اللّه؟ فبکی الحسین بکاء شدیدا، و قال:
هیهات! لو ترک القطا لغفا و نام.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام/ 434
منها: عند وداع أهل بیته:
سیطول بعدی یا سکینة فاعلمی منک البکاء إذ الحمام دهانی
لا تحرقی قلبی بدمعک حسرة ما دام منّی الرّوح فی جثمانی
فإذا قتلت فأنت أولی بالّذی تأتینه یا خیرة النّسوان
__________________________________________________
(1)- للخطیب الفاضل الحاج شیخ مسلم ابن الخطیب الشّیخ محمّد علیّ الجابریّ النّجفیّ رحمهما اللّه تعالی.
(2)- [بحر العلوم: «و هنّ ینظرن»].
(3)- [أضاف فی بحر العلوم: «أو طعنه برمحه فصرعه»].
(4)- قیل: إنّه لمّا وقف علی باب الخیمة أخذ ینادی: من ذا یقدّم لی جوادی؟، فجاءته زینب و قد أخذت بعنان الجواد تقوده و تقول: أخی لمن تنادی، قطعت نیاط قلبی، ثمّ قالت: ما أجلدنی و أقسانی، أیّ أخت تقدّم لأخیها فرس المنون؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 485
و زاد الإسفراینیّ له علیه السّلام:
فابکی و قولی هدّ رکنی بعدما کانت تزعزع منه بالأرکان
قد کنت آمل أن أعیش بظلّه أبدا من الأیّام ما یرعانی
أدنی إلیّ یا سکینة عاجلا حتّی أودّعکم وداع الفانی
أوصیک بالولد الصّغیر و بعد بالآل و الأیتام و الجیران
فإذا قتلت فلا تشقّی مئزرا «1» أیضا و لا تدعی ثبور هوان
لکنّ صبرا یا سکینة فی القضاء ها أنتم أهل الصّبر و الإحسان
لی أسوة بأبی و جدّی و إخوتی أخذوا حقوقهم من بنی الطّغیان
و نسب إلیه أیضا:
لقد کان القطاة بأرض نجد قریر العین ما عرف الهیاما
فولّته البزاة فهیّمته و لو ترک القطاه لغفا «2» و ناما «3»
صابری الهمدانی، أدب الحسین علیه السّلام و حماسته،/ 45- 46
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «منزاء»].
(2)- [فی المطبوع: «لقفا»].
(3)- عن حاشیة مجمع الأمثال.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 486

أشیاخ أهل الکوفة یبکون علیه علیه السّلام و لا ینصرونه‌

قال حصین: فحدّثنی سعد بن عبیدة، قال: إنّ أشیاخنا من أهل الکوفة لوقوف علی تلّ، یبکون، و یقولون: اللّهمّ أنزل علیه نصرک. فقلت: یا أعداء اللّه! ألا تنزلون، فتنصرونه؟
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 424، أنساب الأشراف، 3/ 225
قال الحصین: و حدّثنی سعد بن عبیدة، قال: إنّ أشیاخا من أهل الکوفة لوقوف علی التّلّ، یبکون، و یقولون: اللّهمّ أنزل نصرک. قال: قلت: یا أعداء اللّه! ألا تنزلون، فتنصرونه! «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 392
__________________________________________________
(1)- سعد بن عبیده گوید: تنی چند از پیران کوفه بر تپه ایستاده بودند و می‌گریستند و می‌گفتند: «خدایا! نصرت خویش را بیار.»
گوید: گفتم: «ای دشمنان خدا! چرا پایین نمی‌آیید که او را یاری کنید؟»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2979
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 487

من ذکر أنّه شهد قتل الحسین علیه السّلام غیر من سمّوا فی مواضعهم‌

و من بنی جلّان بن غنم: عبد اللّه بن عقبة، کان فیمن شهد قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنهما، و منهم عصیمة بن وهب الّذی أسر معبد بن زرارة یوم رحرحان، و کان عصیمة و ابن عقبة هذا من بنی زبّان بن کعب بن جلّان.
قال ابن حبیب فی هذا: زبّان، خفیفة مکسورة الزّای.
أبو عبید، کتاب النّسب،/ 253
الأعمش، و اسمه سلیمان بن مهران [...] قال محمّد بن سعد: و قد سمعت من یذکر: أنّ أباه شهد مقتل الحسین بن علیّ.
ابن سعد، الطّبقات، 6/ 238
سلیمان بن مهران الأعمش: [...] و ذکر أنّ أبا الأعمش «مهران» شهد قتل الحسین، و أنّ الأعمش ولد یوم قتل الحسین، و ذلک یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین.
العجلی، تاریخ الثّقات،/ 204، 206 رقم 619- مثله الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 9/ 6
شبث بن ربعیّ: من تمیم هو کان أوّل من أعان علی قتل عثمان رضی اللّه عنه، و هو أوّل من حرّر الحروریّة، و أعان علی قتل الحسین بن علیّ.
العجلی، تاریخ الثّقات،/ 214 رقم 652
و یقال: إنّ عبد الرّحمان بن حوزة الأزدیّ قتل مع مالک بن کعب یومئذ، و إنّ أخاه عبد اللّه قتل حین لقی حجر بن عدیّ الضّحّاک بن قیس الفهریّ.
و یقال: إنّ عبد الرّحمان بن حوزة قاتل الحسین مع من قاتله. و الثّبت أنّ الّذی قاتل الحسین رجل من بنی تمیم، یقال له: عبد اللّه بن حوزة، و هو غیر هذا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 207
و عبد اللّه بن عقبة کان فیمن قتل الحسین بن علیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 13/ 256
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 488
و من رواتکم و فقهائکم: أبو إسحاق السّبیعیّ، و قد أخرج بدیلا فی من یقاتل الحسین علیه السّلام.
و من فقهائکم و رواتکم: الشّعبیّ، خرج مع عبد الرّحمان بن محمّد بن الأشعث، و تخلّف عن الحسین بن علیّ علیهما السّلام، فقال له الحجّاج: أنت المعین علینا؟ قال: نعم، ما کنّا فیها بررة أتقیاء، و لا فجرة أقویاء.
و روی أنّه سرق من بیت المال فی خفّه مأة دینار.
الطّبری، المسترشد،/ 182- 183
و روی عن أحمد بن «1» محمّد بن عیسی، عن عبد اللّه «1» بن محمّد بن عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، قال: قلت لأبی نعیم الفضل بن الدّکین «2»: کان زهیر بن معاویة یحرس خشبة زید بن علیّ؟ قال: نعم، و کان فیه شرّ من ذلک، و کان جدّه الرّحیل فیمن قتل الحسین علیه السّلام، و کان زهیر یختلف إلی قائده، و قائده یحرس الخشبة. و هو زهیر بن معاویة بن خدیج «3» بن الرّحیل [ابن سوید بن غفلة].
المفید، الاختصاص،/ 128- عنه: المجلسی، البحار، 46/ 181
و عمرو بن الحجّاج بن عبد اللّه بن عبد العزّی بن کعب بن سلمة بن مالک بن مازن بن ربیعة بن زبید، کان من أشراف الکوفة، شهد قتل الحسین.
ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، 2/ 412
و روی مرفوعا إلی حمزة الثمالیّ، عن أبی جعفر الباقر علیه السّلام قال: لمّا أراد أمیر المؤمنین أن یسیر إلی الخوارج بالنّهروان، و استفز أهل الکوفة، و أمرهم أن یعسکروا بالمیدان، فتخلّف عنهم شبث بن ربعیّ و الأشعث بن قیس الکندیّ، و جریر بن عبد اللّه البجلیّ، و عمرو بن حریث، فقالوا: یا أمیر المؤمنین أتأذن لنا أن نقضی حوائجنا، و نصنع ما نرید، ثمّ نلحق بک؟ فقال لهم: فعلتموها سوءة لکم من مشایخ، و اللّه ما لکم تتخلّفون عنها
__________________________________________________
(1- 1) [البحار: «عیسی بن عبد اللّه»].
(2)- [البحار: «دکین»].
(3)- [الصّحیح: «حدیج»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 489
حاجة، و لکنّکم تتخّذون سفرة، و تخرجون إلی النّزهة، فتأمرون، و تجلسون، و تنظرون فی منظر تتنحون عن الجادّة، و تبسط سفرتکم بین أیدیکم، فتأکلون من طعامکم، و یمرّ ضبّ، فتأمرون غلمانکم، فیصطادونه لکم، و یأتونکم به، فتخلعونی، و تبایعون الضّبّ، و تجعلونه إمامکم دونی، و اعلموا أنّی سمعت أخی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم یقول: إذا کان یوم القیامة نادی مناد لیخلو کلّ قوم بمن کانوا یأتمون به فی الحیاة الدّنیا، فمن أقبح وجوها منکم و أنتم تحیلون أخا رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم و ابن عمّه، و صهره، و تنقضون میثاقه الّذی أخذه اللّه و رسوله علیکم، و تحشرون یوم القیامة، و إمامکم الضّبّ، و هو قول اللّه عزّ و جلّ یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فقالوا: و اللّه یا أمیر المؤمنین ما نرید إلّا أن نقضی حوائجنا و نلحق بک، فوّلی عنهم و هو یقول: علیکم الدّمار و البوار، و اللّه ما یکون إلّا ما قلت لکم، و ما قلت إلّا حقّا.
و مضی أمیر المؤمنین علیه السّلام حتّی إذا صار بالمدائن خرجوا إلی الخورنق، و هیئوا طعاما فی سفرة، و بسطوها فی الموضع، و جلسوا یأکلون، و یشربون الخمر، فمرّ بهم ضبّ، فأمروا غلمانهم، فاصطادوه، و أتوهم به، فخلعوا أمیر المؤمنین، و بایعوه، و بسط لهم الضّبّ یده، فقالوا: أنت و اللّه إمامنا ما بیعتنا لک، و لعلیّ بن أبی طالب إلّا واحدة، و إنّک لأحبّ إلینا منه، فکان کما قال أمیر المؤمنین علیه السّلام: و کان القوم کما قال اللّه تعالة: بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا.
ثمّ لحقوا به، فقال لهم لمّا وردوا علیه: فعلتم یا أعداء اللّه و أعداء رسوله و أعداء أمیر المؤمنین ما أخبرتکم به؟ فقالوا: لا یا أمیر المؤمنین ما فعلناه. فقال: و اللّه لیبعثنّکم اللّه مع إمامکم. قالوا: قد أفلحنا یا أمیر المؤمنین إذا بعثنا اللّه معک. فقال: کیف تکونوا معی، و قد خلعتمونی، و بایعتم الضّبّ، و اللّه لکأنّی أنظر یوم القیامة و الضّبّ یسوقکم إلی النّار، فحلفوا له باللّه إنّا ما فعلنا، و لا خلعناک، و لا بایعنا الضّبّ.
فلمّا رأوه یکذبهم و لا یقبل منهم أقروا له، و قالوا: اغفر لنا ذنوبنا. قال: و اللّه لا غفرت لکم ذنوبکم و قد اخترتم مسخا مسخه اللّه، و جعله آیة للعالمین، و کذبتم رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم، و قد حدّثنی بحدیثکم عن جبریل عن اللّه سبحانه، فبعدا لکم و سحقا. ثمّ قال: لئن کان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 490
مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم منافقون، فإنّ معی منافقون و أنتم هم، أمّا و اللّه یا شبث بن ربعی و أنت یا عمرو بن حریث و محمّد ابنک و أنت یا أشعث بن قیس لتقتلنّ ابنی الحسین علیه السّلام، هکذا حدّثنی حبیبی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم، فالویل لمن رسول اللّه خصمه و فاطمة بنت محمّد.
فلمّا قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام کان شبث بن ربعیّ و عمرو بن حریث و محمّد بن الأشعث فیمن سار إلیه من الکوفة، و قاتلوه بکربلا حتّی قتلوه، و کان هذا من دلائله.
الدّیلمی، إرشاد القلوب، 2/ 245- 246
منهم: أبو إسحاق السّبیعیّ خرج إلی قتال الحسین علیه السّلام.
و منهم: الشّعبیّ خرج مع ابن الأشعث و تخلّف عن الحسین، و أسند الشّاذکونیّ أنّه سرق من بیت المال مائة درهم فی خفّیه، و إنّ شریحا و مسروقا و مرّة کانوا لا یؤمّنون علی دعائه.
البیاضی، الصراط المستقیم، 3/ 253
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 491

نزول الملائکة و الجنّ لنصرة الإمام الحسین علیه السّلام‌

و عن بعض کتب المقتل، عن نور الأئمّة، أنّه لمّا أراد أن یحمل علیهم، فإذا علی غبار، ظهر منه شخص مهیب علی مرکب عجیب، و سلّم علی الإمام علیه السّلام و علی جدّه و أبیه و أمّه «1»، فردّ علیه السّلام، و قال: من أنت؟ و تسلّم فی هذه الحالة علی المظلوم الغریب، فقال:
یا ابن رسول اللّه أنا زعفر الزّاهد سلطان الجنّ و عسکری فی هذه البادیة، و لقد أعطی أبوک «2» حین غزا مع الجنّ فی بئر العلم السّلطنة لأبی و بعد وفاته قد انتقلت إلیّ، فأذّن لنا أن نحارب مع أعدائک هؤلاء. قال علیه السّلام: لا، فإنّکم ترونهم و لا یرونکم. قال: فنحن نتصوّر بصورهم إن قتلنا کنّا شهداء فی سبیلک. فقال: جزاک اللّه خیرا یا زعفر، فإنّی «3» قد سئمت من الدّنیا، و رأیت فی الطّیف أنّی «3» ألقی اللّه فی هذا الیوم شهیدا، مجدّلا، فارجع، و لا تتعرّض لهؤلاء القوم. فرجع.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 410- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 314
قال: ثمّ إنّه مضی إلی الخیم یبکی، فتلقّاه ملک قبل أن یصل الخیمة، و قال: السّلام علیک یا أبا عبد اللّه علیه السّلام، مهلا، فإنّی مررت بالسّماوات، فوجدتها متغیّرة مظلمة، و وجدت جمیع أهلها یبکون لمصیبتک، و قد أرسلنی إلیک ربّک، و هو مخیّرک بین الدّنیا و نعیم الآخرة، فإن اخترت الدّنیا فمرنی حتّی أنزل الملائکة تملأ الدّنیا، فإن أمرتهم أن یأکلوا الدّنیا و ما فیها فی طرفة عین لفعلوا ذلک، و إن أردت اللّحوق بجدّک و أبیک و أمّک و أخیک، و أنت فی یومک هذا تصیر إلیهم. فقال الإمام علیه السّلام: إنّی أرید اللّحوق بهم.
و عن أبی مخنف: حتّی قتل خلقا کثیرا، فلمّا نظر الشّمر لعنه اللّه إلی ذلک قال لعمر بن
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [وسیلة الدّارین: «أبوک أمیر المؤمنین»].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 492
سعد: أیّها الأمیر، و اللّه لو برز إلی الحسین علیه السّلام أهل الأرض لأفناهم عن آخرهم، فالرّأی أن نفترق علیه فرقتین، فرقة بالسّیوف و الرّماح، و فرقة بالنّبل و السّهام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 411
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 493

حملته علیه السّلام علی الأعداء و خطبته فیهم‌

قال أبو مخنف: حدّثنی الصّقعب بن زهیر، عن حمید بن مسلم، قال: کانت علیه «1» جبّة من خزّ، و کان معتّما، و کان مخضوبا بالوسمة، قال: و سمعته یقول قبل أن یقتل، و هو «2» یقاتل علی رجلیه «3» قتال الفارس الشّجاع یتّقی الرّمیة، «4» و یفترص العورة «3»، «4» و یشدّ علی الخیل، و هو یقول: أعلی «5» قتلی «6» تحاثّون! أما و اللّه لا تقتلون بعدی عبدا من عباد اللّه، اللّه أسخط علیکم لقتله منّی «5»؛ و ایم اللّه إنّی لأرجو أن یکرمنی «7» اللّه بهوانکم، ثمّ ینتقم لی منکم من حیث لا تشعرون، أما و اللّه أن لو قد قتلتمونی لقد ألقی اللّه بأسکم بینکم، و سفک دماءکم، ثمّ لا یرضی لکم «8» حتّی یضاعف لکم العذاب الألیم «9». «10»
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم و المعالی و العبرات: «علی الحسین»].
(2)- [فی نفس المهموم و المعالی: «و کان راجلا»].
(3- 3) [المعالی: «جعل یحمل علیهم و یقطع من الفارس ما بدا فیه موضع خلل للضّرب»].
(4- 4) [نفس المهموم: «و یقطع من الفارس ما بدا فیه موضع خلل للضّرب»].
(5- 5) [المعالی: «تحاثّون»].
(6)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(7)- [العبرات: «أن تکرمنی»].
(8)- [زاد فی نفس المهموم: «بذلک»].
(9)- [أضاف فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و فی روایة بعد قوله علیه السّلام: ثمّ ینتقم لی منکم من حیث لا تشعرون. صاح حصین بن مالک و نادی: یا ابن فاطمة! بماذا ینتقم منّا؟ قال علیه السّلام: یلقی بأسکم- إلی آخر الرّوایة-»].
(10)- حمید بن مسلم گوید: حسین جبه خزی به تن داشت و عمامه به سر، و با وسمه خضاب کرده بود.
گوید: پیش از آن‌که کشته شود، شنیدمش که- در آن حال پیاده می‌جنگید؛ چون یکه‌سواری دلیر، از تیر احتراز می‌کرد؛ جای حمله را می‌جست؛ به سواران حمله می‌برد- می‌گفت: «برای کشتن من شتاب دارید. به خدا پس از من از بندگان خدا کس را نخواهید کشت که خدای از کشتن وی بیش از کشتن من بر شما خشم آرد. به خدا امیدوارم، خدا وهن شما را مایه حرمت من کند و به ترتیبی که ندانید، انتقام مرا از شما بگیرد. به خدا اگر مرا بکشید، خدایتان به جان هم اندازد و خونهایتان را بریزد. و به این بس نکند و عذاب دردناکتان را دو برابر کند.»
پاینده ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3060- 3061
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 494
الطّبری، التّاریخ، 5/ 452- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 362- 363؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 308؛ المحمودی، العبرات، 2/ 113؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 37
قال: ثمّ حمل علیهم کاللّیث المغضب، فجعل لا یلحق منهم أحد «1» إلّا لفحه بسیفه لفحة ألحقه بالأرض، «2» و السّهام تقصده «2» من کلّ ناحیة، و هو یتلقّاها بصدره و نحره، و هو یقول: یا أمّة السّوء! فبئس ما أخلفتم محمّدا فی أمّته و عترته، أما إنّکم لن تقتلوا بعدی عبدا من عباد «3» اللّه، فتأهّبوا قتله بل یهون علیکم عند قتلکم إیّای، و ایم اللّه! إنّی لأرجو «4» أن یکرمنی اللّه بهوانکم، ثمّ ینتقم لی منکم من حیث لا تشعرون. قال: فصاح به الحصین بن نمیر «5» السّکونیّ، فقال: یا ابن فاطمة! [و «6»-] بماذا ینتقم لک منّا؟ قال: یلقی بأسکم بینکم و یسفک دماءکم، ثمّ یصبّ علیکم العذاب صبّا.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 216
ثمّ حمل علیهم کاللّیث المغضب، فجعل «7» لا یلحق «8» أحدا إلّا بعجه بسیفه، «9» و ألحقه بالحضیض «9»، و السّهام تأخذه «10» من کلّ ناحیة و هو یتلقّاها «11» بنحره و صدره «12» و یقول: یا
__________________________________________________
(1)- فی د: أحدا.
(2- 2) فی د: و الحسام تقصّه. کذا.
(3)- من الطّبریّ و نور العین، و فی النّسخ: عبید.
(4)- فی د: لا أرجو.
(5)- من التّرجمة الفارسیّة ص 385، و فی النّسخ: مالک.
(6)- من د و بر.
(7)- [أضاف فی الأسرار: «یضرب فیه یمینا و شمالا»].
(8)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «لا یلحق منهم»].
(9- 9) [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه:
«فقتله» و فی الأسرار: «و یقتله»].
(10)- [تسلیة المجالس: «آخذة له»].
(11)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «یتّقیها»].
(12)- [إلی هنا حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 495
أمّة السّوء، بئسما خلّفتم محمّدا فی عترته، أما إنّکم لن تقتلوا بعدی عبدا من عباد اللّه الصّالحین «1»، فتهابوا قتله، بل یهون علیکم عند قتلکم إیّای، و ایم اللّه إنّی لأرجو أن یکرمنی ربّی «2» بهوانکم، ثمّ ینتقم منکم من حیث لا تشعرون. فصاح بن الحصین بن مالک السّکونیّ: یا ابن فاطمة «3»! بماذا ینتقم لک منّا؟ فقال: یلقی بأسکم بینکم، و یسفک دماءکم، ثمّ یصبّ علیکم العذاب الألیم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 34- مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 319- 320؛ المجلسی، البحار، 45/ 52؛ البحرانی، العوالم، 17/ 294- 295؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة «4»، 4/ 347؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 413؛ القمی، نفس المهموم،/ 356؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 306
و کان علی الحسین جبّة من خزّ، و کان معتّما مخضوبا بالوسمة، «5» و قاتل راجلا قتال الفارس الشّجاع یتّقی الرّمیة، و یفترص «6» العورة، و یشدّ علی الخیل، و هو یقول: أعلی قتلی تجتمعون؟ أما و اللّه لا تقتلون بعدی عبدا من عباد اللّه أسخط علیکم لقتله منّی «5»، و ایم اللّه إنّی لأرجو أن یکرمنی اللّه بهوانکم، ثمّ ینتقم لی منکم من حیث لا تشعرون، أما و اللّه لو قتلتمونی لألقی اللّه بأسکم بینکم، و سفک دماءکم، ثمّ لا یرضی بذلک منکم، حتّی یضاعف لکم العذاب الألیم. «7»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 295
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم: «بالشّهادة»].
(3)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- [حکاه فی الدّمعة السّاکبة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه عن البحار].
(5- 5) [حکاه عنه فی المعالی، 2/ 37].
(6)- [المعالی: «یفرص»].
(7)- حسین یک جبه ابریشمین (یا ابریشم و پشم که خز باشد) بر تن داشت. بر سر هم عمامه داشت.
ریش را با وسمه (رنگ) خضاب کرده بود. او که پیاده بود، مانند یک سوار دلیر جنگ می‌کرد. او برای تیر عدو خوب سپر می‌گرفت (با مهارت و چالاکی). غفلت دشمن را مغتنم می‌شمرد و ضربت را به موقع می‌زد.
بر سواران حمله می‌کرد و می‌گفت: «شما بر من جمع شده [اید و] حمله می‌کنید؟ به خدا سوگند، بعد از من هیچ‌یک از بندگان خدا را نخواهید کشت. خداوند به‌سبب قتل من بر شما غضب خواهد کرد. من امیدوارم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 496
و قال أبو مخنف: حدّثنی الصّقعب بن زهیر، عن حمید بن مسلم، قال: جعل الحسین یشدّ علی الرّجال و هو یقول: أعلی قتلی تحابون؟ أما و اللّه لا تقتلون بعدی عبدا من عباد اللّه أسخط علیکم بقتله منّی، و ایم اللّه إنّی أرجو أن یکرمنی اللّه بهوانکم ثمّ ینتقم اللّه لی منکم من حیث لا تشعرون، أما و اللّه لو قد قتلتمونی لقد ألقی اللّه بأسکم بینکم، و سفک دماءکم، ثمّ لا یرضی لکم بذلک حتّی یضاعف لکم العذاب الألیم. «1»
__________________________________________________
- که خداوند با خواری شما مرا گرامی بدارد و از شما انتقام بکشد؛ به‌طوری که شما ندانید خشم خدا از کجا به شما خواهد رسید. اگر مرا بکشید، خدا میان شما فتنه و عداوت خواهد افکند که خون شما ریخته خواهد شد. آن‌گاه از شما راضی نخواهد شد تا آن‌که رنج و عذاب شما را مضاعف و شما را به درد سخت دچار کند.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 189- 190
(1)- بعد از آن، مانند شیر خشمناک بر آن قوم بی‌باک حمله کرد، جمعی را بینداخت و مخالفان دست به تیروکمان بردند و او تیرها رها کرده می‌گفت: «یا أمّة السّوداء بئسما ما أخلفتم محمّد صلی اللّه علیه و اله و سلّم فی عترته.»
آن‌گاه فرمود: «به وحدانیت خدا که در این خواری از وی جل جلاله امید عزت و کرامت می‌دارم و یقین می‌دانم که شما را خوار گرداند و انتقام من از شما بکشد به نوعی که شما در حساب نداشته باشید.»
حصین بن نمیر آواز برآورد که: «ای پسر فاطمه! به چه کیفیت خدای تعالی انتقام تو از ما بکشد؟»
فرمود که: «در میان شما عداوت افکند تا خونهای خود بریزید. بعد از آن، عذاب خویش بر شما گمارد.»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 167
پس آن شیر خدا بار دیگر روی به میدان هیجا آورد و بر صف لشکر مخالف تاخت می‌زد و می‌انداخت و با لب تشنه و بدن خسته از کشته، پشته می‌ساخت و مانند برگ خزان، سرهای کافران را بر زمین می‌ریخت و به ضرب شمشیر آبدار، خون اشرار و فجار را با خاک معرکه می‌آمیخت.
روایت کرده‌اند که در آن روز، به دست معجزنمای خود، هزار و نهصد و پنجاه نفر از آن اشقیا بر خاک هلاک انداخت. به روایت مسعودی، هزار و هشتصد نفر را به سوی عذاب سقر فرستاد.
پس عمر تیراندازان را حکم کرد که آن شاه شهدا را تیرباران کنند. یکدفعه چهار هزار کافر تیر کین به سوی آن برگزیده رب العالمین انداختند و آن سید شهدا در راه حق تعالی، آن تیرهای اهل جور و جفا را بر رو و گلو و سینه مبارک خود می‌خرید و در جهاد اعدا کوشش می‌نمود و می‌فرمود که: «بد رعایت کردید پیغمبر خود را در حق عترت مطهر او، و بعد از من از کشتن هیچ بنده خدایی پروا نخواهید کرد. به خدا سوگند که به نزد دوست خود می‌روم و شهادت را در راه او سعادت خود می‌دانم. وای بر شما که حق تعالی در هردو جهان انتقام مرا از شما خواهد کشید.»
حصین بن مالک هالک گفت: «به چه نحو انتقام از ما خواهد کشید؟»
حضرت فرمود: «چنان خواهد کرد که خود شمشیرها بر روی یکدیگر بکشید و خونهای خود را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 497
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 188
و قاتل علیه السّلام راجلا قتال الفارس الشّجاع، یتّقی الرّمیة، و یفترص العورة، و یشدّ علی الخیل و هو یقول: أعلی قتلی تجتمعون، أما و اللّه لا تقتلون بعدی عبدا من عباد اللّه، اللّه أسخط علیکم لقتله منّی، و ایم اللّه إنّی لأرجو أن یکرمنی اللّه بهوانکم، ثمّ ینتقم لی منکم، من حیث لا تشعرون، أما و اللّه لو قتلتمونی، لألقی اللّه بأسکم بینکم، و سفک
__________________________________________________
- بریزید و از دنیا منتفع نشوید و به امیدهای خود نرسید. چون به سرای آخرت روید، عذاب ابدی از برای شما مهیاست و عذاب شما، بدترین عذابهای کافران خواهد بود.» مجلسی، جلاء العیون،/ 686- 687
این سخنان بفرمود و یکباره به ترک جهان گفت و دل بر مرگ نهاد و عنان بگردانید و با دلی از درد کفته مانند شیر کشفته (1)، آهنگ قتال نمود و مانند اژدهای مرگ آغال (2) بر آن قوم حمله افکند. می‌زد و می‌کشت و می‌افکند و لشکریان چون جراد منتشر (3) از پیش روی او می‌پراکندند. عمر بن سعد کمانداران را فرمان داد که او را به تیرباران بگیرید. کمانداران خدنگها به زه کردند و حضرتش را هدف سهام ساختند و تیرهای همگان بر سینه مبارکش می‌آمد. چه هرگز پشت با جنگ نمی‌داد و سینه مبارکش چون پشت خارپشت گشت.
و قال: یا أمّة السّوء! بئس ما خلّفتم محمّدا فی عترته. أما إنّکم لن تقتلوا بعدی عبدا من عباد اللّه فتهابوا من قتله، بل یهون علیکم عند قتلکم إیّای. و ایم اللّه إنّی لأرجو أن یکرمنی ربّی بهوانکم، ثمّ ینتقم لی منکم من حیث لا تشعرون.
فرمود: «ای امت نکوهیده! چه بدکردار مخلف که شما بوده‌اید رسول خدای را در حفظ حرمت عترت او. همانا از پس قتل من نمی‌کشید بنده‌ای از بندگان خدا را که بیمناک شوید و از خدای بترسید؛ بلکه قتل مسلمانان در نزد شما سهل و آسان خواهد نمود. سوگند با خدای که در اسعاف (4) آرزو چنان دانم که پروردگار من مرا بزرگوار بدارد به پاداش آن‌که مرا خوار گرفتید و قتل مرا سهل شمردید و کیفر کند شما را در انتقام من، از جایی که هرگز در خاطر شما صورت نبسته [است].»
حصین بن مالک سکونی بانگ درداد که: «ای پسر فاطمه! خداوند به چه چیز از برای تو انتقام می‌کشد از ما؟»
قال: یلقی بأسکم بینکم و یسفک دمائکم ثمّ یصبّ علیکم العذاب الألیم.
فرمود: «می‌افتد بلای بأس و بیم شما در میان شما و ریخته می‌شود خونهای شما. آن‌گاه فرومی‌گیرد شما را در تنگنای دوزخ عذاب خدا.»
(1). کفته (بر وزن تفته): ترکیده و شکافته. کشفته: پریشان.
(2). مرگ آغال: مرگ‌خوار.
(3). جراد منتشر: ملخ پراکنده.
(4). اسعاف: حاجت برآوردن.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 381- 382
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 498
دماءکم، ثمّ لا یرضی لکم بذلک حتّی یضاعف لکم العذاب الألیم. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، لواعج الأشجان،/ 186
فحمل علیهم کاللّیث الغضبان، فلا یلحق أحدا إلّا بعجه بسیفه، فقتله، و السّهام تأخذه من کلّ ناحیة، و هو یتّقیها بصدره و نحره. و صاح بصوت عال: یا أمّة السّوء، بئسما خلّفتم محمّدا فی عترته، أما أنّکم لا تقتلون رجلا بعدی، فتهابون قتله، بل یهون علیکم ذلک عند قتلکم إیّای، و ایم اللّه أنّی لأرجو أن یکرمنی اللّه بالشّهادة، ثمّ ینتقم لی منکم من حیث لا تشعرون.
فقال الحصین: و بماذا ینتقم لک منّا یا ابن فاطمة؟ قال: یلقی بأسکم بینکم، و یسفک دماءکم، ثمّ یصبّ علیکم العذاب صبّا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 350
فحمل علی القوم کاللّیث الغضبان، فلا یلحق أحدا إلّا بعجه بسیفه فقتله، أو طعنه برمحه فصرعه، و السّهام تأخذه من کلّ جانب و هو یتّقیها بصدره و نحره، و یقول:
«یا أمّة السّوء، بئسما خلّفتم محمّدا فی عترته، أما إنّکم لن تقتلوا بعدی عبدا من عباد اللّه، فتهابوا قتله، بل یهون علیکم ذلک عند قتلکم إیّای، و ایم اللّه إنّی لأرجو أن یکرمنی اللّه بالشّهادة، ثمّ ینتقم لی منکم من حیث لا تشعرون».
فناداه الحصین بن مالک السّکونیّ، و بماذا ینتقم لک منّا یا ابن فاطمة؟
فقال الحسین: «یلقی بأسکم بینکم، و یسفک دماءکم، ثمّ یصبّ علیکم العذاب الألیم».
و رجع- علیه السّلام- إلی مرکزه، و هو یکثر من قول: «لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 442- 443
__________________________________________________
(1)- امام پیاده به جنگ ادامه دادند و بر دشمن تاختند، در حالی که خود را از اصابت تیرها و نیزه‌های آنان دور نگه می‌داشتند. سپس، آخرین سخنان خود را خطاب به سپاه اموی بیان فرمودند:
آیا برای کشتن من گرد آمده‌اید؟ به خدا سوگند بعد از من هیچ بنده‌ای از بندگان خدا را نخواهید کشت.
خداوند به خاطر کشته شدن من بر شما غضب خواهد نمود. قسم به پروردگار جهان! من امیدوارم در برابر ناجوانمردی شما، خداوند متعال ما را گرامی دارد آن‌گاه انتقام مرا از شما آن‌گونه بگیرد که خودتان درنیابید.
آگاه باشید در اثر کشته شدن من، خونریزی میان شما گسترش خواهد یافت و خدای متعال خشم خود را بر شما خواهد افزود تا به عذاب دردناک اخروی گرفتار آیید.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه أعیان الشیعه،/ 241- 242
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 499

کیف حارب علیه السّلام و ماذا أصابه‌

ثمّ جعل یقاتل حتّی أصابته اثنتان و سبعون جراحة.
الخوارزمی، مقتل الحسین علیه السّلام، 2/ 34- مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609- 610، لواعج الأشجان،/ 186
ثمّ قصدوه بالحرب، و جعلوه شلوا من کثرة الطّعن و الضّرب و هو یستقی شربة من ماء، فلا یجد، و قد أصابته اثنتان و سبعون جراحة.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 38
فقصدوه بالحرب، فجعل یحمل علیهم، و یحملون علیه، و هو فی ذلک یطلب شربة من ماء فلا یجدی، حتّی أصابه إثنان و سبعون جراحة. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 120
ثمّ لم یزل یقاتل حتّی أصابته جراحات عظیمة.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 320
ثمّ لم یزل یقاتل حتّی أصابته جراحات عظیمة. «2» قال صاحب المناقب و السیّد «2»: حتّی أصابته إثنتان «3» و سبعون جراحة. [...] و کانت السّهام فی درعه کالشّوک فی جلد القنفذ، و روی: أنّها کانت کلّها فی مقدمه. «4»
__________________________________________________
(1)- پس همگی آهنگ جنگ با آن حضرت کردند، حضرت بر آنان و آنان بر حضرت حمله می‌کردند و در عین حال، حسین از آنان جرعه آبی می‌خواست، ولی سودی نداشت تا آن‌که هفتاد و دو زخم بر بدنش رسید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 120
(2- 2) [الدّمعة السّاکبة: «حتّی قیل ألف و تسعمائة جراحة و فی اللّهوف»].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «إثنان»].
(4)- و چندان جراحت بر بدن شریف آن امام شهدا زدند که تاب حرکت در او نماند. به روایتی هفتاد و دو جراحت نمایان در بدن کریم شاه شهیدان یافتند. به روایت دیگر از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام منقول است که به غیر جراحت تیر، سی و سه زخم نیزه و سی و چهار اثر شمشیر یافتند. به روایت معتبر از حضرت امام محمد باقر علیه السّلام منقول است که زیاده از سیصد و بیست جراحت در جسد محترم آن امام مکرم یافتند. به روایت دیگر، مجموع جراحتها که از تیر و نیزه و شمشیر که بر جسد شریف آن امام کبیر رسیده-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 500
المجلسی، البحار، 45/ 52- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 295؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 347، 348؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 413؛ القمی، نفس المهموم،/ 356
فجعل یحمل و یحملون، و هو مع ذلک یطلب شربة ماء، فلم یجد، حتّی اثخنته جراحاته.
السّماوی، إبصار العین،/ 13
و فی هذا المجلس نذکر ما أصابته من الجراحات، قال أبو مخنف: ثمّ حمل علیه السّلام و جعل یضرب فیهم «1»، یمینا و شمالا، حتّی قتل منهم خلقا کثیرا، فلمّا نظر الشّمر إلی ذلک أقبل إلی عمر بن سعد، و قال: أیّها الأمیر! إنّ هذا الرّجل یفنینا عن آخرنا، مبارزة. قال: کیف نصنع به؟ قال: نفترق علیه ثلاث فرق فرقة بالنّبال و السّهام، و فرقة بالسّیوف و الرّماح، و فرقة بالنّار و الحجارة، نعجل علیه، فجعلوا یرشقونه بالسّهام، و یطعنونه بالرّماح، و یضربونه بالسّیوف، حتّی أثخنوه بالجراح.
قال فی اللّهوف: حتّی أصابته اثنان و سبعون جراحة.
فی البحار عن الباقر علیه السّلام: أصیب الحسین و وجد به ثلاثمائة و بضع و عشرون طعنة برمح، و ضربة بسیف، أو رمیة بسهم. و فیه أیضا: إنّه علیه السّلام لم یزل یقاتل حتّی أصابته
__________________________________________________
- بود، هزار و نهصد جراحت بود.
و چندان تیر در زره آن حضرت نشسته بود که گویا برای پرواز اوج سعادت پروبال برآورده بود و جمیع آن زخمها در پیش روی آن حضرت نشسته بود؛ زیرا که پشت به ایشان نگردانید و روی از آن بی‌دینان برنتافت تا به درجه شهادت شتافت.
مجلسی، جلاء العیون،/ 687
آن‌گاه حمله گران افکند، هرکه با او کوشید، شربت مرگ نوشید و به هر جانب که تاخت گروهی را به خاک انداخت. عمر بن سعد بانگ بر کمانداران زد که: «حسین را به تیرباران بگیرید.»
چهار هزار تن کمانداران دفعة واحدة خدنگها به زه برنهادند و به سوی او گشاد دادند، از کثرت خدنگ که بر چشمهای زره نشست، سینه آن حضرت چون پشت خارپشت گشت. به روایتی بیرون زخم خدنگ سی و سه زخم برداشت. و به روایت صاحب مناقب و سید، هفتاد و دو جراحت یافت.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 382
(1)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: «قال أبو مخنف فی مقتله بأنّ الحسین علیه السّلام بعد ما تودع من أهله حمل علی الأعداء، و جعل یضرب فیهم ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 501
جراحات عظیمة، حتّی قیل ألف و تسعمائة جراحة، و کلّها فی مقدّمه.
و فی کتاب [عین الحیاة] للمجلسیّ رحمه اللّه قال بمناسبة المقام: و فی روایة: أصابته أربعة آلاف جراحة من السّهام، و مائة و ثمانون من السّیف و السّنان «1». و فی [مثیر الأحزان]:
جعلوه شلوا من کثرة الطّعن و الضّرب «1»، و قال فی «القمقام»: لقد أصابته السّهام حتّی کأنّه طائر، و علیه الرّیش. و فی [البحار]: و کانت السّهام فی درعه کالشّوک فی جلد القنفذ. و روی: إنّها کانت کلّها فی مقدّمه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 34- 35- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 321- 322
ثمّ لم یزل یقاتل حتّی أصابته جراحات کثیرة، فقد روی: أنّها ألف و تسعمائة جراحة، و کلّها فی مقدّمة الشّریف، و کانت السّهام فی درعه کالشّوک فی جلد القنفذ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 444
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 502

الحسین علیه السّلام یضرب فی جبهته بحجر و یرمی فی صدره و قلبه بسهم مسموم ذی ثلاث شعب‌

فوقف یستریح و قد ضعف عن القتال، فبینا هو واقف إذ أتاه حجر، فوقع علی جبهته، فسالت الدّماء من جبهته، فأخذ الثّوب لیسمح عن جبهته «1»، فأتاه سهم محدّد مسموم له ثلاث شعب، فوقع فی قلبه؛ فقال الحسین علیه السّلام: بسم اللّه و باللّه و علی ملّة رسول اللّه.
«2» و رفع رأسه إلی السّماء، و قال: إلهی! إنّک تعلم أنّهم یقتلون رجلا لیس علی وجه الأرض ابن نبیّ غیره «2». ثمّ أخذ السّهم، و أخرجه من وراء ظهره، فانبعث الدّم کالمیزاب. فوضع یده علی الجرح، فلمّا امتلأت دما رمی بها إلی السّماء، فما رجع من ذلک قطرة «3»، و ما عرفت الحمرة فی السّماء حتّی رمی الحسین بدمه إلی السّماء «1». ثمّ وضع یده علی الجرح ثانیا، فلمّا امتلأت لطخ بها رأسه و لحیته و قال: هکذا و اللّه أکون حتّی ألقی جدّی محمّدا، و أنا مخضوب بدمی، و أقول: یا رسول اللّه! قتلنی فلان و فلان.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 34- 35- عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 372
فوقف و قد ضعف عن القتال، أتاه حجر علی جبهته فهشمها، ثمّ أتاه سهم له ثلاث شعب مسموم، فوقع علی قلبه، فقال: بسم اللّه و علی ملّة رسول اللّه. ثمّ رفع رأسه إلی السّماء، و قال: إلهی! تعلم أنّهم یقتلون ابن بنت نبیّهم. «4» ثمّ ضعف من کثرة انبعاث الدّم بعد إخراج السّهم من وراء ظهره «4»، و هو ملقی فی الأرض.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 38
فوقف یستریح ساعة، و قد ضعف عن القتال، فبینا هو واقف إذ أتاه حجر، فوقع علی جبهته، فأخذ الثّوب لیمسح الدّم عن جبهته، فأتاه سهم مسموم له ثلاث شعب،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی شرح الشّافیة].
(2- 2) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(3)- [زاد فی شرح الشّافیة: «بإذن اللّه تعالی»].
(4- 4) [حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 307].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 503
فوقع علی قلبه، فقال علیه السّلام: بسم اللّه و باللّه و علی ملّة رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم. ثمّ رفع رأسه إلی السّماء، و قال: إلهی! أنت تعلم أنّهم یقتلون رجلا لیس علی وجه الأرض ابن بنت نبیّ غیره. ثمّ أخذ السّهم، فأخرجه من وراء ظهره، فانبعث الدّم، کأنّه میزاب. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 120- 121
فوقف علیه السّلام یستریح ساعة، و قد ضعف عن القتال «2»، فبینما هو واقف إذ أتاه حجر، فوقع علی جبهته «3»، فأخذ الثّوب لیمسح الدّم عن وجهه «4»، فأتاه سهم «5» محدّد «6» مسموم له ثلاث شعب، فوقع السّهم فی صدره «7»، فقال الحسین علیه السّلام: «بسم اللّه و باللّه «8»، و علی ملّة
__________________________________________________
(1)- ایستاد تا مگر ساعتی استراحت کند؛ که دیگر طاقت جنگش نمانده بود. در این حال که حضرت ایستاده بود، سنگی آمد و به پیشانیش خورد. دامنش را برگرفت تا خون از پیشانیش پاک کند؛ به ناگاه، تیر سه پر زهرآگین آمد و بر قلب او نشست. فرمود: «به نام خدا و به یاری خدا و بر دین رسول خدا.»
سپس سر بر آسمان برداشت و عرض کرد: «بار الها! تو می‌دانی که اینان مردی را می‌کشند که به روی زمین، فرزند دختر پیغمبری به جز او نیست.»
سپس تیر را گرفت و از پشت سر بیرون کشید. خون همچون آب از ناودان فروریخت.
فهری، ترجمه لهوف،/ 120- 121
و چون هفتاد و دو زخم بر امیر المؤمنین حسین رضی اللّه عنه زدند، ضعف به او راه یافت و از جنگ دست بازداشت و در آن حین، سنگی بر پیشانی نورانی وی آمد و بشکست و او می‌خواست که خون را پاک سازد. ناگاه تیری بر روی او زدند و آن جناب تیر را بیرون کشید و از موضع جراحت مانند آبی که از نابدان روان گردد، خون در سیلان آمد. آن سرور دست مبارک بر زخم نهاد. تا پر خون شد، آن‌گاه بر سر و روی خود مالید و فرمود که: به این هیأت با جد خود محمد صلی اللّه علیه و اله و سلّم ملاقات خواهم کرد. در حالتی که مخضوب به دم باشم، خواهم گفت که فلان و فلان مرا کشتند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 167- 168
(2)- [من هنا حکاه فی الأسرار].
(3)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج و وسیلة الدّارین: «فی جبهته»].
(4)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «جبهته»].
(5)- [أضاف فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «مسموم- و فی روایة»].
(6)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(7)- [أضاف فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج و وسیلة الدّارین:
«و فی بعض الرّوایات: علی قلبه» و أضاف فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و فی بعض الرّوایات علی قلبه، و الجمع ممکن بل هو الظّاهر، لأنّ السّهم له شعب، وقع شعبة منه فی الصّدر و شعبة أخری فی القلب»].
(8)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «و فی سبیل اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 504
رسول اللّه». و رفع رأسه إلی السّماء، و قال: إلهی! إنّک تعلم أنّهم یقتلون رجلا لیس علی وجه الأرض ابن «1» نبیّ غیره. ثمّ أخذ السّهم، فأخرجه من قفاه «2». فانبعث الدّم «3» کالمیزاب، فوضع یده علی الجرح، فلمّا امتلأت رمی به إلی السّماء، فما رجع من ذلک الدّم قطرة، و ما عرفت الحمرة فی السّماء حتّی رمی الحسین علیه السّلام بدمه إلی السّماء، ثمّ وضع یده «4» ثانیا، فلمّا امتلأت لطّخ بها رأسه و لحیته، و قال: هکذا أکون حتّی ألقی جدّی رسول اللّه، و أنا مخضوب «5» بدمی، و أقول: یا رسول اللّه! قتلنی فلان و فلان. «6»
__________________________________________________
(1)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «ابن بنت»].
(2)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «وراء ظهره»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و أضاف: «کأنّه میزاب، فضعف و وقف»].
(4)- [أضاف فی المعالی و وسیلة الدّارین: «علی الجرح»].
(5)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «مخضّب»].
(6)- چون از بسیاری جراحت آن صدرنشین مسند امامت مانده شد، لحظه‌ای توقف نمود ناگاه ابو الحنوق تیری انداخت و بر پیشانی نورانی آن امام مظلوم آمد. چون تیر را کشید، خون بر روی مبارکش ریخت و گفت: «خداوندا! می‌بینی و می‌دانی که در راه رضای تو از دشمنان چه می‌کشم. تو در دنیا و عقبی ایشان را به جزای خود برسان.»
پس جامه را برداشت که خون از جبین مبین خود پاک کند. ناگاه تیر زهرآلودی که سه شعبه داشت، آمد و بر سینه بی‌کینه‌اش که صندوق علوم ربانی بود، نشست. در آن حال گفت: «بسم اللّه و باللّه و علی ملّة رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم.»
پس روبه آسمان بلند کرد و گفت: «خداوندا! تو می‌دانی که ایشان کسی را می‌کشند که امروز بر روی زمین فرزند پیغمبری به غیر او نیست.»
چون تیر را کشید، خون مانند ناودان روان شد. خون را به کف خود می‌گرفت و به جانب آسمان می‌انداخت و یک قطره از آن خون شریف برنمی‌گشت. و از آن روز حمره شفق در آسمان زیاده شد. پس کفی از آن خون گرفت، بر سر و روی مبارک خود مالید و فرمود: «با خون خود خضاب کرده جد بزرگوار خود را ملاقات خواهم کرد.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 687
ناگاه ابو الحتوف جعفی از کمینگاه کمان بگشاد و تیر او بر جبین (1) آن حضرت آمد. حسین علیه السّلام تیر را بکشید و خون بر روی و موی مبارکش بدوید.
فقال: اللّهمّ! إنّک تری ما أنا فیه من عبادک هؤلاء العصاة. اللّهمّ! أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تذر علی وجه الأرض منهم أحدا، و لا تغفر لهم أبدا.
عرض کرد: «ای پروردگار من! تو نگرانی این جماعت عتاة و عصاة (2) را از بندگان خود. ای خداوند من! تو نابود کن ایشان را و بکش ایشان را و پراکنده کن ایشان را و باقی مگذار بر روی ارض یک تن از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 505
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 320- مثله المجلسی، البحار، 45/ 53؛ البحرانی، العوالم، 17/ 295- 296؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 423؛ القمی «1»، نفس المهموم،/ 357؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 35؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610، لواعج الأشجان،/ 186- 187؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 306- 307؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 322- 323
__________________________________________________
- ایشان را و میامرز هرگز یک تن از ایشان را.»
پس، دامن زره را به یک سوی کرد و جامه خویش را برکشید تا خون چشم و چهره را بسترد. ناگاه خدنگی که پیکانش مسموم و سه شعبه بود، بر سینه آن حضرت آمد و به روایتی بر قلب مبارکش رسید و از آن سوی سر به در کرد. و آن تیر را خولی بن الاصبحی را می‌بود و به روایتی ابو قدامة العامری به سوی آن حضرت گشاد داد.
فقال الحسین: بسم اللّه و باللّه و علی ملّة رسول اللّه.
آن‌گاه سر به سوی آسمان برداشت.
و قال: إلهی! تعلم أنّهم یقتلون رجلا لیس علی وجه الأرض ابن نبیّ غیره.
یعنی: «پروردگار من! تو می‌دانی که این جماعت مردی را می‌کشند که در روی زمین جز او پسر پیغمبری نیست.»
پس دست فرابرد و آن تیر را از قفا بیرون کشید. پس دست به زیر جراحت می‌داشت. چون از خون سرشار می‌گشت، به سوی آسمان می‌افشاند و قطره‌ای بازگشت نمی‌نمود و دیگرباره دست را از خون ممتلی (3) می‌ساخت و سر و روی و لحیه (4) مبارک را خون‌آلود می‌فرمود.
و قال: هکذا أکون حتّی ألقی جدّی رسول اللّه و أنا مخضوب بدمی، و أقول: یا رسول اللّه! قتلنی فلان و فلان.
فرمود: «همچنان که سر و روی خویش را با خون خود آهار کرده‌ام و خضاب نموده‌ام، جد خود رسول خدای را دیدار خواهم کرد و کشندگان خود را یک‌یک بازخواهم نمود.
این وقت ضعف بر آن حضرت استیلا یافت و نیروی تکتاز در میدان و نبرد با مردان سستی گرفت.
لاجرم به یکسوی شد و بایستاد تا لختی نیروی جهاد به دست کند. این وقت صالح بن وهب المزنی، وقت را مغتنم شمرد و مغافص تا از کنار آن حضرت درآمده با قوت تمام پهلوی مبارکش را با نیزه زد؛ چنان‌که از اسب درافتاد و روی مبارکش از طرف راست بر زمین آمد. پس برخاست.
(1). جبین: پیشانی.
(2). عصاة (جمع عاصی): گنهکاران.
(3). ممتلی: پر، لبالب.
(4). لحیه: ریش.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 383- 384
(1)- [حکاه فی نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 506
فوقف لیستریح فرمی بحجر، فوقع فی جبهته، فسالت الدّماء علی وجهه، فرفع ثوبه لیمسح الدّم عن وجهه، فرمی بسهم، فوقع فی قلبه، فأخرجه من وراء ظهره، فانبعث الدّم کالمیزاب.
السّماوی، إبصار العین،/ 13
و لمّا ضعف عن القتال وقف «1» یستریح رماه رجل بحجر علی جبهته، فسال الدّم علی وجهه، فأخذ الثّوب لیمسح الدّم عن عینیه، رماه آخر «1» بسهم محدّد «2» له ثلاث شعب، وقع علی قلبه «3»، فقال: بسم اللّه و باللّه، و علی ملّة رسول اللّه، و رفع رأسه إلی السّماء، و قال:
إلهی إنّک تعلم أنّهم یقتلون رجلا لیس علی وجه الأرض ابن نبیّ غیره.
ثمّ «4» أخرج السّهم «4» من قفاه، و انبعث الدّم کالمیزاب، فوضع یده تحت الجرح، فلمّا امتلأت «5»، رمی به نحو السّماء، و قال: هوّن علیّ ما نزل بی أنّه بعین اللّه، فلم یسقط «6» من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض، ثمّ وضعها «7» ثانیا، فلمّا امتلأت لطّخ به رأسه، و وجهه و لحیته «8»، و قال: هکذا أکون حتّی ألقی اللّه و جدّی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم و أنا مخضّب «9» بدمی، و أقول: یا جدّ «10»! قتلنی فلان و فلان.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 351- 352- مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 444- 445
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: «لیستریح ساعة، فبینما هو واقف إذ رماه رجل بحجر، وقع فی جبهته الشّریفة، فسالت الدّماء علی وجهه، فأخذ الثّوب لیمسح الدّم عن وجهه و عینه إذ رماه لعین آخر من القوم»].
(2)- [أضاف فی بحر العلوم: «مسموم»].
(3)- [بحر العلوم: «صدره. و فی بعض الرّوایات: وقع علی قلبه»].
(4- 4) [بحر العلوم: «أخذ السّهم فأخرجه»].
(5)- [أضاف فی بحر العلوم: «دما»].
(6)- [بحر العلوم: «فلم تسقط»].
(7)- [بحر العلوم: «وضع یده»].
(8)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(9)- [بحر العلوم: «مخضوب»].
(10)- [بحر العلوم: «یا جدّی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 507

شمر یحضّ أبا الجنوب علی الإقدام علی الحسین علیه السّلام فیأبی!

و أقدم علیه بالرّجّالة، منهم أبو الجنوب عبد الرّحمان بن زیاد بن زهیر الجعفیّ، و خولی ابن یزید الأصبحیّ، و القاسم «1» بن عمرو بن نذیر الجعفیّ- و کان فیمن اعتزل علیّا-، و صالح بن وهب الیزنیّ، و سنان بن أنس النّخعیّ، فجعل شمر یحرّضهم علیه، فقال لأبی الجنوب: أقدم علی حسین. فقال له: و ما یمنعک أنت من ذلک؟ قال: ألی تقول هذا؟
فقال أبو الجنوب: هممت أن أخضخض سنانی فی عینک. و انصرف عنه شمر، و کان أبو الجنوب شجاعا مقداما.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 407- 408، أنساب الأشراف، 3/ 202
قال: و أقدم «2» علیه بالرّجّالة، منهم أبو الجنوب- «3» و اسمه «3» عبد الرّحمان الجعفیّ-، «3» و القشعم بن «4» عمرو بن یزید «4» الجعفیّ «3»، و صالح بن وهب الیزنیّ، و سنان بن أنس النّخعیّ، و خولی بن یزید الأصبحیّ، فجعل شمر بن ذی الجوشن یحرّضهم «5». فمرّ بأبی الجنوب و هو شاکّ فی السّلاح، فقال له: أقدم علیه. قال: و ما یمنعک أن تقدم علیه أنت؟ فقال له شمر: ألی تقول ذا «6»؟ قال: و أنت لی تقول ذا «6»؟ فاستبّا؛ فقال له أبو الجنوب- و کان شجاعا-: و اللّه لهممت أن أخضخض السّنان فی عینک. قال: فانصرف عنه شمر و قال:
و اللّه لئن قدرت علی «7» أن «8» أضرّک لأضرّنّک «8». «9»
__________________________________________________
(1)- [أنساب الأشراف: «القشعم»].
(2)- [فی الکامل و نهایة الإرب و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و أقدم شمر (بن ذی الجوشن)»].
(3- 3) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(4- 4) [الکامل: «نذیر»].
(5)- [أضاف فی الکامل و نهایة الإرب: «علی الحسین» و إلی هنا حکاه فی الکامل و نهایة الإرب].
(6)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «هذا»].
(7)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(8- 8) [نفس المهموم: «أضربک لأضربک»].
(9)- گوید: شمر با پیادگان که ابو الجنوب عبد الرّحمان و قثعم بن عمرو بن یزید هر دوان جعفی و صالح بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 508
الطّبری، التّاریخ، 5/ 450- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 358- 359؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 309؛ المحمودی، العبرات، 2/ 113؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294؛ النویری، نهایة الإرب، 20/ 458
[ثمّ أحاطوا به، فجعل شمر یحرّضهم علی قتله، فقال له أبو الجنوب: و ما یمنعک أنت من قتله؟ فقال له شمر: ألی تقول ذا؟ فقال أبو الجنوب: ألی تقول ذا؟ فاستبّا ساعة، فقال له أبو الجنوب- و کان شجاعا-: و اللّه لقد هممت أن أخضخض هذا السّنان فی عینک، فانصرف عنه شمر] «1».
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 187
__________________________________________________
- وهب یزنی و سنان بن انس نخعی و خولی بن یزید اصبحی از آن جمله بودند، سوی وی آمد و به ترغیبشان پرداخت. به ابو الجنوب گذشت که سلاح کامل داشت و بدو گفت: «برو به سراغش.»
گفت: «چرا خودت نمی‌روی؟»
شمر گفت: «با من این‌جور حرف می‌زنی؟»
او نیز گفت: «تو هم با من این‌جور حرف می‌زنی؟»
گوید: به همدیگر ناسزا گفتند و ابو الجنوب که مردی دلیر بود، بدو گفت: «به خدا می‌خواستم نیزه را در چشم تو فروکنم.»
گوید: پس شمر از پیش وی برفت و گفت: «به خدا اگر بتوانم زیانت بزنم، می‌زنم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3058
(1)- سقط من المصریّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 509

عبد اللّه بن الحسن علیهما السّلام یشتدّ إلی عمّه علیه السّلام یقتل فی حجره فیدعو علیهم‌

و عبد اللّه بن الحسن بن علیّ علیه السّلام [...] رماه حرملة بن الکاهل «1» الأسدیّ بسهم، فقتله.
الرّسان، تسمیة من قتل، تراثنا، س «1»- ع 2،/ 150- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
ثمّ إنّ شمرا أقبل فی خمسین من الرّجّالة، فأخذ الحسین یشدّ علیهم، فینکشفون عنه، حتّی إذا أحاطوا به، ضاربهم «2» حتّی کشفهم عن نفسه.
و شدّ بحر بن کعب بن عبید اللّه علی الحسین، فلمّا أهوی إلیه بالسّیف عدا «3» غلام ممّن مع الحسین إلی الحسین، فضمّه الحسین إلیه، فقال الغلام: یا ابن الخبیثة! أتقتل عمّی؟
فضربه بالسّیف، فاتّقاه الغلام بیده، فعلّقها بجلدة «4» منها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 408، أنساب الأشراف، 3/ 202- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 110
قال: ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن أقبل فی الرّجّالة نحو الحسین؛ فأخذ «5» الحسین یشدّ علیهم، فینکشفون عنه. ثمّ إنّهم أحاطوا به «6» إحاطة، و أقبل إلی الحسین غلام من أهله، فأخذته أخته زینب ابنة علیّ لتحبسه، فقال لها الحسین: احبسیه. فأبی الغلام، و جاء
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «الکاهن»].
(2)- [فی أنساب الأشراف و العبرات: «فضاربهم»].
(3)- [فی المطبوع: «غدا»].
(4)- [العبرات: «جلدة»].
(5)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «و رجع شمر و من معه عن الحسین علیه السّلام إلی مواضعهم فمکثوا هنیهة، ثمّ عادوا إلیه فأخذ ...»].
(6) (6*) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فخرج عبد اللّه بن الحسن بن علیّ علیهم السّلام من عند النّساء و هو غلام لم یراهق، فلحقته زینب بنت علیّ علیهما السّلام لتحبسه، فقال لها الحسین علیه السّلام: احبسیه (یا) أختی. فامتنع علیها امتناعا شدیدا، و جاء یشتدّ إلی عمّه الحسین حتّی وقف إلی جنبه. فقال: لا أفارق عمّی. فأهوی أبجر (بحر) بن کعب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 510
یشتدّ إلی الحسین، فقام إلی جنبه «1»؛ قال: و قد «2» أهوی بحر بن کعب بن عبید اللّه «3»- من بنی تیم اللّه بن ثعلبة بن عکابة (6*) 1 «4»- إلی الحسین بالسّیف، فقال الغلام: «5» یا ابن الخبیثة، أتقتل عمّی! فضربه «6» بالسّیف، فاتّقاه الغلام بیده، فأطنّها «7» إلّا الجلدة «7»، فإذا یده «8» معلّقة، فنادی الغلام: یا أمّتاه «9»! فأخذه الحسین، فضمّه إلی صدره، و قال: یا ابن أخی؛ اصبر علی ما نزل بک، و احتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللّه یلحقک بآبائک الصّالحین؛ برسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و علیّ بن أبی طالب، و حمزة، و جعفر، و الحسن بن علیّ؛ صلّی اللّه علیهم أجمعین «10».
«11» قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال: سمعت الحسین یومئذ، و هو یقول «11»: اللّهمّ أمسک عنهم قطر السّماء، و امنعهم برکات الأرض، اللّهمّ فإن متّعتهم «12» إلی حین، ففرّقهم فرقا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض عنهم الولاة أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا، فعدوا «13» علینا فقتلونا «14». قال: و ضارب الرّجّالة حتّی
__________________________________________________
(1) (- 1) [نفس المهموم: «و أهوی أبحر بن کعب»].
(2)- [فی العبرات مکانه: «قال أبو مخنف: أقبل إلیه غلام من أهله، فجهدت عمّته زینب بنت علیّ کی تحبسه، و صاح بها الحسین: یا أختاه احبسیه. فأبی الغلام و فرّ عنها، و جاء یشتدّ حتّی وقف إلی جنب عمّه الحسین علیه السّلام، و قد ...»].
(3)- [العبرات: «عبد اللّه»].
(4)- [العبرات: «عکایة»].
(5)- [زاد فی نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «ویلک»].
(6)- [زاد فی نفس المهموم: «أبحر» و أضاف فی أعیان الشّیعة: «أبجر» و فی اللّواعج: «بحر»].
(7) (- 7) [فی نفس المهموم و العبرات: «إلی الجلدة» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «إلی الجلد»].
(8)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «هی»].
(9)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «یا عمّاه ... أو یا أمّاه»].
(10)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فرماه حرملة بسهم فذبحه و هو فی حجر عمّه» و إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و العبرات].
(11) (- 11) [فی نفس المهموم و اللّواعج: «فرفع الحسین علیه السّلام یدیه و قال»].
(12)- [نفس المهموم: «منعتهم»].
(13)- [فی نفس المهموم و اللّواعج: «ثمّ عدوا»].
(14)- [أضاف فی نفس المهموم: «قال السّیّد: فرماه حرملة بن کاهل بسهم، فذبحه و هو فی حجر عمّه الحسین علیه السّلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 511
انکشفوا عنه. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 450- 451- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 359- 360؛ المحمودی، العبرات، 2/ 110- 111؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، لواعج الأشجان،/ 187- 188
و قتل عبد اللّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب- و أمّه أمّ ولد- قتله حرملة بن الکاهن، رماه بسهم. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
و کان أبو جعفر محمّد بن علیّ «3»- فیما رویناه عنه- «3» یذکر: أنّ حرملة بن کاهل الأسدیّ قتله «4».
__________________________________________________
(1)- گوید: آن‌گاه شمر بن ذی الجوشن با پیادگان نزدیک حسین آمد و حسین بدانها حمله برد که عقب نشستند و عاقبت او را در میان گرفتند. پسری از کسان حسین سوی وی می‌آمد. خواهرش زینب، دختر علی او را بگرفت که نگاهش بدارد. حسین نیز گفت: «نگاهش بدار!»
اما پسر نپذیرفت و دوان سوی حسین آمد و پهلوی وی بایستاد.
گوید: بحر بن کعب از بنی تیم اللّه شمشیر بر حسین فرود آورد. پسر گفت: «ای پسر زن خبیث! عموی مرا می‌کشی؟»
بحر او را با شمشیر بزد، پسر دست را حائل شمشیر کرد که قطع شد و تنها به پوست بند بود.
گوید: پسر بانگ برآورد: «ای امت من!»
حسین او را گرفت و به سینه چسباند و گفت: «برادرزاده‌ام! بر این حادثه که بر تو رخ داد، صبوری کن و آن را ذخیره خیر کن که خدا تو را پیش پدران شایسته‌ات می‌برد؛ پیش پیمبر خدا صلّی اللّه علیه و سلّم و علی بن أبی طالب و حمزة و جعفر و حسن بن علی که خدا همه‌شان را صلوات گوید.»
حمید بن مسلم گوید: آن روز شنیدم که حسین می‌گفت: «خدایا! قطره‌های آسمان را از آنها بدار و از برکات زمین محرومشان کن. اگر تا مدتی بهره‌مندشان می‌کنی، آنها را به گروهها پراکنده کن که دسته‌های جدا باشند و هرگز ولایتداران از آنها خشنود نباشند که ما را دعوت کردند تا یاریمان کنند، اما به ما تاختند و خونمان را بریختند.»
گوید: آن‌گاه با پیادگان چندان بجنگید که عقب رفتند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3058- 3059
(2)- عبد اللّه بن حسن بن علی نیز کشته شد، مادرش کنیز بود. حرمله بن کاهل تیری بزد و او را کشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(3- 3) [لم یرد فی البحار و العوالم و نفس المهموم].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 512
«1» و ذکر المدائنیّ فی إسناده، عن جناب بن موسی، عن حمزة بن بیض «1»، عن هانئ بن ثبیت القائضیّ «2»: أنّ رجلا منهم قتله. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58- 59- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 36؛ البحرانی، العوالم، 17/ 279؛ القمی، نفس المهموم،/ 324؛ المحمودی، العبرات، 2/ 110
قال أبو مخنف: فحدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال: أحاطوا بالحسین علیه السّلام، و أقبل غلام من أهله نحوه، و أخذته زینب بنت علیّ لتحبسه، فقال لها الحسین: احبسیه. فأبی الغلام، فجاء یعدو إلی الحسین، فقام إلی جنبه، و أهوی أبجر بن کعب بالسّیف إلی الحسین، فقال الغلام لأبجر: یا ابن الخبیثة أتقتل عمّی؟ فضربه أبجر بالسّیف، و اتّقاه الغلام بیده فأطنّها إلی الجلد. و بقیت معلّقة بالجلد، فنادی الغلام: یا أماه. فأخذه الحسین فضمّه إلیه، و قال: یا ابن أخی احتسب فیما أصابک الثّواب، فإنّ اللّه ملحقک بآبائک الصّالحین برسول اللّه- صلّی اللّه علیه و اله-، و حمزة، و علیّ، و جعفر، و الحسن. «4»
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم: «و روی»].
(2)- [البحار: «القابضیّ»].
(3)- [و در حدیثی که برای ما از حضرت باقر علیه السّلام روایت کرده‌اند، قاتل او را حرملة بن کاهل اسدی ذکر فرموده، و مدائنی از هانی بن ثبیت قایضی روایت کرده است که مردی از قبیله آنها او را کشت.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 87
(4)- حمید بن مسلم گوید: لشکریان، حسین علیه السّلام را در میان گرفتند. پس کودکی از خاندان آن حضرت به طرف حسین بیرون آمد. زینب علیها السّلام او را گرفت تا نگاهش دارد. امام علیه السّلام نیز به خواهرش فرمود: «او را نگه‌دار!»
ولی آن کودک از ماندن نزد زینب امتناع ورزید و دوان‌دوان خود را به حسین علیه السّلام رساند، و در کنار آن حضرت ایستاد. در این‌وقت ابجر بن کعب، شمشیر خود را برای کشتن حسین علیه السّلام بلند کرده بود. کودک گفت: ای پسر زن بدکاره! عموی مرا می‌کشی؟»
ابجر بن کعب تیغ را فرود آورد و آن طفلک دست خود را سپر عمو قرار داد. شمشیر دست کوچک و نازک آن کودک را قطع و به پوست آویزان کرد. فریاد آن کودک به «یا أمّاه» بلند شد و مادر را به یاری طلبید.
حسین علیه السّلام کودک را به آغوش کشید و فرمود: «برادرزاده! در آن‌چه به تو رسید، از خدا امید پاداش نیک دار که همانا خداوند تو را به پدران شایسته‌ات، یعنی به رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و حمزه و علی و جعفر و حسن ملحق خواهد ساخت.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 117- 118
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 513
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 77- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 111
فخرج إلیهم «1» عبد اللّه بن الحسن بن علیّ علیهما السّلام، و هو غلام لم یراهق، من عند النّساء، فشدّ «2» حتّی وقف «3» إلی جنب عمّه «4» الحسین «1» علیه السّلام، فلحقته زینب بنت علیّ علیه السّلام، لتحبسه. فقال لها «1» الحسین علیه السّلام: احبسیه یا أختی «5». فأبی «6»، و امتنع علیها «1» امتناعا شدیدا، و قال: و اللّه «7» لا أفارق عمّی «3». «8» و أهوی أبجر «9» بن کعب «10» إلی الحسین علیه السّلام بالسّیف، فقال له «1» الغلام: ویلک یا ابن الخبیثة أتقتل عمّی؟ فضربه أبجر «11» بالسّیف، فاتّقاها الغلام بیده، و أطنّها إلی الجلدة «12» «13»، فإذا یده «14» معلّقة «12»، و نادی الغلام: یا أمّاه «15». فأخذه الحسین علیه السّلام فضمّه «16» إلیه، و قال: یا ابن أخی! «16» اصبر علی ما نزل بک و احتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللّه یلحقک بآبائک الصّالحین «17».
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2)- [لم یرد فی العبرات، و فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و مثیر الأحزان: «یشتدّ»].
(3- 3) [العبرات: «علی جنب الحسین علیه السّلام»].
(4)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- [مثیر الأحزان: «یا أختاه»].
(6)- [زاد فی مثیر الأحزان: «الغلام»].
(7)- [فی نفس المهموم و مثیر الأحزان: «لا و اللّه»].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(9)- فی إعلام الوری و الدّمعة السّاکبة: «بحر»].
(10)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «و قیل حرملة بن کاهل»].
(11)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان، و فی إعلام الوری: «بحر»].
(12- 12) [لم یرد فی العبرات].
(13)- [فی إعلام الوری و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «إلی الجلد»].
(14)- [فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «هی»].
(15)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و العبرات: «یا أمّتاه» و فی الدّمعة السّاکبة: «یا أمّاه! یا عمّاه!» و فی مثیر الأحزان: «یا عمّاه»].
(16- 16) [إعلام الوری: «إلی صدره و قال: یا بنیّ!»].
(17)- [إلی هنا حکاه عنه فی مثیر الأحزان و أضاف: «فرماه حرملة بن کاهل لعنه اللّه بسهم، فذبحه و هو فی حجر عمّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 514
ثمّ رفع الحسین علیه السّلام یده، و قال: اللّهمّ إن متّعتهم إلی حین، ففرّقهم فرقا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض الولاة منهم «1» أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا «2» علینا، فقتلونا. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 114- 115- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 354؛ القمی، نفس المهموم،/ 359؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 88- 89؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 249؛ المحمودی، العبرات «4»، 2/ 111
(و به) قال: أخبرنا القاضی یوسف بن رباح بن علیّ البصریّ قراءة علیه فی جامع الأهواز، قال: حدّثنا علیّ بن الحسین بن بندار الأذونیّ، قال: حدّثنا محمود بن أحمد بأنطاکیّة، قال: حدّثنا عبید اللّه بن محمّد، قال: حدّثنا محمّد بن خالد، قال: حدّثنا نصر ابن مزاحم «5» العطّار، عن أبی مخنف، قال: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن
__________________________________________________
(1)- [فی إعلام الوری و الدّمعة السّاکبة و العبرات: «عنهم»].
(2)- [العبرات: «فعدوا»].
(3)- در این میان، عبد اللّه بن حسن بن علی علیهما السّلام که کودکی نابالغ بود، از پیش زنان بیرون آمد و لشگر را شکافت و خود را به کنار عمویش رسانید. پس زینب، دختر علی علیه السّلام خود را به آن کودک رسانید که از رفتنش جلوگیری کند. حسین علیه السّلام فرمود: «خواهرم! این کودک را نگهدار.»
کودک از بازگشتن (به همراه عمه) خودداری کرد و با سرسختی از رفتن سرپیچی کرد و گفت: «به خدا از عمویم جدا نخواهم شد.»
در این هنگام ابجر بن کعب شمشیرش را برای حسین علیه السّلام بلند کرد. آن کودک گفت: «ای پسر زن نا پاک! آیا عمویم را می‌کشی؟»
پس ابجر آن کودک را با شمشیر بزد. کودک دست خویش سپر کرد و آن شمشیر دست او را جدا و به پوست آویزان کرد. کودک فریاد زد: «مادر جان!»
پس حسین علیه السّلام آن کودک را دربر گرفت و به سینه چسبانید و فرمود: «فرزند برادر! بر این مصیبتی که بر تو رسیده [است]، شکیبایی کن و آن را به نیکی به‌شمار گیر!، زیرا همانا خداوند تو را به پدران شایسته‌ات می‌رساند.»
سپس حسین علیه السّلام دست به سوی آسمان بلند کرده و گفت: «بار خدایا! اگر این مردم را تا زمانی بهره زندگی داده‌ای، پس ایشان را به سختی پراکنده ساز! و گروههایی پراکنده‌دل ساز! و هیچ فرمانروایی را هرگز از ایشان خوشنود منما! زیرا که اینان، ما را خواندند که یاریمان کنند. سپس به دشمنی ما برخاستند، ما را کشتند؟»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 114- 115
(4)- [حکاه فی العبرات عن الدّرّ النّظیم، ص 171].
(5)- [فی ابن العدیم مکانه: «أخبرنا أبو القاسم عبد الغنیّ بن سلیمان بن بنین، قال: أخبرنا أبو عبد اللّه محمّد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 515
مسلم، قال: سمعت الحسین بن علیّ علیهما السّلام، و قد أحاطوا به، یقول: اللّهمّ أحبس عنهم مطر «1» السّماء، و امنعهم برکات الأرض، و إن متّعتهم إلی حین، ففرّقهم فرقا و مزّقهم مزقا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض علیهم «2» الولاة أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا، فعدوا علینا، فقاتلونا «3». و ضارب حتّی کفّهم عنه ثمّ تعادوا «4» علیه فقتلوه «5».
کذا کان فی الأصل علیهم و صوابه عنهم.
الشّجری، الأمالی، 1/ 184- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2618، الحسین بن علیّ،/ 77
و أقدم علیه شمر برجاله منهم أبو الجنوب و اسمه «6» عبد الرّحمان الجعفیّ، «7» و القشعم بن نذیر الجعفیّ «7»، و صالح بن وهب الیزنیّ، و سنان بن أنس النّخعیّ، و خولی بن یزید الأصبحیّ، و جعل شمر یحرّضهم علی الحسین، و هو یحمل علیهم، فینکشفون عنه، ثمّ إنّهم «8» أحاطوا به، و أقبل إلی الحسین غلام من أهله، «9» فقام إلی جنبه «9»، و قد أهوی بحر
__________________________________________________
- ابن حمد بن حامد الأرتاحیّ، قال: أخبرنا أبو الحسن علیّ بن الحسین الفرّاء- إجازة لی- قال: أنبأنا أبو إسحاق ابراهیم بن سعید الحبّال، وست الموفّق خدیجة مولاة أبی حفص عمر بن محمّد الصّقلیّ المرابطة، قال أبو إسحاق، أخبرنا أبو القاسم عبد الجبّار بن أحمد بن عمر بن الحسن الطّرسوسیّ- قراءة علیه و أنا أسمع- قال: أخبرنا أبو بکر الحسن بن الحسین بن بندار الأنطاکیّ- قراءة علیه- و قالت خدیجة: قرئ علی أبی القاسم یحیی بن أحمد بن علیّ بن الحسین بن بندار بن عبد اللّه بن خیر الأذنیّ الأنطاکیّ- و أنا شاهدة أسمع-، قال:
أخبرنی جدّی القاضی أبو الحسن علیّ بن الحسین بن بندار قالا: حدّثنا أبو العبّاس محمود بن محمّد بن الفضل الأدیب، قال: حدّثنا عبید اللّه بن محمّد، قال: حدّثنا محمّد بن خلف، قال: حدّثنا نصر بن مزاحم ...»].
(1)- [ابن العدیم: «قطر»].
(2)- [ابن العدیم: «عنهم»].
(3)- [ابن العدیم: «فقتلونا»].
(4)- [ابن العدیم: «تغاووا»].
(5)- [إلی هنا حکاه ابن العدیم].
(6)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(7- 7) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(8)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(9- 9) [نهایة الإرب: «فأخذته زینب بنت علیّ لتحبسه، فأبی الغلام، و جاء یشتدّ حتّی قام إلی جنب الحسین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 516
ابن کعب بن «1» تیم اللّه بن ثعلبة إلی الحسین بالسّیف، فقال الغلام: یا ابن الخبیثة، أتقتل عمّی؟ فضربه بالسّیف، فاتّقاه الغلام بیده، فأطنّها إلی الجلدة، فنادی الغلام: یا أمّتاه.
«2» فاعتنقه الحسین، و قال له «2»: یا ابن أخی اصبر علی ما نزل بک «3»، فإنّ اللّه یلحقک بآبائک الطّاهرین «4» الصّالحین برسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم و علیّ و حمزة و جعفر و الحسن. و قال الحسین: اللّهمّ أمسک عنهم قطر السّماء، و امنعهم برکات الأرض، اللّهمّ فإن متّعتهم إلی حین، ففرّقهم فرقا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض عنهم الولاة أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا، فعدوا علینا، فقتلونا. ثمّ ضارب الرّجّالة، حتّی انکشفوا عنه. «5»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294- 295- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 458- 459
ثمّ کرّوا علیه، فخرج إلیه عبد اللّه بن الحسن، و هو غلام لم یراهق من عند النّساء،
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نهایة الإرب: «عبید اللّه من بنی»].
(2- 2) [نهایة الإرب: «فضمّه الحسین إلیه، و قال»].
(3)- [أضاف فی نهایة الإرب: «و احتسب فی ذلک الخیر»].
(4)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(5)- شمر با مردان (تابع) خود به او رو کردند. یکی از آن اتباع، ابو الجنوب بود که نامش عبد الرحمان جعفی بود و دیگران، قشعم بن یزید جعفی و صالح بن وهب یزنی و سنان بن أنس نخعی و خولی بن یزید اصبحی بودند. شمر آنها را به حمله بر حسین وادار و تشجیع می‌کرد. حسین هم بر آنها حمله می‌کرد و آنها منهزم می‌شدند؛ ولی بعد از آن به او احاطه کردند. در آن هنگام، کودکی از خانواده حسین سوی او رفت و در کنارش قرار گرفت. ناگاه بحر بن کعب بن تیم اللّه بن ثعلبه شمشیر را به حسین حواله کرد و آن کودک گفت: «ای ناپاک مادر! تو عم مرا می‌کشی؟»
آن کودک، دست خود را سپر حسین کرد که آن دست را با شمشیر برید. فقط با پوست آویخته شد. آن کودک فریاد زد: «ای مادر (به فریاد برس).»
حسین او را به آغوش گرفت و گفت: «ای برادرزاده من! بر آن‌چه به تو رسیده، بردبار باش که خداوند تو را به پدران پاک و نیک خود خواهد رساند. خداوند تو را به رسول اللّه و علی و حمزه و جعفر و حسن ملحق خواهد کرد. خداوندا! آب آسمان را از آنها منع کن و برکت زمین را بازبدار! خداوندا! اگر آنها را برای مدتی زنده بداری، آنها را پراکنده کن. آنها را پاره‌پاره کن. هرگز حکام و امرا را از آنها خشنود مکن؛ زیرا آنها ما را دعوت کردند که یاری کنند، ولی خود تعدی کرده، ما را کشتند.»
آن‌گاه بر جماعت رجاله که هجوم آورده بودند، حمله و آنها را منهزم کرد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 188- 189
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 517
یشتدّ حتّی وقف إلی جنب الحسین علیه السّلام، فلحقته زینب بنت علیّ علیه السّلام لتحبسه، فامتنع امتناعا شدیدا، و قال: لا أفارق عمّی.
فأهوی بحر «1» بن کعب، و قیل حرملة بن کاهل إلی الحسین، فقال له الغلام: ویلک یا ابن الخبیثة، أتقتل عمّی؟
فضربه بالسّیف، فاتّقاها بیده، فبقیت علی الجلد معلّقة، فنادی: یا عمّاه. فأخذه، و ضمّه إلیه، و قال: یا ابن أخی، اصبر علی ما نزل بک و احتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللّه یلحقک بآبائک الصّالحین. فرماه حرملة، فذبحه، فقال الحسین علیه السّلام: اللّهمّ إن متّعتهم إلی حین، ففرّقهم فرقا، و اجعلهم طرائق قددا «2»، و لا ترض [الولاة] عنهم أبدا.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 38- 39
فخرج عبد اللّه بن الحسن بن علیّ علیه السّلام- و هو غلام لم یراهق- من عند النّساء، «3» یشتدّ حتّی وقف إلی جنب الحسین علیه السّلام «3»، فلحقته زینب بنت علیّ علیه السّلام، لیحبسه «4» فأبی، و امتنع امتناعا شدیدا، فقال: لا و اللّه، لا أفارق عمّی «5». فأهوی بحر «6» بن کعب، و قیل حرملة بن کاهل إلی الحسین علیه السّلام بالسّیف، فقال له الغلام: ویلک یا ابن الخبیثة، أتقتل عمّی؟ فضربه بالسّیف، فاتّقاها الغلام بیده، فأطنّها إلی الجلد، فإذا هی معلّقة، فنادی الغلام: یا أمّاه «7». فأخذه الحسین علیه السّلام، و ضمّه إلیه، و قال: یا ابن أخی، اصبر علی ما نزل بک، و احتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللّه یلحقک بآبائک الصّالحین.
__________________________________________________
(1)- أبجر.
(2)- أی فرق مختلفة.
(3- 3) [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [فی البحار و العوالم: «لتحبسه، فقال الحسین علیه السّلام: احبسیه یا أختی» و فی الأسرار: «لتحبسه»].
(5)- [أضاف فی الأسرار: «فجاء حتّی وقف إلی جنب الحسین»].
(6)- [البحار: «أبجر»].
(7)- [العوالم: «یا عمّاه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 518
قال: فرماه حرملة بن کاهل بسهم، فذبحه، و هو فی حجر عمّه الحسین علیه السّلام «1». «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 122- 123- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 53- 54؛ البحرانی، العوالم، 17/ 296- 297؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 423- 424
(زیارة النّاحیة): السّلام علی عبد اللّه بن الحسن بن علیّ الزّکیّ، لعن اللّه قاتله، و رامیه حرملة بن کاهل الأسدیّ.
ابن طاووس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 280- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 67؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ المحمودی، العبرات، 2/ 151
ثمّ جاء شمر و معه جماعة من الشّجعان حتّی أحاطوا بالحسین و هو عند فسطاطه، و لم یبق معه أحد «3» یحول بینهم و بینه، فجاء غلام یشتدّ من الخیام کأنّه البدر، و فی أذنیه درّتان، فخرجت زینب بنت علیّ لتردّه، فامتنع علیها، و جاء یحاجف عن عمّه، فضربه
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأسرار: «أقول: فالمستفاد من هذا الخبر کما نقله جمع من حذقة الأخبار و الآثار کالمفید و ابن طاووس و المجلسیّ، إنّ شهادة عبد اللّه بن الحسن کانت فی حال رکوبه قبل سقوطه عن فوق جواده، و ما توهّمه بعض من أنّ شهادته کانت بعد سقوط الإمام علیه السّلام من فرسه فی وجه الأرض ممّا لیس له مستند. أقول:
اخوانی إذا علمتم ما ذکرنا فاستمعوا بعد ذلک لکیفیّة سقوطه عن جواده فإنّ سقوطه عن جواده بعد وقوع کلّ ما مرّت الإشارة إلیه، فعبارات العلماء و حذقة الآثار و إن کانت متناسبة فی ذلک من وجه و متلائمة من جهة إلّا أنّها متغایرة و مختلفة من بعض الوجوه»].
(2)- و اطراف حسین را گرفتند. عبد اللّه بن حسن بن علی که بچه‌ای نابالغ بود، از خیمه زنان بیرون آمد و می‌دوید تا در کنار حسین ایستاد. زینب، دختر علی خود را به او رساند تا از آمدن بازش بدارد؛ ولی او حاضر نشد و سخت خودداری کرد و گفت: «نه به خدا از عمویم جدا نشوم.» بحر بن کعب (و بعضی گفته‌اند حرمله بن کاهل بود) نزدیک شد که شمشیر بر حضرت بزند. پسربچه گفت: «وای بر تو ای فرزند زن ناپاک! عموی مرا می‌کشی؟»
او شمشیر را فرود آورد. پسرک دست خود را جلوی شمشیر داد. دست او را تا پوست برید و از پوست آویزان شد. پسرک صدا زد: «مادر!»
حسین علیه السّلام پسر را بگرفت و به سینه چسباند و فرمود: «فرزند برادر! بر آن‌چه به تو رسید، صبر کن و در این سختی از خداوند طلب خیر بکن که خداوند تو را به نزد پدران شایسته‌ات خواهد برد.»
راوی گفت: حرملة بن کاهل تیری انداخت و گلوی پسر را که در آغوش عمویش بود، گوش‌تاگوش درید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 122- 123
(3)- [العبرات: «من»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 519
رجل منهم بالسّیف، فاتّقاه بیده، فأطنّها سوی جلده، فقال: یا أبتاه. فقال له الحسین: یا بنیّ! احتسب أجرک عند اللّه، فإنّک تلحق بآبائک الصّالحین.
ابن کثیر، البدایة و النهایة، 8/ 187- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 110
قال: و کان عبد اللّه بن الحسن الزّکیّ واقفا بإزاء الخیمة، و هو یسمع وداع عمّه الحسین، فخرج فی أثره، و هو یبکی و یقول: و اللّه لا أفارق عمّی. فلحقته زینب لتحبسه، لأنّه صغیر لم یبلغ الحلم، و الحسین یقول لها: یا أختی احبسیه. فانفلت الصّبیّ من یدها، و قال: و اللّه لا أفارق عمّی. فأقبل حرملة بن کاهل اللّعین إلی الحسین علیه السّلام، فضرب الصّبیّ بالسّیف، فأطنّ یمینه إلی الجلد، فإذا هی معلّقة، فصاح الصّبیّ: یا عمّاه أدرکنی.
فأخذه الحسین و ضمّه إلیه، و قال: یا ابن أخی صبرا علی ما نزل بک یا ولدی. «1» فبینما هو یخاطبه إذ رماه اللّعین حرملة بسهم، فذبحه فی حجره، فصاحت زینب: وا ابن أخاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، لیت السّماء أطبقت علی الأرض، و لیت الجبال تدکدکت علی السّهل ( «1»). و کان عمر بن سعد اللّعین قریبا منها، فقالت: ویحک یا عمر! یقتل ابن بنت رسول اللّه و أنت تنظر إلیه؟ فلم یجبها. «2»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 451
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة، 4/ 354].
(2)- به روایت شیخ مفید و سید ابن طاووس، عبد اللّه، پسر امام حسن علیه السّلام کودک بود. چون عم بزرگوار خود را به آن حال مشاهده کرد، از خیمه محترم بیرون آمد و دوید تا به نزدیک عم نامدار خود رسید.
زینب خاتون هرچند خواست که او را برگرداند، قبول نکرد. در آن‌وقت، حرمله بن کاهل- به روایت دیگر: ابحر بن کعب- شمشیری حواله آن حضرت کرد. آن طفل معصوم گفت: «وای بر تو ای ولد زنا! می‌خواهی عم مرا بکشی؟»
و آن طفل دست خود را پیش داشت که شمشیر بر آن امام کبیر نیاید. آن خارجی تیغ را فرود آورد و دست عبد اللّه را جدا کرد. آن طفل فریاد: «یا عمّاه!» برآورد. حضرت او را برکشید و فرمود: «ای پسر برادر! صبر کن که در همین ساعت در روضات جنان به پدران بزرگوار خود می‌رسی.»
پس حرمله حرامزاده تیری بر آن طفل معصوم زد و او را در دامن آن امام مظلوم شهید کرد و مرغ روح مقدسش به آشیانه قدس پرواز کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 688
زینب که نگران حربگاه بود، این بدید از خیمة بیرون دوید و فریاد برداشت که:
وا أخاه! وا سیّداه! وا أهل بیتاه! لیت السّماء طبقت علی الأرض. و لیت الجبال تدکدکت علی السّهل.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 520
قال: ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن أقبل فی الرّجّالة نحو الحسین، فأخذ الحسین یشدّ علیهم فینکشفون عنه. ثمّ إنّهم أحاطوا به إحاطة، و أقبل إلی الحسین غلام من أهله-
__________________________________________________
- فرمود: کاش آسمانها خراب شود و درافتد بر زمین. کاش کوهسار پاره‌پاره شود پراکنده شود بر روی بیابانها.
آن‌گاه روی با ابن سعد کرد:
فقالت: یا عمر بن سعد! یقتل أبو عبد اللّه و أنت تنظر إلیه؟!
فرمود: «ای پسر سعد! أبو عبد اللّه را می‌کشند و تو شادخواره بر او نظاره می‌کنی؟»
ابن سعد آب در چشم بگردانید و او را پاسخ نگفت و درگذشت.
این‌وقت عبد اللّه بن حسن علیه السّلام که در میان زنان می‌زیست و هنوز از حلم (1) خبری نداشت و مراهق نبود، چون عم خویش را بدین‌حال نگریست، تاب‌وتوان از وی برفت و آهنگ ملازمت خدمت کرد. از خیمه بیرون دوید تا خویشتن را به عم بزرگوار رساند. زینب عجله کرد و او را بگرفت و از آن سوی امام علیه السّلام ندا درداد که:
یا أختا! إحبسیه.
«ای خواهر! عبد اللّه را نگاهدار که در این میدان بلاانگیز درنیاید و خود را هدف تیر و تیغ ننماید.»
زینب چند که در منع او شدت کرد، فایدتی به دست نشد.
فقال عبد اللّه: لا و اللّه لا أفارق عمّی.
گفت: «سوگند با خدای که از عم خویش مفارقت نخواهم جست.»
و قوت کرد و خود را از چنگ زینب رها ساخت و دوان‌دوان خویش را به حضرت حسین علیه السّلام رسانید.
در این‌وقت، ابحر بن کعب تیغ برآهیخت تا بر حسین فرودآورد.
فقال له الغلام: ویلک! یا ابن الخبیثة! تقتل عمّی؟!
عبد اللّه گفت: «ای پسر زانیه! عم مرا خواهی کشت؟»
و ابحر چون تیغ فرود آورد، عبد اللّه دست خود را وقایه (2) عم خویش ساخت و شمشیر دست او را قطع کرد. چنان‌که با پوست زیرین بیاویخت. پس فریاد برداشت که: «یا امّاه!» حسین علیه السّلام او را بگرفت و بر سینه خود برچفسانید.
و قال: یا ابن أخی! اصبر (3) ما نزل بک و احتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللّه تعالی یلحقک بآبائک الصّالحین.
فرمود: «ای فرزند برادر من! شکیبایی میکن بر آنچه بر تو فرود آمد و آن را از در خیر و خوبی بشمار گیر. هم‌اکنون خداوند تو را با پدران بزرگوار تو پیوسته می‌دارد.»
این‌وقت حرمله بن کاهل هم‌چنان که عبد اللّه در کنار حسین علیه السّلام بود خدنگی به سوی او روان کرد و آن تیر بر مقتل عبد اللّه آمد و درگذشت.
(1). حلم: احتلام که علامت بلوغ است.
(2). وقایه: جلوگیر، نگهدار.
(3). در این‌جا کلمه (علی) از قلم ناسخ افتاده است.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشّهدا علیه السّلام، 2/ 384- 386
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 521
إلی آخر ما سیذکر فی ترجمة عبد اللّه بن الحسن.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 309- 310
ثمّ إنّهم لبثوا هنیئة، و عادوا إلی الحسین، و أحاطوا به، و هو جالس علی الأرض، لا یستطیع النّهوض، فنظر عبد اللّه بن الحسن السّبط علیه السّلام- و له إحدی عشر سنة- إلی عمّه، و قد أحدق به القوم، فأقبل یشتدّ نحو عمّه، و أرادت زینب حبسه، فأفلت منها، و جاء إلی عمّه، و أهوی بحر بن کعب بالسّیف لیضرب الحسین، فصاح الغلام: یا ابن الخبیثة أتضرب عمّی؟ فضربه، و اتّقاها الغلام بیده، فأطنّها إلی الجلد، فإذا هی معلّقة، فصاح الغلام: یا عمّاه! و وقع فی حجر الحسین، فضمّه إلیه، و قال: یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک، و احتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللّه تعالی یلحقک بآبائک الصّالحین.
و رفع یدیه قائلا: اللّهمّ إن متّعتهم إلی حین، ففرّقهم تفریقا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا علینا یقاتلونا.
و رمی الغلام حرملة بن کاهل بسهم، فذبحه، و هو فی حجر عمّه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 354
قالوا: و خرج عبد اللّه بن الحسن بن علیّ علیه السّلام- و هو غلام لم یراهق- من عند النّساء یشتدّ نحو الحسین- حینما رأی القوم قد أحدقوا به- فصاح الحسین بأخته العقیلة زینب:
«احبسیه یا أختاه».
فلحقته زینب و أرادت حبسه و ردّه إلی الخیمة. فأفلت من بین یدیها، و أبی علیها و امتنع امتناعا شدیدا، و قال: «لا و اللّه لا أفارق عمّی». فجاء حتّی وقف إلی جنب عمّه الحسین- و هو صریع علی وجه الأرض-.
و بینما هو کذلک، إذ جاء أبحر بن کعب،- و قیل حرملة بن کاهل- و أهوی إلی الحسین بالسّیف لیضربه. فصاح الغلام به: ویلک یا ابن الخبیثة، أتقتل عمّی؟
فضربه أبحر بالسّیف، فاتّقاها الغلام بیده، فأطنّها إلی الجلد، فإذا هی معلّقة، فصاح الغلام: یا عمّاه!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 522
فأخذه الحسین و ضمّه إلی صدره، و قال: «یا ابن أخی! اصبر علی ما نزل بک، و احتسب فی ذلک الخیر، فإنّ اللّه تعالی یلحقک بآبائک الصّالحین».
فرماه حرملة بن کاهل الأسدیّ بسهم، فذبحه، و هو فی حجر عمّه الحسین.
فرفع الحسین علیه السّلام یدیه إلی السّماء قائلا: «اللّهمّ، إن متّعتهم إلی حین، ففرّقهم فرقا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا فعدوا علینا یقاتلوننا».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 447- 448
عبد اللّه الأصغر، و أمّه أمّ ولد و هو شقیق أخویه الشّهیدین فی الطّفّ. و قیل: أنّ أمّه بنت السّلیل بن عبد اللّه البجلیّ. و هو ابن أحد عشر عاما. ذکره الخوارزمیّ و غیره من أرباب المقاتل: آخر الشّهداء من أهل البیت، لأنّه قتل علی صدر عمّه الحسین علیه السّلام- و هو صریع علی الرّمضاء-. ضربه أبحر بن کعب بالسّیف علی یده، فأطنّها إلی الجلدة فإذا هی معلّقة، و رماه حرملة بن کاهل الأسدیّ بسهم فذبحه- کما عن لهوف ابن طاووس و غیره-.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 355
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 523

شمر یهمّ بتحریق الخیام فیقبّح فعله الإمام علیه السّلام‌

قال: و حمل شمر- لعنه اللّه- علی عسکر الحسین، فجاء إلی فسطاطه لینهبه، فقال الحسین: ویلکم! إن لم یکن لکم دین فکونوا أحرارا فی الدّنیا، فرحلی لکم عن ساعة مباح. قال: فاستحیا، و رجع. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 79
ثمّ إنّ شمر بن ذی الجوشن، حمل علی فسطاط الحسین، فطعنه بالرّمح، ثمّ قال: علیّ بالنّار، أحرقه «2» علی من فیه؟ فقال له الحسین علیه السّلام: یا ابن ذی الجوشن، أنت الدّاعی بالنّار لتحرق «3» علی أهلی، أحرقک اللّه بالنّار. و جاء شبث فوبّخه، فاستحیا و انصرف. «4»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 123- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 54؛ البحرانی، العوالم، 17/ 297؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 354- 355؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 447؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 424؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 89
__________________________________________________
(1)- در این هنگام شمر به سراپرده حسین علیه السّلام حمله افکند و خود را به خیمه‌های آن حضرت رسانید و خواست تا آنها را غارت کند. حسین علیه السّلام بدو فرمود: «ویلکم إن لم یکن لکم دین فکونوا أحرارا فی الدّنیا»؛ «وای بر شما! اگر دین ندارید، در زندگی دنیا آزادمرد و شریف باشید! آرام باشید! ساعتی بعد، اثاث زندگی من بر شما! مباح خواهد شد»
شمر (از این سخن) شرم کرد و بازگشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 120- 121
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «حتّی أحرقه»].
(3)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «الفسطاط»].
(4)- سپس شمر بن ذی الجوشن به خیمه‌های حسین حمله کرد و نیزه‌اش را به خیمه فروبرد و سپس گفت: «آتشی بیاورید تا خیمه و هرکه در آن است، به آتش بسوزانم.»
حسین علیه السّلام فرمود: «فرزند ذی الجوشن، این تو هستی که برای سوزاندن خانواده من آتش می‌طلبی؟
خدایت به آتش بسوزاند.»
شبث آمد و شمر را بر این کار سرزنش نمود. او هم خجلت‌زده بازگشت.
فهری، ترجمه لهوف،/ 123
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 524

