‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

و قدم شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ علی عمر بن سعد، بما أمره به عبید اللّه عشیّة الخمیس لتسع خلون من المحرّم سنة إحدی و ستّین بعد العصر.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 70- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 441
فلمّا أوصل شمر الکتاب إلیه، قال عمر: یا أبرص! لا قرّب اللّه دارک، و لا سهّل محلّتک، و قبّحک و قبّح ما قدمت له، و اللّه إنّی لأظنّک ثنیته عن قبول ما کتبت به إلیه.
فقال شمر: أتمضی لأمر الأمیر؟ و إلّا فخلّ بینی و بین العسکر و أمر النّاس. فقال عمر: لا و لا کرامة، و لکنّی أتولّی الأمر. قال: فدونک.
فجعل عمر شمرا علی الرّجّالة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 391، أنساب الأشراف، 3/ 183
قال: فأقبل شمر بن ذی الجوشن بکتاب عبید اللّه بن زیاد إلی عمر بن سعد، فلمّا قدم به «1» علیه، فقرأه «2»، قال له عمر: «3» ما لک «4» ویلک «5»! لا قرّب اللّه دارک، و قبّح اللّه ما
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [نفس المهموم: «و قرأ»].
(3)- [أضاف فی المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «لا أهلا و لا سهلا یا أبرص!»].
(4)- [و فی بحر العلوم مکانه: «فأقبل الشّمر بالکتاب حتّی وصل (کربلاء) یوم التّاسع من المحرّم، و سلّم الکتاب إلی ابن سعد، فلمّا قرأه ابن سعد، قال له: ما لک ...»].
(5)- [و فی المقرّم مکانه: «فلمّا جاء الشّمر بالکتاب، قال له ابن سعد: ویلک ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 4
«1» قدمت به علیّ! و اللّه إنّی لأظنّک أنت ثنیته «2» أن یقبل ما کتبت به إلیه، أفسدت «1» علینا أمرا کنّا «3» رجونا أن یصلح، «4» لا یستسلم و اللّه حسین، إنّ نفسا «5» أبیّة لبین «6» جنبیه. فقال له شمر: أخبرنی ما أنت صانع؟ أتمضی «7» لأمر أمیرک، «8» و تقتل «9» عدوّه «8»؟ و إلّا فخلّ بینی و بین «10» الجند و «10» العسکر. قال «11»: لا و لا کرامة لک «11»، «12» و أنا أتولّی ذلک؛- «13» قال «14»:
فدونک «13»-، و کن أنت علی الرّجال «15». «16»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 415- 416- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 223- 224؛
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 252؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 277؛ القزوینی،
__________________________________________________
(1- 1) [فی المقرّم و بحر العلوم: «جئت به، و إنّی لأظنّ أنّک الّذی نهیته و أفسدت»].
(2)- [المعالی: «نهیته»].
(3)- [نفس المهموم: «قد کنّا»، و لم یرد فی المقرّم و بحر العلوم].
(4)- [أضاف فی المعالی: «و اللّه لقد ثنیته عمّا کان فی عزمه، و اذعرته، و لکنّک شیطان فعلت ما فعلت»].
(5)- [فی نفس المهموم و المقرّم و بحر العلوم: «نفس»].
(6)- [المقرّم: «بین»].
(7)- [نفس المهموم: «تمضی»].
(8- 8) [لم یرد فی المقرّم و بحر العلوم].
(9)- [فی المختصر و نفس المهموم: «تقاتل»].
(10- 10) [لم یرد فی المقرّم].
(11- 11) [المقرّم: «له عمر»].
(12)- [زاد فی نفس المهموم: «و لکنّی»].
(13- 13) [المقرّم: «و لا کرامة لک و لکن»].
(14)- [لم یرد فی نفس المهموم و بحر العلوم].
(15)- [فی نفس المهموم و المعالی و المقرّم و بحر العلوم و العبرات: «الرّجّالة»].
(16)- گوید: شمر بن ذی الجوشن با نامه عبید اللّه بن زیاد پیش عمر بن سعد آمد و چون نامه را بدو داد که بخواند، عمر بدو گفت: «چه کردی؟ وای تو. خدا خانه‌ات را نزدیک نکند و چیزی را که به سبب آن پیش من آمده‌ای، زشت بدارد. به خدا دانم که تو نگذاشتی که آنچه را به او نوشته بودم بپذیرد و کاری را که امید داشتم به صلاح آید، تباه کردی. به خدا حسین تسلیم نمی‌شود که جانی والامنش میان دو پهلوی اوست.»
شمر بدو گفت: «به من بگو چه خواهی کرد؟ فرمان امیرت را اجرا می‌کنی و دشمن او را می‌کشی؟ اگر نه، سپاه و اردو را با من گذار.»
گفت: «نه. خودم این کار را عهده می‌کنم.»
گفت: «پس، سالار تو باش.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3010- 3011
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 5
الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 250؛ المحمودی، العبرات، 1/ 439؛ مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 19/ 65؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 329
فأقبل شمر بن ذی الجوشن بکتاب عبید اللّه إلی عمر بن سعد، فلمّا قدم علیه و قرأه «1»، قال له عمر: ما لک «2» ویلک، لا قرّب اللّه دارک، و قبّح اللّه ما قدّمت به علیّ! و اللّه إنّی لأظنّک أنّک نهیته «3» أن یقبل «3» عمّا کتبت به «4» إلیه، و أفسدت علینا «5» أمرا کنّا قد «5» رجونا أن یصلح؟ لا یستسلم و اللّه حسین، إنّ نفس أبیه لبین جنبیه! فقال له شمر: أخبرنی بما أنت صانع، أتمضی لأمر أمیرک، و تقاتل عدوّه، و إلّا فخلّ بینی و بین الجند و العسکر، قال: لا «6» و لا کرامة لک، و لکن أنا أتولّی ذلک، فدونک فکن أنت علی الرّجّالة. «7» «8»
المفید، الإرشاد، 2/ 91- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 390- 391؛ البحرانی، العوالم، 17/ 241- 242؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 266؛ الدّربندی، أسرار
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین،/ 157].
(2)- [و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «فلمّا قرأ ابن سعد الکتاب، قال له: ما لک ...»].
(3- 3) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5- 5) [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت: «أمرنا، قد کنّا» و فی البحار و الدّمعة الساکبة و الأسرار و مثیر الأحزان «أمرا قد کنّا»].
(6)- [الإرشاد ط مؤسسة آل البیت: «لا، لا و اللّه»].
(7)- [زاد فی الأسرار: «و فی التّبر المذاب: ثمّ بعث عمر بن سعد إلی الحسین، فأخبره الخبر. فقال: و اللّه لا وضعت یدی فی یدی ابن مرجانة أبدا و هل هو إلّا الموت و القدوم علی ربّ کریم، و اللّه لقد أخبرنی بذلک جدّی رسول اللّه»].
(8)- پس شمر بن ذی الجوشن نامه عبید اللّه را برای عمر بن سعد آورد. چون عمر بن سعد نامه را خواند، به او گفت: «چیست تو را وای به حال تو! خدا آواره‌ات کند و زشت گرداند آنچه برای من آورده‌ای، به خدا من گمان دارم همانا تو را و جلوگیری کرده‌ای از این‌که پیشنهادی که من برایش نوشته بودم بپذیرد و کاری را که ما امید اصلاح آن را داشتیم، بر ما تباه ساختی. به خدا حسین تسلیم کسی نشود؛ همانا جان پدرش (علی) در سینه اوست (و او کسی نیست که تن به خواری دهد).»
شمر گفت: «اکنون بگو چه خواهی کرد؟ آیا فرمان امیر را انجام می‌دهی و با دشمنش می‌جنگی؟ وگرنه به کناری برو و لشگر را به من واگذار!»
عمر بن سعد گفت: «نه، چنین نکنم و امارت لشگر را به تو وا نگذارم و خود انجام دهم و تو امیر بر پیادگان باش!»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 91
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 6
الشّهادة،/ 261؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 53؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 600، لواعج الأشجان،/ 114
فقدم شمر بالکتاب، فقرأه عمر، و قال لشمر:
«ما لک ویلک! لا قرّب اللّه دارک! و قبّح اللّه ما قدمت به! إنّک أنت ثنّیته عمّا کتبت به إلیه، و قد- و اللّه- أفسدت علینا أمورا رجونا معه الصّلاح، و اللّه یا شمر! لا یستسلم حسین، إنّ نفسه نفس أبیّة».
فقال له شمر:
«أخبرنی ما أنت صانع، تمضی لأمر أمیرک، و إلّا فخلّ بینی و بین العسکر». قال:
«لا، و لا کرامة لک! أنا أتولّی ذلک». قال:
«فدونک»!
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 67
فأقبل شمر بکتاب عبید اللّه إلی عمر بن سعد، فلمّا قرأ قال له: ما لک؟ لا قرّب اللّه دارک، قبّح اللّه ما قدمت علیّ، لا یستسلم و اللّه الحسین، إنّ نفس أبیه لبین جنبیه. قال شمر: ما أنت صانع؟ امض أمر أمیرک، و إلّا فخلّ بینی و بین الجند. قال: لا و اللّه و لا کرامة لک، و لکنّ أنا أتولّی ذلک، و کن أنت علی الرّجّالة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 236- 237
فوصل الکتاب و کان فی الکتاب: إنّی لم أبعثک یا ابن سعد لمنادمة الحسین، فإذا أتاک کتابی، فخیّر الحسین بین أن یأتی إلیّ و بین أن تقاتله. فقام عمر بن سعد من ساعته، و أخبر الحسین بذلک. فقال له الحسین علیه السّلام: أخّرنی إلی غد (و سیأتی هذا الحدیث فیما بعد إن شاء اللّه). ثمّ قال عمر بن سعد للرّسول: أشهد لی عند الأمیر أنّی امتثلت أمره.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 246
فلمّا جاء شمر بالکتاب إلی عمر «1»، و قرأه قال: ویلک، لا قرّب اللّه دارک، قبّح اللّه ما
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمرو»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 7
قدمت به علیّ، و اللّه إنّی لأظنّک أنت ثنیته أن یقبل ما کتبت به إلیه، و أفسدت علینا أمرا قد کنّا رجونا أن یصلح. قال: فقال: أخبرنی ما أنت صانع لأمر أمیرک؟ أتقاتل عدوّه؟
و إلّا فخلّ بینی و بین الجند و العسکر. فقال: لا، و لا کرامة، و لکن أنا أتولّی ذلک. قال:
فدونک. ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 337.
فلمّا أتی شمر بکتاب ابن زیاد إلی عمر، قال له: ما لک ویلک، قبّح اللّه ما جئت به، و اللّه أنّی لأظنّک أنت ثنیته أن یقبل ما کنت کتبت إلیه به، أفسدت علینا أمرا کنّا رجونا أن یصلح، و اللّه لا یستسلم الحسین أبدا، و اللّه إنّ نفس أبیه لبین جنبیه. فقال له شمر: ما أنت صانع؟ قال: أتولّی ذلک. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 284
قال الواقدیّ: و لمّا وصل شمر إلی عمر بن سعد، ناداه عمر بن سعد: لا أهلا و اللّه بک و لا سهلا یا أبرص، لا قرّب اللّه دارک، و لا أدنی مزارک، و قبّح ما جئت به. ثمّ قرأ الکتاب، و قال: و اللّه لقد ثنیته عمّا کان فی عزم، و لقد أذعن، و لکنّک شیطان فعلت ما فعلت. فقال له شمر: إن فعلت ما قال الأمیر و إلّا فخلّ بینی و بین العسکر. «2» فبعث عمر إلی الحسین «3»، فأخبره بما جری، «3» فقال: و اللّه لا وضعت یدی فی ید ابن مرجانة أبدا «2».
و أنشد: لا ذعرت السّوام فی فلق الصّبح. و قد ذکرناه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 141- 142
__________________________________________________
(1)- چون شمر نامه عبید اللّه را به عمر داد، عمر گفت: «چه کردی؟ وای بر تو و بدا به حال تو (یا زشت باد آنچه را برای ما آوردی)! به خدا قسم من گمان می‌کنم که تو او را از پیشنهاد من برگردانیدی که آنچه نوشته بودم، نپذیرفت. ما امیدوار بودیم که خداوند کارها را اصلاح کند. به خدا قسم حسین هرگز تسلیم نخواهد شد. به خدا جان پدرش در پیکرش قرار گرفته [است] (کنایه از عزت نفس و شجاعت).»
شمر پرسید: «تو چه‌کار خواهی کرد؟»
گفت: «من خود برعهده می‌گیرم.»
این بگفت و برخاست.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 161- 162
(2- 2) [حکاه فی المعالی، 1/ 329، و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 250 و أضاف فی الإمام الحسین و أصحابه: «فتمثّل بیتین لیزید بن مفرّغ: لا ذعرت ...»].
(3- 3) [فی المعالی: «بالکتاب» و فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «بالخبر، و فی جملة منها: أنّه أرسل الکتاب فقرأه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 8
فأقبل شمر بکتاب ابن زیاد إلی عمر بن سعد، فقرأه، فقال له عمر: «ما لک؟ ویلک! لا قرّب اللّه دارک، و قبّح اللّه ما قدمت به علیّ! و اللّه إنّی لأظنّک أنت الّذی ثنیته أن یقبل ما کتبت به إلیه، أفسدت علینا أمرا کنّا نرجو أن یصلح، لا یستسلم و اللّه حسین أبدا، و اللّه إنّ نفسا أبیّة لبین جنبیه!».
فقال له شمر: أخبرنی ما أنت صانع؟ أتمضی لأمر أمیرک، و تقاتل عدوّه، و إلّا فخلّ بینی و بین الجند و العسکر. فقال: لا، و لا کرامة لک، و لکن أنا أتولّی ذلک.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 431- 432
و لمّا قدم شمر بن ذی الجوشن علی عمر بن سعد بکتاب عبید اللّه بن زیاد، قال عمر:
أبعد اللّه دارک، و قبّح ما جئت به، و اللّه إنّی لأظنّک الّذی صرفته عن الّذی عرضت علیه من الأمور الثّلاثة الّتی طلبها الحسین، فقال له شمر: فأخبرنی ما أنت صانع؟ أتقاتلهم أنت أو تارکی و إیّاهم؟ فقال له عمر: لا و لا کرامة لک! أنا أتولّی ذلک. و جعله علی الرّجّالة.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 175- 176
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] فلمّا جاء الشّمر بالکتاب إلی عمر و قرأه، قال:
ویلک لا قرّب اللّه دارک و قبّح ما جئت به؛ أظنّک و اللّه أنّک ثنیته [ظ] عمّا کتبت به إلیه و أفسدت علینا أمرنا.
فقال الشّمر: أخبرنی ما أنت صانع لأمر أمیرک؟ أتقاتل عدوّه أم لا؟ و خلّ بینی و بین الجند و العسکر؛ قال [عمر]: لا و لا کرامة؛ أنا أتولّی ذلک. فقال دونک. «1»
__________________________________________________
(1)- به روایت شیخ مفید: شمر این نامه را برای عمر آورد در روز پنجشنبه یا جمعه نهم ماه محرّم، چون عمر نامه را خواند، به شمر گفت: «خدا تو را به بدترین جزاها جزا دهد که تو نگذاشتی معامله به صلح انجامد. حسین فرزند علی بن ابی طالب است و هرگز راضی نخواهد شد که مطیع پسر زیاد گردد. به ناچار ما را با او مقاتله می‌باید کرد. کشنده این بزرگواران در دنیا و عقبی امید نجات ندارد.
شمر گفت: «این‌ها را نمی‌دانم. اگر اطاعت فرمان پسر زیاد می‌کنی، بکن، و الّا لشکر را به من بگذار.
آن ملعون شقی برای محبّت دنیای دنی دانسته عذاب ابدی را بر خود گذاشت و شمر را سردار پیادگان لشکر کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 647- 648
واقدی گوید: چون عمر بن سعد شمر را دیدار کرد، بانگ برآورد:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 9
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 280- 281
- لا أهلا و اللّه بک و لا سهلا، یا أبرص! لا قرّب اللّه دارک و لا أدنی مزارک و قبّح ما جئت به، و اللّه إنّی لأظنّک نهیته عمّا کتبت به إلیه و أفسدت علینا أمرا قد کنّا رجونا أن یصلح، و اللّه لا یستسلم حسین، إنّ نفس أبیه لبین جنبیه.
گفت: «سوگند با خدای سزاوار هیچ ترحیب و ترجیب نیستی، ای مبروص (1)! خداوند تو را و خانه تو را از آبادانیها دور افکند و قبر تو را از نظرها محو و مستور دارد و زشت کند چیزی را که تو آورده‌ای.
سوگند با خدای چنان می‌دانم که تو باز داشتی ابن زیاد را از قبول آنچه من بدو نگاشتم و فاسد کردی امری را که اصلاح آن را امید می‌داشتم؛ و اللّه حسین آن کس نیست که تسلیم شود و با یزید دست بیعت فرا دهد، همانا تن او از جان علی مرتضی آکنده است. چون مکتوب ابن زیاد را از شمر بگرفت و قرائت کرد روی بدو آورد،
و قال: و اللّه لقد ثنیته عمّا کان فی عزمه و أذعرته، و لکنّک شیطان. فعلت ما فعلت.
گفت: «قسم به خدای! تو رأی او را برتافتی و عزم او را دیگرگون ساختی و او را در بیم افکندی. تو شیطان مردودی. کردی آنچه کردی.»
شمر گفت: «اکنون با امر امیر چه می‌اندیشی؟ یا فرمان او بپذیر و با دشمن او طریق مناجزت و مبارزت گیر؛ و اگرنه دست از عمل بازدار و سپاه را با من گذار.»
عمر سعد گفت: «لا، و لا کرامة لک. تو همچنان سرهنگ پیادگان خویش باش که من خود امیر لشکرم.»
این بگفت و برخاست و یکباره دل در مقاتلت حسین بست و حجر بن الحر را طلب نمود و او را با چهار هزار تن از ابطال رجال بر شریعه غاضریه گماشت و همچنان رایتی از بهر شبث بن ربعی بست. او را نیز با هزار سوار به شریعه غاضریه فرستاد و فرمان کرد که حسین و اصحاب او را قطره‌ای از آب روا ندارند.
چون حدود امور را برحسب مراد استوار ساخت، خواست تا حسین را از مطاوی (2) مکتوب ابن زیاد بیاگاهاند؛ باشد که چون این شدت و حدت را بداند، دل از انگیزش مبارزت و مناجزت برماند و این جنگ و جوش را بنشاند. لاجرم کس به حسین علیه السّلام فرستاد و او را از این خبر آگهی داد.
فقال الحسین: و اللّه لا وضعت یدی فی ید ابن مرجانة أبدا.
سوگند با خدای که من هرگز دست خود را به دست پسر مرجانه فرا ندهم!
و این شعر را قرائت کرد:
لا ذعرت السّوام فی غسق اللّیل مغیرا و لا دعوت یزیدا
یوم أعطی من المهانة ضیما و المنایا ترصّدنی أحیدا
این کرت ثانی است که آن حضرت به شعر یزید بن مفرغ تمثل جست.
(1). مبروص: پیس.
(2). مطاوی، جمع مطوی: مار: روده «در این‌جا به معنی مضامین به کار رفته است».
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 201- 203
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 10

قال أبو مخنف: عن الحارث بن حصیرة، عن عبد اللّه بن شریک العامریّ، قال: لمّا قبض شمر بن ذی الجوشن الکتاب، قام هو و عبد اللّه بن أبی المحلّ- و کانت عمّته أمّ البنین ابنة حزام عند علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فولدت له العبّاس و عبد اللّه و جعفرا و عثمان. فقال عبد اللّه بن أبی المحلّ بن حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب:
أصلح اللّه «1» الأمیر! إنّ بنی أختنا مع الحسین، فإن رأیت أن تکتب لهم أمانا فعلت. قال:
نعم و نعمة عین. فأمر کاتبه، فکتب لهم أمانا، فبعث به عبد اللّه بن أبی المحلّ مع مولی له یقال له: کزمان «2».
فلمّا قدم علیهم دعاهم، فقال: هذا أمان بعث به خالکم. فقال له الفتیة: أقرأ خالنا السّلام، و قل له: أن لا حاجة لنا فی أمانکم، أمان اللّه خیر من أمان ابن سمیّة. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 415- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 223؛ المحمودی، العبرات، 1/ 438؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 433
__________________________________________________
(1)- [و فی المعالی مکانه: «إنّ عبد اللّه بن أبی المحل بن حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب کانت أمّ البنین عمّته قال لابن زیاد: أصلح اللّه ...»].
(2)- [المعالی: «کرمان»].
(3)- عبید اللّه بن شریک عامری گوید: وقتی شمر بن ذی الجوشن نامه را گرفت، او و عبد اللّه بن ابی محل که عمه‌اش ام البنین دختر حزام زن علی بن ابیطالب بود و عباس و عبد اللّه و جعفر و عثمان را از او آورده بود، به پا خاستند. عبد اللّه بن ابی محل گفت: «خدای امیر را قرین صلاح بدارد. فرزندان خواهر ما همراه حسین‌اند.
اگر مایلی امانی برای آنها بنویسی، بنویس.»
گفت: «بله، به خاطر شما.»
و دبیر خویش را گفت که امانی برای آنها نوشت که عبد اللّه آن را با غلام خویش به نام کزمان فرستاد، و چون پیششان رسید، آنها را بخواند و گفت: «این امان را دایی شما فرستاده.»
جوانان گفتند: «دایی ما را سلام گوی و بگوی [که] ما را به امان شما حاجت نیست. امان خدا از امان پسر سمیه بهتر است.»
پاینده،
ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3010
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 11
و طوی الکتاب [ابن زیاد] و أراد أن یسلّمه [کتابه لعمر بن سعد] إلی رجل یقال له عبد اللّه بن [أبی المحلّ بن- «1»] حزام العامریّ، فقال: أصلح اللّه الأمیر! إنّ علیّ بن أبی طالب کان عندنا هاهنا بالکوفة، فخطب إلینا، فزوّجناه بنتا «2» یقال لها: أمّ البنین بنت حزام، فولدت له عبد اللّه و جعفرا و العبّاس فهم بنو أختنا، و هم مع الحسین أخیهم، فإن رسمت لنا، أن نکتب «3» إلیهم کتابا بأمان منک علیهم متفضّلا. فقال عبید اللّه بن زیاد: نعم و کرامة لکم، اکتبوا إلیهم بما أحببتم، و لهم عندی الأمان.
قال: فکتب عبد اللّه بن [أبی] المحلّ بن حزام إلی عبد اللّه، و العبّاس، و جعفر بنی علیّ (رضی اللّه عنهم) بالأمان من عبید اللّه بن زیاد، و دفع الکتاب إلی غلام له، یقال له: عرفان، فقال: سر بهذا الکتاب إلی بنی أختی بنی علیّ بن أبی طالب رحمة اللّه علیهم، فإنّهم فی عسکر الحسین رضی اللّه عنه، فادفع إلیهم هذا الکتاب، «4» و انظر «4» ماذا یردّون علیک.
قال: فلمّا ورد کتاب عبد اللّه «5» بن [أبی] «5» المحلّ علی بنی علیّ و نظروا فیه «6» أقبلوا به إلی‌الحسین، فقرأه، «7» و قال له «7»: لا حاجة لنا فی أمانک، فإنّ أمان اللّه خیر من أمان ابن مرجانة. قال:/ فرجع الغلام إلی الکوفة، فخبر عبد اللّه بن [أبی] المحلّ بما کان من جواب القوم، قال: فعلم عبد اللّه بن [أبی] المحلّ أنّ القوم مقتولون «8».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 166- 168
(عدنا) إلی الحدیث الأوّل، فلمّا طوی الکتاب و ختمه، و ثب رجل یقال له عبد اللّه بن [أبی] المحلّ بن حرام العامریّ فقال له: أصلح اللّه الأمیر! إنّ علیّ بن أبی طالب قد کان
__________________________________________________
(1)- من الطّبریّ و ابن الأثیر.
(2)- و فی الأصل و بر: «ببنت».
(3)- و فی الأصل و بر: «تکتب».
(4- 4) من د. و فی الأصل و بر: فانظر.
(5- 5) لیس فی د.
(6)- فی د: إلیه.
(7- 7) کذا فی النّسخ.
(8)- من د و بر، و فی الأصل: مقتلون.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 12
عندنا بالکوفة، فخطب إلینا، فزوّجناه بنت عمّ لنا، یقال لها: أمّ البنین بنت حرام، فولدت له عبد اللّه، و عثمان، و جعفرا، و العبّاس، فهم بنو أختنا، و هم مع أخیهم الحسین بن علیّ، فإن أذنت لنا أن نکتب إلیهم کتابا بأمان منک، فعلت متفضّلا. فأجابه عبید اللّه بن زیاد إلی ذلک، فکتب عبد اللّه بن [أبی] المحلّ، و دفع الکتاب إلی غلام له یقال: عرفان.
فلمّا ورد الکتاب إلی إخوة الحسین، و نظروا فیه، قالوا للغلام: اقرأ علی خالنا السّلام، و قل له: لا حاجة لنا فی أمانک، فإنّ أمان اللّه خیر لنا من أمان ابن مرجانة. فرجع الغلام إلی الکوفة، فأخبره بذلک، فعلم عبد اللّه بن [أبی] المحلّ أنّ القوم مقتولون.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 246
فلمّا أخذ شمر الکتاب، کان معه عبد اللّه بن أبی المحلّ بن حزام [؟]. عند ابن زیاد، و کانت عمّته أمّ البنین بنت حزام [؟] عند علیّ، فولدت له العبّاس، و عبد اللّه، و جعفرا، و عثمان، فقال لابن زیاد: إن رأیت أن تکتب لبنی أختنا أمانا، فافعل. فکتب لهم أمانا.
فبعث به مع مولی له إلیهم، فلمّا رأوا الکتاب، قالوا: لا حاجة لنا فی أمانکم، أمان اللّه خیر من أمان ابن سمیّة. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 284
و ذکر ابن جریر أیضا: أنّ جریر بن عبد اللّه بن مخلّد الکلابیّ [؟]- کانت أمّ البنین عمّته- فأخذ لهم أمانا هو و شمر بن ذی الجوشن. سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 142
و کان شمر لمّا قبض کتاب ابن زیاد إلی عمر بن سعد، قام هو و عبد اللّه بن أبی المحلّ،
__________________________________________________
(1)- چون شمر نامه را گرفت، عبد اللّه بن ابی محل بن حزام نزد عبید اللّه بن زیاد و همراه شمر بود. عمه او ام البنین دختر حزام همسر علی و مادر عباس و عبد اللّه و جعفر و عثمان (فرزندان علی) بود. او به ابن زیاد گفت: «اگر مقتضی بدانی، یک نامه امان برای خواهرزاده ما بنویس (مقصود خواهر قبیله‌ای؛ وگرنه او عمه وی بود).»
او هم برای آنها امان نوشت. او هم با غلام خود نامه را برای آنها (فرزندان علی) فرستاد.
چون نامه (امان) به آنها (عباس و برادران) رسید، گفتند: «ما امان شما را نمی‌خواهیم و بدان نیازی نیست. امان خداوند از امان فرزند سمیه (روسبی) بهتر است.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 161
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 13
و کانت عمّته أمّ البنین ابنة حزام عند علیّ بن أبی طالب، فولدت له العبّاس، و عبد اللّه، و جعفرا، و عثمان. قال عبد اللّه: «أصلح اللّه الأمیر، إنّ بنی أختنا مع الحسین، فإن رأیت أن تکتب لهم أمانا فعلت». فقال: نعم، و نعمة عین، فأمر کاتبه، فکتب لهم أمانا.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 432
فاستأمن عبید اللّه [؟] بن أبی المحلّ لبنی عمّته أمّ البنین بنت حرام من علیّ، و هم:
العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان. فکتب لهم ابن زیاد کتاب أمان، و بعثه عبید اللّه بن المحلّ [؟] مع مولی له یقال له کرمان.
فلمّا بلغهم ذلک، قالوا: أمّا أمان ابن سمیّة فلا نریده، و إنّا لنرجو أمانا خیرا من أمان ابن سمیّة. «1»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 175
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه که ابن زیاد از مماطله ابن سعد در جنگ حسین علیه السّلام برنجید و او را مکتوب کرد و شمر ذی الجوشن را فرمان داد که آن کتاب را مأخوذ دارد و با لشکر خود به جانب کربلا روان شود، جریر بن عبد اللّه بن مخلد الکلابی بر پای خاست و گفت: «ایها الامیر! مرا سخنی است، اگر فرمان رود به عرض رسانم.»
ابن زیاد گفت: «بگوی تا چه داری؟»
گفت: «علی ابو طالب گاهی که در کوفه سکون اختیار فرمود، دختر عم مرا که ام البنین نام داشت، به حباله نکاح خویش درآورد و از وی چهار پسر متولد گشت. نخستین عبد اللّه، دوم جعفر، سه دیگر عباس، چهارم عثمان و این هر چهار تن عمزادگان من باشند. اگر اجازت فرمایی ایشان را منشوری رقم کنم و خط امان فرستم و این بزرگ عطایی است که در حق ما کرده باشی.»
ابن زیاد گفت: «ایشان را امان دادم. صورت حال را رقم کن و بدیشان فرست تا از هول و هرب (1) برآسایند.»
جریر بن عبد اللّه بن مخلد این صورت را نامه کرد و غلام خویش را که عرفان نام داشت، طلب نمود و گفت: «بایدت به تعجیل و تقریب به کربلا رفت و این نامه را به دست عبد اللّه و عباس و جعفر و عثمان داد و نگران باش که جز از این چهار تن، کس از این نامه آگاه نشود.»
پس عرفان آن مکتوب را مأخوذ داشت و شتاب‌زده طی طریق کرده به کربلا آمد و آن نامه را به عباس و برادران داد. ایشان آن مکتوب را قرائت کردند و صورت حال را بدانستند. عرفان را گفتند: «باز شو و خال ما پسر عبد اللّه مخلد را از ما بگوی که ما آن کس نیستیم که دست در ذیل امان پسر زیاد زنیم.
امان خداوند قاهر غالب از بهر ما نیکوتر است. ما آن را خواهیم که خدای خواهد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 14
(و کان) ابن خالهم عبد اللّه بن أبی المحلّ بن حرام، و قیل: جریر بن عبد اللّه بن مخلّد الکلابیّ، قد أخذ لهم أمانا من ابن زیاد، و أرسله إلیهم مع مولی له، و ذلک أنّ أمّهم أمّ البنین بنت حرام زوجة علیّ علیه السّلام هی عمّة عبد اللّه، هذا.
فلمّا رأوا الکتاب قالوا: لا حاجة لنا فی أمانکم، أمان اللّه خیر من أمان ابن سمیّة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 600، لواعج الأشجان،/ 116
و کتب ابن زیاد لعنه اللّه لهم کتاب أمان، لأنّ عبد اللّه بن أبی المحمل [؟] بن حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب، کانت أمّ البنین عمّته، قال لابن زیاد: أصلح اللّه الأمیر، إنّ بنی أختنا مع الحسین، فإن رأیت أن تکتب لهم أمانا، فعلت.
قال: نعم، و نعمت عین. فأمر کاتبه، فکتب لهم أمانا، فبعث به عبد اللّه بن أبی المحمل [؟] مع مولی له، یقال له کرمان، فلمّا قدم علیهم دعاهم. فقال: هذا أمان بعث به خالکم.
فقال له الفتیة: اقرأ خالنا السّلام، و قل له أن: لا حاجة لنا فی أمانکم، أمان اللّه خیر من أمان ابن سمیّة. المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 433
__________________________________________________
- لاجرم عرفان باز شد و آنچه شنید، مولای خود را باز گفت. جریر بن عبد اللّه سخت بیازرد، چه می‌دانست که در پایان کار ایشان عرضه هلاک و دمار خواهند گشت.
(1). هرب «بر وزن فرس» فرار.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 209- 210
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 15

و وقف شمر فقال: أین بنو أختنا؟- یعنی العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، بنی علیّ ابن أبی طالب، و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن ربیعة الکلابیّ الشّاعر- فخرجوا إلیه، فقال:
لکم الأمان. فقالوا له: لعنک اللّه و لعن أمانک، أتؤمّننا و ابن بنت رسول اللّه لا أمان له؟
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 391، أنساب الأشراف، 3/ 183- 184- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 439
قال: و جاء شمر، حتّی وقف علی أصحاب الحسین، فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج إلیه العبّاس، و جعفر، و عثمان بنو علیّ، فقالوا له: «1» ما لک؟ «1» و ما ترید؟ قال: أنتم یا بنی أختی آمنون. قال له الفتیة: لعنک اللّه و لعن أمانک! «1» لئن کنت خالنا «1» أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له! «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 416- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 224؛ المحمودی، العبرات، 1/ 439
قال: و أقبل شمر «3» بن ذی الجوشن «3»، حتّی وقف علی معسکر الحسین رضی اللّه عنه، فنادی بأعلی صوته: أین «4» بنو أختنا «4»، عبد اللّه، و جعفر، و العبّاس بنو علیّ بن أبی طالب؟ فقال الحسین لإخوانه: أجیبوه و إن کان فاسقا، فإنّه من أخوالکم. فنادوه، فقالوا: ما شأنک، و ما ترید؟ فقال: یا بنی أختی! أنتم آمنون، فلا تقتلوا «5» أنفسکم مع أخیکم الحسین،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- گوید: شمر بیامد و نزدیک یاران حسین ایستاد و گفت: «پسران خواهر ما بیایند.»
گوید: عباس و جعفر و عثمان، پسران علی پیش وی آمدند و گفتند: «چه کار داری و چه می‌خواهی؟»
گفت: «ای پسران خواهر ما، شما در امانید.»
گوید: جوانان بدو گفتند: «خدایت لعنت کند. امانت را نیز لعنت کند. اگر دایی ما بودی، در این حال که پسر پیمبر خدا امان ندارد، به ما امان نمی‌دادی.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3011
(3- 3) لیس فی د.
(4- 4) من الطّبریّ، و فی الأصل و بر: «ابن بنی أختی أبی» و فی د: «بنی ابن أختی».
(5)- فی د: فلا تقتلون.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 16
و الزموا طاعة أمیر المؤمنین یزید بن معاویة. فقال له العبّاس بن علیّ «1» رضی اللّه عنه «1»: تبّا لک یا شمر، و لعنک [اللّه- «2»] و لعن ما جئت به من أمانک هذا «3» یا عدوّ اللّه! أتأمرنا أن ندخل فی طاعة العناد، و نترک نصرة أخینا الحسین «1» رضی اللّه عنه «1»؟ قال: فرجع الشّمر إلی معسکره مغتاظا «4».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 168- 169
و جاء شمر، حتّی وقف علی أصحاب الحسین علیه السّلام، فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج إلیه العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه «5»، و عثمان بنو «6» علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
فقالوا: ما ترید؟ فقال: أنتم یا بنی أختی آمنون. «7» فقالت له الفتیة «8»: لعنک اللّه، و لعن أمانک، أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له «9»؟ «10»
المفید، الإرشاد، 2/ 91- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 391؛ البحرانی، العوالم، 17/ 242؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 267؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 53- 54
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د.
(2)- من د.
(3)- لیس فی د.
(4)- وقع فی النّسخ: مغتاضا- کذا.
(5)- [لم یرد فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام].
(6)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أبناء»].
(7)- [من هنا حکاه فی المعالی، 7/ 433].
(8)- [فی البحار و مثیر الأحزان: «الفئة»].
(9)- [زاد فی مثیر الأحزان: «یا عدوّ اللّه، أتأمرنا أن نترک أخانا و سیّدنا الحسین علیه السّلام و ندخل فی طاعة اللّعناء و أولاد اللّعناء؟ فرجع شمر إلی عسکره مغضبا»].
(10)- و شمر آمده تا برابر همراهان حسین علیه السّلام ایستاد و گفت: «فرزندان خواهر ما کجایند؟ (مقصودش چهار پسر ام البنین، برادران حضرت سید الشهدا بود که چون مادرشان ام البنین از قبیله بنی کلاب بود و شمر نیز از آن قبیله بود، ازاین‌رو آنان را خواهرزاده خطاب کرد).»
ابو الفضل العباس، جعفر، عبد اللّه و عثمان، فرزندان علی بن ابی طالب علیه السّلام بیرون آمدند و گفتند: «چه می‌خواهی؟»
گفت: «شما ای خواهرزادگان، در امانید!»
آن جوانمردان به او گفتند: «خدا تو را و امانی را که برای ما آورده‌ای، لعنت کند. آیا به ما امان می‌دهی و فرزند رسول خدا امان ندارد؟»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 91
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 17
(و به) قال: أخبرنا القاضی أبو الحسین أحمد بن علیّ التّوزیّ بقراءتی علیه، قال:
أخبرنا أبو الفرج المعافی بن زکریّا قراءة علیه، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن الحسن بن درید الأزدیّ، قال: حدّثنا الحسن بن خضر، عن أبیه، عن ابن الکلبیّ قال: صاح شمر ابن ذی الجوشن یوم واقعوا الحسین علیه السّلام: أیا عبّاس- یعنی العبّاس بن علیّ علیهما السّلام- اخرج إلیّ أکلّمک.
فاستأذن الحسین، فأذن له، فقال له: ما لک؟ قال: هذا أمان لک و لإخوتک من أمّک، أخذته لک من الأمیر- یعنی ابن زیاد- لمکانکم منّی، لأنّی أحد أخوالکم فاخرجوا آمنین. فقال له العبّاس: لعنک اللّه و لعن أمانک! و اللّه إنّک تطلب لنا الأمان أن کنّا بنی أختک، و لا یأمن ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم؟
الشّجری، الأمالی، 1/ 174- 175
و جاء شمر، فوقف علی أصحاب الحسین، فقال: أین بنو أختنا؟
فخرج إلیه العبّاس، و جعفر، و عثمان، بنو علیّ علیه السّلام، فقالوا: ما ترید؟ قال: أنتم یا بنی أختی آمنون. فقالوا: لعنک اللّه، و لعن أمانک، أتؤمّننا، و ابن رسول اللّه لا أمان له.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 237
و أقبل شمر بن ذی الجوشن علی عسکر الحسین، و نادی بأعلی صوته: أین بنو أختی؟
أین عبد اللّه، و عثمان، و جعفر، بنو علیّ بن أبی طالب. فسکتوا. فقال «1» الحسین: أجیبوه، «2» و لو کان «2» فاسقا، فإنّه بعض أخوالکم.
«3» فنادوه: ما شأنک و «3» ما ترید؟ فقال: یا بنی أختی! أنتم آمنون، فلا تقتلوا أنفسکم مع أخیکم الحسین، و الزموا طاعة أمیر المؤمنین یزید بن معاویة. «4»
__________________________________________________
(1)- [و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «و جاء شمر حتّی وقف علی أصحاب الحسین علیه السّلام، فقال: أین بنو أختنا؟ یعنی العبّاس و جعفر و عبد اللّه و عثمان أبناء علی علیه السّلام، فقال ...»].
(2- 2) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و إن کان»].
(3- 3) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فقالوا له»].
(4)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فقالوا له: لعنک اللّه و لعن أمانک، أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 18
فناداه العبّاس بن علیّ: تبت یداک «1» یا شمر، لعنک اللّه «1»، و لعن ما جئت «2» به من أمانک هذا «3»، یا عدوّ اللّه، أتأمرنا أن نترک أخانا «4» الحسین ابن فاطمة و ندخل فی طاعة اللّعناء، و أولاد اللّعناء؟ فرجع شمر إلی عسکره مغیظا «5».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 246- مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 600، لواعج الأشجان،/ 116
و جاء شمر حتّی وقف علی أصحاب الحسین، فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج إلیه العبّاس و عبد اللّه و جعفر بنو علیّ، فقالوا: ما لک و ما ترید؟ قال: أنتم یا بنی أختی آمنون. قالوا: لعنک اللّه، و لعن أمانک، أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له؟
المنتظم، ابن الجوزی، 5/ 337
و جاء شمر، فدعا العبّاس بن علیّ و إخوته، فخرجوا إلیه، فقال: أنتم یا بنی أختی آمنون. فقالوا له: لعنک اللّه، و لعن أمانک، لئن کنت خالنا أتؤمّننا، و ابن رسول اللّه لا أمان له؟ «6»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 284
فنادی الشّمر: یا بنی أختی! لا تقتلوا أنفسکم مع أخیکم الحسین، و الزموا طاعة أمیر المؤمنین یزید.
فقال له العبّاس بن علیّ: تبّت یداک یا عدوّ اللّه، أتأمرنا أن نترک سیّدنا و أخانا الحسین فی طاعة اللّعناء، و أولاد اللّعناء؟ و أقبلوا یزحفون إلی الحسین علیه السّلام.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 28- 29
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(2)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «جئتنا»].
(3)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(4)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و سیّدنا»].
(5)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «مغضبا»].
(6)- شمر رفت و عباس بن علی و برادران او را دعوت کرد. آنها هم نزد او رفتند. به آنها گفت: «شما ای خواهرزادگان من، در امان هستید!» (مادرشان از قبیله او بود، چنان‌که گذشت).
آنها گفتند: «خداوند تو را لعنت کند. امان تو را هم لعنت کند. اگر تو دایی ما باشی، چگونه به ما امان می‌دهی و به فرزند رسول اللّه امان ندادی؟»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 162
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 19
و ذکره جدّی أبو الفرج فی کتاب المنتظم: أنّ شمر بن ذی الجوشن وقف علی أصحاب الحسین، و قال: أین بنو أختنا؟
فخرج إلیه العبّاس، و عثمان، و جعفر، بنو علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فقالوا: ما الّذی ترید؟ فقال: أنتم یا بنی أختی آمنون. فقالوا: لعنک اللّه، و لعن أمانک، أتؤمننا و ابن رسول اللّه لا أمان له.
قلت: و معنی قول شمر: أین بنی أختنا؟- یشیر إلی أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، و شمر کان کلابیّا-.
و قال ابن جریر: و کان شمر قد أخذ من ابن زیاد أمانا لبنیها و کانت تحت علیّ علیه السّلام، و هؤلاء الثّلاثة بنوها.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 142
و أقبل شمر بن ذی الجوشن لعنه اللّه، «1» فنادی: أین «2» بنو أختی عبد اللّه، و جعفر، و العبّاس، و عثمان «3»؟ فقال الحسین علیه السّلام: أجیبوه، و إن کان فاسقا، فإنّه بعض أخوالکم «4».
فقالوا له: ما شأنک؟ فقال: یا بنی أختی! أنتم آمنون، فلا تقتلوا أنفسکم مع أخیکم الحسین علیه السّلام، و الزموا طاعة أمیر المؤمنین یزید.
قال: «5» فناداه العبّاس بن علیّ علیه السّلام: تبّت یداک، «6» و لعن ما جئت «7» به «6» من أمانک «8» یا عدوّ اللّه، أتأمرنا أن نترک أخانا و سیّدنا الحسین ابن فاطمة علیه السّلام، و ندخل فی طاعة اللّعناء، و أولاد اللّعناء؟
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(2)- [و فی المعالی مکانه: «فلمّا ورد، جاء حتّی وقف علی أصحاب الحسین علیه السّلام فقال: أین ...»].
(3)- [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [المعالی: «أخوانکم»].
(5- 5) [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة، 4/ 267 و نفس المهموم،/ 224، 225].
(6- 6) [نفس المهموم: «و بئس ما جئتنا به»].
(7)- [المعالی: «جئتنا»].
(8)- [الأسرار: «إمامک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 20
قال: فرجع الشّمر لعنه اللّه إلی عسکره مغضبا. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 88- 89- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 261؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 433- 434
فلمّا نهض عمر إلی الحسین، جاء شمر حتّی وقف علی أصحاب الحسین، فقال: أین بنو أختنا؟
فخرج إلیه العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان بنو علیّ، فقالوا: ما لک؟ و ما ترید؟
قال: أنتم یا بنی أختی آمنون. فقالوا له: لعنک اللّه و لعن أمانک! لئن کنت خالنا أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له؟
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 432
فقام شمر بن ذی الجوشن فقال: أین بنو أختنا؟ فقام إلیه العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان بنو علیّ بن أبی طالب، فقال: أنتم آمنون. فقالوا: إن أمّنتنا و ابن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و إلّا فلا حاجة لنا بأمانک.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 176
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و جاء الشّمر حتّی وقف علی أصحاب الحسین، فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج العبّاس و عبد اللّه، و جعفر بن علیّ، فقالوا: ما لک و ما ترید؟ فقال: أنتم یا بنی أختی آمنون!! فقالوا: لعن اللّه أمانک؛ أتؤمّننا و ابن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم
__________________________________________________
(1)- شمر بن ذی الجوشن (خدا لعنتش کند) آمد و صدا زد: «خواهرزاده‌های من، عبد اللّه و جعفر و عباس و عثمان کجایند؟»
حسین علیه السّلام فرمود: «جوابش را بدهید! هرچند فاسق است که یکی از داییهای شماست.»
گفتندش: «چه کار داری؟»
گفت: «خواهرزادگان من! شماها در امانید. خودتان را به خاطر برادرتان حسین به کشتن ندهید و از امیر المؤمنین یزید فرمانبردار باشید.»
راوی گفت: «عباس بن علی صدا زد: «هر دو دستت مباد و لعنت بر آن امانی که برای ما آورده‌ای، ای دشمن خدا! به ما پیشنهاد می‌کنی: از برادر و آقای خود حسین بن فاطمه دست برداریم و سر به فرمان ملعونان و ملعون‌زادگان فرود بیاوریم؟»
راوی گفت: «شمر ملعون که این پاسخ را شنید، خشمناک به سوی لشکر خود بازگشت.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 88- 89
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 21
لا أمان له؟! «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 281
و فی التّبر المذاب، قال محمّد بن جریر الطّبریّ: و کان شمر قد أخذ من ابن زیاد أمانا لهم، و کانت أمّهم أمّ البنین بنت خزام [؟] الکلابیّة، و کانت زوجة لعلیّ علیه السّلام. و عن المناقب: و أمّ العبّاس، و عثمان، و جعفر، بنو علیّ، مکنّاة بأمّ البنین، و هی بنت خزام الکلابیّ، و شمر کان کلابیّا، و ذکر ابن جریر: ابن عبد اللّه بن مخلّد الکلابیّ کانت أمّ البنین عمّته، فأخذ لهم أمانا من عبید اللّه بن زیاد.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 261- 262
و فی نقل آخر أنّه قیل: أتی «2» زهیر إلی عبد اللّه بن جعفر بن عقیل «3» قبل أن یقتل «3»، فقال له: یا أخی! ناولنی الرّایة. فقال له عبد اللّه: أو فیّ قصور عن حملها؟ قال: لا! و لکن لی «4» بها حاجة. قال: فدفعها إلیه، و أخذها زهیر، و أتی تجاه العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام «4». و قال: یا ابن أمیر المؤمنین علیه السّلام أرید أن أحدّثک بحدیث و عیته. فقال: حدّث، فقد حلا وقت الحدیث، حدّث و لا حرج علیک، فإنّما تروی لنا متواتر الأسناد فقال له:
اعلم یا أبا الفضل! أنّ أباک أمیر المؤمنین علیه السّلام لمّا أراد أن یتزوّج بأمّک أمّ البنین، بعث إلی أخیه عقیل، و کان عارفا بأنساب العرب، فقال علیه السّلام: یا أخی! أرید منک أن تخطب لی امرأة من ذوی البیوت، و الحسب، و النّسب، و الشّجاعة، لکی أصیب منها ولدا یکون شجاعا، و عضدا، ینصر ولدی «3» هذا- و أشار إلی «3» الحسین علیه السّلام- لیواسیه فی طفّ کربلاء، و قد ادّخرک أبوک لمثل هذا الیوم، فلا تقصر عن حلائل أخیک و عن إخوانک.
قال: فارتعد العبّاس، و تمطّی فی رکابه حتّی قطعه، و قال: یا زهیر! تشجّعنی فی مثل هذا
__________________________________________________
(1)- شمر به نزدیک لشکرگاه سیّد الشهدا آمد و گفت: «کجایند فرزندان خواهر ما؟»
زیرا که مادر بعضی از برادران آن حضرت از قبیله او بودند. پس جعفر و عبّاس و عثمان فرزندان امیر المؤمنین علیه السّلام بیرون آمدند و گفتند: «چه می‌خواهی از ما؟»
گفت: «چون مادر شما از قبیله من است، من شما را امان دادم.» ایشان گفتند: «خدا تو را و امان تو را لعنت کند. ما را امان می‌دهی و فرزند حضرت رسول صلی اللّه علیه و اله و سلم را امان نمی‌دهی؟» مجلسی، جلاء العیون،/ 648
(2)- [المعالی: «أقبل»].
(3- 3) [لم یرد فی المعالی].
(4- 4) [المعالی: «حاجة إلیها. فأخذ الرّایة و أقبل و فی یده رایة حتّی وقف أمام العبّاس»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 22
الیوم؟ و اللّه لأرینّک شیئا ما رأیته قطّ. «1»
__________________________________________________
(1)- و همچنان شمر ذی الجوشن، چون نسب از قبیله پسر عبد اللّه داشت، هنگام بیرون شدن از کوفه امان ایشان را از ابن زیاد خواستار شد و او پذیرفتار گشت. پس شبانگاهی که حسین علیه السّلام اصحاب را حل بیعت فرمود، به شرحی که رقم شد و به سراپرده خویش بازگشت، شمر از لشکرگاه خود بیرون شد و با معسکر (1) حسین راه نزدیک کرد و با علی صوت ندا درداد که:
أین بنوا أختی: عبد اللّه و جعفر و عبّاس و عثمان؟
«پسرهای خواهر من کجایند؟ مرا با ایشان سخنی است.»
حسین علیه السّلام بانگ او را اصغا فرمود، ایشان را گفت: «شمر مردی فاسق است؛ لکن یک تن از اخوال شما است. جواب او را باز دهید.»
ایشان او را پاسخ دادند و گفتند: «بگوی تا چه داری؟»
گفت: «ای فرزندان خواهر من! شما درامانید، با برادر خود حسین رزم مزنید و خود را بیهوده به کشتن مدهید. از معسکر حسین کناره گیرید و سر در اطاعت امیر المؤمنین یزید درآورید.»
عباس بن علی علیهما السّلام بانگ درداد:
قال: تبّت یداک و لعن ما جئت به من أمانک یا عدوّ اللّه! أتأمرنا أن نترک أخانا و سیّدنا الحسین ابن فاطمة و ندخل فی طاعة اللّعناء و أولاد اللّخناء. أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له؟
فرمود: «دستهای تو مقطوع باد و امانی که تو آورده‌ای، ملعون باد ای دشمن خدا! ما را امر می‌کنی که برادر خود و مولای خود حسین پسر فاطمه را دست بازداریم و سر در چنبر طاعت فاسقی فاجری زنازاده گذاریم؟ آیا ما را امان می‌دهی و از برای پسر رسول خدا امان نیست؟»
شمر از اصغای این کلمات خشمناک شد و به لشگرگاه خویش بازشتافت.
(1). معسکر: لشگرگاه.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 210
و شمر ملعون فریاد کرد: «أین بنو أختنا.»
فرزندان امیر المؤمنین پیش آمدند و فرمودند: «ما ترید.»
گفت: «أنتم یا بنی اختی آمنون.»
آن جوانان فرمودند: «لعنک اللّه و لعن أمانک، أتؤمّننا و ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم لا أمان له.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 334
شمر نزدیک خیام جلالت و عظمت رفته و بانگ برآورد: «أین بنو اختنا.»
حضرت ابو الفضل با جوانان حیدر کرّار جعفر و عثمان و عبد اللّه بیرون آمدند. شمر ملعون عرض امان کرد. ابو الفضل فرمود: «لعنت خدای تعالی بر تو و امان تو! مگر ما را زینهار همی دهید و پسر رسول خدا را امان نباشد.»
به روایت لهوف نیز در پسین تاسوعا که شمر لعنه اللّه وارد کربلا شد، همین ندا را در جلو لشکر که به سمت خیام با احتشام می‌رفتند، درداد. حسین علیه السّلام فرمود: «أجیبوه و إن کان فاسقا، فانّه بعض أخوالکم، فقالوا: ما شأنک. فقال (لعنه اللّه) یا بنی اختی أنتم آمنون فلا تقتلوا أنفسکم مع أخیکم الحسین و الزموا طاعة-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 23
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334- عنه:
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 434
و صاح الشّمر بأعلی صوته: أین بنو أختنا؟ أین العبّاس و إخوته؟ فأعرضوا عنه، فقال الحسین: أجیبوه و لو کان فاسقا. قالوا: ما شأنک، و ما ترید؟ قال: یا بنی أختی! أنتم آمنون، لا تقتلوا أنفسکم مع الحسین، و الزموا طاعة أمیر المؤمنین یزید. فقال العبّاس:
لعنک اللّه و لعن أمانک، أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له، و تأمرنا أن ندخل فی طاعة اللّعناء، و أولاد اللّعناء.
أیظنّ هذا الجلف الجافی أن یستهوی رجل الغیرة، و الحمیّة إلی الخسف و الهوان، فیستبدل أبو الفضل الظّلمة بالنّور، و یدع علم النّبوّة، و ینضوی إلی رایة ابن میسون؟ ...
کلّا.
__________________________________________________
- أمیر المؤمنین یزید، فنادی العبّاس بن علی: تبّت یداک و لعن ما جئت به من أمانک یا عدوّ اللّه، أتأمرون أن نترک أخانا سیّدنا الحسین ابن فاطمة و ندخل فی طاعة اللّعناء أولاد اللّعناء؟ فرجع الشمر لعنه اللّه إلی عسکره مغضبا.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 478
و فی نقل آخر که زهیر آمد به نزد عبد اللّه بن جعفر بن عقیل، قبل از شهادت او و گفت: «یا أخی ناولنی الرّایة».
عبد اللّه گفت: «مگر در من ضعفی و عجزی از حمل رایت مشاهده می‌کنی؟»
زهیر گفت: «و لیکن مرا به آن احتیاج است.»
پس، رایت را گرفت و آمد به نزد عباس بن امیر المؤمنین و عرض کرد: «یا ابن امیر المؤمنین: أرید أن احدّثک بحدیث و عیته».
عباس فرمود: «حدیث خود را بگوی که وقت آن فوت می‌شود.»
حدّث و لا حرج علیک و إنّما تروی لنا متواتر الأسناد
زهیر عرض کرد: «یا ابا الفضل! پدر تو چون اراده کرد تزویج به مادر تو، ام البنین را فرستاد به نزد برادر خود عقیل که عارف بود به انساب عرب و گفت: می‌خواهم که خواستگاری کنی برای من زنی از صاحبان بیوت و حسب و نسب و شجاعت را، زیرا که خداوند از او ولد شجاعی به من عطا کند که بازو و ناصر باشد ولد من حسین را و مواسات کند او را به نفس خود در طف کربلا، و پدر تو، تو را برای امروز خواست. پس کوتاهی نکنی در حفظ حرم برادران و خواهران خود.»
از شنیدن این کلام، لرزه بر اندام ابی الفضل افتاد و چنان پای در رکاب بتمطی آمد که تاسمه رکاب از قوّت آن جناب قطع شد و فرمود: «یا زهیر! تشجّعنی فی مثل هذا الیوم و اللّه لأرینک شیئا ما رأیته قط.»
این را گفت و اسب را به جانب قوم حرکت داد تا وسط میدان.» (1)
(1). [این مطلب را در روز عاشوراء نقل کرده است].
بیرجندی، کبریت احمر،/ 386- 387
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 24
و لمّا رجع العبّاس، قام إلیه زهیر بن القین، و قال: أحدّثک بحدیث و عیته. قال: بلی، فقال: لمّا أراد أبوک أن یتزوّج، طلب من أخیه عقیل، و کان عارفا بأنساب العرب، أن یختار له امرأة ولدتها الفحولة من العرب، لیتزوّجها فتلد غلاما شجاعا ینصر الحسین بکربلاء، و قد ادّخرک أبوک لمثل هذا الیوم فلا تقصر عن نصرة أخیک، و حمایة أخواتک.
فقال العبّاس: أتشجّعنی یا زهیر فی مثل هذا الیوم؟ و اللّه لأرینک شیئا ما رأیته، فجدل أبطالا، و نکس رایات فی حالة، لم یکن من همّه القتال، و لا مجالدة الأبطال، بل همّه إیصال الماء إلی عیال أخیه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 252- 253
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 25

قال حصین: و أخبرنی سعد بن عبیدة، قال: إنّا لمستنقعون فی الماء مع عمر بن سعد، إذ «1» أتاه رجل فسارّه، فقال: بعث «2» إلیک ابن زیاد «1» «3» ابن حویزة «3» بن بدر التّمیمیّ، و أمره «4» إن أنت «4» لم تقاتل أن «1» یضرب عنقک. قال: فخرج «1» فوثب علی «5» فرسه، «6» ثمّ دعا بسلاحه، فصار إلیهم، فقاتلهم، فقتلهم «6».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 424، أنساب الأشراف، 3/ 226- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2638، الحسین بن علیّ،/ 97
قال [حصین]: و حدّثنی سعد بن عبیدة، قال: إنّا لمستنقعون فی الماء مع عمر بن سعد «7»، إذ أتاه رجل، فسارّه، و قال له: قد بعث إلیک ابن زیاد جویریة بن بدر التّمیمیّ، و أمره إن لم تقاتل القوم أن یضرب عنقک. قال: فوثب إلی فرسه، فرکبه «8»، ثمّ دعا سلاحه، فلبسه، و إنّه علی «9» فرسه، فنهض بالنّاس إلیهم، فقاتلوهم «10». «11»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی ابن العدیم].
(2)- [ابن العدیم: «قد أرسل»].
(3- 3) [ابن العدیم: «حوثر»].
(4- 4) [ابن العدیم: «ابن زیاد إن»].
(5)- [ابن العدیم: «إلی»].
(6- 6) [ابن العدیم: «یقاتلهم»].
(7)- [زاد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «من الحرارة»].
(8)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فرکب»].
(9)- [البدایة: «لعلی»].
(10)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(11)- سعد بن عبیده گوید: با عمر بن سعد آب‌تنی می‌کردیم که یکی پیش وی آمد و آهسته سخن کرد و بدو گفت: «ابن زیاد، جویریة بن بدر تمیمی را سوی تو فرستاده و دستور داده [است که] اگر با این قوم جنگ نکنی، گردنت را بزند.»
گوید: پس عمر بن سعد به طرف اسب خود دوید و برنشست. آن‌گاه سلاح خویش را خواست و به تن کرد و با کسان سوی آنها حمله برد و بجنگید.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2979
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 26
الطّبری، التّاریخ، 5/ 393- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 171؛ القزوینی،
الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 249- 250
و قال عبّاد بن العوّام، عن حصین: حدّثنی سعد بن عبیدة، قال: إنّا لمستنقعین فی الفرات مع عمر بن سعد، إذ أتاه رجل، فسارّه، فقال: قد بعث إلیک عبید اللّه جویرة بن بدر التّمیمیّ، و أمره إن أنت لم تقاتل أن یضرب عنقک. قال: فوثب علی فرسه، و دعا بسلاحه، و علا فرسه، ثمّ سار إلیهم، فقاتلهم، حتّی قتلهم. «1»
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 348
فی القمقام: قال سعد بن عبیدة: کنّا فی حرّ شدید فی ذلک الیوم، و قد دخلنا الماء مع عمر بن سعد لعنه اللّه فجاء إلیه رجل و أسرّ إلیه أنّ ابن زیاد بعث الشّمر إلیک لیری إن کنت متوقّفا فی القتال یضرب عنقک. فتعجّل اللّعین إلی حرب الحسین.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 331
__________________________________________________
(1)- نیز در روایت است و اتمام حجّت فرمود علی الخصوص بر سی هزار آن ملاعین کسانی بودند که محاصره کرده بودند آن حضرت را به سرکردگی عمر بن سعد لعنه اللّه و آن لعین کراهت داشت از قتال با سید شباب اهل الجنة.
و در قمقام منقول است که عبید اللّه لعنه اللّه از مطاولت عمر بن سعد با حضرت سید الشهداء رنجه شد جویریة بن بدر التّمیمی [را] که یکی از سرهنگان بود به کربلا روانه کرد و گفت: «اگر ابن سعد را ببینی که در کار حرب اهمال می‌کند باید تا او را بند کنی که امیری دیگر لشکر را بفرستم.»
چون جویریه به راه افتاد عبید اللّه بیم کرد که او عمر را حبس کند و لشکر ضایع ماند، شمر را فرستاد با آن نامه که اگر مناجزه نکند حرب را، امیر لشکر شمر لعنه اللّه باشد؛ از پس او روانه کرد.
سعد بن عبیده گوید: «از حرارت هوا با عمر بن سعد لعین به آب اندر آمده بودیم، مردی آمد و به گوش او گفت که: «ابن زیاد لعین جویریة بن بدر را فرستاده که اگر در کار جنگ اهمال کنی تو را گردن زند.»
چون این بشنید برجسته سلاح جنگ بر خویش راست کرد و بر اسب برآمد صلای کارزار درداد و به شمر لعین گفت: «لا و لا کرامة لک. من خود کفایة این امر کنم، باید تو سرهنگ پیادگان باشی.»
و آن نامه به خدمت امام علیه السّلام فرستاد، حضرت فرمود: «لا و اللّه لا وضعت یدی فی ید ابن مرجانة.»
عمر سعد (لعنه اللّه) گروه مخالفان را به حرب فرزند رسول مختار برانگیخته خود بر اسب برآمد و گفت آن بی‌حیای دنی: «یا خیل اللّه ارکبی بالجنّة البشری» سپاه مخالف لعنهم اللّه نیز سوار شده روی به معسکر سعادت اثر نهادند.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 478
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 27

فنودی فی العسکر، فرکبوا.
و حسین جالس أمام بیته محتبیا، فنظر إلیهم قد أقبلوا، فقال للعبّاس بن علیّ بن أبی طالب: ألقهم، فسلهم ما بدا لهم؟ فسألهم، فقالوا: أتانا کتاب الأمیر یأمرنا أن نعرض علیک أن تنزل علی حکمه أو نناجزک. فقال: انصرفوا عنّا العشیّة حتّی ننظر لیلتنا هذه فیما عرضتم. فانصرف عمر.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 70- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 441
و نهض بالناس عشیّة الجمعة، ثمّ إنّ عمر بن سعد، نادی: یا خیل اللّه! ارکبی و أبشری. فرکب فی النّاس، و زحف نحو الحسین و أصحابه بعد صلاة العصر، و الحسین جالس أمام بیته محتبیا بسیفه. فقال العبّاس بن علیّ: یا أخی أتاک القوم. فنهض فقال: یا عبّاس ارکب- بنفسی أنت یا أخی- حتّی تلقاهم، فتقول لهم: ما بدا لکم؟ و ما تریدون؟ فأتاهم العبّاس فی عشرین فارسا فیهم زهیر بن القین، و حبیب بن مظهر، فسألوهم عن أمرهم؟! فقالوا: جاء أمر الأمیر أن نعرض علیکم النّزول علی حکمه، أو نناجزکم. فانصرف العبّاس راجعا، فأخبر الحسین بقولهم.
و قال لهم حبیب بن مظهر: و اللّه لبئس القوم عند اللّه غدا قوم قتلوا ذریّة نبیّهم، و عترته، و عبّاد أهل المصر. فقال له عزرة بن قیس: إنّک لتزکّی نفسک.
و قال عزرة لزهیر بن القین: کنت عندنا عثمانیّا، فما لک؟ فقال: و اللّه ما کتبت إلی الحسین، و لا أرسلت إلیه رسولا، و لکن الطّریق جمعنی و إیّاه، فلمّا رأیته، ذکرت به رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و عرفت ما تقدّم علیه من غدرکم، و نکثکم، و میلکم إلی الدّنیا؛ فرأیت أن أنصره، و أکون فی حزبه حفظا لما ضیّعتم من حقّ رسول اللّه.
فبعث الحسین إلیهم، یسألهم أن ینصرفوا عنه عشیّتهم، حتّی ینظر فی أمره، و إنّما أراد أن یوصی أهله، و یتقدّم إلیهم فیما یرید. فأقبل عمر بن سعد علی النّاس، فقال: ما ترون؟ فقال عمرو بن الحجّاج بن سلمة الزّبیدیّ: سبحان اللّه لو کان هؤلاء من الدّیلم،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 28
ثمّ سألوک هذه المنزلة لکان ینبغی أن تجیبهم إلیها.
و قال له قیس بن الأشعث بن قیس: أجبهم إلی ما سألوه. فلعمری لیصبحنّک بالقتال غدا. فقال [عمر]: و اللّه لو أعلم أنّهم یفعلون ما أخّرتهم. فانصرفوا عنه تلک العشیّة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 391- 393، أنساب الأشراف، 3/ 184- 185
فنادی عمر بن سعد فی أصحابه: أن انهدوا إلی القوم. فنهض إلیهم عشیّة الخمیس، و لیلة الجمعة لتسع لیال خلون من المحرّم، فسألهم الحسین تأخیر الحرب إلی غد، فأجابوه. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 253- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2627، الحسین بن علیّ،/ 86
قال: فنهض إلیه «2» عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم «3».
قال: ثمّ إنّ عمر بن سعد، نادی «4»: یا خیل اللّه ارکبی و «5» أبشری. فرکب «6» فی النّاس، ثمّ زحف «6» نحوهم بعد صلاة «7» العصر، «8» و حسین «9» جالس أمام بیته، محتبیا بسیفه، إذ خفق برأسه علی رکبتیه، و سمعت أخته زینب الصّیحة «10»، فدنت من أخیها، فقالت: یا أخی! أما تسمع الأصوات «11» قد اقتربت؟
__________________________________________________
(1)- عمر بن سعد به یاران خود دستور حمله داد. آنان شامگاه روز پنجشنبه نهم محرم، یعنی شب جمعه حمله کردند و امام حسین علیه السّلام از آنان خواست که جنگ را به فردا موکول کنند و پذیرفتند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 302
(2)- [نفس المهموم: «عمر بن سعد إلی الحسین علیه السّلام»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی مختصر ابن منظور، 19/ 65، و من حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(4)- [و فی المعالی مکانه: «و نادی فی أهل الکوفة و نادی ...»].
(5)- [أضاف فی نفس المهموم و المعالی: «بالجنّة»].
(6- 6) [المعالی: «ثمّ رجف»].
(7)- [لم یرد فی نفس المهموم و المعالی].
(8)- [أضاف فی نفس المهموم و المعالی: «و اقتربوا نحو خیم الحسین علیه السّلام»].
(9)- [فی نفس المهموم و المعالی: «و الحسین»].
(10)- [نفس المهموم: «الضّجّة»].
(11)- [المعالی: «هذه الأصوات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 29
قال «1»: فرفع الحسین رأسه، فقال: «2» إنّی رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم «3» فی المنام، فقال لی: إنّک تروح إلینا. قال «1»: فلطمت أخته وجهها «4» «5» و قالت: یا ویلتا «5»! فقال «4»: لیس لک الویل، یا أخیّة! اسکنی «6» رحمک الرّحمان «7»! و قال العبّاس بن علیّ: یا أخی! أتاک القوم. قال «8»:
فنهض؛ ثمّ قال: یا عبّاس! ارکب بنفسی أنت یا أخی حتّی تلقاهم، فتقول لهم: ما لکم؟
و ما بدا لکم؟ و تسألهم عمّا جاء بهم؟
فأتاهم العبّاس؛ فاستقبلهم «9» فی نحو من عشرین فارسا فیهم زهیر بن القین و حبیب ابن مظاهر، فقال لهم العبّاس: ما بدا لکم؟ و ما تریدون؟ قالوا: جاء أمر الأمیر «10» بأن نعرض علیکم أن تنزلوا علی حکمه أو ننازلکم «11». قال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه، فأعرض علیه ما ذکرتم. قال «1»: فوقفوا، ثمّ قالوا: القه فأعلمه ذلک «9»، ثمّ القنا بما یقول. «12»
قال «1»: فانصرف العبّاس راجعا یرکض إلی الحسین یخبره بالخبر، و وقف أصحابه یخاطبون القوم، «13» فقال حبیب بن مظاهر لزهیر بن القین: کلّم القوم إن شئت. و إن شئت کلّمتهم. فقال له زهیر: أنت بدأت بهذا، فکن أنت تکلّمهم.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم و المعالی و العبرات].
(2)- [أضاف فی المعالی: «أخیّة»].
(3)- [أضاف فی المعالی: «السّاعة»].
(4) (- 4) [نفس المهموم: «و نادت بالویل، فقال لها الحسین علیه السّلام»].
(5) (- 5) [المعالی: «و صاحت: وا ویلاه و بکت»].
(6)- [المعالی: «اسکتی»].
(7)- [فی نفس المهموم و المعالی: «اللّه»].
(8)- [لم یرد فی نفس المهموم و العبرات].
(9)- [لم یرد فی نفس المهموم و المعالی].
(10)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «من الأمیر»].
(11)- [فی نفس المهموم و المعالی: «نناجزکم»].
(12)- [أضاف فی نفس المهموم و المعالی: «لک»].
(13) (13*) [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 30
فقال له «1» حبیب بن مظاهر: أما و اللّه لبئس القوم عند اللّه غدا قوم یقدمون علیه قد قتلوا ذرّیّة نبیّه علیه السّلام، و عترته، و أهل بیته صلی اللّه علیه و سلم، و عبّاد أهل هذا المصر المجتهدین بالأسحار، و الذّاکرین اللّه کثیرا؟ فقال له عزرة «2» بن قیس: إنّک لتزکّی نفسک ما استطعت. فقال له زهیر: یا عزرة «2»! إنّ اللّه قد زکّاها، و هداها، فاتّق اللّه یا عزرة «2»، فإنّی لک من النّاصحین، أنشدک اللّه یا عزرة «2» أن تکون ممّن یعین الضّلّال علی قتل النّفوس الزّکیّة. قال: یا زهیر! ما کنت عندنا من شیعة أهل هذا البیت، إنّما کنت عثمانیّا. قال: أفلست تستدلّ بموقفی هذا أنّی منهم؟ أما و اللّه ما کتبت إلیه کتابا قطّ؟ و لا أرسلت إلیه رسولا قطّ، و لا وعدته نصرتی قطّ، و لکن الطّریق جمع بینی و بینه، فلمّا رأیته ذکرت به رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و مکانه منه، و عرفت ما یقدم علیه من عدوّه، و حزبکم، فرأیت أن أنصره، و أن أکون فی حزبه، و أن أجعل نفسی دون نفسه، حفظا لما ضیّعتم من حقّ اللّه، و حقّ رسوله علیه السّلام. ( (13*) «3» قال:
و أقبل العبّاس بن علیّ یرکض حتّی انتهی إلیهم، فقال: یا هؤلاء! إنّ أبا عبد اللّه یسألکم أن تنصرفوا هذه العشیّة حتّی ینظر فی هذا الأمر، فإنّ هذا أمر لم یجر بینکم و بینه فیه منطق، فإذا أصبحنا التقینا إن شاء اللّه، فإمّا رضیناه فأتینا بالأمر الّذی تسألونه و تسومونه، أو کرهنا فرددناه، و إنّما أراد بذلک أن یردّهم عنه تلک العشیّة حتّی یأمر بأمره، و یوصی أهله.
فلمّا أتاهم العبّاس بن علیّ بذلک، قال عمر بن سعد: ما تری یا شمر؟ قال: ما تری أنت؟ أنت الأمیر، و الرّأی رأیک. قال: قد أردت ألّا أکون. ثمّ أقبل علی النّاس فقال:
ماذا ترون؟ فقال عمرو بن الحجّاج بن سلمة الزّبیدیّ: سبحان اللّه! و اللّه لو کانوا من الدّیلم ثمّ سألوک هذه المنزلة لکان ینبغی لک أن تجیبهم إلیها. «4» و قال قیس بن الأشعث:
أجبهم إلی ما سألوک، فلعمری لیصبحنّک بالقتال غدوة «4». فقال: و اللّه لو أعلم أن یفعلوا
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم و المعالی: «لهم» و لم یرد فی العبرات].
(2)- [المعالی: «عروة»].
(3) (3*) [فی نفس المهموم و المعالی: «قال: و أقبل العبّاس بن علیّ علیه السّلام إلی الحسین علیه السّلام، فأخبره بما قال القوم، فقال»].
(4) (- 4) [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 31
ما أخّرتهم «1» العشیّة.
قال: و کان العبّاس بن علیّ حین أتی حسینا بما عرض علیه عمر بن سعد قال (3*):
ارجع إلیهم، فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی غدوة «2» و تدفعهم عند «3» العشیّة لعلّنا نصلّی لربّنا اللّیلة و ندعوه و نستغفره، فهو یعلم أنّی قد کنت أحبّ الصّلاة له و تلاوة کتابه و کثرة الدّعاء و الاستغفار!
«4» قال أبو مخنف: حدّثنی الحارث بن حصیرة، عن عبد اللّه بن شریک العامریّ، عن علیّ بن الحسین قال: أتانا رسول «4» من قبل «5» عمر بن سعد فقام مثل «6» حیث یسمع الصّوت، فقال: إنّا قد أجّلناکم إلی غد، فإن استسلمتم، سرّحنا بکم إلی أمیرنا «5» عبید اللّه ابن زیاد، و إن أبیتم فلسنا تارکیکم «7». «8»
__________________________________________________
(1)- [فی ط دار المعارف: أخرجتهم و هو تصحیف، و المثبّت: ما فی ط لیدن، 2/ 320].
(2)- [المعالی: «غد»].
(3)- [فی نفس المهموم و المعالی: «عنّا»].
(4- 4) [فی نفس المهموم: «فمضی العبّاس إلی القوم و رجع من عندهم و معه رسول» و فی المعالی: «فمضی العبّاس إلی القوم و سألهم ذلک فتوقّف عمر بن سعد و معه رسول»].
(5)- [لم یرد فی المعالی].
(6)- [لم یرد فی نفس المهموم و المعالی].
(7)- [أضاف فی نفس المهموم و المعالی: «فانصرف»].
(8)- گوید: شامگاه پنجشنبه نه روز از محرّم رفته، سوی حسین حمله برد.
گوید: آن‌گاه عمر بن سعد ندا داد: «ای سپاه خدا برنشین و خوشدل باش.»
و با کسان سوار شد و از پس نماز پسینگاه سوی آنها حمله برد. حسین بر در خیمه نشسته بود و به شمشیر خویش تکیه داشت و در حال چرت، سرش پایین افتاده بود. زینب، خواهرش سروصدا را شنید و به برادر خود نزدیک شد و گفت: «برادر، صداها را که نزدیک می‌شود، نمی‌شنوی؟»
گوید: حسین سر برداشت و گفت: «پیمبر خدا را به خواب دیدم که به من گفت: امشب پیش ما می‌آیی.»
گوید: خواهر حسین به صورت خویش زد و گفت: «وای من.»
گفت: «وای از تو دور، خواهرکم آرام باش، رحمانت رحمت کند.»
گوید: عباس بن علی گفت: «برادر! قوم آمدند.»
حسین گفت: «عباس برادرم، جانم فدایت. برنشین و پیش آنها برو و بگو: چه کار دارید و مقصودتان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 32
__________________________________________________
- چیست؟ و بپرس برای چه آمده‌اند؟»
گوید: عباس پیش آنها رفت و با حدود بیست سوار و از جمله زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر مقابلشان رسید و گفت: «چه اندیشیده‌اید و چه می‌خواهید.»
گفتند: «دستور امیر آمده که به شما بگوییم به حکم امیر تسلیم شوید، یا با شما جنگ می‌کنیم.»
گفت: «شتاب مکنید تا پیش ابو عبد اللّه باز گردم و آنچه را گفتید، با وی بگویم.»
گوید: توقف کردند و گفتند: «او را ببین و این را با وی بگوی! آن‌گاه با گفته وی پیش ما بیا.»
گوید: عباس بازگشت و بتاخت پیش حسین رفت و خبر را با وی بگفت. یاران وی با قوم به سخن ایستادند. حبیب بن مظاهر به زهیر بن قین گفت: «اگر خواهی با این قوم سخن کن و اگر خواهی من سخن کنم.»
زهیر گفت: «تو این را آغاز کردی، تو با آنها سخن کن.»
گوید: حبیب بن مظاهر با آنها گفت: «به خدا قومی که فردا به پیشگاه خدا روند و فرزند پیمبر او را علیه السّلام با کسان و خاندان وی صلی اللّه علیه و سلم و بندگان سحرخیز و ذکرگوی این شهر را کشته باشند، به نزد خدای قوم بدی باشند.»
عزره بن قیس گفت: «تو هرچه بتوانی، خودت را پاک می‌نمایی.»
زهیر گفت: «ای عزره، خدا او را پاک کرده و هدایت بخشیده. ای عزره از خدا بترس که من نیکخواه توأم. تو را به خدا از جمله کسانی مباش که گمراهان را برای کشتن نفوس پاک کمک می‌کنند.»
گفت: «ای زهیر! تو به نزد ما از شیعیان مردم این خاندان نبودی؛ بلکه دوستدار عثمان بودی.»
گفت: «این‌جا بودنم را دلیل این نمی‌گیری که از آنها هستم. به خدا هرگز به وی نامه‌ای ننوشتم و هرگز کسی را سوی او نفرستادم و هرگز وعده یاری خویش را به او ندادم؛ ولی راه، من و او را به هم رسانید و چون او را بدیدم. پیمبر خدا را با قرابت وی به پیمبر به یاد آوردم و بدانستم که سوی دشمن خویش و دسته شما روان است و چنین دیدم که یاریش کنم و جزو دسته او باشم و برای حفظ حق خدا و حق پیمبر که شما به تباهی داده‌اید، مدافع وی باشم.»
گوید: عباس بن علی بتاخت بیامد و به آنها رسید و گفت: «ای حاضران! ابو عبد اللّه از شما می‌خواهد که امشب بروید تا در این کار بنگریم که میان شما و او در این باب سخن نرفته بود و چون صبح شود، همدیگر را ببینیم. ان شاء اللّه، یا رضایت آورده‌ایم و کاری را که می‌خواهید و تحمیل می‌کنید، انجام می‌دهیم، و اگر نخواستم آن را رد می‌کنیم.»
گوید: حسین می‌خواست آن شب، آنها را پس برد تا دستور خویش را بگوید و با کسانش وصیت کند. و چون عباس بن علی این پیام را آورد، عمر بن سعد گفت: «ای شمر، رأی تو چیست؟»
گفت: «رأی تو چیست؟ سالار تویی، و رأی، رأی تو است.»
گفت: «می‌خواهم نباشم.»
گوید: آن‌گاه رو به کسان کرد و گفت: «چه رأی دارید؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 33
الطّبری، التّاریخ، 5/ 416- 418- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 224، 225- 227؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 250- 252؛ المحمودی، العبرات، 1/ 443؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 331- 334
قال: و إذا المنادی ینادی من عسکر عمر «1»: یا جند اللّه ارکبوا «2»! قال: فرکب النّاس و ساروا نحو معسکر «3» الحسین، و الحسین فی وقته ذلک جالس قد خفق رأسه علی رکبتیه، و سمعت أخته زینب «4» رضی اللّه عنها «4» الصّیحة و الضّجّة، فدنت من أخیها، و حرکته، فقالت «5»: یا أخی! ألا تسمع الأصوات قد اقتربت منّا؟ قال: فرفع الحسین رأسه، و قال: یا أختاه! رأیت جدّی فی المنام، و أبی علیّا «6»، و فاطمة أمّی، و أخی الحسن علیهم السّلام، فقالوا «7»: یا حسین! إنّک رائح «8» إلینا عن قریب. و قد «9» و اللّه یا أختاه دنا الأمر فی
__________________________________________________
- عمرو بن حجاج زبیدی گفت: «سبحان اللّه! به خدا اگر از دیلمان بودند و این را از تو می‌خواستند، می‌باید بپذیری.»
قیس بن اشعث گفت: «آنچه را خواسته‌اند، بپذیر. بدینم قسم که صبحگاه با تو جنگ می‌کنند.»
گفت: «به خدا اگر می‌دانستم چنین می‌کنند، امشب را مهلتشان نمی‌دادم.»
گوید: و چنان بود که وقتی عباس بن علی با پیشنهادی که عمر بن سعد کرده بود، پیش حسین آمد، بدو گفت: «پیش آنها بازگرد و اگر توانستی تا صبحدم عقب بینداز و امشب از ما بازشان دار. شاید امشب برای پروردگارمان نماز کنیم و دعا کنیم و استغفار کنیم. خدای می‌داند که من نماز کردن و قرآن خواندن و دعای بسیار و استغفار را دوست می‌داشته‌ام.»
علی بن حسین گوید: فرستاده‌ای از جانب عمر بن سعد پیش ما آمد و جایی ایستاد که صدا رس بود و گفت: «تا فردا مهلتتان دادیم. اگر تسلیم شدید، شما را پیش امیرمان عبید اللّه بن زیاد می‌فرستیم و اگر نپذیرفتید، ول‌کنتان نیستیم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3011- 3014
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2)- فی النّسخ: ارکبی.
(3)- فی د: عسکر.
(4) (- 4) لیس فی د.
(5)- فی د: و قالت.
(6)- من د، و فی الأصل و بر: علیّ.
(7)- فی د: و قالوا.
(8)- فی د: سائر.
(9) (9*) فی د: دنا الأمر منّا یا أختاه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 34
ذلک، لا شکّ (9*). فلطمت زینب وجهها، و صاحت [وا خیبتاه- «1»]! فقال «2» الحسین:
مهلا «3» اسکتی، و لا تصیحی، فتشمت بنا الأعداء.
ثمّ أقبل الحسین علی أخیه العبّاس، فقال: یا أخی! ارکب و تقدّم إلی هؤلاء القوم، و سلهم عن حالهم، و ارجع إلیّ بالخبر. قال: فرکب العبّاس فی إخوته (رضی اللّه عنهم)، و معه أیضا «4» عشرة فوارس حتّی دنا من القوم، ثمّ قال: ما شأنکم؟ و ما تریدون؟
فقالوا: «5» نرید أنّه «5» قد جاء الأمر من عند عبید اللّه بن زیاد یأمرنا أن نعرض علیکم أن تنزلوا علی أمر عبید اللّه بن زیاد، أو «6» نلحقکم بمن سلف. فقال لهم العبّاس: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی الحسین، فأخبره «7» بذلک. قال: «8» فوقف القوم فی مواضعهم، و رجع/ العبّاس إلی الحسین، فأخبره بذلک «8»، فأطرق الحسین ساعة، و العبّاس واقف بین یدیه، و أصحاب الحسین یخاطبون أصحاب عمر «9» بن سعد، فقال لهم حبیب بن مظاهر «10»: أما و اللّه لبئس القوم یقدمون غدا علی اللّه عزّ و جلّ و علی رسوله «11» محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم «11» و قد قتلوا ذرّیّته، و أهل بیته المجتهدین «12» بالأسحار الذّاکرین اللّه کثیرا باللّیل و النّهار، و شیعته الأتقیاء الأبرار؟ و قال: فقال رجل من أصحاب عمر «13»، یقال له
__________________________________________________
(1)- من د.
(2)- زید فی د: لها.
(3)- زید فی د: یا أختاه.
(4)- لیس فی د.
(5- 5) لیس فی د.
(6)- من د و بر، و فی الأصل: و.
(7)- فی د: و أخبره.
(8- 8) سقطت العبارة من د.
(9)- فی النّسخ: عمرو.
(10)- فی النّسخ: مطهر.
(11- 11) لیس فی د.
(12)- فی النّسخ: المجتهدون. و التّصحیح من الطّبریّ.
(13)- فی الأصل و بر: عمرو، و فی د: عمرو بن سعد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 35
عروة «1» بن قیس: یا ابن مظاهر «2»! إنّک لتزکّی نفسک ما «3» استطعت. فقال له زهیر:
اتّق «4» اللّه یا ابن قیس! و لا تکن من الّذین یعینون «5» علی الضّلال، و یقتلون النّفوس الزّکیّة، الطّاهرة، عترة خیر «6» الأنبیاء.
فقال له عروة «7» بن قیس: إنّک لم تکن عندنا من شیعة أهل البیت، إنّما کنت «8» عثمانیّا نعرفک. «9» هؤلاء فی المخاطبة و الحسین مفکر فی أمر نفسه و أمر الحرب و العبّاس واقف فی حضرته.
قال: و أقبل العبّاس علی القوم، و هم وقوف، فقال: یا هؤلاء! إنّ أبا عبد اللّه یسألکم الانصراف عنه فی هذا الیوم، حتّی ینظر فی هذا الأمر، ثمّ یلقاکم غدا إن شاء اللّه تعالی «10».
قال: فخبّر «11» القوم بهذا أمیرهم عمر «12» بن سعد، فقال للشّمر بن «13» ذی الجوشن «13»: ما تری من الرّأی؟ فقال: أری رأیک أیّها الأمیر. فقال عمر «14»: إننّی أحببت أن لا أکون أمیرا «15» قال: ثمّ إنّی أکرهت «15». قال: و أقبل عمر «14» علی أصحابه، فقال «16»: ما الّذی
__________________________________________________
(1)- کذا فی النّسخ، و فی الطّبریّ: عزرة.
(2)- فی النّسخ: مطهر.
(3)- من د و الطّبری، و فی الأصل و بر: بما.
(4)- فی النّسخ: اتّقی.
(5)- فی د: یعنون.
(6)- من بر، و فی الأصل: نصیر و لیس فی د.
(7)- وقع فی النّسخ: عمرو. خطأ.
(8)- فی د: أنت.
(9)- زید فی د و بر: و.
(10)- لیس فی د.
(11)- من د، و فی الأصل و بر: فجرأ.
(12)- فی النّسخ: عبد اللّه.
(13- 13) فی النّسخ: جوشن.
(14)- فی النّسخ: عمرو.
(15- 15) لیس فی د.
(16)- فی د: و قال لهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 36
عندکم فی هذا الرّأی؟ فقال رجل من أصحابه یقال له عمرو بن الحجّاج: سبحان اللّه العظیم! لو کانوا من التّرک و الدّیلم و سألوا «1» هذه المنزلة لقد کان حقّا علینا [أن] نجیبهم إلی ذلک، و کیف و هم آل الرّسول محمّد «2» صلی اللّه علیه و سلم و أهله «2»! فقال عمر «3» بن سعد: إنّا قد أجّلناهم «4» فی یومنا هذا. قال: فنادی رجل من أصحاب عمر «3»: یا شیعة الحسین «5» بن علیّ «5»! قد أجّلناکم «6» یومکم هذا إلی غد، فإن استسلمتم و نزلتم علی حکم الأمیر و جّهنا بکم إلیه؛ و إن أبیتم ناجزناکم. قال: فانصرف الفریقان «5» بعضهم من بعض «5».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 175- 179
و عنه [محمّد بن یحیی]، عن محمّد بن الحسین، عن محمّد بن سنان، عن أبان، عن عبد الملک قال: سألت أبا عبد اللّه علیه السّلام عن صوم تاسوعا و عاشورا من شهر المحرّم، فقال:
«7» تاسوعا یوم حوصر فیه الحسین علیه السّلام و أصحابه (رضی اللّه عنهم) بکربلاء، و اجتمع علیه خیل أهل الشّام، و أناخوا «8» علیه، و فرح ابن مرجانة و عمر بن سعد بتوافر الخیل و کثرتها، و استضعفوا فیه الحسین (صلوات اللّه علیه) و أصحابه (رضی اللّه عنهم)، و أیقنوا أن «9» لا یأتی الحسین علیه السّلام ناصر و لا یمدّه أهل العراق «10»- بأبی المستضعف الغریب- [....].
الکلینی، الفروع من الکافی، 4/ 147 رقم «7»- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 95؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 253؛ مثله المازندرانی، معالی السبطین، 1/ 331؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 302
__________________________________________________
(1)- زید فی د: عن.
(2- 2) فی د: بن عبد اللّه.
(3)- فی النّسخ: عمرو.
(4)- فی النّسخ: أحللناهم.
(5- 5) لیس فی د.
(6)- من الطّبریّ 6/ 238، و فی النّسخ: أحللناکم.
(7)- [من هنا حکاه فی المعالی و وسیلة الدّارین عن الصّادق علیه السّلام].
(8)- أناخوا، أی: أبرکوا إبلهم.
(9)- [فی البحار و المعالی و وسیلة الدّارین و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «أنّه»].
(10)- [أضاف فی المعالی: «ثمّ بکی علیه السّلام و قال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 37
فلمّا وصل الکتاب إلی عمر بن سعد (لعنه اللّه) «1»، أمر منادیه فنادی: إنّا قد أجّلنا حسینا و أصحابه یومهم و لیلتهم، فشقّ ذلک علی الحسین علیه السّلام و علی أصحابه. «2» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 155- 156- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 315؛ البحرانی، العوالم، 17/ 165؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 218- 219
و نهض عمر بن سعد إلی الحسین علیه السّلام عشیّة یوم «3» الخمیس لتسع مضین من المحرّم.
ثمّ نادی عمر بن سعد: یا خیل اللّه ارکبی، و بالجنّة «4» أبشری «5». فرکب النّاس «6» حتّی زحف «6» نحوهم بعد العصر، و حسین «7» علیه السّلام جالس أمام بیته محتبیا «8» بسیفه، إذ «9» خفق برأسه «9» علی رکبتیه، فسمعت أخته الضّجّة «10»، فدنت من أخیها، فقالت: یا أخی! أما تسمع الأصوات «11» قد اقتربت؟ فرفع الحسین علیه السّلام رأسه، فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم السّاعة «12» فی المنام، «13» فقال لی «13»: إنّک «14» تروح إلینا. فلطمت أخته «12» وجهها «14»، و نادت
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(2)- این نامه که به عمر سعد رسید، جارچیش فریاد کشید: «ما، حسین و یارانش را یک شبانه روز مهلت دادیم.»
این جار بر حسین و یارانش ناگوار شد.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 155- 156
(3)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان].
(4)- [لم یرد فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام].
(5)- [و فی روضة الواعظین مکانه: «فنادی عمر بن سعد: یا خیل اللّه ارکبی و أبشری ...»].
(6- 6) [فی روضة الواعظین: «ثمّ رجف»، و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «ثمّ زحف»].
(7)- [فی روضة الواعظین و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و مثیر الأحزان و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و الحسین علیه السّلام»].
(8)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیه السّلام و روضة الواعظین و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «محتب»].
(9- 9) [مثیر الأحزان: «خفقه»].
(10)- [فی البحار و الأسرار و مثیر الأحزان و أعیان الشّیعة: «الصّیحة»].
(11)- [فی البحار و العوالم: «هذه الأصوات»].
(12)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(13- 13) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «و هو یقول لی» و فی مثیر الأحزان: «و هو یقول لی: یا حسین»].
(14- 14) [مثیر الأحزان: «رائح إلینا عن قریب. فلطمت زینب وجهها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 38
بالویل «1»، فقال لها الحسین علیه السّلام: لیس لک الویل یا أخیّة «2»! اسکتی رحمک اللّه «3». «4» ثمّ قال له «4» العبّاس بن علیّ علیه السّلام: یا أخی! أتاک القوم. فنهض ثمّ قال: «5» یا عبّاس «5»! ارکب بنفسی «6» أنت یا أخی! حتّی تلقاهم، و تقول لهم: ما لکم و ما بدا لکم؟ و تسألهم عمّا جاء بهم.
فأتاهم العبّاس فی نحو من عشرین فارسا، فیهم «7» زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر، «8» فقال لهم العبّاس: ما بدا لکم و ما تریدون «8»؟ قالوا: قد جاء أمر الأمیر أن نعرض علیکم أن تنزلوا علی حکمه أو نناجزکم. فقال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه، فأعرض علیه ما ذکرتم. فوقفوا «9» و قالوا: القه، فأعلمه، ثمّ القنا بما یقول لک. فانصرف العبّاس راجعا یرکض إلی الحسین علیه السّلام، یخبره الخبر «9»، و وقف أصحابه یخاطبون القوم، و یعظونهم، و یکفّونهم، عن قتال الحسین علیه السّلام.
«10» فجاء العبّاس إلی الحسین علیه السّلام فأخبره بما قال القوم، فقال علیه السّلام: «10» «11» ارجع إلیهم، فان استطعت أن تؤخّرهم إلی غدوة «12»، و تدفعهم عنّا العشیّة، لعلّنا نصلّی لربّنا اللّیلة،
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأسرار و مثیر الأحزان: «و الثّبور»].
(2)- [فی روضة الواعظین و البحار: «أخته»].
(3) (3*) [روضة الواعظین: «و جاء رسول عمر بن سعد»].
(4) (- 4) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و فی روایة إنّه علیه السّلام جلس فرقد، ثمّ استیقظ و قال: یا أختاه! رأیت السّاعة جدّی محمّدا و أبی علیّا و أمّی فاطمة و أخی الحسن و هم یقولون: یا حسین! إنّک رائح إلینا عن قریب»، (و فی بعض الرّوایات: غدا فلطمت زینب وجهها و صاحب، فقال لها الحسین علیه السّلام مهلا لا تشمتی القوم بنا) و قال له»].
(5) (- 5) [لم یرد فی البحار و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان].
(6)- [لم یرد فی البحار و مثیر الأحزان و أعیان الشّیعة و اللّواعج، و فی الأسرار: «بنفسک»].
(7)- [الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام: «منهم»].
(8) (- 8) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فسألهم»].
(9) (- 9) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و رجع العبّاس إلیه بالخبر»].
(10) (- 10) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فلمّا أخبره العبّاس بقولهم قال له:»].
(11)- [زاد فی مثیر الأحزان: «یا أخی»].
(12)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام: «الغدوة» و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «غد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 39
و ندعوه، و نستغفره، فهو یعلم أنّی قد کنت «1» أحبّ الصّلاة له، و تلاوة کتابه، و کثرة «1» الدّعاء و الاستغفار.
«2» فمضی العبّاس إلی القوم، و رجع من عندهم و معه رسول من قبل عمر بن سعد یقول (3*): إنّا قد أجّلناکم إلی غد، فإن استسلمتم سرّحناکم «3» إلی أمیرنا «4» عبید اللّه بن زیاد، و إن أبیتم فلسنا تارکیکم و انصرف «2». «5»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت].
(2- 2) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و أراد الحسین علیه السّلام أیضا أن یوصی أهله، فسألهم العبّاس ذلک، فتوقّف ابن سعد، فقال له عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: سبحان اللّه و اللّه لو أنّهم من التّرک أو الدّیلم و سألونا مثل ذلک لأجبناهم، فکیف و هم آل محمّد. و قال له قیس بن الأشعث: أجبهم لعمری لیصبحنّک بالقتال. فأجابوهم إلی ذلک»].
(3)- [فی البحار و العوالم: «سرّحنا بکم»].
(4)- [لم یرد فی روضة الواعظین و البحار].
(5)- و عمر بن سعد پسین روز پنجشنبه نهم محرم برای جنگ به سوی حسین علیه السّلام برخاست.
سپس، عمر بن سعد فریاد زد: «ای لشگر خدا سوار شوید و به بهشت مژده گیرید!»
پس، لشگر سوار شده تا هنگام غروب به نزد حسین علیه السّلام و یارانش یورش بردند. در آن هنگام حسین علیه السّلام جلوی خیمه خود نشسته بود و به شمشیر خود تکیه زده و سر بر زانو نهاده، خواب رفته بود. خواهر آواز خروش لشگر شنید. به نزدیک برادر آمد و گفت: «برادر! آیا این هیاهو و آواز خروش را نشنوی که نزدیک شده [است]؟»
حسین علیه السّلام سر برداشت و فرمود: «همانا من رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم را اکنون در خواب دیدم که به من فرمود: تو به نزد ما خواهی آمد!»
پس خواهرش (که این حرف را شنید)، مشت به صورت زد و فریاد کرد: «وای!»
حسین علیه السّلام به او فرمود: «خواهرم! وای بر تو نیست. آرام و خموش باش! خدایت رحمت کند.»
پس عباس پیش آمد و عرض کرد: «برادر جان! لشگر به نزد تو آمد!؟»
حضرت برخاسته به عباس فرمود: «برادرم! تو به جای من سوار شو (یا فرمود: جانم به قربانت، سوار شو!) و به نزد اینان برو و به ایشان بگو: چیست شما را و چه می‌خواهید؟ و از سبب آمدن ایشان پرسش کن!»
پس عباس با گروهی حدود بیست نفر سوار که در میان ایشان بود، زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر به نزد آن لشگر آمده و عباس به آنان فرمود: «چه می‌خواهید و چه اراده دارید؟»
گفتند: «دستور از امیر رسیده که به شما پیشنهاد کنیم به حکم او تن داده و تسلیم شوید و یا با شما جنگ کنیم؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 40
المفید، الإرشاد، 2/ 91، 92- 93- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 391- 392؛ البحرانی، العوالم، 17/ 242- 243؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 267، 268؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 261، 262؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 53- 54؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 157؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 600، لواعج الأشجان،/ 114، 116- 118
فرکب عمر بن سعد فی النّاس، ثمّ زحف نحوهم، و الحسین جالس أمام بیته، محتب «1» بسیفه، فقال له العبّاس بن علیّ:
«یا أخی! أتاک القوم، أما تراهم»؟
و کان الحسین قد خفق برأسه [علی رکبتیه] «2»، فنهض، ثمّ قال:
«یا عبّاس! ارکب- بنفسی أنت یا أخی- حتّی تلقاهم، فتقول لهم: ما لکم؟ و ما بدا لکم؟ و تسألهم عمّا جاء بهم».
فأتاهم العبّاس، و استقبلهم فی نحو عشرین فارسا، فقال لهم:
«ما جاء بکم؟ و ما بدا لکم»؟ فقالوا:
__________________________________________________
- فرمود: «پس شتاب نکنید تا به نزد ابی عبد اللّه بروم و سخن شما را به عرض آن حضرت برسانم.» آنان بازایستادند و گفتند: «برو و این پیغام را به او برسان و هر پاسخی داد نیز به اطلاع ما برسان.»
پس عباس به تنهایی به نزد حسین علیه السّلام بازگشت که جریان را به عرض رساند، و همراهان او (یعنی زهیر و حبیب و دیگران) آن‌جا در جلوی لشگر ایستاده با آن مردم سخن می‌گفتند و آنان را موعظه کرده، اندرز می‌دادند و از جنگ با حسین علیه السّلام بازشان می‌داشتند. عباس به نزد حسین علیه السّلام آمد و سخن لشگر را به آن حضرت گفت. حضرت فرمود: «به نزد ایشان بازگرد و اگر می‌توانی تا فردا از ایشان مهلت بگیر و امشب ایشان را از ما بازگردان! شاید ما امشب برای پروردگار خود نماز خوانده، دعا کنیم و از او آمرزشخواهی نماییم؛ زیرا خدا خود می‌داند همانا من نماز و تلاوت کتابش قرآن و دعای بسیار و استغفار را دوست دارم.»
پس عباس به نزد آن لشگر آمد و با فرستاده عمر بن سعد بازگشت و آن فرستاده گفت: «ما امشب تا فردا به شما مهلت دهیم. پس اگر تسلیم شدید، شما را به نزد امیر عبید اللّه بن زیاد خواهیم برد؛ وگرنه دست از شما برنداریم.»
(این پیغام را رسانید) و بازگشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 92- 93
(1)- احتبی: جلس علی ألیتیه، و ضمّ فخذیه و ساقیه إلی بطنه بذراعیه لیستند.
(2)- تکملة من الطّبریّ 7: 318. خفق: مال، نام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 41
«إنّ أمر الأمیر قد جاء بکیت و کیت». قال:
«فلا [107] تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه، فأعرض علیه ما ذکرتم».
فانصرف العبّاس یرکض نحو الحسین، یخبره الخبر، و ترک أصحابه یخاطبون القوم.
ثمّ أقبل العبّاس یرکض، فقال:
«إنّ أبا عبد اللّه یسألکم أن تنصرفوا هذه العشیّة، حتّی ننظر فی هذا الأمر، فإنّ هذا الّذی جئتم به، لم یجر [بینکم و بینه] «1» فیه منطق، فإذا أصبحنا التقینا، فإمّا رضیناه فاستسلمنا، و إمّا کرهناه فرددنا».
و کان الحسین قال للعبّاس:
«ارجع الیهم، فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی غدوة، و تدفعهم عنّا العشیّة، لعلّنا نصلّی لربّنا و نستغفره، و نوصی إلی أهلنا».
فجاءهم رسول عمر، فقام بحیث یسمعون الصّوت، و قال:
«قد أجّلناکم إلی غد، فإن استسلمتم سرّحناکم إلی أمیرنا، و إن أبیتم، فلسنا تارکیکم».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 68
و نهض عمر بن سعد عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم.
ثمّ نادی عمر بن سعد: یا خیل اللّه ارکبی! فرکب النّاس، ثمّ زحف نحوهم بعد العصر و الحسین علیه السّلام جالس أمام بیته محتبی بسیفه، إذ خفق برأسه علی رکبتیه، و سمعت أخته الصّیحة، فدنت من أخیها، فقالت: یا أخی! أما تسمع الأصوات؟ فرفع رأسه فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فی المنام، فقال لی: أنّک تروح إلینا. فلطمت أخته وجهها، و نادت بالویل، فقال لها: لیس لک الویل، یا أخیّة اسکتی رحمک اللّه.
و قال له العبّاس بن علیّ: یا أخی! قد جاءک القوم. فنهض، و قال: یا عبّاس ارکب
__________________________________________________
(1)- ما بین [] تکملة من الطّبریّ: 7: 319.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 42
بنفسک أنت یا أخی، حتّی تلقاهم و تقول لهم: ما لکم؟ فأتاهم العبّاس فی عشرین فارسا فیهم زهیر بن القین و حبیب بن مظهر، فقال: ما بدا لکم؟ و ما تریدون؟ قالوا: جاء أمر الأمیر أن نعرض علیکم أن تنزلوا علی حکمه، أو نناجزکم. فانصرف العبّاس راجعا یرکض إلی الحسین یخبره الخبر، و وقف أصحابه یعظون القوم، و یکفّونهم عن القتال للحسین علیه السّلام، و جاء العبّاس و أخبره الخبر بما قال القوم، فقال: ارجع إلیهم، فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی غد، و تدفعهم عنّا العشیّة، فافعل، لعلّنا نصلّی لربّنا اللّیلة و ندعوه، و نستغفره. و مضی العبّاس، و رجع، و معه رسول من قبل عمر بن سعد، یقول:
إنّا قد أجّلناکم إلی غد. و انصرف.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 237
(قال) ثمّ نادی مناد من عمر بن سعد: یا خیل اللّه ارکبی! فرکب النّاس، و زحفوا نحو عسکر الحسین فی وقته کان جالسا، فخفق برأسه علی رکبتیه، فسمعت زینب بنت علیّ الصّیحة و الضّجّة، فدنت من أخیها، فحرکته، و قالت: یا أخی! ألا تسمع الأصوات قد اقتربت منّا؟ فرفع الحسین رأسه و قال: یا أختاه! رأیت السّاعة فی منامی جدّی رسول اللّه، و أبی علیّا، و أمّی فاطمة، و أخی الحسن (صلوات اللّه علیهم)، و هم یقولون: إنّک رائح إلینا عن قریب. و قد و اللّه دنا الأمر لا شکّ فیه. فلطمت زینب وجهها، و صاحت. فقال لها الحسین: مهلا مهلا، اسکتی، و لا تصیحی، فیشمت القوم بنا. ثمّ أقبل الحسین علی أخیه العبّاس، فقال: یا أخی ارکب، و تقدّم إلی هؤلاء القوم، و سلهم عن حالهم، و ارجع إلیّ بالخبر.
فرکب العبّاس فی إخوته، و معه عشرة فوارس حتّی دنا من القوم، ثمّ قال: یا هؤلاء! ما شأنکم؟ و ما تریدون؟ فقالوا: جاءنا الأمر من عبید اللّه بن زیاد أن نعرض علیکم إمّا أن تنزلوا علی الحکم، و إلّا ناجزناکم. قال العبّاس: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی الحسین، فأخبره بذلک، فوقف القوم فی مواضعهم، و رجع العبّاس إلی الحسین، فأخبره، فأطرق الحسین ساعة، و أصحابه یخاطبون أصحاب عمر بن سعد، فیقول لهم حبیب بن مظاهر الأسدیّ: أما و اللّه لبئس القوم قوم یقدمون غدا علی اللّه، و رسوله، و قد قتلوا ذرّیّته، و أهل بیته المتهجّدین بالأسحار، الذّاکرین اللّه باللّیل و النّهار، و شیعته الأتقیاء الأبرار؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 43
فقال له رجل من أصحاب ابن سعد یقال له عروة بن قیس: إنّک لتزکّی نفسک ما استطعت. فقال له زهیر بن القین: اتّق اللّه یا ابن قیس! و لا تکن من الّذین یعینون علی الضّلال، و قتل النّفوس الزّکیّة الطّاهرة، و عترة خیر الأنبیاء، و ذرّیّة أصحاب الکساء.
فقال له ابن قیس: إنّک لم تکن عندنا من شیعة أهل البیت، و إنّما کنت عثمانیّا نعرفک، فکیف صرت ترابیّا. فقال له زهیر: إنّی کنت کذلک غیر أنّی لمّا رأیت الحسین مغصوبا علی حقّه، ذکرت جدّه و مکانه منه، فرأیت لنفسی أن أنصره، و أکون من حزبه، و أجعل نفسی من دون نفسه، حفظا لما ضیّعتم من حقّ اللّه و حقّ رسوله.
فکان هؤلاء فی هذه المخاطبة، و الحسین جالس مفکّر فی أمر المحاربة، و أخوه العبّاس واقف بین یدیه، فقال للعبّاس: ارجع یا أخی إلی القوم، فإن استطعت أن تصرفهم، و تدفعهم عنّا باقی هذا الیوم فافعل، لعلّنا نصلّی لربّنا لیلتنا هذه، و ندعو اللّه، و نستعینه، و نستنصره علی هؤلاء القوم. فأقبل العبّاس إلی القوم- و هم وقوف- فقال لهم: یا هؤلاء! إنّ أبا عبد اللّه یسألکم الانصراف عنه باقی یومکم هذا، حتّی ینظر فی هذا الأمر، ثمّ نلقاکم به غدا إن شاء اللّه. فأخبر القوم أمیرهم عمر بن سعد، فقال للشّمر: ماذا تری یا شمر! فقال: إنّی ما أری إلّا رأیک، أنت الأمیر علینا، فافعل ما تشاء. فقال: إنّی أحببت أن لا أکون أمیرا، فلم اترک و اکرهت. ثمّ قال لأصحابه: ما ترون؟ قالوا له: أنت الأمیر. فقال له عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: سبحان اللّه العظیم، و اللّه لو کان هؤلاء من التّرک و الدّیلم، ثمّ سألوکم هذه اللّیلة لقد کان ینبغی أن تجیبوهم إلی ذلک، فکیف و هم آل الرّسول محمّد. فقال ابن سعد: أخبروهم إنّا أجّلناهم باقی یومنا هذا إلی غد، فإن استسلموا و نزلوا علی الحکم وجّهنا بهم إلی الأمیر عبید اللّه، و إن أبوا ناجزناهم.
فانصرف الفریقان، و عاد کلّ إلی معسکره.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 249- 251
فرکب عمر فی النّاس، ثمّ زحف نحوهم، فقال الحسین للعبّاس: تقول لهم ما لکم؟
و ما بدا لکم؟ و تسألهم عمّا جاء بهم. فقالوا: جاء أمر الأمیر بکیت و کیت. قال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه، و أعرض علیه ما ذکرتم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 44
فمضی، و عرض علیه. فقال: إنّ أبا عبد اللّه یسألکم أن تنصرفوا هذه العشیّة حتّی ینظر فی هذا الأمر. فأبی عمر بن سعد، فقال عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: سبحان اللّه! و اللّه أن لو کان من الدّیلم، ثمّ سألکم هذه المنزلة لکان ینبغی أن یجاب.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 98
فنهض إلیه عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم، فنادی عمر «1»: یا خیل اللّه ارکبی و أبشری.
فرکب فی النّاس، ثمّ زحف نحوهم بعد صلاة العصر، و حسین جالس أمام بنیه «2» مجتثیا بسیفه 139/ أ إذ خفق برأسه علی رکبتیه، فسمعت أخته الضّجّة، فقالت: یا أخی! أما تسمع الأصوات قد اقتربت؟ فرفع رأسه فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی المنام، فقال لی: «إنّک تروح إلینا». فلطمت أخته وجهها و قال له العبّاس: یا أخی! أتاک القوم.
فنهض و قال: یا عبّاس! ارکب [بنفسک] أنت یا أخی حتّی تلقاهم، فتقول لهم ما لکم و ما بدا لکم.
فأتاهم العبّاس فی نحو من عشرین فارسا، فقال: ما تریدون؟ فقالوا: جاء أمر الأمیر بأن نعرض علیکم أن تنزلوا علی حکمه، أو نناجزکم. قال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه فأعرض علیه ما ذکرتم. فوقفوا، فرجع إلی الحسین، فأخبره الخبر.
ثمّ رجع إلیهم فقال: یا هؤلاء! إنّ أبا عبد اللّه یسألکم أن تنصرفوا العشیّة حتّی ننظر فی هذا الأمر، فإذا أصبحنا التقینا إن شاء اللّه- و إنّما أراد أن یوصی أهله-.
فقال عمر «1» للنّاس: ما ترون؟ فقال له عمرو بن الحجّاج: سبحان اللّه، و اللّه لو کان من الدّیلم، ثمّ سألک هذا لکان ینبغی أن تجیبه.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 337
و نهض إلیه عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمرو»].
(2)- [لعلّ الصّحیح: «بیته»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 45
ثمّ رکب عمر، و النّاس معه بعد العصر و الحسین جالس أمام بیته محتبیا بسیفه، إذ خفق برأسه علی رکبته، و سمعت أخته زینب الضّجّة، فدنت منه، فأیقظته، فرفع رأسه، فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی المنام، فقال: إنّک تروح إلینا. قال: فلطمت أخته وجهها، و قالت: یا ویلتاه. قال: لیس لک الویل یا أخیّة، اسکتی رحمک اللّه. قال له العبّاس أخوه: یا أخی! أتاک القوم. فنهض، فقال: یا أخی! ارکب بنفسی. فقال له العبّاس: بل أروح أنا. فقال: ارکب أنت حتّی تلقاهم فتقول: ما لکم؟ ما بدا لکم؟
و تسألهم عمّا جاء بهم.
فأتاهم فی نحو عشرین فارسا، فیهم زهیر بن القین، فسألهم، فقالوا: جاء [أمر] الأمیر بکذا و کذا. قال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه، فأعرض علیه ما ذکرتم.
فوقفوا، و رجع العبّاس إلیه بالخبر، و وقف أصحابه یخاطبون القوم، و یذکرونهم اللّه، فلمّا أخبره العبّاس بقولهم قال له الحسین: ارجع إلیهم، فان استطعت أن تؤخّرهم إلی غدوة، لعلّنا نصلّی لربّنا هذه اللّیلة، و ندعوه، و نستغفره، فهو یعلم أنّی کنت أحبّ الصّلاة له، و تلاوة کتابه، و کثرة الدّعاء و الاستغفار. و أراد الحسین أیضا أن یوصی أهله.
فرجع إلیهم العبّاس و قال لهم: انصرفوا عنّا العشیّة، حتّی ننظر فی هذا الأمر، فإذا أصبحنا التقینا إن شاء اللّه، فإمّا رضینا، و إمّا رددناه. فقال عمر بن سعد: ما تری یا شمر؟ قال: أنت الأمیر. فأقبل علی النّاس، فقال: ما ترون؟ فقال له عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: سبحان اللّه! و اللّه لو کان من الدّیلم، ثمّ سألکم هذه المسألة لکان ینبغی أن تجیبوهم. و قال قیس بن الأشعث بن قیس: أجبهم لعمری لیصبحنّک بالقتال غدوة.
فقال: لو أعلم أن یفعلوا ما أخّرتهم العشیّة. ثمّ رجع عنهم. «1»
__________________________________________________
(1)- برخاست و آن در تاریخ عصر نهم محرم [بود].
بعد از عصر (همان روز) عمر بن سعد با عده خود سوار شد. حسین هم بر در خیمه نشسته و سر بر زانو گذاشته بود. در خواب خفیف بود که خواهرش زینب صدای غوغا و هیاهو را شنید. نزدیک رفت و او را بیدار کرد. او سر خود را برداشت و گفت: «من در خواب و عالم رؤیا پیغمبر را دیدم. به من فرمود: تو فردا شب نزد ما خواهی بود!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 46
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 284- 285
فلمّا کان التّاسع من المحرّم، دعاهم عمر بن سعد إلی المحاربة، فأرسل الحسین علیه السّلام العبّاس یلتمس منهم التّأخّر تلک اللّیلة، فقال عمر لشمر: ما تقول؟ قال: أمّا أنا لو کنت الأمیر لم أنظره. فقال عمرو بن الحجّاج بن سلمة بن عبد یغوث الزّبیدیّ: سبحان اللّه!
__________________________________________________
- زینب سخت بر رخسار خود زد و گفت: «ای وای بر من!»
گفت: «ای خواهرک من، وای بر تو مباد! خاموش باش که مشمول رحمت خداوند شوی.»
عباس برادرش گفت: «ای برادر! این قوم آمدند.»
او برخاست و پرسید: «ای برادر، من شخصا سوار شوم.»
عباس به او گفت: «نه. من خود می‌روم.»
گفت: «تو سوار شو و برو تا با آنها روبه‌رو شوی و بگویی چه شده و چه بلایی پیش آمده [است]؟ و برای چه ما را قصد کرده‌اند؟»
عباس با عده بیست سوار که زهیر بن قین میان آنها بود، رفت و از آنها پرسید. آنها گفتند: «امر از امیر بدینگونه آمده [است].»
گفت: «شتاب مکنید تا من نزد ابی عبد اللّه بروم و هرچه گفتید، به او بگویم.»
آنها هم درنگ کردند. عباس هم برگشت و خبر داد. یاران او (حسین) هم ایستادند، به آن قوم نصیحت داده، نام خداوند را یادآوری می‌کردند. چون عباس گفته آنها را ابلاغ کرد، حسین به او گفت:
«برگرد و تا بتوانی جنگ را برای روز بعد به تأخیر انداز تا ما امشب را به نماز زنده بداریم و استغفار و دعا کنیم؛ زیرا خداوند می‌داند که من نماز و قرائت قرآن و دعا و استغفار را دوست دارم.»
حسین هم (در تأخیر جنگ) می‌خواست برای وصیت مجالی داشته باشد. عباس دوباره نزد آنها رفت و گفت: «امشب برگردید تا فردا که ما در این کار مطالعه کنیم. فردا صبح که روبه‌رو شویم، به خواست خدا، یا تکلیف شما را قبول می‌کنیم و یا پیشنهاد را رد خواهیم کرد.»
عمر بن سعد به شمر گفت: «چه عقیده داری، ای شمر؟»
شمر گفت: «تو خود امیر هستی.»
رو به مردم کرد و پرسید: «شما چه عقیده دارید؟»
عمرو بن حجاج زبیدی گفت: «سبحان اللّه! به خدا قسم اگر او از دیلم می‌بود و چنین درخواستی می‌کرد، می‌باید اجابت و قبول کنید.»
قیس بن اشعث بن قیس گفت: «قبول کن! به جان خودم سوگند، جنگ فردا صبح زود خواهد بود. (از دست نخواهد رفت).»
گفت: «اگر بدانم که تأخیر سودی داشته باشد و آنها این کار را بکنند (پیشنهاد تسلیم بلاشرط را بپذیرند).»
او برگشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 162- 163
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 47
و اللّه لو کانوا من التّرک و الدّیلم، و سألوک عن هذا، ما کان لک أن تمنعهم. فحینئذ أمهلهم.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 26
قال هشام: ثمّ إنّ عمر بن سعد لمّا یئس منه، نادی: یا خیل اللّه ارکبی! «1» فزحفوا إلیه. «2»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 142- مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 261
قال الرّاوی: و ورد کتاب عبید اللّه بن زیاد علی عمر بن سعد، یحثّه علی تعجیل القتال، و یحذّره من التّأخیر و الإهمال. فرکبوا نحو الحسین علیه السّلام.
قال الرّاوی: و لمّا رأی الحسین علیه السّلام حرص القوم علی تعجیل القتال، و قلّة انتفاعهم بمواعظ الفعال و المقال، قال لأخیه العبّاس علیه السّلام: إن استطعت أن تصرفهم عنّا فی هذا الیوم فافعل، لعلّنا نصلّی لربّنا فی هذه اللّیلة، فإنّه یعلم أنّی أحبّ الصّلاة له، و تلاوة کتابه.
قال الرّاوی «3»: فسألهم العبّاس ذلک، فتوقّف عمر بن سعد لعنه اللّه، فقال عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: و اللّه لو أنّهم من التّرک و الدّیلم، و سألونا مثل ذلک لأجبناهم، فکیف و هم آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله. فأجابوهم إلی ذلک. «4»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار عن التّبر المذاب].
(2)- عمر سعد لعین چون نامه برخواند، طبل زد و با هفتاد هزار سوار روی به لشگر حسین کرد.
حسین علیه السّلام تکیه بر قبضه شمشیر کرده بود و در خواب شد. رسول را در خواب دید که گفت: «ای فرزند! فردا شب با درجه شهادت پیش ما باشی.»
عمر سعد لعین تیر در کمان نهاد و به حسین انداخت و گفت: «ای قوم! گواه باشید که اول کسی که تیر در روی حسین علیه السّلام انداخت، من بودم.»
حسین علیه السّلام پیش عمر سعد فرستاد که: «یک امشب مرا مهلت ده تا عبادتی بکنم که شب آخرین ماست.»
و این حال روز نهم محرم بود. عمر سعد ابا کرد که مهلت دهد. عمرو حجاج بن سلمة بن عبد یغوث الزبیدی گفت: «اگر حسین از کافران روم مهلت خواستی، او را مهلت دادندی. شما دعوی اسلام می‌کنید و حسین علیه السّلام فرزند رسول شماست.»
عمر سعد مهلت داد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 279- 280
(3)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة، 4/ 268].
(4)- راوی گفت: نامه‌ای از عبید اللّه بن زیاد به عمر بن سعد رسید که دستور داده بود هرچه زودتر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 48
ابن طاووس، اللّهوف،/ 88، 89- مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 600، لواعج الأشجان،/ 118
فنهض إلیه عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم.
قال: ثمّ إنّ عمر بن سعد نادی: یا خیل اللّه ارکبی! و أبشری. فرکب النّاس، ثمّ زحف بهم نحوهم بعد صلاة العصر، و الحسین جالس أمام بیته محتبیا بسیفه، إذ خفق برأسه علی رکبتیه، و سمعت أخته الصّیحة، فدنت منه، فأیقظته، و قالت: أما تسمع الأصوات قد اقتربت؟ فرفع الحسین رأسه، فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی المنام، فقال لی: إنّک تروح إلینا.
فلطمت وجهها، و قالت: وا ویلتاه! فقال: لیس لک الویل یا أخیّة! اسکتی رحمک اللّه!
و قال له العبّاس: یا أخی! أتاک القوم. فنهض، ثمّ قال: یا عبّاس! ارکب بنفسی.
فقال له العبّاس: بل أروح أنا. فقال: ارکب أنت یا أخی حتّی تلقاهم، فتقول لهم:
ما لکم؟ و ما بدا لکم؟ و تسألهم عمّا جاء بهم. فأتاهم العبّاس، فانستقبلهم فی نحو عشرین فارسا، فقال لهم: ما بدا لکم؟ و ما تریدون؟ قالوا: جاء أمر الأمیر بأن نعرض علیکم أن تنزلوا علی حکمه، أو نناجزکم. قال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه، فأعرض علیه ما ذکرتم. فوقفوا، و انصرف راجعا یرکض إلی الحسین، فأخبره الخبر.
__________________________________________________
- جنگ را شروع کند و تأخیر و مسامحه نکند. با رسیدن این نامه، لشکر کوفه سوار شد و به طرف حسین حرکت نمود.
راوی گفت: حسین علیه السّلام که دید مردم حریص‌اند تا هرچه زودتر جنگ را شروع کنند و از رفتار و گفتارهای پندآمیز هرچه کمتر بهره‌مند می‌شوند، به برادرش عبّاس فرمود: «اگر بتوانی امروز اینان را از جنگ منصرف کنی، بکن! شاید امشب را در پیشگاه الهی به نماز بایستیم که خدا می‌داند من نماز گزاردن و قرآن خواندن برای او را دوست می‌دارم.»
راوی گفت: «عباس علیه السّلام خواسته حضرت را پیشنهاد کرد.»
عمر بن سعد در پذیرفتنش توقف نمود. عمرو بن حجاج زبیدی گفت: «به خدا قسم اگر دشمن ما از ترک و دیلم بود و چنین پیشنهادی می‌کرد، ما می‌پذیرفتیم تا چه رسد بر اینان که اولاد پیغمبرند.»
پس از این گفتار، پیشنهاد را پذیرفتند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 88- 89
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 49
فقال له الحسین: ارجع إلیهم، فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی غدوة لعلّنا نصلّی لربّنا اللّیلة، و ندعوه و نستغفره. فرجع العبّاس إلیهم، فقال: «یا هؤلاء! إنّ أبا عبد اللّه یسألکم أن تنصرفوا هذه اللّیلة، حتّی ینظر فی هذا الأمر، فإنّ هذا الأمر لم یجر بینکم و بینه فیه منطق، فإذا أصبحنا، التقینا إن شاء اللّه، فإمّا رضیناه، فأتینا الأمر الّذی تسألوننا و تسومونناه، أو کرهناه فرددناه.
قال: و إنّما أراد الحسین أن یردّهم عنه تلک العشیّة حتّی یأمر بأمره و یوصی أهله.
فاستشار عمر بن سعد شمر بن ذی الجوشن فی ذلک، قال شمر: أنت الأمیر، و الرّأی رأیک. فأقبل عمر علی النّاس، فقال: ماذا ترون؟ فقال له عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ:
سبحان اللّه! و اللّه لو کان من الدّیلم، ثمّ سألوک هذه المنزلة، لکان ینبغی لک أن تجیبهم إلیها. و قال قیس بن الأشعث: أجبهم إلی ما سألوک، فلعمری لیصبحنّک بالقتال غدوة.
فقال: و اللّه لو أعلم أن یفعلوا، ما أخّرتهم العشیّة ..
ثمّ رجع عنهم.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 432- 434
قال: فرکب العسکر، و حسین جالس، فرآهم مقبلین. فقال لأخیه عبّاس: القهم، فسلهم ما لهم؟ فسألهم، فقالوا: أتانا کتاب الأمیر یأمرنا أن نعرض علیک النّزول علی حکمه (ص 143) أو نناجزک. قال: انصرفوا عنّا العشیّة، حتّی ننظر اللّیلة. فانصرفوا.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 202
و نهضوا إلیهم عشیّة یوم الخمیس التّاسع من المحرّم.
قال: ثمّ نادی عمر بن سعد فی الجیش: یا خیل اللّه! ارکبی و أبشری. فرکبوا، و زحفوا إلیهم بعد صلاة العصر من یومئذ، هذا و حسین جالس أمام خیمته محتبیا بسیفه، و نعس، فخفق برأسه، و سمعت أخته الضّجّة، فدنت منه، فأیقظته، فرجع برأسه کما هو، و قال: إنّی رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی المنام، فقال لی: «إنّک تروح إلینا». فلطمت وجهها، و قالت: یا ویلتنا. فقال: لیس لک الویل یا أخیّة! اسکنی رحمک الرّحمان. و قال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 50
له أخوه العبّاس بن علیّ: یا أخی! جاءک القوم. فقال: اذهب إلیهم، فسلهم ما بدا لهم.
فذهب إلیهم فی نحو من عشرین فارسا، فقال: ما لکم؟ فقالوا: جاء أمر الأمیر إمّا أن تأتوا علی حکمه، و إمّا أن نقاتلکم. فقال: مکانکم حتّی أذهب إلی أبی عبد اللّه، فأعلمه.
فرجع، و وقف أصحابه، فجعلوا یتراجعون القول، و یؤنّب بعضهم بعضا، یقول أصحاب الحسین: بئس القوم أنتم، تریدون قتل ذرّیّة نبیّکم، و خیار النّاس فی زمانهم؟ ثمّ رجع العبّاس بن علیّ من عند الحسین إلیهم، فقال لهم: یقول لکم أبو عبد اللّه: انصرفوا عشیّتکم هذه حتّی ینظر فی أمره اللّیلة.
فقال عمر بن سعد لشمر بن ذی الجوشن: ما تقول؟ فقال: أنت الأمیر، و الرّأی رأیک. فقال عمرو بن الحجّاج بن سلمة الزّبیدیّ: سبحان اللّه! و اللّه لو سألکم ذلک رجل من الدّیلم، لکان ینبغی إجابته. و قال قیس بن الأشعث: أجبهم إلی ما سألوک، فلعمری لیصبحنّک بالقتال غدوة. و هکذا جری الأمر، فإنّ الحسین لمّا رجع العبّاس، قال له:
ارجع فارددهم هذه العشیّة لعلّنا نصلّی لربّنا هذه اللّیلة، و نستغفره، و ندعوه. فقد علم اللّه منّی أنّی أحبّ الصّلاة له، و تلاوة کتابه، و الاستغفار و الدّعاء.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 176
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] فنهض [عمر] و ذلک عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم.
و نادی عمر بن سعد: یا خیل اللّه ارکبی!
فرکب النّاس بعد صلاة العصر؛ و الحسین جالس أمام بیته محتبیا بسیفه، و قد خفق برأسه بین رکبتیه؛ فسمعت أخته الضّجّة، فقالت: یا أخی! أما تسمع الأصوات قد اقتربت؟ فرفع رأسه، و قال: إنّی رأیت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فی المنام هذه السّاعة، و قال: إنّک تقدم علینا. فلطمت أخته وجهها.
فقال له العبّاس: یا أخی! أتاک القوم. فنهض، و قال: یا عبّاس ارکب [إلیهم] حتّی تلقاهم، فقل لهم: ما بدا لکم؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 51
فأتاهم العبّاس فی نحو عشرین فارسا، فقال: ما تریدون؟ قالوا: أمر الأمیر أن تنزلوا علی حکمه أو نناجزکم. قال: فلا تعجلوا، حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه، فأعرض علیه ما ذکرتم. فوقفوا و رجع إلی الحسین، فأخبره، ثمّ رجع رسولا فقال: یا هؤلاء! إنّ أبا عبد اللّه یسألکم أن تنصرفوا هذه اللّیلة، حتّی ینظر فی أمره، فإذا أصبحنا/ 135/ ب/ التقینا إن شاء اللّه تعالی.
و إنّما أراد و أن یوصی أهله.
فقال عمر لأصحابه: ما ترون؟ فقال عمرو بن الحجّاج: سبحان اللّه؟ و اللّه لو کان من الدّیلم، و سألک ذلک؛ لکان ینبغی [لک] أن تجیبه. فرجع. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 281- 282
فلمّا کان الیوم التّاسع من المحرّم، دعاهم عمر بن سعد إلی المحاربة؛ فأرسل الحسین علیه السّلام أخاه العبّاس یلتمس منهم التّأخیر فی تلک اللّیلة، «2» فقال ابن سعد للشّمر: ما تقول؟
فقال: أمّا أنا، فلو کنت الأمیر لم أنظره «2». فقال عمر بن سلمة: سبحان اللّه! و اللّه لو کانوا
__________________________________________________
(1)- عمر بد اختر در همان نماز دیگر که نهم محرم بود، سوار گشته، متوجه قتال آن سرور ابرار شد و در آن زمان، امام حسین علیه التحیّة و الغفران سر به زانو نهاده، به خواب رفته بود و خواهر آن حضرت زینب، آواز مخالفان شنیده، برادر بزرگوار خود را بیدار گردانید؛ امام حسین رضی اللّه عنه گفت که: «همین ساعت حضرت رسالت صلی اللّه علیه و سلم را به خواب دیدم که فرمود: تو به جانب ما خواهی آمد!»
زینب طپانچه بر رخسار خود زد. امام حسین در تسکین او کوشید و چون دید که جمعی از مخالفان نزدیک آمده‌اند، عباس را با بیست سوار به استقبال آن فرقه ضلال فرستاد تا معلوم نماید که سبب حرکت ایشان چیست و عباس از جمعی که نزدیکتر آمده بودند، استفسار احوال نمود. گفتند: «عمر بن سعد است که متوجه جنگ حسین گشته است.»
عباس گفت: «امشب ما را مهلت دهید تا فردا مقاتله نماییم.» و عمر در این باب با اصحاب شقاوت انتساب مشاورت نموده.
عمرو بن حجاج الزبیدی گفت: «اگر کفار دیلم این التماس کنند، باید که به اجابت اقتران یابد. فکیف که این جماعت، اهل بیت حضرت رسالت‌اند.»
لاجرم عمر بازگشته، مقرر شد که روز دیگر به امر حرب قیام نمایند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 50
(2- 2) [حکاه عنه فی المعالی، 1/ 334].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 52
من التّرک أو الدّیلم، و سألوک هذا ما کان لک أن تمنعهم. فحینئذ أمهلهم. «1»
__________________________________________________
(1)- و عسکر نامسعود و جنود نامعدود خود را امر کرد که رو به اصحاب آن حضرت آوردند.
چون خروش لشکر مخالفان بلند شد، زینب خاتون، خواهر حضرت امام حسین علیه السّلام به خدمت آن حضرت آمد، دید که آن امام مظلوم سر بر زانوی اندوه گذاشته، به خواب رفته است، گفت: «ای برادر، این صداهای اهل جور و جفا را نمی‌شنوی؟»
حضرت سر برداشت و فرمود: «ای خواهر! در این وقت به خواب دیدم، جدم محمد مصطفی و پدرم علی مرتضی و مادرم فاطمه زهرا و برادرم حسن مجتبی را که به نزد من آمدند و گفتند: ای حسین تو در این زودی به نزد ما خواهی آمد.»
چون زینب خاتون این خبر وحشت اثر را شنید، تپانچه بر روی خود زد و فریاد «وا ویلاه» بلند کرد.
حضرت فرمود: «ای خواهر گرامی! ویل و عذاب بر تو نیست. برای دشمنان تو است. صبر کن و به زودی دشمنان را بر ما شاد مگردان!»
پس عباس به خدمت برادر بزرگوار خود آمد و عرض کرد که: «لشکر مخالف روی به ما می‌آیند»
حضرت فرمود: «ای برادر! تو برو و از ایشان سؤال کن که مطلب ایشان چیست؟»
پس عباس با بیست سوار استقبال ایشان نمود و گفت: «غرض شما از این حرکت و شورش چیست؟»
گفتند: «حکم امیر رسیده است که بر شما عرض کنیم: اگر اطاعت امیر می‌کنید شما را به نزد او بریم؛ و إلّا با شما جنگ کنیم.»
عباس گفت: «درنگ نمایید تا پیام شما را به خدمت امام خود برسانم.»
چون عباس پیام شوم آن ملاعین را به خدمت امام حسین علیه السّلام عرض کرد، حضرت فرمود: «ای برادر! اگر توانی ایشان را راضی کن که محاربه را به فردا قرار دهند که امشب وداع عبادت پروردگار خود بجا آورم؛ زیرا که پیوسته خواهان و مشتاق نماز و تلاوت و استغفار و دعا و عبادت بوده‌ام، و یک شب را برای مناجات و تضرّع به درگاه قاضی الحاجات غنیمت می‌شمارم.»
چون عباس به نزد آن منافقان رفت و استدعای مهلت یک شب نمود، مضایقه کردند تا آن‌که از لشکر آن کافران خروش برآمد: «اگر کافری از شما مهلت طلبد، می‌دهید، و جگرگوشه حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلّم از شما مهلت یک شب می‌طلبد و امتناع می‌نمایید؟»
عمر در میان لشکر شقاوت اثر ندا کرد که: «حسین و اصحابش را امشب مهلت دادیم.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 648- 649
بالجمله، چون آفتاب از زوال بگشت و دو بهره از روز سپری شد (1)، به تحریض شمر بن ذی الجوشن عمر بن سعد برخاست و شاکی السلاح بر اسب خویش برنشست و به اعلی صوت ندا درداد که:
یا خیل اللّه! إرکبی و أبشری بالجنّة.
یعنی: «ای لشکرهای خدا! سوار شوید و مستبشر باشید به بهشت خدای.»
سپاهیان سلاح جنگ دربر کردند و بر نشستند و جانب معسکر حسین علیه السّلام را پیش داشتند. چون راه با لشکرگاه ابی عبد اللّه نزدیک شد، همهمه مردان غازی و همهمه اسبان تازی و قعقعه سلاح، گوشزد اهل بیت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 53
__________________________________________________
- گشت.
این وقت حسین علیه السّلام بر باب سراپرده نشسته، اصلاح سیف و سنان می‌فرمود. ناگاه خوابگونه‌ای او را در ربود. سر بر زانوی مبارک نهاد. زینب بدوید و برادر را از خواب برانگیخت و عرض کرد: «مگر این هایاهوی را اصغا نفرمودی؟ اینک لشکر دشمن است که درمی‌رسد.»
حسین علیه السّلام سر برداشت.
فقال: یا أختاه! إنّی رأیت السّاعة رسول اللّه جدّی و أبی علیّا و أمّی فاطمة و أخی حسنا و هم یقولون: یا حسین! إنّک رائح إلینا من قریب.
به روایتی غدا- فرمود: «ای خواهر! در این ساعت جدّم مصطفی و پدرم مرتضی و مادرم زهرا و برادرم مجتبی را در خواب دیدم. مرا گفتند: زودا که به نزد ما آیی!»
و به روایتی: «فردا در نزد ما خواهی بود.»
و نیز در خبر است که رسول خدا فرمود:
إنّک تروح إلینا.
زینب چون این کلمات بشنید، با دست، گونه مبارک را آسیب همی زد و فریاد به ویل و وای برداشت.
فقال لها الحسین: لیس لک الویل یا أختاه! أسکتی رحمک اللّه مهلا لا تشمتی بنا القوم.
حسین فرمود: «ای خواهر! شایسته نیست تو را که بانگ به وایاوی درافکنی. خداوند تو را رحمت کناد. بانگ به ناله فراز مکن و زبان دشمن را به شماتت من دراز مخواه.»
این وقت عباس عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! اینک لشکر فراز آمده. رأی چیست؟»
حسین علیه السّلام برخاست و عباس را فرمود: «سوار شو و این جماعت را بگوی که این عجلت چیست؟ چه می‌خواهید؟ و از بهر چه می‌آیید؟»
عباس با بیست سوار روان شد. زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر ملازم خدمت او شدند. چون با لشکر کوفه روی در روی آمدند، عباس بانگ برداشت که: «از بهر چه می‌آیید؟»
گفتند: «فرمان امیر عبید اللّه رسیده [است] که حسین و اصحاب او به فرمان او گردن نهند و با یزید دست بیعت دهند، و اگرنه مقاتلت آغازند.»
عباس فرمود: «اکنون در این‌جا بباشید تا من باز شوم و ابو عبد اللّه را آگهی برم تا چه فرماید.»
و عنان برتافت و به حضرت حسین آمد و قصه بگفت. آن حضرت لختی سر فروداشت، پس سر بر آورد و با اصحاب در کار حرب سخن به شورا افکند و عباس همچنان ایستاده بود. پس روی به عباس کرد،
فقال: ارجع إلیهم فإن استطعت أن تؤخّرهم و تدفعهم عنّا العشیّة، لعلّنا نصلّی لربّنا اللّیلة و ندعوه و نستغفره، فهو یعلم أنّی قد أحبّ الصّلوة له و تلاوة کتابه و کثرة الدّعاء و الإستغفار.
عباس را فرمود: «این جماعت را دیدار کن و اگر توانی این مناجزت (2) و مبارزت را از این شب واپس افکن، تا یک امشب خدای را نماز گزارم و شب را به دعا و استغفار به پای برم. چه او می‌داند که من نماز را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 54
__________________________________________________
- و قرائت قرآن را و کثرت دعا و استغفار را دوست می‌دارم.»
پس عباس بازشتافت و هنوز سواران او در برابر سپاه کوفه به پای بودند و آن جماعت را نصیحت می‌کردند و پند و موعظت می‌گفتند.
بالجمله، عباس برسید و پیام امام را برسانید، عمر سعد با شمر گفت: «رأی چیست؟ روا باشد که ایشان را از این هنگام تا فردا بگاه مهلت گذاریم؟»
شمر گفت: «اگر من زمام کار داشتم، ساعتی ایشان را مهلت نمی‌گذاشتم. اکنون کار به دست تو است و امیر جنگ تویی. من چه گویم؟»
عمر سعد گفت: «کاش هرگز به این امیری تن در ندادم و به این تهلکه درنیفتادم.»
عمرو بن الحجاج الزبیدی گفت: «سوگند با خدای، اگر مردم ترک و دیلم (3) این مهلت از شما خواستند، دعوت ایشان را اجابت فرمودید، نه آخر ایشان آل محمّدند، این تردید و توانی چیست؟»
این وقت عمر سعد، رسولی در خدمت عباس روان کرد و پیام داد که:
إنّا قد أجّلناکم إلی غد فإن استسلمتم، سرحنا بکم إلی عبید اللّه بن زیاد و إن أبیتم، فلسنا بتارکیکم.
گفت: «یک امشب شما را مهلت گذاشتیم. بامدادان اگر سر به فرمان درآوردید، شما را به نزد پسر زیاد کوچ خواهیم داد؛ و اگرنه دست از شما باز نخواهیم داشت و فیصل (4) امر بر ذمت شمشیر خواهیم گذاشت.»
این هنگام هردو لشکر به آرامگاه خود باز شدند و بیارمیدند.
(1). دو ثلث روز گذشت.
(2). مناجزت: جنگ.
(3). دیلم: یکی از شهرهای گیلان که حربه مردم آن‌جا تبر هیزم‌شکنی و نیزه کوچک است و در نزد اعراب به خواری یاد می‌شوند.
(4). فیصل: حاکم بین حق و باطل.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 216- 218
از عصر پنجشنبه تا آخر روز جمعه نیز گرفتاری خامس آل عبا ارواحنا فداه و شدّت ابتلای اهل بیت در این وقت بوده باشد و کیفیّت آن به روایت شیخ مفید (ره) در ارشاد چنین است که شمر ملعون از کوفه نامه آورد از برای عمر سعد زندیق که «اگر تسلیم شدند، حسین و اصحاب او و فرود آمدند بر حکم من، ایشان را سالم به نزد من بفرست؛ و اگرنه با ایشان مقاتله کن تا ایشان را بکشی و مثله کنی و اسب بر پشت و سینه حسین علیه السّلام بدوانی. پس اگر اطاعت کردی ما را، تو را جزای نیکو خواهیم داد؛ و اگرنه واگذار سرداری لشکر ما را به شمر که او از جانب ما مأمور است.»
پس عمر سعد (لعنه اللّه) در وقت عصر روز پنجشنبه نهم محرم ندا کرد: «یا خیل اللّه ارکبی و بالجنّة ابسری.»
و با لشکر شقاوت‌اثر- که به روایت ابن شهر آشوب بیست و پنج هزار بودند-، سوار شد؛ روی به خیام با احتشام آن امام انام علیه السّلام رفتند.
در آن وقت، امام حسین علیه السّلام در باب خیمه به اجتبا نشسته بود و شمشیرش را به زانو گرفته، سر آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 55
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441
ثمّ أتی أمر من عبید اللّه إلی عمر بن سعد، یستحثّه علی المنازلة، فرکبوا خیولهم،
__________________________________________________
- حضرت بالای زانوی او به خواب رفته بود و خواهر مکرّمه‌اش صیحه را شنیده به نزد برادر آمد و گفت: «یا أخا أما تسمع هذه الأصوات قد اقتربت.»
آن حضرت سر را بلند کرد و فرمود: «رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم را این ساعت در خواب دیدم که فرمود: توای حسین! در این زودی به نزد ما می‌آیی.»
پس خواهر مکرّمه‌اش لطمه بر صورت خود زد و صدا به وا ویلا برآورد و آن حضرت فرمود: «ویل و هلاکت برای تو نیست،- یعنی: برای دشمن تو است- ساکت باش! خداوند تو را رحمت کند.»
پس حضرت ابو الفضل العباس آمد و عرض کرد: «یا أخی! أتاک القوم.»
پس آن حضرت از جای برخاست و فرمود: «ای برادر! تو خود سوار شو و ملاقات کن از ایشان که به چه سبب در این وقت بی‌گاه حرکت کرده‌اند.»
پس حضرت عباس با بیست نفر که از جمله ایشان بود، زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر، قوم را ملاقات نمودند و سبب را پرسیدند. آن ملاعین گفتند که: «حکم امیر ما آمده [است]. که در این وقت از شما بیعت بگیریم، یا جنگ کنیم.»
ابو الفضل فرمود: «صبر کنید تا به ابی عبد اللّه عرض کنم.»
قوم توقّف کردند و گفتند: «هرچه جواب بفرماید، به ما برسان.»
پس ابو الفضل به خدمت برادر برگردید و اصحاب در مقابل قوم ایستاده، موعظه می‌نمودند آنها را.
حضرت سید الشهدا علیه السّلام فرمود: «ای برادر! اگر بتوانی ایشان را راضی کنی که جنگ را به فردا بیندازند تا امشب را نماز بخوانیم و به دعا و استغفار صبح کنیم، پس خداوند عز و جل می‌داند که دوست می‌دارم نماز و تلاوت قرآن و کثرت دعا، و استغفار را.»
ابی الفضل به سوی آن قوم برگشت و فرمایش آن حضرت را به ایشان رسانید. پسر سعد کافر نمی‌خواست قبول کند. عمرو بن حجاج زبیدی (لعنه اللّه) گفت: اگر کفّار دیلم از ما طلب می‌کردند، این را اجابت می‌کردیم.
پس قبول کردند و گفتند: «اگر فردا تسلیم حکم امیر ما شدید، شما را زنده می‌بریم؛ و اگرنه با شما قتال می‌کنیم.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 334- 335
و چون دید حسین علیه السّلام حرص قوم را بر تعجیل در قتال و عدم انتفاع ایشان به مواعظ فعلی و قولی آن ولی ذو الجلال و اصحاب فرخنده‌مآب، فرمود به برادرش عباس: «ان استطعت أن تصرفهم عنّا فی هذا الیوم فافعل، لعلّنا نصلّی لربّنا فی هذه اللّیلة فانّه یعلم انّی أحبّ الصّلاة و تلاوة القرآن کتابه.»
چون ابو الفضل این کلام را به آن قوم مردود رسانید، عمر سعد (لعنه اللّه) توقّف کرد در قبول آن. پس عمرو بن حجاج زبیدی گفت: «و اللّه لو أنّهم من التّرک و الدّیلم و سألونا مثل ذلک لأجبناهم، کیف و هم آل محمّد.
پس اجابت امر ابی الفضل نمودند.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 478- 479
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 56
و أحاطوا بالحسین علیه السّلام و أهل بیته، و أصحابه، فأرسل الحسین علیه السّلام أخاه العبّاس، و معه جملة من أصحابه، و قال: سلهم التّأجیل إلی غد إن استطعت. و کان ذلک الیوم تاسع محرّم، فأجلوه بعد مؤامرة بینهم و ملاومة.
السّماوی، إبصار العین،/ 8- 9
و نهض ابن سعد عشیّة الخمیس لتسع خلون من المحرّم، و نادی فی عسکره بالزّحف نحو الحسین، و کان علیه السّلام جالسا أمام بیته محتبیا بسیفه، و خفق برأسه، فرأی رسول اللّه یقول: إنّک صائر إلینا عن قریب. و سمعت زینب أصوات الرّجال، و قالت لأخیها: قد اقترب العدوّ منّا.
فقال لأخیه العبّاس: ارکب «بنفسی أنت» حتّی تلقاهم، و أسألهم عمّا جاءهم؟ و ما الّذی یریدون؟
فرکب العبّاس فی عشرین فارسا فیهم: زهیر و حبیب، و سألهم عن ذلک، قالوا: جاء أمر الأمیر أن نعرض علیکم النّزول علی حکمه، أو ننازلکم الحرب.
فانصرف العبّاس علیه السّلام، یخبر الحسین بذلک، و وقف أصحابه یعظون القوم، فقال لهم حبیب بن مظاهر: أما و اللّه لبئس القوم عند اللّه غدا قوم یقدمون علیه، و قد قتلوا ذرّیّة نبیّه، و عترته، و أهل بیته، و عبّاد أهل هذا المصر المتهجّدین بالأسحار الذّاکرین اللّه کثیرا. فقال له عزرة بن قیس: إنّک لتزکّی نفسک ما استطعت.
فقال زهیر: یا عزرة! إنّ اللّه قد زکّاها و هداها، فاتّق اللّه یا عزرة! فإنّی لک من النّاصحین، أنشدک اللّه یا عزرة أن لا تکون ممّن یعین الضّلالة علی قتل النّفوس الزّکیّة.
ثمّ قال: یا زهیر! ما کنت عندنا من شیعة أهل هذا البیت، إنّما کنت علی غیر رأیهم.
قال زهیر: أفلست تستدلّ بموقفی هذا أنّی منهم، أمّا و اللّه ما کتبت إلیه کتابا قطّ، و لا أرسلت إلیه رسولا، و لا وعدته نصرتی؛ و لکن الطّریق جمع بینی و بینه، فلما رأیته، ذکرت به رسول اللّه، و مکانه منه، و عرفت ما یقدم علیه عدوّه، فرأیت أن أنصره، و أن أکون من حزبه، و أجعل نفسی دون نفسه حفظا لما ضیّعتم من حقّ رسوله.
و أعلم العبّاس أخاه أبا عبد اللّه بما علیه القوم، فقال علیه السّلام: ارجع إلیهم و استمهلهم هذه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 57
العشیّة إلی غد لعلّنا نصلّی لربّنا اللّیلة، و ندعوه، و نستغفره، فهو یعلم إنّی أحبّ الصّلاة له، و تلاوة کتابه، و کثرة الدّعاء و الاستغفار.
فرجع العبّاس، و استمهلهم العشیّة، فتوقّف ابن سعد، و سأل من النّاس، فقال عمرو ابن الحجّاج: سبحان اللّه! لو کانوا من الدّیلم، و سألوک هذا، لکان ینبغی لک أن تجیبهم إلیه. و قال قیس بن الأشعث: أجبهم إلی ما سألوک، فلعمری لیستقبلنّک بالقتال غدوة.
فقال ابن سعد: و اللّه لو أعلم أنّه یفعل، ما أخّرتهم العشیّة. ثمّ بعث إلی الحسین: إنّا أجّلناکم إلی غد، فإن استسلمتم، سرّحنا بکم إلی الأمیر ابن زیاد، و إن أبیتم، فلسنا تارکیکم.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 254- 257
و عند ذلک زحف ابن سعد علی مخیّم الحسین عصر الیوم التّاسع من المحرّم.
و نادی: یا خیل اللّه ارکبی! و بالجنّة أبشری!
و کان الحسین محتبیا بسیفه، و قد خفق برأسه، فسمعت أخته العقیلة الصّیحة، فدنت من أخیها، و قالت: یا أخی! أما تسمع هذه الأصوات قد اقتربت منّا؟.
فرفع الحسین رأسه، و قال: «إنّی رأیت رسول اللّه السّاعة فی المنام، و هو یقول: إنّک صائر إلینا عن قریب».
فلطمت زینب وجهها، و نادت بالویل و الثّبور: یا ویلتاه!
فقال لها الحسین: لیس لک الویل یا أخیّة! اسکتی رحمک اللّه لا تشمّتی بنا القوم.
فسکتت.
و جاءه العبّاس بن علیّ علیه السّلام فقال له: یا أخی! أتاک القوم.
فقال له الحسین: ارکب- بنفسی أنت- حتّی تلقاهم، فتقول لهم: ما لکم؟ و ما بدا لکم؟ و ماذا تریدون؟.
فرکب العبّاس علیه السّلام فی نحو من عشرین فارسا من أصحابه- و فیهم زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر- فسألهم العبّاس عن ذلک؟.
فقالوا: جاء أمر الأمیر: أن نعرض علیکم النّزول علی حکمه، أو نناجزکم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 58
فقال لهم العبّاس: لا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه، و أعرض علیه ما ذکرتم.
فرجع العبّاس إلی أخیه بالخبر، و وقف أصحابه یعظون القوم، و یکفّونهم عن قتال الحسین.
فقال له الحسین: ارجع إلیهم، فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی غدوة، و تدفعهم عنّا هذه العشیّة، لعلّنا نصلّی لربّنا، و ندعوه، و نستغفره، فهو یعلم أنّی أحبّ الصّلاة، و تلاوة کتابه، و کثرة الدّعاء و الاستغفار.
فرجع العبّاس إلی القوم، فاستمهلهم العشیّة، فتوقّف ابن سعد عن الإجابة. و استشار الشّمر فی ذلک، فقال له: أنت الأمیر و الرّأی رأیک. فأقبل علی النّاس و قال: ماذا ترون؟.
فقال له عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: سبحان اللّه، و اللّه لو کانوا من التّرک أو الدّیلم.
و سألونا مثل ذلک لأجبناهم، فکیف و هم آل محمّد صلی اللّه علیه و سلم.
و قال قیس بن الأشعث: أجبهم إلی ما سألوک، فلعمری لیصبحنّک بالقتال غدوة.
فقال ابن سعد: و اللّه لو أعلم أنّهم یفعلون ما أخّرتهم العشیّة.
فرجع العبّاس علیه السّلام و معه رسول من ابن سعد إلی جهة معسکر الحسین، و هو ینادی بصوت رفیع: یا أصحاب الحسین، إنّا قد أجّلناکم إلی غد، فان استسلمتم سرّحنا بکم إلی الأمیر ابن زیاد، و إن أبیتم فلسنا بتارکیکم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 278- 279
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 59

و جمع حسین أصحابه فی «1» لیلة عاشوراء «2» لیلة الجمعة «2»، فحمد اللّه «2» و أثنی علیه، و ذکر النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، و ما أکرمه اللّه به من النّبوّة و ما أنعم به علی أمّته «2»، و قال:
إنّی لا أحسب القوم إلّا مقاتلوکم غدا، و قد أذنت لکم جمیعا، فأنتم فی حلّ منّی، و هذا اللّیل قد غشیکم، فمن کانت له منکم «1» قوّة، فلیضمّ [58/ أ] رجلا من أهل بیتی إلیه، و تفرّقوا فی سوادکم «3» أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ، أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ، فَیُصْبِحُوا عَلی ما أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ نادِمِینَ «4»، فإنّ القوم «3» إنّما یطلبوننی، فإذا رأونی لهوا عن طلبکم.
فقال أهل بیته: لا أبقانا اللّه بعدک، «5» لا و اللّه، لا نفارقک حتّی یصیبنا ما أصابک. و قال ذلک أصحابه جمیعا. فقال: أثابکم اللّه علی ما تنوون الجنّة «5».
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 70- 71- عنه: الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 202؛ المحمودی، العبرات، 1/ 447
قال [الإمام] علیه السّلام: و لمّا امتحن الحسین علیه السّلام و من معه بالعسکر الّذین قتلوه، و حملوا رأسه، قال لعسکره: «6» أنتم من بیعتی فی حلّ، فالحقوا بعشائرکم و موالیکم.
«7» و قال لأهل بیته: قد جعلتکم فی حلّ من مفارقتی، فإنّکم لا تطیقونهم لتضاعف أعدادهم و قواهم، و ما المقصود غیری، فدعونی و القوم، فإنّ اللّه «8» عزّ و جلّ یعیننی، و «8» لا
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی السّیر].
(2- 2) [لم یرد فی السّیر].
(3- 3) [السّیر: «فإنّهم»].
(4)- [المائدة/ 52].
(5- 5) [السّیر: «و اللّه لا نفارقک. و قال أصحابه کذلک»].
(6)- [و فی الأسرار مکانه: «و عن أبی محمّد العسکریّ: إنّه قال الحسین علیه السّلام لعسکره ...»].
(7)- [من هنا حکاه فی أدب الحسین و حماسته].
(8- 8) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 60
یخلّینی من [حسن] نظره، کعادته فی أسلافنا الطّیّبین.
فأمّا عسکره ففارقوه.
«1» و أمّا أهله [و] الأدنون من أقربائه فأبوا، و قالوا «1»: لا نفارقک «2»، «3» و یحلّ بنا ما یحلّ بک «2»، و یحزننا ما یحزنک، و «3» یصیبنا ما یصیبک، و إنّا أقرب ما نکون «4» إلی اللّه إذا کنّا معک.
فقال لهم: فإن کنتم قد «5» وطّنتم أنفسکم علی ما و طّنت نفسی علیه «5»، فاعلموا أنّ اللّه إنّما یهب المنازل الشّریفة لعباده [لصبرهم] باحتمال المکاره.
و إنّ اللّه و إن کان خصّنی «6»- مع من مضی من أهلی الّذین أنا آخرهم بقاء فی الدّنیا- من الکرامات بما یسهل «7» معها علیّ احتمال الکریهات «8»، فإنّ لکم شطر ذلک من کرامات اللّه تعالی.
و اعلموا أنّ الدّنیا حلوها «9» و مرّها حلم، و الانتباه فی الآخرة، و الفائز من فاز فیها، و الشّقیّ من شقی «10» فیها. «11» أولا «12» أحدّثکم بأوّل أمرنا و أمرکم معاشر أولیائنا، و محبّینا «13»
__________________________________________________
(1- 1) [أدب الحسین و حماسته: «و لمّا قال له أهل بیته»].
(2- 2) [لم یرد فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(3- 3) [أدب الحسین و حماسته: «حتّی»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة: «یکون» و فی الأسرار: «تکون»].
(5- 5) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و طّئتم أنفسکم علی ما قد و طّئت علیه نفسی»].
(6)- [الأسرار «قد خصّنی»].
(7)- [فی الأسرار و أدب الحسین و حماسته: «سهل»].
(8)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «المکروهات»].
(9)- [الأسرار: «حلوها مرّ»].
(10)- [فی الأسرار و أدب الحسین و حماسته: «یشقی»].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(12)- [و فی تأویل الآیات الظّاهرة مکانه: «ذکر فی تفسیر العسکریّ علیه السّلام: إنّ الحسین علیه السّلام قال لأصحابه بالطّفّ: «أولا ...»].
(13)- [لم یرد فی أدب الحسین و حماسته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 61
و المعتصمین بنا «1» لیسهل علیکم احتمال ما أنتم له معرضون؟ قالوا: بلی یا ابن رسول اللّه.
قال: إنّ اللّه [تعالی] لمّا خلق آدم، و سوّاه «2» و علّمه أسماء کلّ شی‌ء، و عرضهم علی الملائکة، و جعل محمّدا و علیّا و فاطمة و الحسن و الحسین أشباحا خمسة فی ظهر آدم، و کانت أنوارهم تضی‌ء فی الآفاق من السّماوات، و الحجب و الجنان و الکرسیّ و العرش.
أمر اللّه تعالی «3» الملائکة بالسّجود لآدم تعظیما له، و أنّه قد فضّله بأن جعله و عاء لتلک الأشباح الّتی قد عمّ أنوارها الآفاق.
فسجدوا إلّا إبلیس أبی أن یتواضع لجلال عظمة اللّه، و أن یتواضع لأنوارنا أهل البیت، و قد تواضعت لها الملائکة کلّها، فاستکبر و ترفّع، و کان بإبائه ذلک، و تکبّره من الکافرین.
التّفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری علیه السّلام،/ 218 رقم 101- عنه: السّیّد شرف الدّین الإسترآبادی، تأویل الآیات الظّاهرة،/ 47- 48؛ المجلسی، البحار، 45/ 90- 91؛ البحرانی، العوالم، 17/ 346- 347؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 270- 271؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 268- 269؛ صابری الهمدانی، أدب الحسین و حماسته،/ 151- 152
و عرض الحسین علی أهله و من معه أن یتفرّقوا، و یجعلوا اللّیل جملا، و قال: إنّما یطلبوننی، و قد وجدونی و ما کانت کتب من کتب إلیّ- فیما أظنّ- إلّا مکیدة لی و تقرّبا إلی ابن معاویة بی.
فقالوا: قبّح اللّه العیش بعدک.
و قال مسلم بن عوسجة: أنخلّیک، و لم نعذر إلی اللّه فیک/ 487/ فی أداء حقّک؟! لا و اللّه حتّی أکسر رمحی فی صدورهم، و أضربهم بسیفی ما ثبت قائمه فی یدی، و لو لم یکن سلاحی معی لقذفتهم بالحجارة دونک.
و قال له سعید بن عبد اللّه الحنفیّ نحو ذلک، فتکلّم أصحابه، بشبیه لهذا الکلام.
__________________________________________________
(1)- [تأویل الآیات الظّاهرة: «و المبغضین لأعدائنا»].
(2)- [أدب الحسین و حماسته: «و استواه»].
(3)- [لم یرد فی تأویل الآیات الظّاهرة و أدب الحسین و حماسته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 62
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 393، أنساب الأشراف، 3/ 185- عنه:
المحمودی، العبرات، 1/ 448
قال أبو مخنف: و حدّثنی عبد اللّه بن عاصم الفائشیّ، عن الضّحّاک بن عبد اللّه المشرقیّ.
- بطن من همدان- أنّ الحسین بن علیّ علیه السّلام، جمع أصحابه.
قال أبو مخنف: و حدّثنی أیضا الحارث بن حصیرة، عن عبد اللّه بن شریک العامریّ، عن علیّ بن الحسین، قالا: جمع الحسین أصحابه بعد ما رجع عمر بن سعد، و ذلک عند قرب المساء، قال علیّ بن الحسین: فدنوت منه لأسمع و أنا مریض، فسمعت أبی و هو یقول لأصحابه: أثنی علی اللّه تبارک و تعالی أحسن الثّناء، و أحمده علی السّرّاء و الضّرّاء، اللّهمّ إنّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة، و علّمتنا القرآن، و فقّهتنا فی الدّین، و جعلت لنا أسماعا و أبصارا و أفئدة، و لم تجعلنا من المشرکین؛ أما بعد، فإنّی لا أعلم أصحابا أولی و لا خیرا من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی جمیعا خیرا؛ ألا و إنّی أظنّ یومنا من هؤلاء الأعداء غدا، ألا و إنّی قد رأیت لکم فانطلقوا جمیعا فی حلّ، لیس علیکم منّی ذمام، هذا لیل قد غشیکم، فاتّخذوه جملا.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 418- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 446
قال أبو مخنف: حدّثنا عبد اللّه بن عاصم الفائشیّ- بطن من همدان- عن الضّحّاک بن عبد اللّه المشرقیّ، قال: قدّمت و مالک بن النّضر الأرحبیّ علی الحسین، فسلّمنا علیه، ثمّ جلسنا إلیه، فردّ علینا، و رحّب بنا، و سألنا عمّا جئنا له. فقلنا: جئنا لنسلّم علیک، و ندعو اللّه لک بالعافیة، و نحدث بک عهدا، و نخبرک خبر النّاس، و إنّا نحدّثک أنّهم قد جمعوا علی حربک فر رأیک. فقال الحسین علیه السّلام: حسبی اللّه و نعم الوکیل. قال: فتذمّمنا و سلّمنا علیه، و دعونا اللّه له، قال: فما یمنعکما من نصرتی؟ فقال مالک بن النّضر: علیّ دین، ولی عیال. فقلت له: إنّ علیّ دینا، «1» و إنّ لی لعیالا «1»، و لکنّک إن جعلتنی فی حلّ من الانصراف إذا لم أجد مقاتلا قاتلت عنک ما کان لک نافعا، و عنک دافعا! قال: فأنت فی
__________________________________________________
(1- 1) [نفس المهموم: «و إن لم یکن لی عیالا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 63
حلّ. فأقمت معه.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 418- 419- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 298- 299؛ المحمودی، العبرات، 1/ 448
فلمّا کان اللّیل قال: هذا اللّیل قد غشیکم، فاتّخذوه جملا، ثمّ لیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، تفرّقوا فی سوادکم و مدائنکم حتّی یفرّج اللّه، فإنّ القوم إنّما یطلبونی، و لو قد أصابونی لهوا عن طلب غیری. فقال له إخوته و أبناؤه و بنو أخیه و ابنا عبد اللّه بن جعفر: لم نفعل لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللّه ذلک أبدا. بدأهم بهذا القول العبّاس ابن علیّ. ثمّ إنّهم تکلّموا بهذا و نحوه.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 419- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 449- 450
فقال الحسین علیه السّلام: یا بنی عقیل، حسبکم من القتل بمسلم، اذهبوا قد أذنت لکم.
قالوا: «1» فما یقول النّاس؟ یقولون «1»: إنّا ترکنا شیخنا، و سیّدنا، و بنی عمومتنا خیر الأعمام، و لم نرم معهم بسهم، و لم نطعن معهم برمح، و لم نضرب معهم بسیف، و لا ندری ما صنعوا! لا و اللّه لا نفعل، و لکن تفدیک أنفسنا و أموالنا و أهلونا، و نقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللّه العیش بعدک!
الطّبری، التّاریخ، 5/ 419- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 450
قال أبو مخنف: حدّثنی عبد اللّه بن عاصم، عن الضّحّاک بن عبد اللّه المشرقیّ، قال: فقام إلیه مسلم بن عوسجة الأسدیّ، فقال: أنحن نخلّی عنک، و لمّا نعذر إلی اللّه فی أداء حقّک؟! أما و اللّه حتّی أکسر فی صدورهم رمحی، و أضربهم بسیفی ما ثبت قائمه فی یدی، و لا أفارقک؛ و لو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به لقذفتهم بالحجارة دونک حتّی أموت معک.
قال: و قال سعید بن عبد اللّه الحنفیّ: و اللّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللّه أنّا حفظنا غیبة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فیک؛ و اللّه لو علمت أنّی أقتل، ثمّ أحیا، ثمّ أحرق حیّا، ثمّ أذرّ؛ یفعل ذلک بی سبعین مرّة ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک، فکیف لا أفعل ذلک. و إنّما هی قتلة
__________________________________________________
(1- 1) [العبرات: «فما نقول للنّاس؟ نقول:»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 64
واحدة؟ ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا.
قال: و قال زهیر بن القین: و اللّه لوددت أنّی قتلت، ثمّ نشرت، ثمّ قتلت حتّی أقتل کذا ألف قتلة، و أنّ اللّه یدفع بذلک القتل عن نفسک، و عن أنفس هؤلاء الفتیة من أهل بیتک.
قال: و تکلّم جماعة أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضا فی وجه واحد، فقالوا: و اللّه لا نفارقک، و لکنّ أنفسنا لک الفداء، نقیک بنحورنا و جباهنا و أیدینا، فإذا نحن قتلنا کنّا وفّینا، و قضینا ما علینا. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 419- 420- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 447
__________________________________________________
(1)- علی بن حسین گوید: «وقتی عمر بن سعد بازگشت، و این به نزدیک شبانگاه بود. حسین یاران خویش را فراهم آورد.»
گوید: نزدیک او شدم که بشنوم که بیمار بودم، شنیدم پدرم با یاران خویش می‌گفت:
«ستایش خدای تبارک و تعالی می‌گویم، ستایش نیکو، و او را بر گشایش و سختی حمد می‌کنم، خدایا حمد تو می‌کنم که ما را به پیمبری کرامت دادی و قرآن را به ما یاد دادی و به کار دین دانا کردی، گوش و چشم و دلمان بخشیدی و جزو مشرکانمان نکردی. اما بعد، یارانی شایسته‌تر و بهتر از یارانم نمی‌شناسم و خاندانی از خاندان خودم نکوتر و خویشدوست‌تر.
خدا همه‌تان را از جانب من پاداش نیک دهد. بدانید که می‌دانم فردا روزمان با این دشمنان چه خواهد شد. بدانید که من اجازه‌تان می‌دهم با رضایت من همگیتان بروید که حقی بر شما ندارم، اینک شب به برتان‌گرفته، آن را وسیله رفتن کنید.»
ضحاک بن عبد اللّه مشرقی همدانی گوید: من و مالک بن نضر ارحبی پیش حسین رفتیم و به او سلام گفتیم. آن‌گاه پیش وی نشستیم. سلام ما را جواب گفت و خوش‌آمد گفت و پرسید که برای چه آمده‌اید؟
گفتیم: «آمده‌ایم به تو سلام گوییم و از خدا برای تو سلامت خواهیم و دیدار تازه کنیم و خبر این کسان را با تو بگوییم. به تو می‌گوییم که به جنگ تو اتفاق دارند. کار خویش را بنگر.»
گوید: حسین علیه السّلام گفت: «خدا مرا بس که نیکو تکیه‌گاهی است.»
گوید: آن‌گاه حرمت کردیم و سلام گفتیم و برای او دعا کردیم. گفت: «چرا مرا یاری نمی‌کنید.»
مالک بن نضر گفت: «قرض دارم و نانخور دارم.»
من نیز گفتم: «قرض دارم و نانخور دارم؛ اما اگر اجازه دهی که وقتی دیدم جنگاوری نمانده بروم، چندان‌که برای تو سودمند باشد و موجب دفاع از تو شود، می‌جنگم.»
گفت: «اجازه داری.»
گوید: پس با وی ببودم.
و چون شب رسید، گفت: «اینک شب شما را به برگرفته، آن را وسیله رفتن کنید. هریک از شما دست-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 65
و جمع الحسین أصحابه بین یدیه، و حمد اللّه و أثنی علیه، و قال: اللّهمّ! لک الحمد علی ما به فضّلتنا، و علّمتنا من القرآن، و فهّمتنا فی الدّین، و أکرمتنا به من کرامة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و جعلت لنا أسماعا و أبصارا، و أفئدة، و جعلتنا من الشّاکرین. ثمّ أقبل علیهم، و قال:
إنّی لا أعلم أصحابا أصحّ منکم و لا أعدل، و لا أفضل أهل بیت، فجزاکم اللّه عنّی خیرا! فهذا اللّیل قد أقبل، فقوموا و اتّخذوه جملا، و لیأخذ کلّ [رجل- «1»] منکم بید «2» صاحبه
__________________________________________________
- یکی از خاندان مرا بگیرد و در روستاها و شهرهایتان پراکنده شوید، تا خدا گشایش دهد که این قوم مرا می‌خواهند. وقتی به من دست یافتند، از تعقیب دیگران غافل می‌مانند.»
گوید: برادرانش و پسرانش و برادرزادگانش و دو پسر عبد اللّه بن جعفر گفتند: «چرا چنین کنیم؟ برای آن‌که پس از تو بمانیم؟ خدا هرگز چنین روزی را نیاورد.»
گوید: نخست عباس این سخن گفت. سپس آنها این سخن و امثال آن را به زبان آوردند.
حسین علیه السّلام گفت: «ای پسران عقیل! کشته شدن مسلم، شما را بس! بروید که اجازه‌تان دادم.»
گفتند: «مردم چه خواهند گفت؟ می‌گویند: بزرگ و سرور و فرزندان عمویمان را که بهترین عموها بود، رها کردیم و با آنها یک تیر نینداختیم و یک نیزه و یک ضربت شمشیر نزدیم و ندانستیم چه کردند. نه به خدا نمی‌کنیم. جان و مال و کسانمان را فدایت می‌کنیم و همراه تو می‌جنگیم تا شریک سرانجامت شویم.
خدا زندگی از پس تو را رو سیاه کند.»
ضحاک بن عبد اللّه مشرقی گوید: پس مسلم بن عوسجه اسدی برخاست و گفت: «تو را رها کنیم و خدا بداند که در کار ادای حق تو نکوشیده‌ایم؟ نه به خدا باید نیزه‌ام را در سینه‌هاشان بشکنم و با شمشیرم چندان که دسته آن به دستم باشد، ضربتشان بزنم. از تو جدا نمی‌شوم. اگر سلاح برای جنگشان نداشته باشم، به دفاع از تو چندان سنگشان می‌زنم که با تو بمیرم.»
گوید: سعد بن عبد اللّه حنفی گفت: «به خدا تو را رها نمی‌کنیم تا خدا بداند که در وجود تو حرمت غیاب پیمبر خدا را بداشته‌ایم. به خدا اگر بدانم کشته می‌شوم، سپس زنده می‌شوم، آن‌گاه زنده سوخته می‌شوم و خاکسترم به باد می‌رود و هفتاد بار چنینم می‌کنند، از تو جدا نشوم تا پیش رویت بمیرم. پس چرا چنین نکنم که یک کشتن است و آن‌گاه کرامتی که هرگز پایان نمی‌پذیرد.»
گوید: زهیر بن قین گفت: «به خدا دوست دارم کشته شوم و زنده شوم و باز کشته شوم و به همین صورت هزار بار کشته شوم و خدا با کشته شدن من بلیه را از جان تو و جان این جوانان خاندان تو دور کند.»
گوید: همه یاران وی سخنانی گفتند که همانند یکدیگر بود و از یک روی، می‌گفتند: «به خدا از تو جدا نمی‌شویم، جانهای ما به فدایت، با سینه و صورت و دست، تو را حفظ می‌کنیم و چون کشته شدیم، تکلیف خویش را ادا کرده‌ایم و به سر برده‌ایم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3014- 3016
(1)- من الطّبریّ 6/ 239.
(2)- من د و الطّبریّ، و فی الأصل و بر: «ید».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 66
«1» أو رجل من إخوتی «1» و تفرّقوا فی سواد هذا اللّیل، و ذرونی، و هؤلاء القوم، فإنّهم لا یطلبون «2» غیری، و لو أصابونی و قدروا علی قتلی لما طلبوکم.
قال: فعندها تکلّم إخوته، و جمیع أهل بیته، فقالوا: یا ابن بنت رسول اللّه! و ماذا یقول النّاس، و ماذا نقول لهم إذا ترکنا شیخنا، و سیّدنا، و ابن بنت نبیّنا محمّد صلی اللّه علیه و سلم؟ لم نرم معه بسهم، و لا نطعن عنه «3» برمح، و لا نضرب معه بسیف «3»؛ لا و اللّه یا ابن بنت رسول اللّه! لا نفارقک أبدا و لکنّنا نفدّیک بأنفسنا و نقتل بین یدیک، و نرد «4» موردک، «5» فقبّح اللّه العیش بعدک «5».
/ قال: ثمّ قام مسلم بن عوسجة الأسدیّ، و قال: یا ابن بنت رسول اللّه! نحن علیک هکذا، و ننصرف و قد أحاط بک الأعداء! لا و اللّه، لا یرانی اللّه أفعل ذلک أبدا «6» حتّی أکسر فی صدورهم رمحی، و أضاربهم بسیفی، ما ثبت قائمه بیدی! و و اللّه لو لم یکن معی سلاح «7»، «8» أقاتلهم به لقذفتهم «8» بالحجارة أبدا «6»، و لم أفارقهم أو «9» أموت بین یدیک!. قال: ثمّ قام إلیه جماعة کلّهم «6» علی نصرته، و قالوا: نفدیک أنفسنا «10».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 169- 171

