فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام جلد 2

مشخصات کتاب

‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

[الجزء الثانی]

رمزهای این کتاب:

1- کروشه [].
برای متمایز کردن متن اصلی از نقل قول محققان کتاب، چه در متن و چه در پاورقی از علامت کروشه استفاده شده است. البته، محققان اصلی کتاب مرجع نیز معمولا در متن برای تمیز دادن نقل قول خود با متن اصلی، از این علامت استفاده کرده‌اند. جهت تفاوت قائل شدن در متن نقل قول محققان این کتاب، از این علامت با اندازه کوچکتر استفاده می‌شود.
2- در انتهای تمام متنها، مشخصات مصدری که از آن نقل شده، به این ترتیب آمده است؛ ابتدا اسم مؤلف، سپس نام کتاب و در پایان صفحه و یا صفحات کتاب. اگر مصدر، جلدهای مختلفی داشته، ابتدا شماره جلد و پس از خط مایل، شماره صفحه ذکر شده است. اگر جلدهای مصدر به قسمتهای مختلف تقسیم شده، ابتدا شماره جلد، بعد، خط افقی و سپس شماره قسمتها نوشته شده است.
برای نمونه، منظور از 4- 2، یعنی کتاب جلد چهار و قسمت دوم.
3- اگر مصدر، متن فارسی و یا ترجمه فارسی از کتاب عربی بوده است، متن فارسی را در پاورقی آورده‌ایم که ابتدا اسم مؤلف یا مترجم، سپس نام کتاب و سپس جلد و در انتها، صفحه کتاب ذکر شده است.
هیچیک از متنها را گروه تحقیق ترجمه نکرده و تنها از متون و ترجمه‌های دیگران استفاده شده است.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌2، ص: 10
4- طبق تصریح مؤلف، مشخصاتی که بعد از «عنه» می‌آید، از مصدر متقدم ذکر شده است. اگر مصادر بعد از عنه بیش از یک کتاب بوده، قبل از نام مؤلف مصدر بعدی، علامت «ویرگول نقطه» آمده است.
5- مشخصات مصدری که پس از «مثله» آورده شده، مانند متن متقدم است؛ چه در متن متأخّر، سندهای کتاب اوّل ذکر شده و چه ذکر نشده باشد.
6- اگر در یک کتاب در موضوعی که عنوان‌بندی شده است، دو مطلب یا بیشتر از دو مطلب جدا از هم ذکر شده باشد، بین دو مطلب به اندازه یک سطر فاصله آمده است.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌2، ص: 11

علامات هذا الکتاب:

1- معقوفتان [].
لقد استعملنا علامة [] فی نصّ الکتاب و الحاشیة لتمییز النصّ الأصلی من أقوال الباحثین، علما انّ الباحثین قد استعملوا هذه العلامة فی کتب المصادر لتمییز تعلیقاتهم علی النصّ الأصلی، و لأجل تمییز علاماتهم من علاماتنا فقد استعملنا علاماتهم صغیرة.
2- لقد ذکرنا فی ختام جمیع النصوص المصادر الّتی نقلت منها علی الشکل التالی اسم المؤلّف، اسم الکتاب، و إذا کان للمصدر نسخ مختلفة فقد ذکرنا فی نهایة الصفحة أو الصفحات رقم النسخة ثمّ وضعنا خطّا مائلا ثمّ ذکرنا رقم الصفحة، امّا إذا کانت مجلّدات المصدر تتقسّم إلی فصول مختلفة فقد ذکر رقم المجلّد ثمّ وضعنا خطّا افقیّا ثمّ ذکرنا رقم الفصل، فمثلا علامة 4- 2 تعنی الفصل الثانی من المجلّد الرابع.
3- فإذا کان المصدر نصّا فارسیّا قد نقل من الکتب العربیّة فقد ذکرنا النصّ الفارسی فی الحاشیة مبتدئین باسم المؤلّف أو المترجم فاسم الکتاب و رقم المجلّد، و فی النهایة ذکرنا رقم صفحة الکتاب، علما بأنّ لجنة الباحثین لم تترجم أیّ نصّ بل استفادت من النصوص المترجمة.
4- حسب تصریحات المؤلّف بأنّ المیّزات الّتی جاءت بعد «عنه» فهی قد ذکرت من المصدر المتقدّم أمّا إذا کانت المصادر بعد «عنه» أکثر من کتاب واحد فقد وضعت فارزة منقّطة (؛) قبل اسم مؤلّف المصدر الّذی یلیه.
5- میزات المصدر الّذی یذکر بعد عبارة «مثله» یعنی انّه یشبه النصّ المتقدّم سواء ذکر سند الکتاب الأوّل فی النصّ المتأخّر أم لم یذکر.
6- إذا ذکر مبحثان أو أکثر کلّ علی حده فی أحد مواضیع الکتاب فقد جعلت فاصلة بینهما بقدر سطر واحد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 3

الحسین علیه السّلام یعزم علی الخروج إلی العراق و من اجتمعوا به‌

لقاء ابن عبّاس و ابن عمر بالإمام الحسین علیه السّلام‌

قال: و بمکّة یومئذ عبد اللّه بن عبّاس و عبد اللّه بن عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنهم، فأقبلا جمیعا حتّی دخلا علی الحسین و قد عزما علی «1» أن ینصرفا إلی المدینة، فقال له «1» ابن عمر: أبا عبد اللّه! رحمک اللّه اتّق «2» اللّه الّذی إلیه معادک «3»! فقد عرفت من عداوة أهل هذا البیت لکم، و ظلمهم إیّاکم، و قد ولی النّاس هذا الرّجل یزید بن معاویة، و لست آمن أن یمیل النّاس إلیه «4» لمکان هذه «4» الصّفراء و البیضاء فیقتلونک «5» و یهلک فیک بشر کثیر، فإنّی قد سمعت رسول اللّه (صلّی اللّه علیه «6» و سلّم) و هو یقول: حسین مقتول، و لئن قتلوه و خذلوه، و لن ینصروه، لیخدلهم اللّه [إلی «7»-] یوم القیامة! و أنا أشیر علیک أن تدخل فی صلح ما دخل فیه النّاس، و اصبر کما صبرت لمعاویة من قبل، فلعلّ اللّه أن یحکم بینک و بین القوم الظّالمین.
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- فی النسخ: اتقی.
(3)- فی د و بر: مهادک.
(4) (4- 4) من د و بر، و فی الأصل: لکان هذا.
(5)- من د و بر، و فی الأصل: یقتلونه.
(6)- زید فی د: و آله.
(7)- من د و بر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 4
فقال له الحسین: أبا عبد الرّحمان! أنا أبایع یزید و أدخل فی صلحه، و قد قال النّبیّ (صلّی اللّه علیه «1» و سلّم «1») فیه و فی أبیه ما قال؟ فقال ابن عبّاس: صدقت أبا عبد اللّه! قال النّبیّ (صلّی اللّه علیه «1» و سلّم «1») «2» فی حیاته «2»: مالی و لیزید، لا بارک اللّه فی یزید! و إنّه یقتل ولدی [و ولد ابنتی الحسین رضی اللّه عنه، و الّذی نفسی بیده! لا یقتل ولدی- «3»] بین ظهرانی «4» قوم فلا یمنعونه إلّا خالف اللّه بین قلوبهم و ألسنتهم!
ثمّ بکی ابن عبّاس و بکی معه الحسین، و قال: یا ابن عبّاس! تعلم أنّی ابن بنت رسول اللّه ( «2» صلّی اللّه علیه و سلّم «2»)؟ فقال «2» ابن عبّاس: اللّهمّ «2» نعم، نعلم و نعرف [أنّ «5»] ما فی الدّنیا أحد هو ابن بنت رسول اللّه (صلّی اللّه علیه «1» و سلّم و علی آله «1») غیرک، و أنّ نصرک لفرض علی هذه الأمّة، کفریضة الصّلاة و الزّکاة الّتی لا یقدر أن یقبل أحدهما دون الأخری. قال الحسین: یا ابن عبّاس! فما تقول فی قوم أخرجوا ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم من داره، و قراره، و مولده، و حرم رسوله، و مجاورة قبره، و مولده، و مسجده، و موضع مهاجره، فترکوه خائفا مرعوبا لا یستقرّ فی قرار، و لا یأوی فی موطن، یریدون فی ذلک قتله و سفک دمه، و هو لم یشرک باللّه شیئا و لا اتّخذ من دونه ولیّا، و لم یتغیّر عمّا کان علیه رسول اللّه (صلّی اللّه علیه «6» و سلّم) و الخلفاء من بعده؟
فقال ابن عبّاس: ما أقول فیهم [إلّا]: أَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ لا یَأْتُونَ «7» الصَّلاةَ إِلَّا وَ هُمْ کُسالی «8» یُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِیلًا* مُذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا «9» و علی مثل هؤلاء
__________________________________________________
(1) (1- 1) فی د: و آله.
(2) (2- 2) لیس فی د.
(3)- من د و بر.
(4)- فی النسخ: الظّهرای.
(5)- من د.
(6)- زید فی د: و آله.
(7)- زید فی د: إلی.
(8)- سورة 9 آیة 54.
(9)- سورة 4 آیة 142- 143.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 5
تنزل «1» البطشة الکبری. و أمّا أنت یا ابن بنت رسول اللّه «2» صلّی اللّه علیه و سلّم، فإنّک رأس الفخار برسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و ابن نظیرة البتول «2»، فلا تظنّ یا ابن بنت «3» رسول اللّه أنّ اللّه غافل عمّا یعمل الظّالمون و أنا أشهد أن من رغب عن مجاورتک، و طمع فی محاربتک، و «4» محاربة نبیّک محمّد «3» (صلّی اللّه علیه «5» و سلّم)، فما له من خلاق. فقال الحسین: اللّهمّ اشهد! فقال ابن عبّاس: جعلت فداک یا ابن بنت رسول اللّه! کأنّک تریدنی إلی نفسک، و ترید منّی أن أنصرک! و اللّه الّذی لا إله إلّا هو، أن لو ضربت بین یدیک بسیفی هذا، حتّی انخلع جمیعا من کفّی «6»، لما کنت ممّن أوفی من حقّک عشر العشر! و ها أنا بین یدیک، مرنی بأمرک.
فقال ابن عمر: مهلا ذرنا من هذا یا ابن عبّاس.
قال: ثمّ أقبل ابن عمر علی الحسین فقال: أبا عبد اللّه! مهلا عمّا قد عزمت علیه، و ارجع من هنا إلی المدینة، و ادخل فی صلح القوم، و لا تغب «7» عن وطنک، و حرم جدّک رسول اللّه (صلّی اللّه علیه «5» و سلّم)، و لا تجعل لهؤلاء الذین لا خلاق لهم علی نفسک حجّة و سبیلا، و إن أحببت أن لا تبایع، فأنت متروک حتّی تری برأیک، فإنّ یزید بن معاویة لعنه اللّه عسی أن لا یعیش إلّا قلیلا، فیکفیک اللّه أمره. فقال الحسین: أفّ لهذا الکلام أبدا ما دامت السّماوات و الأرض! أسألک باللّه یا عبد اللّه، أنا عندک علی خطأ من أمری هذا؟
فإن کنت عندک علی/ خطأ، فردّنی، فإنّی أخضع و أسمع و أطیع. فقال ابن عمر: اللّهمّ لا، و لم یکن اللّه تعالی یجعل ابن بنت رسوله علی خطأ، و لیس مثلک من طهارته و صفوته من «8» الرّسول (صلّی اللّه علیه «5» و سلّم) علی مثل یزید بن معاویة لعنه اللّه باسم الخلافة، و لکن
__________________________________________________
(1)- من د، و فی الأصل: ینزل، و فی بر بلا نقط.
(2) (2- 2) سقط من د.
(3)- لیس فی د.
(4)- زید فی د: فی.
(5)- زید فی د: و آله.
(6)- فی د و بر: کتفی.
(7)- فی د: و لا تغیب.
(8)- زید فی د: آل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 6
أخشی أن یضرب وجهک هذا الحسن الجمیل «1» بالسّیوف، و تری من هذه الأمّة ما لا تحبّ، فارجع معنا إلی المدینة، و إن لم تحبّ أن تبایع، فلا تبایع أبدا، واقعد فی منزلک.
فقال الحسین: هیهات یا ابن عمر! إنّ القوم لا یترکونی و إن أصابونی، و إن لم یصیبونی فلا یزالون «2» حتّی أبایع، و أنا کاره، أو یقتلونی، أما تعلم یا «3» عبد اللّه! أنّ من هوان هذه «1» الدّنیا علی اللّه تعالی أنّة أتی برأس یحیی بن زکریّا علیه السّلام «4» إلی «5» بغیّة من بغایا «5» بنی إسرائیل و الرّأس ینطق بالحجّة علیهم؟ أما تعلم أبا عبد الرّحمان! أنّ بنی إسرائیل کانوا یقتلون ما بین «6» طلوع الفجر إلی طلوع الشّمس «6» سبعین نبیّا، ثمّ یجلسون فی أسواقهم یبیعون و یشترون کلّهم، کأنّهم لم یصنعوا شیئا، فلم یعجّل اللّه علیهم، ثمّ أخذهم بعد ذلک أخذ عزیز مقتدر، اتّق اللّه أبا عبد الرّحمان و لا تدعن نصرتی، و اذکرنی فی صلاتک، فو الّذی بعث جدّی محمّدا صلّی اللّه علیه و سلم بشیرا و نذیرا، لو أنّ أباک عمر بن الخطّاب أدرک زمانی لنصرنی کنصرته جدّی، و أقام من دونی قیامه بین یدی جدّی، یا ابن عمر! فإن کان الخروج معی ممّا یصعب علیک و یثقل، فأنت فی أوسع العذر، و لکن لا تترکنّ لی الدّعاء فی دبر کلّ صلاة، و اجلس عن القوم، و لا تعجّل بالبیعة لهم حتّی تعلم إلی ما تؤول «7» الأمور.
قال: ثمّ أقبل الحسین علی عبد اللّه بن عبّاس رحمه اللّه فقال: یا ابن عبّاس! إنّک ابن عمّ والدی، و لم تزل تأمر بالخیر منذ عرفتک، و کنت مع والدی تشیر علیه بما فیه الرّشاد، و قد کان یستنصحک و یستشیرک، فتشیر علیه بالصّواب، فامض إلی المدینة فی حفظ اللّه و کلائه «8»، و لا یخفی علیّ شی‌ء من أخبارک، فإنّی مستوطن هذا الحرم، و مقیم فیه أبدا ما رأیت أهله یحبّونی و ینصرونی، فإذا هم خذلونی استبدلت بهم غیرهم، و استعصمت
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- فی الأصل: فلا یزالوا.
(3)- فی النسخ: أبا، و التّصحیح من المقتل 3/ ب.
(4)- زید فی المقتل: اهدی.
(5) (5- 5) فی النسخ: بقیة من بقایا، و التّصحیح من المقتل.
(6- 6) من التّرجمة الفارسیّة ص 354 و المقتل، و فی النّسخ: طلوع الشّمس إلی الغروب.
(7)- من بر، و فی الأصل: تعول- کذا، و فی د: تأول.
(8)- من د، و فی الأصل و بر: کلامه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 7
بالکلمة الّتی قالها إبراهیم الخلیل (صلّی اللّه علیه «1» و سلّم) یوم ألقی فی النّار: «حسبی اللّه و نعم الوکیل» فکانت النّار علیه بردا و سلاما «2».
قال: فبکی ابن عبّاس و ابن عمر فی ذلک الوقت بکاء شدیدا، و الحسین یبکی معهما «3» ساعة، ثمّ ودّعهما، و صار ابن عمر و ابن عبّاس إلی المدینة و أقام الحسین بمکّة قد لزم الصّوم و الصّلاة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 38- 44
و بمکّة یومئذ عبد اللّه بن عبّاس و عبد اللّه بن عمر بن الخطّاب؛ فأقبلا جمیعا و قد عزما أن ینصرفا إلی المدینة؛ حتّی دخلا علی الحسین؛ فقال عبد اللّه بن عمر: یا أبا عبد اللّه! اتّق اللّه رحمک اللّه الذّی إلیه معادک، فقد عرفت عداوة هذا البیت لکم؛ و ظلمهم إیّاکم؛ و قد ولی النّاس هذا الرّجل یزید بن معاویة؛ و لست آمن أن یمیل النّاس إلیه لمکان هذه الصّفراء و البیضاء فیقتلوک و یهلک فیک بشر کثیر؛ فإنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سلّم یقول:
حسین مقتول؛ فلئن خذلوه و لم ینصروه لیخذلنّهم اللّه إلی یوم القیامة؛ و أنا أشیر علیک أن تدخل فی صلح ما دخل فیه النّاس؛ و تصبر کما صبرت لمعاویة من قبل؛ فلعلّ اللّه أن یحکم بینک و بین القوم الظّالمین.
فقال له الحسین: یا أبا عبد الرّحمان! أنا أبایع یزید و أدخل فی صلحه، و قد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله سلّم فیه و فی أبیه ما قاله؟ فقال ابن عبّاس: صدقت یا أبا عبد اللّه! قد قال النّبیّ: ما لی و لیزید، لا بارک اللّه فی یزید، فإنّه یقتل ولدی و ولد ابنتی الحسین بن علیّ؛ فو الّذی نفسی بیده لا یقتل ولدی بین ظهرانی قوم، فلا یمنعونه؛ إلّا خالف اللّه بین قلوبهم و ألسنتهم.
ثمّ بکی ابن عبّاس، و بکی معه الحسین، ثمّ قال له: یا ابن عبّاس! أتعلم أنّی ابن بنت رسول اللّه؟ فقال: اللّهمّ نعم، لا نعرف فی الدّنیا أحدا هو ابن بنت رسول اللّه غیرک؛ و أنّ
__________________________________________________
(1)- زید فی د: و آله.
(2)- انظر 5/ 372 من تفسیر روح المعانی.
(3)- فی د: معها- کذا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 8
نصرک لفرض علی هذه الأمّة، کفریضة الصّیام و الزّکاة؛ الّتی لا تقبل إحداهما دون الأخری. فقال الحسین: یا ابن عبّاس! فما تقول فی قوم أخرجوا ابن بنت رسول اللّه من وطنه و داره؛ و موضع قراره، و مولده؛ و حرم رسوله؛ و مجاورة قبره و مسجده؛ و موضع مهاجرته، و ترکوه خائفا مرعوبا لا یستقرّ فی قرار، و لا یأوی إلی وطن، یریدون بذلک قتله و سفک دمه، و هو لم یشرک باللّه شیئا؛ و لا اتّخذ دون اللّه ولیّا؛ و لم یتغیّر عمّا کان علیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سلّم و خلفاؤه من بعده؟
فقال ابن عبّاس: ما أقول فیهم إلّا: أَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ لا یَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلَّا وَ هُمْ کُسالی* یُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِیلًا* مُذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلی هؤُلاءِ وَ لا إِلی هؤُلاءِ الآیة، فعلی مثل هؤلاء تنزل البطشة الکبری؛ و أمّا أنت أبا عبد اللّه، فإنّک رأس الفخار، ابن رسول اللّه، و ابن وصیّه، و فرخ الزّهراء نظیرة البتول، فلا تظنّ یا ابن رسول اللّه بأنّ اللّه غافل عمّا یعمل الظّالمون، و أنا أشهد أن من رغب عن مجاورتک و مجاورة نبیّک، فما له فی الآخرة من خلاق. فقال الحسین: اللّهمّ اشهد! فقال ابن عبّاس: جعلت فداک یا ابن رسول اللّه! کأنّک تنعی إلیّ نفسک؛ و ترید منّی أن أنصرک؛ فو اللّه الّذی لا إله إلّا هو، لو ضربت بین یدیک بسیفی، حتّی ینقطع و تنخلع یدای جمیعا، لما کنت أبلغ من حقّک عشر العشیر! و ها أنا بین یدیک، فمرنی بأمرک. فقال ابن عمر: اللّهمّ عفوا ذرنا من هذا یا ابن عبّاس.
ثمّ أقبل ابن عمر علی الحسین و قال له: مهلا أبا عبد اللّه عمّا أزمعت علیه، و ارجع معنا إلی المدینة، و ادخل فی صلح القوم، و لا تغب عن وطنک، و حرم جدّک، و لا تجعل لهؤلاء القوم الّذین لا خلاق لهم علی نفسک حجّة و سبیلا، و إن أحببت أن لا تبایع، فإنّک متروک حتّی تری رأیک، فإنّ یزید بن معاویة عسی أن لا یعیش إلّا قلیلا، فیکفیک اللّه أمره. فقال الحسین: أفّ لهذا الکلام أبدا مادامت السّماوات و الأرض! أسألک باللّه یا أبا عبد الرّحمان، أعندک أنّی علی خطأ من أمری هذا؟ فإن کنت علی خطأ، فردّنی عنه، فإنّی أرجع و أسمع و أطیع. فقال ابن عمر: اللّهمّ لا، و لم یکن اللّه تبارک و تعالی لیجعل ابن بنت رسوله علی خطأ، و لیس مثلک فی طهارته و موضعه من الرّسول، أن یسلّم علی یزید بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 9
معاویة باسم الخلافة، و لکن أخشی أن یضرب وجهک هذا الحسن الجمیل بالسّیوف، و تری من هذه الأمّة ما لا تحبّ، فارجع معنا إلی المدینة، و إن شئت أن لا تبایع، فلا تبایع أبدا، واقعد فی منزلک. فقال له الحسین: هیهات یا ابن عمر! إنّ القوم لا یترکونی إن أصابونی، و إن لم یصیبونی، فإنّهم یطلبونی أبدا حتّی أبایع، و أنا کاره، أو یقتلونی، ألا تعلم أبا عبد الرّحمان أنّ من هوان هذه الدّنیا علی اللّه أن یؤتی برأس یحیی بن زکریّا إلی بغی من بغایا بنی إسرائیل، و الرّأس ینطق بالحجّة علیهم، فلم یضرّ ذلک یحیی بن زکریّا بل ساد الشّهداء، فهو سیّدهم یوم القیامة، ألا تعلم أبا عبد الرّحمان! أنّ بنی إسرائیل کانوا یقتلون ما بین طلوع الفجر إلی طلوع الشّمس سبعین نبیّا، ثمّ یجلسون فی أسواقهم یبیعون و یشترون، کأنّهم لم یصنعوا شیئا، فلم یعجّل اللّه علیهم، ثمّ أخذهم بعد ذلک أخذ عزیز مقتدر ذی انتقام، فاتّق اللّه یا أبا عبد الرّحمان و لا تدعنّ نصرتی، و اذکرنی فی صلاتک، فو الّذی بعث جدّی محمّدا بشیرا و نذیرا، لو أنّ أباک عمر بن الخطّاب أدرک زمانی، لنصرنی کما نصر جدّی، و لقام من دونی، کقیامه من دون جدّی، یا ابن عمر! فإن کان الخروج معی یصعب علیک و یثقل، فأنت فی أوسع العذر، و لکن لا تترکنّ لی الدّعاء فی دبر کلّ صلاة، و اجلس عن القوم و لا تعجّل بالبیعة لهم حتّی تعلم ما تؤول إلیه الأمور.
ثمّ أقبل علی عبد اللّه بن عبّاس و قال له: و أنت یا ابن عبّاس ابن عمّ أبی، و لم تزل تأمر بالخیر مذ عرفتک، و کنت مع أبی تشیر علیه بما فیه الرّشاد و السّداد، و قد کان أبی یستصحبک و یستنصحک و یستشیرک، و تشیر علیه بالصّواب، فامض إلی المدینة فی حفظ اللّه، و لا تخف علیّ شیئا من أخبارک، فإنّی مستوطن هذا الحرم، و مقیم به، ما رأیت أهله یحبّوننی و ینصروننی، فإذا هم خذلونی استبدلت بهم غیرهم، و استعصمت بالکلمة الّتی قالها إبراهیم یوم ألقی فی النّار: «حسبی اللّه و نعم الوکیل»، فکانت النّار علیه بردا و سلاما.
فبکی ابن عبّاس و ابن عمر ذلک الوقت بکاء شدیدا، و بکی الحسین معهما، ثمّ ودّعهما، فصار ابن عبّاس و ابن عمر إلی المدینة، و أقام الحسین بمکّة و لزم الصّلاة فی الصّلاة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 10
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 190- 193
و عن الشّعبیّ، عن عبد اللّه بن عمر: إنّه کان بماء له، فبلغه أنّ الحسین علیه السّلام قد توجّه إلی العراق، فجاء إلیه، و أشار علیه بالطّاعة و الانقیاد، و حذّره من مشاققة أهل العناد، فقال: یا عبد اللّه! أما علمت أنّ من هوان الدّنیا علی اللّه أنّ رأس یحیی بن زکریّا علیه السّلام أهدی إلی بغی من بغایا بنی إسرائیل، أما تعلم إنّ بنی إسرائیل کانوا یقتلون ما بین طلوع الفجر إلی طلوع الشّمس سبعین نبیّا، ثمّ یبیعون و یشترون کأن لم یصنعوا شیئا، فلم یعجّل اللّه علیهم، بل أخذهم بعد ذلک أخذ عزیز مقتدر ذی انتقام. ثمّ قال له: اتّق اللّه یا أبا عبد الرّحمان و لا تدعنّ نصرتی.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 20
ثمّ جاء عبد اللّه بن عمر، فأشار إلیه «1» بصلح أهل الضّلال، و حذّره من القتل و القتال، فقال له: یا أبا عبد الرّحمان، أما علمت أنّ من هوان الدّنیا علی اللّه أنّ رأس یحیی بن زکریّا أهدی إلی بغی من بغایا بنی إسرائیل! أما تعلم أنّ بنی إسرائیل کانوا یقتلون ما بین طلوع الفجر إلی طلوع الشّمس سبعین نبیّا، ثمّ یجلسون فی أسواقهم یبیعون و یشترون، کأن لم یصنعوا شیئا، فلم یعجّل اللّه علیهم، بل «2» أمهلهم، و «2» أخذهم بعد ذلک «3» أخذ عزیز ذی انتقام، اتّق اللّه یا أبا عبد الرّحمان، و لا تدعن «4» نصرتی «5». «6»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «علیه»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی].
(3)- [لم یرد فی المعالی].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «و لا تدع»].
(5)- [و أضاف فی المعالی: «قال: یا أبا عبد اللّه اکشف لی عن الموضع الّذی کان یقبّله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله مرارا.
فکشف علیه السّلام عن سرته، فقبّل المحل ثلاث مرّات و بکی و قال: أودعتک اللّه یا حسین، و أنا أدری تقتل بهذا السّفر، أی موضع قبّل ابن عمر، و بکی قبّل موضعا. کان یقبّله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله مرارا، و کذا علیّ و فاطمة و الحسن علیهم السّلام، و قبّل موضعا أتاه یوم عاشوراء سهم محدّد مسموم له ثلاث شعب.»
و أضاف فی أعیان الشّیعة: «و کان الحسین علیه السّلام یقول: و ایم اللّه لو کنت فی جحر هامّة من هذه الهوامّ، لاستخرجونی حتّی یقتلونی، و اللّه لیعتدنّ علیّ کما اعتدت الیهود فی السّبت، و اللّه لا یدعونی حتّی یستخرجوا هذه العلقة من جوفی، فإذا فعلوا ذلک سلّط اللّه علیهم من یذلّهم حتّی یکونوا أذلّ من فرام المرأة»].
(6)- سپس عبد اللّه بن عمر آمد و چنین مصلحت‌اندیشی کرد که: «حسین با مردم گمراه بسازد و از
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 11
ابن طاووس، اللّهوف،/ 30- 32- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 365؛ البحرانی، العوالم، 17/ 214؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 236؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 248؛ القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 119؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 593، لواعج الأشجان،/ 71- 72
روی عن بعض الثّقاة: إنّ عبد اللّه بن عمر لمّا بلغه أنّ الحسین علیه السّلام متوجّه إلی العراق جاء إلیه، و أشار علیه بالطّاعة و الانقیاد لابن زیاد، و حذّره من مشاقّة أهل العناد، فقال له الحسین علیه السّلام: یا عبد اللّه، إنّ من هوان هذه الدّنیا علی اللّه أنّ رأس یحیی بن زکریّا علیه السّلام أهدی إلی بغی من بغایا بنی إسرائیل، فامتلأ به سرورا، و لم یعجّل اللّه علیهم بالانتقام، و عاشوا فی الدّنیا مغتبطین، ألم تعلم یا عبد اللّه أنّ بنی إسرائیل کانوا یقتلون ما بین طلوع الفجر إلی طلوع الشّمس سبعین نبیّا، ثمّ یجلسون فی أسواقهم یبیعون و یشترون کأنّهم لم یفعلوا شیئا، و لم یعجّل اللّه علیهم بانتقام، بل أخذهم اللّه أخذ عزیز مقتدر. ثمّ قال: یا عبد اللّه! اتّق اللّه و لا تدعن نصرتی، و لا ترکننّ إلی الدّنیا لأنّها دار لا یدوم فیها نعیم، و لا یبقی أحد من شرّها سلیما «1»، متواترة محنها، متکاثرة فتنها، أعظم النّاس فیها بلاء الأنبیاء، ثمّ الأئمّة الأمناء، ثمّ المؤمنون، ثمّ الأمثل بالأمثل. قال علیه السّلام: یا عبد اللّه، قد خطّ الموت علی ولد آدم، مخطّ القلادة علی جید الفتاة، و ما أولهنی إلی لقاء أسلافی اشتیاق یعقوب إلی یوسف، و خیر مصرع مصرع أنا لا قیه، کأنّی بأوصالی تقطعها عسلان الفلوات بین النّواویس و کربلاء، فیملأن منّی أکراشا جوفا و أجوفة سغبا لا محیص عن یوم خطّ
__________________________________________________
- جنگ و خونریزی برکنار باشد.»
حضرت فرمود: «یا ابا عبد الرّحمان! مگر متوجّه نشده‌ای که دنیا در نزد خداوند آن‌قدر پست و ناچیز است که سر بریده یحیی بن زکریّا به‌عنوان هدیه به نزد زنازاده‌ای از زنازادگان بنی اسرائیل فرستاده شد؟
مگر نمی‌دانی که بنی اسرائیل در فاصله کوتاه طلوع صبح تا طلوع آفتاب هفتاد پیغمبر را می‌کشتند و پس از آن در بازارها می‌نشستند و خرید و فروش می‌کردند؛ آن‌چنان‌که گویی هیچ‌عملی انجام نداده‌اند. با این همه، خداوند در عذاب آنان شتاب نفرمود؛ بلکه آنان را مهلت داد و پس از مدّتی آنان را به حکم عزّت و انتقامجویی ذات مقدّسش گرفتار عذاب کرد. ای ابا عبد الرّحمان! از خدا بپرهیز و یاری مرا از دست مده!»
فهری، ترجمه لهوف،/ 31- 32
(1)- [فی المطبوع: «سلیم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 12
بالقلم، رضا اللّه رضانا أهل البیت، نصبر علی بلائه، لیوافینا أجور الصّابرین، لن تشذّ عن رسول اللّه لحمته، هی مجموعة لنا فی حظیرة القدس، تقرّبهم عینه و ینجز لهم وعده، فمن کان باذلا فینا مهجته و موطنا علی لقاء اللّه نفسه، فلیرحل معی، فإنّی راحل مصبحا، إن شاء اللّه تعالی. «1»
__________________________________________________
(1)- اما عبد اللّه بن عباس و عبد اللّه بن عمر بن الخطاب به اتفاق نزد امام حسین علیه السّلام آمدند. نخستین، عبد اللّه عمر عرض کرد: «یا ابا عبد اللّه! تو خصمی مردم مکه را با خاندان خویش نیکو می‌دانی. واجب می‌کند که از شر این جماعت واپایی و از کید و کین ایشان آسوده‌خاطر نباشی.»
نیز دانسته‌ای که این جماعت با یزید بیعت کرده‌اند و آخرت را به دنیا و دین را به دنیا فروخته‌اند.
سخت می‌ترسم که جانب تو را دست بازدهند و تو را پایمال هلاک و دمار سازند. و بعد از تو اهل بیت تو به ناخوشتر و جهتی گرفتار شوند و نیست و ناچیز گردند. چه من از رسول خدا شنیدم که فرمود: «فرزند من حسین کشته خواهد شد و آنان که او را نصرت نکنند و به جانب او نگران نشوند، خداوند در روز رستاخیز، بدیشان نگران نشود. اکنون صواب چنان است که با یزید بیعت کنی و چنان‌که در خلافت معاویه شکیبایی کردی، با وی نیز مخالفت نکنی و شکیبا باشی تا گاهی که خداوند ابواب فرج بگشاید و ایام فرح فراز آید.»
حسین علیه السّلام فرمود: «یا ابا عبد اللّه الرحمن! تو گمان می‌کنی که من آن کس باشم که با یزید دست بیعت فرا دهم و به متابعت او گردن فرونهم؟»
عبد اللّه گفت: «یا ابا عبد اللّه! من از رسول خدا شنیدم که می‌فرمود: «مرا چه افتاده است با یزید بن معاویه که فرزند من و پسر و دختر من حسین را می‌کشد؛ سوگند بدان خدای که جان من به دست قدرت او است. اگر فرزند من در میان جماعتی کشته می‌شود که قادر بر نصرت او می‌باشند و جانب او را فرو گذارند، خداوند قاهر غالب در میان دل و زبان ایشان بینونت افکند.»
عبد اللّه عباس از اصغای این کلمات به های‌های آغاز گریستن کرد و حسین علیه السّلام نیز بگریست و گفت:
«یا ابن عباس! تو می‌دانی که من پسر دختر رسول خدایم؟»
عرض کرد که: «من در همه عالم جز تو کسی را پسر دختر رسول خدا نمی‌دانم و نصرت تو بر ذمت این امت چنان فرض است که نماز و زکات.»
فرمود: «یا ابن عباس! چه گویی در حق جماعتی که پسر دختر پیغمبر را از وطن و مأمن و خانه و مولد و منشأ اخراج کنند و به زیارت قبر پیغمبر و مجاورت آن مرقد مطهر نگذارند و او را چندان بیم قتل دهند که در هیچ محل و مسکن، مأمن نتواند گرفت و بی‌جرم و جریرت، قتل او را بر ذمت فرض شمرده باشند.»
ابن عباس گفت: «در حق این‌چنین مردم چه گویم؟ جز این‌که گویم به خدای کافر شدند و از رسول روی برکاشتند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 13
__________________________________________________
- و این آیت قرائت کرد:
وَ ما مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ وَ لا یَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلَّا وَ هُمْ کُسالی. «اما تو ای پسر پیغمبر! قدوه ابرار و فرزند رسول مختار و جگربند علی مرتضی و نور چشم بتول عذرایی. گمان مکن که خداوند کین و کید ظالمان را در حق تو نداند و ایشان را به کیفر اعمال خود نرساند.
گواهی می‌دهم که هرکه رغبت تو را از مجاورت روضه جدّ تو بگرداند، او را در آن سرای از رحمت پروردگار نصیبه نخواهد بود.»
حسین علیه السّلام فرمود: «یا ابن عباس! أللّهمّ اشهد.»
ابن عباس گفت: «بأبی أنت و أمّی؛ پدر و مادرم فدای تو باد. چنان می‌نماید که خبر مرگ خویش را نهی می‌فرمایی و بدان خطی که درمی‌افتی، مرا می‌آگاهانی و نصرت می‌طلبی؟ سوگند با خدای اگر در راه تو شمشیر زنم، تا هردو دست من قطع شود، هنوز از حق تو آنچه بر ذمت من است، ادا نکرده باشم.»
این وقت عبد اللّه عمر به سخن آمده و گفت: «یا ابن عباس! صواب آن است که از این‌گونه دیگر سخن نکنی و روی به امام حسین علیه السّلام آورد و گفت: «بیا تا در خدمت تو باز مدینه شویم و تو نیز مانند دیگر مردم با یزید بیعت کن و از سرای خویش و جدّ خویش پراکنده مشو و اگر بیعت یزید را بسنده نداری، تو را مجبور نخواهند ساخت و از در عنف بدین امر نخواهند گماشت. بباش تا گاهی که بخواهی و بیعت کنی و تواند بود که یزید دیر نپاید و بسی زود و مرگش فراز آید و سخن کوتاه شود.»
حسین علیه السّلام گفت: «یا ابا عبد الرحمان! اگر چنان دانی که من در کار خویش به خطا می‌روم، بگوی تا باز شوم؟»
عبد اللّه عمر گفت: «خداوند پسر پیغمبر را بر طریق خطا نگذارد و بر سهو و نسیان نگمارد؛ اما با زمانه باید انباز بود و با ناسازگاریهای او دمساز شد. من از آن می‌ترسم که دشمنهای تو با شمشیرهای کشیده بر روی تو تمهید مناجرت و مبارزت نمایند و تو را طاقت مقاتلت و مدافعت نباشد و کار به ناخوشتر وجهی به خاتمت رسد. صواب آن است که به اتفاق، طریق مدینه گیریم و اگر بیعت یزید بر تو ثقیل می‌آید، در خانه خویش فرود آی و در فراز کن و گوش از اصغای این سخنان بپرداز.»
حسین علیه السّلام گفت: «هیهات یا ابا عبد الرحمان! مرا چگونه دست بازدارند و در خانه گذارند. مگر نمی‌دانی دنیا در حضرت حق چند خوار و ناچیز است؟ مگر نشنیده‌ای که سر یحیی بن زکریا را به نزدیکی از حکم‌گذاران بنی اسرائیل بردند؟ مگر نشنیده‌ای بنی اسرائیل از آن دم، که سفیده صبح بردمید، تا گاهی که آفتاب سر برکشید، هفتاد تن از پیغمبران را بکشتند؟ و بی‌آنکه ساحت ایشان را آلایش کراهتی رسد، یا خاطر ایشان را غبار اندوهی فروگیرد، بازارها بگشادند و بانگ دادوستد دردادند. خداوند در کیفر این گناه بزرگ، آن جماعت را مهلت نهاد تا گاهی که خواست ابواب انتقام بگشاد.
های ای ابو عبد الرحمان! تو از نصرت من دست بازدار و مرا به حال خویش بازگذار! الّا آن‌که به دعای خیر مرا یاد میکن. بدان خدای که جدّ مرا به رسالت فرستاد، اگر پدرت عمر بن الخطاب درین روزگار مرا دریافتی، سر از یاری من برنتافتی و چنان‌که پیش مصطفی، پیش من در استادی و مرا نصرت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 14
الطّریحی، المنتخب، 2/ 389
__________________________________________________
- دادی و اگر امروز تو را در موافقت و مرافقت من عذری است، به تشریف قبول بیاراستم و از تو جز دعای خیر نخواستم. اکنون به مصلحت خویش گام میزن و در بیعت این مردم مماطله میکن تا سرانجام کار مکشوف افتد.»
عبد اللّه گفت: «خداوند جدّت را در اختیار دنیا و آخرت مختار ساخت و آن حضرت آخرت را بر دنیا برگزید. تو نیز پسر مصطفی و جگربند مرتضایی. هرگز از دنیا حظی و بهره‌ای نبری و اهل بیت تو از دنیا تمتعی نبرند. خداوند شما را نعیم جاودانی داده و ذخیره آن جهانی نهاده.»
این بگفت و بگریست و آن حضرت را وداع گفت.
این وقت حسین علیه السّلام ابن عباس را مخاطب ساخت و فرمود: «تو پسر عمّ پدر منی و همواره پدر مرا به رأی رزین و اندیشه متین در کارها متفق بوده و ناصحی مشفق گشته‌ای. اگر خواهی به جانب مدینه سفر میکن و اخباری که هست به سوی من متواتر میدار. من اندر مکه بخواهم بود؛ چند که اهل مکه با من از در مهر و حفاوت باشند. و اگر روزی کار دیگرگون کنند، رأی دیگرگون خواهم زد و آن کلمه خواهم گفت که ابراهیم وقت سقوط نار همی گفت: «حسبنا اللّه و نعم الوکیل» و به جای دیگر کوچ خواهم داد.»
پس همگان بگریستند و برفتند.
آن‌گاه عبد اللّه بن عمر بن خطاب درآمد و عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! صواب آن است که با اهل ضلال طریق مصالحت و مسالمت سپاری و از قتل و قتال دست بازداری.»
فقال: یا أبا عبد الرّحمان! [....] اتّق اللّه یا أبا عبد الرّحمان! و لا تدع نصرتی.
فرمود: «ای ابو عبد الرحمان! مگر پستی و خواری دنیا را نزد خداوند ندانستی؟ مگر نشنیدی سر یحیی بن زکریا را از برای زنی زانیه به هدیه بردند؟»
و به روایتی: و سیهدی رأسی إلی ابن الزّانیة یزید.
«و زود باشد که سر مرا به نزد یزید که پسر زانیه است، هدیه برند. مگر نشنیدی از سفیده دم تا دمیدن خورشید، هفتاد تن از پیغمبران بنی اسرائیل را سر بریدند؟ و در بازار بنشستند و بیع و شری درپیوستند و چنان دانستند که خدای را لحظة واحدة بی‌فرمانی نکرده‌اند و خدای در کیفر ایشان تعجیل نفرمود. لکن آن‌گاه که آغاز انتقام کرد، انتقام عزیز مقتدر بود. هان ای ابو عبد الرحمان! از خدای بترس و از نصرت من خویشتنداری مکن.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 22- 25، 123- 124
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 15

لقاء ابن عبّاس و ابن الزّبیر بالإمام الحسین علیه السّلام‌

قال: و جاءه عبد اللّه بن عبّاس (رضوان اللّه علیه) و عبد اللّه بن الزّبیر، فأشارا إلیه «1» بالإمساک، فقال لهما: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قد أمرنی بأمر و أنا ماض فیه. قال «2»: فخرج ابن عبّاس و هو یقول: واحسیناه. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 31- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 364- 365؛ البحرانی، العوالم، 17/ 214؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 236؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 245؛ المازندرانی، معالی السّبطین «4»، 1/ 248؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 71؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 32
فمانعه ابن عبّاس و ابن الزّبیر، فلم یمتنع.
السّماوی، إبصار العین،/ 6
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و مثیر الأحزان: «علیه»].
(2)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان].
(3)- راوی گفت: «عبد اللّه بن عبّاس (رضوان اللّه علیه) و عبد اللّه بن زبیر به خدمت حضرت آمدند و از حضرت خواستند که خودداری کند.»
فرمود: «رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله مرا دستوری داده است که باید اجرایش کنم.» ابن عبّاس چون این بشنید، از نزد حسین علیه السّلام بیرون شد و صدا می‌کرد: «وا حسینا!»
فهری، ترجمه لهوف،/ 31
بعد از وی، عبد اللّه بن عباس و عبد اللّه بن زبیر درآمدند و عرض کردند. «یا ابن رسول اللّه! صواب آن است که جز در حرم خدای اقامت ننمایی و عزیمت سفر عراق نفرمایی.»
فقال لهما: إنّ رسول اللّه أمرنی بأمر و أنا ماض فیه.
فرمود: «مرا رسول خدای، به امری فرمان داده و من امتثال امر او خواهم کرد.»
ابن عباس دانست که جز فرمان شهادت نیست، از نزد آن حضرت بیرون شد و همی گفت: «وا حسیناه.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 123
(4)- [حکاه فی المعالی عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 16

کتاب یزید لأهل المدینة وردّ الإمام علیه السّلام‌

قال: و إذا کتاب یزید بن معاویة قد أقبل من الشّام إلی أهل المدینة علی البرید من قریش و غیرهم من بنی هاشم، و فیه هذه الأبیات:
یا أیّها الرّاکب الغادی لطیّته «1» علی عذافرة «2» فی سیره قحم
أبلغ قریشا علی نأی المزار بها بینی و بین الحسین اللّه و الرّحم
و موقف بفناء البیت ینشده عهد الإله و ما توفی به الذّمم
عنّیتم «3» قومکم «4» فخرا بأمّکم «4» أمّ لعمری حصان برّة «5» کرم
هی الّتی لا یدانی فضلها أحد بنت الرّسول و خیر النّاس قد علموا
و فضلها لکم فضل و غیرکم من یومکم لهم فی فضلها قسم
إنّی لأعلم حقّا غیر ما کذب و الطّرف یصدق أحیانا و یقتصم
أن سوف یدرککم ما تدّعون بها قتلی تهاداکم العقبان و الرّخم
یا قومنا لا تشبّوا الحرب إذ سکنت تمسّکوا بجبال الخیر و اعتصموا
قد غرّت الحرب من قد کان قبلکم من القرون و قد بادت بها الأمم
فأنصفوا قومکم لا تهلکوا بذخا فربّ ذی بذخ زلّت به القدم
قال: فنظر أهل المدینة إلی هذه الأبیات، ثمّ وجّهوا بها و بالکتاب إلی الحسین بن علیّ «6» (رضی اللّه عنهما) «6»، فلمّا نظر فیه علم أنّه کتاب یزید بن معاویة، فکتب الحسین الجواب:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، وَ إِنْ کَذَّبُوکَ فَقُلْ لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ
__________________________________________________
(1)- من د و بر و ابن عساکر و فی الأصل: عطیبه.
(2)- فی الأصل و بر: عدنفرة، و فی د: عدیقره. و التّصحیح من ابن عساکر.
(3)- [فی المطبوع: «غنیتم» و هو تصحیف].
(4) (4- 4) من ابن عساکر، و فی الأصل و بر: فخر امامکم، و فی د: بحر امامکم.
(5)- فی النّسخ: حبره [بلا نقط]- کذا، و التّصحیح من ابن عساکر.
(6- 6) لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 17
وَ أَنَا بَرِی‌ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ «1» و السّلام.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 117- 119
ثمّ أتی کتاب من یزید بن معاویة إلی عمرو بن سعید، یأمره فیه أن یقرأه علی أهل الموسم و فیه:
یا أیّها الرّاکب الغادی لطیته علی عذافرة فی سیرها قحم
أبلغ قریشا علی نأی المزار بها بینی و بین الحسین اللّه و الرّحم
و موقف بناء البیت ینشده عهد الإله و ما توفی به الذّمم
عنّیتم قومکم فخرا بأمّکم أمّ لعمری حصان عمّها الکرم
هی الّتی لا یدانی فضلها أحد بنت الرّسول و کلّ النّاس قد علموا
و فضلها لکم فضل و غیرکم من قومکم لهم من فضلها قسم
إنّی أظنّ و خیر القول أصدقه و الظّنّ یصدق أحیانا و ینتظم
أن سوف یترککم ما تدّعون به قتلی تهاداکم العقبان و الرّخم
یا قومنا لا تشبّوا الحرب إذ سکنت و استمسکوا بحبال الخیر و اعتصموا
قد عضّت الحرب من قد کان قبلکم من القرون و قد بادت بها الأمم
فأنصفوا قومکم لا تشمخوا بذخا فربّ ذی بذخ زلّت به القدم
و أتی مثله إلی أهل المدینة من قریش و غیرهم، قال الشّعبیّ: لکأنّه ینظر إلی مصارع القوم، قال: فوجّه أهل المدینة بهذه الأبیات إلی الحسین، و لم یعلموه أنّها من یزید، فلمّا نظرها الحسین علم أنّها منه؛ و کتب إلیهم فی الجواب: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم (فإن کذّبوک فقل لی عملی و لکم عملکم أنتم بریئون ممّا أعمل و أنا بری‌ء ممّا تعملون).
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 218- 219
__________________________________________________
(1)- و فی سورة 10 آیة 41: وَ إِنْ کَذَّبُوکَ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 18