مصرع الحسین علیه السّلام‌

1- القتل‌

اشاره

قال: فلمّا قتل أصحابه و أهل بیته، بقی الحسین عامّة النّهار لا یقدم علیه أحد إلّا انصرف، حتّی أحاطت به الرّجّالة، فما رأینا مکثورا قطّ، أربط جأشا منه، إن کان لیقاتلهم قتال الفارس الشّجاع، و إن کان لیشدّ علیهم، فینکشفون عنه انکشاف المعزی شدّ فیها الأسد.
فمکث ملیّا من النّهار و النّاس یتدافعونه و یکرهون الإقدام علیه، فصاح بهم شمر بن ذی الجوشن: ثکلتکم أمّهاتکم! ماذا تنتظرون به، اقدموا علیه.
فکان أوّل من انتهی إلیه زرعة بن شریک التّمیمیّ، فضرب کتفه الیسری، و ضربه حسین علی عاتقه، فصرعه.
و برز له سنان بن أنس النّخعیّ، فطعنه فی ترقوته، ثمّ انتزع الرّمح، فطعنه فی بوانی صدره، فخرّ الحسین صریعا، ثمّ نزل إلیه لیحتزّ رأسه، و نزل معه خولی بن یزید الأصبحیّ، فاحتزّ رأسه.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 74- 75
و قال عبیدة بن عمرو الکندیّ أحد بنی بدّ ابن الحارث یرثی الحسین بن علیّ و ولده (رضی اللّه عنهم)، و یذکر قتلهم و قتلتهم:
صحا القلب بعد الشّیب عن أمّ عامر و أذهله عنها صروف الدّوائر
و مقتل خیر الآدمیین والدا و جدّا إذا عدت مساعی المعاشر
دعاه الرّجال الحائرون لنصره فکلّا رأیناه له غیر ناصر
وجدناهم من بین ناکث بیعة و ساع به عند الإمام و غادر
و رام له لما رآه و طاعن و مسل علیه المصلّتین و ناحر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 525
فیا عین أذری الدّمع منک و أسلبی علی خیر باد فی الأنام و حاضر
علی ابن علیّ و ابن بنت محمّد نبیّ الهدی و ابن الوصیّ المهاجر [73/ ب]
تداعت علیه من تمیم عصابة و اسرة سوء من کلاب و عامر
و من حیّ و هبیل تداعت عصابة علیه و أخری اردفت من یحابر
و خمسون شیخا من أبان بن دارم تداعوا علیه کاللّیوث الخواطر
و من کلّ حیّ قد تداعی لقتله ذوو النّکث و الإفراط أهل التّفاخر
شفی اللّه نفسی من سنان و مالک و من صاحب الفتیا لقیط بن یاسر
و من مرّة العبدیّ و ابن مساحق و من فارس الشّقراء کعب بن جابر
و من أورق الصّیدا و ابن موزع و من بحر تیم اللّات و المرء عامر
و من نفر من حضرموت و تغلب و من مانعیة الماء فی شهر ناجر
و خولی لا یقتلک ربّی و هانئ و ثعلبة المستوة و ابن تباحر
و لا سلم اللّه ابن أبحر ما دعت حمامة أیک فی غصون نواضر
و من ذلک الفدم الأبانی و الّذی رماه بسهم ضیعة و المهاجر
و لا ابن رقاد لا نجا من حذاره و لا ابن یزید من حذار المحاذر
و من رؤوس ضلّال العراق و غیرهم تمیم و من ذاک اللّعین ابن زاجر
و لا الحنظلیین الّذین تتابعت نبالهم فی وجهه و الخواصر
و لا نفر من آل سعد بن مذحج و لا الأبرص الجلف اللّئیم العناصر
و لا عصبة من طی‌ء أحدقت به و لا نفر منّا شرار السّرائر
و لا الخثعمییّن الّذین تنازلوا علیه و لا من زاره بالمناسر
و لا شبث لا سلم اللّه نفسه و لا فی ابن سعد حد أبیض باتر
قال: و القوم الّذین سمّاهم فی شعره: سنان بن أنس النّخعیّ، و مالک- رجل من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 526
و هبیل من النّخع- و مرّة بن کعب رجل من أشراف عبد القیس-! و نوفل بن مساحق من بنی عامر بن لؤی، کعب بن جابر الأزدیّ أورق الصّیداء- رجل منهم کان أفوه- و ابن موزع- رجل من همدان-، بحر بن مالک من بنی تمیم بن ثعلبة، خولی بن یزید الأصبحیّ- المحرق بالنّار- هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، و ثعلبة المستوه- رجل من بنی تمیم کان مأبونا-! و ابن تباحر- رجل من بنی تیم اللّه- یقال له: عمرو بن یبحر بن أبحر، حجّار بن أبحر- بجیر بن جابر العجلیّ-، و الّذی رماه الغنوی الّذی رمی ابن الحسین فقتله، و ابن زاجر- رجل من بنی منقر من بنی تمیم-، و الأبرص الجلف یعنی شمر بن ذی الجوشن، شبث بن ربعیّ الریّاحیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 94- 96
و قالت زینب بنت علیّ لعمر بن سعد: یا عمر، أیقتل أبو عبد اللّه، و أنت تنظر؟! فبکی و انصرف بوجهه عنها.
و نادی شمر فی النّاس: «1» ما بالکم تحیدون عن هذا الرّجل؟ ما تنتظرون؟ اقتلوه ثکلتکم أمّهاتکم!
فحملوا علیه من کلّ جانب، فضربه زرعة بن شریک التّیمیّ علی کفّه الیسری، و ضرب علی عاتقه، ثمّ انصرفوا عنه و هو ینوء و یکبو.
و حمل علیه- و هو فی تلک الحال- سنان بن أنس بن عمرو النّخعیّ، فطعنه بالرّمح، فوقع، ثمّ قال لخولی بن یزید الأصبحیّ: احتزّ رأسه. فأراد أن یفعل، فضعف و أرعد، فقال له سنان: فتّ اللّه فی عضدک، و أبان یدک!
و نزل إلیه، فذبحه، ثمّ دفع رأسه إلی خولی. و کان قد ضرب قبل ذلک بالسّیوف، و طعن، فوجد به ثلاث و ثلاثون طعنة، و أربع و ثلاثون ضربة.
و یقال «2»: إنّ خولی بن یزید هو الّذی تولّی احتزاز رأسه بإذن سنان.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 409، أنساب الأشراف، 3/ 203- 204
__________________________________________________
(1)- [زاد فی أنساب الأشراف: «ویلکم»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی العبرات، 2/ 117].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 527
و یقال: إنّ الحجّاج سأله [خولی]: کیف صنع بالحسین؟ فقال: دسرته بالرّمح دسرا، و هبرته بالسّیف هبرا. فقال الحجّاج: لا تجتمعان «1» فی الجنّة و اللّه أبدا! و قال: ادفعوا إلیه خمس مأة درهم. فلمّا خرج قال: لا تعطوه شیئا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 418، أنساب الأشراف، 3/ 217- 218
فانتزع له رجل من القوم بسهم، فأثبته فی عاتقه، فنزع علیه السّلام السّهم، «2» و ضربه زرعة ابن شریک التّمیمیّ بالسّیف، و اتّقاه الحسین بیده، فأسرع السّیف فی یده «2»، «3» و حمل علیه سنان بن أوس النّخعیّ، فطعنه؛ فسقط، و نزل إلیه حولی «4» بن یزید الأصبحیّ لیحزّ رأسه، فأرعدت یداه، فنزل أخوه شبل بن یزید، فاحتزّ رأسه، فدفعه إلی أخیه حولی «4». «5»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255- 256- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629، الحسین بن علیّ،/ 88؛ القمی، نفس المهموم،/ 369؛ المحمودی، العبرات، 2/ 105، 117
ثمّ حمل علیهم، فقتل منهم خلقا عظیما، و أتاه سهم، فوقع فی لبّته، فخرج من قفاه، فسقط، و بادر القوم، فاحتزّوا رأسه. «6»
__________________________________________________
(1)- [أنساب الأشراف: «لا یجتمعان»].
(2- 2) [لم یرد فی العبرات].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(4)- [فی نفس المهموم و العبرات: «خولی»].
(5)- در این هنگام، مردی از قوم، تیری بر آن حضرت زد که بر دوش او فروشد و حسین علیه السّلام (1) آن را از شانه خود بیرون کشید. زرعة بن شریک تمیمی شمشیری بر آن حضرت فرود آورد که امام دست خود را سپر قرار داد و شمشیر بر دستش فرود آمد. سنان بن اوس نخعی با نیزه حمله کرد و نیزه زد و حضرت درافتاد.
خولی بن یزید اصبحی از اسب پیاده شد که سر آن حضرت را جدا کند، دستش لرزید و نتوانست.
برادرش شبل بن یزید پیاده شد و سر امام حسین علیه السّلام را برید و به برادرش خولی داد.
(1). همه مواردی که به صورت علیه السّلام نوشته‌ام از متن چاپی کتاب آمده است. م
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 304- 305
(6)- سپس بر آنان حمله برد و مردمی بسیار از ایشان کشت و تیری به او رسید و در گودی گلویش فرورفت و از پشت سرش بیرون آمد. پس‌افتاد و سپاه تاختند و سرش را از بدن جدا کردند.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 182
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 528
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 218- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 115
و خرج «1» بسیفه، فقاتل «2» حتّی قتل صلوات اللّه علیه؛ قتله رجل «3» من مذحج «3» و حزّ «4» رأسه. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 390- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 192؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 428؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 208؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 353
قال أبو مخنف: عن الحجّاج، عن عبد اللّه بن عمّار بن یغوث البارقیّ، و عتب علی عبد اللّه بن عمّار بعد ذلک مشهده قتل الحسین، فقال عبد اللّه بن عمّار: إنّ لی عند بنی هاشم لیدا. قلنا له: و ما یدک عندهم؟ قال: حملت علی حسین بالرّمح، فانتهیت إلیه، فو اللّه لو شئت لطعنته، ثمّ انصرفت عنه غیر بعید، و قلت: ما أصنع بأن أتولّی قتله، یقتله غیری.
قال: فشدّ علیه رجّالة ممّن عن یمینه و شماله، فحمل علی من عن یمینه حتّی ابذعرّوا «5»، و علی من عن شماله حتّی ابذعرّوا، و علیه قمیص له من خزّ و هو معتمّ.
قال: فو اللّه ما رأیت مکسورا قطّ قد قتل ولده و أهل بیته و أصحابه أربط جأشا، و لا أمضی جنانا و لا أجرا مقدما منه «6»، و اللّه ما رأیت قبله و لا بعده مثله؛ أن کانت الرّجّالة لتنکشف من عن یمینه و شماله انکشاف المعزی إذا شدّ فیها «7» الذّئب.
قال: فو اللّه إنّه لکذلک إذ خرجت زینب ابنة فاطمة أخته، و کأنّی أنظر إلی قرطها «8»
__________________________________________________
(1)- [فی الأمالی و تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب: «ثمّ خرج»].
(2)- [فی السّیر مکانه: «ثمّ قاتل ...»].
(3- 3) [السّیر: «مذحجیّ»].
(4)- [تهذیب التّهذیب: «و جزّ»].
(5)- [العبرات: «انذعروا»].
(6)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(7)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فیه»].
(8)- [العبرات: «قرطیها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 529
یجول بین أذنیها، و عاتقها و هی تقول: لیت السّماء تطابقت علی الأرض! «1» و قد دنا عمر ابن سعد من حسین؛ و قالت. یا عمر بن سعد، أیقتل «2» أبو عبد اللّه و أنت تنظر إلیه!
قال: فکأنّی أنظر إلی دموع عمر و هی تسیل علی خدّیه و لحیته؛ قال: و صرف بوجهه عنها.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 451- 452- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 362؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 39؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 308- 309، 311؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 329؛ المحمودی، العبرات، 2/ 114- 115
قال [حمید بن مسلم]: فنادی شمر فی النّاس: ویحکم؛ ماذا تنظرون «3» بالرّجل! اقتلوه ثکلتکم أمّهاتکم! قال: فحمل «4» علیه من کلّ جانب، «5» فضربت کفّه الیسری ضربة، ضربها زرعة بن شریک التّمیمیّ، «6» و ضرب علی عاتقه «5»، ثمّ انصرفوا «7» و هو ینوء و یکبو «6»؛ قال: و حمل علیه فی تلک الحال سنان بن أنس بن عمرو النّخعیّ فطعنه بالرّمح، فوقع «8»، ثمّ قال لخولی بن یزید الأصبحیّ: احتزّ رأسه. فأراد أن یفعل، فضعف فأرعد، فقال له سنان بن أنس: فتّ اللّه عضدیک، و أبان یدیک! فنزل إلیه فذبحه و احتزّ رأسه، ثمّ دفع إلی خولی بن یزید، و قد ضرب قبل ذلک بالسّیوف.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 452- 453- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 363؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 310- 311؛ المحمودی، العبرات، 2/ 116
قال: و جعل سنان بن أنس لا یدنو أحد من الحسین إلّا شدّ علیه مخافة أن یغلب
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین].
(2)- [المعالی: «یقتل»].
(3)- [فی نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «تنتظرون»].
(4)- [العبرات: «فحملوا»].
(5- 5) [لم یرد فی نفس المهموم].
(6- 6) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و فی نسخة: فقطعها، و لعلّ هذا هو الأصحّ لقرینة فقطعها. قال:
و ضربه آخر منهم علی عاتقه المقدّس بالسّیف ضربة کبا منها لوجهه»].
(7)- [العبرات: «انصرفوا عنه»].
(8)- [فی العبرات: «فصرعه»، و إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 530
علی رأسه، حتّی أخذ رأس الحسین، فدفعه إلی خولی. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 453
__________________________________________________
(1)- و با شمشیر برفت و بجنگید تا کشته شد، صلوات اللّه علیه.
گوید: یکی از مردم مذحج او را کشت و سرش را برید.
حجاج بن عبد اللّه بن عمار گوید: عبد اللّه بن عمار را از اینکه در اثنای کشته شدن حسین حضور داشته بود ملامت کردند که گفت: «مرا بر بنی هاشم منتی هست.»
گفتم: «منت تو بر آنها چیست؟»
گفت: «با نیزه به حسین حمله بردم و نزدیک او رسیدم به خدا اگر خواسته بودم فروکرده بودم؛ اما بازآمدم؛ نه چندان دور و با خویش گفتم: چرا منش بکشم؟ دیگری او را می‌کشد.»
گوید: آن‌گاه پیادگان از راست و چپ به وی حمله بردند و او به راستیها حمله برد تا پراکنده شدند و به چپیها نیز تا پراکنده شدند. پوشش خز به تنش بود و عمامه داشت.
گوید: به خدا هرگز شکسته‌ای را ندیده بودم که فرزند و کسان و یارانش کشته شده باشند و چون او محکم‌دل و آرام‌خاطر باشد و دلیر بر پیشروی. به خدا پیش از او و پس از او کسی را همانندش ندیدم. وقتی حمله می‌برد، پیادگان از راست و چپ او چون بزغالگان از حمله گرگ، فراری می‌شدند.
گوید: به خدا در این حال بود که زینب، دختر فاطمه به طرف وی آمد. گویی گوشوارش را می‌بینم که مابین گوشها و شانه‌اش در حرکت بود و می‌گفت: «کاش آسمان به زمین می‌افتاد!»
در این وقت، عمر بن سعد نزدیک حسین رسید. زینب بدو گفت: «ای عمر! پسر سعد، ابو عبد اللّه را می‌کشند و تو نگاه می‌کنی!»
گوید: گویی اشکهای عمر را می‌بینم که بر دوگونه و ریشش روان بود.
گوید: «و روی از زینب بگردانید.» [...]
گوید: آن‌گاه شمر میان کسان بانگ زد که وای شما! منتظر چه هستید؟ مادرهایتان عزادارتان شود، بکشیدش!
گوید: پس، از هرسو به او حمله بردند. ضربتی به کف دست چپ او زدند. این ضربت را زرعة بن شریک تمیمی زد. ضربتی نیز به شانه‌اش زدند. سپس برفتند و او سنگین شده بود و در کار افتادن بود.
گوید: در این حال سنان بن انس نخعی حمله برد و نیزه در او فروبرد که بیفتاد و به خولی بن یزید اصبحی گفت: «سرش را جدا کن!»
می‌خواست بکند؛ اما ضعف آورد و بلرزید و سنان بن انس بدو گفت: «خدا بازوهایت را بشکند و دستانت را جدا کند.»
پس فرود آمد و سرش را ببرید و جدا کرد و به خولی بن یزید داد. پیش از آن، ضربتهای شمشیر مکرر خورده بود.
گوید: در آن وقت هرکس به حسین نزدیک می‌شد، سنان بن انس بدو حمله می‌برد که بیم داشت سر از دست وی برود؛ تا وقتی که سر را برگرفت و آن را به خولی سپرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2974، 3059- 3062
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 531
قال: فصاح الشّمر «1» بن ذی الجوشن «1»- لعنه اللّه- بأصحابه «2»، فقال: ما وقوفکم، و ماذا تنتظرون بالرّجل «3»، و قد أوثقته السّهام؟ احملوا علیه، ثکلتکم أمّهاتکم!
قال: فحملوا علیه من کلّ جانب، قال: و أوثقته الجراح بالسّیوف، فضربه رجل یقال له زرعة بن شریک التّیمیّ- لعنه اللّه- ضربة «4» علی یده الیسری، و ضربه عمرو بن طلحة الجعفیّ- لعنه اللّه- علی حبل عاتقه من ورائه ضربة منکرة، و رماه سنان بن أنس النّخعیّ- لعنه اللّه- بسهم، فوقع السّهم فی نحره، و طعنه صالح بن وهب الیزنیّ «5»- لعنه اللّه- طعنة فی خاصرته، فسقط الحسین رضی اللّه عنه عن فرسه إلی الأرض و استوی قاعدا، و نزع السّهم من نحره، و أقرن کفّیه فکلّما امتلأتا «6» من دمه خضب به رأسه و لحیته، و هو یقول: هکذا حتّی ألقی ربّی «7» «8» بدمی مغصوبا علی حقّی! قال: و أقبل عمر «9» بن سعد حتّی وقف علیه، قال لأصحابه: انزلوا إلیه، فخذوا رأسه! قال: فنزل إلیه نصر بن خرشبة الضّبابیّ- لعنه اللّه- و کان أبرص، «10» فضربه برجله فألقاه/ علی قفاه، ثمّ أخذ بلحیته «10»، فقال له الحسین: أنت الأبقع الّذی رأیتک فی منامی. قال: أو تشبّهنی بالکلاب یا ابن فاطمة! قال: ثمّ «11» جعل یضرب بسیفه- لعنه اللّه- علی مذبح الحسین و هو یقول:
أقتلک الیوم و نفسی تعلم علما یقینا لیس فی مرغم «12»
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د.
(2)- فی د: لأصحابه.
(3)- لیس فی د.
(4)- فی د: و ضربه.
(5)- من الطّبریّ و ابن الأثیر 4/ 39، و فی النّسخ: المزنیّ.
(6)- فی النّسخ: امتلتا.
(7)- فی د و بر: أمّی، و فی الترجمة: جدّی.
(8)- زید فی بر: مخضّب، و زید فی د: مخضّبا.
(9)- فی النّسخ: عمرو.
(10- 10) فی بر علی هذه العبارة خطّ القطع و بدلها: «فأراد أن یذبحه».
(11)- فی د: و.
(12)- فی د: مغرم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 532
و «1» لا محال لا و لا تأثّم إنّ أباک خیر من تکلّم «2»
قال: فغضب عمر «3» بن سعد، ثمّ قال لرجل: انزل أنت إلی الحسین فأرحه! قال:
فنزل إلیه خولی بن یزید الأصبحیّ [لعنه اللّه- «4»] فاحتزّ رأسه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 216- 218
و زعم قوم أنّ الحسین رضی اللّه عنه قتل بعدما قتل منهم عدّة، و لولا الضّعف الّذی أدرکه من العطش لکان یأتی علی أکثرهم، قالوا: فرماه الحصین بن تمیم فی حنکه، و ضرب زرعه ابن شریک کفّه، و طعنه سنان بن أنس بالرّمح، ثمّ نزل، فاجتزّ رأسه.
البلخی، البدء و التاریخ، 2/ 241
فلم یزل یقاتل حتّی قتل رضوان اللّه علیه، و کان الّذی تولّی قتله رجل من مذحج.
[...]
«5» ضرب زرعة بن شریک التّیمیّ کفّه «6» الیسری، و طعنه سنان بن أنس النّخعیّ، ثمّ نزل، فاحتزّ «7» رأسه «8»، و فی ذلک یقول الشّاعر:
و أیّ رزیّة عدلت حسینا غداة تبینه کفّا سنان!؟ «5»
[...] و کان جمیع من حضر مقتل الحسین من العساکر، و حاربه «8» و تولّی قتله من أهل الکوفة خاصّة، لم یحضرهم شامیّ.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 70، 71- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 74؛ البحرانی، العوالم، 17/ 341؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463؛ المحمودی، العبرات، 2/ 130
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- فی د: تکلّما.
(3)- فی النّسخ: عمرو.
(4)- من د.
(5- 5) [حکاه عنه فی العبرات].
(6)- [العبرات: «کتفه»].
(7)- [فی البحار: «و احتزّ» و فی العوالم و الأسرار: «و اجتزّ»].
(8- 8) [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 533
و روی: أنّه قتل بیده ذلک الیوم ألفا و ثمانی مائة مقاتل، و أنّه دعاهم إلی البراز، و أخذ الواحد، ثمّ عشر لواحد، ثمّ صاروا مائة علی واحد، ثمّ اجتمع الجیش کلّه مع کثرتهم علیه، فأحاطوا به من بین یدیه، و من خلفه، و عن یمینه، و عن شماله. «1»
المسعودی، اثبات الوصیّة،/ 128
و أخرج عبید اللّه بن زیاد عمر بن سعد إلیه، فقاتله بکربلاء قتالا شدیدا، حتّی قتل عطشانا.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 557- 558
قال [أبو مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم]: و جعل الحسین یقاتل بنفسه، و قد قتل ولده، و إخوته، و بنو أخیه، و بنو عمّه، فلم یبق منهم أحد، و حمل علیه زرعة «2» ابن شریک- لعنه اللّه- فضرب کتفه الیسری بالسّیف، فسقطت «3»- صلوات اللّه علیه- و قتله أبو الجنوب زیاد بن عبد الرّحمان الجعفیّ و القثعم و صالح بن وهب الیزنیّ و خولی بن یزید، کلّ قد ضربه و شرک فیه. و نزل سنان بن أنس النّخعیّ فاحتزّ رأسه، صلوات اللّه علیه.
و یقال: إنّ الّذی أجهز علیه شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ لعنه اللّه. «4»
__________________________________________________
(1)- روایت شده که امام حسین علیه السّلام در روز عاشورا هزار و هشتصد نفر جنگجو را به دست خود به جهنم فرستاد و آنان را برای مبارزه دعوت می‌کرد. ابتدا یک نفر (یک نفر برای جنگ با آن حضرت) می‌آمدند، بعد از آن ده نفر (ده نفر)، برای سومین بار صد نفر (صد نفر) به جنگ یک تن واحد می‌آمدند.
برای آخرین‌بار کلیه آن لشکر با آن کثرتی که داشتند به دور آن حضرت اجتماع کردند و آن بزرگوار را از جلو، عقب، یمین و یسار احاطه کردند.
نجفی، ترجمه اثبات الوصیه،/ 311
(2)- [فی المطبوع: «ذرعة»].
(3)- [العبرات: «فسقط»].
(4)- حسین علیه السّلام نیز شروع به جنگ کرد، و در آن‌وقت، فرزندش علی و برادران و برادرزادگان و عموزادگانش همگی کشته شده بودند و هیچ‌یک از آنها باقی نمانده بود. در این‌وقت زرعة بن شریک بدان حضرت حمله کرد و شمشیری به شانه چپ آن حضرت زد که آن بزرگوار از اسب به زمین افتاد و (چند تن مرد ناپاک به نامهای): زیاد بن عبد الرحمان جعفی و قثعم و صالح بن وهب یزنی و خولی بن یزید در قتل آن حضرت شرکت جستند. در آخر کار نیز سنان بن انس نخعی از اسب خود فرود آمد و سر مقدسش را از بدن جدا کرد. درود خدا بر آن حضرت باد!-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 534
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 79- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 131
حدّثنا محمّد بن عثمان بن أبی شیبة، ثنا فرات بن محبوب، ثنا أبو بکر بن عیّاش، «1» حدّثنی أسلم المنقریّ، قال: دخلت علی الحجّاج، فدخل سنان بن أنس «2» قاتل الحسین، فإذا شیخ آدم فیه حناء «3» طویل الأنف فی وجهه برش، فأوقف بحیال الحجّاج، فنظر إلیه الحجّاج، فقال: أنت قتلت الحسین؟ قال: نعم. قال: و کیف صنعت به؟ قال: دعمته بالرّمح، و هبرته بالسّیف هبرا. فقال له الحجّاج: أما أنّکما لن تجتمعا فی دار «4».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 118- 119 رقم 2828، مقتل الحسین،/ 53- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 194- 195؛ المحمودی، العبرات، 2/ 133
و جرح الحسین صلوات اللّه علیه جراحات کثیرة. و ثبت لهم [و] قد أوهنته الجراح، فأحجموا عنه ملیّا. ثمّ تعاوروه رمیا بالنّبل، و حمل علیه سنان بن أنس النّخعیّ، فطعنه، فأثبته، و أجهز خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر؛ و احتزّ رأسه.
قال عبد اللّه بن عمارة بن یغوث: ما رأیت [مکثورا] قطّ أربط جأشا من الحسین علیه السّلام، قتل ولده و جمیع أصحابه حوله، و أحاطت الکتائب به، فو اللّه لکان یشدّ علیهم، فینکشفوا عنه انکشاف المعز شدّ علیها الأسد.
فمکث ملیّا من النّهار و النّاس یدافعون، و یکرهون الإقدام علیه.
فصاح بهم «5» شمر بن ذی الجوشن لعنه اللّه «6»: ثکلتکم أمّکم، ما تنظرون بالرّجل؟
__________________________________________________
- و برخی گفته‌اند: کسی که آن حضرت را به شهادت رسانید، شمر بن ذی الجوشن ضبابیّ- لعنه اللّه- بود.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 121
(1)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(2)- [مجمع الزّوائد: «أبی أنس»].
(3)- [العبرات: «جثا»].
(4)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و رجاله ثقات»].
(5)- هکذا صحّحناه، و فی الأصل: فصاح بینهم.
(6)- أبو السّابغة شمر بن شرحبیل بن قرط الضّبابیّ الکلابیّ، قتله أبو عمرة من أصحاب المختار قرب قربة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 535
فاقدموا علیه.
و کان أوّل من انتهی إلیه زرعة بن شریک التّمیمیّ، فضرب کفّه الیسری، فضرب الحسین صلوات اللّه علیه، فطعنه، فسقط، و قد أثبته الجراح.
فقال الخولی بن یزید: احتزّ رأسه، فأکبّ علیه، فأرعد. فقال له سنان بن مالک:
أبان اللّه یدک. فنزل، فاحتزّ رأسه.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 155، 163- 165
و فرس لطیم إذا أصابت غرّته عینیه أو إحدیهما أو خدّیه أو أحدهما فإن ابیضّت أشفاره فهو مغرب فإن لم تصب العینین و الخدّین و امتنعت فی جبهته فهی شادخة، و إذا رقّت فی جبهته و قصبة أنفه، فهی شمراخ [...].
فإذا کان البیاض برجل واحدة: قیل: أرجل، و یتشاءم به، و قیل: إنّ الحسین صلوات اللّه علیه قتل و هو علی أرجل.
الشّمشاطی، الأنوار و محاسن الأشعار،/ 135
و نظر الحسین علیه السّلام یمینا و شمالا و لا یری أحدا، فرفع رأسه إلی السّماء، فقال: اللّهمّ إنّک تری ما یصنع بولد نبیّک.
و حال بنو کلاب بینه و بین الماء «1»، و رمی بسهم، فوقع فی نحره، و خرّ عن فرسه، فأخذ السّهم، فرمی به، «2» و جعل یتلقّی الدّم بکفّه، فلمّا امتلأت لطّخ بها رأسه و لحیته، و یقول «3»: ألقی اللّه عزّ و جلّ و أنا مظلوم متلطّخ بدمی.
ثمّ خرّ علی خدّه الأیسر صریعا «2».
«4» و أقبل عدوّ اللّه سنان الأیادیّ، و شمر بن ذی الجوشن العامریّ (لعنه اللّه) فی رجال
__________________________________________________
- الکلنانیّة بخوزستان سنة 66 ه.
(1)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی].
(2- 2) [لم یرد فی المعالی].
(3)- [الأنوار النّعمانیّة: «و هو یقول»].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 536
من أهل الشّام، حتّی وقفوا علی رأس الحسین علیه السّلام، فقال بعضهم لبعض: ما تنتظرون «1»؟
أریحوا الرّجل. فنزل سنان بن أنس الأیادیّ لعنه اللّه، و أخذ بلحیة الحسین علیه السّلام، و جعل یضرب بالسّیف فی حلقه، و هو یقول: و اللّه إنّی لأجتزّ «2» رأسک و أنا أعلم أنّک ابن رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم و خیر النّاس أمّا و أبا. [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام] «3»
الصّدوق، الأمالی،/ 163- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 321؛ البحرانی، العوالم، 17/ 171؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 356؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 36، 44؛ المحمودی، العبرات، 2/ 131؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 244
و بقی وحده و قد أثخن بالجراح فی رأسه و بدنه، فجعل یضاربهم بسیفه «4» و هم یتفرّقون عنه یمینا و شمالا.
«5» فقال حمید بن مسلم «4»: فو اللّه ما رأیت مکثورا قطّ قد قتل ولده و أهل بیته و أصحابه أربط جأشا، و لا أمضی جنانا منه علیه السّلام، إن «6» کانت الرّجّالة لتشدّ علیه، فیشدّ علیها
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة، و فی المعالی: «ما تنتظرون به»].
(2)- [المعالی: «لأحتزّ»].
(3)- حسین به راست و چپ نگریست و کسی را ندید. سر به آسمان برداشت، فرمود: «خدایا! می‌بینی با پیغمبرزاده‌ات چه می‌کنند؟»
بنو کلاب راه فرات را بر او بستند و تیری به گلوگاهش رسید و از اسبش به زمین افتاد و تیر را برآورد و به دور انداخت و کف زیر خون گرفت و چون پر شد، سر و ریش با آن آلوده کرد و گفت: «من خدا را ستم‌دیده و خون‌آلود برخورم.»
و به گونه چپ روی خاک افتاد و دشمن خدا سنان ایادی و شمر بن ذی الجوشن عامری با جمعی از شامیان آمدند و بالای سر او ایستادند و به یکدیگر گفتند: «چه انتظاری دارید؟ این مرد را راحت کنید!»
سنان بن انس ایادی فرود آمد و ریش حسین را گرفت و با شمشیر به گلویش می‌زد و می‌گفت: «به خدا من سر تو را جدا می‌کنم و می‌دانم که تو زاده رسول خدا صلی اللّه علیه و اله و سلّم و بهترین مردمی از جهت پدر و مادر.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 163
(4- 4) [أعیان الشّیعة: «و حمل النّاس علیه عن یمینه و شماله، فحمل علی الّذین عن یمینه، فتفرّقوا، ثمّ حمل علی الّذین عن یساره فتفرّقوا. قال بعض الرّواة»].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(6)- [فی إعلام الوری: «إذ» و فی أعیان الشّیعة: «و لا أجرأ مقدما منه، و اللّه ما رأیت قبله و لا بعده مثله و إن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 537
بسیفه، فینکشف «1» عن یمینه و عن شماله انکشاف المعزی إذا شدّ «2» فیها «3» الذّئب «4»، فلمّا رأی ذلک شمر بن ذی الجوشن «5» استدعی الفرسان، فصاروا فی ظهور الرّجّالة، و «5» أمر الرّماة أن یرموه، فرشقوه بالسّهام حتّی صار کالقنفذ، فأحجم عنهم «6»، فوقفوا بإزائه «7»، «8» «9» و خرجت أخته زینب إلی باب الفسطاط، فنادت عمر بن سعد بن أبی وقّاص: ویلک یا عمر! أیقتل أبو عبد اللّه و أنت تنظر إلیه؟ فلم یجبها عمر بشی‌ء، فنادت: ویحکم! أما «10» فیکم مسلم؟ فلم یجبها أحد بشی‌ء «8».
«11» و نادی شمر بن ذی الجوشن الفرسان و الرّجّالة، فقال «9»: ویحکم! ما تنتظرون بالرّجل؟ ثکلتکم أمّهاتکم؟
فحملوا «12» علیه من کلّ جانب «11»، فضربه زرعة بن شریک علی کتفه «13» الیسری «14» فقلعها، و ضربه آخر منهم علی عاتقه، فکبا منها لوجهه «14»، «15» و طعنه سنان بن أنس النّخعیّ بالرّمح، فصرعه «15»، و بدر إلیه خولی بن یزید الأصبحیّ، فنزل لیحتزّ «16» رأسه،
__________________________________________________
(1)- [إعلام الوری: «فیکشفهم»].
(2)- [إعلام الوری: «اشتدّت»].
(3)- [فی إعلام الوری: «علیها» و فی نفس المهموم: «فیه»].
(4)- [أضاف فی أعیان الشّیعة: «و لقد کان یحمل فیهم، و قد تکمّلوا ثلاثین ألفا، فینهزمون من بین یدیه کأنّهم الجراد المنتشر، ثمّ یرجع إلی مرکزه و هو یقول: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه»].
(5- 5) [لم یرد فی إعلام الوری].
(6)- [إعلام الوری: «منهم»].
(7)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة].
(8- 8) [حکاه عنه فی العبرات، 2/ 115].
(9- 9) [إعلام الوری: «و نادی شمر»].
(10)- [نفس المهموم: «ما»].
(11- 11) [لم یرد فی نفس المهموم].
(12)- [إعلام الوری: «فحمل»].
(13)- [نفس المهموم: «کفّه»].
(14- 14) [لم یرد فی إعلام الوری].
(15- 15) [لم یرد فی نفس المهموم].
(16)- [فی ط علمیّة: «لیجتزّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 538
فأرعد، فقال له شمر: فتّ اللّه فی عضدک، ما لک ترعد؟
و نزل شمر إلیه، فذبحه «1»، ثمّ رفع «2» رأسه إلی خولی بن یزید، فقال: احمله إلی الأمیرعمر بن سعد. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 115- 117- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 361- 362، 363؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 249- 250؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، لواعج الأشجان،/ 184
قال عبد اللّه بن عماد: فلقد رأیته و هو یحمل علی من فی یمینه فیطردهم، و علی من فی شماله فیطردهم، و علیه قمیص خزّ و هو معتمّ، فو اللّه ما رأیت مکثورا «4» قتل ولده و أهل
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم].
(2)- [فی ط علمیّة: «دفع»].
(3)- تنها ماند. و زخمهای گران که بر سر و بدنش رسیده بود، او را سنگین کرده بود. پس با شمشیر، آن بی‌شرمان را می‌زد و آنان از برابر شمشیرش به راست و چپ پراکنده می‌شدند. حمید بن مسلم گوید: «به خدا، مرد گرفتار و مغلوبی را هرگز ندیدم که فرزندان و خاندان و یارانش کشته شده باشند و دلدارتر و پابرجاتر از آن بزرگوار باشد؛ چون پیادگان بر او حمله می‌افکندند، او با شمشیر بدانان حمله می‌کرد و آنان از راست و چپش می‌گریختند؛ چنانچه گله گوسفند از برابر گرگی فرار کنند. شمر بن ذی الجوشن که چنان دید، سوارگان را پیش خواند و آنان در پشت پیادگان قرار گرفتند. سپس بر تیراندازان دستور داد او را تیرباران کنند. پس تیرها را به سوی آن مظلوم رها کردند (آن‌قدر تیر بر بدن شریفش نشست) که مانند خارپشت شد. پس آن حضرت از جنگ با آن بی‌شرمان بازایستاد و مردم در برابرش صف زدند.
خواهرش زینب به در خیمه آمد و رو به عمر بن سعد بن ابی وقاص کرد و فریاد زد: «وای بر تو ای عمر! آیا ابو عبد اللّه را می‌کشند و تو نگاه می‌کنی؟»
عمر پاسخ زینب را نگفت. زینب فریاد زد: «وای بر شما! آیا یک مسلمان میان شما مردم نیست؟»
کسی پاسخش را نداد. شمر بن ذی الجوشن به سوارگان و پیادگان فریاد زد: «وای بر شما! درباره این مرد چشم به راه چه هستید؟ مادرانتان در عزای شما بگریند؟»
پس آن فرومایگان از هرسو به آن حضرت حمله‌ور شدند. زرعه بن شریک ضربتی به شانه چپ آن بزرگوار زد و آن را جدا کرد. و دیگری ضربت به گردنش زد و حضرت به رو درافتاد. سنان بن انس نیزه به او زد و او را به خاک افکند. خولی بن یزید اصبحی پیش دوید. از اسب به زیر آمد که سر آن بزرگوار را جدا کند. لرزه بر اندامش افتاد. شمر گفت: «خدا بازویت را از هم جدا کند. چرا می‌لرزی؟»
و خود آن سنگدل پیاده شد، سر حضرت را برید. آن‌گاه آن سر مقدس را به خولی سپرد و گفت: «نزد امیر عمر بن سعد ببر!»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 115- 117
(4)- کذا فی مط و الطّبری (7: 364): مکثورا. و فی هوامش الطّبری: مکسورا. و المکثور: المغلوب بالکثرة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 539
بیته و أصحابه، أربط جأشا منه، و لا أمضی جنانا، و لا أجرأ مقدما «1». و اللّه، ما رأیت قبله و لا بعده مثله، إن کانت الرّجّالة لتنکشف عن یمینه و شماله انکشاف المعزی إذا شدّ فیها الذّئب.
فکأنّی بزینب أخته و هو علی تلک الحال، قد خرجت و أنا أنظر إلی قرطها یجول بین أذنها و عاتقها و هی تقول: «لیت السّماء انطبقت علی الأرض».
و کان قد دنا عمر بن سعد من الحسین، فقالت: «یا ابن سعد [114] أیقتل أبو عبد اللّه و أنت تنظر إلیه؟». و کأنّی أنظر إلی دموع [عمر بن] «2» سعد تسیل علی خدّیه و لحیته، و صرف وجهه عنها.
فنادی فی النّاس شمر: «ویحکم! ما تنتظرون بالرّجل؟ أقتلوه، ثکلتکم أمّهاتکم!»
فحمل علیه من کلّ جانب، و ضرب علی کتفه و طعن.
فقال شمر لخولی بن یزید الأصبحیّ: «انزل، فاحتزّ رأسه». فضعف و أرعد. فقال له سنان بن أنس و هو الّذی طعنه: «فتّ اللّه عضدیک!». فنزل، فذبحه، و أخذ رأسه.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 72- 73
(و به) قال: أخبرنا القاضی أبو القاسم علیّ بن المحسن بن علیّ التّنوخیّ، قال: حدّثنا أبو عبد اللّه الحسین بن محمّد بن سلیمان الکاتب قراءة علیه، قال: أخبرنا أبو بکر محمّد ابن الحسن بن درید، قال: حدّثنا السّکن بن سعید الجرموزیّ، عن العبّاس بن هشام، عن أبیه، عن محمّد بن القاسم الهاشمیّ. قال: قال المغیرة بن نوفل الهاشمیّ للجرّاح بن سنان الأسدیّ، لمّا طعن الحسین بن علیّ علیهما السّلام:
إذا سقی اللّه عبدا صوب غادیة فلا سقی اللّه جرّاحا من الدّیم
أعنی به ابن سنان شرّ من حملت أنثی و من شرّ من یمشی علی قدم
شلّت یمینک من غاد بمعوله علی فتی لیس بالوانی و لا البرم
__________________________________________________
(1)- فی مط: أحری مقدما. و الضّبط فی الطّبریّ: مقدما. و فی الأصل یشبه أن یکون: مقدما.
(2)- ما بین [] ساقط من الأصل، فأثبتناه کما فی مط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 540
یا نصر نصر قعین کیف نومکم و قد أتیتم عظیما لیس بالأمم
حاشا جذیمة إنّی غیر ذاکرها و لا بنی جابر لم ینطفوا بدم
قال أبو بکر: الجرّاح بن سنان، هذا الّذی طعن الحسین بن علیّ علیهما السّلام من بنی أسد من بنی نصر بن قعین.
الشّجری، الأمالی، 1/ 192- 193
قالوا: ما رأینا مکثورا أربط جأشا منه، و الّذی قتله خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر، و قبره بالحائر من أرض الکوفة و سقی الفرات.
العمری النّسّابة، المجدی،/ 13
قال حمید بن مسلم: فو اللّه ما رأیت مکثورا قطّ قد قتل ولده و أهل بیته و أصحابه، أربط جأشا، و لا أمضی جنانا منه. إن کانت الرّجال لتشدّ «1» علیه، فیشدّ علیها بسیفه، فتنکشف «2» عن یمینه و شماله انکشاف المعزّی إذا شدّ فیها الذّئب، فلمّا رأی ذلک شمر بن ذی الجوشن استدعا الفرسان، فصاروا فی ظهور الرّجّالة، و أمر الرّماة أن یرموه، فرشقوه بالسّهام حتّی صار کالقنفذ، و نادی شمر الفرسان و الرّجّالة، فقال: ویلکم ما تنتظرون بالرّجل؟ ثکلتکم أمّهاتکم. فحمل علیه من کلّ جانب، فضربه زرعة «3» بن شریک علی کتفه الیسری فقطعها، و ضربه أخری منه علی عاتقه، فکبا منه علی وجهه، فطعنه سنان ابن أوس بالرّمح، فصرعه، و بدر إلیه خولی بن یزید أصبحیّ، فنزل لیجتزّ رأسه، فأرعد، فقال له شمر: فتّ اللّه فی عضدک، ما لک ترعد؟ فنزل إلیه فذبحه. ثمّ دفع رأسه إلی خولی ابن یزید، فقال: احمله إلی الأمیر عمر بن سعد.
الفتّال، روضة الواعظین،/ 162
قال الشّاعر:
جاؤوا برأسک یا ابن بنت محمّد مترمّلا بدمائه ترمیلا
قتلوک عطشانا و لم یترقّبوا فی قتلک التّنزیل و التأویلا
و یکبّرون بأن قتلت و إنّما قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «لیشدّ»].
(2)- [فی المطبوع: «فینکشف»].
(3)- [فی المطبوع: «ذرعة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 541
آخر:
ویل لمن شفعاؤه خصماؤه و الصّور فی نشر الخلایق ینفخ
لا بدّ أن ترد القیامة فاطم و قمیصها بدم الحسین ملطّخ
«1» [و قال آخر] «1»:
أفاطم لو أبصرت بالطّفّ من هنا حسینا صریعا بالسّیوف مجزّعا
غداة أحاطت بالحسین کتائب علیها ابن سعد یسعر الحرب ممرعا
إلی ابن رسول اللّه و ابن وصیّه فما کان أدهی ذاک أمرا و أقطعا
أینسی تقی [؟] کربلاء و کربها و سبط رسول اللّه بالطّفّ صرّعا
الفتّال، روضة الواعظین،/ 167- 168
فلمّا مات معاویة و انقضت المدّة [الّتی] کانت تمنع الحسین علیه السّلام من الدّعوة إلی نفسه أظهر أمره بحسب الإمکان، و أبان عن حقّه للجاهلین، و دعی علیه السّلام إلی الجهاد و شمّر للقتال. [...]
ثمّ حملوا بأجمعهم لعنهم اللّه علی قتل الحسین صلوات اللّه علیه، و أمروا الرّماة برمیه، فرموه بالسّهام حتّی صار علیه السّلام کالقنفذ، و جرحوه فی بدنه ثلاثمأة و بضعة و عشرین موضعا بالرّمح و السّیف و النّبل و الحجارة، حتّی آل الأمر إلی أن أحجم علیه السّلام عنهم و ضعف عن قتالهم.
ثمّ طعنه سنان بن أنس النّخعیّ برمحه، فصرعه، و ابتدر إلیه خولی بن یزید الأصبحیّ لیجتزّ رأسه فأرعد، فقال له شمر بن ذی الجوشن لعنه اللّه تعالی: فتّ اللّه «2» فی عضدک، ما لک ترعد؟ و نزل إلیه عن دابّته، فذبحه کما یذبح الکبش، علیهم لعنة اللّه.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 106، 107- 108
__________________________________________________
(1) (- 1) [عن ط أمیر- قم].
(2)- [فی المطبوع: «فتبّ اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 542
ثمّ نادی شمر: ما تنتظرون بالرّجل؟ فقد أثخنته السّهام، فأحدقت به الرّماح و السّیوف، فضربه رجل یقال له زرعة بن شریک التمیمیّ ضربة منکرة، و رماه سنان ابن أنس بسهم فی نحره، و طعنه صالح بن وهب المریّ علی خاصرته طعنة منکرة، فسقط الحسین عن فرسه إلی الأرض علی خدّه الأیمن، ثمّ استوی جالسا، و نزع السّهم من نحره، ثمّ دنا عمر بن سعد من الحسین لیراه.
قال حمید بن مسلم: و خرجت زینب بنت علیّ و قرطاها یجولان فی أذنیها، و هی تقول: لیت السّماء أطبقت علی الأرض! یا ابن سعد، أیقتل أبو عبد اللّه، و أنت تنظر إلیه؟
فجعلت دموعه تسیل علی خدّیه و لحیته، فصرف وجهه عنها، و الحسین جالس و علیه جبّة خزّ، و قد تحاماه النّاس.
فصاح شمر: ویحکم ما تنتظرون؟ اقتلوه ثکلتکم أمّهاتکم. فضربه زرعة بن شریک، فأبان کفّه الیسری، ثمّ ضربه علی عاتقه، فجعل علیه السّلام یکبو مرّة و یقوم أخری، فحمل علیه سنان بن أنس فی تلک الحال، فطعنه بالرّمح، فصرعه، و قال لخولی بن یزید: احتزّ رأسه. فضعف و ارتعدت یداه، فقال له سنان: فتّ اللّه عضدک و أبان یدک.
فنزل إلیه نصر بن خرشة الضّبابیّ و قیل: بل شمر بن ذی الجوشن، و کان أبرص، فضربه برجله، و ألقاه علی قفاه، ثمّ أخذ بلحیته، فقال له الحسین علیه السّلام: أنت الکلب الأبقع الّذی رأیته فی منامی؟ فقال شمر: أتشبّهنی بالکلاب یا ابن فاطمة؟ ثمّ جعل یضرب بسیفه مذبح الحسین علیه السّلام و یقول:
أقتلک الیوم و نفسی تعلم علما یقینا لیس فیه مزعم
و لا مجال لا و لا تکتّم أنّ أباک خیر من یکلّم
أخبرنا أبو الحسن، أحمد بن علیّ العاصمیّ، عن إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، عن أبیه، حدّثنا الحسین بن محمّد، حدّثنا إسماعیل بن محمّد، حدّثنا محمّد بن یونس، حدّثنا أبو أحمد الزّبیریّ، حدّثنی عمّی فضیل بن الزّبیر، «1» عن عبد اللّه بن میمون، عن محمّد بن
__________________________________________________
(1) (1*) [حکاه فی البحار 45/ 56 و العوالم 17/ 299- 300 و الأسرار،/ 426].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 543
عمرو بن الحسن، عن أبیه «1»، قال: کنّا مع الحسین علیه السّلام بنهر کربلاء، فنظر إلی شمر بن ذی الجوشن «2»، فقال: اللّه أکبر! اللّه أکبر! صدق اللّه و رسوله، قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم:
کأنّی أنظر إلی کلب أبقع یلغ فی دماء «3» أهل بیتی.
فغضب عمر بن سعد، فقال لرجل کان عن یمینه: انزل ویحک إلی الحسین فأرحه! فنزل إلیه- «4» قیل هو «4» خولی بن یزید الأصبحیّ- فاحتزّ «5» رأسه. و قیل: بل 4 هو شمر.
«و روی»: أنّه «4» جاء إلیه شمر بن ذی الجوشن، و سنان بن أنس (1*)- و الحسین علیه السّلام بآخر رمق یلوک بلسانه من العطش- فرفسه شمر برجله، و قال: یا ابن أبی تراب، ألست تزعم أنّ أباک علی حوض النّبیّ یسقی من أحبّه؟ فاصبر حتّی تأخذ الماء من یده.
ثمّ قال لسنان بن أنس: احتزّ رأسه من قفاه. فقال: و اللّه لا أفعل ذلک! فیکون جدّه محمّد خصمی. فغضب شمر منه، و جلس علی صدر الحسین علیه السّلام، و قبض علی لحیته، و همّ بقتله، فضحک الحسین و قال له: أتقتلنی؟ أولا تعلم من أنا؟ قال: أعرفک حقّ المعرفة، أمّک فاطمة الزّهراء، و أبوک علیّ المرتضی، و جدّک محمّد المصطفی؛ و خصمک اللّه العلیّ الأعلی، و أقتلک و لا أبالی. و ضربه بسیفه اثنتی عشر ضربة، ثمّ حزّ رأسه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 35- 37
و قال بعض من شهد الواقعة: ما رأیت مکثورا قطّ قتل ولده، و أخوته، و بنو عمّه، و أهل بیته «6»، أربط جأشا، و لا أمضی جنانا، «7» و لا أجری من الحسین علیه السّلام «7»؛ و لا رأیت قبله و لا بعده مثله، لقد رأیت الرّجال تنکشف عنه «7» إذا شدّ فیهم «7» انکشاف المعزی إذا عاث فیها الذّئب.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار].
(2)- [أضاف فی البحار و العوالم و الأسرار: «و کان أبرص»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «دم»].
(4) (- 4) [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار].
(5)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «فاجتزّ»].
(6)- [أضاف فی تسلیة المجالس: «و أنصاره»].
(7) (- 7) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 544
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 38- مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 325- 326
أخبرنا الشّیخ الإمام الزّاهد أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، أخبرنا والدی شیخ السّنّة أبو بکر أحمد بن الحسین، أخبرنا أبو عبد اللّه الحافظ، أخبرنا محمّد بن یعقوب، حدّثنا العبّاس بن محمّد، حدّثنا الأسود بن عامر، حدّثنا «1» شریک، عن أبن عمیر «2» «1»- یعنی عبد الملک-، قال: قال الحجّاج یوما:
من کان له بلاء، فلیقم فلنعطه علی بلائه. فقام رجل، فقال: أعطنی علی بلائی. قال:
و ما بلاؤک؟ قال: قتلت الحسین بن علیّ. قال: و کیف قتلته؟ قال: دسرته و اللّه بالرّمح دسرا، و هبرته بالسّیف هبرا، و ما أشرکت معی «3» أحدا. قال: أما إنّک و إیّاه، لن تجتمعا فی مکان «4» واحد. ثمّ «4» قال له: اخرج. قال: و أحسبه، لم یعطه شیئا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 88- 89- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 134؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 309- 310؛ البحرانی، العوالم، 17/ 628
قال: و أنبأنا الخطیب «5»، أنبأنا الحسین «6» بن محمّد الخلّال، أنبأنا عبد الواحد بن علیّ القاضی، أنبأنا الحسین بن إسماعیل الضّبیّ، أنبأنا عبد اللّه بن شیب «7»، حدّثنا إبراهیم بن المنذر، حدّثنی حسین بن زید بن علیّ بن الحسین، عن الحسن بن زید بن حسن «8» بن علیّ:
حدّثنی مسلم بن رباح مولی علیّ بن أبی طالب، قال: کنت مع الحسین بن علیّ یوم قتل، فرمی فی وجهه بنشّابة، فقال لی: یا مسلم أدن یدیک من الدّم. فأدنیتهما، فلمّا
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم: «شریک بن عمیر»].
(2)- [فی المطبوع: «أبی عمیر»].
(3)- [أضاف فی البحار و العوالم: «فی قتله»].
(4- 4) [فی البحار و العوالم: «أبدا»].
(5)- [فی کفایة الطّالب مکانه: «و أخبرنا العلّامة محمّد بن هبة اللّه بن ممیل، أخبرنا الإمام الحافظ أحمد ابن علیّ الخطیب ...»].
(6)- [کفایة الطّالب: «الحسن»].
(7)- [کفایة الطّالب: «شبیب»].
(8)- [کفایة الطّالب: «الحسن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 545
امتلأتا «1» قال: اسکبه فی یدی. فسکبته فی یده، فنفح «2» بهما إلی السّماء، و قال: اللّهمّ اطلب بدم ابن بنت نبیّک. قال مسلم: فما وقع منه إلی الأرض قطرة «3».
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 236، تهذیب ابن بدران، 4/ 338، مختصر ابن منظور، 7/ 148- عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 431- 432؛ المحمودی، العبرات، 2/ 108
و أنشدنا أبو عبد اللّه محمّد بن الفضل الفراویّ: أنشدت لبعض الشّعراء فی مرثیة الحسین ابن علیّ (رضی اللّه عنهما):
لقد هدّ جسمی رزء آل محمّد و تلک الرّزایا و الخطوب عظام
و أبکت جفونی بالفرات مصارع لآل النّبیّ المصطفی و عظام
عظام بأکناف الفرات زکیّة لهنّ علینا حرمة و ذمام
فکم حرّة مسبیّة فاطمیّة و کم من کریم قد علاه حسام
لآل رسول اللّه صلّت علیهم ملائکة بیض الوجوه کرام
أفاطم أشجانی بنوک ذوو العلی فشبت و إنّی صادق لغلام
و أصبحت لا ألتذّ طیب معیشة کأنّ علیّ الطّیّبات حرام
و لا البارد العذب الفرات أسیغه و لا ظلّ یهنینی الغداة طعام
یقولون لی صبرا جمیلا و سلوة و مالی إلی الصّبر الجمیل مرام
فکیف اصطباری بعد آل محمّد و فی القلب منهم لوعة و سقام؟ «4»
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 301- 302- مثله المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 448- 449
کتب إلیّ أبو نصر بن القشیریّ، أنا أبو بکر البیهقیّ، أنا أبو عبد اللّه الحافظ، قال:
__________________________________________________
(1)- [کفایة الطّالب: «امتلأ»].
(2)- [فی المختصر و کفایة الطّالب و العبرات: «فنفخ»].
(3)- [أضاف فی کفایة الطّالب: «قلت: رواه محدّث الشّام عن محدّث العراق فی کتابیهما»].
(4)- [أضاف فی تهذیب الکمال: «و روی له الجماعة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 546
سمعت زاهر بن أحمد یقول: أملی علینا أبو بکر بن الأنباریّ بإسناد له:
أنّ زینب بنت علیّ بن أبی طالب یوم قتل الحسین بن علیّ أخرجت رأسها من الخباء- و هی رافعة عقیرتها- بصوت عال تقول:
ماذا تقولون إن قال النّبیّ لکم: ماذا فعلتم و أنتم آخر الأمم
بعترتی و بأهلی بعد مفتقدی منهم أساری و منهم ضرّجوا بدم
ما کان هذا جزائی أن نصحت لکم أن تخلفونی بشرّ فی ذوی رحمی
و ذکر الزّبیر: أنّ زینب الّتی أنشدت هذه الأبیات زینب الصّغری بنت عقیل بن أبی طالب.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، تراجم النّساء،/ 123- 124- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 118
فتقدّم، و أسرع سهما من کنانته، و رمی به الحسین، فوقع فی نحره. فسال دمه علی صدره و لحیته. فأخذ الدّم بیده، و رمی به إلی فوق، و صاح: اللّهمّ هذا فعالهم بابن بنت نبیّک. ثمّ تکاثروا علیه.
العمرانیّ، الإنباء،/ 15
ثمّ استوی علی راحلته و قال: (أنا ابن علیّ الخیر من آل هاشم)، الأبیات، ثمّ حمل علی المیمنة، و قال:
الموت خیر من رکوب العار و العار أولی من دخول النّار
ثمّ حمل علی المیسرة، و قال:
أنا الحسین بن علیّ أحمی عیالات أبی
آلیت أن لا أنثنی أمضی علی دین النّبیّ
و جعل یقاتل حتّی قتل ألف و تسعمائة و خمسین سوی المجروحین، فقال عمر بن سعد لقومه: الویل لکم، أتدرون من تبارزون! هذا ابن الأنزع البطین، هذا ابن قتّال العرب، فاحملوا علیه من کلّ جانب.
فحملوا بالطّعن مائة و ثمانین، و أربعة آلاف بالسّهام. [...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 547
العونیّ:
«1» یا أسهما ما «1» بدم ابن المصطفی منقسمات و رماحا فی ضلوع ابن النّبیّ متّصلات
فقال شمر: ما وقوفکم و ما تنتظرون بالرّجل، و قد أثخنته السّهام، احملوا علیه ثکلتکم أمّهاتکم. فحملوا علیه من کلّ جانب، فرماه أبو الحتوف «2» الجعفیّ فی جبینه، و الحصین ابن نمیر فی فیه، و أبو أیّوب الغنویّ بسهم مسموم فی حلقه، فقال علیه السّلام: بسم اللّه و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه، و هذا قتلی «3» فی رضی اللّه.
و کان ضربه زرعة بن شریک التّمیمیّ علی کتفه الأیسر، و عمرو بن الخلیفة الجعفیّ علی حبل عاتقه، و کان طعنه صالح بن وهب المزنیّ علی جنبه، و کان رماه سنان بن أنس النّخعیّ فی صدره، فوقع علی الأرض، و أخذ دمه بکفّیه، و صبّه علی رأسه مرارا، فدنا منه عمر، و قال: جزّوا رأسه. فقصد إلیه نصر بن خرشة، فجعل یضربه بسیفه، فغضب عمر، و قال لخولی بن یزید الأصبحیّ: انزل، فجزّ رأسه. فنزل و جزّ رأسه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 110، 111
ثمّ قتل أهل الحسین و أصحابه، و بقی وحیدا من الرّجال، فدفع عن نفسه، فضربه زرعة بن شریک علی کتفه، و ضربه آخر علی عاتقه، و حمل علیه سنان بن أنس، فطعنه بالرّمح فی ترقوته، ثمّ فی صدره، فوقع، فنزل إلیه، فذبحه، و حزّ رأسه. و قیل: بل حزّ رأسه خولی بن یزید.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 39
ثمّ جعل یقاتل، فنادی شمر فی النّاس: ویحکم، ما تنتظرون بالرّجل، اقتلوه. فضربه زرعة بن شریک علی کتفه، و ضربه آخر علی عاتقه، و حمل علیه سنان بن أنس النّخعیّ، فطعنه بالرّمح، فوقع، فنزل إلیه، فذبحه، و اجتزّ رأسه، فسلّمه إلی خولی بن یزید الأصبحیّ.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340- 341
__________________________________________________
(1- 1) [فی المطبوع: «یا سهاما»].
(2)- [فی المطبوع: «أبو الحنوق»].
(3)- [فی المطبوع: «قتیل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 548
و حمل النّاس علیه عن یمینه و شماله، فحمل علی الّذین عن یمینه، فتفرّقوا، ثمّ حمل علی الّذین عن یساره، فتفرّقوا، فما رؤی مکثور قطّ، قد قتل ولده و أهل بیته و أصحابه، أربط جأشا منه و لا أمضی جنانا، و لا أجرأ مقدما منه. إن کانت الرّجّالة لتنکشف عن یمینه و شماله انکشاف المعزی إذا شدّ فیها الذّئب، فبینما هو کذلک، إذ خرجت زینب و هی تقول: لیت السّماء انطبقت علی الأرض. و قد دنا عمر بن سعد، فقالت «1»: یا عمر! أیقتل أبو عبد اللّه و أنت تنظر [إلیه].
«2» فدمعت عیناه حتّی سالت دموعه «2» علی خدّیه و لحیته، و صرف وجهه عنها. [...]
فنادی شمر فی النّاس: ویحکم ماذا تنتظرون الرّجل؟ اقتلوه ثکلتکم أمّهاتکم. فحملوا علیه من کلّ جانب، فضرب زرعة بن شریک «3» التّمیمیّ علی «3» کفّه الیسری، و ضرب أیضا «4» علی عاتقه، ثمّ انصرفوا عنه و هو یقوم و یکبو، و حمل علیه فی تلک الحال سنان ابن أنس النّخعیّ، فطعنه بالرّمح، فوقع، و قال لخولی بن یزید الأصبحیّ: احتزّ رأسه.
فأراد أن یفعل، فضعف، و أرعد، فقال له سنان: فتّ اللّه عضدک «5»، و نزل إلیه، فذبحه، و احتزّ «6» رأسه، فدفعه إلی خولی. «7»
__________________________________________________
(1)- [و فی نهایة الإرب مکانه: «و قال: و دنا عمر بن سعد من الحسین، فخرجت زینب بنت علیّ أخت الحسین فقالت ...»].
(2- 2) [نهایة الإرب: «فجعلت دموع عمر تسیل»].
(3- 3) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(4)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(5)- [أضاف فی نهایة الإرب: «و أبان یدک»].
(6)- [نهایة الإرب: «و أخذ»].
(7)- مردم (لشکریان مهاجم) بر او از یمین و شمال حمله کردند. او از طرف یمین حمله کرد و آنها را شکست داد و پراکنده نمود. بعد برگشت و از شمال حمله کرد. آنها منهزم شدند.
هیچ‌کس مانند او دیده نشده [است] که فرزند و اهل بیت و یاران او همه کشته شده باشند و او بدان متانت و ثبات و بردباری و شجاعت باشد. هیچ‌کس به اندازه او قوی قلب و حاضر الذهن و دلیر نبود.
هیچ‌کس مانند او جسور و شجاع و مهاجم و پیشرو نبود. رجاله از چپ و راست شکست خورده از حمله او می‌گریختند. آنها مانند گله‌های بز که از گرگ می‌ترسیدند، تن به فرار می‌دادند. او در آن حال بود، ناگاه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 549
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 295- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 459
و قاتلوا حسینا بعد أن طلبوا منه أن ینزل علی حکم عبید اللّه بن زیاد، فامتنع، و قاتل حتّی قتل.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 20
فلمّا أثخن بالجراح و لم یبق فیه حراک، أمر شمر أن یرموه بالسّهام، و ناداهم عمر بن سعد: ما تنتظرون بالرّجل؟ «1» و أمر لسنان بن أنس أن یجتزّ رأسه، فنزل یمشی إلیه، و هو یقول: أمشی إلیک و أعلم أنّک السّیّد المقدّم و أنّک خیر النّاس أبا و أمّا. فاجتزّ رأسه، و رفعه إلی عمر بن سعد، فأخذه، فعلّقه فی لبب «2» فرسه، و فی ذلک قلت:
لقد فجع الدّین الحنیف بما جری علی السّبط و الهادی النّبیّ سفیره
و أیّ امرء یلقاه فی عظم رزئه غداة غدت کفّا سنان تبیره
و هذا سنان أخذه المختار، فقطع یدیه و رجلیه، و أغلی قدرا ملئت زیتا، و طرحه فیه، و هو حیّ.
قال هلال بن نافع: إنّی لواقف فی عسکر عمر بن سعد، إذ صرخ صارخ: أبشر أیّها الأمیر، قد قتل الحسین. فبرزت بین الصّفّین، و أنّه لیجود بنفسه، فو اللّه ما رأیت أحسن
__________________________________________________
- زینب از خیمه خارج شد و گفت: «ای کاش آسمان بر زمین فرود می‌آمد.»
عمر بن سعد هم نزدیک شده بود. زینب گفت: ای عمر! ابو عبد اللّه کشته می‌شود و تو او را بدین‌حال نگاه می‌کنی؟»
اشک او جاری شد تا بر ریش وی چکید. آن‌گاه روی خود را از او برگردانید. [...]
ناگاه شمر میان مردم ندا داد: «وای بر شما! چه انتظار دارید؟ از این مرد چه انتظار دارید؟ او را بکشید.
مادرهای شما به عزای شما بنشینند.»
آن‌گاه از هر طرف بر او حمله کردند. زرعة بن شریک تمیمی ضربتی بر دست چپ او زد و باز ضربت دیگری بر شانه او نواخت. آن‌گاه افتاد و برخاست و باز مکرر افتاد و برخاست. سنان بن انس نخعی بر او حمله کرد و نیزه را به تن او فروبرد که افتاد. به خولی بن یزید اصبحی گفت: «سر او را ببر.» او خواست سرش را ببرد که دچار لرز گردید. سنان به او گفت: «خداوند بازوی تو را خرد کند.»
آن‌گاه خود پیاده شد و سرش را برید و به خولی داد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 189- 190
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 313- 314].
(2)- اللّبب: موضع القلادة من الصّدر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 550
منه، و لقد شغلنی نور وجهه و جمال هیبته عن الفکرة فی قتله.
و طلب منهم ماء، فقال له رجل: و اللّه لا تذوقه حتّی ترد الحامیة، فتشرب من حمیمها، فقال: بل أراد علی جدّی رسول اللّه و أسکن معه فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر، و أشرب من ماء غیر آسن «1»، و أشکو إلیه ما ارتکبتم منّی و فعلتم بی.
فغضبوا بأجمعهم، حتّی کأنّ الرّحمة سلبت من قلوبهم.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 39
و أبلی الحسین فی ذلک الیوم بلاء عظیما، و قتل من عسکر عبید اللّه أشقیاء کثیرة، حتّی قتل، رضوان اللّه علیه.
البرّی، الجوهرة،/ 44
ثمّ صاح الشّمر (لعنه اللّه) بأصحابه، و قال: ویلکم ما تنتظرون بالرّجل، و قد أثخنته «2» السّهام. فتوالیت إلیه «2» الرّماح و السّهام، فسقط علی الأرض، فوقف علیه عمر بن سعد، و قال لأصحابه «3»: انزلوا، و جزّوا «4» رأسه. فنزل إلیه نصر بن «5» حرشة الضّبابیّ «5»، ثمّ جعل یضرب بسیفه فی مذبح الحسین، فغضب علیه عمر بن سعد، و قال لرجل عن یمینه:
ویحک «6»، انزل إلی الحسین، فأرحه. فنزل إلی خولی بن یزید (خلّده اللّه فی النّار)، فاجتزّ «7» رأسه.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 76- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 51؛ القمی، نفس المهموم،/ 369؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 303، 2/ 42؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 326
و صاح شمر: ما تنتظرون به، احملوا علیه. فتشدّد الحسین و لبس سراویلا ضیّقا، فاعجلوه، فضربه الحصین بن تمیم علی رأسه بالسّیف، فسقط، و ضربه زرعة بن شریک
__________________________________________________
(1)- أی غیر متغیّر، مجمع.
(2- 2) [کشف الغمّة: «الجراح و توالت علیه»].
(3)- [فی نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین مکانه: «قال عمر بن سعد لأصحابه ...»].
(4)- [فی نفس المهموم و المعالی: «و حزّوا»].
(5- 5) [فی کشف الغمّة: «خرشنة الصّبابیّ» و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین: «خرشة الضّبابیّ»].
(6)- [کشف الغمّة: «ویلک»].
(7)- [فی نفس المهموم و المعالی: «فاحتزّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 551
التّمیمیّ علی کتفه الیسری، فأبانها، فجعل یبکی، و حمل علیه سنان بن أنس النّخعیّ، فطعنه برمح فی ترقوته، ثمّ نزل، فجزّ رأسه بعد أن ذبحه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 144
و من مثل الحسین بن علیّ علیهما السّلام! قالوا یوم الطّفّ: ما رأینا مکثورا «1» قد أفرد من إخوته و أهله و أنصاره أشجع منه، کان کاللّیث المحرب، یحطم الفرسان حطما. و ما ظنّک برجل أبت نفسه الدنیّة أن یعطی بیده، فقاتل حتّی قتل هو و بنوه و إخوته و بنو عمّه بعد بذل الأمان لهم، و التوثقة بالأیمان المغلّظة، و هو الّذی سنّ للعرب الإباء. «2»
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 15/ 274- 275
__________________________________________________
(1)- المکثور: المغلوب فی الکثرة.
(2)- و راویان احوال ایشان، حمید مسلم کندی که از لشکر ملاعین بود و زینب خواهر حسین علیه السّلام و علی زین العابدین علیه السّلام اند و حمید از جمله نیک‌مردان بود؛ لیکن او را به اکراه و اجبار آن‌جا حاضر کرده بودند.
حمید گوید که حسین علیه السّلام به هر جانب که حمله کردی، اگر ده هزار بودی، اگر بیست هزار بودی، چنان‌که گوسفندان از شیر رمند، می‌رمیدند و هیچ‌کس را زهره آن نبود که در مقابل او بایستد، چون چنان دیدند، منادی کردند که ای شیران عرب، و ای پهلوانان! آخر نه یک مرد است؟ چندین زخم خورده، شرم از خود و مردی خود ندارید؟ جمله به یک‌بار تیرباران و سنگ‌باران کنید!»
لشکر به یک‌بار روی به امام حسین علیه السّلام نهاد.
حمید گوید: سیصد و شصت تیر و شمشیر و نیزه بر تن امام حسین علیه السّلام آمد و خون از تن او روان شده بود؛ چون خون بسیار رفته بود و خون در تن او نمانده بود، سست شد و غش کرد، ساعتی بر نیزه تکیه کرده بود. خلق گرد او درآمدند. زرعة بن شریک درآمد و شمشیر بر دست راست امام زد، و سنان بن انس نیزه بزد و امام را بینداخت. خولی بن یزید فرود آمد تا سر مبارکش ببرد. دستش بلرزید. شمر فرود آمد و سر مبارکش از تن جدا کرد و به خولی داد و گفت: «احمله إلی الأمیر عمر بن سعد.»
حمید گفت که به شجاعت حسین دیگر مرد نبود؛ زیرا که چندین یاران و اقربا را کشته بدید و قوت شجاعت او برجای بود و چندان شوکت و مردی بنمود که هزار مرد نکند.
شمر لعین سر مبارک از جانب قفا برید و به خولی داد. چون عمر سعد بدید، بترسید و رنگ رویش بگردید و لشکر که حاضر بود، جمله دستها بر روی نهادند؛ مگر جمعی خاص؛ به آخر گفتند: «چه فایده که قضا برفت.»
عماد الدین طبری، کامل بهائی، 2/ 286- 287
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 552
فبقی مولانا الحسین صلوات اللّه علیه و الحرم و الأطفال الّذین بین یدیه، فلم ینظروا لتلک الوحدة و الکسرة و نفوس من بقی من العترة، و أقبلوا یهجمون علی الحرم و الأطفال بالقتال و الاستیصال، و هو صلوات اللّه علیه مع ما جرت الحال علیه یدعوهم إلی اللّه جلّ جلاله، و یحذّرهم من القدوم علیه، و یذکّرهم بلقاء جدّه لهم یوم القیامة صلوات اللّه علیه، یدعوهم، و عقولهم قد هربت بلسان الحال منهم، و قلوبهم قد ماتت بسیف الضّلال الّذی یصدر عنهم، فلم یرحموا حرمة لوحدتها، و لا أسرة لضعف قوّتها، و لم یقفوا موقف مروّة و لا حیاء، و لا أخوّة و لا وفاء، و قصدوا نحو الحسین علیه السّلام، یقتلونه وحیدا فریدا من الأنصار، قتل أهل العداوات، و لا یستحیون من وحدته و انفراده، و ضعف جلده عن الذی یریده من جهاده، فرموه بسهامهم، و سعوا إلی سفک دمه بإقدامهم و أقدامهم.
ابن طاووس، الإقبال،/ 564- 565
[و جاء فی زیارة زار بها المرتضی علم الهدی (رضوان اللّه علیه) الحسین علیه السّلام]:
السّلام علی المرمّل بالدّماء، السّلام علی المهتوک الخباء، السّلام علی خامس أصحاب الکساء «1»، السّلام علی غریب الغرباء، السّلام علی شهید الشّهداء، السّلام علی قتیل الأدعیاء، السّلام علی ساکن کربلاء، السّلام علی من بکته ملائکة السّماء، السّلام علی من ذرّیّته الأزکیاء. [...]
السّلام علی المغسّل بدم الجراح، السّلام علی المجرّع بکاسات مرارات «2» الرّماح، السّلام علی المستضام «3» المستباح، السّلام علی المهجور «4» فی الوری، «5» السّلام علی المنفرد بالعراء «5»، السّلام علی من تولّی «2» دفنه أهل القری.
السّلام علی المقطوع الوتین، السّلام علی المحامی بلا معین، السّلام علی الشّیب الخضیب،
__________________________________________________
(1)- [البحار، 98/ 319: «أهل الکساء»].
(2)- [لم یرد فی البحار، 98/ 319].
(3)- [البحار، 98/ 319: «المضام»].
(4)- [البحار، 98/ 319: «المنحور»].
(5- 5) [لم یرد فی البحار، 98/ 319].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 553
السّلام علی الخدّ التّریب، السّلام علی البدن السّلیب، السّلام علی الثّغر المقروع بالقضیب، «1» السّلام علی الودج المقطوع «1»، السّلام علی الرّأس المرفوع، «1» السّلام علی الشّلو الموضوع «1».
[...]
فجاهدتهم بعد «2» الإیعاد إلیهم «2»، و تأکید الحجّة علیهم، فنکثوا ذمامک و بیعتک، و أسخطوا ربّک، و أغضبوا «3» جدّک «4»، و أنذروک «5» بالحرب، و ثبتّ للطّعن و الضّرب، و طحطحت «6» جنود الکفّار «7»، «8» و شرّدت جیوش الأشرار «8»، و اقتحمت قسطل الغبار، مجالدا بذی الفقار، کأنّک علیّ المختار.
فلمّا رأوک ثابت الجأش، غیر خائف و لا خاش، نصبوا لک غوائل مکرهم، و قاتلوک بکیدهم و شرّهم، «9» و أجلب اللّعین علیک «9» جنوده، فمنعوک الماء و وروده، و ناجزوک القتال، و عاجلوک النّزال، و رشقوک بالسّهام «10»، و بسطوا إلیک «11» الأکفّ للاصطلام «11»، و لم یرعوا لک الذّمام «12»، و لا راقبوا فیک الأنام «13»، و فی قتلهم أولیاءک، و نهبهم رحالک، و أنت مقدّم فی الهبوات، و محتمل لإیذات «14»، قد عجبت من صبرک ملائکة السّماوات.
__________________________________________________
(1) (- 1) [لم یرد فی البحار، 98/ 319].
(2) (- 2) [البحار، 98/ 321: «الإیعاز لهم»].
(3)- [لم یرد فی البحار، 89/ 319].
(4) (4*) [حکاه فی المعالی، 2/ 32- 33].
(5)- [فی البحار، 98/ 321 و المعالی: «و بدؤوک»].
(6)- [فی البحار، 98/ 321 و المعالی: «طحنت»].
(7)- [فی البحار، 98/ 321 و المعالی: «الفجّار»].
(8) (- 8) [لم یرد فی البحار، 98/ 319 و المعالی].
(9) (- 9) [فی البحار، 98/ 321 و المعالی: «و أمر اللّعین»].
(10)- [أضاف فی البحار، 98/ 322 و المعالی: «و النّبال»].
(11) (- 11) [فی البحار، 98/ 322 و المعالی: «أکفّ الاصطلام»].
(12)- [فی البحار، 98/ 322 و المعالی: «ذماما»].
(13)- [فی البحار، 98/ 322 و المعالی: «أثاما»].
(14)- [فی البحار و المعالی: «للأذیّات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 554
و أحدقوا بک من کلّ الجهات، و أثخنوک بالجراح، و حالوا بینک و بین «1» ماء الفرات «1»، و لم یبق لک ناصر، و أنت محتسب صابر، تذبّ عن نسوانک «2» و أولادک «3»، (4*) فهویت إلی الأرض «4» طریحا، ضمآن جریحا «4»، تطؤک الخیول بحوافرها، و «5» تعلوک الطّغاة ببواترها.
قد رشح للموت جبینک، و اختلفت بالإنبساط و الانقباض شمالک و یمینک، تدیر طرفا «6» منکسرا إلی رحلک «6»، و قد شغلت بنفسک عن ولدک و أهلک «7»، فأسرع فرسک شاردا، «8» و أتی «8» خیامک قاصدا، محمحما باکیا.
فلمّا رأین النّساء جوادک مخزیّا، و أبصرن «9» سرجک ملویّا «10»، برزن من الخدور، «11» للشّعور ناشرات، و للخدود لاطمات، و للوجوه «11» سافرات، و بالعویل داعیات، و بعد العزّ مذلّلات، و إلی مصرعک مبادرات.
«12» و شمر «13» جالس علی صدرک، و مولغ سیفه فی نحرک «14»، قابض شیبتک بیده، ذابح لک بمهنّده و قد سکنت حواسک، و خمدت «15» أنفاسک. و وردت «16» علی القناة رأسک «12».
[...].
__________________________________________________
(1) (- 1) [فی البحار، 98/ 322 و المعالی: «الرّواح»].
(2)- [فی البحار، 98/ 322: «نسوتک»].
(3)- [أضاف فی البحار، 98/ 322 و المعالی: «حتّی نکسوک عن جوادک»].
(4) (- 4) [البحار، 98/ 322: «جریحا»].
(5)- [البحار، 98/ 322: «أو»].
(6) (- 6) [البحار، 98/ 322: «خفیّا إلی رحلک و بیتک»].
(7)- [فی البحار، 98/ 322: «أهالیک»].
(8) (- 8) [البحار، 98/ 322: «إلی» و فی البحار، 98/ 240: «و إلی»].
(9)- [البحار، 98/ 322: «و نظرن»].
(10)- [البحار، 98/ 322: «علیه ملویّا»].
(11) (- 11) [البحار، 98/ 322: «ناشرات الشّعور، علی الخدود لاطمات الوجوه»].
(12) (- 12) [حکاه فی نفس المهموم،/ 375 و المعالی، 2/ 52 و وسیلة الدّارین،/ 332].
(13)- [فی البحار، 98/ 322 و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین: «و الشّمر»].
(14)- [فی البحار، 98/ 322 و نفس المهموم و المعالی: «علی نحرک»].
(15)- [فی البحار، 98/ 322 و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین: «و خفیت»].
(16)- [فی البحار، 98/ 322 و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین: «و رفع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 555
لقد أصبح رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله من أجلک موتورا، و عاد کتاب اللّه عزّ و جلّ مهجورا، و غودر الحقّ إذ قهرت مقهورا، و فقد بفقدک التّکبیر و التّهلیل، و التّحریم و التّحلیل، و التّنزیل و التّأویل، و ظهر بعدک التّغییر و التّبدیل، و الإلحاد و التّعطیل، و الأهواء و الأضالیل، و الفتن و الأباطیل.
ابن طاووس، مصباح الزّائر،/ 225- 226، 227، 232، 233، 234- مثله المجلسی، البحار، 98/ 235- 236، 240- 241، 98/ 318، 319، 321- 323
قال: و لمّا أثخن الحسین علیه السّلام بالجراح، «1» و بقی کالقنفذ «1»، طعنه صالح بن وهب المرّی «2» علی خاصرته طعنة، فسقط الحسین علیه السّلام عن فرسه إلی الأرض علی خدّه الأیمن، «3» و هو یقول: بسم اللّه و باللّه «4» و علی ملّة رسول اللّه «3». «5» ثمّ قام صلوات اللّه علیه «6».
«7» قال الرّاویّ: و «5» خرجت زینب من باب الفسطاط، و هی تنادی: وا أخاه! وا سیّداه! وا أهل بیتاه! لیت السّماء أطبقت علی الأرض، و لیت الجبال تدکدکت علی السّهل.
«8» قال: و صاح شمر بأصحابه «9»: ما تنتظرون بالرّجل؟ قال: و حملوا علیه من کلّ جانب «10»، فضربه زرعة بن شریک علی کتفه الیسری «9»، و ضرب الحسین علیه السّلام زرعة
__________________________________________________
(1) (- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین: «المزنیّ» و فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه:
«الیزنیّ»].
(3) (- 3) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(4)- [زاد فی المعالی و وسیلة الدّارین: «و فی سبیل اللّه»].
(5) (- 5) [المعالی: «و لمّا سقط الحسین علیه السّلام علی الأرض»].
(6)- [زاد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «إلی القتال راجلا»].
(7) (7*) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(8) (8*) [المعالی: «فنادت عمر بن سعد بن أبی وقّاص: ویحک یا عمر! أیقتل أبو عبد اللّه و أنت تنظر إلیه؟ فلم یجبها عمر بشی‌ء، فنادت: ویحکم! ما فیکم مسلم؟ فلم یجبها أحد بشی‌ء»].
(9)- [لم یرد فی البحار و العوالم].
(10) (10*) [لم یرد فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 556
فصرعه (8*)، «1» و ضرب «2» آخر علی عاتقه المقدّس بالسّیف «3» ضربة کبا «4» علیه السّلام بها لوجهه، و کان قد أعیا، و جعل ینوء و یکبّ «5»، فطعنه سنان بن أنس النّخعیّ فی ترقوته، ثمّ انتزع «1» الرّمح، فطعنه فی بوانی صدره، ثمّ رماه سنان أیضا بسهم، فوقع «6» فی نحره، فسقط علیه السّلام، و جلس قاعدا، فنزع السّهم من نحره، و قرن کفّیه جمیعا، فکلّما امتلأتا من دمائه خضّب بهما رأسه، و لحیته، و هو یقول: هکذا «7» ألقی اللّه مخضّبا بدمی، مغصوبا علیّ حقّی. «8» «9» فقال عمر بن سعد لرجل عن یمینه: إنزل ویحک إلی الحسین علیه السّلام فأرحه. قال «8»: فبدر إلیه خولی بن یزید الأصبحیّ لیحتزّ «10» رأسه، فأرعد (7*) «11» «12» (10*)، فنزل إلیه سنان «13» بن أنس النّخعیّ لعنه اللّه، فضرب «14» بالسّیف فی حلقه الشّریف، و هو یقول: و اللّه إنّی لأجتزّ «15» رأسک، و أعلم أنّک ابن رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم و خیر النّاس «16» أبا و 16 أمّا. ثمّ اجتزّ «17» «13» رأسه المقدّس «18» «19» المعظّم.
__________________________________________________
(1) (- 1) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «ثمّ أشرع»].
(2)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و المعالی: «و ضربه»].
(3)- [لم یرد فی المعالی].
(4)- [الأسرار: «کبّ»].
(5)- [فی البحار و العوالم و المعالی: «و یکبو»].
(6)- [زاد فی البحار و العوالم و الأسرار و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «السّهم»].
(7)- [زاد فی البحار و العوالم و المعالی: «حتّی»].
(8) (- 8) [لم یرد فی المعالی].
(9) (9*) [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(10)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «لیجتزّ»].
(11)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(12)- [لم یرد فی البحار و العوالم].
(13) (- 13) [المعالی: «و صنع ما صنع إلی أن اجتزّ»].
(14)- [فی البحار و العوالم: «فضربه»].
(15)- [نفس المهموم: «لأحتزّ»].
(16) (- 16) [لم یرد فی الأسرار].
(17)- [نفس المهموم: «احتزّ»].
(18)- [الأسرار: «الشّریف»].
(19) (19*) [لم یرد فی الأسرار و وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 557
و فی ذلک یقول الشّاعر:
فأیّ رزیّة عدلت حسینا غداة تبیره کفّا سنان
و روی: أنّ سنانا هذا أخذه المختار، فقطع أنامله أنملة أنملة، ثمّ قطع یدیه و رجلیه، و أغلی له قدرا فیها زیت، و رماه فیها، و هو یضطرب «1» (19*).
قال الرّاویّ: فارتفعت فی السّماء فی ذلک الوقت غبرة شدیدة سوداء مظلمة فیها ریح حمراء لا تری فیها عین و لا أثر، حتّی ظنّ القوم أنّ العذاب قد جاءهم، فلبثوا کذلک ساعة ثمّ انجلت عنهم. (9*)
«2» و روی هلال بن نافع، قال: إنّی «3» کنت واقفا «3» مع أصحاب عمر بن سعد لعنه اللّه «4»، إذ صرخ صارخ: أبشر أیّها الأمیر «5»! فهذا شمر قتل الحسین علیه السّلام. قال «6»: فخرجت بین الصّفّین، فوقفت علیه «5»، «7» و إنّه علیه السّلام لیجود «7» بنفسه، فو اللّه ما رأیت قطّ «8» قتیلا مضمّخا «9» بدمه أحسن منه و لا أنور وجها، و لقد شغلنی نور وجهه و جمال هیئته «10» عن الفکرة «11» فی قتله، فاستسقی «12» فی تلک الحال «13» ماء.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی المعالی: «و فی روایة قتله عبید اللّه بن زیاد»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی مدینة المعاجز و مثله فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(3) (- 3) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «لواقف»].
(4)- [زاد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فی عسکره»].
(5) (- 5) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «قد قتل الحسین، فبرزت بین الصّفّین»].
(6)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(7) (- 7) [وسیلة الدّارین: «و رأیت بأنّه یجود»].
(8)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج، و فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه:
«أحسن منه»].
(9)- [فی أعیان الشّیعة: «مخضبا» و فی وسیلة الدّارین: «مخضما»].
(10)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم وسیلة الدّارین: «هیبته» و فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «هیئته أو هیبته کما فی بعض النسخ»].
(11)- [وسیلة الدّارین: «المفکرة»].
(12)- [وسیلة الدّارین: «فاستقی»].
(13)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «الحالة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 558
فسمعت رجلا یقول: و اللّه «1»، لا تذوق الماء حتّی ترد الحامیة، فتشرب من حمیمها.
فسمعته یقول «2»: یا ویلک «3»! أنا لا أرد الحامیة، و لا أشرب من حمیمها «2»، «4» بل أرد علی جدّی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، و أسکن معه «5» فی داره فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر، و أشرب من ماء غیر آسن، و أشکو إلیه ما ارتکبتم «6» منّی، و فعلتم بی.
قال: فغضبوا بأجمعهم، حتّی «7» کأنّ اللّه لم یجعل فی قلب أحد منهم من الرّحمة شیئا «8»، فاجتزّوا «9» رأسه، و إنّه لیکلّمهم، فتعجّبت من قلّة رحمتهم «10»، و قلت: و اللّه لا أجامعکم علی أمر أبدا. «11»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2- 2) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أنا أرد الحامیة فأشرب من حمیمها؟»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «هذا»].
(4)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «لا و اللّه»].
(5)- [المعالی: «عنده»].
(6)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «ما رکبتم»].
(7)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(8)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(9)- [فی نفس المهموم و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و وسیلة الدّارین: «فاحتزّوا»].
(10)- [فی الأسرار و وسیلة الدّارین: «رحمهم»].
(11)- راوی گفت: چون حسین علیه السّلام در اثر زیادی زخم از پای درآمد و بدنش از زیادی تیر همچون خارپشت شد، صالح بن وهب مری چنان نیزه‌ای بر پهلویش زد که از اسب روی زمین افتاد و گونه راستش روی خاک قرار گرفت و می‌گفت: «به نام خدا و به یاری خدا و به دین رسول خدا.»
سپس از روی خاک برخاست.
راوی گفت: زینب از در خیمه‌ها بیرون شد و صدا می‌زد: «ای وای، برادرم! ای وای آقایم! ای وای خانواده‌ام! ای کاش آسمان بر زمین فرومی‌ریخت! و ای کاش کوهها به بیابانها پاشیده می‌شد.»
راوی گفت: شمر به اطرافیانش بانگ زد: «درباره این مرد منتظر چه هستید؟»
راوی گفت: با صدور این فرمان یک حمله همه‌جانبه کردند و زرعة بن شریک با شمشیر بر شانه چپ حضرت زد که حسین با شمشیر خود زرعه را از پای درآورد و دیگری با شمشیر بر دوش مقدسش آن‌چنان زد که به روبه زمین افتاد. دیگر حسین خسته شده بود. می‌خواست برخیزد؛ ولی به رو می‌افتاد. این هنگام سنان بن انس نخعی نیزه‌اش را به گودی گلوی حضرت فروبرد و سپس نیزه را بیرون کشید و بر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 559
__________________________________________________
- استخوانهای سینه‌اش کوبید و سپس سنان تیری هم رها کرد و تیر بر گلوی حضرت نشست.
حضرت به روی زمین افتاد. برخاست و به روی زمین نشست و تیر را از گلویش بیرون آورد و هردو کف دست به زیر خون گرفت. همین‌که کفهایش پر از خون شد، سر و صورت خود را رنگین کرد و می‌گفت:
«با همین حال که به خونم آغشته‌ام و حقّم را غصب کرده‌اند، خداوند را ملاقات خواهم کرد.»
عمر بن سعد به مردی که در سمت راستش ایستاده بود، گفت: «وای بر تو! فرود آی و حسین را راحت کن.»
راوی گفت: خولی بن یزید اصبحی پیش‌دستی کرد که سر حضرت را ببرد، لرزه بر اندامش افتاد. پس سنان بن انس نخعی از اسب فرود آمد و شمشیر بر گلوی حضرت زد و می‌گفت: «به خدا قسم که من سر تو را از بدن جدا خواهم ساخت و می‌دانم که تو پسر رسول خدایی و پدرت و مادرت از پدر و مادر همه مردم بهترند.»
سپس سر مقدس و معظم آن بزرگوار را برید. شاعر در این‌باره به این مضمون می‌گوید:
باشد کدام غم به جهان چون غم حسین روزی که دستهای سنانش برید سر
و روایت شده است که: همین سنان را مختار دستگیر کرد و انگشت‌های او را ریزریز نمود، سپس دو دست و دو پایش را برید، آنگاه در دیگی روغن که روی آتش می‌جوشید انداخت و او در میان آن دست و پا زد و مرد.
راوی گفت: هنگام شهادت حسین، گردوغبار شدیدی آسمان کربلا را فراگرفت که روز روشن، همچون شب تاریک شد و آن‌چنان بادی سرخ وزیدن گرفت که از هیچ‌کس عین و اثری دیده نمی‌شد و مردم گمان کردند که عذاب بر آنان فرود آمد، ساعتی چنین بود و سپس هوا روشن شد.
هلال بن نافع روایت نمود که: با سربازان عمر بن سعد ملعون ایستاده بودم که یکی فریاد برآورد:
«امیر، مژده! این شمر است که حسین را کشته [است].»
گوید: از میان لشکر بیرون شدم و در میان دو صف بالین حسین ایستادم و او در حال جان کندن بود، و به خدا قسم هرگز کشته آغشته به خونی را زیباتر و نورانی‌تر از او ندیدم؛ زیرا من آن‌چنان مات نور آن صورت و محو جمال آن قیافه شده بودم که متوجه نشدم چه‌گونه او را می‌کشند. حسین در آن حال آب خواست و شنیدم مردی می‌گفت: «به خدا قسم آب نخواهی چشید تا به جایگاه گرم و سوزان جهنم وارد شوی و از آب گرم آن بنوشی.»
پس شنیدم که حضرت می‌فرمود: «ای وای بر تو! حامیه نه جای من است و حمیم آن نه مرا شراب؛ بلکه من بر جدّم رسول خدا وارد خواهم شد و در کنار او در جایگاه صدق و پیشگاه سلطان نیرومند خواهم نشست و از آب بهشتی تغییرناپذیر خواهم نوشید و شکایت رفتار شما را با من به آن حضرت خواهم برد.»
راوی گفت: یکباره همگی بر آن حضرت برآشفتند؛ آن‌چنان که گویی خداوند، ذره‌ای مهر در دل-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 560
ابن طاووس، اللّهوف،/ 124- 129- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 263- 264؛ المجلسی، البحار، 45/ 54- 55، 57؛ البحرانی، العوالم، 17/ 297- 298، 300- 301؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 356- 357؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 424، 426- 427، 429- 430؛ القمی، نفس المهموم،/ 362، 364- 367؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 36، 39، 38، 44، 45، 42؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 308، 310، 311، 314؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610، لواعج الأشجان،/ 189؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 323، 328، 329- 330
یقول علیّ بن موسی بن طاووس: ما رأیته ذکر أحدا من هذه الأمّة المحمدیّة و لعلّ ظاهر الآیة [یثبّت اللّه الّذین آمنوا بالقول الثّابت] فیهم، و اعلم أنّ مولانا علیّا علیه السّلام قاسی من الأهوال أوّلا، و آخرا، و باطنا، و ظاهرا ما فاق به علی من سمّاه، و اعلم إنّ الحسین یوم الطّفّ ثبت هو و أصحابه علی القتل فی اللّه، و مکابدة الموت، و تقطیع الأعضاء فی ذات اللّه، و ما کان دون بعض من سمّاه، و غیرهم من الصّحابة، و التّابعین، و الصّالحین، قطعوا أعضاءا، و عذّبوا أحیاءا، و ما ردّهم ذلک عن الإیمان، و لا ظهر علیهم ضعف فی قلب، و لا لسان، و لا جنان، بل رأیت فی الرّوایات أنّ نساء من المسلمات بلغن من الصّبر أیّام الحجّاج علی تقطیع الأعضاء، و سفک الدّماء ما لم یؤرّخ مثله من الأمم الماضیة، و القرون الخالیة، و لقد ذکر أبو القاسم بن عباد فی کتاب (الأنوار) کلمات شریفة عن الحسین، فقال ما هذا لفظه: و لم نر أربط جأشا و لا أقوی قلبا من الحسین علیه السّلام، قتل حوله ولده و أهل بیته، و کان یشدّ علیهم، فینکشفون عنه انکشاف المعزی، و وجد فی جبّة خز کانت علیه فی مقدمه قریبا من مائة و ثمانین ضربة خرقا من طعنة رمح و رمیة سهم و ضربة بسیف و حجر.
ابن طاووس، سعد السّعود،/ 136
__________________________________________________
- هیچ‌یک از آنان قرار نداده است و هنوز حسین با آنان سخن می‌گفت که سرش را از بدنش جدا کردند.
از بی‌رحمی آنان شگفتم آمد و گفتم: «به خدا قسم، هرگز با شما در هیچ کاری شرکت نخواهم کرد.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 124- 129
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 561
فقاتل الحسین علیه السّلام و أصحابه حین التقی الجمعان قتالا لم یشاهد أحد مثله حتّی فنی أصحابه، و بقی هو علیه السّلام و خاصتّه، فقاتلوا أشدّ قتال رآه النّاس، ثمّ قتل الحسین علیه السّلام قتلة شنیعة، و لقد ظهر منه علیه السّلام من الصّبر و الاحتساب، و الشّجاعة، و الورع، و الخبرة التّامّة بآداب الحرب و البلاغة، و من أهله و أصحابه (رضی اللّه عنهم) من النّصر له، و المواساة بالنّفس، و کراهیة الحیاة بعده، و المقاتلة بین یدیه عن بصیرة ما لم یشاهد مثله، و وقع النّهب و السّبیّ فی عسکره، و ذراریه علیهم السّلام. «1»
ابن الطّقطقی، کتاب الفخری،/ 105
و خرجوا إلی حرب الحسین علیه السّلام، فحصروه، و منعوه المسیر إلی بلاد اللّه و اضطّروه إلی حیث لا یجد ناصرا، و لا مهربا منهم، و حالوا بینه و بین ماء الفرات حتّی تمکنّوا منه، فقتلوه، فمضی علیه السّلام ظمآن مجاهدا صابرا محتسبا مظلوما، قد نکثت بیعته، و انتهکت حرمته، و لم یوف له بعهد، و لا رعیت فیه ذمّة عقد، شهیدا علی ما مضی علیه أبوه و أخوه علیهم السّلام.
الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 449
و قال الأستاذ أبو عثمان إسماعیل بن عبد الرّحمان الصّابونیّ: أنشدنی الحاکم أبو عبد اللّه الحافظ فی مجلس الأستاذ أبی منصور الحمشاذیّ علی حجرته فی قتل الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما):
جاؤوا برأسک یابن بنت محمّد متزمّلا بدمائه تزمیلا
و کأنّما بک یا ابن بنت محمّد قتلوا جهارا عاقدین رسولا
قتلوک عطشانا و لم یترقّبوا فی قتلک التّنزیل و التأویلا
و یکبّرون بأن قتلت و إنّما قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا
__________________________________________________
(1)- و چون دو گروه با یکدیگر مقابل شدند، حسین علیه السّلام و اصحابش چنان جنگی کردند که هرگز کسی مانند آن را ندیده بود. تا این‌که بر اثر آن جنگ شدید یاران و خویشانش کشته شدند. آن‌گاه حسین علیه السّلام نیز به نحوی فجیع به قتل رسید.
در این واقعه، چندان شکیبایی و چشم‌داشت به خدا و شجاعت و پرهیزگاری و بلاغت و کاردانی در فنون جنگ از شخص حسین علیه السّلام، و یاری و جانبازی و ناخوش داشتن زندگی پس از وی، و جنگ در مقابل او از روی بینایی از یاران و خویشانش به ظهور پیوست، که هرگز کسی مانند آن را ندیده است.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 157
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 562
أخبرنا بذلک أبو الحسن بن البخاریّ، قال: أنبأنا أبو سعد بن الصّفّار، قال: أخبرنا أبو عبد اللّه الفراویّ، قال: أخبرنا أبو عثمان الصّابونیّ، فذکره.
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 448
لا یقدم علیه أحد، و أحاطت به الرّجّالة، و کان یشدّ علیهم. فیهزمهم و هم «1» یکرهون الإقدام علیه، فصرخ «2» بهم شمر: ثکلتکم أمّهاتکم، ماذا تنظرون «3» به؟ و طعنه سنان بن أنس النّخعیّ فی ترقوته، «4» ثمّ طعنه فی صدره، فخرّ، «4» و احتزّ رأسه خولی الأصبحیّ لا رضی اللّه عنهما. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 201، تاریخ الإسلام، 2/ 346
و بقی عامة (ص 144) یومه لا یقدم علیه أحد، حتّی أحاطت به الرّجّالة و هو رابط الجأش، یقاتل قتال الفارس الشّجاع، إن کان یشدّ علیهم، فینکشفون عنه انکشاف المعزی شدّ فیها الأسد، حتّی صاح بهم شمر: ثکلتکم أمّهاتکم! ماذا تنتظرون به؟
فانتهی إلیه زرعة التّمیمیّ فضرب کتفه، و ضربه الحسین علی عاتقه، فصرعه، و برز سنان النّخعیّ، فطعنه فی ترقوته، و فی صدره، فخرّ، ثمّ نزل لیحتزّ رأسه، و نزل خولی الأصبحیّ، فاحتزّ رأسه.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 203
و عن غیر واحد، قالوا: قاتل یومئذ الحسین، و کان بطلا شجاعا إلی أن أصابه سهم فی حنکه، فسقط عن فرسه، فنزل شمر، و قیل غیره، فاحتزّ رأسه، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 347
فقاتلوه إلی أن أصابه سهم فی حنکه، و سقط عن فرسه، فنزل شمر، و قیل غیره و احتزّ رأسه. إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 425
و بقی الحسین رضی اللّه عنه فریدا، و قد قتل جمیع من کان معه من المقاتلة أهله و غیرهم، فلم
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تاریخ الإسلام: «یتدافعونه»].
(2)- [تاریخ الإسلام: «فصاح»].
(3)- [تاریخ الإسلام: «تنتظرون»].
(4- 4) [تاریخ الإسلام: «ثمّ انتزع الرّمح، و طعن فی بوانی صدره، فخرّ رضی اللّه عنه صریعا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 563
یجسر أحد أن یتقدّم إلیه حتّی حرّضهم شمر بن ذی الجوشن، فتقدّم إلیه من طعنه، و من ضربه بالسّیف حتّی صرع عن جواده، ثمّ حزّ رأسه.
قال الزّبیر: قتله سنان بن أنس النّخعیّ، و أجهز علیه خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 428
ثمّ حمل علی الحسین الرّجال من کلّ جانب، و هو یجول فیهم بالسّیف یمینا و شمالا، فیتنافرون عنه کتنافر المعزی عن السّبع، و خرجت أخته زینب بنت فاطمة إلیه، فجعلت تقول: لیت السّماء تقع علی الأرض. و جاءت عمر بن سعد، فقالت: یا عمر! أرضیت أن یقتل أبو عبد اللّه، و أنت تنظر؟ فتحادرت الدّموع علی لحیته، و صرف وجهه عنها، ثمّ جعل لا یقدم أحد علی قتله، حتّی نادی شمر بن ذی الجوشن: ویحکم ماذا تنتظرون بالرّجل؟ فاقتلوه ثکلتکم أمّهاتکم. فحملت الرّجال من کلّ جانب علی الحسین، و ضربه زرعة بن شریک التّمیمیّ علی کتفه الیسری، و ضرب علی عاتقه، ثمّ انصرفوا عنه و هو ینوء و یکبو، ثمّ جاء إلیه سنان بن أنس بن أبی عمرو النّخعیّ «1»، فطعنه بالرّمح، فوقع، ثمّ نزل فذبحه، و حزّ رأسه، ثمّ دفع رأسه إلی خولی بن یزید. [...].
[و قال عبد اللّه بن عمّار: رأیت الحسین حین اجتمعوا علیه یحمل علی من علی یمینه حتّی انذغروا عنه، فو اللّه ما رأیت مکثورا قطّ قد قتل أولاده و أصحابه أربط جأشا منه، و لا أمضی جنانا منه، و اللّه ما رأیت قبله و لا بعده مثله.
و قال: و دنا عمر بن سعد من الحسین، فقالت له زینب: یا عمر أیقتل أبو عبد اللّه و أنت تنظر؟ فبکی، و صرف وجهه عنها.
و قال أبو مخنف: حدّثنی الصّقعب بن زهیر، عن حمید بن مسلم: [...] حتّی نادی شمر بن ذی الجوشن: ماذا تنتظرون بقتله؟ فتقدّم إلیه زرعة بن شریک التّمیمیّ، فضربه بالسّیف علی عاتقه، ثمّ طعنه سنان بن أنس بن عمرو النّخعیّ بالرّمح، ثمّ نزل، فاحتزّ رأسه، و دفعه إلی خولی.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «سنان بن أبی عمرو بن أنس النّخعیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 564
و قد روی ابن عساکر فی ترجمة شمر بن ذی الجوشن: و ذو الجوشن صحابی جلیل، قیل اسمه شرحبیل، و قیل عثمان بن نوفل، و یقال: ابن أوس بن الأعور العامریّ الضّبابیّ، بطن من کلاب، و یکنّی شمر بأبی السّابغة] «1». «2»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 187- 188
ثمّ کان آخر ذلک أن قتل. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
ابن حجر، الإصابة، 1/ 333- عنه: ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 337
فلم یزل یقتتل هو وهم إلی أن «3» أکثروه و «3» أثخنوه جروحا «4»، فسقط إلی الأرض «5» من علی «5» فرسه، فنزلوا و جزّوا «6» رأسه. و قیل: الّذی قتله سنان بن أنس النّخعیّ لعنه اللّه تعالی. و قیل: الشّمر بن ذی الجوشن «7».
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 192- 193- عنه: الشّلبنجی، نور الأبصار،/ 263
__________________________________________________
(1)- سقط من المصریة.
(2)- و در جنگ شروع نمودند و حسین با پسر عم و برادران و یاران خویش جنگی عظیم کردند و همه کشته شدند؛ رضی اللّه عنهم و بعد از همه، حسین را بکشتند. هندوشاه، تجارب السّلف،/ 68
شمر بن ذو الجوشن به فرمان عمر بن سعد بن أبی وقاص که امیر لشکر والی عراق عبید اللّه بن زیاد بود، در وقت زوال، حسین را شهید کرد. در آن حالت، امیر المؤمنین حسین رضی اللّه عنه شمشیر در دست گرفته، این ابیات می‌خواند:
شعر
أنا ابن علیّ الخیر من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و جدّی رسول اللّه أکرم من مشی و نحن سراج اللّه فی الحقّ یزهر
و فاطمة أمّی سلالة أحمد و عمّی یدعی ذو الجناحین جعفر
و فینا کتاب اللّه أنزل صادقا و فینا الهدی و الوحی و الخیر یذکر
و نحن ولاة الحوض نسقی و لا تنا بکأس رسول اللّه ما لیس تذکر
و شعیتنا فی النّاس أکرم شیعة و مبغضنا یوم القیامة یخسر
بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104- 105
(3- 3) [لم یرد فی نور الأبصار].
(4)- [نور الأبصار: «جراحا»].
(5- 5) [نور الأبصار: «عن»].
(6)- [نور الأبصار: «و حزّوا»].
(7)- [أضاف فی نور الأبصار: «و الصّحیح المنقول عن السّدّیّ أنّ الّذی قتله سنان»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 565
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] ثمّ حملت الرّجّالة علی الحسین من کلّ جانب و هو یجول فیهم یمینا و شمالا، فیتطایرون منه تطایر المعزی عن السّبع.
و خرجت أخته زینب بنت فاطمة بنت [النّبیّ] إلیه [و هی تقول:] لیت السّماء/ 137/ أ/ وقعت علی الأرض. و جاء عمر بن سعد، فقالت [له]: یا عمر أرضیت أن یقتل أبو عبد اللّه و أنت تنظر إلیه؟! فجعلت الدّموع تسیل علی لحیته، و صرف وجهه‌عنها.
ثمّ [مکث الحسین طویلا] لا یقدم علیه أحد «1» حتّی نادی الشّمر- لعنه اللّه-: ویلکم ما تنتظرون بالرّجل؟ اقتلوه!
فحملت الرّجالة علیه من کلّ جانب؛ فضربه زرعة بن شریک علی یده الیسری، و ضربه آخر علی عاتقه؛ و حمل علیه سنان بن أنس النّخعیّ، فطعنه بالرّمح فوقع؛ فنزل إلیه الشّمر لعنه اللّه، فاحتزّ رأسه، و سلّمه إلی خولی بن یزید الأصبحیّ.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 289
و لمّا ضعف علیه السّلام نادی شمر لعنه اللّه: ما وقوفکم؟ و ما تنتظرون بالرّجل؟ قد أثخنته الجراح و السّهام، احملوا علیه ثکلتکم أمّهاتکم. فحملوا علیه من کلّ جانب، فرماه الحصین بن تمیم فی فیه، و أبو أیّوب الغنویّ بسهم فی حلقه، و ضربه زرعة بن شریک التّمیمیّ «2» علی کتفه الیسری، و عمر بن خلیفة الجعفیّ علی حبل عاتقه، و طعنه صالح بن وهب المزنیّ فی جنبه، و کان قد طعنه سنان بن أنس النّخعیّ فی صدره «2»، فوقع صلوات اللّه علیه علی «3» الأرض علی خدّه الأیمن، ثمّ استوی جالسا و نزع السّهم من حلقه.
ثمّ دنا عمر بن سعد من الحسین علیه السّلام.
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفین مأخوذ من تاریخ الطّبریّ و غیره.
(2- 2) [فی البحار و العوالم: «و کان قد طعنه سنان بن أنس النّخعیّ فی صدره و طعنه صالح بن وهب المزنیّ علی خاصرته»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «إلی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 566
قال حمید: و خرجت زینب بنت علیّ علیه السّلام و قرطاها یجولان بین أذنیها، و هی تقول:
لیت السّماء انطبقت علی الأرض، یا عمر بن سعد أیقتل أبو عبد اللّه و أنت تنظر إلیه؟
و دموع عمر تسیل علی خدّیه و لحیته، و هو یصرف وجهه عنها «1»، و الحسین علیه السّلام جالس و علیه جبّة خزّ، و قد تحاماه النّاس، «2» فنادی شمر: ویلکم ما تنتظرون به؟ اقتلوه ثکلتکم أمّهاتکم. فضربه زرعة بن شریک، فأبان کفّه الیسری، ثمّ ضربه علی عاتقه، ثمّ انصرفوا عنه، و هو یکبو مرّة و یقوم اخری.
فحمل علیه سنان فی تلک الحال، فطعنه بالرّمح، فصرعه. و قال لخولی بن یزید:
اجتزّ رأسه. فضعف، و ارتعدت یده، فقال له سنان: جبّ اللّه «3» عضدک، و أبان یدک.
«4» فنزل إلیه شمر لعنه اللّه، و کان اللّعین أبرص، فضربه برجله، فألقاه علی قفاه، ثمّ أخذ بلحیته، فقال الحسین علیه السّلام: أنت الأبقع الّذی رأیتک فی منامی.
فقال: أتشبّهنی بالکلاب؟ ثمّ جعل یضرب بسیفه مذبح الحسین علیه السّلام. «4» «5»
و قیل: لمّا «6» جاء شمر «7» و الحسین علیه السّلام بآخر رمق یلوک لسانه من العطش، فطلب «8» الماء، فرفسه شمر لعنه اللّه برجلیه «9»، و قال: یا ابن أبی تراب، ألست تزعم أنّ أباک علی
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأسرار: «و فی الإرشاد: فلم یجیبها عمر بشی‌ء. فقالت: ویحکم! أما فیکم مسلم؟ فلم یجیبها أحد بشی‌ء»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(3)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و الدّمعة السّاکبة: «فتّ اللّه»].
(4- 4) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(5)- [زاد فی البحار و العوالم و الأسرار «و هو یقول:
أقتلک الیوم و نفسی تعلم علما یقینا لیس فیه مزعم
و لا مجال لا و لا تکتّم إنّ أباک خیر من تکلّم»]
(6)- [من هنا حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه عن البحار].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «شمر و سنان بن أنس»].
(8)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و یطلب»].
(9)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «برجله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 567
حوض النبیّ یسقی من أحبّه؟ فاصبر حتی تأخذ الماء من یده «1»، ثمّ جلس علی صدره.
فقال له الحسین علیه السّلام «1»: أتقتلنی و لا تعلم من أنا؟
فقال: أعرفک حقّ المعرفة؛ أمّک فاطمة الزّهراء، و أبوک علیّ المرتضی، و جدّک محمّد المصطفی، و خصمک العلیّ الأعلی، أقتلک و لا ابالی. فضربه بسیفه اثنتا عشرة ضربة، ثمّ جزّ رأسه صلوات اللّه و سلامه علیه، و لعن اللّه قاتله و مقاتله و السّائرین إلیه بجموعهم. «2»
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «ثمّ قال لسنان:
اجتزّ رأسه قفاء. فقال سنان: و اللّه لا أفعل، فیکون جدّه محمّد صلی اللّه علیه و اله و سلّم خصمی. فغضب شمر لعنه اللّه و جلس علی صدر الحسین علیه السّلام و قبض علی لحیته و همّ بقتله، فضحک الحسین فقال له:»].
(2)- و از شست قضا تیری گشاد یافته و بر دوش او رسید و محکم شد و آن جناب تیر را کشید. زرعة بن شریک لعین یک دست مبارکش را بینداخت و سنان بن انس نیزه‌ای بر پشتش زد که از سینه بی‌کینه‌اش سر برزد و چون نیزه را بیرون کشید، روح مقدس او به اعلی علیین رسید و خولی بن یزید الأصبحی از اسب فرود آمد. خواست که سر خجسته‌اش را از تن فرخنده او جدا کند. دستهای شومش به لرزه درآمدند و برادران آن ملعون متصدی آن امر قبیح و فعل شنیع گشتند. سر آن سرور را به خولی تسلیم کرد و تنش را آن‌جا گذاشت.
و چون شمر لعین دید که لشگریان در قتل امام حسین تعلل و توقف می‌نمایند، بانگ برایشان زد که:
«این تأخیر و تشویش چیست؟»
و آن ملاعین روی به کشتن فرزند رسول صلی اللّه علیه و اله و سلّم آوردند و زرعة بن شریک التمیمی شمشیری بر دست چپ آن جناب زد و کتف او را جدا ساخت و سنان بن أنس النخعی تیری بر پایین گردن وی زد و صالح بن وهب نیزه‌ای بر تهی‌گاه وی زد، بعد امام حسین رضی اللّه عنه از پشت زین روی زمین افتاد. عمر بن سعد نزدیک آن سرور آمد. زینب بنت امیر المؤمنین علی رضی اللّه عنه از خیمه بیرون آمد و فریاد برکشید که: «ای عمر! شرم نمی‌داری که در کشته شدن ابی عبد اللّه در وی می‌نگری؟»
عمر سعد چشمها پرآب کرد و متوجه جانب دیگر شد و به ترغیب شمر ذی الجوشن، زرعة بن شریک و سنان بن أنس علیهم لعاین اللّه مهم آن جناب را تمام ساختند. بعضی گفته‌اند که نصر بن خوشه که علت برص داشت، پیش امام حسین رضی اللّه عنه رفت و او را بینداخت و دست در محاسن مبارکش زد و آن سرور فرمود که: «تو آن ابرصی که تو را در خواب دیده بودم که مرا خواهی کشت.»
و برخی گفته‌اند که: شمر ملعون که او نیز ابرص بود، امام حسین رضی اللّه عنه را بر قفا انداخت و محاسن وی را بگرفت و آن جناب گفت: «تو آن سگی که به خواب دیدم که قصد من می‌کرد.»
شمر گفت: «ای پسر فاطمة! تو مرا به کلاب تشبیه می‌کنی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 568
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 322- 323- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 55- 56؛ البحرانی، العوالم، 17/ 299- 300؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 355- 356؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 424، 426؛ مثله القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 315، 318- 319
فزحفوا إلیه، و ناداه شمر: السّاعة ترد الهاویة. فقال الحسین: اللّه أکبر، أخبرنی جدّی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم قال: رأیت کأنّ کلبا ولغ فی دم أهل بیتی، و ما أخالک إلّا إیّاه.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 409
فلمّا رهقه السّلاح، عرض علیهم الاستسلام و الرّجوع و المضی إلی یزید، فیضع یده فی یده، فأبوا إلّا قتله، فقتل.
و کان قتله بکربلاء، و فی قتله قصّة فیها طول لا یحتمل القلب ذکرها؛ فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 207
و لمّا حمل علیهم، و سیفه مصلت فی یده أنشد یقول:
أنا ابن علیّ الخیر من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و جدّی رسول اللّه أکرم من مشی و نحن سراج اللّه فی النّاس یزهر
و فاطمة أمّی سلالة أحمد و عمّی یدعی ذا الجناحین جعفر
و فینا کتاب اللّه أنزل صادقا و فینا الهدی و الوحی و الخیر یذکر
فلمّا فنی أصحابه، و بقی بمفرده، حمل علیهم، و قتل کثیرا من شجعانهم، فحمل علیه جمع کثیرون منهم حالوا بینه و بین حریمه، فصاح: کفوا سفهاءکم عن الأطفال و النّساء، فکفّوا، ثمّ لم یزل یقاتلهم إلی أن أثخنوه بالجراح، و سقط إلی الأرض، فحزّوا رأسه. «1»
__________________________________________________
- و بعد از آن به شمشیر به ذبح آن جناب قیام کرد.
بر محبان خاندان نبوی و منتسبان دودمان مصطفوی محجوب و مختفی نماند که در کیفیت و ادراک شهادت امام حسین رضی اللّه عنه به نظر رسیده [است] که ناطقه قوت گفتن و سامعه طاقت شنیدن آنها ندارد. لاجرم بر همین قدر در این مختصر اختصار یافت.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 166، 168- 169
(1)- بالاخره، بنابر مبالغه شمر لعنة اللّه علیه، جمعی از ملاعین روبه قتل قرة العین سید الثقلین آوردند و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 569
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117- 118
و فی دول الإسلام: امتنع الحسین عن الانقیاد لهم و لم یسلّم نفسه، بل قاتل حتّی جاء سهم فی حلقه، فسقط، فاحتزّوا رأسه، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. «1»
__________________________________________________
- زرعة بن شریک شمشیر به دست چپ آن حضرت رسانید و کتف مبارکش را جدا ساخت و سنان بن أنس تیری بر سینه فرخنده‌اش زد و صالح نامی طالح فرجام نیزه‌ای به تهیگاه حضرت امامت پناه رسانید. آن حضرت بر زبر خاک افتاد و عمر بن سعد لعنة اللّه در این محل پیش آمد. زینب بنت علی بن أبی طالب علیهما السّلام گفت: «ای عمر! شرم نمی‌داری که در این زمان چشم به روی أبو عبد اللّه می‌گشایی؟»
عمر خجل گشت و آب از دیده شومش روان شد. به طرف دیگر رفت آن‌گاه به تحریض شمر لعین زرعة بن شریک و سنان بن أنس مهم آن حضرت را به اتمام رسانیدند. و طایفه‌ای گفته‌اند که آن امر قبیح از خولی بن یزید به وقوع انجامید و عقیده زمره آن‌که نصر بن خرشه که مبروص بود، امام حسین علیه السّلام را بینداخت و دست بر محاسن مبارکش زد. آن حضرت گفت: «تویی آن ابرص، که تو را به خواب دیده بودم و مرا خواهی کشت.»
و فرقه‌ای گفته‌اند که شمر بن ذی الجوشن که او نیز علت برص داشت، بدان حرکت منکر اقدام نمود و امام حسین رضی اللّه عنه او را گفت: «تو آن سگی که به خواب دیدم که قصد من می‌کرد.»
شمر گفت: «ای پسر فاطمة! تو مرا به کلاب تشبیه می‌کنی؟ آن‌گاه سر مبارکش را از بدن قطع نمود.
[...] مثنوی:
ندانم چرا آن زمان کربلا نشد بر عدو پر ز تیغ بلا
چرا خون نبارید چشم سپهر چرا گشت روشن دگر ماه و مهر
چرا سلک ایام درهم نشد چرا ماه و سال جهان کم نشد
درختان بستان به فصل بهار چرا میوه غم نیاورد بار
صنوبر به ناخن چرا رو نخست چو غنچه دلش ته‌به‌ته خون نبست
چرا گل ز بی‌داد قوم حسود نپوشید همچون بنفشه کبود
چرا سوسن از غصه محزون نشد چو لاله چرا غرقه در خون نشد
چرا نرگس از غم نبارید خون نشد جام زرین او سرنگون
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 56
(1)- و بعد از رسیدن آن حضرت به حوالی کوفه [ابن زیاد] از این معنی آگاهی یافت اراده بر کشتن کرد و در آن صحراها قطع منازل کرد و در کربلا رحل اقامت انداختند.
اوّل عمر بن سعد با لشکر گران از کوفه آمده و در عرض نه روز گفتگو در میان بود که شاید کار به قتال نانجامد، فایده نکرد. آخر جمعی که با آن حضرت بودند رفتند و جمعی قلیل ماندند، به نحوی که در کتب مسطور است به درجه شهادت رسیدند.
مدرسی، جنات الخلود،/ 23
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 570
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
فلمّا لم یبق له ناصر من أصحابه و أهل بیته حارب الأعداء بنفسه علیه السّلام، و صابرهم حتّی قتل منهم جمعا کثیرا.
و روی عن حمید بن مسلم، و کان ممّن شهد الوقعة، أنّه قال: کانت الرّجال تشدّ علیه، فیشدّ علیها بسیفه، فتنکشف عنه انکشاف المعزی إذا شدّ فیها الذّئب.
و کان یحمل علیهم، و قد تکاملوا ثلاثین ألفا، فینهزمون بین یدیه کأنّها الجراد المنتشر، ثمّ أثخنونه بالجراج إلی أن بقی کالقنفذ، و اختلف علیه الطّعن و الضّرب، حتّی وقع عن فرسه، ثمّ احتزّ رأسه سنان بن أنس النّخعیّ، و قیل: شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 79- 80
ثمّ إنّه علیه السّلام لم یزل یحمل علی القوم و یقاتلهم حتّی قتل من القوم ألوفا، فلمّا نظر الشّمر لعنه اللّه إلی ذلک قال لعمر بن سعد: أیّها الأمیر و اللّه لو برز إلی الحسین أهل الأرض لأفناهم عن آخرهم، فالرّأی أن نفترق علیه و نملأ الأرض بالفرسان و الرّماح و النّبل تحیط «1» به من کلّ جانب. قال: ففعلوا ذلک، و جعل الحسین یحمل تارة علی المیمنة و أخری علی المیسرة حتّی قتل- علی ما نقل- ما یزید علی عشرة آلاف فارس، و لا یبین «2» فیهم لکثرتهم «3» حتّی أثخنوه بالجراح. نقل: أنّه وقع فیه ثمانون جرحا ما بین طعنة و نبلة، فبینما هو کذلک إذ رماه اللّعین خولی بن یزید الأصبحیّ بسهم، فوقع فی لبّته فأرداه صریعا علی الأرض، فجعل ینزع السّهم، و یأخذ الدّم بکفّه، فیخضب به رأسه و لحیته، فقیل له: ما هذا یا أبا عبد اللّه؟ فقال: حتّی ألقی جدّی و أنا مخضوب بدمی فأشکو إلیه ما نزل بی. قال: فنادی شمر بن الجوشن لعنه اللّه: ما انتظارکم فیه، احملوا علیه من
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «و نحیط»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «یبین النّقص»].
(3) (3*) [الدّمعة السّاکبة: «أقول: و یؤیّده ما نقل أنّ بعد وقعة کربلاء نسی النّاس مقاتل أمیر المؤمنین علیه السّلام و یذکرون جلادة الحسین علیه السّلام فی ذلک الیوم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 571
کلّ جانب. فضربه زرعة بن شریک (لعنه اللّه) علی عاتقه الأیسر، و ضربه الآخر من کندة علی وجهه و آخر ضربه علی مفرق رأسه، و علیه جوشن، فقطعه و أصاب السّیف رأسه، فسال الدّم منه، و أخذ منه البرنس، فقال له الحسین علیه السّلام: لا أکلت بیمینک و لا شربت بها و حشرک اللّه مع القوم الظّالمین.
قال: «1» فأقبل الکندیّ بالبرنس إلی منزله، فقال لزوجته: هذا برنس الحسین، فاغسلیه من الدّمّ. فبکت، و قالت له: ویلک قتلت الحسین، و سلبت برنسه، و اللّه لا صحبتک «2» أبدا.
فوثب إلیها لیلطمها، فانحرفت عن اللّطمة فأصابت یده الباب الّتی فی الدّار، فدخل مسمار فی یده، فعملت علیه حتّی قطعت من وقته. و لم یزل فقیرا حتّی مات لا رضی اللّه عنه «1».
و طعنه سنان بن أنس النّخعیّ برمح، و بادر إلیه خولی بن یزید لیجتزّ رأسه، فرمقه بعینیه، فارتعدت فرائصه منه، فلم یجسر علیه، و ولی عنه. ثمّ ابتدر إلیه أربعون فارسا کلّ یرید قطع رأسه، و عمر بن سعد لعنه اللّه، یقول: عجّلوا علیه، عجّلوا علیه. فدنا إلیه شبث بن ربعیّ و بیده سیف لیجتزّ رأسه، فرمقه علیه السّلام بطرفه، فرمی السّیف من یده، و ولّی هاربا (3*) و هو ینادی: معاذ اللّه یا حسین أن ألقی أباک بدمک. قال: فأقبل إلیه رجل قبیح الخلقة کوسج اللّحیأ «3» أبرص اللّون، یقال له سنان، فنظر إلیه علیه السّلام فلم یجسر علیه و ولّی هاربا و هو یقول: ما لک یا عمر بن سعد غضب اللّه علیک، أردت أن یکون محمّد خصمی. فنادی ابن سعد: من یأتینی برأسه و له ما یتهنّأ به؟ فقال الشّمر: أنا أیّها الأمیر! فقال: أسرع، و لک الجائزة العظمی. فأقبل إلی الحسین، و قد کان غشی علیه، فدنا إلیه و برک علی صدره، فحسّ به علیه السّلام، و قال: یا ویلک من أنت، فقد أرتقیت مرتقی عظیما؟
فقال: هو «4» الشّمر. فقال له: ویلک من أنا؟ فقال: أنت الحسین بن علیّ و ابن «5» فاطمة
__________________________________________________
(1) (- 1) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 434].
(2)- [فی المطبوع: «لا صبحتک»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «اللّحیّة»].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «أنا»].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «أمّک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 572
الزّهراء، و جدّک محمّد المصطفی! «1» فقال الحسین: ویلک «2» إذا عرفت هذا حسبی و نسبی فلم تقتلنی؟ فقال الشّمر: إن لم أقتلک فمن یأخذ الجائزة من یزید؟ فقال علیه السّلام: أیّما أحبّ إلیک الجائزة من یزید، أو شفاعة جدّی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله؟ فقال اللّعین: دانق من الجائزة أحبّ إلیّ منک، و من جدّک. فقال الحسین علیه السّلام: إذا کان لا بدّ من قتلی، فاسقنی شربة من الماء.
فقال له: هیهات، و اللّه لا ذقت قطرة واحدة من الماء، حتّی تذوق الموت غصّة بعد غصّة «3»! فقال له: ویلک اکشف لی عن وجهک، و بطنک. فکشف له، فإذا هو أبقع أبرص له صورة تشبه الکلاب و الخنازیر! فقال الحسین علیه السّلام: صدق جدّی فیما قال! قال: و ما قال جدّک؟
قال: یقول «4» لأبی: یا علیّ یقتل ولدک هذا رجل أبقع أبرص أشبه الخلق بالکلاب و الخنازیر. فغضب الشّمر من ذلک، و قال: تشبّهنی بالکلاب و الخنازیر! فو اللّه لأذبحنّک من قفاک. ثمّ قلّبه علی وجهه، و جعل یقطع أوداجه روحی له الفداء، «5» و هو ینادی:
وا جدّاه! وا محمّداه! وا أبا قاسماه! وا علیّاه! «5» أ أقتل عطشانا و جدّی محمّد المصطفی؟
أ أقتل «6» عطشانا و أبی علیّ المرتضی، و أمّی فاطمة الزّهراء؟ فلمّا احتزّ «7» الملعون رأسه شاله فی قناة، فکبّر و کبّر العسکر معه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 463- 465- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 342، 355، 358- 359
روی هلال «8» بن معاویة قال: رأیت رجلا یحمل رأس الحسین علیه السّلام فی مخلاة فرسه، فسمعت أذنای «9»، و وعی قلبی، و الرّأس یقول: فرّقت بین رأسی و جسدی، فرّق اللّه بین
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی].
(2)- [لم یرد فی المعالی].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی، 2/ 43].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «کان یقول»].
(5- 5) [الدّمعة السّاکبة: «و کلّما قطع منه عضوا نادی: وا محمّداه! وا جدّاه! وا أبتاه! وا حسناه! وا جعفراه! وا حمزتاه! وا عقیلاه! وا عبّاساه! وا قتیلا! وا قلّة ناصراه!»].
(6)- [الدّمعة السّاکبة: «أذبح»].
(7)- [الدّمعة السّاکبة: «اجتزّ»].
(8)- [و فی شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة مکانه: «فی مناقب السّعداء عن هلال ...»].
(9)- [فی المطبوع: «إذ نادی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 573
لحمک و عظمک، و جعلک آیة و نکالا للعالمین. فرفع سوطا کان معه و لم یزل یضرب به الرّأس حتّی سکن «1».
قال: فرأیت ذلک الرّجل و قد أتی به إلی «2» المختار بن أبی عبیدة، فشرّح «3» لحمه «4» و ألقاه للکلاب «4» و هو حیّ، و کلّما قطعت منه قطعة صاح، و غلب علی عقله فیترسّل «5» حتّی یؤوب إلیه عقله. ثمّ یفعل به مثل ذلک حتّی جعله «6» عظاما مجرّدة، ثمّ أمر به، فقطّعت مفاصله، فأتیت المختار فأخبرته بفعله و بما سمعت من «7» کلام الرّأس «7».
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 267- عنه ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 378؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 7
قال: ثمّ حمل صلوات اللّه علیه، و جعل یضرب فیهم یمینا و شمالا، حتّی قتل منهم خلقا کثیرا، فلمّا نظر الشّمر (لعنه اللّه) إلی ذلک أقبل إلی عمر بن سعد (لعنه اللّه) و قال: أیّها الأمیر «8» إنّ هذا الرّجل یفنینا عن آخرنا مبارزة. قال: کیف نصنع به؟ قال: نتفرّق علیه ثلاث فرق: فرقة بالنّبال و السّهام، و فرقة بالسّیوف و الرّماح، و فرقة بالنّار و الحجارة، نعجّل علیه. فجعلوا یرشقونه بالسّهام، و یطعنونه بالرّماح، و یضربونه بالسّیوف حتّی أثخنوه بالجراح «9». و اعترضه خولی (لعنه اللّه) بسهم فوقع فی لبتّه فأرداه «10» صریعا إلی الأرض «10» یخور بدمه. «11» و روی: أنّ السّهم رماه أبو قدامة العامریّ (لعنه اللّه) «11»، فجعل
__________________________________________________
(1)- [شرح الشّافیة: «سکت»].
(2)- [لم یرد فی شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «فیشرح»].
(4- 4) [فی شرح الشّافیة: «و ألقاه إلی الکلاب»، و فی الدّمعة السّاکبة: «و یلقیه إلی الکلاب»].
(5)- [فی شرح الشّافیة: «فیرسل» و فی الدّمعة السّاکبة: «فیرتسل»].
(6)- [فی شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة: «بقی»].
(7- 7) [فی شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة: «الرّأس الشّریف»].
(8)- [فی الأسرار مکانه: «و أمّا أبو مخنف، فقال فی کتابه: قال الشّمر: أیّها الأمیر ...»].
(9)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی].
(10- 10) [الأسرار: «عن ظهر جواده إلی الأرض صریعا»].
(11- 11) [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 574
ینزع السّهم بیده، و یتلقّی الدّم بکفّیه و یخضّب به لحیته و رأسه الشّریف، و یقول: هکذا ألقی ربّی، و ألقی جدّی، و أشکو إلیه ما نزل بی. و خرّ صریعا مغشیا علیه، فلمّا أفاق من غشیته وثب لیقوم للقتال، فلم یقدر، فبکی بکاء شدیدا «1» و نادی: وا جدّاه! وا محمّداه! «2» وا أبتاه! وا علیّاه! «3» وا أخاه! «3» وا حسناه! «4» وا غربتاه! «5» وا عطشاه! «5» وا غوثاه! وا قلّة ناصراه! أ أقتل مظلوما و جدّی المصطفی، و أذبح عطشانا و أبی علیّ المرتضی، و أترک مهتوکا و أمّی فاطمة الزّهراء.
ثمّ غشی علیه، و بقی «6» ثلاث ساعات من النّهار، و القوم فی حیرة «7» لا یدرون أهو حیّ أم میّت «7»، فقصده رجل من کندة، فضربه علی مفرق رأسه «8»، فشقّ هامته «9» فسالت الدّماء علی شیبته «9»، و طاحت البیضة «10» عن رأسه «10»، «11» فأخذها الکندیّ، «12» فقال له الحسین «12»:
لا أکلت بیمینک، و لا شربت بها، و حشرک اللّه مع القوم الظّالمین. «13» فأخذ الکندیّ البیضة و انطلق بها إلی زوجته، و قال لها: هذه بیضة الحسین، فاغسلیها من دمها. فبکت، و قالت:
ویلک قتلت الحسین و سلبت سلاحه، و اللّه لست أنت لی بعلا، و لا أنا لک أهلا، و لا جمعت أنا و أنت تحت سقف بیت. فوثب إلیها لیلطمها، فانحازت عنه، فأصاب یده مسمار الباب، فحملت علیه فقطعها من مرفقها، و لم یزل فقیرا حتّی هلک لعنه اللّه «13».
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «عالیا»].
(2)- [زاد فی الأسرار: «وا أبا القاسماه»].
(3- 3) [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [زاد فی الأسرار: «وا جعفراه وا حمزتاه وا عقیلاه وا عبّاساه»].
(5- 5) [لم یرد فی المعالی].
(6)- [الأسرار: «فبقی مکبوبا علی وجهه»].
(7- 7) [الأسرار: «فی قتله خوفا إنّه حیّ أم مات»].
(8)- [الأسرار: «رأسه الشّریف»].
(9- 9) [الأسرار: «فسال الدّم علی شیبه»].
(10- 10) [لم یرد فی الأسرار].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی، 2/ 36- 37، 38].
(12- 12) [الأسرار: «فدعی الإمام، فقال:»].
(13- 13) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 575
«1» قال أبو مخنف: و بقی الحسین مکبوبا علی الأرض ملطّخا بدمه ثلاث ساعات «2»، و هو یقول: صبرا علی قضائک «3» لا اله سواک یا غیاث المستغیثین. فابتدر إلیه أربعون رجلا کلّ منهم یرید «4» حزّ نحره «4» و عمر بن سعد (لعنه اللّه)، یقول: یا ویلکم عجّلوا علیه.
و کان أوّل من ابتدر إلیه شبث بن ربعیّ و بیده السّیف «5»، فدنا منه لیحتزّ رأسه «6»، فرمقه الحسین «7» بطرفه، فرمی السّیف من یده، و ولّی هاربا، «8» و هو یقول: ویحک یا ابن سعد (لعنه اللّه)، ترید أن تکون بریئا من قتل الحسین علیه السّلام و إهراق دمه، و أکون أنا «9» مطالب به «9»؟ معاذ اللّه أن ألقی اللّه بدمک یا حسین. فأقبل إلیه سنان بن أنس «10» و قال: ثکلتک أمّک و عدموک قومک لم رجعت «11» عن قتله؟ فقال: یا ویلک إنّه فتح عینیه فی وجهی، فأشبهتا «12» عینی رسول اللّه، فاستحییت أن أقتل شبیها لرسول اللّه. فقال له: یا ویلک «13» اعطنی السّیف «13» فأنا أحقّ منک بقتله. فأخذ السّیف و همّ أن یعلو رأسه، فنظر إلیه، فارتعدّ سنان «14»، و سقط السّیف من یده، و ولّی هاربا، «15» و هو یقول: معاذ اللّه أن ألقی اللّه بدمک یا حسین «15». فأقبل إلیه الشّمر (لعنه اللّه)، و قال: ثکلتک أمّک ما أرجعک عن قتله؟
فقال: یا ویلک إنّه فتح فی وجهی عینیه، فذکرت شجاعة أبیه، فذهلت عن قتله. فقال
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(2)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «من النّهار رامقا بطرفه إلی السّماء»].
(3)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «یا ربّ»].
(4- 4) [فی الدّمعة السّاکبة: «جزّ رأسه الشّریف»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة: «سیف محدّد» و فی الأسرار: «سیف محدودب»].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «رأسه الشّریف»].
(7)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة، 4/ 355].
(9- 9) [الأسرار: «مطالبا بدمه»].
(10)- [الأسرار: «سنان بن أنس النّخعیّ فکان کوسجا قصیر الوجه أبرص»].
(11)- [الأسرار: «زحفت»].
(12)- [الأسرار: «فشبهتا»].
(13- 13) [الأسرار: «هلّم إلیّ بالسیف»].
(14)- [الأسرار: «السّنان فزعا منه»].
(15- 15) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 576
الشّمر: یا ویلک إنّک لجبان فی الحرب، هلّم إلیّ بالسّیف، فو اللّه ما أحد أحقّ منّی بدم الحسین، إنّی لأقتله سواء شبه المصطفی أو علیّ المرتضی. فأخذ السّیف من یده، و رکب صدر الحسین «1»، فلم یرهب منه، و قال: لا تظن «2» أنّی کمن أتاک فلست أردّ عن قتلک یا حسین. فقال له الحسین: من أنت ویلک «3»؟ فلقد ارتقیت مرتقی صعبا «4» طالما قبّله النّبیّ. فقال له: أنا الشّمر الضّبابیّ. فقال له الحسین: أما تعرفنی؟ فقال ولد الزّنا: بلی «5» أنت الحسین، و أبوک المرتضی «5»، و أمّک الزّهراء، و جدّک المصطفی، و جدّتک خدیجة الکبری. فقال له: ویحک إذا عرفتنی فلم تقتلنی؟ فقال له: أطلب بقتلک الجائزة من یزید (لعنه اللّه). فقال له الحسین: أیّما أحبّ إلیک شفاعة جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أم جائزة یزید (لعنه اللّه)؟ فقال: دانق من جائزة یزید، أحبّ إلیّ منک و من شفاعة جدّک و أبیک. فقال له: إذا کان لا بدّ من قتلی فاسقنی شربة من الماء. فقال: هیهات هیهات! و اللّه «6» ما تذوق الماء أو تذوق الموت غصّة بعد غصّة، و جرعة بعد جرعة. ثمّ قال: یا ابن أبی تراب، ألست تزعم أنّ أباک علی الحوض یسقی من أحبّ، اصبر قلیلا حتّی یسقیک أبوک. فقال:
سألتک باللّه إلّا ما کشفت لی عن لثامک لأنظر إلیک. قال: فکشف له عن لثامه فإذا هو أبرص أعور، له بوز کبوز «7» الکلب، و شعر کشعر «7» الخنزیر، فقال له الإمام: صدق جدّی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله. فقال له الشّمر: و ما قال جدّک رسول اللّه؟ قال: سمعته یقول لأبی «8»:
یا علیّ! یقتل ولدک هذا أبرص أعور، له بوز کبوز «7» الکلب، و شعر کشعر «7» الخنزیر. فقال له لعنه اللّه: «9» یشبّهنی جدّک رسول اللّه «9» بالکلاب، و اللّه لأذبحنّک من القفا جزاء لما شبّهنی
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: «فنظر إلیه»].
(2)- [الأسرار: «لا أظنّ»].
(3)- [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [الأسرار: «عظیما»].
(5- 5) [الأسرار: «أنت الحسین بن علیّ بن أبی طالب»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7- 7) [الأسرار: «الکلاب و نقر کنقر»].
(8)- [الأسرار: «لأبی علیّا»].
(9- 9) [الأسرار: «تشبّهنی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 577
جدّک. ثم أکبّه علی وجهه، و جعل یحزّ «1» أوداجه بالسّیف «2» و هو (لعنه اللّه) یقول:
أقتلک الیوم و نفسی تعلم علما یقینا لیس فیه مغرم «3»
أنّ أباک خیر من یکلّم «4» بعد النّبیّ المصطفی المعظّم
أقتلک الیوم و سوف أندم و أنّ مثوای غدا جهنّم «5»
قال: و کلّما قطع منه عضوا نادی الحسین: وا محمّداه! «6» وا علیّاه! «7» وا حسناه! وا جعفراه! وا حمزتاه! وا عقیلاه! وا عبّاساه! وا قتیلاه! وا قلّة ناصراه! وا غربتاه! «8» فاحتزّ رأسه «8» و علاه علی قناة طویلة «9» «6» فکبّر العسکر ثلاث تکبیرات.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 88- 93- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 424، 425- 426
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «یهبر»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة، 4/ 359].
(3)- [الأسرار: «مزعم»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «تکلّم»].
(5)- [زاد فی الأسرار:
«أفیض دمک بالتّراب بغصّة و لا لأولاد النّبیّ أرحم»]
.(6- 6) [الدّمعة السّاکبة: «وا جدّاه! وا أبتاه! وا حسناه! وا جعفراه! وا حمزتاه! وا عقیلاه! وا عبّاساه! وا قتیلاه! وا قلّة ناصراه!»].
(7)- [الأسرار: «وا جدّاه! وا أبتاه!»].
(8- 8) [الأسرار: «ثمّ أنشأ یقول:
أیا شمر خاف اللّه و احفظ قرابتی من الجدّ منسوبا إلی القائم المهدی
أیا شمر تقتلنی و حیدرة أبی و جدّی رسول اللّه أکرم مهتدی
و فاطمة أمّی و الزّکیّ ابن والدی و عمّی هو الطّیّار فی جنّة الخلد
و نادی علیه السّلام:
ألا یا زینب یا سکینة أیا ولدی من ذا یکون لکم بعدی
ألا یا رقیّة یا أمّ کلثوم أنتم ودیعة ربّی الیوم قد قرب الوعد
أیا شمر ارحم ذا العلیل و بعده حریما بلا کفل بلی أمرهم بعدی
سیبکی لکم جدّی و أسعد من بکی علی رزئکم و الفوز فی جنّة الخلد
سلام علیکم ما أمرّ فراقکم فقوموا التّودیعی فذا آخر العهدی
قال: فقطع علیه شعره و اجتزّ رأسه»].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 578
کتاب النّوادر لعلیّ بن أسباط: عن بعض أصحابه رواه، قال: إنّ أبا جعفر علیه السّلام قال:
کان أبی مبطونا «1» یوم قتل أبوه صلوات اللّه علیهما، و کان فی الخیمة، و کنت أری موالینا کیف یختلفون «2» معه، یتبعونه «3» بالماء. یشدّ «3» علی المیمنة مرّة، و علی المیسرة مرّة، و علی القلب مرّة، و لقد قتلوه قتلة نهی «4» رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله أن یقتل بها الکلاب «4»، لقد قتل بالسّیف، «5» و السّنان، و بالحجارة، و بالخشب، و بالعصا «5» و لقد أوطأوه الخیل بعد ذلک. «6»
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «مریضا»].
(2)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: «فإنّه کان یشتدّ»].
(4- 4) [الأسرار: «النّبیّ صلی اللّه علیه و اله عن القتل بمثلها»].
(5- 5) [وسیلة الدّارین: «و النّبال و الحجارة و الخشبة و العصا»].
(6)- پس صالح بن وهب مزنی نیزه بر پهلوی آن حضرت زد که بر روی درافتاد. در آن حال، زینب خاتون از خیمه بیرون دوید و فریاد: «وا أخاه!» برآورد و می‌گفت: «کاش در این‌وقت، آسمان بر زمین می‌چسبید و کوهها پاره‌پاره می‌شد.
پس به عمر گفت: ای پسر سعد! إمام حسین را می‌کشند و تو ایستاده نظر می‌کنی؟»
در آن‌وقت آب از دیده‌های آن سنگین‌دل روان شد و رو گردانید و آن امام مظلوم خون خود را بر سر و رو می‌مالید و می‌گفت: «چنین خدای را ملاقات می‌نمایم، ستم‌کشیده و به خون خود غلتیده.»
پس شمر ولد الزنا گفت: «چه انتظار می‌کشید و چرا کار او را تمام نمی‌کنید؟»
پس آن کافران بی‌دین هجوم آوردند و حصین بن نمیر تیری بر دهان معجز بیانش زد و أبو أیوب غنوی تیر دیگر بر حلق شریفش زد و زرعة بن شریک ضربتی بر دست چپ آن سید عرب زد و ضربتی دیگر بر دوش مبارکش زد و سنان بن أنس نیزه زد و آن امام را بر رو درانداخت و خولی را گفت که: «سرش را جدا کن.»
خولی چون به نزدیک آمد، دستش لرزید و جرأت نکرد. پس سنان ملعون، خود پیش آمد و سر مبارکش را جدا کرد و می‌گفت که: «سر تو را جدا می‌کنم و می‌دانم که تو فرزند رسول خدایی و مادر و پدر تو بهترین خلقند.»
از حضرت امام زین العابدین علیه السّلام چنین روایت شده که قاتل آن حضرت، سنان بن أنس لعین بود و اشهر آن است که شمر حرامزاده از اسب به زیر آمد و خواست که سر آن سرور را جدا کند. حضرت فرمود: «می‌دانستم که کشنده من تو خواهی بود؛ زیرا که تو پیسی و در خواب دیدم که سگان بر من حمله می‌کردند و مرا می‌دریدند و در میان سگان، سگ أبلق پیسی بود که بیشتر بر من حمله می‌کرد و جدم رسول خدا نیز چنین خبر داده بود.»
آن حرامزاده در خشم شد و گفت: «مرا به سگ تشبیه می‌کنی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 579
المجلسی، البحار، 45/ 91- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 359؛ القمی، نفس المهموم،/ 368؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 314؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 426؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 330
و من کلامه علیه السّلام للشّمر (لعنه اللّه): یا ویلک و من أنا؟ فقال: الحسین و أبوک علیّ بن أبی طالب، و أمّک فاطمة الزّهراء، و جدّک محمّد المصطفی. فقال له الحسین علیه السّلام: یا ویلک إذا عرفت بأنّ هذا حسبی و نسبی فلم تقتلنی؟
الحویزی، نور الثّقلین، 5/ 98 رقم 94- مثله المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 12/ 352
(الدّسر، الطّعن، و الدّفع) الشّدید یقال دسره بالرّمح. و فی حدیث عمر رضی اللّه عنه: فیدسر کما یدسر الجزور، أی یدفع و یکب للقتل کما یفعل بالجزور عند النّحر، و فی حدیث الحجّاج أنّه قال لسنان بن یزید النّخعیّ (لعنه اللّه): کیف قتلت الحسین؟ قال: دسرته بالرّمح دسرا، و هبرته بالسّیف هبرا- أی دفعته دفعا عنیفا- فقال له الحجّاج: أما و اللّه لا تجتمعان فی الجنّة أبدا.
الزّبیدی، تاج العروس، 3/ 206
أقول: و فی نقل آخر روی [عن] الحمیریّ- و هو من الثّقاة- أنّه قال: سمعت یوم أصیب به الحسین علیه السّلام بکربلاء أصواتا حوله، و بکاءا عالیا ما سمعت أذنای «1» و لا رأت عینای أمرا أعظم منه، و لا أکثر باکیا من ذلک الیوم.
__________________________________________________
- و در آن‌وقت تشنگی آن حضرت به نهایت رسیده بود و زبان شریفش را از نهایت عطش می‌خایید. آن حرامزاده گفت که: «ای فرزند أبو تراب! تو دعوی می‌کنی که پدرم ساقی حوض کوثر است صبر کن تا تو را آب دهد.»
حضرت فرمود که: «آیا مرا می‌کشی و می‌دانی که من کیستم؟»
آن حرامزاده گفت: «تو را نیک می‌شناسم. مادر تو فاطمه زهرا و پدر تو علی مرتضی و جد تو محمد مصطفی است و تو را می‌کشم و پروا نمی‌کنم.»
پس به دوازده ضربت، سر مبارک آن حضرت را از بدن مطهرش جدا کرد. و به روایت دیگر: خولی سر آن حضرت را جدا کرد، و اظهر آن است که هر سه ملعون شریک بودند. اگرچه سنان و شمر دخیل‌تر بودند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 688- 690
(1)- [فی المطبوع: «إذ نادی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 580
قال صاحب الحدیث: لمّا اجتزّ الشّمر لعنه اللّه رأس الحسین علیه السّلام، أخذه و علّقه علی فرسه، فسمعت أذنای «1» و نظرت عینای و وعی قلبی، و رأس الحسین علیه السّلام یکلّمه بلسان فصیح و یقول: یا شمر یا شقیّ الأشقیاء، یا عدوّ اللّه و رسوله، فرّقت بین رأسی و جسدی فرّق اللّه بین لحمک و عظمک، و جعلک نکالا للعالمین. قال: فرفع اللّعین سوطا کان بیده، و لم یزل یضرب الرّأس حتّی سکت عن الکلام، فقلت: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلی العظیم. و أنا و اللّه لا أستطیع قتال اللّعین- ابن اللّعین- الّذی یضرب رأس الحسین، و لیس بیدی سیف و لا کعب رمح، و لکن صبرت حتّی یحکم اللّه تعالی و هو خیر الحاکمین.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 7
إنّ هذه الاختلافات فی کلمات هؤلاء الفضلاء ممّا یمکن أن یرجع إلی الجمع و عدم المنافاة لأنّ قضیّة سقوطه روحی له الفداء، من جواده یمکن أن یکون السّبب فیها جمیع هؤلاء الکفّار الّذین مرّت الإشارة إلی أسمائهم فلا منافاة و لا تناقض من هذه الجهة، ثمّ إنّ سائر الاختلافات الّتی هی بحسب الزّیادة و النّقیصة مثل ذکر أبی مخنف انکباب الإمام روحی له الفداء مدّة ثلاث ساعات و لم یذکره غیره، و مثل خروج زینب الطّاهرة المظلومة من الخیمة و مجیئها إلی المیدان، فإنّه لم یذکره أبو مخنف، لیس من التّناقض فی شی‌ء، و هکذا الکلام فی سائر الاختلافات. ثمّ لا بدّ فی المقام من بیان أمور:
الأوّل: إنّ کلام أبی مخنف من صدره و ذیله یفید أنّ انکبابه علی وجهه مدّة ثلاث ساعات قد اتّفق مرّتین، فیکون جمیع مدّة ستّ ساعات و یمکن أن یقال: إنّ مقصود أبی مخنف کان الإشارة إلی ثلاث ساعات فقط إلّا أنّه کرّر ذلک تسامحا للتّوضیح.
الثّانی: إنّ السّرّ فی رفع الکفّار أیادیهم عن التّعرّض للإمام علیه السّلام حیث لم یرموه بالأحجار و النّبال و النّیران و الأخشاب و لم یضربوه بالسّیوف و لم یطعنوه بالرّماح فی مدّة تلک السّاعات الثّلاث، مع أنّهم لعنهم اللّه و عذّبهم عذابا شدیدا کانوا یفعلون کلّ ذلک و یستعملون کلّ المکر و الحیلة قبل سقوطه من جواده روحی له الفداء، و هکذا بعد
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «إذ نادی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 581
سقوطه من جواده إلی وقت الانکباب علی وجهه فی مدّة ثلاث ساعات هو: أنّ ذلک الانکباب منه فی تلک السّاعات إنّما حصل له روحی له الفداء من شدّة الانکسار و الضّعف فی روح حیاته الّذی کان هو السّبب فی حیاة العالم الأکبر و بقاء روحه، و من شدّة الضّعف و الانکسار فی تلک الساعات فی قلبه الّذی کان خزانة اللّه فتضعضعت حینئذ وجودات جمیع الموجودات و الذّوات و الهویّات الامکانیّة، بقضّها و قضیضها فی کلّ عالم کانت من العوالم من عالم الملک و الملکوت، و الغیبة، و الشّهود، و فی جمیع النّشآت من نشأة الدّنیا و نشأة البرزخ و نشأة الآخرة، فلمّا وقعت هذه الثّلمة فی الموجودات غلبت الاضطراب و الحیرة و الوله و الدّهشة علی الکفّار عذّبهم اللّه و ضعفت، ذواتهم الخبیثة و وجوداتهم الخسیسة، بحیث لم یبق فی نفوسهم قوّة الأمر و النّهی، و لا فی حواسّهم و أبدانهم قوّة الإطاعة و الانقیاد لنفوسهم، و ذلک من حیث لا یشعرون، ثمّ فعلوا ما فعلوا، لیهلکوا عن بیّنة، و یعذّبهم اللّه عذاب الأوّلین و الآخرین.
الثّالث: إنّ کلام أبی مخنف یفید أنّ غشیته روحی له الفداء بعد سقوطه عن جواده، قد تحقّقت مرّتین، و اتّفق بکاؤه بکاء عالیا بعد أن أفاق من غشیته الأولی، و لم یقدر علی النّهوض للجهاد، فالسّرّ فی هذا البکاء هو أنّ عوالم الإمکان بأسرها، و حذافیرها و من فیها و ما فیها و إن کانت تبکی بکاء الثّکلی من أوّل لیلة عاشوراء، بکاء متصّلا متتالیا إلی تحقّق تلک الحالة لسیّد الشّهداء روحی و روح العالمین بأسره فداه إلّا أنّ فی تلک الحالة، قد وقع الضّجیج و العجیج، و البکاء و النّحیب من جمیع أصقاع الوجودات، و أنحاء الممکنات من الصّدر إلی السّاقة و من الباب إلی المحراب، بحیث أنّ العالم بأسره کأنّه نفس البکاء، و عین النّحیب و الضّجّة، لأنّ سیّد الشّهداء روحی له الفداء کان قتیل العبرة، ثمّ إنّ العنایة الأزلیّة لمّا اقتضت أن یکون السّبب الأقوی و الغایة العظمی فی وصول الفیوض، و المواهب من ربّ العزّة إلی الخلق، من بدء الخلق إلی انتهائه، فی السّلسلة الطّولیّة و العرضیّة، هو البکاء علی سیّد الشّهداء روحی له الفداء، کان بکاؤه علی نفسه الشّریفة، و أهل بیته بما هم فی تلک الحالة الّتی لا یسع فی عالم الإمکان ما یکون فوقها من أنواع المصیبة، و درجات البلاء، ما یکون بمنزلة الزّینة و التّاج لبکاء الباکین و أصلا أصیلا فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 582
ذلک، بل مصیّرا کلّ قطرة من دموع الباکین مطفأ و مخمدا للنّیران الملتهبة فی الجحیم، مع أنّه لم یبق له روحی له الفداء فرصة البکاء بعد ذلک.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 424- 425
ثمّ حمل علیه السّلام علی القوم، و جعل یضربهم یمینا و شمالا حتّی قتل من القوم خلقا کثیرا.
فلمّا نظر الشّمر اللّعین إلی ذلک، قال لابن سعد: «أیّها الأمیر، إنّ هذا الرّجل یفنینا کلّنا بمبارزته». فقال: «کیف نصنع؟». قال: «فلیحملوا علیه حملة واحدة، فرقة یضربونه بالسّیوف و الرّماح، و فرقة بالنّبل و السّهام». ففعلوا ذلک، حتّی أضعفه الجرح الکثیر، و أصابه سهم خولی بن یزید الأصبحیّ (لعنه اللّه)، فوقع الحسین علی الأرض [عن أبی مخنف].
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 81- 82
قال أبو مخنف: و بقی الحسین علیه السّلام ثلاث ساعات من النّهار ملطّخا بدمه، رامقا بطرفه إلی السّماء، و ینادی: «یا إلهی صبرا علی قضائک، و لا معبود سواک، یا غیاث المستغیثین».
فتبادر إلیه أربعون فارسا، یریدون حزّ رأسه الشّریف المکرم المبارک المقدّس المنوّر، و یقول عمر بن سعد: «ویلکم! عجّلوا بقتله». فدنا منه شبث بن ربعیّ، فرمقه الحسین علیه السّلام بعینه، فرمی السّیف من یده، و ولّی هاربا و یقول: «معاذ اللّه أن ألقی اللّه بدمک یا حسین». فأقبل إلی شبث سنان بن أنس النّخعیّ، و کان کوسج اللّحیة قصیرا أبرصا أشبه الخلق بالشّمر اللّعین.
فقال له: لم ما قتلته؟ ثکلتک أمّک.
قال شبث: یا سنان إنّه قد فتح عینیه فی وجهی، فشبّهتهما بعینی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم.
ثمّ دنا منه سنان، ففتح عینیه فی وجهه، فارتعدت یده و سقط السّیف منها و ولّی هاربا، فأقبل إلی سنان الشّمر اللّعین و قال له: ثکلتک أمّک، ما لک رجعت عن قتله؟
فقال: یا شمر! إنّه فتح عینیه فی وجهی، فذکرت هیبة أبیه علیّ بن أبی طالب، ففزعت، فلم أقدر علی قتله.
فقال له الشّمر الملعون: إنّک جبان فی الحرب، فو اللّه ما کان أحد غیری أحقّ منّی بقتل الحسین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 583
ثمّ إنّه رکب علی صدره الشّریف، و وضع السّیف فی نحره، و همّ أن یذبحه، ففتح عینیه فی وجهه، فقال له الحسین (رضی اللّه عنه و أرضاه): یا ویلک من أنت فقد أرتقیت مرتقی عظیما؟
فقال له الشّمر: الّذی رکبک هو الشّمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ.
فقال له الحسین: أتعرفنی یا شمر؟
قال: نعم أنت الحسین بن علیّ، و جدّک رسول اللّه، و أمّک فاطمة الزّهراء، و أخوک الحسن.
فقال: ویلک فإذا علمت ذلک، فلم تقتلنی؟
قال: أرید بذلک الجائزة من یزید.
فقال له: یا ویلک أیّما أحبّ إلیک، الجائزة من یزید أم شفاعة جدّی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله.
فقال الشّمر الملعون: دانق من جائزة یزید أحبّ إلی الشّمر من شفاعة جدّک.
فقال له الحسین (رضی اللّه عنه و بلّغه اللّه إلی غایة برکاته و منتهی رضوانه): سألتک باللّه أن تکشف لی بطنک.
فکشف بطنه فإذا بطنه أبرص کبطن الکلاب، و شعره کشعر الخنازیر.
فقال الحسین علیه السّلام: «اللّه أکبر لقد صدق جدّی صلی اللّه علیه و اله فی قوله لأبی: یا علیّ إنّ ولدک الحسین یقتل بأرض یقال لها کربلاء، یقتله رجل أبرص أشبه بالکلاب و الخنازیر».
فقال الشّمر اللّعین: تشبّهنی بالکلاب و الخنازیر، فو اللّه لأذبحنّک من قفاک.
ثمّ إنّ الملعون قطع الرّأس الشّریف المبارک، و کلّما قطع منه عضوا یقول: «یا جدّاه! یا محمّداه! یا أبا القاسماه! و یا أبتاه! یا علیّاه! یا أمّاه! یا فاطماه! أقتل مظلوما، و أذبح عطشانا، و أموت غریبا».
فلمّا اجتزّه و علاه علی القناة کبّر و کبّر العسکر ثلاث تکبیرات. [عن أبی مخنف] «1»
__________________________________________________
(1)- و به صوابدید (1) شمر بن ذی الجوشن، عمر بن سعد فرمان کرد تا گروهی با سهام و جماعتی با رماح-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 584
__________________________________________________
- و سیوف و قومی با احجار و نار بر آن حضرت حمله افکندند و این‌وقت حسین علیه السّلام لختی مغشیّا علیه (2) افتاد، و چون به خویش آمد، خواست برخیزد و قتال دهد، بدن مبارک را توانایی به دست نبود. آن حضرت بگریست.
و نادی: وا جدّاه! وا محمّداه! وا أبا القاسماه! وا أبتاه! وا علیّاه! وا حسناه! وا جعفراه! وا حمزتاه! وا عقیلاه! وا عبّاساه! وا غربتاه! وا عطشاه! وا غوثاه! وا قلّة ناصراه! أ أقتل مظلوما و جدّی محمّد المصطفی؟ و أذبح عطشانا و أبی علیّ المرتضی؟ و أترک مهتوکا و أمّی فاطمة الزّهراء.
و همچنان به روی درافتاد و او را غشی فروگرفت.
أبو مخنف می‌گوید: «سه ساعت مغشیا علیه افتاده بود و لشکریان او را زنده می‌دانستند و بیمناک بودند که با او نزدیک شوند.»
این وقت، مالک بن بسر الکندی، به جانب آن حضرت روان شد و همی شتم گفت و سب کرد و با شمشیر زخمی بر سر مبارکش فرود آورد.
فقال له الحسین: لا أکلت بها و لا شربت، و حشرک اللّه مع الظالمین.
یعنی با این دست نخوری و نیاشامی و خداوند تو را با ظالمان محشور کند و آن حضرت برنسی (3) از خز بر سر افکنده بود، چون از خون فرق مبارکش آکنده شد، فروافکند. مالک بن بسر برگرفت و به خانه خویش برد تا از آلایش خون بشوید. زوجه خود را آگاه ساخت و به روایتی، خود آن حضرت را برد.
و قال لها: هذه بیضة الحسین فاغسلیها من دمه. فبکت و قالت: یا ویلک! قتلت الحسین و سلبت سلاحه؟
أخرج عنّی، حشی اللّه قبرک نارا، و اللّه لست أنت لی بعلا و لا أنا لک أهلا، و لا جمعت أنا و أنت تحت سقف بیت.
یعنی با زوجه خود گفت: «بشوی از خون این خود را.»
زن بگریست و گفت: «وای بر تو! پسر پیغمبر را می‌کشی و سلاح او را مأخوذ می‌داری؟ بیرون شو از نزد من که خداوند تو را از آتش آکنده کند! سوگند با خدای تو شوهر من نیستی و من زوجه تو نیستم و هرگز با تو در زیر سقف خانه حاضر نخواهم شد.»
بالجمله، از دعای حسین علیه السّلام هردو دست مالک بن بسر از کار شد (4). در تابستان مانند دو چوب خوشیده (5) بود و در زمستان خون و ریم (6) از آن می‌چکید و سخت فقیر شد و با سوءحال وارد «بئس المصیر» گشت.
به روایت أبی مخنف: چون مالک بن بسر آن کلمات از زن بشنید، در خشم شد و دست برآورد تا بر وی لطمه زند. دستش بر مسمار (7) درآمد و مسمار به دستش دررفت و بدان درآویخت و در خلاص خویش حیلتی نتوانست تا دستش از مرفق قطع شد و به تمام فقر و فاقت (8) بزیست تا گاهی که به دار البوار قرار گرفت.
این‌وقت شمر بانگ بر لشکر زد که: «این توانی و تراخی چیست؟ کار این مرد را به نهایت برید.»
از میانه، زرعة بن شریک نخستین کس بود که به خصمی خدا و رسول میان بست و شاهر السیف (9) پیش تاخت و شانه مبارک آن حضرت را به ضرب تیغ جراحتی کرد. امام علیه السّلام با آن همه زخم و ضعف، تیغ-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 585
__________________________________________________
- براند و زرعة بن شریک را از مرکب حیات پیاده ساخت (10) و همی‌گفت:
صبرا علی قضائک یا ربّ! لا إله سواک یا غیاث المستغیثین!
این‌وقت، شمر بن ذی الجوشن بانگ بر مردم خویش زد که: «آتش حاضر کنید تا خیام حسین را با هر که در آنها جای دارد، بسوزانم.»
فقال له الحسین: یا ابن ذی الجوشن! أنت الدّاعی بالنّار لتحرق علی أهلی؟ أحرقک اللّه بالنّار.
فرمود: «ای پسر ذی الجوشن! آتش طلب می‌کنی تا اهل بیت رسول خدای را بسوزانی؟ خداوند بسوزاند تو را به آتش دوزخ.»
این هنگام چهل تن از اشرار کفار و عتات (11) اقوام و سران سپاه در گرد آن حضرت پره زدند. حصین بن نمیر تیری بر دهان مبارکش زد و أبو أیّوب غنوی با خدنگی حلقوم شریفش را جراحت کرد و نصر بن خرشه با شمشیر زخمی بزد و عمرو بن الخلیفه الجعفی بر عاتق (12) مبارکش جراحتی رسانید و صالح بن وهب مزنی نیزه بر خاصره (13) مبارکش زد و آن حضرت به روی درافتاد و دیگرباره برجای نشست و سنان بن أنس نخعی، ترقوه (14) مبارکش را با سنان نیزه بخست و هم بدان نیزه سینه مبارکش را جراحتی عظیم کرد.
آن‌گاه کمان بگرفت و خدنگی بر نحر (15) شریفش فرونشاند و همچنان آن حضرت درافتاد و برنشست و تیر را بکشید. عمر بن سعد گفت: «مادر بر شما بگرید! تعجیل کنید و کار او را به پایان آرید و سر او را از تن دور کنید.»
اول کس شبث بن ربعی با شمشیر کشیده پیش تاخت. امام علیه السّلام به جانب او نظری افکند. شبث را رعده‌ای بگرفت و سخن بلرزید و شمشیر از کفش بیفتاد و باز گریخت و همی‌گفت: «معاذ اللّه که من خدای را ملاقات کنم و ذمت من مشغول به خون حسین باشد.»
سنان بن أنس که مردی مبروص و کوسج و قصیر الوجه بود، از در شماتت و شناعت روی با شبث کرد و گفت: «مادر بر تو بگرید و قوم تو تباه گردد! چرا از قتل او دست بازداشتی و روی برکاشتی؟»
گفت: «چون چشم بگشود و مرا نظاره کرد، چشمهای رسول خدای را معاینه کردم. نیروی من برفت و اندامم بلرزید.»
گفت: «این شمشیر مرا ده که من از برای قتل او شایسته‌تر از توام.»
تیغ بگرفت و قصد حسین علیه السّلام کرد. چون نزدیک شد، رعدتی عظیم او را بگرفت و سخت بترسید، چنان‌که شمشیر از دست او بیفتاد و بگریخت. شمر او را به سرزنش زبان باز کرد که: «چرا بگریختی؟»
گفت: «چون چشم به سوی من بگشود، شجاعت پدر او فرایاد من آمد. بگریختم و دیگر خولی بن یزید اصبحی، تصمیم عزم داد که سر مبارک امام علیه السّلام را از تن دور کند. وی نیز قدمی چند برفت و رعدتی او را بگرفت و بازشتافت. شمر گفت: «چه ترسنده مردم که شما بوده‌اید! هیچ‌کس سزاوارتر از من نیست در قتل او.»
و شمشیر بگرفت و برفت و بر سینه حسین علیه السّلام بنشست.
آن حضرت چشم گشود و بر روی او نظر افکند. شمر را نه آزرم آمد و نه بیمناک شد و گفت: «من از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 586
__________________________________________________
- آن مردم نیستم که از قتل تو بازگردم.»
فقال له الحسین علیه السّلام: من أنت؟ فلقد ارتقیت مرتقی عظیما. طال ما قبّله رسول اللّه.
حسین علیه السّلام فرمود: «تو کیستی که بر مقامی بلند برآمدی که بوسه‌گاه رسول خدای بود.»
گفت: «من شمر بن ذی الجوشن الضبابی.»
فرمود: «مرا می‌شناسی؟»
گفت: «نیکو می‌شناسم. تو حسین پسر علی مرتضایی و مادرت فاطمه زهراست و جدت محمد مصطفی است و جده‌ات خدیجه کبری است.»
حسین فرمود: «وای بر تو با این شناس که تو را است. چگونه مرا می‌کشی؟»
گفت: «تا یزید بن معاویه مرا به عطا و جایزه گرامی بدارد.»
فرمود: «تو شفاعت جد مرا دوست‌تر می‌داری یا جایزه یزید را؟»
گفت: «دانگی از جایزه یزید در نزد من محبوب‌تر از شفاعت جد و پدر تو است.»
حسین فرمود: «اگر لابد قتل مرا دست بازنخواهی داشت، مرا شربتی آب ده.»
فقال لعنه اللّه: هیهات هیهات! و اللّه ما تذوق الماء أو تذوق الموت غصّة بعد غصّة و جرعة بعد جرعة.
فقال: یا ابن أبی تراب! ألست تزعم أنّ أباک علی الحوض یسقی من أحبّ؟ اصبر حتّی یسقیک أبوک.
گفت: «هیهات هیهات! سوگند با خدای آب نخواهی آشامید، چند که شربت مرگ بنوشی.»
آن‌گاه گفت: «ای پس أبو تراب! آیا تو آن‌کس نیستی که گمان می‌کنی که پدرت علی صاحب حوض کوثر است و سقایت می‌کند هرکس او را دوست می‌دارد؟ تو نیز شکیبا باش تا از دست پدرت سقایت شوی.»
فقال علیه السّلام له: سألتک باللّه إلّا ما کشفت لی عن لثامک لأنظر إلیک.
حسین علیه السّلام فرمود: «سوگند می‌دهم تو را با خدای که لثام (16) خود را از چهره به یک سوی کن تا تو را دیدار کنم.»
فکشف له عن لثامه، فإذا هو أبرص أعور له بوز کبوز الکلاب و شعر کشعر الخنزیر.
پس شمر لثام از چهره بکشید و او اعور و مبروص (17) بود و پوزی چون پوز سگ و شعری چون شعر خنزیر داشت.
فقال له الامام علیه السّلام: صدق جدّی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله.
فرمود: «سخن به صدق کرد رسول خدا.»
شمر گفت: «چه سخن کرد جد تو؟»
فرمود: «شنیدم که جد من با پدرم علی گفت که: «این پسرت را مردی ابرص و اعور که پوزی چون پوز سگ و شعری چون شعر خنزیر خواهد داشت، می‌کشد.»
شمر در خشم شد و گفت: «جد تو مرا با سگ همانند کرد. سوگند با خدای تو را از قفا سر خواهم برید به کیفر آن‌که جد تو مرا با کلب تشبیه نمود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 587
__________________________________________________
- پس آن حضرت را به روی درانداخت و شمشیر بکشید و ساخته قتل پسر پیغمبر شد و این شعر بگفت:
أقتلک الیوم و نفسی تعلم علما یقینا لیس فیه مزعم
و لا مجال لا و لا تکتّم أنّ أباک خیر من یکلّم
بعد النّبیّ المصطفی المعظّم أقتلک الیوم و سوف أندم
و أنّ مثوای غدا جهنّم أفیض دمک بالتّراب بقّم
و لا لأولاد النّبیّ أرحم (18)
و با دوازده ضرب سر مبارک آن حضرت را از قفا ببرید و بر سنان نیزه بلند نصب کرد و برافراشت.
لشکریان سه کرت به اعلی صوت تکبیر گفتند.
این‌وقت مردی به نزد عمر بن سعد آمد و بانگ برداشت که:
أبشر أیّها الأمیر، فهذا شمر قد قتل الحسین.
(1). صوابدید: درست دانستن.
(2). مغشیا علیه: بیهوش.
(3). برنس (به ضم اول و ثالث و سکون ثانی): کلاه درازی که در صدر اسلام می‌پوشیدند.
(4). از کار افتاد.
(5). خوشیده: خشک شده.
(6). ریم: چرک.
(7). مسمار: میخ.
(8). فاقت: تنگدستی.
(9). شاهر السّیف: شمشیر از نیام کشیده.
(10). کنایه از کشتن است.
(11). عتات (جمع عاتی): ستمگران.
(12). عاتق: بین شانه و گردن.
(13). خاصره: تهیگاه.
(14). ترقوه: چنبر گردن.
(15). نحر: گودی زیر گلو.
(16). لثام: مانند روبند زنان، پارچه‌ای است که مردان سر و صورت خود را بدان می‌پوشند.
(17). مبروص: پیس.
(18). (بقّم: روناس که پارچه را بدان رنگ کنند. در بعضی از مقاتل به جای «بقّم» کلمه «غصّة» ذکر شده است) خلاصه اشعار: امروز تو را می‌کشم، لیکن پشیمان خواهم شد. بدون شک و تردید باور دارم که پدرت بعد از پیغمبر بهترین مردم است و فردای قیامت جایم در جهنم است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 386- 392، 394
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 588
__________________________________________________
- در حین جنگ بعد از کوشش و برطرف شدن قدرت و قوّت از بسیاری زخم بی‌تاب شده پیاده در آن مکان بر روی خاک نشسته کفار در اطراف آن حضرت کالفصّ من الخاتم در میان گرفته تیر و نیزه و زوبین به جانبش می‌انداختند و ذو الجناح بر گرد آن حضرت می‌گردید و دشمنان را دفع می‌نمود و پس صالح بن وهب مزنی لعنه اللّه از عقب آمد، نیزه‌ای بر پهلوی آن حضرت زد که آن جناب به پهلو افتاد و ضربتهای پی‌درپی زده آن حضرت را به رو درانداختند و سنان بن انس سر مبارکش را جدا کرد و به قولی شمر حرامزاده سر مبارک وی را به یازده ضربت شمشیر جدا کرده الحال آن موضع را مقتل می‌نامند و خاک شفا از آن جابر می‌دارند.
مدرسی، جنات الخلود،/ 23
و در آخر امر والا در بحار از نوادر علی بن اسباط که از اصحاب حضرت امام رضا است و ثقه بود و محل اعتماد در نقل و به ارشاد حضرت امام محمد تقی علیه السّلام از فطحیه رجوع کرد و صاحب اصل است. روایت کرده از امام محمد باقر علیه السّلام که فرمود:
«پدرم مبطون بود در روز شهادت سید الشهدا و در خیمه بود و من می‌دیدم موالی ما را که آب با آن حضرت همراه می‌بردند و آن حضرت گاهی بر میمنه، و گاهی بر میسره، و گاهی بر قلب لشگر کوفه حمله می‌کرد. و کشتند آن حضرت را یک نحو کشتنی که رسول خدا صلی اللّه علیه و اله و سلّم نهی فرمود از آن‌که کلاب را به آن نحو بکشند.»
لقد قتل بالسّیف و السّنان و بالحجارة و بالخشب و بالعصا، و لقد أوطأوه الخیل بعد ذلک.
یعنی: «کشتند آن بزرگوار را به شمشیر و نیزه و سنگ و چوب و عصا و بعد از آن باز اسب بر بدن مقدسش دوانیدند.»
فقیر گوید: «حضرت امام محمد باقر علیه السّلام در واقعه کربلا چهار ساله بود.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 133- 134
شمر ملعون نیز به روایت مقتل منسوب به أبی مخنف و أکسیر العباده وقتی که بر سینه حضرت سید الشهدا ارواحنا فداه نشست و عرض کرد: «من نیستم مثل شبث بن ربعی و سنان بن انس که بترسم از قتل تو یا حسین!»
آن حضرت فرمود: «من أنت فقد ارتقیت مرتقا عظیما» یعنی: «کیستی تو که به مکان بلندی بالا رفته‌ای بسیار رسول خدا صلی اللّه علیه و اله و سلّم آن را می‌بوسید؟»
عرض کرد: «أنا الشّمر الضّبابیّ.»
آن حضرت فرمود: «آیا مرا نمی‌شناسی؟»
آن ملعون گفت: «بلی أنت الحسین بن علی بن أبی طالب، و أمّک فاطمة الزّهراء، و جدّک محمّد المصطفی، و جدّتک خدیجة الکبری.»
آن حضرت فرمود: «یا ویلک إذا عرفتنی، فلم تقتلنی؟»
آن ملعون مبروص گفت: «برای طلب جایزه از یزید بن معاویه تو را می‌کشم.»
آن حضرت فرمود: «آیا شفاعت جد من حضرت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم را دوست داری یا جایزه یزید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 589
__________________________________________________
- ملعون پسر ملعون را؟»
آن خنزیر عنود بدتر از هر یهود گفت: «دانق من جایزة الیزید أحبّ إلیّ منک و من شفاعة جدّک و أبیک.» یعنی: «یک دانگ درهمی از جایزه یزید را دوست‌تر دارم از تو و شفاعت جد و پدر تو.»
آن حضرت فرمود: «هرگاه لابد و ناچار مرا می‌کشی پس شربت آبی به من بده که بیاشامم.»
آن لعین گفت: «هیهات! هیهات! به خدا قسم که تشنه کشته می‌شوی؛ آیا گمان نمی‌کنی پدر تو ساقی حوض کوثر است؟ صبر کن تا تو را آب دهد.»
آن حضرت فرمود: «تو را به خدا قسم که بردار لثام خود را تا نظر کنم به تو.»
وقتی که جامه را دور کرد آن حضرت دیدند آن ملعون ابرص و اعور است و مثل سگ سینه دارد و موی او چون خنزیر است.»
آن حضرت فرمود: «صدق جدّی رسول اللّه.» آن ملعون گفت: «جد تو چه فرموده؟»
آن حضرت فرمود: «شنیدم از جد خود که به پدر من علی علیه السّلام می‌فرمود: «یا علیّ یقتل ولدک هذا أبرص أعور له بوز کبوز الکلاب و شعر کشعر الخنزیر.» آن ملعون گفت: «جد تو مرا به کلاب تشبیه می‌کند؟
به خدا قسم که تو را از قفا شهید می‌کنم.»
پس آن حضرت را به روی خود انداخت.
به روایت مناقب و محمد بن أبی طالب و بحار الانوار پای نحس خود را بر آن حضرت زد و آن حضرت را بر قفا انداخت، آن حضرت فرمود: «أنت الأبقع الذی رأیت فی منامی.» «توئی آن پیسی که در خواب دیدم.»
و آن ملعون گفت: «تشبّهنی بالکلاب» پس به روایت مناقب آن حضرت خندیدند در آن حال و شمر ملعون می‌گفت:
«أقتلک الیوم و نفسی تعلم علما یقینا لیس فیه مزعم
و لا مجال لا و لا تکتّم إنّ أباک خیر من یکلّم»
أبو مخنف بعد از آن آورده:
بعد النّبیّ المصطفی المعظّم أقتلک الیوم و سوف أندم
و أنّ مثوای غدا جهنّم أفیض دمک بالتّراب بغصّة
و لا لأولاد النّبیّ أرحم»
پس به روایت مناقب ضربت شمشیر سر آن حضرت را جدا کرد و به روایت أبی مخنف بر نیزه بلند کرد و تکبیر گفت و لشگر سه مرتبه تکبیر گفتند.
به روایت سید ابن طاووس و بحار در آن‌وقت غبار شدیدی و سیاهی که در آن باد سرخ بود برخاست که یکدیگر را نمی‌دیدند و گمان کردند که قیامت قیام کرد و تا یک ساعت چنین بود و ساکن شد.
هلال بن نافع گوید: «در میان اصحاب عمر بن سعد بودم که مردی آمد و گفت أبشر أیّها الأمیر که شمر قصد قتل حسین علیه السّلام داشت.» هلال گفت: «بیرون رفتم به میان دو صف دیدم حسین علیه السّلام را که در حال احتضار است به خدا قسم ندیده بودم به خون آغشته‌ای نیکوتر و نورانی‌تر از آن حضرت و نور آن سرور-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 590
__________________________________________________
- و جمال او مرا بازداشت از فکر در شهادت او؛ پس در آن حال طلب آب کرد و ملعونی جسارت در جواب کرد؛ آن حضرت فرمود من وارد نمی‌شوم بر حامیه و از حمیم آن نمی‌آشامم بلکه وارد می‌شوم بر جد خود رسول خدا صلی اللّه علیه و اله و سلّم و با او ساکن می‌شوم در بهشت و می‌آشامم از نهر بهشت و شکایت می‌کنم به جدخود از شما.»
پس به یک مرتبه غضب کردند که گویا خداوند رحم در دل ایشان خلق نفرموده اصلا؛ آن حضرت با ایشان تکلم می‌کرد که سر مقدسش را جدا کردند پس تعجب کردم از قلت رحم آن جماعت و گفتم: «به خدا قسم که جمع نمی‌شوم با شما در هیچ امری.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 131- 132
آن حضرت با بدن پر از جراحت که به روایتی هزار و نهصد و پنجاه و یک جراحت بود بر روی خاک کربلاء افتاده باشد و هرکس که می‌رسید از ملاعین أهل کوفه یک ضربتی بر آن حضرت می‌زد؛ زرعة بن شریک لعنه اللّه ضربتی بر کتف آن حضرت زد؛ صالح بن وهب مزنی لعنه اللّه نیزه‌ای بر پهلوی آن حضرت زد، سنان بن انس ملعون نیزه بر شانه آن مظلوم وارد آورد.
بعضی به سنگ و بعضی به عصا بر بدن مقدسش می‌زدند، چنانچه حضرت باقر علیه السّلام فرمود: «لقد قتل جدّی بالسّیف، و بالسّنان، و بالحجارة، و بالخشب، و بالعصا، و لقد اوطؤه الخیل بعد ذلک.» اینها همه زیاده بر آن جراحاتی بود که در حال سواری بر سر و جسد مطهرش وارد آمده بود.
ای شیعه کجا روا بود که گوشت و استخوانی را که از لحم و دم رسول خدا صلی اللّه علیه و اله باشد در زیر سم اسبان پایمان شود. آه ثمّ آه که در زیارت ناحیه مقدسه است که: «قد عجبت من صبرک ملائکة السماوات، و أحدقوا بک من کلّ الجهات، و أثخنوک بالجراح، و حالوا بینک و بین الرّواح، و لم یبق لک ناصر، و أنت محتسب صابر تذبّ عن نسوتک و أولادک، حتّی نکسوک عن جوادک، فهویت إلی الأرض جریحا، تطؤک الخیول بحوافرها و تعلوک الطّغاة ببوائرها» یعنی با بدن پراز جراحت بر روی خاک افتادی و اسباب مخالفین تو را لگدکوب می‌کردند و طغاة و أهل کوفه به شمشیرهای برنده بر اعضای مقدسه تو فرود می‌آوردند «قد رشح للموت جبینک و اختلفت بالانقباض و الانبساط شمالک و یمینک» یعنی عرق مرگ که علامت مؤمن است در آن حال بر جبین منیرت نشسته بود و دستهای تو گاهی قبض می‌شد و گاهی کشیده می‌شد «تدیر طرفا خفیا إلی رحلک و بیتک و لقد شغلت بنفسک عن ولدک و أهالیک» در آن حالت که از کثرت جراحات و شدت تشنگی و گرمی زمین و هوا مشغول به خود بودی گاهی نظر حسرتانه به خیمها و أهل خود می‌افکندی.
«و أسرع فرسک شاردا إلی خیامک قاصدا محمحما باکیا» و سرعت کرد اسب تو روی خیمه در حالتی که شیهه می‌کشید و اشک می‌بارید و به روایت بحار در شیهه خود می‌گفت: «الظّلیمة الظّلیمة من أمّة قتلت إبن بنت نبیّها» یعنی: «کیست انتقام بکشد از امتی که کشتند پسر دختر پیغمبر خود را.»
فلمّا رأین النّساء جوادک مخزیّا، و سرجک علیه ملویّا، برزن من الخدور ناشرات الشعور علی الخدود لاطمات، و بالعویل داعیات، و بعد العزّ مذلّلات، و إلی مصرعک مبادرات» یعنی: «چون آن زنان اسب تو را نومید و بی‌صاحب با زین واژگون دیدند از خیمه بیرون آمدند با موهای زیر مقنعه پریشان بر صورت زنان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 591
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 82- 84
قال أبو العبّاس أحمد بن یوسف الدّمشقیّ القرمانیّ المتّوفی سنة 1019 فی أخبار
__________________________________________________
- ناله‌کنان و بعد از عزت ذلیلان؛ پس به سرعت روی به قتلگاه نهادند وقتی رسیدند که «و الشّمر جالس علی صدرک مولع سیفه علی نحرک».
ای شیعه این فقره زیارت دلالت دارد که زنان حاضر بودند در حین شهادت سید مظلومان؛ اگر از غصه هلاک شویم جای دارد، عبث نیست که آسمان و زمین خون گریستند در این مصیبت.
و امام زمان می‌فرماید: «ندبه می‌کنم بر تو ای جد بزرگوار هر صبح و شام و عوض اشک خون از دیده می‌بارم و چگونه خون نگرید محب و دوست وقتی که تصور کند که در چنان حالتی مظلوم علی الاطلاق برای اتمام حجت از شمر آب می‌طلبید و می‌فرمود: «یا شمر إذا کان لا بدّ من قتلی فأسقنی شربة من الماء.» «ای شمر هرگاه لامحاله مرا می‌کشی پس یک شربت آبی به من بده پیش از آن‌که روح از بدنم مفارقت کند.»
و در روایت دیگر است که «کان صلوات اللّه علیه بآخر رمق یلوک لسانه من العطش و یطلب الماء» جوابی که آن ملعون کافر بی‌دین به فرزند حضرت خاتم النبیین صلی اللّه علیه و اله و سلّم داد این بود به روایت بحار الانوار که:
«یا ابن أبی تراب! ألست تزعم أنّ أباک علی حوض النّبیّ یسقی من أحبّه فاصبر حتّی تأخذ الماء من یده»
و به روایت دیگر عرض کرد: «هیهات و اللّه لا ذقت قطرة واحدة من الماء حتّی یذوق الموت غصّة بعد غصّة» یعنی: «به خدا قسم که یک قطره آب نیاشامی تا با غصه و اندوه بی‌شمار وارد بر جوار سید مختار و حیدر کرار گردی و از دست پدرت از حوض جدت سیرآب گردی.»
و به روایت أبی مخنف عرض کرد که: «یک دانق از جایزه یزید را دوست‌تر دارم از شفاعت جد تو.» چون آن حضرت طغیان در کفر و ضلالت را از آن اشقیای اولین و آخرین مشاهده فرمود به آن لعین مردودتر از نمرود فرمود: «ویلک اکشف لی عن بطنک» «وای بر تو سینه و شکم خود را بگشا.» فکشف له، فإذا أبقع أبرص یشبه الکلاب و الخنازیر. چون گشود سینه خود را سیاه و سفید و پیس بود و شبیه به سینه و شکم سگ و خوک بود، آن حضرت فرمود: «صدق جدّی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم فیما قال» آن ملعون عرض کرد: «جد تو چه فرمود؟»
آن حضرت فرمود: «شنیدم از جد خود که به پدرم می‌فرمود: «یا علی یقتل ولدک هذا رجل أبرص أبقع أشبه الخلق بالکلاب و الخنازیر. آن ملعون گفت: «و اللّه لا یقتلنّک غیری، و لأذبحنّک من قفاک لیکون ذلک أشدّ من عذابک.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 220- 222
زینب خواتون در صحرای کربلا وقتی که مشرف بر قتلگاه برادر شد دید که آن لشگر بی‌حیا اطراف برادرش را گرفته‌اند و همه به شمشیر و نیزه و خنجر و سنگ و عصا بر بدن پرجراحت آن سید تشنه که در میان خاک و خون می‌غلتید می‌زنند، پس به روایت مفید در ارشاد عمر سعد را مخاطب ساخت، فرمود:
«ویلک یا عمر بن سعد بن أبی وقاص أیقتل أبو عبد اللّه و أنت تنظر إلیه» و آن مرد روی خود را از آن مظلومه برگردانیده جواب نداد، سیّد مظلومان به صدای ضعیف فرمود: «یا أختاه ارجعی إلی الخیام، و لا تشمتی بی الأعداء». ألا لعنة اللّه علی القوم الظالمین و سیعلم الذین ظلموا أیّ منقلب ینقلبون.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 280- 281
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 592
الدّول: [...]
ثمّ حمل الرّجال علی الحسین علیه السّلام من کلّ جانب و هو یجول فیهم یمینا و شمالا، فضربه زرعة «1» بن شریک علی یده الیسری، و ضربه آخر علی عاتقه، و طعنه سنان بن أنس بالرّمح، فوقع، فنزل إلیه شمر، فاحتزّ رأسه، و سلّمه إلی خولی الأصبحیّ، ثمّ انتهبوا سلبه.
أقول: و فی روایة السیّد رحمه اللّه و ابن نما و الصّدوق و الطّبریّ و الجزریّ و ابن عبد البرّ و المسعودیّ و أبی الفرج: ذبحه سنان الملعون. «2»
القمی، نفس المهموم،/ 364
فوقف بمکانه لا یستطیع أن یحمل؛ فصاح شمر بن ذی الجوشن لعنه اللّه: ما تنتظرون بالرّجل. فطعنه صالح بن وهب المزنیّ علی خاصرته، فوقع من ظهر فرسه إلی الأرض علی خدّه الأیمن، و هو یقول: بسم اللّه و باللّه و علی ملّة رسول اللّه. ثمّ قام، فضربه زرعة ابن شریک علی کتفه الیسری، و ضربه آخر علی عاتقه، فخرّ علی وجهه و جعل ینوء برقبته، و یکبو، فطعنه سنان فی ترقوته، ثمّ انتزع السّنان، فطعنه فی بوانی صدره، و رماه سنان أیضا بسهم، فوقع فی نحره، فجلس قاعدا و نزع السّهم و قرن کفیه جمیعا حتّی امتلئتا من دمائه، فخضب بهما رأسه و لحیته، و هو یقول: «هکذا ألقی اللّه مخضّبا بدمی، مغصوبا علی حقّی». و جاء مالک بن النّسر الکندیّ، فشتم الحسین، و قبض علی کریمته، و ضربه بسیفه علی رأسه، و بدر خولی بن یزید الأصبحیّ لیحزّ رأسه، فأرعد، فجاء سنان، فضربه علی ثغره الشّریف، و جاء شمر فاحتزّ رأسه.
السّماوی، إبصار العین،/ 13- 14
و فی الزّیارة: السّلام علی مقطوع الوتین (فی المجمع: الوتین، عرق یتعلّق بالقلب،
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ذرعة»].
(2)- ابو العباس احمد بن یوسف دمشقی قرمانی که 1019 مرده است در اخبار الدول گوید: [...]
از هرسو بر او حمله کردند و او از راست و چپ بر آنها جولان می‌کرد، تا زرعة بن شریک دست چپش را ضربت زد و دیگری ضربتی بر کتفش وارد کرد و سنان بن انس نیزه‌ای بر او فروبرد و به زمین افتاد، شمر پیاده شد، سرش را جدا کرد و تحویل خولی اصبحی داد و جامه‌هایش را ربودند.
می‌گویم: به روایت سید و ابن نما و صدوق و طبری و جزری و ابن عبد البر و مسعودی و ابو الفرج، سنان ملعون سرش را جدا کرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 168- 169
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 593
یسقی کلّ عرق فی الإنسان إذا قطع مات صاحبه) ثمّ إنّ المشهور، و یجری علی بعض الألسن، و قد نظم الشّعراء فی أبیاتهم: بأنّه علیه السّلام سقط عن فرسه، لمّا جاءه السّهم المثلّث علی قلبه، و لکن ربّ مشهور لا أصل له، و نحن ما عثرنا علی خبر معتبر یدلّ علی ذلک، بل علی خلافه وردت أخبار کثیرة کما فی (البحار) و غیره من الکتب المعتبرة. ثمّ إنّه علیه السّلام ضعف عن القتال، یعنی بعدما جاءه ذلک السّهم المیشوم، فکلّما انتهی إلیه رجل انصرف عنه، حتّی جاءه رجل من کندة، یقال له المالک بن الیسر. إلی آخر ما ذکرنا عن المفید رحمه اللّه بعد شهادة العبّاس فلیراجع هناک و لا نعیده [...].
و فی مناقب ابن شاذان: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم: کأنّی أنظر إلی الحسین، و قد رمی بسهم، فخرّ عن فرسه صریعا، ثمّ ذبح کما یذبح الکبش. انتهی.
و فی المعدن عن المناقب: رماه أبو أیوب الغنویّ بسهم فی حلقه، فقال: بسم اللّه و باللّه، و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه و هذا قتل فی رضاء اللّه. و سقط عن فرسه [...].
قال فی «نفس المهموم»: فلمّا رأی شمر بن ذی الجوشن ذلک استدعی الفرسان، فصاروا فی ظهور الرّجّالة، و أمر الرّماة أن یرموه، فرشقوه بالسّهام، حتّی صار کالقنفذ.
و فی القمقام: أقبل عمر بن سعد (لعنه اللّه)، حتّی دنا منه علیه السّلام، فقال علیه السّلام: یا عمر! أنت بنفسک، و عزمت علی قتلی أتیت لکی تقتلنی. فرجع عمر، و نادی: من یأتینی برأس الحسین علیه السّلام فله ألف درهم. فنادی شمر بن ذی الجوشن فی النّاس: ویحکم ماذا تنتظرون بالرّجل، اقتلوه ثکلتکم أمّهاتکم. فحملوا علیه من کلّ جانب، فضربه زرعة بن شریک علی کتفه الیسری، و ضرب الحسین علیه السّلام زرعة، فصرعه، و قال فی المنتخب: إنّ خولی طعنه برمحه، فخرج السّنان من ظهره، فسقط الحسین علیه السّلام علی وجهه یخور فی دمه، و یشکو إلی ربّه. و قال الطّبریّ: و حمل علیه سنان بن أنس فی تلک الحالة، فطعنه بالرّمح، فوقع، و لقد مکث طویلا من النّهار، و لو شاء النّاس أن یقتلوه، لفعلوا، و لکنّهم کانوا یتّقون قتله، و یحبّ هؤلاء أن یکفیهم هؤلاء، و فی خبر: بقی مکبوبا علی الأرض ملطّخا بدمه ثلاث ساعات من النّهار، رامقا بطرفه إلی السّماء، و هو یقول: صبرا علی قضائک،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 594
و بلائک، یا ربّ! لا معبود سواک، یا غیاث المستغیثین!.»
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 35- 36، 37- 38
و فی تظلّم الزّهراء: إنّ زینب لمّا علمت بالوقعة، خرّت مغشیّا علیها، فلمّا أفاقت من غشیتها رکضت نحو المعرکة، و هی تارة تعثر بأذیالها، و تارة تسقط علی وجهها، من عظم دهشتها، حتّی انتهت إلی المعرکة. فجعلت تنظر یمینا و شمالا، فرأت أخاها الحسین علیه السّلام علی وجه الأرض، یقبض یمینا و شمالا، و الدّم یسیل من جراحاته کالمیزاب، فطرحت نفسها علی جسده الشّریف، و جعلت تقول: أ أنت الحسین أخی؟ أ أنت أبن أمّی؟ أ أنت نور بصری؟ أ أنت مهجة قلبی؟ أ أنت حمانا؟ أ أنت رجانا؟ أ أنت کهفنا؟ أ أنت عمادنا؟
أ أنت ابن محمّد المصطفی؟ أ أنت ابن علیّ المرتضی؟ أ أنت ابن فاطمة الزّهراء؟
کلّ هذا لا یردّ علیها جوابا، و لا یسمع لها خطابا، لأنّه علیه السّلام کان مغشیا علیه لکثرة مالاقاه من الجراحات، فألحّت علیه بالخطاب، و کثر منها البکاء إلی أن أفاق، فرمقها بطرفه الشّریف، و أشار إلیها بیده، فغشی علیها، فلمّا أفاقت قالت له: أخی بحقّ جدّی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم إلّا ما کلّمتنی، و بحقّ أبی أمیر المؤمنین إلّا ما خاطبتنی یا حشاش مهجتی! بحق أمّی فاطمة الزّهراء إلّا ما جاوبتنی یا ضیاء عینی! کلّمنی یا شقیق روحی، جاوبنی.
قال: فانتبه الحسین علیه السّلام من قولها و قال: یا أختاه! هذا یوم التّناد و الفراق «1»، هذا الیوم الّذی وعدنی به جدّی، و هو إلیّ مشتاق. ثمّ أغمی علیه، فعند ذلک جلست خلفه، و أجلسته حاضنة له بصدرها، فالتفت الحسین علیه السّلام، و قال: أخیة زینب! کسرت قلبی، و زدتنی کربا فوق کربی، فباللّه علیک إلّا ما سکنت، و سکتّ.
فصاحت: وا ویلاه أخی! یا ابن أمّی، کیف أسکن، و أسکتّ، و أنت بهذه الحالة، تعالج سکرات الموت، تقبض یمینا، و تمدّ شمالا، تقاسی منونا، و تلاقی أهوالا، روحی لروحک الفداء، و نفسی لنفسک الوقاء.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الهزاق»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 595
فبینما هی تخاطبه، و یخاطبها، و إذا بالسّوط بین کتفیها، و قائل یقول: تنحی عنه، و إلّا ألحقتک به.
فالتفتت و إذا هو شمر بن ذی الجوشن (لعنه اللّه)، فاعتنقت أخاها، و قالت: یا عدوّ اللّه، لا أتنحّی عنه، إن ذبحته، فاذبحنی معه.
فجذبها عنه قهرا، و ضربها ضربا عنیفا، و قال اللّعین: و اللّه! إن تقدّمت إلیه أضرب عنقک بهذا السّیف.
ثمّ إنّ اللّعین دنا و قد کان أغمی علیه علیه السّلام، و ارتقی علی صدره الشّریف المطّهر، و قلبه علی وجهه المنوّر، فلمّا رأت ذلک تقدّمت إلیه، و جذبت السّیف من یده، و قالت: یا عدوّ اللّه، ارفق به «1» لقد کسرت صدره، و أثقلت ظهره، أما علمت أنّ هذا الصّدر تربّی علی صدر رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم، و علیّ علیه السّلام و فاطمة علیها السّلام ویحک هذا الّذی ناغاه جبرائیل، و هزّ مهده میکائیل، فباللّه علیک إلّا أمهلته ساعته لأتزوّد منه، ویحک یا لعین! دعنی أقبّله، دعنی أغمضه، دعنی أنادی بناته یتزوّدن منه، دعنی آتیه بابنته سکینة، فإنّه یحبّها، و تحبّه.
فعند ذلک غار علیها، فوقعت علی وجهها مغشیّا علیها، کلّ هذا، و لم یعبأ اللّعین بکلامها، و لا رقّ لها قلبه، و صنع ما صنع (إلخ).
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 39- 41
و فی خبر: لمّا سقط عن ظهر فرسه یخور فی دمه، أقبل عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و نزل عن فرسه، لیقطع رأسه الشّریف، فلمّا دنا منه، و نظر إلی عینیه، ولّی مدبرا، و رجع راجعا، و رکب فرسه، و عاد، فقال له شمر بن ذی الجوشن: رجعت عمّا عزمت؟ قال اللّعین: نظرت إلی عینیه، فإنّهما عینا رسول اللّه، و ما أحببت أن ألقی اللّه بدمه. و أقبل شبث بن ربعیّ فی تلک الحالة، [فلمّا] نظر إلیه ارتعدت یده، و رمی السّیف من یده، و فرّ هاربا، و هو یقول بصوت عال: معاذ اللّه یا حسین! أن ألقی اللّه، و ألقی جدّک و أباک بدمک.
و أقبل شمر (لعنه اللّه)، و صنع ما صنع.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «بها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 596
و فی کتاب تظلّم الزّهراء: أقبل الشّمر، و جلس علی صدر الحسین، و قبض علی لحیته، و همّ بقتله، فضحک علیه السّلام، و قال: أتقتلنی و تعلم من أنا؟ فقال: أعرفک حقّ المعرفة، أمّک فاطمة الزّهراء، و أبوک علیّ المرتضی، و جدّک محمّد المصطفی، و خصمک العلیّ الأعلی، أقتلک و لا أبالی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 42- 43- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین/ 326
و فی المعدن: قال: یا ابن أبی تراب! ألست تزعم أنّ أباک علی حوض النّبیّ صلی اللّه علیه و اله و سلّم، یسقی من أحبّه، فاصبر، حتّی تأخذ الماء من یده. و فی المجالس: قال: ما ذقت الماء، حتی تذوق من الحمیم. و عن أبی مخنف: فقال علیه السّلام: اکشف لی عن لثامک. فکشف له عن وجهه، فإذا هو أعور أبرص، له بوز کبوز الکلاب، و شعر کشعر الخنازیر، فقال علیه السّلام:
صدق جدّی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم، فیما قال. قال اللّعین: و ما قال جدّک؟ قال: کان یقول لأبی علیه السّلام: یقتل ولدک الحسین علیه السّلام، رجل أعور أبرص له بوز کبوز الکلاب، و شعر کشعر الخنازیر. فقال له: یا حسین! تشبهنی بالکلاب و الخنازیر، و اللّه لأذبحنّک من قفاک.
ثمّ قلّبه علی وجهه الشّریف.
و فی المعدن: جعل یحتزّ مذبح الحسین بسیفه، فلم یقطع شیئا، فقال الحسین علیه السّلام:
یا ویلک! أتظنّ أنّ سیفک یقطع موضعا طالما قبّله رسول اللّه؟ فکبّه علی وجهه، و جعل یقطع أوداجه، و کان کلمّا قطع منه عضوا، أو عرقا، أو مفصلا، نادی: وا جدّاه،! وا أبا القاسماه! وا علیّاه! وا حمزتاه! وا جعفراه! وا عقیلاه! وا غربتاه! وا قلّة ناصراه! و فی العوالم:
ضربه ابن ذی الجوشن (لعنه اللّه) بسیفه اثنتی عشرة ضربة، ثمّ حزّ رأسه المقدّس، و شاله فی قناة، فکبّر و کبّر العسکر معه.
و عن کتاب لسان الذّاکرین: قال اللّعین: لمّا فرقت بین رأسه و جسده الشّریف رأیت شفتیه یتحرّکان، فلمّا قربته من أذنی، سمعته یقول: إلهی شیعتی، و محبّی [أقول]: و المعتمد عند کثیر من أرباب المقاتل، أنّ قاتله سنان بن أنس (لعنه اللّه)، و إن کان المشهور خلافه [...].
و فی [نفس المهموم]: نقلا عن ترجمة الطّبریّ، و عن روضة الصّفا: إنّ سنانا (لعنه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 597
اللّه) طعنه طعنة علی ظهره، فخرج من صدره الشّریف، و لمّا أخرج اللّعین رمحه، فارقت روحه المقدّسة الطّیّبة، و فی کتاب مناقب السّبطین: ارتاض بعض العلماء، لیستظهر قاتله من هو؟ فرأی فی منامه الحسین علیه السّلام، و سأله عن قاتله فقال علیه السّلام، و إن کان المشهور، أنّ الشّمر قاتلی، و لکن صنع ما صنع بی طعنة سنان بن أنس. و تلک الطّعنة طعنة لمّا طعنه الحسین علیه السّلام لوجهه. قال فی القمقام: إنّ قاتله سنان بن أنس بقی اللّعین إلی زمان الحجّاج، دخل سنان علیه، و قال: أعطنی علی بلائی. قال: و ما بلاؤک، قال اللّعین: قتلت الحسین ابن علیّ علیه السّلام. قال: کیف قتلته؟ قال: دسرته بالرّمح دسرا، ثمّ هبرته بالسّیف هبرا، و ما أشرکت فی قتله أحدا. قال: أبشر فإنّک و إیّاه لا تجتمعان فی دار أبدا. فأخرجه و لم یعطه شیئا، قالوا: فما سمعت من الحجّاج کلمة خیر منها. المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 43- 45
(و لمّا) أثخن بالجراح و بقی کالقنفذ طعنه صالح بن وهب المزنیّ علی خاصرته طعنة، فسقط عن فرسه إلی الأرض علی خدّه الأیمن ثمّ قام، و خرجت أخته زینب إلی باب الفسطاط و هی تنادی: وا أخاه! وا سیّداه! وا أهل بیتاه! لیت السّماء أطبقت علی الأرض! و لیت الجبال تدکدکت علی السّهل.
(و قد) دنا عمر بن سعد، فقالت: یا عمر! أیقتل أبو عبد اللّه، و أنت تنظر إلیه؟
فدمعت عیناه، حتّی سالت دموعه علی خدّیه، و لحیته، و صرف وجهه عنها، و لم یجبها بشی‌ء، فنادت: ویلکم أما فیکم مسلم؟ فلم یجبها أحد بشی‌ء [...] (و صاح) شمر بالفرسان و الرّجّالة: ویحکم! ما تنتظرون بالرّجل، اقتلوه ثکلتکم أمّهاتکم. فحملوا علیه من کلّ جانب، فضربه زرعة بن شریک علی کتفه الیسری، و ضرب الحسین علیه السّلام زرعة، فصرعه، و ضربه آخر علی عاتقه المقدّس ضربة کبابها لوجهه، و کان قد أعیا، و جعل یقوم و یکبو، و طعنه سنان بن أنس النّخعیّ فی ترقوته، ثمّ انتزع الرّمح، فطعنه فی بوانی صدره، و رماه بسهم، فوقع فی نحره، فسقط و جلس قاعدا، فنزع السّهم من نحره، و قرن کفیّه جمیعا، فکلّما امتلأتا من دمائه، خضب بها رأسه، و لحیته و هو یقول: هکذا ألقی اللّه مخضبا بدمی مغصوبا علیّ حقّی [...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 598
(و قال) عمر بن سعد لرجل عن یمینه: انزل ویحک إلی الحسین، فأرحه. (و قیل): بل‌قال سنان لخولی بن یزید: احتزّ رأسه. فبدر خولی لیحتز رأسه، فضعف، و ارعد، فقال له سنان.- و قیل شمر-: فتّ اللّه فی عضدک، ما لک ترعد؟ و نزل سنان، و قیل شمر إلیه، فذبحه، ثمّ احتز رأسه الشّریف، و هو یقول: إنّی لاحتزّ رأسک، و أعلم أنّک السّیّد المقدّم، و ابن رسول اللّه، و خیر النّاس أبا و أمّا. ثمّ دفع الرّأس الشّریف إلی خولی، فقال: احمله إلی الأمیر عمر بن سعد. و فی ذلک یقول الشّاعر:
فأیّ رزیّة عدلت حسینا غداة تبیره کفّا سنان «1»
و جاءت جاریة من ناحیة خیم الحسین علیه السّلام، فقال رجل: یا أمة اللّه، إنّ سّیدک قتل.
قالت الجاریة: فأسرعت إلی سیّداتی، و أنا أصیح، فقمن فی وجهی و صحن. «2»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی اللّواعج: «و سنان هذا أخذه المختار، فقطع أنامله، أنملة أنملة، ثمّ قطع یدیه و رجلیه، و أغلی له قدرا فیها زیت، و رماه فیها، و هو یضطرب»].
(2)- در حالی که زخمها یکی پس از دیگری بر پیکر امام فرود می‌آید و خون از بدن حضرتش می‌رفت و دیگر رمقی در جان ایشان نبود، فردی به نام صالح بن وهب مزنی با نیزه به امام حمله کرد و لگن خاصره را شکست. امام از اسب به زیر افتادند. حضرت زینب که ناظر ماجرا بود، خود را به عمر سعد رساند و گفت: «ای عمر! آیا سزاوار است ابو عبد اللّه به قتل رسد و تو به نظاره پردازی؟»
عمر بن سعد پاسخی نداشت. دیدگانش از اشک پر شد و بر گونه و ریشش جاری شد. ناچار از این بانوی قهرمان روی گرداند و رفت. زینب فریاد زد: «آیا در میان شما، انسان مسلمانی یافت نمی‌شود؟» [...]
شمر نعره زد: «وای بر شما! چرا ایستاده‌اید؟! مادرانتان به عزایتان بنشینند! پیش روید و کار او را تمام کنید.»
سواران و پیادگان از هرسو هجوم بردند. نخستین کسی که جلو آمد، با ضربت کاری امام هلاک شد؛ نفر دوم بر چانه امام زخمی وارد آورد. سنان بن انس گستاخانه پیش رفت و با نیزه خود سینه حضرتش را شکافت. سپس با تیر گلوی مبارکشان را درید. امام بر زمین نشستند و با دست خود خون خویش را با موی صورت می‌آمیختند و می‌فرمودند: «این‌گونه به دیدار پروردگار می‌شتابم؛ درحالی‌که حقّ مرا غصب کرده‌اند.» [...]
عمر بن سعد به ستوه آمده بود. به یکی از افراد نزدیک خود گفت: «پیش برو و کار حسین را یکسره کن!»
برخی نوشته‌اند: عمر بن سعد به خولی بن یزید دستور داد که سر مبارک امام را از بدن جدا کند. خولی پیش رفت، اما لرزه بر اندامش افتاد. سنان بن انس (و یا شمر) بر او خرده گرفت که: «خدا بازویت را از کار-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 599
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، 610، لواعج الأشجان،/ 186، 189، 190
(قال المفید و السّیّد رحمهما اللّه): فلبثوا هنیئة، ثمّ عادوا إلیه و أحاطوا به من کلّ جانب، و نادی شمر (لعنه اللّه): ما تنتظرون بالرّجل، و قد أثخنته الجراح و السّهام، احملوا علیه ثکلتکم أمّهاتکم. فحملوا علیه من کلّ جانب، فرماه الحصین بن تمیم فی فیه، و أبو أیّوب الغنویّ بسهم فی حلقه، و ضربه زرعة بن شریک (لعنه اللّه) فأبان کفّه الیسری، و طعنه سنان بن أنس فی صدره، و طعنه صالح بن وهب فی خاصرته. فوقع علی الأرض علی خدّه الأیمن، ثمّ استوی جالسا، فأخرج السّهم من خلفه. و دنا عمر بن سعد لعنه اللّه من الحسین، و خرجت زینب بنت علیّ علیهما السّلام من الفسطاط فی تلک الحالة، و هی تنادی:
وا أخاه! وا سیّداه! وا أهل بیتاه! لیت السّماء أطبقت علی الأرض، و لیت الجبال تدکدکت علی السّهل. ثمّ قالت: یا ابن سعد! أیقتل أبو عبد اللّه و أنت تنظر إلیه؟ فصرف بوجهه عنها، و دموعه تسیل علی خدّیه و لحیته المشومة و لم یجبها. فنادت: ویحکم أما فیکم مسلم؟
فلم یجبها أحد، قال هلال بن نافع: إنّی لواقف مع أصحاب عمر بن سعد (لعنه اللّه) إذ صرخ صارخ: أبشر أیّها الأمیر، فهذا شمر قد قتل الحسین. قال هلال: فخرجت بین الصّفین، فوقفت علیه [و] إنّه لیجود بنفسه، فو اللّه ما رأیت قتیلا مضمّخا بدمه أحسن منه، و لا أنور وجها و لقد شغلنی نور وجهه و جمال هیبته عن الفکرة فی قتله، فاستسقی فی تلک الحال ماء. فسمعت رجلا یقول: لا تذوق الماء حتّی ترد الحامیة، فتشرب من حمیمها. فسمعته یقول: أنا أرد الحامیة فأشرب من حمیمها؟ بل أرد علی جدّی رسول اللّه، و أسکن معه فی داره فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر، و أشرب من ماء غیر آسن، و أشکو إلیه ما رکبتم منّی و فعلتم بی. فغضبوا بأجمعهم. حتّی کأنّ اللّه لم یجعل فی قلب
__________________________________________________
- بیندازد؛ چرا می‌لرزی؟» سپس خود او فرود آمد و سر حضرت را از بدن جدا کرد؛ درحالی‌که می‌گفت: «من سر تو را جدا می‌کنم و می‌دانم که تو آقای امت و پسر پیامبر خدا و بهترین مردم از نظر پدر و مادر هستی.» آن‌گاه سر را به خولی داد و گفت: «این سر را نزد امیر عمر بن سعد ببر.»
خبر شهادت امام به آگاهی بانوان و فرزندان و خاندان حضرتش رسید، شیون و فریادشان به آسمان رفت و بدین‌گونه نخستین مرحله نبرد حق و باطل در عاشورا پایان گرفت.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه أعیان الشیعه،/ 241- 243
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 600
أحد منهم من الرّحمة شیئا، فاحتزّوا رأسه و إنّه لیکلّمهم.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 89- 90
قالوا: و لمّا رأی شمر ذلک استدعی الفرسان، فصاروا فی ظهور الرّجّالة، و أمر الرّماة أن یرموا، فرشقوه بالسّهام، حتّی صار کالقنفذ، فأحجم عنهم، فجعلوا یحملون علی الحسین علیه السّلام، و الحسین یحمل علیهم، فینکشفون عنه کشف المعزی [...].
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 306
فصاح الشّمر: ما وقوفکم! و ما تنتظرون بالرّجل! و قد أثخنته السّهام و الرّماح احملوا علیه. و ضربه زرعة بن شریک علی کتفه الأیسر، و رماه الحصین فی حلقه، و ضربه آخر علی عاتقه، و طعنه سنان بن أنس فی ترقوته، ثمّ فی بوانی صدره، ثمّ رماه بسهم فی نحره، و طعنه صالح بن وهب فی جنبه.
قال هلال بن نافع: کنت واقفا نحو الحسین، و هو یجود بنفسه، فو اللّه ما رأیت قتیلا قطّ مضمّخا بدمه، أحسن منه وجها، و لا أنور، و لقد شغلنی نور وجهه عن الفکرة فی قتله، فاستقی فی هذه الحال ماء، فأبوا أن یسقوه.
و قال له رجل: لا تذوق الماء حتّی ترد الحامیة، فتشرب من حمیمها. فقال علیه السّلام: أنا أرد الحامیة؟ و إنّما أرد علی جدّی رسول اللّه، و أسکن معه فی داره فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر، و أشکو إلیه ما أرتکبتم منّی، و فعلتم بی. فغضبوا بأجمعهم حتّی کأنّ اللّه لم یجعل فی قلب أحدهم من الرّحمة شیئا.
و لمّا اشتدّ به الحال، رفع طرفه إلی السّماء، و قال: اللّهمّ متعال المکان عظیم الجبروت، شدید المحال، غنیّ عن الخلایق، عریض الکبریاء، قادر علی ما تشاء، قریب الرّحمة، صادق الوعد، سابغ النّعمة، حسن البلاء، قریب إذا دعیت، محیط بما خلقت، قابل التّوبة لمن تاب إلیک، قادر علی ما أردت، تدرک ما طلبت، شکور إذا شکرت ذکور إذا ذکرت، أدعوک محتاجا، و أرغب إلیک فقیرا، و أفزع إلیک خائفا، و أبکی مکروبا، و استعین بک ضعیفا، و أتوکّل علیک کافیا، اللّهمّ احکم بیننا و بین قومنا، فإنّهم غرّونا و خذلونا و غدروا بنا و قتلونا، و نحن عترة نبیّک و ولد حبیبک محمّد صلی اللّه علیه و اله الّذی اصطفیته بالرّسالة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 601
و أتمنته علی الوحی، فأجعل لنا من أمرنا فرجا و مخرجا، یا أرحم الرّاحمین.
صبرا علی قضائک یا ربّ، لا إله سواک، یا غیاث المستغیثین، ما لی ربّ سواک، و لا معبود غیرک، صبرا علی حکمک، یا غیاث من لا غیاث له، یا دائما لا نفاد له، یا محیی الموتی، یا قائما علی کلّ نفس بما کسبت، احکم بینی و بینهم و أنت خیر الحاکمین.
و أقبل الفرس یدور حوله، و یلطخ ناصیته بدمه، فصاح ابن سعد: دونکم الفرس، فإنّه من جیاد خیل رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم. فأحاطت به الخیل، فجعل یرمح برجلیه، حتّی قتل أربعین رجلا، و عشرة أفراس.
فقال ابن سعد: دعوه لننظر ما یصنع. فلمّا امن الطّلب أقبل نحو الحسین یمرغ ناصیته بدمه و یشمّه و یصهل صهیلا عالیا. قال أبو جعفر الباقر علیه السّلام: کان یقول: (الظّلیمة! الظّلیمة! من أمّة قتلت ابن بنت نبیّها!).
و توجّه نحو المخیّم بذلک الصّهیل، فلمّا نظرن النّساء إلی الجواد مخزیّا، و السّرج علیه ملویّا، خرجن من الخدور ناشرات الشّعور، علی الخدود لاطمات، و للوجوه سافرات، و بالعویل داعیات، و بعد العزّ مذلّلات، و إلی مصرع الحسین مبادرات».
و نادت أمّ کلثوم: وا محمّداه! وا أبتاه! وا علیّاه! وا جعفراه! وا حمزتاه! هذا حسین بالعراء، صریع بکربلا. و نادت زینب: وا أخاه! وا سیّداه! وا أهل بیتاه. لیت السّماء أطبقت علی الأرض، و لیت الجبال تدکدکت علی السّهل. و انتهت نحو الحسین، و قد دنا منه عمر بن سعد فی جماعة من أصحابه، و الحسین یجود بنفسه، فصاحت: أی عمر أیقتل أبو عبد اللّه و أنت تنظر إلیه؟ فصرف بوجهه عنها، و دموعه تسیل علی لحیته.
فقالت: ویحکم، أما فیکم مسلم؟ فلم یجبها أحد، ثمّ صاح ابن سعد بالنّاس: انزلوا إلیه و أریحوه. فبدر إلیه شمر، فرفسه برجله، و جلس علی صدره، و قبض علی شیبته المقدّسة، و ضربه بالسّیف اثنتی عشر ضربة، و احتزّ رأسه المقدّس.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 355- 359
ففی یوم عاشوراء بعد أن سقط الحسین علیه السّلام عن ظهر جواده إلی الأرض صریعا،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 602
خرجت [زینب علیه السّلام]- و معها العیال و الأطفال- إلی جهة المعرکة تشقّ الصّفوف، حتّی إذا وصلت إلی مثوی الجسد الطّاهر، أخذت تزیح عنه قطع السّیوف، و حطام الرّماح، و فلول السّهام، و الحجارة المتکوّرة، و هی تنادی: وا محمّداه! وا جدّاه! هذا حسین بالعراء، مرمّل بالدّماء، مقطّع الأعضاء، و بناتک سبایا، و ذرّیّتک مقتّلة. فأبکت کلّ عدوّ و صدیق، حتّی جرت دموع الخیل علی حوافرها.
ثمّ جاءت حتّی وقفت علیه، و بسطت یدیها تحت بدنه المقدّس، و رفعته نحو السّماء، و هی تقول: «اللّهمّ تقبّل منّا هذا القربان».
بحر العلوم، مقتل الحسین،/ 287
قالوا: و لمّا سقط الحسین عن ظهر فرسه- و قد أثخنّ بالجراح- قاتل راجلا قتال الفارس الشّجاع المطرق، یتّقی الرّمیة، و یفترص العورة، و یشدّ علی الخیل و هو یقول:
«ویحکم! أعلی قتلی تجتمعون»
و أقبل علی القوم یدفعهم عن نفسه، و لم یبق معه إلّا ثلاثة نفر من رهطه یحمون ظهره، حتّی إذا قتل الثّلاثة بقی وحده بین الأعداء، و قد أثخن بالجراح فی رأسه و بدنه، فجعل یضاربهم بسیفه، و حمل القوم علیه، یمینا و شمالا، فحمل علی الّذین عن یمینه، فتفرّقوا عنه. ثمّ حمل علی الّذین عن شماله، فتفرّقوا عنه.
هذا و قلبه متفتّت من الظّمأ، و محترق من فراق الأحبّة، و هو إذ ذاک یسمع عویل العیال، و صراخ الأطفال، فنادی:
«هل من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه، هل من موحّد یخاف اللّه فینا، هل من مغیث یرجو اللّه فی إغاثتنا، هل من معین یرجو ما عند اللّه فی إعانتنا». فخرجت النّساء من الخیمة، و ارتفعت أصواتهنّ بالبکاء و العویل.
قالوا: و مکث الحسین علیه السّلام طویلا من النّهار، مطروحا علی وجه الأرض، و هو مغشیّ علیه- و لو شاؤوا أن یقتلوه لفعلوا، إلّا أنّ کلّ قبیلة تتّکل علی الأخری، و تکره الإقدام.
فعندها صاح شمر بالنّاس: ویحکم، ما تنتظرون بالرّجل؟ أقتلوه ثکلتکم أمّهاتکم.
فحملوا علیه من کلّ جانب، فضربه زرعة بن شریک التّمیمیّ علی کفّه الیسری،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 603
فقطعها، و ضربه لعین من القوم علی عاتقه المقدّس ضربة کبابها علی وجهه.
و کان قد أعیا، فجعل ینوء برقبته، و یقوم و یکبو علی الأرض، فحمل علیه- فی تلک الحال- سنان بن أنس النّخعیّ فطعنه بالرّمح فی ترقوته فوقع، ثمّ انتزع الرّمح و طعنه فی بوانی صدره، ثمّ رماه بسهم وقع فی نحره. و طعنه صالح بن وهب المزنیّ بالرّمح فی خاصرته. و قصد إلیه نصر بن حرشة، فجعل یضربه بسیفه، و رماه الحصین بن تمیم فی حلقه، فعند ذلک وقع علی الأرض مغشیا علیه.
قال هلال بن نافع: کنت واقفا مع أصحاب عمر بن سعد، فخرجت بین الصّفّین، و وقفت علی الحسین- و هو طریح علی الأرض و إنّه لیجود بنفسه- فو اللّه ما رأیت قتیلا مضرّجا بدمه أحسن منه و لا أنور وجها، و لقد شغلنی نور وجهه و جمال هیأته عن الفکرة فی قتله، فاستسقی فی تلک الحال ماء، فسمعت رجلا یقول له: و اللّه لا تذوق الماء حتّی ترد الحامیة، فتشرب من حمیمها. فسمعته یقول: «یا ویلک! أنا لا أرد الحامیة، و لا أشرب من حمیمها، بل أرد علی جدّی رسول اللّه و أسکن معه فی داره فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر، و أشرب من ماء غیر آسن، و أشکو إلیه ما ارتکبتم منّی و فعلتم بی».
قال: فغضبوا بأجمعهم حتّی کأنّ اللّه لم یجعل فی قلب أحد منهم من الرّحمة شیئا.
قالوا: و جاءت جاریة من ناحیة خیم الحسین علیه السّلام فقال لها رجل من القوم: یا أمة اللّه، إنّ سیّدک قتل. فهرعت الجاریة إلی سیّداتها- و هی صارخة- فقمن فی وجهها و صحن و بکین.
و لمّا اشتدّ الحال بالحسین علیه السّلام، رفع طرفه إلی السّماء، و قال: «صبرا علی قضائک یا ربّ، لا إله سواک، یا غیاث المستغیثین».
و أقبل فرس الحسین علیه السّلام یدور حوله، و یلطّخ عرفه و ناصیته بدمه. فصاح ابن سعد بقومه: دونکم الفرس، فإنّه من جیاد خیل رسول اللّه؟ فأحاطت به الخیل، فجعل یرمح برجلیه حتّی قتل رجالا و أفراسا کثیرة.
فقال ابن سعد: دعوه لننظر ما یصنع. فلمّا أمن الطلب أقبل نحو الحسین- و هو مضمّخ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 604
بدمائه- فأخذ یمرغ ناصیته بدمه و یشمّه، و یصهل صهیلا عالیا.
فعن الإمام أبی جعفر الباقر علیه السّلام: أنّه کان یقول فی صهیله: «الظّلیمة، الظّلیمة من أمّة قتلت ابن بنت نبیّها».
و توجّه نحو المخیّم بذلک الصّهیل الحزین. «فلمّا نظرن النّساء الی الجواد مخزیّا، و سرجه علیه ملویّا، برزن من الخدور، ناشرات الشّعور، علی الخدود لا طمات، و للوجوه سافرات، و بالعویل داعیات، و بعد العزّ مذلّلات، و إلی مصرع الحسین مبادرات».
و خرجت زینب ابنة علیّ- و من خلفها النّساء و الأرامل و الیتامی- من الفسطاط إلی جهة المعرکة و هی تنادی: وا محمّداه! وا علیّاه! وا جعفراه! وا حمزتاه! وا سیّداه! هذا حسین بالعراء، صریع کربلاء، لیت السّماء أطبقت علی الأرض، و لیت الجبال تدکدکت علی السّهل.
قالوا: و انتهت زینب ابنة علیّ نحو الحسین، و قد دنا منه عمر بن سعد- و الحسین یجود بنفسه- فصاحت به: «أی عمر، ویحک، أیقتل أبو عبد اللّه و أنت تنظر إلیه؟» فصرف بوجهه عنها و دموعه تسیل علی وجهه و لحیته. فعند ذلک، صاحت زینب بالقوم:
«ویحکم، أما فیکم مسلم»؟ فلم یجبها أحد.
قالوا: ثمّ صاح ابن سعد بالنّاس: ویحکم، انزلوا إلیه فأریحوه. فنزل إلیه شمر بن ذی الجوشن- و کان أبرص- فضربه برجله، و ألقاه علی قفاه، ثمّ أخذ بکریمته المقدّسة. فقال له الحسین علیه السّلام: أنت الکلب الأبقع الّذی رأیته فی منامی. فغضب الشّمر، و قال له:
أتشبّهنی بالکلاب یا ابن فاطمة؟. فجعل یضربه بالسّیف- و الحسین یلوک بلسانه من شدّة العطش- فطلب الماء. فقال له الشّمر: یا ابن أبی تراب، ألست تزعم أنّ أباک علی حوض النّبیّ یسقی من أحبّه؟ فاصبر حتّی تأخذ الماء من یده. فرمقه الحسین ببصره و قال له: أتقتلنی، أولا تعلم من أنا؟ فقال الشّمر: أعرفک حقّ المعرفة: أمّک فاطمة الزّهراء، و أبوک علیّ المرتضی، و جدّک محمّد المصطفی، و خصمک العلیّ الأعلی، و أقتلک و لا أبالی. فضربه بالسّیف اثنتی عشرة ضربة. ثمّ حزّ رأسه، و دفعه إلی خولی بن یزید،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 605
فقال: احمله إلی الأمیر ابن سعد، و زینب تنظر إلی ذلک.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 446- 447، 448- 453
و أحاط بالحسین علیه السّلام عساکر ابن سعد، و افترقوا علیه بأربع فرق:
فوجّهوا نحوه فی الحرب أربعة السّیف و النّبل و الخطی و الحجرا
و لقد کان یحمل فیهم، فقلّب أوّلهم علی آخرهم، فانکشفوا من بین یدیه یدقّ بعضهم بعضا، فیهزمون منه کأنّهم الجراد المنتشر. ثمّ یرجع إلی مرکزه، و یقف، و ینظر بطرفه إلی مخیّمه، و یقول برفیع صوته: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم.
و قال حمید بن مسلم: جعل یجول الحسین بین الصّفوف و شیبته مخضوبة بالدّم. و فی إعلام الوری: و رشقوه بالسّهام حتّی صار کالقفنذ، فأحجم عنهم- أی کفّ عنهم-، کأنّه ضعف، فوقفوا بإزائه. و فی خبر: فخرج إلیه تمیم بن قحطبة و هو من أمراء الشّام فی تلک الحالة، قال: یا ابن علیّ! إلی متی الخصومة، و قد قتل أولادک و موالیک، و أنت بعد تضرب بالسّیف مع عشرین ألفا. فقال علیه السّلام: أنا جئت إلی محاربتکم، أم أنتم جئتم إلی محاربتی، أنا منعت الطّریق عنکم، أم أنتم منعتموه عنّی، و قد قتلتم إخوتی و أولادی و لیس بینکم و بینی إلّا السّیف. فقال اللّعین: فلا تکثر المقال، فتقدّم إلیّ حتّی أری ما عندک. فصاح الحسین علیه السّلام صیحة عظیمة، و سلّ السّیف، و ضرب عنقه، فتبعّد خمسین ذراعا، فاضطرب العسکر و صاح یزید الأبطحیّ: ویلکم إنّکم عجزتم عن رجل واحد، و تفرّون عنه؟ ثمّ برز إلی الإمام، و کان اللّعین مشهورا بالشّجاعة، فلمّا رآه العسکر أظهروا البشاشة و أسرّوا. فصاح علیه السّلام به: ألا تعرفنی؟ تبرز إلیّ کمن لا خوف له! فلم یجبه اللّعین و سلّ سیفه علی الإمام، فسبقه، و ضرب علی وسطه بالسّیف فقدّه نصفین. و کان روحی فداه کما تقدّم من أعظم و أکبر شجعان النّاس، و لهذا قال فیه الخواجه نصیر الدّین الطّوسیّ:
«اللّهمّ صلّ و سلّم وزد و بارک علی صاحب الدّعوة النّبویّة، و الصّولة الحیدریّة، و العصمة الفاطمیّة، و الحلم الحسنیّة، و الشّجاعة الحسینیّة» و من الواضح و المعلوم بأنّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 606
الحسین علیه السّلام ورث الشّجاعة من جدّه رسول اللّه، ثمّ ورثها من أبیه أمیر المؤمنین، و لا یبعد أن یقال: إنّ بعد وقعة کربلاء نسی النّاس قتال أمیر المؤمنین و جلادته و شجاعته، و یذکرون الجلادة الحسینیّة، قال علیّ بن عیسی الإمامیّ الاربلیّ فی «کشف الغمّة»: إنّ شجاعة الحسین یضرب بها المثل، و صبره فی معرکة الحرب، أعجز الأواخر و الأوائل، و ثباته إذا دعیت نزال ثبات الجبل، و إقدامه إذا ضاق المجال إقدام الأجل، و مقامه من مقابلة هؤلاء الفجرة الکفرة عادل مقام جدّه ببدر، فاعتدل، و صبره علی کثرة أعدائه، و قلّة أنصاره ماثل صبر أبیه فی صفّین، و الجمل. کان کاللّیث المغضب، لا یحمل علی أحد بسیفه إلّا قتله.
وصف الحجّة عجّل اللّه تعالی فرجه، شجاعته، فقال: و بدؤوک بالحرب، فثبت للطّعن و الضّرب، و طحنت جنود الفجّار، و اقتحمت قسطل الغبار، مجالدا بذی الفقار، کأنّک علیّ المختار، فلمّا رأوک ثابت الجأش، غیر خائف و لا خاش، نصبوا لک غوائل مکرهم، و قاتلوک بکیدهم و شرّهم، و أمر اللّعین جنوده، فمنعوک الماء و ورده، و ناجزوک القتال، و عاجلوک النّزال، و رشقوک بالسّهام و النّبال، و بسطوا إلیک أکفّ الاصطدام، و لم یرعوا لک ذماما، و لا راقبوا فیک أثاما فی قتلهم أولیائک، و نهبهم رحالک، و أنت مقدم فی الهبوات، و محتمل للأذیات، و قد عجبت من صبرک ملائکة السّموات، فأحدقوا بک فی کلّ الجهات، و أثخنوک بالجراح، و حالوا بینک و بین الرّواح، و لم یبق لک ناصر، و أنت محتسب صابر، تذبّ عن نسوتک و أولادک، حتّی نکسوک عن جوادک.
قال ابن حجر فی الصّواعق، و لولا ما کادوا به من أنّ عسکر ابن سعد حالوا بینه و بین الماء لم یقدروا علیه، إذ هو الشّجاع الّذی لا یتحوّل و لا یزول و مع ذلک لولا القضاء، و ما به جری القلم، لحصدهم حصد النّبل، و أفناهم عن آخرهم.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 311- 313
و فی الأمالی للصّدوق: عن الصّادق علیه السّلام إنّه قال: قال رسول اللّه: الخیر کلّه فی السّیف و تحت ظلّ السّیف. و لا أظلّ السّیف علی أحد، کما أظلّ علی الحسین علیه السّلام. و فی الخبر: و إنّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 607
الجنّة تحت ظلال الأسنّة، و ما أظلّت الأسنّة علی أحد کما أظلّت علی الحسین علیه السّلام.
قال أبو مخنف فی مقتله: إنّ الحسین علیه السّلام بعدما تودع من أهله حمل علی الأعداء، و جعل یضرب فیهم یمینا و شمالا، حتّی قتل منهم خلقا کثیرا، فلمّا نظر الشّمر إلی ذلک أقبل إلی عمر بن سعد، و قال: أیّها الأمیر! إنّ هذا الرّجل یفنینا عن آخرنا مبارزة. قال:
کیف نصنع به؟ قال: نفترق علیه ثلاث فرق: فرقة بالنّبال و السّهام، و فرقة بالسّیوف و الرّماح، و فرقة بالنّار و الحجارة نعجل علیه. فجعلوا یرشقونه بالسّهام، و یطعنونه بالرّماح، و یضربونه بالسّیوف، حتّی أثخنوه بالجراح. و قال السّیّد فی اللّهوف: حتّی أصابته اثنان و سبعون جراحة.
و فی البحار عن الباقر علیه السّلام: أصیب الحسین علیه السّلام یوم عاشوراء، و وجد به ثلاثمائة و بضع و عشرون طعنة برمح، و ضربة بسیف، أو رمیة بسهم، و فیه أیضا: ثمّ إنّه علیه السّلام کان لم یزل یقاتل حتّی أصابته جراحات عظیمة، قیل: ألف و تسعمائة جراحة و کلّها فی مقدّمه.
فی (عین الحیاة) للمجلسیّ قال بمناسبة المقام: و فی روایة أصابه أربعة آلاف جراحة من السّهام و مائة و ثمانون من السّیف و السّنان.
و قال فی القمقام: لقد أصابته السّهام حتّی کأنّه طائر و علیه الرّیش [...].
و ورد فی الزیارة النّاحیة: السّلام علی المقطوع الوتین، و فی المجمع: الوتین: عرق یتعلّق بالقلب یسقی کلّ عرق فی الإنسان إذا قطع مات صاحبه [...].
و قال الصّدوق فی الأمالی: و رمی الحسین حین ذاک بسهم، فوقع فی نحره و خرّ عن فرسه، فأخذ السّهم، فرمی به.
و قال أبو مخنف: و اعترضه خولی علیه اللّعنة و العذاب بسهم، فوقع فی لبّته، فأرداه صریعا یخور فی دمه، فجعل ینزع السّهم بیده، و یتلقّی الدّم بکفّیه، و یخضب به لحیته و رأسه الشّریف، و یقول: هکذا ألقی جدّی و أشکو إلیه ما نزل بی.
و فی مناقب ابن شاذان، قال رسول اللّه: کأنّی أنظر إلی الحسین علیه السّلام و قد رمی بسهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 608
فی حلقه، فقال: بسم اللّه و باللّه و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه و هذا قتل «1» فی رضی اللّه و سقط عن فرسه.
و فی نفس المهموم: قال حمید بن مسلم: کانت علی الحسین علیه السّلام جبّة من خزّ و کان معتمّا و کان مخضوبا بالوسمة، و سمعته یقول، قبل أن یقتل- و کان راجلا یقاتل علی رجلیه. جعل یحمل علیهم، و یقطع من الفارس ما بدأ فیه موضع خلل للضّرب، و یشتدّ علی الخیل، و هو یقول-: أعلی تحاثّون؟ و ایم اللّه إنّی لأرجو أن یکرمنی اللّه بهوانکم إیّای، ثمّ ینتقم لی منکم من حیث لا تشعرون، أما و اللّه لو قتلتمونی لقد ألقی اللّه بأسکم بینکم، و سفک دمائکم، ثمّ لا یرضی لکم بذلک حتّی یضاعف لکم العذاب الألیم. و قال علیه السّلام حین سقوطه علی الأرض: أعلی قتلی تجتمعون؟ أما و اللّه لا تقتلون بعدی عبدا من عباد اللّه أسخط علیکم لقتله منّی.
و فی نفس المهموم: فلمّا رأی شمر بن ذی الجوشن ذلک استدعی الفرسان فصاروا فی ظهور الرّجال، و أمر الرّماة أن یرموه، فرشقوه بالسّهام، حتّی صار کالقنفذ.
و فی القمقام: أقبل عمر بن سعد علیه اللّعنة حتّی دنا منه، فقال علیه السّلام: یا عمر! أنت بنفسک عزمت علی قتلی، أتیت لکی تقتلنی. فرجع عمر و نادی: من یأتینی برأس الحسین علیه السّلام فله ألف درهم. فنادی شمر بن ذی الجوشن فی النّاس: ویحکم ماذا تنتظرون بالرّجل، اقتلوه ثکلتکم أمّهاتکم. فحملوا علیه من کلّ جانب، فضربه زرعة ابن شریک علیه اللّعنة علی کتفه الیسری، و ضرب الحسین علیه السّلام زرعة، فصرعه.
و فی المنتخب: إنّ خولی طعنه برمحه، فخرج السّنان من ظهره، فسقط الحسین علی وجهه یخور فی دمه و یشکو إلی ربّه.
و قال الطّبریّ: إنّه حمل علیه سنان بن أنس فی تلک الحالة، فطعنه بالرّمح فوقع، و لقد مکث طویلا من النّهار و لو شاء النّاس أن یقتلوه لفعلوا، و لکنّهم کانوا یتّقون قتله، و یحبّ
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «قتیل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 609
هؤلاء أن یکفیهم هؤلاء. و فی خبر: وقع مکبوبا علی الأرض ملطّخا بدمه ثلاث ساعات من النّهار، رامقا بطرفه إلی السّماء، و هو یقول: صبرا علی قضائک و بلائک، یا ربّ لا معبود سواک، یا غیاث المستغیثین.
و قال أبو مخنف: و خرّ صریعا مغشیا علیه، فلمّا أفاق من غشیته، وثب لیقوم للقتال، فلم یقدر، فبکی بکاء شدیدا، و نادی: وا جدّاه! وا محمّداه! وا أبتاه! وا علیّاه! وا أخاه! وا حسناه! وا غربتاه! وا غوثاه! وا قلّة ناصراه! أ أقتل مظلوما و جدّی محمّد المصطفی؟
أ أذبح عطشانا و أبی علیّ المرتضی؟ أ أترک مهتوکا، و أمّی فاطمة الزّهراء؟
ثمّ غشی علیه، و بقی ثلاث ساعات فی النّهار و القوم فی حیرة، لا یدرون أهو حیّ أم میّت، فقصده رجل من کندة، فضربه علی مفرق رأسه، فشقّ هامته، فسالت الدّماء علی شیبته، و طاحت البیضة من رأسه الأبیض.
و فی البحار: ضربه علی عاتقه المقدّس، ضربة لوجهه، و جعل ینوء و یکبو، فطعنه سنان بن أنس فی ترقوته، ثمّ انتزع الرّمح، و طعنه علی صدره، ثمّ رماه أیضا سنان بن أنس علیه اللّعنة و العذاب بسهم فی نحره، فسقط، و جلس قاعدا، فنزع السّهم من نحره، و قرن کفیّه جمیعا، و کلّما امتلأتا من دمائه الشّریفة خضب بها رأسه و لحیته، و هو یقول:
هکذا حتّی ألقی اللّه مخضّبا بدمی، مغصوبا علی حقّی، فصلوات اللّه علیه [...].
و قال علیه السّلام له: ویحک إذا عرفتنی فلم تقتلنی. فقال له: أطلب بقتلک الجائزة من یزید علیه اللّعنة. فقال له الحسین: أیّما أحبّ إلیک، شفاعة جدّی رسول اللّه أم جائزة یزید؟
فقال اللّعین: دانق من جائزة یزید، أحبّ إلیّ منک و من شفاعة جدّک و أبیک. فقال علیه السّلام له: إذا کان لا بدّ من قتلی، فاسقنی شربة من الماء. فقال اللّعین: هیهات هیهات، و اللّه ما تذوق الماء حتّی تذوق الموت غصّة بعد غصّة، و جرعة بعد جرعة. ثمّ قال اللّعین:
یا ابن أبی تراب! ألست تزعم أنّ أباک علی الحوض، یسقی من أحبّ- اصبر قلیلا حتّی یسقیک أبوک. فقال علیه السّلام: سألتک باللّه إلّا ما کشفت لی عن لثامک لأنظر إلیک. قال:
فکشف الشّمر علیه اللّعنة عن لثامه، فإذا هو أبرص أعور له بوز کبوز الکلب، و شعر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 610
کشعر الخنزیر، فقال الإمام علیه السّلام: صدق جدّی رسول اللّه. فقال له الشّمر: و ما قال جدّک رسول اللّه؟ قال علیه السّلام: سمعته یقول لأبی: یا علیّ! یقتل ولدک هذا، أبرص أعور له بوز کبوز الکلب، و شعر کشعر الخنزیر، فقال لعنة اللّه علیه للإمام الحسین: یشبّهنی جدّک رسول اللّه بالکلاب، و اللّه لأذبحنّک من القفا جزا لما شبّهنی جدّک. ثمّ أکبّه علی وجهه، و قال: و کلّما قطع منه عضوا، نادی الحسین: وا محمّداه! وا علیّاه! وا حسناه! وا جعفراه! وا حمزتاه! وا عقیلاه! وا عبّاساه! وا قتیلاه! وا قلّة ناصراه! وا غربتاه! فاحتزّ رأسه، و علّاه علی قناة طویلة، فکبّر العسکر ثلاث تکبیرات، و تزلزلت الأرض، و أظلمّ الشّرق و الغرب، و أخذت النّاس الرّجفة و الصّواعق، و أمطرت السّماء دما عبیطا، و نادی مناد فی السّماء: قتل و اللّه الإمام، ابن الإمام، أخ الإمام، أبو الأئمة الحسین علیه السّلام.
و لقد أجاد الشّاعر، حیث قال:
و یکبّرون بأن قتلت و إنّما قتلوا بک التکبیر و التّهلیلا
و عن کتاب لسان الذّاکرین: قال الشّمر اللّعین: لمّا فرقت بین رأسه و جسده الشّریف، رأیت شفتیه یتحرّکان، فلمّا قربته من أذنی، سمعت یقول: إلهی شیعتی و محبّی. [...]
لمّا بعث رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم، و دعی النّاس إلی الإسلام، شجّوا جبینه، و أدموا ساقیه، فاتّکی علی موضع فی جبل حراء أو أبی قبیس، یقال له المتّکی: فخرج علیّ علیه السّلام و خدیجة (سلام اللّه علیها) إلی طلبه. فجعلت تجول فی وادی مکّة و تقول: أین رسول اللّه، أجل هکذا کانت زینب، فإنّها جالت فی وادی کربلاء و هی تنادی: وا أخاه! حین سقوطه عن الفرس، و جزّ رأسه المبارک.
قال السّیّد فی اللّهوف، و الشّیخ فی الإرشاد: لمّا سقط الحسین إلی الأرض خرجت زینب من باب الفسطاط، و هی تنادی: وا أخاه! وا سیّداه! وا أهل بیتاه!. لیت السّماء أطبقت علی الأرض، و لیت الجبال تدکدکت علی السّهل. فنادت عمر بن سعد: ویحک یا عمر! أیقتل أبو عبد اللّه، و أنت تنظر إلیه؟ فلم یجبها عمر بشی‌ء، فنادت: ویحکم أما
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 611
فیکم مسلم؟ فلم یجبها أحد بشی‌ء.
لم أنس زینب و هی تدعو بینهم یا قوم ما فی جمعکم من مسلم
إنّا بنات المصطفی و وصیّه و مخدّرات بنی الحطیم و زمزم
و فی أخبار الدّول للقرمانیّ الدّمشقیّ: [...] ثمّ حمل الرّجال علی الحسین من کلّ جانب، و هو یجول فیهم یمینا و شمالا، فضربه زرعة «1» بن شریک علیه اللّعنة علی یده الیسری، و ضربه آخر علی عاتقه، و طعنه سنان بن أنس بالرّمح، فوقع، فنزل إلیه الشّمر، فاجتزّ رأسه، و سلّمه إلی خولی الأصبحیّ، ثمّ انتهبوا سلبه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 321- 325، 326- 327، 328- 329
و أورد یوسف بن حاتم الشامیّ، فی مقتل الحسین علیه السّلام، من کتاب الدّرّ النّظیم؛ ص 171؛ من المخطوطة ما لفظه:
فلمّا لم یبق مع الحسین علیه السّلام إلّا ثلاثة رهط من أهل بیته، أقبل علی القوم یدفعهم عن نفسه، و الثّلاثة یحمونه حتّی قتل الثّلاثة، و بقی وحده صلی اللّه علیه و اله، و قد أثخن بالجراح فی رأسه و بدنه، و جعل یضاربهم بسیفه و هم یتفرّقون عنه یمینا و شمالا.
فلمّا رأی ذلک شمر لعنه اللّه، استدعی الفرسان، فصاروا فی ظهر الرّجالة، و أمر الرّماة أن یرموه، فرشقوه بالسّهم حتّی صار کالقنفذ، فأحجم عنهم، فوقفوا بإزائه، فنادی شمر ابن ذی الجوشن لعنه اللّه الفرسان و الرّجّالة، فقال: ویحکم ما تنتظرون بالرّجل ثکلتکم أمّهاتکم. فحمل علیه من کلّ جانب، فضربه زرعة بن شریک علی کتفه الیسری، فقطعها، و ضربه آخر منهم علی عاتقه فکبا منها لوجهه، و طعنه سنان بن أنس بالرّمح، فصرعه، و بدر إلیه خولی بن یزید الأصبحیّ فنزل لیحتزّ رأسه، فأرعد! فقال له شمر:
فتّ اللّه فی عضدک، ما لک ترعد؟ و نزل إلیه شمر فذبحه، ثمّ دفع رأسه إلی خولی بن یزید.
المحمودی، العبرات، 2/ 117
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ذرعة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 612
و رواه أیضا الحافظ ابن عساکر، فی ترجمة الحجّاج من تاریخ دمشق کما فی المصوّرة الأردنیّة منه: ج 10، ص 101، قال:
أخبرنا أبو بکر وجیه بن طاهر، أنبأنا أبو صالح أحمد بن عبد الملک، أنبأنا أبو الحسن [علیّ بن محمّد المعروف ب] ابن السقّاء، و أبو محمّد بن بالویه [عبد الرّحمان بن محمّد] قالا: أنبأنا أبو العبّاس الأصمّ، قال: سمعت عیاش بن محمّد یقول: حدّثنا الأسود بن عامر، أنبأنا شریک، عن ابن عمیر- یعنی عبد الملک بن عمیر- قال:
قال الحجّاج یوما: من کان له بلاء فلیقم لنعطیه علی بلائه. فقام رجل فقال: أعطنی علی بلائی. قال: و ما بلاؤک؟ قال: قتلت الحسین. قال: و کیف قتلته؟ قال: دسرته بالرّمح دسرا، و هبرته بالسّیف هبرا و ما أشرکت معی فی قتله أحدا! قال: أما إنّک و إیّاه لن تجتمعا فی مکان واحد. و قال له: اخرج. قال [عبد الملک بن عمیر]: و أحسبه لم یعطه شیئا.
المحمودی، العبرات، 2/ 134
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 613