إنّ هؤلاء لا یطلبون منکم غیری، و أنا فلست أسلّم إلیهم نفسی، أو یقتلونی، فمن شاء منکم فلینصرف عنّی محلّلا من ذلک.
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د.
(2)- من د، و فی الأصل و بر: لا یطلبوا.
(3- 3) سقط من د.
(4)- فی د: نورد.
(5- 5) فی الأصل و بر: فقبّح و اللّه العیش من بعدک. و فی د: فقبّح العیش بعدک. و التّصحیح من المقتل و الطّبریّ.
(6)- لیس فی د.
(7)- فی النّسخ: سلاحا.
(8- 8) فی د: لقاتلتهم و قذفتهم.
(9)- فی د: حتّی.
(10)- فی د: بأنفسنا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 67
قالوا: و کیف ننصرف عن ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، نقتل بین یدیه بعد أن نبذل مجهودنا فی عدوّه، و فی دفعه عنه حتّی نلقی اللّه عزّ و جلّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 152
فلمّا قاربه و تواقفوا، قام الحسین فی أصحابه خطیبا فقال:
«اللّهمّ إنّک تعلم أنّی لا أعلم أصحابا خیرا من أصحابی، و لا أهل بیت خیرا من أهل بیتی، فجزاکم اللّه خیرا، فقد آزرتم و عاونتم، و القوم لا یریدون غیری، و لو قتلونی لم یبتغوا غیری أحدا، فإذا جنّکم اللّیل فتفرّقوا فی سواده، و أنجوا بأنفسکم».
فقام إلیه العبّاس بن علیّ أخوه، و علیّ ابنه، و بنو عقیل فقالوا له: «معاذ اللّه و الشّهر الحرام، فماذا نقول للنّاس إذا رجعنا إلیهم، إنّا ترکنا سیّدنا، و ابن سیّدنا، و عمادنا، و ترکناه غرضا للنّبل، و دریئة للرّماح، و جزرا للسّباع، و فررنا عنه رغبة فی الحیاة، معاذ اللّه! بل نحیا بحیاتک، و نموت معک، فبکی و بکوا علیه، و جزّاهم خیرا. ثمّ نزل- صلوات اللّه علیه-. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 74- 75
فقام الحسین علیه السّلام فی أصحابه خطیبا، فقال: «اللّهمّ إنّی لا أعرف أهل بیت أبرّ و لا
__________________________________________________
(1)- چون عمر بن سعد نزدیک حسین علیه السّلام رسید و با هم روبه‌رو گشتند، آن حضرت در میان یاران خود ایستاد و خطبه زیر را ایراد فرمود:
«خدایا! تو می‌دانی که من یارانی بهتر از یاران خود و خاندانی بهتر از خاندان خود سراغ ندارم. پس خدا بهترین پاداش را به شما دهد که براستی مرا کمک و یاری کردید، و این را بدانید که این مردم جز (کشتن) من آهنگ شخص دیگری ندارند، و همین‌که مرا کشتند، به دیگری کار ندارند. اینک چون سیاهی شب شما را فرا گرفت، در آن تاریکی پراکنده شوید و خود را (از این معرکه) نجات دهید»!
(پس از ایراد این خطبه شورانگیز) عباس بن علی برادر آن حضرت و علی بن الحسین فرزند آن بزرگوار و همچنین فرزندان عقیل همگی برخاسته، گفتند: «پناه به خدا و به ماه حرام! عجب! در آن هنگام جواب مردم را چه بگوییم؟ وقتی ما به سوی آنها بازگردیم، بگوییم: ما سرور خود و بزرگزاده و تکیه‌گاه خود را رها کردیم و او را هدف تیر و نیزه‌ها قرار دادیم و طعمه درندگان کردیم و به خاطر رغبت در زندگی دنیا از پیش او گریختیم! پناه بر خدا.»
ما چنین کاری نخواهیم کرد، بلکه زندگانی ما بسته به زندگی تو است و مرگمان نیز به مرگ تو بستگی دارد. زنده‌ایم به زندگی تو و خواهیم مرد به مرگ تو!
امام علیه السّلام که این سخن را از آنها شنید، گریست و آنها نیز گریستند و پاداش نیکی از خدا برای آنها طلب فرمود و نشست.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 113
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 68
أزکی، و لا أطهر من أهل بیتی، و لا أصحابا هم خیر من أصحابی، و قد نزل بی ما قد «1» ترون، و أنتم فی حلّ من بیعتی، لیست لی فی أعناقکم بیعة، و لا لی علیکم ذمّة، و هذا اللّیل قد غشیکم، فاتّخذوه جملا، و تفرّقوا فی سواده، فإنّ القوم إنّما یطلبونی، و لو ظفروا بی لذهلوا عن طلب غیری.
«2» فقام إلیه عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب، فقال: یا ابن رسول اللّه! ماذا یقول لنا النّاس إن نحن خذلنا شیخنا، و کبیرنا، و سیّدنا، و ابن سیّد الأعمام، و ابن نبیّنا سیّد الأنبیاء، لم نضرب معه بسیف، و لم نقاتل معه برمح، لا و اللّه أو نرد موردک، و نجعل أنفسنا دون نفسک، و دماءنا دون دمک «3»، فإذا نحن فعلنا ذلک فقد قضینا ما علینا، و خرجنا ممّا لزمنا «2».
و قام إلیه رجل یقال له زهیر بن القین البجلیّ، فقال: یا ابن رسول اللّه! وددت أنّی قتلت، ثمّ نشرت، ثمّ قتلت، ثمّ نشرت، ثمّ قتلت، ثمّ نشرت فیک و فی الّذین معک مائة قتلة، و أنّ اللّه دفع بی عنکم أهل البیت. فقال له و لأصحابه: جزیتم خیرا. «4» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 156- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 315- 316؛ البحرانی، العوالم، 17/ 165؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 267
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و العوالم].
(2- 2) [حکاه عنه فی الأسرار].
(3)- [الأسرار: «دمائک»].
(4)- حسین به پا خاست، خطبه خواند و فرمود: «من خاندانی خوشرفتارتر و پاکتر از خاندان خودم نمی‌شناسم و یارانی بهتر از یارانم. می‌نگرید که بر سر من چه آمده است؟ شما را از بیعت خود آزاد کردم.
شما را بیعتی به عهده نیست و بر شما از من ذمه‌ای نباشد. شب شما را فراگرفته. آن را مرکب خود سازید و در اطراف پراکنده شوید؛ زیرا این قوم همانا مرا تعقیب کنند و اگر مرا یافتند، به دنبال دیگری نروند.»
عبد اللّه بن مسلم بن عقیل به پا خاست و گفت: «یابن رسول اللّه! مردم چه گویند که ما شیخ و بزرگ و آقازاده خود را و زاده پیغمبری که سید انبیاء است، واگذاریم و شمشیری برایش نزنیم و نیزه‌ای به کار نبریم؟ نه به خدا تا در سرانجام تو درآییم و جان و خون خود را قربانت کنیم. چون چنین کنیم، آنچه بر ما است ادا کرده باشیم و از عهده‌ای که داریم برآییم.»
مردی هم به نام زهیر بن قین بجلی برخاست و گفت: «یابن رسول اللّه! دوست دارم برای یاری تو و همراهانت صد بار کشته شوم و زنده شوم و خدا به وسیله من از شما خاندان دفاع کند.»
به او و یارانش گفت: «جزای خیر بینید!»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 156
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 69
فجمع الحسین علیه السّلام أصحابه عند قرب المساء، قال علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام: فدنوت منه، «1» لأسمع ما یقول لهم، و أنا إذ ذاک مریض. فسمعت أبی یقول لأصحابه: أثنی علی اللّه أحسن الثّناء، و أحمده علی السّرّاء و الضّرّاء، اللّهمّ إنّی أحمدک علی أن کرّمتنا «2» بالنّبوّة، و علّمتنا القرآن، و فقّهتنا «3» فی الدّین، و جعلت لنا أسماعا، و أبصارا، و أفئدة، فاجعلنا من الشّاکرین.
أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحابا «4» أوفی، و لا خیرا من أصحابی «4»، و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل «5» من أهل بیتی «6»، فجزاکم اللّه «7» عنّی خیرا، «7» ألا و إنّی لأظنّ یوما «8» لنا من هؤلاء، ألا و إنّی قد أذنت لکم، فانطلقوا جمیعا فی حلّ لیس علیکم منّی «9» ذمام، هذا اللّیل قد غشیکم «10»، فاتّخذوه «11» جملا.
«12» فقال له إخوته و أبناؤه «13» و بنو أخیه «13» و أبناء [؟] عبد اللّه بن جعفر: لم نفعل ذلک
__________________________________________________
(1)- [فی روضة الواعظین: «منهم» و لم یرد فی الأسرار].
(2)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت و روضة الواعظین و البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «أکرمتنا»].
(3)- [فی روضة الواعظین و الدّمعة السّاکبة: «و فهّمتنا»].
(4- 4) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(5)- [زاد فی نفس المهموم و المعالی: «و لا أفضل»].
(6)- [روضة الواعظین: «من أصحابی و أهل بیتی»].
(7- 7) [المعالی: «جمیعا عنّی خیرا فلقد بررتم و عاونتم»].
(8)- [الإرشاد ط مؤسسة آل البیت: «أنّه آخر یوم»].
(9)- [فی روضة الواعظین: «من»، و فی الدّمعة السّاکبة: «حرج منّی و لا» و فی بحر العلوم: «منّی حرج و لا»].
(10)- [المعالی: «غشیتکم»].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(12)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: « (و زاد الصّدوق): و تفرّقوا فی سواده فإنّ القوم إنّما یطلبونی و لو ظفروا بی لذهلوا عن طلب غیری». و أضاف فی المعالی و بحر العلوم: «ثمّ لیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، و تفرّقوا فی سواد هذا اللّیل، و ذرونی و هؤلاء (القوم) فإنّهم لا یریدون غیری، (و لو أصابونی لذهلوا عن طلب غیری)»].
(13- 13) [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 70
لنبقی بعدک؟ لا أرانا اللّه ذلک أبدا. بدأهم بهذا «1» القول العبّاس بن علیّ علیه السّلام. «2» و أتبعته الجماعة علیه. فتکلّموا بمثله و نحوه «2».
المفید، الإرشاد، 2/ 93- 94- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 392- 393؛ البحرانی، العوالم 17/ 243- 244؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 269؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 267؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 55؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 157- 158؛ القمی، نفس المهموم،/ 227- 228؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 336- 337؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 600، لواعج الأشجان،/ 118- 119؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 280؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 298
فقال الحسین علیه السّلام: یا بنی عقیل! حسبکم «3» من القتل بمسلم «4»، فاذهبوا أنتم فقد أذنت لکم. قالوا: سبحان اللّه! «5» فما «6» یقول النّاس؟ یقولون «7»: «6» إنّا ترکنا شیخنا، و سیّدنا، «8» و بنی عمومتنا خیر الأعمام، و لم نرم معهم بسهم، و لم نطعن معهم برمح، و لم نضرب معهم بسیف، و لا ندری ما صنعوا، لا و اللّه «9» ما نفعل «10»، و لکن «9» «11» نفدیک بأنفسنا «11»، و أموالنا، و أهلینا «12»، و نقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللّه العیش بعدک. «13»
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «بذلک»].
(2- 2) [المعالی: «ثمّ تابعوه»].
(3)- [و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم مکانه: «ثمّ نظر إلی بنی عقیل، فقال: حسبکم ...»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة: «بمسلم بن عقیل» و فی بحر العلوم: «بصاحبکم مسلم بن عقیل»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین و أضاف: «إلی آخر، فجزّاهم الحسین علیه السّلام ثمّ انصرف الحسین إلی خیامه»].
(6- 6) [فی روضة الواعظین و العوالم: «نقول للنّاس؟ نقول:»].
(7)- [فی البحار: «نقول» و فی الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «و ما (ذا) نقول لهم» و فی مثیر الأحزان: «و ما نقول»].
(8)- [أضاف فی بحر العلوم: «و کبیرنا و ابن بنت نبیّنا»].
(9- 9) [بحر العلوم: «یا ابن رسول اللّه لا نفارقک أبدا، و لکنّا»].
(10)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «ما نفعل ذلک»].
(11- 11) [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت و نفس المهموم: «تفدیک أنفسنا»].
(12)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت و نفس المهموم: «أهلونا»، و فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان:
«أهلنا»].
(13)- [زاد فی مثیر الأحزان: «أبا عبد اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 71
المفید، الإرشاد، 2/ 94- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 393؛ البحرانی، العوالم، 17/ 244؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 269- 270؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 55؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 158؛ القمی، نفس المهموم،/ 228؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 600- 601، لواعج الأشجان،/ 119؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 280؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 298- 299
و قام إلیه مسلم بن عوسجة، فقال «1»: «2» أنحن نخلّی عنک، و بما نعتذر «2» إلی اللّه فی أداء حقّک؟ أما و اللّه «3» حتّی أطعن فی صدورهم برمحی، و أضربهم بسیفی، ما ثبت قائمه فی یدی، و لو لم یکن معی «4» سلاح أقاتلهم «5» به، لقذفتهم بالحجارة، «6» و اللّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللّه أنّا قد حفظنا غیبة رسوله «7» فیک، أما و اللّه لو قد علمت «1» أنّی أقتل، ثمّ أحیا، «8» ثمّ أحرق، ثمّ أحیا «8»، «9» ثمّ أذری، یفعل ذلک بی سبعین مرّة، ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک، و کیف لا أفعل ذلک و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ هی الکرامة «10» الّتی لا انقضاء لها أبدا. «6»
و قام زهیر بن القین رحمة اللّه علیه، فقال: و اللّه لوددت أنّی قتلت «11»، ثمّ نشرت، ثمّ قتلت حتّی أقتل هکذا «11» ألف مرّة، و أنّ اللّه عزّ و جلّ، یدفع بذلک القتل عن نفسک و عن أنفس هؤلاء الفتیان «12» من أهل بیتک. و تکلّم جماعة أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضا
__________________________________________________
(1- 1) [روضة الواعظین: «و اللّه لو علمت»].
(2- 2) [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام و نفس المهموم: «أنخلّی عنک و لمّا نعذر»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «لا و اللّه»].
(4)- [مثیر الأحزان: «لی»].
(5)- [مثیر الأحزان: «قاتلتهم»].
(6- 6) [حکاه عنه فی الأسرار].
(7)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «رسول اللّه»].
(8- 8) [فی الدّمعة السّاکبة: «ثمّ احرق حیّا» و فی مثیر الأحزان: «ثمّ احرق»].
(9)- [أضاف فی روضة الواعظین: «ثمّ احرق»].
(10)- [نفس المهموم: «الکرامة العظمی»].
(11- 11) [فی روضة الواعظین: «حتّی أقتل هکذا»].
(12)- [مثیر الأحزان: «الفتیة الصّفوة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 72
«1» فی وجه واحد «1»، «2» فجزّاهم الحسین علیه السّلام خیرا «3» و انصرف إلی مضربه. «4»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و أضاف: «فقالوا: و اللّه لا نفارقک، و لکنّ أنفسنا لک الفداء، نقیک بنحورنا وجباهنا و أیدینا، فإذا نحن قتلنا کنّا وفّینا، و قضینا ما علینا»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان].
(4)- حسین علیه السّلام نزدیکیهای شب، یاران خود را گرد آورد. علی بن الحسین زین العابدین علیه السّلام گوید: من در آن حال با این‌که بیمار بودم، نزدیک شدم که ببینم پدرم به آنان چه می‌گوید. پس شنیدم رو به اصحاب کرده فرمود: سپاس کنم خدای را به بهترین سپاسها، و حمد کنم او را در خوشی و سختی. بار خدایا! من‌سپاس گویم تو را بر این‌که ما را به نبوت گرامی داشتی و قرآن را به ما آموختی و در دین، ما را دانا ساختی، و گوشهای شنوا و دیده‌های بینا و دلهای آگاه به ما ارزانی داشتی. پس، ما را از سپاسگزاران قرار ده؛ اما بعد همانا من یارانی باوفاتر از یاران خود سراغ ندارم، و بهتر از ایشان نمی‌دانم و خاندانی نیکوکارتر و مهربانتر از خاندان خود ندیده‌ام، خدایتان از جانب من پاداش نیکو دهد.
(مترجم گوید: براستی اگر خواننده محترم میان یاران آن حضرت و زنان خاندانش و میان یاران رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و علی و حسن علیهما السّلام و زنان و خاندان ایشان مقایسه کند و سرگذشت اصحاب رسول خدا چون ابو بکر و عمر و امثال ایشان و یاران علی علیه السّلام چون اشعث بن قیس و خوارج نهروان و دیگران و یاران حسن علیه السّلام چون عبید اللّه بن عباس و دیگر کسانی که خنجر به ران او زده و لباس و جامه او را به یغما بردند و پیش از این گذشت، بخواند، و همچنین سرگذشت همسران آنان چون عایشه و حفصه، و جعدة را از نظر بگذراند و از آن سو، آن همه فداکاری و مهر و محبت را که در این سفر جانگذار و شب و روز عاشورا و پس از آن از یاران و همسران و خاندان حسین علیه السّلام مشاهده شد تا بدان جا که رباب همسر آن حضرت یک سال سر قبر او در زیر آفتاب نشست و اشک ریخت و سرانجام همان جا بدرود زندگی گفت، همه را یکجا بنگرد، صدق گفتار حضرت سیّد الشهدا برای او بخوبی روشن گردد. به هر صورت، امام علیه السّلام دنبال سخن را چنین ادامه داد:)
«... آگاه باشید همانا من دیگر گمان یاری کردن از این مردم ندارم. آگاه باشید من به همه شما رخصت رفتن دادم. پس همه شما آزادانه بروید و بیعتی از من به گردن شما نیست.» این شب که شما را گرفته، فرصتی قرار داده [است] آن را شتر خویش کنید (و به هر سو خواهید بروید)!»
برادران آن حضرت و پسرانش و برادرزادگان و پسران عبد اللّه بن جعفر گفتند: «برای چه این کار را بکنیم؟ (یا معنا این است که ما این کار را نخواهیم کرد) برای این‌که پس از تو زنده باشیم؟ هرگز خداوند آن روز را برای ما پیش نیاورد.»
و نخستین کس که این سخن را گفت: عباس بن علی علیهما السّلام بود و دیگران نیز از او پیروی کردند و چنین سخنانی گفتند.
حسین علیه السّلام فرمود: «ای پسران عقیل! شما را کشته شدن مسلم بس است. پس شما بروید و من اجازه رفتن به شما دادم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 73
المفید، الإرشاد، 2/ 95- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 393- 394؛ البحرانی، العوالم، 17/ 244؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 270؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 267؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 56؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 158؛ القمی، نفس المهموم،/ 228- 229
فجمع الحسین أصحابه، و حمد اللّه، و أثنی علیه، و دعا دعاءا کثیرا، و قال:
«أمّا بعد، فإنّی لا أعرف أهل بیت أبرّ، و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی خیرا، و إنّی لا أظنّ یومنا من هؤلاء إلّا غدا، و إنّی قد أذنت لکم، فانطلقوا جمیعا فی حلّ، لیس علیکم منّی ذمام. هذا اللّیل قد غشیکم [108] فاتّخذوه جملا، لیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، و تفرّقوا بسوادکم و مدائنکم، فإنّ القوم إنّما یطلبوننی، و لو قد أصابونی، لهوا عن طلب غیری».
__________________________________________________
- گفتند: «سبحان اللّه! مردم درباره ما چه می‌گویند؟ گویند: ما بزرگ و آقا و عموزاده خود را که بهترین عموها بود، واگذاردیم و یک تیر نیز با ایشان نینداخته و یک نیزه به کار نبرده، و یک شمشیر هم نزده، ایشان را واگذاریم، و ندانیم چه به سرشان آمد؟! نه به خدا ما چنین کاری نخواهیم کرد؛ بلکه ما جان و مال و زن و فرزند خود را در راه تو فدا سازیم و در رکاب تو جنگ کنیم تا به‌هرحال درآمدی، ما نیز به همان جا درآییم. خدا زشت گرداند زندگی پس از جناب تو را.
پس، مسلم بن عوسجة برخاسته عرض کرد: «آیا ما دست از تو برداریم؟ آن‌گاه ما چه عذر و بهانه‌ای درباره پرداختن حق تو به درگاه خدا بریم؟ آگاه باش به خدا (دست از تو برندارم) تا نیزه به سینه دشمنانت بکوبم و با شمشیر خود اینان را بزنم تا قائمه‌اش در دست من است، و اگر سلاح جنگ نیز نداشته باشم، سنگ برایشان اندازم. به خدا دست از تو برندارم تا خدا بداند که ما حرمت پیغمبرش را درباره تو رعایت نمودیم. به خدا سوگند اگر من بدانم که کشته خواهم شد، سپس زنده شوم، آن‌گاه مرا بسوزانند و دوباره زنده‌ام کنند و به بادم دهند (شاید مقصود این باشد که خاکستر سوخته‌ام را به باد دهند) و هفتاد بار این کار را با من بکنند، دست از تو برندارم تا مرگ خویش را در یاری تو دریابم. چگونه این کار را نکنم با این که جز این نیست که یک کشتن بیش نیست، سپس آن کرامتی است که هرگز پایان ندارد.»
پس از او، زهیر بن قین رحمه اللّه برخاسته گفت: «به خدا من دوست دارم کشته شوم، سپس زنده شوم، دوباره کشته شوم تا هزار بار و خدای عزّ و جلّ به وسیله من از کشته شدن تو و این جوانان از خاندانت جلوگیری فرماید.»
و گروهی از یاران آن حضرت مانند این سخنان که همه نشانه پایداری و فداکاری خود بود، به عرض رساندند. پس حسین علیه السّلام از همگان سپاسگزاری فرمود و پاداش نیکشان را خواست و به خیمه خود بازگشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 93- 95
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 74
فقال له إخوته:
«لم نفعل ذلک؟ لنبقی بعدک؟ لا أرانا اللّه ذلک أبدا، قبّح اللّه العیش بعدک».
و تکلّم أهله کلّهم مثل ذلک.
ثمّ قام مسلم بن عوسجة الأسدیّ، فقال:
«نحن نخلّی عنک، و لم نعذر فیک! و اللّه، لو لم یکن معی سلاح، لقذفتهم بالحجارة دونک حتّی أموت، و یعلم اللّه أنّا حفظنا غیبة رسول اللّه (صلّی اللّه علیه) و اللّه، لو علمت أنّی أقتل، ثمّ أحیی، ثمّ أقتل، ثمّ أحرق، ثمّ یذری بی، یفعل بی ذلک سبعین مرّة، ما فارقتک؛ فکیف و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا».
ثمّ قام زهیر بن القین، فقال مثل ذلک، و تکلّم جماعة أصحابه بمثل ذلک، و أشبه کلام بعضهم کلام بعض، و کانوا اثنین و ثلاثین رجلا من الفرسان و أربعین راجلا.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 68- 69
فجمع الحسین علیه السّلام أصحابه عند قرب المساء، قال علیّ بن الحسین زین العابدین علیهما السّلام: فدنوت لأسمع ما یقول لهم، و أنا إذا مریض، فسمعت أبی یقول لأصحابه:
أثنی علی اللّه أحسن الثّناء، و أحمده علی السّرّاء و الضّرّاء، اللّهمّ إنّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة، و علّمتنا القرآن، و فقّهتنا فی الدّین، أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحابا أوفی و لا خیرأ من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ، و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی خیر الجزاء، ألا و إنّی قد أذنت لکم، فانطلقوا جمیعا فی حلّ، لیس علیکم منّی زمام، هذا اللّیل قد غشیکم، فاتّخذوه جملا.
فقال له إخوته، و أبناؤه، و أبناء أخیه، و أبناء [؟] عبد اللّه بن جعفر: لم نفعل ذلک لنبقی بعدک؟ لا أرانا اللّه ذلک أبدا. بدأهم بهذا القول العبّاس بن علیّ، فأتبعه الجماعة علیه، و تکلّموا بمثله.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 237- 238
فقال الحسین علیه السّلام: یا بنی عقیل! حسبکم «1» من القتل بمسلم، فاذهبوا قد أذنت لکم.
__________________________________________________
(1)- [و فی المقرّم مکانه: «و التفت الحسین إلی بنی عقیل و قال: حسبکم ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 75
«1» قالوا: سبحان اللّه! فما یقول «1» النّاس؟ یقولون «2»: إنّا ترکنا شیخنا، و سیّدنا، و سیّد «3» بنی عمومتنا، خیر الأعمام، و لم نرم معهم بسهم، و لم نطعن برمح، و لم نضرب دونهم «3» بسیف، و لا ندری ما صنعوا به «3»، لا و اللّه ما نفعل، لکن نفدیک بأنفسنا، و أموالنا، و أهلنا «4»، و نقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللّه العیش بعدک.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 238- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 258- 259
و قام إلیه مسلم بن عوسجة، فقال: أنحن نخلّی عنک، و لم نعذر إلی اللّه تعالی فی أداء حقّک؟ لا و اللّه حتّی أطعن فی صدورهم برمحی، و أضربهم بسیفی، ما ثبت قائمه فی یدی، و اللّه لو علمت إنّی أقتل، ثمّ أحرق، ثمّ أحیا، یفعل بی ذلک سبعین مرّة، ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک، فکیف لا أفعل ذلک و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا.
و قام زهیر بن القین فقال: و اللّه لوددت إنّی قتلت، ثمّ نشرت، ثمّ قتلت، ثمّ یفعل بی هکذا ألف مرّة، و أنّ اللّه سبحانه یدفع بذلک القتل عن نفسک، و عن أنفس هؤلاء الصّبیان من أهل بیتک.
ثمّ تکلّم جماعة من أصحابه بکلام یشبه ما ذکرنا. فجزّاهم الحسین خیرا، و انصرف إلی مضربه. الطّبرسی، إعلام الوری،/ 238- 239
و منها: ما روی عن زین العابدین علیه السّلام، أنّه قال: لمّا کانت اللّیلة الّتی قتل فیها الحسین علیه السّلام فی صبیحتها، قام فی أصحابه فقال علیه السّلام:
إنّ هؤلاء یریدوننی دونکم، و لو قتلونی لم یقبلوا «5» إلیکم، فالنّجاء النّجاء، و أنتم فی
__________________________________________________
(1- 1) [المقرّم: «فقالوا: إذا ما یقول»].
(2)- [المقرّم: «و ما نقول لهم»].
(3)- [لم یرد فی المقرّم].
(4)- [المقرّم: «و أهلینا»].
(5)- [فی البحار و العوالم: «لم یصلوا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 76
حلّ، فإنّکم إن أصبحتم معی قتلتم کلّکم.
فقالوا: لا نخذلک، و لا نختار العیش بعدک.
فقال علیه السّلام: إنّکم تقتلون کلّکم حتّی لا یفلت منکم واحد «1». فکان کما قال علیه السّلام.
الرّاوندی، الخرائج و الجرائح، 1/ 254 رقم 8- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 89؛ البحرانی، العوالم، 17/ 344
(قال) و جمع الحسین علیه السّلام أصحابه بین یدیه، ثمّ حمد اللّه و أثنی علیه و قال: اللّهمّ لک الحمد علی ما علّمتنا من القرآن، و فقّهتنا فی الدّین، و أکرمتنا به من قرابة رسولک محمّد صلی اللّه علیه و اله و سلم، و جعلت لنا أسماعا و أبصارا و أفئدة، فاجعلنا من الشّاکرین. أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحابا أصلح منکم، و لا أعلم أهل بیت أبرّ، و لا أوصل، و لا أفضل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه جمیعا عنّی خیرا. إنّ هؤلاء القوم ما یطلبون أحدا غیری، و لو قد أصابونی و قدروا علی قتلی لما طلبوکم أبدا، و هذا اللّیل قد غشیکم، فقوموا و اتّخذوه جملا، و لیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من إخوتی، و تفرّقوا فی سواد هذا اللّیل، و ذرونی و هؤلاء القوم.
فتکلّم إخوته، و جمیع أهل بیته، و قالوا: یا ابن رسول اللّه، فماذا تقول النّاس، و ماذا نقول لهم، إنّا ترکنا شیخنا، و سیّدنا، و ابن بنت نبیّنا محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم، لم نرم معه بسهم، و لم نطعن برمح، و لم نضرب بسیف، لا و اللّه یا ابن رسول اللّه لا نفارقک أبدا، و لکنّا نفدیک بأنفسنا، و نقتل بین یدیک، و نرد موردک، فقبّح اللّه العیش من بعدک.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 246- 247
ثمّ تکلّم مسلم بن عوسجة الأسدیّ فقال: یا ابن رسول اللّه! أنحن نخلّیک «2» هکذا،
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «أحد»].
(2)- [و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم مکانه: «قام (إلیه) مسلم بن عوسجة الأسدیّ فقال:
(أ) نحن نخلّی عنک (نخلّیک) ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 77
و ننصرف عنک، و قد أحاط بک «1» هؤلاء الأعداء «1»، لا و اللّه لا یرانی اللّه، و أنا أفعل ذلک أبدا، حتّی أکسر فی صدورهم رمحی، و أضرب فیهم بسیفی، ما ثبت قائمه بیدی، و لو لم یکن لی سلاح أقاتلهم به لقذفتهم بالحجارة، و لم أفارقک «2» حتّی أموت بین یدیک.
ثمّ تکلّم سعد بن عبد اللّه الحنفیّ «2»، فقال: لا و اللّه یا ابن رسول اللّه لا نخلّیک أبدا، حتّی یعلم اللّه تبارک و تعالی أنّا حفظنا فیک غیبة «3» رسوله، و و اللّه لو علمت أنّی أقتل، ثمّ أحیا، ثمّ أحرق حیّا، «4» یفعل بی ذلک سبعین مرّة، لما فارقتک أبدا حتّی ألقی حمامی من دونک، و کیف لا أفعل ذلک و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ أنال «5» الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا.
ثمّ تکلّم «6» زهیر بن القین البجلّی فقال: و اللّه یا ابن رسول اللّه لوددت أنّی قتلت فیک، ثمّ نشرت حتّی أقتل فیک «7» ألف مرّة، و أنّ اللّه «8» قد دفع القتل عنک و عن هؤلاء الفتیة من إخوتک «8»، و ولدک، و أهل بیتک.
قال: و تکلّم «9» جماعة بنحو هذا الکلام، و قالوا «9»: أنفسنا لک الفداء، و نقیک بأیدینا، «10» و وجوهنا، و صدورنا «10» «11»، فإذا نحن قتلنا بین یدیک نکون قد وفّینا، و قضینا ما علینا. «12»
__________________________________________________
(1- 1) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «هذا العدوّ؟ و بماذا نعتذر إلی اللّه فی أداء حقّک؟»].
(2- 2) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «أو أموت معک. ثمّ قام سعید بن عبد اللّه الحنفیّ»].
(3)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «وصیّة»].
(4)- [زاد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «ثمّ أذرّی (فی الهواء)»].
(5)- [بحر العلوم: «بعدها»].
(6)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «قام»].
(7)- [زاد فی بحر العلوم: «هکذا»].
(8- 8) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «یدفع بذلک القتل عن نفسک و عن (أنفس) هؤلاء (الفتیان) من إخوانک»].
(9- 9) [بحر العلوم: «بقیّة أصحاب الحسین بکلام یشبه بعضه بعضا فقالوا- فی وجه واحد-: و اللّه لا نفارقک، و لکن» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «جماعة أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضا و قالوا»].
(10- 10) [بحر العلوم: «و نحورنا و جباهنا»].
(11)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(12)- [زاد فی بحر العلوم: «فجزّاهم الحسین خیرا، و انصرف إلی مضربه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 78
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 247- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 281؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 601، لواعج الأشجان،/ 119- 120
فجمع الحسین أصحابه، و حمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال بعد دعاء و کلام کثیر: و إنّی قد أذنت لکم، فانطلقوا جمیعا فی حلّ، لیس علیکم منّی ذمام، هذا اللّیل قد غشیکم، فاتّخذوه جملا، و لیأخذ کلّ رجل بید رجل من أهل بیتی. و تفرّقوا فی سوادکم و مدائنکم، فإنّ القوم إنّما یطلبوننی، و لو قد أصابونی لهوا عن طلب غیری. فأبوا ذلک کلّهم.
کما قال ابن حمّاد:
لست أنسی حین أیقن بالمو ت دعاهم و قام فیهم «1» خطیبا
ثمّ قال ارجعوا إلی أهلکم فل یس سوای أری لهم مطلوبا
فأجابوه و العیون سکوب و حشاهم قد شبّ منها لهیبا
أیّ عذر لنا غدا حین نلقی جدّک المصطفی و نحن هروبا
فقال مسلم بن عوسجة الأسدیّ: و اللّه لو علمت إنّی أقتل، ثمّ أحیی، ثمّ أحرق، ثمّ أذری، یفعل بی ذلک سبعین مرّة، ما ترکتک، فکیف و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ الکرامة إلی الأبد.
و تکلّم سعید بن عبد اللّه الحنفیّ، و زهیر بن القین، و جماعة من أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضا.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 98- 99
و قال الحسین لأصحابه: تفرّقوا فی هذا اللّیل فی السّواد، و دعونی. فقالوا: و اللّه ما ندعک حتّی یصیبنا ما أصابک.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 38
فجمع الحسین أصحابه و قال: إنّی قد أذنت لکم، فانطلقوا فی هذه اللّیلة، فاتّخذوه جملا، و تفرّقوا فی سوادکم و مدائنکم، فإنّ القوم إنّما یطلبونی، و لو قد أصابونی لهوا عن طلب غیری.
فقال أخوه العبّاس: لم نفعل ذلک، لنبقی بعدک، لا أرانا اللّه ذلک أبدا.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «فهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 79
ثمّ تکلّم إخوته، و أولاده، و بنو أخیه، و بنو عبد اللّه بن جعفر بنحو ذلک، فقال الحسین: یا بنی عقیل! حسبکم من الفتک بمسلم «1»، اذهبوا فقد أذنت لکم. فقالوا: لا و اللّه، بل نفدیک بأنفسنا و أهلینا، فقبّح اللّه العیش بعدک.
و قال مسلم بن عوسجة: و اللّه لو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به لرمیتهم بالحجارة.
و قال سعید بن عبد اللّه الحنفیّ، و اللّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللّه أنّنا قد حفظنا غیبة رسول اللّه فیک، و اللّه لو علمت أنّی أقتل، ثمّ أحیا، ثمّ أحرق حیّا، ثمّ أذری تسعین مرّة ما فارقتک حتی ألقی حمامی دونک.
و تکلّم جماعة [من] «2» أصحابه بنحو هذا.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 337- 338
فجمع الحسین أصحابه بعد رجوع عمر، فقال: أثنی علی اللّه أحسن الثّناء، و أحمده علی السّرّاء و الضّرّاء. اللّهمّ إنّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة، و جعلت لنا أسماعا، و أبصارا، و أفئدة، و علّمتنا القرآن، و فقّهتنا فی الدّین، فاجعلنا لک من الشّاکرین. أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحابا أوفی و لا أخیر من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ، و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه جمیعا عنّی خیرا. ألا و إنّی لأظنّ یومنا من هؤلاء الأعداء غدا، و إنّی قد أذنت لکم جمیعا، فانطلقوا فی حلّ لیس علیکم منّی ذمام، هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جملا، و لیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه جمیعا خیرا، ثمّ تفرّقوا فی البلاد فی سوادکم و مدائنکم حتّی یفرّج اللّه، فإنّ القوم یطلبونی، و لو أصابونی لهوا عن طلب غیری. «3» فقال له إخوته، و أبناؤه، و أبناء إخوته، و إبنا عبد اللّه بن جعفر: لم نفعل هذا؟ لنبقی بعدک؟ لا أرانا اللّه ذلک أبدا.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 285- عنه: صابری الهمدانی، أدب الحسین و حماسته،/ 148
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: «القتل بمسلم».
(2)- ما بین المعقوفتین: ساقط من الأصل، أوردناه من ت.
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی أدب الحسین و حماسته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 80
فقال الحسین: یا بنی عقیل! حسبکم من القتل «1» بمسلم، اذهبوا فقد أذنت لکم، قالوا:
«2» و ما نقول للنّاس؟ نقول: «2» ترکنا شیخنا و سیّدنا و بنی عمومتنا خیر الأعمام، و لم نرم معهم بسهم، و لم نطعن معهم برمح، و لم نضرب بسیف، و لا ندری ما صنعوا لا و اللّه لا نفعل، و لکنّا «3» نفدیک بأنفسنا، و أموالنا، و أهلینا، و نقاتل معک، حتّی نرد موردک، فقبّح اللّه العیش بعدک.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 285- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 434- 435
و قام إلیه مسلم بن عوسجة الأسدیّ فقال: أنحن نتخلّی عنک، و لم نعذر إلی اللّه فی أداء حقّک، أما و اللّه لا أفارقک حتّی أکسر فی صدورهم رمحی، و أضربهم بسیفی ما ثبت قائمه بیدی، و اللّه لو لم یکن معی سلاحی لقذفتهم بالحجارة دونک حتّی أموت معک. و تکلّم أصحابه بنحو هذا، فجزاهم اللّه خیرا. «4»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 285
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «الفتک»].
(2- 2) [نهایة الإرب: «فماذا یقول النّاس؟ یقولون: أنّا»].
(3)- [نهایة الإرب: «و لکن»].
(4)- حسین هم بعد از برگشتن عمر و لشکر او، یاران خود را نزد خویش خواند و گفت: «من بهترین ثنا را به پیشگاه خداوند تقدیم می‌کنم. او را بر آسانی و دشواری می‌ستایم. خداوندا! ما تو را حمد می‌کنیم که ما را با نبوت گرامی داشتی و به ما گوش شنوا و چشم بینا و دلهای آگاه دادی. قرآن را به ما آموختی و فقه دین را به ما تلقین نمودی. ما را در اعداد سپاسگزاران بشمار! اما بعد، من یارانی بهتر و وفادارتر از یاران خود ندیده و نشناخته‌ام. از خانواده خود هم مهربانتر و بهتر نمی‌شناسم که در صله رحم و خویش‌پروری کوشا هستند. خداوند به همه شما جزای خیر بدهد. من گمان می‌کنم که جنگ این دشمنان فردا واقع خواهد شد. من به همه شما اجازه می‌دهم که (آزادانه) بروید. از طرف من عهد و ذمه نخواهد بود، من شما را حلال کرده‌ام (اصطلاح عامه)؛ چون شب فرا رسد شما در تاریکی شب بروید. شب را شتر (مرکب) خود نمایید. (کنایه از سیر شبانه) هریک از شما دست یکی از افراد خانواده مرا بگیرد و برود. خداوند به شما پاداش نیکی بدهد. بعد از رفتن، شهرستانها و دیار خود را قصد کنید تا خداوند برای شما فرجی بسازد؛ زیرا این قوم که در طلب من می‌کوشند، چون هدف خود را اصابت کنند، سرگرم من خواهند بود و از سایرین غافل خواهند شد.»
برادران و فرزندان و برادرزادگان و فرزندان عبد اللّه بن جعفر همه گفتند: «ما چنین نخواهیم کرد. ما بعد از تو زنده نخواهیم ماند و خدا ما را زنده ندارد.»
حسین گفت: «ای فرزندان عقیل! نصیب شما از کشتار، فقط قتل مسلم کافی می‌باشد. بروید که من به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 81
و جمع الحسین أصحابه، و حمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال:
أمّا بعد، فإنّی لا أعلم لی أصحابا أوفی و لا خیرا من أصحابی و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی جمیعا خیرا.
ألا و إنّی قد أذنت لکم فانطلقوا، أنتم فی حلّ، لیس علیکم منّی ذمام، هذا اللّیل قد غشیکم، فاتّخذوه جملا.
فقال له إخوته و أبناؤه و أبناء عبد اللّه بن جعفر: و لم نفعل ذلک لنبقی بعدک؟ لا أرانا اللّه ذلک. و بدأهم العبّاس أخوه، ثمّ تابعوه.
و قال لبنی مسلم بن عقیل: حسبکم من القتل بصاحبکم مسلم، اذهبوا، فقد أذنت لکم. فقالوا: لا و اللّه، لا نفارقک أبدا حتّی نقیک بأسیافنا، و نقتل بین یدیک.
فأشرقت علیهم بأقوالهم هذا أنوار النّبوّة و الهدایة، و بعثتهم النّفوس الأبیّة علی مصادمة خیول أهل الغوایة، و حرکتهم حمیّة النّسب، و سنّة أشراف العرب علی اقتناص روح المسلوب و رفض السّلب، فکانوا کما وصفهم بعض أهل البصائر بأنّهم أمراء العساکر، و خطباء المنابر:
__________________________________________________
- شما اجازه داده‌ام.»
گفتند: «ما به مردم چه خواهیم گفت؟ آیا بگوییم ما سرور و پیشوا و خواجه خود را ترک کردیم؟ یا بنی عم ما که بهترین فرزندان عمم است، گذاشتیم و آمدیم و با آنها نماندیم که یک تیر رها کنیم یا یک نیزه به کار بریم یا یک شمشیر بزنیم و نمی‌دانیم که بر سر آنها چه آمده و عاقبت کار آنها چه شده [است]؟ به خدا هرگز چنین نخواهیم کرد. ما جان خود را فدای تو می‌کنیم (حسین). ما افراد خانواده خود را در راه تو می‌دهیم و در جنگ، تو را یاری می‌کنیم تا آن‌که به هر جایی که تو بروی، برویم و هرچه تو می‌نوشی (از مرگ)، خواهیم نوشید. بدا به زندگانی ما بعد از تو!»
مسلم بن عوسجه اسدی برخاست و گفت: «آیا ما تو را تنها می‌گذاریم و در ادای حق تو نزد خدا معذور نباشیم. هان به خدا سوگند من از تو جدا نخواهم شد تا این‌که نیزه خود را در سینه آنها بشکنم و شمشیر خویش را تا قبضه آن در دستم باشد به کار ببرم. به خدا قسم اگر هیچ سلاحی جز سنگ نداشته باشم، من با همان سنگ از تو دفاع خواهم کرد و با تو جان خواهم سپرد.»
سایر اصحاب هم بمانند این سخن چند کلمه‌ای گفتند. خداوند آنها را جزای خوب بدهد (قول مؤلف).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 163- 164
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 82
«1» نفوس أبت إلّا تراث أبیهم فهم بین موتور لذاک و واتر
لقد ألفت أرواحهم حومة الوغا کما أنست أقدامهم بالمنابر «1»
ثمّ قال مسلم بن عوسجة: نحن نخلّیک، و قد أحاط بک العدو، لا أرانا اللّه ذلک أبدا، حتّی أکسّر فی صدورهم رمحی، و أضاربهم بسیفی، و لو لم یکن لی سلاح لقذفتهم بالحجارة، و لم أفارقک.
و قام سعید بن عبد اللّه الحنفیّ، و زهیر بن القین، فأجملا فی الجواب، و أحسنا فی المآب.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 26- 27
و لمّا علم الحسین أنّهم قاتلوه عرض علی أصحابه و أهله الانصراف، و أن یتفرّقوا عنه، فبکوا و قالوا: قبّح اللّه العیش بعدک. و سمعته أخته زینب بنت علیّ علیه السّلام، فقامت تجرّ ثوبها، و تقول: وا ثکلاه لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم قتل أبی علیّ، الیوم ماتت أمّی فاطمة، الیوم مات أخی الحسن، یا خلیفة الماضین، و یا ثمال الباقین. ثمّ لطمت وجهها و الحسین یعزّیها، و هی لا تقبل العزاء. و الثّمال: الغیاث، و أصله من الثّمیلة و هی البقیّة من الماء. «2»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 142
(زیارة النّاحیة): السّلام علی مسلم بن عوسجة الأسدیّ القائل للحسین و قد أذن له فی الانصراف: أنحن نخلّی عنک؟ و بم نعتذر عند اللّه من أداء حقّک؟ لا و اللّه حتّی أکسر فی صدورهم رمحی هذا «3»، و أضربهم بسیفی ما ثبت قائمه فی یدی، و لا أفارقک، و لو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به لقذفتهم بالحجارة و لم أفارقک حتّی أموت معک.
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی المقرّم،/ 259].
(2)- حسین علیه السّلام به خیمه رفت و جوانان و پیران را از اصحاب خود خواند و گفت: «چون شب درآید، هرکسی دست زن و فرزند خود بگیرید و در جهان پراکنده شوید که مقصود ایشان منم.»
جمله به اتفاق گفتند: «ما با خدا و رسول و مرتضی و فاطمه و حسن علیهم السّلام، فردای قیامت چه جواب دهیم، شمشیری نزده، تیری نخورده؛ لا و اللّه به خدا که تا یکی از ما زنده باشد، نگذاریم که رنجی به تن مبارک تو رسد. تو امام و فرزند رسول خدایی.»
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 280
(3)- [لم یرد فی مصباح الزّائر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 83
ابن طاووس، الإقبال،/ 575، مصباح الزّائر،/ 281- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 69؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 156
(زیارة النّاحیة): السّلام علی سعد بن عبد اللّه الحنفیّ القائل للحسین علیه السّلام و قد أذن له فی الانصراف، لا و اللّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللّه إنّا قد حفظنا غیبة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فیک، و اللّه لو أعلم أنّی أقتل ثمّ أحیا ثمّ أحرق ثمّ أذری، و یفعل بی ذلک سبعین مرّة ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک، و کیف لا أفعل ذلک و إنّما هی موتة أو قتلة واحدة ثمّ هی بعدها الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا، فقد لقیت حمامک و واسیت إمامک، و لقیت من اللّه الکرامة فی دار المقامة حشرنا اللّه معکم فی المستشهدین، و رزقنا مرافقتکم فی أعلا علّیین.
ابن طاووس، الإقبال،/ 575- 576، مصباح الزّائر،/ 282- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 71؛ البحرانی، العوالم، 17/ 338؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 158
(زیارة النّاحیة): السّلام علی زهیر بن القین البجلیّ القائل للحسین علیه السّلام و قد أذن له فی الانصراف: لا و اللّه لا یکون ذلک أبدا، أترک «1» ابن رسول اللّه أسیرا فی ید الأعداء و أنجو؟ لا أرانی اللّه ذلک الیوم.
ابن طاووس، الإقبال،/ 576، مصباح الزّائر،/ 282- 283- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 71؛ البحرانی، العوالم، 17/ 338؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ المحمودی، العبرات، 2/ 159
ثمّ جاء اللّیل، فجمع الحسین علیه السّلام أصحابه فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ أقبل علیهم، فقال: أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحابا أصلح منکم، و لا أهل بیت أبرّ و لا أفضل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه جمیعا عنّی خیرا، و هذا اللّیل قد غشیکم، فاتّخذوه جملا، «2» و لیأخذ کلّ
__________________________________________________
(1)- [مصباح الزّائر: «أأترک»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 84
رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، و تفرّقوا فی سواد هذا «1» اللّیل، و ذرونی و هؤلاء القوم، فإنّهم لا یریدون غیری. فقال له إخوته و أبناؤه و إبنا عبد اللّه بن جعفر: و لم نفعل ذلک؟
لنبقی بعدک؟ لا أرانا اللّه ذلک أبدا «1». بدأهم بذلک «2» القول العبّاس بن علیّ علیه السّلام ثمّ تابعوه.
ابن طاووس، اللّهوف،/ 90- 91- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 267
قال الرّاوی: ثمّ نظر إلی بنی عقیل، فقال: حسبکم من القتل بصاحبکم مسلم، اذهبوا قد أذنت لکم. «3»
«4» و روی من طریق آخر، «4» قال: فعندها تکلّم إخوته، و جمیع أهل بیته، و قالوا: یا ابن رسول اللّه! فما یقول النّاس لنا، و ماذا نقول لهم؟ نقول: إنّا ترکنا شیخنا، و کبیرنا، و ابن بنت نبیّنا، لم نرم معه بسهم، و لم نطعن معه برمح، و لم نضرب بسیف، لا و اللّه یا ابن رسول اللّه لا نفارقک أبدا، و لکنّا «5» نقیک بأنفسنا حتّی نقتل بین یدیک، و نرد موردک، فقبّح اللّه العیش بعدک.
ابن طاووس، اللّهوف،/ 91- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 267؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 337
ثمّ قام مسلم بن عوسجة، و قال: نحن نخلّیک هکذا، و ننصرف عنک، و قد أحاط بک هذا العدوّ؟ لا و اللّه لا یرانی اللّه أبدا، «6» و أنا أفعل ذلک «6» حتّی أکسّر فی صدورهم رمحی، و أضاربهم بسیفی، ما ثبت قائمه «7» بیدی، و لو لم یکن لی سلاح أقاتلهم به لقذفتهم بالحجارة، و لم أفارقک أو أموت معک.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [الأسرار: «بهذا»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار].
(4- 4) [لم یرد فی المعالی].
(5)- [المعالی: «و لکن»].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [فی المطبوع: «قائمته»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 85
قال: و قام سعید بن عبد اللّه الحنفیّ، فقال: لا و اللّه یا ابن رسول اللّه، لا نخلّیک أبدا حتّی یعلم اللّه أنّا قد حفظنا فیک وصیّة «1» رسوله محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و لو علمت أنّی أقتل فیک، ثمّ أحیی، ثمّ أخرج «2» حیّا، ثمّ أذری، یفعل ذلک بی سبعین مرّة، ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک، و کیف لا أفعل ذلک و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ أنال الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا.
ثمّ قام زهیر بن القین، و قال: و اللّه یا ابن رسول اللّه! لوددت أنّی قتلت، ثمّ نشرت ألف مرّة، و أنّ اللّه تعالی «3» قد دفع القتل عنک «3» و عن هؤلاء الفتیة من إخوانک «4»، و ولدک، و أهل بیتک.
و تکلّم جماعة من أصحابه بنحو ذلک، و قالوا: أنفسنا لک الفداء، نقیک «5» بأیدینا و وجوهنا، فإذا «6» نحن قتلنا بین یدیک نکون «7» قد وفّینا لربّنا، و قضینا ما علینا. «8»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [الأسرار: «أحرق»].
(3- 3) [الأسرار: «قد رفع عنک القتل»].
(4)- [الأسرار: «إخوتک»].
(5)- [الأسرار: «نقینا»].
(6)- [الأسرار: «ماذا»].
(7)- [الأسرار: «تکون»].
(8)- سپس شب فرا رسید. حسین علیه السّلام یارانش را جمع کرد و خدای را سپاس گفت و ستایش کرد.
سپس روی به یاران نمود و فرمود: «امّا بعد، حقیقت این‌که من نه یارانی نیکوتر از شما می‌شناسم و نه خاندانی نیکوکارتر و بهتر از خاندان خودم. خداوند به همه شماها پاداش نیک عطا فرماید. اینک تاریکی شب شما را فراگرفته است. شبانه حرکت کنید و هریک از شما دست یکی از خانواده مرا بگیرد و در تاریکی شب پراکنده شوید و مرا با اینان بگذارید که به جز من با کسی کاری ندارند.»
برادران و فرزندان و فرزندان عبد اللّه بن جعفر یکصدا گفتند: «چرا چنین کنیم؟ برای این‌که پس از تو زنده بمانیم؟ خداوند هرگز چنین چیزی را به ما نشان ندهد.» این سخن را نخستین بار عبّاس بن علی گفت و دیگران به دنبال او.
راوی گفت: سپس روی به فرزندان عقیل کرد و فرمود: کشته شدن مسلم از خانواده شما برای شما کافی است. من اجازه دادم شماها راه خود بگیرید و بروید.» به روایت دیگر، حسین علیه السّلام که چنین گفت، برادران و همگی خاندان او به سخن درآمدند و گفتند: «پسر پیغمبر! پس مردم به ما چه می‌گویند؟ و ما به مردم چه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 86
ابن طاووس، اللّهوف،/ 91- 93- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 267- 268؛
مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 337- 338
قال: و جمع الحسین أصحابه بعد ما رجع عمر بن سعد عنهم، فقال: «أثنی علی اللّه تبارک و تعالی أحسن الثّناء، و أحمده علی السّرّاء و الضّرّاء، اللّهمّ إنّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة، و علّمتنا القرآن، و فقّهتنا فی الدّین، و جعلت لنا أسماعا، و أبصارا، و أفئدة، فاجعلنا لک من الشّاکرین. أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحابا أوفی و لا خیرا من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه جمیعا عنّی خیرا، ألا و أنّی لأظنّ یومنا من هؤلاء الأعداء غدا، ألا و إنّی قد أذنت لکم، فانطلقوا جمیعا فی حلّ، لیس
__________________________________________________
- بگوییم؟ رئیس و بزرگ و پسر پیغمبر خودمان را رها کردیم و در رکابش نه تیری رها نمودیم و نه نیزه‌ای به کار بردیم و نه شمشیری زدیم؟ نه به خدا قسم ای پسر پیغمبر هرگز از تو جدا نخواهیم شد؛ بلکه به جان و دل نگهدار تو خواهیم بود تا آن‌که در برابر تو کشته شویم و به سرنوشت تو دچار گردیم. خدا زشت گرداند زندگی بعد از تو را.»
سپس، مسلم بن عوسجه برخاست و عرض کرد: ما تو را این‌چنین رها کنیم و برویم، در حالی که این دشمن گرداگرد تو را گرفته است؟ نه به خدا قسم خداوند هرگز نصیبم نکند که من چنین کاری کنم؟ هستم تا نیزه‌ام در سینه‌شان بشکنم و تا قبضه شمشیر در دست دارم با شمشیرشان بزنم و اگر اسلحه نداشته باشم با پرتاب سنگ با آنان خواهم جنگید و از تو جدا نخواهم گشت تا با تو شربت مرگ را بیاشامم.»
راوی گفت: سعید بن عبد اللّه حنفی برخاست و عرض کرد: «نه! به خدا ای پسر پیغمبر هرگز ما تو را رها نکنیم تا خداوند بداند که ما سفارش پیغمبر را درباره تو نگه داشتیم و اگر من دانستمی که در راه تو کشته می‌شوم و سپس زنده می‌شوم و سپس ذرّات وجودم را به باد می‌دهند و هفتاد بار با من چنین می‌شد، من از تو جدا نمی‌گشتم تا آن‌که در رکاب تو کشته شوم و اکنون چرا چنین نکنم با این‌که یک کشته شدن بیش نیست و به دنبالش عزّتی که هرگز ذلّت نخواهد داشت.»
سپس زهیر بن قین برخاست و گفت: «به خدا قسم ای پسر پیغمبر! دوست دارم که من کشته شوم، سپس زنده شوم و هزار بار این عمل تکرار شود، ولی خدای تعالی کشته شدن را از جان تو و جان این جوانان که برادران و فرزندان و خاندان تواند، باز گیرد.»
و جمعی دیگر از یاران آن حضرت به همین مضامین سخن گفتند و عرض کردند: جانهای ما به فدایت! ما دستها و صورتهای خود را سپر بلای تو خواهیم کرد که اگر در پیش روی تو کشته شویم، به عهدی که با پروردگار خود بسته‌ایم وفادار بوده و وظیفه‌ای که به عهده داریم، انجام داده باشیم.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 90- 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 87
علیکم منّی ذمام «1»، هذا اللّیل قد غشیکم، فاتّخذوه جملا، ثمّ لیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، ثمّ تفرّقوا فی البلاد، فی سوادکم و مدائنکم، حتّی یفرّج اللّه، فإنّ القوم إنّما یطلبوننی و لو قد أصابونی لهوا عن طلب غیری!».
فقال له إخوته، و أبناؤه، و بنو أخیه، و أبناء عبد اللّه بن جعفر: «لم نفعل ذلک؟ لنبقی بعدک! لا أرانا اللّه ذلک أبدا!». بدأهم بهذا القول العبّاس بن علیّ، ثمّ تکلّموا بهذا، و نحوه [... «2»]
و قام إلیه مسلم بن عوسجة الأسدیّ: فقال: «أنحن نتخلّی عنک و لم نعذر إلی اللّه فی أداء حقّک؟ أما و اللّه لا أفارقک حتّی أکسر فی صدورهم رمحی، و أضربهم بسیفی، ما ثبت قائمه فی یدی! و اللّه لو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به لقذفتهم بالحجارة دونک حتّی أموت!».
و قال له سعد بن عبد اللّه الحنفیّ: «و اللّه لا نخلّیک، حتّی یعلم اللّه أنّا قد حفظنا غیبة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فیک، و اللّه لو علمت أنّی أحیا، ثمّ أحرق حیّا ثمّ أذری- یفعل بی ذلک سبعین مرّة- ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک! فکیف لا أفعل ذلک و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا».
و قال زهیر بن القین: «و اللّه لوددت أنی قتلت، ثمّ نشرت، ثمّ قتلت، حتّی أقتل هکذا ألف قتلة، و أنّ اللّه یدفع بذلک القتل عن نفسک و عن أنفس هؤلاء الفتیة من أهل بیتک».
و تکلّم جماعة أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضا فی وجه واحد، فقالوا: «و اللّه لا نفارقک، و لکن أنفسنا لک الفداء! و نقیک بنحورنا و جباهنا و أیدینا و أبداننا! فإذا نحن قتلنا وفینا و قضینا ما علینا!» .. و هذا القول من کلام الحسین و کلامهم مرویّ عن زین العابدین علیّ بن الحسین (رضی اللّه عنهما).
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 434- 435
__________________________________________________
(1)- ذمام: حقّ.
(2)- [و هنا ذکر ما أشرنا إلیه عندما حکینا عن کامل ابن الأثیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 88
و أوصی الحسین فی هذه اللّیلة إلی أهله، و خطب أصحابه فی أوّل اللّیل، فحمد اللّه تعالی، و أثنی علیه و صلّی علی رسوله بعبارة فصیحة بلیغة، و قال لأصحابه: من أحبّ أن ینصرف إلی أهله فی لیلته هذه، فقد أذنت له، فإنّ القوم إنّما یریدوننی. [فقال مالک بن النّضر: علیّ دین ولی عیال. فقال: هذا اللّیل قد غشیکم، فاتّخذوه جملا «1»، لیأخذ کلّ منکم بید رجل من أهل بیتی ثمّ اذهبوا فی بسیط الأرض فی سواد هذا اللّیل إلی بلادکم و مدائنکم، فإنّ القوم إنّما یریدوننی، فلو قد أصابونی لهوا عن طلب غیری، فاذهبوا حتّی یفرّج اللّه عزّ و جلّ.
فقال له إخوته و أبناؤه و بنو أخیه: لا بقاء لنا بعدک، و لا أرانا اللّه فیک ما نکره.
فقال الحسین: یا بنی عقیل! حسبکم بمسلم أخیکم، اذهبوا فقد أذنت لکم. قالوا: فما تقول النّاس؟ إنّا ترکنا شیخنا، و سیّدنا و بنی عمومتنا خیر الأعمام، لم نرم معهم بسهم، و لم نطعن معهم برمح، و لم نضرب معهم بسیف، رغبة فی الحیاة الدّنیا، لا و اللّه لا نفعل، و لکن نفدیک بأنفسنا، و أموالنا، و أهلینا، و تقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللّه العیش بعدک.
و قال نحو ذلک مسلم بن عوسجة الأسدیّ، و کذلک قال سعید بن عبد اللّه الحنفیّ: و اللّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللّه أنّا قد حفظنا غیبة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فیک، و اللّه لو علمت أنّی أقتل دونک ألف قتلة، و أنّ اللّه یدفع بذلک القتل عنک، و عن أنفس هؤلاء الفتیة من أهل بیتک، لأحببت ذلک، و إنّما هی قتلة واحدة.
و تکلّم جماعة أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضا من وجه واحد، فقالوا: و اللّه لا نفارقک، و أنفسنا الفداء لک، نقیک بنحورنا و جباهنا، و أیدینا و أبداننا، فإذا نحن قتلنا و فینا و قضینا ما علینا.
و قال أخوه العبّاس: لا أرانا اللّه یوم فقدک، و لا حاجة لنا فی الحیاة بعدک. و تتابع أصحابه علی ذلک] «2».
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 176- 177
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «حجلا»].
(2)- سقط من المصریّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 89
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [....] و خطب الحسین [علیه السّلام] أصحابه فقال: إنّی قد أذنت لکم أن تنطلقوا فی [سواد هذا] اللّیل، و أن تتّخذوه جملا، فإنّ القوم إنّما یریدوننی، فلو أصابونی لما طلبوکم.
فقال العبّاس أخوه: و اللّه لا نفعل ذلک أبدا. ثمّ تکلّم إخوته، و أولاده، و بنو أخیه، و بنو عبد اللّه بن جعفر بنحو ذلک.
فقال الحسین: یا بنی عقیل حسبکم من القتل ما مسّکم [بمسلم أخیکم]، اذهبوا، فقد أذنت لکم.
قالوا: لا و اللّه، بل نفدیک بأنفسنا، و أهلینا، فقبّح اللّه بعدک.
و قال مسلم بن عوسجة: و اللّه لو لم یکن معی سلاح لقاتلتهم بالحجارة!
و قال سعید بن عبد اللّه الحنفیّ: و اللّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللّه أنّنا قد حفظنا غیبة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فیک؛ و اللّه لو علمت أنّنی أقتل، ثمّ أحیی، ثمّ أقتل، ثمّ أحیی سبعین مرّة ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک!
و تکلّم جماعة أصحابه بمثل ذلک. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 282- 283
ثمّ إنّ الحسین جمع أصحابه، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، لا أعلم أنّ أصحابا أوفی، و لا أخیر من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم‌اللّه عنّی خیرا، ألا و إنّی قد أذنت لکم، فانطلقوا، فأنتم فی حلّ، لیس علیکم منّی ذمام،
__________________________________________________
(1)- و بعد از آن، امام حسین موالی و اهل بیت خود را جمع آورده، فرمود که: «الحمد للّه علی السّرّاء و الضّرّاء) اما بعد بدانید که من هیچ کس را از اصحاب خویش باوفاتر و از اهل بیت خود نیکو کردارتر ندیدم. پس خدا همه شما را از من جزای خیر دهاد! اکنون من رقبه شما را از ربقه بیعت خویش بیرون آوردم. باید که امشب هریک از اصحاب من دست یکی از اهل بیت مرا گرفته، در اطراف آفاق متفرق گردند تا ازین شدت، فرج یابند. مخالفان چون مرا حاضر بینند، دیگری را تعاقب ننمایند.»
آن جماعه متفق اللّفظ و المعنی جواب دادند که: «امکان ندارد که تا جان در تن و رمقی در بدن داشته باشیم، از تو جدا شویم و فردا درین صحرای پر کرب و بلا با اعدای دین و دشمنان عترت سیّد المرسلین مقاتله خواهیم کرد تا به سعادت شهادت رسیم. مصراع:
ماییم و خاک کویت تا جان ز تن برآید.»
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 50- 51
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 90
و قد غشیکم اللّیل، فاتّخذوه سترا جمیلا.
فقال له إخوته، و أبناؤه، و أبناء عبد اللّه بن جعفر: لا نفعل ذلک، و لا نبقی بعدک، لا أرانا اللّه ذلک أبدا.
فدعا لهم العبّاس و إخوته، ثمّ بایعوه.
و قال لبنی مسلم بن عقیل: حسبکم من القتل ما تقدّم فی مسلم، اذهبوا، فقد أذنت لکم. قالوا: لا و اللّه، لا نفارقک أبدا، حتّی نضرب بأسیافنا، و نقتل بین یدیک.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441
قال: ثمّ أقبل علیه السّلام علی أصحابه، و قال لهم: یا أصحابی! لیس طلب القوم غیری، فإذا جنّ علیکم اللّیل، فسیروا فی ظلمته إلی ما شئتم من الأرض.
فقالوا بأجمعهم: یا ابن بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم! بأیّ وجه نلقی اللّه، و نلقی جدّک، و أباک، لا کان ذلک أبدا، و نقتل أنفسنا دونک. فشکرهم الحسین علیه السّلام علی ذلک، و بات تلک اللّیلة.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 59- 60
فجمع الحسین علیه السّلام أصحابه و قال: أثنی علی اللّه أحسن الثّناء، و أحمده علی الشّدّة و الرّخاء، معاشر المؤمنین لست أعلم أصحابا أصبر منکم، و لا أهل بیت أوفی و أفضل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه تعالی عنّی أحسن الجزاء، و إنّی أظنّ أنّ آخر أیّامی هذه مع هؤلاء القوم الظّالمین؛ و قد أبحتکم فما فی رقابکم منّی ذمام و حرج، و هذا اللّیل قد انسدل علیکم، فلیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، و تفرّقوا فی البیداء یمینا، و شمالا، عسی أن یفرّج اللّه عنّا و عنکم، فإنّ القوم یطلبونی دونکم.
فقال له إخوته و بنو أخیه، و موالیه، و بنو عبد اللّه بن جعفر: لم نفعل ذلک یا سیّدنا، و لا أرانا اللّه فیک سوء، و لا مکروها.
ثمّ قال لأولاد مسلم بن عقیل: حسبکم من القتل بأبیکم مسلم، فقد أذنت لکم.
فقالوا: معاذ اللّه یا سیّدنا، إذا نحن ترکناک، فماذا تقول النّاس لنا؟ و ماذا نقول لهم؟ لا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 91
کان ذلک أبدا، بل نفدیک بأرواحنا و أنفسنا، و نقاتل معک الأعداء حتّی نرد موردک، فقبحا للعیش بعدک. قال: ثمّ قام إلیه مسلم بن عوسجة رحمه اللّه، قال: أنخلّیک یا ابن رسول اللّه وحیدا، فریدا، فبما نعتذر غدا عند جدّک، و أبیک، و أمّک، و أخیک، و اللّه لأکسّرنّ فیهم رمحی، و لأضربنّهم بسیفی، ما ثبت قائمه بیدی، و اللّه لو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به، لأقاتلنّهم بالحجارة، حتّی یعلم اللّه تعالی أنّی قد حفظت ذرّیّة نبیّه، و اللّه لو أنّی أقتل، ثمّ أحیی، ثمّ أقتل، ثمّ أحرق، و یفعل بی ذلک سبعین مرّة، ما ترکتک، فکیف؟ و هی قتلة واحدة، و بعدها الکرامة الّتی لا أوفی منها؟ ثمّ جلس.
و قام زهیر بن القین رحمه اللّه و قال: یا ابن بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم! وددت أنّی أقتل، ثمّ أحیی هکذا ألف مرّة، و یدفع اللّه عنک، و عن هؤلاء الفتیة الّذین حولک القتل.
قال: و تکلّم أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضا، و قالوا: و اللّه لا نفارقک و أنفسنا دون نفسک، نفدیک بأرواحنا من جمیع الأسواء، فإذا نحن قتلنا، فقد قضینا ما علینا «1». «2»
__________________________________________________
(1)- [ذکره فی أحداث یوم عاشوراء].
(2)- جناب سیّد شهدا در آن شب، اصحاب گرام خود را جمع نمود، امام زین العابدین علیه السّلام گفت که:
«من در آن وقت بیمار بودم، خود را بر زمین کشیدم تا به نزدیک آن حضرت رسیدم. شنیدم که به اصحاب خود می‌گفت: «ثنا می‌کنم خداوند خود را به نیکوترین ثناها، و حمد می‌کنم او را بر شدّت و رخا و نعمت و بلا. خداوندا! تو را حمد می‌کنم بر آن‌که ما را گرامی داشتی به پیغمبری، و قرآن را به ما تعلیم کردی، و دین خود را به ما عطا کردی، و ما را چشمان بینا و گوشهای شنوا و دلهای با نور و ضیا بخشیدی. پس بگردان ما را از شکرکنندگان؛ اما بعد به درستی که من نمی‌دانم اصحابی وفادارتر و نیکوکارتر از اصحاب خود، و اهل بیتی پاکیزه‌تر و شایسته‌تر و حق‌شناس‌تر از اهل بیت خود. پس خدا شما را جزای نیکو عطا کند از جانب من، و بر من نازل شده است حالتی که مشاهده می‌نمایید. من شما را مرخّص گردانیدم و بیعت خود را از گردن شما گشودم و از شما توقّع نصرت و معاونت و مرافقت ندارم. در این وقت، پرده سیاه شب شما را فرو گرفته است. به هر طرف که خواهید، بروید که ایشان مرا می‌طلبند و با من کار دارند. چون مرا بیابند دیگری را طلب نمی‌نمایند.»
در این حال عباس و سایر برادران بزرگوار آن حضرت برخاستند و گفتند: «هرگز از تو جدا نمی‌شویم.
خدا ننماید به ما روزی را که بعد از تو زنده باشیم. دست از دامان تو برنمی‌داریم و جان خود را فدای تو کردن از سعادت خود می‌شماریم.»
پس، حضرت رو به اولاد مسلم بن عقیل آورد و فرمود که: «شهادت مسلم شما را بس است. من شما را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 92
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 61- 63
فقال لهم:
«إنّی لا أعلم أصحابا أوفی بالعهد، و لا خیرا من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ و لا
__________________________________________________
- مرخّص گردانیدم به هر طرف که خواهید بروید.»
آن سعادتمندان گفتند: «ای فرزند رسول خدا! مردم چه گویند به ما، هرگاه شیخ و بزرگ و سیّد و فرزند بهترین اعمام خود و فرزند پیغمبر خود را یاری نکنیم و در نصرت او شمشیری و نیزه‌ای به کار نبریم.
نه به خدا سوگند که از تو جدا نمی‌شویم تا برویم به هرجا که تو می‌روی، و جان و خون خود را فدای جان مکرّم و خون محترم تو گردانیم و حقّ تو را ادا نماییم؟ لعنت خدا بر زندگانی بعد از چون تو امامی.»
پس مسلم بن عوسجه برخاست و گفت: «آیا ما دست از یاری تو برمی‌داریم؟ و اگر چنین کنیم، چه عذر نزد پروردگار خود بگوییم؟ نه به خدا سوگند که از تو جدا نمی‌شویم تا نیزه‌های خود را در سینه‌های دشمنان تو فرو بریم تا دسته شمشیر در دست ماست، دمار از مخالفان تو برمی‌آوریم، و اگر حربه نداشته باشیم که با ایشان محاربه بنماییم، با سنگ با ایشان جنگ خواهیم کرد و دست از یاری تو برنمی‌داریم تا خدا بداند که حرمت پیغمبر او را در حقّ تو رعایت کرده‌ایم. به خدا سوگند که اگر بدانیم که هفتاد مرتبه کشته می‌شویم و سوخته می‌شویم و خاکستر ما را بر باد می‌دهند، از تو جدا نمی‌شویم. پس چگونه از تو مفارقت نماییم، حال آن‌که یک کشته شدن است و بعد از آن، سعادت ابدی آخرت است که نهایت ندارد.»
پس، زهیر بن قین برخاست و گفت: «به خدا سوگند که من راضیم هزار مرتبه کشته و زنده شوم و باز کشته شوم، و هزار جان را فدای تو و اهل بیت تو کنم.»
و سایر آن سعادتمندان بر این منوال سخن گفتند و حضرت، ایشان را دعا کرد.
از حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام منقول است که چون لشکر مخالف حضرت سیّد شهدا را احاطه کردند، حضرت اصحاب خود را جمع کرد و فرمود: «من بیعت خود را بر شما حلال کردم. اگر خواهید به قبایل و عشایر خود ملحق شوید!»
و با اهل بیت و خویشان خود گفت: «شما را نیز مرخص گردانیدم. شما تاب مقاومت این گروه بی‌شمار را ندارید.»
پس جمعی از منافقان و مردم ضعیف الایمان مفارقت آن حضرت را بر سعادت ابدی اختیار کردند و پراکنده شدند و اهل بیت و خواص اصحاب آن حضرت که به قوت ایمان و یقین از عالمیان ممتاز بودند، گفتند: «ما از تو مفارقت نمی‌نماییم و در حزن و اندوه و محنت و بلا با تو شریکیم، و قرب خدا را منوط به خدمت تو می‌دانیم.»
حضرت فرمود: «چون بر خود قرار دادید، آنچه من بر خود قرار داده‌ام، پس بدانید که حق تعالی منازل شریفه و درجات رفیعه را نمی‌بخشد، مگر به کسی که در راه او متحمّل مکاره عظیمه و شداید مؤلمه گردد. بدانید که تلخ و شیرین دنیای فانی نظر به دار باقی مانند خوابی است که کسی بیند و بیدار شود، و فایز و رستگار کسی است که در آخرت فایز و رستگار گردد. شقی و بدبخت کسی است که نعیم باقی آخرت را از دست بدهد.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 649- 651
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 93
أوصل بالرّحم من أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی خیرا، ألا و إنّی قد أذنت لکم، فانطلقوا، فأنتم فی حلّ منّی، و هذه اللّیلة سیروا بسوادها، فاتّخذوها سترا جمیلا».
فقال له إخوته و أهل بیته و أصحابه: «لا نفارقک لحظة و لا یبقی اللّه إیّانا بعدک أبدا».
[عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 65
ثمّ قال مسلم بن عوسجة: و اللّه لأکسرنّ فی صدورهم رمحی، و لأضربنّ أعناقهم بسیفی حتّی ألقی اللّه (عزّ و جلّ) لیعلم اللّه أنّا قد حفظنا عترة رسوله، فلو أقتل ثمّ أحیا حتّی یفعل بی ذلک سبعین مرّة ما فارقتک.
ثمّ قال زهیر بن القین نحوه، ثمّ تکلّم کلّ واحد من أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضا.
و قالوا: «أنفسنا لنفسک الفداء، فإن قتلنا قضینا ما علینا من واجب حقّکم» «1». «2» [عن أبی مخنف]
__________________________________________________
(1)- [ذکره فی أحداث یوم عاشوراء].
(2)- پس اصحاب خویش را طلب فرمود و در میان ایشان ایستاده شد. سیّد سجاد علیه السّلام حدیث می‌کند که: «من با شدّت مرض نزدیک شدم تا گوش دارم چه فرماید.»
فسمعت أبی یقول لأصحابه: أثنی علی اللّه أحسن الثّناء و أحمده علی السّرّاء و الضّرّاء، اللّهمّ! إنّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة و علّمتنا القرآن و فهّمتنا فی الدّین و جعلت لنا أسماعا و أبصارا و أفئدة، فاجعلنا من الشّاکرین. أمّا بعد فإنّی لا أعلم أصحابا أوفی و لا خیرا من أصحابی و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی خیرا، ألا و إنّی لأظنّ یوما لنا من هؤلاء. ألا و إنّی قد أذنت لکم فنطلقوا جمیعا فی حلّ لیس علیکم حرج منّی و لا ذمام. هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوا جملا و لیأخذ کلّ رجل بید رجل من أهل بیتی و تفرّقوا فی سوادکم و مدائنکم فإنّ القوم إنّما یطلبوننی و لو قد أصابونی، لهوا عن طلب غیری.
زین العابدین علیه السّلام می‌فرماید: «شنیدم که پدر من در میان اصحاب، خدای را به سپاس بستود و به نیایش ستایش فرمود.» آن‌گاه گفت: «ای پروردگار من! سپاس می‌گذارم تو را که ما را به تشریف نبوت تکریم فرمودی و مرموزات قرآن را تعلیم نمودی و معضلات دین را مفهوم داشتی و ما را گوش شنوا و دیده بینا و دل دانا کرامت کردی و در شمار سپاسگزاران آوردی. همانا من اصحابی وفاکیش‌تر از اصحاب خود و اهل بیتی نیکوکارتر از اهل بیت خود ندانم. خداوند شما را جزای خیر دهاد. دانسته باشید که من گمان دیگر در حق این جماعت داشتم و ایشان را در طریق اطاعت و متابعت می‌انگاشتم. اکنون آن پندار دیگر گونه صورت بست. لاجرم ذمّت شما را از حمل عهد و بیعت خود سبکبار ساختم و شما را رخصت کردم تا به هر جانب که خواهید، کوچ کنید. اکنون که سیاهی شب جهان را در پرده خویش درافکنده، هریک شتری به دست کنید و دست یک تن از اهل بیت مرا فراگیرید و در بلاد و امصار پراکنده شوید. همانا این جماعت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 94
__________________________________________________
- مرا می‌جویند؛ چون مرا دست یازند، به غیر من نپردازند.
چون ابو عبد اللّه علیه السّلام سخن بدین جا آورد، فرزندان و برادران و برادرزادگان و پسرهای عبد اللّه آغاز سخن کردند و گفتند: «لا و اللّه ما بدین کار گردن ننهیم و بعد از تو زندگانی نخواهیم.
لا أرانا اللّه ذلک أبدا.
خداوند ما را هرگز بدین ناستوده کردار دیدار نکند.»
نخستین عباس بن علی بن ابیطالب علیهم السّلام آغاز سخن کرد و لختی بدین منوال بپرداخت.
فقال الحسین علیه السّلام: یا بنی عقیل! حسبکم من القتل بمسلم بن عقیل فاذهبوا أنتم، فقد أذنت لکم.
حسین علیه السّلام فرمود: «ای فرزندان عقیل! قتل مسلم توانایی صبر و شکیبایی را از شما برتافت. بر این مصیبت فزونی مجویید! من شما را رخصت کردم که از این داهیه (1) خوانخواره به جانبی کناره گیرید.»
عرض کردند: سبحان اللّه! مردم با ما چه گویند؟ و ما چه پاسخ دهیم؟ که گوییم: سیّد خود را و مولای خود را و پسر عمّ خود را در میان دشمن گذاشتیم و دست بازداشتیم بی‌آن‌که سوفار خدنگی به زه نهیم (2) یا به زخم نیزه کسی را دفع دهیم و اگرنه شمشیری از نیام بکشیم و دشمنی بکشیم. لا و اللّه ما بیزاریم از چنین کردار. الا آن‌که جان و مال و اهل و عیال را در راه تو فدا کنیم و در رکاب تو با دشمن تو رزم زنیم تا بر ما همان فراز آید که بر تو آید. خداوند زشت کناد آن زندگانی را که بعد از تو خواهیم.»
این وقت مسلم بن عوسجه برخاست.
فقال: أنحن نخلّی عنک؟ فبما نعتدر إلی اللّه فی أداء حقّک؟ لا و اللّه حتّی أطعن فی صدورهم برمحی و أضربهم بسیفی فاثبت قائمه فی یدی و لو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به، لقذفتهم بالحجارة، و اللّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللّه أنّا قد حفظنا غیبة رسول اللّه فیک، أما و اللّه لو علمت أنّی أقتل ثمّ أحیی ثمّ أحرق حیّا ثمّ أذری- یفعل ذلک بی سبعین مرّة- ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک، فکیف لا أفعل ذلک و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا.
عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! آیا ما آن کس باشیم که دست از تو بازداریم؟ پس با کدام حجت در حضرت إله ادای حق تو را عذر خواه شویم؟ لا و اللّه ما همچنان پابرجاییم تا سینه معادی را دستخوش نیزه خطی فرمائیم و اندام اعدا را نیام شمشیر مشرفی سازیم و اگر ما را سلاح جنگ نباشد، به زخم سنگ قتال خواهیم داد. سوگند با خدای که ما از خدمت تو به یک سوی نشویم تا در حضرت حق مورد طعن و دق نگردیم و مردمان بدانند که ما در خدمت تو، غیبت رسول خدای را نگران بودیم. سوگند با خدای اگر بدانم کشته می‌شوم، آن‌گاه زنده می‌گردم، آن‌گاه مرا زنده می‌سوزانند و خاکستر مرا بر باد می‌دهند و این کردار را هفتاد کرت با من به کار می‌بندند، هرگز از تو جدا نخواهم شد تا گاهی که در حضرت تو مرگ را ملاقات کنم. همانا این شهادت کرة واحدة هلاکتی است و از پس آن جاودانه کرامتی است که هرگز به نهایت نخواهد شد.»
چون سخن بدین‌جا آورد، زهیر بن القین برخاست.
فقال: و اللّه لوددت أنّی قتلت ثمّ نشرت ثمّ قتلت حتّی أقتل هکذا ألف مرّة و أنّ اللّه یدفع بذلک القتل عن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 95
__________________________________________________
- نفسک و عن أنفس هؤلاء الفتیان من أهل بیتک.
گفت: «سوگند با خدای دوست دارم که کشته شوم، آن‌گاه زنده گردم؛ بدین‌گونه تا هزار کرت مرا بکشند و زنده گردانند و در ازای آن خداوند تو را و جوانان اهل بیت تو را مقتول و مظلوم نگذارد.»
و هریک از اصحاب بدین منوال شبیه به یکدیگر سخن کردند و حسین علیه السّلام همگان را به دعای خیر یاد کرد.
در کتاب جلاء العیون عبد اللّه بن محمّد رضا الحسینی مسطور است که: «از پس مقالات اصحاب، مقام هریک از ایشان را در بهشت نمودار فرمود و حور و قصور هریک را با ایشان بنمود و بر یقین هریک بیفزود و از این روی، احساس الم سیف و سنان نمی‌کردند و در تقدیم شهادت تعجیل می‌نمودند.»
(1). داهیه: بلا، پیشامد سخت و ناگوار.
(2). زه نهیم: آماده تیراندازی شویم.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام (3)، 2/ 204- 208
(3). [این مطلب را در احوالات امام سجاد علیه السّلام، 2/ 97- 99 تکرار نموده است].
بالجمله، چون شب عاشورا فرا رسید و تاریکی جهان را فرو گرفت، دیگر باره حسین علیه السّلام مردم خویش را ممتحن داشت و به میزان آزمون و آزمایش درگذرانید. در تفسیر امام مسطور است:
قال الحسین لعسکره: أنتم فی حلّ من بیعتی، فألحقوا بعشائرکم و موالیکم.
با لشکر خویش فرمود: «من بیعت خود را از گردن شما فرو گذاشتم. بشتابید و با خویشاوندان و دوستان خود پیوسته شوید.»
آن‌گاه روی با اهل بیت کرد.
و قال: قد جعلتکم فی حلّ من مفارقتی، فإنّکم لا تطیقونهم لتضاعف إعدادهم، و قوّادهم، و ما المقصود غیری، فدعونی و القوم، فإنّ اللّه عزّ و جلّ یعیننی، و لا یخلّینی من حسن نظره کعاداته فی أسلافنا الطّیّبین.
با اهل بیت فرمود: «شما را نیز اجازت کردم که از من جدا شوید. چه طاقت رزم ایشان را ندارید و با عدت و عدت (1) ایشان توانا نیستید و هیچ کس جز من مقصود این جماعت نیست. مرا دست باز دهید با این قوم. همانا خداوند مرا اعانت می‌کند و به نظر رحمت نگران می‌گردد؛ چنان‌که به گذشتگان طیب و طاهرین من نگران بود.»
امام علیه السّلام می‌فرماید:
فأمّا عسکره ففارقوه، و أمّا أهله الأدنون من أقربائه فأبوا.
می‌فرماید: «لشکر او مفارقت اختیار کردند و پراکنده شدند و خویشاوندان و خاصان او از تفرق ابا نمودند و بپاییدند. و من بنده از این پیش رقم کردم.»
در مروج الذهب می‌گوید: لشکر حسین علیه السّلام هزار سوار و صد پیاده بود. تواند شد که از آن جماعت چند که به جای مانده بودند، در این شب یکباره متفرق شدند و افزون از هفتاد و دو تن کس به جای نماند.
بالجمله، آنان که به جا ماندند، عرض کردند: «یا ابن رسول اللّه! ما هرگز از تو جدا نشویم و محزون می‌شویم بدانچه تو محزون می‌شوی و می‌رسد ما را آنچه می‌رسد تو را و قربت و مکانت ما در نزد خداوند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 96
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 69
ثمّ جاءهم سیّدهم الحسین علیه السّلام، فخطبهم، و قال: أثنی علی اللّه أحسن الثّناء، و أحمده علی السّرّاء و الضّرّاء، اللّهمّ إنّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة، و علّمتنا القرآن، و فقّهتنا فی الدّین، و جعلت لنا أسماعا، و أبصارا، و أفئدة، فاجعلنا من الشّاکرین. أمّا بعد: فإنّی لا
__________________________________________________
- آن است که ملازم خدمت تو باشیم.»
چون سخن بدین‌جا آوردند،
فقال لهم: فإن کنتم قد وطّنتم أنفسکم علی ما وطّنت نفسی علیه فاعلموا أنّ اللّه تعالی إنّما یهب المنازل الشّریفة لعباده باحتمال المکاره، و أنّ اللّه تعالی إن کان خصّنی مع من مضی من أهلی الّذین أنا آخرهم بقاء فی الدّنیا من الکرامات بما یسهل علیّ معها احتمال المکروهات، فإنّ لکم شطر ذلک من کرامات اللّه تعالی. و اعلموا أنّ الدّنیا مرّها و حلوها حلم و الإنتباه فی الآخرة، و الفائز من فاز فیها، و الشّقیّ من شقی فیها.
حسین علیه السّلام در پاسخ اهل بیت فرمود: «باشد که شما دل بر چیزی بندید که من بسته‌ام. دانسته باشید که خداوند عطا می‌فرماید منازل شریف و مواطن منیف (2) را با بندگانی که در اقتحام (3) بلیات شاکر و با احتمال مکروهات صابر باشند و اگر خداوند مخصوص دارد مرا با آنان که از اهل بیت منند و در گذشتند و من واپسین ایشانم در بقای دنیا و از در کرامات سهل می‌فرماید بر من حمل مکروهات را، شما را نیز بهری ازکرامات خدای بهره تواند بود. بدانید که زشت و زیبای دنیا نمایش خواب را ماند و بقا و بیداری در دار آخرت است. آن کس که در آخرت رستگار است، جاودانه رستگار است و آن کس که در آخرت شقاوت شعار است، جاودانه گرفتار است.
(1). عدت، به کسر عین: افراد سپاه. و به ضم عین: اسلحه و اسباب جنگ.
(2). منیف، اسم فاعل از انافة: عالی، بلند.
(3). اقتحام: با زحمت خود را در کاری انداختن.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 222- 224
پس به روایت مفید (ره) آن شب امام فتیان بنی هاشم و اصحاب خود را اذن رجوع داد و جوانان اولاد عقیل گفتند: «سبحان اللّه ما یقول النّاس، و ماذا نقول، إنّا ترکنا شیخنا و سیّدنا و بنی عمومتنا خیر الأعمام و لم نرم معهم بسهم و لم نطعن و لم یرمح و لم نصرت معهم بسیف و لا ندری ما صنعوا، لا و اللّه ما نفعل، و لکن نفدیک بأنفسنا و أموالنا و أهلینا و نقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللّه العیش بعدک.»
و برادران و پسران و برادرزادگان آن حضرت، دو پسر عبد اللّه بن جعفر گفتند: «لم نفعل ذلک، لنبقی بعدک، لا أرانا اللّه ذلک أبدا.»
ابتدا فرمود به این کلمات ابی الفضل عباس بن علی و دیگران متابعت کردند او را در این کلمات و از این‌جا و قبول نکردن امان شمر لعنه اللّه ظاهر است رسوخ فتیان در معرفت به حق امام علیه السّلام و زهد ایشان در ریاست و عزّت دنیای دنیّه و شوق ایشان به لقای حضرت عزّت جلّت عظیمه که ملاک مهتری و برتری بر ملائکه مقرّبین، بلکه نهایت مقامات سلوک انبیا و مرسلین است؛ چنانچه از حدیث یونس بن متی ظاهر است.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 479
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 97
أعلم أصحابا أوفی و لا خیرا من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی خیرا، ألا و أنّی لأظنّ أنّ لنا یوما من هؤلاء، ألا و إنّی قد أذنت لکم، فانطلقوا جمیعا فی حلّ، لیس علیکم منّی ذمام، و هذا اللّیل قد غشیکم، فاتّخذوه جملا، و دعونی، و هؤلاء القوم فإنّهم لیس یریدون غیری.
فأبی علیه أهل بیته و أصحابه، و أجابوه بما شکرهم علیه، فخرج عنهم، و ترکهم علی ما همّ علیه من العبادة، ینظر فی شؤنه، و یوصی بمهمّاته.
السّماوی، إبصار العین،/ 9
أمّا أهل بیته من أبنائه، و إخوته، و بنی أخیه، و بنی عمّه، فکانوا خیرة أهل الأرض وفاء، و إباء، و شجاعة، و إقداما، و علوّ همم، و شرف نفوس، و کرم طباع، أبوا أن یفارقوه، و قد أذن لهم، و فدوه بنفوسهم، و بذلوا دونه مهجهم، و قالوا له لمّا أذن لهم فی الانصراف: و لم نفعل ذلک، لنبقی بعدک، لا أرانا اللّه ذلک أبدا.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 582
و جمع الحسین أصحابه قرب المساء- قبل مقتله بلیلة- فقال: أثنی علی اللّه أحسن الثّناء، و أحمده علی السّرّاء و الضّرّاء، اللّهمّ إنّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة، و علّمتنا القرآن، و فقّهتنا فی الدّین، و جعلت لنا أسماعا، و أبصارا، و أفئدة، و لم تجعلنا من المشرکین.
أمّا بعد: فإنّی لا أعلم أصحابا أولی، و لا خیرا من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ، و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی جمیعا.
و قد أخبرنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم بأنّی سأساق إلی العراق فأنزل أرضا، یقال لها عمورا و کربلا، و فیها استشهد و قد قرب الموعد.
ألا و إنّی أظنّ یومنا من هؤلاء الأعداء غدا، و إنّی قد أذنت لکم، فانطلقوا جمیعا فی حلّ، لیس علیکم منّی ذمام، و هذا اللّیل قد غشیکم، فاتّخذوه جملا، و لیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه جمیعا خیرا، و تفرّقوا فی سوادکم و مدائنکم، فإنّ القوم إنّما یطلبوننی، و لو أصابونی لذهلوا عن طلب غیری.
فقال له إخوته، و أبناؤه و بنو أخیه و أبناء عبد اللّه بن جعفر: لم نفعل ذلک لنبقی بعدک؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 98
لا أرانا اللّه ذلک أبدا. بدأهم بهذا القول، العبّاس بن علیّ، و تابعه الهاشمیّون [....] «1».
و قال مسلم بن عوسجة: أنحن نخلّی عنک، و بماذا نعتذر إلی اللّه فی أداء حقّک، أما و اللّه لا أفارقک حتّی أطعن فی صدورهم برمحی، و أضرب بسیفی، ما ثبت قائمه بیدی، و لو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به، لقذفتهم بالحجارة حتّی أموت معک.
و قال سعید بن عبد اللّه الحنفیّ: و اللّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللّه أنّا قد حفظنا غیبة رسوله فیک، أما و اللّه لو علمت أنّی أقتل، ثمّ أحیا، ثمّ أحرق حیا، ثمّ أذری، یفعل بی سبعین مرّة، لما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک، و کیف لا أفعل ذلک، و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا.
و قال زهیر بن القین: و اللّه وددت إنّی قتلت، ثمّ نشرت، ثمّ قتلت، حتّی أقتل کذا ألف مرّة، و إن اللّه عزّ و جلّ یدفع بذلک القتل عن نفسک، و عن أنفس هؤلاء الفتیان من أهل بیتک.
و تکلّم باقی الأصحاب بما یشبه بعضه بعضا، فجزّاهم الحسین خیرا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 257، 258، 259
[....] «2» تکلّم إخوته و جمیع أهل بیته، و بدأهم بهذا القول العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام و قالوا:
یا ابن رسول اللّه! فما یقول النّاس لنا؟ و ما نقول لهم؟ إنّا ترکنا شیخنا، و کبیرنا، و ابن بنت نبیّنا، لم نرم معه بسهم، و لم نطعن معه برمح، و لم نضرب معه بسیف؛ لا و اللّه یا ابن رسول اللّه، لا نفارقک أبدا و لکنّا نقیک بأنفسنا، حتّی نقتل بین یدیک، و نرد موردک، فقبّح اللّه العیش بعدک.
مسلم بن عوسجة: نحن نخلّیک هکذا، و ننصرف عنک و قد أحاط بک هذا العدّو؟ لا و اللّه لا یرانی اللّه أبدا، و أنا لا أفعل ذلک، حتی أکسر فی صدورهم رمحی، و أضاربهم
__________________________________________________
(1)- [و هنا ذکر ما أشرنا إلیه عند ما حکینا عن اعلام الوری].
(2)- [راجع: التّفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکریّ علیه السّلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 99
بسیفی ما تثبت قائمه بیدی؛ و لو لم یکن سلاح أقاتلهم به لقذفتهم بالحجارة، و لم أفارقک حتّی أموت معک.
سعید بن عبد اللّه الحنفیّ: لا و اللّه یا ابن رسول اللّه! لا نخلّیک أبدا حتّی یعلم اللّه أنّا قد حفظنا فیک وصیّة رسوله محمّد صلّی اللّه علیه و اله، و لو علمت أنّی أقتل فیک، ثمّ أحیی، ثمّ أحرق حیّا ثمّ أذری، یفعل بی سبعین مرّة، ما فارقتک، حتّی ألقی حمامی دونک، و کیف لا أفعل ذلک، و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ أنال الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا.
زهیر بن القین: و اللّه یا ابن رسول اللّه! لوددت أنّی قتلت، ثمّ نشرت ألف مرّة، و أنّ اللّه تعالی قد دفع القتل عنک، و عن هؤلاء الفتیة من إخوانک، و ولدک، و أهل بیتک.
ثمّ تکلّم جماعة من أصحابه و قالوا: أنفسنا لک الفداء نقیک بأیدینا، و وجوهنا؛ فإذا نحن قتلنا بین یدیک نکون قد وفّینا لربّنا، و قضینا ما علینا.
صابری الهمدانی، أدب الحسین و حماسته،/ 152- 153
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 100

أقول: و مؤیّد هذا الحدیث روایة نقلها مؤلّف کتاب نور العیون بإسناده عن سکینة بنت الحسین علیهما السّلام، و هی أنّها قالت: کنت جالسة فی لیلة مقمّرة وسط الخیمة، و إذا أنا أسمع من خلفها بکاء و عویلا، فخشیت أن تفقه بی النّساء، فخرجت «1» أعثر بأذیالی، و إذا بأبی علیه السّلام جالس، و أصحابه حوله، و هو یبکی، و سمعته یقول لهم: «2» اعلموا أنّکم خرجتم معی لعلمکم أنّی أقدم علی قوم بایعونی بألسنتهم، و قلوبهم، و قد انعکس الأمر، لأنّهم استحوذ علیهم الشّیطان، فأنساهم ذکر اللّه، و الآن لیس لهم مقصد إلّا قتلی، و قتل من یجاهد بین یدی، و سبی حرمی بعد سلبهم، و أخشی أنّکم ما تعلمون، أو تعلمون و تستحیون، و الخدع عندنا أهل البیت محرّم، فمن کره منکم ذلک، فلینصرف، فإنّ اللّیل ستیر، و السّبیل غیر خطیر، و الوقت لیس بهجیر، و من و اسانا بنفسه کان معنا غدا فی الجنان، نجیّا من غضب الرّحمان، و قد قال جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله: ولدی الحسین علیه السّلام یقتل بأرض کربلا غریبا، وحیدا، عطشانا، فریدا، فمن نصره فقد نصرنی، و نصر ولده القائم (عجّل اللّه فرجه)، و لو نصرنا بلسانه، فهو فی حزبنا یوم القیامة.
قالت سکینة: فو اللّه ما أتمّ کلامه إلّا و تفرّق القوم من عشرة و عشرین «3». فلم یبق معه إلّا واحد «3» و سبعون رجلا. فنظرت إلی أبی منکسا رأسه، فخنقتنی العبرة، فخشیت أن یسمعنی، و رفعت طرفی إلی السّماء، فقلت: إلهی! إنّهم خذلونا، فاخذلهم، و لا تجعل لهم دعاء مسموعا «4»، و سلّط علیهم الفقر، و لا ترزقهم شفاعة جدّی یوم القیامة.
و رجعت و دموعی تجری علی خدّی، فرأتنی عمّتی أمّ کلثوم، و قالت: ما دهاک یا
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی المعالی: «و نفسی لم تحدّثنی بخیر، و أنا»].
(2)- [أضاف فی المعالی: «یا قوم»].
(3- 3) [المعالی: «فلم یلبث إلّا نیف»].
(4)- [أضاف فی المعالی: «و لا تجعل لهم سکنا فی الأرض»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 101
بنتاه؟ فأخبرتها الخبر، فصاحت: وا جدّاه! وا علیّاه! وا حسناه! وا حسیناه! وا قلّة ناصراه! أین الخلاص من الأعداء، «1» لیتهم یقنعون بالفداء، «1» ترکت جوار جدّک، و سلکت بنا بعد المدی، فعلا منّا البکاء و النّحیب، فسمع أبی ذلک، فأتی إلینا یتعثّر فی أذیاله، و دموعه تجری «2» و قال: ما هذا البکاء؟ قالت: یا أخی! ردّنا إلی حرم جدّنا رسول اللّه.
فقال: «1» یا أختاه! «1» لیس لی إلی ذلک من سبیل «3». قالت: أجل، ذکّرهم محلّ جدّک، و أبیک، و أمّک، و أخیک. قال: ذکّرتهم، و وعظتهم، فلم یتّعظوا، و لم یسمعوا قولی «4»، فما لهم غیر قتلی من سبیل، و لا بدّ أن ترونی علی الثّری جدیلا؛ و لکن أوصیکم بتقوی اللّه ربّ البریّة، و الصّبر علی البلیّة، و کظم نزول الرّزیّة، و بهذا أوعد جدّکم، و لا خلف لما أوعد، ودّعتکم إلهی الفرد الصّمد، الّذی لم یتّخذ صاحبة و لا ولدا.
ثمّ تباکینا ساعة و الإمام علیه السّلام یقول: و ما ظلمونا، و لکن کانوا أنفسهم یظلمون.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 271- 272- مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 338- 340
و عن کتاب نور العیون: عن سکینة بنت الحسین علیهما السّلام، أنّها کانت لیلة مقمرة کنت جالسة فی الفسطاط، فإذا سمعت صوت البکاء عن خلف الفسطاط، فسکتّ خوفا من اطّلاع الأخوات، و سائر النّسوة، فخرجت و قلبی لا یشهد بالخیر، و کنت أمشی، و أضرب قدمی علی ذیلی، و أسقط، و أقوم، فرأیت أبی جالسا و أصحابه حوله، فسمعت أبی یقول لهم: أنتم جئتم معی لعلمکم بأنّی أذهب إلی جماعة بایعونی قلبا، و لسانا، و الآن تجدونهم قد استحوذ علیهم الشّیطان، و نسوا اللّه، و الآن لم یکن لهم مقصد سوی قتلی، و قتل من یجاهد بین یدیّ، و سبی حریمی بعد سلبهم، و أخاف أن لا تعلموا ذلک، أو تعملوا و لا تتفرّقوا للحیاء منّی، و یحرم المکر و الخدعة عندنا أهل البیت علیهم السّلام، فکلّ من
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2)- [أضاف فی المعالی: «علی خدّیه علی ما ناله»].
(3)- [أضاف فی المعالی: «أما رأیت ممانعة الحرّ لنا بالأمس؟»].
(4)- [أضاف فی المعالی: «و لم یرعوا کلامی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 102
یکره نصرتنا فلیذهب فی هذه اللّیلة السّاترة، و من نصرنا بنفسه، فیکون معنا فی الدّرجات العالیة من الجنان، فقد أخبرنی جدّی: أنّ ولدی الحسین علیه السّلام یقتل بطفّ کربلا غریبا، وحیدا، عطشانا، فمن نصره فقد نصرنی، و نصر ولده القائم، و من نصرنا بلسانه فإنّه فی حزبنا فی القیامة. قالت سکینة: و اللّه ما أتمّ کلامه إلّا و تفرّق القوم من نحو عشرة و عشرین، فلم یبق معه إلّا ما ینقص عن الّثمانین، و یزید عن السّبعین. فنظرت إلی أبی، فوجدته قد نکس رأسه فی حزن و کرب، فلمّا رأیت ذلک فخنقتنی العبرة، فرددتها، و لزمت السّکوت، و توجّهت إلی السّماء، و قلت: اللّهمّ إنّهم خذلونا، فاخذلهم، و لا تجب دعائهم، و لا تجعل لهم فی الأرض مسکنا، و سلّط علیهم الفقر، و لا تنلهم شفاعة جدّی.
فرجعت إلی الفسطاط، و تنهمل دموعی.
فنظرت عمّتی أمّ کلثوم إلیّ، فقالت: ما لک؟ فقصصت القصّة لها، فلمّا سمعت ذلک فنادت: وا جدّاه! وا علیّاه! وا حسناه! وا حسیناه! وا قلّة ناصراه! و لا أدری کیف لنا المخلص من أیدی الأعادی، و لیت الأعادی یرضون أن یقتلونا بدلا عن أخی. فاجتمعت النّساء من بکائها، فبکین، و سمع أبی بکائهنّ، فخرج من الفسطاط باکیا. فدخل علی فسطاطهنّ، فقال: ما هذا البکاء؟ فقربت عمّتی، و قالت: یا أخی! ردّنا إلی حرم جدّنا.
فقال: کیف لی ذلک مع کثرة الأعادی؟ فقالت: أجل، ذکّرهم محلّ جدّک، و أبیک، و جدّتک، و أخیک. فقال: ذکّرتهم فلم یدّکروا، و وعظتهم فلم یتّعظوا، و لم یسمعوا قولی، و لیس لهم رأی سوی قتلی، و لا بدّ أن ترونی علی الثّری جدیلا؛ و لکن أوصیکم بالصّبر و التّقوی، و ذلک أخبر به جدّکم، و لا خلف لوعده، و أسلمکم علی من لو هتک السّتر لم یستره أحد. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 268
__________________________________________________
(1)- در کتاب نور العین سند به سکینه دختر حسین علیها السّلام منتهی می‌شود، می‌فرماید: در خیمه خویش بودم. بانگ گریه شنیدم. نخواستم از زنان کسی آگاه شود. برخاستم و به نزد پدر آمدم. او را گریان دیدم که به اصحاب همی فرمود:
یا قوم إعلموا خرجتم معی بعلمکم أنّی أقدم علی قوم بایعونا بألسنتهم و قلوبهم و قد انعکس العلم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 103
__________________________________________________
- و استحوذ علیهم الشّیطان و أنساهم ذکر اللّه. و الآن لم یکن لهم مقصد إلّا قتلی و قتل من یجاهد بین یدیّ و سبی حریمی بعد سلبهم و أخشی أنّکم ما تعلمون أو تعلمون و تستحیون. و الخدع عندنا أهل البیت محرّم، فمن کره منکم ذلک فلینصرف، فاللّیل ستیر و السّبیل غیر خطیر و الوقت لیس بهجیر و من آسانا بنفسه کان معنا فی الجنان نجیّا من غضب الرّحمن. و قد قال جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله: ولدی حسین یقتل بطفّ کربلاء غریبا وحیدا عطشانا، فمن نصره فقد نصرنی و نصر ولده القائم و لو نصرنا بلسانه فهو فی حزبنا یوم القیامة.
فرمود: «ای جماعت! گاهی که با من بیرون شدید، چنان دانستید که به میان قومی می‌روم که با دل و زبان با من بیعت کرده‌اند. آن اندیشه دیگرگون شد. شیطان ایشان را بفریفت تا خدای را فراموش کردند و اکنون همت ایشان مقصور است بر قتل من و قتل آنان که در راه من جهاد کنند و حریم مرا از پس نهب اسیر گیرند و من بیمناکم که شما پایان این امر را ندانید و اگر دانید از اظهار آن آزرم (1) دارید. همانا خدیعت و مکیدت (2) در نزد ما اهل بیت حرام است. پس هرکس از این سفر کراهتی دارد، طریق مراجعت گیرد. شب تاریک است و راه روشن و وقت شایسته و آن کس که با ما به بذل جان تأسی (3) جوید، با ما در بهشت خدا خواهد بود. و بدانید که جدّ من رسول خدا فرمود: فرزند من حسین در طف کربلا غریب و تنها و تشنه کشته می‌شود و کسی که او را نصرت کند، نصرت من کرده باشد و نصرت کرده باشد فرزند او قائم آل محمّد را و آن کس که به زبان ما را نصرت کند، در قیامت از حزب ما شمرده شود.»
سکینه گوید: «سوگند با خدای چون پدرم سخن بدین‌جا آورد، مردم ده ده و بیست بیست پراکنده شدند و جز هفتاد و چند کس به جای نماند. پس به سوی پدر نگران شدم و گریه در گلوگاه من گره شد.
نخواستم کس بانگ ناله مرا گوش کند. روی به آسمان کردم و گفتم:
أللّهمّ! إنّهم خذلونا، فاخذلهم و لا تجعل لهم دعاء مسموعا فی السّماء و لا تجعل لهم فی الأرض مسکنا و لا شرفا و سلّط علیهم الفقر إلی القبر و لا ترزقهم شفاعة جدّنا یوم القیامة. فاستجب دعوة الطّاهرة.
یعنی: ای پروردگار! این جماعت ما را مخذول (4) ساختند. پس ایشان را قرین خواری و خذلان بدار و دعوت ایشان را اجابت مفرمای و این جماعت را در زمین مسکنی و مأمنی کرامت مکن و فقر و مسکنت را بر ایشان بگمار و ایشان را در قیامت از شفاعت جدّ ما بهره و نصیبه مرسان.»
سکینه می‌فرماید: این وقت مراجعت کردم و آب چشمم بر چهرگان روان بود. عمه‌ام، ام کلثوم مرا بدین حال دیدار کرد و گفت: «ای دختر! تو را چه افتاده؟»
صورت حال را باز گفتم، فریاد برداشت که:
وا جدّاه وا علیّاه وا حسناه وا حسیناه وا قلّة ناصراه. أین الخلاص من الأعداء؟ لیتهم یقنعون فی العداء.
ترکت جوار جدّک و سلکت بنا بعد المدا، فعلا منها الوحیب و کثر منّا حولها النّحیب.
بانگ و ناله و عویل (5) او را حسین علیه السّلام اصغا فرمود. بیامد و اشکش بر چهره مبارک روان بود. فرمود:
«این گریه چیست؟»
ام کلثوم عرض کرد: أخی! ردّنا إلی حرم جدّنا.
«ای برادر! ما را به مدینه بازگردان!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 104
__________________________________________________
- قال: یا أختاه! لیس لی إلی ذلک سبیل. أما رأیت ممانعة الحرّ بالأمس؟ قالت: أجل، ذکّرهم محلّ جدّک و أبیک و أمّک و أخیک. قال: ذکّرتهم و وعظتهم فلم یسمعوا کلامی و لم یرعوا ملامی، فما لهم غیر قتلی سبیلا و لا بدّ أن ترونی علی الثّری، لکن أوصیکنّ بتقوی اللّه ربّ البریّة و الصّبر علی البلیّة و کظم نزول الرّزیّة و بهذا وعد جدّکم و لا خلف لما وعد و ودّعتکم.
فرمود: «ای خواهر! بدانچه تو خواهی راهی نیست. مگر منع حر را دی دیدار نکردی؟»
عرض کرد: «پس محل و مکانت جدّ خود را و پدر خود را و مادر خود را و برادر خود را بر ایشان مکشوف دار تا دست از تو بازدارند.»
فرمود: «شرافت و کرامت ایشان را بر این جماعت برشمردم و فراوان نصیحت کردم. سخنان مرا نشنیده انگاشتند و نصیحت مرا به چیزی نشمردند و ایشان را جز قتل من قصدی نیست و شما ناچار باید کشته مرا بر خاک نظاره کنید؛ لکن وصیت می‌کنم شما را به پرهیزکاری و صبر بر این بلیه و شکیب بر این رزیه. جدّ شما خبر داد این مصیبت را و هرگز خلاف نپذیرد وعده او. اکنون وداع می‌کنم شما را.»
(1). آزرم: شرم و حیا.
(2). مکیدت: مکر و نیرنگ.
(3). تأسی: اقتداء، پیروی.
(4). مخذول: بی‌یاور.
(5). عویل: فریاد. ناله.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 158- 161
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 105

قال: أخبرنا الضّحّاک بن مخلد أبو عاصم الشّیبانیّ، عن سفیان، عن أبی الجحّاف، عن أبیه.
أنّ رجلا من الأنصار أتی الحسین، فقال: إنّ علیّ دینا. فقال: لا یقاتل معی من علیه دین.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 71 رقم 291
حدّثنا محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا أحمد بن یحیی الصّوفیّ، ثنا أبو غسّان، ثنا نوح ابن درّاج، عن محمّد بن إسحاق، عن عمر بن علیّ بن الحسین، عن أبیه، قال:
قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه، و علیه دین کثیر، فباع فیها علیّ بن حسین عین کذا و عین کذا «1».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 132 رقم 2871، مقتل الحسین،/ 72- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 198
حدّثنا محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ، ثنا موسی بن عبد الرّحمان المسروقیّ، ثنا محمّد بن بشر، ثنا سفیان، عن أبی الجحّاف، عن موسی بن عمیر، عن أبیه، قال:
أمر الحسین منادیا، فنادی: لا یقبل معنا رجل علیه دین. فقال رجل: إنّ امرأتی ضمنت دینی، فقال حسین رضی اللّه عنه: و ما ضمان امرأة؟
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 132 رقم 2872، مقتل الحسین،/ 72- 73
الثّوریّ؛ عن أبی الحجّاف [؟]، عن أبیه؛ أنّ رجلا قال للحسین: إنّ علیّ دینا. قال:
لا یقاتل معی من علیه دین.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 202
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و فیه نوح بن درّاج و هو ضعیف»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 106

قال: أخبرنا علیّ بن محمّد، «1» عن أبی الأسود العبدیّ، «2» عن الأسود بن قیس العبدیّ، قال:
قیل لمحمّد بن بشیر الحضرمیّ: قد أسر ابنک بثغر الرّیّ. قال: عند اللّه أحتسبه و نفسی، ما کنت أحبّ أن یؤسر و لا أن أبقی بعده.
فسمع قوله الحسین، فقال له: رحمک اللّه! أنت فی حلّ من بیعتی، فاعمل فی فکاک ابنک. قال: أکلتنی السّباع حیّا إن فارقتک.
قال: فأعط ابنک هذه «3» الأثواب، یستعین بها فی فکاک «3» أخیه. فأعطاه خمسة أثواب «4» قیمتها «5» ألف دینار.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 71 رقم 292- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 154، مختصر ابن منظور، 7/ 129- 130؛ مثله المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 407
قال: و جاء رجل حتّی دخل عسکر الحسین، فجاء إلی رجل من أصحابه، فقال له:
إنّ خبر ابنک فلان وافی، إنّ الدّیلم أسروه، فتنصرف معی حتّی نسعی فی فدائه. فقال:
حتّی اصنع ماذا؟ عند اللّه احتسبه و نفسی. فقال له الحسین علیه السّلام: انصرف و أنت فی حلّ من بیعتی، و أنا أعطیک فداء ابنک. «6» فقال: هیهات أن أفارقک، ثم أسأل الرّکبان عن خبرک. لا یکن و اللّه هذا أبدا «6»، و لا أفارقک. ثمّ حمل علی القوم فقاتل حتّی قتل- رحمة اللّه
__________________________________________________
(1)- [و فی ابن عساکر ط المحمودیّ مکانه: «أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبد الباقیّ، أنبأنا أبو محمّد الشّیرازیّ، أنبأنا أبو عمر الخرّاز، أنبأنا أبو الحسن الخشّاب، أنبأنا محمّد بن سعد، أنبأنا علیّ بن محمّد ...»].
(2)- [و فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال المدائنیّ، عن أبی الأسود العبدیّ ...»].
(3- 3) [فی ابن عساکر و تهذیب الکمال: «الأثواب البرود، تستعین (یستعن- یستعین) بها فی فداء»].
(4)- [المختصر: «أیّام»].
(5)- [تهذیب الکمال: «ثمنها»].
(6- 6) [حکاه عنه فی المعالی، 1/ 338].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 107
علیه و رضوانه-. «1» «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 78
و فی ذلک الوقت وصل الخبر إلی محمّد بن بشیر الحضرمیّ أنّ ابنه قد أسر بثغر الرّیّ.
فقال: عند اللّه أحتسبه و نفسی، ما کنت أوثر أن یؤسر، و أبقی بعده.
فسمع الحسین علیه السّلام قوله، فأذن له فی المضیّ. فقال: أکلتنی السّباع حیّا إن فارقتک.
فأعطاه خمسة أثواب برودا قیمتها ألف دینار.
و قال: احملها مع ولدک هذا لفکّ أخیه. فحملها معه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 27
(زیارة النّاحیة): السّلام علی بشر بن عمر الحضرمیّ، شکر اللّه لک قولک للحسین علیه السّلام و قد أذن لک فی الانصراف. أکلتنی إذن السّباع حیّا إن فارقتک و أسأل عنک الرّکبان و أخذلک مع قلّة الأعوان لا یکون هذا أبدا.
ابن طاووس، الإقبال،/ 576، مصباح الزّائر،/ 282- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 70؛ البحرانی، العوالم، 17/ 338؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304؛ المحمودی، العبرات، 2/ 158
و قیل لمحمّد بن بشیر الحضرمیّ فی تلک الحال: قد أسر ابنک بثغر الرّیّ. «3» فقال: «4» عند
__________________________________________________
(1)- [ذکره فی أحداث یوم عاشوراء].
(2)- حمید بن مسلم گوید: مردی از لشکر عمر بن سعد بیرون آمد و خود را به یکی از یاران حسین علیه السّلام رسانید و بدو گفت: «اطلاع رسیده که پسرت را دیلمیان اسیر کرده‌اند. با من بیا تا با یکدیگر برویم و برای آزادی او اقدامی کنیم!»
وی در پاسخ گفت: «بیایم تا چه کنم؟ من پاداش مصیبت او و خود را از خدا امید دارم.»
حسین علیه السّلام بدو فرمود: «برو که بیعت خود را از گردن تو برداشتم و پول آزادی پسرت را نیز می‌پردازم.»
آن مرد در پاسخ امام علیه السّلام عرض کرد: «هیهات أن أفارقک ثمّ أسأل الرّکبان عن خبرک» هیهات که من از تو جدا شوم، و آن وقت خبر تو را از مسافران پرسم! به خدا قسم هرگز چنین کاری نخواهم کرد و هیچ‌گاه از تو جدا نخواهم شد.»
این سخن را گفت و به دشمنان آن حضرت حمله افکند و جنگ کرد تا کشته شد. رحمت و رضوان خدا بر او باد.
رسول محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 118
(3)- [و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «و وصل الخبر إلی محمّد بن بشیر الحضرمیّ فی تلک الحال بأنّ ابنه قد أسر بثغر الرّیّ ...»].
(4) (4*) [المقرّم: «ما أحبّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 108
اللّه أحتسبه و نفسی، «1» ما کنت أحبّ (4*) «1» أن یؤسر، و أنا «2» أبقی بعده «3».
«4» فسمع الحسین علیه السّلام قوله، فقال: رحمک اللّه «4»، أنت فی حلّ من بیعتی، فاعمل فی فکاک ابنک. فقال: «5» أکلتنی السّباع حیّا إن فارقتک.
قال: «6» فأعط ابنک هذه الأثواب البرود، یستعین بها فی فداء «7» أخیه. فأعطاه خمسة أثواب «8»، «6» قیمتها ألف دینار. «9»
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم: «ما أحبّ»].
(2)- [فی الأسرار: «أن»، و لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(3)- [زاد فی المقرّم و بحر العلوم: «حیّا»].
(4- 4) [المقرّم: «فقال له الحسین»].
(5)- [زاد فی المقرّم: «لا و اللّه، لا أفعل ذلک»].
(6- 6) [المقرّم: «إذا اعط ابنک هذه الأثواب الخمسة لیعمل فی فکاک أخیه و کان»].
(7)- [بحر العلوم: «فکاک»].
(8)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أثواب برود»].
(9)- در همین حال بود که به محمّد بن بشر حضرمی خبر رسید که: «فرزندت در سرحدّ ری اسیر شده است.» گفت: «گرفتاری او و خودم را به حساب خداوند منظور می‌دارم؛ با اینکه مایل نبودم که من باشم و او اسیر گردد.»
حسین علیه السّلام این بشنید فرمود: «رحمت خدا بر تو باد! تو از قید بیعت من رهائی، نسبت به آزادی فرزندت اقدام کن.»
عرض کرد: «درندگان مرا زنده‌زنده بخورند اگر از تو جدا شوم.»
فرمود: «پس این لباسها (بردها) را به فرزندت بده تا در آزادی برادرش از این جامه‌ها استفاده نماید و آنها را فدیه برادر کند.»
سپس پنج قطعه لباس به ارزش هزار دینار به محمّد بن بشر عطا فرمود.
فهری، ترجمه لهوف،/ 93- 94
به روایت دیگر: در آن شب، به محمّد بن بشر حضرمی گفتند: «پسر تو را در سرحدّ ری اسیر کردند.»
گفت: «عوض جان او و جان خود را هردو از آفریننده جانها می‌خواهم.»
چون حضرت این سخن را شنید، فرمود: «خدا تو را رحمت کند، من تو را مرخص می‌گردانم که بروی و فرزند خود را از قید اسیری رها کنی.»
آن سعادتمند گفت: «درندگان مرا بدرند اگر از تو جدا شوم.»
پس حضرت پنج جامه به او عطا فرمود، به هزار درهم می‌ارزید و فرمود: «اینها را برای رهایی فرزند خود بفرست.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 651
بالجمله، این وقت محمّد بن بشر الحضرمی را آگهی آوردند که پسرت را در ثغر مملکت ری اسیر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 109
ابن طاووس، اللّهوف،/ 93- 94- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 394؛ البحرانی، العوالم، 17/ 244- 245؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 270؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 268؛ القمی، نفس المهموم،/ 229؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 259؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 281- 282؛ صابری الهمدانی، أدب الحسین علیه السّلام و حماسته،/ 153؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 338؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 601، لواعج الأشجان،/ 120
__________________________________________________
- گرفتند. گفت: «در راه خدا به حساب می‌رود و من دوست ندارم که او اسیر شود و من بعد از وی باقی بمانم.»
کنایت از آن‌که: «می‌خواهم در رکاب حسین علیه السّلام کشته شوم.»
چون کلمات او را امام حسین اصغا فرمود،
فقال: رحمک اللّه أنت فی حلّ من بیعتی فاعمل فی فکاک ابنک، فقال: أکلتنی السّباع حیّا إن فارقتک، قال:
فأعط ابنک هذه الأثواب البرود یستعین بها فی فداء أخیه فأعطاه خمسة أثواب قیمتها ألف دینار.
فرمود: «خداوند تو را رحمت کناد. من بیعت خویش را از ذمت تو فرود آوردم. برو و فرزند خود را از بند اسر برهان.»
محمّد بن بشر گفت: «مرا جانوران درنده زنده پاره‌پار سازند و طعمه کنند، اگر از خدمت تو دور شوم.»
حسین فرمود: «این جامه‌های بردیمانی را با برادرش گذار تا فدیه برادر کند و او را از بند برهاند.»
و پنج جامه برد، او را عطا کرد که هزار دینار بها داشت.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 110

و بإسناده [الهدایة فی الفضائل] عن أبی حمزة الثّمالیّ، عن علیّ بن الحسین علیه السّلام فی حدیث: إنّ الحسین علیه السّلام قال لأصحابه فی لیلة الیوم الّذی قتل فیه: إنّی غدا أقتل و تقتلون کلّکم معی، لا یبقی منکم واحد. فقالوا: الحمد للّه الّذی أکرمنا بنصرک. ثمّ أخبر بقتل القاسم بن الحسن، و ولده عبد اللّه، و أنّ النّار تسعرّ فی الخندق، و أخبر بکثیر ممّا وقع، و سئل عن علیّ ولده؟ فقال: ما کان اللّه لینقطع نسلی من الدّنیا یصلون إلیه، و هو أبو ثمانیة أئمّة.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 587 رقم 61
روی أبو حمزة الثّمالیّ قال: سمعت علیّ بن الحسین زین العابدین علیهما السّلام یقول: لمّا کان الیوم الّذی استشهد فیه أبی، جمع أهله، و أصحابه فی لیلة ذلک الیوم، فقال لهم: یا أهلی و شیعتی! اتّخذوا هذا اللّیل جملا لکم، فانهجوا «1» بأنفسکم، فلیس المطلوب غیری، و لو قتلونی ما فکّروا فیکم، فانجوا رحمکم اللّه، و أنتم فی حلّ وسعة من بیعتی، و عهدی الّذی عاهدتمونی.
فقال إخوته و أهله و أنصاره بلسان واحد: و اللّه یا سیّدنا! یا أبا عبد اللّه! لا خذلناک أبدا، و اللّه لا قال النّاس: ترکوا إمامهم، و کبیرهم، و سیّدهم وحده حتّی قتل، و نبلو بیننا و بین اللّه عذرا، و لا نخلّیک، أو نقتل دونک.
فقال لهم: یا قوم! إنّی فی غد «2» أقتل، و تقتلون کلّکم معی، و لا یبقی منکم واحد.
فقالوا: الحمد للّه الّذی أکرمنا بنصرک، و شرّفنا بالقتل معک، أو لا ترضی أن نکون معک فی درجتک یا ابن رسول اللّه؟ فقال: جزاکم اللّه خیرا. و دعا لهم بخیر، فأصبح و قتل و قتلوا معه أجمعون.
__________________________________________________
(1)- [فی مدینة المعاجز،/ 289: «فانجوا» و فی نفس المهموم و المعالی: «و انجوا»].
(2)- [فی مدینة المعاجز،/ 289 و نفس المهموم و المعالی: «غدا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 111
«1» فقال له القاسم بن الحسن علیه السّلام: و أنا فیمن یقتل؟ فأشفق علیه، فقال له: یا بنیّ! کیف الموت عندک؟ قال: یا عمّ! أحلی «2» من العسل. فقال: أی و اللّه «3»- فداک عمّک- «3»، إنّک لأحد من یقتل من الرّجال معی بعد أن تبلو ببلاء عظیم، و ابنی «4» عبد اللّه. فقال: یا عمّ! و یصلون إلی النّساء حتّی یقتل عبد اللّه و هو رضیع؟ فقال: فداک عمّک، یقتل عبد اللّه إذ جفّت روحی عطشا «5»، و صرت إلی خیمنا «6»، فطلبت ماء و لبنا، فلا أجد قطّ. فأقول:
ناولونی ابنی لأشرب «7» من فیه «8». فیأتونی به، فیضعونه علی یدیّ، فأحمله لأدنیه من فیّ فیرمیه فاسق بسهم «5»، فینحره و هو یناغی، فیفیض دمه فی کفّی، فأرفعه إلی السّماء، و أقول: اللّهمّ صبرا، و احتسابا فیک «9». فتجعلنی الأسنّة فیهم، و النّار تستعرّ «10» فی الخندق الّذی فی ظهر الخیم، فأکرّ علیهم فی أمرّ أوقات فی الدّنیا، فیکون ما یرید اللّه.
فبکی و بکینا، و ارتفع البکاء، و الصّراخ من ذراری رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فی الخیم. «11»
و یسأله زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر عن علیّ. فیقولون: یا سیّدنا! فسیّدنا علیّ- فیشیرون إلیّ- ماذا یکون من حاله؟ فیقول مستعبرا: ما کان اللّه لیقطع نسلی من الدّنیا. فکیف یصلون إلیه، و هو أبو ثمانیة أئمّة. «12»
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه عن الهدایة].
(2)- [المعالی: «فیک أحلی»].
(3- 3) [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(4)- [المعالی: «یقتل ابنی»].
(5)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(6)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «خیمتنا»].
(7)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «لأشرف»].
(8)- [کرّرها إلی هنا السّیّد هاشم البحرانیّ فی مدینة المعاجز،/ 289].
(9)- [أضاف فی المعالی: «أقول: فی هذه العبارة تصحیف و تحریف، و من ذکر بهذه الکیفیّة فقد اشتبه کما لا یخفی علی البصیر، و ینبغی أن یقرأ هکذا یقتل ابنی عبد اللّه، إذا جفّت روحه عطشا و صرت إلی خیمنا، فطلبت له ماء و لبنا، فلا أجد قطّ، فأقول: ناولونی ابنی لأشربه من فیّ إلی آخر کلامه»].
(10)- [فی نفس المهموم و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «تسعرّ»].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(12)- ابو حمزه ثمالی از علی بن الحسین علیهما السّلام روایت می‌کند که:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 112
__________________________________________________
- قال: لمّا کان الیوم الّذی استشهد فیه أبی، أجمع أهله و أصحابه فی لیلة ذلک الیوم فقال لهم: یا أهلی و شیعتی! إتّخذوا هذا اللّیل جمالکم فانهجوا بأنفسکم، فلیس المطلوب غیری و لو قتلونی ما فکروا فی غیری فانجوا رحمکم اللّه، فأنتم فی حلّ وسعة من بیعتی و عهدی الّذی عاهدتمونی.
ابو حمزه می‌گوید: سید سجاد فرمود: «در شب آن روز که پدر من شهید شد، اهل و اصحاب خود را حاضر ساخت و فرمود: ای اهل من و شیعیان من! در این شب شتران خود را برنشینید و جان خود را به سلامت درگذرانید. مطلوب این قوم جز من نیست؛ چون مرا بکشند، هرگز یاد از شما نکنند. طریق نجات پیش دارید که من بیعت خود را و عهدی که شما با من استوار بستید، از گردن شما ساقط ساختم.»
چون آن جماعت این کلمات را اصغا (1) نمودند، همگان به یک زبان ندا دردادند که: «ای ابو عبد اللّه! ای سید و مولای ما! سوگند با خدای که هرگز دست از دامن تو باز نداریم تا مردمان گویند، ترک گفتند امام خود را و بزرگ خود را و او را فریدا وحیدا (2) به جای گذاشتند، چه عذر در نزد خدای بر تراشیم که امام خود را دست بازداشتیم؟ لا أمّ، جز این نیست که در رکاب تو کشته شویم.»
فرمود: «ای قوم! من فردا کشته می‌شوم و شما همگان کشته می‌شوید و یک تن از شما باقی نمی‌ماند.»
گفتند: «سپاس خدای را که گرامی داشت ما را به نصرت تو و تشریف کرد ما را به سعادت شهادت در حضرت تو، ای پسر رسول خدای! آیا شاد نباشیم از ملازمت خدمت شما؟»
فقال: جزاکم اللّه خیرا. و دعا لهم بخیر فأصبح و قتل و قتلوا معه أجمعون، فقال له القاسم بن الحسن: فأنا فیمن یقتل؟ فأشفق علیه، فقال له: یا بنیّ! کیف الموت عندک؟ قال: یا عمّ! أحلی من العسل، فقال: إی و اللّه- فداک عمّک- إنّک أحد من یقتل من الرّجال معی بعد أن تبلی ببلاء عظیم و ابنی عبد اللّه، فقال: یا عمّ! و یصلون إلی النّساء حتّی یقتل عبد اللّه و هو رضیع؟ فقال:- فداک عمّک- یقتل عبد اللّه، إذا جفّت روحه عطشا و صرت إلی خیمنا فطلبت ماء و لبنا فلا أجد قطّ، أقول: ناولونی ابنی لأشربه من فیّ، فیأتوننی به، فیضعونه علی یدی، فأحمله لأدنیه من فیّ، فیرمیه فاسق- لعنه اللّه- بسهم فینحره، و هو یناغی، فیفیض دمه فی کفّی، فأرفعه إلی السّماء و أقول: اللّهمّ! صبرا و احتسابا فیک، فتعجّلنی الأسنّة منهم و النّار تستعرّ فی الخندق الّذی فی ظهر الخیم، فأکرّ علیهم فی أمرّ أوقات فی الدّنیا، فیکون ما یرید اللّه، فبکی و بکینا، و ارتفع البکاء و الصّراخ من ذراری رسول اللّه فی الخیم، و یسأله زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر من علیّ فیقولون: یا سیّدنا! فسیّدنا علیّ- فیشیرون إلیّ- ماذا یکون من حاله؟ فیقول مستعبرا: ما کان اللّه لیقطع نسلی من الدّنیا فکیف یصلون؟ و هو أبو ثمانیة أئمّة.
فرمود: «خداوند خیر دهاد شما را!»
و چون روز برآمد، آن حضرت شهید شد و همگان با او شهید شدند. هنگام تقریر این کلمات، قاسم بن حسن عرض کرد: «من کشته می‌شوم؟»
فرمود: «ای پسرک من! مرگ در نزد تو چگونه است؟»
عرض کرد: «از عسل شیرین‌تر است.»
فرمود: «ای و اللّه- عمّ تو فدای تو شود- تو نیز بعد از ابتلای عظیم کشته شوی و فرزند من عبد اللّه نیز-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 113
__________________________________________________
- کشته شود.»
گفت: «ای عم! این لشکر تا به نزد زنان تاختن کنند و عبد اللّه شیرخواره را بکشند؟»
فرمود: «- عمّ تو فدای تو باد- عبد اللّه را می‌کشند، گاهی که از عطش مشرف بر موت باشد و چند که من در خیمه‌ها طلب آب و شیر می‌کنم، چیزی نمی‌یابم. می‌فرمایم: پسر مرا به من آرید تا او را شربتی از دهان خود بچشانم. چون او را به من آوردند، برگیرم و گاهی که به نزدیک دهان آورم، فاسقی تیری به سوی او رها دهد و او را نحر (3) کند و دست من از خون او سرشار می‌شود و به سوی آسمان می‌افشانم و می‌گویم: ای پروردگار من! صابرم بر بلای تو و احتساب از تو می‌جویم. این وقت لشکر با تیغ و سنان بر من حمله می‌افکنند و آتش از خندقی که در پشت خیام است، زبانه زدن می‌گیرد و من حمله می‌کنم در تلختر وقتی از اوقات دنیا و این‌چنین خدای خواسته است.»
سید سجاد می‌فرماید: چون این کلمات را بفرمود، بگریست و ما همگان بگریستیم. بانگ گریه و فزع از ذریه رسول خدا بالا گرفت. این وقت زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر خواستند بدانند که سید سجاد نیز شهید می‌شود. عرض کردند: «ای سید ما! چون است حال مولای ما علی؟»
با دیده اشک‌آلود فرمود: «خداوند نسل مرا در دنیا منقطع نمی‌گذارد. چگونه با او دست توانند یافت و حال آن‌که او پدر هشت امام است؟!»
(1). اصغاء: گوش دادن.
(2). فریدا، وحیدا: تنها، یکتنه.
(3). کشتن شرعی شتر را «نحر» گویند و طریقه آن این است که دستهای او را بسته، کاردی به گلوگاهش فرو برند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام (4)، 2/ 219- 222
(4). [این مطلب را در احوالات حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 108- 109 تکرار نموده است].
چنانچه از غایة المرام و سایر کتب ظاهره مدینة المعاجز روایت کرده، از هدایة حصین بن حمدان حصینی که در فهرست شیخ طوسی مذکور است که در شب عاشورا چون حضرت سید الشهدا مقام شهدا را به ایشان نشان دادند و خبر دادند، ایشان را به آن‌که تمام کسانی که با آن حضرت باشند، در فردای آن شب شهید می‌شوند، غیر از علی بن الحسین زین العابدین. حضرت قاسم به جهت خردسالی خود ترسید که مبادا شهید نشود. عرض کرد: «یا عم و أنا أقتل؟»
آن حضرت فرمود: «کیف القتل عندک یا ابن أخی؟»
عرض کرد: «أحلی من العسل.»
در جواب آن مظلوم فرمود: «بلی، نوردیده تو هم کشته می‌شوی، بعد از آن‌که به بلای شدیدی گرفتار می‌شوی؛ یعنی بعد از آن‌که بدن تو پایمال اسبان می‌شود و ولد رضیع من هم کشته می‌شود.» قاسم از خبر شهادت خود خوشحال شد؛ و لیکن چون خبر شهید شدن طفل شیرخوار را شنید به وحشت افتاد که مبادا لشکر به خیمه بریزند در حیات ایشان. از آن حضرت سؤال کرد که: «آیا کار به آن‌جا می‌انجامد که نامحرمان در خیمه زنان بریزند که طفل رضیع را که با مادر است، بکشند؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 114
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 286- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 230- 231؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 343- 344؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 262
__________________________________________________
- آن حضرت فرمود: «نه! و لیکن بعد از تشنگی شدیدی که به من برسد، بیایم به در خیمه و طلب کنم طفل رضیع خود را. زبان خود را در دهان او گذارم. پس تیری بیاید و بر گلوی آن طفل وارد شود که روح او به روضه جنان پرواز کند.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 307- 308
حسین بن همدان حضینی به سند خود از ابی حمزه ثمالی و سید بحرانی بی‌ذکر سند از هم او روایت کرده‌اند که گفت: از علی بن الحسین علیه السّلام شنیدم، می‌فرمود: «شب روزی که پدرم شهید شد، خویشان و یارانش را جمع کرد و به آنها فرمود: ای خاندان و شیعیانم! این شب را چون شتری رهوار به حساب آرید و خود را نجات دهید. جز شخص مرا نخواهند و اگر مرا بکشند، در فکر شماها نباشند. خدا شما را رحمت کند. نجات یابید. بیعت را از شما برداشتم و پیمانی که با من بستید، واگذاشتم!»
برادران و کسان و یارانش یک‌زبان گفتند: «به خدا ای آقای ما! ای ابا عبد اللّه! تو را هرگز وانگذاریم.
مردم گویند: امام و بزرگ و آقای خود را تنها گذاشتند تا کشته شد. میان خود و خدا آزمایش دهیم و عذر جوییم و تو را رها نکنیم تا قربانت شویم.»
فرمود: «من فردا کشته می‌شوم و شما همه با من کشته می‌شوید و احدی از شما نمی‌ماند.»
گفتند: «حمد خدا را که ما را به یاری تو گرامی داشت و به کشتن با تو شرافت داد. ما نپسندیم که با تو همدرجه باشیم یابن رسول اللّه؟»
فرمود: «خدا به شما جزای خیر دهد!»
و بر آنها دعا کرد و صبح [که] شد، او و همه کشته شدند.
قاسم بن حسن عرض کرد: «من هم در کشتگانم؟»
بر او رقت کرد و فرمود: «پسر جانم! مرگ نزد تو چگونه است؟»
گفت: «از عسل شیرین‌تر!»
فرمود: «آری! به خدا عمویت قربانت تو هم یکی از آن مردانی که با من کشته می‌شوی پس از آن‌که سخت گرفتار شوی، پسر کوچکم عبد اللّه هم کشته می‌شود.»
گفت: «عمو جان! به زنان هم می‌رسند تا آن کودک شیرخوار را بکشند؟»
فرمود: «عبد اللّه آن‌گاه کشته شود که تشنگی مرا بی‌تاب کند و به خیمه‌ها آیم و آبی یا عسلی خواهم و نیابم. گویم آن پسر کوچکم را به من دهید تا دهانش را بمکم، او را بردارم که نزد خود آرم، یک فاسقی تیری به گلوی او زند و او ناله کند و خونش در کف من بریزد و آن را به آسمان بلند کنم؛ و گویم: بار خدایا! شکیبایم و به حساب تو گذارم! نیزه‌های دشمن مرا به شتاب اندازد و آتش در خندقی که پشت خیمه‌ها است، شعله کشد و من در تلخترین ساعت عمر خود بر آنها بتازم و آنچه را خدا خواهد، واقع شود.»
او گریست و ما گریستیم و در خیمه‌ها، گریه و شیون از ذراری رسول خدا بلند شد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 102
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 115
و یروی عن الإمام علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام أنّه قال: «ثمّ إنّ أبی قال لأصحابه: إنّی غدا أقتل، و تقتلون کلّکم معی، و لا یبقی منکم أحد إلّا ولدی علیّا زین العابدین، لأنّ اللّه لم یقطع نسله منه، و هو أبو أئمّة ثمانیة».
فقالوا- بأجمعهم-: الحمد للّه الّذی أکرمنا بنصرک، و شرّفنا بالقتل معک، أ و لا نرضی أن نکون معک فی درجتک؟
و قال له القاسم بن الحسن: و أنا فیمن یقتل- یا عمّ-؟
فأشفق علیه الحسین، و قال: یا ابن أخی! کیف تجد طعم الموت عندک؟
قال: یا عمّ! أحلی من العسل.
فقال له الحسین: إی- و اللّه- فداک عمّک، إنّک لأحد من یقتل معی بعد أن تبلو ببلاء عظیم.
ثمّ قال الحسین علیه السّلام: و ممّن یقتل غدا ولدی الرّضیع.
فقال القاسم: یا عمّ! أیصل العدوّ إلی مخیّمنا حتّی یقتل الرّضیع عند أمّه؟
فقال الحسین: إذا اشتدّ بی العطش أجی‌ء إلی باب الخیمة، و أطلب طفلی، و أجعل لسانی فی فمه، فعند ذلک یجی‌ء من العدوّ سهم، فیصیب رقبته، فتفارق روحه الدّنیا.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 282
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 116

و عن سعد بن عبد اللّه: حدّثنا أحمد بن محمّد بن عیسی، حدّثنا الحسین بن سعید، حدّثنا النّضر بن «1» سوید، عن عاصم بن حمید، عن أبی حمزة الثّمالیّ،
قال: [قال] علیّ بن الحسین علیهما السّلام: کنت مع أبی «2» اللّیلة «3» الّتی قتل صبیحتها «4».
فقال لأصحابه: «5» هذا اللّیل «5» فاتّخذوه جملا «6»، فإنّ القوم إنّما یریدوننی، و لو قتلونی لم یلتفتوا إلیکم «2»، و أنتم فی حلّ وسعة. «7»
فقالوا: لا «8» و اللّه، لا یکون هذا أبدا.
«9» قال: إنّکم تقتلون غدا کذلک «10» لا یفلت منکم رجل. قالوا «9»: الحمد للّه الّذی شرّفنا بالقتل معک. ثمّ دعا، و قال لهم: ارفعوا رؤوسکم و انظروا.
فجعلوا ینظرون إلی مواضعهم، و منازلهم من الجنّة، و هو یقول لهم:
هذا منزلک یا فلان، «11» و هذا قصرک یا فلان، و هذه درجتک یا فلان «11». فکان الرّجل یستقبل الرّماح و السّیوف بصدره و وجهه، لیصل إلی منزله «12» من الجنّة. «13»
__________________________________________________
(1)- «البصریّ، عن» م، ه، ط. و ما فی المتن کما فی البحار و العوالم.
انظر معجم رجال الحدیث: 19/ 151.
(2- 2) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «إلی أن قال- و قال لهم»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: «فی اللّیلة»].
(4)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: «فی صبیحتها»].
(5- 5) [فی الأسرار و أدب الحسین علیه السّلام: «هذه اللّیلة»].
(6)- [فی البحار و العوالم و أدب الحسین علیه السّلام: «جنّة»].
(7)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «من بیعتی»].
(8)- [لم یرد فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان و أدب الحسین علیه السّلام].
(9- 9) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و قالوا»].
(10)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و مثیر الأحزان و أدب الحسین علیه السّلام: «کلّکم»].
(11- 11) [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و مثیر الأحزان و أدب الحسین علیه السّلام].
(12)- [فی البحار و مثیر الأحزان: «منزلته»].
(13)- به روایت دیگر: حضرت در آن وقت، جاهای ایشان را در بهشت به ایشان نمود، حور و قصور
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 117
__________________________________________________
- و نعیم موفور خود را مشاهده کردند و یقین ایشان زیاد گردید، و به آن سبب الم نیزه و شمشیر و تیر بر ایشان نمی‌نمود، و شربت شهادت برایشان گوارا بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 650
و دیگر در خرایج از علی بن الحسین رحمه اللّه مروی است.
قال: کنت مع أبی فی اللّیلة الّتی قتل فی صبیحتها، فقال لأصحابه: هذا اللّیل، فاتّخذوه جنّة، فإنّ القوم إنّما یریدوننی و لو قتلونی لم یلتفتوا إلیکم. و أنتم فی حلّ وسعة، فقالوا: و اللّه لا یکون هذا أبدا، فقال: إنّکم تقتلون غدا کلّکم و لا یفلت منکم رجل، قالوا: الحمد للّه الّذی شرّفنا بالقتل معک.
سید سجاد علیه السّلام می‌فرماید: «در شب عاشورا ملازم خدمت پدرم حسین علیه السّلام بودم، آن حضرت اصحاب خویش را طلب فرمود و گفت: «خویشتن را واپائید و سلامت خود را از دست باز مدهید، این جماعت جز در طریق خصومت من نپویند و جز مرا نجویند، گاهی که مرا به قتل رسانند، نگران شما نشوند، من ذمّت شما را از بیعت خویش بری ساختم، در این تاریکی شب ره خویش پیش گیرید و جان به سلامت ببرید.»
گفتند: «لا و اللّه هرگز این نکوهیده کار نکنیم.»
فرمود: «بدانید فردا همگان کشته شوید و یک تن از شما زنده نماند.» گفتند: «سپاس خدای را که در رکاب تو عز شهادت خواهیم یافت و به سرچشمه سعادت خواهیم شتافت.»
این وقت اصحاب را پیش خواند.
فقال لهم: ارفعوا رؤوسکم و انظروا، فجعلوا ینظرون إلی مواضعهم و منازلهم من الجنّة، و هو یقول لهم: هذا منزلک یا فلان! و کان الرّجل یستقبل الرّماح و السّیوف بصدره و وجهه لیصل إلی منزله من الجنّة.
فرمود: «سر بردارید و به جانب آسمان نگران شوید.»
چون سر برافراختند منازل خویش را در بهشت دیدار کردند، و آن حضرت یک‌یک را ندا می‌کرد و منزل هریک را با او مکشوف می‌داشت و ایشان به شوق وصول به منزل خویش، حدود سیف و سنان را استقبال می‌کردند، و زخم تیغ و تیر را بر سر و سینه دوای درد و مرهم جرح می‌دانستند.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 4/ 72- 73
در بحار الانوار حضرت امام زین العابدین علیه السّلام مروی است که در آن شب که به روزش پدرم شهید می‌شد، در خدمتش حاضر بودم. با اصحاب خویش فرمود: «اینک شب است و او را جمله بگیرید.» یعنی چون تاریکی بر جهان پرده برافکنده، و کسی را بر کسی دست نرسد، این تاریکی را برای دفع شر اعادی و گزند عدوان چون سپر شمارید، و هریک به هر سوی خواهید، راه بسپارید؛ راقم حروف گوید: «ممکن است این همان عبارت مذکور باشد؛ فاتّخذوه جملا، و کاتب حروف جنة نوشته باشد.»
بالجمله فرمود: «این قوم به قصد و آهنگ من هستند و مقصود ایشان، من باشم. و اگر مرا بکشند، با شما التفاتی نیارند و شما در حل و سعت بیعت هستید.»
عرض کردند: «سوگند با خدای هرگز این کار نشود و از تو بر کنار نمانیم و حل بیعت نخواهیم و وقت نخواهیم و وقت نجوئیم تا از تو روی برتابیم.»
«فقال: إنّکم تقتلون غدا کلّکم و لا یفلت منکم رجل.» فرمود: «بامدادان جمله شما دستخوش شمشیر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 118
الرّاوندی، الخرائج و الجرائح، 2/ 847- 848- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 298؛ البحرانی، العوالم، 17/ 350؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 268؛ القمی، نفس المهموم،/ 231؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 256؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 93؛ صابری الهمدانی، أدب الحسین و حماسته،/ 149؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 56
و لمّا عرف الحسین منهم صدق النّیّة و الإخلاص فی المفاداة دونه، أوقفهم علی غامض القضاء، فقال: إنّی غدا أقتل و کلّکم تقتلون معی، و لا یبقی منکم أحد حتّی القاسم
__________________________________________________
- آبدار و تیر شرر بار می‌شوید و هیچ کس از شما از مرگ نرهد و یک مرد به سلامت بیرون نشود.»
عرض کردند: «سپاس مر آن خداوندی را که ما را شرف و شرافت بخشید تا در حضرت تو شهید شویم و به عزّ شهادت که فخر دنیا و آخرت است، فایز گردیم.»
آن‌گاه آن حضرت لب به دعا برگشود. پس از آن فرمود: «سرهای خود برکشید و به نظاره شوید.»
فجعلوا ینظرون إلی مواضعهم و منازلهم من الجنّة و هو یقول لهم هذا منزلک یا فلان، فکان الرّجل یستقبل الرّماح و السّیوف بصدره و وجهه لیصل إلی منزله من الجنّة.
چون اصحاب آن حضرت در مودّت آن حضرت و ابقای رضوان (1) حضرت احدیّت از جان و مال و اهل و عیال و تمامت علایق این سرای پر و بال چشم فرو بستند و یکباره به مثوبات آن سرای مرضات خداوند ذو الجلال پیوستند؛ و به جمله یک رنگ و به تمامت هماهنگ گشتند و زر وجود را در تابش بوته آزمایش خالص و دهدهی (2) نمایش دادند. بهر کرم و کرامت ولی یزدان و کارفرمای عرصه کون و مکان موج زدن و شاهین همّت و شاهباز عنایتش بر آسمان مکرمت و موهبت اوج زدن گرفت، و ابواب بهشت بر ایشان گشاده، و منازل و قصور ایشان را در جنات نعیم با ایشان نمودار فرمود. پس آن جماعت به مواضع و منازلی که در باغ جنان و مأوای حور العین و غلمان مر ایشان را مقرر بود، نگران شدند و امام علیه السّلام که قاسم نار و جهیم و صاحب خلد و نعیم است، به هریک می‌فرمود: «ای فلان! این است منزل و مکان تو در بهشت جاویدان!»
و چون آن مردم پاک‌زاد پاک‌نیّت آن مقام و مرتبت و آن برخورداری و نعمت را نگران شدند، جهان را از بهر خویشتن تنگ و گلشن را تاریک گلخن و بدن را قالب اندوه و سجن و اهل و عیال را اسباب هزاران رنج و وبال دیده، مردن را عین رستن و ترک جان گفتن را دولت جاویدان شمردند، زخمه تیر و شمشیر بر جان و روان خریدار شدند و مردمک دیده را هدف تیر شرربار مردم کارزار ساختند و سینه را سپر رماح و سیوف و چهره‌های آزاده را نشان سهام بلا واسته اهار داده نمودند تا مگر زودتر از این مرکز آفات و بلیات رستگار و به نعیم دیگر سرای برخوردار شوند و از این مسکن نامحمود به محل موعود زودتر منزل گزینند.
(1). رضوان، خشنودی و رضا، خشنود شدن.
(2). دهدهی: به معنی ده‌ده باشد، زیرا که طلای خالص و بی‌عیب و تمام‌عیار است.
سپهر، ناسخ التّواریخ، حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 103- 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 119
و عبد اللّه الرّضیع، إلّا ولدی علیّ زین العابدین، لأنّ اللّه لم یقطع نسلی منه و هو أبو أئمّة ثمانیة.
فقالوا بأجمعهم: الحمد للّه الّذی أکرمنا بنصرک، و شرّفنا بالقتل معک، أولا نرضی أن نکون معک فی درجتک یا ابن رسول اللّه؟
فدعا لهم بالخیر، و کشف عن أبصارهم، فرأوا ما حباهم اللّه من نعیم الجنان، و عرّفهم منازلهم فیها، و لیس ذلک فی القدرة الإلهیّة بعزیز و لا فی تصرّفات الإمام بغریب، فإنّ سحرة فرعون لمّا آمنوا بموسی علیه السّلام، و أراد فرعون قتلهم أراهم النّبیّ موسی منازلهم فی الجنّة.
و فی حدیث أبی جعفر الباقر علیه السّلام، قال لأصحابه: ابشروا بالجنّة، فو اللّه إنّا نمکث ما شاء اللّه بعد ما یجری علینا، ثمّ یخرجنا اللّه، و إیّاکم حتّی یظهر قائمنا، فینتقم من الظّالمین، و أنا و أنتم نشاهدهم فی السّلاسل و الأغلال، و أنواع العذاب، فقیل له: من قائمکم یا ابن رسول اللّه؟ قال: السّابع من ولد ابنی محمّد بن علیّ الباقر و هو الحجّة بن الحسن بن علیّ بن محمّد بن علیّ بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علیّ ابنی و هو الّذی یغیب مدّة طویلة، ثمّ یظهر و یملأ الأرض قسطا و عدلا، کما ملئت ظلما و جورا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 260- 261
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 120

و عن أبی سعید سهل بن زیاد: حدّثنا الحسن بن محبوب: حدّثنا ابن فضیل، حدّثنا سعد الجلّاب، عن جابر، عن أبی جعفر علیه السّلام قال:
قال الحسین بن علیّ علیهما السّلام لأصحابه قبل أن یقتل: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله قال «1»: یا بنیّ! إنّک ستساق إلی العراق، و هی أرض قد التقی بها «2» النّبیّون، و أوصیاء النّبیّین، و هی أرض تدعی «عمورا» و إنّک تستشهد «3» بها و یستشهد معک جماعة من أصحابک لا یجدون ألم مسّ الحدید، و تلا: قُلْنا یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ «4» تکون «5» الحرب علیک و علیهم، [بردا و] سلاما.
فأبشروا، فو اللّه لئن قتلونا، فإنّا نرد علی نبیّنا. «6»
ثمّ أمکث ما شاء اللّه، فأکون أوّل من تنشقّ عنه الأرض، فأخرج خرجة یوافق ذلک «7» خرجة أمیر المؤمنین علیه السّلام، و قیام قائمنا، و حیاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
ثمّ لینزلنّ علیّ وفد من السّماء من عند اللّه، لم ینزلوا إلی الأرض قطّ.
و لینزلنّ إلیّ جبرئیل و میکائیل و إسرافیل، و جنود من الملائکة.
و لینزلنّ محمّد، و علیّ، و أنا، و أخی، و جمیع من منّ اللّه علیه فی حمولات من حمولات الرّبّ، «8» خیل بلق «8» من نور، لم یرکبها مخلوق.
ثمّ لیهزّنّ محمّد صلّی اللّه علیه و اله لواءه، و لیدفعنّه إلی قائمنا مع سیفه.
__________________________________________________
(1)- [فی المختصر و البحار: «فقال لی»].
(2)- [فی المختصر و الرّجعة: «فیها»].
(3)- [الرّجعة: «لتستشهد»].
(4)- سورة الأنبیاء: 69.
(5)- [فی المختصر و البحار و الأسرار: «یکون»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار:،/ 269].
(7)- [لم یرد فی الرّجعة].
(8- 8) [البحار: «جمال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 121
ثمّ «1» إنّا نمکث من «1» بعد ذلک ما شاء اللّه، ثمّ إنّ اللّه یخرج من مسجد الکوفة عینا من دهن، و عینا من لبن، و عینا من ماء.
ثمّ إنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام یدفع إلیّ سیف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، فیبعثنی إلی «2» الشّرق و الغرب «2»، «3» و لا آتی علی عدوّ «3» إلّا أهرقت دمه، و لا أدع صنما إلّا أحرقته حتّی أقع إلی الهند، فأفتحها.
و إنّ دانیال و یونس «4»، یخرجان إلی «5» أمیر المؤمنین علیه السّلام، یقولان: صدق اللّه و رسوله.
و یبعث معهما [إلی البصرة] سبعین رجلا، فیقتلون مقاتلتهم «6» و یبعث بعثا إلی الرّوم، فیفتح اللّه لهم.
ثمّ لأقتلنّ کلّ دابّة حرّم اللّه لحمها حتّی لا یکون علی وجه الأرض إلّا الطّیّب، و أعرض علی الیهود، و النّصاری، و سائر الملل، و لأخیّرنّهم بین الإسلام و السّیف، فمن أسلم مننت علیه، و من کره الإسلام أهرق اللّه دمه.
و لا یبقی رجل من شیعتنا إلّا أنزل [اللّه إلیه] ملکا، یمسح عن وجهه التّراب، و یعرّفه أزواجه، و منازله فی الجنّة، و لا یبقی علی وجه الأرض أعمی، و لا مقعد، و لا مبتلی إلّا کشف اللّه عنه بلاءه بنا أهل البیت.
و لتنزّلنّ البرکة من السّماء إلی الأرض، حتّی أنّ الشّجرة لتقصف «7» بما یرید «8» اللّه فیها من الثّمر، و لیأکلنّ «9» ثمرة الشّتاء فی الصّیف، و ثمرة الصّیف فی الشّتاء.
__________________________________________________
(1- 1) [الرّجعة: «أنا أمکث»].
(2- 2) [فی المختصر و البحار: «المشرق و المغرب»].
(3- 3) [الرّجعة: «فلا آتی علی عدوّ للّه»].
(4)- [فی المختصر و البحار: «یوشع»].
(5)- [المختصر: «مع»].
(6)- [الرّجعة: «مقاتلیهم»].
(7)- أی تنکسر أغصانها لکثرة ما حملت من الثّمر.
(8)- [فی المختصر و الرّجعة و البحار: «یزید»].
(9)- [فی المختصر: «لتوأکلنّ» و فی الرّجعة و البحار: «لتأکلنّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 122
و ذلک قول اللّه تعالی: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا «1».
ثمّ إنّ اللّه لیهب لشیعتنا کرامة لا یخفی علیهم شی‌ء فی «2» الأرض و ما کان فیها، حتّی أنّ الرّجل منهم یرید أن یعلم علم أهل بیته، فیخبرهم بعلم ما یعملون. «3»
__________________________________________________
(1)- سورة الأعراف: 96 [و زاد فی المختصر و البحار: «فأخذناهم بما کانوا یکسبون»].
(2)- [فی المختصر و الرّجعة: «من»].
(3)- [ثمّ حکی مثله فی مختصر بصائر الدّرجات،/ 50- 51: و ممّا رواه لی، و رویته عن السّیّد الجلیل السّعید بهاء الدّین علیّ بن السّیّد عبد الکریم بن عبد الحمید الحسنیّ بإسناده، عن أبی سعید سهل، یرفعه إلی أبی جعفر علیه السّلام، قال: قال الحسین علیه السّلام لأصحابه قبل أن یقتل: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله قال لی: یا بنیّ! ستساق إلی العراق ...» بمثل ما جاء فی الخرائج و الجرائح].
در حدیث معتبر دیگر فرمود که: حضرت امام حسین علیه السّلام در روز شهادت به اصحاب خود گفت که:
حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلّم با من می‌گفت: «ای فرزند گرامی؛ زود باشد که تو را ببرند به سوی عراق، به سوی زمینی که در آن‌جا ملاقات می‌نمایند پیغمبران و اوصیای ایشان یکدیگر را و آن زمین را عمورا می‌نامند و تو در آن صحرا، شهید خواهی شد و با گروهی از اصحاب خود که الم جراحت آهن نخواهید یافت.»
پس این آیه را خواند: یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ؛ یعنی: «پس آتش حرب بر تو و بر ایشان برد و سلام خواهد بود.»
پس حضرت امام حسین علیه السّلام فرمود: «بشارت باد شما را که به نزد پیغمبر خود می‌رویم و نزد آن حضرت خواهیم ماند؛ آن‌چه خدا خواهد. پس اوّل کسی که در رجعت برخواهد گشت و از قبر بیرون خواهد آمد، من خواهم بود و بیرون آمدن من موافق بیرون آمدن حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام خواهد بود، در هنگامی که قائم آل محمّد علیه السّلام ظاهر شود. پس بر من نازل خواهد شد گروهی از آسمان که پیش از این نازل نشده باشند و فرود آیند جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و لشکرهای ملائکه و محمّد و علی و برادرم با جمیع‌ائمّه علیهم السّلام که همه بر اسبان ابلق از نور سوار باشند و مخلوقی پیش از ایشان بر آن‌ها سوار نشده باشد. پس رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم لوای خود را حرکت دهد و به دست قائم ما دهد با شمشیر خود، و بدان حال مدّتها در زمین بمانیم و حق تعالی از مسجد کوفه چشمه‌ای از روغن و چشمه‌ای از آب و چشمه ای از شیر جاری گرداند. پس حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام شمشیر حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلّم را به من دهد و به سوی مشرق و مغرب زمین فرستد که هر دشمن خدا که باشد، خونش را بریزم و جمیع بتها را بسوزانم تا آن‌که جمیع بلاد هند را فتح کنم و حضرت دانیال و یوشع زنده می‌شوند و به نزد امیر المؤمنین علیه السّلام می‌آیند و می‌گویند:
«راست گفتند خدا و رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلّم.»
پس حضرت با ایشان هفتاد نفر به سوی بصره می‌فرستد که مخالفان بصره را به قتل رسانند و لشکری به جانب بلاد روم خواهد فرستاد که جمیع آن بلاد را فتح نمایند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 123
الرّاوندی، الخرائج و الجرائح، 2/ 848- 850- عنه: حسن بن سلیمان، مختصر البصائر الدّرجات،/ 36- 37؛ الإسترابادی، الرّجعة،/ 67- 70؛ المجلسی، البحار، 45/ 80- 82، 53/ 61- 63
و روی الشّیخ قطب الدّین بإسناده إلی الباقر علیه السّلام، قال: إنّ الحسین علیه السّلام خطب خطبة قبل مقتله، فقال: إنّ جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم أخبرنی یوما، فقال: یا بنیّ! إنّ النّاس یحملونک علی المسیر إلی العراق، و فیها أرض هی محلّ ملاقاة الأنبیاء و أوصیائهم و اسمها عمورا، فتقتل شهیدا، و یقتل جماعة من أصحابک و لکن لا یصل إلیهم حرّ الحدید، ثمّ تلا قُلْنا یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ فکما أنّ النّار صارت بردا و سلاما علی إبراهیم علیه السّلام فکذلک تکون السّیوف علیک، و علی أصحابک بردا و سلاما، ثمّ قال الحسین علیه السّلام: و اللّه إن قتلونا لیکون مرجعنا ذلک الوقت إلی النبیّ صلّی اللّه علیه و اله، فنمکث «1» معه فی ذلک العالم ما شاء اللّه، فأوّل من تنشقّ عنه الأرض قبل القیامة أنا و یکون خروجی موافقا لخروج أمیر المؤمنین و القائم رحمه اللّه، فینزل علیّ من اللّه تعالی جنود من الملائکة لم تنزل قبل ذلک الیوم، و ینزل علیّ جبرئیل، و میکائیل، و إسرافیل، و جماعة من الملائکة،
__________________________________________________
- پس من خواهم کشت هر حیوان حرام گوشت را تا آن‌که بر روی زمین نماند مگر طیّب و نیکو، و بر یهود و نصارا و سایر ملل اسلام را عرض خواهم کرد و ایشان را میان اسلام و کشته شدن مخیّر خواهم گردانید؛ هرکه قبول اسلام کند بر او منّت خواهم گذاشت و هرکه قبول نکند، خونش را خواهم ریخت و هرکه از شیعیان ما در زمین باشد، خدا ملکی به سوی او خواهد فرستاد که خاک از روی او پاک کند و زنان و منزلت او را در بهشت به او نماید و بر روی زمین کوری و زمینگیری و مبتلایی نماند؛ مگر آن‌که به برکت ما اهل بیت شفا یابد و برکتهای خدا از آسمان به سوی زمین فرود آید، به مرتبه‌ای که درختان آن‌قدر بار بردارند که شاخه‌های ایشان بشکند و میوه زمستان را در تابستان بخورند و میوه تابستان را در زمستان بخورند، چنان‌چه حق تعالی می‌فرماید: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ؛ یعنی: «اگر اهل شهرها ایمان بیاورند و پرهیزکاری نمایند، هر آینه خواهیم گشود بر ایشان برکتها از آسمان و زمین؛ و لیکن تکذیب کردند. پس گرفتیم ایشان را به آنچه کسب کرده بودند.»
پس حضرت فرمود: «خدا خواهد بخشید به شیعیان ما کرامتی چند که مخفی نماند بر ایشان چیزی در زمین؛ حتی آن‌که اگر کسی خواهد خبر خانه خود را بداند، زمین او را خبر دهد به احوال ایشان.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 698- 699
(1)- [فی المطبوع: «فتمکث»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 124
و ینزل محمّد، و علیّ، و أنا، و أخی، و جماعة کثیرة علی خیول بلق من نور لم یرکبها أحد قبلنا، فیدفع النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم علمه و سیفه إلی القائم علیه السّلام، فنمکث «1» ما شاء اللّه، و یظهر اللّه تعالی من مسجد الکوفة عینا من دهن، و عینا من ماء، و عینا من لبن؛ فیدفع إلیّ أمیر المؤمنین علیه السّلام سیف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و یرسلنی إلی المشرق و المغرب، فما أمرّ علی عدوّ إلّا أهرقت دمه؛ و أحرق کلّ صنم علی وجه الأرض، حتّی أبلغ إلی الهند، و أفتح جمیع بلدانها.
و یحیی اللّه دانیال، و یوشع، فیأتیان إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام، فیقولان: صدق اللّه و رسوله فیما وعدکم، فیبعث أمیر المؤمنین علیه السّلام معهم سبعین رجلا لیقتلوا عساکر البصرة، و یرسل عسکرا إلی بلاد الإفرنج، فیفتح بلدانها، و أقتل أنا کلّ حیوان حرام اللّحم، و لم یبق علی وجه الأرض إلّا طیّب حلال اللّحم؛ و أعرض علی الیهود و النّصاری و سائر أهل الأدیان الإسلام أو القتل، فمن أسلم قبلت إسلامه، و من لم یقبل قتلته بإذن اللّه تعالی؛ و لم یبق أحد من الشّیعة إلّا أنزل اللّه سبحانه علیه ملکا یمسح الغبار عن وجهه، و یطلعه علی مکانه من الجنّة؛ و لا یبقی ذو آفة و بلاء إلّا عافاه اللّه تعالی ببرکة الأئمّة علیهم السّلام، و ینزل اللّه برکات السّماء إلی الأرض حتّی أنّ الشّجر لیحمل من الثّمار حتّی تنکسر أغصانه، و یأکل الشّیعة ثمار الشّتاء فی الصّیف، و ثمر الصّیف فی الشّتاء، کما قال سبحانه: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ، و یفتح اللّه علی الشّیعة من کراماته بحیث لا یخفی علیهم خبر، حتّی أنّ المؤمن لیخبر أهله فی کلّ ما یصدر منهم.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 2/ 96- 98
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «فتمکث»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 125