کتاب یزید لابن عبّاس‌

و کتب یزید بن معاویة إلی عبد اللّه بن عبّاس، یخبره بخروج الحسین إلی مکّة و نحسبه «1» جاءه رجال من أهل هذا «2» المشرق، فمنّوه الخلافة، و عندک علم «3» منهم خبرة «4» و تجربة، فإن کان فعل، فقد قطع و اشج القرابة، و أنت کبیر أهل بیتک، و المنظور إلیه، فاکففه عن السّعی فی الفرقة.
و کتب بهذه الأبیات إلیه و إلی من بمکّة و المدینة من قریش:
یا أیّها الرّاکب الغادی «5» مطیّته «6» علی عذافرة «7» فی سیرها قحم «8»
أبلغ قریشا علی نأی المزار بها بینی و بین الحسین اللّه و الرّحم
و موقف بفناء البیت أنشده عهد الإله و ما توفی به الذّمم
عنّیتم قومکم فخرا بأمّکم أمّ لعمری حصان (عفّة) «9» کرم
هی الّتی لا یدانی فضلها أحد بنت الرّسول و خیر النّاس قد علموا
و فضلها لکم فضل و غیرکم من قومکم لهم فی فضلها قسم
إنّی لأعلم أو ظنّا کعالمه و الظّنّ یصدق أحیانا فینتظم
أن سوف یترککم ما تدّعون بها قتلی تهاداکم العقبان و الرّخم
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم: «یحسبه» و فی تهذیب الکمال: «نحسب» و فی البدایة: «أحسبه قد»].
(2)- [لم یرد فی تهذیب الکمال و البدایة].
(3)- [لم یرد فی ابن عساکر و ابن العدیم و تهذیب الکمال و البدایة].
(4)- [البدایة: «خبر»].
(5)- [البدایة: «العادی»].
(6)- [فی التّهذیب و المختصر و ابن العدیم و تهذیب الکمال: «لطیّته»].
(7)- [فی ابن عساکر ط المحمودی و البدایة: «غدافرة»].
(8)- [البدایة: «فحم»].
(9)- [فی ابن عساکر و ابن العدیم و تهذیب الکمال و البدایة: «برّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 19
یا قومنا لا تشبّوا الحرب إذ سکنت «1» و مسّکوا «2» بجبال السّلم و اعتصموا
قد غرّت «3» الحرب «4» من قد «4» کان قبلکم من القرون و قد بادت بها الأمم
فأنصفوا قومکم لا تهلکوا «5» بذخا فربّ ذی بذخ «5» زلّت به القدم
قال: فکتب إلیه عبد اللّه بن عبّاس: إنّی أرجو أن لا یکون خروج الحسین لأمر تکرهه، و لست أدع النّصیحة له فیما «6» یجمع اللّه «7» به الألفة و تطفأ «8» به النّائرة «9».
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 59- 60- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 203- 204، تهذیب ابن بدران، 4/ 330- 331، مختصر ابن منظور، 7/ 141- 142؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2610- 2611، الحسین بن علیّ،/ 69- 70؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 419- 420؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 164
(و به) قال: أخبرنا القاضی أبو القاسم علیّ بن المحسن بن علیّ التّنوخیّ، قال: حدّثنا أبو بکر أحمد بن عبد اللّه بن أحمد الدّرویّ الوراق من أصل کتابه یوم الثّلاثاء لإحدی عشرة لیلة خلت من شعبان سنة اثنتین و سبعین و ثلاثمائة، قال: حدّثنا أبو بکر أحمد بن القاسم بن نصر، قال: حدّثنا سلیمان بن أبی شیخ، قال: حدّثنا محمّد بن الحکم الشّیبانیّ عن أبی مخنف، عن الحارث بن کعب الأزدیّ عن مجاهد، قال: لمّا امتنع الحسین علیه السّلام و ابن الزّبیر من البیعة لیزید بن معاویة، و لحقا بمکّة، کتب یزید بن معاویة لعنهما اللّه تعالی إلی ابن عبّاس، أمّا بعد: فإنّ ابن عمّک حسینا و عبد اللّه بن الزّبیر، لحقا بمکّة مرصدین للفتنة، معرضی أنفسهم للهلکة، فأمّا ابن الزّبیر: فهو صریح القنا، و قتیل اللّه عزّ و جلّ،
__________________________________________________
(1)- [البدایة: «مسکت»].
(2)- [ابن عساکر ط المحمودی و تهذیب الکمال: «أمسکوا»].
(3)- [البدایة: «جرب»].
(4) (4- 4) [ابن عساکر ط المحمودی: «ممن»].
(5) (5- 5) [البدایة: «برحا فربّ ذی برح»].
(6)- [فی ابن العدیم و تهذیب الکمال و البدایة: «فی کلّ ما»].
(7)- [البدایة: «تجتمع»].
(8)- [فی المختصر و تهذیب الکمال: «یطفئ»].
(9)- [فی التّهذیب و المختصر و تهذیب الکمال و البدایة: «الثّائرة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 20
و أمّا الحسین: فإنّی قد أحببت الإعذار إلیکم أهل البیت فیما کان منه؛ و قد بلغنی أنّ أقواما من أهل الکوفة یکاتبونه، یمنّونه بالخلافة، و یمنیهم الإمارة، و قد علمت واشج ما بینی و بینکم من القرابة و الإصارة و الرّحم، و قد قطع ذلک ابن عمّک حسین و بتّه، و أنت کبیر أهل بیتک و سیّد أهل بلادک، فألقه، فاکففه عن الفرقة، و ردّ هذه الأمّة فی الفتنة، فإن‌أقبل و أناب إلی قولک، فنحن مجرون علیه ما کان نجریه علی أخیه، و إن أبی إلّا أن نزیده، فزده ما أراک اللّه، و اضمن ذلک علینا، ننفذ ضمانک، و نعطه ما أحبّ من ذلک الأیمان المغلّظة، و المواثیق المؤکّدة، و ما تطمئنّ إلیه إن شاء اللّه تعالی، و السّلام.
فکتب إلیه ابن عبّاس: أمّا بعد، فقد بلغنی کتابک، تذکر حسینا و ابن الزّبیر، و لحاقهما بمکّة، فأمّا ابن الزّبیر: فرجل منقطع عنّا برأیه و هواه، یکاتمنا مع ذلک أضغانا یسرها علینا فی صدره، و یوری وری الزّناد، لا حلّل اللّه إسرارها، «1» فأری فی أمره ما أنت رآه «1»، و أمّا حسین: فإنّی لقیته، فسألته عن مقدمه، فأخبرنی أنّ عمّالک بالمدینة حرفت به، و عجلّت علیه، و أنظره رأیه، و لن أدع أداء النّصیحة إلیه فی کلّ ما یجمع اللّه به الکلمة، و یطفئ به الفتنة، و یحقن به دماء الأمّة، و أنا آمرک بمثل الّذی آمره به إن شاء اللّه، فاتّق اللّه فی السّرّ و العلانیّة، و لا تبیتنّ لیلة مریدا مسلما بغائلة، و لا مرصدا له بمظلمة، و لا حافرا له مهواة، فکم من حافر حفیرا لنفسه، و کم من آمل لم یؤت أمله، و کم من راج لطول العمر مبسوط له فی بعد الأمل، فبینا هو کذلک إذ نزل القضاء، فقطع أمله، و نقص عمره، و أخرجه من سلطان الدّنیا الفانیة، إلی سلطان اللّه و عدله فی الآخرة، و خذ مع ما أوصیک به من النّصیحة لهذه الأمّة بحظّک من الرّکوع و السّجود آناء اللّیل، و تارات النّهار، و لا یشغلک عن ذکر اللّه تعالی شی‌ء من ملاهی الدّنیا و أباطیلها، فإنّ کلّ ما أنت مشتغل به من ذات [اللّه] ینفع و یبقی، و کلّ ما أنت مشتغل به عن ذات اللّه یضرّ و یفنی، فاجعل همّک فیما یرضی ربّک یکفک همّک، داج حسینا، و ارفق به، و لا تعجّل علیه، و لا تنظره رأیه، عسی اللّه عزّ و جلّ أن یحدث أمرا یلم به شعثا، و یشعب به صدعا، و یرتق به فتقا، و السّلام.
الشّجری، الأمالی، 1/ 182
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لعلّ الصّحیح: «فارأ من أمره ما أنت راء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 21
قال الواقدیّ: و لمّا نزل الحسین مکّة، کتب یزید بن معاویة إلی ابن عبّاس: أمّا بعد، فإنّ ابن عمّک حسینا و عدوّ اللّه ابن الزّبیر التویا ببیعتی و لحقا بمکّة مرصدین للفتنة، معرضین أنفسهما للهلکة، فأمّا ابن الزّبیر: فإنّه صریح الفناء و قتیل السّیف «1» غدا، و أمّا الحسین: فقد أحببت الإعذار إلیکم- أهل البیت- ممّا کان منه؛ و قد بلغنی أنّ رجالا من شیعته من أهل العراق یکاتبونه و یکاتبهم، و یمنّونه الخلافة، و یمنّیهم الإمرة، و قد تعلمون ما بینی و بینکم من الوصلة، و عظیم الحرمة، و نتایج الأرحام، و قد قطع ذلک الحسین و بتّه «2»، و أنت زعیم أهل بیتک، و سیّد أهل بلادک، فالقه فاردده عن السّعی فی «3» الفرقة، و ردّ هذه الأمّة عن «3» الفتنة، فإن قبل منک و أناب إلیک، فله «4» عندی الأمان «5» و الکرامة الواسعة، «6» و أجری علیه ما کان أبی یجریه علی أخیه، و إن طلب الزّیادة فأضمن له ما أراک اللّه، أنفذ ضمانک و أقوم له بذلک، و له علی الأیمان المغلّظة، و المواثیق المؤکّدة بما تطمئنّ به نفسه، و یعتمد فی کلّ الأمور علیه، عجّل بجواب کتابی و بکلّ حاجة لک إلیّ و قبلی و السّلام، «7» قال هشام بن محمّد: «6» و کتب یزید فی أسفل الکتاب:
یا أیّها الرّاکب الغادی لمطیّته «8» علی عذافرة فی سیرها قحم
أبلغ قریشا علی نأی المزار بها بینی و بین الحسین اللّه و الرّحم
و موقف بفناء البیت أنشده عهد الإله غدا یوفی «9» به الذّمم
هنّیتم «10» قومکم فخرا بأمّکم أمّ لعمری حسان «11» عفّة کرم
__________________________________________________
(1)- [بحر العلوم: «الأعداء»].
(2)- [بحر العلوم: «و بتر»].
(3) (- 3) [لم یرد فی بحر العلوم].
(4)- [أضاف فی المعالی: «الأجر و له»].
(5)- [بحر العلوم: «الأمانة»].
(6) (- 6) [بحر العلوم: «إلی آخر کتابه»].
(7) (7*) [لم یرد فی المعالی].
(8)- [بحر العلوم: «مطیّته»].
(9)- [بحر العلوم: «توفی»].
(10)- [و الصّحیح: «عنّیتم»].
(11)- [بحر العلوم: «حصان» و هو صحیح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 22
هی الّتی لا یدانی فضلها أحد بنت الرّسول و خیر «1» النّاس قد علموا «2»
إنّی لأعلم أو ظنّا لعالمه «3» و الظّنّ یصدق أحیانا فینتظم
أن سوف یترککم ما تدّعون به قتلی تهاداکم العقبان و الرّخم
یا قومنا لا تشبّوا الحرب إذ سکنت و أمسکوا بجبال السّلم و اعتصموا
قد غرّت الحرب من قد کان قبلکم من القرون و قد بادت بها الأمم
فأنصفوا قومکم لا تهلکوا بذخا فربّ ذی بذخ زلّت به القدم «7»*
فکتب إلیه ابن عبّاس: أمّا بعد، فقد ورد کتابک تذکر فیه لحاق الحسین و ابن الزّبیر بمکّة، فأمّا ابن الزّبیر: فرجل منقطع عنّا برأیه و هواه، یکاتمنا- مع ذلک- أضغانا یسرّها فی صدره یوری علینا وری الزّناد، لا فکّ اللّه أسیرها، فرأ «4» فی أمره ما أنت رآء «5».
و أمّا الحسین: فإنّه لمّا نزل مکّة و ترک حرم جدّه و منازل آبائه سألته عن مقدمه، فأخبرنی أنّ عمّالک بالمدینة أساؤوا إلیه، و عجّلوا علیه بالکلام الفاحش، فأقبل إلی حرم اللّه مستجیرا به، و سألقاه فیما أشرت إلیه، و لن أدع النّصیحة فیما یجمع اللّه به الکلمة، و یطفئ به النّائرة، و یخمد به الفتنة، و یحقن به دماء الأمّة، فاتّق اللّه فی السّرّ و العلانیّة، و لا تبیتنّ لیلة، و أنت ترید لمسلم غائلة، و لا ترصده بمظلمة، و لا تحفر له مهواة «6»، فکم من حافر لغیره حفرا وقع فیه، و کم من مؤمّل أملا لم یؤت أمله، و خذ بحظّک من تلاوة القرآن و نشر السّنّة، و علیک بالصّیام و القیام، لا تشغلک عنهما ملاهی الدّنیا و أباطیلها، فإنّ کلّ ما اشتغلت به عن اللّه یضرّ و یفنی، و کلّ ما اشتغلت به من أسباب الآخرة ینفع و یبقی، و السّلام. «7»
__________________________________________________
(1)- [بحر العلوم: «کلّ»].
(2)- [زاد فی بحر العلوم:
«و فضلها لکم فضل و غیرکم من قومکم لهم من فضلها قسم»
].
(3)- [بحر العلوم: «کعالمه»].
(4)- [فی المعالی و بحر العلوم: «فأرأ»].
(5)- [المعالی: «تراه»].
(6)- [بحر العلوم: «مهراة»].
(7)- چون یزید بن معاویه آگهی یافت که حسین بن علی علیهما السّلام و عبد اللّه زبیر از بیعت برتافتند و به جانب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 23
__________________________________________________
- مکه شتافتند، بر ولید بن عتبة بن ابی سفیان خشم گرفت و او را در شهر رمضان المبارک از حکومت مدینه معزول داشت و عمرو بن سعید الاشدق را به جای او گماشت. و بدین منوال مکتوبی به سوی عبد اللّه بن عباس نگاشت:
أمّا بعد، فإنّ ابن عمّک حسینا [...] عجّل بجواب کتابی و بکلّ حاجة لک إلیّ قبلی و السّلام.
نوشت که: «یا ابن عباس! پسر عمّ تو حسین و دیگر دشمن خدا عبد اللّه زبیر بیعت مرا خوارمایه انگاشتند و طریق مکه برداشتند. اکنون مترصد فتنه نشسته‌اند و دل به انگیزش فساد بسته‌اند و نمی‌دانند که خویشتن را به تهلکه می‌افکنند و عرضه هلاک و دمار می‌کردند؛ اما پسر زبیر زود باشد که در اشباک بلا اسیر گردد و دستخوش شمشیر می‌شود.
اما حسین، دوست می‌دارم که شکایت او را به سوی شما اهل بیت شرح دهم و گله کنم، همانا به من رسید که جماعتی از اهل عراق که در شمار شیعیان حسین‌اند، او را به ارسال مکاتیب به خلافت خویش می‌خوانند و حسین نیز آن جماعت را به امارت خویش بشارت می‌دهد. شما می‌دانید که در میان ما صله و نتایج ارحام را حرمتی عظیم است و حسین قطع رحم کرد. یا ابن عباس! تو امروز سیّد سلسله و قائد قبیله و بزرگ بلاد خویشتنی. او را دیدار کن و از تفرق و تشتت امت بازدار و به انگیزش فساد و جنبش فتنه نگذار. اگر از تو بپذیرفت و به ترک فتنه گفت، او را در نزد من امان و کرامتی بیکران است و آنچه پدر من معاویه در وجه برادرش حسن مقرر داشت، از من نیز در وجه حسین برقرار است. و اگر از آن نیز افزون بخواهد، تو پایندانی کن که من از وی دریغ نخواهم داشت و بر ذمت من است از برای او سوگندهای عظیم و پیمانهای محکم که در انجاح مطالب و انتظام امور مطمئن خاطر باشد.
در پاسخ نامه تعجیل کن و حوایج خویش را نیز بنگار.»
و در پایان‌نامه، این اشعار نگاشت:
یا أیّها الرّاکب الغادی مطیّته علی عذافرة فی سیرها قحم
أبلغ قریشا علی نأی المزار بها بینی و بین الحسین، اللّه و الرّحم
و موقف بفناء البیت أنشده عهد الإله غدا یوفی به الذّمم
هنّئتم قومکم فخزا بأمّکم أمّ لعمری حسان، عفّة، کرم
هی الّتی لا یدانی فضلها أحد بنت الرّسول و خیر النّاس قد علموا
إنّی لأعلم أو ظنّا لعالمه و الظّنّ یصدق أحیانا فینتظم
أن سوف یترککم ما تدّعون به قتلی تهادیکم العقبان و الرّخم
یا قومنا لا تشبّوا الحرب إذ سکنت و أمسکوا بجبال السّلم و اعتصموا
قد غرّت الحرب من قد کان قبلکم من القرون و قد بادت بها الأمم
فأنصفوا قومکم لا تهلکوا بذخا فربّ ذی بذخ زلّت به القدم
چون نامه یزید به ابن عباس رسید، در جواب بدین‌گونه مکتوب کرد:
أمّا بعد فقد ورد کتابک [...] و کلّ ما اشتغلت به من أسباب الآخرة ینفع و یبقی، و السّلام.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 24
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 136- 137- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 144- 145؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین «1»، 1/ 245- 246
__________________________________________________
- معنی چنان است که: «نامه تو رسید. باز نموده بودی که حسین علیه السّلام و عبد اللّه زبیر به مکه شتافتند؛ اما پسر زبیر مردی است که خود را از ما بیگانه شمرده و به رأی و هوای خویش کار کرده و با این همه، سینه او از کین و کید آکنده است و همی خواهد که آتش در ما زند. خداوند او را کامروا نکناد. عبد اللّه در کار خود نگران امری است که تو نیز آن را نگرانی.
اما حسین. گاهی که از حرم جدّ خود روی برتافت و به جانب مکه شتافت، از وی پرسش کردم که تو را چه افتاد؟ مرا خبر داد که عمّال تو در مدینه به واردات مکروه او را به ستوه آوردند و به کلمات ناشایست حشمت او را پست کردند؛ لا جرم رخت بربست و در جوار خدای جار دهند و پناهنده گشت. اکنون ملتمس تو را به اجابت مقرون خواهم داشت و بدانچه اشارت فرمودی، اطاعت خواهم کرد. حسین علیه السّلام را دیدار می‌کنم و شرط نصیحت به پای می‌برم؛ باشد که اختلاف کلمه از میانه برخیزد و عواصف فتنه و فساد گرد بلا برنینگیزد و آتش مناجزت و مبارزات انگیخته نگردد و خون بیگناهان امت ریخته نشود.
اما تو ای یزید! در پیدا و پنهان از خدای بترس و هیچ شب به کین هیچ مسلمان مخسب و بدخواه جاه و مال مسلمانان مباش؛ مگر از امثال نخوانده‌ای که نوشته‌اند: «چه بسیار حافر که از بهر دیگری چاه کرد و خود درافتاد و چه بسیار آرزومندی که هرگز بر آرزوی خود دست نیافت. صواب آن است که به قرائت قرآن و نشر سنت قیام‌سازی و به مواظبت صوم و صلوة پردازی و از ارتکاب ملاهی و مناهی بپرهیزی و با اصغای ترهات و اباطیل نیامیزی. خویشتن را واپای که آنچه تو را به کار دنیا بازدارد، ضایع و فانی است و آنچه تو را به امر آخرت بگمارد، نافع و باقی است. و السلام.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 26- 30
(1)- [حکاه فی المعالی عن النّاسخ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 25