من قتل الإمام الحسین علیه السّلام؟

الحسین بن علیّ، ابن رسول اللّه صلوات اللّه علیهم. قتله سنان بن أنس النّخعیّ، و حمل رأسه، فجاء به خولی بن یزید الأصبحیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 149- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 170؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیة، 1/ 120
و من بنی وهبیل: سنان بن أنس الّذی قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه.
أبو عبید، کتاب النّسب،/ 318
الحسین بن علیّ أبی طالب رضی اللّه عنه قتله سنان بن أنس النّخعیّ، و أجهز علیه و حزّ رأسه الملعون خولی بن یزید الأصبحیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 75- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
قتله سنان بن أنس النّخعیّ، و أجهز علیه خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر «1» و حزّ رأسه.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 40- مثله أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 662
و الّذی ولی قتل الحسین، شمر بن ذی الجوشن، و أمیر الجیش عمر بن سعد بن مالک.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 179
حسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و قتل الحسین بن علیّ بن أبی طالب بکربلاء، قتله عبید اللّه بن زیاد.
العجلی، تاریخ الثّقات،/ 119 رقم 291
عمر بن سعد بن أبی وقّاص، کان یروی عن أبیه أحادیث، و روی النّاس عنه، و هو الّذی قتل الحسین.
قلت: کان أمیر الجیش و لم یباشر قتله.
العجلی، تاریخ الثّقات،/ 357 رقم 1230
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی معرفة الصّحابة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 614
فقتله سنان بن أبی أنس النّخعیّ، سنة إحدی و ستّین.
ابن قتیبة، المعارف،/ 93
و أمّا یزید بن معاویة فیکنّی أبا خالد، و ولّی الخلافة، و أقبل الحسین بن علیّ (رضی اللّه تعالی عنهما) یرید الکوفة، و علیها عبید اللّه بن زیاد من قبل یزید، فوجّه إلیه عبید اللّه عمر ابن سعد بن أبی وقاص فقاتله فقتل الحسین (رحمة اللّه علیه و رضوانه).
ابن قتیبة، المعارف،/ 153
و عمر بن سعد ویکنّی أبا حفص و هو صاحب الحسین بن علیّ، و المتولّی لمحاربته.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 10/ 24
و قال عوانة بن الحکم: قتل الحسین بکربلاء، قتله سنان بن أنس، و احتزّ رأسه خولی بن یزید.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 418، أنساب الأشراف، 3/ 218- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 133
و قال الواقدیّ: قتل الحسین شمر بن ذی الجوشن، و قد نصل خضاب لحیته، و کان یخضب بسواد، و أوطأه شمر فرسه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 418- 419، أنساب الأشراف، 3/ 219 رقم 68
قتله سنان بن أنس النّخعیّ لعنه اللّه، و أجهز علیه خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر لعنه اللّه، و حزّ رأسه.
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام،/ 115- 116
قال: و قتل الحسین- و أمّه فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله قتله سنان بن أنس النّخعیّ، ثمّ الأصبحیّ، و جاء برأسه خولی بن یزید. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
عمر بن سعد بن أبی وقّاص الزّهریّ کوفیّ، روی عن أبیه، سمعت أبی یقول ذلک، قال أبو محمّد روی عنه العیزار بن حریث و أبو إسحاق الهمدانیّ، و أبو بکر بن حفص،
__________________________________________________
(1)- گوید: حسین کشته شد که مادرش فاطمه دختر پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و اله بود. سنان بن أنس اصبحی او را کشت و سرش را خولی بن یزید برد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 615
و یزید بن أبی حبیب و المطّلب بن عبد اللّه بن حنطب، و محمّد بن عبد الرّحمان «1» بن أبی لبیبة، نا عبد الرّحمان، أنا أبو بکر ابن أبی خیثمة، فیما کتب إلیّ قال: سألت یحیی بن معین عن عمر بن سعد أثقة هو؟ فقال: کیف یکون من قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه ثقة.
ابن أبی حاتم، الجرح و التّعدیل، 6/ 111- 112 رقم 592
قتله سنان بن أبی أنس «2»، و أجهز علیه خولة «3» بن «4» یزید الأصبحیّ، من حمیر، و حزّ رأسه «4».
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 380- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 270؛ القمی، نفس المهموم،/ 369
قتله عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه، فی خلافة یزید بن معاویة لعنه اللّه، و هو علی الکوفة، و کان علی الخیل الّتی حاربته، و قتلته عمر بن سعد لعنه اللّه. «5»
الکلینی، الأصول من الکافی، 2/ 363
و قتل فی کربلاء غربیّ الفرات، قتله عبید اللّه بن زیاد، و عمر بن سعد، و شمر بن ذی الجوشن، بأمر یزید بن معاویة.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 71
و الّذی قتل الحسین بن علیّ هو سنان بن «6» أنس النخعیّ «6» [...].
و الّذی تولّی فی ذلک الیوم حزّ رأس الحسین بن علیّ بن أبی طالب شمر «7» بن ذی الجوشن.
__________________________________________________
(1)- قط «عبد اللّه» کذا.
(2)- کذا فی الأصول و المعارف. و الّذی فی الطّبریّ، «سنان بن أنس».
(3)- فی الطّبریّ [و جواهر المطالب]: «خولی».
(4- 4) [جواهر المطالب: «یزید بن حمیر لعنهما اللّه و أخزاهما»].
(5)- عبید اللّه بن زیاد- لعنه اللّه- در زمان خلافت یزید بن معاویه- لعنه اللّه- وقتی که حاکم کوفه بود آن حضرت را شهید کرد و فرمانده لشکری که با او جنگید و او را کشت، عمر بن سعد- لعنه اللّه- بود.
رسولی، ترجمه اصول کافی، 2/ 363
(6- 6) فی الأصل: أنس الحنفیّ.
(7)- فی الأصل: شهر- خطأ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 616
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، 311، السّیرة النّبویة (ط بیروت)،/ 558، 560
و الّذی قتله یومئذ سنان بن أنس النّخعیّ.
ابن حبّان، الثّقات، 3/ 69
حدّثنا علیّ بن عبد العزیز «1»، ثنا الزّبیر بن بکّار «2»: [...] قتله «3» سنان بن أبی أنس النّخعیّ، و أجهز علیه خولی «4» بن یزید الأصبحیّ من حمیر «5»، و حزّ «6» رأسه «7».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 126، مقتل الحسین،/ 63- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 288، تهذیب ابن بدران، 4/ 342، مختصر ابن منظور، 7/ 156؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2663، الحسین بن علیّ،/ 122؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 194؛ مثله أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 665
اعتقادنا: [...] و الحسین بن علیّ علیهما السّلام قتل بکربلاء، و قاتله سنان بن أنس لعنه اللّه.
الصّدوق، الاعتقادات (من مصنّفات الشیخ المفید)، 5- 1/ 98
قاتله صلوات اللّه علیه: عمر بن سعد بن أبی وقّاص من قبل عبید اللّه بن زیاد بالطّفّ فلم یزل علیه السّلام یقاتل حتّی قتل [یوم الجمعة عاشر محرّم سنة إحدی و ستّین] «8»، قتله سنان بن أبی أنس النّخعیّ، و أجهز علیه خولی بن یزید بن حمیر، و هو الّذی حزّ رأسه، و کان شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ ممّن تولّی قتله.
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 60
و هؤلاء بنو الضّباب بن کلاب بن ربیعة: [...] و منهم قاتل الحسین رضی اللّه عنه شمر بن
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(2)- [فی معرفة الصّحابة مکانه: «حدّثنا عبد اللّه بن محمّد بن جعفر، ثنا الحسن بن علیّ الطّوسی، ثنا الزّبیر بن بکّار ...»].
(3)- [فی ابن عساکر و ابن العدیم مکانه: «و قال الزّبیر فی موضع آخر: [...] قتله ..»].
(4)- [التّهذیب: «حولا»].
(5)- [لم یرد فی التّهذیب].
(6)- [ابن عساکر ط المحمودیّ: «و جزّ»].
(7)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانی و رجاله ثقات»].
(8)- ما بین المعکوفین زیادة لمعرفة تاریخ الوفاة و قد تقدّم نفس التّاریخ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 617
ذی الجوشن.
ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، 2/ 287
و سنان بن أنس بن عمرو بن حیّ بن حارث بن غالب بن مالک بن و هبیل بن سعد ابن مالک بن النّخع قاتل الحسین.
ابن حزم، جمهرة أنساب العرب، 2/ 415
قتله سنان بن أنس النّخعیّ، و یقال أیضا: سنان بن أبی سنان النّخعیّ، و هو جدّ شریک القاضی، و یقال: بل الّذی قتله رجل من مذحج، و قیل: قتله شمر ابن ذی الجوشن، و کان أبرص و أجهز علیه خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر، حزّ رأسه. [...]
و قال یحیی بن معین: أهل الکوفة یقولون: إنّ الّذی قتل الحسین عمر بن سعد بن‌أبی وقّاص. قال یحیی: و کان إبراهیم بن سعد یروی فیه حدیثا أنّه لم یقتله عمر بن سعد.
قال أبو عمر رضی اللّه عنه: إنّما نسب قتل الحسین إلی عمر بن سعد لأنّه کان الأمیر علی الخیل الّتی أخرجها عبید اللّه بن زیاد إلی قتل الحسین، و أمّر علیهم عمر بن سعد، و وعده أن یولّیه الرّی إن ظفر بالحسین و قتله. و کان فی تلک الخیل- و اللّه أعلم- قوم من مضر و «1» من الیمن.
ابن عبد البرّ، الاستیعاب، 1/ 377- 378- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2571، الحسین بن علیّ،/ 30
فقتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام، و کان الّذی احتزّ رأس الحسین بن علیّ علیهما السّلام خولی بن یزید الأصبحیّ لعنه اللّه.
الشّجری، الأمالی، 1/ 168
و الّذی قتله خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر.
العمری النّسّابة، المجدی،/ 13
قتله عمر بن سعد بن أبی وقّاص علیه اللّعنة، و کان أمیرا للجیش من قبل عبید اللّه ابن زیاد بن أبیه لعنه اللّه، و عبید اللّه کان والیا علی العراق من جهة یزید بن معاویة، لأخذ البیعة منه علیه السّلام أو لقتله.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 106- 107
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی ابن العدیم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 618
الحسین بن علیّ علیهما السّلام: ضربه خولی بن یزید الأصبحیّ، قطعه شمر بن ذی الجوشن، و جزّ رأسه سنان بن أنس النّخعیّ.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 396
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنبأنا أبو الفضل بن خیرون، أنبأنا أبو القاسم بن بشران، أنبأنا أبو علیّ بن الصّواف، أنبأنا محمّد بن عثمان بن أبی شیبة [...].
و قال عمّی أبو بکر: [...] قتله سنان بن أبی أنس، و جاء برأسه خولی بن یزید الأصبحیّ، جاء به إلی عبید اللّه بن زیاد.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحموی،/ 283، مختصر ابن منظور، 7/ 156- عنه:
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2661، الحسین بن علیّ،/ 120
کتب إلیّ أبو محمّد بن الآبنوسّی- و أخبرنی أبو الفضل بن ناصر عنه- أنبأنا أبو محمّد الجوهریّ، أنبأنا أبو الحسین بن المظّفر، أنبأنا أبو علیّ المدائنیّ، أنبأنا أحمد بن عبد اللّه البرقیّ، قال: [...] قتله سنان بن أنس النّخعیّ. ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 293
و یقال: «1» قتله ابن ذی الجوشن الضّبابیّ.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 293، تهذیب ابن بدران، 4/ 342، مختصر ابن منظور، 7/ 156
شمر بن ذی الجوشن: و اسم ذی الجوشن شرحبیل، و یقال: عثمان بن نوفل. و یقال أوس بن الأعور أبو السّابغة العامریّ، ثمّ الضّبابیّ حیّ من بنی کلاب.
کانت لأبیه صحبة، و هو تابعی، أحد من قاتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام.
حدّث خلیفة العصفریّ، قال: الّذی ولی قتل الحسین شمر بن ذی الجوشن، و أمیر الجیش عمر بن سعد بن مالک.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 10/ 331، 333 رقم 209
قتله عمر بن سعد بن أبی وقّاص، و خولی بن یزید الأصبحیّ و، و اجتزّ رأسه سنان ابن أنس النّخعیّ، و شمر بن ذی الجوشن.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 77
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تهذیب ابن بدران و المختصر: «إنّ الّذی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 619
و قتل الحسین، و قتله سنان بن أنس النّخعیّ لعنه اللّه. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
قتله سنان بن أنس النّخعیّ، و قیل: قتله شمر بن ذی الجوشن، و أجهز علیه خولی ابن یزید الأصبحیّ، و قیل: قتله عمر بن سعد و لیس بشی‌ء، و الصّحیح إنّه قتله سنان بن أنس النّخعیّ. و أمّا قول من قال قتله شمر و عمر بن سعد لأنّ شمرا هو الّذی حرّض النّاس علی قتله، و حمل بهم إلیه، و کان عمر أمیر الجیش، فنسب القتل إلیه.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 20
و اختلف فیمن قتله، فقیل: شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ، لعنه اللّه.
و قال مصعب الزّبیریّ: الّذی ولی قتل الحسین بن علیّ سنان بن أبی سنان النّخعیّ، لا رحمه اللّه. و هو جدّ شریک بن عبد اللّه القاضی. و یصدّق ذلک قول الشّاعر:
و أیّ رزیّة عدلت حسینا غداة تبیره «2» کفّا سنان
البرّی، الجوهرة،/ 44- 45
فقتل الحسین بن علیّ علیه السّلام سنان بن أنس النّخعیّ، و أجهز علیه خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
و لمّا فرغوا من قتله علیه السّلام، احتزّوا رأسه، و کان الّذی احتزّه خولی بن أنس بن یزید.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 123
و قد اختلفوا فی قاتله علی أقوال: أحدها سنان بن أنس النّخعیّ قاله هشام بن محمّد، و الثانی «3» الحصین بن نمیر رماه بسهم، ثمّ نزل، فذبحه، و علّق رأسه فی عنق فرسه، لیتقرّب به إلی ابن زیاد «3». و الثالث مهاجر بن أوس التّمیمیّ. و الرّابع کثیر بن عبد اللّه الشّعبیّ.
__________________________________________________
(1)- حسین کشته شد که قاتل او سنان بن انس نخعی بود. لعنت خداوند بر او (لعنت از طرف مؤلف).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 208
(2)- تبیره: تهلکه، من البوار بمعنی الهلاک.
(3- 3) [حکاه عنه فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 620
و الخامس شمر بن ذی الجوشن «1». و الأصحّ إنّه سنان بن أنس النّخعیّ، و شارکه شمر بن ذی الجوشن.
قال هشام بن محمّد: قتل من آل أبی طالب جماعة، منهم: الحسین بن علیّ علیهما السّلام قتله سنان بن أنس.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 144- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 369؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 42
أنبأنا أبو الحسن بن أبی عبد اللّه بن المقیّر، عن أبی الفضل محمّد بن ناصر، قال:
أخبرنا أبو محمّد بن الآبنوسیّ، قال: أخبرنا أبو محمّد الجوهریّ، قال: أخبرنا أبو الحسین ابن المظفّر قال: أخبرنا أبو علیّ المدائنیّ، قال: أخبرنا أحمد بن عبد اللّه البرقیّ، قال:
الحسین بن علیّ بن أبی طالب [...] قتله سنان بن أنس النّخعیّ، و یقال: قتله ابن ذی الجوشن الضّبابیّ.
قال خلیفه بن خیّاط: حدّثنی محمّد بن معاویة، عن سفیان، عن أبی موسی، قال:
سمعت الحسن البصریّ یقول: [...] الّذی ولی قتل الحسین شمر بن ذی الجوشن، و أمیر الجیش عمر بن سعد بن مالک.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2659، 2665، الحسین بن علیّ،/ 118، 124
و منه [ابن عبد البرّ] أیضا أنّه قیل لجعفر بن محمّد، یعنی الصّادق: کم تتأخّر الرّؤیا؟
قال: رأی النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم کأنّ کلبا أبقع یلغ فی دمه، فکان شمر بن ذی الجوشن قاتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه، و کان أبرص، فکان تأخیر الرّؤیا بعد خمسین سنة.
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 7/ 68
و کان قبره بکربلاء من سواد الکوفة، و قتله سنان بن أنس، قال الشّاعر:
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و أضاف: «قلت: و السّادس خولی بن یزید الأصبحیّ لعنه اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 621
و أیّ رزیّة عدلت حسینا غداة تبیره کفّا سنان
و یقال: قتله شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ، و الّذی اجتزّ رأسه ابن جوان الیمامیّ، و کان أمیر الجیش الّذین ساروا إلی الحسین عمر بن سعد، أمّره علیهم عبید اللّه بن زیاد.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 55
قتله سنان بن أنس النّخعیّ، و قیل رجل من مذحج، و قیل شمر بن ذی الجوشن، و کان أبرص. و أجهز علیه خولی «1» بن یزید الأصبحیّ من حمیر، حزّ رأسه، و أتی بها عبید اللّه بن زیاد.
و ما نقل من أنّ عمر بن سعد «2» بن أبی وقّاص قتله فتاه فلا یصحّ. و سبب نسبته إلیه:
أنّه کان أمیر الخیل الّتی أخرجها عبید اللّه بن زیاد لقتاله، و وعده إن ظفر أن یولّیه الرّیّ، و کان فی تلک الخیل و اللّه أعلم قوم من أهل مضر «3» و أهل الیمن.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 146
و قاتله سنان بن أنس النّخعیّ لعنه اللّه، و قیل: شمر بن ذی الجوشن لعنة اللّه علیهما.
السّبزواری، جامع الأخبار،/ 84
قال ابن معین: شریک بن عبد اللّه بن سنان بن أنس النّخعیّ جدّه قاتل الحسین.
الذّهبی، میزان الاعتدال، 2/ 270
شمر بن ذی الجوشن، أبو السّابغة الضّبابیّ، عن أبیه، و عنه أبو إسحاق السّبیعیّ، لیس بأهل للرّوایة، فإنّه أحد قتلة الحسین رضی اللّه عنه.
الذّهبی، میزان الاعتدال، 2/ 280 رقم 3742
قال الزّبیر: قتله سنان بن أبی أنس النّخعیّ، و أجهز علیه خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «حولی»].
(2)- [فی المطبوع: «عمر بن أبی سعید»].
(3)- [فی المطبوع: «أهل مصر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 622
و قیل: إنّ النّبیّ رأی فی نومه کأنّ کلبا أبقع، ولغ فی دمه، فلمّا قتل الحسین و کان شمر ابن ذی الجوشن به وضح. تفسّر رؤیاه.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 428
خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر، هو «1» الّذی أجهز «2» علی الحسین رضی اللّه عنه بعد سنان ابن أنس النخعیّ. حزّ خولی رأسه.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 13/ 435 رقم 529- عنه: ابن طولون، قید الشّرید،/ 75
شمر بن ذی الجوشن أبو السّابغة «3» العامریّ ثمّ الضّبابیّ، حی من بنی کلاب، کانت لأبیه صحبة، و هو تابعیّ، أحد من قاتل الحسین رضی اللّه عنه، و حدّث عن أبیه، روی عنه أبو إسحاق السّبیعیّ، وفد علی یزید مع أهل البیت، و هو الّذی اجتزّ رأس الحسین علی الصّحیح. [...]
و إنّما سمّی أبوه ذا الجوشن «4» لأنّه صدره کان ناتئا «5»، قال خلیفة العصفریّ: الّذی ولی قتل الحسین شمر بن ذی الجوشن، و أمیر الجیش عمر بن سعد بن مالک.
قال محمّد بن «6» عمر بن الحسین «6»: کنّا مع الحسین بن علیّ بنهر کربلاء، فنظر إلی شمر ابن ذی الجوشن «7»، فقال: صدق اللّه و رسوله. قال رسول اللّه: کأنّی أنظر إلی کلب أبقع یلغ فی دماء أهل بیتی.
و کان شمر أبرص، و قد مرّ شی‌ء من حدیثه فی ترجمة الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما) «8».
__________________________________________________
(1)- [قید الشّرید: «أنّه هو»].
(2)- [قید الشّرید: «احتزّ»].
(3)- [قید الشّرید: «أبو النّابغة»].
(4)- [قید الشّرید: «الجوش»].
(5)- [قید الشّرید: «نابتا»].
(6- 6) [قید الشّرید: «حسین»].
(7)- [قید الشّرید: «ذی الجوشن»].
(8)- [أضاف فی قید الشّرید: «و تصحیحه أنّ الشّمر هو الّذی احتزّ رأس الحسین المشهور خلافه. قال-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 623
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 16/ 180 رقم 211- عنه: ابن طولون، قید الشّرید،/ 74- 75
و قیل: إنّ الّذی قتله شمر بن ذی الجوشن، و قیل رجل من مذحج، و قیل عمر بن سعد بن أبی وقّاص، و لیس بشی‌ء، و إنّما کان عمر أمیر السّریّة الّتی قتلت الحسین فقط.
[و الأوّل أشهر] «1».
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 188
إنّه قیل لجعفر الصّادق: کم تتأخّر الرّؤیا؟ فقال: خمسین سنة، لأنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم رأی کأنّ کلبا أبقع ولغ فی دمه، فأوّله بأنّ رجلا یقتل الحسین ابن بنته، فکان الشّمر بن ذی الجوشن الکلب قاتل الحسین (رضی اللّه تعالی عنه) و کان أبرص، فتأخّرت الرّؤیا بعده صلی اللّه علیه و سلّم خمسین سنة.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 88
إلی أن قتل الحسین رضی اللّه عنه بکربلاء «2». و کان الّذی باشر قتله الشّمر بن ذی الجوشن، و قیل: سنان بن أنس النّخعیّ، و قیل: إنّ الشّمر ضربه علی وجهه و أدرکه سنان فطعنه، فألقاه عن فرسه، و نزل خولی بن یزید الأصبحیّ لیحزّ «3» رأسه، فارتعدت یداه، فنزل أخوه شبل بن یزید، فاحتزّ رأسه، و دفعه إلی أخیه خولی، و کان أمیر الجیش عبید اللّه ابن زیاد بن أبیه من قبل یزید بن معاویة. «4»
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 87- عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 333
و کان آخر أهل بیته و أصحابه قتلا. و اختلف فی الّذی أجهز علیه، فقیل: شمر بن ذی
__________________________________________________
- الشیخ شمس الدّین الکرمانیّ فی شرحه للبخاریّ، و کذا العماد بن کثیر فی تاریخه و غیرهما، إنّ الّذی حرص علی قتل الحسین هو الشّمر قبّحه اللّه، و إنّ الّذی ضربه أوّلا هو زرعه بن شرمک التّمیمیّ، ثمّ جاء سنان بن أنس النّخعیّ، فطعنه بالرّمح، فوقع، ثمّ نزل فذبحه، و حزّ رأسه، و أنّ هذا هو الأشهر. و قد مرّ فی کلام الصّلاح فی تاریخه فی حرف الخاء المعجمة فی ترجمة خولی بن یزید ...»].
(1)- [سقط من المصریّة].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی تاریخ الخمیس].
(3)- [تاریخ الخمیس: «لیحتزّ»].
(4)- شمر بن ذی الجوشن به فرمان عمر بن سعد بن أبی وقاص که امیر لشکر والی عراق عبید اللّه بن زیاد بود، در وقت زوال حسین را شهید کرد.
بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104- 105
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 624
الجوشن الضّبابیّ، لعنه اللّه تعالی، و قیل: خولی بن یزید الأصبحیّ، و الصّحیح: إنّه سنان ابن أنس النّخعیّ. و فی ذلک یقول الشّاعر:
فأیّ رزیّة عدلت حسینا غداة تبیره کفّا سنان
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 158- 159
ذکر من قتل من أصحاب الحسین علیه السّلام و من أهل بیته و موالیه. أمّا الحسین علیه السّلام، قتله سنان بن أنس النّخعیّ.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
قتله شمر لعنه اللّه.
الکفعمی، المصباح،/ 522
ثمّ إنّ سنان بن أنس النّخعیّ قتل الحسین رضی اللّه عنه، و شارکه شمر بن ذی الجوشن، و کان أبرص، و أجهز علیه خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر. السّمهودی، جواهر العقدین،/ 409
ذکر من قتله: قتله سنان بن أنس النّخعیّ، و قیل: رجل من مذحج، و قیل: شمر بن ذی الجوشن، و کان أبرص، أجهر، ثمّ تمّم علیه خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر حزّ رأسه.
و ما قیل إنّ عمر بن سعد بن أبی وقّاص قتله فلم یصحّ، و سبب نسبته إلیه أنّه کان أمیر الخیل الّتی أخرجها عبید اللّه بن زیاد لقتاله، و وعده إن ظفر به أن یولّیه الرّیّ، و کان فی تلک الخیل قوم من أهل مضر «1»، و أهل الیمن. الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332- 333
قتله سنان بن أنس النّخعیّ، و قیل غیره.
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116- مثله الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 207؛ دانشیار، حول البکاء،/ 35
أقول: قد اختلف علمائنا رضوان اللّه تعالی علیهم فی قاتله صلوات اللّه علیه و آله، ففی مجالس الصدوق المرویّ عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام: أنّ القاتل سنان لعنه اللّه.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «مصر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 625
و فی البحار عن المناقب: أنّه خولی بن یزید الأصبحیّ لعنه اللّه، و لکنّ الأشهر أنّه شمر أخزاه اللّه، و استظهر بعضهم أنّ القاتل ثلاثتهم، و إن کان شمر و سنان لعنهما اللّه أدخل.
و یؤیّده ما قاله أبو مخنف ما هذا لفظه: و جاء خولی و الشّمر لعنهما اللّه إلی ابن سعد الملعون و معهما رأس الحسین علیه السّلام، و هما یفتخران بقتله علیه السّلام. «1»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 357- 358
و ینبغی التّنبیه علی أمور:
(الأوّل) اختلفوا فی قاتله علی أقوال، و منهم من فصّل بین من قتله و من احتزّ رأسه:
الأوّل: ذکره لسان المؤرّخین: و أنّ قاتله رجل مجهول الإسم و الهویّة من قبیلة مذحج.
قال: و هذا القول ضعیف جدّا.
الثّانی: أنّ قاتله و من احتزّ رأسه خولی بن یزید الأصبحیّ. و هذا مختار علیّ بن عیسی الإربلیّ فی کشف الغمّة. قال: قال عمر بن سعد لأصحابه: انزلوا و حزّوا رأسه.
فنزل إلیه نصر بن خرشة الضّبابیّ، ثمّ جعل یضرب بسیفه مذبح الحسین علیه السّلام، فغضب عمر بن سعد، فقال لرجل: ویحک انزل إلی الحسین فأرحه. فنزل إلیه خولی بن یزید، فاحتزّ رأسه.
الثّالث: ما عن ابن عبد البرّ فی الاستیعاب، قال: قال مصعب: الّذی تولّی قتل الحسین سنان بن أنس النّخعیّ لا رحمه اللّه. و اجترأ علی خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر، و حزّ رأسه، و أتی به عبید اللّه.
__________________________________________________
(1)- در قاتل و قاطع سر سید الشهدا علیه السّلام سخن به‌خلاف کرده‌اند: بعضی قاتل سید الشهدا را مردی گمنام از قبیله مذحج نوشته‌اند، و این روایتی سخت ضعیف است و گروهی خولی بن یزید الأصبحی را دانسته‌اند و جماعتی این نسبت را به سنان بن انس نخعی داده‌اند و جمعی در حق شمر بن ذی الجوشن متفق الکلمه‌اند و این اصح روایات است و تواند شد که خولی و سنان او را در این امر اعانتی کرده باشند.
اللّهمّ! العن أوّل ظالم ظلم حقّ محمّد و آل محمّد و آخر تابع له علی ذلک، اللّهمّ! العن العصابة الّتی جاهدت الحسین علیه السّلام و شایعت و بایعت و تابعت علی قتله، اللّهمّ! العنهم جمیعا.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 394
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 626
الرّابع: ما اختاره فی مقاتل الطّالبیّین، قال: و قتله أبو الحتوف- و فی نسخة أبو الجنوب- زیاد بن عبد الرّحمان الجعفیّ. و القثعم و صالح بن وهب الیزنیّ و خولی بن یزید الأصبحیّ، کلّ قد ضرب و شرک فیه، و نزل سنان بن أنس النّخعیّ، فاحتزّ رأسه، و یقال: إنّ الّذی أجهز علیه شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ.
الخامس: أنّ سنان بن أنس هو الّذی قتله، و احتزّ رأسه، کما فی اللّهوف، و مثیر الأحزان، و مروج الذّهب، و أمالی الصّدوق، و ابن الأثیر فی الکامل، و الطّبریّ.
قال السّیّد فی اللّهوف: فقال عمر بن سعد لرجل عن یمینه: انزل ویحک إلی الحسین، فأرحه. قال: فبدر إلیه خولی بن یزید الأصبحیّ لیحتزّ رأسه، فأرعد، فنزل إلیه سنان ابن أنس النّخعیّ، فضربه بالسّیف فی حلقه الشّریف، و هو یقول: و اللّه إنّی لأحتزّ رأسک، و أعلم أنّک ابن رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و خیر النّاس أبا و أمّا. ثمّ احتزّ رأسه المقدّس.
و فی مثیر الأحزان مثله.
و عن أسد الغابة: و الصّحیح أنّه قتله سنان بن أنس النّخعیّ. و أمّا قول من قال قتله شمر و ابن سعد لأنّ شمرا هو الّذی حرّض النّاس علی قتله و حملهم به إلیه، و کان عمر أمیر الجیش فنسب القتل إلیه.
و فی الدّرّ النّظیم مثل ما فی اللّهوف إلّا أنّه قال: أمر عمر بن سعد شبث بن ربعیّ بقتله، فأبی، ثمّ أمر سنان- إلی آخر ما مرّ.
السّادس: ما عن الحافظ عبد العزیز الجنابذیّ، قال: یقال قتله شمر بن ذی الجوشن، و الّذی احتزّ رأسه جون الیمامیّ.
السّابع: ما یستفاد من روایة هلال المتقدّمة، قال: إنّی کنت واقفا مع أصحاب عمر ابن سعد إذ صرخ صارخ: أبشر أیّها الأمیر هذا شمر قتل الحسین. إلی أن قال: فاحتزّوا رأسه.
الثّامن: ما نقله سبط ابن الجوزیّ فی تذکرته: إنّ الحصین بن نمیر رماه بسهم، ثمّ نزل، فذبحه، و علّق رأسه فی عنق فرسه، لیتقرّب به إلی ابن زیاد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 627
التّاسع: فیه أیضا: قتله مهاجر بن أویس التّمیمیّ.
العاشر: ما فیه أیضا: أنّه قتله کثیر بن عبد اللّه الشّعبیّ.
الحادی عشر: ما فی روضة الصّفا: أنّ زرعة بن شریک و سنان بن أنس قتلاه و احتزّا رأسه.
الثّانی عشر: ما فیه أیضا أنّ نصر بن خرشة قتله، و احتزّ رأسه و کان مبروصا، و قال علیه السّلام له: أنت المبروص الّذی رأیته فی المنام أنّه قاتلی.
الثّالث عشر: ما اختاره الدّینوریّ فی الأخبار الطّوال، قال: و نزل إلیه خولی بن یزید الأصبحیّ، لیحتزّ رأسه، فأرعدت یداه، فنزل أخوه شبل بن یزید الأصبحیّ، فاحتزّ رأسه، فدفعه إلی أخیه خولی.
الرّابع عشر: هو أنّ الّذی قتله، و احتزّ رأسه شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ علیه لعائن اللّه. و هذا هو الأصحّ، و المشهور عند أصحابنا رضوان اللّه علیهم.
و أنت تعلم أنّ الأقوال المذکورة لا مدرک لها و لا مستند یستند إلیه، بل جلّها إنّما صدرت عمّن بناؤه علی الاختلاف فی ضروریاتنا، و الشّبهة فیما هو المسلم عندنا لینالوا به أغراضهم الفاسدة. و سیأتی فی ذلک مزید بیان إن شاء اللّه تعالی.
و ما اخترناه هو الّذی دلّت علیه الأحادیث، و الرّوایات و الزّیارات، و علیه معظم‌فقهائنا، بل اتّفقت علیه کلمة جملة من محدّثینا و مؤرخینا، ففی کتاب بهجة المجالس و غیره: قیل لجعفر بن محمّد الصّادق علیه السّلام: کم تتأخّر الرّؤیا؟ قال: رأی النّبیّ صلی اللّه علیه و اله کأنّ کلبا أبقع یلغ فی دمه، فکان شمر بن ذی الجوشن قاتل الحسین بن علیّ علیه السّلام و کان أبرص، فکان تعبیر الرّؤیا خمسین سنة.
و قال الشّیخ [أبو] علیّ بن فتّال النّیسابوریّ فی روضة الواعظین: فبدر إلیه خولی بن یزید لیجتزّ رأسه، فأرعد، فقال له شمر: فتّ اللّه فی عضدک. فنزل إلیه، فذبحه، ثمّ رفع رأسه إلی خولی بن یزید. و فی إرشاد الشّیخ مثله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 628
و فی مقتل أبی إسحاق الإسفراینیّ قال: فبادر إلیه ابن یزید الأصبحیّ لیجتزّ رأسه، فارتعد و رفع، فنزل إلیه سنان بن أنس النّخعیّ، فأخذ بلحیته، و جعل یضربه بالسّیف فی حلقه، و یقول: و اللّه لآخذ رأسک و قد أعلم أنّک ابن بنت رسول اللّه. ففتح عیناه فیه فولّی هاربا، فلقیه شمر بن ذی الجوشن، فقال له: لم لا تقتله؟ فقال: ففتح عیناه فی وجهی، فتذکّرت شجاعة أبیه، فخفت منه، فقال: ویلک هلمّ إلیّ بالسّیف، و اللّه لم یکن أحد أحقّ منّی بدم الحسین. ثمّ نزل عن جواده و أقبل علی الحسین، و رکب صدره، و حطّه علی نحره- إلی أن قال- ثمّ ضرب السّیف فی منحره مرارا، فلم یقطع منه شیئا، فقال علیه السّلام: و اللّه إنّ سیفک لا یقطع موضعا یسبح اللّه، فکبّه علی وجهه، و جعل یجرّ سیفه ثمّ اجتزّ رأسه، و رفع علی رمح، و دفعها إلی ابن یزید الأصبحیّ. و مثله فی جملة من کتب أصحابنا.
و فی البحار: جاء إلیه شمر و سنان بن أنس، و الحسین بآخر رمق یلوک لسانه من العطش و یطلب الماء، فرفسه شمر لعنه اللّه برجله [...] فضربه بسیفه اثنتا عشرة ضربة، ثمّ جزّ رأسه.
و فی بعض المقاتل هنا زیادات ترکناها و أخذنا موضع الحاجة، و قد مرّ فی روایة الهلال: أنّه روحی له الفداء اجتزّ رأسه و هو یتکلّم. و المسلّم عند الفریقین من العامّة و الخاصّة من مؤرّخیهم و محدّثیهم أنّه کان عطشانا نهایة العطش بحیث یلوک بلسانه، و کان بینه و بین السّماء کالدّخان. و جفّ ریقه «1» من العطش و طلب من قاتله الماء فلم یجبه.
قال ابن حجر فی صواعقه: و منعوه الماء ثلاثا. و مثله فی جملة من کتب أصحابنا و محدّثینا.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 315- 319
قد اختلفوا فی تعیین قاتله علی أقوال: (الأوّل): قال سبط ابن الجوزیّ فی التّذکرة:
رماه حصین بن نمیر بسهم، ثمّ نزل، فذبحه و علّق رأسه فی عنق فرسه لیتقرّب به إلی ابن زیاد.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «روحه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 629
(الثّانی): قال علیّ بن عیسی الإربلیّ، و محمّد بن طلحة الشّافعیّ، قال عمر بن سعد لعنه اللّه لأصحابه: انزلوا، و جزّوا رأسه. فنزل إلیه نصر بن خرشة الضّبابیّ. ثمّ جعل یضرب بسیفه فی مذبح الحسین، فغضب عمر بن سعد، و قال لرجل عن یمینه: ویحک! انزل إلی الحسین، فأرحه. و نزل إلیه خولی بن یزید اللّعین فاجتزّ رأسه، و فی خبر: لمّا سقط عن ظهر فرسه کان یخور فی دمه. إذ أقبل عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ اللّعین، و نزل من فرسه لیقطع رأسه الشّریف، فلمّا دنا منه و نظر إلی عینیه ولی مدبرا، و رجع راجعا، و رکب فرسه و عاد.
(الثّالث): قیل هو شمر بن ذی الجوشن لأنّه قال لعمرو بن الحجّاج: رجعت عمّا عزمت، قال الحجّاج: نظرت إلی عینیه، فإنّهما عینا رسول اللّه، و ما أحببت أن ألقی اللّه بدمه. و أقبل شبث بن ربعیّ فی تلک الحالة، و نظر إلیه، فارتعدت یده و رمی السّیف من یده، و فرّ هاربا، و هو یقول بصوت عال: معاذ اللّه یا حسین! أن ألقی اللّه و ألقی جدّک و أباک بدمک، و أقبل شمر الملعون و صنع ما صنع.
و فی کتاب تظلّم الزّهراء: أقبل الشّمر، و جلس علی صدر الحسین، و قبض علی لحیته و همّ بقتله، فضحک علیه السّلام و قال: أتقتلنی و تعلم من أنا؟ فقال اللّعین: أعرفک حقّ المعرفة! أمّک فاطمة الزّهراء، و أبوک علیّ المرتضی، و جدّک محمّد المصطفی و خصمک العلیّ الأعلی، أقتلک و لا أبالی. و قال علیه السّلام له: ویحک إذا عرفتنی فلم تقتلنی؟ فقال له: أطلب بقتلک الجائزة من یزید علیه اللّعنة. فقال له الحسین: أیّما أحبّ إلیک، شفاعة جدّی رسول اللّه أم جائزة یزید؟ فقال اللّعین: دانق من جائزة یزید، أحبّ إلیّ منک و من شفاعة جدّک و أبیک. فقال علیه السّلام له: إذا کان لا بدّ من قتلی، فاسقنی شربة من الماء. فقال اللّعین: هیهات هیهات، و اللّه ما تذوق الماء حتّی تذوق الموت غصّة بعد غصّة، و جرعة بعد جرعة. ثمّ قال اللّعین: یا ابن أبی تراب! ألست تزعم أنّ أباک علی الحوض، یسقی من أحبّ- اصبر قلیلا حتّی یسقیک أبوک. فقال علیه السّلام: سألتک باللّه إلّا ما کشفت لی عن لثامک لأنظر إلیک. قال: فکشف الشّمر علیه اللّعنة عن لثامه، فإذا هو أبرص أعور له
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 630
بوز کبوز الکلب، و شعر کشعر الخنزیر، فقال الإمام علیه السّلام: صدق جدّی رسول اللّه. فقال له الشّمر: و ما قال جدّک رسول اللّه؟ قال علیه السّلام: سمعته یقول لأبی: یا علیّ! یقتل ولدک هذا، أبرص أعور له بوز کبوز الکلب، و شعر کشعر الخنزیر. فقال لعنه اللّه علیه للإمام الحسین: یشبّهنی جدّک رسول اللّه بالکلاب، و اللّه لأذبحنّک من القفا جزا لما شبّهنی جدّک. ثمّ أکبّه علی وجهه، و قال: و کلّما قطع منه عضوا، نادی الحسین: وا محمّداه! وا علیّاه! وا حسناه! وا جعفراه! وا حمزتاه! وا عقیلاه! وا عبّاساه! وا قتیلاه! وا قلّة ناصراه! وا غربتاه! فاحتزّ رأسه، و علّاه علی قناة طویلة، فکبّر العسکر ثلاث تکبیرات، و تزلزلت الأرض، و أظلمّ الشّرق و الغرب، و أخذت النّاس الرّجفة و الصّواعق، و أمطرت السّماء دما عبیطا، و نادی مناد فی السّماء: قتل و اللّه الإمام، ابن الإمام، أخ الإمام، أبو الأئمّة الحسین علیه السّلام.
و لقد أجاد الشّاعر، حیث قال:
و یکبّرون بأن قتلت و إنّما قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا
و عن کتاب لسان الذّاکرین: قال الشّمر اللّعین: لمّا فرقت بین رأسه و جسده الشّریف، رأیت شفتیه یتحرّکان، فلمّا قربته من أذنی، سمعت یقول: إلهی شیعتی و محبّی.
أقول: إنّ المعتمد عند کثیر من أرباب المقاتل، أنّ قاتله هو سنان بن أنس، و إن کان المشهور خلافه. و هو شمر بن ذی الجوشن علیهما اللّعنة.
و فی کتاب مناقب السّبطین: ارتاض بعض العلماء لیستظهر لهم قاتل الحسین من هو، فرأی أحدهم فی منامه الحسین علیه السّلام، و سأله عن قاتله، فقال علیه السّلام: و إن کان المشهور، أنّ الشّمر قاتلی، و لکن صنع ما صنع بی طعنة سنان بن أنس، و تلک الطّعنة کانت الطّعنة الّتی، سقط [منها] الحسین لوجهه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 325- 327
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 631

وصفه علیه السّلام حین قتل‌

قال: أخبرنا خالد بن مخلّد، قال: حدّثنی معتب مولی جعفر بن محمّد، قال: سمعت جعفر بن محمّد یقول: أصیب الحسین و علیه جبّة خزّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 42
قال: و لبس حسین لامته، و أطاف به أصحابه یقاتلون دونه حتّی قتلوا جمیعا.
و حسین علیه عمامة سوداء، و هو مختضب بسواد، یقاتل قتال الفارس الشّجاع.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 73
قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنا شیبان، عن جابر، عن عامر قال: رأیت رأس الحسین بن علیّ بعد أن قتل قد نصل الشّیب من صبغ السّواد.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 81 رقم 296
فقتله سنان بن أنس النّخعیّ [...] و کان یخضب بالسّواد.
ابن قتیبة، المعارف،/ 93
و قال الواقدیّ: [...] و قد نصل خضاب لحیته، و کان یخضب بسواد.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 418- 419، أنساب الأشراف، 3/ 219
عنه، عن أبیه، عن یونس، عن معاویة بن وهب قال: قلت لأبی عبد اللّه علیه السّلام: إنّ رجلا من الأنصار مات و علیه دین و لم یصل النّبیّ صلی اللّه علیه و اله علیه، و قال: لا تصلّوا علی صاحبکم حتّی یضمن عنه الدّین.
فقال أبو عبد اللّه علیه السّلام: ذلک حقّ. ثمّ قال: إنّما فعل ذلک رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله لیتعاطوا الحقّ، و یؤدّی بعضهم إلی بعض، و لئلّا یستخفّوا بالدّین، قد مات رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و علیه دین، و مات الحسن علیه السّلام و علیه دین، و قتل الحسین علیه السّلام و علیه دین.
البرقی، المحاسن،/ 261 رقم 46
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 632
فقتل الحسین عطشان.
البلخی، البدء و التّاریخ، 2/ 241
و قتل هو ابن ستّ و خمسین سنة، و هو صابغ بالسّواد.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 380
عدّة من أصحابنا، عن سهل بن زیاد، عن محمّد بن عیسی، عن صفوان، عن یوسف ابن إبراهیم، «1» قال: دخلت علی أبی عبد اللّه علیه السّلام و علیّ جبّة خزّ و طیلسان خزّ، فنظر إلیّ، فقلت: جعلت فداک علیّ جبّة خزّ، و طیلسان خزّ، فما تقول فیه؟ فقال: و ما بأس بالخزّ. قلت: و سداه أبریسم. قال: ما بأس بأبریسم فقد «1» أصیب الحسین و علیه جبّة خزّ [...].
الکلینی، الفروع من الکافی، 6/ 442 رقم 7- عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 3/ 264؛ المجلسی، البحار، 45/ 94؛ البحرانی، العوالم، 17/ 329
عنه، [أحمد بن أبی عبد اللّه] عن جعفر بن عیسی، قال: کتبت إلی أبی الحسن الرّضا علیه السّلام أسأله الدّوابّ الّتی یعمل الخزّ من وبرها أسباع هی؟ فکتب علیه السّلام: لبس الخزّ الحسین بن علیّ و من بعده جدّی علیهما السّلام.
«2» أبو علیّ الأشعریّ، عن محمّد بن سالم، عن أحمد بن النّضر، عن عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر علیه السّلام قال: قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام و علیه جبّة خزّ دکناء [...].
الکلینی، الفروع من الکافی، 6/ 452 رقم 8- 9- عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 3/ 264؛ المجلسی، البحار، 45/ 94؛ البحرانی، العوالم، 17/ 329؛ المحمودی، العبرات، 2/ 137
عدّة من أصحابنا، عن أحمد بن أبی عبد اللّه، عن عدّة من أصحابه، عن علیّ بن أسباط، عن عمّه یعقوب بن سالم قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: قتل الحسین صلوات اللّه علیه و هو مختضب بالوسمة.
عنه، عن أبیه، عن یونس، عن أبی بکر الحضرمیّ قال: سألت أبا عبد اللّه علیه السّلام عن
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم: «عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال:»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی وسائل الشّیعة و البحار و العوالم و العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 633
الخضاب بالوسمة، فقال: لا بأس، قد قتل الحسین علیه السّلام و هو مختضب بالوسمة.
الکلینی، الفروع من الکافی، 6/ 483 رقم 5- 6- عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 1/ 407؛ المجلسی، البحار، 44/ 204، 45/ 94؛ البحرانی، العوالم، 17/ 329
عن یوسف بن إبراهیم قال: دخلت علی أبی عبد اللّه علیه السّلام و علیّ جبّة خزّ و طیلسان خزّ، فنظر إلیّ. فقلت: جعلت فداک، علیّ جبّة خزّ و طیلسان خزّ، ما تقول فیه؟ «1» فقال:
و ما بأس «1» بالخزّ. قلت: و سداه أبریسم. فقال: لا بأس به، فقد اصیب الحسین بن علیّ علیه السّلام و علیه جبّة خزّ [...].
العیّاشی، التّفسیر، 2/ 15 رقم 32- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 2/ 13؛ الحویزی، نور الثّقلین، 2/ 23؛ المشهدی القمّی، کنز الدّقائق، 5/ 74
و هو عطشان.
ابن حبّان، الثّقات 3/ 69، کتاب مشاهیر علماء الأمصار،/ 7
و الّذی قتله یومئذ سنان بن أنس النّخعیّ و کان الحسین [بن علیّ] یخضب بالسّواد.
ابن حبّان، الثّقات، 3/ 69
حدّثنا «2» محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا أحمد بن یحیی الصّوفیّ، ثنا إسماعیل بن أبان، حدّثنی حبّان بن علیّ، عن سعد بن طریف، عن أبی جعفر «3»، عن أمّ سلمة، قالت، قال:
رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله: یقتل الحسین حین یعلوه القتیر.
قال أبو القاسم: القتیر: الشّیب.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 110 رقم 2808، مقتل الحسین،/ 41- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 184؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 190
__________________________________________________
(1- 1) [فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق: «قال: و لا بأس»].
(2)- [الأمالی: «قال: أخبرنا محمّد بن عبد اللّه بن أحمد الضّبی الشّروطی قراءة علیه، قال: أخبرنا أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب الطّبرانیّ، قال: حدّثنا»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 634
حدّثنا عبید بن غنام «1»، حدّثنا أبو بکر بن أبی شیبة، قال: قتل الحسین بن علیّ یوم عاشوراء فی سنة إحدی و ستّین، و هو ابن ثمان و خمسین سنة، و کان یخضب بالحناء و الکتم.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 102- 103 رقم 2783، مقتل الحسین،/ 30- عنه:
الهیثمی، مجمع الزّوائد 9/ 198
حدّثنا علیّ بن عبد العزیز، ثنا الزّبیر بن بکّار «1»، ثنا محمّد بن الحسن [...] و قتل «2» الحسین رضی اللّه عنه یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین بالطّفّ بکربلاء و علیه جبّة خزّ دکناء و هو صابغ بالسّواد «3».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 122 رقم 2842، مقتل الحسین،/ 58- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 288؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2663، الحسین بن علیّ،/ 122؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد 9/ 192- 193
حدّثنا العبّاس بن الفضل الأسفاطیّ، ثنا عمرو بن عون، ثنا هشیم، عن أبی إسحاق الکوفیّ «1»، عن أبی عکاشة الهمذانیّ، قال: رأیت علی الحسین یوم قتل یلمق سندس «4». «5»
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 106 رقم 2799، مقتل الحسین،/ 34- عنه الهیثمی، مجمع الزّوائد، 5/ 145
حدّثنا محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا أحمد بن یحیی الصّوفیّ، ثنا أبو غسّان، ثنا
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(2)- [فی ابن عساکر ط المحمودیّ مکانه: «أخبرنا أبو الحسین بن الفراء، و أبو غالب و أبو عبد اللّه ابنا البناء، قالوا: أنبأنا أبو جعفر بن المسلمة، أنبأنا أبو طاهر المخلص، أنبأنا أحمد بن سلیمان، أنبأنا الزّبیر، قال:
و قتل ...» و فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا زید بن الحسن، عن أبی غالب و أبی عبد اللّه إبنی البناء، قالا: أخبرنا أبو طاهر المخلص، قال: أخبرنا أحمد بن سلیمان، قال: حدّثنا الزّبیر بن بکّار قال: و قتل ...».]
(3)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و محمد بن الحسن هذا هو ابن زبالة متروک و لم یدرک القصّة»].
(4)- یلمق: کلمة فارسیة الأصل و تعنی قباء و هو ثوب یلبس فوق الثّیاب. أمّا السّندس فهو نسیج الدّیباج أو الحریر و هو غیر محرّم.
(5)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ، و أبو عکاشة قد جهل بکونه لم یرو عنه غیر أبی لیلی، و قد روی عنه أبو إسحاق، و بقیّة رجاله رجال الصّحیح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 635
نوح بن درّاج، عن محمّد بن إسحاق، عن عمر بن علیّ بن الحسین، عن أبیه، قال:
قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه، و علیه دین کثیر، فباع فیها علیّ بن حسین عین کذا و عین کذا «1».
الطّبرانیّ، المعجم الکبیر، 3/ 132 رقم 2871، مقتل الحسین،/ 72- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 198
و له خاتمان، فصّ أحدهما عقیق نقشه: إنّ اللّه بالغ أمره، و ثانیهما: و هو الّذی أخذ من کفّه یوم قتل نقشه: لا إله إلّا اللّه.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 73
و عن جعفر بن محمّد أنّه نظر إلی رجل من أصحابه علیه جبّة خزّ، و طیلسان خزّ، فتأمّله، فقال له الرّجل: جعلت فداک إنّما هو خزّ، سداه أبریسم. فقال أبو عبد اللّه علیه السّلام:
و ما بالخزّ من بأس، لقد أصیب الحسین یوم أصیب و علیه جبّة خزّ.
القاضی النّعمان، دعائم الإسلام، 2/ 153
عنه [علیّ بن الحسین علیه السّلام] أنّه قال: أصیب الحسین بن علیّ علیه السّلام و علیه جبّة خزّ.
القاضی النّعمان، دعائم الإسلام، 2/ 154
و کان علیه السّلام یخضب بالحنّاء و الکتم، و قتل علیه السّلام و قد نصل الخضاب من عارضیه.
المفید، الإرشاد، 2/ 136- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 41؛ المجلسی، البحار، 45/ 90؛ البحرانی، العوالم، 17/ 329
و به قال: أخبرنا الحسن بن محمّد المقنعیّ بقراءتی علیه، قال حدّثنا أبو عمر محمّد بن العبّاس بن محمّد بن زکریا بن حیویه لفظا فی الجامع، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن القاسم بن بشّار إملاء، قال: حدّثنا أحمد بن سعید بن عبد اللّه، قال: حدّثنا الزّبیر بن بکّار، قال: حدّثنا محمّد بن حسن [...] قال: و قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام یوم عاشوراء من سنة إحدی و ستّین، و علیه جبّة خزّ، بالطّفّ بکربلاء ذکیّا.
الشّجری، الأمالی، 1/ 161
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و فیه نوح بن درّاج و هو ضعیف»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 636
قال أبو علیّ الموضح النّسّابة: [...] و بهذا قال أبو القاسم الحسین بن جعفر بن الحسین بن جعفر بن أحمد بن محمّد بن إسماعیل بن محمّد بن عبد اللّه بن علیّ بن الحسین ابن علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام المعروف بابن خداع سواء، و زاد فی الخبر: أنّ الحسین علیه السّلام کان یخضب بالسّواد.
العمری النّسّابة، المجدی،/ 13
قال حمید بن مسلم: [...] و الحسین جالس و علیه جبّة خزّ، و قد تحاماه النّاس.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 35
قال [ابن سعد]: و أنبأنا الواقدیّ أنبأنا سفیان، عن جابر، عن عامر قال: رأیت رأس الحسین بن علیّ بعد أن قتل و قد نصل الخضاب بالسّواد من رأسه و لحیته.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 292
و قیل: [...] و قتل بالطّفّ بکربلاء، و علیه جبّة خزّ دکناء. و هو صابغ بالسّواد.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 7/ 156
شعیب بن عبد الرّحمان الخزاعیّ قال: وجد علی ظهر الحسین بن علیّ علیه السّلام یوم الطّفّ أثر، فسألوا زین العابدین علیه السّلام عن ذلک، فقال علیه السّلام: هذا ممّا کان ینقل الجراب علی ظهره إلی منازل الأرامل و الیتامی و المساکین.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 66- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 190- 191؛ البحرانی، العوالم، 17/ 63- 64؛ مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 584
و أوطأوا الخیل صدره و ظهره، و وجدوا فی ظهره آثارا «1» سودا، فسألوا عنها، فقیل:
کان ینقل الطّعام علی ظهره فی اللّیل إلی مساکین أهل المدینة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 144- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 367
__________________________________________________
(1)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «اشارات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 637
و قتل الحسین علیه السّلام یوم الطّفّ و هو مخضوب.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 18/ 123
أخبرنا أبو الفضل رجاء بن أبی الحسن بن هبة اللّه بن غزال التّاجر الواسطیّ، قال:
أخبرنا العدل أبو طالب محمّد بن علیّ بن أحمد بن الکتّانیّ- قراءة علیه- قال: أخبرنا أبو الفضل محمّد بن أحمد بن عبد اللّه العجمیّ- قراءة علیه- قال: أخبرنا أبو الحسن محمّد ابن مخلّد البزّاز- قراءة علیه- قال: أخبرنا أبو الحسن علیّ بن الحسن الصّلحیّ، قال:
أخبرنا أبو بکر محمّد بن عثمان بن سمعان الحافظ، قال: حدّثنا أسلم بن سهل بن أسلم ابن حبیب الرزّاز الواسطیّ المعروف ببحشل «1» قال: حدّثنا زکریّا بن یحیی قال: حدّثنا الهیثم بن غالب الشّیبانیّ قال: سمعت أبا إسحاق الشّیبانیّ- و أتاه رجل من آل حوشب ابن یزید- فقال له: إنّ مالک بن حوشب بن یزید قتل و علیه جبّة خزّ، فقال له أبو إسحاق الشّیبانیّ: و إنّ الحسین بن علیّ رضوان اللّه علیهما قتل و علیه جبّة خزّ، و قد نصل خضابه، و کان یخضب بالسّواد، فدفن فی ثیابه.
و قال: حدّثنا بحشل قال: حدّثنا زکریّا بن یحیی بن صبیح، قال: حدّثنا هشیم، قال: أخبرنا زاذان أبو منصور، قال: رأیت الحسین بن علی (رضوان اللّه علیه) مخضوب‌الرّأس و اللّحیة بالوسمة.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2617- 2618، الحسین بن علیّ،/ 76- 77
و علیه جبّة خزّ بعد أن حموه عن الماء.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 133
و فی الحدیث الصّحیح: أنّ الحسین علیه السّلام یوم قتل کان مخضوبا بالوسمة، و قد نصل الخضاب من عارضیه علیه السّلام.
ابن أبی جمهور، عوالی اللّئالی، 4/ 14 رقم 34
یقتل حسین حین یعلوه القتیر «2» (الباوردیّ، طب- عن أمّ سلمة، و فیه سعد بن طریف).
المتقیّ الهندی، کنز العمّال، 12/ 129 رقم 34326
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «بحشل»].
(2)- القتیر: الشّیب، النّهایة 4/ 12 ب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 638
(روی) شعیب بن عبد الرّحمان الخزاعیّ أنّه قال: لمّا قتل الحسین علیه السّلام فی طفّ کربلاء وجد فی ظهره أثر، فسئل زین العابدین علیه السّلام: ما هذا الأثر الّذی نراه فی ظهر أبیک؟
فبکی طویلا و قال: هذا ممّا کان یحمل قوتا علی ظهره إلی منازل الفقراء، و الأرامل، و الیتامی، و المساکین، و أنّه کان ینقل لهم طعاما فی جراب و ینقله إلی دورهم طول لیلته و کانت نفقته سرّا لا جهرا، لأنّ صدقة السّرّ تطفی غضب الرّبّ. «1»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 367
و روی: أنّ الحسین رضی اللّه عنه أصیب و علیه جبّة خزّ. «2»
الآلوسی، روح المعانی، 8/ 111
__________________________________________________
(1)- و به سند معتبر دیگر منقول است که چون آن عالیجناب به شهادت فایز گردید در پشت دوش مبارک آن حضرت پینه‌ها و اثرها بود.
از امام زین العابدین از سبب آن پرسیدند، فرمود: «این اثرها و پینه‌ها از بسیاری برداشتن بارهای گران و انبان‌های سنگین بود که شبها بر دوش مبارک خود به خانه‌های بیوه‌زنان و یتیمان و مسکینان می‌برد.»
مجلسی، عین الحیاة،/ 527- 528
(2)- در مناقب ابن شهر آشوب از شعیب بن عبد الرّحمان خزاعی مروی است که: در یوم الطف بر پشت مبارک حسین بن علی علیه السّلام اثر و نشانه نگران شدیم. از حضرت امام زین العابدین سلام اللّه علیه از آن نشانه پرسش کردیم فرمود: این نشان آن انبان‌هایی است که آن حضرت بر پشت خویش حمل می‌فرمود و به منازل ارامل و یتامی و مساکین می‌برد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 133- 134
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 639