و أخبرنی أبو الحسین محمّد بن هارون، عن أبیه، عن أبی علیّ محمّد بن همام، عن أحمد ابن الحسین المعروف بابن أبی القاسم، عن أبیه، عن الحسن بن علیّ، عن محمّد بن سنان، عن المفضل بن عمر، قال: قال أبو عبد اللّه: لمّا منع الحسین و أصحابه من الماء، نادی فیهم: من کان ظمآن فلیجئ.
فأتاه أصحابه رجلا رجلا، فجعل إبهامه فی فمّ واحد، فلم یزل یشرب الرّجل بعد الرّجل حتّی ارتووا کلّهم، فقال بعضهم: و اللّه لقد شربنا شرابا ما شربه أحد من العالمین فی دار الدّنیا.
و لمّا عزموا علی القتال فی الغد، أقعدهم الحسین عند المغرب رجلا رجلا یسمّیهم بأسمائهم، و أسماء آبائهم، و دعا بمائدة، فأطعمهم، و أکل معهم، و تلک من طعام الجنّة، و سقاهم من شرابها.
قال أبو عبد اللّه: و لقد و اللّه رآهم عدّة من الکوفیین لو عقلوا.
قال: ثمّ أرسلهم، فعاد کلّ واحد إلی بلاده، ثمّ أتی جبل رضوی، فلا یبقی أحد من المؤمنین إلّا أتاه و سیقیم هنالک علی سریر من نور قد حفّ به إبراهیم، و موسی، و عیسی، و جمیع الأنبیاء، و من ورائهم المؤمنون ینظرون ما یقول الحسین، فهم بهذا الحال حتّی یقوم المهدیّ. فإذا قام أتوا کربلا، و وافوا الحسین، فلا یبقی سماویّ و لا أرضیّ إلّا حفّ به یزوره، و یصافحه، و یقعد معه علی السّریر.
یا مفضل! هذه و اللّه الرّفعة الّتی لیس فوقها شی‌ء، و لا دونها شی‌ء، و لا وراءها لطالب مطلب.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 78- 79
و منها: قال أبو جعفر: أخبرنی أبو الحسین محمّد بن هارون، عن أبیه، عن أبی علیّ محمّد بن همام، عن أحمد بن الحسین بن المعروف بابن أبی القاسم، عن أبیه، [عن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 126
الحسن بن علیّ، عن محمّد بن سنان «1»]، عن المفضل بن عمر، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام:
لمّا منع الحسین (صلوات اللّه علیه) و أصحابه «2» ماء الفرات «2»، نادی فیهم: من کان ظمآن فلیجئ.
فأتاه رجل رجل، [فجعل «3»] إبهامه فی راحة واحدهم، فلم یزل یشرب الرّجل بعد الرّجل [حتّی «4»] ارتووا.
فقال بعضهم لبعض: و اللّه لقد شربت شرابا ما شربه أحد من العالمین فی دار الدّنیا. «5»
فلمّا «6» عزموا علی القتال «6» کان فی الیوم الثّالث عند المغرب، أقعد الحسین رجلا رجلا منهم یسمّیهم «7» بأسمائهم و أسماء «7» آبائهم، فیجیبه الرّجل بعد الرّجل، فیقعدون حوله، ثمّ یدعو بالمائدة، فیطعمهم، و یأکل معهم من طعام الجنّة، و یسقیهم من شرابها. «8»
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفین أضفناه کما فی دلائل الإمامة.
(2- 2) [فی إثبات الهداة و مدینة المعاجز: «الماء»].
(3)- أضفناها لإتمام العبارة. [و فی إثبات الهداة و مدینة المعاجز: «و یجعل»].
(4)- أضفناها لضرورتها فی الکلام.
(5)- [إلی هنا حکاه فی إثبات الهداة].
(6- 6) [مدینة المعاجز: «قاتلوا الحسین علیه السّلام»].
(7- 7) [مدینة المعاجز: «بأسماء»].
(8)- چنان‌چه در روایت مفضل بن عمر که در مدینة المعاجز و نصوص المعجزات و تظلّم الزّهراء و غیرها مذکور است، از حضرت صادق علیه السّلام روایت است که چون حضرت امام حسین علیه السّلام و اصحاب آن حضرت ممنوع شدند از آب، ندا فرمود آن حضرت در میان اصحاب خود: «من کان ظمآنا فلیجئ». پس یکی‌یکی می‌آمدند و حضرت انگشت ابهام خود را در کف دست او می‌گذاشت و آب می‌جوشید و آنها می‌آشامیدند تا سیراب شدند و می‌گفتند بعضی به بعضی دیگر: «و اللّه لقد شربنا شربا ما شربه أحد من العالمین فی دار الدّنیا.»
پس چون آن حضرت شهید شد، در وقت مغرب عاشورا طلب فرمود اصحاب خود را هریک را به اسم او و اسم پدر و به نقل مدینة المعاجز از روایت طبری در روز سوم وقت مغرب طلب فرمود اصحاب خود را. پس جمع شدند در اطراف آن حضرت و مائده‌ای از بهشت آمد و با ایشان طعام تناول فرمود و از آب بهشت آشامیدند. پس به جبال رضوی که در مابین مدینه و مکه است، تشریف برد و باقی نمی‌ماند احدی از مؤمنین مگر آن‌که می‌آید به خدمت آن حضرت و او بر تختی از نور است و حضرت ابراهیم و موسی و جمیع انبیا در اطراف آن حضرت می‌باشند و ملائکه عقب آن‌ها می‌باشند و انتظار می‌کشند که آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 127
الطّبری، نوادر المعجزات،/ 111- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 239؛ مثله الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 589
__________________________________________________
- حضرت فرمایش بفرماید و بر این حال می‌باشند تا ظهور قائم علیه السّلام. پس چون قائم علیه السّلام ظاهر شد، در میان می‌گیرند امام حسین علیه السّلام را و می‌آیند به کربلا؛ پس باقی نمی‌ماند هیچ کس از اهل آسمان و از مؤمنین اهل زمین، مگر آن‌که زیارت می‌کنند آن حضرت را؛ حتی آن‌که خداوند زیارت می‌کند آن حضرت را و عنایت می‌فرماید با حسین به عنایات خاصه. پس حضرت صادق علیه السّلام فرمود: «ای مفضل! این است به خدا قسم رفعتی که فوق آن چیزی نیست و مطلبی بلندتر از آن ممکن نیست.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 185
آنچه روایت کرده شیخ حر عاملی (ره) در کتاب اثبات الهداة بالنّصوص و المعجزات، و شیخ رضی الدین ابن عبد النبی قزوینی در کتاب تظلّم الزهراء از کتاب مسنده سیّدة البتول، و در اسرار الشّهادة، و سعادات ناصریّه نیز روایت شده به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام که فرمود به مفضل بن عمر که: «چون تشنگی شدید شد بر امام و اصحاب او ندا کرد اصحابش را و فرمود: «هرکسی که تشنه است بیاید آب بخورد.» پس انگشت ابهامش را در میان دست دیگر نهاد، پس گفتی از فواره آب در حوض می‌ریزد؛ پس هریک به تعاقب می‌آمدند و از آن آب می‌آشامیدند تا سیراب می‌شدند و بعضی به بعضی گفتند: «و اللّه هرگز به این شیرینی آب ندیده است.»
پس وقتی که همه شهید شدند «و کان فی یوم العاشر عند المغرب، قعد الحسین علیه السّلام فیسمّیهم بأسمائهم و أسماء آبائهم، فیجیبه الرّجل فیقعدون حوله، ثمّ یدعو بالمائدة فیطعمهم من طعام الجنّة و یسقیهم من شرابها»، پس فرمود حضرت صادق علیه السّلام که: «و اللّه که دیدند ایشان را جماعتی از کوفیان.» «لقد کرّر علیهم لو عقلوا.»
قال: «ثمّ خرجوا لرسلهم، فعاد کلّ واحد منهم إلی بلده»، یعنی: «مکرّر دیدند آن را اگر می‌فهمیدند، پس آنان دیدند و فهمیدند فورا سوار شدند و رفتند به منزلهای خود و نماندند در آن صحرا.»
پس فرمود حضرت صادق علیه السّلام: «ثمّ أتی بجبال رضوی، فما یبقی أحد من المؤمنین إلّا أتاه و هو علی سریر من نور قد حفّ به إبراهیم، و موسی، و عیسی، و جمیع الأنبیاء، و من ورائهم المؤمنون، و من ورائهم الملائکة ینظرون ما یقول الحسین، فهم بهذه الحالة حتّی یقوم القائم عجّل اللّه فرجه، فإذا قام القائم و آتوا فیما بینهم الحسین حتّی یأتی کربلاء، فلا یبقی سماویّ و لا أرضیّ من المؤمنین إلّا حفّوا بالحسین حتّی أنّ اللّه یزور الحسین، و یصافحه، و یقعد معه علی سریر، یا مفضل! هذه و اللّه الرّفعة الّتی لیس فوقها شی‌ء، و لا ورائها لطالب مطلب.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 485
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 128

و أرسل علیّا ابنه علیه السّلام فی ثلاثین فارسا، و عشرین راجلا لیستقوا «1» الماء و هم علی و جل شدید، «2» و أنشأ الحسین علیه السّلام یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک فی الاشراق و الأصیل
من طالب و صاحب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک سبیلی «2» «3»
«4» ثمّ قال لأصحابه: قوموا، فاشربوا من الماء یکن آخر زادکم، و توضّأوا، و اغتسلوا، و اغسلوا ثیابکم لتکون أکفانکم. «5» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «لیستسقوا»].
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة، و فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و أتوا بالماء»].
(3)- [الأسرار: «سبیل»].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی إثبات الهداة، 2/ 573- 574].
(5)- و پسرش علی علیه السّلام را با سی سوار و بیست پیاده فرستاد آب آورند و آنها ترسان بودند و خود این شعر می‌سرود:
اف به تو ای روزگار یار ستمگر چند به صبح و پسین چه گرگ تناور
برکنی از یار خویش افسر و هم‌سر نیست قناعت ورا به دیگر و کمتر
کار هماناست سوی حضرت داور هرکه بود زنده راه من رود آخر
سپس به یارانش فرمود: «برخیزید و آب نوشید که توشه آخرین شماست. وضو سازید و غسل کنید و جامه بشویید برای کفن.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 156- 157
و علی اکبر را با سی سوار و بیست پیاده فرستاد که مشک آب با نهایت خوف و بیم آوردند. پس اهل بیت و اصحاب خود را فرمود: «از این آب بیاشامید که آخر توشه شماست، و وضو بسازید و غسل کنید و جامه‌های خود را بشویید که کفنهای شما خواهد بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 651
آنگاه فرزندش علی (سلام اللّه علیه) را فرمان کرد، تا با سی سوار و بیست تن پیادگان برای آوردن آب روان شدند و در این هنگام ایشان سخت مضطرب و ترسان بودند و امام حسین علیه السّلام این شعر قرائت همی فرمود:
یا دهر أف لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 129
الصّدوق، الأمالی،/ 156- 157- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 316- 317؛ البحرانی، العوالم، 17/ 165- 166؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 274- 275؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 269؛ القمی، نفس المهموم،/ 231؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 258- 259
و عن الإمام علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام أنّه قال: «ثمّ إنّ أبی أرسل فی تلک اللّیلة ولده علیّ الأکبر مع خمسین من أصحابه ما بین فارس و راجل، و بعث معهم عدّة قرب إلی الماء، فجاؤوا به بعد جهد شدید.
فقال الحسین لأصحابه: قوموا و اشربوا من هذا الماء، و تطهّروا، و اغسلوا أثوابکم، فإنّها ستکون أکفانکم».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 283
__________________________________________________
-من طالب و صاحب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک سبیل
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 99
و از امام زین العابدین علیه السّلام روایت کرده‌اند که حضرت علی اکبر علیه السّلام در آن شب با سی سوار و بیست پیاده، چند مشک آب آوردند.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 336
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 130

فنذکر الآن ما ذکره الشّیخ الأجلّ «ابن نما» أی ما روی عن سکینة بنت الحسین علیه السّلام قالت:
عزّ ماؤنا فی التّاسع من المحرّم، حتّی کظّنا العطش و قد نفذ الماء کلّه، و خلت الأوانی، و جفّت القرب الّتی فیها الماء، حتّی یبست من شدّة الحرّ، فلمّا أمسی المساء عطشت أنا، و بعض فتیاتنا، فقمت إلی عمّتی زینب، أخبرها بعطشنا لعلّها ادّخرت لنا ماء، فوجدتها فی خیمتها و فی حجرها أخی الرّضیع، و هی تارة تقوم، و تارة تقعد، و هو یضطرب اضطراب السّمکة فی الماء، و یصرخ، و هی تقول له: صبرا صبرا، یا ابن أخی! و أنّی لک الصّبر، و أنت علی هذه الحالة المشومة، یعزّ علی عمّتک أن تسمعک و لا تنفعک. فلمّا سمعت انتحبت باکیة! فقالت: سکینة! قلت: نعم. قالت: ما یبکیک؟ فقلت لها: حال أخی الرّضیع، و لم أعلمها عطشی خشیة أن یزید همّها، و وجدها، ثمّ قلت لها: یا عمّتاه! لو أرسلت إلی بعض عیالات الأنصار فلربّما أن یکون عندهم ماء.
فقامت، و أخذت الطّفل بیدها، و مرّت بخیم عمومتی، فلم تجد عندهم ماء، فرجعت، و تبعها بعض أطفالهم رجاء أن تسقیهم ماء، ثمّ جلست فی خیمة أولاد عمّی الحسن علیه السّلام، و أرسلت إلی خیم الأصحاب لعلّ عندهم ماء فلم تجد ...
فلمّا آیست رجعت إلی خیمتها و معها ما یقرب من عشرین صبیّا و صبیّة، فأخذت بالعویل، فنحن نتصارخ بالقرب منها، فمرّ علینا رجل من أصحاب أبی، و هو بریر الهمدانیّ و کان یقال له سیّد القرّاء، فلمّا سمع بکاءنا رمی نفسه علی الأرض، و حثی التّراب علی رأسه، و نادی بأصحابه: ما عندکم من الرّأی؟ أیسرّکم أن تموت بنات فاطمة عطشا، و فی أیدینا قوائم سیوفنا؟ لا و اللّه لا خیر فی الحیاة بعدهم، بل نرد قبلهم حیاض الموت. أصحابی، فلیأخذ کلّ واحد منّا بید فتاة من هذه الفتیات، و نهجم بهم علی مشرعة الغاضریّات، قبل أن یهلکن من الظّمأ، و إن قاتلنا القوم قاتلناهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 131
فقال لهم یحیی المازنیّ: إنّ الحرسة یصرّون علی قتالنا لا محالة، فإذا أخذنا بأیدی الفتیات، ربّما ینال إحداهنّ سهم، أو رمح، فنکون نحن السّبب لذلک، لکن الرّأی أن نحمل معنا قربة و نملأها لهم، فإن قاتلنا أحد قاتلناه، و إن قتل منّا أحد یکون فداء لبنات فاطمة الزّهراء علیها السّلام.
فقال بریر: شأنک. ثمّ أخذوا قربة و ساروا قاصدین الفرات، و کانوا أربعة نفر، و أقبلوا نحو المشرعة، فحسّ بهم الحرّاس، فقالوا: من هؤلاء القوم؟ فقال لهم، أنا بریر، و هؤلاء أصحابی، و قد کظّنا العطش، و نرید أن نرد الفرات.
فقالوا لهم: مکانکم حتّی نخبر رئیسنا بخبرکم، و کان بین بریر و بین رئیسهم قرابة، فلمّا أخبروه، قال لهم: أفرجوا لهم المشرعة حتّی یشربوا. فلمّا نزلوا إلی المشرعة و حسّواببرودة الماء انتحب بریر و أصحابه، و قالوا: لعن اللّه ابن سعد، هذا الماء یجری و أکباد آل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم لا تبلّ منه بقطرة.
فقال بریر: یا أصحابی اذکروا ما وراءکم و املأوا القربة، و عجّلوا فقد ذابت قلوب أطفال الحسین علیه السّلام من الظّمأ، و لا تشربوا حتّی تروی أکباد بنات فاطمة الزّهراء علیها السّلام، فقالوا: لا و اللّه یا بریر! لا نشرب قبل أن تروی قلوب أطفال الحسین علیه السّلام.
فسمعه رجل من الحرسة، فقال لهم: ما کفاکم الورود حتّی تحملوا إلی هذا الخارجیّ! و اللّه لأخبرنّ إسحاق بخبرکم، فإن أغضی روّعتکم بسیفی هذا حتّی یصل خبرکم إلی الأمیر. فقال له بریر: یا هذا اکتم علینا أمرنا. ثمّ دنی منه و هو یرید قبضه، فولّی منهزما، و أخبر إسحاق بذلک، فقال: اعترضوا طریقهم، و أتونی بهم فإن أبوا قاتلوهم.
فلمّا اعترضوهم، قالوا: یا بریر! لا یرضی إسحاق بحملکم الماء إلی صاحبکم. فقال له بریر: ثمّ ماذا!؟ قالوا: إراقة دمائکم. فقال بریر: إراقة الدّماء أشهی من إراقة الماء، ویلکم، ما ذاق منّا أحد طعم فراتکم و أنّما همّتنا ری أکباد أطفال الحسین علیه السّلام، فو اللّه لا ندعکم حتّی تراق دماؤنا حول هذه القربة.
فقال أحدهم: إنّ هؤلاء مستمیتون علی یسیر ماء، و لا یجدی لهم نفعا. و قال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 132
بعضهم: لا تخالفوا حکم الأمیر. فحاطوا بهم حلقا. فوضع بریر و أصحابه القربة علی الأرض، و جثوا دونها، و بریر یبکی و یقول: وا لهفتاه علی أکباد البینات، صدّ اللّه رحمته عمّن صدّنا عنکنّ، فحملها رجل علی عاتقه فاحتوشوهم الحرسة، و جعلوا یرشقون القربة بالسّهام، فأصاب حبل القربة سهم حتّی خاطه إلی عاتق الرّجل و سال الدّم علی ثوبه و قدمیه.
فلمّا نظر الدّم یسیل، و القربة سالمة قال: الحمد للّه الّذی جعل رقبتی و قاء لقربتی. فلمّا رأی بریر أنّ القوم غیر تارکیه صاح بأعلی صوته: ویلکم یا أعوان بنی سفیان لا تثیروا الفتنة، و دعوا أسیاف بنی همدان فی مغامدها، و کان حول الحسین علیه السّلام جماعة، فقال رجل منهم: إنّی أسمع صوت بریر ینتدب و یعظ القوم، فقال الإمام علیه السّلام: الحقوا به.
فرکب جماعة إلیهم، فلمّا رأوهم الحرسة رجعوا منهزمین.
فجاء بریر بالماء حتّی دنی من الخیمة، فرمی القربة، و قال: اشربوا یا آل الرّسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم هنیئا مریئا. فتباشرت الأطفال بالماء، و صحن صیحة واحدة: هذا بریر جاءنا بالماء. ورمین بأنفسهنّ علی القربة، فمنهنّ من تحضنها، و منهنّ من تضع خدّها علیها، و منهنّ من تلقی فؤادها علیها، فلمّا کثر ازدحامهنّ علی القربة انفلت الوکاء و أریق الماء، و تصارخت الفتیات، و صحن: أریق الماء یا بریر! فجعل یلطم جبینه، و یقول: وا لهفتاه علی أکباد بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم. انتهت هذه الرّوایة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 394- 395
فی بعض کتب المقاتل منها: أسرار الشّهادة للدّربندیّ رحمه اللّه روی عن سکینة بنت الحسین علیه السّلام قالت: عزّ ماؤنا لیلة التّاسع من المحرّم، فجفّت الأوانی و یبست الشّفاه حتّی صرنا نتوقّع الجرعة من الماء، فلم نجدها، فقلت فی نفسی: أمضی إلی عمّتی زینب لعلّها ادّخرت لنا شیئا من الماء. فمضیت إلی خیمتها، فرأیتها جالسة و فی حجرها أخی عبد اللّه الرّضیع، و هو یلوک بلسانه من شدّة العطش، و هی تارة تقوم، و تارة تقعد، فخنقتنی العبرة، فلزمت السّکوت خوفا من أن تفیق بی عمّتی، فیزداد حزنها، فعند ذلک التفتت عمّتی، و قالت: سکینة! قلت: لبّیک. قالت: ما یبکیک؟ قلت: حال أخی الرّضیع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 133
أبکانی. ثمّ قلت: عمّتاه! قومی لنمضی إلی خیم عمومتی، و بنی عمومتی، لعلّهم ادّخروا شیئا من الماء. قالت: ما أظنّ ذلک. فمضینا، و اخترقنا الخیم بأجمعها، فلم نجد عندهم شیئا من الماء، فرجعت عمّتی إلی خیمتها، فتبعتها من نحو عشرین صبیّا و صبیّة، و هم یطلبون منها الماء، و ینادون: العطش! العطش، فکثر الضّجیج منهم، فمرّ علیهم بریر بن حضیر الهمدانیّ، و معه ثلاثة نفر من أصحابه، فسمع الضّجّة، فقال: ما هذا البکاء؟ فقیل له: یا بریر! هؤلاء أطفال الحسین یبکون من شدّة العطش و الظّمأ. فالتفت بریر إلی أصحابه، و قال لهم: أصحابی! یمتن بنات رسول اللّه عطشا، و فی أیدینا قوائم أسیافنا، إذا ثکلتنا أمّهاتنا، فو اللّه لا یکون ذلک أبدا. فقال له رجل من أصحابه: الرّأی أن یأخذ کلّ واحد منّا فتاة من هذه الفتیات، و نهجم بهنّ علی الماء، و نسقیهم الماء. فقال بریر: إنّک تعلم أنّ الحرسة مصرّون علی قتالنا، فإذا هجمنا بهم علی الماء، فربّما أصاب أحدا منهم سهم، أو رمح، فنکون نحن السّبب لذلک، و لکن الرّأی أن نأخذ القربة، و نملأها، فإذا قاتلونا، قاتلناهم، فإذا قتلنا صرنا فداء للحسین علیه السّلام و لبنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. فقالوا له: هذا هو الرّأی. ثمّ أخذوا القربة، و مضوا إلی الفرات، فهجموا علی الماء، فنادی واحد من القوم: من أنتم؟ فقال بریر: أنا بریر، و هؤلاء أصحابی، أتینا لنشرب الماء، فقال لهم:
اشربوا الماء هینئا، مریئا، و لکن بشرط أن لا یحمل أحد منکم قطرة من الماء للحسین.
فقال لهم بریر: ویلکم نشرب الماء هنیئا، و الحسین و بنات رسول اللّه یموتون عطشا؟! لا کان ذلک أبدا. ثمّ التفت إلی أصحابه، و قال: یا أصحابی! لا یشرب أحد منکم الماء، اذکروا ما وراءکم. فقال له رجل من أصحابه: و اللّه ما نذوق الماء حتّی تبلّ أکباد صبیة صغار من بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. ثمّ إنّ بریرا ملأ القربة و خرج من المشرعة هو و أصحابه، فاحتوشه القوم من کلّ جانب و مکان، فحمل علیهم بریر و أصحابه، و جعلوا یدافعونهم، و کثر الازدحام علیهم، فقال بریر لأصحابه: إنّ الرّأی أن یأخذ أحدنا القربة، و یذهب بها، و نحن نقاتل، فحملها رجل من القوم، و سار بها یرید الخیام، إذ أتاه سهم، فوقع فی حبل القربة، و خاطها فی عنقه، فسال الدّمّ علی صدره، فمدّ یده و أخرج السّهم من عنقه، و الدّمّ یجری و هو یقول: الحمد للّه الّذی جعل رقبتی فداء للقربة، و فداء
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 134
لأطفال الحسین علیه السّلام. فوقف بریر یقاتل و ینادی: یا آل أبی سفیان! اتّقوا اللّه، و لا تثیروا الفتنة، و دعوا سیوف همدان فی أغمادها. فسمعه الحسین علیه السّلام و قال: معاشر الکرام! کأنّی أسمع صوت بریر یعظ القوم، و ینتدب بآل همدان. فحمل من أصحاب الحسین علیه السّلام اثنا عشر رجلا، و کشفوا القوم عن بریر، و رجعوا جمیعا إلی الخیام، و جاؤوا بالقربة، و وضعوها بین أطناب الخیم، و نادوا: یا بنات رسول اللّه! دونکم الماء. فأقبلن یهرعن إلیها، فاجتمعن یدرن حول القربة، فمنهم من یضع خدّه علی القربة من شدّة العطش، و منهم من رمی بنفسه علیها، فإذا انحلّ الوکاء، و أریق ماؤها، و لم یبق منها قطرة واحدة، و لم تذق واحدة منهنّ شیئا، فصحن بأجمعهنّ: وا ویلاه! وا ثبوراه! و خرجن من الخیمة و صحن: یا بریر! أریق الماء. فلمّا سمع بریر، جعل یلطم علی رأسه، و یقول: وا لهفتاه علی أکباد بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 319- 321
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 135

ثمّ قال: ألا و من کان فی رحله امرأة، فلینصرف إلی بنی أسد. فقام علیّ بن مظاهر، و قال: و لماذا یا سیّدی؟ فقال علیه السّلام: إنّ نسائی تسبی بعد قتلی، و أخاف علی نسائکم من السّبی. فمضی علیّ بن مظاهر إلی خیمته، فقامت زوجته إجلالا له، فاستقبلته و تبسّمت فی وجهه. فقال لها: دعینی و التّبسّم. فقالت: یا ابن مظاهر! إنّی سمعت غریب فاطمة خطب فیکم، و سمعت فی آخرها همهمة و دمدمة، فما علمت ما یقول.
قال: یا هذه! إنّ الحسین علیه السّلام قال لنا: ألا و من کان فی رحله امرأة، فلیذهب بها إلی بنی عمّها، لأنّی غدا أقتل، و نسائی تسبی.
فقالت: و ما أنت صانع؟ قال: قومی حتّی ألحقک ببنی عمّک بنی أسد. فقامت و نطحت رأسها فی عمود الخیمة، و قالت: و اللّه ما أنصفتنی یا ابن مظاهر، أیسرّک أن تسبی بنات رسول اللّه، و أنا آمنة من السّبی؟ أیسرّک أن تسلب زینب إزارها من رأسها، و أنا استتر بإزاری؟ أیسرّک أن تذهب من بنات الزّهراء أقراطها و أنا أتزیّن بقرطی؟
أیسرّک أن یبیضّ وجهک عند رسول اللّه و یسودّ وجهی عند فاطمة الزّهراء؟ و اللّه أنتم تواسون الرّجال و نحن نواسی النّساء.
فرجع علیّ بن مظاهر إلی الحسین علیه السّلام، و هو یبکی، فقال له الحسین علیه السّلام: ما یبکیک؟
فقال: سیّدی! أبت الأسدیّة إلّا مواساتکم. فبکی الحسین علیه السّلام و قال: جزیتم منّا خیرا.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 342
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 136

و کان مع الحسین حویّ مولی أبی ذر الغفاریّ، فجعل یعالج سیفه، و یصلحه و یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب و صاحب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک سبیلی
وردّدها حتّی حفظت، و سمعتها زینب بنت علیّ، فنهضت إلیه تجرّ ثوبها و هی تقول:
وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت فاطمة أمّی، و علیّ أبی، و الحسن أخی، یا خلیفة الماضی، و ثمال الباقی. فقال الحسین: یا أخیّة! لا یذهبنّ حلمک الشّیطان. قالت:
أتغتصب نفسک اغتصابا؟! ثمّ لطمت وجهها، و شقّت جیبها. و هو یعزّیها و یصبّرها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 393، أنساب الأشراف، 3/ 185- 186
(فروی) عن علیّ بن الحسین [علیه السّلام] أنّه قال: إنّی جالس فی العشیّة الّتی قتل أبی الحسین بن علیّ فی صبیحتها، و عمّتی زینب تمرّضنی، إذ دخل أبی و هو یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک فی الإشراق و الأصیل
من طالب و صاحب قنیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک سبیلی
ففهمت ما قال، و عرفت ما أراد، و خنقتنی عبرتی، و رددت دمعی، و عرفت أنّ البلاء قد نزل بنا، فأمّا عمّتی زینب، فإنّها لمّا سمعت ما سمعت- و النّساء من شأنهنّ الرّقّة و الجزع- فلم تملک أن و ثبت تجرّ ثوبها حاسرة، و هی تقول: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت فاطمة، و علیّ، و الحسن بن علیّ أخی.
فنظر إلیها، فردّد غصّته، ثمّ قال: یا أختی! اتّقی اللّه، فإنّ الموت نازل لا محالة.
فلطمت وجهها، و خرّت مغشیا علیها، و صاحت: وا ویلاه! وا ثکلاه!
فتقدّم إلیها، فصبّ علی وجهها الماء، و قال لها: یا أختاه! تعزّی بعزاء اللّه، فإنّ لی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 137
و لکلّ مسلم أسوة برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم. ثمّ قال: إنّی أقسم علیک، فأبرّی قسمی، لا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها، و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور. ثمّ جاء بها حتّی أجلسها عندی و إنّی لمریض مدنف، و خرج إلی أصحابه. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 216- 217- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 453- 454
قال أبو مخنف: حدّثنی الحارث بن کعب و أبو الضّحّاک، عن علیّ بن الحسین بن علیّ قال: إنّی جالس فی تلک العشیّة الّتی قتل أبی صبیحتها، و عمّتی زینب عندی تمرّضنی، إذ اعتزل أبی بأصحابه فی خباء له، و عنده حویّ، مولی أبی ذر الغفاریّ، و هو یعالج سیفه و یصلحه، و أبی یقول:
__________________________________________________
(1)- از علی بن الحسین روایت شده [است] که گفت: «در اول همان شبی که پدرم در بامداد آن کشته شد، نشسته بودم و عمه‌ام زینب مرا پرستاری می‌کرد که پدرم درآمد و می‌گفت:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک فی الإشراق و الأصیل
من طالب و صاحب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک سبیلی (1)
«ای روزگار، اف بر تو دوست؛ تو را در صبح و عصر چه بسیار جوینده و همراهی کشته است، و روزگار به عوض قناعت ندارد؛ و تنها امر به دست خداست؛ و هر زنده‌ای رونده راه من است.»
گفتار پدرم را فهمیدم و مراد او را دانستم و گریه راه گلویم را گرفت و جلو اشک خود را گرفتم و دانستم که بلا بر ما فرود آمده است؛ لیکن عمه‌ام زینب، چون آنچه را من شنیدم، شنید، و شأن زنان نازک دلی و بیتابی است، بی‌اختیار سر برهنه و دامن‌کشان از جا جست و می‌گفت: «وای از بی‌برادری، [کاش] مرگ زندگی را از من گرفته بود، فاطمه و علی و حسن بن علی برادرم امروز مردند.»
پدرم به او نگریست و غصه خود را فرو خورد و سپس گفت: «یا أختی! اتّقی اللّه فإنّ الموت نازل لا محالة»؛ «خواهرم! خدا را پرهیزگار باش که مرگ ناچار می‌رسد.»
پس، زینب لطمه به روی خویش زد و بیهوش افتاد و فریاد کرد: «ای وای، بی‌برادر شدم!.»
امام پیش رفت و آب به روی خواهر ریخت و به او گفت: «یا أختاه! تعزّی بعزاء اللّه، فإنّ لی و لکلّ مسلم أسوة برسول اللّه»؛ «خواهرا! به شکیبایی خدا، شکیبا باش! چه مرا و هر مسلمان را به پیامبر خدا اقتدا باید.»
سپس گفت: «إنّی أقسم علیک فأبرّی قسمی، لا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها، و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور»؛ «تو را سوگند می‌دهم. پس سوگند مرا راست گردان؛ بر من گریبان چاک مکن و بر من رو مخراش، و بر من وای و هلاک فریاد مزن!»
سپس او را آورد و نزد من نشانید و من بیمار و مردنی بودم. آن‌گاه نزد اصحاب خویش رفت.
(1). ل: السّبیل.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 179- 181
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 138
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب أو طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک السّبیلی
قال: فأعادها مرّتین أو ثلاثا حتّی فهمتها، فعرفت ما أراد، فخنقتنی عبرتی، فرددت دمعی و لزمت السّکون، فعلمت أنّ البلاء قد نزل.
فأمّا عمّتی فإنّها سمعت ما سمعت- و هی امرأة، و فی النّساء الرّقّة و الجزع- فلم تملک نفسها «1» أن و ثبت تجرّ ثوبها، و إنّها لحاسرة حتّی انتهت إلیه؛ فقالت: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة! الیوم ماتت فاطمة أمّی، و علیّ أبی، و حسن أخی، یا «2» خلیفة الماضی، و ثمال الباقی «2».
قال: فنظر إلیها الحسین علیه السّلام، فقال: یا أخیّة! لا یذهبنّ حلمک الشّیطان. قالت:
بأبی أنت و أمّی یا أبا عبد اللّه! استقتلت، نفسی فداک. فردّ غصّته، و ترقرقت عیناه، و قال: لو ترک القطا لیلا لنام.
قالت: یا ویلتا، أفتغصب نفسک اغتصابا، فذلک أقرح لقلبی، و أشدّ علی نفسی.
و لطمت وجهها، و أهوت إلی جیبها و شقّته، و خرّت مغشیّا علیها، فقام إلیها الحسین، فصبّ علی وجهها الماء، و قال لها: یا أخیّة! اتّقی اللّه و تعزّی بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون، و أنّ أهل السّماء لا یبقون، و أنّ کلّ شی‌ء هالک إلّا وجه اللّه الّذی خلق الأرض بقدرته، و یبعث الخلق فیعودون، و هو فرد وحده، أبی خیر منّی، و أمّی خیر منّی، و أخی خیر منّی، ولی و لهم و لکلّ مسلم برسول اللّه أسوة.
قال: فعزّاها بهذا و نحوه، و قال لها: یا أخیّة! إنّی أقسم علیک فأبرّی قسمی، لا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها، و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور إذا أنا هلکت.
قال: ثمّ جاء بها حتّی أجلسها عندی. «3»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العبرات].
(2- 2) [العبرات: «بقیّة الماضین و ثمال الباقین»].
(3)- علی بن حسین گوید: شبی که صبحگاه آن پدرم کشته شد، نشسته بودم. عمه‌ام زینب پیشم بود و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 139
الطّبری، التّاریخ، 5/ 420- 421- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 455- 457
فحدّثنی عبد اللّه بن زیدان البجلّیّ، قال: حدّثنا محمّد بن زید التّمیمیّ، قال: حدّثنا نصر بن مزاحم، عن أبی مخنف، عن الحارث بن کعب: عن علیّ بن الحسین علیه السّلام قال:
__________________________________________________
- پرستاریم می‌کرد. پدرم در خیمه خویش از یاران گوشه گرفته بود. حوی، غلام ابو ذر غفاری پیش وی بود که به شمشیر خود پرداخته بود و آن را درست می‌کرد. پدرم شعری می‌خواند به این مضمون:
«ای روزگار پلید که دوست بدی
و صبحگاهان و شبانگاهان
یاران و دنیاجویان کشته داری
روزگار عوض نمی‌پذیرد
کار به دست خدای جلیل است
و هر زنده‌ای به راه مرگ می‌رود»
گوید: این را دو سه بار خواند تا فهمیدم و مقصود وی را بدانستم و اشکم گرفت، اما اشکم را نگهداشتم و خاموش ماندم و بدانستم که بلا نازل شده است؛ عمه‌ام نیز آنچه را من شنیده بودم، شنید. زن بود و زنان رقت دارند و استعداد زاری. خویشتن‌داری نتوانست و برجست و جامه خود را می‌کشید و برهنه‌سر بود.
پیش وی رفت و گفت: «ای عزای من! ای باقیمانده سلف و پناهگاه خلف! کاش آن روز که فاطمه مادرم یا علی پدرم یا حسن برادرم مرد، زندگیم به سر رسیده بود.»
گوید: حسین علیه السّلام بدو نگریست و گفت: «خواهرکم! شیطان، بردباری تو را نبرد.»
گفت: «ای ابو عبد اللّه! پدر و مادرم فدایت، در انتظار کشته شدنی؟ جانم فدایت ...» و سخن در گلویش ماند.
گوید: چشمانش پر از اشک شد و گفت: «اگر شترمرغ را بگذارند، شب می‌خوابد.»
گفت: «وای من! تو را به زور می‌کشانند! این، قلب مرا بیشتر داغدار می‌کند و بر جانم سخت‌تر است.»
و به چهره خویش زد و گریبان خویش را گرفت و آن را بدرید و بیهوش به زمین افتاد.
گوید: حسین بدو پرداخت و آب به چهره‌اش ریخت و گفت: «خواهرکم! از خدا بترس و از خدا تسلی خواه و بدان که زمینیان می‌میرند و آسمانیان نمی‌مانند. همه چیز تلف شدنی است به جز ذات خدایی که زمین را به قدرت خویش آفریده [است] و خلق را برمی‌انگیزد که باز می‌آیند و او خود یکتاست. پدرم بهتر از من بود، مادرم بهتر از من بود، برادرم بهتر از من بود، مقتدای من و آنها و همه مسلمانان پیمبر خدا است.»
گوید: با این سخنان و امثال آن، وی را تسلی داد و گفت: «خواهرکم! قسمت می‌دهم و قسم مرا رعایت کن که بر من گریبان ندری و چهره نخراشی و وای نگویی و مرگ نخواهی.»
گوید: آن‌گاه وی را بیاورد و پیش من نشانید.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3017- 3018
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 140
إنّی و اللّه لجالس مع أبی فی تلک اللّیلة، و أنا علیل، و هو یعالج سهاما له، و بین یدیه جون مولی أبی ذر الغفاریّ إذ ارتجز الحسین علیه السّلام:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک فی الإشراق «1» و الأصیل
من صاحب و ماجد قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و الأمر فی ذاک إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک السّبیلی
قال: و أمّا أنا، فسمعته ورددت عبرتی، و أمّا عمّتی، فسمعته دون النّساء، فلزمتها الرّقّة و الجزع، فشقّت ثوبها، و لطمت وجهها، و خرجت حاسرة، تنادی: وا ثکلاه! وا حزناه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، یا حسیناه! یا سیّداه! یا بقیّة أهل بیتاه! استقلت و یئست من الحیاة، الیوم مات جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و أمّی فاطمة الزّهراء، و أبی علیّ، و أخی الحسن، یا بقیّة الماضین و ثمال الباقین.
فقال لها الحسین: یا أختی! «لو ترک القطا لنام». قالت: فإنّما تغتصب نفسک اغتصابا؟ فذاک أطول لحزنی، و أشجی لقلبی. و خرّت مغشیّا علیها، فلم یزل یناشدها، و احتملها حتّی أدخلها الخباء. «2»
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «بالإشراق»].
(2)- ابو مخنف از حارث بن کعب از علیّ بن الحسین علیهما السّلام روایت کرده [است] که فرمود: «به خدا که من در آن شب بیمار و با پدرم نشسته بودم و وی مشغول اصلاح تیرهای خود بود، و «جون» غلام و آزاد شده ابو ذر غفاری نیز پیش رویش نشسته بود که ناگاه پدرم مشغول خواندن این شعار شد:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالاشراق و الأصیل
من صاحب و ماجد قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و الامر فی ذلک إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک سبیلی
افّ بر تو ای روزگار که چه بد دوستی هستی، و چه اندازه در بامداد و شام؛
یاران خود و بزرگان را کشته‌ای، و روزگار به جایگیر و بدل هم قناعت نکند.
و سررشته کار در این‌باره به دست خدای بزرگ است، و هر شخص زنده‌ای سرانجام به راهی که من می‌روم، خواهد رفت.
علیّ بن الحسین علیهما السّلام فرمود: «من خود این اشعار را شنیدم و اشکم جاری شد و نیز از میان زنان تنها عمّه‌ام بود که آنها را شنید و بیتاب شده، جامه‌اش را درید و لطمه به صورت زده بیتابانه با سر و روی باز-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 141
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 75- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 455- 456
قال علیّ بن الحسین علیهما السّلام: إنّی جالس فی تلک العشیّة «1» الّتی قتل أبی فی صبیحتها، و عندی عمّتی زینب تمرّضنی، إذ اعتزل أبی فی خبآء له، و عنده جوین «2» مولی أبی ذرّ الغفاریّ و هو یعالج سیفه و یصلحه، و أبی یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق «3» و الأصیل
من صاحب «4» أو طالب «4» قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل «5» و إنّما الأمر إلی الجلیل
و کلّ حیّ سالک سبیلی «5» «6»
فأعادها مرّتین، أو ثلاثا حتّی فهمتها، و عرفت «7» ما أراد، فخنقتنی العبرة، فرددتها
__________________________________________________
- و دامن‌کشان از خیمه بیرون شد و فریاد زد:
«وا ثکلاه، وا حزناه لیت الموت أعدمنی الحیاة»؛ «وای بر این مصیبت! وای بر این اندوه! ای کاش مرده بودم! ای حسین من! ای سرور من! ای یادگار خاندان من! مگر از زندگی خویش ناامید گشته‌ای؟ امروز، روزی است که جدّم رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و مادرم فاطمه زهرا و پدرم علیّ مرتضی و برادرم حسن از دنیا رفتند. ای یادگار گذشتگان، و ای پناه بازماندگان.»
حسین علیه السّلام که چنان دید (برای خاموش ساختن خواهر) بدو فرمود: «خواهرم! «لو ترک القطا لنام»؛ اگر مرغ سنگخوار را آسوده و به حال خود گذارند، می‌خوابد.»
زینب عرض کرد: «با این جمله که گفتی، معلوم می‌شود تو تن به مرگ داده و خویشتن را بدان سپرده‌ای! این بیشتر اندوه مرا طولانی می‌کند و دلم را بیشتر آتش می‌زند.»
و به دنبال این سخنان، بیهوش شد و بر زمین افتاد. حسین علیه السّلام شروع کرد او را سوگند دادن (و به بردباری سفارش کردن). آن‌گاه بغل زده، او را به درون خیمه برد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 113- 115
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان و اللّواعج: «اللّیلة»].
(2)- [فی روضة الواعظین و البحار و العوالم: «فلان» و فی الدّمعة السّاکبة: «فلان جون» و فی نفس المهموم:
«حوی»].
(3)- [روضة الواعظین: «فی الإشراق»].
(4- 4) [فی روضة الواعظین و البحار و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و مثیر الأحزان: «و طالب»].
(5- 5) [أعیان الشّیعة:
«و کلّ حیّ سالک السّبیلی ما أقرب الوعد من الرّحیل
و إنّما الأمور إلی الجلیل»
].
(6)- [أضاف فی بحر العلوم: «ما أقرب الوعد من الرّحیل»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «و علمت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 142
و لزمت السّکوت، و علمت أنّ البلاء قد نزل «1»، و أمّا عمّتی فإنّها «2» سمعت ما سمعت- و هی امرأة و من شأن النّساء الرّقّة و الجزع- فلم تملک نفسها «3» أن و ثبت، تجرّ ثوبها «4»، «5» و أنّها لحاسرة «5» حتّی انتهت إلیه، فقالت «6»: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت أمّی فاطمة، و أبی علیّ، و أخی الحسن علیهم السّلام، یا خلیفة الماضین «7»، و ثمال الباقین «8».
فنظر إلیها الحسین علیه السّلام، فقال لها: یا أخیّة «9»! لا یذهبنّ حلمک الشّیطان «10».
و ترقرقت عیناه بالدّموع، و قال: لو ترک القطا «11» لنام! فقالت: یا ویلتاه! أفتغصب نفسک اغتصابا، فذاک «12» أقرح لقلبی، و أشدّ علی نفسی. ثمّ لطمت وجهها، و هوت «13» إلی جیبها، فشقّته، و خرّت مغشیّا «14» علیها. فقام إلیها الحسین علیه السّلام، فصبّ علی وجهها الماء «15»،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین،/ 158].
(2)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «فلمّا»، و أضاف فی اللّواعج: «لمّا»].
(3)- [أضاف فی بحر العلوم: «دون»].
(4)- [بحر العلوم: «أذیالها»].
(5- 5) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان و بحر العلوم: «و هی حاسرة» و لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(6)- [فی أعیان الشّیعة: «و نادت»، و فی بحر العلوم: «و هی تنادی»].
(7)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و العوالم و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج:
«الماضی»].
(8)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و العوالم و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج:
«الباقی»، و إلی هنا حکاه فی بحر العلوم و أضاف: «نظر إلیها الحسین علیه السّلام نظر رأفة و رحمة، و قال ...» کما جاء عند الکامل].
(9)- [البحار: «أخته»].
(10)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فقالت: بأبی و أمّی تستقتل! نفسی لک فداک، فردّت علیه غصّته»].
(11)- [أضاف فی اللّواعج: «لیلا»].
(12)- [فی البحار و العوالم و اللّواعج: «فذلک»].
(13)- [فی الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أهوت»].
(14)- [فی البحار و الأسرار و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و اللّواعج: «مغشیّة»].
(15)- [أضاف فی أعیان الشّیعة: «حتّی أفاقت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 143
«1» و قال لها: أیها «2» یا أختاه! «3» اتّقی اللّه، و تعزّی بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون، و أهل السّماء لا یبقون، و أنّ کلّ «1» شی‌ء هالک إلّا وجه اللّه الّذی خلق الخلق بقدرته، و یبعث الخلق و یعیدهم «4»، و هو فرد وحده، «5» جدّی خیر منّی «5»، «6» و أبی خیر منّی «6»، و أمّی خیر منّی، «6» و أخی خیر منّی «6»، ولی و لکلّ مسلم برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أسوة.
فعزّاها بهذا و نحوه، و قال لها: یا أخیّة «7»! إنّی أقسمت علیک، فأبرّی قسمی، لا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها، و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور إذا أنا هلکت. «8»
ثمّ جاء بها حتّی أجلسها عندی. «9» «10»
__________________________________________________
(1- 1) [اللّواعج: «حتّی أفاقت، ثمّ عزّاها بما مرّ، (عن اللّهوف فی بدو ورود الإمام علیه السّلام بکربلاء) ثمّ قال: و کلّ»].
(2)- [لم یرد فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و مثیر الأحزان و أعیان الشّیعة].
(3)- [أعیان الشّیعة: «یا أخیّة»].
(4)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «یعودون»].
(5- 5) [لم یرد فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت و البحار و مثیر الأحزان].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و اللّواعج: «یا أختاه»].
(8)- [إلی هنا حکاه فی اللّواعج و أعیان الشیعة، و أضاف فی أعیان الشّیعة: «و فی روایة: إنّها لمّا سمعت الأبیات، قالت: یا أخی! هذا کلام من أیقن بالقتل. فقال: نعم یا أختاه، فقالت زینب: وا ثکلاه! ینعی إلی الحسین نفسه و بکی النّسوة و لطمن الخدود و شققن الجیوب و جعلت أمّ کلثوم تنادی: وا محمّداه! وا علیّاه! وا أمّاه! وا أخاه! وا حسیناه! وا ضیعتنا بعدک یا أبا عبد اللّه»].
(9)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «فلمّا سمعت زینب ذلک، قالت: یا أخی! هذا کلام من أیقن بالقتل، فقال:
نعم یا أختاه، فقالت زینب: وا ثکلاه! هذا الحسین ینعی إلی نفسه، و بکت و بکت النّسوة و لطمن الخدود و شققن الجیوب و جعلت أمّ کلثوم تنادی: وا محمّداه! وا علیّاه! وا أمّاه! وا أخاه! وا حسناه! وا أخاه! وا حسیناه! وا ضیعتنا بعدک أبا عبد اللّه. ثمّ خرج- صلوات اللّه علیه- إلی أصحابه»].
(10)- حضرت علی بن الحسین علیهما السّلام فرماید: من در آن شبی که پدرم فردای آن کشته شد، نشسته بودم و عمه‌ام زینب نیز نزد من بود و از من پرستاری می‌کرد. در آن هنگام پدرم به خیمه خویش رفت و جوین غلام ابی ذر غفاری نیز نزد او سرگرم اصلاح شمشیر آن حضرت علیه السّلام بود و پدرم این (اشعار را که خبر از بی‌وفایی و بی‌اعتباری دنیا دهد) می‌خواند: و (برخی این اشعار را چنین به نظم درآورده‌اند):
اف بتو ای روزگار یار ستمگر چند به صبح و پسین چه گرگ تناور
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 144
المفید، الإرشاد، 2/ 95- 97- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 1- 3؛ البحرانی، العوالم، 17/ 245- 246؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 275- 276؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 269؛ القمی، نفس المهموم،/ 232- 233؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 59- 60؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة 1/ 601، لواعج الأشجان،/ 103- 104؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 285؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 302- 303
__________________________________________________
-برکنی از یار و دوست افسر و همسر نیست قناعت ورا به اندک و کمتر
کار هماناست سوی حضرت داور هرکه بود زنده، راه من رود آخر
و این اشعار را دوبار یا سه بار از سر گرفت تا این‌که من آن را فهمیده و مقصود او را دانستم. پس گریه گلوی مرا گرفت، ولی خودداری کرده خاموش شدم و دانستم بلا نازل گشته [است]، و اما عمه‌ام پس او نیز شنید، آنچه را من شنیدم و او چون زن بود و زنان دل‌نازک و بیتاب‌تر می‌باشند، نتوانست خودداری کند و از جا جسته، دامن‌کشان با سر و روی باز بیخودانه به نزد آن حضرت دویده گفت:
«وا ثکلاه (ای عزای و مصیبت من) کاش مرگ من رسیده بود و زنده نبودم. امروز (چنان ماند که) مادرم فاطمه و پدرم علی و برادرم حسن از دنیا رفته‌اند! ای بازمانده گذشتگان، و ای دادرس بازماندگان!»
حسین علیه السّلام به او نگاه کرد و فرمود: «خواهرم! شکیبائیت را شیطان از دستت نرباید.»
(این سخن را فرمود) و اشک چشمانش را گرفت و فرمود: «اگر مرغ قطا را در آشیانه‌اش به حال خود می‌گذاردند (آسوده) می‌خوابید.»
(مترجم گوید: این مثلی است از مثلهای عرب، و قطا مرغی است شبیه به قمری یا کبوتر و داستانی دارد که میدانی در مجمع الامثال ج 2 ص 123 نقل کرده است.)
زینب گفت: «ای وای بر حال من! آیا تو به ناچاری خود را به مرگ سپردی (و تن بدان داده‌ای)؟ این بیشتر دل مرا ریش کند و بر من سخت‌تر است.»
(این سخن را گفت) سپس مشت به صورت زد و دست به گریبان برده چاک زد و بیهوش به زمین افتاد! حسین علیه السّلام برخاسته، آب به روی خواهر پاشید و به او فرمود: «آرام باش ای خواهر! پرهیزکاری پیشه کن و به آن شکیبایی که خدا بهره‌ات سازد، بردباری کن، و بدان که اهل زمین می‌میرند و اهل آسمان به جا نمانند و همانا هر چیز هلاک گردد، جز خداوندی که آفریدگان را به قدرت خود آفرید و مردم را برانگیزد و دوباره بازگرداند، و او است یگانه و یکتای بی‌همتا. جدّ من بهتر از من بود و پدرم بهتر از من بود و مادرم به از من بود و برادرم به از من بود (و همه از این دنیا رفتند) و من و هر مسلمانی باید به رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله تأسی کنیم.»
و خواهر را به این سخنان و مانند آن دلداری داد و به او فرمود: «خواهر جان! من تو را سوگند می‌دهم- و باید بدین سوگند رفتار کنی- چون من کشته شدم (در کشته شدن و ماتم من) گریبان چاک مزن و روی خود مخراش و ویل (وای) و ثبور (هلاکت) برای خود مخواه (یعنی چنانچه رسم زنان عرب است وا ویلا و وا ثبورا مگو)!»
علی بن الحسین علیهما السّلام فرماید: سپس پدرم زینب را بیاورد تا او را پیش من نشانید.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 95- 97
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 145
ثمّ أوصی الحسین، و قال لأخته:
«یا أخیّة، أقسم علیک، فبرّی قسمی، لا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی وجها، و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور إذا [109] أنا هلکت».
فبکت، فارتفعت الأصوات من جهة النّساء، و لهنّ الرّقّة و الجزع.
و قالت أخته:
«بأبی و أمّی أبا عبد اللّه! استقتلت»؟
فردّد غصّته، ثمّ قال:
«لو ترک القطا لنام». فقالت:
«یا ویلتی! أفتغصب نفسک اغتصابا؟ فذلک أروع لقلبی، و أعظم لبلائی».
ثمّ لطمت وجهها، و خرّت مغشیّا علیها، فصبّ الحسین علی وجهها الماء، و عزّاها بکلام طویل.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 69
(و به) قال: أخبرنا القاضی أبو الحسین أحمد بن علیّ بن الحسین بن التّوزیّ بقراءتی علیه، قال: أخبرنا القاضی أبو الفرج المعافا بن زکریّا بن یحیی بن حمید بن حمّاد، الجریریّ قراءة علیه، قال: حدّثنا أبو بکر- یعنی محمّد بن الحسن بن درید الأزدیّ- قال: حدّثنا الحسن بن خضر، عن أبیه، قال: بلغنی أنّ علیّ بن الحسین علیهم السّلام، قال: لمّا کانت الأیّام الّتی قتل فیها أبی رمانی اللّه بالحمّی، و کانت عمّتی زینب تمرّضنی، فلمّا کان فی «1» الیوم الّذی قتل فی غده، خلا أبی بأصحابه فی فسطاط کان یخلو فیه، إذا أراد أن یشاور أصحابه فی شی‌ء، فسمعته، و رأسی فی حجر عمّتی، و هو یقول:
لا ذعرت السّوام فی غلس الصّب ح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی من خیفة الموت ضیما و المنایا یرصدننی أن أحیدا
قال: أمّا أنا فردّدت عبرتی و تصبّرت، و أمّا عمّتی فإنّه أدرکها ما یدرک النّساء من
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 146
الضّعف، فوضعت رأسی علی مرفقة، ثمّ قامت، فمضت نحو أبی، و هی تصیح: یا خلیفة الماضین! و ثمال الباقین! استقتلت «1»! جعلنی اللّه فداءک؟ فقال: یا أخیّة! لو ترک القطا لنام.
فقالت: ذاک أسخن لعینی، و أحرّ لکبدی، أتغتصب نفسک اغتصابا یا أبا عبد اللّه؟ ثمّ سقطت مغشیّا علیها.
فأقبل أبی یمسح الماء عن وجهها، و یقول: و کان أمر اللّه قدرا مقدورا، «2» و کان أمرا مقضیا «2». فلمّا أقامت «3» قال: یا أخیّة! إنّ أهل الأرض یموتون، و إنّ أهل السّماء [لا] «4» یبقون، إنّ أبی کان خیرا منّی، و أمّی کانت خیرا منّی، و أخی کان خیرا منّی، فإذا أصبت فلا تخمشی وجها، و لا تحلقی شعرا، و لا تدعی بویل و لا ثبور.
ثمّ أخذ بیدها، فردّها إلی موضعها و أجلسها، و أخذ رأسی، فوضعه فی حجرها.
الشّجری، الأمالی، 1/ 176- 177- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 453
قال علیّ بن الحسین علیه السّلام: إنّی لجالس فی تلک العشیّة، و عندی عمّتی زینب، تمرّضنی إذ اعتزل أبی فی خباء له، و عنده جوین مولی أبی ذرّ الغفاریّ یعالج سیفه و یصلحه، و أبی یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب و طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک سبیلی
و أعادها مرّتین أو ثلاثا حتّی فهمتها، و عرفت ما أراد، فخنقتنی العبرة، فرددتها، و لزمت السّکوت، و علمت أنّ البلاء قد نزل، و أمّا عمّتی فإنّها سمعت ما سمعت- و هی امرأة، و من شأن النّساء الرّقّة و الجزع- فلم تملک نفسها أن و ثبت تجرّ ثوبها، و إنّها لحاسرة حتّی انتهت إلیه، فقالت: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت أمّی
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «استقبلت»].
(2- 2) [لم یرد فی العبرات].
(3)- [العبرات: «أفاقت»].
(4)- [عن العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 147
فاطمة الزّهراء، و أبی علیّ، و أخی الحسن، یا خلیفة الماضین! و ثمال الباقین!
فنظر إلیها، و قال: یا أختاه! لا یذهبنّ حلمک الشّیطان. و ترقرقت عیناه بالدّموع، و قال: لو ترک القطا لنام. فقالت: یا ویلتاه! أتغتصب نفسک اغتصابا؟ فذاک أقرح لقلبی، و أشدّ علی نفسی. ثمّ لطمت علی وجهها، و أهوت إلی جیبها، فشقّته، و خرّت مغشیّة علیها.
فقام إلیها الحسین علیه السّلام فصبّ الماء علی وجهها، و قال لها: یا أختاه! اتّقی اللّه و تعزّی بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون، و أهل السّماء لا یبقون، و أنّ کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه الّذی خلق الخلق بقدرته، و إلیه یعودون، و هو فرد واحد، و إنّ أبی خیر منّی، و أخی خیر منّی، و لکلّ مسلم برسول اللّه أسوة.
فعزّاها بهذا و نحوه، و قال لها: یا أختاه! إنّی أقسمت علیک، فأبرّی قسمی: لا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها، و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور إذا أنا هلکت.
ثمّ جاء بها، و أجلسها عندی.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 239- 240
فأوصی الحسین علیه السّلام أن لا یشقّوا علیه جیبا، و لا یخمشوا وجها، و لا یدعی بالویل و الثّبور.
قال علیّ بن الحسین علیهما السّلام: إنّی لجالس فی تلک اللّیلة الّتی قتل أبی فی صبیحتها، و کان یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب و طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک سبیلی
ما أقرب الوعد من الرّحیل
قالت زینب: کأنّک تخبر أنّک تغصب نفسک اغتصابا. فقال: لو ترک القطا لیلا لنام.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 99
فلمّا أمسی الحسین جعل یصلح سیفه، و یقول مرتجزا:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 148
یا دهر أفّ لک من خلیل / کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب أو طالب قتیل
فلمّا سمعه ابنه علیّ خنقته العبرة، فسمعته زینب بنت علیّ، فنهضت إلیه و هی تقول:
وا ثکلاه، لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت فاطمة أمّی، و علیّ أبی، یا خلیفة الماضی، و ثمال الباقی.
فقال لها الحسین: أخیّة! لا یذهب حلمک الشّیطان. و ترقرقت عیناه، فلطمت وجهها، و شقّت جیبها، و خرّت مغشیّة علیها. فقام إلیها الحسین علیه السّلام فرشّ الماء علی وجهها، و قال: یا أخیّة! إعلمی أنّ أهل الأرض یموتون، و أهل السّماء لا یبقون، ولی أسوة برسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، و إنّی أقسم علیک یا أخیّة لا تشقّی علیّ جیبا و لا تخمشی وجها.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 338
و سمعته أخته زینب تلک العشیّة، و هو فی خباء له یقول، و عنده حوّی مولی أبی ذر الغفاریّ یعالج سیفه:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب أو طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک السّبیلی
فأعادها مرّتین أو ثلاثا، فلمّا سمعته لم تملک نفسها أن و ثبت تجرّ ثوبها حتّی انتهت إلیه، و نادت: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت فاطمة أمّی، و علیّ أبی، و حسن أخی، یا خلیفة الماضی! و ثمال الباقی! فذهب، «1» فنظر إلیها «2» و قال: یا أخیّة! لا یذهبنّ حلمک الشّیطان.
قالت: بأبی أنت و أمّی! استقتلت! نفسی «3» لنفسک الفداء «3». فردّد «4» غصّته، و ترقرت
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(2)- [زاد فی بحر العلوم: «الحسین علیه السّلام نظر رأفة و رحمة»].
(3- 3) [بحر العلوم: «فداک»].
(4)- [بحر العلوم: «فردّ الحسین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 149
عیناه، «1» ثمّ قال: «1» لو ترک القطا «2» لنام، فلطمت وجهها «2»، و قالت: وا ویلتاه! أفتغصبک نفسک اغتصابا؟ فذلک أقرح لقلبی، و أشدّ علی نفسی. ثمّ لطمت وجهها، «3» و شقّت جیبها «3» و خرّت مغشیّة «4» علیها.
فقام إلیها الحسین، فصبّ الماء علی وجهها «5»، و قال: «5» اتّقی اللّه، و تعزّی بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون، و أهل السّماء لا یبقون، و أنّ کلّ شی‌ء هالک إلّا وجه اللّه، «6» أبی خیر منّی، و أمّی خیر منّی، و أخی خیر منّی، ولی و لهم و لکلّ مسلم برسول اللّه‌أسوة.
فعزّاها بهذا و نحوه، و قال لها: یا أخیّة «7»! إنّی أقسم علیک لا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها، و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور إن «8» أنا هلکت.
«9» ثمّ خرج «9» إلی أصحابه. «10»
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: «بالدّموع. فقالت: ردّنا إلی حرم جدّنا رسول اللّه، فقال: هیهات»].
(2- 2) [بحر العلوم: «لیلا لغفا و نام»].
(3- 3) [بحر العلوم: «و أهوت إلی جیبها فشقّته»].
(4)- [بحر العلوم: «مغشیّا»].
(5- 5) [بحر العلوم: «حتّی أفاقت، فقال لها: یا أخیّة»].
(6)- [زاد فی بحر العلوم: «الّذی خلق الخلق بقدرته و یبعث الخلق فیعودون، و هو فرد وحده»].
(7)- [بحر العلوم: «یا أختاه»].
(8)- [بحر العلوم: «إذا»].
(9- 9) [بحر العلوم: «قال زین العابدین علیه السّلام: ثمّ إنّ أبی جاء بعمّتی و أجلسها عندی و خرج»].
(10)- خواهر او زینب در آغاز شب شنید که او چنین گوید. در آن هنگام حوی غلام ابی ذر غفاری نزد او بود که شمشیر خویش را تیز می‌کرد.
گفته او این است:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب أو طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک السّبیلی
این شعر را دو یا سه بار تکرار کرد.
یعنی: «ای روزگار! اف بر تو که چنین یاری هستی. چندین کار در آغاز روز و شب آشکار کردی.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 150
__________________________________________________
- چند صاحب و طالب (حق) کشتی. روزگار هرگز به جانشینی قانع نمی‌شود (خوب را بکشد و خوب به جای او بنشاند؛ بلکه بد را به کار می‌برد). تمام امور در دست خداوند جلیل است (یا کارهای بزرگ، حوادث بزرگی به دنبال دارد) هر زنده هم راهی را خواهد پیمود (و خواهد مرد).»
چون زینب آن شعر را شنید، نتوانست خودداری کند. از جا برجست و دامن‌کشان سوی او رفت و فریاد زد: «ای وای از این مصیبت و عزا! ای کاش مرگ مرا ربوده بود. امروز مادرم فاطمه مرده، امروز پدرم علی مرده، امروز حسن برادرم مرده، ای بازمانده رفتگان و ای بقیه آنها که اکنون از دست می‌روی!»
حسین به او نگاه کرد و گفت: «ای خواهرک من! شیطان، بردباری و شکیبایی تو را نبرد.»
گفت: «پدر و مادرم فدای تو! تن به مرگ می‌دهی؟ جان من فدای جان تو باد!»
بغض و غصه گلوی حسین را گرفت و اشک از دو چشم او جاری شد. آن‌گاه گفت: «اگر کبک را آزاد بگذارند، آرام می‌خوابد.»
(مثل معروف لو ترک القطا لنام). زینب رخساره خود را سخت نواخت و فریاد زد: «ای وای بر من؛ آیا تو جان خود را به یغما می‌دهی؟ این برای من سوزناکتر است. برای من سخت‌تر و بدتر است.»
باز هم رخ خویش را زد و گریبان را درید و در حال غش و اغما بر زمین افتاد. حسین برخاست و اندکی آب روی وی پاشید و گفت: «خدا را داشته باش و بدان که تمام اهل زمین می‌میرند؛ همچنین اهل آسمان. همه چیز نابود می‌شود غیر از روی خداوند. تو به مهربانی خداوند امیدوار و عزادار باش! پدرم از من بهتر و مادرم از من بهتر و برادرم از من بهتر بودند و رفتند. آنها نسبت به رسول اکرم نسب و سبب و پیروی داشتند.»
او (حسین)، او را تسلی داد و بعد گفت: «ای خواهرک من! به تو قسم می‌دهم که سوگند و وصیت مرا به کار ببری. بعد از من گریبان خود را چاک مزن! رخساره خویش را مخراش و بازاری و ندبه بر مرگ من غوغا مکن!»
این بگفت و از آن‌جا خارج شد و نزد یاران خود رفت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 164- 166
و زین العابدین علیه السّلام گوید: من آن روز رنجور بودم. پدرم به خیمه آمد. بعد از آن‌که نماز شام و خفتن بگذارد، غلام ابو ذر غفاری را بخواند که او در کار سلاح دستی تمام داشت و گفت: «عمارت سلاحها بکن!» و عمه من زینب حاضر بود و تعهد رنج می‌کرد. آواز پدرم شنیدم که می‌گفت:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب و طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک سبیلی
مرا معلوم شد که مرگ به ما نزول کرد. من صبر کردم. عمه من طاقت نیاورد (و من شأن النساء الرّقّة و الجزع)؛ یعنی در شأن زنان است رقت دل و جزع کردن. سر برهنه کرد و پیش برادر رفت نوحه‌کنان و فریاد برآورد: «الیوم ماتت أمّی فاطمة الزّهراء، و أبی علیّ، و أخی الحسن، یا خلیفة الماضی و ثمال الباقی»؛ «کاشکی مرگ باز گرفتی از من زندگانی را. امروز مرده مادر من فاطمه الزّهرا. و پدرم علی مرتضی و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 151
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 285- 286- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 285- 286
قال: و سمعته زینب أخته فی تلک اللّیلة و هو فی خباء له یقول- و عنده حویّ مولی أبی ذر الغفاریّ، و هو یعالج سیفه و یصلحه-:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب أو طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک السّبیلی
فأعاد ذلک مرّتین أو ثلاثا، فلمّا سمعته لم تملک لنفسها أن و ثبت تجرّ ثوبها، و إنّها لحاسرة حتّی انتهت إلیه، فقالت: «وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة! الیوم ماتت فاطمة أمّی، و علیّ أبی، و حسن أخی! یا خلیفة الماضی! و ثمال الباقی!». فنظر إلیها، و قال: یا أخیّة! لا یذهبنّ حلمک الشّیطان.
قالت: بأبی و أمّی أنت، استقتلت، نفسی فداؤک! فردّد غصّته، و ترقرقت عیناه، ثمّ قال: «لو ترک القطا لیلا لنام!». فقالت: «یا ویلتا! أفتغصب نفسک اغتصابا؟ فذلک أقرح لقلبی و أشدّ علی نفسی!». ثمّ لطمت وجهها، و أهوت إلی جیبها، فشقّته، ثمّ خرّت مغشیا علیها، فقام إلیها الحسین، فصبّ علی وجهها الماء، و قال لها: «یا أخیّة! اتّقی اللّه، و تعزّی بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون، و أنّ أهل السّماء لا یبقون، و أنّ کلّ
__________________________________________________
- برادرم حسن ای خلیفه گذشته و فریادرس کار گذرانیده!» و امثال این جزعها می‌کرد. حسین علیه السّلام گفت: «یا أختاه! لا یذهبن حلمک الشیطان»؛ یعنی: «شیطان باید حلم تو نبرد.» و آب به چشم آورد.
گفت: «ای خواهر! لو ترک القطا لنام»؛ یعنی: «اگر بگذارند قطا را، خواب کند.»
زینب بیهوش شد. پدرم آب خواست و روی او زد تا بهوش باز آمد و گفت: «ای خواهر! اتّقی اللّه و تقرّی بقرار اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض و السّماء لا یبقون، و أنّ کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه الّذی خلق الخلق بقدرته، و إلیه یعود و هو واحد»؛ «بترس از خدای و صبر کن! صبری که خدای فرموده بدان که اهل زمین و آسمان جمله بمیرند و باقی نمانند. بدرستی که هر چیزی هلاک شونده است، مگر ذات او که بیافرید خلق را به قدرت خود و به سوی او بازمی‌گردد خلق و او است تنها و یگانه. و پدرم و مادرم بهتر از من بودند؛ جمله بمردند.»
و او را ساکن کرد و از خیمه بیرون رفت.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 280- 281
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 152
شی‌ء هالک إلّا وجهه، الّذی خلق الأرض بقدرته، و یبعث الخلق، فیعودون، و هو فرد وحده، و أبی خیر منّی، و أمّی خیر منّی، و أخی خیر منّی، ولی، و لهم، و لکلّ مسلم أسوة برسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم!».
فعزّاها بهذا و نحوه، و قال لها: «یا أخیّة! إنّی أقسم علیک، فأبرّی قسمی، ألّا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها، و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور إذا أنا هلکت!».
ثمّ خرج إلی أصحابه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 436- 437
و قال أبو مخنف: حدّثنی الحارث بن کعب و أبو الضّحّاک، عن علیّ بن الحسین زین العابدین. قال: إنّی لجالس تلک العشیّة الّتی قتل أبی فی صبیحتها، و عمّتی زینب تمرّضنی، إذ اعتزل أبی فی خبائه و معه أصحابه، و عنده حویّ مولی أبی ذرّ الغفاریّ، و هو یعالج سیفه، و یصلحه، و أبی یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب أو طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک السّبیلی
فأعادها مرّتین أو ثلاثا حتّی حفظتها، و فهمت ما أراد، فخنقتنی العبرة، فرددتها، و لزمت السّکوت، و علمت أنّ البلاء قد نزل، و أمّا عمّتی، فقامت حاسرة حتّی انتهت إلیه، فقالت: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت أمّی فاطمة، و علیّ أبی، و حسن أخی، یا خلیفة الماضی! و ثمال الباقی! فنظر إلیها، و قال: یا أخیّة! [لا یذهبنّ حلمک الشّیطان. فقالت: بأبی أنت و أمّی یا أبا عبد اللّه، استقتلت؟ و لطمت وجهها، و شقّت جیبها، و خرّت مغشیّا علیها، فقام إلیها، فصبّ علی وجهها الماء و قال: یا أخیّة!] «1» اتّقی اللّه و اصبری، و تعزّی بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون، و أنّ أهل السّماء لا یبقون، و أنّ کلّ شی‌ء هالک إلّا وجه اللّه الّذی خلق الخلق بقدرته، و یمیتهم بقهره و عزّته،
__________________________________________________
(1)- سقط من نسخة طوب قبو بالأستانة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 153
و یعیدهم، فیعبدونه وحده، و هو فرد وحده، و اعلمی أنّ أبی خیر منّی، و أمّی خیر منّی، و أخی خیر منّی، ولی، و لهم، و لکلّ مسلم برسول اللّه أسوة حسنة.
ثمّ حرّج علیها أن لا تفعل شیئا من هذا بعد مهلکه، ثمّ أخذ بیدها، فردّها إلی عندی.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 177
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] فجعل الحسین [علیه السّلام] یصلح سیفه، و هو یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب أو طالب قتیل
قال: فلمّا سمعته ابنة علیّ، و قد خنقته العبرة، نهضت، و هی تقول: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة؛ الیوم ماتت فاطمة الزّهراء أمّی، و علیّ أبی، و الحسن أخی، یا خلیفة الماضی، و ثمال الباقی.
فقال لها الحسین: یا أخیّة! لا یذهبنّ حلمک- و ترقرقت عیناه-. فلطمت وجهها، و شقّت جیبها، و خرّت مغشیّا علیها. فقام إلیها الحسین، فرشّ علی وجهها الماء، و قال:
یا أخیّة! اعلمی أنّ أهل السّماوات و الأرض یموتون، و لا یبقون، ولی أسوة برسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، و إنّی أقسم علیک یا أخیّة لا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی وجها. «1»
__________________________________________________
(1)- حضرت امام زین العابدین علیه السّلام فرمود: «در آن شب، مرض بر من مستولی گردیده بود و عمّه من زینب خاتون به پرستاری من مشغول بود. پدر بزرگوارم در خیمه دیگر بود و مولای ابو ذر در خدمت آن سرور بود. آن حضرت اسلحه حرب را ترتیب می‌داد و در مقام یأس از دنیا و حبّ لقای حق تعالی شعری چند به این مضمون می‌خواند: ای روزگار ناپایدار! اف بر تو باد که هرگز وفا نکردی با هیچ دوست و یار! چه بسیار مصاحب و یار در هر شهر و دیار به قتل آوردی و از هیچ‌کس به بدل راضی نمی‌شوی و بازگشت همه به سوی خداوند جلیل است و هر زنده را راهی که من می‌روم، در پیش است.»
حضرت امام زین العابدین علیه السّلام فرمود: «چون من این اشعار محنت آثار را از پدر بزرگوار خود شنیدم، دانستم که بلیّه نازل شده است و آن سرور تن به شهادت داده است. به این سبب، حال بر من متغیّر شد و گریه بر من زور آورد و آب از دیده‌ام فرو ریخت؛ و لیکن برای اضطراب زنان صبر کردم.»
چون زینب خاتون این سخنان وحشت‌انگیز را شنید، بی‌تاب شد. برجست و پای برهنه به خیمه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 154
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 283
قال علیّ بن الحسین: سمعت أبی فی اللّیلة الّتی قتل فی صبیحتها یقول- و هو یصلح سیفه-:
یا دهر أفّ لک من خلیلی کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب و طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک سبیلی
فأعادها مرّتین أو ثلاث، ففهمتها، و عرفت ما أراد، و خنقتنی العبرة، و لزمت
__________________________________________________
- محترمه آن حضرت دوید و شیون برآورد که: «کاش امروز شربت حیات مرگ را می‌نوشیدم و این حالت را در تو نمی‌دیدم. پدرم امیر المؤمنین شهید شد. و مادرم فاطمه زهرا از دنیا مفارقت کرد. و برادرم حسن مجتبی به زهر اهل جفا هلاک شد. و تو اکنون یادگار رفتگان و پشت و پناه بازماندگانی، و ما را از خود ناامید می‌گردانی.»
آن امام مظلوم از اضطراب پردگیان سرادق عصمت، قطرات عبرات از دیده حق‌بین بارید و فرمود:
«ای خواهر! با جان برابر حلم و بردباری پیشه کن و شیطان را بر خود تسلّط مده و بر قضای حق تعالی صبر کن.»
و فرمود: «اگر می‌گذاشتند مرا به استراحت، خود را به مهلکه نمی‌افکندم.»
زینب خاتون گفت: «این بیشتر دل ما را مجروح می‌گرداند که راه چاره از تو منقطع گردیده و به ضرورت شربت ناگوار مرگ را می‌نوشی و ما را غریب و بی‌کس و تنها در میان اهل نفاق و شقاق می‌گذاری.»
پس دستهای خود را بلند کرد و گلگونه خود را خراشید و مقنعه را از سر کشید و گریبان طاقت چاک کرد و بیهوش افتاد. آن امام غریب برخاست و آب روی خواهر گرامی خود پاشید. چون به هوش باز آمد، گفت: ای خواهر نیک‌اختر! از خدا بترس و به قضای حق تعالی راضی شو و بدان که همه اهل زمین شربت ناگوار مرگ می‌چشند و اهل آسمان باقی نمی‌مانند و به جز ذات مقدّس حق تعالی همه چیز در معرض زوال و فنا است. او همه را می‌میراند و بعد از مردن مبعوث می‌گرداند و او منفرد است در بقا. پدر و برادر و مادر من شهید شدند و همه از من بهتر بودند و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلّم که اشرف خلایق بودند در دنیا نماند و به سرای باقی رحلت فرمود.»
و بسیاری از این مواعظ پسندیده برای آن نور دیده بیان فرمود. سپس وصیّت فرمود: «ای خواهر گرامی! تو را سوگند می‌دهم که چون من از تیغ اهل جفا به عالم بقا رحلت نمایم، گریبان چاک مکنید و رو مخراشید و واویلا مگویید.»
پس اهل بیت را فی الجمله تسلّی نموده و تهیّه سفر آخرت را راست کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 652- 653
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 155
السّکوت، و علمت أنّ البلاء قد نزل، و أمّا عمّتی زینب لمّا سمعت ذلک، و ثبت تجرّ ذیلها حتّی انتهت إلیه، و قالت: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت أمّی فاطمة، و أبی علیّ، و أخی الحسن، یا خلیفة الماضی! و ثمال الباقی.
فعزّاها الحسین، و صبّرها، و فیما قال: یا أختاه! تعزّی بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون، و أهل السّماء لا یبقون، و کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، ولی و لکلّ مسلم برسول اللّه أسوة حسنة.
فقالت علیها السّلام: أفتغصب نفسک اغتصابا؟ فذاک أقرح لقلبی، و أشدّ علی نفسی.
و بکی النّسوة معها، و لطمن الخدود، و صاحت أمّ کلثوم: وا محمّداه! وا علیّاه! وا أمّاه! وا حسیناه! وا ضیعتنا بعدک.
فقال الحسین: یا أختاه! یا أمّ کلثوم! یا فاطمة! یا رباب! انظرن إذا قتلت فلا تشققن علیّ جیبا، و لا تخمشن وجها، و لا تقلن هجرا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 264- 265
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 156

ثمّ أمر أصحابه أن یقرّبوا بعض بیوتهم من بعض، و أن یدخلوا بعض الأطناب فی بعض و أن یقفوا بین البیوت، فیستقبلوا القوم من وجه واحد. و البیوت من ورائهم، و عن أیمانهم، و شمائلهم، و قد حفّت بهم البیوت إلّا الوجه الّذی یأتیهم عدوّهم منه.
«1» و لمّا جنّ اللّیل علی الحسین و أصحابه قاموا اللّیل کلّه یصلّون، و یسبّحون، و یستغفرون، و یدعون، و یتضرّعون «1».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 393- 394، أنساب الأشراف، 3/ 186- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 458، 451
قالوا: و أمر الحسین أصحابه أن یضمّوا مضاربهم بعضهم من بعض، و یکونوا أمام البیوت. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 253- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2627- 2628، الحسین بن علیّ،/ 86- 87
و خرج إلی أصحابه، فأمرهم أن یقرّبوا بعض بیوتهم من بعض، و أن یدخلوا الأطناب بعضها فی بعض، و أن یکونوا هم بین البیوت «3» إلّا الوجه الّذی یأتیهم منه عدوّهم.
«4» قال أبو مخنف: عن عبد اللّه بن عاصم، عن الضّحّاک بن عبد اللّه المشرقیّ، قال: فلمّا
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی أدب الحسین علیه السّلام و حماسته،/ 148].
(2)- گویند: امام حسین علیه السّلام به یاران خود دستور فرمود خیمه‌های خود را متصل به یکدیگر کنند و خودشان در برابر خیمه‌ها باشند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 302
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم و أضاف: «فیستقبلون القوم من وجه واحد، و البیوت من ورائهم و عن أیمانهم و عن شمائلهم»].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 234].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 157
أمسی حسین و أصحابه قاموا اللّیل کلّه یصلّون و یستغفرون، و یدعون و یتضرّعون. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 421- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 286؛ المحمودی، العبرات، 1/ 457، 451
قال: و جاء اللّیل، فبات الحسین فی اللّیل ساجدا، و راکعا، مستغفرا إلی اللّه تعالی «2»،/ له دویّ کدویّ النّحل.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 179- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 451
ثمّ خرج إلی أصحابه، فأمرهم أن یقرّب «3» بعضهم بیوتهم «4» من بعض، و أن یدخلوا «5» الأطناب بعضها فی بعض، و أن «6» یکونوا بین «7» البیوت، «8» فیستقبلون «9» القوم من وجه واحد «8»، و البیوت «4» من ورائهم، و عن أیمانهم، و عن شمائلهم قد حفّت بهم «10» إلّا الوجه الّذی یأتیهم منه عدوّهم «11».
و رجع علیه السّلام إلی مکانه، «12» فقام «13» اللّیل کلّه «13» یصلّی، و یستغفر «14»، و یدعو، و یتضرّع.
__________________________________________________
(1)- و پیش یاران خویش رفت و گفتشان که خیمه‌هاشان را نزدیک یکدیگر کنند و طنابها را درهم کنند و مابین خیمه‌ها باشند؛ مگر در سمتی که دشمن از آنجا می‌آید.
ضحاک بن عبد اللّه مشرقی گوید: آن شب حسین و یاران وی همه شب را بیدار بودند و نماز می‌کردند و آمرزش می‌خواستند و دعا می‌کردند و زاری. پاینده،
ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3018
(2)- لیس فی د.
(3)- [البحار: «یقرن»].
(4- 4) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- [و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «و أمر الحسین علیه السّلام أصحابه أن یقرّبوا بین بیوتهم و یدخلوا ...»، و فی مثیر الأحزان: «فأمرهم أن یقرّبوا البیوت بعضها من بعض و أن یدخلوا ...»].
(6)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(7)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «یدی»].
(8- 8) [مثیر الأحزان: «فیقاتلوا القوم فی وجه»].
(9)- [فی إعلام الوری و البحار: «فیقبلوا» و فی الدّمعة السّاکبة: «فیقابلوا»].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی مثیر الأحزان].
(11)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(12)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(13- 13) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «لیلته کلّها»].
(14)- [إعلام الوری: «و یستغفر اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 158
و قام أصحابه کذلک یصلّون، و یدعون، و یستغفرون. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 97- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 3؛ البحرانی، العوالم، 17/ 246- 247؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 276؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 269؛ القمی، نفس المهموم،/ 233؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 60؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 258، 261؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 240؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 601، لواعج الأشجان،/ 120؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 303
و جاء اللّیل، فبات الحسین علیه السّلام تلک اللّیلة راکعا، ساجدا، باکیا، مستغفرا، متضرّعا، و بات أصحابه، و لهم دویّ کدویّ النّحل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 251
و باتوا قارئین، راکعین، ساجدین.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 99
و قام الحسین و أصحابه یصلّون اللّیل کلّه، و یدعون.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 338
فأمرهم أن یقرّبوا «2» بعض بیوتهم من بعض «2»، و أن یدخلوا الأطناب بعضها فی بعض، و یکونوا «3» بین یدی «4» البیوت، فیستقبلون القوم من وجه واحد، و البیوت علی أیمانهم، و عن شمائلهم، و من ورائهم، «5» فلمّا أمسوا، قاموا «5» اللّیل کلّه، یصلّون و یستغفرون، و یتضرّعون، و یدعون «6».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 286- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 437
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه به نزد یاران خویش رفته، به ایشان دستور داد خیمه‌ها را نزدیک هم بزنند و طنابهای آنها را درهم داخل کنند و آنها را چنان نصب کنند که خود در میان آنها قرار گیرند و با دشمنان از یک سو روبه‌رو شوند، و خیمه‌ها در پشت سر و سمت راست و چپ ایشان قرار داشته باشد. که از سه سمت ایشان را احاطه کرده باشد؛ جز آن سمت که دشمن به نزد ایشان آید؛ و خود آن حضرت علیه السّلام به جای خویش بازگشت و همه شب را به نماز و دعا و استغفار مشغول بود و یاران آن حضرت نیز همچنان به نماز و دعا و استغفار، آن شب را به پایان بردند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 97
(2- 2) [نهایة الإرب: «بیوتهم بعضها إلی بعض»].
(3)- [نهایة الإرب: «أن یکونوا هم»].
(4)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(5- 5) [نهایة الإرب: «قال: و قاموا»].
(6)- و دستور داد خیمه‌ها را نزدیک یکدیگر تنگتر نصب کنند؛ به حدی که طنابها به هم پیوسته و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 159
فکان لهم فی تلک اللّیلة دویّ کالنّحل من الصّلاة و التّلاوة. «1»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 26
اعلم: إنّ هذه اللّیلة أحیاها مولانا الحسین (صلوات اللّه علیه) و أصحابه بالصّلوات و الدّعوات، و قد أحاط بهم زنادقة الإسلام لیستبیحوا منهم النّفوس المعظّمات، و ینتهکوا منهم الحرمات، و یسبّوا نساءهم المصونات. فینبغی لمن أدرک هذه اللّیلة أن یکون مواسیا لبقایا أهل آیة المباهلة و آیة التّطهیر فیما کانوا علیه، «2» فی ذلک المقام الکبیر «2».
ابن طاووس، الإقبال،/ 555- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 335
قال الرّاوی: و بات الحسین علیه السّلام و أصحابه «3» تلک اللّیلة، و لهم «4» دویّ کدویّ النّحل، ما بین راکع و ساجد و قائم و قاعد «5» و کذا کانت سجیّة الحسین علیه السّلام فی کثرة صلاته و کمال صفاته. «6»
__________________________________________________
- باز هم بسته شود و خود میان چادرها باشند که از یک طرف با آن قوم مقابله کنند و خیمها از سه طرف راست و چپ و پشت آنها باشند. تمام شب را به عبادت و نماز و استغفار و تضرع و خضوع زنده داشتند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 166
(1)- حسین علیه السّلام جمله را دعا کرد و گفت: «این آخر شب شماست. به حمد و ثنای خدا مشغول شوید تا روز شدن.»
و فرمود که طناب خیمه‌ها درهم کشید و به هم نزدیک شوید تا عدو ناگاه شبیخون نیاورد و قرآن بخوانید و استغفار کنید که شب آخرین عمر ماست.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 280، 281
(2- 2) [لم یرد فی المعالی].
(3)- [زاد فی بحر العلوم: «و أهل بیته»].
(4)- [و فی نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه مکانه: «فباتوا و لهم ...»، و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «و قام الحسین و أصحابه اللّیل کلّه یصلّون و یستغفرون و یدعون (و یتضرّعون) و باتوا و لهم ...»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم و مثیر الأحزان و أدب الحسین علیه السّلام و حماسته].
(6)- راوی گفت: «آن شب: (شب عاشورا)، حسین و یارانش تا صبح ناله می‌کردند و مناجات می‌نمودند و زمزمه ناله‌شان همچون آوای بال زنبور عسل شنیده می‌شد. پاره‌ای در رکوع و بعضی در سجده و جمعی ایستاده و عده‌ای نشسته مشغول عبادت بودند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 160
ابن طاووس، اللّهوف،/ 94- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 394؛ البحرانی، العوالم، 17/ 245؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 270؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 269؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 283؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 261؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 233؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 601، لواعج الأشجان،/ 120؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 56؛ الهمدانی، أدب الحسین علیه السّلام و حماسته،/ 153
ثمّ خرج إلی أصحابه، فأمرهم أن یدنوا بیوتهم بعضها من بعض حتّی تدخل الأطناب بعضها فی بعض، و أن لا یجعلوا للعدوّ مخلصا إلیهم إلّا من جهة واحدة، و تکون البیوت عن أیمانهم و عن شمائلهم، و من ورائهم.
و بات الحسین و أصحابه طول لیلهم یصلّون، و یستغفرون، و یدعون، و یتضرّعون.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 177
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] ثمّ قام [الحسین علیه السّلام] یصلّی، و قام أصحابه خلفه، فصلّوا اللّیل کلّه. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 284
فکان لهم فی تلک اللّیلة، دویّ کدویّ النّحل من الصّلاة و التّلاوة. «2»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441
__________________________________________________
- آری! رفتار حسین علیه السّلام این‌چنین بود؛ نماز بسیار می‌خواند و دارای صفات کامله بود.
فهری، ترجمه لهوف،/ 94
(1)- و چون امام حسین رضی اللّه عنه دانست که شیعه و اهل بیت او در طریق مهاجرت سلوک نخواهد کرد، فرمود که خیام را به یکدیگر نزدیکتر نصب نموده [...].
و در تمامی آن شب، امام حسین و اهل بیت و شیعه آن حضرت طاعت و عبادت کردند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 51
(2)- از حضرت امام زین العابدین علیه السّلام منقول است که حضرت در آن شب فرمود، خیمه‌های حرم را به یکدیگر متصل برپا کردند و بر دور آنها خندقی حفر نمودند و از هیزم پر کردند که جنگ از یک طرف باشد.
و تمام آن شب را به عبادت و دعا و تلاوت و تضرّع و مناجات به سر آوردند و صدای تلاوت و عبادت از عسکر سعادت اثر آن نور دیده خیر البشر بلند بود. و مشغول نماز و عبادت و دعا و تلاوت گردیدند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 651، 653
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 161
ثمّ فی اللّیلة التّاسعة من المحرّم کان لأصحابه دویّ کدویّ النّحل من الصّلاة و التّلاوة. «1»
[عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 65
(فلمّا) دجا اللّیل، بات أولئک الأنجاب بین قائم، و قاعد، و راکع، و ساجد، و إنّ الحرس تسمع منهم فی التّلاوة دویّا کدویّ النّحل.
السّماوی، إبصار العین،/ 9
و فی بعض الکتب: أنّ بیوتهم و خیمهم و فساطیطهم کانت مائة و سبعین، السّبعون للحسین علیه السّلام و سائر بنی هاشم، و المائة للأنصار و الأصحاب.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 258
ثمّ إنّه علیه السّلام أمر أصحابه أن یقاربوا البیوت بعضها من بعض لیستقبلوا القوم من وجه واحد.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 265
__________________________________________________
(1)- بالجمله، در شب عاشورا حسین علیه السّلام تا بامداد با اصحاب راکع و ساجد و قائم و قاعد بودند و خدای را به ستایش و نیایش یاد می‌کردند و به تسبیح و تهلیل مشغول بودند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 224
و ایشان را فرمان داد که با هم نزدیک باشند، و خیام را با هم پیوسته و نزدیک و طنابها را درهم افکنند و به جمله جای در بیوت و خیام داشته، دشمن را از یک روی پذیرا گردند و بیوت از دنبال ایشان و از سوی راست و چپ ایشان برایشان محیط باشد؛ مگر همان طرف که دشمن ایشان برایشان تاخت و تاز می‌آورد.
«و رجع علیه السّلام إلی مکانه، فقام لیلته کلّها یصلّی، و یستغفر، و یدعو، و یتضرّع، و قام أصحابه کذلک یصلّون، و یدعون، و یستغفرون» چون آن حضرت آن کارها را به پای و نظام آورد، به مکان خویش مراجعت فرمود و آن شب را به تمامت به نماز و استغفار و دعا و تضرّع به پای برد و اصحاب آن حضرت نیز بر این گونه به نماز و دعا و استغفار به پای بردند. سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 102- 103
و حضرت سید الشهدا و اصحاب آن شب را به وداع عبادت حضرت آفریدگار صبح فرمودند.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 479
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 162

قالت فاطمة بنت الحسین علیها السّلام: و أمّا عمّتی زینب، فإنّها لم تزل قائمة فی تلک اللّیلة فی محرابها، تستغیث إلی ربّها، و اللّه فما هدات لنا عین، و لا سکنت لنا رنّة.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 56
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 163

قال: و أرسل إلیه «1» الحسین «2» رضی اللّه عنه «2» بریرا. فقال بریر «3»: یا عمر «4» بن سعد! أتترک أهل بیت النّبوّة، یموتون عطشا و حلت بینهم و بین الفرات. «5» أن یشربوه «5»، و تزعم أنّک تعرف اللّه و رسوله؟ قال: فأطرق عمر «4» بن سعد ساعة إلی الأرض، ثمّ رفع رأسه، و قال:
إنّی و اللّه «6» أعلمه یا بریر «7» علما یقینا أنّ کلّ من قاتلهم و غصبهم علی حقوقهم «8» فی النّار «9» لا محالة، و لکن ویحک یا بریر «10»! أتشیر علی أن أترک ولایة الرّیّ فتصیر لغیری؟ ما أجد نفسی تجیبنی «11» إلی ذلک «11» أبدا. ثمّ أنشأ یقول:
دعانی عبید اللّه من دون قومه إلی خطّة فیها خرجت لحینی
فو اللّه لا أدری و إنّی لواقف علی خطر «12» بعظم علی و سینی «12»
أأترک «13» ملک الرّیّ، و الرّیّ رغبة «14» أم أرجع مذموما «15» بثأر حسین «16»
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2- 2) لیس فی د.
(3)- فی التّرجمة الفارسیّة ص 380 و الفصول المهمّة (مخطوطة محفوظة بدار الکتب لسالار جنگ فی حیدرآباد الهند): برید بن الحصین الهمدانیّ، و فی الأصل و بر: بربر، و فی د: یزید.
(4)- فی النّسخ: عمرو.
(5- 5) فی د: و منعتهم من شربة.
(6)- زید فی د: أعرفه و.
(7)- فی التّرجمة و الفصول المهمّة: برید، و فی الأصل و بر: بربر، و فی د: یزید.
(8)- فی د. حقّهم.
(9)- زید فی النّسخ: و.
(10)- وقع هنا فی النّسخ: یزید.
(11- 11) فی د: لذلک.
(12- 12) فی د: بعظم علی و شینی.
(13)- من معجم البلدان 4/ 358، و فی النّسخ: أ آخذ.
(14)- من المعجم، و فی النّسخ: رقبة.
(15)- من المعجم، و فی النّسخ: مطلوبا.
(16)- فی الأصل و بر: حسینی، و التّصحیح من د و المعجم و الفصول المهمّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 164
[و] فی قتله النّار الّتی لیس «1» دونها حجاب و ملک الرّیّ قرّة عین
قال: فرجع «2» بریر بن حضیر «2» إلی الحسین، فقال «3»: یا ابن بنت رسول اللّه! إنّ عمر «4» ابن سعد قد رضی أن یقتلک بملک الرّیّ.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 171- 173
ثمّ تکلّم بریر بن خضیر الهمدانیّ- و کان من الزّهّاد الّذین یصومون النّهار، و یقومون اللّیل- فقال: یا ابن رسول اللّه! ائذن لی أن آتی هذا الفاسق عمر بن سعد، فأعظه، لعلّه یتعظّ، و یرتدع عمّا هو علیه. فقال الحسین: ذاک إلیک یا بریر.
فذهب إلیه حتّی دخل علی خیمته، فجلس و لم یسلّم، فغضب عمر، و قال: یا أخا همدان! ما منعک من السّلام علیّ؟ ألست مسلما، أعرف اللّه و رسوله، و أشهد بشهادة الحقّ؟ فقال له بریر: لو کنت عرفت اللّه و رسوله کما تقول، لما خرجت إلی عترة رسول اللّه ترید قتلهم، و بعد: فهذا الفرات یلوح بصفائه، و یلج کأنّه بطون الحیّات، تشرب منه کلاب السّواد و خنازیرها، و هذا الحسین بن علیّ و إخوته و نساؤه و أهل بیته یموتون عطشا، و قد حلت بینهم و بین ماء الفرات أن یشربوه، و تزعم أنّک تعرف اللّه و رسوله؟
فأطرق عمر بن سعد ساعة إلی الأرض، ثمّ رفع رأسه و قال: و اللّه یا بریر! إنّی لأعلم یقینا أنّ کلّ من قاتلهم و غصبهم حقّهم هو فی النّار، لا محالة، و لکن یا بریر أفتشیر علیّ أن أترک ولایة الرّیّ، فتکون لغیری، فو اللّه ما أجد نفسی تجیبنی لذلک. ثمّ قال:
دعانی عبید اللّه من دون قومه إلی خطّة فیها خرجت لحینی
فو اللّه ما أدری و أنّی لحائر أفکّر فی أمری علی خطرین
أأترک ملک الرّیّ و الرّیّ منیتی أم أرجع مأثوما بقتل حسین
و فی قتله النّار الّتی لیس دونها حجاب و ملک الرّیّ قرّة عینی
__________________________________________________
(1)- من المعجم، و فی النّسخ: أنا.
(2- 2) فی الأصل و بر: بربر بن الحصین، و فی د: یزید بن الحصین، و فی التّرجمة و الفصول المهمّة: برید ابن الحصین.
(3)- فی د: و قال.
(4)- فی النّسخ: عمرو.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 165
فرجع بریر إلی الحسین، و قال: یا ابن رسول اللّه! إنّ عمر بن سعد قد رضی لقتلک بولایة الرّیّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 247- 248
فعندها ضیق الأمر علیهم «1»، و اشتدّ بهم العطش، فقال انسان من أصحاب الحسین علیه السّلام یقال له: یزید بن حصین الهمدانیّ- و کان زاهدا- «2» للحسین علیه السّلام «2»: إئذن لی یا ابن رسول اللّه لآتی ابن سعد، فأکلّمه فی أمر الماء، عساه یرتدع. فقال له: ذلک إلیک.
فجاء الهمدانیّ إلی عمر بن سعد، فدخل علیه و لم یسلّم، قال: یا أخا همدان! ما منعک من السّلام علیّ «3»، ألست مسلما؟ أعرف اللّه و رسوله؟ فقال له الهمدانیّ: لو کنت مسلما کما تقول، لما خرجت إلی عترة رسول اللّه ترید قتلهم، و بعد: فهذا ماء الفرات یشرب منه کلاب السّواد و خنازیرها، و هذا الحسین بن علیّ، و إخوته، و نساؤه، و أهل بیته یموتون عطشا، قد حلت بینهم و بین ماء الفرات أن یشربوه، و تزعم «4» أنّک تعرف اللّه و رسوله؟
فأطرق عمر بن سعد، ثمّ قال: و اللّه یا أخا همدان! إنّی لأعلم «5» حرمة أذاهم، لکن:
دعانی عبید اللّه من دون قومه إلی خطّة فیها خرجت لحینی
فو اللّه ما أدری «6» و أنّی لواقف علی خطر لا أرتضیه و منیتی «7»
أأترک ملک الرّیّ و الرّیّ رغبة «8» أم أرجع «9» مطلوبا بقتل «9» حسین
و فی قتله النّار الّتی لیس دونها حجاب و ملک الرّیّ قرّة عینی
یا أخا همدان! ما أجد نفسی تجیبنی إلی ترک الرّیّ لغیری.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2- 2) [لم یرد فی کشف الغمّة].
(3)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(4)- [کشف الغمّة: «أنت تزعم»].
(5)- [نفس المهموم: «أعلم»].
(6)- [فی کشف الغمّة و نفس المهموم: «لا أدری»].
(7)- [فی کشف الغمّة و نفس المهموم: «مین»].
(8)- [نفس المهموم: «منیتی»].
(9- 9) [کشف الغمّة: «مأثوما بدم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 166
فرجع یزید بن حصین الهمدانیّ، فقال للحسین علیه السّلام: یا ابن رسول اللّه! «1» إنّ عمر بن سعد «1» قد رضی أن یقتلک بولایة الرّیّ.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 75- 76- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 47- 48؛ القمی، نفس المهموم،/ 217- 219
ضاق الأمر علی الحسین علیه السّلام و علی أصحابه، و اشتدّ بهم العطش، و کان مع الحسین علیه السّلام شخص من أهل الزّهد و الورع، یقال له: یزید بن الحصین الهمدانیّ، فقال للحسین علیه السّلام: ائذن لی یا ابن رسول اللّه فی أن آتی مقدم هؤلاء عمر بن سعد، فأکلّمه فی الماء، لعلّه أن یرتدع. فأذن «2» له، و قال: ذلک إلیک إذا شئت «2».
فجاء الهمدانیّ إلی عمر بن سعد، فکلّمه فی الماء، فامتنع منه «3»، فلم یجبه إلی ذلک، فقال له: هذا ماء الفرات، تشرب «4» منه الکلاب «5» و الذّئاب و غیر ذلک «5»، و تمنعه الحسین «3» ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، «6» و إخوته، و نساؤه «6»، و أهل بیته، و العترة الطّاهرة یموتون عطشا، و قد حلت بینهم و بین الماء، و أنت «3» تزعم أنّک تعرف اللّه و رسوله؟
فأطرق عمر بن سعد، ثمّ قال: یا أخا همدان! إنّی لأعلم حقیقة «3» ما تقول، و أنشد یقول:
دعانی عبید اللّه من دون قومه إلی خصلة فیها خرجت لحینی
فو اللّه ما أدری و أنّی لواقف علی خطر لا أرتضیه و مین
أآخذ ملک الرّیّ و الرّیّ رغبتی «7» و أرجع مطلوبا بدم حسین
و فی قتله النّار الّتی لیس دونها حجاب و ملک الرّیّ قرّة عین
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی کشف الغمّة].
(2- 2) [لم یرد فی نور الأبصار].
(3)- [لم یرد فی نور الأبصار].
(4)- [نور الأبصار: «یشرب»].
(5- 5) [نور الأبصار: «و الدّواب»].
(6- 6) [نور الأبصار: «و أولاده»].
(7)- [نور الأبصار: «بغیتی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 167
ثمّ قال: یا أخا همدان! «1» ما تجیبنی نفسی «1» إلی ترک الرّیّ لغیری.
فرجع یزید بن الحصین الهمدانیّ إلی الحسین علیه السّلام، و أخبره بمقالة ابن سعد.
[عن مطالب السّؤول]
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 191- 192- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 262
فجاء بریر بن خضیر «2» الهمدانیّ الزّاهد العابد، و قال: یا ابن رسول اللّه! أتأذن لی أن أدخل إلی خیمة هذا الفاسق عمر بن سعد، فأعظه، فلعلّه یرجع عن غیّه؟ فقال الحسین علیه السّلام: افعل ما أحببت.
فأقبل بریر حتّی دخل علی عمر بن سعد، فجلس معه، و لم یسلّم علیه، فغضب ابن سعد و قال: یا أخا همدان! ما الّذی منعک من السّلام علیّ؟ ألست مسلما أعرف اللّه و رسوله؟ فقال له بریر: لو کنت مسلما تعرف اللّه و رسوله، ما خرجت إلی عترة نبیّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله ترید قتلهم، و سبیهم، و بعد: فهذا ماء الفرات یلوح بصفائه یتلألأ «3» تشربه الکلاب «3» و الخنازیر، و هذا الحسین علیه السّلام ابن فاطمة الزّهراء، و نساؤه، و عیاله، و أطفاله یموتون عطشا «4»، قد حلت بینهم و بین ماء الفرات أن یشربوا منه، و تزعم أنّک تعرف اللّه و رسوله؟ قال: فأطرق ابن سعد رأسه إلی الأرض ساعة، ثمّ قال: و اللّه «5» یا بریر! إنّی لأعلم علما یقینا أنّ کلّ من قاتلهم، و غصب حقّهم، مخلد فی النّار، لا محالة، و لکن یا بریر! أتشیر علیّ أن أترک ولایة الرّیّ، فتصیر لغیری، و اللّه ما أجد نفسی تجیبنی إلی ذلک أبدا.
قال: فرجع بریر إلی الحسین علیه السّلام و قال له: إنّ عمر بن سعد قد رضی بقتلک «6» بولایة
__________________________________________________
(1- 1) [نور الأبصار: «ما أجد نفسی تجیبنی»].
(2)- [الأسرار: «حضیر»].
(3- 3) [الأسرار: «تشرب منه الکلاب»].
(4)- [الأسرار: «عطاشا»].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6)- [الأسرار: «لقتلک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 168
الرّیّ. فقال الحسین علیه السّلام: لا یأکل من برّها إلّا قلیلا، و یذبح علی فراشه.
و کان الأمر کما قال الحسین علیه السّلام.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 238- 239- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 260
فقد نقل عن عمر بن سعد لعنه اللّه عندما و بّخه الرّجل الهمدانیّ علی خروجه علی الحسین و منعه الماء و أهل بیته، أنّه قال فی جوابه: یا أخا همدان! و اللّه إنّی أعرف النّاس بحقّ الحسین علیه السّلام و حرمته عند اللّه تعالی، و عند رسوله، و لکنّی حائر فی أمری، ما أدری کیف أصنع فی هذا الوقت؟ کنت أتفکّر فی أمری، و خطر ببالی أبیات من الشّعر، فقال:
دعانی عبید اللّه من دون قومه إلی بدعة فیها خرجت لحینی
فو اللّه ما أدری و إنّی لصادق أفکّر فی أمری علی خطرین
أأترک ملک الرّیّ و الرّیّ منیتی أم أرجع مأثوما بقتل حسین
و فی قتله النّار [التی] لیس دونها حجاب و ملک الرّیّ قرّة عینی
ثمّ قال: یا أخا همدان! أنّ نفسی لأمّارة بالسّوء ما تحسن لی ترک ملک الرّیّ، و إنّی إذا قتلت حسینا أکون أمیرا علی سبعین ألف فارس.
قال الرّاوی: فلمّا نزل الحسین یوم الطّفّ فی أرض کربلا أوّل من حال بینه و بین ماءالفرات عمر بن سعد لعنه اللّه تعالی، فاشتدّ العطش بالحسین، و أطفاله، و أهل بیته علیهم السّلام، فقام رجل من أصحاب الحسین، و قال: یا ابن رسول اللّه! أتأذن لی أن أمضی إلی ابن سعد، فأکلّمه فی أمر الماء، و أعرفه بعطش الحرم، و الأطفال، فعساه یرتدع عن القتال؟
فقال علیه السّلام: ذلک إلیک، افعل ما شئت.
قال: فجاء الهمدانیّ و وبّخه بکلام- قد مرّ ذکره سابقا- فکان من عذره أن قال: یا أخا همدان! و اللّه إنّی أعرف النّاس بحقّ الحسین، و حرمته عند رسول اللّه، و لکنّی حائر فی أمری، ما أدری کیف أصنع؟ و فی هذا الوقت کنت أتفکّر فی أمری بین ترک ملک الرّیّ و قتل الحسین. ثمّ قال: نفسی لأمّارة بالسّوء، ما تحسن لی ترک ملک الرّیّ، و إنّی إذا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 169
قتلت حسینا، أکون أمیرا علی سبعین ألف فارس.
قال: فنهض من عنده مکسور القلب، و رجع إلی الحسین علیه السّلام، و قال: یا مولای! إنّ القوم استحوذ علیهم الشّیطان، و إنّ عمر بن سعد قد عزم علی قتلک، و قتل أصحابک، و أهل بیتک، و رضی بدخول النّار بولایة الرّیّ، ذلک هو الخسران المبین. «1»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 296- 297، 333
__________________________________________________
(1)- بامدادان که بعد از سقایت عباس، اصحاب محتاج آب شدند، به روایت شرح شافیه و مطالب السؤول، یزید بن حصین همدانی به حضرت حسین علیه السّلام آمد و عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! اگر اجازت رود، عمر بن سعد را دیدار کنم. باشد که از این غوایت (1) بازآید.»
فرمود: «روا باشد.» پس یزید به نزد ابن سعد آمد و او را سلام نگفت.
ابن سعد گفت: «یا اخا همدان! چه چیز تو را از سلام با من مانع افتاد؟ مگر من مسلمان نبودم و خدا و رسول را نستودم؟»
یزید بن حصین گفت: «ای پسر سعد! اگر تو چنان‌که گویی مسلمانی، چگونه بر عترت رسول خدا بیرون شدی و مقاتلت او را تصمیم عزم دادی؟ و اینک آب فرات است که کلب و خنزیر از آن می‌آشامند و حسین بن علی و برادران و زنان و فرزندان او از تشنگی هلاک می‌شوند و تو در میان ایشان و فرات حاجز و حایل می‌شوی و گمان می‌کنی که مسلمانی و خدا و رسول را می‌شناسی.»
عمر بن سعد خجل شد و لختی سر فرو داشت پس سر برآورد.
فقال: یا أخا همدان! ما أجد نفسی تجیبنی إلی ترک الرّیّ لغیری.
گفت: «ای برادر همدان! چند که با نفس کاوش کردم، اجابت نفرمود که ولایت ری را دست بازدارم تا دیگری به دست گیرد.»
یزید بن حصین باز شتافت و عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! پسر سعد رضا داده است که تو را عرضه هلاک و دمار دارد تا از حکومت ری برخوردار گردد.»
(1). غوایت: گمراهی.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 196- 197
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 170

لمّا نزل الحسین علیه السّلام بکربلا- کان أخصّ أصحابه و أکثرهم ملازمة له هلال بن نافع سیّما فی مظان الاغتیال، لأنّه حازما، بصیرا بالسّیاسة- فخرج الحسین علیه السّلام ذات لیلة إلی خارج الخیم حتّی أبعد، فتقلّد هلال سیفه، و أسرع فی مشیه حتّی لحقه، فرآه یختبر الثّنایا، و العقبات، و الأکمات المشرّفة علی المنزل، ثمّ التفت إلی خلفه، فرآنی، فقال علیه السّلام:
من الرّجل؟ هلال؟ قلت: نعم، جعلنی اللّه فداک، أزعجنی خروجک لیلا إلی جهة معسکر هذا الطّاغی. فقال علیه السّلام: یا هلال! خرجت أتفقّد هذه التّلاع، مخافة أن تکون مکنّا لهجوم الخیل علی مخیّمنا یوم تحملون، و یحملون.
ثمّ رجع علیه السّلام، و هو قابض علی یساری، و هو یقول: هی هی و اللّه، وعد لا خلف فیه. ثمّ قال: یا هلال! ألا تسلک ما بین هذین الجبلین من وقتک هذا، و انج «1» بنفسک.
فوقع «2» علی قدمیه، و قال «3»: إذا ثکلت هلالا أمّه، سیّدی إنّ سیفی بألف، و فرسی مثله، فو اللّه الّذی منّ علیّ بک لا أفارقک حتّی یکلّا عن فرّی و جرّی.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 272- 273- عنه المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 344
و خرج علیه السّلام فی جوف اللّیل إلی خارج الخیام، یتفقّد التّلاع و العقبات، فتبعه نافع بن هلال الجملیّ، فسأله الحسین عمّا أخرجه، قال: یا ابن رسول اللّه! أفزعنی خروجک إلی جهة معسکر هذا الطّاغیّ. فقال الحسین: إنّی خرجت أتفقّد التّلاع و الرّوابی مخافة أن تکون مکنّا لهجوم الخیل یوم تحملون و یحملون.
ثمّ رجع علیه السّلام و هو قابض علی ید نافع و یقول: هی هی و اللّه، وعد لا خلف فیه.
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «و ینجو»].
(2)- [المعالی: «فوقعت»].
(3)- [المعالی: «قلت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 171
ثمّ قال له: ألا تسلک بین هذین الجبلین فی جوف اللّیل، و تنجو بنفسک، فوقع نافع علی قدمیه یقبّلهما، و یقول: ثکلتنی أمّی، إنّ سیفی بألف، و فرسی مثله، فو اللّه الّذی منّ بک علیّ، لا فارقتک حتّی یکلّا عن فرّی و جرّی. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 265
قال بعض أرباب المقاتل: ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام خرج لیلة العاشر من المحرّم فی جوف اللّیل إلی خارج الخیام یتفقّد التّلاع و العقبات، فتبعه نافع بن هلال الجملیّ.
فسأله الحسین عمّا أخرجه فی هذه السّاعة؟
فقال نافع: یا ابن رسول اللّه! أفزعنی خروجک إلی جهة معسکر هذا الطّاغیة فی هذه السّاعة.
قال الحسین: إنّی خرجت أتفقّد التّلاع و الرّوابیّ، مخافة أن تکون مکنّا لهجوم الخیل یوم تحملون و یحملون.
ثمّ رجع- علیه السّلام- و هو قابض علی ید نافع و هو یقول: هی هی و اللّه، وعد لا خلف فیه.
ثمّ قال لنافع: ألا تسلک بین هذین الجبلین فی جوف اللّیل، و تنجو بنفسک؟
فوقع نافع علی قدمی أبی عبد اللّه یقبّلهما و یقول: إذا ثکلت نافعا أمّه، سیّدی إنّ سیفی بألف، و فرسی بمثله، فو اللّه الّذی منّ بک علیّ، لا فارقتک حتّی یکلّا عن فرّی و جرّی.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 284
__________________________________________________
(1)- الدّمعة السّاکبة ص 325. و تکرّر فی کلامه هلال بن نافع و هو اشتباه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 172

[هلال بن نافع]: ثمّ فارقنی و دخل خیمة أخته، فوقفت إلی جنبها رجاء أن یسرع فی خروجه منها، فاستقبلته زینب، و وضعت له متّکئا، و جلس و جعل یحدّثها سرّا، فما لبثت أن اختنقت بعبرتها، و قالت: وا أخاه! أشاهد مصرعک، و أبتلی برعایة هذه المذاعیر من النّساء، و القوم کما تعلم ما هم علیه من الحقد القدیم، ذلک خطب جسیم یعزّ علیّ مصرع هؤلاء الفتیة الصّفوة، و أقمار بنی هاشم.
ثمّ قالت: أخی هل استعلمت من أصحابک نیّاتهم؟ فإنّی أخشی أن یسلموک عند الوثبة، و اصطکاک الأسنّة. فبکی علیه السّلام و قال: أما و اللّه لقد نهرتهم، و بلوتهم، و لیس فیهم إلّا الأشوس الأقعس یستأنسون بالمنیّة دونی استیناس الطّفل بلبن أمّه.
فلمّا سمع هلال ذلک، بکی رقّة، و جعل طریقه علی منزل حبیب بن مظاهر، فرآه جالسا، و بیده سیف مصلت، فسلّم علیه، و جلس بباب الخیمة، ثمّ قال له: ما أخرجک یا هلال؟ فحکی له ما کان. فقال حبیب: إی و اللّه لو لا انتظار أمره لعاجلتهم، و عالجتهم هذه اللّیلة بسیفی. ثمّ قال هلال: یا حبیب! فارقت الحسین علیه السّلام عند أخته، و هی فی حال و جل، و رعب، و أظنّ أنّ النّساء أفقن، و شارکنها فی الحسرة و الزّفرة، فهل لک أن تجمع أصحابک، و تواجههنّ بکلام یسکّن قلوبهنّ، و یذهب رعبهنّ، فلقد شاهدت منها ما لا قرار لی مع بقائه. فقال له: طوع إرادتک.
فبرز حبیب ناحیة، و هلال إلی جانبه و انتدب أصحابه، فتطالعوا من منازلهم، فلمّا اجتمعوا، قال لبنی هاشم: ارجعوا إلی منازلکم، لا سهرت عیونکم. ثمّ خطب أصحابه، و قال: یا أصحاب الحمیّة، و لیوث الکریهة، هذا هلال یخبرنی السّاعة بکیت و کیت، و قد خلّف أخت سیّدکم و بقایا عیاله یتشاکین، و یتباکین، أخبرونی عمّا أنتم علیه.
فجرّدوا صوارمهم، و رموا عمائمهم، و قالوا: یا حبیب! أما و اللّه الّذی منّ علینا بهذا الموقف، لئن زحف القوم لنحصدنّ رؤوسهم، و لنلحقنّهم بأشیاخهم أذلّاء صاغرین،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 173
و لنحفظنّ وصیّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فی أبنائه، و بناته. فقال: هلمّوا معی. فقام یخبط الأرض، و هم یعدون خلفه حتّی وقف بین أطناب الخیم و نادی: یا أهلنا! و یا ساداتنا! و یا معاشر حرائر رسول اللّه! هذه صوارم فتیاتکم آلوا أن لا یغمدوها إلّا فی رقاب من یبتغی السّوء فیکم، و هذه أسنّة غلمانکم، أقسموا أن لا یرکضوها «1» إلّا فی صدور من یفرّق نادیکم. فقال الحسین علیه السّلام: اخرجن علیهم یا آل اللّه. فخرجن، و هنّ ینتدبن، و هنّ یقلن: حاموا أیّها الطّیّبون من الفاطمیّات، ما عذرکم إذا لقینا جدّنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و شکونا إلیه ما نزل بنا.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 273- 274- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 344- 346
ثمّ دخل الحسین خیمة زینب، و وقف نافع بإزاء الخیمة ینتظره، فسمع زینب تقول له: هل استعلمت من أصحابک نیّاتهم؟ فإنّی أخشی أن یسلموک عند الوثبة.
فقال لها: و اللّه لقد بلوتهم، فما وجدت فیهم إلّا الأشوس الأقعس، یستأنسون بالمنیّة دونی استیناس الطّفل إلی محالب أمّه.
قال نافع: فلمّا سمعت هذا منه بکیت، و أتیت حبیب بن مظاهر و حکیت ما سمعت منه، و من أخته زینب.
قال حبیب: و اللّه لو لا انتظار أمره، لعاجلتهم بسیفی هذه اللّیلة. قلت: إنّی خلّفته عند أخته و أظنّ النّساء أفقن، و شارکنها فی الحسرة، فهل لک أن تجمع أصحابک و تواجهوهنّ بکلام یطیّب قلوبهنّ؟ فقام حبیب، و نادی: یا أصحاب الحمیّة، و لیوث الکریهة، فتطالعوا من مضاربهم کالأسود الضّاریة. فقال لبنی هاشم: ارجعوا إلی مقرّکم، لا سهرت عیونکم.
ثمّ التفت إلی أصحابه، و حکی لهم ما شاهده و سمعه نافع، فقالوا بأجمعهم: و اللّه الّذی منّ علینا بهذا الموقف، لو لا انتظار أمره، لعاجلناهم بسیوفنا السّاعة! فطب نفسا و قرّ عینا. فجزّاهم خیرا.
و قال: هلمّوا معی لنواجه النّسوة، و نطیّب خاطرهنّ. فجاء حبیب و معه أصحابه
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «لا یرکزوها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 174
و صاح: یا معشر حرائر رسول اللّه! هذه صوارم فتیانکم، آلوا ألّا یغمدوها إلّا فی رقاب من یرید السّوء فیکم، و هذه أسنّة غلمانکم، أقسموا ألّا یرکزوها إلّا فی صدور من یفرّق نادیکم.
فخرجن النّساء إلیهم ببکاء و عویل، و قلن: أیّها الطّیّبون! حاموا عن بنات رسول اللّه و حرائر أمیر المؤمنین.
فضجّ القوم بالبکاء حتّی کأنّ الأرض تمید بهم. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 265- 266
ثمّ دخل الحسین خیمة النّساء، و وقف نافع بإزاء الخیمة ینتظره. فسمع زینب تقول للحسین- و قد اختنقت بعبرتها-: وا أخاه! وا حسیناه! أشاهد مصرعک، و أبتلی برعایتی هذه المذاعیر من النّساء، و القوم- یا ابن أمّی- کما تعلم ما هم علیه من الحقد القدیم، ذلک خطب جسیم، یعزّ علیّ مصرع هذه الفتیة و أقمار بنی هاشم.
ثمّ قالت: یا أخی! هل استعلمت من أصحابک نیّاتهم؟ فإنّی أخشی أن یسلموک عند الوثبة، و اصطکاک الأسنّة.
فبکی الحسین علیه السّلام و قال لها: أما و اللّه، لقد بلوتهم، فما وجدت فیهم إلّا الأشوس الأقعس، یستأنسون بالمنیّة دونی استیناس الطّفل إلی محالب أمّه.
قال نافع: فلمّا سمعت هذا منه، بکیت، و أتیت حبیب بن مظاهر، فوجدته جالسا فی خیمته، و السّیف مصلت بین یدیه، فحکیت له ما سمعت من الحسین و من أخته زینب، إلی قول الحسین «یستأنسون بالمنیّة دونی استیناس الطّفل إلی محالب أمّه»، فنهض حبیب قائما علی قدمیه، و قال: و اللّه، لو لا انتظار أمره، لعاجلتهم و عالجتهم بسیفی هذه اللّیلة ما ثبت قائمه بیدی.
فقلت له: إنّی خلّفته عند أخته زینب، و هی فی حال وجل و رعب، و أظنّ أنّ النّساء قد أفقن، و شارکنها فی الحسرة، فهل لک أن تجمع أصحابک، تواجههنّ بکلام یطیب
__________________________________________________
(1)- الدّمعة السّاکبة ص 325، و تکرّر فی کلامه هلال بن نافع و هو اشتباه، فإنّ المضبوط «نافع بن هلال»، کما فی زیارة النّاحیة و تاریخ الطّبریّ و کامل ابن الأثیر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 175
قلوبهنّ، و یذهب رعبهنّ.
فقام حبیب- و معه نافع- و نادی بین الخیام: یا أصحاب الحمیّة، و یا لیوث الکریهة.
فتطالعوا من مضاربهم کالأسود الضّاریّة، یقدمهم أبو الفضل العبّاس بن علیّ علیه السّلام.
فقال لبنی هاشم: ارجعوا إلی مقرّکم، لا سهرت عیونکم.
ثمّ التفت إلی أصحابه، و حکی لهم ما شاهده و سمعه نافع من الحسین و من أخته زینب.
فقالوا- بأجمعهم-: و اللّه الّذی منّ علینا بهذا الموقف، لو لا انتظار أمره، لعاجلناهم بسیوفنا السّاعة، فطب نفسا، و قرّ عینا.
فجزّاهم حبیب خیرا، و قال: هلمّوا لنواجه النّسوة، و نطیّب خاطرهن.
و جاء حبیب- و معه أصحابه- إلی خیم النّساء، و أخذ ینادی: السّلام علیکم یا ساداتنا، السّلام علیکم یا معشر حرائر رسول اللّه، هذه صوارم فتیانکم، آلوا أن لا یغمدوها إلّا فی رقاب من یرید السّوء بکم، و هذه أسنّة غلمانکم، أقسموا أن لا یرکزوها إلّا فی صدور من یفرّق نادیکم.
فخرجن النّساء إلیهم ببکاء و عویل- تقدمهنّ العقیلة زینب- و قلن لهم: «أیّها الطّیّبون، حاموا عن بنات رسول اللّه و حرائر أمیر المؤمنین». فضجّ القوم بالبکاء حتّی کأنّ الأرض تمید بهم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 284- 285
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 176

و من وقایع لیلة عاشوراء کما فی بعض الکتب عن فخر المخدّرات زینب علیها السّلام، قالت:
لمّا کانت لیلة عاشوراء أو لیلة العاشر من المحرّم، خرجت من خیمتی لأتفقّد أخی الحسین علیه السّلام و أنصاره، و قد أفرد له خیمة، فوجدته جالسا وحده، و هو یناجی ربّه و یتلو القرآن، فقلت فی نفسی: أفی مثل هذه اللّیلة یترک أخی وحده؟ و اللّه لأمضینّ إلی إخوتی و بنی عمومتی و أعاتبهم بذلک. فأتیت إلی خیمة العبّاس، فسمعت منها همهمة و دمدمة، فوقفت علی ظهرها، فنظرت فیها، فوجدت بنی عمومتی و إخوتی و أولاد إخوتی مجتمعین کالحلقة و بینهم العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام و هو جاث علی رکبتیه کالأسد علی فریسته، فخطب فیهم خطبة ما سمعتها إلّا من الحسین علیه السّلام مشتملة بالحمد و الثّناء للّه و الصّلاة و السّلام علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، ثمّ قال فی آخر خطبته: یا إخوتی، و بنی إخوتی، و بنی عمومتی! إذا کان الصّباح فما تقولون؟ فقالوا: الأمر إلیک یرجع، و نحن لا نتعدّی لک قولا.
__________________________________________________
(1)- و از زینب خاتون روایت کرده که: در نصف شب رفتم به خیمه جناب برادرم، ابی الفضل. دیدم که عباس مثل اسد ضرغام با جوانان بنی هاشم نشسته، مانند حلقه که لا یعرف طرفها و به آنها می‌فرماید: «یا اخوانی و بنی أعمامی اسمعوا کلامی»؛ چون فردا شود و بنای محاربه و قتال شود، اوّل کسی که قدم در عرصه رزم گذارد، شما بنی هاشم باشید؛ تا آن‌که مردم نگویند که جمعی را خواستند به یاوری خود و از برای ایشان مرگ و برای خود حیات خواستند؛ و دیگر آن‌که ایشان همه غریبان می‌باشند: «و الحمل الثّقیل لا ینهض به إلّا أهله».
پس فتیان همه گفتند: «ما مطیع امر تو می‌باشیم.»
جناب زینب می‌فرماید: «دیدم که از آن سمت اصحاب در خیمه حبیب بن مظاهر انجمن شده‌اند و حبیب بعد از حمد و صلوات بر نبی به اصحاب فرمود: فردا که بنای جنگ و جدال و قتال شود، اوّل کسی که قدم در عرصه کارزار گذارد، شما باشید و نگذارید که یک نفر از بنی هاشم تقدم جوید بر شما؛ زیرا که ایشان سادات و بزرگان ما می‌باشند؛ «فإذا قتلنا قضینا ما علینا.»
اصحاب گفتند: «القول! قولک» و به آن وفا نمودند؛ «ألا لعنة اللّه علی القوم الظالمین.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 479
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 177
فقال العبّاس: إنّ هؤلاء أعنی الأصحاب قوم غرباء، و الحمل الثّقیل لا یقوم إلّا بأهله، فإذا کان الصّباح، فأوّل من یبرز إلی القتال أنتم، نحن نتقدّمهم للموت لئلّا یقول النّاس: قدّموا أصحابهم، فلمّا قتلوا، عالجوا الموت بأسیافهم ساعة بعد ساعة. فقامت بنو هاشم و سلّوا سیوفهم فی وجه أخی العبّاس و قالوا: نحن علی ما أنت علیه. قالت زینب علیها السّلام: فلمّا رأیت کثرة اجتماعهم، و شدّة عزمهم، و اظهار شیمتهم، سکن قلبی، و فرحت، و لکن خنقتنی العبرة، فأردت أن أرجع إلی أخی الحسین علیه السّلام و أخبره بذلک، فسمعت من خیمة حبیب بن مظاهر همهمة و دمدمة.
فمضیت إلیها و وقفت بظهرها، و نظرت فیها، فوجدت الأصحاب علی نحو بنی هاشم مجتمعین کالحلقة، و بینهم حبیب بن مظاهر و هو یقول: یا أصحابی! لم جئتم إلی هذا المکان، أوضحوا کلامکم رحمکم اللّه؟ فقالوا: أتینا لننصر غریب فاطمة. فقال لهم: لم طلّقتم حلائلکم؟ فقالوا: لذلک. قال حبیب: فإذا کان فی الصّباح، فما أنتم قائلون؟
فقالوا: الرّأی رأیک، و لا نتعدّی قولا لک.
قال: فإذا صار الصّباح، فأوّل من یبرز إلی القتال أنتم، نحن نتقدّمهم القتال، و لا نری هاشمیّا مضرّجا بدمه و فینا عرق یضرب، لئلّا یقول النّاس: قدّموا ساداتهم للقتال، و بخلوا علیهم بأنفسهم. فهزّوا سیوفهم علی وجهه، و قالوا: نحن علی ما أنت علیه.
قالت زینب: ففرحت من ثباتهم، و لکن خنقتنی العبرة، فانصرفت عنهم و أنا باکیة، و إذا بأخی الحسین قد عارضنی، فسکنت نفسی و تبسّمت فی وجهه، فقال: أخیّة! فقلت: لبّیک یا أخی. فقال علیه السّلام: یا أختاه! منذ رحلنا من المدینة ما رأیتک متبسّمة، أخبرینی ما سبب تبسّمک؟ فقلت له: یا أخی! رأیت من فعل بنی هاشم و الأصحاب کذا و کذا. فقال لی: یا أختاه! اعلمی أنّ هؤلاء أصحابی من عالم الذّرّ، و بهم وعدنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، هل تحبّین أن تنظری إلی ثبات أقدامهم؟ فقلت: نعم. فقال علیه السّلام:
علیک بظهر الخیمة.
قالت زینب: فوقفت علی ظهر الخیمة، فنادی أخی الحسین علیه السّلام: أین إخوانی و بنو
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 178
أعمامی؟ فقامت بنو هاشم، و تسابق منهم العبّاس، و قال: لبّیک لبّیک، ما تقول؟ فقال الحسین علیه السّلام: أرید أن أجدّد لکم عهدا. فأتی أولاد الحسین، و أولاد الحسن، و أولاد علیّ، و أولاد جعفر، و أولاد عقیل، فأمرهم بالجلوس، فجلسوا، ثمّ نادی: أین حبیب بن مظاهر؟ أین زهیر؟ أین هلال؟ أین الأصحاب؟ فأقبلوا، و تسابق منهم حبیب بن مظاهر و قال: لبّیک یا أبا عبد اللّه. فأتوا إلیه و سیوفهم بأیدیهم، فأمرهم بالجلوس، فجلسوا، فخطب فیهم خطبة بلیغة، ثمّ قال: یا أصحابی! اعلموا إنّ هؤلاء القوم لیس لهم قصد سوی قتلی، و قتل من هو معی، و أنا أخاف علیکم من القتل، فأنتم فی حلّ من بیعتی، و من أحبّ منکم الانصراف فلینصرف فی سواد هذا اللّیل. فعند ذلک قامت بنو هاشم، و تکلّموا بما تکلّموا، و قام الأصحاب، و أخذوا یتکلّمون بمثل کلامهم.
فلمّا رأی الحسین علیه السّلام حسن إقدامهم، و ثبات أقدامهم، قال علیه السّلام: إن کنتم کذلک، فارفعوا رؤوسکم، و انظروا إلی منازلکم فی الجنّة.
فکشف لهم الغطاء، و رأوا منازلهم، و حورهم، و قصورهم فیها، و الحور العین ینادین:
العجل! العجل! فإنّا مشتاقات إلیکم. فقاموا بأجمعهم، و سلّوا سیوفهم، و قالوا: یا أبا عبد اللّه! ائذن لنا أن نغیر علی القوم، و نقاتلهم حتّی یفعل اللّه بنا و بهم ما یشاء. فقال علیه السّلام: اجلسوا رحمکم اللّه، و جزاکم اللّه خیرا.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 340- 342
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 179

قال [الضّحّاک بن عبد اللّه المشرقیّ]: فتمرّ بنا خیل لهم تحرسنا، و إنّ حسینا لیقرأ: «1» وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ* ما کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ «2».
«3» فسمعها رجل من تلک الخیل الّتی کانت تحرسنا، فقال «3»: نحن و ربّ الکعبة الطّیّبون، میّزنا منکم. «4» قال: فعرفته فقلت لبریر بن حضیر «5»: تدری من هذا؟ قال: لا.
قلت: هذا أبو حرب السّبیعیّ عبد اللّه بن شهر- و کان مضحاکا بطّالا، و کان شریفا شجاعا فاتکا، و کان سعید بن قیس ربّما حبسه فی جنایة- «4».
فقال له بریر بن حضیر «5»: یا فاسق! أنت یجعلک اللّه فی الطّیّبین! «6» فقال له: من أنت؟ قال: أنا بریر بن حضیر «5». قال: إنّا للّه! عزّ علیّ! هلکت و اللّه، «7» هلکت و اللّه «7» یا بریر!
قال: یا أبا حرب! هل لک أن تتوب إلی اللّه «6» من ذنوبک العظام! فو اللّه إنّا لنحن الطّیّبون، و لکنّکم «8» لأنتم الخبیثون. قال «9»: و أنا علی ذلک من الشّاهدین. «10» قلت:
__________________________________________________
(1)- [و فی المقرّم مکانه: «قال الضّحّاک بن عبد اللّه المشرقیّ: مرّت علینا خیل ابن سعد فسمع رجل منهم الحسین علیه السّلام یقرأ ...»].
(2)- آل عمران، الآیتان 178- 179.
(3- 3) [المقرّم: «فقال الرّجل»].
(4- 4) [لم یرد فی المقرّم].
(5)- [نفس المهموم: «خضیر»].
(6- 6) [المقرّم: «هلمّ إلینا و تب»].
(7- 7) [لم یرد فی نفس المهموم].
(8)- [لم یرد فی المقرّم].
(9)- [المقرّم: «فقال الرّجل مستهزءا»].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 180
ویحک! أفلا ینفعک معرفتک! قال: جعلت فداک! فمن ینادم یزید بن عذرة العنزیّ من عنز بن وائل! قال: ها هو ذا معی. قال: قبّح اللّه رأیک علی کلّ حال! أنت سفیه.
قال: ثمّ انصرف عنّا، و کان الّذی یحرسنا باللّیل فی الخیل عزرة بن قیس الأحمسیّ، و کان علی الخیل. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 421- 422- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 234- 235؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 263
__________________________________________________
(1)- گوید: سواران آنها بر ما می‌گذشتند که مراقبمان بودند و حسین این آیه را می‌خواند: وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ* ما کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ؛ یعنی: «کسانی که کافر شده‌اند، مپندارند این مهلت که به ایشان می‌دهیم، خیر آنهاست؛ فقط مهلتشان می‌دهیم تا گناهشان بیشتر شود و عذابی خفت‌انگیز دارند.
خدا مؤمنان را بر این حال که شمایید، نمی‌گذارد تا پلید را از پاک جدا کند.»
و یکی از سوارانی که مراقب ما بودند، این را بشنید و گفت: «قسم به پروردگار کعبه که ما پاکانیم و از شما جدا شده‌ایم.»
گوید: من او را شناختم و به بریر بن حضیر گفتم: «می‌دانی این کیست؟»
گفت: «نه!»
گفتم: «این، ابو حرب عبد اللّه بن شهر است. مردی بذله‌گوی بود و معتبر و دلیر و غافل‌کش. بارها می‌شد که سعید بن قیس او را به سبب جنایتی محبوس می‌داشت.»
گوید: بریر بن حضیر بدو گفت: «ای فاسق! خدا تو را جزو پاکان می‌کند؟»
گفت: «تو کیستی؟»
گفت: «بریر بن حضیر!»
گفت: «انّا للّه، دریغم آید ای بریر، به خدا هلاک شدی، به خدا هلاک شدی.»
گفت: «ای ابو حرب، می‌خواهی از گناهان بزرگ خویش به پیشگاه خدا توبه بری که به خدا ما پاکانیم و شما پلیدان.»
گفت: «من نیز بدین شهادت می‌دهم.»
گفتمش: «وای تو! چرا دانستنت سودت نمی‌دهد.»
گفت: «فدایت شوم! پس کی همنشین یزید بن عذره عنزی می‌شود؟»
گفت: «اینک یزید همراه من است.»
گفت: «به‌هرحال خدا رأی تو را زشت بدارد که بیخردی.»
گوید: پس او برفت و آن‌که شبانگاه با سواران مراقب ما بود، عزرة بن قیس احمسی بود که سالار سواران بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3018- 3020
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 181
قال: و أقبل الشّمر «1» بن ذی الجوشن «1»- لعنه اللّه- فی نصف اللّیل و معه جماعة من أصحابه حتّی تقارب من عسکر الحسین، و الحسین قد رفع صوته و هو یتلو هذه الآیة:
وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ «2»- إلی آخرها.
قال: فصاح لعین من أصحاب شمر «1» بن ذی الجوشن «1»: نحن و ربّ الکعبة الطّیّبون.
و أنتم الخبیثون، و قد میّزنا منکم. قال: فقطع بریر «3» الصّلاة، فناداه: یا فاسق! یا فاجر! یا عدوّ اللّه! أمثلک یکون من الطّیّبین! ما أنت إلّا بهیمة لا تعقل، فأبشر بالنّار یوم القیامة و العذاب الألیم.
قال: فصاح به شمر «1» بن ذی الجوشن «1»- لعنه اللّه- و قال: أیّها المتکلّم! إنّ «4» اللّه تبارک و تعالی قاتلک، و قاتل صاحبک عن قریب! فقال له بریر «5»: یا عدوّ اللّه! أبا لموت تخوّفنی، و اللّه إنّ الموت أحبّ إلینا «6» من الحیاة معکم! «7» و اللّه لا ینال شفاعة محمّد صلّی اللّه علیه و سلم قوم أراقوا دماء ذرّیّته و أهل بیته «7».
قال: و أقبل رجل من أصحاب الحسین إلی بریر «8» بن حضیر «8»، «9» فقال له «9»: رحمک اللّه یا بریر! إنّ أبا عبد اللّه یقول لک: ارجع إلی موضعک؛ و لا تخاطب القوم «10»، فلعمری لئن کان مؤمن «11» آل فرعون نصح لقومه و أبلغ فی الدّعاء، فلقد نصحت، و أبلغت فی النّصح.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 179- 180
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د.
(2)- سورة 3 آیة 178.
(3)- وقع فی د: بزبر- کذا مصحفا.
(4)- من د و بر، و فی الأصل: أنا.
(5)- فی د: الحسین.
(6)- فی د: إلیا- کذا.
(7- 7) کذا فی الأصل و بر، إلّا أنّ فیهما: «لا ناله» و «قوما». و فی د: و إنّ اللّه لا ینولکم شفاعة محمّد المصطفی.
(8- 8) لیس فی د، و فی الأصل و بر: بن حصین.
(9- 9) فی د: و قال.
(10)- زید فی د: أنت.
(11)- زید فی د: من.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 182
قال «1» الضّحّاک بن عبد اللّه «1»: و مرّ «2» بنا خیل لا بن سعد تحرسنا «3»، و إنّ «4» حسینا علیه السّلام لیقرأ «5»: وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ* ما کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ «6».
فسمعها من تلک الخیل رجل یقال له: عبد اللّه بن سمیر، «7» و کان مضحاکا، و شجاعا، بطلا، فارسا، فاتکا، شریفا «7». «8» فقال: نحن و ربّ الکعبة «9» الطّیّبون میّزنا منکم «10»! فقال له بریر بن خضیر «11»: یا فاسق! أنت یجعلک اللّه من الطّیّبین؟ فقال «12» له: من أنت ویلک؟
فقال «12» له: بریر بن خضیر «11». فتسابّا. «13»
__________________________________________________
(1- 1) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «بعض أصحاب الحسین»].
(2)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «مرّت»].
(3)- [الإرشاد ط مؤسسة آل البیت: «یحرسنا»].
(4)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و کان»].
(5)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «یقرأ»].
(6)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین،/ 158].
(7- 7) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(8)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(9)- [لم یرد فی البحار].
(10)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «بکم»].
(11)- [البحار: «الخضیر»].
(12)- [البحار: «قال»].
(13)- ضحاک بن عبد اللّه گوید: در آن شب، سواری چند که از طرف ابن سعد برای نگهبانی ما پاس می‌دادند، به ما گذر کردند و حسین علیه السّلام (در خیمه خود قرآن می‌خواند و) این آیه را می‌خواند «و نپندارند آنان که کفر ورزیدند؛ این که مهلت دادیم بدانان برای آنان نیک است. جز این نیست که مهلت دهیمشان تا بیفزایند در گناه و ایشان را است عذابی خوارکننده. نیست خدا که بازگذارد مؤمنان را بر آنچه شما برآنید تا جدا گرداند پلید را از پاکیزه». (سوره آل عمران آیه 178)
مردی از آن سواران که نامش عبد اللّه بن سمیر بود، آن را شنید و او مردی شوخ و دلاور و سواری دلیر و بی‌باک و شریف بود. پس گفت: «به خدای کعبه سوگند، ما پاکیزگانیم که از شما جدا گردیم!»
بریر بن خضیر به او گفت: «ای فاسق (نابکار)! تو را خدا از پاکیزگان قرار دهد (زهی بی‌شرمی!)»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 183
المفید، الإرشاد، 2/ 98- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 3- 4؛ البحرانی، العوالم، 17/ 247؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 277؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 269- 270؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 601، لواعج الأشجان،/ 121
و جاء شمر بن ذی الجوشن فی نصف اللّیل، یتجسّس، و معه جماعة من أصحابه حتّی قارب معسکر الحسین، فسمعه یتلو قوله تعالی: وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ* ما کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ الآیة.
فصاح رجل من أصحاب شمر: نحن و ربّ الکعبة الطّیّبون، و أنتم الخبیثون، و قد میّزنا منکم. فقطع بریر بن خضیر الهمدانیّ صلاته، ثمّ نادی: یا فاسق! یا فاجر! یا عدوّ اللّه! یا ابن البوّال علی عقبیه! أمثلک یکون من الطّیّبین؟ و الحسین ابن رسول اللّه من الخبیثین؟ و اللّه ما أنت إلّا بهیمة، لا تعقل ما تأتی و ما تذر، فأبشر یا عدوّ اللّه بالخزی یوم القیامة، و العذاب الألیم.
فصاح شمر: إنّ اللّه قاتلک، و قاتل صاحبک عن قریب. فقال بریر: أبا لموت تخوّفنی، و اللّه إنّ الموت مع ابن رسول اللّه أحبّ إلیّ من الحیاة معکم، و اللّه لا نالت شفاعة محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم قوما أراقوا دماء ذرّیّته و أهل بیته.
فجاء إلیه رجل من أصحابه و قال: یا بریر! إنّ أبا عبد اللّه یقول لک: ارجع إلی موضعک، و لا تخاطب القوم، فلعمری لئن کان مؤمن آل فرعون، نصح لقومه و أبلغ فی الدّعاء، فلقد نصحت، و أبلغت فی النّصح و الدّعاء.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 251
و خیول حرس عدوّهم تدور من ورائهم، علیها عزرة بن قیس الأحمسیّ [و الحسین یقرأ وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ
__________________________________________________
- گفت: «تو کیستی؟»
بریر گفت: «من بریر بن خضیر هستم.»
پس آن دو به هم دشنام دادند (از هم دور شدند). رسولی محلّاتی، ترجمه
ارشاد، 2/ 98
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 184
عَذابٌ مُهِینٌ* ما کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ الآیة.
فسمعها رجل من تلک الخیل الّتی کانت تحرس من أصحاب ابن زیاد، فقال: نحن و ربّ الکعبة الطّیّبون، میّزنا اللّه منکم. قال: فعرفته، فقلت لزید بن حضیر «1»: أتدری من هذا؟ قال: لا. فقلت: هذا أبو حرب السّبیعیّ عبید اللّه بن شمیر- و کان مضحاکا بطالا، و کان شریفا، شجاعا، فاتکا، و کان سعید بن قیس ربّما حبسه فی خبائه.
فقال له یزید بن حصین: یا فاسق! متی کنت من الطّیّبین؟ فقال: من أنت ویلک؟
قال: أنا یزید بن حصین. قال: إنّا للّه! هلکت و اللّه عدوّ اللّه! علی م یرید قتلک؟ قال:
فقلت له: یا أبا حرب! هل لک أن تتوب من ذنوبک العظام؟ فو اللّه إنّا لنحن الطّیّبون، و إنّکم لأنتم الخبیثون. قال: نعم، و أنا علی ذلک من الشّاهدین.
قال: ویحک أفلا ینفعک معرفتک؟ قال: فانتهره عزرة بن قیس أمیر السّریّة الّتی تحرسنا، فانصرف عنّا] «2».
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 177- 178
فی کتاب مقتل الحسین لأبی مخنف قال الضّحّاک بن عبد اللّه: مرّت بنا خیل ابن سعد لعنه اللّه تحرّسا، و کان الحسین علیه السّلام یقرأ: وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ* ما کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ «3».
__________________________________________________
(1)- کذا بالأصلین، و فی الطّبریّ: بریر بن حضیر.
(2)- سقط من المصریّة.
(3)- و نیز در شب پنجشنبه نهم محرم حسین علیه السّلام، در سراپرده خویش جای داشت و اصحاب آن حضرت هرکس در خیمه خویش می‌زیست. لشکر ابن سعد در گرد معسکر حسین علیه السّلام پره داشتند و از دور و نزدیک حراست می‌نمودند، و عبد اللّه بن سخیر که شجاعتی به کمال داشت و شهامتی بسزا و سخت ضحاک و فتاک بود، راه با سراپرده حسین علیه السّلام نزدیک کرد و اصغا نمود که تلاوت قرآن می‌فرمود: وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ* ما کانَ اللَّهُ لِیَذَرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ حَتَّی یَمِیزَ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ (1).-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 185
الحویزی، نور الثّقلین، 1/ 414 رقم 448- مثله المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 2/ 273- 274
__________________________________________________
- یعنی: «پندار نکنند آنان که کافر شدند که ایشان را مهلت گذاشتیم تا ادراک خیری کنند؛ بلکه ایشان را مهلت دادیم تا بر جرم و جریرت بیفزایند و از عذاب و عقاب کیفر کردار برند و خداوند دست باز نمی‌دهد مؤمنین را بر چیزی که شما خواستارید تا آشکار کند خبیث را از طیب.»
چون عبد اللّه بن سخیر این کلمات بشنید، بانگ درداد که: «سوگند به خداوند کعبه، مائیم طیّبون که شناخته شده‌ایم از شما.»
بریر بن خضیر فریاد برداشت که: «ای فاسق! تو آن کسی که خداوندت در شمار طیّبین آورده؟!»
عبد اللّه گفت: «وای بر تو! بگوی تا چه کسی؟»
بریر گفت: «اینک منم بریر بن خضیر!»
پس به سخنان نکوهیده سگالش (2) گرفتند و لختی یکدیگر را به شتم و فحش یاد کردند. شمر ذی الجوشن ندا درداد که: «خداوند پاک را از پلید بنموده. ما پاکانیم و شما از پلیدان.»
بریر گفت: «ای دشمن خدای! گمان می‌کنی که تو از پاکانی و حسین بن علی و برادران او از پلیدان؟
سوگند با خدای که تو را جز با دیوانگان که پلیدی خود خورند، نتوان ماننده ساخت. باش تا به کیفر این گفتار باطل ابدا از دوزخ بیرون نشوی.»
شمر گفت: «ای گوینده! امروز آنچه در دل داری بگوی که فردا با شمشیر ما کشته خواهی شد.»
بریر گفت: «ای دشمن خدا! مرا از مرگ بیم می‌دهی؟ خدای قاهر غالب داناست که در خدمت حسین علیه السّلام بمیرم؛ و اگرنه کشته شوم. دوست‌تر دارم تا در میان شما در خصب نعمت و تمام راحت زنده باشم.
سوگند با خدای که شما از شفاعت مصطفی بهره نخواهید یافت و جز در جهنم جای نخواهید داشت.»
حسین علیه السّلام فرمود: «ای بریر! دریغ باشد که با ایشان سخن کنی و خویش را به شکنجه افکنی. کار تو به کردار آن دو مرد مؤمن ماننده است که آل فرعون را نصیحت کردند و سودی نبخشید (3). تو نیز شرط موعظت به پای آوردی و فائدتی نداشت «رضینا بقضاء اللّه».
لاجرم بریر باز شد.
(1). آل عمران، آیه 172 و 173.
(2). سگالش، بر وزن سفارش: دشمنی نمودن، فکر کردن، سخن بد گفتن (در این‌جا معنی سوم مناسب است).
(3). قرآن مجید این قصه را در سوره مؤمن (40) از آیه 29 شروع به بیان می‌کند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 213- 214
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 186

قال: و کان مع عمر بن سعد «1» من قریش ثلاثون رجلا من أهل الکوفة. فقالوا:
یعرض علیکم ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ثلاث خصال لا تقبلون واحدة منها؟ فتحوّلوا مع الحسین، فقاتلوا.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 6- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 237
قال: و کان مع عمر بن سعد ثلاثون «2» رجلا «3» من أهل الکوفة، فقالوا: یعرض علیکم ابن بنت «4» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم ثلاث خصال، فلا تقبلون منها شیئا؟ فتحوّلوا مع الحسین «3»، فقاتلوا.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 379- 380- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 269؛ القمی، نفس المهموم،/ 235؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 258
و کان مع «5» عمر «6» «7» قریب «8» من ثلاثین رجلا «7» من أهل الکوفة «9»، فقالوا: یعرض علیکم ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم- ثلاث خصال، فلا تقبلون «10» شیئا منها «10»؟ فتحوّلوا «11»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمرو بن سعید»].
(2)- [فی نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «اثنان و ثلاثون»].
(3- 3) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فحوّلوا مع الحسین»].
(4)- [لم یرد فی جواهر المطالب].
(5)- [السّیر: «من جند»].
(6)- [لم یرد فی المختصر].
(7- 7) [فی تاریخ الإسلام: «ثلاثون رجلا»، و فی السّیر: «ثلاثون»].
(8)- [التّهذیب: «قریبا»].
(9)- [البدایة: «أعیان أهل الکوفة»].
(10- 10) [فی التّهذیب و المختصر و ابن العدیم و ذخائر العقبی و تاریخ الإسلام و البدایة و تاریخ الخمیس:
«منها شیئا»، و فی السّیر: «واحدة»].
(11)- [فی تاریخ الإسلام و السّیر: «و تحوّلوا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 187
مع «1» الحسین، فقاتلوا «2».
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 220، تهذیب ابن بدران، 4/ 335، مختصر ابن منظور، 7/ 147- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2617، الحسین بن علیّ،/ 76؛ محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 149؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 347، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 210؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 170؛ الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
فجاء إلیهم جماعة من أصحاب عمر بن سعد.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 26
و لمّا أبی عبید اللّه أن یعطی الحسین واحدة من الخلال الثّلاث الّتی طلب، قالت طائفة من عسکر عبید اللّه: یعرض علیکم ابن بنت رسول اللّه واحدة من ثلاث خلال فلم تسعفوه بها! لقد خاب سعیکم، و شقی من یتبعکم. فانصرفوا إلی الحسین، فقتلوا معه، رضی اللّه عنهم و رحمهم. البرّی، الجوهرة،/ 44
فعبر علیهم «3» فی تلک اللّیلة من «4» عسکر عمر بن سعد اثنان و ثلاثون رجلا «5». «6»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 94- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 394؛ البحرانی، العوالم، 17/ 245؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 270، 277؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 269؛ القمی، نفس المهموم،/ 235؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 263- 264؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 284؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 601
و مع الحسین خمسون رجلا، و تحوّل إلیه من الجیش عشرون رجلا.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 346
__________________________________________________
(1)- [السّیر: «إلی»].
(2)- [البدایة: «یقاتلون معه»، و أضاف فی ذخائر العقبی: «خرجه ابن بنت منیع هو أبو القاسم البزّیّ»، و تاریخ الخمیس: «أخرجهما ابن بنت منیع أبو القاسم البزّیّ»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و أعیان الشّیعة: «إلیهم»، و لم یرد فی بحر العلوم].
(4)- [و فی المقرّم مکانه: «و یقال إنّه فی هذه اللّیلة أنضاف إلی أصحاب الحسین من ...»].
(5)- [زاد فی بحر العلوم: «إلی جهة الحسین علیه السّلام، فنالوا السّعادة و الشّهادة بین یدیه»، و فی المقرّم: «حین رأوهم متبتّلین متهجّدین علیهم سیماء الطّاعة و الخضوع للّه تعالی»].
(6)- آن شب، سی و دو نفر از سربازان عمر سعد که گذارشان به خیمه‌های حسین افتاد (به آن حضرت ملحق شدند).
فهری، ترجمه لهوف،/ 94
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 188
قال: و أقبلوا یزحفون نحوه، و قد تحیّز إلی جیش الحسین من أولئک طائفة قریب من ثلاثین فارسا فیما قیل. «1»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 179
(فجعل) یتسلّل إلی الحسین من أصحاب عمر بن سعد فی ظلام اللّیل الواحد و الإثنان، حتّی بلغوا فی الیوم العاشر زهاء ثلاثین ممّن هداهم اللّه إلی السّعادة، و وفّقهم للشّهادة.
السّماوی، إبصار العین،/ 8
__________________________________________________
(1)- به روایتی: در آن شب، سی و دو نفر از لشکر عمر بداختر به عسکر آن حضرت ملحق شدند و سعادت ملازمت آن حضرت را اختیار کردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 651- 652
به روایت مجلسی هم در این شب سی و دو تن از سپاه عمر بن سعد بیرون شدند و به لشکرگاه حسین علیه السّلام پیوسته گشتند
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 211
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 189

فلمّا کان وقت السّحر، خفق الحسین رأسه خفقة، ثمّ استیقظ، فقال: أتعلمون ما رأیت فی منامی السّاعة؟ قالوا: و ما الّذی رأیت یا «1» ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم «1»؟ فقال:
رأیت کأنّ کلابا قد شدّت علیّ تناشبنی، و فیها کلب أبقع رأیته أشدّها علیّ، و أظنّ الّذی یتولّی قتلی رجل أبقع و أبرص من هؤلاء القوم؛ ثمّ إنّی رأیت بعد ذلک جدّی رسول اللّه [صلّی اللّه] علیه «2» و سلّم، و معه جماعة من أصحابه و هو یقول لی «3»: یا بنیّ! أنت شهید آل محمّد! و قد استبشرت بک أهل السّماوات و أهل الصّفح الأعلی، فلیکن إفطارک عندی اللّیلة. عجّل و لا تؤخّر!. فهذا أثرک [؟] قد نزل من السّماء لیأخذ دمک فی قارورة خضراء، و هذا، رأیت/ و قد أزف الأمر و اقترب الرّحیل من هذه الدّنیا، «4» لا شکّ فی ذلک «4».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 181
(قال) فلمّا کان وقت السّحر، خفق الحسین برأسه خفقة، ثمّ استیقظ، «5» فقال:
أتعلمون ما رأیت فی منامی السّاعة؟ قالوا: فما رأیت یا ابن رسول اللّه؟ قال «5»: رأیت کلابا قد شدّت علیّ لتنهشنی «6»، و فیها کلب أبقع «7» رأیته کأشدّها «7» علیّ، و أظنّ الّذی یتولّی قتلی رجلا أبرص من بین هؤلاء القوم، ثمّ إنّی رأیت بعد ذلک جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و معه جماعة من أصحابه، و هو یقول لی: یا بنیّ! أنت شهید آل محمّد، و قد استبشر «8» بک أهل السّماوات و أهل الصّفیح الأعلی، فلیکن إفطارک عندی اللّیلة، عجّل یا بنیّ، و لا
__________________________________________________
(1- 1) فی د: سیّدنا.
(2)- زید فی د: و آله.
(3)- فی د: إلیّ.
(4- 4) لیس فی د.
(5- 5) [بحر العلوم: «قال لأصحابه»].
(6)- [بحر العلوم: «تناهشنی»].
(7- 7) [بحر العلوم: «أشدّ»].
(8)- [بحر العلوم: «استبشرت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 190
تأخّر، فهذا ملک نزل من السّماء، لیأخذ دمک فی قارورة خضراء؛ فهذا ما رأیت و قد أزف الأمر، و اقترب الرّحیل من هذه الدّنیا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 251- 252- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 283
فخفق الحسین برأسه خفقة، ثمّ انتبه، و هو یقول: رأیت السّاعة جدّی رسول اللّه، و هو یقول: یا بنیّ! اصبر السّاعة تأتی إلینا.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 144
قال الرّاوی: و جلس الحسین علیه السّلام، فرقد، ثمّ استیقظ «1»، فقال: یا أختاه! إنّی رأیت السّاعة جدّی محمّدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و أبی علیّا، و أمّی فاطمة، و أخی الحسن، و هم یقولون: یا حسین علیه السّلام! إنّک رائح إلینا «2» عن قریب. و فی بعض الرّوایات غدا.
قال الرّاوی: فلطمت زینب وجهها، و صاحت، و بکت «3»، فقال لها الحسین علیه السّلام:
مهلا، لا تشمتی «4» القوم بنا. «5»
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(2)- [الأسرار: «علینا»].
(3)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «لا تشمت»].
(5)- راوی گفت: حسین علیه السّلام بر زمین نشست و به خواب رفت. سپس بیدار شد و فرمود: «خواهرم! همین الآن جدّم محمّد و پدرم علی و مادرم فاطمه و برادرم حسن را به خواب دیدم که همگی می‌گفتند: ای حسین! به همین زودی- و در بعضی از روایات (فردا)- نزد ما خواهی آمد.»
راوی گفت: زینب که این سخن شنید، سیلی به صورت خود زد و صدا به گریه بلند کرد. حسین علیه السّلام به او فرمود: «آرام بگیر و دشمن را ملامت‌گوی ما مکن!»
فهری، ترجمه لهوف،/ 90
در وقت سحر، خواب بر دیده قرة العین خیر البشر غلبه کرد و چون بیدار شده، فرمود که در واقعه چنان دیدم که سگی چند بر روی من بانگ می‌کردند و می‌خواستند که مرا به دندان بگیرند و در میان آن کلاب، سگی بود پیسه که جرأت زیادت می‌کرد و به من نزدیکتر می‌آمد و غالب ظن من آن است که آن کس که مرا خواهد کشت، ابرص خواهد بود و در اثنای آن حال جدّ خود محمّد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله را دیدم که می‌گفت: «ای پسر! شهید آل محمّد تویی! متوطنان چرخ برین و ملائکه علیین، جمله در استقبال روح پاک تواند. باید که امشب روزه نزد من گشایی. تعجیل کن و ناخوشدل مباش که باری سبحانه و تعالی فرشته‌ای را از آسمان فرستاده تا خون تو را گرفته در شیشه سبز نگه دارد. ای برادران و یاران! هلاک من نزدیک رسیده و مرا به زندگانی هیچ امید نمانده [است].»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 191
ابن طاووس، اللّهوف،/ 90- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 267- 268؛
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 262
و قال فی المناقب: فلمّا کان وقت السّحر، خفق الحسین برأسه خفقة، ثمّ استیقظ «1» فقال: أتعلمون ما رأیت فی منامی السّاعة؟ فقالوا: و ما الّذی رأیت یا ابن رسول اللّه «1»؟
فقال: رأیت کأنّ کلابا قد «2» شدّت علیّ «2» لتنهشنی و فیها کلب أبقع رأیته أشدّها علیّ، و أظنّ أنّ الّذی یتولّی قتلی رجل أبرص «3» «4» من بین هؤلاء القوم «4»، ثمّ إنّی رأیت بعد ذلک جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و معه جماعة من أصحابه، و هو یقول لی: یا بنیّ! أنت شهید آل محمّد، و قد استبشر بک أهل السّماوات، و أهل الصّفیح «5» الأعلی، فلیکن إفطارک عندی اللّیلة عجّل، و لا تؤخّر! فهذا ملک قد نزل من السّماء، لیأخذ دمک فی قارورة خضراء، «6» فهذا ما رأیت و قد أزف الأمر «7» و اقترب الرّحیل من هذه الدّنیا، لا شکّ فی ذلک. «8»
__________________________________________________
- از شنیدن این سخن، غلغله در میان آل و اصحاب و اقربا و احباب آن امام عالیجناب افتاده، آغاز فغان و اضطراب کردند:
چون گشت عیان در آن سحر خواب حسین خونریخت ز چشم جمله احباب حسین
گردون بدرید جیب و اختر بگریست از آه و فغان آل و اصحاب حسین
و چون آفتاب عالمتاب از نهیب آن واقعه هائله لرزان شده بر بام این حصار نیلی فام منزل گزید و دست تقدیر ایزدی جیب افق را در ماتم شهدای کربلا چاک گردانید.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 51
(1- 1) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(2- 2) [فی أعیان الشّیعة: «جهدت»، و فی اللّواعج: «شهدت»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة].
(4- 4) [لم یرد فی اللّواعج].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة: «الصّفح» و فی الأسرار: «الملاء»].
(6)- [إلی هنا حکاه فی اللّواعج].
(7)- فی الأصل: و قد أنف الأمر، و أظنّه تصحیفا. [و فی العوالم و الأسرار و نفس المهموم: «أنف الأمر»].
(8)- چون وقت سحر شد، امام حسین علیه السّلام را خواب ربود و گریان از خواب بیدار شد و فرمود: «در این ساعت در خواب دیدم که سگانی چند بر من حمله کردند و در آن میان، سگ ابلقی بود که زیاده از دیگران بر من حمله می‌کرد، و گمان دارم که آن کسی که متوجّه قتل من شود پیس باشد، پس دیدم که جدّم حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلّم با فوجی از ارواح مقدّسه به نزد من آمدند و جدّم به من گفت: «ای فرزند گرامی!-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 192
__________________________________________________
- تویی شهید آل محمّد! اهل آسمانها و مقدّسان ملأ اعلا به استقبال تو آمده‌اند و انتظار روح مقدّس تو را می‌کشند. تعجیل کن که امشب نزد ما افطار نمایی و اینک ملکی از آسمان نازل شده و شیشه سبزی آورده است که چون تو شهید شوی، خون تو را در آن شیشه کند و به آسمان برد.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 653- 654
در مناقب مسطور است که: هنگام سحر، حسین علیه السّلام را خوابی سبک فراز آمد و چون از خواب انگیخته شد، روی با اصحاب کرد.
فقال: أتعلمون ما رأیت فی منامی السّاعة؟ فقالوا: و ما الّذی رأیت یا ابن رسول اللّه؟ فقال: رأیت کأنّ کلابا قد شدّت علیّ لتنهشنی و فیها کلب أبقع، رأیته أشدّ علیّ؛ و أظنّ أنّ الّذی یتولّی قتلی رجل أبرص من بین هؤلاء القوم، ثمّ إنّی رأیت بعد ذلک جدّی رسول اللّه و معه جماعة من أصحابه و هو یقول: یا بنیّ! أنت شهید آل محمّد، و قد استبشر بک أهل السّموات و أهل الصّفیح الأعلی، فلیکن إفطارک عندی اللّیلة، عجّل، و لا تؤخّر، فهذا ملک قد نزل من السّماء لیأخذ دمک فی قارورة خضراء، فهذا ما رأیت و قد أنف الأمر و اقترب الرّحیل من هذه الدّنیا لا شکّ فی ذلک.
فرمود: «آیا می‌دانید مرا در خواب چه نمودار شد؟»
گفتند: «چه دیدی یا ابن رسول اللّه؟»
فرمود: «سگی چند نگریستم که بر من حمله کردند و مرا با دندان آسیب زدند و در میان ایشان سگی پیسه بود و شدت او بر من از همگان فزونی داشت. گمان می‌کنم که آن کس که مرا بکشد، مبروص باشد و از آن پس رسول خدای را با جماعتی از اصحاب دیدم و او مرا گفت: ای پسرک من! تو شهید آل محمّدی، همانا بشارت می‌جویند به قدوم تو ساکنین سماء و قاطنین (1) ملاء اعلی. واجب می‌کند که شبانگاه افطار در نزد ما کنی. تعجیل کن و توانی مجوی. اینک فریشته‌ای است که از آسمان فرود شد تا خون تو را در مینای (2) سبز کند و با خود حمل دهد.»
آن‌گاه فرمود: «این است صورتی که در خواب درنگریستم. همانا هنگام رسید و وقت فراز آمد که از این جهان خیمه بیرون زنم.»
و این وقت حسین علیه السّلام را خوابی سبک در چشم آمد و درگذشت،
و هو یقول: رأیت السّاعة جدّی رسول اللّه، و هو یقول: یا بنیّ! إصبر السّاعة تأتی إلینا.
یعنی: رسول خدای را دیدم که فرمود: «ای پسرک من! لختی صبر کن که ساعت دیگر به نزد ما می‌آیی.»
بالجمله، چون امام علیه السّلام وصیت خویش را با اهل بیت به پای آورد، برخاست و برنشست و دیگر باره به حربگاه آمد.
(1). قاطن: ساکن، مقیم. ملاء اعلی: عالم ارواح و مجرّدات.
(2). مینا: آبگینه.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 193
المجلسی، البحار، 45/ 3- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 247؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 276- 277؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة «1»،/ 270؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 261؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 234؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 601، لواعج الأشجان،/ 121
و فی السّحر من هذه اللّیلة خفق الحسین خفقة، ثمّ استیقظ، و أخبر أصحابه بأنّه رأی فی منامه کلابا شدّت علیه تنهشه، و أشدّها علیه کلب أبقع، و أنّ الّذی یتولّی قتله من هؤلاء رجل أبرص.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 266
__________________________________________________
-سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 211- 213، 240
در وقت صبح میشوم عاشورا بود که هنوز به روایت روضة الشهداء در جای دعا و تعقیب نماز صبح بودند که پسر سعد خبیث نماز را خوانده، سوار شد و به جانب خیمه‌گاه ملایک مثل پناه سیل روان شتابان گردید.
حضرت امام حسین علیه السّلام که در وقت سحر لحظه‌ای عنوده بود، بیدار شد و به اصحاب خود فرمود:
«این ساعت در خواب دیدم که سگان در روی من بانگ می‌کردند و می‌خواستند مرا به دندان بگزند، در میان آنها سگی بود پیس که جرئت زیاد می‌کرد و نزدیکتر می‌آمد و گمان من آن است که قاتل من ابرص خواهد بود!
در اثناء این حال، جد خود را دیدم که به من فرمود: ای پسر توئی شهید آل محمد؛ ملائکه آسمانها جمله در استقبال تواند؛ باید که امشب روزه نزد من بگشائی، دلخوش باش که خداوند فرشته از آسمان فرستاد تا خون تو را گرفته در شیشه سبز نگاه دارد.»
و این در روضة الصفا و کتب دیگر آورده‌اند.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 458
(1)- [حکاه فی الأسرار عن المناقب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 194