ابن عبّاس یکرّر اللّقاء بالإمام علیه السّلام‌

و کان عبد اللّه بن عبّاس «1» ینهاه «2» عن ذلک «3» و یقول «1»: لا تفعل.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 56- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 200، تهذیب ابن بدران، 4/ 328، مختصر ابن منظور، 7/ 139؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2608، الحسین بن علیّ،/ 67؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 416؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 342، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 199؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 162
و دخل عبد اللّه بن عبّاس «4» علی الحسین، فکلّمه «5» طویلا، و قال: أنشدک اللّه «6» أن تهلک غدا بحال مضیعة، لا تأتی «7» العراق، و إن کنت لا بدّ فاعلا، فأقم حتّی ینقضی الموسم، و تلقی النّاس، و تعلم علی ما «8» یصدرون، ثمّ تری رأیک- و ذلک فی عشر ذی الحجّة «9» سنة ستّین «9».
فأبی الحسین «10» إلّا أن یمضی «10» إلی العراق، فقال له ابن عبّاس: و اللّه إنّی لأظنّک ستقتل غدا بین نسائک و بناتک، کما قتل عثمان بین نسائه و بنائه، و اللّه إنّی لأخاف أن تکون الّذی «11» یقاد به عثمان، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
__________________________________________________
(1) (1- 1) [تاریخ الإسلام: «یقول له»:].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی السّیر].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی البدایة].
(4)- [المختصر: «عبد اللّه بن العبّاس»].
(5)- [زاد فی ابن عساکر و ابن العدیم و تهذیب الکمال: «لیلا»].
(6)- [لم یرد فی البدایة].
(7)- [فی التّهذیب و المختصر و تهذیب الکمال: «لا تأت»].
(8)- [التهذیب: «ماذا»].
(9- 9) [لم یرد فی البدایة].
(10- 10) [التّهذیب: «أن لا یمضی»].
(11)- [البدایة: «أنت الّذی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 26
فقال الحسین: أبا العبّاس «1» إنّک شیخ قد کبرت. فقال ابن عبّاس: لو لا أن یزری ذلک بی، أو بک «2»، لنشبت یدی فی رأسک، و لو أعلم أنّا «3» إذا تناصینا «4» أقمت، لفعلت، و لکن لا أخال ذلک نافعی «5».
فقال له الحسین: لئن أقتل بمکان کذا و کذا، أحبّ إلیّ أن «6» تستحلّ بی- یعنی مکّة- قال: فبکی ابن عبّاس، و قال: أقررت عین ابن الزّبیر، فذلک «7» الّذی سلّی «8» بنفسی عنه.
ثمّ خرج عبد اللّه بن عبّاس من عنده.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 60- 61- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 204، تهذیب ابن بدران، 4/ 331، مختصر ابن منظور، 7/ 142؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2611، الحسین بن علیّ،/ 70؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 420- 421؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 164- 165
[حدّثنا] أبو أحمد قال: حدّثنا علیّ بن عبید اللّه البستیّ «9» عن علیّ بن خشرم، قال:
حدّثنا ابن عیینة قال: حدّثنا إبراهیم بن میسرة [أنّه] سمع طاووسا:
أنّه سمع ابن عبّاس یقول: استشارنی الحسین فی الخروج، فقلت [له]: لو لا أنّه أرزأ بی أو بک، لنشبت یدی فی شعرک. فقال الحسین: لأن أقتل/ 160/ أ/ بکذا و کذا أحبّ إلیّ من أن یستحلّ بی [یعنی مکّة]. فقال [ابن عبّاس]: فذلک الّذی سلّی بنفسی عنه.
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 260 رقم 725
__________________________________________________
(1)- [التّهذیب: «یا ابن عبّاس»].
(2)- [البدایة: «و بک»].
(3)- [فی التّهذیب و المختصر: «أنّنا»].
(4)- [فی ابن عساکر ط المحمودیّ و التّهذیب: «تناصبنا»، و فی تهذیب الکمال: «تناحیا» و فی البدایة:
«تباصینا»].
(5)- [البدایة: «مانعک»].
(6)- [فی تهذیب الکمال: «من أن» و فی البدایة: «من أن أقتل بمکّة و»].
(7)- [فی ابن عساکر و ابن العدیم و تهذیب الکمال: «فذاک» و فی البدایة: «بذلک، و ذلک»].
(8)- [ابن العدیم: «یسلّی»].
(9)- رسم الخطّ من أصلی فی هذه الکلمة إلی لفظة «البستیّ» أقرب منها من غیرها، کما یحتمل رسم الخطّ ضعیفا أن یقرأ «التیمیّ».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 27
و أتاه عبد اللّه بن عبّاس فقال له: یا ابن عمّ! إنّ النّاس قد أرجفوا بأنّک سائر إلی العراق؟ فقال: نعم. قال ابن عبّاس: فإنّی أعیذک باللّه من ذلک، أتذهب رحمک اللّه إلی قوم قتلوا أمیرهم، و ضبطوا بلادهم، و نفوا عدوّهم؟! فإن کانوا قد فعلوا، فسر إلیهم، و إن کانوا إنّما دعوک إلیهم و أمیرهم علیهم قاهر لهم، و عمّاله یجبون خراج بلادهم، فإنّما دعوک إلی الحرب و القتال، فلا آمن أن یغرّوک و یکذبوک؛ و یستنفروا إلیک، فیکونوا أشدّ النّاس علیک.
قال الحسین: فإنّی أستخیر اللّه و أنظر.
ثمّ عاد ابن عبّاس إلیه فقال: یا ابن عمّ! إنّی أتصبّر، فلا أصبر، إنّی أتخوّف علیک الهلاک، إنّ أهل العراق قوم غدر، فأقم بهذا البلد؛ فإنّک سیّد أهل الحجاز، فإن أرادک أهل العراق و أحبّوا نصرک، فاکتب إلیهم أن ینفوا عدوّهم، ثمّ صر إلیهم. و إلّا فإنّ فی الیمن جبالا و شعابا و حصونا، لیس بشی‌ء من العراق مثلها. و الیمن أرض طویلة عریضة و لأبیک بها شیعة؛ فأتها، ثمّ اثبت دعاتک، و کتبک، یأتک النّاس.
فقال له الحسین: یا ابن عمّ! أنت النّاصح الشّفیق، و لکنّی قد أزمعت المسیر و نویته.
فقال ابن عبّاس: فإن کنت سائرا، فلا تسر بنسائک و أصبیتک، فو اللّه إنّی لخائف أن تقتل، کما قتل عثمان؛ و نساؤه ینظرون إلیه.
وروی: أنّ ابن عبّاس خرج من عند حسین و هو یقول: وا حسیناه! أنعی حسینا لمن سمع.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 373- 374، أنساب الأشراف، 3/ 161- 162
فلمّا عزم علی الخروج و أخذ فی الجهاز، بلغ ذلک عبد اللّه بن عبّاس، فأقبل حتّی دخل علی الحسین رضی اللّه عنه، فقال: یا ابن عمّ! قد بلغنی أنّک ترید المسیر إلی العراق. قال الحسین: أنا علی ذلک. قال عبد اللّه: أعیذک باللّه یا ابن عمّ من ذلک. قال الحسین: قد عزمت و لا بدّ من المسیر. قال له عبد اللّه: أتسیر إلی قوم طردوا أمیرهم عنهم، و ضبطوا بلادهم، فإن کانوا فعلوا ذلک، فسر إلیهم، و إن کانوا إنّما یدعونک إلیهم، و أمیرهم علیهم، و عمّاله یجبونهم، فإنّهم إنّما یدعونک إلی الحرب، و لا آمنهم أن یخذلوک، کما خذلوا أباک و أخاک. قال الحسین: یا ابن عمّ، سأنظر فیما قلت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 28
قالوا: و لمّا کان فی الیوم الثّالث، عاد عبد اللّه بن عبّاس إلی الحسین فقال له: یا ابن عمّ، لا تقرب أهل الکوفة، فإنّهم قوم غدرة، و أقم بهذه البلدة، فإنّک سیّد أهلها، فإن أبیت، فسر إلی أرض الیمن، فإنّ بها حصونا و شعابا، و هی أرض طویلة عریضة؛ و لأبیک فیها شیعة، فتکون عن النّاس فی عزلة، و تبثّ دعاتک فی الآفاق، فإنّی أرجو إن فعلت ذلک، أتاک الّذی تحبّ فی عافیة. قال الحسین علیه السّلام: یا ابن عمّ، و اللّه إنّی لأعلم أنّک ناصح مشفق، غیر أنّی قد عزمت علی الخروج. قال ابن عبّاس: فإن کنت لا محالة سائرا، فلا تخرج النّساء و الصّبیان، فإنّی لا آمن أن تقتل، کما قتل ابن عفّان، و صبیته ینظرون إلیه. قال الحسین علیه السّلام: ما أری إلّا الخروج بالأهل و الولد. فخرج ابن عبّاس من عند الحسین. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 243- 244
__________________________________________________
(1)- چون حسین علیه السّلام تصمیم به بیرون آمدن از مکّه گرفت و شروع به آماده شدن فرمود، خبر به عبد اللّه بن عبّاس رسید. به دیدار آن حضرت آمد و گفت: «ای پسر عمو! شنیده‌ام قصد رفتن به عراق داری.»
فرمود: «آری! چنین تصمیمی دارم.»
عبد اللّه گفت: «ای پسر عمو! تو را به خدا سوگند از این کار منصرف شو!»
فرمود: «تصمیم گرفته‌ام و از حرکت چاره‌ای نیست.»
ابن عبّاس گفت: «آیا به جایی می‌روی که امیر خود را بیرون کرده و سرزمینهای خود را به تصرّف خویش درآورده‌اند؟ اگر چنین کرده‌اند، برو! ولی اگر تو را به سوی خود دعوت کرده‌اند، ولی امیرشان همان جاست و کارگزاران او از ایشان خراج می‌گیرند، همانا تو را برای جنگ کردن فراخوانده‌اند و در امان نیستم که تو را رها نکنند و از یاری تو دست برندارند. همچنان‌که آن کار را نسبت به پدر و برادرت کردند.»
حسین علیه السّلام فرمود: «درباره آنچه گفتی، خواهم اندیشید.»
گویند: چون روز سوّم رسید، عبد اللّه بن عبّاس باز به حضور امام حسین علیه السّلام آمد و گفت: «ای پسر عمو! به مردم کوفه نزدیک مشو که قومی حیله‌گرند و در همین شهر بمان که سرور و سالار مردمانی و اگر نمی‌پذیری، به یمن برو که در آن حصارها و دره‌های استواری است و سرزمین گسترده و وسیعی است وگروهی از شیعیان پدرت آن‌جایند. در عین حال که از مردم دور خواهی بود، داعیان خود را به سرزمینها می‌فرستی و امیدوارم اگر چنین کنی، آنچه می‌خواهی در سلامت به‌دست آری.» (1)
امام حسین علیه السّلام فرمود: «ای پسرعمو! به خدا سوگند می‌دانم که تو خیرخواه مهربانی؛ ولی من تصمیم به رفتن گرفته‌ام.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 29
قال أبو مخنف: و حدّثنی الحارث بن کعب الوالبیّ، عن عقبة بن سمعان: أنّ حسینا لمّا أجمع المسیر إلی الکوفة، أتاه عبد اللّه بن عبّاس، فقال: یا ابن عمّ! إنّک قد أرجف النّاس أنّک «1» سائر إلی العراق، فبیّن لی ما أنت صانع؟ قال: إنّی قد «2» أجمعت المسیر «2» فی أحد «3» یومیّ هذین «3» إن شاء اللّه تعالی. فقال له ابن عبّاس: فإنّی أعیذک باللّه من ذلک، «4» أخبرنی رحمک اللّه «4»! أتسیر إلی قوم قد قتلوا أمیرهم، و ضبطوا بلادهم، و نفوا عدوّهم؟
فإن کانوا قد فعلوا ذلک، فسر إلیهم «5»، و إن کانوا إنّما دعوک إلیهم، و أمیرهم علیهم قاهر لهم، و عمّاله تجبی بلادهم، فإنّهم إنّما دعوک إلی الحرب و القتال، و لا آمن علیک أن یغرّوک و یکذبوک، و یخالفوک و یخذلوک، و أن یستنفروا إلیک، فیکونوا أشدّ النّاس علیک. «6» فقال له الحسین «6»: و إنّی أستخیر اللّه و أنظر ما یکون.
قال: فخرج ابن عبّاس من عنده.
«7» قال: فلمّا کان من العشیّ أو من الغد، أتی الحسین عبد اللّه بن العبّاس فقال: «7» یا ابن عمّ! إنّی أتصبّر و لا أصبر، إنّی أتخوّف علیک فی هذا الوجه الهلاک و الاستئصال؛ إنّ أهل
__________________________________________________
- ابن عبّاس گفت: «اگر ناچار می‌روی، پس زنان و کودکان را با خود مبر که من در امان نیستم که کشته شوی. همچنان‌که عثمان بن عفّان کشته شد و کودکان او به کشته شدن او نگاه می‌کردند.»
حسین علیه السّلام فرمود: «مصلحت را در این می‌بینم که با زنان و فرزندان بیرون روم.» ابن عبّاس از پیش امام حسین علیه السّلام بیرون رفت.
(1). خوانندگان ارجمند توجّه دارند که این خیرخواهیها فقط از لحاظ پیروزی و حکومت ظاهری است و گویا توجّهی به هدف مقدّس حضرت نداشته‌اند. (م)
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 291- 292
(1)- [و فی بحر العلوم مکانه: «و جاءه عبد اللّه بن عبّاس، فأشار علیه بالإمساک عن المسیر إلی العراق، و قال له- فیما قال-: جعلت فداک- یا ابن عمّ- إنّ النّاس قد أرجفوا بأنّک ...»].
(2) (2- 2) [بحر العلوم: «أزمعت السّیر»].
(3) (3- 3) [بحر العلوم: «أیّامی هذه»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی بحر العلوم].
(5)- [زاد فی بحر العلوم: «ففی مسیرک إلیهم- لعمری- الرّشاد و السّداد»].
(6- 6) [بحر العلوم: «فرّده الحسین علیه السّلام ردّ رحمة و حنّان، و قال له:»].
(7- 7) [بحر العلوم: «و جاء ابن عبّاس إلی الحسین علیه السّلام مرّة أخری بعد خروج ابن الزّبیر منه، و قال له فیما قال:»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 30
العراق قوم غدر، فلا تقربنّهم، أقم بهذا البلد، فإنّک سیّد أهل الحجاز؛ فإن کان أهل العراق یریدونک- کما زعموا- فاکتب إلیهم، فلینفوا عدوّهم، ثمّ أقدم علیهم، فإن أبیت إلّا أنّه تخرج، فسر إلی الیمن، فإنّ بها حصونا و شعابا، و هی أرضّ عریضة طویلة، و لأبیک بها شیعة، «1» و أنت عن النّاس فی عزلة «1»، فتکتب إلی النّاس، و ترسل «2» و تبثّ دعاتک، فإنّی أرجو أن یأتیک عند ذلک الّذی تحبّ فی عافیة. فقال له الحسین: یا ابن عمّ! إنّی و اللّه لأعلم أنّک ناصح مشفق، و لکنّی قد أزمعت و أجمعت علی المسیر «3». فقال له ابن عبّاس: فإن کنت سائرا، فلا تسر بنسائک و صبیتک، فو اللّه إنّی لخائف «4» أن تقتل کما قتل عثمان، و نساؤه و ولده ینظرون إلیه. ثمّ قال ابن عبّاس: لقد أقررت عین ابن الزّبیر بتخلیتک إیّاه و الحجاز، و الخروج منها، و هو الیوم لا ینظر إلیه أحد معک، و اللّه الّذی لا إله إلّا هو، لو أعلم أنّک إذا أخذت بشعرک و ناصیتک حتّی یجتمع علیّ و علیک النّاس أطعتنی، لفعلت ذلک. «5» قال: ثمّ خرج ابن عبّاس من عنده. «6»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی بحر العلوم].
(2)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(4)- [الإمام الحسین و أصحابه: «أخاف»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(6)- عتبة بن سمعان گوید:
وقتی حسین مصمم شد که سوی کوفه روان شود، عبد اللّه بن عبّاس پیش وی آمد و گفت: «ای پسر عمو! مردم شایع کرده‌اند که تو سوی عراق خواهی رفت. به من بگو چه خواهی کرد؟»
گفت: «آهنگ آن دارم که ان شاء اللّه تعالی همین دو روزه حرکت کنم.»
ابن عبّاس بدو گفت: «خدا تو را از این سفر محفوظ دارد. خدایت قرین رحمت بدارد. به من بگو، آیا سوی قومی می‌روی که حاکمشان را کشته‌اند و ولایتشان را به تصرف درآورده‌اند و دشمن خویش را بیرون رانده‌اند؟ اگر چنین کرده‌اند، سوی آنها رو؛ امّا اگر تو را خوانده‌اند و حاکمشان آن جاست و بر قوم مسلّط است و عمّال وی خراج ولایت می‌گیرند، تو را به جنگ و زدوخورد دعوت کرده‌اند و بیم دارم فریبت دهند و تکذیبت کنند و مخالفت تو کنند و یاریت نکنند و بر ضدّ تو حرکتشان دهند و از همه کس در کار دشمنی تو سخت‌تر باشند.»
حسین گفت: «از خدا خیر می‌جویم. ببینم چه خواهد بود.»
گوید: ابن عبّاس از پیش وی برفت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 31
الطّبری، التّاریخ، 5/ 383- 384- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 155، 157؛ القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 122- 123؛ المحمودی، العبرات، 1/ 348، 349- 350
قال: و قدم ابن عبّاس فی تلک الأیّام إلی مکّة. و قد بلغه أنّ الحسین علیه السّلام یرید أن یصیر إلی العراق، فأقبل حتّی دخل علیه مسلّما. فقال: جعلت فداک یا ابن بنت رسول اللّه! إنّه قد شاع الخبر فی النّاس و أرجفوا بأنّک سائر إلی العراق، فبیّن لی ما أنت صانع! فقال الحسین: نعم، إنّی أزمعت علی ذلک فی أیّامی هذه إن شاء اللّه و لا قوّة إلّا باللّه. فقال ابن عبّاس رحمه اللّه: أعیذک باللّه من ذلک! فإن تصر «1» إلی قوم قد قتلوا أمیرهم و ضبطوا
__________________________________________________
- گوید:
و چون شب آمد، یا صبح بعد، عبد اللّه بن عبّاس پیش حسین آمد و گفت: «ای پسر عمو! من صبوری می‌نمایم؛ امّا صبر ندارم. بیم دارم در این سفر هلاک و نابود شوی. مردم عراق قومی حیله‌گرند. به آنها نزدیک مشو. در همین شهر بمان که سرور مردم حجازی. اگر مردم عراق چنان‌که می‌گویند، تو را می‌خواهند، به آنها بنویس که دشمن خویش را بیرون کنند. آن‌گاه سوی آنها رو. اگر به جز رفتن نمی‌خواهی، سوی یمن رو که آن‌جا قلعه‌ها و درّه‌ها هست. سرزمینی پهناور است و دراز. پدرت آن‌جا شیعیان دارد و از کسان برکناری. به مردم نامه می‌نویسی و دعوتگران می‌فرستی. در این صورت، امیدوارم که آنچه را می‌خواهی، بی‌خطر بیابی.»
حسین بدو گفت: «ای پسر عمو! به خدا می‌دانم که نصیحت‌گویی مشفقی؛ ولی من مصمم شده‌ام و آهنگ رفتن دارم.»
ابن عبّاس گفت: «اگر می‌روی، زنان و کودکانت را مبر! به خدا می‌ترسم چنان کشته شوی که عثمان کشته شد و زنانش و فرزندانش او را می‌نگریستند.»
گوید:
پس از آن ابن عبّاس گفت: «چشم ابن زبیر را روشن می‌کنی که او را با حجاز وامی‌گذاری و از این‌جا می‌روی. امروز چنان است که با وجود تو، کس به او نمی‌نگرد. به خدایی که جز او خدایی نیست، اگر می‌دانستم که اگر موی پیشانیت را بگیرم تا مردم بر من و تو فراهم آیند به رأی من کار می‌کنی، چنین می‌کردم.»
گوید:
آن‌گاه ابن عبّاس از پیش وی برفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2964- 2966
(1) (1- 1) وقع فی النّسخ: فإنّک تصیر- کذا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 32
بلادهم و نفوا «1» عدوّهم فی «2» مسیرک «3» إلیهم لعمری الرشّاد و السّداد، و إن کانوا إنّما دعوک إلیهم و أمیرهم قاهر لهم، و عمّالهم یجبون بلادهم، و إنّما دعوک إلی الحرب و القتال، و إنّک تعلم أنّه بلد قد قتل فیه أبوک، و اغتیل فیه أخوک، و قتل فیه/ ابن عمّک «4» و بویع «5» یزید ابن معاویة، و عبید اللّه بن زیاد فی البلد یعطی و یفرض «6»، و النّاس الیوم إنّما هم عبید الدّینار و الدّرهم، و لا آمن علیک أن تقتل، فاتّق «7» اللّه و الزم هذا الحرم. فقال له الحسین:
و اللّه أن «8» أقتل بالعراق أحبّ إلیّ أن أقتل بمکّة، و ما قضی اللّه، فهو کائن، و أنا مع ذلک أستخیر اللّه و أنظر ما یکون.
ثمّ بعد ذلک أقبل عبد اللّه بن عبّاس إلیه، فدخل و قال: یا ابن بنت رسول اللّه! إنّی «8» قد رأیت رأیین «9» إن قبلت منّی! فقال الحسین: و ما ذاک «10»؟ قال: تخرج إلی بلاد «8» الیمن، فإنّ فیها حصونا و شعابا، و هی أرض عریضة طویلة، و إنّ لک بها شیعة و أنت عن النّاس فی عزلة، فإذا استوطنت بها، اکتب إلی النّاس و أعلمهم مکانک. فقال الحسین: یا ابن عمّی! إنّی لأعلم أنّک ناصح شفوق، و لکنّی أزمعت علی المسیر إلی العراق، و لا بدّ من ذلک. فأطرق ابن عبّاس رحمه اللّه ساعة، ثمّ قال: یا ابن بنت رسول اللّه! إن کنت قد أزمعت و لا بدّ لک من ذلک، فلا تسر بنسائک و أولادک، فإنّی خائف علیک أن تقتل، کما قتل عثمان بن عفّان رضی اللّه عنه، و أهله و ولده ینظرون إلیه، و لا یقدرون له علی حیلة، و اللّه یا ابن
__________________________________________________
(1)- من المقتل و الطبری 6/ 216 و فی الأصل: تقوی، و فی د: یقوی و فی بر: تقوی- بغیر نقط.
(2)- فی النّسخ: و فی.
(3)- من د و بر، و فی الأصل: سیرک.
(4)- [کذا، و لم یکن مسلم علیه السّلام قد قتل بعد].
(5)- فی النّسخ: بایعه.
(6)- فی د: یعرض.
(7)- فی النّسخ: فاتقی- کذا.
(8)- لیس فی د.
(9)- فی النّسخ: رأیان.
(10)- فی د: ذلک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 33
بنت رسول اللّه «1» صلّی اللّه علیه و سلّم «1» لقد «2» أقررت عین ابن الزّبیر بخروجک عن مکّة، و تخلیتک «3» إیّاه هذا البلد، و هو الیوم لا ینظر إلیه، فإذا خرجت نظر إلیه النّاس بعد ذلک. فقال الحسین رضی اللّه عنه: إنّی أستخیر اللّه تعالی فی هذا الأمر ماذا یکون.
قال: فخرج ابن عبّاس من عنده و هو یقول: «وا حبیباه!».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 111- 114
فلمّا همّ الحسین بالخروج إلی العراق أتاه ابن العبّاس، فقال له: یا ابن عمّ! قد بلغنی أنّک ترید العراق، و إنّهم أهل غدر، و إنّما یدعونک للحرب، فلا تعجل، و إن أبیت إلّا محاربة هذا الجبّار و کرهت المقام بمکّة، فاشخص إلی الیمن، فإنّها فی عزلة، و لک فیها أنصار و إخوان، فأقم بها و بثّ دعاتک، و اکتب إلی أهل الکوفة و أنصارک بالعراق، فیخرجوا أمیرهم «4»، فإن قووا علی ذلک و نفوه عنها، و لم یکن بها أحد یعادیک أتیتهم، و ما أنا لغدرهم بآمن، و إن لم یفعلوا، أقمت بمکانک إلی أن یأتی اللّه بأمره، فإنّ فیها حصونا و شعابا.
فقال الحسین: یا ابن عمّ! إنّی لأعلم أنّک لی ناصح و علیّ شفیق، و لکن مسلم بن عقیل کتب إلیّ باجتماع أهل المصر علی بیعتی و نصرتی، و قد أجمعت علی المسیر [إلیهم].
قال: إنّهم من خبرت «5» و جرّبت «6»، و هم أصحاب أبیک و أخیک، و قتلتک غدا مع أمیرهم، إنّک لو قد خرجت، فبلغ ابن زیاد خروجک استنفرهم إلیک، و کان الّذین کتبوا إلیک أشدّ من عدوّک، فإن عصیتنی و أبیت إلّا الخروج إلی الکوفة، فلا تخرجنّ نساءک و ولدک معک، فو اللّه إنّی لخائف أن تقتل، کما قتل عثمان، و نساؤه و ولده ینظرون إلیه.
__________________________________________________
(1) (1- 1) لیس فی د.
(2)- من المقتل و الطّبریّ 6/ 217، و فی النّسخ: لو.
(3)- من بر و الطّبریّ، و فی الأصل: مجلسک، و فی د: بجلسک- کذا.
(4)- فی ا «فلیخرجوا أمیرهم فإن قروا علی ذلک».
(5)- [نفس المهموم: «جرّبت» و هو صحیح].
(6)- فی ب «إنّهم من جرت و جرت» و فی ا «إنّهم من خبرت و جبرت» و أحسب ذلک کلّه محرفا عمّا أثبته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 34
فکان الّذی ردّ علیه: لأن أقتل و اللّه بمکان کذا، أحبّ إلیّ من أن أستحلّ بمکّة. فیئس ابن عبّاس منه، و خرج من عنده.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 64- 65- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 166- 167
و جاء به عبد اللّه بن عبّاس و قد أجمع رأیه علی الخروج و حقّقه، فجعل یناشده فی المقام و یعظم علیه القول فی ذمّ أهل الکوفة، و قال له: إنّک تأتی قوما قتلوا أباک و طعنوا أخاک، و ما أراهم إلّا خاذلیک. فقال له: هذه کتبهم معی، و هذا کتاب مسلم باجتماعهم.
فقال له ابن عبّاس: أمّا إذا کنت لا بدّ فاعلا، فلا تخرج أحدا من ولدک، و لا حرمک، و لا نسائک، فخلیق أن تقتل و هم ینظرون إلیک کما قتل ابن عفّان، فأبی ذلک «1» و لم یقبله.
قال: فذکر من حضره یوم قتل، و هو یلتفت إلی حرمه و إخوته، و هنّ یخرجن من أخبیتهنّ جزعا لقتل من یقتل معه و ما یرینه به، و یقول: للّه درّ ابن عبّاس فیما أشار علیّ به.
قال: «1» فلمّا أبی الحسین قبول رأی ابن عبّاس قال له: و اللّه لو أعلم أنّی إذا «2» تشبّثت بک، و قبضت علی «2» مجامع ثوبک، و أدخلت یدی فی شعرک، حتّی یجتمع النّاس علیّ و علیک، کان ذلک نافعی، لفعلته، و لکن أعلم أنّ اللّه بالغ أمره. ثمّ أرسل عینیه، فبکی، «3» و ودّع الحسین، و انصرف «3». «4»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الإمام الحسین و أصحابه: «و لم یفعله»].
(2) (2- 2) [الإمام الحسین و أصحابه: «نشبت و قبضت بهمّتی»].
(3) (3- 3) [الإمام الحسین و أصحابه: «و دمع الحسین علیه السّلام و مضی الحسین لوجهه»].
(4)- و چون حسین علیه السّلام تصمیم حرکت به سوی عراق گرفته بود، عبد اللّه بن عبّاس به نزد آن حضرت شتافت و در نکوهش مردم کوفه سخنان بسیاری گفت. آن جناب را سوگند داد که در مکّه بماند و چنین گفت: «تو اکنون به سوی مردمی می‌روی که پدرت را کشتند و برادرت را زخم زدند. من می‌بینم که از یاری تو نیز دست بازخواهند داشت.»
امام علیه السّلام در پاسخ فرمود: «اینها نامه‌های ایشان است در نزد من، و این هم نامه مسلم بن عقیل است که نوشته، اهل کوفه در بیعت من گرد آمده‌اند.»
ابن عبّاس عرض کرد: «اکنون که تصمیم گرفته‌ای به کوفه روی، پس فرزندان و زنان را با خود مبر!-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 35
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 72- 73- عنه: القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 122
حدّثنا علیّ بن عبد العزیز، ثنا إسحاق، ثنا سفیان، عن إبراهیم بن میسرة، عن طاووس، قال: قال ابن عبّاس:
استأذننی حسین فی الخروج، فقلت: لو لا أن یزری ذلک بی، أو بک، لشبکت بیدی فی رأسک. قال «1»: فکان الّذی ردّ علیّ أن قال: لأن أقتل بمکان کذا أحبّ إلیّ من أن یستحلّ بی حرم اللّه و رسوله. قال: فذلک الّذی سلّی بنفسی عنه. «2»
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 128 رقم 2859، مقتل الحسین،/ 67- عنه:
الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 192
قال أبو جعفر: حدّثنا محروز «3» بن منصور عن أبی مخنف لوط بن یحیی قال: حدّثنا عبّاس بن عبد اللّه، عن عبد اللّه بن عبّاس، قال: أتیت «4» الحسین و هو یخرج إلی العراق، فقلت له: یا ابن رسول اللّه لا تخرج. فقال: یا ابن عبّاس، أما علمت إن منعتنی «5» من
__________________________________________________
- آیا بایسته است تو کشته شوی و آنها کشته‌ات را ببینند؛ چنانچه عثمان کشته شد؟»
امام علیه السّلام به سخن او توجّهی نفرمود.
ابو مخنف گوید:
از کسانی که در روز عاشورا حاضر بوده‌اند، نقل کردند که چون حسین علیه السّلام در آن روز زنان و خواهران خود را مشاهده کرد که چگونه از خیمه‌ها بیرون ریخته و برای کشتگان خود بیتابی و جزع می‌کنند، فرمود: «خدا ابن عبّاس را رحمت کند که این روز را پیش‌بینی کرد و به من نیز تذکّر داد.»
و بالجمله چون ابن عبّاس دید که حسین علیه السّلام از پذیرفتن رأی او خودداری می‌کند، به آن حضرت گفت:
«به خدا سوگند اگر می‌دانستم که گلاویز شدن با تو و نگهداشتنت موجب آن است که مردم دور من و تو را بگیرند (و ناگزیر تو را از رفتن بازدارند) حتما این کار را می‌کردم، ولی چه کنم که می‌دانم خداوند هرچه بخواهد، همان می‌شود!»
این سخن را گفت و سیلاب اشکش سرازیر شد و با حسین علیه السّلام خدا حافظی کرده بازگشت و حسین علیه السّلام نیز راه خود را به سوی عراق پیش گرفت.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 109
(1)- [لم یرد فی مجمع الزّوائد].
(2)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و رجاله رجال الصّحیح»].
(3)- [مدینة المعاجز: «محرز»].
(4)- [مدینة المعاجز: «لقیت»].
(5)- [مدینة المعاجز: «مصعدی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 36
هناک، فإنّ مصارع أصحابی هناک. قلت له: فأنّی لک ذلک؟ قال: بسرّ سرّه «1» لی و علم أعطیته.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 74- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 238
و أتاه عبد اللّه بن عبّاس، فقال:
«یا ابن عمّ! إنّه قد أرجف النّاس أنّک سائر إلی العراق، فبیّن لی ما أنت صانع»؟
فقال له:
«إنّی قد أجمعت السّیر إلی العراق فی أحد یومی هذین إن شاء اللّه».
فقال له ابن عبّاس:
«فإنّی أعیذک باللّه من ذلک. أخبرنی- رحمک اللّه- أتسیر إلی قوم قد قتلوا أمیرهم، و ضبطوا بلادهم، و نفوا عدوّهم؟ فإن کانوا قد فعلوا ذلک، فسر إلیهم، و إن کانوا إنّما دعوک إلیهم، و أمیرهم علیهم، قاهر لهم، و عمّاله یجبون بلادهم، فإنّهم دعوک إلی الحرب، و لا آمن أن یغرّوک، و یکذبوک، و یخذلوک، و یستنفروا إلیک، فیکونوا أشدّ النّاس علیک».
فقال له الحسین:
«فإنّی أستخیر اللّه، و أنظر».
فجاءه من الغد ابن عبّاس، و قال له:
«ابن عمّ! إنّی أتصبّر، و لا أصبر، إنّی أتخوّف علیک فی هذا الوجه الهلاک. إنّ أهل العراق قوم [92] غدر، فأقم بهذا البلد، فإنّک سیّد أهل الحجاز، فإن کان أهل العراق یریدونک- کما زعموا- فاکتب إلیهم، فلینفوا عدوّهم، ثمّ أقدم علیهم، فإن أبیت إلّا الخروج، فسر إلی الیمن، فإنّ بها حصونا و شعابا، و هی أرض عریضة طویلة، و لأبیک بها شیعة، و أنت فی عزلة عن النّاس، فتکتب و تبثّ دعاتک، فإنّی أرجو أن یأتیک ما تحبّ فی عافیة».
فقال له الحسین:
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «سرّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 37
«یا ابن عمّ، إنّی أعلم أنّک ناصح شفیق، و لکنّی قد أجمعت علی المسیر».
فقال له ابن عبّاس:
«فإن کنت سائرا، فلا تسر بنسائک، و صبیتک، فو اللّه إنّی أخاف أن تقتل، کما قتل عثمان، و نساؤه و ولده ینظرون إلیه، و و اللّه الّذی لا إله إلّا هو: لو أعلم أنّی إذا أخذت بشعرک و ناصیتک، حتّی تجتمع علیّ و علیک النّاس، أطعتنی و أقمت؛ لفعلت».
فلمّا أبی علیه، قال له:
«قد أقررت عین ابن الزّبیر بتخلیتک إیّاه و الحجاز، و هو الیوم لا ینظر إلیه معک».
و خرج من عند الحسین.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 54- 56
(و به) قال: أخبرنا أبو محمّد الحسن بن علیّ بن محمّد، قال: أخبرنا أبو عبد اللّه محمّد ابن عمران بن موسی بن عبید اللّه المرزبانیّ، قال: حدّثنا عمر بن داوود العمانیّ، قال:
حدّثنا معاذ بن المثنّی، قال: حدّثنا أبو مالک کثیر بن یحیی، قال: حدّثنا أبو عوانة، عن أبی الجارود، عن أبی بدر، عن أبی الحارثة، عن ابن عبّاس قال: بینا أنا أطوف بالبیت، إذ لقیت الحسین بن علیّ علیهما السّلام کفّه بکفّه بین الرّکن و المقام. فعانقته، ثمّ ضممته إلیّ و قلت: یا أبا عبد اللّه ما ترید؟ قال: أرید أن أسیر. قال: قلت: نشدتک اللّه، تسیر إلی قوم قتلوا أباک، و طعنوا أخاک أهل العراق، و أنت بقیّتنا و جماعتنا. فقال: خلّ عنّی یا ابن عبّاس، فإنّی أستحیی من ربّی عزّ و جلّ أن ألقاه، و لم آمر فی أمّتنا بمعروف، و لم أنه عن منکر.
الشّجری، الأمالی، 1/ 186
و قدم ابن عبّاس فی تلک الأیّام إلی مکّة و قد بلغه أنّ الحسین عزم علی المسیر؛ فأتی إلیه و دخل علیه مسلّما، ثمّ قال له: جعلت فداک، إنّه قد شاع الخبر فی النّاس و أرجفوا بأنّک سائر إلی العراق، فبیّن لی ما أنت علیه. فقال: نعم، قد أزمعت علی ذلک فی أیّامی هذه إن شاء اللّه، و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم. فقال ابن عبّاس: أعیذک باللّه من ذلک، فإنّک إن سرت إلی قوم قتلوا أمیرهم، و ضبطوا بلادهم، و نفوا عدوّهم، ففی مسیرک إلیهم لعمری الرّشاد و السّداد؛ و إن سرت إلی قوم دعوک إلیهم، و أمیرهم قاهر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 38
لهم، و عمّالهم یجبون بلادهم، فإنّما دعوک إلی الحرب و القتال، و أنت تعلم أنّه بلد قد قتل فیه أبوک؛ و اغتیل فیه أخوک؛ و قتل فیه ابن عمّک «1»؛ و قد بایعه أهله؛ و عبید اللّه فی البلد یفرض و یعطی؛ و النّاس الیوم عبید الدّینار و الدّرهم، فلا آمن علیک أن تقتل؛ فاتّق اللّه و الزم هذا الحرم؛ فإن کنت علی حال لا بدّ أن تشخص؛ فصر إلی الیمن، فإنّ بها حصونا لک، و شیعة لأبیک، فتکون منقطعا عن النّاس. فقال الحسین: لا بدّ من العراق. قال: فإن عصیتنی، فلا تخرج أهلک و نساءک؛ فیقال: إنّ دم عثمان عندک و عند أبیک. فو اللّه ما آمن أن تقتل، و نساؤک ینظرن، کما قتل عثمان. فقال الحسین: و اللّه یا ابن عمّ! لئن أقتل بالعراق، أحبّ إلیّ من أن أقتل بمکّة، و ما قضی اللّه، فهو کائن، و مع ذلک أستخیر اللّه و أنظر ما یکون.
ثمّ عاد علیه ابن عبّاس مرّة ثانیة، فأشار علیه بما أشار علیه أوّلا، و نهاه أن یخرج إلی العراق، و أن یخرج بنسائه و أهله، فیقتل، و هم ینظرون إلیه، کما قتل عثمان، و أهله ینظرون إلیه، فلا یقدرون له علی حیلة، ثمّ قال: و اللّه یا ابن رسول اللّه! لقد أقررت عینی ابن الزّبیر بخروجک عن مکّة، و تخلیتک إیّاه فی هذه البلدة، فهو الیوم لا ینظر إلیه أحد، و إذا خرجت نظر النّاس إلیه بعدک. فقال الحسین: فإنّی أستخیر اللّه فی هذا الأمر و أنظر ما یکون. فخرج ابن عبّاس و هو یقول: وا حسیناه.
(أخبرنا) الشّیخ الإمام الزّاهد الحافظ أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، عن شیخ القضاة إسماعیل بن أحمد، عن والده أحمد بن الحسین البیهقیّ، أخبرنا أبو محمّد عبد اللّه السّکریّ ببغداد، أخبرنا إسماعیل بن أحمد الصّفّار، حدّثنا أحمد بن منصور، حدّثنا عبد الرّزاق، أخبرنا ابن عینیة، عن إبراهیم بن میسرة، عن طاووس، قال: سمعت ابن عبّاس یقول: استشارنی الحسین بن علیّ فی الخروج من مکّة، فقلت: لو لا أن یزری بی و بک، لنشبت بیدی فی رأسک. قال: فقال: ما أحبّ أن تستحلّ بی، یعنی مکّة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 216، 217، 219
__________________________________________________
(1)- [راجع ما تقدّم عن ابن أعثم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 39
أخبرنا أبو عبد اللّه الأدیب، أنبأنا أبو القاسم إبراهیم بن منصور، أنبأنا أبو بکر محمّد ابن إبراهیم، أنبأنا أبو سعید المفضل بن محمّد بن إبراهیم الجندیّ، أنبأنا ابن أبی عمر [و] سعید بن عبد الرّحمان/ 20/ ب/ و صامت بن معاذ، قالوا: أنبأنا سفیان بن عیینة، عن إبراهیم بن میسرة:
عن طاووس، عن ابن عبّاس قال: استشارنی الحسین بن علیّ فی الخروج، فقلت:
لو لا أن یزری بی و بک، لنشبت یدی فی رأسک، فکان الّذی ردّ علیّ أن قال: لأن أقتل بمکان کذا و کذا أحبّ إلیّ من أن أستحلّ حرمتها- یعنی الحرم- و کان الّذی سلّا بنفسی عنه «1».
قال: ثمّ یقول طاووس: ما رأیت أحدا أشدّ تعظیما للحرم من ابن عبّاس، و لو أشاء أن أبکی لبکیت.
أخبرنا أبو محمّد هبة اللّه بن أحمد بن عبد اللّه، أنبأنا أبو الغنائم بن أبی عثمان، أنبأنا عبد اللّه بن عبید اللّه بن یحیی، أنبأنا أبو عبد اللّه المحاملیّ، أنبأنا محمّد بن عمرو بن أبی مذعور، أنبأنا سفیان بن عیینة:
عن إبراهیم بن میسرة سمع طاووسا یقول: [قال ابن عبّاس] استشارنی الحسین بن علیّ فی الخروج، فقلت: لو لا أن یزری ذلک بی أو بک لنشبت یدی فی رأسک! فکان الّذی ردّ علیّ أن قال: لأن أقتل بمکان کذا و کذا، أحبّ إلیّ من أن یستحلّ بی ذلک. فقال الّذی سلّا بنفسی عنه.
ثمّ قال: ثمّ یحلف طاووس أنّه لم یر رجلا أشدّ تعظیما للمحارم من ابن عبّاس لو أشاء أن أبکی لبکیت.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 190- 191 رقم 243- 244، تهذیب ابن بدران، 4/ 326
کتاب التّخریج، عن العامریّ بالإسناد، عن هبیرة بن بریم «2»، عن ابن عبّاس «3»، قال:
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی التّهذیب].
(2)- [فی البحار و العوالم: «مریم»].
(3)- [و فی نفس المهموم مکانه: «قلت: وروی عن ابن عبّاس ...»، و فی المعالی: «فی البحار عن ابن عبّاس ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 40
رأیت الحسین قبل أن یتوجّه إلی العراق علی باب الکعبة و کفّ جبرئیل فی کفّه، و جبرئیل ینادی: هلمّوا إلی بیعة اللّه عزّ و جلّ «1».
و عنّف ابن عبّاس علی ترکه الحسین، فقال: إنّ أصحاب الحسین لم ینقصوا رجلا و لم یزیدوا رجلا، فعرفهم بأسمائهم من قبل شهودهم.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 52- 53- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 245؛ المجلسی، البحار، 44/ 185؛ البحرانی، العوالم، 17/ 41؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 163؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 248
و قال ابن عبّاس: لا تخرج إلی العراق، و کن بالیمن لحصانتها و رجالها.
فقال علیه السّلام: إنّی لم أخرج بطرا، و لا أشرا، و لا مفسدا، و لا ظالما، و إنّما خرجت أطلب الصّلاح فی امّة جدّی محمّد، أرید [أن] آمر بالمعروف، و أنهی عن المنکر، [و] أسیر بسیرة جدّی، و سیرة أبی. علیّ بن أبی طالب، فمن قبلنی بقبول الحقّ، فاللّه أولی بالحقّ، و هو أحکم الحاکمین.
فأتاه ابن عبّاس و تکلّم فی ذلک کثیرا، فانصرف.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 89، 94
و کان قد أشار علیه جماعة، منهم ابن عبّاس أن لا یخرج، و کان من جملة ما قال له:
أتسیر إلی قوم أمیرهم علیهم قاهر لهم، و عمّاله تجبی بلادهم، فإنّما دعوک إلی الحرب، و لا آمن أن یکذبوک. فقال: أستخیر اللّه.
ثمّ عاد إلیه فقال له: إنّی أتصبّر و لا أصبر، إنّی أتخوّف علیک أهل العراق، فإنّهم أهل غدر، أقم بهذا البلد، فإنّک سیّد الحجاز، فإن کان أهل العراق یریدونک (فاکتب إلیهم) «2»، فلینفوا عدوّهم، و إن أبیت، فسر إلی الیمن، فإنّ بها حصونا و شعابا، و هی أرض عریضة.
فقال: قد أجمعت المسیر. قال: فلا تسر بنسائک و صبیتک، فإنّی أخاف ما جری لعثمان، و نساؤه، و ولده ینظرون إلیه، و لقد أقررت عینی ابن الزّبیر بتخلیتک إیّاه بالحجاز، و اللّه
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی العوالم و نفس المهموم و المعالی].
(2)- ما بین المعقوفتین: ساقط من الأصول، أوردناه من الطّبریّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 41
لو أنّی أعلم أنّک إذا أخذت بشعرک و ناصیتک حتّی یجتمع علیّ و علیک النّاس أطعتنی لفعلت.
ثمّ خرج.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 328
قال: و أتاه عبد اللّه بن عبّاس، فقال له: قد أرجف النّاس أنّک سائر إلی العراق، فبیّن لی ما أنت صانع؟ فقال له: قد أجمعت السّیر فی أحد یومی هذین إن شاء اللّه تعالی. فقال له ابن عبّاس: فإنّی أعیذک باللّه من ذلک، خبّرنی، رحمک اللّه، أتسیر إلی قوم قتلوا أمیرهم، و ضبطوا بلادهم، و نفوا عدوّهم؟ فإن کانوا فعلوا ذلک فسر إلیهم، و إن کانوا إنّما دعوک إلیهم، و أمیرهم علیهم قاهر لهم، و عمّاله تجبی بلادهم، فإنّما دعوک إلی الحرب، و لا آمن علیک أن یغرّوک، و یکذبوک، و یتخالفوک «1»، و یخذلوک، و یستنفروا إلیک، فیکونوا أشدّ النّاس علیک. فقال الحسین: فإنّی أستخیر اللّه و أنظر ما یکون. فخرج ابن عبّاس.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 275- عنه: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 406- 407
قال: فلمّا کان من العشیّ أو من الغد، أتاه ابن عبّاس، فقال: یا ابن عمّ «2»! إنّی أتصبّر و لا أصبر، إنّی «3» أتخوّف علیک فی هذا الوجه، الهلاک و الاستئصال، إنّ أهل العراق قوم غدر، فلا تقربنّهم «4» أقم فی هذا البلد، فإنّک سیّد أهل الحجاز، «5» فإن کان أهل العراق «5» یریدونک کما زعموا، «6» فاکتب إلیهم «6»، فلینفوا عاملهم و عدوّهم، ثمّ اقدم «7» علیهم، فإن أبیت إلّا أن تخرج، فسر إلی الیمن، فإنّ بها حصونا و شعابا، و هی أرض عریضة طویلة، و لأبیک بها شیعة، و أنت عن النّاس فی عزلة، فتکتب إلی النّاس، و ترسل، و تبثّ دعاتک، فإنّی أرجو أن یأتیک عند ذلک الّذی تحبّ فی عافیة. فقال له الحسین: یا ابن
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «یخالفوک»].
(2)- [و فی المقرّم مکانه: «و قال له ابن عبّاس: یا ابن العمّ ..»].
(3)- [المقرّم: «و»].
(4)- [نهایة الإرب: «فلا تنفر إلیهم»].
(5) (5- 5) [المقرّم: «و أهل العراق إن کانوا»].
(6- 6) [لم یرد فی المقرّم].
(7)- [نهایة الإرب: «قدّم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 42
عمّ! إنّی و اللّه لأعلم أنّک ناصح مشفق، و قد أزمعت و أجمعت «1» المسیر. فقال له ابن عبّاس: فإن کنت سائرا، فلا تسر بنسائک و صبیتک، فإنّی لخائف أن تقتل، «2» کما قتل عثمان، و نساؤه و ولده ینظرون إلیه. ثمّ قال له ابن عبّاس: لقد أقررت عین ابن الزّبیر بخروجک من الحجاز، و هو الیوم لا ینظر إلیه أحد معک، و اللّه الّذی لا إله إلّا هو، لو أعلم أنّی إن أخذت بشعرک و ناصیتک، حتّی یجتمع علینا النّاس، أطعتنی، فأقمت، لفعلت ذلک.
ثمّ خرج ابن عبّاس من عنده «2». «3»
__________________________________________________
(1)- [المقرّم: «علی»].
(2) (2- 2) [المقرّم: «و هم ینظرون إلیک. فقال الحسین: و اللّه لا یدعونی حتّی یستخرجوا هذه العلقة من جوفی، فإذا فعلوا ذلک، سلّط اللّه علیهم من یذلّهم حتّی یکونوا اذلّ من فرام المرأة»].
(3)- گفت (راوی):
عبد اللّه بن عبّاس نیز نزد او رفت و گفت: «مردم شایع کرده‌اند که تو سوی عراق می‌روی. خداوند پشت و پناه تو باد که چنین اندیشه داری و می‌خواهی آن را به کار بری. به من بگو تو چه کار خواهی کرد؟»
به او گفت (حسین به ابن عبّاس): «من تصمیم بر سفر گرفته‌ام و آن هم در همین یکی دو روز خواهد بود؛ به خواست خداوند.»
ابن عبّاس گفت: «به خدا پناه ببر از این (تصمیم). رحمت خداوند شامل تو باد. به من بگو چگونه نزد مردمی خواهی رفت که چنین باشند؟ اگر آنها قبل از تو امیر خود را کشته و کشور خود را نگاه داشته و دشمن را طرد کرده و آماده پذیرایی تو باشند و آنها همه کارها را انجام داده و تو را (برای امارت) دعوت کرده‌اند، تو برو! ولی اگر آنها تو را دعوت کرده‌اند، در حالی‌که امیر آنها هنوز در رأس کار و بر آنها مسلّط باشد و با قهر و غلبه بر آنها حکم می‌کند، عمّال او سرگرم استیفا و جمع اموال باشند. پس آنها تو را فقط برای جنگ دعوت کرده‌اند و من اطمینان ندارم و از این می‌ترسم که آنها تو را فریب دهند و دروغ بگویند و با تو بستیزند و تو را تنها بگذارند. یا آن‌که آنها را به جنگ تو دعوت کنند و خود آنها سخت‌تر و بدتر از دشمنان دیگر باشند.»
حسین گفت: «من استخاره می‌کنم و منتظر خواهم شد و در کار خویش تأمل خواهم کرد.»
ابن عبّاس از نزد او رفت.
گفت (راوی):
چون شب شد یا روز بعد بود که باز ابن عبّاس رسید و گفت: «ای پسر عمّ من! هرقدر می‌خواهم خودداری و بردباری کنم، باز می‌بینم، نمی‌توانم؛ زیرا بر تو در این راه که قصد داری سخت بیمناکم و می‌ترسم هلاک شوی و ریشه تو از بیخ کنده شود؛ زیرا اهل عراق مردم خائن و غدّار می‌باشند. به آنها نزدیک مشو! در این‌جا بمان که تو خواجه مردم حجاز هستی. اگر اهل عراق تو را بخواهند و دوست-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 43
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 276- عنه: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 408؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 196- 197
أخبرنی الشّریف أبو الحارث و الفقیه شاذان، بالإسنادین المذکورین، عن الفقیه أبی الفتح الکراجکیّ، قال: أخبرنی الشّیخ المفید أبو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن النّعمان رضی اللّه عنه قال: أخبرنا أبو القاسم جعفر بن قولویه، عن أبیه، عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن أبیه محمّد بن عیسی الأشعریّ، عن عبد اللّه بن سلیمان النّوفلیّ، قال:
[عن جعفر بن محمّد ...] فقد حدّثنی [أبی] «1» محمّد بن علیّ بن الحسین علیهم السّلام، قال:
لمّا تجهّز الحسین علیه السّلام إلی الکوفة أتاه ابن عبّاس، فناشده اللّه و الرّحم أن یکون المقتول بالطّفّ، فقال: أنا أعرف بمصرعی منک و ما کدّی من الدّنیا إلّا فراقها، ألا أخبرک- یا ابن عبّاس-، بحدیث أمیر المؤمنین علیه السّلام و الدّنیا؟ فقال: بلی لعمری أنّی لأحبّ أن تحدّثنی بأمرها.
فقال أبی: قال علیّ بن الحسین علیه السّلام: سمعت أبا عبد اللّه الحسین علیه السّلام یقول: حدّثنی أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه قال: إنّی کنت بفدک فی بعض حیطانها و قد صارت لفاطمة
__________________________________________________
- دارند، چنان‌که خود آنها ادعا می‌کنند، تو به آنها بنویس که والی خود را طرد کنند و دشمن را بیرون برانند، آن‌گاه تو نزد آنها برو و اگر اصرار داری که از این دیار مهاجرت کنی، به یمن برو که در آن جا قلعه و سنگر و درّه بسیار است. پدر تو هم در آن‌جا شیعه و معتقد دارد. آن‌گاه تو از مردم دور و کنار خواهی بود. از همان‌جا هم می‌توانی با مردم مکاتبه کنی و مبلغین و داعیان بسیار بفرستی که من امیدوارم آنچه را بخواهی، به دست خواهی آورد و تو هم آسوده و تندرست خواهی بود.»
حسین گفت: «ای پسر عمّ من! یقین دارم که تو ناصح مشفق هستی؛ ولی من تصمیم گرفته‌ام که بروم.» ابن عبّاس گفت: «اگر تو تصمیم گرفتی که بروی، پس چرا زنان و کودکان خود را همراه خود می‌بری؟
من می‌ترسم که تو مانند عثمان کشته شوی؛ در حالی‌که زنان و فرزندان او ناظر قتل او باشند.»
بعد از آن، ابن عبّاس به او گفت: «تو در این سفر و خروج، چشم ابن زبیر را روشن خواهی کرد. کسی امروز با بودن تو به او نگاه نمی‌کند. به خداوندی که جز او خدای دیگر نیست، اگر بدانم که من زلف تو را به دست بگیرم و سر و پیشانی تو را سخت بکشم، به حدّی که مردم همه جمع شوند و ما را از یکدیگر جدا کنند و بدانم این کار درباره منع تو سودی داشته باشد، حتما چنین می‌کردم؛ ولی می‌دانم که تو اطاعت نخواهی کرد.» آن‌گاه ابن عبّاس از آن‌جا بیرون رفت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 136، 138
(1)- الزّیادة من ر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 44
علیها السّلام: قال: فإذا أنا بامرأة (قد هجمت) «1» علیّ و فی یدی مسحاة و أنا أعمل بها، فلمّا نظرت إلیها طار قلبی ممّا تداخلنی من جمالها، فشبّهتها ببثینة بنت عامر الجمحیّ،- و کانت من أجمل نساء قریش- فقالت: یا ابن أبی طالب! هل لک أن تتزوّج بی فأغنیک عن هذه المسحاة، و أدلّک علی خزائن الأرض، فیکون لک الملک ما بقیت، و لعقبک من بعدک؟
فقال لها علیه السّلام: من أنت حتّی أخطبک من أهلک؟ قالت: أنا الدّنیا. قال لها: فارجعی و اطلبی زوجا غیری، فلست من شأنی، و أقبلت علی مسحاتی.
الأربعون، ابن زهرة،/ 46- 47، 50- 51
فعزم علی المسیر، فجاء إلیه ابن عبّاس، و نهاه عن ذلک، و قال له: یا ابن عمّ! إنّ أهل الکوفة قوم غدر، قتلوا أباک، و خذلوا أخاک، و طعنوه، و سلبوه، و أسلموه إلی عدوّه، و فعلوا ما فعلوا. فقال: هذه کتبهم و رسلهم، و قد وجب علیّ المسیر لقتال أعداء اللّه.
فبکی ابن عبّاس، و قال: وا حسیناه.
و ذکر المسعودیّ فی کتاب مروج الذّهب: إنّ ابن عبّاس قال له: إن کرهت المقام بمکّة خوفا علی نفسک، فسر إلی الیمن، فإنّ فیها عزلة، و لنا بها أنصار و أعوان، و بها قلاع و شعاب، و اکتب إلی أهل الکوفة، فإن أخرجوا أمیرهم، و سلّمواها إلی نایبک، فسر إلیهم، فإنّک إن سرت إلیهم علی هذه الحالة، لم آمن علیک منهم، و إن عصیتنی فاترک أهلک و أولادک هاهنا، فو اللّه إنّی لخائف علیک أن تقتل، کما قتل عثمان و نساؤه و أهله ینظرون إلیه.
قلت: و هذا معنی قول علیّ علیه السّلام. للّه درّ ابن عبّاس، فإنّه ینظر من ستر رقیق، فلمّا یئس ابن عبّاس منه، حزن لفقده.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 137
أنبأنا أبو الحسن علیّ بن المفضل قال: أخبرنا الحافظ أبو طاهر أحمد بن محمّد السّلفیّ، قال: أخبرنا أبو عبد اللّه الحسین بن علیّ بن أحمد بن البسریّ، قال: أخبرنا أبو محمّد عبد اللّه بن محمّد بن عبد اللّه السّکریّ، قال: أخبرنا إسماعیل بن محمّد الصّفّار، قال: حدّثنا أحمد بن منصور الرّمادیّ، قال: حدّثنا عبد الرّزاق، قال: حدّثنا ابن عیینة، عن إبراهیم ابن میسرة، عن طاووس، قال: سمعت ابن عبّاس یقول: استشارنی الحسین بن علیّ
__________________________________________________
(1)- فی ر: «تقحّمت».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 45
علیهما السّلام بالخروج بمکّة، قال: فقلت: لو لا أن یزری بی أو بک لنشبت یدی فی رأسک. قال:
فقال: ما أحبّ أن تستحلّ بی. یعنی مکّة. قال: یقول طاووس: و ما رأیت أحدا أشدّ تعظیما للمحارم من ابن عبّاس، لو أشاء أن أبکی لبکیت.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2603، الحسین بن علیّ،/ 62
قال الحسین علیه السّلام لعبد اللّه بن عبّاس فی کلام دار بینهما: إنّی مقتول بالعراق، و لأن أقتل هناک أحبّ إلیّ من أن یستحلّ دمی فی حرم اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و اله و سلّم.
ابن طاووس، الملاحم و الفتن،/ 192
و عن ابن عبّاس، قال: استأذننی الحسین فی الخروج، فقلت: لو لا أن یزری ذلک بی، أو بک، لقلت بیدی فی رأسک. قال: فکان الّذی قال لی: لأن أقتل بمکان کذا و کذا، أحبّ إلیّ من أن یستحلّ بی. قال: فذاک سلّی نفسی عنه. خرجه ابن بنت منیع.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 150- 151
سفیان بن عیینة: عن إبراهیم بن میسرة، عن طاووس، عن ابن عبّاس قال: استشارنی الحسین فی الخروج، فقلت: لو لا أن یزری بی و بک، لنشبت یدی فی رأسک. فقال: لأن أقتل بمکان کذا و کذا، أحبّ إلیّ من أن أستحلّ حرمتها- یعنی مکّة- و کان ذلک الّذی سلّی نفسی عنه.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 196
و قال ابن عبّاس: إنّی «1» لأظنّک ستقتل غدا بین نسائک و بناتک، کما قتل عثمان، و إنّی لأخاف أن تکون الّذی یقاد به عثمان، إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ.
قال: أبا العبّاس! إنّک شیخ قد کبرت. «2» فقال: لو لا أن یزری بی و بک لنشبت یدی فی رأسک، و لو أعلم أنّک تقیم، إذا لفعلت. ثمّ بکی «2» و قال: أقررت عین ابن الزّبیر.
[عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 200، تاریخ الإسلام، 2/ 343
و لمّا استشعر النّاس خروجه أشفقوا علیه من ذلک، و حذروه منه، و أشار علیه ذوو الرّأی منهم و المحبّة له بعدم الخروج إلی العراق، و أمروه بالمقام بمکّة، و ذکروه ما جری
__________________________________________________
(1)- [تاریخ الإسلام: «و اللّه إنّی»].
(2) (2- 2) [تاریخ الإسلام: «فبکی ابن عبّاس»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 46
لأبیه و أخیه معهم.
قال سفیان بن عیینة، عن إبراهیم بن میسرة، عن طاووس، عن ابن عبّاس. قال:
استشارنی الحسین بن علیّ فی الخروج، فقلت: لو لا أن یزری بی و بک النّاس، لشبثت یدی فی رأسک، فلم أترکک تذهب. فکان الّذی ردّ علیّ أن قال: لأن أقتل فی مکان کذا و کذا أحبّ إلیّ من أن أقتل بمکّة. قال: فکان هذا الّذی سلّی نفسی عنه.
وروی أبو مخنف، عن الحارث بن کعب الوالبیّ، عن عقبة بن سمعان: إنّ حسینا لمّا أجمع المسیر إلی الکوفة أتاه ابن عبّاس، فقال: یا ابن عمّ! إنّه قد أرجف النّاس أنّک سائر إلی العراق، فبیّن لی ما أنت صانع؟ فقال: إنّی قد أجمعت المسیر فی أحد یومیّ هذین إن شاء اللّه تعالی. فقال له ابن عبّاس: أخبرنی إن کان قد دعوک بعد ما قتلوا أمیرهم، و نفواعدوّهم، و ضبطوا بلادهم، فسر إلیهم، و إن کان أمیرهم حیّ، و هو مقیم علیهم، قاهر لهم، و عمّاله تجبی بلادهم، فإنّهم إنّما دعوک للفتنة و القتال، و لا آمن علیک أن یستفزوا علیک النّاس، و یقلبوا قلوبهم علیک، فیکون الّذی دعوک أشدّ النّاس علیک. فقال الحسین: إنّی أستخیر اللّه و أنظر ما یکون. فخرج ابن عبّاس عنه.
فلمّا کان من العشیّ أو من الغد، جاء ابن عبّاس إلی الحسین فقال له: یا ابن عمّ! إنّی أتصبّر و لا أصبر، إنّی أتخوّف علیک فی هذا الوجه الهلاک، إنّ أهل العراق قوم غدر، فلا تغترّنّ بهم، أقم فی هذا البلد حتّی ینفی أهل العراق عدوّهم، ثمّ اقدم علیهم، و إلّا فسر إلی الیمن، فإنّ به حصونا و شعابا، و لأبیک به شیعة، و کن عن النّاس فی معزل، و اکتب إلیهم، و بثّ دعاتک فیهم، فإنّی أرجوا إذا فعلت ذلک أن یکون ما تحبّ. فقال الحسین: یا ابن عمّ! و اللّه إنّی لأعلم أنّک ناصح شفیق، و لکنّی قد أزمعت المسیر. فقال له: فإن کنت و لا بدّ سائرا، فلا تسر بأولادک و نسائک، فو اللّه إنّی لخائف أن تقتل، کما قتل عثمان و نساؤه و ولده ینظرون إلیه. ثمّ قال ابن عبّاس: أقررت عین ابن الزّبیر بتخلیتک إیّاه بالحجاز، فو اللّه الّذی لا إله إلّا هو، لو أعلم أنّک إذا أخذت بشعرک و ناصیتک حتّی یجتمع علیّ و علیک النّاس، أطعتنی، و أقمت، لفعلت ذلک.
قال: ثمّ خرج من عنده.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 159- 160
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 47
(و قرأت) بخطّ الذّهبیّ فی التّذهیب، ممّا زاده علی الأصل، قال إبراهیم بن میسرة، عن طاووس، عن ابن عبّاس: استشارنی الحسین فی الخروج إلی العراق، فقلت: لو لا أن یزری بک، و بی، لنشبت یدی رأسک.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 356
ثمّ جاءه بعد ذلک عبد اللّه بن عبّاس رضی اللّه عنه و معه جماعة من أهل ذوی الحنکة «1» و التّجربة و المعرفة بالأمور، فقال «2»: إنّ النّاس قد أرجفوا بأنّک سائر إلی العراق، فهل عزمت علی شی‌ء من ذلک؟ فقال: نعم، إنّی قد أجمعت علی المسیر فی أحد یومیّ هذین، أرید اللّحاق بابن عمّی مسلم بن عقیل إن شاء اللّه تعالی. فقال ابن عبّاس و الجماعة الّذین معه: نعیذک باللّه من ذلک، أخبرنا، أتسیر إلی قوم قتلوا أمیرهم، و ضبطوا بلادهم، و نفوا عدوّهم، فإن کانوا قد فعلوا، فسر إلیهم، و إن کانوا إنّما دعوک، و أمیرهم قائم علیهم، قاهر لهم، «3» و عمّالهم تجبی بلادهم، و تأخذ خراجهم «3»، فإنّما دعوک إلی الحرب و لا آمن علیک من أن یغرّوک، و یکذبوک، و یخذلوک، و یتّبعوک، ثمّ یستفزّوا «4» إلیک، فیکونوا أشدّ النّاس علیک. فقال الحسین علیه السّلام: إنّی أستخیر اللّه تعالی، ثمّ أنظر ماذا یکون. فخرج ابن عبّاس و الجماعة الّذین معه.
فلمّا کان من الغد، فإذا بعبد اللّه بن عبّاس رضی اللّه عنه و قد جاء إلی الحسین علیه السّلام ثانیا، فقال:
یا ابن عمّ! إنّی أتصبّر و لا أصبر، إنّی أتخوّف علیک من هذا الوجه الهلاک و الاستئصال، إنّ أهل العراق قوم غدروا، فلا تأمنهم، و أقم بهذا البیت الشّریف، فإنّک سیّد أهل الحجاز، و إن کان أهل العراق یریدونک- کما زعموا- اکتب إلیهم، ینفوا عاملهم، و یخرجوه عنهم، ثمّ تقدّم علیهم، و إن رأیت، فسر إلی الیمن، فإنّ فیها حصونا و شعابا، و هی أرض طویلة عریضة، و لأبیک بها شیعة کثیرة، و تکون بها منعزلا «5»، فتکتب إلی النّاس، و یکتبون
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار: «ذوی الحکمة»].
(2)- [نور الأبصار: «فقالوا له»].
(3) (3- 3) [نور الأبصار: «یجبی بلادهم، و یأخذ خراجهم»].
(4)- [نور الأبصار: «یستنفروا»].
(5)- [نور الأبصار: «معتزلا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 48
إلیک، «1» و تلب «2» دعاتک، فإنّی أرجو أن یأتیک عند ذلک الفرج الّذی تحبّ فی عافیه «1». فقال الحسین علیه السّلام: یا ابن عمّ! أعلم أنّک ناصح مشفق، و لکنّی قد أزمعت و أجمعت علی المسیر إلی هذا الوجه. فقال له ابن عبّاس: فإن کنت سائرا و لا بدّ، فلا تسر بنسائک و صبیانک.
قال: و لا أترکهم خلفی. فقال له ابن عبّاس: و اللّه لو أعلم أنّی إذا أخذت بناصیتک، و أخذت بناصیتی، حتّی یجتمع «3» النّاس أطعتنی، و أقمت، لفعلت. ثمّ خرج عنه ابن عبّاس، و هو یقول: و اللّه لقد قرّت «4» عین ابن الزّبیر بمخرجک من الحجاز.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 185- 186، 187- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 257- 259
و کان ابن عبّاس یقول له: لا تفعل.
فقال له ابن عبّاس: و اللّه إنّی لأظنّک ستقتل بین نسائک و بناتک، کما قتل عثمان، فلم یقبل منه. فبکی ابن عبّاس، و قال: أقررت عین ابن الزّبیر. «5»
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 206
فنهاه ابن عبّاس، و بیّن له غدرهم، و قتلهم لأبیه، و خذلانهم لأخیه، فأبی، فنهاه أن لا یذهب بأهله، فأبی، فبکی ابن عبّاس و قال: وا حبیباه «6». «7»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [نور الأبصار: «و إنّی أرجو أن یأتیک عند ذلک الفرج بالّذی ترید»].
(2)- [و الصّحیح: «تبثّ»].
(3)- [نور الأبصار: «تجتمع علینا»].
(4)- [نور الأبصار: «أقررت»].
(5)- و چون این مکتوب [مکتوب مسلم] به امام حسین رضی اللّه عنه رسید، آهنگ سفر عراق فرمود و هرچند ابن عبّاس رضی اللّه عنه آن حضرت را از آن حرکت منع نموده، بر اقامت حریم حرم تحریص کرد و بر اصابت رأی خویش دلایل معقوله بر زبان آورد، به جایی نرسید و امام حسین، ابن عبّاس را گفت که: «یابن عم! کمال اشفاق تو را درباره خود معلوم دارم. امّا عزیمت من به جانب کوفه، تصمیم یافته است و به هیچ نوعی فسخ آن میسّرپذیر نیست. و در این سفر، سری است که به ظهور خواهد آمد. مصراع:
دفع تقدیر به تدبیر نشاید کردن.»
آن‌گاه ابن عبّاس رضی اللّه عنه آن حضرت را وداع کرده با چشم گریان و دل بریان روی به جانب مدینه آورد.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 46
(6)- [الإمام الحسین و أصحابه: «وا حسیناه»].
(7)- چون ابن عبّاس از عزیمت امام حسین علیه السّلام واقف شد، او را نهی کرد و بیان غدر اهل کوفه و قتل پدرش علی علیه السّلام و ترک نصرت برادرش حسن علیه السّلام را نمود و چون حسین علیه السّلام از نصیحت وی ابا کرد، گفت ابن عبّاس: «پس اهل بیت علیهم السّلام را با خود مبر!»
از آن نیز ابا نمود. آنگه ابن عبّاس گریست و گفت: «وا حسیناه!»
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 241
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 49
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117- عنه: القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 123
عن طاووس، قال: قال ابن عبّاس: جاءنی حسین یستشیرنی فی الخروج إلی العراق، فقلت: لو لا أن یرزؤا «1» بک لشبثت یدی فی شعرک، إلی أین تخرج؟ إلی قوم قتلوا أباک و طعنوا أخاک؟ و کان الّذی سخی بنفسه عنه، أن قال لی: إنّ هذا الحرم یستحلّ برجل، و لأن أقتل فی أرض کذا و کذا، أحبّ إلیّ من أن أکون أنا هو (ش).
المتّقیّ الهندی، کنز العمّال، 13/ 672 رقم 37716
و روی صاحب کتاب فاطمة و ولدها بإسناده عن ابن عبّاس قال: لقیت الحسین علیه السّلام و هو خارج إلی العراق، فقلت له: یا ابن رسول اللّه لا تخرج. فقال: أما علمت إنّ منیّتی من هناک؟ و إنّ مصارع أصحابی هناک؟
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 588 رقم 66
قال: فالتفت الحسین علیه السّلام إلی ابن عبّاس رضی اللّه عنه و قال له: ما تقول فی قوم أخرجوا ابن بنت نبیّهم عن وطنه، و داره، و قراره، و حرم جدّه، و ترکوه خائفا مرعوبا، لا یستقرّ فی قرار، و لا یأوی إلی جوار، یریدون بذلک قتله، و سفک دمائه، و لم یشرک باللّه شیئا، و لم یرتکب منکرا، و لا إثما. فقال له ابن عبّاس: جعلت فداک یا حسین، إن کنت «2» لا بدّ سائرا «3» إلی الکوفة، فلا تسیر «4» بأهلک و نسائک «5». فقال له: یا ابن العمّ! إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی منامی، و قد أمر «6» بأمر لا أقدر علی خلافه، و أنّه أمرنی بأخذهم معی. «7» و فی نقل آخر أنّه قال: یا ابن العمّ! إنّهنّ «7» ودائع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و لا آمن علیهنّ أحدا، و هنّ أیضا لا یفارقننی. فسمع ابن عبّاس بکاء من ورائه، و قائلة تقول: یا ابن عبّاس!
__________________________________________________
(1)- یرزؤا: الرّزء: المصیبة بفقد الأعزّة. النّهایة 2/ 218.
(2)- [فی المعالی و وسائل المظفّریّ: «کان»].
(3)- [فی المعالی: «من المسیر» و فی وسائل المظفّریّ: «من السّیر»].
(4)- [فی المعالی و وسائل المظفّریّ: «فلا تسر»].
(5)- [زاد فی المعالی: «فو اللّه إنّی لخائف أن تقتل، کما قتل عثمان و نسائه و ولده ینظرون إلیه» و من هنا حکاه فی بحر العلوم].
(6)- [فی المعالی و بحر العلوم: «أمرنی»].
(7- 7) [فی المعالی: «و أنّهنّ» و فی وسائل المظفّریّ و بحر العلوم: «و قال: یا ابن العمّ! إنّهنّ و اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 50
تشیر «1» علی شیخنا و سیّدنا أن یخلفنا ها هنا، و یمضی وحده، لا و اللّه بل نحیا «2» معه و نموت معه، و هل أبقی الزّمان لنا غیره. فبکی ابن عبّاس بکاء شدیدا، و جعل یقول: یعزّ علیّ و اللّه فراقک یا ابن عمّاه «3». «4» ثمّ أقبل علی الحسین علیه السّلام و أشار علیه بالرّجوع إلی مکّة، و الدّخول فی صلح بنی أمیّة، فقال «4» الحسین علیه السّلام: هیهات یا ابن عبّاس! إنّ القوم لا یترکونی، و أنّهم یطلبونی أین کنت، حتّی أبایعهم کرها، و یقتلونی، و اللّه لو کنت فی جحر «5» هامّة من هوامّ الأرض، لا ستخرجونی منه، و قتلونی، و اللّه إنّهم لیعتدون «6» علیّ، کما اعتدی الیهود فی یوم السّبت، و إنّی «7» فی أمر جدّی رسول اللّه، حیث أمرنی، و إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون «8».
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 243- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 247؛ مثله الیزدی، وسائل المظفّری «9»،/ 436؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 157، 158
فقال له ابن عبّاس: و اللّه إنّی لأظنّک لتقتل بین نسائک، و أبنائک، و بناتک، کما قتل عثمان فلم یقبل. فبکی، و قال: أقررت عین ابن الزّبیر.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 205
و فی التّبر المذاب: [...] فعزم علی المسیر، فجاء عبد اللّه بن عبّاس و قال: یا ابن عمّ! إنّ أهل الکوفة قوم غدر، قتلوا أباک، و خذلوا أخاک، و طعنوه، و سلبوه، و أسلموه إلی عدوّه. فقال: یا ابن عمّ! هذا کتبهم و رسلهم، و قد وجب علیّ إجابتهم، و قام لهم علیّ العذر عند اللّه سبحانه. فبکی عبد اللّه حتّی بلّ لحیته، و قال: وا حسیناه.
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «أتشیر»].
(2)- [وسائل المظفّریّ: «نحن»].
(3)- [فی المعالی و وسائل المظفّریّ و بحر العلوم: «یا ابن عمّ» و إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(4) (4- 4) [بحر العلوم: «قال»].
(5)- [بحر العلوم: «ثقب»].
(6)- [فی وسائل المظفّریّ: «لیعتدونی» و فی بحر العلوم: «لیعتدنّ»].
(7)- [أضاف فی بحر العلوم: «ماض»].
(8)- [أضاف فی بحر العلوم: «فخرج ابن عبّاس و هو یقول: وا حسیناه»].
(9)- [حکاه فی وسائل المظفّریّ عن الفوادح الحسینیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 51
و ذکر المسعودیّ أنّ ابن عبّاس قال له: إن کرهت المقام بمکّة خوفا علی نفسک، فسر إلی الیمن، فإنّ فیها عزلة، و لنا بها أنصار و أعوان، و بها قلاع و شعاب، و اکتب إلی أهل الکوفة، فإن أخرجوا أمیرهم، و سلّموها إلی رسولک، فسر إلیهم، فإنّک إن سرت الیوم علی هذه الحال، لم آمن علیک منهم، و إن عصیتنی فاترک أولادک و أهلک ها هنا فو اللّه إنّی لخائف علیک أن تقتل، کما قتل عثمان و نساؤه و أهله ینظرون إلیه. فلمّا یئس منه، حزن لفقده، و بکی فیه، فقال: وا أسفا علی حسین.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 244- 245
و فی بعض الکتب: جاء عبد اللّه بن عبّاس إلی الحسین علیه السّلام و تکلّم معه بما تکلّم إلی أن أشار علیه بالدّخول فی طاعة یزید و صلح بنی أمیّة، فقال الحسین علیه السّلام: هیهات، هیهات یا ابن عبّاس! إنّ القوم لن یترکونی، و أنّهم یطلبوننی، أین کنت حتّی أبایعهم کرها، و یقتلونی، و اللّه إنّهم لیعتدون علیّ کما اعتدت الیهود فی یوم السّبت، و إنّی ماض فی أمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سلّم حیث أمرنی، إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. فقال: یا ابن العمّ! بلغنی أنّک ترید العراق، و إنّهم أهل غدر، و إنّما یدعونک للحرب، فلا تعجل، فأقم بمکّة. فقال علیه السّلام:
لأن أقتل و اللّه بمکان کذا، أحبّ إلیّ من أن استحلّ بمکّة. و هذه کتب أهل الکوفة و رسلهم، و قد وجب علیّ إجابتهم، و قام لهم العذر علیّ عند اللّه سبحانه. فبکی عبد اللّه حتّی بلّت لحیته و قال: وا حسیناه! وا أسفاه علی حسین.
فی کتاب مهج الأحزان و النّاسخ: إنّ ابن عبّاس ألحّ علی الحسین فی منعه من المسیر إلی الکوفة، فتفأّل بالقرآن لإسکاته، فخرج الفال قوله تعالی: کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ فقال علیه السّلام: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، صدق اللّه و رسوله. ثمّ قال:
یا ابن عبّاس! فلا تلحّ علیّ بعد هذا، فإنّه لا مرد لقضاء اللّه عزّ و جلّ. انتهی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 246- 247
و جاءه عبد اللّه بن عبّاس، فنهاه عن الخروج أیضا، فقال: أستخیر اللّه، و أنظر ما یکون. (ثمّ) أتاه مرّة ثانیة، فأعاد علیه النّهی، و قال: إن أبیت إلّا الخروج، فاخرج إلی الیمن. فقال الحسین علیه السّلام: یا ابن عمّ! إنّی و اللّه لأعلم أنّک ناصح مشفق، و قد أزمعت و أجمعت المسیر.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 593، لواعج الأشجان،/ 71
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 52