عدد جراحات الإمام الحسین علیه السّلام‌

قال: و وجدوا بالحسین ثلاثا و ثلاثین جراحة، و وجدوا فی ثوبه مائة و بضعة عشر خرقا من السّهام، و أثر الضّرب.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 75- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 136
و کان [الحسین علیه السّلام] قد ضرب قبل ذلک بالسّیوف، و طعن [بالرّماح]، فوجد به ثلاث و ثلاثون طعنة، و أربع و ثلاثون ضربة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 409، أنساب الأشراف، 3/ 203- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 136
قال أبو مخنف، عن جعفر بن محمّد بن علیّ، قال: وجد بالحسین علیه السّلام حین قتل ثلاث و ثلاثون طعنة، و أربع و ثلاثون ضربة. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 453- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 136؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 188
أبو علیّ الأشعریّ، عن محمّد بن سالم، عن أحمد بن النّضر، عن عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر، قال: قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام، و علیه جبّة خزّ دکناء، فوجدوا فیها ثلاثة و ستّین من بین ضربة بالسّیف، و طعنة بالرّمح، أو رمیة بالسّهم.
الکلینی، الفروع من الکافی، 6/ 452 رقم 9- عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 3/ 264؛ المجلسی، البحار، 45/ 94؛ البحرانی، العوالم، 17/ 329؛ المحمودی، العبرات، 2/ 137
و وجد بالحسین «2» یوم قتل ثلاث و ثلاثون طعنة، و أربع و ثلاثون ضربة.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 74؛ البحرانی، العوالم، 17/ 341؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463؛ المحمودی، العبرات، 2/ 130
__________________________________________________
(1)- جعفر بن محمد گوید: «وقتی حسین بن علی علیه السّلام کشته شد، سی و سه ضربت نیزه و سی و چهار ضربت شمشیر بر او بود.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3061
(2)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «به علیه السّلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 640
ابن أبی أیسر، عن أبیه، عن جعفر بن محمّد علیه السّلام، أنّه قال: وجد فی الحسین علیه السّلام بعد أن قتل ثلاث و ثلاثین طعنة، و أربع «1» و أربعین ضربة و رمیة.
الزّبیر بن بکّار، بإسناده، عن الشّعبیّ، أنّه قال: وجد فی الحسین علیه السّلام بعد أن قتل مائة خرق، و بضعة عشر خرقا من السّهام، و آثار الطّعن و الضّرب بالسّیوف.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 164 رقم 1092- 1093
عنه [علیّ بن الحسین علیهما السّلام] أنّه قال: أصیب الحسین بن علیّ و علیه جبّة خزّ، حسبنا فیها أربعین جراحة ما بین ضربة و طعنة.
القاضی النّعمان، دعائم الإسلام، 2/ 154
و قال أبو عبد اللّه جعفر بن محمّد علیه السّلام: وجد بالحسین ثلاث و ثلاثون طعنة، و أربع و أربعون ضربة، و وجد فی جبّته «2» خزّ دکناء کانت «3» علیه، مائة خرق، و بضعة عشر خرقا ما بین طعنة و ضربة و رمیة، و روی مائة و عشرون.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 71- 72- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 136
حدّثنا الشّیخ الفقیه أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن موسی بن بابویه القمّی رحمه اللّه قال: حدّثنا أبی رحمه اللّه، قال: حدّثنا سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن أبی عبد اللّه محمّد بن خالد البرقیّ، عن داوود بن أبی یزید، عن أبی الجارود، و ابن بکیر، و برید بن معاویة العجلیّ، عن أبی جعفر الباقر علیه السّلام، قال: أصیب «4» الحسین بن علیّ علیه السّلام و وجد به ثلاثمائة «5» و بضعة و عشرین «5» طعنة برمح، أو ضربة بسیف، أو رمیة بسهم، فروی «6»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أربعا»].
(2)- [العبرات: «جبّة»].
(3)- [العبرات: «کان»].
(4)- [و فی روضة الواعظین مکانه: «و قال الباقر علیه السّلام: أصیب ...»].
(5- 5) [الأنوار النّعمانیّة: «و بضع و عشرون»].
(6)- [روضة الواعظین: «و روی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 641
أنّها کانت کلّها «1» فی مقدّمه «2» لأنّه علیه السّلام کان لا یولّی. «3»
الصّدوق، الأمالی،/ 164- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 82؛ البحرانی، العوالم، 17/ 330؛ المحمودی، العبرات، 2/ 137؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 163؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 245
و وجد فی بدنه: ثلاث و ثلاثون طعنة، و أربع و أربعون ضربة، و وجد فی جبّة دکناء کانت علیه: مائة و بضعة عشر خرقا من بین طعنة و ضربة و رمیة.
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 60
و عنه، [الشیخ أبو جعفر محمّد بن الحسن بن علیّ بن الحسن الطّوسیّ رضی اللّه عنه] قال: أخبرنا أحمد بن عبدون، عن ابن الزّبیر، عن علیّ بن الحسن بن فضّال، عن العبّاس، عن أبی عمارة، عن معاذ بن مسلم، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول: وجد بالحسین بن علیّ (صلوات اللّه علیهما) نیّف و سبعون ضربة بالسّیف.
الطّوسی، الأمالی،/ 676- 677 رقم 1431/ 10- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 82؛ البحرانی، العوالم، 17/ 330؛ المحمودی، العبرات، 2/ 137
و قتل یوم عاشوراء و به سبعون جراحة.
العمری النّسّابة، المجدی،/ 13
و جرحوه فی بدنه ثلاثمأة و بضعة و عشرین موضعا بالرّمح، و السّیف، و النّبل، و الحجارة.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 107
و قال جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السّلام: وجد فیه [قمیصه] ثلاث و ثلاثون طعنة، و أربع و ثلاثون ضربة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 37
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(2)- [روضة الواعظین: «مقدّمته»].
(3)- امام پنجم فرمود: «حسین بن علی علیه السّلام کشته شد و سیصد و بیست و چند زخم نیزه و شمشیر و تیر در او یافتند.» و روایت شده است که: «همه در جلویش بود؛ چون پشت به دشمن نمی‌داد.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 164
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 642
قال الطّبریّ «1»: قال أبو مخنف، عن جعفر بن محمّد بن علیّ علیه السّلام قال: وجدنا بالحسین علیه السّلام ثلاثا و ثلاثین طعنة، و أربعا و ثلاثین ضربة.
و قال الباقر علیه السّلام «2»: أصیب علیه السّلام «3» و وجد به ثلاثمائة و بضعة و عشرین «4» طعنة برمح «5»، «6» أو ضربة «6» بسیف، أو رمیة بسهم «7». و روی ثلاثمائة و ستّون جراحة، و قیل: «8» ثلاثا و ثلاثین «8» ضربة سوی السّهام «7». و قیل: ألف و تسعمائة جراحة، و کانت السّهام فی درعه کالشّوک فی جلد القنفذ. و روی: أنّها کانت کلّها فی مقدّمه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 110- 111- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 52؛ البحرانی، العوالم، 17/ 295؛ القمی، نفس المهموم،/ 356- 357؛ مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 374- 375
و وجدوا به ثلاثا و ثلاثون جراحة. و وجدوا فی ثوبه مأة و بضعة عشر خرقا من السّهام.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 39
و وجد بالحسین ثلاث و ثلاثون طعنة، و أربع و ثلاثون ضربة «9»، غیر الرّمیة. «10»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 295- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 460؛ ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و نفس المهموم].
(2)- [فی شرح الشّافیة مکانه: «فی البحار: قال مولانا الباقر علیه السّلام ...»].
(3)- [فی البحار و العوالم و شرح الشّافیة و نفس المهموم: «أصیب الحسین علیه السّلام»].
(4)- [فی البحار و العوالم و شرح الشّافیة و نفس المهموم: «عشرون»].
(5)- [شرح الشّافیة: «رمح»].
(6- 6) [فی البحار و شرح الشّافیة و نفس المهموم: «و ضربة»].
(7- 7) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(8- 8) [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «ثلاث و ثلاثون»].
(9)- [إلی هنا حکاه فی نهایة الإرب و شذرات الذّهب].
(10)- در پیکر حسین سی و سه طعنه سرنیزه و سی و چهار ضربت شمشیر دیده شد؛ غیر از زخم تیر.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 190- 191
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 643
و روی: إنّه وجد فی القمیص مائة و بضع عشر ما بین رمیة و طعنة و ضربة. قال الصّادق علیه السّلام: وجد به ثلاث و ثلاثون طعنة و أربع و ثلاثون ضربة.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 40
و روی عن جعفر بن محمّد الصّادق علیه السّلام: إنّه وجد فی الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما) ثلاث و ثلاثون طعنة و أربعة و أربعون ضربة و وجد فی جبّة خزّ دکناء کانت علی الحسین علیه السّلام مائة خرق، و بضعة عشر خرقا ما بین رمیة و ضربة و طعنة.
و عن الشّعبیّ: وجد فی ثوب الحسین علیه السّلام مائة خرق، و بضعة عشر خرقا من الضّرب و الرّماح و السّهام.
و روی عن بعضهم أنّه قال: لم یضرب أحد فی الإسلام منذ کان أکثر من ضرب الحسین علیه السّلام وجد به مائة و عشرین بسیف و رمیة و حذف بحجر.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 123
ثمّ عدّوا ما فی جسده، فوجدوه ثلاثا و ثلاثین طعنة برمح، و أربعا و ثلاثین ضربة بسیف، و وجدوا فی ثیابه مائة و عشرین رمیة بسهم. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 144
و روی: إنّه وجد فی قمیصه مأة و بضع عشرة ما بین رمیة و طعنة سهم «2» و ضربة.
و قال الصّادق علیه السّلام: وجد بالحسین علیه السّلام ثلاث و ثلاثون طعنة، و أربع و ثلاثون ضربة. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 130- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 57؛ البحرانی، العوالم، 17/ 301؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 362- 363؛ القمی، نفس المهموم،/ 372؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 52؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 330
__________________________________________________
(1)- حمید گوید: سیصد و شصت تیر و شمشیر و نیزه بر تن امام حسین علیه السّلام آمد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 286
(2)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(3)- و روایت شده [است] که در پیراهن حضرت، صد و ده و اندی جای تیر و نیزه و شمشیر دیده شد.
و امام صادق علیه السّلام فرمود: «در پیکر شریف حسین سی و نه زخم نیزه و سی زخم شمشیر بود.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 130
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 644
ذکر أبو القاسم بن عبّاد فی کتاب الأنوار: [...] و وجد فی جبّة خز کانت علیه فی مقدّمه قریبا من مأة و ثمانین ضربة خرقا من طعنة رمح و رمیة سهم، و ضربة بسیف و حجر.
ابن طاووس، سعد السّعود،/ 136
قال: و وجد بالحسین ثلاث و ستّون جراحة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 203
و رووا عن جعفر الصّادق رضی اللّه عنه: أنّه وجد بالحسین ثلاث و ثلاثون طعنة، و أربع و ثلاثون ضربة؛ و اختلفوا فی قاتله رضی اللّه عنه اختلافا کثیرا.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 133
و وجد به یوم قتل سبعون جراحا.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 159
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و وجد بالحسین رضی اللّه عنه ثلاثة و ثلاثون طعنة، و أربع و ثلاثون ضربة بالسّیف.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 290
و روی عن أبی عبد اللّه الصّادق علیه السّلام، قال: وجد بالحسین علیه السّلام ثلاث و ثلاثون طعنة و أربع و ثلاثون ضربة.
و قال الباقر علیه السّلام: أصیب الحسین علیه السّلام و وجد به ثلاثمائة و بضعة و عشرون طعنة برمح، و ضربة بسیف، و رمیة بسهم.
و فی روایة: ألف و تسعمائة جراحة، و کانت السّهام فی درعه کالشّوک فی جلد القنفذ، و روی: أنّها کانت کلّها فی مقدّمته.
و هذه الرّوایات رواها الشّیخ الثّقة رشید الدّین بن شهر آشوب المازندرانی رضی اللّه عنه فی کتابه المناقب.
و عن أبی جعفر الباقر علیه السّلام، قال: وجد بالحسین علیه السّلام ثلاثمائة و بضعة و عشرون جراحة ما بین ضربة بسیف، أو طعنة برمح، و کانت أکثرها فی مقدّمته.
و عن ابن جریر الطّبریّ، قال: وجد بالحسین ألف و تسعمائة جراحة ما بین ضربة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 645
بسیف، أو طعنة برمح، أو رمیة بسهم، و کانت السّهام فی درعه کالشّوک فی جلد القنفذ. «1»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 320، 440
و فی کتاب عین الحیاة للمجلسیّ رحمه اللّه: و فی روایة: أنّه أصابه أربعة آلاف جراحة «2» من السّهام، و مائة و ثمانون من السّیوف و السّنان «3».
و فی البحار: قال ابن شهر آشوب: قال أبو مخنف: عن جعفر بن محمّد بن علیّ علیهم السّلام، قال: وجدنا بالحسین علیه السّلام ثلاثا و ثلاثین طعنة، و أربعا و ثلاثین ضربة.
و قال: قال الباقر علیه السّلام: أصیب الحسین علیه السّلام، و وجد به ثلاثمائة و بضعة و عشرون طعنة برمح، و ضربة بسیف، أو رمیة بسهم.
__________________________________________________
(1)- گویند که بر جسد مبارک امیر المؤمنین حسین رضی اللّه عنه سی و سه زخم نیزه و تیر و سی و چهار زخم شمشیر یافتند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 169
و از وفور حلم آن معدن جود و کرم آن بود با آن‌که فرزندان و برادران و دوستان آن عالی‌جناب را در برابرش شهید کردند و حق تعالی ملائکة آسمان و زمین و جن و انس و وحوش و طیور و جمیع مخلوقات را در فرمان آن حضرت کرده بود بر ایشان نفرین نکرد و عذاب از برای ایشان نطلبید.
و به روایتی سیصد و شصت زخم و به روایت دیگر هزار و نهصد جراحت و به روایت دیگر صد و هشتاد زخم شمشیر و نیزه و چهار هزار زخم تیر به بدن مبارکش رسید و باز بر آن گروه اشقیا ترحم می‌فرمود و در هدایت ایشان سعی می‌نمود و به قوت ربانی و زور بازوی اسد اللهی گروهی از ایشان را به شمشیر و نیزه به جهنم فرستاد. چنانچه در بعضی از روایات آمده است که هزار و نهصد و پنجاه کس را به دست مبارک خود کشت، به غیر آن جماعت را که مجروح گردانید.
مجلسی، عین الحیاة،/ 527
به روایتی، هفتاد و دو جراحت نمایان در بدن کریم شاه شهیدان یافتند. به روایت دیگر، از حضرت امام جعفر علیه السّلام منقول است که به غیر جراحت تیر، سی و سه زخم نیزه و سی و چهار اثر شمشیر یافتند. به روایت معتبر از حضرت امام محمّد باقر علیه السّلام منقول است که، زیاده از سیصد و بیست جراحت در جسد محترم آن امام مکرم یافتند. به روایت دیگر، مجموع جراحتها که از تیر و نیزه و شمشیر که بر جسد شریف آن امام کبیر رسیده بود، هزار و نهصد جراحت بود.
و چندان تیر در زره آن حضرت نشسته بود که گویا برای پرواز اوج سعادت پر و بال برآورده بود و جمیع آن زخمها در پیش روی آن حضرت نشسته بود. زیرا که پشت به ایشان نگردانید و روی از آن بی‌دینان برنتافت تا به درجه شهادت شتافت.
مجلسی، جلاء العیون،/ 687
(2)- [الأسرار: «جراحات»].
(3)- [أضاف فی الأسرار: «و فی البحار: و کانت السّهام فی درعه کالشّوک فی جلد القنفذ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 646
و روی: ثلاثمائة و ستّون جراحة، و قیل: ثلاث و ثلاثون ضربة سوی السّهام «1». «2»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 347- مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 413
و وجد به ثلاث و ثلاثون ضربة.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 268
و فی هذا المجلس نذکر ما أصابته من الجراحات: قال أبو مخنف: ثمّ حمل علیه السّلام و جعل
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأسرار: «و ألف و تسعمائة جراحة»].
(2)- به روایتی بیرون زخم خدنگ سی و سه زخم برداشت. و به روایت صاحب مناقب و سید هفتاد و دو جراحت یافت. ابو مخنف گوید: «سی و سه طعنه نیزه و سی و چهار ضرب شمشیر بدو رسید.»
امام محمّد باقر علیه السّلام می‌فرماید: «سیصد و بیست‌واند (1) زخم تیر و نیزه یافت.»
و به روایتی سیصد و شصت جراحت دید، و نیز گفته‌اند: «هزار و نهصد زخم یافت و درع او از تیر چون قنفذ (2) گشت.»
و این جمله از پیش روی بود.
(1). اند: از سه تا نه.
(2). قنفذ: خارپشت.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 382
ابو الجارود و ابن بکیر برید بن معویه العجلی از حضرت ابی جعفر امام محمد باقر روایت کرده‌اند، فرمود: «أصیب الحسین بن علی علیهما السّلام و وجد به ثلثمأة و بضعة و عشرون طعنة برمح أو ضربة بسیف أو رمیة بسهم فروی أنّها کانت کلّها فی مقدّمه لأنّه علیه السّلام کان لا یولی».
یعنی: «چون جناب سید الشهدا سلام اللّه علیه بشرف شهادت نایل گشت سیصد و بیست و چند طعن نیزه و زخم شمشیر و تیر در بدن مبارکش رسیده بود؛ و بعضی روایت کرده‌اند که جمله این جراحات بر پیش روی داشت، چه آن حضرت هرگز در جنگ روی برنگاشت و در پشت سر زخمی نداشت.»
معلوم باد که در عدد جراحاتی که بر آن پیکر مبارک رسیده اختلاف بسیار است در شرح شافیه به این روایت مذکور اشارت کرده و نیز می‌نویسد: «به روایتی جراحات آن بدن شریف به یک هزار و نهصد پیوسته است.»
ابن جوزی در تذکره خود نوشته است: «عدد جراحات بدن مبارک آن حضرت را به شماره آوردند، سی و سه طعن نیزه و سی و چهار ضربت شمشیر و در جامه‌های آن حضرت نشانه یک‌صد و بیست تیر یافتند.» و مسعودی در مروج الذهب می‌گوید: «در آن روز که آن حضرت شهادت یافت، در بدن شریفش سی و سه طعن نیزه و سی و چهار ضربت یافتند.»، و در این روایت با ابو مخنف موافق است؛ و این روایتی است که ابن شهر آشوب از ابو مخنف از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام بازمی‌نماید؛ و صاحب مناقب و سید هفتاد و دو جراحت می‌نویسد، و هم در بحار الأنوار به سیصد و شصت جراحت روایت شده؛ و نیز سوای زخم تیر سی و سه ضربت مروی است؛ و نوشته‌اند که از کثرت تیری که بر بدنش برنشسته بود مانند خارپشت می‌نمود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 128- 129
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 647
یضرب فیهم «1» یمینا و شمالا، حتّی قتل منهم خلقا کثیرا، فلمّا نظر الشّمر إلی ذلک أقبل إلی‌عمر بن سعد، و قال: أیّها الأمیر! إنّ هذا الرّجل یفنینا عن آخرنا، مبارزة. قال: کیف نصنع به؟ قال: نفترق علیه ثلاث فرق، فرقة بالنّبال و السّهام، و فرقة بالسّیوف و الرّماح، و فرقة بالنّار و الحجارة، نعجل علیه. فجعلوا یرشقونه بالسّهام، و یطعنونه بالرّماح، و یضربونه بالسّیوف، حتّی أثخنوه بالجراح.
قال فی اللّهوف: حتّی أصابته اثنان و سبعون جراحة.
فی البحار عن الباقر علیه السّلام: أصیب الحسین و وجد به ثلاثمائة و بضع و عشرون طعنة برمح، و ضربة بسیف، أو رمیة بسهم.
و فیه أیضا: إنّه علیه السّلام لم یزل یقاتل حتّی أصابته جراحات عظیمة، حتّی قیل ألف و تسعمائة جراحة، و کلّها فی مقدّمه.
و فی کتاب [عین الحیاة] للمجلسیّ رحمه اللّه قال بمناسبة المقام: و فی روایة: أصابته أربعة آلاف جراحة من السّهام، و مائة و ثمانون من السّیف و السّنان. «2» و فی [مثیر الأحزان]:
جعلوه شلوا من کثرة الطّعن و الضّرب «2»، و قال فی «القمقام»: لقد أصابته السّهام حتّی کأنّه طائر، و علیه الرّیش. و فی [البحار]: و کانت السّهام فی درعه کالشّوک فی جلد القنفذ. و روی: إنّها کانت کلّها فی مقدّمه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 34- 35- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 321- 322
و قیل: وجد فی ثیابه مائة و عشرون رمیة بسهم، و فی جسده الشّریف ثلاث و ثلاثون طعنة برمح، و أربع و ثلاثون ضربة بسیف.
(و عن) الصّادق علیه السّلام: إنّه وجد بالحسین علیه السّلام ثلاث و ثلاثون طعنة، و أربع و ثلاثون
__________________________________________________
(1)- [و فی وسیلة الدّارین مکانه: «قال أبو مخنف فی مقتله بأنّ الحسین علیه السّلام بعد ما تودع من أهله حمل علی الأعداء، و جعل یضرب فیهم ...»].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 648
ضربة. و عن الباقر علیه السّلام: إنّه وجد به ثلاثمائة و بضع «1» و عشرون جراحة. «2»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 612، لواعج الأشجان،/ 192
فالمرویّ عن أبی جعفر علیه السّلام قال: أصیب الحسین و وجد به ثلاثمائة و بضعة و عشرون طعنة برمح، أو ضربة بسیف، أو رمیة بسهم.
و فی اللّهوف: روی أنّه وجد فی قمیصه مائة و بضع عشرة ما بین رمیة سهم، و طعنة، و ضربة.
و قال الصّادق علیه السّلام: وجد بالحسین علیه السّلام ثلاث و ثلاثون طعنة، و أربع و ثلاثون ضربة.
و فی مثیر الأحزان و روضة الواعظین مثله.
(بیان): لا منافاة بین روایة الصّادق علیه السّلام و ما قبله، إذ لم یعین فی الرّوایة الرّمیة، کما أنّه لا منافاة بینهما و بین روایة الباقر علیه السّلام، لاحتمال کون الجرح فوق الجرح، و الرّمیة، و الطّعنة فوق الطّعنة، و هکذا، کما روی فی الجلاء للمجلسیّ و غیره: أنّ مجموع ما أصاب بدنه «3» الشّریف ألف و تسعمائة، و کلّها فی مقدّم بدنه. و هذا لا یتصوّر إلّا بما ذکرنا. و فیه:
أنّ فی ذراعه أثر السّهام ما لا یحصی.
و قال المسعودیّ و الجزریّ: إنّ فی جسده أثر ثلاث و ثلاثین طعنة و أربع و ثلاثین ضربة، غیر أثر السّهام.
و قال الشّیخ محمّد بن علیّ الفتّال النّیسابوریّ فی روضة الواعظین: و روی أنّها کانت کلّها فی مقدّمته، لأنّه علیه السّلام کان لا یولّی.
__________________________________________________
(1)- [اللّواعج: «بضعة»].
(2)- برخی نوشته‌اند: بر پیراهن امام صدوده جای تیر، و بر جسد شریفش سی و سه اثر نیزه و سی زخم شمشیر دیده شد. از حضرت جعفر بن محمّد الصّادق روایت شده [است] که پیکر مطهر امام سی و سه جای نیزه، و سی و چهار زخم شمشیر داشت. از امام ابو جعفر محمد الباقر علیه السّلام نقل گردیده [است] که جسد به خون خفته امام آکنده از بیش از سیصد و بیست جراحت بود. در روایت دیگر، عدد سیصد و شصت ذکر شده است.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه أعیان الشّیعه،/ 250- 251
(3)- [فی المطبوع: «ببدنه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 649
و فی القمقام: إنّه ممّا اتّفق علیه الفریقان العامّة و الخاصّة.
هذا ما أصاب بدنه «1» الشّریف، و أمّا ما أصاب برأسه من الجرح، فسیأتی عن قریب.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 365- 366
(تتمّة): الجراحات الواردة علی الرّأس الشّریف تنتهی إلی عشرة.
الأوّل: ضربة مالک بن البشر، فبلغ التّرس و امتلأ التّرس دما.
الثّانی: السّهم الواقع علی جبهته الشّریفة.
الثّالث: وقوع الحجر من ید ظالم علی موضع وقع السّهم.
الرّابع: قطعه و جزّه عن الجسد.
الخامس: نکت ابن زیاد علی ثنایاه.
السّادس: قصة الحجام. ذکرها السّبط فی التّذکرة، عن عبد اللّه بن عمرو الورّاق، و أنا أکره ذکره فمن أراد فلیراجعه.
السّابع: رمی العجوز بالحجارة، و وقوع الحجر علی ثنایاه.
الثّامن: نکت یزید بقضیبه علی شفتیه و ثنایاه.
التّاسع: کسر ثنایاه علی ما مرّ.
العاشر: ما ذکره صاحب الجواهر قدس سرّه فی کتاب الحجّ فی أبواب الزّیارات، و أنا أستحیی من ذکره، و یا لیت لم یذکره أیضا، و لعلّه لصربه و لم أدر من أین أخذه رحمه اللّه.
کما أنّی أستحیی، و أکره أن أذکر بعض ما فعل ابن زیاد و یزید علیهما اللّعنة بالرّأس الشّریف، و معه ینتهی إلی أربعة عشر، ترکته لکراهیة النّقل و عدم الاعتداد بالنّاقل، فتفطّن.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 435- 436
ثمّ لم یزل یقاتل حتّی أصابته جراحات کثیرة، فقد روی: أنّها ألف و تسعمأة جراحة، و کلّها فی مقدّمه الشّریف.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 444
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ببدنه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 650

مجمل تاریخه علیه السّلام من الولادة إلی الشّهادة

قال: أخبرنا علیّ بن محمّد، عن جعفر بن سلیمان الضّبعیّ قال: [...] فقدم العراق، فقتل بنینوی یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 50 رقم 280
و قتل یوم الجمعة یوم عاشوراء، فی المحرّم سنة إحدی و ستّین «1»، و له یومئذ ستّ و خمسون سنة و خمسة أشهر.
«2» و کان جعفر بن محمّد یقول: قتل الحسین و هو ابن ثمان و خمسین سنة.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 75- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 142؛ مثله المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 40؛ ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام،/ 115
قال: أخبرنا الفضل بن دکین و وکیع قالا: ولد الأعمش یوم قتل الحسین بن علیّ بن أبی طالب و ذلک یوم عاشوراء فی المحرّم سنة ستّین.
ابن سعد، الطّبقات، 6/ 239
و الحسین بن علیّ بن أبی طالب، أمّه فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، و لا نحفظ له حدیثا عن رسول اللّه. استشهد «3» بکربلاء من ناحیة الکوفة سنة إحدی و ستّین فی یوم عاشوراء- یکنّی أبا عبد اللّه- (رضوان اللّه علیه).
ابن خیاط، الطّبقات،/ 30- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 290
و الحسین بن علیّ بن أبی طالب. أمّه فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، یکنّی أبا عبد اللّه، قتل فی المحرّم سنة إحدی و ستّین.
ابن خیاط، الطّبقات،/ 403- 404
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی نسب قریش و مقتل الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی العبرات].
(3)- [و فی ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی مکانه: «أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ و أبو العزّ الکیلیّ، قالا: أنبأنا أحمد بن الحسن بن أحمد- زاد أبو البرکات: و أبو الفضل بن خیرون: قالا:- و أنبأنا أبو الحسین الإصبهانیّ، أنبأنا محمّد بن أحمد بن إسحاق، أنبأنا عمر بن أحمد الأهوازیّ.
أنبأنا خلیفة بن خیاط، قال: و الحسین بن علیّ بن أبی طالب، أمّه فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، و لا یحفظ له حدیث. استشهد ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 651
و قتل الحسین بن علیّ لعشر خلون من المحرّم سنة إحدی و ستّین.
سنة إحدی و ستّین: فیها قتل الحسین بن علیّ بن أبی طالب رحمه اللّه یوم الأربعاء لعشر خلون من المحرّم یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین.
ابن خیّاط، التّاریخ،/ 176، 178
حسین بن علیّ «1» بن أبی طالب، أبو عبد اللّه الهاشمیّ، و قال أحمد بن سلیمان، عن عطاء ابن مسلم، عن الأعمش: قتل الحسین و هو ابن تسع «2» و خمسین، و قال أبو نعیم: قتل الحسین یوم عاشوراء [...].
و قال: عبد اللّه بن محمّد: و محمّد بن الصّلت، قالا: حدّثنا سفیان بن عیینة، عن جعفر بن محمّد عن أبیه، قال: قتل حسین بن علیّ و هو ابن ثمان و خمسین.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 1- 2/ 377- 378 رقم 2846- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 23- 24؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2569، الحسین بن علیّ،/ 28
حسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه: و قتل الحسین بن علیّ بن أبی طالب بکربلاء، قتله عبید اللّه بن زیاد.
العجلی، تاریخ الثّقات،/ 119
و أنّ الأعمش ولد یوم قتل الحسین، و ذلک یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین.
العجلی، تاریخ الثّقات،/ 206- مثله الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 9/ 6؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 4/ 223
فقتله سنان أبی أنس النّخعیّ سنة إحدی و ستّین یوم عاشوراء، و هو ابن ثمان و خمسین سنة، و یقال: ابن ستّ و خمسین سنة.
ابن قتیبة، المعارف،/ 93
سنة إحدی و ستّین: یعقوب بن سفیان، قال: نبأنا سلمة، عن أحمد بن حنبل، عن إسحاق بن عیسی، عن أبی معشر: و قتل الحسین بن علیّ لعشر لیال خلون من المحرّم
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر مکانه: «أخبرنا أبو الغنائم محمّد بن علیّ، ثمّ حدّثنا أبو الفضل محمّد بن ناصر، أخبرنا أبو الفضل بن خیرون، و المبارک بن عبد الجبّار، و محمّد بن علیّ- و اللّفظ له- قالوا: أنبأنا أبو أحمد،- زاد ابن خیرون و محمّد بن الحسن قالا:- أنبأنا أحمد بن عبدان، أنبأنا محمّد بن سهل، أنبأنا محمّد بن إسماعیل، قال: حسین بن علیّ» ابن العدیم: «أنبأنا أبو عبد اللّه الحسین بن عمر بن باز، قال: أخبرنا عبد الحقّ ابن عبد الخالق بن یوسف، قال: أخبرنا أبو الغنائم بن النّرسیّ، قال: أخبرنا أحمد بن عبدان، قال: أخبرنا محمّد ابن سهل، قال: أخبرنا محمّد بن اسماعیل البخاریّ، قال: حسین بن علیّ»].
(2)- بهامش کو «کذا وقع فی الرّوایة- تسع- و هو خطأ من قائله و الصّواب سبع و خمسین. قاله ابن ناصر رحمه اللّه».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 652
سنة إحدی و ستّین.
الفسوی، المعرفة و التّاریخ، 3/ 332
قال: و کان الحسین یوم قتل ابن ثمان و خمسین سنة، و ذلک فی سنة إحدی و ستّین یوم عاشوراء.
و قال الواقدیّ: [...] و ذلک فی یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین، و هو ابن ثمان و خمسین سنة. و یقال: ابن ستّ و خمسین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 418- 419، أنساب الأشراف، 3/ 219 رقم 69
و قتل بعد ذلک بعشرة أیّام، و کان قتله یوم عاشوراء. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 251- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2625، الحسین بن علیّ،/ 84
و کانت بین وفاة رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و بین قتل الحسین خمسون عاما.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2630، الحسین بن علیّ،/ 89
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه، حدّثنا سوید بن سعید، حدّثنا سفیان بن عیینة، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، قال: قتل علیّ، و هو ابن ثمان و خمسین، و قتل حسین و هو ابن ثمان و خمسین، و مات علیّ بن الحسین لها، و مات أبی محمّد بن علیّ لها.
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام،/ 63
و کان مقتله لعشر لیال خلون من المحرّم سنة 61، و اختلفوا فی الیوم. فقالوا: یوم السّبت، و قالوا: یوم الإثنین، و قالوا: یوم الجمعة.
و کان من شهور العجم فی تشرین الأوّل. قال الخوارزمیّ «2»: و کانت الشّمس یومئذ فی المیزان سبع «3» عشرة درجة و عشرین دقیقة. و القمر فی الدّلو عشرین درجة و عشرین
__________________________________________________
(1)- و آن حضرت روز دهم که عاشوراء بود شهید شد (1).
دامغانی، ترجمه أخبار الطوال،/ 299
فاصله میان رحلت پیامبر صلی اللّه علیه و اله و شهادت امام حسین علیه السّلام پنجاه سال بود.
(1). ماه محرّم سال 61 هجرت مطابق با اکتبر 685 میلادی و مهر است. م
دامغانی، ترجمه أخبار الطوال،/ 305
(2)- [فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه مکانه: «و قال الیعقوبیّ فی تاریخه: و کان العاشور فی تشرین الأوّل من شهور العجم. قال الخوارزمیّ ...»].
(3)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «سبعة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 653
دقیقة، و زحل فی السّرطان تسعا و عشرین درجة و عشرین دقیقة. و المشتری فی الجدیّ اثنتی عشرة درجة و أربعین دقیقة. و الزّهرة فی السّنبلة خمس درجات و خمسین دقیقة، و عطارد فی المیزان خمس درج «1» و أربعین دقیقة. و الرّأس فی الجوزاء درجة و خمسا و أربعین دقیقة «2».
و کانت سنّی الحسین علیه السّلام یوم قتل ستّا و خمسین سنة، و ذلک أنّه ولد فی سنة «4» من الهجرة. «3»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 218، 219- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 322
فقدم العراق فقتل بنینوی یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین.
قال الحارث: قال ابن سعد: أخبرنا محمّد بن عمرو، قال: قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام فی صفر سنة إحدی و ستّین، و هو یومئذ ابن خمس و خمسین.
حدّثنی بذلک أفلح بن سعید، عن ابن کعب القرظیّ، قال الحارث: حدّثنا ابن سعد، قال: أخبرنا محمّد بن عمر، عن أبی معشر، قال: قتل الحسین لعشر خلون من المحرّم.
قال الواقدیّ: هذا أثبت.
ثمّ دخلت سنة إحدی و ستّین [...] فمن ذلک مقتل الحسین (رضوان اللّه علیه)، قتل فیها فی المحرّم لعشر خلون منه، کذلک حدّثنی أحمد بن ثابت، قال: حدّثنی محدّث، عن إسحاق ابن عیسی، عن أبی معشر. و کذلک قال الواقدیّ و هشام بن الکلبیّ. «4»
__________________________________________________
(1)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «درجات»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(3)- و شهادت او ده شب گذشته از محرم سال 61 و از ماههای عجم در تشرین اول بود و در آن روز اختلاف کرده‌اند؛ شنبه گفته‌اند و دوشنبه و جمعه نیز.
خوارزمی گفته است: «خورشید آن روز در میزان بود، 17 درجه و 20 دقیقه، و قمر [در] دلو، 20 درجه و 20 دقیقه، و زحل در سرطان، 29 درجه و 20 دقیقه و مشتری در جدی، 12 درجه و 40 دقیقه، و زهره در سنبله، 5 درجه و 50 دقیقه و عطارد در میزان، 5 درجه و 40 دقیقه، و رأس در جوزا، یک درجه و 45 دقیقه.»
(امام) حسین هنگام شهادت 56 ساله بود؛ چه او در سال 4 هجرت تولد یافت.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 182، 183
(4)- گوید: پس به عراق آمد و به روز عاشورای سال شصت و یکم در نینوا کشته شد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 654
الطّبری، التّاریخ، 5/ 394، 400
حدّثنا عبد اللّه بن محمّد- أبو أسامة- نا حجاج بن أبی منیع، نا جدّی، عن الزّهریّ:
قال: [...] و الحسین، و هو المقتول بالعراق بالطّفّ.
الدّولابی، الذّریّة الطّاهرة،/ 91
و حدّثنا محمّد بن عبد اللّه بن یزید المقریّ، نا سفیان بن عیینة، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه قال: قتل علیّ بن أبی طالب و له ثمان و خمسون، و ابنه حسین قتل لها، و مات علیّ بن حسین لها.
حدّثنی أبو عبد اللّه جعفر بن علیّ الهاشمیّ- ثمّ العبّاسیّ- نا محمّد بن محمّد بن أیّوب، قال: قتل الحسین بن علیّ بن أبی طالب یوم عاشوراء- و هو یوم الأحد- لعشر مضین من المحرّم بکربلاء سنة إحدی و ستّین.
الدّولابی، الذّریة الطّاهرة،/ 133
و کان أصغر من الحسن بعشرة أشهر و عشرین یوما، و قتل یوم عاشوراء سنة اثنتین و ستّین بعد الحسن بسبع عشرة سنة، و هو ابن ثمانی و خمسین سنة.
البلخی، البدء و التّاریخ، 2/ 145- 146
و قتل الحسین علیه السّلام سنة إحدی و ستّین من الهجرة یوم عاشوراء و هو یوم الجمعة و کان بلغ من السّنّ ثمانیا و خمسین سنة، و کان یخضب بالسّواد رضی اللّه عنه.
البلخی، البدء و التّاریخ، 2/ 242
و مضی أبو عبد اللّه علیه السّلام و هو ابن سبع و خمسین سنة، فی عام ستّین من الهجرة یوم
__________________________________________________
- محمد بن عمر گوید: حسین بن علی در صفر سال شصت و یکم کشته شد. در آن‌وقت، پنجاه و پنج ساله بود.
أبو معشر گوید: «حسین ده روز رفته از محرم کشته شد.»
واقدی گوید: «این درست‌تر است.»
سخن از حوادث سال شصت و یکم [...] از جمله کشته شدن حسین بود (رضوان اللّه علیه) که چنان‌که در روایت احمد بن ثابت آمده، در محرم همین سال، ده روز رفته از ماه، کشته شد. واقدی و هشام کلبی نیز چنین گفته‌اند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2981، 2988
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 655
عاشوراء، و کان مقامه مع جدّه صلی اللّه علیه و اله سبع سنین إلّا ما کان بینه و بین أبی محمّد، و هو ستّة أشهر و عشرة أیّام، و أقام مع أمیر المؤمنین علیه السّلام ثلاثین سنة، و مع أبی محمّد علیهما السّلام عشر سنین، و بعد أبی محمّد علیهما السّلام عشر سنین و أشهر، و کان عمره سبعة و خمسین سنة، إلّا ما کان بینه و بین أخیه من حمل و طهر.
ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 8
قتل الحسین رضی اللّه عنه یوم الجمعة، یوم عاشوراء، سنة إحدی و ستّین بالطّفّ من شاطی‌ء الفرات، بموضع یدعی کربلاء. و ولد لخمس لیال من شعبان سنة أربع من الهجرة. و قتل و هو ابن ستّ و خمسین سنة.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 380
ولد الحسین بن علیّ علیهما السّلام فی سنة ثلاث و قبض علیه السّلام فی شهر المحرّم من سنة إحدی و ستّین من الهجرة و له سبع و خمسون سنة و أشهر [...].
قتله عمر بن سعد بکربلاء یوم الاثنین لعشر خلون من المحرّم، و أمّه فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله.
الکلینی، الأصول من الکافی، 2/ 363
سعد و أحمد بن محمّد جمیعا، عن إبراهیم بن مهزیار، عن أخیه علیّ بن مهزیار، عن الحسین بن سعید، عن محمّد بن سنان، عن ابن مسکان، عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: قبض الحسین بن علیّ علیه السّلام یوم عاشوراء و هو ابن سبع و خمسین سنة. «1»
الکلینی، الأصول من الکافی، 2/ 363- 364 رقم 1
قال أبو محمّد الحسن بن علیّ الثّانی: ولد الحسین بالمدینة یوم الثّلاثاء لخمس خلون من جمادی الأولی سنة ثلاث من الهجرة، [...] و کان مقامه مع جدّه ستّ سنین و أربعة
__________________________________________________
(1)- حسین بن علی علیهما السّلام در سال سوم هجری متولد شد و در ماه محرم سال 61 هجری درگذشت و 57 سال و چند ماه داشت.
و در کربلا در روز دوشنبه دهم محرم اتفاق افتاد، مادر آن حضرت فاطمه دختر پیغمبر صلی اللّه علیه و اله است.
امام صادق علیه السّلام فرمود: حسین بن علی علیهما السّلام در روز عاشورا بدرود زندگی گفت و 57 سال داشت.
رسولی محلاتی، ترجمه اصول کافی، 2/ 363- 364
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 656
أشهر، و بعد جدّه مع أبیه تسعا و عشرین سنة و أربعة أشهر، و مع أخیه بعد أبیه عشرین «1» سنین و عشرة أشهر، و بعد أخیه أیّام إمامته بقیة ملک معاویة و من أیّام یزید عشر سنین و ستّة أشهر، و صار إلی کرامة اللّه عزّ و جلّ، و قد کمل عمره سبعا و خمسین سنة فی عام الستّین من الهجرة فی المحرّم یوم عاشوراء و هو یوم الاثنین، و کان بینه و بین أخیه ستّة أشهر، و کان أشبه النّاس بالنّبیّ صلی اللّه علیه و اله ما بین الصّدر إلی الرّجلین.
و قتل فی کربلاء غربی الفرات.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 71
فقتل علیه السّلام یوم الجمعة لعشر لیال خلون من المحرّم سنة 61، و قیل: إنّ قتله کان یوم الاثنین، و الأوّل أشهر و علیه الأکثر، و دفن بکربلاء من أرض العراق، و له سبع و خمسون‌سنة. «2»
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 303
و ذلک لعشر خلون من المحرّم سنة إحدی و ستّین «3».
«4» و قتل الحسین و هو ابن خمس و خمسین سنة، و قیل: ابن تسع و خمسین سنة، و قیل غیر ذلک.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 74؛ البحرانی، العوالم، 17/ 341؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463
و روی: إنّه کان ذلک من یوم العاشر من المحرّم سنة إحدی و ستّین.
و قتل علیه السّلام یوم الجمعة عاشر المحرّم سنة إحدی و ستّین من الهجرة و سنّه فی ذلک سبع و خمسون سنة منها مع النّبیّ سبع سنین و بعد أن أفضی أمر اللّه إلیه عشر سنین، و دفن
__________________________________________________
(1)- [و الصّحیح: «عشرة»].
(2)- که به روز جمعه دهم محرم سال شصت و یکم کشته شد. به قولی کشته شدن وی به روز دوشنبه بود و گفته اول معروف‌تر است و اکثر برآنند. و در کربلای عراق به خاک رفت. وی پنجاه و هفت سال داشت.
پاینده، ترجمه التّنبیه و الاشراف،/ 281
(3)- فی ب «سنة أربع و ستّین».
(4)- [من هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 657
بکربلا علیه السّلام. «1»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 126، 127
و ذلک یوما [؟] عاشوراء یوم الأربعاء سنة إحدی «2» و ستّین، و قد قیل: إنّ ذلک الیوم کان یوم السّبت.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النبویّة)، 2/ 309، السیرة النبویّة (ط بیروت)،/ 558
قتل یوم عاشوراء بکربلاء یوم السّبت و هو عطشان سنة إحدی و ستّین «3» [...] و کان له یوم قتل ثمان و خمسون سنة، و قد قیل: ستّ «4» و خمسون.
ابن حبّان، الثّقات، 3/ 69، کتاب مشاهیر علماء الأمصار،/ 7
فلمّا کان فی الجمعة لعشر خلون من المحرّم سنة إحدی و ستّین ناجزه ابن سعد- لعنه اللّه- فجعل أصحاب الحسین علیه السّلام یتقدّمون رجلا، رجلا یقاتلون حتّی قتلوا. «5»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 76
و قتل یوم الجمعة لعشر خلون من المحرّم سنة إحدی و ستّین «6» من الهجرة و کانت سنّه یوم قتل ستّا و خمسین سنة و شهورا.
و قیل: إنّ مقتله کان «6» یوم السّبت، روی ذلک عن أبی نعیم الفضل بن دکین، و الّذی ذکرناه أوّلا أصحّ.
__________________________________________________
(1)- روایت شده [است] که این جریان در روز دهم محرم سنه 61 هجری بوده [است]. امام حسین علیه السّلام در روز جمعه دهم محرم الحرام سنة- 61 هجری شهید شد.
سن آن حضرت در آن روز (57) سال بود. مدت هفت سال با پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و اله بود، و مدت ده سال هم آن حضرت متصدی امر خدا بود. امام حسین علیه السّلام در کربلا دفن شد.
نجفی، ترجمه إثبات الوصیه،/ 306، 310
(2)- فی الأصل: أحد، و راجع أیضا تاریخ الیعقوبیّ 2/ 245.
(3)- زید فی م: سنة. و انظر لهذه الواقعة الفاجعة تهذیب تاریخ ابن عساکر 4/ 311 و الکامل لابن الأثیر 4/ 19 و الطّبری 6/ 215 و الفتوح لابن أعثم ج 5 و غیرها، [و إلی هنا حکاه فی کتاب المشاهیر].
(4)- من م، و فی الأصل: سنة.
(5)- و چون روز جمعه دهم محرّم سال شصت و یک هجری شد، ابن سعد اقدام به جنگ با آن حضرت نمود، و یاران حسین علیه السّلام یک‌به‌یک به جنگ آمده کشته شدند.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 115
(6- 6) [فی البحار و العوالم: «و له ستّ و خمسون سنة و شهور، و قیل: قتل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 658
«1» «2» فأمّا ما تقوله العامّة، إنّه قتل یوم الاثنین فباطل، «3» و هو شی‌ء قالوه «3» بلا روایة، و کان أوّل المحرّم الّذی قتل فیه یوم الأربعاء «2»، أخرجنا ذلک بالحساب الهندیّ من سائر الزّیجات، و إذا کان ذلک کذلک فلیس یجوز أن یکون الیوم العاشر «4» یوم الاثنین.
قال أبو الفرج: و هذا دلیل صحیح واضح، تنضاف إلیه الرّوایة «1».
«5» أخبرنا به أحمد بن عیسی، قال: حدّثنا أحمد بن الحارث، عن الحسن بن نصر، قال: حدّثنا أبی، عن عمر بن سعد، عن أبی مخنف، و حدّثنی به أحمد بن محمّد بن شیبة، قال: حدّثنا أحمد بن الحارث الخزّاز، قال: حدّثنا علیّ بن محمّد المدائنیّ، عن أبی مخنف و عوانة بن الحکم، و یزید بن جعدیّة و غیرهم. فأمّا ما تعارفه العوام من أنّه قتل یوم الاثنین، فلا أصل له، و لا حقیقة، و لا وردت به روایة «6» «5».
و روی سفیان الثّوریّ، عن جعفر بن محمّد: إنّ الحسین بن علیّ علیه السّلام قتل و له ثمان و خمسون سنة «7»، و إنّ الحسن علیه السّلام کذلک کانت سنوه یوم مات، و أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب، و علیّ بن الحسین، و أبو جعفر محمّد بن علیّ. «8»
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی نفس المهموم و المعالی].
(2- 2) [حکاه عنه فی وسیلة الدّارین و أضاف: «فیکون یوم العاشر الجمعة»].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: «و جزما لأنّه شی‌ء و قالوا»].
(4)- [زاد فی البحار و العوالم: «من المحرّم»].
(5- 5) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم].
(8)- شهادتش در روز جمعه دهم محرم سال شصت و یک هجری اتفاق افتاد و در آن روز پنجاه و شش سال و چند ماه از عمر شریفش گذشته بود.
و برخی مانند ابو نعیم گفته‌اند: «شهادت آن حضرت در روز شنبه اتفاق افتاد؛ ولی روایتی را که ما ذکر کردیم، صحیح‌تر است.
و اما آنچه را مردم گفته‌اند که آن حضرت در روز دوشنبه به شهادت رسید، سخن باطل است، که بدون دلیل و روایتی آن را گفته‌اند؛ زیرا ما از روی حساب زیج هندی آن را استخراج کردیم و ممکن نیست روز دهم محرم در آن سال دوشنبه باشد.
و بر طبق آنچه گفته شد، روایاتی هم از ابی مخنف و عوانه بن حکم و یزید بن جعدیه و دیگران-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 659
أبو الفرج، مقاتل الطّالبییّن،/ 51- 52- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 199- 200؛ البحرانی، العوالم، 17/ 327؛ القمی، نفس المهموم،/ 368؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 49؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 325؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 328
حدّثنا عبید بن غنّام «1»، ثنا أبو بکر بن أبی شیبة قال: قتل الحسین بن علیّ یوم عاشوراء فی سنة إحدی و ستّین، و هو ابن ثمان و خمسین سنة، و کان یخضب بالحنّاء و الکتم.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 102- 103 رقم 2783، مقتل الحسین،/ 30- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 198
حدّثنا «2» بشر بن موسی، ثنا الحمیدیّ، ثنا سفیان، «3» عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، قال «4»: قتل علیّ و هو ابن ثمان و خمسین، و لها قتل الحسین «5» بن علیّ، و مات لها علیّ بن الحسین «5»، «6» و مات لها محمّد بن علیّ بن الحسین. «7»
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 103 رقم 2784، مقتل الحسین،/ 30- 31- عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 468؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 722 (ط دار الفکر)؛ مثله أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 1/ 82
__________________________________________________
- نقل شده [است] و از این‌رو این سخن که بگوییم: آن روز، روز دوشنبه بوده [است]، اصلی ندارد و روایتی هم در این باب نرسیده است.
و سفیان ثوری از امام صادق علیه السّلام روایت کرد که در آن روز که حسین بن علی علیهما السّلام کشته شد، پنجاه و هشت سال از عمرش گذشته بود، چنان‌که حسن بن علی نیز هنگام مرگ عمرش همین مقدار بود و امیر المؤمنین علی بن ابی طالب و علی بن الحسین و حضرت باقر علیهم السّلام نیز چنین بودند.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 76
(1)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(2)- [کفایة الطّالب: «أخبرنا الحافظ یوسف، أخبرنا ابن أبی زید، أخبرنا محمود، أخبرنا ابن فاذشاه، أخبرنا الطّبرانیّ، حدّثنا»].
(3)- [فی معرفة الصّحابة مکانه: «حدّثنا أبو بکر عبد اللّه بن محمّد، ثنا أبو بکر أحمد بن أبی عاصم، ثنا ابن أبی عمر، ثنا سفیان ...»].
(4)- [فی مجمع الزّوائد مکانه: «و عن محمّد بن علیّ بن الحسین، قال ...»].
(5)- [معرفة الصّحابة: «حسین»].
(6)- [إلی هنا حکاه فی معرفة الصّحابة].
(7)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ، و رجاله رجال الصّحیح و هو منقطع الإسناد بالنّسبة إلی علیّ بن أبی طالب و ابنه الحسین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 660
حدّثنا عبید بن غنام، ثنا أبو بکر، ثنا حسین بن علیّ الجعفیّ، «1» عن سفیان بن عیینة، قال: سمعت المهدیّ «2»، سأل جعفر: کم کان لعلیّ حین قتل؟ قال: ثمان و خمسین «3»، و لها قتل الحسین بن علیّ «4».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 103 رقم 2785، مقتل الحسین،/ 31- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 722 (ط دار الفکر)
حدّثنا «5» أبو الزّنباع روح بن الفرح، ثنا یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث بن سعد، قال:
[...] و فی سنة إحدی و ستّین، قتل الحسین بن علیّ و أصحابه (رضی اللّه عنهم) لعشر لیال خلون من المحرّم یوم عاشوراء، «6» [...].
و قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه «6» و هو ابن ثمان و خمسین «7».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، 109، مقتل الحسین،/ 38، 39- عنه: أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 666؛ الشّجری، الأمالی، 1/ 185؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197، 198
حدّثنا محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا یحیی بن حسان، ثنا سفیان بن عیینة، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، قال «8»: قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه و هو ابن ثمان و خمسین «9».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 109 رقم 2804، مقتل الحسین،/ 39- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 198
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(2)- [الصّحیح: «الهذلیّ» کما یأتی عن الخطیب].
(3)- [مجمع الزّوائد: «ثمان و خمسون سنة»].
(4)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و رجاله رجال الصّحیح، و إسناده منقطع»].
(5)- [الأمالی: «قال: أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبد اللّه بن ربذة قراءة علیه بإصفهان، قال: أخبرنا أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب الطّبرانیّ، قال: حدّثنا»].
(6- 6) [لم یرد فی معرفة الصّحابة].
(7)- [فی معرفة الصّحابة و الأمالی: «ثمان و خمسین سنة» و أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و رجاله إلی قائلیه رجال الصّحیح»].
(8)- [فی مجمع الزّوائد مکانه: «و عن محمّد بن علیّ بن الحسین، قال ...»].
(9)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و رجاله رجال الصّحیح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 661
حدّثنا محمّد «1» بن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا «2» أحمد بن یحیی الصّوفی «3»، ثنا إسماعیل بن أبان، ثنا حبّان بن علیّ، عن سعد بن طریف، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ «4»، عن أمّ سلمة، قالت: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: «یقتل حسین «5» بن علیّ رضی اللّه عنه «5» علی رأس ستّین من مهاجرتی» «6».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 110 رقم 2807، مقتل الحسین،/ 41- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 190؛ مثله الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 1/ 142؛ ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 185، تهذیب ابن بدران، 4/ 325، مختصر ابن منظور، 7/ 135، تراجم النّساء،/ 41؛ ابن العدیم «7»، بغیة الطّلب، 6/ 2657- 2658، الحسین بن علیّ،/ 116- 117؛ الذّهبی، میزان الاعتدال، 1/ 212
حدّثنا إسحاق بن إبراهیم، عن عبد الرّزاق، عن ابن عیینة «8»، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه: أنّ علیّا رضی اللّه عنه قتل و هو ابن ثمان و خمسین، و قتل الحسین «9» رضی اللّه عنه و هو ابن ثمان و خمسین، و توفّی علیّ بن الحسین و هو ابن ثمان و خمسین «9».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 111 رقم 2810، مقتل الحسین،/ 41- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 198
__________________________________________________
(1)- [و فی تاریخ بغداد و ابن العدیم مکانه: «و أخبرنا محمّد بن الحسین الأزرق، قال: أنبأنا جعفر بن محمّد الخلدیّ قال نا: محمّد ...» و فی ابن عساکر ط المحمودی مکانه: «أخبرنا أبو الحسن ابن قبیس، و أبو منصور ابن زریق، أبنأنا أبو بکر الخطیب، أنبأنا محمّد بن الحسین الأزرق، أنبأنا جعفر بن محمّد الخلدیّ، حیلولة: و أخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو علیّ ابن المسلمة، و أبو القاسم ابن العلاف، قالا أنبأنا أبو الحسن الحمامیّ، أنبأنا أبو القاسم الحسن بن محمّد، قالا: أنبأنا محمّد ...»].
(2)- [من هنا حکاه فی میزان الاعتدال].
(3)- [میزان الاعتدال: «الکوفیّ»].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(5- 5) [لم یرد فی تاریخ بغداد و ابن عساکر].
(6)- [فی تاریخ بغداد و ابن عساکر ط المحمودی و التّهذیب و میزان الاعتدال و مجمع الزّوائد: «مهاجری» و أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و فیه سعد بن طریف و هو متروک»].
(7)- [حکاه ابن العدیم عن تاریخ بغداد].
(8)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(9- 9) [مجمع الزّوائد: «کذلک و مات علیّ بن الحسین و هو کذلک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 662
حدّثنا علیّ بن عبد العزیز، ثنا الزّبیر بن بکّار «1»، ثنا محمّد بن الحسن [...] و قتل «2» الحسین «3» رضی اللّه عنه یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین بالطّفّ بکربلاء [...] و هو ابن ستّ و خمسین. «4»
الطّبرانیّ، المعجم الکبیر، 3/ 122 رقم 2842، مقتل الحسین،/ 58- عنه: ابن عساکر الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 288؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2663، الحسین بن علیّ،/ 122؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 192- 193
حدّثنا علیّ بن عبد العزیز «1»، ثنا الزّبیر بن بکّار «5»، قال: ولد الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه لخمس «6» لیال خلون من شعبان سنة أربع من الهجرة، و قتل یوم «7» الجمعة یوم عاشوراء، فی المحرّم سنة إحدی و ستّین.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 126 رقم 2852، مقتل الحسین،/ 63- عنه: ابن عساکر الحسین علیه السّلام ط المحمودیّ،/ 288؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2663، الحسین بن علیّ،/ 122؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 194؛ مثله أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 665
و قتل صلوات اللّه علیه یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(2)- [و فی ابن عساکر ط المحمودیّ مکانه: «و أخبرنا أبو الحسین الفرّاء، و أبو غالب، و أبو عبد اللّه ابنا البنّاء، قالوا: أنبأنا أبو جعفر ابن المسملة، أنبأنا أبو طاهر المخلص، أنبأنا أحمد بن سلیمان، أنبأنا الزّبیر، قال: و قتل ...» و فی ابن العدیم: «أنبأنا زید بن الحسن، عن أبی غالب و أبی عبد اللّه ابنی البنّاء، قالا: أخبرنا أبو طاهر المخلص، قال أخبرنا أحمد بن سلیمان، قال: حدّثنا الزّبیر بن بکّار قال: و قتل ...»].
(3)- [فی ابن عساکر ط المحمودیّ و ابن العدیم: «الحسین بن علیّ»].
(4)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و محمّد بن الحسن هذا هو ابن زبالة متروک و لم یدرک القصّة»].
(5)- [فی معرفة الصّحابة مکانه: «حدّثنا عبد اللّه بن محمّد بن جعفر، ثنا الحسن بن علیّ الطّوسیّ، ثنا الزّبیر بن بکّار ...»].
(6)- [فی ابن عساکر ط المحمودیّ و ابن العدیم مکانه: «و قال الزّبیر فی موضع آخر: و الحسین بن علیّ ولد لخمس ...»].
(7)- [و فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال الزّبیر بن بکّار: قتل الحسین یوم ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 663
ذکر محمّد بن عمر الواقدیّ: [...] و قتل الحسین علیه السّلام یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین، و کان علی هذا یوم قتل أبوه علیه السلام ابن ثمان و عشرون سنة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 155، 265
قال: و قبض صلوات اللّه علیه و قد تمّ عمره ستّة و خمسین سنة، و خمسة أشهر، و دفن بکربلاء.
الخزّاز، کفایة الأثر،/ 235
اعتقادنا: [...] و الحسین بن علیّ قتل بکربلاء.
الصّدوق، الاعتقادات (من مصنّفات الشّیخ المفید)، 5- 1/ 98
حدّثنا محمّد بن أحمد السّنانیّ، قال: حدّثنا أحمد بن یحیی بن زکریا القطّان، قال:
حدّثنا بکر بن عبد اللّه بن حبیب، قال: حدّثنا تمیم بن بهلول، قال: حدّثنا علیّ بن عاصم، عن الحصین بن عبد الرّحمان، عن مجاهد، عن ابن عبّاس: [...] فأثبت عندی تلک الساعة، و کان شهر المحرّم [و] یوم عاشورا لعشر مضین منه، فوجدته قتل یوم ورد علینا خبره، و تاریخه کذلک «1».
الصّدوق، الأمالی،/ 597، 600، إکمال الدّین،/ 532، 535- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 120، 121، 283، 284؛ المجلسی، البحار، 44/ 251، 255؛ البحرانی، العوالم، 17/ 143، 146؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 114، 117؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 82، 84؛ مثله الرّاوندی، الخرائج و الجرائح، 3/ 1144، 1147
حدّثنا جعفر بن محمّد بن مسرور رحمه اللّه قال: حدّثنا الحسین بن محمّد بن عامر، عن عمّه عبد اللّه بن عامر، عن إبراهیم بن أبی محمود، قال: قال الرّضا علیه السّلام: إنّ المحرّم شهر کان أهل الجاهلیّة یحرّمون فیه القتال، فاستحلّت فیه دماؤنا، و هتک «2» فیه حرمتنا،
__________________________________________________
(1)- ابن عباس گوید: [...] در آن ساعت که دهم ماه محرّم بود بر من ثابت شد که حسین را کشتند و چون خبر او به ما رسید چنین بود.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 600
(2)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم و حول البکاء: «هتکت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 664
و سبی فیه ذرارینا و نساؤنا، و أضرمت النّیران فی مضاربنا، و انتهب ما فیها من ثقلنا، و لم ترع «1» لرسول اللّه صلی اللّه علیه و اله حرمة فی أمرنا. إنّ یوم الحسین أقرح جفوننا و أسبل دموعنا، و أذلّ عزیزنا. «2» بأرض کرب و بلاء و أورثتنا (یا أرض کرب و بلاء أورثتنا) «2» الکرب و البلاء إلی یوم «3» الانقضاء، فعلی مثل الحسین «3»، فلیبک الباکون، فإنّ البکاء یحطّ الذّنوب العظام.
ثمّ قال علیه السّلام: کان أبی علیه السّلام، إذا دخل شهر المحرّم لا یری ضاحکا، و کانت الکآبة «4» تغلب علیه حتّی یمضی منه عشرة أیّام، فإذا کان یوم العاشر کان ذلک الیوم یوم مصیبته، و حزنه و بکائه، و یقول: هذا الیوم الّذی قتل فیه الحسین علیه السّلام.
الصّدوق، الأمالی،/ 128 رقم «2»- عنه: ابن طاووس، الإقبال،/ 544؛ المجلسی، البحار، 44/ 283- 284؛ البحرانی، العوالم، 17/ 538؛ القمی، نفس المهموم،/ 44؛ دانشیار، حول البکاء،/ 109- 110
حدّثنا محمّد بن علیّ ماجیلویه رحمه اللّه قال: حدّثنا علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن الرّیّان ابن شبیب، قال: دخلت علی الرّضا علیه السّلام فی أوّل یوم من المحرّم، فقال لی: یا ابن شبیب أصائم أنت؟ فقلت: لا، فقال: [...]. ثمّ قال: یا ابن شبیب! إنّ المحرّم هو الشّهر الّذی کان أهل الجاهلیّة «5» فیما مضی «5»، یحرّمون فیه الظّلم و القتال لحرمته فما عرفت هذه الأمّة حرمة شهرها، و لا حرمة نبیّها صلی اللّه علیه و اله، لقد قتلوا فی هذا الشّهر ذرّیّته، و سبّوا نساءه، و انتهبوا ثقله، فلا غفر اللّه ذلک لهم أبدا. «6»
__________________________________________________
(1)- [الإقبال: «و لم یرع»].
(2- 2) [فی الإقبال: «یا أرض کربلاء أورثتنا» و فی البحار و العوالم و نفس المهموم و حول البکاء: «بأرض کرب و بلاء، أورثتنا (أورثنا)»].
(3- 3) [الإقبال: «القیامة»].
(4)- [الإقبال: «کابته»].
(5- 5) [لم یرد فی العیون و المنتخب].
(6)- امام رضا علیه السّلام فرمود: «محرم ماهی بود که اهل جاهلیت نبرد را در آن حرام می‌دانستند و خون ما-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 665
الصّدوق، الأمالی،/ 129- 130 رقم 5، عیون أخبار الرّضا علیه السّلام، 1/ 268- 269 رقم 58- عنه: ابن طاووس، الإقبال،/ 544- 545؛ المجلسی، البحار، 44/ 286؛ البحرانی، العوالم، 17/ 538- 539؛ القمی، نفس المهموم،/ 34- 35؛ دانشیار، حول البکاء،/ 113؛ مثله الطّریحی، المنتخب، 1/ 57- 58؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 239- 240
حدّثنا الحسین بن أحمد بن إدریس رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا أبی، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن الحسین بن سعید، عن علیّ بن أبی حمزة، عن أبی بصیر قال «1»: قال أبو جعفر علیه السّلام: یخرج القائم علیه السّلام یوم السّبت، یوم عاشوراء، یوم الّذی قتل فیه الحسین علیه السّلام.
الصّدوق، کمال الدّین، 2/ 653- 654- عنه: المجلسی، البحار، 52/ 285؛ مثله رضی الدّین بن المطهّر، العدد القویّة،/ 65
أخبرنی أبو إسحاق إبراهیم بن محمّد بن یحیی المزکیّ، ثنا «2» محمّد بن إسحاق الثّقفیّ، ثنا أبو الأشعث، ثنا زهیر بن العلاء، ثنا سعید بن أبی عروة، عن قتادة، قال: [...] و قتل الحسین یوم الجمعة یوم عاشوراء، لعشر مضین من المحرّم سنة إحدی و ستّین،
__________________________________________________
- را در آن حلال شمردند و حرمت ما را هتک کردند و ذراری و زنان ما را اسیر کردند و آتش به خیمه‌های ما زدند و آنچه بنه در آن بود، چپاول کردند و در امر ما رعایتی از رسول خدا صلی اللّه علیه و اله نکردند. روز شهادت حسین علیه السّلام چشم ما را ریش کرد و اشک ما را روان ساخت و عزیز ما را در زمین کربلا خوار کرد و گرفتاری و بلا به ما دچار ساخت تا روز قیامت بر مانند حسین باید گریست. این گریه گناهان بزرگ را بریزد.»
سپس فرمود: «پدرم را شیوه بود که چون محرم می‌شد، خنده نداشت و اندوه بر او غالب بود تا روز دهم و روز دهم روز مصیبت و حزن و گریه‌اش بود و می‌فرمود: «در این روز حسین کشته شد.»
ریان بن شبیب گوید: «روز اول ماه محرم خدمت حضرت رضا رسیدم: به من فرمود [...]: ای پسر شیب! به راستی «محرّم» همان ماهی است که اهل جاهلیت در زمان گذشته ظلم و قتال را به خاطر احترامش در آن حرام می‌دانستند و این امّت، حرمت این ماه را نگه نداشتند و نه حرمت پیغمبرش را، در این ماه ذریّه او را کشتند و زنانش را اسیر کردند و بنه‌اش را غارت کردند، خدا هرگز این گناه آنها نیامرزد.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 128- 130
(1)- [من هنا حکاه فی العدد القویّة].
(2)- [فی ابن عساکر ط المحمودی مکانه: «أنبأنا أبو سعد محمّد بن محمّد، و أبو علیّ الحسین بن أحمد، قالا: أخبرنا أبو نعیم، أخبرنا أبو حامد أحمد بن محمّد النّیسابوریّ، أخبرنا ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 666
و هو ابن أربع و خمسین سنة. «1»
الحاکم، المستدرک، 3/ 177- مثله ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 14، مختصر ابن منظور، 7/ 116
و هو یوم الجمعة، و قیل: یوم السّبت. «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 98
و مضی الحسین علیه السّلام فی یوم السّبت العاشر من المحرّم سنة إحدی و ستّین من الهجرة، بعد صلاة الظّهر منه، قتیلا مظلوما «3» ظمآن صابرا محتسبا- «4» علی ما شرحناه «4»- «3» و سنّه یومئذ ثمان و خمسون سنة «5»، أقام منها «5» «6» مع جدّه رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله سبع سنین، و مع أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام «7» سبعا و «7» ثلاثین سنة، و مع أخیه الحسن علیه السّلام «8» سبعا و أربعین سنة «8»، و کانت مدّة «9» خلافته بعد أخیه «10» إحدی عشرة سنة «10». «11»
المفید، الإرشاد، 2/ 136- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 41؛ المجلسی، البحار، 45/ 90؛ البحرانی، العوالم، 17/ 326؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 167
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ابن عساکر: «و ستّة أشهر و نصف (و قیل: ابن تسع و خمسین سنة)»].
(2)- در آن روز که جمعه بود و برخی گفته‌اند: «روز شنبه بود.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 98
(3- 3) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(4- 4) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(5- 5) [روضة الواعظین: «و یقال سبع و خمسون سنة، و یقال: ستّ و خمسون سنة و خمسة أشهر، قام»].
(6)- [البحار: «بها»].
(7- 7) [لم یرد فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و العوالم].
(8- 8) [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و العوالم: «عشر سنین»].
(9)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(10- 10) [روضة الواعظین: «عشر سنین»].
(11)- و حسین علیه السّلام در روز شنبه دهم محرم سال شصت و یک از هجرت پس از نماز ظهر شهید گشت؛ درحالی‌که مظلوم و تشنه‌کام و شکیبا بود و برای پاداش‌جویی از خدا اقدام به چنین کاری کرد؛ چنان‌چه شرح آن گذشت.
و عمر شریفش در آن روز پنجاه و هشت سال بود که هفت سال آن با جدش رسول خدا صلی اللّه علیه و اله و سی و هفت سال با پدرش علی علیه السّلام و چهل و هفت سال با برادرش حسن علیه السّلام بود. و دوران خلافت او پس از برادرش یازده سال بود.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 136
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 667
الفضل بن شاذّان، عن محمّد بن علیّ الکوفیّ، عن وهب بن حفص، عن أبی بصیر قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: ینادی باسم القائم علیه السّلام فی لیلة ثلاث و عشرین، و یقوم فی یوم عاشوراء، و هو الیوم الّذی قتل فیه الحسین بن علیّ علیهما السّلام، لکأنّی فی یوم السّبت العاشر من المحرّم، قائما بین الرّکن و المقام «1» [...].
المفید، الارشاد، 2/ 353 رقم 2
و فی الیوم العاشر منه [شهر محرّم] قتل سیّدنا أبو عبد اللّه الحسین بن علیّ علیهما السّلام من سنة إحدی و ستّین من الهجرة، و هو یوم یتجدّد فیه أحزان محمّد و آل محمّد، و شیعتهم.
المفید، مسارّ الشّیعة (من مجموعة نفیسة)،/ 60
و قبض علیه السّلام قتیلا بطفّ کربلاء من أرض العراق، یوم الاثنین، العاشر من المحرّم قبل زوال الشّمس، سنة إحدی و ستّین من الهجرة، و له یومئذ ثمان و خمسون سنة.
و قبره بطفّ کربلاء بین نینوی و الغاضریّة من قری النّهرین.
المفید، المقنعة (من المصنّفات)، 14/ 467، 468
ولد لخمس لیال خلون من شعبان، سنة أربع من الهجرة، قتل و هو ابن ثمان و خمسین، و قیل: ابن تسع، قتل یوم الجمعة. و قیل: یوم السّبت، العاشر من المحرّم [من] «2» سنة إحدی و ستّین.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 662
حدّثنا أحمد بن محمّد أبو حامد [النّیسابوریّ] «3»، ثنا محمّد بن إسحاق، ثنا أبو الأشعث، ثنا زهیر بن العلاء، ثنا سعید بن أبی عروبة، عن قتادة، قال: [...] و قتل یوم الجمعة، یوم عاشوراء، لعشر مضین من المحرّم، سنة إحدی و ستّین، و هو ابن أربع و خمسین سنة و ستّة أشهر و نصف.
__________________________________________________
(1)- و نیز از آن حضرت روایت کرده که فرمود: در شب بیست و سوم به نام امام قائم علیه السّلام ندا شود، و در روز عاشورا قیام کند، و آن روزی است که حسین بن علی علیهما السّلام در آن کشته شده، گویا آن جناب را می‌نگرم که در روز شنبه دهم محرّم در میان رکن و مقام ایستاده [...]. رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 353
(2)- سقط من ش.
(3)- الزّیادة لیست فی ش.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 668
حدّثنا أحمد بن محمّد بن جبلة، ثنا محمّد بن إسحاق، ثنا زیاد بن أیّوب، و یوسف بن موسی، قالا: ثنا أبو نعیم، قال: مات الحسین بن علیّ یوم عاشوراء، یوم السّبت، سنة ستّین.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 665، 666 رقم 1779، 1781
و قتل (صلوات اللّه علیه) یوم الجمعة عاشر المحرّم، سنة إحدی و ستّین، و کان مدّة ظهوره و انتصابه للأمر شهرا واحدا و یومین، و قد روی أنّه علیه السّلام قتل یوم السّبت، و الأوّل هو الصّحیح، و أمّا ما یقوله العوامّ: من أنّه علیه السّلام قتل یوم الاثنین، فإنّه باطل عند أصحاب التّاریخ و أهل المعرفة بالحساب، لأنّ غرّة المحرّم الّذی قتل علیه السّلام فی عاشره کان علی ما ذکروا یوم الأربعاء، استخرج ذلک من الزّنجان «1» و اللّه أعلم.
و کان له یوم قتل ثمان و خمسون سنة.
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 57، 60
و الیوم التّاسع منه [المحرّم] یسمّی تاسوعاء علی مثال عاشوراء، و هو یوم یصلّی فیه الزّهاد من الشّیعة.
و الیوم العاشر منه یسمّی عاشوراء، و هو یوم مشهور الفضل، و روی عن النّبیّ علیه السّلام أنّه قال: أیّها النّاس! سارعوا إلی الخیرات فی هذا الیوم، فإنّه یوم عظیم مبارک، قد بارک اللّه فیه علی آدم، و کانوا یعظّمون هذا الیوم إلی أن اتّفق فیه قتل الحسین بن علیّ ابن أبی طالب (رضی اللّه عنهم)، و فعل به و بهم ما لم یفعل فی جمیع الامم بأشرار الخلق من القتل بالعطش و السّیف و الإحراق و صلب الرّؤوس و إجراء الخیول علی الأجساد فتشاءموا به. فأمّا بنو أمیّة فقد لبسوا فیه ما تجدّد، و تزیّنوا، و اکتحلوا، و عیّدوا، و أقاموا الولائم و الضّیافات، و طعموا الحلاوات و الطّیبات، و جری الرّسم فی العامّة علی ذلک أیّام ملکهم، و بقی فیهم بعد زواله عنهم و أمّا الشّیعة فإنّهم، ینوحون، و یبکون أسفا لقتل سیّد الشّهداء فیه، و یظهرون ذلک بمدینة السّلام [بغداد] و أمثالها من المدن و البلاد، و یزورون فیه التّربة المسعودة بکربلا و لذلک کره فیه العامّة من تجدید الأوانی و الأثاث.
أبو ریحان البیرونی، الآثار الباقیة،/ 329
__________________________________________________
(1)- فی (ه): الزّیجات.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 669
(حدّثنا) أبو عبد اللّه الحافظ، أنبأ أبو إسحاق إبراهیم بن یحیی، ثنا محمّد بن إسحاق الثّقفیّ، ثنا أبو الأشعث، ثنا زهیر بن العلاء، ثنا سعید بن أبی عروبة، عن قتادة، قال:
قتل الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما) یوم الجمعة یوم عاشوراء لعشر مضین من المحرّم سنة إحدی و ستّین، و هو ابن أربع و خمسین سنة و ستّة أشهر و نصف.
البیهقی، السّنن الکبری، 3/ 337
المحرّم: [...] و فی الیوم العاشر منه کان فیه مقتل سیّدنا أبی عبد اللّه الحسین بن علیّ ابن أبی طالب.
الطّوسی، مصباح المتهجّد،/ 712
أحمد بن محمّد، عن علیّ بن الحکم، عن ابن أبی حمزة، عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: قال أبو جعفر علیه السّلام: یخرج القائم علیه السّلام یوم السّبت یوم عاشوراء الیوم الّذی قتل فیه الحسین علیه السّلام.
الطّوسی، التّهذیب، 4/ 333 رقم 1044
هو الحسین بن علیّ بن أبی طالب الإمام الشّهید سیّد شباب أهل الجنّة، [...] و قبض علیه السّلام قتیلا بکربلاء من أرض العراق یوم الاثنین، و قیل یوم الجمعة، و قیل یوم السّبت، العاشر من المحرّم قبل الزّوال سنة إحدی و ستّین من الهجرة، و له یومئذ ثمان و خمسون سنة، و أمّه سیّدة نساء العالمین فاطمة بنت محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و قبره بطفّ کربلاء بین نینوی و الغاضریّة فی قری النّهرین.
الطّوسی، التّهذیب، 6/ 41- 42
الفضل بن شاذان، عن محمّد بن علیّ الکوفیّ، عن وهیب بن حفص، عن أبی بصیر، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: إنّ القائم (صلوات اللّه علیه) ینادی اسمه «1» لیلة ثلاث و عشرین، و یقوم یوم عاشوراء، یوم قتل فیه الحسین بن علیّ علیه السّلام.
الطّوسی، کتاب الغیبة،/ 274- عنه: المجلسی، البحار، 52/ 290
قتل رحمه اللّه یوم الجمعة لعشر خلت من المحرّم یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین بموضع
__________________________________________________
(1)- [البحار: «باسمه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 670
یقال له: کربلاء من أرض العراق بناحیة الکوفة، و یعرف الموضع أیضا بالطّفّ.
ابن عبد البرّ، الاستیعاب، 1/ 377- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2571، الحسین بن علیّ،/ 30
قتل یوم الأحد لعشر مضین من المحرّم یوم عاشوراء، سنة إحدی و ستّین بموضع من أرض الکوفة، یدعی کربلاء قرب الطّفّ.
و اختلف فی سنّ الحسین یوم قتله، فقیل: قتل و هو ابن سبع و خمسین. و قیل: قتل و هو ابن ثمان و خمسین، قال قتادة: قتل الحسین و هو ابن أربع و خمسین سنة و ستّة أشهر.
و ذکر المزنیّ، عن الشّافعیّ «1»، عن سفیان بن عیینة قال: قال لی جعفر بن محمّد: توفّی علیّ بن أبی طالب، هو ابن ثمان و خمسین، و قتل الحسین «2» بن علیّ و هو ابن ثمان و خمسین، و توفّی علیّ بن الحسین و هو ابن ثمان و خمسین، و توفّی محمّد بن علیّ بن حسین «3» و هو ابن ثمان و خمسین سنة. قال سفیان: و قال لی جعفر بن محمّد: و أنا بهذه السّنة. فی ثمان و خمسین سنة فتوفّی فیها رحمه اللّه.
ابن عبد البرّ، الاستیعاب، 1/ 381- 382- عنه: العاملی، الکشکول، 2/ 296
أخبرنا عبید اللّه بن عمر الواعظ، قال: حدّثنی أبی، قال: حدّثنا عبد اللّه محمّد، قال:
حدّثنی هارون بن عبد اللّه، قال: سمعت أبا نعیم یقول: قتل الحسین بن علیّ سنة ستّین، یوم السّبت یوم عاشوراء، و قتل و هو ابن خمس و ستّین، أو ستّ و ستّین.
أخبرنا عبید اللّه بن عمر، قال، قال لی أبی: و هذه الرّوایة لأبی نعیم و هم من جهتین فی القتل و المولد، فأمّا مولد الحسین: فإنّه کان بینه و بین أخیه الحسن طّهر، و ولد الحسن للنّصف من شهر رمضان سنة ثلاث من الهجرة، و أمّا الوهم فی تاریخ موته، فأجمع أکثر أهل التّاریخ أنّه قتل فی المحرّم، سنة إحدی و ستّین، إلّا هشام بن الکلبیّ، فإنّه قال: سنة اثنتین و ستّین، و هو و هم أیضا.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الکشکول].
(2)- [الکشکول: «حسین»].
(3)- [الکشکول: «الحسین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 671
أخبرنا عبید اللّه، قال: حدّثنی أبی، قال: نا یحیی بن محمّد، قال: نا محمّد بن موسی ابن حمّاد، عن ابن أبی السّریّ، عن هشام بن الکلبیّ. قال: و فی سنة اثنتین و ستّین قتل الحسین بن علیّ یوم عاشوراء.
أخبرنا ابن بشران، قال: أنبأنا الحسین بن صفوان، قال: نا ابن أبی الدّنیا، قال: نا محمّد بن سعد، قال: الحسین بن علیّ بن أبی طالب، قتل بنهری کربلاء یوم عاشوراء فی المحرّم سنة إحدی و ستّین، و هو ابن ستّ و خمسین سنة.
أخبرنا ابن الفضل، قال: أنبأنا عبد اللّه بن جعفر، قال: نا یعقوب بن سفیان، قال:
أنبأنا سلمة، عن أحمد- یعنی ابن حنبل- عن إسحاق بن عیسی. و أخبرنا ابن رزق، قال: أنبأنا عثمان بن أحمد، قال: نبأنا حنبل، قال: حدّثنی أبو عبد اللّه، عن إسحاق بن عیسی، عن أبی معشر. قال حنبل، و حدّثنا عاصم بن علیّ، قال نبأنا أبو معشر. قال:
و قتل الحسین بن علیّ لعشر لیال خلون من المحرّم، سنة إحدی و ستّین- و اللّفظ لحدیث سلمة-.
أخبرنا علیّ بن أحمد الرّزاز، قال: أنبأنا محمّد بن أحمد بن الحسن الصّواف، قال: نبأنا بشر بن موسی، قال: نبأنا عمرو بن علیّ. قال: و قتل الحسین بن علیّ، و کان یکنّی بأبی عبد اللّه سنة إحدی و ستّین، و هو یومئذ ابن ستّ و خمسین سنة، فی المحرّم یوم عاشوراء.
«1» أخبرنا ابن رزق، قال أنبأنا محمّد بن عمر الحافظ، قال، نبأنا هشیم بن خلف، قال: نبأنا ابن زنجویه، قال: نبأنا أبو الأسود قال: قتل الحسین سنة ستّین، و قال محمّد ابن عمر، نبأنا محمّد بن القاسم، نبانأ عباد، نبأنا عیسی بن عبد اللّه. قال: قتل الحسین ابن علیّ سنة ستّین «1».
قال الشّیخ أبو بکر الخطیب: و قول من قال: سنة إحدی و ستّین أصحّ.
أخبرنا ابن بشران، قال: أنبأنا الحسین بن صفوان، قال: نبأنا ابن أبی الدّنیا، قال:
نبأنا محمّد بن سعد. قال: أخبرت عن ابن عیینة قال: سمعت الهذلیّ، یسأل جعفر بن
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ابن العدیم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 672
محمّد. فقال: قتل الحسین و هو ابن ثمان و خمسین سنة.
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 1/ 142- 143- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2658، 2659، 2662، 2666، الحسین بن علیّ،/ 117، 118، 121، 125
أخبرنا «1» أبو بکر البرقانیّ، قال: حدّثنی أبو عمر محمّد بن العبّاس الخزّاز، قال: أنبأنا مکرم «2» بن أحمد، قال: نبّأنا أحمد بن سعید الحمّال «3». قال: سألت أبا نعیم عن زیارة قبر الحسین، فکأنّه أنکر أن یعلم أین قبره؟ «4»
الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، 1/ 143- 144- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 276؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2657، الحسین بن علیّ،/ 116؛ مثله المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 444
و به قال: أخبرنا الحسن بن محمّد المقنعیّ بقراءتی علیه، قال حدّثنا أبو عمر محمّد بن العبّاس بن محمّد بن زکریّا بن حیویه لفظا فی الجامع، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن القاسم بن بشار إملاء، قال: حدّثنا أحمد بن سعید بن عبد اللّه، قال حدّثنا الزّبیر بن بکّار، قال حدّثنا محمّد بن حسن قال: [...]، و قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام یوم عاشوراء من سنة إحدی و ستّین، و علیه جبّة خزّ، بالطّفّ بکربلاء ذکیّا. و هو ابن ستّ و خمسین سنة.
الشّجری، الأمالی، 1/ 161
قال أبو علیّ الموضح النّسّابة: [...] و قتل إحدی و ستّین، فعمره سبع و خمسون سنة.
[...] و قتل یوم عاشوراء.
العمری النّسّابة، المجدی،/ 13
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر: «أخبرنا أبو الحسن علیّ بن أحمد، أنبأنا و أبو منصور بن زریق، أنبأنا أبو بکر الخطیب، أنبأنا» و فی ابن العدیم: «أخبرنا أبو الیمن زید بن الحسن الکندیّ- فیما أذن لنا أن نرویه عنه- قال:
أخبرنا أبو منصور بن زریق القزّاز، قال: أخبرنا أبو بکر أحمد بن علیّ بن ثابت الخطیب، قال: أخبرنا»].
(2)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال مکرم»].
(3)- [فی ابن عساکر و ابن العدیم و تهذیب الکمال: «الجمّال»].
(4)- [کذب القائل کذبا بیّنا، إن لم یکن قد کذب علیه، فقد أجمعوا علی أنّه علیه السّلام قتل بکربلاء، و أنّه دفن حیث قتل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 673
قالت أمّ سلمة (رضی اللّه عنهما): [...] فلمّا کان الیوم العاشر من المحرّم أخرجتها [القارورة] فی أوّل النهار و هی بحالها، ثمّ عدت إلیها آخر النّهار، فإذا هو دم عبیط.
الفتّال، روضة الواعظین،/ 165، 166- مثله الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 8
ولد بالمدینة یوم الثلاثاء و قیل: یوم الخمیس لثلاث خلون من شعبان و قیل: لخمس خلون منه سنة أربع من الهجرة، و قیل: ولد آخر شهر ربیع الأوّل سنة ثلاث من الهجرة [...]، و عاش سبعا و خمسین سنة و خمسة أشهر، کان مع رسول اللّه سبع سنین و مع أمیر المؤمنین سبعا و ثلاثین سنة، و مع أخیه الحسن علیه السّلام سبعا و أربعین سنة، و کانت مدّة خلافته عشر سنین و أشهرا «1».
و قتل (صلوات اللّه علیه) یوم عاشوراء یوم السّبت، و قیل: یوم الاثنین، و قیل: یوم الجمعة سنة إحدی و ستّین من الهجرة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 215- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 200؛ البحرانی، العوالم، 17/ 327- 328
فی وقت وفاته و موضع قبره علیه السّلام: قتل یوم عاشوراء لعشر مضین من المحرّم یوم السّبت، و روی أنّه کان یوم الاثنین عند الزّوال سنة إحدی و ستّین بکربلاء.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 106
و قتل یوم الجمعة عاشر المحرّم سنة إحدی و ستّین. و قیل: قتل یوم السّبت. و الأوّل هو الأصحّ. و قیل: یوم الاثنین فهو خطأ، و هو قول العوام، لأنّ أصحاب التّواریخ اتّفقوا علی أنّ أوّل المحرم فی هذه السّنة یوم الأربعاء.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 346
قتل بالطّفّ فی موضع یقال له: کربلاء علی فراسخ من الکوفة، هو ابن خمس و خمسین سنة.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 396
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 674
حدّثنا حرب بإسناده عن أبی عبد اللّه الصّادق علیه السّلام قال: مضی أبو عبد اللّه الحسین بن علیّ، أمّه فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و هو ابن سبع و خمسین سنة، فی عام «1» إحدی و «1» السّتّین من الهجرة فی یوم عاشوراء. و کان مقامه مع جدّه رسول اللّه سبع سنین إلّا ما کان بینه و بین أبی محمّد علیه السّلام و هو سبعة أشهر و عشرة أیّام، و أقام مع أبیه ثلاثین سنة، و أقام مع أبی محمّد عشر سنین، و أقام بعد مضیّ أخیه الحسن عشر سنین. و کان عمره سبعاو خمسین سنة إلّا ما کان بینه و بین أخیه من الحمل. و قبض یوم عاشوراء یوم الجمعة فی سنة إحدی و ستّین «2»، و یقال: فی یوم عاشوراء یوم الإثنین. و کان بقاؤه بعد أخیه الحسن علیه السّلام أحد عشر سنة «3»، حدّثنا بذلک صدقة عن أبیه، عن الحسن بن محبوب. قبره بکربلاء.
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة علیهم السّلام و وفیاتهم (من مجموعة نفیسة)،/ 175- 176- عنه:
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 40؛ المجلسی، البحار، 44/ 201؛ البحرانی، العوالم، 17/ 328
و أخبرنا الشّیخ الإمام أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، عن شیخ القضاة، عن أبیه أحمد بن الحسین، أخبرنا أبو الحسین «4» بن الفضل، حدّثنا عبد اللّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب ابن سفیان، حدّثنا محمّد بن یحیی، «5» حدّثنا سفیان، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه علیهما السّلام قال: قتل علیّ علیه السّلام و هو ابن ثمان و خمسین، و مات لها الحسن، و قتل لها الحسین علیهما السّلام.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 139- مثله ابن عساکر، الحسن علیه السّلام ط المحمودی،/ 237؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 256؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 301
قال: و قتل الحسین علیه السّلام «6»- باتّفاق الرّواة «6»- یوم عاشوراء عاشر محرّم سنة إحدی و ستّین، و هو ابن أربع و خمسین سنة و ستّة أشهر و نصف.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی کشف الغمّة و البحار و العوالم].
(2)- [زاد فی کشف الغمّة: «من الهجرة»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی کشف الغمّة و البحار و العوالم].
(4)- [فی ابن عساکر ط المحمودی مکانه: «أخبرنا أبو محمّد السّلمیّ، أنبأنا أبو بکر الخطیب، ح: و أخبرنا أبو القاسم اسماعیل بن أحمد، أنبأنا أبو بکر اللّألکائیّ، قالا: أنبأنا أبو الحسین ...»].
(5)- [من هنا حکاه فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب].
(6- 6) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 675
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 37- مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 327
و ذکر أبو علیّ السّلامیّ، عن البیهقیّ صاحب التّاریخ: أنّ السّنة الّتی قتل فیها الحسین علیه السّلام- و هی سنة إحدی و ستّین- سمّیت عام الحزن.
(و بهذا الإسناد) الّذی مرّ عن أحمد بن الحسین، أخبرنیّ أبو الحسین بن الفضل القطّان، حدّثنا عبد اللّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا ابن بکیر، عن اللّیث بن سعد، قال: فی سنة إحدی و ستّین قتل الحسین بن علیّ و أصحابه، لعشر لیال خلون من المحرّم یوم عاشوراء یوم السّبت فی آخر الیوم.
و ذکر السّیّد الإمام أبو طالب: إنّ الصّحیح فی یوم عاشوراء. الّذی قتل فیه الحسین علیه السّلام و أصحابه (رضی اللّه عنهم) أنّه کان یوم الجمعة سنة إحدی و ستّین.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 40، 47
أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو الفتح نصر بن أحمد بن نصر، أنبأنا محمّد بن أحمد بن عبد اللّه:
ح: و أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنبأنا أبو الحسین بن الطّیوریّ و أبو طاهر أحمد ابن علیّ بن السّوار، قالا: أنبأنا الحسین بن علیّ بن عبید اللّه، قالا: أنبأنا محمّد بن زید ابن علیّ بن مروان، أنبأنا محمّد بن محمّد بن عقبة، أنبأنا هارون بن حاتم، أنبأنا الحسین الجعفیّ:
عن سفیان بن عیینة، قال: سمعت الهذلیّ یسأل جعفر بن محمّد: کم کان لعلیّ حین قتل؟ قال: قتل و هو ابن ثمان و خمسین سنة، و مات لها الحسن، و قتل لها الحسین. یعنی و لهما هذا السّنّ.
ابن عساکر، الحسن علیه السّلام ط المحمودی،/ 238 رقم 378، مختصر ابن منظور، 7/ 47
أخبرنا أبو الفتح یوسف بن عبد الواحد بن محمّد، أخبرنا شجاع بن علیّ، أخبرنا أبو عبد اللّه بن مندة، قال: [...] و قتل و هو ابن ثمان، و قیل ابن تسع و خمسین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 25 رقم 37
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 676
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنبأنا ثابت بن بندار، أنبأنا محمّد بن علیّ، أنبأنا محمّد ابن أحمد، أنبأنا الأحوص بن المفضل، أنبأنا أبی، حدّثنی الواقدیّ، أخبرنی علیّ بن عمر قال: سمعت عبد اللّه بن محمّد بن عقیل یقول: قتل الحسین بن علیّ و علیّ بن حسین ابن خمس و عشرین سنة.
ابن عساکر، علیّ بن الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 19
أخبرنا «1» أبو غالب أحمد بن الحسن، أنبأنا أبو الحسین بن الأبنوسیّ، أنبأنا عبید اللّه ابن عثمان بن جنیقا «2» الدّقاق، أنبأنا إسماعیل بن علیّ الخطبیّ قال: [...] فاقتتلوا، و قتل الحسین (رضوان اللّه علیه) و کان قتله «3» فی الیوم «3» العاشر من المحرّم یوم عاشوراء من سنة إحدی و ستّین «4».
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 207 رقم 259، تهذیب ابن بدران، 4/ 332، مختصر ابن منظور، 7/ 135- عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 430؛ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2614، الحسین بن علیّ،/ 73
أخبرنا أبو بکر اللّفتوانیّ، أنبأنا أبو عمرو بن مندة، أنبأنا الحسن بن محمّد بن یوسف، أنبأنا أحمد بن محمّد بن عمر.
ح: و أخبرنا أبو الحسن، أنبأنا و أبو منصور، أنبأنا أبو بکر، أنبأنا ابن بشران، أنبأنا الحسین بن صفوان، قالا: أنبأنا ابن أبی الدّنیا، أنبأنا محمّد بن سعد، قال: أخبرت عن ابن عیینة «5»، قال: سمعت الهذلیّ یسأل جعفر بن محمّد [عن عمر جدّه الحسین حین قتل] فقال: قتل حسین «6» و هو ابن ثمان و خمسین سنة.
__________________________________________________
(1)- [فی کفایة الطّالب: «و أخبرنا أبو إسحاق إبراهیم بن برکات بن إبراهیم بمسجد الرّبوة من غوطة دمشق، أخبرنا الحافظ أبو القاسم علیّ الحسن بن هبة اللّه، أخبرنا» و فی ابن العدیم: «أخبرنا أبو حفص الدّارقزیّ فیما أذن لنا فیه، قال: أخبرنا»].
(2)- [فی ابن العدیم: «ابن خنیقاء» و لم یرد فی کفایة الطّالب].
(3- 3) [کفایة الطّالب: «یوم الجمعة»].
(4)- [زاد فی کفایة الطّالب: «من الهجرة»].
(5)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال علیّ بن المدائنی و غیر واحد، عن سفیان بن عیینة ...»].
(6)- [تهذیب الکمال: «الحسین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 677
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 277 رقم 348- عنه: المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 445
أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنبأنا عمر بن عبید اللّه، أنبأنا أبو الحسین بن بشران، أنبأنا عثمان بن أحمد، أنبأنا حنبل بن إسحاق، حدّثنی أبو عبد اللّه، أنبأنا علیّ، قال: و أنبأنا سفیان، قال: سمعت الهذلیّ یسأل جعفر بن محمّد [عن عمر الحسین حین قتل]، فقال: قتل حسین و هو ابن ثمان و خمسین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 277 رقم 349
أخبرنا «1» أبو محمّد بن الأکفانیّ، أنبأنا عبد العزیز الکتانیّ، أنبأنا أبو محمّد بن أبی نصر، أنبأنا أبو المیمون بن راشد [عبد الرّحمان بن عبد اللّه بن عمر]، أنبانا أبو زرعة، قال: قال محمّد بن أبی عمر، عن ابن عیینة، عن جعفر بن محمّد، قال: قتل حسین و هو ابن ثمان و خمسین سنة.
[و] قال أبو نعیم [قتل] فی یوم سبت یوم عاشوراء.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 277 رقم 350- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2660، الحسین بن علیّ،/ 119
أخبرنا أبو محمّد السّلمیّ، أنبأنا أبو بکر الخطیب.
ح: و أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد، أنبأنا أبو بکر «2» بن الطّبریّ، قالا: أنبأنا أبو الحسین بن الفضل، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر، أنبأنا یعقوب، أنبأنا محمّد بن یحیی، أنبأنا سفیان، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، قال: و قتل الحسین- یعنی- لثمان و خمسین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 278 رقم 351- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2660، الحسین بن علیّ،/ 119
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا محمّد بن هبة اللّه، قال أخبر أبو القاسم بن أبی محمّد، قال: أخبرنا ...»].
(2)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا ابن طبرزد، قال أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ إجازة إن لم یکن سماعا، قال أخبرنا أبو بکر ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 678
أخبرنا أبو غالب بن البناء، أنبأنا أبو الحسین بن الأبنوسیّ، أنبأنا عبید اللّه بن عثمان ابن جنیقا، أنبأنا إسماعیل بن علیّ، أنبأنا عبد اللّه بن أحمد بن حنبل، حدّثنی أبی، أنبأنا رجل، أنبأنا سفیان، قال: سمعت الهذلیّ یسأل جعفر بن محمّد [عن سنیّ عمر الحسین حین قتل] قال: قتل الحسین و هو ابن ثمان و خمسین سنة.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 278 رقم 352
أخبرنا «1» أبو القاسم إسماعیل بن أحمد «1»، أنبأنا عمر بن عبید «2»، أنبأنا علیّ بن محمّد بن بشران، أنبأنا أبو عمرو بن السّماک، أنبأنا حنبل بن إسحاق «3»، أنبأنا الحمیدیّ، أنبأنا سفیان، أنبأنا جعفر بن محمّد، عن أبیه، قال: قتل علیّ و هو ابن ثمان و خمسین، و مات لها حسن، و قتل حسین لها.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 278- 279 رقم 353- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2660، الحسین بن علیّ،/ 119؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 445
قال: و أنبأنا الخطبیّ، أنبأنا محمّد بن عثمان، أنبأنا إسماعیل بن بهرام، أنبأنا محمّد بن جعفر بن محمّد، عن أبیه: أنّ الحسین عمّر سبعا و خمسین سنة.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 279 رقم 354- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2660، الحسین بن علیّ،/ 119
أخبرنا أبو البرکات «4» عبد الوهّاب بن المبارک، أنبأنا أحمد بن الحسن بن خیرون، أنبأنا عبد الملک بن محمّد بن بشران، أنبأنا محمّد بن أحمد بن الصّوّاف، أنبأنا محمّد بن عثمان بن أبی شیبة، أنبأنا إسماعیل بن إبراهیم، أنبأنا محمّد بن جعفر بن محمّد، عن أبیه:
أنّ الحسین عمّر سبعا و خمسین أو ثمانیا «5» و خمسین.
__________________________________________________
(1- 1) [ابن العدیم: «ابن السّمرقندیّ»].
(2)- [ابن العدیم: «عبید اللّه»].
(3)- [من هنا حکاه فی تهذیب الکمال].
(4)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو الیمن الکندیّ، عن أبی البرکات ...»].
(5)- [ابن العدیم: «ثمان»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 679
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 279 رقم 355- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2660، الحسین بن علیّ،/ 119
أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء، و أبو غالب «1» و أبو عبد اللّه ابنا البنّاء، قالوا: أنبأنا أبو جعفر بن المسلمة، أنبأنا أبو طاهر المخلص، أنبأنا أحمد بن سلیمان الطّوسیّ «2»، أنبأنا الزّبیر بن بکّار، حدّثنی سفیان بن عیینة، عن جعفر بن محمّد، قال: قتل الحسین «3» و هو ابن ثمان و خمسین.
قال: و الحدیث الأوّل فی سنّه أثبت، یعنی ابن ستّ و خمسین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 279 رقم 356- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2660- 2661، الحسین بن علیّ،/ 119- 120؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 445
أخبرنا أبو الحسن بن قیس، أنبأنا و أبو منصور بن زریق، أنبأنا أبو بکر الخطیب، أنبأنا ابن رزق، أنبأنا محمّد بن عمر الحافظ، أنبأنا هیثم بن خلف، أنبأنا ابن زنجویه:
أنبأنا أبو الأسود، قال: قتل الحسین سنة ستّین.
و قال محمّد بن عمر: أنبأنا محمّد بن القاسم، أنبأنا عبّاد، أنبأنا عیسی بن عبد اللّه، قال: قتل الحسین بن علیّ سنة ستّین.
قال الخطیب: و قول من قال: سنة إحدی و ستّین أصحّ.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 280 رقم 357- 358
أخبرنا أبو الفضل «4» محمّد بن إسماعیل الفضیلیّ، أنبأنا أبو القاسم أحمد بن محمّد الخلیلیّ، أنبأنا أبو القاسم الخزاعیّ، أنبأنا أبو سعید الهیثم بن کلیب، قال: سمعت محمّد بن صالح
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو حفص عمر بن محمّد الدّارقزّیّ، قال: أنبأنا أبو غالب ...»].
(2)- [من هنا حکاه فی تهذیب الکمال].
(3)- [ابن العدیم: «حسین»].
(4)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو نصر القاضی، قال: أخبرنا أبو القاسم علیّ بن الحسن، قال أخبرنا أبو الفضل ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 680
یقول: سمعت عثمان یقول: سمعت الفضیل «1» یقول: مات الحسین بن علیّ/ 28/ أ/ یوم السّبت یوم عاشوراء سنة ستّین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 280 رقم 359- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2661، الحسین بن علیّ،/ 120
أخبرنا أبو غالب «2» بن البناء، أنبأنا أبو الحسین بن الأبنوسیّ، أنبأنا أبو القاسم بن جنیقا «3»، أنبأنا أبو محمّد [إسماعیل بن علیّ] الخطبیّ، أنبأنا عبد اللّه بن أحمد بن حنبل، حدّثنی أبو نعیم قال: قتل الحسین بن علیّ «4» یوم عاشوراء. و قیل: یوم الإثنین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 281 رقم 359- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2667، الحسین بن علیّ،/ 126
أخبرنا أبو البرکات، أنبأنا أبو الفضل، أنبأنا أبو العلاء، أنبأنا أبو بکر البابسیریّ، أنبأنا الأحوص بن المفضل، أنبأنا أبی، «5» أنبأنا أبو نعیم «5» قال: و قتل الحسین بن علیّ فی سنة ستّین فی آخرها یوما.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 281 رقم 360- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2661، الحسین بن علیّ،/ 120
أخبرنا أبو محمّد بن الأکفانیّ، أنبأنا عبد العزیز التّمیمیّ، أنبأنا أبو محمّد بن أبی نصر، أنبأنا أبو المیمون [عبد الرّحمان بن عبد اللّه] البجلیّ، أنبأنا أبو زرعة، قال: قال أبو نعیم:
قتل الحسین یوم عاشوراء یوم السّبت. قال أحمد بن حنبل: سنة إحدی و ستّین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 281 رقم 361
أنبأنا أبو سعد المطرّز، و أبو علیّ الحدّاد، و أبو القاسم غانم بن محمّد بن عبید اللّه:
__________________________________________________
(1)- [ابن العدیم: «الفضل»].
(2)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا ابن طبرزد، عن أبی غالب ...»].
(3)- [ابن العدیم: «خنیقاء»].
(4)- [أضاف فی ابن العدیم: «یوم السّبت»].
(5- 5) [ابن العدیم: «قال نعیم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 681
ح: ثمّ أخبرنا أبو المعالیّ عبد اللّه بن أحمد، أنبأنا أبو علیّ الحدّاد، قالوا: أنبأنا أبو نعیم، أنبأنا أبو بکر أحمد بن جعفر بن حمدان، أنبأنا عبد اللّه بن أحمد بن حنبل، حدّثنی أبی، حدّثنی أبو نعیم.
ح: و أخبرنا «1» أبو القاسم بن السّمرقندیّ، «2» أنبأنا عمر بن عبید اللّه، أنبأنا أبو الحسین ابن بشران، أنبأنا عثمان بن أحمد، أنبأنا حنبل بن إسحاق، أنبأنا أبو نعیم، قال:
و الحسین «3» بن علیّ [قتل] یوم السّبت یوم عاشوراء سنة ستّین.
[قال ابن عساکر]: و هذا وهم.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 281- 282 رقم 362- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2662، الحسین بن علیّ،/ 121
أخبرنا أبو الحسین بن قبیس و أبو منصور بن زریق، أنبأنا أبو بکر الخطیب، أنبأنا عبید اللّه بن عمر الواعظ، حدّثنی أبی، أنبأنا عبد اللّه بن محمّد، حدّثنی هارون بن عبد اللّه، قال: سمعت أبا نعیم یقول: قتل الحسین بن علیّ سنة ستّین یوم السّبت یوم عاشوراء.
و قتل و هو ابن خمس و ستّین أو ستّ و ستّین.
قال: و أنبأنا عبید اللّه بن عمر، قال: قال أبی: و هذه الرّوایة لأبی نعیم و هم من وجهین: فی القتل و المولد.
فأمّا مولد الحسین فإنّه کان بینه و بین أخیه الحسن طهر، و ولد الحسن للنّصف من شهر رمضان سنة ثلاث من الهجرة.
و أمّا الوهم فی تاریخ موته، فأجمع أکثر أهل التّاریخ أنّه قتل فی المحرّم سنة إحدی و ستّین إلّا هشام بن الکبیّ فإنّه قال: سنة اثنتین و ستّین، و هو وهم أیضا.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 282 رقم 363- 364
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم مکانه: «و أنبأنا أبو حفص المؤدّب، قال: أخبرنا ...»].
(2)- [أضاف فی ابن العدیم: «إجازة إن لم یکن سماعا»].
(3)- [ابن العدیم: «و حسین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 682
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنبأنا أبو الفضل بن خیرون، أنبأنا أبو القاسم بن بشران، أنبأنا أبو علیّ بن الصّوّاف، أنبأنا محمّد بن عثمان بن أبی شیبة، قال: قال أبی: و قتل الحسین یوم عاشوراء آخر «1» سنة ستّین.
و قال عمّی أبو بکر: قتل الحسین بن علیّ فی سنة إحدی و ستّین یوم عاشوراء.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 283 رقم 365- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2661، الحسین بن علیّ،/ 120
أخبرنا أبو الفضل بن ناصر، أنبأنا أبو الفضل بن خیرون، أنبأنا القاضی أبو العلاء محمّد بن علیّ، أنبأنا علیّ بن الحسن بن علیّ.
ح: قال: و أنبأنا ابن خیرون، أنبأنا الحسن بن الحسین النّعالیّ، حدّثتنی جدّی لأمّی إسحاق بن محمّد النّعالیّ، قالا: أنبأنا عبید اللّه بن إسحاق: أنبأنا قعنب بن المحرّر، قال:
و قتل الحسین سنة ستّین یوم عاشوراء أوّل سنة إحدی و ستّین [کذا].
کذا قال هؤلاء، و الأکثرون قالوا: سنة إحدی و ستّین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 283 رقم 367
أخبرنا أبو القاسم «2» زاهر بن طاهر، أنبأنا أبو بکر البیهقیّ، أنبأنا أبو عبد اللّه الحافظ، أنبأنا «3» أبو إسحاق بن إبراهیم «3» بن محمّد بن یحیی، أنبأنا محمّد بن إسحاق الثّقفیّ، أنبأنا أبو الأشعث، أنبأنا زهیر بن العلاء «4»، أنبأنا سعید «5» بن [أبی] عروبة، عن قتادة، قال:
قتل الحسین «6» بن علیّ یوم الجمعة یوم عاشوراء «7» فی سنة إحدی و ستّین «6» «7» «8» لعشر مضین
__________________________________________________
(1)- [ابن العدیم: «أوّل»].
(2)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو القاسم عبد الصّمد بن محمّد، قال: کتب إلینا أبو القاسم ...»].
(3) (- 3) [ابن العدیم: «أبو إسحاق إبراهیم»].
(4)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال زهیر بن العلاء ...»].
(5)- [ابن العدیم: «سعد»].
(6) (- 6) [لم یرد فی التّهذیب].
(7) (- 7) [لم یرد فی ابن العدیم].
(8) (8*) [لم یرد فی تهذیب الکمال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 683
من المحرّم سنة إحدی و ستّین (8*) و هو ابن أربع و خمسین سنة و ستّة أشهر و نصف.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 284 رقم 368، تهذیب ابن بدران، 4/ 313- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2658، الحسین بن علیّ،/ 117؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 445
أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنبأنا أبو الفضل بن خیرون، أنبأنا أبو علیّ الواسطیّ، أنبأنا أبو بکر محمّد بن أحمد البابسیریّ، أنبأنا أبو أمیّة الأحوص بن المفضل العلائیّ، أنبأنا أبی، قال: قال الواقدیّ: و قتل الحسین بن علیّ یوم عاشوراء فی سنة إحدی و ستّین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 284 رقم 369
أخبرنا أبو غالب بن البناء، أنبأنا أبو الحسین «1» بن الأبنوسیّ، أنبأنا عبید اللّه بن عثمان ابن جنیقا «2»، أنبأنا إسماعیل بن علیّ، أنبأنا موسی بن إسحاق، أنبأنا محمّد بن عبد اللّه بن نمیر: حدّثنی من سمع أبا معشر السّندیّ [یذکر]، عن أصحاب المغازیّ: أنّ الحسین بن علیّ قتل لعشر لیال خلون من المحرّم سنة إحدی و ستّین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 285 رقم 370- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2662، الحسین بن علیّ،/ 121
أخبرنا أبو الحسن بن قبیس، أنبأنا أبو منصور بن زریق، أنبأنا أبو بکر الخطیب، أنبأنا أبو الحسین بن الفضل، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر، أنبأنا یعقوب بن سفیان، أنبأنا سلمة، عن أحمد- یعنی ابن حنبل- عن إسحاق بن عیسی.
قال [الخطیب]: و أنبأنا ابن رزق، أنبأنا عثمان بن أحمد، أنبأنا حنبل، حدّثنی أبو عبد اللّه، عن إسحاق بن عیسی، عن أبی معشر: قال حنبل: و حدّثنا عاصم بن علیّ، أنبأنا أبو معشر قال: و قتل الحسین بن علیّ لعشر لیال خلون من المحرّم سنة إحدی‌و ستّین. [قال الخطیب:] و اللّفظ لحدیث سلمة.
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا عمر بن طبرزد، قال أخبرنا أبو غالب بن البنّاء، إجازة إن لم سماعا قال أخبرنا أبو الحسین ...»].
(2)- [ابن العدیم: «خنیقاء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 684
أخبرتنا أمّ البهاء فاطمة بنت محمّد بن أحمد، قالت: أنبأنا أبو طاهر أحمد بن محمود، أنبأنا أبو بکر بن المقرئ، أنبأنا أبو الطّیب محمّد بن جعفر، أنبأنا عبید اللّه بن سعد الزهریّ، أنبأنا أحمد بن حنبل، أنبأنا إسحاق بن عیسی: عن أبی معشر، قال: قتل الحسین بن علیّ لعشر لیال خلون من المحرّم سنة إحدی و ستّین.
أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو علیّ بن المسلمة، و أبو القاسم بن العلّاف، قالا: أنبأنا أبو الحسن الحمّامیّ، أنبأنا الحسن بن محمّد السّکونیّ، أنبأنا محمّد بن عبد اللّه ابن سلیمان، أنبأنا ابن نمیر قال: حدّثنی من سمع أبا معشر یقول: قتل الحسین بن علیّ لعشر لیال خلون من المحرّم سنة إحدی و ستّین.
قال: و أنبأنا یحیی بن حسّان بن سهیل، قال: سمعت ابن عیینة یقول: عن جعفر بن محمّد، قال: سمعت أبی یقول: قتل الحسین بن علیّ، و هو ابن ثمان و خمسین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 285- 286 رقم 371- 374
أخبرنا أبو القاسم بن السمرقندیّ: أنبأنا أبو بکر بن الطّبریّ.
و أخبرنا أبو محمّد السّلمیّ، أنبأنا أبو بکر/ 28/ ب/ الخطیب، قالا: أنبأنا أبو الحسین «1» بن الفضل، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر، أنبأنا یعقوب، أنبأنا ابن بکیر، عن اللّیث بن سعد، قال: و فی سنة إحدی و ستّین قتل الحسین بن علیّ و أصحابه لعشر لیال خلون من المحرّم یوم عاشوراء یوم السّبت.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 286 رقم 375- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2663- 2664، الحسین بن علیّ،/ 122- 123
أخبرنا «2» أبو بکر محمد بن عبد الباقیّ، أنبأنا الحسن بن علیّ، أنبأنا محمّد بن العبّاس، أنبأنا أحمد بن معروف، أنبأنا الحسین بن الفهم، أنبأنا محمّد بن سعد قال: قال أبو عبد اللّه
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم مکانه: «أخبرنا أبو حفص المکتب- فیما أذن لنا فیه- قال: أخبرنا أبو القاسم إسماعیل ابن أحمد- إجازة إن لم یکن سماعا- قال أخبرنا أبو بکر الطّبریّ، قال: أخبرنا أبو الحسین ...»].
(2)- [ابن العدیم: «أخبرنا أبو حفص الکاتب- إذنا- قال: أخبرنا ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 685
الواقدیّ: قتل حسین «1» بن علیّ فی صفر سنة إحدی و ستّین، و هو یومئذ ابن خمس و خمسین.
[قال الواقدیّ] حدّثنی بذلک أفلح بن سعید، عن أبن کعب القرطبیّ «2».
قال [ابن سعد]: و أنبأنا محمّد بن عمر، عن أبی معشر، قال: قتل حسین «1» بن علیّ لعشر خلون من المحرّم. قال الواقدیّ: و هذا أثبت.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 287 رقم 376- 377- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2658- 2659، الحسین بن علیّ،/ 117- 118
أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد، أنبأنا أبو الفتح نصر بن أحمد بن نصر الخطیب، أنبأنا محمّد بن أحمد بن عبد اللّه.
ح: و أخبرنا أبو البرکات الأنماطیّ، أنبأنا أبو الحسین بن الطّیوریّ و أبو طاهر أحمد ابن علیّ المقرئ، قالا: أنبأنا الحسین بن علیّ الطّناجیریّ قالا: أنبأنا محمّد بن زید بن علیّ، أنبأنا محمّد بن محمّد الشّبیانیّ، أنبأنا هارون بن حاتم: أنبأنا أبو بکر بن عیاش، قال: قتل الحسین بن علیّ لعشر لیال خلون من المحرّم.
قال الواقدیّ: [یعنی] سنة إحدی و ستّین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 287 رقم 378
أخبرنا أبو الحسن علیّ بن أحمد، أنبأنا و أبو منصور عبد الرّحمان بن محمّد، أنبأنا أبو بکر الخطیب: أنبأنا علیّ بن أحمد الرّزّاز، أنبأنا محمّد بن أحمد بن الحسن الصّوّاف، أنبأنا بشر بن موسی.
ح: و أخبرناه عالیا أبو الأعزّ قراتکین بن لأسعد، أنبأنا أبو محمّد الجوهریّ، أنبأنا
__________________________________________________
(1)- [ابن العدیم: «الحسین»].
(2)- [ابن العدیم: «القرظیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 686
علیّ بن محمّد بن أحمد بن نصیر، أنبأنا محمّد بن الحسین بن شهریار، قالا: أنبأنا عمرو ابن علیّ قال: و قتل الحسین بن علیّ- و کان یکنّی بأبی عبد اللّه- سنة إحدی و ستّین، و هو یومئذ ابن ستّ و خمسین سنة، فی المحرم و یوم عاشوراء.
و فی روایة ابن شهریار: [و کان] یکنّی أبا عبد اللّه.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 289 رقم 380
أخبرنا «1» أبو غالب الماوردیّ، أنبأنا محمّد بن علیّ السّیرافیّ، أنبأنا أحمد بن إسحاق النّهاوندیّ، أنبأنا أحمد بن عمران الأشنانیّ، أنبأنا موسی بن زکریّا: أنبأنا خلیفة بن خیّاط قال: قتل الحسین بن علیّ یوم الأربعاء، و هو ابن ثمان و خمسین، لعشر خلون من المحرّم یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین.
قال [خلیفة: قال] سفیان: قال جعفر بن محمّد: قتل الحسین و هو ابن ثمان و خمسین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 290 رقم 382- 383- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2665، الحسین بن علیّ،/ 124
أخبرنا أبو القاسم بن السمرقندیّ، أنبأنا علیّ بن أحمد بن محمّد، أنبأنا أبو طاهر محمّد ابن عبد الرّحمان إجازة، أنبأنا عبید اللّه بن عبد الرّحمان، أخبرنی أبو الحسن عبد الرّحمان ابن محمّد بن المغیرة، أخبرنی أبی، [قال:] حدّثنی أبو عبید القاسم بن سلام، قال: سنة إحدی و ستّین أصیب فیها الحسین بن علیّ یوم عاشوراء.
«2» أنبأنا أبو علیّ بن نبهان، ثمّ أخبرنا أبو القاسم بن السمرقندیّ، أنبأنا محمّد بن أحمد ابن محمّد.
__________________________________________________
(1)- [ابن العدیم: «أنبأنا محمّد بن هبة اللّه الشّیرازی، قال: أخبرنا الحافظ أبو القاسم علیّ بن الحسن، قال‌أخبرنا»].
(2) (2*) [ابن العدیم: «و قال أبو القاسم: أخبرنا محمّد بن أحمد بن محمّد، قال: أخبرنا أبو علیّ بن شاذان، قال: أخبرنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 687
ح: و أخبرنا أبو عبد اللّه البلخیّ، أنبأنا أبو الفضل بن خیرون، قالوا: أنبأنا أبو علیّ بن شاذان.
ح: و أخبرنا أبو عبد اللّه أیضا، أنبأنا طراد بن محمّد، و أبو محمّد التّمیمیّ قالا: أنبأنا أبو بکر ابن وصیف، قالا: أنبأنا (2*) أبو بکر الشّافعیّ، أنبأنا أبو بکر عمر بن حفص [قال:] أنبأنا محمّد بن یزید، قال: و قتل الحسین بن علیّ یوم عاشوراء فی المحرّم سنة إحدی و ستّین بکربلا، و هو ابن سبع و خمسین سنة.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 291 رقم 384- 385- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2664، الحسین بن علیّ،/ 123
أخبرنا أبو الحسن بن قبیس، أنبأنا أبو منصور بن زریق، أنبأنا أبو بکر الحافظ، أنبأنا ابن بشران، أنبأنا الحسین بن صفوان، أنبأنا ابن أبی الدّنیا [قال]: أنبأنا محمّد بن سعد، قال: الحسین بن علیّ بن أبی طالب قتل بنهر کربلا یوم عاشوراء فی المحرّم سنة إحدی و ستّین، و هو ابن ستّ و خمسین سنة.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 292 رقم 386
أخبرنا «1» أبو بکر محمّد بن شجاع، أنبأنا أبو عمرو بن مندة، أنبأنا الحسن بن محمّد، أنبأنا أحمد بن محمّد، أنبأنا أبو بکر بن أبی الدّنیا [قال]: أنبأنا محمّد بن سعد قال فی الطّبقة الثّانیة: الحسین بن علیّ بن أبی طالب، و یکنّی أبا عبد اللّه، و أمّه فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، قتل رحمه اللّه بنهر کربلا یوم عاشوراء فی المحرّم سنة إحدی و ستّین، و هو ابن ستّ و خمسین سنة «2».
و أخبرت عن سفیان بن عیینة، قال: سمعت/ 29/ أ/ الهذلیّ یسأل جعفر بن محمّد قال: قتل الحسین بن علیّ، و هو ابن ثمان و خمسین سنة.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 292 رقم 387- 388- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2665، الحسین بن علیّ،/ 124
__________________________________________________
(1)- [ابن العدیم: «أنبأنا أبو نصر القاضی، قال أخبرنا أبو القاسم علیّ بن الحسن الحافظ، قال أخبرنا ...»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی ابن العدیم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 688
کتب إلیّ أبو محمّد «1» بن الأبنوسیّ «2»- و أخبرنی أبو الفضل بن ناصر عنه- «2» أنبأنا أبو محمّد الجوهریّ، أنبأنا أبو الحسین بن المظفّر، أنبأنا أبو علیّ المدائنیّ: أنبأنا أحمد بن عبد اللّه بن البرقیّ، قال: الحسین بن علیّ بن أبی طالب، و ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله یکنّی أبا عبد اللّه، ولد فی لیال خلون من شعبان، سنة أربع من الهجرة، و قتل بالطّفّ یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین، و هو ابن خمس و خمسین و ستّة أشهر، و کان قبره بکربلاء من سواد الکوفة.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 293 رقم 389- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2659، الحسین بن علیّ،/ 118
قرأت «3» علی أبی محمّد السّلمیّ، عن أبی محمّد التمیمیّ «4»، أنبأنا مکی بن محمّد بن الغمر، أنبأنا أبو سلیمان بن زبر، أنبأنا الهرویّ، أنبأنا محمّد بن صالح، قال: قتل الحسین بن علیّ سنة إحدی و ستّین یوم عاشوراء یوم السّبت، و هو ابن ستّ و خمسین سنة.
و قد قیل: إنّه قتل سنة اثنتین و خمسین «5».
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 293 رقم 390- 391- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2666، الحسین بن علیّ،/ 125
أخبرنا أبو الحسن بن قبیس، أنبأنا و أبو منصور بن زریق، أنبأنا أبو بکر الخطیب، أنبأنا عبید اللّه- یعنی ابن عمر بن شاهین- حدّثنی أبی، أنبأنا یحیی بن محمّد، أنبأنا محمّد ابن موسی بن حمّاد، عن ابن أبی السّریّ: عن هشام بن الکلبیّ قال: و فی سنة اثنتین و ستّین قتل الحسین بن علیّ یوم عاشوراء. ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 294 رقم 392
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو الحسن بن أبی عبد اللّه بن المقیّر، عن أبی الفضل محمّد بن ناصر، قال أخبرنا أبو محمّد ...»].
(2- 2) [لم یرد فی ابن العدیم].
(3)- [ابن العدیم: «أنبأنا أبو نصر قال: أخبرنا الحافظ، قرأت»].
(4)- [زاد فی ابن العدیم: «ح: و أنبأنا أبو القاسم عبد الصّمد بن محمّد بن الحرستانیّ، عن أبی محمّد السّلمیّ، عن أبی محمّد التّمیمیّ»].
(5)- [ابن العدیم: «و ستّین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 689
أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ أنبأنا أبو الفضل «1» عمر بن عبید اللّه بن عمر، أنبأنا عبد الواحد بن محمّد بن عثمان، أنبأنا الحسن بن محمّد بن إسحاق، «2» أنبأنا إسماعیل بن إسحاق «2»، أنبأنا إسماعیل بن إسحاق بن إسماعیل قال: سمعت علیّ بن المدینیّ قال: مقتل حسین سنة ثنتین «3» و ستّین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 294 رقم 393- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2666، الحسین بن علیّ،/ 125
أخبرنا أبو محمّد السّلمیّ، أنبأنا أبو بکر الخطیب.
ح: و أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد، أنبأنا أبو بکر محمّد بن هبة اللّه، قالا: أنبأنا محمّد «4» بن الحسین القطّان، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر بن درستویه، أنبأنا یعقوب قال: قال ابن لهیعة: کان قتل الحسین بن علیّ و قتل عقبة بن نافع و حریق الکعبة فی سنة واحدة:
سنة ثنتین- أو ثلاث- و ستّین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 294 رقم 394، مختصر ابن منظور، 7/ 156- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2666، الحسین بن علیّ،/ 125
أخبرنا «5» أبو البرکات الأنماطیّ، أنبأنا محمّد بن طاهر، أنبأنا مسعود بن ناصر، أنبأنا عبد الملک بن الحسن، أنبأنا أحمد بن محمّد بن الحسن الکلاباذیّ، قال: الحسین بن علیّ ابن أبی طالب [...] قال الواقدیّ: [...] ولد سنة أربع من الهجرة بعد أخیه الحسن، و ولد أخوه سنة ثلاث من الهجرة، قال خلیفة: و قتل یوم عاشوراء، یوم الأربعاء سنة
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم مکانه: «أخبرنا بذلک أبو حفص عمر بن محمّد الدّارقزیّ- أذنا- قال: أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد السّمرقندیّ- إجازة إن لم یکن سماعا- قال: أخبرنا أبو الفضل ...»].
(2- 2) [لم یرد فی ابن العدیم].
(3)- [ابن العدیم: «اثنتین»].
(4)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو القاسم عبد الصّمد بن محمّد، عن أبی محمّد عبد الکریم بن حمزة السّلمیّ، قال: حدّثنا أبو بکر الخطیب، قال أخبرنا محمّد ...»].
(5)- [ابن العدیم: «أخبرنا القاضی أبو نصر بن الشّیرازی- فیما أذن لنا فیه- قال: أخبرنا الحافظ أبو القاسم علیّ بن الحسن، قال: أخبرنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 690
إحدی و ستّین.
قاله خلیفة و مسدّد [...].
و قال الواقدیّ: و فیها ولد الحسین- یعنی فی سنة أربع من الهجرة- فی لیال خلون من شعبان.
و قال ابن أبی شیبة: قتل یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین.
قال ابن نمیر: قتل فی عشر من المحرّم سنة إحدی و ستّین، و هو ابن خمس و خمسین سنة.
و قال محمّد بن سعد: قال الواقدیّ: قتل بنهر کربلاء یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین، و هو ابن ستّ و خمسین سنة.
و قال الذّهلیّ: قال یحیی بن بکیر: قتل فی صفر سنة إحدی و ستّین، و سنّه ستّ و خمسون سنة.
و قال ابن بکیر مرّة اخری فی سنّه: ثمان و خمسون.
و قال ابن أبی شیبة: مات فی سنّه ثمان و خمسین، و یقال: مات و هو ابن خمس «1» و خمسین سنة «1»، و یقال: ابن سبع و خمسین.
و قال الواقدیّ: و الثّبت عندنا أنّه قتل فی المحرّم یوم عاشوراء و هو ابن خمس و خمسین سنة و أشهر.
و قال أبو عیسی: قتل یوم السّبت یوم عاشوراء سنة ستّین.
و قال الواقدیّ: حدّثنی أفلح بن سعید، عن ابن کعب القرطبیّ «2» قال: قتل الحسین فی صفر سنة إحدی و ستّین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 295- 296 رقم 395- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2667- 2668، الحسین بن علیّ،/ 126- 127
__________________________________________________
(1- 1) [ابن العدیم: «و ستّین»].
(2)- [ابن العدیم: «القرظیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 691
و قال جعفر بن محمّد: قال أبی: قتل الحسین و هو ابن ثمان و خمسین سنة، و قیل: ابن تسع و خمسین، و کان أصغر من الحسن سنة.
ابن عساکر، تهذیب ابن بدران، 4/ 313
و اختلف فی عمره لمّا قتل: فروی عن جعفر بن محمّد: إنّه کان ابن ثمان و خمسین سنة، و قیل ابن سبع، و قیل ابن ستّ و خمسین.
قال الزّبیر بن بکّار: و روایة السّتّ أثبت، و یروی أنّه قتل سنة ستّین.
قال الخطیب البغدادیّ: و قول من قال سنة إحدی و ستّین أصحّ. انتهی.
و هو الّذی أجمع علیه أکثر أهل التاریخ، و قال الواقدیّ: أثبت الأقوال: أنّه قتل فی الیوم العاشر من المحرّم.
ابن عساکر، تهذیب ابن بدران، 4/ 342
قیل: إنّ الحسین قتل و هو ابن ثمان و خمسین سنة. و قیل: و هو ابن ستّ و خمسین سنة.
و قیل: قتل و هو ابن أربع و خمسین سنة و ستّة أشهر و نصف.
و قیل: ابن خمس و خمسین، و کان فی یوم سبت یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین، و قتل بالطّفّ بکربلاء.
و قیل: کان قتله سنة ستّین، و قیل: سنة اثنتین و ستّین.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 7/ 156
قال ابن لهیعة: کان قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام، و قتل عقبة بن نافع، و حریق الکعبة فی سنة واحدة، سنة ثنتین أو ثلاث و ستّین، و کان ذلک کلّه فی خلافة یزید بن معاویة ابن أبی سفیان.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 17/ 113
فقالت أمّ سلمة: فلمّا کان یوم عاشوراء، نظرت إلی القارورتین بعد الظّهر، فإذا هما قد فاضتا «1» دما.
الرّاوندی، الخرائج و الجرائح، 1/ 254- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 581؛ المجلسی، البحار، 45/ 89؛ البحرانی، العوالم، 17/ 157؛ مثله الطریحی، المنتخب، 2/ 476
__________________________________________________
(1)- [المنتخب: «صارتا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 692
عاش مع جدّه ستّة سنین و أشهرا، و قد کمل عمره خمسین. و یقال: کان عمره سبعا و خمسین سنة و خمسة أشهر. [و یقال: ستّ و خمسون سنة و خمسة أشهر] و یقال: ثمان و خمسون [...] و مضی قتیلا یوم عاشوراء، و هو یوم السّبت العاشر، من المحرّم قبل الزّوال، و یقال: یوم الجمعة بعد صلاة الظّهر، و قیل: یوم الإثنین بطفّ کربلاء بین نینوی و الغاضریّة من قری النّهرین بالعراق، سنة ستّین من الهجرة، و یقال: سنة إحدی و ستّین، و دفن بکربلاء من غربیّ الفرات.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 77- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 198- 199؛ البحرانی، العوالم، 17/ 326- 327
أخبرنا عبد الرّحمان القزّاز، قال: أخبرنا أحمد [بن علیّ] بن ثابت، قال: أخبرنا علیّ ابن أحمد الرّزّاز، قال: حدّثنا محمّد بن أحمد بن الحسن الصّوّاف، قال: حدّثنا بشر بن موسی، قال: حدّثنا عمر بن علیّ، قال: قتل الحسین بن علیّ سنة إحدی و ستّین، و هو یومئذ ابن ستّ و خمسین سنة، فی المحرّم یوم عاشوراء.
و قد قال جعفر بن محمّد: و هو ابن ثمان و خمسین سنة.
و قال أبو نعیم الفضل بن دکین: و هو ابن خمس و ستّین أو ستّ و ستّین.
قال مؤلّف الکتاب: و هذا لا وجه له، فإنّه إنّما ولد فی سنة أربع من الهجرة، و من نظر فی مقدار خلافة الخلفاء إلی زمان قتله علم أنّه لم یصل إلی السّتّین، و قول جعفر بن محمّد أصحّ.
و قال هشام بن محمّد الکلبیّ: قتل سنة اثنتین و ستّین، و هو غلط.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 345- 346
قتل الحسین (صلوات اللّه علیه) یوم الجمعة یوم عاشوراء فی محرّم سنة إحدی و ستّین، و هو ابن ستّ و خمسین سنة و خمسة أشهر، و قیل: کان ابن ثمان و خمسین رضی اللّه عنه.
ابن الجوزی، صفّة الصّفوة، 1/ 763- 764
و قتل یوم الجمعة، و قیل یوم السّبت، و هو یوم عاشوراء من سنة إحدی و ستّین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 693
بکربلاء من أرض العراق، و قبره مشهور یزار.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 20
قیل: و کان عمر الحسین یوم قتل خمسا و خمسین سنة، و قیل: قتل و هو ابن إحدی و ستّین، و لیس بشی‌ء، و کان قتله یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 301- 302
ثمّ إنّ أهل الکوفة کاتبوا الحسین، و وعدوه النّصر «2» و القیام معه، حتّی خرج إلیهم، فخذلوه، حتّی قتل یوم الأحد یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین بکربلاء من أرض الکوفة، و هو ابن سبع أو ثمان و خمسین سنة.
ابن قدامة، التّبیین فی أنساب القرشیّین،/ 130
و قتل رضی اللّه عنه، یوم عاشوراء، سنة إحدی و ستّین، و هو ابن ثمان و خمسین سنة.
البرّی، الجوهرة،/ 44
قد تقدّم القول فی ولادته علیه السّلام أنّها کانت فی سنة أربع من الهجرة، و کان «3» انتقاله إلی الدّار الآخرة علی ما سیأتی تفصیله و بیانه فی سنة إحدی و ستّین من الهجرة، فتکون مدّة عمره ستّا و خمسین سنة و أشهرا، کان منها مع جدّه «4» رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله ستّ سنین و شهورا «5»، و کان مع أبیه أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام ثلاثین سنة بعد وفاة النّبیّ صلی اللّه علیه و اله، و کان مع أخیه الحسن بعد وفاة أبیه علیهم السّلام عشر سنین، و بقی «6» بعد وفاة أخیه «7» إلی «8» مقتله عشر سنین.
__________________________________________________
(1)- عمر حسین هنگام قتل پنجاه و پنج سال بود. گفته شده [است که] او هنگامی که کشته شده بود، شصت و یک ساله بود. این روایت چیزی نیست (صحیح نیست). قتل او در روز عاشورا سنه شصت و یک (هجری) بود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 206
(2)- فی أ: بالنّصر. و فی ج: بالبیعة.
(3)- [و فی البحار و العوالم مکانه: «و قال کمال الدّین: کان ...»].
(4)- [فی الفصول المهمّة مکانه: «انتقل الحسین بن علیّ بالوفاة إلی دار الآخرة و عمره ستّ و خمسون سنة و بعض أشهر کان مع جدّه ...»].
(5)- [الفصول المهمّة: «و شهر»].
(6)- [لم یرد فی الفصول المهمّة].
(7)- [فی کشف الغمّة و البحار و العوالم: «أخیه الحسن علیه السّلام»].
(8)- [فی کشف الغمّة و البحار و العوالم: «إلی وقت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 694
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 73- 74- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 40؛ المجلسی، البحار، 44/ 200؛ البحرانی، العوالم، 17/ 328؛ مثله ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 199
و کان الیوم الّذی قتل فیه علیه السّلام: قتل «1» یوم الجمعة «2» و هو یوم عاشوراء من المحرّم «2» سنة إحدی و ستّین للهجرة «3».
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 76- مثله ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
و عن سفیان بن عیینة، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه قال: قتل علیّ علیه السّلام، و هو ابن ثمان و خمسین سنة، و قتل الحسین و هو ابن ثمان و خمسین سنة، و مات علیّ بن الحسین و هو ابن ثمان و خمسین سنة. و أنا الیوم ابن ثمان و خمسین سنة.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 81- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 120- 121؛ المجلسی، البحار، 46/ 218
و کان قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام فی یوم عاشوراء و هو یوم الجمعة من المحرّم سنة إحدی و ستّین، و هو ابن ستّ و خمسین.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 128
أخبرنا غیر واحد، عن إسماعیل بن أحمد، أنبأنا عمر بن عبید اللّه البقّال، أنبأنا أبو الحسین بن بشران، أنبأنا عثمان بن أحمد الدّقّاق، حدّثنا حنبل، حدّثنا الحمیدیّ، حدّثنا سفیان، حدّثنا جعفر بن محمّد، عن أبیه، قال: قتل علیّ علیه السّلام و هو ابن ثمان و خمسین سنة، و مات لها الحسن، و قتل لها الحسین، و مات لها علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام.
قلت: و هذه الرّوایة أصحّ لأنّهم لا یختلفون أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و اله و سلّم کان أسنّ منه.
لما روینا فی سنّ أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام فإنّ محمّدا هذا روی: إنّ علیّا قتل و هو ابن ثمان و خمسین، قال: و مات لها الحسن، و قتل لها الحسین، و مات لها علیّ بن الحسین.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 165، 306 (ط مؤسّسة أهل البیت علیهم السّلام)
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الفصول المهمّة].
(2- 2) [الفصول المهمّة: «عاشر محرّم»].
(3)- [الفصول المهمّة: «من الهجرة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 695
و کان مقتله یوم الجمعة ما بین الظّهر و العصر لأنّه صلّی صلاة الخوف بأصحابه.
و قیل: یوم السّبت. و قد ذکرناه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 146- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 368- 369؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 49
و اختلفوا فی سنّه علی أقوال، أحدها: ستّ و خمسون سنة. قاله الواقدیّ، لأنّه ولد سنة أربع من الهجرة، و الثّانی: خمس و خمسون، قاله السّدیّ. و الثّالث: ثمان و خمسون.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 151
قتل الحسین فی یوم السّبت عاشر المحرّم سنة إحدی و ستّین من الهجرة بعد صلاة الظّهر، مظلوما ظمآن، صابرا، محتسبا، عند اللّه عزّ و جل، و سنّه یومئذ ثمان و خمسون سنة.
قال أبو الفرج الإصبهانیّ: قتله کان یوم الجمعة لعشر خلون من المحرّم سنة إحدی و ستّین، أخرجنا ذلک بالحساب الهندیّ من سائر الزّیجات، و حقّقنا أنّه کان أول المحرّم سنة إحدی و ستّین یوم الأربعاء، فعلی هذا لا یجوز أن یکون إلّا الجمعة موافقة للرّوایة فی ذلک، و کان سنّه ستّا و خمسین سنة و شهورا.
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 439
قال ابن السّکن: حدّثنا حاتم بن محبوب، قال: حدّثنا عبد الجبّار بن العلاء، قال:
حدّثنا سفیان، قال: سمعت جعفر بن محمّد، قال: قتل الحسین و هو ابن ثمان و خمسین سنة.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2570، الحسین بن علیّ،/ 29
أنبأنا أبو حفص المؤدّب، قال: أخبرنا أبو الفضل محمّد بن ناصر- إجازة إن لم یکن سماعا-، قال: أخبرنا أبو الفضل بن خیرون، قال: أخبرنا القاضی أبو العلاء محمّد بن علیّ، قال: أخبرنا علیّ بن الحسن بن علیّ، ح.
قال: و أخبرنا ابن خیرون، قال: أخبرنا الحسن بن الحسین النّعالیّ، قال: حدّثنی جدّی لأمّی إسحاق بن محمّد النّعالیّ، قالا: أخبرنا عبید اللّه بن إسحاق، قال: حدّثنا قعنب بن المحرز، قال: و قتل الحسین سنة ستّین یوم عاشوراء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 696
أنبأنا أبو الیمن زید بن الحسن بن زید الکندیّ، قال: أخبرنا أبو منصور عبد الرّحمان ابن محمّد القزّاز، قال: أخبرنا أبو بکر الخطیب، قال: أخبرنا ابن رزق، قال: أخبرنا محمّد بن عمر الحافظ، قال: حدّثنا هیثم بن خالد، قال: حدّثنا ابن زنجویه، قال: حدّثنا أبو الأسود، قال: قتل الحسین سنة ستّین.
و قال الخطیب: أخبرنا أبو الفضل، قال: أخبرنا عبد اللّه بن جعفر، قال: حدّثنا عیسی ابن عبد اللّه، قال: قتل الحسین بن علیّ سنة ستّین.
قال الخطیب: و قول من قال سنة إحدی و ستّین أصحّ.
و قال ابن طبرزد، أنبأنا أبو البرکات الأنماطیّ، قال: أخبرنا أبو الفضل بن خیرون، قال: أخبرنا أبو العلاء الواسطیّ، قال: أخبرنا أبو بکر البابسیریّ، قال: حدّثنا الأحوص ابن المفضل الغلابیّ، قال: حدّثنا أبی، قال: قال الواقدیّ: و قتل الحسین بن علیّ یوم عاشوراء فی سنة إحدی و ستّین.
أنبأنا أبو محمّد الحسن بن علیّ المرتضی، قال: حدّثنا أبو الفضل محمّد بن ناصر، قال:
أخبرنا أبو طاهر بن أبی الصّقر، قال: أخبرنا أبو البرکات بن نظیف، قال: أخبرنا الحسن ابن رشیق، قال: حدّثنا أبو بشر الدّولابیّ، قال: حدّثنی أبو عبد اللّه جعفر بن علیّ الهاشمیّ، ثمّ العبّاسیّ قال: حدّثنا محمّد بن محمّد بن أیّوب، قال: قتل الحسین بن علیّ بن أبی طالب یوم عاشوراء، و هو یوم الأحد لعشر مضین من المحرّم بکربلاء سنة إحدی و ستّین.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2661- 2663، الحسین بن علیّ،/ 120- 122
و قال: أبو القاسم إسماعیل بن أحمد، أخبرنا أبو الفتح نصر بن أحمد بن نصر الخطیب، قال: أخبرنا محمّد بن أحمد بن عبد اللّه، قال: أخبرنا محمّد، عن زید بن علیّ، قال:
أخبرنا محمّد بن محمّد الشّیبانیّ قال: حدّثنا هارون بن حاتم، قال: حدّثنا أبو بکر بن عیّاش، قال: و قتل الحسین بن علیّ لعشر لیال خلون من المحرّم سنة إحدی و ستّین.
أخبرنا أبو علیّ حسن بن أحمد بن یوسف الأوقیّ- إجازة- قال: أخبرنا أبو طاهر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 697
السّلفیّ الحافظ، قال: أخبرنا أبو الحسین بن الطّیوریّ، قال: أخبرنا أبو الحسین بن قشیش، قال: أخبرنا أبو محمّد الصّفّار، قال: أخبرنا عبد الباقیّ بن قانع، قال: سنة إحدی و ستّین:
الحسین بن علیّ بن أبی طالب أبو عبد اللّه علیه السّلام یوم عاشوراء، یعنی قتل.
کتب إلینا أبو الحسن علیّ بن المفضّل الحافظ أنّ أبا القاسم خلف بن عبد الملک بن بشکوال أجاز لهم: و قال: أخبرنا أبو محمّد بن عتاب و أبو عمران بن أبی تلید، إجازة، قالا: أخبرنا أبو عمر بن عبد البرّ النّمریّ، قال: أخبرنا أبو القاسم خلف بن القاسم، قال:
أخبرنا أبو علیّ سعید بن عثمان بن السّکن، قال: و الحسین بن علیّ بن أبی طالب استشهد بکربلاء من ناحیة الکوفة یوم عاشوراء لیلة جمعة، سنة إحدی و ستّین.
و قال أبو نعیم: قتل علیّ مع أبیه یوم عاشوراء فی سنة ستّین رضی اللّه عنه.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2664- 2665، الحسین بن علیّ،/ 123- 124
و قد ذکرنا عن الخطیب أنّه قال: أجمع أکثر أهل التّاریخ أنّه قتل فی المحرّم سنة إحدی و ستّین، إلّا هشام بن الکلبیّ، فإنّه قال: سنة اثنتین و ستّین، و أوردنا عن ابن أبی السّریّ عنه ما أوردناه، و قد نقل عن علیّ بن المدینیّ، أنّه قتل سنة اثنتین و ستّین.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2666، الحسین بن علیّ،/ 125
السنة الحادیة و السّتّون مقتل الحسین بن علیّ (کرّم اللّه وجهه).
الحموی، التّاریخ المنصوری،/ 75
فنقول: إنّ أقلّ مراتب یوم عاشوراء أن تجعل قتل مولانا الحسین (صلوات اللّه علیه)، و قتل من قتل معه من الأهل، و الأبناء مجری والدک و ولدک أو بعض من یعزّ علیک.
ابن طاووس، الإقبال،/ 577
و قال الحافظ عبد العزیز: الحسین بن علیّ بن أبی طالب و أمّه فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، ولد فی لیال خلون من شعبان سنة أربع من الهجرة، و قتل بالطّفّ یوم عاشوراء
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 698
سنة إحدی و ستّین، و هو ابن خمس و خمسین سنة و ستّة أشهر «1».
قلت: قد اتّفقوا فی التاریخ و اختلفوا فی الحساب، و الحقّ منهما یظهر لمن اعتبره.
قلت: من أعجب ما یحکی أنّهم اتّفقوا أنّه ولد علیه السّلام فی سنة أربع من الهجرة، و قتل فی عاشر المحرّم من سنة إحدی و ستّین، و اختلفوا بعد فی مدّة حیاته ما هذا إلّا عجیب، و أنت إذا عرفت مولده و موته عرفت مدّة عمره من طریق قریب.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 40- 41- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 201؛ البحرانی، العوالم، 17/ 328- 329
و کان الیوم الّذی قتل فیه علیه السّلام قیل الجمعة و هو یوم عاشوراء من المحرّم سنة إحدی و ستّین من الهجرة، و دفن بالطّفّ من کربلاء من العراق، و مشهده علیه السّلام معروف یزار من الجهات و الآفاق.
قال الحافظ عبد العزیز الجنابذیّ فی کتاب معالم العترة الطّاهرة: الحسین بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، ولد فی لیال خلون من شعبان سنة أربع من الهجرة، و قتل بالطّفّ یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین و هو ابن خمس و خمسین سنة و ستّة أشهر.
قال ابن سعد: قال الواقدیّ: قتل الحسین بن علیّ فی صفر سنة إحدی و ستّین و هو ابن خمس و خمسین سنة.
و قال محمّد بن عمر، عن أبی معشر: قتل الحسین بن علیّ لعشر خلون من المحرّم سنة إحدی و ستّین. قال الواقدیّ: و هذا أثبت.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 52- 54
قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: ینادی باسم القائم فی لیلة ثلاث و عشرین من شهر رمضان، و یقوم یوم عاشوراء، و هو الیوم الّذی قتل فیه الحسین علیه السّلام، کأنّی به یوم السّبت العاشر من المحرّم.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 534
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 699
قتل رضی اللّه عنه یوم الجمعة لعشر خلت من المحرّم یوم عاشوراء سنة ستّین، و قیل: إحدی و ستّین بموضع یقال له کربلاء من أرض العراق بناحیة الکوفة، و یعرف «1» الموضع أیضا بالطّفّ «2».
و اختلف فی سنّه یوم قتل، فقیل: سبع و خمسون، و لم یذکر ابن الدّرّاع فی کتاب موالید أهل البیت غیره، قال: أقام منها مع جدّه صلی اللّه علیه و اله سبع سنین، إلّا ما کان بینه و بین الحسن، و مع أبیه ثلاثین سنة، و مع أخیه الحسن عشر سنین، و بعده عشر سنین، فجملة ذلک سبع و خمسون سنة، و قیل: أربع و خمسون سنة، و قیل: ستّ و خمسون سنة.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 146- عنه: الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 333
و قبض قتیلا بطفّ کربلاء من أرض «3» العراق یوم السّبت العاشر من المحرّم، و روی:
یوم الجمعة قبل زوال الشّمس، سنة إحدی و ستّین من الهجرة، و له یومئذ ثمان و خمسون سنة، و قبره بطفّ کربلاء بین نینوی و الغاضریّة من قری النّهرین.
السّبزواری، جامع الأخبار،/ 83- 84
و کان قتل الحسین فی یوم عاشوراء من سنة إحدی و ستّین «4».
ابن الطّقطقی، کتاب الفخری،/ 105
و قتل مظلوما بکربلاء، بناحیة نینوی بشاطئ الفرات، یوم الجمعة، قبل الزّوال للعاشر من المحرّم سنة إحدی و ستّین، و قبره فی الموضع الّذی قتل فیه.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 142- 143
__________________________________________________
(1)- [تاریخ الخمیس: «یعرف ذلک»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی تاریخ الخمیس].
(3)- [فی المطبوع: «أصل»].
(4)- قتل حسین علیه السّلام در روز دهم محرم سال شصت و یک هجری روی داد.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 157
این واقعه روز دوشنبه بود، دهم محرم الحرام سنه احدی و ستّین هجری.
هندوشاه، تجارب السّلف،/ 68
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 700
و ذلک فی یوم السّبت العاشر من المحرّم سنة إحدی و ستّین من الهجرة، بعد صلاة الظّهر، قتیلا، مظلوما، ظمآنا، صابرا، محتسبا، و سنّه یومئذ ثمان و خمسون سنة. «1»
الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 449
و کذلک قال اللّیث بن سعد، و أبو بکر بن عیّاش، و أبو معشر المدنیّ، و الواقدیّ، و خلیفة بن خیّاط، و غیر واحد: أنّه قتل یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین، زاد بعضهم:
یوم السّبت، و قیل: یوم الاثنین، و قیل: قبل آخر یوم من سنة ستّین، و قیل: سنة اثنین و ستّین، و قیل غیر ذلک فی تاریخ وفاته و مبلغ سنّه.
و قال الواقدیّ: الثّابت عندنا أنّه قتل فی المحرّم یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین و هو ابن خمس و خمسین سنة و أشهر.
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 446
سفیان بن عیینة: حدّثنا «2» جعفر بن محمّد، عن أبیه «2»، قال: قتل علیّ و هو ابن ثمان و خمسین، و مات لها الحسن، و قتل لها الحسین.
قلت: قوله: مات لها حسن خطأ، بل عاش سبعا و أربعین سنة.
قال الجماعة: مات یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین، زاد بعضهم یوم السّبت. و قیل:
یوم الجمعة، و قیل: یوم الاثنین.
و مولده فی شعبان سنة أربع من الهجرة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 215
و قتل عامّة أصحابه حوله، و ذلک فی یوم الجمعة یوم عاشوراء.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 346
سنة إحدی و ستّین: فیها یوم عاشوراء استشهد ریحانة رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سبطه أبو عبد اللّه الحسین بن علیّ بکربلاء عن ستّ و خمسین سنة.
الذّهبی، العبر، 1/ 44
__________________________________________________
(1)- روز شنبه و گویند دوشنبه، روز عاشورا دهم ماه محرم، سنه احدی و ستین.
بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104
(2- 2) [فی المطبوع: «جعفر بن محمّد بن أبیه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 701
فقتل یوم الجمعة، و قیل یوم السّبت یوم عاشوراء سنة ستّین أو إحدی و ستّین، أو اثنتین و ستّین للهجرة، و له ستّ و خمسون سنة.
الصّفدیّ، الوافی بالوفیات، 12/ 424
سنة إحدی و ستّین: استشهد فیها یوم عاشوراء ریحانة رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سبطه و سلالة النّبوّة، مقرّ المحاسن و المناقب و الفتوّة، أبو عبد اللّه الحسین بن علیّ بکربلاء، و عمره خمس و ستّون سنة.
فضیّق علیه الفاسق أشدّ تضییق، و سدّ بین یدیه واضح الطّریق، إلی أن قتله یوم الجمعة، و قیل: یوم السّبت، و قیل: یوم الأحد، و اتّفقوا علی أنّه یوم عاشوراء بقرب الکوفة، بموضع یقال له کربلاء.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 131- 132
الشّهید بکربلاء [...] و قتل یوم الجمعة یوم عاشوراء فی المحرّم سنة إحدی و ستّین، و له أربع و خمسون سنة و ستّة أشهر و نصف رضی اللّه عنه.
فقتل بنینوی یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین.
فقتل فی یوم عاشوراء من شهر المحرّم من هذه السّنة [إحدی و ستّین] علی المشهور الّذی صحّحه الواقدیّ و غیر واحد، و زعم بعضهم أنّه قتل فی صفر منها، و الأوّل أصحّ.
و قال اللّیث و أبو نعیم: یوم السّبت.
و کان مقتل الحسین رضی اللّه عنه یوم الجمعة، یوم عاشوراء من المحرّم سنة إحدی و ستّین.
و قال هشام بن الکلبیّ: سنة ثنتین و ستّین. و به قال علیّ بن المدینیّ: و قال ابن لهیعة:
سنة ثنتین أو ثلاث و ستّین. و قال غیره: سنة ستّین، و الصّحیح الأوّل. بمکان من الطّفّ، یقال له کربلاء من أرض العراق و له من العمر ثمان و خمسون سنة أو نحوها، و أخطأ أبو نعیم فی قوله: إنّه قتل و له من العمر خمس أو ستّ و ستّون سنة.
ابن کثیر، البدایة و النهایة، 8/ 149- 150، 169، 172، 198
إلی أن قتل الحسین رضی اللّه عنه بکربلاء.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 87
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 702
و کان بین وفاة رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و بین الیوم الّذی قتل فیه الحسین رضی اللّه عنه خمسون عاما.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 88
و کان قتله رضی اللّه عنه یوم عاشوراء، فی سنة ستّین، ذکره أبو حنیفة رضی اللّه عنه فی الأخبار الطّوال.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 88- عنه: الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 331
و قیل: توفّیت [أمّ سلمة] سنة إحدی و ستّین فی یوم عاشوراء، و هو الیوم الّذی قتل فیه الحسین رضی اللّه عنه.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 119 (ط دار الفکر)
ثمّ ناجزوه الحرب، فقتل هو و أصحابه و أهل بیته فی عاشر المحرّم سنة إحدی و ستّین.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 158
قال الزّبیر بن بکّار: قتل الحسین یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین. و کذا قال الجمهور، و شذّ من قال غیر ذلک.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 334
الحسین بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ، أبو عبد اللّه المدنیّ، سبط رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، و ریحانته، حفظ عنه، استشهد یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین، و له ستّ و خمسون سنة./ ع.
ابن حجر، تقریب التّهذیب،/ 113 رقم 375
قال الزّبیر، عن ابن عیینة، عن جعفر بن محمّد: قتل الحسین و هو ابن ثمان و خمسین.
قال الزّبیر بن بکّار: و الأوّل أثبت فی سنّه یعنی ابن (56).
قال الزّبیر: و ذلک فی یوم عاشوراء سنة (61). و کذا قال اللّیث بن سعد، و أبو بکر ابن عیّاش، و أبو معشر المدنیّ، و الواقدیّ، و خلیفة، و غیر واحد. و قال الواقدیّ: إنّه أثبت عندهم. زاد: و هو ابن (55) سنة و أشهر. و قیل: قتل آخر یوم من سنة (60)، و قیل: غیر ذلک.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 356
و استشهد فی شهر محرّم الحرام لیوم عاشوراء سنة أربع و ستّین.
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 43
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 703
و قتل (رضوان اللّه علیه) یوم الجمعة یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین بالطّفّ من شاطئ الفرات بموضع یدعی کربلاء.
و ولد علیه السّلام لخمس لیال خلون من شعبان سنة أربع من الهجرة.
و قتل و هو ابن ستّ و خمسین سنة.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 270
و فی عاشره [المحرّم] مقتل الحسین علیه السّلام.
الکفعمی، المصباح،/ 509
مدّة الأعمار: [...] سبع و خمسون.
أیّام الوفاة: [...] الإثنین.
شهور الوفاة: [...] عاشر محرّم.
سنو الوفاة: [...] سنة إحدی و ستّین.
أمکنة الوفاة: [...] کربلاء. «1»
الکفعمی، المصباح،/ 522
أکرمه اللّه بالشّهادة فی یوم عاشورا عام إحدی و ستّین.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 409
أصیب به الحسین رضی اللّه عنه من الشّهادة فی یوم عاشوراء.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 465
قتل رضی اللّه عنه یوم الجمعة، و قیل: یوم السّبت یوم عاشوراء، سنة إحدی و ستّین بکربلاء، من أرض العراق. و قبره مشهور یزار و یتبرّک به. و حزن النّاس علیه کثیرا، و أکثروا فیه المراثی. و قد ذکرت منها عدّة فی کتاب «هطل العین فی مصرع الحسین».
ابن طولون، الأئمة الاثنا عشر،/ 72
فقتل یوم الأحد لعشر من المحرّم یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین بموضع من أرض الکوفة، یدعی کربلاء قرب الطّفّ.
__________________________________________________
(1)- واقعه هایله اهل بیت سید عالم صلی اللّه علیه و اله در روز جمعه یا پنج‌شنبه دهم محرّم روی نمود.
در کربلا فی عاشر محرم الحرام سنه احدی و ستین شربت شهادت چشید.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 58، 127
شهادت آن حضرت روز دهم شهر محرّم الحرام و به قولی شنبه مذکوره سنه احدی و ستّین.
کیاء گلپایگانی، سراج الأنساب،/ 68
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 704
و ذلک فی یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین بأرض کربلاء بالطّفّ، و کان له سبع و خمسون سنة علی الخلاف کما سیأتی.
(ذکر سنّه) اختلف فی سنّه یوم قتل، فقیل، سبع و خمسون و لم یذکر ابن الدّراع فی کتاب موالید أهل البیت غیره. و قال: أقام منها مع جدّه (علیه الصلاة و السّلام) سبع سنین، إلّا ما کان بینه و بین الحسن، و مع أبیه ثلاثین سنة، و مع أخیه الحسن عشر سنین، و بعده عشر سنین. فجملة ذلک سبع و خمسون سنة، و قیل: ستّ و خمسون سنة و خمسة أشهر، کذا فی الصّفوة. و فی الاستیعاب: قال قتادة: قتل الحسین و هو ابن أربع و خمسین سنة و ستّة أشهر، و ذکر المزنیّ، عن الشّافعیّ، عن سفیان بن عیینة، قال: قال جعفر بن محمّد: توفّی علیّ بن أبی طالب و هو ابن ثمان و خمسین سنة، و قتل الحسین بن علیّ و هو ابن ثمان و خمسین، و توفّی علیّ بن الحسین و هو ابن ثمان و خمسین، و توفّی محمّد بن علیّ ابن الحسین و هو ابن ثمان و خمسین. قال: و قال لی جعفر بن محمّد: و أنا بهذه السّنة. فی ثمان و خمسین سنة و توفّی فیها رحمه اللّه.
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 331، 332، 334
فاستشهد الحسین کما قاله صلی اللّه علیه و اله بکربلاء من أرض العراق بناحیة الکوفة و یعرف الموضع أیضا بالطّفّ [...] یوم الجمعة عاشر المحرّم سنة إحدی و ستّین، و له ستّ و خمسون سنة و أشهر.
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 13- 14
فحزّوا رأسه یوم عاشوراء عام أحد و ستّین.
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 118- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 26
یقتل الحسین علی رأس ستّین سنة من مهاجری. (طب [الطّبرانیّ] و الخطیب و ابن عساکر- عن أمّ سلمة و فیه سعد بن طریف متروک، و قال حب [ابن حبّان]: یضع الحدیث، و أورده ابن الجوزیّ فی الموضوعات).
المتّقی الهندی، کنز العمّال، 12/ 128 رقم 34325
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 705
الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام [...] و قبض بکربلاء من أرض العراق قتیلا یوم الاثنین، و قیل یوم الجمعة، و قیل: السّبت عاشر المحرّم قبل الزّوال سنة إحدی و ستّین من الهجرة، و له ثمان و خمسون سنة.
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 415- مثله الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 463
و کان قتل الحسین یوم الاثنین.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 93
استشهد فیها فی یوم عاشوراء أبو عبد اللّه الحسین بن علیّ بن أبی طالب سبط رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و ریحانته بکربلاء عن ستّ و خمسین سنة.
و اتّفقوا علی قتله یوم عاشوراء، قیل: یوم الجمعة، و قیل السّبت، و قیل الأحد، بموضع یقال له الطّفّ.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 66، 67
وفاته علیه السّلام: بکربلاء یوم السّبت. و قیل: یوم الإثنین، و قیل: یوم الجمعة- و یؤیّد الأوّل- ما نقل من قوله علیه السّلام للجنّ حین عرضوا علیه نصرتهم: «أحضرونا یوم السّبت، و هو یوم عاشوراء من المحرّم الّذی فی آخره أقتل» و یؤیّد الثّانی ما نقل من قول زینب علیها السّلام تندب الحسین بعد أن قتل: «بأبی من عسکره یوم الاثنین نهبا» یوم عاشوراء من المحرّم سنة إحدی و ستّین.
تاج الدّین العاملی، التّتمة،/ 76- 77
و روی الحسین بن حمدان الحضینیّ فی کتاب الهدایة فی الفضائل بإسناده عن الحسین علیه السّلام فی حدیث: أنّه قال لأمّ سلمة و قد نهته عن الخروج إلی العراق. [...] ثمّ قال: إنّی مقتول یوم عاشوراء یوم السّبت.
و عنه علیه السّلام فی حدیث: إنّ الحسین علیه السّلام قال: یوم السّبت، و هو یوم عاشوراء الّذی قتل فیه: و لا یبقی مطلوب من أهلی، و یسار برأسی إلی یزید بن معاویة.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 587، 588 رقم 60، 64
و قال صاحب المناقب، و محمّد بن أبی طالب: قتل الحسین علیه السّلام باتّفاق الرّوایات یوم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 706
عاشوراء، عاشر المحرّم سنة إحدی و ستّین، و هو ابن أربع و خمسین سنة و ستّة أشهر و نصف. «1»
المجلسی، البحار، 45/ 60- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 304
و قتل (صلوات اللّه علیه) یوم عاشوراء، یوم الاثنین. و قیل: یوم الجمعة سنة إحدی و ستّین من الهجرة.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 373
و الحائر علیه السّلام بالعراق (فیه مشهد) الإمام المظلوم الشّهید أبی عبد اللّه (الحسین) بن علیّ ابن أبی طالب (رضی اللّه عنهم) سمّی لتحیّر الماء فیه.
الزّبیدی، تاج العروس، 3/ 163
و الحائر (کربلاء) سمّیت بأحد هذه الأشیاء (کالحیراء) هکذا فی النّسخ بالمدّ و الّذی فی الصّحاح و غیره الحیر أی بفتح، فسکون بکربلاء أی سمّی لکونه حمی (و) الحائر (ع بها) أی بکربلاء و هو الموضع الّذی فیه مشهد الإمام الحسین رضی اللّه عنه و قد تقدّم فی حور ذلک.
الزّبیدی، تاج العروس، 3/ 164
و الطّفّ قرب الکوفة، و به قتل الإمام الحسین رضی اللّه عنه سمّی به لأنّه طرف البرّ ممّا یلی الفرات، و کانت یومئذ تجری قریبا منه.
و قال ابن درید: الطّفّ ما أشرف من أرض العرب علی ریف العراق. و قال الأصمعیّ:
إنّما سمّی طفّا لأنّه دنا من الرّیف [...].
و قیل: طفّ الفرات ما ارتفع منه من الجانب، و قیل هو الشّاطی منه قاله اللّیث [...] کالطّفطاف، و هو شاطئ البحر.
الزّبیدی، تاج العروس، 6/ 182
کربال بالضّمّ کورة بفارس، و کربلاء ممدودا بالعراق، به قتل الحسین رضی اللّه عنه.
الزّبیدی، تاج العروس، 8/ 97
__________________________________________________
(1)- این واقعه جانسوز در روز جمعه یا شنبه دهم محرم سال شصت و یکم هجرت واقع شد و عمر شریف آن حضرت در آن‌وقت به پنجاه و هفت سال رسیده بود. به روایتی: پنجاه و هشت سال می‌تواند بود که سال ناتمام را تمام حساب کرده باشند؛ و به روایتی دیگر: پنجاه و شش سال و پنجاه و پنج نیز گفته‌اند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 694
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 707
و نینوی بکسر أوّله، و العامّة تفتحه، و أمّا النّون الثّانیة، مفتوحة کما فی معجم الیاقوت، و ذکر فی المشترک الضّمّ أیضا، و به جزم الخفاجیّ (ع بالکوفة) فی سوادها منها کربلاء الّتی قتل فیها سیّدنا الحسین رضی اللّه عنه.
الزّبیدی، تاج العروس، 9/ 357
فقاتلوه إلی أن قتل رضی اللّه عنه و ذلک یوم الجمعة یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین بکربلاء من أرض العراق ما بین الحلّة و الکوفة.
و کان للحسین یوم قتل ثمان و خمسون سنة، و قضی اللّه تعالی أن قتل عبید اللّه بن زیاد و أصحابه یوم عاشوراء سنة سبع و ستّین.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 207، 208
و قبض قتیلا بالعراق یوم الجمعة، و قیل: یوم الاثنین، و قیل: یوم السّبت، العاشر من المحرّم، قبل الزّوال، سنة إحدی و ستّین من الهجرة.
أبو علی الحائری، منتهی المقال، 1/ 13
فی ذلک الیوم ... یوم الجمعة عاشر المحرّم سنة إحدی و ستّین، و له ستّ و خمسون سنة و أشهر.
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 13- 14
و کان یوم قتله یوم الجمعة عاشر المحرّم الحرام سنة إحدی و ستّین. [عن أبی مخنف]. «1»
__________________________________________________
(1)- مدّة عمره: پنجاه و هفت سال و نزد برخی پنجاه و هشت سال و چند ماه؛ امّا آنچه از ضرب اقوال مختلفة در ماه و سال ولادت حاصل گردد، هشت احتمال است: 1- پنجاه و هفت سال و پنجاه و هفت روز. 2- پنجاه و هفت سال و پنج روز. 3- پنجاه و شش سال و نه ماه و ده روز. 4- پنجاه و شش سال و ده ماه و پنج روز. 5- پنجاه و هشت سال و پنجاه و هفت روز. 6- پنجاه و هفت سال و پنجاه و هفت روز. 7- پنجاه و هفت سال و ده ماه و پنج روز. 8- پنجاه و هفت سال و پنجاه و دو روز.
و نزد داعی چهار قول اول اصح از چهار قول آخر است و دو قول اول از چهار قول اول اصح از دو قول ثانی است و قول ثانی از دو قول اول اصح از اول است.
یوم وفاته: روز جمعه و به قولی روز دوشنبه و اول اصح است. به هر تقدیر وقت نماز عصر بود که آن حضرت در عین گرما و تفید هوا و کمی آلات حرب و ضرب در عین کارزار نماز ظهر و عصر را به طریق نماز خوف با ابو تمامه صایدی و حبیب بن مظاهر و زهیر بن قین و سعید بن عبد اللّه به جماعت گزاردند و بعد از نماز به‌قدر دو ساعت تقریبا شهید شد و در آن‌وقت لازم است شیعیان را که روزه آن روز را افطار کنند؛ زیرا که در آن‌وقت جنگ از اهل بیت برطرف شد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 708
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 84
(و کان) الیوم الّذی قتل فیه الحسین رضی اللّه عنه یوم الجمعة عاشر محرّم سنة إحدی و ستّین من الهجرة، و کان عمره إذ ذاک خمسا و خمسین سنة، و قیل غیر ذلک.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 268
أقول: قتل الحسین علیه السّلام فی یوم الجمعة العاشر من المحرّم سنة إحدی و ستّین من الهجرة بعد صلاة الظّهر منه «1»، و سنّه یومئذ ثمان و خمسون سنة.
«2» و قیل: إنّ مقتله کان یوم السّبت، و قیل یوم الاثنین، و الأوّل أصحّ «2».
قال أبو الفرج: و أمّا ما تقوله العامّة أنّه قتل یوم الاثنین فباطل، [...].
__________________________________________________
- شهر وفاته: دهم ماه محرّم.
سنة وفاته: سال شصت و یکم از هجرت بود. در ایام پادشاهی یزید پلید که به علت قتل آن حضرت آشوب عظیم در همه عالم به‌هم رسید؛ خصوصا در میان شیعه و شقاوت یزید لعین و تابعان او لعنهم اللّه بر همه‌کس ظاهر بود و شد و همگی رسوا شده ملعون ابدی گشتند و اوضاع عالم دگرگون شد و صاحبان خروج به خونخواهی آن حضرت به حرکت درآمدند و تمام قاتلان و معاونین قاتلان آن حضرت را با آن جمعی که در معرکه حاضر بودند همه را به قتل رسانیدند به مرتبه‌ای که یک متنفس از ایشان آن سال را به سر نبردند و یک نفر از ایشان که بود، در شب آن سال آتش بر ریش او افتاده روشن شد و خود را به میان شط فرات انداخت فایده نکرد و در میان آب به آتش جهنم واصل شد.
موضع وفاته: مکانی است از زمین کربلا نزدیک به قبر آن حضرت که در حین جنگ بعد از کوشش و برطرف شدن قدرت و قوت از بسیاری زخم بی‌تاب شده پیاده در آن مکان بر روی خاک نشسته کفار در اطراف آن حضرت کالفصّ من الخاتم در میان گرفته تیر و نیزه و زوبین به جانبش می‌انداختند و ذو الجناح بر گرد آن حضرت می‌گردید و دشمنان را دفع می‌نمود و پس صالح بن وهب مزنی لعنه اللّه از عقب آمده نیزه بر پهلوی آن حضرت زد که آن جناب به پهلو افتاد و ضربتهای پی‌درپی زده آن حضرت را به رو درانداختند و سنان بن انس سر مبارکش را جدا کرد و به قولی شمر حرامزاده سر مبارک وی را به یازده ضربت شمشیر جدا کرده الحال آن موضع را مقتل می‌نامند و خاک شفا از آن‌جا برمی‌دارند.
مدرسی، جنات الخلود،/ 22- 23
و این واقعه هایله در روز جمعه. در سال شصتم هجری واقع شد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 294
(1)- [وسیلة الدّارین: «منها»].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 709
و قال الشّیخ المفید رحمه اللّه فی ذکر مقتل الحسین علیه السّلام فی یوم عاشوراء: و أصبح عمر بن سعد فی ذلک الیوم- و هو یوم الجمعة، و قیل: یوم السّبت- (و علی الخبر المقدّم «1» ذکره یوم الجمعة علی التّحقیق) «2» و قال فی ذکر وروده علیه السّلام بکربلاء: ثمّ نزل علیه السّلام و ذلک یوم الخمیس، و هو یوم «3» الثّانی من المحرّم سنة إحدی و ستّین.
و فی تذکرة السّبط: و کان مقتله علیه السّلام یوم الجمعة [...] و قیل یوم الّسبت. «4»
القمی، نفس المهموم،/ 368- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 327- 328؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 49
قتل علیه السّلام شهیدا بکربلاء من أرض العراق، عاشر المحرّم سنة 61 من الهجرة بعد الظّهر مظلوما ظمآن صابرا محتسبا، قال المفید: یوم السّبت و الّذی صحّحه أبو الفرج فی مقاتل الطّالبیّین أنّه إستشهد یوم الجمعة، قال: و کان أوّل المحرّم الأربعاء، استخرجنا ذلک بالحساب الهندیّ من سائر الزّیجات، تنضاف إلیه الرّوایة. أمّا ما تعارفه العوام من أنّه قتل یوم الاثنین فلا أصل له و لا وردت به روایة. انتهی.
و کان عمره علیه السّلام یوم قتل 56 سنة و خمسة أشهر و سبعة أیّام، أو خمسة أیّام، أو تسعة أشهر، و عشرة أیّام، أو ثمانیة أشهر و سبعة أیّام، أو خمسة أیّام، أو 57 سنة بنوع
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «المتقدّم»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین و أضاف: «و ورد بأنّه حین نزوله من کربلاء کان یوم الخمیس الّذی هو فی یوم الثّانی فیکون الیوم العاشر هو یوم الجمعة»].
(3)- [المعالی: «الیوم»].
(4)- گویم: حسین علیه السّلام در روز جمعه دهم محرم سال شصت و یک از هجرت پس از نماز ظهر شهید شد و پنجاه و هشت سال داشت و قولی هست که روز شنبه و یا دوشنبه شهید شده؛ ولی درست‌تر همان جمعه است. ابو الفرج گوید: این‌که عامّه گویند روز دوشنبه کشته شده، باطل است [...].
شیخ مفید رحمه اللّه در ضمن شرح شهادت حسین علیه السّلام در روز عاشوراء گفته است: عمر بن سعد صبح آن روز که جمعه بود و گفته‌اند روز شنبه بود و طبق خبر گذشته محققا روز جمعه بود و در بیان ورود او به کربلا گفته است: سپس فرود آمد و آن روز پنجشنبه دوم محرّم سال شصت و یک بود.
در تذکره سبط است که مقتل او روز جمعه [...] و گفته‌اند روز شنبه بود.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 170
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 710
من التّسامح بعدّ السّنة النّاقصة سنة کاملة، أو 58 سنة، أو 55 سنة و ستّة أشهر، علی اختلاف الرّوایات و الأقوال المتقدّمة فی مولده و غیرها، و من الغریب قول المفید: إنّ عمره الشّریف 58 سنة مع ذکره أنّ مولده لخمس خلون من شعبان سنة أربع، و شهادته کما مرّ، فإنّ عمره علی هذا یکون 56 سنة و خمسة أشهر و خمسة أیّام. عاش منها مع جدّه رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله ستّ سنین أو سبع سنین و شهورا. و قال المفید: سبع سنین، و مع أبیه أمیر المؤمنین 37 سنة قاله المفید، و مع أبیه بعد وفاة جدّه صلی اللّه علیه و اله 30 سنة إلّا أشهرا، و مع أخیه الحسن 47 سنة، قاله المفید، و مع أخیه بعد وفاة أبیه نحو عشر سنین و قال المفید: إحدی عشرة سنة، و قیل: خمس سنین و أشهرا للاختلاف فی وفاة الحسن علیه السّلام و هی مدّة خلافته و إمامته. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 578
__________________________________________________
(1)- امام حسین علیه السّلام در سرزمین کربلا به هنگام بعد از ظهر روز دهم محرم سال 61 هجرت، مظلومانه به شهادت رسید؛ درحالی‌که تشنه لب در برابر مصائب الهی شکیبایی می‌نمود، دشمنان خدا او را محاصره کرده و راه را بر او بسته بودند.
مفید رحمه اللّه می‌نویسد: «دهم محرم سال 61 هجری، روز شنبه بوده است؛ ولی ابو الفرج در کتاب مقاتل الطّالبیّین روایت صحیح شهادت امام را جمعه می‌داند و برای تأیید آن از دانش تقویم بهره گرفته و ثابت کرده است که در سال 61 هجری، روز اول محرم برابر چهارشنبه بوده [است] و به‌این ترتیب روز عاشورا جمعه خواهد شد. البته در میان عموم مردم شایع است که عاشورای سال 61 با روز یکشنبه مصادف بوده [است]؛ ولی این مطلب به هیچ روی معتبر نیست و در هیچ روایتی نیز به آن اشاره نشده است.
عمر شریف امام سوم در موقع شهادت، پنجاه و شش سال و پنج ماه و هفت روز (یا پنج روز) بود.
برخی نه ماه و ده روز، عده‌ای هشت ماه و هفت روز یا پنج روز و گروهی پنجاه و هفت سال ذکر کرده‌اند که دقیق نیست. همچنین پنجاه و هشت سال و پنجاه و پنج سال و شش ماه نیز ثبت شده است که منشأ این اختلافات همان اختلافاتی است که درباره میلاد وجود دارد.
جالب توجه است که دانشمند بزرگوار شیعی، مفید رحمه اللّه با آن‌که زمان ولادت را پنجم شعبان المعظم سال چهارم هجرت و هنگام شهادت را دهم محرم سال 61 دانسته، عمر امام علیه السّلام را پنجاه و هشت سال ذکر نموده [است]؛ درحالی‌که بنابر نقل وی، مدت عمر حضرت برابر با پنجاه و شش سال و پنج ماه و پنج روز می‌شود.
شش سال از دوره زندگانی امام حسین علیه السّلام در زمان جد بزرگوارش سپری شد. سی و هفت سال را با پدر خود گذارند که سی سال آن پس از وفات رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله بود و 47 سال را با برادرش زیست که ده سال آن پس از شهادت امیر المؤمنین و همان دوره امامت حضرت مجتبی علیه السّلام بوده است.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشّیعه،/ 106- 107
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 711
(و کان) سنّ الحسین علیه السّلام یوم قتل سبعا و خمسین سنة، أو ستّا و خمسین سنة و خمسة أشهر و سبعة أیّام، أو خمسة أیّام، أو تسعة أشهر و عشرة أیّام، أو ثمانیة أشهر، و سبعة أیّام، أو خمسة أیّام علی اختلاف الرّوایات و الأقوال المتقدّمة فی مولده علیه السّلام، و قیل ثمان و خمسون سنة، و قیل خمس و خمسون سنة و ستّة أشهر.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 191
اختلفوا فی عمره علیه السّلام یوم قتل، ففی الفصول المهمّة: عمره ستّ و خمسون سنة، و بعض أشهر، و مثله فی کتاب العقد الفرید، و فی الصّواعق: و له ستّ و خمسون سنة و أشهر. و قال المسعودیّ: و هو ابن خمس و خمسین سنة، و قیل: ابن تسع و خمسین، و قیل غیر ذلک.
و فی الإرشاد: سنّه یومئذ ثمان و خمسون سنة. و فی الاستیعاب: قال قتادة: قتل الحسین و هو ابن أربع و خمسین سنة، و ستّة أشهر. و عن الشّافعیّ، عن سفیان بن عیینة:
قتل الحسین بن علیّ و هو ابن ثمان و خمسین سنة.
و فی کشف الغمّة: مدّة عمره ستّا و خمسین سنة و أشهر. و عن الحافظ عبد العزیز:
و قتل بالطّفّ یوم عاشوراء سنة إحدی و ستّین و هو ابن خمس و خمسین سنة و ستّة أشهر.
و فی کشف الغمّة بعد نقل جملة من الأقوال قال: قلت: قد اتّفقوا فی التّاریخ و اختلفوا فی الحساب، و الحقّ منهما یظهر لمن اعتبره ... و من أعجب ما یحکی: أنّهم اتّفقوا أنّه ولد علیه السّلام فی سنة أربع من الهجرة، و قتل فی عاشر محرّم من سنة إحدی و ستّین و اختلفوا بعد فی مدّة حیاته، ما هذا إلّا عجیب، و أنت إذا عرفت مولده و موته عرفت مدّة عمره من طریق قریب. انتهی.
و قال علیّ جلال الحسینیّ فی کتاب الحسین: کان عمر الحسین حین انتقل رسول اللّه إلی الرّفیق الأعلی سبع سنین، لأنّ مولده أربع، و وفاة النّبیّ صلی اللّه علیه و اله فی أوّل الحادیة عشرة، و أقام مع أبیه بعد جدّه ثلاثین سنة إذ کانت وفاة أبیه سنة أربعین، و أقام مع أخیه الحسن بعد أبیه عشر سنین. و عاش بعد أخیه إحدی عشرة سنة، فمدّة حیاته خمسون و ثمانیة سنة. ثمّ قال: لکن من قال إنّ عمر الحسین علیه السّلام خمسون و ثمانیة سنة کالمفید حسبوا سنة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 712
ولادته، و سنة وفاته من عمره مع أنّه ینبغی أن یحسب خمسة أشهر إلّا أربعة أیّام من سنة ولادته، لأنّه ولد فی خامس شعبان سنة أربع، و یحسب عشرة أیّام فقط من سنة إحدی و ستّین، لأنّ مقتله یوم عاشوراء منها، یکون عمره بالضّبط یوم قتل خمسون سنة و ستّ سنین، و خمسة أشهر و ستّة أیّام. انتهی.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 319- 321
فی سنة قتله علیه السّلام: الأکثرون بل یمکن دعوی الاتّفاق من المؤرّخین و المحدّثین علی أنّ سنة شهادته سنة إحدی و ستّین من الهجرة، صرح بذلک أبو الفرج، و الحافظ عبد العزیز، و الطّبریّ، و الجزریّ، و المفید، و الإربلیّ فی کشف الغمّة، و القمقام، و غیرهم من العامّة و الخاصّة.
و قیل: قتل علیه السّلام سنة ستّین، قال بذلک لسان المؤرّخین تبعا لبعض من تقدّم، و لعلّه سهو أو اشتباه فی التّاریخ لو کان بحساب السّنین القمریّة، و أمّا بحساب السّنین الشّمسیّة یطابق علی ما صرّح به فی القمقام تسعة و أربعین من سنّی الشّمسیّة الفرسیّة الیزدجردیّة.
اتّفق المسلمون بل کلّ من تعرّض لتاریخه علیه السّلام من غیر المسلمین علی أنّ الشّهر الّذی استشهد فیه هو المحرّم أوّل الشّهور العربیّة، و من قال إنّه فی شهر صفر لیس غرضه إلّا إیقاع الخلاف بین المسلمین کما هو دأب بعضهم من التّشکیک فی ضروریاتنا، و ما هو المسلّم عندنا، و أمثاله غیر عزیز.
هذا بحسب الشّهور العربیّة، و أمّا بحسب الشّهور الرّومیّة، فقد قال فی الآثار الباقیة: قد قیل عاشوراء هو عبرانی معرب یعنی عاشور، و هو العاشر من تشری الیهود الّذی صومه صوم الکبشور، و أنّه اعتبر فی شهور العرب، فجعل فی یوم العاشور من أوّل شهورهم، کما هو فی الیوم العاشر من أوّل شهور الیهود. انتهی.
فالمحرّم فی تلک السّنة کان مطابقا مع تشرین الأوّل.
و أمّا بحسب الشّهور الشّمسیّة الفرسیّة الجلالیّة فکان ذلک فی المیزان. قال الخبیر البصیر المتخصّص فی الرّیاضیات فی القمقام: لا خلاف علی ما صرّح به الأساتید، و استخرجوا من الزّیجات، و صرّح به المنجّمون فی عهد فتح علیّ شاه القاجار بحسب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 713
الزّیج المعمول فی هذه الأزمنة- و هو زیج محمّد شاه الهندیّ- حیث استخرجوا بتمام الدّقّة أنّ الشّمس فی تلک السّنة کانت فی المیزان، و کانت فی درجة «کا» أی إحدی و عشرین من المیزان، و الشّمس مع کونها فی دما لها [؟] کانت متقاربة مع المریخ و هو فی هبوطه و الشّمس فی نهایة النّحوسة و النّیر الأصغر کان مقابلا مع زحل و النّظر مقابلة الخصومة و العداوة، و کانت الزّهرة فی سنبلة، و القمر فی دلو، و الزّحل فی أسد، و المشتری فی جدی، و کان طالع تلک السّنة السّرطان، و وقع قرن النّحس السّرطانیّ قبل ذلک بأربعة أشهر فی فصل الرّبیع.
قال الیعقوبیّ فی تاریخه: و کان العاشور فی تشرین الأوّل من شهور العجم [...].
أجمع الکلّ علی أنّ یوم شهادته روحی له الفداء یوم عاشوراء، و هو العاشر من المحرّم.
قال الفاضل المعاصر فی أربعینه: تاسوعا و عاشورا من اللّغات المستعملة بعد الإسلام، إذ لیس فی لغة العرب وزن «فاعولا» و لا فی الأعداد غیرهما.
و الّذی یظهر من الجوهریّ و الفیروزآبادیّ و المجمع أنّ عاشورا لفظ عربیّ، قال فی القاموس: عاشوراء کباحوراء و عشوراء کصفوراء و قد یقصران، و عاشور ککافور عاشر محرّم أو تاسعه.
فلیس لفظ عاشوراء عنده لخصوص عاشر المحرّم بل کما یستعمل فیه [کما] یستعمل [تاسوعا] فی تاسعه، بل یظهر منه- علی ما صرّح به القزوینیّ فی ترجمته- أنّه یستعمل فی عامّة غیر المحرّم أیضا، بل فی کلّ عاشر من الأعداد، بمعنی أنّ کلمة عاشوراء تستعمل فی عاشر کلّ عدد و تاسعه.
و قال فی المجمع: و یوم عاشوراء بالمدّ و القصر و هو عاشر محرّم، و هو اسم إسلامیّ، و جاء عشوراء مع حذف الألف الّتی بعد العین. و قال: تاسوعاء هو قبل یوم العاشور، قال الجوهریّ: و أظنّه مولّدا، و مثله فی القاموس، قال: و التّاسوعاء قبل یوم عاشوراء.
قال الجوهریّ: أظنّه مولدا. انتهی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 714
و من الغریب ما وقع فی المنجد حیث قال: العاشور و العشوری و العاشوراء عاشر محرّم. و قال فی التّاسوعاء- فی الطّبعة الثّامنة- التّاسوعاء یوم التّاسع کلّ شهر. یظهر منه أنّ تاسوعاء لفظ عربیّ، و عاشوراء لفظ إسلامیّ. و لا یهمّنا البحث فی ذلک مع وضوح المطلب.
فی یوم شهادته روحی له الفداء بحسب الأسبوع:
الظّاهر المتّفق علیه عند مؤرّخیّ العامّة و الخاصّة و محدّثیهم أنّه یوم الجمعة.
قال ابن عبد البرّ فی الاستیعاب: قتل یوم الجمعة. و عن تاریخ الیافعیّ قتله یوم الجمعة.
و قیل یوم السّبت.
و قال ابن حجر فی صواعقه: قتل یوم الجمعة عاشر المحرّم.
و قال الدّینوریّ فی الأخبار الطّوال: فنهض عمر بن سعد إلیهم عشیّة الخمیس، و لیلة الجمعة [لتسع لیال خلون من المحرّم] فسألهم [الحسین] تأخیر الحرب إلی غد فأجابوه.
و به قال الطّبریّ و الجزریّ.
و فی تذکرة السّبط: کان مقتله یوم الجمعة. و مثله فی روضة الصّفا.
و قال الشّیخ المفید فی ذکر مقتل الحسین: و أصبح عمر بن سعد فی ذلک الیوم و هو یوم الجمعة و قیل یوم السّبت. قال: و علی الخبر المتقدّم ذکره یوم الجمعة علی التّحقیق.
و قال فی یوم وروده بکربلا: ثمّ نزل علیه السّلام و ذلک یوم الخمیس الثّانی من المحرّم.
و قال الفتّال النّیسابوریّ فی روضة الواعظین: ثمّ نزل بکربلا یوم الخمیس ثانی محرّم الحرام سنة إحدی و ستّین. و مثله فی اللّهوف و البحار، و کذا فی روضة الصّفا و القمقام و النّاسخ. بل لم أر من عیّن خصوص السّبت، و قال من قال به مترددا بین الجمعة أو السّبت إلّا ما نسب إلی علیّ بن عیسی الإربلیّ فی کشف الغمّة و ابن عبد ربّه فی کتاب العقد.
و قال أبو الفرج فی مقاتل الطّالبیّین: و قتل یوم الجمعة لعشر خلون من المحرّم [...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 715
و القائل بأنّه یوم الإثنین أبو إسحاق الاسفراینیّ فی مقتله، قال: و ذلک الیوم یوم الاثنین العاشر من المحرّم.
و احتمال أنّه أراد بالاثنین الیوم الّذی توفّی فیه رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، بعید عن کلامه و عن مسلکه. نعم لا یبعد إرادة ذلک فیما یقوله العامّة. و بالجملة قد سبقه الإجماع و لحقه الإجماع علی ما قیل فی یوم الأحد، و بعد ما ذکره أبو الفرج لا مجال لتوهّم غیر یوم الجمعة.
و غایة ما یمکن أن یستدلّ لیوم السّبت وجوه:
الأوّل: من النّصّ علیه. و جاءت الرّوایة فی مکتوبه علیه السّلام إلی أهل الکوفة أن خروجه من مکّة متوجّها إلی العراق کان یوم الثّلاثاء ثامن ذی الحجّة الحرام. و علیه فیکون یوم العاشر من المحرّم یوم السّبت.
و فیه: أنّه کذلک إن کان شهر ذی الحجّة الحرام تامّا، و علی نقصانه فیکون غرّة شهر محرّم یوم الأربعاء کما صرحوا به، و قد عرفت فی کلام أبی الفرج أیضا، و علیه فیکون العاشور یوم الجمعة علی التّحقیق.
الثّانی: ما فی التّهذیب فی زیادات باب الصّیام عن الباقر علیه السّلام، قال: یخرج قائم (عجّل اللّه تعالی فرجه) یوم سبت یوم عاشورا الیوم الّذی قتل فیه الحسین علیه السّلام «1» ...
و فیه: أنّ الظّاهر من الرّوایة أنّ السّنة الّتی یخرج فیها القائم علیه السّلام، یکون العاشور فی یوم السّبت، لا أنّ عاشورا الّذی قتل فیه الحسین کان یوم السّبت، و إلّا کان حقّ العبارة أن یقال: یخرج علیه السّلام یوم عاشورا یوم السّبت.
الثالث: ما فی روایة شیخنا المفید بإسناده إلی أبی عبد اللّه علیه السّلام: إنّه لمّا سار علیه السّلام من المدینة أتته أفواج مسلمیّ الجنّ، فقالوا: یا سیّدنا نحن شیعتک. إلی أن قال علیه السّلام لهم:
و لکن تحضرون یوم السّبت و هو یوم عاشوراء الّذی فی آخره أقتل. و سیذکر الحدیث
__________________________________________________
(1)- تهذیب الأحکام 4/ 333.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 716
بطوله فی محلّه.
و فیه: أنّ التّعبیر بذلک وقع علی ما هو المتعارف بین النّاس، فإنّ من یخبر عن قضیة فی شهر عن یوم معیّن فی الشّهر الآتی یخبر علی حسب تمام الشّهر و إن کان الشّهر ناقصا، لا أنّه یخبر بما هو الواقع من نقصان الشّهر، فإنّه لو أخبر علی ما هو الواقع من النّقصان یلومه النّاس و لا یقبلونه منه، کما هو الظّاهر المتعارف من دیدنهم و عرفیاتهم، و الإمام علیه السّلام- و إن کان عالما بالنّقصان- و لکنّه أخبر بما هو المتعارف، فتدبّر.
فی ساعة شهادته علیه السّلام فی یوم عاشوراء:
ففی روایة أمّ سلمة الّتی قد مرّت بطولها، قالت أمّ سلمة: إنّی أذکّرک یا سیّدی! لا تخرج إلی العراق، إلی أن أعطاها التّربة، ثمّ قال لها: إنّی أقتل فی یوم عاشورا بعد صلاة الزّوال.
و فی البحار: عن ابن سنان، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام، قال: دخلت علی أبی عبد اللّه جعفر ابن محمّد فی یوم عاشوراء. إلی أن قال: قال لی: صمه من غیر تبییت، و لیکن إفطارک بعد صلاة العصر بساعة علی شربة ماء، فإنّه فی مثل ذلک الوقت تجلّت الهیجاء عن آل الرّسول صلی اللّه علیه و اله، و انکشفت الغمّة عنهم.
و فی تذکرة السّبط: و کان مقتله علیه السّلام یوم الجمعة ما بین الظّهر و العصر، لأنّه صلّی صلاة الخوف بأصحابه.
و مقصوده بذلک الرّدّ علی من یقول بأنّه قبل الظّهر، و هو قول سخیف لیس غرضه إلّا التّشکیک فی الضّروریّات و إلقاء الخلاف فی المسلمات، و قد مرّ نظیره غیر مرّة.
و الظّاهر أنّ مراده بالظّهر و العصر معناهما فی اللّغة و العرف لا صلاة الظّهر و صلاة العصر کما قد یتوهّم. قال فی القاموس: الظّهر زوال الشّمس و العصر آخر الیوم. و مثله فی المجمع و غیره، فیوافق ما فی روایة المفید المتقدّمة أنّه علیه السّلام قال: یوم عاشوراء الّذی أقتل فی آخره. و لا ینافی ما فی روایة أمّ سلمة المذکورة لمکان البعدیة.
و الّذی ینبغی أن یقال، بعد تسلیم أنّ یوم عاشورا کان فی تشرین الأوّل و درجته کان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 717
فی المیزان- علی ما مرّ تحقیقه- أنّ ذلک الیوم علی ما صرّح به فی التّقاویم کان نصف النّهار خمس ساعات، و عشرة دقائق، فیکون النّهار عشر ساعات و عشرین دقیقة، و کان ابتداء القتال بعد ما مرّ من الخطب و غیرها قریبا من ساعة بل أزید من النّهار، و لمّا کان بعض الوقائع المتأخّرة عن قتله من السّلب و النّهب و غارة الخیام قبل غروب الشّمس قطعا، فیکون مقتله قبل غروب الشّمس بساعة تقریبا، فیکون ابتداء الحرب و انتهاؤه ثمان ساعات علی القرب القریب من التّحقیق.
و هذا یوافق ما استخرجه الخبیر الماهر فی القمقام حیث قال: لمّا کان مقاربة النّسر الأصغر مع الزّحل بعد ساعتین من الیوم و کان أثرها نهایة الخصومة، فیکون الشّروع فی القتال بعد ساعتین من الیوم، و کان انتهاؤه اتّصال الطّالع دلو و هو ساعة ثمانیة و نصف من الیوم، فیکون ابتداء القتال و انتهاؤه ستّ ساعات و نصف ساعة و من انتهاء الحرب إلی شهادته علیه السّلام یکون قریبا من ساعة، فیوافق بالتّقریب ما ذکرناه، فتدبّر.
و قد رقم فی القمقام زایجة فی المقام، و یستخرج منها ما ذکره، من أراد فلیراجع إلیها.
هذا ما وقفنا علیه، و أمّا ما نسب إلی بعض من أنّ یوم عاشوراء امتدّ سبعین ساعة، فهو کلام شعری ذوقی اقناعی لقائله، لا برهان له و لا روایة و لا شاهد له، و العهدة علی قائله.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 321- 328
فاستشهد بکربلاء من أرض الفرات بناحیة الکوفة.
دانشیار، حول البکاء،/ 350
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 718