و لقد مزح حبیب بن مظاهر الأسدیّ، فقال له یزید بن خضیر «1» الهمدانیّ، و کان یقال له: سیّد القرّاء: یا أخی! لیس هذه بساعة ضحک. قال: فأیّ موضع أحقّ من هذا بالسّرور؟ و اللّه ما هو إلّا أن تمیل علینا هذه الطّغام بسیوفهم، فنعانق الحور العین.
قال الکشّی: هذه الکلمة مستخرجة من کتاب مفاخر الکوفة و البصرة.
الکشّی، 1/ 293- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 93؛ البحرانی، العوالم، 17/ 334
و خرج حبیب بن مظاهر یضحک، فقال له یزید بن الحصین: ما هذه ساعة ضحک؟
قال حبیب: و أیّ موضع أحقّ بالسّرور من هذا؟ ما هو إلّا أن یمیل علینا هؤلاء بأسیافهم، فنعانق الحور.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 263
__________________________________________________
(1)- [فی الکشّی ط جامعة طهران،/ 79- رقم 133، و فی هامشه: «و فی التّرتیب، و نسخة ج: یزید بن حصین. و فی حواشی بعض النّسخ: بریر بن خضیر. و هذا هو الصّحیح»، و فی البحار و العوالم: «یزید بن حصین»، و لعلّ الصّحیح فی اسم أبیه: حضیر. راجع فهرست الطّبریّ (ط أوربا) 14/ 66].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 195

و أمر الحسین بفسطاط، فضرب، فأطلی فیه بالنّورة. ثمّ أتی بجفنة- أو صحفة- فمیث فیها مسک، و تطیّب منه، و دخل بریر بن خضیر الهمدانیّ، فأطلی بعده و مسّ من ذلک المسک.
و تحنّط الحسین و جمیع أصحابه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 395- 396، أنساب الأشراف، 3/ 187
قال أبو مخنف: حدّثنی عمرو بن مرّة الجملیّ، عن أبی صالح الحنفیّ، عن غلام لعبد الرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ، قال: کنت مع مولای، فلمّا حضر النّاس، و أقبلوا إلی الحسین، أمر الحسین بفسطاط، فضرب، ثمّ أمر بمسک، فمیث فی جفنة عظیمة، أو صحفة؛ قال: ثمّ دخل الحسین ذلک الفسطاط، فتطلّی «1» بالنّورة.
قال: و مولای عبد الرّحمان بن عبد ربّه و بریر بن حضیر «2» الهمدانیّ علی باب الفسطاط تحتکّ مناکبهما، فازدحما أیّهما یطلی علی أثره، فجعل بریر یهازل عبد الرّحمان، فقال له «3» عبد الرّحمان: «4» دعنا، فو اللّه «4» ما هذه «5» بساعة باطل. فقال له بریر: و اللّه «6» لقد علم قومی أنّی «6» ما أحببت الباطل شابّا و لا کهلا، و لکن «7» و اللّه إنّی لمستبشر «7» بما نحن لا قون، و اللّه إن «8» بیننا و بین الحور العین إلّا أن یمیل هؤلاء علینا بأسیافهم، و لوددت أنّهم
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «لیطلی»].
(2)- [نفس المهموم: «خضیر»].
(3)- [و فی المقرّم مکانه: «هازل بریر عبد الرّحمان الأنصاریّ فقال له ...»].
(4- 4) [لم یرد فی المقرّم].
(5)- [نفس المهموم: «هذا»].
(6)- [لم یرد فی المقرّم].
(7- 7) [المقرّم: «مستبشر»].
(8)- [المقرّم: «ما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 196
«1» قد مالوا «1» علینا بأسیافهم «2». قال: فلمّا فرغ الحسین، دخلنا، فاطّلینا.
قال: ثمّ إنّ الحسین رکب دابّته، و دعا بمصحف، فوضعه أمامه؛ قال: فاقتتل أصحابه بین یدیه قتالا شدیدا، فلمّا رأیت القوم قد صرعوا أفلتّ و ترکتهم. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 422- 423- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 237- 238؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 259؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 262؛ المحمودی، العبرات، 1/ 459
و أمر الحسین بمسک، فمیث فی جفنة عظیمة، و اطّلی «4»، و رکب دابّته، و دعا بمصحف، فوضعه [110] أمامه، و اقتتل أصحابه بین یدیه قتالا شدیدا.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 70
فلمّا دنوا من الحسین أمر، فضرب له فسطاط، ثمّ أمر بمسک فمیث فی جفنة، ثمّ دخل الحسین، فاستعمل النّورة، و وقف عبد الرّحمان بن عبد ربّه و بریر بن حضیر الهمدانیّ
__________________________________________________
(1- 1) [المقرّم: «مالوا»].
(2)- [المقرّم: «السّاعة» و إلی هنا حکاه عنه فیه].
(3)- غلام عبد الرحمان بن عبد ربه انصاری گوید: با صاحبم بودم. وقتی کسان آماده شدند و سوی حسین رفتند، حسین بگفت تا خیمه‌ای به پا کردند و مقداری مسک بیاوردند و در کاسه‌ای بزرگ یا سینی ریختند.
گوید: آن‌گاه حسین وارد خیمه شد و نوره کشید.
گوید: صاحب من عبد الرحمان بن عبد ربه و بریر بن حضیر همدانی بر در خیمه شانه‌هایشان به هم می‌خورد و برخورد داشتند که کدامشان پس از وی نوره بکشند. بریر با عبد الرحمان بذله‌گویی می‌کرد.
عبد الرحمان بدو گفت: «و لمان کن! اینک وقت یاوه‌گویی نیست.»
گوید: بریر بدو گفت: «به خدا قوم من می‌دانند که نه در جوانی و نه در سالخوردگی، یاوه‌گویی را دوست نداشته‌ام؛ ولی به خدا از آنچه در پیش دارم، خوشدلم. به خدا میان ما و حور عین فاصله نیست جز این‌که این قوم با شمشیرهای خویش سوی ما آیند. دوست دارم که با شمشیرهای خود بیایند.»
گوید: و چون حسین فراغت یافت، ما نیز برفتیم و نوره کشیدیم.
گوید: آن‌گاه حسین بر مرکب خویش نشست و قرآنی خواست و آن را پیش روی خویش نهاد.
گوید: یاران وی پیش رویش جنگی سخت کردند و چون دیدم که آن گروه از پای درآمدند، گریختم و آنها را رها کردم.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3021
(4)- اطّلی بکذا، إدّهن به.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 197
علی باب الفسطاط، و ازدحما أیّهما یطلی بعده، فجعل یزید [؟] یهازل عبد الرّحمان، فقال له: و اللّه ما هذه بساعة باطل. فقال یزید: و اللّه إنّ قومی لقد علموا أنّی ما أحببت الباطل شابّا، و لا کهلا، و لکنّی مستبشر بما نحن لا قون، و اللّه ما بیننا و بین الحور العین إلّا أن یمیل هؤلاء علینا بأسیافهم. فلمّا فرغ الحسین دخلا. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 286
و دخل علیه السّلام لیطلی، و وقف علی باب الفسطاط بریر بن خضیر الهمدانیّ و عبد الرّحمان ابن عبد ربّه الأنصاریّ، فجعل بریر یضاحک عبد الرّحمان، فقال: یا بریر! ما هذه ساعة باطل. فقال بریر: و اللّه ما أحببت الباطل قطّ، و إنّما فعلت ذلک استبشارا بما نصیر إلیه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 27
قال: فلمّا کان الغداة، أمر الحسین علیه السّلام بفسطاط، فضرب، فأمر بجفنة فیها مسک کثیر، و جعل عندها «2» نورة، ثمّ دخل لیطلی، فروی: أنّ بریر بن خضیر الهمدانیّ و عبد الرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ وقفا علی باب الفسطاط لیطلیا بعده، فجعل بریریضاحک عبد الرّحمان، فقال له عبد الرّحمان: یا بریر! أتضحک «3»؟ ما هذه ساعة «4» ضحک و لا باطل «4». فقال بریر: لقد علم قومی أنّنی ما أحببت الباطل کهلا و لا شابّا، و إنّما أفعل
__________________________________________________
(1)- حسین هم به کنجی رفت و موی بدن را با نوره زایل کرد. عبد الرحمان بن عبد ربه و بریر بن خضیر همدانی (همدان قبیله) بر در خیمه حسین ایستادند که هریک از آنها مسابقه می‌کرد که پیش افتاده بعد از حسین به ازاله موی بدن بپردازد و از همان ماده مذکوره بمالد. بریر (در نسخه یزید نوشته شده و این غلط نمایان است) با عبد الرحمان شوخی و مطایبه می‌کرد. عبد الرحمان گفت: «این وقت مزاح نیست.»
بریر گفت: «به خدا سوگند، قوم من همه می‌دانند که من در جوانی و پیری مزاح نکردم و بیهوده نگفتم؛ ولی من اکنون خرسندم که مژده لقای خداوند به من رسیده [است]. فاصله دیدار حور عین جز یک دم نخواهد بود که در آن دم، این قوم با شمشیرهای آخته بر ما حمله کنند.»
چون حسین ازاله مو و شستشو را پایان داد، هردو داخل شدند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 167
(2)- [فی البحار و العوالم: «فیها»].
(3)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(4- 4) [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «باطل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 198
ذلک استبشارا بما نصیر إلیه، فو اللّه ما هو إلّا أن نلقی هؤلاء القوم بأسیافنا نعالجهم بها «1» ساعة، ثمّ نعانق الحور العین. «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 95- 96- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 1؛ البحرانی، العوالم، 17/ 245؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 277؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 270؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 601، لواعج الأشجان،/ 122؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 60
قال: و لمّا أقبلوا إلی الحسین أمر بفسطاط، فضرب، ثمّ أمر بمسک، فمیث «3» فی جفنة عظیمة، ثمّ دخل الحسین ذلک الفسطاط، و استعمل النّورة.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 438- 439
فعدل الحسین إلی خیمة قد نصبت، فاغتسل فیها و انطلی بالنّورة، و تطیب بمسک کثیر، و دخل بعده بعض الأمراء، ففعلوا کما فعل، فقال بعضهم لبعض: ما هذا فی هذه السّاعة؟ فقال بعضهم: دعنا منک، و اللّه ما هذه بساعة باطل. فقال یزید بن حصین:
و اللّه لقد علم قومی أنّی ما أحببت الباطل شابّا و لا کهلا، و لکن و اللّه إنّی لمستبشر بما نحن لا حقون، و اللّه ما بیننا و بین الحور العین إلّا أن یمیل علینا هؤلاء القوم، فیقتلوننا. «4»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و مثیر الأحزان].
(2)- راوی گفت: همین‌که سحر شد، حسین علیه السّلام دستور فرمود خیمه‌ای برپا کردند و فرمود تا در ظرف بزرگی که مشک فراوان در آن بود، نوره گذاشتند. سپس خود حضرت برای تنظیف داخل خیمه شد. روایت شده [است] که بریر بن خضیر همدانی و عبد الرحمان بن عبد ربّه انصاری بر در خیمه ایستاده بودند که پس از بیرون آمدن آن حضرت، آنان از نوره استفاده کنند. در این حال بریر خوشحال و خندان بود و سعی داشت که عبد الرحمان را نیز بخنداند. عبد الرحمان به بریر گفت: «ای بریر! چرا می‌خندی؟ حالا که وقت خنده و شوخی نیست.»
بریر گفت: «همه فامیل من می‌دانند که من نه در پیری و نه در جوانی، اهل شوخی نبودم؛ ولی شوخی این وقت من از فرط خوشحالی به سرنوشتی است که در پیش داریم. به خدا قسم فاصله‌ای میان ما و دست به گردن شدن با حوریان بهشتی جز این نیست که ساعتی با این مردم با شمشیرهای خود بجنگیم.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 95- 96
(3)- ماثه: أذابه.
(4)- در سحر، آن امام مطهّر برای تهیّه سفر آخرت فرمود که نوره‌ای برای آن حضرت ساختند. در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 199
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 178
قال أبو مخنف: أمر الحسین علیه السّلام فی الیوم التّاسع، أو لیلة العاشر من المحرّم بفسطاط، فضرب، ثمّ أمر بمسک، فمیث فی جفنة عظیمة، فأطلی بالنّورة، و عبد الرّحمان بن عبد ربّه و بریر علی باب الفسطاط تختلف مناکبهما، فازدحما أیّهما یطلی علی أثر الحسین علیه السّلام، فجعل بریر یهازل عبد الرّحمان، و یضاحکه، فقال عبد الرّحمان: دعنا، فو اللّه ما هذه بساعة باطل. فقال بریر: لقد علم قومی أنّی ما أحببت الباطل شابّا و لا کهلا، و لکنّی و اللّه لمستبشر بما نحن لا قون، و اللّه إنّ بیننا و بین الحور العین إلّا أن نحمل علی هؤلاء، فیمیلون
__________________________________________________
- ظرفی که مشک در آن بسیار بود و در خیمه مخصوصی درآمده مشغول نوره کشیدن شدند. در آن وقت، بریر بن خضیر همدانی و عبد الرّحمان بن عبد ربّه انصاری بر در خیمه محترمه ایستاده بودند منتظر بودند که چون آن سرور فارغ شود، ایشان نوره بکشند. و بریر در آن وقت با عبد الرّحمان مضاحکه و مطایبه می‌نمودند. عبد الرّحمان گفت: «ای بریر! این هنگام مطایبه نیست.»
بریر گفت: «خدا می‌داند که من هرگز در جوانی و پیری مایل به لهو و لعب نبوده‌ام، و در این حال شادی می‌کنم به سبب آنکه می‌دانم که شهید خواهم شد و بعد از شهادت، حوریان بهشت را در بر خواهم کشید و به نعیم ابدی آخرت متنعّم خواهم گردید.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 652
و بامدادان حسین بفرمود تا خیمه‌ای برافراختند و قدحی را از مشک و نوره آکنده ساختند و در آن خیمه جای دادند تا از اصحاب هرکه را حاجت افتد، بدان خیمه در رود و موی بسترد.
در خبر است که بریر بن خضیر همدانی و عبد الرحمان بن عبد ربه انصاری بر در آن خیمه ایستاده بودند تا به نوبت از آن نوره به کار برند. این هنگام بریر با عبد الرحمان سخن به مطایبه و مضاحکه (1) آورد.
عبد الرحمان گفت: «ای بریر! آیا در چنین ساعت از در طیبت می‌خندی؟ و خود را به باطلی شاغل می‌داری؟»
فقال بریر: لقد علم قومی أنّنی ما أحببت الباطل کهلا و لا شابّا و إنّما أفعل ذلک استبشارا بما نصیر إلیه، فو اللّه ما هو إلّا أن نلقی هؤلاء القوم بأسیافنا نعالجهم ساعة ثمّ نعانق الحور العین.
بریر گفت: «قبیله من همگان دانند که من نه در پیری و نه در جوانی، باطل را دوست نداشته‌ام و لهو را شاغل نبوده‌ام. این‌که تو می‌بینی، انگیخته بشارتی است که بازگشت ما به او است. سوگند با خدای که ما ساعتی بیش و کم با این قوم طریق مبارزت خواهیم سپرد و کار با سیف و سنان خواهیم کرد و از پس آن با حور العین دست در آغوش خواهیم شد.»
مکشوف باد که این وقت آب در لشکرگاه حسین علیه السّلام نایاب بود. تواند شد که تدبیری در اجزای نوره کنند که موی بسترد و آلایشی در بدن به جای نگذارد تا به آب حاجت افتد.
(1). مطایبه: مزاح نمودن، خوشمزگی کردن. مضاحکه: شوخی خنده‌آور نمودن.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 211
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 200
علینا بأسیافهم، و لوددت أن مالوا بها السّاعة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 395- 396
(و منها): الطّلی بالنّورة. فی اللّهوف و البحار و یظهر من ابن نما أیضا أنّ ذلک کان فی غداة یوم عاشوراء. و هو بعید جدّا، و أبعد منه أنّ ذلک کان فی لیلة تاسوعاء، صرح بذلک فی النّاسخ، و قد ذکر جملة من وقائع لیلة عاشوراء فی لیلة تاسوعاء، و هو اشتباه فی اشتباه. و الأکثر- علی ما صرّحوا به- أنّه کان فی لیلة عاشوراء، و هو الأصحّ نقلا و اعتبارا.
و یظهر من الرّوایة عدم کراهة الطّلی بالنّورة باللّیل و یوم الجمعة، بل و یوم السّبت إن قلنا بأنّه عاشوراء. فتدبّر.
و یظهر أیضا جواز طرح المسک و نحوه ممّا یزیل رائحة النّورة و لو کان غالیا، بل استحبابه کما لا یخفی.
قد استشکل بعض المؤرّخین ممّن عاصرناه فی التّنویر و الطّلی مع عدم وجود الماء فی لیلة عاشوراء أو تاسوعاء، و أنّه لا یمکن التّنویر و الطّلی إلّا بالماء.
و أجاب بما حاصله: إمکان التّدبیر فی أجزاء النّورة بحیث یزیل الشّعر و لا یحترق و لا یحتاج إلی الماء. و ما ذکره- و إن کان ممکنا بل واقعا کما شاهدنا فی علم الصّنعة أنّ اختلاط جسم یابس کالملح مع جسم یابس آخر کالزّاج یولد رطوبة بل یکون کالخمیر باصطلاحهم، بل مزاج الرّوح و النّوشادر و السّلیمانیّ یصیّر الأرض ذائبا مائعا بلا ماء و لا نار، بل و شاهدنا أنّ امتزاج مقدار الیمسو و الشّعر و عرق الکبریت، یحترق بنفسه احتراقا، و یشتعل اشتعالا کالنّار الموقدة بدون ملاقاة الحرارة و النّار، و أمثال ذلک کثیر. و یمکن أن یکون المسک بعد مزجه بالنّورة یجعل النّورة مائعا.
إلّا أنّ الّذی یسهل الخطب أنّ فی لیلة عاشوراء- و إن لم یکن ماء للشّرب- إلّا أنّ الظّاهر وجود ماء البئر لغیر الشّرب و سائر الحوائج کما مرّ بیانه، بل و یمکن وجود الماء العذب بناء علی ما مرّ آنفا من إرسال الحسین علیه السّلام علیّا ابنه و إتیانه بالماء.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 259- 261
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 201
قالوا: و أمر الحسین علیه السّلام عند ذلک بفسطاط فضرب، ثمّ أمر بجفنة عظیمة دیف فیها مسک کثیر، و جعل عندها نورة، ثمّ دخل الحسین علیه السّلام ذلک الفسطاط لیطلی بالنّورة و یتضمّخ بالمسک، و کان عبد الرّحمان بن عبد ربّه الأنصاریّ و بریر بن خضیر الهمدانیّ واقفین علی باب الفسطاط لیطلیا علی أثره، فازدحما: أیّهما یتقدّم لذلک، فجعل بریر یضاحک عبد الرّحمان و یهازله، فقال له عبد الرّحمان: یا بریر! دعنا، فو اللّه ما هذه بساعة باطل. فقال بریر: و اللّه لقد علم قومی أنّی ما أحببت الباطل کهلا و لا شابّا استبشارا بما نحن لاقون و ما نصیر إلیه، فو اللّه ما بیننا و بین أن نعانق الحور العین إلّا أن نلقی هؤلاء بأسیافنا نعالجهم بها ساعة، ثمّ یمیلوا علینا بأسیافهم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 369- 370
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 203

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 205

و عنه [محمّد بن یحیی]، عن محمّد بن الحسین، عن محمّد بن سنان، عن أبان، عن عبد الملک قال: سألت أبا عبد اللّه علیه السّلام عن صوم تاسوعا و عاشورا من شهر المحرّم، فقال:
تاسوعا یوم حوصر فیه الحسین علیه السّلام و أصحابه بکربلا، و اجتمع علیه خیل أهل الشّام و أناخوا علیه، و فرح ابن مرجانة و عمر بن سعد بتوافر الخیل و کثرتها، و استضعفوا فیه الحسین علیه السّلام و أصحابه، و أیقنوا أن «1» لا یأتی الحسین ناصر، و لا یمدّه أهل العراق. بأبی المستضعف الغریب. «2»
ثمّ قال: و أمّا یوم عاشورا: فیوم أصیب فیه الحسین علیه السّلام صریعا بین أصحابه، و أصحابه صرعی حوله [عراة- خ]، أفصوم یکون فی ذلک الیوم؟! کلّا و ربّ البیت الحرام، ما هو یوم صوم، و ما هو إلّا یوم حزن و مصیبة دخلت علی أهل السّماء و أهل الأرض، و جمیع المؤمنین، و یوم فرح و سرور لابن مرجانة و آل زیاد و أهل الشّام، غضب اللّه علیهم، و علی ذرّیّاتهم، و ذلک یوم بکت علیه جمیع بقاع الأرض خلا بقعة الشّام، فمن صامه «3» أو تبرّک به، حشره اللّه مع آل زیاد، ممسوخ القلب، مسخوط [مسخوطا- خ ل] علیه، و من ادّخر إلی منزله ذخیرة أعقبه اللّه تعالی نفاقا فی قلبه إلی یوم یلقاه، و انتزع البرکة عنه، و عن أهل بیته، و ولده، و شارکه الشّیطان فی جمیع ذلک.
الکلینی، الفروع من الکافی، 4/ 147- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 95؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 331، 2/ 7
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و وسیلة الدّارین: «أنّه»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 235 و مثله فی وسیلة الدّارین،/ 302].
(3)- [المعالی: «صام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 206
حدّثنی أبو عیسی عبید اللّه بن الفضل بن محمّد بن هلال الطّائیّ البصریّ رحمه اللّه قال:
حدّثنی أبو عثمان سعید بن محمّد، قال: حدّثنا محمّد بن سلام بن یسار الکوفیّ، قال:
حدّثنی أحمد بن محمّد الواسطیّ، قال: حدّثنی عیسی بن أبی شیبة القاضیّ، قال: حدّثنی نوح بن درّاج، قال: حدّثنی قدامة بن زائدة، عن أبیه، قال: قال علیّ بن الحسین علیه السّلام:
بلغنی یا زائدة! أنّک تزور قبر أبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام أحیانا؟ فقلت «1»: إنّ ذلک لکما بلغک. فقال لی: «2» فلماذا تفعل «2» ذلک، و لک مکان عند سلطانک الّذی لا یحتمل أحدا علی محبّتنا، و تفضیلنا، و ذکر فضائلنا، و الواجب علی هذه الأمّة من حقّنا؟ فقلت: و اللّه ما أرید بذلک إلّا اللّه، و رسوله، و لا أحفل بسخط من سخط «3»، و لا یکبر فی صدری مکروه ینالنی بسببه. فقال: و اللّه إنّ ذلک لکذلک. «4» فقلت: و اللّه إنّ ذلک لکذلک. یقولها «4» ثلاثا، و أقولها ثلاثا. فقال: أبشر، ثمّ أبشر، ثمّ أبشر، فلأخبرنّک بخبر کان عندی فی النّخب المخزون «5».
«6» فانّه «7» «8» لمّا أصابنا بالطّفّ ما أصابنا، و قتل أبی علیه السّلام، و قتل من کان معه من ولده و إخوته، و سائر أهله، «9» و حملت حرمه، و «9» نساؤه علی الأقتاب، یراد بنا الکوفة، فجعلت أنظر إلیهم صرعی، و لم یواروا، فعظم «10» ذلک فی صدری «11»، «12» و اشتدّ «13» لما «12» أری
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «فقلنا»].
(2) (- 2) [الأسرار: «فلم تفعل»].
(3)- [الأسرار: «من سخطه»].
(4) (- 4) [الأسرار: «یقول»].
(5)- [الأسرار: «المخزونة»].
(6)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و مثیر الأحزان و بحر العلوم و وسیلة الدّارین].
(7)- [فی البحار و العوالم: «إنّه»].
(8)- [و فی مثیر الأحزان مکانه «عن قدامة بن زائدة قال: قال لی علیّ بن الحسین علیه السّلام بعد کلام أنّه ...»].
(9) (- 9) [مثیر الأحزان: «و حمل»].
(10)- [فی البحار و العوالم: «فیعظم»].
(11)- [بحر العلوم: «فی نفسی»].
(12) (- 12) [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: «و یشتدّ لما» و فی الأسرار: «و یشتدّ کما»].
(13) (13*) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 207
منهم «1» قلقی (13*)، فکادت نفسی تخرج، و تبیّنت «2» ذلک منّی عمّتی زینب الکبری بنت علیّ علیه السّلام، فقالت: ما لی أراک تجود بنفسک یا بقیّة جدّی، و أبی، و إخوتی؟ فقلت: و کیف لا أجزع و أهلع «3» و قد أری سیّدی، و إخوتی و عمومتی، «4» و ولد «5» عمّی «4»، و أهلی مصرّعین «6» بدمائهم، مرمّلین بالعری، مسلّبین، لا یکفّنون، و لا یوارون، و لا یعرج علیهم «7» أحد، و لا یقربهم بشر کأنّهم أهل بیت من الدّیلم و الخزر «8»، فقالت: لا یجزعنّک ما تری، فو اللّه إنّ ذلک لعهد من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله إلی جدّک، و أبیک، و عمّک، و لقد أخذ اللّه «9» المیثاق أناس «9» من هذه الأمّة، لا تعرفهم فراعنة هذه الأمّة «10» و هم معروفون فی أهل السّماوات «11»، أنّهم یجمعون هذه الأعضاء المتفرّقة فیوارونها «1»، و هذه الجسوم المضرّجة «12»، و ینصبون لهذا «13» الطّفّ علما لقبر أبیک سیّد الشّهداء، لا یدرس «14» أثره، و لا یعفو رسمه، علی کرور اللّیالی و الأیّام، و لیجتهدنّ «15» أئمّة الکفر و أشیاع «8» الضّلالة فی محوه، و تطمیسه، فلا یزداد أثره إلّا ظهورا، و أمره إلّا علوّا «16» «17».
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [وسیلة الدّارین: «و علمت»].
(3)- [الأسرار: «و لا أبکی»].
(4- 4) [لم یرد فی بحر العلوم].
(5)- [مثیر الأحزان: «و بنی»].
(6)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم و مثیر الأحزان و بحر العلوم و وسیلة الدّارین: «مضرّجین»].
(7)- [فی مثیر الأحزان و بحر العلوم: «إلیهم»].
(8)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(9- 9) [لم یرد فی مثیر الأحزان، و فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و بحر العلوم و وسیلة الدّارین:
«میثاق أناس»].
(10)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و مثیر الأحزان و بحر العلوم و وسیلة الدّارین: «هذه الأرض»].
(11)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «و الأرض»].
(12)- [زاد فی الأسرار: «بدمائها فیوارونها» و أضاف فی مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: «فیدفنونها»].
(13)- [فی مثیر الأحزان: «فی هذا» و فی بحر العلوم: «بهذا»].
(14)- [وسیلة الدّارین: «لا یندرس»].
(15)- [فی الأسرار و وسیلة الدّارین: «و لیجهدنّ»].
(16)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و مثله فی وسیلة الدّارین].
(17)- [إلی هنا قد تکرّر مثله فی بحر العلوم،/ 464- 465].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 208
فقلت: و ما هذا العهد؟ و ما هذا الخبر؟ فقالت: نعم «1»، حدّثتنی «2» أمّ أیمن: أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله زار «3» منزل فاطمة علیها السّلام فی یوم من الأیّام، فعملت له حریرة، و أتاه علیّ علیه السّلام بطبق فیه تمر، ثمّ قالت أمّ أیمن: فأتیتهم بعسّ «4» فیه لبن و زبد، فأکل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و علیّ، و فاطمة، و الحسن، و الحسین علیهم السّلام من تلک الحریرة، «5» و شرب رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، «5» و شربوا من ذلک اللّبن. ثمّ «5» أکل و «5» أکلوا من ذلک التّمر و الزّبد «6»، ثمّ غسّل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یده «7»، و علیّ یصبّ علیه «8» الماء.
فلمّا فرغ من غسل یده «9»، مسح وجهه، ثمّ نظر إلی علیّ، و فاطمة، و الحسن، و الحسین نظرا عرفنا به «10» السّرور فی وجهه، ثمّ رمق بطرفه نحو السّماء ملیّا، ثمّ أنّه «11» وجّه وجهه نحو القبلة و بسط یدیه، و دعا «12»، ثمّ خرّ ساجدا، و هو ینشجّ «13»، فأطال النّشوج، «14» و علا نحیبه «14»، و جرت دموعه، ثمّ رفع رأسه، و أطرق إلی الأرض و دموعه تقطر، کأنّها صوب المطر، فحزنت فاطمة، و علیّ، و الحسن، و الحسین علیهم السّلام، و حزنت معهم «15» لما رأینا «16» من
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و الأسرار و مثیر الأحزان].
(2)- [مثیر الأحزان: «حدّثنی»].
(3)- [الأسرار: «جاء»].
(4)- العسّ، بالضّمّ و السّین المهملة المشدّدة: القدح الکبیر، و فی بعض النّسخ (بقعب) بفتح القاف المجمة، یقال للقدح مرخشب مقعّر.
(5- 5) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(6)- [فی البحار و الأسرار و مثیر الأحزان: «بالزّبد»].
(7)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(8)- [الأسرار: «علیها»].
(9)- [الأسرار: «یدیه»].
(10)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «فیه»].
(11)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان].
(12)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «و یدعو»].
(13)- نشج الباکی نشیجا: غصّ بالبکاء فی حلقه من غیر انتخاب و القدر غلت فسمع لها صوت.
(14- 14) [لم یرد فی الأسرار].
(15)- [لم یرد فی الأسرار].
(16)- [بحر العلوم: «لما رأیت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 209
رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و هبناه أن نسأله، حتّی إذا طال ذلک، قال «1» له علیّ، و قالت له «1» فاطمة:
ما یبکیک یا رسول اللّه، لا أبکی اللّه عینیک «2»؟ فقد أقرح قلوبنا ما نری «3» من حالک.
فقال: یا أخی! «4» سررت بکم. «5» و قال مزاحم بن عبد الوارث فی حدیثه هاهنا، فقال: یا حبیبی «4»! إنّی سررت بکم «5» «6» سرورا ما سررت مثله قطّ، و إنّی لأنظر إلیکم و أحمد اللّه علی نعمته علیّ فیکم، إذ هبط علیّ جبرئیل علیه السّلام فقال: یا محمّد! إنّ اللّه تبارک و تعالی اطّلع علی ما فی نفسک، و عرف «7» سرورک بأخیک، و ابنتک، و سبطیک، فأکمل لک النّعمة، و هنّأک العطیّة بأن جعلهم و ذرّیّاتهم «8»، و محبّیهم، و شیعتهم معک فی الجنّة، لا یفرّق «9» بینک‌و بینهم، یحبون کما تحبی «10»، و یعطون کما تعطی حتّی ترضی و فوق الرّضا علی بلوی کثیرة تنالهم فی الدّنیا، و مکاره تصیبهم بأیدی أناس ینتحلون ملّتک، و یزعمون أنّهم من أمّتک، براء من اللّه و منک خبطا خبطا «11»، و قتلا قتلا، شتّی مصارعهم، نائیة قبورهم، خیرة من اللّه لهم و لک فیهم، فأحمد اللّه عزّ و جلّ علی خیرته، و أرض بقضائه. «12» فحمدت اللّه، و رضیت بقضائه «12» بما اختاره لکم.
ثمّ قال لی «13» جبرئیل: یا محمّد «14»! إنّ أخاک مضطهد بعدک، مغلوب علی أمّتک، متعوب
__________________________________________________
(1- 1) [فی الأسرار و مثیر الأحزان: « (له) علیّ و»].
(2)- [مثیر الأحزان: «لک عینا»].
(3)- [الأسرار: «ما رأینا»].
(4- 4) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(5- 5) [لم یرد فی الأسرار و بحر العلوم].
(6)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(7)- [مثیر الأحزان: «و هرف»].
(8)- [مثیر الأحزان: «و ذراریهم»].
(9)- [الأسرار: «و لا نفرّق»].
(10)- من الحبأ و هو العطاء بلا من و لا جزاء، و فی بعض النّسخ: یحیون کما تحیی. و الأنسب هو ما فی المتن.
[و فی البحار و العوالم و الأسرار و بحر العلوم: «یحیون کما تحیی»].
(11)- خبط خبطا: ضرب ضربا شدیدا.
(12- 12) [لم یرد فی الأسرار].
(13)- [لم یرد فی البحار و الأسرار و مثیر الأحزان].
(14)- [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 210
من «1» أعدائک، ثمّ مقتول بعدک، یقتله «1» أشرّ الخلق و الخلیقة، و أشقی البریّة، یکون «2» نظیر، عاقر النّاقة «3»، ببلد تکون إلیه هجرته، و هو مغرس «4» شیعته، و «4» شیعة ولده، و فیه علی کلّ حال یکثر بلواهم، و یعظم مصابهم، و إنّ سبطک هذا- و أومأ بیده إلی الحسین- مقتول فی عصابة من ذرّیّتک، و أهل بیتک، و أخیار من أمّتک بضفّة «5» الفرات «6»، بأرض «7» یقال لها «7» کربلا، و من أجلها یکثر الکرب و البلاء علی «8» أعدائک، و أعداء ذرّیّتک فی الیوم الّذی لا ینقضی کربه، و لا تفنی حسرته، و هی أطیب «9» بقاع الأرض، و أعظمها حرمة، «10» یقتل فیها سبطک، و أهله «10» و إنّها من «11» بطحاء الجنّة.
فإذا کان ذلک الیوم الّذی یقتل فیه سبطک «4» و أهله، و «4» أحاطت به «12» کتائب أهل الکفر و «4» اللّعنة «4»، تزعزعت الأرض من أقطارها، و مادت الجبال، و کثر اضطرابها، و اصطفقت «13» البحار بأمواجها، و ماجت السّماوات بأهلها، غضبا لک یا محمّد! و لذرّیّتک، و استعظاما لما ینتهک من حرمتک، و لشرّ ما تکافی «14» به «15» فی ذرّیّتک، و عترتک، و لا یبقی شی‌ء من ذلک إلّا استأذن اللّه عزّ و جلّ فی نصرة أهلک «16» المستضعفین المظلومین، الّذین هم حجّة اللّه
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: «أعدائکم تقتله»].
(2)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان].
(3)- [فی الأسرار و مثیر الأحزان: «ناقة صالح»].
(4- 4) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(5)- [فی الأسرار: «بجنب» و فی مثیر الأحزان: «علی ضفّة»].
(6)- الضّفّة: من النّهر جانبه و من البحر ساحله.
(7- 7) [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «تدعی»].
(8)- [مثیر الأحزان: «علی أیدی»].
(9)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «أطهر»].
(10- 10) [لم یرد فی البحار و الأسرار و مثیر الأحزان].
(11)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «لمن»].
(12)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «بهم»].
(13)- اصطلقت الأشجار: اضطربت و اهتزّت بالرّیح و العود و تحرّکت أوتاره.
(14)- [فی البحار و الأسرار: «یتکافی»].
(15)- [زاد فی مثیر الأحزان: «من أمّتک»].
(16)- [مثیر الأحزان: «أهل بیتک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 211
علی خلقه بعدک. فیوحی اللّه إلی السّماوات، و الأرض، و الجبال «1»، و البحار «2»، و من فیهنّ:
إنّی أنا اللّه الملک القادر، الّذی «3» لا یفوته هارب، و لا یعجزه ممتنع، و أنا أقدر فیه «4» علی الانتصار، و الانتقام، و عزّتی و جلالی لأعذّبنّ من وتر رسولی، و صفیّی، و انتهک حرمته، و قتل عترته، و نبذ عهده، و ظلم أهل بیته «5» عذابا لا أعذّبه أحدا من العالمین.
فعند ذلک یضجّ کل شی‌ء فی السّماوات و الأرضین «6» بلعن «7» من ظلم عترتک، و استحلّ حرمتک، فإذا برزت تلک العصابة إلی مضاجعها، تولّی اللّه عزّ و جلّ قبض أرواحها «8» بیده «9»، و هبط إلی الأرض ملائکة «10» من السّماء السّابعة «10»، معهم آنیة من الیاقوت، و الزّمرّد، مملوءة من ماء الحیاة، و «11» حلل من حلل الجنّة، و طیب من طیب الجنّة، فغسّلوا جثثهم «12» بذلک الماء، و ألبسوها الحلل، و حنّطوها بذلک الطّیب، و صلّت «13» الملائکة صفّا صفّا علیهم.
ثمّ یبعث اللّه قوما من أمّتک لا یعرفهم الکفّار، لم یشرکوا فی تلک «14» الدّماء بقول، و لا فعل «14»، و لا نیّة، فیوارون أجسامهم، و یقیمون رسما لقبر سیّد الشّهداء بتلک البطحاء، یکون علما لأهل الحقّ، و سببا للمؤمنین إلی الفوز، و تحفّه ملائکة من کلّ سماء مائة ألف ملک فی کلّ یوم و لیلة، و یصلّون علیه، «15» و یطوفون علیه «15»، و یسبّحون اللّه عنده،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(3)- [البحار: «و الّذی»].
(4)- [مثیر الأحزان: «منکم»].
(5)- أهله. [و فی البحار و العوالم و الأسرار: «أهله»].
(6)- [فی مثیر الأحزان و بحر العلوم: «و الأرض»].
(7)- [الأسرار: «یلعن»].
(8)- [بحر العلوم: «أرواحهم»].
(9)- [لم یرد فی الأسرار].
(10- 10) [مثیر الأحزان: «من السّماوات السّبع»].
(11)- [مثیر الأحزان: «و معهم»].
(12)- [فی الأسرار و مثیر الأحزان: «جثّتهم»].
(13)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «و صلّی»].
(14- 14) [مثیر الأحزان: «بقول»].
(15- 15) [لم یرد فی البحار و الأسرار و مثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 212
و یستغفرون اللّه لمن زاره «1»، و یکتبون أسماء «2» من یأتیه زائرا من أمّتک متقرّبا إلی اللّه تعالی، و إلیک بذلک، و أسماء آبائهم، و عشائرهم، و بلدانهم، و یوسمون «3» فی وجوههم بمیسم نور عرش اللّه: هذا زائر قبر خیر الشّهداء، و ابن خیر الأنبیاء. فإذا کان یوم القیامة، سطع «4» فی وجوههم من أثر ذلک المیسم نور «5» تغشی منه «5» الأبصار یدلّ علیهم، و یعرفون به.
و کأنّی بک یا محمّد! بینی و بین میکائیل، و علیّ أمامنا، و معنا من ملائکة اللّه ما لا یحصی عددهم «6»، و نحن نلتقط من ذلک المیسم فی وجهه من بین الخلائق، حتّی ینجّیهم اللّه من هول ذلک الیوم و شدائده، و ذلک حکم اللّه و عطاؤه لمن زار قبرک یا محمّد «7»، أو قبر أخیک، أو قبر سبطیک، لا یرید به غیر اللّه عزّ و جلّ، و سیجتهد «8» أناس ممّن حقّت علیهم اللّعنة من اللّه، و السّخط أن یعفوا رسم ذلک القبر و یمحوا أثره، فلا یجعل اللّه تبارک و تعالی لهم إلی ذلک سبیلا «9».
ثمّ قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله «10»: فهذا أبکانی و أحزننی.
قالت زینب: فلمّا ضرب ابن ملجم لعنه اللّه أبی علیه السّلام «11»، و رأیت علیه «12» أثر الموت منه، قلت له: یا أبه! حدّثتنی أمّ أیمن بکذا و کذا، و قد أحببت أن أسمعه منک. فقال: یا بنیّة «7»! الحدیث کما حدّثتک أمّ أیمن، «13» و کأنّی بک، و بنساء «13» «14» أهلک، سبایا بهذا البلد، أذلّاء
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «لزوّاره»].
(2)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(3)- [مثیر الأحزان: «یسمّون»].
(4)- [الأسرار: «یطلع»].
(5- 5) [مثیر الأحزان: «یغشی»].
(6)- [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: «عدده» و لم یرد فی الأسرار].
(7)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(8)- [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: «سیجدّ» و فی الأسرار: «سیجی‌ء» و فی بحر العلوم: «و سیجدون»].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(10)- [زاد فی مثیر الأحزان: «یا أخی»].
(11)- [زاد فی مثیر الأحزان: «بالسّیف»].
(12)- [لم یرد فی البحار و الأسرار و مثیر الأحزان].
(13- 13) [الأسرار: «أنّک و بنیّات»].
(14)- [فی البحار و العوالم: «ببنات» و فی مثیر الأحزان: «بنیّات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 213
خاشعین، تخافون أن یتخطّفکم النّاس، فصبرا صبرا، فو الّذی فلق الحبّة، و برأ النّسمة، ما للّه علی ظهر «1» الأرض یومئذ ولیّ غیرکم، و غیر محبّیکم، و شیعتکم، و لقد قال لنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله حین أخبرنا بهذا الخبر: إنّ إبلیس لعنه اللّه فی ذلک الیوم یطیر فرحا، فیجول الأرض کلّها بشیاطینه «2»، و عفاریته، فیقول: یا معاشر «3» الشّیاطین! قد أدرکنا من ذرّیّة آدم الطّلبة، و بلغنا فی هلاکهم الغایة، و أورثناهم النّار، إلّا من اعتصم بهذه العصابة، فاجعلوا شغلکم بتشکیک النّاس فیهم «4»، و حملهم علی عداوتهم، و إغرائهم «5» بهم، و أولیائهم، حتّی تستحکموا «6» ضلالة الخلق، و کفرهم، و لا ینجو منهم ناج، و لقد صدق علیهم إبلیس «7»، و هو کذوب، أنّه لا ینفع مع عداوتکم عمل صالح، و لا یضرّ مع محبّتکم و موالاتکم ذنب غیر الکبائر.
قال زائدة: ثمّ قال علیّ بن الحسین علیه السّلام بعد أن حدّثنی بهذا الحدیث خذه إلیک، ما «8» لو ضربت فی طلبه آباط الإبل حولا، لکان قلیلا.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 260- 266- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 179- 183؛ البحرانی، العوالم، 17/ 361- 366؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 452- 454؛ القمی، نفس المهموم،/ 387؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 93- 97؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 287- 289؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین «9»،/ 349
حدّثنا أحمد بن هارون الفامیّ قال: حدّثنا محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن جامع الحمیریّ، قال: حدّثنا أبی، عن أحمد بن محمّد بن یحیی، عن محمّد بن سنان، عن المفضل
__________________________________________________
(1)- [مثیر الأحزان: «علی وجه»].
(2)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «فی شیاطینه»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «یا معشر»].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5)- [مثیر الأحزان: «و إغوائهم»].
(6)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «تستحکم»].
(7)- [زاد فی الأسرار و مثیر الأحزان: «ظنّه»].
(8)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «أما» و فی مثیر الأحزان: «أما إنّک»].
(9)- [حکاه فی وسیلة الدّارین عن نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 214
ابن عمر، عن الصّادق جعفر بن محمّد، عن أبیه، عن جدّه علیه السّلام: أنّ الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام دخل یوما إلی الحسن علیه السّلام، فلمّا نظر إلیه بکی، فقال له: ما یبکیک یا أبا عبد اللّه؟ قال: أبکی لما یصنع بک. فقال له الحسن علیه السّلام: إنّ الّذی یؤتی إلیّ سمّ یدسّ إلیّ فأقتل به، و لکن لا یوم کیومک یا أبا عبد اللّه یزدلف إلیک ثلاثون ألف رجل یدعون أنّهم من أمّة جدّنا محمّد صلّی اللّه علیه و اله، و ینتحلون دین الإسلام، فیجتمعون علی قتلک، «1» و سفک دمک «1»، و انتهاک حرمتک، و سبی ذراریک، و نسائک، و انتهاب ثقلک، فعندها تحلّ ببنی أمیّة اللّعنة، و تمطر السّماء رمادا، و دما، و «2» یبکی علیک کلّ شی‌ء حتّی الوحوش فی الفلوات، و الحیتان فی البحار. «3»
الصّدوق، الأمالی،/ 115- 116 رقم «3»- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 218؛ البحرانی، العوالم، 17/ 154، 459- 460؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 119- 120، بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 271؛ مثله دانشیار، حول البکاء،/ 95
حدّثنا جعفر بن محمّد بن مسرور رحمه اللّه، قال: حدّثنا الحسین بن محمّد بن عامر، عن عمّه عبد اللّه بن عامر، عن إبراهیم بن أبی محمود، قال: قال الرّضا علیه السّلام: إنّ المحرّم شهر کان أهل الجاهلیّة یحرمون فیه القتال، فاستحلّت فیه دماؤنا، و هتک «4» فیه حرمتنا، و سبی فیه ذرارینا، و نساؤنا، و أضرمت النّیران فی مضاربنا، و انتهب ما فیها من ثقلنا، و لم ترع «5»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی حول البکاء].
(2)- [حول البکاء: «أو»].
(3)- یک روز حسین بن علی بن ابیطالب علیه السّلام وارد شد بر حضرت حسن علیه السّلام و چون چشمش به او افتاد، گریست. به او گفت: «چه تو را می‌گریاند، ای ابا عبد اللّه؟»
گفت: «می‌گریم برای آنچه با تو کنند.»
فرمود: «آنچه به من آید، زهری است که به کامم ریزند و کشته شوم؛ ولی ای ابا عبد اللّه! روزی چون روز تو نباشد. سی هزار مردی که مدعیند از امّت جدّ ما محمّدند و خود را به دین اسلام بندند، بر تو گرد آیند و همدست شوند برای کشتن تو و ریختن خونت و هتک حرمتت و اسیر کردن ذریه‌ات و زنانت و غارت بنه‌ات. در این‌جاست که به بنی امیه لعنت فرود آید و آسمان خاکستر و خون بارد و همه چیز بر تو بگریند تا وحشیان بیابان و ماهیان دریا.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 115- 116
(4)- [فی الإقبال و البحار و العوالم و الأنوار النّعمانیّة و نفس المهموم و حول البکاء: «هتکت» و هو صحیح].
(5)- [الإقبال: «و لم یرع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 215
لرسول اللّه حرمة فی أمرنا، إنّ یوم الحسین أقرح «1» جفوننا، و أسبل دموعنا، و أذلّ عزیزنا بأرض «2» کرب و بلاء، و أورثتنا «3» (یا أرض کرب و بلاء أورثتنا) الکرب البلاء إلی یوم «4» الانقضاء، فعلی مثل الحسین «4» فلیبک الباکون، فإنّ البکاء یحطّ الذّنوب العظام «5». ثمّ قال علیه السّلام: کان أبی علیه السّلام إذا دخل شهر المحرّم لا یری ضاحکا، و کانت الکابة «6» تغلب علیه حتّی یمضی منه عشرة أیّام، «7» فإذا کان یوم العاشر کان ذلک الیوم یوم مصیبته «8»، و حزنه، و بکائه، و یقول: هو الیوم الّذی قتل فیه الحسین علیه السّلام. «9»
الصّدوق، الأمالی،/ 128- عنه: ابن طاووس، الإقبال،/ 544؛ المجلسی، البحار، 44/ 283- 284؛ البحرانی، العوالم، 17/ 538؛ القمی، نفس المهموم،/ 44؛ دانشیار، حول البکاء،/ 109- 110؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیة، 3/ 239
حدّثنا محمّد بن علی ماجیلویه رحمه اللّه، قال: حدّثنا علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن
__________________________________________________
(1)- [الأنوار النّعمانیّة: «أسهر»].
(2)- [الإقبال: «یا أرض»].
(3)- [فی نفس المهموم و حول البکاء: «و أورثنا»].
(4- 4) [الإقبال: «القیامة»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأنوار النّعمانیّة].
(6)- [الإقبال: «کأبته»].
(7)- [زاد فی حول البکاء «منه»].
(8)- [حول البکاء: «مصیبة»].
(9)- امام رضا علیه السّلام فرمود: «محرم ماهی بود که اهل جاهلیت نبرد را در آن حرام می‌دانستند و خون ما را در آن حلال شمردند و حرمت ما را هتک کردند و ذراری و زنان ما را اسیر کردند و آتش به خیمه‌های ما زدند و آنچه بنه در آن بود، چپاول کردند و در امر ما رعایتی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله نکردند. روز شهادت حسین علیه السّلام چشم ما را ریش کرد و اشک ما را روان ساخت و عزیز ما را در زمین کربلا خوار کرد و گرفتاری و بلا به ما دچار ساخت تا روز قیامت بر مانند حسین باید گریست. این گریه گناهان بزرگ را بریزد.»
سپس فرمود: «پدرم را شیوه بود که چون محرم می‌شد، خنده نداشت و اندوه بر او غالب بود تا روز دهم و روز دهم روز مصیبت و حزن و گریه‌اش بود و می‌فرمود: در این روز حسین کشته شد.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 128
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 216
الرّیان بن شبیب «1» قال: دخلت علی الرّضا علیه السّلام فی أوّل یوم من المحرّم، «2» فقال لی: یا ابن شبیب! أصائم أنت؟ فقلت: لا. فقال: إنّ هذا الیوم «3» هو الیوم الّذی دعا فیه زکریّا علیه السّلام ربّه عزّ و جلّ، فقال: رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً، إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعاءِ «4».
فاستجاب اللّه له و أمر الملائکة، فنادت زکریّا- و هو قائم یصلّی فی المحراب-: إنّ اللّه یبشّرک بیحیی، فمن صام هذا الیوم ثمّ دعا اللّه عزّ و جلّ استجاب اللّه «3» له، کما استجاب لزکریّا علیه السّلام. ثمّ «2» قال: یا ابن شبیب! إنّ المحرّم هو الشّهر الّذی کان أهل الجاهلیّة «5» فیما مضی «5»، یحرمون فیه الظّلم و القتال لحرمته، فما عرفت هذه الأمّة حرمة شهرها، و لا حرمة نبیّها صلّی اللّه علیه و اله، لقد قتلوا فی هذا الشّهر ذرّیّته، و سبّوا نساءه، و انتهبوا ثقله، فلا غفر اللّه لهم ذلک أبدا.
یا ابن شبیب! إن کنت باکیا لشی‌ء فابک للحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فإنّه ذبح کما یذبح الکبش، و قتل معه من أهل بیته ثمانیة عشر رجلا، ما لهم فی الأرض شبیهون «6»، و لقد بکت السّماوات السّبع «7» و الأرضون لقتله، و لقد نزل إلی الأرض من الملائکة أربعة آلاف لنصره «8»، «9» فوجدوه قد قتل «9»، فهم عند قبره شعث غبر إلی أن یقوم القائم، فیکونون «10» من أنصاره، و شعارهم «11»: «یا لثارات «12» الحسین». یا ابن شبیب! لقد
__________________________________________________
(1)- [و فی المنتخب مکانه: «و روی عن ریان بن شبیب ...». و فی الأنوار النّعمانیّة مکانه: «روینا أنّ الرّیّان ابن شبیب ...»].
(2- 2) [حول البکاء: «إلی أن»].
(3)- [لم یرد فی الإقبال].
(4)- آل عمران/ الآیة: 38.
(5- 5) [لم یرد فی المنتخب و العیون].
(6)- [فی الإقبال: «مشبهون» و فی الأنوار النّعمانیّة: «شبیه» و فی حول البکاء: «یشبه»].
(7)- [لم یرد فی الإقبال].
(8)- [الإقبال: «لینصروه»].
(9- 9) [فی المنتخب و العیون: «فلم یؤذن لهم»].
(10)- [حول البکاء: «فیکونوا»].
(11)- [حول البکاء: «و شهارهم»].
(12)- [الإقبال: «ال ثارات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 217
حدّثنی أبی، عن أبیه، عن جدّه علیه السّلام: أنّه لمّا قتل الحسین جدّی علیه السّلام مطرت «1» السّماء دما، و ترابا أحمر؛ یا ابن شبیب! إن «2» بکیت علی الحسین علیه السّلام حتّی تصیر «3» دموعک علی خدّیک؛ غفر اللّه لک کلّ ذنب أذنبته صغیرا کان أو کبیرا، قلیلا کان أو کثیرا، «4» یا ابن شبیب! «5» إنّ سرّک أن تلقی اللّه عزّ و جلّ، و لا ذنب علیک، فزر الحسین علیه السّلام، یا ابن شبیب! إنّ سرّک أن تسکن الغرف المبنیّة فی الجنّة مع النّبیّ و آله (صلوات اللّه علیهم)، فالعن قتلة الحسین؛ یا ابن شبیب! «5» إنّ سرّک أن تکون «6» لک من الثّواب مثل ما لمن استشهد مع الحسین علیه السّلام، فقل متی ما ذکرته: یا لیتنی کنت معهم، فأفوز فوزا عظیما «4»، یا ابن شبیب! إنّ سرّک أن تکون معنا فی الدّرجات العلی من الجنان، فاحزن لحزننا، و افرح لفرحنا، و علیک بولایتنا، فلو أنّ رجلا تولّی حجرا لحشره اللّه معه یوم القیامة. «7»
__________________________________________________
(1)- [فی الإقبال و المنتخب و الأنوار النّعمانیّة و نفس المهموم و العیون: «أمطرت»].
(2)- [أضاف فی نفس المهموم: «کنت»].
(3)- [الإقبال: «یصیر»].
(4- 4) [لم یرد فی حول البکاء].
(5- 5) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(6)- [فی الإقبال و المنتخب و الأنوار النّعمانیّة و نفس المهموم و العیون: «یکون»].
(7)- ریان بن شبیب گوید: روز اوّل ماه محرم خدمت حضرت رضا رسیدم. به من فرمود: «ای پسر شبیب، روزه‌ای؟»
گفتم: «نه!»
فرمود: «این، روزی است که زکریا به درگاه پروردگارش دعا کرد و گفت: پروردگارا! به من ببخش ازپیش خود نژاد پاکی؛ زیرا تو شنوای دعایی.»
خدا برایش اجابت کرد و به فرشتگان دستور داد، ندا کردند زکریا را که در محراب ایستاده بود که:
«خدا تو را به یحیی بشارت می‌دهد. هرکه این روز را روزه بدارد و سپس دعا به درگاه خدا کند، خدا مستجاب کند؛ چنان‌که برای زکریا مستجاب کرد.»
سپس گفت: «ای پسر شبیب! براستی «محرم» همان ماهی است که اهل جاهلیت در زمان گذشته ظلم و قتال را به خاطر احترامش در آن حرام می‌دانستند و این امت، حرمت این ماه را نگه نداشتند و نه حرمت پیغمبرش را، در این ماه ذریه او را کشتند و زنانش را اسیر کردند و بنه‌اش را غارت کردند. خدا هرگز این گناه آنها را نیامرزد، ای پسر شبیب! اگر برای چیزی گریه خواهی کرد برای حسین علیه السّلام گریه کن که چون گوسفند سرش را بریدند و هجده کس از خاندانش با او کشته شد که روی زمین مانندی نداشتند و آسمانهای-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 218
الصّدوق، الأمالی،/ 129- 130 رقم 5، عیون أخبار الرّضا علیه السّلام، 1/ 268- 269 رقم 58- عنه: ابن طاووس، الإقبال،/ 544- 545؛ المجلسی، البحار، 44/ 285- 286؛ البحرانی، العوالم، 17/ 538- 539؛ دانشیار، حول البکاء،/ 113؛ مثله الطّریحی، المنتخب، 1/ 57- 58؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 239- 240؛ القمی «1»، نفس المهموم،/ 31- 36
حدّثنا أبو علی أحمد بن زیاد الهمدانیّ رضی اللّه عنه قال: حدّثنا علیّ بن إبراهیم بن هاشم، عن محمّد بن عیسی بن عبید الیقطینیّ، عن یونس بن عبد الرّحمان، عن ابن أسباط، عن علیّ بن سالم، عن أبیه، عن ثابت بن أبی صفیّة، قال: نظر سیّد العابدین علیّ بن الحسین علیه السّلام إلی عبید اللّه بن عبّاس بن علیّ بن أبی طالب، فاستعبر، ثمّ قال: ما من یوم أشدّ علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله من یوم أحد، قتل فیه عمّه حمزة بن عبد المطّلب أسد اللّه، و أسد رسوله، و بعده یوم موتة قتل فیه ابن عمّه جعفر بن أبی طالب، ثمّ قال علیه السّلام: و لا یوم کیوم الحسین علیه السّلام ازدلف علیه «2» ثلاثون ألف رجل، یزعمون أنّهم من هذه الأمّة، کلّ یتقرّب إلی اللّه عزّ و جلّ بدمه، و هو باللّه یذکّرهم، فلا یتّعظون حتّی قتلوه بغیا، و ظلما، و عدوانا. «3»
__________________________________________________
- هفتگانه و زمین برای کشتن او گریستند و چهار هزار فرشته برای یاریش به زمین آمدند و دیدند کشته شده و بر سر قبرش ژولیده و خاک‌آلوده باشند تا قائم علیه السّلام ظهور کند و یاریش کند و شعار آنها:
یا لثارات الحسین است. ای پسر شبیب! پدرم از پدرش، از جدّش برایم باز گفت که چون جدّم حسین علیه السّلام کشته شد، آسمان خون و خاک سرخ بارید، ای پسر شبیب! اگر بر حسین گریه کنی، تا اشکت بر گونه‌هایت روان شود، خدا هر گناهی کردی از خرد و درشت و کم‌وبیش بیامرزد. ای پسر شبیب! اگر خواهی خدا را برخوری و گناهی نداشته باشی، حسین را زیارت کن. ای پسر شبیب! اگر خواهی در غرفه‌های ساخته بهشت با پیغمبر ساکن شوی، بر قاتلان حسین لعن کن. ای پسر شبیب! اگر خواهی ثواب شهیدان با حسین را دریابی، هر وقت به یادش افتادی، بگو: کاش با آنها بودم و به فوز عظیمی می‌رسیدم. ای پسر شبیب! اگر خواهی با ما در درجات بلند بهشت باشی، برای حزن ما محزون باش و برای شادی ما شاد باش و ملازم ولایت ما باش و اگر مردی سنگی را دوست دارد، با آن خدا روز قیامت محشورش کند.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 129- 130
(1)- [حکاه فی نفس المهموم عن محمّد بن العلّامة م 771 ه ق].
(2)- [فی البحار و العوالم: «إلیه»].
(3)- امام چهارم به عبید اللّه بن عباس بن علی نگاهی کرد و اشک چشمش را گرفت و فرمود: «روزی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 219
الصّدوق، الأمالی،/ 462 رقم 10- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 298؛ البحرانی، العوالم، 17/ 348؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 10؛ المحمودی، العبرات، 2/ 80
حدّثنا محمّد بن أحمد السّنانیّ، قال: حدّثنا «1» أحمد بن یحیی بن زکریّا القطّان، قال:
حدّثنا بکر بن عبد اللّه بن حبیب، قال حدّثنا تمیم بن بهلول، قال حدّثنا علیّ بن عاصم، عن الحصین بن عبد الرّحمان، عن مجاهد، عن ابن عبّاس، قال: کنت مع أمیر المؤمنین علیه السّلام فی خروجه (فی خرجته) إلی صفّین، فلمّا نزل بنینوا- و هو شطّ «2» الفرات- قال بأعلی صوته: یا ابن عبّاس! أتعرف هذا الموضع؟ قلت له: ما أعرفه یا أمیر المؤمنین. فقال علیه السّلام: لو عرفته کمعرفتی لم تکن تجوزه حتّی تبکی کبکائی.
قال: فبکی طویلا حتّی اخضلّت لحیته، و سالت الدّموع علی صدره، و بکینا معا «3»، و هو یقول: أوه أوه ما لی و لآل أبی سفیان! ما لی و لآل حرب حزب الشّیطان، و أولیاء الکفر! صبرا یا أبا عبد اللّه، فقد لقی أبوک مثل الّذی تلقی منهم «4».
ثمّ دعا بماء، فتوضّأ «5» وضوءه للصّلاة «5»، فصلّی ما شاء اللّه أن یصلّی. ثمّ ذکر نحو کلامه الأوّل «6»، إلّا أنّه نعس عند انقضاء صلاته و کلامه «7» ساعة، ثمّ انتبه، فقال: یا ابن عبّاس!
__________________________________________________
- بر رسول خدا سخت‌تر از روز احد نگذشت که عمویش حمزه در آن کشته شد و بعد از آن موته است که عموزاده‌اش جعفر بن ابیطالب کشته شد.»
سپس فرمود: «روزی چون روز تو نباشد ای حسین! سی هزار مرد که گمان می‌کردند از این امتند، دور او را گرفتند و هرکدام به کشتن او به خدا تقرّب می‌جست و او خدا را به آنها یادآور می‌شد و پند نمی‌گرفتند تا او را به ستم و ظلم و عدوان کشتند.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 462
(1)- [و فی إکمال الدّین مکانه: «حدّثنا أحمد بن الحسن بن القطّان، و کان شیخا لأصحاب الحدیث ببلد الرّیّ یعرف بأبی علیّ بن عبد ربّه، قال: حدّثنا ...»].
(2)- [نفس المهموم: «بشطّ»].
(3)- [فی مدینة المعاجز و الدّمعة السّاکبة: «معه»].
(4)- [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(5- 5) [فی إکمال الدّین و البحار و العوالم و الأنوار النّعمانیّة و نفس المهموم: «وضوء الصّلاة»].
(6)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(7)- [لم یرد فی إکمال الدّین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 220
فقلت: ها أنا ذا. فقال: ألا أحدّثک «1» بما رأیت فی منامی آنفا عند رقدتی؟ فقلت: نامت عیناک، و رأیت خیرا یا أمیر المؤمنین. قال: رأیت کأنّی برجال «2» قد نزلوا «3» من السّماء «3»، معهم أعلام بیض، قد تقلّدوا سیوفهم، و هی بیض تلمع، و قد خطّوا حول هذه الأرض خطّة «4»، ثمّ رأیت کأنّ «5» هذه النّخیل قد ضربت بأغصانها الأرض، تضطرب بدم عبیط، و کأنّی بالحسین سخیلی «6»، و فرخی، و مضغتی، و مخّی قد غرق فیه، یستغیث فلا یغاث، و کأنّ الرّجال البیض قد نزلوا من السّماء ینادونه، و یقولون: صبرا آل الرّسول! فإنّکم تقتلون علی أیدی «7» شرار النّاس، و هذه الجنّة یا أبا عبد اللّه إلیک مشتاقة، ثمّ یعزّوننی، و یقولون: یا أبا الحسن! أبشر، فقد أقرّ اللّه به عینک «8» یوم القیامة «8»، یوم یقوم النّاس لربّ العالمین. ثمّ انتبهت، هکذا «9» و الّذی نفس علیّ بیده، لقد حدّثنی الصّادق المصدّق أبو القاسم صلّی اللّه علیه و اله أنّی سأراها «10» فی خروجی إلی أهل البغی علینا، و هذه «11» أرض کرب و بلاء، یدفن فیها الحسین، و سبعة عشر رجلا من «12» ولدی، و ولد فاطمة، و إنّها لفی السّماوات معروفة، تذکر أرض کرب و بلاء کما تذکر بقعة الحرمین، و بقعة بیت المقدس. [...] «13»
__________________________________________________
(1)- [إکمال الدّین: «أخبرک»].
(2)- [إکمال الدّین: «برجال بیض»].
(3- 3) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(4)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- [لم یرد فی إکمال الدّین].
(6)- [فی إکمال الدّین: «نجلی» و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأنوار النّعمانیّة و نفس المهموم:
«سخلی»].
(7)- [الأنوار النّعمانیّة: «یدی»].
(8- 8) [لم یرد فی مدینة المعاجز و الأنوار النّعمانیّة].
(9)- [إلی هنا حکاه فی الأنوار النّعمانیّة].
(10)- [مدینة المعاجز: «سأمرّها»].
(11)- [مدینة المعاجز: «هی»].
(12)- [إکمال الدّین: «کلّهم من»].
(13)- ابن عباس گوید: در سفر صفین خدمت امیر المؤمنین علیه السّلام بودم. چون به نینوا در کنار فرات رسید، به آواز بلند فریاد زد: «ای پسر عباس! این‌جا را می‌شناسی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 221
الصّدوق، الأمالی،/ 597- 598 رقم 5، إکمال الدّین،/ 532- 533 رقم «1»- عنه:
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 283؛ المجلسی، البحار، 44/ 252- 253؛ البحرانی، العوالم، 17/ 143- 145؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 114- 115؛ القمی، نفس المهموم،/ 56- 57؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 247- 248
روی عبد اللّه بن سنان قال: دخلت علی سیّدی أبی عبد اللّه جعفر بن محمّد علیهما السّلام فی یوم عاشوراء، فألقیته کاسف اللّون، ظاهر الحزن، و دموعه تنحدر من عینیه کاللّؤلؤ المتساقط، فقلت: یا ابن رسول اللّه! ممّ بکاؤک، لا أبکی اللّه عینیک. فقال لی: أ و فی غفلة أنت؟ أما علمت أنّ الحسین بن علیّ علیهما السّلام أصیب فی مثل هذا الیوم؟ قلت: یا سیّدی! فما قولک فی صومه؟ فقال لی «1»: صمه من غیر تبییت، و أفطره من غیر تشمیت، و لا تجعله
__________________________________________________
- گفتم: «یا امیر المؤمنین، نه!»
فرمود: «اگر چون منش می‌شناختی، از آن نگذشتی تا چون من گریه کنی.»
و چندان گریست که ریشش خیس شد و اشک بر سینه‌اش روان شد و با هم گریه کردیم و می‌فرمود:
«وای وای مرا چه کار با آل ابو سفیان؟ چه کار با آل حرب حزب شیطان و اولیای کفر. صبر کن ای ابا عبد اللّه که پدرت بیند آنچه را تو بینی.»
از آنها سپس آبی خواست و وضوی نماز گرفت و تا خدا خواست نماز کرد. سپس سخن خود را باز گفت و بعد از نماز و گفتارش چرتی زد و بیدار شد و گفت: «یا ابن عباس.» گفتم: «من حاضرم.»
فرمود: «خوابی که اکنون دیدم برایت بگویم؟»
گفتم: «خواب دیدی خیر است، انشاء اللّه.»
گفت: «در خواب دیدم گویا مردانی فرود آمدند از آسمان با پرچمهای سفید و شمشیرهای درخشان به کمر و گرد این زمین خطی کشیدند و دیدم گویا این نخلها شاخه‌های خود را با خون تازه به زمین زدند و دیدم گویا حسین فرزند و جگرگوشه‌ام در آن غرق است و فریاد می‌زند و کسی به دادش نمی‌رسد و آن مردان آسمانی می‌گویند: صبر کنید ای آل رسول! شما به دست بدترین مردم کشته شوید و این بهشت است ای حسین که مشتاق تو است. و سپس مرا تسلیت گویند و گویند: ای ابو الحسن مژده گیر که چشمت را در روز قیامت روشن کرد و سپس به این وضع بیدار شدم و بدان که جانم به دست او است. صادق مصدق ابو القاسم احمد برایم باز گفت که من آن را در خروج برای شورشیان بر ما خواهم دید. این زمین کرب و بلا است که حسین با هفده مرد از فرزندان من و فاطمه در آن به خاک می‌روند و آن در آسمانها معروف است و به نام زمین کرب و بلا شناخته شده است؛ چنانچه زمین حرمین (مکه و مدینه) و زمین بیت المقدس یاد شوند.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 597- 598
(1)- [لم یرد فی العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 222
یوم صوم کملا، و لیکن إفطارک بعد صلاة العصر بساعة علی شربة من ماء، فإنّه فی مثل ذلک الوقت من ذلک الیوم تجلّت الهیجاء عن آل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و انکشفت الملحمة عنهم، و فی الأرض منهم ثلاثون صریعا فی «1» موالیهم، یعزّ علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله مصرعهم، و لو کان فی الدّنیا یومئذ حیّا، لکان صلوات اللّه علیه هو المعزّی بهم «2».
قال: و بکی أبو عبد اللّه علیه السّلام حتّی اخضلّت لحیته بدموعه، ثمّ قال: إنّ اللّه عزّ و جلّ لمّا خلق النّور خلقه یوم الجمعة فی تقدیره فی أوّل یوم من شهر رمضان، و خلق الظّلمة فی یوم الأربعاء یوم عاشوراء فی مثل ذلک، یعنی یوم العاشر من شهر المحرّم فی تقدیره، و جعل لکلّ منهما شرعة و منهاجا. [...]
الطّوسی، مصباح المتهجّد،/ 724- 725- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 63- 64؛ البحرانی، العوالم، 17/ 342- 343؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463
الرّضا علیه السّلام: فإنّ المحرّم شهر کان أهل الجاهلیّة یحرمون القتال فیه، فاستحلّت فیه دماؤنا، و هتکت فیه حرمتنا، و سبیت فیه ذرارینا، و نساؤنا، و أضرمت النّیران فی مضاربنا، و انتهب ما فیها من ثقلنا، و لم یترک لرسول اللّه حرمة فی أمرنا، إنّ یوم الحسین أقرح جفوننا، و أسبل دموعنا، و أذلّ عزیزنا، أرض کرب و بلا أورثتنا الکرب و البلاء إلی یوم الانقضاء، فعلی مثل الحسین، فلیبک الباکون، فإنّ البکاء علیه یحطّ الذّنوب العظام.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 86
و عن عبد اللّه بن یحیی، قال: أرحلنا «3» مع علیّ علیه السّلام إلی صفّین؛ فلمّا حاذی نینوا نادی: صبرا أبا عبد اللّه. فقال: دخلت علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و عیناه تفیضان. فقلت: بأبی أنت و أمّی یا رسول اللّه، ما لعینیک تقیضان؟ أغضبک أحد؟ قال: لا، بل کان عندی جبرئیل، فأخبرنی أنّ الحسین یقتل بشاطئ الفرات. فقال: هل لک أن أشمّ «4» من تربته؟
__________________________________________________
(1)- [العوالم: «من»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(3)- [فی المطبوع: «رحلنا» و فی البحار و العوالم: «دخلنا»].
(4)- [فی البحار و العوالم: «أشمّک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 223
قلت: نعم. فمدّ یده، فأخذ قبضة من تراب و أعطانیها، فلم أملک عینیّ أن فاضتا، و اسم الأرض کربلا.
فلمّا أتت علیه سنتان، خرج النّبی صلّی اللّه علیه و اله «1» مع سفر «1» إلی سفر، فوقف فی بعض الطّریق و استرجع، و دمعت عیناه، فسئل عن ذلک، فقال: هذا جبرئیل یخبرنی عن أرض بشطّ الفرات، یقال لها کربلا، یقتل فیها ولدی الحسین. «1» فقیل: من یقتله؟ قال: رجل یقال له یزید «1». و کأنّی أنظر إلی مصرعه، و مدفنه «2» بها، و کأنّی أنظر علی (إلی) السّبایا علی أقتاب المطایا، و قد أهدی رأس ولدی الحسین إلی یزید لعنه اللّه، فو اللّه ما ینظر أحد إلی رأس الحسین علیه السّلام و یفرح إلّا خالف اللّه بین قلبه و لسانه، و عذّبه اللّه عذابا ألیما «2».
«3» فرجع عن سفره «3» حزینا، و صعد و خطب و وعظ و الحسن و الحسین بین یدیه، فلمّا فرغ وضع یده الیمنی علی رأس الحسن، و الیسری علی رأس الحسین، و رفع رأسه إلی السّماء و قال: اللّهمّ إنّ محمّدا عبدک، و رسولک، و نبیّک، و هذان أطائب عترتی، «4» و خیار ذرّیّتی و أرومتی «4» و من أخلّفهما فی أمّتی، و قد أخبرنی جبرئیل أنّ ولدی هذا مقتول مخذول «5». اللّهمّ فبارک له فی قتله، و اجعله من سادات الشّهداء، اللّهمّ و لا تبارک فی قاتله، و خاذله. «6»
فضجّ النّاس بالبکاء فی المسجد، فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله: «7» أتبکون، و لا تنصرونه. «8» ثمّ رجع و هو متغیّر اللّون، محمرّ الوجه، فخطب خطبة ثانیة، موجزة، و عیناه تهملان دموعا.
ثمّ قال: أیّها النّاس «8»! إنّی خلّفت فیکم الثّقلین: کتاب اللّه، و عترتی، «9» لن یفترقا
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(2- 2) [عن البحار و العوالم].
(3- 3) [فی البحار و العوالم: «ثمّ رجع النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم من سفره مغموما، مهموما، کئیبا»].
(4- 4) [فی البحار و العوالم: «و خیار أرومتی، و أفضل ذرّیّتی»].
(5)- [فی البحار و العوالم: «بالسّم و الآخر شهید مضرّج بالدّم»].
(6)- [زاد فی البحار و العوالم: «و أصله حرّ نارک، و احشره فی أسفل درک الجحیم»].
(7)- [زاد فی البحار و العوالم: «أیّها النّاس»].
(8- 8) [فی البحار و العوالم: «اللّهمّ فکن أنت له ولیّا و ناصرا، ثمّ قال: یا قوم!»].
(9)- [زاد فی البحار و العوالم: «و ارومتی، و مزاج مائی، و ثمرة فؤادی، و مهجتی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 224
حتّی یردا علیّ الحوض، «1» و انّی أنتظرهما، و «1» لا أسألکم فی ذلک إلّا ما أمرنی ربّی أن أسألکم: المودّة فی القربی، «2» فانظروا ألّا «2» تلقونی غدا علی الحوض، و قد «3» أبغضتم عترتی «3» و ظلمتموهم. «4» و اللّه سترد «4» علیّ یوم القیامة ثلاث رایات من هذه الأمّة. «5» رایة سوداء مظلمة، قد فزعت لها الملائکة، فتقف علیّ، فأقول: من أنتم؟ فینسون ذکری، و یقولون:
نحن أهل التّوحید من العرب. فأقول: أنا أحمد نبیّ العرب و العجم. فیقولون: نحن من أمّتک یا محمّد. فأقول لهم: کیف خلّفتمونی من بعدی فی أهلی «6» و عترتی، و کتاب ربّی؟
فیقولون: أمّا الکتاب فضیّعناه، و أمّا عترتک فحرصنا أن نبیدهم عن جدید الأرض، «7» فأولّی عنهم، فیصدرون ظماء «7»، عطاشا، مسودّة وجوههم.
ثمّ ترد علیّ رایة أخری أشدّ سوادا من الأولی، فأقول لهم: کیف خلّفتمونی فی الثّقلین «8» الأکبر و الأصغر «8»، کتاب ربّی و عترتی؟ فیقولون: أمّا الأکبر، فخالفناه، و أمّا الأصغر، «9» فخذلنا و مزّقناهم «9» کلّ ممزّق. فأقول: إلیکم عنّی، فیصدرون ظماء «10» عطاشا، مسودّة وجوههم.
ثمّ ترد علیّ رایة أخری «10» تلمع نورا، فأقول لهم: من أنتم؟ فیقولون: نحن أهل کلمة التّوحید و التّقوی، «11» و نحن بقیّة أهل الحقّ، حملنا کتاب اللّه، فأحللنا حلاله، و حرّمنا حرامه، و أحببنا ذرّیّة محمّد صلّی اللّه علیه و اله، فنصرناهم من کلّ ما نصرنا منه أنفسنا، و قاتلنا معهم
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم: «ألا و إنّی»].
(2- 2) [فی البحار و العوالم: «و احذروا أن»].
(3- 3) [فی البحار و العوالم: «آذیتم عترتی، و قتلتم أهل بیتی»].
(4- 4) [فی البحار و العوالم: «ألا إنّه سیرد»].
(5)- [زاد فی البحار و العوالم: «الأولی»].
(6)- [فی البحار و العوالم: «أهل بیتی»].
(7- 7) [فی البحار و العوالم: «فلمّا أسمع ذلک منهم، أعرض عنهم وجهی فیصدرون»].
(8- 8) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(9- 9) [فی البحار و العوالم: «فمزّقناهم»].
(10)- [لم یرد فی البحار و العوالم].
(11)- [زاد فی البحار و العوالم: «من أمّة محمّد المصطفی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 225
من ناواهم. فأقول لهم: أبشروا، فأنا نبیّکم، فلقد کنتم فی دار «1» الدّنیا کما و صفتم «2»، ثمّ أسقیهم من حوضی، فیصدرون مرویّین «3». «4»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و العوالم].
(2)- [فی البحار و العوالم: «قلتم»].
(3)- [زاد فی البحار و العوالم: «مستبشرین، ثمّ یدخلون الجنّة خالدین فیها أبد الآبدین»].
(4)- شیخ طوسی در مصباح از عبد اللّه بن سنان روایت کرده است که گفت: من در روز عاشورا به خدمت حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام رفتم. دیدم که رنگ مبارک آن حضرت متغیّر گردیده و آثار حزن و اندوه از روی شریفش ظاهر است و مانند مروارید آب از دیده‌های مبارکش می‌ریزد. گفتم: «یابن رسول اللّه، سبب گریه شما چیست؟ هرگز دیده شما گریان مباد!»
فرمود: «مگر غافلی که امروز چه روزی است؟ مگر نمی‌دانی که در مثل این روز جدّ من حسین شهید شده است؟»
گفتم: «یابن رسول اللّه! چه می‌فرمایی در روزه این روز؟»
فرمود: «روزه بدار بی‌نیّت روزه و در روز افطار بکن نه از روی شماتت و تمام روز روزه مدار و بعد از عصر به یک ساعت به شربتی از آب افطار کن که در مثل این روز در این وقت جنگ از آل رسول منقضی شد و سی نفر از ایشان و آزاد کرده‌های ایشان بر زمین افتاده بودند که هریک از ایشان اگر در حیات حضرت رسالت فوت می‌شدند، آن حضرت صاحب تعزیه ایشان بود.»
پس حضرت آن‌قدر گریست که ریش مبارکش تر شد. فرمود که: چون خدا نور را خلق کرد، در روز جمعه خلق کرد؛ در روز اوّل ماه مبارک رمضان. ظلمت را در روز چهارشنبه، در روز عاشورا آفریدو آن روز، حضرت امام حسین علیه السّلام شهید شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 695- 696
ایضا به سند معتبر از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده است که روزی حضرت امام حسین علیه السّلام به نزد حضرت امام حسن علیه السّلام آمد، چون نظرش بر برادر خود افتاد گریست، امام حسن علیه السّلام گفت: «ای ابو عبد اللّه چرا گریه می‌کنی؟»
امام حسین علیه السّلام گفت: «می‌گریم برای آنچه به تو می‌کنند»
امام حسن علیه السّلام فرمود: «آنچه به من می‌کنند آن است که زهری به من می‌دهند و مرا می‌کشند، و لیکن روزی مثل روز تو نیست ای ابو عبد اللّه که سی هزار کس رو به تو خواهند آورد که همه دعوی کنند که از امّت جدّ تو محمّدند، و دین اسلام را بر خود بندند، پس اجتماع کنند بر کشتن تو و ریختن خون تو و هتک حرمت تو و اسیر کردن فرزندان تو و زنان تو، و غارت کردن اموال تو. پس در آن وقت لعنت نازل شود بر بنی امیّه، آسمان خاکستر و خون ببارد، و بگرید بر تو هر چیز حتّی وحشیان صحراها و ماهیان دریاها.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 762
به سند معتبر از حضرت امام زین العابدین علیه السّلام منقول است که آن حضرت فرمود: «چون در صحرای کربلا پدرم را با عموها و برادران و خویشان شهید کردند، و حرم محترم و زنان مکرّم او را بر جهاز شتران-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 226
__________________________________________________
- سوار کردند و روانه کوفه گردانیدند و به معرکه قتال رسیدیم و نظر من بر آن بزرگواران افتاد که در میان خاک و خون افتاده‌اند و کسی متوجه دفن ایشان نشده [است]، حالتی مرا عارض شد که نزدیک بود مرغ روحم از آشیان بدن پرواز کند چون زینب عمّه من این حالت را در من مشاهده کرد، گفت: «ای نور دیده مستمندان و ای یادگار بزرگواران! این چه حال است که در تو مشاهده می‌کنم؟»
گفتم: چه‌گونه جزع نکنم و حال آنکه پدر بزرگوار و سیّد عالیمقدار خود را با برادران و عموهای نامدار و خویشان نیکوکردار برهنه در میان خاک و خون می‌بینم که کسی به دفن ایشان نمی‌پردازد، و متوجّه ایشان نمی‌گردد، گویا ایشان را از مسلمانان نمی‌دانند، عمّه‌ام گفت: «ای نور دیده این حالت را جدّ تو رسول خدا به پدر و جدّ و عمّ تو خبر داده.» و فرمود: «حق تعالی گروهی از این امّت را خواهد فرستاد که دست ایشان به خون این شهیدان آلوده نشده باشد، و این اعضای متفرّق شده و بدنهای پاره‌پاره را جمع خواهند کرد و مدفون خواهند گردانید، و نشانی برای ضریح مقدّس سیّد شهدا در این صحرا نصب خواهند کرد که اثر آن هرگز برطرف نشود و نشان او به مرور زمان محو نگردد، و هرچند سعی نمایند پیشوایان کفر و اعوان ضلالت در محو آن، اثر ظهورش زیاده گردد و رفعتش بیشتر شود.
و این قصه چنان بود که امّ ایمن روایت کرده که روزی حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلّم به دیدن حضرت فاطمه علیها السّلام آمد و فاطمه حریره‌ای برای آن حضرت ساخت. حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام طبق خرمایی آورد، و من کاسه شیر و مسکه آوردم و آن جناب با امیر المؤمنین و فاطمه و حسن و حسین علیهم السّلام از آنها تناول کردند و حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام آبی آورد و حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلّم دست مبارک خود را شست و بر رو کشید و نظری از روی سرور و شادی به سوی آن بزرگواران افکند. پس متوجه آسمان شد و رو به جانب قبله آورد و دست به دعا گشود پس به سجده رفت و صدای گریه آن حضرت بلند شد.
چون سر از سجود برداشت، مانند باران، آب از دیده مبارکش می‌ریخت و آن حالت سبب اندوه جمیع اهل بیت شد. پس حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام و فاطمه از سبب آن حالت سؤال کردند. حضرت فرمود:
«چون من به اجتماع شما شاد شدم، جبرئیل نازل شد و گفت: حق تعالی بر شادی تو مطلع شد و نعمت را بر تو تمام گردانید و این عطیه عظمی را بر تو گوارا ساخت، و مقرّر فرمود که ایشان با فرزندان و شیعیان ایشان با تو در بهشت باشند، و میان تو و ایشان جدایی نیفکند و هر بخشش که تو را کرامت فرماید به ایشان نیز عطا کند تا تو راضی و خشنود گردی، و لیکن بلاهای بسیار به ایشان خواهد رسید و مکاره بی‌شمار ایشان را در خواهد یافت بر دست جماعتی که ملّت تو را بر خود بندند و دعوی کنند که از امت تواند، و خدا و رسول از ایشان بیزارند، و اهل بیت تو را به قتل رسانند هریک را در مکانی، و قبرهای ایشان از یکدیگر دور باشد. و حق تعالی برای ایشان این مصایب را اختیار کرده است که سبب رفع درجات ایشان شود پس خدا را حمد کن و به قضای او راضی باش.»
پس جبرئیل گفت: «ای محمد! برادر تو علی، مظلوم و مغلوب امّت ستمکار تو خواهد شد تا آن‌که به درجه شهادت خواهد رسید. و این فرزندزاده تو حسین شهید خواهد شد. در میان گروهی از فرزندان و اهل بیت تو و نیکان امّت تو در کنار فرات در زمینی که آن را کربلا گویند و به سبب آن کرب و بلا بر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 227
__________________________________________________
- دشمنان تو و دشمنان ذریت تو بسیار خواهد بود در روزی که کرب و شدّت آن روز نهایت ندارد، و حسرت آن روز به پایان نمی‌رسد، و آن زمین پاک‌ترین بقعه‌های زمین است، و حرمت آن از همه قطعه‌های زمین بیشتر است، و آن از زمینهای بهشت است. چون درآید آن روزی که فرزندزاده تو و اهل او در آن روز شهید خواهند شد، و احاطه خواهند کرد به ایشان لشکرهای اهل کفر و لعنت، و جمیع اطراف زمین خواهند لرزید، و کوهها به حرکت و اضطراب خواهد آمد، و دریاها متلاطم و موّاج خواهند شد، و آسمانها و اهل آنها به لرزه و اضطراب خواهد آمد از روی غضب از برای تو و ذریّت تو، و برای عظیم شمردن هتک حرمت تو، و برای جزای بدی که امت تو را خواهند داد در ذریّت و عترت تو، و هیچ مخلوقی نماند مگر آن که از خدای تعالی دستوری طلبد در یاری کردن اهل بیت ضعیف و مظلوم تو که حجت خدایند بر خلق بعد از تو.
پس خدا وحی کند به سوی آسمانها، زمینها، کوهها و دریاها و هرچه در آنهاست که: «منم پادشاه خداوند قادر که گریزنده‌ای از دست من به در نمی‌رود، و امتناع‌کننده‌ای مرا عاجز نمی‌گرداند، و از هرکه خواهم در هر وقت که خواهم انتقام می‌توانم کشید، به عزّت و جلال خود سوگند یاد می‌کنم که عذاب کنم کسی را که فرزند پیغمبر و برگزیده مرا کشته است، و هتک حرمت او نموده، و عترت او را به قتل آورده، و پیمان او را شکسته، و ستم بر اهل بیت او کرده، چنان عذابی که احدی از عالمیان را چنان عذاب نکرده باشم.»
پس در آن وقت هرکه و هرچه در آسمانها و زمینهایند، به صدای بلند لعنت کنند بر کسی که ستم بر عترت تو کرده و هتک حرمت تو را حلال شمرده؛ چون آن گروه سعادتمند به سوی شهادت شتابند، حق تعالی به دست رحمت خود قبض ارواح ایشان نماید و از آسمانهای هفتم ملکی چند بر زمین آیند با ظرفهایی از یاقوت و زمرّد مملو از آب حیات، و با خود بیاورند حلّه‌های بهشت و بویهای خوش بهشت، و آن بدنهای مطهّر را به آن آبها بشویند و به آن حلّه‌ها کفن کنند و به آن طیبها حنوط کنند، و صفوف ملائکه بر ایشان نماز کنند. پس حق تعالی گروهی را برانگیزاند که آن کافران آنها را نشناسند و در آن خونها به گفتار و کردار و نیّت خاطر شریک نشده باشند تا بدنهای محترم را دفن کنند و علامتی برای قبر سیّد شهدا در آن صحرا نصب کنند که نشانه‌ای باشد برای اهل حق و سببی باشد برای رستگاری مؤمنان.
و در هر شبانه‌روز، صد هزار ملک از هر آسمان فرود آیند و بر دور آن احاطه نمایند و صلوات فرستند بر او، و خدا را تنزیه کنند نزد او، و طلب آمرزش کنند برای زیارت‌کنندگان او، و نویسند نامهای آنها را که به زیارت او می‌آیند از امّت تو برای تقرّب جستن به سوی خدا و به سوی تو، و نامهای پدران ایشان و قبیله‌ها و شهرهای ایشان را. و گروهی از آنها که برایشان واجب گردیده است سخط و لعنت خدا، سعی خواهند کرد که محو کنند نشان آن قبر مطهّر را و برطرف کنند علامت آن ضریح منوّر را، و خدا نخواهد گذاشت و هر روز آن علامت را بلندتر خواهند کرد.
زینب خاتون گفت: «چون پدرم امیر المؤمنین علیه السّلام را ضربت زدند، من این حدیث را به خدمت او عرض کردم. فرمود: امّ ایمن راست گفته است. گویا می‌بینم که تو و سایر زنان اهل بیت مرا در این شهر به خواری و مذلّت اسیر کنند و شما بترسید که مردم شما را بربایند. پس در آن وقت صبر کنید که سوگند یاد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 228
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 6- 7- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 247- 249؛ البحرانی، العوالم، 17/ 117- 119
روی الصّدوق فی الأمالی بسنده عن الرّضا علیه السّلام أنّه قال: إنّ المحرّم شهر کان أهل الجاهلیّة یحرّمون فیه الظّلم و القتال، فاستحلّت فیه دماؤنا، و هتکت فیه حرمتنا، و سبی فیه ذرارینا، و نساؤنا، و أضرمت النّار فی مضاربنا، و انتهب ما فیها من ثقلنا، و لم ترع لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم حرمة فی أمرنا، إنّ یوم الحسین أقرح جفوننا، و أسبل دموعنا، و أذلّ عزیزنا بأرض کرب و بلاء، و أورثنا الکرب و البلاء إلی یوم الانقضاء، فعلی مثل الحسین فلیبک الباکون، فإنّ البکاء علیه یحطّ الذّنوب العظام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 586- 587
__________________________________________________
- می‌کنم به آن خداوندی که دانه را شکافته و خلایق را آفریده است که در آن وقت، روی زمین دوست خدا به غیر شما و محبّان و شیعیان شما نخواهد بود. در وقتی که حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلّم این خبر را به ما نقل کرد، ما را خبر داد که شیطان در آن روز از روی شادی پرواز خواهد کرد با شیاطین و اعوان خود و در روی زمین خواهد گردید، و با اعوان خود خواهد گفت: ای گروه شیاطین! آنچه را می‌خواستیم از فرزندان آدم به عمل آوردیم و در هلاک ایشان به نهایت رسیدیم و ایشان را به جهنّم رساندیم و از ایشان نجات نمی‌یابد، مگر کسی که دست به دامان ولایت اهل بیت رسالت زند. پس مشغول شوید به تشکیک مردم در حقّ ایشان و تحریص مردم بر عداوت ایشان و عداوت دوستان ایشان، تا کفر و ضلالت خلق مستحکم شود و هیچ‌کس از ایشان نجات نیابد.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 705- 709
و دیگر در کتاب خصال و امالی صدوق مسطور است که یک روز علی بن الحسین علیهما السّلام به جانب پسر عم خود عبد اللّه بن عباس بن ابی طالب نگریست و سخت بگریست.
ثمّ قال: ما من یوم أشدّ علی رسول اللّه من یوم احد، قتل فیه عمّه حمزة بن عبد المطّلب أسد اللّه و أسد رسوله، و بعده یوم مؤتة، قتل فیه ابن عمّه: جعفر بن أبی طالب، ثمّ قال: و لا یوم کیوم الحسین، ازدلف إلیه ثلاثون ألف رجل یزعمون أنّهم من هذه الامّة، کلّ یتقرّب إلی اللّه عزّ و جلّ بدمه و هو باللّه یذکّرهم، فلا یتّعظون حتّی قتلوه بغیا و ظلما و عدوانا.
فرمود: «روزی سخت‌تر از روز احد بر رسول خدا نبود، چه در آن روز اسد اللّه و اسد رسول اللّه، عمّ او حمزه را شهید کردند، و از پس آن در جنگ مؤته، پسر عمش جعفر طیّار را بکشتند.»
آنگاه فرمود: «روزی چون روز حسین دیده نشد. سی هزار مرد سپاهی او را در پره افکندند و همگان خود را در شمار این امّت می‌پنداشتند و «تقرّبا إلی اللّه» قصد جان او داشتند و چند که ایشان را به اندرز و پند موعظت کرد، نپذیرفتند و از در طغیان و سرکشی و ستمبارگی او را شهید کردند.»
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهداء علیه السّلام، 4/ 73- 74
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 229

عدّة من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد، عن علیّ بن الحکم، عن سیف بن عمیرة، عن عبد الملک بن أعین، عن أبی جعفر علیه السّلام قال: «1» أنزل اللّه تعالی «1» النّصر علی الحسین علیه السّلام حتّی کان [ما] بین السّماء و الأرض، ثمّ خیّر النّصر أو لقاء اللّه، فاختار لقاء اللّه تعالی. «2»
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 387 رقم 8، 2/ 367 رقم 7- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 271
و حدّثنی محمّد بن جعفر الرزّاز، عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن موسی بن سعدان، عن عبد اللّه بن القاسم، عن عمر بن أبان الکلبیّ، عن أبان بن تغلب قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: إنّ أربعة آلاف ملک هبطوا یریدون القتال مع الحسین بن علیّ علیهما السّلام لم یؤذن لهم فی القتال، فرجعوا فی الاستیذان، فهبطوا، و قد قتل الحسین علیه السّلام، فهم عند قبره شعث، غبر، یبکونه إلی یوم القیامة، رئیسهم ملک یقال له: المنصور.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 83
حدّثنی الحسین بن محمّد بن عامر، عن أحمد بن إسحاق بن سعد، عن سعدان بن مسلم، عن عمر بن أبان، عن أبان بن تغلب، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام [...].
و أربعة آلاف ملک هبطوا یریدون القتال مع الحسین علیه السّلام، فلم یؤذن لهم فی القتال، فهم عند قبره شعث، غبر، یبکون إلی یوم القیامة. و رئیسهم ملک یقال له: منصور.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 120
__________________________________________________
(1- 1) [الکافی، 2/ 367: «لمّا نزل»].
(2)- امام باقر فرمود: خدای تعالی نصرت خود را بر امام حسین علیه السّلام فرود آورد، تا آن‌جا که میان آسمان و زمین قرار گرفت (و نزدیک شد که او را بر کوفیان پیروزی دهد). سپس او را مخیّر ساخت که او یا پیروزی و یا ملاقات خدا را انتخاب کند؛ آن حضرت ملاقات خدای تعالی را اختیار کرد.
رسولی، ترجمه اصول کافی، 1/ 387، 2/ 367
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 230
حدّثنی محمّد بن جعفر، عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن موسی بن سعدان، عن عبد اللّه بن القاسم، عن عمر بن أبان الکلبیّ «1»، عن أبان بن تغلب، قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام: هبط أربعة آلاف ملک یریدون القتال مع الحسین علیه السّلام، فلم یؤذن لهم فی القتال، فرجعوا فی الاستیذان، فهبطوا، و قد قتل الحسین علیه السّلام، فهم عند قبره شعث، غبر، یبکونه إلی یوم القیامة، رئیسهم ملک یقال له: منصور، فلا یزوره زائر إلّا استقبلوه، و لا یودعه مودع إلّا شیّعوه، و لا یمرض مریض إلّا عادوه، و لا یموت إلّا صلّوا علی جنازته، و استغفروا له بعد موته، و کل هؤلاء فی الأرض ینتظرون قیام القائم علیه السّلام.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 192- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 226؛ البحرانی، العوالم، 17/ 478- 479
و إنّ اللّه تعالی أهبط إلیه أربعة آلاف ملک، و هم الّذین هبطوا علی رسول اللّه یوم بدر، و خیّر بین النّصر و بین لقاء رسول اللّه، فاختار لقاء رسول اللّه، فأمرهم اللّه بالمقام عند قبره، فهم شعث غبر ینتظرون قیام المهدیّ.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 72
حدّثنا محمّد بن الحسن بن أحمد بن الولید رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا الحسن بن متیل، قال:
حدّثنا محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن موسی بن سعدان، عن عبد اللّه بن القاسم، عن عمر بن أبان الکلبیّ، عن أبان بن تغلب قال: قال أبو عبد اللّه الصّادق علیه السّلام: إنّ أربعة آلاف ملک هبطوا یریدون القتال مع الحسین بن علیّ علیه السّلام فلم یؤذن لهم فی القتال، فرجعوا فی الاستیذان، و هبطوا «2» و قد قتل الحسین علیه السّلام، فهم عند قبره شعث غبر یبکونه إلی یوم القیامة، و رئیسهم ملک یقال له: منصور. و صلّی اللّه علی محمّد و آله. «3»
__________________________________________________
(1)- بطن من خثعم، مساکنهم بالحجاز.
(2)- [وسیلة الدّارین: «هبطوا إلی الأرض»].
(3)- امام صادق علیه السّلام فرمود: چهار هزار فرشته فرود آمدند و می‌خواستند همراه حسین علیه السّلام نبرد کنند و اجازه نبرد نیافتند و برگشتند کسب اجازه کنند. باز که فرود آمدند، حسین علیه السّلام کشته شده بود و آنها ژولیده و خاک‌آلوده نزد قبرش باشند و به او تا قیامت بگریند و رئیس آنها فرشته‌ای است به نام منصور و صلی اللّه علی محمّد و آله.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 638- 639
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 231
الصّدوق، الأمالی،/ 638- 639 رقم 7- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 220؛ البحرانی، العوالم، 17/ 476؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 340؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 17؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 314
فروی عن مولانا الصّادق علیه السّلام إنّه قال: سمعت أبی یقول: لمّا التقی الحسین علیه السّلام و عمر ابن سعد لعنه اللّه، و قامت الحرب «1»، أنزل «2» اللّه تعالی «2» النّصر حتّی رفرف علی رأس الحسین علیه السّلام، ثمّ خیّر بین النّصر علی أعدائه، و بین لقاء اللّه «3»، فاختار لقاء اللّه. «4» رواها أبو طاهر محمّد بن الحسین النّرسیّ فی کتاب معالم الدّین. «5»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 101- 102- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 12؛ البحرانی، العوالم، 17/ 256؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 288؛ الّدربندی، أسرار الشّهادة،/ 288، 407؛ القمی، نفس المهموم،/ 250؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 137؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 271؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 67؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 250
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی: «الحروب» و أضاف فی اللّواعج: «علی ساق»].
(2- 2) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(3)- [زاد فی الأسرار: «من غیر أن ینقص من أجره شی‌ء»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و اللّواعج و مثیر الأحزان و المعالی، و علّق الدّربندیّ فی الأسرار،/ 407:
«أقول: إنّ الأخبار فی هذا المعنی فی غایة الاستفاضة، فاذا تأمّلت فیها بعد أخذ مجامع ما ذکرنا تجد أنّ المراد من إنزال اللّه النّصرة المرفرفة علی رأس سیّد الشّهداء هو ما أشرنا إلیه من صدور الإجابة و التّلبیة من اللّه و من الملائکة و أرواح الأنبیاء إلی غیر ذلک، کما عرفت، ثمّ لا یخفی علیک إنّ فی قضیّة الجنّ قصّة عجیبة یناسب ذکرها المقام لکونه مؤیّدا لما قدّمنا من صدور الاجابة و التّلبیة علی النّحو الکلّی»، و أضاف فی اللّواعج و المعالی:
«ثمّ صاح الحسین علیه السّلام: أما من مغیث یغیثنا لوجه اللّه، أما من ذاب یذبّ عن حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله»].
(5)- از مولای ما امام صادق علیه السّلام روایت شده است که فرمود: شنیدم از پدرم که می‌فرمود: «هنگامی که حسین علیه السّلام با عمر بن سعد ملعون روبه‌رو شد و جنگ برپا گردید، خدای تعالی مدد غیبی فرو فرستاد تا آن‌جا که بالهای خود را بالای سر حسین گشودند. سپس حضرتش را مخیّر کردند که بر دشمنانش پیروز گردد و یا خداوند را ملاقات نماید و آن حضرت ملاقات خداوند را برگزید.»
این روایت را ابو طاهر محمد بن الحسین نرسی در کتاب معالم الدین روایت کرده است.
فهری، ترجمه لهوف،/ 101- 102
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 232
و روی عبد الملک بن أعین فی الصّحیح، عن أبی جعفر علیه السّلام، قال: «أنزل اللّه النّصر علی الحسین علیه السّلام حتّی کان ما بین السّماء و الأرض، ثمّ خیّر النّصر أو لقاء اللّه، فاختار لقاء اللّه عزّ و جلّ.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 79
نقل أنّ الحسین علیه السّلام لمّا کان فی موقف کربلاء، أتته أفواج من الجنّ الطّیّارة، و قالوا له «1»: نحن أنصارک، فمرنا «2» بما تشاء، فلو أمرتنا بقتل عدوّ لکم لفعلنا.
فجزّاهم خیرا، و قال لهم: إنّی لا أخالف قول جدّی رسول اللّه حیث أمرنی بالقدوم علیه عاجلا، و أنّی الآن قد رقدت ساعة، فرأیت جدّی رسول اللّه قد ضمّنی إلی صدره، و قبّل ما بین عینیّ، و قال لی «3»: یا حسین! إنّ اللّه عزّ و جلّ شاء أن یراک مقتولا، ملطّخابدمائک، «4» مخضّبا شیبتک «4» بدمائک، مذبوحا من قفاک، و قد شاء اللّه أن یری حرمک سبایا علی أقتاب المطایا، و إنّی و اللّه سأصبر حتّی یحکم اللّه «5» بأمره، و هو خیر الحاکمین. «6»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی مدینة المعاجز و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و وسیلة الدّارین: «یا حسین»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «فأمرنا»].
(3)- [لم یرد فی الأسرار].
(4- 4) [فی مدینة المعاجز: «مختضبا شیبک» و فی الأسرار: «مخضّبا شیبک»].
(5)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(6)- و موافق روایات معتبره بسیار: در آن وقت، میان آسمان و زمین پر شد از ملائکه که به نصرت آن حضرت آمده بودند و حضرت قبول نکرد و اختیار شهادت نمود.
به روایت دیگر: جنّیان آمدند و عرض نصرت خود کردند؛ امّا حضرت ابا نمود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 643
این وقت رفرف نصرت را بر سر او بازداشت و آن حضرت را بر نصرت اعدا و لقای خدا مخیّر ساخت. آن حضرت لقای خداوند را اختیار کرد و جز خدای را پشت پای زد.
عبد اللّه بن محمّد رضا الحسینی در کتاب جلاء می‌نگارد که: «این وقت جماعت جنی حاضر حضرت شده، عرض کردند: ما را اجازت فرمای تا تو را نصرت کنیم.»
حسین علیه السّلام رخصت نفرمود و از برای شهادت استوار بپایید.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 229
طریحی در منتخب خویش آورده [است] که: این هنگام جن در حضرت حسین علیه السّلام حاضر شدند و عرض کردند: «یا ابا عبد اللّه! ما همگان انصار توایم. اگر اجازت می‌رود به میدان مبارزت رویم و این کافران-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 233
الطّریحی، المنتخب، 2/ 436- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 340؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 407؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 314؛ مثله السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 261
و عن کتاب الجلأ للسّیّد الأجل صاحب التّصانیف الکثیرة عبد اللّه الشّبر الحسینیّ الکاظمیّ رحمه اللّه: إنّ فی ذلک الوقت، حضرت طائفة من الجنّ لنصرته علیه السّلام، فاستأذنوه للقتال؛ فلم یأذن لهم، فاختار الشّهادة الکریمة علی الحیاة الذّمیمة (صلوات اللّه علیه).
القمی، نفس المهموم،/ 250- مثله القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 273
__________________________________________________
- را به جمله مقتول سازیم.»
حسین علیه السّلام ایشان را به دعای خیر یاد کرد:
فقال علیه السّلام لهم: إنّی لا أخالف قول جدّی رسول اللّه، حیث أمرنی بالقدوم علیه عاجلا. و إنّی الآن لقد رقدت ساعة، فرأیت جدّی رسول اللّه قد ضمّنی إلی صدره و قبّل ما بین عینیّ و قال لی: یا حسین! إنّ اللّه عزّ و جلّ قد شاء: أن یراک مقتولا، ملطّخا بدمائک، مخضّبا شیبک بدمائک، مذبوحا من قفاک، فقد شاء اللّه: أن یری حرمک سبایا علی أقتاب المطایا. و إنّی و اللّه سأصبر حتّی یحکم اللّه بأمره و هو خیر الحاکمین.
فرمود: «من فرمان جد خود رسول خدای را مخالفت نخواهم کرد. مرا معجّلا (1) به سوی خویش طلب فرموده [است]؛ چه الآن رسول خدای را در خواب دیدم. مرا به سینه خود برچفسانید و میان هردو چشم مرا بوسه داد و فرمود: ای حسین! خداوند تبارک و تعالی می‌خواهد تو را کشته و در خون خویش آغشته بیند. در حالی که تو را از قفا سر بریده باشند و موی تو از خون تو در خضاب باشد و همی خواهد ببیند که اهل بیت تو را اسیر گیرند و بر شتران بی‌هودج برنشانند. من رضا به قضای خدا داده‌ام و بر آنچه حکم فرموده [است]، شکیبا می‌باشم. چه او است بهترین حکم‌کنندگان.»
در مقتل خوارزمی مسطور است که: رسول خدای با حسین فرمود:
إنّ لک فی الجنّة درجة لن تنالها إلّا بالشّهادة.
یعنی: از برای تو در بهشت مقامی است که آن مقام را جز به ادراک شهادت نتوانی دریافت. لاجرم در یوم طف بر جراحتهای سیف و سنان صابر بود.
(1). معجّلا: بزودی، باشتاب.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 358- 359
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 234

قالوا: فلمّا صلّی عمر بن سعد الغداة و ذلک یوم السّبت- و یقال: یوم الجمعة- عاشوراء خرج فیمن معه من النّاس. «1»
و جعل عمر بن سعد علی میمنته، عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ، و علی الخیل عزرة بن قیس الأحمسیّ، و علی الرّجّالة شبث بن ربعیّ الرّیاحیّ، و أعطی الرّایة دریدا مولاه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 395، أنساب الأشراف، 3/ 187 رقم 34
قالوا: و لمّا صلّی عمر بن سعد الغداة، نهض «2» بأصحابه، و علی میمنته عمرو بن الحجّاج، و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن- و اسم شمر: شرحبیل بن عمرو بن معاویة من آل الوحید من بنی عامر بن صعصعة- و علی الخیل عروة بن قیس، و علی الرّجّالة شبث بن ربعیّ، و الرّایة بید زید مولی عمر بن سعد. «3»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 253- 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
قال: فلمّا صلّی عمر بن سعد الغداة یوم السّبت- و قد بلغنا أیضا أنّه کان یوم الجمعة، و کان ذلک الیوم یوم عاشوراء- خرج فیمن معه من النّاس.
«4» «5» قال أبو مخنف: حدّثنی فضیل بن خدیج الکندیّ، عن محمّد بن بشر، عن عمرو
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات، 2/ 6].
(2)- [ابن العدیم: «نهد»].
(3)- گویند: چون عمر بن سعد نماز صبح گزارد، همراه یاران خود حمله را شروع کرد. عمرو بن حجاج را بر پهلوی راست سپاه و شمر بن ذی الجوشن را که نام اصلی او شرحبیل بن عمرو بن معاویه و از خانواده وحید قبیله بنی عامر بن صعصعه است، بر پهلوی چپ و عروة بن قیس را بر سواران و شبث بن ربعی را بر پیادگان گماشت و پرچم را به زید، غلام خود سپرد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 302
(4)- [من هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(5) (5*) [المقرّم: «و أقبل عمر بن سعد نحو الحسین علیه السّلام فی ثلاثین ألفا و کان رؤساء الأربعة بالکوفة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 235
الحضرمیّ، قال: لمّا خرج عمر بن سعد بالنّاس کان علی «1» ربع أهل المدینة (5*) یومئذ «2» عبد اللّه بن زهیر بن سلیم الأزدیّ، و علی ربع مذحج و أسد عبد الرّحمان بن أبی سبرة الجعفیّ «3»، و علی ربع ربیعة و کندة قیس بن الأشعث بن قیس، و علی ربع تمیم و همدان الحرّ بن یزید الرّیاحیّ.
فشهد هؤلاء کلّهم مقتل الحسین إلّا الحرّ بن یزید «4» فإنّه عدل إلی الحسین، و قتل معه «4».
«5» و جعل عمر «6» علی میمنته عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن «7» بن شرحبیل بن الأعور بن عمر بن معاویة- و هو الضّباب بن کلاب- «7» و علی الخیل عزرة بن قیس الأحمسیّ، و علی الرّجال «8» شبث بن ربعیّ «9» الرّیاحیّ «10»، و أعطی «11» الرّایة ذویدا «11» مولاه «9». «12» «13»
__________________________________________________
(1)- [و فی نفس المهموم مکانه: «و أصبح عمر بن سعد فی ذلک الیوم و خرج بالنّاس و جعل علی ...»].
(2)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(3)- [فی نفس المهموم و المقرّم: «الحنفیّ»].
(4- 4) [لم یرد فی المقرّم].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(6)- [زاد فی نفس المهموم: «أیضا»].
(7- 7) [لم یرد فی نفس المهموم، و فی المقرّم: «العامریّ» و فی بحر العلوم: «الضّبابیّ»].
(8)- [فی المقرّم و بحر العلوم: «الرّجّالة»].
(9- 9) [المقرّم: «و الرّایة مع مولاة ذوید»].
(10)- [فی نفس المهموم: «الیربوعیّ التّمیمیّ» و فی بحر العلوم: «الیربوعیّ»].
(11- 11) [فی نفس المهموم: «الرّایة دریدا» و فی بحر العلوم: «رایته دریدا»].
(12)- [أضاف فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «أقول: هذه الرّایة هی الّتی عقدها ابن زیاد لابن سعد یوم خروجه من الکوفة، و لها حکایة عجیبة تاریخیّة، ذکرها الآیتی فی تاریخ یزد»].
(13)- گوید: و چون عمر بن سعد صبحگاه روز شنبه نماز کرد- به قولی روز جمعه بود- و این به روز عاشورا بود، با کسانی که همراه وی بود، بیامد.
عمرو بن حضر می‌گوید: وقتی عمر بن سعد با کسان روان شد، سر گروه شهریان کوفه عبد اللّه بن زهیر اسدی بود، سر مذحج و اسدیان کوفه عبد الرحمان بن ابی سبره بود، سر ربیعه و کنده قیس بن اشعث بن قیس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 236
الطّبری، التّاریخ، 5/ 422- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 237؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 270- 271؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 276- 277؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 369
و القوم اثنان و عشرون ألفا لا یزیدون و لا ینقصون.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 183- 184
و توجّه عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه بالجیوش من قبل یزید فی ثمانیة و عشرین ألفا، فلمّا صافّه للحرب، صلّی اللّه علیه صلّی الحسین علیه السّلام بأصحابه الغداة. «1»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 126
و أمّا عمر بن سعد اللّعین: فعبّأ أصحابه، و تقدّم إلی الحسین علیه السّلام لیقاتله.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 151
و أصبح عمر بن سعد «2» فی ذلک الیوم «3» و هو یوم الجمعة، و قیل یوم السّبت «3» فعبّأ أصحابه «4»، «5» و خرج فیمن معه «6» من النّاس «6» نحو الحسین علیه السّلام «7»، و کان «5» «2» علی میمنته «8» عمرو بن الحجّاج، و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن، و علی الخیل عروة «9» بن قیس،
__________________________________________________
- بود، سر مردم تمیم و همدان حر بن یزید ریاحی بود، اینان همه در کشته شدن حسین حضور داشتند به جز حر بن یزید که به حسین پیوست و با وی کشته شد.
گوید: عمر پهلوی راست سپاه خود را به عمرو بن حجاج زبیدی داد، پهلوی راست را به شمر بن ذی الجوشن بن شرحبیل داد، سر سواران، عزرة بن قیس احمسی بود، سر پیادگان شبث بن ربعی یربوعی بود، پرچم را به ذوید، غلام خویش داده بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3020
(1)- جریان بازگشت امام به جانب نهرین همان است که نویسندگان (در جای خود) نوشته‌اند.
عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه تعداد (28000) نفر لشگر را از طرف یزید (به جنگ امام حسین فرستاد)! موقعی که لشگر یزید صف بستند، امام حسین علیه السّلام با یاران خود نماز صبح را خواند.
نجفی، ترجمه اثبات الوصیّة،/ 305
(2- 2) [إبصار العین: «فعبی أصحابه و قد بلغوا إلی ذلک الیوم ثلاثین ألفا فجعل»].
(3- 3) [لم یرد فی الإرشاد ط علمیّة].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(5- 5) [لم یرد فی أعیان الشیعة].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین،/ 158].
(8)- [و فی مثیر الأحزان مکانه: «و جعل عمر بن سعد علی میمنته ...»].
(9)- [فی إبصار العین و أعیان الشّیعة: «عزرة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 237
و علی الرّجّالة شبث بن ربعیّ، و أعطی «1» الرّایة دریدا مولاه «1». «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 98- 99- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 4؛ البحرانی، العوالم، 17/ 248؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 279؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 271؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 347؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 61؛ مثله السّماوی، إبصار العین،/ 9؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 601، لواعج الأشجان،/ 122
و أصبح عمر بن سعد فی ذلک الیوم و هو یوم الجمعة و قیل: یوم السّبت، فعبّأ أصحابه، فجعل علی میمنته عمرو بن الحجّاج، و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن، و علی الخیل عروة بن قیس، و علی الرّجّالة شبث بن ربعیّ.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 240
و عبّأ عمر بن سعد أصحابه، فجعل علی میمنته عمرو بن الحجّاج، و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن، و ثبت هو فی القلب، و کان جنده اثنین و عشرین ألفا، یزید أو ینقص.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 4
فلمّا صلّی عمر بن سعد الغداة یوم السّبت، و قیل: الجمعة یوم عاشوراء، خرج فیمن معه من النّاس.
و جعل عمر بن سعد علی ربع أهل المدینة عبد اللّه بن زهیر الأزدیّ، و علی ربع ربیعة و کندة قیس بن الأشعث بن قیس، و علی ربع مذحج و أسد عبد الرّحمان بن أبی سبرة الجعفیّ، و علی ربع تمیم و همدان الحرّ بن یزید الرّیاحیّ.
__________________________________________________
(1- 1) [إبصار العین: «مولاه دریدا الرّایة»].
(2)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «و قال محمّد بن أبی طالب: و کانوا نیّفا علی اثنین و عشرین ألفا، و فی روایة عن الصّادق علیه السّلام: ثلاثین ألفا»، و أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و جعل علی ربع أهل المدینة عبد اللّه الأزدیّ و علی ربع ربیعة و کندة قیس بن الأشعث و علی ربع مذحج و أسد عبد الرّحمان الجعفیّ و علی ربع تمیم و همدان الحرّ بن یزید الرّیاحیّ»، و أضاف فی مثیر الأحزان: «أنّهم کانوا ثلاثین ألفا و قیل أکثر من ذلک»].
و از آن سو عمر بن سعد لشگر خویش را راست کرد و با همراهان خویش به سوی حسین علیه السّلام آمدند و در سمت راست لشگرش عمرو بن حجاج، و در چپ شمر بن ذی الجوشن، و عروه بن قیس را فرمانده سوارگان، و شبث بن ربعی را امیر بر پیادگان نمود و پرچم را به دست غلامش درید داد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 98- 99
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 238
فشهد هؤلاء کلّهم مقتل الحسین إلّا الحرّ بن یزید، فإنّه عدل إلی الحسین و قتل معه.
و جعل عمر علی میمنته عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ؛ و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن، و علی الخیل عروة بن قیس الأحمسیّ، و علی الرّجال شبث بن ربعیّ الیربوعیّ التّمیمیّ، و أعطی الرّایة دریدا مولاه. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 286- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 437- 438
و عبّأ عمر بن سعد أصحابه.
فجعل علی ربع أهل المدینة عبد اللّه بن زهیر بن سلیم بن مخنف العامریّ، و علی کندة و ربیعة قیس بن الأشعث، و علی مذحج و أسد عبد الرّحمان بن أبی سبرة الجعفیّ، و علی تمیم «2» و همدان رجلا من بنی تمیم، و علی میمنته عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن، و علی الخیل عروة بن قیس الأحمسیّ، و علی الرّجّالة شبث بن ربعیّ، و الرّایة مع درید مولی لعبید اللّه بن زیاد.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 27
و لم یحضر قتال الحسین أحد من أهل الشّام، بل کلّهم من أهل الکوفة، ممّن کاتبه و کانوا ستّة آلاف مقاتل. «3»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 143
__________________________________________________
(1)- چون عمر بن سعد نماز صبح را بجا آورد که روز شنبه یا جمعه (دو روایت) دهم محرم که عاشورا بود، مردم (لشکر) را با خود کشید.
عمر بن سعد فرماندهی سپاهیان مدینه را به عبد اللّه بن زهیر ازدی و فرماندهی ربیعه و کنده را به قیس بن اشعث بن قیس و فرماندهی مذحج و اسد به عبد الرحمان بن ابی سبره جعفی و فرماندهی تمیم و همدان را به حر بن یزید ریاحی واگذار کرد. این چهار فرمانده به جز حر بن یزید شاهد و مباشر جنگ و قتل حسین بودند؛ غیر از حر که از آنها برگشت و به حسین پیوست و با او کشته شد.
عمر فرماندهی میمنه را به عمرو بن حجاج زبیدی و فرماندهی میسره را به شمر بن ذی الجوشن داد.
عروة بن قیس احمسی هم فرمانده سواران و شبث بن ربعی یربوعی تمیمی فرمانده پیاده بودند. پرچم را هم به دریدا (در طبری زویدا)، غلام خود داد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 166، 167
(2)- [فی المطبوع: «تیم»].
(3)- و در کوفه و حوالی آن، هیچ مردی نمانده بود الّا که ابن زیاد جمله را طوعا او کرها به کربلا رانده بود تا تیر و شمشیر و سنگ و عصا و غیره کار حسین و اصحابش تمام کند. پس ساعت به ساعت لشگر ملاعین می‌رسید و سه روز بود که آب بر حسین علیه السّلام و اصحاب او بسته بودند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 239
قالوا: فلمّا صلّی عمر بن سعد الصّبح بأصحابه یوم الجمعة و قیل یوم السّبت- و کان یوم عاشوراء- انتصب للقتال.
و جعل عمر بن سعد علی میمنته عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و علی المیسرة شمر بن ذی الجوشن- و اسم ذی الجوشن: شرحبیل بن الأعور بن عمرو بن معاویة من بنی الضّباب بن کلاب- و علی الخیل عزرة بن قیس الأحمسیّ، و علی الرّجّالة شبث «1» بن ربعیّ، و أعطی الرّایة لوردان مولاه، و تواقف النّاس فی ذلک الموضع. «2»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 178
قال أبو مخنف رحمه اللّه: ثمّ إنّ عمر بن سعد لعنه اللّه جمع أصحابه للحرب میمنة و میسرة، فجعل فی المیمنة الشّمر بن ذی الجوشن لعنه اللّه و معه عشرون ألف فارس، و جعل فی المیسرة خولی بن یزید الأصبحیّ لعنه اللّه و معه عشرون ألف فارس، و وقف بباقی الجیش فی القلب. «3»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 63- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 279
ثمّ إنّ عمر بن سعد جعل فی المیمنة من جیشه سنان بن أنس النّخعیّ، و جعل فی المیسرة الشّمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ، مع کلّ واحد منهما أربعة آلاف فارس، و وقف
__________________________________________________
- عمر سعد لعین میمنه لشگر خویش به عمرو بن الحجاج داد و میسره به شمر بن ذی الجوشن و عروة بن قیس را بر سواران حاکم کرد و شبث (1) بن ربیعی بر پیادگان؛ جمله در مقابل هفتاد و دو تن بایستادند.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 281- 282
(1)- [فی المطبوع: «شبیث»].
(2)- عمر سعد لعنه اللّه به تعبیه سپاه شقاوت دستگاه پرداخته، عمرو بن الحجاج را در میمنه بازداشت و شمر بن ذی الجوشن را بر میسره گماشت و عروة بن قیس را سر خیل سواران و شبث (1) بن ربعی را سردار پیادگان کرد و علم را به غلام خود زید یا درید سپرده روی به معرکه قتال آورد و عدد لشگر آن بداختر را از هفده هزار تا سی هزار گفته‌اند. اما اکثر اهل خبر برآنند که عدد آن گمراهان بیست و دو هزار بود.
(1). [در متن: «شیث» آمده است]
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 51
(3)- عمر بداختر لشکر شقاوت اثر خود را مرتّب ساخت و میمنه را به عمرو بن حجّاج، و میسره را به شمر بن ذی الجوشن سپرد، رایت قساوت علامت خود را به ورید مولای خود داد، و عروة بن قیس را سرکرده سواران، و شبث بن ربعی را سرکرده پیادگان گردانید، و بعد از ترتیب لشکر عمر مردود به آن جنود سقر ورود با نهایت بی‌شرمی رو به سپاه ملائکه پناه آن مقرّب درگاه اللّه آوردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 654- 655
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 240
عمر و باقی أصحابه فی القلب. «1» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 70
__________________________________________________
(1)- باید دانست که علمای اخبار و مورخین آثار، در شمار لشکری که از برای مقاتلت با حسین علیه السّلام انجمن شدند، به اختلاف سخن کرده‌اند. این جمله را که من بنده یاد کردم و با سپاه عمر بن سعد به شمار آوردم، پنجاه و سه هزار تن در قلم آمد و فاضل مجلسی، آن سرهنگان را که به نام یاد کرده و سپاه هر تن را به شمار گرفته، بیست هزار تن در قلم آورده [است]، آن‌گاه می‌نویسد که: «لشکر ابن زیاد در کربلا سی هزار کس بود و ابن طاووس در کتاب لهوف لشکر ابن زیاد را بیست هزار کس رقم کرده و ابی مخنف لشکر ابن زیاد را هشتاد هزار سوار نگاشته.»
و گوید: «همگان کوفی بودند و حجازی و شامی با ایشان نبود.»
و ابن شهرآشوب لشکر ابن زیاد را سی و پنج هزار کس در شمار آورده و اعثم کوفی بیست هزار کس رقم کرده و ابن جوزی در «تذکرة خواصّ الامة فی معرفة الأئمة» شش هزار کس رقم کرده و یافعی در تاریخ خود، بیست و دو هزار کس دانسته و در شرح شافیه پنجاه هزار فارس مکتوب است و در مطالب السؤل، بیست و دو هزار کس مرقوم است.
بالجمله، شمار سپاه ابن زیاد را به اختلاف نگاشته‌اند و جماعتی صد هزار و دویست هزار تا هشتصد هزار روایت کرده‌اند که تفصیل آن موجب تطویل است و آنچه من بنده فحص کرده‌ام، اختلاف روات را در این روایات از آن‌جا دانسته‌ام که اگر حسین علیه السّلام قبل از ورود ابن زیاد وارد کوفه شدی، یا مسلم بن عقیل در خانه هانی بن عروة ابن زیاد را گردن زدی، بی‌گمان بعد از ورود آن حضرت از کوفه و بصره و عرب بادیه، افزون از صد هزار شمشیرزن در خدمت او انجمن گشتی و روز تا روز از مدینه و یمن و حجاز و دیگر بلدان لشگری تازه به نزد او فراز می‌آمد؛ چنان‌که قبل از ورود ابن زیاد به کوفه، چهل هزار کس با مسلم بن عقیل بیعت کرد و این معنی بر یزید و اولیای دولت او روشن بود. لاجرم اعداد جنگ صد هزار و دویست هزار کس می‌کردند و به تمام امصار و بلدان که در تحت سلطنت یزید بود، مناشیر روان می‌گشت و از هر بلدی به اندازه‌ای که حمل آن را تواند برتافت، طلب سپاه می‌کردند که به جانب کوفه بتازد و با حسین علیه السّلام رزم آغازد و همچنان زعمای قبایل عرب را یک‌یک مکتوب کردند که با سپاه خود به جانب کوفه کوچ دهند.
این جمله اگر حاضر شدند کمتر از هشتصد هزار تن نبودند، چون سرهنگان و اواره‌نگاران (1) لشکری را که به نام جریده (2) کرده بودند، باز می‌نمودند. این صورت تذکره السنه و افواه گشت. از این روی جماعتی صد هزار و گروهی دویست هزار روایت کردند؛ لکن مردم خردمند دانند که هشتصد هزار تن مرد لشکری بدین عجلت نتوان فراهم آورد و در کنار طف نتواند منزل کرد و علف و آذوقه ایشان را سهل نتوان یافت و در دفع هفتاد و دو تن هشتصد هزار را بر هشت هزار فضیلت نیست؛ چه حسین علیه السّلام اگر با نیروی الهی و قدرت امامت قتال می‌داد، ده‌چندان لشکری را به اشارتی دستخوش هلاکت می‌داشت و اگر این جنگ و جهاد به قوت جسمانی و نیروی بشری است؛ از برای هفتاد تن، هفتصد کس کافی است.
و لشکر ابن زیاد از بیست هزار کمتر نبوده و اگر پذیرای روایات مختلفه شویم، منتهای پذیرایی پنجاه و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 241
و عبّأ عمر بن سعد أصحابه، و کانوا- علی ما نصّت علیه الرّوایة عن الإمام زین العابدین- ثلاثین ألفا.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 368
__________________________________________________
- یکهزار است. چه من بنده نام سرهنگان و شمار لشکری که در تحت فرمان هریک بوده مرقوم داشتم؛ لکن از اجتهاد بنده چنان برمی‌آید که ابن زیاد پنجاه و یکهزار تن لشکری را عرض داد و سرهنگان بگماشت و از پس یکدیگر روان می‌داشت. اما افزون از سی هزار کس حاضر کربلا نشد؛ چون حسین علیه السّلام شهید شد، حاجت به دیگران نیفتاد و العلم عند اللّه.
از آن سوی، ابن سعد نیز رده راست کرد و او را سی هزار تن سواره و پیاده بود. پس میمنه سپاه را به عمرو الحجاج سپرد و شمر بن ذی الجوشن را در میسره جای داد و عروة بن قیس را بر سواران گماشت و شبث بن ربعی را با رجاله بازداشت و خویشتن با گروهی انبوه در قلب در ایستاد.
(1). اواره: دفتر حساب دیوانی.
(2). جریده: دفتر.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 183- 185، 186، 229
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 242

و عبّأ الحسین أصحابه صلاة الغداة، و کان معه إثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا، فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه، و حبیب بن مظهر فی میسرة أصحابه، و أعطی رایته العبّاس بن علیّ أخاه «1»، و جعل البیوت فی ظهورهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 395، أنساب الأشراف، 3/ 187- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 6
و إنّهم لمائة رجل أو قریب من مائة، فیهم من صلب علیّ خمسة. و ستّة عشر من الهاشمیّین. و فیهم رجل من سلیم حلیف لهم، و رجل من کنانة حلیف لهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 424، أنساب الأشراف، 3/ 226
و عبّی الحسین علیه السّلام أیضا أصحابه، و کانوا اثنین و ثلاثین فارسا و أربعین راجلا، فجعل زهیر بن القین علی میمنته، و حبیب بن مظهر «2» علی میسرته، و دفع الرّایة إلی أخیه العبّاس بن علیّ، ثمّ وقف، و وقفوا معه أمام البیوت. «3»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
و إنّی لأنظر إلیهم، و إنّهم لقریب من مائة رجل، فیهم لصلب علیّ بن أبی طالب علیه السّلام خمسة، و من بنی هاشم ستّة عشر، و رجل من بنی سلیم حلیف لهم، و رجل من بنی کنانة حلیف لهم، و ابن عمر بن زیاد. «4»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 393
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العبرات].
(2)- [ابن العدیم: «مطهر»].
(3)- امام حسین علیه السّلام هم یاران خود را که سی و دو سوار و چهل پیاده بودند؛ آرایش جنگی داد.
زهیر بن قین را بر سمت راست و حبیب بن مظاهر را بر سمت چپ گماشت و پرچم را به برادرش عباس سپرد و خود و همراهانش برابر خیمه‌ها ایستادند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 302
(4)- دیدمشان که نزدیک به یک‌صد کس بودند، پنج کس از نسب علی بن ابیطالب علیه السّلام، شانزده کس از بنی هاشم، یکی از بنی سلیم و یکی از بنی کنانه. هردوان وابسته بنی هاشم، و پسر عمر بن زیاد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2979
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 243
قال: و عبّأ الحسین أصحابه، «1» و صلّی بهم صلاة الغداة «1»، و کان معه اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا، فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه، و حبیب بن مظاهر فی میسرة أصحابه، و أعطی رایته العبّاس بن علیّ أخاه، و جعلوا البیوت فی ظهورهم. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 422- مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 61
قال: فوثب أصحاب الحسین، فخرجوا من باب خندقهم، و هم یومئذ اثنان و ثلاثون فارسا، و أربعون راجلا.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 183
حدّثنی أحمد بن سعید، قال: حدّثنی یحیی بن الحسن، قال: حدّثنا بکر بن عبد الوهّاب، قال: حدّثنی ابن أبی أویس، عن أبیه، عن جعفر بن محمّد قال: عبّأ الحسین بن علیّ أصحابه، فأعطی رایته أخاه العبّاس بن علیّ علیه السّلام. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیین،/ 56
ثمّ صلّی بهم الفجر، و عبّأهم تعبیة الحرب. «4» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 157- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 317؛ البحرانی، العوالم، 17/ 166
و أصبح «5» الحسین علیه السّلام فعبّأ أصحابه «6» بعد صلاة الغداة «6» و کان معه اثنان و ثلاثون فارسا
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2)- گوید: حسین یاران خویش را بیار است و با آنها نماز صبح بکرد. سی و دو سوار با وی بودند و چهل پیاده. زهیر بن قین را به پهلوی راست یاران خود نهاد و حبیب بن مظاهر را به پهلوی چپ یاران خود نهاد. پرچم خویش را به عباس بن علی، برادرش داد. خیمه‌ها را پشت سر نهاد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3020
(3)- و در کربلا پرچم لشگر حسین بن علی علیهما السّلام به دست او بود، چنان‌که احمد بن سعید در حدیثی مسند از امام صادق علیه السّلام روایت کرده [است] که فرمود: «حسین بن علیّ علیهما السّلام اصحاب خود را صف‌آرایی کرد و پرچم را به دست برادرش عبّاس بن علی سپرد.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 82
(4)- سپس، نماز بامداد را با آنها خواند و آنها را برای جنگ به صف کرد.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 157
(5)- [روضة الواعظین: «فلمّا أصبح»].
(6- 6) [لم یرد فی إبصار العین و بحر العلوم، و فی المعالی: «للقتال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 244
و أربعون راجلا، «1» «2» فجعل زهیر بن القین فی «3» میمنة أصحابه «3»، و حبیب بن مظاهر فی «4» میسرة أصحابه «4»، و أعطی رایته العبّاس أخاه «2»، و جعلوا البیوت «5» فی ظهورهم. «6»
المفید، الإرشاد، 2/ 98- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 4؛ البحرانی، العوالم، 17/ 247- 248؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 278؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 271؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 347؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 61؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین/ 158؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 601، لواعج الأشجان،/ 121؛ السّماوی، إبصار العین،/ 9
و حرسهم باللّیل أصحاب عمر بن سعد. فلمّا أصبحوا- و ذلک یوم الجمعة، و قیل:
یوم السّبت، و کان یوم عاشوراء- خرج الحسین، فعبّی أصحابه، و أمر بأطناب البیوت، فقرنت حتّی دخل بعضها فی بعض، و جعلوها وراء ظهورهم لتکون الحرب من وجه واحد.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 69
و جمیع أصحاب الحسین علیه السّلام کانوا اثنین و سبعین نفسا من بنی عبد المطّلب، و من سائر النّاس.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 107
و أصبح علیه السّلام و عبّأ أصحابه بعد صلاة الغداة، و کان معه إثنان و ثلاثون فارسا، و أربعون راجلا، فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه، و حبیب بن مظهر فی میسرة أصحابه، و أعطی الرّایة العبّاس أخاه، و جعل البیوت فی ظهورهم.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 240
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و قیل ثمان و أربعون راجلا (و فی روایة)، ثمانون راجلا (و عن) الباقر علیه السّلام إنّهم کانوا خمسة و أربعین فارسا و مائة راجل (و قیل) کانوا سبعین فارسا و مائة راجل» و أضاف فی المعالی: «هذا هو المشهور» و إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم،/ 366].
(2- 2) [إبصار العین: «فجعل المیمنة لزهیر، و المسیرة لحبیب، و أعطی أخاه العبّاس الرّایة»].
(3- 3) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «المیمنة»].
(4- 4) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «المیسرة»].
(5)- [المعالی: «البیوت و الخیم»].
(6)- و چون صبح شد، حسین علیه السّلام پس از نماز بامداد، یاران خویش را برای جنگ به صف کرده، ایشان را که سی و دو نفر سواره و چهل تن پیاده بودند، ترتیب داد و زهیر بن قین را در سمت راست لشگر و حبیب بن مظاهر را در سمت چپ و پرچم جنگ را به دست برادرش عباس سپرد و خیمه‌ها را پشت سر قرار داده.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 98
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 245
و لمّا أصبح الحسین علیه السّلام یوم الجمعة عاشر محرّم- و فی روایة یوم السّبت- عبّأ أصحابه، و کان معه إثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا. و فی روایة: إثنان و ثمانون راجلا. فجعل «1» علی میمنته زهیر بن القین، و علی میسرته حبیب بن مظاهر، «2» و دفع اللّواء إلی أخیه العبّاس بن علیّ «2»، و ثبت علیه السّلام مع أهل بیته فی القلب.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 4- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 275
و کان جمیع أصحاب الحسین اثنین و ثمانین رجلا، منهم الفرسان اثنان و ثلاثون فارسا، «3» و لم یکن لهم من السّلاح إلّا السّیف و الرّمح.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 98- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 271
فلمّا أصبحوا عبّی الحسین علیه السّلام أصحابه، و أمر بأطناب البیوت، فقربت، حتّی دخل بعضها فی بعض، و جعلوها وراء ظهورهم لیکون الحرب من وجه واحد.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 99
فجعل علیه السّلام زهیر بن القین علی المیمنة، و حبیب بن مظاهر فی المیسرة، «4» و أعطی رایته «5» العبّاس بن علیّ علیه السّلام «6».
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 100- مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 368
فلمّا صلّی عمر «7» بن سعد الغداة- و ذلک یوم عاشوراء- خرج فیمن معه من النّاس.
و عبّأ الحسین أصحابه، و کانوا اثنین و ثلاثین فارسا، و أربعین راجلا.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 338- 339
__________________________________________________
(1)- [و فی المقرّم مکانه: «ثمّ صفّهم للحرب، و کانوا اثنین و ثمانین فارس و راجل، فجعل ...»].
(2- 2) [المقرّم: «و أعطی رایته أخاه العبّاس، لأنّه وجد قمر الهاشمیین أکفأ ممّن معه لحملها، و أحفظهم لذمامه، و أرأفهم به و أدعاهم إلی مبدئه، و أوصلهم لرحمه، و أحماهم لجواره، و أثبتهم للطّعان، و أربطهم جاشا، و أشدّهم مراسا»].
(3)- [و استنتج منها فی بحر العلوم،/ 366: «إنّهم کانوا إثنین و ثلاثین فارسا، و خمسین راجلا»].
(4)- [أضاف فی بحر العلوم: «و ثبت هو علیه السّلام فی القلب»].
(5)- [بحر العلوم: «رایته العظمی أخاه»].
(6)- [أضاف فی بحر العلوم: «و جعلوا البیوت فی ظهورهم»].
(7)- [فی المطبوع: «عمرو»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 246
و عبّی الحسین أصحابه، «1» و صلّی بهم صلاة الغداة «1»، و کان معه اثنان و ثلاثون فارسا، و أربعون راجلا.
«2» فجعل زهیر بن القین فی «3» میمنة أصحابه «3»، و حبیب بن مطهر «4» فی میسرتهم «5»، و أعطی رایته العبّاس أخاه «6»، و جعلوا البیوت فی ظهورهم «6». «7»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 286- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 438؛ القمی، نفس المهموم،/ 237
و عبّی الحسین علیه السّلام أصحابه للقتال، و کانوا خمسة و أربعین فارسا، و مائة راجل.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 27- 28
و لمّا طلع الفجر و هو یوم الجمعة عاشر المحرّم، و قیل: یوم السّبت من سنة إحدی و ستّین. عبّی أصحابه میمنة، و میسرة، و کانوا کما ذکرنا خمسة و أربعین فارسا و مائة راجل، و قال قوم: کانوا سبعین فارسا، و مائة راجل، و قیل: کان معه ثلاثون فارسا «8».
و ذکر المسعودیّ أنّه کان معه ألف، و الأوّل أصحّ. و قال المسعودیّ: قتل منهم أحد و ثمانون نفسا، فأعطی الحسین الرّایة أخاه العبّاس. «9»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 143
__________________________________________________
(1- 1) [نهایة الإرب: «بالغداة»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(3- 3) [نهایة الإرب: «میمنته»].
(4)- [فی نهایة الإرب: «مظهّر» و فی نفس المهموم: «مظاهر»].
(5)- [فی نهایة الإرب: «میسرته» و فی نفس المهموم: «میسرة أصحابه»].
(6- 6) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(7)- حسین هم صف یاران را آراست. نماز صبح را هم با آنها خواند. سی و دو سوار و چهل پیاده بودند. زهیر بن القین فرمانده میمنه و حبیب بن مظاهر (مطهر آمده که غلط است) فرمانده میسره و عباس برادرش حامل لواء (پرچمدار) بودند. خیمه‌ها را هم پشت سر گذاشتند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 166
(8)- [فی المطبوع: «فرسا» و هو تصحیف].
(9)- سی و دو سوار بودند و چهل پیاده. حسین علیه السّلام میمنه لشگر خود به زهیر داد و میسره به حبیب بن مظاهر و رایت به برادر خود عباس.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 281
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 247
ثمّ «1» نزل علیه السّلام و «1» دعا بفرس رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله المرتجز، فرکبه و عبّی أصحابه للقتال. «2»
«3» فروی عن الباقر علیه السّلام: أنّهم کانوا خمسة و أربعین فارسا، و مائة راجل «3». و روی غیر ذلک. «4»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 100- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 4؛ البحرانی، العوالم، 17/ 248؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 278؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 271؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 367؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 236؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 347
قال سعد: و إنّی لأنظر إلیهم و إنّهم لقریب مائة رجل، ففیهم من صلب علیّ رضی اللّه عنه خمسة، أو سبعة، و عشرة من الهاشمیّین، و رجل من بنی سلیم، و آخر من بنی کنانة.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 348
و إنّی لأنظر إلیهم و هم قریب من مائة رجل، و رجل من بنی سلیم حلیف لهم، و رجل من بنی کنانة حلیف لهم، و ابن عمّ ابن زیاد. «5»
و صلّی الحسین أیضا بأصحابه، و هم اثنان و ثلاثون فارسا، و أربعون راجلا، ثمّ انصرف، فصفّهم، فجعل علی میمنته زهیر بن القین، و علی المیسرة حبیب بن المطهر، و أعطی رایته العبّاس بن علیّ أخاه، و جعلوا البیوت بما فیها من الحرم وراء ظهورهم. «6»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم و المعالی، و فی الأسرار: «إنّ الحسین»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی المعالی، و زاد فی نفس المهموم و المعالی: «و کان معه اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا»].
(3- 3) [حکاه عنه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و بحر العلوم].
(4)- سپس از مرکب فرود آمد و اسب سواری پیغمبر را که مرتجز نام داشت؛ بخواست و بر آن سوار شد و برای جنگ از اصحاب خود صف‌آرایی نمود.
از امام باقر علیه السّلام روایت شده است: که همه سربازان حضرت، چهل و پنج سوار و صد پیاده بودند. غیر از این هم روایت شده است.
فهری، ترجمه لهوف،/ 100
(5)- [الصّحیح: ابن عمر بن زیاد ابن أخی عبید اللّه بن زیاد، و هکذا تختلف المواقف حقّا و باطلا حسب الإیمان و الکفر، لا حسب الأنساب و الأحساب!].
(6)- و چون امام حسین رضی اللّه عنه مشاهده فرمود که اهل ظلام، جوق‌جوق، به میدان قتال می‌آیند، به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 248
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 171، 178
قال ابن شاکر فی تاریخه: [...] فلمّا أصبحوا- و ذلک یوم عاشوراء- صلّی عمر بن سعد بأصحابه، و خرج بالنّاس.
فعبّأ الحسین [علیه السّلام] أصحابه و کانوا اثنین و ثلاثین فارسا، و أربعین راجلا، فرکب الحسین دابّته، و دعا بالمصحف/ 136/ أ/ فوضعه أمامه.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 284
و معه من إخوته و أهله نیّف و ثمانون نفسا، فثبت فی ذلک الموقف ثباتا باهرا مع کثرة أعدائه، و عددهم، و وصول سهامهم و رماحهم إلیه. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
و کان عدد أصحاب الحسین علیه السّلام- فیما روی عن الباقر- خمسا و أربعین فارسا و مائة راجل، و نقل أنّهم کانوا نیّفا و سبعین، فخیّره بین البیعة لیزید و الحرب، فاختار القتل علی الذلّ.
تاج الدّین العاملی، التّتمة،/ 78
و جمع الحسین علیه السّلام أصحابه، فجعل زهیر بن القین و معه عشرون فارسا، و جعل فی المیسرة هلال بن نافع البجلیّ و معه عشرون فارسا، و وقف هو بباقی أصحابه فی القلب، و أدخل الأطفال و الحرم فی الخیمة.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 63
و قال محمّد بن أبی طالب: و فی روایة أخری إثنان و ثمانون راجلا. «2»
__________________________________________________
- تعبیه اندک مردمی که در رکاب امامت انتساب بودند اشتغال نموده، زهیر بن القین را به میمنه میمنت آئین فرستاد و میسره سره را به وجود حبیب بن مظاهر تزیین داد و علم به برادر خویش عباس رضی اللّه عنه تفویض فرمود و در آن روز به قول مشهور: «سی و دو سوار و چهل پیاده در ملازمت شاهزاده بودند.»
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 51
(1)- و به آن‌که زیاده از هشتاد و سه کس از اهل بیت و برادران خود همراه وی نبود. با آن لشگر کثیر محاربه نمودند و ثبات قدم ورزید در آن موقف و از کثرت رماح ایشان اصلا اندیشه به خاطر مبارک او راه نداد و حمله بر ایشان نمود.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 342
(2)- به روایت دیگر: آن امام مظلوم بعد از نماز به تهیّه صفوف قتال پرداخت و مجموع لشکر قلیل و عسکر جلیل آن حضرت، سی و دو سوار و چهل پیاده بودند.
به روایت دیگر: هشتاد و دو پیاده.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 249
المجلسی، البحار، 45/ 4- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 248؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 278
فحارب الحسین علیه السّلام أولئک العدد الکثیر، و معه من إخوته و أهله نیّف و ثمانون نفسا.
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 26
و جعل الحسین علیه السّلام فی المیمنة من جیشه زهیر بن القین معه عشرون رجلا، و جعل‌فی المیسرة حبیب بن مظاهر فی ثلاثین فارس، و وقف هو و باقی جیشه فی القلب. «1»
__________________________________________________
- و از حضرت امام محمد باقر علیه السّلام منقول است که چهل و پنج سوار و صد پیاده بودند، و جنود مردود مخالف به قول مشهور بیست و دو هزار بودند. از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که سی هزار نفر بودند.
حضرت، زهیر بن قین را در میمنه لشکر سعادت‌اثر و حبیب بن مظاهر را در میسره مقرّر فرموده و علم هدایت شیم را به دست عبّاس برادر خود داد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 654
(1)- اما اصحاب حسین علیه السّلام آنچه فاضل مجلسی رقم کرده، چهل تن پیاده و سی و دو کس سوار بود و محمد بن ابی طالب سی و دو تن سوار و هشتاد و دو تن پیاده دانسته و از محمد بن علی بن الحسین علیهم السّلام حدیث کرده‌اند که: «لشکر حسین علیه السّلام چهل و پنج تن سوار و صد تن پیاده بود.»
و در کتاب اعلام الوری لشکر امام حسین علیه السّلام را سی و سه تن سواره و چهل تن پیاده مرقوم داشته [است] و ابن جوزی در تذکرة خواص الامّة می‌نویسد: «لشکر آن حضرت هفتاد سوار و صد پیاده بودند و نیز سی سوار و صد پیاده گفته‌اند.»
و در شرح شافیه ابی فراس فی مناقب آل الرسول و مثالب (1) بنی العباس مسطور است که: «سپاه حسین علیه السّلام هزار تن بودند.»
و مسعودی در کتاب مروج الذهب می‌گوید: «هزار سوار و صد تن در رکاب حسین جهاد کردند تا شهید شدند.»
و در جلد هفدهم عوالم عبد اللّه بن نور اللّه سی و دو تن سوار و چهل تن پیاده رقم کرده و عبد اللّه بن محمّد رضا الحسینی در کتاب خود که جلاء العیون نیز نام دارد سی و دو تن سوار و چهل تن پیاده آورده و نیز عبوس منصوری در کتاب «زبدة الفکرة فی تاریخ الهجرة»، لشکر حسین علیه السّلام را سی و دو تن سوار و چهل تن پیاده نگاشته و یافعی در تاریخ مرآت الجنان، سپاه حسین علیه السّلام را از سواره و پیاده هشتاد و دو تن دانسته و دیگر طبری در تاریخ خود، سپاه حسین علیه السّلام را چهل سوار و صد پیاده رقم کرده و در تاریخ معینی مسطور است که: «هفت تن از اولاد علی علیه السّلام و سه تن از اولاد حسین بن علی علیهما السّلام و از اصحاب آن حضرت هشتاد و هفت تن شهید شدند.»
بالجمله، علمای احادیث و اخبار و مورخین قصص و آثار، در شمار سپاه حسین و عدد لشکر ابن زیاد به اختلاف سخن کرده‌اند. اگر بخواهم کتب عربیه و فارسیه را که هنگام اسوداد این اوراق از نظر می‌گذرد به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 250
[عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 70
__________________________________________________
- نام رقم زنم و شمار لشکر جانبین را به روایات مختلفه جداگانه یاد کنم، خوانندگان را موجب کلالت (2) و ملالت گردد. لاجرم مختار خویش را در قلم می‌آورم. همانا آنچه من بنده از این استقراء و استیعاب به دست کردم، آن است که سپاه امام حسین علیه السّلام از یکصد و چهل و پنج تن به زیادت نبوده.
این وقت حسین علیه السّلام اصحاب خویش را به صف خواست کرد و همگان سی و دو تن سوار و چهل تن پیاده بودند. پس زهیر بن القین را با بیست تن در میمنه بازداشت و حبیب بن مظاهر را با بیست کس به میسره گماشت و رایت جنگ را با برادر خود عباس عطا فرمود و خویشتن با سایر سپاه در قلب جای کرد و معسکر خویش را از پس پشت انداخت.
(1). مثالب، جمع مثلبه، بر وزن دحرجة: عیب.
(2). کلالت: خستگی، رنج.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 185- 186، 229
و اما آن‌چه عزّ الدین ابن اثیر جزری در کامل التواریخ و شیخ مفید به اختصار آورده آن است که:
«عمر سعد بعد از آن‌که نماز صبح بخواند در روز شنبه و به قولی روز جمعه عاشر محرم مهیای قتال شد با کسانیکه با او بودند؛ حضرت امام حسین علیه السّلام نیز نماز صبح بخواند و با اصحاب خود و با اهل بیت خود که مجموع سی و دو سواره و چهل پیاده بودند خیام را در پشت سر قرار دادند و میمنه را به زهیر بن قین و میسره را به حبیب سپرد و رایت را به برادرش عبّاس عطا فرمود.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 340- 341
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 251

و کان الحسین أمر، فأتی بقصب و حطب إلی مکان من ورائهم منخفض، کأنّه ساقیة، و کانوا حفروه فی ساعة من اللّیل، فصار کالخندق، ثمّ ألقوا فیه ذلک القصب و الحطب، و قالوا: إذا غدوا، فقاتلوا ألهبنا فیه النّار، لئلّا یأتونا من ورائنا. ففعلوا.
و جعلت النّار تلتهب خلف بیوت الحسین و أصحابه، فقال شمر بن ذی الجوشن: یا حسین! تعجّلت النّار؟! فقال: أنت تقول هذا یا ابن راعیة المعزی؟ أنت و اللّه أولی بها صلیّا.
فقال مسلم بن عوسجة: یا ابن رسول اللّه! ألا أرمیه بسهم، فإنّه قد أمکننی؟ فقال الحسین: لا ترمه، فإنّی أکره أن أبدأهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 395، 396، أنساب الأشراف، 3/ 187- 188- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 6
و أمر الحسین أصحابه: [...] و أن یحفروا من وراء البیوت أخدودا، و أن یضرموا فیه حطبا و قصبا کثیرا، لئلّا یأتوا «1» من أدبار البیوت، فیدخلوها. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 253- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
و أمر بحطب و قصب کان من وراء البیوت یحرق بالنّار مخافة أن یأتوهم من ورائهم.
قال: و کان الحسین علیه السّلام، أتی بقصب و حطب إلی مکان من ورائهم منخفض کأنّه ساقیة، فحفروه فی ساعة من اللّیل، فجعلوه کالخندق، ثمّ ألقوا فیه ذلک الحطب و القصب.
__________________________________________________
(1)- [ابن العدیم: «یؤتوا»].
(2)- دستور فرمود: [...] و پشت خیمه‌ها خندقی حفر و آن را از نی و هیزم انباشته کنند و آتش بزنند، تا دشمن نتواند از پشت خیمه‌ها حمله کند و وارد شود.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 302
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 252
و قالوا: إذا عدوا علینا، فقاتلونا، ألقینا فیه النّار کی لا نؤتی من ورائنا، و قاتلنا القوم من وجه واحد. ففعلوا، و کان لهم نافعا. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 422
قال أبو مخنف «2»: فحدّثنی عبد اللّه بن عاصم، قال: حدّثنی الضّحّاک المشرقیّ، قال: لمّا أقبلوا نحونا، فنظروا إلی النّار تضطرم فی الحطب و القصب الّذی کنّا ألهبنا فیه النّار من ورائنا- لئلّا یأتونا من خلفنا- إذ أقبل إلینا منهم رجل یرکض علی فرس کامل الأداة، فلم یکلّمنا حتّی مرّ علی أبیاتنا، فنظر إلی أبیاتنا فإذا هو لا یری إلّا حطبا تلتهب النّار فیه، فرجع «3» راجعا، فنادی بأعلی صوته: یا حسین! استعجلت النّار فی الدّنیا قبل یوم القیامة!
«4» فقال الحسین «4»: من هذا؟ کأنّه شمر بن ذی الجوشن! فقالوا: نعم، أصلحک اللّه! هو هو. فقال: یا ابن راعیة المعزی! أنت أولی بها صلیّا. «5» فقال له مسلم بن عوسجة: یا ابن رسول اللّه! جعلت فداک! ألا أرمیه بسهم. «6» فإنّه قد أمکننی، و لیس یسقط [منّی] سهم، فالفاسق من أعظم الجبّارین «6». فقال له الحسین: لا ترمه، فإنّی أکره أن أبدأهم «7». «8»
__________________________________________________
(1)- و بگفت تا مقداری هیزم و نی را که پشت خیمه بود، آتش زدند که بیم داشت دشمن از پشت سر بیاید. گوید: برای حسین علیه السّلام مقداری نی و هیزم به جای فرو رفته‌ای آورده بودند. که پشت سرشان بود و همانند جویی بود و هنگام شب بیشتر حفر کرده بودند که چون خندقی شده بود. نی و هیزم را در آن ریختند و گفتند: «وقتی صبحگاهان به ما حمله برند، آتش در آن زنیم که از پشت سر به ما حمله نیارند و از یک‌سو با ما بجنگند.»
چنین کردند و برایشان سودمند بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3020
(2)- [فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه مکانه: «و أقبل القوم یجولون حول بیوت الحسین علیه السّلام قال الطّبری:
قال أبو مخنف ...»].
(3)- [و فی بحر العلوم مکانه: «و أقبل القوم یجولون حول معسکر الحسین علیه السّلام و ینظرون إلی النّار تضطرم فی الحطب و القصب فی الخندق. فبینما هم کذلک إذ أقبل الشّمر یرکض علی فرس له، فلمّا رأی النّار تلتهب رجع ...»].
(4- 4) [بحر العلوم: «فرفع الحسین رأسه قائلا»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(6- 6) [بحر العلوم: «فمنعه الحسین»].
(7)- [بحر العلوم: «أبدأهم بقتال»].
(8)- ضحاک مشرقی گوید: وقتی به طرف ما آمدند و آتش را دیدند که از هیزم و نی شعله‌ور بود، که
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 253
الطّبری، التّاریخ، 5/ 423- 424- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 239؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 274- 275؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 369؛ المحمودی، العبرات، 2/ 7
قال: فلمّا أیس «1» الحسین من القوم و علم أنّهم قاتلوه، أقبل علی أصحابه، فقال «2»:
قوموا، فاحفروا لنا حفیرة «3» حول عسکرنا هذا شبه الخندق، و أجّجوا فیه نارا، حتّی یکون قتال القوم من وجه واحد لا [نقاتلهم و لا- «4»] یقاتلون، «5» فنشتغل بحربهم «5»، و «6» لا نضیع «6» الحرم.
قال: فوثب القوم من کلّ ناحیة، «7» و تعاونوا «7» و حفروا خندقا «8»، ثمّ جمعوا الشّوک و الحطب ألقوه فی الخندق و أجّجوا فیه النّار.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 173- 174
ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام أمر بحفیرة، فحفرت حول عسکره شبه الخندق، و أمر، فحشیت حطبا. «9» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
__________________________________________________
- آتش افروخته بودیم تا وقتی آمدند از پشت سر به ما حمله نکنند، یکی از آنها که سلاح تمام داشت، بر اسبی به تاخت آمد و با ما سخن نکرد تا بر خیمه‌ها گذشت و جز هیزم مشتعل چیزی ندید و بازگشت و به صدای بلند بانگ زد که: «ای حسین! در این دنیا پیش از روز رستاخیز آتش را به شتاب خواستی؟»
حسین گفت: «این کیست؟ گویی شمر بن ذی الجوشن است؟»
گفتند: «آری! خدایت قرین صلاح بدارد، خودش است.»
گفت: «ای پسر زن بزچران! تو در خور آتشی که در آن بسوزی.»
مسلم بن عوسجه گفت: «ای پسر پیغمبر خدا! فدایت شوم. تیری به او بیندازم که در تیررس من است و تیرم خطا نمی‌کند. این فاسق از جباران بزرگ است.»
حسین گفت: «تیرش نزن که نمی‌خواهم من آغاز کرده باشم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3022
(1)- فی د: آنس.
(2)- فی د: و قال.
(3)- فی د: حفرة.
(4)- من د.
(5- 5) فی د: حتّی.
(6- 6) من د، و فی الأصل و بر: یضیع- کذا.
(7- 7) لیس فی د.
(8)- فی د: حفیرة شبه الخندق.
(9)- سپس، حسین دستور داد شبه خندقی گرد یارانش کندند و از هیزم پر کردند.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 156
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 254
الصّدوق، الأمالی،/ 156- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 316؛ البحرانی، العوالم، 17/ 165؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 274؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 269؛ القمی، نفس المهموم،/ 231
و أمر بحفیرته الّتی حول عسکره، فاضرمت بالنّار لیقاتل القوم من وجه واحد. «1» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 157- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 574؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 241؛ المجلسی، البحار، 44/ 317؛ البحرانی، العوالم، 17/ 166؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 284؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 273
و جعلوا البیوت فی ظهورهم، و أمر بحطب و قصب کان من وراء البیوت، «2» أن یترک فی خندق «3» کان قد حفر هناک «2»، «3» و أن یحرق بالنّار مخافة أن یأتوهم «4» من ورائهم «5». «6»
المفید، الإرشاد، 2/ 98- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 4؛ البحرانی، العوالم، 17/ 248؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 278- 279؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 271؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 347؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 158؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 240؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 601، لواعج الأشجان،/ 122؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 368
قال: و أقبل القوم «7» یجولون «8» حول بیوت الحسین علیه السّلام، «9» فیرون «10» الخندق فی ظهورهم،
__________________________________________________
(1)- و دستور داد هیزم خندق را آتش زدند تا با لشکر دشمن از یکسو نبرد کند.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 157
(2) (- 2) [بحر العلوم: «أن یجعل فی الخندق الّذی حفروه»].
(3) (- 3) [فی إعلام الوری: «کان هناک قد حفروه» و فی المعالی: «عملوه فی ساعة من اللّیل» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «کانوا قد حفروه هناک فی ساعة من اللّیل»].
(4)- [بحر العلوم: «یأتیهم العدوّ»].
(5)- [أضاف فی المعالی: «و یقبلوا القوم بوجه واحد» و أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فنفعهم ذلک»].
(6)- اطراف آن را که پیش از آن خندق کنده بودند، پر از هیزم و چوب نموده، آتش زدند از بیم آن که دشمن از پشت سرشان نیاید.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 98
(7)- [فی المعالی و المقرّم: «و أقبلوا»].
(8)- [فی مثیر الأحزان: «یحولون» و فی أعیان الشّیعة مکانه: «ثمّ رکب الحسین علیه السّلام دابته و دعا بمصحف، فوضعه أمامه و رکب أصحاب عمر بن سعد و أقبلوا یجولون ...» و فی اللّواعج مکانه: «و رکب أصحاب عمر بن سعد و أقبلوا یجولون ...»].
(9) (9*) [لم یذکره فی نفس المهموم و حکی بدله عن الطّبری].
(10) (10*) [فی مثیر الأحزان: «الخندق فی ظهورهم، و النّار تضطرم فی الحطب» و فی المقرّم: «النّار تضطرم فی الخندق»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 255
و النّار تضطرم فی الحطب و القصب الّذی کان ألقی فیه (10*)، «1» فنادی شمر بن ذی الجوشن بأعلی صوته: یا حسین! «2» أتعجّلت النّار «2» قبل یوم القیامة؟
فقال الحسین علیه السّلام: من هذا؟ کأنّه شمر بن ذی الجوشن؟ فقالوا له: نعم. فقال له: یا ابن راعیة المعزی! أنت أولی بها «3» صلیّا (9*). و رام مسلم بن عوسجة أن یرمیه بسهم «4»، فمنعه الحسین علیه السّلام «5» من ذلک، «6» فقال له: دعنی حتّی أرمیه، فإنّه الفاسق من «7» أعداء اللّه، و «7» عظماء الجبّارین، و قد أمکن اللّه منه. فقال «8» له الحسین علیه السّلام: لا ترمه، فإنّی «8» «5» أکره «6» أن أبدأهم «9». «10»
المفید، الإرشاد، 2/ 99- 100- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 4- 5؛ البحرانی، العوالم، 17/ 247- 248؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 279- 280؛ الدّربندی،
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی إعلام الوری].
(2- 2) [المقرّم: «تعجّلت بالنّار»].
(3)- [أضاف فی المقرّم: «منّی»].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5- 5) [المقرّم: «و قال»].
(6- 6) [مثیر الأحزان: «و قال: إنّی أکره»].
(7- 7) [لم یرد فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت و الأسرار و نفس المهموم].
(8- 8) [لم یرد فی إعلام الوری].
(9)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان و المقرّم: «بقتال»].
(10)- فرمود: و گروه دشمن آمده و اسبهای خود را در اطراف خیمه‌های حسین علیه السّلام به جولان درآوردند، و آن خندق را در پشت خیمه‌ها و آتشها را که در آن شعله می‌کشید، دیدند. شمر بن ذی الجوشن به آواز بلند فریاد زد: «ای حسین! به آتش شتاب کرده‌ای، پیش از روز رستاخیز؟»
حسین علیه السّلام فرمود: «این کیست؟ گویا شمر بن ذی الجوشن است؟»
گفتند: «آری!»
حضرت فرمود: «ای پسر زن بزچران! تو سزاوارتری به آتش افروخته.»
مسلم بن عوسجة خواست با تیری او را بزند، حسین علیه السّلام از این کار او جلوگیری کرد. مسلم عرض کرد: «اجازه فرما او را بزنم؛ زیرا که او مردی فاسق و از دشمنان خدا و ستمکاران بزرگ است و اکنون خداوند کشتن او را برای ما آسان ساخته؟»
حسین علیه السّلام فرمود: «او را نزن؛ زیرا من خوش ندارم آغاز به جنگ ایشان کنم.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 99- 100
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 256
أسرار الشّهادة،/ 271؛ القمی، نفس المهموم،/ 239؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 61؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 347؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 240؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 602، لواعج الأشجان،/ 123؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 277
و أمر بحطب و قصب کانوا جمعوه وراء البیوت، و کان من ورائهم موضع منخفض کأنّها ساقیة، فأمر، فحفروه من اللّیل فی ساعة، و جعلوه کالخندق، و طرح ذلک الحطب و القصب فیه، و ألقی فیه النّار، و قال:
«لا نؤتی من ورائنا».
قال الشّعبیّ: ففعلوا ذلک، و کان لهم نافعا.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 69- 70
قال: فلمّا آیس الحسین من القوم و علم أنّهم مقاتلوه، قال لأصحابه: قوموا، فاحفروا لنا حفیرة شبه الخندق حول معسکرنا و أجّجوا فیها نارا حتّی یکون قتال هؤلاء القوم من وجه واحد، فإنّهم لو قاتلونا و شغلنا بحربهم لضاعت الحرم.
فقاموا من کلّ ناحیة، فتعاونوا، و احتفروا الحفیرة، ثمّ جمعوا الشّوک و الحطب، فالقوه فی الحفیرة، و أجّجوا فیها النّار.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 248
و أمر بحطب و قصب کانوا أجمعوه وراء البیوت، فطرح ذلک فی خندق، جعلوه، و ألقوا فیه النّار و قال: لا یؤتی من ورائنا.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 99
ثمّ رکب الحسین دابّته، و دعی بمصحف، فوضعه أمامه، و أمر أصحابه فأوقدوا النّار فی حطب کان وراءهم لئلّا یأتیهم العدوّ من ورائهم. فمرّ شمر فقال: یا حسین! تعجلّت النّار فی الدّنیا. فقال مسلم بن عوسجة: ألا رمیته بسهم؟ فقال الحسین: لا، إنّی لأکره أن أبدأهم.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 339
و أمر بحطب و قصب، «1» فألقی فی مکان منخفض من ورائهم «1»، کأنّه ساقیة، عملوه «2»
__________________________________________________
(1- 1) [نفس المهموم: «کان من وراء البیوت أن یترک فی خندق»].
(2)- [نهایة الإرب: «کانوا عملوه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 257
فی ساعة من اللّیل، «1» لئلّا یؤتوا من ورائهم و أضرم نارا «1» فنفعهم ذلک. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 286- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 438؛ القمی، نفس المهموم،/ 237
فلمّا رأی أصحاب عمر النّار تلتهب فی القصب، نادی شمر: الحسین! تعجّلت النّار فی الدّنیا قبل القیامة. فعرفه الحسین، فقال: أنت أولی بها صلیّا. «3»
ابن الأثیر، الکامل 3/ 287
فلمّا «4» تیقّن الحسین «4» أنّ القوم مقاتلوه، أمر «5» أصحابه، فاحتفروا حفیرة شبیهة بالخندق، «6» و جعلوها «6»، جهة واحدة یکون القتال منها.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 76- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 50؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 192؛ الشّبلنجی «7»، نور الأبصار،/ 262
و جعل البیوت و الحرم خلفه، فأطلق القوم النّار من وراء البیوت.
فناداه شمر: یا حسین! تعجّلت النّار فی الدّنیا. فقال له الحسین: یا ابن راعیة المعزی! ألی تقول هذا؟ أنت و اللّه أولی بها صلیّا. «8»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 143
__________________________________________________
(1- 1) [فی نهایة الإرب: «و أضرم فیه نارا لئلّا یؤتوا من ورائهم» و فی نفس المهموم: «و أن یحرق بالنّار مخافة أن یأتوهم من ورائهم»].
(2)- شبانه هیزم و نی پشت خیمه‌گاه در یک شیب و جای پست نهاد که هنگام جنگ آتش افروزند تا دشمن از پشت به آنها حمله نکند و آن را مانند خندق و نهر آب نمود که مانع رسیدن عدو گردد و این کار به سود آنها بود که شب در یک ساعت، رنج آماده کردن آن را به خود هموار داشتند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 166
(3)- چون اتباع عمر آتش را دیدند که افروخته شده و شعله برافروخته، شمر فریاد زد: «ای حسین! تو آتش دوزخ را در این دنیا زودتر برای خود کشیدی و قبل از روز قیامت بدان دچار شدی.»
حسین گفت: «تو به سوختن در آتش جهنم اولی هستی.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 168
(4- 4) [فی الفصول المهمّة و نور الأبصار: «عرف الحسین ذلک منهم تیقّن»].
(5)- [فی الفصول المهمّة و نور الأبصار: «فأمر»].
(6- 6) [فی الفصول المهمّة: «جعلوا له» و فی نور الأبصار: «جعلوا»].
(7)- [حکاه فی نور الأبصار عن الفصول المهمّة].
(8)- و گفت: «ما خلق اندکیم. به دو جانب حرب نتوانیم کرد. از پس خیمه‌ها خندقی بکنیم تا عدو نتواند آمد. از یک جانب آسانتر باشد ما را.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 258
و أقبلوا نحو الحسین، فنظروا إلی النّار تضطرم فی الحطب و القصب، فقال شمر بن ذی الجوشن: یا حسین! استعجلت النّار فی الدّنیا قبل یوم القیامة. فقال له الحسین: یا ابن راعیة المعزی! أنت أولی بها صلیّا!.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 439
و قد أمر الحسین من اللّیل، فحفروا وراء بیوتهم خندقا، و قذفوا فیه حطبا، و خشبا، و قصبا. ثمّ أضرمت فیه النّار، لئلّا یخلص أحد إلی بیوتهم من ورائها.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 178
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و أمر أصحابه، فأوقدوا فی حطب کان وراءهم لأن لا یأتیهم العدوّ من ورائهم، فقال شمر: یا حسین! تعجّلت النّار فی الدّنیا! فقال مسلم ابن عوسجة: ألا أرمیه بسهم؟ قال: لا، إنّی أکره أن أبدأهم. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 285
و حفروا خندقا حول الخیمة، و ملؤوه حطبا، و أضرموه نارا لتکون الحرب من جهة واحدة. «2»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 63
__________________________________________________
- خندق بکندند و هیزم جمع کردند و چون روز شد، آتش به خندق انداختند، جهت دفع عدو و آن روز، روز جمعه بود دهم محرم سنه احدی و ستین من الهجرة.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 281
(1)- در عقب معسکر خندقی کندند و آن را از چوب و نی پر ساختند تا به هنگام التهاب نایره قتال آتش در آن زدند و دشمنان را از آن ممر وصول بدیشان میسر نگردد.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 51
(2)- و [در شب عاشورا] فرمود که طنابهای خیمه را در میان یکدیگر کشیدند و راه تردّد را از میان خیمه‌ها مسدود گردانیدند و خندق دور خیمه‌ها را پر از هیزم کردند.
و [در روز عاشورا] فرمود که آتش را در خندق افروختند که آن کافران نزدیک خیام گرام محترم نیایند و جنگ از طرف دیگر باشد.
چون آن اشقیا به خندق رسیدند و راه را از آن‌جا مسدود یافتند، عنان کشیدند.
به روایت دیگر: شمر به کنار خندق آمد و گفت: «ای حسین! آتش دنیا را پیش از آتش آخرت اختیار کرده‌ای.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 259
و حفروا حول الخیمة خندقا، و ملؤوه نارا حتّی یکون الحرب من جهة واحدة. «1»
__________________________________________________
- حضرت فرمود: «ای فرزند شبان! بزودی معلوم خواهد شد که تویی سزاوار آتش جهنّم.»
مسلم بن عوسجه گفت: «یابن رسول اللّه! دستوری ده که تیری بر این ملعون بیندازم که این از همه شقی‌تر است و بر سر تیر آمده است.»
حضرت فرمود: «من ابتدا به قتال ایشان نمی‌کنم. می‌خواهم حجّت خدا را برایشان تمام کنم.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 652، 654، 655، 656- 657
(1)- آن‌گاه حسین علیه السّلام [در شب عاشورا] بفرمود تا خیمه‌های اهل بیت و اصحاب را با هم پیوسته کردند و طناب خیمه‌ها را به هم دربردند تا راه آمد شدن و رزم زدن از یک سوی افزون نتواند بود و گرداگرد معسکر را خندقی حفر کردند تا سوار مخالف تاختن نتواند کرد و آن خندق را از حطب و قصب انباشته کردند تا هنگام حاجت آتش در زنند.
[...] چون این مناجات [مناجات روز عاشورا] را به نهایت آورد، سلاح جنگ خویش را طلب فرمود و زره رسول خدای را درپوشید و عمامه سحاب آن حضرت را بر سر گذاشت و آن خودی بود از آهن که اطراف آن یک به دست رزه داشت و رزه آن خود برفراز رزه می‌آمد و اطراف گردن و چهرگان را از زخم سیف و سنان حفظ می‌نمود. آن‌گاه شمشیر رسول خدای را بر میان بست و از خیمه بیرون شد و بفرمود تا آن حطب و قصب که در خندق انباشته داشتند، آتش درزدند تا مبادا در غلوای جنگ پاره‌ای از سپاه کوفه از جانب دیگر به لشکرگاه درآیند.
این وقت از آن سوی لشکر ابن سعد جنبش کردند و گرداگرد معسکر حسین علیه السّلام را پره زدند. چون آن خندق و آتش افروخته را نگران شدند، شگفتی گرفتند. شمر ذی الجوشن به اعلی صوت فریاد برداشت که:
یا حسین! أتعجّلت بالنّار قبل یوم القیامة؟
گفت: «ای حسین! پیش از آن‌که قیامت برسد، شتاب کردی به آتش؟»
امام فرمود: «این گوینده کیست؟ مگر شمر است؟»
گفتند: «جز او نیست.»
فقال له: یا ابن راعیة المعزی! أنت أولی بها صلیّا.
فرمود: «ای بزچران! تو سزاوارتری به آتش افروخته.»
مسلم بن عوسجه خواست تا خدنگی به سوی او بگشاید، حسین علیه السّلام رضا نداد. عرض کرد: «رخصت کن تا او را هدف تیر سازم. چه این فاسق از دشمنان خدا و بزرگان ستمکاران است و خداوند مرا بر او چیره می‌فرماید.»
فقال له الحسین: لا ترمه! فإنّی أکره أن أبدأهم بقتال.
فرمود: «او را با تیر مزن! چه من مکروه می‌دارم که با این جماعت ابتدا به مقاتلت کنم.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 214، 225، 226
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 260
[عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 70
و عمل خندقا وراءها، فأحرق فیه قصبا و حطبا لئلّا یوتی من خلف البیوت.
السّماوی، إبصار العین،/ 9
ثمّ أمر الحسین علیه السّلام بإضرام النّار بالحطب و القصب فی الخندق الّذی عملوه وراء البیوت.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 274
ثمّ أمر الحسین علیه السّلام بحفر حفیرة وراء البیوت شبه الخندق، فحشیت حطبا و قصبا.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 60
و أمر بحفر خندق من وراء البیوت یوضع فیه الحطب، و یلقی علیه النّار إذا قاتلهم العدوّ کیلا تقتحمه الخیل، فیکون القتال من وجه واحد.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 265
__________________________________________________
- و در روایت مناقب و مفید و مجلسی حفر خندق و آن‌که در صبح عاشورا نی و هیزم در آن افروختند، تا قتال از یک سمت باشد وارد است. و العلم عند اللّه.
و آتش افروختند در حطب و قصب، آن را در مکان گودی شبه ساقیه که در یک ساعت از شب کنده بودند، جمع کرده بودند.
و شاید چنان‌چه بعضی نوشته‌اند، به نصیحت برادران و تحریص برادران و تحریص ایشان بر تقدّم جستن بر دیگران نیز، بعض از آن شب را گذرانیدند و می‌فرمود: «إذا قامت الحرب علی اساتها فالحمل الثّقیل لا ینهض به إلّا أهله».
و به روایت روضة الشهداء: «در همان شب خندق را که در آن حطب و قصب جمع آورده بودند آتش زدند که مبادا در شب شبیخون بر حرم محترم وارد آورند و چندین نفر به نفرین آن حضرت در آن شب هلاک شد.» (و العلم عند اللّه).
و در کامل: «خندق مختصری به قدر ساقیه در شب عاشورا در ظرف یک ساعت حفر نمودند.» و به روایت روضة الصفا: «خندق در آن شب کندند و پر از حطب و قصب نمودند که در هنگام حاجت آتش زنند.» مثل روایت امالی.
و در آن شب به روایت ابن اثیر خندقی به قدر جدولی در قلیلی شب کندند و پر از هیمه و نی و خاشاک کردند و حفر خندق در روایت امالی صدوق از حضرت صادق علیه السّلام نیز به لفظ حفیره و شبه الخندق؛ در بعض نسخ دلالت دارد بر آن‌که خندق بزرگی نبوده.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 336، 341، 458، 479
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 261