ابن عبّاس یلتقی بابن الزّبیر

ثمّ خرج عبد اللّه بن عبّاس من عنده [من عند الحسین علیه السّلام]- و هو مغضب- و ابن الزّبیر علی الباب، فلمّا رآه قال: یا ابن الزّبیر! قد أتی ما أحببت، قرّت عینک، هذا أبو عبد اللّه «1» یخرج «2» و یترکک و الحجاز.
یا لک من قبّرة «3» بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری «4»
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 61- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 204، تهذیب ابن بدران، 4/ 331، مختصر ابن منظور، 7/ 142- 143؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2611، الحسین بن علیّ،/ 70؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 421؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 343، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 200؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 165
ثمّ خرج ابن عبّاس من عنده، فمرّ بابن الزّبیر فقال له: قرّت عینک یا ابن الزّبیر بشخوص الحسین عنک، و تخلیته إیّاک و الحجاز، ثمّ قال:
یا لک من قبّرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 374، أنساب الأشراف، 3/ 162
فمرّ بابن الزّبیر و هو جالس، فقال له: قرّت عینک یا ابن الزّبیر بخروج الحسین. ثمّ تمثّل:
__________________________________________________
(1)- [و فی تاریخ الإسلام مکانه: «و لمّا رأی ابن عبّاس عبد اللّه بن الزّبیر قال له: قد أتی ما أحببت، هذا الحسین ...» و فی السّیر: «ثمّ قال بعد لابن الزّبیر: قد أبی ما أحببت، أبو عبد اللّه ...»].
(2)- [فی السّیر: «یخرج إلی العراق» و فی البدایة: «خارج»].
(3)- [فی ابن عساکر ط المحمودیّ و التّهذیب و تهذیب الکمال و تاریخ الإسلام و السّیر و البدایة: «قنبرة»].
(4)- [زاد فی البدایة: «صیّادک الیوم قتیل فأبشری»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 53
خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری و نقّری ما شئت أن تنقّری «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 244
فمرّ بعبد اللّه بن الزّبیر، فقال: قرّت عینک یا ابن الزّبیر! ثمّ قال:
یا لک من قبّرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری «2»
هذا حسین یخرج إلی العراق، و علیک بالحجاز. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 384- عنه: القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 123- 124
ثمّ مرّ ابن عبّاس بابن الزّبیر و جعل یقول:
یا «4» لک من قبّرة «5» بمعمر خلا لک «6» الجوّ فبیضی و اصفری
__________________________________________________
(1)- و از کنار ابن زبیر که نشسته بود، گذشت و به او گفت: «ای پسر زبیر! چشم تو به رفت حسین علیه السّلام روشن باد!»
و به‌عنوان تمثّل، این بیت را خواند:
«محیط برای تو خالی شد. تخم بگذار و چهچهه بزن
و هرچه می‌خواهی، دانه برچین!»
دامغانی، ترجمه أخبار الطّوال،/ 292
(2)- [أضاف فی الإمام الحسین و أصحابه:
«قد رحل الصّیّاد عنک فابشری و رفع الفخّ فماذا تحذری
لا بدّ من صیدک یوما فاصبری هذا حسین خارجا فأبشری
إلی العراق راجیا للظّفر»].
(3)- و به عبد اللّه بن زبیر گذشت و گفت: «ای پسر زبیر! چشمت روشن شد.»
آن‌گاه شعری بدین مضمون خواند:
«ای پرستو که در خانه‌ای خانه خلوت شد
تخم بگذار و چهچهه بزن و هرچه می‌خواهی تخم بگذار.»
سپس گفت: «اینک حسین سوی عراق می‌رود. حجاز را نگهدار!»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2966- 2967
(4)- فی النّسخ: ما، و التّصحیح من المقتل 8/ ألف و الطّبریّ.
(5)- فی د: قنبرة، و فی الأصل و بر: فترة، و التّصحیح من المقتل.
(6)- فی د: لکی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 54
و «1» نقّری ما شئت «1» أن تنقّری قد رفع الفخّ «2» فماذا تحذری
لا بدّ من أخذک «3» یوما فاصبری
قال: ثمّ أقبل ابن عبّاس إلی/ عبد اللّه بن الزّبیر، فقال: قرّت عیناک یا ابن الزّبیر! هذا الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما) یخرج إلی العراق و یخلّیک و الحجاز.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 114- 115
فمرّ بعبد اللّه بن الزّبیر، فقال: قرّت عینک یا ابن الزّبیر، و أنشد:
یا لک من قبّرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری
هذا حسین یخرج إلی العراق و یخلّیک و الحجاز.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 65- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 167
و مضی الحسین لوجهه، و لقی ابن عبّاس بعد خروجه عبد اللّه بن الزّبیر، فقال له:
یا لک من قبرّة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری هذا الحسین خارجا فاستبشری
فقال: قد خرج الحسین و خلت لک الحجاز. «4»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 73
__________________________________________________
(1) (1- 1) فی د: انفری ما شئتی.
(2)- من سمط النّجوم العوالیّ، و فی النّسخ: الفتح.
(3)- فی د و بر: أجدل. و لیس المصراع فی المراجع.
(4)- و پس از آن‌که حسین علیه السّلام از مکّه بیرون رفت، ابن عبّاس، عبد اللّه بن زبیر را دیدار کرد و بدو گفت:
یا لک من قبّرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری هذا الحسین خارجا فاستبشری
مرغ چکاوک که در معمر هستی، فضا برای تو خالی باشد. اکنون تخم بگذار و نغمه سرده.
و هرچه می‌خواهی دانه برچین و منقار بزن. مژده که حسین علیه السّلام از مکّه بیرون رفت.
و در آخر گفت: «حسین علیه السّلام بیرون رفت و خطّه حجاز برای تو خالی شد.»
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 110
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 55
و مرّ بعبد اللّه بن الزّبیر، فقال:
«قرّت عینک یا ابن الزّبیر!»
ثمّ قال: [93]
یا لک من حمّرة «1» بمعمر خلا لک الجوّ، فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری
قال:
- «و ما ذاک؟»
قال:
- «هذا الحسین یخرج إلی العراق، و یخلّیک و الحجاز.»
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 56
(و به) قال: أخبرنا القاضی أبو الحسین أحمد بن علیّ بن الحسین التّوزیّ، قال: حدّثنا القاضی أبو الفرج المعافی بن زکریّا بن یحیی بن حمید الطّبریّ قراءة علیه، قال: حدّثناابن درید، قال: حدّثنا العکلیّ، عن أبیه، قال: ذکر ابن داب، قال: ذکر عوانة عن الشّعبیّ: أنّ عبد اللّه بن عبّاس دخل المسجد و قد سار الحسین بن علیّ علیه السّلام إلی العراق، فإذا هو بعبد اللّه بن الزّبیر فی جماعة من قریش، و قد استعلاهم بالکلام. فجاء ابن عبّاس حتّی ضرب بیده علی عضد ابن الزّبیر، فقال: أصبحت و اللّه کما قال الأوّل:
یا لک من قنبرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری
خلت و اللّه یا ابن الزّبیر الحجاز من الحسین بن علیّ، فأقبلت تهدر فی جوانبها.
فغضب ابن الزّبیر و قال: و اللّه یا ابن عبّاس! إنّک لتری أنّک أحقّ بهذا الأمر منّی. فقال
__________________________________________________
(1)- کذا فی الأصل: حمرّة. و فی هامش الأصل، و مط و الطّبریّ (7: 275) و ابن الأثیر (4: 39): قبّرة.
الحمّرة: القبّرة، نوع من العصافیر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 56
ابن عبّاس: یا ابن الزّبیر! إنّما یری من کان فی شکّ و أنا من ذلک علی یقین. قال ابن الزّبیر: بأیّ شی‌ء استحقّ عندک أنّکم أحقّ بهذا الشّأن منّی؟ فقال ابن عبّاس: لأنّا أحقّ بحقّ من تدلّی بحقّه، و بأیّ شی‌ء استحقّ عندک أنّک أحقّ بهذا من سائر العرب، [و قد سقط شی‌ء من الأصل کذا؟] إلّا بنا، قال ابن الزّبیر: استحقّ عندی أنّی أحقّ بها منهم لشرفی علیهم، قدیما و حدیثا، لا ینکرون ذلک. قال ابن عبّاس: فأنت أشرف أو من شرفت به.
فقال ابن الزّبیر: من شرفت به زادنی شرفا إلی شرف قد کان لی قدیما. قال ابن عبّاس:
یا ابن الزّبیر! فالزّیادة أشرف أم المزید علیه؟ فالزّیادة منّی أو منک؟ فأطرق، ثمّ قال:
منک و لم أبعد. قال: صدقت یا ابن الزّبیر. قال ابن الزّبیر: دعنی من لسانک یا ابن عبّاس، هذا الّذی تقبله، کیف شئت، و اللّه لا تحبّونا یا بنی هاشم أبدا. فقال ابن عبّاس:
صدقت نحن أهل بیت مع اللّه لا نحبّ من أبغضه اللّه أبدا. و کان مع ابن الزّبیر ابن أخیه، فنازع ابن عبّاس، فأخذ ابن الزّبیر نعله، فعلا بها رأس ابن أخیه، و قال: ما أنت و الکلام، لا أمّ لک، أ لابن عبّاس تنازع؟ فقال ابن عبّاس: لم یستحقّ الضّرب من صدق، و إنّما یستحقّه من مرق و مزق. فقال ابن الزّبیر: یا ابن عبّاس! أما ینبغی أن تصفح عن کلمة، کأنّک قد أعددت لها جوابا؟ فقال ابن عبّاس: إنّما الصّفح عمّن أقرّ، و أمّا عمّن هرّ فلا. فقال ابن الزّبیر: فأین الفضل؟ فقال ابن عبّاس: عندنا أهل البیت، لا نصرفه عن أهله و لا نضعه فی غیرهم. فقال ابن الزّبیر: أو لست من أهله؟ قال: بلی، إن نبذت الحسد و لزمت الجدد. ثمّ تفرّقا.
الشّجری، الأمالی، 1/ 189
ثمّ إنّ ابن عبّاس مرّ بابن الزّبیر فی طریقه، و قال له:
یا لک من قبّرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیصی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری إن ذهب الصّائد عنک فابشری
قد رفع الفخّ فما من حذر هذا الحسین سائر فانتشری
ثمّ قال له: قرّت عیناک یا ابن الزّبیر! فهذا الحسین یخرج إلی العراق، و یخلّیک و الحجاز.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 217
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 57
لمّا خرج الحسین بن علیّ إلی الکوفة اجتمع ابن عبّاس و عبد اللّه بن الزّبیر بمکّة، فضرب ابن عبّاس جنب ابن الزّبیر و تمثّل: [الرّجز]
یا لک من قبّرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری
خلا لک و اللّه یا ابن الزّبیر الحجاز. و سار الحسین إلی العراق. فقال ابن الزّبیر لابن عبّاس: و اللّه ما ترون إلّا أنّکم أحقّ بهذا الأمر من سائر النّاس. فقال له ابن عبّاس: إنّما یری من کان فی شکّ، فأمّا نحن من ذلک فعلی یقین، و لکن أخبرنی عن نفسک لم زعمت [150/ أ] أنّک أحقّ بهذا الأمر من سائر العرب. قال ابن الزّبیر: لشرفی «1» علیهم قدیما لا تنکرونه. قال: فأیّما أشرف، أنت أم من شرفت به؟ قال: إنّ الّذی شرفت به زادنی شرفا. قال: و علت أصواتهما، فقال ابن أخ لعبد اللّه بن الزّبیر: یا ابن عبّاس، دعنا من قولک، فو اللّه لا تحبّونا یا بنی هاشم أبدا. قال: فخفقه عبد اللّه بن الزّبیر بالنّعل و قال:
أتتکلّم و أنا حاضر؟! فقال له ابن عبّاس: لم ضربت الغلام و ما استحقّ الضّرب؟! و إنّما یستحقّ الضّرب من مرق و مذق «2». قال: یا ابن عبّاس! أما ترید أن تعفو عن کلمة واحدة. قال: إنّما نعفو عمّن أقرّ، فأمّا من هرّ فلا. قال: فقال ابن الزّبیر: فأین الفضل؟
قال ابن عبّاس: عندنا- أهل البیت- لا نضعه فی غیر موضعه، فنذمّ، و لا نزویه عن أهله فنظلم. قال: أ و لست منهم؟ قال: بلی إن نبذت الحسد، و لزمت الجدد. قال: و اعترض بینهما رجال من قریش، فأسکتوهما.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 12/ 325- 326
و مرّ بعبد اللّه بن الزّبیر، فقال:
قد قلت لمّا أن رزیت «3» معشری یا لک من قنبرة بمعمر
خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری و نقّری ما شئت أن تنقّری
__________________________________________________
(1)- مکان اللّفظة فی الأصل بیاض، و استدرکناها من سیر أعلام النّبلاء 3/ 354.
(2)- مذق الود: لم یخلصه. اللّسان: مذق.
(3)- [فی المطبوع: «وزیت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 58
هذا حسین سائر فاستبشری مذ رفع الفخّ فماذا تحذری
لا بدّ من أخذک یوما فاصبری
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 94
فلقی ابن الزّبیر، فقال: قرّت عینک، هذا حسین یخرج إلی العراق، و یخلیک و الحجاز.
ثمّ أنشد مرتجزا متمثّلا: 135/ أ
یا لک من قبّرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 328
فمرّ بابن «1» الزّبیر، «2» فقال: قرّت عینک یا ابن الزّبیر. «3» ثمّ «2» أنشد قائلا «3»:
یا لک من قبّرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری
هذا الحسین «4» «5» یخرج إلی العراق، و یخلّیک و الحجاز «5». «6»
__________________________________________________
(1)- [أعیان الشّیعة: «باب»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(3) (3- 3) [نهایة الإرب: «ثمّ قال»].
(4)- [نهایة الإرب: «حسین»].
(5) (5- 5) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «خارج فأبشری»].
(6)- در عرض راه، ابن زبیر را دید. به او گفت: «چشم تو روشن.» بعد این شعر را خواند:
یا لک من قنبرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری
یعنی: ای پرنده (از گنجشک بزرگتر معروف است) که در معمر هستی! محیط برای تو خالی شده. تخم بگذار و صفیر بکن و هرچه بخواهی منقار بزن. (این شعر از کلیب است؛ یکی از ملوک الطوایف عرب که آن پرنده را در پناه خود دید و آن را گفت. بقیه هم دارد و داستان جنگی او به سبب همان پرنده که تخم آن پامال شتری به نام بسوس گردید، معروف و مشهور است و در این‌جا، کنایه از آزادی عمل ابن زبیر است).-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 59
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 276- عنه: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 408- 409؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 593، لواعج الأشجان،/ 71
و لقی ابن الزّبیر، فقال: یا ابن الزّبیر قرّت عینک. و انشد:
یا لک من قبّرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 137
لمّا خرج الحسین علیه السّلام من مکّة إلی العراق، ضرب عبد اللّه بن عبّاس بیده علی منکب ابن الزّبیر و قال:
یا لک من قبّرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری هذا الحسین سائر فأبشری
خلا الجوّ- و اللّه- لک یا ابن الزّبیر، و سار الحسین إلی العراق. فقال ابن الزّبیر: یا ابن عبّاس! و اللّه ما ترون هذا الأمر إلّا لکم، و لا ترون إلّا أنّکم أحقّ به من جمیع النّاس.
فقال ابن عبّاس: إنّما یری من کان فی شکّ، و نحن من ذلک علی یقین، و لکن أخبرنی عن نفسک، بماذا تروم هذا الأمر؟ قال: بشرفی. قال: و بماذا شرفت؟ إن کان لک شرف؟
فإنّما هو بنا، فنحن أشرف منک، لأنّ شرفک منّا. و علت أصواتهما؛ فقال غلام من آل الزّبیر: دعنا منک یا ابن عبّاس، فو اللّه لا تحبّوننا یا بنی هاشم، و لا نحبّکم أبدا. فلطمه عبد اللّه بن الزّبیر و قال: أتتکلّم و أنا حاضر؟! فقال ابن عبّاس: لم ضربت الغلام؟ و اللّه أحقّ بالضّرب منه من مزق و مرق. قال: و من هو؟ قال: أنت. و اعترض بینهما رجال من قریش، فأسکتوهما.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 20/ 134
روی العتبیّ، عن أبیه، قال: لمّا سار الحسین إلی الکوفة اجتمع ابن عبّاس، و ابن الزّبیر بمکّة، فضرب ابن عبّاس علی جیب ابن الزّبیر و تمثّل:
__________________________________________________
- این حسین سوی عراق می‌رود و تو را در حجاز آزاد می‌گذارد (ابن زبیر را).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 138- 139
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 60
یا لک من قبّرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری
خلا لک و اللّه یا ابن الزّبیر الحجاز، و ذهب الحسین. فقال ابن الزّبیر: و اللّه ما ترون إلّا أنّکم أحقّ بهذا الأمر من سائر النّاس. فقال: إنّما یری من کان فی شکّ، و [أمّا] نحن، فعلی یقین، لکن أخبرنی عن نفسک، لم زعمت أنّک أحقّ بهذا الأمر من سائر العرب؟
فقال ابن الزّبیر: لشرفی علیهم. قال: أیّما أشرف، أنت أم من شرفت به؟ قال: الّذی شرفت به زادنی شرفا. قال: و علت أصواتهما حتّی اعترض بینهما رجال من قریش، فسکّتوهما.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 237- 238
فلقی ابن الزّبیر، فقال: قرّت عینک یا ابن الزّبیر. ثمّ قال:
یا لک من قنبرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری صیّادک الیوم قتیل فابشری
ثمّ قال ابن عبّاس: هذا حسین یخرج إلی العراق و یخلّیک و الحجاز.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 160
و عند خروج ابن عبّاس من عند الحسین صدفه «1» ابن الزّبیر، فقال: ما وراک یا عمّ «2»؟
قال: ما یقرّ عینک، هذا الحسین یخرج إلی العراق و یخلّیک و الحجاز، ثمّ ولی عنه و هو ینشد:
یا لک من قبّرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری إن شئت أن تنقّری «3» هذا الحسین خارج فاستبشری «3»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 187- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 259
و لمّا رأی ابن عبّاس عبد اللّه بن الزّبیر قال له: قد أتی ما أحببت، هذا الحسین یخرج
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار: «صادفه»].
(2)- [نور الأبصار: «ابن عمّ»].
(3) (3- 3) [نور الأبصار: «لا بدّ من أخذک یوما فاصبری»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 61
و یترکک و الحجاز. ثمّ تمثّل:
یا لک من قنبرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری «1»
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 206- 207
فلمّا رجع قال لابن الزّبیر: قد جاء ما أحببت، خرج الحسین، و ترکک و الحجاز.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 205
فمرّ عبد اللّه بن عبّاس بابن الزّبیر، فقال له: قرّت عینک یا ابن الزّبیر! هذا الحسین یخرج إلی العراق و یخلّیک و الحجاز.
یا لک من قبّرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری قد رفع الفخّ فماذا تحذری
لا بدّ من صیدک یوما فاصبری هذا الحسین سائر فأبشری
إلی العراق راحل فاستبشری
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 224- 225
__________________________________________________
(1)- این وقت دوست و دشمن یکباره از اقامت حسین علیه السّلام در مکه دل برداشتند و اقامت حسین علیه السّلام در مکه بر عبد اللّه زبیر ثقلی عظیم می‌انداخت. چه ابن زبیر در بساط خاطر نزد خلافت می‌باخت و اثاثه سلطنت می‌پرداخت و با اقامت حسین علیه السّلام در مکه، او را حشمتی نمی‌گذاشتند و خمیرمایه امری نمی‌پنداشتند.
لا جرم چون حسین علیه السّلام بیرون شد، عبد اللّه عباس او را دیدار کرد و گفت:
قد قرّت عینک، یا ابن الزّبیر!
چشم تو در خروج حسین از مکه روشن شد و این شعر را از طرفة بن عبد تمثل کرد:
یا لک من قبّرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری قد رحل الصّیّاد عنک فابشری
و رفع الفخّ فماذا تحذری؟ لا بدّ من صیدک یوما فاصبری
هذا الحسین خارج فأبشری إلی العراق راجیا للظّفر
مکشوف باد، که طرفة بن عبد هنگام کودکی در صید قبره این شعر گفت و من بنده در جلد دوم از کتاب ناسخ التواریخ و کتاب امثله عرب به شرح نگاشتم. لکن اشعار طرفه آن سه شعر نخستین است و شعر آخر را که اشارت به سوی حسین علیه السّلام است. بعید نیست که ابن عباس هنگام تمثل از خویشتن آورده یا دیگری بدو بازبسته. اکنون با سر سخن آییم.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 125- 126
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 62

الإمام علیه السّلام و ابن الزّبیر

و لزم ابن الزّبیر الحجر «1» و لبس «2» المعافریّ «3» و «4» جعل یحرّض النّاس علی بنی أمیّة.
و کان «5» یغدو و یروح «5» إلی الحسین و یشیر علیه أن یقدم العراق! و یقول: «6» هم «4» شیعتک و شیعة أبیک. «6»
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 56- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 200، تهذیب ابن بدران، 4/ 328، مختصر ابن منظور، 7/ 138- 139؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2608، الحسین بن علیّ،/ 67؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 415- 416؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 341- 342، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 199؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 162
(قال المصعب): و أخبرت عن هشام بن یوسف الصّنعانیّ، عن معمر، قال: سمعت رجلا یحدّث، قال: سمعت الحسین بن علیّ یقول لعبد اللّه بن الزّبیر: «أتتنی بیعة أربعین ألف رجل من أهل الکوفة، أو قال: من أهل العراق». فقال له عبد اللّه بن الزّبیر: «أتخرج إلی قوم قتلوا أباک، و أخرجوا أخاک؟». قال هشام بن یوسف: فسألت معمرا عن الرّجل؟ فقال: «هو ثقة». و زعم بعض النّاس أنّ ابن عبّاس هو الّذی قال هذا.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 239
قالوا: و عرض ابن الزّبیر علی الحسین أن یقیم بمکّة، فیبایعه، و یبایعه النّاس. و إنّما أراد بذلک أ [ن] لا یتّهمه و أن یعذر فی القول. فقال الحسین: لأن أقتل خارجا من مکّة بشبر، أحبّ إلیّ من أن أقتل فیها، و لأن أقتل خارجا منها بشبرین أحبّ إلیّ من أن أقتل
__________________________________________________
(1)- [التّهذیب: «الحجری»].
(2)- [التّهذیب: «لیث»].
(3)- [تاریخ الإسلام: «مغافر»].
(4) (4- 4) [التّهذیب: «أخذ یقول للحسین: اخرج إلی العراق فهم»].
(5) (5- 5) [تاریخ الإسلام: «یتردّد»].
(6- 6) [فی تاریخ الإسلام و السّیر: «هم شیعتکم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 63
خارجا منها بشیر. «1»
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 375، أنساب الأشراف، 3/ 163- 164 رقم 24
فأتاه [ابن الزّبیر] یوما فحادثه ساعة، ثمّ قال: ما أدری ما ترکنا هؤلاء القوم و کفّنا عنهم و نحن أبناء المهاجرین، و أولی الأمر منهم، فخبّرنی بما ترید أن تصنع؟ فقال الحسین: و اللّه لقد حدّثت نفسی بإتیان الکوفة، فإنّ شیعتی بها، و أشراف أهلها قد کتبوا إلیّ فی القدوم علیهم، و أستخیر اللّه. فقال ابن الزبیر: لو کان لی بها مثل شیعتکم ما عدلت بها. ثمّ خشی أن یتّهمه فقال: إنّک لو أقمت بالحجاز ثمّ أردت الأمر ها هنا ما خولف علیک إن شاء اللّه. ثمّ خرج من عنده، فقال الحسین: ما شی‌ء من أمر الدّنیا یؤتاه أحبّ إلیه من خروجی عن الحجاز، لأنّه قد علم أنّه لیس له معی من الأمر شی‌ء.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 315
[حدّثنا أبو أحمد، قال: أخبرنا علیّ بن الحسن البرّاز] قال شبابة [بن سوار]، و حدّثنا قیس بن الرّبیع، عن عبد اللّه بن شریک، عن بشر بن غالب، قال: لقی عبد اللّه بن الزّبیر الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه، یتوجّه إلی العراق، فقال: أین ترید؟ قال: العراق. قال:
إنّک تأتی قوما قتلوا أباک، و طعنوا أخاک، و لا أراهم إلّا قاتلیک. قال: و أنا أری ذلک.
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 262 رقم 727
و بلغ عبد اللّه بن الزّبیر ما یهمّ به الحسین، فأقبل حتّی دخل علیه، فقال له: لو أقمت بهذا الحرم و بثثت رسلک فی البلدان، و کتبت إلی شیعتک بالعراق أن یقدموا علیک، فإذا قوی أمرک نفیت عمّال یزید عن هذا البلد، و علیّ لک المکانفة و المؤازرة، و إن عملت بمشورتی، طلبت هذا الأمر بهذا الحرم، فإنّه مجمع أهل الآفاق، و مورد أهل الأقطار، لم یعدمک بإذن اللّه إدراک ما ترید، و رجوت أن تناله. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 243- 244
__________________________________________________
(1)- هذا الحدیث أیضا دالّ علی أنّه علیه السّلام کان یعلم بأنّه یقتل، و إنّما خرج من مکّة لئلّا یقتل فیها، فیستحلّ به حرمة الحرم. و لمصالح أخر قد أشیر إلیها فی بعض الأخبار.
(2)- تصمیم و قصد امام حسین علیه السّلام به اطّلاع عبد اللّه بن زبیر رسید. او هم به دیدار ایشان آمد و گفت:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 64
و أتاه ابن الزّبیر، فحدّثه ساعة، ثمّ قال: ما أدری ما ترکنا هؤلاء القوم و کفّنا عنهم، و نحن أبناء المهاجرین، و ولاة هذا الأمر دونهم! خبّرنی ما ترید أن تصنع؟ فقال الحسین:
و اللّه لقد حدّثت نفسی بإتیان الکوفة، و لقد کتب إلیّ شیعتی بها و أشراف أهلها، و أستخیر اللّه. فقال له ابن الزّبیر: أمّا لو کان لی بها مثل شیعتک ما عدلت بها. قال: ثمّ إنّه خشی أن یتّهمه، فقال: أمّا إنّک لو أقمت بالحجاز، ثمّ أردت هذا الأمر ها هنا، ما خولف علیک إن شاء اللّه. ثمّ قام، فخرج من عنده، فقال الحسین: ها إنّ هذا لیس شی‌ء یؤتاه من الدّنیا، أحبّ إلیه من أن أخرج من الحجاز إلی العراق، و قد علم أنّه لیس له من الأمر معی شی‌ء، و أنّ النّاس لم یعدلوه بی، فودّ أنّی خرجت منها لتخلو له.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 383
قال أبو مخنف: قال أبو جناب یحیی بن أبی حیّة «1»، عن عدیّ بن حرملة الأسدیّ، عن عبد اللّه بن سلیم و المذریّ «2» بن المشمعلّ الأسدیّین قالا: خرجنا حاجّین من الکوفة حتّی قدمنا مکّة، فدخلنا یوم التّرویة، فإذا نحن بالحسین و عبد اللّه بن الزّبیر قائمین عند ارتفاع الضّحی فیما بین الحجر و الباب، «3» قالا: فتقرّبنا منهما، «3» فسمعنا ابن الزّبیر و هو یقول للحسین: إن شئت أن تقیم أقمت، فولّیت هذا الأمر، فآزرناک «4»، و ساعدناک، و نصحنا لک، و بایعناک. فقال له الحسین: إنّ أبی حدّثنی أنّ بها کبشا یستحلّ حرمتها، فما أحبّ أن أکون أنا ذلک الکبش. فقال له ابن الزّبیر: فأقم إن شئت، و تولّینی «5» أنا الأمر،
__________________________________________________
- «اگر در همین حرم الهی بمانی و نمایندگان و داعیان خود را به شهرها بفرستی و برای شیعیان خود در عراق بنویسی که پیش تو آیند و چون کارت استوار شد، کارگزاران یزید را از این شهر بیرون کنی، من هم در این کار با تو همراهی و همفکری خواهم کرد و اگر به مشورت من عمل کنی، بهتر است این کار را در همین حرم الهی انجام دهی که مجمع مردم روی زمین و محل آمد و شد از هر سوی است و به اذن خداوند آنچه می‌خواهی به دست خواهی آورد و امیدوارم به آن برسی.»
دامغانی، ترجمه أخبار الطّوال،/ 291
(1)- [البدایة: «یحیی بن أبی خثیمة»].
(2)- [البدایة: «المنذر»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی البدایة].
(4)- [البدایة: «فوازرناک»].
(5)- [البدایة: «ولّنی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 65
فتطاع و لا تعصی. فقال: و ما أرید هذا أیضا. قالا: ثمّ إنّهما أخفیا کلامهما دوننا، فما زالا یتناجیان حتّی سمعنا «1» دعاء النّاس رائحین متوجّهین إلی منی عند الظّهر «1»؛ قالا: فطاف الحسین بالبیت و بین الصّفا و المروة، و قصّ من شعره، و حلّ من عمرته، ثمّ توجّه نحو الکوفة، و توجّهنا نحو النّاس إلی منی.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 384- 385- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 169؛ المحمودی، العبرات، 1/ 353- 354؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 166
قال أبو مخنف: عن أبی سعید عقیصا، عن بعض أصحابه، قال: سمعت الحسین بن‌علیّ و هو بمکّة و هو واقف مع عبد اللّه بن الزّبیر، فقال له ابن الزّبیر: إلیّ یا ابن فاطمة.
فأصغی إلیه، فسارّه، قال: ثمّ التفت إلینا الحسین، فقال: أتدرون ما یقول ابن الزّبیر؟
فقلنا: لا ندری، جعلنا اللّه فداک! فقال: قال: أقم فی هذا المسجد أجمع لک النّاس. ثمّ قال الحسین: و اللّه لأن أقتل خارجا منها بشبر، أحبّ إلیّ من أن أقتل داخلا منها بشبر، وایم اللّه لو کنت فی جحر هامّة من هذه الهوامّ لاستخرجونی حتّی یقضوا فیّ حاجتهم، و و اللّه لیعتدنّ علیّ کما اعتدت الیهود فی السّبت. «2»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [البدایة: «دعاة النّاس متوجّهین إلی منی عند الظّهیرة»].
(2)- و ابن زبیر بیامد و مدتی با وی سخن کرد و گفت: «نمی‌دانم چرا این قوم را واگذاشته‌ایم و دست از آنها بداشته‌ایم؛ در صورتی که ما فرزندان مهاجرانیم و صاحبان خلافت، نه آنها. به من بگو، می‌خواهی چه کنی؟»
حسین گفت: «به خاطر دارم سوی کوفه روم که شیعیان آن‌جا و سران اهل کوفه به من نامه نوشته‌اند و از خدا خیر می‌جویم.»
ابن زبیر بدو گفت: «اگر کسانی همانند شیعیان تو را آن‌جا داشتم، از آن چشم نمی‌پوشیدم.»
گوید:
آن‌گاه از بیم آن‌که مبادا حسین بدگمان شود، گفت: «اگر در حجاز بمانی، و این‌جا به طلب خلافت برخیزی، ان شاء اللّه مخالفت نخواهی دید.»
آن‌گاه برخاست و از پیش وی برفت. حسین گفت: «این، هیچ چیز دنیا را بیشتر از این دوست ندارد که از حجاز سوی عراق روم که می‌داند با حضور من، چیزی از خلافت به او نمی‌رسد و مردم او را با من برابر نمی‌گیرند. دوست دارد از این‌جا بروم که حجاز برای وی خالی بماند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 66
الطّبری، التّاریخ، 5/ 385- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 351
و بلغ ابن الزّبیر أنّه یرید الخروج إلی الکوفة، و هو أثقل النّاس علیه، قد غمّه مکانه
__________________________________________________
- عبد اللّه بن سلیم اسدی و مذری بن مشمعل، هردو آن اسدی، گویند: «به آهنگ حج از کوفه برفتیم تا به مکّه رسیدیم. روز ترویه وارد آن‌جا شدیم، حسین و عبد اللّه بن زبیر را دیدیم که هنگام برآمدن روز، میان حجر و در ایستاده بودند.»
گویند:
نزدیک رفتیم و شنیدیم که ابن زبیر به حسین می‌گفت: «اگر می‌خواهی بمانی، بمان و این کار را عهده کن که پشتیبان تو می‌شویم و یاریت می‌کنیم. نیکخواهی می‌کنیم و بیعت می‌کنیم.»
حسین گفت: «پدرم به من گفته، سالاری آن‌جا هست که حرمت کعبه را می‌شکند. نمی‌خواهم من آن سالار باشم.»
ابن زبیر بدو گفت: «اگر می‌خواهی، بمان و کار را به من واگذار که اطاعت بینی و نافرمانی نبینی.»
گفت: «این را هم نمی‌خواهم.»
گویند:
سپس آنها سخن آهسته کردند که ما نشنیدیم و همچنان آهسته‌گویی می‌کردند تا وقتی که دعای مردم را شنیدند که هنگام ظهر سوی منی روان بودند.
گویند:
حسین بر خانه و میان صفا و مروه طواف کرد و چیزی از موی خود را بکند و احرام عمره بگذاشت.
آن‌گاه سوی کوفه روان شد و ما با کسان سوی منی رفتیم.
ابو سعید عقیصی به نقل از یکی از یاران خویش گوید:
حسین بن علی را دیدم که در مکّه با عبد اللّه بن زبیر ایستاده بود. ابن زبیر به او گفت: «ای پسر فاطمه! نزدیک بیا.»
و حسین گوش به او فراداد که آهسته با وی سخن کرد.
گوید:
آن‌گاه حسین روی به ما کرد و گفت: «می‌دانید ابن زبیر چه می‌گوید؟»
گفتیم: «خدا ما را فدای تو کند. نمی‌دانیم.»
گفت: «می‌گوید، در این مسجد بمان تا مردم را بر تو فراهم کنم.»
گوید:
آن‌گاه حسین گفت: «به خدا اگر یک وجب بیرون از مسجد کشته شوم، بهتر از آن می‌خواهم که یک وجب داخل آن کشته شوم. به خدا اگر در سوراخ یکی از خزندگان باشم، بیرونم می‌کشند تا کار خودشان را انجام دهند. به خدا به من تعدّی می‌کنند، چنان‌که یهودان به روز شنبه تعدّی کردند.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2965- 2966، 2967- 2968
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 67
بمکّة؛ لأنّ النّاس ما کانوا یعدلونه بالحسین، فلم یکن شی‌ء یؤتاه أحبّ إلیه من شخوص الحسین عن مکّة، فأتاه «1» فقال: أبا عبد اللّه ما عندک، فو اللّه لقد خفت اللّه فی [ترک] جهاد هؤلاء القوم علی ظلمهم، و استذلالهم الصّالحین من عباد اللّه. فقال حسین:
قد عزمت علی إتیان الکوفة. وفّقک اللّه! أمّا لو أنّ لی [بها] مثل أنصارک ما عدلت عنها. ثمّ خاف أن یتّهمه، فقال: و لو أقمت بمکانک، فدعوتنا و أهل الحجاز إلی بیعتک أجبناک، و کنّا إلیک سراعا، و کنت أحقّ بذلک من یزید و أبی یزید.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 65- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 167
فأزمع الشّخوص إلی الکوفة، و لقیه عبد اللّه بن الزّبیر فی تلک الأیّام، و لم یکن شی‌ء أثقل علیه من مکان الحسین بالحجاز، و لا أحبّ إلیه من خروجه إلی العراق طمعا فی الوثوب بالحجاز، و علما بأنّ ذلک لا یتمّ له إلّا بعد خروج الحسین علیه السّلام، فقال له: علی أیّ شی‌ء عزمت یا أبا عبد اللّه؟ فأخبره برأیه فی إتیان الکوفة، و أعلمه بما کتب به مسلم ابن عقیل إلیه، فقال له ابن الزّبیر: فما یحبسک؟ فو اللّه لو کان لی مثل شیعتک بالعراق ما تلومت فی شی‌ء. و قوّی عزمه، ثمّ انصرف. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 72
فلمّا همّ بالخروج من مکّة لقیه ابن الزّبیر، فقال: یا أبا عبد اللّه إنّک مطلوب، فلو مکثت بمکّة، فکنت کأحد حمام هذا البیت، و استجرت بحرم اللّه لکان ذلک أحسن لک.
فقال له الحسین علیه السّلام: یمنعنی من ذلک قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: سیستحلّ هذا الحرم من أجلی رجل من قریش، و اللّه لا أکون ذلک الرّجل، صنع اللّه بی ما هو صانع.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- امام علیه السّلام نیز آهنگ کوفه کرده بود و در همان روزها، عبد اللّه بن زبیر آن حضرت را دیدار کرد و برای عبد اللّه بن زبیر چیزی گرانتر و ناگوارتر از بودن حسین در حجاز و چیزی محبوبتر از رفتن او به سوی عراق نبود. چون طمع سلطنت حجاز را در دل داشت و می‌دانست این کار جز با رفتن حسین علیه السّلام سر نگیرد. ازاین‌رو به حسین علیه السّلام گفت: «ای ابا عبد اللّه! چه تصمیم داری؟»
امام علیه السّلام تصمیم رفتن به عراق و مضمون نامه مسلم بن عقیل را به اطّلاع او رساند. عبد اللّه بن زبیر گفت:
«پس معطّل چه هستی؟ به خدا سوگند، اگر من پیروانی مانند تو در عراق داشتم، هیچ‌گونه درنگ نمی‌کردم.»
و بدین‌گونه رأی آن حضرت را تقویت کرد و رفت.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 108- 109
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 68
(فکان الّذی استحلّ الحرم من أجله: ابن الزّبیر).
عمرو بن ثابت، عن أبی سعید، قال:
کنّا جلوسا مع الحسین بن علیّ علیه السّلام عند جمرة العقبة «1»، فلقیه عبد اللّه بن الزّبیر، فخلا به، ثمّ مضی.
فقال لنا الحسین علیه السّلام: أتدرون ما یقول هذا؟ یقول: کن حمامة من حمام هذا المسجد، و اللّه لئن أقتل خارجا منه بشبر، أحبّ إلیّ من أن أقتل فیه، و لئن أقتل خارجا منه بشبرین، أحبّ إلیّ من أن أقتل خارجا منه بشبر.
و اللّه لو کنت فی جحر هامّة، لأخرجونی حتّی یقضوا فیّ حاجتهم.
و اللّه لیعتدوا فیّ کما اعتدت الیهود فی السّبت.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 143، 145
حدّثنی أبی رحمه اللّه و علیّ بن الحسین «2» جمیعا «3»، عن سعد بن عبد اللّه، عن محمّد بن أبی الصّهبان، عن عبد الرّحمان بن أبی نجران، عن عاصم بن حمید، عن فضیل الرّسّان، عن أبی سعید عقیصا، قال: سمعت الحسین بن علیّ علیهما السّلام و خلا به عبد اللّه بن الزّبیر و ناجاه طویلا، قال: ثمّ أقبل الحسین علیه السّلام بوجهه إلیهم، و قال: إنّ هذا یقول لی: کن حماما من حمام الحرم، و لأن أقتل و بینی و بین الحرم باع، أحبّ إلیّ من أن أقتل و بینی و بینه شبر، و لأن أقتل بالطّفّ، أحبّ إلیّ من أن أقتل بالحرم.
«4» و عنهما، عن سعد، عن محمّد بن الحسین، عن صفوان بن یحیی، عن داود بن فرقد، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام، قال: قال عبد اللّه بن الزّبیر للحسین علیه السّلام: و لو جئت إلی مکّة، فکنت بالحرم؟ فقال الحسین: لا نستحلّها و لا تستحلّ بنا، و لأن أقتل علی تلّ أعفر «5» أحبّ إلیّ من أن أقتل بها «4».
__________________________________________________
(1)- جمرة العقبة: موضع فی منی، یرمیه الحاجّ فی ضمن أعمال الحجّ مع جمرتین- الصّغری و الوسطی- بالحصاة.
(2)- [فی البحار و العوالم: «ابن الولید»].
(3)- [فی البحار و العوالم: «معا»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(5)- الأعفر: الرّمل الأحمر و کثیب أعفر ذو لونین الحمرة و البیاض و منه شاة عفراء، و الأعفر الأبیض و لیس بالشّدید البیاض، و (تل أعفر) موضع من بلاد دیار ربیعة. [و لا یزال یحمل هذا الاسم فی شمال العراق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 69
حدّثنی أبی رحمه اللّه و محمّد بن الحسین، عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد، عن علیّ ابن الحکم، عن أبیه، عن أبی الجارود: «1» عن أبی جعفر علیه السّلام، قال: إنّ الحسین علیه السّلام خرج من مکّة قبل التّرویة بیوم، فشیّعه عبد اللّه بن الزّبیر، فقال: یا أبا عبد اللّه، لقد حضر الحجّ و تدعه و تأتی العراق؟ فقال: یا ابن الزّبیر! لأن أدفن بشاطئ الفرات، أحبّ إلیّ من أن أدفن بفناء الکعبة.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 72- 73- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 85- 86؛ البحرانی، العوالم، 17/ 313، 318، 316- 317؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 120؛ القمی، نفس المهموم،/ 168- 169؛ القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 145- 147؛ المحمودی، العبرات، 1/ 352
(و به) قال: أخبرنا أبو القاسم عبد الرّحمان بن محمّد بن أحمد الذّکوانیّ بقراءتی علیه، قال: أخبرنا أبو محمّد عبد اللّه بن جعفر بن حیّان، قال: حدّثنا أبو حامد محمّد بن أحمد ابن الفرج، قال: حدّثنا محمّد بن المنذر البغدادیّ سنة اثنتان و ثلاثین و مائتین، قال:
حدّثنا سفیان، عن عبد اللّه بن شریک العامریّ، عن بشر بن غالب الأسدیّ، قال: إنّ ابن الزّبیر لحق الحسین بن علیّ علیهما السّلام، قال: أین ترید؟ قال: العراق. قال: هم الّذین قتلوا أباک، و طعنوا أخاک، و أنا أری أنّهم قاتلوک. قال: و أنا أری ذلک. قال: فأخبرنی عن المولود متی یجب عطاؤه؟ قال: إذا استهلّ صارخا وجب عطاؤه، و ورث و ورث. قال:
فأخبرنی عن الرّجل یقاتل عن أهل الذّمّة فیؤسر. قال: فکاکه فی جزیتهم. قال:
فأخبرنی عن الشّرب قائما. قال: حلب الحسین بن علیّ علیهما السّلام ناقته تحته، فشرب قائما، قال: فأخبرنی عن الصّلاة فی جلود المیتة؟ قال: فأومأ الحسین بن علیّ علیهما السّلام إلی کلّاب له علیه فروة، فقال: هذا من جلود المیتة دبغناها، فإذا حضرت الصّلاة صلّیت فیها.
الشّجری، الأمالی، 1/ 174
ثمّ أقبل عبد اللّه بن الزّبیر، فسلّم علیه، و جلس ساعة، ثمّ قال: أمّا و اللّه یا ابن رسول اللّه، لو کان لی بالعراق مثل شیعتک، لما أقمت بمکّة یوما واحدا، و لو أنّک أقمت بالحجاز، ما خالفک أحد، فعلی ماذا نعطی هؤلاء الدّنیّة، و نطمعهم فی حقّنا، و نحن أبناء المهاجرین، و هم أبناء المنافقین. قال: و کان هذا الکلام مکرا من ابن الزّبیر، لأنّه لا یحبّ أن یکون
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 70
بالحجاز أحد یناویه، فسکت عنه الحسین و علم ما یرید.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 217
قال (و بهذا الإسناد)، عن والدیّ، أخبرنا أبو الحسین بن الفضل، أخبرنا عبد اللّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان «1»، حدّثنا أبو بکر الحمیدیّ، حدّثنا سفیان، حدّثنا عبد اللّه بن شریک، عن بشر بن غالب قال: قال عبد اللّه بن الزّبیر للحسین بن علیّ علیه السّلام:
أین تذهب؟ إلی قوم قتلوا أباک، و طعنوا أخاک؟ فقال له الحسین: لأن أقتل بمکان کذا و کذا، أحبّ إلیّ من أن تستحلّ بی «یعنی مکّة».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 219- مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 161
أخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو بکر ابن الطّبریّ، أنبأنا أبو الحسین ابن الفضل، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر، أنبأنا یعقوب، أنبأنا أبو بکر الحمیدیّ، أنبأنا سفیان، أنبأنا عبد اللّه بن شریک:
عن بشر بن غالب أنّه سمعه، یقول: قال عبد اللّه بن الزّبیر- لحسین بن علیّ-: أین تذهب؟ إلی «2» قوم قتلوا أباک و طعنوا أخاک؟!! فقال له حسین: لأن أقتل بمکان کذا و کذا أحبّ إلیّ من أن تستحلّ بی، یعنی مکّة.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 194 رقم 248، تهذیب ابن بدران، 4/ 329
أخبرنا أبو الحسین محمّد بن محمّد بن الفرا [ء] و أبو غالب «3» أحمد، و أبو عبد اللّه یحیی ابنا الحسن، قالوا: أنبأنا أبو جعفر بن المسلمة، أنبأنا محمّد بن عبد الرّحمان بن العبّاس، أنبأنا أحمد بن سلیمان، أنبأنا الزّبیر بن بکّار «4»، حدّثنی عمّی مصعب بن عبد اللّه، أخبرنی من سمع هشام بن یوسف الصّنعانیّ، یقول عن معمر، قال:
و سمعت رجلا یحدّث عن الحسین «5» بن علیّ، قال: سمعته یقول لعبد اللّه بن الزّبیر «5»:
__________________________________________________
(1)- [و فی البدایة مکانه: «قال یعقوب بن سفیان ...»].
(2)- [التّهذیب: «أإلی»].
(3)- [و فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو حفص عمر بن محمّد عن أبی غالب ...»].
(4)- [و فی البدایة مکانه: «و قال الزّبیر بن بکّار ...»].
(5) (5- 5) [البدایة: «أنّه قال لعبد اللّه بن الزّبیر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 71
أتتنی «1» بیعة أربعین ألفا یحلفون لی بالطّلاق و العتاق «2» من أهل الکوفة- أو قال: من أهل العراق- «2». فقال له عبد اللّه بن الزّبیر: أتخرج إلی قوم قتلوا أباک/ 21/ أ/ و أخرجوا أخاک؟
«3» قال هشام بن یوسف: فسألت معمرا عن الرّجل، فقال: هو ثقة.
قال عمّی: و زعم بعض النّاس أنّ عبد اللّه بن عبّاس هو الّذی قال هذا. «3»
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 194 رقم 249- 253، تهذیب ابن بدران، 4/ 329- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2604- 2605، الحسین بن علیّ،/ 63- 64؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 161
و خرج الحسین من لیلته، فالتقیا بمکّة، فقال له ابن الزّبیر: ما یمنعک من شیعتک و شیعة أبیک؟ فو اللّه لو أنّ لی مثلهم ما وجّهت إلّا إلیهم؟
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 12/ 190- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 284
کتاب الإبانة، قال بشر بن عاصم: سمعت أنّ [ابن «4»] الزّبیر یقول: قلت للحسین بن علیّ علیهما السّلام: إنّک تذهب إلی قوم أباک و خذلوا أخاک؟ فقال: لئن أقتل بمکان کذا و کذا، أحبّ إلیّ من أن یستحلّ بی مکّة. عرّض به علیه السّلام.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 52- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 245؛ المجلسی، البحار، 44/ 185؛ البحرانی، العوالم، 17/ 54
و أتاه ابن الزّبیر، فحدّثه ساعة، ثمّ قال: ما أدری، ما ترکنا هؤلاء القوم و کفّنا عنهم، و نحن أبناء المهاجرین، و ولاة هذا الأمر دونهم، خبّرنی ما ترید أن تصنع؟ فقال الحسین:
«5» لقد حدّثت نفسی بإتیانی الکوفة، و لقد کتبت «6» إلیّ شیعتی بها و أشراف النّاس «7»،
__________________________________________________
(1)- [و فی التّهذیب مکانه: «و قال الحسین لابن الزّبیر لمّا لامه: أتتنی ...»].
(2) (2- 2) [فی التّهذیب: «من أهل الکوفة» و فی البدایة: «إنّهم معی»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی التّهذیب].
(4)- [عن مدینة المعاجز و البحار و العوالم].
(5)- [زاد فی بحر العلوم: «و اللّه»].
(6)- [بحر العلوم: «کتب»].
(7)- [بحر العلوم: «أهلها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 72
و أستخیر اللّه. فقال له ابن الزّبیر: أمّا لو کان لی بها مثل شیعتک «1» لما عدلت عنها «1». ثمّ خشی أن یتّهمه، فقال له: أمّا إنّک لو أقمت بالحجاز، ثمّ أردت هذا الأمر ها هنا، لما خالفنا «2» علیک، و ساعدناک، و بایعناک، و نصحنا لک. فقال له الحسین: إنّ أبی حدّثنی أنّ لها کبشا به تستحلّ حرمتها، فما أحبّ أن أکون أنا ذلک الکبش. قال: فأقم إن شئت، و تولّینی أنا الأمر، فتطاع و لا تعصی. قال: و لا أرید هذا «3» أیضا. ثمّ إنّهما أخفیا کلامهما، فالتفت الحسین إلی من هناک، و قال: أتدرون ما یقول؟ قالوا: لا «4» ندری جعلنا اللّه فداءک «4». قال: إنّه یقول، أقم فی هذا المسجد، أجمع لک النّاس. ثمّ قال له الحسین: و اللّه لئن أقتل «5» خارجا منها بشبر، أحبّ إلیّ من أن أقتل فیها، «6» و لئن أقتل خارجا منها بشبرین أحبّ إلیّ من أن أقتل خارجا منها بشبر، وایم اللّه لو کنت فی جحر هامّة «6» من هذه الهوامّ، لاستخرجونی حتّی یقضوا بی «7» حاجتهم، و اللّه لیعتدنّ علیّ کما اعتدت الیهود فی السّبت. «8» فقام ابن الزّبیر و خرج من عنده «8»، «9» فقال الحسین «10»: إنّ هذا لیس شی‌ء من الدّنیا أحبّ إلیه من أن أخرج من الحجاز، و قد علم أنّ النّاس لا یعدلونه بی فودّ أنّی خرجت حتّی یخلو له «9». «11»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی نهایة الإرب: «ما عدلت عنها». و فی بحر العلوم: «ما عدلت بها»].
(2)- [نهایة الإرب: «ما خالفنا»].
(3)- [نهایة الإرب: «هذا الأمر»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(5)- [و فی المقرّم مکانه: «فیقول لابن الزّبیر: إنّ أبی حدّثنی أنّ بمکّة کبشا به تستحلّ حرمتها، فما أحبّ أن أکون ذلک الکبش، و لئن أقتل ...»].
(6- 6) [المقرّم: «وایم اللّه لو کنت فی ثقب هامّة»].
(7)- [فی نهایة الإرب و المقرّم: «فیّ»].
(8- 8) [المقرّم: «و لمّا خرج من عنده ابن الزّبیر»].
(9- 9) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(10)- [المقرّم: «قال الحسین لمن حضر»].
(11)- و ابن زبیر رسید و مدت یک ساعت با او گفتگو کرد. بعد گفت: «من نمی‌دانم که این قوم چرا ترک اولی کرده‌اند و ما را کنار گذاشته‌اند. حال این‌که ما فرزند مهاجرین و در این کار اولی و احق می‌باشیم، و آنها ذیحق نیستند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 73
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 275- 276- عنه: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 407؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 194- 195؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 155- 156
و لمّا بلغ ابن الزّبیر عزمه، دخل علیه، و قال له: لو أقمت ها هنا بایعناک، فأنت أحقّ من یزید و أبیه. و کان ابن الزّبیر أسرّ النّاس بخروجه من مکّة، و إنّما قال له هذا لئلّا ینسبه إلی شی‌ء آخر.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 137
و عن بشر بن غالب، قال عبد اللّه بن الزّبیر یقول للحسین بن علیّ: تأتی قوما قتلوا
__________________________________________________
- سپس پرسید: «چه خواهی کرد (از حسین)؟»
حسین گفت: «من با خود چنین می‌اندیشم که به کوفه بروم؛ زیرا شیعیان و بزرگان قوم و اشراف و اعیان با من مکاتبه کرده و نامه‌ها نوشته‌اند. من استخاره خواهم کرد و از خداوند کسب تکلیف می‌کنم.»
گفت (ابن زبیر): اما اگر تو در حجاز بمانی و این کار را بخواهی (خلافت)، ما با تو هرگز مخالفت نخواهیم کرد؛ بلکه مساعدت و بیعت خواهیم کرد و با تو صمیمی و یار خواهیم بود.»
حسین گفت: «پدرم به من گفته (حدیث و خبر) که سرزمین حجاز دارای گوسفند پیشاهنگی خواهد بود که حرمت آن را روا خواهد داشت (در جنگ و خونریزی من دوست ندارم که خود آن پیشاهنگ باشم که آن حرمت را هتک کند).»
گفت: «اگر بخواهی در این‌جا بمان و این کار را به من واگذار کن که من خود هرچه پیش آید، دفع کنم.
آن‌گاه همه نسبت به تو اطاعت خواهند کرد و هرگز معصیت نخواهند کرد.»
گفت (حسین): «من چنین نمی‌خواهم.»
هردو هم گفتگوی خود را مکتوم داشتند. حسین به کسانی که در آن‌جا حاضر بودند، رو کرد و گفت:
«آیا می‌دانید که این (ابن زبیر) به من چه می‌گوید؟»
گفتند: «جان ما فدای تو! ما نمی‌دانیم (چه می‌گوید و چه عقیده دارد).»
گفت: «او می‌گوید: تو در مسجد (مکّه) بمان و من مردم را برای تو دعوت می‌کنم.»
بعد از آن، حسین گفت: «به خدا سوگند اگر من در خارج مکّه ولو به فاصله یک وجب کشته شوم، برای من گواراتر و بهتر از این خواهد بود که در خود آن کشته شوم. و اگر در خارج آن هم، ولو به فاصله یک وجب (در جنگ و دفاع) کسی را بکشم، باز برای من بهتر و گواراتر از این خواهد بود که در خود آن کسی را بکشم. به خدا سوگند اگر من در آغوش یکی از این مقدسات باشم (هامه- رأس و رئیس و سر هر چیزی و مقصود آغوش مقدس و محترم است)، مرا از آغوش آن بیرون خواهند کشید و کار خود را انجام خواهند داد. (حرمت کعبه را رعایت نخواهند کرد). به خدا سوگند، آنها نسبت به من تعدّی و گستاخی خواهند کرد، چنان‌که یهود نسبت به روز شنبه هتک حرمت کرده‌اند.»
ابن زبیر از آن‌جا برخاست و رفت. حسین گفت: «این (مرد) چیزی در دنیا دوست ندارد، جز خروج و رفتن من از حجاز. او می‌داند که مردم او را با من برابر و همشأن نمی‌دانند. پس می‌خواهد که من بروم تا او تنها بماند و محیط برای او خالی باشد.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 136- 137
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 74
أباک و طعنوا أخاک؟ فقال الحسین: لأن أقتل بموضع کذا و کذا أحبّ إلیّ من أن یستحلّ بی. یعنی الحرم.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 151
فقال ابن الزّبیر للحسین: ما یمنعک من شیعتک و شیعة أبیک! فو اللّه لو أنّ لی مثلهم، ما توجّهت إلّا إلیهم.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 268
ابن المبارک، عن بشر بن غالب: أنّ ابن الزّبیر قال للحسین: إلی أین تذهب؟ إلی قوم قتلوا أباک، و طعنوا أخاک؟ فقال: لأن أقتل، أحبّ إلیّ من أن تستحلّ. یعنی مکّة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 197
و دخل ابن الزّبیر، فقال له: ما أدری ما ترکنا لهؤلاء القوم، و نحن أبناء المهاجرین، و ولاة هذا الأمر دونهم، أخبرنی ما ترید أن تصنع؟ فقال الحسین: و اللّه لقد حدّثت نفسی بإتیان الکوفة، و لقد کتب إلیّ شیعتی بها و أشرافها بالقدوم علیهم، و أستخیر اللّه.
فقال ابن الزّبیر: أمّا لو کان لی بها مثل شیعتک، ما عدلت عنها. فلمّا خرج من عنده، قال الحسین: قد علم ابن الزّبیر أنّه لیس له من الأمر معی شی‌ء، و أنّ النّاس لم یعدلوا بی غیری، فودّ أنّی خرجت لتخلو له.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 160
فبعد أن خرجوا [ابن عبّاس و جماعة] عنه جاء ابن الزّبیر «1»، فجلس عنده ساعة یتحدّث، ثمّ قال: أخبرنی ما ترید أن تصنع؟ بلغنی أنّک سائر إلی العراق. فقال الحسین:
نعم، نفسی تحدّثنی بإتیان الکوفة، و ذلک أنّ جماعة من شیعتنا و أشراف النّاس کتبوا إلیّ کتبا یحثّوننی «2» علی المسیر إلیهم، و یعدوننی النّصرة، و القیام معی بأنفسهم و أموالهم، و وعدتهم بالوصول إلیهم، و أنا أستخیر اللّه تعالی. فقال له ابن الزّبیر: أمّا إنّه لو کان لی بها شیعة مثل شیعتک، ما عدلت عنهم. ثمّ إنّه خشی أن یتّهمه، فقال: و إن رأیت أنّک تقیم هنا بالحجاز، و ترید هذا الأمر، قمنا معک، و ساعدناک، و بایعناک، و نصحنا لک.
فقال له الحسین علیه السّلام: إنّ أبی حدّثنی أنّ لها کبشا به تستحلّ حرمتها، فما أحبّ أن أکون
__________________________________________________
(1)- [و فی نور الأبصار مکانه: «و جاءه ابن الزّبیر ...»].
(2)- [نور الأبصار: «یستحثّونی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 75
ذلک الکبش، و اللّه لئن قتلت خارجا من مکّة بشبر، أحبّ إلیّ من أن أقتل بداخلها، «1» و لئن أقتل خارجها بشبرین، أحبّ إلیّ من أن أقتل بداخلها بشبر واحد «1». فقام ابن الزّبیر و خرج من عنده، فقال الحسین رضی اللّه عنه لجماعة کانوا عنده من خواصّه: إنّ هذا الرّجل- یعنی ابن الزّبیر- لیس «1» فی الدّنیا «1» شی‌ء أحبّ إلیه من أن أخرج من الحجاز، و قد علم أنّ النّاس لا یعدلون بی ما دمت فیه «2» فیودّ، أنّی خرجت منه لتخلو له «2».
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 186- 187- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 258
فأمّا ابن الزّبیر، فلم یبایع و لا دعا إلی نفسه، فأشار علیه ابن الزّبیر بالخروج.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 206
و نهاه ابن الزّبیر أیضا، فقال له: حدّثنی أبی أنّ لمکّة کبشا به یستحلّ حرمتها، فما أحبّ أن أکون أنا ذلک الکبش. و مرّ قول أخیه الحسن له: إیّاک و سفهاء الکوفة أن یستخفّوک، فیخرجوک، و یسلموک، فتندم وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ «3». و قد تذکر ذلک لیلة قتله فترحّم علی أخیه الحسن (رضی اللّه عنهما). «3»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
و لمّا بلغ عبد اللّه بن الزّبیر عزم الحسین، دخل علیه و قال: یا ابن رسول اللّه! إنّک لو أقمت ها هنا لعلّ اللّه یجمعنا بک علی الهدی، بایعناک، فإنّک أحقّ من یزید، المعلن بالفسق و الفجور، و إنّی أتخوّف علیک إن خرجت لا یرعی فیک إلّا و لا ذمّة و لا قرابة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 245
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی نور الأبصار].
(2) (2- 2) [نور الأبصار: «فودّ أنّی خرجت منه لیخلو به»].
(3)- و ابن زبیر نیز از این معنی وی را نهی کرد و در جواب وی گفت: «پدرم خبر داده که در مکّه کبشی خواهد بود که به سبب او، حلال دانند حرمت انتقام را. پس دوست نمی‌دارم که من آن کبش باشم.»
و قول حسن علیه السّلام که وی را گفت: «بترس از سفهای کوفه که ناگاه تو را اغوا کنند در خروج و به قول خود وفا نکنند و موجب خفّت و پریشانی تو گردد، و از آن پشیمان شوی و نباشد آن‌وقت گریزگاهی.» قبل از این مذکور ساختیم.
چنانچه حسین علیه السّلام در شب قتل عاشورا خود این سخن را تذکار نمود و گفت: «رحمت خدای برادرم حسن علیه السّلام باد که بر آنچه او گفته بود، رسیدم.»
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقة،/ 341
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 76