أثر شهادته علیه السّلام‌

الأحادیث الجامعة

قال: أخبرنا عمرو «1» بن عاصم الکلابیّ، قال حدّثنا خلاد صاحب السّمسم و کان ینزل بنی جحدر قال، حدّثتنی أمّی قالت:
کنّا زمانا بعد مقتل الحسین و «2» أنّ الشّمس تطلع محمرة علی الحیطان و الجدران «3» بالغداة و العشیّ. قالت «4»: و کانوا لا یرفعون حجرا إلّا وجدوا «5» تحته دما.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 91 رقم 325- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام،/ 243، تهذیب ابن بدران، 4/ 339، مختصر ابن منظور، 7/ 149؛ المحمودی، العبرات، 2/ 174
حدّثنی أبو الحسین محمّد بن عبد اللّه بن علیّ النّاقد قال: حدّثنی عبد الرّحمان الأسلمیّ، عن عبد اللّه بن الحسین، عن عروة بن الزّبیر قال: سمعت أبا ذر و هو یومئذ قد أخرجه عثمان إلی الرّبذة، فقال له النّاس: یا أبا ذر! أبشر فهذا قلیل فی اللّه تعالی. فقال: ما أیسر هذا، و لکن کیف أنتم إذا قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام قتلا؟- أو قال: ذبح ذبحا- و اللّه لا یکون فی الإسلام بعد قتل الخلیفة أعظم قتلا «6» منه، و أنّ اللّه سیسلّ سیفه علی هذه الأمّة لا یغمده أبدا، و یبعث قائما «7» من ذرّیّته، فینتقم من النّاس، و أنّکم لو تعلمون ما یدخل علی أهل البحار، و سکّان الجبال فی الغیاض، و الآکام، و أهل السّماء من قتله
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر مکانه: «أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبد الباقی، أنبأنا الحسن بن علیّ، أنبأنا محمّد بن العبّاس، أنبأنا أحمد بن معروف، أنبأنا الحسین بن فهم، أنبأنا محمّد بن سعد، أنبأنا عمرو ...»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی التّهذیب].
(3)- [فی التّهذیب و المختصر: «و الجدر»].
(4)- [التّهذیب: «زمنا طویلا»].
(5)- [المختصر: «یوجد»].
(6)- [البحار: «قتیلا»].
(7)- [البحار: «ناقما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 719
لبکیتم و اللّه حتّی تزهق أنفسکم، و ما من سماء یمرّ به روح الحسین علیه السّلام إلّا فزع له سبعون ألف ملک یقومون قیاما ترعد مفاصلهم إلی یوم القیامة، و ما من سحابة تمرّ، و ترعد، و تبرق، إلّا لعنت قاتله، و ما من یوم إلّا و تعرض «1» روحه علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله فیلتقیان.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 73- 74- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 219؛ البحرانی، العوالم، 17/ 455- 456
حدّثنی أبو الحسین أحمد بن عبد اللّه بن علیّ النّاقد، قال حدّثنی عبد الرّحمان البلخیّ قال لی أبو الحسین «2»، و أخبرنی عمّی، عن أبیه، عن أبی نصر «3»، عن رجل من أهل بیت المقدس، أنّه قال: و اللّه لقد عرفنا أهل بیت المقدس و نواحیها عشیّة قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام. قلت: و کیف ذاک؟ قال: ما رفعنا حجرا و لا مدرا و لا صخرا إلّا و رأینا تحتها دما عبیطا «4» یغلی و أحمرّت الحیطان کالعلق، و مطر «5» ثلاثة أیّام دما عبیطا، و سمعنا منادیا ینادی فی جوف اللّیل یقول:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
معاذ اللّه لا نلتم یقینا شفاعة أحمد و أبی تراب
قتلتم خیر من رکب المطایا و خیر الشّیب طرّا و الشّباب
و انکسفت «6» الشّمس ثلاثة أیّام «4»، ثمّ تجلّت عنها، و انشبکت «7» النّجوم، فلمّا کان من غدا «8» رجفنا «9» بقتله، فلم یأت علینا کثیر شی‌ء حتّی نعی إلینا الحسین علیه السّلام.
__________________________________________________
(1)- [العوالم: «و یعرض»].
(2)- [فی البحار و العوالم: «أحمد»].
(3)- [فی البحار و العوالم: «أبی نضرة» و فی الدّمعة السّاکبة: «أبی نصرة»].
(4)- [لم یرد فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و حول البکاء].
(5)- [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و حول البکاء: «مطرنا»].
(6)- [مدینة المعاجز: «قال: و انکشفت»].
(7)- [مدینة المعاجز: «و انکبت»].
(8)- [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و حول البکاء: «من الغد»].
(9)- [فی البحار و العوالم و حول البکاء: «أرجفنا» و فی الدّمعة السّاکبة: «أرجعنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 720
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 76- 77- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 281؛ المجلسی، البحار، 45/ 204- 205؛ البحرانی، العوالم، 17/ 456؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 172؛ دانشیار، حول البکاء،/ 76
و حدّثنی محمّد بن عبد اللّه بن جعفر الحمیریّ، عن أبیه، عن علیّ بن محمّد بن سالم، عن محمّد بن خالد، عن عبد اللّه بن حمّاد البصریّ، عن عبد اللّه بن عبد الرّحمان الأصمّ، عن أبی یعقوب، عن أبان بن عثمان «1»، عن زرارة، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: یا زرارة، إنّ السّماء بکت علی الحسین أربعین صباحا بالدّم، و إنّ الأرض بکت «2» أربعین صباحا بالسّواد، و إنّ الشّمس بکت أربعین صباحا بالکسوف و الحمرة، و إنّ الجبال تقطّعت و انتثرت، و إنّ البحار تفجّرت، و إنّ الملائکة بکت أربعین صباحا علی الحسین علیه السّلام، و ما اختضبت «3» منّا امرأة و لا ادّهنت و لا اکتحلت و لا رجّلت، حتّی أتانا رأس عبید اللّه بن زیاد، و ما زلنا فی عبرة بعده، و کان جدّی إذا ذکره بکی حتّی تملأ عیناه لحیته، و حتّی یبکی لبکائه رحمة له من رآه.
و إنّ الملائکة الّذین عند قبره لیبکون، فیبکی لبکائهم کلّ من فی الهواء و السّماء من الملائکة «4»، «5» و لقد خرجت نفسه علیه السّلام «6» فزفرت جهنّم زفرة، کادت الأرض تنشقّ لزفرتها، و لقد خرجت نفس عبید اللّه بن زیاد و یزید بن معاویة فشهقت جهنّم «7» شهقة لولا أنّ اللّه حبسها بخزّانها لأحرقت من علی ظهر «8» الأرض من فورها، و لو یؤذن لها ما بقی شی‌ء إلّا ابتلعته، و لکنّها مأمورة مصفودة، و لقد عتت علی الخزّان غیر مرّة حتّی أتاها جبرئیل،
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی بحر العلوم].
(2)- [الأسرار: «بکت علیه»].
(3)- [البحار: «اختضب»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(5) (5*) [نفس المهموم: «إلی أن قال»].
(6) (6*) [الأسرار: «إلی أن قال»].
(7)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(8)- [العوالم: «وجه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 721
فضربها بجناحه فسکنت، و أنّها لتبکیه و تندبه، و أنّها لتتلظّی «1» علی قاتله، و لولا من علی الأرض من حجج اللّه لنقضت «2» الأرض، و اکفئت «3» بما علیها، و ما تکثر الزّلازل إلّا عند اقتراب الساعة (6*)، (5*) و ما من عین «4» أحبّ إلی اللّه و لا عبرة «5» من عین بکت، و دمعت علیه و ما من باک یبکیه إلّا و قد وصل فاطمة علیها السّلام و أسعدها علیه «6»، و وصل رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، و أدّی حقّنا «7»، و ما من عبد یحشر إلّا و عیناه باکیة إلّا الباکین علی جدّی الحسین «8» علیه السّلام، فإنّه یحشر و عینه قریرة، و البشارة تلقاه، و السّرور بیّن «9» علی وجهه، و الخلق «10» فی الفزع و هم آمنون، و الخلق «10» یعرضون [...].
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 80- 81- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 278؛ المجلسی، البحار، 45/ 206- 207؛ البحرانی، العوالم، 17/ 462- 463؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 169- 170؛ القمی، نفس المهموم،/ 482؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 50؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 42
حدّثنا الشیخ الفقیه أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن موسی بن بابویه القمّی رحمه اللّه، قال «11»: حدّثنا الحسین بن أحمد بن إدریس رحمه اللّه، قال: حدّثنا أبی، عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن نصر بن مزاحم، عن عمر بن سعد «12»، عن أرطاة بن حبیب،
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «لتطا»].
(2)- [مدینة المعاجز: «لنفضت»].
(3)- [مدینة المعاجز: «و ألقت»].
(4)- [مدینة المعاجز: «عبرة»].
(5)- [مدینة المعاجز: «و لا عین»].
(6)- [مدینة المعاجز: «و ساعدها»].
(7)- [مدینة المعاجز: «حقّنا علیه»].
(8)- [لم یرد فی الأسرار و نفس المهموم].
(9)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرا و نفس المهموم و فی مدینة المعاجز: «تبیّن»].
(10) (- 10) [لم یرد فی الأسرار].
(11)- [من هنا حکاه عنه فی علل الشّرایع].
(12)- [علل الشّرایع: «سعید»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 722
عن فضیل الرّسان «1»، عن جبلة المکیّة، قالت: سمعت المیثم التّمّار قدس سره یقول: و اللّه لتقتلن «2» هذه الأمّة ابن «3» نبیّها فی المحرم لعشر مضین «4» منه، و لیتّخذن «5» أعداء اللّه ذلک الیوم یوم برکة «6» و إنّ ذلک لکائن قد سبق فی علم اللّه تعالی ذکره «6»، أعلم ذلک بعهد عهده إلیّ مولای أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه، «7» و لقد أخبرنی «7» أنّه یبکی «8» علیه کلّ شی‌ء حتّی الوحوش فی الفلوات، و الحیتان فی البحار «9»، و الطّیر فی جوّ «10» السّماء، و تبکی «11» علیه الشّمس و القمر و النّجوم «12» و السّماء و الأرض، و مؤمنوا الإنس و الجنّ، و جمیع ملائکة السّماوات «13» و رضوان، و مالک، و حملة العرش، و تمطر السّماء دما و رمادا «14».
ثمّ قال: وجبت لعنة اللّه علی قتلة الحسین علیه السّلام، کما وجبت علی المشرکین الّذین یجعلون مع اللّه إلها آخر، و کما وجبت علی الیهود و النّصاری و المجوس «12».
قالت جبلة: فقلت له: یا میثم! و کیف یتّخذ النّاس ذلک الیوم الّذی یقتل «15» فیه
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی تسلیة المجالس].
(2)- [فی علل الشّرایع و تسلیة المجالس و البحار و العوالم و نفس المهموم و حول البکاء: «لتقتل»].
(3)- [زاد فی حول البکاء: «بنت»].
(4)- [فی علل الشّرایع و تسلیة المجالس و البحار و العوالم و نفس المهموم و حول البکاء: «یمضین»].
(5)- [تسلیة المجالس: «یتّخذون»].
(6) (- 6) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(7) (- 7) [تسلیة المجالس: «و أعلمنی»].
(8)- [فی الأسرار مکانه: «و فی خبر میثم التّمار أنّه عهد إلی مولای أمیر المؤمنین و أخبرنی علیه السّلام بأنّ هذه الأمّة تقتل ابن نبیّها و یبکی ...»].
(9)- [علل الشّرایع: «البحر»].
(10)- [لم یرد فی علل الشّرایع و البحار و العوالم].
(11)- [فی علل الشّرایع و البحار و العوالم: «و یبکی»].
(12) (- 12) [تسلیة المجالس: «و العرش و الکرسی و حملة العرش»].
(13)- [زاد فی علل الشّرایع و البحار و العوالم و الأسرار و حول البکاء: «و الأرضین»].
(14) (14*) [فی نفس المهموم و حول البکاء: «إلی أن قال»].
(15)- [فی علل الشّرایع و البحار و العوالم: «قتل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 723
«1» الحسین بن علیّ علیه السّلام یوم برکة؟ فبکی میثم رضی اللّه عنه، ثمّ قال: «2» سیزعمون بحدیث «2» یضعونه «1» أنّه الیوم الّذی تاب اللّه فیه علی آدم علیه السّلام، و إنّما «3» تاب اللّه علی آدم «3» علیه السّلام فی ذی الحجّة؛ و یزعمون أنّه الیوم الّذی قبل اللّه فیه توبة داوود، و إنّما «3» قبل اللّه توبته «3» فی ذی الحجّة؛ و یزعمون أنّه الیوم الّذی أخرج اللّه فیه یونس من بطن الحوت «4»، و «5» إنّما «6» أخرجه اللّه «5» من بطن الحوت «6» فی ذی القعدة «7»؛ و یزعمون أنّه الیوم الّذی استوت «8» فیه سفینة نوح علی الجودیّ، و إنّما «6» استوت علی الجودیّ «6» یوم الثّامن من ذی الحجّة؛ و یزعمون إنّه الیوم الّذی «9» فلق اللّه فیه البحر لبنی إسرائیل «9»، و إنّما کان ذلک فی شهر «10» ربیع الأوّل.
ثم قال میثم: یا جبلة! اعلمی إنّ الحسین بن علیّ سیّد الشّهداء «11» یوم القیامة و لأصحابه علی سائر الشّهداء درجة (14*)، یا جبلة! إذا نظرت إلی الشّمس «12» حمراء کأنّها دم عبیط «11»، فأعلمی أنّ سیّدک «13» الحسین قد قتل.
قال «14» جبلة: فخرجت «15» ذات یوم، فرأیت الشّمس علی الحیطان کأنّه الملاحف المعصفرة،
__________________________________________________
(1) (- 1) [تسلیة المجالس: «ابن رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله یوم سرور و عید و برکة. قال: بحدیث یصنعونه، یزعمون»].
(2) (- 2) [فی علل الشّرایع و البحار و العوالم: «یزعمون لحدیث»].
(3) (- 3) [تسلیة المجالس: «کان ذلک»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار و أضاف: «إنّما أخرج اللّه عزّ و جلّ یونس من بطن الحوت فی ذی الحجّة و یزعمون أنّه الیوم الّذی استوت فیه سفینة نوح علی الجودیّ»].
(5) (- 5) [فی علل الشّرایع و البحار و العوالم: «إنّما أخرج اللّه عزّ و جلّ یونس»].
(6) (- 6) [تسلیة المجالس: «کان ذلک»].
(7)- [فی علل الشّرایع و البحار و العوالم: «ذی الحجّة»].
(8)- [تسلیة المجالس: «استقرّت»].
(9) (- 9) [تسلیة المجالس: «فرق فیه البحر لموسی»].
(10)- [لم یرد فی علل الشّرایع].
(11) (- 11) [تسلیة المجالس: «عند اللّه و الأصحابه درجة عند اللّه، یا جبلة! إذا رأیت الشّمس قد طلعت حمراء کالدّم العبیط»].
(12)- [علل الشّرایع: «السّماء»].
(13)- [فی علل الشّرایع و البحار و العوالم و نفس المهموم و حول البکاء: «سیّد الشّهداء»].
(14)- [فی علل الشّرایع و تسلیة المجالس و البحار و العوالم و حول البکاء: «قالت»].
(15)- [تسلیة المجالس: «فلمّا مضی صلوات اللّه علیه إلی العراق خرجت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 724
فصحت حینئذ و بکیت، و قلت: قد و اللّه قتل سیّدنا الحسین بن علیّ علیه السّلام. «1»
الصّدوق، الأمالی،/ 126- 128، علل الشّرایع، 1/ 266- 268- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 202- 203؛ البحرانی، العوالم، 17/ 456- 457؛ القمی، نفس المهموم،/ 477؛ دانشیار، حول البکاء، 3/ 94؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 444- 445؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 430
عن فاطمة بنت علیّ: [...] و لم یرفع «2» ببیت المقدس «3» حجر «4» عن «5» وجه الأرض «4»
__________________________________________________
(1)- از جبله مکیه گوید:
شنیدم میثم تمار قدس اللّه روحه می‌گفت: «به خدا این امت، پسر پیغمبر خود را در دهم محرم بکشند و دشمنان خدا این روز را روز برکت گیرند. این کار شدنی است و در علم خدای تعالی ذکره گذشته است.
می‌دانم آن را از سفارشی که مولایم أمیر المؤمنین علیه السّلام به من کرده و به من خبر داده که همه‌چیز بر آن حضرت بگریند تا وحشیان بیابان و ماهیان دریا و پرندگان هوا و خورشید و ماه و ستارگان و آسمان و زمین و مؤمنان انس و جن و همه فرشته‌های آسمانها و رضوان و مالک و حاملان عرش بر او بگریند و آسمان خاکستر و خون گرید.»
سپس فرمود: «لعنت بر قاتلان حسین علیه السّلام واجب است؛ چنانچه بر مشرکان واجب است که با خدا معبودان دیگری قرار دهند و چنانچه بر یهود و نصاری و مجوس واجب است.»
جبله گوید: گفتم: «ای میثم! چطور مردم روزی که حسین کشته شود، روز برکت گیرند؟»
میثم رضی اللّه عنه گریست و گفت: «به گمان حدیث مجعولی که آن روز خدا توبه آدم را پذیرفته؛ با آن‌که خدا توبه آدم را در ذی حجه پذیرفته است. گمان کنند که در آن روز توبه داوود را پذیرفته؛ با آن‌که خدا توبه او را در ذی حجه پذیرفته است. گمان کنند آن روز خدا یونس را از شکم ماهی برآورده؛ با آن‌که خدا یونس را در ذی قعده از شکم ماهی برآورده است. گمان کنند آن روزی است که کشتی نوح در آن روز بر جودی استوار شده؛ با این‌که روز هیجدهم ذی حجه بر جودی استوار شده است. گمان کنند روزی است که خدا دریا را برای بنی اسرائیل شکافته است؛ با این‌که در شهر ربیع الاول بوده است». سپس گفت: «ای جبله! بدان که حسین بن علی روز قیامت سید شهیدان است و یارانش یک درجه بر شهیدان دیگر دارند. چون بینی خورشید مانند خون تازه سرخ شده است، بدان که آقایت حسین کشته شده است.»
جبله گوید: روزی بیرون شدم و دیدم که آفتاب بر دیوارها همچون پارچه‌های زغفرانی است شیون کردم و گریستم و گفتم: «به خدا آقای ما حسین علیه السّلام کشته شد.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 126- 128
(2)- [وسیلة الدّارین: «لم یدفع»].
(3)- [فی الأنوار النّعمانیّة و العوالم و وسیلة الدّارین: «فی بیت المقدس»].
(4) (- 4) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- [فی البحار و العوالم و المعالی: «علی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 725
إلّا «1» وجد تحته دم عبیط، و أبصر «2» النّاس الشّمس علی الحیطان حمراء کأنّه «3» الملاحف المعصفرة إلی أن خرج علیّ بن الحسین علیه السّلام بالنّسوة وردّ «4» رأس الحسین إلی کربلاء. «5»
الصّدوق، الأمالی،/ 167- 168- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 140؛ البحرانی، العوالم، 17/ 440؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 166؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 395؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 165؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 246
أعلم الأمین جبریل علیه السّلام رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قتله، و أراه تربته، احمرّت السّماء لقتله، و کسفت الشّمس یوم موته، و صار الورس فی عسکره رمادا، و المنحور من جذره دما، لم یرفع حجر بالشّام إلّا رئی تحته دم عبیط، و ناحت الجنّ لرزیّته [145/ ب] و فقده.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 662
«و ذکر» الإمام أحمد بن أعثم الکوفیّ فی فتوحه بإسناده إلی کعب الأحبار: إنّه لمّا أسلم زمن عمر بن الخطّاب، و قدم المدینة، و جعل أهل المدینة یسألونه عن الملاحم الّتی تکون فی آخر الزّمان، فکان یخبرهم بأنواع الملاحم، و الفتن، و یقول: و أعظمها «6» ملحمة هی الملحمة الّتی لا تنسی أبدا، و هی «7» الفساد الّذی ذکره اللّه تعالی فی کتابکم «8»، فقال: (ظهر
__________________________________________________
(1)- [الأنوار النّعمانیّة: «إلّا و قد»].
(2)- [الأنوار النّعمانیّة: «و نظر»].
(3)- [الأنوار النّعمانیّة: «کأنّها»].
(4)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «و ردّوا»].
(5)- فاطمه دختر حسین علیه السّلام گفت: [...] و در بیت المقدس سنگی برنداشتند جز آن‌که خون تازه زیرش بود و مردم، خورشید را بر دیوارها سرخ دیدند؛ مانند پتوهای رنگین، تا علی بن الحسین با زنان بیرون شد و سر حسین را به کربلا برگرداند.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 167- 168
(6)- [فی الحدائق الوردیّة مکانه: «و روی الحاکم رحمه اللّه فی کتاب السّفینة من کتاب الفتوح لابن أعثم: [...] فلمّا کان أیّام عمر، و أسلم کعب الأحبار، و قدم المدینة، و جعل النّاس یسألونه عن الملاحم، و هو یحدّثهم کعب:
نعم، و أعظمهما ...»].
(7)- [الحدائق الوردیّة: «و هو»].
(8)- [الحدائق الوردیّة: «فی الکتب، و ذکره فی کتابکم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 726
الفساد فی البرّ و البحر) و إنّما فتح بقتل قابیل و هابیل، و یختم «1» بقتل الحسین بن علیّ علیه السّلام.
ثمّ قال کعب: لعلّکم تهوّنون قتل الحسین، أو لا تعلمون أنّه تفتح «2» یوم قتله أبواب السّماوات کلّها، و یؤذن للسّماء بالبکاء، فتبکی دما عبیطا «3»؟ فإذا رأیتم الحمرة قد ارتفعت من جنباتها شرقیّا و غربیّا فاعلموا أنّها تبکی حسینا.
«4» فقیل له: یا أبا إسحاق! کیف لم تفعل ذلک بالأنبیاء و أولاد الأنبیاء من قبل و بمن کان خیرا من الحسین؟ فقال کعب: ویحکم إنّ قتل الحسین لأمر عظیم، لأنّه ابن بنت خیر الأنبیاء، و أنّه یقتل علانیّة مبارزة، ظلما و عدوانا، و لا تحفظ فیه وصیّة رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، و هو مزاج مائه، و بضعة من لحمه؛ فیذبح بعرصة کربلاء فی کرب‌وبلاء «4»، و الّذی نفس کعب بیده لتبکیه «5» زمرة من الملائکة فی السّماوات، لا یقطعون بکاءهم علیه «6» آخر الدّهر، و إنّ البقعة الّتی یدفن فیها خیر البقاع بعد بیت مکّة، و المدینة، و بیت المقدس، و ما من نبیّ إلّا «7» زارها، و قد بکی «7» علیها، و لها فی کلّ یوم زیارة من الملائکة بالتّسلیم «6»، فإذا کانت لیلة جمعة أو یوم جمعة نزل إلیها سبعون ألف «8» یزورونه، و یبکون علیه «8»، و یذکرون فضله، و منزلته عندهم، و أنّه لیسمّی «9» فی السّماوات: الحسین «10» المذبوح، و فی الأرض «11»: أبا عبد اللّه المقتول، و فی البحار: الفرخ الأزهر المظلوم «12»، و إنّه یوم یقتل تنکسف فی النّهار الشّمس، و فی اللّیل القمر، و تدوم الظلمة علی النّاس ثلاثة أیّام،
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «و ختم»].
(2)- [الحدائق الوردیّة: «یفتح»].
(3)- [لم یرد فی الحدائق الوردیّة].
(4- 4) [لم یرد فی الحدائق الوردیّة].
(5)- [الحدائق الوردیّة: «لتبکینّ»].
(6)- [لم یرد فی الحدائق الوردیّة].
(7- 7) [الحدائق الوردیّة: «و قد کان زارها و بکی»].
(8- 8) [الحدائق الوردیّة: «ملک یبکونه»].
(9)- [الحدائق الوردیّة: «سمّی»].
(10)- [الحدائق الوردیّة: «حسینا»].
(11)- [الحدائق الوردیّة: «الأرضین»].
(12)- [إلی هنا حکاه فی الحدائق الوردیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 727
و تدکدک الجبال، و تغطمط البحار، و لولا بقیّة من ذّریّته، و ذّریّة محمّد صلی اللّه علیه و اله؛ و محبّی محمّد، و محبّی أبیه و أمّه، یطلبون بدمه و یأخذون بثاره، لصبّ اللّه علیهم من السّماء نیرانا.
ثمّ قال کعب: لعلّکم تتعجّبون ممّا حدّثتکم من أمر الحسین، أولا تعلمون أنّ اللّه تبارک و تعالی لم ینزل شیئا کان أو یکون فی آخر الدّنیا و أوائلها إلّا و قد فسره لموسی، و ما من نسمة خلقت، و مضت من ذکر أو أنثی إلّا و قد رفعت إلی آدم، و عرضت علیه، و لقد عرضت علی آدم هذه الأمّة خاصّة، فنظر إلیها و إلی اختلافها و تکالبها علی هذه الدّنیا، فقال:
یا ربّ ما لهذه الأمّة و تکالبها علی الدّنیا، و هم خیر أمّة و أفضلها؟ فأوحی اللّه تعالی إلیه:
أن یا آدم هذا أمری فی خلقی و قضائی فی عبادی، یا آدم! إنّهم اختلفوا فاختلفت قلوبهم، و سیظهرون فی الأرض الفساد کفساد قابیل حین قتل هابیل، و سیقتلون فرخ حبیبی محمّد صلی اللّه علیه و اله، و مثل لآدم مقتل الحسین و وثوب أمّة جدّه علیه، فنظر آدم إلیهم مسودّة وجوههم فقال: یا ربّ! أبسط علیهم الانتقام کما قتلوا فرخ هذا النّبیّ المکرّم علیک.
قال هبیرة بن یریم، حدّثنی أبی قال: لقیت سلمان الفارسیّ، فحدّثته بهذا الحدیث؛ فقال سلمان: لقد صدقک کعب، و أنا أزیدک فی ذلک: إنّ کلّ شی‌ء فی الأرض یبکی علی الحسین إذا قتل، حتّی النّجم و نبات الأرض، و لا یبقی شی‌ء من الرّوحانییّن إلّا و یسجد ذلک الیوم، و یقول: إلهنا و سّیدنا! أنت الحکیم العلیم. ثمّ لا یرفعون رؤوسهم حتّی ینادی ملک بین السّماء و الأرض: أن یا معشر الخلیقة ارفعوا رؤوسکم، فقد وفیتم لربّ العزّة.
قال: ثمّ أقبل علیّ سلمان، فقال: یا یریم! إنّک لو تعلم یومئذ کم من عین تعود سخینة کئیبة حزینة، قد ذهب نورها، و عشی بصرها ببکائها علی الحسین بن علیّ؟ و لقد صدقک کعب فیما حدّثک عن کربلاء أنّها أرض کرب‌وبلاء، و الّذی نفس سلمان بیده لو أنّی أدرکت أیّامه، لضربت بین یدیه بالسّیف أو أقطع بین یدیه عضوا عضوا، فاسقط بین یدیه صریعا، فإنّ القتیل معه یعطی أجر سبعین شهیدا کلّهم کشهداء بدر، و أحد، و حنین، و خیبر. ثمّ قال سلمان: یا یریم! لیت أمّ سلمان أسقطت سلمان، أو کان حیضة و لم یسمع بقتل الحسین ابن فاطمة، ویحک یا یریم! أتدری من حسین؟ حسین سیّد شباب أهل الجنّة علی لسان محمّد صلی اللّه علیه و اله، و حسین لا یهدأ دمه حتّی یقف بین یدی اللّه سبحانه و تعالی، و حسین من تفزع لقتله الملائکة، ویحک یا یریم! أتعلم کم من ملک ینزل یوم یقتل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 728
الحسین و یضمّه إلی صدره، و تقول الملائکة بأجمعها: إلهنا و سیّدنا هذا فرخ رسولک، و مزاج مائه، و ابن بنته؛ یا یریم! إن أنت أدرکت أیّام مقتله، و استطعت أن تقتل معه، فکن أوّل قتیل ممّن یقتل بین یدیه، فإنّ کلّ دم یوم القیامة یطالب به بعد دم الحسین، و دماء أصحابه الّذین قتلوا بین یدیه، و انظر یا یریم! إن أنت نجوت و لم تقتل معه فزر قبره، فإنّه لا یخلو من الملائکة أبدا، و من صلّی عند قبره رکعتین حفظه اللّه من بغضهم و عداوتهم حتّی یموت.
قال هبیرة: فأمّا سلمان فمات بالمدائن فی خلافة عمر بن الخطّاب، و أمّا یریم فإنّه لم یلحق لذلک.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 169- 172- مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 15- 16
(و بهذا الإسناد) [الشّیخ أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، أخبرنا والدی الشیخ السّنّة أبو بکر أحمد بن الحسین، أخبرنا محمّد بن الحسین القطّان، أخبرنا عبد اللّه ابن جعفر «1» بن درستویه النّحویّ] عن یعقوب بن سفیان «2» هذا، حدّثنی أیّوب بن محمّد الرّقیّ، حدّثنی سلّام بن سلیمان «3» الثّقفیّ، عن زید بن عمر «4» الکندیّ، حدّثتنی أمّ حسان «5» قالت:
یوم قتل الحسین علیه السّلام اظلمّت علینا ثلاثا، و لم یمس أحد من زعفرانهم شیئا، «6» فجعله
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر ط المحمودیّ و العبرات، 2/ 182 مکانه: «أخبرنا أبو عبد اللّه محمّد بن الفضل، أنبأنا أحمد بن الحسین، حیلولة: و أخبرنا أبو محمّد السّلمیّ، أنبأنا أبو بکر الخطیب، حیلولة: و أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد، أنبأنا محمّد بن هبة اللّه، قالوا: أنبأنا محمّد بن الحسین، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر ...»].
(2)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال یعقوب بن سفیان ...»].
(3)- [فی ابن العدیم و العبرات، 2/ 181 مکانه: «أخبرنا أبو الحسن محمّد بن أحمد بن علیّ- فیما أذن لی فی روایته- قال: أخبرنا أبو طاهر برکات بن إبراهیم بن طاهر الخشوعیّ، قال: أخبرنا أبو الحسن علیّ بن المشرف بن المسلّم بن مسلم بن حمید الأنماطیّ- إجازة- قال: أخبرنا القاضی أبو الحسین محمّد بن حمود الصّواف، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن أحمد بن محمّد الواسطیّ، قال: حدّثنا أبو حفص عمر بن الفضل بن المهاجر الرّبعیّ، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا الولید الرّملیّ، قال: حدّثنا أبو نصر محمّد، قال: حدّثنا سلّام بن سلیمان ...»].
(4)- [فی ابن عساکر و ابن العدیم و تهذیب الکمال و البحار و العوالم و العبرات: «عمرو»].
(5)- [فی ابن عساکر و تهذیب الکمال و البحار و العوالم و العبرات، 2/ 182: «أمّ حیّان» و فی ابن العدیم و العبرات 22/ 181: «أمّ حبّان»].
(6) (6*) [لم یرد فی ابن العدیم و العبرات، 2/ 181].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 729
علی وجهه (6*) إلّا احترق، و لم یقلّب حجر ببیت المقدس إلّا «1» وجد «2» تحته دم عبیط «1».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 89- 90- مثله ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 247، مختصر ابن منظور، 7/ 150؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2637، الحسین بن علیّ،/ 96؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 434؛ المجلسی، البحار، 45/ 216؛ البحرانی، العوالم، 17/ 466؛ المحمودی، العبرات «3»، 2/ 181، 182
و انکسفت «4» الشّمس إلی ثلاثة أسبات «5»، و ما فی الأرض حجر إلّا و تحته دم، و ناحت علیه الجنّ کلّ یوم فوق قبر النّبیّ إلی سنة کاملة «6».
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 61- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 270؛ المجلسی، البحار، 45/ 305؛ البحرانی، العوالم، 17/ 618
و ما روی «7» بعد قتل الحسین من العبر فی یقظة و منام روی عن رواة صحائح الآثار و الأخبار.
البرّی، الجوهرة،/ 46- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 169
[و جاء فی زیارة زار بها المرتضی علم الهدی (رضوان اللّه علیه) الحسین علیه السّلام]: لقد صرع بمصرعک الإسلام، و تعطّلت الحدود و الأحکام، و أظلمت الأیّام، و انکسفت الشّمس، و أظلم القمر، و احتبس الغیث و المطر، و اهتزّ الأرض و السّماء، و اقشعرّت الأرض و البطحاء، و شمل البلاء و اختلفت الأهواء، و فجع بک الرّسول، و أزعجت البتول، و طاشت العقول. «8»
__________________________________________________
(1) (- 1) [فی ابن العدیم و العبرات، 2/ 181: «أصبح عنده دما عبیطا»].
(2)- [فی ابن عساکر و البحار و العوالم و العبرات، 2/ 182: «أصبح» و فی تهذیب الکمال: «أصیب»].
(3)- [حکاه فی العبرات، 2/ 181 عن ابن العدیم، و فی 2/ 182 عن ابن عساکر].
(4)- [مدینة المعاجز: «و انکشفت»].
(5)- أی ثلاثة أسابیع.
(6)- [أضاف فی البحار و العوالم: «بیان: قوله «إلی ثلاث أسبات» أی أسابیع و إنّما ذکر هکذا لأنّهم ذکروا أنّ قتله علیه السّلام کان یوم السّبت، فابتداء ذلک من هذا الیوم»].
(7)- رسمت فی الأصل کذا (ری‌ء)، و لعلّها کما ذکرنا.
(8)- در زیارتی که سید مرتضی علم الهدی خوانده است گفته: «اسلام با تو به خاک غلتید و حدود و احکام تعطیل شد، روزگار سیاه شد و آفتاب گرفت و ماه تیره شد و باران و رحمت بند آمد و عرش و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 730
ابن طاووس، مصباح الزّائر،/ 224- عنه: المجلسی، البحار، 98/ 233؛ القمی، نفس المهموم،/ 485
و قیل: اسودّت السّماء یوم قتل الحسین، و سقط تراب أحمر، و کانوا لا یرفعون حجرا إلّا وجدوا تحته دما.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 12/ 427
فأخرج أبو الشّیخ ابن حبّان فی کتاب السّنّة، عن زید بن أبی زیاد، قال: شهدت مقتل الحسین رضی اللّه عنه، و أنا ابن خمس عشرة سنة، فصار الورس فی معسکرهم رمادا، و احمرّت السّماء لقتله، و انکسفت الشّمس حتّی بدت الکواکب نصف النّهار، و ظنّ النّاس‌أنّ القیامة قد قامت، و لم یرفع حجر فی الشّام إلّا رئی تحته دم عبیط.
و قال أبو سعید: ما رفع حجر من الدّنیا لمّا قتل الحسین إلّا و تحته دم عبیط، و قد مطرت السّماء دما بقی أثره فی الثّیاب حتّی تقطّعت.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 415- 416
و إنّ السّماء احمرّت لقتله «1» و انکسفت الشّمس حتّی بدت الکواکب نصف النّهار، «2» و ظنّ النّاس أنّ القیامة قد قامت، «3» و لم یرفع حجر فی الشّام «2» إلّا رؤی تحته دم عبیط «4». «3»
(و أخرج) عثمان بن أبی شیبة: أنّ السّماء مکثت «5» بعد قتله سبعة أیّام «6» تری علی الحیطان کأنّها ملاحف «6» معصفرة من شدّة حمرتها «7»، و ضربت الکواکب بعضها بعضا.
و نقل ابن الجوزی، عن ابن سیرین: إنّ الدّنیا أظلمت ثلاثة أیّام، ثمّ ظهرت الحمرة
__________________________________________________
- آسمان لرزید و زمین و بطحاء به لرزه افتاد و بلاء عالمگیر و آرمانهای گوناگون رسول داغدار و بتول افکار و عقول تارومار شد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 231
(1)- [من هنا حکاه عنه فی فضائل الخمسة].
(2- 2) [العبرات: «لم یرفع حجر»].
(3- 3) [لم یرد فی فضائل الخمسة].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی، و من هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(5)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «بکت»].
(6- 6) [العبرات: «فصارت حمراء، و [کان] یری علی الحیطان کأنّها»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 731
فی السّماء «1».
و قال أبو سعید: ما رفع حجر من الدّنیا إلّا و تحته دم عبیط «2»، و لقد مطرت السّماء دما بقی أثره فی الثّیاب مدّة حتّی تقطّعت. «3»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 371، 485، 486؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 46؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 342، 343؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 361، 363- 364؛ المحمودی، العبرات، 2/ 190؛ دانشیار، حول البکاء،/ 67، 68- 69، 73- 74
و کذا روی فی أحادیث غیر هذه و ممّا ظهر یوم قتله من الآیات أیضا: إنّ السّماء اسودّت اسودادا عظیما حتّی رؤیت النّجوم نهارا، و لم یرفع حجر إلّا وجد تحته دم عبیط. «4»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 15؛ القمی، نفس المهموم،/ 371، 485؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 41؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 343؛ المحمودی، العبرات، 2/ 170؛ دانشیار، حول البکاء،/ 67
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی فضائل الخمسة].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی حول البکاء].
(3)- آسمان در آن روز سرخ شده بود و آفتاب منکسف؛ چنانچه در وقت نیم روز، ستاره‌ها را دیدند و مردم ظن آن کردند که قیامت قائم شده است. در شام هیچ سنگی برنداشتند؛ مگر آن‌که در زیر آن خون تازه بود. عثمان بن أبی شیبه روایت کرده است: «بعد از قتل حسین، هفت روز آسمان گریه کرد و گریه او سرخ بود؛ به مرتبه‌ای که از شدت سرخی آسمان، دیوارهای عمارت در زمین شبیه به لحافهای معصفر شده بود. آن شب، کواکب از آسمان چندان نازل می‌شدند که به یکدیگر می‌افتادند.»
ابن جوزی از ابن سیرین روایت کرد و گفت: «دنیا سه روز تاریک بود. بعد از آن، سرخی در آسمان ظاهر شد.»
ابو سعید گفت: در دنیا هیچ سنگی را برنداشتند در ایام قتل حسین علیه السّلام، مگر آن‌که در زیر آن سنگ، خون تازه بود و در آن روز، خون بارید و اثر آن خون در جامه‌ها باقی ماند و تا مدّتی انقطاع یافت.»
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 338
(4)- و همچنین در احادیث دیگر غیر این حدیث و از جمله علامات که در روز شهادت حسین اظهار شد، آن‌که در آسمان سیاهی عظیم پدید آمد؛ چنانچه در روز ستاره‌ها را می‌دیدند و هیچ سنگی را برنداشتند که مگر در زیر آن سنگ، خون تازه پدید آمد.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 338
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 732
و عن کعب الأحبار حین أسلم فی أیّام خلافة عمر بن الخطّاب، و جعل النّاس یسألونه عن الملاحم الّتی تظهر فی آخر الزّمان؟ فصار کعب یخبرهم بأنواع الأخبار، و الملاحم، و الفتن الّتی تظهر فی العالم، ثمّ قال: و أعظمها فتنة، و أشدّها مصیبة لا تنسی إلی أبد الآبدین مصیبة الحسین علیه السّلام، و هی الفساد الّذی ذکره اللّه تعالی فی کتابه المجید حیث قال:
ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ و إنّما فتح الفساد بقتل هابیل بن آدم، و ختم بقتل الحسین علیه السّلام «1» أولا تعلمون أنّه تفتح «2» یوم قتله أبواب السّماوات، و یؤذن للسّماء بالبکاء، فتبکی دما فإذا رأیتم الحمرة فی السّماء قد ارتفعت فاعلموا أنّ السّماء تبکی حسینا.
فقیل: یا کعب! لم لا تفعل السّماء کذلک و لا تبکی دما لقتل الأنبیاء «3» ممّن کان أفضل من الحسین؟ «3» فقال: ویحکم إنّ قتل الحسین أمر عظیم و إنّه ابن سیّد المرسلین، و إنّه یقتل علانیة مبارزة ظلما، و عدوانا، و لا تحفظ فیه وصیّة جدّه رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و هو مزاج مائه، و بضعة من لحمه، یذبح بعرصة کربلاء، فو الّذی نفس کعب بیده لتبکینّه زمرة من الملائکة فی السّماوات السّبع، لا یقطعون بکاءهم علیه إلی آخر الدّهر، و إنّ البقعة الّتی یدفن فیها خیر البقاع، و ما من نبیّ إلّا و یأتی إلیها، و یزورها و یبکی علی مصابه، و لکربلاء فی کلّ یوم زیارة من الملائکة و الجنّ و الإنس، فإذا کانت لیلة الجمعة ینزل إلیها تسعون ألف ملک یبکون علی الحسین، و یذکرون فضله، «1» و إنّه یسمّی فی السّماء حسینا المذبوح، و فی الأرض: أبا عبد اللّه المقتول «4»، و فی البحار: الفرخ الأزهر المظلوم، و إنّه یوم قتله تنکسف الشّمس بالنّهار، و من اللّیل ینخسف القمر، و تدوم الظّلمة علی النّاس ثلاثة أیّام، و تمطر السّماء دما، و تدکدک الجبال، و تغطمط البحار، و لولا بقیّة من ذرّیّته، و طائفة من شیعته الّذین یطلبون بدمه، و یأخذون بثأره، لصبّ اللّه علیهم نارا من السّماء أحرقت
__________________________________________________
(1- 1) [العوالم: «و ساق إلی أن قال»].
(2)- [البحار: «یفتح»].
(3- 3) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(4)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 733
الأرض و من علیها «1».
ثمّ قال کعب: یا قوم! کأنّکم تتعجّبون بما أحدّثکم فیه من أمر الحسین علیه السّلام و إنّ اللّه تعالی لم یترک شیئا کان أو یکون من أوّل الدّهر إلی آخره إلّا و قد فسّره لموسی علیه السّلام، و ما «2» نسمة خلقت إلّا و قد رفعت إلی آدم علیه السّلام فی عالم الذّرّ، و عرضت علیه، و لقد عرضت علیه هذه الأمّة و نظر إلیها و إلی اختلافها و تکالبها علی هذه الدّنیا الدّنیّة. فقال آدم:
یا ربّ! ما لهذه الأمّة الزّکیّة و بلاء الدّنیا و هم أفضل الأمم؟ فقال له: یا آدم! إنّهم اختلفوا، فاختلفت قلوبهم، و سیظهرون الفساد فی الأرض کفساد قابیل حین قتل هابیل، و إنّهم یقتلون فرخ حبیبی محمّد المصطفی.
ثمّ مثّل لآدم علیه السّلام مقتل الحسین، و مصرعه، و وثوب أمّة جدّه علیه، فنظر إلیهم فرآهم مسودّة وجوههم، فقال: یا ربّ! ابسط علیهم الانتقام کما قتلوا فرخ نبیّک الکریم علیه أفضل الصّلاة و السّلام.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 55- 57- مثله المجلسی، البحار، 45/ 315- 316؛ البحرانی، العوالم، 17/ 499؛ الجواهری، مثیر الأحزان «3»،/ 29- 30
(روی) عن ابن عبّاس فی تفسیر قوله تعالی: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ إنّه إذا قبض اللّه نبیّا من الأنبیاء بکت علیه السّماء و الأرض أربعین سنة «4» و إذا مات إمام من الأئمّة الأوصیاء تبکی «5» علیه السّماء و الأرض أربعین شهرا «4». و إذا مات العالم العامل بعلمه بکیا «6» علیه أربعین یوما. و أمّا الحسین علیه السّلام: فتبکی علیه السّماء «7»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی العوالم].
(2)- [البحار: «و ما من»].
(3)- [حکاه فی مثیر الأحزان عن البحار].
(4- 4) [لم یرد فی البرهان].
(5)- [الأسرار: «بکت»].
(6)- [الأسرار: «بکتا»].
(7)- [البرهان: «السّماء و الأرض»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 734
طول الدّهر، و تصدیق ذلک: إنّ «1» یوم قتله «2» قطرت السّماء دما «3»، و إنّ هذه الحمرة الّتی تری فی السّماء ظهرت یوم «4» قتل الحسین «4» و لم تر قبله أبدا «5»، و إنّ یوم «6» قتله لم یرفع حجر فی الدّنیا إلّا وجد تحته دم.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 143- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 430؛ مثله السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 4/ 162؛ القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 102
و نقل عنه [الشّافعیّ] أیضا: أنّه ما رفع حجر فی الدّنیا یوم قتل الحسین إلّا وجد تحته دم عبیط، و لقد مطرت «7» السّماء یوم قتله دما حتّی بقی أثره علی النّبات حتّی فنی.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 15- مثله السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 281
فتزلزلت الأرض، و أظلم الشّرق و الغرب، و أخذت النّاس الصّواعق و الرجفة من کلّ جانب، و أمطرت السّماء دما، و انکسفت الشّمس لقتله.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 465
و روی [الصّدوق] فی حدیث آخر فی قتل الحسین علیه السّلام: إنّه لم یرفع فی بیت المقدس حجر عن وجه الأرض إلّا وجد تحته دم عبیط، و أبصر النّاس الشّمس علی الحیطان کأنّها الملاحف المعصفرة. «8»
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 574
__________________________________________________
(1)- [فی ینابیع المودّة مکانه: «و عن ابن عبّاس: إنّ ...»].
(2)- [ینابیع المودّة: «قتل الحسین»].
(3)- [البرهان: «ماء»].
(4- 4) [ینابیع المودّة: «قتله»].
(5)- [لم یرد فی ینابیع المودّة].
(6)- [ینابیع المودّة: «أیّام»].
(7)- [مدینة المعاجز، «قطرت»].
(8)- و در آن ایام هر سنگ که از بیت المقدس برمی‌داشتند از زیرش خون تازه می‌جوشید، و شعاع آفتاب در هنگام طلوع بر دیوارها سرخ می‌تابید؛ مانند چادر سرخی که بر دیوار افکنده باشند، تا آن‌که حضرت امام زین العابدین علیه السّلام زنان و سرها را به کربلا آورد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 748
ابن بابویه به سند معتبر از جبله مکیه روایت کرده است که گفت:
شنیدم از میثم تمّار که از اصحاب اسرار حیدر کرار بود، گفت: «به خدا سوگند یاد می‌کنم که این امت،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 735
__________________________________________________
- فرزند پیغمبر خود را در دهم محرم شهید خواهند کرد و دشمنان خدا این روز را روز برکت خواهند دانست. این امری است که البته واقع خواهد شد و در علم الهی گذشته است. این را به من خبر داده است مولای من امیر المؤمنین علیه السّلام و مرا خبر داد که بر آن حضرت خواهند گریست همه‌چیز حتی وحشیان صحرا و ماهیان دریا و مرغان هوا، و بر او خواهند گریست آفتاب و ماه، و ستارگان آسمان و زمین، و مؤمنان انس و جن، و جمیع ملائکه آسمانها و زمینها، و رضوان خازن بهشت، و مالک خازن جهنم، و حاملان عرش الهی، و آسمان خون و خاکستر خواهد بارید.»
پس گفت: «واجب شده است لعنت خدا بر قاتلان حسین چنانچه واجب شده است بر آنها که با خدا، خدای دیگر قرار دادند؛ چنانچه واجب شده است بر یهودان و ترسایان و گبران.»
جبله گفت: گفتم: «ای میثم! چگونه ایشان روزی را که چنین بزرگواری در آن کشته شده است، روز برکت می‌شمارند؟
پس میثم گریست و گفت: «در این باب، حدیثی وضع کرده‌اند که در این روز حق تعالی توبه آدم را قبول کرد، و دروغ می‌گویند بلکه توبه آدم در ماه ذی حجه قبول شد. روایت می‌کنند که در این روز، توبه داوود قبول شد و چنین نیست. آن نیز در ماه ذی حجه شد. روایت می‌کنند که در این روز، یونس از شکم ماهی بیرون آمد، و آن نیز در ماه ذی حجه شد. روایت می‌کنند که در این روز، کشتی نوح بر جودی قرار یافت، و آن در هیجدهم ماه ذی حجه شد. روایت می‌کنند که در این روز حق تعالی دریا را برای بنی اسرائیل شکافت و آن در ماه ربیع الاول بود.»
پس میثم گفت: «ای جبله! بدان که حسین بن علی سید شهیدان است در روز قیامت، و اصحاب او را بر سایر شهیدان فضیلت هست. ای جبله چون نظر کنی به سوی آفتاب که سرخ شده باشد مانند خون تازه، بدان که سیّد شهدا حسین شهید شده است.»
جبله گفت: «من روزی بیرون آمدم و شعاع آفتاب را دیدم که بر دیوارها تابیده بود، سرخ مانند جامه‌های بسیار رنگین، پس فریاد زدم و گریستم و گفتم: به خدا سوگند که سید ما حسین شهید شده است.»
ابن قولویه روایت کرده است از مردی از اهل بیت المقدس که گفت: «به خدا سوگند که ما اهل بیت المقدس و نواحی آن در پسین روزی که حسین بن علی شهید شد، دانستیم که آن حضرت شهید شده است.»
راوی پرسید: «چگونه دانستید؟»
گفت: «هیچ سنگ و کلوخی را برنداشتیم، مگر آن‌که در زیر آن خون تازه می‌جوشید و دیوارها مانند خون سرخ شده و سه روز خون تازه از آسمان بارید و در میان شب شنیدیم صدای منادی را که ندا می‌کرد به شعری چند که مضمون آنها این بود: آیا امید دارند امتی که کشتند حسین را شفاعت جد او را در روز حساب؟! معاذ اللّه نخواهند یافت شفاعت سید مختار و حیدر کرار را، کشتید بهترین سواران معرکه شجاعت را و بهترین جوانان و پیران هر جماعت را. سه روز آفتاب تیره و گرفته بیرون می‌آمد و ستاره‌ها در روز پیدا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 736
__________________________________________________
- بودند. چون اندک وقتی گذشت، خبر رسید که ابتدای این ظهور غرایب آثار، در روز شهادت جگرگوشه سید ابرار بوده است.
مجلسی، جلاء العیون،/ 757- 758
و در بعضی از کتب معتبره از ام حیّان روایت کرده‌اند که: «از روز شهادت آن حضرت تا سه روز هوا تاریک شد و هرسنگی را که برمی‌داشتند، از زیرش خون می‌جوشید.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 761
ابن قولویه به سند معتبر از عروة بن الزبیر روایت کرده است که: چون عثمان ابوذر را از مدینه به ربذه فرستاد، مردم گفتند: «ای ابو ذر! شاد باش که چنین آزاری در راه خدا سهل است.»
ابو ذر گفت: «بله، بسیار سهل است، لیکن چگونه خواهد بود حال شما در وقتی که حسین بن علی را شهید کنند به خدا سوگند که بعد از کشتن امیر المؤمنین، از قتل او قتلی عظیم‌تر نخواهد بود و حق تعالی شمشیر انتقام خود را بر این امت خواهد کشید، و در غلاف نخواهد کرد تا آن‌که مردی از ذریت او بیرون آید و از مردم انتقام بکشد. اگر بدانید که به‌سبب شهادت او چه اندوه و حزن داخل می‌شود بر اهل دریاها و ساکنان کوهها و بیشه‌ها و نیستانها و اهل آسمانها، هر آینه آن‌قدر بگریید که خود را هلاک کنید و روح مقدس آن حضرت را از هر آسمانی که بالا برند، هفتاد هزار ملک از بیم و ترس برپا بایستند و مفاصل ایشان لرزد تا روز قیامت. هر ابری که برانگیخته می‌شود و رعد و برق از آن ظاهر می‌شود، البته لعنت می‌کنند قاتلان آن حضرت را. هیچ روزی نمی‌گذرد مگر آن‌که روح مقدس آن حضرت را بر حضرت رسول خدا صلی اللّه علیه و اله عرض می‌کنند و با یکدیگر ملاقات می‌نمایند.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 762- 763
ایضا از کعب الاحبار نقل کرده‌اند که در زمان عمر از کتب متقدمه نقل می‌کرد وقایعی را که در این امت واقع خواهد شد و فتنه‌هائی که حادث خواهد گردید؛ پس گفت: «از همه فتنه‌ها عظیم‌تر و از همه مصیبتها شدیدتر، قتل سید شهدا حسین بن علی علیه السّلام خواهد بود، و این است فسادی که حق تعالی در قرآن یاد کرده است که ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ. و اول فسادهای عالم، کشتن هابیل بود، و آخر فسادها کشتن آن حضرت است. و در روز شهادت آن حضرت درهای آسمان را خواهند گشود و از آسمانها بر آن حضرت خون خواهند گریست، چون ببینید که سرخی در جانب آسمان بلند شد بدانید که او شهید شده است.»
گفتند: «ای کعب! چرا آسمان بر کشتن پیغمبران نگریست و بر کشتن آن حضرت می‌گرید؟
گفت: وای بر شما، کشتن حسین امری است عظیم؛ او فرزند برگزیده سید المرسلین است و پاره تن آن حضرت است و از آب دهان او تربیت یافته است و او را علانیه به جور و ستم و عدوان خواهند کشت و وصیت جد او حضرت رسالت صلی اللّه علیه و اله و سلّم را در حق او رعایت نخواهند کرد. سوگند یاد می‌کنم به حق آن خداوندی که جان کعب در دست اوست که بر او خواهند گریست گروهی از ملائکه آسمانهای هفت‌گانه که تا قیامت گریه ایشان منقطع نخواهد شد، و آن بقعه که در آن مدفون می‌شود بهترین بقعه‌هاست، و هیچ پیغمبری نبوده است مگر آنکه به زیارت آن بقعه رفته است و بر مصیبت آن حضرت گریسته است، و هر روز فوجهای ملائکه و جنیان به زیارت آن مکان شریف می‌روند، چون شب جمعه می‌شود، نود هزار ملک در آنجا نازل می‌شوند و بر آن امام مظلوم می‌گریند و فضایل او را ذکر می‌کنند، در آسمان او را حسین-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 737
فنقول: إنّ الشّمر الکافر لمّا شال «1» الرّأس الشّریف فی رمح طویل قائلا: و اللّه قد ابنت رأسک و اعلم أنّک ابن بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، و خیر النّاس جدّا و أبا و أمّا و خالا و عمّا، و کبّر هذا الکافر و کبّر العسکر ثلاث تکبیرات زلزلت الأرض و أظلمت السّماوات و قطر السّماء دما و نادی مناد من السّماء: قتل و اللّه الإمام، ابن الإمام، أخو الإمام، قتل و اللّه الهمام ابن الهمام الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 429
و فی جملة کثیرة من الأخبار: إنّه لمّا مضی الحسین علیه السّلام بکت علیه السّماوات السّبع و ما فیهنّ، و الأرضون السّبع و ما فیهنّ و ما بینهنّ، و ما ینقلب فی الجنّة و النّار من خلق ربّنا و ما یری و ما لا یری، إلّا البصرة و دمشق و آل عثمان.
و فی خبر آخر: إنّ السّماء بکت علی الحسین علیه السّلام أربعین صباحا بالدّم، و إنّ الأرض بکت أربعین صباحا بالسّواد، و إنّ الشّمس بکت أربعین صباحا بالکسوف و الحمرة، و إنّ الجبال تقطّعت و انتشرت، و إنّ البحار تفجّرت، و إنّ الملائکة بکت أربعین علی الحسین علیه السّلام.
__________________________________________________
- مذبوح می‌گویند و در زمین او را ابو عبد اللّه مقتول می‌گویند و در دریاها او را فرزند منور مظلوم می‌نامند و در روز شهادت آن حضرت آفتاب خواهد گرفت، در شب آن ماه خواهد گرفت، و تا سه روز جهان در نظر مردم تاریک خواهد بود، و آسمان خواهد گریست، و کوهها از هم خواهد پاشید، و دریاها به خروش خواهند آمد، و اگر باقیمانده ذریت او و جمعی از شیعیان او بر روی زمین نمی‌بودند، هر آینه خدا آتش از آسمان بر مردم می‌بارید.»
پس کعب گفت: «ای گروه! تعجب نکنید از آنچه من در باب حسین می‌گویم، به خدا سوگند که حق تعالی چیزی نگذاشت از آنچه بوده و خواهد بود مگر آنکه برای حضرت موسی علیه السّلام بیان کرد و هر بنده‌ای که مخلوق شده و می‌شود همه را در عالم ذر بر حضرت آدم علیه السّلام عرض کرد و احوال ایشان و اختلافات و منازعات ایشان را برای دنیا بر آن حضرت ظاهر گردانید. پس آدم گفت: پروردگارا! در امت آخر الزمان که بهترین امتهایند چرا اینقدر اختلاف به‌هم رسیده است؟ حق تعالی فرمود: ای آدم! چون ایشان اختلاف کردند، دلهای ایشان مختلف گردید، و ایشان فسادی در زمین خواهند کرد مانند فساد کشتن هابیل، و خواهند کشت جگرگوشه حبیب من محمد مصطفی صلّی اللّه علیه و اله را. پس حق تعالی واقعه کربلا را به آدم نمود، وقاتلان آن حضرت را روسیاه مشاهده کرد، پس آدم علیه السّلام گریست و گفت: خداوندا! تو انتقام خود را بکش از ایشان چنانچه فرزند پیغمبر بزرگوار تو را شهید خواهند کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 785- 787
(1)- شال أی ارتفع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 738
و قد ورد فی جملة من الأخبار و إنّ الحسین بکتا لقتله السّماء و الأرض و احمرّتا، و لم تبکیا علی أحد قطّ إلّا یحیی بن زکریّا و الحسین بن علیّ. [...]
و مثل ما عن الزّهریّ و الثّعلبیّ و مسلم: إنّه لمّا قتل الحسین علیه السّلام بکت السّماء، و إنّ الحمرة الّتی مع الشّفق لم تکن قبل قتل الحسین، و إنّ السّماء مطرت دما بأیّام قتل الحسین علیه السّلام، و إنّ السّماء أمطرت یوم قتل الحسین دما عبیطا.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 430- 431
و فی جملة من الأخبار: إنّ الشّمس علی الحیطان کأنّها الملاحف المعصفرة. و فی خبر آخر عن رجل من أهل بیت المقدس أنّه قال: و اللّه لقد عرفنا أهل بیت المقدس و نواحیها عشیّة قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام، فإنّا ما رفعنا حجرا و لا مدرا و لا صخرا إلّا و رأینا تحتها دما یغلی، و احمرّت الحیطان کالعلق، و مطرنا ثلاثة أیّام دما عبیطا، و سمعنا منادیا ینادی فی جوف اللّیل:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
و انکسفت الشّمس ثلاثا، ثمّ تجلّت و انشبکت النّجوم.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 430
و حکی سفیان بن عیینة، عن حربة: [...] و أخبر «1» أنّ السّماء احمرّت [لقتله] و انکسفت الشّمس حتّی بدت الکواکب نصف النّهار، [و ظنّ النّاس أنّ القیامة قد قامت]، و لم یرفع حجر [فی الشّام] إلّا رؤی تحته دم عبیط.
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 19
و قال أبو سعید الخدریّ: ما رفع حجر فی الدّنیا إلّا وجد تحته دم عبیط، و لقد أمطرت السّماء دما بقی أثره فی الثّیاب حتّی تقطعت. «2»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 20
__________________________________________________
(1)- لا یوجد فی المصدر: «أخبر».
(2)- در کتاب کامل الزیاره، سند به عروه بن زبیر بن العوام منتهی می‌شود می‌گوید: گاهی که ابو ذر غفاری را عثمان بن عفان فرمان اخراج بلد داد و او را به اراضی ربذه فرستاد، به شرحی که من بنده در کتاب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 739
__________________________________________________
- عثمان نگاشتم، او را گفتند: «بشارت باد تو را ای ابو ذر! در راه کردگار جلیل، ادراک این رنج که تو را افتاد، قلیل است.»
فرمود: «این رنج اگر چند صعب است، سهل می‌شمارم؛ لکن بگویید چگونه خواهید بود گاهی که حسین بن علی علیهما السّلام را بکشند- و به روایتی ذبح کنند- سوگند به خدای بعد از شهادت خلیفه به حق امیر المؤمنین، قتلی شنیع‌تر از آن واقع نشده است. همانا خداوند شمشیر خویش را کشیده دارد و هرگز در غلاف نگذارد تا از فرزندان او، کسی را برکشد و انتقام او را از کشندگان او بکشد. اگر می‌دانستید شما که بر قاطنین بحار و ساکنین جبال (1) و طبقات حیوانات و اهالی سماوات، از شهادت آن حضرت چه می‌رسد، چندان می‌گریستید که جان‌های شما ابدان شما را وداع گوید (2) و آسمانی به جای نماند که چون روح حسین را از آن‌جا عبور دهند، ویله و ثبور برنیاورد و هفتاد هزار فرشته بگریند و برپای ایستاده شوند و از مفاصل ایشان تا روز برانگیزش رعده و لرزش بیرون نشود و نماند هیچ سحابی که عبور دهد و رعدی و برقی برانگیزد؛ الا آن‌که لعنت کند بر کشندگان حسین علیه السّلام، و هیچ روزی برنگذرد، الّا آن‌که روح حسین با رسول خدای دیدار کند.
و دیگر در کتاب عوالم و دیگر کتب مسطور است که: مردی از مردم بیت المقدس گفت: سوگند به خدای، اهالی بیت المقدس و نواحی آن همگان، شب قتل حسین علیه السّلام را دانستیم.»
گفتند: «چگونه دانستید؟»
گفت: «سنگی و کلوخی برنداشتیم از زمین جز این‌که در زیر آن خونی در غلیان یافتیم و از در و دیوار خانه خون بسته دیدار می‌گشت و سه روز آسمان بر سر ما خون تازه می‌افشاند و نیم‌شب شنیدیم که منادی ندا درمی‌داد و این اشعار تذکره می‌کرد:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب؟
معاذ اللّه لا نلتم یقینا شفاعة أحمد و أبی تراب
قتلتم خیر من رکب المطایا و خیر الشّیب طرّا و الشّباب (3)
و سه روز آفتاب را حجاب کسوف (4) فراگرفت؛ چنان‌که ستارگان آسمان نمودار شد و ببودیم تا ناعی برسید و خبر شهادت آن حضرت را برسانید و مکشوف افتاد که آن خطب عظیم (5)، مقارن قتل آن سید کریم بود.
حدیث میثم تمار راجع به روز عاشورا
و دیگر در کتاب علل الشرایع و امالی صدوق سند به جبله مکیه منتهی می‌شود. می‌گوید: میثم تمار مرا گفت: «و اللّه لتقتل هذه الامّة ابن نبیّها فی المحرّم، لعشر یمضین منه و لیتّخذنّ أعداء اللّه ذلک الیوم یوم برکة، و إنّ ذلک لکائن قد سبق فی علم اللّه تعالی ذکره. أعلم ذلک لعهد عهده إلیّ مولای أمیر المؤمنین».
یعنی: قسم به خدای، این امت پسر پیغمبر را در روز دهم محرم می‌کشند و دشمنان خدا این روز را روز برکت می‌شمارند و تقریر این امر در علم خدا سبق یافته و مولای من امیر المؤمنین مرا آگهی داد و فرمود:
«خواهند گریست بر او جانوران صحرا و ماهیان دریا و مرغان هوا و می‌گرید بر او آفتاب و ماه و دیگر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 740
__________________________________________________
- ستاره‌ها، و آسمان و زمین و مؤمنان انس و جن و فرشتگان آسمان‌ها و زمین‌ها، و رضوان بهشت و مالک دوزخ و حمله عرش خداوند و می‌بارد آسمان خون و خاکستر.»
فرمود: «واجب است لعن کردن بر کشندگان حسین، چنان‌که واجب است بر مشرکین و بر جماعت یهود و نصاری و مردم مجوس.»
جبله گفت: «ای میثم! چگونه مردم روز قتل حسین را روز برکت شمارند؟»
میثم بگریست و گفت: «به انشای حدیثی مجعول (6) این گمان کردند و چنان دانند که توبه آدم در این روز مقبول افتاد و حال آن‌که توبه آدم در شهر ذی حجه به درجه قبول رسید و هم‌چنان توبه داوود و نجات یونس از بطن حوت (7) در شهر ذیحجه بود، نه در روز عاشورا و نیز بنو اسرائیل در ماه ربیع الاوّل از بحر بیرون شدند نه در عاشورا، و نیز چنان گمان دارند که کشتی نوح روز عاشورا بر جودی (8) نشست و حال آن که روز هجدهم ذی حجه بر جودی آمد.»
آن‌گاه میثم گفت: «ای جبله! گاهی که آفتاب را به کردار خون تازه دیدار کنی، دانسته باش که حسین را شهید کرده باشند.
این ببود تا روزی که بیرون شدم و قرص آفتاب را بر حیطان (9) و جدران چنان دیدم که ملاحف معصفر (10). پس فریاد برداشتم و بگریستم و گفتم: سوگند به خدای که حسین علیه السّلام را شهید کرده‌اند.»
دیگر در بعضی از کتب مناقب سند به ام حیان منتهی می‌شود.
قالت: یوم قتل الحسین، أظلمت علینا ثلاثا، و لم یمسّ أحد من زعفرانهم شیئا، فجعله علی وجهه إلّا احترق، و لم یقلب حجر من بیت المقدس إلّا أصبح تحته دما عبیطا.
گفت: «در یوم قتل حسین سه روز جهان بر ما ظلمتکده گشت و هیچ‌کس استعمال زعفران بر چهره نفرمود. إلّا آن‌که محترق گشت و سنگی در بیت المقدس از جا جنبش نیافت، جز این‌که در زیر آن خون تازه بود.»
و دیگر ابن حجر که از متعصبان اهل سنت و جماعت است، در شرح همزیه می‌گوید:
قال: ممّا ظهر یوم قتله من الآیات، أنّ السّماء مطرت دما، و أنّ أوانیهم ملئت دما، و أنّ السّماء اشتدّ سوادها لإنکساف الشّمس حینئذ حتّی رأیت النّجوم و اشتدّ الظّلام حتّی ظنّ النّاس أنّ القیامة قد قامت، و أنّ الکواکب ضربت بعضها بعضا، و أنّه لم یرفع حجر إلّا یری تحته دم عبیط، و أنّ الورس انقلبت رمادا، و أنّ الدّنیا أظلمت ثلاثة أیّام، ثمّ ظهرت الحمرة، و قیل: احمرّت ستّة أشهر، ثمّ لا زالت الحمرة تری بعد ذلک.
یعنی از آیات عظیمه که بعد از قتل سید الشهدا به دید آمد، یکی آن است که آسمان خون بارید و اوانی (11) مردم از خون سرشار و ظلمتی عظیم حادث شد. چه آفتاب به تمام کسوف یافت و ستارگان به جمله دیدار کردند. دیگر چنان سیاهی جهان را فروگرفت که مردمان به گمان شدند که قیامت برپا شد. ستارگان مصادمه کردند و یکدیگر را کوس همی‌زدند (12) و هیچ سنگی از زمین جنبش نکرد، الا آن‌که در تحت آن خون تازه جوشش داشت. گیاه، ورس و حبات (13) آن به خاکستر بدل گشت. و این سیاهی سه روز دنیا را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 741
و فی شرح القصیدة الهمزیّة للشّیخ أحمد المکّیّ: و ممّا ظهر یوم قتله من الآیات: أنّ السّماء أمطرت دما، و أنّ أوانیهم ملئت دما، و أنّ السّماء اشتدّ سوادها لانکساف الشّمس حینئذ حتّی بانت النّجوم، و اشتد الظّلام حتّی ظنّ النّاس أنّ القیامة قد قامت، و أنّ
__________________________________________________
- در ظل خویش می‌داشت. آن‌گاه آسمان را حمرتی بزرگ پدیدار شد. به روایتی شش ماه این حمرت به شدت بود و از پس آن هرگز این حمرت از آسمان ناپدید نگشت.
(1). قاطن: ساکن. بحار: دریاها. جبال: کوه‌ها.
(2). کنایه از مردن است.
(3). گروهی که حسین را کشته‌اند، امید شفاعت جد او را در قیامت دارند؟!! هرگز به شفاعت پیغمبر و علی نمی‌رسید. شما، بهترین مردم را کشتید.
(4). کسوف: گرفتن خورشید.
(5). خطب عظیم: پیش‌آمد بزرگ.
(6). حدیث مجعول یا موضوع به اصطلاح اهل درایت، حدیثی است که شخصی آن را درست می‌کند و به دروغ به معصوم نسبت می‌دهد.
(7). بطن حوت: شکم ماهی. خداوند این قصه را در سوره صافات 37 بیان می‌کند.
(8). جودی: نام کوهی است که کشتی حضرت نوح بر آن نشست و در سوره هود (11) بیان شده است.
(9). حیطان: جمع حائط، دیوار.
(10). معصفر «به صیغه مفعول»: به زردی رنگ شده.
(11). اوانی: ظرف‌ها.
(12). پهلو می‌زدند.
(13). حبات: دانه‌ها.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 200- 203، 212، 217- 218
در امالی صدوق مروی است: که چون حسین علیه السّلام شهید شد، هیچ سنگی را در بیت المقدس از زمین برنگرفتند، جز آن‌که خون تازه در زیرش نگران شدند، و مردمان آفتاب را بر در و دیوار سرخ می‌دیدند که گویی ملاحف معصفره بر دیوار برکشیده‌اند؛ و این حالت بر این منوال ببود؛ تا علی بن حسین علیه السّلام با نسوان بیرون شدند، و سر امام حسین علیه السّلام را به کربلا بازآوردند، به روایت ابن جوزی در تذکره در تمامت دنیا هر سنگی را برگرفتند، این‌گونه دیدند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 133
و دیگر ابو مخنف حدیث کرده است که: [...] و خورشید تا مدت سه اسبات منکسف شد، و هر سنگی از زمین برگرفتند، در زیرش خون بود و جماعت جن تا یک سال همه روز بر فراز قبر مطهر پیغمبر بر آن حضرت بگریستند.
معلوم باد که «اسبات» جمع «سبت» است که روز شنبه باشد و این کلام از آن‌روی باشد که پاره‌ای گفته‌اند: «قتل آن حضرت در روز شنبه روی داد.»
از این‌رو، ابتدای انکساف شمس از روز شنبه بوده است.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 367
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 742
الکواکب ضربت بعضها بعضا، و إنّه لم یرفع حجر إلّا رؤی تحته دم عبیط، و إنّ الورس انقلبت رمادا، و إنّ الدّنیا أظلمت ثلاثة أیّام، ثمّ ظهرت فیها الحمرة، و قیل احمرّت ستّة أشهر، ثمّ زالت تری بعد ذلک.
إلی غیر ذلک ممّا یجد المتّتبع فی کتبهم و تواریخهم.
فظهر ممّا ذکرنا أنّ من المشهورات و المسلّمات عندهم ظهور هذه الآیات فی قتل الحسین علیه السّلام، و أنّ السّماء بکت و کذا الأرض، و انکسفت الشّمس علی خلاف ما زعمه المنجّمون و الرّیاضیّون، و أنّ السّماء اسودّت، و أنّ الحمرة لم تکن قبل قتل الحسین، و ظهرت بعده حتّی الیوم، و أنّ السّماء أمطرت دما، و أنّه لم یرفع حجر فی الدّنیا أو فی بعض البلاد إلّا ورأوا تحته دما عبیطا. و فیما ذکرناه کفایة لرجم الشّیاطین المنکرین لذلک.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 344
و لأجل بقاء الحسین عار علی وجه الصّعید ثلاثا، و هو علّة الکائنات لاشتقاقه من نور النّبیّ صلی اللّه علیه و اله الّذی هو علّة العلل المتفرّع من الشّعاع الإلهیّ الأقدس:
أظلمت الدّنیا ثلاثة أیّام، و اسودّت سوادا عظیما حتّی ظنّ النّاس أنّ القیامة قامت، و بدت الکواکب نصف النّهار، و أخذ بعضها یضرب بعضا، و لم یر نور الشّمس، و دامت الدّنیا علی هذا ثلاثة أیّام، و لا غرابة فی اضمحلال نور الشّمس فی المدّة الّتی کان فیها سیّد شباب أهل الجنّة عار علی وجه الصّعید إذ هو العلّة فی مجری الکون، لما عرفت من اشتقاقه من الحقیقة المحمّدیّة الّتی هی علّة العلل و العقل الأوّل، و حدیث عرض الولایة علی الموجودات فمن قبل عمت فائدته و من أبی عری عن الفائدة یؤکّد ذلک.
و إذا صحّ الحدیث بتغیّر الکون لأجل إبراز عظم نبیّ من الأنبیاء حتّی غامت السّماء، و مطرت حین استقی به أحد علماء النّصاری فی سرّ من رأی مع أنّه لم یکشف عن جسد ذلک النّبیّ، و لا کانت أعضاؤه مقطّعة، فإذا کیف لا یتغیّر الکون و لا یمحی نور الشّمس و القمر، و قد ترک سیّد شباب أهل الجنّة علی وجه الصّعید مجرّدا، و مثلوا بذلک الهیکل القدسیّ کلّ مثلة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 743
بلی، لقد تغیّرت أوضاع الموجودات، و اختلفت الکائنات، فبکته الوحوش، و جرت دموعها رحمة له، قال أمیر المؤمنین علیه السّلام: بأبی و أمّی الحسین المقتول بظهر الکوفة، و اللّه کأنّی أنظر إلی الوحوش مادّة أعناقها علی قبره تبکیه لیلا حتّی الصّباح، و مطرت السّماء دما، فأصبحت الحباب و الجرار و کلّ شی‌ء ملآن دما، و حتّی بقی أثره علی البیوت و الجدران مدّة، و لم یرفع حجر إلّا وجد تحته دم عبیط، حتّی فی بیت المقدس و لمّا دخل الرّأس المقدّس إلی قصر الإمارة سالت الحیطان دما، و خرجت نار من بعض جدران قصر الإمارة، و قصدت «عبید اللّه بن زیاد» فقال لمن حضر عنده: اکتمه، و ولّی هاربا منها، فتکلّم الرّأس الشّریف بصوت جهوریّ: إلی أین تهرب یا ملعون! فإنّ لم تنلک فی الدّنیا فهی فی الآخرة مثواک. و لم یسکت الرأس حتّی ذهبت النّار، فأدهش من فی القصر.
و مکث النّاس شهرین أو ثلاثة یرون الجدران ملطخة بالدّم ساعة تطلع الشّمس و عند غروبها.
و حدیث الغراب المتلطّخ بدم الحسین، و قد طار إلی المدینة و وقع علی جدران فاطمة ابنة الحسین الصّغری، و منه استعلمت قتل أبیها علیه السّلام، و لمّا نعته إلی أهل المدینة قالوا:
جاءت بسحر بنی عبد المطّلب، و ما أسرع أن جاء الخبر بشهادته یرویه الموفّق أخطب خوارزم أحمد بن مکّیّ المتوفّی سنة 568 فی مقتل الحسین ج 2 ص 92، و لا غرابة فیه بعد المصادقة علی وجود ابنة للحسین غیر فاطمة و سکینة، فإنّ شهادته علیه السّلام احتفت بالکثیر من خوارق العادة أراد الجلیل عزّ شأنه إعلام الأمّة الحاضرة و الأجیال المتعاقبة الواقفین علی هذه الملحمة الّتی لم ینتج الدّهر مثلها، بالقساوة الّتی استعملها الأمویّون مع أبی عبد اللّه المستشهد علی المجزرة الإلهیة، و فی ذلک توجیه الأنظار إلی کرامة الحسین عند اللّه و أن قتلته سوف تکون مدحرة للأضالیل و إحیاء للدّین الّذی أراد بقاءه ربّ العالمین إلی یوم یبعثون.
و یحدّث دعبل الخزاعیّ عن جدّه: أنّ أمّه سعدی بنت مالک الخزاعیة أدرکت الشّجرة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 744
الّتی کانت عند أمّ معبد الخزاعیّة و هی یابسة، و ببرکات وضوء النّبیّ صلی اللّه علیه و اله فی أسفلها أورقت، و أثمرت ثمرا کثیرا، و لمّا قبض النّبیّ صلی اللّه علیه و اله قلّ ثمرها، و لمّا قتل أمیر المؤمنین علیه السّلام تساقط ثمرها، و کانوا یتداوون بورقها، و بعد برهة نظروا إلیها و إذا ساقها ینبع دما فأفزعهم هذا الحادث الّذی لم یشاهد مثله، و لمّا أظلم اللّیل سمعوا بکاء و عویلا و لم یروا أحدا و قائل یقول:
یا ابن الشّهید و یا شهیدا عمّه خیر العمومة جعفر الطّیار
عجبا لمصقول أصابک حدّه فی الوجه منک و قد علاک غبار
و بعد ذلک جاء الخبر بقتل الحسین فی الوقت الّذی شاهدوا منها هذه الغریبة، و قدم دعبل الخزاعیّ ثلاثة أبیات لهذین البیتین فقال:
زر خیر قبر بالعراق یزار و اعص الحمار فمن نهاک حمار
لم لا أزورک یا حسین لک الفدی قومی و من عطفت علیه نزار
و لک المودّة فی قلوب ذوی النّهی و علی عدوّک مقتة و دمار
و معنی البیت الثّانی من البیتین أخذه بعض شعراء الشّیعة الأقدمین، فنظمه فی ثلاثة أبیات فقال:
عجبا لمصقول علاک فرنده یوم الهیاج و قد علاک غبار
و لأسهم نفذتک دون حرائر یدعون جدّک و الدّموع غزار
هلّا تکسرت السّهام و عاقها عن جسمک الإجلال و الإکبار
و لم یمس أحد من الزّعفران الّذی نهبوه إلّا احترق البدن، و عاد الورس رمادا، و الإبل المنهوبة صار لحمها مثل العلقم، و کانوا یرون النّار یخرج منها.
و لم تعرف الحمرة فی السّماء إلّا یوم قتل الحسین علیه السّلام، قال ابن الجوزیّ: کلّ واحد من النّاس إذا غضب أثر الغضب فی وجهه، و لمّا تنزه «الحقّ» جلّ شأنه عن الجسمیة أظهر تأثیر غضبه علی من قتل الحسین بحمرة الأفق، اظهارا لعظیم الجنایة. ثمّ قال: لقد منع النّبیّ صلی اللّه علیه و اله من النّوم أنین عمّه العبّاس بن عبد المطّلب لمّا أسر یوم بدر و اوثق کتافا،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 745
فکیف به لو یسمع أنین الحسین علیه السّلام؟ و لمّا أسلم وحشی قاتل حمزة قال له النّبیّ صلی اللّه علیه و اله:
غیّب وجهک عنّی، فإنّی لا أحبّ أن أری قاتل الأحبّة، مع أنّ الإسلام یجب ما قبله، فکیف به لو یری من ذبح ولده، و حمل أهله علی أقتاب الجمال؟
بلی لقد حضر رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله المعرکة و شاهد أولئک الجمع المتألّب علی استئصال أهله من جدید الأرض، و بمرأی منه عویل الأیّامی، و نشیج الفاقدات و صراخ الصّبیّة من الظّمأ، و قد سمع العسکر صوتا هائلا: ویلکم یا أهل الکوفة! إنّی أری رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله ینظر إلی جمعکم مرّة و إلی السّماء أخری، و هو قابض علی لحیته المقدّسة. لکن الهوی و الضّلال المستحکم فی نفوس ذلک الجمع المغمور بالأطماع أوحی إلیهم «أنّه صوت مجنون» فصاح الجمع: لا یهولنکم ذلک. و کان أبو عبد اللّه الصّادق علیه السّلام یقول:
لا أراه إلّا جبرئیل.
و صاح بعض الملائکة: ألا أیّتها الأمّة المتحیّرة الضّالة بعد نبیّها، لا وفّقکم اللّه لأضحی و لا فطر. قال الإمام الصّادق علیه السّلام: لا جرم و اللّه ما وفّقوا و لا یوفّقون حتّی یثور ثائر الحسین علیه السّلام.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 371- 380
تزلزلت الأرض، و أظلم الشّرق و الغرب، و أخذت النّاس الرّجفة و الصّواعق، و أمطرت السّماء دما عبیطا.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 327
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 746