و أقبل رجل من معسکر «1» عمر «2» بن سعد، یقال له: مالک «3» بن حوزة علی فرس له، حتّی وقف عند الخندق، و جعل ینادی: أبشر یا/ حسین! فقد تلفحک النّار فی الدّنیا قبل الآخرة.
فقال له الحسین: کذبت یا عدوّ اللّه! إنّی قادم علی ربّ «4» رحیم، و شفیع مطاع، [و «5»-] ذلک جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم. ثمّ قال الحسین: من هذا الرّجل؟ فقالوا: هذا مالک بن حوزة! فقال الحسین: «6» اللّهمّ! حزه «6» إلی النّار، و أذقه حرّها فی الدّنیا قبل مصیره إلی الآخرة!
قال: فلم یکن بأسرع أن شبّ «7» به الفرس، فألقطه فی النّار، فاحترق.
قال: فخرّ الحسین «8» للّه ساجدا مطیعا، ثمّ رفع رأسه، و قال: یا لها من دعوة، ما کان «8» أسرع إجابتها.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 174- 175
و أقبل رجل من عسکر عمر بن سعد «9» «10» علی فرس له «9» یقال له: ابن أبی جویریة المزنیّ «11»، فلمّا نظر إلی النّار تتّقد «9» صفق بیده و 9 نادی: یا حسین «9» و أصحاب الحسین! «9»
__________________________________________________
(1)- فی د: عسکر.
(2)- فی النّسخ: عمرو.
(3)- کذا فی النّسخ و التّرجمة ص 380، و فی الطّبریّ 6/ 246: عبد اللّه.
(4)- زید فی د: کریم.
(5)- من د.
(6) (- 6) من د و الطّبریّ و ابن الأثیر، و فی الأصل و بر: ألم أجره.
(7)- [فی المطبوع: «شبث»].
(8) (- 8) فی د: «ساجدا للّه شاکرا و قال: الحمد للّه من دعوة ما».
(9) (- 9) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(10) (10*) [إثبات الهداة: «فلمّا رأی النّار نادی: یا حسین! أبشروا بالنّار فقد تعجّلتموها»].
(11)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «ابن جویرة المزنیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 262
أبشروا بالنّار، فقد تعجّلتموها فی الدّنیا. «1» فقال الحسین علیه السّلام: من الرّجل؟ فقیل: ابن أبی جویریة المزنیّ «1» (10*)، فقال الحسین علیه السّلام: اللّهمّ أذقه عذاب النّار فی الدّنیا. فنفر به فرسه، فألقاه «2» فی تلک النّار، فاحترق. «3» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 157- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 574؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 241؛ المجلسی، البحار، 44/ 317؛ البحرانی، العوالم، 17/ 166؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 284؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 273؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 159؛ الأمین، أعیان الشیّعة، 1/ 602، لواعج الأشجان،/ 123؛ القزوینی «4»، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 275
و أقبل رجل من عسکر عمر بن سعد یقال له مالک بن جریرة علی فرس له، حتّی وقف علی الحفیرة، و جعل ینادی بأعلی صوته. أبشر یا حسین! فقد تعجّلت النّار فی الدّنیا قبل الآخرة.
فقال له الحسین: کذبت یا عدوّ اللّه! أنا قادم علی ربّ رحیم، و شفیع مطاع ذاک جدّی محمّد. ثمّ قال الحسین لأصحابه: من هذا؟ فقیل له: هذا مالک بن جریرة. فقال الحسین: اللّهمّ جرّه إلی النّار، و أذقه حرّها قبل مصیره إلی نار الآخرة.
فلم یکن بأسرع من أن شبّ به الفرس، فألقاه علی ظهره، فتعلّقت رجله فی الرّکاب، فرکض به الفرس، حتّی ألقاه فی النّار، فاحترق، فخرّ الحسین علیه السّلام ساجدا، ثمّ رفع رأسه، و قال: یا لها من دعوة ما کان أسرع إجابتها.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 248- 249
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(2)- [فی إثبات الهداة: «و ألقی» و فی الأسرار: «و ألقیه»].
(3)- ابن ابی جویریه از لشگر عمر بن سعد آمد و به آتش سوزان نگاه کرد و گفت: «ای حسین، و ای یاران حسین، مژده آتش گیرید که در دنیا بدان شتافتید.»
حسین علیه السّلام فرمود: «کیست این مرد؟»
گفتند: «ابن جویریه!»
گفت: «خدایا! بچشان او را عذاب آتش در دنیا.»
اسبش رم برداشت و او را در همان آتش انداخت و سوخت.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 157
(4)- [حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه عن روضة الواعظین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 263
عن الصّادق صلوات اللّه علیه، قال: «لمّا تهیّأ الحسین علیه السّلام للقتال، أمر بإضرام النّار فی الخندق «1» الّذی حول عسکره، لیقاتل القوم من وجه واحد، فأقبل رجل من عسکر ابن سعد لعنه اللّه، یقال له: (ابن أبی جویریة المزنیّ) «2» فلمّا نظر إلی النّار تتّقد، صفق بیده و نادی: یا حسین! و یا أصحاب الحسین! أبشروا بالنّار، فقد تعجّلتموها فی الدّنیا.
فقال الحسین صلوات اللّه علیه: من الرّجل؟ فقیل: ابن أبی جویریة المزنیّ «2».
فقال صلوات اللّه علیه: اللّهمّ أذقه عذاب النّار فی الدّنیا قبل الآخرة. فنفر به فرسه، فألقاه فی تلک النّار، فاحترق». «3»
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 340 رقم 285/ 1
قال: و أقبل فارس من عسکر ابن زیاد لعنه اللّه، فوقف بإزاء الخندق و نادی: یا حسین! أتعجّلت بالنّار فی الدّنیا قبل نار الآخرة. فقال الحسین لأصحابه: من هذا الرّجل؟ فقالوا: جبیرة الکلبیّ لعنه اللّه.
فقال الحسین علیه السّلام: اللّهمّ أحرقه بالدّنیا قبل الآخرة. فما استتمّ کلام الحسین علیه السّلام حتّی شبّ به جواده، و رماه فی الخندق علی أمّ رأسه، فاحترق لعنه اللّه.
فعند ذلک کبّر أصحاب الحسین علیه السّلام، و قالوا: یا لها من دعوة ما أسرع استجابتها.
و إذا بمناد ینادی من السّماء: تهنیک الاجابة یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
قال مروان بن وائل: لمّا رأیت ذلک من الحسین علیه السّلام، رجعت عن قتاله، فقال لی
__________________________________________________
(1)- فی ر، ک، م: الحفیرة.
(2)- فی م: ابن أبی حویرثة المرّیّ.
(3)- نقل است که در اوّل آن روز محنت‌اندوز، حسین رضی اللّه عنه فرمود تا خندقی که از عقب خیام هدایت انجام کنده بودند، پر هیمه گردانیده، آتش زدند و ملعونی موسوم به مالک بن عروة از سپاه عمر بن سعد بیرون آمده فریاد برآورد که: «یا حسین! ابشر بالنّار!»
امام بزرگوار جواب داد که: «خدای بر من رحیم است و رسول مرا شفیع. بار خدایا! او را در آتش کش!»
و چون مالک بازگشت، پای اسبش در گوی فرو رفته از پشت زین متمایل شد و پای شومش در رکاب مانده، اسب به هر سو می‌دوید تا او را به خندق آتش رسانید و معنی (دعوة المظلوم مستجاب) معلوم گردید.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 52
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 264
عمر بن سعد لعنه اللّه: ما بالک رجعت عن قتاله؟ فقلت: و اللّه إنّی رأیت ما لم ترون من أهل هذا البیت، و اللّه لا قاتلت الحسین علیه السّلام أبدا، ثمّ حدّثه بما رآه. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 63- 64
فقال رجل ملعون: عجّلت یا حسین! بنار الدّنیا قبل نار الآخرة.
فقال الحسین علیه السّلام: تعیّرنی بالنّار و أبی قاسمها، و ربّی غفور رحیم.
ثمّ قال لأصحابه: أتعرفون هذا الرّجل؟
فقالوا: هو جبیرة الکلبیّ (لعنه اللّه).
فقال الحسین: اللّهمّ أحرقه بالنّار فی الدّنیا قبل نار الآخرة.
فما استتمّ کلامه حتّی تحرّک به جواده، فطرحه مکبّأ علی رأسه فی وسط النّار، فاحترق، فکبّروا، و نادی من السّماء: «هنیت بالإجابة سریعا یا ابن رسول اللّه».
قال عبد اللّه بن مسرور: لمّا رأیت ذلک رجعت عن حرب الحسین. «2» [عن أبی مخنف]
__________________________________________________
(1)- از حضرت امام زین العابدین علیه السّلام منقول است که در این حال، ابن ابی جویریّه مزنی دست بر هم زد و ندا کرد که: «ای حسین و اصحاب حسین! بشارت باد شما را به آتش که در دنیا برای خود بزودی آتش افروختید.»
حضرت دعا کرد که: «خداوندا! بزودی در دنیا به او عذاب آتش بچشان.»
ناگاه به اعجاز آن حضرت، اسب آن ملعون رم کرد و او را در خندق انداخت و سوخت و از آتش دنیا به لهب عذاب جحیم و اصل شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 655
(2)- آن‌گاه ابن ابی جویریة المزنی، اسب به کنار خندق راند؛ چون صنعت خندق و نیران لهب را نظاره کرد، در عجب شد. ندا در داد که:
یا حسین و أصحاب الحسین! أبشروا بالنّار، فقد تعجّلتموها فی الدّنیا.
گفت: «ای حسین و اصحاب حسین! شاد خاطر باشید به آتش که قبل از آخرت، تعجیل کردید ادراک آن را در دنیا.»
حسین علیه السّلام فرمود: «کیست این مرد؟»
گفتند: «ابن ابی جویریة.»
فقال الحسین: أتعیّرنی بالنّار و أنا قادم علی ربّ کریم.
«آیا مرا به آتش تعییر می‌کنی و حال آن‌که من به حضور پروردگار کریم می‌روم.» آن‌گاه فرمود:
اللّهمّ! أذقه عذاب النّار فی الدّنیا.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 265
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 70
أقبل رجل من عسکر ابن سعد علی فرس له، یقال له: ابن أبی جویریة المزنیّ. فلمّا رأی النّار تتّقد، نادی: یا حسین! و یا أصحاب الحسین! أبشروا بالنّار، فقد تعجّلتموها فی الدّنیا. فقال الحسین علیه السّلام: اللّهمّ أذقه عذاب النّار فی الدّنیا.
فنفر به فرسه، و ألقاه فی تلک النّار، فاحترق.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 64
__________________________________________________
- پس عرض کرد: «ای پروردگار! او را در دنیا عذاب آتش بچشان.»
در زمان اسب او برمید و آغاز حرونی نهاد و او را از پشت خویش درانداخت؛ چنان‌که یک پایش در چنبر رکاب مقید گشت. همچنانش همی کشید تا به خندق درافکند و در آتش بسوخت. اصحاب حسین علیه السّلام چون این بدیدند، بانگ تکبیر برآوردند.
فقالوا: یا لها من دعوة ما أسرع إجابتها.
و از سرعت اجابت این دعوت شاد و شاکر شدند و ندایی از آسمان به زیر آمد که:
تهنّئک الإجابة یا ابن بنت رسول اللّه!
یعنی: «گوارا باد تو را اجابت دعوت، ای پسر رسول خدای!»
از لشکر ابن سعد، مروان بن وائل حدیث می‌کند که: «چون من این صورت بدیدم، از قتال با ابو عبد اللّه پای درکشیدم.»
ابن سعد گفت: «چه افتاد تو را که از جنگ حسین دست بازداشتی؟»
گفتم: «سوگند با خدای که من دیدم چیزی از اهل این بیت که تو ندیدی. و اللّه هرگز با حسین قتال نخواهم داد.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 226- 227 (1)
(1). [این مطلب را در احوالات حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 346- 348 تکرار نموده است].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 266

ثمّ برز «1» من عسکر عمر بن سعد رجل آخر «2» یقال له تمیم بن حصین «3» الفزاریّ «2»، فنادی «1»: یا حسین! و یا أصحاب الحسین! أما ترون إلی ماء الفرات یلوح کأنّه بطون الحیّات (الحیتان)؟ و اللّه لا ذقتم «4» منه قطرة حتّی تذوقوا الموت «5» جزعا. «6» فقال الحسین علیه السّلام: من الرّجل؟ فقیل: تمیم بن حصین «6».
فقال الحسین علیه السّلام: هذا و أبوه من أهل النّار «5»، اللّهمّ اقتل هذا عطشا فی هذا الیوم.
قال: فخنقه العطش حتّی سقط عن فرسه، فوطأته «7» الخیل بسنابکها، فمات. «8»
__________________________________________________
(1- 1) [إثبات الهداة: «رجل آخر، فقال»].
(2)- [لم یرد فی الثّاقب].
(3)- [فی المطبوع: «الحصین»].
(4)- [روضة الواعظین: «لا أذقتم»].
(5- 5) [إثبات الهداة: «جرعا. فقال الحسین:»].
(6- 6) [لم یرد فی الثّاقب و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فوطئه»].
(8)- مرد دیگری به نام تمیم بن حصین فزاری از عسکر عمر بن سعد بیرون آمد و جار کشید: «ای حسین و یاران حسین! آب فرات را ببینید که چون شکم ماهی موج زند. به خدا قطره‌ای از آن نچشید تا از بی‌تابی جان دهید.»
حسین فرمود: «این مرد کیست؟»
گفتند: «تمیم بن حصین است.»
فرمود: «او و پدرش از اهل دوزخ باشند. خدایا! امروز او را از تشنگی بکش.»
تشنگی او را گلوگیر کرد تا از اسبش به زمین افتاد و زیر سم اسبها خرد شد.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 157
پس تمیم بن حصین ندا کرد که: «ای حسین و اصحاب حسین! نظر کنید به سوی آب فرات که بسان شکم ماهی روشنی می‌دهد و موج می‌زند. به خدا سوگند که یک قطره از آن نخواهید چشید تا جرعه ناگوار مرگ را بیاشامید.»
حضرت فرمود که: «او و پدر او از اهل جهنّمند. خداوندا! این ملعون را امروز از تشنگی هلاک‌گردان.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 267
[بسند تقدم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 157- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 574؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 241؛ المجلسی، البحار، 44/ 317؛ البحرانی، العوالم، 17/ 166؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 285- 286؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 273؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 159؛ ابن حمزة علیه السّلام «1»، الثّاقب فی المناقب،/ 340- 341؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 602، لواعج الأشجان،/ 124؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 64؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 275- 276
__________________________________________________
- پس در همان ساعت به اعجاز آن صدرنشین مسند امامت و خلافت، بر آن لعین تشنگی غالب شد و از اسب درگردید و در زیر سم اسبان لب‌تشنه به حمیم جحیم رسید.
به روایت دیگر: عبد اللّه بن حصین مثل این ندا کرد و حضرت دعا کرد که: «خداوندا! او را از تشنگی هلاک کن و هرگز میامرز!»
راوی گفت: «بعد از واقعه کربلا بیمار شد. من به عیادت او رفتم که از شدّت عطش و تشنگی فریاد می‌کرد. چون آب به نزدیک او می‌بردند، چندان می‌آشامید که نفسش تنگ می‌شد و قی می‌کرد و باز از عطش فریاد می‌کرد. پیوسته در این حالت بود تا به جهنّم واصل شد.» مجلسی، جلاء العیون،/ 655- 656
از پس او تمیم بن حصین الفرازی فریاد برداشت که:
یا حسین و یا أصحاب الحسین! أما ترون إلی ماء الفرات یلوح کأنّه بطون الحیّات؟ و اللّه لا ذقتم منه قطرة حتّی تذوقوا الموت جرعا.
گفت: «ای حسین و اصحاب حسین! آیا نمی‌بینید آب فرات را که مانند شکم مار روشن و روان است؟
سوگند با خدای که قطره‌ای نخواهید چشید تا گاهی که شربت مرگ درکشید.»
حسین علیه السّلام فرمود: «چه کس است؟»
گفتند: «تمیم بن حصین.»
فقال الحسین: هذا و أبوه من أهل النّار، اللّهمّ! اقتل هذا عطشا فی هذا الیوم.
حسین علیه السّلام فرمود: «تمیم و پدرش حصین از اهل جهنم‌اند.»
آن‌گاه عرض کرد: «ای پروردگار! هلاک کن تمیم را در این روز به زحمت تشنگی.»
پس تمیم را چنان زحمت تشنگی گلوگیر گشت که از اسب درافتاد و به زیر پای سواران جان بداد.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 227- 228 (1)
(1). [این مطلب را در احوالات حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 348 تکرار نموده است].
(1)- [حکاه ابن حمزة عن الصّادق علیه السّلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 268

قال: ثمّ رفع الحسین صوته، و نادی: اللّهمّ! إنّا أهل نبیّک، و ذرّیّته و قرابته، فاقصم من ظلمنا «1»، و غصبنا حقّنا، إنّک سمیع مجیب.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 175
ثمّ أقبل آخر من عسکر عمر بن سعد، یقال له محمّد بن أشعث بن قیس الکندیّ، فقال: یا حسین ابن فاطمة «2»! أیّة «3» حرمة «4» لک من رسول اللّه، لیست لغیرک؟ قال «5» الحسین علیه السّلام «6» هذه الآیة «6»: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً «7» الآیة، ثمّ «8» قال: و اللّه «9» إنّ محمّدا لمن آل إبراهیم، و إنّ العترة الهادیة لمن آل محمّد «10». «11» من الرّجل؟ فقیل: محمّد بن أشعث بن قیس الکندیّ.
فرفع «11» الحسین علیه السّلام رأسه إلی السّماء، فقال: اللّهمّ «12» أر «13» محمّد بن الأشعث ذلّا فی
__________________________________________________
(1)- فی د: ضلمنا- بالضّاد.
(2)- [و فی الصّافی و نور الثّقلین و کنز الدّقائق مکانه: «قال محمّد بن أشعث بن قیس الکندیّ: یا حسین ابن فاطمة! ...»].
(3)- [روضة الواعظین: «أیّ»].
(4)- [و فی اللّواعج مکانه: «إنّ محمّد بن الأشعث قال: یا حسین! أیّ حرمة ...»].
(5)- [فی روضة الواعظین و الصّافی و مدینة المعاجز و البحار و نور الثّقلین و کنز الدّقائق و العوالم و مثیر الأحزان و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فتلا»].
(6- 6) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(7)- [فی روضة الواعظین و الصّافی و مدینة المعاجز و نور الثّقلین و کنز الدّقائق و اللّواعج و مثیر الأحزان:
ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ و فی الأسرار: ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ].
(8)- [لم یرد فی نور الثّقلین].
(9)- [لم یرد فی اللّواعج].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی الصّافی و نور الثّقلین و کنز الدّقائق].
(11- 11) [اللّواعج: «ثمّ رفع»].
(12)- [و فی إثبات الهداة مکانه: «ثمّ أقبل آخر من عسکر عمر بن سعد یقال له: محمّد بن الأشعث، فقال: یا حسین أیّة حرمة لک من رسول اللّه لیست لغیرک؟ إلی أن قال: فقال: اللّهمّ ...»].
(13)- [فی روضة الواعظین و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «أذلّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 269
هذا الیوم، لا تعزّه «1» بعد هذا الیوم «1» أبدا. فعرض له عارض، فخرج من العسکر، یتبرّز، فسلّط اللّه علیه عقربا، فلذعه «2»، فمات بادی العورة. «3» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 157- 158- عنه: الفیض الکاشانی، الصّافی، 1/ 328؛ الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 574؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 241؛ المجلسی، البحار، 44/ 317؛ الحویزی، نور الثّقلین، 1/ 330؛ البحرانی، العوالم، 17/ 166؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 286؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 273؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 159؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 151؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 64؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 276
ثمّ رفع الحسین صوته، و قال: اللّهمّ إنّا أهل بیت نبیّک و ذرّیّته و قرابته، فاقصم من ظلمنا و غصبنا حقّنا إنّک سمیع قریب. فسمعها محمّد بن الأشعث، فقال: یا حسین! و أیّ قرابة بینک و بین محمّد؟ فقال الحسین: اللّهمّ إنّ محمّد بن الأشعث یقول إنّه لیس بینی و بین رسولک قرابة، اللّهمّ فأرنی فیه هذا الیوم ذلّا عاجلا.
فما کان بأسرع من أن تنحّی محمّد بن الأشعث، و خرج من المعسکر، فنزل عن فرسه، و إذا بعقرب سوداء، خرجت من بعض الجحرة، فضربته ضربة، ترکته متلوّثا فی ثیابه ممّا به.
__________________________________________________
(1- 1) [اللّواعج: «بعده»].
(2)- [فی روضة الواعظین و البحار و العوالم و الأسرار و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فلدغته» و فی إثبات الهداة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «فلدغه»].
(3)- و مرد دیگری از قشون عمر بن سعد به نام محمد بن اشعث کندی پیش آمد و گفت: «ای حسین بن فاطمه! تو از طرف رسول خدا چه حرمتی داری که دیگران ندارند؟»
فرمود از این آیه (آل عمران): «خدا برگزیده آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان نژادهائی که از یکدیگرند.»
سپس فرمود: «به خدا محمد از خاندان ابراهیم است و عترت رهبر از خاندان محمدند.»
فرمود: «این مرد کیست؟»
گفتند: «محمد بن اشعث بن قیس کندی است.»
حسین سر به آسمان برداشت و گفت: «خدایا! به محمد بن اشعث یک خواری بده که هرگز عزیزش نگردانی.»
بر او عارضه‌ای رخ داد و از لشکر به کناری رفت تا خود را وا رسد و خدا کژدمی بر او مسلط کرد و او را گزید و مکشوف العوره جان داد.
کمره‌ای، ترجمه امالی، 157- 158
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 270
(و ذکر) الحاکم الجشمیّ، أنّه مات لیومه. و لکن ذلک غیر صحیح، فإنّه بقی إلی أیّام المختار، فقتله، و لکنّه بقی ممّا به فی بیته.
الخوارزمی، مقتل الحسین علیه السّلام، 1/ 249
و روی: أنّ الحسین علیه السّلام دعا: اللّهمّ إنّا أهل بیت نبیّک، و ذرّیّته و قرابته، فاقصم من ظلمنا و غصبنا حقّنا، إنّک سمیع قریب.
فقال محمّد بن الأشعث: و أیّ قرابة بینک و بین محمّد؟ فقرأ الحسین علیه السّلام: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ.
ثمّ قال: اللّهمّ «1» أرنی فیه «1» فی هذا الیوم ذلّا عاجلا. فبرز ابن الأشعث للحاجة، فلسعته عقرب علی ذکره، فسقط، و هو یستغیث، و یتقلّب علی حدثه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 57- 58- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 241؛ المجلسی، البحار، 45/ 302؛ البحرانی، العوالم، 17/ 615؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 412
و جاء رجل فقال: أین الحسین؟ فقال: ها أنا ذا. قال: أبشر بالنّار، تردها السّاعة.
قال: بل أبشر بربّ رحیم و شفیع مطاع. من أنت؟ قال: أنا محمّد بن الأشعث. قال:
اللّهمّ إن کان عبدک کاذبا، فخذه إلی النّار، و اجعله الیوم آیة لأصحابه.
فما هو إلّا أن ثنی عنان فرسه، فرمی به، و ثبتت رجله فی الرّکاب، فضربه، حتّی قطعه، و وقعت مذاکیره فی الأرض، فو اللّه لقد عجبنا «2» من سرعة «3» إجابة دعائه علیه السّلام «3».
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 33- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 31؛ البحرانی، العوالم، 17/ 274؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 151
ثمّ ناداه محمّد بن الأشعث: أبشر السّاعة ترد الجحیم. فقال: من هذا؟ فقالوا: ابن الأشعث. فقال: لعنک اللّه و قومک. «4»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 143
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: «أره»].
(2)- [فی البحار و العوالم: «عجبت»].
(3- 3) [فی البحار و العوالم: «دعائه»].
(4)- به روایت امام زین العابدین علیه السّلام، پس محمد بن اشعث کندی به نزدیک لشکر آمد و گفت: «ای
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 271
__________________________________________________
- حسین، پسر فاطمه! تو چه حرمت از رسول خدا داری که دیگری ندارد؟
حضرت این آیه را تلاوت نمود که: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ.
پس حضرت فرمود: «به خدا سوگند که محمد از آل ابراهیم بوده و عترت هادیه از آل محمدند.»
پس سر مبارک به سوی آسمان بلند کرد و گفت: «خداوندا! امروز به محمد بن اشعث مذلّتی بنما که بعد از آن هرگز عزیز نگردانی او را.»
در همان ساعت او از لشکرگاه بیرون رفت و برای قضای حاجت نشست. ناگاه عقربی را خدا بر او مسلّط گردانید که او را گزید و او با عورت گشوده در عذره خود غلتید تا روح پلیدش به عذاب شدید رسید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 656
این وقت از ساقه سپاه، عمر بن سعد برسید و محمد بن اشعث بن قیس کندی فراز آمد و گفت: «ای حسین پسر فاطمه! از رسول خدا کدام حشمت و حرمت تو را است که بیرون تو دیگری را نیست؟»
آن حضرت این آیت مبارک را تلاوت فرمود:
إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ، ثمّ قال: و اللّه إنّ محمّدا لمن آل إبراهیم و إنّ العترة الهادیة لمن آل محمّد.
چون آیه مبارکه قرآن را در فضیلت آل محمد قرائت کرد و ایشان را بر تمامت عالمیان تفضیل داد، فرمود: «گوینده این کلمات کدام کس بود؟»
گفتند: «محمد بن اشعث.»
این هنگام حسین علیه السّلام سر به سوی آسمان برداشت.
فقال: اللّهمّ أر محمّد بن الأشعث ذلّا فی هذا الیوم، لا تعزّه بعد هذا الیوم أبدا.
یعنی: «ای پروردگار من! محمد بن اشعث را هم امروز لباس ذلت در پوشان و پس از امروز هرگز او را خلعت عزت عطا مکن.»
در زمان محمد بن اشعث را عارضه‌ای فراز آمد و قضای حاجت را، از میان جماعت به یک سوی شد.
خداوند عقربی بر وی بگماشت تا حشفه او را بگزید و او مکشوف العورة، میان پلیدی خویش بغلتید تا جان بسپرد.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 228- 229 (1)
(1). [این مطلب را در احوالات حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 348- 349 تکرار نموده است].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 272

فلمّا «1» أصبح یومه الّذی قتل فیه رحمه اللّه قال «1»:
اللّهمّ أنت ثقتی فی کلّ [58/ ب] کرب، و رجائی فی کلّ شدّة، و أنت «2» لی فی کلّ أمر «2» نزل بی ثقة، و أنت ولیّ کلّ نعمة، و صاحب کلّ حسنة.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 71- عنه: الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 202
قال أبو مخنف، عن بعض أصحابه، عن أبی خالد الکاهلیّ، قال: لمّا صبّحت الخیل الحسین «3» رفع الحسین «4» یدیه «5»، فقال: اللّهمّ أنت ثقتی فی کلّ کرب، و «6» رجائی فی کلّ شدّة، و أنت لی فی کلّ أمر نزل بی ثقة و عدّة، کم من همّ یضعف فیه الفؤاد، و تقلّ فیه الحیلة، و یخذل فیه الصّدیق، و یشمت فیه العدوّ، أنزلته بک، و شکوته إلیک، رغبة منّی إلیک عمّن سواک، ففرّجته و کشفته، فأنت ولیّ کلّ نعمة، و صاحب کلّ حسنة، و منتهی کلّ رغبة. «7»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 423- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 238- 239؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 370؛ القزوینی، الامام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 263- 264
__________________________________________________
(1- 1) [السّیر: «أصبحوا قال الحسین»].
(2- 2) [السّیر: «فیما»].
(3)- [زاد فی بحر العلوم: «و نظر إلی جمعهم کأنّهم السّیل المنحدر»].
(4)- [لم یرد فی نفس المهموم و بحر العلوم].
(5)- [زاد فی بحر العلوم: «بالدّعاء»].
(6)- [زاد فی نفس المهموم: «أنت»].
(7)- ابو خالد کاهلی گوید: وقتی صبح شد، حسین دست برداشت و گفت: «خدایا! تو در هربلیه اطمینان منی و در هر سختی امید منی و در هر گرفتاری که رخ دهد، تکیه‌گاه و ذخیره منی. چه غمها که موجب اضطراب و بیچارگی و بی‌اعتنایی دوست و شماتت دشمن بود که به پیشگاه تو آوردم و شکایت آن را به تو کردم که از همه کسان دل با تو داشتم و آن را ببردی و برداشتی. همه نعمتها از تو است و همه خوبیها از تو است و همه مطلوبها به نزد تو است.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3021
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 273
فروی عن علیّ بن الحسین علیه السّلام أنّه قال: لمّا أصبحت «1» الخیل «2» «3» تقبل علی «2» الحسین «3» علیه السّلام، رفع یدیه و قال: «اللّهمّ أنت ثقتی فی کلّ کرب، و أنت «4» رجائی فی کلّ شدّة، و أنت لی فی کلّ أمر نزل بی ثقة و عدّة، کم من همّ «5» یضعف فیه «6» الفؤاد، و تقلّ فیه الحیلة، و یخذل فیه الصّدیق، و یشمت فیه العدوّ أنزلته بک و شکوته إلیک رغبة منّی إلیک عمّن سواک، ففرّجته عنّی و کشفته، فأنت ولیّ کلّ نعمة، و صاحب کلّ حسنة، و منتهی کلّ رغبة». «7»
المفید، الإرشاد، 2/ 99- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 4؛ البحرانی، العوالم، 17/ 248؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 279؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 270؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 61؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 123
أخبرنا أبو القاسم محمود بن أحمد بن الحسن بن علیّ بن علیّ بتبریز، أنبأنا أبو الفضائل محمّد بن أحمد بن عمر بن الحسن بن یونس بإصبهان، أنبأنا أبو نعیم الحافظ، أنبأنا عبد اللّه بن محمّد بن جعفر، أنبأنا إسحاق بن أحمد الفارسیّ، أنبأنا عبد الواحد بن محمّد، أنبأنا أبو المنذر، عن أبی مخنف:
__________________________________________________
(1)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت و اللّواعج: «صبّحت»].
(2- 2) [لم یرد فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت و اللّواعج].
(3- 3) [مثیر الأحزان: «ورآها أبی الحسین علیه السّلام»].
(4)- [لم یرد فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «کرب»].
(6)- [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: «عنه»].
(7)- از حضرت علی بن الحسین زین العابدین علیهما السّلام حدیث شده [است] که فرمود: «چون بامداد روز عاشورا لشگر دشمن رو به حسین علیه السّلام آورد، آن جناب دستهای خود را به آسمان بلند کرد و گفت: «بار خدایا! تو تکیه‌گاه منی در هر اندوهی، و تو امید منی در هر سختی، و تو در هر مشکلی برایم پیش آید مورد اعتماد و آماده کن ساز و برگ منی. چه بسا اندوهی که دلها در آن سست شود، تدبیر در آن اندک شود، دوست در آن خوار گردد، و دشمن در آن شاد شود که من آن را به درگاه تو آوردم و شکوه آن پیش تو کردم، به خاطر آن‌که از جز تو دیده بر بستم، و تو آن اندوه را از من برطرف کرده، گشایش داری. پس تویی صاحب اختیار هر نعمت و دارنده هر نیکی و پایان هر آرزو و امیدی.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 99
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 274
عن أبی خالد الکاهلیّ قال: لمّا صبّحت الخیل الحسین بن علیّ رفع یدیه، فقال: اللّهمّ أنت ثقتی فی کلّ کرب، و رجائی فی کلّ شدّة، و أنت لی فی کلّ أمر نزل بی ثقة و عدّة، فکم من همّ یضعف فیه «1» الفؤاد، و تقلّ فیه الحیلة، و یخذل فیه الصّدّیق، و یشمت فیه العدوّ، فأنزلته بک، و شکوته إلیک رغبة فیه إلیک عمّن سواک، ففرّجته، و کشفته، و کفیتنیه، فأنت ولیّ کلّ نعمة، و صاحب کلّ حسنة، و منتهی کلّ غایة.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام،/ 213- 214 رقم 270، تهذیب ابن بدران، 4/ 333، مختصر ابن منظور، 7/ 146
ثمّ رکب «2» الحسین دابّته و دعا بمصحف، فوضعه أمامه «3» و اقتتل أصحابه بین یدیه «3»، فرفع یدیه، ثمّ قال «4»: اللّهمّ أنت ثقتی فی کلّ کرب و رجائی فی کلّ شدّة، و أنت لی فی کلّ أمر نزل فی ثقة و عدّة، کم من همّ یضعف فیه الفؤاد، و تقلّ فیه الحیلة، و یخذل فیه الصّدیق، و یشمت به «5» العدوّ، أنزلته بک، و شکوته إلیک رغبة «6» إلیک عمّن سواک ففرّجته، و کشفته، و کفیتنیه «7»، فأنت ولیّ کلّ نعمة «8» و صاحب کلّ حسنة «8» و منتهی کلّ رغبة. «9»
__________________________________________________
(1)- [التّهذیب: «منه»].
(2)- [نهایة الإرب: «خرج»].
(3- 3) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(4)- [فی المقرّم مکانه: «و لمّا نظر الحسین علیه السّلام إلی جمعهم کأنّه السّیل رفع یدیه بالدّعاء و قال ...»].
(5)- [المقرّم: «فیه»].
(6)- [فی نهایة الإرب و المقرّم: «رغبة منّی»].
(7)- [لم یرد فی المقرّم].
(8- 8) [لم یرد فی المقرّم].
(9)- بعد از آن، حسین سوار مرکب خود شد. یک قرآن خواست و در پیش خود نگهداشت. یاران او هم در پیشگاه او نبرد کردند. او دست برداشت و گفت: «خداوندا! تو در سختی و مصیبت، یار و پناه من هستی، من در کار دشوار به تو امیدوارم. تو در هر شدت و هر کار مشکلی که پیش می‌آید، پناه و یاور من هستی. تو پشت و پناه و نیروی حامی من هستی. چند چندین هم‌وغم که قلب را زبون و چاره را اندک و دوست را دور و دشمن را نزدیک می‌کند. من شکایت آن را در پیشگاه تو کردم و تو آن را زایل کردی.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 275
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 286- 287- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 277؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 439
قال أبو مخنف، عن أبی خالد الکاهلیّ. قال: لمّا صبّحت الخیل الحسین بن علیّ رفع یدیه، فقال: اللّهمّ أنت ثقتی فی کلّ کرب، و رجائی فی کلّ شدّة، و أنت لی من کلّ أمر نزل ثقة و عدّة، فکم من همّ یضعف فیه الفؤاد، و تقلّ فیه الحیلة، و یخذل فیه الصّدیق، و یشمت فیه العدوّ، فأنزلته بک و شکوته إلیک؛ رغبة فیه إلیک عمّن سواک، ففرّجته و کشفته و کفیتنیه، فأنت لی ولیّ کلّ نعمة، و صاحب کلّ حسنة، و منتهی کلّ غایة.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة،/ 169- 170- عنه: صابری الهمدانی، أدب الحسین علیه السّلام و حماسته،/ 157
ثمّ رکب الحسین علی فرسه، و أخذ مصحفا، فوضعه بین یدیه، ثمّ استقبل القوم رافعایدیه یدعو بما تقدّم ذکره: اللّهمّ أنت ثقتی فی کلّ کرب، و رجائی فی کلّ شدّة، إلی آخره. «1»
__________________________________________________
- شکایت من نزد تو منحصر به تو می‌باشد که از دیگران خودداری کردم و به تو توسل نمودم و تو آن را از بین بردی و مرا یاری کردی و بی‌نیاز نمودی. تو صاحب نعمت و هر کار نیک هستی و به تو پناه برده می‌شود.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 167
(1)- چون امام حسین علیه السّلام بی‌باکی و بی‌حیایی ایشان را مشاهده نمود، از روی رضا و تسلیم دست نیاز به درگاه خداوند علیم برداشت و این دعا خواند: «اللّهمّ أنت ثقتی فی کلّ کرب، و رجائی فی کلّ شدّة، و أنت لی فی کلّ أمر نزل بی ثقة و عدّة، کم من کرب یضعف عنه الفؤاد و تقلّ فی الحیلة و یخذل فی الصّدیق و یشمت فیه العدوّ، أنزلته بک و شکوته إلیک رغبة منّی إلیک عمّن سواک ففرّجته و کشفته، فأنت ولیّ کلّ نعمة و صاحب کلّ حسنة و منتهی کلّ رغبة.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 655
چون شب عاشورا به پای آمد و سفیده صبح سر بر زد، حسین علیه السّلام نماز بگذاشت و به روایت زین العابدین علیه السّلام دست برداشت.
و قال: اللّهمّ! أنت ثقتی فی کلّ کرب، و رجائی فی کلّ شدّة، و أنت لی فی کلّ أمر نزل بی ثقة و عدّة. کم من کرب یضعف عنه الفؤاد و تقلّ فیه الحیلة و یخذل فیه الصّدیق، و یشمت به العدوّ، و أنزلته بک و شکوته إلیک رغبة منّی إلیک عمّن سواک، ففرّجته و کشفته، فأنت ولیّ کلّ نعمة، و صاحب کلّ حسنة، و منتهی کلّ رغبة.
عرض کرد: «ای پروردگار من! تویی معتمد من در هر اندوه گلوگیری و تویی امید من در هر شدت جانکاهی و تویی ملجأ من و ساز و برگ من در هر خطبی که بر من فرود آید. چه بسیار اندوه دلاویز که دل را به کاهش اندازد و طریق چاره را مسدود سازد و دوست را به دست خذلان فرسایش دهد و دشمن را در شماتت فزایش فرماید، و من به درگاه تو آوردم و شکایت به حضرت تو کردم و راز دل جز با تو نگفتم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 276
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 178
(فلمّا) نظرهم الحسین، رفع یدیه داعیا، و قال: اللّهمّ أنت ثقتی فی کلّ کرب، و أنت رجائی فی کلّ شدّة، و أنت لی فی کلّ أمر نزل بی، ثقة و عدّة؛ کم من همّ یضعف فیه الفؤاد، و تقلّ فیه الحیلة، و یخذل فیه الصّدیق، و یشمت فیه العدوّ، أنزلته بک، و شکوته إلیک رغبة منّی إلیک عمّن سواک؛ ففرّجته عنّی و کشفته؛ فأنت ولیّ کلّ نعمة، و صاحب کلّ حسنة؛ و منتهی کلّ رغبة.
السّماوی، إبصار العین،/ 9
فلمّا أصبح الصّباح من یوم عاشوراء، نودی الحسین علیه السّلام و أصحابه من بطنان العرش: یا خیل اللّه! ارکبی.
فقام الحسین علیه السّلام و نادی أصحابه، و أمرهم بالصّلاة؛ و فی بعض الکتب: فتیمّموا بدلا عن الوضوء و أذّن الحسین علیه السّلام، و أقام بنفسه، و صلّی بأصحابه صلاة الصّبح، فلمّا فرغ رفع یدیه إلی السّماء و قد أخذ المصحف بیده الیمنی قائلا: اللّهمّ أنت ثقتی فی کلّ کرب، و أنت رجائی فی کلّ شدّة، و أنت لی فی کلّ أمر نزل بی ثقة و عدّة، کم من کرب یضعف فیه الفؤاد، و تقلّ فیه الحیلة، و یخذل فیه الصّدّیق، و یشمت فیه العدوّ، و أنزلته بک، و شکوته إلیک رغبة منّی إلیک عمّن سواک، ففرّجته عنّی، و کشفته، فأنت ولیّ کلّ نعمة، و صاحب کلّ حسنة، و منتهی کلّ رغبة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 346
__________________________________________________
- و بیرون تو کس نجستم. پس آن بلای متراکم را تو فرح بخشیدی و آن خطب مظلم را منقشع ساختی. پس تویی ولی هر نعمت و خداوند هر نیکویی و منتهای هر آرزو.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 224- 225
این وقت حسین علیه السّلام بر شتری درازبالا بر نشست و قرآنی را باز کرده، بر فراز سر گذاشت و به میان هردو صف درآمد و درایستاد و بانگ درداد که: «میان من و میان شما کتاب خدای حاضر است و جدّ من رسول اللّه ناظر.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 229
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 277

فأقبل علی أصحابه، فقال: إنّ القوم لیسوا یقصدون غیری، و قد قضیتم ما علیکم، فانصرفوا، فأنتم فی حلّ. فقالوا: لا و اللّه یا ابن رسول اللّه! حتّی تکون أنفسنا قبل نفسک. فجزّاهم الخیر. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 217
ثمّ قام «2» خطیبا «3»، فحمد اللّه و أثنی علیه «4» و قال لأصحابه «4»: إنّ اللّه عزّ و جلّ «5» قد أذن فی قتلکم «6» الیوم و قتلی «6»، «7» و علیکم بالصّبر «7» و الجهاد «8». «9»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 126- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 236؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 275؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 366؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 36؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 346- 347
حدّثنی أبی رحمه اللّه عن سعد بن عبد اللّه عن علیّ بن إسماعیل بن عیسی، عن صفوان بن
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه به همراهان خویش روی آورد و گفت: «انّ القوم لیسوا یقصدون غیری و قد قضیتم ما علیکم، فانصرفوا، فأنتم فی حلّ»، «این سپاه جز با من کاری ندارند و شما وظیفه خویش را به انجام رساندید. پس بازگردید. چه شما آزاد هستید.»
گفتند: «نه به خدا سوگند! ای پسر پیامبر خدا، تا جانهای ما فدای جان تو باشد.»
پس برای ایشان (از خدا) پاداش نیک خواست.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 181
(2)- [و فی نفس المهموم و المقرّم و بحر العلوم مکانه: «و (لمّا) أصبح الحسین علیه السّلام یوم عاشوراء، فصلّی بأصحابه صلاة الصّبح (الفجر) ثمّ قام ...»].
(3)- [فی المقرّم و بحر العلوم: «خطیبا فیهم»].
(4- 4) [فی المقرّم و بحر العلوم: «ثمّ قال»].
(5)- [و فی المعالی مکانه: «ثمّ نظر إلی أصحابه و قال: إنّ اللّه ...»].
(6- 6) [فی المعالی: «و قتلی» و فی المقرّم و بحر العلوم: «و قتلی فی هذا الیوم»].
(7- 7) [المعالی: «کلّکم تقتلون فی هذا الیوم إلّا ولدی علیّ بن الحسین، فاتّقوا اللّه یا قوم و اصبروا»].
(8)- [لم یرد فی نفس المهموم و المعالی، و فی المقرّم و بحر العلوم: «و القتال»].
(9)- آن‌گاه امام حسین علیه السّلام برخاست و پس از سخنرانی، حمد و ثنای خدا به جا آورد. به یاران خود فرمود: «خدای عزیز، در این روز برای کشتن شما و من اجازه داده است. پس، بر شما لازم است که صبر و جهاد نمایید.»
نجفی، ترجمه اثبات الوصیّة،/ 306
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 278
یحیی، عن الحسین بن أبی العلاء، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام: «1» إنّ الحسین بن علیّ علیه السّلام قال لأصحابه یوم أصیبوا: أشهد أنّه قد أذن فی قتلکم، فاتّقوا اللّه و اصبروا.
«2» حدّثنی محمّد بن جعفر الرزّاز، عن خاله محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن علیّ ابن النّعمان، عن الحسین بن أبی العلاء مثله «2».
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 73- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 583؛ المجلسی، البحار، 45/ 86؛ البحرانی، العوالم، 17/ 319؛ مثله القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 268
و حدّثنی الحسن «3» بن عبد اللّه، عن محمّد بن عیسی، عن أبیه، عن الحسن بن محبوب، عن علیّ بن رباب «4»، عن الحلبیّ، قال: سمعت أبا عبد اللّه علیه السّلام یقول: إنّ الحسین علیه السّلام صلّی بأصحابه الغداة، ثمّ التفت إلیهم، فقال: إنّ اللّه «5» قد أذن فی قتلکم، فعلیکم بالصّبر. «6»
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 73- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 583؛ المجلسی، البحار، 45/ 86؛ البحرانی، العوالم، 17/ 319؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 270؛ مثله القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 268
حدّثنی أبی رحمه اللّه و جماعة مشایخی، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن الحسین بن سعید، عن النّضر بن سوید، عن یحیی بن عمران الحلبیّ، عن الحسین بن أبی العلاء، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام، قال: إنّ الحسین صلّی اللّه علیه و اله صلّی بأصحابه یوم أصیبوا، ثمّ قال: أشهد أنّه قد أذن فی قتلکم یا قوم، فاتّقوا اللّه و اصبروا.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 73- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 87؛ البحرانی، العوالم، 17/ 319؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 120
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(2- 2) [لم یرد فی العوالم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(3)- [إثبات الهداة: «الحسین»].
(4)- [فی إثبات الهداة و البحار و العوالم: «رئاب» و من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(5)- [و فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه مکانه: «ثمّ قال علیه السّلام لأصحابه: إنّ اللّه ...»].
(6)- [أضاف فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و فی نسخة: فی قتلی و قتلکم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 279
(و به) قال أخبرنا الشّریف أبو عبد اللّه محمّد بن علیّ بن الحسن الحسنیّ بقراءتی علیه بالکوفة، قال: أخبرنا الحسین بن محمّد قراءة، قال: أخبرنا عبد العزیز، قال: حدّثنا محمّد ابن عیسی بن هارون بن سلام، قال: حدّثنا أحمد بن یحیی مولی بنی شیبة، قال: حدّثنا قاسم بن عمرو، قال: حدّثنا حسین بن زید بن علیّ، عن آبائه علیهم السّلام: أنّ الحسین بن علیّ علیهما السّلام خطب یوم أصیب، فحمد اللّه و أثنی علیه، و قال: الحمد للّه الّذی جعل الآخرة للمتّقین، و النّار و العقاب علی الکافرین، و إنّا و اللّه ما طلبنا فی وجهنا هذا الدّنیا، فنکون السّاکنین «1» فی رضوان ربّنا، فاصبروا، فإنّ اللّه مع الّذین اتّقوا و دار الآخرة خیر لکم.
فقالوا: بأنفسنا نفدیک.
فقال الحسین بن زید بن علیّ علیهم السّلام: فکانوا و اللّه یبادرونه إلی القتال، حتّی مضوا بین یدیه، فیحتسبهم، و یستغفر لهم.
الشّجری، الأمالی، 1/ 160- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 460
و عنه علیه السّلام [فی کتاب الهدایة فی الفضائل] فی حدیث: أنّ الحسین علیه السّلام قال یوم السّبت و هو یوم عاشوراء الّذی قتل فیه: و لا یبقی مطلوب من أهلی، و یسار برأسی إلی یزید بن معاویة.
و بإسناده [فی کتاب مناقب فاطمة و ولدها] عن الواقدی، عن الحسین علیه السّلام فی حدیث: أنّه قال: إنّی أعلم علما إنّ هناک مصعدی، و هناک مصارع أصحابی لا ینجو منهم إلّا ولدی علیّ. «2»
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 588 رقم 64، 68
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «السّالکین» و فی العبرات «الشّاکین»].
(2)- از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که چون صبح آن روز میشوم طالع شد، آن امام مظلوم با اصحاب خود نماز صبح ادا کرد و بعد از نماز رو به جانب اصحاب سعادت مآب خود گردانید و فرمود:
«گواهی می‌دهم که امروز همه شما شهید خواهید شد، به غیر از علی بن الحسین! پس، از خدا بترسید و صبر کنید تا به سعادت شهادت فایز گردید و از مشقّت و مذلّت دنیای فانی رهایی یابید.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 654
هم به روایت ابن قولویه در کتاب کامل، روی به اصحاب کرد،
فقال: إنّ اللّه قد أذن فی قتلکم، فعلیکم بالصّبر. و فی بعض الأخبار أنّه قال: کلّکم تقتلون إلّا علیّ بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 280
و فی بعض الأخبار: أنّه قال لهم: «تقتلون کلّکم معی إلّا علیّ بن الحسین زین العابدین».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 366
__________________________________________________
- الحسین.
فرمود: «همانا خداوند شما را اجازت فرمود تا جهاد کنید. پس بر شما است که جلباب صبر و شکیبایی درپوشید و چند که توانید بکوشید.»
و به روایتی فرمود که: «همگان کشته خواهید شد و جز علی بن الحسین کس زنده نخواهد ماند.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 225
و به روایت نور الانوار خوارزمی در اوائل سحرگاه از بطنان عرش ندای: «یا خیل اللّه ارکبی». اهل بیت و اصحاب شنیدند و به روایت: «اهل بیت جای خود را در بهشت دیده بودند» و به روایت کامل الزیارة است از حلبی از حضرت صادق علیه السّلام که آن حضرت بعد از نماز صبح نیز فرمود به اصحاب خود «إنّ اللّه تعالی قد أذن فی قتلکم، فعلیکم بالصّبر.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 458
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 281

و کلّمهم بریر بن خضیر، و غیره، و وعظوهم، و ذکروا غرورهم الحسین بکتبهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 397، أنساب الأشراف، 3/ 189
قال: و أصبح الحسین [و- «1»] صلّی بأصحابه، ثمّ قرب «2» إلیه «3» فرسه، فاستوی علیه «4» و تقدّم نحو القوم فی نفر من أصحابه، و بین یدیه بریر بن حضیر «5» الهمدانیّ، فقال له الحسین: کلّم القوم یا بریر! و احتجّ علیهم!
قال: فتقدّم بریر حتّی وقف قریبا من القوم، و القوم علی بکرة «6» قد زحفوا إلیهم، فقال لهم بریر «7»: یا هؤلاء! «8» [اتّقوا اللّه، فإنّ نسل محمّد صلّی اللّه علیه «9» و سلّم قد أصبح بین أظهرکم «10»، و هؤلاء] ذرّیّته، و عترته، و بناته، و حریمه، فهاتوا ما الّذی عندکم؟ و ما تریدون أن تصنعوا بهم؟
فقالوا: نرید أن نمکّن «11» منهم الأمیر عبید اللّه بن زیاد، فیری رأیه فیهم. فقال بریر «12» ابن حضیر «12»: و لا تقبلون «13» منهم إن رجعوا إلی المکان الّذی أقبلوا منه یا أهل
__________________________________________________
(1)- من د.
(2)- فی د. و فی بر: قربت.
(3)- فی د: له.
(4)- فی د: علیها.
(5)- فی النّسخ: الحصین.
(6)- من د، و فی الأصل: بلرة. و فی بر: مطموس.
(7)- لیس فی د.
(8)- ما بین الحاجزین من د و بر.
(9)- زید فی د: و آله.
(10)- فی د: اضفرکم.
(11)- من د، و فی الأصل و بر: یمکن.
(12- 12) لیس فی د، و فی الأصل و بر: بن حصین.
(13)- فی الأصل: یقبلوا، و فی د: لا تقبلوا، و فی بر بغیر نقط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 282
الکوفة! أنسیتم کتبکم إلیه و عهودکم الّذی أعطتیموها من أنفسکم؟ و أشهدتم اللّه علیها و کفی باللّه شهیدا؛ یا ویلکم! دعوتم «1» أهل بیت نبیّکم، و زعمتم أنّکم تقتلون أنفسکم دونهم «2»، حتّی إذا أتوا علیکم، أسلمتموهم إلی عبید اللّه بن زیاد، و حلتم بینهم و بین الماء الجاری! و هو مبذول یشرب منه الیهود و النّصاری و المجوس، و ترده الکلاب و الخنازیر، فبئس ما خلّفتم محمّدا صلّی اللّه علیه «3» و سلّم فی ذرّیّته، ما لکم لا سقاکم اللّه یوم القیامة! ویلکم هذا الحسن و الحسین سیّدا «4» أهل الجنّة من الأوّلین و الآخرین.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 181- 183
فبلغ العطش من الحسین علیه السّلام و أصحابه، «5» فدخل علیه «5»، رجل من شیعته، یقال له: یزید بن الحصین الهمدانیّ- «6» قال إبراهیم بن عبد اللّه راوی الحدیث: هو خال أبی إسحاق الهمدانیّ-. فقال «6»: «7» یا ابن رسول اللّه! أتأذن «8» «9» لی، فأخرج إلیهم، فأملهم «10»؟ «9» فأذن له، فخرج إلیهم، فقال: یا معشر النّاس! إنّ اللّه عزّ و جلّ بعث محمّدا بالحقّ «11» بشیرا، و نذیرا، و داعیا إلی اللّه بإذنه، و سراجا منیرا، و هذا ماء الفرات تقع فیه خنازیر السّواد و کلابها، و قد حیل بینه و بین ابنه.
فقالوا: یا یزید! فقد أکثرت الکلام، فاکفف «12»، فو اللّه لیعطش «13» الحسین کما عطش
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: أدعیتم.
(2)- فی د: دونه.
(3)- زید فی د: و آله.
(4)- من د و بر، و فی الأصل: سیّد.
(5- 5) [مثیر الأحزان: «فقال له»].
(6- 6) [فی روضة الواعظین: «فقال» و لم یرد فی مثیر الأحزان].
(7)- [و فی المعالی مکانه: «فقام یزید بن الحسین الهمدانیّ و قال: ...»].
(8)- [البحار: «تأذن»].
(9- 9) [مثیر الأحزان: «فی أن أخرج إلی القوم»].
(10)- [فی روضة الواعظین و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «فأکلّمهم»].
(11)- [لم یرد فی المعالی].
(12)- [روضة الواعظین: «فاکفف عنّا»].
(13)- [فی روضة الواعظین و البحار: «لیعطشنّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 283
من کان قبله «1». فقال الحسین: اقعد یا یزید. «2» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 158- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 318؛ البحرانی، العوالم، 17/ 167؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 287؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 273؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 159؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 348؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 64
و أصبح الحسین، فصلّی بأصحابه، ثمّ قرب إلیه فرسه، فاستوی علیه، و تقدّم نحو القوم فی نفر من أصحابه، و بین یدیه بریر بن خضیر الهمدانیّ، فقال له الحسین: کلّم القوم یا بریر! و انصحهم.
فتقدّم بریر حتّی وقف قریبا من القوم، و القوم قد زحفوا إلیه عن بکرة أبیهم، فقال لهم بریر: یا هؤلاء! اتّقوا اللّه، فإنّ ثقل «3» محمّد قد أصبح بین أظهرکم، هؤلاء ذرّیّته، و عترته، و بناته، و حرمه، فهاتوا ما عندکم، و ما الّذی تریدون أن تصنعوا بهم؟ فقالوا:
نرید أن نمکّن منهم الأمیر عبید اللّه بن زیاد، فیری رأیه فیهم. «4» فقال بریر: أفلا
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
(2)- تشنگی بر حسین و یارانش غلبه کرد. یکی از یارانش به نام یزید (بریر خ ب) بن حصین همدانی (راوی حدیث ابراهیم بن عبد اللّه گوید: او خال ابی اسحاق همدانی بوده) خدمت آن حضرت آمد و عرض کرد: «یابن رسول اللّه! به من اجازه ده بروم و با این لشگر سخن کنم.»
به او اجازه داد. نزد آنها رفت و گفت: «ای گروه مردم! خدا، محمد را به راستی فرستاد تا بشیر و نذیر و داعی به خدا باشد، به اجازه او و چراغ فروزنده باشد، این آب فرات است که خوکهای ده‌نشینان و سگانشان در آن غوطه خورند و از فرزند او دریغ داشتید.»
در جواب گفتند: «ای یزید! بسیار سخن دراز کردی. بس کن! باید حسین تشنگی کشد؛ چنانچه کسانی پیش از او تشنه ماندند.»
حسین فرمود: «یزید بنشین!»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 158
(3)- [و فی المقرّم و بحر العلوم مکانه: «و استأذن الحسین بریر بن خضیر فی أن یکلّم القوم، فأذن له (و کان شیخا تابعیّا ناسکا قارئا للقرآن و من شیوخ القرّاء فی جامع الکوفة و له فی الهمدانیّین شرف و قدر). فوقف قریبا منهم و نادی: یا معشر النّاس! إنّ اللّه بعث محمّدا بشیرا و نذیرا و داعیا إلی اللّه و سراجا منیرا، و هذا ماء الفرات تقع فیه خنازیر السّواد و کلابه و قد حیل بینه و بین ابن بنت رسول اللّه أفجزاء محمّد هذا؟ فقالوا: یا بریر! (قد) أکثرت الکلام (فاکفف عنّا) فو اللّه لیعطش الحسین کما عطش من کان قبله. قال: یا قوم! (اتّقوا اللّه) إنّ ثقل ...»].
(4) (4*) [فی المقرّم و بحر العلوم: «قال: أفلا تقبلون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 284
ترضون (4*) منهم أن یرجعوا إلی المکان الّذی أقبلوا «1» منه؟ ویلکم یا أهل الکوفة! أنسیتم کتبکم إلیه «2»، و عهودکم الّتی أعطیتموها «3» من أنفسکم «3»، و أشهدتم اللّه علیها، «3» و کفی باللّه شهیدا «3»، ویلکم أدعوتم أهل بیت نبیّکم، و زعمتم أنّکم تقتلون أنفسکم من «2» دونهم، حتّی إذا أتوکم، أسلمتموهم «4» لعبید اللّه «4»، و حلأتموهم عن ماء الفرات «3» الجاری، «5» و هو مبذول «5»، یشرب منه الیهود، و النّصاری، و المجوس، و ترده الکلاب و الخنازیر «3»، بئسما خلّفتم محمّدا فی ذرّیّته، ما لکم لا سقاکم اللّه یوم القیامة، فبئس القوم أنتم.
فقال له نفر منهم: یا هذا ما ندری ما تقول. فقال بریر: الحمد للّه الّذی زادنی فیکم بصیرة، اللّهمّ إنّی أبرأ إلیک من فعال هؤلاء القوم، اللّهمّ ألق بأسهم بینهم حتّی یلقوک، و أنت علیهم غضبان.
فجعل القوم یرمونه بالسّهام، فرجع «6» بریر إلی ورائه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 252- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 376- 377؛ مثله المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 285- 286
فقال الحسین علیه السّلام لبریر: احتجّ علیهم. فتقدّم إلیهم، و وعظهم، فضحکوا منه، و رشقوه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 100
قال الرّاوی: و رکب أصحاب عمر بن سعد لعنهم اللّه، فبعث الحسین علیه السّلام بریر بن خضیر، فوعظهم، «7» فلم یستمعوا، «8» و ذکّرهم، فلم ینتفعوا «9».
__________________________________________________
(1)- [فی المقرّم و بحر العلوم: «جاؤوا»].
(2)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(3- 3) [لم یرد فی المقرّم].
(4- 4) [بحر العلوم: «إلی ابن زیاد»].
(5- 5) [بحر العلوم: «الّذی»].
(6)- [فی المقرّم و بحر العلوم: «فتقهقر» و إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم و مثله فی المقرّم].
(7)- [لم یرد فی المعالی].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(9)- راوی گفت: سربازان عمر بن سعد (که لعنت خدا بر آنان باد) سوار شدند. حسین علیه السّلام، بریر را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 285
ابن طاووس، اللّهوف،/ 96- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 270؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 352
و قال محمّد بن أبی طالب: و رکب أصحاب عمر بن سعد، فقرّب «1» إلی الحسین فرسه «2» فاستوی علیه «2»، و تقدّم نحو القوم فی نفر من أصحابه، و بین یدیه بریر بن خضیر، فقال له الحسین علیه السّلام: کلّم القوم. فتقدّم بریر، «3» فقال: یا قوم! اتّقوا اللّه، فإنّ ثقل محمّد قد أصبح بین أظهرکم، هؤلاء ذرّیّته و عترته و بناته و حرمه، فهاتوا ما عندکم، و ما الّذی «4» تریدون أن تصنعوه «5» بهم؟
فقالوا: نرید «6» أن نمکّن منهم الأمیر ابن زیاد، فیری رأیه فیهم. فقال لهم بریر: أفلا تقبلون منهم أن یرجعوا إلی المکان الّذی جاؤوا منه؟ ویلکم «7» یا أهل الکوفة «7»، أنسیتم کتبکم و عهودکم الّتی أعطیتموها و أشهدتم اللّه علیها، یا ویلکم، أدعوتم «8» أهل بیت نبیّکم، و زعمتم أنّکم تقتلون أنفسکم دونهم، حتّی إذا أتوکم، أسلمتموهم «9» إلی ابن زیاد «9»، و حلّأتموهم عن ماء الفرات، بئس ما خلّفتم نبیّکم فی «10» ذرّیته «11»، ما لکم، لا سقاکم اللّه یوم القیامة. فبئس القوم أنتم.
__________________________________________________
- فرستاد تا مگر آنان را پندی دهد، ولی به اندرزش گوش ندادند و تذکّراتی داد که سودی نبخشید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 96
(1)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «و لمّا رکب أصحاب ابن سعد قرب ...»].
(2- 2) [أعیان الشّیعة: «فاستولی علیه و کان اسم فرسه الیحموم»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(4)- [الأسرار: «الّذین»].
(5)- [العوالم: «تصنعوا»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7- 7) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(8)- [أعیان الشّیعة: «دعوتم»].
(9- 9) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(10)- [الأسرار: «من»].
(11)- [المعالی: «عترته»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 286
فقال له نفر منهم: یا هذا «1»! ما ندری ما تقول. فقال بریر: الحمد للّه الّذی زادنی فیکم بصیرة. اللّهمّ إنّی أبرأ إلیک من فعال هؤلاء القوم، اللّهمّ ألق بأسهم بینهم، حتّی یلقوک و أنت علیهم غضبان.
فجعل القوم یرمونه بالسّهام «2»، فرجع بریر «3» إلی ورائه. «4»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان].
(2)- [نفس المهموم: «بسهام»].
(3)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(4)- چون تشنگی بر اهل بیت و اصحاب آن حضرت غلبه کرد، یزید بن حصین همدانی به خدمت آن حضرت آمد و اجازت طلبید که با آن کافران سنگین‌دل سخنی چند بگوید. چون رخصت یافت، در برابر آن گروه شقاوت‌اثر آمد و گفت: «ایّها النّاس! به درستی که حق تعالی محمد را به حق و راستی فرستاد که بشارت دهد مردم را به ثواب خدا و بترساند ایشان را از عذاب او و دعوت نماید خلایق را به سوی خالق و چراغ افروخته راه هدایت بود. اینک آب فرات سگ و خوک از آن می‌آشامند و شما حایل شده‌اید میان آب و فرزند پیغمبر خود.»
آن سگان بی‌حیا در جواب گفتند که: «سخن بسیار مگو! او را آب نمی‌دهیم تا از تشنگی هلاک شود.
چنانچه عثمان تشنه کشته شد.»
پس، بریر بن خضیر در برابر آن سپاه روسیاه رفت و گفت: «ای گروه بی‌حیا! از خدا بترسید که حرمت ذریّت اهل بیت و فرزندان حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلّم به زمین شما درآمده‌اند و میهمان شما گردیده‌اند.
نسبت به ایشان چه اراده دارید؟»
گفتند: «می‌خواهیم ایشان را به دست پسر زیاد دهیم که آن‌چه خواهد، نسبت به ایشان به عمل آورد.»
بریر گفت: «آیا راضی نمی‌شوید که برگردند به اوطان خود؟ وای بر شما ای اهل کوفه! آیا پیمانها و نامه‌های خود را که مؤکّد به ایمان نوشته بودید، بر طاق نسیان گذاشتید؟ ای بی‌شرمان! شما به اهل بیت پیغمبر خود نوشتید که: به دیار ما بیایید که جان خود را فدای شما می‌کنیم. اکنون که آمدند، آب را از ایشان مضایقه می‌کنید و می‌خواهید پسر زیاد بی‌بنیاد را بر ایشان مسلّط گردانید؟! رعایت پیغمبر خود را در حقّ فرزندان او چنین می‌کنید؟! بد گروهی بوده‌اید شما. خدا شما را در قیامت سیراب نگرداند.»
چون از ایشان جواب شافی نشنید، رو از ایشان گردانید و گفت: «الحمد للّه که بینایی من در ضلالت و کفر شما زیاده شد. خداوندا! بیزاری می‌جویم به سوی تو از افعال ناپسند ایشان. خداوندا! شمشیرهای ایشان را به روی یکدیگر برهنه گردان که بزودی هلاک شوند و تو از ایشان خشمناک باشی.»
چون تیرها به او افکندند، برگشت و به خدمت حضرت آمد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 656، 657
بریر بن خضیر عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! اجازت می‌فرمایی به جانب این قوم شوم و سخنی چند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 287
__________________________________________________
- که دانم، بگویم؟»
فرمود: «روا باشد.»
پس بریر پیش تاخت و بانگ برافراخت.
فقال: یا معشر النّاس! إنّ اللّه عزّ و جلّ بعث محمّدا بالحقّ بشیرا و نذیرا و داعیا إلی اللّه بإذنه و سراجا منیرا.
و هذا ماء الفرات تلغ فیه خنازیر السّواد و کلابها و قد حیل بینه و بین ابنه.
گفت: «ای گروه مردمان! خداوند محمّد را به سوی شما به رسالت فرستاد تا شما را به پاداش کار نیک، بشارت بهشت داد و به کیفر کردار بد تهدید دوزخ فرمود. او است نور تابنده و بندگان را به خداوند خواننده. هان ای مردم! اینک آب فرات است که خنازیر سواد (1) و سگان کوفه از آن می‌آشامند و دهان می‌زنند و شما در میان فرات و اهل بیت او حاجز و حایل گشته‌اید!»
لشکر کوفه او را بانگ زدند که: «ای بریر! فراوان سخن مکن.»
فو اللّه لیعطش الحسین کما عطش من کان قبله.
یعنی: «سوگند با خدای، حسین تشنه می‌ماند؛ چنان‌که تشنه ماند آن کس که قبل از وی بود.» و روی این سخن را با عثمان بن عفان داشتند که او تشنه کشته شد.
چون راه با سپاه کوفه نزدیک کرد، بریر را فرمان داد که: «با این جماعت سخنی بگوی.»
بریر لختی پیش تاخت و بانگ درانداخت،
فقال: یا قوم! إتّقوا اللّه فإنّ ثقل محمّد صلّی اللّه علیه و اله قد أصبح بین أظهرکم، هؤلاء ذرّیّته و عترته و بناته و حرمه، فهاتوا ما عندکم و ما الّذی تریدون أن تصنعوا بهم؟
گفت: «ای قوم! از خدای بترسید و وصیت پیغمبر را فرا یاد آرید که فرمود:
إنّی تارک فیکم الثّقلین: کتاب اللّه و عترتی.
«اینک ثقل محمد است در میان شما و این جماعت فرزندان او و عترت او و دختران او و حرم اویند.
اکنون بگویید: اندیشه شما چیست و با ایشان چه صنعت در نظر دارید؟»
گفتند: «الّا آن‌که سر به فرمان امیر عبید اللّه فرود آرد، تا چه فرماید.»
فقال لهم بریر: أفلا تقبلون منهم أن یرجعوا إلی المکان الّذی جاؤوا منه؟ ویلکم یا أهل الکوفة! أنسیتم کتبکم و عهودکم الّتی أعطیتموها و أشهدتم اللّه علیها، یا ویلکم إدّعوتم (إذ عرفتم) أهل بیت نبیّکم و زعمتم أنّکم تقتلون أنفسکم دونهم حتّی إذا أتوکم أسلمتموهم إلی ابن زیاد و منعوهم عن ماء الفرات، بئس ما خلّفتم نبیّکم فی ذرّیّته، ما لکم؟ لا سقاکم اللّه یوم القیامة فبئس القوم أنتم.
بریر گفت: «آیا نمی‌پذیرید تا به مکان خود مراجعت کند؟ وای بر شما ای اهل کوفه! آیا فراموش کردید کتب خود را که با او استوار نمودید و خدای را به شهادت گرفتید؟ وای بر شما، گاهی که شناختید اهل بیت پیغمبر خود را و گمان کردید در راه او بذل جان خواهید. چون به نزد شما آمد، او را تسلیم ابن زیاد نمودید و آب فرات را از وی دریغ داشتید. چه زشت مخلف که شمایید. پیغمبر خود را در حق ذرّیه او، خداوند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 288
__________________________________________________
- سقایت نکند شما را در روز قیامت که بدتر قوم شمایید.»
جماعتی گفتند: «ما نمی‌دانیم تو چه می‌گویی؟»
بریر گفت:
ألحمد للّه الّذی زادنی فیکم بصیرة، اللّهمّ! إنّی أبرأ إلیک من أفعال هؤلاء القوم، اللّهمّ! ألق بأسهم بینهم حتّی یلقوک و أنت علیهم غضبان.
یعنی: «سپاس خدای را که افزون کرد بصیرت مرا در شما، ای پروردگار من! تبری می‌جویم به سوی تو از افعال این قوم. ای خداوند من! زیان و ضرر این جماعت را در میان ایشان درافکن تا گاهی که تو را ملاقات کنند و تو بر ایشان غضبناک باشی.»
این وقت کوفیان او را هدف سهام ساختند و خدنگی چند به سوی او گشاد دادند. بریر باز شتافت.
(1). سواد: نام چند محل از اراضی عراق و اطراف کوفه.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 230، 235- 236
در بسیاری از کتب مقتل روایت است که آن حضرت چون عزم لشگر شقاوت‌اثر را بر ریختن خون شریفش مشاهده فرمود و از آن سمت شدّت تشنگی اطفال و اهل حرم را دید، اوّل بریر بن خضیر همدانی را که از بزرگان عبّاد و زهّاد و قاریان قرآن بود برای اتمام حجّت به آن قوم فرستاد و در کامل التواریخ زهیر بن القین را گفته است.
پس بریر در قبال آن قوم ایستاد و فرمود:
«ای اهل کوفه خداوند مبعوث فرمود پیغمبر خود را به حق، برای آن‌که بندگان را امر و نهی فرماید و به سوی او دعوت نماید و او را چراغ راه هدایت گردانید و شما به زبان تصدیق او کردید و به او ایمان آوردید و او ثقل و عترت خود را در میان شما گذاشت.- و غرض بریر اشاره به حدیث ثقلین بود که متواتر بود بین فریقین و دلیل بود بر حقیقت عترت و وجوب تمسّک به ایشان و نصرت ایشان و ضلالت متخلّف، از ایشان- و حال این است که می‌بینید عترت و اهل او در کنار شهر شما فرود آمده‌اند، پس چه اراده دارید که با ایشان رفتار کنید؟»
آن ملاعین گفتند:
«نرید أن نمکّن الأمیر عبید اللّه بن زیاد.»
یعنی: «می‌خواهیم که بر بیعت ابن زیاد فرود آیند و رعیّتی او را قبول کنند؛ اگرنه با ایشان قتال کنیم.»
بریر فرمود:
«و هذا ماء الفرات تقع فیه الخنازیر السّواد و کلابها، و قد حیل بینه و بین ابنه.»
گفت: «این از کجا رواست که آب فرات را از پسر پیغمبر خود و اهل بیت او منع کنید؟»
آن ملاعین گفتند: «بس کن این کلمات بی‌فایده مگو: «فو اللّه لیعطشنّ الحسین کما عطش من کان قبله.»
یعنی: «قسم به خدا که باید حسین را تشنه بکشیم چنانچه عثمان را تشنه کشتند.»
و آن ملاعین دروغ گفتند؛ بلکه در مدینة المعاجز و سایر کتب سیر و تواریخ است که حضرت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 289
المجلسی، البحار، 45/ 5- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 249- 250؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 280- 281؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 270؛ القمی، نفس المهموم،/ 243- 244؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 348؛ الجواهری «1»، مثیر الأحزان،/ 63؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 602، لواعج الأشجان،/ 124- 125
__________________________________________________
- امیر المؤمنین علیه السّلام چند مشک آب با حسنین برای عثمان که محاصره بود فرستادند و حضرت امام حسن علیه السّلام را خبر دادند که در آن روز کشته می‌شود و به شام نمی‌رسد و چنان شد.
پس چون حضرت امام حسین علیه السّلام شنیدند جواب آن بی‌دینان را به بریر فرمود: «ای بریر برگرد به جای خود و بنفس نفیس مقدّس.»
بیرجندی، کبریت احمر،/ 227
(1)- [حکاه فی المعالی و مثیر الأحزان عن محمّد بن أبی طالب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 290

ثمّ قال حسین لعمر و أصحابه: لا تعجلوا حتّی أخبرکم خبری، و اللّه ما أتیتکم حتّی أتتنی کتب أماثلکم بأنّ السّنّة قد أمیتت، و النّفاق قد نجم، و الحدود قد عطّلت، فاقدم لعلّ اللّه تبارک و تعالی یصلح بک أمّة محمّد صلّی اللّه علیه و سلم، فأتیتکم، فإذ کرهتم ذلک، فأنا راجع عنکم، و ارجعوا إلی أنفسکم، فانظروا هل یصلح لکم قتلی أو یحلّ لکم دمی؟!
ألست ابن بنت نبیّکم، و ابن ابن عمّه، و ابن أوّل المؤمنین إیمانا؟ أو لیس حمزة، و العبّاس، و جعفر عمومتی؟ أو لم یبلغکم قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فیّ و فی أخی: هذان سیّدا شباب أهل الجنّة؟
فإن صدّقتمونی، و إلّا فاسألوا جابر بن عبد اللّه، و أبا سعید الخدریّ، و أنس بن مالک، و زید بن أرقم.
فقال شمر بن ذی الجوشن: هو یعبد اللّه علی حرف إن کان یدری ما تقول.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 72
و کان مع الحسین فرس یدعی لا حقا- یقال: إنّ عبید اللّه بن الحرّ أعطاه إیّاه حین لقیه- فحمل علیه ابنه علیّ بن الحسین، ثمّ دعا براحلته، فرکبها، و نادی بأعلی صوته:
أیّها النّاس! اسمعوا قولی.
فتکلّم بکلام عدّد/ 488/ فیه فضل أهل بیته، ثمّ قال:
أتطلبونی بقتیل منکم قتلته؟ أو بمال استهلکته؟ أو بقصاص من جراحة جرحتها؟
فجعلوا لا یکلّمونه، ثمّ نادی: یا شبث بن ربعیّ! یا حجّار بن أبجر! یا قیس بن الأشعث! یا یزید بن الحارث، ألم تکتبوا إلیّ أن قد أینعت الثّمار، و أخضرّ الجناب، و طمّت الجمام؟ و إنّما تقدم علی جند لک مجنّد؟
قالوا: لم نفعل. ثمّ قال [علیه السّلام]:
أیّها النّاس! إذ کرهتمونی، فدعونی أنصرف إلی مأمنی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 291
فقال له قیس بن الأشعث: أو لا تنزل علی حکم بنی عمّک. فإنّهم لن یروک إلّا ما تحبّ. فقال: إنّک أخو أخیک، أترید أن یطلبک بنو هاشم بأکثر من دم مسلم بن عقیل الّذی غرّه أخوک؟ و اللّه لا أعطی بیدی إعطاء الذّلیل، و لا أفرّ فرار العبد.
عباد اللّه! إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ، وَ إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لِی فَاعْتَزِلُونِ «1».
فبکین أخواته، فسکّتهنّ، ثمّ قال: لا یبعد اللّه ابن عبّاس- و کان نهاه أن یخرجهنّ معه-.
قال [الحصین]: و أقبل الحسین یکلّم من بعث إلیه ابن زیاد، و إنّی لأنظر إلیه و علیه جبّة برد، فلمّا أبوا ما قال لهم انصرف إلی مصافه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 396- 397، 424، أنساب الأشراف، 3/ 188، 226
فلقوه فی تسعة عشر من أهل بیته فقال: یا أهل الکوفة کتبتم إلیّ فی القدوم، ثمّ صنعتم ما أری، فأنا أنزل علی حکم یزید. قالوا: انزل علی حکم الأمیر. قال: ما کنت لأنزل علی حکم ابن مرجانة. و قاتل و من معه حتی قتلوا. فقال الشّاعر:
فأیّ رزیّة عدلت حسینا غداة سطت به کفّا سنان
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 425، أنساب الأشراف، 3/ 227
فلمّا کان من الغد، خرج، فکلّم القوم، و عظم علیهم حقّه، و ذکرهم اللّه عزّ و جلّ و رسوله، و سألهم أن یخلوا بینه و بین الرّجوع، فأبوا إلّا قتاله، أو أخذه حتّی یأتوا به عبید اللّه بن زیاد.
فجعل یکلّم القوم بعد القوم، و الرّجل بعد الرّجل، فیقولون: ما ندری ما تقول. «2»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 217
__________________________________________________
(1)- سورة الدّخان- الآیتان: 20- 21.
(2)- و چون فردا شد، بیرون آمد و با سپاه دشمن سخن گفت و بزرگی حق خود را بر ایشان یادآوری کرد و خدا و پیامبرش را به یاد ایشان داد و از ایشان خواستار شد که او را در بازگشتن آزاد گذارند؛ لیکن آنان تن ندادند، مگر آن‌که با او بجنگند و یا دستگیرش نموده، نزد عبید اللّه بن زیاد برند.
پس، شروع کرد به سخن گفتن با این دسته و آن دسته و این مرد و آن مردشان و در پاسخ وی می‌گفتند: «نمی‌دانیم چه می‌گویی.»
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 181
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 292
و کان مع الحسین فرس له یدعی لاحقا حمل علیه ابنه علیّ بن الحسین؛ قال: فلمّا دنا منه القوم، دعا «1» براحلته، فرکبها، ثمّ نادی بأعلی صوته «2» دعاء یسمع جلّ النّاس: «أیّها النّاس «3»! اسمعوا قولی، و لا تعجلونی «4» حتّی أعظکم بما لحقّ «5» لکم علیّ، و حتّی أعتذر «6» إلیکم من مقدمی علیکم، فإن قبلتم عذری، و صدّقتم قولی، و أعطیتمونی النّصف «7»، کنتم بذلک أسعد، و لم یکن لکم علیّ سبیل، و إن لم تقبلوا منّی العذر، و لم تعطوا النّصف من أنفسکم فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ «8»؛ إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ «9». «10» قال: فلمّا سمع أخواته کلامه هذا «10» صحن و بکین، «11» و بکی «12» بناته «11»، فارتفعت أصواتهنّ، فأرسل إلیهنّ أخاه العبّاس بن علیّ و علیّا ابنه، و قال لهما: أسکتاهنّ «13»، فلعمری لیکثرنّ «14» بکاؤهنّ. «15» قال: فلمّا ذهبا لیسکتاهنّ، قال: لا یبعد ابن عبّاس «16».
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عاد» و هو تصحیف].
(2)- [زاد فی نفس المهموم: «بصوت عال»].
(3)- [و فی المقرّم مکانه: «ثمّ دعا براحلته، فرکبها، و نادی بصوت عال یسمعه جلّهم: أیّها النّاس ...»].
(4)- [المقرّم: «و لا تعجلوا»].
(5)- [فی نفس المهموم: «یحقّ» و فی المقرّم «هو حقّ»].
(6)- [نفس المهموم: «أعذر»].
(7)- [زاد فی المقرّم: «من أنفسکم»].
(8)- سورة یونس: 81.
(9)- سورة الأعراف: 196.
(10) (- 10) [المقرّم: «فلمّا سمعن النّساء هذا منه»].
(11) (- 11) [لم یرد فی المقرّم].
(12)- [نفس المهموم: «بکت»].
(13)- [المقرّم: «سکتاهنّ»].
(14)- [فی نفس المهموم: «فلیکثرنّ» و فی المقرّم: «لیکثر»].
(15) (15*) [لم یرد فی المقرّم].
(16)- [لا یرید الإمام علیه السّلام بقوله هذا النّدم علی استصحابهنّ، و لکنّه یشیر إلی فطنة ابن عبّاس و بعد نظره فکأنّه کان یری الحال فقال ما قال. و یدلّ علی هذا قوله علیه السّلام: فإنّه کان ینظر من وراء ثوب رقیق، 2/ 50.
و إلّا فالإمام علیه السّلام یمضی لما امر به من تعریض نفسه الشّریفة و نفوس أصحابه و أهل بیته الکرام للقتل و تعریض-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 293
قال: فظننّا أنّه إنّما قالها حین سمع بکاؤهنّ، لأنّه قد کان نهاه أن یخرج بهنّ (15*).
فلمّا سکتن، حمد اللّه و أثنی علیه، «1» و ذکر اللّه بما هو أهله «1»، و صلّی علی محمّد صلّی اللّه علیه و «2» علی ملائکته «3»، و أنبیائه، «4» فذکر من ذلک ما اللّه أعلم و «2» ما لا یحصی ذکره.
«5» قال: فو اللّه ما سمعت متکلّما «4» قطّ قبله و لا بعده أبلغ فی منطق منه.
ثمّ قال: أمّا بعد «5»، فانسبونی، فانظروا «6» من أنا، ثمّ ارجعوا إلی أنفسکم و عاتبوها، فانظروا؛ هل یحلّ «7» لکم قتلی و انتهاک حرمتی؟
ألست ابن بنت نبیّکم صلّی اللّه علیه و سلم و ابن وصیّه و ابن عمّه، و أوّل المؤمنین باللّه، و المصدّق لرسوله «8» بما جاء به من عند ربّه! أو لیس حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی؟ أو لیس جعفر «9» الشّهید «6» الطّیّار ذو الجناحین «9» «6» عمّی؟ أو لم یبلغکم «10» قول مستفیض فیکم: أنّ رسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و آله و سلّم قال «10» لی و لأخی: «هذان سیّدا شباب أهل الجنّة»! فإن صدّقتمونی بما أقول- و هو الحقّ- فو اللّه ما تعمّدت کذبا «11» مذ علمت أنّ اللّه یمقت علیه أهله، «12» و یضرّ به من اختلقه «12»، و إن کذّبتمونی، فإنّ فیکم من إن سألتموه عن ذلک
__________________________________________________
- أهله و نسائه للأسر، و لا یمنعه من ذلک نصح ناصح، أو عذل عاذل شأنه فی ذلک شأن أخیه، و أبیه، و جدّه علیهم السّلام من قبل].
(1- 1) [لم یرد فی المقرّم].
(2- 2) [المقرّم: «علی الملائکة و الأنبیاء و قال فی ذلک»].
(3)- [نفس المهموم: «ملائکة اللّه»].
(4- 4) [نفس المهموم: «فلم یسمع متکلّم»].
(5- 5) [فی المقرّم: «و لم یسمع متکلّم قبله و لا بعده أبلغ منه فی منطقه [...] أیّها النّاس» و فی العبرات:
«ثمّ قال، أمّا بعد»].
(6)- [لم یرد فی المقرّم].
(7)- [نفس المهموم: «یصلح»].
(8)- [نفس المهموم: «لرسول اللّه»].
(9- 9) [نفس المهموم: «الطّیّار فی الجنّة بجناحین»].
(10- 10) [فی نفس المهموم: «ما قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم» و فی المقرّم: «قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم»].
(11)- [المقرّم: «الکذب»].
(12- 12) [لم یرد فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 294
أخبرکم؛ سلوا جابر بن عبد اللّه الأنصاریّ، أو أبا سعید الخدریّ، أو سهل بن سعد السّاعدیّ، أو زید بن أرقم، أو أنس بن مالک؛ یخبروکم أنّهم سمعوا هذه المقالة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم لی و لأخی. أفما «1» فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی؟
فقال له شمر بن ذی الجوشن: هو یعبد اللّه علی حرف إن کان یدری ما یقول «2»!
فقال له «3» حبیب بن مظاهر: و اللّه إنّی لأراک تعبد اللّه علی سبعین حرفا، و أنا أشهد أنّک صادق ما تدری ما یقول؛ قد طبع اللّه علی قلبک.
ثمّ قال لهم الحسین: فإن کنتم فی شکّ من هذا القول «3» أفتشکّون «4» أثرا ما «4» أنّی ابن بنت نبیّکم! فو اللّه ما بین المشرق و المغرب ابن بنت نبیّ غیری منکم «5»، و لا من «6» غیرکم، «7» أنا ابن بنت نبیّکم خاصّة.
أخبرونی «7»، أتطلبونی بقتیل منکم قتلته؟ أو مال لکم «3» استهلکته؟ أو بقصاص من «8» جراحة «9»؟ قال: فأخذوا لا یکلّمونه.
قال: فنادی: یا شبث بن ربعیّ، و یا حجّار بن أبجر، و یا قیس بن الأشعث، و یا یزید ابن الحارث، ألم تکتبوا إلیّ أن «10»: قد أینعت الثّمار، و اخضرّ الجناب، «11» و طمّت الجمام «11» «12»، و إنّما تقدم علی جند لک مجنّد، فأقبل «13»! قالوا له: لم نفعل. فقال: سبحان
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم و المقرّم: «أما»].
(2)- [فی نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و المقرّم: «ما تقول»].
(3)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(4- 4) [لم یرد فی نفس المهموم و المقرّم و العبرات].
(5)- [فی نفس المهموم و المقرّم: «فیکم»].
(6)- [فی نفس المهموم و المقرّم: «فی»].
(7- 7) [فی نفس المهموم و المقرّم: «ویحکم»].
(8)- [لم یرد فی نفس المهموم و المقرّم].
(9)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «بجراحة»].
(10)- [زاد فی المقرّم: «أقدم»].
(11- 11) [لم یرد فی نفس المهموم و المقرّم].
(12)- طمّ الماء: علا و غمر، و الجمام: جمع جمّة؛ و هو المکان یجتمع فیه الماء.
(13)- [لم یرد فی المقرّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 295
اللّه! بلی و اللّه، لقد فعلتم.
ثمّ قال: أیّها النّاس! إذ کرهتمونی، فدعونی أنصرف عنکم إلی مأمنی من الأرض.
قال: فقال له قیس بن الأشعث: «1» أولا تنزل «1» علی حکم بنی عمّک، فإنّهم لن یروک إلّا ما تحبّ، «2» و لن یصل إلیک منهم مکروه؟
فقال الحسین: أنت أخو أخیک، أترید أن یطلبک بنو هاشم بأکثر من دم مسلم بن عقیل؟ «2» لا و اللّه، لا أعطیهم «3» بیدی إعطاء الذّلیل، «4» و لا أقرّ إقرار «4» العبید. عباد اللّه «5»! إنّی عذت بربّی و ربّکم أن ترجمون، أعوذ بربّی و ربّکم من کلّ متکبّر لا یؤمن بیوم الحساب.
قال: ثمّ إنّه «6» أناخ راحلته، و أمر عقبة بن سمعان، فعقلها «7»، و أقبلوا «8» یزحفون نحوه. «9»
__________________________________________________
(1- 1) [نفس المهموم: «ما ندری ما تقول و لکن انزل»].
(2- 2) [نفس المهموم: «فقال له الحسین»].
(3)- [نفس المهموم: «لا أعطیکم»].
(4- 4) [فی نفس المهموم و المقرّم: «و لا أفرّ فرار»].
(5)- [نفس المهموم: «ثمّ نادی: یا عباد اللّه»].
(6)- [لم یرد فی المقرّم].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(8)- [المقرّم: «و أقبلوا القوم»].
(9)- گوید: حسین اسبی همراه داشت به نام لاحق که علی بن حسین را بر آن نشانده بود.
گوید: وقتی جماعت نزدیک وی رسیدند، مرکب خویش را خواست و برنشست و با صدای بلند که بیشتر کسان می‌شنیدند، گفت: «ای مردم! سخن مرا بشنوید و در کار من شتاب مکنید تا درباره حقی که بر شما دارم، سخن آرم و بگویم که به چه سبب سوی شما آمده‌ام، اگر گفتار مرا پذیرفتید و سخنم را باور کردید و انصاف دادید، نیکروز می‌شوید که بر ضد من دستاویزی ندارید و اگر نپذیرفتید و انصاف ندادید، شما و شریکان (عبادت) تان یکدل شوید که منظورتان از خودتان نهان نباشد و درباره من هرچه خواهید کنید و مهلتم ندهید. یاور من خدایی است که این کتاب را نازل کرده و هم او دوستدار شایستگان است.»
گوید: و چون خواهرانش این سخن را شنیدند، بانگ زدند و بگریستند. دخترانش نیز گریستند و صدایشان بلند شد که عباس برادرش و علی پسرش را فرستاد و گفت: «خاموششان کنید که به دینم قسم، گریه بسیار خواهند کرد.»
گوید: و چون برفتند که آنها را خاموش کنند، گفت: «ابن عباس بیجا نگفت.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 296
__________________________________________________
- گوید: ما بدانستیم که به وقت شنیدن گریه‌شان، این سخن را از آن رو گفت که ابن عباس گفته بود، آنها را همراه نیارد. و چون خاموش شدند، خدا گفت و ثنای او کرد و یاد خدا کرد؛ چنان‌که باید و محمد و فرشتگان و پیمبران را صلوات گفت. چندان گفت که خدا بهتر داند و به گفتن نیاید.
گوید: به خدا هرگز چه پیش از آن و چه بعد، نشنیدم که گوینده‌ای بلیغ‌تر از او سخن کند.
آن‌گاه گفت: «اما بعد، نسب مرا به یاد آرید و بنگرید من کیستم. آن‌گاه به خویشتن باز روید و خودتان را ملامت کنید و بیندیشید که آیا رواست مرا بکشید و حرمتم را بشکنید؟ مگر من پسر دختر پیمبرتان و پسر وصی وی و عموزاده‌اش نیستم که پیش از همه به خدا ایمان آورد و پیمبر را در مورد چیزی که از پیش پروردگارش آورده بود، تصدیق کرد؟ مگر حمزه سرور شهیدان عموی پدرم نبود؟ مگر جعفر شهید طیار صاحب دو بال عموی من نبود؟ مگر سخنی را که میانتان شهره است، نشنیده‌اید که پیمبر خدای صلّی اللّه علیه و سلّم به من و برادرم گفت: این دو، سرور جوانان بهشتی‌اند؟ اگر آنچه را می‌گویم که و حق همین است، باور می‌دارید، به خدا از وقتی دانسته‌ام خدا دروغگو را دشمن دارد و دروغساز زیان می‌بیند، دروغ نگفته‌ام، و اگر باورم نمی‌دارید، هنوز در میان جماعت کس هست که اگر در این باب از او بپرسید، به شما می گوید. از جابر بن عبد اللّه انصاری یا ابو سعید خدری یا سهل بن سعد ساعدی یا زید بن ارقم یا انس بن مالک بپرسید تا به شما بگویند که این سخن را درباره من و برادرم از پیمبر خدا صلّی اللّه علیه و سلّم شنیده‌اید. آیا این شما را از ریختن خون من باز نمی‌دارد؟»
شمر ذی الجوشن گفت: «هرکه بفهمد تو چه می‌گویی، خدا را بر یک حرف می‌پرستد.»
حبیب بن مظاهر بدو گفت: «به خدا که تو خدا را بر هفتاد حرف پرستش می‌کنی. شهادت می‌دهم که راست می‌گویی و نمی‌فهمی چه می‌گوید که خدا بر دلت مهر نهاده.»
گوید: آن‌گاه حسین به آنها گفت:
«اگر در این سخن تردید دارید، آیا اندک تردیدی دارید که من پسر دختر پیمبرتانم؟ به خدا از مشرق تا مغرب از قوم شما یا قوم دیگر به جز من پسر دختر پیمبری وجود ندارد. تنها من هستم که پسر پیمبر شما هستم. به من بگویید آیا به عوض کسی که کشته‌ام یا مالی که تلف کرده‌ام، یا قصاص زخمی که زده‌ام، از پی منید؟»
گوید: اما خاموش ماندند و با وی سخن نکردند.
گوید: آن‌گاه بانگ زد: «ای شبث بن ربعی، ای حجار بن ابجر، ای قیس بن اشعث، ای یزید بن حارث! مگر به من ننوشتید که میوه‌ها رسیده و باغستانها سرسبز شده و چاهها پر آب شده [است] و پیش سپاه آماده خویش می‌آیی، بیا.»
گفتند: «ما ننوشتیم.»
گفت: «سبحان اللّه! چرا، به خدا شما نوشتید.»
گوید: آن‌گاه گفت: «ای مردم! اگر مرا نمی‌خواهید، بگذاریدم از پیش شما به سرزمین امانگاه خویش روم.»
گوید: قیس بن اشعث گفت: «چرا به حکم عموزادگانت تسلیم نمی‌شوی؟ به خدا با تو رفتاری-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 297
الطّبری، التّاریخ، 5/ 424- 426- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 240- 242؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 39- 42؛ المحمودی، العبرات، 2/ 8- 10؛ مثله المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 278، 281
ثمّ وثب الحسین علیه السّلام «1» متوکّیا علی سیفه، فنادی بأعلی صوته: فقال: أنشدکم اللّه «2»! «3» هل تعرفونی «4»؟ قالوا: نعم، أنت ابن «5» رسول اللّه و سبطه. قال: «6» أنشدکم اللّه «3»! هل تعلمون أنّ جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؟ قالوا: اللّهمّ «7» نعم. قال: أنشدکم اللّه «6»! هل تعلمون أنّ أمّی فاطمة بنت محمّد؟ قالوا: اللّهمّ «7» نعم. «8» قال: أنشدکم اللّه «9»! هل تعلمون أنّ أبی علیّ بن أبی طالب؟ قالوا: اللّهمّ نعم «8». قال: أنشدکم اللّه «9»! هل تعلمون أنّ جدّتی خدیجة «10» بنت خویلد أوّل «10» نساء هذه الأمّة إسلاما؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: أنشدکم اللّه «9»! هل تعلمون أنّ سیّد الشّهداء حمزة عمّ أبی؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: فأنشدکم اللّه «9»! هل تعلمون
__________________________________________________
- ناخوشایند نمی‌کنند و از آنها بدی به تو نمی‌رسد.»
حسین بدو گفت: «تو برادر آن برادری، می‌خواهی بنی هاشم بیشتر از خون مسلم بن عقیل را از تو مطالبه کنند؟ نه به خدا، مانند ذلیلان تسلیم نمی‌شوم و مانند بردگان گردن نمی‌نهم. ای بندگان خدا! من از این‌که سنگسارم کنید به پروردگار خویش و پروردگار شما پناه می‌برم. از شرّ متکبرانی که به روز حساب ایمان ندارند، به پروردگار خودم و پروردگار شما پناه می‌برم.»
گوید: آن‌گاه مرکب خویش را خوابانید و عقبة بن سمعان را بگفت تا آن را زانوبند زد و قوم حمله‌کنان سوی وی آمدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3022- 3025
(1)- [أضاف فی الأنوار النّعمانیّة: «بعد مقتل أکثر أصحابه»].
(2)- [و فی وسیلة الدّارین مکانه: «بعد ما حمد اللّه و أثنی علیه قال: أنشدکم باللّه ...»].
(3- 3) [لم یرد فی روضة الواعظین و مثیر الأحزان].
(4)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «هل تعرفوننی»].
(5)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «بنت»].
(6- 6) [فی الأنوار النّعمانیّة: «أنشدکم اللّه» و فی وسیلة الدّارین «أنشدکم باللّه»].
(7)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(8- 8) [لم یرد فی المعالی و أدب الحسین علیه السّلام].
(9)- [وسیلة الدّارین: «باللّه»].
(10- 10) [روضة الواعظین: «سیّدة نساء العالمین و أوّل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 298
أنّ جعفر الطّیّار فی الجنّة عمّی؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: فأنشدکم اللّه «1» «2»! هل تعلمون أنّ هذا سیف رسول اللّه، و أنا متقلّده؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: فأنشدکم اللّه «1»! هل تعلمون «3» أنّ هذه عمامة رسول اللّه، أنا لا بسها «4»؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: فأنشدکم اللّه «1»! هل تعلمون أنّ علیّا کان أوّلهم «5» إسلاما، و أعلمهم «6» علما، و أعظمهم حلما، و أنّه ولیّ کلّ مؤمن و مؤمنة؟ قالوا: اللّهمّ نعم.
قال: فبم تستحلّون دمی، و أبی الّذائد عن الحوض، غدا یذود عنه «7» رجالا کما یذاد البعیر الصّادر عن الماء، و لواء الحمد فی «8» ید جدّی «8» یوم القیامة؟ قالوا: قد علمنا ذلک کلّه، و نحن غیر تارکیک حتّی تذوق الموت عطشا «9». «10» فأخذ الحسین علیه السّلام بطرف لحیته و هو یومئذ ابن سبع و خمسین سنة «10»، ثمّ قال: اشتدّ غضب اللّه علی الیهود حین «11» قالوا:
عزیر ابن اللّه، و اشتدّ غضب اللّه «12» علی النّصاری حین قالوا: المسیح ابن اللّه، و اشتدّ غضب اللّه «12» علی المجوس حین عبدوا النّار من دون اللّه، و اشتدّ غضب اللّه «12» علی قوم قتلوا نبیّهم، و اشتدّ غضب اللّه «12» علی هذه العصابة الّذین «13» یریدون قتل «14» ابن «15»
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «باللّه»].
(2)- [أضاف فی أدب الحسین علیه السّلام: «لقد ضاع شعری علی بابکم»].
(3)- [روضة الواعظین: «هل تدرون»].
(4)- [الأنوار النّعمانیة: «متعمّم بها»].
(5)- [فی المعالی و أدب الحسین علیه السّلام: «أوّل القوم»].
(6)- [الأسرار: «أکثرهم»].
(7)- [لم یرد فی الأسرار].
(8- 8) [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «یدی أبی»].
(9)- [فی العوالم و المعالی: «عطشانا»، و إلی هنا حکاه فی المعالی و أدب الحسین علیه السّلام].
(10- 10) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(11)- [روضة الواعظین: «حیث»].
(12)- [مثیر الأحزان: «غضبه»].
(13)- [وسیلة الدّارین: «الّتی»].
(14)- [البحار: «قتلی»].
(15)- [فی العوالم و وسیلة الدّارین: «ابن بنت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 299
نبیّهم «1». «2» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: «و اللّه لا أجیبهم إلی شی‌ء (بشی‌ء) ممّا یریدون حتّی ألقی اللّه تعالی و أنا مخضّب بدمی»، و فی مثیر الأحزان إدامتها: «فسمعن بناته و أخواته کلامه، فبکین، و ندبن، و لطمن خدودهنّ، و ارتفعت أصواتهنّ، فوجّه إلیهنّ أخاه العبّاس و ابنه علیّا و قال لهما: سکتاهنّ، فلعمری لیکثر بکائهنّ». و فی وسیلة الدّارین إدامتها: «ثمّ قال لهم: فلم تستحلّون دمی؟ قالوا: بغضا و عدوانا لأبیک»].
(2)- و خود از جا جست و بر شمشیر تکیه داد و به آواز بلند فریاد کرد و فرمود: «شما را به خدا! آیا مرا می‌شناسید؟»
گفتند: «آری! تو زاده رسول خدایی و سبط او.»
گفت: «شما را به خدا! می‌دانید جدّم رسول خداست؟»
«به خدا آری.»
«به خدا! می‌دانید مادرم فاطمه دختر محمّد است؟»
«به خدا آری.»
«شما را به خدا! می‌دانید که پدرم علی بن ابیطالب است؟»
گفتند: «به خدا آری.»
«می‌دانید جدّه‌ام خدیجه دختر خویلد، اول زن این امت است؟»
گفتند: «به خدا آری.»
گفت: «شما را به خدا! می‌دانید سید شهداء حمزه، عموی پدر من است؟»
گفتند: «به خدا آری.»
«می‌دانید، جعفر طیّار در بهشت عمّ من است؟»
گفتند: «به خدا آری.»
«شما را به خدا! می‌دانید این شمشیر رسول خداست به کمرم؟»
گفتند: «به خدا آری.»
«شما را به خدا! می‌دانید این عمامه رسول خداست بر سر من؟»
«به خدا آری.»
«شما را به خدا! می‌دانید علی در مسلمانی پیش از همه است و در علم و حلم برتر از همه است و ولی هر مؤمن و مؤمنه است؟»
«به خدا آری.»
فرمود: «پس برای چه خون مرا حلال دانید و با آن‌که پدرم فردای قیامت بر سر حوض است و مردانی را از آن بر کنار سازد، مانند شترانی که از سر آب رانند و پرچم حمد روز قیامت به دست جدّ من است؟»
گفتند: «همه اینها را می‌دانیم و از تو دست برنداریم تا از تشنگی بمیری.»
حسین که آن روز پنجاه و هفت سال داشت، دست به محاسن خود گرفت و فرمود: «خشم خدا بر یهود-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 300
الصّدوق، الأمالی،/ 158- 159- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 318- 319؛ البحرانی، العوالم، 17/ 167- 168؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 287- 288؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 273- 274؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 159- 160؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 243- 244؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1 351؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 64- 65؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 301- 302؛ صابری الهمدانی، أدب الحسین علیه السّلام،/ 158- 159
ثمّ دعی الحسین علیه السّلام براحلته، فرکبها، و نادی بأعلی صوته: «1» یا أهل العراق! و جلّهم «2» یسمعون «1»، فقال: أیّها النّاس! «2» اسمعوا قولی، و لا تعجلوا حتّی أعظکم بما یحقّ لکم علیّ، و حتّی أعذر إلیکم «3»، «4» فإن أعطیتمونی النّصف، کنتم بذلک أسعد، و إن لم تعطونی النّصف من أنفسکم، فاجمعوا رأیکم «5»، «4» «ثمّ لا یکن أمرکم علیکم غمّة ثمّ أقضوا إلیّ و لا تنظرون إنّ ولییّ اللّه الّذی نزّل الکتاب و هو یتولّی الصّالحین» «6»، «7» ثمّ حمد اللّه و أثنی علیه، «8» و ذکر اللّه «8» تعالی بما هو أهله، و صلّی علی النّبیّ «9» صلّی اللّه علیه و اله و علی ملائکته و أنبیائه «10»، فلم یسمع متکلّم قطّ قبله و لا بعده أبلغ فی منطق منه، ثمّ قال: أمّا بعد!
__________________________________________________
- آن‌گاه سخت شد که گفتند عزیر پسر خداست و بر نصاری آن‌گاه سخت شد که گفتند، مسیح، پسر خداست و بر مجوس آن‌گاه که آتش را به جای خدا پرستیدند و سخت باشد خشم خدا بر مردمی که پیغمبر خود را کشتند و سخت است خشم او بر این جمعی که قصد دارند پسر پیغمبر خود را بکشند.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 158- 159
(1- 1) [فی المعالی و أعیان الشّیعة: «و کلّهم یسمعون»].
(2- 2) [إبصار العین: «یسمع»].
(3)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة: «علیکم»].
(4- 4) [إبصار العین: «من مقدمی هذا، و أعذر فیکم فإن قبلتم عذری و صدقتم قولی و أعطیتمونی النّصف من أنفسکم کنتم بذلک أسعد، و إن لم تقبلوا منّی العذر و لم تعطونی النّصف من أنفسکم: فاجمعوا أمرکم و شرکائکم»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة: «آرائکم» و فی أعیان الشّیعة: «أمرکم» و فی مثیر الأحزان: «أمرکم و رأیکم»].
(6)- [أضاف فی اللّواعج: «فلمّا سمع أخواته و بناته کلامه هذا، صحن و بکین و ارتفعت أصواتهنّ، فأرسل إلیهنّ أخاه العبّاس و ابنه علیّا، و قال: اسکتاهنّ، فلعمری لیکثرنّ بکاءهنّ»].
(7)- [من هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(8- 8) [فی إبصار العین و أعیان الشّیعة: «و ذکره»].
(9)- [المعالی: «علی النّبیّ و آله»].
(10)- [أضاف فی اللّواعج: «و قال ما لا یحصی کثرة»، و زاد فی بحر العلوم: «فذکر من ذلک ما لا یحصی ذکره»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 301
فانسبونی، فانظروا «1» من أنا، ثمّ «2» ارجعوا إلی «2» أنفسکم و عاتبوها، فانظروا هل یصلح «3» لکم قتلی و انتهاک حرمتی؟ ألست ابن بنت «4» نبیّکم، و ابن وصیّه، و ابن عمّه، و أوّل «5» المؤمنین المصدّق «5» «6» لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله بما جاء به من عند ربّه؟ أو لیس حمزة سیّد الشّهداء عمّی «7»؟ أو لیس جعفر «8» الطّیّار فی الجنّة بجناحین «9» عمّی؟ أو لم یبلغکم ما قال «10» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله لی و لأخی: هذان سیّدا شباب أهل الجنّة؟ فإن صدّقتمونی بما أقول و هو الحقّ، و اللّه ما تعمّدت کذبا منذ علمت، أنّ اللّه یمقت علیه أهله «11»، و ان کذّبتمونی فإن فیکم من إن «12» سألتموه عن ذلک، أخبرکم، سلوا «13» جابر بن عبد اللّه الأنصاریّ، و أبا سعید الخدریّ، و سهل بن سعد السّاعدیّ «14»، و زید بن أرقم، و أنس بن مالک، یخبروکم‌أنّهم سمعوا هذه المقالة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله لی و لأخی، أما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی «15»؟.
«16» فقال له شمر بن ذی الجوشن: هو یعبد اللّه علی حرف إن کان یدری ما یقول «17».
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2) (- 2) [فی البحار و العوالم: «راجعوا» و فی الدّمعة السّاکبة: «راجعوا إلی»].
(3)- [فی بحر العلوم: «یحلّ» و زاد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و یحلّ»].
(4)- [لم یرد فی البحار].
(5) (- 5) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی و مثیر الأحزان: «مؤمن مصدّق»].
(6)- [زاد فی بحر العلوم: «باللّه و»].
(7)- [فی مثیر الأحزان و المعالی و بحر العلوم: «عمّ أبی»].
(8)- [زاد فی بحر العلوم: «الشّهید»].
(9)- [لم یرد فی مثیر الأحزان و بحر العلوم].
(10)- [بحر العلوم: «قول»].
(11)- [زاد فی بحر العلوم: «و یضرّ به من اختلقه»].
(12)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام: «لو» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «إذا»].
(13)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «اسألوا»].
(14)- [أضاف فی اللّواعج: «و البرآء بن عازب»].
(15)- [زاد فی مثیر الأحزان: «و انتهاک حرمتی»].
(16) (16*) [المعالی: «یا قوم»].
(17)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان و بحر العلوم: «تقول»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 302
فقال له حبیب بن مظاهر: و اللّه إنّی لأراک تعبد اللّه علی سبعین حرفا، و أنا أشهد أنّک صادق، ما تدری ما یقول، قد طبع اللّه علی قلبک.
ثمّ قال لهم الحسین علیه السّلام (16*): فإن کنتم «1» فی شکّ من هذا «1» أفتشکّون أنّی «2» ابن بنت نبیّکم؟ فو اللّه ما بین المشرق و المغرب ابن بنت نبیّ غیری فیکم، و لا فی غیرکم «3»، ویحکم أتطلبونی بقتیل منکم قتلته؟ أو مال لکم استهلکته؟ أو بقصاص جراحة «4»؟
فأخذوا لا یکلّمونه. «5»
فنادی: یا شبث بن ربعیّ! و یا حجّار بن أبجر! و یا قیس بن الأشعث! و یا یزید بن الحارث! ألم تکتبوا إلیّ: أن قد أینعت الثّمار، «6» و اخضرّ الجنّات «6»، «7» و إنّما تقدم علی جند لک مجنّد «8»؟.
فقال له قیس بن الأشعث: «9» ما ندری ما تقول، و لکن انزل «9» علی حکم بنی عمّک، فإنّهم لم یروک «10» إلّا ما تحبّ «11». فقال له «12» الحسین علیه السّلام «13»: لا و اللّه، لا أعطیکم بیدی
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: «علی شکّ من ذلک»].
(2)- [أعیان الشّیعة: «فی أنّی»].
(3)- [زاد فی بحر العلوم: «أنا ابن بنت نبیّکم خاصّة»].
(4)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و بحر العلوم: «من جراحة»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
(6- 6) [فی الدّمعة السّاکبة: «و اخضرّن الجنات» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و اخضرّت الجنان»].
(7)- [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان و بحر العلوم: «الجناب»].
(8)- [زاد فی بحر العلوم: «فأقبل. فقالوا: لم نفعل ذلک. قال: سبحان اللّه، بلی و اللّه، لقد فعلتم. ثمّ قال:
أیّها النّاس! إذا کرهتمونی فدعونی انصرف عنکم إلی مأمنی من الأرض»].
(9- 9) [بحر العلوم: «أولا تنزل»].
(10)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و العوالم و اللّواعج و بحر العلوم: «لن یروک»، و فی إبصار العین: «لا یرونک»].
(11)- [زاد فی بحر العلوم: «و لن یصل إلیک منهم مکروه»].
(12)- [فی البحار و العوالم: «لهم»].
(13)- [زاد فی إبصار العین و بحر العلوم: «أنت أخو أخیک، أترید أن یطلبک بنو هاشم بأکثر من دم مسلم ابن عقیل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 303
إعطاء الذّلیل، «1» و لا أفرّ فرار «1» العبید. ثمّ نادی: یا عباد اللّه «إنّی عذت بربّی و ربّکم أن ترجمون، أعوذ بربّی و ربّکم من کلّ متکبّر، لا یؤمن بیوم الحساب» ثمّ إنّه «2» أناخ راحلته و أمر عقبة بن سمعان، فعقلها «3»، فأقبلوا «4» یزحفون نحوه. «5»
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: «و لا أقرّ لکم إقرار» و فی بحر العلوم: «و لا أقرّ إقرار»].
(2)- [لم یرد فی إبصار العین و مثیر الأحزان و بحر العلوم].
(3)- [فی البحار و العوالم: «بعقلها»].
(4)- [فی بحر العلوم: «و أقبل القوم» و إلی هنا حکاه فی اللّواعج و أضاف: «ثمّ رکب فرسه و تهیّأ للقتال»].
(5)- سپس حضرت علیه السّلام شتر خود را خواست و سوار بر آن شده با بلندترین آواز خود فریاد زد: «ای مردم عراق!- و بیشتر آنان می‌شنیدند- فرمود: «ای گروه مردم! گفتار مرا بشنوید و شتاب نکنید تا شما را بدانچه حق شما بر من است، پند دهم و عذر خود را بر شما آشکار کنم. پس، اگر انصاف دهید، سعادتمند خواهید شد و اگر انصاف ندهید، پس نیک بنگرید تا نباشد کار شما بر شما اندوهی سپس درباره من آنچه خواهید انجام دهید و مهلتم ندهید، همانا ولی من آن خدایی است که قرآن را فرو فرستاد و او است سرپرست و یار مردمان شایسته.»
سپس حمد و ثنای پروردگار را به جا آورد و به آنچه شایسته بود، از او یاد کرد و بر پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و فرشتگان و پیمبران درود فرستاد و از هیچ سخنوری پیش از او و نه پس از آن حضرت سخنی بلیغ‌تر و رساتر از سخنان او شنیده نشد. سپس فرمود: «اما بعد، پس نسب و نژاد مرا بسنجید و ببینید من کیستم، سپس به خود آیید و خویش را سرزنش کنید و بنگرید، آیا کشتن من و دریدن پرده حرمتم برای شما سزاوار است؟ آیا من پسر دختر پیغمبر شما و فرزند وصیّ او نیستم؟ آن کس که پسر عموی رسول خدا و اولین کس بود که رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم را در آنچه از جانب پروردگارش آورده بود، تصدیق کرد؟ آیا حمزه سید الشّهداء عموی من نیست؟ آیا جعفر بن ابیطالب که با دو بال در بهشت پرواز کند، عموی من نیست؟
آیا به شما نرسیده آنچه رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم درباره من و برادرم فرمود: «که این دو آقایان، جوانان اهل بهشت هستند؟»
پس اگر تصدیق سخن مرا بکنید، حق همان است به خدا از روزی که دانسته‌ام خدا دروغگو را دشمن دارد، دروغ نگفته‌ام، و اگر به دروغم نسبت دهید، پس همانا در میان شما کسانی هستند که اگر از آنان بپرسید، شما را به آنچه من گفتم، آگاهی دهند. بپرسید از جابر بن عبد اللّه انصاری، و ابا سعید خدری، و سهل بن سعد ساعدی، و زید بن ارقم، و انس بن مالک تا به شما آگاهی دهند که این گفتار را از پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم درباره من و برادرم شنیده‌اید. آیا این گفتار رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم جلوگیری از ریختن خون من نمی‌کند؟»
شمر بن ذی الجوشن گفت: «من پرستش کنم خدا را بر یک حرف. اگر بدانم چه می‌گویی (یعنی من ندانم چه می‌گویی).
حبیب بن مظاهر به او گفت: «به خدا من تو را چنین می‌بینم که بر هفتاد حرف نیز خدا را پرستش کنی و من گواهی دهم که تو راست می‌گویی و ندانی او چه می‌گوید. خدا دل تو را (از پذیرش سخن حق) مهر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 304
المفید، الإرشاد، 2/ 100- 102- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 6- 7؛ البحرانی، العوالم، 17/ 250- 251؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 281- 282؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 602؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 61- 62؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 371، 372- 374؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 349- 350؛ السّماوی، إبصار العین،/ 9- 11؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 126- 128
و روی محمّد بن أبی عمیر عن رجاله، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: قال الحسن علیه السّلام لأصحابه: إنّ للّه مدینتین إحداهما فی المشرق، و الأخری فی المغرب، فیهما خلق للّه «1» تعالی ثمّ لم یهمّوا بمعصیة له قطّ، و اللّه ما فیهما و بینهما حجّة للّه علی خلقه غیری، و غیر أخی الحسین علیه السّلام.
و جاءت الرّوایة بمثل ذلک عن الحسین بن علیّ علیهما السّلام أنّه قال لأصحاب ابن زیاد یوم الطّفّ: ما لکم تناصرون علیّ، أم و اللّه لئن قتلتمونی لتقتلنّ حجّة اللّه علیکم، لا و اللّه ما بین جابلقا و جابرسا ابن نبیّ احتجّ اللّه به علیکم غیری. یعنی بجابلقا و جابرسا المدینتین
__________________________________________________
- کرده [است].»
سپس حسین علیه السّلام بدیشان فرمود: «اگر در این سخن هم تردید دارید، آیا در این نیز تردید دارید که من پسر دختر پیغمبر شما هستم؟ به خدا در میان مشرق و مغرب، پسر دختر پیغمبری جز من نیست. چه در میان شما و چه در غیر شما! وای بر شما! آیا کسی از شما کشته‌ام که خون او از من می‌خواهید؟ یا مالی از شما برده‌ام؟ یا قصاص جراحتی از من می‌خواهید؟»
همه آنان خاموش شده، سخنی نگفتند. پس از آن، آن حضرت فریاد زد: «ای شبث بن ربعی و ای حجار بن ابجر و ای قیس بن اشعث، و ای یزید بن حارث! آیا شما به من ننوشتید: که میوه‌ها رسیده و باغها سرسبز شده و تو بر لشگری آماده یاریت وارد خواهی شد؟»
قیس بن اشعث گفت: «ما ندانیم تو چه می‌گویی؛ ولی به حکم پسر عمویت (عبید اللّه) تن در ده، زیرا که ایشان چیزی جز آنچه تو دوست داری، درباره تو انجام نخواهند داد.»
حسین علیه السّلام فرمود: «نه به خدا، نه دست خواری به شما خواهم داد و نه مانند بندگان فرار خواهم نمود.»
سپس فرمود: «ای بندگان خدا! همانا من به پروردگار خود و پروردگار شما پناه برم از این‌که آزاری به من برسانید. به پروردگار خود و پروردگار شما پناه برم از هر سرکشی که به روز جزا ایمان نیاورد.»
سپس آن حضرت شتر خویش را خوابانده و به عقبة بن سمعان دستور داد آن را عقال کند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 100- 102
(1)- [المستجار: «خلق اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 305
اللّتین ذکرهما الحسن علیه السّلام. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 26- عنه: الحلیّ، المستجار (من مجموعة نفیسة)،/ 444- 445؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 381
ثمّ دعا الحسین علیه السّلام براحلته فرکبها، و نادی بأعلی صوته، و کلّهم یسمعونه، فقال:
أیّها النّاس! اسمعوا قولی، و لا تعجلوا حتّی أعظکم بما یحقّ علیّ لکم، و حتّی أعذر إلیکم، فإن أعطیتمونی النّصف، کنتم بذلک أسعد، و إن لم تعطونی النّصف من أنفسکم، فاجمعوا رأیکم، ثمّ لا یکن أمرکم علیکم غمّة، ثمّ اقضوا إلیّ و لا تنظرون (إنّ ولییّ اللّه الّذی نزل الکتاب و هو یتولّی الصّالحین).
ثمّ حمد اللّه و أثنی علیه، و صلّی علی النّبیّ، فلم یسمع متکلّم قطّ بعده و لا قبله أبلغ فی منطق منه، ثمّ قال:
أمّا بعد، فانسبونی و انظروا من أنا، ثمّ ارجعوا إلی أنفسکم، و عاتبوها، فانظروا هل یصلح لکم قتلی، و انتهاک حرمتی؟ ألست ابن بنت نبیّکم، و ابن وصیّه، و ابن عمّه، و أوّل المؤمنین المصدّقین لرسول اللّه، و بما جاء به من عند ربّه؟ أو لیس حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی؟ أو لیس جعفر الطّیار بجناحین عمّی؟ أولم یبلغکم ما قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم لی و لأخی: (هذان سیّدا شباب أهل الجنّة) فإن صدّقتمونی بما أقول و هو الحقّ، فو اللّه ما تعمّدت کذبا منذ علمت أنّ اللّه تعالی یمقت علیه، و إن کذّبتمونی فإنّ فیکم من إذا
__________________________________________________
(1)- محمد بن ابی عمیر به سند خود از امام صادق علیه السّلام روایت کند که فرمود: حسن بن علی علیهما السّلام به اصحاب خود فرمود: «برای خداوند دو شهر است یکی در مشرق و دیگری در مغرب و در آن دو برای خداوند بندگانی است که هرگز اندیشه نافرمانی و معصیت او نکرده‌اند، به خدا سوگند در آن دو شهر و میان آن دو برای خداوند حجتی بر بندگانش جز من و برادرم حسین کسی نیست.»
و روایتی مانند این از حسین بن علی علیهما السّلام رسیده که در کربلا به پیروان پسر زیاد فرمود: «چیست شما را که در دشمنی با من دست به هم داده‌اید؟ آگاه باشید: به خدا اگر مرا بکشید، هر آینه حجت خدا را بر خویشتن کشته‌اید، به خدا سوگند در میان جابلقا و جابرسا پسر پیغمبری که خدا به وسیله او بر شما احتجاج کند جز من نیست.»
و مقصد آن حضرت از جابلقا و جابرسا همان دو شهری است که امام حسن علیه السّلام فرمود.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 26
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 306
سألتموه عن ذلک أخبرکم.
سلوا جابر بن عبد اللّه الأنصاریّ، و أبا سعید الخدریّ، و سهل بن سعد السّاعدیّ، و زید بن أرقم، و أنس بن مالک یخبرونکم أنّهم سمعوا هذه المقالة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم لی و لأخی، أما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی؟
فقال له شمر: هو یعبد اللّه علی حرف إن کان یدری ما تقول.
فقال له حبیب بن مظهر: و اللّه أنّی لأراک تعبد اللّه علی سبعین حرف، و أنا أشهد أنّک صادق ما تدری ما تقول، قد طبع اللّه علی قلبک.
فقال لهم الحسین: فإن کنتم فی شکّ من هذا، أفتشکّون أنّی ابن بنت نبیّکم؟ فو اللّه ما بین المشرق و المغرب ابن بنت نبیّ غیری فیکم، و لا فی غیرکم، و یحکم أتطلبونی بقتیل منکم قتلته، أو مال لکم استملکته، أو بقصاص جراحة؟ فأخذوا لا یکلّمونه.
فنادی: یا شبث بن ربعیّ! یا حجّار بن أبجر! یا قیس بن الأشعث! یا یزید بن الحارث! ألم تکتبوا إلیّ أن قد أینعت الثّمار، و أخضرّ الجناب، و إنّما تقدم علی جند لک مجنّدة؟
فقال له قیس بن الأشعث: ما ندری ما تقول، و لکن انزل علی حکم ابن عمّک، فإنّهم لم یریدوا بک إلّا ما تحبّ.
فقال الحسین علیه السّلام: لا و اللّه لا أعطیکم بیدی إعطاء الذّلیل، و لا أفرّ فرار العبید.
ثمّ نادی: یا عباد اللّه! (إنّی عذت بربّی و ربّکم أن ترجمون) (و أعوذ بربّی و ربّکم من کلّ متکبّر لا یؤمن بیوم الحساب).
ثمّ إنّه نزل عن راحلته، و أمر عقبة بن سمعان فعقلها، و أقبلوا یزحفون نحوه.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 240- 242
فتقدّم الحسین علیه السّلام حتّی وقف قبالة القوم، و جعل ینظر إلی صفوفهم کأنّها السّیل، و نظر إلی ابن سعد واقفا فی صنادید الکوفة، فقال «1»: الحمد للّه الّذی خلق الدّنیا، فجعلها
__________________________________________________
(1)- [و فی بحر العلوم مکانه: «ثمّ قال ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 307
دار فناء و زوال، متصرّفة «1» بأهلها حالا بعد حال، فالمغرور من غرّته، و الشّقیّ من فتنته، فلا تغرّنّکم هذه الدّنیا «2»، فإنّها تقطع رجاء من رکن إلیها، و تخیّب طمع من طمع فیها، و أراکم قد اجتمعتم علی أمر قد اسخطتم اللّه فیه «3» علیکم، فأعرض بوجهه الکریم عنکم، و أحلّ بکم نقمته، و جنّبکم رحمته؛ فنعم الرّبّ ربّنا؛ و بئس العبید أنتم، أقررتم بالطّاعة، و آمنتم بالرّسول محمّد، ثمّ إنّکم زحفتم «4» إلی ذرّیّته «5»، تریدون قتلهم، لقد استحوذ علیکم الشّیطان، فأنساکم ذکر اللّه العظیم؛ فتبّا لکم «6» و ما تریدون؛ إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون «6»، هؤلاء قوم کفروا بعد إیمانهم؛ فبعدا للقوم الظّالمین.
فقال عمر بن سعد: ویلکم، کلّموه، فإنّه ابن أبیه؛ و اللّه لو وقف «7» فیکم هکذا یوما جدیدا «7» لما قطع، و لما حصر، فکلّموه.
فتقدّم إلیه شمر بن ذی الجوشن، فقال: یا حسین! ما هذا الّذی تقول؟ أفهمنا حتّی نفهم «8».
فقال علیه السّلام: أقول لکم اتّقوا اللّه ربّکم، و لا تقتلون، فإنّه لا یحلّ لکم قتلی، و لا انتهاک حرمتی، فإنّی ابن بنت نبیّکم؛ و جدّتی خدیجة زوجة نبیّکم؛ و لعلّه قد بلغکم قول نبیّکم محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم: الحسن و الحسین سیّدا شباب أهل الجنّة، ما خلا النّبیّین و المرسلین.
فإن صدّقتمونی بما أقول و هو الحقّ، فو اللّه ما تعمّدت کذبا منذ علمت أنّ اللّه یمقت علیه أهله، و إن کذّبتمونی فإنّ فیکم من الصّحابة مثل جابر بن عبد اللّه، و سهل بن سعد، و زید بن أرقم، و أنس بن مالک، فاسألوهم عن هذا، فإنّهم یخبرونکم أنّهم سمعوه من رسول اللّه، فإن کنتم فی شکّ من أمری، أفتشکّون أنّی ابن بنت نبیّکم، فو اللّه ما بین
__________________________________________________
(1)- [بحر العلوم: «متفرّقة»].
(2)- [فی بحر العلوم و أدب الحسین علیه السّلام: «الحیاة الدّنیا»].
(3)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(4)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «رجعتم»].
(5)- [بحر العلوم: «ذرّیّته و عترته»].
(6- 6) [بحر العلوم: «و لما تریدون»].
(7- 7) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «یوما جریدا»].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم، و مثله فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 308
المشرقین و المغربین ابن بنت نبیّ غیری، ویلکم! أتطلبونی بدم أحد منکم قتلته؟ أو بمال استملکته؟ أو بقصاص من جراحات استهلکته؟
فسکتوا عنه لا یجیبونه. ثمّ قال علیه السّلام: و اللّه لا أعطیهم یدی إعطاء الذّلیل، و لا أفرّ فرار العبید، عباد اللّه! إنّی عذت بربّی و ربّکم أن ترجمون، و أعوذ بربّی و ربّکم من کلّ متکبّر، لا یؤمن بیوم الحساب.
فقال له شمر بن ذی الجوشن: یا حسین بن علیّ! أنا أعبد اللّه علی حرف إن کنت أدری ما تقول. فسکت الحسین علیه السّلام، فقال حبیب بن مظاهر للشّمر: یا عدوّ اللّه و عدوّ رسول اللّه! إنّی لأظنّک تعبد اللّه علی سبعین حرفا، و أنا أشهد أنّک لا تدری ما یقول، فإن اللّه تبارک و تعالی قد طبع علی قلبک.
فقال له الحسین علیه السّلام: حسبک یا أخا بنی أسد! فقد قضی القضاء، و جفّ القلم، و اللّه بالغ أمره، و اللّه إنّی لأشوق إلی جدّی، و أبی، و أمّی، و أخی، و أسلافی من یعقوب إلی یوسف و أخیه، ولی مصرع أنا لاقیه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 252- 254- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 371- 372؛ صابری الهمدانی، أدب الحسین علیه السّلام و حماسته،/ 159- 161؛ مثله القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 39
فتقدّم الحسین علیه السّلام و رأی صفوفهم کالسّیل و اللّیل، فخطب، فقال: الحمد للّه الّذی خلق الدّنیا، فجعلها دار فناء و زوال، متصرّفة بأهلها حالا بعد حال، فالمغرور من غرّته، و الشّقیّ من فتنته، فلا تغرّنّکم الحیاة الدّنیا و لا یغرّنّکم باللّه الغرور. (و منها):
«1» فنعم الرّبّ ربّنا، و بئس العباد أنتم، أقررتم بالطّاعة، و آمنتم بالرّسول محمّد صلّی اللّه علیه و اله؟ ثمّ أنتم رجعتم إلی ذرّیّته و عترته، تریدون قتلهم لقد استحوذ علیکم الشّیطان، فأنساکم ذکر اللّه العظیم، فتبّا لکم و لما تریدون، إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، هؤلاء قوم کفروا بعد إیمانهم، فبعدا للقوم الظّالمین.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 100- عنه: الحویزی، نور الثّقلین، 5/ 366- 367؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 11/ 146- 147
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 309
و قیل له یوم الطّفّ: انزل علی حکم بنی عمّک، قال: لا و اللّه لا أعطیکم بیدی إعطاء الذّلیل، و لا أفرّ فرار العبید، ثمّ نادی: یا عباد اللّه! إنّی عذت بربّی و ربّکم من کلّ متکبّر، لا یؤمن بیوم الحساب.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 68- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 191- 192؛ البحرانی، العوالم، 17/ 66- 67
فحالوا بینه و بین الماء فقال: یا قوم أیصلح لکم قتلی؟ أیحلّ لکم دمی؟ ألست ابن بنت نبیّکم و ابن ابن عمّه؟ أولم یبلغکم قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم فیّ و فی أخی: «هذان سیّدا شباب أهل الجنّة»، فإن صدّقتمونی و إلّا فاسألوا جابر بن عبد اللّه، و أبا سعید، و زید بن أرقم.
فقال شمر: أنا أعبد اللّه علی حرف إن کنت أدری ما تقول.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 38- 39
ثمّ قال الحسین علیه السّلام لأعدائه «1»: انسبونی؟ فانظروا من أنا، ثمّ راجعوا أنفسکم، فانظروا هل یصلح لکم قتلی و انتهاک حرمتی، ألست ابن بنت نبیّکم؟ و ابن ابن عمّه؟
ألیس حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی؟ و جعفر الطّیّار عمّی؟ فقال شمر [بن ذی الجوشن] «2»:
عبدت اللّه علی غیر حرف إن کنت أدری ما تقول «3». فقال: أخبرونی، أتطلبونی بقتیل «4» منکم قتلته؟ أو مال لکم أخذته!؟ فلم یکلّموه.
فنادی: یا شبث بن ربعیّ! و یا قیس بن الأشعث! یا حجّار! ألم تکتبوا إلیّ؟ قالوا: لم نفعل. فقال: فإذا کرهتمونی فدعونی أنصرف عنکم. فقال له قیس: أولا تنزل علی حکم ابن عمّک؟ فإنّه لن یصل إلیک منهم مکروه، فقال: لا و اللّه، لا أعطیکم بیدی إعطاء الّذلیل.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 339
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: «لأعدائهم».
(2)- ما بین المعقوفتین: ساقط من الأصل، أوردناه من ت.
(3)- فی ت: «هو یعبد اللّه علی حرف إن کان یدری ما یقول».
(4)- فی الأصل: «تطالبونی».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 310
ثمّ رکب الحسین راحلته، و تقدّم إلی النّاس، و نادی بصوت عال یسمعه کلّ النّاس، فقال «1»: أیّها النّاس! اسمعوا قولی، و لا تعجّلونی «2» حتّی أعظکم بما یجب «3» لکم علیّ، و حتّی أعتذر «4» إلیکم من مقدمی «5» علیکم، فإن قبلتم عذری، و صدّقتم قولی و أنصفتمونی «6» کنتم بذلک أسعد، و لم یکن علیّ سبیل؛ و إن لم تقبلوا منّی العذر «7» فاجمعوا أمرکم و شرکاءکم، ثمّ لا یکن «8» أمرکم علیکم غمّة، ثمّ اقضوا إلیّ، و لا تنظرون: إنّ ولیّی اللّه الّذی نزّل الکتاب و هو یتولّی الصّالحین.
«9» قال: فلمّا سمع أخواته قوله، بکین، و صحن، و ارتفعت أصواتهنّ، فأرسل إلیهنّ أخاه العبّاس، و ابنه علیّا لیسکتاهنّ و قال: لعمری لیکثرن بکاؤهنّ. فلمّا ذهبا، قال: لا یبعد ابن عبّاس. و إنّما قالها حین سمع بکاءهنّ، لأنّه کان نهاه أن یخرج بهنّ معه.
فلمّا سکتن، حمد اللّه و أثنی علیه و صلّی علی محمّد و علی الملائکة و الأنبیاء. و قال ما لا یحصی کثرة، فما سمع أبلغ منه. ثمّ «9» قال: أمّا بعد، فانسبونی، فانظروا من أنا، ثمّ راجعوا «10» أنفسکم، فعاتبوها، و انظروا هل یصلح، و یحلّ «11» لکم قتلی، و انتهاک حرمتی؟
ألست ابن بنت نبیّکم، و ابن وصیّه، و ابن عمّه، و أوّل «12» المؤمنین باللّه، و المصدّق لرسوله «13»؟
__________________________________________________
(1)- [و فی وسیلة الدّارین مکانه: «الخطبة الثّانیة: عند خروجه علیه السّلام إلی مقابل عسکر ابن سعد بحیث یسمع کلّ العساکر صوته، فقال ...»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «و لا تعجّلوا فیّ»].
(3)- [وسیلة الدّارین: «یحقّ»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «أن أعذر»].
(5)- [وسیلة الدّارین: «مقدمتی»].
(6)- [وسیلة الدّارین: «أعطیتمونی النّصف»].
(7)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «و لم تعطوا النّصف من أنفسکم»].
(8)- [أدب الحسین علیه السّلام: «لا تکن»].
(9- 9) [وسیلة الدّارین: «الخطبة الرّابعة: بعد أن حمد اللّه و أثنی علیه و ذکر اللّه بما هو أهله»].
(10)- [وسیلة الدّارین: «ارجعوا إلی»].
(11)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(12)- [فی المطبوع: «أولی»].
(13)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «بما جاء من عند ربّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 311
أ و لیس حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی «1»؟ أ و لیس جعفر الشّهید الطّیّار فی الجنّة «2» عمّی؟ أولم یبلغکم «3» قول مستفیض أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال «3» لی و لأخی: «أنتما «4» سیّدا شباب أهل الجنّة، «5» و قرّة عین أهل السنّة «5»» فإن صدّقتمونی بما أقول و هو الحقّ، و اللّه ما تعمّدت کذبا «6» مذ علمت أنّ اللّه یمقت علیه «7»، و إن کذّبتمونی فإنّ فیکم من إن سألتموه عن ذلک، أخبرکم، سلوا جابر بن عبد اللّه، أو أبا سعید، أو سهل بن سعد، أو زید بن أرقم، أو أنسا «8» یخبروکم أنّهم سمعوه «9» من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم «10»، أما فی هذا حاجز «11» یحجزکم «11» عن سفک دمی.
«12» فقال شمر: و هو یعبد اللّه علی حرف إن کان یدری ما یقول. فقال له حبیب بن مطهر «13»: و اللّه أنّی أراک تبعد اللّه علی سبعین حرفا، و أن قد طبع علی قلبک فلا تدری ما تقول.
ثمّ قال الحسین: فإن کنتم فی شکّ ممّا أقول، أو تشکّون فی «12» أنّی ابن بنت نبیّکم! فو اللّه ما بین المشرق و المغرب ابن بنت نبیّ غیری «14» منکم، و لا من غیرکم، أخبرونی «14» أتطلبونی بقتیل منکم قتلته؟ أو بمال لکم استهلکته؟ أو قصاص من جراحة؟ «15» فلم یکلّموه «15».
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «عمّی و عمّ أبی»].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «بجناحین»].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: «ما قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «هذان»].
(5- 5) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6)- [وسیلة الدّارین: «الکذب»].
(7)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «أهله»].
(8)- [وسیلة الدّارین: «أنس بن مالک»].
(9)- [وسیلة الدّارین: «سمعوا هذه المقالة»].
(10)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «لی و لأخی»].
(11- 11) [وسیلة الدّارین: «لکم»].
(12- 12) [وسیلة الدّارین: «فإن کنتم فی شکّ من هذا فتشکّون»].
(13)- [أدب الحسین علیه السّلام: «مظاهر»].
(14- 14) [وسیلة الدّارین: «فیکم و لا فی غیری ویحکم»].
(15- 15) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 312
فنادی: یا شبث بن ربعی! و یا حجّار بن أبجر! و یا قیس بن الأشعث! و یا زید «1» بن الحارث! ألم تکتبوا إلیّ «2» فی القدوم علیکم؟ قالوا: لم نفعل. ثمّ قال: بلی [و اللّه لقد] فعلتم.
ثمّ قال: أیّها النّاس! إذ کرهتمونی فدعونی أنصرف إلی مأمنی من الأرض. قال:
فقال له قیس بن الأشعث: أولا تنزل علی حکم ابن عمّک- یعنی ابن زیاد- فإنّک لن تری إلّا ما تحبّ؟
فقال له الحسین: أنت أخو أخیک، أترید أن یطلبک بنو هاشم بأکثر من دم مسلم بن عقیل؟ لا و اللّه و لا أعطیهم بیدی إعطاء الذّلیل، و لا أقرّ إقرار العبد، عباد اللّه! أنّی عذت بربّی و ربّکم أن ترجمونی، أعوذ بربّی و ربّکم من کلّ متکبّر لا یؤمن بیوم الحساب. ثمّ أناخ راحلته و نزل عنها «2». «3»
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «یزید»].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: «أن قد أینعت الثّمار و اخضرت الجناب إنّما تقدم علی جند لک مجنّدة.» إلی آخرها].
(3)- بعد، حسین بر مرکب خود سوار شد و پیشاپیش مردم رفت و با صدای رسا که همه آن را می‌شنیدند، گفت: «ایّها الناس! گفته مرا بشنوید و شتاب مکنید تا من به شما اندرز بدهم و وعظ بکنم و عذر آمدن خود را به شما بگویم که برای چه و چگونه آمدم. اگر عذر مرا قبول کردید و مرا تصدیق نمودید و انصاف دادید، شما در این کار خوشبخت می‌شوید و راهی برای نابودی من نخواهید داشت و اگر عذر مرا قبول نکنید، خود و یاران و همکاران شما بکنید هرچه می‌خواهید که برای شما نگرانی و مایه افسردگی و ملال نباشد (به وجدان خود اعتماد کنید)! آیا نمی‌بینید و نمی‌دانید که من ولی اللّه هستم که کتاب را نازل کرد و او نگهدار مردم صالح و نیک‌سرشت است (یار نکوکاران)!.»
چون خواهران او (حسین) ندای او را شنیدند، گریه و زاری کردند و فریاد زدند و صدا و ندبه آنها بلند شد. او برادر خود را (عباس) و فرزند خویش را علی (اکبر) فرستاد که آنها را آرام و ساکت کنند. بعد گفت: «به جان خود سوگند! گریه و زاری آنها بسیار خواهد بود.»
چون هردو رفتند، گفت: «خداوند ابن عباس را دور نکند!»
(که قبل از آن پند داده بود که حسین نرود و اگر برود، خانواده را همراه نبرد). این کلمه را وقتی به زبان آورد که گریه و زاری زنان را شنید؛ زیرا او (ابن عباس) حسین را از بردن آنها نهی و منع کرده بود. چون آنها خاموش شدند (حسین)، خدا را ستود و بر محمّد و ملائکه و انبیا درود فرستاد و گفت- و بسیار هم گفت- که از حیث فزونی نمی‌توان آن سخن را جمع و حفظ کرد و از حیث بلاغت بهتر و رساتر از آن سخن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 313
__________________________________________________
- شنیده نشده. بعد گفت: «نسب مرا بگویید و ببینید من که هستم و بعد به وجدان خود مراجعه و نفس خود را ملامت کنید و خوب تأمل و مطالعه و تفکر نمایید که آیا صلاح است که مرا بکشید و آیا قتل و هتک حرمت من روا باشد؟ مگر من فرزند دختر پیغمبر شما نیستم؟ آیا جعفر شهید طیّار، عمّ من نبود که در بهشت پرواز می‌کند؟ آیا نشیده‌اید از کسی که آگاه باشد که پیغمبر به من و برادرم گفته بود که شما هردو سیّد اهل بهشت و نور چشم اهل سنّت (دین و شریعت پیغمبر) هستید. اگر قول حق و صدق مرا تصدیق و باور کنید، چه بهتر و باید بدانید که من به خدا قسم هرگز تعمدی در یک دروغ که موجب خشم خدا باشد، نکرده‌ام و اگر تکذیب کنید، میان شما مردمی هستند که برین سخن کاملا آگاه می‌باشند و اگر از آنها بپرسید، خواهند گفت از جابر بن عبد اللّه (انصاری و یار پیغمبر) و از ابو سعید و سهل بن سعد و زید بن ارقم یا انس بپرسید که آنها به شما خبر می‌دهند که از پیغمبر این حدیث را شنیده‌اند؟ آیا میان شما کسی نیست که شما را منع کند. آیا کسی نیست که شما را از ریختن خون من باز دارد.»
شمر گفت: «من که پرستنده خدا به یک رنگ هستم، به همان خدا سوگند نمی‌دانم تو چه می‌گویی.»
حبیب بن مظاهر گفت (خطاب به شمر): «من تو را چنین می‌دانم که خدا را به هفتاد رنگ می‌خوانی و ادعای خداپرستی می‌کنی. خداوند دل تو را کور کرده [است]. تو نمی‌دانی چه می‌گویی.»
بعد از آن حسین گفت: «اگر شما در گفته من شک دارید و نمی‌دانید که من فرزند دختر پیغمبر شما هستم که مابین مشرق و مغرب جز نسل یک دختر از او کسی نمانده [است]، و آیا جز من، فرزند دخت پیغمبری دارید و آیا دیگری هست؟ به من بگویید، آیا از من انتقام یک مقتول را که من از شما کشته‌ام، می‌کشید و قصاص می‌کنید؟ آیا مال کسی را ربوده‌ام که می‌خواهید از من بازستانید؟ آیا قصاص یک زخم را از من می‌خواهید؟»
آنها جواب ندادند. آن‌گاه ندا داد: «ای شبث بن ربعی! ای حجار بن ابجر! ای قیس بن اشعث! ای یزید بن حارث! مگر شما به من نامه ننوشتید که من بر شما وارد شوم؟»
آنها گفتند: «ما چنین نکرده‌ایم.»
گفت: «آری! به خدا شما کردید.»
بعد گفت: «ای مردم! اگر مرا نخواهید، بگذارید منصرف شوم و به یک پناهگاه از این زمین فراخ بروم.»
قیس بن اشعث گفت: «آیا بهتر نیست که تو به موجب حکم پسر عمّ خود که مقصود ابن زیاد [است]، تسلیم شوی؟ اگر چنین کنی، جز آنچه را که تو می‌خواهی، چیز دیگری نخواهی دید.»
حسین به او گفت: «تو برادر برادرت هستی (که به مسلم امان داد). آیا می‌خواهی بنی هاشم بیشتر از خون مسلم بن عقیل از تو مطالبه کند؟ (که من هم به واسطه تو کشته شوم؟) هرگز به خدا قسم من با ذلّت تسلیم نخواهم شد و مانند یک بنده و برده تن به خواری نخواهم داد.
ای بندگان خدا! من به خدای خود و خدای شما پناه می‌برم از این‌که شما مرا سنگسار کنید. به خدای خود و شما پناه می‌برم از هر متکبر جبار که به روز حساب ایمان نداشته باشد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 314
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 287- 288- عنه: صابری الهمدانی، أدب الحسین علیه السّلام و حماسته،/ 167- 168؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 299- 300
فلمّا قامت الحرب علی ساقها و مدّت علی أصحاب الحسین علیه السّلام صافی رواقها، و اظلمّت الأیّام بعد إشراقها، و مدّ عمر بن سعد بالعساکر حتّی تکملّت العدّة لستّ خلون من المحرّم عشرین ألفا، و ضیّق علی الحسین و أصحابه.
قام علیه السّلام، فأتکأ علی سیفه، ثمّ حمد اللّه و أثنی علیه، و قال: أمّا بعد، أیّها النّاس! انسبونی و انظروا من أنا، ثمّ ارجعوا إلی أنفسکم فعاتبوها، هل یحلّ لکم سفک دمی، و انتهاک حرمتی؟ ألست ابن بنت نبیّکم، و ابن ابن عمّه، و ابن أولی النّاس بالمؤمنین من أنفسهم؟ أ و لیس حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی؟ أولم یبلغکم قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم مستقیما لی و لأخی: أنا سیّد شباب أهل الجنّة، أما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی و انتهاک حرمتی؟ قالوا: ما نعرف شیئا ممّا تقول.
فقال: إنّ فیکم من لو سألتموه لأخبرکم أنّه سمع ذلک من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فیّ و فی أخی.
سلوا زید بن أرقم، و البراء بن عازب، و أنس بن مالک، و جابر بن عبد اللّه الأنصاریّ، و سهل بن سعد السّاعدیّ، یخبروکم عن هذا القول، فإن کنتم تشکّون، أفتشکّون أنّی ابن بنت نبیّکم؟ و اللّه ما تعمّدت کذبا منذ عرفت أنّ اللّه یمقت علیه أهله، فو اللّه ما بین المشرق و المغرب ابن نبیّ غیری، هل تطالبونی بقتیل قتلته، أو مال استهلکته، أو بقصاص من جراحة؟ فسکتوا.
فقال شمر بن ذی الجوشن: هو یعبد اللّه علی حرف إن کان یعرف شیئا ممّا یقول «1».
فقال حبیب بن مظهّر: إنّی أراک تعبد اللّه علی ألف أحرف، و أنّی أشهد أنّک لا تعرف شیئا ممّا یقول، إنّ اللّه قد طبع علی قلبک.
__________________________________________________
- بعد از آن، مرکب (باید شتر باشد) خود را خوابانید و از پشت آن فرود آمد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 168- 170
(1)- فی بعض النّسخ: إنّی أعبد اللّه علی حرف إن کنت أدری ما تقول.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 315
قالوا: لا نخلّیک حتّی تضع یدک فی ید عبید اللّه بن زیاد.
قال: لا و اللّه، لا أعطی بیدی اعطاء الذّلیل، و لا أفرّ فرار العبید، إنّی عذت بربّی و ربّکم أن ترجمون إنّی عذت بربّی و ربّکم من کلّ متکبّر لا یؤمن بیوم الحساب «1».
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 25- 26
و قد ذکر جدّی فی کتاب التّبصرة، و قال: إنّما سار الحسین إلی القوم لأنّه رأی الشّریعة قد دثرت، فجدّ فی رفع قواعد أصلها، فلمّا حصروه فقالوا له: انزل علی حکم ابن زیاد.
قال: لا أفعل.
و اختار القتل علی الذّلّ، و هکذا النّفوس الأبیّة. «2»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 154
__________________________________________________
(1)- [ذکره فی مثیر الأحزان ضمن أحداث کربلاء قبل یوم عاشوراء].
(2)- حسین علیه السّلام برای اتمام حجت در میان دو صف بایستاد و گفت: «ای قوم: مرگ حق است، دست ذلّت و حقارت به شما نخواهم دادن. ده روز یا دو سال دیگر گذشته گیرید؛ اما کلماتی چند از من بشنوید.» جمله لشگر کوفه و شام و بصره خاموش شدند و طبلها و کوسها فرو گذاشتند.
حسین علیه السّلام نزدیک ایشان شد و آواز برآورد: «ای مردمان! سخن من بشنوید و تعجیل مکنید به کشتن من تا شما را وعظ گویم و اظهار حجّت کنم. اگر انصاف من دادید، شما نیک‌بخت گردید؛ هم در دنیا و هم در آخرت و اگر انصاف من ندهید، از خود بدهید: فاجمعوا أمرکم و شرکاءکم ثمّ لا یکن أمرکم علیکم غمّة، ثمّ اقضوا إلیّ و لا تنظرون إنّ ولیّی اللّه الّذی نزّل الکتاب و هو یتولّی الصّالحین.»
پس جمع کنید فرمانهای شما و شریکان شما را و باز باید که نباشد امر شما بر شما پوشیده. پس حکم کنید به سوی من و مرا مهلت دهید بدرستی که ولی و ناصر من خدا است که فرو فرستاد کتاب را و او دوست دارد صالحان را. پس گفت: «نسبت من بدانید و بنگرید که من کیستم و با نفس خویشتن رجوع کنید و ملامت نفس خودها بکنید و بنگرید که شما را جایز است کشتن من یا حرمت بردن من و مال به غارت بردن و عیال من به اسیری گرفتن؟»
پس گفت: «هرکس که مرا می‌شناسد، خود چنان است که داند و هرکه نمی‌داند، منم حسین بن علی پسر دختر رسول خدا و پسر وصیّ رسول شما و پسر امام شما و پسر پسر عمّ رسول خدا. پدر من علی است و او اوّل کسی که ایمان آورد و تصدیق رسول کرد بدانچه از حق به خلق آورد و حمزه که سیّد شهدا است، عمّ پدر من است و جعفر طیّار که به دو پر با ملائکه در بهشت می‌پرد، عمّ من است و مادر من است دختر رسول خدا فاطمه زهرا، رسول در حق من و برادر من گفت ایشان مهتر جوانان بهشت‌اند و گوشواره عرش و ریحانه دل من‌اند. اگر از من باور نمی‌دارید که حق است و بر من اعتماد ندارید، از جابر بن عبد اللّه انصاری و ابو سعید خدری و سهل بن سعد ساعده و زید بن ارقم و انس بن مالک و مانند ایشان که در میان شمااند و این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 316
و روی الجنابذیّ [فی کتاب معالم العترة] مرفوعا إلی یحیی بن أبی بکر، عن بعض مشیخته، قال: قال الحسین بن علیّ علیهما السّلام حین أتاه النّاس، فقام، فحمد اللّه، و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، أیّها النّاس انسبونی و انظرونی من أنا، ثمّ ارجعوا أنفسکم و عاتبوها، فانظروا هل یحلّ لکم سفک دمی، و انتهاک حرمتی؟ ألست ابن بنت نبیّکم صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و ابن ابن عمّه، و ابن أوّل «1» المؤمنین باللّه؟ أ و لیس حمزة سیّد الشّهداء عمّی؟ أولم یبلغکم قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم مستفیضا فیکم لی و لأخی: إنّا سیّدا شباب أهل الجنّة؟ أما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی، و انتهاک حرمتی؟ قالوا: ما نعرف شیئا ممّا تقول.
فقال: إنّ فیکم من سألتموه «2» لأخبرکم أنّه سمع ذلک من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فیّ و فی أخی الحسن، سلوا زید بن ثابت، و البراء بن عازب، و أنس بن مالک یحدّثکم أنّه سمع
__________________________________________________
- احادیث به کرات و مرات و آیات قرآن که در شأن من و برادرم و پدرم آمده، شنیده‌اند و دانند، بپرسید که ایشان بر این گواهی دهند.»
هیچ کس از ایشان جوابی نگفت. پس گفت: «یا اهل الکوفه! آنچه از من شنیدید، آیا شما را زاجر و مانعی نیست از قتل من و اهل بیت من و من از شما کسی را نکشتم که قصاص می‌طلبید. مالی از شما نبرده‌ام که عوض می‌طلبید. فسادی در زمین کسی نکردم تا تأدیب من می‌کنید. هیچ جرمی و خطیه‌ای از من صادر نشد که موجب قتل و ایذای من باشد. نه آیه: یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ (رحمن- 22) در حق من و برادر من نازل شد. آیه مباهله: فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ (آل عمران- 54) در حق من و برادر من و پدر من و مادر من نازل شد؛ نه محبت من بر شما واجب است به آیه: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی (شوری- 22) و اگر این نمی‌دانید، از جابلقا تا جابلسا امروز هیچ کس دیگر هست که پسر دختر رسول خدا باشد.»
پس آواز برآورد که: «یا شبث (1) بن ربیعی یا حجاج بن الخیر یا قیس بن اشعث یا یزید بن الحارث!» و تا پنجاه تن از رؤسای کوفه آواز کرد که نه شما به من نوشتید که: «قد أینعت الثّمار قد أخضرّ الجنّات و إنّما تقدم علی جند مجنّدة لک»، یعنی: «میوه‌ها بیرون آمد و دانه‌ها سبز شد و به تحقیق پیش آمدید. بر من لشگر درهم آمده مرا به وعده‌های نیک خواندید و بر تعجیل گرفتید و روزبه‌روز می‌فرستادید و به نامه‌های شما روی به این جانب نهادم و در شهر شما رسیدم بی‌جریمه‌ای که از من صادر شد؛ بلکه از برای رضای طاغی باغی روی به قتل و جدال من نهادید. اگر بر آنچه نوشتید، شما را ندامتی حاصل شده، پندارید که مرا ندیدید؛ بگذارید تا بازگردم و به سر روضه جدّ خود مراجعت نمایم.»
(1). [در متن: «شیث» می‌باشد].
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 282- 283
(1)- [فی المطبوع: «أولی»].
(2)- [فی المطبوع: «سألتمونی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 317
ذلک من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فیّ، و فی أخی، فإن کنتم تشکّون فی هذا، فتشکّون أنّی ابن بنت نبیّکم صلّی اللّه علیه و اله و سلّم؟ فو اللّه ما تعمّدت کذبا منذ عرفت أنّ اللّه تعالی یمقت علی الکذب أهله، و یضرّ به من اختلقه، فو اللّه ما بین المشرق و المغرب ابن بنت نبیّ غیری منکم، و لا من غیرکم، ثمّ أنا ابن بنت نبیّکم صلّی اللّه علیه و اله و سلّم خاصّة، دون غیره، خبّرونی هل تطلبونی بقتیل منکم قتلته، أو بمال استهلکته، أو بقصاص من جراحة؟ فسکتوا.
و عن یحیی بن أبی بکر، عن بعض مشیخته، قال: قال الحسین بن علیّ علیه السّلام حین أتاه النّاس، قام، فحمد اللّه، و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، أیّها النّاس! انسبونی، فانظروا من أنا، ثمّ ارجعوا إلی أنفسکم، فعاتبوها، فانظروا هل یحلّ لکم سفک دمی، و انتهاک حرمتی؟ ألست ابن بنت نبیّکم صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و ابن ابن عمّه، و ابن أوّل «1» المؤمنین باللّه؟
أ و لیس حمزة سیّد الشّهداء عمّی؟ أ و لم یبلغکم قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم مستفیضا فیکم لی و لأخی: إنّا سیّدا شباب أهل الجنّة؟ أفما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی و انتهاک حرمتی؟ قالوا: ما نعرف شیئا ممّا تقول.
فقال: إنّ فیکم من لو سألتموه لأخبرکم أنّه سمع ذلک من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فیّ و فی أخی، سلوا زید بن ثابت و البراء بن عازب، و أنس بن مالک، یحدّثکم أنّه سمع هذا القول من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فیّ و فی أخی، فإن کنتم تشکّون فی ذلک أتشکّون «2» فی أنّی ابن بنت نبیّکم صلّی اللّه علیه و اله و سلّم؟ فو اللّه ما تعمّدت الکذب منه منذ عرفت أنّ اللّه یمقت علی الکذب أهله، و یضرّ به من اختلقه، فو اللّه ما بین المشرق و المغرب ابن بنت نبیّ غیری منکم و لا من غیرکم، ثمّ إنّی أنا ابن بنت نبیّکم صلّی اللّه علیه و اله و سلّم خاصّة دون غیری؟ خبّرونی هل تطلبوننی بقتیل منکم قتلته؟ أو بمال استهلکته؟ أو بقصاص من جراحة؟ فسکتوا.
قلت: قد تقدّم أنّ هذا الکلام منه و تکراره إیّاه أنّما هو لاقامة الحجّة علیهم و إزالة الشّبهة عنهم فی قتاله، و تعریفهم ما یقدمون علیه من عذاب اللّه و نکاله.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 13، 55- 56
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أولی»].
(2)- و فی بعض النّسخ «فإن کنتم تشکّون فی هذا فتشکّون».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 318
ثمّ رکب الحسین راحلته، و حمل ابنه علیّا علی فرسه «لا حق».
قال: و لمّا رکب الحسین راحلته، نادی بأعلی صوته نداء یسمع جلّ النّاس: أیّها النّاس «1»! اسمعوا قولی، و لا تعجلونی «2» حتّی أعظکم بما «3» یحقّ لکم «3»، و حتّی أعتذر لکم من مقدمی علیکم، فإن قبلتم عذری، و صدّقتم قولی، و أعطیتمونی النّصف کنتم بذلک أسعد، و لم یکن لکم علیّ سبیل، و إن لم تقبلوا منّی العذر، و لم تعطوا النّصف من أنفسکم فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ، ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ «4»، إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ «5». «6»
ثمّ حمد اللّه و أثنی علیه، و صلّی علی محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم و علی ملائکة اللّه و أنبیائه، ثمّ قال: أمّا بعد، فانسبونی و انظروا من أنا؟ ثمّ ارجعوا إلی أنفسکم، و عاتبوها، فانظروا هل یصلح لکم قتلی و انتهاک حرمتی؟ ألست ابن بنت نبیّکم، و ابن وصیّه، و ابن عمّه، و أوّل المؤمنین باللّه و المصدّق لرسوله بما جاء به من عند ربّه؟ أ و لیس حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی؟ أو لیس جعفر الطّیّار فی الجنّة بجناحین بعمّی؟ أولم یبلغکم قول مستفیض فیکم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال لی و لأخی: «هذان سیّدا شباب أهل الجنّة»؟ فإن صدّقتمونی بما أقول، و هو الحقّ، و ما تعمّدت کذبا مذ علمت أنّ اللّه یمقت علیه أهله و یضرّ به من اختلقه، و إن کذّبتمونی فإنّ فیکم من إن سألتموه عن ذلک أخبرکم، سلوا جابر بن عبد اللّه الأنصاریّ، أو أبا سعید الخدریّ، أو سهل بن سعد السّاعدیّ، أو زید بن أرقم، أو أنس بن مالک
__________________________________________________
(1)- [و فی بحر العلوم مکانه: «ثمّ دعا علیه السّلام براحلته فرکبها، و تقدّم نحو القوم و نادی بصوت یسمعه جلّهم:
أیّها الناس ...»].
(2)- [بحر العلوم: «تعجلوا»].
(3)- [بحر العلوم: «هو حقّ لکم علیّ»].
(4)- سورة یونس: 81.
(5)- سورة الأعراف: 196.
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم،/ 370- 371، و أضاف: «فلمّا سمعن النّساء هذا منه صحن و بکین، و ارتفعت أصواتهنّ، فوجّه إلیهنّ أخاه العبّاس و ابنه علیّ الأکبر، و قال لهما: سکّتاهنّ، فلعمری لیکثر بکاؤهنّ ثمّ حمد اللّه ...» کما جاء عند المفید].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 319
یخبروکم أنّهم سمعوا هذه المقالة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لی و لأخی، أما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی؟!.
فقال له شمر: هو یعبد اللّه علی حرف إن کان یدری ما یقول. فقال له حبیب بن مظهر: «و اللّه إنّی لأراک تعبد اللّه علی سبعین حرفا، و إنّی أشهد أنّک صادق، و أنّک لا تدری ما تقول، قد طبع اللّه علی قلبک!».
ثمّ قال الحسین: فإن کنتم فی شکّ من هذا القول، أفتشکّون أنّی ابن بنت نبیّکم؟
فو اللّه ما بین المشرق و المغرب ابن بنت نبیّ غیری، منکم و لا من غیرکم! أخبرونی، أتطلبونی بقتیل منکم قتلته، أو مال لکم استهلکته، أو بقصاص من جراحة؟!.
فلم یکلّموه، فنادی: «یا شبث بن ربعیّ، و یا حجار بن أبجر «1»، و یا قیس بن الأشعث، و یا یزید بن الحارث! ألم تکتبوا إلیّ أن قد أینعت الثّمار، و اخضرّ الجناب، و طمّت الجمام، و إنّما تقدم علی جند لک مجنّد، فأقبل»؟
قالوا: لم نفعل. قال: «سبحان اللّه! بلی و اللّه لقد فعلتم»!
ثمّ قال: أیّها النّاس! إذ کرهتمونی، فدعونی أنصرف عنکم إلی مأمنی من الأرض.
فقال له قیس بن الأشعث: أولا تنزل علی حکم بنی عمّک، فإنّهم لن یروک إلّا ما تحبّ، و لن یصل إلیک منهم مکروه. فقال له الحسین: «أنت أخو أخیک، أترید أن یطلبک بنو هاشم بأکثر من دم مسلم بن عقیل؟ لا و اللّه لا أعطیهم بیدی إعطاء الّذلیل، و لا أقرّ إقرار العبید، عباد اللّه! إنّی عذت بربّی و ربّکم أن ترجمون إنّی عذت بربّی و ربّکم من کلّ متکبّر لا یؤمن بیوم الحساب»!
ثمّ أناخ راحلته، و نزل عنها، و أمر عقبة بن سمعان، فعقلها، و أقبلوا یزحفون نحوه. «2»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أبحر].
(2)- و بیشتر آن لشکر کوفیان بودند که نامه نوشتند به حسین و او را دعوت کردند. حسین گفت: «نه شما مرا طلبیدید و نامه‌ها نوشتید؟»
ایشان گفتند: «ما نمی‌دانیم که چه می‌گویی!»
و التفات نکردند.
هندوشاه، تجارب السّلف،/ 68
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 320
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 439- 442
و قال لعمر و جنده: لا تعجلوا، و اللّه ما أتیتکم حتّی أتتنی کتب أماثلکم بأنّ السّنّة قد أمیتت، و النّفاق قد نجم، و الحدود قد عطّلت؛ فاقدم لعلّ اللّه یصلح بک الأمّة. فأتیت؛ فإذا کرهتم ذلک فأنا راجع، فارجعوا إلی أنفسکم، هل یصلح لکم قتلی، أو یحلّ دمی؟
ألست ابن بنت نبیّکم و ابن ابن عمّه؟ أو لیس حمزة و العبّاس و جعفر عمومتی؟ ألم یبلغکم قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فیّ و فی أخی؛ هذان سیّدا شباب أهل الجنّة؟ فقال شمر: هو یعبد اللّه علی حرف إن کان یدری ما یقول. فقال عمر: لو کان أمرک إلیّ لأجبت. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 202- 203
و رکب ابنه علیّ بن الحسین- و کان ضعیفا مریضا- فرسا یقال له: الأحمق «1» و نادی الحسین: أیّها النّاس «2»! اسمعوا منّی نصیحة أقولها لکم، فأنصت النّاس کلّهم، فقال بعد حمد اللّه و الثّناء علیه: أیّها النّاس! إن قبلتم منّی و أنصفتمونی کنتم بذلک أسعد، و لم یکن لکم علیّ سبیل، و إن لم تقبلوا منّی فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ، ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ، إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ.
فلمّا سمع ذلک أخواته، و بناته، ارتفعت أصواتهنّ بالبکاء، فقال عند ذلک: لا یبعد اللّه ابن عبّاس- یعنی حین أشار علیه أن لا یخرج بالنّساء معه، و یدعهنّ بمکّة إلی أن ینتظم الأمر- ثمّ بعث أخاه العبّاس، فسکّتهنّ.
ثمّ شرع یذکر للنّاس فضله، و عظمة نسبه، و علوّ قدره، و شرفه، و یقول: راجعوا أنفسکم و حاسبوها، هل یصلح لکم قتال مثلی، و أنا ابن بنت نبیّکم، و لیس علی وجه الأرض ابن بنت نبیّ غیری؟ و علیّ أبی، و جعفر ذو الجناحین عمّی، و حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی؟ و قال لی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و لأخی: «هذان سیّدا شباب أهل الجنّة». فإن صدّقتمونی
__________________________________________________
(1)- [الصّحیح: «لا حق». و علیّ هذا هو الأکبر الشّهید لا الإمام علیه السّلام و لکن ابن کثیر یجهل أولیاء اللّه قدر ما یوالی أعداء اللّه!].
(2)- [و فی أدب الحسین علیه السّلام مکانه: «فقال علیه السّلام: أیّها النّاس ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 321
بما أقول فهو الحقّ، فو اللّه ما تعمّدت کذبة منذ علمت أنّ اللّه یمقت علی الکذب، و إلّا فاسألوا أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم عن ذلک، جابر بن عبد اللّه، و أبا سعید، و سهل بن سعد، و زید بن أرقم، و أنس بن مالک، یخبرونکم بذلک، ویحکم! أما تتّقون اللّه؟ أما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی؟
فقال عند ذلک شمر بن ذی الجوشن: هو یعبد اللّه علی حرف إن کنت أدری ما یقول؟
فقال له حبیب بن مطهر «1»: و اللّه یا شمر! إنّک لتعبد اللّه علی سبعین حرفا، و أمّا نحن فو اللّه إنّا لندری ما یقول، و إنّه قد طبع علی قلبک.
ثمّ قال: أیّها النّاس! ذرونی أرجع إلی مأمنی من الأرض. فقالوا: و ما یمنعک أن تنزل علی حکم بنی عمّک؟ فقال: معاذ اللّه (إنّی عذت بربّی و ربّکم من کلّ متکبّر لا یؤمن بیوم الحساب) ثمّ أناخ راحلته، و أمر عقبة بن سمعان، فعقلها.
[ثمّ قال: أخبرونی، أتطلبونی بقتیل لکم قتلته؟ أو مال لکم أکلته؟ أو بقصاصة من جراحة؟ قال: فأخذوا لا یکلّمونه.
قال: فنادی: یا شبث «2» بن ربعیّ، یا حجّار بن أبجر، یا قیس بن الأشعث، یا زید بن الحارث، ألم تکتبوا إلیّ أنّه قد أینعت الثّمار، و أخضرّ الجناب، فاقدم علینا، فإنّک إنّما تقدم علی جند مجنّدة؟ فقالوا له: لم نفعل. فقال: سبحان اللّه! و اللّه لقد فعلتم.
ثمّ قال: یا أیّها النّاس! إذ قد کرهتمونی، فدعونی أنصرف عنکم. فقال له قیس بن الأشعث: ألا تنزل علی حکم بنی عمّک؟ فإنّهم لن یؤذوک، و لا تری منهم إلّا ما تحبّ؟
فقال له الحسین: أنت أخو أخیک، أترید أن تطلبک بنو هاشم بأکثر من دم مسلم بن عقیل؟ لا و اللّه، لا أعطیهم بیدی إعطاء الذّلیل، و لا أقرّ لهم إقرار العبید]. «3»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 178- 179- عنه: صابری الهمدانی، أدب الحسین علیه السّلام و حماسته،/ 164- 166
__________________________________________________
(1)- کذا بالأصلین، و فی الطّبریّ: مظاهر. [و فی أدب الحسین علیه السّلام: «مظاهر»].
(2)- [فی المطبوع: «شبیث»].
(3)- سقط من المصریّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 322
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [....] ثمّ قال: یا قوم! انسبونی فانظروا من أنا؟ ثمّ راجعوا أنفسکم، هل یحلّ لکم قتلی و انتهاک حرمتی و أنا ابن بنت نبیّکم و ابن ابن عمّه؟
ألیس حمزة سیّد الشّهداء عمّی؟ [أ و لیس] جعفر الطّیّار عمّی؟
فقال الشّمر- لعنه اللّه-: هو یعبد اللّه علی حرف إن کان یدری ما یقول!
فقال الحسین [علیه السّلام]: أخبرونی، أتطلبونی بقتیل قتلته؟ أو مال أخذته؟ فلم یکلّموه!
فنادی: یا شبث بن ربعیّ، و یا قیس بن الأشعث، و یا حجّار! ألم تکتبوا إلیّ؟ قالوا:
لم نفعل.
قال: أمّا إذ کرهتمونی، فدعونی أنصرف عنکم. فقال له قیس بن الأشعث: أولا تنزل علی حکم بنی عمّک، فإنّه لا یصل إلیک منهم مکروه؟
فقال الحسین: لا و اللّه، لا أعطیهم بیدی إعطاء الذّلیل. «1»
__________________________________________________
(1)- و چون صفوف هردو سپاه راست شد، امام حسین از اسب فرود آمده بر شتری نشست و به میان هردو صف شتافته گفت: «ای کوفیان! هرچند می‌دانم که سخن من در شما تأثیر نخواهد کرد، اما جهت الزام حجت کلمه‌ای چند القا خواهم نمود. باید که گوش به جانب من دارید.»
مخدرات اهل بیت این کلام محنت انجام را استماع فرموده، نوحه و زاری آغاز کردند. چنانچه آواز ایشان به سمع همایون امام حسین رضی اللّه عنه رسید و متأثر گشته فرمود که: «لا حول و لا قوّة الّا باللّه العلیّ العظیم.»
و برادر و پسر خود عباس و علی اکبر (رضی اللّه عنهما) را گفت که: «بروید و به این جماعت بگویید که فردا شما را بسیار باید گریست. حالا خاموش باشید!»
و چون این پیغام بدیشان رسید، دم درکشیدند. آن‌گاه حضرت امامت پناه بر سر سخن رفته، نخست شمه‌ای از علو نسب و شرف حسب خویش تقریر نمود. پس، کیفیت مراسله کوفیان و سبب آمدن خود را به عراق شرح فرمود و اصحاب ضلالت لعنهم اللّه آن سخنان را شنوده، لب به جواب نگشودند امام حسین رضی اللّه عنه گفت: «الحمد للّه که حجت من بر شما تمام شد.»
پس، یک‌یک از رؤسای کوفه را نام برده بر زبان مبارک راند که: «شما نامه‌ها به من نوشتید و حالا نقض عهد نموده قصد خون من دارید؟»
کوفیان گفتند: «ما از آنچه می‌گویی وقوف نداریم و هیچ مکتوبی نفرستاده‌ایم.»
امام حسین اشارت کرد تا یکی از خدّام خرجین مکاتیب آن گروه بی‌دین را به نظر ایشان درآورد و آن ملاعین انکار نموده گفتند: «این نامه‌ها بی‌وقوف ما قلمی شده و از مضمون آن بیزاریم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 323
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 285- 286
فبات الإمام تلک اللّیلة، فلمّا أصبح نظر إلی القوم، و إذا هم قد زحفوا إلیه، فدعا علیه السّلام براحلته، فرکبها، و أقبل علی القوم و نادی بأعلی صوته «1»: أیّها النّاس! انصتوا لی، فنصتوا، فحمد اللّه و أثنی علیه، و ذکر النّبیّ، فصلّی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس! انسبونی من أنا، ثمّ راجعوا أنفسکم هل یحلّ لکم قتلی؟ و أنا ابن بنت نبیّکم و ابن صفیّه، و أوّل المؤمنین، و المصدّق باللّه و رسوله، و بما جاء به من عند اللّه تعالی؟ ألیس حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی؟ أ و لیس جعفر الطّیّار فی الجنّة عمّی؟ أو ما بلغکم قول جدّی لی و لأخی الحسن علیه السّلام: هذان سیّدا شباب أهل الجنّة. و قال صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: إنّی مخلّف فیکم الثّقلین: کتاب اللّه، و عترتی أهل بیتی، فإن صدّقتمونی و هو الحقّ، و إلّا فاسألوا جابر بن عبد اللّه الأنصاریّ، و أبا سعید الخدریّ، و سهل بن سعد السّاعدیّ، و زید بن أرقم، و أنس بن مالک، فإنّهم سمعوا ذلک من جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم.
فقال له الشّمر لعنه اللّه: أنا أعبد اللّه علی حرف إن کنت أدری ما تقول. فقال له حبیب رحمه اللّه: إنّی أراک تعبد اللّه علی سبعین حرفا و أشهد أنّک بهیمة ما تدری ما یقول، قد طبع اللّه علی قلبک.
ثمّ نادی الحسین علیه السّلام: ویلک یا شبث بن ربعیّ، و یا کثیر بن شهاب، و یا فلان، و یا فلان، ألم تکتبوا إلیّ أن أقدم علینا، لک ما لنا و علیک ما علینا؟ فقالوا: لم نفعل شیئا من ذلک.
فقال الحسین علیه السّلام: إذا کرهتمونی، دعونی أنصرف إلی ما شئت من الأرض. فقال قیس بن الأشعث: انزل علی حکم الأمیر ابن زیاد- لعنه اللّه- فما تری إلّا ما تحبّ. فقال الحسین علیه السّلام: و اللّه لا أعطی بیدی إعطاء الذّلیل، و لا أفرّ فرار العبید. ثمّ تلا: إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ.
__________________________________________________
- امام حسین چون انکار اهل ادبار را مشاهده فرمود، از شتر فرود آمده بر اسب نشست و به صف خویش پیوست.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 51- 52
(1)- [جاء فی أبی مخنف (المشهور) فی الأحداث الّتی سبقت طلب العبّاس علیه السّلام الماء قبل یوم عاشوراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 324
ثمّ أناخ راحلته، و أمر عقبة بن سمعان أن یعقلها، فعقلها بفاضل زمامها. و جلس، ثمّ إنّ القوم زحفوا نحوه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 54- 55
فلمّا أصبح، أذّن، و أقام، و صلّی بأصحابه، فلمّا فرغ، استدعی بدرع جدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و تعمّم بعمامته السّحاب، و تقلّد بسیف أبیه ذی الفقار، و نزل إلی القوم، و قال: أیّها النّاس! اعلموا أنّ الدّنیا دار فناء و زوال، متغیّرة بأهلها من حال إلی حال، معاشر النّاس! عرفتم شرائع الإسلام، و قرأتم القرآن، و علمتم أنّ محمّدا صلّی اللّه علیه و اله رسول الملک الدّیّان، و وثبتم علی قتل ولده ظلما و عدوانا، معاشر النّاس! أما ترون إلی ماء الفرات یموج کأنّه بطون الحیتان، یشربه الیهود و النّصاری و الکلاب و الخنازیر، و آل رسول اللّه یموتون عطشا.
فقالوا له: اقصر عن هذا الکلام، فلن تذوق الماء، و لا أحد من أصحابک، بل تذوق الموت غصّة بعد غصّة.
قال: فلمّا سمع کلامهم، رجع إلی أصحابه، و قال لهم: إنّ القوم استحوذ علیهم الشّیطان، فأنساهم ذکر اللّه، أولئک حزب الشّیطان، ألا إنّ حزب الشّیطان هم الخاسرون.
ثمّ أنشأ علیه السّلام یقول:
تعدّیتم یا شرّ قوم ببغیکم و خالفتمو فینا النّبیّ محمّدا
أما کان خیر الخلق أوصاکم بنا أما کان جدّی خیرة اللّه أحمدا
أما کانت الزّهراء أمّی و والدی علیّا أخا خیر الأنام مسدّدا
لعنتم و اخزیتم بما قد جنیتم ستصلون نارا حرّها قد توقّدا
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 60- 61
قال محمّد بن أبی طالب: [...] و تقدّم الحسین علیه السّلام حتّی وقف بإزاء القوم، فجعل ینظر إلی صفوفهم کأنّهم السّیل، و نظر إلی ابن سعد واقفا فی صنادید الکوفة، «1» فقال:
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی مثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 325
الّذی خلق «1» الدّنیا، فجعلها دار فناء و زوال، متصرّفة بأهلها حالا بعد حال، فالمغرور من غرّته، و الشّقیّ من فتنته، فلا تغرّنّکم هذه الدّنیا، فإنّها تقطع رجاء من رکن إلیها، و تخیّب طمع من طمع فیها، و أراکم قد اجتمعتم علی أمر قد أسخطتم اللّه فیه علیکم، و أعرض بوجهه الکریم عنکم، و أحلّ بکم نقمته، و جنّبکم رحمته، فنعم الرّبّ ربّنا، و بئس العبید «2» أنتم! أقررتم بالطّاعة، و آمنتم بالرّسول محمّد صلّی اللّه علیه و اله، ثمّ إنّکم «3» زحفتم «4» إلی ذرّیّته و عترته، تریدون قتلهم «5»، «6» لقد استحوذ علیکم الشّیطان، فأنساکم ذکر اللّه العظیم، فتبّا لکم و لما تریدون «6»، إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، هؤلاء قوم کفروا بعد إیمانهم، فبعدا للقوم الظّالمین «7».
فقال عمر: ویلکم! کلّموه، فإنّه ابن أبیه، و اللّه «8» لو وقف فیکم هکذا «9» یوما جدیدا «10» لما انقطع و لما حصر، فکلّموه «11». فتقدّم شمر لعنه اللّه، فقال: یا حسین! ما هذا الّذی تقول؟ أفهمنا حتّی نفهم. فقال: أقول: اتّقوا اللّه ربّکم و لا تقتلونی، فإنّه لا یحلّ لکم قتلی، و لا انتهاک حرمتی، فإنّی ابن بنت نبیّکم، و جدّتی خدیجة زوجة نبیّکم، و لعلّه قد بلغکم «12» قول نبیّکم: الحسن و الحسین سیّدا شباب أهل الجنّة «13»- إلی آخر ما سیأتی
__________________________________________________
(1)- [و فی المقرّم مکانه: «أیّها النّاس! إنّ اللّه تعالی خلق ...»].
(2)- [نفس المهموم: «العبد»].
(3)- [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [نفس المهموم: «رجفتم»].
(5)- [زاد فی المعالی: «معاشر النّاس! عرفتم شرائع الإسلام، و قرأتم القرآن و علمتم بأنّ محمّدا رسول الملک الدّیّان و وثبتم علی قتل ولده ظلما و عدوانا، معاشر النّاس! أما ترون إلی ماء الفرات یلوح کأنّه بطون الحیتان، تشربه الیهود و النّصاری و الکلاب و الخنازیر، و آل رسول اللّه یموتون عطشا»].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [إلی هنا حکاه فی المقرّم و وسیلة الدّارین].
(8)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(9)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(10)- [نفس المهموم: «جریدا»].
(11)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان].
(12)- [الأسرار: «أبلغتکم»].
(13)- [إلی هنا حکاه فی المعالی و مثیر الأحزان و أعیان الشّیعة و اللّواعج، و أضاف فی المعالی: «ثمّ أناخ-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 326
بروایة المفید. «1»
__________________________________________________
- راحلته، و أمر عقبة بن سمعان، فعلقها» و أضاف فی مثیر الأحزان: «ویلکم أما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی، فأخذوا لا یکلّمونه»].
(1)- حضرت چون اصرار آن اشرار را بر قتل اخیار مشاهده نمود، برای اتمام حجّت بر ایشان برخاست.
عمامه رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم را بر سر بست و شمشیر آن جناب را حمایل کرد و بر اسب آن جناب سوار شد و در برابر لشکر اعدا آمد و خطبه‌ای در نهایت فصاحت و بلاغت ادا کرد و در آخر خطبه به صدای بلند ایشان را ندا کرد که: «شما را به خدا سوگند می‌دهم که آیا مرا می‌شناسید؟»
گفتند: «بلی! تو فرزندزاده رسول خدایی.»
فرمود که: «سوگند می‌دهم شما را که می‌دانید که جدّم حضرت رسالت پناه است؟»
گفتند: «بلی.»
فرمود: «می‌دانید که مادرم فاطمه دختر محمّد است؟»
گفتند: «بلی.»
فرمود: «می‌دانید که پدرم علی بن ابی طالب است؟»
گفتند: «بلی.»
فرمود: «می‌دانید جدّه‌ام خدیجه دختر خویلد است که پیش از جمیع زنان این امّت مسلمان شد؟»
گفتند: «بلی.»
فرمود: «می‌دانید که حمزه سیّد شهدا عمّ پدر من است؟»
گفتند: «بلی.»
فرمود: «می‌دانید که جعفر طیّار پروازکننده در بهشت، عمّ من است؟»
گفتند: «بلی.»
فرمود: «می‌دانید که شمشیر رسول خدا را حمایل کرده‌ام و عمامه آن حضرت را بر سر بسته‌ام و بر اسب آن حضرت سوارم؟»
گفتند: «بلی.»
فرمود: «می‌دانید که پدرم پیش از جمیع این امّت اسلام آورد و از همه کس داناتر و بردبارتر بود ولی و مولای هر مؤمن و مؤمنه بود؟»
گفتند: «بلی.»
فرمود: پس به چه جهت خون مرا بر خود حلال کرده‌اید و حال آن‌که پدرم در قیامت گروهی را از حوض کوثر دور خواهد کرد، چنانچه شتر بیگانه را از آب رانند و لوای حمد در روز قیامت در دست جدّ من خواهد بود؟ آیا نشنیده‌اید که جدّ من رسول خدا در حقّ من و برادر من گفت که: بهترین جوانان بهشتند؟ اگر نشنیده‌اید و سخن مرا باور نمی‌کنید، از جابر انصاری و ابو سعید خدری و سهل ساعدی و زید بن ارقم و انس بن مالک و سایر صحابه که زنده‌اند، بپرسید تا شما را خبر دهند.»
آن ملاعین در جواب حجّتهای شافی آن حضرت گفتند: «همه را می‌دانیم و دست از تو برنمی‌داریم تا با-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 327
المجلسی، البحار، 45/ 5- 6- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 249- 250؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة «1»،/ 270- 271؛ القمی، نفس المهموم،/ 244- 245؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 355- 356؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 62؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 299؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 602، لواعج الأشجان،/ 125- 126؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 278- 279
فی کتاب مقتل الحسین علیه السّلام لأبی مخنف رحمه اللّه من کلامه علیه السّلام فی موقف کربلا: أما أنا ابن بنت نبیّکم (صلوات اللّه علیه و آله)؟ فو اللّه ما بین المشرق و المغرب لکم ابن بنت نبیّ غیری.
الحویزی، نور الثّقلین، 3/ 564- 565، 5/ 98 رقم 157- مثله المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 9/ 227، 12/ 352
و عن التّبر المذاب: قال الواقدیّ و هشام بن محمّد: لمّا رآهم الحسین علیه السّلام مصرّین علی قتله، أخذ المصحف و نشره و نادی: بینی و بینکم کتاب اللّه و سنّة جدّی رسول اللّه
__________________________________________________
- لب تشنه شربت مرگ را بچشی.»
پس حضرت دست بر ریش مبارک خود گرفت و در آن وقت، عمر شریف آن امام عالی مقام به پنجاه و هفت سال رسیده بود. پس فرمود: «شدید شد غضب خدا بر یهود در هنگامی که گفتند: عزیز پسر خداست، و شدید شد غضب خدا بر نصارا در وقتی که گفتند: مسیح پسر خداست، و شدید شد غضب خدا بر مجوس در وقتی که آتش پرستیدند به غیر از خدا، و سخت شد غضب خدای تعالی بر هر گروه که پیغمبر خود را شهید کردند، و شدید خواهد شد غضب خداوند جبّار بر این گروه اشرار که امام اخیار و فرزند پیغمبر مختار را به قتل می‌آوردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 657- 658
به روایت دیگر: حضرت ندا کرد در میان لشکر مخالفان که: «ای شبث بن ربعی، و ای حجّار بن ابجر، و ای قیس بن اشعث، و ای یزید بن حارث! آیا شما ننوشتید به سوی من که میوه‌ها رسیده و صحراها سبز شده و لشکرها برای تو مهیّا گردیده [است]؟ بزودی بیا که همه تو را یاری می‌کنیم؟»
قیس بن اشعث جواب داد و گفت که: «اکنون این سخنان فایده نمی‌کند. دست از جنگ بدار و به حکم پسران عمّ خود راضی شو که ایشان نسبت به تو بدی اراده نخواهند کرد.»
حضرت فرمود که: «نه به خدا سوگند که خود را به دست شما نمی‌دهم و ذلیل دونان نمی‌گردانم و به رسم بندگان طوق اطاعت در گردن نمی‌گذارم.»
پس به آواز بلند ندا کرد که: «یا عباد اللّه إنّی عذت بربّی و ربّکم أن ترجمون، أعوذ بربّی و ربّکم من کلّ متکبّر لا یؤمن بیوم الحساب!»
پس به سوی اصحاب گرام خود مراجعت نمود و تهیّه حرب مخالفان را درست کرد و آن بی‌شرمان رو به آن بزرگواران آوردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 661
(1)- [حکاه فی الأسرار عن العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 328
صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. یا قوم! بم تستحلّون دمی، ألست ابن بنت نبیّکم، ألم یبلغکم قول جدّی فیّ و فی أخی: هذان سیّدا شباب أهل الجنّة، إن لم تصدّقونی فاسألوا جابرا، و زید بن أرقم، و أبا سعید الخدریّ، و اللّه ما تعمّدت کذبا منذ علمت أنّ اللّه تعالی یمقت أهله، و اللّه ما بین المشرق و المغرب ابن نبیّ غیری، فیکم و لا فی غیرکم.
فقال الشّمر لعنه اللّه تعالی: السّاعة ترد الهاویة.
فقال الحسین علیه السّلام: اللّه أکبر! أخبرنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم کأنّ کلبا ولغ فی دماء أهل بیتی و ما أخالک إلّا إیّاک.
فقال الشّمر لعنه اللّه تعالی: أنا أعبد اللّه علی حرف إن کنت أدری ما تقول.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 274
ثمّ قال لهم الحسین رضی اللّه عنه: «و اللّه ما بین المشرق و المغرب ابن بنت نبیّ غیری، و اللّه ما تعمّدت الکذب مذ نشأت، و عرفت أنّ اللّه یمقت الکذب، هل تطلبونی بنفس قتلته؟ أو بمال استملکته؟ أو بقصاص من جراحة»؟ فسکتوا. [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 64- 65
ثمّ قال لأعدائه: ألست أنا ابن بنت نبیّکم و ابن أوّل المؤمنین إیمانا، و المصدّق للّه و لرسوله؟
ألیس حمزة سیّد الشّهداء عمّی؟
ألیس جعفر الطّیّار فی الجنان عمّی؟
ألیس قال جدّی صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: إنّ هذین ولدای سیّدا شباب أهل الجنّة من الخلق أجمعین؟
ألیس قال: إنّی مخلّف فیکم الثّقلین: کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی؟
فإن صدّقتمونی فیما أقول فنعمّا هو و إلّا فاسألوا جابر بن عبد اللّه، و سعدا و سهل بن سعد السّاعدیّ، و زید بن أرقم، و أنس بن مالک، فإنّهم سمعوا ذلک من جدّی صلّی اللّه علیه و اله و سلّم.
ثمّ نادی: یا شبث بن ربعیّ و یا کثیر بن شهاب، ألم تکتبوا إلیّ أن أقدم، لک ما لنا، و علیک ما علینا؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 329
فقالوا: ما نعرف ما تقول، فانزل علی حکم الأمیر و بیعة یزید.
فقال: و اللّه لا أعطی بیدی إعطاء الذلّیل و لا أقرّ إقرار العبید، و إنّی أعوذ باللّه أن أنزل تحت حکم کلّ متکبّر لا یؤمن بیوم الحساب. [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 65- 66- عنه: صابری الهمدانی، أدب الحسین علیه السّلام و حماسته،/ 166
ثمّ قال «1» لأعدائه: یا أهل «1» الکوفة! إنّ الدّنیا قد تغیّرت و تکدّرت، و أدبر معروفها، و هی «2» دار فناء و زوال، تتصرّف بأهلها من حال إلی حال، فالمغرور من اغترّبها، و رکن إلیها، و طمع فیها.
معاشر النّاس! أما قرأتم القرآن؟ أما عرفتم شرایع الإسلام؟ و ثبتم علی ابن نبیّکم تقتلوه ظلما و عدوانا.
معاشر النّاس! هذا ماء الفرات تشرب منه الکلاب و الخنازیر و المجوس، و آل نبیّکم یموتون عطاشا «3»؟!.
فقالوا: و اللّه لا تذوق الماء، بل تذوق الموت غصّة بعد غصّة و جرعة بعد جرعة.
فلمّا سمع منهم ذلک، رجع إلی أصحابه، و قال لهم: «إنّ القوم قد استحوذ علیهم الشّیطان، ألا إنّ حزب الشّیطان هم الخاسرون».
«4» ثمّ جعل یقول:
تعدّیتم یا شرّ قوم ببغیکم و خالفتمو قول النّبیّ محمّد
أما کان خیر الخلق أوصاکم بنا أما کان جدّی خیرة اللّه أحمد
أما کانت الزّهراء أمّی و والدیّ علیّ أخو خیر الأنام الممجّد «4» «5»
لعنتم و أخزیتم بما قد فعلتم فسوف تلاقون العذاب بمشهد
__________________________________________________
(1- 1) [أدب الحسین علیه السّلام: «یا قوم»].
(2)- [أدب الحسین علیه السّلام: «هذه»].
(3)- [أدب الحسین علیه السّلام: «عطشا»].
(4- 4) [حکاه فی المعالی، 1/ 349].
(5)- [المعالی: «المسدّدا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 330
[عن أبی مخنف] «1»
__________________________________________________
(1)- این وقت حسین علیه السّلام راحله خویش را جنبش داد و به أعلی صوت فریاد برداشت که: «ای اهل عراق!»
فقال: أیّها النّاس اسمعوا قولی و لا تعجلوا حتّی أعظکم بما یحقّ لکم علیّ و حتّی أعذر إلیکم فإن أعطیتمونی النّصف من أنفسکم فأجمعوا رأیکم ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ (1) إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ (2).
فرمود: «ای مردم! به هوای نفس عجلت مکنید و گوش فرا دارید تا شما را بدانچه سزاوارید، موعظتی گویم و عذر خویش را مکشوف سازم که از در انصاف بیرون شوید و آرای پراکنده خود را فراهم آرید و آنچه بر شما مکشوف است، مستور مگذارید. از پس آن بر آنچه می‌خواهید اقدام کنید و حکم برانید و مهلت مگذارید. همانا ولی من خداوندی است که قرآن را فرو فرستاد و او است ولیّ صالحان.» آن‌گاه خدای را ثنا گفت و رسول را درود فرستاد و بدین خطبه مبارکه ابتدا کرد:
ثمّ قال: أمّا بعد فانسبونی فانظروا من أنا، [...] أما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی؟
فرمود: «هان، هان ای جماعت! لختی بیندیشید و نیک نظاره کنید و بدانید من کیستم و نسبت من با کیست. آن‌گاه با خویش آیید و خویشتن را ملامت کنید و نگران شوید که پسندیده است از برای شما قتل من و هتک حرمت من. آیا من پسر دختر پیغمبر شما نیستم؟ و پسر وصی پیغمبر شما نیستم که او پسر عم رسول خدا بود که با رسول خدا ایمان آورد و رسول خدای را بدانچه از جانب خدای آورد، تصدیق کرد؟
آیا حمزه سید الشهداء عم من نیست؟ آیا جعفر که با دو بال در بهشت طیران می‌کند، عم من نیست؟ آیا شما نشنیدید که رسول خدا در حق من و برادرم حسن فرمود: «ایشان دو سید جوانان اهل بهشتند؟» اگر سخن مرا از در صدق می‌دانید، اصابه حق کرده باشید. سوگند با خدای، هرگز از در کذب سخن نرانم و دانسته‌ام خداوند دروغزن را دشمن دارد. با این همه اگر تکذیب می‌کنید مرا، در میان شما بسیار کس باشد که آگهی دارد و گواهی دهد. از جابر بن عبد اللّه انصاری و ابو سعید خدری و سهل بن سعد ساعدی و زید بن ارقم و انس بن مالک پرسش کنید تا شما را بیاگاهانند. چه ایشان در حق من و برادر من، از رسول خدای شنیده باشند، آیا کافی نیست مر شما را که خون من نریزید؟»
چون سخن بدین جا آورد، شمر ذی الجوشن گفت:
أنا أعبد اللّه علی حرف، إن کنت أدری ما تقول.
یعنی: «خدای را از در شک و ریب بیرون صراط مستقیم عبادت کرده باشم، اگر بدانم تو چه می‌گویی.»
و از این، تذکره به آیه مبارکه قرآن نمود:
قال اللّه تعالی: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ، انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ (3).
در جمله، می‌فرماید: «بعضی از ناس خدای را عبادت می‌کنند بی‌آن‌که در دین استوار باشند. پس اگر ادراک خیری کردند، مطمئن خاطر شوند و اگر کار دیگرگونه باشد، عقیدت خویش را دیگرگونه کنند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 331
__________________________________________________
- لاجرم ایشان در دنیا و آخرت خایب و خاسر (4) باشند.»
چون حبیب بن مظاهر سخن شمر را اصغا نمود،
فقال له: و اللّه إنّی لأراک تعبد اللّه علی سبعین حرفا و أنا أشهد أنّک صادق، ما تدری ما یقول، قد طبع اللّه علی قلبک.
حبیب گفت: «ای شمر! تو خدای را به هفتاد شک و ریب عبادت می‌کنی و من شهادت می‌دهم که این سخن به صدق گفتی که: «من نمی‌دانم حسین چه می‌گوید.» البته نمی‌دانی، خداوند قلب تو را به خاتم خشم مختوم (5) داشته و به غشاوه غضب مغمور (6) فرمود.»
دیگر باره حسین آغاز سخن فرمود:
ثمّ قال لهم: فإن کنتم فی شکّ من هذا، أفتشکّون أنّی ابن بنت نبیّکم؟ فو اللّه ما بین المشرق و المغرب ابن بنت نبیّ غیری، [...] و إنّما تقدم علی جند لک مجنّد.
فرمود: «اگر بدانچه گفتم شما را شک و شبهتی است، آیا همچنان در شک می‌باشید که من پسر دختر پیغمبر شما می‌باشم؟ سوگند با خدای در میان مشرق و مغرب، پسر دختر پیغمبری جز من نیست. خواه در میان شما و خواه در غیر شما، وای بر شما، از شما کسی را کشته‌ام و شما خون او را از من طلب می‌کنید؟ یا مالی را از شما تباه کرده‌ام؟ یا کسی را به جراحتی آسیب زده‌ام، قصاص می‌جوئید؟»
هیچ کس آن حضرت را پاسخ نگفت. دیگر باره ندا درداد که: «ای شبث بن ربعی! و ای حجار بن ابحر! و ای قیس بن اشعث! و ای یزید بن حارث! مگر شما نبودید که به سوی من نامه‌ها متواتر کردید که میوه‌های اشجار ما رسیده است و بوستانهای ما سبز گشته است؟ به سوی ما تعجیل کن که از برای تو لشکرها آراسته‌ایم.»
این وقت اشعث آغاز سخن کرد و گفت: «ما نمی‌دانیم چه می‌گویی؟ هم‌اکنون حکم بنی عم خود یزید را بپذیر و او تو را جز به دلخواه تو دیدار نخواهد کرد.»
فقال لهم الحسین: لا و اللّه لا أعطیکم بیدی إعطاء الذّلیل و لا أفرّ لکم فرار العبید، ثمّ نادی: یا عباد اللّه! إنّی عذت بربّی و ربّکم أن ترجمون و أعوذ بربّی و ربّکم من کلّ متکبّر لا یؤمن بیوم الحساب.
فرمود: «لا و اللّه. هرگز دست خود از در ذلت به دست کس ندهم و از شما نگریزم؛ چنان‌که عبید گریزند. یا عباد اللّه! من به پروردگار خود و پروردگار شما پناهنده‌ام که شما را ناپدید کند و به حضرت خداوند گریزنده‌ام، از هر متکبری که ایمان به روز حساب ندارد.»
آن‌گاه از راحله خود فرود آمد و عقبة بن سمعان را بفرمود تا آن شتر را عقال بر نهاد و اسب رسول خدای را که مرتجز نام داشت، طلب نمود و برنشست و با چند تن از اصحاب به میان هردو صف روان شد و بریر بن خضیر از پیش روی می‌رفت.
(1). قرآن مجید (10، 72).
(2). قرآن مجید (8، 195).
(3). سوره 22، آیه 11.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 332
__________________________________________________
- (4). خایب: ناامید. خاسر: زیانکار.
(5). مختوم: مهر نهاده.
(6). غشاوة (بتثلیث الغین): پرده. مغمور: فرو رفته، غرق شده.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 230- 235
حسین علیه السّلام لختی اسب پیش راند و در برابر قوم عنان بکشید و به اعلی صوت ندا درداد:
فقال: أنشدکم اللّه! هل تعرفونی؟ قالوا: نعم، أنت ابن رسول اللّه و سبطه، قال: أنشدکم اللّه! هل تعلمون أنّ أمّی فاطمة بنت محمّد؟ قالوا: نعم، قال: أنشدکم اللّه! هل تعلمون أنّ أبی علیّ بن أبی طالب؟ قالوا: نعم، قال: أنشدکم اللّه! هل تعلمون أنّ جدّتی خدیجة بنت خویلد أوّل نساء هذه الأمّة؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال:
أنشدکم اللّه! هل تعلمون أنّ حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: فأنشدکم اللّه! هل تعلمون أنّ جعفر الطّیّار فی الجنّة عمّی؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: فأنشدکم اللّه! هل تعلمون أنّ هذا سیف رسول اللّه و أنا متقلّده؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: فأنشدکم اللّه! هل تعلمون أنّ هذه عمامة رسول اللّه، أنا لا بسها؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: فأنشدکم اللّه! هل تعلمون أنّ علیّا کان أوّلهم إسلاما، و أعلمهم علما، و أعظمهم حلما، و أنّه ولیّ کلّ مؤمن و مؤمنة؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: فبم تستحلّون دمی؟ و أبی المذائد عن الحوض غدا، یذود عنه رجالا، کما یذاد البعیر الصّادر عن الماء، و لواء الحمد فی ید أبی یوم القیمة؟ قالوا: قد علمنا ذلک کلّه، و نحن غیر تارکیک حتّی تذوق الموت عطشا.
فرمود: «ای مردم! شما را سوگند می‌دهم به خدای، آیا مرا می‌شناسید؟»
گفتند: «چرا نشناسیم! تو پسر رسول خدا و سبط خدایی.»
پس در هر سؤالی ایشان را با خدای سوگند داد و همگان تصدیق کردند.
فرمود: «می‌دانید مادر من فاطمه دختر رسول خدا است؟»
گفتند: «می‌دانیم.»
فرمود: «می‌دانید علی بن ابی طالب پدر من است؟»
گفتند: «می‌دانیم.»
فرمود: «می‌دانید جده من خدیجه دختر خویلد است و او اول زنی است در این امت که اسلام آورد؟»
گفتند: «چنین است.»
فرمود: «می‌دانید حمزه سید الشهداء عمّ پدر من است؟»
گفتند: «جز این نیست.»
فرمود: «می‌دانید جعفر طیّار عمّ من است؟»
گفتند: «می‌دانیم.»
فرمود: «می‌دانید اینک شمشیر رسول خدا است من به میان بربسته‌ام؟»
گفتند: «بدانیم.»
فرمود: «می‌دانید اینک عمامه رسول خدا است من بر سر دارم؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 333
__________________________________________________
- گفتند: «می‌شناسیم.»
فرمود: «می‌دانید علی در اسلام از همگان سبقت دارد و در علم و حلم از همگان فضیلت او را است و او است مولای هر مؤمن و هر مؤمنه؟»
گفتند: «جز این نیست.»
فرمود: «پس چرا خون مرا مباح می‌دانید؟ و حال آن‌که فردای قیامت پدر من مردم بزه‌کار (1) را از حوض کوثر می‌راند، چنان‌که شتران را از آبگاه رانند و لوای حمد در دست پدر من است.»
گفتند: «ما بر این جمله دانائیم و با این همه تو را دست باز ندهیم تا گاهی که با لب تشنه شربت مرگ بنوشی.»
چون حسین این کلمه بشنید، دست فرا برد و محاسن مبارک را درپیچید،
ثمّ قال: إشتدّ غضب اللّه علی الیهود، حین قالوا: عزیر ابن اللّه، و اشتدّ غضب اللّه علی النّصاری، حین قالوا: المسیح ابن اللّه، و اشتدّ غضب اللّه علی المجوس، حین عبدوا النّار من دون اللّه، و اشتدّ غضب اللّه علی قوم قتلوا ابن نبیّهم، و اشتدّ غضب اللّه علی هذه العصابة الّذین یریدون قتل ابن نبیّهم، أما و اللّه لا أجیبهم إلی شی‌ء ممّا یریدون حتّی ألقی اللّه و أنا مخضّب بدمی، ثمّ قال لهم: فلم تستحلّون دمی؟ قالوا: بغضا و عدوانا.
فرمود: «شدت کرد غضب خدا بر یهود، گاهی که عزیر را پسر خدای خواندند، و شدت کرد خشم خدای بر نصاری، وقتی عیسی را پسر خدا دانستند، و شدت کرد غضب خدا بر مجوس، وقتی به پرستش آتش پرداختند، و شدت کرد غضب خدا بر قومی که پسر پیغمبر خود را کشتند، و شدت کرد غضب خدا بر این جماعت که اراده قتل پسر پیغمبر خود دارند. سوگند با خدای به هیچ‌گونه این جماعت را اجابت نکنم از آنچه در دل دارند تا گاهی که خدای را ملاقات کنم و به خون خویش مخضب باشم. هان ای جماعت! از چه روی قتل مرا بر خود واجب شمرده‌اید؟»
گفتند: «به حکم دشمنی و کین‌توزی.»
(1). بزه، بر وزن مزه: گناه.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 236- 239
این وقت آن حضرت هردو لشکر را به جای گذاشت و به سوی سراپرده خویش روان شد. زینب علیها السّلام حدیث می‌کند که: «چون حسین را نگریستم که باز سراپرده می‌شود، به خیمه خویش در رفتم و بنشستم، باشد که نداند من از بیرون خیمه به نظاره بودم. چون به میان سراپرده آمد، فرمود: «کجاست زینب؟»
عرض کردم: «لبیک یا اخی!»
آن‌گاه ام کلثوم را طلب فرمود. بعد از آن فرمود: «رقیه و صفیه و سکینه و فاطمه صغری را بخوانید.»
چون همگان حاضر شدند، عرض کردند: «یا ابا عبد اللّه! مگر حاجتی است؟»
فقال: حاجتی أوصیکنّ إذا أنا قتلت فلا تشققنّ علیّ جیبا و لا تلطمنّ علیّ خدّا و لا تخدشنّ علیّ وجها.
فرمود: «حاجت من آن است که وصیت می‌کنم شما را گاهی که من کشته می‌شوم، گریبان بر من پاره مکنید و چهره را لطمه مزنید و گونه را مخراشید.»
زینب عرض کرد: «ای برادر! این سخن کسی است که بر قتل خود یقین داشته باشد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 334
__________________________________________________
- فرمود: «چنین است.»
زینب چون این بشنید، صیحه بزد و فریاد برداشت که:
وا ثکلاه، وا محمّداه، وا علیّاه، وا حسناه، وا حسیناه، وا ضعفاه، وا غربتاه، وا قلّة ناصراه. فقال لها الحسین: یا أختاه! تغرّی بعزاء اللّه، فإنّ سکّان السّموات یفنون و أهل الأرض یموتون و لا یبقی إلّا اللّه فلا یذهبنّ بحلمک الشّیطان.
فرمود: «ای خواهر! صبر کن و شکیبایی فرما! ساکنین آسمانها فنا پذیرند و قاطنین (1) زمین بمیرند. جز خدای به جای نماند. هوش دار که شیطان حلم و شکیب تو را نرباید.»
زینب گفت: «ای برادر! تواند شد که ما را از این‌جا کوچ دهی تا کشته نشوی؟»
گریه در گلوگاه آن حضرت گره‌گیر شد و سرشک از چهره مبارکش روان گشت.
فقال لها: لو ترک القطا لیلا لنام.
فرمود: «ای خواهر! اگر مرغ قطا را شبانگاه دست باز داشتند، در آشیان خود شاد بخفت.»
(1). قاطن: ساکن، مقیم.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 239- 240
رمز خطبه‌های بسیار حضرت حسین علیه السّلام: همانا غم و اندوه انبیا و اوصیا از برای امت بود، تا چرا بر طریق غوایت (1) و ضلالت روند و بهره آتش دوزخ شوند؛ چنان‌که بعضی از محققین عرفا گفته‌اند که: نوح «علی نبینا و آله علیه السّلام» قوم را از کمال حفاوت و شفقت به دعای بد یاد کرد و روی زمین را به لطمه طوفان از وجود ایشان بپرداخت. چه دانسته بود که این جماعت چند که بپایند، بر عصیان خدا بیفزایند و روز برانگیزش (2) عذاب ایشان فزایش گیرد. مصلحت ایشان را در هلاک ایشان دانست و همچنان دیگر انبیا، چون ابراهیم و موسی و عیسی و یحیی و زکریا و جرجیس علیهم السّلام، که ذکر حال ایشان مناسب این مقام نیست و رنج و شکنج خود را به چیزی نمی‌شمردند، بلکه بر امت افسوس می‌خوردند و سید المرسلین یعنی خاتم النبیین، این همه زحمت از این روی بر ذمت می‌نهاد، که یک تن مشرک را از طریق غوایت به شاهراه هدایت آورد و حسین علیه السّلام که پسر آن پدر و ثمر آن شجر و فروغ آن اختر بود، نیز کار بدین‌گونه می‌داشت. چه می‌دانست که قضا بر شهادت او رفته و از برای ادراک این سعادت سفر عراق فرمود، لکن این آمد شدن و تجدید خطبه فرمودن از بهر آن بود که مگر یک تن از مشرکین را تشریف دین بخشد. چنان که حر بن یزید ریاحی را از تحت الثری به فوق الثریا برکشید (3)، بلکه از مقام هیولانی به پیشگاه عقل نخستین (4) صعود داد.
(1). غوایت: گمراهی و هلاکت.
(2). روز برانگیزش: روز قیامت.
(3). از زیر زمین بر زیر آسمان بالا برد.
(4). هیولی: به اصطلاح فلاسفه، ناچیز و ناتوان‌ترین موجودات است که صرف قوه و استعداد می‌باشد و ابدا بهره‌ای از فعلیت و کمال ندارد. و عقل نخستین اشرف و کاملترین موجودات و اولین مخلوق حق متعال است.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 241
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 335
__________________________________________________
- آن‌گاه حسین علیه السّلام روی با آن جماعت کرد.
و قال: أیّها النّاس! إعلموا أنّ الدّنیا دار فناء و زوال، متغیّرة بأهلها من حال إلی حال، معاشر النّاس! عرفتم شرائع الإسلام و قرأتم القرآن و علمتم أنّ محمّدا رسول الملک الدّیّان، و وثبتم علی قتل ولده ظلما و عدوانا، معاشر النّاس! أما ترون إلی ماء الفرات یلوح کأنّه بطون الحیّات یشربه الیهود و النّصاری و الکلاب و الخنازیر، و آل الرّسول صلّی اللّه علیه و اله یموتون عطشا؟
فرمود: «ای مردم! بدانید که دنیا محل فنا و زوال است و هر ساعت اهلش را از حالی به حالی دیگرگون کند، هان ای مردم! شرایع اسلام بشناختید و کتاب خدای را تلاوت کردید و بدانستید که محمّد رسول خدا است. آن‌گاه قتل فرزندش را از در خصومت و ستم اعداد کردید. مگر نگران نیستید که آب فرات چون شکم حیات (1) موج می‌زند و یهود و نصاری و کلب و خنزیر از آن می‌آشامد و فرزندان رسول خدا به زحمت عطش جان می‌دهند؟»
کوفیان در پاسخ گفتند: «سخن کوتاه کن. تو را و اصحاب تو را بهره‌ای از آب نخواهد رسید، بلکه شربت مرگ غصه بعد غصة (2) خواهید نوشید. چون آن حضرت این کلمه را اصغا فرمود، روی با اصحاب کرد.
و قال لهم: إنّ القوم «اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ. أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ. أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ» (3).
فرمود: «شیطان بر این جماعت غالب گشته است و ذکر خدا را از خاطر ایشان بفرسوده است. این جماعت لشکر شیطانند و بدانید که لشکر شیطان خایب و خاسر است.»
پس این شعرها انشاد کرد و بفرمود:
تعدّیتم یا شرّ قوم ببغیکم و خالفتمو فینا النّبیّ محمّدا
(4) أما کان خیر الخلق أوصاکم بنا؟ أما کان جدّی خیرة اللّه أحمدا؟
(5) أما کانت الزّهراء أمّی و والدی علیّ أخا خیر الأنام المسدّدا؟
(6) لعنتم و أخزیتم بما قد جنیتم ستصلون نارا حرّها قد توقّدا (7).
آن‌گاه ابتدا بدین خطبه مبارکه فرمود:
فقال: ألحمد للّه الّذی خلق الدّنیا فجعلها دار فناء و زوال، متصرّفة بأهلها حالا بعد حال، فالمغرور من غرّته و الشّقیّ من فتنته، فلا تغرّنّکم هذه الدّنیا، فإنّها تقطع رجاء من رکن إلیها و تخیّب طمع من طمع فیها، و أراکم قد اجتمعتم علی أمر قد أسخطتم اللّه فیه علیکم و أعرض بوجهه الکریم عنکم و أحلّ بکم نقمته و جنّبکم رحمته، فنعم الرّبّ ربّنا و بئس العبید أنتم. أقررتم بالطّاعة و آمنتم بالرّسول محمّد، ثمّ إنّکم زحفتم إلی ذرّیّته و عترته، تریدون قتلهم، لقد استحوذ علیکم الشّیطان فأنسیکم ذکر اللّه العظیم، فتبّا لکم و لما تریدون- إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون- هؤلاء قوم کفروا بعد إیمانهم فبعدا للقوم الظّالمین.
می‌فرماید: «سپاس خداوندی را که بیافرید دنیا را و دار فنا و زوال ساخت و آن را نیروی تصرف داد به اهل دنیا از حالی به حالی و شأنی به شأنی. همانا فریفته کسی است که شیفته دنیا گردد و شقی کسی است که مفتون دنیا شود. هان ای مردم! دستخوش فریب دنیا نشوید، چه دنیا قطع کند امید کسی را که به سوی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 336
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 68- 69- عنه: صابری الهمدانی، أدب الحسین علیه السّلام و حماسته،/ 166- 167
__________________________________________________
- او رغبت کند و خائب و خاسر دارد طمع کسی را که بدو طمع بندد. هم‌اکنون نگرانم شما را که در امری همداستان شده‌اید که خداوند را بر شما خشمگین می‌دارد و روی از شما برمی‌تابد و عقاب خدای را بر شما فرود می‌آورد و رحمت خدای را از شما دور می‌دارد. چه نیکو پروردگاری است پروردگار ما و چه بد بندگانی که شما بوده‌اید؛ اقرار کردید به شریعت و گردن نهادید به طاعت و ایمان آوردید به رسالت محمّد. آن گاه بر اهل بیت او بتاختید و به اعداد قتل ایشان پرداختید. همانا شیطان بر شما نصرت یافت و ذکر خدای را از خاطر شما محو و منسی داشت. هلاکت باد شما را، چه در خاطر دارید؟»
آن‌گاه استرجاع فرمود و گفت: «این قوم کافر شدند از پس آن‌که ایمان آوردند. دوربادند (8) این ستمکاران.
چون حسین علیه السّلام سخن بدین‌جا آورد، همانا عمر بن سعد بیمناک شد که مبادا لشکریان فریفته کلمات او شوند و عقیدت بگردانند و جانب او گیرند. پس، روی با وجوه لشکر کرد و گفت: «حسین را پاسخ گویید! او پسر علی ابو طالب است. سوگند با خدای اگر همچنان به جای خویش بپایید و یک روز دیگر بدین روز پیوسته شود، سخن حسین قطع نخواهد شد و زبان او کلیل (9) نخواهد گشت.»
لاجرم شمر ذی الجوشن پیش شد و گفت: «ای حسین! چه می‌گویی؟ ما را آموزگاری کن تا بدانیم.»
فقال: أقول: إتّقوا اللّه ربّکم و لا تقتلونی فإنّه لا یحلّ لکم قتلی و لا انتهاک حرمتی، فإنّی ابن بنت نبیّکم و جدّتی خدیجة زوجة نبیّکم، و لعلّه بلغکم قول نبیّکم: الحسن و الحسین سیّدا شباب أهل الجنّة.
فرمود: «می‌گویم، از خدا بترسید و مرا مکشید! چه، قتل من و هتک حرمت من بر شما روا نیست.
همانا من پسر دختر پیغمبر شما می‌باشم و جده من خدیجه زوجه پیغمبر شما است. البته شنیده باشید که رسول خدا فرمود: حسن و حسین سید جوانان اهل بهشتند.»
(1). حیات جمع حیّة: مار، افعی.
(2). غصّة (به ضم غین): آنچه در گلو گیر می‌کند. اندوه (در این‌جا معنی اول مراد است).
(3). قرآن کریم (58، 20).
(4). (اگرچه در پاورقی اشعار این کتاب روش نوعی ما این است که: فرد و رباعی را معنی نموده و درباره سه بیت و بیشتر از آن به ترجمه بعضی از لغات یا خلاصه معنی اکتفا می‌کنیم. لیکن نسبت به منشآت خود حضرت سید الشّهداء علیه السّلام که تراویده بلاغت است و هیچ کلمه آن بدون ایفاء معنی عالی و دقیقی آورده نشده است. استثنائی قائل شده و همه را یک‌به‌یک معنی می‌کنیم). ای بدترین گروه در ستمگری از اندازه به در رفتید و درباره ما مخالفت پیغمبر کردید.
(5). مگر بهترین مردم سفارش ما را به شما نکرد؟ مگر جدّ من برگزیده خدا (احمد) نیست؟
(6). مگر مادر من، زهرا و پدرم. علی درستکار برادر بهترین مردم نیست.
(7). با این جنایت رانده و رسوا شدید و بزودی به آتش فروزان دوزخ می‌افتید.
(8). دوربادند، کلمه نفرین است. یعنی از رحمت خدا دور شوند.
(9). کلیل: ناتوان در سخن.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 243- 246
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 337
بعد أن حمد اللّه و أثنی علیه قال: أیّها النّاس! اعلموا أنّ الدّنیا دار فناء و زوال بتغیّره بأهلها من حال إلی حال، معاشر النّاس! عرفتم شرائع الإسلام، و قرأتم القرآن، و علمتم أنّ محمّدا رسول الملک الدّیّان، و وثبتم علی قتل ولده ظلما و عدوانا، معاشر النّاس! ألا ترون إلی ماء الفرات، یلوح کأنّه بطون الحیّات، یشربه الیهود، و النّصاری، و الکلاب و الخنازیر، و آل الرّسول یموتون عطشا؟ إنّ القوم استحوذ علیهم الشّیطان، فأنساهم ذکر اللّه، أولئک حزب الشّیطان، ألا إنّهم هم الخاسرون؟ ثمّ أنشأ یقول:
تعدّیتم یا شرّ قوم ببغیکم و خالفتمو فینا النّبیّ محمّدا
أما کان خیر الخلق أوصاکم بنا أما کان جدّی خیرة اللّه أحمدا
أما کانت الزّهراء أمّی و والدی علیّ أخو خیر الأنام مسدّدا
لعنتم و أخزیتم بما قد خبیتم ستصلون نارا حرّها قد توقّدا
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 300- 301
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 338