کتاب یزید بن الأصمّ إلیه علیه السّلام‌

کتب یزید بن الأصمّ إلی الحسین بن علیّ علیهما السّلام حین خرج:
[129/ أ] أمّا بعد، فإنّ أهل الکوفة قد أبوا إلّا أن یبغضوک، و قلّ من أبغض إلّا قلق، و إنّی أعیذک باللّه أن تکون کالمغترّ بالبرق، و کالمهریق ماء السّراب، فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ «1» أهل الکوفة الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ «1».
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 27/ 325
__________________________________________________
(1)- سورة الرّوم 30/ 60.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 77

کتاب عبد اللّه بن جعفر إلی الإمام علیه السّلام‌

و کتب عبد اللّه بن جعفر «1» بن أبی طالب «1» إلیه کتابا «2» یحذّره «3» أهل الکوفة «4» «5» و یناشده اللّه أن یشخص «6» إلیهم «3».
فکتب إلیه الحسین «7»: إنّی رأیت رؤیا، و رأیت فیها «8» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و أمرنی بأمر، أنا ماض له «5»، «9» و لست بمخبر بها «10» أحدا حتّی ألاقی «11» عملی. «12»
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 59- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 202، تهذیب ابن بدران، 4/ 330، مختصر ابن منظور، 7/ 140- 141؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2610، الحسین بن علیّ،/ 69؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 418؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 343، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 199؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 163
و انتقل الخبر بأهل المدینة أنّ الحسین بن علیّ یرید الخروج إلی العراق، فکتب إلیه
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی التّهذیب و تاریخ الإسلام و السّیر و البدایة].
(2)- [لم یرد فی التّهذیب و السّیر].
(3) (3- 3) [السّیر: «و یناشده اللّه»].
(4)- [البدایة: «أهل العراق»].
(5) (5- 5) [التّهذیب: «فأجابه بأنّه رأی رؤیا و رأی فیها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و أنّه أمره بأمر و هو ماض إلیه. ثمّ قال:»].
(6)- [البدایة: «شخص»].
(7)- [لم یرد فی السّیر].
(8)- [لم یرد فی البدایة].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی السّیر].
(10)- [فی التّهذیب: «بمحبر بها»، و فی المختصر: «بمجبر بها»، و فی تهذیب الکمال: «بمخبرها» و فی تاریخ الإسلام: «بمخبر بها»].
(11)- [التّهذیب: «إلّا فی»].
(12)- [و زاد فی تاریخ الإسلام: «و لم یقبل الحسین من أحد، و صمّم علی المسیر إلی العراق»، و فی السّیر:
«و أبی الحسین علی کلّ من أشار علیه إلّا المسیر إلی العراق»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 78
عبد اللّه بن جعفر: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. للحسین بن علیّ، من عبد اللّه بن جعفر، أمّا بعد! أنشدک [اللّه- «1»] أن لا تخرج عن مکّة، فإنّی خائف علیک من هذا الأمر الّذی قد أزمعت علیه أن یکون فیه هلاکک و أهل بیتک، فإنّک إن قتلت، أخاف أن یطفأ نور الأرض، و أنت روح «2» الهدی و أمیر المؤمنین، فلا تعجل بالمسیر إلی العراق، فإنّی آخذ لک الأمان من یزید و جمیع بنی أمیّة علی نفسک، و مالک، و ولدک، و أهل بیتک- و السّلام.
قال: فکتب إلیه الحسین «3» بن علیّ «3»: أمّا بعد! فإنّ کتابک ورد علیّ، فقرأته، و فهمت ما ذکرت، و أعلمک أنّی رأیت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی منامی فخبّرنی «4» بأمر، و أنا ماض له، لی کان أو «5» علیّ؛ و اللّه یا ابن عمّی! لو کنت فی «6» جحر «7» هامّة من هوامّ الأرض لاستخرجونی [و] یقتلونی؛ و اللّه یا ابن عمّی لیعدینّ «8» علیّ کما عدت الیهود علی السّبت، و السّلام.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 115- 116
و اتّصل الخبر بالمدینة، و بلغهم أنّ الحسین «9» عزم علی الخروج إلی العراق، فکتب إلیه عبد اللّه بن جعفر الطّیّار «9»: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ من عبد اللّه بن جعفر، أمّا بعد، فإنّی أنشدک اللّه أن تخرج من مکّة، فإنّی خائف علیک من هذا الأمر الّذی قد «10» أزمعت علیه، أن یکون فیه هلاکک، و استئصال أهل بیتک، فإنّک إن قتلت «11»
__________________________________________________
(1)- من د و بر.
(2)- فی د: روحی.
(3) (3- 3) فی د: علیه السّلام.
(4)- فی د: و خبّرنی.
(5)- فی د: أم.
(6)- فی د: بی.
(7)- فی النّسخ: حجر.
(8)- فی د: لیعدی.
(9- 9) [بحر العلوم: «عازم علی الخروج من مکّة، فألحقه عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب بولدیه، عون و محمّد، و کتب معهما کتابا یقسم علیه فیه بالرّجوع إلی مکّة، جاء فیه»].
(10)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(11)- [بحر العلوم: «هلکت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 79
خفت أن یطفأ نور اللّه، فأنت علم المهتدین؛ و رجاء المؤمنین، فلا تعجل بالمسیر إلی العراق، فإنّی آخذ لک الأمان من یزید و من جمیع بنی أمیّة لنفسک، و لمالک، و أولادک، و أهلک «1»، و السّلام.
«2» فکتب إلیه الحسین: «2» أمّا بعد، فإنّ کتابک ورد علیّ، فقرأته، و فهمت ما فیه؛ اعلم إنّی قد رأیت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی منامی، فأخبرنی بأمر أنا ماض له؛ کان لی الأمر أو علیّ، فو اللّه یا ابن عمّ! لو کنت فی جحر «3» هامّة من هوامّ الأرض، لاستخرجونی حتّی یقتلونی، و و اللّه لیعتدنّ علیّ، کما اعتدّت الیهود فی یوم السّبت، و السّلام. «4»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 217- 218- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 173- 174
و کتب إلیه عبد اللّه بن جعفر من المدینة فی ذلک، فأجابه: إنّی قد رأیت جدّی رسول اللّه فی منامی، فخبّرنی بأمر و أنا ماض له، لی کان أم علیّ، و اللّه یا ابن عمّ! لیعتدینّ علیّ کما یعتدی الیهود یوم السّبت. و خرج.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 94
ثمّ إنّه وردت «5» علی الحسین علیه السّلام کتب من أهل المدینة من عند عبد اللّه بن جعفر «6» علی یدی إبنیه «6» عون و محمّد، و من سعید بن العاص و معه جماعة من أعیان المدینة، و کلّ منهم یشیر علیه «7» أن لا یتوجّه نحو العراق و لا یأتیه، و لا یقربه، فلیس له فیه مصلحة، و أن یقیم بمکّة. «7» هذا کلّه و القضاء غالب «8» علی أمره «8»، فلم یکترث بما قیل له، «8» و لم یلتفت إلی ما کتب إلیه «8»، لیقضی اللّه أمرا کان مفعولا.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 187- 188- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 258
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بحر العلوم: «و إنّی علی أثر الکتاب»].
(2) (2- 2) [بحر العلوم: «فأجابه الحسین علیه السّلام بکتاب جاء فیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم»].
(3)- [بحر العلوم: «ثقب»].
(4)- [فی بحر العلوم إنّ هذا الکتاب وصل إلیه علیه السّلام و بعد أن خرج من مکّة].
(5)- [نور الأبصار: «ورد»].
(6- 6) [نور الأبصار: «مع ولدیه»].
(7- 7) [نور الأبصار: «بعدم التّوجّه إلی العراق»].
(8- 8) [لم یرد فی نور الأبصار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 80

عبد اللّه بن مطیع و رأیه فی خروج الإمام علیه السّلام‌

و قال له عبد اللّه بن مطیع: أی «1» فداءک أبی «2» و أمّی، متّعنا «3» بنفسک، و لا تسر «4» إلی العراق «4»، فو اللّه لئن «5» قتلک هؤلاء القوم، «5» لیتّخذنا «6» خولا و «7» عبیدا.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 56- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 200، تهذیب ابن بدران، 4/ 328، مختصر ابن منظور، 7/ 139؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2608، الحسین بن علیّ،/ 67؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 416؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 342، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 199؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 162
و أقبل إلیه عبد اللّه بن مطیع العدویّ، فقال: جعلت فداءک یا ابن رسول اللّه! لا تخرج إلی العراق، فإنّ حرمتک من اللّه حرمة، و قرابتک من رسول اللّه قرابة، و قد قتل ابن عمّک بالکوفة [؟] و إنّ بنی أمیّة إن قتلوک لم یرتدعوا عن حرمة اللّه، أن ینتهکوها، و لم یهابوا أحدا بعدک أن یقتلوه، فاللّه اللّه أن تفجعنا بنفسک.
فلم یلتفت الحسین إلی کلامه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 216- 217
__________________________________________________
(1)- [فی المختصر و البدایة: «إنّی»، و فی تهذیب الکمال: «لا تفعل أی» و لم یرد فی تاریخ الإسلام و السّیر].
(2)- [البدایة: «و أبی»].
(3)- [البدایة: «فأمتعنا»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی السّیر].
(5) (5- 5) [السّیر: «قتلت»].
(6)- [فی التّهذیب: «لیتّخذوننا» و فی تهذیب الکمال و السّیر و البدایة: «لیتّخذونا»].
(7)- [تاریخ الإسلام: «أو»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 81

کتاب عمرو بن سعید بن العاص إلی الإمام الحسین علیه السّلام وردّه علیه السّلام‌

و کتب إلیه عمرو بن سعید بن العاص «1»: إنّی أسأل اللّه أن یلهمک رشدک، و أن یصرفک عمّا یرد بک، بلغنی أنّک قد اعتزمت «2» علی الشّخوص إلی العراق، فإنّی «3» أعیذک باللّه من الشّقاق، فإن «4» کنت خائفا، فأقبل إلیّ، فلک عندی الأمان، و البرّ، و الصّلة.
فکتب إلیه الحسین: إن کنت أردت بکتابک إلیّ «5» برّی و صلتی، فجزیت خیرا فی الدّنیا و الآخرة، «6» و إنّه لم یشاقق «6» «من دعا إلی اللّه و عمل صالحا و قال إنّنی من المسلمین» «7»، و خیر الأمان أمان اللّه، و لم یؤمن باللّه من لم یخفه فی الدّنیا، فنسأل اللّه مخافة فی الدّنیا توجب لنا «8» أمان الآخرة «8» عنده.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 59- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 202- 203، تهذیب ابن بدران، 4/ 330، مختصر ابن منظور، 7/ 141؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2610، الحسین بن علیّ،/ 69؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 418- 419؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 163- 164
و کتب إلیه عمرو بن سعید بن العاص من المدینة: أمّا بعد، فقد بلغنی أنّک قد عزمت علی الخروج إلی العراق؛ و لقد علمت ما نزل بابن عمّک مسلم بن عقیل و شیعته؛ و أنا أعیذک باللّه تعالی من الشّقاق؛ فإنّی خائف علیک منه؛ و لقد بعثت إلیک بأخی یحیی بن سعید، فأقبل إلیّ معه؛ فلک عندنا الأمان، و الصّلة، و البرّ، و الإحسان، و حسن الجوار؛
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی البدایة: «نائب الحرمین»].
(2)- [البدایة: «عزمت»].
(3)- [البدایة: «و إنّی»].
(4)- [البدایة: «فإنّک إن»].
(5)- [لم یرد فی البدایة].
(6- 6) [تهذیب الکمال: «و إن لم تشاقق»].
(7)- [مأخوذ من فصّلت 41/ 33].
(8- 8) [البدایة: «أمانا یوم القیامة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 82
و اللّه بذلک علیّ شهید، و وکیل؛ و راع، و کفیل؛ و السّلام.
فکتب إلیه الحسین: أمّا بعد، فإنّه لم یشاقّ «من دعا إلی اللّه و عمل صالحا و قال إنّنی من المسلمین»؛ و قد دعوتنی إلی البرّ، و الإحسان؛ و خیر الأمان أمان اللّه؛ و لن یؤمن اللّه یوم القیامة من لم یخافه فی الدّنیا؛ و نحن نسأله لک و لنا فی هذه الدّنیا عملا یرضی لنا یوم القیامة؛ فإن کنت بکتابک هذا إلیّ أردت برّی و صلتی، فجزیت بذلک خیرا فی الدّنیا و الآخرة، و السّلام.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 218
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 83

عمر بن عبد الرّحمان المخزومیّ و رأیه‌

قالوا: و لمّا کتب أهل الکوفة إلی الحسین بما کتبوا به، فاستحفّوه للشّخوص؛ جاءه عمر بن عبد الرّحمان بن حارث بن هشام المخزومیّ بمکّة، فقال له: بلغنی أنّک ترید العراق، و أنا مشفق علیک من مسیرک، لأنّک تأتی بلدا فیه عمّاله، و أمراؤه، و معهم بیوت الأموال. و إنّما النّاس عبید الدّینار و الدّرهم، فلا آمن علیک أن یقاتلک من وعدک نصره، و من أنت أحبّ إلیه ممّن یقاتلک معه. فقال له: قد نصحت و یقضی اللّه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 373، أنساب الأشراف، 3/ 161 رقم 19
قال هشام عن أبی مخنف: حدّثنی الصّقعب بن زهیر، عن عمر بن عبد الرّحمان بن الحارث بن هشام المخزومیّ، قال: لمّا قدمت کتب أهل العراق إلی الحسین و تهیّأ للمسیر إلی العراق، أتیته، فدخلت علیه- و هو بمکّة- فحمدت اللّه و أثنیت علیه، ثمّ قلت: أمّا بعد، فإنّی أتیتک یا ابن عمّ لحاجة أرید ذکرها لک نصیحة، فإن کنت تری أنّک تستنصحنی، و إلّا کففت عمّا أرید أن أقول؛ فقال: قل، فو اللّه ما أظنّک بسیّئ الرّأی، و لا هو للقبیح من الأمر و الفعل. قال: قلت له: إنّه قد بلغنی أنّک ترید المسیر إلی العراق، و إنّی مشفق علیک من مسیرک؛ إنّک تأتی بلدا فیه عمّاله و أمراؤه، و معهم بیوت الأموال، و إنّما النّاس عبید لهذا الدّرهم و الدّینار، و لا آمن علیک أن یقاتلک من وعدک نصره، و من أنت أحبّ إلیه ممّن یقاتلک معه. فقال الحسین: جزاک اللّه خیرا یا ابن عمّ؛ فقد و اللّه علمت أنّک مشیت بنصح، و تکلّمت بعقل، و مهما یقض من أمر یکن، أخذت برأیک أو ترکته، فأنت عندی أحمد مشیر، و أنصح ناصح. «1»
قال: فانصرفت من عنده، فدخلت علی الحارث بن خالد بن العاص بن هشام، فسألنی: هل لقیت حسینا؟ فقلت له: نعم. قال: فما قال لک، و ما قلت له؟ قال: فقلت
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 84
له: قلت کذا و کذا، و قال کذا و کذا. فقال: نصحته و ربّ المروة الشّهباء، أمّا و ربّ البنیّة إنّ الرأی لما رأیته، قبله أو ترکه، ثمّ قال:
ربّ مستنصح یغشّ و یردی و ظنین بالغیب یلفی نصیحا «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 382- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 347
ثمّ إنّه عزم علی المسیر إلی العراق، فدخل علیه عمر «2» بن عبد الرّحمان [بن
__________________________________________________
(1)- عمرو بن عبد الرّحمان مخزومی گوید:
وقتی نامه‌های مردم عراق به حسین رسید و آماده حرکت شد، در مکّه پیش وی رفتم و حمد خدای گفتم و ثنای او کردم و گفتم: «ای پسر عمو! پیش تو آمدم که چیزی به‌عنوان اندرز با تو بگویم. اگر مرا نیکخواه می‌دانی، بگویم؛ وگرنه از گفتن آنچه می‌خواهم، چشم بپوشم.»
گفت: «بگوی که به خدا تو را بدعقیده و دلبسته چیز و کار زشت نمی‌پندارم.»
گفتم: «شنیده‌ام می‌خواهی سوی عراق روان شوی. از این سفر بر تو بیمناکم که سوی شهری می‌روی که عاملان دارد و امیران که بیت المالها را به کف دارند. مردم نیز بندگان این درهم و دینارند و بیم دارم کسانی که وعده یاری به تو داده‌اند و کسانی که تو را از مخالفانت بیشتر دوست دارند، با تو بجنگند.»
حسین گفت: «ای پسر عمو! خدایت پاداش نیک دهاد. می‌دانم که از سر نیکخواهی آمده‌ای و خردمندانه سخن کردی. هرچه پیش آید، رأی تو را کار بندم یا بگذارم، پیش من پسندیده‌ترین مشاوری، و بهترین اندرزگوی.»
گوید: از پیش وی برفتم و به نزد حارث بن خالد (او نیز مخزومی) رفتم که از من پرسید: «حسین را دیدی؟»
گفتم: «آری.»
گفت: «با تو چه گفت و با وی چه گفتی؟»
گوید: «گفتمش، چنین و چنان گفتم و او به من چنان و چنین گفت.»
گفت: «قسم به پروردگار سنگ سپید که اندرز گفته‌ای. قسم به پروردگار کعبه که رأی درست همین است. بپذیرد یا نپذیرد.»
آن‌گاه شعری خواند به این مضمون:
«بسا مشورت جوی که دغلی بیند و به هلاکت افتد!
و ای بسا بدگمان از نادیده که اندرزگویی بیابد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2963- 2964
(2)- فی النسخ: عمرو، و التّصحیح من الترجمة الفارسیة و الطّبریّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 85
الحارث «1»-] بن هشام المخزومیّ. فقال: یا ابن بنت رسول اللّه «2»! إنّی أتیت إلیک بحاجة أرید أن أذکرها لک، فأنا غیر غاشّ لک فیها، فهل لک أن تسمعها؟ فقال الحسین: هات، فو اللّه ما أنت عندی بسیّئ الرأی، فقل ما أحببت! فقال: قد بلغنی أنّک ترید العراق و إنّی مشفق علیک من ذلک، إنّک ترد إلی قوم فیهم الأمراء، و معهم بیوت الأموال، و لا آمن «3» علیک أن «3» یقاتلک من أنت أحبّ إلیه من أبیه و أمّه، میلا إلی الدّینار «4» و الدّرهم، فاتّق «5» اللّه و لا تخرج من هذا الحرم. فقال له الحسین: جزاک اللّه خیرا یا «6» ابن عمّ! فقد علمت أنّک أمرت بنصح، و مهما یقضی اللّه من أمر، فهو کائن، أخذت برأیک أم ترکته. قال:
فانصرف عنه عمر «7» بن عبد الرّحمان و هو یقول:
ربّ «8» مستنصح سیعصی و یؤذی «9» و نصیح بالغیب «9» یلفی «10» نصیحا
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 110- 111
لقیه عمر بن عبد الرّحمان بن الحارث بن هشام المخزومیّ، فقال له، و قد قدمت علیه کتب العراق:
«یا ابن عمّ! إنّی أتیت لحاجة أرید ذکرها لک نصیحة، فإن کنت تری أنّک مستنصحی، قلتها، و أدّیت ما علیّ من الحقّ فیها، و إن ظننت أنّک لا تستنصحنی، کففت عمّا أرید أن أقول».
__________________________________________________
(1)- من المراجع المذکورة.
(2)- زید فی الأصل: صلّی.
(3) (3- 3) من المقتل 7/ ب و الطّبریّ و ابن الأثیر، و فی النّسخ: أنّک.
(4)- [فی المطبوع: «الدّنیا»].
(5)- من د، و فی الأصل و بر: فاتّقی.
(6)- فی النّسخ: من، و التّصحیح من الطّبریّ 6/ 216 و المقتل و ابن الأثیر.
(7)- فی النّسخ: عمرو.
(8)- فی د: و ربّ.
(9- 9) فی النّسخ: و یصبح بالعیب.
(10)- فی د: یلغا- کذا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 86
قال: فقال:
«قل، فو اللّه ما أستغشک، و ما أظنّک بشی‌ء من الهوی لقبیح من القول و الفعل».
قال: قلت:
«بلغنی أنّک ترید السّیر إلی العراق، و إنّی أشفق أن تأتی بلدا فیه عمّاله و أمراءه، و معهم بیوت الأموال. و إنّما النّاس عبید لهذه الدّراهم و الدّنانیر، [91] فلا آمن أن یقاتلک من وعدک بنصره، و من أنت أحبّ إلیه ممّن یقاتلک معه».
فقال الحسین:
«جزاک اللّه خیرا یا ابن عمّ! مهما یقض یکن، و أنت عندی أحمد مشیر، و أنصح ناصح».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 53- 54
فدخل علیه عمر بن عبد الرّحمان بن الحارث بن هشام المخزومیّ، فقال: یا ابن رسول اللّه! أتیتک لحاجة أرید أن أذکرها لک و أنا غیر غاشّ لک فیها، فهل لک أن تسمعها؟ فقال: قل ما أحببت. فقال: أنشدک اللّه یا ابن عمّ! أن لا تخرج إلی العراق، فإنّهم من قد عرفت؛ و هم أصحاب أبیک و ولاتهم عندهم، و هم یجبون البلاد؛ و النّاس عبید المال، و لا [آ] من أن یقاتلک من کتب إلیک یستقدمک. فقال الحسین: سأنظر فیما قلت؛ و قد علمت أنّک أشرت بنصح؛ و مهما یقض اللّه من أمر فهو کائن البتّة؛ أخذت برأیک أم ترکت. فانصرف عنه عمر بن عبد الرّحمان و هو یقول:
ربّ مستنصح سیعصی و یؤذی و نصیح بالعیب یلفی نصیحا
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 215- 216
فلمّا عزم الحسین علی الخروج، نهاه عمرو بن عبد الرّحمان بن هشام المخزومیّ، فقال:
جزاک اللّه خیرا یا ابن عمّ، مهما یقض یکن، و أنت عندی أحمد مشیر، و أنصح ناصح.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 94
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 87
قیل: لمّا أراد «1» الحسین المسیر إلی الکوفة «2» بکتب أهل العراق إلیه «2»، أتاه عمر بن عبد الرّحمان بن الحارث بن هشام- «2» و هو بمکّة «2»- فقال له: «3» إنّی أتیتک «4» لحاجة أرید ذکرها نصیحة لک، فإن کنت تری أنّک مستنصحی «5» قلتها، و أدّیت ما علیّ من الحق «6» فیها، و إن ظننت أنّک لا مستنصحی «6»، کففت عمّا أرید. «7» فقال له «7»: قل، فو اللّه ما أستغشّک، و ما أظنّک بشی‌ء من الهوی.
قال له: قد بلغنی أنّک ترید العراق، و إنّی مشفق علیک «8» إنّک تأتی بلدا فیه عمّاله و أمراؤه، و معهم بیوت الأموال، و إنّما النّاس عبید الدّینار و الدّرهم، فلا آمن علیک أن یقاتلک من وعدک نصره، و من أنت أحبّ إلیه ممّن یقاتلک معه. فقال له الحسین: جزاک اللّه خیرا- یا ابن عمّ- فقد علمت أنّک مشیت بنصح و تکلّمت بعقل، و مهما یقض من أمر یکن، أخذت برأیک أو ترکته، فأنت عندی أحمد مشیر، و أنصح ناصح. «9»
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «عزم»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(3)- [و فی بحر العلوم مکانه: «و جاء عمر بن عبد الرّحمان بن الحارث بن هشام المخزومیّ إلی الحسین علیه السّلام لمّا علم بعزمه علی الخروج إلی العراق، فقال له ...»].
(4)- [زاد فی بحر العلوم: «یا ابن عمّ»].
(5)- [فی نهایة الإرب و بحر العلوم: «تستنصحنی»].
(6- 6) [بحر العلوم: «و إلّا»].
(7- 7) [بحر العلوم: «أن أقول؟ فقال الحسین»].
(8)- [زاد فی بحر العلوم: «من مسیرک»].
(9)- گفته شده:
چون حسین به موجب نامه‌های اهل عراق، کوفه را قصد نمود، عمر بن عبد الرّحمان بن حارث بن هشام که در آن هنگام در بیت الحرام بود، نزد او رفت و گفت: «من نزد تو برای مطلبی آمده‌ام و می‌خواهم به تو نصیحت کنم. اگر مرا ناصح بدانی، من آن مطلب را خواهم گفت؛ وگرنه راز را خواهم نهفت. من می‌خواهم حق را ادا کنم و اگر بدانم که تو پند مرا نمی‌پذیری، خودداری خواهم کرد.»
گفت (حسین): «بگو! به خدا سوگند، من به تو بدگمان نیستم و تو را منزه از هوا و هوس می‌دانم.»
گفت: «شنیده‌ام که عراق را قصد می‌کنی و من بر تو بیمناک هستم. زیرا تو به کشوری خواهی رفت که در آن‌جا حکّام و عمّال او (یزید) همچنین امرا با خزائن و بیت المال قرار گرفته‌اند و مردم هم بنده درهم و دینار هستند و من از این می‌ترسم که مردمی که به تو وعده یاری داده‌اند، خود، با تو بستیزند و نبرد کنند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 88
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 275- عنه: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 406؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 154
و کان الحسین بن علیّ علیهما السّلام بعد أن سیّر ابن عمّه مسلم بن عقیل إلی الکوفة، لم یقم بعده إلّا قلیلا، حتّی تجهّز للمسیر فی أثره بجمیع أهله و ولده و خاصّته و حاشیته، فأتاه عمر «1» بن عبد الرّحمان «1» بن الحارث بن هشام المخزومیّ، فقال: إنّی جئتک لحاجة أرید ذکرها نصیحة لک، فإن کنت تری «2» أنّک مستنصحی «2» قلتها لک، و أدّیت ما یجب علیّ من الحقّ فیها، و إن ظننت أنّی غیر ناصح لک، کففت عمّا أرید أن أقوله لک. فقال:
«3» فو اللّه ما أستغشّک و ما أظنّک بشی‌ء من الهوی «3». فقال له: قد بلغنی أنّک ترید العراق، و إنّی مشفق علیک أن تأتی بلدا فیها عمّال یزید و أمراؤه، و معهم بیوت الأموال و إنّما النّاس عبید الدّراهم و الدّنانیر، فلا آمن علیک أن «4» یقاتلک من وعدک نصره، و من أنت أحبّ إلیه ممّن یقاتلک و ذلک عند البذل، و طمع الدّنیا.
فقال له الحسین علیه السّلام: جزاک اللّه خیرا من ناصح، لقد مشیت یا ابن عبد الرّحمان بنصح، و تکلّمت بعقل، و لم تنطق «5» عن هوی، و لکن مهما یقضی من أمر یکن أخذت برأیک «5» أم ترکت، مع أنّک عندی أحمد مشیر و أعزّ ناصح.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 185- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 257
__________________________________________________
- حتی کسانی که تو را بیشتر از کسی دوست دارند که خود با او همراه و زیر لوای او هستند (با این که تو را ترجیح می‌دهند و بیشتر از یزید دوست دارند، با او همراهی و یاری خواهند کرد).»
حسین به او گفت: «ای پسر عمّ من! خداوند به تو پاداش نیک دهد. من می‌دانم که تو با پند و نصیحت نزد من آمدی و سخن از روی خرد و دانش گفتی. اعم از این‌که من نصیحت تو را به کار ببرم یا آن را ترک کنم، تو بهترین مشاور و ارجمندترین ناصح هستی.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 135- 136
(1) (1- 1) [لم یرد فی نور الأبصار].
(2) (2- 2) [نور الأبصار: «أنّی ناصح»].
(3) (3- 3) [نور الأبصار: «قل»].
(4)- [نور الأبصار: «من أن»].
(5) (5- 5) [نور الأبصار: «عن الهوی و لکن مهما یقض من أمر یکن أخذت برأیک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 89

أبو بکر بن عبد الرّحمان المخزومیّ و رأیه‌

و أتاه أبو بکر بن «1» عبد الرّحمان بن الحارث بن هشام «2»، «3» فقال: یا ابن عمّ! إنّ «4» الرّحم تضارّنی «4» علیک، و ما أدری کیف أنا عندک فی النّصیحة لک؟ قال: یا أبا بکر! ما أنت ممّن یستغشّ، و لا یتّهم، فقل.
فقال «5»: «3» قد «6» رأیت ما صنع أهل العراق بأبیک و أخیک، و أنت ترید أن تسیر إلیهم؟
و هم عبید الدّنیا، فیقاتلک من قد وعدک أن ینصرک، و یخذلک من أنت أحبّ إلیه ممّن ینصره، فأذکّرک اللّه فی نفسک.
فقال: جزاک اللّه یا ابن عمّ خیرا، «7» فلقد «8» اجتهدت «9» رأیک، «7» و مهما «2» یقضی «10» اللّه «9» من أمر یکن. «11»
فقال أبو بکر: «12» إنّا للّه، «12» عند اللّه نحتسب أبا عبد اللّه.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 58- 59- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 202، تهذیب ابن بدران، 4/ 330، مختصر ابن منظور، 7/ 140؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2609- 2610، الحسین بن علیّ،/ 68- 69؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 418؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 163
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی التّهذیب].
(2) (2- 2) [التّهذیب: «فنصحه و حذّره الخروج، و ذکّره بغدر أهل العراق، فشکره الحسین و قال له: مهما»].
(3) (3- 3) [البدایة: «فقال له: یا ابن عمّ»].
(4) (4- 4) [فی ابن عساکر ط المحمودی: «التّرحّم نظارتی»، و فی المختصر و ابن العدیم و تهذیب الکمال:
«الرّحم تظأرنی»].
(5)- [فی ابن عساکر ط المحمودی و المختصر و ابن العدیم: «قال»].
(6)- [لم یرد فی تهذیب الکمال].
(7- 7) [لم یرد فی البدایة].
(8)- [فی ابن عساکر ط المحمودی و المختصر و ابن العدیم و تهذیب الکمال: «فقد»].
(9- 9) [فی المختصر و ابن العدیم: «و مهما یقض اللّه»].
(10)- [فی التّهذیب و تهذیب الکمال: «یقض»].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی التّهذیب].
(12- 12) [البدایة: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 90
و دخل أبو بکر بن الحارث بن هشام علی الحسین، فقال: یا ابن عمّ! إنّ الرّحم یظائرنی «1» علیک، و لا أدری کیف أنا فی النّصیحة لک؟ فقال: یا أبا بکر! ما أنت ممّن یستغشّ [و لا یتّهم، فقل]. فقال أبو بکر: کان أبوک [أقدم سابقة، و أحسن فی الإسلام أثرا، و] أشدّ بأسا، و النّاس له أرجی، و منه أسمع و علیه أجمع، فسار إلی معاویة و النّاس مجتمعون علیه إلّا أهل الشّام، و هو أعزّ منه، فخذلوه، و تثاقلوا عنه حرصا علی الدّنیا، و ضنّا بها، فجرعوه الغیظ، و خالفوه حتّی صار إلی ما صار إلیه من کرامة اللّه و رضوانه، ثمّ صنعوا بأخیک بعد أبیک ما صنعوا، و قد شهدت ذلک کلّه و رأیته، ثمّ أنت ترید أن تسیر إلی الّذین عدوا علی أبیک و أخیک، تقاتل بهم أهل الشّام و أهل العراق، و من هو أعدّ منک و أقوی، و النّاس منه أخوف، و له أرجی، فلو بلغهم مسیرک إلیهم لاستطغوا النّاس «2» بالأموال، و هم عبید الدّنیا، فیقاتلک من «3» وعدک أن ینصرک، و یخذلک من أنت أحبّ إلیه ممّن ینصره، فاذکر اللّه فی نفسک. فقال الحسین: جزاک اللّه خیرا یا ابن عمّ! فقد أجهدک «4» رأیک، و مهما یقض اللّه یکن. فقال: [إنّا للّه] و عند اللّه نحتسب «5» أبا عبد اللّه.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 66- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 168؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین «6»، 1/ 248- 249
ثمّ دخل [أبو بکر بن الحارث] علی الحارث بن خالد بن العاص بن هشام المخزومیّ والی مکّة و هو یقول:
کم نری ناصحا یقول فیعصی و ظنین المغیب یلفی نصیحا
__________________________________________________
(1)- فی ا «یظأرنی علیک».
(2)- فی ا «لقد استعطفوا النّاس بالأموال».
(3)- [فی نفس المهموم و المعالی: «من قد»].
(4)- [نفس المهموم: «أجهدت»].
(5)- [المعالی: «نحتسبک»].
(6)- [حکاه فی المعالی عن تذکرة لسبط].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 91
فقال: و ما ذاک؟ فأخبره بما قال للحسین. فقال: نصحت له و ربّ الکعبة.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 66
و جاء إلیه علیه السّلام أبو بکر بن عبد الرّحمان بن الحارث بن هشام، فأشار إلیه بترک ما عزم علیه و بالغ فی نصحه، و ذکّره بما فعل بأبیه و أخیه، فشکر له، و قال: قد اجتهدت رأیک، و مهما یقض اللّه یکن. فقال: إنّا عند اللّه نحتسبک.
ثمّ دخل أبو بکر علی الحارث بن خالد بن العاصی بن هشام المخزومیّ، و هو یقول:
کم تری ناصحا یقول فیعصی و ظنین المغیب یلفی نصیحا
قال: فما ذاک؟ فأخبره بما قال للحسین علیه السّلام، قال: نصحت له و ربّ الکعبة.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 19
قال: ثمّ جاء إلیه عبد الرّحمان بن الحارث «1»، و أشار علیه بترک ما یجزم علیه من المسیر إلی الکوفة، و بالغ معه، و ذکّره ما فعله أهل الکوفة بأبیه و أخیه من قبله، و حذّره منهم غایة الحذر، فشکر له الحسین علیه السّلام، و قال: لقد اجتهدت برأیک هذا، و لکن مهما یقض اللّه یکن، وایم اللّه لتقضی الفئة الباغیة، و لیسلبنّهم اللّه بعد قتلی ذلّا شاملا، و سیفا قاطعا فی رقابهم، ثمّ یسلّط اللّه علیهم من یذلّهم حتّی یکونوا أذّل من قوم سبأ إذ ملکتهم امرأة، فحکمت فی أموالهم، و أولادهم، و دمائهم، و کذلک أمیّة.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 390
و (جاءه) أبو بکر بن عبد الرّحمان بن الحارث بن هشام المخزومیّ، فنهاه عن الخروج إلی العراق، فقال له الحسین علیه السّلام: جزاک اللّه خیرا یا ابن عمّ! قد اجتهدت رأیک، و مهما یقض اللّه یکن.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 593، لواعج الأشجان،/ 70
__________________________________________________
(1)- [و الصّحیح: «أبو بکر بن عبد الرّحمان بن الحارث»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 92

لقاء أبی محمّد الواقدیّ و زرارة بن خلج بالإمام الحسین علیه السّلام‌

قال أبو جعفر، و حدّثنا أبو محمّد «1» سفیان، عن وکیع «1»، عن الأعمش، قال: قال لی أبو محمّد الواقدیّ «2» و زرارة بن خلج «3»: لقینا الحسین قبل «4» أن یخرج «4» إلی العراق «5» بثلاث لیال «5»، فأخبرناه بضعف «6» النّاس فی الکوفة، و أنّ قلوبهم معه، و سیوفهم علیه. فأومأ بیده نحو السّماء، ففتحت أبواب السّماء، و «7» نزل من «7» الملائکة عددا لا یحصیهم إلّا اللّه، و قال: لو لا تقارب الأشیاء، و حبوط «8» الأجر، لقاتلتهم بهؤلاء، و لکن أعلم علما «9» أنّ «10» هناک مصرعی، و «10» مصارع «11» أصحابی، لا ینجو منهم إلّا ولدی علیّ.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 74؛ نوادر المعجزات،/ 107- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 238؛ المجلسی، البحار، 44/ 364؛ البحرانی، العوالم، 17/ 213؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 234
وروی أبو جعفر محمّد بن جریر الطّبریّ الإمامیّ فی کتاب دلائل الإمامة، قال:
حدّثنا أبو محمّد سفیان بن وکیع، عن أبیه وکیع، عن الأعمش، قال: قال أبو محمّد
__________________________________________________
(1) (1- 1) [مدینة المعاجز: «سفیان بن وکیع عن أبیه وکیع»].
(2)- [و فی البحار و العوالم مکانه: «روی أبو جعفر الطّبریّ عن الواقدیّ ...»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «صالح»].
(4) (4- 4) [فی البحار و العوالم: «خروجه»].
(5) (5- 5) [فی نوادر المعجزات و مدینة المعاجز: «بثلاث»، و فی البحار و العوالم: «بثلاثة أیّام»].
(6)- [فی مدینة المعاجز: «ضعف»، و فی البحار و العوالم: «بهوی»].
(7- 7) [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «نزلت»].
(8)- [فی نوادر المعجزات و الدّمعة السّاکبة: «هبوط»].
(9)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «علما یقینا»].
(10- 10) [فی نوادر المعجزات و مدینة المعاجز و الدّمعة السّاکبة: «من هناک مصرعی (مصعدی) و هناک»].
(11)- [فی البحار و العوالم: «مصرع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 93
الواقدیّ و زرارة بن خلج «1»: لقینا الحسین بن علیّ علیهما السّلام قبل «2» أن یخرج إلی العراق «2»، «3» فأخبرناه ضعف النّاس «4» بالکوفة، و أنّ قلوبهم معه، و سیوفهم علیه. فأومأ بیده نحو «5» السّماء، ففتحت أبواب السّماء، و نزلت الملائکة عددا لا یحصیهم «6» إلّا اللّه عزّ و جلّ، فقال:
لو لا تقارب الأشیاء، و «7» هبوط الأجل «7» لقاتلتهم بهؤلاء، و لکن أعلم یقینا «8» أنّ «9» هناک مصرعی، و مصرع «9» أصحابی، لا ینجو «10» منهم «11» إلّا ولدی علیّ علیه السّلام. «12»
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار و المعالی: «صالح»].
(2) (2- 2) [المعالی: «خروجه»].
(3)- [أضاف فی الأسرار: «بثلاث»].
(4)- [المعالی: «القوم»].
(5)- [فی الأسرار و المعالی: «إلی»].
(6)- [اللّواعج: «یحصیه»].
(7- 7) [فی الأسرار و اللّواعج و النّاسخ: «حبوط الأجر»، و فی المعالی: «هبوط الأجر»].
(8)- [فی الأسرار و المعالی: «علما یقینا» و فی اللّواعج: «علما»].
(9- 9) [فی الأسرار: «هناک مصرعی و هناک مصارع»، و فی اللّواعج: «من هناک مصعدی و هناک مصارع»].
(10)- [المعالی: «فلا ینجو»].
(11)- [الأسرار: «أحد»].
(12)- ابو جعفر محمّد بن جریر طبری امامی در کتاب دلایل الامامه روایت نموده که: ابو محمّد سفیان بن وکیع از پدرش وکیع و او از اعمش روایت نموده که گفت: ابو محمّد واقدی و زرارة بن خلج گفتند: «ما حسین ابن علی را پیش از آن‌که به سوی عراق حرکت کند، ملاقات کردیم و از ناپایداری مردم کوفه آگاهش نمودیم و او را گفتیم که دلهای آنان با او است؛ ولی شمشیرهایشان بر روی او. آن حضرت چون سخن ما را شنید، اشاره‌ای به جانب آسمان نمود. درهای آسمان باز شد و آن‌قدر فرشته فرود آمد که شماره‌شان را جز خداوند، کس نداند و فرمود: اگرنه این بود که چیزهایی به هم نزدیک شده و وقت مرگ فرا رسیده است، به یاری این فرشتگان با این مردم می‌جنگیدم. ولی من به یقین می‌دانم که قتلگاه من و قتلگاه اصحاب من، آن‌جاست و به جز فرزندم علی، کسی را نجات نیست.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 61- 62
بالجمله، چون حسین علیه السّلام عزیمت درست کرد که به جانب عراق کوچ دهد و مردمان از آهنگ او آگاه شدند، سه روز از آن پیش که از مکه خیمه بیرون زند.
سید به اسناد خویش آورده [است] که: أبو محمد واقدی و زرارة بن صالح حدیث کرده‌اند که: چون عزیمت حسین را بدانستیم، به حضرت او شتافتیم و عرض کردیم: «یا ابن رسول اللّه! دلهای مردم کوفه با شماست و شمشیرهای ایشان بر شما.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 94
ابن طاووس، اللّهوف،/ 61- 62- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 243؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 249؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 73
__________________________________________________
- فأومأ بیده نحو السّماء [......].
یعنی این وقت خواست ایشان را از انکشاف اسرار بشارتی دهد. پس با دست مبارک به سوی آسمان اشارتی فرمود تا ابواب آسمان بگشود و انبوه فریشتگان چندان‌که جز خدای شمار ایشان نداند، فرود شدند.
آن‌گاه فرمود: «اگر وقت زایل نمی‌گشت و اجز باطل نمی‌شد، با این فریشتگان با دشمنان مقاتلت می‌کردم؛ لکن می‌دانم که مصرع من و خوابگاه من و خوابگاه اصحاب من، در آن زمین است و بهره دیگری نتواند شد و از آن داهیه دهیا جز فرزند من زین العابدین کس رهایی نخواهد داشت.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 119- 120
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 95

رأی أبی سلمة بن عبد الرّحمان فی خروجه علیه السّلام‌

و قال أبو سلمة بن عبد الرّحمان: قد «1» کان ینبغی لحسین أن یعرف أهل العراق، و لا یخرج إلیهم، و لکن شجّعه علی ذلک ابن الزّبیر.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 58- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 201، تهذیب ابن بدران، 4/ 329، مختصر ابن منظور، 7/ 140؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2609، الحسین بن علیّ،/ 68؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 417؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 163
__________________________________________________
(1)- [البدایة: «و قد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 96