ضجّت الملائکة من فعل الأمّة الّتی قتلت ابن بنت نبیّها و نداء من العرش لهم‌

علیّ بن محمّد «1»، عمّن ذکره، عن محمّد بن سلیمان، عن عبد اللّه بن لطیف «2» التّفلیسی «3»، عن رزین قال «4»: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام «5»: لمّا «6» ضرب الحسین بن علیّ علیه السّلام بالسّیف، «7» فسقط «8» رأسه «7» ثمّ «8» ابتدر لیقطع «9» رأسه، نادی «9» مناد «10» من بطنان العرش: ألا أیّتها الأمّة المتحیّرة «11» الضالّة «12» بعد نبیّها، لا وفّقکم اللّه لأضحی و لا لفطر «13». «14»
__________________________________________________
(1)- [علل الشّرایع: «حدّثنا علیّ بن أحمد رحمه اللّه قال: حدّثنی محمّد بن یعقوب، عن علیّ بن محمّد»].
(2)- [علل الشّرایع: «الجنید»].
(3)- [فی من لا یحضر مکانه: «و روی عبد اللّه بن لطیف التّفلیسیّ ...»].
(4)- [من هنا حکاه فی روضة الواعظین].
(5)- [فی الأمالی و البحار مکانه: «حدّثنا محمّد بن الحسن بن أحمد بن الولید (ره) قال: حدّثنا الحسن ابن متیّل الدّقاق، قال: حدّثنا یعقوب بن یزید، عن علیّ بن الحسن بن علیّ بن فضّال، عن الدّیلمیّ- و هو سلیمان-، عن عبد اللّه بن لطیف التّفلیسیّ، قال، قال الصّادق أبو عبد اللّه جعفر بن محمّد علیه السّلام ...»].
(6)- [فی الأسرار مکانه: «و عن الصّادق علیه السّلام: لمّا ...»].
(7- 7) [لم یرد فی الأمالی و البحار].
(8- 8) [فی علل الشّرایع و من لا یحضر و روضة الواعظین و الإقبال و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «ثمّ» و فی بحر العلوم: «و»].
(9- 9) [وسیلة الدّارین: «رأسه الشّریف فنادی»].
(10)- [أضاف فی الأمالی و روضة الواعظین و البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «من قبل ربّ العزّة تبارک و تعالی»].
(11)- [علل الشّرائع: «المجبّرة»].
(12)- [فی الأمالی و البحار و الأنوار النعمانیّة و الأسرار و بحر العلوم: «الظّالمة» و فی روضة الواعظین:
«الظّالمة الضّالّة»].
(13)- [فی الأمالی و علل الشّرائع و من لا یحضر و الإقبال و البحار و الدّمعة السّاکبة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و بحر العلوم: «و لا فطر» و أضاف فی من لا یحضر و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و فی خبر آخر لصوم و لا فطر» و فی وسیلة الدّارین: «ورد فی جزء آخر لا صوم و لا فطر»].
(14)- [أضاف فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «عدم توفیقهم للفطر و الأضحی،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 747
قال: ثمّ قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: فلا جرم و اللّه ما وفّقوا و لا یوفقّون حتّی یثأر «1» ثائر الحسین علیه السّلام.
الکلینی، الفروع من الکافی، 4/ 170 رقم 3- عنه: الصّدوق، علل الشّرائع، 2/ 91؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 360- 361؛ مثله الصّدوق، من لا یحضره الفقیه، 2/ 114، الأمالی،/ 168؛ الفتّال، روضة الواعظین،/ 166؛ ابن طاووس، الإقبال «2»، 1/ 35- 36 (ط مکتب الإعلام الإسلامیّ)؛ المجلسی، البحار، 45/ 217- 218؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 246؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 403؛ القمی، نفس المهموم،/ 369- 370؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 331- 332؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 454؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 332
حدّثنی محمّد بن الحسن بن أحمد بن الولید، عن محمّد بن الحسن الصّفّار، عن العبّاس ابن معروف، عن عبد اللّه عبد الرّحمان الأصمّ، عن الحسین، عن الحلبیّ، قال: قال لی أبو عبد اللّه: [...] إنّ الحسین علیه السّلام «3»، لمّا قتل أتاهم «4» آت و هم «5» فی العسکر، فصرخ، فزبر «6»، فقال لهم: و کیف لا أصرخ، و رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله قائم ینظر إلی الأرض مرّة «7» و إلی حزبکم «8»
__________________________________________________
- إمّا لاشتباه الهلال فی کثیر من الأزمان فی هذین الشّهرین کما فهمه الأکثر، أو لأنّهم لعدم ظهور أئمّة الحقّ و عدم استیلائهم لا یوفقون للصّلاتین إمّا کاملة أو مطلقا بناء علی اشتراط الإمام، و یخصّ الحکم بالعامّة کما هو الظّاهر، و الأخیر عندی أظهر. و اللّه یعلم»].
(1)- [فی علل الشّرائع و من لا یحضر و الإقبال و نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «یثور» و فی الأمالی و روضة الواعظین و البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «یقوم»].
(2)- [حکاه فی الإقبال عن من لا یحضره الفقیه، و فی البحار عن الأمالی و علل الشّرائع، و فی بحر العلوم و وسیلة الدّارین عن نفس المهموم].
(3)- [فی الأسرار مکانه: «و فی البحار عن الصّادق علیه السّلام: إنّ الحسین علیه السّلام ...» و فی نفس المهموم، و المعالی:
«و روی الشّیخ أبو القاسم جعفر بن قولویة القمیّ، عن الحلبیّ، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام: إنّ الحسین علیه السّلام ...»].
(4)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: «و روی أنّه لمّا قتل الحسین علیه السّلام أتاهم ...»].
(5)- [وسیلة الدّارین: «و هو»].
(6)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(7)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «و ینظر»].
(8)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین: «حربکم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 748
مرّة «1»، و أنا أخاف أن یدعو اللّه علی أهل الأرض فأهلک فیهم، فقال بعضهم لبعض: هذا إنسان مجنون «2». فقال التّوابون: تاللّه «2» ما صنعنا لأنفسنا «3» قتلنا لابن سمیّة سیّد شباب أهل الجنّة «4». فخرجوا علی عبید اللّه بن زیاد، فکان من أمرهم ما کان «5».
قال: فقلت له: جعلت فداک من هذا الصّارخ؟ قال: ما نراه إلّا جبرئیل علیه السّلام «6» إمّا إنّه لو أذن له فیهم لصاح بهم صیحة یخطف به «7» أرواحهم من أبدانهم إلی النّار، و لکن أمهل لهم لیزدادوا إثما و لهم عذاب ألیم.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 336- 337- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 172- 173؛ البحرانی، العوالم، 17/ 505- 506؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 430؛ القمی، نفس المهموم،/ 370؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 45؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 329- 330؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 332- 333
أخبرنا محمّد بن یعقوب، عن علیّ بن محمّد، عن سهل بن زیاد، عن محمّد بن الحسن ابن شمّون، عن عبد اللّه بن عبد الرّحمان الأصمّ، عن کرّام، قال: حلفت فیما بینی و بین نفسی: ألّا آکل طعاما بنهار أبدا حتّی یقوم قائم آل محمّد، فدخلت علی أبی عبد اللّه علیه السّلام، فقلت له: رجل من شیعتک جعل للّه علیه ألّا یأکل طعاما بالنّهار أبدا حتّی یقوم قائم آل محمّد. فقال: صم یا کرّام و لا تصم العیدین و لا ثلاثة أیّام التّشریق، و لا إذا کنت مسافرا. فإنّ الحسین علیه السّلام لمّا قتل عجّت السّماوات و الأرض و من علیهما و الملائکة «8»، فقالوا: یا ربّنا، أتأذن لنا فی هلاک الخلق حتّی نجدّهم من جدید الأرض بما استحلّوا حرمتک، و قتلوا صفوتک؟ فأوحی اللّه إلیهم: یا ملائکتی! و یا سمائی! و یا أرضی! اسکنوا.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2)- [وسیلة الدّارین: «و قال بعضهم»].
(3)- [فی الأسرار و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین: «بأنفسنا»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(5)- [فی البحار و العوالم: «الّذی کان»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و المعالی].
(7)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «منها»].
(8)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 749
ثمّ کشف حجابا من الحجب، فإذا خلفه محمّد صلی اللّه علیه و اله و اثنا عشر وصیّا له، فأخذ بید فلان من بینهم، فقال: یا ملائکتی! و یا سماواتی! و یا أرضی! بهذا أنتصر منهم [لهذا] قالها ثلاث مرّات.
و جاء فی غیر روایة محمّد بن یعقوب الکلینی: «بهذا أنتصر منهم و لو بعد حین» «1».
النّعمانی، کتاب الغیبة،/ 139- 140- عنه: المجلسی، البحار، 36/ 402
حدّثنا علیّ بن أحمد بن محمّد الدّقّاق و محمّد بن محمّد بن عصّام (رضی اللّه عنهما) قالا: حدّثنا محمّد بن یعقوب الکلینی قال: حدّثنا القاسم بن العلاء، قال: حدّثنا إسماعیل الفزاریّ، قال: حدّثنا محمّد بن جمهور العمی، عن ابن أبی نجران عمّن ذکره، عن أبی حمزة ثابت بن دینار الثّمالیّ، قال: سألت أبا جعفر محمّد بن علیّ الباقر علیه السّلام [...] قلت:
فلم سمّی القائم قائما؟ قال: لمّا قتل جدّی الحسین علیه السّلام ضجّت علیه الملائکة إلی اللّه تعالی بالبکاء و النّجیب، و قالوا: إلهنا و سیّدنا، أتغفل عمّن قتل صفوتک و ابن صفوتک و خیرتک من خلقک؟ فأوحی اللّه عزّ و جلّ إلیهم: قرّوا ملائکتی، فو عزّتی و جلالی لأنتقمنّ منهم
__________________________________________________
(1)- کرّام بن عمرو گوید: من در درون خویش (نزد خود) سوگند یاد کرده بودم مانند عهد که «هرگز در روز غذائی نخورم- یعنی روزه بگیرم- تا آنگاه که قائم آل محمّد قیام کند.»
روزی نزد امام صادق علیه السّلام رفتم و به او عرض کردم: «مردی از شیعیان تو برای خدا بر خویشتن واجب ساخته که هرگز در روز غذائی نخورد و روزه گیرد تا زمانی که قائم آل محمّد قیام کند.»
فرمود: «ای کرّام! روزه بدار ولی در عید قربان و عید فطر و سه روز تشریق (روزهای 12 و 13 و 14 ماه ذی الحجّه) و هنگامیکه در سفر به سر می‌بری از روزه داشتن خودداری کن، که هنگامی که حسین علیه السّلام کشته شد آسمانها و زمین و هرکه در آن بود و فرشتگان همه به ناله درآمدند و گفتند: «ای پروردگار ما! آیا برای نابود ساختن بندگان به ما اجازه می‌فرمائی تا آنان را از روی زمین ریشه‌کن کنیم و برداریم؟ که آنان حریم و حرمت تو را شکستند و حرام تو را روا داشتند و برگزیده تو را کشتند.»
پس خدای تعالی به آنان وحی فرستاد: «ای فرشتگان من! و ای آسمان و زمینم! آرام باشید.»
سپس پرده‌ای از پرده‌ها را برداشت، در این هنگام در پس آن پرده، محمّد صلی اللّه علیه و اله و دوازده وصی او نمایان شدند، پس خداوند از بین آنان دست کسی را گرفت و فرمود: «ای فرشتگان من! و ای آسمان و زمینم! انتقام آنان را به دست این شخص خواهم ستاند» و این سخن را سه بار تکرار فرمود.
و در روایت دیگری غیر از روایت کلینی که گذشت چنین آمده است: «به وسیله این شخص از آنان انتقام می‌گیرم، هرچند پس از گذشت مدت زمانی باشد».
غفاری، ترجمه غیبت نعمانی،/ 139- 140
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 750
و لو بعد حین. ثمّ کشف اللّه عزّ و جلّ عن الأئمة من ولد الحسین علیهما السّلام للملائکة، فسرّت الملائکة بذلک، فإذا أحدهم قائم یصلّی فقال اللّه عزّ و جلّ: بذلک القائم انتقم منهم.
الصّدوق، علل الشّرائع، 1/ 191- 192 رقم 1- عنه: المجلسی، البحار، 37/ 294، 45/ 221، البحرانی، العوالم، 17/ 474؛ مثله القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 333
حدّثنا محمّد بن الحسن قال: حدّثنا محمّد بن یحیی، عن محمّد بن أحمد، عن السّیاریّ، عن محمّد بن إسماعیل الرّازیّ، عن أبی جعفر الثّانی علیه السّلام «1» قال: قلت: جعلت فداک، ما تقول فی العامّة، فإنّه قد روی أنّهم لا یوفّقون لصوم! فقال لی: أمّا أنّه «2» قد أجیبت دعوة الملک فیهم. قال: قلت: و کیف ذلک جعلت فداک؟ قال: إنّ النّاس لمّا قتلوا «3» «4» الحسین ابن علیّ صلوات اللّه علیه، أمر اللّه عزّ و جلّ ملکا ینادی: أیّتها الأمّة الظّالمة القاتلة عترة نبیّها، لا وفّقکم اللّه لصوم و لا فطر. و فی حدیث آخر: لفطر و لا أضحی.
الصّدوق، علل الشّرائع، 2/ 90، من لا یحضره الفقیه، 2/ 54- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 218؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 430؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 331
أخبرنا محمّد بن محمّد، قال: أخبرنی أبو الحسن أحمد بن محمّد بن الحسن بن الولید، عن أبیه، عن محمّد بن الحسن الصّفّار، عن محمّد بن عبید، عن علیّ بن أسباط، عن سیف ابن عمیرة، عن محمّد بن حمران، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: لمّا کان من أمر الحسین بن علیّ ما کان، ضجّت الملائکة إلی اللّه (تعالی) و قالت: یا ربّ، یفعل هذا بالحسین صفیّک و ابن نبیّک؟! قال: فأقام اللّه لهم ظلّ القائم علیه السّلام. و قال: بهذا أنتقم له من ظالمیه.
الطّوسی، الأمالی،/ 418 رقم 941/ 89- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 221؛ البحرانی، العوالم، 17/ 476- 477؛ مثله القزوینی «5»، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 333
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار مکانه: «و فی البحار عن أبی جعفر الثّانی علیه السّلام ...»].
(2)- [فی البحار و الأسرار: «إنّهم»].
(3)- [فی من لا یحضر مکانه: «ما قاله الصّادق علیه السّلام لمّا قتل ...»].
(4)- [الأسرار: «قتل»].
(5)- [حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه عن الصّدوق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 751
و روی أبو طاهر محمّد بن الحسن التّرسیّ «1» فی کتاب معالم الدّین «2»، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: لمّا کان من أمر الحسین علیه السّلام ما کان ضجّت الملائکة إلی اللّه بالبکاء، و قالت:
یا ربّ هذا الحسین صفیّک و ابن بنت نبیّک؟ قال: فأقام اللّه ظلّ القائم علیه السّلام، و قال: بهذا أنتقم لهذا. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 127- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 365- 366؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 329
و نادی مناد من السّماء: قتل و اللّه الإمام ابن الإمام، أخو الإمام، أبو الأئمّة الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام «4».
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 93- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 359؛ مثله القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 334؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 327
حکی فی بعض الأخبار: أنّ الحسین لمّا سقط عن سرجه یوم الطّف عفیرا بدمه رامقا بطرفه، یستغیث فلا یغاث، و یستجیر فلا یجار، بکت ملائکة السّماء، و قالوا: إلهنا و سیّدنا! یفعل هذا کلّه بابن بنت نبیّک، و أنت بالمرصاد تنظر و تری و أنت شدید الانتقام. فأوحی اللّه إلیهم یقول: یا ملائکتی! انظروا عن یمین العرش. فینظرون فیمثّل اللّه لهم شخص القائم المهدیّ، فیرونه یصلّی عن یمین العرش راکعا و ساجدا فیقول: یا ملائکتی! سأنتقم لهذا بهذا. ثمّ یقول: یا ملائکتی! إنّی قتلت بثأر یحیی بن زکریا سبعین ألفا من بنی إسرائیل، و سأقتل بثار الحسین ابن فاطمة الزّهراء سبعین ألفا و سبعین ألفا من بنی أمیّة
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «البرسیّ»].
(2)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: «و روی أبو طالب فی کتاب معالم الدّین ...»].
(3)- ابو طاهر محمّد بن حسن ترسی در کتاب معالم الدّین روایت کرده است:
امام صادق علیه السّلام فرمود: «همین‌که کار حسین تمام شد، فرشتگان در بارگاه الهی صدا به گریه بلند کردند و عرض کردند: «پروردگارا! این حسین، برگزیده تو و فرزند دختر پیغمبر تو است.»
فرمود: «پس خداوند متعال سایه حضرت قائم را نمایاند و فرمود: با دست این، انتقام این را خواهم گرفت.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 127
(4)- [أضاف فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «قتل الهمام ابن الهمام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 752
علی ید القائم المهدیّ، و لهم فی الآخرة عذاب عظیم. «1»
الطّریحی، المنتخب، 1/ 143- 144
فی مقتل أبی مخنف: [...] و نادی مناد من السّماء: قتل الإمام، ابن الإمام، أخو
__________________________________________________
(1)- ابن بابویه و شیخ طوسی به سندهای معتبر بسیار از امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیه السّلام روایت کرده‌اند که:
چون سید الشهدا حسین بن علی علیه السّلام شهید شد، ملائکه گریستند و به خروش آمدند و گفتند: «ای خداوند ما! و سید ما! آیا تغافل می‌کنی و انتقام نمی‌کشی از کسی که برگزیده تو را و فرزند برگزیده تو را و بهترین خلق تو را می‌کشد؟!»
پس حق تعالی به ایشان وحی کرد: «فراگیرید ای ملائکه من! به عزت و جلال خود سوگند یاد می‌کنم که انتقام خواهم کشید از ایشان. اگرچه بعد از مدتی باشد.»
پس حق تعالی پرده‌ای گشود که ملائکه انوار مقدسه و ارواح منوره امامان فرزندان حسین علیه السّلام را دیدند.
پس یکی از ایشان ایستاده بود و نماز می‌کرد. حق تعالی اشاره فرمود به او که: به این مردی که ایستاده است انتقام از ایشان خواهم کشید. و به‌این سبب حضرت صاحب الأمر علیه السّلام را «قائم» می‌گویند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 764- 765
پس حضرت فرمود که: چون امام مظلوم را شهید کردند، در میان لشکر شخصی پیدا شد و نعره‌ای چند زد و مردم او را منع کردند. در جواب گفت که: چگونه فریاد و ناله نکنم و حال آن‌که حضرت رسالت صلی اللّه علیه و اله ایستاده و نظر می‌کند بر احوال شما و آسمان و زمین؛ می‌ترسم که نفرین بر اهل زمین بکند که جمیع اهل زمین هلاک شوند و من نیز در میان ایشان هلاک شوم.»
پس آن بدبختان می‌گفتند که: «این مرد دیوانه است.»
و جمعی از ایشان از این صدا متنبه شدند و گفتند: «به خدا سوگند، آنچه ما با خود کردیم، هیچ‌کس با ما نکرد. سید جوانان أهل بهشت را برای ابن زیاد ولد الزّنا کشتیم.»
پس همان‌جا با یکدیگر بیعت کردند که بر ابن زیاد خروج کنند و کردند و فایده نبخشید.»
راوی گفت: «فدای تو گردم که بود آن فریادکننده؟»
حضرت فرمود: «جبرئیل بود، و اگر مرخص می‌شد، هر آینه نعره می‌زد، روحهای آن کافران به جهنم پرواز می‌کرد؛ و لیکن حق تعالی مهلت داد ایشان را که گناه ایشان زیاده شود و عذاب الیم ایشان در آخرت باشد.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 691
ابن بابویه به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده است که: چون حضرت سید شهدا حسین بن علی علیه السّلام را به ضربتهای شمشیر از کار انداختند و آمدند که سر مبارک آن سرور را جدا کنند، منادی از جانب رب العزه از میان عرش ندا کرد که: «ای امت متحیر شده ستم‌کننده بعد از پیغمبر خود! خدا توفیق ندهد شما را برای اضحی و فطر!»
پس حضرت صادق علیه السّلام فرمود: «به خدا سوگند که ایشان توفیق نیافتند و نخواهند یافت که نماز فطر و اضحی را با امام حق به‌جا آورند تا طلب‌کننده خون حسین که قائم آل محمّد صلوات اللّه علیهم أجمعین است، ظاهر شود.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 761- 762
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 753
الإمام، أبو أئمّة تسعة.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 373
و ینادی فی السّماء: قتل و اللّه الحسین بن علیّ، قتل و اللّه الإمام ابن الإمام، قتل الأسد الباسل، و کهف الأرامل. [عن أبی مخنف]. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 84
__________________________________________________
(1)- در خبر (1) است که: بعد از شهادت سید الشهدا علیه السّلام، لشکریان سواری را نگریستند که ناپروا صیحه می‌زند و بی‌محابا ویله (2) می‌کند. گفتند: «این سوار کیست و چندین ناله و فریاد چیست؟»
فقال: و کیف لا أصرخ و رسول اللّه قائم ینظر إلی الأرض مرّة و ینظر إلی حربکم مرّة؟ و أنا أخاف أن یدعو اللّه علی أهل الأرض فأهلک فیهم.
گفت: «چه‌گونه صیحه نزنم و فریاد نکنم و حال آن‌که رسول خدای را می‌نگرم که ایستاده گاهی به سوی زمین نگران می‌شود و زمانی حربگاه را نظاره می‌کند؟ از آن می‌ترسم که خدای را بخواند و قاطنین (3) روی زمین را تباه کند.» جماعتی از لشکریان گفتند: «مردی دیوانه است و سخنی سفیهانه می‌گوید.»
گروهی گفتند: «سوگند به خدای، ستمی بزرگ بر خویشتن آوردیم. به رضاجویی پسر سمیه، پسر پیغمبر را کشتیم.»
راوی گوید: «به عرض سیّد سجاد علیه السّلام رسانیدم که: آن صارخ چه‌کس بود؟»
قال: ما نراه إلّا جبرئیل، أمّا إنّه لو أذن له فیهم لصاح بهم صیحة یخطف منها أرواحهم من أبدانهم إلی النّار، و لکن أمهل لهم لیزدادوا إثما و لهم عذاب ألیم.
فرمود: آن‌کس جز جبرئیل نبود و اگر از خداوند مأذون بود، صیحه‌ای بر آن جماعت می‌زد که ارواح ایشان از ابدان ایشان به جانب دوزخ شتاب گیرد؛ لکن ایشان را مهلت داد تا گناه ایشان بزرگ‌تر گردد و عذاب ایشان عظیم‌تر شود.
(1). نفس المهموم از ابن قولویه، از حلبی، از حضرت صادق علیه السّلام.
(2). بی‌محابا: بی‌پروا. ویله: شور و فغان در مصیبت.
(3). قاطنین: ساکنین.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 6- 7
بالجمله، بعد از شهادت آن حضرت، منادی از آسمان ندا درداد:
قتل و اللّه الإمام ابن الإمام، و أخو الإمام و أبو الأئمّة: الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 392- 393
در کتاب علل الشرایع، راوی از ابی جعفر حدیث می‌کند و می‌گوید: عرض کردم: «یا ابن رسول اللّه! آیا شما همگان قائم به حق نیستید؟»
فرمود: «همگان قائم به حق باشیم.»
گفتم: «پس چیست که یک تن از شما ملقب به قائم است؟»
قال: لمّا قتل جدّی الحسین، ضجّت الملائکة إلی اللّه عزّ و جلّ بالبکاء و النّحیب، قالوا: إلهنا و سیّدنا! أتغفل عمّن قتل صفوتک و ابن صفوتک و خیرتک من خلقک؟-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 754
__________________________________________________
- فرمود: «وقتی که جد من حسین علیه السّلام را مقتول کردند، فرشتگان به درگاه خداوند بنالیدند و به گریه و نحیب (1) بانگ برآوردند و عرض کردند: ای پروردگار ما و مولای ما! آیا دست بازداشتی از کسی که کشت خاصه تو را و پسر خلاصه آفرینش تو را و بهترین خلق تو را؟»
فأوحی اللّه عزّ و جلّ إلیهم: قرّوا ملائکتی! و عزّتی و جلالی لأنتقمنّ منهم و لو بعد حین. ثمّ کشف اللّه عزّ و جلّ عن الأئمّة من ولد الحسین للملائکة فسرّت الملائکة بذلک، فإذا أحدهم قائم یصلّی. فقال اللّه عزّ و جلّ:
بذلک القائم أنتقم منهم.
از خداوند قادر و قاهر خطاب آمد که: «ای فرشتگان من! آسوده به جای باشید. سوگند به عزت و جلال من، انتقام می‌کشم از این جماعت؛ اگر چند از پس امروز باشد.»
پس ائمه دین را از فرزندان حسین بر فرشتگان مکشوف داشت تا خرم و خرسند شدند و قائم آل محمد را به ایشان بنمود؛ در حالی که آن حضرت به نماز ایستاده بود. پس فرمود: «بدین قائم از ایشان انتقام خواهم جست.»
از این‌جاست که آن حضرت به قائم ملقب گشت، ادرکنی بأبی أنت و أمّی.
در امالی صدوق از عبد اللّه بن لطیف التفلیسی روایت می‌کند:
قال الصادق علیه السّلام: لمّا ضرب الحسین بن علیّ بالسّیف ثمّ ابتدر لیقطع رأسه، نادی مناد من قبل ربّ العزّة تبارک و تعالی من بطنان العرش، فقال: ألا أیّتها الامّة المتحیّرة الظالمة بعد نبیّها! لا وفّقکم اللّه لأضحی و لا فطر. ثمّ قال أبو عبد اللّه: لا جرم و اللّه ما وفّقوا و لا یوفّقون أبدا حتّی یقوم ثائر الحسین.
صادق آل محمد فرمود: گاهی که حسین را دستخوش شمشیر ساختند و قصد قطع سر مبارکش کردند، هاتفی از جانب خداوند قاهر غالب از وسط عرش ندا درداد که: «ای امت سرگشته ستمکار! خداوند شما را توفیق فطر و اضحی ندهد.» (2)
حضرت صادق می‌فرماید: «لاجرم توفیق فطر و اضحی نیافتند و هرگز توفیق نخواهند یافت تا آن‌گاه که به خونخواهی او قائم آل محمد خروج فرماید. تواند شد که توفیق فطر و اضحی نیافتند از بهر آن باشد که در اطاعت امام به حق نبودند و آن‌کس که امام خویش را نداند و اطاعت نکند، در شریعت ادراک هیچ فرصتی و سنتی نتواند کرد.»
(1). نحیب: ناله، فریاد.
(2). ثواب اعمال عید فطر و قربان را به دست نیاورید یا ماه بر شما مشتبه شود.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 225- 226، 234
و در روایت امام صادق علیه السّلام، صراخ‌کننده‌ای صراخ می‌نمود؛ چون او را زبر کردند، گفت: «کیف لا أصرخ و رسول اللّه قائم ینظر إلی الأرض مرّة و إلی حزبکم مرّة و أنا أخاف أن یدعو اللّه علی أهل الأرض فأهلک فیهم.»
پس بعضی گفتند: «هذا إنسان مجنون.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 755
__________________________________________________
- تائبین گفتند: «چه کردیم با خود؟ کشتیم از برای ابن سمیه سید جوانان بهشت را.»
بر عبید اللّه زیاد خروج کردند؛ «فکان من أمرهم ما کان» و او جبرئیل بود و اگر خداوند او را اذن می‌داد، صیحه می‌کشید بر آن گروه ملاعین که ارواح خبیثه ایشان قالب را تهی می‌کرد و به آتش واصل می‌شدند؛ و لیکن خداوند مهلت داد ایشان را تا عذاب ایشان زیاد شود.
بیرجندی، کبریت أحمر،/ 488
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 756

أمطرت السّماء دما، و بکت علیه علیه السّلام الکائنات‌

قال: أخبرنا مسلم بن إبراهیم. قال: حدّثتنا أمّ شوق العبدیّة، قالت: حدّثتنی نضرة الأزدیّة، قالت: لمّا قتل الحسین بن علیّ مطرت السّماء دما، فأصبحت خیامنا و کلّ شی‌ء منّا ملی‌ء دم.
قال: أخبرنا سلیمان بن حرب و موسی بن إسماعیل، قالا: حدّثنا حمّاد بن سلمة، قال: حدّثنا سلیم القاص، قال: مطرنا دم «1» یوم قتل الحسین.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 90 رقم 321- 322- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 174
سلیم القاصّ قال: مطرنا أیّاما- أو یوم قتل الحسین- دما.
سمع منه حمّاد بن سلمة، و إسماعیل بن إبراهیم أبو إبراهیم.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 2- 2/ 130 رقم 2202- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 169
و حدّثنی عمر بن شبّة، عن موسی بن إسماعیل، عن حمّاد بن سلمة، عن سالم القاص قال: مطرنا أیّام قتل الحسین دما.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 413، أنساب الأشراف، 3/ 209- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 173
عنهما [محمّد بن عبد الحمید و عبد الصّمد بن محمّد]، عن حنّان بن سدیر، قال: [...] قال [أبو عبد اللّه]: زوروه [الحسین] و لا تجفوه، و إنّه سیّد شباب الشّهداء، و سیّد شباب أهل الجنّة، و شبیه یحیی بن زکریّا، و علیهما بکت السّماء و الأرض.
الحمیری، قرب الأسناد،/ 48- عنه: المجلسی، البحار، 14/ 168، 45/ 201، 98/ 35؛ البحرانی، العوالم، 17/ 460
سلیم القاص قال: مطرنا دما أیّام قتل الحسین بن علیّ رحمه اللّه ..
روی عنه حمّاد بن سلمة، «2» سمعت أبی یقول ذلک «2».
ابن أبی حاتم، الجرح و التّعدیل، 4/ 216 رقم 941- مثله ابن حبّان، الثّقات، 4/ 329
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «دما»].
(2- 2) [الثّقات: «و ابن علبة، یخطئ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 757
قوله: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ «1» قال: حدّثنی أبی، عن حنّان بن سدیر، عن عبد اللّه بن الفضیل الهمدانیّ، عن أبیه، عن جدّه، عن أمیر المؤمنین علیه السّلام قال: مرّ علیه رجل عدو للّه و لرسوله، فقال: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ ثمّ مرّ علیه الحسین بن علیّ علیهما السّلام. فقال: لکنّ هذا لیبکین «2» علیه السّماء و الأرض.
و قال: و ما بکت السّماء و الأرض إلّا علی یحیی بن زکریّا، و الحسین بن علیّ علیهما السّلام.
القمی، التّفسیر، 2/ 291- عنه: الفیض الکاشانی، الصّافی، 4/ 407؛ السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 4/ 161، مدینة المعاجز،/ 276؛ المجلسی، البحار، 14/ 167- 168، 45/ 201؛ الحویزی، نور الثّقلین، 4/ 627؛ البحرانی، العوالم، 17/ 457- 458؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 12/ 129؛ دانشیار، حول البکاء،/ 95- 96
و قال یزید بن أبی زیاد: کنت ابن أربع عشرة سنة حین قتل الحسین، فقطرت السّماء دما، و صار علی رؤوس النّاس الدّم، و أصبح کلّ وعاء ملآن دما.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 72
عدّة من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد، عن القاسم بن یحیی، عن جدّه الحسن بن راشد، عن الحسین بن ثویر، قال: کنت أنا، و یونس بن ظبیان، و المفضّل بن عمر، و أبو سلمة السّراج جلوسا عند أبی عبد اللّه علیه السّلام، و کان المتکلّم منّا یونس و کان أکبرنا سنّا، فقال له: جعلت فداک إنّی أحضر مجلس هؤلاء القوم یعنی ولد العبّاس فما أقول؟ فقال:
إذا حضرت فذکرتنا. فقل: «اللّهمّ أرنا الرّخاء و السّرور» فإنّک تأتی علی ما ترید. فقلت:
جعلت فداک، إنّی کثیرا ما أذکر الحسین علیه السّلام فأیّ شی‌ء أقول؟ فقال: قل: «صلّی اللّه علیک یا أبا عبد اللّه.» تعید ذلک ثلاثا، فإنّ السّلام یصل إلیه من قریب و من بعید. ثمّ قال: إنّ «3» أبا عبد اللّه الحسین علیه السّلام لمّا قضی بکت علیه السّماوات السّبع «4»، و الأرضون السّبع،
__________________________________________________
(1)- الدّخان: 29.
(2)- [فی الصّافی و البرهان و البحار و نور الثّقلین و العوالم و کنز الدّقائق و حول البکاء: «لتبکین»].
(3)- [فی وسائل الشّیعة مکانه: «محمّد بن یعقوب، عن عدّة من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد عن القاسم ابن یحیی، عن جدّه الحسن بن راشد، عن الحسین بن ثویر، عن الصّادق علیه السّلام قال (فی حدیث) إنّ ...»].
(4)- قیل: لعلّ المراد أنّه بکت علیه جمیع سکان السّماوات و جمیع أهل الأرض و السّماوات و الأرض کنایتان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 758
و ما فیهنّ، و ما بینهنّ، و من ینقلب «1» فی الجنّة و النّار من خلق ربّنا، و ما یری و ما لا یری، بکی علی أبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام إلّا ثلاثة أشیاء لم تبک علیه. قلت: جعلت فداک و ما هذه الثّلاثة الأشیاء؟ قال: لم تبک علیه البصرة و لا دمشق و لا آل عثمان علیهم لعنة اللّه «2».
قلت: جعلت فداک إنّی أرید أن أزوره فکیف أقول و کیف أصنع؟ قال: إذا أتیت أبا عبد اللّه علیه السّلام فاغتسل علی شاطئ الفرات، ثمّ البس ثیابک الطّاهرة ثمّ امش حافیا، فإنّک فی حرم من حرم اللّه و حرم رسوله، و علیک بالتّکبیر و التّهلیل و التّسبیح و التّحمید و التّعظیم للّه عزّ و جلّ کثیرا، و الصّلاة علی محمّد و أهل بیته، حتّی تصیر إلی باب الحیر، ثمّ تقول:
«السّلام علیک یا حجّة اللّه و ابن حجّته، السّلام علیکم یا ملائکة اللّه و زوّار قبر ابن نبیّ اللّه» ثمّ اخط عشر خطوات، ثمّ قف و کبّر ثلاثین تکبیرة، ثمّ امش إلیه حتّی تأتیه من قبل وجهه، فاستقبل وجهک بوجهه و تجعل القبلة بین کتفیک، ثمّ قل: «السّلام علیک یا حجّة اللّه و ابن حجّته، السّلام علیک یا قتیل اللّه و ابن قتیله، السّلام علیک یا ثار اللّه و ابن ثاره، السّلام علیک یا وتر اللّه الموتور فی السّماوات و الأرض، أشهد أنّ دمک سکن فی الخلد، و اقشعرّت له أظلّة العرش، و بکی له جمیع الخلائق، و بکت له السّماوات السّبع و الأرضون السّبع، و ما فیهنّ و ما بینهنّ، و من یتقلّب فی الجنّة و النّار من خلق ربّنا و ما یری و ما لا یری [...].
الکلینی، الفروع من الکافی، 4/ 575- 576 رقم «2»- عنه: الحرّ العاملی، وسائل الشّیعة، 10/ 395
أسامة بن سمیر، بإسناده عن أمّ سالم، أنّها قالت: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام مطرت السّماء مطرا کالدّم احمرّت منه البیوت و الحیطان، فبلغ ذلک البصرة و الکوفة و الشّام و خراسان، حتّی کنّا لا نشکّ أنّه سینزل العذاب.
محمّد بن یوسف بإسناده، عن حمّاد بن سلمة، أنّه قال: مطر النّاس لیالی قتل الحسین علیه السّلام دما.
__________________________________________________
- عن أهالیهما. و إن کان بکاء السّماوات و الأرضین علیه أمر لا یستبعده إلّا شرذمة من الّذین لا یعلمون الحقائق و لا یعرفون أسرار الکون.
(1)- [وسائل الشّیعة: «یتقلّب»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسائل الشّیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 759
محمّد بن مخلد، بإسناده، عن عمرو بن زیاد، أنّه قال: أصبحت جبابنا یوم قتل الحسین علیه السّلام ملآنة دما.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 166 رقم 1099- 1101
محمّد بن یوسف بإسناده، عن نصرة الأزدیة، أنّها قالت: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام مطرت السّماء دما، و أصبح کلّ شی‌ء لنا ملآنا دما.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 167 رقم 1102
حدّثنی أبی رحمه اللّه و جماعة مشایخی، عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی و محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن جعفر بن بشیر، عن حمّاد، عن کلیب بن معاویة، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: کان قاتل یحیی بن زکریّا ولد زنا، و کان قاتل الحسین علیه السّلام ولد زنا، و لم تبک السّماء إلّا علیهما «1».
حدّثنی محمّد بن الحسن، عن فضالة بن أیّوب، عن کلیب بن معاویة الأسدیّ، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام مثله.
ابن قولویة، کامل الزّیارات،/ 77- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 302؛ القمی، نفس المهموم،/ 45
حدّثنی محمّد بن الحسن بن أحمد بن الولید، عن محمّد بن الحسن الصّفّار، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن الحسن بن علیّ بن الفضّال، عن مروان بن مسلم، عن إسماعیل بن کثیر قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول: کان قاتل الحسین بن علیّ ولد زنا، و کان قاتل یحیی بن زکریّا ولد زنا، و لم تبک السّماء و الأرض إلّا لهما. و ذکر الحدیث.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 79- عنه: المجلسی، البحار، 14/ 184
حدّثنی محمّد بن جعفر الرزّاز القرشیّ، قال: حدّثنی خالی محمّد بن الحسین بن أبی الخطاب، عن محمّد بن إسماعیل بن بزیع، عن أبی إسماعیل السّراج، عن یحیی بن معمر العطّار، عن أبی بصیر، عن أبی جعفر علیه السّلام قال: بکت الأنس و الجن و الطّیر و الوحش «2» علی الحسین بن علیّ علیه السّلام حتّی ذرفت دموعها.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2)- [حول البکاء: «و الوحوش»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 760
«1» و حدّثنی أبی رحمه اللّه و جماعة مشایخی، عن سعد بن عبد اللّه بن أبی خلف و محمّد بن یحیی العطّار جمیعا، عن محمّد بن الحسین، عن محمّد بن إسماعیل، بإسناده مثله.
حدّثنی أبی رحمه اللّه و علیّ بن الحسین، عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن أحمد بن أبی داوود، عن سعید بن عمر الجلاب «2»، «1» عن الحارث الأعور، قال: قال علیّ علیه السّلام: بأبی و أمّی الحسین المقتول بظهر الکوفة، و اللّه کأنّی أنظر إلی الوحوش «3» مادّة أعناقها علی قبره من أنواع الوحش، یبکونه و یرثونه «4» لیلا حتّی الصّباح، فإذا کان ذلک فإیّاکم و الجفاء.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 79- 80- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 278؛ القمی، نفس المهموم،/ 481؛ دانشیار، حول البکاء،/ 94- 95
و عنه [حدّثنی محمّد بن جعفر الرّزّاز الکوفیّ، عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب] عن نصر بن مزاحم، عن عمر بن سعد، قال: حدّثنی أبو معشر، عن الزّهریّ، قال: لمّا قتل الحسین علیه السّلام أمطرت السّماء دما.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 92- 93- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 276
و حدّثنی محمّد بن جعفر القرشیّ الرّزّاز، عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن الحسن بن علیّ بن أبی عثمان، عن عبد الجبّار النّهاوندیّ، عن أبی سعید، عن الحسین بن ثویر بن أبی فاختة، و یونس بن ظبیان، و أبی سلمة السّراج، و المفضّل بن عمر کلّهم قالوا: سمعنا أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول: إنّ أبا عبد اللّه الحسین بن علیّ علیهما السّلام لمّا مضی بکت علیه السّماوات السّبع، و الأرضون السّبع، و ما فیهنّ و ما بینهنّ، و من یتقلّب «5» علیهنّ، و الجنّة و النّار و ما خلق ربّنا، و ما یری و ما لا یری. و حدّثنی أبی رحمه اللّه، عن سعد بن عبد اللّه، عن محمّد بن الحسین، عن الحسن بن علیّ بن أبی عثمان، بإسناده مثله.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی حول البکاء].
(2)- سعید بن عمرو الجلاب و الصّحیح سعد بن أبی عمرو الجلّاب. [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(3)- [فی مدینة المعاجز و نفس المهموم و حول البکاء: «الوحش»].
(4)- [مدینة المعاجز: «و یندبونه»].
(5)- [فی المطبوع: «ینقلب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 761
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 80- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 278
و حدّثنی أبی، عن سعد بن عبد اللّه، عن الحسین بن عبید اللّه، عن الحسن بن علیّ بن أبی عثمان، عن عبد الجبّار النّهاوندیّ، عن أبی سعید، عن الحسین بن ثویر، عن یونس، و أبی سلمة السرّاج، و المفضّل بن عمر، قالوا: سمعنا أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول: لمّا مضی الحسین بن علیّ علیهما السّلام بکی علیه جمیع ما خلق اللّه، إلّا ثلاثة أشیاء: البصرة و دمشق و آل عثمان.
«1» حدّثنی أبی رحمه اللّه، عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن القاسم بن یحیی، عن الحسن بن راشد، عن الحسین بن ثویر، قال: کنت أنا، و یونس بن ظبیان، و المفضّل بن عمر، و أبو سلمة السرّاج جلوسا عند أبی عبد اللّه علیه السّلام، فکان المتکلّم یونس و کان أکبرنا سنّا، و ذکر حدیثا طویلا یقول «2». ثمّ قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: إنّ أبا عبد اللّه علیه السّلام لمّا مضی بکت علیه السماوات السّبع و الأرضون السّبع، و ما فیهنّ، و ما بینهنّ، و ما یتقلّب «3» فی الجنّة و النّار من خلق ربّنا، و ما یری و ما لا یری، و بکی علی أبی عبد اللّه، إلّا ثلاثة أشیاء لم تبک علیه. قلت: جعلت فداک ما هذه الثّلاثة أشیاء؟ قال: لم تبک علیه البصرة و لا دمشق و لا آل عثمان بن عفّان. و ذکر الحدیث.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 80- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 278؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 171
حدّثنی محمّد بن عبد اللّه، عن أبیه، عن علیّ بن محمّد بن سالم، عن محمّد بن خالد، عن عبد اللّه بن حمّاد البصریّ، عن عبد اللّه بن عبد الرّحمان الأصمّ، عن عبد اللّه بن مسکان، عن أبی بصیر قال: کنت عند أبی عبد اللّه علیه السّلام أحدّثه، فدخل علیه ابنه، فقال له: مرحبا.
و ضمّه، و قبّله، و قال: حقّر اللّه من حقّرکم، و انتقم ممّن و ترکم، و خذل اللّه من خذلکم،
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی الدّمعة السّاکبة].
(2)- [مدینة المعاجز: «یقول فیه»].
(3)- [فی المطبوع: «ینقلب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 762
و لعن اللّه من قتلکم، و کان اللّه لکم «1» ولیّا و حافظا و ناصرا، فقد طال بکاء النّساء و بکاء الأنبیاء «2» و الصّدّیقین «2» و الشّهداء، و ملائکة السّماء.
ثمّ «2» بکی و «2» قال: یا أبا بصیر إذا نظرت «3» إلی ولد الحسین أتانی مالا أملکه بما أتی إلی أبیهم «4»، و إلیهم، یا أبا بصیر! إنّ فاطمة علیها السّلام لتبکیه، و تشهق، فتزفر جهنّم زفرة لولا أنّ الخزنة یسمعون بکاءها، و قد استعدّوا لذلک مخافة أن یخرج منها عنق أو یشرد دخانها، فیحرق أهل الأرض، فیحفظونها «5» ما دامت باکیة، و یزجرونها، و یوثقون من «6» أبوابها مخافة علی أهل «6» الأرض، فلا تسکن حتّی یسکن صوت فاطمة الزّهراء، و إنّ البحار تکاد أن تنفتق فیدخل بعضها علی بعض «2»، و ما منها قطرة إلّا بها ملک موکّل، فإذا سمع الملک «7» صوتها أطفی‌ء نارها بأجنحته، و حبس «8» بعضها علی بعض «2» مخافة علی الدّنیا و ما فیها و من علی الأرض، فلا تزال الملائکة مشفقین یبکونه لبکائها، و یدعون اللّه و یتضرّعون «9» إلیه، و یتضرّع «10» أهل العرش و من حوله، و ترتفع أصوات من الملائکة بالتّقدیس للّه مخافة علی أهل الأرض، و لو أنّ صوتا من أصواتهم یصل إلی الأرض لصعق أهل الأرض و تقطّعت «11» الجبال، و زلزلت الأرض بأهلها.
قلت: جعلت فداک إنّ هذا لأمر عظیم. قال: غیره أعظم منه ما لم تسمعه. ثمّ قال لی: یا أبا بصیر! أما تحبّ أن تکون فیمن یسعد فاطمة علیها السّلام؟ فبکیت حین قالها، فما
__________________________________________________
(1)- [زاد فی مدینة المعاجز: «و لنا»].
(2- 2) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(3)- [مدینة المعاجز: «إذ رأیت»].
(4)- [مدینة المعاجز: «رأسهم»].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «فیکبحونها»].
(6)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(7)- [الدّمعة السّاکبة: «الموّکل»].
(8)- [الدّمعة السّاکبة: «و حصرها»].
(9)- [مدینة المعاجز: «و یشفعون»].
(10)- [مدینة المعاجز: «تتضرّع»].
(11)- [الدّمعة السّاکبة: «و تقلّعت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 763
قدرت «1» علی المنطق و ما قدر «1» علی کلامی من البکاء.
ثمّ قام إلی المصلّی یدعو، فخرجت من عنده علی تلک الحال، فما انتفعت بطعام، و ما جاءنی النّوم و أصبحت صائما و جلا حتّی أتیته، فلمّا رأیته قد سکن سکنت، و حمدت اللّه حیث لم تنزل بی «2» عقوبة.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 82- 83- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 279؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 170- 171
حدّثنی أبی رحمه اللّه، و جماعة مشایخنا: علیّ بن الحسین، و محمّد بن الحسن، عن سعد بن عبد اللّه، عن یعقوب بن یزید، عن أحمد بن الحسن المیثمیّ، عن علیّ الأزرق، عن الحسن ابن الحکم النّخعیّ، عن رجل، قال: سمعت أمیر المؤمنین علیه السّلام «3» فی الرّحبة و هو یتلو «4» هذه الآیة «4»: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ «5» وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ «5» و «6» خرج علیه «7» الحسین من بعض أبواب المسجد، فقال: أما إنّ هذا سیقتل و تبکی علیه السّماء و الأرض «8».
حدّثنی محمّد بن جعفر الرّزّاز، عن محمّد بن الحسین، عن الحکم بن مسکین، عن داوود بن عیسی الأنصاریّ، عن محمد بن عبد الرّحمان بن أبی لیلی، عن إبراهیم النّخعیّ، قال: خرج أمیر المؤمنین علیه السّلام فجلس فی المسجد «4» و اجتمع أصحابه حوله «4» و جاء الحسین علیه السّلام حتّی قام بین یدیه، فوضع یده علی رأسه. فقال: یا بنیّ! إنّ اللّه عیّر «9» أقواما بالقرآن «10».
__________________________________________________
(1- 1) [فی الدّمعة السّاکبة و مدینة المعاجز: «علی النّطق و لا (ما) قدرت»].
(2)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(3)- [زاد فی البحار و العوالم: «و هو یقول»].
(4- 4) [لم یرد فی حول البکاء].
(5- 5) [حول البکاء: «الآیة قال»].
(6)- [فی مدینة المعاجز و البرهان: «إذ»].
(7)- [مدینة المعاجز: «إلیه»].
(8)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم].
(9)- [فی المطبوع: «عبّر»].
(10)- [لم یرد فی حول البکاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 764
فقال: فما بکت علیهم السّماء و الأرض «1» و ما کانوا منظرین «1» و ایم اللّه لیقتلنّک «2» بعدی «3» ثمّ تبکیک السّماء و الأرض «4».
و حدّثنی أبی، عن سعد بن عبد اللّه، عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، بإسناده مثله.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 88- 89- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 274، البرهان، 4/ 161؛ المجلسی، البحار، 45/ 209؛ البحرانی، العوالم، 17/ 458؛ دانشیار، حول البکاء،/ 96؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 483
و حدّثنی محمّد بن جعفر، عن محمّد بن الحسین، عن وهیب بن حفص النّحاس، عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام. قال: إنّ الحسین علیه السّلام بکی «5» لقتله السّماء و الأرض و احمرّتا و لم تبکیا علی أحد قطّ إلّا علی یحیی بن زکریّا و الحسین بن علیّ علیهما السّلام «6».
و حدّثنی أبی رحمه اللّه، عن سعد بن عبد اللّه، عن محمّد بن الحسین بإسناده مثله.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 89- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 274- 275؛ المجلسی، البحار، 45/ 209- 210؛ البحرانی، العوالم، 17/ 464؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 483
حدّثنی علیّ بن الحسین بن موسی، عن علیّ بن إبراهیم بن هاشم، عن أبیه، عن ابن فضّال، عن أبی جمیلة، عن محمّد بن علیّ الحلبیّ، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی قوله تعالی:
«فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ» قال: لم تبک السّماء علی أحد منذ قتل یحیی بن زکریّا، حتّی قتل الحسین علیه السّلام، فبکت علیه.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 89- 90- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 3/ 5، 4/ 161؛ المجلسی، البحار، 45/ 210؛ البحرانی، العوالم، 17/ 470
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی حول البکاء].
(2)- [فی البرهان و مدینة المعاجز و حول البکاء: «لتقتلنّ»].
(3)- [لم یرد فی حول البکاء و فی البرهان و مدینة المعاجز: «من بعدی»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی حول البکاء].
(5)- [العوالم: «بکتا»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی العوالم و مثله فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 765
و حدّثنی علیّ بن الحسین بن موسی، عن علیّ بن إبراهیم، و سعد بن عبد اللّه جمیعا، عن إبراهیم بن هاشم، عن علیّ بن فضّال، عن أبی جمیلة، عن جابر، عن أبی جعفر علیه السّلام. قال: ما بکت السّماء علی أحد بعد یحیی بن زکریّا إلّا علی الحسین بن علیّ علیهما السّلام «1» فإنّها بکت علیه أربعین یوما.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 90- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 275، البرهان، 3/ 5؛ المجلسی، البحار، 45/ 211؛ البحرانی، العوالم، 17/ 469
حدّثنی محمّد بن جعفر الرزّاز الکوفیّ، عن محمد بن الحسین بن أبی الخطاب، عن جعفر بن بشیر، عن کلیب بن معاویة الأسدیّ، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام، قال: لم تبک السّماء إلّا علی الحسین بن علیّ و یحیی بن زکریّا علیهما السّلام.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 90- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 275، البرهان، 3/ 5؛ المجلسی، البحار، 45/ 211؛ البحرانی، العوالم، 17/ 471
و عنه، عن محمّد بن الحسین، عن نصر بن مزاحم، عن عمرو بن سعد، عن محمّد بن سلمة، عمّن حدّثه قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام أمطرت السّماء ترابا أحمرا.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 90- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 275؛ المجلسی، البحار، 45/ 211؛ البحرانی، العوالم، 17/ 468؛ دانشیار، حول البکاء،/ 67؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 431
حدّثنی حکیم بن داوود بن حکیم، عن سلمة بن الخطّاب، عن محمّد بن أبی عمیر، عن الحسین بن عیسی، عن أسلم بن القاسم، قال: أخبرنا عمر بن وهب، عن أبیه، عن علیّ بن الحسین علیه السّلام، قال: إنّ السّماء لم تبک منذ وضعت إلّا علی یحیی بن زکریّا و الحسین ابن علیّ علیهما السّلام. قلت: أیّ شی‌ء کان بکاؤها؟ قال: کانت إذا استقبلت بثوب وقع علی الثّوب شبه أثر البراغیث من الدّم.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 90- 91- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 275، البرهان، 3/ 5؛ المجلسی، البحار، 45/ 211؛ البحرانی، العوالم، 17/ 469
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی البرهان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 766
حدّثنی أبی رحمه اللّه و علیّ بن الحسین، عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن موسی بن الفضل، عن حنان [عن أبی عبد اللّه علیه السّلام ...] قال: زره [الحسین علیه السّلام] و لا تجفه، فإنّه سیّد الشّهداء، و سیّد شباب أهل الجنّة، و شبیه یحیی بن زکریّا، و علیهما بکت السّماء و الأرض «1».
حدّثنی أبی و محمّد بن الحسن بن الولید، عن محمّد بن الحسن الصفّار، عن عبد الصّمد ابن محمّد، عن حنان بن سدیر، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام مثله سواء.
حدّثنی أبی رحمه اللّه و جماعة من مشایخی، عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن محمد بن إسماعیل بن بزیع، عن حنان بن سدیر، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام مثله.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 91- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 275، البرهان، 3/ 5؛ المجلسی، البحار، 45/ 211- 212، 98/ 5- 6؛ البحرانی، العوالم، 17/ 465
و عنهما [أبی و علیّ بن الحسین (رحمهما اللّه)] عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد، عن البرقیّ، محمّد بن خالد، عن عبد العظیم بن عبد اللّه الحسنیّ، عن الحسن بن الحکم النّخعیّ «2»، عن کثیر بن شهاب الحارثیّ. قال: بینما نحن جلوس عند أمیر المؤمنین علیه السّلام فی الرّحبة إذ طلع الحسین علیه السّلام «3» علیه، فضحک علیّ علیه السّلام ضحکا، حتّی بدت نواجده. ثمّ «3» قال: إنّ اللّه ذکر قوما. و قال «4»: «فما بکت علیهم السّماء و الأرض و «3» کانوا منظرین «3»» و الّذی فلق الحبّة وبرأ النّسمة لیقتلنّ هذا، و لتبکینّ «5» علیه السّماء و الأرض.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 92- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 275، البرهان، 4/ 161؛ المجلسی، البحار، 45/ 212؛ البحرانی، العوالم، 17/ 458- 459؛ مثله القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 101
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی البرهان و البحار، 98].
(2)- [من هنا حکاه فی ینابیع المودّة].
(3- 3) [لم یرد فی ینابیع المودّة].
(4)- [ینابیع المودّة: «بقوله»].
(5)- [فی مدینة المعاجز و البرهان: «و لیبکینّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 767
و حدّثنی أبی رحمه اللّه، عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد، عن البرقیّ، عن عبد العظیم، عن الحسن، عن أبی سلمة، قال. قال: جعفر بن محمّد علیه السّلام: ما بکت السّماء «1» و الأرض «1» إلّا علی یحیی بن زکریّا و الحسین علیهما السّلام.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 92- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 275، البرهان، 3/ 6؛ المجلسی، البحار، 45/ 213؛ البحرانی، العوالم، 17/ 471
حدّثنی أبی و أخی رحمهما اللّه، عن أحمد بن إدریس و محمّد بن یحیی جمیعا، عن العمرکیّ ابن علیّ البوفکیّ. قال: حدّثنا یحیی و کان فی خدمة أبی جعفر الثّانی علیه السّلام، عن علیّ، عن صفوان الجمّال، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام. قال: سألته فی طریق المدینة، و نحن نرید مکّة «2»، فقلت: یا ابن رسول اللّه! ما لی أراک کئیبا حزینا «3» منکسرا؟ فقال: لو تسمع ما أسمع لشغلک عن مسألتی. قلت: فما الّذی تسمع؟ قال: ابتهال الملائکة إلی اللّه عزّ و جلّ علی قتلة أمیر المؤمنین، و قتلة الحسین علیهما السّلام، و نوح الجنّ و بکاء الملائکة الّذین حوله، و شدّة جزعهم، فمن یتهنّأ مع هذا بطعام أو بشراب أو نوم. و ذکر الحدیث.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 92- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 275- 276؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 173- 174
حدّثنی أبی رحمه اللّه، عن سعد بن عبد اللّه، و عبد اللّه بن جعفر الحمیریّ، عن أحمد بن محمّد ابن عیسی، عن محمّد بن خالد البرقیّ، عن عبد العظیم بن عبد اللّه الحسنیّ العلویّ، عن «4» الحسن بن الحکم «4» النّخعیّ، عن کثیر بن شهاب الحارثیّ، قال: بینما نحن جلوس عند أمیر المؤمنین علیه السّلام بالرّحبة، إذ طلع الحسین علیه السّلام، قال: فضحک علیّ علیه السّلام حتّی بدت نواجده، ثمّ قال: إنّ اللّه ذکر قوما، «فما بکت علیهم السّماء و الأرض و ما کانوا منظرین» و الّذی فلق الحبّة وبرأ النّسمة لیقتلنّ هذا و لتبکینّ علیه السّماء و الأرض.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مدینة المعاجز و البحار].
(2)- [فی المطبوع: «المکّة»].
(3)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(4- 4) [البرهان: «الحکم بن الحسن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 768
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 92- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 4/ 161- 162، مدینة المعاجز،/ 276
حدّثنا محمّد بن علیّ ما جیلویة رحمه اللّه قال: حدّثنا علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن الرّیّان ابن شبیب، قال: دخلت علی الرّضا علیه السّلام فی أوّل یوم من المحرّم، فقال لی: یا ابن شبیب أصائم أنت؟ فقلت: لا. فقال: [...] و لقد بکت السّماوات السّبع «1» و الأرضون لقتله، و لقد نزل إلی الأرض من الملائکة أربعة آلاف لنصره «2» «3» فوجدوه قد قتل «3»، فهم عند قبره شعث غبر إلی أن یقوم القائم، فیکونون من أنصاره، و شعارهم یا لثارات «4» الحسین! یا ابن شبیب! لقد حدّثنی أبی، عن أبیه، عن جدّه علیهم السّلام: إنّه لمّا قتل الحسین جدّی علیه السّلام مطرت «5» السّماء «6» دما و ترابا أحمرا، یا ابن شبیب! إن بکیت علی الحسین علیه السّلام حتّی تصیر «7» دموعک علی خدّیک غفر اللّه لک کلّ ذنب أذنبته صغیرا کان أو کبیرا «8»، قلیلا کان أو کثیرا «8». «9»
الصّدوق، الأمالی،/ 129- 130 رقم «5»، عیون أخبار الرّضا علیه السّلام، 1/ 268- 269 رقم
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الإقبال و المنتخب].
(2)- [فی الإقبال: «لینصروه» و فی المنتخب: «لنصرته»].
(3- 3) [المنتخب: «فلم یؤذن لهم»].
(4)- [الإقبال: «یا آل ثارات»].
(5)- [فی الإقبال و البحار و العوالم و حول البکاء و الأنوار النّعمانیّة و المنتخب: «أمطرت»].
(6)- [الأنوار النّعمانیّة: «السّماوات»].
(7)- [الإقبال: «یصیر»].
(8- 8) [لم یرد فی المنتخب].
(9)- ریان بن شبیب گوید: «روز اوّل ماه محرم خدمت حضرت رضا رسیدم. به من فرمود: «ای پسر شبیب، روزه‌ای؟»
گفتم: «نه»، فرمود: [...] و آسمانهای هفتگانه و زمین برای کشتن او گریستند و چهار هزار فرشته برای یاریش به زمین آمدند و دیدند کشته شده و بر سر قبرش ژولیده و خاک‌آلوده باشند تا قائم علیه السّلام ظهور کند و یاریش کند و شعار آنها: یا لثارات الحسین است. ای پسر شبیب! پدرم از پدرش، از جدش برایم بازگفت که چون جدم حسین علیه السّلام کشته شد، آسمان خون و خاک سرخ بارید، ای پسر شبیب! اگر بر حسین گریه کنی، تا اشکت بر گونه‌هایت روان شود، خدا هر گناهی کردی از خرد و درشت و کم‌وبیش بیامرزد.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 129- 130
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 769
58- عنه: ابن طاووس، الإقبال،/ 544- 545؛ المجلسی، البحار، 44/ 286؛ البحرانی، العوالم، 17/ 539؛ دانشیار، حول البکاء،/ 113؛ مثله الطّریحی، المنتخب، 1/ 57- 58؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 239- 240
حدّثنا أحمد بن هارون الفامیّ، قال: حدّثنا محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن جامع الحمیریّ، قال: حدّثنا أبی، عن أحمد بن محمّد بن یحیی، عن محمّد بن سنان، عن المفضل ابن عمر، عن الصّادق جعفر بن محمّد، عن أبیه، عن جدّه علیه السّلام: إنّ الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام دخل یوما إلی الحسن علیه السّلام، فلمّا نظر إلیه بکی، فقال له: ما یبکیک یا أبا عبد اللّه! قال: أبکی لما یصنع بک. فقال له الحسن علیه السّلام: إنّ الّذی یؤتی إلیّ سمّ یدسّ إلیّ فأقتل به، و لکن لا یوم کیومک یا أبا عبد اللّه! یزدلف إلیک ثلاثون ألف رجل یدّعون أنّهم من أمّة جدّنا محمّد صلی اللّه علیه و اله، و ینتحلون دین الإسلام، فیجتمعون علی قتلک، «1» و سفک دمک «1»، و انتهاک حرمتک، و سبی ذراریک و نسائک، و انتهاب ثقلک، فعندها تحلّ ببنی أمیّة اللّعنة و تمطر السّماء رمادا و دما، و «2» یبکی علیک کلّ شی‌ء حتّی الوحوش فی الفلوات و الحیتان فی البحار. «3»
الصّدوق، الأمالی،/ 115- 116- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 218؛ البحرانی، العوالم، 17/ 154، 459- 460؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 119- 120؛ القمی، نفس المهموم،/ 484؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 271؛ مثله دانشیار، حول البکاء،/ 95
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی حول البکاء].
(2)- [حول البکاء: «أو»].
(3)- یک روز حسین بن علی بن أبی طالب علیه السّلام وارد شد بر حضرت حسن علیه السّلام و چون چشمش به او افتاد، گریست. به او گفت: «چه تو را می‌گریاند، ای ابا عبد اللّه؟»
گفت: «می‌گریم برای آنچه با تو کنند.»
فرمود: «آنچه به من آید، زهری است که به کامم ریزند و کشته شوم، ولی ای أبا عبد اللّه! روزی چون روز تو نباشد. سی هزار مردی که مدعیند از امّت جد ما محمدند و خود را به دین اسلام بندند، بر تو گرد آیند و همدست شوند برای کشتن تو و ریختن خونت و هتک حرمتت و اسیر کردن ذریه‌ات و زنانت و غارت بنه‌ات. در این‌جا است که به بنی امیة لعنت فرود آید و آسمان خاکستر و خون بارد و همه‌چیز بر تو بگریند تا وحشیان بیابان و ماهیان دریا.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 115- 116
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 770
أخبرنا أبو الحسین بن الفضل القطّان، أخبرنا عبد اللّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا مسلم بن إبراهیم، حدّثتنا أمّ شوق العبدیّة، قالت: حدّثتنی نضرة الأزدیّة قالت: لمّا قتل الحسین بن علیّ مطرت السّماء دما، فأصبحت و کلّ شی‌ء ملآن دما.
البیهقی، دلائل النّبوّة، 6/ 471- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 183
حدّثنا أبو عبد اللّه محمّد بن محمّد، قال: حدّثنا أبو الحسن أحمد بن محمّد بن الحسن بن الولید رحمه اللّه، قال: حدّثنی أبی، قال: حدّثنا محمّد بن الحسن الصّفّار، عن أحمد بن محمّد ابن عیسی، عن محمّد بن أبی عمیر، عن الحسین بن أبی فاختة، قال: کنت أنا، و أبو سلمة السّرّاج، و یونس بن یعقوب، و الفضیل بن یسار عند أبی عبد اللّه جعفر بن محمّد علیهما السّلام فقلت له: جعلت فداک، إنّی أحضر مجالس هؤلاء القوم، فأذکرکم فی نفسی، فأیّ شی‌ء أقول؟
فقال: یا حسین! إذا حضرت مجالسهم «1» فقل: «اللّهمّ أرنا الرّخاء و السّرور» فإنّک تأتی علی ما ترید.
قال: فقلت: جعلت فداک، إنّی أذکر الحسین بن علیّ علیهما السّلام فأیّ شی‌ء أقول إذا ذکرته؟
فقال: قل: «صلّی اللّه علیک یا أبا عبد اللّه» تکرّرها ثلاثا.
ثمّ أقبل علینا و قال: «2» إنّ أبا عبد اللّه الحسین علیه السّلام لمّا قتل بکت علیه السّماوات السّبع و الأرضون السّبع، و ما فیهنّ و ما بینهنّ، من یتقلّب «3» فی الجنّة و النّار، و ما یری و ما لا یری، إلّا ثلاثة أشیاء «2»، فإنّها لم تبک علیه.
فقلت: جعلت فداک و ما هذه الثّلاثة أشیاء الّتی لم تبک علیه؟
فقال: البصرة، و دمشق، و آل الحکم بن أبی العاص.
الطّوسی، الأمالی،/ 54- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 201- 202؛ البحرانی، العوالم، 17/ 460- 461؛ القمی، نفس المهموم،/ 476- 477؛ دانشیار، حول البکاء،/ 93- 94
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «مجالس هؤلاء»].
(2- 2) [حکاه عنه فی حول البکاء].
(3)- [حول البکاء: «ینقلب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 771
أخبرنا ابن خشیش «1»، قال: أخبرنا الحسین بن الحسن، قال: حدّثنا محمّد بن دلیل، قال: حدّثنا علیّ بن سهل، قال: حدّثنا مؤمّل «2»، عن حمّاد بن سلمة، عن عمّار بن أبی عمّار، قال: أمطرت السّماء یوم قتل الحسین علیه السّلام دما عبیطا.
الطّوسی، الأمالی،/ 330- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 576- 577؛ المجلسی، البحار، 45/ 217؛ البحرانی، العوالم، 17/ 468؛ دانشیار، حول البکاء،/ 66
فقال الرّبیع بن خیثم: بکت السّماء بواکیها، أمّا إنّها ما بکت علی أحد بعد یحیی بن زکریّا علیهما السّلام قبله علیه السّلام.
الشّجریّ، الأمالی، 2/ 86
قال: أخبرنا أبو بکر محمّد بن علیّ بن الحسین الجوزدانیّ المقریّ بقراءتی علیه، قال:
أخبرنا أبو مسلم عبد الرّحمان بن محمّد بن إبراهیم بن شهدل المدینیّ، قال: أخبرنا أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن سعید بن عقدة الهمدانیّ، قال: أخبرنا أبو عبد اللّه أحمد بن الحسن بن سعید، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا حصین بن مخارق السّلولیّ أبو جنادة، عن هاشم بن البرید، عن الإمام الشّهید أبی الحسین زید بن علیّ، عن آبائه، عن علیّ علیهم السّلام: أنّه کان قاعدا فی الرّحبة، فأقبل الحسین بن علیّ علیهما السّلام، فلمّا رآه علیّ علیه السّلام مقبلا، قال: إنّ اللّه ذکر قوما. فقال: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ، و اللّه لیقتلنّه، ثمّ لتبکینّ علیه السّماء و الأرض.
الشّجری، الأمالی، 2/ 80
و عن نضرة الأزدیة: لمّا قتل الحسین بن علی علیه السّلام مطرت «3» السّماء دما، فأصبحت، و کلّ شی‌ء لنا ملأ «4» دما.
الطّبرسیّ، إعلام الوری،/ 220- عنه: الحرّ العاملیّ، إثبات الهداة، 2/ 578
(و بهذا الإسناد) [الشّیخ أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة اسماعیل بن أحمد البیهقیّ، أخبرنا والدی شیخ السنّة أحمد بن الحسین، أخبرنا محمّد بن الحسین القطان، أخبرنا عبد اللّه بن جعفر ابن درستویة النّحویّ]، عن یعقوب بن سفیان هذا، حدّثنا مسلم بن إبراهیم، حدّثتنا
__________________________________________________
(1)- [فی إثبات الهداة: «ابن خنیس» و فی البحار و العوالم: «ابن حشیش»].
(2)- [إثبات الهداة: «نوفل»].
(3)- [إثبات الهداة: «أمطرت»].
(4)- [إثبات الهداة: «مثل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 772
أمّ سرق العبدیة، حدّثتنی نضرة الأزدیّة، قالت: لمّا قتل الحسین مطرت السّماء دما، فأصبحنا «1» و کلّ شی‌ء لنا ملئ «2» دما.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 89- مثله المجلسی «3»، البحار، 45/ 216؛ البحرانی، العوالم، 17/ 467
أخبرنا «4» أبو عبد اللّه الخلّال، أنبأنا سعید بن أحمد العیّار، أنبأنا أبو بکر محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن زکریا الشّیبانیّ، أنبأنا عمر بن الحسین «5» بن علیّ بن مالک الشّیبانیّ القاضی، أنبأنا أحمد بن الحسن الخزّاز، أنبأنا أبی، أنبأنا حصین بن مخارق، عن داوود ابن أبی هند، عن ابن سیرین قال: لم تبک السّماء علی أحد بعد یحیی بن زکریّا إلّا علی الحسین بن علیّ.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام، ط المحمودی/ 241، تهذیب ابن بدران، 4/ 339، مختصر ابن منظور، 7/ 149- عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 436- 437؛ المحمودی، العبرات، 2/ 172
یقال: إنّ السّماء أمطرت یومئذ دما، فأصبح أهل ذلک القطر، و کلّ شی‌ء لهم مملوء دما.
و قالت امرأة یقال لها أمّ سالم: مطرنا یومئذ مطرا کالدّم علی البیوت و الجدور. یقال:
إنّه کان ذلک بخراسان و الشّام و الکوفة.
ابن عساکر، تهذیب ابن بدران، 4/ 339
أخبرنا أبو عبد اللّه الفراویّ، أنبأنا أبو بکر البیهقیّ.
ح: و أخبرنا أبو محمّد السّلمیّ، أنبأنا أبو بکر الخطیب.
ح: و أخبرنا أبو القاسم بن السمرقندیّ، أنبأنا أبو بکر بن الطّبریّ، قالوا: أنبأنا
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «فأصبحت»].
(2)- [فی البحار و العوالم: «ملآن»].
(3)- [حکاه فی البحار و العوالم عن بعض کتب المناقب المعتبرة].
(4)- [کفایة الطّالب: «أخبرنا محمّد بن هبة اللّه بن محمّد الشّافعیّ المفتی، أخبرنا أبو القاسم الحافظ، أخبرنا»].
(5)- [کفایة الطّالب: «الحسن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 773
أبو الحسین ابن الفضل، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر «1»، أنبأنا یعقوب، أنبأنا مسلم «2» بن إبراهیم.
قال: حدّثتنا أمّ شرف «3» العبدیّة قالت: حدّثتنی نضرة الأزدیة، قالت: لمّا أن قتل الحسین ابن علیّ مطرت السّماء دما «4» فأصبحت و کلّ شی‌ء لنا ملآن دما «5».
و فی حدیث البیهقیّ: ملاء دم.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 244، مختصر ابن منظور، 7/ 149- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2637- 2638، الحسین بن علیّ،/ 96- 97؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 433؛ الذّهبی، سیر أعلام النبلاء، 3/ 211؛ المحمودی، العبرات «6»، 2/ 182
أخبرنا أبو یعقوب الهمدانیّ، أنبأنا أبو الحسین بن المهتدیّ.
ح: و أنبأنا أبو غالب بن البناء، أنبأنا أبو الغنائم بن المأمون، قالا: أنبأنا أبو القاسم بن حبّابة، أنبأنا أبو القاسم «7» البغویّ، أنبأنا قطن بن نسیر أبو عبّاد: أنبأنا جعفر «8» بن سلیمان، قال: حدّثتنی خالتی أمّ سالم، قالت «9»: لمّا قتل الحسین بن علیّ مطرنا مطرا کالدّم «10» علی البیوت و الجدر «11».
قال: و بلغنی أنّه کان بخراسان و الشّام و الکوفة.
__________________________________________________
(1)- [و فی ابن العدیم و العبرات مکانه: «أنبأنا عمر بن محمّد المؤدّب، قال: أخبرنا أبو القاسم اسماعیل بن أحمد- إجازة إن لم یکن سماعا- قال: أخبرنا محمّد بن هبة اللّه، قال: أخبرنا محمّد بن الحسین، قال: أخبرنا عبد اللّه بن جعفر ...»].
(2)- [و فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال مسلم ...» و فی السّیر: «الفسویّ حدّثنا مسلم ...»].
(3)- [فی ابن العدیم و تهذیب الکمال و العبرات: «أمّ شوق» و فی السّیر: «أمّ سوق»].
(4)- [السّیر: «ماء»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی المختصر و ابن العدیم و تهذیب الکمال و السّیر و العبرات].
(6)- [حکاه فی العبرات عن ابن العدیم].
(7)- [فی تهذیب الکمال مکانه: « (و قال) أبو القاسم ...»].
(8)- [و فی تاریخ الإسلام مکانه: «و قال جعفر ...»].
(9)- [فی السّیر مکانه: «جعفر بن سلیمان الضّبعیّ، حدّثتنی خالتی، قالت ...»].
(10)- [إلی هنا حکاه فی السّیر].
(11)- [إلی هنا حکاه فی تاریخ الإسلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 774
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 246، مختصر ابن منظور، 7/ 150- مثله المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 433؛ الذّهبی، سیر أعلام النبلاء، 3/ 211، تاریخ الإسلام، 2/ 349
الباقر علیه السّلام فی قوله تعالی: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ یعنی علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و ذلک أنّ علیّا خرج قبل الفجر متوکّئا علی عنزة، و الحسین خلفه یتلوه حتّی أتی حلقة رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، ثمّ قال: إنّ اللّه تعالی ذکر أقواما، فقال: فما بکت علیهم السّماء و الأرض و اللّه لیقتلنه و لتبکی السّماء علیه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 53- 54- عنه: الحویزی، نور الثّقلین، 4/ 628؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 12/ 130
أبو نعیم فی دلائل النّبوّة «1»، و النّسویّ فی المعرفة «2»: قالت نضرة الأزدیّة «1»: «2» لمّا قتل الحسین أمطرت السّماء دما «3» و حبابنا «4» و جرارنا صارت «5» مملؤة «6» دما.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 54- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 215؛ البحرانی، العوالم، 17/ 466؛ دانشیار، حول البکاء،/ 65- 66؛ القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 340؛ مثله محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 145؛ السّمهودی، جواهر العقدین،/ 416؛ ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116؛ القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 15، 20؛ القمی، نفس المهموم «7»،/ 485؛ المحمودی، العبرات، 2/ 170، 171؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 361- 362
__________________________________________________
(1- 1) [فی ذخائر العقبی و جواهر العقدین و الصّواعق و ینابیع المودّة و نفس المهموم و العبرات و فضائل الخمسة: «عن نضرة الأزدیّة: أنّها قالت»].
(2- 2) [حول البکاء: «عن نضرة الأزدیّة أنّها قالت»].
(3)- [أضاف فی ذخائر العقبی و جواهر العقدین و الصّواعق و ینابیع المودّة و نفس المهموم و العبرات و فضائل الخمسة: «فأصبحنا»].
(4)- [فی ذخائر العقبی و الصّواعق و نفس المهموم و فضائل الخمسة و العبرات، 2/ 171: «و جبابنا» و فی ینابیع المودّة: «رحائنا» و فی العبرات، 2/ 170: «فإذا رحاؤنا»].
(5)- [لم یرد فی ذخائر العقبی و جواهر العقدین و الصّواعق و ینابیع المودّة و نفس المهموم و العبرات و فضائل الخمسة].
(6)- [نفس المهموم: «مملوءتان»].
(7)- [حکاه فی ینابیع المودّة و نفس المهموم و فضائل الخمسة عن الصّواعق المحرقة و فی العبرات عن ذخائر العقبی و الصّواعق المحرقة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 775
و قال قرظة بن عبید اللّه: مطرت السّماء یوما نصف النّهار علی شملة بیضاء، فنظرت، فإذا هو دم [و ذهبت الإبل إلی الوادی للشّرب «1» فإذا هو دم] و إذا هو الیوم الّذی قتل فیه الحسین علیه السّلام «2». و قال الصّادق علیه السّلام: بکت السّماء علی الحسین أربعین یوما بالدّم «2» [...].
أسامة بن شبیب بإسناده، عن أمّ سلیم، قالت: لمّا قتل الحسین علیه السّلام مطرت السّماء مطرا کالدّم، احمرّت منه البیوت و الحیطان. و روی قریبا من ذلک فی الإبانة.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 54- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 215؛ البحرانی، العوالم، 17/ 466، 471؛ القمی، نفس المهموم،/ 487؛ القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 340؛ دانشیار، حول البکاء،/ 65- 66
و فی حدیث میثم التّمّار: و تمطر السّماء دما و رمادا.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 54
سأل إسحاق الأحمر الحجّة علیه السّلام عن قول اللّه تعالی: کهیعص فقال: هذه الحروف من أنباء الغیب الّذی اطّلع علیه عبده زکریّا، ثمّ قصّها علی محمّد صلی اللّه علیه و اله [...]، و ذبح یحیی کما ذبح الحسین، و لم تبک السّماء و الأرض إلّا علیهما «3».
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 84- 85
و به قال: عن أبی خیثمة، أخبرنا أبو سلمة، حدّثنا حمّاد بن سلمة، «4» أخبرنا سلیم القاضی «5»، قال: مطرنا «6» دما أیّام «7» قتل الحسین علیه السّلام «7».
ابن البطریق، العمدة،/ 405 رقم 838- مثله البیاضی، الصّراط المستقیم، 3/ 124؛ القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 101؛ المحمودی، العبرات «8»، 2/ 171
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «لتشرب»].
(2- 2) [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و حول البکاء].
(3)- و در اخبار ما- در اخبار اصحاب حدیث- آمد که در آن ایام که حسین علی علیه السّلام را بکشتند، از آسمان خون ببارید. و در حدیث میثم تمّار آمد که امیر المؤمنین علی صلوات اللّه و سلامه علیه گفت: «تمطر السّماء دما و رمادا.»
ابو الفتوح رازی، تفسیر، 9/ 74
(4)- [من هنا حکاه فی الصّراط المستقیم و ینابیع المودّة و العبرات].
(5)- [العبرات: «القاص»].
(6)- [فی ینابیع المودّة: «مطرتنا السّماء» و فی العبرات: «مطرنا السّماء»].
(7- 7) [فی الصّراط المستقیم و ینابیع المودّة و العبرات «قتله علیه السّلام»].
(8)- [حکاه فی العبرات عن ینابیع المودّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 776
و روی السّیّد أبو الحسین یحیی بن الحسین الحسنیّ علیهم السّلام، بإسناده عن خالد بن یزید، عن أمّ سلیم خالة له، قالت: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام مطرت السّماء مطرا کالدّم علی البیوت و الحیطان، فبلغنی أنّه کان بالبصرة و الکوفة و بالشّام و خراسان حتّی کنّا لا نشکّ أنّه سینزل العذاب.
و روی أیضا عن عمرو بن زیاد قال: أصبحت حنا بنا یوم قتل الحسین علیه السّلام ملانة دما.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 124
و أخبرنا غیر واحد، عن علیّ بن عبید، أنبأ علیّ بن أحمد الیسریّ، أنبأ أبو عبد اللّه ابن بطّة، أنبأ محمّد بن هارون الخضرمیّ، أنبأ هلال بن بشر بن عبد المطّلب بن موسی، عن هلال بن ذکوان، قال: لمّا قتل الحسین مکثنا شهرین أو ثلاثة کأنّما لطخت الحیطان بالدّم من صلاة الفجر إلی غروب الشّمس.
قال: و خرجنا فی سفر، فمطرنا مطرا بقی أثره فی ثیابنا مثل الدّم «1».
و قال ابن سعد: [...] و لقد مطرت السمّاء دما بقی أثره فی الثّیاب مدّة حتّی تقطّعت.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 155- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 486؛ دانشیار، حول البکاء،/ 65- 66
أخبرنا أبو هاشم عبد المطّلب بن الفضل بن عبد المطّلب الهاشمیّ، قال: حدّثنا أبو شجاع عمر بن أبی الحسن بن نصر البسطامیّ، قال: أخبرنا أبو إسحاق إبراهیم بن محمّد بن إبراهیم التّاجر الاصبهانیّ، قال: أخبرنا أبو الفضل منصور بن نصر الکاغدیّ، قال:
حدّثنا أبو جعفر محمّد بن محمّد بن عبد اللّه البغدادیّ الجمّال، قال: حدّثنا بشر بن موسی الأسدیّ، قال: حدّثنا خالد، قال: حدّثنا جعفر، عن أمّ سالم- خالة لجعفر بن سلیمان- قالت «2»: لمّا قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه مطرنا مطرا علی البیوت و الحیطان کالدّم، فبلغنی
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2)- [فی فرائد السّمطین و العبرات، 2/ 179 مکانه: «أخبرنا (أبو) جعفر- هو ابن سلیمان- عن أمّ سالم- خالة لجعفر بن سلیمان- قالت: ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 777
أنّه کان بالبصرة، و الکوفة، و بالشّام، و بخراسان، حتّی کنّا لا نشکّ أنّه سینزل عذاب «1».
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2635- 2636، الحسین بن علیّ،/ 94- 95- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 180؛ مثله الحموئی، فرائد السّمطین «2»، 2/ 166؛ المحمودی، العبرات، 2/ 179
أخبرنا أبو الحسن علیّ بن أبی عبد اللّه بن أبی الحسن بن المقیّر البغدادیّ النّجّار بالقاهرة المعزیّة، قال: أخبرنا أبو الفضل محمّد بن ناصر بن محمّد اجازة، قال: أنبأنا أبو إسحاق إبراهیم بن سعید بن عبد اللّه الحبّال الحافظ، قال: أنبأنا أبو عبد اللّه محمّد بن الحسن بن عمر النّاقد، قال: أخبرنا أبو عبد اللّه الحسین بن أحمد بن سلیمان- المعروف بالطّبریّ الأنصاریّ- قال: حدّثنا أبو علیّ- یعنی- هارون بن عبد العزیز بن هاشم الأنباریّ- المعروف بالأوارجیّ- قال: حدّثنا عمر بن سهل، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد الجمّال، قال: قرأت علی أحمد بن الفرات قال: حدّثنا محمّد بن الصّلت، عن مسعدة، عن جابر، عن قرط بن عبد اللّه، قال: مطرت ذات یوم بنصف النّهار، فأصاب ثوبی، فإذا دمّ، فذهبت بالإبل إلی الوادی، فإذا دمّ، فلم تشرب، و إذ هو یوم قتل الحسین (رحمة اللّه علیه).
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2636، الحسین بن علیّ،/ 95- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 180
قرأت بخطّ أبی عبد اللّه الحسین بن خالویه فی بعض أمالیه: حدّثنا البعرانیّ- یعنی أبا حامد محمّد بن هارون الحضرمیّ، قال: حدّثنا هلال- یعنی- ابن بشر قال: حدّثنا عمر ابن حبیب القاضی، عن هلال بن ذکوان، قال: لمّا قتل الحسین مطرنا مطرا بقی أثره فی ثیابنا مثل الدّم.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2639، الحسین بن علیّ،/ 98- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 176
[و جاء فی زیارة زار بها المرتضی علم الهدی (رضوان اللّه علیه) الحسین علیه السّلام:]
السّلام علی ساکن کربلاء، السّلام علی من بکته ملائکة السّماء، السّلام علی من ذرّیته الأزکیاء [...]
__________________________________________________
(1)- [فی فرائد السّمطین، 2/ 179: «العذاب»].
(2)- [حکاه فی فرائد السّمطین و العبرات، 2/ 179 عن دلائل النّبوّة للقفّال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 778
السّلام علیک و علی الملائکة المضاجعین [...]
«1» السّلام علیک یا من بکت فی مصابه السّموات العلی، السّلام علیک یا من بکت لفقده الأرضون السّفلی «1» [...]
«2» و عزّاه بک الملائکة و الأنبیاء، و فجعت بک أمّک فاطمة «3» الزّهراء، و اختلف جنود الملائکة المقرّبین، تعزّی أباک أمیر المؤمنین، و أقیمت علیک «4» المآتم، «5» تلطم علیک فیها الحور العین، و تبکیک السّماوات «5» و سکّانها، و الجبال «6» و خزّانها، و السّحاب «7» و أقطارها، «8» و الأرض و قیعانها «8»، و البحار و حیتانها، «9» و مکّة و بنیانها «9»، و الجنان و ولدانها، و البیت و المقام، و المشعر الحرام، «10» و الحطیم و زمزم، و المنبر المعظّم، و النّجوم الطّوالع، و البروق اللّوامع، و الرّعود القعاقع، و الرّیاح الزّعازع، و الأفلاک الرّوافع «10».
ابن طاووس، مصباح الزّائر،/ 225- 226، 227، 234- مثله المجلسی، البحار، 98/ 235، 236، 241، 98/ 318، 319، 323؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 430
و من ذلک ما رواه الثّعلبیّ أیضا یرفعه قال «11»: مطرنا دما بأیّام «12» قتل الحسین علیه السّلام «13».
ابن طاووس، الطّرائف،/ 203- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 217؛ البحرانی، العوالم،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار،/ 319].
(2)- [من هنا حکاه فی الأسرار].
(3)- [لم یرد فی البحار،/ 323].
(4)- [فی البحار،/ 323 و الأسرار: «لک»].
(5- 5) [فی البحار،/ 323 و الأسرار: «فی أعلا علیّین، و لطمت علیک الحور العین، و بکت السّماء»].
(6)- [فی البحار،/ 323 و الأسرار: «و الجنان»].
(7)- [فی البحار،/ 323 و الأسرار: «و الهضاب»].
(8- 8) [لم یرد فی البحار،/ 323 و الأسرار].
(9- 9) [لم یرد فی البحار،/ 323].
(10- 10) [فی البحار،/ 323 و الأسرار: «و الحلّ و الأحرام»].
(11)- [و فی نهج الحقّ مکانه: «و فی تفسیر الثّعلبیّ بإسناده قال ...»].
(12)- [فی نهج الحقّ: «أیّام» و زاد فی حول البکاء: «قبل»].
(13)- [زاد فی الإمام الحسین و أصحابه: «عبیطا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 779
17/ 468؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 340؛ دانشیار، حول البکاء،/ 66؛ مثله الحلّی، نهج الحقّ،/ 257
و ذکر زکریّا فی کتاب الفتن أیضا قال: حدّثنا إسحاق بن موسی، قال: حدّثنا المقدمیّ، قال: حدّثنا جعفر قال: حدّثتنی خالتی أمّ سالم بنت مسلم قالت: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام مطرنا کالدّم علی البیوت و الجدران، فبلغنا أنّه کان بالشّام، و الکوفة، و خراسان مثل ذلک.
ابن طاووس، الملاحم و الفتن،/ 172- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 178- 179
قال الحافظ عبد العزیز الجنابدیّ فی کتاب معالم العترة الطّاهرة: [...] و عن الأصبغ «1» ابن نباتة، عن علیّ علیه السّلام قال: أتینا معه موضع «2» «1» قبر الحسین، فقال علیّ علیه السّلام: هاهنا مناخ رکابهم، و «3» موضع رحالهم، هاهنا مهراق دمائهم، فتیة من آل محمّد صلی اللّه علیه و اله یقتلون بهذه العرصة، تبکی علیهم السّماء و الأرض.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 54- مثله محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 97، الرّیاض النّضرة، 3/ 201؛ السّمهودی، جواهر العقدین،/ 402؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 82
و عن «4» جعفر بن سلیمان قال: حدّثتنی خالتی أمّ سالم قالت: لمّا قتل الحسین مطرنا مطرا کالدّم علی البیوت و الجدر. قالت: و بلغنی أنّه کان بخراسان و الشّام و الکوفة.
«5» خرّجه ابن بنت منیع. و «5» عن أمّ سلمة قالت: لمّا قتل الحسین مطرنا دما «6» [...] خرّجهما «7» ابن السّریّ.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 145- عنه: الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 361- 362؛ مثله السّمهودی، جواهر العقدین،/ 416
__________________________________________________
(1- 1) [فی ذخائر العقبی و الرّیاض النّضرة و جواهر العقدین: «قال: أتینا مع علیّ، فمررنا بموضع»].
(2)- [فی الأسرار مکانه: «و أخرج ابن الأخضر، عن الأصبغ بن نباتة، قال: أتینا مع علیّ موضع ...»].
(3)- [فی ذخائر العقبی و الرّیاض النّضرة: «و هاهنا»].
(4)- [جواهر العقدین: «و أخرج ابن بنت منیع، عن»].
(5- 5) [جواهر العقدین: «و أخرج ابن السّریّ»].
(6)- [إلی هنا حکاه فی جواهر العقدین].
(7)- [فضائل الخمسة: «خرّجه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 780
عن أمّ سلمة «1» قالت: لمّا قتل الحسین ناحت علیه الجنّ، و مطرنا دما «2»، خرّجه ابن السّریّ.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 150- عنه: الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 359؛ السّمهودی، جواهر العقدین،/ 423
و روی الحافظ عبد العزیز بن الأخضر الجنابذیّ فی کتابه معالم العترة الطّاهرة مرفوعا عن «3» الأصبغ بن نباتة، عن علیّ علیه السّلام قال: أتینا مع علیّ بن أبی طالب «4»، فمررنا بأرض کربلاء، فقال علیّ علیه السّلام: هاهنا مناخ رکابهم، و موضع رحالهم، و مهراق دمائهم فئة من آل «5» محمّد صلّی اللّه علیهم أجمعین یقتلون فی هذه العرصة تبکی علیهم السّماء و الأرض.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 172- 173- مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 255
و قال سلیم القاضی فیما أخرجه الثّعلبیّ: لمّا قتل الحسین رضی اللّه عنه مطرنا دما.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 416
و روی الملّا: إنّ علیا مرّ بقبر الحسین، فقال: هاهنا مناخ رکابهم، و هاهنا موضع رحالهم، و هاهنا مهراق دمائهم، فتیة من آل محمّد یقتلون بهذه العرصة، تبکی علیهم السّماء و الأرض.
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 115- عنه: الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 344- 345
و أخرج الثّعلبی و أبو نعیم ما مرّ من أنّهم مطروا دما. زاد أبو نعیم: فأصبحنا و جبابنا «6» و جرارنا مملوأة دما. و فی روایة: إنّه مطر کالدّم علی البیوت و الجدر بخراسان، و الشّام، و الکوفة.
__________________________________________________
(1)- [جواهر العقدین: «و أخرج ابن السّریّ عنها [أمّ سلمة]، أنّها»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی جواهر العقدین].
(3)- [نور الأبصار: «إلی»].
(4)- [نور الأبصار: «مع علیّ رضی اللّه عنه فی سفرة»].
(5)- [نور الأبصار: «من أمّة»].
(6)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و حبابنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 781
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 486؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 343
و عنه [أبی عبد اللّه علیه السّلام] أنّه قال: لمّا قتل الحسین علیه السّلام بکت علیه السّماوات السّبع و من فیهنّ، من الجنّ و الإنس و الوحوش و الدّوّاب و الأشجار و الأطیار، و من فی الجنّة و النّار، و ما لا یری کلّ ذلک یبکون علی الحسین علیه السّلام و یحزنون لأجله، إلّا ثلاث طوائف من النّاس فإنّها لم تبک علیه أبدا. فقیل: فمن هذه الثّلاثة الّتی لم تبک علی الحسین؟ فقال: هم أهل دمشق، و أهل البصرة و بنو أمیّة، لعنة اللّه علی الظّالمین.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 39- 40
و فی المناقب عنه [الصّادق علیه السّلام] قال: بکت السّماء علی الحسین علیه السّلام أربعین یوما بالدّم.
«1» و عن القائم علیه السّلام: ذبح «1» یحیی علیه السّلام کما ذبح الحسین علیه السّلام، و لم تبک السّماء و الأرض إلّا علیهما «2»، و ما کانوا منظرین ممهلین إلی وقت آخر.
الفیض الکاشانی، الصّافی، 4/ 407- 408- مثله الحویزی، نور الثّقلین، 4/ 628؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 12/ 130
و روی الصّدوق ابن بابویه فی کتاب الأمالی قال: حدّثنا محمّد بن علیّ ماجیلویه، عن علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن الرّیّان بن الشّبیب، عن الرّضا علیه السّلام فی حدیث طویل قال: حدّثنی أبی، عن أبیه، عن جدّه علیه السّلام: أنّه لمّا قتل جدّی الحسین علیه السّلام أمطرت السّماء دما، و ترابا أحمر.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 573 رقم 6
و به قال [أبو العبّاس الدّغولی]: عن أبی خیتمة، أخبرنا أبو سلمة، حدّثنا حمّاد بن سلمة، أخبرنا سلیم القاضی قال: مطرنا دما أیّام قتل الحسین (صلّی اللّه علیه).
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 276
__________________________________________________
(1- 1) [فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق: «عن إسحاق الأحمر، عن الحجّة علیه السّلام حدیث طویل و فی أواخره:
و ذبح»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 782
و أمطرت السّماء دما عبیطا «1»، [...] و لم تمطر السّماء دما إلّا ذلک الیوم، و یوم شرح فیه یحیی بن زکریّا.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 93- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 359
بالإسناد إلی الصّدوق، عن أبیه، عن علیّ، عن أبیه، عن ابن فضّال، عن أبی جمیلة، عن محمّد بن علیّ الحلبیّ، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام فی قوله تعالی: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ، قال: لم تبک السّماء علی أحد قبل قتل یحیی بن زکریّا علیه السّلام و بعده حتّی قتل الحسین علیه السّلام، فبکت علیه «2». «3»
المجلسی، البحار، 14/ 183
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(2)- قصص الأنبیاء.
(3)- علی بن ابراهیم به سند معتبر روایت کرده است که روزی مردی دشمن خدا و رسول بر حضرت علی علیه السّلام گذشت، و حضرت این آیه را خواند: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ یعنی:
«پس نگریست بر ایشان آسمان و زمین و نبودند مهلت‌یافتگان.»
پس امام حسین علیه السّلام گذشت، حضرت فرمود: «لیکن بر این خواهد گریست آسمان و زمین.»
فرمود: «نگریسته است آسمان و زمین مگر بر یحیی بن زکریا و حسین بن علی.»
شیخ طوسی به سند معتبر از حصین بن ابی فاخته روایت کرده است که گفت:
به خدمت حضرت صادق علیه السّلام عرض کردم: «من حاضر می‌شوم در مجالس مخالفان شما و شما را به خاطر می‌آورم. پس چه باید گفت؟»
حضرت فرمود: «چون حاضر شوی در مجالس ایشان بگو: «اللّهمّ أرنی الرّخاء و السّرور.»
راوی گفت: «فدای تو شوم! من به خاطر می‌آورم حسین بن علی را. پس چه بایدم گفت؟.»
فرمود: «سه مرتبه بگو: صلّی اللّه علیک یا أبا عبد اللّه.»
پس فرمود: «چون جناب امام حسین علیه السّلام شهید شد، بر او گریستند آسمانهای هفتگانه و زمینهای هفتگانه و آنچه در میان آنهاست، و هرکه در بهشت و دوزخ هستند، و آنچه دیده می‌شود و آنچه دیده نمی‌شود از خلق پروردگار، مگر سه چیز که بر آن حضرت نگریستند.»
راوی گفت: «فدای تو شوم، آنها چیست؟»
فرمود: «بصره و دمشق و آل حکم بن ابی العاص.»
ایضا به اسانید معتبره از امام محمد باقر علیه السّلام روایت کرده است که: «گریستند بر حسین بن علی علیه السّلام آدمیان، جنیان، مرغان و وحشیان، تا آن‌که آبهای دیده خود را همه فروریختند.»
ایضا به سند معتبر از حارث اعور روایت کرده است که حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: «پدر و مادرم فدای حسین باد که در پشت کوفه کشته خواهد شد و به خدا سوگند که گویا می‌بینم انواع وحشیان را که گردنها به سوی قبر مطهر او دراز کرده باشند و برای او نوحه و گریه کنند از اول شب تا صباح. چون چنین-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 783
__________________________________________________
- امری واقع شود، زینهار که جفا مکنید بر او، و زیارت او را ترک ننمایید.»
ایضا به سند معتبر روایت کرده است که روزی حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام در مسجد کوفه نشسته بود، ناگاه حضرت امام حسین علیه السّلام به نزد آن حضرت آمد. پس حضرت دست بر سر مبارک او گذاشت و فرمود: «ای فرزند! حق تعالی جماعتی را در قرآن تعبیر فرموده است که بر هلاک ایشان زمین و آسمان بگریست و به خدا سوگند که تو را خواهند کشت و آسمان و زمین بر تو خواهند گریست.»
به اسانید معتبره دیگر از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده است که برای قتل حسین آسمان و زمین گریستند.
ایضا روایت کرده است از جمعی از اهل کوفه که: «چون آن حضرت شهید شد، آسمان خاک سرخ بر سر مردم بارید.»
ایضا به سند معتبر از علی بن الحسین علیه السّلام روایت کرده است که: « [از] روزی که آسمان را آفریده‌اند، بر کسی نگریسته است مگر بر یحیی و پدرم حسین علیهما السّلام.»
راوی پرسید که: «گریه آسمان چگونه بوده است؟»
فرمود: «چون جامه را در هوا بازمی‌داشتند، رشح خون بر آن ظاهر می‌شد؛ مانند خون کک که در جامه ظاهر می‌شود.»
ابن شهر آشوب از طرق مخالفان و کتب معتبره ایشان روایت کرده است از زنی از قبیله ازد که: «چون حسین بن علی علیه السّلام را شهید کردند، آسمان خون بارید و در قبیله ما جامها و سبوها و ظرفها پر از خون شد.»
ایضا از غرفة بن عبید اللّه روایت کرده است که: «روزی در میان روز، آسمان باران بارید و چون به جامه‌های سفید خود نظر کردیم، همه از خون رنگین شده بود، چون شتران را بردند که آب بدهند، آبها خون شده بود. چون خبر رسید، همان روزی بود که امام حسین علیه السّلام شهید شده بود.»
از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده است که: «آسمان بر حسین علیه السّلام چهل روز خون گریست.»
و از ام سلیم روایت کرده است که: «چون آن حضرت را شهید کردند، از آسمان خون بارید که خانه‌ها و دیوارها سرخ شد.»
شیخ طوسی به سند معتبر از عمار بن ابی عمار روایت کرده است که: «در روز قتل امام حسین علیه السّلام آسمان خون تازه بر زمین بارید.»
ایضا به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده است که روزی حضرت امام حسین علیه السّلام به نزد حضرت امام حسن علیه السّلام آمد. چون نظرش بر برادر خود افتاد، گریست امام حسن علیه السّلام گفت: «ای ابو عبد اللّه! چرا گریه می‌کنی؟»
امام حسین علیه السّلام گفت: «می‌گریم برای آنچه به تو می‌کنند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 784
فی خبر عن قرطة بن عبید اللّه: مطرت السّماء یوما نصف النّهار علی شملة بیضاء، فنظرت فإذا هو دم، و ذهبت الإبل إلی الوادی لتشرب فإذا هو دم، فإذا هو الیوم الّذی قتل فیه الحسین علیه السّلام.
و فی خبر آخر: قلت لعلیّ بن الحسین علیه السّلام: أیّ شی‌ء کان بکاء السّماء؟ قال: کانت إذا استقبلت بالثّوب وقع علی الثّوب شبه أثر البراغیث من الدّم. و فی خبر نضرة الأزدیّة:
مطرت السّماء دما فأصبحت کلّ شی‌ء لنا ملاء دما. و فی روایة أمّ سلیم قالت: لمّا قتل الحسین علیه السّلام مطرت السّماء مطرا کالدّم احمرّت منه البیوت و الحیطان. و فی جملة کثیرة من الأخبار: بکت الأنس و الجنّ و الطّیر و الوحش علی الحسین بن علیّ حتّی ذرفت دموعها، و کأنّی أنظر إلی الوحش مادّة أعناقها علی قبره من انواع الوحش، یبکونه و یرثونه لیلا حتّی الصّباح.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 430، 431
و فی روایة: إنّ السّماء أمطرت الدّم علی البیوت و الجدران بخراسان و الشّام و العراق.
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 20
و تزلزلت الأرض و أظلمت الدّنیا، و أمطرت السّماء دما عبیطا، [عن أبی مخنف].
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 84
و عن إبراهیم النّخعیّ، قال: خرج علیّ (کرّم اللّه وجهه)، فجلس فی المسجد و اجتمع أصحابه، فجاء الحسین علیه السّلام، فوضع یده علی رأسه فقال: یا بنیّ! إنّ اللّه ذمّم أقواما فی کتابه. فتلا هذه الآیة [فما بکت علیهم السّماء و الأرض دما کانوا منظرین] و قال: یا بنیّ! لتقتلنّ من بعدی، ثمّ تبکیک السّماء و الأرض، و ما بکت السّماء و الأرض إلّا علی یحیی بن زکریّا
__________________________________________________
- امام حسن علیه السّلام فرمود: «آنچه به من می‌کنند، آن است که زهری به من می‌دهند و مرا می‌کشند؛ لیکن روزی مثل روز تو نیست ای ابو عبد اللّه که سی‌هزار کس رو به تو خواهند آورد که همه دعوی کنند که از امت جد تو محمدند و دین اسلام را بر خود بندند، پس اجتماع کنند بر کشتن تو و ریختن خون تو و هتک حرمت تو و اسیر کردن فرزندان تو و زنان تو، و غارت کردن اموال تو. پس در آن‌وقت، لعنت نازل شود بر بنی امیه. آسمان خاکستر و خون ببارد و بگرید بر تو هرچیز حتی وحشیان صحراها و ماهیان دریاها.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 756- 757، 758- 759، 761، 762
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 785
و علی الحسین ابنی.
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 101
و عن الصّادق علیه السّلام قال: لم تبک السّماء و الأرض أحدا منذ قتل یحیی بن زکریّا حتّی قتل الحسین علیه السّلام، فبکت علیه. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 101
__________________________________________________
(1)- و تزلزلت الأرض و أظلم الشّرق و الغرب و أخذت النّاس الرّجفة و الصّواعق و أمطرت السّماء دما عبیطا.
یعنی: «زمین بلرزید و مشرق و مغرب را ظلمتی عظیم فروگرفت و لرزه در اندام مردم افتاد و صواعق متواتر (1) گشت و آسمان خون تازه ببارید و در باریدن خون از آسمان در مصیبت حسین علیه السّلام علمای عامه و فقهای اثنا عشریه متفق الکلمه‌اند (2) و جز این نتواند بود. چه آن وجود مقدس، جان آفرینش و مهجه (3) عالم امکان است. چون جان شکنجه بیند و مهجه رنجه شود، ناگزیر است که تن خسته و بدن شکسته گردد. از این‌جاست که از ابتدای عالم امر که فاتحه موجودات و منتهای عالم خلق که خاتمه مکونات است، هیچ آفریده‌ای به‌جای نماند. الّا آن‌که زحمتی را تلقی (4) کرد و زیانی را پذیره شد؛ اگر چند شمر و یزید و عبید اللّه عنید بود.
(1). صواعق، جمع صاعقه: آتش آسمانی. متواتر: پی‌درپی.
(2). متفق الکلمه‌اند: بدون اختلاف همه یک سخن می‌گویند.
(3). مهجه: روح، خون دل.
(4). تلقی: برخورد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 392
در بحار الأنوار از علی بن الحسین علیه السّلام مروی است که فرمود: «إنّ السّماء لم تبک منذ وضعت إلّا علی یحیی ابن زکریّا و الحسین بن علی؛» از آن هنگام که آسمان برپای شده، نگریسته است مگر بر یحیی بن زکریا و حسین بن علی علیهما السّلام.
راوی عرض کرد: «گریستن آسمان یعنی علامتش چه بود؟» «قال: کانت إذا استقبلت بالثوب وقع علی الثوب شبه أثر البراغیث من الدّم».
فرمود: «حالت آسمان در آن اوقات چنان بود که چون جامه را روی بر آن داشتی، بر آن جامه مانند اثر کک از خون علامت می‌گشت؛ یعنی چنان می‌نمود که از خون کک نشان یافته است.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 134
و دیگر، ابراهیم النخعی گوید: یک روز امیر المؤمنین علیه السّلام به مسجد آمد و بنشست و جماعتی در حضرت او انجمن شدند، این‌وقت حسین علیه السّلام درآمد و در پیش‌روی آن حضرت ایستاد. امیر المؤمنین دست مبارک بر سر حسین نهاد فقال: «یا بنیّ! إنّ اللّه عیّر أقواما فی القرآن فقال: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ (1) و أیم اللّه لیقتلنّک، ثمّ تبکیک السّماء و الأرض».
فرمود: «ای فرزند! خداوند تعییر می‌کند جماعتی را در قرآن و می‌فرماید: آسمان برایشان گریان نشد و مهلت نیافتند. سوگند به خدا تو را می‌کشند و آسمان و زمین بر تو می‌گرید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 786
__________________________________________________
- و در تفسیر علی بن ابراهیم این حدیث را ذیلی (2) است و آن کلمه این است که فرمود: «و ما بکت السّماء و الأرض، إلّا علی یحیی بن زکریّا و الحسین بن علیّ».
و این حدیث در کتب عدیده با اندک بینونتی دیده شده است.
و دیگر در قرب الاسناد از ابو عبد اللّه علیه السّلام مروی است؛ که:
قال: زوروا الحسین و لا تجفوه فإنّه سیّد شباب الشّهداء و سیّد شباب أهل الجنّة و شبیه یحیی بن زکریّا، و علیهما بکت السّماء و الأرض.
فرمود: «زیارت کنید حسین را و جفا نکنید با او. چه او مولای جوانان شهدا و سید جوانان بهشت و شبیه به یحیای پیغمبر است. و بر این هردو گریست آسمان و زمین.»
و دیگر در امالی طوسی از حسین بن ابی فاخته مروی است که می‌گوید: من و دیگر ابو سلمه سراج و دیگر یونس بن یعقوب و دیگر فضیل بن یسار، حاضر حضرت ابی عبد اللّه جعفر بن محمد علیهما السّلام شدیم.
عرض کردم: «جانم فدای تو باد؛ گاهی که حاضر می‌شوم در مجالس اهل سنّت و جماعت و یاد می‌کنم شما را چه بگویم؟»
فقال: «یا حسین! إذا حضرت مجلس هؤلاء، فقل: اللّهمّ! أرنا الرّخاء و السّرور، فإنّک تأتی علی ما ترید».
فرمود: «در مجلس ایشان بگو: الها پروردگارا! بنما ما را راحت و شادمانی! چه تو قادری و می‌آوری آنچه بخواهی.»
عرض کردم: «چون حسین بن علی را یاد کنم، چه گویم؟»
فرمود: «سه کرت بگوی: (صلّی اللّه علیک یا أبا عبد اللّه.)
آن‌گاه جعفر صادق علیه السّلام روی به ایشان کرد و فرمود:
«إنّ أبا عبد اللّه الحسین لمّا قتل بکت علیه السّماوات و الأرضون السّبع و ما فیهنّ و ما بینهنّ و من ینقلب فی الجنّة و النّار و ما یری و ما لا یری، إلّا ثلاثة أشیاء، فإنّها لم تبک علیه».
فرمود: «وقتی که حسین علیه السّلام مقتول گشت، آسمانهای هفت‌گانه و زمینهای هفت‌گانه و آنچه در میان آسمانها و زمینهاست و آن‌کس که در بهشت و در دوزخ است و آن چیز که دیده می‌شود و آنچه دیده نمی‌شود بر حسین علیه السّلام گریستند. الّا سه چیز که بر وی نگریست.»
حسین بن ابی فاخته عرض کرد: «فدای تو شوم! آن سه چیز کدام است؟»
فرمود: «بصره و دمشق و ذریه حکم بن ابی العاص.»
و مثل این حدیث است در کامل الزیاره و چند حدیث دیگر در کتب عدیده به روایت مختلفه به این شرح که مرقوم شد از ابو عبد اللّه علیه السّلام دیده شد. اجتناب از اطناب را (3) به تکرار نپرداختیم.
و دیگر محمد حمیری سند به زراره که از اصحاب صادق آل محمد بود، می‌رساند.
قال: قال أبو عبد اللّه: یا زرارة! إنّ السّماء بکت علی الحسین أربعین صباحا بالدّم، و إنّ الأرض بکت أربعین صباحا بالسّواد، و إنّ الشّمس بکت أربعین صباحا بالکسوف و الحمرة، و إنّ الجبال تقطّعت و انتثرت،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 787
__________________________________________________
- و إنّ البحار تفجّرت، و إنّ الملائکة بکت أربعین صباحا علی الحسین.
یعنی: صادق آل محمد فرمود: «ای زراره! آسمان چهل روز بر حسین به خون گریست و زمین چهل روز به سیاهی گریست و شمس چهل روز به کسوف و حمرت گریست و کوهسارها پاره‌پار شد و پراکنده گشت و دریاها به جریان میاه گریست و فریشتگان نیز چهل روز گریستند.»
آن‌گاه فرمود: «ای زراره! بعد از قتل حسین، زنان ما خضاب نکردند و تدهین (4) عطر نفرمودند و سرمه نکشیدند و شانه نزدند و موی رها ننمودند تا گاهی که سر عبید اللّه بن زیاد را نیاوردند. از آن پس نیز همواره می‌گریستند و در نزد جد من سید سجاد، هیچ‌گاه نام حسین بر زبان نرفت؛ جز این‌که چشم مبارکش از سرشک پر شد و آب چشمش از لحیه همایونش درگذشت. و از گریه او فریشتگانی که ملازم قبر آن حضرت بودند، چنان بگریستند که ملایک آسمان و زمین به گریه درآمدند.
و چون آن حضرت شربت شهادت بنوشید، جهنم چون سوگواران بنالید و بانگی هولناک برآورد؛ چنان‌که از بانگ او زمین خواست بتوفد (5) و بشکافد. و چون یزید و ابن زیاد از این جهان تحویل دادند، جهنم که پذیره ارواح ایشان را مشتاق بود، چنان نعره بزد و شهقه (6) برآورد که اگر به دست خزان خویش محبوس و مصفود (7) نبود، هرچه روی ارض بود درمی‌کشید و می‌آغالید (8) و می‌گداخت و محترق می‌ساخت (9).
با این همه هر ساعت برمی‌دمید و بر خزان خویش برمی‌شورید؛ چند که جبرئیل فرود آمد و به لطمه پر خویش او را به‌جای خود بازداشت و جهنم هم‌چنان بر حسین می‌گریست و بر کشندگان او زبانه می‌کشید.»
و نیز ابو عبد اللّه علیه السّلام می‌فرماید: اگر نه این بود که حجج خداوند در جهان جای دارند، زمین درهم شکسته می‌شد و ارض بدانچه در روی داشت، واژگونه می‌گشت و زمین تا قیامت در زلازل و بومهن (10) مرتهن بود. و نیست چشمی در نزد خدا محبوب‌تر از دیده‌ای که بگرید بر حسین. و نیست کسی که بر حسین بگرید؛ الا آن‌که فاطمه او را یاری کند و مصطفی ادای حق او فرماید و نیست بنده‌ای که در روز برانگیزش از خاک برخیزد و گریان نباشد، الّا آنان که بر جد من گریستند. چه ایشان روز نشور (11) شادخاطر و مسرور انگیخته شوند و مردمان خائف و خایب خیزند. و ایشان در تحت عرش با حسین مؤالف و مصاحب باشند و اضطرار و اضطراب از حشر و حساب در خاطر ایشان راه نکند، چون ایشان را گویند:
«به رضوان درآیید»، نپذیرند و دریغ دارند که حضرت حسین را بگذارند و طریق جنّت بردارند و جماعت حور ایشان را رسل و رسایل فرستند، که ما آرزومند شماییم؛ چرا به جانب ما رغبت نمی‌فرمایید؟ از آن کرامت و حشمت که ایشان را است، به جانب حور نگران نشوند و دشمنان خویش را ببینند که با نواصی مأخوذه (12) به سوی آتش کشیده می‌شوند و فریاد می‌زنند که: «ما را شفیعی و صدیقی و حامی و حارسی نیست» و بر مکانت و منزلت ایشان می‌نگرند و نمی‌توانند نزدیک شوند و فریشتگان از جانب ازواج ایشان به نزد ایشان رسول می‌آیند و منازل ازواج را خواستار وصول می‌گردند.
این‌وقت، رغبت ایشان به سوی ازواج به زیادت می‌شود، چه قربت ایشان در حضرت حسین مکشوف می‌افتد. پس می‌گویند:
«الحمد للّه الّذی کفانا الفزع الأکبر و أهوال القیامة و نجّانا ممّا کنّا نخاف».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 788
__________________________________________________
- یعنی: «شکر می‌گزاریم خدا را که ما را از فزع اکبر و هول قیامت نجات داد. پس بر مراکب خود سوار می‌شوند و رحل (13) خود را بر شتران حمل می‌دهند و با ستایش و سپاس به منازل خویش وارد می‌شوند.»
و دیگر در کامل الزیاره سند به ابو بصیر منتهی می‌شود و او از ابو عبد اللّه روایت می‌کند که فرمود:
«إنّ الحسین بکی لقتله السّماء و الأرض و احمرّتا و لم یبکیا علی أحد قطّ، إلّا یحیی بن زکریّا و الحسین بن علیّ».
یعنی: «آسمان و زمین بر شهادت حسین بگریستند و گونه حمرت برآوردند و هرگز بر هیچ‌کس نگریستند، مگر بر یحیی زکریا و حسین بن علی.»
و دیگر در جلد هفدهم عوالم سند به ابو بصیر منتهی می‌شود می‌گوید: «در خدمت صادق آل محمد علیهم السّلام بودم. ناگاه فرزندش از در درآمد. او را ترحیب و ترجیب گفت و دربر کشید و ببوسید.»
و قال: حقّر اللّه من حقّرکم، و انتقم ممّن و ترکم، و خذل اللّه من خذلکم، و لعن اللّه من قتلکم، و کان اللّه لکم ولیّا و حافظا و ناصرا، فقد طال بکاء النّساء و بکاء الأنبیاء و الصّدّیقین و الشّهداء و ملائکة السّماء.
فرمود: خداوند حقیر کناد آن‌کس را که شما را حقیر کند. و انتقام بکشد از آن‌کس که شما را مظلوم دارد. و مخذول (14) فرماید آن‌کس که خذلان شما را خواهد. و لعن کند خداوند آن‌کس را که شما را به قتل رساند. و مر شما را حافظ و ناصر و معین باشد. چه بسیار امتداد یافت گریستن زنان و گریه انبیا و صدیقان و شهیدان و فریشتگان آسمان.»
آن‌گاه بگریست و فرمود: «ای ابا بصیر! اگر من نگران فرزندان حسین می‌شدم، همان به من می‌رسید که به حسین و فرزندان او می‌رسید. همانا فاطمه بر حسین بگریست و بنالید و جهنم نعره بزد و ناله برآورد.
اگر نه این بود که خزان و نگاهبانان او را لگام بر دهن نمی‌زدند و ابواب آن را فرونمی‌بستند، چند که فاطمه می‌گریست، زبانه می‌زد و سرکشی می‌کرد و گردن می‌افراخت و اهل ارض را محترق می‌ساخت و ساکن نمی‌شد. چند که (15) فاطمه ساکن شود و هم‌چنان دریاها بشکافتند و بعضی به بعضی دررفتند تا اهل دنیا و سکنه ارض را زیان نرسانند و فریشتگان بر گریه فاطمه بگریستند و با حمله عرش از در زاری و ضراعت به شفاعت اهل ارض بانگ تقدیس و تهلیل (16) دردادند. و اگر صوتی از اصوات ایشان گوشزد اهل ارض می‌شد، همگان بی‌خویشتن می‌شدند و از پا درمی‌افتادند و کوهسارها از جا برکنده می‌شد و زمین بر اهلش زلزله می‌انگیخت.»
ابو بصیر گفت: «جانم فدای تو باد. عظیم خطبی می‌شنوم!»
فرمود: «عظیم‌تر از این آن است که نشنیده‌ای!»
آن‌گاه فرمود: «ای ابو بصیر! آیا دوست نمی‌داری که بوده باشی از کسانی که یاری کند و مساعدت نماید فاطمه را؟»
این‌وقت من از کلمات آن حضرت بگریستم و از شدت گریه نیروی سخن کردن از من برفت و آن حضرت از بهر نماز به‌پا شد و من از خدمتش بیرون شدم با حالی آشفته و نژند (17) و هیچ پروای خواب و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 789
__________________________________________________
- خورش نداشتم. بامدادان صائم به حضرت او شتافتم. چون او را به سکون یافتم، ساکن شدم و شکر خداوند بگفتم.
و دیگر از علی بن الحسین که از روات است، سند به حنان می‌رساند که گفت: «در حضرت ابو عبد اللّه علیه السّلام عرض کردم: چه می‌فرمایی در زیارت قبر حسین علیه السّلام؟ از بعضی به من رسیده است که زیارت حسین با حج اکبر به یک میزان می‌رود.»
چون مجلس از بیگانه پرداخته نبود، از در تقیه فرمود: «نه چندان که تو را به شگفت آورده است.»
و لکن زره و لا تجفه، فإنّه سیّد شباب الشّهداء و سیّد شباب أهل الجنّة و شبیه یحیی بن زکریّا، و علیهما بکت السّماء و الأرض.
فرمود: «زیارت کن حسین را و جفا بر او مکن که او سید جوانان شهیدان و سید جوانان اهل جنان است و شبیه یحیی بن زکریا است و بر این هردو آسمان و زمین گریستند.»
ابن ولید و جماعتی از مشایخ نیز این حدیث را بدین‌گونه از حنان روایت کرده‌اند و در قصص راوندی نیز از ابی عبد اللّه علیه السّلام مروی است که: «آسمان و زمین بر ابو عبد اللّه سلام اللّه علیه گریستند و سرخ‌گونه برآمدند و جز بر حسین به هیچ‌کس نگریستند، الّا بر یحیی بن زکریا.»
و در عیون اخبار از حضرت رضا علیه السّلام مروی است که فرمود:
«إنّه بکت السّماوات و الأرضون لقتله».
و دیگر در اخبار تابعین و صحابه و نیز در مناقب ابن شهر آشوب، سند به نضره ازدیه می‌رسد که می‌گوید: «گاهی که حسین علیه السّلام شهید شد، آسمان خون بارید و چندکه ما را چاه بود و کوزها داشتیم، از خون سرشار شد.»
و قرظة بن عبد اللّه گوید: «در نیمروزی نگریستم که آسمان خون بارید و جامه‌های سفید را خون‌افشان کرد و چنان شد که شتران چون از پی آب به وادی شتافتند، خون یافتند و از آن پس مکشوف افتاد که این حادثه در روز قتل حسین حدیث گشت.
و دیگر اسامه بن شبیب از ام سلیم حدیث می‌کند:
«قالت: لمّا قتل الحسین، مطرت السّماء کالدّم، حتّی أحمرّت منه البیوت و الحیطان.»
و هم‌چنان یعقوب سند به نضرة الازدیه می‌رساند که گفت: «چون حسین مقتول شد، آسمان خون بارید و ما صبح کردیم و اشیای ما همه آغشته در خون بود.»
در امالی طوسی سند به عمار بن ابی عمار می‌شود:
قال: مطرت السّماء یوم قتل الحسین دما عبیطا.
و نیز ثعلبی حدیث می‌کند:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 790
__________________________________________________
- قال: أمطرنا دما بأیّام قتل الحسین.
و محمد بن جعفر سند به محمد بن مسلمه می‌رساند که روایت کرد: «بعد از قتل حسین آسمان خاک سرخ بارید.»
دیگر در کامل الزیاره سند به سید سجاد علیه السّلام منتهی می‌شود:
قال: إنّ السّماء لم تبک منذ وضعت إلّا علی یحیی بن زکریّا و الحسین بن علیّ. قلت: أیّ شی‌ء بکائها؟ قال:
إذا استقبلت بالثّوب وقع علی الثّوب شبیه أثر البراغیث من الدّم.
فرمود: «آن‌گاه که آسمان خلق شده است، هرگز بر هیچ آفریده‌ای نگریست الّا بر یحیی بن زکریا و حسین بن علی.» عرض کردم: «بکاء او چیست؟»
فرمود: «هرگاه با جامه خویش بر وی بیرون می‌شدی، چون آثار خون براغیث (18) بر جامه تو نمودار گشتی.»
همچنین علی بن الحسین علیهما السّلام در خطبه‌ای که قبل از ورود به مدینه قرائت فرمود، به شرحی که مذکور شد، می‌فرماید:
فلقد بکت السّبع الشّداد لقتله- إلی قوله-: و السّماوات بأرکانها.
و نیز در کامل الزیاره سند به امام محمد باقر علیه السّلام می‌رسد:
قال: ما بکت السّماء علی أحد بعد یحیی بن زکریّا، إلّا علی الحسین بن علیّ. فإنّها بکت علیه أربعین یوما.
فرمود: آسمان بعد از یحیی بن زکریا بر کس نگریست، الّا بر حسین بن علی و چهل روز بر او گریست.
و علی بن الحسین سند به ابو عبد اللّه علیه السّلام منتهی می‌دارد در آیه مبارکه:
فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ.
فرمود: آسمان نگریست جز بر قتل یحیی و قتل حسین علیهما السّلام.
و نیز محمد بن جعفر الرزّاز از ابو عبد اللّه علیه السّلام حدیث می‌کند:
قال: لم تبک السّماء إلّا علی الحسین بن علیّ و یحیی بن زکریّا.
و به طریق دیگر ابو سلمه از جعفر بن محمد علیهما السّلام روایت می‌کند:
قال: لم تبک السّماء إلّا علی یحیی بن زکریّا و الحسین بن علیّ.
و ابن شهر آشوب می‌گوید:
قال الصّادق: بکت السّماء علی الحسین أربعین صباحا بالدّم.
و دیگر به طریق عدیده، سند به هلال بن ذکوان می‌رسد.
قال: لمّا قتل الحسین مکثنا شهرین أو ثلاثة، کأنّما لطخت الحیطان بالدّم من صلاة الفجر إلی غروب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 791
__________________________________________________
- الشّمس.
یعنی: بعد از شهادت حسین علیه السّلام دو ماه و اگر نه سه ماه از هنگام سفیده صبح تا غروب آفتاب جدران و حیطان آلوده به خون دیدار می‌شد.
و [سبط] می‌گوید: «به سفری بیرون شدیم. آسمان خون بر سر ما بارید، چنان‌که اثر آن مانند خون بر جامه‌های ما به‌جا ماند.»
و آسمان در قتل حسین خون بارید و اثر آن در جامه‌ها بپایید (19) تا هنگامی که پاره‌پار گشت.
و دیگر در بحار الانوار از ابو جعفر علیه السّلام مروی است:
قال: بکت الإنس و الجنّ و الطّیر و الوحش علی الحسین بن علیّ حتّی ذرفت دموعها.
در کامل الزیاره سند به کثیر بن شهاب پیوسته می‌گوید: در میان رحبه (20) در کنار حضرت امیر المؤمنین نشسته بودیم، ناگاه حسین علیه السّلام درآمد. امیر المؤمنین به من بخندید؛ چنان‌که نواجد (21) مبارکش پدیدار شد.
ثمّ قال: إنّ اللّه ذکر قوما. فقال: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ، و الّذی فلق الحبّة و برأ النّسمة لیقتلنّ هذا و لتبکینّ علیه السّماء و الأرض.
فرمود: خداوند تعبیر جماعتی می‌فرماید که: «آسمان و زمین برایشان نمی‌گرید و نیستند که مهلت داده شده باشند. سوگند بدان خدای که شکافت حبه را و آفرید آفرینش (22) را که کشته می‌شود حسین و می‌گرید بر او آسمان و زمین.»
و نیز در بحار الانوار مسطور است و سند به مفضل بن عمر منتهی می‌شود و او از صادق آل محمد حدیث می‌کند که: «حسین علیه السّلام روزی بر برادر خود حسن علیه السّلام درآمد و چون در روی برادر نگریست، بگریست.
فقال له: ما یبکیک؟ یا أبا عبد اللّه! قال: أبکی لما یصنع بک.
حسن فرمود: «چه می‌گریاند تو را؟»
گفت: «می‌گریم از برای آن بلیات که تو را ملاقات خواهد کرد.»
فقال له الحسن: إنّ الّذی یؤتی إلیّ سمّ یدسّ إلیّ فاقتل به، و لکن لا یوم کیومک یا أبا عبد اللّه! یزدلف إلیک ثلاثون ألف رجل یدّعون أنّهم من امّة جدّنا و ینتحلون دین الإسلام، فیجتمعون علی قتلک و سفک دمک و انتهاک حرمتک و سبی ذراریک و نسائک و انتهاب ثقلک، فعندها تحلّ ببنی أمیّة اللّعنة و تمطر السّماء رمادا و دما و یبکی علیک کلّ شی‌ء حتّی الوحوش فی الفلوات و الحیتان فی البحار.
حسن علیه السّلام فرمود: «این داهیه که بر من وارد می‌شود، اکل سمی است که پوشیده در من اثر می‌کند و مرا به قتل می‌رساند. لکن ای ابا عبد اللّه! هیچ روزی ماننده روز تو نیست. سی‌هزار مرد جنگی در گرد تو پره می‌زنند؛ با اینکه دعوی دارند که از امت جد ما محمدند، مغشوش می‌کنند دین اسلام را (23) و متفق می‌شوند بر قتل تو و ریختن خون تو و هلاکت حرمت تو و اسیر گرفتن فرزندان و زنان تو و نهب و غارت اموال و اثقال تو. این هنگام واجب می‌شود لعن خدای بر بنی امیه و می‌بارد آسمان خاکستر و خون و می‌گرید بر تو-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 792
__________________________________________________
- هر شی حتی جانوران صحرا و ماهیان دریا.»
در خطبه‌ای که امام زین العابدین علیه السّلام در نزد یزید بن معاویه قرائت فرمود- چنان‌که به شرح رفت- از فقرات آن خطبه است که فرمود:
أنا ابن من بکت علیه ملائکة السّماء.
و هم‌چنان از فقرات خطبه‌ای است که هنگام مراجعت از شام در ظاهر مدینه فرمود:
و لقد بکت السّبع الشّداد لقتله- إلی قوله-: و الملائکة المقرّبون و أهل السّماوات أجمعون.
امام علیه السّلام در این کلمات تصریح فرمود که: «ملائکه آسمان و فریشتگان مقرب بر حسین علیه السّلام گریستند.»
(1). قرآن کریم، سوره (44)، آیه (28).
(2). ذیل: دنباله.
(3). برای پرهیز از طول و تفصیل.
(4). تدهین: روغن‌مالی.
(5). توفیدن: جنبش، زلزله.
(6). شهقه: فریاد، صیحه.
(7). مصفود: دربند.
(8). آغالیدن: بلعیدن.
(9). میسوزانید.
(10). بومهن (به فتح میم و هاء): زمین‌لرزه.
(11). نشور: قیامت.
(12). اشاره به آیه شریفه فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی، سوره (55)، آیه (41) می‌باشد.
(13). رحل: اسباب سفر.
(14). مخذول: بی‌یاور.
(15). چندکه: تا وقتی که.
(16). تهلیل: گفتن لا إله إلّا اللّه.
(17). نژند: اندوهناک.
(18). براغیث، جمع برغوث: کک، برادر شپش.
(19). بپایید: پایدار و ثابت بود.
(20). رحبه: میدان.
(21). نواجد: دندانهای عقب دهان.
(22). مصنف «نسمه» را به آفرینش ترجمه کرده است؛ درصورتی که معنای حقیقی آن، انسان و جاندار است و تعمیم آن حسنی ندارد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 793
و روی أنّ السّماء أمطرت دما، فأصبح کلّ شی‌ء لهم مملوءا دما. «1»
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 268
«و أمطرت» السّماء دما یوم قتله، و بقی أثره فی الثّیاب مدّة حتّی تقطّعت. و کان جماعة فی سفر قالوا: فمطرنا مطرا بقی أثره فی ثیابنا مثل الدّم.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 191
و روی ابن العدیم فی الحدیث: «184» و تالیه من بغیة الطّلب: [...] و قرأت أیضا بخطّ ابن خالویه [قال:] حدّثنا هلال، قال: حدّثنا معدی بن سلیمان الخیاط، عن هلال ابن ذکوان، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه، مطرنا مطرا کان یؤثر فی ثیابنا کرخاضة الدّم؟
المحمودی، العبرات، 2/ 176
__________________________________________________
- (23). چون به حقیقت کافرند و خود را به دین اسلام منتسب می‌کنند، پس اسلام را مغشوش کرده‌اند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 203- 210، 213- 216، 218- 221، 224- 225
(1)- در آن‌وقت هوا متغیر شد و تاریکی زمین را فراگرفت؛ به قسمی که اعدا گمان کردند عذاب نازل شد و به صریح روایت امالی آسمان خون و خاکستر بارید و جبریل به صورت شخص سفیدپوشی صیحه می‌کشید و قطرات خون از آسمان در بلاد بارید که جامه‌ها سرخ می‌شد.
بیرجندی، کبریت أحمر،/ 222
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 794