فروی أنّ الحسین علیه السّلام قال فی خطبة ذلک الیوم فیما حفظ من کلامه: ألا و إنّ «1» ابن الدّعیّ قد ذکر بین ثنیة السّلّة و الذّلّة، و هیهات منّا الدّنیّة، أبی اللّه ذلک «1»، و رسوله، و المؤمنون، و حجور طابت و طهرت نؤثر مصارع الکرام علی طاعة اللّئام، ألا و أنّی زاحف لهذه العصابة علی قلّة العدد، و کثرة الخذلة و العدو. ثمّ أنشأ یقول:
فإن نهزم فهزّامون قدما و إن نغلب فغیر منغلبینا
فما أن طبّنا جبن و لکن منایانا و دولة آخرینا «2»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 127
کتابه علیه السّلام إلی أهل الکوفة لمّا سار و رأی خذلانهم إیّاه: أمّا بعد، فتبّا لکم أیّتها الجماعة و ترحا حین استصرختمونا و لهین، فأصرخناکم موجفین، سللتم علینا سیفا کان فی أیماننا، و حششتم نارا اقتدحناها علی عدوّنا و عدوّکم، فأصبحتم إلبا لفّا علی أولیائکم، و یدا لأعدائکم، بغیر عدل أفشوه فیکم، و لا لأمل أصبح لکم فیهم، و عن غیر حدث کان منّا و لا رأی یفیل عنّا.
__________________________________________________
(1- 1) [فی ط الحیدریّة: «الدّعیّ ابن الدّعیّ قد رکز بین اثنتین بین السّلّة و الذّلّة و هیهات منّا الذّلّة یأبی اللّه ذلک لنا»].
(2)- روایت شده که امام حسین علیه السّلام در سخنرانی روز عاشورا چنان‌که از کلام آن حضرت ضبط شده، فرمود: «این زنازاده‌ای که پسر زنازاده است، خود را در بین دو امر ثابت نگاه داشته:
1. شمشیر کشیدن؛ 2. ذلّت و خواری (یعنی انتظار دارد که ما با آنان جنگ کنیم یا تسلیم و ذلیل آنها شویم). ولی چه قدر بعید است که ما ذلّت و خواری را قبول نماییم؟! خدا و رسول و مؤمنین و عقلهای پاک و پاکیزه پذیرفتن این امر را برای من قبول نخواهند کرد. ما قتلگاهها را بر فرمانبرداری ناکسان مقدم می‌داریم. من و این گروه با کمی عدد و زیادی دشمن با سر زانو راه می‌رویم (و جنگ می‌کنیم). آن‌گاه امام حسین علیه السّلام این اشعار را سرود:
فان نهزم فهزّامون قدما و إن نغلب فغیر منغلبینا
و ما أن طبّنا جبن و لکن منایانا و دولة آخرینا
نجفی، ترجمه اثبات الوصیّة،/ 307- 308
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 339
فهلّا لکم الویلات، ترکتمونا و السّیف مشیم، و الجأش طامن، و الرّأی لم یستحصف، و لکن استسرعتم إلیها کتطایر الدّبی، و تداعیتم عنها کتداعی الفراش. فسحقا و بعدا لطواغیت الأمّة، و شذاذ الأحزاب، و نبذة الکتاب، و نفثة الشّیطان، و محرّفی الکلام، و مطفئی السّنن «1»، و ملحقی العهرة بالنّسب، المستهزئین الّذین جعلوا القرآن عضین.
و اللّه إنّه لخذل فیکم معروف، قد و شجت علیه عروقکم، و تأزّرت علیه أصولکم، فکنتم أخبث ثمرة شجا للنّاطر، و أکلة للغاصب، ألا فلعنة اللّه علی النّاکثین الّذین ینقضون الأیمان بعد توکیدها، و قد جعلوا اللّه علیهم کفیلا.
ألا و إنّ الدّعیّ ابن الدّعیّ قد رکز منّا بین اثنتین: بین السّلّة «2» و الذّلّة، و هیهات منّا الدّنیئة، یأبی اللّه ذلک، و رسوله، و المؤمنون، و حجور طابت، و أنوف حمیّة، و نفوس أبیّة، أن نؤثر طاعة اللّئام علی مصارع الکرام، و إنّی زاحف إلیهم بهذه الأسرة علی کلب العدوّ، و کثرة العدد، و خذلة النّاصر. ألا و ما یلبثون إلّا کریثما یرکب الفرس حتّی تدور رحا الحرب و تعلق النّحور.
عهد عهده إلی أبی علیه السّلام، فاجمعوا أمرکم، ثمّ کیدون، فلا تنظرون، إنّی توکّلت علی اللّه ربّی و ربّکم، ما من دابّة إلّا هو آخذ بناصیتها، إنّ ربّی علی صراط مستقیم. «3»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «السّن»].
(2)- [فی المطبوع: «الملّة»].
(3)- نامه آن حضرت به مردم کوفه: آن‌گاه که به جانب کوفه رهسپار شد و بی‌وفایی آنان را نگریست:
(این گفتار را در کتب مقاتل به عنوان خطبه آن جناب در روز عاشورا خطاب به مردم کوفه نقل کرده‌اند و بسیار بعید به نظر می‌رسد که به صورت نامه ادا شده باشد.)
اما بعد، نابود و غمین باشید مردم که ما را به فریادرسی خواندید و چون شتابان به دستگیری شما آمدیم، تیغی را که به دست ما بود، به روی خودمان کشیدید و آتشی را که برای (سوختن) دشمن مشترکمان افروخته بودیم، به جان ما افکندید و سرانجام به ضد ما گرد آمدید، دوستان را محاصره کردید، با دشمن همدست شدید و به کمک او برخاستید؛ با این‌که نه عدالتی در شما گسترده بودند، نه به آینده آنها امیدی داشتید، نه بدعتی از ما سرزده بود، نه سست رأیی و خطایی از ما دیده بودید.
ای وای بر شما! پس چرا آن‌گاه که شمشیرها در نیام و قلبها آرام بود و تصمیم قطعی نگشته بود، ما را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 340
الحرّانی، تحف العقول،/ 274- 275
و به قال: أخبرنا أبی رحمه اللّه، قال: أخبرنا حمزة بن القاسم العلویّ العبّاسیّ، قال: حدّثنا بکر بن عبد اللّه بن حبیب، قال: حدّثنا تمیم بن بهلول الضّبیّ أبو محمّد، قال: حدّثنا أبو عبد اللّه، عن عبد اللّه بن الحسین بن تمیم، قال: حدّثنی محمّد بن زکریّا، قال: حدّثنی محمّد ابن عبد الرّحمان بن القاسم التّیمیّ، قال: و حدّثنی عبد اللّه بن محمّد بن سلیمان بن عبد اللّه ابن محمّد بن سلیمان بن عبد اللّه بن الحسن، عن أبیه، عن جدّه، عن عبد اللّه بن الحسن علیهم السّلام قال: لمّا عبّأ عمر بن سعد أصحابه لمحاربة الحسین بن علیّ علیه السّلام و رتّبهم مراتبهم، و أقام الرّایات فی مواضعها، و عبّأ أصحاب المیمنة و المیسرة و قال: ثبّتوا، و أحیطوا بالحسین علیه السّلام من کلّ جانب- حتّی جعلوه فی مثل الحلقة- فخرج علیه السّلام حتّی أتی النّاس،
__________________________________________________
- وا نگذاشتید؟ و همچون (سیل) ملخ، شتابان به پرواز آمدید و چون پروانه‌ها در آتش فتنه فرو ریختید؟
ای مرگ بر گردنکشان امت، ناهمرنگان احزاب، طردکنندگان قرآن، تفهای شیطان، تحریف‌کنندگان گفتار، خاموش‌کنندگان سنّتها، پیوندکنان زنا به نسب (اشاره به الحاق معاویه، زیاد حرامزاده را به پدرش ابو سفیان) و استهزاکنندگانی که قرآن را پاره‌پاره کردند.
به خدا که این بی‌وفایی در شما معروف و سابقه‌دار است. رگهای شما به آن پیوند خورده و ریشه‌هاتان از آن (آب گندیده) نیرو گرفته [است]. شما ناپاک‌ترین میوه‌اید برای باغبان گلوگیر. و برای غاصب (راحت الحلقوم) و گوارایید.
هان، لعنت خدا بر پیمان‌شکنان که میثاقها را پس از استوار کردن می‌شکنند، با این‌که خدا را کفیل و ضامن گرفته‌اند.
هان، آن بی‌پدر (ابن زیاد) فرزند زنازاده مرا بر سر دوراهی میخکوب کرده [است]: شمشیر و ذلّت، ما کجا و ذلّت کجا؟ نه خدا برای ما زبونی پسندد، نه پیامبرش، نه مؤمنان، و نه دامنهای پاک (ی که ما را پرورده)، نه سرشتهای غیرتمند، نه روحهای سربلندی که هیچ‌گاه مرگ عزیزان را بر طاعت فرومایگان نگزیند. من با همین خاندان اندکم، با وجود درندگی دشمن، و عقب گرد دوست، آماده کارزارم. ولی این قوم پس از من بیش از آن‌که سواری پا در رکاب نهد و بر زین نشیند، نپایند که آسیای جنگ بر سرشان بچرخد و گردنها آویخته شود.
این وصیّتی است که پدرم به من کرده [است]. شما تصمیم خود بگیرید (و همه نیروها فراهم سازید) و هر نقشه که دارید، به کار بندید و هیچ مهلتم ندهید.
من به خدا، پروردگار خود و شما توکل کرده‌ام، هر جنبنده در قبضه قدرت او است. راه پروردگار من راست و استوار است.
عطائی، ترجمه تحف العقول،/ 274- 275
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 341
فاستنصتهم، فأبوا أن ینصتوا حتّی قال لهم: ویلکم! ما علیکم أن تنصتوا إلیّ، فاستمعواقولی، فإنّی إنّما أدعوکم إلی سبیل الرّشاد، فمن أطاعنی کان من المهتدین، و من عصانی کان من المهلکین، و کلّکم عاص لأمری، غیر مستمع قولی، فقد انحزلت عطایاکم من الحرام، و ملئت بطونکم من الحرام، فطبع علی قلوبکم، ویلکم ألا تنصتون، ألا تستمعون.
فتلاوم أصحاب عمر بن سعد بینهم، و قالوا: انصتوا له. فأنصتوا. فقام الحسین علیه السّلام فیهم، فحمد اللّه و أثنی علیه و صلّی علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، ثمّ قال: تبّا لکم أیّتها الجماعة و ترحا حین استصرختمونا، و لهین متحیّرین، فأجبناکم موجفین مستعدین، سللتم علینا سیفا فی رقابنا، و حششتم علینا نار الفتن، جناها عدوّکم و عدوّنا، فأصبحتم إلبا علی أولیاءکم، و یدا علیهم لأعدائکم، طمعتم فیه من غیر حدث کان منّا، و لا رأی ثقیل، فهلا لکم الویلات تجهّمتمونا و السّیف لم یشهر، و الجأش طامن، و الرّأی لم یستخف، و لکن أسرعتم إلیّ کطیرة الدّبی، و تداعیتم کتداعی الفراش، فقبحا لکم، فإنّما أنتم طواغیت الأمّة، و شذّاذ الأحزاب، و نبذة الکتاب، و نفثة الشّیطان، و عصبة الأثام، و محرّفی الکتاب، و مطفئی السّنن، و قتلة أولاد الأنبیاء، و مشرّدی عترة الأوصیاء، و ملحق العهار بالنّسب، و مؤذی المؤمنین، و صراخ أئمّة المستهزئین الّذین جعلوا القرآن عضین، و أنتم علی ابن حرب و أشیاعه تعتمدون، و إیّانا تخاذلون، أجل و اللّه خذل فیکم معروف، و شجت علیکم عروقکم، و توارثته أصولکم و فروعکم، و ثبتت علیکم قلوبکم، و غشیت صدورکم، و کنتم أخبث شی‌ء، شجی للنّاصب، و أکلة للغاصب، ألا لعنة اللّه علی النّاکثین، و الّذین ینقضون الأیمان بعد توکیدها، و قد جعلتم اللّه علیکم کفیلا، و أنتم و اللّه هم، ألا و إنّ الدّعیّ ابن الدّعیّ قد رکز بین الإثنین: بین السّلّة و الذّلّة، و هیهات منّا الذّلّة، أبی اللّه ذلک، و رسوله، و المؤمنون، و جدود طابت، و حجور طهرت، و أنوف حمیّة، و نفوس أبیّة، لا تؤثر مصالح اللّئام، غیر مصارع الکرام، ألا قد أعذرت و أنذرت، ألا إنّی زاحف بهذه الأسرة علی قلّة العتاد، و خذلة الأصحاب.
ثمّ أنشأ یقول:
فإن نهزم فهزّامون قدما و إن نهزم فغیر مهزّمینا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 342
ألا ثمّ لا تلبثون بعدها إلّا کریث ما یرکب الفرس، حتّی تدرککم الرّحا عهدا عهده إلیّ أبی، فاجمعوا أمرکم، و شرکاءکم، ثمّ کیدونی جمیعا، ثمّ لا تنظرون، إنّی توکّلت علی اللّه ربّی و ربّکم ما من دابّة إلّا هو آخذ بناصیتها، إنّ ربّی علی صراط مستقیم، اللّهمّ احبس عنهم قطر السّماء، و ابعث علیهم سنین کسنین یوسف، و سلّط علیهم غلام ثقیف یسقهم کأسا مرّة، و لا یدع فیهم أحدا إلّا قتله قتلة بقتلة، و ضربة بضربة ینتقم لی، و لأولیائی، و أهل بیتی، و أشیاعی منهم، فإنّهم غرّونا، و کذبونا، و خذلونا، و أنت ربّنا علیک توکّلنا، و إلیک أنبنا، و إلیک المصیر.
أبو طالب الزّیدی، الأمالی،/ 95- 97- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 16- 21
(و بهذا الإسناد): عن السّیّد أبی طالب هذا، أخبرنی أبی، أخبرنی حمزة بن القاسم العلویّ، حدثنی بکر بن عبد اللّه بن حبیب، حدثنی تمیم بن بهلول الضّبیّ أبو محمّد، أخبرنی عبد اللّه بن الحسین بن تمیم، حدّثنی محمّد بن زکریّا، حدّثنی محمّد بن عبد الرّحمان ابن القاسم التّیمیّ، حدّثنی عبد اللّه بن محمّد بن سلیمان بن عبد اللّه بن الحسن بن الحسن، عن أبیه، عن جدّه، عن عبد اللّه بن الحسن، قال: لمّا عبّأ عمر بن سعد أصحابه لمحاربة الحسین علیه السّلام، و رتّبهم فی مراتبهم، و أقام الرّایات فی مواضعها. و عبّأ الحسین أصحابه فی المیمنة و المیسرة، فأحاطوا بالحسین من کلّ جانب- حتّی جعلوه فی مثل الحلقة- خرج الحسین من أصحابه حتّی أتی النّاس «1»، فاستنصتهم، فأبوا أن ینصتوا.
فقال لهم: ویلکم! ما علیکم أن تنصتوا إلیّ، فتسمعوا قولی، و إنّما أدعوکم إلی سبیل الرّشاد؛ فمن أطاعنی کان من المرشدین، و من عصانی کان من المهلکین، و کلّکم عاص لأمری، غیر مستمع «2» لقولی، قد انخزلت عطیاتکم من الحرام، و «2» ملئت بطونکم من الحرام، فطبع اللّه علی قلوبکم، ویلکم ألا تنصتون؟ ألا تسمعون؟
فتلاوم أصحاب عمر بن سعد «3»، و قالوا: انصتوا له. «4» فقال الحسین «4»: تبّا لکم أیّتها
__________________________________________________
(1)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «أنّه علیه السّلام رکب ناقته أو فرسه و خرج إلی الناس ...»].
(2- 2) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «قولی فقد»].
(3)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «بینهم»].
(4- 4) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فحمد اللّه و أثنی علیه و ذکره بما هو أهله و صلّی علی محمّد صلّی اللّه علیه و اله
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 343
الجماعة و ترحا، أفحین استصرختمونا و لهین متحیّرین، فأصرخناکم مؤدّین مستعدّین «1»، سللتم علینا سیفا فی رقابنا «2»، و حششتم علینا نار «3» الفتن الّتی جناها «3» عدوّکم و عدوّنا، فأصبحتم إلبا علی أولیائکم، و یدا علیهم لأعدائکم، بغیر عدل أفشوه فیکم، و لا أمل أصبح لکم فیهم، إلّا الحرام من الدّنیا أنالوکم، و خسیس عیش طمعتم فیه، من غیر حدث کان منّا، و لا رأی تفیّل «4» لنا، فهلّا لکم الویلات إذ کرهتمونا، ترکتمونا، فتجهّزتموها، و السّیف لم یشهر، و الجأش طامن، و الرّأی لم یستحصف، و لکن أسرعتم علینا کطیرة الدّبا، و تداعیتم إلیها کتداعی الفراش، «5» فقبحا لکم، فإنّما أنتم من طواغیث الأمّة «5»، و شذّاذ الأحزاب، و نبذة الکتاب، و نفثة الشّیطان، و عصبة الآثام، و محرّفی الکتاب، و مطفئی السّنن، و قتلة أولاد الأنبیاء، و مبیری عترة الأوصیاء، و ملحقی العهار بالنّسب، و مؤذی المؤمنین، و صراخ أئمّة المستهزئین، الّذین جعلوا القرآن عضین، «6» و أنتم ابن حرب و أشیاعه تعتمدون، و إیّانا تخذلون «6»، أجل و اللّه الخذل فیکم معروف، و شجت علیه عروقکم، و توارثته أصولکم و فروعکم، و نبتت «7» علیه قلوبکم، و غشیت به صدورکم؛ فکنتم أخبث «8» شی‌ء سنخا للنّاصب «8»، و أکلة للغاصب؛ ألا لعنة اللّه علی النّاکثین الّذین ینقضون الأیمان بعد توکیدها، و قد جعلتم اللّه علیکم کفیلا؛ فأنتم و اللّه هم.
ألا إنّ الدّعیّ؛ قد رکز بین اثنتین: بین القتلة «9» و الذّلّة، و هیهات منّا «10» أخذ الدّنیّة «10»،
__________________________________________________
- و علی الملائکة و الأنبیاء و الرّسل و أبلغ فی المقال ثمّ قال»].
(1)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «موجفین»].
(2)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أیمانکم»].
(3- 3) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «قد حناها علی»].
(4)- تفیّل: أخطأ.
(5- 5) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فسحقا لکم یا عبید الأمّة»].
(6- 6) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و لبئس ما قدّمت لهم أنفسهم و فی العذاب هم خالدون و أنتم ابن حرب و أشیاعه تعضدون و عنّا تخاذلون»].
(7)- [اللّواعج: «ثبتت»].
(8- 8) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «ثمر شجی للنّاظر»].
(9)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «السّلّة»].
(10- 10) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «الذّلّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 344
أبی اللّه ذلک، و رسوله «1»، و جدود طابت، و حجور طهرت، و أنوف حمیّة، و نفوس أبیّة، لا تؤثر طاعة اللّئام، علی مصارع الکرام، ألا إنّی قد أعذرت و أنذرت، ألا إنّی زاحف بهذه الأسرة علی قلّة «2» العتاد، و خذلة الأصحاب. ثمّ أنشد «2»:
فإن نهزم فهزّامون قدما و إن نهزم فغیر مهزّمینا
و ما إن طبّنا جبن و لکن منایانا و دولة آخرینا «3»
أمّا أنّه لا تلبثون بعدها إلّا کریث ما یرکب الفرس، حتّی تدور بکم دور الرّحی، عهد عهده إلیّ أبی عن جدّی: فاجمعوا أمرکم و شرکاءکم «4» «5» فکیدونی جمیعا، ثمّ لا تنظرون «5»، إنّی توکّلت علی اللّه ربّی و ربّکم ما من دابّة إلّا هو آخذ بناصیتها إنّ ربّی علی صراط مستقیم «6»، اللّهمّ احبس عنهم قطر السّماء، و ابعث علیهم سنین کسنیّ یوسف، و سلّط علیهم غلام ثقیف یسقیهم کأسا مصبّرة؛ فلا یدع فیهم أحدا، قتلة بقتلة، و ضربة بضربة، ینتقم لی، و لأولیائی، و أهل بیتی، و أشیاعی منهم، فإنّهم غرّونا، و کذبونا، و خذلونا، و أنت ربنا، علیک توکّلنا، و إلیک أنبنا، و إلیک المصیر.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 6- 8- مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 602- 603
، لواعج الأشجان،/ 128- 132
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و المؤمنون»].
(2- 2) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «العدد و کثرة العدد و خذلان النّاصر، ثمّ وصل علیه السّلام کلامه بأبیات فروة بن مسیک المرادیّ فقال:»].
(3)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج:
إذا ما الموت رفّع عن أناس کلاکله أناخ بآخرینا
فأفنی ذلکم سروات قومی کما أفنی القرون الأوّلینا
فلو خلد الملوک إذن خلدنا و لو بقی الکرام إذن بقینا
فقل للشّامتین بنا أفیقوا سیلقی الشّامتون کما لقینا
](4)- اقتبس الآیات من سورتین.
(5- 5) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «ثمّ لا یکن أمرکم علیکم غمّة، ثمّ أقضوا إلیّ و لا تنظرون»].
(6)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 345
أخبرنا أبو السّعود «1» أحمد بن «2» محمّد المحلّیّ، أنبأنا «2» محمّد بن محمّد بن أحمد، أنبأنا عبد اللّه بن علیّ بن أیّوب، أنبأنا أبو بکر أحمد بن محمّد بن الجرّاح، أنبأنا أبو بکر بن درید، قال/ 23/ ب/:
لمّا استکفّ «3» النّاس بالحسین، رکب فرسه، ثمّ استنصت النّاس، فأنصتوا له، فحمد اللّه و أثنی علیه «4» و صلّی علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم «4»، ثمّ قال:
تبّا لکم أیّتها الجماعة و ترحا «5» أحین استصرختمونا و لهین، فأصرخناکم موجفین «6» شحذتم علینا سیفا کان فی أیماننا، و حششتم علینا نارا قدحناها «7» علی عدوّکم و عدوّنا، فأصبحتم إلبا «8» علی أولیائکم ویدا علیهم لأعدائکم، بغیر عدل رأیتموه بثّوه «9» فیکم، و لا أمل «10» أصبح لکم فیهم، و من غیر حدث کان منّا، و لا رأی یفیّل «11» فینا، فهلّا لکم الویلات إذ کرهتمونا ترکتمونا، و السّیف مشیم، و الجأش طامن «12»، و الرّأی لم یستخفّ، و لکن استصرعتم «13» إلینا «14» طیرة «15» الدّبا، و تداعیتم إلینا کتداعی الفراش قیحا «16» و حکّة
__________________________________________________
(1)- [و فی ابن العدیم مکانه: «أخبرنا عمر بن محمّد المکتب- فیما أذن لنا فی روایته عنه- قال: أخبرنا أبو السّعود ...»].
(2- 2) [ابن العدیم: «محمّد بن المجلیّ- إجازة إن لم أکن سمعته منه- قال: أخبرنا»].
(3)- [التّهذیب: «استکفأ»].
(4- 4) [التّهذیب: «ثمّ صلّی علی نبیّه»].
(5)- [ابن العدیم: «برحا»].
(6)- [ابن العدیم: «موجعین»].
(7)- [ابن العدیم: «اقتدحناها»].
(8)- [التّهذیب: «ألفا»].
(9)- [ابن العدیم: «و تره»].
(10)- [فی ابن العدیم و التّهذیب: «و لا أصل»].
(11)- [فی التّهذیب: «ثقیل» و فی ابن العدیم: «یقبل»].
(12)- [فی التّهذیب و ابن العدیم: «ضامن»].
(13)- [ابن العدیم: «استضرعتم»].
(14)- [التّهذیب: «الشّاب»].
(15)- [ابن العدیم: «نظیرة»].
(16)- [التّهذیب: «فیحا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 346
و هلوعا، و ذلّة لطواغیت الأمّة، و شذّاذ الأحزاب، و نبذة الکتاب، و «1» عصبة الآثام «1»، و بقیّة الشّیطان، و محرّفی «2» الکلام، و مطفئی السّنن، و ملحقی العهرة بالنّسب، و أسف المؤمنین، و مزاح المستهزئین الّذین جعلوا القرآن عضین، لبئس ما قدمت لهم أنفسهم أن سخط اللّه علیهم، و فی العذاب هم خالدون.
فهؤلاء تعضدون «3»؟ و عنّا «4» تتخاذلون «5»؟ أجل و اللّه الخذل فیکم معروف، و شجت «6» علیه عروقکم، و استأزرت علیه أصولکم، فأفرعکم «7»، فکنتم أخبث ثمرة شجرة للنّاظر «8» و أکلة للغاصب «9» [ظ] ألا فلعنة اللّه علی النّاکثین الّذین ینقضون الأیمان بعد توکیدها و قد جعلوا اللّه علیهم کفیلا.
ألا و إنّ البغیّ [ابن البغیّ] قد رکز «10» بین اثنتین «11»: بین السّلّة «12» و الذّلّة، و هیهات منّا الدّنیّة، أبی اللّه ذلک، و رسوله، و المؤمنون، و حجور طابت، و بطون «13» طهرت، و أنوف حمیّة، و نفوس أبیّة [أن] تؤثر مصارع الکرام علی ظآر اللّئام.
ألا و إنّی زاحف بهذه الأسرة علی قلّ «14» العدد، و کثرة العدوّ، و خذلة النّاصر:
فإن نهزم «15» فهزّامون قدما و إن نهزم فغیر مهزّمینا
__________________________________________________
(1- 1) [التّهذیب: «غضبة الأنام»].
(2)- [ابن العدیم: «و محرّا فی»].
(3)- [فی التّهذیب و ابن العدیم: «یعضدون»].
(4)- [ابن العدیم: «و عمّا»].
(5)- [فی التّهذیب و ابن العدیم: «یتخاذلون»].
(6)- [فی المطبوع: «و شبحت»].
(7)- [ابن العدیم: «بأفرعکم»].
(8)- [فی التّهذیب و ابن العدیم: «للنّاس»].
(9)- [فی التّهذیب و ابن العدیم: «لغاضب»].
(10)- [فی التّهذیب و ابن العدیم: «رکن»].
(11)- [فی التّهذیب و ابن العدیم: «اثنین»].
(12)- [فی التّهذیب و ابن العدیم: «المسألة»].
(13)- [ابن العدیم: «و ظهور»].
(14)- [التّهذیب: «قلّة»].
(15)- [التّهذیب: «یهزم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 347
و ما إن طبّنا جبن و لکن منایانا و طعمة آخرینا
ألا، ثمّ لا تلبثون «1» إلّا ریث ما یرکب فرس حتّی «2» تداربکم دور الرّحا، و یفلق «3» بکم فلق المحور، عهدا عهده «4» النّبیّ إلی «4» أبی، فأجمعوا أمرکم و شرکاءکم، ثمّ لا یکن أمرکم «5» علیکم غمّة، ثمّ اقضوا إلیّ و لا تنظرون» [77/ یونس].
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام،/ 216- 218 رقم 273، تهذیب ابن بدران، 4/ 333- 334- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2587- 2588، الحسین بن علیّ،/ 46- 47
عن مصعب بن عبد اللّه «6».
لمّا استکفّ النّاس بالحسین علیه السّلام، رکب فرسه، و استنصت النّاس، حمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال:
تبّا لکم أیّتها الجماعة، و ترحا و بؤسا لکم! حین استصرختمونا و لهین، فأصرخناکم موجفین، فشحذتم علینا سیفا کان فی أیدینا، و حمشتم «7» علینا نارا أضرمناها علی عدوّکم و عدوّنا، فأصبحتم ألبا علی أولیائکم، ویدا علی أعدائکم، من غیر عدل أفشوه فیکم، و لا أمل أصبح لکم فیهم، و لا ذنب کان منّا إلیکم، فهلا لکم الویلات إذ کرهتمونا، و السّیف مشیم، و الجأش طامن، و الرّأی لم یستحصف، و لکنکم أسرعتم «8» إلی بیعتنا کطیرة الدّبا، و تهافتّم إلیها کتهافت الفراش، ثمّ نقضتموها سفها و ضلّة، فبعدا و سحقا لطواغیت هذه الأمّة! و بقیّة الأحزاب، و نبذة الکتاب، و مطفئی السّنن، و مؤاخی المستهزئین، الّذین جعلوا
__________________________________________________
(1)- [فی التّهذیب: «لا یلبثوا» و فی ابن العدیم: «لا تلبثوا»].
(2)- [لم یرد فی ابن العدیم].
(3)- [ابن العدیم: «یغلق»].
(4- 4) [فی التّهذیب: «أتانی عن» و فی ابن العدیم: «إلیّ أبی عن»].
(5)- [لم یرد فی التّهذیب].
(6)- مصعب بن عبد اللّه: من آل الزّبیر بن العوّام، مجهول الحال، ذکره المامقانیّ فی الجزء الثالث من رجاله ص 219.
(7)- [البحار: «حششتم»].
(8)- [البحار: «استسرعتم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 348
القرآن عضین، و عصاة الإمام «1»، و ملحقی «2» العهرة بالنّسب، و لبئس ما قدّمت لهم أنفسهم أن سخط اللّه علیهم، و فی العذاب هم خالدون.
أفهؤلاء تعضدون، و عنّا تتخاذلون؟! أجل و اللّه، الخذل فیکم معروف، نبتت علیه أصولکم، و أتذرت «3» علیه عروقکم، فکنتم أخبث ثمر «4» شجر للنّاظر، و أکلة للغاصب، ألا لعنة اللّه علی الظّالمین، النّاکثین، الّذین ینقضون الأیمان بعد توکیدها، و قد «5» جعلوا اللّه علیهم کفیلا «5».
ألا و إنّ الدّعیّ ابن الدّعیّ قد ترکنی بین السّلّة و الذّلّة، و هیهات له ذلک منّی! «4» هیهات منّا «6» الذّلّة، أبی اللّه ذلک لنا «4»، و رسوله، و المؤمنون، و حجور «7» طهّرت، و جدود «8» طابت، أن یؤثر «9» طاعة اللّئام علی مصارع الکرام، ألا و إنّی زاحف بهذه الأسرة علی قلّة العدد، و کثرة العدوّ، و خذلة النّاصر، ثمّ تمثّل، فقال شعرا:
فإن نهزم فهزّامون قدما و إن نهزم فغیر مهزّمینا «10»
و ما إن طبّنا جبن و لکن منایانا و دولة آخرینا
فلو خلد الملوک إذا خلدنا و لو بقی الکرام إذا بقینا
فقل للشّامتین بنا افیقوا سیلقی الشّامتون بما لقینا
الطّبرسی، الاحتجاج، 2/ 24- 25- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 83
__________________________________________________
(1)- [البحار: «الأمم»].
(2)- [البحار: «ملحق»].
(3)- [البحار: «و تأزّرت»].
(4)- [لم یرد فی البحار].
(5- 5) [البحار: «جعلتم اللّه علیکم کفیلا»].
(6)- [البحار: «منّی»].
(7)- [البحار: «جدود»].
(8)- [البحار: «حجور»].
(9)- [البحار: «نؤثر»].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و أضاف: «بیان: یقال: شمت السّیف أغمدته، و شمته سلّلته و هو من الأضداد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 349
و رکب ناقته، و أمرهم بالاستماع، فأنصتوا.
فقال: تبّا لکم أیّتها الجماعة و ترحا، أحین استصرختمونا و لهین، فأصرخناکم موجفین، سللتم علینا سیفا لنا فی أیمانکم، و حششتم علینا نارا أججناها علی عدوّکم، فأصبحتم ألبا لأولیائکم، ویدا علیهم لأعدائکم، لغیر عدل أفشوه فیکم، و لا أملا «1» أصبح لکم فیهم، فهلا- لکم الویلات- ترکتمونا و السّیف مشیم، و الجأش طامن، و الرّأی لما یستحصف، و لکن أسرعتم إلیها کطیرة الدّبا، و تداعیتم إلیها کتهافت الفراش، فبعدا و سحقا لطواغیت الأمّة، و نبذة الکتاب، و شذاذ الأحزاب، الّذین جعلوا القرآن عضین. و لبئس ما قدّمت لهم أنفسهم فی العذاب هم خالدون.
ألا و إنّ الدّعیّ ابن الدّعیّ قد رکز بین اثنتین: السّلّة و الذّلّة، و هیهات منّا الذّلّة، یأبی اللّه لنا ذلک، و رسوله، و المؤمنون، و حجور طابت، و حجور طهرت، و نفوس أبیّة، و أنوف حمیّة من أن نؤثر طاعة اللّئام علی مصارع الکرام، ألا و إنّی زاحف بهذه الأسرة مع قلّة العدد، و کثرة العدوّ، و خذلة النّاصر.
ثمّ وصل هذا الکلام بشعر فروة بن مسیک المرادیّ:
فإن نهزم فهزّامون قدما و إن نغلب فغیر مغلّبینا
و ما أن طبّنا جبن و لکن منایانا و دولة آخرینا
إذا ما الموت رفع عن أناس کلاکله «2» أناخ بآخرینا
فافنی ذالکم سروات قومی کما أفنی القرون الأوّلینا
فلو خلد الملوک إذا خلدنا و لو بقی الکرام إذا بقینا
فقل للشّامتین بنا أفیقوا سیلقی الشّامتون کما لقینا
ثمّ لا تلبثون إلّا کریث ما یرکب الفرس، حتّی تدور «3» بکم دور الرّحی، و تقلقون قلق المحور، عهد عهده إلیّ أبی عن جدّی: فأجمعوا أمرکم و شرکاءکم، ثمّ لا یکن أمرکم
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أهلا»].
(2)- [فی المطبوع: «منازله»].
(3)- [فی المطبوع: «ندور»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 350
علیکم غمّة، ثمّ اقضوا إلیّ و لا تنظرون. إنّی توکّلت علی اللّه ربّی و ربّکم، ما من دابّة إلّا هو آخذ بناصیتها، إنّ ربّی علی صراط مستقیم.
ثمّ نزل عن ناقته و أمر عقبة «1» بن سمعان، فعقلها.
ثمّ رکب فرسه و تهیّأ للقتال.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 28
فرکب الحسین علیه السّلام ناقته، و قیل: فرسه، فاستنصتهم «2»، فأنصتوا، فحمد اللّه و أثنی علیه، «3» و ذکره بما هو أهله «3»، و صلّی علی محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و علی الملائکة و الأنبیاء و الرّسل، و أبلغ فی المقال «4»، ثمّ قال: تبّا لکم أیّتها الجماعة، و ترحا حین استصرختمونا و الهین، فأصرخناکم موجفین، سللتم علینا سیفا لنا فی أیمانکم، و حششتم علینا نارا اقتدحناها علی عدوّنا و عدوّکم، فأصبحتم ألبا لأعدائکم علی أولیائکم «5»، بغیر عدل أفشوه فیکم، و لا أمل أصبح لکم فیهم «6»، فهلّا لکم الویلات «7»، ترکتمونا و السّیف مشیم، و الجأش طامن، و الرّامی «8» لما یستحصف، و لکن أسرعتم إلیها کطیرة الدّبا، و تداعیتم «9» إلیها کتهافت
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عطیّة»].
(2)- [و فی بحر العلوم مکانه: «ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام رکب فرسه- و قیل ناقته- و أخذ مصحفا و نشره علی رأسه، تقدّم نحو القوم، فاستنصتهم ...»].
(3- 3) [لم یرد فی بحر العلوم].
(4)- [زاد فی بحر العلوم: «ثمّ قال: یا قوم! إنّ بینی و بینکم کتاب اللّه و سنّة جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، ثمّ استشهدهم عن نفسه المقدّسة، و عن جدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام، و أمّه فاطمة سیّدة نساء العالمین، و جدّته خدیجة أمّ المؤمنین، و عن عمّ أبیه الحمزة سیّد الشّهداء، و عن عمّه جعفر الطّیّار فی الجنّة، و ما علیه من سیف رسول اللّه و درعه و عمامته؟ فأجابوه عن کلّ ذلک بالتّصدیق. فسألهم عمّا أقدمهم علی قتله، و استحلال دمه؟ فقالوا: قد علمنا ذلک کلّه و نحن غیر تارکیک حتّی تذوق الموت عطشا»، و من هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(5)- [زاد فی بحر العلوم: «ویدا علیهم لأعدائکم»].
(6)- [زاد فی بحر العلوم: «إلّا الحرام من الدّنیا أنالوکم و خسیس عیش طمعتم فیه، من غیر حدث کان منّا، و لا رأی تفیّل لکم»].
(7)- [زاد فی بحر العلوم: «إذ کرهتمونا و»].
(8)- [فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و بحر العلوم: «الرّأی»].
(9)- [بحر العلوم: «تهافتّم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 351
الفراش «1»، فسحقا لکم یا عبید الأمّة، و شذّاذ الأحزاب، و نبذة الکتاب، و محرّفی الکلم، و عصبة الأثام، و نفثة الشّیطان، و مطفئی السّنن.
«2» أهؤلاء تعضدون «2»؟ و عنّا تتخاذلون؟ أجل و اللّه غدر فیکم قدیم، و شجت إلیه «3» أصولکم، و تأزّرت علیه فروعکم «4»، فکنتم أخبث ثمر شجا للنّاظر، و أکلة للغاصب «5».
ألا و إنّ الدّعیّ ابن الدّعیّ قد رکز بین اثنتین: بین السّلّة و الذّلّة، و هیهات منّا الذّلّة، یأبی اللّه ذلک لنا، و رسوله، و المؤمنون، و حجور طابت و طهرت، و أنوف حمیّة، و نفوس أبیّة، من أن تؤثر طاعة اللّئام، علی مصارع الکرام «6».
ألا و إنّی زاحف بهذا الأسرة مع قلّة العدد، و «7» خذلة «8» النّاصر، ثمّ أوصل کلامه بأبیات فروة بن مسیک المرادیّ «7»:
فإن نهزم فهزّامون قدما و إن نغلب «9» فغیر مغلّبینا «10»
و ما إن طبّنا جبن و لکن منایانا و دولة آخرینا
إذا ما الموت رفّع عن أناس کلاکله أناخ بآخرینا
فأفنی ذلکم سرواة قومی کما أفنی القرون الأوّلینا
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بحر العلوم: «ثمّ نقضتموها»].
(2- 2) [بحر العلوم: «و قتلة أولاد الأنبیاء و مبیری عترة الأوصیاء، و ملحقی العهار بالنّسب، و مؤذی المؤمنین، و صرّاخ أئمّة المستهزئین، الّذین جعلوا القرآن عضین، و لبئس ما قدّمت لهم أنفسهم و فی العذاب هم خالدون و أنتم ابن حرب و أشیاعه تعتمدون»].
(3)- [فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، و بحر العلوم: «علیه»].
(4)- [زاد فی بحر العلوم: «و ثبتت علیه قلوبکم، و غشیت صدورکم»].
(5)- [زاد فی بحر العلوم: «ألا لعنة اللّه علی النّاکثین الّذین ینقضون الأیمان بعد توکیدها، و قد جعلتم اللّه علیکم کفیلا، فأنتم- و اللّه- هم»].
(6)- [زاد فی بحر العلوم: «ألا و قد أعذرت و أنذرت»].
(7- 7) [بحر العلوم: «کثرة العدوّ و خذلان النّاصر، ثمّ أنشد»].
(8)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «خذلان»].
(9)- [بحر العلوم: «نهزم»].
(10)- [فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و بحر العلوم: «مهزّمینا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 352
فلو خلد الملوک إذا خلدنا و لو بقی الکرام إذا بقینا
فقل للشّامتین بنا أفیقوا سیلقی الشّامتون کما لقینا
«1» ثمّ ایم اللّه «1» لا تلبثون بعدها إلّا کریث ما یرکب الفرس، حتّی تدور بکم دور الرّحی، و تقلق بکم قلق المحور، عهد عهده إلیّ أبی عن جدّی، فأجمعوا أمرکم و شرکاءکم ثمّ لا یکن أمرکم علیکم غمّة، ثمّ اقضوا إلیّ و لا تنظرون، إنّی توکّلت علی اللّه ربّی و ربّکم، ما من دابّة إلّا هو آخذ بناصیتها، إنّ ربّی علی صراط مستقیم «2». اللّهمّ «3» احبس عنهم قطر السّماء، و ابعث علیهم سنین کسنیّ یوسف، و سلّط علیهم غلام ثقیف، فیسومهم «4» کأسا مصبّرة «5»، فإنّهم کذبونا، و خذلونا، و أنت ربّنا علیک توکّلنا، و إلیک أنبنا، و إلیک المصیر. «6»
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: «ثمّ قال: أما و اللّه»].
(2)- [زاد فی بحر العلوم: «ثمّ رفع یدیه إلی السّماء و قال:»].
(3)- [و فی إثبات الهداة مکانه: «إنّه قال: اللّهمّ ...»].
(4)- [فی إثبات الهداة: «یسومهم» و فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و بحر العلوم: «یسقیهم»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی إثبات الهداة، 2/ 585].
(6)- لذا حسین علیه السّلام شخصا بر شتر خود سوار شد (و گفته شده [است] که بر اسب سوار شد) و آنان را دعوت به سکوت فرمود. ساکت شدند. پس، حمد خدا را گفت و ستایش او را کرد و آنچه سزاوار مقام ربوبی بود، بیان فرمود و بر پیغمبر خاتم و فرشتگان و سفیران و فرستادگان الهی با بیانی شیرین درود فرستاد. سپس فرمود: «مرگ و پریشانی بر شما ای مردم که حیران و سرگردان بودید و ما را به دادرسی خویش خواندید. همین‌که ما شتابان برای دادرسی شما آمدیم، شمشیری که می‌بایست طبق سوگندهایتان برای یاری ما بکشید، به روی ما کشیدید و آتشی را که ما به جان دشمنان مشترکمان افروخته بودیم، برای خود ما دامن زدید. امروز به نفع دشمنان خود و زیان دوستان گرد آمده‌اید. با این‌که دشمنان شما نه رسم عدالتی در میان شما گذاشته‌اند و نه امید تازه‌ای به آنان بسته‌اید، ای وای بر شما! ما را رها کردید؟ پیش از آن‌که شمشیری در یاری ما از نیام بکشید و یا اضطراب خاطری داشته باشید و یا نظریه ثابتی اتخاذ کنید؛ و لکن با شتابزدگی مانند ملخ دست به این کار زدید و همچون پروانه بر این کار هجوم آوردید. مرگ بر شما ای بردگان اجتماع و رانده‌شدگان احزاب و رهاکنندگان کتاب و تبدیل‌کنندگان احکام الهی! ای جمعیت سراپا گناه و ای شریک‌شدگان شیطان و خاموش‌کنندگان چراغهای هدایت پیغمبر! آیا اینان را یاری می‌کنید و ما را خوار؟ آری! به خدا قسم، نیرنگی است که از دیر زمان در شماست و به برگها و ریشه‌های شما پیچیده و شاخه‌های شما را فرا گرفته [است] و شما ناپاکترین میوه آن درخت هستید که باغبان را همچون استخوان گلوگیرید؛ ولی برای غاصب لقمه‌ای گوارا! هان که این زنازاده فرزند زنازاده مرا بر سر دوراهی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 353
ابن طاووس، اللّهوف،/ 96- 100- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 42- 44؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 378- 380
و فی المناقب، روی بإسناده، عن عبد اللّه بن محمّد بن سلیمان بن عبد اللّه بن الحسن، عن أبیه، عن جدّه، عن عبد اللّه، قال: لمّا عبّأ عمر بن سعد أصحابه لمحاربة الحسین بن علیّ علیهما السّلام، و رتّبهم مراتبهم، و أقام الرّایات فی مواضعها، و عبّأ أصحاب المیمنة و المیسرة، فقال لأصحاب «1» القلب: اثبتوا.
__________________________________________________
- نگه داشته است. راهی به سوی مرگ و راهی به سوی ذلّت، هرگز مباد که ما ذلّت را بر مرگ اختیار کنیم. خدا و پیغمبرش و مردم باایمان و دامنهای پاک و پاکیزه که ما را پروریده و مردمی که زیر بار ستم نروند و افرادی که تن به ذلّت ندهند (همه و همه) به ما اجازه نمی‌دهند که فرمانبری لئیمان را بر کشته شدن شرافتمندانه برگزینیم. هان که من با این افراد فامیلم؛ با این‌که کم‌اند و اندک و یاوری ندارم، با شما خواهم جنگید.»
سپس حضرت سخنش را به اشعار فروة بن مسیک مرادی پیوست. بدین مضمون:
غالب ار گردیم هستیم از قدیم ور که مغلوبیم مغلوبان نئیم
زان که حق با ما و حق باقی بود باطل ار پیروز شد فانی بود
نیست در ما ترس لیک این نوبتی است که ز ما مرگ و ز آنان دولتی است
مرگ اشتر وار سینه برگرفت تا ز قومی، دیگری در بر گرفت
مرگ فانی کرد از من سروران هم‌چنان کو کرده از پیشینیان
گر کریمان و شهان را بد بقا هم ببودی آن بقا از آن ما
هان ملامت گوی ما از خواب خیز کاین چنین روزی ز پی داری تو نیز
و در پایان سخن اضافه می‌کنم که: «به خدا قسم پس از این جنایت، بیش از مقدار سوار شدن اسبی درنگ نخواهید نمود که همچون سنگ آسیا سرگردان و مانند میله وسط آن به ناراحتی و اضطراب دچار خواهید شد. یادداشتی است که پدرم از جدّم به من سپرده است. در کار خود با شریکان جرم یکجا بنشینید تا کارتان بر شما پوشیده نماند. سپس به کار کشتن من بپردازید و مهلتم مدهید که توکّل من بر خدایی است که پروردگار من و شماست. سرنوشت همه جنبنده‌ها به دست قدرت او است. همانا پروردگار من بر راه راست است؛ بار الها! بارانهای آسمان از آنان بازدار و سالهایی را مانند سالهای قحطی یوسف بر آنان بفرست و جوان ثقیفی را بر آنان مسلّط فرما تا ساغرهای تلخ و ناگوار مرگ را در کامشان خالی کند که اینان دعوت ما را نپذیرفتند و دست از یاری ما برداشتند و تویی پروردگار ما. توکّل ما فقط بر تو است و به تو روی آوردیم و بازگشت همه به سوی تو است.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 96- 100
(1)- [مثیر الأحزان: «لأهل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 354
و أحاطوا بالحسین من کلّ جانب- حتّی جعلوه فی مثل الحلقة- «1»، فخرج علیه السّلام حتّی أتی النّاس، «2» فاستنصتهم، فأبوا أن ینصتوا حتّی قال لهم: ویلکم! ما علیکم أن تنصتوا إلیّ، فتسمعوا قولی، و إنّما أدعوکم إلی سبیل الرّشاد، فمن أطاعنی کان من المرشدین، و من عصانی کان من المهلکین، و کلّکم عاص «3» لأمری، غیر مستمع قولی، فقد ملئت بطونکم من الحرام، و طبع علی قلوبکم، ویلکم «4»! ألا تنصتون؟ ألا تسمعون؟ فتلاوم أصحاب عمر بن سعد بینهم و قالوا: أنصتوا له.
فقال الحسین علیه السّلام ثمّ قال: «5» تبّا لکم أیّتها الجماعة «6» و ترحا «7»، أفحین «6» استصرختمونا «8» و لهین «9» متحیّرین، فأصرخناکم «10» مؤدّین مستعدّین «8»، سللتم علینا سیفا فی رقابنا «11»، و حششتم علینا «12» نار الفتن خباها «12» «13» عدوّکم و عدوّنا، فأصبحتم إلبا «14» علی أولیائکم و یدا علیهم لأعدائکم 14، بغیر عدل أفشوه فیکم، و لا أمل أصبح لکم فیهم، «15» إلّا الحرام من الدّنیا أنالوکم، و خسیس عیش طمعتم فیه، من غیر حدث کان منّا، و لا رأی تفیّل
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 278 و أضاف: «و تقدّم الحسین حتّی وقف بإزاء القوم، فجعل ینظر إلی صفوفهم کأنّهم السّیل، و نظر إلی ابن سعد واقفا فی صنادید الکوفة»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی].
(3)- [الأسرار: «قاصر»].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
(5)- [فی إبصار العین مکانه: «فسألهم لم یقتلونه؟ فأجابوه لطاعة أمیرهم، فخطبهم ثانیا و قال: ...» و فی المقرّم مکانه: «فسألهم عمّا أقدمهم علی قتله؟ قالوا: طاعة للأمیر عبید اللّه بن زیاد. فقال علیه السّلام ...»].
(6) (- 6) [فی الأسرار: «فحین» و فی المعالی: «و ترحا حین»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 245].
(8) (- 8) [فی إبصار العین و المعالی و المقرّم: «و الهین، فأصرخناکم موجفین»].
(9)- [الأسرار: «و الهین»، إلی هنا حکاه فیه،/ 271- 272].
(10)- [فی المطبوع: «فأصرختکم»].
(11)- [فی إبصار العین و المقرّم: «فی أیمانکم»].
(12) (- 12) [فی إبصار العین و المقرّم: «نارا اقتدحناها علی»].
(13)- [فی العوالم و مثیر الأحزان: «جناها»].
(14) (- 14) [فی إبصار العین و المعالی و المقرّم: «لأعدائکم علی أولیائکم»].
(15) (15*) [لم یرد فی إبصار العین و المعالی و المقرّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 355
لنا (15*)، فهلّا- لکم الویلات- «1» إذ کرهتمونا و ترکتمونا، تجهّزتموها «2» و السّیف لم یشهر «1»، و الجأش طامن، و الرّأی لم یستحصف، و لکن أسرعتم علینا «3» کطیرة الذّباب «4»، و تداعیتم «5» کتداعی الفراش، فقبحا لکم، فانّما أنتم من طواغیت الأمّة «5» و شذّاذ الأحزاب، و نبذة الکتاب، و نفثة الشّیطان، و عصبة الآثام «6»، و محرّفی الکتاب «7»، و مطفئی السّنن، «8» و قتلة أولاد الأنبیاء، و مبیری عترة الأوصیاء، و ملحقی العهار بالنّسب، و مؤذی المؤمنین، و صرّاخ أئمة المستهزئین، الّذین جعلوا القرآن عضین.
و أنتم ابن حرب و أشیاعه تعتمدون «9»، و إیّانا تخاذلون، أجل و اللّه الخذل فیکم معروف، و شجت علیه عروقکم، و توارثته أصولکم و فروعکم، و ثبتت علیه قلوبکم، و غشیت صدورکم، فکنتم أخبث شی‌ء «10» سنخا للنّاصب و أکلة للغاصب، ألا لعنة اللّه علی النّاکثین، الّذین ینقضون الأیمان بعد توکیدها، و قد جعلتم اللّه علیکم کفیلا، فأنتم و اللّه هم «8».
ألا إنّ الدّعیّ ابن الدّعیّ قد رکز بین اثنتین: بین القلّة «11» و الذّلّة، و هیهات «12» ما آخذ
__________________________________________________
(1) (- 1) [فی إبصار العین و المعالی و المقرّم: «ترکتمونا و السّیف مشیم»].
(2)- [العوالم: «تجهّزتمونا»].
(3)- [فی مثیر الأحزان: «إلینا» و فی إبصار العین و المعالی و المقرّم: «إلیها»].
(4)- [فی إبصار العین و المعالی و مثیر الأحزان و المقرّم: «الدّبا»].
(5) (- 5) [فی إبصار العین و المعالی و المقرّم: «إلیها (علیها) کتهافت الفراش، (ثمّ نقضتموها)، فسحقا لکم یا عبید الأمّة»].
(6)- [المقرّم: «الإثم»].
(7)- [فی إبصار العین و المعالی و المقرّم: «الکلم»].
(8) (- 8) [فی إبصار العین و المعالی و المقرّم: «ویحکم أهؤلاء تعضدون و عنّا تتخاذلون، أجل و اللّه غدر فیکم قدیم و شجت علیه أصولکم و تأزّرت فروعکم، فکنتم أخبث ثمر شجی للنّاظر و أکله للغاصب»].
(9)- [مثیر الأحزان: «تعضدون»].
(10)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «للنّاظر»].
(11)- القلّة: قلّة العدد بالقتل. و فی بعض النّسخ: السّلّة. [و فی إبصار العین و المعالی و مثیر الأحزان و المقرّم:
السّلّة].
(12) (12*) [فی إبصار العین و المعالی و المقرّم: «منّا الذّلّة یأبی اللّه لنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 356
الدّنیّة، أبی اللّه (12*) ذلک، و رسوله «1»، و جدود «2» طابت، و حجور «3» طهرت، و أنوف حمیّة، و نفوس أبیّة، «4» لا تؤثر مصارع «4» اللّئام علی مصارع الکرام، «5» ألا قد أعذرت و أنذرت «5»، ألا إنّی زاحف بهذه الأسرة، علی قلّة العتاد «6»، «7» و خذلة الأصحاب، ثمّ أنشأ یقول «7»:
فإن نهزم فهزّامون قدما و إن نهزم «8» فغیر مهزّمینا «9»
و ما إن طبّنا جبن و لکن منایانا و دولة آخرینا «10»
«11» ألا! ثمّ لا تلبثون بعدها «11» إلّا کریث ما یرکب الفرس، حتّی تدور بکم الرّحی «12»، عهد عهده إلیّ أبی عن جدّی، فأجمعوا أمرکم و شرکاءکم، ثمّ «13» کیدونی جمیعا، فلا تنظرون «13»، إنّی توکّلت علی اللّه ربّی و ربّکم، ما من دابّة إلّا هو آخذ بناصیتها، إنّ ربّی علی صراط مستقیم «14»، اللّهمّ احبس عنهم قطر السّماء، و ابعث علیهم سنین «15» کسنیّ یوسف، و سلّط علیهم غلام ثقیف یسقیهم کأسا مصبّرة. «16» و لا یدع فیهم أحدا إلّا قتلة بقتلة،
__________________________________________________
(1)- [زاد فی إبصار العین و المعالی و المقرّم: «و المؤمنون»].
(2)- [فی إبصار العین و المعالی و المقرّم: «و حجور»].
(3)- [لم یرد فی إبصار العین و المقرّم، و فی المعالی: «و جدود»].
(4) (- 4) [فی إبصار العین و المعالی و مثیر الأحزان و المقرّم: « (من) أن نؤثر طاعة»].
(5) (- 5) [لم یرد فی إبصار العین و المعالی و المقرّم].
(6)- [فی إبصار العین و المعالی و مثیر الأحزان و المقرّم: «العدد»].
(7) (- 7) [فی إبصار العین و المعالی و المقرّم: «و خذلان النّاصر. ثمّ (قال) أنشد أبیات فروة بن مسیک المرادیّ»].
(8)- [المعالی: «نغلب»].
(9)- [المعالی: «مغلّبینا»].
(10)- قائلها فروة بن مسیک المرادیّ قالها فی یوم الرّدم لهمدان من مراد.
(11) (- 11) [فی إبصار العین و المقرّم: «أما و اللّه لا تلبثون بعدها» و فی مثیر الأحزان: «ثمّ ما تلبثوا»].
(12)- [زاد فی إبصار العین و المعالی و مثیر الأحزان و المقرّم: «و تقلق بکم قلق المحور»].
(13) (- 13) [فی إبصار العین و المعالی و المقرّم: «لا یکن أمرکم علیکم غمّة ثمّ اقضوا إلیّ و لا تنتظرون»].
(14)- [زاد فی مثیر الأحزان و المقرّم: «ثمّ رفع یدیه نحو السّماء و قال»].
(15)- [مثیر الأحزان: «سنینا»].
(16) (16*) [فی إبصار العین و المعالی و المقرّم: «فإنّهم کذبونا، و خذلونا، و أنت ربّنا، علیک توکّلنا و إلیک-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 357
و ضربة بضربة، ینتقم لی، و لأولیائی، و أهل بیتی، و أشیاعی منهم، فإنّهم غرّونا، و کذبونا، و خذلونا، و أنت ربّنا، علیک توکّلنا، و إلیک أنبنا، و إلیک المصیر (16*). «1»
__________________________________________________
- المصیر. (و اللّه لا یدع أحدا منهم إلّا انتقم لی منه قتلة بقتله، و ضربة بضربة، و إنّه لینتصر لی، و لأهل بیتی، و أشیاعی)»].
(1)- به روایت دیگر: آن حضرت در خطبه فرمود: «حمد می‌کنم خداوندی را که دنیا را آفرید و خانه فنا و نیستی گردانید و اهلش را به تغییر احوال ممتحن ساخت. پس فریب خورده کسی است که از آن بازی خورد و بدبخت کسی است که مفتون آن گردد. پس فریب ندهد شما را این دنیای غدّار. بدرستی که قطع می‌کند امید امیدواران خود را و ناامید می‌گرداند طمع‌کنندگان خود را و می‌بینم شما را که جمع شده‌اید برای امری که خدا را به خشم آورده‌اید بر خود، و غضب او را متوجّه خود گردانیده‌اید، و از رحمت او خود را محروم ساخته‌اید. پس نیکو بزرگواری است، پروردگار ما و بد بندگانید شما برای او. اوّل اقرار کردید به فرمانبرداری او و ایمان آوردید در ظاهر به پیغمبر او و اکنون جمعیّت کرده‌اید برای کشتن ذریّه و عترت او.
شیطان بر شما غالب گردیده و یاد خدا را از خاطر شما محو کرده است. پس لعنت بر شما باد و بر ارادات شما باد.
وای بر شما! ای بی‌وفایان جفاکار غدّار، ما را در هنگام اضطرار به مدد و یاری خود طلبیدید، چون اجابت شما کردیم و به هدایت و نصرت شما آمدیم، شمشیر کینه بر روی ما کشیدید و دشمنان خود را بر ما یاری کردید و از دوستان خدا دست برداشتید و به دشمنان خود پرداختید، بی‌آن‌که ایشان عدالتی در میان شما ظاهر کرده باشند و بی‌آن‌که امید رحمتی از ایشان داشته باشید؛ مگر مال حرامی چند که در این وقت برای مصلحت شما دادند و ایالت چند که شما را به مواعید کاذبه امیدوار ساختند و از ما جرمی صادر نشده نسبت به شما و بدی از ما نرسیده [است] به شما.
وای بر شما! چه‌گونه توانستید بی‌عداوتی و کینه و نزاعی شمشیر کین از نیام انتقام برکشید و بی‌سبب به قتل اهل بیت رسالت کمر بندید؟ از بابت فوج مگس بر سر خوان لئیمان جمع شدید و مانند پروانگان بی‌باکانه خود را بر آتش زدید. قبیح باد روهای شما ای گمراهان امّت و ترک‌کنندگان کتاب و متفرّقان احزاب و پیروان شیطان و مرگ‌کنندگان خیر الانام و کشندگان اولاد پیغمبران و هلاک‌کنندگان عترت و اوصیای‌ایشان و الحاق‌کنندگان اولاد زنا به غیر پدران و ایذاکنندگان مؤمنان و یاری‌کنندگان ظالمان.
وای بر شما! فرزند حرب را یاری می‌کنید و فرزندان آن سیّد پیغمبران را برای ایشان به قتل می‌آوردید و بی‌وفایی و ترک یاری ائمّه و پیشوایان دین در میان شما شایع گردیده است و در طبع صغیر و کبیر شما راسخ شده است و در دلهای شما ریشه دوانیده است. لعنت خدا بر آن‌ها که می‌شکنند عهدها و بیعتها و پیمانها را بعد از آن‌که مؤکّد به ایمان گردانیده‌اند و خدا را بر خود گواه گرفته‌اند.
بدرستی که ولد الزّنای فرزند آن ولد الزّنا- یعنی پسر زیاد- مرا مردّد گردانیده است میان کشته شدن و اختیار مذلّت نمودن و هرگز نخواهد شد که من خود را ذلیل و اسیر چنین کافری گردانم و صاحبان همّتهای بلند و خصلتهای ارجمند و ارباب نسبهای فاخر و پروردگان دامانهای طاهر هرگز مذلّت لئیمانه بر شهادت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 358
__________________________________________________
- کریمانه اختیار نمی‌کنند.
بدرستی که من عذر خود را ظاهر گردانیدم و حجّت خدا را بر شما تمام کردم و اینک با عدم سامان و قلّت اعوان با این گروه قلیل از بزرگواران رو به شما می‌آیم و پشت از جهاد نمی‌گردانم و می‌دانم که همه شهید خواهیم شد؛ و لیکن جدّم مرا خبر داده است که بعد از شهادت من به اندک زمانی به تیغ انتقام کشته خواهید شد و به آرزوهای خود نخواهید رسید. اکنون هرچه خواهید، بکنید. من توکّل بر خدا کرده‌ام و آن‌چه برای من مقدّر گردانیده [است]، به آن راضیم.»
پس رو به آسمان گردانید و فرمود: «خداوندا! حبس کن از ایشان باران رحمت را و ایشان را به قحط مبتلا کن و فرزند ثقیف- یعنی مختار- را بر ایشان مسلّط گردان که کاسه‌های زهرآلود مرگ را به کام جام ایشان برساند؛ و احدی از ایشان را نگذارد مگر آن‌که انتقام من و خویشان و دوستان مرا از ایشان بخواهد؛ زیرا که ایشان ما را فریب دادند و دروغ گفتند و یاری دشمنان ما کردند. خداوندا! تویی پروردگار ما. بر تو توکّل کردیم و بازگشت همه به سوی توست.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 659- 660
این وقت عمر بن سعد فرمان داد تا لشکر کوفه آن حضرت را فرو گرفتند و دایره کردار (1) عنان در عنان بافتند، همهمه سپاه و حمحمه اسب درهم رفت. حسین علیه السّلام خواست تا حجت خویش تمام کند، لختی فرس خود را پیش تاخت و فرمود: «گوش فرا من دارید تا چه گویم. هرکس شاغل خویش بود و به فرمان نمی‌پرداخت.
قال لهم: ویلکم! ما علیکم أن تنصتوا إلیّ فتسمعوا قولی؟ و إنّما أدعوکم إلی سبیل الرّشاد، فمن أطاعنی کان من المرشدین، و من عصانی کان من المهلکین. و کلّکم عاص لأمری غیر مستمع قولی، فقد ملئت بطونکم من الحرام و طبع علی قلوبکم، ویلکم! ألا تنصفون؟ ألا تسمعون؟
فرمود: «وای بر شما! چه افتاد شما را که گوش فرا من نمی‌دارید و سخن مرا نمی‌شنوید؟ حال آن‌که من شما را به راه راست می‌خوانم. پس آن کس که اطاعت کند مرا؛ رشد خویش دریافته است و آن کس که عصیان من کند، طریق هلاکت سپارد و شما همگان امر مرا بزه‌کارید و فرمان مرا گوش نمی‌دارید، زیرا که شکمهای شما به حرام آکنده و دلهای شما به خاتم ظلمت مختوم است. گوش نمی‌دهید و اصغا نمی‌کنید.»
سپاه کوفه یکدیگر را ملامت کردند و گفتند: «گوش دهید تا چه گوید.»
پس، حسین علیه السّلام آغاز سخن کرد:
ثمّ قال: تبّا لکم- أیّتها الجماعة!- و ترحا، أفحین استصرختمونا و لهین متحیّرین فأصرخناکم مؤدّین مستعدّین، سللتم علینا سیفا فی رقابنا و حششتم علینا نار الفتن جناها عدوّکم و عدوّنا، فأصبحتم إلبا علی أولیائکم و یدا علیهم لأعدائکم بغیر عدل أفشوه فیکم و لا أمل أصبح لکم فیهم إلّا الحرام من الدّنیا أنالوکم و خسیس عیش طمعتم فیه، من غیر حدث کان منّا و لا رأی تفیّل لنا، فهلّا لکم الویلات، إذ کرهتمونا و ترکتمونا، تجهّزتمونا و السّیف لم یشهر و الجأش طامن و الرّأی لم یستحصف و لکن أسرعتم إلیها کطیرة الدّبا و تداعیتم إلیها کتداعی الفراش- فقبحا لکم- فإنّما أنتم من طواغیت الأمّة و شذّاذ الأحزاب و نبذة الکتاب و نفثة الشّیطان و عصبة الآثام و محرّفی الکتاب و مطفئی السّنن و قتلة أولاد الأنبیاء و مبیری عترة الأوصیاء-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 359
__________________________________________________
- و ملحقی العهار بالنّسب و مؤذی المؤمنین و صراخ (2) أئمّة المستهزئین، الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ (3) و أنتم ابن حرب و أشیاعه تعتمدون و إیّانا تخاذلون، أجل و اللّه الخذل فیکم معروف و شجت علیه عروقکم و توارثته أصولکم و فروعکم و ثبتت علیه قلوبکم و غشیت صدورکم فکنتم أخبث شی‌ء سنخا للنّاصب و أکلة للغاصب.
ألا لعنة اللّه علی النّاکثین الّذین ینقضون الأیمان بعد توکیدها و قد جعلتم اللّه علیکم کفیلا، فأنتم و اللّه هم، ألا و إنّ الدّعیّ ابن الدّعیّ قد رکز بین اثنتین: بین السّلّة و الذّلّة، و هیهات ما آخذ الدّنیّة أبی اللّه ذلک و رسوله و جدود طابت و حجور طهرت و أنوف حمیّة و نفوس أبیّة لا تؤثر مصارع اللّئام علی مصارع الکرام، ألا قد أعذرت و أنذرت، ألا إنّی زاحف بهذه الأسرة علی قلّة الأعوان و خذلة الأصحاب.
فرمود: «ای جماعت! شما را هلاکت و ضجرت باد، سرگشته و حیرت‌زده پناهنده ما گشتید و ما به تمام توانایی، شمشیر در پذیرایی شما به روی خود کشیدیم و تیغ بر گردن خود نهادیم. همانا آتش شر و فتنه را برافروختید، چنان‌که دشمن ما و دشمن شما آن نیران (4) افروخته را اعداد کردند و دامن زدند. پس شما انجمن گشتید و به کین و کید دوستان خود، به رضای دشمنان خود همداستان شدید و عدل و اقتصاد را پشت پای زدید و با این همه بر گردن آرزو سوار نشدید (5)؛ الّا آن‌که به دست کردید حرام دنیا را و طمع بستید نکوهیده‌تر زندگانی دنیا را؛ بی‌آن‌که از ما نگران ناستوده‌ای شده باشید یا رأیی به خطا زده باشیم. پس، چگونه دستخوش عذاب و عقاب نباشید، گاهی که ما را مکروه شمردید و دست بازداشتید و لشکرها به دفع ما گماشتید؟ در حالتی که شمشیرها در حبس نیام بود و دلها ایمن و آرام می‌زیست و رأیها نیرو داشت.
لکن شما سرعت کردید و انبوه شدید، در انگیزش نیران فتنه و خویشتن را دیوانه‌وار درانداختید در کانون نار، چون پروانگان. چه زشت مردم که شما بوده‌اید. شما از سرهنگان گمراهان امت و شاذوشارد (6) جمعیت و منکر کتاب کریم و پیرو شیطان رجیم و گروه بزهکاران و تحریف‌کننده قرآن و ماحی شریعت مصطفی و کشنده ذریه انبیاء و قاتل عترت اوصیا می‌باشید. شما اولاد زنا را به فرزند می‌شمارید و دینداران را می‌آزارید و مستهزئین چشم عنایت به شما دارند و قرآن را در شمار سحر می‌انگارند.
هان ای مردم! شما بو سفیان و شیعیان او را معتمد و مستوثق (7) می‌شمارید و از یاری ما دست بازمی‌دارید. سوگند با خدای که خذلان در میان شما صفتی است ستوده و عروق شما حاوی (8) این صفت زشت گشته و اصول و فروع شما را به توارث فرا گرفته و دلهای شما در این خصلت استوار ایستاده و صدور شما مأخوذ و مغمور افتاده، لاجرم شما ناکس و ناچیزید ناصب را و کمتر لقمه‌اید غاصب را.
لعنت خدای بر ناکثین عهد و پیمان و ناقضین حلف و أیمان. خداوند نگران ایشان است و بر ایشان قضا خواهد راند. سوگند با خدای که آن زنازاده پسر زنازاده، ما را واجب داشته که جلباب ذلت درپوشیم و اگرنه در میدان مبارزت بکوشیم و ما هرگز دستخوش ذلت نشویم. خداوند رضا ندهد و رسول نفرماید.
پدران نیک اختر و مادران پاکیزه سیر و زعمای با حمیت و اکابر با غیرت هلاکت لئام (9) را بر شهادت کرام اختیار نکنند. اکنون حجت بر شما تمام کردم و با خویشاوندان خود با شما رزم خواهم زد.»
و این اشعار انشاد فرمود:
فإن نغلب فغلّابون قدما و إن نهزم فغیر مهزّمینا
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 360
__________________________________________________
-و ما إن طبّنا جبن و لکن منایانا و دولة آخرینا
إذا ما الموت رفّع عن أناس کلاکله أناخ بآخرینا
فأفنی ذلکم سروات قومی کما أفنی القرون الأوّلینا
فلو خلد الملوک إذن خلدنا و لو بقی الکرام إذن بقینا
فقل للشّامتین بنا أفیقوا سیلقی الشّامتون کما لقینا
ثمّ أیّم اللّه، لا تلبثون بعدها إلّا کریث ما یرکب الفرس حتّی تدور بکم دور الرّحی و تقلق بکم قلق المحور.
عهد عهده إلیّ أبی عن جدّی، فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ (10)- إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَی اللَّهِ رَبِّی وَ رَبِّکُمْ. ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّ رَبِّی عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ (11) اللّهمّ! احبس عنهم قطر السّماء و ابعث علیهم سنین کسنی یوسف و سلّط علیهم غلام ثقیف، یسقیهم کأسا مصبرة و لا یدع فیهم أحدا إلّا قتلة بقتلة و ضربة بضربة. ینتقم لی و لأولیائی و أهل بیتی و أشیاعی منهم، فإنّهم غرّونا و کذبونا و خذلونا و أنت ربّنا. علیک توکّلنا و إلیک أنبنا و إلیک المصیر.
سوگند با خدای که شما بعد از من فراوان زیست نکنید و افزون از هندسه‌ای که پیاده سوار شود نپایید (12). روزگار، آسیای مرگ بر سر شما بگرداند و شما را آسیمه‌سر (13) پایمال فنا سازد و پدر من از جدّ من مرا بدین روز آگهی داد. اکنون امور خود را درهم آورید و با اتباع خود همدست شوید تا امر شما بر شما پوشیده نماند. پس قصد من کنید و مهلت نگذارید. همانا کار خویش را با خداوندی گذاشتم که هیچ آفریده‌ای بیرون پره قدرت او نتواند بود و او است که بر طریق اقتصاد استوار است. ای پروردگار من! آب باران را از این جماعت قطع کن و ایشان را به سالیان قحط فرسایش فرما؛ چنان‌که مصریان را در زمان یوسف آزمایش فرمودی و غلام ثقیف را بر ایشان سلطنت ده، تا این جماعت را به جام زهرآگین سقایت کند (و از این کلمه اشارتی به ظهور حجاج بن یوسف ثقفی فرمود).»
آن‌گاه می‌فرماید: «ای پروردگار من! احدی از این گروه را به جای مگذار، الّا آن‌که در ازای قتلی به قتلی کیفر شود و در حذای (14) ضربتی به ضربتی بادافراه (15) بیند. این انتقام رحمتی است از برای من و از برای دوستان من و اهل بیت من و شیعیان من. چه این جماعت ما را بفریفتند و دست بیعت دادند. آن‌گاه تکذیب کردند و مخذول گذاشتند. ای پروردگار من! توسل و توکل به تو می‌جویم و به سوی تو بازگشت می‌نمایم.»
(1). دایره کردار: مانند دایره.
(2). گویا (صرخاء) صحیح است.
(3). قرآن کریم (15- 91).
(4). نیران، جمع نار: آتش.
(5). به مراد خود نرسیدید.
(6). شاذ: مخالف جماعت. شارد: گریخته.
(7). مستوثق: امین، مورد اطمینان.
(8). حاوی: دارنده.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 361
المجلسی، البحار، 45/ 8- 10- البحرانی، العوالم، 17/ 251- 253؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 283- 284؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 352- 353؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 67- 69؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 286- 289؛ مثله السّماوی، إبصار العین،/ 11- 12
__________________________________________________
- (9). لئام: مردمان پست.
(10). قرآن کریم (10- 72).
(11). قرآن کریم (11- 59).
(12). پاییدن: زیست کردن.
(13). آسیمه‌سر (سرآسیمه): پریشان.
(14). حذا: کفش انسان و سم حیوانات (در این‌جا مجازا به معنی برابری به کار رفته است).
(15). بادافراه: کیفر.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 246- 252
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 362

أخبرنا خالی أبو المعالی محمّد بن یحیی القاضی «1»، أنبأنا سهل «2» بن بشر الأسفرائنیّ، أنبأنا محمّد بن الحسین بن أحمد بن السّریّ، أنبأنا الحسین «3» بن رشیق، أنبأنا یموت بن المزرع، أنبأنا محمّد بن الصّباح السّماک، أنبأنا بشر بن طانحة «4».
عن رجل من همدان، قال: خطبنا الحسین بن علیّ غداة الیوم الّذی استشهد فیه، فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال «5»:
عباد اللّه! اتّقوا اللّه و کونوا «6» من الدّنیا علی حذر، فإنّ الدّنیا لو بقیت لأحد، أو بقی «7» علیها أحد، کانت «8» الأنبیاء أحقّ بالبقاء، و أولی بالرّضا، و أرضی بالقضاء، غیر أنّ اللّه تعالی خلق الدّنیا «9» للبلاء، و خلق أهلها «9» للفناء، فجدیدها بال، و نعیمها مضمحلّ، و سرورها مکفهرّ، و المنزل بلغة «10»، و الدّار قلعة، فتزوّدوا، فإنّ خیر الزّاد التّقوی، فاتّقوا «11» اللّه لعلّکم تفلحون.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 215 رقم 272، تهذیب ابن بدران، 4/ 333- عنه:
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 429- 430؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2586- 2587، الحسین ابن علیّ،/ 45- 46؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین «12»،/ 301
__________________________________________________
(1)- [و فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا القاضی أبو نصر محمّد بن هبة اللّه الشّیرازیّ، قال: أخبرنا الحافظ أبو القاسم علیّ بن الحسن، قال: أخبرنا خالی أبو المعالی محمّد بن یحیی القاضی ...»].
(2)- [و فی کفایة الطّالب مکانه: «و أخبرنا فرج بن عبد اللّه الحبشیّ فتی أبی جعفر القرطبیّ، أخبرنا الحافظ أبو محمّد القاسم بن الحافظ أبی القاسم، أخبرنا القاضی أبو المعالی محمّد بن یحیی القرشیّ، أخبرنا سهل ...»].
(3)- [فی کفایة الطّالب و ابن العدیم: «الحسن»].
(4)- [فی کفایة الطّالب: «طامحة» و فی ابن العدیم: «طابخة»].
(5)- [و فی التّهذیب مکانه: «و خطب أیضا فی الیوم الّذی استشهد فیه، فقال ...»].
(6)- [و فی وسیلة الدّارین مکانه: «الخطبة السّادسة: بعد ما حمد اللّه و أثنی علیه قال: یا عباد اللّه! کونوا ...»].
(7)- [فی التّهذیب و ابن العدیم: «و بقی»].
(8)- [فی کفایة الطّالب و وسیلة الدّارین: «لکانت»].
(9- 9) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(10)- [وسیلة الدّارین: «تلعة»].
(11)- [فی کفایة الطّالب و ابن العدیم و وسیلة الدّارین: «و اتّقوا»].
(12)- [حکاه فی وسیلة الدّارین عن کتاب جمهرة خطب العرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 363

قال [الحصین و حدّثنی سعد بن عبیدة]: فأقبل الحسین یکلّم من بعث إلیه ابن زیاد، «1» قال:
و إنّی لأنظر إلیه «1» و علیه جبّة من برود، فلمّا کلّمهم انصرف، فرماه رجل من بنی تمیم یقال له: عمر «2» الطّهویّ بسهم «3»، فإنّی لأنظر إلی السّهم بین کتفیه متعلّقا فی جبّته «4»، فلمّا أبوا علیه، رجع إلی مصافّه. «5»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 392- مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 171
أخبرنا أبو محمّد بن الأکفانیّ «6»، أنبأنا عبد العزیز الکتانیّ، «7» أنبأنا أبو محمّد بن أبی نصر «7»، أنبأنا أبو المیمون بن راشد، أنبأنا أبو زرعة «8»، أنبأنا سعید بن سلیمان، عن عبّاد بن عوّام، عن حصین قال: أدرکت «9» ذاک حین «9» مقتل الحسین، قال: فحدّثنی سعد «10» بن عبیدة، قال: فرأیت «11» الحسین و علیه جبّة برود، و رماه رجل یقال له: عمرو بن خالد الطّهویّ بسهم، فنظرت إلی السّهم معلّقا بجبّته.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البدایة].
(2)- [البدایة: «عمرو»].
(3)- [البدایة: «بسهم بین کتفیه»].
(4)- [البدایة: «بجبّته»].
(5)- گوید: «حسین پیش آمد و با کسانی که ابن زیاد سوی وی فرستاده بود، سخن کرد.»
راوی گوید: «او را می‌دیدم که جبه‌ای از حله‌ها به تن داشت و چون با آنها سخن کرد، باز آمد. یکی از بنی تمیم به نام عمر طهوی تیری سوی وی انداخت و دیدم که تیر میان دو شانه‌اش به جبه آویخته بود و چون از او نپذیرفتند، به طرف صف خویش بازگشت.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2979
(6)- [و فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو نصر القاضی، قال: أخبرنا الحافظ أبو القاسم، قال: أخبرنا أبو محمّد بن الأکفانیّ ...»].
(7- 7) [لم یرد فی ابن العدیم].
(8)- [و فی البدایة مکانه: «و قال أبو زرعة ...»].
(9- 9) [البدایة: «من»].
(10)- [ابن العدیم: «سعید»].
(11)- [فی التّهذیب مکانه: «و قال سعد بن عبیدة: رأیت ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 364
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام،/ 221 رقم 276، تهذیب ابن بدران، 4/ 335- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2617، الحسین بن علیّ،/ 76؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 170
قال حصین: فحدّثنی سعد بن عبیدة السّلمیّ، قال: إنّی لأنظر إلی الحسین یکلّمهم، و إنّی لأنظر إلیه، و علیه جبّة من برود، فلمّا کلّمهم، انصرف، فرماه عمیر الطّهاویّ بسهم، فإنّی لأنظر إلی السّهم بین کتفیه متعلّقا فی جبّته، و رجع إلی مصافّه.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2638، الحسین بن علیّ،/ 97
و قال عبّاد بن العوّام، عن حصین، عن سعد بن عبیدة، قال: رأیت الحسین و علیه جبّة برود، و رماه رجل یقال له: عمرو بن خالد الطّهویّ بسهم، فنظرت إلی السّهم معلّقا بجبّته «1».
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 347
عبّاد بن العوّام، عن حصین، قال: أدرکت مقتل الحسین. فحدّثنی سعد بن عبیدة، قال: رأیت الحسین و علیه جبّة برود، رماه رجل یقال له عمرو بن خالد الطّهویّ بسهم، فنظرت إلی السّهم فی جنبه.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 210
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: «بجنبه».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 365

و قال لهم زهیر بن القین: عباد اللّه! إنّ ولد فاطمة أحقّ بالنّصر و الودّ من ولد سمیّة.
فإن لم تنصروهم، فلا تقتلوهم، و خلّوا بین هذا الرّجل و بین ابن عمّه یزید، فلعمری إنّ یزید لیرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین.
فرماه شمر بسهم و قال: اسکت، أسکت اللّه نأمتک. فقال له زهیر: أبشر بالحرق فی یوم القیامة. فقال له شمر: إنّ اللّه قاتلک، و قاتل أصحابک عن ساعة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 397، أنساب الأشراف، 3/ 188- 189
و خرج زهیر بن القین علی فرس له، فنادی: یا أهل الکوفة! نذار لکم من عذاب اللّه، نذار. عباد اللّه! ولد فاطمة أحقّ بالودّ و النّصر من ولد سمیّة، فإن لم تنصروهم، فلا تقاتلوهم. أیّها النّاس! إنّه ما أصبح علی ظهر الأرض ابن بنت نبیّ إلّا الحسین، فلا یعین أحد علی قتله، و لو بکلمة، إلّا نغّصه اللّه الدّنیا، و عذّبه أشدّ عذاب الآخرة. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 217
قال أبو مخنف: فحدّثنی علیّ بن حنظلة بن أسعد الشّامیّ، عن رجل من قومه شهد مقتل الحسین حین قتل یقال له کثیر بن عبد اللّه الشّعبیّ؛ قال: لمّا زحفنا قبل الحسین خرج إلینا زهیر بن قین علی فرس له ذنوب، شاکّ «2» فی السّلاح، فقال: یا أهل الکوفة! نذار لکم من عذاب اللّه نذار «3»! إنّ حقّا علی المسلم نصیحة أخیه المسلم، و نحن حتّی الآن
__________________________________________________
(1)- زهیر بن قین سوار بر اسب خویش بیرون آمد و فریاد کرد: «ای مردم کوفه! شما را از عذاب خدا بیم می‌دهم. بیم باد شما را؛ ای بندگان خدا! فرزندان فاطمه به دوستی و یاری سزاوارترند از فرزندان سمیه؛ اگر هم اینان را یاری نمی‌کنید، با ایشان نجنگید. ای مردم! امروز روی زمین پسر و دختر پیغمبری جز حسین نمانده و هیچ کس بر کشتن او، گرچه به یک کلمه باشد، یاری ندهد؛ مگر آن‌که خدا دنیا را بر او تلخ سازد و به دشوارترین شکنجه‌های آخرت عذابش کند.»
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 181
(2)- [و فی المقرّم و بحر العلوم مکانه: «و خرج (إلیهم) زهیر بن القین علی فرس ذنوب شاکّ ...»].
(3)- [لم یرد فی المقرّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 366
إخوة، و علی دین واحد، «1» و ملّة واحدة «1»، ما لم یقع بیننا و بینکم السّیف، و أنتم للنّصیحة منّا أهل، فإذا وقع السّیف، انقطعت العصمة، و کنّا «2» أمّة، و أنتم «3» أمّة، إنّ اللّه قد ابتلانا و إیّاکم بذرّیّة نبیّه محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم لینظر ما نحن و أنتم عاملون، إنّا ندعوکم إلی نصرهم، و خذلان الطّاغیة عبید اللّه «4» بن زیاد، فإنّکم لا تدرکون «5» منهما «6» إلّا سوء عمر سلطانهما کلّه «7»، لیسملان «6» أعینکم، و یقطّعان أیدیکم و أرجلکم، و یمثّلان بکم، و یرفعانکم علی جذوع النّخل، و یقتّلان أماثلکم، و قرّاءکم، أمثال حجر بن عدیّ و أصحابه، و هانئ بن عروة و أشباهه.
قال: فسبّوه، و أثنوا علی عبید اللّه بن زیاد، «8» و دعوا له «8»، و قالوا: و اللّه لا نبرح حتّی نقتل صاحبک، و من معه، أو نبعث به، و بأصحابه إلی الأمیر «7» عبید اللّه سلما.
فقال لهم: عباد اللّه، إنّ ولد فاطمة (رضوان اللّه علیها) أحقّ بالودّ و النّصر من ابن سمیّة، فإن لم تنصروهم فأعیذکم باللّه أن تقتلوهم؛ فخلّوا بین الرّجل «9» و بین «10» ابن عمّه «10» یزید ابن معاویة، فلعمری «11» إنّ یزید «11» لیرضی من «12» طاعتکم بدون قتل الحسین.
قال: فرماه شمر بن ذی الجوشن بسهم، و قال: اسکت، أسکت «13» اللّه نأمتک، أبرمتنا بکثرة کلامک!
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المقرّم].
(2)- [زاد فی نفس المهموم و المعالی: «نحن»].
(3)- [بحر العلوم: «کنتم»].
(4)- [فی نفس المهموم و المعالی: «ابن الطّاغیة عبید اللّه» و فی المقرّم: «یزید و عبید اللّه»].
(5)- [العبرات: «لم تدرکوا»].
(6- 6) [فی نفس المهموم و المعالی: «إلّا سوءا یسملان»].
(7)- [لم یرد فی المقرّم].
(8- 8) [لم یرد فی نفس المهموم و المعالی].
(9)- [فی نفس المهموم و المعالی و المقرّم: «هذا الرّجل»].
(10- 10) [لم یرد فی المعالی و المقرّم و بحر العلوم].
(11- 11) [فی المقرّم و بحر العلوم: «إنّه»].
(12)- [فی نفس المهموم و المعالی: «عن»].
(13)- [نفس المهموم: «أسکن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 367
فقال له زهیر: یا ابن البوّال علی عقبیه! ما إیّاک أخاطب، إنّما أنت بهیمة، و اللّه ما أظنّک تحکم من کتاب اللّه آیتین، فأبشر بالخزی یوم القیامة، و العذاب الألیم.
فقال له شمر: إنّ اللّه قاتلک، و صاحبک عن ساعة. قال: أفبالموت تخوّفنی! فو اللّه للموت معه أحبّ إلیّ من الخلد معکم. قال: ثمّ أقبل علی النّاس «1» رافعا صوته، فقال:
عباد اللّه، لا یغرّنّکم من دینکم هذا الجلف الجافی و أشباهه، فو اللّه لا تنال شفاعة محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم قوما هراقوا «2» دماء ذرّیّته و أهل بیته، و قتلوا من نصرهم، و ذبّ عن حریمهم.
قال: فناداه رجل «3» فقال له «3»: إنّ أبا عبد اللّه یقول لک: أقبل، فلعمری لئن کان مؤمن آل فرعون نصح لقومه و أبلغ فی الدّعاء، لقد نصحت لهؤلاء و أبلغت لو نفع النّصح و الإبلاغ! «4»
__________________________________________________
(1)- [فی المقرّم و بحر العلوم: «القوم»].
(2)- [فی نفس المهموم و بحر العلوم و العبرات: «أهرقوا» و فی المقرّم: «هرقوا»].
(3- 3) [فی المقرّم: «من أصحابه» و فی بحر العلوم: «من أصحاب الحسین و قال له:»].
(4)- کثیر بن عبد اللّه شعبی که هنگام کشته شدن حسین حضور داشته بود، گوید: وقتی به طرف حسین حمله بردیم، زهیر بن قین بر اسب خویش که دمی پر موی داشت با سلاح تمام بیامد و گفت: «ای مردم کوفه! از عذاب خدای حذر کنید! اندرز برادر مسلمان بر برادر مسلمان فرض است. ما و شما تاکنون و تا وقتی که شمشیر در میانه نیامده، برادریم و بر یک دین و بر یک جماعت (ملت) و شما سزاوار اندرز مایید و چون شمشیر در میان آید، همبستگی برود و ما امتی باشیم و شما امت دیگر. خدا ما و شما را به باقیماندگان پیمبر خویش امتحان می‌کند تا ببیند ما و شما چگونه عمل می‌کنیم. ما شما را دعوت می‌کنیم که آنها را یاری کنید و از پشتیبانی عبید اللّه بن زیاد طغیانگر باز مانید که در ایام سلطه آنها جز بد نخواهید دید. چشمانتان را میل می‌کشند، دستها و پاهایتان را می‌برند، اعضایتان را می‌برند و بر تنه‌های خرما بالا می‌برند و پارسایان و قاریان شما امثال حجر بن عدی و یارانش و هانی بن عروة و نظایر او را می‌کشند.»
گوید: به او ناسزا گفتند. عبید اللّه را ثنا و دعا کردند و گفتند: «به خدا نمی‌رویم تا یار تو را با هرکه همراه او است، بکشیم. یا او و یارانش را به مسالمت سوی امیر عبید اللّه فرستیم.»
گوید: به آنها گفت: «ای بندگان خدا! فرزندان فاطمه (رضوان اللّه علیها) از پسر سمیه بیشتر شایسته دوستی و یاریند. اگر یاریشان نمی‌کنید، خدا را به یاد آرید و آنها را مکشید. این مرد را با پسر عمویش یزید بن معاویه واگذارید که به دینم قسم، یزید بی‌کشتن حسین نیز از اطاعت شما خشنود می‌شود.»
گوید: شمر بن ذی الجوشن تیری به او انداخت و گفت: «خاموش باش که خدا صدایت را خاموش کند که از پرگوییت خسته‌مان کردی.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 368
الطّبری، التّاریخ، 5/ 426- 427- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 242- 243؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 354- 355؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 283- 285؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 375- 376؛ المحمودی، العبرات، 2/ 11- 12
و خرج زهیر بن القین علی فرس له فی «1» السّلاح، «2» فقال: یا أهل الکوفة! نذار لکم من عذاب اللّه، نذار، إنّ حقّا علی المسلم نصیحة المسلم، و نحن حتّی الآن إخوة علی دین واحد «3»، ما لم یقع بیننا و بینکم السّیف «4»، فإذا وقع السّیف انقطعت العصمة، و کنّا نحن «5» أمّة، و أنتم أمّة، إنّ اللّه قد ابتلانا و إیّاکم بذرّیّة نبیّه «5» محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم لینظر ما نحن و أنتم عاملون، إنّا ندعوکم إلی نصره «6»، و خذلان الطّاغیة ابن الطّاغیة عبید اللّه بن زیاد، «7» فإنّکم لا تدرکون «8» منهما إلّا سوأ، یسملان أعینکم، و یقطعان أیدیکم و أرجلکم، و یمثلان بکم، و یرفعانکم علی جذوع النّخل، و یقتلان أماثلکم، و قرّاءکم، أمثال حجر بن عدیّ، و أصحابه، و هانئ بن عروة، و أشباهه «2».
__________________________________________________
- زهیر گفت: «ای پسر کسی که به پاشنه‌هایش می‌شاشید. روی سخنم با تو نیست که تو حیوانی بیش نیستی. به خدا گمان ندارم دو آیه از کتاب خدا را بدانی. خبردار از زبونی رستاخیز و عذاب الم‌انگیز.»
شمر گفت: «خدا هم‌اکنون تو و یارت را می‌کشد.»
گفت: «مرا از مرگ می‌ترسانی! به خدا مرگ با وی را از جاوید بودن با شما خوشتر دارم.»
گوید: آن‌گاه رو به مردم کرد و با صدای بلند گفت: «بندگان خدا این جلف نتراشیده و امثال وی در کار دینتان فریبتان ندهند. به خدا کسانی که خون باقیمانده محمد و خاندان وی را بریزند و یاران و مدافعانشان را بکشند، از شفاعت محمد بی‌نصیب می‌مانند.»
گوید: یکی به او بانگ زد و گفت: «ابو عبد اللّه می‌گوید بیا، به دینم قسم، اگر مؤمن آل فرعون قوم خویش را اندرز گفت و کار دعوت را به کمال برد، تو نیز این قوم را اندرز گفتی و به کمال بردی؛ اگر اندرز و بلاغ سودمند افتد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3025- 3026
(1)- [نهایة الإرب: «شاکی»].
(2) (- 2) [أعیان الشّیعة: «فوعظهم»].
(3)- [أضاف فی نهایة الإرب: «و ملّة واحدة»].
(4)- [أضاف فی نهایة الإرب: «فأنتم للنّصیحة أهل»].
(5)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(6)- [نهایة الإرب: «نصرهم»].
(7) (7*) [لم یرد فی اللّواعج].
(8)- [نهایة الإرب: «لا تذکرون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 369
قال: (7*) فسبّوه، و أثنوا علی ابن زیاد «1» «2» و قالوا: و اللّه لا نبرح حتّی نقتل صاحبک، و من معه، أو نبعث به و بأصحابه إلی الأمیر عبید اللّه بن زیاد سلما «2». فقال لهم: یا عباد اللّه! إنّ ولد فاطمة [رضوان اللّه علیها] أحقّ بالودّ و النّصر من ابن سمیّة، فإن کنتم لم تنصروهم، فأعیذکم باللّه أن تقتلوهم «3»، «4» «5» خلّوا بین الرّجل و بین ابن عمّه یزید بن معاویة «5»، فلعمری إنّ یزید لیرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین «4».
فرماه شمر بسهم «6» و قال: اسکت، أسکت اللّه نأمتک، أبرمتنا بکثرة کلامک. فقال زهیر: یا ابن البوّال علی عقبیه! ما إیّاک أخاطب، إنّما أنت بهیمة، و اللّه ما أظنّک تحکم من کتاب اللّه آیتین، و أبشر بالخزی یوم القیامة، و العذاب الألیم «6».
فقال شمر: إنّ اللّه قاتلک و صاحبک عن ساعة. قال: أفبالموت تخوّفنی؟ و اللّه، للموت معه أحبّ إلیّ من الخلد معکم. «4» ثمّ رفع صوته و قال: عباد اللّه! لا یغرّنّکم من دینکم هذا الجلف الجافی «7»، فو اللّه لا تنال شفاعة محمّد قوما أهرقوا دماء ذرّیّته، و أهل بیته، و قتلوا من نصرهم، و ذبّ عن حریمهم «4». «8» فأمره الحسین، فرجع «8». «9»
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «عبید اللّه بن زیاد، و دعوا له»].
(2- 2) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(3)- [نهایة الإرب: «تقتلوه»].
(4- 4) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(5- 5) [لم یرد فی اللّواعج].
(6- 6) [أعیان الشّیعة: «و تسابّا»].
(7)- [أضاف فی نهایة الإرب: «و أشباهه»].
(8- 8) [نهایة الإرب: «فأتاه رجل من قبل الحسین، فقال له: إنّ أبا عبد اللّه یقول لک: أقبل، فلعمری لئن کان مؤمن آل فرعون نصح قومه و أبلغ فی الدّعاء لقد نصحت لهؤلاء و أبلغت لو نفع الصّلح و الإبلاغ»].
(9)- زهیر بن القین با سلاح خود که بر اسب سوار بود، به میدان رفت و گفت: «ای اهل کوفه! اخطار و انذار دارم. زینهار از عذاب کردگار، زینهار! بر مسلم واجب است که به مسلم دیگر نصیحت و دلسوزی کند. ما اکنون همه برادر و دارای یک دین هستیم، مگر این‌که شمشیر میان ما و شما جدایی اندازد. شما درخور پند و لایق اندرز هستید. اگر شمشیر میان ما و شما کارگر شود، این ارتباط دینی زایل می‌شود.
آن‌گاه ما یک امت و شما امت دیگری خواهید بود. خداوند شما را به نسل پیغمبر خود آشنا کرد. خدا می‌خواهد بداند که ما نسبت به ذریه رسول چه خواهیم کرد؟ چه ما و چه شما رفتار و کردار ما نسبت به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 370
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 288- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 442- 444، الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 603، لواعج الأشجان،/ 133
[قال: و خرج من أصحاب الحسین زهیر بن القین علی فرس له، شاکّ فی السّلاح، فقال: یا أهل الکوفة، نذار لکم من عذاب اللّه نذار، إنّ حقّا علی المسلم نصیحة أخیه
__________________________________________________
- سلاله نبی چگونه خواهد بود؟ ما شما را به یاری فرزندان پیغمبر دعوت می‌کنیم که این جبار بن جبار متمرد فاسد را ترک و خوار کنید. (مقصود عبید اللّه بن زیاد است). شما از آنها (پدر و پسر) جز کور کردن چشم و بریدن دست و پا و تمثیل بعد از مرگ (پاره‌پاره کردن مرده) و به دار کشیدن بر نخل خرما و کشتن شما و امثال این نخواهید یافت. آنها قرآن خوانان امثال حجر بن عدی و یاران او را کشتند. آنها هانی بن عروه و مانند او را کشتند.»
گفت (راوی): او را دشنام دادند و عبید اللّه بن زیاد را ستودند و گفتند: «به خدا قسم ما از این‌جا نخواهیم رفت تا رفیق تو (حسین) و یاران او را بکشیم یا آنها را با مسالمت و تسلیم نزد عبید اللّه بن زیاد ببریم.»
به آنها گفت: «ای بندگان خدا! فرزندان فاطمه (رضوان اللّه علیها- عین عبارت مؤلف) به یاری و نگهداری و دوست داری از پسر سمیه احق و اولی هستند. اگر شما آنها را یاری نکنید، پناه بر خدا اگر آنها را بکشید. شما این مرد را (حسین) آزاد بگذارید که او داند و پسر عم او یزید بن معاویه. به جان خود سوگند، یزید از طاعت شما بدون قتل حسین خشنود خواهد بود.»
شمر او را هدف تیر کرد و گفت: «خاموش باش! خداوند چراغ عمر تو را خاموش کند. تو افراط و اصرار و ابرام کردی و سخن بسیار گفتی.»
زهیر به او گفت: «ای فرزند کسی که به عقب دو پا بول می‌کند (کنایه از بدوی وحشی که دور از آداب و وسایل تمدن است). من به تو خطاب نمی‌کنم. تو جز یک بهیمه (جانور) چیز دیگری نیستی. گمان نمی‌کنم که تو از کتاب خداوند، یک یا دو آیه هم حفظ کرده باشی. من مژده خواری و رسوایی روز رستاخیز را به تو می‌دهم با رنج و عذاب دردناک.»
شمر گفت: «خداوند تو و یار تو را (حسین) بعد در یک ساعت خواهد کشت.»
گفت: «تو مرا به مرگ می‌ترسانی و تهدید می‌کنی؟ به خدا قسم، مرگ برای من از زندگانی جاوید با شما گواراتر و بهتر است.»
بعد از آن، صدای خود را بلند کرد و فریاد زد و گفت: «ای بندگان خدا! این سبک‌سر خشن وحشی شما را از راه راست و دین خود منحرف نکند. به خدا سوگند، مردمی که خون فرزندان پیغمبر خود را بریزند، از شفاعت پیغمبر محروم خواهند شد. شما را فریب ندهد و مغرور نکند. کسانی که ذریه و اهل بیت نبی و یاران آنها را که به دفاع از نصرت پرداخته و حرم و حریم آنها را حمایت می‌کنند با فریب و غرور او (شمر) می‌کشند؛ از دین منحرف هستند.»
حسین به او فرمان بازگشت داد و او هم برگشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 170- 172
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 371
المسلم، و نحن حتّی الآن إخوة، و علی دین واحد، و ملّة واحدة، ما لم یقع بیننا و بینکم السّیف، فإذا وقع السّیف انقطعت العصمة، و کنّا أمّة، و أنتم أمّة، إنّ اللّه قد ابتلانا و إیّاکم بذرّیّة نبیّه، لینظر ما نحن و أنتم عاملون، إنّا ندعوکم إلی نصره، و خذلان الطّاغیة ابن الطّاغیة عبید اللّه بن زیاد، فإنّکم لم تدرکوا منهما إلّا سوء عموم سلطانهما، یسملان أعینکم، و یقطّعان أیدیکم و أرجلکم، و یمثّلان بکم، و یقتّلان أماثلکم و قرّاءکم، أمثال حجر بن عدیّ، و أصحابه، و هانئ بن عروة، و أشباهه.
قال: فسبّوه، و أثنوا علی ابن زیاد، و دعوا له، و قالوا: لا ننزع حتّی نقتل صاحبک، و من معه. فقال لهم: إنّ ولد فاطمة أحقّ بالودّ و النّصر من ابن سمیّة، فإن أنتم لم تنصروهم، فأعیذکم باللّه أن تقتلوهم، خلّوا بین هذا الرّجل و بین ابن عمّه یزید بن معاویة، یذهب «1» حیث شاء، فلعمری إنّ یزید لیرضی من طاعتکم بدون قتل الحسین.
قال: فرماه شمر بن ذی الجوشن بسهم، و قال له: اسکت! أسکت اللّه نأمتک، أبرمتنا بکثرة کلامک.
فقال له زهیر: یا ابن البوّال علی عقبیه! إیّاک أخاطب؟ إنّما أنت بهیمة، و اللّه ما أظنّک تحکم من کتاب اللّه آیتین، فابشر بالخزی یوم القیامة، و العذاب الألیم.
فقال له شمر: إنّ اللّه قاتلک، و صاحبک بعد ساعة. فقال له زهیر: أ بالموت تخوّفنی؟
فو اللّه للموت معه أحبّ إلیّ من الخلد معکم. ثمّ إنّ زهیرا أقبل علی النّاس رافعا صوته، یقول: عباد اللّه! لا یغرّنّکم عن دینکم هذا الجلف الجافی، و أشباهه، فو اللّه لا ینال شفاعة محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم قوم أهرقوا دماء ذرّیّته، و قتلوا من نصرهم، و ذبّ عن حریمهم] «2».
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 180
فخرج إلیهم زهیر بن القین رحمه اللّه و نادی بأعلی صوته: أیّها النّاس! إنّ حقّ المسلم علی المسلم النّصیحة، و نحن و أنتم علی دین واحد، و قد ابتلانا اللّه بذرّیّة نبیّه صلّی اللّه علیه و اله لینظر ما نحن، و أنتم صانعون، و أنا أدعوکم إلی نصرته، و خذلان الطّغاة.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «نذهب»].
(2)- سقط من المصریّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 372
فلمّا سمعوا کلام زهیر رحمه اللّه قالوا: لن نبرح حتّی نقتل صاحبکم و من یتابعه أو یبایع لیزید لعنه اللّه.
فقال لهم زهیر رحمه اللّه: عباد اللّه! إنّ الدّنیا دار فناء و زوال، متصرّفة بأهلها من حال إلی حال، فالمغرور من اغترّ بها، و رکن إلیها، و إنّ الحسین علیه السّلام أحقّ بالنّصرة و المودّة من ابن سمیّة، فإن أنتم لم تنصروه فلا تقاتلوه، و خلّوا بینه و بین یزید لعنه اللّه، لعلّه یرضی منه بدون قتله.
قال: فرماه الشّمر لعنه اللّه سهما، و قال له: امسک عنّا، فقد أبرمتنا بکثرة کلامک.
فقال له زهیر رحمه اللّه: یا ابن البوّال علی عقبیه! إنّما أنت بهیمة، فأبشر بالنّار، و العذاب الألیم. فقال له الشّمر: إنّی قاتلک و قاتل صاحبک.
فقال له زهیر رحمه اللّه: یا ویلک! أتخوّفنی بالقتل مع الحسین علیه السّلام، و هو أحبّ إلیّ من الحیاة معکم. ثمّ أقبل علی أصحابه و قال: معاشر المهاجرین و الأنصار! لا یغرّنّکم کلام هذا الکلب الملعون، و أشباهه، فانّه لا ینال شفاعة محمّد صلّی اللّه علیه و اله قط، إنّ قوما قتلوا ذرّیّته، و قتلوا من نصرهم، فانّهم فی جهنّم خالدون أبدا.
قال: فجاء رجل من أصحاب الحسین علیه السّلام إلی زهیر رحمه اللّه و قال له: إنّ الحسین علیه السّلام یقول لک: أقبل، فلعمری لقد نصحت، و تکلّمت. فرجع زهیر رحمه اللّه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 55- 56
قال أبو مخنف: ثمّ قال زهیر بن القین: یا أهل الکوفة! إنّ من حقّ المسلم النّصیحة، و نحن الآن إخوة، و علی دین واحد، و لم یقع بیننا و بینکم السّیف، و نحن و أنتم أمّة واحدة، و قد ابتلانا و إیّاکم بذرّیّة نبیّه، لینظر ما أنتم صانعون، و أنا أدعوکم إلی نصرة ابن بنت نبیّکم، و خذلان ابن زیاد لعنه اللّه الّذی قتل مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة.
فلمّا سمعوا کلام زهیر بن القین، قالوا له: و اللّه ما نبرح من هاهنا حتّی نقتل صاحبک، و من معه.
فقال لهم زهیر بن القین: اعلموا إنّ الحسین علیه السّلام أحقّ بالنّصر من ولد سمیّة، فإن لم تنصروه فخلّوا سبیله بینه و بین یزید بن معاویة، فإنّه یقنع منکم و منه بدون القتل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 373
فرماه الشّمر لعنه اللّه بسهم فقال له: امسک عنّا، فقد أبرمتنا بکثرة کلامک. فقال له زهیر بن القین: یا ابن البوّالة علی عقبیها! و اللّه إنّما أنت بهیمة، و ما أظنّک تحفظ آیتین من کتاب اللّه، أبشر بالحریق یوم القیامة، و العذاب الألیم. فقال له شمر لعنه اللّه: إنّی قاتلک، و قاتل صاحبک- یعنی الحسین علیه السّلام-.
فقال له: یا ویلک! أتخوّفنی بالموت و هو أحبّ إلیّ من الحیاة معکم. ثمّ قال زهیر:
معاشر النّاس! لا یغرّنّکم کلام هذا اللّعین و أشباهه، فإنّه لا ینال شفاعة محمّد یوم القیامة قوم أهرقوا دم ذرّیّته، و قتلوا من نصرهم، و ذبّ عنهم.
فأتاه رجل من أصحابه، إنّ الحسین علیه السّلام ینادیک، یقول لک: أقبل، لقد تکلّمت و نصحت، فرجع إلی الحسین علیه السّلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 272- 273
فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ: [...] قال: و خرج زهیر بن القین إلیهم، و ناداهم: یا معاشر الکوفیّین! فلیس من عذاب اللّه نجاة و لا حاجز، و إنّ حقّ المسلم علی المسلم النّصیحة، و نحن و أنتم إخوان، و علی دین واحد، و من أمّة واحدة، و قد ابتلانا اللّه و إیّاکم لننظر ما نحن علیه، و ما نصنع، ألا و إنّی قد دعوتکم إلی نصرة أهل البیت علیهم السّلام، و خذلان الکافر الطّاغی عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه. فقالوا: یا زهیر! ما نبرح أو نقتل صاحبک، و من معه، أو یبایع لیزید لعنه اللّه تعالی. فقال لهم زهیر. اتّقوا اللّه یا عباد اللّه! فإنّ أولاد الزّهراء أحقّ بالمودّة و النّصرة من ابن سمیّة، فإن أنتم لم تنصروه الیوم، فأنشدکم اللّه لا تقتلوه، و خلّوا بینه و بین هذا الرّجل، فلعمری إنّ یزید لعنه اللّه تعالی لیرضی منکم بدون القتل.
قال: فرماه الشّمر بسهم و قال: أمسک عنّا، فقد أبرمتنا بکلامک.
فقال زهیر: یا ابن البوّالة علی عقبیها! إنّما أنت بهیمة، فأبشر بالنّار غدا، و الخلودفیها لک، و العذاب الألیم. فقال الشّمر لعنه اللّه تعالی لزهیر بن القین: اعلم إنّی قاتلک، و قاتل صاحبک الحسین علیه السّلام ابن بنت رسول اللّه. فقال زهیر للشّمر لعنه اللّه تعالی:
أ بالموت تخوّفنی؟ و اللّه الموت مع الحسین علیه السّلام أحبّ إلیّ من الخلود معک یا کلب.
قال: فأتاه رسول من عند الحسین علیه السّلام یقول: أقبل إلیّ، فلعمری إن کان موسی لمّا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 374
نصح فرعون و قومه، أطاعوه، فهم کذلک، فقد نصحتهم، و بلغتهم. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 278
__________________________________________________
(1)- بالجمله، حسین به سوی سپاه کوفه نگران شد و ایشان چون سیل بنیان کن درهم پیوسته و مانند ابری مظلم متراکم (1) بودند و عمر بن سعد در قلب لشکر از پیش روی سرهنگان جای داشت. این وقت زهیر بن القین پیش تاخت و سپاه کوفه را به اعلی صوت مخاطب ساخت،
فقال: أیّها النّاس! إنّ حقّ المسلم علی المسلم النّصیحة و نحن و أنتم علی دین واحد و قد ابتلانا اللّه بذرّیّة نبیّکم صلّی اللّه علیه و اله لینظر ما نحن و أنتم صانعون و أنا أدعوکم إلی نصرته و خذلان الطّغاة.
گفت: «ای مردم! مسلم را بر مسلم حق نصیحت است و ما و شما به یک آئین و یک شریعتیم. اینک خداوند ما را امتحان می‌فرماید به فرزند پیغمبر خود تا مشهود افتد کردار ما و شما. اکنون من شما را دعوت می‌کنم که حسین را نصرت کنید و گمراهان را مخذول دارید.»
چون کوفیان این کلمات بشنیدند، گفتند: «ما صاحب شما را و متابعان او را عرضه شمشیر خواهیم داشت؛ الّا آن‌که با یزید بیعت کنند.»
زهیر گفت: «ای بندگان خدا! حسین به نصرت و مودت احق است از پسر سمیه. اگر او را نصرت نمی‌کنید، از مقاتلت او دست بازدارید. تواند شد که یزید از وی خشنود شود، بی‌آن‌که کشته گردد و از شما راضی گردد بی‌آن‌که قاتل حسین باشید.»
این هنگام شمر ذی الجوشن خدنگی به سوی زهیر بگشاد و گفت: «دست بازدار، چند به کثرت کلام زحمت می‌کنی؟»
زهیر گفت: «ای شمر! تو جز بهیمه‌ای (2) نیستی. فردای قیامت در آتش دوزخ جای خواهی داشت و با عذاب الیم دمساز خواهی بود.»
شمر گفت: «من تو را می‌کشم و صاحب تو را نیز خواهم کشت.»
زهیر گفت: «مرا از قتل بیم می‌دهی؟ من کشته شدن با حسین را دوست‌تر می‌دارم تا زندگانی با شما.»
ثمّ أقبل علی أصحابه و قال: معاشر المهاجرین و الأنصار! لا یغرّکم کلام هذا الکلب الملعون و أشباهه، فإنّه لا ینال شفاعة محمّد صلّی اللّه علیه و اله إنّ قوما قتلوا ذرّیّته و قتلوا من نصرهم فإنّهم فی جهنّم خالدون أبدا.
پس روی با اصحاب کرد و گفت: «ای مهاجرین و انصار! نفریبد شما را سخن این سگ لعین و امثال او؛ چه او از شفاعت محمّد بهره نخواهد یافت.»
این وقت مردی به نزدیک زهیر آمد و گفت: «ای زهیر! حسین علیه السّلام می‌فرماید: قسم به جان من که شرط نصیحت و موعظت به پای آوردی و نیکو سخن کردی.»
(1). متراکم: روی هم جمع شده.
(2). بهیمه: چارپا.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 241- 243
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 375