کتاب المسور بن مخرمة إلی الإمام الحسین علیه السّلام‌

و کتب إلیه المسور بن مخرمة: إیّاک أن تغترّ بکتب أهل العراق، و یقول لک ابن الزّبیر:
الحق بهم، فإنّهم ناصروک، «1» إیّاک أن تبرح الحرم «1»، فإنّهم إن کانت «2» لهم بک «2» حاجة، فسیضربون إلیک «3» آباط الإبل، حتّی یوافوک، فتخرج فی قوّة و عدّة. فجزّاه خیرا، و قال: أستخیر اللّه فی ذلک.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 58- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 202، تهذیب ابن بدران، 4/ 329، مختصر ابن منظور، 7/ 140؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2609، الحسین بن علیّ،/ 68؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 417؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 163
__________________________________________________
(1) (1- 1) [البدایة: «قال ابن عبّاس: لا تبرح الحرم» و هو تصحیف].
(2) (2- 2) [البدایة: «بهم إلیک»].
(3)- [لم یرد فی التّهذیب و المختصر و ابن العدیم و تهذیب الکمال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 97

کتاب عمرة بنت عبد الرّحمان إلی الإمام علیه السّلام‌

«1» و «2» کتبت إلیه عمرة «3» بنت عبد الرّحمان «3» تعظّم علیه ما یرید أن یصنع، و تأمره «4» بالطّاعة «5»، و لزوم الجماعة «4»! و تخبره «1» أنّه «6» إنّما یساق إلی مصرعه، «7» و تقول: أشهد «7» [50/ ب] «8» لحدّثتنی عائشة «8»، أنّها سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول:
یقتل حسین بأرض بابل. «9»
فلمّا قرأ کتابها، قال: فلا بدّ لی «10» إذا من مصرعی. و مضی. «11»
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 58- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 202، تهذیب ابن بدران، 4/ 329- 330، مختصر ابن منظور، 7/ 140؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2609، الحسین بن علیّ،/ 68؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 418؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 343، سیر أعلام النبلاء، 3/ 199؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 163؛ مثله المحمودی، العبرات، 1/ 361
__________________________________________________
(1) (1- 1) [السّیر: «قال: و کتب إلیک [ابن] عمر یعظّم ما یرید أن یصنع، و یخبره» و قد أخطأ المحقّق، فلم یقرأ النّصّ صحیحا، و لم ینتبه إلی ما یدلّ علیه آخر الکلام أنّ الکاتب امرأة].
(2)- [تاریخ الإسلام: «و قد»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی التّهذیب، و فی العبرات: «بنت عبد الرّحمان [بن سعد بن زرارة الأنصاریة]»].
(4) (4- 4) [تاریخ الإسلام: «بلزوم الجماعة»].
(5)- [التّهذیب: «بالسّمع و الطّاعة»].
(6)- [البدایة: «أنّه إن لم یفعل»].
(7- 7) [السّیر: «یقول» و هو تصحیف].
(8- 8) [البدایة: «لسمعت عائشة تقول»].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی تاریخ الإسلام].
(10)- [لم یرد فی ابن العدیم و السّیر].
(11)- [لم یرد فی تهذیب الکمال و السّیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 98

مروان بن الحکم، و الولید بن عتبة، و عمرو بن سعید یکتبون إلی ابن زیاد فی أمره علیه السّلام‌

فکتب مروان إلی عبید اللّه بن زیاد «1»: أمّا بعد، فإنّ الحسین بن علیّ قد توجّه إلیک، و هو الحسین ابن فاطمة، و فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و باللّه «2» ما أحد یسلّمه اللّه أحبّ إلینا من الحسین، فإیّاک أن تهیّج علی نفسک ما لا یسدّه شی‌ء، «3» و لا تنساه العامّة، و لا تدع «3» ذکره «4»، و السّلام «5».
«6» و کتب [52/ ب] إلیه عمرو بن سعید بن العاص «7»: أمّا بعد، فقد توجّه إلیک الحسین، و فی مثلها تعتق، أو «8» تسترقّ «9»، کما تسترقّ «10» العبید.
__________________________________________________
(1)- [و فی العبرات مکانه: «کتب ولید بن عتبة بن أبی سفیان إلی ابن مرجانة ...». و علّق:
هذا هو الصّواب المذکور فی سیرة الإمام الحسین علیه السّلام من کتاب الفتوح لأحمد بن أعثم الکوفیّ: ج 5 ص 121.
و رواه أیضا الخوارزمیّ فی أوائل الفصل (11) من کتابه مقتل الحسین علیه السّلام: ج 1، ص 221.
و فی روایة ابن سعد، و ابن عساکر: أنّ الرّسالة کتبها مروان إلی ابن مرجانة.
و لکنّ کلّ من سبر أوّل مروان و آخره یتجلّی له قول الصّادق المصدّق فیه: «إنّه فظظ من لعنة اللّه» و أنّه لعنه رسول اللّه و هو فی صلب أبیه، و أنّه کان من الّذین إذا بلغوا ثلاثین رجلا اتّخذوا مال اللّه دولا و عباده خولا.
فمثل مروان مثل الأفعی و العقرب من حیث أنّ جمیع ما یترشّح منه لا یکون إلّا سمّا، فإن کان مروان کتب إلی الرّجس ابن مرجانة، فلا بدّ أن یکون کتابه ککتابی صنویه یزید، و ابن العاصیّ، لا هذا الکتاب المشعر بالحنان و تفکیر العاقبة»].
(2)- [فی المختصر و ابن العدیم و تهذیب الکمال و البدایة: «تاللّه»].
(3) (3- 3) [تهذیب الکمال: «و لا ینساه العامّة و لا یدع»].
(4)- [زاد فی البدایة: «آخر الدّهر»].
(5)- [فی المختصر و ابن العدیم و تهذیب الکمال: «و السّلام علیک»].
(6)- [من هنا حکاه عن تهذیب ابن عساکر فی: مع الحسین علیه السّلام فی نهضته،/ 170].
(7)- [فی التّهذیب: «سعید بن عمرو بن سعید العاص»، و فی العبرات: «عمرو بن سعید العاصیّ»].
(8)- [فی ابن عساکر ط المحمودی و المختصر و ابن العدیم و تهذیب الکمال و البدایة و مع الحسین علیه السّلام فی نهضته: «أو تکون عبدا» و فی التّهذیب: «أو یکون عبدا»].
(9)- [التّهذیب: «یسترقّ»].
(10)- [البدایة: «یسترقّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 99
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 62- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 205، تهذیب ابن بدران، 4/ 331- 332، مختصر ابن منظور، 7/ 143؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2612، الحسین بن علیّ،/ 71؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 422؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 165؛ المحمودی، العبرات، 1/ 364
قال: و اتّصل الخبر بالولید بن عتبة- أمیر المدینة- بأنّ الحسین قد توجّه إلی العراق، فکتب إلی عبید اللّه بن زیاد: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. من الولید بن عتبة إلی عبید اللّه بن زیاد، أمّا بعد! فإنّ الحسین بن علیّ قد توجّه نحو العراق، و هو ابن فاطمة، و فاطمة ابنة «1» رسول اللّه (صلّی اللّه علیه [و آله- «2»] و سلّم)، فاحذر یا ابن زیاد أن تبعث إلیه رسولا، فتفتح علی نفسک ما لا تختار من الخاصّ و العامّ، و السّلام.
قال: فلم یلتفت عبید اللّه بن زیاد إلی الکتاب.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 121- 122
قال: و اتّصل الخبر بالولید بن عتبة- أمیر المدینة- بأنّ الحسین بن علیّ توجّه إلی العراق، فکتب إلی عبید اللّه بن زیاد: أمّا بعد! فإنّ الحسین بن علیّ قد توجّه إلی العراق، و هو ابن فاطمة البتول، و فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فاحذر یا ابن زیاد أن تأتی إلیه بسوء، فتهیّج علی نفسک فی هذه الدّنیا ما لا یسدّه شی‌ء، و لا تنساه الخاصّة و العامّة أبدا، مادامت الدّنیا.
قال: فلم یلتفت عدوّ اللّه إلی کتاب الولید بن عتبة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 221
فکتب مروان إلی «3» عبید اللّه بن زیاد- أمیر الکوفة-: «3» أمّا بعد! فإنّ الحسین قد توجّه إلیک، و تاللّه ما أحد «4» أحبّ إلینا سلّمة «4» من الحسین، فإیّاک أن «5» تفتح علی الحسین «5» ما لا یسدّه شی‌ء.
__________________________________________________
(1)- فی د: بنت.
(2)- من د.
(3) (3- 3) [السّیر: «عبید اللّه بن زیاد بن أبیه»].
(4) (4- 4) [السّیر: «یسلّمه اللّه أحبّ إلینا»].
(5) (5- 5) [السّیر: «تهیّج علی نفسک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 100
و کتب إلیه عمرو بن سعید بن العاص «1»: أمّا بعد، توجّه «2» إلیک الحسین، و فی مثلها تعتق أو تسترقّ، «3» کما تسترقّ العبید «3». [عن ابن سعد]
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 343، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 205
و قال محمّد بن أبی طالب: و اتّصل الخبر بالولید بن عتبة- أمیر المدینة- بأنّ الحسین علیه السّلام توجّه إلی العراق، فکتب إلی ابن زیاد: «أمّا بعد، فإنّ الحسین قد توجّه إلی العراق، و هو ابن فاطمة، و فاطمة بنت رسول اللّه، فاحذر یا ابن زیاد أن تأتی إلیه بسوء، فتهیّج علی نفسک و قومک أمرا فی هذه الدّنیا «4» لا یصدّه «5» شی‌ء، و لا تنساه الخاصّة و العامّة أبدا ما دامت الدّنیا».
قال: فلم یلتفت ابن زیاد إلی کتاب الولید. «6»
المجلسی، البحار، 44/ 368- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 218؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 240؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة «7»،/ 247؛ القمی، نفس المهموم،/ 175؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 256
__________________________________________________
(1)- [السّیر: «عمرو بن سعید الأشدق»].
(2)- [السّیر: «فقد توجّه»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی السّیر].
(4)- [زاد فی الأسرار: «الدّنیّة»].
(5)- [الأسرار: «لا یسدّه»].
(6)- در خبر است که ولید بن عتبة بن ابی سفیان، گاهی که از جانب پسر عمّ خود یزید حکومت مدینه داشت و با حسین علیه السّلام کار به رفق و مدارا گذاشت و بدین گناه از مسند حکومت به زاویه عزلت افتاد (چنان که به شرح رفت) این وقت که دانست حسین علیه السّلام سفر کوفه خواهد کرد، ابن زیاد را بدین منوال مکتوبی فرستاد:
أمّا بعد [...] مادامت الدّنیا.
یعنی: «ای پسر زیاد! بدان که حسین به جانب عراق کوچ داد و او پسر فاطمه است و فاطمه دختر رسول خدا است. هان ای پسر زیاد! برحذر باش که با او طریق مخاصمت و مناجزت نسپاری و از برای خود و قوم خود صنیع امر شنیعی نشوی که از تو تا قیامت در میان امت تذکره شود و خاص و عام هرگز از خاطر نزدایند و چند که دنیا به جا است، بازنمایند.»
ابن زیاد نصیحت ولید بن عتبه را وقعی ننهاد و نامه او را پاسخ باز نداد.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 134- 135
(7)- [حکاه فی الأسرار و نفس المهموم عن محمّد بن أبی طالب و حکاه فی المعالی عن نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 101

ابن الحنفیّة یلتقی بالإمام علیه السّلام و یبکی حینما یبلغه خروجه «1»

و بلغ ابن الحنفیّة شخوص الحسین و هو یتوضّأ، فبکی حتّی سمع وقع دموعه فی الطّست.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 377، أنساب الأشراف، 3/ 166- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 358
و خرج محمّد ابن الحنفیّة یشیّعه، فقال له عند الوداع: یا أبا عبد اللّه، اللّه اللّه فی حرم رسول اللّه. فقال له: أبی اللّه إلّا أن یکنّ سبایا. و کان من مصیره إلی النّهرین. «2»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 126
و کان محمّد ابن الحنفیّة و عبد اللّه بن المطیع نهیاه عن الکوفة، و قالا: إنّها بلدة مشؤومة، قتل فیها أبوک، و خذل فیها أخوک، فالزم الحرم، فإنّک سیّد العرب، لا یعدل بک أهل الحجاز، و تتداعی إلیک النّاس من کلّ جانب. ثمّ قال محمّد ابن الحنفیّة: و إن نبت بک، لحقت بالرّمال، و شعب «3» الجبال، و تنقّلت «4» من بلد إلی بلد، حتّی یفرق لک الرّأی، فتستقبل الأمور استقبالا، و لا تستدبرها استدبارا.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 88- 89
و لمّا بلغ محمّد ابن الحنفیّة مسیره و کان یتوضّأ، و بین یدیه طشت، فبکی حتّی ملأه من دموعه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 137- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 169
__________________________________________________
(1)- [و سیأتی فی ص 159 روایة اخری عن اجتماعه به علیه السّلام عندما عزم علی الخروج من مکّة، کما سیأتی فی ص 113 بکاؤه حینما بلغه استشهاده علیه السّلام].
(2)- وقتی که محمّد بن حنفیّه (برادر پدری امام حسین) برای بدرقه آن حضرت آمد، در موقع وداع به امام حسین علیه السّلام گفت:
«یا ابا عبد اللّه! تو را به خدا، حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله را (منظور زن و بچه آن حضرت است) با خود مبر!» امام حسین علیه السّلام فرمود: «خدا غیر از اسیر شدن آنان، چیزی را قبول نمی‌کند.»
نجفی، ترجمه إثبات الوصیّة،/ 304- 305
(3)- [فی المطبوع: «سعف»].
(4)- [فی المطبوع: «تنفلت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 102
و رویت من کتاب أصل الأحمد بن الحسین بن عمر بن بریدة الثّقة و علی الأصل: إنّه کان لمحمّد بن داوود القمّیّ بالإسناد عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: سار «1» محمّد ابن الحنفیّة إلی الحسین علیه السّلام فی اللّیلة الّتی أراد الخروج صبیحتها «2» عن مکّة، فقال: یا أخی! إنّ أهل الکوفة من «3» قد عرفت غدرهم «4» بأبیک و أخیک، و قد خفت «5» أن یکون حالک کحال من مضی، فإن رأیت أن تقیم، فإنّک أعزّ من فی الحرم «6» و أمنعه. فقال: یا أخی! قد خفت أن یغتالنی یزید بن معاویة فی الحرم «6»، فأکون الّذی یستباح «7» به حرمة هذا البیت. فقال له ابن الحنفیّة: فإن خفت ذلک، فصر إلی الیمن أو بعض نواحی البرّ، فإنّک أمنع النّاس به، و لا یقدر علیک «8». «9» فقال: أنظر فیما قلت «9».
فلمّا کان فی السّحر ارتحل الحسین علیه السّلام، فبلغ ذلک ابن الحنفیّة، فأتاه، فأخذ زمام ناقته الّتی رکبها «10»، فقال له: یا أخی! ألم تعدنی النّظر فیما سألتک؟ قال: بلی. قال: فما حداک علی الخروج عاجلا؟ فقال: أتانی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله «11» بعد ما فارقتک «11»، فقال: یا حسین علیه السّلام اخرج، فإنّ اللّه قد شاء أن یراک قتیلا. فقال له ابن الحنفیّة: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، فما معنی حملک هؤلاء النّساء معک، و أنت تخرج علی مثل هذه الحال «12»؟ قال:
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «جاء»].
(2)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «فی صبیحتها»].
(3)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان و الإمام الحسین و أصحابه].
(4)- [الأسرار: «قدرهم»].
(5)- [مثیر الأحزان: «أخاف»].
(6)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و الإمام الحسین و أصحابه: «بالحرم»].
(7)- [بحر العلوم: «تستباح»].
(8)- [زاد فی البحار و العوالم و بحر العلوم و مثیر الأحزان و الإمام الحسین و أصحابه: «أحد»].
(9- 9) [لم یرد فی الأسرار].
(10)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم و الإمام الحسین و أصحابه: «قد رکبها». و فی مثیر الأحزان: «و کان قد رکبها»].
(11- 11) [لم یرد فی العبرات].
(12)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 103
فقال «1» له: قد قال لی: «1» إنّ اللّه قد شاء أن یراهنّ سبایا. «2» و سلّم علیه، و مضی. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 63- 65- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 364؛ البحرانی، العوالم، 17/ 214؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 243- 244؛ القمی، نفس المهموم،/ 164- 165؛ الجواهری «4»، مثیر الأحزان،/ 31- 32؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 195؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 159- 160؛ المحمودی، العبرات، 1/ 358؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 593، لواعج الأشجان،/ 72- 73؛ القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 120- 121
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی البحار و بحر العلوم و مثیر الأحزان و الإمام الحسین و أصحابه].
(2)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان].
(3)- و از اصل احمد بن حسین بن عمر بن بریدة که محدّثی مورد اعتماد است، روایت شده که او از اصل محمّد بن داود قمی از امام صادق نقل می‌کند که فرمود: «شبی که به صبحش حسین علیه السّلام تصمیم داشت از مکّه حرکت کند، محمّد بن حنفیّه شبانه به نزد حسین علیه السّلام رفت و گفت: «برادرم! دیدی که اهل کوفه با پدرت و برادرت چه حیله و مکری به کار بردند؟ من می‌ترسم که حال تو نیز مانند حال پدر و برادرت گردد. اگر رأیت به ماندن در مکّه باشد، عزیزترین فردی خواهی بود که در حرم الهی است و کسی را به تو دسترسی نخواهد بود.»
فرمود: «برادرم! می‌ترسم یزید بن معاویه بناگاه مرا بکشد و احترام این خانه با کشته شدن من از میان برود.»
محمّد بن حنفیّه گفت: «اگر از چنین پیش‌آمدی می‌ترسی، به سوی یمن و یا یکی از بیابانهای دوردست برو که از هرجهت محفوظ باشی و کسی را به تو دسترسی نباشد.»
فرمود: «تا ببینم.»
چون سحر شد، حسین علیه السّلام کوچ کرد. خبر کوچ کردن حسین به محمّد بن حنفیّه رسید. آمد و زمام شتری را که حضرت سوار بر آن بود، بگرفت و عرض کرد: «برادر! مگر وعده نفرمودی که پیشنهاد مرا مورد توجّه قرار دهی؟»
فرمود: «چرا.»
عرض کرد: «پس چرا به این شتاب بیرون می‌روی؟»
فرمود: «پس از آن‌که از تو جدا شدم، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نزد من آمد و فرمود: حسین! بیرون برو که مشیّت خداوندی بر این است که تو را کشته ببیند.»
محمّد بن حنفیّه گفت: «انّا للّه و انّا الیه راجعون. حال که تو با این وضع بیرون می‌روی، پس همراه بردن این زنان چه معنی دارد؟»
فرمود: «رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله به من فرمود: مشیّت خدا بر این شده است که آنان را نیز اسیر و گرفتار ببیند.»
این را بگفت و با محمّد خداحافظی فرمود و حرکت کرد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 63- 65
(4)- [حکاه فی مثیر الأحزان عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 104
و لمّا بلغ مسیره «1» أخاه محمّد ابن الحنفیّة «1» کان بین یدیه طشت یتوضّأ فیه، فبکی حتّی ملأه من دموعه «2» و لم یبق بمکّة إلّا من حزن لمسیره. «3»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 243
و عن بعض النّاقلین: إنّ محمّد ابن الحنفیّة لمّا بلغ «4» الخبر أنّ أخاه الحسین خارج من مکّة یرید العراق، کان بین یدیه «5» طشت فیه ماء «5» و هو یتوضّأ، فجعل یبکی بکاء شدیدا، حتّی سمع و کف دموعه فی الطّشت «6» مثل المطر، ثمّ إنّه صلّی المغرب، ثمّ سار إلی‌أخیه الحسین، «7» «8» فلمّا صار إلیه «8»، قال له: یا أخی! إنّ أهل الکوفة قد عرفت غدرهم، و مکرهم بأبیک و أخیک من قبلک، «9» و إنّی أخشی علیک «9» أن یکون حالک کحال من مضی «8» من قبلک «8»، فإن أطعت «10» رأی قم «10» بمکّة، و کن أعزّ من فی الحرم المشرف. فقال:
یا أخی! «9» إنّی أخشی «9» أن «11» تغتالنی أجناد بنی أمیّة فی حرم مکّة، فأکون کالّذی یستباح دمه فی حرم اللّه. فقال: یا أخی! فصر إلی الیمن، فإنّک أمنع النّاس به «7». «11»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الأسرار: «إلیه»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار، و أضاف: «فی التّبر المذاب: ثمّ نادی: وا حسیناه، وا خلیفة الماضین، و ثمال الباقین»].
(3)- برادر او محمّد بن حنفیّه چون خبر توجّه حسین علیه السّلام را به جانب کوفه شنید، چندان گریه کرد که تشتی که جهت وضو ساختن پیش وی نهاده بودند، از آب چشم پر ساخت. در مکّه هیچ‌کس نبود که بر رفتن حسین علیه السّلام محزون و غمناک نشد.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 341
(4)- [فی الأسرار و المعالی: «بلغه»].
(5) (5- 5) [الأسرار: «طست فیه»].
(6)- [الأسرار: «طست»].
(7- 7) [لم یرد فی الأسرار].
(8- 8) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و المعالی].
(9- 9) [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «و قد خفت»].
(10- 10) [المعالی: «رأیی، فأقم» و هو صحیح].
(11- 11) [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «یغتالنی یزید بن معاویة فی الحرم، فأکون الّذی تستباح به حرمة هذا البیت. فقال ابن الحنفیّة: فإن خفت ذلک، فسر إلی الیمن أو بعض نواحی البرّ، فإنّک أمنع النّاس به، و لا یقدر علیه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 105
«1» فقال الحسین: و اللّه یا أخی، لو کنت فی جحر هامّة من هوامّ الأرض لاستخرجونی منه حتّی یقتلونی. «1» ثمّ قال: یا أخی! سأنظر فیما قلت. «2» قال: فلمّا کان وقت السّحر، «3» عزم الحسین علی الرّحیل إلی العراق، فجاءه أخوه محمّد ابن الحنفیّة «3»، و أخذ بزمام ناقته الّتی هو راکبها، و قال: یا أخی! ألم تعدنی النّظر «4» فیما أشرت به علیک «4»؟ فقال: بلی.
قال: «5» فما حداک «5» علی الخروج عاجلا؟ فقال: یا أخی! إنّ جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أتانی بعد ما فارقتک، «6» و أنا نائم، فضمّنی إلی صدره و قبّل ما بین عینی «6» و قال: یا حسین «6» قرّة عینی «6»، اخرج إلی العراق، فإنّ اللّه عزّ و جلّ قد شاء أن یراک قتیلا، مخضبا بدمائک.
«7» فبکی ابن الحنفیّة بکاء شدیدا و قال له: یا أخی! إذا کان الحال هکذا «7»، فما معنی حملک «8» هذه النّسوة، و أنت ماض إلی القتل «2». فقال: یا أخی «8»! قد قال لی جدّی أیضا: إن اللّه عزّ و جلّ قد شاء أن یراهن سبایا مهتّکات یسقن «9» فی أسر الذّلّ، و هنّ أیضا لا یفارقننی ما دمت حیّا. فبکی ابن الحنفیّة بکاء شدیدا، و جعل یقول: أودعتک اللّه یا حسین! فی وداعة «10» اللّه یا حسین!
الطّریحی، المنتخب، 2/ 435- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 243، 244؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 234- 235؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 251، 252
ثمّ إنّ محمد ابن الحنفیّة سمع أنّ أخاه الحسین (رضی اللّه عنهما) یرید العراق، فبکی
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(2) (2- 2) [لم یذکره فی الأسرار و حکی بدله عن اللّهوف].
(3) (3- 3) [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «ارتحل الحسین علیه السّلام، فبلغ ذلک ابن الحنفیّة، فأتاه»].
(4) (4- 4) [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «فیما سألتک»].
(5) (5- 5) [المعالی: «فما الّذی حملک»].
(6- 6) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و المعالی].
(7- 7) [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «فقال محمّد: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، (فإذا علمت أنّک مقتول)»].
(8- 8) [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «هؤلاء النّساء معک، فقال علیه السّلام:»].
(9)- [لم یرد فی الأسرار، و فی المعالی: «یساقون» و إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(10)- [فی الأسرار و المعالی: «دعة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 106
[بکاء] شدیدا، ثمّ قال له: إنّ أهل الکوفة قد عرفت غدرهم بأبیک و أخیک، فإن قبلت قولی أقم بمکّة.
فقال: یا أخی إنّی أخشی أن تغتالنی جنود بنی أمیّة فی مکّة، فأکون أنا الّذی یستباح [به] حرم اللّه.
ثمّ قال: یا أخی فسر إلی الیمن، فإنّک أمنع النّاس به.
فقال الحسین رضی اللّه عنه: یا أخی لو کنت فی بطن صخرة لاستخرجونی منها فیقتلونی.
ثمّ قال له الحسین: یا أخی سأنظر فیما قلت.
فلمّا کان وقت السّحر عزم علی المسیر إلی العراق، فأخذ محمّد ابن الحنفیّة زمام ناقته، و قال: یا أخی ما سبب أنّک عجلت؟
فقال: إنّ جدّی صلّی اللّه علیه و اله و سلّم أتانی بعد ما فارقتک و أنا نائم، فضمّنی إلی صدره و قبّل ما بین عینیّ و قال لی: «یا حسین یا قرة عینی اخرج إلی العراق فاللّه (عزّ و جلّ) قد شاء أن یراک قتیلا مخضّبا بدمائک».
فبکی محمّد ابن الحنفیّة بکاء شدیدا، فقال: یا أخی! إذا کان الحال هکذا فلا معنی لحملک لهؤلاء النّسوة.
فقال: قال لی جدّی صلّی اللّه علیه و اله و سلّم أیضا: «إنّ اللّه (عزّ و جلّ) قد شاء أن یراهنّ سبایا، مهتّکات، یساقون فی أسر الذّلّ» و هنّ أیضا لا یفارقننی مادمت حیّا.
فبکی محمّد ابن الحنفیّة بکاء شدیدا، ثمّ قال: أودعتک اللّه یا حسین، فی دعة اللّه یا أخی. [عن أبی مخنف] «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 59- 60
__________________________________________________
(1)- چون این کلمات گوشزد محمّد بن حنفیه شد، بی‌توانی به نزد حسین علیه السّلام شتافت و عرض کرد: «ای برادر! تو غدر و مکر مردم کوفه را شناخته و دانسته‌ای که با پدر و برادرت چه پیش داشتند. سخت می‌ترسم که آن خدیعت و مکیدت که با پیشینیان به‌دست گرفتند در حق تو به پای برند. اگر تو همچنان در حرم اقامت فرمایی، چنان دانم که از همه‌کس عزیزتر و محفوظتر باشی.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 107
و فی روایة: إنّ محمّد ابن الحنفیّة کان یومئذ بالمدینة، فبلغه خبر «1» الحسین علیه السّلام و هو یتوضّأ فی طست، فبکی حتّی سمع و کف دموعه فی الطّست.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 73
__________________________________________________
- فقال: یا أخی! قد خفت أن یغتالنی یزید بن معاویة بالحرم، فأکون الّذی یستباح به حرمة هذا البیت.
فرمود: «ای برادر! بیم دارم که یزید بن معاویه حیلتی بیندیشد و غیلة مرا بکشد و بدین جهت حرمت این بیت شکسته شود.»
محمّد عرض کرد: «اگر از اقامت در مکه بیمناکی، به جانب یمن سفر کن، یا در نواحی بیابانها اقامت جوی که حصنی حصین و معقلی متین است و هیچ‌کس را با تو دسترس نخواهد بود.»
حسین علیه السّلام فرمود: «یک امشب نظری بگمارم و پشت و روی این کار را بنگرم.»
محمّد به سرای خویش مراجعت کرد.
چون این خبر [حرکت امام علیه السّلام] به محمّد بردند، دوان‌دوان بیامد و زمام اسب برادر را بگرفت و گفت:
«تو مرا وعده نهادی که در مسألت من رأی زنی و غوری بسزا کنی و مرا آگهی دهی. کدام رأی این رنگ بست که تو را به جانب عراق تعجیل داد؟»
فقال: أتانی رسول اللّه بعد ما فارقتک فقال: یا حسین! اخرج فإنّ اللّه قد شاء أن یراک قتیلا.
فرمود: از پس آن‌که تو مراجعت کردی، رسول خدای درآمد و فرمود: «ای حسین، بیرون شو! چه خداوند می‌خواهد تو را کشته بنگرد.»
محمّد گفت: «إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون». ای برادر! اکنون که حال بر این منوال است، این زنان و کودکان را چرا با خود کوچ می‌دهی؟» فرمود: «هم رسول خدای آگهی داد.»
فقال: إنّ اللّه قد شاء أن یراهنّ سبایا.
فرمود: «همانا خداوند همی خواهد: این زنان و کودکان را اسیر و دستگیر نظاره کند.»
دیگر از برای محمّد جای سخن نماند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 121- 123
(1)- [أی خبر مقتله علیه السّلام لا خبر خروجه، و هو مأخوذ من الطّبری، 5/ 394].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 108

أبو سعید الخدریّ و رأیه فی الخروج‌

و قال أبو سعید الخدریّ: غلبنی الحسین «1» علی الخروج، و قد قلت له: اتّق اللّه «2» فی نفسک «2»! و الزم بیتک، فلا تخرج علی إمامک!! «3»
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 57- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 201، تهذیب ابن بدران، 4/ 328، مختصر ابن منظور، 7/ 139؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2609، الحسین بن علیّ،/ 168؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 417؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 342؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 163
و قال له أبو سعید: اتّق اللّه و الزم بیتک. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 199
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر ط المحمودی، و المختصر و ابن العدیم و تهذیب الکمال: «الحسین بن علیّ»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی تاریخ الإسلام].
(3)- لقد جوزی أبو سعید الخدریّ عن إمامه یزید! خیرا یوم الحرّة حیث صرعه جیشه علی الأرض و نتفوا لحیته شعرة شعرة. و لا بدّ أن یکون فی الأبکار المفتّضات یوم أباح إمامه المدینة لجیشه ثلاثة أیّام غیر واحدة من قرائب أبی سعید و أرحامه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 109

جماعة ینهونه علیه السّلام عن الخروج‌

فتجهّز للمسیر، فنهاه جماعة، منهم: أخوه محمّد ابن الحنفیّة، و ابن عمر، و ابن عبّاس، و غیرهم، فقال: رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی المنام و أمرنی بأمر، فأنا فاعل ما أمر.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 21- عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
فاجتمع به ذو النّصح «1» له و التّجربة للأمور أهل الدّیانة و المعرفة کعبد اللّه بن عبّاس، و عمر «2» بن عبد الرّحمان بن الحارث المخزومیّ، و غیرهما، و وردت علیه کتب أهل المدینة من عبد اللّه بن جعفر، و سعید بن العاص، و جماعة کثیرة کلّهم یشیرون علیه أن لا یتوجّه إلی العراق، و أن یقیم بمکّة، هذا کلّه و القضاء غالب علی أمره، و القدر آخذ بزمامه، فلم یکترث «3» بما قیل له و لا بما کتب إلیه.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 74- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 43
و کلّمه فی ذلک أیضا: جابر بن عبد اللّه، و أبو سعید، و أبو واقد اللّیثیّ و غیرهم، فلم یطع أحدا منهم، و صمّم علی المسیر إلی العراق.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 206- مثله الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 205
فأشار علیه ابن الزّبیر بالخروج، و ابن عبّاس و ابن عمر بعدمه.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 204
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: «ذووا النّصح»].
(2)- [فی المطبوع: «عمرو» و صحّحناه عن کشف الغمّة].
(3)- یقال: ما اکترثت به، أی: ما أبالی، و لا یستعمل إلّا فی النّفی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 110

لقاء الإمام الحسین علیه السّلام بجابر بن عبد اللّه الأنصاریّ‌

و قال جابر بن عبد اللّه: کلّمت حسینا، فقلت: اتّق اللّه! و لا تضرب النّاس بعضهم ببعض! فو اللّه ما حمدتم ما صنعتم. فعصانی. «1»
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 58- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 201، تهذیب ابن بدران، 4/ 329، مختصر ابن منظور، 7/ 140؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2609، الحسین بن علیّ،/ 68؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 417؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 162
عن جابر بن عبد اللّه رضی اللّه عنه، قال: لمّا عزم الحسین بن علیّ علیهما السّلام علی الخروج إلی العراق أتیته، فقلت له: أنت ولد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و أحد سبطیه، لا أری إلّا أنّک تصالح کما صالح أخوک الحسن «2»، فإنّه کان موفّقا راشدا «3».
فقال لی «4»: «یا جابر! قد فعل أخی ذلک بأمر اللّه و أمر «5» رسوله، و إنّی «6» أیضا أفعل بأمر اللّه و أمر «5» رسوله، أترید أن أستشهد لک «5» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و علیّا و أخی الحسن بذلک الآن؟» ثمّ نظرت، فإذا السّماء قد انفتح بابها، و إذا رسول اللّه، و علیّ، و الحسن، و حمزة، و جعفر، «7» و زید نازلین عنها «7» حتّی استقرّوا علی الأرض، فوثبت فزعا
__________________________________________________
(1)- هذا تقوّل علی جابر و افتراء، فإنّ جابرا یجلّ عن مثل هذا الکلام، و قد ورد فی روایاتنا فی مدحه عن الصّادق علیه السّلام: کان رجلا منقطعا إلینا أهل البیت. و قد شهد هو صفّین مع أمیر المؤمنین علیه السّلام. فکیف ینسب إلیه هذا الهذیان؟!
ثمّ کان جابر- رحمه اللّه- أوّل من زار قبر الحسین علیه السّلام قصده من المدینة إلی کربلاء، و وافاه یوم الأربعین من مصرعه علیه السّلام.
و لعلّه صدر عن بعض الأمویّین أو الخوارج أو بعض المنافقین، فنسبه الرّاوی خطأ إلی جابر.
(2)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(3)- [فی مدینة المعاجز و الأسرار و نفس المهموم و المعالی: «رشیدا»].
(4)- [لم یرد فی مدینة المعاجز و الأسرار].
(5)- [لم یرد فی مدینة المعاجز و الأسرار و المعالی].
(6)- [فی مدینة المعاجز و الأسرار و المعالی: «أنا»].
(7- 7) [فی مدینة المعاجز: «و زید ابن عمّنا»، و لم یرد فی الأسرار. و فی نفس المهموم: «و زید ابن عمّنا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 111
مذعورا «1».
فقال لی «2» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: «یا جابر! ألم أقل لک فی أمر الحسن قبل الحسین:
لا تکون مؤمنا حتّی تکون لأئمّتک مسلّما، و لا تکن معترضا؟ أترید أن تری مقعد معاویة، و مقعد الحسین ابنی، و مقعد یزید قاتله لعنه اللّه؟» قلت: بلی یا رسول اللّه.
فضرب برجله الأرض، فانشقّت، و ظهر بحر، فانفلق، ثمّ ضرب «3»، فانشقّت هکذا حتّی انشقّت سبع أرضین، و انفلقت سبعة أبحر، فرأیت من تحت ذلک کلّه النّار، «4» فیها سلسلة قرن فیها «4» الولید بن مغیرة، و أبو جهل «5»، و معاویة الطّاغیة، و یزید، و قرن بهم مردة الشّیاطین، فهم أشدّ أهل النّار عذابا.
ثمّ قال صلّی اللّه علیه و آله: «ارفع رأسک». فرفعت «6»، فإذا أبواب السّماء متفتّحة «7»، و إذا الجنّة أعلاها، ثمّ صعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و من معه إلی السّماء، فلمّا صار فی الهواء، صاح بالحسین: «یا بنیّ الحقنی». فلحقه «8» الحسین علیه السّلام، و صعدوا «9» حتّی رأیتهم دخلوا الجنّة من أعلاها، ثمّ نظر إلیّ من هناک رسول اللّه، و قبض علی ید الحسین، و قال: «یا جابر! هذا ولدی معی ها هنا «10»، فسلّم له أمره، و لا تشکّ لتکون «11» مؤمنا».
قال جابر: فعمیت عینای إن لم أکن رأیت ما قلت من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
__________________________________________________
- و هم نازلون منها»، و فی المعالی: «و هم نازلون منها»].
(1)- [المعالی: «مرعوبا»].
(2)- [لم یرد فی مدینة المعاجز و الأسرار].
(3)- [فی الأسرار: «ظهر أرض»، و فی مدینة المعاجز و المعالی: «ظهرت أرض»].
(4) (4- 4) [فی مدینة المعاجز و الأسرار: «و قد قرنت فی سلسلة»، و فی المعالی: «و قد قرن فی سلسلة»].
(5)- [الأسرار: «أبی جهل»].
(6)- [الأسرار: «فرفعت رأسی»].
(7)- [فی الأسرار و المعالی: «مفتحة»].
(8)- [المعالی: «فلحق به»].
(9)- [الأسرار: «صعد»].
(10)- [فی مدینة المعاجز و الأسرار و نفس المهموم: «ها هو هنا»].
(11)- [فی الأسرار و نفس المهموم: «تکن» و فی مدینة المعاجز و المعالی: «فتکون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 112
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 322- 323 رقم 266/ 1- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 243؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 244؛ القمی، نفس المهموم،/ 77- 78؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین «1»، 1/ 216- 217
و کلّمه فی ذلک جابر بن عبد اللّه، و أبو واقد اللّیثیّ و غیرهما. [عن ابن سعد]
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 342
و کلّمه جابر، و أبو واقد اللّیثیّ. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 199
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی المعالی عن مدینة المعاجز].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 113

الإمام علیه السّلام و أمّ سلمة

و لمّا عزم الحسین علیه السّلام علی الخروج إلی العراق، بعد أن کاتبه أهل الکوفة و وجّه مسلم بن عقیل إلیهم علی مقدمته، فکان من أمره ما کان، و أراد الخروج، بعثت إلیه أمّ سلمة: إنّی أذکّرک اللّه یا سیّدی أن لا تخرج. قال: و لم؟ قال «1»: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقول: یقتل الحسین ابنی بالعراق. و أعطانی من التّربة قارورة، أمرنی بحفظها، و مراعاة ما فیها. فبعث إلیها: و اللّه یا أمّاه! إنّی لمقتول لا محالة، فأین المفرّ من قدر اللّه المقدور؟ ما من الموت بدّ، و أنّی لأعرف الیوم، و السّاعة، و المکان الّذی أقتل فیه، و أعرف مکان مصرعی، و البقعة الّتی أدفن فیها، و أعرفها کما أعرفک، فإن أحببت أن أریک مضجعی، و مضجع من یستشهد معی فعلت. قالت: قد شئت. و حضرته، فتکلّم باسم اللّه عزّ و جلّ الأعظم، فانخفضت الأرض حتّی أراها مضجعه و مضجعهم، و أعطاها من التّربة حتّی خلطتها «2» بما کان معها، ثمّ قال لها: إنّی أقتل فی یوم عاشوراء، و هو یوم عاشوراء بعد صلاة الزّوال، فعلیک السّلام، رضی اللّه عنک یا أمّاه برضانا عنک. و کانت أمّ سلمة تسأل عن خبره و تراعی قرب عاشوراء. «3»
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «قالت» و هو صحیح].
(2)- [نفس المهموم: «خلطها»].
(3)- بعد از آن‌که اهل کوفه به امام حسین نامه نوشتند و آن حضرت هم مسلم بن عقیل را مقدمتا به سوی مردم (عراق) روانه کرد و خود حسین علیه السّلام هم عازم عراق گردید و کار آن بزرگوار آن‌طور شد که شد و خواست به سوی عراق خارج شود، أمّ سلمه به وسیله شخصی برای امام حسین علیه السّلام پیغام داد: «ای آقای من! تو را به حقّ خدا قسم می‌دهم که به طرف عراق خارج نشوی.»
حسین بن علی علیهما السّلام فرمود: «چرا خارج نشوم؟»
أمّ سلمه گفت: «من از پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و آله شنیدم که می‌فرمود: پسر من حسین در خاک عراق کشته خواهد شد؛ و یک شیشه از خاک (آن موضعی که تو در آن کشته می‌شوی) به من عطا کرد و به من دستور داد که آن شیشه را با خاکی که در آن است، حفظ نمایم.»
امام حسین علیه السّلام در جواب أمّ سلمه پیغام داد: «ای مادر! به خدا قسم که من بناچار کشته خواهم شد. از تقدیرات الهی به کجا می‌توان فرار کرد؟ در مقابل موت چاره‌ای وجود ندارد. من، آن روز و ساعت و مکانی را که در آن کشته می‌شوم، می‌دانم. من از محل افتادن خود و آن بقعه‌ای که در آن دفن خواهم شد، آگاهم. آن‌طور که تو را می‌شناسم. اگر دوست داشته باشی، من می‌توانم که خوابگاه خود و آنهایی که با من شهید می‌شوند، به تو نشان بدهم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 114
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 126- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 165- 166
عن الباقر علیه السّلام، قال: «لمّا أراد الحسین علیه السّلام الخروج إلی العراق بعثت إلیه أمّ سلمة (رضی اللّه عنها)، و هی الّتی کانت ربّته «1»، و کان أحبّ النّاس إلیها، و کانت أرقّ النّاس علیه «2»، و کانت تربة الحسین عندها فی قارورة، دفعها إلیها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. فقالت: یا بنیّ!
أ ترید أن تخرج؟ فقال لها: یا أمّاه! أرید أن أخرج إلی العراق. «3» فقالت: إنّی أذکّرک اللّه تعالی أن تخرج إلی العراق. قال «3»: و لم ذلک یا أمّاه؟ قالت: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول:
«یقتل ابنی الحسین بالعراق»، و عندی یا بنیّ تربتک فی قارورة مختومة دفعها إلیّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. فقال: یا أمّاه! و اللّه إنّی لمقتول، و إنّی لا أفرّ من القدر و المقدور، و القضاء المحتوم، و الأمر الواجب من اللّه تعالی. فقالت: وا عجباه، فأین تذهب و أنت مقتول؟ فقال: یا أمّاه! إن لم أذهب الیوم ذهبت غدا، و إن لم أذهب غدا لذهبت بعد غد، و ما من الموت- و اللّه یا أمّاه- بد، و إنّی لأعرف الیوم و الموضع الّذی أقتل فیه، و السّاعة الّتی أقتل فیها، و الحفرة الّتی أدفن فیها، کما أعرفک، و أنظر إلیها کما أنظر إلیک. قالت: قد رأیتها؟! قال:
إن أحببت أن أریک مضجعی، و مکانی، و مکان أصحابی فعلت. فقالت: «4» قد شئتها «4». فما زاد أن تکلّم بسم اللّه، فخفضت له الأرض حتّی أراها مضجعه، و مکانه، و مکان أصحابه، و أعطاها من تلک التّربة، فخلطتها مع التّربة الّتی کانت عندها «5»، ثمّ خرج الحسین (صلوات
__________________________________________________
- أمّ سلمه گفت: «من بی‌میل نیستم.»
پس أمّ سلمه نزد امام حسین آمد. چون آن حضرت خدا را به اسم اعظم خواند، زمین به‌طوری فرو رفت که خوابگاه خود و آنهایی را که با آن حضرت شهید شدند، به أمّ سلمه نشان داد و مقداری از خاک محل دفن خود را به أمّ سلمه عطا کرد تا با آن خاکی که (قبلا از پیغمبرگرفته بود) مخلوط کرد.
آن‌گاه امام حسین علیه السّلام به أمّ سلمه فرمود: «من در روز عاشورا بعد از نماز ظهر کشته خواهم شد. روز عاشورا روز دهم محرّم است. سلام بر تو باد ای مادر! خدا به وسیله رضایت ما از تو راضی باد.»
أمّ سلمه دائما از امام حسین علیه السّلام خبر می‌گرفت و در انتظار فرارسیدن عاشورا بود.
نجفی، ترجمه اثبات الوصیّه،/ 303- 304
(1)- [مدینة المعاجز: «تربّته»].
(2)- [مدینة المعاجز: «لها»].
(3) (3- 3) [مدینة المعاجز: «ثمّ قال»].
(4) (4- 4) [مدینة المعاجز: «أرینها»].
(5)- [مدینة المعاجز: «معها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 115
اللّه علیه)، و قد قال لها: إنّی مقتول یوم عاشوراء.
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 330- 331 رقم 272/ 1- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 243- 244
و منها: أنّه علیه السّلام لمّا أراد العراق قالت له أمّ سلمة: لا تخرج إلی العراق، فقد سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: یقتل ابنی الحسین ب [أرض] العراق، و عندی تربة دفعها إلیّ فی قارورة. فقال: و اللّه إنّی مقتول کذلک، و إن لم أخرج إلی العراق یقتلوننی أیضا، و إن أحببت أن أریک مضجعی و مصرع أصحابی. ثمّ مسح بیده علی وجهها، ففسح اللّه فی بصرها حتّی أراها «1» ذلک کلّه، و أخذ تربة، فأعطاها من تلک التّربة أیضا فی قارورة أخری، و قال علیه السّلام: فإذا فاضتا «2» دما، فاعملی أنّی قد قتلت.
الرّاوندی، الخرائج و الجرائح، 1/ 253- 254 رقم 7- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 89؛ البحرانی، العوالم، 17/ 157
قالت أمّ سلمة: لا تخرج إلی العراق، فإنّی سمعت جدّک یقول: إنّک مقتول به، و عندی تربة دفعها إلیّ فی قارورة. فقال علیه السّلام: و إن لم أخرج قتلت. ثمّ مسح بیده علی وجهها، فرأت مصرعه و مصرع أصحابه، و أعطاها تربة أخری فی قارورة، و قال: إذا فاضتا دما فاعلمی أنّی قد قتلت، ففاضتا دما بعد الظّهر فی یوم عاشوراء.
البیاضی، الصّراط المستقیم، 2/ 179 رقم 6
و نقل أنّ أمّ سلمة (رضی اللّه عنها) قالت: یا بنیّ لا تحزنّی بخروجک إلی العراق فأنا سمعت جدّک صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: «یقتل ولدی الحسین بالعراق، بأرض یقال لها کربلا».
فقال: یا أمّاه، و اللّه أعلم ذلک، و إنّی مقتول لا محالة، و أعرف الیوم الّذی أقتل فیه، و أعرف من یقتلنی، و أعرف البقعة الّتی أدفن فیها، و أعرف من یقتل من أهل بیتی و شیعتی، و إن أردت یا أمّاه أریتک حفرتی و مضجعی. ثمّ أشار بیده الشّریفة إلی جهة کربلاء، فانخفضت الأرض، حتّی أراها مضجعه و مدفنه و مشهده، فبکت بکاء شدیدا. [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 60- 61
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «رأیا»].
(2)- [فی البحار و العوالم: «فاضت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 116

یزید یمکر بالإمام علیه السّلام لیقتله‌

وروی معمر بن المثنّی فی مقتل الحسین علیه السّلام، فقال- ما هذا لفظه-: فلمّا کان یوم التّرویة قدم عمرو بن سعید العاص «1» إلی مکّة فی جند کثیف، قد أمره یزید أن یناجز الحسین القتال إن هو ناجزه، أو یقاتله «2» إن قدر علیه. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 62- 63- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 163؛ المازندرانی، معالی السّبطین «4»، 1/ 255- 256؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 51؛ المحمودی، العبرات، 1/ 359
و کان یزید أنفذ عمر [و بن سعید] بن العاصّ فی جیش عظیم، و ولّاه أمر الحاجّ، و أوصاه أن یقبض علی الحسین سرّا، و یقتله غیلة، ألا لعنة اللّه علی القوم الظّالمین.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 389- 390
«5» و ذلک لأنّ یزید لعنه اللّه «5» أنفذ عمرو بن سعید «6» بن العاص فی عسکر عظیم، و ولّاه
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمر بن سعد بن أبی وقّاص» و صحّحناه عن نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین].
(2)- [المعالی: «یقتل»].
(3)- و معمر بن مثنّی در مقتل حسین روایت کرده است: «چون روز ترویه شد، عمر بن سعد بن ابی وقّاص (1) با قشون زیادی به مکّه وارد شد و از طرف یزید مأموریت داشت که اگر حسین مبارزه جنگی آغاز کند، متقابلا با حسین مبارزه کند و اگر نیرو بقدر کافی داشته باشد، خود او جنگ را آغاز نماید.»
(1). آمدن عمر بن سعد به مکّه بعید می‌نماید و شاید روایت با عمرو بن سعید اشدق که هنگام فوت معاویه حاکم مکّه بود، اشتباه شده است و او بوده که از مسافرت و یا از نزد یزید به مکّه آمده است و عجیب‌تر این‌که در جریان وصیت مسلم بن عقیل در مجلس ابن زیاد به عمر بن سعد اشتباه بعکس روی داده است و ابن عبد ربّه در عقد الفرید و ابن قتیبه در الامامة و السیاسة و علی بن احمد مالکی در فصول المهمة به جای عمر بن سعد، عمرو بن سعید نوشته‌اند (مترجم).
فهری، ترجمه لهوف،/ 62- 63
بدان که یزید لعین به جمله رؤسای ملوک حجاز کس فرستاده بود و طلب حسین علیه السّلام می‌کرد و به حکّام مکّه نوشته بود که: «او را بگیرید!»
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 276
(4)- [حکاه فی المعالی و وسیلة الدّارین عن نفس المهموم].
(5) (5- 5) [فی بحر العلوم: «بلغ الحسین أنّ یزید»، و فی وسیلة الدّارین: «لأنّه»].
(6)- [فی المطبوع: «عمر بن سعد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 117
أمر الموسم، و أمّره علی الحاجّ «1» کلّه، و کان قد أوصاه «1» یقبض «2» الحسین علیه السّلام سرّا، و إن لم یتمکّن منه، یقتله «3» غیلة، «4» ثمّ إنّه لعنه اللّه دسّ «4» مع الحجّاج فی تلک السّنة ثلاثین رجلا من شیاطین بنی أمیّة، و أمرهم «5» بقتل الحسین «6» علی کلّ حال اتّفق، «7» فلمّا علم الحسین بذلک، حلّ من إحرام الحجّ «6» و جعلها عمرة «8» مفردة «5».
الطّریحی، المنتخب، 2/ 434- 435- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة؛ 4/ 233؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 243؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 30- 31؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین «9»، 1/ 255؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 153؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 51
لأنّ یزید أرسل مع الحجّاج ثلاثین رجلا من شیاطین بنی أمیّة، و أمرهم بقتل الحسین علی کلّ حال «10». [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 59
(و کان) یزید بن معاویة قد أنفذ عمرو بن سعید بن العاص من المدینة إلی مکّة فی عسکر عظیم، و ولّاه أمر الموسم، و أمّره علی الحاجّ کلّهم، فحجّ بالنّاس، و أوصاه بقبض الحسین علیه السّلام سرّا، و إن لم یتمکّن منه یقتله غیلة، و أمره أن یناجز الحسین علیه السّلام القتال إن
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی مثیر الأحزان: «و أمّره أن»، و فی بحر العلوم: «و أوصاه»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار، و المعالی، و بحر العلوم و وسیلة الدّارین: «بقبض»].
(3)- [الأسرار: «بقتله»].
(4) (4- 4) [فی المعالی، و مثیر الأحزان، و وسیلة الدّارین: «ودسّ»، و فی بحر العلوم: «و أمره أن یناجز الحسین القتال إن هو ناجزه، و دسّ»].
(5) (5- 5) [بحر العلوم: «باغتیال الحسین، و لو کان متعلّقا بأستار الکعبة»].
(6- 6) [مثیر الأحزان: «فلمّا علم علیه السّلام بذلک أحلّ إحرامه»].
(7)- [أضاف فی المعالی: «و فی بعض النّسخ: و لو کان متعلّقا بأستار الکعبة»، و فی وسیلة الدّارین: «و لو کان متعلّقا بأستار الکعبة»].
(8)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(9)- [حکاه فی المعالی عن البحار].
(10)- و طریحی در منتخب خود آورده [است] که: یزید بن معاویه سی تن از شیاطین بنی امیه را مأمور داشت که با زائرین بیت اللّه کوچ داده، در مکه، حسین علیه السّلام را مأخوذ دارند و اگر نتوانند مقتول سازند، چون حسین علیه السّلام بر مکیدت او عالم بود، ناچار سفر عراق را تصمیم عزم داد.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 119
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 118
هو ناجزه، فلمّا کان یوم التّرویة، قدم عمرو بن سعید إلی مکّة فی جند کثیف، «1» فلمّا علم الحسین علیه السّلام بذلک، عزم علی التّوجّه إلی العراق.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 593، لواعج الأشجان،/ 69
لمّا بلغ الحسین أنّ یزید أنفذ عمرو بن سعید بن العاص فی عسکر، و أمّره علی الحاجّ، و ولّاه أمر الموسم، و أوصاه بالفتک بالحسین أینما وجد، عزم علی الخروج من مکّة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 193
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی اللّواعج: «ثمّ إنّ یزید دسّ مع الحاجّ فی تلک السّنة ثلاثین رجلا من شیاطین بنی أمیّة، و أمرهم بقتل الحسین علیه السّلام علی أیّ حال اتّفق»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 119