حمرة السّماء

قال: حدّثنا عفان بن مسلم، قال: حدّثنا حمّاد «1» بن زید، عن هشام بن حسّان، عن محمّد بن سیرین، قال: لم تر هذه الحمرة فی آفاق السّماء حتّی قتل الحسین بن علیّ رحمه اللّه.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 91 رقم 326- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 174؛ مثله أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 667
قال: أخبرنا موسی بن إسماعیل، قال: حدّثنا یوسف بن عبدة، قال: سمعت محمّد بن سیرین یقول: لم تکن تری هذه الحمرة فی السّماء عند طلوع الشّمس و عند غروبها حتّی قتل الحسین رضی اللّه عنه.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 91 رقم 327- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 174
قال: «2» أخبرنا علیّ بن محمّد، عن علیّ بن مدرک «3»، عن جدّه الأسود بن قیس قال:
احمرّت آفاق السّماء بعد قتل الحسین ستّة أشهر «4» یری «5» «6» ذلک فی آفاق السّماء کأنّها الدم.
قال: «5» فحدّثت بذلک شریکا، فقال لی: ما أنت من الأسود؟ قلت: هو جدّی أبو أمّی. قال: أما و اللّه إن کان لصدوق الحدیث «7» عظیم الأمانة مکرما للضّیف. «4»
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 91 رقم 328- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 243، تهذیب ابن بدران، 4/ 339؛ المحمودی، العبرات، 2/ 175؛ مثله المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 432؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 348، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 210
__________________________________________________
(1)- [فی معرفة الصّحابة: «حدّثنا عمر بن محمّد بن حاتم، ثنا جدّی محمّد بن عبد اللّه بن مرزوق، ثنا عفّان، و حدّثنا جعفر بن محمّد، ثنا أبو حصین، ثنا یحیی الحمانیّ، قالا: ثنا حمّاد ...»].
(2)- [ابن عساکر ط المحمودی: «أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبد الباقی، أنبأنا محمّد بن العبّاس، أنبأنا أحمد ابن معروف، أنبأنا الحسین بن الفهم، أنبأنا محمّد بن سعد، قال»].
(3)- [فی تهذیب الکمال و تاریخ الإسلام و السّیر مکانه: «و قال (علیّ بن محمّد) المدائنیّ، عن علیّ بن مدرک ...»].
(4- 4) [السّیر: «تری کالدّم»].
(5- 5) [تاریخ الإسلام: «فیها کالدّم»].
(6)- [تهذیب الکمال: «نری»].
(7)- [إلی هنا حکاه فی تاریخ الإسلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 795
حدّثنی عمر بن شبّه، عن عفان، عن حمّاد، عن هشام، عن محمّد بن سیرین قال: لم تر هذه الجمرة «1» فی آفاق السّماء حتّی قتل الحسین.
حدّثنا عمرو، عن ابن وهب، عن ابن لهیعة، عن أبی قبیل: إنّ السّماء أظلمت یوم قتل الحسین، حتّی رأوا الکواکب.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 413، أنساب الأشراف، 3/ 209- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 173
حدّثنا سعید بن سلیمان، ثنا عبّاد بن العوّام، عن أبی حصین، قال: لمّا قتل الحسین مکثوا شهرین أو ثلاثة و کأنّما تلطّخ «2» الحیطان بالدّم. من حین صلاة الغداة إلی طلوع الشّمس.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 413، أنساب الأشراف، 3/ 209- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 173
قال حصین: فلمّا قتل الحسین لبثوا شهرین أو ثلاثة و کأنّما تلطّخ «3» الحوائط بالدّماء مذ «4» صلاة الصّبح إلی ارتفاع الشّمس.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 424، أنساب الأشراف، 3/ 226- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 183
[حدّثنا] أبو أحمد قال: حدّثنا إبراهیم بن الحسین قال: حدّثنا عمّار قال: حدّثنا حمّاد ابن زید، عن أبی عون، عن محمّد بن سیرین قال: ما ظهرت الحمرة فی السّماء إلّا حین قتل الحسین بن علیّ.
[حدّثنا] أبو أحمد قال: حدّثنا إبراهیم بن الحسین قال: حدّثنا عفّان بن مسلم قال:
__________________________________________________
(1)- [فی أنساب الأشراف و العبرات: «الحمرة»].
(2)- [فی أنساب الأشراف: «یلطخ» و فی العبرات: «یتلطّخ»].
(3)- [فی أنساب الأشراف و العبرات: «متلطّخ»].
(4)- [فی أنساب الأشراف و العبرات: «من»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 796
حدّثنا حمّاد بن زید، عن أبی عون، عن محمّد بن سیرین قال: ما ظهرت الحمرة فی السّماء إلّا حین قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام.
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 266، 268 رقم 730، 735
حدّثنی محمّد بن إسماعیل الأحمسیّ قال: ثنا عبد الرّحمان بن أبی حمّاد، عن الحکم بن ظهیر، عن السّدّیّ «1»، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ (رضوان اللّه علیهما) بکت السّماء علیه، و بکاؤها حمرتها «2».
الطّبری، التّفسیر، 25/ 74- عنه: الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 362؛ مثله القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 101؛ المحمودی، العبرات، 2/ 171
قال حصین: فلمّا قتل الحسین لبثوا شهرین أو ثلاثة، کأنّما تلطّخ الحوائط بالدّماء ساعة تطلع الشّمس حتّی ترتفع. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 393- مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 171
أخبرنی أبو عبد اللّه الحسین بن علیّ، نا أبو محمّد الحسن بن یحیی بن زید بن حسین ابن زید بن علیّ بن حسین، نا حسن بن حسین الأنصاریّ، عن أبی القاسم- مؤذّن بنی مازن- عن عبید المکتب، عن إبراهیم النّخعیّ، قال: لمّا قتل الحسین احمرّت السّماء من أقطارها، ثمّ لم تزل حتّی تفطّرت، و قطرت دما.
الدّولابی، الذّریّة الطّاهرة،/ 135
قال: و ارتفعت فی ذلک الوقت غبرة شدیدة سوداء مظلمة، فیها ریح أحمر لا یری فیها أثر عین و لا قدم، حتّی ظنّ «4» القوم أن قد نزل بهم العذاب، فبقوا کذلک ساعة ثمّ انجلت عنهم.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 220
__________________________________________________
(1)- [و فی ینابیع المودّة مکانه: «أخرج الثّعلبیّ عن السّدّیّ ...» و فی العبرات مکانه: «و روی الثّعلبیّ فی تفسیر قوله تعالی: (فما بکت علیهم السّماء و الأرض). قال الثّعلبیّ: و عن السّدّیّ ...»].
(2)- [أضاف فی ینابیع المودّة: «و حکی ابن سیرین: إنّ الحمرة لم تر قبل قتله»].
(3)- گوید: وقتی حسین کشته شد تا دو سه ماه چنان می‌نمود که از هنگام طلوع آفتاب تا برآمدن روز، دیوارها به خون آلوده بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 298
(4)- وقع فی د: ضنّوا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 797
قال: و قال محمّد بن سیرین: ما رؤیت هذه الحمرة فی السّماء إلّا بعد ما قتل الحسین علیه السّلام، و لم تطمث امرأة بالرّوم أربعة أشهر إلّا أصابها وضح. فکتب ملک الرّوم إلی ملک العرب: قتلتم نبیّا أو ابن نبیّ.
و روی أنّه لمّا قتل رضی اللّه عنه احمرّت آفاق السّماء و اقتسموا ورسا کان معه، فصار رمادا، و کانت معه إبل فجزروها فصارت جمرة فی منازلهم.
ابراهیم بن محمّد البیهقی، المحاسن و المساوئ،/ 53
حدّثنا محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا منجاب بن الحارث، ثنا علیّ بن مسهر، حدّثتنی جدّتی «1» أمّ حکیم قالت: قتل الحسین بن علیّ و أنا یومئذ جویریة، فمکثت السّماء أیّاما مثل العلقة «2».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 120- 121، مقتل الحسین،/ 55- 56- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 196- 197؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 363؛ المحمودی، العبرات، 2/ 176
حدّثنا قیس بن أبی قیس البخاریّ، ثنا قتیبة بن سعید، ثنا ابن لهیعة «3»، عن أبی قبیل قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه انکسفت «4» الشّمس کسفة حتّی «5» بدت الکواکب نصف النّهار حتّی ظننّا أنّها هی «6».
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(2)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانی، و رجاله إلی أم حکیم رجاله الصّحیح»].
(3)- [فی ابن عساکر ط المحمودیّ مکانه: «أخبرنا أبو القاسم زاهر بن طاهر، أنبأنا أبو بکر أحمد بن علیّ، ح: و أخبرنا أبو محمّد عبد الکریم بن حمزة، أنبأنا أبو بکر أحمد بن علیّ، ح: و أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو بکر بن الطّبریّ، قالوا: أنبأنا أبو الحسین بن الفضل، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر، أنبأنا یعقوب، حدّثنی أبو الأسود النّضر بن عبد الجبّار، أنبأنا ابن لهیعة ...» و فی تهذیب الکمال: «و قال أبو الأسود النضر بن عبد الجبّار، عن ابن لهیعة ...» و من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(4)- [فی ابن عساکر ط المحمودیّ و المختصر و تهذیب الکمال: «کسفت»].
(5)- [لم یرد فی ابن عساکر ط المحمودیّ و المختصر و تهذیب الکمال].
(6)- [هی: یقصد القیامة [و أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانی و إسناده حسن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 798
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 121، مقتل الحسین،/ 56- عنه: أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 667؛ الکنجی، کفایة الطّالب،/ 444؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ المحمودی، العبرات، 2/ 177؛ مثله ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 244، تهذیب ابن بدران، 4/ 339، مختصر ابن منظور، 7/ 149؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 433
حدّثنا «1» محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ «2»، ثنا عثمان بن أبی شیبة، حدّثنی أبی، عن جدّی «3»، عن عیسی بن الحارث الکندیّ «4» قال: لمّا قتل الحسین رضی اللّه عنه مکثنا سبعة أیّام إذا صلّینا العصر نظرنا إلی الشّمس «5» علی أطراف «6» الحیطان کأنّها «7» الملاحف المعصفرة «8»، «7» «9» و نظرنا «10» إلی الکواکب یضرب «9» بعضها بعضا. «11»
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 121، مقتل الحسین،/ 56- 57- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 243، تهذیب ابن بدران، 4/ 339، مختصر ابن منظور، 7/ 149؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ المحمودی، العبرات، 2/ 177؛ مثله الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 56؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 210، تاریخ الإسلام، 2/ 348؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 432- 433؛ السّمهودی، جواهر العقدین،/ 415؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز «12»،/ 281؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 248
__________________________________________________
(1)- [ابن عساکر ط المحمودیّ: «أنبأنا أبو علیّ الحدّاد و جماعة، و قالوا: أنبأنا أبو بکر بن ریذة، أنبأنا سلیمان بن أحمد، أنبأنا»].
(2)- [من هنا حکاه فی تهذیب الکمال و السّیر].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(4)- [و فی کشف الغمّة و مدینة المعاجز مکانه: «و عن عیسی بن الحارث الکندی ...» و فی تاریخ الإسلام:
«و روی أبو شیبة العبسیّ، عن عیسی بن الحارث الکندیّ ...» و فی جواهر العقدین: «و ما رواه عثمان ابن أبی شیبة، عن عیسی بن الحارث الکندیّ ...» و فی الأنوار النّعمانیّة: «و من الکندیّ ...»].
(5)- [مجمع الزّوائد: «السّماء»].
(6)- [لم یرد فی کشف الغمّة و جواهر العقدین و مدینة المعاجز].
(7- 7) [جواهر العقدین: «ملاحق مصفرة»].
(8)- المعصفرة: المصبوغة بالعصفر و هو صبغ أصفر اللّون.
(9- 9) [فی کشف الغمّة و جواهر العقدین و مدینة المعاجز: «من شدّة حمرتها، و ضربت الکواکب»].
(10)- [تاریخ الإسلام: «و بصرنا»].
(11)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ، و فیه من لم أعرفه»].
(12)- [حکاه فی مدینة المعاجز عن کشف الغمّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 799
حدّثنا محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا عبد اللّه بن یحیی بن الرّبیع بن أبی راشد الکاهلیّ، حدّثنا منصور بن أبی نویرة، عن أبی بکر بن عیاش «1»، عن جمیل بن زید، قال:
لمّا قتل الحسین احمرّت السّماء. قلت: أیّ شی‌ء تقول؟ فقال: إنّ الکذّاب منافق، إنّ السّماء احمرّت حین قتل. «2»
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 121، مقتل الحسین،/ 56- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 363؛ المحمودی، العبرات، 2/ 177
حدّثنا محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا یحیی الحمّانیّ، ثنا حمّاد بن زید، عن هشام بن حسّان، «3» عن محمّد بن سیرین قال: لم یکن «4» فی السّماء حمرة حتّی قتل الحسین «5».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 122، مقتل الحسین،/ 57- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197
روی: إنّ السّماء بکت علیه أربعة عشر یوما، فسئل عن علامة بکاء السّماء، فقال:
کانت الشّمس تطلع فی حمرة، و تغیب فی حمرة. «6»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 127
سلیمان بن شبیب، بإسناده، عن محمّد بن بشیر «7»، أنّه قال: لم تر هذه الحمرة فی افق السّماء حتّی قتل الحسین علیه السّلام.
محمّد بن مخلد، بإسناده، عن الأسود بن قیس، أنّه قال: کنت لیالی مقتل الحسین علیه السّلام ابن عشرین سنة، فارتفعت حمرة من قبل المشرق و حمرة من قبل المغرب، فکادتا تلتقیان فی کبد السّماء ستّة أشهر.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(2)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ، و فیه من لم أعرفه»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد].
(4)- [مجمع الزّوائد: «لم تکن»].
(5)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و فیه یحیی الحمّانیّ و هو ضعیف»].
(6)- روایت شده است که آسمان مدت 14 روز برای امام حسین علیه السّلام گریه کرد. پرسیده شد: «آسمان چگونه گریه کرد؟»
فرمود: «آفتاب از مکانی که قرمز بود، طلوع می‌کرد و در مکانی که قرمز بود، غروب می‌کرد.»
نجفی، ترجمه إثبات الوصیّة،/ 310
(7)- هکذا فی الأصل و أظنه: محمد بن سیرین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 800
محمّد بن معین الأصباغیّ، عن أبی معمر، قال: أخبرنی من أدرک مقتل الحسین علیه السّلام:
مکثت السّماء بعد مقتله شهرا حمراء.
امرأة کعب، قالت: قیل له: قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام. قال: لا و اللّه ما قتل و لو قتل نهارا لما أمسیتم حتّی تروا لذلک علامة، و لو قتل لیلا أصبحتم حتّی تروا لذلک علامة.
قالت: فلمّا أمسوا احمرّ افق المساء. فقال: ألا إنّه قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام بکت السّماء علیه کما بکت علی یحیی بن زکریّا.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 167، 169، 170، 174
و حدّثنی علیّ بن الحسین بن موسی بن بابویه. و غیره، عن سعد بن عبد اللّه، عن محمّد بن عبد الجبّار، عن الحسن بن علیّ بن فضّال، عن حمّاد بن عثمان، «1» عن عبد اللّه بن هلال، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول: إنّ السّماء بکت علی الحسین بن علیّ و یحیی بن زکریّا، و لم تبک علی أحد غیرهما. قلت: و ما بکاؤها؟ قال: مکثت «2» أربعین یوما تطلع کشمس بحمرة و تغرب بحمرة «3» قلت: «4» فذاک بکاؤها «4»؟ قال: نعم.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 89- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 275، البرهان، 3/ 5؛ المجلسی، البحار، 45/ 210؛ البحرانی، العوالم، 17/ 470؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 50
و حدّثنی أبی رحمه اللّه، عن سعد بن عبد اللّه، عن عبد اللّه بن أحمد، عن عمر بن سهل، عن علیّ بن مسهر القرشیّ قال: حدّثتنی جدّتی: أنّها أدرکت الحسین بن علیّ حین قتل، فمکثنا سنة و تسعة أشهر، و السّماء مثل العلقة مثل الدمّ ما تری الشّمس.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 89- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 275؛ المجلسی، البحار، 45/ 210؛ البحرانی، العوالم، 17/ 468؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 171- 172؛ دانشیار، حول البکاء،/ 70
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(2)- [فی مدینة المعاجز و البرهان: «مکثوا»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(4- 4) [فی مدینة المعاجز و البرهان: «جعلت فداک، و هذا بکاؤهما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 801
و حدّثنی محمّد بن جعفر الرزّاز القرشیّ، قال: حدّثنی محمّد بن الحسین بن أبی الخطاب، عن صفوان بن یحیی، عن داوود بن فرقد، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: احمرّت السّماء حین قتل الحسین علیه السّلام سنة و یحیی بن زکریّا، و حمرتها بکاؤها.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 89- 90- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 275، البرهان، 3/ 5؛ المجلسی، البحار، 45/ 210؛ البحرانی، العوالم، 17/ 470؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 172
و حدّثنی أبی رحمه اللّه، عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن الحسن ابن علیّ بن فضّال، عن ابن بکیر، عن زرارة، عن عبد الخالق بن عبد ربّه، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول: لم یجعل «1» اللّه له من قبل سمیّا الحسین بن علیّ، لم یکن له من قبل سمیّا، و یحیی بن زکریّا علیهما السّلام لم یکن له من قبل سمیّا، و لم تبک السّماء إلّا علیهما «2» أربعین صباحا «2». قال: قلت: ما بکاؤها؟ قال: کانت تطلع «3» حمراء و تغرب «4» حمراء.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 90- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 275، البرهان، 3/ 4؛ المجلسی، البحار، 45/ 211؛ البحرانی، العوالم، 17/ 471
و بهذا الإسناد [أبی رحمه اللّه و جماعة مشایخی، عن سعد بن عبد اللّه] عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن غیر واحد، عن جعفر بن بشیر، عن حمّاد، عن عامر بن معقل، عن الحسن بن زیاد، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: کان قاتل یحیی بن زکریّا ولد زنا، و قاتل الحسین علیه السّلام ولد زنا، و لم تبک السّماء علی أحد «5» إلّا علیهما. قال: قلت: و کیف تبکی؟ قال: تطلع الشّمس فی حمرة و تغیب فی حمرة «6».
حدّثنی محمّد بن جعفر القرشیّ، عن محمّد بن الحسین، عن جعفر بن بشیر، بإسناده مثله.
__________________________________________________
(1)- [فی مدینة المعاجز و البرهان: «لم تجعل»].
(2- 2) [لم یرد فی البرهان].
(3)- [زاد فی مدینة المعاجز و البرهان: «الشّمس»].
(4)- [البرهان: «تغیب»].
(5)- [لم یرد فی البرهان].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی البرهان و نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 802
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 91- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 2/ 6؛ المجلسی، البحار، 45/ 212؛ البحرانی، العوالم، 17/ 471؛ القمی، نفس المهموم،/ 483
و حدّثنی أبی، و علیّ بن الحسین رحمهما اللّه جمیعا، عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد ابن عیسی، عن الحسن بن علیّ الوشا، عن حمّاد بن عثمان، عن عبد اللّه بن هلال، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: سمعته یقول: إنّ السّماء بکت علی الحسین بن علیّ و یحیی بن زکریّا، و لم تبک علی أحد غیرهما. قلت: و ما بکاؤها؟ قال: مکثوا أربعین یوما تطلع الشّمس بحمرة، «1» و تغرب بحمرة «1». قلت: «2» فذاک بکاؤها؟ «2» قال: نعم.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 91- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 275، البرهان، 3/ 6
حدّثنی أبی، عن محمّد بن الحسن بن مهزیار، عن أبیه، عن علیّ بن مهزیار، عن الحسن «3» بن سعید، عن فضالة بن أیوب، عن داوود بن فرقد، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول: کان الّذی قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام ولد زنا، و الّذی قتل یحیی بن زکریّا ولد زنا. و قال «4»: احمرّت السّماء حین قتل الحسین بن علیّ سنة «5». ثمّ قال: بکت السّماء و الأرض علی الحسین بن علیّ و علی یحیی بن زکریّا، و «6» حمرتها بکائها «6».
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 93- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 276، البرهان، 3/ 6، 4/ 162؛ المجلسی، البحار، 45/ 213؛ البحرانی، العوالم، 17/ 465
و روی سعد الإسکاف قال: قال أبو جعفر علیه السّلام: کان قاتل یحیی بن زکریّا علیه السّلام ولد زنا، و کان قاتل الحسین بن علیّ علیه السّلام ولد زنا، و لم تحمرّ السّماء إلّا لهما. «7»
__________________________________________________
(1- 1) [مدینة المعاجز: «و تغیب بحمرة» و لم یرد فی البرهان].
(2- 2) [فی مدینة المعاجز و البرهان: «جعلت فداک و هذا بکاؤهما (بکاءها)؟»].
(3)- [البرهان: «الحسین»].
(4)- [فی مدینة المعاجز و البرهان 4/: «قد»].
(5)- [لم یرد فی مدینة المعاجز و البرهان 3/].
(6- 6) [مدینة المعاجز: «حمرتهما بکائهما»].
(7)- و سعد اسکاف روایت کرده است که امام باقر علیه السّلام فرمود: «کشنده حضرت یحیی بن زکریا زنا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 803
المفید، الإرشاد، 2/ 135- عنه: الحرّ العاملیّ، إثبات الهداة، 2/ 585؛ مثله الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 9
و روی یوسف بن عبدة قال: سمعت محمّد بن سیرین یقول: لم تر هذه الحمرة فی السّماء إلّا بعد قتل الحسین علیه السّلام «1». «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 135- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 585؛ المجلسی، البحار، 45/ 219؛ البحرانی، العوالم، 17/ 468؛ دانشیار، حول البکاء،/ 70؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 220؛ الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 9
حدّثنا عمر بن محمّد بن حاتم، قال: ثنا جدّی محمّد بن عبید اللّه بن مرزوق، قال: ثنا عفّان، قال: ثنا حمّاد بن زید، قال: ثنا هشام، عن محمّد، قال: لم تر هذه الحمرة الّتی فی آفاق السّماء حتّی قتل الحسین بن علیّ (رضی اللّه تعالی عنهما).
أبو نعیم، حلیة الأولیاء، 2/ 276- عنه: الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 363
(و أخبرنا) أبو الحسین بن الفضل القطّان «3»، أنبأ عبد اللّه بن جعفر، ثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنی أبو الأسود النّضر بن عبد الجبّار، أنبأ ابن لهیعة، عن أبی قبیل، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما) کسفت الشّمس کسفة «4» بدت الکواکب نصف النّهار حتّی ظننّا أنّها هی.
البیهقی، السّنن الکبری، 3/ 337- عنه: الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 89؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 361
و أخبرنا أبو الحسین بن الفضل، أخبرنا عبد اللّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا إسماعیل بن الخلیل، حدّثنا علیّ بن مسهر. قال: حدّثتنی جدّتی، قالت: کنت أیّام
__________________________________________________
- زاده بود و کشنده حسین بن علی علیه السّلام نیز زنازاده بود. آسمان سرخ نشد، مگر برای آن دو.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 135
(1)- [أضاف فی البحار: «بیان: یمکن أن یکون المراد کثرة الحمرة و زیادتها»].
(2)- و یوسف بن عبده روایت کرده گفت: «از محمّد بن سیرین شنیدم که می‌گفت: این سرخی در آسمان دیده نشد مگر پس از کشته شدن حسین علیه السّلام.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 135
(3)- [و فی الخوارزمی مکانه: «الشّیخ أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، أخبرنا والدیّ شیخ السّنة، عن أحمد بن الحسین هذا، أخبرنا محمّد بن الحسین القطّان ...»].
(4)- [الخوارزمی: «حتّی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 804
الحسین جاریة شابّة، فکانت السّماء أیّاما علقة.
البیهقی، دلائل النّبوّة، 6/ 472- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 183
قال السّدّی: لمّا قتل الحسین علیه السّلام، بکت السّماء علیه، و بکاؤها حمرة أطرافها.
الطوسی، التّبیان، 9/ 233
و بإسناده عن یحیی بن عبد اللّه، عن أبیه، عن آبائه، عن علیّ علیهما السّلام، قال: بکاء السّماء حمرة أطلعها اللّه تعالی.
(و به) قال: أخبرنا أبو بکر محمّد بن علیّ بن أحمد بن الحسین الجوزدانیّ المقری بقراءتیّ علیه، قال أخبرنا أبو مسلم عبد الرّحمان بن شهدل المدینیّ، قال: أخبرنا أبو العبّاس أحمد بن عقدة، قال: أخبرنا أحمد بن الحسن بن سعید أبو عبد اللّه، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا حصین، عن أبی حیّان التّیمیّ قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام احمرّت السّماء.
(و بإسناده) قال: حدّثنا حصین: عن مسکین السّمان، عن محمّد بن عبد اللّه بن الحسن، عن أبیه، عن جدّه علیهم السّلام قال: (لم تر هذه الحمرة فی السّماء حتّی قتل الحسین علیه السّلام).
الشّجری، الأمالی، 2/ 81، 86
قال: حدّثنا أسلم، قال: حدّثنا أحمد بن إسماعیل بن عمر، حدّثنا سلیمان بن منصور، حدّثنا علیّ بن عاصم، عن حصین، قال: کنت بالکوفة، فجاءنا قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام فمکثنا ثلاثا کأنّ وجوهنا طلیت رمادا.
قال علیّ بن عاصم: قلت لحصین: مثل ما «1» کنت یومئذ؟ قال: رجل متأهّل «2» «3».
ابن المغازلی، المناقب،/ 384- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 188
قال [البیهقیّ]: و أخبرنا القطّان بإسناده، عن علیّ بن مسهر، قال: حدّثتنی جدّتی قالت:
کنت أیّام الحسین علیه السّلام جاریة شابّة، فکانت السّماء أیّاما علقة. الطّبرسی، إعلام الوری،/ 220
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «من»].
(2)- [العبرات: «منّا»].
(3)- تاریخ واسط لبحشل 110.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 805
«لم نجعل له من قبل سمیّا»: لم یسمّ أحد ب «یحیی» قبله.
عن الصّادق علیه السّلام: و کذلک الحسین علیه السّلام لم یکن له من قبل سمیّ، و لم تبک السّماء إلّا علیهما أربعین صباحا.
قیل له: و ما کان بکاؤها؟ قال: کانت تطلع حمراء، و تغیب حمراء، و کان قاتل یحیی ولد زنا، و قاتل الحسین علیه السّلام ولد زنا.
الطّبرسی، جوامع الجامع، 2/ 387
لم نجعل له من قبل سمیّا أی لم یسمّ أحد قبله بإسمه [...].
«1» قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: و کذلک الحسین علیه السّلام: لم یکن له من قبل سمیّا «2»، و لم تبک السّماء إلّا علیهما أربعین صباحا.
قیل له: و ما کان بکاؤها؟ قال: کانت تطلع حمراء، و تغیب حمراء، و کان قاتل یحیی ولد زنا، و قاتل الحسین علیه السّلام ولد زنا.
الطّبرسی، مجمع البیان، 6/ 506- عنه: المجلسی، البحار، 14/ 175؛ الحویزی، نور الثّقلین، 3/ 324.
و قال السّدیّ: لمّا قتل الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام بکت السّماء علیه، و بکاؤها حمرة أطرافها. «3» و روی «4» زرارة بن أعین، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام أنّه قال «5»: بکت السّماء علی یحیی بن زکریّا، و علی الحسین بن علیّ علیهما السّلام أربعین صباحا، «6» و لم تبک إلّا علیهما «6».
قلت: و ما «7» بکاؤها؟ قال: کانت «8» تطلع حمراء، و تغیب حمراء.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی نور الثّقلین].
(2)- [فی البحار و نور الثّقلین: «سمّی»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی البرهان و نور الثقلین و کنز الدّقائق].
(4)- [من هنا حکاه فی المناقب و البحار و العوالم].
(5)- [و فی الصّافی مکانه: «و فی المجمع عن الصّادق، علیه السّلام قال: ...»].
(6- 6) [لم یرد فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق].
(7)- [فی المناقب و البرهان و البحار و العوالم: «فما»].
(8)- [فی المناقب و البحار و العوالم: «کانت الشّمس»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 806
الطّبرسی، مجمع البیان، 9/ 65- عنه: الفیض الکاشانی، الصّافی، 4/ 407؛ السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 4/ 162؛ الحویزی، نور الثّقلین، 4/ 628؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 12/ 130؛ مثله ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 54؛ المجلسی، البحار «1»، 45/ 215؛ البحرانی، العوالم، 17/ 471
و ارتفعت فی السماء «2»- فی ذلک الوقت- غبرة شدیدة «3» مظلمة. فیها ریح حمراء، لا یری فیها «4» عین و لا أثر، حتّی ظنّ القوم أنّ العذاب قد جاءهم.
فلبثوا بذلک «5» ساعة ثمّ انجلت «6» عنهم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 37- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 454؛ مثله‌الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 429- 430
(و بهذا الإسناد) [الشّیخ أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، أخبرنا والدیّ شیخ السّنة أحمد بن الحسین، أخبرنا محمّد بن الحسین القطّان، أخبرنا «7» عبد اللّه بن جعفر ابن درستویه النّحویّ] عن یعقوب بن سفیان الفسویّ هذا، حدّثنا إسماعیل، حدّثنا علیّ بن مسهر، حدّثتنی جدّتی قالت: کنت أیّام الحسین بن علیّ جاریة شابّة، فکانت السّماء أیّاما علقة «8» بعد ما قتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 89- مثله ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 242؛ المجلسی، البحار، 45/ 216؛ البحرانی، العوالم، 17/ 467
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی البحار و العوالم عن المناقب].
(2)- [لم یرد فی الأسرار و بحر العلوم].
(3)- [زاد فی بحر العلوم و الأسرار: «سوداء»].
(4)- [بحر العلوم: «فیه»].
(5)- [بحر العلوم: «کذلک»].
(6)- [زاد فی بحر العلوم: «الغبرة»].
(7)- [و فی ابن عساکر مکانه: «أخبرنا أبو عبد اللّه محمّد بن الفضل، أنبأنا أحمد بن الحسین، ح: و أخبرنا أبو محمّد السّلمیّ، أنبأنا أبو بکر الخطیب، ح: و أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد، أنبأنا محمّد بن هبة اللّه، قالوا: أنبأنا أبو الحسین بن الفضل القطّان، أنبأنا ...»].
(8)- [إلی هنا حکاه فی ابن عساکر و البحار و العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 807
(و بهذا الإسناد) [الشیخ أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد البیهقی، أخبرنا والدیّ شیخ السّنة أحمد بن الحسین، أخبرنا محمّد بن الحسین القطّان، أخبرنا عبد اللّه بن جعفر ابن درستویه النّحوی، عن یعقوب، عن سلیمان بن حرب] عن حمّاد بن زید هذا، حدّثنا هشیم، عن ابن سیرین قال: قیل له: أتعلم هذه الحمرة فی الأفق ممّ هی؟ قال: عرفت من یوم قتل الحسین بن علیّ.
و روی هذا الحدیث أبو عیسی التّرمذیّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 90
و بهذا الإسناد [أخبرنا الشّیخ الإمام الزّاهد أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد البیهقیّ] عن أحمد بن الحسین، أخبرنا أبو عبد اللّه الحافظ، حدّثنا محمّد بن یعقوب، سمعت العبّاس «1» بن محمّد الدّوریّ، سمعت یحیی بن معین «2»، حدّثنی جریر «3»، عن زید بن أبی الزّناد «4»، قال: قتل الحسین ولی أربعة عشر «5» سنة، و صار الورس الّذی «6» فی عسکره «7» رمادا، و احمرّت آفاق السّماء، [...].
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 90- 91- مثله ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 248، تهذیب ابن بدران، 4/ 339؛ مختصر ابن منظور، 7/ 150؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 434- 435؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 348، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 211؛ ابن حجر، تهذیب التهذیب، 2/ 354؛ المجلسی، البحار، 45/ 310؛ البحرانی، العوالم، 17/
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر مکانه: «أخبرنا أبو بکر وجیه بن طاهر، أنبأنا أبو صالح أحمد بن عبد الملک، أنبأنا علیّ بن محمّد بن علیّ و عبد الرّحمان بن محمّد بن أحمد، قالا: أنبأنا أبو العبّاس محمّد بن یعقوب قال: سمعت عبّاس ...» و فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال عبّاس ...»].
(2)- [فی السّیر و تهذیب التّهذیب و فضائل الخمسة مکانهم: «عن یحیی (بن معین) ...»].
(3)- [فی تاریخ الإسلام مکانه: «قال جریر ...»].
(4)- [فی ابن عساکر و تهذیب الکمال و السّیر و تهذیب التّهذیب و فضائل الخمسة: «یزید بن أبی زیاد» و فی تاریخ الإسلام: «زید بن أبی زیاد»].
(5)- [فی المختصر و تهذیب الکمال و تاریخ الإسلام و السّیر و تهذیب التّهذیب و البحار و العوالم و فضائل الخمسة:
«أربع عشرة»].
(6)- [أضاف فی ابن عساکر و تهذیب الکمال و السّیر و البحار و العوالم: «کان»].
(7)- [فی ابن عساکر و تهذیب الکمال و السّیر و تاریخ الإسلام و تهذیب التّهذیب و البحار و العوالم و فضائل الخمسة: «عسکرهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 808
619؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة «1»، 3/ 364
أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنبأنا أحمد بن أبی عثمان، و أحمد بن محمّد بن إبراهیم.
ح: و أخبرنا أبو عبد اللّه محمّد بن أحمد بن إبراهیم، أنبأنا أبی أبو طاهر، قالا: أنبأنا إسماعیل بن الحسن بن عبد اللّه الصّرصریّ، أنبأنا الحسین بن إسماعیل المحاملیّ «2»، أنبأنا الحسین بن شبیب المؤدّب.
أنبأنا خلف بن خلیفة، عن أبیه قال: لمّا قتل الحسین اسودّت السّماء، و ظهرت الکواکب نهارا حتّی رأیت الجوزاء عند العصر، و سقط التّراب الأحمر.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 242، تهذیب ابن بدران، 4/ 339، مختصر ابن منظور، 7/ 149- مثله المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 432
أخبرنا أبو محمّد عبد الکریم بن حمزة، أنبأنا أبو بکر أحمد بن علیّ.
ح: و أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنبأنا محمّد بن هبة اللّه، قالا: أنبأنا محمّد بن الحسین، أنبأنا عبد اللّه، أنبأنا یعقوب، أنبأنا سلیمان بن حرب، أنبأنا حمّاد بن زید، عن هشام، عن محمّد، قال: تعلم هذه الحمرة فی الأفق ممّ هو؟ فقال: من یوم قتل الحسین ابن علیّ.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 245 رقم 297
أخبرنا أبو الحسن علیّ بن أحمد بن منصور، و أبو إسحاق إبراهیم بن طاهر بن برکات، قالا: أنبأنا أبو القاسم بن أبی العلاء، أنبأنا أبو الحسن محمّد بن محمّد بن أحمد بن سعید بن الرّوزبهان، أنبأنا أبو الحسن علیّ بن الفضل بن إدریس السّتوریّ، أنبأنا محمّد «3» بن مقبل، أنبأنا یحیی بن السّریّ، أنبأنا روح بن عبادة،
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی فضائل الخمسة عن تهذیب التّهذیب].
(2)- [و فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال الحسین بن إسماعیل المحاملیّ ...»].
(3)- [فی ابن العدیم مکانه: «و قرأت أیضا بخط ابن خالویه، حدّثنا هلال، قال: حدّثنا معدی بن سلیمان الخیّاط، قال: حدّثنا محمّد ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 809
عن ابن عون، عن محمّد بن سیرین، قال: «1» لم تکن تری «1» هذه الحمرة فی السّماء حتّی قتل الحسین بن علیّ.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 245 رقم 298، تهذیب ابن بدران، 4/ 339، مختصر ابن منظور، 7/ 149- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2639، الحسین بن علیّ،/ 98
أخبرنا أبو البرکات عمر بن إبراهیم بن محمّد الزّیدیّ، أنبأنا أبو الفرج محمّد بن أحمد ابن محمّد بن علان بن الخازن، أنبأنا القاضی أبو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه بن الحسین الجعفیّ، أنبأنا أبو الحسن علیّ بن محمّد بن هارون بن زیاد الحمیریّ، حدّثنی أبی، أنبأنا إسماعیل بن الخلیل، عن علیّ بن مسهر «2»، عن جدّته قالت: لمّا قتل الحسین کنت جاریة شابّة، فکانت السّماء سبعة «3» أیّام بلیالیها «4» کأنّها علقة.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 242- 243، تهذیب ابن بدران، 4/ 339- مثله المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 432
و عن قرّة «5» قال: ما بکت السّماء علی أحد إلّا علی یحیی بن زکریّا و الحسین بن علیّ، و حمرتها بکاؤها.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 27/ 256- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 172
إنّ آفاق السّماء احمرّت ستّة أشهر تری کأنّها الدّم.
و قالت أمّ حیّان: أظلمت علینا الدّنیا یومئذ ثلاثة أیّام.
ابن عساکر، تهذیب ابن بدران، 4/ 339
__________________________________________________
(1- 1) [فی المختصر و ابن العدیم: «لم نکن نری»].
(2)- [و فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال علیّ بن مسهر ...»].
(3)- [تهذیب الکمال،: «بضعة»].
(4)- [تهذیب الکمال: «بلیالیهنّ»].
(5)- [العبرات: «و أیضا روی الحافظ ابن عساکر فی آخر ترجمة یحیی بن زکریّا، علی نبیّنا و آله و علیهما السّلام من المصوّرة الأردنیّة من تاریخ دمشق: ج 18، ص 104، قال:
أخبرنا أبو غالب بن البنّاء، أنبأنا محمّد بن أحمد بن حسنون، أنبأنا محمّد بن إسماعیل بن العبّاس الورّاق إملاءا، أنبأنا إسحاق بن محمّد بن مر [وا] ن، أنبأنا أبی، أنبأنا إسحاق بن زید، عن عبد اللّه بن مسلم، عن أبیه، عن قرّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 810
تفسیر القشیریّ، و الفتّال: قال السّدیّ: لمّا قتل الحسین علیه السّلام بکت علیه السّماء و علامتها حمرة أطرافها. محمّد بن سیرین قال: أخبرنا «1» أنّ حمرة أطراف السّماء «1» لم تکن قبل قتل الحسین.
تاریخ النّسویّ: روی حمّاد بن زید، عن هشام، عن محمّد قال: تعلم هذه الحمرة فی الأفق ممّ هی؟ ثمّ قال: من یوم قتل الحسین علیه السّلام «2».
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 54- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 215- 216؛ البحرانی، العوالم، 17/ 467؛ القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 340؛ دانشیار، حول البکاء،/ 69، 70، 71
الأسود بن قیس: لمّا قتل الحسین ارتفعت حمرة من قبل المشرق، و حمرة من قبل المغرب، فکادتا تلتقیان «3» فی کبد السّماء ستّة أشهر.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 54- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 216؛ البحرانی، العوالم، 17/ 467؛ القمی، نفس المهموم،/ 487؛ القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 340؛ دانشیار، حول البکاء،/ 69- 70؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 430
تاریخ النّسویّ «4» قال أبو قبیل: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام کسفت الشّمس کسفة بدت الکواکب نصف النّهار حتّی ظنّنا «5» أنّها هی «6». «7»
__________________________________________________
(1- 1) [حول البکاء: «إنّ السّماء حمرة»].
(2)- [أضاف فی البحار: «أقول: قال صاحب المناقب: و روی هذا الحدیث أبو عیسی التّرمذیّ»].
(3)- [فی الأسرار: «التقیان» و فی نفس المهموم: «یلتقیان»].
(4)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «الفسویّ»].
(5)- [العوالم: «ظننت»].
(6)- [أضاف فی البحار و العوالم: «بیان: «أنّها هی» أی القیامة.
أقول: روی هذا الخبر فی بعض کتب المناقب المعتبرة، عن علیّ بن أحمد العاصمیّ، عن إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، عن والده، عن محمّد بن الحسین القطّان، عن عبد اللّه بن جعفر بن درستویه النّحویّ، عن یعقوب بن سفیان، عن النّضر بن عبد الجبّار، عن ابن لهیعة، عن أبی قبیل مثله»].
(7)- سدی گفت: «چون حسین علیه السّلام را بکشتند، آسمان بر او خون بگریست و علامت آن حمرت و سرخی اطراف او بود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 811
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 54- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 216؛ البحرانی، العوالم، 17/ 467؛ دانشیار، حول البکاء،/ 68؛ القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 341؛ مثله البهبهانی «1»، الدّمعة السّاکبة، 4/ 359- 360؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 431
و فی حدیث بکاء السّماء علی مولانا الحسین علیه السّلام من صحیح مسلم فی أوّل الجزء الخامس فی تفسیر «2» قوله سبحانه و تعالی: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ «3» الآیة، و بالإسناد المقدّم «4» قال: عن السّدّی «3»: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام بکت السّماء، و بکاؤها حمرتها.
ابن البطریق، العمدة،/ 405 رقم 835- مثله ابن طاووس، الطّرائف،/ 203؛ الحلّیّ، نهج الحقّ،/ 251؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 276؛ المجلسی، البحار «5»، 45/ 217؛ البحرانی، العوالم، 17/ 468؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 339
و من تفسیر الثّعلبی فی «6» تفسیر قوله تعالی: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ الآیة «7» و بالإسناد المقدّم «8» قال: ذکر «7» إنّ المؤمن إذا مات بکت علیه السّماء و الأرض أربعین صباحا.
قال: و قال عطاء فی هذه الآیة: بکاؤها حمرة أطرافها. قال: و قال السّدیّ: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام بکت علیه السّماء، و بکاؤها حمرتها.
ابن البطریق، العمدة،/ 405 رقم 836- مثله الحموئی، فرائد السّمطین، 2/ 168؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 276
__________________________________________________
- محمّد بن سیرین گفت: «ما را خبر دادند که سرخی اطراف آسمان پیش از قتل حسین بن علی صلوات اللّه و سلامه علیه نبود.»
أبو الفتوح رازی، تفسیر، 9/ 74
(1)- [حکاه فی الدّمعة السّاکبة عن البحار].
(2)- [فی نهج الحقّ مکانه: «و فی صحیح مسلم فی تفسیر ...»].
(3- 3) [فی الطّرائف و نهج الحقّ و البحار و العوالم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «قال»].
(4)- [مدینة المعاجز: «المتقدّم»].
(5)- [حکاه فی البحار و العوالم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه عن الطّرائف].
(6)- [فی فرائد السّمطین مکانه: «من خلاصة التّفاسیر فی ...»].
(7- 7) [فرائد السّمطین: «و ذلک»].
(8)- [مدینة المعاجز: «المتقدّم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 812
و بالإسناد المقدّم قال: أخبرنا أبو بکر الخوارزمیّ، حدّثنا أبو العبّاس الدّعولیّ، أخبرنا أبو بکر بن أبی خیثمة، حدّثنا خالد بن خراش، حدّثنا حمّاد بن یزید، عن هشام «1»، عن محمّد بن سیرین «2» قال: أخبرونا: إنّ الحمرة «3» الّتی تکون «4» مع الشّفق «5» لم تکن حتّی «5» قتل الحسین علیه السّلام.
ابن البطریق، العمدة،/ 405- مثله ابن طاووس، الطّرائف،/ 203؛ الحموئی، فرائد السّمطین، 2/ 168؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 276؛ المجلسی، البحار «6»، 45/ 217؛ البحرانی، العوالم، 17/ 468؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 339- 340؛ دانشیار، حول البکاء،/ 71
و مکث النّاس شهرین أو ثلاثة، کأنّما تلطّخ الحوائط بالدّماء، ساعة تطلع الشّمس «7» حتّی ترتفع. «8»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 301- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 418؛ دانشیار، حول البکاء،/ 69؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 65
و فی التّاریخین المذکورین [الخطیب فی تاریخه و البلاذری فی تاریخه]: إنّ هذه الحمرة الّتی هی الشّفق، لم تکن قبل قتل الحسین علیه السّلام.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 43
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی فرائد السّمطین].
(2)- [مدینة المعاجز: «بشیر»].
(3)- [فی الطّرائف و البحار و العوالم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و حول البکاء مکانه: «و من ذلک ما رواه الثّعلبیّ فی کتابه فی تفسیر هذه الآیة: إنّ الحمرة ...»].
(4)- [لم یرد فی الطّرائف و فرائد السّمطین و مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و حول البکاء].
(5- 5) [فی الطّرائف و البحار و العوالم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و حول البکاء: «لم یکن (لم تک- لم تکن) قبل»].
(6)- [حکاه فی البحار و العوالم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و حول البکاء عن الطّرائف].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و مثله فی المعالی].
(8)- مردم دو ماه یا سه ماه به حالی ماندند که انگار طلوع آفتاب در و دیوارها را به خون رنگین و آغشته می‌کرد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 206
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 813
و ارتفعت غبرة شدیدة سوداء، فظنّ القوم أنّ العذاب أتاهم، ثمّ انجلت عنهم.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 123
و روی [السّیّد أبو الحسین یحیی بن الحسین الحسنیّ] أیضا بإسناده، عن محمّد بن سیرین قال: لم تر هذه الحمرة فی أفق السّماء حتّی قتل الحسین علیه السّلام.
و روی أیضا بإسناده عن الأسود بن قیس قال: کنت لیالی قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام ابن عشرین سنة، فارتفعت حمرة من قبل المشرق، و حمرة من قبل المغرب، فکانتا تلتقیان فی کبد السّماء أشهرا.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 124
ذکر ابن سعد فی الطّبقات: إنّ هذه الحمرة لم تر فی السّماء قبل أن یقتل الحسین.
قال «1» جدّی أبو الفرج فی کتاب التّبصرة «1»: لمّا کان الغضبان یحمّر وجهه عند الغضب فلیستدّل «2» بذلک علی غضبه، و أنّه أمارة السّخط، و الحقّ سبحانه لیس بجسم، فأظهر تأثیر غضبه علی من قتل الحسین بحمرة الأفق. و ذلک دلیل علی عظم الجنایة.
«3» و ذکر جدّی أیضا فی هذا الکتاب «3»: و لمّا أسر العبّاس «4» یوم بدر سمع رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله «5» أنینه فما نام تلک اللّیلة، فکیف لو سمع أنین الحسین؟
قال: و لمّا أسلم وحشیّ قاتل حمزة قال له: غیّب وجهک عنّی، فإنّی لا أحبّ من قتل الأحبّة.
قال: و هذا و الإسلام یجبّ ما قبله، فکیف یقدر «6» الرّسول أن یری من ذبح الحسین، و أمر بقتله و حمل أهله علی أقتاب الجمال.
__________________________________________________
(1- 1) [جواهر العقدین: «أبو الفرج بن الجوزیّ فی تبصرته عقب ما سبق»].
(2)- [فی جواهر العقدین و حول البکاء: «فیستدلّ»].
(3- 3) [جواهر العقدین: «قال»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی حول البکاء و أضاف: «و ساق ما مرّ نقله ابن حجر إلی قوله علی أقتاب الجمال»].
(5)- [جواهر العقدین: «النّبیّ صلی اللّه علیه و اله»].
(6)- [جواهر العقدین: «بقلب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 814
«1» و قال ابن سیرین «1»: لمّا قتل الحسین أظلمت الدّنیا ثلاثة أیّام، ثمّ ظهرت هذه الحمرة. «2»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 154- 155- عنه: دانشیار، حول البکاء، 71- 72؛ مثله السّمهودی، جواهر العقدین،/ 416- 417، 415
و قال السّدی «3»: لمّا قتل الحسین بکت السّماء، و بکاؤها حمرتها.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 155- عنه: دانشیار، حول البکاء، 69؛ مثله السّمهودی، جواهر العقدین،/ 416
أنبأنا أبو محمّد الحسن بن علیّ بن المرتضی العلویّ قال: حدّثنا محمّد بن ناصر، قال:
أخبرنا أبو طاهر بن أبی الصّقر، قال: أخبرنا أبو البرکات بن نظیف، قال: حدّثنا أبو بشر الدّولابیّ، قال: أخبرنی أبو عبد اللّه الحسین بن علیّ، قال: حدّثنا أبو محمّد الحسن ابن یحیی بن زید بن الحسین بن زید بن علیّ بن حسین، قال: حدّثنا حسن بن حسین الأنصاریّ، عن أبی القاسم مؤذّن بنی مازن، عن عبید المکتب، عن إبراهیم النّخعیّ، قال: لمّا قتل الحسین، احمرّت السّماء من أقطارها، ثمّ لم تزل حتّی تقطّرت، فقطرت دما.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2636- 2637، الحسین بن علیّ،/ 96- 97- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 180- 181
قال حصین: لبثوا شهرین أو ثلاثة، کأنّما تلطّخ الحیطان بالدّماء ساعة تطلع الشّمس حتّی ترتفع.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2639، الحسین بن علیّ،/ 98- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 182
أخبرنا مرجا بن الحسن التّاجر، قال: أخبرنا محمّد بن علیّ، قال: أخبرنا أبو الفضل ابن أحمد، قال: أخبرنا محمّد بن محمّد بن مخلّد، قال: أخبرنا علیّ بن الحسن، قال:
__________________________________________________
(1- 1) [جواهر العقدین: «و أمّا قوله: «و احمرّت السّماء لقتله»، فقد نقل الإمام أبو الفرج بن الجوزیّ فی کتاب التّبصرة له، عن ابن سیرین قال»].
(2)- [أضاف فی جواهر العقدین: «فی السّماء»].
(3)- [جواهر العقدین: «السّریّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 815
أخبرنا أبو بکر عثمان، قال: حدّثنا أبو الحسن بن سهل، قال: حدّثنا أحمد بن إسماعیل ابن عمر، قال: حدّثنا سلیمان بن منصور، قال: حدّثنا علیّ بن عاصم، عن حصین، قال:
کنت بالکوفة، فجاءنا قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه، فمکثنا ثلاثا کأنّ وجوهنا طلیت رمادا.
قال علیّ بن عاصم: قلت لحصین: مثل من کنت یومئذ؟ قال: رجل متأهّل.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2641، الحسین بن علیّ،/ 100
قال الرّاوی: فارتفعت «1» فی السّماء «2» «3» فی ذلک الوقت «3» غبرة شدیدة «4» سوداء مظلمة فیها ریح حمراء، لا تری «5» فیها عین و لا أثر، حتّی ظنّ القوم أنّ العذاب قد جاءهم «6»، فلبثوا کذلک ساعة «7»، ثمّ انجلت عنهم. «8»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 127- 128- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 57؛ البحرانی، العوالم، 17/ 300؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 373؛ القمی، نفس المهموم،/ 366؛ القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 334؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 327؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 429- 430؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 90؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 46؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 89؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین «9»،/ 329- 330
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و شرح الشّافیة مکانه: «فلمّا قتل صلوات اللّه علیه ارتفعت ...»].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3- 3) [لم یرد فی شرح الشّافیة، و فی تسلیة المجالس: «فی تلک السّاعة الّتی قتل فیها علیه السّلام» و فی اللّواعج:
«عند قتل الحسین»].
(4)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «منکرة»].
(5)- [فی تسلیة المجالس و شرح الشّافیة و الأسرار و مثیر الأحزان و اللّواعج: «لا یری»].
(6)- [إلی هنا حکاه فی تسلیة المجالس].
(7)- [إلی هنا حکاه فی شرح الشّافیة و مثیر الأحزان، و أضاف فی مثیر الأحزان: «و ارتجّت الأرض و کسفت الشّمس، ثمّ انکشفت و سکنت لوجود زین العابدین علیه السّلام»].
(8)- راوی گفت: هنگام شهادت حسین، گردوغبار شدیدی آسمان کربلا را فراگرفت که روز روشن همچون شب تاریک شد و آن‌چنان بادی سرخ وزیدن گرفت که از هیچ‌کس عین و اثری دیده نمی‌شد و مردم گمان کردند که عذاب بر آنان فرود آمده است. ساعتی چنین بود و سپس هوا روشن شد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 127- 128
(9)- [حکاه فی وسیلة الدّارین عن نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 816
أخبرنی المشایخ تاج الدّین علیّ بن أنجب بن عثمان بن عبید اللّه الخازن، و مجد الدّین عبد الصّمد بن أحمد بن عبد القادر بن أبی الجیش، و کمال الدّین علیّ بن محمّد بن محمّد بن محمّد بن وضّاح الشّهربانیّ، و جماعة آخرون رحمهم اللّه إجازة، قالوا: أنبأنا محبّ الدّین أبو البقاء عبد اللّه بن الحسین بن عبد اللّه العکبراویّ إجازة إن لم یکن سماعا، قال: أنبأنا أبو الفتح محمّد بن عبد الباقی بن أحمد بن سلیمان- سماعا یوم الأحد سلخ رجب سنة خمس و ثلاثین و خمس مأة- أنبأنا أبو الحسن علیّ بن الحسین بن أیّوب البزّار، أنبأنا أبو علیّ محمّد بن أحمد بن الحسن بن إسحاق الصّوّاف قراءة علیه و أنا أسمع فأقرّ به، حدّثنا أبو علیّ بشر ابن موسی، حدّثنا محمّد بن موسی، حدّثنا سفیان بن وکیع، حدّثنا جریر: عن الأعمش، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام احمرّت آفاق السّماء أربعة أشهر، و صار الورس رمادا.
الحموئی، فرائد السّمطین، 2/ 160
و قال هشام بن حسان، عن ابن سیرین «1»، قال: تعلم هذه الحمرة فی الأفق ممّ؟ هو من یوم قتل الحسین «2». رواه سلیمان بن حرب، عن حمّاد عنه.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 348، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 211
و مکث النّاس بعد قتل الحسین علیه السّلام شهرین أو ثلاثة، کأنّما الطخ الحایط بالدّماء ساعة ما تطلع الشّمس.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
و قال خلف بن خلیفة، عن أبیه: لمّا قتل الحسین اسودّت السّماء و ظهرت الکواکب نهارا.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 354- عنه: الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 361
قال: و مکث النّاس ثلاثة أشهر کأنّما تلطّخ الحوائط بالدّماء ساعة تطلع الشّمس.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 296
__________________________________________________
(1)- [السّیر: «عن محمّد»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی السّیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 817
قال الثّعلبیّ فی تفسیره: قال السّدیّ: لمّا قتل الحسین بکت علیه السّماء، و بکاؤها حمرتها.
و حکی ابن سیرین: أنّ الحمرة لم تر قبل قتل الحسین. «1»
البیاضی، الصّراط المستقیم، 3/ 124
ذکره الثّعلبیّ فی تفسیر قوله تعالی: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ.
ثمّ أخرج عن ابن سیرین قال: أخبرونا أنّ الحمرة الّتی مع الشّفق لم تکن حتّی قتل الحسین رضی اللّه عنه.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 416
و لمّا قتل الحسین مکثت الدّنیا سبعة أیّام، و الشّمس علی الحیطان کالملاحف المعصفرة، و الکواکب یضرب بعضها بعضا، و کان قتله یوم عاشوراء، و کسفت الشّمس ذلک الیوم، و احمرّت آفاق السّماء ستّة أشهر بعد قتله، ثمّ لا زالت الحمرة تری فیها بعد ذلک، و لم تکن تری فیها قبله.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 207- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 343- 344
و أخرج ابن عساکر، عن قرّة قال: «ما بکت السّماء علی أحد إلّا علی یحیی بن زکریا، و الحسین بن علیّ و حمرتها بکاؤها».
السّیوطی، الدّرّ المنثور، 4/ 264
و أخرج ابن أبی حاتم، عن عبید المکتب، عن إبراهیم رضی اللّه عنه قال: ما بکت السّماء منذ کانت الدّنیا إلّا علی اثنین. قیل لعبید: ألیس السّماء و الأرض تبکی علی المؤمن؟ قال:
ذاک مقامه و حیث یصعد عمله. قال: و تدری ما بکاء السّماء؟ قال: لا. قال: تحمر،
__________________________________________________
(1)- هم احمد بن اعثم گوید که: مقارن قتل امام حسین رضی اللّه عنه غباری سرخ پدید آمد و جهان تاریک شد.
چنانچه مردم یکدیگر را ندیدند و گمان بردند که مقدمه عذاب خدای است و بعد از ساعتی غبار مرتفع شد و عالم متجلی گشت.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 169- 170
در تاریخ احمد بن اعثم کوفی مسطور است که مقارن شهادت آن مهر سپهر سیادت غباری سرخ پدید آمد و جهان تاریک شد. چنان‌چه مردم یکدیگر را ندیدند و گمان بردند که مقدمه عذاب الهی است.
بعد از لحظه‌ای غبار ارتفاع یافت.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 56
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 818
و تصیر وردة کالدّهان، إنّ یحیی بن زکریا لمّا قتل احمرّت السّماء، و قطرت دما، و إنّ حسین بن علیّ یوم قتل احمرّت السّماء.
و أخرج ابن أبی حاتم، عن زید بن زیاد رضی اللّه عنه قال: لمّا قتل الحسین احمرّت آفاق السّماء أربعة أشهر.
و أخرج ابن جریر و ابن المنذر، عن عطاء رضی اللّه عنه قال: بکاء السّماء حمرة أطرافها.
و أخرج ابن أبی الدّنیا، عن الحسن رضی اللّه عنه قال: بکاء السّماء حمرتها.
السّیوطی، الدّرّ المنثور، 6/ 31
قال: و أخرج عثمان بن أبی شیبة: إنّ السّماء مکثت «1» «2» بعد قتله «2» سبعة «3» أیّام تری «4» علی الحیطان «5» کأنّها «2» ملاحف «2» معصفرة من شدّة حمرتها «6»، و ضربت الکواکب «5» بعضها بعضا. «7»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 19؛ القمی، نفس المهموم،/ 485؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 342؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 363؛ دانشیار، حول البکاء،/ 68- 69؛ المحمودی، العبرات، 2/ 190؛ مثله الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 212
و نقل ابن الجوزیّ، عن ابن سیرین: إنّ الدّنیا أظلمت ثلاثة أیّام، ثمّ ظهرت «8» الحمرة فی السّماء.
__________________________________________________
(1)- [فی ینابیع المودّة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «بکت»].
(2- 2) [لم یرد فی ینابیع المودّة و العبرات].
(3)- [فی إسعاف الرّاغبین مکانه: «و مکثت الشّمس سبعة ...»].
(4)- [فی ینابیع المودّة و العبرات: «فصارت حمراء و تری»].
(5- 5) [إسعاف الرّاغبین: «کالملاحف المعصفرة و الکواکب یضرب»].
(6)- [فی ینابیع المودّة و العبرات: «حمرة السّماء» و إلی هنا حکاه عنه فیهما].
(7)- و عثمان بن ابی شیبه روایت کرده که بعد از قتل حسین هفت روز آسمان گریه کرد و گریه او سرخ بود، به مرتبه‌ای که از شدت سرخی آسمان دیوارهای عمارت در زمین شبیه به لحافهای معصفر شده بود و آن شب کواکب از آسمان چندان نازل می‌شدند که به یکدیگر می‌افتادند.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 338
(8)- [ینابیع المودّة: «و ظهرت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 819
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 20؛ القمی، نفس المهموم،/ 486؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 342؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 363؛ دانشیار، حول البکاء،/ 68
و أخرج الثّعلبیّ: إنّ السّماء بکت، و بکاؤها حمرتها. و قال غیره: احمرّت آفاق السّماء ستّة أشهر بعد قتله «1»، ثمّ لا زالت الحمرة تری بعد ذلک.
و إنّ ابن سیرین قال: أخبرنا «2» أنّ الحمرة الّتی مع الشّفق لم تکن قبل «3» قتل الحسین علیه السّلام.
«4» قال: و ذکر ابن سعد: إنّ هذه الحمرة لم تر فی السّماء قبل قتله.
«5» قال ابن الجوزی: «4» و حکمته: إنّ غضبنا «6» یؤثر حمرة الوجه و الحقّ تنزّه «7» عن الجسمیّة، فأظهر تأثیر غضبه علی «8» من قتل «8» الحسین علیه السّلام بحمرة الأفق «9» إظهارا لعظم الجنایة «10».
قال: و أنین عبّاس، «11» و هو مأسور ببدر، منع النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم «11» النّوم، فکیف بأنین الحسین.
و لمّا أسلم وحشی قاتل حمزة قال له النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم «12»: غیّب وجهک عنّی، فإنّی لا أحبّ أن أری من قتل الأحبّة. «13» قال: و هذا و الإسلام یجبّ ما قبله، فکیف یقبله «14» صلی اللّه علیه و اله أن یری
__________________________________________________
(1)- [ینابیع المودّة: «قتل الحسین علیه السّلام»].
(2)- [من هنا حکاه فی إسعاف الرّاغبین].
(3)- [ینابیع المودّة: «حتّی»].
(4) (- 4) [إسعاف الرّاغبین: «قیل»].
(5)- [من هنا حکاه فی الأسرار].
(6)- [إسعاف الرّاغبین: «الغضب»].
(7)- [فی الأسرار و ینابیع المودّة و إسعاف الرّاغبین و نفس المهموم و فضائل الخمسة: «منزّه»].
(8) (- 8) [ینابیع المودّة: «قتلة»].
(9)- [إلی هنا حکاه فی إسعاف الرّاغبین].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار و نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و فضائل الخمسة].
(11) (- 11) [ینابیع المودّة: «ببدر، و هو أسیر، منع النّبیّ صلی اللّه علیه و اله عن»].
(12)- [زاد فی ینابیع المودّة: «مغضبا»].
(13) (13*) [ینابیع المودّة: «فکیف لا یغضب علی من قتل الحسین رضی اللّه عنه»].
(14)- [حول البکاء: «یقدر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 820
من ذبح الحسین، (13*) و أمر بقتله، و حمل أهله علی أقتاب الجمال.
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 20- 21؛ القمی، نفس المهموم،/ 486؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 343؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 363- 364؛ دانشیار، حول البکاء،/ 69، 70، 71؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 431؛ الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 212
عن محمّد بن سیرین قال: لم تر هذه الحمرة الّتی فی آفاق السّماء حتّی قتل الحسین بن علیّ (کر [ابن عساکر]) ..
المتقیّ الهندی، کنز العمال، 13/ 673- 674 رقم 37722
و نقل عن الشّافعیّ فی شرح الوجیز: إنّ هذه الحمرة الّتی تری فی السّماء ظهرت یوم قتل الحسین علیه السّلام، و لم تر قبله أبدا.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 15- مثله السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 4/ 162
و کان الباقر علیه السّلام یقول: إنّ قاتل یحیی بن زکریّا ولد زنا، و قاتل الحسین ولد زنا، و لم تمطر السّماء دما إلّا یوم قتلهما، و لم یحمّر الأفق إلّا فی قتلهما، و إنّ هذه الحمرة الّتی تظهر فی السّماء لم تر قبل قتل الحسین علیه السّلام و لا رؤیت بعد قتله.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 333
و بإسناده ذکره [فی إعلام الوری] قال: کانت السّماء تمطر عند قتل الحسین علقة.
الحرّ العاملیّ، إثبات الهداة، 2/ 578
محمّد بن العبّاس، قال حدّثنا حمید بن زیاد، عن أحمد بن الحسین بن بکر «1»، و قال حدّثنا الحسن بن علیّ بن فضّال، بإسناده إلی عبد الخالق، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول فی قول اللّه عزّ و جلّ: لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیًّا قال: ذلک یحیی بن زکریّا، لم یکن من قبل له سمیّا، و کذلک الحسین علیه السّلام، لم یکن له من قبل سمیّا، و لم تبک السّماء إلّا علیهما أربعین صباحا.
__________________________________________________
(1)- [کنز الدّقائق: «بکیر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 821
قلت: فما کانت «1» بکاؤها؟ قال: تطلع الشّمس حمراء. قال: کان قاتل الحسین علیه السّلام ولد زنا، و قاتل یحیی بن زکریا ولد زنا «2». «3»
السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 3/ 4 رقم «1»- مثله المشهدی القمی، کنز الدّقائق «4»، 8/ 197- 198
محمّد بن عبّاس، عن محمّد بن خالد، عن عبد اللّه بن بکیر، عن زرارة، عن عبد الخالق، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول فی قوله تعالی: لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیًّا، «7» فقال:
الحسین علیه السّلام لم یکن له من قبل سمیّا، و لم تبک السّماء إلّا علیه أربعین صباحا. قلت: فما کانت بکاؤها؟ قال: کانت الشّمس تطلع حمراء، و تغیب حمراء، و کان قاتل الحسین علیه السّلام ولد زنا، و قاتل یحیی ولد زنا «5».
السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 3/ 4 رقم 2
و تزلزلت الأرض و أظلم الشّرق و الغرب، و أخذت النّاس الرّجفة و الصّواعق.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 93- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 354
عن جابر، عن أبی جعفر علیه السّلام فی قوله تعالی: لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیًّا «7» قال: یحیی ابن زکریّا لم یکن له سمیّ قبله، و الحسین بن علیّ لم یکن له سمیّ قبله، و بکت السّماء علیهما أربعین صباحا، و کذلک بکت الشّمس علیهما، و بکاؤها أن تطلع حمراء و تغیب حمراء. و قیل: أی بکی أهل السّماء و هم الملائکة «6». «7»
__________________________________________________
(1)- [کنز الدّقائق: «فما کان»].
(2)- [فی المطبوع: «ولد الزّنا»].
(3)- [أضاف فی کنز الدّقائق: «و روی علیّ بن إبراهیم فی تفسیره، عن أبیه، عن محمّد بن خالد، عن عبد اللّه بن بکیر، عن زرارة، عن عبد الخالق قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول: و ذکر مثل ما ذکر فی الخبر السّابق بأدنی تغییر غیر مغیّر للمعنی»].
(4)- [حکاه فی کنز الدّقائق عن شرح الآیات الباهرة].
(5)- [فی المطبوع: «ولد الزّنا»].
(6)- قصص الأنبیاء.
(7)- در روایات معتبره وارد شده است که چون آن حضرت را شهید کردند، بادی عظیم وزید و زمین بلرزید و باد سیاهی برخاست که هوا تیره شد و آفتاب منکسف گردید و مردم گمان کردند که قیامت برپا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 822
المجلسی، البحار، 45/ 218- 219- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 469
فی مقتل الملّا حیدر علیّ: حکمته جلّ و علا أنّ غضبنا یؤثّر حمرة الوجه، و الحقّ تنزّه عن الجسمیة، فأظهر تأثیر غضبه علی من قتل الحسین علیه السّلام بحمرة الأفق، إظهارا لعظم الجنایة.
فی مقتل أبی مخنف: زلزلت الأرض، و اظلمّ المشرق و المغرب، و أخذت النّاس الصّواعق. «1»
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 373
و کسفت الشّمس وقت قتله کسفة أبدت الکواکب نصف النّهار، و احمرّت آفاق السّماء ستّة أشهر یری فیها کالدّم.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 212
__________________________________________________
- شد و عذاب حق تعالی نازل گردید. پس به برکت وجود شریف حضرت امام زین العابدین علیه السّلام ساکن گردید.
مجلسی، جلاء العیون/ 690- 691
و به روایت دیگر فرمود: آسمان بر حسین بن علی و یحیی بن زکریا علیه السّلام گریست و بر احدی غیر ایشان نگریست. راوی پرسید: «گریه آسمان چه بود؟»
فرمود: «چهل روز سرخ طلوع می‌کرد و سرخ غروب می‌کرد.»
ایضا روایت کرده است که زن صالحه از اهل کوفه گفت: «چون سید شهدا را کشتند، تا یک سال و نه ماه آسمان مانند خون سرخ بود که آفتاب دیده نمی‌شد.»
ایضا به سند موثق از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده است که: «قاتل حسین علیه السّلام ولد الزنا بود و قاتل یحیی بن زکریا ولد الزنا بود، و چون آن امام مظلوم را شهید کردند، تا یک سال آسمان سرخ بود و گریستند آسمانها و زمین بر حسین و یحیی بن زکریا، و سرخی آسمان گریه آن بود.»
و از تفسیر ثعلبی و غیر آن روایت کرده‌اند که: «این حمرتی که در افق ظاهر می‌شود، بعد از قتل آن حضرت به‌هم می‌رسید.»
و در تاریخ فسوی از اسود بن قیس روایت کرده است که: «چون آن حضرت را شهید کردند، سرخی از جانب مشرق بلند شد و سرخی از جانب مغرب بلند شد، و در میان آسمان نزدیک شد که به یکدیگر برسند، و تا شش ماه چنین ماند.»
و از ابو قبیل روایت کرده است که: «چون آن حضرت را شهید کردند، آفتاب گرفت و تاریک شد به مرتبه‌ای که ستاره‌ها در میان روز ظاهر شد و ما گمان کردیم که قیامت برپا شده است.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 759، 760، 761
(1)- مروی است که بعد از شهادت آن حضرت عالم سیاه شد و زلزله عظیم و باد مخوف وزید و از آسمان صداهای مهیب [شنیده شد] و بعد از لحظه‌ای دنیا به حال خود آمد.
مدرسی، جنات الخلود،/ 22
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 823
و فی خبر: إنّ الشّمس کانت حمراء کأنّها دم عبیط.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 430
و قد أخرج الحافظ أبو الحسن عثمان بن محمّد بن أبی شیبة العبسیّ الکوفیّ و هو من فضلاء أهل السّنّة، عن عیسی بن الحارث الکندیّ قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام مکثنا سبعة أیّام إذا صلّینا العصر نظرنا إلی الشّمس علی الحیطان کأنّها ملاحف معصفرة من شدّة حمرتها، و ضربت الکواکب بعضها بعضا.
و عن ابن الجوزیّ، عن ابن سیرین: إنّ الدّنیا أظلمت ثلاثة أیّام، ثمّ ظهرت الحمرة فی السّماء، و قال أیضا بعض علماء العامّة: احمرّت السّماء ستّة أشهر بعد قتله علیه السّلام ثمّ لا زالت الحمرة تری بعد ذلک. و قال ابن الجوزیّ: إنّ حکمته: إنّ غضبنا [...] هذا و بالجملة فإنّ الأخبار و الآثار من کلتا الفرقتین- أعنی الخاصّة و العامّة- أکثر من أن تستقصی.
و فی روایة عن جدّة علیّ بن مسهر القرشیّ أنّها قالت: أدرکت الحسین بن علیّ حین قتل، قالت: فمکثنا سنة و تسعة أشهر، و السّماء مثل العلقة مثل الدّم ما تری الشّمس.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 431
أبو قبیل: لمّا قتل الحسین انکسفت الشّمس حتّی بدت الکواکب «1».
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 17- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 170
و حکی ابن سیرین: إنّ الحمرة لم تر قبل قتله.
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 101- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 171
و عن الصّادق علیه السّلام قال: قاتل الحسین و قاتل یحیی علیهما السّلام کانا ولد زنا، و قد احمرّت السّماء حین قتل الحسین و یحیی علیهما السّلام، و حمرتها بکاؤها. «2»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 101
__________________________________________________
(1)- جمع الفوائد.
(2)- بالجمله، ساعتی جهان را غبرتی سودا نهنبن (1) بود و صرصری حمرا (2) وزیدن داشت و مردمان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 824
__________________________________________________
- منتظر عذاب و مترصد عقاب بودند تا ظلمت منقشع شد و تاریکی مرتفع گشت.
(1). غبرت سودا: گردوخاک سیاه. نهنبن: سرپوش.
(2). صرصر حمرا: تندباد سرخ.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 394
و دیگر در کامل الزیاره، سند به ابو عبد اللّه علیه السّلام منتهی می‌شود که می‌فرماید: «قاتل حسین علیه السّلام ولد الزنا بود و قاتل یحیی بن زکریّا ولد الزنا بود.»
قال: احمرّت السّماء حین قتل الحسین سنة، ثمّ قال: بکت السّماوات و الأرض علی الحسین و علی یحیی بن زکریّا، و حمرتها بکاؤها.
می‌فرماید: «بعد از قتل حسین، یک سال آسمان گونه خون داشت.»
آن‌گاه فرمود: «آسمان‌ها و زمین بگریستند بر حسین بن علی و یحیی بن زکریا و سرخی آن، علامت‌گریه او بود.»
و در ابانه نزدیک به این حدیث مرقوم است. دیگر در تفسیر قشیری و فتاک از سدی مروی است که می‌گوید: «در قتل حسین آسمان بگریست و علامت گریه آسمان حمرت آن است.»
و محمد بن سیرین می‌گوید: خبر رسیده است به ما که: «قبل از قتل حسین علیه السّلام در شام و صباح حمرتی در افق نبود و این سرخی بعد از شهادت آن حضرت در آسمان دیده شد.»
حماد بن زید در تاریخ نبوی به اسناد خود حدیث می‌کند که: «روز قتل حسین این سرخی در افق به دید آمد.»
ابو عیسی ترمذی نیز چنین حدیث کرده است. دیگر ابن شهر آشوب در مناقب خویش به اسناد خود خبر می‌دهد که: «در شهادت حسین علیه السّلام حمرتی از طرف مشرق و حمرتی از جانب مغرب مرتفع شد. چنان که در وسط آسمان نزدیک شد که پیوسته شوند و این صورت تا شش ماه برقرار بود. دیگر در تاریخ نبوی، ابو قبیل می‌گوید:
لمّا قتل الحسین بن علیّ کسفت الشّمس کسفة بدت الکواکب نصف النّهار حتّی ظنّت أنّها هی.
یعنی: «وقتی حسین علیه السّلام شهید شد، آفتاب چنان کسوف یافت که ستارگان در نیمه روز پدیدار شدند.
گمان می‌رفت که روز قیامت آشکار گشت.»
و در کتب مناقب معتبره مانند این حدیث رقم کرده‌اند و یعقوب بن سفیان به اسناد خویش از علی بن محمد حدیث می‌کند که از جده خویش روایت کرده است:
قالت: کنت أیّام الحسین جاریة شابّة، فکانت السّماء أیّاما علقة.
یعنی: «هنگام شهادت حسین علیه السّلام دختری جوان بودم و روزی چند آسمان را مانند خونی بسته می‌نگریستم.»
در ارشاد مفید از محمد بن سیرین مروی است:
قال: لم تر هذه الحمرة فی السّماء إلّا بعد قتل الحسین.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 825
__________________________________________________
- یعنی: «در افق و آسمان این سرخی دیدار نشد، مگر بعد از قتل حسین.»
صاحب عوالم می‌گوید: «تواند بود که مراد کثرت حمرت و فزونی آن باشد.»
و دیگر در اوّل جزو پنجم از صحیح مسلم در تفسیر آیه مبارکه فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ می‌گوید: لمّا قتل الحسین بن علیّ بکت السّماء و بکاؤها حمرتها.
و هم‌چنین ثعلبی در تفسیر این آیه مبارکه می‌گوید:
إنّ الحمرة الّتی مع الشّفق لم یکن قبل قتل الحسین.
دیگر در کامل الزیاره سند به علی بن مسهر القرشی منتهی می‌شود از جده خود حدیث می‌کند که گفت:
«ادراک خدمت حسین علیه السّلام را می‌نمودم. چون به درجه شهادت رسید، یک سال و نه ماه آسمان به کردار خون بسته می‌نمود و شمس نیز به‌گونه خون بود.»
و دیگر در قصص راوندی جابر بن عبد اللّه از ابو جعفر علیه السّلام حدیث می‌کند که: «در آیه مبارکه لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِیًّا (1) قال علیه السّلام: یحیی بن زکریّا لم یکن له سمیّ قبله، و الحسین بن علیّ لم یکن له سمیّ قبله، و بکت السّماء علیهما أربعین صباحا، و کذلک بکت الشّمس علیهما و بکاؤهما أن تطلع حمراء و تغیب حمراء، و قیل: أی بکی أهل السّماء و هم الملائکة.
فرمود: قبل از یحیی کسی را یحیی نام نبود و قبل از حسین نیز هیچ‌کس حسین نام نداشت و آسمان چهل روز برایشان بگریست و آفتاب نیز چهل روز گریستن داشت و گریه ایشان طلیعه در سرخی و غیبوبت در سرخی است.
به روایتی بگریستند اهل آسمان، یعنی فرشتگان.
دیگر در کامل الزیاره سند به عبد اللّه بن هلال می‌پیوندد و می‌گوید: شنیدم که ابو عبد اللّه علیه السّلام فرمود:
«آسمان گریست بر حسین بن علی و بر یحیی بن زکریا و هرگز بر دیگری نگریست.»
گفتم: «گریه او چیست؟»
قال: مکثوا أربعین یوما تطلع الشّمس بحمرة و تغرب بحمرة.
فرمود: «چهل روز آفتاب در سرخی طلوع و در سرخی غروب کرد.» عرض کردم: «جانم فدای تو باد. این است گریستن آسمان؟»
فرمود: «چنین است.»
صدوق از پدرش و او از علی بن ابراهیم بدین‌گونه روایت کرده است و محمّد بن جعفر الرزاز سند به ابی عبد اللّه علیه السّلام می‌رساند.
قال: احمرّت السّماء حین قتل الحسین بن علیّ سنة، قال: ثمّ بکت السّماء و الأرض علی الحسین بن علیّ سنة، قال: و علی یحیی بن زکریّا، و حمرتها بکائها.
و دیگر خالق بن عبد ربه از ابو عبد اللّه حدیث می‌کند که فرمود: حسین را قبل از حسین همنامی نبود و یحیی را نیز قبل از یحیی سمیی نبود و آسمان بر کس نگریست، مگر بر این دو تن که چهل روز بگریست.
عرض کردم: «چیست گریه او؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 826
و فی الخطط للمقریزیّ «1» ما نصّه: لمّا قتل الحسین بکت السّماء، و بکاؤها حمرتها «1».
و عن عطاء فی قوله تعالی: فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ قال: بکاؤها حمرة أطرافها.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 267- مثله دانشیار، حول البکاء،/ 69
و یقال: إنّ الدّنیا أظلمت یوم قتل ثلاثا.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 267
و عن عقود الجمان للسّیوطیّ: و قد قالوا: لا تکسف الشّمس إلّا فی الثّامن و العشرین،
__________________________________________________
- قال: کانت تطلع حمراء و تغرب حمراء.
«به سرخی طلوع و در سرخی غروب می‌کند.»
و نیز سند به حسن بن زیاد پیوسته می‌شود و او از ابی عبد اللّه حدیث می‌کند.
قال: کان قاتل یحیی بن زکریّا ولد زنا و قاتل الحسین ولد زنا، و لم تبک السّماء علی أحد إلّا علیهما. قال قلت: و کیف تبکی؟ قال: تطلع الشّمس فی حمرة و تغیب فی حمرة.
فرمود: «قاتل یحیی و قاتل سید الشهدا، ولد زنا بودند و آسمان جز بر ایشان بر کس نگریست.
عرض کردم: «آسمان چگونه گریست؟»
فرمود: «آفتاب طلوع در سرخی و غروب در سرخی می‌کند.»
هم‌چنان نظیر این حدیث را محمد بن جعفر به اسناد خود ذکر می‌کند.
و هم‌چنان زرارة بن اعین می‌گوید:
قال الصّادق: بکت السّماء علی یحیی بن زکریّا و علی الحسین بن علیّ، أربعین صباحا و لم تبک إلّا علیهما.
قلت: فما بکائها؟ قال: کانت الشّمس تطلع حمراء و تغیب حمراء.
هم‌چنان ابن سیرین می‌گوید: اخبرنا: أنّ الحمرة الّتی مع الشّفق لم یکن حتّی قتل الحسین.
یعنی: از احادیث و اخبار آگهی به دست کرده‌ایم که قبل از قتل حسین بن علی علیه السّلام، این سرخی به شفق نبوده است. دیگر ابن جوزی در کتاب تذکره خواص الامّة گوید: «جد من ابو الفتوح در کتاب تبصره آورده که: مردم چون غضبان (2) شوند، حمرتی در چهره ایشان نمایان گردد و آن علامت غضب و سخط (3) باشد.
خدای سبحانه که منزه است از جسم و جسد، تأثیر غضبش بر قتله حسین بن علی بعد از قتل آن حضرت، این حمرت در آسمان پدید آورد و این علامتی است بر بزرگی آن جنایت.»
ابن سعد در طبقات می‌گوید:
إنّ هذه الحمرة لم تر فی السّماء قبل أن یقتل حسین.
و قال السدّی: لمّا قتل الحسین بکت السّماء و بکائها حمرتها.
(1). سمیّ: همنام.
(2). غضبان: خشمگین.
(3). سخط: خشم.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 210- 219
(1- 1) [لم یرد فی حول البکاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 827
أو التّاسع و العشرین، للمقارنة الّتی یزعمونها قاتلهم اللّه، فکسفت یوم موت النّبیّ صلی اللّه علیه و اله کما فی الصّحیحین، و کان عاشر شهر ربیع الأوّل رواه الزّبیر بن البکّار، و کسفت یوم قتل الحسین علیه السّلام کما هو مشهور فی التّواریخ و کان یوم عاشوراء «1».
قال شیخنا الشّهید رحمه اللّه فی الذّکری: قد اشتهر أنّ الشّمس قد کسفت یوم عاشوراء لمّا قتل الحسین علیه السّلام کسفة بدت الکواکب نصف النّهار فیها، رواه البیهقیّ و غیره. و قد قدّمنا أنّ الشّمس کسفت یوم مات إبراهیم ابن النّبیّ صلی اللّه علیه و اله.
و روی الزّبیر بن بکار فی کتاب الأنساب: أنّه توفّی فی العاشر من شهر ربیع الأوّل.
و روی الأصحاب: أنّ من علامات المهدیّ علیه السّلام کسوف الشّمس فی النّصف الأوّل من شهر رمضان. انتهی «2». «3»
القمی، نفس المهموم،/ 487
و مکث النّاس شهرین أو ثلاثة کأنّما تلطّخ الحیطان بالدّماء ساعة تطلع الشّمس حتّی ترتفع. و فی روایة: من صلاة الفجر إلی غروب الشّمس.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 191
__________________________________________________
(1)- القمقام: 504 نقلا عن عقود الجمان. [إلی هنا حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 344].
(2)- الذکری، فی بحث صلاة الآیات، الفرع الرابع.
(3)- از عقود الجمان سیوطی است که گفته‌اند: «جز در روز 28 یا 29 که حال مقارنه است، آفتاب نگیرد.»
خدا آنها را بکشد.
«طبق روایت صحیحین، آفتاب روز مرگ پیغمبر که دهم ربیع الاول بود، گرفت. زبیر بن بکار آن را نقل کرده و در تواریخ مشهور است که: «روز قتل حسین علیه السّلام هم گرفت و آن هم روز عاشوراء بود.»
شیخ شهید ما رحمه اللّه در ذکری گفته: «مشهور است که آفتاب روز عاشوراء برای قتل حسین علیه السّلام چنان گرفت که نیمه روز ستاره‌ها پدید شدند.»
بیهقی و دیگران آن را روایت کرده‌اند و در پیش گفتیم: «روز مرگ ابراهیم پسر پیغمبر هم آفتاب گرفت.»
زبیر بن بکار در کتاب انساب گفته است: «او در دهم ماه ربیع الاول فوت شد.»
و اصحاب ما روایت کرده‌اند که یکی از نشانه‌های مهدی آن است که در نیمه اول ماه رمضان آفتاب می‌گیرد؛ انتهی.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 232
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 828
و أنّها أظلمت الدّنیا ثلاثة أیّام بعد قتل الحسین علیه السّلام ثمّ ظهرت الحمرة فی السّماء، و لم تر الحمرة فی السّماء قبل قتل الحسین علیه السّلام. و قال السّدّی: لمّا قتل الحسین بکت السّماء، و بکاؤها حمرتها.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 190- 191
و رواها أیضا عن النّضرة الأزدیّة، سبط بن الجوزیّ فی مقتل الحسین علیه السّلام من کتاب مرآة الزّمان- ص 102، ثمّ ذکر أربعة آیات أخر، ثمّ قال:
قال ابن سیرین: لم یر هذه الحمرة فی السّماء عند طلوع الشّمس و غروبها قبل أن یقتل الحسین.
ثمّ قال سبط ابن الجوزیّ: قال الشّیخ أبو الفرج ابن الجوزیّ: لمّا کان الغضبان یحمرّ وجهه فیبیّن بالحمرة تأثیر غضبه، و الحقّ سبحانه لیس بجسم [و ذاته تعالی منزّه عن التّأثّر] أظهر غضبه بحمرة الأفق حین قتل الحسین علیه السّلام.
المحمودی، العبرات، 2/ 170
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 829

و الدّم العبیط

قال: أخبرنا محمّد بن عمر قال: حدّثنی نجیح، عن رجل من آل سعید یقول: سمعت الزّهریّ یقول: سألنی عبد الملک بن مروان فقال: ما کان علامة مقتل الحسین؟ قال: لم نکشف یومئذ حجرا إلّا وجدت تحته دما عبیطا! فقال عبد الملک: أنا و أنت فی هذا غریبان.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 90 رقم 323- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 174
قال: أخبرنا «1» محمّد بن عمر، قال: حدّثنی عمر بن محمّد «2» بن عمر بن علیّ، عن أبیه قال: أرسل عبد الملک إلی ابن «3» رأس الجالوت، فقال: هل کان فی قتل الحسین علامة؟
«4» فقال ابن رأس الجالوت «4»: ما کشف یومئذ حجر «5» إلّا وجد تحته دم عبیط.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 90- 91 رقم 324- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 248، مختصر ابن منظور، 7/ 150؛ الکنجی، کفایة الطّالب،/ 443- 444؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 349؛ المحمودی، العبرات، 2/ 175
[حدّثنا] أبو أحمد، قال: حدّثنا إبراهیم بن عبد اللّه، قال: حدّثنا [أبو عاصم] النّبیل، قال: حدّثنا ابن جریج، عن ابن شهاب، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ لم یرفع فی الشّام حجر إلّا وجد تحته دم عبیط.
[حدّثنا] أبو أحمد، قال: حدّثنا إبراهیم بن عبد اللّه بن مسلم، قال: حدّثنا أبو عاصم النّبیل، قال: حدّثنا ابن جریج، عن ابن شهاب قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ لم یرفع فی
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر مکانه: «أخبرنا أبو بکر الشّاهد، أنبأنا الحسن بن علیّ الجوهریّ، أنبأنا أبو عمر الخزّاز، أنبأنا أبو الحسن الخشّاب، أنبأنا الحسین بن الفهم، أنبأنا محمّد بن سعد، أنبأنا ...» و فی کفایة الطّالب مکانه: «قرأت علیّ الحافظ یوسف بن خلیل بحلب، أخبرنا عبد اللّه بن کارة، أخبرنا محمّد بن عبد الباقی، أخبرنا أبو محمّد الجوهریّ، أخبرنا عمر بن حیویه، أخبرنا أحمد بن معروف، أخبرنا الحارث بن أبی أسامة، أخبرنا محمّد بن سعد، أخبرنا ...»].
(2)- [فی تاریخ الإسلام مکانه: «و روی الواقدی، عن عمر بن محمّد ...»].
(3)- [لم یرد فی کفایة الطّالب].
(4- 4) [فی کفایة الطّالب: «قال: نعم» و فی تاریخ الإسلام: «قال»].
(5)- [کفایة الطّالب: «عن حجر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 830
الشّام/ 161/ أ/ حجر إلّا و تحته دم عبیط.
محمّد بن سلیمان، المناقب،/ 266، 268 رقم 731، 734
و حدّثنا، عن أبی عاصم النّبیل، عن ابن جریج «1»، عن ابن شهاب، قال: ما رفع حجر بالشّام یوم قتل الحسین إلّا عن دم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 425، أنساب الأشراف، 3/ 228- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 173
حدّثنا أبو محمّد عبد اللّه بن میسرة قال: حدّثنا محمّد بن موسی الحرشیّ قال: حدّثنا حمّاد بن عیسی الجهنیّ، عن عمر بن قیس، قال: سمعت ابن شهاب الزّهریّ یحدّث [عن] سعید بن المسیّب، عن أبی هریرة، عن النّبیّ صلی اللّه علیه و اله. قال حمّاد بن عیسی: و حدّثنی به عبّاد ابن بشر، عن عقیل، عن الزّهریّ، عن سعید بن المسیّب، عن أبی هریرة، عن النّبیّ صلی اللّه علیه و اله، قال: لا یلدغ «2» المؤمن من جحر مرّتین.
و قالا «3»: «4» قال الزّهریّ: خرجت مع قتیبة أرید المصّیصة «5»، فقدمنا علی أمیر المؤمنین عبد الملک بن مروان، و إذا هو قاعد فی إیوان له، و إذا سماطان من النّاس علی باب الإیوان، فإذا أراد حاجة قالها للّذی یلیه، حتّی تبلغ المسألة باب «6» الإیوان، و لا یمشی «7» أحد بین السّماطین.
قال الزّهریّ: فجئنا، فقمنا علی باب الإیوان، فقال عبد الملک للّذی عن یمینه: هل بلغکم أیّ شی‌ء أصبح فی بیت المقدس لیلة قتل الحسین بن علیّ؟ قال: فسأل کلّ واحد
__________________________________________________
(1)- [فی أنساب الأشراف و العبرات: «أبی جریح»].
(2)- فی بعض الأصول: «لا یلسع».
(3)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و حول البکاء].
(4)- أی عمر بن قیس و بشر بن عقیل.
(5)- المصیصة (بالفتح و تشدید الصّاد الأولی، و قیل بتخفیفها، و الأصحّ الأوّل): مدینة علی شاطئ جیحان من ثغور الشّام. (انظر معجم البلدان).
(6)- [الإمام الحسین و أصحابه: «إلی باب»].
(7)- [الإمام الحسین و أصحابه: «و لا یمسّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 831
منهما صاحبه، حتّی بلغت المسألة الباب، فلم یردّ أحد فیها شیئا. قال الزّهریّ: فقلت:
عندی فی هذا علم. قال: فرجعت المسألة رجلا عن رجل حتّی انتهت إلی عبد الملک.
قال: فدعیت، فمشیت بین السّماطین، فلمّا انتهیت إلی عبد الملک سلّمت علیه. فقال لی: من أنت؟ قلت: أنا محمّد بن مسلم بن عبید اللّه بن شهاب الزّهریّ. قال: فعرّفنی بالنّسب «1»، و کان عبد الملک طلّابة للحدیث، [فعرّفته]. فقال: ما أصبح ببیت المقدس یوم قتل الحسین بن علیّ بن أبی طالب؟ «2»- و فی روایة «3» علیّ بن عبد العزیز، عن إبراهیم بن عبد اللّه، عن أبی معشر، عن محمّد بن عبد اللّه «4» بن سعید بن العاص، عن الزّهریّ «3»، أنّه قال: اللّیلة الّتی قتل فی صبیحتها الحسین بن علیّ «2»- قال الزّهریّ: نعم «5». حدّثنی فلان- و لم یسمّه لنا- أنّه لم یرفع تلک اللّیلة، الّتی صبیحتها قتل الحسین بن علیّ بن أبی طالب «6»، حجر فی بیت المقدس إلّا وجد تحته دم عبیط «7».
قال عبد الملک: صدقت، حدّثنی الّذی حدّثک، و إنّی و إیّاک فی هذا الحدیث لغریبان «8» «9».
ثمّ قال لی: ما جاء بک؟ قلت: [جئت] مرابطا. قال: الزم الباب، فأقمت عنده، فأعطانی مالا کثیرا.
قال: فاستأذنته فی الخروج إلی المدینة، فأذن لی و معی غلام لی، و معی مال کثیر فی عیبة، ففقدت العیبة، فاتّهمت الغلام، فوعدته و تواعدته، فلم یقرّ لی بشی‌ء. قال:
__________________________________________________
(1)- یرید سند ما یروی.
(2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم].
(3- 3) [لم یرد فی حول البکاء].
(4)- فی بعض الأصول [و العبرات]: «محمّد بن عبد الملک ... إلخ».
(5)- [زاد فی نفس المهموم و الإمام الحسین و أصحابه و العبرات: «فقلت»].
(6)- فی بعض الأصول [و نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و حول البکاء و العبرات]: «علیّ بن أبی طالب و الحسین بن علیّ» مکان «الحسین بن علیّ بن أبی طالب».
(7)- دم عبیط: طری.
(8)- [الإمام الحسین و أصحابه: «لقرینان»].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و حول البکاء و العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 832
فصرعته و قعدت علی صدره، و وضعت مرفقی علی وجهه «1»، و غمزته غمزة و أنا لا أرید قتله، فمات تحتی، و سقط فی یدی. و قدمت المدینة، فسألت سعید بن المسیّب، و أبا عبد الرّحمان، و عروة بن الزّبیر، و القاسم بن محمّد، و سالم بن عبد اللّه، فکلّهم قال: لا نعلم لک توبة. فبلغ ذلک علیّ بن الحسین، فقال: علیّ به. فأتیته فقصصت علیه القصّة. فقال:
إنّ لذنبک توبة، صم شهرین متتابعین، و أعتق رقبة مؤمنة، و أطعم ستّین مسکینا، ففعلت. ثمّ خرجت أرید عبد الملک، و قد بلغه أنّی أتلفت المال، فأقمت ببابه أیّاما لا یؤذن لی بالدّخول، فجلست إلی معلّم لولده، و قد حذق ابن لعبد الملک عنده، و هو یعلمه ما یتکلّم به بین یدی أمیر المؤمنین إذا دخل علیه، فقلت لمؤدّبه: ما «2» تؤمل من أمیر المؤمنین أن یصلک به فلک عندی، ذلک علی أن تکلّم الصّبیّ إذا دخل علی أمیر المؤمنین. فإذا قال «3» له: سل حاجتک. یقول له: حاجتی أن ترضی عن الزّهریّ. ففعل، فضحک عبد الملک و قال: أین هو؟ قال: بالباب. فاذن لی، فدخلت، حتّی إذا صرت بین یدیه، قلت: یا أمیر المؤمنین، حدّثنی سعید بن المسیّب، عن أبی هریرة، عن النّبیّ صلی اللّه علیه و اله أنّه قال: لا یلدغ المؤمن من جحر مرّتین «4».
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 386- 387- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 479- 481؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 341- 342؛ دانشیار، حول البکاء،/ 75؛ المحمودی، العبرات، 2/ 186
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «صدره»].
(2)- فی بعض الأصول [و نفس المهموم]: «کم»].
(3)- فی بعض الأصول [و نفس المهموم]: «فقال». مکان قوله: «فإذا قال».
(4)- [أضاف فی نفس المهموم: «أقول: المصّیصة بالفتح ثمّ الکسر و التّشدید و یاء ساکنة و صاد أخری و قیل بتخفیف الصّادین: مدینة علی شاطئ جیحان من ثغور الشّام بین أنطاکیة و بلاد الرّوم کانت من الأماکن الّتی یرابط بها المسلمون قدیما.
و المصّیصة أیضا قریة من قری دمشق قرب بیت لهیا موضع علی باب دمشق. و المراد فی حدیث الزّهریّ المعنی الأوّل، لأنّه جاء مرابطا کما قال فی جواب عبد الملک.
و قول عبد الملک: و إنّی و إیّاک فی هذا الحدیث لغریبان أی تفرّدنا بروایته لأنّ أحد معنییّ الغریب فی اصطلاح أهل الحدیث ما تفرّد بروایة متنه واحد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 833
و روی: أنّه ما رفع حجر إلّا وجدوا «1» تحته دما عبیطا. «2»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 128
و روی: أنّه ما رفع حجر فی ذلک الیوم إلّا و وجد تحته دم عبیط.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 72
حدّثنا «3» محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا یزید بن مهران أبو خالد، ثنا أسباط بن محمّد، عن أبی بکر الهذلیّ، «4» عن الزّهریّ، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه لم یرفع حجر «5» ببیت المقدس «5» إلّا «6» وجد تحته دم عبیط. «6»
الطبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 120 رقم 2834، مقتل الحسین،/ 55- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 178؛ المحمودی، العبرات، 2/ 176؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 128
حدّثنا زکریا بن یحیی السّاجیّ، ثنا محمّد بن المثّنی، ثنا الضّحّاک بن مخلد، عن ابن جریج، عن ابن شهاب قال «7»: ما رفع بالشّام حجر یوم قتل الحسین بن علیّ إلّا عن دم رضی اللّه عنه «8».
الطبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 120 رقم 2835، مقتل الحسین،/ 55- عنه: أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 667- 668؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 196؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 365؛ المحمودی، العبرات، 2/ 176
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «وجد»].
(2)- روایت شده است که هیچ سنگی را بلند نمی‌کردند مگر این‌که از زیر آن خون تازه یافت می‌شد.
نجفی، ترجمه اثبات الوصیة،/ 311
(3)- [الأمالی: «و به قال: أخبرنا محمّد بن عبد اللّه بن ریذة، قال: أخبرنا سلیمان بن أحمد الطّبرانیّ، قال:
حدّثنا»].
(4)- [من هنا حکاه فی الحدائق الوردیّة].
(5- 5) [لم یرد فی الأمالی و الحدائق الوردیّة].
(6- 6) [الأمالی: «وجدت تحته دما عبیطا»].
(7)- [فی مجمع الزّوائد و فضائل الخمسة مکانه: «عن الزّهری، قال ...»].
(8)- [أضاف فی معرفة الصّحابة: «رواه الهذیل عن الزّهریّ مثله» و أضاف فی مجمع الزّوائد و فضائل الخمسة: «رواه الطّبرانیّ و رجاله رجال الصّحیح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 834
حدّثنا «1» علیّ بن عبد العزیز، ثنا إبراهیم بن عبد اللّه الهرویّ، أنا هشیم، ثنا أبو معشر، عن محمّد بن عبد اللّه بن سعید بن العاصیّ «2»، عن الزّهریّ قال: قال لی عبد الملک بن مروان: أیّ واحد أنت إن أخبرتنی «3» أیّ علامة کانت یوم قتل الحسین بن علیّ! قال:
قلت: لم ترفع حصاة ببیت المقدس إلّا وجد تحتها دم عبیط. فقال «4» عبد الملک: إنّی و إیّاک فی هذا الحدیث لقرینان «5».
الطبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 127 رقم 2856، مقتل الحسین،/ 65- 66- عنه:
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 444؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 196؛ المحمودی، العبرات، 2/ 184؛ مثله الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 56؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز «6»،/ 281؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة «7»، 3/ 364- 365
حدّثنی أبی رحمه اللّه و جماعة مشایخی، عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن الحسین بن سعید، عن رجل، عن یحیی بن بشیر قال: سمعت أبا بصیر یقول: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: بعث هشام بن عبد الملک إلی أبی، فأشخصه إلی الشّام، فلمّا دخل علیه قال له: یا أبا جعفر! أشخصناک لنسألک عن مسألة لم یصلح أن یسألک عنها غیری، و لا أعلم فی الأرض خلقا ینبغی أن یعرف أو عرف هذه المسألة إن کان إلّا واحدا. فقال أبی «8»: لیسألنی أمیر المؤمنین عمّا أحبّ، فإن علمت أجبت ذلک، و إن لم أعلم قلت لا أدری، و کان الصّدق أولی بی. فقال هشام: أخبرنی عن اللّیلة الّتی قتل فیها علیّ بن أبی
__________________________________________________
(1)- [کفایة الطّالب: «أخبرنا بما عنده یوسف الحافظ، أخبرنا ابن أبی زید، أخبرنا محمّد، أخبرنا ابن فاذشاه، أخبرنا أبو القاسم، حدّثنا»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی کشف الغمّة و مجمع الزّوائد و مدینة المعاجز و فضائل الخمسة].
(3)- [فی مجمع الزّوائد و فضائل الخمسة: «أعلمتنی»].
(4)- [فی کفایة الطّالب و مجمع الزّوائد و فضائل الخمسة: «فقال لی»].
(5)- [فی کفایة الطّالب: «قریبان» و فی کشف الغمّة: «لقریبان» و فی مدینة المعاجز: «لغریبان» و أضاف فی مجمع الزّوائد و فضائل الخمسة: «رواه الطّبرانیّ و رجاله ثقات»].
(6)- [حکاه فی مدینة المعاجز عن کشف الغمّة].
(7)- [حکاه فی فضائل الخمسة عن مجمع الزّوائد].
(8)- [مدینة المعاجز: «إنّی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 835
طالب علیه السّلام بما استدلّ به الغائب عن المصر الّذی قتل فیه علی قتله؟ و ما العلامة فیه للنّاس؟ «1» فإن علمت ذلک و أجبت «2»، فأخبرنی هل کان تلک العلامة لغیر علیّ علیه السّلام فی قتله «1»؟ فقال له أبی: یا أمیر المؤمنین، إنّه لمّا کان تلک اللّیلة الّتی قتل فیها أمیر المؤمنین علیه السّلام لم یرفع عن وجه الأرض حجر إلّا وجد تحته دم عبیط حتّی طلع الفجر، و کذلک کانت اللّیلة الّتی قتل فیها هارون أخو موسی علیه السّلام، و کذلک کانت اللّیلة الّتی قتل فیها یوشع بن نون، و کذلک کانت اللّیلة الّتی رفع فیها عیسی بن مریم «3» إلی السّماء «3»، و کذلک کانت اللّیلة الّتی قتل فیها شمعون بن حمون «4» الصّفا، و کذلک کانت اللّیلة الّتی قتل فیها علیّ ابن أبی طالب علیه السّلام، و کذلک کانت اللّیلة الّتی قتل فیها الحسین بن علیّ علیهما السّلام. قال:
فتربّد وجه هشام حتّی انتقع لونه، و همّ أن یبطش بأبی، فقال له أبی: یا أمیر المؤمنین الواجب علی العباد الطّاعة لإمامهم، و الصّدق له بالنّصیحة، و إنّ الّذی دعانی إلی أن اجیب «5» أمیر المؤمنین فیما سألنی «6» عنه، معرفتی إیّاه بما یجب له علیّ من الطّاعة، فلیحسن أمیر المؤمنین علیّ «7» الظّنّ. فقال له هشام: انصرف إلی أهلک إذا شئت. قال: فخرج، فقال له هشام «8» عند خروجه «8»: اعطنی عهد اللّه و میثاقه أن لا توقع «9» هذا الحدیث إلی أحد حتّی أموت. فأعطاه أبی من ذلک ما أرضاه «10». و ذکر الحدیث بطوله «11».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(2)- [فی البحار و العوالم: «و أحببت»].
(3- 3) [لم یرد فی البحار و العوالم و نفس المهموم].
(4)- [نفس المهموم: «جون»].
(5)- [فی مدینة المعاجز و البحار و نفس المهموم: «أجبت»].
(6)- [نفس المهموم: «یسألنی»].
(7)- [لم یرد فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و نفس المهموم].
(8- 8) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(9)- [مدینة المعاجز: «لا ترفع»].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(11)- [أضاف فی البحار و العوالم: «بیان: قال الجوهریّ: تربّد وجه فلان: أیّ تغیّر من الغضب و انتقع لونه علی بناء المجهول أی تغیّر من حزن أو سرور» و أضاف فی نفس المهموم:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 836
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 75- 76- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 281؛ المجلسی، البحار، 45/ 203- 204؛ البحرانی، العوالم، 17/ 472- 473؛ القمی، نفس المهموم،/ 477- 479
حدّثنا أبو الحسین أحمد بن عبد اللّه بن علیّ النّاقد بإسناده قال: قال عمر بن سعد:
قال: حدّثنی أبو معشر، عن الزّهریّ قال: لمّا قتل الحسین علیه السّلام لم یبق فی بیت المقدس حصاة إلّا وجد تحتها دم عبیط.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 77- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 584؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 281
و قال عمر بن سعد، و حدّثنی أبو معشر، عن الزّهریّ قال: لمّا قتل الحسین علیه السّلام لم یبق فی بیت المقدس حصاة إلّا وجد تحتها دم عبیط.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 93- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 276؛ القمی، نفس المهموم،/ 481
أخبرنا أبو الحسین بن الفضل القطّان، أخبرنا عبد اللّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا سعید بن عفیر، حدّثنا حفص بن عمران بن الوشّاح، عن السّریّ بن یحیی، عن ابن شهاب قال: قدمت دمشق و أنا أرید الغزو، فأتیت عبد الملک لأسلم علیه، فوجدته فی قبّة علی فرش یفوق القائم و النّاس. تحته سماطان، فسلمت و جلست، فقال: یا ابن شهاب! أتعلم ما کان فی بیت المقدس صباح قتل ابن أبی طالب؟ قلت:
نعم. قال: هلمّ. فقمت من وراء النّاس حتّی أتیت خلف القبّة و حوّل وجهه فأحنی علیّ، فقال: ما کان؟ قال: فقلت: لم یرفع حجر فی بیت المقدس إلّا وجد تحته دم. قال: فقال:
لم یبق أحد یعلم هذا غیری و غیرک و لا یسمعن منک. قال: فما تحدّثت به حتّی توفّی.
__________________________________________________
- «أقول: قوله علیه السّلام: «و کذلک کانت اللّیلة الّتی قتل فیها هارون» مع أنّ الّذی عندنا أنّه مات حتف أنفه، کما روی عن أبی عبد اللّه علیه السّلام أنّه قال: قال موسی لهارون: امض بنا إلی جبل طور سیناء. ثمّ خرجا فإذا بیت علی بابه شجرة علیها ثوبان، فقال موسی لهارون: اطرح ثیابک و ادخل هذا البیت و البس هاتین الحلتین و نم علی السّریر. ففعل هارون، فلمّا أن نام علی السّریر قبضه اللّه إلیه کما- إلخ، و مثله فی التّواریخ المعتبرة، فلعلّ کلامه علیه السّلام کان علی مذاق هشام و کان عند هشام أنّ هارون علیه السّلام قتل کما قالت الیهود لموسی علیه السّلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 837
هکذا روی هذا فی مقتل علیّ رضی اللّه عنه بهذا الإسناد. و روی بإسناد أصحّ من هذا عن الزّهریّ إنّ ذلک کان من قتل الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما).
البیهقی، دلائل النّبوّة، 6/ 440- 441
و أخبرنا أبو الحسین بن الفضل، حدّثنا عبد اللّه بن جعفر «1»، حدّثنا یعقوب بن سفیان «2»، حدّثنا سلیمان بن حرب «3»، حدّثنا «4»، حمّاد بن زید «5»، عن معمر «6» قال: أوّل ما عرف الزّهریّ تکلّم «7» فی مجلس الولید بن عبد الملک. فقال الولید: «8» أیّکم یعلم «8» ما فعلت أحجار بیت المقدس یوم قتل الحسین بن علیّ؟ فقال الزّهریّ: بلغنی «9» أنّه لم یقلب «10» حجر «11» «12» إلّا وجد تحته «12» دم عبیط «13».
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم و العبرات، 2/ 181 مکانه: «أنبأنا عمر بن محمّد المؤدّب قال: أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد- إجازة إن لم یکن سماعا- قال: أخبرنا محمّد بن هبة اللّه، قال: أخبرنا محمّد بن الحسین، قال:
أخبرنا عبد اللّه بن جعفر ...» و من هنا حکاه فی تهذیب التّهذیب و فضائل الخمسة].
(2)- [فی الخوارزمی و البحار مکانه: «أخبرنا الشّیخ الإمام الزّاهد أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، أخبرنا والدی شیخ السّنّة أبو بکر أحمد بن الحسین، أخبرنا محمّد ابن الحسین القطّان، عن عبد اللّه بن جعفر بن درستویه النّحویّ، عن یعقوب بن سفیان ...» و فی ابن عساکر و العبرات، 2/ 182 مکانه: «أخبرنا أبو عبد اللّه محمّد بن الفضل، أنبأنا أحمد بن الحسین، ح: و أخبرنا أبو محمّد السّلمی، أنبأنا أبو بکر الخطیب، ح: أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد، أنبأنا محمّد بن هبة اللّه، قالوا: أنبأنا محمّد بن الحسین، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر، أنبأنا یعقوب ...» و من هنا حکاه فی تهذیب الکمال].
(3)- [إعلام الوری: «حریث»].
(4)- [من هنا حکاه فی السّیر].
(5)- [من هنا حکاه فی تاریخ الإسلام].
(6)- [فی إعلام الوری: «عن معروف» و لم یرد فی الخوارزمی].
(7)- [فی الخوارزمی: «أن تکلّم» و فی السّیر: «أنّه تکلّم»].
(8- 8) [تاریخ الإسلام: «تعلم»].
(9)- [لم یرد فی تاریخ الإسلام، و فی ابن عساکر و العبرات، 2/ 182: «زاد عبد الکریم و ابن السّمرقندیّ:
بلغنی. و قالوا»].
(10)- [فی ابن العدیم و العبرات، 2/ 181: «لم تقلّب»].
(11)- [إعلام الوری: «حجرا»].
(12- 12) [فی إعلام الوری: «إلّا و تحته» و فی ابن عساکر و العبرات، 2/ 182: «إلّا- زاد ابن السّمرقندی: وجد تحته، و قال البیهقیّ: إلّا- و تحته»].
(13)- [السّیر: «غبیط»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 838
البیهقی، دلائل النّبوّة، 6/ 471- عنه: الطّبرسی، إعلام الوری،/ 220؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 90؛ ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 247؛ ابن العدیم، الحسین بن علیّ،/ 96، بغیة الطّلب، 6/ 2637؛ المجلسی، البحار، 45/ 216؛ البحرانی، العوالم، 17/ 466؛ المحمودی، العبرات، 2/ «1» 181، 182، 183؛ مثله المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 434؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 212، تاریخ الإسلام، 2/ 348- 349؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 354؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة «2»، 3/ 364
أخبرنا أبو القاسم زاهر بن طاهر، أنبأنا أبو بکر أحمد بن الحسین البیهقیّ، و أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو بکر بن الطّبریّ، قال: أنبأنا أبو الحسین «3» بن الفضل القطّان، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر، أنبأنا یعقوب بن سفیان، حدّثنی سعید بن عفیر، أنبأنا حفص بن عمران بن الوشاح، عن السّریّ بن یحیی، عن ابن شهاب «4» قال: قدمت دمشق، و أنا أرید الغزو، فأتیت عبد الملک لأسلّم علیه، فوجدته فی قبّة علی فرش «5» یفوق النّائم «6»، و النّاس تحته سماطان، فسلّمت علیه، و جلست، فقال: یا ابن شهاب، أتعلم ما کان فی بیت المقدس صباح قتل علیّ بن أبی طالب؟ قلت: نعم. قال: هلمّ.
فقمت من وراء النّاس حتّی أتیت خلف القبّة و حوّل وجهه فأحنی علیّ و قال: ما کان؟
فقلت: لم یرفع حجر فی بیت المقدس إلّا وجد تحته دم. قال: فقال: لم یبق أحد یعلم هذا غیری و غیرک، فلا یسمعنّ منک. قال: فما تحدّثت به حتّی توفّی.
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی العبرات عن ابن العدیم و تکرّره عن ابن عساکر و البیهقیّ فی دلائل النّبوّة].
(2)- [حکاه فی فضائل الخمسة عن تهذیب التّهذیب].
(3)- [فی المطبوع: «أبو الحسن»].
(4)- [فی العبرات مکانه: «و رواه أیضا الحافظ ابن عساکر فی ترجمة محمّد بن شهاب الزّهریّ من تاریخ دمشق، قال: أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو بکر ابن الطّبریّ، أنبأنا أبو الحسین بن الفضل، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب، حدّثنا أحمد بن شبیب بن سعید مصریّ؟ حدّثنا أبی، عن یونس قال: قال ابن شهاب: قدمت دمشق، زمان تحرّک ابن الأشعث، قال: و عبد الملک یومئذ مشغول بشأنه- ثمّ ساق حدیثا- إلی أن- قال: و حدّثنا یعقوب، حدّثنی سعید بن عفیر، حدّثنا حفص بن عمران، أنبأنا ابن الوسام؟ عن السّریّ بن یحیی، عن ابن شهاب ...»].
(5)- [المختصر: «علی فرس»].
(6)- [فی المختصر و العبرات: «القائم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 839
قال البیهقیّ: و روی بإسناد أصحّ من هذا عن الزّهریّ: أنّ ذلک کان فی قتل الحسین.
ابن عساکر، أمیر المؤمنین علیه السّلام ط المحمودی، 3/ 316- 317، مختصر ابن منظور، 18/ 95- 96- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 184- 185
فقالت أمّ سلمة: [...] و لم یقلب فی ذلک الیوم حجر و لا مدر إلّا وجد تحته دم عبیط.
الرّاوندی، الخرائج و الجرائح، 1/ 254- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 89؛ البحرانی، العوالم، 17/ 157
قال البلاذریّ فی مختاره: مطرت السّماء دما یوم قتله، و ما قلع حجر بالشّام إلّا و تحته دم عبیط.
قال عبد الملک بن مروان للزّهریّ: أیّ رجل أنت أن أخبرتنی أیّ علامة کانت یوم قتل الحسین بن علیّ علیه السّلام؟ قال: لا یرفع حصاة ببیت المقدس إلّا وجد تحتها دم عبیط.
فقال عبد الملک: إنّی و إیّاک فی هذا الحدیث غریبان.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 44
قال ابن سعد: ما رفع حجر من الدّنیا إلّا و تحته دم عبیط.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 155
و قال: حدّثنا أبو حفص قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا الولید، قال: حدّثنی عبید اللّه ابن محمّد الفریابیّ، قال: حدّثنا محمّد بن شعیب السّنجیّ، عن عیسی بن یونس، عن أبی بکر الهذلیّ، عن الزّهریّ، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما) لم ترفع ببیت المقدس حصاة إلّا وجد تحتها دم عبیط.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2637، الحسین بن علیّ،/ 96- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 181
و ذکر حدیثا فی أحجار بیت المقدس بعد قتل الحسین (صلوات اللّه علیه) قال: حدّثنا أحمد بن سعید قال: حدّثنا سلیمان قال: حدّثنا ابن معمرة: أنّ أوّل ما عرف الزّهریّ أنّه کان عبد الملک بن مروان، فسأل جلساءه: من منکم من یعلم ما صنعت أحجار بیت المقدس یوم قتل الحسین؟ فلم یکن عند أحد منه علم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 840
فقال الزّهریّ: بلغنی أنّه لم یقلب یومئذ منها حجر إلّا وجد تحتها دما عبیطا.
و ذکر زکریا حدیثا آخر فی ذلک فقال: حدّثنا علیّ بن سلمة قال: حدّثنا أسباط، عن أبی بکر الهذلیّ، عن الزّهریّ قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهم السّلام لم یقلب ببیت المقدس حصاة إلّا وجد تحتها دم عبیط.
و ذکر زکریا قال: حدّثنا إبراهیم بن عبد اللّه السّعدیّ قال: حدّثنا أبو عاصم، عن ابن جریح، عن ابن شهاب قال: ما قلب حجر بالشّام یوم قتل الحسین علیه السّلام إلّا عن دم.
و ذکر زکریا أیضا قال: حدّثنا علیّ بن الحسن قال: حدّثنا محمّد بن القاسم قال:
حدّثنا هشام بن سعد عمّن حدّثه، عن سعید بن المسیب: إنّ عبد الملک بن مروان کتب إلیه: هل یعلم آیة کانت یوم قتل الحسین بن علیّ علیهم السّلام؟ قال سعید: نعم، ما قلبت حصاة فی بیت المقدس یوم قتل الحسین علیه السّلام إلّا وجد تحتها دم عبیط.
ابن طاووس، الملاحم و الفتن،/ 173- 174
[...] و عن ابن شهاب، قال: لمّا قتل الحسین رضی اللّه عنه لم یرفع، أو لم یقلع حجر بالشّام إلّا عن دم. خرجهما «1» ابن السّریّ.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 145- عنه: الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 365
من کتاب: [دلائل النّبوّة] للإمام أبی بکر محمّد بن علیّ بن [إسماعیل] القفّال [الکبیر] الشّاشیّ رحمه اللّه [المولود عام (291) المتوفّی سنة (365)]، قال: حدّثنا عمر بن محمّد بن یحیی، حدّثنا النّصر بن طاهر، حدّثنا سفیان بن عیینة، قال: حدّثتنی جدّتی قالت: [...] و ما رفعنا حجرا إلّا وجدنا تحته دما.
الحموئی، فرائد السّمطین، 2/ 165 رقم 452- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 179
أخبرنا الأمیر المعظّم المحدّث المرابط المجاهد عماد الدّین داوود بن محمّد بن أبی القاسم الهکاریّ بسماعی علیه بالمسجد الأقصی بمدینة القدس الشّریف- عند الجانب الغربیّ من
__________________________________________________
(1)- [فضائل الخمسة: «خرجه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 841
قبّة موسی علیه السّلام عصر یوم الإثنین رابع صفر سنة خمس و تسعین و ستّ مأة- قیل له:
أخبرکم الشّیخ الإمام شمس الدّین یوسف بن خلیل بن عبد اللّه الدّمشقیّ بسماعک علیه- فی رابع عشر شهر رمضان، سنة أربع و ثلاثین و ستّ مأة- قال: أنبأنا أبو الفضل إسماعیل بن علیّ بن إبراهیم الحیرویّ، عن أبی القاسم الخضر بن الحسین بن عبد اللّه الأزدیّ، عن أبی إسحاق إبراهیم بن یونس، و ابنه أبی الحسن أحمد، کلاهما عن أبی محمّد عبد العزیز بن أحمد النّصیبیّ إجازة، عن أبی بکر محمّد بن أحمد الخطیب المقدسیّ المعروف بالواسطیّ، حدّثنا الولید، حدّثنا عبد اللّه بن محمّد الفریابیّ، حدّثنا محمّد بن شعیب السّنجریّ، عن عیسی بن یونس، عن أبی بکر الهذلیّ: عن الزّهریّ، قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام، لم یرفع ببیت المقدس حصاة إلّا وجدت تحتها دم عبیط.
الحموئی، فرائد السّمطین، 2/ 162 رقم 450
و أمّا قوله فی روایة أبی الشّیخ: «و لم یرفع حجر فی الشّام إلّا رئی تحته دم عبیط».
و قوله فی روایة أبی سعید: «ما رفع حجر فی الدّنیا لمّا قتل الحسین إلّا و تحته دم عبیط».
فقد یجمع بینه و بین ما روی من أنّ ذلک عند قتل علیّ رضی اللّه عنه بأنّه وجد عند قتل کلّ منهما کما أشار إلیه البیهقیّ، فإنّه أخرج عن الزّهریّ قال: دخلت الشّام أرید الغزو، فأتیت عبد الملک بن مروان، فوجدته علی فرش یقرب من القائم، و النّاس عنده سماطان، فسلّمت، ثمّ جلست، فقال لی: یا ابن شهاب! أتعلم ما کان فی بیت المقدس صباح قتل علیّ بن أبی طالب؟ قلت: نعم.
قال: هلمّ. فقمت من وراء النّاس حتّی أتیت خلف القبّة، فحوّل إلیّ وجهه، و انحنی علیّ فقال: ما کان؟ قلت: لم یرفع حجر من بیت المقدس إلّا وجد تحته دم. فقال: لم یبق أحد یعلم هذا غیری و غیرک، فلا یسمعن هذا منک أحد. قال: قال: فما حدّثت به حتّی توفّی.
و أخرج- أیضا- عن الزّهریّ: أنّ أسماء الأنصاریّة قالت: ما رفع حجر بإیلیا- یعنی‌حین قتل علیّ بن أبی طالب- إلّا وجد تحته دم عبیط، ثمّ قال البیهقیّ: کذا روی فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 842
هاتین الرّوایتین.
و قد روی بإسناد صحیح عن الزّهریّ: أنّ ذلک کان حین قتل الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما)، و لعلّه وجد عند قتلهما جمیعا.
السّمهودی، جواهر العقدین،/ 417- 418
و قیل: إنّه لم یقلب حجر [ب] بیت المقدس یومئذ إلّا وجد تحته دم عبیط.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 207- مثله الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 212
و ما مرّ من: أنّه لم یرفع حجر فی الشّام- أو الدّنیا- إلّا رؤی تحته دم عبیط وقع یوم قتل علیّ أیضا، کما أشار إلیه البیهقیّ بأنّه حکی عن الزّهریّ «1»: إنّه قدم الشّام یرید الغزو، فدخل علی عبد الملک، فأخبره أنّه «2» یوم قتل علیّ لم یرفع حجر من بیت المقدس إلّا وجد تحته دم. «3» ثمّ قال له «3»: لم یبق من یعرف هذا غیری و غیرک. «4» فلا تخبر به. قال: فما أخبرک به إلّا بعد موته.
و حکی عنه أیضا «4»: أنّ غیر عبد الملک أخبر بذلک أیضا. قال البیهقیّ: و الّذی صحّ عنه أنّ ذلک حین قتل الحسین، و لعلّه وجد عند قتلهما جمیعا «5».
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 116- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 21- 22؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 342؛ دانشیار، حول البکاء،/ 74
و لم یقلب ذلک الیوم حجر و لا مدر إلّا و وجد تحته دم عبیط.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 476
__________________________________________________
(1)- [و فی ینابیع المودّة مکانه: «البیهقیّ، عن الزّهریّ ...»].
(2)- [ینابیع المودّة: «أنّ»].
(3- 3) [ینابیع المودّة: «قال عبد الملک»].
(4- 4) [ینابیع المودّة: «فلا تخبره أحدا. فأخبر بعد موته. و حکی عن الزّهریّ»].
(5)- [أضاف فی حول البکاء: « (أقول) و مرّ فی صدر هذا الدّلیل ما رواه ابن حجر أیضا عن الملأ من قول علیّ علیه السّلام تبکی علیهم السّماء و الأرض یعنی الحسین و أهل بیته علیهم السّلام.
أمّا نهی عبد الملک للزّهریّ عن الأخبار بذلک و عدم أخباره به إلّا بعد موته کما مرّ فی کلام ابن حجر، ففیه دلیل واضح علی ما کان علیه بنو أمیّة من أخفاء فضائل أهل البیت جهدهم خوفا من میل النّاس إلیهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 843
و روی الطّبرسیّ فی کتاب إعلام الوری، نقلا عن کتاب دلائل النّبوّة، بإسناده عن الزّهریّ، قال: بلغنا أنّه لم یقلب حجر حین قتل الحسین علیه السّلام إلّا وجد تحته دم عبیط.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 578
ص [قصص الأنبیاء]: بالإسناد عن الصّدوق، عن أحمد بن علیّ، عن أبیه، عن جدّه إبراهیم بن هاشم، عن علیّ بن معبد، عن علیّ بن عبد العزیز، عن یحیی بن بشیر، عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللّه (صلوات اللّه علیه) قال: بعث هشام بن عبد الملک إلی أبی علیه السّلام، فأشخصه إلی الشّام، فلمّا دخل علیه قال له: یا أبا جعفر! إنّما بعثت إلیک لأسألک عن مسألة لم یصلح أن یسألک عنها غیری، و لا ینبغی أن یعرف هذه المسألة إلّا رجل واحد.
فقال له أبی: یسألنی أمیر المؤمنین عمّا أحبّ فإن علمت أجبته، و إن لم أعلم قلت لا أدری.
و کان الصّدق أولی بی. فقال هشام: أخبرنی عن اللّیلة الّتی قتل فیها علیّ بن أبی طالب بما استدلّ الغائب عن المصر الّذی قتل فیه علیّ؟ و ما کانت العلامة فیه للنّاس؟ و أخبرنی هل کانت لغیره فی قتله عبرة.
فقال له أبی: إنّه لمّا کانت اللّیلة الّتی قتل فیها علیّ (صلوات اللّه علیه) لم یرفع عن وجه الأرض حجر إلّا وجد تحته دم عبیط حتّی طلع الفجر.
و کذلک کانت اللّیلة الّتی فقد فیها هارون أخو موسی (صلوات اللّه علیهما).
و کذلک کانت اللّیلة الّتی قتل فیها یوشع بن نون.
و کذلک کانت اللّیلة الّتی رفع فیها عیسی بن مریم علیهما السّلام.
و کذلک اللّیلة الّتی قتل فیها الحسین (صلوات اللّه علیه).
فتربّد وجه هشام، و امتقع لونه، و همّ أن یبطش بأبی، فقال له أبی: یا أمیر المؤمنین! الواجب علی النّاس الطّاعة لإمامهم، و الصّدق له بالنّصیحة، و إنّ الّذی دعانی إلی ما أجبت به أمیر المؤمنین فیما سألنی عنه معرفتی بما یجب له من الطّاعة، فلیحسن ظنّ أمیر المؤمنین «1» [...].
المجلسی، البحار، 46/ 315- 317
__________________________________________________
(1)- ایضا از زهری به اسانید معتبره روایت کرده است که چون حسین بن علی علیه السّلام شهید شد، هر سنگریزه‌ای که از بیت المقدس برمی‌داشتند، از زیر آن خون تازه می‌جوشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 758
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 844
و فی آخر: لم یرفع حجر عن وجه الأرض فی تلک اللّیلة إلّا وجد تحته دم عبیط.
الدرّبندی، أسرار الشّهادة،/ 430
الزّهریّ: ما رفع بالشّام حجر [یوم قتل الحسین] إلّا وجد تحته دم. و [فی روایة]:
لم ترفع حصاة ببیت المقدس إلّا وجد تحتها دم عبیط «1».
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 17- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 170
و فی جواهر العقدین: أخرج البیهقیّ، عن الزّهریّ، قال: دخلت علی عبد الملک بن مروان ... فقال لی: یا ابن شهاب! أتعلم ما کان فی بیت المقدس صباح قتل علیّ بن أبی طالب؟ قلت: نعم.
قال: هلمّ. فقمنا حتّی أتینا خلف العقبة و خلینا عن النّاس.
فقال لی «2»: لم یرفع حجر من بیت المقدس، إلّا وجد تحته دم.
فقال: لم یبق أحد یعلم هذا غیری و غیرک، فلا یسمعنّ هذا منک أحد. قال: فما حدّثت به حتّی توفّی.
و أخرج أیضا عن الزّهریّ: إنّ أسماء الأنصاریّة قالت: ما رفع حجر بإیلیا حین قتل علیّ بن أبی طالب إلّا وجد تحته دم عبیط.
ثمّ قال البیهقیّ: کذا روی عن الزّهریّ هاتین الرّوایتین، و قد روی بإسناد صحیح عن الزّهریّ: إنّ ذلک حین قتل الحسین، و لعلّه وجد عند قتلهما جمیعا. (انتهی) «3».
__________________________________________________
(1)- جمع الفوائد 2/ 218.
(2)- فی المصدر: «فقال: ما کان؟ قلت» [و هو صحیح].
(3)- جواهر العقدین 2/ 329.
در خبر است که در آن ایام در ارض بیت المقدس، سنگی از زمین برنمی‌داشتند، جز این‌که خون تازه از جای آن جوشش داشت.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 149
و دیگر از روات عامه، ابن سعد گوید: «سنگی در تمامت دنیا از زمین برداشته نشد، الّا آن‌که در زیر آن خون تازه بود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 845
__________________________________________________
- در بیشتر این احادیث که در گریستن بر سید الشهدا علیه السّلام به شرح رفت، زمین و آسمان توامان (1) بودند و خبری چند هست که خاصه بر گریستن زمین وارد شده است.
در کتاب کامل الزیاره سند به ابو بصیر منتهی می‌شود و او از جعفر صادق علیه السّلام حدیث می‌کند.
قال علیه السّلام: بعث هشام بن عبد الملک إلی أبی، فأشخصه إلی الشّام. فلمّا دخل علیه، قال له: یا أبا جعفر! أشخصناک لنسألک عن مسألة لم یصلح أن یسألک عنها غیری، و لا أعلم فی الأرض خلقا ینبغی أن یعرف أو عرف هذه المسألة إن کان إلّا واحد.
یعنی: جعفر صادق علیه السّلام فرمود: «هشام بن عبد الملک کس به سوی پدر من محمد باقر علیه السّلام فرستاد تا او را به جانب شام حرکت دهد. چون وارد شد و هشام آن حضرت را دیدار کرد، گفت: «ای ابو جعفر! تو را به جانب شام کوچ دادم تا از تو مسأله‌ای را سؤال کنم که سزاوار نیست غیر از من کسی از تو سؤال کند و نمی‌شناسم کسی را در روی زمین که سزاوار باشد دانستن آن مسأله را، یا از پیش دانسته باشد. اگر باشد، جز یک تن نخواهد بود.»
فقال أبی: لیسألنی أمیر المؤمنین عمّا أحبّ. فإن علمت أجبت عن ذلک و إن لم أعلم، قلت: لا أدری و کان الصّدق أولی بی. فقال هشام: أخبرنی عن اللّیلة الّتی قتل فیها علیّ بن أبی طالب، بما استدلّ به الغائب عن المصر الّذی قتل فیه علی قتله، و ما العلامة فیه للنّاس؟ فإن علمت ذلک و أجبت، فأخبرنی هل کان تلک العلامة لغیر علیّ فی قتله.
یعنی: پدرم محمد باقر علیه السّلام فرمود: «امیر المؤمنین از من سؤال می‌کند از چیزی ستوده. لاجرم اگر بدانم، پاسخ گویم و اگر ندانم، لا أدری (2) خواهم گفت. چه سخن راست سزاوارتر است از برای من.»
هشام گفت: «خبر ده مرا از شبی که علی علیه السّلام را بکشتند، به چه‌چیز استدلال کرد آن‌کس که حاضر نبود؟ و با کدام علامت قتل او را بدانست؟ اکنون اگر تو دانایی، مرا آگهی ده و بازگوی آن علامت که بر قتل علی دلالت کرد. آیا از برای غیر علی نیز علامتی باشد؟»
فقال له أبی: یا أمیر المؤمنین! إنّه لمّا کانت اللّیلة الّتی قتل فیها علیّ لم یرفع علی وجه الأرض حجر إلّا وجد تحته دم عبیط حتّی طلع الفجر، و کذلک کانت اللّیلة الّتی فقد فیها هارون أخو موسی، و کذلک کانت اللّیلة الّتی قتل فیها یوشع بن نون، و کذلک کانت اللّیلة الّتی رفع فیها عیسی بن مریم، و کذلک کانت اللّیلة الّتی قتل فیها شمعون بن حمون الصّفا، و کذلک اللّیلة الّتی قتل فیها الحسین بن علیّ.
می‌فرماید: پدر من هشام را گفت: «یا امیر المؤمنین! در آن شبی که علی علیه السّلام کشته شد، سنگی را از روی زمین جنبش ندادند، الّا آن‌که در زیر آن خون تازه یافتند تا گاهی که سفیده صبح بدمید و چنین بود شبی که هارون برادر موسی مفقود شد، و چنین بود شبی که یوشع بن نون مقتول گشت، و چنین بود شبی که عیسی بن مریم صعود (3) فرمود، و چنین بود شبی که شمعون بن حمون به قتل رسید، و چنین بود شبی که حسین بن علی شهادت یافت.»
قال: فتربّد وجه هشام حتّی انتقع لونه و همّ أن یبطش بأبی؟ فقال له أبی: یا أمیر المؤمنین! الواجب علی العباد الطّاعة لإمامهم و الصّدق له بالنّصیحة، و إنّ الّذی دعانی إلی أن أجبت أمیر المؤمنین فیما سألنی عنه،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 846
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 42- 43
و عن الزّهریّ: بلغنی أنّه لم یقلب حجر من أحجار بیت المقدس یوم قتل الحسین إلّا وجد تحته دم عبیط. «1»
الشّبلنجی، نور الأبصار، 267- مثله دانشیار، حول البکاء «2»،/ 74
و ما قلع حجر بالشّام- و فی روایة: فی الدّنیا- إلّا وجد تحته دم عبیط.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 191
__________________________________________________
- معرفتی له بما یجب له علیّ من الطّاعة، فلیحسن أمیر المؤمنین الظّنّ.
فرمود: روی هشام از غضب افروخته گشت و رنگ بگردانید و عزیمت درست کرد که پدرم را به قتل رساند. آن حضرت فرمود: «یا امیر المؤمنین! واجب می‌کند که عباد (4) امام خویش را طاعت و از در صدق نصیحت کنند. همانا مرا دعوت فرمودی تا مسألتی که پرسش فرمایی با تمام دانش و بینش خود پاسخ گویم. اجابت و اطاعت کردم. اکنون امیر المؤمنین باید گمان خویش را نیکو فرماید.»
از این سخن نیران خشم هشام خمود یافت (5). گفت: «اگر خواهی به جانب اهل خود مراجعت می‌کن.»
چون آهنگ مراجعت فرمود، هشام از وی عهد بگرفت و پیمان استوار کرد که آن حضرت این حدیث را با کس اعادت (6) نکند؛ چندکه هشام زنده باشد.»
و دیگر در بحار الانوار سند به زهری منتهی می‌شود. یک روز حاضر مجلس ولید بن عبد الملک بود و جماعتی نیز حضور داشتند.
فقال الولید: أیّکم یعلم ما فعلت أحجار بیت المقدّس یوم قتل الحسین بن علیّ؟
ولید به آن جماعت گفت: «کدام‌یک آگهی دارید از آنچه از سنگ‌های بیت المقدس در روز قتل حسین دیده شد؟»
فقال الزّهریّ: بلغنی أنّه لم یقلّب حجر إلّا وجد تحته دم عبیط.
زهری گفت: «به من رسیده است که سنگی از جا حرکت نکرد، الّا آن‌که خون تازه در زیر داشت.»
(1). توأمان: دو چیز باهم و چسبیده به یکدیگر.
(2). لا أدری: نمی‌دانم.
(3). صعود: بالا رفتن. مقصود بالا رفتن حضرت عیسی به آسمان است.
(4). عباد: بندگان خدا، مردم.
(5). خاموش گشت.
(6). اعادت: دوباره گفتن سخنی یا انجام کاری.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 218، 221- 224
(1)- و از بیت المقدس هر سنگی برداشتند، خون از زیر آن می‌جوشید. در روایت دیگر، در تمام وجه الأرض چنین بود.
بیرجندی، کبریت أحمر،/ 488
(2)- [حکاه فی حول البکاء عن خطط المقریزیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 847