و قال الحسین: «1» أما و اللّه «1» یا عمر لیکوننّ لما تری یوما «2» یسوؤک. «1» ثمّ رفع حسین یده مدّا إلی السّماء فقال: «1»
اللّهمّ إنّ أهل العراق غرّونی، و خدعونی، و صنعوا «3» بحسن بن علیّ «3» ما صنعوا، اللّهمّ شتّت علیهم أمرهم، و احصهم عددا.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 72- عنه: الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 203
ثمّ أمر أصحابه بالقتال، فقال عمر بن سعد بن أبی وقّاص لعنه اللّه: یا أبا عبد اللّه! لم لا تنزل علی حکم الأمیر عبید اللّه بن زیاد. فقال له: یا شقیّ! إنّک لا تأکل من برّ العراق بعدی إلّا قلیلا، فشأنک و ما اخترته لنفسک. «4»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 127
ثمّ قال: أین عمر بن سعد؟ أدعوا لی عمر. فدعی له، و کان کارها، لا یحبّ أن یأتیه، فقال: یا عمر! یا ابن عمّ! أتقتلنی و تزعم أن یولّیک الدّعیّ ابن الدّعیّ بلاد الرّیّ و جرجان؟ و اللّه لا تتهنّأ بذلک أبدا، عهدا معهودا، فأصنع ما أنت صانع، فإنّک لا تفرح بعدی بدنیا و لا آخرة، و لکأنّی برأسک علی قصبة «5» قد نصب «5» بالکوفة تتراماه الصّبیان، و یتّخذونه غرضا بینهم.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی السّیر].
(2)- [السّیر: «یوم»].
(3- 3) [السّیر: «بأخی»].
(4)- بعد از آن، یاران خود را دستور جنگ داد. عمر بن سعد وقّاص لعنه اللّه گفت: «یا ابا عبد اللّه! چرا سر به حکم عبید اللّه فرود نمی‌آوری؟»
امام حسین علیه السّلام در جوابش فرمود: «ای شقیّ بدبخت! تو بعد از من از گندم عراق نمی‌خوری مگر یک مختصری. اکنون تو خود می‌دانی با این امر خطرناکی که انتخاب کردی.»
نجفی، ترجمه اثبات الوصیّه،/ 308- 309
(5- 5) [لم یرد فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 376
فاغتاظ عمر بن سعد من کلامه، ثمّ صرفه بوجهه عنه.
أبو طالب الزّیدی، الأمالی،/ 97- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 22
ثمّ قال علیه السّلام: أین عمر بن سعد؟ أدعوا لی عمر. فدعی له، و کان «1» کارها، لا یحبّ أن یأتیه، «2» فقال: «3» یا عمر! «4» «5» أنت «6» تقتلنی و تزعم «5» أن یولّیک «2» «3» الدّعیّ «7» ابن الدّعیّ «7» بلاد «6» الرّیّ و جرجان؟ و اللّه لا تتهنّأ بذلک أبدا «8» «9» عهد معهود «9»، فاصنع ما أنت صانع، فانّک لا تفرح بعدی بدنیا و لا آخرة، و کأنّی «10» برأسک علی قصبة «7» قد نصب بالکوفة «7»، یتراماه «11» الصّبیان، «12» و یتّخذونه غرضا بینهم. «13» فغضب «14» عمر بن سعد من کلامه، «15» ثمّ صرف «15» وجهه «16» عنه «13».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 8- مثله المجلسی، البحار «17»، 45/ 10؛ البحرانی، العوالم، 17/ 253؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 285؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،
__________________________________________________
(1)- [و فی المقرّم مکانه: «و استدعی الحسین علیه السّلام عمر بن سعد، فدعی و کان ...» و فی بحر العلوم: «و استدعی الحسین علیه السّلام عمر بن سعد و کان ...»].
(2- 2) [بحر العلوم: «فلمّا حضر قاله له: أی عمر! أتزعم أنّک تقتلنی و یولّیک»].
(3- 3) [المقرّم: «أی عمر! أتزعم أنّک تقتلنی و یولّیک»].
(4)- [و فی الأسرار مکانه: «و نادی: یا عمر ...»].
(5- 5) [نفس المهموم: «أتقتلنی بزعم»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7- 7) [لم یرد فی المقرّم].
(8)- [لم یرد فی المقرّم، و فی الأسرار: «بعدی»].
(9- 9) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و اللّواعج و مثیر الأحزان: «عهدا معهودا»].
(10)- [فی البحار و العوالم: «لکأنّی»].
(11)- [الأسرار: «تتراماه»].
(12)- [أضاف فی المقرّم: «بالکوفة» و إلی هنا حکاه فی الأسرار و أضاف: «بالحجارة. فصرف ابن سعد لعنه اللّه وجهه و کان الشّیطان قد تمکّن منه»].
(13- 13) [المقرّم: «فصرف بوجهه عنه مغضبا»].
(14)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و اللّواعج و مثیر الأحزان: «فاغتاظ»].
(15- 15) [بحر العلوم: «و صرف»].
(16)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و اللّواعج و مثیر الأحزان: «بوجهه»].
(17)- [حکاه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم عن المناقب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 377
/ 271؛ القمی، نفس المهموم،/ 245- 246؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 132؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 69؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 274؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 289؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 380
و روی أنّ الحسین بن علیّ علیه السّلام قال لعمر بن سعد: إنّ ممّا یقرّ لعینی أنّک لا تأکل من برّ العراق بعدی إلّا قلیلا «1». فقال مستهزئا: یا أبا عبد اللّه! فی الشّعیر خلف «1». فکان کما قال: لم یصل إلی الرّیّ و قتله المختار. «2»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی إثبات الهداة].
(2)- بعد از این سخنان فرمود: «عمر بن سعد را برای من بطلبید.»
آن ملعون نمی‌خواست که در برابر آن حضرت آید. چون نزدیک آن حضرت آمد، فرمود: «ای عمر! تو مرا می‌کشی به امید حکومت ری و جرجان که پسر زیاد بی‌بنیاد حرام‌زاده به تو خواهد داد؟ به خدا سوگند که هرگز آن‌ها برای تو میسّر نخواهد شد و بعد از من زندگانی برای تو گوارا نخواهد بود و پدران من مرا چنین خبر داده‌اند. هرچه خواهی بکن که بعد از من در دنیا و عقبی شادی نخواهی یافت. گویا می‌بینم که در این زودی سر نحس تو را بر سر نیزه کرده باشند و در کوفه نصب کرده باشند و کودکان بر آن سنگ زنند و نشانه خود گردانند.»
پس عمر بدگوهر در خشم شد و رو به اصحاب خود گردانید و گفت: «چه انتظار می‌کشید و چرا او را مهلت داده‌اید؟ او و اصحابش به قدر یک لقمه بیش نیستند.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 660- 661
آن‌گاه حسین علیه السّلام، عمر بن سعد را طلب نمود تا با او سخن کند. پس ابن سعد با بیست سوار از لشکرگاه خود بیرون شد و حسین علیه السّلام نیز با بیست سوار برنشست و بین العسکرین پیاده شدند. حسین اصحاب خود را فرمود: «لختی از ما به یک سوی بباشید.»
همگان برفتند؛ جز عباس و علی اکبر. ابن سعد نیز مردم خود را گفت تا کناری گرفتند. پسرش حفص و دیگر لاحق غلامی از وی به جا ماند.
فقال له الحسین: ویلک یا ابن سعد! أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک؟ أتقاتلنی و أنا ابن من علمت؟ ذر هؤلاء القوم و کن معی فإنّه أقرب لک إلی اللّه.
فرمود: «وای بر تو ای پسر سعد! از آن خدای که بازگشت تو به سوی او است، نمی‌ترسی و با من مقاتله می‌کنی؟ و حال آن‌که می‌دانی من پسر رسول خدای صاحب این جماعتم. با من باش و فرمان مرا گوش دار و خدای را از خود شاد کن.»
ابن سعد گفت: «من چگونه این کار توانم کرد؟ ابن زیاد خانه مرا از بیخ و بن برمی‌کند.»
امام حسین فرمود: «باکی نیست. من خانه نیکوتر از آن از بهر تو بنیان می‌کنم.»
ابن سعد گفت: «از آن می‌ترسم که ملک و مال و ضیعت (1) مرا تماما مأخوذ دارد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 378
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 55- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 590؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 242؛ المجلسی، البحار، 45/ 300؛ البحرانی، العوالم، 17/ 612- 613
__________________________________________________
- امام فرمود: «نیز بیم مکن، من از ضیعت تو انفع و افزون در حجاز با تو عطا می‌کنم.»
ابن سعد گفت: «مرا اهل و عیالی است. بر عیال خویش ترسناکم.»
عاطلات (2) او بر حسین علیه السّلام ناگوار افتاد، از وی روی بگردانید و برخاست و روان شد.
و هو یقول: ما لک؟ ذبحک اللّه علی فراشک عاجلا و لا غفر لک یوم حشرک، فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا.
فرمود: «چه افتاد تو را؟ خداوند بکشد تو را در فراش تو و نیامرزد تو را در روز قیامت و بازپرس حساب سوگند با خدای امید می‌دارم که از گندم عراق نخوری الّا اندکی.»
قال ابن سعد: فی الشّعیر کفایة عن البرّ- مستهزء بذلک القول-.
ابن سعد از در استهزا گفت: «ما را جو، از گندم مستغنی می‌دارد.»
و برخاست و به لشکرگاه خویش مراجعت کرد.
و از این سوی حسین علیه السّلام نیز به معسکر خویش باز شد و مکشوف افتاد که این مخاصمت به مسالمت نخواهد پیوست (3).
(1). ضیعت: بستان و زمین مزروع.
(2). عاطلات، جمع عاطل و عاطلة: زن بی‌زیور «در این‌جا مراد، سخنان یاوه است».
(3). [این ملاقات را سپهر در شب عاشورا ذکر کرده است].
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 203- 204
چون این خطبه مبارکه را به پای آورد، فرمود: «عمر بن سعد را بخوانید تا به نزد من حاضر شود.» اگرچه ملاقات آن حضرت بر ابن سعد گران بود، ناچار دعوت او را اجابت نمود و با کراهتی تمام به دیدار امام آمد. حسین علیه السّلام او را مخاطب داشت:
فقال: یا عمر! أنت تقتلنی تزعم أن یولّیک الدّعیّ ابن الدّعیّ بلاد الرّیّ و جرجان. و اللّه لا تتهنّأ بذلک أبدا، عهدا معهودا فاصنع ما أنت صانع، فإنّک لا تفرح بعدی بدنیا و لا آخرة. و کأنّی برأسک علی قصبة قد نصب بالکوفة یتراماه الصّبیان و یتّخذونه غرضا بینهم.
فرمود: «ای عمر بن سعد! تو مرا به قتل می‌ترسانی، به گمان این‌که این زنازاده پسر زنازاده تو را سلطنت مملکت ری و جرجان خواهد داد. سوگند با خدای که آفریده‌ای تو را به سلطنت ری تهنیت نخواهد گفت. این سخن را استوار میدار و آنچه خواهی میکن، همانا بعد از من تو را هیچ بهره و نصیبه از دنیا و آخرت به دست نشود کأنّه نگرانم که در کوفه سر تو را بر نیزه نصب نموده‌اند و کودکان آن را هدف خویش ساخته‌اند و به تیرباران پرداخته‌اند.»
از این کلمات، ابن سعد در خشم شد و از آن حضرت روی بگردانید و سپاه خویش را بانگ زد که:
«چند انتظار می‌برید؟ این تکاهل و توانی به یک سو نهید و حمله گران در دهید. حسین و اصحاب او افزون از لقمه‌ای نیستند.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 252- 253
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 379

قال: و دعا علیه السّلام برجل، یقال له: أنس بن کاهل، و قال له: امض إلی هؤلاء القوم، و ذکّرهم اللّه تعالی و رسوله، عسی هم یرجعون علی «1» قتالنا، و اعلم أنّهم لا یرجعون، و لکن لتکون لی علیهم حجّة یوم القیامة. «2»
قال: فانطلق أنس حتّی دخل علی ابن سعد لعنه اللّه و هو جالس، فلم یسلّم علیه، فقال له: یا أخا کاهل! ما منعک أن تسلّم علیّ؟ ألست مؤمنا مسلما؟ و اللّه ما کفرت، و قد عرفت اللّه و رسوله.
فقال له أنس رحمه اللّه: کیف عرفت اللّه و رسوله، و أنت ترید أن تقتل ولده و أهل بیته، و من نصرهم؟!
فنکّس ابن سعد لعنه اللّه رأسه، و قال: إنّی أعلم أنّ قاتلهم فی النّار لا محالة، و لکن لا بدّ أن أنفّذ أمر الأمیر عبید اللّه لعنه اللّه.
فرجع أنس رحمه اللّه إلی الحسین علیه السّلام، و أخبره بما قاله.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 61
و دعا بأنیس الکاهلیّ، و قال له: اذهب إلی هؤلاء القوم و ذکّرهم اللّه و رسوله، عسی أن یرجعوا عن قتالی، و أنا أعلم أنّهم لا یفعلون، و لکن لتکون علیهم الحجّة إلی یوم القیامة إذا التقینا بین یدی اللّه و جدّی رسول اللّه.
فانطلق أنیس الکاهلیّ إلی عمر بن سعد لعنه اللّه تعالی و دخل علیه، و لم یسلّم. فقال له: ما منعک یا أخا کاهل أن تسلّم علیّ؟ ألست أنا بمسلم؟ فو اللّه ما کفرت باللّه مذ عرفت اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و اله.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عن»].
(2)- [من البعید جدّا أن یکون إرسال أنس حینئذ، بل الظّاهر أنّه إن وقع کان قبل ذلک لأنّ ابن سعد لا یصحّ له أن یعطّل بأنّه یراجع ابن زیاد و یزید لأنّ یوم عاشوراء لا یصحّ مثل هذه التّعلّة و إنّما یصحّ قبل یوم عاشوراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 380
فقال أنیس الکاهلیّ: و کیف عرفت اللّه و رسوله، و أنت ترید تقتل ابن بنت رسول اللّه؟ و هذا الفرات یلوح بصفائه، تشرب منه الکلاب و الخنازیر، و عترة محمّد صلّی اللّه علیه و اله یموتون عطشا؟ ثمّ إنّک تقول: أنا مؤمن باللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و اله، کذبت یا عدوّ اللّه و رسوله.
فنکّس رأسه ابن سعد لعنه اللّه تعالی، و بیده قضیب، فجعل ینکث «1» به الأرض، فرفع رأسه و قال: و اللّه إنّی أعلم أنّ قاتله فی النّار بلا شکّ، و لا بدّ أن أکتب إلی ابن زیاد لعنه اللّه تعالی، و هو یکتب إلی یزید لعنه اللّه تعالی أن یعفونی عن هذا الأمر.
ثمّ بکی، و قال: یا لیتنی لم أخلق، و لیت الموت أخذنی من موضعی هذا، و لم أبتل بهذا الأمر.
قال: و رجع أنیس الکاهلیّ إلی الحسین علیه السّلام و أخبره بذلک.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 280
فلمّا فرغ من هذا الشّعر [تعدّیتم یا شرّ قوم ببغیکم]، أمر أنس الکاهلیّ أن یذهب إلی القوم، و یعظهم عسی أن یرجعوا، و قال: «أنا أعلم أنّهم لا یرجعوا، و لکن تکون حجّة علیهم» فانطلق أنس، فدخل علی ابن سعد، و لم یسلّم علیه.
فقال ابن سعد له: لم لم تسلّم علیّ، ألست مسلما؟
قال: و اللّه لست أنت مسلم، لأنّک ترید أن تقتل ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم.
فنکس رأسه، فقال: و اللّه إنّی لأعلم أنّ قاتله فی النّار، و لکن لا بدّ من إنفاذ حکم الأمیر عبید اللّه بن زیاد.
فرجع أنس إلی الحسین علیه السّلام، و أخبره بذلک. [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 69
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «یبحث»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 381

ثمّ تدعو «1» بعد ذلک [فی الیوم الثّالث من شعبان] بدعاء الحسین علیه السّلام و هو آخر دعاء دعا به علیه السّلام یوم کوثر «2»: «1»
اللّهمّ «3» متعالی «4» المکان، عظیم الجبروت، شدید المحال، غنیّ عن الخلائق، عریض الکبریاء، قادر علی ما تشاء «5»، قریب الرّحمة، صادق الوعد، سابغ النّعمة، حسن البلاء، قریب إذا دعیت، محیط بما خلقت، قابل التّوبة لمن تاب إلیک، قادر علی أردت، مدرک «6» ما طلبت، و شکورا إذا شکرت، و ذکورا «7» إذا ذکرت، أدعوک محتاجا، و أرغب إلیک فقیرا، و أفزع إلیک خائفا، و أبکی إلیک مکروبا، و أستعین بک ضعیفا، و أتوکّل علیک کافیا، أحکم بیننا و بین قومنا، فإنّهم غرّونا، و خدعونا «8»، و خذلونا، و غدروا بنا «9»، و قتلونا «9»، و نحن عترة نبیّک، و ولد حبیبک محمّد بن عبد اللّه الّذی اصطفیته بالرّسالة و ائتمنته علی وحیک، فاجعل لنا من أمرنا «10» فرجا و مخرجا برحمتک یا أرحم الرّاحمین «11».
الطّوسی، مصباح المتهجّد،/ 759- عنه: ابن طاووس، الإقبال،/ 690؛ مثله الکفعمی، المصباح،/ 544؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 20؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 316- 317
__________________________________________________
(1- 1) [الکفعمیّ: «بما روی أنّه آخر دعاء دعا به الحسین علیه السّلام یوم الطّفّ»].
(2)- [الإقبال: «یوم الکوثر»].
(3)- [و فی المعالی و وسیلة الدّارین مکانه: «قال الکفعمیّ إنّه آخر دعاء دعا به الحسین علیه السّلام یوم الطّفّ و کان له دعاء آخر دعا به صبیحة یوم عاشوراء، و دعاءه الأخیر إنّما کان حینما بقی وحیدا فریدا. قال علیه السّلام:
اللّهمّ ...»].
(4)- [فی الإقبال و الکفعمیّ: «أنت متعالی»].
(5)- [فی الإقبال و الکفعمیّ: «یشاء»].
(6)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «تدرک»].
(7)- [الإقبال: «ذاکر»].
(8)- [لم یرد فی الإقبال و المعالی و وسیلة الدّارین].
(9- 9) [لم یرد فی الکفعمیّ].
(10)- [لم یرد فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(11)- [أضاف فی المعالی و وسیلة الدّارین: «قوله علیه السّلام: فاجعل لنا فرجا، أی: عجّل لنا بالشّهادة، لأنّه قد ضاق صدره بنفسی و أبی، و سئم الحیاة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 382

و التقی العسکران، و امتاز الرّجالة من الفرسان، و اشتدّ الجلاد بین العسکرین إلی أن علا النّهار، فاشتدّ العطش بالحسین و أصحابه، «1» فدعا بأخیه العبّاس، و قال له: اجمع أهل بیتک، و احفر بئرا. ففعلوا ذلک، فطمّوها، «2» ثمّ حفروا أخری، فطمّوها «2»، فتزاید العطش علیهم «3».
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 286؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 274
و لمّا اشتدّ العطش، قال الإمام لأخیه العبّاس: «اجمع أهل بیتک و احفروا بئرا» ففعلواذلک، فوجدوا فیها صخرة، ثمّ حفروا أخری فوجدوها کذلک. «4» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 67
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(2- 2) [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «أقول: قد مضی فی معجزاته (صلوات اللّه علیه) أنّه لمّا اشتدّ العطش بالحسین علیه السّلام و أصحابه نادی فیهم: من کان ظمآن فلیجئ. فأتاه رجل من رجال أصحابه و یجعل علیه السّلام إبهامة فی راحة واحدهم، فلم یزل یشرب الرّجل بعد الرّجل حتی ارتووا، فقال بعضهم لبعض: و اللّه لقد شربنا شرابا ما شربه أحد من العالمین»].
(4)- بالجمله، چون شب نهم محرم به پایان رسید و سفیده صبح بردمید، در معسکر حسین علیه السّلام آب تنگیاب بود، اهل بیت و اصحاب سخت تشنه شدند و شکایت به حضرت حسین آوردند. ابو عبد اللّه برادر خود عباس را طلب کرد و فرمود: «با چند تن از اصحاب چاهی حفر کنید. باشد که آبی برآورید. در این کرت برفتند و چند که کاوش کردند، آب نیافتند. چه کرت نخستین در شمار معجزه حسین علیه السّلام بود که تبری بزد و آب بجوشید؛ چنان‌که به شرح رفت.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 215- 216
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 383

و زحف عمر بن سعد نحوهم، و نادی: یا دوید «1»! أدن رایتک. فأدناها. ثمّ وضع عمر سهما فی کبد قوسه و رمی، و قال: اشهدوا أنّی أوّل من رمی.
ا
لبلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 398، أنساب الأشراف، 3/ 190
قال أبو مخنف، عن الصّقعب بن زهیر و سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال: و زحف عمر بن سعد نحوهم، ثمّ نادی: یا ذوید! أدن رایتک. قال: فأدناها، ثمّ وضع سهمه فی کبد قوسه، ثمّ رمی، فقال: اشهدوا أنّی أوّل من رمی. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 429- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 278؛
المحمودی، العبرات، 2/ 23
قال: و تقدّم عمر «3» بن سعد، حتّی وقف قبالة الحسین علی فرس له، فاستخرج سهما، فوضعه فی کبد القوس، ثمّ قال: أیّها النّاس! اشهدوا لی عند الأمیر عبید اللّه بن زیاد أنّی أوّل من رمی بسهم إلی عسکر الحسین بن علیّ! قال: فوقع السّهم بین یدی الحسین، فتنحّی عنه راجعا إلی ورائه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 183
و نادی عمر بن سعد: یا درید «4»! أدن رایتک. فأدناها «5»، ثمّ وضع سهمه «6» فی کبد
__________________________________________________
(1)- [أنساب الأشراف: «درید»].
(2)- حمید بن مسلم گوید: عمر بن سعد سوی آنها حمله آورد و بانگ زد: «ای ذوید! پرچم خویش را پیش ببر.»
گوید: ذوید پرچم را پیش برد. آن‌گاه عمر تیری در دل کمان نهاد و بینداخت و گفت: «شاهد باشید که من نخستین کسم که تیر انداخت.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3029
(3)- فی النّسخ: عمرو.
(4)- [الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام: «ذوید»].
(5)- [الأسرار: «فأدناهما»].
(6)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان و بحر العلوم: «سهما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 384
«1» قوسه، ثمّ رمی، «2» فقال: اشهدوا «3» أنّی أوّل من رمی «1». «4» «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 104- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 12؛ البحرانی، العوالم، 17/ 255؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 70؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 384؛ مثله‌الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 278 «6»؛ القمی، نفس المهموم،/ 256؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 603، لواعج الأشجان،/ 136
و نادی أصحابه: ما تنتظرون به؟ احملوا بأجمعکم، إنّما هی أکلة واحدة.
ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام دعا بفرس رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم المرتجز، فرکبه، و عبّأ أصحابه.
فزحف إلیه عمر بن سعد لعنه اللّه تعالی و نادی غلامه دریدا و قال: أقدم رایتک. ثمّ وضع سهمه فی کبد قوسه، ثمّ رمی، و قال: اشهدوا لی عند الأمیر- یعنی عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه و إیّاه- أنّی أوّل من رماه.
أبو طالب الزّیدی، الأمالی،/ 97- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 22- 23
و رمی عمر بن سعد بسهم، و قال: اشهدوا أنّی أوّل من رمی.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 243
و نادی بأصحابه: ما تنظرون به؟ احملوا بأجمعکم، إنّما هی أکلة واحدة. «7»
ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام دعا بفرس رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم- المرتجز، فرکبه، و عبّأ أصحابه. «8»
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: «القوس و رمی به نحو الحسین»].
(2)- [زاد فی مثیر الأحزان: «به نحو عسکر الحسین علیه السّلام»].
(3)- [فی مثیر الأحزان: «اشهدوا لی»، و فی بحر العلوم: «اشهدوا لی عند الأمیر»].
(4)- [زاد فی البحار و العوالم و بحر العلوم: «النّاس»].
(5)- عمر بن سعد فریاد زد: «ای درید! پرچم را نزدیک آر.»
پس درید پرچم را نزدیک آورده، سپس عمر بن سعد تیری به کمان گذارده، به سوی لشکر حسین علیه السّلام پرتاب کرد و گفت: «گواهی دهید که من نخستین کسی بودم که تیر رها کردم.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 104
(6)- [حکاه فی الأسرار عن النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ].
(7)- [إلی هنا حکاه عن البحار فی نفس المهموم، و حکاه عنه فی بحر العلوم].
(8)- [إلی هنا حکاه فی البحار و العوالم عن المناقب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 385
و زحف عمر بن سعد، فنادی غلامه دریدا: قدّم رایتک یا درید. ثمّ وضع سهمه فی کبد قوسه، ثمّ رمی به، و قال: اشهدوا لی عند الأمیر أنّی أوّل من رمی.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 8- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 380؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 10؛ البحرانی، العوالم، 17/ 253؛ القمی، نفس المهموم،/ 246
فتقدّم عمر بن سعد، و قال: یا أهل العراق! اشهدوا أنّی أوّل رام.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 100
و کان عمر بن سعد أوّل من رمی بسهم [نحو] عسکر الحسین.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 39
فأوّل من رمی عسکر الحسین علیه السّلام بسهم: عمر «1» بن سعد.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 339
ثمّ قدّم عمر بن سعد برایته، و أخذ سهما، فرمی به، و قال: اشهدوا لی أنّی أوّل رام. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 289
ثمّ رمی عمر بن سعد إلی أصحاب الحسین علیه السّلام و قال: اشهدوا لی عند الأمیر أنّی أوّل من رمی.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 29
قال الواقدی: أوّل من رمی فی عسکر الحسین بسهم عمر بن سعد.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 143
قال الرّاوی: فتقدّم عمر بن سعد، فرمی نحو عسکر الحسین علیه السّلام بسهم، و قال:
اشهدوا لی عند الأمیر، أنّی أوّل من رمی. «3»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمرو»].
(2)- آن‌گاه عمر بن سعد پرچم خود را پیش برد و خود یک تیر برداشت و آنها را هدف نمود (اتباع حسین را) و گفت: «گواه باشید که نخستین کسی که تیر رها کرده منم.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 173
(3)- راوی گفت: عمر بن سعد پیش‌آهنگ لشکر کوفه شد و تیری به طرف سربازان حضرت پرتاب نمود و گفت: «در نزد فرماندار عبید اللّه گواه من باشید که نخستین کس که تیر به سوی حسین پرتاب نمود، من بودم.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 100
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 386
ابن طاووس، اللّهوف،/ 100- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 290؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 288؛ القمی، نفس المهموم،/ 249؛ مثله المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 292.
و زحف عمر بن سعد، ثمّ نادی: «یا ذوید! أدن رایتک». ثمّ رمی بسهم، و قال:
«اشهدوا أنّی أوّل من رمی بسهم».
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 446
قال: فتقدّم عمر بن سعد و قال لمولاه: یا درید! أدن رایتک. فأدناها، ثمّ شمّر عمر عن ساعده، و رمی بسهم، و قال: اشهدوا أنّی أوّل من رمی القوم.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 181
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] فزحفوا إلیهم، فأوّل من رمی عسکر الحسین [علیه السّلام] عمر بن سعد.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 286
ثمّ إنّ الحسین رکب فرسه، و تهیّأ للقتال، ثمّ إنّ القوم أقبلوا یزحفون نحو الحسین، فرمی عمر بن سعد إلی أصحاب الحسین سهما، و قال: اشهدوا لی عند الأمیر أنّی أوّل من رمی. «1»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441
ثمّ إنّ الحسین مع أصحابه (رضی اللّه عنهم) تهیّأوا للقتال، فرمی ابن سعد سهما و قال:
«اشهدوا لی عند الأمیر أنّی أوّل من حارب الحسین». «2» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 66
و قال: یا درید! أدن رایتک. ثمّ أخذ سهما، و وضعه فی کبد قوسه، و قال: اشهدوا لی عند الأمیر، فأنا أوّل من رمی به إلی الحسین علیه السّلام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 356
__________________________________________________
(1)- پس عمر نحس نجس تیری در کمان گذاشت و به جانب عسکر امام مؤمنان انداخت و گفت: «گواه باشید که اوّل کسی که تیر به سوی ایشان انداخت، من بودم.
مجلسی، جلاء العیون،/ 662
(2)- این هنگام ابن سعد بانگ درداد که:
یا درید! أدن رایتک، فأدناها، ثمّ وضع سهما فی کبد قوسه، ثمّ رمی، فقال: اشهدوا أنّی أوّل من رمی.
گفت: «ای درید! علم خویش را پیش دار!»
چون علم را نزدیک آورد، خدنگی به زه کرد و به سوی سپاه سید الشهدا علیه السّلام گشاد داد و گفت: «ای مردم! گواه باشید که اوّل کس من بودم که به لشکر حسین تیر افکندم و امیر المؤمنین یزید را نیکو خدمتی کردم.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 257
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 387
و فی روضة الصّفا بعد قوله علیه اللّعنة: اشهدوا أنّی أوّل من رمی. أجابه رجل من أصحاب الحسین علیه السّلام: أشهد أنّک أوّل من یدخل النّار من هذه الأمّة.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 278
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 388

فأقبل الحرّ بن زید- أحد بنی ریاح من یربوع- علی عمر بن سعد فقال: أمقاتل أنت هذا الرّجل؟ قال: نعم. قال: أما لکم فی واحدة من هذه الخصال الّتی عرض رضی؟ قال:
لو کان الأمر إلیّ فعلت. فقال: سبحان اللّه، ما أعظم هذا! أن یعرض ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علیکم ما یعرض. فتأبونه! ثمّ مال إلی الحسین.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 72
و کان ابن زیاد ممّن بعث إلیه الحرّ بن یزید الحنظلیّ، فقال: ألا تقبلون ما یسألکم من إتیان یزید؟ فو اللّه لو سألکم هذا التّرک و الدّیلم، ما کان ینبغی أن تمنعوهم إیّاه.
فضرب الحرّ وجه فرسه، و صار مع الحسین، فلمّا دنا منه، سلّم علیه و علی أصحابه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 383- 384، أنساب الأشراف، 3/ 173
و قال الحرّ بن یزید الیربوعیّ- و هو الّذی کان یسایر الحسین و یواقفه-: و اللّه لا أختار النّار علی الجنّة. ثمّ ضرب بفرسه، و صار إلی الحسین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 397، أنساب الأشراف، 3/ 189- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 15
و کان فیمن بعث [عبید اللّه] إلیه [إلی الحسین علیه السّلام] الحرّ بن یزید الحنظلیّ، فقال لهم: یا قوم! لو سألتکم هذا التّرک و الدّیلم ما حلّ لکم أن تمتنعوا منه. فأبوا إلّا أن یحملوه علی حکم ابن زیاد، فرکب، و صار مع الحسین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 225
و انحاز الحرّ بن یزید، الّذی کان جعجع بالحسین إلی الحسین، فقال له: قد کان منّی الّذی کان، و قد أتیتک مواسیا لک بنفسی، أفتری ذلک لی توبة ممّا کان منّی؟
قال الحسین: نعم، إنّها لک توبة، فابشر، فأنت الحرّ فی الدّنیا و أنت الحرّ فی الآخرة إن شاء اللّه. «1»
__________________________________________________
(1)- حر بن یزید که راه را بر امام حسین بسته بود، پیش آن حضرت آمد و گفت: «همانا از من کاری سر زد و اکنون آمده‌ام تا جان خود را فدای تو کنم. آیا معتقدی که این جانبازی موجب پذیرفته شدن توبه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 389
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
و کان «1» فیمن بعث إلیه «1» الحرّ بن یزید الحنظلیّ، ثمّ النّهشلیّ علی خیل، فلمّا سمع ما یقول الحسین، قال لهم: «2» ألا تقبلون من هؤلاء ما یعرضون علیکم؟ و اللّه لو سألکم «3» هذا التّرک و الدّیلم، ما حلّ لکم أن تردّوه «4»! فأبوا إلّا علی «5» حکم ابن زیاد.
فصرف «6» الحرّ وجه فرسه، و انطلق إلی الحسین و أصحابه «5»، فظنّوا أنّه إنّما جاء لیقاتلهم، فلمّا دنا منهم قلب ترسه، و سلّم علیهم.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 392- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 170
قال أبو مخنف: عن أبی جناب الکلبیّ، عن عدیّ بن حرملة، قال: ثمّ إنّ الحرّ بن یزید لمّا زحف عمر بن سعد، قال له: أصلحک اللّه! مقاتل «7» أنت هذا الرّجل؟ قال: إی و اللّه قتالا أیسره أن تسقط «8» الرّؤوس، و تطیح الأیدی. قال: «9» أفما «9» لکم «10» فی واحدة من
__________________________________________________
- من خواهد بود؟»
امام حسین فرمود: «آری! همین توبه تو است. بر تو مژده باد که تو به خواست خداوند متعال در دنیا و آخرت آزادی.»
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 302- 303
(1) (- 1) [البدایة: «فی جملة من معهم»].
(2)- [زاد فی البدایة: «ألا تتّقون اللّه؟»].
(3)- [البدایة: «سألتکم»].
(4)- [البدایة: «تردّوهم»].
(5)- [لم یرد فی البدایة].
(6)- [البدایة: «فضرب»].
(7)- [و فی نفس المهموم و المعالی: «و لمّا رأی أنّ القوم قد صمّموا علی قتال الحسین علیه السّلام و سمع صیحة الحسین علیه السّلام یقول: أما من مغیث یغیثنا لوجه اللّه؟ أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه؟ أقبل الحرّ إلی عمر ابن سعد و قال: أی عمر! أمقاتل ...» و فی المقرّم مکانه: «و لمّا سمع الحرّ بن یزید الرّیاحیّ کلامه و استغاثته، أقبل علی عمر ابن سعد و قال له: أمقاتل ...» و فی بحر العلوم مکانه: «قالوا: و لمّا رأی الحرّ بن یزید الرّیاحیّ أنّ القوم مصمّمون علی قتال الحسین، و سمع استغاثته، أقبل علی ابن سعد و قال له: أمقاتل ...»].
(8)- [فی المعالی: «تطیر» و فی المقرّم و بحر العلوم: «تسقط فیه»].
(9- 9) [فی المقرّم و بحر العلوم: «ما»].
(10) (10*) [فی المعالی: «فیما عرضه علیکم رضی قال: أما» و فی المقرّم: «فیما عرضه علیکم من الخصال؟
فقال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 390
الخصال الّتی عرض علیکم رضا؟ قال عمر بن سعد: «1» أما و اللّه «1» (10*) لو کان الأمر إلیّ، لفعلت «2»، و لکنّ أمیرک قد أبی «3» ذلک.
«4» قال «3»: فأقبل «5» حتّی وقف من «6» «4» النّاس «7» موقفا، و معه رجل من قومه یقال له «7»:
قرّة بن قیس، فقال: یا قرّة! هل سقیت فرسک الیوم؟ قال: لا. قال: «8» إنّما «9» ترید أن تسقیه؟ قال: فظننت و اللّه أنّه یرید أن یتنحّی، فلا یشهد القتال، و کره أن أراه حین یصنع ذلک، «10» فیخاف «11» أن أرفعه علیه «10». فقلت له: لم أسقه، و أنا منطلق فساقیه «12».
قال: فاعتزلت ذلک المکان الّذی کان فیه. قال: فو اللّه لو أنّه أطلعنی علی الّذی یرید لخرجت معه إلی الحسین.
قال: فأخذ یدنو من حسین «13» قلیلا قلیلا، فقال له «14» رجل من قومه یقال «8» له 14:
المهاجر بن أوس: «15» ما ترید «16» یا ابن یزید؟ «15» أترید أن تحمل؟ «17» فسکت، و أخذه
__________________________________________________
(1) (- 1) [لم یرد فی بحر العلوم، و فی نفس المهموم: «أما»].
(2)- [المقرّم: «لقبلت»].
(3) (- 3) [لم یرد فی نفس المهموم و المعالی].
(4) (- 4) [المقرّم: «فترکه و وقف مع»].
(5)- [فی نفس المهموم و المعالی: «فأقبل الحرّ»].
(6)- [بحر العلوم: «مع»].
(7) (- 7) [فی المقرّم: «و کان إلی جنبه» و فی بحر العلوم: «و کان إلی جنبه رجل من قومه یقال له»].
(8) (- 8) [المقرّم: «فهل ترید أن تسقیه؟ فظنّ قرّة من ذلک إنّه یرید الاعتزال و یکره أن یشاهده، فترکه، فأخذ الحرّ یدنو من الحسین قلیلا فقال»].
(9)- [فی نفس المهموم و المعالی: «فما» و فی بحر العلوم و العبرات: «أما»].
(10)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(11)- [بحر العلوم: «مخافة»].
(12)- [فی نفس المهموم و المعالی و بحر العلوم: «فأسقیه»].
(13)- [فی نفس المهموم و المعالی و بحر العلوم: «الحسین»].
(14) (- 14) [لم یرد فی نفس المهموم و المعالی].
(15) (- 15) [لم یرد فی المقرّم و بحر العلوم].
(16)- [أضاف فی نفس المهموم و المعالی: «أن تصنع»].
(17) (17*) [فی نفس المهموم و المعالی: «فلم یجبه و أخذه مثل الأفکل و هی الرّعدة. فقال له المهاجر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 391
«1» مثل «2» العرواء، فقال له: یا ابن یزید! «2»، و اللّه (17*) إنّ أمرک لمریب، و اللّه ما رأیت منک فی موقف قطّ مثل «3» «4» شی‌ء أراه «4» الآن «3»، و «1» لو قیل لی: من أشجع أهل الکوفة «5» رجلا ما عدوتک «5»، فما هذا الّذی أری «6» منک؟
قال: إنّی و اللّه أخیّر نفسی بین الجنّة و النّار، و واللّه «7» لا أختار علی الجنّة شیئا «8» و لو «9» قطّعت و حرّقت «9».
ثمّ ضرب «10» فرسه «11»، «12» فلحق بحسین علیه السّلام «10»، «12»، فقال له: «13» جعلنی اللّه «13» فداک یا ابن رسول اللّه! أنا صاحبک الّذی حبستک عن الرّجوع، و سایرتک فی الطّریق، و جعجعت
__________________________________________________
(1- 1) [المقرّم: «الرّعدة فارتاب المهاجر من هذا الحال و قال له»].
(2- 2) [بحر العلوم: «الرّعدة فقال له المهاجر بن أوس»].
(3- 3) [فی نفس المهموم و المعالی: «هذا»].
(4- 4) [بحر العلوم: «ما أراه»].
(5- 5) [فی نفس المهموم و المعالی: «ما عدوتک» و فی المقرّم و بحر العلوم: «لما عدوتک»].
(6)- [المقرّم: «أراه»].
(7)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم، و زاد: «و لو أحرقت: ثمّ ضرب جواده نحو الحسین منکّسا رمحه قالبا ترسه، و قد طأطأ برأسه حیاء من آل الرّسول بما أتی إلیهم، و جعجع بهم فی هذا المکان علی غیر ماء و لا کلأ رافعا صوته: اللّهمّ إلیک أنیب، فتب علیّ، فقد أرعبت قلوب أولیائک و أولاد نبیّک! یا أبا عبد اللّه إنّی تائب، فهل لی من توبة؟ فقال الحسین علیه السّلام: نعم یتوب اللّه علیک»].
(9- 9) [بحر العلوم: «أحرقت و قطّعت»].
(10- 10) [بحر العلوم: «جواده و أقبل نحو الحسین علیه السّلام واضعا یدیه علی رأسه و قد قلب درقته، منکسا رمحه کهیأة المستأمن، و قد طأطأ برأسه، حیاء من آل الرّسول بما أتی إلیهم، و جعجع بهم فی هذا المکان علی غیر ماء و لا کلاء، رافعا صوته بقوله: اللّهمّ إلیک أنیب، فتب علیّ، فقد أرعبت قلوب أولیائک و أولاد بنت نبیّک. ثمّ جاء و سلّم علی الحسین»].
(11)- [أضاف فی نفس المهموم و المعالی: «قاصدا إلی الحسین علیه السّلام و یده علی رأسه و هو یقول: اللّهمّ إلیک أنیب، فتب علیّ فقد أرعب قلوب أولیائک و أولاد بنت نبیّک فلمّا دنا من الحسین علیه السّلام و أصحابه قلب ترسه و سلّم علیهم»].
(12- 12) [فی نفس المهموم: «فلحق بالحسین علیه السّلام» و فی المعالی: «و فی روایة نزل عن فرسه، و جعل یقبّل الأرض بین یدیه، فقال الحسین علیه السّلام: من تکون أنت؟ ارفع رأسک»].
(13- 13) [نفس المهموم: «جعلت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 392
بک فی هذا المکان، «1» و اللّه الّذی لا إله إلّا هو ما ظننت «1» أنّ القوم یردّون علیک ما عرضت «2» علیهم أبدا «3»، و لا یبلغون منک هذه المنزلة؛ «4» «5» فقلت فی نفسی: لا أبالی أن أطیع القوم فی‌بعض أمرهم، و لا یرون أنّی خرجت من طاعتهم، و أمّا هم فسیقبلون من حسین هذه الخصال الّتی یعرض علیهم، و و اللّه لو ظننت أنّهم لا یقبلونها منک ما رکبتها منک «5»؛ و إنّی قد جئتک تائبا ممّا کان منّی إلی ربّی، و مواسیا لک بنفسی حتّی أموت بین یدیک، أفتری ذلک لی توبة؟ قال: نعم، یتوب اللّه علیک، و یغفر لک؛ ما اسمک؟ قال: أنا الحرّ بن یزید.
قال: أنت الحرّ کما سمّتک أمّک، أنت الحرّ إن شاء اللّه فی الدّنیا و الآخرة؛ انزل «4». قال: أنا لک فارسا خیر «6» منّی راجلا «6»، أقاتلهم علی فرسی ساعة، و إلی النّزول ما یصیر آخر أمری. قال الحسین: فاصنع یرحمک «7» اللّه ما بدا لک. «8»
__________________________________________________
(1- 1) [نفس المهموم و المعالی: «و ما ظننت»].
(2)- [فی نفس المهموم و المعالی: «عرضته»].
(3)- [لم یرد فی نفس المهموم و المعالی].
(4- 4) [فی نفس المهموم و المعالی: «و اللّه لو علمت أنّهم ینتهون بک إلی ما أری ما رکبت منک الّذی رکبت، و إنّی (و أنا خ ل) تائب إلی اللّه ممّا صنعت، فتری لی ذلک توبة؟ فقال له الحسین علیه السّلام: نعم یتوب اللّه علیک، فانزل»].
(5- 5) [بحر العلوم: «و اللّه لو علمت أنّهم ینتهون بک إلی ما أری ما رکبت مثل الّذی رکبت»].
(6- 6) [نفس المهموم: «من راجل»].
(7)- [فی نفس المهموم و المعالی: «رحمک»].
(8)- گوید: از جمله کسانی که سوی حسین فرستاده بود، حر بن یزید حنظلی نهشلی بود که سر گروهی سوار بود و چون سخنان حسین را بشنید، گفت: «چرا گفته اینان را نمی‌پذیرید؟ به خدا اگر ترک و دیلم چنین می‌خواستند، روا نبود که نپذیرید.»
اما نپذیرفتند؛ مگر آن‌که تسلیم ابن زیاد شود.
گوید: پس حر سر اسب خویش را بگردانید و سوی حسین و یاران وی رفت که پنداشتند، آمده با آنها جنگ کند و چون نزدیک آنها رسید، سپر خویش را وارونه کرد و سلامشان گفت.
عدی بن حرمله گوید: وقتی عمر بن سعد حمله برد، حر بن یزید بدو گفت: «خدایت قرین صلاح بدارد با این مرد جنگ می‌کنی؟»
گفت: «به خدا، بله جنگی که دست‌کم سرها بریزد و دستها بیفتد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 393
الطّبری، التّاریخ، 5/ 427- 428- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 254- 255؛ المقرّم،
__________________________________________________
- گفت: «به یکی از سه چیز که به شما گفت، رضایت نمی‌دهید؟»
عمر بن سعد گفت: «به خدا اگر کار با من بود، رضایت می‌دادم؛ اما امیر تو این را نپذیرفت.»
گوید: حر بیامد و با کسان بایستاد. یکی از مردم قومش نیز با وی بود به نام قره پسر قیس. حر بدو گفت: «امروز اسبت را آب داده‌ای؟»
گفت: «نه.»
گفت: «نمی‌خواهی آبش دهی؟»
قره گوید: به خدا پنداشتم که می‌خواهد دور شود و حاضر جنگ نباشد و نمی‌خواهد به هنگام این کار او را ببینم و از او خبر دهم، گفتمش: «آبش نداده‌ام و می‌روم آبش می‌دهم.»
گوید: از جایی که وی بود، دور شدم.
گوید: به خدا اگر مرا از مقصود خویش آگاه کرده بود، با وی پیش حسین رفته بودم.
گوید: بنا کرد کم‌کم به حسین نزدیک شد. یکی از قوم وی به نام مهاجر پسر اوس گفت: «ای پسر یزید! چه می‌خواهی؟ می‌خواهی حمله کنی؟»
گوید: «او خاموش ماند و لرزش سراپایش را گرفت.»
مهاجر گفت: «به خدا کار تو شگفتی‌آور است، هرگز به هنگام جنگ تو را چنین ندیده بودم که اکنون می‌بینم. اگر به من می‌گفتند: دلیرترین مردم کوفه کیست، از تو نمی‌گذشتم. این چیست که از تو می‌بینم؟»
گفت: «به خدا خودم را میان بهشت و جهنم مردّد می‌بینم. به خدا اگر پاره پاره‌ام کنند و بسوزانند، چیزی را بر بهشت نمی‌گزینم.»
گوید: آن‌گاه اسب خویش را بزد و به حسین علیه السّلام پیوست و گفت: «خدایم فدایت کند. من همانم که تو را از بازگشت بداشتم و همراه تو شدم و در این مکان فرودت آوردم. به خدایی که جز او خدایی نیست، گمان نداشتم این قوم آنچه را گفته بودی، نپذیرند و کار ما به این‌جا بکشد. به خویش می‌گفتم که قسمتی از دستور این قوم را اطاعت می‌کنم که نگویند از اطاعتشان برون شده‌ام؛ ولی آنها این چیزها را که حسین می‌گوید، می‌پذیرند. به خدا اگر می‌دانستم که نمی‌پذیرند، چنان نمی‌کردم. اینک پیش تو آمده‌ام و از آنچه کرده‌ام به پیشگاه پروردگارم توبه می‌برم؛ تو را به جان یاری می‌کنم تا پیش رویت بمیرم. آیا این را توبه من می‌دانی؟»
گفت: «آری، خدا توبه‌ات را می‌پذیرد و تو را می‌بخشد. نام تو چیست؟»
گفتم: «من حر هستم پسر یزید.»
گفت: «تو چنان‌که مادرت نامت داد، حرّی! ان شاء اللّه در دنیا و آخرت حرّی. فرود آی.»
گفتم: «من به حال سواری از پیاده بهترم. بر اسبم مدتی با آنها می‌جنگم و آخر کارم به فرود آمدن می‌کشد.»
گفت: «خدایت رحمت کناد! هرچه به نظرت می‌رسد، بکن.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2978- 2979، 3027- 3028
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 394
مقتل الحسین علیه السّلام،/ 290- 291؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 381- 383؛
المحمودی، العبرات، 2/ 13- 14؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 364- 365
قال: ثمّ صاح الحسین: أما من مغیث یغیثنا لوجه اللّه؟ أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه؟
قال: فإذا الحرّ بن یزید «1» الرّیاحیّ قد أقبل یرکض فرسه، حتّی وقف بین یدی الحسین رضی اللّه عنه، فقال: یا ابن بنت رسول اللّه! کنت أوّل من خرج علیک، أفتأذن «2» لی أن أکون أوّل مقتول بین یدیک؟ لعلّی أبلغ بذلک درجة الشّهداء، فألحق بجدّک صلّی اللّه علیه و سلّم. فقال الحسین: یا أخی! إن تبت، کنت ممّن تاب اللّه علیهم، إنّ اللّه هو التّواب الرّحیم. «3»
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 184- 185
و لمّا عرض علیهم الحسین علیه السّلام ما عرضه، و بذل لهم ما بذله، و أبوا علیه، قال الحرّ لعمر بن سعد: إنّه و اللّه لو سألنا مثل الّذی سألنا الحسین التّرک و الدّیلم لما و سعنا قتالهم، فاقبلوا ذلک منه.
قال عمر: و ما کنت بالّذی أقبله دون أمر الأمیر- یعنی عبید اللّه بن زیاد-.
قال: و کتب بذلک إلیه.
فقال: الآن لمّا علقته أیدینا ندعه، لا و اللّه إلّا أن یأتی علی حکمی، و أنفّذ فیه ما رأیته.
فکتب بذلک إلیهما.
فأمّا الحرّ بن یزید، فضرب وجه فرسه حتّی دخل فی أصحاب الحسین علیه السّلام، و صار فی جملته.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 151
قال: فضرب الحرّ بن یزید فرسه، و جاز عسکر عمر بن سعد لعنه اللّه إلی عسکر الحسین علیه السّلام واضعا یده علی رأسه، و هو یقول: اللّهمّ إلیک أنیب (أنبت)، فتب علیّ، فقد
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: زید.
(2)- فی د: أتأذن.
(3)- [و لکن توبة الحرّ ذکرت فی الفتوح و الخوارزمیّ و مثیر الأحزان و مطالب السّؤول و اللّهوف و الفصول المهمّة و نور الأبصار بعد الحملة الاولی و مقتل من قتل فیها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 395
أرعبت قلوب أولیائک، و أولاد نبیّک، یا ابن رسول اللّه! هل لی من توبة؟ قال: نعم، تاب اللّه علیک، قال: یا ابن رسول اللّه! أتأذن «1» لی، فأقاتل عنک، فأذن له. «2» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 158- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 319؛ البحرانی، العوالم، 17/ 168
فأقبلوا یزحفون نحوه، فلمّا رأی «3» الحرّ بن یزید أنّ القوم قد صمّموا علی قتال الحسین علیه السّلام قال لعمر بن سعد: أی عمر! أمقاتل «4» أنت هذا الرّجل؟ قال: إی و اللّه! قتالا شدیدا «5» أیسره أن تسقط الرّؤوس، و تطیح الأیدی. قال: أفما لکم فیما عرضه علیکم رضی؟ قال عمر: أما لو کان الأمر إلیّ لفعلت، و لکن أمیرک قد أبی. فأقبل الحرّ «6» حتّی وقف من النّاس موقفا «6»، و معه رجل من قومه یقال له: قرّة بن قیس، فقال له: یا قرّة! هل سقیت فرسک الیوم؟ قال: لا. «6» قال: فما ترید أن تسقیه؟ «6» قال قرّة: و ظننت و اللّه أنّه یرید أن یتنحّی، فلا یشهد القتال، «7» فکره «8» أن أراه حین یصنع ذلک، فقلت له: «9» لم أسقه «9»، و أنا منطلق لأسقیه «10».
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «إئذن»].
(2)- گوید: حر بن یزید بر اسب خود زد و از لشگر عمر بن سعد لعنه اللّه به لشگر حسین علیه السّلام آمد و دست بر سر نهاد و می‌گفت: «خدایا! به تو بازگشتم. توبه‌ام بپذیر که دل دوستانت و اولاد پیغمبرت را به هراس انداختم. یابن رسول اللّه! آیا توبه من قبول است؟»
فرمود: «آری! خدا توبه‌ات را پذیرفت.»
گفت: «یابن رسول اللّه! به من اجازه می‌دهی از طرف تو نبرد کنم؟»
به او اجازه داد.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 158
(3)- [و فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «إنّه لمّا رأی ...»].
(4)- [إعلام الوری: «أتقاتل»].
(5)- [لم یرد فی إعلام الوری و الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان].
(6) (- 6) [لم یرد فی إعلام الوری].
(7) (7*) [لم یرد فی إعلام الوری].
(8)- [الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام: «و یکره»].
(9) (- 9) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(10)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «فأسقیه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 396
فاعتزل «1» ذلک المکان الّذی کان فیه، فو اللّه (7*) لو أنّه «2» أطلعنی علی الّذی یرید، لخرجت معه إلی الحسین علیه السّلام، فأخذ «3» یدنو من الحسین قلیلا قلیلا، فقال له «4» المهاجر بن أوس «4»:
ما «5» ترید یا ابن یزید؟ ترید «6» أن تحمل؟ فلم یجبه و أخذه مثل الأفکل، و هی «7» الرّعدة، فقال له المهاجر: إنّ أمرک لمریب، و اللّه ما رأیت منک «8» فی موقف قطّ مثل هذا، و لو قیل لی: من أشجع أهل الکوفة، ما عدوتک «9»؟ فما «5» هذا الّذی أری منک؟ فقال له الحرّ:
إنّی و اللّه أخیّر نفسی بین الجنّة و النّار، فو اللّه لا أختار علی الجنّة شیئا، و لو قطّعت، و حرّقت «10».
«11» ثمّ ضرب فرسه و لحق بالحسین علیه السّلام «12» فقال له «11»: جعلت فداک یا ابن رسول اللّه! أنا صاحبک الّذی «5» حبستک عن الرّجوع، و سایرتک فی الطّریق، و «5» جعجعت بک فی هذا المکان، و ما ظننت أنّ القوم یردّون علیک ما عرضته «13» علیهم، و لا یبلغون منک هذا «14»
__________________________________________________
(1)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فاعتزلت»].
(2)- [لم یرد فی الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «فأخذ الحرّ»].
(4- 4) [إعلام الوری: «رجل»].
(5- 5) [لم یرد فی إعلام الوری].
(6)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشیّعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «أترید»].
(7)- [الأسرار: «أی»].
(8)- [لم یرد فی الأسرار].
(9)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «لما عدوتک»].
(10)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «أحرقت»].
(11- 11) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج: « (و فی الملهوف) ثمّ ضرب فرسه قاصدا إلی الحسین علیه السّلام و یده علی رأسه و هو یقول: اللّهمّ إلیک أنبت فتب علیّ فقد أرعبت قلوب أولیائک و أولاد بنت نبیک. و قال له (للحسین)»].
(12)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «قال السّیّد: ثمّ ضرب فرسه قاصدا إلی الحسین علیه السّلام (و جاز عسکر ابن سعد واضعا) یده علی رأسه و هو یقول: اللّهمّ إلیک أنیب، فتب علیّ فقد أرعبت قلوب أولیائک و أولاد نبیّک»].
(13)- [الأسرار: «عرضت»].
(14)- [فی إعلام الوری و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «هذه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 397
المنزلة، و اللّه لو علمت «1» أنّهم ینتهون «1» بک إلی «2» ما أری «2» ما رکبت مثل «3» الّذی رکبت، «4» فإنّی «5» تائب إلی اللّه ممّا صنعت، فتری «6» لی من ذلک توبة «4»؟
فقال له الحسین علیه السّلام: نعم یتوب اللّه علیک، فانزل. قال: فأنا «7» لک فارسا خیر منّی راجلا؟ أقاتلهم لک «8» علی فرسی ساعة، و إلی النّزول آخر «9» ما یصیر «9» «10» أمری. «11» فقال له الحسین علیه السّلام: فاصنع یرحمک اللّه ما بدا لک «12». «13»
__________________________________________________
(1- 1) [إعلام الوری: «أنّ القوم ینهضون»].
(2- 2) [لم یرد فی الإرشاد ط علمیّة].
(3)- [الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت: «منک»].
(4- 4) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و إنّی قد جئتک تائبا ممّا کان منّی إلی ربّی مواسیا لک بنفسی حتّی أموت بین یدیک، فهل تری لی من توبة»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «و أنا»].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة: «أفتری» و فی مثیر الأحزان: «فهل تری»].
(7)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(8)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان].
(9- 9) [لم یرد فی إعلام الوری].
(10)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «آخر»].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(12)- [و ذکر الطّبریّ و شیخنا المفید و الطّبرسیّ و ابن شهر آشوب و ابن الجوزیّ و ابن الأثیر و النّویریّ أنّ توبة الحرّ سبقت بدأ القتال].
(13)- پس آن لشکر بی‌شرم به سوی آن جناب حمله بردند. حر بن یزید چون دید آن مردم به جنگ با آن حضرت علیه السّلام تصمیم گرفته‌اند، به عمر بن سعد گفت: «آیا تو با این مرد جنگ خواهی کرد؟»
گفت: «آری! به خدا جنگی کنم که آسانترین آن افتادن سرها و بریدن دستها باشد.»
حر گفت: «آیا در آنچه به شما پیشنهاد کرد، خوشنودی شما نبود؟»
ابن سعد گفت: «اگر کار به دست من بود، می‌پذیرفتم، ولی امیر تو (عبید اللّه) نپذیرفت.»
پس حر بیامد تا در کناری از لشکر ایستاد و مردی از قبیله او نیز به نام قرة بن قیس همراهش بود. به او گفت: «ای قرة! آیا امروز اسب خود را آب داده‌ای؟»
قرة گفت: «نه.»
گفت: «نمی‌خواهی آن را آب دهی؟»
قرة گوید: «به خدا من گمان کردم می‌خواهد از جنگ کناره‌گیری کند و خوش ندارد که من او را در آن حال ببینم»، به او گفتم: «من اسبم را آب نداده‌ام و اکنون می‌روم تا آن را آب دهم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 398
المفید، الإرشاد، 2/ 102- 103- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 10- 11؛ البحرانی، العوالم، 17/ 254؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 291- 292؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 289؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 69- 70؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 242- 243؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 603، لواعج الأشجان،/ 134- 135
فحرّک الحرّ دابّته، حتّی استأمن إلی الحسین، و قال له:
«بأبی أنت و أمّی، ما ظننت الأمر ینتهی بهؤلاء القوم إلی ما أری، و ظننت أنّهم سیقبلون منک إحدی الخصال الّتی عرضتها علیهم، فقلت فی نفسی: لا أبالی أن أطیع القوم فی بعض أمورهم، و أمّا الآن فإنّی جئت تائبا، و مواسیا لک بنفسی حتّی أموت بین یدیک، أتری لی ذلک توبة؟» قال:
«نعم. یتوب اللّه علیک و یغفر لک. انزل!» قال:
__________________________________________________
- و از آن جایی که ایستاده بود، کناره گرفت و به خدا اگر بدانچه می‌خواست انجام دهد، مرا نیز آگاه کرده بود، من نیز با او به نزد حسین علیه السّلام می‌رفتم. پس اندک‌اندک به نزد حسین علیه السّلام آمد. مهاجر بن اوس (که در لشکر عمر سعد بود) به او گفت: «ای حر! چه می‌خواهی بکنی؟ آیا می‌خواهی حمله کنی؟»
پاسخش نگفت و لرزه اندامش را گرفت. مهاجر گفت: «به خدا کار تو ما را به شک انداخته [است].
به خدا من در هیچ جنگی تو را هرگز به این حال ندیده بودم (که این‌سان از جنگ بلرزی) و اگر به من می‌گفتند: دلیرترین مردم کوفه کیست؟ من از تو نمی‌گذشتم (و تو را نام می‌بردم). پس این‌چه حالی است که در تو مشاهده می‌کنم؟»
حر گفت: «من به خدا سوگند، خود را میان بهشت و جهنم می‌بینم و سوگند به خدا هیچ چیز را بر بهشت اختیار نمی‌کنم. اگرچه پاره‌پاره شوم و مرا بسوزانند.»
(این را بگفت) و به اسب خود زده به حسین علیه السّلام پیوست و عرض کرد: «فدایت شوم ای پسر رسول خدا! من همان کس هستم که تو را از بازگشت (به وطن خود) جلوگیری کردم و همراهت بیامدم تا به ناچار تو را در این زمین فرود آوردم، و من گمان نمی‌کردم پیشنهاد تو را نپذیرند و به این سرنوشت دچارت کنند.
به خدا اگر می‌دانستم کار به این‌جا می‌کشد، هرگز به چنین کاری دست نمی‌زدم، و من اکنون از آنچه انجام داده‌ام، به سوی خدا توبه می‌کنم. آیا توبه من پذیرفته است؟»
حسین علیه السّلام فرمود: «آری! خداوند توبه تو را می‌پذیرد. اکنون از اسب فرود آی.»
عرض کرد: «من سواره باشم برایم بهتر است از این‌که پیاده شوم. ساعتی با ایشان هم‌چنان‌که بر اسب خود سوار هستم، در یاری تو بجنگم و پایان کار من به پیاده شدن خواهد کشید.»
حسین علیه السّلام فرمود: «خدایت رحمت کند. هرچه خواهی انجام ده.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 102- 103
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 399
«أنا فارسا خیر لک منّی راجلا؛ أقاتلهم علی فرسی ساعة، و إلی النّزول ما یصیر آخر أمری».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 70
فضرب الحرّ فرسه، فلحق بالحسین علیه السّلام فقال له: جعلت فداک یا ابن رسول اللّه! أنا صاحبک الّذی حبستک عن الرّجوع و جعجعت بک فی هذا المکان، و اللّه لو علمت أنّهم ینتهون بک إلی ما أری ما رکبت منک الّذی رکبت، و إنّی تائب إلی اللّه عزّ و جلّ ممّا صنعت، فتری ذلک توبة؟
فقال له الحسین: یتوب اللّه علیک.
الفتّال، روضة الواعظین،/ 158- 159
ثمّ صاح علیه السّلام: أما من مغیث یغیثنا لوجه اللّه تعالی؟ أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه؟
فلمّا سمع الحرّ بن یزید هذا الکلام، اضطرب قلبه، و دمعت عیناه؛ فخرج باکیا متضرّعا، مع غلام له ترکی. و کان کیفیة انتقاله إلی الحسین، أنّه لمّا سمع هذا الکلام من الحسین أتی إلی عمر بن سعد، فقال له: أمقاتل أنت هذا الرّجل؟ قال: إی و اللّه! قتالا شدیدا أیسره أن تسقط الرّؤوس، و تطیح الأیدی. فقال: أما لکم فی واحدة من الخصال الّتی عرض علیکم رضی؟ فقال: و اللّه لو کان الأمر إلیّ، لفعلت، و لکن أمیرک قد أبی ذلک.
فأقبل الحرّ حتّی وقف عن النّاس جانبا، و معه رجل من قومه یقال له: قرّة بن قیس، فقال له: یا قرّة! هل سقیت فرسک الیوم ماء؟ قال: لا. قال: أما ترید أن تسقیه؟
قال قرّة: فظننت و اللّه إنّه یرید أن یتنحّی، فلا یشهد القتال، و یکره أن أراه یصنع ذلک مخافة أن أرفع علیه، فقلت له: لم أسقه، و أنا منطلق، فأسقیه. قال: فاعتزلت ذلک المکان الّذی کان فیه. و اللّه لو اطّلعنی علی الّذی یرید، لخرجت معه إلی الحسین.
فأخذ یدنو قلیلا قلیلا. فقال له رجل من قومه: یا أبا یزید! إنّ أمرک لمریب، فما الّذی ترید؟ قال: و اللّه إنّی أخیّر نفسی بین الجنّة و النّار، و و اللّه لا أختار علی الجنّة شیئا و لو قطّعت و حرّقت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 400
ثمّ ضرب فرسه، و لحق بالحسین مع غلامه التّرکیّ، فقال: یا ابن رسول اللّه، جعلنی اللّه فداک، إنّی صاحبک الّذی حبستک عن الرّجوع، و سایرتک فی الطّریق، و جعجعت بک فی هذا المکان، و اللّه الّذی لا إله إلّا هو، ما ظننت القوم یردّون علیک ما عرضت علیهم، و لا یبلغون بک هذه المنزلة، و إنّی لو سوّلت لی نفسی أنّهم یقتلونک، ما رکبت هذا منک، و إنّی قد جئتک تائبا إلی ربّی ممّا کان منّی، و مواسیک بنفسی حتّی أموت بین یدیک، أفتری ذلک لی توبة؟ قال: نعم! یتوب اللّه علیک، و یغفر لک، ما اسمک؟ قال: أنا الحرّ.
قال: أنت الحرّ کما سمّتک أمّک، أنت الحرّ فی الدّنیا و الآخرة؛ انزل. فقال: أنا لک فارساخیر منّی لک راجلا، أقاتلهم علی فرسی ساعة، و إلی النّزول ما یصیر أمری. ثمّ قال: یا ابن رسول اللّه! کنت أوّل خارج علیک، فأذن لی أن أکون أوّل قتیل بین یدیک؟ فلعلّی أن أکون ممّن یصافح جدّک محمّدا غدا فی القیامة.
فقال له الحسین علیه السّلام: إن شئت فأنت ممّن تاب اللّه علیه، و هو التّوّاب الرّحیم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 9- 10
فحرّک الحرّ دابّته حتّی استأمن إلی الحسین و قال له: بأبی أنت و أمّی! ما ظننت أنّ الأمر ینتهی بهؤلاء القوم إلی ما أری، فأمّا الآن [فإنّی] جئتک تائبا، و مواسیا لک حتّی أموت بین یدیک. أتری إلی ذلک توبة؟ قال: نعم، یتوب اللّه علیک، و یغفر لک.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 99- 100
فعطف علیه الحرّ، فقاتل معه.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 339
و لمّا زحف عمر نحو الحسین، أتاه الحرّ بن یزید، فقال له: أصلحک اللّه! أمقاتل أنت هذا الرّجل؟ قال له: إی، إی «1» و اللّه! قتالا أیسره أن تسقط الرّؤوس، و تطیح الأیدی.
قال: أفما لکم فی واحدة من الخصال الّتی عرض علیکم رضا؟ فقال عمر بن سعد: و اللّه «2»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2)- [نهایة الإرب: «أما و اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 401
لو کان الأمر إلیّ «1»، لفعلت، و لکنّ أمیرک قد أبی ذلک، فأقبل «2» یدنو نحو الحسین قلیلا قلیلا، و أخذته رعدة، فقال له رجل من قومه یقال له: المهاجر بن أوس: و اللّه «3» إنّ أمرک لمریب! و اللّه ما رأیت منک فی موقف قطّ مثل ما أراه الآن! و لو قیل «4»: من أشجع أهل الکوفة «5»؟ لما عدوتک «6». فقال له: إنّی و اللّه أخیّر نفسی بین الجنّة و النّار، و لا أختار «7» علی الجنّة شیئا، و لو قطّعت و حرّقت.
ثمّ ضرب فرسه، فلحق بالحسین، فقال له: جعلنی اللّه فداک یا ابن رسول اللّه! أنا صاحبک الّذی حبستک عن الرّجوع، و سایرتک فی الطّریق، و جعجعت بک فی هذا المکان، و و اللّه «8» ما ظننت أنّ القوم یردّون علیک، ما عرضت علیهم أبدا، و لا یبلغون منک هذه المنزلة أبدا «9»! فقلت فی نفسی: لا أبالی أن أطیع القوم فی بعض أمرهم، و لا یرون أنّی خرجت من طاعتهم، و أمّا هم «10» فیقبلون بعض ما تدعوهم إلیه «10» و و اللّه لو ظننت أنّهم لا یقبلونها منک، ما رکبتها منک. و إنّی قد جئتک تائبا ممّا کان منّی إلی ربّی، مواسیا لک بنفسی حتّی أموت بین یدیک، أفتری ذلک توبة «11»؟ قال: نعم، یتوب اللّه علیک، و یغفر لک. «12»
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «لی»].
(2)- [نهایة الإرب: «فأخذ الحرّ»].
(3)- [نهایة الإرب: «یا ابن یزید»].
(4)- [نهایة الإرب: «قیل لی»].
(5)- [أضاف فی نهایة الإرب: «رجلا»].
(6)- [نهایة الإرب: «ما عدوتک، فما هذا الّذی أری منک»].
(7)- [نهایة الإرب: «و اللّه لا أختار»].
(8)- [نهایة الإرب: «و اللّه الّذی لا إله إلّا هو»].
(9)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(10- 10) [نهایة الإرب: «فسیقبلون من الحسین بعض هذه الخصال الّتی یعرض علیهم»].
(11)- [نهایة الإرب: «لی توبة»].
(12)- چون عمر برای جنگ حسین پیش رفت، حر بن یزید نزد او رفت و گفت: «خداوند تو را اصلاح کند. آیا تو با این مرد خواهی جنگید؟»
گفت: «آری، آری! به خدا جنگی خواهم کرد که آسانترین آن افتادن سرها از تنها و بریدن دستها-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 402
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 288- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 444- 445
فلمّا رأی الحرّ بن یزید إقبال عمر بن سعد علی الحسین علیه السّلام قال: أصلحک اللّه! أمقاتل أنت هذا الرّجل؟ قال: إی و اللّه! قتالا أیسره أن تسقط الرّؤوس، و تطیح الأیدی.
فتنحّی، حتّی وقف من النّاس موقفا، و معه قرّة بن قیس، فقال له المهاجر بن أوس:
یا ابن یزید! لو قیل لی من أشجع أهل الکوفة؟ ما عدوتک، و إنّی لمرتاب بک. فقال: إنّی خیّرت نفسی بین الجنّة و النّار، و إنّی لا أختار علی الجنّة شیئا.
ثمّ قال الحرّ لقرّة بن قیس التّمیمیّ: یا قرّة! سقیت فرسک؟ قال: لا. قال: فما ترید أن تسقیه؟ قال: فظننت أنّه یرید أن یتنحّی، و لا یشهد القتال، و کره أن أراه یصنع ذلک
__________________________________________________
- خواهد بود.»
گفت: «آیا یکی از پیشنهادهای او را که به شما داده، قبول می‌کنید و چاره‌ای جز جنگ نخواهید داشت و به طریق دیگری (غیر از قتل) راضی نخواهید شد؟»
عمر بن سعد گفت: «به خدا اگر کار در دست من بود، می‌پذیرفتم؛ ولی کار در دست امیر تو (ابن زیاد) است و او قبول نمی‌کند.»
حر رو به میدان کرد و اندک‌اندک به حسین نزدیک شد که دچار یک نحو ارتعاش و لرز گردید (از شدت عزم). یکی از اقوام او که مهاجر بن اوس نام داشت، به او گفت: «به خدا وضع و حال و رفتار تو موجب شک و نگرانی گردیده. به خدا من از تو تاکنون چنین حالی در هیچ میدانی ندیده بودم که اکنون می‌بینم. اگر از من می‌پرسیدند: دلیرترین مردان کوفه کیست؟ من جز تو کسی را نام نمی‌بردم.»
به او گفت: «من به خدا قسم خود را در میان دوزخ و بهشت مخیّر می‌کنم که کدام یک را اختیار کنم.
هرگز جز بهشت چیز دیگری نمی‌پسندم. حتی اگر مرا پاره‌پاره کنند و بسوزانند.»
آن‌گاه اسب خود را زد و پیش رفت و به حسین ملحق گردید. گفت: «خدا مرا قربان تو کند ای فرزند رسول اللّه! من همان کسی هستم که تو را بازداشت و نگذاشت برگردی و با تو برای مراقبت و منع همسفر بود و راه را بر تو بست و تو را در این مکان محاصره نمود. به خداوندی که جز او خدای دیگری نیست، من گمان نمی‌کردم که این قوم پیشنهاد تو را رد کنند و کار آنها به این‌جا بکشد. بدین سبب به خود می‌گفتم:
باکی نیست اگر من مطیع آنها باشم. آن هم در بعضی کارها. آن هم تصور نکنند که من از طاعت آنها خارج شده باشم. آنها هم از تو بعضی دعوتها (پیشنهادها) را قبول می‌کنند. به خدا سوگند اگر می‌دانستم که آنها از تو قبول نمی‌کنند، من چنین (خطا یا جنایتی) مرتکب نمی‌شدم. من اکنون آمده‌ام که توبه کنم از آنچه گذشت و هم طلب مغفرت نمایم. من با تو مواسات و مساوات خواهم کرد تا در پیشگاه تو جان بسپارم. آیا توبه من قبول می‌شود؟»
گفت: «آری! خداوند توبه تو را قبول می‌کند و گناه تو را می‌بخشد.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 172- 173
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 403
فأرفعه علیه، و أنا منطلق سأسقیه. و اعتزل الحرّ المکان الّذی کان فیه و لو أطلعنی علی سرّه، لخرجت معه إلی الحسین.
و أخذ یدنو قلیلا، فقال له المهاجر بن أوس: ترید أن تحمل؟ فسکت، فأخذته الرّعدة، ثمّ لحق بالحسین علیه السّلام و قال له: جعلنی اللّه فداک یا ابن رسول اللّه! أنا صاحبک الّذی حبستک عن الرّجوع، و سایرتک فی الطّریق، و جعجعت بک إلی هذا المکان، و ما ظننت أنّ القوم یبلغون منک هذه المنزلة، فهل لی توبة؟ قال: نعم، یتوب اللّه علیک.
«1» و رویت بإسنادی أنّه «2» قال للحسین علیه السّلام: لمّا «3» وجّهنی عبید اللّه إلیک، خرجت من القصر، فنودیت من خلفی: أبشر یا حرّ بخیر. فالتفتّ، فلم أر أحدا؛ فقلت: و اللّه ما هذه بشارة، و أنا أسیر إلی الحسین علیه السّلام؟! و ما أحدّث نفسی باتّباعک. فقال علیه السّلام: لقد أصبت «4» أجرا و «4» خیرا.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 30- 31- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 15؛ البحرانی، العوالم، 17/ 258؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 292- 293؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 289؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 256
فعند ذلک ضرب الحسین بیده «5» علی لحیته «5»، و صاح: أما مغیث یغیثنا لوجه اللّه؟ أما ذابّ «6» یذبّ عن حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؟ و إذا بالحرّ بن یزید الرّیاحیّ الّذی تقدّم ذکره، قد أقبل علی فرسه «7» إلیه، و قال: یا ابن رسول اللّه! إنّی کنت أوّل من خرج علیک، و أنا الآن فی حزبک، فمرنی لأکون أوّل مقتول فی نصرتک، لعلّی أنال شفاعة جدّک غدا.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 76- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 50
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة].
(2)- [و فی نفس المهموم مکانه: «و روی أنّه ...»].
(3)- [و فی الأسرار مکانه: «قال الحرّ للحسین: لمّا ...»].
(4- 4) [لم یرد فی نفس المهموم].
(5- 5) [فی المطبوع: «الخمیة» و صحّحناه عن کشف الغمّة].
(6)- ذابّ، أی: دافع.
(7)- [کشف الغمّة: «بفرسه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 404
ثمّ نادی الحسین: یا أهل الکوفة! «1» أما هذه کتبکم إلیّ أقدمتمونی، و غرّرتمونی، أین عهودکم و مواثیقکم؟ فلم یجبه أحد.
و فی روایة: إنّه نادی: یا «1» شبث بن ربعیّ! و یا حجّار بن الحرّ «2»! و یا قیس بن الأشعث! و یا زید «3» بن الحارث! «4» و یا فلان و یا فلان «4»! ألم «5» تکتبوا إلیّ؟ فقالوا «6»: ما ندری ما تقول.
و کان الحرّ بن یزید الیربوعیّ «7» من ساداتهم، فقال له: بلی و اللّه لقد کاتبناک، و نحن الّذین أقدمناک، فأبعد اللّه الباطل و أهله، و اللّه لا أختار «8» الدّنیا علی الآخرة. «9» ثمّ ضرب رأس فرسه و دخل فی عسکر الحسین، «10» فقال له الحسین: أهلا بک «11» و سهلا، أنت و اللّه الحرّ فی الدّنیا و الآخرة. «12»
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: «ویا»].
(2)- [الأسرار: «أبحر»].
(3)- [الأسرار: «یزید»].
(4- 4) [لم یرد فی الأسرار].
(5)- [و فی نفس المهموم مکانه: «و ذکر السّبط فی تذکرة بعد نداء الحسین علیه السّلام شبث بن ربعیّ و حجّارا و قیس بن الأشعث و زید بن الحارث: ألم ...»].
(6)- [نفس المهموم: «و قولهم»].
(7)- [الأسرار: «الرّیاحیّ»].
(8)- [الأسرار: «ما أختار»].
(9)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار].
(10)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی، 1/ 365].
(11)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(12)- چون حر بدید که قتال خواهند کردن، با خود گفت که نفس خود را میان دوزخ و بهشت می‌بینم و اختیار بهشت خواهم کرد. پیش عمر سعد آمد و گفت: «البته با این مرد جنگ خواهی کردن؟»
گفت: «آری! حربی که کمترین حالت او آن بود که سرها در میدان چون گوی گردان شود و بازوها چون مرغ پران هوا شود.»
حر گفت: «یا ابن سعد! بدین وعظ که به شما بگفت، چه می‌گویی؟»
گفت: «اگر کار من بودی، نکردمی. لیکن امیر شما صلاح‌پذیر نیست.»
حر باز آمد. اسب را آب داد و روی به خدمت حسین علیه السّلام کرد و از اسب فرود آمد و روی به زمین-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 405
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 143- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 256؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 289
قال الرّاوی: ثمّ صاح علیه السّلام: أما من مغیث یغیثنا لوجه اللّه؟ أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه؟ «1»
قال: فإذا الحرّ بن یزید قد أقبل إلی عمر بن سعد، فقال: أمقاتل أنت هذا الرّجل؟
قال: إی و اللّه قتالا أیسره أن تطیر الرّؤوس، و تطیح الأیدی. قال: فمضی الحرّ، و وقف موقفا من أصحابه، و أخذه مثل الأفکل.
فقال له المهاجر بن أوس: و اللّه إنّ أمرک لمریب، و لو قیل لی: من أشجع أهل الکوفة؟
لما عدوتک، فما هذا الّذی أری منک؟ فقال: و اللّه إنّی أخیّر نفسی بین الجنّة و النّار، فو اللّه لا أختار علی الجنّة شیئا، و لو قطّعت و أحرقت.
ثمّ ضرب فرسه قاصدا إلی الحسین علیه السّلام، و یده علی رأسه، و هو یقول: اللّهمّ إلیک أنبت، فتب علیّ، فقد أرعبت قلوب أولیائک، و أولاد بنت نبیّک. و قال للحسین علیه السّلام:
جعلت فداک! أنا صاحبک الّذی حبسک عن الرّجوع، و جعجع بک، و ما ظننت أنّ القوم یبلغون منک ما أری، و أنا تائب إلی اللّه تعالی، فهل تری لی من توبة؟ فقال الحسین علیه السّلام: نعم، یتوب اللّه علیک، فانزل. فقال: أنا لک فارسا خیر منّی لک راجلا، و إلی النّزول یصیر آخر أمری. ثمّ قال: فإذا کنت أوّل من خرج علیک، فأذن لی أن أکون أوّل قتیل بین یدیک، لعلّی أکون ممّن یصافح جدّک محمّدا صلّی اللّه علیه و اله غدا فی القیامة.
قال جامع الکتاب رحمه اللّه: إنّما أراد أوّل قتیل من الآن، لأنّ جماعة قتلوا قبله کما ورد. «2»
__________________________________________________
- نهاد و توبه کرد و گفت: «یا ابن رسول اللّه! توبه من قبول باشد یا نه؟»
حسین علیه السّلام گفت: «بلی و تو در دنیا و آخرت حرّی. قبول کردم که بی‌تو به بهشت نروم.»
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 284
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة، 4/ 291؛ الأسرار،/ 289؛ المقرّم،/ 295، و مثله فی أعیان الشّیعة، 1/ 603؛ بحر العلوم،/ 381، و أضاف فی المقرّم: «فبکت النّساء، و کثر صراخهنّ»].
(2)- راوی گفت: سپس حسین علیه السّلام فریاد برآورد: «آیا دادرسی نیست که برای رضای خدا به داد ما-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 406
ابن طاووس، اللّهوف،/ 102- 104
و قیل: إنّ ابن زیاد کان قد بعث علی الجیش أمیرا، و هو الحارث «1» بن یزید التّمیمیّ، فلمّا حقّت له الحقایق و رأی الأمر یؤول إلی ما آل، تاب و انحاز إلی فئة الحسین.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 133
منهم: الحرّ بن یزید أمیر مقدمة جیش ابن زیاد، فاعتذر إلی الحسین ممّا کان منهم، قال: و لو أعلم أنّهم علی هذه النّیّة، لسرت معک إلی یزید. فقبل منه الحسین.
__________________________________________________
- برسد؟ آیا دفاع‌کننده‌ای نیست که از حرم رسول خدا دفاع کند؟»
راوی گفت: چون حسین علیه السّلام این دادخواست را نمود، حرّ بن یزید روی به عمر بن سعد آورد و گفت:
«راستی با این مرد خواهی جنگید؟»
گفت! «آری به خدا؛ جنگی که آسانترین مراحلش آن باشد که سرها از بدنها بپرد و دستها از پیکرها بیفتد.»
گوید: پس حر از نزد عمر بن سعد گذشت و در جایی نزدیک سربازانش ایستاد و لرزه بر اندامش افتاده بود. مهاجر بن اوس او را گفت: «به خدا قسم که من در کار تو درمانده‌ام؛ چه اگر از من پرسش می‌شد دلاورترین افراد اهل کوفه کیست؟ من جز تو نامی از دیگری نمی‌بردم. این چه حالتی است که در تو می‌بینم؟»
گفت: «به خدا که خود را بر سر دوراهی بهشت و دوزخ می‌بینم و به خدا قسم به جز راه بهشت نخواهم رفت، هرچند پاره‌پاره شوم و پیکرم به آتش بسوزد.» این بگفت و رکاب بر اسب زد و متوجه به سوی حسین گردید؛ در حالی که دست بر سر خود گذاشته و عرض می‌کرد: «بار الها! به سوی تو بازگشتم.
توبه‌ام را بپذیر که من دلهای دوستان تو و فرزندان دختر پیغمبر تو را لرزاندم.»
پس به آن حضرت عرض کرد: «فدایت شوم. من همانم که به همراه تو بودم و نگذاشتم تو بازگردی و کار را بر تو تنگ گرفتم؛ ولی گمان نمی‌بردم که این مردم کار را با تو تا به این حد خواهند رساند و من اکنون به سوی خدا بازگشته‌ام. آیا توبه مرا پذیرفته می‌بینی؟»
حسین علیه السّلام فرمود: «آری. خداوند توبه تو را می‌پذیرد. از اسب پیاده بشو.»
عرض کرد: «حالی سواره بودنم بهتر است تا پیاده شدن و پایان کارم به پیاده شدن می‌انجامد.»
سپس گفت: «چون من نخستین کس بودم که سر راه بر تو گرفتم، اجازه بفرما تا اولین شهید راه تو، من باشم. شاید فردای قیامت از افرادی باشم که با جدّت محمّد مصافحه می‌کنند.»
(سخنی از صاحب کتاب) مقصود حر از اولین شهید راه حسین، اولین شهید از آن دم به بعد بود؛ وگرنه چنانچه گفته شد، پیش از او نیز چند نفری شهید شدند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 102- 104
(1)- هکذا فی النّسخ، و المشهور أنّه حرّ بن یزید الشّهید رحمه اللّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 407
و قال الحرّ بن یزید لعمر بن سعد: أصلحک اللّه! أمقاتل أنت هذا الرّجل؟ قال: إی و اللّه قتالا أیسره أن تسقط الرّؤوس، و تطیح الأیدی. و کان الحرّ من أشجع أهل الکوفة، فلامه بعض أصحابه علی الذّهاب إلی الحسین، فقال له: و اللّه إنّی أخیّر نفسی بین الجنّة و النّار، و و اللّه لا أختار علی الجنّة غیرها، و لو قطّعت و حرّقت.
ثمّ ضرب فرسه، فلحق بالحسین، فاعتذر إلیه بما تقدّم.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 179- 180
فعند ذلک صاح الحسین علیه السّلام: أما من «1» ذابّ یذبّ عن حریم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؟ و إذا بالحرّ بن یزید الرّیاحیّ «2» الّذی تقدّم «2» ذکره الّذی «3» کان خرج إلی الحسین أوّلا «3» من جهة ابن زیاد قد خرج من عسکر عمر بن سعد راکبا علی فرسه، و قال: یا ابن رسول اللّه! أنا کنت أوّل من خرج علیک «4» عینا، و لم أظنّ أنّ الأمر یصل إلی هذه الحال، و أنا الآن من «5» حزبک و أنصارک، أقاتل بین یدیک حتّی أقتل، أرجو بذلک شفاعة جدّک «6». «7» [عن مطالب السؤول].
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 192- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 262
و لمّا استحرّ القتل بأهله، فإنّهم لا زالوا یقتلون منهم واحدا بعد واحد حتّی قتلوا ما
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نور الأبصار].
(2- 2) [نور الأبصار: «المتقدّم»].
(3- 3) [نور الأبصار: «کان عینا علی الحسین»].
(4)- [نور الأبصار: «إلیک»].
(5)- [نور الأبصار: «فی»].
(6)- [نور الأبصار: «جدّک محمّد»].
(7)- آورده‌اند که چون حر بن یزید الریاحی رحمه اللّه دید که لشکر کوفه و عمر بن سعد مستعد حرب امام حسین رضی اللّه عنه شدند و بر قتل آن حضرت مبادرت خواهند نمود، تازیانه بر اسب زده به موکب همایون پیوست و معروض داشت که: «ای قرة العین رسول! و اللّه که اگر گمان می‌بردم که این قوم دست رد بر سینه ملتمس تو خواهند نهاد، هرگز از خانه خویش بیرون نمی‌آمدم. اکنون که کمال عصیان ایشان بوضوح انجامید، تائب به خدمت آمدم. آیا توبه من مقبول خواهد بود یا نی؟»
امام حسین فرمود که: «انابت تو درجه قبول دارد.»
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 52- 53
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 408
یزید علی الخمسین، صاح الحسین: أما ذابّ یذبّ عن حریم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؟ فحینئذ خرج یزید بن الحارث الرّیاحی من عسکر أعدائه راکبا فرسه و قال: یا ابن رسول اللّه! لئن کنت أوّل من خرج علیک، فإنّنی الآن من حزبک لعلّی أنال بذلک شفاعة جدّک. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 118
قال أبو مخنف رحمه اللّه: و صار الإمام علیه السّلام ینظر یمینا و شمالا، فلم یر أحدا حوله من أصحابه و أنصاره إلّا قتیل، و جدیل، و طریح و جریح، فنادی: أما من مغیث یغیثنا، أما من «2» مجیر یجیرنا، «3» أما من ناصر فینصرنا «3»، أما من طالب «4» للجنّة، فیذبّ عنّا «4»، أما من خائف من عذاب اللّه «5» فیرحمنا، أما من معین فیکشف الکرب عنّا، ثمّ أنشأ یقول «5»:
أنا ابن علیّ الطّهر من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و فاطمة أمّی و جدّی محمّد و عمّی هو الطّیّار فی الخلد جعفر «6» بنا بیّن اللّه الهدی عن ضلالة «6»
و نحن سراج اللّه فی الأرض نزهر «7» «8» و نحن ولاة الحوض نسقی محبّنا بکأس رسول اللّه من لیس ینکر «8»
__________________________________________________
(1)- القصه، آن قوم غدّار نابکار، آتش جنگ افروختند و اهل بیت حسین را یکی پس از دیگری شهید می‌کردند تا وقتی که زیاده از پنجاه کس از ایشان به درجه شهادت رسیدند. بعد از آن حسین علیه السّلام صحیه زد و گفت: «در میان شما کسی نیست که منع شرّ اشرار از حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله کند؟»
چون یزید بن حارث ریاحی این سخن شنید، از لشکر اعداء اسب به جانب حسین برتاخت و گفت:
«یابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله! من اول کسی بودم که به جنگ تو آمده بودم و الحال از جمله معاونان توام. به امید شفاعت جدّ تو رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله تا شامل حال من گردد.»
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 343
(2)- [و فی الأسرار مکانه: «قال أبو مخنف: و جعل ینادی: وا محمّداه! وا أبا القاسماه! وا جدّاه! وا علیّاه! وا حسناه! وا جعفراه! وا حزناه. ثمّ نادی: یا قوم أما من ...»].
(3- 3) [الأسرار: «أما من معین یعیننا»].
(4- 4) [الأسرار: «الجنّة ینصرنا»].
(5- 5) [الأسرار: «فیذبّ عنّا، و بکی بکاء شدیدا و هو یقول»].
(6- 6) [الأسرار: «بنا ظهر الاسلام بعد خموده»].
(7)- [الأسرار: «نظهر»].
(8- 8) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 409
و شیعتنا فی الخلق أکرم شیعة و باغضنا «1» یوم القیامة یخسر «2» و طوبی لعبد زارنا بعد موتنا
بجنّة عدن صفوها لا یکدّر
قال أبو مخنف رحمه اللّه «2»: فوقع کلامه فی مسامع الحرّ رحمه اللّه «3»، فأقبل «4» علی ابن أخیه «5» قرّة، و قال: أتنظر «4» إلی الحسین علیه السّلام یستغیث فلا یغاث «6»، و یستجیر فلا یجار، «7» قد قتلت أنصاره و بنوه، و قد أصبح بین مجادل و مخاذل «6»، فهل لک أن تسیر بنا إلیه، و تقاتل «7» «8» بین یدیه؟ «9» فإنّ النّاس عن هذه الدّنیا راحلة، و کرامات الدّنیا زائلة «9»، فلعلّنا نفوز بالشّهادة، و نکون «10» من أهل السّعادة. فقال له: ما لی بذلک حاجة.
فترکه، و أقبل «10» علی ولده، و قال له: یا بنیّ! لا صبر لی علی النّار، و لا علی غضب الجبّار، و لا أن یکون غدا خصمی أحمد المختار، «2» یا بنیّ! «6» أما تری الحسین علیه السّلام یستغیث فلا یغاث، و یستجیر فلا یجار «2»، یا بنیّ! «6» سر بنا إلیه نقاتل بین یدیه، «11» فلعلّنا نفوز بالشّهادة، و نکون من أهل السّعادة. فقال له ولده: حبّا و کرامة «3». قال: ثمّ إنّهما حملا من عسکر ابن زیاد لعنه اللّه، کأنّهما یریدان القتال حتّی هجما علی الحسین علیه السّلام، فنزل الحرّ رحمه اللّه عن ظهر جواده، و طأطأ رأسه، و جعل یقبّل ید الحسین علیه السّلام و رجلیه، و هو یبکی بکاء شدیدا. «11»
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «و مبغضنا»].
(2- 2) [لم یرد فی الأسرار].
(3- 3) [حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة، 4/ 291- 292].
(4- 4) [الأسرار: «الحرّ علی ابن عمّ له، یقال قرّة بن قیس، و قال له: یا ابن عمّ! ألا تری»].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «ابن عمّه»].
(6- 6) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(7- 7) [الأسرار: «فهل لک أن یذهب إلیه و نقاتل»].
(8)- [الدّمعة السّاکبة: «نقاتل»].
(9- 9) [الأسرار: «و نفدیه بأرواحنا»].
(10- 10) [الأسرار: «فی زمرته یوم القیامة، فقال: لا حاجة لی فی ذلک، قال: فأقبل الحرّ»].
(11- 11) [الأسرار: «فلعلّ اللّه أن یکتبنا مع الشّهداء فنفوز بالشّهادة، فقال له: لست مخالفک یا أباه فیما تأمرنی به. [...] فجعل الحرّ یقبّل الأرض بین یدی الحسین علیه السّلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 410
فقال له الحسین علیه السّلام: ارفع رأسک یا شیخ. فرفع رأسه «1»، و قال: یا مولای! أنا الّذی منعتک عن الرّجوع، و اللّه یا مولای ما علمت أنّ القوم یبلغون منک هذا، و قد جئتک تائبا ممّا کان منّی، و مواسیک بنفسی، و قلیل فی حقّک یا مولای أن تکون نفسی لک الفداء، و ها أنا ألقی حمامی یا مولای بین یدیک، فهل من توبة عند ربّی؟
فقال له علیه السّلام: إن تبت، تاب اللّه علیک، و یغفر لک، و هو أرحم الرّاحمین. «2»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 74- 76- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 289
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار].
(2)- [قد ذکر فی أبی مخنف توبة الحرّ فی أواسط الحرب].
چون حرّ بن یزید دید که کار به محاربه انجامید، به نزدیک عمر بن سعد آمد و گفت: «ای عمر! با این مرد جنگ خواهی کرد؟»
گفت: «بلی! چنان جنگ خواهم کرد که سرها جدا شوند و دستها بریده شوند.»
حر گفت: «آیا به آن‌چه می‌گوید که دست از او بردارید، راضی نمی‌شوی؟»
عمر گفت: «اگر اختیار با من بود، راضی می‌شدم؛ و لیکن امیر تو راضی نمی‌شود.»
پس حر به جای خود برگشت و با قرّة بن قیس گفت که: «اسب خود را آب داده‌ای؟»
گفت: «نه!»
قیس گفت: «روانه شد و گمان کردم که می‌رود اسب خود را آب دهد. اگر می‌دانستم که می‌خواهد به خدمت آن حضرت رود، من نیز با او رفیق می‌شدم. ناگاه دیدم که به جانب لشکر امام حسین علیه السّلام می‌رود.
پس مهاجر بن اوس به او رسید و دید که لرزه بر اندام او افتاده [است].
مهاجر گفت: «من، تو را شجاع‌ترین اهل کوفه می‌دانستم. این چه حالت است که در تو مشاهده می‌نمایم؟»
حر گفت: «چنان نیست که تو گمان کرده‌ای؛ و لیکن خود را در میان بهشت و جهنّم متردّد کرده‌ام و بهشت را اختیار کرده‌ام. اگر مرا پاره‌پاره کنند یا بسوزانند، اختیار جهنّم نخواهم کرد.»
پس مردانه اسب تاخت و به خدمت سیّد شهدا شتافت و گفت: «خداوندا! توبه می‌کنم. توبه مرا قبول کن. بدرستی که دلهای دوستان تو را بترسانیدم و فرزندان پیغمبر تو را در بیم افکندم.»
پس گفتم: «یابن رسول اللّه! منم که نگذاشتم برگردی و تو را به این مکان آوردم، و لیکن نمی‌دانستم که ایشان با تو چنین خواهند کرد. آیا توبه من قبول می‌شود؟»
حضرت فرمود: «بلی! اگر توبه کنی، خدا توبه تو را قبول می‌کند.»
گفت: «یابن رسول اللّه! پس دستوری ده که اوّل من به جنگ این کافران بروم.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 661- 662
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 411
فاعلم إنّی رأیت کیفیّة شهادة جمع من الأصحاب فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ هکذا، و هو أنّه: لمّا رأی الحرّ بن یزید الرّیاحیّ القوم و قد صمّموا علی حرب الحسین علیه السّلام. فقال الحرّ لابن سعد لعنه اللّه تعالی: أمقاتل أنت هذا الرّجل؟
فقال: إی و اللّه قتالا أیسره أن تطیح فیه الأیدی، و تسقط الرّؤوس. قال: فما لکم فیما عرضه علیکم رضا؟ فقال ابن سعد لعنه اللّه تعالی: لو کان الأمر لی لفعلت، و لکن ابن زیاد لعنه اللّه تعالی أبی عن ذلک.
قال: فأقبل الحرّ إلی أن وقف قریبا من النّاس موقفا، و کان معه رجل من قومه یقال له: قرّة بن قیس، فقال له: أسقیت فرسک الیوم ماء؟ فقال: لا. قال: أما ترید أن تسقیها؟ قال: نعم. قال: فظننت أنّه یرید أن یتنحّی، و لا یشهد الحرب. قال: أنا ماض أسقیه. و اعتزل، قال قرّة: فلو أنّه أطلعنی علی الّذی أراده لخرجت معه إلی الحسین علیه السّلام.
قال: و صار یتنحّی قلیلا، فقال مهاجر بن أوس: إنّ أمرک یا حرّ لمریب، و اللّه إنّی لا أعلم أنّ فی فرسان الکوفة أشجع منک، فما هذا الّذی أری منک؟ فقال: إنّی مخیّر نفسی بین الجنّة و النّار، فو اللّه ما أختار النّار علی الجنّة. ثمّ ضرب فرسه و أتی إلی الحسین علیه السّلام، فقال: جعلت فداک یا مولای! أنا صاحبک الّذی منعتک عن الرّجوع، و سایرتک فی الطّریق، و ما ظننت أنّ القوم یصنعون معک ما بلغوا، و یعرضون عمّا عرضته، و قد جئتک تائبا، فهل یا مولای لی من توبة؟ فقال الحسین علیه السّلام: نعم، فانزل یا حرّ إلیهم. فقال: یا مولای! إنّی أرید أن أقاتلهم، و فی عاقبة أمری أصیر علی النّزول. فقال له الحسین علیه السّلام:
افعل ما بدا لک.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 277
فجعل الحسین رضی اللّه عنه ینظر یمینا و شمالا، فلم یر أحدا یبارز أعداءه، فبکی بکاء شدیدا و هو ینادی: «وا محمّداه! وا علیّاه! وا حمزتاه! وا جعفراه! وا عبّاساه! یا قوم! أما من معین یعیننا، أما من خائف من عذاب اللّه فیذبّ عنّا»، ثمّ جعل یقول:
أنا ابن علیّ الطّهر من آل هاشم کفانی بهذا مفخر حین أفخر
و فاطم أمّی ثمّ جدّی محمّد و عمّی هو الطّیّار فی الخلد جعفر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 412
بنا بیّن اللّه الهدی عن ضلالة و فینا الولاء للعوالم مفخر
و شیعتنا فی النّاس أکرم شیعة و باغضنا یوم القیامة یخسر
فطوبی لعبد زارنا بعد موتنا بجنّة عدن صفوها لا یکدر
إذا ما أتی یوم القیامة ظامیا إلی الحوض یسقیه بکفّیه حیدر
فسمعه الحرّ بن یزید الرّیاحیّ فقال لولده: «إنّ الحسین یستغیث فلا یغیثه أحد، فهل لک نقاتل بین یدیه و نفدیه بأرواحنا، و لا صبر لنا علی النّار و لا علی غضب الجبّار، و لا یکون خصمنا محمّد المختار؟» قال ولده: «و اللّه أنا مطیعک». ثمّ حملا کأنّهما یقاتلان حتّی جاءا بین یدی الإمام، و قبّلا الأرض، و قال الحرّ: «یا مولای! أنا الّذی منعتک من الرّجوع، و اللّه ما علمت أنّ القوم الملاعین یفعلون بک ما فعلوا، و قد جئناک تائبان». [عن أبی مخنف] «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 75- 76
__________________________________________________
(1)- این وقت، حسین علیه السّلام بر اسب رسول خدای که مرتجز نام داشت برنشست و از پیش روی صف درایستاد و دل بر حرب نهاد و فریاد برداشت:
أما من مغیث یغیثنا لوجه اللّه؟ أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه؟
یعنی: «نیست آیا فریادرسی که طلبا لوجه اللّه اعانت کند ما را؟ آیا نیست نیرومندی که شر این جماعت را از حریم رسول خدای بگرداند؟»
حر بن یزید ریاحی چون این بدید، بدانست که این مخاصمت به مسالمت پیوسته نشود. هم‌اکنون باید چشم از شفیع محشر بپوشید و تیغ بر روی پسر پیغمبر کشید. لختی اسب خود را پیش راند و روی به ابن سعد آورد و گفت:
أی عمر! أتقاتل هذا الرّجل؟ قال: إی و اللّه، قتالا شدیدا أیسره أن تسقط الرّؤوس و تطیح الأیدی.
گفت: «ای عمر! آیا تو با این مرد قتال خواهی داد؟»
گفت: «سوگند با خدای قتالی سخت خواهم داد؛ چنان‌که سرها از تنها بپرد و دستها قلم گردد.»
حر گفت: «آیا نمی‌توانی این کار را از در مسالمت به خاتمت رسانی؟»
قال عمر: أما لو کان الأمر إلیّ لفعلت، و لکن أمیرک قد أبی.
عمر گفت: «اگر زمام امر به دست من بود، چنین کردم که تو گویی؛ لکن امیر تو عبید اللّه زیاد، رضا ندهد.»
حر آزرده خاطر از وی بازگشت و به صف خویش آمد.
قرة بن قیس را که یک تن از خویشاوندان او بود، گفت: «ای قرة! امروز اسب خویش را آب داده-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 413
__________________________________________________
- باشی؟»
و از این سخن این جماعت را به کنایت شناعتی (1) می‌کرد که آب را از دواب دریغ نمی‌دارند و فرزندان رسول خدای را تشنه می‌گذارند!! بالجملة، قرة در پاسخ گفت: «امروز اسب خود را آب نداده‌ام و گاهی که بخواهم سیراب خواهم کرد.»
در خبر است که قرة حدیث می‌کند که: «چون حر این سخن با من گفت، فهم کردم که می‌خواهد از میان حربگاه کناری گیرد و قتال ندهد و مکروه می‌دارد که اندیشه خود را مکشوف سازد. سوگند با خدای اگر مرا از عزیمت خود آگهی داده بود، به ملازمت او حاضر خدمت حسین شدم.»
بالجمله، حر از کنار قرة به یک سوی شد و اندک‌اندک به لشکرگاه حسین علیه السّلام راه نزدیک می‌کرد.
مهاجر بن اوس گفت: «ای حر! خوی و خصال تو را دیگرگونه می‌نگرم. مگر اندیشه می‌کنی که حمله افکنی.»
حر او را پاسخ نگفت و رعده (2) سخت او را بگرفت. چنان‌که گوشت بر دوش او چون سیماب در ترجرج (3) افتاد. مهاجر گفت: «ای حر! امر تو دستخوش شک و ریب گشت. سوگند با خدای تو را در هیچ حربگاهی بدین صفت نگران نشدم و اگر از من پرسش کردند که: اشجع اهل کوفه کیست؟ بیرون تو کس را یاد نکردم.»
فقال له الحرّ: إنّی و اللّه أخیّر نفسی بین الجنّة و النّار، فو اللّه لا أختار علی الجنّة شیئا و لو قطّعت و أحرقت.
حر گفت: «سوگند با خدای که من نفس خویش را در میان بهشت و دوزخ مخیّر داشتم. قسم با خدای که اختیار نخواهم کرد هیچ چیز را بر بهشت. اگر چند مرا پاره‌پاره کنند و به آتش بسوزانند.»
در شرح شافیه مسطور است که: «این وقت حر روی به فرزند خود علی کرد؛
و قال: یا بنیّ! لا صبر لی علی النّار، فسر بنا إلی الحسین لننصره و نقاتل بین یدیه، فلعلّ اللّه تعالی یرزقنا الشّهادة الّتی لا انقطاع لها.
گفت: «ای پسرک من! مرا شکیبایی بر آتش دوزخ نیست. بیا تا به حضرت حسین رویم و او را نصرت کنیم و با دشمنان او رزم زنیم. باشد که به ادراک شهادت، سعادت ابدی بدست کنیم.»
گفت: «ای پدر! من هرگز بیرون رضای تو کار نکنم.»
و در رکاب پدر روان شد. لشکریان را چنان می‌نمود که ایشان به آهنگ جنگ می‌روند. چون لختی از صف دور شدند، حر دست بر سر نهاد و همی گفت:
اللّهمّ! إلیک أنبت فتب علیّ، فقد أرعبت قلوب أولیائک و أولاد نبیّک.
«ای پروردگار من! توبت و انابت (4) به حضرت تو آوردم. بر من ببخشای! چه دلهای اولیای تو را و فرزندان پیغمبر تو را به ترس و بیم افکندم.»
و چون با حسین علیه السّلام راه نزدیک کرد، از اسب پیاده شد و زمین ببوسید و پیشانی برخاک نهاد.
فقال له الحسین: من تکون؟ إرفع رأسک.
حسین علیه السّلام فرمود: «چه کس باشی؟ سر از خاک بردار.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 414
ثمّ خرج إلیه الحرّ بن یزید.
السّماوی، إبصار العین،/ 12
فی روضة الشّهداء، و ریاض الشّهادة، و مهیّج الأحزان: قال للحسین: سیّدی! رأیت اللّیلة أبی فی منامی، فقال لی: أین کنت فی هذه الأیّام؟ قلت: خرجت لأخذ الطّریق علی الحسین علیه السّلام. فصاح علیّ، و قال: وا ویلاه! ما أنت و ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؟ إن کنت ترید أن تعذّب و تخلّد فی النّار، فاخرج إلی حربه، و إن أحببت أن یکون جدّه شفیعک فی القیامة و تحشر معه فی الجنّة فانصره، و جاهد معه.
__________________________________________________
- عرض کرد: «جان من فدای تو باد، ای پسر رسول خدای! من آن کسم که تو را به راه خویش نگذاشتم و طریق بازگشت بر تو مسدود داشتم و تو را از راه و بیراه بگردانیدم؛ تا بدین زمین بلاانگیز رسانیدم. و هرگز گمان نداشتم این قوم مکانت و منزلت تو را دست بازدارند و سخن تو را با تو بازگردانند. سوگند با خدای اگر این بدانستم، هرگز نمی‌کردم آنچه کردم. اکنون از آنچه کردم، پشیمانم! نادم و تائب به حضرت خداوند پناهنده‌ام. آیا این نوبت و انابت در حضرت حق مقبول می‌افتد؟»
حسین علیه السّلام فرمود: «خداوند از تو می‌پذیرد و تو را معفو می‌دارد. اکنون فرود آی و بیاسای.»
عرض کرد: «اگر من سواره رزم دهم، نیکوتر است تا پیاده باشم.»
حسین علیه السّلام فرمود: «تو دانی.»
جمال الدین محدث که از ثقات (5) اهل سنت و جماعت است، در کتاب روضة الاحباب می‌نویسد: چون حر آهنگ جنگ فرمود، برادرش مصعب بن یزید ریاحی که هنوز در میان لشکر ابن سعد بود، این ارجوزه حر [به هنگام مبارزه حر پس از شهادت فرزند] را بشنید، اسب برانگیخت، کوفیان چنان دانستند که به مبارزت برادر می‌تازد؛ چون راه نزدیک کرد، حر را ترحیب و ترجیب فرستاد و ندا درداد که: «ای برادر! مرا از مطموره غوایت (6) به شاهراه هدایت دلالت فرمودی. اینک از در توبت و انابت آمده‌ام.»
حر او را به حضرت حسین علیه السّلام آورد تا تائب گشت و در میان اصحاب بر صف شد. (7)
(1). شناعت: زشت شمردن، رسوائی.
(2). رعدة: لرزه.
(3). ترجرج: لرزش، از این سوی به آن سوی شدن.
(4). انابت: بازگشت.
(5). ثقات: مردمان مورد اطمینان.
(6). مطمورة: سیاه چاه. غوایت: هلاکت، گمراهی.
(7). [در ناسخ التّواریخ توبه برادر حر را بعد از مبارزه حر و شهادت فرزند حر ذکر می‌کند].
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 253- 256، 261- 262
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 415
و رأیت فی بعض الکتب القدیمة بالأسانید المعتبرة: أنّ الحرّ لمّا جاء إلی الحسین علیه السّلام، کان ولده بکیر معه، و قال: کن علی أثری.
فأتی إلی الحسین علیه السّلام و اعتذر، و قال: هل من توبة؟ قال: نعم، یتوب اللّه علیک.
ففرح، و قال الحسین علیه السّلام: من هذا الغلام؟ قال: سیّدی هذا ولدی، و هو یرید أن ینصرک. فقال: جزاکم اللّه عنّی خیرا. ثمّ قال علیه السّلام له: إنزل یا حرّ. قال: أنا لک فارسا خیر منّی راجلا. ثمّ قال لولده: ابرز إلی القوم، بارک اللّه فیک، فإنّی فی أثرک.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 364، 366
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 416

و سعد بن الحارث، و أخوه: [أبو] الحتوف بن الحارث، و کانا من المحکّمة، فلمّا سمعا أصوات النّساء و الصّبیان من آل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، حکّما، ثمّ حملا بأسیافهما، فقاتلا مع الحسین علیه السّلام حتّی قتلا، و قد أصابا فی أصحاب عمر بن سعد ثلاثة نفر.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا- س 1- ع 2،/ 154- 155- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172؛ المحمودی، العبرات، 2/ 85
ثمّ صاح: أما من مغیث یغیثنا! أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه! فبکت النّساء و کثر صراخهنّ.
و سمع الأنصاریّان سعد بن الحارث و أخوه أبو الحتوف استنصار الحسین و استغاثته و بکاء عیاله، و کانا مع ابن سعد، فمالا بسیفیهما علی أعداء الحسین و قاتلا حتّی قتلا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 295
قتل بعد الحسین فی الطّفّ من أنصاره أربعة نفر و هم: [...] سعد بن الحارث و أخوه أبو الحتوف، فإنّهما کانا علی الحسین، فلمّا قتل و تصارخت العیال و الأطفال مالا علی قتلة الحسین، فجعلا یضربان فیهم بسیفیهما حتّی قتلا بعده.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 417
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 417

و أقبل الحرّ علی أهل الکوفة- و هو عند الحسین- فقال: لأمّکم الهبل و العبر، دعوتموه حتّی إذا أتاکم، أسلمتموه، فصار فی أیدیکم کالأسیر! قد حلأتموه، و نساءه، و أصحابه عن ماء الفرات الجاری، الّذی یشربه الیهود، و النّصاری، و المجوس، و یتمرّغ فیه خنازیر السّواد، لبئسما خلّفتم به محمّدا فی ذرّیّته، فدعوا هذا الرّجل یمضی فی بلاد اللّه، أما أنتم مؤمنون؟ و بنبوّة محمّد مصدّقون؟ و بالمعاد موقنون؟
فحملت علیه رجّالة لهم فرمته بالنّبل، فأقبل حتّی وقف أمام الحسین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 397- 398، أنساب الأشراف، 3/ 189
فاستقدم أمام أصحابه، ثمّ قال: أیّها القوم! ألا تقبلون من حسین خصلة من هذه الخصال الّتی عرض علیکم، فیعافیکم اللّه من حربه و قتاله؟
قالوا: هذا الأمیر عمر بن سعد، فکلّمه. فکلّمه بمثل ما کلّمه به قبل، و بمثل ما کلّم به أصحابه؛ قال عمر: قد حرصت، لو وجدت إلی ذلک سبیلا فعلت.
فقال: یا أهل الکوفة! لأمّکم الهبل و العبر «1» إذ دعوتموه حتّی إذا أتاکم أسلمتموه، و زعمتم أنّکم قاتلو أنفسکم دونه، ثمّ عدوتم علیه لتقتلوه، أمسکتم بنفسه، و أخذتم بکظمه، و أحطتم به من کلّ جانب، فمنعتموه التّوجّه فی بلاد اللّه العریضة حتّی یأمن و یأمن أهل بیته، و أصبح فی أیدیکم کالأسیر، لا یملک لنفسه نفعا، و لا یدفع ضرّا، و حلأتموه و نساءه و أصیبیته و أصحابه عن ماء الفرات الجاری الّذی یشربه الیهودیّ، و المجوسیّ، و النّصرانیّ، و تمرّغ «2» فیه خنازیر السّواد و کلابه، و ها هم أولاء قد صرعهم العطش، بئسما خلفتم محمّدا فی ذرّیّته! لا سقاکم اللّه یوم الظّمإ إن لم تتوبوا و تنزعوا عمّا أنتم علیه من یومکم هذا فی ساعتکم هذه.
فحملت علیه رجّالة لهم ترمیه بالنّبل؛ فأقبل حتّی وقف أمام الحسین. «3»
__________________________________________________
(1)- [ج: عبرة، و هو البکاء].
(2)- [العبرات: «تتمرّغ»].
(3)- گوید: حر پیش روی یاران خویش رفت و گفت: «ای قوم! چرا یکی از این چیزها را که حسین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 418
الطّبری، التّاریخ، 5/ 428- 429- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 15
فاستقدم أمام الحسین علیه السّلام «1» فقال «2»: یا أهل الکوفة! لأمّکم الهبل و العبر «3»، أدعوتم «4» هذا العبد الصّالح حتّی إذا جاءکم «5» أسلمتوه، و زعمتم أنّکم قاتلو أنفسکم دونه؟ ثمّ عدوتم «6» علیه لتقتلوه «7» و أمسکتم «8» بنفسه، و «7» أخذتم بکظمه «8»، «9» و أحطتم به من کلّ جانب
__________________________________________________
- به شما عرضه می‌کند، نمی‌پذیرید که خدایتان از جنگ وی معاف دارد.»
گفتند: «اینک امیر عمر بن سعد، با وی سخن کن.»
گوید: با وی سخنانی گفت همانند آنچه از پیش با وی گفته بود و نیز به یاران خویش گفته بود.
عمر گفت: «دلم می‌خواست اگر راهی می‌یافتم، چنین می‌کردم.»
حر گفت: «ای مردم کوفه! مادرتان عزادار شود و بگرید که او را دعوت کردید و چون بیامد، تسلیمش کردید. می‌گفتید خویشتن را برای دفاع از او به کشتن می‌دهید. اما بر او تاخته‌اید که خونش بریزید، خودش را بداشته‌اید، گلویش را گرفته‌اید و از همه سو در میانش گرفته‌اید و نمی‌گذارید در دیار وسیع خدا برود تا ایمن شود و خاندانش نیز ایمن شوند. به دست شما چون اسیر مانده که برای خویش نه سودی تواند گرفت، دفع ضرری تواند کرد، وی را با زنانش و کودکان خردسالش و یارانش از آب روان فرات که یهودی و مجوسی و نصرانی می‌نوشند، و خوکها و سگان روستا در آن می‌غلطند، ممنوع داشته‌اید که هم‌اکنون از تشنگی از پا درآمده‌اند. چه رفتار بدی با باقیماندگان محمد پیش گرفته‌اید؟ اگر هم‌اکنون توبه نیارید و از این رفتارتان دست برندارید، خدا به روز تشنگی آبتان ندهد.»
گوید: پیادگان قوم سوی او حمله بردند و تیر انداختند که برفت تا پیش روی حسین بایستاد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3028- 3029
(1)- [أضاف فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام: «ثمّ أنشأ رجل من أصحاب الحسین علیه السّلام یقول:
لنعم الحرّ حرّ بنی ریاح و حرّ عند مختلف الرّماح
و نعم الحرّ إذ نادی حسین و جاد بنفسه عند الصّباح»
](2)- [بحر العلوم: «و توجّه نحو القوم منادیا بأعلی صوته»].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «العیر»، و فی نفس المهموم: «الغیر»].
(4)- [فی إعلام الوری و الأسرار و نفس المهموم: «دعوتم»، و فی بحر العلوم: «إذ دعوتم»].
(5)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و إعلام الوری و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و المعالی و مثیر الأحزان و بحر العلوم: «أتاکم»].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «غدرتم»].
(7- 7) [لم یرد فی إعلام الوری].
(8- 8) [مثیر الأحزان: «بکلکله»].
(9)- [فی البحار و العوالم: «بکلکله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 419
لتمنعوه «1» التّوجّه فی «2» بلاد اللّه العریضة، فصار «3» کالأسیر فی أیدیکم، لا یملک لنفسه نفعا، و لا تدفع «4» عنها ضرّا، و حلأتموه، و نساءه، و صبیته، و أهله «5» عن ماء الفرات الجاری، یشربه «6» الیهود، و النّصاری، و المجوس، و تمرّغ فیه خنازیر السّواد، و کلابه «7»، فها هم قد صرعهم «8» العطش، بئس ما خلّفتم محمّدا فی ذرّیّته، لا سقاکم اللّه یوم الظّماء. «9»
«10» فحمل علیه رجال یرمونه «10» بالنّبل، فأقبل «11» حتّی وقف أمام الحسین علیه السّلام. «12» «13»
__________________________________________________
(1)- [بحر العلوم: «و منعتموه من»].
(2)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «إلی»].
(3)- [بحر العلوم: «حتّی یأمن هو و أهل بیته فأصبح»].
(4)- [فی إعلام الوری: «و لا یدرء» و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان و بحر العلوم: «و لا یدفع»].
(5)- [فی بحر العلوم: «و أصحابه»، و لم یرد فی المعالی].
(6)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «تشربه»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «کلابهم» و فی الأسرار: «الکلاب» و فی نفس المهموم و مثیر الأحزان و بحر العلوم: «کلابها»].
(8)- [مثیر الأحزان: «ضرّهم»].
(9)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت و المعالی: «الظّماء الأکبر»، و زاد فی بحر العلوم: «إن لم تتوبوا و تنزعوا عمّا أنتم علیه من یومکم هذا و ساعتکم هذه»].
(10- 10) [بحر العلوم: «فحملت علیه الرّجّالة ترمیه»].
(11)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فرجع» و فی بحر العلوم: «فتقهر»].
(12)- [أضاف فی المعالی: «و قد امتلأ غیظا، و حتفا، و یتلهّف عطشا»].
(13)- پس، پیش روی حسین بیامد و (تا برابر لشکر عمر بن سعد ایستاده) گفت: «ای مردم کوفه! مادر به عزایتان بنشیند و گریه کند. آیا این مرد شایسته را به سوی خود خواندید و چون به سوی شما آمد، شما که می‌گفتید در یاری او با دشمنانش خواهید جنگید، دست از یاریش برداشتید. پس به روی او درآمده‌اید می‌خواهید او را بکشید؟ و جان او را به دست گرفته راه نفس کشیدن را بر او بسته‌اید، و از هر سو او را محاصره کرده‌اید و از رفتن به سوی زمینها و شهرهای پهناور خدا جلوگیریش کنید، بدانسان که همچون اسیری در دست شما گرفتار شده، نه می‌تواند سودی به خود برساند، و نه زیانی را از خود دور کند. و آب فراتی که یهود و نصاری و مجوس می‌آشامند و خوکهای سیاه و سگان در آن می‌غلطند به روی او و زنان و کودکان و خاندانش بستید. تا به جایی که تشنگی ایشان را به حال بیهوشی انداخته. چه بد رعایت محمّد صلّی اللّه علیه و اله را درباره فرزندانش کردید. خدا در روز تشنگی (محشر) شما را سیراب نکند؟»
پس تیراندازان بر او یورش بردند و حر (که چنین دید) بیامد تا پیش روی حسین علیه السّلام ایستاد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 103- 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 420
المفید، الإرشاد، 2/ 103- 104- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 11- 12؛ البحرانی، العوالم، 17/ 255؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 293؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 290؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 70؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 383- 384؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 243؛ القمی، نفس المهموم،/ 255- 256؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 365؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 603، لواعج الأشجان،/ 135- 136
و تقدّم الحرّ «1» أمام أصحابه، ثمّ قال: أیّها القوم «1»! ألا تقبلون من الحسین خصلة من هذه الخصال الّتی عرض علیکم، فیعافیکم اللّه من حربه و قتاله؟ فقال عمر: لقد حرصت، لو وجدت إلی ذلک سبیلا «2». فقال: یا أهل الکوفة! «3» لأمّکم الهبل «4» و العبر «5» أدعوتموه «4» حتّی إذا أتاکم، أسلمتموه، و زعمتم أنّکم قاتلو أنفسکم دونه، ثمّ عدوتم علیه لتقتلوه؟
أمسکتم بنفسه، «6» و أحطتم به «6»، و منعتموه من التّوجّه فی «5» بلاد اللّه العریضة حتّی یأمن و یأمن «7» أهل بیته، فأصبح «8» کالأسیر، لا یملک لنفسه نفعا، و لا «9» یدفع عنها «9» ضرّا، «10» و منعتموه و من معه «10» عن ماء الفرات الجاری یشربه «11» الیهودیّ، و النّصرانیّ، و المجوسیّ، و یتمرّغ «12» فیه خنازیر السّواد، و کلابه، «13» و ها هو و أهله «13» قد صرعهم العطش! بئسما
__________________________________________________
(1- 1) [نهایة الإرب: «ثمّ قال: أیّها الأمیر»].
(2)- [أضاف فی نهایة الإرب: «فعلت»].
(3)- [و فی المقرّم مکانه: «ثمّ استأذن الحسین فی أن یکلّم القوم، فأذن له، فنادی بأعلی صوته: یا أهل الکوفة ...»].
(4- 4) [نهایة الإرب: «دعوتموه»].
(5- 5) [المقرّم: «إذ دعوتموه و أخذتم بکظمه و أحطتم به من کلّ جانب، فمنعتموه التّوجّه إلی»].
(6- 6) [نهایة الإرب: «و أخذتم بکظمه، و أحطتم به من کلّ ناحیة»].
(7)- [لم یرد فی المقرّم].
(8)- [أضاف فی نهایة الإرب و المقرّم: «فی أیدیکم»].
(9- 9) [لم یرد فی المقرّم].
(10- 10) [المقرّم: «و حلأتموه و نساءه و صبیته و صحبه»].
(11)- [فی نهایة الإرب و المقرّم: «الّذی یشربه»].
(12)- [فی نهایة الإرب و المقرّم: «و تمرّغ»].
(13- 13) [فی نهایة الإرب و المقرّم: «و ها هم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 421
خلّفتم محمّدا فی ذرّیّته! لا سقاکم «1» اللّه یوم الظّمأ «2» إن لم تتوبوا، و تنزعوا عمّا أنتم علیه. «3» فرموه «2» بالنّبل، فرجع «4» حتّی وقف أمام الحسین. «5»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 288- 289- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام، 1/ 291؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 445- 446
ثمّ ناداهم الحرّ: ویحکم لا أمّ لکم! أنتم الّذین أقدمتموه، فلمّا أتاکم أسلمتموه، فصار کالأسیر، و منعتموه، و أهله الماء الجاری الّذی تشرب منه الیهود، و النّصاری و المجوس، و یتمرّغ فیه خنازیر السّواد، بئسما خلّفتم محمّدا فی أهله، و ذرّیّته، و إذا لم تنصروه و تفوا له بما حلفتم علیه، فدعوه یمضی حیث شاء من بلاد اللّه، أما أنتم باللّه مؤمنون، و بنبوّة محمّد جدّه مصدّقون، و بالمعاد موقنون؟!
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 143
ثمّ قال: یا أهل الکوفة! لأمّکم الهبل، دعوتموه حتّی إذا أتاکم خرجتم تقاتلونه،
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «لا أسقاکم»].
(2- 2) [المقرّم: «فحملت علیه رجّالة ترمیه»].
(3)- [أضاف فی نهایة الإرب: «من یومکم هذا فی ساعتکم هذه!»].
(4)- [المقرّم: «فتقهقر»].
(5)- بعد از آن، حر رو به اتباع (و لشکر) خود نمود و گفت: «ای قوم! آیا از حسین یکی از پیشنهادهای او را قبول نمی‌کنید که آن پیشنهادها را مطرح کرده. چرا نمی‌پذیرید تا خداوند شما را از جنگ و کشتن او بی‌نیاز کند؟»
عمر (ابن سعد) گفت: «من کوشیدم که راه و چاره را پیدا کنم.»
آن‌گاه گفت (حر): «ای اهل کوفه! مادران شما به ماتم شما بنشینند و سخت زاری کنند تا چشم آنها سرخ شود. شما او را دعوت کردید. چگونه او را تسلیم نمودید؟ ادعا کردید که جان خود را در پیشگاه او بسپارید؛ ولی خود شتاب و تعدی کرده، می‌خواهید او را بکشید؟ شما او را محاصره کردید و جانش را به ستوه آوردید و مانع رفتن او به یکی از سرزمینهای فراخ خداوند شدید که در آن‌جا با امان زیست کند و خانواده او آسوده شود تا آن‌که او میان شما اسیر شده که قادر بر نفع و ضرر نمی‌باشد. او و یاران او را از آب فرات جاری که برای یهود و نصاری و مجوس گوارا باشد، منع کردید. همان آبی که حتی خوکها و سگهای سواد (عراق) از آن بهره کافی دارند، بازی می‌کنند و غوطه می‌خورند. اکنون او و خانواده او از تشنگی بی‌پا شده. کار بدی نسبت به بازماندگان محمد می‌کنید و ذرّیّه او را محروم می‌نمایید. خداوند روز عطش شما را از آب محروم کند. مگر این‌که توبه کنید و از آنچه بر آن تصمیم گرفته‌اید، برگردید.»
آنها او (حر) را تیرباران کردند. او برگشت تا در پیشگاه حسین ایستاد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 173
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 422
و تمنعونه الماء الّذی تشربه الکلاب، و الخنازیر، لا سقاکم اللّه الماء.
قال له الحسین: انزل.
فقال: أنا لک فارسا خیر من أن أکون راجلا، و إلی النّزول «1» آخر أمری.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 31
ثمّ تقدّم بین یدی أصحاب الحسین، فخاطب عمر بن سعد، فقال: ویحکم! ألا تقبلون من ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ما یعرض علیکم من الخصال الثّلاث واحدة منها؟ فقال: لو کان ذلک إلیّ قبلت.
[ثمّ قال: یا أهل الکوفة! لأمّکم الهبل، أدعوتم الحسین إلیکم حتّی إذا أتاکم أسلمتموه، و زعمتم أنّکم قاتلو أنفسکم دونه، ثمّ عدوتم علیه لتقتلوه، و منعتموه التّوجّه فی بلاد اللّه العریضة الوسیعة الّتی لا یمنع فیها الکلب، و الخنزیر، و حلتم بینه و بین الماء الفرات الجاری الّذی یشرب منه الکلب و الخنزیر، و قد صرعهم العطش؟ بئس ما خلفتم محمّدا فی ذرّیّته، لا سقاکم اللّه یوم الظّمأ الأکبر، إن لم تتوبوا، و ترجعوا عمّا أنتم علیه من یومکم هذا فی ساعتکم هذه.
فحملت علیه رجّالة لهم ترمیه بالنّبل، فأقبل حتّی وقف أمام الحسین] «2».
و قال لهم عمر بن سعد: لو کان الأمر لی لأجبت الحسین إلی ما طلب، و لکن أبی علیّ عبید اللّه بن زیاد.
و قد خاطب أهل الکوفة، و أنّبهم، و وبّخهم، و سبّهم، فقال لهم الحرّ بن یزید: ویحکم! منعتم الحسین و نساءه و بناته الماء الفرات الّذی یشرب منه الیهود، و النّصاری، و یتمرّغ فیه خنازیر السّواد، و کلابه، فهو کالأسیر فی أیدیکم لا یملک لنفسه ضرّا و لا نفعا. «3»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «النّزال»].
(2)- سقط من المصریّة.
(3)- آن‌گاه حر اجازت طلبیده روی به مخالفان نهاده، زبان ملامت بر ایشان بگشاد. قولی آن‌که کوفیان او را تیرباران کردند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 52
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 423
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 180- 181
فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ: [...] قال: فتقدّم الحرّ أمام الحسین علیه السّلام و قال: معاشر النّاس! لأمّکم الویل، و الهبل، فما بالکم دعوتم هذا العبد الصّالح، و لمّا أتاکم، غدرتم به، و حلتم عن مودّتکم؟ و أنتم زعمتم أنّکم تقتلون أنفسکم دونه، و الآن عدتم لتقتلوه، و أخذتم بکظمه، و أحطتم به من کلّ جانب، و مکان، و منعتموه التّوجّه إلی بلاد اللّه العریضة، و قد صار مثل الأسیر فی أیدیکم، لا یدفع عن نفسه شیئا، و لا یملک ضرّا و لا نفعا، و حرّمتم علیه و علی عیاله الماء الجاری الّذی تشربه الکلاب، و الخنازیر، و الیهود، و النّصاری، لا سقاکم اللّه الغیث، فإنّ الحسین علیه السّلام قد کظّه هو و أهله، فبئس ما خلّفتم محمّدا صلّی اللّه علیه و اله فی ذرّیّته، لا سقاکم اللّه یوم القیامة.
قال: فحملت علیه القوم بالنّبال، فأتی، حتّی وقف أمام الحسین علیه السّلام. «1»
__________________________________________________
- چون دستوری یافت، رجز خوانان به معرکه درآمد و لشکر مخالف را ندا کرد که: ای اهل کوفه! مادران شما به ماتم شما گرفتار شوند. این بنده شایسته بزرگوار را به وعده‌های دروغ خود طلبیدید و اکنون شمشیر بر روی او کشیده‌اید و او را رخصت برگشتن نیز نمی‌دهید. آب فرات را که یهود و نصارا و مجوس و سگ و خوک می‌آشامند، به او و اهل بیت او روا نمی‌دارید. چنین پاداش پیغمبر خود را دادید. خدا شما را از تشنگی روز قیامت نجات ندهد.»
چون کافران او را نشانه تیرهای خود کردند، به خدمت حضرت برگشت که وداع کند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 662
(1)- این وقت، حر از پیش روی امام علیه السّلام بیرون شد و سپاه کوفه را مخاطب داشت،
فقال: یا أهل الکوفة! لأمّکم الهبل و العبر [...] بئسما خلّفتم محمّدا فی ذرّیّته. لا سقاکم اللّه یوم الظّماء.
گفت: «ای مردم کوفه! مادر به سوگ (1) شما نشیند و بر شما بگرید. این مرد صالح را دعوت کردید. چون ملتمس شما را به اجابت مقرون داشت، او را دست بازداشتید و با دشمنانش گذاشتید و حال آن‌که بر آن بودید که در راه او جهاد خواهید کرد و از بذل جان دریغ نخواهید خورد. همانا غدر کردید تا او را به قتل رسانید و همچنانش گریبانگیر شدید و پای برجا بداشتید و بر گرد او پره زدید (2) تا به هیچ مصری (3) و بلدی سفر نتواند کرد. لاجرم چون اسیری در دست شما افتاد که نه جلب نفع توانست کرد و نه دفع ضرر توانست داد. و دفع دادید او را و زنان او را و اهل بیت او را از آب فرات که یهود و نصاری می‌خورد و مجوس می‌آشامد و کلب و خنزیر دهان می‌زنند. و اینک آل پیغمبرند که از آسیب عطش از پای درافتاده‌اند. چه بد مردم که شما بوده‌اید بعد از پیغمبر در حق آل پیغمبر. خداوند سیراب نگرداند شما را در روزی که مردمان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 424
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 277- 278
__________________________________________________
- تشنه باشند.»
چون حر سخن بدین جا آورد، گروهی از کوفیان او را به تیرباران بیم دادند. پس باز شد و از پیش روی حسین علیه السّلام درایستاد.
(1). سوگ: ماتم، عزا.
(2). پرده زدن: احاطه کردن.
(3). مصر: شهر.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 256- 257
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 425

فلمّا رمی عمر ارتمی النّاس.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 398، أنساب الأشراف، 3/ 190- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 23
قالوا: و نادی عمر بن سعد مولاه زیدا أن: قدّم الرّایة. فتقدّم بها، شبّت الحرب. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87؛ المحمودی، العبرات، 2/ 23
فلمّا دنا منه عمر بن سعد و رمی بسهم، ارتمی النّاس. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 429- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 257؛ المحمودی، العبرات، 2/ 24
و أقبلت السّهام کأنّها المطر، فقال الحسین لأصحابه: أیّها النّاس! هذه رسل القوم إلیکم، فقوموا إلی الموت الّذی لا بدّ منه.
فحمل بعضهم علی بعض/ فاقتتلوا ساعة من النّهار حملة «3» واحدة، حتّی قتل من أصحاب الحسین نیف «4» و خمسون «4» رجلا- «5» رحمة اللّه علیهم «5».
قال: فعندها ضرب الحسین بیده إلی لحیته، و جعل یقول: اشتدّ غضب اللّه علی الیهود إذ جعلوا له ولدا، [و] اشتدّ غضب اللّه علی النّصاری «6»، و اشتدّ غضب اللّه علی المجوس إذ عبدت الشّمس و القمر و النّار من دون اللّه، و اشتدّ غضب اللّه علی قوم
__________________________________________________
(1)- گویند: عمر بن سعد به غلام خود زید گفت: «پرچم را جلو ببر!» و او پرچم را جلو برد و جنگ درگرفت.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 303
(2)- و چون عمر بن سعد به نزدیک حسین آمد و تیر انداخت، کسان نیز تیر انداختند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3030
(3)- فی د و بر: جملة.
(4- 4) فی النّسخ: عن خمسین.
(5- 5) لیس فی د.
(6)- کذا فی النّسخ، و الظّاهر أنّ العبارة سقطت من هذه الجملة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 426
اجتمعت آراؤهم علی قتل ابن بنت نبیّهم، و اللّه ما «1» أجبتهم إلی شی‌ء ممّا یریدونه أبدا حتّی ألقی اللّه و أنا مخضّب بدمی.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 183، 184
«2» ثمّ ارتمی النّاس «2»، و تبارزوا. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 104- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 12؛ البحرانی، العوالم، 17/ 256؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 291؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 243؛ القمی، نفس المهموم،/ 256؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 603، لواعج الأشجان،/ 136
فرمی أصحابه کلّهم بأجمعهم فی إثره رشقة واحدة، فما بقی واحد من أصحاب الحسین علیه السّلام إلّا أصاب من رمیهم سهم.
أبو طالب الزّیدی، الأمالی،/ 97- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 23
فرمی أصحابه کلّهم بأجمعهم فی أثره رشقة واحدة، فما بقی من أصحاب الحسین أحد إلّا أصابه من رمیتهم سهم.
(قال) أبو مخنف: فلمّا رموهم هذه الرّمیة، قلّ أصحاب الحسین علیه السّلام، فبقی فی هؤلاء القوم الّذین یذکرون فی المبارزة، و قد قتل منهم ما ینیف علی خمسین رجلا.
فعندها ضرب الحسین علیه السّلام بیده إلی لحیته، فقال: هذه رسل القوم.- یعنی السّهام- ثمّ قال: اشتدّ غضب اللّه علی الیهود و النّصاری إذ جعلوا له ولدا، و اشتدّ غضب اللّه علی المجوس إذ عبدت الشّمس و القمر و النّار من دونه، و اشتدّ غضب اللّه علی قوم اتّفقت آراؤهم علی قتل ابن بنت نبیّهم، و اللّه لا أجیبهم إلی شی‌ء ممّا یریدونه أبدا، حتّی ألقی اللّه، و أنا مخضّب بدمی.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 8، 9
فرشقوا کالسّیل، فقال الحسین: هی رسل القوم إلیکم، فقوموا رحمکم اللّه إلی الموت
الّذی لا بدّ منه. ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 100
ثمّ رمی النّاس.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 289
__________________________________________________
(1)- من د، و فی الأصل و بر: لا.
(2- 2) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(3)- به دنبال او، لشکرش تیرها را رها کردند و به میدان آمده مبارزه خواستند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 427
فقال علیه السّلام: قوموا إلی الموت الّذی لا بدّ منه.
فنهضوا جمیعا، و التقی العسکران، و امتاز الرّجّالة من الفرسان، و اشتدّ أیضاع، و خفی لإثارة العثیر الشّعاع، و السّمهریّة ترعف نجیعا، و المشرفیّة یسمع لها فی إلهام وقیعا، و لایجد الحسین علیه السّلام فی مساقط الحرب لوعظه سمیعا، و قد کفروا بالرّسول، و لا یمیلون إلّا إلی الصّوارم و النّصول، و لم یبق بینهم سوی الهاذم الزّرق «1»، و الصّوارم الذّلق، و السّهام تقری کالغیب المغرق و الشّرار المحرق.
و اقتتل العسکران، إلی أن علا النّهار، قال عدی بن حرملة: لمّا زحف عمر بن سعد إلی الحسین علیه السّلام، ضرب یده علی لحیته، و قال: اشتدّ غضب اللّه علی الیهود إذ جعلوا له ولدا، و علی النّصاری إذ جعلوه ثالث ثلاثة، و علی المجوس إذ عبدوا الشّمس و القمر دونه، و اشتدّ غضبه علی قوم اتّفقت علی قتل ابن بنت نبیّهم، و اللّه لا أجیبهم إلی شی‌ء ممّا یطلبون حتّی ألقی اللّه تعالی، و أنا مخضّب بدمی مغلوب علی حقّی.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 29، 30
و رکب عسکر ابن سعد، و أحدقوا بالحسین، و اقتتلوا «2»، و لم یزل یقتل من أهل الحسین و أصحابه واحدا و احدا إلی أن قتل من أهله و أصحابه ما ینیف علی خمسین رجلا.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 76- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 50
و أقبلت السّهام من القوم کأنّها القطر «3»، «4» فقال علیه السّلام لأصحابه: قوموا رحمکم اللّه «5» إلی الموت الّذی لا بدّ منه «5»، فإنّ هذه السّهام رسل القوم إلیکم، «6» «7» فاقتتلوا ساعة «8» من النّهار
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الرّزق»].
(2)- [کشف الغمّة: «و زحفوا و قتلوا»].
(3)- [فی المعالی: «شآبیب المطر»، و فی بحر العلوم: «المطر»].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان و المقرّم].
(5) (- 5) [لم یرد فی المعالی].
(6)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان،/ 70].
(7)- [زاد فی بحر العلوم: «فحمل أصحابه حملة واحدة»].
(8) (8*) [المقرّم: «فما انجلت الغبرة إلّا عن خمسین صریعا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 428
حملة و «1» حملة حتّی قتل من أصحاب الحسین علیه السّلام جماعة (8*). «2» «3»
قال: فعندها «4» ضرب الحسین علیه السّلام «5» بیده «6» إلی «5» لحیته و جعل یقول «6»: «7» اشتدّ غضب اللّه تعالی علی الیهود إذ جعلوا له ولدا، و «7» اشتدّ «8» غضب اللّه «8» علی النّصاری إذ جعلوه ثالث ثلاثة، و اشتدّ غضبه علی المجوس إذ عبدوا الشّمس و القمر دونه «9»، و اشتدّ غضبه علی قوم اتّفقت کلمتهم علی قتل ابن بنت «10» نبیّهم «11»، أما و اللّه لا أجیبهم إلی شی‌ء ممّا یریدون حتّی ألقی اللّه «12» و أنا مخضّب بدمی «12». «13»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(2)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة، و من هنا حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(3)- [زاد فی المعالی: «فی روایة: فلمّا انجلت الغبرة، إذا بخمسین من أصحابه کلّهم صرعی» و زاد فی بحر العلوم: «فما انجلت الغبرة إلّا عن خمسین صریعا»].
(4)- [فی الأسرار و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و بحر العلوم: «فعند ذلک»].
(5- 5) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «یده علی»].
(6- 6) [فی المعالی و المقرّم و بحر العلوم: «علی (لحیته الشّریفة) کریمته (شیبته) المقدّسة و قال»].
(7- 7) [لم یرد فی الأسرار].
(8- 8) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «غضبه»].
(9)- [لم یرد فی المعالی و بحر العلوم].
(10)- [لم یرد فی الأسرار].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(12- 12) [بحر العلوم: «تعالی»].
(13)- این بگفت و تیرها مانند قطرات باران باریدن گرفت. حضرت به یارانش فرمود: «رحمت خدا بر شما باد. برخیزید و مرگی را که چاره‌ای از آن نیست، آماده شوید که این تیرها رسولان مرگند، از دشمن به سوی شما.»
پس دو لشکر پاره‌ای از روز را با هم جنگیدند و چند حمله یکی پس از دیگری کردند تا آن‌که عده‌ای از یاران حضرت شهید شدند.
راوی گفت: در این هنگام حسین علیه السّلام دست بر محاسن شریف می‌زد و می‌فرمود: «خشم خداوند بر یهود موقعی سخت شد که فرزند برای خدا قرار دادند و غضب الهی بر نصاری هنگامی شدت یافت که خداوند را سومین خدای خود خواندند و بر طایفه مجوس آن‌گاه سخت خشمناک شد که آفتاب و ماه را به جای او پرستیدند و خداوند بر گروهی سخت غضبناک شده است که همه برای کشتن فرزند دختر پیغمبرشان یک زبان شده‌اند. به خدا قسم از خواسته‌های آنان هیچ نخواهم پذیرفت تا آن‌گاه که به خون خویش رنگین شوم و خدایتعالی را با این حال ملاقات کنم.
فهری، ترجمه لهوف،/ 100- 101
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 429
ابن طاووس، اللّهوف،/ 100- 101- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 12؛ البحرانی، العوالم، 17/ 255؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 290- 291؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 288- 289؛ القمی، نفس المهموم،/ 249- 250؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 292، 295؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 384- 385، 390؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 356؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 603، لواعج الأشجان،/ 136- 137؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 284
ثمّ ارتمی النّاس.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 446
قال: فترامی النّاس بالنّبال.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 181
و أهدفوا عسکر ابن سعد بالحسین علیه السّلام و أصحابه، و صفّوا لهم، و أرشقوهم بالسّهام، و النّبال، و اشتدّ علیهم القتال، و لم یزالوا یقتلون من أهل الحسین علیه السّلام واحد بعد واحد حتّی أتوا علی ما ینیف علی خمسین منهم. [عن مطالب السّؤول]
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 192
فلمّا و صلوا إلیه التمسوا منه نزوله علی حکم ابن زیاد و بیعته لیزید، فأبی، فقاتلوه، و کان أکثر الخارجین لقتاله کاتبوه، و بایعوه، ثمّ لمّا جاءهم أخلفوه، و فرّوا عنه إلی أعدائه إیثارا للسّحت العاجل علی الخیر الآجل، فحارب أولئک العدد الکثیر. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
فلمّا کان الیوم المذکور، و هو یوم عاشوراء، کان فی صبیحته الحرب بین الحسین علیه السّلام و عمر بن سعد، حمل حملة حتّی قتل جمع من أصحاب الحسین علیه السّلام.
تاج الدّین العاملی، التّتمة،/ 78- 79
__________________________________________________
(1)- چون تلاقی فریقین دست داد، آن جماعت از حسین علیه السّلام التماس کردند که به حکم ابن زیاد نزول کن و به متابعت یزید پلید علیه یستحقه راضی شود. حسین علیه السّلام از این معنی ابا و امتناع نمود.
اکثر مردم که کتابت به حسین علیه السّلام نوشته بودند و با وی بیعت کرده بودند، لیکن دنیا را بر آخرت ترجیح داده، به بیعت ابن زیاد و یزید درآمدند. پس جنگید با آن جمعیت بسیار.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقة،/ 342
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 430
فقال الحسین لأصحابه: قوموا إلی الموت الّذی لا مفرّ لکم عنه. فنهضوا جمیعا، و التقی العسکران، و امتاز الرّجّالة من الفرسان، و اشتدّ الجلاد بین العسکرین.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441
و قال محمّد بن أبی طالب: فرمی «1» أصحابه کلّهم، «2» فلمّا بقی «3» من أصحاب الحسین علیه السّلام «4» إلّا أصابه من سهامهم، «5» قیل: فلمّا رموهم هذه الرّمیة قلّ أصحاب الحسین علیه السّلام و قتل فی هذه الحملة خمسون رجلا. «6»
المجلسی، البحار، 45/ 12- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 255؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 291؛ القمی، نفس المهموم،/ 256- 257؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 292؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 384؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 603، لواعج الأشجان،/ 136؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 70
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «أنّه رمی»].
(2)- [من هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم].
(3)- [فی المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج و المقرّم و بحر العلوم: «فلم یبق»].
(4)- [زاد فی المقرّم: «أحدا»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان و المقرّم و بحر العلوم].
(6)- پس به یکدفعه جمع آن کافران تیرهای شقاق از کمانهای نفاق به سوی امام آفاق انداختند و کم کسی از اصحاب آن حضرت ماند که در این حمله مجروح نشد.
و به روایتی: در این حمله، پنجاه نفر شربت شهادت از جام سعادت چشیدند و به سایر سعدا و شهدا ملحق شدند. حضرت فرمود به اصحاب خود که: «مردانه باشید که این تیرها، رسولان این گروه غدّار است به سوی شما.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 662- 663
جماعتی از وجوه لشکر کوفه، از دل رضا نمی‌دادند که با حسین علیه السّلام رزم آغازند و خود را مطرود (1) دارین سازند. از این روی کار مقاتلت به مماطلت می‌رفت و حدیث مناطحت (2) به مسامحت می‌گذشت و در خلال این حال، از جانبین ارسال رسل و تحریر مکاتیب تقریر یافت و روز عاشورا نیز تا چاشتگاه کار بدین‌گونه می‌رفت. این هنگام مکشوف افتاد که: «پسر پیغمبر جلباب ذلت در بر نخواهد کرد و عبید اللّه زیاد بغضای (3) آن حضرت را دست باز نخواهد داشت.»
لاجرم از هردو سوی رزم را تصمیم عزم دادند.
(1). مطرود: رانده شده.
(2). مناطحت: شاخ به شاخ گذاشتن (کنایه از جنگ نمودن).
(3). بغضاء: کینه.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 257- 258
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 431
ثمّ إنّ عسکر ابن زیاد برزوا لمقاتلة الحسین رضی اللّه عنه و أصحابه، و أحدقوا بهم من کلّ جانب، و وضعوا السّیوف فی أصحاب الحسین، و رموهم بالنّبل، و هم یقاتلونهم، إلی أن قتل من أصحاب الحسین رضی اللّه عنه ما یزید عن الخمسین. [عن الفصول المهمّة]
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 262
و أمر عمر بن سعد النّاس بالحرب، فتقدّم سالم و یسار فوقعت مبارزات.
ثمّ صاح الشّمر بالنّاس و عمرو بن الحجّاج بأنّ هؤلاء قوم مستمیتون، فلا یبارزنّهم أحد، فأحاطوا بهم من کلّ جانب، و تعطّفوا علیهم.
و حمل الشّمر علی المیسرة، و عمرو علی المیمنة، فثبتوا لهم، و جثوا علی الرّکب حتّی ردّوهم، و بانت القلّة فی أصحاب الحسین علیه السّلام بهذه الحملة الّتی تسمّی الحملة الأولی، فإنّ الخیل لم یبق منها إلّا القلیل، و ذهبت من الرّجال ما یناهز الخمسین رجلا.
السّماوی، إبصار العین،/ 12
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 432