خطبة الحسین علیه السّلام بمکّة

و لمّا عزم علیه السّلام علی المسیر إلی العراق، قام خطیبا؛ فقال: الحمد للّه و ما شاء اللّه و لا قوّة إلّا باللّه؛ و صلّی اللّه علی رسوله و سلّم. خطّ الموت علی ولد آدم مخطّ القلادة علی جید الفتاة، و ما أولهنی إلی أسلافی اشتیاق یعقوب إلی یوسف، و خیر لی مصرع أنا لاقیه. کأنّی بأوصالی تقطعها عسلان الفلوات، بین النّواویس و کربلاء؛ فیملأن منّی أکراشا جوفا، و أجربة سغبا. لا محیص عن یوم خطّ بالقلم، رضا اللّه رضانا أهل البیت، نصبر علی بلائه و یوفّینا أجور الصّابرین، لن تشذّ عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لحمته، هی مجموعة له فی حظیرة القدس، تقرّبهم عینه؛ و ینجز لهم وعده؛ فمن کان باذلا فینا مهجته، و موطّنا علی لقاء اللّه نفسه؛ فلیرحل، فإنّی راحل مصبحا، إن شاء اللّه.
الحلوانی، نزهة النّاظر،/ 41
و به قال: [السّیّد یحیی أبو طالب الزّیدی] قال: أخبرنا «1» أبو العبّاس أحمد بن إبراهیم الحسنیّ، قال: حدّثنا محمّد بن عبد اللّه بن أیّوب البجلیّ، قال: حدّثنا ابن عبد العزیز العکبریّ، قال: حدّثنا الحسن بن محمّد بن یحیی، عن أبیه، عن تمیم بن ربیعة الرّیاحیّ، عن زید بن علیّ، عن أبیه: أنّ الحسین علیه السّلام خطب أصحابه، «2» فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس! خطّ الموت علی بنی آدم کمخطّ القلادة علی جید الفتاة، و ما أولعنی بالشّوق إلی أسلافی اشتیاق یعقوب إلی یوسف و أخیه «3»، و إنّ لی مصرعا أنا لاقیه، کأنّی
__________________________________________________
(1)- [و فی الخوارزمی مکانه: «و أخبرنا الشّیخ الإمام الزّاهد سیف الدّین أبو جعفر محمّد بن عمر الجمحیّ، کتابة، أخبرنا الشّیخ الإمام أبو الحسین زید بن الحسن بن علیّ البیهقیّ، أخبرنا السّیّد الإمام النّقیب علیّ بن محمّد بن جعفر الحسنیّ الإسترآبادیّ، حدّثنا السّیّد الإمام نقیب النّقباء زین الإسلام أبو جعفر محمّد بن جعفر بن علیّ الحسینیّ، حدّثنا السّیّد الإمام أبو طالب یحیی بن الحسین بن هارون بن الحسین بن محمّد بن هارون بن محمّد بن القاسم بن الحسین بن زید بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، أخبرنا ...»].
(2)- [أورد الخوارزمی هذه الخطبة ضمن أحداث یوم عاشوراء].
(3)- [لم یرد فی الخوارزمی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 120
أنظر إلی أوصالی تقطعها وحوش الفلوات، غبرا و عفرا قد ملأت منّی أکراشها رضا اللّه رضانا أهل البیت، نصبر علی بلائه لیوفّینا أجور الصّابرین، لن تشذّ عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حرمته «1» و عترته، و لن تفارقه أعضاؤه، و هی مجموعة له فی حظیرة القدس، تقرّبها عینه، و تنجز له «2» عدّته «3»، ألا من کان فینا باذلا مهجته فلیرحل، فإنّی راحل غدا إن شاء اللّه.
ثمّ نهض إلی عدوّه فاستشهد صلوات اللّه علیه.
أبو طالب الزّیدیّ، الأمالی،/ 199- عنه: الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 5- 6
ثمّ قام خطیبا، فقال: الحمد للّه، و ما شاء اللّه، و لا قوّة إلّا باللّه، خطّ الموت علی ولد آدم مخطّ القلادة علی جید الفتاة، و ما أولهنی إلی أسلافی اشتیاق یعقوب إلی یوسف، و خیر لی مصرع أنا لاقیه، کأنّی و أوصالی یتقطّعها عسلان «4» الفلوات بین النّواویس و کربلاء، فیملأن منّی أکراشا جوفا و أخویة سغبا «5» لا محیص عن یوم خطّ بالقلم، رضا اللّه رضانا أهل البیت، نصبر علی بلائه، و یوفّینا أجور الصّابرین، لن تشذّ علی رسول اللّه لحمته، هی مجموعة له فی حظیرة القدس، تقرّبهم عینه، و ینجز بهم وعده، من کان باذلا فینا مهجته، و موطّنا علی لقاء اللّه نفسه، فلیرحل، فإنّی راحل مصبحا إن شاء اللّه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 20- 21
وروی أنّه علیه السّلام لمّا عزم «6» علی الخروج إلی العراق، قام خطیبا «7» فقال: الحمد للّه، ما شاء اللّه، «8» و لا قوّة إلّا باللّه، و صلّی اللّه علی رسوله «8»، «9» خطّ الموت علی ولد آدم مخطّ
__________________________________________________
(1)- [الخوارزمی: «لحیته»].
(2)- [الخوارزمی: «تنجز له فیهم»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الخوارزمیّ].
(4)- عسلان، بضمّ العین و سکون السّین: جمع عاسل بمعنی الذّئب.
(5)- السّغب، بفتح المهملة: صفة مشبه بمعنی الجائع.
(6)- [و فی کشف الغمّة مکانه: «و من کلامه علیه السّلام لمّا عزم ...»].
(7)- [فی أعیان الشّیعة، و مثیر الأحزان: «خطیبا فی أصحابه»].
(8- 8) [فی کشف الغمّة، و البحار، و العوالم، و الإمام الحسین و أصحابه: «و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه، صلّی اللّه علی رسوله و سلّم»].
(9) (9*) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 121
القلادة علی جید الفتاة، و ما أولهنی إلی أسلافی اشتیاق یعقوب إلی یوسف، و خیر لی مصرع أنا لاقیه «1»، کأنّی «2» بأوصالی تتقطّعها «3» عسلان الفلوات، بین النّواویس و کربلاء، فیملأن منّی أکراشا جوفا و أجربة سغبا، لا محیص عن یوم خطّ بالقلم (9*)، رضا اللّه رضانا أهل البیت، نصبر علی بلائه، و یوفّینا أجر «4» الصّابرین، لن تشذّ عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لحمته، و «5» هی مجموعة له فی حظیرة القدس تقرّبهم عینه، و ینجز بهم «6» وعده، «7» من کان باذلا «8» فینا مهجته، و موطّنا «8» علی «9» لقاء اللّه نفسه، فلیرحل معنا «9»، فإنّنی «10» راحل مصبحا إن شاء اللّه تعالی «11». «12»
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم، و الحسین و أصحابه: «ألاقیه»].
(2)- [الأسرار: «کأنّی أری»].
(3)- [فی کشف الغمّة و البحار و المعالی و الحسین و أصحابه: «یتقطّعها»، و فی العوالم: «تقطّعها»].
(4)- [فی کشف الغمّة و البحار و العوالم و المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان و الحسین و أصحابه:
«أجور»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة و المقرّم و بحر العلوم: «بل»].
(6)- [فی کشف الغمّة: «یتنجّز لهم» و فی البحار و العوالم و الحسین و أصحابه: «تنجز لهم»].
(7)- [زاد فی المقرّم و بحر العلوم: «ألا»].
(8- 8) [الحسین و أصحابه: «مهجة موطّنا»].
(9- 9) [کشف الغمّة: «لقائنا نفسه، فلیرحل»].
(10)- [فی کشف الغمّة، و البحار و الأسرار و المعالی و أعیان الشّیعة و مثیر الأحزان و المقرّم و بحر العلوم و إبصار العین و وسیلة الدّارین و الحسین و أصحابه: «فإنّی»].
(11)- [أضاف فی نفس المهموم: «قال شیخنا المحدّث النّوریّ رحمه اللّه فی کتاب نفس الرّحمان؛ و النّوایس مقابر النّصاری کما فی حواشی الکفعمیّ، (فی عوذة یوم الجمعة) و سمعنا أنّها فی المکان الّذی فیه مزار حرّ بن یزید الرّیاحیّ من شهداء الطّفّ و هو ما بین الغرب و شمال البلد.
و أمّا کربلاء، فالمعروف عند أهل تلک النّواحیّ أنّها قطعة من الأرض الواقعة فی جنب نهر یجری من قبلی سور البلد و یمرّ بمزار المعروف بابن حمزة، منها بساتین و منها مزارع، و البلد واقع بینهما، انتهی». و أضاف فی المعالی: «و خطب بعدها هذه الخطبة: إنّ الحلم زینة، و الوفاء مروّة، و الصّلة نعمة، و الاستکبار صلف، و العجلة سفه، و السّفه ضعف، و الغلوّ ورطة، و مجالسة أهل الدّناءة شرّ، و مجالسة أهل الفسق ریبة»].
(12)- و روایت شده است که چون حسین علیه السّلام خواست از مکّه بیرون شود، برای سخنرانی بپا خاست و فرمود:
ستایش خدای راست و آنچه خدا بخواهد می‌شود و نیرویی جز از خداوند نیست. درود خداوند بر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 122
ابن طاووس، اللّهوف،/ 60- 61- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 366- 367؛ البحرانی، العوالم، 17/ 216- 217؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 234؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 245؛ القمی، نفس المهموم،/ 163؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 250- 251؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 31؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 193- 194؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 153- 154؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 50- 51؛ القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 3- 4؛ مثله الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 29؛ السّماوی، إبصار العین،/ 6؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 593، لواعج الأشجان،/ 70
وروی أبو سعد منصور بن الحسین الآبی المتوفّی عام: (421) فیما اختاره من کلم
__________________________________________________
- پیغمبرش باد. مرگ بر فرزند آدم مسلّم است همچون گردنبند در گردن دختران جوان. چقدر مشتاقم به دیدار گذشتگانم، آن‌چنان‌که یعقوب را به دیدار یوسف اشتیاق بود. مرا کشتارگاهی مقرّر است که باید آن‌جا برسم. گویی می‌بینم پیوندهای بدن مرا گرگان بیابانها از هم جدا می‌کنند، در سرزمینی میان نواویس و کربلا تا روده‌های خالی و انبانهای گرسنه را از پاره‌های تن من پر کنند. آدمی از سرنوشت ناگزیر است. ما خاندان رسالت به رضای خداوند راضی هستیم و به بلایش شکیبا، و خداوند بهترین پاداش شکیبایان را به ما عطا خواهد فرمود. هرگز پاره تن رسول خدا را از او جدا نگردد و همگی در جایگاه قدس در کنار اویند تا دیده‌اش با آنان روشن شود و وعده الهی به آنان تحقّق یابد. هرکه خواهد تا خون دل خود را در راه ما نثار کند و آماده حرکت هست، همراه ما کوچ کند که من به صبحگاه امشب کوچ خواهم نمود.
فهری، ترجمه لهوف،/ 60- 61
بالجمله، آن حضرت در یوم ترویه وارد بیت شد و طواف داد و از سعی بین صفا و مروه فراغت جست و احرام را فروگذاشت و حج را به عمره فرود آورد، چه بیم داشت که او را در مکه مأخوذ دارند. آن‌گاه در میان اهل و اصحاب خود به‌پای خاست و این خطبه قرائت کرد:
فقال: الحمد للّه و ما شاء اللّه [...] فإنّی راحل مصبحا إن شاء اللّه.
پس از ثنای خدا و درود مصطفی می‌فرماید: «مرگ بر گردن فرزندان آدم ملازمت قلاده دارد، چون قلاده زنان جوان و سخت مشتاقم دیدار گذشتگان خود را چون اشتیاق یعقوب دیدار یوسف را و از برای من مصرعی و مقتلی اختیار کرده‌اند که ناچار بایدم دیدار کرد. کانّه مفاصل خود را در زمین نینوا به دست‌گرگهای بیابان‌گرد؛ یعنی لشگر کوفه پاره‌پاره می‌بینم، پس انباشته می‌کنند از من شکمهای آمال و تهیگاه آرزو را و گریزی نیست از روزی که قلم قضا بر کسی رقم رانده و ما اهل بیت رضا به قضای خدا داده‌ایم و بر بلای خدا شکیبا بوده‌ایم و ادراک اجر صابران فرموده‌ایم و دور نمی‌افتد از رسول خدا پاره‌های گوشتی که خاص او است و در بهشت برین روشن می‌شود، چشم رسول خدا به دو و راست می‌آید وعده او، اکنون کسی که در راه ما از بذل جان نیندیشد و در طلب لقای حق از فدای نفس نپرهیزد، باید با من کوچ دهد، چه من بامدادان کوچ خواهم داد.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 120- 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 123
الإمام الحسین علیه السّلام من کتاب نثر الدّرر: ج 1؛ ص 333 طبعة مصر؛ قال:
[و] لمّا عزم [الحسین علیه السّلام] الخروج إلی العراق، قام خطیبا فقال:
الحمد للّه و ما شاء اللّه؛ و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه؛ و صلّی اللّه علیه رسوله و سلّم.
خطّ الموت علی ولد آدم مخطّ القلادة علی جید الفتاة؛ و ما أولهنی إلی أسلافی اشتیاقی کاشتیاق یعقوب إلی یوسف، و خیر لی مصرع أنا لاقیه؛ کأنّی بأوصالی تتقطّعها عسلان الفلوات بین النّواویس و کربلاء، فیملأن منّی أکرافا جوفا و أجربة سغبا، لا محیص عن یوم خطّ بالقلم؛ رضا اللّه رضانا أهل البیت؛ نصبر علی بلائه و یوفّینا أجور الصّابرین؛ لن تشذّ عن رسول اللّه (صلّی اللّه علیه [و آله] و سلّم) لحمته؛ هی مجموعة له فی حضیرة القدس؛ تقرّبهم عینه و ینجز لهم وعده.
من کان باذلا فینا مهجته و موطّنا علی لقاء اللّه نفسه، فلیرحل، فإنّی راحل مصبحا إن شاء اللّه.
المحمودی، العبرات، 1/ 357
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 124

الحسین علیه السّلام یعتمر ثمّ یخرج إلی العراق‌

قالا [عبد اللّه بن سلیم و المذریّ بن المشمعلّ الأسدیّان]: فطاف الحسین بالبیت و بین الصّفا و المروة، و قصّ «1» من شعره، و حلّ من عمرته، ثمّ توجّه نحو الکوفة. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 385- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 169؛ المحمودی، العبرات، 1/ 354؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 166
علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، و محمّد بن إسماعیل، عن الفضل بن شاذان، عن حمّاد بن عیسی، عن إبراهیم بن عمر الیمانیّ، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام «3» أنّه سئل عن رجل خرج فی أشهر الحجّ معتمرا، ثمّ رجع إلی بلاده. قال: لا بأس، و إنّ حجّ فی عامه ذلک و أفرد الحجّ، فلیس علیه دم، فإنّ «3» الحسین بن علیّ علیهما السّلام خرج قبل التّرویة بیوم إلی العراق، و قد کان دخل معتمرا.
علیّ بن إبراهیم، عن أبیه، عن إسماعیل بن مرّار، عن یونس، عن معاویة بن عمّار «4» قال: قلت لأبی عبد اللّه علیه السّلام: من أین افترق المتمتّع و المعتمر؟ فقال «4»: إنّ المتمتّع مرتبط بالحجّ، و المعتمر إذا فرغ منها، ذهب حیث شاء، و قد اعتمر الحسین بن علیّ علیهما السّلام فی ذی الحجّة، ثمّ راح یوم التّرویة إلی العراق، و النّاس یروحون إلی منی، و لا بأس بالعمرة فی ذی الحجّة لمن لا یرید الحجّ.
الکلینی، الفروع من الکافی، 4/ 535 رقم 3- 4- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 85؛ البحرانی، العوالم، 17/ 317- 318
__________________________________________________
(1)- [البدایة: «قصّر»].
(2)- گویند: «حسین بر خانه و میان صفا و مروه طواف کرد و چیزی از موی خود را بکند و احرام عمره بگذاشت؛ آن‌گاه سوی کوفه روان شد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2967
(3) (3- 3) [فی البحار و العوالم: «قال: إنّ»].
(4) (4- 4) [فی البحار و العوالم: «عن أبی عبد اللّه علیه السّلام، قال:»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 125
و لمّا أراد الحسین علیه السّلام «1» التوجّه إلی العراق «1»، طاف «2» بالبیت «3»، و سعی بین الصّفا و المروة «4»، و أحلّ من إحرامه «5»، و جعلها عمرة «6»، لأنّه لم یتمکّن من تمام الحجّ «7»، «8» مخافة أن یقبض علیه «9» بمکّة، «10» فینفذ به إلی یزید بن معاویة «10». «11»
المفید، الإرشاد، 2/ 68- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 363؛ البحرانی، العوالم، 17/ 213؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 233؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 243؛ القمی، نفس المهموم،/ 162؛ المازندرانی «12»، معالی السّبطین، 1/ 255؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 160؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 51؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین؛/ 152؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 593، لواعج الأشجان،/ 69- 70؛ القزوینی «13»، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 148
و لمّا أراد الخروج إلی العراق، طاف بالبیت، و سعی بین الصّفا و المروة، و أحلّ من إحرامه، و جعلها عمرة، لأنّه لم یتمکّن من إتمام الحجّ، مخافة أن یقبض علیه بمکّة، فینفذ إلی یزید بن معاویة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 230
__________________________________________________
(1) (1- 1) [بحر العلوم: «الخروج من مکّة»].
(2)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «و کان قد أحرم بالحجّ، و قد وصله قبل ذلک کتاب مسلم بن عقیل ببیعة أهل الکوفة له فطاف ...»].
(3)- [المعالی: «بالبیت سبعا»].
(4)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و قصّر من شعره»].
(5)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «إحرام الحجّ»].
(6)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «عمرة مفردة»].
(7)- [أی علم علیه السّلام أنّه لا یتمکّن من إتمام الحجّ، فلم یبدأ به و اعتمر بدله عمرة مفردة].
(8)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(9)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(10- 10) [بحر العلوم: «فتستباح به حرمة البیت الحرام»].
(11)- و چون اراده فرمود از مکّه به سوی عراق رهسپار شود، طواف کرد و میان صفا و مروه را سعی نمود، و از احرام خود بیرون آمد، و احرام حج را مبدل به عمره کرد؛ زیرا نمی‌توانست حج را تمام کند، از بیم آن‌که او را در مکّه بگیرند و به نزد یزید بن معاویه ببرند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 68
(12)- [حکاه فی المعالی و وسیلة الدّارین عن البحار].
(13)- [حکاه القزوینیّ عن روضة الواعظین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 126
و لمّا أراد الخروج من مکّة، طاف، و سعی، و أحلّ من إحرامه، و جعل حجّه عمرة، لأنّه لم یتمکّن من إتمام الحجّ، مخافة أن یقبض علیه. «1»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 19
کان فیه خروج الحسین من مکّة إلی العراق بعد أن طاف، و سعی «2»، و أحلّ من إحرامه، و جعل حجّة عمرة مفردة، لأنّه علیه السّلام لم یتمکّن من إتمام الحجّ مخافة أن یبطش به. «3»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 434- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 243؛ مثله القندوزی، ینابیع المودّة «4»، 3/ 59
و کان قد أحرم بالحجّ.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 69
عزم علی الخروج من مکّة قبل إتمام الحجّ، و اقتصر علی العمرة کراهیّة أن تستباح به حرمة البیت.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 193
__________________________________________________
(1)- حسین علیه السّلام خائف بود. چون ماه ذی الحجّه برآمد، احرام گرفت به حج کردن. چون بدید که طلب او می‌کنند، حج را بدل به عمره کرده و حلال و عزم عراق کرد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 276
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(3)- [أضاف فی ینابیع المودّة: «و یقع الفساد فی الموسم و فی مکّة»].
(4)- [حکاه فی ینابیع المودّة عن أبی مخنف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 127

کتاب الإمام الحسین علیه السّلام إلی محمّد ابن الحنفیّة و بنی هاشم‌

حدّثنا أیّوب بن نوح، عن صفوان بن یحیی، عن مروان بن إسماعیل، عن حمزة بن حمران، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام، قال: ذکرنا خروج الحسین و تخلّف ابن الحنفیّة عنه، قال:
قال أبو عبد اللّه: «1» یا حمزة، إنّی سأحدّثک «1» فی هذا الحدیث و لا تسئل عنه بعد مجلسنا هذا، إنّ الحسین لمّا فصل «2» متوجّها، دعا بقرطاس، و کتب «3»: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی بنی هاشم، أمّا بعد، فإنّه من «4» لحق بی منکم استشهد معی، و من تخلّف لم یبلغ «4» الفتح، و السّلام.
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 501- 502 رقم «5»- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 577؛ المجلسی، البحار، 45/ 84- 85؛ البحرانی، العوالم، 17/ 318؛ المحمودی، العبرات، 1/ 359؛ مثله السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز/ 239؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 235
و حدّثنی أبی رحمه اللّه و جماعة مشایخی، عن سعد بن عبد اللّه، عن علیّ بن إسماعیل بن عیسی و محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن محمّد بن عمرو بن سعید الزّیات، عن عبد اللّه بن بکیر، عن زرارة، عن أبی جعفر علیه السّلام قال: کتب الحسین بن علیّ من مکّة إلی محمّد بن علیّ: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی محمّد بن علیّ و من قبله من بنی هاشم، أمّا بعد، «5» فإنّ من لحق بی «6» استشهد، و من لم یلحق بی لم یدرک «7» الفتح، و السّلام.
__________________________________________________
(1) (1- 1) [مدینة المعاجز: «إنّی أحدّثک»].
(2)- [مدینة المعاجز: «مثل»].
(3)- [مدینة المعاجز: «فکتب فیه»].
(4) (4- 4) [مدینة المعاجز: «الحق بی منکم استشهد، و من تخلّف لم یدرک»].
(5)- [و فی بحر العلوم مکانه: «و لمّا نزل الحسین- علیه السّلام- مکّة، کتب کتابا موجزا إلی أخیه محمّد بن الحنفیّة و عموم بنی هاشم الّذین هم بالمدینة، جاء فیه: أمّا بعد، ...»].
(6)- [زاد فی بحر العلوم: «منکم»].
(7)- [بحر العلوم: «لم یبلغ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 128
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 75- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 87؛ البحرانی، العوالم، 17/ 317؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 146
وروی أیّوب بن نوح، عن صفوان بن یحیی، عن أبی إسماعیل، عن حمزة بن حمران، عن أبی جعفر علیه السّلام، قال: ذکرت «1» خروج الحسین و تخلّف ابن الحنفیّة عنه. فقال: یا أبا حمزة «2»، إنّی سأحدّثک من «3» بما لا تشکّ فیه بعد مجلسنا هذا، إنّ الحسین لمّا فصل متوجّها إلی العراق، دعا بقرطاس و کتب فیه:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی بنی هاشم، أمّا بعد، فإنّه من لحق بی استشهد و من تخلّف عنّی، فإنّه لم یبلغ الفتح.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 77، نوادر المعجزات،/ 109- 110
فلمّا نزل بستان بنی عامر، کتب إلی محمّد أخیه و أهل بیته: من الحسین بن علیّ إلی محمّد بن علیّ و أهل بیته:
أمّا بعد، فإنّکم إن لحقتم بی استشهدتم، و إن تخلّفتم عنّی لم تلحقوا النّصر، و السّلام.
أبو طالب الزّیدی، الأمالی،/ 91
و أنّ الحسین لمّا توجّه إلی الکوفة، دعا بقرطاس، فکتب فیه:
من الحسین بن علیّ إلی بنی هاشم، أمّا بعد: فإنّه من لحق بی استشهد، و من تأخّر عنّی لم یبلغ الفتح، و السّلام.
الرّاوندی، الخرائج و الجرائح، 2/ 771- 772
أبو حمزة بن عمران «4» قال: ذکرت خروج الحسین و تخلّف ابن الحنفیّة عنه. فقال الصّادق علیه السّلام: یا أبا حمزة! أقول لک ما یغنیک سؤاله، إنّ الحسین لمّا انصرف من مکّة
__________________________________________________
(1)- [نوادر المعجزات: «ذکرنا»].
(2)- [نوادر المعجزات: «یا حمزة»].
(3)- [نوادر المعجزات: «من هذا الحدیث»].
(4)- [کذا و الصّحیح: «حمزة بن حمران»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 129
دعا بکاغذ، و کتب: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی بنی هاشم، أمّا بعد، فإنّه من لحق بی منکم استشهد، و من تخلّف لم یدرک الفتح، و السّلام.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 76
و تحدّث النّاس عند الباقر علیه السّلام: تخلّف محمّد ابن الحنفیّة عنه، فقال: یا أبا حمزة الثّمالیّ! إنّ الحسین علیه السّلام لمّا توجّه إلی العراق، دعا بقرطاس، و کتب: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی بنی هاشم، أمّا بعد، فإنّه من لحق بی استشهد، و من تخلّف عنّی لم یبلغ الفتح، و السّلام.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 19
و ذکر محمّد بن یعقوب الکلینیّ فی کتاب الرّسائل، عن محمّد بن یحیی، عن محمّد بن الحسین، عن أیّوب بن نوح، عن صفوان، عن مروان بن إسماعیل، عن حمزة بن حمران، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام، قال: ذکرنا خروج الحسین علیه السّلام و تخلّف ابن الحنفیّة عنه. فقال أبو عبد اللّه علیه السّلام: یا حمزة! إنّی سأحدّثک بحدیث لا تسئل عنه بعد مجلسنا هذا، إنّ الحسین علیه السّلام لمّا فصل متوجّها، أمر بقرطاس و کتب: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ علیهما السّلام إلی بنی هاشم، أمّا بعد، فإنّه من لحق بی منکم استشهد، و من تخلّف عنّی لم یبلغ الفتح، و السّلام. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 65- 66- عنه: القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 61- 62
أیّوب بن نوح، عن محمّد بن إسماعیل، عن حمزة بن حمران، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام، قال: ذکرت خروج الحسین بن علیّ علیه السّلام و تخلّف ابن الحنفیّة عنه. فقال أبو عبد اللّه علیه السّلام:
__________________________________________________
(1)- محمّد بن یعقوب کلینی رحمه اللّه در کتاب رسائل از محمّد بن یحیی و او از محمّد بن حسین و او از ایّوب بن نوح و او از صفوان و او از مروان بن اسماعیل و او از حمزة بن حمران و او از امام صادق علیه السّلام نقل کرده است که راوی گفت: «صحبت در اطراف خروج حسین علیه السّلام بود و این‌که چرا محمّد بن الحنفیّه در مدینه ماند؟»
حضرت فرمود: «ای حمزه! الآن مطلبی به تو می‌گویم؛ مشروط بر این‌که پس از این مجلس، دیگر در آن‌باره پرسشی نکنی.»
حسین علیه السّلام چون خواست حرکت کند، دستور داد، کاغذی آوردند و بر آن نوشت: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم! نامه‌ای است از حسین بن علی به بنی هاشم. امّا بعد، هرکس به من پیوست، کشته خواهد شد و هرکه بازماند، به پیروزی نائل نخواهد آمد و السّلام.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 65- 66
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 130
یا حمزة! إنّی سأحدّثک فی هذا الحدیث لا تسأل عنه بعد مجلسنا هذا، إنّ الحسین بن علیّ علیه السّلام لمّا مثل متوجّها، دعا بقرطاس، فکتب فیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین ابن علیّ إلی بنی هاشم، أمّا بعد، فإنّه من لحق بی منکم استشهد، و من تخلّف لم یدرک الفتح، و السّلام.
حسن بن سلیمان، مختصر بصائر الدّرجات،/ 6
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 131

الحسین علیه السّلام یتمثّل بشعر یزید بن المفرّغ و بغیره‌

فأتی مکّة و جعل یتمثّل قول الشّاعر:
لا ذعرت السّوام فی وضح الصب ح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی مخافة الموت ضیما و المنایا یرصدننی أن أحیدا
و مضی الحسین إلی العراق، فقتل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 318
و خرج الحسین یرید العراق، فلمّا مرّ بباب المسجد تمثّل بهذین البیتین:
لا ذعرت السّوام فی فلق الصّبح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی مخافة الموت ضیما و المنایا یرصدننی أن أحیدا
[ضبط الغریب] السّوام: النّعم السّائمة. و أکثر ما یقولون هذا الاسم علی الإبل خاصّة. و السّائمة:
الرّاعیّة الّتی تسوم الکلأ إذا داومت رعیه، و هی سوام. و الرّعاة یسومونها، أی: یرعونها [....]
و الخبر (الأوّل) عن الزّبیر، بإسناده، عن مجاهد بن الضّحّاک، قال:
لمّا أراد الحسین علیه السّلام الخروج من مکّة إلی العراق مرّ بباب المسجد، فتمثّل بهذین البیتین، قال:
لا ذعرت السّوام ...
و قد یکون قال ذلک فی الموضعین [فی المدینة و مکّة] جمیعا.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 144- 145
قال: و أنبأنا الزّبیر، حدّثنی محمّد بن الضّحّاک، قال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 132
خرج الحسین بن علیّ من مکّة إلی العراق، فلمّا مرّ بباب المسجد، قال:
لا ذعرت السّوام فی فلق الصّب ح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی مخافة الموت ضیما و المنایا ترصدننی أن أحیدا
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 195
فکان فی تلک المدّة یتمثّل کثیرا بقول یزید بن مفرغ المذکور من جملة أبیات:
لا ذعرت السّوام فی غلس الصّب ح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی علی المخافة ضیما و المنایا یرصدننی أن أحیدا
فعلم من سمع ذلک منه أنّه سینازع یزید بن معاویة فی الأمر.
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 6/ 353
و روّیت أنّ عبد الملک بن عمیر قال: لمّا خرج الحسین علیه السّلام من المسجد الحرام متوجّها إلی العراق، یقول إسماعیل بن مفرّغ الحمیریّ:
لا ذعرت السّوام فی فلق الصّبح مغیرا و لا دعوت یزیدا
حین أعطی مخافة الموت ضیما و المنایا ترصدننی أن أحیدا
وروی هذا الشّعر محمّد بن جریر الطّبریّ عن عبد الملک بن نوفل بن ما حق «1» عن أبی سعید المنقریّ، و قیل العبریّ «2».
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 19
و لم یبق بمکّة إلّا من حزن لمسیره، و لمّا أکثروا علیه، أنشد أبیات أخی الأوس:
سأمضی فما فی الموت عار علی الفتی إذا ما نوی خیرا و جاهد مغرما
و آسی الرّجال الصّالحین بنفسه و فارق مثبورا و خالف محرما «3»
و إن عشت لم أذمم و إن متّ لم ألم کفی بک ذلّا أن تعیش و ترغما
__________________________________________________
(1)- [الصّحیح: «مساحق»].
(2)- [و الصّحیح: «المقبریّ»].
(3)- [نفس المهموم: «مجرما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 133
ثمّ قرأ: وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 137- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 169- 170
قال الزّبیر بن بکّار: و حدّثنی محمّد بن الضّحّاک، قال: لمّا أراد الحسین الخروج من مکّة إلی الکوفة مرّ بباب المسجد الحرام، و قال:
لا ذعرت السّوام فی فلق الصّبح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی مخافة الموت ضیما و المنایا ترصدننی أن أحیدا
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 166
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 134

الأوزاعیّ یلتقی بالإمام علیه السّلام‌

قال أبو جعفر، و حدّثنا یزید بن مسروق، قال: حدّثنی «1» عبد اللّه بن مکحول عن الأوزاعیّ، قال: بلغنی خروج الحسین «2» إلی العراق، فقصدت مکّة، فصادفته بها، فلمّا رآنی رحّب بی، و قال: مرحبا بک یا أوزاعیّ! جئت تنهانی عن المسیر و «3» یأتی «4» اللّه «3» إلّا ذلک إنّ «5» من ها هنا «5» إلی یوم الإثنین «6» منیتی، فجهدت «6» فی عدد الأیّام. فکان کما قال.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 75، نوادر المعجزات،/ 108- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 238
وروی صاحب کتاب مناقب فاطمة و ولدها [...] و بإسناده عن الأوزاعیّ أنّه رأی الحسین علیه السّلام بمکّة، فلمّا رآه قال: مرحبا بک یا أوزاعیّ! جئت تنهانی عن المسیر؟ و أبی اللّه عزّ و جلّ إلّا ذلک، إنّ من ها هنا إلی یوم الإثنین مبعثی. فکان کما قال.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 589 رقم 72
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «حدّثنا»].
(2)- [مدینة المعاجز: «الحسین بن علیّ»].
(3) (3- 3) [مدینة المعاجز: «إلی اللّه عزّ و جلّ»].
(4)- [کذا و الصّحیح: «یأبی» و فی نوادر المعجزات: «أبی»].
(5) (5- 5) [مدینة المعاجز: «من هنا»].
(6- 6) [فی نوادر المعجزات: «منّیتی، فشهدت» و فی مدینة المعاجز: «مبعثی، فشهدت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 135