الملائکة و الجنّ ینوحون علیه علیه السّلام‌

[حدّثنا] محمّد بن عبید اللّه بن نوفل، قال: حدّثنا عبید بن یعیش، عن أبی غسّان، عن مرّة من آل علیّ قال: کان یسمع نوح الجنّ علی الحسین بن علیّ:
قتل حسین هلّا کان الحسین جبلا
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 227 رقم 690
محمّد بن عبید اللّه [بن نوفل] قال: حدّثنا أحمد بن عبد اللّه بن یونس، عن بعض من ذکره، قال: کان یسمع نوح الجنّ علی الحسین بن علیّ:
لمن الأبیات بالطّفّ علی عهد نبینا
تلک أبیات حسین یتجاوبن حنینا
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 227 رقم 691
حدّثنا محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا سریج بن یونس، ثنا عمر بن عبد الرّحمان أبو حفص الأبار، عن إسماعیل بن عبد الرحمان الأزّدیّ، عن أبی جناب قال: سمع من الجنّ یبکون علی الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه:
مسح الرّسول جبینه فله بریق فی الخدود
أبواه من علیا قریش جدّه خیر الجدود
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 130 رقم 2865، مقتل الحسین،/ 72
حدّثنا محمّد بن عثمان بن أبی شیبة، ثنا جندل بن والق، ثنا عبد اللّه بن الطّفیل، عن أبی زید الفقیمیّ «1»، عن أبی جناب الکلبیّ: حدّثنی الجصّاصون قالوا: کنّا إذا خرجنا باللّیل إلی الجبانة عند مقتل الحسین رضی اللّه عنه، سمعنا الجنّ ینوحون علیه، و یقولون:
مسح الرّسول جبینه فله بریق فی الخدود
أبواه من علیا قریش جدّه خیر الجدود «2»
__________________________________________________
(1)- [فی الأمالی مکانه: «و به قال: أخبرنا أبو القاسم عبد اللّه بن سلیمان، قال: حدّثنا عباد بن یعقوب الرّواحیّ، قال: أخبرنا أبو زیاد الفقیمیّ ...» و من هنا حکاه عنه فی مجمع الزوائد].
(2)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و فیه من لم أعرفه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 848
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 131 رقم 2866، مقتل الحسین،/ 73- عنه: أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 668؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 199؛ الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 359؛ مثله الشّجری، الأمالی، 2/ 84
[حدّثنا] محمّد بن عبید اللّه بن نوفل، قال: حدّثنا [...] و أبو [سعید] الثّعلبیّ قال:
کان الجّصاصون یسمعون نوح الجنّ علی الحسین بن علیّ:
مسح الرّسول جبینه فله بریق فی الخدود
أبواه من علیا قریش جدّه خیر الجدود
زحفوا إلیه جمیعهم زحفا و هم شرّ الجنود
قال: فزاد فیه الّذی رواه:
قتلوا هناک ابن ال نبیّ فأدخلوا نار الخلود
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 229 رقم 693
عبد اللّه بن مسلم المتلالیّ، عن أبیه، عن جدّه، أنّه قال: سمعت نوح الجنّ علی قتل الحسین علیه السّلام یقولون:
أبک ابن فاطمة الّذی من موته شاب الشّعر
و لقتله زلزلتم و لقتله کسف القمر
داوود بن قاسم، عن هشام، أنّه قال: سمعت أبا جرثومة الکلبیّ قال: لمّا قتل الحسین علیه السّلام، سمعت منادیا ینادی فی جبّانة- یعنی المقبرة-:
أیّها القوم القاتلون جهلا حسینا أبشروا بالعذاب و التّنکیل
کلّ من فی السّماء یدعو علیکم من نبیّ و حافظ و رسول
قد لعنتم علی لسان داوود و موسی و صاحب الإنجیل
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 167- 168 رقم 1108- 1109
عبد اللّه بن زواق، قال: سمعت رجلا من الأنصار یحدّث معمّرا، قال: لمّا کان الیوم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 849
الّذی قتل فیه الحسین بن علیّ علیه السّلام (من رجل فی بعض اللّیل فی منی، فسمع) صوتا علی کبکب، کأنّه صوت امرأة تنوح:
أبک أبکی حسینا أیّما.
فأجابتها اخری من ثبیر تقول: (أبک أبکی ابن الرّسول أیّما).
قال الرّجل: فکتبت تلک اللّیلة فإذا هی اللّیلة الّتی تتلو الیوم الّذی قتل الحسین علیه السّلام.
[ضبط الغریب]
فیه: کبکب: جبل ممّا یلی المسجد من منی.
و ثبیر: جبل أیضا هناک یقابله.
و قولهما أیّما. کلمة تستعملها نوائح العرب إذا ذکرت من تنوح علیه، قلت: أیّما یردن، أیّما رجل کان. و هی کلمة تستعمل فی المدح، یقولون: فلان أیّما فلان. و قد یسقطون الیاء. فیقولون فلان ما فلان. و فی الحدیث عن أمّ زرع، أنّها قالت: زوجی ما أبو زرع.
تمدحه.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 168- 169 رقم 1113
حدّثنی أبی رحمه اللّه، عن سعد بن عبد اللّه، عن یعقوب بن یزید، عن إبراهیم بن عقبة، عن أحمد بن عمرو بن مسلم، عن المیثمیّ قال: خمسة من أهل الکوفة أرادوا نصر الحسین بن علیّ علیهما السّلام، فمرّوا «1» بقریة یقال لها شاهیّ، إذ أقبل علیهم رجلان شیخ و شاب، فسلّما علیهم.
قال: فقال الشّیخ: أنا رجل من الجنّ و هذا ابن أخی أراد نصر هذا الرّجل المظلوم.
قال: فقال لهم الشّیخ الجنّی: قد رأیت رأیا. قال: فقال الفتیة الإنسیّون: و ما هذا الرّأی الّذی رأیت؟ قال: رأیت أن أطیر فآتیکم بخبر القوم، فتذهبون علی بصیرة. فقالوا له:
نعم ما رأیت. قال: فغاب یومه و لیلته، فلمّا کان من الغد إذا هم بصوت یسمعونه و لا یرون الشّخص، و هو یقول:
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فعرّسوا» و فی نفس المهموم: «فعرشوا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 850
«1» و اللّه ما جئتکم حتّی بصرت به بالطّفّ منعفر الخدّین منحورا
و حوله فتیة تدمی نحورهم مثل المصابیح یملون «2» الدّجی نورا
و قد حثثت قلوصی کی أصادفهم من قبل أن یلاقوا «3» الخرّد الحورا «4»
کان الحسین سراجا یستضاء به اللّه یعلم أنّی لم أقل زورا
مجاورا لرسول اللّه فی غرف و للبتول «5» و للطّیار مسرورا «1»
فأجابه بعض الفتیة من الإنسیّین یقول:
اذهب فلا زال قبر «6» أنت ساکنه إلی القیامة یسقی الغیث ممطورا
و قد سلکت سبیلا کنت سالکه «7» و قد شربت بکأس کان مغرورا «8»
و فتیة فرّغوا للّه أنفسهم و فارقوا المال و الأحباب و الدّورا
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 93- 94- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 240- 241؛ البحرانی، العوالم، 17/ 484؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 178- 179؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 531- 532؛ القمی، نفس المهموم،/ 490- 491
حدّثنی حکیم بن داوود، عن سلمة بن الخطاب، قال: حدّثنی عمر بن سعد «9» و عمرو ابن ثابت «9»، «10» عن أبی زیاد القندیّ قال: کان الجصّاصون یسمعون نوح الجنّ حین قتل
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم و الأسرار: «و اللّه ما جئتکم حتّی بصرت به» إلی آخر (ما مرّ من) الأبیات [عن المفید و الطّوسی]].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «یطفون»].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة: «تلاقوا» و فی نفس المهموم: «تتلاقی»].
(4)- [أضاف فی نفس المهموم:
«فعاقنی قدر و اللّه بالغه و کان أمر قضاه اللّه مقدورا»].
(5)- [نفس المهموم: «و للوصیّ»].
(6)- [نفس المهموم: «قبرا»].
(7)- [نفس المهموم: «ساکنه»].
(8)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «مغزورا» و الأسرار: «مقدورا»].
(9- 9) [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم: «عن عمرو بن ثابت»].
(10)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 851
الحسین علیه السّلام فی السّحر بالجبانة «1» و هم یقولون «1»:
مسح الرّسول «2» جبینه فله بریق فی الخدود
أبواه من علیا «3» قریش جدّه خیر الجدود
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 94- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 279؛ المجلسی، البحار، 45/ 241؛ البحرانی، العوالم، 17/ 484؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 532؛ القمی، نفس المهموم،/ 494
حدّثنی حکیم بن داوود بن حکیم، عن سلمة بن الخطاب، قال: قال عمر بن سعد قال: «4» حدّثنی الولید بن غسّان «5» عمّن حدّثه، قال: کانت الجنّ تنوح علی الحسین بن علیّ‌علیه السّلام، تقول:
لمن الأبیات بالطّفّ علی کره بنینه «6» تلک أبیات الحسین «7» یتجاوبن الرّنینه «8»
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 95- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 279؛ المجلسی، البحار، 45/ 241؛ البحرانی، العوالم، 17/ 485؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 531
حدّثنی حکیم بن داوود بن حکیم، عن سلمة. قال: حدّثنی أیوب بن سلیمان بن أیّوب الفزاریّ «9»، عن علیّ بن الحزور «10» قال: سمعت «11» لیلی و هی تقول: سمعت نوح الجنّ علی الحسین بن علیّ علیه السّلام «11» و هی تقول:
__________________________________________________
(1- 1) [مدینة المعاجز: «و هو یقول شعرا»].
(2)- [مدینة المعاجز: «النّبیّ»].
(3)- [فی مدینة المعاجز و نفس المهموم: «من أعلی»].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(5)- [مدینة المعاجز: «عثمان»].
(6)- [مدینة المعاجز: «بنیت»].
(7)- [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الأسرار: «حسین»].
(8)- [مدینة المعاجز: «زریت»].
(9)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم].
(10)- [مدینة المعاجز: «الجارود»].
(11- 11) [مدینة المعاجز: «الجنّ لیلا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 852
یا عین جودی بالدّموع فإنّما یبکی «1» الحزین بحرقة و تفجّع «2» «3» یا عین الهاک «4» الرّقاد بطیبه «4»
من ذکر آل محمّد و توجّع «5» «3» باتت ثلاثا بالصّعید جسومهم
بین الوحوش و کلّهم فی مصرع
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 95- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 279؛ المجلسی، البحار، 45/ 241؛ البحرانی، العوالم، 17/ 485؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 179؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 532؛ القمی، نفس المهموم،/ 494- 495
حدّثنی أبی رحمه اللّه، عن سعد بن عبد اللّه، عن محمّد بن الحسین، عن نصر بن مزاحم، عن عبد الرّحمان بن أبی حمّاد، عن أبی لیلی الواسطی «6»، عن عبد اللّه بن حسان الکنانیّ، قال: بکت الجنّ علی الحسین بن علیّ علیه السّلام فقالت:
ماذا تقولون إذ قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم و أنتم آخر الأمم
بأهل بیتی و إخوانی و مکرمتی «7» من بین أسری و قتلی «7» ضرّجوا بدم
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 95- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 279؛ المجلسی، البحار، 45/ 237؛ البحرانی، العوالم، 17/ 481؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 531
حدّثنی حکیم بن داوود بن حکیم، عن سلمة بن الخطاب، قال: حدّثنی عبد اللّه بن محمّد بن سنان، عن عبد اللّه بن القاسم بن «8» الحارث، «9» عن داوود الرّقیّ قال: حدّثتنی جدّتی: أنّ الجنّ لمّا قتل الحسین علیه السّلام، بکت علیه بهذه الأبیات:
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «تبکی»].
(2)- [فی مدینة المعاجز و البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم: «توجّع»].
(3- 3) [لم یرد فی الأسرار].
(4- 4) [مدینة المعاجز: «الکراعن طیبة»].
(5)- [مدینة المعاجز: «بتفجّع»].
(6)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(7- 7) [مدینة المعاجز: «منهم أساری و منهم»].
(8)- [مدینة المعاجز: «عن»].
(9)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 853
یا عین جودی بالعبر و أبکی «1» فقد حقّ الخبر «1» «2» أبکی ابن فاطمة الّذی
ورد الفرات «3» فما صدر الجنّ تبکی شجوها
لمّا أتی منه الخبر «2» قتل الحسین و رهطه
تعسا لذلک من خبر فلأبکینّک حرقة
عند العشاء و بالسّحر و لأبکینّک ما جری «4» عرق و ما حمل «4» الشّجر
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 97- 98- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 280؛ المجلسی، البحار، 45/ 238؛ البحرانی، العوالم، 17/ 482؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 531؛ القمی، نفس المهموم،/ 495
قال: أخبرنا أبو حفص عمر بن محمّد، قال: حدّثنا علیّ بن العبّاس، قال: حدّثنی عبد الکریم بن محمّد، قال: حدّثنا سلیمان بن مقبل الحارثیّ، قال «5»: حدّثنی محفوظ «6» بن المنذر «7»، قال: حدّثنی شیخ من بنی تمیم، کان یسکن الرّابیة قال: سمعت أبی یقول: ما شعرنا بقتل الحسین علیه السّلام حتّی کان مساء لیلة عاشوراء، فإنّی جالس بالرّابیّة و معی رجل من الحیّ، فسمعنا هاتفا یقول:
و اللّه «8» ما جئتکم حتّی بصرت به بالطّفّ منعفر الخدّین منحورا
و حوله فتیة تدمی نحورهم مثل المصابیح یعلون «9» الدّجی نورا
__________________________________________________
(1- 1) [مدینة المعاجز: «علی جدّ الخیر»].
(2- 2) [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [مدینة المعاجز: «العراق»].
(4- 4) [مدینة المعاجز: «نهر و ما أخضر»].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(6)- [فی الطّوسی و البحار و العوالم و الأسرار: «المحفوظ»].
(7)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(8)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(9)- [فی الطّوسی و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «یطفون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 854
و قد حثثت قلوصی «1» کی أصادفهم من قبل «2» ما أن یلاقوا الخرّد «3» «2» الحورا
فعاقنی قدر و اللّه بالغه و کان أمرا قضاه اللّه مقدورا
کان الحسین سراجا یستضاء به اللّه یعلم أنّی لم أقل زورا
صلّی الإله علی جسم تضمّنه قبر الحسین حلیف الخیر مقبورا
مجاورا لرسول اللّه فی غرف و للوصیّ و للطّیار مسرورا
فقلنا له: من أنت یرحمک اللّه؟ قال: أنا و أبی «4» من جنّ نصیبین، أردنا مؤازرة الحسین علیه السّلام و مواساته بأنفسنا، فانصرفنا من الحجّ فأصبناه قتیلا.
المفید، الأمالی،/ 320- عنه: الطّوسی، الأمالی،/ 90- 91؛ المجلسی، البحار، 45/ 239- 240؛ البحرانی، العوالم، 17/ 483؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 178؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 531
حدّثنا أبو حامد بن جبلة [قال] «5»: ثنا محمّد بن إسحاق، حدّثنی أبو بکر بن خلف، ثنا محمّد بن الحجّاج، عن معرف بن واصل، عن حبیب بن أبی ثابت، قال: سمعت الجنّ تنوح علی الحسین، و هی تقول:
مسح الرّسول جبینه فله بریق فی الخدود
أبواه من «6» علیاء قریش جدّه خیر الجدود
حدّثنا أحمد بن محمّد بن سنان، ثنا محمّد بن إسحاق [السرّاج] «7»، حدّثنی أبو بکر
__________________________________________________
(1)- القلوص: النّاقة الشّابّة.
(2- 2) [فی الطّوسی: «أن یتلاقی الخرّد» و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «أن تتلاقی الحرّد» و فی الأسرار: «أن تتلاقی الخرّد»].
(3)- الخرّد: جمع خرود، البکر الّتی لم تمسّ.
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و آلی»].
(5)- لیس فی ش.
(6)- فی ش: فی.
(7)- زیادة من ش.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 855
ابن خلف، ثنا عبد الصّمد بن النّعمان، ثنا عبد اللّه بن میسرة أبو لیلی «1»، عن مزیدة بن جابر الحضرمیّ، عن أمّه «2» قالت: سمعت الجنّ تنوح علی الحسین تقول:
أبغی حسین هبلا کان حسین جبلا
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 668، 669 رقم 1792، 1794
و قیل: جاءت الجنیّة منهم تقول:
ألا یا عین فانهملی بجهد فمن یبکی علی الشّهداء بعدی
علی رهط تقودهم المنایا إلی متجبّر فی ملک عبد
الفتّال، روضة الواعظین،/ 145
«و أنبأنی» صدر الحفاظ أبو العلاء الهمدانیّ بها، أخبرنا محمود بن إسماعیل، أخبرنا أحمد بن محمّد بن الحسین، أخبرنا أبو القاسم اللّخمیّ، حدّثنا محمّد بن عثمان، حدّثنا جندل بن والق، حدّثنا عبد اللّه بن الطّفیل، عن أبی زید الفقیمیّ، عن أبی جناب الکلبیّ قال «3»: حدّثنی الجصّاصون قالوا: کنّا «4» إذا خرجنا فی اللیل إلی الجبّانة أیّام «4» مقتل الحسین ابن علیّ علیه السّلام سمعنا «5» الجنّ ینوحون علیه و یقولون:
مسح الرّسول جبینه فله بریق فی الخدود
أبواه من علیا «6» قریش و جدّه خیر الجدود «7»
الخوارزمی، مقتل الحسین،/ 95- 96- مثله ابن طاووس، اللّهوف،/ 196- 197؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس «8»، 2/ 459
__________________________________________________
(1)- فی ش: أبو وائل.
(2)- فی ش: أبیه.
(3)- [و فی اللّهوف و تسلیة المجالس مکانه: «فروی عن أبی حباب (أبی جناب) الکلبیّ، قال: ...»].
(4- 4) [فی اللّهوف و تسلیة المجالس: «نخرج إلی الجبّانة فی اللّیل عند»].
(5)- [فی اللّهوف و تسلیة المجالس: «فنسمع»].
(6)- [اللّهوف: «أعلی»].
(7)- [أضاف فی تسلیة المجالس:
«قتلوه ظلما ویلهم سکنوا به نار الخلود»].
(8)- [حکاه فی تسلیة المجالس عن اللّهوف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 856
[...] قال عبد اللّه بن محمّد الأنصاریّ: فلقیت دعبل بن علیّ الخزاعیّ فی مدینة الرّسول صلی اللّه علیه و اله، فحدّثته بهذا الحدیث فلم ینکره، و قال حدّثنی أبی، عن جدّی، عن أمّه سعدی «1» بنت مالک الخزاعیّة [...] و أنّها سمعت «2» لیلة قتل الحسین علیه السّلام «2» نوح الجنّ.
فحفظت من جنّیّة «3» منهم هذین البیتین «3»:
یا ابن الشّهید و یا شهیدا «4» عمّه خیر العمومة جعفر الطّیّار
عجبا «5» لمصقول أصابک حدّه فی الوجه منک و قد علاک «6» غبار «7»
قال دعبل: فقلت فی «8» قصیدة لی تشتمل علی هذین البیتین «8»:
زر «9» خیر قبر بالعراق یزار و اعص الحمار فمن نهاک حمار
لم لا أزورک یا حسین لک الفدا قومی و من عطفت علیه نزار
و لک المودّة فی قلوب ذوی النّهی و علی عدوّک مقتة و دمار «10»
یا ابن الشّهید و یا شهیدا عمّه خیر العمومة جعفر الطّیّار «11»
عجبا لمصقول أصابک حدّه فی الوجه منک و قد علاه غبار
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 100- 101- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2650، الحسین بن علیّ/ 109؛ محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 472؛ المجلسی، البحار «12»،
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «سعیدة»].
(2- 2) [فی ابن العدیم و تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «تلک اللّیلة»].
(3- 3) [فی ابن العدیم و تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «منهن (قالت)»].
(4)- [فی ابن العدیم و تسلیة المجالس: «شهید»].
(5)- [ابن العدیم: «عجب»].
(6)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «علاه»].
(7)- [إلی هنا حکاه فی ابن العدیم].
(8- 8) [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «قصیدتی»].
(9)- [و فی نفس المهموم مکانه: «و فی روایة غیر المناقب، قال دعبل: فقلت فی قصیدتی: زر ...»].
(10)- [فی تسلیة المجالس: «و دثار» و فی نفس المهموم: «و ذمار»، و إلی هنا حکاه فی تسلیة المجالس].
(11)- [إلی هنا حکاه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم].
(12)- [حکاه فی البحار و العوالم عن بعض کتب المناقب المعتبرة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 857
45/ 234- 235؛ البحرانی، العوالم، 17/ 497- 498؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 177؛ القمی، نفس المهموم،/ 492
أنبأنا أبو علیّ بن نبهان.
ح: و أخبرنا أبو الفضل بن ناصر، أنبأنا أحمد بن الحسن بن أحمد، و أبو الحسن محمّد ابن إسحاق، و أبو علیّ محمّد بن سعد بن نبهان.
ح: و أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ أنبأنا أبو طاهر أحمد بن الحسن بن أحمد، و أبو الحسن محمّد بن إسحاق قالوا: أنبأنا أبو علیّ بن شاذان، أنبأنا أبو بکر محمّد بن الحسن بن مقسم، أنبأنا أبو العبّاس أحمد بن یحیی النّحویّ ثعلب، حدّثنی عمر «1» بن شبّة، حدّثنی عبید بن عباد، أنبأنا عطاء «2» بن مسلم: عن أبی جناب الکلبیّ قال: أتیت کربلاء، فقلت لرجل من أشراف العرب بها: بلغنی أنّکم تسمعون نوح الجنّ؟ قال: ما تلقی «3» حرّا و لا عبدا «3» إلّا أخبرک أنّه سمع ذاک. قال: قلت: و أخبرنی ما سمعت أنت؟
قال: سمعتهم یقولون:
مسح الرّسول جبینه فله بریق فی الخدود
أبواه من علیا قریش جدّه خیر الجدود
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 269، تهذیب ابن بدران، 4/ 341، مختصر ابن منظور، 7/ 154- مثله المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 441- 442؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 349- 350
أخبرنا أبو بکر محمّد بن شجاع «4»، أنبأنا عبد الوهّاب بن محمّد، أنبأنا الحسن بن محمّد، أنبأنا أحمد بن محمّد، أنبأنا عبد اللّه بن محمّد، حدّثنی أبو عبد اللّه التّمیمیّ «5»، أنبأنا علیّ بن
__________________________________________________
(1)- [و فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال عمر ...»].
(2)- [و فی تاریخ الإسلام مکانه: «و روی عطاء ...»].
(3- 3) [تاریخ الإسلام: «أحدا»].
(4)- [و فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو منصور عبد الرّحمان بن محمّد، عن عمّه علیّ بن الحسن، قال:
أخبرنا أبو بکر محمّد بن شجاع ...»].
(5)- [ابن العدیم: «التّیمیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 858
عبد الحمید الشّیبانیّ «1»، عن أبی زید الفقیمیّ قال: کان الجصّاصون إذا خرجوا فی السّحر سمعوا نوح الجنّ علی الحسین:
مسح الرّسول جبینه فله بریق فی الخدود
أبواه فی علیا قریش جدّه خیر الجدود
قال: فأجبتهم:
خرجوا به وفدا إلیه فهم له شرّ الوفود
قتلوا ابن بنت نبیّهم سکنوا به نار الخلود
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 269- 270، تهذیب ابن بدران، 4/ 341- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2651- 2652، الحسین بن علیّ،/ 110- 111
أخبرنا أبو طاهر «2» محمّد بن الحسین الحنائیّ، أنبأنا أبو علیّ و أبو الحسین ابنا أبی نصر، قالا: أنبأنا یوسف بن القاسم المیانجیّ، أنبأنا أبو الولید «3» بشر بن محمّد بن بشر التّمیمیّ الکوفیّ بالکوفة: حدّثنی أحمد بن محمّد المصقلیّ، حدّثنی أبی قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ سمع منادیا ینادی لیلا یسمع صوته و لم یر «4» شخصه:
عقرت ثمود ناقة فاستؤصلوا و جرت سوانحهم بغیر الأسعد
فبنو رسول اللّه أعظم حرمة و أجلّ من أمّ الفصیل المقصد «5»
عجبا لهم و لما أتوا لم یمسخوا و اللّه یملی للطّغاة الجحّد
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 270، تهذیب ابن بدران، 4/ 341- 342،
__________________________________________________
(1)- [ابن العدیم: «السّمعانیّ»].
(2)- [و فی ابن العدیم مکانه: «أخبرنا أبو محمّد عبد الرّحمان بن عبد اللّه بن علوان الأسدیّ، قال: أخبرنا الحافظ أبو القاسم علیّ بن الحسن، قال: أخبرنا أبو طاهر ...»].
(3)- [و فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب مکانه: «و قال أبو الولید ...»].
(4)- [ابن العدیم: «یری»].
(5)- [تهذیب التّهذیب: «المقعد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 859
مختصر ابن منظور، 7/ 154- 155- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2653- 2654، الحسین بن علیّ،/ 112- 113؛ مثله المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 442؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 356
قال دعبل: حدّثنی أبی، عن جدّی، عن أمّه سعدی بنت مالک الخزاعیّة: أنّها سمعت نوح الجنّ علی الحسین علیه السّلام:
یا ابن الشّهید و یا شهیدا عمّه خیر العمومة جعفر الطّیّار
عجبا لمصقول أصابک «1» حدّه فی الوجه منک و قد علاک «2» غبار
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 62- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 236؛ البحرانی، العوالم، 17/ 487؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 531؛ القمی، نفس المهموم،/ 492
إبانة ابن بطة: سمع من نوحهم [الجنّ]:
أیا عین جودی و لا تجمدی و جودی علی الهالک السّیّد
فبالطّفّ أمسی صریعا فقد رزئنا الغداة بأمر بدیّ
و من نوحهم:
نساء الجنّ یبکین من الحزن شجیّات
و یسعدن «3» بنوح للنّساء الهاشمیّات
و یندبن حسینا عظ مت تلک الرّزیّات
و یلطمن خدودا کالدّنانیر نقیّات
و یلبسن ثیاب السّود بعد القصبیّات
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «علاک»].
(2)- [نفس المهموم: «علاه»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «و أسعدن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 860
«1» «2» و من نوحهم:
احمرّت الأرض من قتل الحسین کما «3» اخضرّ عند سقوط الجونة العلق «3» یا ویل قاتله یا ویل قاتله
فإنّه فی سعیر «4» النّار یحترق «2»
و من نوحهم:
أبکی ابن فاطمة الّذی من قتله شاب الشّعر
و لقتله زلزلتم و لقتله خسف القمر «1»
و سمع نوح جنّ قصدوا لمؤازرته:
و اللّه ما جئتکم حتّی بصرت به بالطّفّ منعفر الخدّین منحورا
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 62- 63- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 236؛ البحرانی، العوالم، 17/ 487- 488؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 531
و روی: إنّ هاتفا سمع بالبصرة ینشد لیلا:
إنّ الرّماح الواردات صدورها نحو الحسین تقاتل التّنزیلا
و یهلّلون بأنّ قتلت و إنّما قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا
فکأنّما قتلوا أباک محمّدا صلّی اللّه علیه أو جبریلا
«5» و عن أبی جناب: لمّا قتل الحسین علیه السّلام ناحت علیه الجنّ، فکانت الجصّاصون یخرجون باللّیل إلی الجبانة، فیسمعون الجنّ یقولون:
مسح النّبیّ جبینه فله بریق بالخدود
و أبوه من أعلی قریش جدّه خیر الجدود
__________________________________________________
(1) (- 1) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 495].
(2) (- 2) [حکاه عنه فی شرح الشّافیة،/ 373].
(3) (- 3) [شرح الشّافیة: «احمرّ عند سقوط الجونة الأفق»].
(4)- [نفس المهموم: «شفیر»].
(5) (5*) [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 861
و ناحت علیهنّ «1» الجنّ فقالت:
لمن الأبیات بالطّفّ علی کره بنینا تلک أبیات الحسین یتجاوبن رنینا (5*)
و ذکر ابن الجوزیّ فی کتاب النّور فی فضایل الأیّام و الشّهور نوح الجنّ علیه، فقالت «2»:
لقد جئن نساء الجنّ یبکین شجیّات و یلطمن خدودا کالدّنانیر نقیّات
و یلبسن ثیاب السّود بعد القصبیّات
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 59- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 235- 236؛ البحرانی، العوالم، 17/ 486- 487؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 530- 531
و روی السّیّد أبو الحسین یحیی بن الحسین الحسنیّ بإسناده، عن أبی جرثومة العکلیّ، عن أبیه قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام سمعت منادیا ینادی فی الجبّانة:
أیّها القوم قاتلون حسینا ابشروا بالعذاب و التّنکیل
کلّ أهل السّماء یدعو علیکم من نبیّ و ملک و رسول
قد لعنتم علی لسان بن داوو د و موسی و حامل الإنجیل
المحلّی، الحدائق الوردیّة،/ 1/ 125
و روی [السّیّد أبو الحسین یحیی بن الحسن العقیقیّ الحسینیّ] بإسناده أیضا، عن بعضهم: أنّه سمع جنّیّة تنوح علی الحسین علیه السّلام، و هی تقول:
أبکی ابن فاطمة الّذی من موته شاب الشّعر
و لقتله زلزلتم و لقتله کسف القمر
و کان من نوحهم فیه علیه السّلام:
مسح الرّسول جبینه فله بریق فی الخدود
أبواه من علیاء قری ش و جدّه خیر الجدود
__________________________________________________
(1)- علیه.
(2)- [الأسرار: «فقال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 862
زحفوا إلیه بجمعهم و أولئکم شرّ الجنود
قتلوا تقیّا زاکیا لا أسکنوا دار الخلود
و من ذلک قول بعضهم:
ستبلیک نساء آل جنّ یبکینّ سجیّات
و یخمشنّ وجوها کالدّنانیر نقیّات
و یلبسنّ ثیاب السّو د بعد القصیبات
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 132
قال الشّعبیّ: سمع أهل الکوفة قائلا یقول فی اللّیل:
أبکی «1» قتیلا بکربلاء مضرّج الجسم بالدّماء
أبکی قتیل الطّغاة ظلما بغیر جرم سوی الوفاء
أبکی قتیلا بکی علیه من ساکن الأرض و السّماء «2» هتکوا أهله «2» و استحلّوا
ما حرّم اللّه فی الإماء یا بأبی جسمه المعری
إلّا من الدّین و الحیاء کلّ الرّزایا لها عزاء
و ما لذا «3» الرّزء من عزاء «4»
و قال الزّهریّ: و ناحت الجنّ علیه فقالت:
خیر نساء الجنّ یبکین شجیّات و یلطمن خدودا کالدّنانیر نقیات
و یلبسنّ ثیاب السّود بعد القصبیات
قال: و ممّا حفظ من قول الجنّ:
__________________________________________________
(1)- [و فی المنتخب مکانه: «و نقل عن الشّعبیّ إنّه قال: سمع أهل الکوفة لیلة قتال الحسین قائلا یقول:
أبکی ...»].
(2- 2) [فی المطبوع: «هتک أهلوه»].
(3)- [المنتخب: «و ماذا»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی المنتخب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 863
مسح النّبیّ جبینه فله بریق فی الخدود
و أبواه من علیا قریش و جدّه خیر الجدود
قتلوک یا ابن الرّسول فأسکنوا نار الخلود
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 152- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 493- 494؛ مثله الطّریحی، المنتخب، 2/ 469- 470
و ذکر المدائنیّ، عن رجل من أهل المدینة قال: خرجت أرید اللّحاق بالحسین علیه السّلام لمّا توجّه إلی العراق، فلمّا وصلت الرّبذة إذا برجل جالس فقال لی: یا عبد اللّه لعلّک ترید أن تمدّ الحسین. قلت: نعم. قال: و أنا کذلک، و لکن أقعد فقد بعثت صاحبا لی و السّاعة یقدم بالخبر. قال: فما مضت إلّا ساعة و صاحبه قد أقبل و هو یبکی، فقال له الرّجل: ما الخبر؟ فقال:
و اللّه ما جئتکم حتّی بصرت به «1» فی الأرض منعفر الخدّین منحورا
و حوله فتیة تدمی نحورهم مثل المصابیح یغشون الدّجی نورا
و قد حثثت قلوصی کی أصادفهم من قبل ما ینکحون الخرّد الحورا
یا لهف نفسی لو أنّی لحقتهم اذا تقرت إذا حلوا أساریرا
فقال الرّجل الجالس:
اذهب فلا زال قبرا أنت ساکنه حتّی القیامة یسقی الغیث ممطورا
فی فتیة بذلوا اللّه أنفسهم قد فارقوا المال و الأهلین و الدّورا
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 153- 154- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 491- 492
ذکر هشام بن محمّد قال: لمّا قتل الحسین علیه السّلام، سمع قاتلوه قائلا یقول من السّماء:
أیّها القاتلون جهلا حسینا ابشروا بالعذاب و التّنکیل
کلّ أهل السّماء یدعو علیکم من نبیّ و مرسل و قبیل
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و أضاف: «الأبیات ... الخ [بمثل ما جاء فی کامل الزّیارات]»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 864
قد لعنتم علی لسان ابن داوود و موسی و صاحب الإنجیل
فکانوا یرون أنّه بعض الملائکة، و قد أکثر النّاس فیها.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 152- 153
أخبرنا أبو القاسم عبد الغنیّ بن سلیمان بالقاهرة، قال: أخبرنا أبو عبد اللّه محمّد بن أحمد الأرتاحیّ، قال: أخبرنا أبو الحسن بن الفرّاء- إجازة لی- قال: أنبأنا أبو إسحاق الحبّال، و ست الموفّق خدیجة المرابطة. قال أبو إسحاق: أخبرنا أبو القاسم عبد الجبّار بن أحمد الطّرسوسیّ- قراءة علیه و أنا أسمع- قال: أخبرنا أبو بکر الحسن بن الحسین بن بندار (90- و) قراءة علیه. و قالت خدیجة: قرئ علی أبی القاسم یحیی بن أحمد بن علیّ بن الحسین بن بندار، و أنا شاهدة أسمع قال: أخبرنی جدّی أبو الحسن علیّ بن الحسین، قالا: أخبرنا محمود، یعنی ابن محمّد الأدیب، قال: حدّثنا الحنفیّ قال: حدّثنا صلت بن مسعود، عن سفیان، قال: أخبرنا أبو جناب قال: حدّثنا الجصّاصون أنّهم سمعوا الجنّ تنوح علی الحسین رضی اللّه عنه:
مسح النّبیّ جبینه فله بیاض فی الخدود
و أبواه من علیا معد جدّه خیر الجدود
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2651، الحسین بن علیّ،/ 110
و عن أبی جناب «1» قال: لقیت رجلا من طیّ، فقلت له: بلغنی أنّکم تسمعون نوح الجنّ علی الحسین؟ فقال: نعم، ما تشاء أن تلقی محرزا و لا غیره إلّا أخبرک بذلک. فقال:
أنا أحبّ أن تخبرنی أنت بما سمعت من ذلک. قال: أمّا الّذی سمعت فإنّی سمعتهم یقولون:
مسح الرّسول جبینه فله بریق فی الخدود
أبواه من علیا قریش و جدّه خیر الجدود
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 57
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أبی حباب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 865
و حکی أبو جناب الکلبیّ و غیره: أنّ أهل کربلاء لا یزالون یسمعون نوح نساء الجنّ علی الحسین و هنّ یقلن:
مسح الرّسول جبینه فله بریق فی الخدود
أبواه من علیا قریش و جدّه خیر الجدود
خرجوا إلیه بوفدهم فهم له شرّ الوفود
قتلوا ابن بنت نبیّهم سکنوا به نار الخلود
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 297
و أخرج ثعلب فی أمالیه، عن أبی جناب «1» الکلبیّ قال: أتیت کربلاء، فقلت لرجل من أشراف العرب: «2» أخبرنی بما «2» بلغنی أنّکم تسمعون نوح الجنّ. فقال: ما تلقی أحدا «3» إلّا أخبرک أنّه سمع ذلک. قلت: فأخبرنی ما سمعت أنت. قال: سمعتهم یقولون:
مسح الرّسول جبینه فله بریق فی الخدود
أبواه من علیا قریش و جدّه خیر الجدود «4»
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 208- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 495- 496.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أبی خباب»].
(2- 2) [نفس المهموم: «بها»].
(3)- [نفس المهموم: «حرّا و لا عبدا»].
(4)- و به صحت پیوسته که عموم تعزیت امام حسین رضی اللّه عنه به مرتبه‌ای بود که جنیان در آن مصیبت نوحه و زاری و گریه و بی‌قراری می‌نمودند. چنانچه یکی از ثقات گوید که: «با مردی از قبیله طی گفتم که به ما رسیده است که شما نوحه جنیان را بر امام حسین شنیده‌اید.»
گفت: «آری هیچ آزاد و بنده‌ای را از این قبیله نپرسی که ترا از این معنی خبر ندهد.»
گفتم: «من دوست می‌دارم که از تو بشنوم آنچه خود از ایشان شنوده‌ای.»
جواب داد که: «من از ایشان شنیده‌ام که می‌گفتند شعر:
مسح الرّسول جبینه فله بریق فی الخدود أبواه من علیا قریش و جدّه خیر الجدود
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 58
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 866
أقول: روی شارح دیوان أمیر المؤمنین علیه السّلام، عن هشام الکلبیّ بإسناده، عن عمرو ابن أبی المقدام: أنّه لمّا قتل الحسین علیه السّلام سمعوا صوت هاتف من السّماء یقول:
أیّها القاتلون جهلا حسینا ابشروا بالعذاب و التّنکیل
کلّ أهل السّماء یدعو علیکم من نبیّ و مرسل و قتیل
قد لعنتم علی لسان ابن داوود و موسی و صاحب الإنجیل «1»
__________________________________________________
(1)- شیخ مفید و شیخ طوسی روایت کرده‌اند از مرد پیری از قبیله بنی تمیم که گفت:
از پدرم شنیدم که ما خبر نداشتیم از مقاتله حضرت امام حسین علیه السّلام با دشمنان و شهادت آن حضرت.
چون شب بعد از عاشورا شد، من در زاویه‌ای نشسته بودم با مردی از قبیله خود. صدای هاتفی را شنیدم که می‌گفت: «به خدا سوگند که من نیامدم به سوی شما مگر بعد از آن‌که دیدم حسین را در کربلا کشته و در خون خود غلتیده، و بر دور او جوانان دیدم که خون از گردن‌های ایشان می‌ریخت و هریک، چراغ‌های راه هدایت بودند، شتران خود را دوانیدم که شاید دریابم ایشان را پیش از آن‌که حور العین دربر کشند. پس قضاوقدر حق تعالی مانع شد و تقدیر خدا البته شدنی است.»
پس اشعار بسیار در مدح آن سلاله احمد مختار انشا کرد. ما گفتیم با او که: «کیستی؟ خدا تو را رحمت کند؟»
گفت: «من سرکرده قبیله‌ای از قبایل جنم که در نصیبین می‌باشیم و به قصد معاونت امام حسین علیه السّلام رفته بودیم که جان خود را فدای او کنیم. وقتی رسیدیم که آن حضرت و اصحابش را شهید یافتیم، اکنون به حسرت و ناامیدی به قبیله خود برمی‌گردیم.»
ابن قولویه به سند معتبر روایت کرده است که پنج نفر از اهل کوفه به قصد نصرت حسین بن علی علیه السّلام بیرون آمدند و شب در قریه‌ای فرود آمدند که آن را شاهی می‌گفتند. ناگاه دو مرد نزد ایشان پیدا شدند، یکی جوان و دیگری پیر. بر ایشان سلام کردند. پس آن مرد پیر گفت: «مردی از جنم، و این جوان پسر برادر من است و می‌خواهد به یاری آن امام مظلوم برود.»
پس آن جنی پیر گفت: «من رأی برای خود و شما دیده‌ام.»
آن کوفیان گفتند: «چه رأی دیده‌ای؟»
گفت: «پرواز می‌کنم و می‌روم و خبری برای شما می‌آورم.»
پس یک شبانه‌روز غایب شد و روز دیگر صدای او را شنیدند و او را ندیدند، و شعری چند می‌خواند که مضمون آنها این بود که در حدیث سابق گذشت. پس کوفیان دانستند که آن حضرت شهید شده است و برگشتند.
ابن قولویه و دیگران به سند بسیار روایت کرده‌اند که بعد از شهادت جناب امام حسین علیه السّلام، گچ‌پزان کوفه که به صحرا می‌رفتند برای گچ آوردن، در وقت سحر در صحرا صدای نوحه جنیان را می‌شنیدند که بر آن حضرت نوحه می‌کردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 776- 777
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 867
المجلسی، البحار، 45/ 199 رقم 39
و عن أبی جناب «1» قال: لقیت رجلا من طیّ، فقلت له: بلغنی أنّکم تسمعون نوح الجنّ علی الحسین؟ قال: نعم. قلت: ما الّذی سمعت؟ قال: سمعتهم یقولون:
مسح الرّسول جبینه فله بریق فی الخدود
أبواه من علیا قریش و جدّه خیر الجدود
و قال دیک الجنّ یرثی الحسین علیه السّلام:
و یکبّرون بأن قتلت و إنّما قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 249
فی مقتل ابن طاووس: سمع هاتف ینشد:
إنّ الرّماح الواردات صدورها نحر الحسین تقاتل التّنزیلا
و یهلّلون بأن قتلت و إنّما قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا
و کأنّما قتلوا أباک محمّدا صلّی علیه اللّه مع جبریلا
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 373
و سمعت الجنّ تنوح علیه، کما أخرجه أبو نعیم و غیره.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 212
و فی خبر آخر: إنّ الملک الّذی جاء إلی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و أخبره بقتل الحسین بن علیّ علیه السّلام کان ملک البحار، و ذلک أنّ ملکا من ملائکة الفردوس نزل إلی البحر، و نشر أجنحته علیها، ثمّ صاح صیحة و قال: یا أهل البحار البسوا أثواب الحزن فإنّ فرخ الرّسول مذبوح.
ثمّ حمل من تربته فی اجنحته إلی السّماوات، فلم یبق ملک فیها إلّا شمّها، و صار عنده لها أثر، و لعن قتلته و أشیاعهم، و أتباعهم. «2»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 430
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أبی حباب»].
(2)- در مقتل ابن طاووس مسطور است که هاتفی ندا درداد:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 868
__________________________________________________
-إنّ الرّماح الواردات صدورها نحر الحسین تقاتل التّنزیلا
و یهلّلون بأن قتلت و إنّما قتلوا بک التّکبیر و التّهلیلا
و کأنّما قتلوا أباک محمّدا صلّی علیه و آله جبریلا (1)
(1). خلاصه اشعار: همانا نیزه‌هایی که به گلوی حسین می‌آید با قرآن می‌جنگد. کوفیان هنگام کشتن تو «لا إله إلّا اللّه» می‌گویند درصورتی‌که با کشتن تو، این کلمات را می‌کشند یا گویا جدت پیغمبر را می‌کشند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 393
ابو مخنف از امّ کلثوم حدیث می‌کند که: «بعد از قتل حسین، شنیدم که گوینده‌ای این شعر گفت و او را ندیدم.»
و اللّه ما جئتکم حتّی بصرت به بالطّفّ منعفر الخدّین منحورا
و حوله فتیة تدمی نحورهم مثل المصابیح یغشون الدّجی نورا
و قد رکضت رکابی کی أصادفه من قبل یلثم وسط الجنّة الحورا
فردّنی قدر و اللّه بالغه و کان أمر قضاه اللّه مقدورا
کان الحسین سراجا یستضاء به و اللّه یعلم أنّی لم أقل زورا (1)
امّ کلثوم می‌فرماید: «او را سوگند دادم که چه‌کس باشی؟»
گفت: «ملکی از ملوک جنم، با قوم خویش آمدم که حسین را نصرت کنم. وقتی رسیدم که او را کشته دیدم.»
(1). خلاصه اشعار: حسین را در زمین کربلا سر بریده دیدم. و گردش جوانانی به خون آغشته بودند که مانند چراغهای درخشان تاریکی را زدوده بودند. خواستم خود را به حسین برسانم، ولی قضاوقدر نگذاشت. حسین چراغی نوربخش بود. به خدا سوگند که دروغ نگفتم.
سپهر، ناسخ التّواریخ سید الشّهدا علیه السّلام، 2/ 393- 394
بعضی از اشعار طوایف جن که در سوگواری حسین علیه السّلام آورده بودند، در ذیل روایات نگاشته آمد.
اکنون که باب نوحه جن را عنوان سخن ساختم، از تحریر تکرار برخی از آن اشعار پرهیز نجستم. در کتاب عوالم سند که به عبد اللّه بن حسان الکنانی منتهی می‌شود، می‌گوید: گریستند قبایل جن بر حسین بن علی بن ابی طالب و این شعر از ایشان است:
ماذا تقولون إذ قال النّبیّ لکم ماذا فعلتم و أنتم آخر الامم؟
بأهل بیتی و إخوانی و مکرمتی منهم أساری و منهم ضرّجوا بدم (1)
نوحه جن: و حکیم بن داود سند به داوود رقی می‌رساند، می‌گوید: جد من مرا حدیث کرد که وقتی حسین علیه السّلام شهید شد، جن به این اشعار بر وی نوحه کرد:
یا عین جودی بالعبر و ابکی فقد حقّ الخبر
إبکی ابن فاطمة الّذی ورد الفرات و ما صدر
الجنّ تبکی شجوها لمّا أتی منه الخبر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 869
__________________________________________________
-قتل الحسین و رهطه تعسا لذلک من خبر
فلأبکینّک حرقة عند العشاء و بالسّحر
و لأبکینّک ما جری نهر و ما حمل الشّجر (2)
نوحه جن والی شهر نصیبین: و دیگر در مجالس مفید و امالی مسطور است که: شیخی از مشایخ بنی تمیم گفت: در فراز رابیه (3) و تلی نشسته بودم در شب عاشورا و مردی از قبیله نیز با من بود. ناگاه هاتفی بانگ درداد:
و اللّه ما جئتکم حتّی بصرت به بالطّفّ منعفر الخدّین منحورا
و حوله فتیة تدمی نحورهم مثل المصابیح یطفون الدّجی نورا
و قد حثثت قلوصی کی اصادفهم من قبل ما أن یلاقوا الخرّد الحورا
فعاقنی قدر و اللّه بالغه و کان أمرا قضاه اللّه مقدورا
کان الحسین سراجا یستضاء به اللّه یعلم أنّی لم أقل زورا
صلّی الإله علی جسم تضمّنه قبر الحسین حلیف الخیر مقبورا
مجاورا لرسول اللّه فی غرف و للوصیّ و للطّیّار مسرورا
گفت: «خدایت رحمت کناد ای گوینده! تو کیستی و از کجایی؟»
گفت: «من والی جن شهر نصیبین می‌باشم. در هنگام مراجعت از زیارت حج به آهنگ نصرت حسین ساخته جنگ شدم تا در حضرت او جانبازی کنم. وقتی رسیدم که خبر قتل او به ما رسید.»
شعر بعضی از جن که عزم نصرت حسین علیه السّلام داشتند: در کامل الزیاره سند به عمرو بن مسلم می‌رسد، می‌گوید: پنج تن از اهل کوفه هم‌داستان شدند که در نصرت حسین علیه السّلام حاضر شوند و به قریه شاهی آمدند. دو مرد یکی شیخ و آن دیگر شاب بود.» برایشان درآمدند و سلام دادند و جواب بستدند.
آن‌گاه آن شیخ گفت: «من مردی از قبیله جن می‌باشم و این جوان، برادرزاده من است و می‌خواهد این مرد مظلوم، یعنی حسین بن علی را نصرت کند و من رأی دیگر می‌زنم.»
گفتند: «چه رأی می‌زنی؟»
گفت: «می‌خواهم طیران کنم و خبری استوار بازآرم تا اگر آهنگ این کار می‌کند، از در بصیرت باشد.»
گفتند: «نیکو باشد.»
پس یک روز و یک شب غایب شد. چون بازآمد، آن اشعار که مرقوم شد، قرائت کرد؛ جز این‌که این دو شعر را از جمله یاد نکرد: یکی: فعاقنی قدر و اللّه بالغه؛ دیگر: صلّی الإله علی جسم تضمّنه.
پاسخ مردی شعر جن را: بعضی از جوانات انس او را به این اشعار پاسخ آوردند:
إذهب فلا زال قبر أنت ساکنه إلی القیامة یسقی الغیث ممطورا
و قد سلکت سبیلا کنت سالکه و قد شربت بکأس کان مغزورا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 870
(و منها) ضجیج الملائکة و نوح الجنّ و بکاؤهم علیه روحی له الفداء.
__________________________________________________
-و فتیة فرّغوا للّه أنفسهم و فارقوا المال و الأحباب و الدّورا (4)
سوگواری جن: حکیم بن داود از ابن زیاد القندی روایت می‌کند که: «جماعت جصاصان و گچکاران در جبانه، نوحه جن را به این اشعار اصغا کردند:
مسح الرّسول جبینه فله بریق فی الخدود
أبواه من أعلی قریش و جدوده خیر الجدود
در کامل الزیاره به اسناد معتبره مسطور است که: جماعت جن بر حسین نوحه کردند و این شعر قرائت کردند:
لمن الأبیات بالطّفّ علی کره بنینه؟ تلک أبیات حسین یتجاوبن الرّنینه (5)
نوحه جن: حکیم بن داود از لیلی روایت می‌کند که گفت: نوحه جن را اصغا کردم، به این شعر سوگواری می‌کرد:
یا عین جودی بالدّموع فإنّما تبکی الحزین بحرقة و توجّع
یا عین ألهاک الرّقاد بطیبة من ذکر آل محمّد بتهجّع
باتت ثلاثا بالصّعید جسومهم بین الوحوش و کلّهم فی مصرع (6)
اخبار حضرت سجّاد از گریستن جن: و در مناقب ابن شهر آشوب و دیگر کتب در خطبه‌ای که سید سجاد علیه السّلام در مجلس یزید قرائت فرمود، چنان‌که مذکور گشت: بعضی از فقرات آن خطبه است که می‌فرماید:
أنا ابن من ناحت علیه الجنّ فی الأرض و الطّیر فی الهواء.
یعنی: «من پسر کسی هستم که جماعت جن در زمین و گروه مرغان در هوا بر او گریستند.»
(1). خلاصه اشعار: اگر پیغمبر به شما بگوید: با اولادم چگونه رفتار کردید؟ چه جواب خواهید داد؟
(2). عبر، جمع عبره (به فتح اوّل و سکون ثانی): اشک چشم. شجو: اندوه. رهط: قوم و قبیله مرد. تعس: هلاکت.
حرقه: سوزش.
(3). رابیه: تپه، برآمدگی زمین.
(4). غیث: ابر، باران. غزارت: بسیاری و فراوانی آب. دور، جمع دار: خانه.
(5). خانه‌هایی که از روی بی‌میلی و ناپسندی در کربلا ساخته شد، از آن کیست؟ آنها خانه‌های حسین است که ناله‌ها را پاسخ می‌دهد.
(6). ای چشم! اشک بریز که اندوهناک دلسوخته را می‌گریانی. ای چشم! خوابیدن تو را از یاد اولاد پیغمبر صلی اللّه علیه و اله و سلّم باز داشت. بدن‌های آنها سه روز در قتلگاه بین حیوانات روی خاک بود.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 3/ 239- 243
منادی ندا کرد:
أترجو أمّة قتلت حسینا شفاعة جدّه یوم الحساب
فلا و اللّه لیس لهم شفیع و هم یوم القیامة فی العذاب
بیرجندی، کبریت أحمر،/ 488
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 871
قد تضافرت الرّوایات و تطابقت الأحادیث و التّواریخ من العامّة و الخاصّة علی بکاء الملائکة و الجنّ علیه علیه السّلام، بحیث لا یمکن أن ینکر إلّا من کان قلبه أعمی، و قد مضی شطر منها، و لولا مخافة التّطویل لذکرت جملة منها. فعلیک بمراجعة الکتب المبسوطة فی هذا الباب. و لقد ذکر فی النّاسخ و نفس المهموم جملة منها، فراجع إلیهما.
إنّما الکلام فی کیفیّة بکائهم، و قد أطنب الفاضل المعاصر فی أربعینه فی ذلک، و لم یأت بشی‌ء بیّن، و سیأتی نقل کلامه فی بکاء الموجودات.
و بعد اتّفاقهم علی أنّ الملائکة و الجنّ یتشکّلون بأشکال مختلفة و یتصوّرون بصور المادیّات و یلبسون لباسهم- کما فی قضیة دحیة الکلبیّ و إتیان جبریل بصورته و غیر ذلک من نظائره- فلا إشکال فی بکائهم و ضجیجهم و نوحهم مثل سائر البشر. و هذا واضح بأدنی تأمّل.
القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 336- 337
(و روی) عن أبی جناب الکلبیّ قال: حدّثنا الجصّاصون قالوا: کنا نخرج إلی الجبّانة فی اللّیل عند مقتل الحسین علیه السّلام، فنسمع الجنّ ینوحون علیه، و یقولون:
مسح النّبیّ جبینه فله بریق فی الخدود
أبواه من علیا قریش و جدّه خیر الجدود «1»
الأمین، لواعج الأشجان،/ 190
__________________________________________________
(1)- [و سیأتی فی ج 5 ما یناسب هذا الباب: «أهل المدینة یسمعون النّوح علیه علیه السّلام و أنّهم مطروا دما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 872

سنان بن أنس یلام علی فعله‌

قال: فقال النّاس لسنان بن أنس: قتلت حسین بن علیّ و ابن فاطمة ابنة «1» رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، قتلت أعظم العرب خطرا؛ جاء إلی هؤلاء یرید أن یزیلهم عن ملکهم، فأت أمراءک، فأطلب «2» ثوابک منهم «2»، لو أعطوک بیوت أموالهم فی قتل الحسین کان قلیلا. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 454- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 130
فقال النّاس لسنان بن أنس النّخعیّ: قتلت الحسین بن علیّ و ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، قتلت أعظم العرب خطرا، أراد یزیل «4» ملک هؤلاء فأت أمراءک، فاطلب ثوابک منهم، فإنّهم، لو أعطوک بیوت أموالهم فی قتله، کان قلیلا. «5»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 295- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 460
و قیل: إنّ سنان بن أنس لمّا قتله، قال له النّاس: قتلت الحسین بن علیّ و هو ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و رضی عنها، أعظم العرب خطرا، أراد أن یزیل ملک هؤلاء، فلو أعطوک بیوت أموالهم لکان قلیلا. «6»
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 21
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «بنت»].
(2- 2) [العبرات: «ثوابهم فإنّهم»].
(3)- گوید: کسان به سنان بن انس گفتند: «حسین پسر علی و پسر فاطمه دختر پیغمبر خدا را کشته‌ای. مهم‌ترین مرد عرب را کشته‌ای که سوی اینان آمده بود و می‌خواست از ملکشان برکنارشان کند.
پیش امیران خویش رو و پاداش خویش را از آنها بخواه که اگر به‌عوض کشتن حسین، بیت المالهای خویش را به تو دهند، کم است.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3063
(4)- [نهایة الإرب: «أن یزیل»].
(5)- مردم به سنان بن انس نخعی گفتند: تو حسین بن علی فرزند فاطمه دختر رسول اللّه را کشتی. تو بزرگ‌ترین شخص را از عرب کشتی که خطر عظیم داشت. او خواسته بود ملک اینها را (بنی امیه) زایل کند.
اکنون نزد امرای خود برو و انعام بسیار درخواست کن. آنها اگر تمام خزاین و بیت المالها را به تو ببخشند، در راه قتل او اندک و ناچیز است.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 191- 192
(6)- قولی آن‌که چون سنان بن انس، امام حسین رضی اللّه عنه را به قتل آورد، با او گفتند که: «حسین بن فاطمه علیه السّلام بنت رسول خدای صلی اللّه علیه و اله و سلّم را که در جلادت حسب و طهارت نسب در ولایت عرب منفرد بود، کشتی! وظیفه آن‌که از عمر بن سعد، نعمتی بی‌کران طلب کنی، چه در برابر این امر! اگر خانهای پرمال به تو بخشد، هنوز حق تو را نگزارده باشد.»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 170- 171
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 873

ابن سعد و رأیه فیما فعل و فعلوا

محمّد بن مسرور، عن قرین «1» بن إبراهیم، سمع عمر بن سعد قال لحسین بن علیّ: اختر إحدی ثلاث: إمّا أن ترجع.
قال: فأنا مع عمر نغتسل «2» بالفرات إذ قیل: قتل الحسین علیه السّلام. «3»
قاله نوح المؤدّب، حدّثنا إبراهیم بن سعد عنه، اراه (ابن- «4») إبراهیم بن عبد الرّحمان «5».
البخاری، التّاریخ الکبیر، 1- 1/ 242 رقم 768
قالوا: و أقبل سنان حتّی وقف علی باب فسطاط عمر بن سعد، ثمّ نادی بأعلی صوته:
أوقر رکابی فضّة و ذهبا أنا قتلت الملک المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ ینسبون نسبا
و خیرهم فی قومهم مرکبا
فقال له «6» عمر بن سعد: أشهد أنّک مجنون، ما صححت قطّ، أدخلوه إلیّ. فلمّا دخل حذفه بالقضیب، ثمّ قال: یا أحمق! أتتکلّم بهذا؟ و اللّه لو سمعک ابن زیاد لضرب عنقک.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 410، أنساب الأشراف، 3/ 205 رقم 46
__________________________________________________
(1)- بسطت الکلام علیه فی ترجمة قرین من هذا الکتاب ج 4 رقم (885) و وقع هنا فی کو «قریر» و ضبب علیه و بهامشها «قرین» و صحّح علیه، و بهامش قط «قریم» خطأ- ح.
(2)- قط «اغتسل».
(3)- [قد تقدّم إنّ الّذی بلغ ابن سعد و هو یتبرّد هو أمر ابن زیاد بالنّهوض لقتال الحسین علیه السّلام غشیة تاسوعاء. انظر: 3/ 25].
(4)- من قط.
(5)- یحتمل هذا ثلاثة أوجه: الأوّل أن یکون متعلّقا بصاحب التّرجمة أی أنّه محمّد بن مسور بن إبراهیم ابن عبد الرّحمان بن عوف، و قد جزم به ابن ماکولا عند ذکر قرین. الثّانی أن یکون متعلّقا بقرین أی أنّه قرین ابن إبراهیم بن عبد الرّحمان بن عوف، و قد قال ابن ماکولا «قرین بن إبراهیم و قیل: أنّه ابن عبد الرّحمان بن عوف». الثّالث أن یکون متعلّقا بإبراهیم بن سعد أی أنّه إبراهیم بن سعد بن إبراهیم بن عبد الرّحمان بن عوف و صرّح به ابن أبی حاتم فی هذه التّرجمة- ح.
(6)- [لم یرد فی أنساب الأشراف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 874
فأقبل [سنان بن أنس] علی فرسه، و کان شجاعا شاعرا، و کانت به لوثة «1»، فأقبل حتّی وقف علی باب فسطاط عمر بن سعد، ثمّ نادی بأعلی صوته:
أوقر رکابی فضّة و ذهبا أنا قتلت الملک المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ ینسبون نسبا
فقال عمر بن سعد: أشهد إنّک لمجنون ما صححت «2» قطّ، أدخلوه علیّ، فلمّا أدخل حذفه بالقضیب، ثمّ قال: یا مجنون! أتتکلّم بهذا الکلام! أما و اللّه، لو سمعک ابن زیاد لضرب عنقک. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 454- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 380؛ المحمودی، العبرات، 2/ 130
و جاء سنان حتّی وقف علی فسطاط عمر «4» بن سعد، ثمّ نادی:
أوقر رکابی فضّة و ذهبا فقد قتلت السّیّد المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ ینسبون نسبا
فقال له عمر: یا مجنون! تتکلّم بهذا الکلام؟
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 341
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2)- [فی نفس المهموم و العبرات: «صحوت»].
(3)- گوید: وی بر اسب خویش بیامد که مردی دلیر و شاعر بود و عقلش خللی داشت. بیامد و بر در خیمه عمر بن سعد بایستاد و به بانگ بلند شعری خواند و به این مضمون:
«رکابم را از طلا و نقره سنگین کن که من شاه پرده‌دار را کشته‌ام
کسی را کشته‌ام که پدر و مادرش از همه بهتر است
و چون کسان نسب خویش گویند نسب وی از همه والاتر است.»
عمر بن سعد: گفت: «شهادت می‌دهم که دیوانه‌ای و هرگز سالم نبوده‌ای. او را پیش من آرید.»
و چون بیاوردندش، با چوب او را بزد و گفت: «ای دیوانه! چرا چنین سخن می‌کنی؟ به خدا اگر ابن زیاد بشنود، گردنت را می‌زند.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3063
(4)- [فی المطبوع: «عمرو»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 875
فأقبل علی فرسه، «1» و کان شجاعا شاعرا به لوثة «1»، حتّی وقف علی باب «2» فسطاط عمر بن سعد، ثمّ نادی بأعلی صوته:
أوقر رکابی فضّة و ذهبا إنّی قتلت السّیّد المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ ینسبون نسبا
فقال عمر بن سعد: «3» أشهد أنّک مجنون «3»، أدخلوه علیّ. فلمّا دخل «4» حذفه بالقضیب و قال: یا «4» مجنون! «3» أتتکلّم «5» بهذا الکلام؟ «3» و اللّه لو سمعک ابن زیاد «6» لضرب عنقک. «7»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 295- 296- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 460- 461؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 189
فأقبل علی فرسه، و کان شجاعا به لوثة، فوقف علی باب فسطاط عمر بن سعد،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2)- [و فی البدایة مکانه: «قالوا: ثمّ جاء سنان بن أنس إلی باب ...»].
(3- 3) [لم یرد فی البدایة].
(4- 4) [البدایة: «رماه بالسّوط، و قال: ویحک أنت»].
(5)- [نهایة الأدب: «أتنظم»].
(6)- [أضاف فی البدایة: «تقول هذا»].
(7)- او هم سوار اسب خود بود. او شجاع و شاعر بود. اسب را تا خیمه عمر بن سعد راند و بعد با صدای رسای خود فریاد زد و گفت:
أوقر رکابی فضّة و ذهبا إنّی قتلت السّیّد المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ ینسبون نسبا
یعنی: «بارهای سنگین سیم و زر را بر مرکب من ببند (به من سیم و زر بسیار بده)؛ زیرا من سید (خواجه- سالار) را که دارای حاجب و دربان است (پادشاه)، کشته‌ام. من کسی را کشته‌ام که پدر و مادر او بهترین مردم است. او از حیث نسب، بهترین مردم است؛ اگر مردم نسب خود را بستایند.»
عمر بن سعد گفت: «من گواهی می‌دهم که تو دیوانه هستی. او را نزد من بیاورید.»
چون او را آوردند، تازیانه را گرفت و او را سخت نواخت و گفت: «ای دیوانه! تو به این سخن لب باز می‌کنی؟ به خدا قسم اگر ابن زیاد این کلام را از تو می‌شنید، گردن تو را می‌زد.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 191- 192
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 876
و أنشده الأبیات المذکورة «1» فقال عمر: أشهد أنّک مجنون. و حذفه بقضیب، و قال: أتتکلّم بهذا الکلام و اللّه لو سمعه ابن زیاد لقتلک.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 21
قال الواقدیّ: و جاء سنان بن أنس- و قیل شمر- فوقف علی باب فسطاط عمر بن سعد و قال:
أوقر رکابی فضّة و ذهبا أنا قتلت السّیّد المحجّبا «2»
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ ینسبون نسبا
فناداه عمر بن سعد: أو مجنون أنت؟ لو سمعک ابن زیاد لقتلک.
و ذکر ابن سعد فی (الطّبقات): إنّ سنان بن أنس النّخعیّ جاء إلی باب ابن زیاد و أنشد هذه الأبیات، فلم یعطه ابن زیاد شیئا. «3»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص، 144- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 131
و جاء خولی و الشّمر و سنان إلی ابن سعد، و معهم رأس الحسین علیه السّلام، و هم یفتخرون بقتله.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 99
و جاء سنان بن أنس النّخعیّ إلی باب ابن زیاد، فقال:
أوقر رکابی فضّة أو ذهبا إنّی قتلت السّیّد المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ ینسبون نسبا
فلم یعطه ابن زیاد شیئا.
__________________________________________________
(1)-
[أوقر رکابی فضّة و ذهبا فقد قتلت السّیّد المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا و خیرهم إذ ینسبون نسبا]
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(3)- آن بی‌عاقبت نزد عمر بن سعد رفت و گفت:
أوقر رکابی فضّة و ذهبا أنّی قتلت السّیّد المحجّبا
عمر، سنان را به چوب تأدیب کرد و گفت: «اگر ابن زیاد این سخن از تو شنود، فی الحال به ضرب عنق تو فرمان دهد.»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 170- 171
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 877
(و قیل): إنّ سنانا أنشد هذه الأبیات علی باب فسطاط عمر بن سعد، فحذفه بالقضیب، و قال: أو مجنون أنت؟ و اللّه لو سمعک ابن زیاد لضرب عنقک. (و قیل): المنشد لها عند ابن سعد هو شمر. (و قیل): إنّ قاتل الحسین علیه السّلام أنشدها عند یزید (لعنه اللّه) و اللّه أعلم. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 614، لواعج الأشجان،/ 207
__________________________________________________
(1)- سنان بن انس النخعی با چهره‌ای غرورآمیز نزد عبید اللّه آمد و گفت:
«تا پای رکاب اسب مرا از طلا یا نقره آکنده ساز، که من آقایی پاکدامن را کشتم. من کسی را کشتم که برگزیده‌ترین مرد از نظر پدر و مادر و نژاد بود.»
عبید اللّه به وی اعتنا نکرد.
گویند: سنان بن انس این دو بیت شعر را در کربلا کنار خیمه عمر بن سعد سرود. ابن سعد با چوب بر او ضربه‌ای زد و گفت: «مگر تو دیوانه‌ای؟ اگر ابن زیاد سخنان تو را بشنود، گردنت را خواهد زد.»
برخی معتقدند که: «این شعر را شمر سروده است». و بعضی دیگر می‌گویند: «این شعر را قاتل اصلی امام علیه السّلام نزد یزید به زبان آورد.»
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشّیعه،/ 259
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 885

مصادر القسم الأوّل‌

الآلوسیّ، أبو الفضل شهاب الدّین محمود بن عبد اللّه (م 1270)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السّبع المثانی، إدارة الطّباعة المنیریّة دار إحیاء التراث العربی- بیروت، ط 4 (1405 ه ق).
ابن أبی الثّلج، أبو بکر محمّد بن أحمد بن عبد اللّه بن إسماعیل (م 323)، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1406 ه ق).
ابن أبی جمهور، محمّد بن علیّ بن ابراهیم الأحسائیّ (م ق 9)، عوالی اللّئالی العزیزیّة فی الأحادیث الدّینیّة، تحقیق مجتبی العراقیّ، مطبعة سیّد الشّهداء علیه السّلام- قم، ط 1 (1403 ه ق).
ابن أبی الحدید، أبو حامد عبد الحمید بن هبة اللّه (م 656)، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمّد أبو الفضل إبراهیم. دار إحیاء الکتب العربیّة.
ابن أبی الدّنیا، أبو بکر عبد اللّه بن محمّد بن عبید (م 281)، مقتل الإمام أمیر المؤمنین علیّ ابن أبی طالب، مؤسّسة الطّبع و النّشر التّابعة لوزارة الثقافة و الإرشاد الاسلامیّ، ط 1 (1411 ه ق).
ابن الأثیر الجزریّ، عزّ الدین أبو الحسن علیّ بن محمّد (م 606):
1- الکامل فی التّاریخ، دار الکتاب العربیّة- بیروت، ط 2 (1387 ه ق).
خلیلی، عبّاس، ترجمه کامل، مؤسسه مطبوعاتی علمی
2- أسد الغابة فی معرفة الصّحابة، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 886
ابن أعثم الکوفیّ، أحمد بن أعثم (م 314)، الفتوح، دائرة المعارف العثمانیّة- حیدرآباد الهند، ط 1 (1391 ه ق).
ابن إدریس، أبو عبد اللّه محمّد بن إدریس العجلیّ الحلّیّ (م 595)، کتاب السّرائر، انتشارات المعارف الاسلامیة- طهران، ط 2، (1390 ه ق).
ابن أمیر الحاجّ، أبو جعفر محمّد بن أمیر الحاجّ الحسینیّ (م ق 12)، شرح شافیة أبی فراس تحقیق صفاء الدّین البصریّ، مؤسّسة الطّباعة و النّشر وزارة الثّقافة و الإرشاد الإسلامی- طهران، ط 1 (1416 ه ق).
ابن بابویه القمّیّ، أبو الحسن علیّ بن الحسین (م 329)، الإمامة و التّبصرة من الحیرة، مدرسة الإمام المهدیّ (عج)- قم، ط 1 (1404 ه ق).
ابن البطریق، یحیی بن الحسن الأسدیّ (م 600)، عمدة عیون صحاح الأخبار، مؤسّسة النّشر الإسلامی- قم (1407 ه ق).
ابن جریر- الطّبریّ،
ابن الجوزیّ، أبو الفرج عبد الرّحمان بن علیّ بن محمّد (م 597):
1- المنتظم فی تاریخ الملوک و الأمم، دار الکتب الإسلامیّة بیروت، ط 1 (1412 ه ق).
2- کتاب الرّدّ علی المتعصّب العنید، تحقیق الشّیخ محمّد کاظم المحمودیّ (1403 ه ق).
3- صفة الصّفوة، دار الوعی- حلب، ط 1 (1389 ه ق).
ابن حبّان، محمّد بن حبّان، (م 354):
1- الثّقات، دائرة المعارف العثمانیّة، ط 1 (1395 ه ق).
2- السّیرة النّبویّة (السّیرة النّبویّة و أخبار الخلفاء)، مؤسّسة الکتب الثّقافیّة، بیروت، لبنان، ط 1 (1407 ه ق).
3- کتاب مشاهیر علماء الأمصار، عنی بتصحیحه م. فلا یشهمر، مطبعة لجنة التألیف و التّرجمة و النّشر (1959 ه ق).
ابن حجر العسقلانیّ، شهاب الدّین أبو الفضل أحمد بن علیّ (م 852):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 887
1- الإصابة فی تمییز الصّحابة (و بهامشه الاستیعاب)، دار الکتاب العربیّة- بیروت.
2- تهذیب التّهذیب، دائرة المعارف النّظامیّة الکائنة فی الهند، (1352 ه ق).
3- تقریب التّهذیب، مطبع المنشئ نولکشور- لکنوء، (1356 ه ق).
4- لسان المیزان، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت، ط 1 (1416 ه ق).
ابن حجر الهیتمیّ، (م 974)، الصّواعق المحرقة، مطبعة العائرة الشّرقیّة- مصر، ط 1 (1308 ه ق).
جهرمی، کمال الدّین بن فخر الدّین، ترجمه صواعق المحرقه (براهین قاطعه) مطبع محمّدی لاهور- چاپ سنگی
ابن حزم، أبو محمّد علیّ بن أحمد بن سعید بن حزم الأندلسی (م 456)، جمهرة أنساب العرب، دار الکتب العلمیّة- بیروت (1418 ه ق).
ابن حمزة، الفقیه عماد الدّین أبو جعفر محمّد بن علیّ الطوسیّ المعروف بابن حمزة (م ق 6)، الثّاقب فی المناقب، تحقیق نبیل رضا علوان، مؤسسة أنصاریان- قم، ط 2 (1412 ه ق).
ابن حنبل، أبو عبد اللّه أحمد بن محمّد (م 241):
1- المسند، المکتب الإسلامیّ- دار صادر- بیروت.
2- فضائل الصّحابة، تحقیق وصیّ اللّه بن محمّد عبّاس، مؤسّسة الرّسالة، ط 1 (1403 ه ق).
ابن الخشّاب، أبو محمّد عبد اللّه بن أحمد بن أحمد بن أحمد بن عبد اللّه بن النّصر بن الخشّاب البغدادیّ (م 567)، تاریخ موالید الأئمّة و وفیاتهم (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1406 ه ق).
ابن خلدون، (م 808)، التاریخ (تاریخ ابن خلدون «العبر»)، القاهرة، (1284 ه ق).
آیتی، عبد المحمّد، ترجمه تاریخ ابن خلدون، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ط 1، (1364 ه ش).
ابن خلّکان، أحمد بن محمّد بن أبی بکر (م 681)، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزّمان، دار صادر- بیروت (1397 ه ق).
ابن خیّاط، أبو عمرو خلیفة بن خیّاط (م 242):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 888
1- کتاب الطّبقات، تحقیق سهیل زکّار، دار الفکر- بیروت، ط 1.
2- التّاریخ، تحقیق سهیل زکّار، دار الفکر- بیروت (1414 ه ق).
ابن داوود، تقی الدّین الحسن بن علیّ بن داوود الحلّی (م 707)، کتاب الرّجال، حقّقه و قدّم له السیّد محمد صادق آل بحر العلوم، المطبعة الحیدریّة- النّجف (1392 ه ق).
ابن زهرة، السّیّد محیی الدّین محمّد بن عبد اللّه الحسینیّ ابن زهرة الحلبیّ (م 639)، الأربعون حدیثا فی حقوق الأخوان، تحقیق نبیل رضا علوان، دار الأضواء.
ابن سعد، محمّد بن سعد (م 230):
1- الحسین علیه السّلام (ترجمة الإمام الحسین علیه السّلام و مقتله من القسم غیر المطبوع من الطبقات الکبیر)- تحقیق السّیّد عبد العزیز الطّباطبائیّ، مؤسّسة آل البیت لإحیاء التّراث، ط 1 (1415 ه ق).
2- کتاب الطّبقات الکبیر، تحقیق ادوارد سخو، مطبعة بریل- لیدن، (1321 ه ق).
ابن شاکر، محمّد بن شاکر الکتبی (م 764)، فوات الوفیات، تحقیق الدکتور إحسان عبّاس، دار صادر- بیروت.
ابن شهر آشوب، أبو جعفر رشید الدّین محمّد بن علیّ بن شهر آشوب السّروریّ المازندرانیّ (م 588)، مناقب آل أبی طالب، المطبعة العلمیّة- قم.
ابن الصّبّاغ، علیّ بن محمّد بن أحمد المالکیّ (م 855)، الفصول المهمّة فی معرفة أحوال الأئمّة، مؤسسة الأعلمی- طهران.
ابن طاووس، السّیّد الجلیل علیّ بن موسی بن جعفر بن طاووس (م 677):
1- الإقبال (الأعمال الحسنة) دار الکتب الإسلامیّة- طهران، ط 2 (1390 ه ق).
2- اللّهوف (اللّهوف علی قتلی الطّفوف)، انتشارات جهان- طهران.
فهری، سیّد احمد، ترجمه لهوف (آهی سوزان بر مزار شهیدان). انتشارات جهان- تهران
3- الطّرائف فی معرفة مذاهب الطّوائف، مطبعة الخیّام- قم، (1400 ه ق).
4- مصباح الزّائر، مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1417 ه ق).
5- سعد السّعود، منشورات المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 1 (1369 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 889
6- الملاحم و الفتن فی ظهور الغائب المنتظر علیه السّلام، منشورات الرّضی- قم، ط 5 (1398 ه ق).
ابن الطقطقیّ، محمّد بن علیّ بن طباطبا (م 709):
1- کتاب الفخریّ (کتاب الفخریّ فی الآداب السّلطانیّة) شرکة طبع الکتب العربیّة- مصر، (1317 ه ق).
گلپایگانی، محمّد وحید، ترجمه تاریخ فخری (در آداب ملکداری و دولتهای اسلامی)، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، (1350 ه ش).
2- الأصیلی فی أنساب الطّالبیین، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1418 ه ق).
ابن طلحة، محمّد بن طلحة الشّافعیّ (م 652)، مطالب السّؤول، ایران- کردستان، ط حجری (1287 ه ق).
ابن طولون، محمّد بن طولون (م 953):
1- قید الشّرید من أخبار یزید، دار الصّحوة- القاهرة، ط 1 (1406 ه ق)، تحقیق محمّد زینهم محمّد عزب.
2- الأئمّة الإثنا عشر، منشورات الرّضیّ- قم.
ابن طیفور، أبو الفضل أحمد بن أبی طاهر (م 280)، بلاغات النّساء، تحقیق الدکتور یوسف البقاعی، دار الأضواء- بیروت، ط 1 (1420 ه ق).
ابن عبد ربّه، أبو عمر أحمد بن محمّد بن عبد ربّه الأندلسیّ، (م 328)، العقد الفرید، مطبعة لجنة التّألیف و التّرجمة و النّشر- (1365 ه ق).
ابن عبد البرّ، القرطبیّ المالکیّ (م 463)، الاستیعاب (بهامش الاصابة)، دار الکتاب العربیّ- بیروت.
ابن العدیم، الصّاحب کمال الدّین عمر بن أحمد (م 660):
1- بغیة الطّلب (بغیة الطّلب فی تاریخ حلب)، تحقیق الدّکتور سهیل زکّار، دار القلم العربیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 890
2- الحسین بن علیّ (سیّد شباب أهل الجنّة)، (مأخوذ من بغیة الطّلب) تحقیق الدّکتور سهیل زکّار، دار حسّان للطّباعة و النّشر دمشق، (1410 ه ق).
ابن عساکر، الحافظ أبو القاسم علیّ بن الحسن بن هبة اللّه الشّافعیّ (م 571)، تاریخ مدینة دمشق:
1- ترجمة أمیر المؤمنین علیه السّلام، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، دار التّعارف للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1395 ه ق).
2- ترجمة ریحانة رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم (الإمام الحسن علیه السّلام)، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مؤسّسة المحمودیّ- بیروت، ط 1 (1400).
3- ترجمة ریحانة رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم (الإمام الحسین علیه السّلام)، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مؤسّسة المحمودیّ- بیروت.
4- ترجمة الإمام زین العابدین علیّ بن الحسین علیه السّلام، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مؤسّسة الطّبع و النّشر التّابعة لوزارة الثّقافة و الإرشاد الإسلامی، ط 1، (1413 ه ق).
5- تراجم النّساء، تحقیق الشّهابیّ، دمشق، ط 1.
6- تهذیب ابن بدران، عبد القادر أفندی بدران، مطبعة روضة الشّام، (1332 ه ق).
7- مختصر ابن منظور، محمّد بن مکرّم، دار الفکر، دمشق، ط 1 (1410 ه ق).
ابن العماد، أبو الفلاح عبد الحیّ بن العماد الحنبلیّ (م 1089)، شذرات الذّهب فی أخبار من ذهب، دار الکتب العلمیّة- بیروت.
ابن عنبة الحسنیّ، جمال الدّین أحمد بن علیّ (م 828)، عمدة الطّالب فی أنساب آل أبی طالب، منشورات دار مکتبة الحیاة- بیروت.
ابن فندق، أبو الحسن علیّ بن أبی القاسم بن زید البیهقیّ (م 565)، لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب، تحقیق السّیّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1410 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 891
ابن قتیبة الدّینوریّ، أبو محمّد عبد اللّه بن مسلم (م 276):
1- الإمامة و السّیاسة، تحقیق الدّکتور طه محمّد الزّینیّ، مؤسسة الحلبیّ و شرکاه.
2- عیون الأخبار، دار الکتب المصریّة- القاهرة، (1343 ه ق).
3- المعارف، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت، ط 2 (1390 ه ق).
ابن قدامة، موفّق الدّین أبو محمّد عبد اللّه بن أحمد (م 620)، التّبیین فی أنساب القرشیّین، تحقیق محمّد نایف الرّلیمی، عالم الکتب- مکتبة النّهضة العربیّة.
ابن قولویه القمیّ، أبو القاسم جعفر بن محمّد (م 367)، کامل الزّیارات، المطبعة المبارکة المرتضویّة النّجف، (1356 ه ق).
ابن کثیر الدّمشقیّ، أبو الفداء إسماعیل بن کثیر (م 774)، البدایة و النّهایة، مطبعة السّعادة- مصر.
ابن المغازلی، الحافظ الخطیب أبو الحسن علیّ بن محمّد الواسطیّ الجلّابیّ الشّافعیّ (483)، مناقب علیّ بن أبی طالب، مکتبة الإسلامیّة- طهران، ط 2، (1402 ه ق).
ابن نما الحلّیّ، نجم الدّین جعفر بن محمّد (م 645):
1- مثیر الأحزان، دار الخلافة- طهران، کارخانه مشهدی خداداد، (1318 ه ق)، ط حجری.
2- ذوب النّضار فی شرح الثّار، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ التّابعة لجماعة المدرّسین- قم، ط 1 (1416 ه ق).
أبو داوود، سلیمان بن الأشعث السّجستانیّ الأزدیّ (م 275)، سنن أبی داوود، دار إحیاء السنّة النّبویّة.
أبو ریحان البیرونیّ، (م 440) الآثار الباقیة- لا یبزیک، (1923 م).
أبو طالب الزّیدیّ، یحیی بن الحسین بن هارون ... بن زید بن الحسن علیه السّلام (م 424):
1- تیسیر المطالب فی أمالی الإمام أبی طالب، مؤسسة الأعلمیّ- بیروت، (1395- 1396 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 892
2- الإفادة فی تاریخ الأئمّة، تحقیق محمّد یحیی سالمی عزان، دار الحکمة الیمانیّة، ط 1 (1417 ه ق).
أبو عبد اللّه الشّجریّ، محمّد بن علیّ بن الحسن العلویّ (م 445)، فضل زیارة الحسین علیه السّلام، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم (1403 ه ق).
أبو عبید، القاسم بن سلام (م 224)، کتاب النّسب، تحقیق سهیل زکّار، دار الفکر- بیروت، ط 1 (1410 ه ق).
أبو عبید، عبد اللّه بن عبد العزیز البکریّ (م 487)، التنبیه علی أوهام أبی علیّ فی أمالیه (بیلی کتاب الأمالی)، دار الکتاب العربی- بیروت.
أبو علیّ الحائری، محمّد بن اسماعیل المازندرانی (م 1216)، منتهی المقال فی أحوال الرّجال، مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1416 ه ق).
أبو علیّ القالی، إسماعیل بن القاسم القالی البغدادی (م 356)، کتاب الأمالی (و یلیه الّذیل و النّوادر و کتاب التّنبیه لأبی عبید البکریّ)، دار الکتاب العربیّ- بیروت.
أبو علیّ مسکویه الرّازیّ، (م 421)، تجارب الأمم، دار سروش للطّباعة و النّشر (سروش)، ط 1 (1407 ه ق).
أبو الفرج الإصفهانیّ، علیّ بن الحسین بن محمّد (م 356):
1- مقاتل الطّالبیّین، مطبعة الحیدریّة- النّجف (1385 ه ق).
رسولی محلّاتی، سیّد هاشم، ترجمه مقاتل الطّالبیّین- کتابفروشی صدوق
2- الأغانی، دار إحیاء التّراث العربیّ، ط 1 (1407 ه ق).
أبو الفتوح رازی (م ق 6)، تفسیر أبو الفتوح، کتابفروشی و چاپخانه محمّد حسن علمی- تهران، با تصحیح و حواشی محمّد إلهی قمشه‌ای.
أبو مخنف، مقتل أبی مخنف (المشهور)، انتشارات أعلمیّ- طهران.
و قد طعن فی صحّة نسبة هذا الکتاب، بصورته الحالیة إلی أبی مخنف، و اعتمدوا فی ذلک علی:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 893
1- إنّ أبا مخنف قد وزّع روایاته حسب أسانیدها، و هو یأتی بکلّ جزء من روایاته حسب الإسناد الخاصّ به، و هذا الکتاب قد حذفت منه الأسانید، و جاءت الرّوایات بسرد واحد.
2- إنّ ما حکاه الطّبریّ عن أبی مخنف یختلف کثیرا عمّا فی هذا الکتاب. و نری أنّ هذا الکتاب قد تحوّل فیما بعد من الحدیث المفکّک إلی حدیث واحد بسرد واحد، و الغایة منه أن یلائم قراءته فی مجالس إقامة المأتم علی سیّد الشّهداء علیه السّلام، فالأصل فیه هو تاریخ أبی مخنف، و تحویله إلی سرد واحد جاء فیما بعد، و لا نعلم من کان الّذی فعل؟ و متی کان؟ و أین کان؟ و الشّواهد علی هذا، لا مجال لذکرها هنا.
و أمّا الاختلاف بین ما حکاه الطّبریّ و ما جاء هنا، فلیس بضارّ إذا علمنا أنّ الطّبریّ اختار من کتاب أبی مخنف، و لم ینقله کلّه.
و لکنّ الّذی جعلنا نؤخّر هذا المقتل إلی موضعه الحالی فی قائمة المصادر عندما نشیر إلیها فی الکتاب و الّذی یأتی متأخّرا أنّ هذا المقتل بصورته الحالیّة لیس من صنع أبی مخنف، و إلّا لکان موضعه الصّدارة، لتقدّم أبی مخنف علی عامّة المؤرّخین.
أبو نعیم، أحمد بن عبد اللّه الإصبهانی (م 430):
1- دلائل النّبوّة، دائرة المعارف العثمانیّة- حیدرآباد- الهند (1320 ه ق).
2- حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، دار الفکر للطّباعة و النّشر و التّوزیع.
3- معرفة الصّحابة، تحقیق عادل بن یوسف العزازیّ، دار الوطن للنّشر- الرّیاض- المملکة العربیة السعودیة، ط 1 (1419 ه ق).
أبو یعلی الموصلیّ، الحافظ أحمد بن علیّ المثنّی التّمیمیّ (م 307)، مسند أبی یعلی الموصلیّ، تحقیق حسین سلیم أسد، دار المأمون. دمشق، ط 1 (1404 ه ق).
أحمد بن حنبل- ابن حنبل.
الإربلیّ، علیّ بن عیسی (م 683)، کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة، مکتبة بنی هاشمی- تبریز، (1381 ه ق).
الأردبیلی، محمّد بن علیّ الأردبیلیّ الغرویّ الحائریّ (م 1101)، جامع الرّواة و إزاحة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 894
الاشتباهات عن الطّرق و الأسناد، منشورات دار الأضواء- بیروت (1403 ه ق).
الإسترآبادی، محمّد بن علیّ (م 1028)، منهج المقال، ط حجری (1306 ه ق).
الإسترآبادیّ، محمّد مؤمن بن دوست (م 1088)، الرّجعة، تحقیق فارس حسّون کریم، دار الإعتصام- قم، ط 1 (1415 ه ق).
أسد حیدر، (ق 14)، مع الحسین فی نهضته، دار التّعارف للمطبوعات- بیروت، لبنان، ط 2 (1398 ه ق).
الأعرجیّ، السّیّد جعفر الأعرجیّ النّجفیّ الحسینیّ (م 1332)، مناهل الضّرب فی أنساب العرب، تحقیق السّیّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1419 ه ق).
الأمین، محسن الأمین العاملیّ (م 1371):
1- أعیان الشّیعة، دار التّعارف للمطبوعات- بیروت، (1406 ه ق).
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه أعیان الشّیعة (امام حسن و امام حسین علیهما السّلام)، ط 5 (1365 ه ش)
2- لواعج الأشجان، مکتبة بصیرتی- قم.
3- أصدق الأخبار، (ط 1) ملحق بلواعج الأشجان، مکتبة بصیرتی- قم. أصدق الأخبار، ط مستقلّا (ط 2) دار العالم الاسلامی- بیروت، ط 2 (1401 ه ق).
الباعونیّ، شمس الدّین أبو البرکات محمّد بن أحمد (م 871)، جواهر المطالب فی مناقب الإمام علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة.
بحر العلوم، محمّد تقی آل بحر العلوم (م 1393)، مقتل الحسین علیه السّلام (أو واقعة الطّف)، دار الزّهراء- بیروت، ط 2 (1405 ه ق)، تقدیم و تعلیق و إضافات: نجل المؤلّف الحسین ابن التّقیّ آل بحر العلوم.
البحرانیّ، الشّیخ عبد اللّه البحرانیّ الاصفهانیّ (م ق 12)، العوالم (عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال)، مدرسة الإمام المهدیّ- قم، ط 1 (1407 ه ق).
البخاریّ، أبو عبد اللّه إسماعیل بن إبراهیم الجعفیّ (م 256):
1- الصّحیح، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 895
2- التّاریخ الکبیر، دائرة المعارف العثمانیة- حیدرآباد، ط 1 (1363 ه ق).
البرقیّ، أبو جعفر أحمد بن محمّد بن خالد (م 274 أو 280)، المحاسن، المطبعة الحیدریّة- النجف (1384 ه ق).
البرّیّ، محمّد بن أبی بکر الأنصاریّ التّلمسانیّ (م 645)، الجوهرة فی نسب الإمام علیّ و آله، مکتبة النّوریّ- دمشق، ط 1 (1402 ه ق).
البلاذریّ، أحمد بن یحیی بن جابر البلاذریّ (م 279):
1- جمل من أنساب الأشراف، تحقیق الدّکتور سهیل زکّار، دار الفکر، ط 1 (1417 ه ق).
2- أنساب الأشراف ج 2، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1394 ه ق).
3- أنساب الأشراف ج 3، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، دار التعارف- بیروت، ط 1، (1397 ه ق).
البلخیّ، أبو زید أحمد بن سهل (م 322)، البدء و التّاریخ، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1417 ه ق).
بناکتی (م 735)، تاریخ بناکتی، سلسله انتشارات انجمن آثار ملّی، (1348 ه ش).
البهبهانی، محمّد باقر بن عبد الکریم (م 1285)، الدّمعة الساکبة، مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1409 ه ق).
البیاضیّ، الشّیخ زین الدّین أبو محمّد علیّ بن یونس العاملیّ النّباطی البیاضی (م 877)، الصّراط المستقیم، مکتبة الحیدریّة، تحقیق محمّد باقر البهبودیّ.
بیرجندی، محمّد باقر خراسانی قائنی بیرجندی (م ق 14)، کبریت احمر فی شرائط المنبر، انتشارات اسلامیه- تهران، ط 3 (1376 ه ش).
بیضون، إبراهیم، التّوّابون، دار التّعارف للمطبوعات- بیروت، ط 2 (1395 ه ق).
البیهقیّ، أبو بکر أحمد بن الحسین (م 458)، السّنن الکبری (و فی ذیله الجّوهر النّقیّ)، دار المعرفة- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 896
البیهقیّ، إبراهیم بن محمّد (م 320)، المحاسن و المساوئ، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1420 ه ق).
تاج الدّین العاملیّ، السّیّد تاج الدّین علیّ بن أحمد الحسینیّ العاملیّ (م ق 11)، التّتمّة فی تواریخ الأئمّة، مؤسسة بعثة- قم.
التّرمذیّ، أبو عیسی محمّد بن عیسی بن سورة (م 279)، الجامع الصّحیح (السّنن)، دار الفکر، ط 2 (1394 ه ق).
التّفرشیّ، میر مصطفی الحسینی التّفرشیّ (م ق 11)، نقد الرّجال، انتشارات الرّسول المصطفی- قم.
التّفسیر المنسوب إلی الإمام أبی محمّد الحسن بن علیّ العسکری علیهم السّلام، مدرسة الإمام المهدی- قم.
الجاحظ، أبو عثمان عمرو بن بحر (م 255)، البیان و التّبیین، دار الکتب العلمیّة- بیروت، لبنان، ط 1 (1419 ه ق).
الجزائریّ، السیّد نعمة اللّه الموسویّ (م 1112)، الأنوار النعمانیّة، مطبعة شرکت چاپ- تبریز.
الحاکم الحسکانیّ، عبید اللّه بن عبد اللّه بن أحمد (م ق 5)، شواهد التّنزیل لقواعد التّفضیل، تحقیق و تعلیق الشّیخ محمّد باقر المحمودیّ، مؤسّسة الطّبع و النّشر التّابعة لوزارة الثّقافة و الإرشاد الإسلامیّ، ط 1 (1411 ه ق).
الحاکم النّیسابوریّ، الحافظ أبو عبد اللّه النّیسابوریّ (م 405)، المستدرک علی الصّحیحین، مکتب المطبوعات الإسلامیّة- حلب.
الحرّانیّ، أبو محمّد الحسن بن علیّ بن الحسین بن شعبة (م ق 4)، تحف العقول عن آل الرّسول، انتشارات علمیّة الاسلامیّة- طهران.
جنتی عطائی، احمد، ترجمه تحف العقول، انتشارات علمیه اسلامیه- تهران
الحرّ العاملیّ، محمّد بن الحسن (م 1104):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 897
1- وسائل الشّیعة، مکتبة الإسلامیّة- طهران، ط 2 (1383 ه ق).
2- إثبات الهداة بالنّصوص و المعجزات، المطبعة العلمیّة- قم.
حسن بن سلیمان الحلّیّ، (م ق 9)، مختصر بصائر الدّرجات، منشورات المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 1 (1370 ه ق).
الحسینیّ الجلالیّ، محمّد حسین، مزارات أهل البیت علیهم السّلام و تاریخها، مؤسّسة الأعلمیّ- بیروت، ط 3 (1415 ه ق).
الحلوانیّ، الحسین بن محمّد الحلوانیّ (م ق 5)، نزهة النّاظر و تنبیه الخاطر، مطبعة سعید- مشهد، (1404 ه ق).
الحلّیّ، العلّامة، الشّیخ جمال الدّین أبو منصور الحسن بن سدید الدّین (م 726):
1- المستجاد (من کتاب الإرشاد) (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفی، ط 1 (1406 ه ق).
2- کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین علیه السّلام، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة، ط 1 (1413 ه ق).
3- نهج الحقّ و کشف الصّدق، مؤسسة دار الهجرة، قم، ط 1 (1407 ه ق).
الحموئیّ الخراسانیّ، إبراهیم بن محمّد بن المؤیّد (م 730)، فرائد السّمطین، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مؤسسة المحمودیّ- بیروت، ط 1 (1400 ه ق).
الحمویّ، محمّد بن علی الحموی (م 664)، التّاریخ المنصوریّ، عنی بنشره و وضع فهارسه بطرس غریاز نیویچ، دار النّشر لآداب الشّرقیّة- موسکو، (1960 م).
الحمیدیّ، محمدّ بن فتوح (م 488)، الجمع بین الصّحیحین البخاریّ و مسلم، تحقیق الدکتور علیّ حسین البوّاب، دار ابن حزم- بیروت، ط 1 (1419 ه ق).
الحمیریّ، أبو العبّاس عبد اللّه بن جعفر الحمیریّ القمیّ (م ق 3)، قرب الأسناد، مکتبة نینوی.
الحویزیّ، عبد علیّ بن جمعة العروسیّ الحویزیّ (م 1112)، تفسیر نور الثّقلین، تحقیق السّیّد هاشم الرّسولیّ المحلّاتیّ، مطبعة الحکمة- قم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 898
الخزّاز، علیّ بن محمّد بن علیّ الخزّاز القمیّ الرّازیّ (م 369)، کفایة الأثر فی النّصّ علی الأئمة الأثنی عشر، تحقیق عبد اللّطیف الحسینیّ الکوه کمره‌ای الخوئیّ، انتشارات بیدار- قم، (1401 ه ق).
الخطیب البغدادیّ، أبو بکر أحمد بن علیّ (م 464)، تاریخ بغداد، مکتبة الخابخی بالقاهرة و المکتبة العربیّة لبغداد و مطبعة السّعادة- مصر، (1348 ه ق).
الخوارزمیّ، أبو المؤیّد الموفّق بن أحمد (م 568)، مقتل الحسین، تحقیق و تعلیق الشّیخ محمّد السّماویّ، مکتبة المفید- قم.
خواندامیر (م ق 10)، حبیب السّیر، تاریخ، کتابفروشی خیّام، ط 2، (1353 ه ش)
دانشیار التّستریّ، الشّیخ محمّد الشّیخ محمّد علیّ، حول البکاء علی الإمام الحسین علیه السّلام.
الدّربندیّ، الآخوند ملّا آقا (م 1286)، أسرار الشّهادة، منشورات الأعلمی- طهران.
الدّمیریّ، الشیخ کمال الدّین (م 808)، حیاة الحیوان الکبری:
1- طبع بمطبعة محمّد علیّ صبیح بالأزهر- مصر، (1274 ه ق).
2- دار الفکر، بیروت، لبنان.
الدّولابیّ، أبو بشر محمّد بن أحمد بن حمّاد الأنصاریّ (م 310)، الذّرّیة الطّاهرة، تحقیق محمّد جواد الحسینی الجلالی، مؤسّسة النّشر الإسلامی التّابعة لجماعة المدرّسین- قم.
الدّیاربکریّ، حسین بن محمّد بن الحسن (م 960)، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس نفیس، (1302 ه ق).
الدّیلمیّ، الشّیخ أبو محمّد الحسن بن محمّد (أبی الحسن) الدّیلمیّ (م 771):
1- ارشاد القلوب، مؤسسة الأعلمی- بیروت.
2- أعلام الدّین فی صفات المؤمنین، مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1408 ه ق).
الدّینوریّ، أبو حنیفة أحمد بن داوود الدّینوری (م 281)، الأخبار الطّوال، مطبعة السّعادة- مصر، ط 1، (1330 ه ق).
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال، نشرنی، (1364 ه ش)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 899
الذّهبیّ، شمس الدّین محمّد بن أحمد (م 748):
1- تاریخ الإسلام (و طبقات المشاهیر و الأعلام)، مکتبة القدسی- القاهرة، (1368 ه ق).
2- سیر أعلام النّبلاء:
أ- تحقیق الدّکتور محمّد أسعد طلس، دار المعارف- مصر.
ب- دار الفکر للطّباعة و النّشر- بیروت، ط 1 (1417 ه ق).
3- میزان الإعتدال فی نقد الرّجال، دار إحیاء الکتب العربیّة- ط 1 (1382 ه ق).
4- العبر (فی خبر من غبر)، تحقیق الدکتور صلاح الدّین المنجد، التّراث العربیّ، الکویت (1960 م).
5- تلخیص المستدرک [ط بهامش المستدرک]، مکتب المطبوعات الاسلامیة- حلب.
الرّاوندیّ، (قطب الدّین الرّاوندی) أبو الحسین سعید بن هبة اللّه (م 573):
1- الخرائج و الجرائح، مؤسّسة النّور للمطبوعات- بیروت، ط 2، (1411 ه ق).
2- الدّعوات، مدرسة الإمام المهدیّ (عج)- قم، ط 1، (1407 ه ق).
الرّسّان، الفضیل بن الزّبیر بن عمر بن درهم الکوفیّ الأسدیّ (م ق 2)، تسمیة من قتل مع الحسین علیه السّلام من ولده و إخوته و أهل بیته و شیعته، نشرت فی (تراثنا) الّتی تصدرها مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التّراث، قم- إیران، السّنة الاولی، العدد الثانی، تحقیق السّیّد محمّد رضا الحسینیّ.
رضی الدّین بن مطهّر، علی بن یوسف بن المطهّر الحلّی (م ق 8)، العدد القویّة لدفع المخاوف الیومیّة، تحقیق السیّد مهدی الرّجائی، مکتبة السیّد المرعشی النّجفیّ، ط 1، (1408 ه ق).
الزّنجانیّ، الموسوی الزّنجانی (م ق 14)، وسیلة الدّارین فی أنصار الحسین، مؤسسة الأعلمی- بیروت، ط 1، (1395 ه ق).
السبزواریّ، الشیخ محمّد بن محمّد (م ق 7)، جامع الأخبار، تحقیق علاء آل جعفر، مؤسسّة آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التّراث.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 900
سبط ابن الجوزیّ، شمس الدّین أبو المظفّر یوسف بن عبد الرّحمان (قزأوغلی) (م 654)، تذکرة خواص الأمّة:
1- ایران- کردستان، طبع حجری- (1287 ه ق).
2- مؤسّسة أهل البیت علیهم السّلام، بیروت (1401 ه ق).
سپهر، میرزا محمّد تقی (م 1297)، ناسخ التّواریخ:
1- حضرت علی بن أبی طالب علیه السّلام، مؤسّسة مطبوعات دینی- قم، ط 1 (1369 ه ش).
2- حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام، کتابفروشی اسلامیه، ط 3 (1366 ه ش).
3- در احوالات سیّد الشّهداء علیه السّلام، کتابفروشی اسلامیه، ط 3 (1368 ه ش).
4- حضرت علیّ بن الحسین السجّاد علیه السّلام، کتابفروشی اسلامیه (1345 ه ش).
سلیم بن قیس الهلالیّ الکوفیّ، (م 90)، سلیم بن قیس، دار الکتب الإسلامیّة- قم.
الف ب الف، ترجمه سلیم بن قیس (اسرار آل محمّد صلی اللّه علیه و اله و سلّم) دار الکتب الاسلامیة- قم- چاپ 7
سلیم عبد اللّه، مع المختار الثّقفیّ، دار الثّقلین، بیروت ط 1 (1417 ه ق).
السّماویّ، الشّیخ محمّد السّماویّ (م 1370)، إبصار العین فی أنصار الحسین، ط أفست مکتبة بصیرتی- قم.
السّمهودیّ، نور الدّین علیّ بن عبد اللّه (م 911)، جواهر العقدین فی فضل الشّرفین شرف العلم الجلیّ و النّسب النّبویّ، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1415 ه ق).
السّیّد هاشم البحرانیّ (م 1107):
1- مدینة المعاجز (فی دلائل الأئمة الأطهار و معاجزهم)، مکتبة المحمودیّ- طهران.
2- البرهان فی تفسیر القرآن، مؤسّسة دار التّفسیر، ط 1 (1417 ه ق).
السّیّد شرف الدّین الإسترآبادیّ، علیّ الحسینیّ (م ق 10)، تأویل الآیات الظّاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ- قم، ط 1 (1409 ه ق).
السّیوطیّ، جلال الدّین عبد الرّحمان بن أبی بکر بن محمّد (م 911):
1- تاریخ الخلفاء، مطبعة السّعادة- مصر، ط 1 (1371 ه ق).
2- الدّرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور، مؤسّسة الرّسالة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 901
الشّبلنجیّ، الشّیخ مؤمن بن حسن (م 1308)، نور الأبصار، دار الجیل- بیروت (1409 ه ق).
الشّجریّ، یحیی بن الحسین بن إسماعیل الجرجانیّ (م 479)، الأمالی الخمیسیّة، عالم الکتب بیروت، مکتبة المتنبّی- القاهرة.
الشّریف المرتضی، (م 436):
1- تنزیه الأنبیاء، مکتبة بصیرتی- قم، ارم.
2- رسائل الشّریف المرتضی، مطبعة سیّد الشّهداء- قم (1405 ه ق).
الشّمشاطی، أبو الحسن علیّ بن محمّد بن المطهّر العدویّ (م ق 4)، الأنوار و محاسن الأشعار، تحقیق صالح مهدیّ العزّاویّ، منشورات وزارة الإعلام- الجمهوریّة العراقیّة (1976 م).
الصّابریّ الهمدانیّ، أحمد، أدب الحسین و حماسته، مؤسسة النّشر الإسلامیّ، قم، (1407 ه ق).
الصّبّان، الشّیخ محمّد بن علیّ (م 1206)، إسعاف الرّاغبین فی سیرة المصطفی، (بهامش نور الأبصار)، دار الفکر للطّباعة و النّشر و التوزیع.
الصّدوق، الشّیخ أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن بابویه القمیّ (م 381):
1- الأمالیّ، کتابخانه اسلامیّه- تهران- ط 4- (1404 ه ق).
کمره‌ای، شیخ محمّد باقر، ترجمه امالی، کتابخانه اسلامیّه- تهران، چاپ 4- (1362 ه ش)
2- ثواب الأعمال و عقاب الأعمال- منشورات المطبعة الحیدریّة- النّجف (1392 ه ق- 1972 م).
3- علل الشّرائع- مؤسسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1408 ه ق).
4- معانی الأخبار- مؤسسة الأعلمی- بیروت، لبنان، (1410 ه ق).
5- من لا یحضره الفقیه- دار الکتب الإسلامیة- طهران، ط 5 (1390 ه ق).
6- المواعظ، انتشارات هجرت- قم.
عطاردی، عزیز اللّه، ترجمه المواعظ، انتشارات هجرت- قم.
7- کمال الدّین و تمام النّعمة، دار الکتب الإسلامیّة (1390 ه ق).
8- الخصال، انتشارات علمیّه الاسلامیّة.
فهری، سیّد أحمد، ترجمه خصال، انتشارات علمیه اسلامیه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 902
9- عیون أخبار الرّضا، مؤسّسة الأعلمیّ- بیروت، ط 1 (1404 ه ق).
10- الاعتقادات، (من مصنّفات الشیّخ المفید)، تحقیق عصام عبد السّیّد، المؤتمر العالمی لألفیّة الشیخ المفید، قم، ط 1 (1413 ه ق).
الصّفّار، أبو جعفر محمّد بن الحسن بن فروخ الصّفّار القمیّ (م 290)، بصائر الدّرجات الکبری فی فضائل آل محمّد صلی اللّه علیه و اله و سلّم، مؤسسة الأعلمی، طهران- ایران.
الصّفدیّ، صلاح الدّین خلیل بن أیبک الصّفدیّ (م 764)، الوافی بالوفیات، المعهد الألمانیّ ببیروت، ط 1.
الطّبرانیّ، الحافظ أبو القاسم سلیمان بن أحمد (م 360):
1- المعجم الکبیر، مکتبة ابن تیمیّة- القاهرة.
2- مقتل الحسین علیه السّلام (من المعجم الکبیر)، دار الأوراد للنّشر و التّوزیع- الکویت، (1412 ه ق).
3- المعجم الأوسط، تحقیق الدکتور محمود الطّحان، مکتبة المعارف- الرّیاض، ط 1 (1407 ه ق).
الطّبرسیّ، الفضل بن الحسن الطبرسیّ (م 548):
1- إعلام الوری بأعلام الهدی، مکتبة الحیدریّة- النّجف- ط 3 (1390 ه ق).
2- تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیّد المرعشی النّجفی- قم، ط 1 (1406 ه ق).
3- مجمع البیان، تحقیق السّیّد هاشم رسولی محلّاتی، دار إحیاء التّراث العربی- بیروت (1379 ه ق).
4- تفسیر جوامع الجامع، تحقیق أبو القاسم گرجی، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ التّابعة لجماعة المدرّسین- قم، ط 2.
الطّبرسیّ، أبو نصر الحسن بن فضل (م ق 6)، مکارم الأخلاق، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، لبنان، ط 2، (1392 ه ق).
الطّبرسیّ، أبو منصور أحمد بن علیّ بن أبی طالب (م 588)، الاحتجاج، دار الطّباعة و النّشر النعمان- النّجف، (1386 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 903
الطّبریّ، أبو جعفر محمّد بن جریر بن رستم (م ق 4):
1- دلائل الإمامة، مطبعة الحیدریّة- النّجف، (1383 ه ق).
2- نوادر المعجزات فی مناقب الأئمّة الهداة علیهم السّلام، مؤسّسة الإمام المهدی علیه السّلام، قم- ط 1 (1410 ه ق).
3- المسترشد فی إمامة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، تحقیق الشّیخ أحمد المحمودیّ، مؤسّسة الثّقافة الإسلامیّة لکوشانبور، ط 1.
الطّبریّ، أبو جعفر محمّد بن جریر بن یزید (م 310):
1- التّاریخ (تاریخ الامم و الملوک)، تحقیق محمّد أبو الفضل إبراهیم، دار المعارف- مصر، ط 2.
پاینده، ابو القاسم، ترجمه تاریخ طبری، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران- (1352 ه ش)
2- التّفسیر (جامع البیان فی تفسیر القرآن)، المطبعة الکبری الأمیریّة- مصر (1324 ه ق).
الطّبریّ، أبو جعفر محمّد بن قاسم (م 502)، بشارة المصطفی، منشورات مکتبة الحیدریّة- النّجف، (1383 ه ق).
الطّریحیّ، الشّیخ فخر الدّین (م 1085):
1- المنتخب، کتابخانه ارومیّة- قم.
2- مجمع البحرین، تحقیق السّیّد أحمد الحسینیّ، دار الثقافة- النجف الأشرف.
الطّوسیّ، شیخ الطّائفة أبو جعفر محمّد بن الحسن الطوسیّ (م 460):
1- تهذیب الأحکام، دار الکتب الإسلامیّة، ط 3 (1390 ه ق).
2- الأمالی، دار الثّقافة- قم، ط 1 (1414 ه ق).
3- کتاب الغیبة، مکتبة نینوی- طهران.
4- مصباح المتهجّد، تصحیح اسماعیل الأنصاری الزّنجانیّ.
5- التّبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق و تصحیح أحمد حبیب قصیر العاملیّ، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
6- اختیار معرفة الرّجال- الکشّی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 904
العاملیّ، الشّیخ بهاء الدّین محمّد بن الحسین (م 1030):
1- توضیح المقاصد (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفی، ط 1 (1406 ه ق).
2- الکشکول، ضبطه و صحّحه محمّد عبد الکریم النّحریّ، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1418 ه ق).
العجلیّ، أحمد بن عبد اللّه بن صالح أبو الحسن العجلیّ (م 261)، تاریخ الثّقات، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1405 ه ق)، بترتیب الحافظ نور الدّین علیّ بن أبی بکر الهیثمیّ (م 807) و تضمینات الحافظ ابن حجر العسقلانیّ، وثّق أصوله و خرّج حدیثه و علّق علیه الدّکتور عبد المعطی قلعچیّ.
عماد الدّین طبری، الحسن بن علیّ بن محمّد (م 657)، کامل بهائی، مکتب مرتضوی
العمرانیّ، محمّد بن علیّ (م 580)، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، دفتر نشر کتاب- مشهد، چاپ 1 (1363 ه ش).
العمریّ النّسّابة، نجم الدّین أبو الحسن علیّ بن محمّد بن علیّ بن محمّد العلویّ (م 490)، المجدیّ فی أنساب الطّالبیّین، تحقیق الدکتور أحمد المهدویّ الدّامغانی، مکتبة السّیّد المرعشی النجفیّ، قم، ط 1 (1409 ه ق).
العیّاشیّ، أبو نصر محمّد بن مسعود بن عیّاش السّلمی السّمرقندی (م ق 4)، التّفسیر، المکتبة العلمیّة الإسلامیّة- طهران.
الفتّال، أبو علیّ محمّد بن أحمد بن علیّ الفتّال النّیسابوریّ (م 508)، روضة الواعظین، طبع حجریّ- (1303 ه ق).
فرات الکوفیّ، أبو القاسم فرات بن إبراهیم بن فرات الکوفیّ (م ق 3)، التّفسیر، تحقیق محمّد الکاظم، مؤسّسة الطّبع و النّشر التّابعة لوزارة الثّقافة و الإرشاد الإسلامی، ط 1 (1410 ه ق).
الفیروزآبادیّ، السّیّد مرتضی (م ق 14)، فضائل الخمسة، مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 4 (1402 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 905
الفیض الکاشانیّ، محمّد بن المرتضی المدعوّ بالمحسن (م 1091)، کتاب الصّافی فی تفسیر القرآن، مکتبة الصّدر- طهران، ط 2 (1416 ه ق).
القاضی النّعمان، القاضی النّعمان بن محمّد التّمیمیّ المغربیّ (م 363):
1- شرح الأخبار فی فضائل الأئمّة الأطهار، تحقیق سیّد محمّد الحسینیّ الجلالیّ، مؤسّسة النّشر الإسلامیّة- قم، ط 1، (1412 ه ق).
2- دعائم الإسلام، دار المعارف- مصر، (1379 ه ق).
قاضی طباطبایی، سیّد محمّد علی، تحقیق درباره اوّل اربعین حضرت سیّد الشهداء، بنیاد علمی و فرهنگی شهید آیت اللّه قاضی طباطبایی، چاپ 3 (1368 ه ش).
القزوینیّ، الحاج الشّیخ فضل علیّ (م 1361)، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، مطبعة باقری- قم، ط 1، (1415 ه ق).
القمّیّ، علیّ بن إبراهیم القمّی (م ق 4)، التّفسیر، مکتبة الهدی (1386 ه ق).
القمّیّ، الشّیخ عبّاس القمیّ (م 1359):
1- نفس المهموم- منشورات مکتبة بصیرتی- قم.
کمره‌ای، محمّد باقر، ترجمه نفس المهموم (رموز الشّهادة)، کتابخانه اسلامیه- تهران، ط 1، (1363 ه ش)
2- منتهی الآمال- و لم نذکر إلّا ما تفرّد به- کتابفروشی اسلامیّه- قم.
القندوزیّ، سلیمان بن إبراهیم (م 1294)، ینابیع المودّة لذوی القربی، دار الأسوة للطّباعة و النّشر، ط 1 (1416 ه ق).
الکراجکیّ، أبو الفتح محمّد بن علیّ (م 449)، کنز الفوائد.
الکرکیّ، علیّ بن عبد العال (م 935)، نفحات اللّاهوت فی لعن الجبت و الطّاغوت، مکتبة نینوی الحدیثة- طهران.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، اختاره الشّیخ الطّوسی، چاپخانه دانشگاه مشهد- (1348 ه ش).
الکفعمیّ، تقیّ الدّین إبراهیم بن علیّ (م 905)، المصباح، منشورات الرّضیّ، زاهدی.
الکلینیّ، أبو جعفر محمد بن یعقوب (م 329):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 906
1- الأصول من الکافیّ- انتشارات علمیّة الإسلامیّة.
رسولی، سید هاشم، ترجمه اصول کافی- انتشارات علمیّه اسلامیّه
2- الفروع من الکافیّ- دار الکتاب الإسلامیّة- طهران (1391 ه ق).
الکنجیّ، محمّد بن یوسف الکنجیّ الشّافعیّ (م 658)، کفایة الطّالب فی مناقب أمیر المؤمنین، تحقیق محمّد هادی الأمینیّ، دار إحیاء تراث أهل البیت علیهم السّلام- طهران، ط 3 (1404 ه ق).
کیاء گیلانی، سید أحمد بن محمّد بن عبد الرّحمان (م ق 10)، سراج الأنساب، تحقیق سیّد مهدی رجائی، کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ط 1 (1409 ه ق)
الماردینیّ، علاء الدین بن علیّ بن عثمان (م 745)، الجّوهر النّقی (فی ذیل السّنن الکبری)، دار المعرفة- بیروت.
المازندرانیّ، الشّیخ محمّد مهدی (م ق 14)، معالی السّبطین، منشورات الشّریف الرّضی- قم، ط 2 (1363 ه ش).
المامقانی، عبد اللّه (م 1351)، تنقیح المقال، المطبعة المرتضویّة- النجف.
المبرّد، أبو العبّاس محمّد بن یزید (م 285)، الکامل فی اللّغة و الأدب، مکتبة المعارف- بیروت.
المتّقیّ الهندیّ، علیّ المتّقیّ (م 975)، کنز العمّال، مؤسسة الرّسالة- بیروت، ط 5 (1405 ه ق).
المجلسیّ، محمّد باقر (م 1110):
1- بحار الأنوار، مؤسّسة الوفاء- بیروت، ط 2 (1403 ه ق).
2- بحار الأنوار، ج 32- 34، تحقیق الشّیخ محمّد باقر المحمودیّ، مؤسّسة الطّباعة و النّشر التابعة لوزارة الثّقافة و الإرشاد الإسلامیّ، ط 2 (1416 ه ق).
3- جلاء العیون، انتشارات سرور، ط 1 (1373 ه ش).
4- عین الحیاة، انتشارات رشیدی، تهران.
محبّ الدّین الطّبریّ، أحمد بن عبد اللّه (م 694):
1- ذخائر العقبی، مؤسّسة الوفاء- بیروت، (1401 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 907
2- الرّیاض النّضرة فی مناقب العشرة، دار الکتب العلمیّة- بیروت.
محمّد بن أبی طالب، الحسینیّ الموسویّ الحائریّ (م ق 10)، تسلیة المجالس وزنیة المجالس، تحقیق فارس حسّون کریم، مؤسّسة المعارف الإسلامیّة، ط 1 (1418 ه ق).
محمّد بن حبیب، أبو جعفر محمّد بن حبیب بن عمرو الهاشمیّ البغدادیّ (م 245)، کتاب المحبّر، منشورات دار الآفاق الجدیدة- بیروت.
محمّد بن سلیمان، الحافظ محمّد بن سلیمان الکوفیّ (م ق 3)، مناقب الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة- قم، ط 1 (1413 ه ق).
محمّد کاظم الموسویّ، محمّد کاظم بن سلیمان الیمانیّ (م ق 9)، النّفحة العنبریّة فی أنساب خیر البریّة، تحقیق السّیّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1419 ه ق).
المحلّی، أبو الحسن حسام الدّین حمید بن أحمد (م 652)، الحدائق الوردیّة فی أخبار الزّیدیّة، دار أسامة- دمشق، ط 2 (1405 ه ق).
المحمودیّ، الشّیخ محمّد باقر، عبرات المصطفین فی مقتل الحسین علیه السّلام، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة- قم، ط 1 (1415 ه ق).
مدرّسیّ، محمّد رضا بن محمّد مؤمن إمامی مدرّسی (م ق 12)، جنّات الخلود (المعمور من جداول النّور)، چاپ دار السّلطنة- تبریز (1284 ه ق)، چاپ سنگی.
المزّی، جمال الدّین أبو الحجّاج یوسف (م 742)، تهذیب الکمال، تحقیق الدّکتور بشّار عوّاد معروف، مؤسسة الرّسالة.
المسعودیّ، أبو الحسن علیّ بن الحسین (م 346):
1- إثبات الوصیّة، طبع حجری- ذی حجّة الحرام (1388 ه ق).
نجفی محمّد جواد، ترجمه اثبات الوصیّه، کتابفروشی اسلامیّه، (1343 ه ش)
2- التّنبیه و الإشراف، مطبعة بریل- لیدن، (1893 م).
پاینده، أبو القاسم، ترجمه التنبیه و الاشراف، شرکت انتشارات علمی فرهنگی- چاپ 2، (1365 ه ش)
3- مروج الذّهب و معادن الجواهر، مطبعة السّعادة- مصر، ط 2، (1377 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 908
المشهدی القمی، الشّیخ محمّد رضا القمی المشهدی (م 1125)، کنز الدّقائق و بحر الغرائب، تحقیق حسین درگاهی، مؤسّسة الطّبع و النّشر التّابعة لوزارة الثّقافة و الإرشاد الإسلامی، ط 1 (1411 ه ق).
المصعب الزّبیریّ، أبو عبد اللّه المصعب بن عبد اللّه بن المصعب الزّبیریّ (م 236)، نسب قریش، عنی بنشره لأوّل مرّة و تصحیحه و التّعلیق علیه إ. لیفی بروفنسال، دار المعارف للطّباعة و النّشر، (1953 م).
المفید، محمّد بن محمّد بن النّعمان (م 413):
1- الإرشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، انتشارات علمیّة الإسلامیّة- طهران، (و عرضنا الکتاب علی طبعة مؤسسة آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التّراث و صحّحنا مواقع الاختلاف).
رسولی محلّاتی، سیّد هاشم، ترجمه ارشاد، انتشارات علمیّه اسلامیّه
2- الأمالیّ، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیّة- قم، (1403 ه ق).
3- مسارّ الشّیعة (من مجموعة نفیسة) مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1406 ه ق).
4- الإختصاص، مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت، (1402 ه ق).
5- المقنعة (من مصنّفات الشیخ المفید) تحقیق مؤسسة النّشر الإسلامیّ التّابعة لجماعة المدرّسین بقم المشرّفة، المؤتمر العالمی لألفیّة الشیخ المفید، ط 1 (1413 ه ق).
المقرّم، عبد الرّزاق الموسویّ (م 1391)، مقتل الحسین علیه السّلام، مکتبة بصیرتی- قم، ط 5 (1394 ه ق).
میرخواند، میر محمّد بن سید برهان الدّین (م ق 9)، روضة الصّفا (رجعنا إلیه من الجزء الرّابع)، خیّام.
النّجاشی، أبو العبّاس أحمد بن علیّ بن العبّاس (م 450)، الرّجال، مکتبة الدّاوری- قم.
النّسائی، الحافظ أبو عبد الرّحمان أحمد بن شعیب النّسائی (م 303)، خصائص الإمام أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، ط 1 (1403 ه ق).
نصر بن مزاحم، أبو الفضل (م 212)، وقعة صفّین، تحقیق عبد السّلام محمّد هارون، المؤسسة العربیّة الحدیثة- القاهرة، ط 2.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 909
النّعمانیّ، ابن أبی زینب محمّد بن إبراهیم (م ق 4)، الغیبة، مکتبة الصدوق، ط 1 (1363 ه ش).
غفاری، جواد، ترجمه غیبت نعمانی، کتابخانه صدوق، ط 1 (1363 ه ش).
النّویریّ، شهاب الدّین أحمد بن عبد الوهّاب (م 730)، نهایة الإرب فی فنون الأدب، المکتبة العربیّة- القاهرة، (1395 ه ق).
الهاشمیّ، علیّ بن الحسین (م ق 14)، الحسین فی طریقه إلی الشّهادة، انتشارات الشّریف الرّضی، ط 1، (1413 ه ق).
هشام الکلبیّ، (م 204)، مثالب العرب، تحقیق نجاح الطّائیّ، دار الهدی- بیروت- ط 1 (1419 ه ق).
هندوشاه، هندوشاه بن سنجر النخجوانی (م ق 8). تجارب السّلف، مطبعة فروردین- تهران، (1313 ه ش).
الهیثمیّ، أبو بکر (م 807)، مجمع الزّوائد و منبع الفوائد، دار الکتاب- بیروت، لبنان.
الیافعیّ الیمنیّ، عبد اللّه بن أسعد الیافعیّ الشّافعیّ (م 768)، مرآة الجنان و عبرة الیقظان، دائرة المعارف النّظامیّة الکائنة- حیدرآباد- دکن، (1337 ه ق).
یاقوت الحمویّ، شهاب الدّین أبو عبد اللّه یاقوت بن عبد اللّه (م 626)، کتاب معجم البلدان، منشورات مکتبة الأسدیّ- طهران (1965 م).
الیزدیّ، سیّد علی (م 1350)، وسائل المظفّری، طهران، (1320 ه ق).
الیعقوبیّ، أحمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح (م 292)، التّاریخ (تاریخ الیعقوبیّ)، مکتبة المرتضویّة- النّجف.
آیتی، دکتر محمّد إبراهیم، ترجمه تاریخ یعقوبی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، (1343 ه ش)
}

درباره مركز تحقيقات رايانه‌اي قائميه اصفهان

بسم الله الرحمن الرحیم
جاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ في سَبيلِ اللَّهِ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (سوره توبه آیه 41)
با اموال و جانهاى خود، در راه خدا جهاد نماييد؛ اين براى شما بهتر است اگر بدانيد حضرت رضا (عليه السّلام): خدا رحم نماید بنده‌اى كه امر ما را زنده (و برپا) دارد ... علوم و دانشهاى ما را ياد گيرد و به مردم ياد دهد، زيرا مردم اگر سخنان نيكوى ما را (بى آنكه چيزى از آن كاسته و يا بر آن بيافزايند) بدانند هر آينه از ما پيروى (و طبق آن عمل) مى كنند
بنادر البحار-ترجمه و شرح خلاصه دو جلد بحار الانوار ص 159
بنیانگذار مجتمع فرهنگی مذهبی قائمیه اصفهان شهید آیت الله شمس آبادی (ره) یکی از علمای برجسته شهر اصفهان بودند که در دلدادگی به اهلبیت (علیهم السلام) بخصوص حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شهره بوده و لذا با نظر و درایت خود در سال 1340 هجری شمسی بنیانگذار مرکز و راهی شد که هیچ وقت چراغ آن خاموش نشد و هر روز قوی تر و بهتر راهش را ادامه می دهند.
مرکز تحقیقات قائمیه اصفهان از سال 1385 هجری شمسی تحت اشراف حضرت آیت الله حاج سید حسن امامی (قدس سره الشریف ) و با فعالیت خالصانه و شبانه روزی تیمی مرکب از فرهیختگان حوزه و دانشگاه، فعالیت خود را در زمینه های مختلف مذهبی، فرهنگی و علمی آغاز نموده است.
اهداف :دفاع از حریم شیعه و بسط فرهنگ و معارف ناب ثقلین (کتاب الله و اهل البیت علیهم السلام) تقویت انگیزه جوانان و عامه مردم نسبت به بررسی دقیق تر مسائل دینی، جایگزین کردن مطالب سودمند به جای بلوتوث های بی محتوا در تلفن های همراه و رایانه ها ایجاد بستر جامع مطالعاتی بر اساس معارف قرآن کریم و اهل بیت علیهم السّلام با انگیزه نشر معارف، سرویس دهی به محققین و طلاب، گسترش فرهنگ مطالعه و غنی کردن اوقات فراغت علاقمندان به نرم افزار های علوم اسلامی، در دسترس بودن منابع لازم جهت سهولت رفع ابهام و شبهات منتشره در جامعه عدالت اجتماعی: با استفاده از ابزار نو می توان بصورت تصاعدی در نشر و پخش آن همت گمارد و از طرفی عدالت اجتماعی در تزریق امکانات را در سطح کشور و باز از جهتی نشر فرهنگ اسلامی ایرانی را در سطح جهان سرعت بخشید.
از جمله فعالیتهای گسترده مرکز :
الف)چاپ و نشر ده ها عنوان کتاب، جزوه و ماهنامه همراه با برگزاری مسابقه کتابخوانی
ب)تولید صدها نرم افزار تحقیقاتی و کتابخانه ای قابل اجرا در رایانه و گوشی تلفن سهمراه
ج)تولید نمایشگاه های سه بعدی، پانوراما ، انیمیشن ، بازيهاي رايانه اي و ... اماکن مذهبی، گردشگری و...
د)ایجاد سایت اینترنتی قائمیه www.ghaemiyeh.com جهت دانلود رايگان نرم افزار هاي تلفن همراه و چندین سایت مذهبی دیگر
ه)تولید محصولات نمایشی، سخنرانی و ... جهت نمایش در شبکه های ماهواره ای
و)راه اندازی و پشتیبانی علمی سامانه پاسخ گویی به سوالات شرعی، اخلاقی و اعتقادی (خط 2350524)
ز)طراحی سيستم هاي حسابداري ، رسانه ساز ، موبايل ساز ، سامانه خودکار و دستی بلوتوث، وب کیوسک ، SMS و...
ح)همکاری افتخاری با دهها مرکز حقیقی و حقوقی از جمله بیوت آیات عظام، حوزه های علمیه، دانشگاهها، اماکن مذهبی مانند مسجد جمکران و ...
ط)برگزاری همایش ها، و اجرای طرح مهد، ویژه کودکان و نوجوانان شرکت کننده در جلسه
ی)برگزاری دوره های آموزشی ویژه عموم و دوره های تربیت مربی (حضوری و مجازی) در طول سال
دفتر مرکزی: اصفهان/خ مسجد سید/ حد فاصل خیابان پنج رمضان و چهارراه وفائی / مجتمع فرهنگي مذهبي قائميه اصفهان
تاریخ تأسیس: 1385 شماره ثبت : 2373 شناسه ملی : 10860152026
وب سایت: www.ghaemiyeh.com ایمیل: Info@ghaemiyeh.com فروشگاه اینترنتی: www.eslamshop.com
تلفن 25-2357023- (0311) فکس 2357022 (0311) دفتر تهران 88318722 (021) بازرگانی و فروش 09132000109 امور کاربران 2333045(0311)
نکته قابل توجه اینکه بودجه این مرکز؛ مردمی ، غیر دولتی و غیر انتفاعی با همت عده ای خیر اندیش اداره و تامین گردیده و لی جوابگوی حجم رو به رشد و وسیع فعالیت مذهبی و علمی حاضر و طرح های توسعه ای فرهنگی نیست، از اینرو این مرکز به فضل و کرم صاحب اصلی این خانه (قائمیه) امید داشته و امیدواریم حضرت بقیه الله الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف توفیق روزافزونی را شامل همگان بنماید تا در صورت امکان در این امر مهم ما را یاری نمایندانشاالله.
شماره حساب 621060953 ، شماره کارت :6273-5331-3045-1973و شماره حساب شبا : IR90-0180-0000-0000-0621-0609-53به نام مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان نزد بانک تجارت شعبه اصفهان – خيابان مسجد سید
ارزش کار فکری و عقیدتی
الاحتجاج - به سندش، از امام حسین علیه السلام -: هر کس عهده دار یتیمی از ما شود که محنتِ غیبت ما، او را از ما جدا کرده است و از علوم ما که به دستش رسیده، به او سهمی دهد تا ارشاد و هدایتش کند، خداوند به او می‌فرماید: «ای بنده بزرگوار شریک کننده برادرش! من در کَرَم کردن، از تو سزاوارترم. فرشتگان من! برای او در بهشت، به عدد هر حرفی که یاد داده است، هزار هزار، کاخ قرار دهید و از دیگر نعمت‌ها، آنچه را که لایق اوست، به آنها ضمیمه کنید».
التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام: امام حسین علیه السلام به مردی فرمود: «کدام یک را دوست‌تر می‌داری: مردی اراده کشتن بینوایی ضعیف را دارد و تو او را از دستش می‌رَهانی، یا مردی ناصبی اراده گمراه کردن مؤمنی بینوا و ضعیف از پیروان ما را دارد، امّا تو دریچه‌ای [از علم] را بر او می‌گشایی که آن بینوا، خود را بِدان، نگاه می‌دارد و با حجّت‌های خدای متعال، خصم خویش را ساکت می‌سازد و او را می‌شکند؟».
[سپس] فرمود: «حتماً رهاندن این مؤمن بینوا از دست آن ناصبی. بی‌گمان، خدای متعال می‌فرماید: «و هر که او را زنده کند، گویی همه مردم را زنده کرده است»؛ یعنی هر که او را زنده کند و از کفر به ایمان، ارشاد کند، گویی همه مردم را زنده کرده است، پیش از آن که آنان را با شمشیرهای تیز بکشد».
مسند زید: امام حسین علیه السلام فرمود: «هر کس انسانی را از گمراهی به معرفت حق، فرا بخواند و او اجابت کند، اجری مانند آزاد کردن بنده دارد».