و المقتولون من أصحاب الحسین فی الحملة الأولی: نعیم بن عجلان، و عمران بن کعب بن حارث الأشجعیّ، و حنظلة بن عمرو الشّیبانیّ، و قاسط بن زهیر، و کنانة بن عتیق، و عمرو بن مشیعة، و ضرغامة بن مالک، و عامر بن مسلم، و سیف بن مالک النّمیریّ، و عبد الرّحمان الأرحبیّ، و مجمّع العائذیّ، و حباب بن الحارث، و عمرو الجندعیّ، و الحلاس «1» بن عمرو الرّاسبیّ، و سوّار بن أبی عمیر «2» الفهمیّ، و عمّار بن أبی سلامة الدّالانیّ، و النّعمان بن عمرو الرّاسبیّ «3»، و زاهر مولی عمرو بن الحمق «3»، و جبلة بن علیّ، و مسعود بن الحجّاج، و عبد اللّه بن عروة الغفاریّ، و زهیر بن بشر «4» الخثعمیّ؛ و عمّار ابن حسّان، و عبد اللّه بن عمیر، و مسلم بن کثیر، و زهیر بن سلیم، و عبد اللّه، و عبید اللّه ابنا زید البصریّ.
و عشرة من موالی الحسین و مولیان «5» من موالی أمیر المؤمنین علیه السّلام. «6»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «الجلاس»].
(2)- [فی البحار و العوالم: «أبی حمیر»].
(3) [فی المطبوع: «زاهر بن عمرو مولی ابن الحمق»].
(4)- [فی البحار و العوالم: «بشیر»].
(5)- [فی البحار و العوالم: «و اثنان»].
(6)- صاحب المناقب از کتاب بستان الطرف از حسن بصری روایت می‌کند که: در این مقاتله چون هر دو لشکر به انبوه روی در روی شدند و حرب بر پای ایستاد و اجل به اخذ ارواح مبارزان دست بگشاد، جماعتی کثیر از سپاه ابن سعد مسافر سعیر گشت و از اصحاب سید الشهدا نیز این جمله در اوّل حمله شهید شدند: نخستین نعیم بن عجلان انصاری، و دیگر عمران بن کعب بن حارث الاشجعی، و دیگر حنظلة بن عمرو الشیبانی، و دیگر قاسط بن ظهیر، و دیگر کرش بن ظهیر، و دیگر کنانة بن عتیق، و دیگر عمرو بن ضبیعة بن الضبعی، و دیگر ضرغامة بن مالک، و دیگر عامر بن مسلم، و دیگر سیف بن مالک النمیری، و دیگر عبد الرحمان بن عبد اللّه الکدری الارحبی، و دیگر مجمع بن عبد اللّه العایذی، و دیگر حیان بن الحارث السلمانی الازدی، و دیگر عمرو الجندعی، و دیگر حلاسی بن عمرو الراسبی، و دیگر سوار بن ابی عمیر الفهمی الهمدانی، و دیگر ابی عمارة بن ابی سلامة الدالانی (1)، و دیگر نعمان بن عمر الراسبی، و دیگر زاهر بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 433
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 113- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 64؛ البحرانی، العوالم، 17/ 341؛ القمی، نفس المهموم،/ 295
و أسماء الّذین قتلوا فیها- من أحرار و موالی- کما عن المناقب و غیره- هی کالآتی:
1- الأدهم بن أمیّة العبدیّ البصریّ، جاء إلی الحسین من البصرة و التحق به فی کربلا (إبصار العین و لواعج الأشجان).
2- أمیّة بن سعد الطّائیّ، و کان أمیّة هذا من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السّلام. خرج إلی الحسین علیه السّلام من الکوفة أیّام المهادنة، قال صاحب الحدائق الوردیّة: قتل فی أوّل الحرب، یعنی فی الحملة الأولی (إبصار العین).
3- جابر بن الحجّاج مولی عامر بن نهشل التّیمیّ، قال صاحب الحدائق: حضر مع الحسین علیه السّلام فی کربلاء، و قتل بین یدیه، و کان قتله قبل الظّهر، فی الحملة الأولی (إبصار العین).
4- جبلة بن علیّ الشّیبانیّ، ورد ذکره- فی عداد الشّهداء- فی زیارة النّاحیة- کما فی البحار: ج 45 ص 72 طبع طهران الجدید- و لعلّه متّحد مع جبلة بن عبد اللّه الوارد ذکره فی الزّیارة الرّجبیّة. و قد ذکره ابن شهر آشوب فی (المناقب: ج 4 ص 113) طبع قم فی عداد المقتولین فی الحملة الأولی قبل الظّهر.
5- جوین بن مالک بن قیس بن ثعلبة التّیمیّ الضّبعیّ، ذکر فی (الزّیارة) باسم (حوی)- کما فی البحار: ج 45 ص 72- طبع طهران الجدید، و کذلک ورد ذکره فی
__________________________________________________
- عمرو، غلام عمرو بن الحمق الخزاعی (2)، و دیگر جبلة بن علی الشیبانی، و دیگر مسعود بن الحجاج، و دیگر پدرش حجاج، و دیگر زهیر بن بشر الخثعمی، و دیگر عمار بن حسان بن شریح الطائی، و دیگر عبد اللّه بن عمیر، و دیگر اسلم بن کثیر الازدی الاعرج، و دیگر زهیر بن سلیم الازدی، و دیگر عبد اللّه بن یزید بن ثبیت القیسی، و دیگر عبید اللّه بن یزید بن ثبیت القیسی، و دیگر عبد اللّه بن عروة غفاری. این جمله سی تن بودند و ده تن از موالی حسین علیه السّلام و دو تن از موالی امیر المؤمنین صلوات اللّه علیه شهادت یافتند.
(1). [در متن «الدالابی» است].
(2). [صحیح: «زاهر، غلام عمرو بن الحمق الخزاعی» می‌باشد].
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 282
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 434
(الرّجبیّة) باسم (جویر) و لعلّ المقامین تصحیف، و الصّحیح ما ذکرناه. و الضّبعیّ: نسبة إلی ضبع بن وبرة بطن من القحطانیّة. کان من جنود ابن سعد، و لمّا ردّت الشّروط علی الحسین علیه السّلام، ازدلف إلیه، و قتل فی الحملة الأولی قبل الظّهر.
6- جندب بن حجیر الکندیّ الخولانیّ، هکذا ورد ذکره فی (الزّیارة کما فی البحار:
ج 45 ص 72)، و کان من وجوه الشّیعة، و من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السّلام. قال عنه أهل السّیر: إنّه قاتل، فقتل فی أوّل القتال. و الظّاهر من ذلک: أنّه من شهداء الحملة الأولی.
7- جنادة بن کعب بن الحارث الأنصاری الخزرجیّ، صحب الحسین من مکّة، و جاء معه هو و أهله إلی کربلاء، فقتل فی الحملة الأولی (إبصار العین) و (الحدائق الوردیّة) و غیرها. و فی المناقب یذکره باسم (جنادة بن الحارث). و مثله الخوارزمیّ.
و الظّاهر: أنّه هو هذا الّذی ذکرناه.
8- حباب بن الحارث السّلمانیّ الأزدیّ، هکذا ورد اسمه فی (زیارة النّاحیة) کما فی (البحار: ج 45 ص 72) طبع طهران الجدید. و فی (الرّجبیّة) باسم (حیّان) فی نسخة، و فی أخری (حسان) و لعلّ الجمیع واحد، و هو (حباب) کما عدّه ابن شهر آشوب فی (مناقبه:
ج 4 ص 113) طبع قم، من شهداء الحملة الأولی.
و کان الحارث هذا من شخصیّات الشّیعة فی الکوفة، و ممّن اشترک فی حرکة مسلم بن عقیل، و بعد مقتله خرج مع جماعة إلی الحسین علیه السّلام، و التقوا به قبیل وصوله إلی کربلا، فأراد الحرّ منعهم من اللّحاق بالحسین، فباء بالفشل، فالتحقوا بالحسین علیه السّلام.
9- الحرث- أو الحارث «1»- بن امرئ القیس الکندیّ، و کان مع ابن سعد، فلمّا ردّوا علی الحسین علیه السّلام کلامه، مال معه و قاتل و قتل، قال صاحب الحدائق: إنّه قتل فی الحملة الأولی، (إبصار العین).
10- الحارث بن نبهان مولی الحمزة بن عبد المطّلب، قال صاحب الحدائق الوردیّة:
و الحارث ابنه انضمّ إلی الحسین علیه السّلام بعد انضمامه إلی علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و الحسن
__________________________________________________
(1)- [و الظّاهر أنّ الإسم (الحارث) و إن کتب (الحرث) علی السّنّة القدیمة فی الکتابة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 435
علیه السّلام فجاء معه إلی کربلاء، و قتل بها فی الحملة الأولی (إبصار العین).
11- الحلاس بن عمرو الأزدیّ الرّاسبیّ، من راسب بن مالک بطن من شنوءة، و من الأزد من القحطانیّة. و کان علی شرطة أمیر المؤمنین علیه السّلام فی الکوفة، و کان هو و أخوه النّعمان مع عمر بن سعد، ثمّ تحوّلا إلی معسکر الحسین علیه السّلام لیلا، ورد ذکره فی الشّهداء فی (الزّیارة الرّجبیّة) و ذکره ابن شهر آشوب فی (المناقب: ج 4 ص 113) من شهداء الحملة الأولی.
12- حنظلة بن عمرو الشّیبانیّ، ذکره السّیّد الأمین فی عداد الشّهداء فی (أعیانه:
ج 4 ق 1 ص 252). و عدّه ابن شهر آشوب فی (مناقبه: ج 4 ص 113) من شهداء الحملة الأولی. و احتمل سیّدنا الأستاذ الخوئیّ فی (معجم رجال الحدیث ج 6 ص 306) اتّحاده مع حنظة بن أسعد الشّبامیّ، و لا مؤیّد لهذا الاحتمال، بل إنّ السّیّد الأمین اعتبرهما اثنین، کما فی المصدر الآنف، و لعلّه الأصحّ.
13- زاهر مولی عمرو بن الحمق الکندیّ الخزاعیّ، قال عنه أرباب السّیر و الرّجال:
إنّه کان بطلا مجرّبا، و شجاعا مطرقا، و معروفا بحبّه لأهل البیت علیهم السّلام، ورد ذکره فی (الزّیارة) مصحّفا ب (زاهد) و ذکره ابن شهر آشوب فی (المناقب: ج 4 ص 113) من شهداء الحملة الأولی.
14- زهیر بن بشر الخثعمیّ، نسبة إلی خثعم بن أنمار بن أراش قبیلة من القحطانیّة.
ورد ذکره فی قائمة شهداء الأصحاب عند السّیّد الأمین فی (أعیانه: ج 4 قسم 1)، کما ورد ذکره فی (زیارة النّاحیة کما فی البحار: ج 45 ص 72) و ورد ذکره بعنوان (زهیر بن بشیر) فی (الزّیارة الرّجبیّة)، و ذکره ابن شهر آشوب فی (مناقبه: ج 4 ص 113) من شهداء الحملة الأولی. و رجّح بعض الکتّاب المتأخّرین فی کتابه عن (أنصار الحسین) أنّه متّحد مع زهیر بن سلیم الأزدیّ. و هو ترجیح بلا مرجّح، بل التّرجیح علی عدم الاتّحاد، بحکم ذکرهما معا فی عداد أنصار الحسین فی الزّیارة، و فی کثیر من کتب التّاریخ و الرّجال و المقاتل. و هکذا فی (أعیان السّیّد الأمین) بالمصدر الآنف.
15- زهیر بن سلیم الأزدیّ، ورد ذکره فی (الزّیارة) بهذا الإسم و النّسبة- کما فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 436
البحار: ج 45 ص 72 طبع طهران الجدید- کما ورد له ذکر فی قائمة الأنصار الّتی أعدّها سیّدنا الأمین فی (أعیانه: ج 4 قسم 1 ص 252). و عدّه ابن شهر آشوب فی (المناقب: ج 4 ص 113) من شهداء الحملة الأولی.
و یبدو- من بعض السّیر-: أنّه ممّن عبر من معسکر ابن سعد إلی الحسین علیه السّلام لیلة عاشوراء.
16- سالم بن عمرو مولی بنی المدینة الکلبیّ، بهذا الإسم و النّسبة ورد ذکره فی (الزّیارة) و فی کتب المقاتل، و فی قائمة السّیّد الأمین فی (أعیانه) و بنی المدینة، بطن من کلب، و کان من الشّیعة فی الکوفة. خرج إلی الحسین علیه السّلام أیّام المهادنة ... و قال السّرویّ:
قتل فی أوّل حملة ممّن قتل من أصحاب الحسین علیه السّلام (إبصار العین).
17- سعد بن الحارث مولی علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، خرج مع الحسین علیه السّلام من المدینة إلی مکّة، و منها إلی کربلاء، فقتل بها فی الحملة الأولی، ذکره ابن شهر آشوب فی المناقب، و غیره من المتأخّرین (إبصار العین للسّماویّ).
18- سوار بن منعم بن حابس بن أبی عمیر بن نهم الهمدانیّ، جاء إلی الحسین علیه السّلام أیّام الهدنة، و قاتل فی الحملة الأولی- کما فی مناقب ابن شهر آشوب- و له ذکر فی (الزّیارة) فجرح و صرع، و أخذ أسیرا إلی ابن سعد، و توفّی متأثّرا بتلک الجروح بعد ستّة أشهر تقریبا.
19- سیف بن مالک العبدیّ النّمیریّ، له ذکر فی (الزّیارة). و ذکره ابن شهر آشوب باسم (النّمیریّ) من جملة المقتولین فی الحملة الأولی. و هو من جملة الرّجالات الّذین کانوا یجتمعون فی بیت ماریة بنت منقذ العبدیّ فی البصرة، أیّام حرکة الحسین علیه السّلام فی وجه یزید بن معاویة.
20- ضرغامة بن مالک. ذکر فی (الزّیارة) و (الرّجبیّة). و ذکره الأمین فی (أعیانه:
ج 4 قسم 1) و عامّة أرباب المقاتل، و عدّه ابن شهر آشوب فی (المناقب: ج 4 ص 113) من شهداء الحملة الأولی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 437
و یقول السّماویّ فی (إبصار العین): «إنّه ممّن بایع مسلما، فلمّا خذل مسلم خرج من الکوفة مع ابن سعد و التحق بالحسین علیه السّلام، و قتل مبارزة بعد صلاة الظّهر».
21- عامر بن مسلم العبدیّ البصریّ، ذکر فی (الزّیارة و الرّجبیّة) و الأمین ذکره فی (أعیانه) و عامّة أرباب المقاتل، و عدّه ابن شهر آشوب فی (المناقب) من شهداء الحملة الأولی.
22- سالم مولی عامر- المتقدّم الذّکر- فقد خرجا معا مع یزید بن ثبیط العبدیّ من البصرة و جماعة آخرین، فالتحقوا بالحسین علیه السّلام. و قتل سالم- هذا- مع عامر فی الحملة الأولی (إبصار العین).
23- عبد اللّه بن بشر بن ربیعة بن عمرو ... الأنماریّ الخثعمیّ، کان ممّن خرج من الکوفة فی عسکر ابن سعد، ثمّ صار إلی الحسین علیه السّلام أیّام المهادنة، قال صاحب (الحدائق) و غیره: إنّ عبد اللّه بن بشر قتل فی الحملة الأولی قبل الظّهر. (إبصار العین).
24- عبد اللّه بن عمیر بن عبّاس بن عبد قیس بن علیم بن جناب الکلبیّ ذکر فی (الزّیارة) و (الرّجبیّة) و الطّبریّ و الخوارزمیّ و عامّة کتب السّیر و المقاتل. من بنی علیم، توجّه من الکوفة إلی الحسین علیه السّلام مع زوجته أمّ وهب بنت عبد من النّمر بن قاسط.
ذکره ابن شهر آشوب فی عداد المقتولین فی الحملة الأولی.
25، 26- عبد اللّه و عبید اللّه ابنا یزید بن ثبیط- أو نبیط- العبدیّ البصریّ خرجا مع أبیهما من البصرة، حین بعث الحسین علیه السّلام کتابا إلی أهل البصرة یدعوهم إلی نصرته، فالتحقوا به و هو فی مکّة. لهما ذکر فی (الزّیارة) و فی کثیر من کتب السّیر و المقاتل.
و عدّهما ابن شهر آشوب فی (مناقبه: ج 4 ص 113) من المقتولین فی الحملة الأولی.
27- عمّار بن حسان بن شریح بن سعد بن حارثة ... الطّائیّ، کان من الشّیعة المخلصین فی ولائهم لأهل البیت علیهم السّلام، و من الشّجعان المطرقین، ورد ذکره فی (الزّیارة و الرّجبیّة) صحب الحسین علیه السّلام من مکّة و لازمه إلی أن قتل بین یدیه فی کربلا فی الحملة الأولی- کما عن (المناقب).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 438
28- عمّار بن أبی سلامة- أو سلامة- ... بن دالان الهمدانیّ، و بنو دالان بطن من همدان. ورد ذکره بهذا الإسم فی (الزّیارة) کما فی البحار: ج 45 ص 73 طبع طهران الجدید. و ذکره ابن شهر آشوب فی عداد المقتولین فی الحملة الأولی- کما فی المناقب: ج 4 ص 133- طبع قم.
29- عمرو بن جندب الحضرمیّ الکوفیّ، له ذکر فی (الزّیارة) و فی قائمة السّیّد الأمین، خرج من الکوفة بعد قتل مسلم بن عقیل، و التحق بالحسین علیه السّلام فی الطّریق، و قتل فی الحملة الأولی.
30- عمرو بن ضبیعة بن قیس بن ثعلبة الضّبعیّ التّیمیّ، کان فارسا مقداما فی الحروب. خرج مع ابن سعد، ثمّ ازدلف إلی الحسین علیه السّلام قبل العاشر من المحرّم. له ذکر فی (الزّیارة) بهذا الإسم، و فی الرّجبیّة: (ضبیعة بن عمرو) مقلوبا، و ذکره ابن شهر آشوب- باسم عمرو بن مشبعة مصحّفا- فی عداد المقتولین فی الحملة الأولی- کما فی المناقب:
ج 4 ص 113- طبع قم.
31- عمرو بن عبد اللّه الهمدانیّ الجندعیّ- و بنو جندع بطن من همدان-، له ذکر فی (الزّیارة) بهذا الإسم. و هو ممّن ازدلف إلی الحسین علیه السّلام أیّام المهادنة، قاتل و صرع، و بقی مریضا من أثر الضربات، و مات بعد سنة- تقریبا- ذکره ابن شهر آشوب من المقتولین فی الحملة الأولی- کما فی المناقب-.
32- عمران بن کعب بن حارث الأشجعیّ، و أشجع: قبیلة من غطفان. ذکره الشّیخ الطّوسیّ فی (رجاله) باسم (عمران بن کعب)، و فی (الزّیارة- کما فی بحار المجلسیّ ج 45 ص 70) عمر بن کعب. و الظّاهر أنّهما واحد، و ذکره ابن شهر آشوب إسما و نسبة- فی (مناقبه: ج 4 ص 113) فی عداد المقتولین فی الحملة الأولی.
33- عبد الرّحمان بن عبد اللّه بن الکدن بن أرحب ... الهمدانیّ، و هو الّذی أوفده أهل الکوفة مع قیس بن مسهر، و معهما نحو من مائة و خمسین صحیفة إلی الحسین علیه السّلام و هو- مع قیس مع عمارة السّلولیّ ممّن أرسلهم الحسین علیه السّلام مع مسلم بن عقیل علیه السّلام إلی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 439
الکوفة. ثمّ عاد عبد الرّحمان إلی الحسین علیه السّلام- من جملة الوفود- فصحبه إلی کربلاء، و قتل بین یدیه فی الحملة الأولی- کما فی مناقب ابن شهر آشوب: ج 4 ص 113- و له ذکر فی (الزّیارة) بهذا الإسم.
34- قارب بن عبد اللّه الدّؤلیّ مولی الحسین علیه السّلام، أمّه جاریة للحسین علیه السّلام، تزوّجها عبد اللّه الدّؤلیّ، فولدت منه (قاربا)، فهو مولی للحسین علیه السّلام، خرج معه من المدینة، و قتل فی الحملة الأولی الّتی هی قبل الظّهر بساعة (إبصار العین) و له ذکر فی (الزّیارة).
35- 37- قاسط بن زهیر بن الحارث التّغلبیّ، و أخوه (مقسط) و أخوهما (کردوس)، هؤلاء الثّلاثة کانوا من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السّلام، ثمّ صحبوا الحسین علیه السّلام بعده، ثمّ بقوا فی الکوفة، و لمّا ورد الحسین علیه السّلام کربلاء خرجوا إلیه لیلا، و قتلوا بین یدیه، قال السّرویّ: فی الحملة الأولی (إبصار العین). و قد ورد اسم قاسط و کردوس فی (الزّیارة).
38- کنانة بن عتیق التّغلبیّ، من أبطال الکوفة، و من عبّادها و قرّائها، ورد اسمه فی (الزّیارة) کما فی بحار المجلسیّ: ج 45 ص 71. وعدّه ابن شهر آشوب فی (المناقب ج 4 ص 113) من المقتولین فی الحملة الأولی.
39- القاسم- أو القسم- بن حبیب بن أبی بشر الأزدیّ، و کان فارسا من فرسان الشّیعة فی الکوفة، خرج مع ابن سعد، ثمّ مال إلی الحسین علیه السّلام أیّام المهادنة، و قتل بین یدیه فی الحملة الأولی (إبصار العین). و له ذکر فی (الزّیارة).
40- مجمّع بن عبد اللّه العائدیّ المذحجیّ، کان من التّابعین و من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السّلام. و لقد جاء هو و ابنه عائذ و عمرو بن خالد الصّیداویّ، مع نافع بن هلال المرادیّ إلی الحسین علیه السّلام قبل وصوله إلی کربلاء، فمانعهم الحرّ أوّلا، ثمّ باء بالفشل، و وصلوا إلی الحسین علیه السّلام. و له ذکر فی (الزّیارة). و ذکر ابن شهر آشوب فی (المناقب) من شهداء الحملة الأولی.
و یذکر السّماویّ فی (إبصار العین) أنّ عائذا ابن مجمّع، أیضا من شهداء الحملة الأولی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 440
- نقلا عن الحدائق الوردیّة- و علیه فینتهی التّرقیم إلی (41).
42- 43- مسعود بن الحجّاج التّیمیّ، و ابنه عبد الرّحمان بن مسعود، و کانا من الشّیعة المعروفین فی الکوفة، خرجا إلی الحسین علیه السّلام أیّام المهادنة، و کانا- فی بدایة الأمر- مع ابن سعد- فازدلفا إلی الحسین علیه السّلام و قتلا بین یدیه فی الحملة الأولی- کما ذکره السّرویّ- (إبصار العین).
44- مسلم بن کثیر الأعرج الأزدیّ الکوفیّ، کان من التّابعین و من شیعة أمیر المؤمنین علیه السّلام. ورد ذکره فی (الزّیارة) مصحّفا باسم أسلم بن کثیر، کما ورد فی (الرّجبیّة) باسم سلیمان بن کثیر. و الظّاهر: أنّهم واحد. ذکره ابن شهر آشوب فی (المناقب: ج 4 ص 113) من شهداء الحملة الأولی.
45- شبیب مولی الحارث بن سریع الهمدانیّ الجابریّ، جاء مع سیف و مالک ابنی سریع. قال ابن شهر آشوب: قتل فی الحملة الأولی (إبصار العین).
46- شبیب بن عبد اللّه النّهشلیّ البصریّ، ذکر الشّیخ الطّوسیّ: أنّه من أصحاب الحسین علیه السّلام. و مثله ابن شهر آشوب فی (المناقب). و قال الحائریّ فی (ذخیرة الدّارین ص 219): أنّه خرج من المدینة مع الحسین علیه السّلام إلی کربلاء، و قتل فی الحملة الأولی قبل الظّهر.
47- نعیم بن عجلان الأنصاریّ، ذکر فی (الزّیارة) بهذا الإسم و النّسبة، و عدّه ابن شهر آشوب فی (المناقب) من شهداء الحملة الأولی.
48- نعمان بن عمرو الرّاسبیّ، ذکره الشّیخ فی (الرّجال)، و له فی الزّیارة الرّجبیّة ذکر أیضا، و عدّه ابن شهر آشوب فی (المناقب: ج 4 ص 113) من شهداء الحملة الأولی.
و قد ذکر ابن شهر آشوب فی (مناقبه: ج 4 ص 113) من عداد المقتولین فی الحملة الأولی (عبد اللّه بن عروة الغفاریّ) و لکنّا فی شکّ من ذلک. فإنّه و أخوه عبد الرّحمان ممّن استشهدوا بین یدی الإمام علیه السّلام مبارزة- کما سنذکر-.
و ذکر السّماویّ فی (إبصار العین) نصر بن أبی نیزر مولی علیّ بن أبی طالب علیه السّلام فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 441
عداد الشّهداء فی الحملة الأولی. و لا مؤیّد له.
و ذکر بعض أرباب المقاتل من بین الأسماء فی هذه الحملة (عباد بن المهاجر الجهنیّ) کما ورد ذکره فی قائمة (السّیّد الأمین).
و علی کلّ، فهذه الأرقام- و هی تناهز الخمسین- ممّا یمکن الوثوق بأنّهم من أصحاب الحسین علیه السّلام، و ممّن قتلوا فی الحملة الأولی، فقد ذکر ابن شهر آشوب فی (المناقب) ما یقارب أو ینوف علی الأربعین غیر الموالی. و الباقی ذکروا فی مختلف کتب السّیر و المقاتل.
و هذا العدد یتناسب مع کثیر من تعابیر (المقاتل) ب (نحو من خمسین قتیلا).
إلّا أنّ بعض أرباب المقاتل یعبر ب (نیف و خمسین). و الظّاهر أنّ عددهم لا یتجاوز الخمسین. و اللّه عالم بحقائق الأمور. و بعد ذلک بقی علینا أن نعدّ أسماء الأصحاب المبارزین الّذین یتجاوز عددهم الخمسین أیضا لیکون مجموعهم ینوف علی المائة- کما أر؟؟ تأینا ذلک فی طلیعة هذا المجلس- فراجع.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 385- 389
ذکر أسماء أصحاب الحسین بن علیّ علیه السّلام الّذین استشهدوا فی الحملة الأولی بدون مبارزة، و هم واحد و خمسون رجلا:
( «1») نعیم بن عجلان. ( «2») عمران بن کعب بن حارث الأشجعیّ. (3) حنظلة بن عمرو الشّیبانیّ. (4) قاسط بن زهر (5) و أخوه: مقسط. (6) کنانة بن عتیق التّغلبیّ.
(7) عمرو بن ضیعة بن قیس التّمیمیّ. (8) ضرغامة بن مالک. (9) عامر بن مسلم العبدیّ (10) و مولاه: سالم. (11) سیف بن مالک العبدیّ. (12) عبد الرّحمان بن عبد اللّه الأرحبیّ الهمدانیّ. (13) ضباب بن عامر التّمیمیّ. (14) عمرو بن الجندعیّ.
(15) حلاس بن عمرو الرّابسیّ «1» (16) و أخوه. (17) نعمان بن عمرو «1». (18) سوار «2» بن أبی عمیر النّهمیّ. (19) عمّار بن سلامة الدّالانیّ. (20) زاهر مولی عمرو بن الحمق.
__________________________________________________
(1- 1) [و الصّحیح: « (16) و أخوه: نعمان بن عمرو»].
(2)- [فی المطبوع: «أسوار»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 442
(21) مسعود بن الحجّاج التّمیمیّ (22) و ولده عبد الرّحمان. (23) زهیر بن بشر الخثعمیّ. (24) مسلم بن کثیر الکوفیّ. (25) زهیر بن سلیم الأزدیّ. (26) عبید اللّه، (27) و عبد اللّه: ولدا یزید بن بشیط العبدیّ البصریّ. (28) جندب بن حجر الکندیّ.
(29) جنادة بن کعب. (30) سالم بن عمرو. (31) قاسم بن سعد الطّائیّ. (32) قاسم ابن حبیب الأزدیّ. (33) بکر بن حیّ التّمیمیّ. (34) جو بن مالک التّمیمیّ.
(35) أمیّة ابن سعد الطّائیّ. (36) عبد اللّه بن بشیر. (37) بشیر بن عمرو. (38) حجّاج ابن بدر البصریّ. (39) عائذ بن مجمّع بن عبد اللّه. (40) قارب بن عبد اللّه الدّئلیّ.
(41) منجح بن سهم مولی الحسن علیه السّلام. (42) أسلم بن عمرو التّرکیّ (43) و ولده:
واضح. (44) سعد بن الحارث مولی أمیر المؤمنین علیه السّلام. (45) نصر بن أبی نیزر «1» غلام علیّ بن أبی طالب علیه السّلام. (46) حارث بن نهان غلام حمزة سیّد الشّهداء. (47) جون بن حوی. (48) مسعود بن الحجّاج. (49) عمّار بن حسّان. (50) عبد اللّه بن عروة الغفاریّ. (51) جبلة بن علیّ ... و کان عشرة منهم موالی.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 94- 95
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أبی یزر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 443

علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن أحمد بن محمّد بن أبی نصر، عن معاویة بن عمّار، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: شعارنا: «یا محمّد یا محمّد» و شعارنا یوم بدر: «یا نصر اللّه اقترب اقترب»، و شعار المسلمین یوم أحد: «یا نصر اللّه اقترب»، و یوم بنی النّضیر: «یا روح القدس أرح»، و یوم بنی قینقاع: «یا ربّنا لا یغلبنّک»، و یوم الطّائف: «یا رضوان»، و شعار یوم حنین: «یا بنی عبد اللّه [یا بنی عبد اللّه]»، و یوم الأحزاب: «حم لا یبصرون»، و یوم بنی قریظة: «یا سلام أسلمهم»، و یوم المریسیع- و هو یوم بنی المصطلق-: «ألا إلی اللّه الأمر»، و یوم الحدیبیّة: «ألا لعنة اللّه علی الظّالمین»، و یوم خیبر یوم القموص: «یا علیّ آتهم من عل»، و یوم الفتح: «نحن عباد اللّه حقّا حقّا»، و یوم تبوک: «یا أحد یا صمد»، و یوم بنی الملوّح: «أمت أمت»، و یوم صفّین: «یا نصر اللّه»، و شعار الحسین علیه السّلام: «یا محمّد»، و شعارنا: «یا محمّد».
الکلینی، الفروع من الکافی، 5/ 47 رقم 1
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 444

و ناوش عمر بن سعد حسینا، فکان أوّل من قاتل مولی لعبید اللّه بن زیاد، یقال له سالم، نصل من الصّف، فخرج إلیه عبد اللّه بن تمیم بن ... فقتله.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 72
و خرج یسار مولی زیاد، و سالم مولی ابن زیاد، فدعوا إلی المبارزة، فقال عبد اللّه بن عمیر الکلبیّ: أبا عبد اللّه! رحمک اللّه، ائذن لی أخرج إلیهما. [فأذن له] فخرج رجل آدم طوال شدید السّاعدین، بعید ما بین المنکبین، فشدّ علیهما، فقتلهما، و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن کلب حسبی بیتی فی کلیب حسبی
إنّی امرؤ ذو مرّة و عصب و لست بالخوّار عند النّکب
إنّی زعیم لک أمّ وهب بالطّعن فیهم مقدما و الضّرب
ضرب غلام مؤمن بالرّبّ
فأقبلت إلیه امرأته، فقالت: قاتل بأبی أنت و أمّی عن الحسین ذرّیّة محمّد. فأقبل یردّها نحو النّساء.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 398، أنساب الأشراف، 3/ 190
فلمّا ارتموا خرج یسار مولی زیاد بن أبی سفیان، و سالم مولی عبید اللّه بن زیاد؛ فقالا:
من یبارز؟ لیخرج إلینا بعضکم.
قال: فوثب حبیب بن مظاهر و بریر بن حضیر «1»، فقال لهما حسین «2»: اجلسا.
فقام عبد اللّه بن عمیر الکلبیّ فقال: أبا عبد اللّه! رحمک اللّه! ائذن لی، فلأخرج «3» إلیهما. فرأی حسین «2» رجلا آدم طویلا، «4» شدید السّاعدین، بعید ما بین المنکبین،
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم و العبرات: «خضیر»].
(2)- [نفس المهموم: «الحسین»].
(3)- [نفس المهموم: «لأخرج»].
(4)- [و فی بحر العلوم مکانه: «و لمّا قتل من أصحاب الحسین علیه السّلام فی هذه الحملة من قتل، صار یبرز-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 445
«1» فقال حسین «2» «1»: إنّی لأحسبه «3» للأقران قتّالا، «4» اخرج إن شئت.
قال: فخرج «4» إلیهما، فقالا له: من أنت؟ فانتسب لهما، فقالا: لا نعرفک؛ لیخرج إلینا «5» زهیر بن القین أو حبیب بن مظاهر أو بریر بن حضیر «6»- و یسار مستنتل أمام سالم-.
فقال له الکلبیّ: یا ابن الزّانیة! و بک «5» رغبة عن مبارزة أحد من النّاس؟ و ما یخرج «7» إلیک أحد «8» من النّاس «8» إلّا و هو خیر منک. ثمّ شدّ علیه، «9» فضربه بسیفه حتّی برد، فإنّه لمشتغل به یضربه بسیفه إذ شدّ علیه سالم، فصاح به: قد رهقک العبد. قال: فلم یأبه له حتّی غشیه، فبدره الضّربة، فاتّقاه الکلبیّ بیده الیسری، فأطار أصابع کفّه الیسری، ثمّ مال علیه الکلبیّ، فضربه حتّی قتله، و أقبل الکلبیّ مرتجزا؛ و هو یقول، و قد قتلهما جمیعا «9»:
إن تنکرونی فأنا ابن کلب «10» حسبی بیتی «11» فی علیم حسبی
إنّی امرؤ ذو مرّة و عصب «12» و لست بالخوّار عند النّکب
__________________________________________________
- الرّجل و الرّجلان، و یستأذن الحسین علیه السّلام و یقاتل، ثمّ یقتل. فخرج من عسکر ابن سعد یسار مولی زیاد بن أبیه، و سالم مولی عبید اللّه بن زیاد، فطلبا المبارزة. فوثب حبیب و بریر، فلم یأذن لهما الحسین علیه السّلام.
فقام عبد اللّه بن عمیر الکلبیّ من علیم بن جناب الکلبیّ، و کنیته (أبو وهب) و استأذن الحسین فی البراز، و کان طویلا ...»].
(1- 1) [بحر العلوم: «شریفا فی قومه شجاعا مجرّبا. فنظر إلیه الحسین، و قال:»].
(2)- [نفس المهموم: «الحسین»].
(3)- [فی نفس المهموم و بحر العلوم: «أحسبه»].
(4- 4) [بحر العلوم: «فأذن له، فبرز عبد اللّه»].
(5- 5) [بحر العلوم: «حبیب أو زهیر أو بریر. و کان یسار قریبا منه. فقال له عبد اللّه، أو بک»].
(6)- [فی نفس المهموم و العبرات: «خضیر»].
(7)- [فی نفس المهموم و بحر العلوم: «و لا یخرج»].
(8- 8) [لم یرد فی بحر العلوم].
(9- 9) [بحر العلوم: «عبد اللّه بسیفه، فقتله و بینما هو مشتغل به، إذ شدّ علیه سالم مولی ابن زیاد، فصاح أصحابه: قد رهقک العبد، فلم یعبأ به عبد اللّه، فضربه سالم بالسّیف، فاتّقاها عبد اللّه بیده الیسری، فأطارت أصابعه، و مال عبد اللّه علی سالم فقتله. ثمّ أقبل إلی الحسین علیه السّلام- و قد قتلهما معا- و هو یرتجز و یقول:»].
(10)- [بحر العلوم: «الکلبیّ»].
(11)- [نفس المهموم: «ببیتی»].
(12)- [بحر العلوم: «عضب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 446
إنّی زعیم لک أمّ وهب بالطّعن فیهم مقدما و الضّرب
ضرب غلام مؤمن بالرّبّ
فأخذت أمّ وهب امرأته عمودا «1»، ثمّ أقبلت نحو زوجها تقول له «1»: فداک أبی و أمّی! قاتل دون الطّیّبین ذرّیّة محمّد. «2» فأقبل إلیها یردّها نحو النّساء «2»، فأخذت تجاذب «3» ثوبه، «4» ثمّ قالت: إنّی «4» لن أدعک دون أن أموت معک.
فناداها حسین «5»، فقال «6»: جزیتم «7» من أهل بیت «8» خیرا. ارجعی رحمک اللّه «9» إلی النّساء، فاجلسی معهنّ «9»، فإنّه لیس علی النّساء قتال. «10» فانصرفت إلیهنّ «10». «11»
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: «و أقبلت نحوه، و هی تقول»].
(2- 2) [بحر العلوم: «فأراد أن یردّها إلی النّساء فلم تطاوعه»].
(3)- [بحر العلوم: «تجاذبه»].
(4- 4) [بحر العلوم: «و تقول»].
(5)- [فی نفس المهموم و بحر العلوم و العبرات: «الحسین»].
(6)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(7)- [نفس المهموم: «جزیت»].
(8)- [بحر العلوم: «أهل بیت نبیّکم»].
(9- 9) [لم یرد فی بحر العلوم].
(10- 10) [بحر العلوم: «فرجعت إلی النّساء»].
(11)- یسار آزاد شده زیاد بن ابی سفیان و سالم آزاد شده عبید اللّه بن زیاد برون آمدند و گفتند: «هماوردی هست که سوی ما آید؟»
گوید: حبیب بن مظاهر و بریر بن حضیر از جای جستند.
حسین بدانها گفت: «بنشینید!»
در این هنگام عبد اللّه بن عمیر کلبی برخاست و گفت: «ای ابو عبد اللّه! خدایت رحمت آرد. اجازه بده من سوی آنها روم.»
گوید: حسین مردی دید تیره رنگ، بلند قامت، ستبر بازو و فراخ پشت و گفت: «پندارمش که کشنده همگنان است. اگر می‌خواهی برو.»
گوید: عبد اللّه سوی آنها رفت که گفتندش: «کیستی؟» و چون نسبت خویش بگفت، گفتندش که: «ما تو را نمی‌شناسیم. زهیر بن قین بیاید یا حبیب بن مظاهر یا بریر بن حضیر.»
یسار جلو سالم بود و آماده نبرد.
گوید: مرد کلبی گفت: «ای روسپی‌زاده! هماوردی یکی را خوش نداری تا یکی دیگر بیاید که بهتر از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 447
الطّبری، التّاریخ، 5/ 429- 430- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 257- 258؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 390- 391؛ المحمودی، العبرات، 2/ 24- 25
فبرز یسار مولی زیاد بن أبی سفیان، و برز إلیه عبد اللّه بن عمیر، فقال له یسار «1»: من أنت؟ فانتسب له، فقال له: لست أعرفک، لیخرج «2» إلیّ زهیر بن القین، أو حبیب بن مظاهر. فقال له عبد اللّه بن عمیر: یا ابن الفاعلة! و بک «3» رغبة من «4» مبارزة أحد من النّاس؟ ثمّ شدّ علیه، فضربه بسیفه حتّی برد.
__________________________________________________
- تو باشد.»
آن‌گاه حمله برد و با شمشیر خویش او را بزد؛ چندان‌که جان داد. در آن حال که سرگرم وی بود و با شمشیر می‌زد، سالم سوی وی حمله برد و بانگ زد: «برده سوی تو آمد.»
اما عبد اللّه اعتنایی نکرد تا نزدیک شد و پیشدستی کرد و ضربتی بزد که مرد کلبی دست چپ خویش را جلو آن برد و انگشتان دست چپش بیفتاد. آن‌گاه مرد کلبی به او پرداخت و چندان ضربتش زد که جان داد. مرد کلبی که هردو را کشته بود، بیامد و رجزی به این مضمون می‌خواند:
«اگر نمی‌شناسیدم، من فرزند کلبم
و نسب از تیره علیم دارم
مردی زهره دارم و عصب‌دار
و هنگام حادثه سست نیستم
ام وهب! تعهد می‌کنم که در ضربت زدن
از آنها پیشدستی کنم
و ضربتم، ضربت جوان مؤمن باشد.»
گوید: ام وهب، زن وی چماقی برگرفت و سوی شوهر خویش رفت و می‌گفت: «پدر و مادرم به فدایت! از پاکان، از باقیماندگان محمد دفاع کن.»
گوید: عبد اللّه سوی وی آمد که او را پیش زنان ببرد و زن جامه وی را گرفته بود، می‌کشید و می‌گفت:
«نمی‌گذارمت. باید من هم با تو بمیرم.»
گوید: حسین آن زن را ندا داد و گفت: «خدا شما خاندان را پاداش نیک دهد، ای زن! خدایت رحمت آرد، پیش زنان بازگرد و با آنها بنشین که بر زنان پیکار نیست.»
و ام وهب پیش زنان بازگشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3030- 3031
(1)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «حتّی یخرج»].
(3)- [فی الأسرار: «أبک»، و فی مثیر الأحزان: «أوبک»].
(4)- [فی العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و مثیر الأحزان: «عن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 448
فإنّه لمشتغل «1» بضربه إذ شدّ علیه سالم مولی عبید اللّه بن زیاد، فصاحوا به: قد رهقک العبد! فلم یشعر به «2» حتّی غشیه. فبدره بضربة اتّقاها ابن عمیر بیده «3» الیسری «4»، فأطارت أصابع کفّه، ثمّ شدّ علیه، فضربه حتّی قتله، و أقبل، و قد قتلهما جمیعا و هو یرتجز و یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن کلب «5» إنّی «6» امرؤ ذو مرّة و غضب «7»
و لست بالخوّار عند النّکب «8»
المفید، الإرشاد، 2/ 104- 105- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 12- 13؛ البحرانی، العوالم، 17/ 256؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 293- 294؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 291؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 71
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: «لمشغول»].
(2)- [لم یرد فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و مثیر الأحزان].
(3)- [الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام: «بکفّه»].
(4)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی مثیر الأحزان].
(6)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «أنا»].
(7)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت و الدّمعة السّاکبة: «عضب» و فی البحار و العوالم: «عصب»].
(8)- در این هنگام یسار، غلام زیاد بن ابی سفیان به میدان آمده، عبد اللّه بن عمیر (از لشکر امام علیه السّلام) به جنگ او بیرون آمد. یسار گفت: «تو کیستی؟»
نژاد خویش را برای او گفت. یسار گفت: «من تو را نمی‌شناسم. باید زهیر بن قین یا حبیب بن مظاهر به جنگ من آید.»
عبد اللّه بن عمیر گفت: «ای پسر زن بدکاره! تو به چنان مرتبه نرسیده‌ای که هرکه را تو خواهی، به جنگت آید.»
سپس حمله سختی بر او افکند و او را به خاک انداخت و همچنان‌که سرگرم زدن بود، سالم غلام ابن زیاد (به کمک یسار آمده) و بر عبد اللّه حمله افکند. یاران حسین علیه السّلام فریاد زدند: « (خویشتن را واپای) که این غلام زرخرید کار را بر تو سخت نگیرد!»
عبد اللّه چون سرگرم کار خود بود، آمدن او را نفهمید تا آن‌گاه که بر سر او رسید و شمشیری حواله عبد اللّه کرد. عبد اللّه دست چپ را سپر کرد و در نتیجه انگشتان او را پراند؛ ولی بدان زخم اعتنایی نکرده با شمشیر به سالم حمله کرد و او را نیز بکشت و پس از کشتن آن دو رجز بخواند و می‌گفت:
«اگر مرا نشناسید، من از نژاد کلب هستم و همانا من مردی استوار و خشمناکم
در هنگام پیش‌آمدهای ناگوار، سست و ناتوان نیستم.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 104- 105
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 449
فبرز یسار مولی زیاد بن أبیه، فبرز إلیه عبد اللّه بن عمیر، فضربه بسیفه، فقتله، فشدّ علیه سالم مولی عبید اللّه بن زیاد، فصاحوا به: قد رهقک العبد! فلم یشعر حتّی غاله، فبدره بضربة اتّقاها ابن عمیر بیده الیسری، فأطارت أصابع کفّه، ثمّ شدّ علیه، فضربه حتّی قتله، و أقبل و هو یرتجز:
إن تنکرونی فأنا ابن الکلب إنّی امرؤ ذو مرّة و عضب
و لست بالخوّار عند النّکب
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 243
و خرج یسار مولی زیاد بن أبیه، و سالم مولی عبید اللّه بن زیاد، فقالا: من یبارزنا؟
فخرج إلیهما بریر بن خضیر، و حبیب بن مظاهر، فقال لهما الحسین: اجلسا. فقام عبد اللّه ابن عمیر الکلبیّ، فقال للحسین: إئذن لی أخرج! فرآه رجلا آدم طویلا، شدید السّاعدین، بعید ما بین المنکبین. فقال: إنّی أراه للأقران قاتلا، اخرج إن شئت.
فخرج إلیهما، فقالا له: من أنت؟ فانتسب لهما. فقالا له: لا نعرفک، لیخرج إلینا زهیر ابن القین، أو حبیب بن مظاهر. و یسار أمام سالم، فقال له: یا ابن الزّانیة! أو لک رغبة عن مبارزة أحد، و لیس أحد من النّاس إلّا و هو خیر منک؟ ثمّ حمل علیه، فضربه حتّی سکت.
و إنّه لمشتغل به یضربه بسیفه، إذ شدّ علیه سالم، فصاح به أصحابه: العبد قد دهاک! فلم یلتفت إلیه حتّی جاء سالم و بدره بضربة، فاتّقاها الکلبیّ بیده، فأطار أصابع کفّه، ثمّ مال علیه الکلبیّ، فقتله، ثمّ قتل بعد ذلک.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 8- 9
و برز «1» یسار مولی زیاد، و سالم مولی عبید اللّه «2» و طلبا البراز «2»، فخرج إلیهما عبد اللّه بن عمیر الکلبیّ «3» و کان قد أتی الحسین من الکوفة، و سارت معه امرأته «3» فقالا له: من أنت؟
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «و خرج»].
(2- 2) [نهایة الإرب: «فقالا: من یبارز»].
(3- 3) [لم یرد فی نهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 450
فانتسب لهما، فقالا: لا نعرفک؛ لیخرج إلینا زهیر بن القین، أو حبیب بن مطهر «1»، أو بریر بن خضیر. و کان یسار أمام سالم، فقال له الکلبیّ: یا ابن الزّانیة! و بک «2» رغبة عن مبارزة أحد من النّاس؟ و لا یخرج «3» إلیک أحد «4» إلّا و هو خیر منک. ثمّ حمل علیه، فضربه بسیفه حتّی برد.
فاشتغل «5» به یضربه، فحمل «6» علیه سالم، فلم یأبه له حتّی غشیه، فضربه «7»، فاتّقاه الکلبیّ بیده «8»، فأطار أصابع کفّه الیسری، ثمّ مال علیه الکلبیّ، فضربه حتّی قتله «9»، و أخذت امرأته «10» عمودا، «11» و کانت تسمّی أمّ وهب، و أقبلت نحو زوجها و هی تقول «11»:
فداک أبی و أمّی! قاتل دون الطّیّبین ذرّیّة محمّد. «12» فردّها نحو النّساء، فامتنعت «12»، و قالت: لن أدعک دون أن أموت معک. فناداها الحسین، فقال: جزیتم من أهل بیت خیرا، ارجعی رحمک اللّه، «13» لیس الجهاد إلی النّساء. فرجعت «13». «14»
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «مظهر»].
(2)- [نهایة الإرب: «أو بک»].
(3)- [نهایة الإرب: «هل یخرج»].
(4)- [أضاف فی نهایة الإرب: «من النّاس»].
(5)- [نهایة الإرب: «فإنّه لمشتغل»].
(6)- [نهایة الإرب: «إذ شدّ»].
(7)- [نهایة الإرب: «فبدره الضّربة»].
(8)- [نهایة الإرب: «یده الیسری»].
(9)- [أضاف فی نهایة الإرب: «فلمّا قتل العبدین، أقبل یرتجز و یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن کلب حسبی ببیتی فی علیم حسبی
إنّی امرؤ ذو مرّة و عصب و لست بالخوّار عند النّکب
إنّی زعیم لک أمّ وهب بالطّعن فیهم مقدما و الضّرب
ضرب غلام مؤمن بالرّبّ»
].
(10)- [أضاف فی نهایة الإرب: «أمّ وهب»].
(11- 11) [نهایة الإرب: «ثمّ أقبلت نحوه تقول له»].
(12- 12) [نهایة الإرب: «فأقبل إلیها یردّها نحو النّساء. و أخذت تجاذب ثوبه»].
(13- 13) [نهایة الإرب: «إلی النّساء، فاجلسی معهنّ، فإنّه لیس علی النّساء قتال، فانصرفت إلیهنّ»].
(14)- یسار غلام زیاد برای طلب مبارز به میدان رفت. همچنین سالم، غلام عبید اللّه که هر دو مرد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 451
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 289- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 446- 447
و کان أوّل من قتل مولی لعبید اللّه بن زیاد، اسمه: سالم فصل من الصّف.
فخرج إلیه عبد اللّه بن عمیر الکلبیّ- و کان طویلا بعیدا ما بین المنکبین- فنظر إلیه الحسین علیه السّلام و قال: إنّی أحسبه للأقران قتّالا. فقتل سالم، ثمّ رجع.
و عطف علیه مولی لابن زیاد، فصاح به النّاس: قد رهقک الرّجل. فانعطف علیه، و ضربه، فاتّقی بیده، فقطعها، و جال علیه فقتله، و رجع و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن کلب حسبی ببیتی من علیم حسبی
إنّی امرؤ ذو مرّة و عضب و لست بالخوّار عند النّکب
إنّی زعیم لک أمّ وهب بالطّعن فیهم صادقا و الضّرب
و فی یده سیف تلوح المنیّة فی شفرتیه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 29
فکان أوّل من قاتل مولی لعبید اللّه «1» بن زیاد، فبرز له عبد اللّه بن تمیم الکلبیّ، فقتله.
__________________________________________________
- خواستند. عبد اللّه بن عمیر کلبی برای مبارزه با آنها به میدان رفت. او از کوفه برای یاری حسین کمر بسته بود. زن او (ام وهب) هم به متابعت شوی خود کمر بست (داستان حزن‌انگیزی داشته). چون به مبارزه آن دو رفت، از او پرسیدند که: «تو کیستی؟»
او هم نسب خود را گفت. آنها گفتند: «ما تو را نمی‌شناسیم. یکی از این دو باید به مبارزه ما شتاب کند؛ زهیر بن القین یا حبیب بن مظاهر.»
کلبی گفت: «ای زنازاده! آیا تو از مبارزه یک مرد از مردم سرپیچی می‌کنی؟ هرکه برای مبارزه تو بیاید، از تو بهتر است.»
آن‌گاه بر او حمله کرد (بر یسار غلام زیاد) و با شمشیر او را زد تا پیکرش سرد شد. او سرگرم کشتن وی بود که ناگاه سالم بر او حمله کرد. او از قتل مبارز اول منصرف نشد و به مهاجم دوم اعتنا نکرد. سالم هم او را با شمشیر زد. کلبی دست خود را سپر نمود. او هم انگشتهای دست چپ را انداخت. آن‌گاه کلبی او (سالم) را زد و کشت. زن او یک گرز برداشت و به یاری شوهر خود شتاب نمود. او ام وهب خوانده می‌شد. به شوهر خود می‌گفت: «پدرم و مادرم فدای تو باد. از پاکان و نیکان ذرّیه پیغمبر دفاع کن.»
زنها کوشیدند او را برگردانند و او برنگشت و گفت: «من در این راه باید بمیرم.»
حسین او را نزد خود خواند و گفت: «خداوند به شما خاندان نیک و خیر جزای نیک بدهد. برگرد. خدا تو را بیامرزد که جهاد برای زنان نیامده.»
او هم برگشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 173- 174
(1)- [فی المطبوع: «لعبد اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 452
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 203
و خرج یسار مولی زیاد و سالم مولی عبید اللّه، فقالا: من یبارز؟ فبرز لهما عبید اللّه بن عمر [؟] الکلبیّ بعد استئذانه الحسین، فقتل یسارا أوّلا، ثمّ قتل سالما بعده، و قد ضربه سالم ضربة أطار أصابع یده الیسری.
[و روی أبو مخنف عن أبی جناب قال: کان منّا رجل یدعی عبد اللّه بن نمیر من بنی علیم، کان قد نزل الکوفة، و اتّخذ دارا عند بئر الجعد من همدان، و کانت معه امرأة له من الّنمر بن قاسط، فرأی النّاس یتهیّئون للخروج إلی قتال الحسین، فقال: و اللّه لقد کنت علی قتال أهل الشّرک حریصا [...] ثمّ ذکر قصّة رمی عمر بن سعد بالسّهم، و قصّة قتله یسار مولی زیاد، و سالم مولی ابن زیاد، و أنّ عبد اللّه بن عمیر استأذن الحسین فی الخروج إلیهما، فنظر إلیه الحسین، فرأی رجلا آدم طویلا شدید السّاعدین، بعید ما بین المنکبین، فقال الحسین: إنّی لأحسبه للأقران قتّالا، اخرج إن شئت.
فخرج، فقالا له: من أنت؟ فانتسب لهما. فقالا: لا نعرفک «1» إلّا هو خیر منکما. ثمّ شدّ علی یسار، فکان کأمس الذّاهب.
فإنّه لمشتغل به إذ حمل علیه سالم مولی ابن زیاد، فصاح به صائح: قد رهقک العبد.
قال: فلم ینتبه حتّی غشیه، فضربه علی یده الیسری، فأطار أصابعه، ثمّ مال علی الکلبیّ، فضربه حتّی قتله، و أقبل یرتجز و یقول:
إن تنکرانی فأنا ابن کلب نسبی بیتی فی علیم حسبی
إنّی امرؤ ذو مروءة و غضب و لست بالخوّار عند الکرب
إنّی زعیم لک أمّ وهب بالطّعن فیهم مقدما و الضّرب
ضرب غلام مؤمن بالرّبّ
فأخذت أمّ وهب عمودا، ثمّ أقبلت نحو زوجها، تقول له: فداؤک أبی و أمّی، قاتل
__________________________________________________
(1)- [هنا سقط یظهر بالرّجوع إلی ما حکاه غیره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 453
دون الطّیّبین، ذرّیّة محمّد علیه السّلام.
فأقبل إلیها یردّها نحو النّساء، فأقبلت تجاذبه ثوبه، قالت: دعنی أکون معک. فناداها الحسین: انصرفی إلی النّساء، فاجلسی معهنّ، فإنّه لیس علی النّساء قتال. فانصرفت إلیهنّ] «1».
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 181- 182
و فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ: [...] قال: فبرز مولی لأبی سفیان، فبرز إلیه عبد اللّه بن عمیر، فقال له: من أنت؟ فانتسب، فقال: أنا لست أعرفک، و لکن یخرج إلیّ زهیر بن القین، أو حبیب بن مظاهر. فقال له عبد اللّه بن عمیر: یا ابن الفاعلة! تعزّ نفسک عن مبارزة مثلی. ثمّ شدّ علیه، و ضربه بسیفه إلی أن یرد.
قال أبو مخنف: فإنّه لمشتغل، إذ شدّ علیه مولی لابن زیاد، فصاحوا به: لقد رهقک العبد. فلم یشعر به حتّی غشیه، فبادره العبد، فضربه، فتلقّاها ابن عمیر بیده الیسری، و طارت أصابع کفّه، ثمّ شدّ علیه، فضربه، فقتله، فقتلهما جمیعا، لا رحمهما اللّه تعالی.
ثمّ أقبل نحو الحسین علیه السّلام، و جعل یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن الکلبیّ عبل الذّراعین شدید الضّرب
و لست بالخوّار عند الضّرب إنّی غلام واثق بربّی «2»
__________________________________________________
(1)- سقط من المصریّة.
(2)- نخستین کس از سپاه عمر سعد، یسار غلام زیاد بن ابیه بود که اسب بزد و به میدان آمد و مبارز خواست. از میان اصحاب عبد اللّه عمیر اسب برانگیخت و با او روی در روی شد. یسار گفت: «کیستی و نژاد از که داری؟»
گفت: «اینک منم عبد اللّه بن عمیر.»
یسار گفت: «تو را نمی‌شناسم. باز شو و زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر را که قرن من توانند بود، به من فرست.»
عبد اللّه عمر گفت: «ای پسر زانیه! مگر خاص تو کرده‌اند که هرکه را به مبارزت بخواهی، برگزینی؟»
این بگفت و اسب برجهاند و در رسید و تیغ براند و یسار را از اسب درانداخت. سالم غلام عبید اللّه چون این بدید، بتاخت تا یسار را انتصار کند. اصحاب حسین علیه السّلام عبد اللّه را بانگ زدند که: «خویشتن را واپای (1) که دشمن فرا رسید!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 454
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 278
و خرج یسار مولی زیاد، و سالم مولی عبید اللّه بن زیاد، فطلبا البراز، فوثب حبیب و بریر، فلم یأذن لهما الحسین، فقام عبد اللّه بن عمیر الکلبیّ- من «بنی علیم» و کنیته أبو وهب و کان طویلا، شدید السّاعدین بعید ما بین المنکبین، شریفا فی قومه، شجاعا مجرّبا-.
فأذن له، و قال: أحسبه للأقران قتّالا. فقالا له: من أنت؟ فانتسب لهما. فقالا: لا نعرفک، لیخرج إلینا زهیر، أو حبیب، أو بریر، و کان یسار قریبا منه. فقال له: یا ابن الزّانیة! أو بک رغبة عن مبارزتی؟ ثمّ شدّ علیه بسیفه، یضربه.
و بینا هو مشتغل به إذ شدّ علیه سالم، فصاح أصحابه: قد رهقک العبد. فلم یعبأ به، فضربه سالم بالسّیف، فاتّقاها عبد اللّه بیده الیسری، فأطار أصابعه، و مال علیه عبد اللّه، فقتله، و أقبل إلی الحسین یرتجز و قد قتلهما.
و أخذت زوجته أمّ وهب بنت عبد اللّه- من النّمر بن قاسط- عمودا، و أقبلت نحوه، تقول له: فداک أبی و أمّی، قاتل دون الطّیّبین ذرّیّة محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. فأراد أن یردّها إلی الخیمة، فلم تطاوعه، و أخذت تجاذبه ثوبه، و تقول: لن أدعک دون أن أموت معک.
فناداها الحسین: جزیتم عن أهل بیت نبیّکم خیرا، ارجعی إلی الخیمة، فإنّه لیس علی النّساء قتال. فرجعت.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 293- 294
__________________________________________________
- عبد اللّه چون مشغول مقتول خویش بود، اصغای این کلمه نفرمود. لاجرم سالم چون ابر مظلم برسید و تیغ بزد. عبد اللّه دست چپ را به جای سپر وقایه (2) سر ساخت و انگشتانش به زخم تیغ از تن باز شد. عبد اللّه بدین زخم ننگریست و چون شیر زخم خورده عنان برتافت و سالم را به زخم شمشیر از قفای یسار به دار البوار (3) فرستاد و همچنان بر پشت فرس از چپ و راست تکتازی همی کرد و این شعر به ارجوزه قرائت فرمود:
إن تنکرونی فأنا ابن کلب إنّی امرؤ ذو مرّة و عضب
و لست بالخوّار عند السّلب
(1). واپای: مواظب باش!
(2). وقایة: نگهداری، جلوگیری.
(3). دار البوار: خانه هلاکت (مراد جهنم است).
سپهر ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 258- 259
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 455

قال: ثمّ إنّ الحرّ، قال لولده: احمل یا بنیّ علی القوم الظّالمین. فحمل الغلام علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل سبعین فارسا، ثمّ قتل رحمه اللّه.
قال: فلمّا راه أبوه مقتولا، فرح بذلک فرحا شدیدا، و قال: الحمد للّه الّذی رزقک الشّهادة بین یدی مولانا الحسین علیه السّلام.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 76- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 293
قال أبو مخنف: ثمّ إنّ الحرّ أقبل علی ولده و قال: یا بنیّ! احمل علی أعداء اللّه و أعداء رسوله. فحمل الغلام، و لم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم أربعة و عشرین رجلا، ثمّ قتل رحمه اللّه.
فلمّا نظر إلیه أبوه فرح فرحا شدیدا، و قال: الحمد للّه الّذی استشهد ولدی بین یدی الحسین علیه السّلام. و قال: یا مولای! بحقّ جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله لمّا أذنت لی بالبراز إلی هؤلاء القوم، فقد کنت أوّل من خرج علیک، أحبّ أن أقتل بین یدیک. فقال له الحسین‌علیه السّلام: ابرز، و قل: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم.
فبرز نحو القوم، و جال و صال، و أشهر نفسه بین الفریقین.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 290
فحمل ولده علی القوم، و لم یزل حتّی قتل منهم أربعة و عشرین رجلا، ثمّ قتل رضی اللّه عنه، فاستبشر أبوه فرحا و قال: «الحمد للّه الّذی استشهد ولدی بین یدی ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم». [عن أبی مخنف] «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 76
__________________________________________________
(1)- این وقت حر بن یزید ریاحی را آتش غیرت در کانون خاطر زبانه‌زدن گرفت، پیش تاخت و عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! آن روز که ابن زیاد مرا به مقاتلت تو فرمان داد، چون از دار الاماره بیرون شدم، از قفای خود اصغای ندایی نمودم که:
إبشر یا حرّ بخیر.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 456
ثمّ قال لولده: ابرز إلی القوم، بارک اللّه فیک، فإنّی فی أثرک.
فدنا بکیر من الحسین علیه السّلام، و قبّل یدیه، و رجلیه، و ودّعه، و برز بین الصّفّین، فقال له الحرّ: انصر یا بنیّ الّذی طهّرنا من القوم الظّالمین.
ثمّ حمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل سبعین مبارزا، و رجع إلی أبیه، و قال:
__________________________________________________
- شاد باش ای حر! به وصول خیر. روی باز پس کردم. هیچ کس ندیدم. با خود گفتم: «سوگند با خدای این بشارت نیست؛ چه من به مقاتلت پسر پیغمبر می‌روم و در خاطر نداشتم که به حضرت تو انابت خواهیم جست. اکنون آن سخن راست آمد که اصابه خیر نمودم. یا ابن رسول اللّه! اول کس من بودم که بر تو بیرون شدم. اجازت فرمای تا اول کس من باشم که در راه تو جان بازم و فردای قیامت، اول کس باشم که با رسول خدای مصافحت آغازم.»
و حر از این سخن همی خواست که پیشرو سرهنگان و نخستین مبارزان باشد. چه از این پیش جماعتی مجروح و مطروح افتادند.
بالجمله، حسین علیه السّلام او را رخصت مناجزت فرمود و حر چون شیر آشفته، و اگرنه مرد وداع جان گفته به میدان مبارزت آمد و اسب بگردانید و این اشعار تذکره کرد:
آلیت لا أقتل حتّی أقتلا أضربهم بالسّیف ضربا معضلا
لا ناقلا عنهم و لا معلّلا لا حاجزا عنهم و لا مبدّلا
أحمی الحسین الماجد المؤمّلا (1)
آن‌گاه در برابر صفوف کوفه بایستاد و این ارجوزه بگفت:
إنّی أنا الحرّ و نجل الحرّ أشجع من ذی لبد هزبر
و لست بالجبان عند الکرّ لکنّنی الوقّاف عند الفرّ (2)
این وقت، حر روی با پسر خود علی کرد و گفت: «ای فرزند! بر این قوم ستمکار ترکتازی کن و چند که توانی، داد جهاد بده.»
پسر حر اسب برانگیخت و بر سپاه کوفه حمله گران افکند. کوفیان او را در پره افکندند و رزمی صعب دادند.
در شرح شافیه مسطور است که: پسر حر بیست و چهار کس از مشرکین را مقتول ساخت. و ابو مخنف گوید: هفتاد کس بکشت، آن‌گاه مقتول گشت. حر از شهادت فرزند عظیم شاد شد.
و قال: ألحمد للّه الّذی رزقک الشّهادة بین یدی مولانا الحسین بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام.
سپاس گفت خدای را که فرزندش در پیش روی حسین علیه السّلام سعادت شهادت یافت.
(1). سوگند یاد نمودم تا نکشم، کشته نشوم، با شمشیر آنها را ضربت سخت می‌زنم، نه برمی‌گردم و نه سرگرم چیزی می‌شوم، نه از آنها دفاع می‌کنم و نه جای خود را به دیگری می‌دهم. حسین بزرگواری را که امید جهانیان بدو است، یاری می‌کنم.
(2). من حر و زاده حرم، از شیر دلاور دلیرترم، هنگام حمله کردن ترسو نیستم، بلکه در موقع فرار سپاه، من ایست می‌کنم.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 260- 261
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 457
هل شربة من الماء أتقوّی بها علی أعداء اللّه، و أعداء رسوله؟ فقال: اصبر یا بنی قلیلا، و ارجع، فقاتل.
فرجع بکیر، و لم یزل یقاتل حتّی قتل خلقا کثیرا، ثمّ استشهد، و قتل رضوان اللّه علیه، فلمّا نظر الحرّ إلیه قتیلا، قال: الحمد للّه الّذی منّ علیک بالشّهادة بین یدی ابن بنت رسول اللّه [صلّی اللّه علیه و اله و سلّم].
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 368- 369
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 458

و برک «1» أبو الشّعثاء یزید بن زیاد بن المهاصر بن النّعمان الکندیّ بین یدی الحسین، فرمی ثمانیة أسهم، أصاب منها بخمسة قتلت خمسة نفر و قال:
أنا یزید و أبی المهاصر أشجع من لیث بغیل خادر
یا ربّ إنّی للحسین ناصر/ 492/ و لابن سعد رافض مهاجر
و کان أبو الشّعشاء مع من خرج مع عمر بن سعد، ثمّ صار «2» إلی الحسین حین ردّوا ما سأل و لم ینفذوه. فقاتل حتّی قتل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 405، أنساب الأشراف، 3/ 197- 198
قال أبو مخنف: حدّثنی فضیل بن خدیج الکندیّ: أنّ یزید بن زیاد؛ و هو أبو الشّعثاء الکندیّ، من بنی بهدلة، جثا «3» علی رکبتیه بین یدی الحسین، «4» فرمی بمائة سهم «5» ما سقط منها خمسة «6» أسهم، «7» و کان رامیا «7»، فکان کلمّا رمی، قال «8»:
أنا ابن بهدلة فرسان العرجلة «9» «5»
«10» و یقول حسین «10»: اللّهمّ سدّد رمیته، و اجعل ثوابه الجنّة.
__________________________________________________
(1)- [جمل من أنساب الأشراف «و ترک»].
(2)- [أنساب الأشراف: «مال»].
(3)- [و فی المقرّم مکانه: «و کان أبو الشّعثاء الکندیّ و هو یزید بن زیاد مع ابن سعد، فلمّا ردوا الشّروط علی الحسین صار معه و کان رامیا فجثا ...»، و فی بحر العلوم: «و کان یزید بن زیاد بن مهاصر أبو الشّعثاء الکندیّ رامیا مهدّفا فجثا ...»].
(4)- [زاد فی بحر العلوم: «بعد ما عقرت فرسه»].
(5- 5) [لم یرد فی المقرّم].
(6)- [فی نفس المهموم و العبرات: «إلّا خمسة»].
(7- 7) [لم یرد فی بحر العلوم].
(8)- [بحر العلوم: «یقول»].
(9)- [بحر العلوم: «العجلة»].
(10- 10) [بحر العلوم: «و الحسین علیه السّلام یدعو له، و یقول:»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 459
فلمّا «1» رمی بها قام فقال: ما سقط منها إلّا خمسة أسهم، و «1» لقد تبیّن لی أنّی قد «2» قتلت «3» خمسة «4» «5» نفر، و کان فی أوّل من قتل، و کان رجزه یومئذ «5»:
أنا یزید و أبی مهاصر «6» «7» أشجع من «7» لیث بغیل خادر «8» یا ربّ إنّی للحسین ناصر
و لابن سعد تارک و هاجر «9»
و کان یزید بن زیاد بن المهاصر «10» ممّن خرج مع عمر بن سعد إلی الحسین، فلمّا ردّوا الشّروط علی الحسین مال إلیه، فقاتل معه حتّی قتل. «11»
__________________________________________________
(1- 1) [فی المقرّم و بحر العلوم: « (نفذت) نفدت سهامه قام و هو یقول:»].
(2)- [لم یرد فی المقرّم و بحر العلوم].
(3)- [زاد فی المقرّم و بحر العلوم: «منهم»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم و زاد: «ثمّ حمل علی القوم، فقتل تسعة نفر، و قتل»].
(5- 5) [بحر العلوم: «ثمّ حمل علی القوم بسیفه و هو یقول»].
(6)- [نفس المهموم: «مهاضر»].
(7- 7) [بحر العلوم: «کأنّنی»].
(8)- [زاد فی نفس المهموم: «و الطّعن عندی للطّغاة حاضر خ»].
(9)- [زاد فی نفس المهموم: «و فی یمینی صارم و باتر خ»، و إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم، و زاد: «فلم یزل یقاتل حتّی قتل منهم تسعة نفر، ثمّ قتل رضوان اللّه علیه»].
(10)- [نفس المهموم: «المهاضر»].
(11)- فضیل بن خدیج کندی گوید: ابو الشعثای کندی از تیره بنی بهدله پیش روی حسین زانو زد و یکصد تیر بینداخت که جز پنج تیر به زمین نیفتاد که تیراندازی چیره‌دست بود و چون تیری می‌انداخت، می‌گفت: «منم فرزند بهدله یکه‌سوار عرجله.»
گوید: و حسین می‌گفت: «خدایا! تیر وی را به هدف برسان و پاداش وی را بهشت کن.»
گوید: و چون یکصد تیر را بینداخت، برخاست و گفت: «جز پنج تیر به زمین نیفتاد و معلومم شد که پنج کس را کشته‌ام.»
گوید: وی جزو نخستین کسانی بود که کشته شدند.
گوید: وی آن روز رجزی می‌خواند به این مضمون:
«منم یزید که پدرم مهاجر بود
دلیرتر از شیر بیشه
خدایا! من یاور حسینم
و از ابن سعد دوری گرفته‌ام.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 460
الطّبری، التّاریخ، 5/ 445- 446- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 283؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 300؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 395- 396؛ المحمودی، العبرات، 2/ 52
و خرج من بعده [أنیس بن معقل] یزید بن [زیاد بن- «1»] المهاصر الجعفیّ، و هو یقول:
«2» [أنا یزید و أبی مهاصر لیث عبوس فی العرین جاذر
یا ربّ إنّی للحسین ناصر و لابن سعد تارک و هاجر
و ابن زیاد خاذل و غادر و للأعادی مبغض و نافر
و کلّهم إلی الجحیم صائر]
قال: ثمّ حمل، فقاتل، حتّی قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 199
و برز من بعده [مالک بن أنس] زیاد بن مهاصر (مهاجر) الکندیّ، فحمل علیهم، و أنشأ یقول: «3»
«4» أنا زیاد «5» و أبی مهاصر «4» «6» أشجع من لیث العرین «7» (العزیز) الخادر
یا ربّ إنّی للحسین ناصر و لابن سعد تارک مهاجر «8»
__________________________________________________
- گوید: ابو الشعثا از جمله کسانی بود که همراه عمر بن سعد به مقابله حسین آمده بودند و چون شرایط حسین را نپذیرفتند، سوی وی رفت و همراه وی جنگید تا کشته شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3051
(1)- من الطّبریّ.
(2)- ما بین الحاجزین من د و بر، و موضعه فی الأصل «شعرا».
(3)- [و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: « (و کان) یزید بن زیاد بن مهاصر الکندیّ و یکنّی أبا الشّعثاء فی أصحاب ابن سعد، فلمّا ردّوا علی الحسین علیه السّلام ما عرضه علیهم، عدل إلیه فقاتل بین یدیه و جعل یرتجز و یقول: ...»].
(4- 4) [لم یرد فی المطبوع و أضیف عن البحار و العوالم و أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(5)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «یزید»].
(6)- [اللّواعج: «المهاجر»].
(7)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «بغیل»].
(8)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و هاجر»، و إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و أضیف: «و جثا بین یدی الحسین علیه السّلام فرمی بمائة سهم ما سقط منها خمسة أسهم، و کان رامیا و کلّما رمی یقول له الحسین علیه السّلام:
اللّهمّ سدّد رمیته، و اجعل ثوابه الجنّة، فقتل خمسة من أصحاب عمر بالنّشاب و کأن أوّل من قتل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 461
فقتل منهم تسعة، ثمّ قتل رضی اللّه عنه. «1» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 161- عنه: المجلسی البحار، 44/ 320؛ البحرانی، العوالم، 17/ 170؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 603، لواعج الأشجان،/ 137
(ثمّ) خرج من بعده [أنیس بن معقل] یزید بن مهاصر الجعفیّ، و هو یقول:
أنا یزید و أبی مهاصر لیث عرین فی العرین خادر
یا ربّ إنّی للحسین ناصر و لابن سعد تارک و هاجر
ثمّ حمل، و قاتل حتّی قتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 19
(ثمّ) رماهم «2» یزید بن زیاد أبو الشّعثاء «2» «3» بمائة سهم «3»، ما أخطأ منها بخمسة أسهم، و کان کلّما رمی قال الحسین: اللّهمّ سدّد رمیته، و اجعل ثوابه الجنّة.
فحملوا علیه، فقتلوه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 25- مثله المجلسی، البحار «4»، 45/ 30؛ البحرانی، العوالم، 17/ 273؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 310؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 298
ثمّ برز یزید بن المهاصر الجعفیّ، مرتجزا:
أنا یزید و أبی مهاصر لیث حصور فی العرین خادر
یا ربّ إنّی للحسین ناصر و لابن سعد تارک و هاجر
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 103
__________________________________________________
(1)- پس از او زیاد بن مهاجر کندی حمله کرد و می‌گفت:
منم زیاد و پدرم مهاجر از شیر بیشه اشجعم ای کافر
پروردگارا مر حسین را ناصر وز ابن سعد تارک و مهاجر
نه کس کشت و کشته شد رضی اللّه عنه.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 161
(2- 2) [فی البحار و العوالم و الأسرار: «یزید بن زیاد بن الشّعثاء» و فی الدّمعة السّاکبة: «یزید بن زیاد الشّعثاء»].
(3- 3) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «بثمانیة أسهم»].
(4)- [حکاه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة عن محمّد بن أبی طالب، و فی الأسرار عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 462
و جثا «1» أبو الشّعثاء الکندیّ- «2» و هو یزید بن أبی زیاد «2»- بین یدی الحسین، فرمی بمائة سهم، ما سقط منها خمسة أسهم، «3» و کلّما رمی یقول له الحسین: اللّهمّ سدّد رمیته، و اجعل ثوابه الجنّة «3». و کان یزید هذا فیمن خرج مع عمر بن سعد، فلمّا ردّوا «4» الشّروط علی «4» الحسین، عدل إلیه، فقاتل «5» بین یدیه، و کان أوّل من «5» قتل. «6»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 455
و خرج یزید بن المهاجر «7»، فقتل خمسة من أصحاب عمر بالنّشاب، و صار مع الحسین و هو یقول:
أنا یزید و أبی المهاجر «7» کأنّنی لیث بغیل خادر «8»
یا ربّ إنّی للحسین ناصر و لابن سعد تارک «9» و هاجر «9»
و کان یکنّی أبا الشّعثاء من بنی بهدلة من کندة.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 32- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 30- 31؛ البحرانی، العوالم، 17/ 274؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 311؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 298
[قال أبو مخنف: و حدّثنی فضیل بن خدیج الکندیّ، أنّ یزید بن زیاد و کان رامیا،
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «و جاء»].
(2- 2) [نهایة الإرب: «و کان رامیا فجثا علی رکبتیه»].
(3- 3) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(4- 4) [نهایة الإرب: «ما عرض علیهم»].
(5- 5) [نهایة الإرب: «حتّی»].
(6)- ابو الشعثاء کندی که نام او یزید بن ابی زیاد بود در پیشگاه حسین نشست و صد تیر رها کرد. پنج تیر از آنها به خطا رفت. هر تیری که می‌انداخت، حسین می‌گفت: «خداوندا! تیر او را مقرون به اصابت هدف فرما و بهشت را برای او آماده کن.»
ابن یزید کسی بود که با لشکر عمر بن سعد بوده و چون پیشنهاد حسین را رد کردند، او از سپاه عمر بن سعد جدا و تابع حسین گردید و نخستین کسی بود که در پیشگاه حسین کشته شد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 184
(7)- [الدّمعة السّاکبة: «مهاجر»].
(8)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «حادر»].
(9- 9) [الأسرار: «مهاجر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 463
- و هو أبو الشّعثاء الکنانیّ من بنی بهدلة-. جثی علی رکبتیه بین یدی الحسین، فرمی بمائة سهم، ما سقط منها علی الأرض خمسة أسهم، فلمّا فرغ من الرّمی قال: قد تبیّن لی أنّی قتلت خمسة نفر:
أنا یزید و أبی «1» المهاجر أشجع من لیث قویّ حادر
یا ربّ «2» إنّی للحسین ناصر و لابن سعد تارک و هاجر «3»] «4»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 185- 186
إنّ صاحب تلک النّسخة- أعنی شهاب الدّین العاملیّ قد ذکر: [...]
قال: و برز یزید بن مهاجر و أنشأ یقول شعرا:
یا ربّ إنّی للحسین ناصر و لابن سعد تارک و هاجر
ذاک الزّنیم ابن الزّنیم الفاجر نجل اللّئام الغادر المماکر
قال: و لم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم أربعمائة مبارزا، ثمّ استشهد أمام الحسین. «5»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «و أنا»].
(2)- [فی المطبوع: «بربّ»].
(3)- سقط من المصریّة.
(4)- بعد از او زیاد بن مهاجر کندی بر آن طاغیان حمله آورد و نه نفر از ایشان را به قتل رسانید و خود را به ریاض جنان کشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 667
پس زیاد بن شعثا به میدان تاخت و هشت تیر که داشت، به سوی لشکر مخالفان انداخت و به آن تیرها پنج منافق را به جهنم فرستاد. هر تیر که می‌انداخت، حضرت می‌فرمود که: «خداوندا! تیرش را بر نشانه آشنا کن و در عوض آن بهشت را به او عطا کن.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 673
(5)- از پس او یزید بن زیاد بن شعثا به میدان مبارزت آمد و او را هشت چوبه تیر در کنانه بود. این جمله را به سوی اعدا گشاد داد. پنج چوبه تیر از سهام او خطا نکرد و پنج تن را به خاک افکند و در هر تیر که از کمان می‌گشاد، حسین علیه السّلام می‌فرمود:
اللّهمّ! سدّد رمیته و اجعل ثوابه الجنّة.
یعنی: «ای پروردگار! تیر او را بر نشان بنشان و پاداش کردار او را بهشت جاودان بگردان.»
بالجمله، کوفیان او را در پره افکندند و از هر جانب او را زخمی و ضربی زدند تا مقتول گشت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 464
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 284
__________________________________________________
- آن‌گاه یزید بن مهاجر که ابو الشعثاء کنیت داشت، از مردم بنی بهدله از طایفه کنده، به میدان آمد و این رجز گفت:
أنا یزید و أبی المهاجر کأنّی لیث بغیل خادر
یا ربّ إنّی للحسین ناصر و لابن سعد تارک و هاجر
او نیز قتال داد و پنج تن را با پیکان تیر به بئس المصیر (1) فرستاد، آن‌گاه کوفیان بر او تاختند و او را به دیگر شهدا ملحق ساختند.
(1). بئس المصیر: کنایه از دوزخ.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 306- 308
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 465

و حمل عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ- و هو فی المیمنة- فلمّا دنا من الحسین و أصحابه/ 489/ جثوا له علی الرّکب، و أشرعوا الرّماح نحوه و نحو أصحابه، فلم تقدم خیلهم علی الرّماح، و رجعت، فرشقوهم بالنّبل، فصرعوا منهم رجالا، و جرحوا آخرین.
و حمل شمر من قبل المیسرة فی المیسرة، فاستقبلوهم بالرّماح. فلم تقدم الخیل علیها، فانصرفوا، فرموهم بالنّبل حتّی صرعوا منهم رجالا، و جرحوا آخرین.
و کان رجل من بنی تمیم، یقال له عبد اللّه بن حوزة، فجاء حتّی وقف بحیال الحسین، فقال: أبشر یا حسین بالنّار. فقال: کلّا، إنّی أقدم علی ربّ رحیم، و شفیع مطاع. ثمّ قال: من هذا؟ قالوا: ابن حوزة. قال: حازه اللّه إلی النّار. فاضطرب به فرسه فی جدول، فتعلّقت به رجله بالرّکاب و وقع رأسه فی الأرض، و نفر فی الفرس، فجعل یمرّ برأسه علی کلّ حجر و أصل شجرة حتّی مات.
و یقال: بقیت رجله الیسری فی الرّکاب، فشدّ علیه مسلم بن عوسجة الأسدیّ، فضرب رجله الیمنی، فطارت، و نفر به فرسه یضرب به کلّ شی‌ء حتّی مات.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 398- 399، أنساب الأشراف، 3/ 190- 191
قال [أبو مخنف]: و حمل عمرو بن الحجّاج «2» و هو علی میمنة النّاس فی المیمنة «2»، فلمّا أن دنا من حسین «3» جثوا له علی الرّکب، و أشرعوا الرّماح نحوهم، فلم تقدم خیلهم علی الرّماح، فذهبت الخیل لترجع، فرشقوهم بالنّبل، فصرعوا منهم رجالا، و جرحوا منهم آخرین. «4»
__________________________________________________
(1)- [و لکنّه لا ینصره. و هکذا المنافقون یؤمنون ببعض و یکفرون ببعض!].
(2- 2) [نفس المهموم: «علی میمنة أصحاب الحسین علیه السّلام فیمن کان معه من أهل الکوفة»].
(3)- [فی نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «الحسین علیه السّلام»].
(4)- [أضاف فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «حتّی ردّوهم علی مکانهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 466
الطّبری، التّاریخ، 5/ 430- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 258- 259؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 281
قال أبو مخنف: فحدّثنی حسین أبو جعفر، قال: ثمّ إنّ رجلا من بنی تمیم- یقال له عبد اللّه بن حوزة- جاء حتّی وقف أمام الحسین، فقال: یا حسین، یا حسین! فقال حسین «1»: ما تشاء؟ قال: أبشر بالنّار. قال: کلّا، إنّی أقدم علی ربّ رحیم، و شفیع مطاع؛ من هذا؟ قال له أصحابه: هذا ابن حوزة. قال: ربّ حزه إلی النّار.
قال: فاضطرب به فرسه فی جدول، فوقع فیه، و تعلّقت «2» رجله بالرّکاب، و وقع رأسه‌فی الأرض، و نفر الفرس، فأخذ یمرّ به، فیضرب برأسه کلّ حجر و کلّ شجرة حتّی مات.
قال أبو مخنف: و أمّا سوید بن حیّة؛ فزعم لی: أنّ عبد اللّه بن حوزة حین وقع فرسه، بقیت رجله الیسری فی الرّکاب، و ارتفعت الیمنی «2» فطارت، و عدا به فرسه یضرب رأسه کلّ حجر و أصل شجرة حتّی مات.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 430- 431- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 259؛ المحمودی، العبرات، 2/ 26- 27
قال أبو مخنف، عن عطاء بن السّائب، عن عبد الجبّار بن وائل الحضرمیّ، عن أخیه مسروق بن وائل، قال: کنت فی أوائل الخیل ممّن سار إلی الحسین، فقلت: أکون فی أوائلها لعلّی أصیب رأس الحسین، فأصیب به منزلة عند عبید اللّه بن زیاد.
قال: فلمّا انتهینا إلی حسین «1»، تقدّم رجل من القوم یقال له ابن حوزة، فقال: أفیکم «3» حسین «1»؟ «4» قال: فسکت حسین «1»: فقالها ثانیة، فأسکت «5» حتّی إذا کانت الثّالثة، قال:
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «الحسین»].
(2) (- 2) [نفس المهموم: «رجله الیسری بالرّکاب، و ارتفعت الیمنی، فشدّ علیه مسلم بن عوسجة، فضرب رجله الیمنی»].
(3)- [و فی بحر العلوم مکانه: «و أقبل القوم یزحفون نحو مخیّم الحسین علیه السّلام و کان فیهم عبد اللّه بن حوزة التّمیمیّ فصاح: أفیکم ...»].
(4) (4*) [بحر العلوم: «فلم یجبه أحد، فأعاد القول ثانیا و ثالثا، فقال له بعض أصحاب الحسین: هذا الحسین، فما ترید منه؟»].
(5)- [فی نفس المهموم و العبرات: «فسکت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 467
قولوا له: نعم، هذا حسین، فما حاجتک؟ (4*) قال: یا حسین، أبشر بالنّار. قال: کذبت، بل أقدم علی ربّ غفور «1» و شفیع مطاع، فمن أنت؟ قال: «2» ابن حوزة.
قال؛ فرفع الحسین یدیه «3» حتّی رأینا بیاض إبطیه من فوق الثّیاب ثمّ قال «3»: اللّهمّ حزه إلی النّار. قال: فغضب ابن حوزة، «4» فذهب لیقحم إلیه الفرس و بینه و بینه نهر؛ قال: فعلقت «4» قدمه بالرّکاب، و جالت به الفرس، فسقط عنها؛ قال: فانقطعت «5» قدمه، و «5» ساقه، و فخذه، و بقی جانبه الآخر متعلّقا «6» بالرّکاب.
«7» قال: فرجع مسروق و ترک الخیل من ورائه؛ قال: فسألته، فقال «7»: لقد رأیت من أهل هذا البیت شیئا لا أقاتلهم أبدا. «8»
قال: و نشب القتال. «9»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بحر العلوم: «کریم»].
(2)- [زاد فی بحر العلوم: «أنا»].
(3- 3) [بحر العلوم: «نحو السّماء، حتّی بان بیاض ابطیهما و قال»].
(4- 4) [بحر العلوم: «و أقحم الفرس فی نهر بینهما، فتعلّقت»].
(5- 5) [لم یرد فی بحر العلوم].
(6)- [بحر العلوم: «معلّقا»].
(7- 7) [بحر العلوم: «یضرب به الفرس کلّ حجر و شجر، و ألقته فی النّار المشتعلة فی الخندق، فاحترق بها حتّی مات لعنه اللّه. و قال مسروق بن وائل الحضرمیّ- و کان قد خرج مع ابن سعد- و قال: لعلّی اصیب رأس الحسین؟ فأصیب به منزلة عند ابن زیاد، فلمّا رأی ما صنع اللّه بابن حوزة بدعاء الحسین علیه السّلام رجع و قال»].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(9)- گوید: عمرو بن حجاج که بر پهلوی راست قوم بود، به پهلوی راست حمله آورد و چون نزدیک حسین رسید، در مقابل وی زانو زدند و نیزه‌ها را به طرف آنها دراز کردند و اسبان در مقابل نیزه‌ها پیشرفت نتوانست و راه بازگشت گرفت که آنها را تیرباران کردند. چند کس را بکشتند و چند کس دیگر را زخمدار کردند.
ابو جعفر، حسین، گوید: یکی از بنی تمیم به نام عبد اللّه پسر حوزه بیامد و روبه‌روی حسین بایستاد و گفت: «ای حسین، ای حسین.»
گفت: «چه می‌خواهی؟»
گفت: «خبردار که سوی جهنم می‌روی.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 468
الطّبری، التّاریخ، 5/ 431- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 259- 260؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 374- 375؛ المحمودی، العبرات، 2/ 26
حدّثنا علیّ «1» بن عبد العزیز، ثنا محمّد بن سعید بن الأصبهانیّ، ثنا شریک، عن عطاء
__________________________________________________
- گفت: «هرگز، سوی پروردگار رحیم و توبه‌پذیر و در خور اطاعت می‌روم.»
آن‌گاه گفت: «این کیست؟»
یارانش گفتند: «ابن حوزه.»
گفت: «پروردگارا! او را به حوزه آتش ببر.»
گوید: اسبش او را به طرف جویی برد که در آن افتاد و پایش در رکاب بماند و سرش به زمین افتاد و اسب روان بود و او را می‌برد و سرش به سنگها و درختها می‌خورد تا جان بداد.
به گفته سوید بن حیه اسب عبد اللّه بن حوزه بیفتاد و پای چپش در رکاب ماند و پای راست بیرون ماند و جدا شد و اسب تاخت آورد و سرش را به سنگها و تنه درختها می‌زد تا جان داد.
مسروق بن وائل حضر می‌گوید: من جزو نخستین سوارانی بودم که سوی حسین روان شدند. با خودم گفتم: «جزو جلوتریها بروم شاید سر حسین را به دست آرم و به سبب آن به نزد ابن زیاد منزلتی بیابم.»
گوید: چون پیش حسین رسیدیم، یکی از جماعت به نام ابن حوزه پیش رفت و گفت: «حسین میان شماست؟»
گوید: حسین خاموش ماند و ابن حوزه بار دوم این سخن را گفت، حسین همچنان خاموش ماند و چون بار سوم بگفت، گفت: «به او بگویید: بله، این حسین است. چه می‌خواهی؟»
گفت: «ای حسین! خبردار که سوی جهنم می‌روی.»
گفت: «هرگز، سوی پروردگار رحیم و توبه‌پذیر و در خور اطاعت می‌روم.»
آن‌گاه گفت: «تو کیستی؟»
گفت: «ابن حوزه.»
گوید: پس حسین دو دست برداشت چنان‌که سفیدی زیر بغل او را از بالای جامه بدیدیم. آن‌گاه گفت: «خدایا او را به حوزه جهنم بر!»
گوید: ابن حوزه خشمگین شد و خواست که اسب سوی وی تازد، اما میان وی و حسین نهری بود.
گوید: پای وی در رکاب بود و اسب با وی برجست که از آن بیفتاد.
گوید: پای و ساق و ران وی جدا شد و نیم دیگرش در رکاب بود.
راوی گوید: مسروق بازگشت و سپاه را پشت سر نهاد.
گوید: از او سبب پرسیدم. گفت: «از این خاندان چیزی دیدم که هرگز با آنها جنگ نمی‌کنم.»
گوید: «آن‌گاه جنگ درگرفت.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3031- 3033
(1)- [و فی الخوارزمیّ و العبرات مکانه: «و أخبرنی الحافظ صدر الحفّاظ أبو العلاء الحسن بن أحمد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 469
ابن السّائب، «1» عن ابن وائل أو وائل بن علقمة، أنّه شهد ما هناک، قال:
قام رجل، فقال «2»: أفیکم حسین؟ قالوا: نعم. فقال: أبشر بالنّار. فقال: أبشر بربّ رحیم و شفیع مطاع. قال: من أنت؟ قال: «3» أنا ابن جویزة- أو- حویزة «3»، قال: فقال:
اللّهمّ حزّه إلی النّار. فنفرت به الدّابّة، فتعلّقت رجله فی الرّکاب. قال: فو اللّه ما بقی علیها منه إلّا رجله «4».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 125 رقم 2849، مقتل الحسین،/ 61- 62- عنه:
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 94؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 193؛ مثله الفیروزآبادی، فضائل الخمسة «5»، 3/ 369؛ المحمودی، العبرات «6»، 2/ 107
فقام رجل من القوم فناداه و قال: أبشر یا حسین بالنّار. فقال له: من أنت؟ قال: أنا ابن جویرة. فقال: اللّهمّ جرّه إلی النّار.
فنفرت دابّته تحته، فإذا هو علی أمّ رأسه، فقتلته، ثمّ دارت علیه، فلم تزل تدوسه حتّی بضعته إربا إربا، فلم یبق منه إلّا رجلاه «7».
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 127
__________________________________________________
- الهمدانیّ إجازة، أخبرنی محمود بن إسماعیل الصّیرفیّ، أخبرنی أحمد بن محمّد بن الحسین [؟] الطّبرانیّ، حدّثنی علیّ ...»].
(1)- [من هنا حکاه عنه فی مجمع الزّوائد و فضائل الخمسة].
(2)- [فی الخوارزمی و العبرات: «من أصحاب عمر بن سعد، فصاح فی معسکر الحسین»].
(3- 3) [فی الخوارزمیّ و العبرات: «ابن حویزة»].
(4)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانی و فیه عطاء بن السّائب، و هو ثقة، و لکنّه اختلط»].
(5)- [حکاه فی فضائل الخمسة عن مجمع الزّوائد].
(6)- [حکاه فی العبرات عن الخوارزمی].
(7)- مردی از لشکر ابن سعد برخاست و به امام حسین علیه السّلام گفت: «یا حسین! مژده باد تو را به آتش.»
امام حسین به آن ملعون فرمود: «تو کیستی؟»
گفت: «من ابن جویره هستم.»
حسین گفت: «بار خدایا! این مرد را دچار آتش کن.»
ناگاه مرکوب آن دشمن خدا از جا برجست، او را به زیر پای خود انداخت، آنقدر (با لگد) بر سرش زد تا او را به جهنم واصل کرد. آن‌گاه به قدری جسدش را با پای خود کوبید که ذرّه ذرّه شد و از بدن او غیر از پاهایش چیزی باقی نماند.
نجفی، ترجمه اثبات الوصیّة،/ 309
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 470
و حمل عمرو بن الحجّاج علی میمنة أصحاب الحسین علیه السّلام فیمن کان معه من أهل الکوفة، فلمّا دنا من أصحاب «1» الحسین علیه السّلام جثوا له علی الرّکب، و اشرعوا «2» بالرّماح «3» نحوهم، فلم تقدم خیلهم علی الرّماح، فذهبت الخیل «4» لترجع «5»، فرشقهم أصحاب الحسین علیه السّلام بالنّبل، فصرعوا منهم رجالا، و جرحوا منهم «6» آخرین. «7»
و جاء رجل من بنی تمیم یقال له عبد اللّه بن خوزة «8»، «9» فأقدم علی عسکر الحسین علیه السّلام فناداه القوم: إلی أین! ثکلتک أمّک؟ فقال: إنّی أقدم علی ربّ رحیم «10» و شفیع مطاع. فقال الحسین علیه السّلام لأصحابه: من هذا؟ قیل: هذا ابن خوزة «8» التّمیمیّ «11»، «9» فقال: اللّهمّ حزه «12» إلی النّار. فاضطرب به فرسه «13» فی جدول، فوقع، و تعلّقت رجله «13» الیسری بالرّکاب، و ارتفعت الیمنی، فشدّ علیه مسلم بن عوسجة، فضرب رجله الیمنی. فطارت «14»، و عدا به فرسه «15» یضرب رأسه بکلّ حجر و مدر «13» حتّی مات، و عجّل اللّه بروحه إلی النّار. «16»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و إعلام الوری و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة].
(2)- [الأسرار: «أسرعوا»].
(3)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «الرّماح»].
(4)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(5)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «ترجع»].
(6)- [لم یرد فی إعلام الوری و أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان].
(8)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «حوزة»].
(9- 9) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فقال: یا حسین! أبشر بالنّار. فقال له الحسین علیه السّلام: کذبت، بل أقدم علی ربّ رحیم و شفیع مطاع. ثمّ رفع الحسین علیه السّلام یدیه»].
(10)- [إعلام الوری: «کریم»].
(11)- [لم یرد فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و إعلام الوری و الأسرار].
(12)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «جرّه»].
(13- 13) [إعلام الوری: «فی جداول، فوقع رجله و تعلّقت»].
(14)- [فی البحار و العوالم: «فأطارت»].
(15- 15) [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام: «یضرب برأسه کلّ حجر و کلّ شجر» و فی إعلام الوری: «و ضرب رأسه کلّ حجر و کلّ شجر» و فی البحار و العوالم: «فضرب برأسه کلّ حجر و کلّ شجر»].
(16)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج، و أضیف: « (و کان) مسروق بن وائل الحضرمیّ، قد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 471
و نشب القتال «1»، فقتل من الجمیع جماعة. «2»
__________________________________________________
- خرج مع ابن سعد، و قال: لعلّی أصیب رأس الحسین فأصیب به منزلة عند ابن زیاد، فلمّا رأی ما صنع بابن حوزة بدعاء الحسین علیه السّلام، رجع و قال: لقد رأیت من أهل هذا البیت شیئا لا أقاتلهم أبدا، و نشب القتال»].
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- عمرو بن حجاج با لشکریانش به میمنه لشکر حسین علیه السّلام حمله افکند، و چون به یاران آن حضرت نزدیک شدند، آنان سر زانو نشسته و نیزه‌های خود را به سوی ایشان دراز کردند. اسبان لشکر عمرو که چنین دیدند، پیش نرفته و چون خواستند واپس روند، یاران حسین علیه السّلام آنان را تیرباران کرده و گروهی از ایشان را بدان وسیله به زمین افکنده و گروهی را زخمی کردند. مردی از بنی تمیم به نام عبد اللّه بن خوزة (از لشکر عمر بن سعد) بیرون آمده و جلوی لشکر حسین علیه السّلام آمد. مردمان فریاد زدند: «مادرت به عزایت بنشیند. کجا می‌روی؟»
گفت: «من به سوی پروردگاری مهربان و شفیعی که شفاعتش پذیرفته است، می‌روم.»
حسین علیه السّلام به یاران خود فرمود: «این مرد کیست؟»
گفتند: «پسر خوزه تمیمی است.»
حضرت گفت: «بار خدایا! او را به آتش بکش!»
پس اسب آن مرد سرکشی و چموشی کرد و در راه آبی باریک آمده و آن مرد از اسب درافتاد و پای چپش در رکاب گیر کرد و پای راستش به هوا رفت. مسلم بن عوسجة پیش آمد و پای راستش را با شمشیر بزد و اسب به همان حال شروع به دویدن کرد و سر آن مرد را به هر سنگ و کلوخی می‌کوبید تا به دوزخ رهسپار شد و خداوند بی‌درنگ او را به آتش دوزخ فرستاد.
(مترجم گوید: محدث قمی رحمه اللّه در «منتهی الآمال» سخن این مرد را با تفاوت و اضافه نقل کند و آن چنین است که چون پیش آمد، گفت: «یا حسین! یا حسین!»
حضرت فرمود: «چه می‌خواهی؟»
گفت: «مژده گیر به آتش دوزخ.»
حضرت فرمود: «هرگز چنین نیست. من به پروردگاری مهربان و شفیعی که شفاعتش پذیرفته است، وارد خواهم شد ...»
تا به آخر داستان که بدون تفاوت نقل کند، ولی در دو نسخه ارشاد که نزد اینجانب بود، با آنچه در بحار و ناسخ از ارشاد نقل کنند و دیگر کتابها که من دسترس داشتم هم‌چنان بود که ترجمه شد، و آنچه محدث قمی رحمه اللّه نقل کرده، ظاهرتر است و سیاق عبارت و قرینه موافق با آن است، و چنان می‌نماید که این مرد جسارتی کرده که به نفرین امام علیه السّلام دچار گشت و تنها به گفتن جمله: «انی اقدم علی ربّ کریم ...» دل آن بزرگوار را این‌سان به درد نیاورده، و این بیان نیز با گفتار امام علیه السّلام مناسبتر خواهد بود؛ ولی مدرک آن را آن مرحوم نقل ننموده است که از چه کتابی حدیث را به این ترتیب ذکر کرده است).
پس از این جریان، جنگ درگیر شد و از دو طرف گروهی کشته شدند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 105- 106
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 472
المفید، الإرشاد، 2/ 105- 106- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 13؛ البحرانی، العوالم، 17/ 256- 257؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 294؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 291؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 71؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 243- 244؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 604، لواعج الأشجان،/ 140- 141
(و به) أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبد الملک بن محمّد بن بشران القرشیّ بقراءتی علیه، قال: أخبرنا أبو الحسن علیّ بن عمر بن أحمد الحافظ الدّار قطنیّ، قال حدّثنا محمّد بن مخلّد، قال حدّثنا عبّاس الدّوریّ، قال حدّثنا شهاب بن عبّاد، قال حدّثنا أبو الأحوص «1»، عن عطاء بن السّائب، عن عبد الجبّار بن وائل، قال: لمّا خرج النّاس إلی الحسین بن علیّ علیهما السّلام، رحل «2» من أهل الکوفة رجل علی فرس له شقراء ذنوب، فأقبل علی الحسین علیه السّلام یشتمه. فقال له: من أنت؟ فقال: حویزة- أو ابن حویزة- قال: اللّهمّ حزّه إلی النّار. قال: و بین یدیه نهر، فذهب لیعبره، فزالت أسته عن السّرج، فمرّ بنا و قد قطّعته، فما أبقت منه إلّا فخذه، و ساقه، و قدمیه فی الرّکاب، و إحدی خصیتیه. فقلنا:
ارجعوا! لا نشهد قتل هذا الرّجل.
الشّجری، الأمالی، 1/ 160- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 107
فأخذ له رجل السّلاح، فقال له: أبشر بالنّار. فقال: بل «3» إن شاء اللّه برحمة ربّی عزّ و جلّ «4»، و شفاعة نبییّ «5» صلّی اللّه علیه و سلّم.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 219، تهذیب ابن بدران، 4/ 334، مختصر ابن منظور، 7/ 146- عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 431؛ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2616، الحسین بن علیّ،/ 75؛ محب الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 149؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 346، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 209
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الأخوص» و التّصحیح عن العبرات].
(2)- [العبرات: «خرج»].
(3)- [ذخائر العقبی: «أبشر»].
(4)- [لم یرد فی کفایة الطّالب و ذخائر العقبی و تاریخ الإسلام و السّیر].
(5)- [فی التّهذیب: «نبیّه»، و فی ذخائر العقبی: «جدّی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 473
أخبرنا أبو غالب «1» أحمد بن الحسن، أنبأنا عبد الصّمد «2» بن علیّ، أنبأنا عبید اللّه بن محمّد ابن إسحاق، أنبأنا عبد اللّه بن محمّد، أنبأنا عمّی، أنبأنا ابن الإصبهانیّ، أنبأنا شریک، عن عطاء بن السّائب، عن علقمة بن وائل «3» «4»- أو وائل بن علقمة- «4» أنّه شهد ما هناک.
قال: قام رجل فقال: أفیکم الحسین؟ قالوا: نعم. قال: أبشر بالنّار! قال: أبشر بربّ رحیم، و شفیع مطاع، من أنت؟ قال: أنا جویزة «5». قال: اللّهمّ جزه «6» إلی النّار.
فنفرت به الدّابّة، فتعلّقت به رجله فی الرّکاب «7»، فو اللّه ما بقی علیها منه إلّا رجله. «8»
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 256 رقم 318- عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 435؛ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2643، الحسین بن علیّ،/ 102؛ محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 144
ابن بطّة فی الإبانة، و ابن جریر فی التّاریخ: إنّه نادی الحسین ابن جوزة فقال: یا حسین! أبشر فقد تعجّلت النّار فی الدّنیا قبل الآخرة. قال: ویحک! أنا؟ قال: نعم.
قال: ولی ربّ رحیم، و شفاعة نبیّ مطاع، اللّهمّ إن کان عندک کاذبا، فجرّه إلی النّار.
قال: فما هو إلّا أن ثنّی عنان فرسه، فوثب به، فرمی به، و بقیت رجله فی الرّکاب، و نفر الفرس، فجعل یضرب برأسه کلّ حجر و شجر حتّی مات.
و فی روایة غیرهما: اللّهمّ جرّه إلی النّار، و أذقه حرّها فی الدّنیا قبل مصیره إلی الآخرة. فسقط عن فرسه فی الخندق و کان فیه نار، فسجد الحسین.
__________________________________________________
(1)- [و فی کفایة الطّالب مکانه: «أخبرنا القاضی أبو نصر بن هبة اللّه الشّیرازیّ بدمشق، أخبرنا علیّ بن الحسن الشّافعیّ، أخبرنا أبو غالب ...»].
(2)- [و فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا ابن طبرزد، عن أبی غالب أحمد بن الحسن البنّاء، قال عبد الصّمد ...»].
(3)- [و فی ذخائر العقبی مکانه: «و عن علقمة بن وائل ...»].
(4- 4) [لم یرد فی کفایة الطّالب].
(5)- [فی کفایة الطّالب و ابن العدیم: «حویزة»، و فی ذخائر العقبی: «جریرة»].
(6)- [فی کفایة الطّالب و ابن العدیم: «حزه» و فی ذخائر العقبی: «جرّه»].
(7)- [ذخائر العقبی: «بالرّکاب»].
(8)- [أضاف فی ذخائر العقبی: «خرجه ابن بنت منیع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 474
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 56- 57- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 241- 242؛ المجلسی، البحار، 45/ 301؛ البحرانی، العوالم، 17/ 613- 614
فزحف عمرو بن الحجّاج فی میمنة عمر، فلمّا دنا من الحسین جثوا له علی الرّکب، و أشرعوا الرّماح نحوهم، فلم تقدم خیلهم علی الرّماح، فذهبت الخیل لترجع، فرشقوهم بالنّبل، فصرعوا منهم رجالا، و جرحوا آخرین. و تقدّم رجل منهم یقال له: ابن حوزة، فقال: أفیکم الحسین؟ فلم یجبه أحد، فقالها ثلاثا، قالوا: نعم، فما حاجتک؟ قال «1»: یا حسین! أبشر بالنّار. قال له: کذبت، بل أقدم علی ربّ رحیم «2»، و شفیع مطاع، فمن أنت؟
قال: «3» ابن حوزة.
فرفع الحسین یدیه فقال: «4» اللّهمّ حزه إلی النّار. فغضب ابن حوزة، فأقحم «5» فرسه فی نهر بینهما، فتعلّقت قدمه بالرّکاب، و جالت به الفرس فسقط عنها «5»، فانقطعت فخذه و ساقه و قدمه و بقی جنبه «6» الآخر متعلّقا «7» بالرّکاب، یضرب «8» به کلّ حجر و شجر «9» حتّی مات.
و کان مسروق بن وائل الحضرمیّ قد خرج معهم و قال: لعلّی «9» أصیب رأس الحسین، «10» فأصیب به منزلة «10» عند ابن زیاد. «11» فلمّا رأی ما صنع اللّه بابن حوزة بدعاء الحسین،
__________________________________________________
(1)- [و فی المقرّم مکانه: «و أقبل القوم یزحفون نحوه و کان فیهم عبد اللّه بن حوزة التّمیمیّ، فصاح: أفیکم حسین؟ و فی الثّالثة قال أصحاب الحسین: هذا الحسین، فما ترید منه؟ قال ...»].
(2)- [المقرّم: «غفور کریم»].
(3)- [زاد فی المقرّم: «أنا»].
(4)- [المقرّم: «حتّی بان بیاض أبطیه و قال:»].
(5- 5) [المقرّم: «الفرس إلیه و کان بینهما نهر، فسقط عنها و علقت قدمه بالرّکاب و جالب به الفرس»].
(6)- [المقرّم: «جانبه»].
(7)- [المقرّم: «معلّقا»].
(8)- [المقرّم: «و أخذت الفرس تضرب»].
(9- 9) [المقرّم: «و ألقته فی النّار المشتعلة فی الخندق، فاحترق بها و مات. قال مسروق بن وائل الحضرمیّ:
کنت فی أوّل الخیل الّتی تقدّمت لحرب الحسین لعلّی أن»].
(10- 10) [المقرّم: «فأحظی به»].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم و أضاف: «فلمّا رأیت ما صنع بابن حوزة عرفت أنّ لأهل هذا البیت حرمة و منزلة عند اللّه و ترکت النّاس و قلت: لا أقاتلهم، فأکون فی النّار»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 475
رجع و قال: لقد رأیت من أهل هذا البیت شیئا لا أقاتلهم أبدا. و نشب القتال. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 289- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 282- 283
و حمل عمرو بن الحجّاج، و هو فی المیمنة، فلمّا دنا من الحسین، جثوا له علی الرّکب، و أشرعوا الرّماح نحوهم، فلم تقدم خیلهم علی الرّماح، فذهبت الخیل لترجع، فرشقوهم بالنّبل، فصرعوا منهم رجالا، و جرحوا آخرین.
و جاء عبد اللّه بن حوزة التّمیمیّ حتّی وقف أمام الحسین، فقال له: یا حسین. فقال:
ما تشاء؟ قال: أبشر بالنّار. قال: «کلّا، إنّی أقدم علی ربّ رحیم شفیع مطاع، من أنت؟». قال أصحابه: هذا ابن حوزة. قال: ربّ حزه إلی النّار! فاضطرب به فرسه فی جدول، فوقع فیه، و تعلّقت رجله بالرّکاب، و نفر الفرس، فمرّ به یضرب برأسه کلّ شجرة و حجر حتّی مات، و انقطعت فخذه، و ساقه، و قدمه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 447- 448
و حمل رجل، یقال له عبد اللّه بن حوزة حتّی وقف بین یدی الحسین، فقال له: یا
__________________________________________________
(1)- عمرو بن حجاج (فرمانده میمنه) از میمنه عمر پیش رفت. چون به حسین نزدیک شد (با عده خود)، یاران زانو بر زمین زدند و نیزه‌ها را حواله مهاجمین نمودند. اسبهای آنها از بیم سرنیزه تاخت نکرد.
چون سواران خواستند برگردند، آنها را تیرباران کردند. یک سوار را کشتند و چند تن دیگر را مجروح نمودند. مردی از آنها ابن حوزه نام پیش رفت و گفت: «آیا حسین میان شماست؟»
کسی به او پاسخ نداد. آن سؤال را سه بار تکرار کرد. گفتند: «آری، چه کار داری؟»
گفت: «ای حسین! تو را وعده دوزخ می‌دهم.»
گفت: «دروغ می‌گویی. من نزد پروردگار بخشنده مهربان و خداوند معبود و مطاع خواهم رفت. تو کیستی؟»
گفت: «ابن حوزه (از حیازت است).»
حسین دست خود را برداشت و گفت: «خداوندا! او را به دوزخ حیازت کن (سوق بده).»
ناگاه اسب او در جویی که حائل بود، لغزید و او افتاد؛ ولی یک پای وی به رکاب آویخته و گیر کرده بود. اسب می‌دوید و او را بر زمین می‌کشید. ران و ساق و قدم او (از یک طرف) پاره پاره شد. قسمت دیگر پیکرش در رکاب آویخته ماند. اسب او را به هر سنگ و درخت می‌زد تا آن‌که مرد. مسروق بن وائل حضرمی هم با آنها (دشمنان حسین) رفته بود. او با خود می‌گفت: «شاید من بتوانم سر حسین را به دست آرم که نزد ابن زیاد مقام و منزلتی بیابم.»
چون دید که خداوند بر اثر نفرین حسین، ابن حوزه را دچار کرد، برگشت و گفت: «من از این خانواده (کراماتی) چیزهایی دیدم. هرگز با آنها جنگ و ستیز نخواهم کرد.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 174- 175
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 476
حسین أبشر بالنّار! فقال له الحسین: کلّا، ویحک إنّی أقدم علی ربّ رحیم، و شفیع مطاع، بل أنت أولی بالنّار. قالوا: فانصرف، فوقصته فرسه، فسقط، و تعلّقت قدمه بالرّکاب، و کان الحسین قد سأل عنه، فقال: أنا ابن حوزة. فرفع الحسین یده، و قال:
اللّهمّ حزه إلی النّار. فغضب ابن حوزة و أراد أن یقحم علیه الفرس، و بینه و بینه نهر، فجالت «1» به الفرس، فانقطعت قدمه، و ساقه، و فخذه، و بقی جانبه الآخر متعلّقا بالرّکاب، و شدّ علیه مسلم بن عوسجة، فضربه، فأطار رجله الیمنی، و غارت به فرسه، فلم یبق حجر یمرّ به إلّا ضربه فی رأسه حتّی مات.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 181
السّیّد الرّضی: حدّث جعفر بن محمّد بن عمارة، عن أبیه، عن عطاء بن السّائب، عن أخیه قال: شهدت یوم الحسین (صلوات اللّه علیه)، فأقبل رجل من تیم یقال له: عبد اللّه بن جویرة، فقال: یا حسین! فقال (صلوات اللّه علیه): ما تشاء؟ فقال: أبشر بالنّار. فقال:
کلّا، إنّی أقدم علی ربّ غفور، و شفیع مطاع، و أنا من خیر، إلی خیر، من أنت؟ قال: ابن جویرة «2». فرفع یده الحسین حتّی رأینا بیاض إبطیه و قال: اللّهمّ جرّه إلی النّار.
فغضب ابن جویرة، فحمل علیه، فاضطرب به فرسه فی جدول و تعلّق رجله بالرّکاب، و وقع رأسه فی الأرض، و نفر الفرس، فأخذ یعدو به، و یضرب رأسه بکلّ حجر و شجر، و انقطعت قدمه، و ساقه «3»، و بقی جانبه الآخر متعلّقا فی الرّکاب، فصار لعنه اللّه إلی نار الجحیم.
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 241- مثله المجلسی «4»، البحار، 44/ 187؛ البحرانی، العوالم، 17/ 52
قال أبو مخنف: [...] قال: و حمل ابن الحجّاج علی میمنة الحسین علیه السّلام فی مائة و خمسین فارسا من أهل الکوفة، فلمّا دنی من الحسین علیه السّلام زحفوا له أصحاب الحسین علیه السّلام
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «فحالت»].
(2)- [فی البحار و العوالم: «أنا ابن جویرة»].
(3)- [أضاف فی البحار و العوالم: «و فخذه»].
(4)- [حکاه فی البحار و العوالم عن عیون المعجزات للمرتضی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 477
و شرّعوا نحوهم الأسنّة، و قوّموا الأعنّة، فلم تقدم خیلهم علی الرّماح، فطرحوا منهم رجالا، و جرحوا أبطالا، و جاء رجل من بنی تمیم یقال له: عبد اللّه بن جوزة، فأقبل علی عسکر الحسین علیه السّلام، فقال له أصحابه: ما ترید؟ فقال: إنّی قادم علی ربّ رحیم، و شفیع مطاع. فقال الحسین علیه السّلام: من هذا؟ فقال: ابن جوزة. فقال: اللّهمّ جرّه إلی النّار. قال:
فاضطرب به فرسه فی جدول، فتعلّقت رجله بالرّکاب، فشدّ علیه مسلم بن عوسجة، فضربه، فطارت رجله الیمنی، فعدا فرسه یضرب رأسه بکلّ حجر إلی أن مات. لا رحمه اللّه تعالی. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 278
__________________________________________________
(1)- بعد از قتل ایشان، عمرو بن الحجاج با جماعتی از سپاه کوفه میمنه لشکر حسین را نصب العین کرد. چون مسافت بین الفریقین اندک شد، سپاهیان حسین زانو بر زمین نهادند و سنان نیزه‌های هفت‌باز را به سوی دشمن دراز کردند. خیل خصم چون دررسیدند از سنان نیزها بترسیدند و پشت دادند و اصحاب حسین علیه السّلام ایشان را به تیرباران گرفتند. بعضی درافتادند و جان بدادند و گروهی به زخم تیر بخستند و بجستند.
این وقت مردی از قبیله بنی تمیم که او را عبد اللّه بن جوزه گفتند، اسب خویش را به زخم مهمیزانگیز داد و روی به لشکرگاه حسین علیه السّلام نهاد. اصحاب آن حضرت گفتند: «مادر بر تو بگرید! به کجا می‌آیی؟»
فقال: إنّی أقدم علی ربّ رحیم و شفیع مطاع.
حسین علیه السّلام فرمود: این کیست؟ گفتند: ابن جوزه.
فقال: اللّهمّ! جرّه إلی النّار.
یعنی: «ای پروردگار من! او را به سوی دوزخ کوچ ده.»
در زمان، اسب در زیر پای ابن جوزه حرون (1) گشت و آغاز شموسی (2) نهاد و او را از پشت درانداخت؛ چنان‌که پای چپش در چنبر رکاب علاقه (3) گشت و پای راستش واژونه (4) بر فراز بود. مسلم بن عوسجه جلدی کرد و پیش تاخت و پای راستش را به زخم شمشیر از تن باز کرد و اسب او در تکتاز آمد و سر او را سرکوب خار و خاره (5) ساخت تا او را به آتش دوزخ درانداخت. (6)
(1). حرون: سرکش، نافرمان.
(2). شموسی: چموشی.
(3). علاقه گشت: آویزان شد.
(4). واژونه: وارونه، مقلوب.
(5). خاره، خارا: سنگ سخت.
(6). [این مطلب را در احوالات سیّد الشّهداء علیه السّلام، 4/ 2- 3 تکرار نموده است].
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 259- 260
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 478

و بارز یزید بن معقل بریر بن خضیر، فضرب بریرا ضربة خفیفة، و ضربه بریر ضربة قدّت المغفر، و جعل ینضنض سیفه فی دماغه.
و حمل رضیّ بن منقذ العبدیّ، فاعتنق بریرا، فاعترکا ساعة. ثمّ إنّ بریرا قعد علی صدره، فقال رضیّ: أین أهل المصاع و الدّفاع «1». فحمل کعب بن جابر بن عمرو الأزدیّ بالرّمح، فطعنه فی ظهره، فلمّا وجد بریر مسّ الرّمح عضّ أنف رضی، فقطع طرفه، و شدّ علیه کعب، فضربه بسیفه حتّی قتله.
فلمّا رجع کعب بن جابر، قالت له أخته النّوار بنت جابر: أعنت علی ابن فاطمة، و قتلت بریرا سیّد القرّاء؟ لقد أتیت عظیما، و اللّه لا أکلّمک أبدا «2».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 399، أنساب الأشراف، 3/ 191- 192
و قال الهیثم: خرج رجل من الأزد فیمن وجّه إلی الحسین فنهته امرأته، فلمّا رجع قال:
ألم تخبری عنّی و أنت ذمیمة غداة حسین و الرّماح شوارع
ألم آت أقصی ما کرهت و لم یعب «3» علیّ غداة الرّوع ما أنا صانع
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 421، أنساب الأشراف، 3/ 222
قال أبو مخنف: و حدّثنی یوسف بن یزید، عن عفیف بن زهیر بن أبی الأخنس- و کان قد شهد مقتل الحسین- قال: و خرج یزید بن معقل «4» من بنی «5» عمیرة بن ربیعة
__________________________________________________
(1)- أی: أین المحامی عنّی و المقاتل دونی.
(2)- هذا هو الظّاهر، و فی النّسخة: (و اللّه لا أطمک أبدا).
(3)- [أنساب الأشراف: «و لم أغب»].
(4)- [و فی بحر العلوم مکانه: «و نادی یزید بن معقل ...»].
(5) (5*) [بحر العلوم: «عمیر بن ربیعة- قد قرب من مخیّم الحسین علیه السّلام بریر بن خضیر الهمدانیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 479
- و هو حلیف لبنی سلیمة من عبد القیس- فقال (5*): یا بریر بن حضیر «1»، کیف «2» تری «3» اللّه صنع بک «3»! قال: صنع اللّه- و اللّه «4»- بی خیرا، و صنع اللّه «4» بک شرّا. قال: کذبت، و قبل الیوم ما کنت کذّابا، «5» هل تذکر و أنا «5» أما شیک فی بنی لوذان و أنت تقول: «6» إنّ عثمان ابن عفّان کان علی نفسه مسرفا، و إنّ معاویة بن أبی سفیان ضالّ مضلّ «6»، و إنّ إمام الهدی و الحقّ «7» علیّ بن أبی طالب؟
فقال له «7» بریر: «8» أشهد أنّ هذا رأیی و قولی «7». فقال له یزید بن معقل: فإنّی «9» أشهد أنّک من الضّالّین.
«10» فقال له بریر بن حضیر «1»: هل لک فلأ باهلک؟ و لندع اللّه «10» أن یلعن الکاذب «11» «12» و أن یقتل «13» المبطل؟ «14» ثمّ اخرج فلأبارزک.
قال: فخرجا، فرفعا أیدیهما إلی اللّه «15» یدعوانه أن یلعن الکاذب، و أن یقتل المحقّ المبطل 14.
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم و المعالی و بحر العلوم و العبرات: «خضیر»].
(2)- [و فی المقرّم مکانه: «و نادی یزید بن معقل: یا بریر! کیف ...»].
(3) (- 3) [بحر العلوم: «صنع اللّه»].
(4)- [لم یرد فی المقرّم و بحر العلوم].
(5) (- 5) [المقرّم: «أتذکر یوم کنت»].
(6) (- 6) [المقرّم: «کان معاویة ضالّا»].
(7)- [لم یرد فی المقرّم].
(8)- [زاد فی المقرّم: «بلی»].
(9)- [المقرّم: «و أنا»].
(10) (- 10) [المقرّم: «فدعاه بریر إلی المباهلة، فرفعا أیدیهما إلی اللّه سبحانه یدعوانه»].
(11)- [زاد فی بحر العلوم: «منّا»].
(12) (12*) [المقرّم: «و یقتله ثمّ تضاربا»].
(13)- [فی المعالی و بحر العلوم: «یقتل المحقّ»].
(14) (- 14) [لم یرد فی بحر العلوم].
(15)- [المعالی: «بالمباهلة إلی اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 480
ثمّ برز کلّ واحد «1» منهما لصاحبه، فاختلفا ضربتین، فضرب یزید بن معقل بریر بن حضیر «2» ضربة خفیفة، لم تضرّه شیئا (12*)، و ضربه بریر «3» بن حضیر «2» ضربة «3» «4» قدّت المغفر، «5» و بلغت الدّماغ «5»، فخرّ کأنّما هوی من حالق «6»، «7» و إنّ سیف ابن حضیر «2» لثابت فی رأسه، «8» فکأنّی أنظر إلیه ینضنضه من رأسه.
و «7» حمل «8» علیه رضیّ بن منقذ العبدیّ فاعتنق بریرا، فاعترکا «9» ساعة. «10» ثمّ إنّ بریرا قعد علی صدره، فقال رضیّ: أین أهل المصاع و الدّفاع؟
قال: «9» فذهب کعب بن جابر بن عمرو الأزدیّ لیحمل «11» علیه، فقلت: إنّ 11 هذا بریر بن حضیر «12»، القارئ الّذی کان یقرؤنا القرآن فی «13» المسجد «14».
فحمل علیه بالرّمح حتّی وضعه فی ظهره، فلمّا وجد مسّ الرّمح «10» برک علیه، فعضّ
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(2)- [فی نفس المهموم و العبرات: «بریر بن خضیر»، و فی المعالی و بحر العلوم: «بریر»].
(3) (- 3) [المقرّم: «علی رأسه»].
(4)- [زاد فی بحر العلوم: «عنیفة»].
(5) (- 5) [فی المقرّم: «و الدّماغ»، و فی بحر العلوم: «و بلغت إلی الدّماغ»].
(6)- [فی المقرّم و بحر العلوم: «شاهق»].
(7) (- 7) [المقرّم: «و سیف بریر ثابت فی رأسه و بینا هو یرید أن یخرجه إذ»].
(8) (- 8) [بحر العلوم: «فبینما بریر یرید أن یحرّکه و یخرجه من رأسه إذ حمل»].
(9) (- 9) [المقرّم: «فصرعه بریر و جلس علی صدره فاستغاث رضی بأصحابه»].
(10) (- 10) [بحر العلوم: «فصرعه بریر و قعد علی صدره، فاستنجد رضی بقومه، فجاء کعب بن جابر الأزدیّ، فطعن بریرا بالرّمح فی ظهره، فلمّا أحسّ بریر بألم الطّعنة»].
(11) (- 11) [المقرّم: «علی بریر، فصاح به عفیف بن زهیر بن أبی الأخنس:»].
(12)- [فی نفس المهموم و المعالی و المقرّم و العبرات: «خضیر»].
(13) (13*) [المقرّم: «جامع الکوفة، فلم یلتفت إلیه و طعن بریرا فی ظهره، فبرک بریر علی رضی و عضّ وجهه، و قطع طرف أنفه، و ألقاه کعب برمحه عنه و ضربه بسیفه فقتله. و قام العبدیّ ینفض التّراب عن قبائه و قال: لقد أنعمت علیّ یا أخا الأزد نعمة لا أنساها أبدا. و لمّا رجع کعب بن جابر إلی أهله عتبت علیه امرأته النّوار و قالت: أعنت علی ابن فاطمة و قتلت سیّد القرّاء. لقد أتیت عظیما من الأمر و اللّه لا أکلّمک من رأسی کلمة أبدا، فقال:»].
(14)- [زاد فی المعالی: «فلم یلتفت لعذلی إیّاه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 481
«1» بوجهه، و قطع طرف «2» أنفه، فطعنه کعب «3» بن جابر «3» حتّی ألقاه عنه، و قد غیّب «1» السّنان فی ظهره، ثمّ أقبل علیه «4» یضربه بسیفه «4» حتّی قتله.
«5» قال عفیف: کأنّی أنظر إلی العبدیّ الصّریع قام «5» ینفض التّراب عن قبائه، و یقول:
أنعمت علیّ یا أخا الأزد نعمة لن أنساها أبدا. «6» قال: فقلت: أنت رأیت هذا؟ قال: نعم، رأی عینی وسع أذنی «6».
فلمّا رجع کعب بن جابر، قالت له «7» امرأته، أو أخته النّوار بنت جابر «7»: أعنت علی ابن فاطمة، و قتلت «8» سیّد القرّاء؛ «9» لقد أتیت عظیما من الأمر «9»، و اللّه لا أکلّمک من رأسی کلمة أبدا. «10»
و قال کعب بن جابر (13*):
سلی تخبری عنّی و أنت ذمیمة غداة حسین و الرّماح شوارع
ألم آت أقصی ما کرهت و لم یخل علیّ غداة الرّوع ما أنا صانع
معی یزنیّ لم تخنه کعوبه و أبیض مخشوب الغرارین قاطع
فجرّدته فی عصبة لیس دینهم بدینی و إنّی بابن حرب لقانع
و لم تر عینی مثلهم فی زمانهم و لا قبلهم فی النّاس إذ أنا یافع
__________________________________________________
(1) (- 1) [المعالی: «أنفه حتّی قطعه، و أنفذ کعب الرّمح فی ظهر بریر حتّی غاب»].
(2)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(3) (- 3) [بحر العلوم: «بأخری»].
(4)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(5) (- 5) [فی المعالی: «فکأنّی أنظر إلی رضی قام» و فی بحر العلوم: «فقام رضی و هو»].
(6) (- 6) [لم یرد فی المعالی و بحر العلوم].
(7) (- 7) [فی المعالی: «أخته النّوار بنت جابر»، و فی بحر العلوم: «امرأته»].
(8)- [زاد فی بحر العلوم: «بریرا»].
(9) (- 9) [لم یرد فی بحر العلوم].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی و بحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 482
أشدّ قراعا بالسّیوف لدی الوغی ألا کلّ من یحمی الذّمار مقارع
و قد صبروا للطّعن و الضّرب حسّرا و قد نازلوا لو أنّ ذلک نافع
فأبلغ عبید اللّه إمّا لقیته بأنّی مطیع للخلیفة سامع
قتلت بریرا ثمّ حمّلت نعمة أبا منقذ لمّا دعا: من یماصع؟ «1»
«2» قال أبو مخنف: حدّثنی عبد الرّحمان بن جندب، قال: سمعته فی إمارة مصعب بن الزّبیر؛ و هو یقول: یا ربّ إنّا قد وفینا، فلا تجعلنا یا ربّ کمن قد غدر. فقال له أبی:
صدق، و لقد و فی و کرم، و کسبت لنفسک شرّا. قال: کلّا، إنّی لم أکسب لنفسی شرّا، و لکنّی کسبت لها خیرا.
قال: و زعموا أنّ رضیّ بن منقذ العبدیّ ردّ بعد علی کعب بن جابر جواب قوله، فقال «2»:
لو شاء ربّی ما شهدت قتالهم و لا جعل النّعماء عندی ابن جابر
لقد کان ذاک الیوم عارا و سبّة یعیّره «3» الأبناء بعد المعاشر
فیا لیت أنّی کنت من قبل قتله و یوم حسین کنت فی رمس قابر «4»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2) (- 2) [المقرّم: «فردّ علیه رضی بن منقذ العبدیّ بقوله»].
(3)- [المقرّم: «تعیّره»].
(4)- عفیف بن زهیر که هنگام کشته شدن حسین حضور داشته بود، گوید: یزید بن معقل از مردم بنی عمیر و وابسته بنی سلیمه عبد القیس بیامد و گفت: «ای بریر پسر حضیر! می‌بینی که خدا با تو چه کرد؟»
بریر گفت: «به خدا با من همه نیکی کرد و با تو بدی کرد.»
گفت: «دروغ گفتی. پیش از این دروغگو نبودی. یاد داری که در محله بنی لوذان همراه تو بودم و می‌گفتی که عثمان بن عفان با خویشتن بد کرد و معاویه بن ابی سفیان گمراه و گمراه‌کننده است و پیشوای هدایت و حق، علی بن ابیطالب است؟»
بریر گفت: «شهادت می‌دهم که عقیده و گفتار من این است.»
یزید بن معقل گفت: «من نیز شهادت می‌دهم که تو از جمله گمراهانی.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 483
الطّبری، التّاریخ، 5/ 431- 433- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 260- 262؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 396- 397؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 309- 311؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 414- 415؛ المحمودی، العبرات، 2/ 28- 29
قال: ثمّ برز من بعده [الحرّ بن یزید] بریر بن حضیر «1» الهمدانیّ، و هو یقول:
__________________________________________________
- بریر بن حضیر بدو گفت: «می‌خواهی با همدیگر دعا کنیم و از خدا بخواهیم که دروغگو را لعنت کند و خطاکار را بکشد، آن‌گاه بیایم و با تو هماوردی کنم.»
گوید: پس بیامدند و دست سوی خدا برداشتند و از او خواستند که دروغگو را لعنت کند و آن‌که حق دارد، خطاکار را بکشد. آن‌گاه به مقابله همدیگر رفتند و هر کدامشان ضربتی به دیگری زد. یزید بن معقل ضربتی سبک به بریر بن حضیر زد که زیانی به او نزد. بریر بن حضیر ضربتی به او زد که زره سر را شکافت و به مغز رسید و از پای درآمد. چنان‌که گفتی از بلندی افتاده بود.
گوید: شمشیر ابن حضیر در سر وی به جا مانده بود؛ گویی می‌بینمش که شمشیر را تکان می‌داد و از سر او بیرون می‌کشید.
گوید: رضی بن منقذ عبدی به بریر حمله برد و در گردن وی آویخت و مدتی کشاکش کردند. عاقبت‌بریر بر سینه وی نشست و رضی گفت: «اهل جنگ و دفاع کجا شدند؟»
گوید: کعب بن جابر بن عمرو ازدی خواست سوی او حمله برد. بدو گفتم: «این بریر بن حضیر قاری است که در مسجد به ما قرآن می‌آموخت.»
گوید: پس با نیزه حمله برد و آن را در پشت بریر جا داد و چون سوزش نیزه را دریافت، بر او جست و چهره‌اش را گاز گرفت و یک طرف بینی‌اش را کند. کعب بن جابر ضربت زد تا او را بینداخت و سرنیزه را به پشت او فرو برده بود. آن‌گاه پیش رفت و چندانش با شمشیر بزد که جان داد.
عفیف گوید: گویی مرد عبدی از پای درآمده را می‌بینم که از جای برخاست و خاک از قبای خویش می‌تکانید و می‌گفت: «ای برادر ازدی! خدمتی به من کردی که هرگز آن را فراموش نمی‌کنم.»
راوی گوید: گفتم: «این را دیدی؟»
گفت: «آری، چشمم دید و گوشم شنید.»
گوید: وقتی کعب بن جابر بازگشت، زنش یا خواهرش نوار دختر جابر بدو گفت: «با دشمنان پسر فاطمه کمک کردی و سرور قاریان را کشتی، کاری فجیع کردی. به خدا هرگز یک کلمه با تو سخن نمی‌کنم.»
عبد الرحمان بن جندب گوید: در ایام امارت مصعب شنیدم که کعب بن جابر می‌گفت: «پروردگارا! ما تکلیف خویش را انجام دادیم. ما را به صف خیانتکاران مبر.»
گوید: پدرم گفت: «راست می‌گویی، تکلیف خویش را به سر بردی، اما برای خویشتن بد اندوختی.» گفت: «ابدا! برای خود بد نیندوختم. نیکی اندوختم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3033- 3035
(1)- فی النّسخ: حصین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 484
أنا بریر و أبی حضیر «1» لیس یروع الأسد عند الزّئر «2»
یعرف فینا الخیر أهل الخیر أضربکم و لا أری من ضرّ «3»
و ذاک فعل الحرّ من بریر
ثمّ حمل، فقاتل قتالا شدیدا و هو یقول: اقتربوا منّی یا قتلة «4» المؤمنین! اقتربوا منّی یا قتلة أولاد النّبیّین! اقتربوا منّی یا قتلة ابن بنت نبیّ ربّ العالمین، و ذرّیّته الباقین! قال:
فحمل رجل من أصحاب عبید اللّه بن زیاد، یقال له بحیر بن أوس الضّبیّ، فقتله- رحمه اللّه.
ثمّ جال فی الصّفّین، و جعل یقول:
«5» [سلی تخبری «6» عنّی و أنت ذمیمة غداة «7» حسین و الرّماح شوارع «8» ألم آت «8» أقصی ما کرهت و لم یخل
علیّ غداة الرّوع ما «9» أنا صانع «9» فجرّدته فی عصبة لیس دینهم
کدینی و إنّی بعد ذاک لقانع و قد صبروا للطّعن و الضّرب حسّرا
و قد جالدوا «10» لو أنّ «10» ذلک واقع و أبلغ عبید اللّه إمّا لقیته
بأنّی مطیع للخلیفة سامع قتلت بریرا ثمّ حمّلت «11» نعمة
غداة الوغی لمّا دعا من یقارع]
قال: ثمّ ذکر له بعد ذلک أنّ بریرا کان من عباد اللّه الصّالحین.
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: حصین.
(2)- فی النّسخ: الزّبر.
(3)- [الصّحیح: ضیر].
(4)- من المقتل، و فی النّسخ: قبیلة.
(5)- الأبیات المحجوزة من د و بر، و موضعها فی الأصل: شعرا.
(6)- فی د: ستخبری.
(7)- من الطّبریّ، و فی د و بر: عیار.
(8- 8) من الطّبریّ، و فی د و بر: الباب.
(9- 9) من الطّبریّ، و فی د و بر: أصانع.
(10- 10) فی د: الو أن.
(11)- فی بر: حلت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 485
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 186- 188
ثمّ برز من بعده [عبد اللّه بن أبی عروة] «1» بریر بن خضیر «1» الهمدانیّ، و کان أقرأ أهل زمانه، و هو یقول:
أنا «2» بریر و أبی خضیر «2» لا خیر فیمن لیس فیه خیر
فقتل منهم ثلاثین رجلا، ثمّ قتل- رضوان اللّه علیه-. «3» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 160- 161- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 320؛ البحرانی، العوالم، 17/ 169؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 160
(قال) ثمّ برز من بعده [الحرّ بن یزید] بریر بن خضیر الهمدانیّ، و هو یقول:
أنا بریر وفتی خضیر أضربکم و لا أری من ضیر
یعرف فیّ الخیر أهل الخیر کذاک فعل الخیر من بریر
و کان بریر من عباد اللّه الصّالحین، فحمل، و قاتل قتالا شدیدا، و جعل ینادی فیهم:
اقتربوا منّی یا قتلة المؤمنین! اقتربوا منّی یا قتلة أولاد البدریّین! قاقتربوا منّی یا قتلة عترة خیر المرسلین!
فبرز إلیه رجل یقال له: یزید بن معقل، فقال لبریر: أشهد أنّک من المضلّین. فقال له بریر: هلمّ فلندع اللّه أن یلعن الکاذب منّا، و أن یقتل المحقّ منّا المبطل.
فخرجا، و دعوا اللّه تعالی فی ذلک، و تبارزا، فضرب یزید بریرا ضربة خفیفة لم تضرّه، و ضرب بریر یزیدا ضربة قدّت المغفر، و وصلت إلی دماغه، فسقط قتیلا، فحمل بحیر بن أوس الضّبیّ علی بریر، و هو مشغول بیزید، فقتله؛ ثمّ جال فی میدان الحرب، و هو یقول:
__________________________________________________
(1- 1) [فی روضة الواعظین و البحار: «بدیر بن حفیر»].
(2- 2) [فی روضة الواعظین و البحار: «بدیر و أبی حفیر»].
(3)- پس از او بریر بن خضیر همدانی قرآن داناترین اهل زمانش به میدان رفت و می‌سرود:
منم بریر و پدرم خضیره خیری ندارد آنکه نابخیره
و سی تن از آنها کشت و کشته شد رضی اللّه عنه.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 160- 161
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 486
سلی تخبری عنّی و أنت ذمیمة غداة حسین و الرّماح شوارع
ألم آت أقصی ما کرهت و لم یحل غداة الوغا و الرّوع ما أنا صانع
معی یزنّی لم تخنه کعوبه و أبیض مشحوذ الغرارین قاطع
فجرّدته فی عصبة لیس دینهم کدینی، و إنّی بعد ذاک لقانع
و قد صبروا للطّعن و الضّرب حسّرا و قد جالدوا، لو أنّ ذلک نافع
فأبلغ عبید اللّه إمّا لقیته بأنّی مطیع للخلیفة سامع
قتلت بریرا، ثمّ جللت نعمة غداة الوغا لمّا دعا من یقارع
ثمّ إنّه ذکر له بعد ذلک أنّ بریرا کان من عباد اللّه الصّالحین.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 11- 12
ثمّ برز بریر بن خضیر الهمدانیّ، و هو یقول:
أنا بریر و أبی خضیر لیث یروع الأسد عند الزّئر
یعرف فینا الخیر أهل الخیر أضربکم و لا أری من ضیر
کذاک فعل الخیر فی بریر
قتله بحیر بن أوس الضّبیّ.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 100- 101
و خرج یزید بن معقل حلیف عبد القیس، فقال: یا بریر بن خضیر! کیف تری اللّه صنع بک؟ قال: و اللّه لقد صنع بی خیرا و صنع بک شرّا. فقال: کذبت و قبل الیوم ما کنت کذّابا، و أنا أشهد أنّک من الضّالّین.
فقال له ابن خضیر: هل لک أن أباهلک أن یلعن اللّه الکاذب، و یقتل المبطل، ثمّ اخرج أبارزک. فخرجا، فتباهلا أن یلعن اللّه الکاذب، و یقتل المحقّ المبطل، ثمّ تبارزا، فاختلفا ضربتین، فضرب یزید بن معقل بریر بن خضیر، فلم یضرّه شیئا، و ضربه ابن خضیر ضربة قدّت المغفر، و بلغت الدّماغ، فسقط، و السّیف فی رأسه.
فحمل علیه رضی بن منقذ العبدیّ، فاعتنق ابن خضیر، فاعترکا ساعة، ثمّ إنّ ابن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 487
خضیر قعد علی صدره، فحمل کعب بن جابر الأزدیّ علیه بالرّمح، فوضعه فی ظهره حتّی غیب السّنان فیه، فلمّا وجد مسّ الرّمح، نزل عن رضی، فعضّ أنفه، و قطع طرفه، و أقبل إلیه کعب بن جابر، فضربه بسیفه حتّی قتله، و قام رضی ینفض التّراب عن قبائه.
«1» فلمّا رجع کعب، قالت له امرأته: أعنت علی ابن فاطمة، و قتلت بریرا سیّد القرّاء. لا أکلّمک أبدا. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 289- 290
و خرج بریر بن خضیر و کان زاهدا یقال له سیّد القرّاء.
فخرج إلیه یزید بن المغفل، فاتّفقا علی المباهلة إلی اللّه تعالی فی أن یقتل المحقّ منهما المبطل، فقتله بریر، فلم یزل یقاتل حتّی قتل.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 31- 32
قال الرّاوی: و خرج بریر بن خضیر (الحضرمیّ «3»)، و کان زاهدا عابدا. فخرج إلیه
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی أعیان الشّیعة، 1/ 604].
(2)- جنگ برپا شد. یزید بن معقل هم‌پیمان عبد قیس (قبیله) به میدان رفت و گفت: «ای بریر بن خضیر! آیا می‌بینی که خداوند چگونه تو را دچار کرده است؟»
گفت: «به خدا سوگند، خداوند مرا نیک داشته و تو را دچار شر و زشتی کرده است.»
گفت: «دروغ می‌گویی. تو پیش از این دروغگو نبودی که اکنون یکی از گمراهان به شمار آمدی.»
ابن خضیر به او گفت: «آیا میل داری مباهله (نفرین به یکدیگر) کنیم که خداوند دروغگو را لعن کند و هرکه را بر باطل باشد، بکشد؟ من با تو مبارزه می‌کنم.»
هردو به میدان درآمدند و هردو به یکدیگر نفرین کردند که خداوند کاذب را لعن کند و باطل‌پرست را به دست حق‌جو بکشد (دوئل کردند). هردو شمشیر را حواله یکدیگر کردند. یزید بن معقل، بریر بن خضیر را زد و ضربت او کارگر نبود. بریر بن خضیر او را با شمشیر زد. ضربت او کلاهخود را شکافت و کله او را شکست و شمشیر به مغز او رسید. او در حالی که شمشیر را در دست داشت، افتاد. رضی بن منقذ عبدی بر او حمله کرد. بریر او را گرفت. مدتی با هم کشتی گرفتند و بعد فرزند خضیر او را بر زمین زد و بر سینه او نشست. کعب بن جابر ازدی بر او حمله کرد. سرنیزه را به پشت او فرود برد تا تمام حربه فرو رفت.
چون زخم را احساس کرد، از سینه رضی افتاد؛ ولی در آن حین بینی رضی را به دندان گرفت و قطع کرد.
کعب بن جابر هم بعد از آن او را با شمشیر زد تا کشت. رضی هم برخاست؛ در حالی که قبای خود را از خاک تکان می‌داد.
چون کعب بن جابر برگشت، همسر او گفت: «تو دشمن فرزند فاطمه را یاری کردی و بریر سید قرّاء (قرآن خوانان) را کشتی. من هرگز با تو سخن نخواهم گفت و تا ابد خاموش خواهم بود.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 175
(3)- [فی المطبوع: «الخضرمیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 488
یزید بن المغفّل «1»، فاتّفقا علی المباهلة إلی اللّه تعالی فی أن یقتل المحقّ منهما المبطل؛ و تلاقیا، فقتله بریر، و لم یزل یقاتل حتّی قتل- رضوان اللّه علیه-. «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 104- 105- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 292
ثمّ برز بریر بن خضیر الهمدانیّ بعد الحرّ، و کان من عباد اللّه الصّالحین، فبرز، و هو یقول «3»:
أنا بریر و أبی خضیر «4» «5» لیث یروع الأسد عند الزّئر «4» یعرف فینا الخیر أهل الخیر
أضربکم و لا أری من ضیر کذاک فعل الخیر من بریر «5»
«6» «7» و جعل یحمل «6» علی القوم و هو یقول «8»: اقتربوا منّی یا قتلة المؤمنین! اقتربوا منّی یا قتلة أولاد البدریّین! اقتربوا منّی یا قتلة أولاد رسول ربّ العالمین و ذرّیّته «9» الباقین!
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «المعقل»].
(2)- راوی گفت: «بریر بن خضیر که مردی بود عابد و زاهد به میدان آمد و یزید بن مغفّل برای مبارزه با او از لشکر مخالف بیرون شد. رأی هردو بر آن شد که مباهله کنند و از خداوند بخواهند که هریک از آن دو که بر حق است، آن را که بر باطل است، بکشد و با هم درآویختند و بریر او را کشت و بعد از آن، آن قدر به جنگ ادامه داد که شربت شهادت نوشید.- رضوان اللّه علیه-.
فهری، ترجمه لهوف،/ 104- 105
اما در «روضة الصفا» مسطور است که نخستین کسی که بعد از حر بن یزید متوجه حرب اعدا گردید، بریر بن حضیر الهمدانی بود و از آن لشکر جاهل یزید بن معقل با بریر مقابل شده، بریر تیغی بر فرق آن لعین زد که به دماغش رسید. آن‌گاه بحر بن اوس الضبئی به جنگ بریر مبادرت نمود و او را به درجه شهدا رسانید.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 53
(3)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «فخرج بریر بن خضیر الهمدانیّ و کان زاهدا عابدا و کان اقرأ أهل زمانه و کان یقال له سیّد القرّاء و هو یقول ...»].
(4) (- 4) [لم یرد فی المعالی].
(5) (- 5) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «لا خیر فیمن لیس فیه خیر»].
(6) (- 6) [الدّمعة السّاکبة: «و حمل رضی اللّه عنه»].
(7) (7*) [أعیان الشّیعة: «فخرج إلیه یزید بن معقل»].
(8)- [و فی مثیر الأحزان مکانه: «و برز بریر بن خضیر و کان من عباد اللّه الصّالحین و جعل یحمل علی القوم و هو یقول ...»].
(9)- [الأسرار: «ذرّیّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 489
«1» و کان بریر أقرأ أهل زمانه، فلم یزل یقاتل حتّی قتل ثلاثین رجلا، «2» فبرز إلیه «3» رجل یقال له «3» یزید بن معقل، فقال لبریر «1»: أشهد أنّک من المضلّین «4». (7*) فقال له بریر: هلمّ «5» فلندع اللّه أن یلعن الکاذب منّا «6»، و أن یقتل المحقّ منّا «7» المبطل.
فتصاولا «8»، فضرب یزید لبریر «9» ضربة خفیفة لم یعمل «10» شیئا، و ضربه بریر ضربة قدّت المغفر «11»، و وصلت إلی دماغه، فسقط «12» «13» قتیلا، «14» قال: «2» فحمل رجل من أصحاب ابن زیاد 14، فقتل بریرا رحمه اللّه «15»، و کان یقال لقاتله: بحیر بن أوس الضّبّیّ، فجال فی میدان
__________________________________________________
(1) (- 1) [اللّواعج: «فخرج إلیه یزید بن معقل فقال لبریر: هل تذکر و أنت تقول: انّ فلانا کان علی نفسه مسرفا و إنّ معاویة ضالّ مضلّ و إنّ إمام الهدی و الحقّ علیّ بن أبی طالب؟ فقال له بریر: أشهد أنّ هذا رأیی و قولی. فقال یزید»].
(2) (- 2) [لم یرد فی المعالی و حکاه بدله عن الطّبریّ].
(3) (- 3) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(4)- [اللّواعج: «الضّالّین»].
(5)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أباهلک»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(8)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فتباهلا، ثمّ تبارزا، فاختلفا ضربتین»].
(9)- [فی الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «بریرا»].
(10)- [فی الأسرار: «لم تعمل»، و فی المعالی: «لم تضرّه»، و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فلم یضرّه»، و فی مثیر الأحزان: «لم تعمل فیه»].
(11)- [الأسرار: «المغفرة»].
(12)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و أضاف: «فحمل کعب بن جابر الأزدیّ علی بریر، و طعنه بالرّمح فی ظهره، و ضربه بسیفه حتّی قتله- رضوان اللّه علیه- و فی بعض الرّوایات: أنّ بریرا قتل ثلاثین رجلا»].
(13) (13*) [اللّواعج: «و السّیف فی رأسه، فحمل علیه رضی بن منقذ العبدیّ، فاعتنق بریرا، و اعترکا ساعة، ثمّ إنّ بریرا رمی به إلی الأرض، و قعد علی صدره، فحمل کعب بن جابر الأزدیّ علی بریر و طعنه بالرّمح فی ظهره، فنزل بریر عن ابن منقذ بعد أن عضّ أنفه، فقطعه و أقبل إلیه کعب بن جابر، فضربه بسیفه حتّی قتله- رضوان اللّه علیه-. و فی بعض الرّوایات: إنّ بریرا قتل ثلاثین رجلا، فلمّا رجع کعب بن جابر، قالت له امرأته: أعنت علی ابن فاطمة، و قتلت بریرا سیّد القرّاء لا أکلّمک أبدا، و قیل: إنّ الّذی قتل بریرا رجل یقال له بحیر بن أوس الضّبیّ، فلمّا قتله، جعل یقول: و قیل، بل قالها کعب بن جابر:»].
(14) (- 14) [مثیر الأحزان: «و حمل بحیر بن أوس»].
(15)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 490
الحرب «1»، و جعل یقول (13*):
سلی تخبری «2» عنّی و أنت ذمیمة غداة حسین «3» و الرّماح شوارع
ألم آت أقصی ما کرهت و لم یحل «4» غداة الوغی و الرّوع ما أنا صانع
معی مزنیّ «5» لم تخنه کعوبه و أبیض مشحوذ الغرارین «6» قاطع «7»
فجرّدته فی عصبة لیس دینهم کدینی و إنّی بعد ذاک لقانع «8»
و قد صبروا للطّعن و الضّرب حسّرا «9» و قد جالدوا لو أنّ ذلک نافع
فأبلغ عبید اللّه إذ ما لقیته بأنّی مطیع للخلیفة سامع
قتلت بریرا ثمّ جلت لهمّة «10» غداة الوغی لمّا دعا من یقارع «11»
قال: ثمّ ذکر له بعد ذلک، أنّ بریرا کان من عباد اللّه الصّالحین. «12»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «تجزی»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «حنین»].
(4)- [اللّواعج: «و لم یخل»].
(5)- [اللّواعج: «یزنیّ»].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة: «العذارین» و فی الأسرار: «الغراریر»].
(7)- قوله «مزنی»، أی: رمح مزنی، و کعوب الرّمح: النّواشر فی أطراف الأنابیب، و عدم خیانتها: کنایة عن کثرة نفوذها و عدم کلالها، و الغراران: شفرتا السّیف منه رحمه اللّه.
(8)- [أضاف فی اللّواعج:
«و لم ترعینی مثلهم فی زمانهم و لا قبلهم فی النّاس إذ أنا یافع
أشدّ قراعا بالسّیوف لدی الوغی الأکل من یحمی الذّمار مقارع»
.]
(9)- جمع حاسر: الّذی لا مغفر لعیه و لا درع.
(10)- [فی الدّمعة السّاکبة و اللّواعج: «بهمّة»].
(11)- [أضاف فی اللّواعج:
«قتلت بریرا ثمّ حملت نعمة أبا منقذ لمّا دعا من یماصع خ ل»
](12)- پس، بریر بن خضیر همدانی که از عبّاد و زهّاد و بندگان شایسته ربّ العباد و قاری‌ترین اهل زمان بود، به عزم جهاد بیرون رفت و رجزخوانان در برابر مخالفان ایستاد و گفت: «نزدیک من بیایید، ای-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 491
__________________________________________________
- کشندگان مؤمنان ای قاتلان اولاد پیغمبران!»
پس سی نفر از ایشان را برخاک هلاک انداخت و سرخ‌رو به روضه رضوان شتافت. گویند که:
یزید بن معقل در برابر او آمد و گفت: «گواهی می‌دهم که تو از گمراه‌کنندگانی.»
بریر گفت: «بیا مباهله کنیم که هریک از ما و تو که دروغگو باشیم، به تیغ دیگری کشته شویم.»
پس یزید ضربتی بر بریر زد و اثر نکرد و بریر ضربتی بر سر آن لعین زد که خودش را شکافت و به مغز سرش رسید و بر زمین افتاد. پس بحیر بن اوس از اصحاب پسر زیاد بر بریر حمله آورد و او را شهید کرد و بعد از آن، پشیمان شد و پشیمانی سودی نداشت.
مجلسی، جلاء العیون،/ 663- 664
بالجمله، بریر بن خضیر چون شیر غضبان به میدان نبرد آمد و مرد خواست و این ارجوزه قرائت کرد:
أنا بریر و أبی خضیر لیث یروع الأسد عند الزّیر (1)
یعرف فینا الخیر أهل الخیر أضربکم و لا أری من ضیر
کذاک فعل الخیر من بریر (2)
و حمله گران افکند و تیغ همی زد و همی گفت:
إقتربوا منّی یا قتلة المؤمنین! إقتربوا منّی یا قتلة أولاد البدریّین! إقتربوا منّی یا قتلة أولاد رسول ربّ العالمین و ذرّیّته الباقین!
«ای هلاک‌کنندگان مؤمنان! و ای قاتلان اولاد غازیان بدر! و ای کشندگان فرزندان رسول خدای! به من آئید و با من رزم آزمائید.»
و از چپ و راست همی تاخت و مرد و مرکب به خاک انداخت. سی تن مرد مقاتل به دست او مقتول گشت. این وقت، یزید بن معقل اسب بتاخت و بانگ زد که: «ای طاغی گمراه! گواهی می‌دهم که تو از جمله مضلین باشی.»
بریر گفت: «بیا تا خدای را بخوانیم و از وی بخواهیم تا هرکه بر باطل رود، به دست آن دیگر کشته شود.»
این بگفت و بر روی او بتاخت. لختی با یکدیگر بگشتند. یزید فرصتی به دست کرد و تیغ بزد. زخم او کارگر نیفتاد. بریر روی برتافت و تیغ براند؛ چنان‌که از مغفر (3) درگذشت و تا قعر دماغ (4) یزید را بدرید. هم بدان زخم درافتاد و جان بداد.
از پس او بحیر بن اوس الضبی اسب برانگیخت و با بریر درآویخت. بریر به دست او شهید شد و بحیر به گرد میدان درآمد و بدین شعر مباهات گفت:
سلی تخبری عنّی و أنت ذمیمة غداة حسین و الرّماح شوارع (5)
ألم آت أقصی ما کرهت و لم یحل غداة الوعی و الرّوع ما أنا صانع؟
معی مزنّیّ لم تخنه کعوبه و أبیض مشحوذ الغرارین قاطع (6)
فجرّدته فی عصبة لیس دینهم کدینی و إنّی بعد ذاک لقانع
و قد صبّروا للطّعن و الضّرب حسّرا و قد جالدوا لو أنّ ذلک نافع (7)
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 492
المجلسی، البحار، 45/ 15- 16- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 259؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 296؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 291- 292؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 396، 397؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 604، لواعج الأشجان،/ 141- 142؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 71- 72
__________________________________________________
-فأبلغ عبید اللّه إذ ما لقیته بأنّی مطیع للخلیفة سامع
قتلت بریرا ثمّ جلت لهمّه غداة الوغی لمّا دعی من یقارع (8)
(1). زأر، زئیر: آواز شیر.
(2). من بریر و پدرم خضیر است. شیری هستم که شیران از غرشم می‌ترسند، نیکوکاران نیکی ما را باور دارند. با شمشیر شما را می‌زنم و زیانی نمی‌بینم. کار نیک بریر همین است.
(3). مغفر: خود، کلاه جنگ.
(4). دماغ: مغز سر.
(5). شوارع، جمع شارعة: نیزه راست شده به سوی کسی.
(6). مزنی: نیزه منسوب به قبیله مزینه (مصغرا)، مشحوذ الغرارین: شمشیری که از دو طرف برنده باشد.
(7). حسر، جمع حاسر: برهنه از زره.
(8). خلاصه اشعار: روز جنگ با حسین نیزه و شمشیر برانی داشتم، شمشیر خود را بر گروهی که دین مرا نداشتند از نیام کشیدم و چون بریر هماورد خواست، رفتم و او را کشتم. به ابن زیاد خبر ده که من فرمانبردار و شنوا می‌باشم.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 267- 268
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 493

و جاءه ابن عمّ له [بحیر بن أوس الضّبیّ]، یقال له: عبید اللّه بن جابر، فقال [له- «1»]:
ویلک یا بحیر «2»! قتلت بریر بن حضیر «3»، فبأیّ وجه تلقی اللّه تعالی غدا.
قال: فندم حین لم ینفعه النّدم، ثمّ أنشأ یقول:
فلو شاء ربّی ما شهدت قتالهم و لا جعل النّعماء عند ابن جابر
لقد کان ذاک الیوم عارا و سبّة یعیّره الأبناء عند المعاشر
فیا لیت أنّی کنت فی الحرب حفنة و یوم حسین کنت فی رمس «4» قابر «5»
فیا سوءنا ماذا أقول لخالقی و ما حجّتی یوم الحساب القماطر
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 188- 189
ثمّ جاءه ابن عمّ له یقال له عبید اللّه بن جابر، فقال له: ویلک یا بحیر! أقتلت بریر بن خضیر؟ بأیّ وجه تلقی ربّک غدا؟ فندم و قال:
فلو شاء ربّی ما شهدت قتالهم و لا جعل النّعماء عند ابن جابر
لقد کان ذاک الیوم عارا و سبّة تعیّر به الأبناء عند المعاشر
فیا لیت أنّی کنت فی الرّحم حیضة و یوم حسین کنت فی رمس قابر
و یا سوأتی ماذا أقول لخالقی؟ و ما حجّتی یوم الحساب القماطر؟
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 12
__________________________________________________
(1)- من د.
(2)- وقع هنا فی النّسخ: حریرا- کذا.
(3)- فی النّسخ: حصین.
(4)- من الطّبریّ، و فی النّسخ: الرّمس.
(5)- فی د: فاتر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 494
و جاء ابن عمّ له، و قال: ویحک یا بحیر! قتلت بریر بن خضیر، فبأیّ وجه تلقی ربّک غدا؟ قال: فندم الشّقیّ «1»، «2» و أنشأ یقول «1»:
فلو شاء ربّی ما شهدت قتالهم و لا جعل النّعماء عند ابن جائر «3»
لقد کان ذا عارا علیّ و سبّة یعیّر بها «4» الأبناء عند المعاشر
فیا لیت إنّی کنت فی الرّحم حیضة و یوم حسین کنت ضمن المقابر
فیا سوءتا ماذا أقول لخالقی و ما حجّتی یوم الحساب القماطر «5» «6»
المجلسی، البحار، 45/ 16- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 259؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 296- 297؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 292؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 397؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 143؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 72
__________________________________________________
(1- 1) [اللّواعج: «و قیل: أنّ رضی بن منقد أجاب کعب بن جابر، فقال:»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة و اللّواعج: «جابر»].
(4)- [اللّواعج: «یعیّرها»].
(5)- یقال: یوم قماطر، بالضّمّ: شدید، و هنا یحتمل أن یکون وصفا للحساب، أو وصفا للیوم.
(6)- او را پسر عمی بود، گفت: «ای بحیر!»
إنّ بریرا کان من عباد اللّه الصّالحین.
«بریر را می‌کشی و بر قتل او مفاخرت می‌جویی؟! وای بر تو! فردای قیامت چگونه پروردگار خود را ملاقات خواهی کرد؟»
بحیر از کرده پشیمان شد و سودی نداشت. این شعر قرائت کرد:
فلو شاء ربّی ما شهدت قتالهم و لا جعل النّعماء عند ابن جائر
لقد کان ذا عارا علیّ و سبّة یعیّر بها الأبناء عند المعاشر (1)
فیا لیت أنّی کنت فی الرّحم جیفة و یوم حسین کنت ضمن المقابر
فیا سوأتا ماذا أقول لخالقی و ما حجّتی یوم الحساب القماطر (2)
(1). سبّة: ننگ.
(2). قماطر: روز سخت.
خلاصه اشعار: اگر خدا می‌خواست به جنگ حسین نمی‌رفتم و نعمتهای دنیا را به پسر ستمگر نمی‌داد، براستی کشتن بریر برای من مایه ننگی است که فرزندان، مرا بدان سرزنش کنند. ای کاش روز عاشورا زنده نبودم. وای بر من، جواب خدا را چه گویم؟
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 268- 269
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 495

و قتل الحرّ بن یزید رجلین بارزاه، أحدهما: من شقرة من بنی تمیم یقال له: یزید بن سفیان، و الآخر من بنی زبید، ثمّ من بنی قطیعة یقال له: مزاحم بن حریث.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 400، أنساب الأشراف، 3/ 192
قال أبو مخنف: حدّثنی النّضر بن صالح أبو زهیر العبسیّ: أنّ الحرّ بن یزید لمّا لحق بحسین «1» قال: رجل من بنی تمیم من بنی شقرة و هم بنو الحارث بن تمیم، یقال له: یزید ابن سفیان: أما «2» و اللّه! لو أنّی رأیت الحرّ بن یزید حین خرج لأتبعته السّنان.
«3» قال: فبینا النّاس یتجاولون «4» و یقتتلون، و الحرّ بن یزید یحمل علی القوم مقدما، و یتمثّل قول عنترة:
ما زلت أرمیهم بثغرة نحره و لبانه حتّی تسربل بالدّم
قال: «3» و إنّ فرسه لمضروب علی أذنیه و حاجبه، و إنّ دماءه لتسیل، فقال الحصین بن تمیم- و کان علی شرطة عبید اللّه، فبعثه إلی الحسین، و کان مع عمر بن سعد، فولّاه عمر مع الشّرطة المجفّفة- لیزید بن سفیان: هذا الحرّ بن یزید الّذی کنت تتمنّی. قال: نعم.
فخرج إلیه، فقال له: هل لک یا حرّ بن یزید فی المبارزة؟ قال: نعم، «5» قد شئت.
فبرز له؛ قال: فأنا سمعت الحصین بن تمیم یقول: و اللّه لأبرز «6» له؛ فکأنّما کانت نفسه فی یده، فما لبّثه «7» الحرّ حین خرج إلیه أن قتله «5». «8»
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «بالحسین»].
(2)- [و فی المعالی مکانه: «و کان یزید بن سفیان من بنی الحارث بن تمیم یقول: أما ...»].
(3- 3) [المعالی: «فبینما الحرّ یقاتل»].
(4)- [نفس المهموم: «یتجادلون و یقتلون»].
(5- 5) [المعالی: «ادن منّی، فدنا منه، فضربه الحرّ ضربة، و قتله، ثمّ تحرّز منه أهل الکوفة، و ما برز أحد إلیه، فرجع الحرّ إلی الحسین علیه السّلام»].
(6)- [نفس المهموم: «لبرز»].
(7)- [نفس المهموم: «فما لبّث»].
(8)- ابو زهیر عبسی گوید: وقتی حر بن یزید به حسین پیوست، یکی از بنی تمیم به نام یزید پسر سفیان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 496
الطّبری، التّاریخ، 5/ 434- 435- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 263؛ المحمودی، العبرات، 2/ 31؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 366
و نشب القتال، فقتل من الجمع جماعة، و حمل الحرّ بن یزید علی أصحاب عمر بن سعد و هو یتمثّل بقول عنترة:
ما زلت أرمیهم بغرّة وجهه و لبانه حتّی تسربل بالدّم
فبرز إلیه رجل من بنی الحارث «1»، «2» یقال له یزید بن سفیان، فما لبّثه الحرّ حتّی قتله «2». «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 106- مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 244
ثمّ بارز [الحرّ]. أبو علیّ مسکویة، تجارب الأمم، 2/ 70
و برز الحرّ و هو یرتجز «4»:
__________________________________________________
- گفت: «به خدا اگر حر را وقتی که می‌رفت، دیده بودم، با نیزه دنبالش می‌کردم.»
گوید: در آن اثنا که کسان به جنگ بودند و جولان می‌دادند و حر به جماعت حمله آورده بود و گوش و ابروی اسبش زخمدار بود و خون از آن روان بود، حصین بن تمیم (وی سالار نگهبانان بود و عبید اللّه او را به مقابله حسین فرستاده بود که همراه عمر بن سعد بود و به جز نگهبانان، سالاری سوارانی را که اسبشان نیز زره داشت به او داده بود) به زید بن سفیان گفت: «این حر بن یزید است که آرزوی هماوردی وی داشتی.»
گفت: «خوب!»
و سوی او رفت و گفت: «ای حر! هماوردی می‌کنی؟»
گفت: «بله» و بدو پرداخت.
گوید: از حصین بن تمیم شنیدم که می‌گفت: «به خدا با حر هماوردی کرد، گویی جانش در کفش بود.»
وقتی روبه‌رو شدند، حر مهلتش نداد و خونش بریخت.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3035- 3036
(1)- [الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت: «من بلحارث»].
(2- 2) [إعلام الوری: «فقتله الحرّ»].
(3)- پس از این جریان، جنگ درگیر شد و از دو طرف گروهی کشته شدند. حر بن یزید به لشکر عمر بن سعد حمله افکند و به شعر عنترة تمثل جست (که گوید):
پیوسته تیر زدم به سفیدی رویش و به سینه‌اش تا حدی که گویا پیراهنی از خون پوشیده بود (این شعر از معلقه عنترة است که یکی از معلقات هفتگانه است و در کتاب معلقه «ثغرة» به جای «غرة» است و ثغره گودی است زیر گلو است).
در این هنگام مردی از بنی حارث به مبارزه حر آمد. پس حر مهلتش نداد و او را بکشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 106
(4)- [و فی نفس المهموم مکانه: «و کان أیضا یقول ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 497
إنّی أنا الحرّ و مأوی الضّیف أضرب فی أعناقکم بالسّیف
عن خیر من حلّ بلاد الخیف أضربکم و لا أری من حیف «1»
فقتل نیفا و أربعین رجلا.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 100- مثله القمی، نفس المهموم،/ 263؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 365- 366
و قاتل الحرّ بن یزید مع الحسین قتالا شدیدا، و برز إلیه یزید بن سفیان، فقتله الحرّ. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 290
ثمّ تقدّم الحرّ رحمه اللّه إلی الحسین علیه السّلام، و قال: یا مولای! أرید أن تأذن لی بالبراز إلی المیدان، فإنّی أوّل من خرج إلیک، و أحبّ أن أقتل بین یدیک. فقال له علیه السّلام: ابرز، بارک اللّه فیک «3». فبرز الحرّ و هو یقول:
أکون أمیرا غادرا و ابن غادر «4» إذا کنت قاتلت الحسین ابن فاطمة
و روحی «5» علی خذلانه و اعتزاله و بیعة هذا النّاکث العهد لائمه «6»
فیا ندمی «7» أن لا أکون نصرته ألا کلّ نفس «8» لا تواسیه نادمه «8»
أهمّ مرارا أن أسیر بجحفل إلی فئة زاغت عن الحقّ ظالمه
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی المعالی: «و فی یده سیف تلوح منه المنیة فی شفرته»، و إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2)- حر بن یزید هم سخت نبرد کرد. یزید بن سفیان به مبارزه با او کمر بست. حر او را کشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 175
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(4)- [و فی الأسرار مکانه: «قال أبو مخنف: و قال: یا أعداء اللّه تعالی و أعداء رسوله، کتبتم إلی الحسین و زعمتم إنّکم لتنصرونه، فلمّا جائکم، و ثبتم علیه لتقتلوه و غررتم به. لا أنالکم اللّه شفاعة جدّه یوم القیامة، ثمّ حمل علی القوم و أنشأ یقول: أمیری إمام غادره و ابن غادرة ...»].
(5)- [الأسرار: «و نفسی»].
(6)- [الأسرار: «لازمة»].
(7)- [الأسرار: «فوا حسرتا»].
(8- 8) [الأسرار: «لا تسدّد لائمة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 498
فکفّوا و إلّا زرتکم بکتائب أشدّ علیکم من زحوف الدّیالمه
سقی اللّه أرواح الّذین توازروا علی نصره سحا «1» من الغیث دائمه
وقفت علی أجسادهم و قبورهم «2» فکاد «3» الحشی ینفتّ «4» و العین ساجمه
لعمری لقد کانوا مصالیت فی الوغی سراعا إلی الهیجا لیوث «5» ضراغمه «6» نواسوا علی نصر ابن بنت نبیّهم
بأسیافهم آساد خیل قشاعمه «7»
ثمّ حمل علی القوم، و غاص فی أوساطهم، فقتل رجالا، و نکّس أبطالا حتّی قتل مائة فارس، و رجع إلی الحسین علیه السّلام، ثمّ حمل علی القوم و هو یقول: «6»
هو الموت فاصنع ویک ما أنت صانع فأنت بکأس الموت لا شکّ کارع «8»
و حام عن ابن المصطفی و حریمه لعلّک تلقی حصد ما أنت زارع
لقد خاب قوم خالفوا اللّه ربّهم یریدون هدم الدّین و الدّین شارع
یریدون عمدا قتل آل محمّد و جدّهم یوم القیامة شافع
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 77- 78- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 293؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 290
قال أبو مخنف: [...] فقال الحرّ: یا مولای! بحقّ جدّک رسول اللّه إلّا ما أذنت لی بالبراز إلی هؤلاء الطّغاة. فقال له: ابرز و قل: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم.
فبرز الحرّ إلیهم، و أنشأ بهذه الأبیات، یقول:
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «سقیا»].
(2)- [الأسرار: «و طلولهم»].
(3)- [الأسرار: «و کان»].
(4)- [الأسرار: «ینقّد»].
(5)- [الأسرار: «أسودا»].
(6- 6) [الأسرار: «ثمّ حمل علی القوم و جدّل أبطالا و رجع إلی مقامه و أنشأ یقول:»].
(7)- [و قد أخطأ جامع المقتل، فإنّ هذا من شعر عبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ، لا الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، و مضمونه یدلّ علی أنّه قیل بعد وقعة کربلاء].
(8)- [الأسرار: «جارع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 499
أکون أمیرا غادرا و ابن غادر إذا أنا قاتلت الحسین ابن فاطمه
فنفسی علی خذلانه و اعتزاله و بیعة هذا النّاکث العهد لائمه
أهمّ مرارا أن أسیر بجحفل إلی أمّة زاغت عن الحقّ ظالمه
فکفّوا و إلّا زرتکم بکتائب أشدّ علیکم من رجال الدّیالمه
سقی اللّه أرواح الّذین توازروا علی نصره سحّا من الغیث ساجمه
وقفت علی أجداثهم و قبورهم یکاد الحشا تنقدّ و العین ساجمه
لعمری لقد کانوا مصالیت فی الوغا سراعا إلی الهیجا لیوث قشاعمه
تواسوا علی نصر ابن بنت نبیّهم بأسیافهم آساد غیل ضراغمه «1»
قال: و حمل علی القوم، و قاتل قتالا شدیدا إلی أن قتل من القوم مقتلة عظیمة، و جعل یقول شعرا:
هو الموت فاصنع ویک ما أنت صانع و أنت بکأس الموت لا شکّ جازع
و حام عن ابن المصطفی و حبیبه لعلّک تلقی حصد ما أنت زارع
لحی اللّه قوما قد أتونا بجمعهم یریدون هدم الدّین و الدّین شارع
یریدون عمدا قتل آل محمّد و فعلهم یا صاح لا شکّ شایع
عجبت لقوم أسخطوا اللّه ربّهم و أرضوا یزیدا ذا الخنا و البدایع
قال: فبرز إلیه عبد اللّه بن شقیق، فما لبث إلی أن قتله الحرّ، ثمّ برز إلیه حریث الباهلیّ و قال: أنا علی دین الرّحمان. فقال الحرّ: أنت علی دین الشّیطان. فحمل علیه، فقتله.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 278- 279
ثمّ برز الحرّ و هو یقول:
أکون أمیرا غادرا و ابن غادر إذا أنا قاتلت الحسین ابن فاطمه
أسفی علی خذلانه و انفراده ببیعة هذا ناکث العهد لازمه
__________________________________________________
(1)- [تقدّم التّعلیق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 500
فیا ندمی أن لا أکون نصیره و یا حسرتی إن لم أفارق ظالمه
سقی اللّه أرواح الّذین تبادروا إلی النّصر بالهیجاء لیوثا ضراغمه
فمالوا إلی نصر ابن بنت نبیّهم بأسیافهم آساد غیل مصادمه
و لم یزل یقاتل حتّی قتل رجالا، فرجع إلی الحسین علیه السّلام و هو یقول:
لقد خاب قوم خالفوا أمر ربّهم یریدون هدم الدّین و الدّین شارع
یریدون عمدا قتل آل محمّد و جدّهم لأعدائهم لیس شافع
[عن أبی مخنف] «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 76
__________________________________________________
(1)- بالجمله، حر بعد از قتل فرزند شاد خاطر، ساخته جنگ شد و این ارجوزه قرائت کرد:
إنّی أنا الحرّ و مأوی الضّیف أضرب فی أعناقکم بالسّیف
عن خیر من حلّ بأرض الخیف أضربکم و لا أری من حیف
و مبارز طلب نمود. این صورت بر ابن سعد ثقیل افتاد، صفوان بن حنظله را که به شجاعت و شهامت در میان لشکر نامور بود، طلب کرد و گفت: «تو را به مبارزت حر باید رفت، لکن نخستین نیران کید و کین او را به زلال نصیحت فرو نشان و به مقام خویش بازآر و اگر بی‌فرمانی کند، بی‌توانی بر وی بتاز و سرش از تن باز کن.»
صفوان شاکی السلاح (1) تاختن کرد و بر روی حر درآمد و گفت: «ای حر! ناستوده کاری که تو کردی، از یزید که خلیفه زمان است روی بر تافتی به نزد حسین بشتافتی.»
حر گفت: «ای صفوان! تو دانشور مردی بودی. از این سخن ناسخته (2) مرا شگفت می‌آید، مرا گویی جانب حسین را فرو گذارم و یزید شراب‌خواره زناباره (3) را فراگیرم؟»
صفوان در خشم شد و به سوی حر حمله کرد و نیزه را براند. حر زخم او را بگردانید و سینه او را با سنان نیزه بکوفت؛ چنان‌که از پشتش سر به در کرد. صفوان را سه برادر بود؛ همدست و همداستان به خونخواهی برادر بر حر بتاختند. حر دست در کمر یک تن کرد و او را از زین برگرفت و بر زمین کوفت؛ چنان‌که جان بداد و یکی را با تیغ درگذرانید. سه دیگر پشت با جنگ داده روی به فرار نهاد. حر از قفای او بتاخت و او را به زخم نیزه با برادران ملحق ساخت و همچنان در میدان بایستاد و مبارز طلب نمود!
در خبر است که گاهی که حر آهنگ خدمت حسین علیه السّلام نمود، یزید بن سفیان که مردی از قبیله بنی تمیم بود، گفت: «اگر او را دیدار کنم با سنان رمحش (4) به خاک افکنم.»
این هنگام که حر در میان لشکر کر و فر می‌نمود و از یمین و شمال رزم می‌زد و دو گوش و دو حاجب (5) اسب او به زخم شمشیر معادی برفته بود، حصین بن نمیر گفت: «هان ای یزید بن سفیان! اینک حر است که آرزوی مقاتلت او می‌داشتی.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 501
__________________________________________________
- گفت: «چنین است؛ و اسب برجهاند و بر روی حر درآمد. حر او را مجال درنگ نگذاشت و به یک زخم تیغ از اسبش درانداخت و این اشعار انشاد کرد:
أکون أمیرا غادرا و ابن غادر إذا کنت قاتلت الحسین ابن فاطمه
و نفسی علی خذلانه و اعتزاله و بیعة هذا النّاکث العهد لائمه
فیا ندمی أن لا أکون نصرته ألا کلّ نفس لا تواسیه نادمه
أهمّ مرارا أن أسیر بجحفل إلی فئة زاغت عن الحقّ ظالمه (6)
فکفّوا و إلّا زرتکم بکتائب أشدّ علیکم من زحوف الدّیالمه (7)
سقی اللّه أرواح الّذین تزاوروا علی نصره سحّا من الغیث دائمه (8)
وقفت علی أجسادهم و قبورهم فکاد الحشا تنفثّ و العین ساجمه (9)
لعمری لقد کانوا مصالیت فی الوغی سراعا إلی الهیجا لیوث ضراغمه (10)
تواسوا علی نصر ابن بنت نبیّهم بأسیافهم آساد خیل قشاعمه (11)
و همچنان چون شیر شمیده بردمید و اسب بتاخت و خود را به میان سپاه کوفه درانداخت و تنی چند را بکشت و باز شتافت و این شعر بگفت:
هو الموت فاصنع ویک ما أنت صانع فأنت بکأس الموت لا شکّ جارع
و حام عن ابن المصطفی و حریمه لعلّک تلقی حصد ما أنت زارع
لقد خاب قوم خالفوا اللّه ربّهم یریدون هدم الدّین و الدّین شارع
یریدون عمدا قتل آل محمّد و جدّهم یوم القیامة شافع (12)
(1). شاکی السلاح: کسی که تمام اسلحه جنگ را پوشیده باشد.
(2). سخته (به فتح اول): سنجیده.
(3). باره: در این‌جا به معنی (دوست) می‌باشد.
(4). سنان: پیکان سرنیزه، رمح: نیزه.
(5). حاجب: ابرو.
(6). جحفل: مرد بلندمرتبه، لشکر بسیار.
(7). کتائب، جمع کتیبه: دسته‌ای از لشکر، قسمتی از گله اسب. زحوف، جمع زحف (بر وزن فلس) سپاهی که از بسیاری افراد آهسته حرکت می‌کند. دیالمه، جمع دیلم.
(8). سح: ریختن آب پی‌درپی و بسیار.
(9). انفثاث: شکسته شدن. ساجم: ریزان، روان.
(10). مصالیت، جمع مصلات (بر وزن مفتاح): دلاوری که در کارها پیش می‌رود.
(11). قشاعم، جمع قشعم (بر وزن جعفر) سالخورده، شیر بیشه.
خلاصه اشعار: اگر با حسین بجنگم، امیری خائن و پیمان‌شکن و سرزنش شده‌ام. هرکس او را یاری نکند، پشیمان می‌شود. ای ستمگران! از جنگ حسین علیه السّلام دست بردارید وگرنه با لشکری گران بر شما می‌شورم. خدا از باران رحمت خود-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 502
__________________________________________________
- یاوران او را سیراب کند. آن شیران دلاور سالخورده‌ای که به سوی میدان دویده، پسر پیغمبر خود را یاری می‌کردند.
(12). خلاصه اشعار: هرچه می‌خواهی بکن؛ بیگمان جام مرگ را می‌آشامی. پسر پیغمبر و خاندانش را یاری کن، شاید در قیامت به محصول کشته خود برسی؛ هلاک شدند مردمی که با خدا مبارزه کرده و در صدد ویران کردن دین و کشتن خانواده پیغمبر شافع امت برآمدند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 262- 264
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌3، ص: 503