الخروج من مکّة إلی النّزول بکربلاء

اشاره

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 137

خروج الإمام الحسین علیه السّلام من مکّة

و بعث حسین «1» إلی المدینة، فقدم علیه «2» من خفّ معه «3» من بنی عبد المطّلب، و هم تسعة عشر رجلا، و نساء و صبیان «4» من إخوانه «5» و بناته و نسائهم «4».
«6» فخرج «7» متوجّها إلی العراق «8» «9» فی أهل بیته و ستّین «6» شیخا «10» من أهل الکوفة، «11» و «12» ذلک یوم الإثنین «9» فی عشر ذی الحجّة «13» سنة ستّین «11». «13»
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 61- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 204- 205، تهذیب ابن بدران، 4/ 331، مختصر ابن منظور، 7/ 143؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2612، الحسین بن علیّ،/ 71؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 421- 422؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 343، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 204- 205؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 165
فقال النّاس للحسین: یا أبا عبد اللّه! لو تقدّمت فصلّیت بالنّاس؟ فإنّه لیهمّ بذلک إذ جاء المؤذّن، فأقام الصّلاة، فتقدّم عثمان، فکبّر. فقیل للحسین: یا أبا عبد اللّه! إذا أبیت أن تتقدّم، فاخرج. فقال: الصّلاة فی الجماعة أفضل. قال: فصلّی، ثمّ خرج.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 176
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر ط المحمودی و تاریخ الإسلام و البدایة: «الحسین»].
(2)- [فی تاریخ الإسلام: «فسار إلیه»، و فی السّیر: «فلحق به»، و فی البدایة: «یقدم علیه»].
(3)- [لم یرد فی السّیر و البدایة].
(4) (4- 4) [لم یرد فی تاریخ الإسلام و السّیر].
(5)- [فی التّهذیب و ابن العدیم و تهذیب الکمال: «أخواته»، و فی البدایة: «إخوته»].
(6- 6) [السّیر: «فسار فی آله، و فی ستّین»].
(7)- [تاریخ الإسلام: «فخرج من مکّة»].
(8)- [البدایة: «إلیهم»].
(9- 9) [لم یرد فی تاریخ الإسلام].
(10)- [البدایة: «شخصا»].
(11- 11) [السّیر: «فی عشر ذی الحجّة»].
(12)- [زاد فی البدایة: «صحبته»].
(13- 13) [لم یرد فی البدایة و تاریخ الإسلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 138
و یقال: [مخرج مسلم] یوم الأربعاء لتسع خلون من ذی الحجّة سنة ستّین، یوم عرفة بعد خروج الحسین- من مکّة مقبلا إلی الکوفة- بیوم [...]
ثمّ خرج منها یوم الثّلاثاء لثمان لیال خلون من ذی الحجّة یوم التّرویة، و هو الیوم الّذی خرج فیه مسلم بالکوفة، و قد یقال: إنّه خرج بالکوفة یوم الأربعاء و هو یوم عرفة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 371، أنساب الأشراف، 3/ 160
و خرج الحسین بن علیّ علیه السّلام من مکّة فی ذلک الیوم. «1» [الّذی قتل فیه مسلم]
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 243
و أقبل الحسین علیه السّلام من مکّة یرید العراق. «2»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 216
ثمّ خرج منها لثمان مضین من ذی الحجّة یوم الثّلاثاء یوم التّرویة، فی الیوم الّذی خرج فیه مسلم بن عقیل.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 381- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 336
و فی هذه السّنة کان خروج الحسین علیه السّلام من مکّة متوجّها إلی الکوفة. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 382
قال: ثمّ جمع الحسین أصحابه الّذین قد عزموا علی الخروج معه إلی العراق، فأعطی کلّ واحد منهم عشرة دنانیر و جملا یحمل علیه زاده و رحله؛ ثمّ إنّه طاف بالبیت و الصّفا و المروة؛ و تهیّأ للخروج، فحمل بناته و أخواته علی المحامل.
__________________________________________________
(1)- حسین بن علی علیه السّلام (1) همان‌روز که مسلم شهید شد، از مکّه بیرون آمد.
(1). عنوان علیه السّلام در متن کتاب آمده است و از این‌جا تا پایان داستان عاشورا مکرّر این عنوان در متن کتاب آمده است. (م)
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 290
(2)- حسین از مکّه رهسپار عراق شد.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 178
(3)- آن‌گاه هشت روز رفته از ذی حجّه به روز سه‌شنبه، روز ترویه، همان‌روز که مسلم بن عقیل قیام کرده بود، از مکّه برون شد.
در همین سال حسین از مکّه درآمد و راه کوفه گرفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2962، 2963
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 139
قال: و خرج الحسین «1» من مکّة یوم الثّلاثاء «2»، یوم التّرویة لثمان مضین من ذی الحجّة، و معه إثنان و ثمانون رجلا من شیعته، و أهل بیته.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 119- 120
فخرج إلی مکّة [عمرو بن سعید]، فقدمها قبل [یوم] التّرویة «3» بیوم، «4» و وفدت النّاس للحسین یقولون «4»: یا أبا عبد اللّه، لو تقدّمت فصلّیت بالنّاس، «5» فأنزلتهم بدارک؟ «5» إذ جاء المؤذّن «6»، فأقام الصّلاة «7»، فتقدّم عمرو بن سعید فکبّر، فقیل للحسین: اخرج أبا عبد اللّه إذ أبیت أن تتقدّم. فقال: الصّلاة فی الجماعة أفضل. قال: فصلّی، ثمّ خرج.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 377- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 264؛ المحمودی، العبرات، 1/ 359
و کان ظهور مسلم بالکوفة یوم الثّلاثاء لثمان لیال مضین من ذی الحجّة سنة ستّین، و هو الیوم الّذی ارتحل فیه الحسین من مکّة إلی الکوفة.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 70
و شخص الحسین یرید العراق. «8»
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 262
فلمّا بلغ الحسین بن علیّ الخبر بمصاب النّاس بمسلم بن عقیل [؟!] خرج بنفسه یرید الکوفة.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 557
و أراد المسیر إلی العراق.
__________________________________________________
(1)- وقع فی د: الحسین- مکررا.
(2)- فی د: الثّلاثة.
(3)- یوم التّرویة: یوم قبل یوم عرفة، و هو الثّامن من ذی الحجّة. سمّی به لأن الحجّاج یتروّون فیه من الماء، و ینهضون إلی منی، و لا ماء بها فیتزوّدون ریهم من الماء، أی یسقون و یستقون.
(4) (4- 4) [العبرات: «حینما وفدت النّاس علی الحسین و قالوا له»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی العبرات].
(6)- [العبرات: «مؤذّن عمرو»].
(7)- [العبرات: «للصّلاة»].
(8)- آهنگ عراق کرد.
پاینده، ترجمه التّنبیه و الإشراف،/ 281
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 140
و کان بالعراق جماعة من أولیائه و أهل دعوته.
و جملة ذلک باختصار أنّه خرج من مکّة یرید العراق، و انتهی ذلک إلی یزید بن معاویة لعنة اللّه علیه.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 143، 146- 147
و کان خروج مسلم بن عقیل رحمه اللّه بالکوفة یوم الثّلاثاء لثمان مضین من ذی الحجّة سنّة ستّین، و قتله رحمه اللّه یوم الأربعاء «1» لتسع خلون منه یوم عرفة، و کان توجّه الحسین (صلوات اللّه علیه) من مکّة إلی العراق فی یوم خروج مسلم بالکوفة، و هو «2» یوم التّرویة بعد مقامه بمکّة، بقیّة شعبان و شهر رمضان و شوّالا و ذا القعدة و ثمان لیال خلون من ذی الحجّة سنة ستّین، «3» و کان قد اجتمع إلی الحسین علیه السّلام مدّة مقامه بمکّة نفر من أهل الحجاز، و نفر من أهل البصرة انضافوا إلی أهل بیته و موالیه. «4»
فخرج علیه السّلام مبادرا بأهله و ولده و من انضمّ إلیه من شیعته، و لم یکن خبر مسلم قد بلغه لخروجه «5» فی یوم خروجه علی ما ذکرناه. «6»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [و فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «أنّه کان توجّه الحسین علیه السّلام من مکّة یوم الثّلاثاء لثمان مضین من ذی الحجّة و هو ...»].
(3)- [من هنا حکاه فی روضة الواعظین].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم، و حکاه فی روضة الواعظین و أضاف: «و خرجوا معه نحو العراق»].
(5)- [البحار: «بخروجه»].
(6)- بدان که خروج مسلم بن عقیل رحمه اللّه در کوفه، روز سه‌شنبه هشتم ذی حجّه در سال شصت هجری بود و شهادتش، در روز چهارشنبه نهم همان ماه در روز عرفه بود و حرکت کردن حسین علیه السّلام از مکّه به سوی عراق مصادف با همان‌روزی که مسلم در کوفه خروج کرد، روز ترویه (هشتم ذی حجّه) بود و این پس از آنی بود که آن حضرت دنباله ماه شعبان و ماه رمضان و شوّال و ذی قعده و هشت روز از ذی حجّه سال شصت هجری را در مکّه ماند، و در این مدّت که در مکّه بود، گروهی از مردم حجاز و بصره نزدش گرد آمده، به خاندان و دوستان آن حضرت پیوستند.
پس آن حضرت با خاندان و فرزندان خود و آنان که به او از شیعیان پیوسته بودند، از مکّه بیرون آمد، و هنوز خبر شهادت مسلم به او نرسیده بود؛ زیرا مسلم در همان‌روزی که آن حضرت علیه السّلام از مکّه بیرون آمد، خروج کرد، چنانچه گفته شد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 67- 68
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 141
المفید، الإرشاد، 2/ 67- 68- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 363؛ البحرانی، العوالم، 17/ 213؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 233؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 243؛ القمی، نفس المهموم،/ 162؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 152
و خرج یوم التّرویة یرید الکوفة، «1» فکان سبب هلاکه.
ابن عبد البرّ، الاستیعاب، 1/ 381- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2572، الحسین بن علیّ،/ 31؛ الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 331؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 256
و کان توجّه الحسین علیه السّلام من مکّة إلی العراق فی یوم خروج مسلم إلی الکوفة، [یوم الثّلاثاء لثمان مضین من ذی الحجّة یوم التّرویة، و قیل: یوم عرفة] و قد اجتمع إلیه مدّة إقامته بمکّة نفر من أهل الحجاز و البصرة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 230
(قال) الإمام الأجلّ و الشّیخ المبجل أحمد بن أعثم الکوفیّ فی تاریخه: ثمّ جمع الحسین علیه السّلام أصحابه الّذین عزموا علی الخروج معه إلی العراق، فأعطی کلّ واحد منهم عشرة دنانیر و جملا یحمل علیه رحله و زاده؛ ثمّ إنّه طاف بالبیت و طاف بالصّفا و المروة، و تهیّأ للخروج، فحمل بناته و أخواته علی المحمل.
و فصل من مکّة یوم الثّلاثاء یوم التّرویة لثمان مضین من ذی الحجّة، و معه إثنان و ثمانون رجلا من شیعته، و موالیه، و أهل بیته.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 220
أخبرنا «2» أبو غالب أحمد بن الحسن، أنبأنا «3» أبو الحسین ابن الآبنوسیّ، أنبأنا عبید اللّه ابن عثمان بن جنیقا «4» الدّقّاق، أنبأنا إسماعیل بن علیّ الخطبیّ، قال:
و کان مسیر «5» الحسین «6» بن علیّ بن أبی طالب- و یکنّی بأبی عبد اللّه؛ و أمّه فاطمة بنت
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی نور الأبصار].
(2)- [ابن العدیم: «أخبرنا أبو حفص الدّارقزیّ، فیما أذن لنا فیه، قال: أخبرنا»].
(3)- [ابن العدیم: «- إجازة إن لم یکن سماعا- قال: أخبرنا»].
(4)- [ابن العدیم: «خنیقاء»].
(5)- [التّهذیب: «خروج»].
(6) (6) (6*) [لم یرد فی التّهذیب، و فی المختصر: «بن علیّ بن أبی طالب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 142
رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم (6*) من مکّة إلی العراق بعد أن بایع له «1» من أهل الکوفة «2» اثنا عشر ألفا علی یدی مسلم بن عقیل بن أبی طالب، و کتبوا إلیه فی القدوم علیهم، فخرج من مکّة قاصدا إلی الکوفة.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 207 رقم 259، تهذیب ابن بدران، 4/ 332، مختصر ابن منظور، 7/ 144- 145- عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 430؛ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2614، الحسین بن علیّ،/ 73
و هاجر إلیها فی ذی القعدة من سنة إحدی و ستّین [؟!] و نصحه «3» أهل المدینة و قالوا له: تثبت «4»، فإنّ هذا موسم الحاجّ. فإذا وصلوا، فاخطب فی النّاس، وادعهم إلی نفسک، فیبایعک أهل الموسم، و یتذکّر بک النّاس جدّک و تمضی حینئذ فی جملتهم فی جماعة، و منعة، و سلاح، و عدّة. فلم یصبر، و خرج معه سبعون نفرا، أکثرهم أولاده و أقاربه و أهل بیته.
العمرانی، الإنباء،/ 14
و خرج.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 94
فلمّا قتل مسلم بن عقیل و هانئ، و کان الحسین قد خرج من مکّة یوم الثّلاثاء لثمان مضین من ذی الحجّة.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 328
فسار الحسین.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 36
ثمّ خرج الحسین یوم التّرویة. «5»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 276
و کان خروج مسلم فی الکوفة یوم الثّلاثاء لثمان مضین من ذی الحجّة یوم التّرویة، و هذا الیوم کان فیه خروج الحسین علیه السّلام من مکّة إلی العراق بعد مقامه بها بقیّة شعبان و شهر رمضان و شوّالا و ذا القعدة.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 18- 19
و تجهّز، و خرج من مکّة یوم الثّلاثاء، و هو یوم التّرویة، الثّامن من ذی الحجّة،
__________________________________________________
(1)- [التّهذیب: «بایعه» و أضاف فی کفایة الطّالب: «بالخلافة»].
(2)- [التّهذیب: «أهل العراق»].
(3)- [فی المطبوع: «نصحوا» و صحّحنا عن ط لا یدن].
(4)- [فی ط لا یدن: «تریّث»].
(5)- حسین روز ترویه (یکی از مراسم حجّ) از آن‌جا خارج شد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 139
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 143
«1» و معه إثنان و ثمانون رجلا «1» من أهله، و شیعته، و موالیه، فسار.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 74- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 43
و أمّا الحسین علیه السّلام، فإنّه خرج من مکّة سابع ذی حجّة سنة ستّین.
و خرج منها لثمان لیال من مضین من ذی حجّة یوم الثّلاثاء، و کان یوم التّرویة فی الیوم الّذی خرج فیه مسلم بن عقیل بالکوفة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 137، 140
و کان قد توجّه الحسین علیه السّلام من مکّة یوم الثّلاثاء لثلاث مضین من ذی الحجّة، «2» و قیل: یوم الأربعاء لثمان مضین من ذی الحجّة سنة ستّین، «2» قبل أن یعلم بقتل مسلم، لأنّه علیه السّلام خرج من مکّة فی الیوم الّذی قتل فیه مسلم (رضوان اللّه علیه).
فخرج الحسین علیه السّلام یوم التّرویة. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 60، 63- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 233- 234
ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام خرج من مکّة متوجّها إلی الکوفة، و هو لا یعلم بحال مسلم. «4»
ابن طقطقی، کتاب الفخری،/ 105
و توجّه بولده و أهل بیته من حرم اللّه، و حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله نحو العراق للاستنصار
__________________________________________________
(1) (1- 1) [حکاه عنه فی وسیلة الدّارین،/ 51].
(2) (2- 2) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(3)- و حسین علیه السّلام روز سه‌شنبه سوّم ذی الحجّه (روز چهارشنبه هشتم ذی الحجّه نیز گفته شده است) سال شصتم از هجرت از مکّه حرکت کرد و هنوز خبر کشته شدن مسلم به آن حضرت نرسیده بود؛ زیرا همان‌روزی که مسلم کشته گشت، حسین علیه السّلام از مکّه بیرون شد.
پس حسین علیه السّلام روز ترویه از مکّه بیرون شد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 60، 63
(4)- سپس حسین علیه السّلام از مکّه خارج شد و بدون آنکه از سرنوشت مسلم باخبر باشد، رهسپار کوفه گردید.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 157
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 144
بمن دعاه من شیعته علی الأعداء.
الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 448
کان مسیره من مکّة لقصد الکوفة یوم التّرویة، و کان سبب مسیره إلی الکوفة ما ورد علیه من کتب أهلها کما تقدّم، ثمّ أکّد ذلک عنده، و حمله علیه، و قوّی عزمه ورود کتاب مسلم بن عقیل بن أبی طالب علیه، یخبره أنّه بایعه بالکوفة ثمانیة عشر ألفا، و یستحثّه علی المسیر إلیها، و کان هذا من مسلم فی ابتداء أمره.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 405
و خرج یوم التّرویة، یرید الکوفة.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 132
و أمّا الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما)، فسار من مکّة لمّا جاءته کتب کثیرة من عامّة الأشراف بالکوفة، فسار إلیها، فجری ما جری وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 269
الکلبیّ رافضیّ متّهم. «1»
قال الحسن البصریّ: أقبل مع الحسین ستّة عشر رجلا من أهل بیته.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 210
و خرج من مکّة لثمان مضین من ذی الحجّة یوم الثّلاثاء، یوم التّرویة.
لمّا تواترت الکتب إلی الحسین من جهة أهل العراق و تکرّرت الرّسل بینهم و بینه، و جاءه کتاب مسلم بن عقیل بالقدوم علیه بأهله، ثمّ وقع فی غبون ذلک ما وقع من قتل مسلم بن عقیل، و الحسین لا یعلم بشی‌ء من ذلک، بل قد عزم علی المسیر إلیهم، و القدوم علیهم، فاتّفق خروجه من مکّة أیّام التّرویة قبل مقتل مسلم بیوم واحد- فإنّ مسلم قتل یوم عرفة-.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 158، 159
فتوجّه إلی العراق.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 158
__________________________________________________
(1)- [عند المنافقین کما کان المسلمون متّهمین عند المشرکین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 145
فخرج من مکّة یوم الثّلاثاء، و هو یوم التّرویة، الثّامن من ذی الحجّة الحرام سنة ستّین؛ و معه إثنان و ثمانون رجلا من أهل بیته، و شیعته، و موالیه.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 188- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 259
فلمّا بویع یزید، أقام علی ما هو مهموما یجمع الإقامة مرّة، و یرید المسیر إلیهم أخری.
فخرج من مکّة إلی العراق فی عشر ذی الحجّة؛ و معه طائفة من آل بیته رجالا، و نساء، و صبیانا. «1»
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 206، 207
فأتاه کتب أهل الکوفة، و هو بمکّة، فاغترّ، فتجهّز للمسیر.
و فی دول الإسلام: فسار الحسین فی سبعین فارسا من أهل بیته، و غیرهم.
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
و سار الحسین علیه السّلام من مکّة قاصدا إلی العراق، قیل: کان خروجه فی الیوم الّذی قتل فیه مسلم.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 78
و خرج منها یوم الترویة إلی الکوفة.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
و الیوم الّذی قتل فیه مسلم بن عقیل و هو یوم الثّلاثاء لثمان خلون من ذی الحجّة یوم التّرویة کان فیه خروج الحسین علیه السّلام من مکّة إلی العراق. «2» [عن أبی مخنف]
__________________________________________________
(1)- و امام حسین در سیم ذی الحجّه که به روایتی روز قتل مسلم بن عقیل بود، با اهل بیت و موالی و شیعه خویش متوجّه کوفه گشت.
و از مکّه به صوب کوفه شتافت.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 46، 127
(2)- امام حسین علیه السّلام، شب یکشنبه بیست و هشتم شهر رجب الاصم از مدینه بیرون شد و روز جمعه سیم شعبان، وارد مکه گشت و ماه شعبان و شهر رمضان و شوال و ذیقعده را در مکه معظمه اقامت فرمود و یوم ترویه که روز سه‌شنبه هشتم ذیحجه بود، از مکه آهنگ عراق نمود.
و به روایت شیخ مفید، این همان‌روز بود که مسلم بن عقیل بر ابن زیاد بیرون آمد و روز دیگر که یوم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 146
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 59
ثمّ أصبح، فسار.
السّماوی، إبصار العین،/ 6
[فخرج] یوم التّرویة مبادرا بأهله و ولده و من انضمّ إلیه من شیعته، و هم إثنان و ثمانون رجلا، «1» کما فی مطالب السّؤول و غیره، و لم یکن خبر مسلم قد بلغه لخروجه فی یوم خروجه علی ما ذکرناه.
و فی کتاب المخزون فی تسلیة المحزون: جمع الحسین علیه السّلام أصحابه الّذین قد عزموا علی الخروج معه إلی العراق «1» و أعطی کلّ واحد منهم عشرة دنانیر، و جملا، یحمل علیه رحله، و زاده، «2» و رحل عن مکّة یوم الثّلاثاء یوم التّرویة لثمان مضت من ذی الحجّة و معه إثنان و ثمانون رجلا من شیعته، و محبّیه، و موالیه، و أهل بیته. انتهی. «3»
القمی، نفس المهموم،/ 170- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 256؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 52
__________________________________________________
- عرفه بود، شهید گشت.
به روایت اعثم کوفی چنان‌که به شرح رفت، چنان برمی‌آید که: شبی هم در خانه محمّد بن کثیر بمانده باشد. در این صورت، خروج مسلم روز دوشنبه هفتم ذیحجه و شهادتش یوم عرفه بوده [است].
در خبر است که امام حسین علیه السّلام سفر عراق را از قرآن مجید فال گشود و این آیت برآمد که:
کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ* فرمود: «صدق اللّه و صدق رسوله! به حکم خدا و خبر مصطفی کار خواهم کرد و این هردو منصوص است بر شهادت من.»
لا جرم بامدادان بار بربست و برنشست.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 119، 122
(1) (1- 1) [لم یرد فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی، و مثله فی وسیلة الدّارین].
(3)- روز ترویه پیش از آنکه خبر شهادت مسلم که همزمان با حرکتش، در کوفه خروج کرده بود، برسد، از مکّه بیرون رفت و خاندان و فرزندان و شیعیانش که با او همراه بودند، چنانچه مطالب السّؤول و دیگران گفته‌اند، هشتاد و دو مرد بودند. در کتاب مخزون فی تسلیة المخزون آمده است: «حسین همراهان خود را که با او به عراق عزیمت داشتند، جمع کرد و به هرکدام ده دینار طلا و یک شتر بارکش داد. و روز سه‌شنبه ترویه هشتم ذی الحجه با هشتاد و دو مرد از شیعیان و دوستان و موالی و خاندانش حرکت کرد.» انتهی.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،./ 75
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 147
فی عدد من خرج مع الحسین علیه السّلام إلی کربلاء من الرّجال و النّساء و الأطفال: اعلم أنّه خرج مع الحسین من المدینة إلی کربلاء من أخواته، اثنتا عشر منهنّ: زینب الکبری بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام بنت فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، الملقّبة بالعقیلة، و منهنّ: زینب الصّغری بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام و فاطمة علیها السّلام، المکنّاة بأمّ کلثوم علیها السّلام، و قد ذکرنا ترجمتهما علی سبیل الاختصار، و من أراد الاستقصاء، فلیطلب من کتب التّواریخ. و منهنّ: خدیجة، أمّها أمّ ولد، فکانت عند عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له سعدا، و عقیلا، کما ذکره الطّبرسیّ فی إعلام الوری، و قال الشّیخ حسن سلیمان ابن محمّد بن الحسن الشّویکیّ فی مقتله نقلا من الجزء العاشر من کتاب المنن لعبد الوهّاب الشّعرانیّ، قال: و عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب قتل مع الحسین بن علیّ بالطّفّ، و أبناؤه سعد، و عقیل، کانا معه، و ماتا من شدّة العطش، و من الدّهشة و الذّعر بعد شهادة الحسین علیه السّلام، لمّا هجم القوم علی المخیّم للسّلب، و أمّهما خدیجة بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام توفّیت بالکوفة. انتهی.
و منهنّ: رقیّة الکبری و کانت عند مسلم بن عقیل، فولدت منه عبد اللّه بن مسلم و محمّد بن مسلم اللّذین قتلا یوم الطّفّ مع الحسین علیه السّلام، و عاتکة، و لها من العمر سبع سنین، الّتی سحقت یوم الطّفّ بعد شهادة الحسین، لمّا هجم القوم علی المخیّم للسّلب، علی ما رواه الشّیخ حسن بن سلیمان الشّویکیّ فی مقتله. و أمّها، أی رقیّة، الصّهباء الثّعلبیّة، تکنّی أمّ حبیب، من سبیّ عین التّمر الّتی اشتراها أمیر المؤمنین علیه السّلام من خالد بن الولید بأربعین دینارا، فولدت منه رقیّة الکبری، و عمر الأطرف توأمین. و منهنّ: أمّ هانئ، أمّها أمّ ولد، و کانت عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب علیه السّلام، فولدت له محمّد الأوسط [بن عبد اللّه] بن عقیل. و منهنّ: زینب الصّغری، أمّها أمّ ولد، و کانت عند محمّد بن عقیل ابن أبی طالب، فولدت له عبد اللّه، و فیه العقب. و منهنّ: رملة الکبری، أمّها أمّ مسعود بنت عروة الثّقفیّ، و کانت عند عبد الرّحمان الأوسط بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له أمّ عقیل.
و منهنّ: رقیّة الصّغری، أمّها أمّ ولد، و کانت عند صلت بن عبد اللّه بن نوفل بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 148
الحارث بن عبد المطّلب، و لا عقب له. و منهنّ: فاطمة، أمّها أمّ ولد، و کانت عند أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب الأحول، فولدت له حمیدة، و محمّد بن أبی سعید. له من العمر سبع سنین، فإنّه لمّا صرع الحسین علیه السّلام، و تصارخت العیال و الأطفال، خرج مذعورا بباب الخیمة ممسکا بعمودها، و أمّه واقفة، تراه تنظر إلیه، و جعل الطّفل یلتفت یمینا و شمالا، و قرطاه یتذبذبان، قتله لقیط بن أیاس الجهنیّ، أو هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، رماه بسهم علی خاصرته، کما تقدّم فی المجلّد الأوّل، و من أراد، فلیطلب هناک.
و منهنّ: خدیجة الصّغری، أمّها أمّ ولد، و کانت عند عبد اللّه الأوسط بن عقیل بن أبی طالب، و لا عقب له. و منهنّ: أمّ سلمة، و أختها میمونة، أمّها أمّ ولد.
و زاد بعض النّسّابة و علماء التّراجم جمانة المکنّاة بأمّ جعفر، أمّها أمّ ولد، فهؤلاء ثلاثة عشر من أخواته خرجن معه من المدینة حتّی أتین کربلاء.
و خرج مع الحسین علیه السّلام من زوجات علیّ علیه السّلام ثمان: الصّهباء الثّعلبیّة خرجت مع بنتها رقیّة الکبری، زوجة ابن عمّها مسلم بن عقیل بن أبی طالب، و معها بنتها عاتکة، و إبناها: عبد اللّه، و محمّد أولاد مسلم اللّذان قتلا یوم الطّفّ. و منهنّ: أمّ مسعود بنت عروة الثّقفیّ، جاءت مع بنتها رملة. و منهنّ: لیلی بنت مسعود الدّارمیّة خرجت مع ولدیها:
أبی بکر اسمه عبد اللّه، و محمّد الأصغر. و منهنّ: أمّ زینب الصّغری جاءت مع بنتها زینب، و منهنّ: أمّ خدیجة جاءت مع بنتها خدیجة، و منهنّ: أمّ رقیّة الصّغری جاءت مع بنتها رقیّة. و منهنّ: أمّ فاطمة، خرجت مع بنتها فاطمة. و منهنّ: أمامة بنت أبی العاص العبشمیّة، فهؤلاء ثمان من زوجات علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، خرجن من المدینة مع بناتهنّ حتّی أتین کربلاء.
و خرجت من المدینة: أمّ کلثوم الصّغری بنت زینب الکبری، زوجها القاسم بن محمّد ابن جعفر بن أبی طالب، حتّی أتت کربلاء، و خرجت من المدینة عمّته معه، اسمها:
جمانة،- بضمّ أوّله و تخفیف المیم و بعد الألف نون- بنت أبی طالب، و هی أمّ عبید اللّه بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 149
أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، تزوّجها أبو سفیان بن الحارث، فولدت له:
عبد اللّه، و هی أخت أمّ هانئ بنت أبی طالب، و عبد اللّه کان مع خاله علیّ بن أبی طالب بصفّین، و قاتل حتّی قتل بین یدیه، کما ذکره نصر بن مزاحم المنقریّ الکوفیّ فی کتابه.
و أمّه جاءت مع الحسین علیه السّلام بکربلاء.
و خرجن من الجواری مع الحسین بن علیّ من المدینة تسع، أربع منهنّ لأخته زینب بنت علیّ و فاطمة، و واحدة له، و أربع منهنّ لزوجاته. فأمّا اللّواتی کنّ مع أخته زینب.
منهنّ: فضّة النّوبیّة علی ما رواه العسقلانیّ فی الإصابة، فی باب النّساء، قال: فضّة النّوبیّة جاریة فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، أخرج أبو موسی فی الذّیل و الثّعلبیّ فی تفسیر سورة هَلْ أَتی من طریق عبد الوهّاب الخوارزمیّ، عن ابن عبّاس فی قوله صلّی اللّه علیه و آله: یُوفُونَ بِالنَّذْرِ الآیة. قال: مرض الحسن و الحسین علیهما السّلام، فعادهما النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله جدّهما، و عادهما عامّة العرب، فقالوا لأبیهما: لو نذرت. فقال علیّ: إن عوفیا صام ثلاثة أیّام شکرا. و قالت فاطمة کذلک، و قالت جاریة لها یقال لها فضّة النّوبیّة کذلک، فذکر حدیثا طویلا [....]
و لمّا ماتت فاطمة، انضمّت إلی بنتها زینب، و کانت تخدمها فی بیتها، و تارة فی بیت الحسن علیه السّلام، و تارة فی بیت الحسین علیه السّلام. فلمّا خرجت عقیلة قریش مع أخیها الحسین علیه السّلام من المدینة إلی العراق، خرجت فضّة معها حتّی أتت کربلاء.
و منهنّ: قفیرة، و یقال لها: ملیکة بنت علقمة بن عبد اللّه بن أبی قیس علی ما رواه أبو علیّ الغسّانیّ فی ذیله علی الاستیعاب أنّه قال: أهدیت لجعفر بن أبی طالب فی بلاد الحبش، حین هاجر إلیها مع المؤمنین جاریة، قیمتها أربعة آلاف درهم اسمها قفیرة، فلمّا قدم المدینة أهداها لعلیّ تخدمه، و کانت الجاریة فی بیت علیّ تخدم فاطمة و أولادها، إلی أن توفّیت فاطمة، ثمّ بعدها انضمّت إلی بنتها زینب الکبری، و کانت تخدمها فی بیتها إلی أن خرجت زینب مع أخیها الحسین علیه السّلام من المدینة إلی العراق، فخرجت الجاریة معها حتّی أتت کربلاء. و منهنّ: روضة، کانت مولاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علی ما ذکره الطّبریّ فی تفسیر سورة النّور عند قوله تعالی: لا تَدْخُلُوا بُیُوتاً غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 150
أَهْلِها، فأخرج من طریق عمرو بن سعید الثّقفیّ أنّ رجلا استأذن علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله فقال: أألج؟ فقال النّبی صلّی اللّه علیه و آله لأمة یقال لها روضة: قومی إلی هذا، فعلّمیه، فإنّه لا یحسن أن یستأذن، فقولی له: یقول السّلام علیکم، أدخل. فسمعها الرّجل، فقالها، فقال:
أدخل! و کانت الأمة تخدم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله إلی أن توفّی صلّی اللّه علیه و آله، و بعده انضمّت إلی بنته فاطمة، و کانت تخدمها إلی أن توفّیت فاطمة، ثمّ بعدها انضمّت إلی علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و کانت فی بیت علیّ تخدم أولاده إلی أن زوّج علیّ علیه السّلام ابنته زینب من عبد اللّه بن جعفر، و کانت فی بیت عبد اللّه تخدم زینب و أولادها، إلی أن خرج الحسین علیه السّلام من المدینة إلی العراق، فخرجت أخته معه، و خرجت الجاریة معها، حتّی أتت کربلاء.
و منهنّ: أمّ رافع زوجة أبی رافع القبطیّ، و اسمه هرمز مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله علی ما ذکره الذّهبیّ فی کتاب تجرید الأسماء و الکنی، و أمّ رافع اسمها سلمة، مشهورة باسمها و کنیتها، و یقال: إنّها مولاة صفیّة بنت عبد المطّلب علی ما رواه العسقلانیّ فی الإصابة، و یقال لها أیضا مولاة النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و خادمة النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، تخدم فی بیتها إلی أن توفّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، ثمّ انضمّت بعده إلی بنته فاطمة، و کانت فی بیتها إلی أن توفّیت، و کانت فی بیت علیّ علیه السّلام إلی أن قتل، ثمّ انضمّت إلی ابنه الحسن علیه السّلام، ثمّ بعده انضمّت إلی أخته زینب، و کانت فی بیتها إلی أن خرجت مع أخیها الحسین علیه السّلام من المدینة، فخرجت الجاریة معها حتّی أتت کربلاء.
و أمّا الّتی کانت له علیه السّلام، فهی میمونة أمّ عبد اللّه بن یقطر، و کانت حاضنة للحسین علیه السّلام، فی بیت أمیر المؤمنین علیه السّلام إلی أن توفّیت فاطمة، ثمّ بعدها انضمّت إلی الحسین علیه السّلام و کانت تخدم فی بیته إلی أن خرج الحسین علیه السّلام من المدینة إلی العراق، فخرجت هی مع ابنها عبد اللّه بن یقطر، ثمّ بعثه الحسین علیه السّلام إلی مسلم بن عقیل بعد خروجه من مکّة فی جواب کتاب مسلم إلی الحسین علیه السّلام، یسأله القدوم، و یخبره باجتماع النّاس، فقبض علیه الحصین بن نمیر التّمیمیّ و أرسله إلی عبید اللّه بن زیاد، فسأله عن حاله، فلم یخبره، فأمر بقتله، و کانت أمّه میمونة مع الحسین علیه السّلام حتّی أتت کربلاء.
و أمّا الأربع اللّواتی لأزواجه من الجواری، منهنّ: فاکهة کانت جاریة للحسین علیه السّلام،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 151
و هی تخدم فی بیت الرّباب بنت امرئ القیس زوجة الحسین علیه السّلام، تزوّجها عبد اللّه بن اریقط الدّئلیّ اللّیثیّ، فولدت منه قاربا، فهو مولی الحسین علیه السّلام الّذی ذکره الحجّة علیه السّلام فی النّاحیة: «السّلام علی قارب مولی الحسین علیه السّلام». خرجت هی مع ولدها حتّی أتت کربلاء. و منهنّ: حسنیّة علی ما رواه صاحب ضیاء العالمین عن کتاب ربیع الأبرار للزّمخشریّ، قال: حسنیّة جاریة للحسین، اشتراها من نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب، ثمّ تزوّجها سهم، فولدت منه منجحا، فهو مولی الحسین علیه السّلام، له ذکر أیضا فی النّاحیة: «السّلام علی منجح مولی الحسین» و هی کانت تخدم فی بیت علیّ بن الحسین علیه السّلام زین العابدین إلی أن خرج الحسین من المدینة إلی العراق، فخرجت الجاریة معه، و ابنها منجح معها حتّی أتت کربلاء.
و منهنّ: کبشة، کانت جاریة للحسین علیه السّلام اشتراها بألف درهم، و کانت تخدم فی بیت أمّ اسحاق بنت طلحة بن عبید اللّه التّیمیّة زوجة الحسین، ثمّ تزوّجها أبو رزین، فولدت منه سلیمان، فهو مولی الحسین علیه السّلام، له ذکر أیضا فی النّاحیة: «السّلام علی سلیمان مولی الحسین» و سلیمان هذا الّذی أرسله الحسین بکتب إلی رؤساء الأخماس و الأشراف بالبصرة حین کان بمکّة، کما ذکره أرباب المقاتل و السّیر، فجاء بالکتاب بنسخة واحدة إلی جمیع أشرافها، فکلّ من قرأ ذلک الکتاب کتمه، إلّا منذر بن الجارود، فإنّه خشی بزعمه دسیسا من قبل عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه، فأخذ الکتاب و الرّسول، فقدّمهما إلی عبید اللّه بن زیاد، فلمّا قرأ الکتاب قدّم الرّسول، و أمر بضرب عنقه، و أمّه کبشة جاءت مع الحسین علیه السّلام حتّی أتت کربلاء.
و منهنّ: ملیکة زوجة عقبة بن سمعان، کانت تخدم فی بیت الحسن بن علیّ علیهما السّلام، ثمّ بعده انضمّت إلی الحسین علیه السّلام، و کانت فی بیوته، و تارة فی بیت عبد اللّه بن جعفر، هی مع زوجها عقبة، لأنّه کان عبدا مملوکا للرّباب بنت امرئ القیس زوجة الحسین، و لمّا خرج الحسین من المدینة إلی العراق، خرجت هی مع زوجها عقبة مع الحسین، حتّی أتت کربلاء، فلمّا قتل الحسین و أصحابه و أسر الباقون، أخذ عمر بن سعد لعنه اللّه عقبة ابن سمعان، فقال له: من أنت؟ قال: أنا عبد مملوک. فخلّی سبیله، و نجی، کما مرّ فیما
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 152
سبق. فهؤلاء تسع من الجواری اللّواتی خرجن مع الحسین علیه السّلام حتّی أتین کربلاء.
و خرج من الموالی و العبید مع الحسین بن علیّ علیهما السّلام من المدینة إلی مکّة ثمّ إلی العراق «1» ثمانیة عشر «1» منهم قتلوا مع الحسین علیه السّلام، و نجی منهم اثنان، فأمّا الّذین قتلوا، منهم:
سلیمان بن أبی رزین مولی الحسین علیه السّلام قتل بالبصرة، و کان رسول الحسین علیه السّلام إلی رؤساء الأخماس و الأشراف، قتله عبید اللّه بن زیاد کما مرّ. و منهم: قارب بن عبد اللّه الدّئلیّ اللّیثیّ مولی الحسین بن علیّ علیه السّلام. و منهم: منجح بن سهم مولی الحسین بن علیّ.
و منهم: سعد بن الحارث الخزاعیّ مولی علیّ بن أبی طالب، و کان من عمّاله بأخذ الزّکاة.
و منهم: نصر بن أبی نیزر، مولی علیّ بن أبی طالب علیه السّلام الّذی کان من أولاد ملوک العجم «2»، رغب فی الإسلام صغیرا. و منهم: الحارث بن نبهان مولی حمزة بن عبد المطّلب.
و منهم: جون بن حوی النّوبیّ مولی أبی ذرّ الغفاریّ، کان جون عبدا أسود للفضل بن العبّاس بن عبد المطّلب، اشتراه أمیر المؤمنین بمائة و خمسین دینارا، و وهبه لأبی ذرّ الغفاریّ لیخدمه، و کان العبد عند أبی ذرّ إلی أن أمر عثمان بن عفّان بنفی أبی ذرّ من المدینة إلی الرّبذة، و لمّا خرج أبو ذرّ من المدینة، خرج العبد معه، و کان هناک إلی أن توفّی أبو ذرّ رضی اللّه عنه فی سنة اثنتین و ثلاثین، و قیل: و القائل ابن الأثیر فی الکامل: توفّی فی سنة إحدی و ثلاثین، ثمّ رجع العبد إلی المدینة، و انضمّ إلی علیّ بن أبی طالب، ثمّ بعده انضمّ إلی ابنه الحسن، ثمّ إلی الحسین، و کان فی بیت علیّ بن الحسین علیهما السّلام زین العابدین إلی أن خرج الحسین من المدینة إلی العراق، فخرج العبد معه حتّی أتی کربلاء، و قتل معه کما ذکرنا، و عمره یوم قتل سبع و تسعون سنة.
[و] منهم: أسلم بن عمرو، قال أبو عبد اللّه محمّد بن یوسف بن محمّد القرشیّ الکنجیّ الشّافعیّ فی کتاب الطّالب فی مناقب علیّ بن أبی طالب: ذکر غیر واحد من أهل السّیر و التّواریخ، و ذکره الحافظ أبو نعیم فی حلیة الأولیاء، قال: کان أسلم من موالی الحسین بن علیّ بن أبی طالب، و المعروف: أنّ الحسین اشتراه بعد وفاة أخیه الحسن
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی المطبوع: «عشرة ثمانیة»].
(2)- [و الصّحیح إنّ أبا نیزر کان ابن النّجاشیّ ملک الحبشة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 153
علیه السّلام، و وهبه لابنه علیّ بن الحسین، و کان أبوه عمرو ترکیّا، و کان ولده أسلم کاتبا عند الحسین علیه السّلام فی بعض حوائجه، فلمّا خرج الحسین علیه السّلام من المدینة إلی مکّة، کان أسلم ملازما له، حتّی أتی معه کربلاء و قتل بین یدیه، فهؤلاء قتلوا کلّهم مع الحسین یوم الطّفّ، إلّا سلیمان بن أبی رزین، قتل بالبصرة کما مرّ، و أمّا اللّذان لم یقتلا مع الحسین، فهما: عقبة بن سمعان، مولی الرّباب بنت امرؤ القیس علی ما رواه الطّبریّ فی کتابه، و علیّ بن عثمان بن الخطّاب الحضرمیّ المغربیّ من موالی أمیر المؤمنین علی ما رواه الصّدوق فی الأکمال.
قال: قال علیّ بن عثمان: کنت مع علیّ بن أبی طالب أخدمه، فحضرت معه الجمل و صفّین، فکنت فی صفّین واقفا علی یمینه، إذ سقط سوطه من یده، فاکببت أخذه و أدفعه إلیه، و کان لجام دابّته حدیدا مدملجا، فرفع الفرس رأسه، فشجّنی هذه الشجّة الّتی فی صدغی، فدعانی أمیر المؤمنین، فتفل فیها، و أخذ حفنة من تراب، و ترکه علیها، فو اللّه ما وجدت لها ألما، و لا وجعا. ثمّ قمت معه علیه السّلام حتّی قتل، ثمّ صحبت الحسن بن علیّ حتّی ضرب بساباط المدائن، ثمّ بقیت معه بالمدینة أخدمه، و أخدم الحسین علیه السّلام حتّی مات الحسن مسموما، سمّته جعدة بنت الأشعث بن قیس الکندیّ- لعنها اللّه-، دسّا من معاویة بن أبی سفیان، ثمّ خرجت مع الحسین بن علیّ من المدینة إلی العراق حتّی حضرت معه کربلاء، و حارب حتّی قتل، ثمّ خرجت بعد قتله هاربا من بنی أمیّة بدینی، و أنا مقیم أنتظر خروج المهدیّ و عیسی بن مریم علیهما السّلام. انتهی. فهؤلاء العشرة من الموالی و العبید الّذین خرجوا من المدینة مع الحسین بن علیّ حتّی جاؤوا معه کربلاء.
و خرج مع الحسین علیه السّلام تسعة من إخوته حین خرج من المدینة إلی العراق: العبّاس ابن علیّ بن أبی طالب، و أخوه عثمان بن علیّ بن أبی طالب، و أخوه جعفر بن علیّ بن أبی طالب، و أخوه عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب، أمّهم أمّ البنین فاطمة بنت حزام بن خالد ابن ربیعة بن عامر، المعروف بالوحید بن کلاب بن عامر بن ربیعة بن عامر بن صعصعة. و محمّد الأصغر بن علیّ بن أبی طالب، و أخوه أبو بکر بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، أمّهما لیلی بنت مسعود الدّارمیّة، خرجت مع ولدیها. و عمر بن علیّ، الملقّب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 154
بالأطرف، أمّه الصّهباء الثّعلبیّة، المکنّاة أمّ حبیب، جاءت مع ولدها. و عون بن علیّ بن أبی طالب، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة تخلّفت بالمدینة عند مجیئ الحسین إلی العراق، و محمّد الأوسط ابن علیّ بن أبی طالب، أمّه أمامة بنت أبی العاص العبشمیّة، خرجت مع ولدها، فهؤلاء تسعة من إخوته الّذین قتلوا معه یوم الطّفّ بأجمعهم، و معهم ثلاث من الأمّهات.
و خرج مع الحسین من المدینة إلی العراق من أولاد عمّه جعفر بن أبی طالب، خمسة:
عون الأکبر بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، أمّه زینب الکبری بنت علیّ بن أبی طالب بنت فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، کانت معه. و محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب علیه السّلام، اختلف الأقوال فیه عند أهل النّسب، قیل: إنّ أمّه زینب العقیلة، و قیل: هو و أخوه عبید اللّه بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب أمّهما الخوصاء بنت حفصة بن بکر بن وائل، خرجت مع ولدیها إلی العراق، و اللّه العالم. و عون بن جعفر بن أبی طالب، أمّه أسماء بنت عمیس الّتی خلّفها الحسین بالمدینة عند بنته فاطمة الصّغری حین مجیئه إلی العراق. و القاسم بن محمّد بن جعفر بن أبی طالب، أمّه أمّ ولد، خرجت مع ولدها حتّی أتت کربلاء، فهؤلاء خمسة من أولاد جعفر بن أبی طالب الّذین قتلوا بأجمعهم یوم الطّفّ مع الحسین بن علیّ، و معهم ثلاث من الأمّهات.
و خرج من المدینة مع الحسین من أولاد عمّه عقیل بن أبی طالب، اثنا عشر: جعفر ابن عقیل بن أبی طالب و أمّه أمّ الثّغر، و یقال: أمّ الخوصاء العامریّة، خرجت مع ولدها. و عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد، خرجت مع ولدها. و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل و أخوه محمّد بن مسلم بن عقیل، أمّهما رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب، خرجت مع ولدیها. و محمّد بن أبی سعید بن عقیل الأحول، أمّه أمّ ولد کانت معه.
و عبد اللّه الأصغر بن عقیل بن أبی طالب، أمّه أمّ ولد. و موسی بن عقیل بن أبی طالب و أمّه أمّ البنین بنت أبی بکر بن کلاب العامریّة، جاءت مع ولدها. و علیّ بن عقیل بن أبی طالب، أمّه أمّ ولد. و أحمد بن عقیل بن أبی طالب، أمّه أمّ ولد، جاءت مع ولدها. و مسلم ابن عقیل بن أبی طالب، أمّه أمّ ولد. و صبیان آخران: محمّد الأصغر بن مسلم بن عقیل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 155
أو محمّد بن عقیل و أخوه إبراهیم بن مسلم بن عقیل أو إبراهیم بن محمّد بن عقیل باختلاف الرّوایات فیهما، فهؤلاء اثنا عشر من أولاد عقیل بن أبی طالب، تسعة منهم قتلوا یوم الطّفّ مع الحسین، و معهم ستّة من الأمّهات. و مسلم بن عقیل قتل بالکوفة.
و صبیان آخران اللّذان کانا معه أسرا یوم الطّفّ بعد شهادة الحسین علیه السّلام، و قتلا بظهر الکوفة. و خرج من المدینة مع الحسین علیه السّلام من زوجات أخیه الحسن خمس، و من أولاده ذکورا و أناثا ستّة عشر، فبین من قتل منهم یوم الطّفّ مع الحسین، و بین من سحق منهم و مات، لمّا هجم القوم علی المخیّم للسّلب، و بین من أسر منهم مع الأسری إلی الشّام: الحسن بن الحسن المثنّی، و أمّه خولة بنت منصور «1» الفزاریّة الّتی تخلّفت بالمدینة عند مجیئ الحسین إلی العراق. و عمرو بن الحسن و أخواه القاسم، و عبد اللّه ابنا الحسن أمّهم أمّ ولد، و قیل: اسمها رملة کما مرّ فی محلّه، جاءت معهم حتّی أتت کربلاء. و أحمد بن الحسن له من العمر ستّة عشر سنة علی ما رواه المجلسیّ فی البحار، و أختاه أمّ الحسن و أمّ الحسین، سحقتا یوم الطّفّ بعد شهادة الحسین، لمّا هجم القوم علی المخیّم للسّلب، أمّهما أمّ بشر بنت مسعود الأنصاریّ و قیل: الخزرجیّ جاءت معهم حتّی أتت کربلاء. و ذکر الذّهبیّ فی کتاب التّجرید: محمّد بن الحسن بن علیّ و أخوه جعفر بن الحسن بن علیّ أمّهما أمّ کلثوم بنت العبّاس بن عبد المطلّب، ثمّ فارقها الحسن و توفّیت بالکوفة. و أبو بکر بن الحسن، أمّه أمّ ولد لا یعرف اسمها، ذکرها المدائنیّ و جاءت مع ولدها حتّی أتت کربلاء.
و الحسین بن الحسن، الملقّب بالأثرم، و أخوه طلحة بن الحسن و أختهما فاطمة بنت الحسن و هی أمّ أبی جعفر محمّد بن علیّ الباقر، أمّهم أمّ إسحاق بنت طلحة بن عبید اللّه التّمیمیّ جاءت معهم. و زید بن الحسن و أخوه عبد الرّحمان بن الحسن، و أختهما أمّ الحسین، أمّهم أمّ ولد جاءت معهم، فهؤلاء ستّة عشر. و أولاد الحسن بن علیّ علیهما السّلام اثنا عشر، منهم ذکورا، و أربع أناث، و معهم من الأمّهات خمس. هذا آخر ما انتهی.
فهؤلاء کلّهم من أولاد أبی طالب علیهم السّلام، و من الموالی و العبید عشرة، ثمانیة منهم
__________________________________________________
(1)- [الصّحیح: «منظور»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 156
قتلوا، و نجا منهم إثنان کما ذکرنا سابقا، و من الجواری تسع، فکلّ هؤلاء الّذین ذکرناهم من النّساء، و الرّجال، و الأطفال، و الذّکور، و الأناث، و العبید، و الموالی، و الجواری من حیث المجموع مع الطّفل الرّضیع علیّ الأصغر مئة و اثنان و عشرون الّذین خرجوا مع الحسین بن علیّ من المدینة إلی مکّة، ثمّ إلی العراق. أقول: فهؤلاء الّذین ذکرناهم غیر أولئک الّذین صحبوا الحسین علیه السّلام بمکّة من الرّجال و النّساء حین إقامته هناک. و اللّه العالم.
انتهی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 226- 237
فخرج من مکّة یوم الثّلاثاء، و قیل: یوم الأربعاء یوم التّرویة لثمان مضین من ذی الحجّة، فکان النّاس یخرجون إلی منی، و الحسین علیه السّلام خارج إلی العراق، «1» و لم یکن علم بقتل مسلم بن عقیل، لأنّ مسلما قتل فی ذلک الیوم الّذی خرج فیه الحسین علیه السّلام إلی العراق. «2»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 593، لواعج الأشجان،/ 70
کان توجّه الحسین علیه السّلام إلی العراق و خروجه من مکّة یوم الثّلاثاء لثمان مضین من ذی الحجّة.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 31
و کان خروجه علیه السّلام من مکّة لثمان مضین من ذی الحجّة، و معه أهل بیته و موالیه و شیعته، من أهل الحجاز و البصرة و الکوفة، الّذین انضمّوا إلیه أیّام إقامته بمکّة، و أعطی کلّ واحد منهم عشرة دنانیر، و جملا یحمل علیه زاده.
و سأله جماعة من أهل بیته و غیرهم التّریّث عن هذا السّفر حتّی یستبین له حال النّاس خوفا من غدر الکوفیین، و انقلاب الأمر علیه، و لکن «أبی الضّیم» لم یسعه المصارحة بما عنده من العلم بمصیر أمره لکلّ من قابله، لأنّ الحقائق کما هی لا تفاض لأیّ متطلّب بعد تفاوت المراتب، و اختلاف الأوعیّة سعة و ضیقا، فکان علیه السّلام یجیب کلّ واحد بما یسعه ظرفه، و تتحمّله معرفته.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 194
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی اللّواعج: «و قیل: خرج علیه السّلام یوم الثّلاثاء لثلاث مضین من ذی الحجّة»].
(2)- [أضاف فی اللّواعج: «أو بعده بیوم أو خمسة أیّام أو ستّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 157
و خرج علیه السّلام، و معه إخوته، و أبناؤه، و أبناء أخیه، و عمّه، و عموم أهل بیته، و شیعته، و موالیه، متوجّهین إلی العراق.
و کان خروجه من مکّة- فی یوم خروج مسلم بن عقیل فی الکوفة- یوم الثّلاثاء الثّامن من ذی الحجّة، سنة ستّین من الهجرة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 160- 161
أمّا الحسین؛ فلمّا علم بأنّ یزید أرسل رجالا لیقتلوه و لو کان فی البیت الحرام حتّی و إن کان متعلّقا بأستار الکعبة، توجّه یوم التّرویة نحو العراق.
و خرج مخافة أن یقبض علیه أو أن یقتل.
و یقول صاحب مروج الذّهب: کان عددهم خمسائة رجلا.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 32، 51- 52
و کان قد اجتمع إلیه مدّة مقامه بمکّة نفر من أهل الحجاز و نفر من أهل البصرة انضافوا إلی أهل بیته و موالیه من مکّة، و خرجوا معه إلی العراق.
و قال أبو إسحاق الإسفراینیّ: و اهتمّ الحسین و أخرج الجمال و حمل علیها الأحمال، و رکب علیها جمیع النّساء و الأطفال، و سار و سارت معه عشیرته، و خرج من مکّة و معه سبعة عشر ذکرا من أهل بیته، و هم أولاده، و إخوته، و أولاد أعمامه، و ستّون رجلا من أصحابه، منهم الفارس، و منهم الرّاجل، و سار الجمیع بنسائهم و عیالهم مع الحسین.
و فی کتاب المخزون فی تسلیة المحزون: و معه إثنان و ثمانون رجلا من شیعته، و محبّیه و موالیه، و أهل بیته، و مثله فی مطالب السّؤول و غیره.
و فی تاریخ الأعثم الکوفیّ و المخزون: جمع الحسین علیه السّلام أصحابه الّذین قد عزموا علی الخروج معه، و أعطی کلّ واحد منهم عشرة دنانیر و جملا یحمل علیه راحلته و زاده.
و کان خروجه علیه السّلام- علی ما صرّح به الأکثر- یوم الثّلاثاء یوم التّرویة لثمان مضت من ذی الحجّة سنة ستّین، و هو المصرح به فی الکتاب الّذی کتبه إلی أهل الکوفة، و أرسله مع عبد اللّه بن یقطر، و فیه یقول علیه السّلام «و شخصت إلیکم من مکّة یوم الثّلاثاء
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 158
لثمان مضین من ذی الحجّة».
فما فی بعض المقاتل و التّواریخ أنّ خروجه علیه السّلام کان لثلاث مضت من ذی الحجّة اجتهاد فی مقابل النّصّ. و العجب من السّیّد فی اللّهوف، حیث قال: و کان قد توجّه الحسین من مکّة یوم الثّلاثاء لثلاث مضین من ذی الحجّة، و قیل: یوم الأربعاء لثمان مضین من ذی الحجّة سنة ستّین قبل أن یعلم بقتل مسلم، لأنّه علیه السّلام خرج من مکّة فی الیوم الّذی قتل فیه (رضوان اللّه علیه). ضرورة أن هذا لا یجامع القول بأنّ الثّلاثاء یوم الثّالث، و الأربعاء یوم الثّامن، و لا یوافق القولان بأنّ عاشوراء، یوم الجمعة. نعم، یوافق الأوّل مع الخمیس علی التّمام، و الثّانی یوم السّبت علی النّقص، و النّهار یوافق الجمعة علی النّقص، و السّبت علی التّمام.
و ما ذکر أخیرا من أن خروجه علیه السّلام یوم قتل مسلم. فیه أیضا أنّ یوم الثّامن یوم خروجه، و هو یوم التّرویة، و یوم قتله یوم التّاسع، و هو یوم عرفة علی ما صرّح به جلّ العلماء فی تواریخهم. فالصّحیح الّذی علیه جلّ المحدّثین و المؤرّخین: أنّه علیه السّلام خرج یوم الثّلاثاء، و هو یوم التّرویة لثمان مضت من ذی الحجّة سنة ستّین. و قد مرّ أیضا أنّه علیه السّلام لمّا عزم علی الخروج، قام خطیبا، فقال: الحمد للّه- إلی آخر ما مضی ذکره فیما سبق.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 148- 150
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 159

ابن الحنفیّة لا یأذن أبناءه بالخروج مع الإمام علیه السّلام‌

و تبعهم [بنی عبد المطّلب] محمّد ابن الحنفیّة، فأدرک حسینا «1» بمکّة، و أعلمه أنّ الخروج لیس له برأی یومه هذا، فأبی الحسین «2» أن یقبل «2».
فحبس محمّد بن علیّ «3» ولده، «4» فلم یبعث معه «5» أحدا منهم، حتّی وجد الحسین «6» فی نفسه علی محمّد «4»؛ و قال: ترغب بولدک عن موضع أصاب فیه؟ «7»
فقال محمّد «8»: و ما حاجتی أن تصاب و یصابون معک، و إن کانت مصیبتک أعظم عندنا منهم.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 61- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 204- 205، تهذیب ابن بدران، 4/ 331، مختصر ابن منظور، 7/ 143؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2612، الحسین بن علیّ،/ 71؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 421؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 343؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 165
و تبعهم أخوه محمّد، فأدرکه بمکّة، و أعلمه أنّ الخروج یومه هذا لیس برأی، فأبی.
فمنع محمّد ولده، فوجد علیه الحسین، و قال: ترغب بولدک عن موضع أصاب فیه.
[عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 205
__________________________________________________
(1)- [فی تهذیب الکمال: «حسین»، و فی تاریخ الإسلام: «أخاه الحسین»].
(2) (2- 2) [تاریخ الإسلام: «علیه»].
(3)- [فی تاریخ الإسلام: «محمّد»، و فی البدایة: «محمّد ابن الحنفیّة»].
(4) (4- 4) [تاریخ الإسلام: «فوجد علیه الحسین»].
(5)- [لم یرد فی البدایة].
(6)- [فی التّهذیب و المختصر و ابن العدیم و تهذیب الکمال: «حسین»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی تاریخ الإسلام].
(8)- [البدایة: «و قال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 160

کتاب عمرو بن سعید لیزید

و روّیت أنّ عبد الملک بن عمیر قال: کتب عمرو بن سعید «1» و هو والی المدینة بأمر الحسین علیه السّلام إلی یزید، فلمّا قرأ الکتاب تمثّل بهذا البیت:
فإن لا تزر قبر «2» العدوّ و تأته یزرک عدوّ أو یلومنک کاشح «3»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 22- مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594
__________________________________________________
(1)- [فی أعیان الشّیعة مکانه: «و کتب عمرو بن سعید ...»].
(2)- [أعیان الشّیعة: «أرض»].
(3)- أی: کشح له بالعداوة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 161

والی یزید یحاول منعه علیه السّلام من التّوجّه إلی الکوفة

فلمّا انصرف عثمان بن محمّد من الصّلاة، بلغه أنّ الحسین خرج. قال: ارکبوا کلّ بعیر بین السّماء و الأرض، فاطلبوه. فطلب، فلم یدرک. قال: ثمّ قدم المدینة.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 176
قالوا: و اعترضت الحسین رسل عمرو بن سعید الأشدق، و علیهم أخوه یحیی بن سعید بن العاصیّ بن أبی أحیحة، فقالوا له: انصرف إلی أین تذهب؟ فأبی علیهم، و تدافع الفریقان، فاضطربوا بالسّیاط.
ثمّ إنّ حسینا و أصحابه امتنعوا منه امتناعا قویّا، و مضی الحسین علی وجهه، فنادوه:
یا حسین! ألا تتّقی اللّه؟ أتخرج من الجماعة؟
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 375، أنساب الأشراف، 3/ 164 رقم 25
قالوا: و لمّا خرج الحسین من مکّة اعترضه صاحب شرطة، أمیرها عمرو بن سعید ابن العاص فی جماعة فی الجند، فقال: إنّ الأمیر یأمرک بالانصراف، فانصرف، و إلّا منعتک. فامتنع علیه الحسین، و تدافع الفریقان، و اضطربوا بالسّیاط، و بلغ ذلک عمرو بن سعید، فخاف أن یتفاقم الأمر، فأرسل إلی صاحب شرطه، یأمره بالانصراف. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 244
قال أبو مخنف: حدّثنی الحارث بن کعب الوالبیّ، عن عقبة بن سمعان، قال: لمّا خرج
__________________________________________________
(1)- گویند و چون امام حسین علیه السّلام از مکّه بیرون آمد، سالار شرطه عمرو بن سعید بن عاص، حاکم مکّه با گروهی نظامی جلو آن حضرت را گرفت و گفت: «امیر عمرو بن سعید به تو دستور می‌دهد برگردی و برگرد؛ وگرنه من از حرکت تو جلوگیری می‌کنم.»
امام حسین علیه السّلام سخن او را نپذیرفت و دو طرف با تازیانه به یکدیگر حمله کردند و چون این خبر به عمرو بن سعید رسید، ترسید کار دشوار شود و به سالار شرطه خود پیام داد بازگردد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 292
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 162
الحسین من مکّة، اعترضه رسل عمرو بن سعید «1» بن العاص «1»، علیهم یحیی بن سعید «2»، فقالوا له: انصرف؛ أین تذهب «3»؟ فأبی علیهم و مضی. و تدافع الفریقان، فاضطربوا بالسّیاط. «4» ثمّ إنّ «5» الحسین و أصحابه امتنعوا «5» امتناعا قویّا، و مضی الحسین علیه السّلام علی «6» وجهه، فنادوه «6»: یا حسین، ألا تتّقی اللّه؟ تخرج «7» من الجماعة، و تفرّق «8» بین هذه الأمّة «8»؟ فتأوّل «9» حسین قول اللّه عزّ و جلّ: لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِی‌ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ «10». «11»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 385- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 360؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 166؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 256
فلمّا انصرف عمرو بن سعید، بلغه أنّ «12» حسینا قد «13» خرج. فقال: اطلبوه «14»، ارکبوا
__________________________________________________
(1) (1- 1) [البدایة: «یعنی نائب مکّة»].
(2)- [البدایة: «أخوه یحیی بن سعید»].
(3)- [البدایة: «ترید»].
(4)- [فی البدایة: «تضاربوا بالسّیاط و العصی»، و فی المعالی: «و تضاربوا بالسّیاط»].
(5) (5- 5) [البدایة: «حسینا و أصحابه امتنعوا منهم»].
(6- 6) [البدایة: «وجهه ذلک، فناداه»].
(7)- [العبرات: «أتخرج»].
(8- 8) [البدایة: «بین الأمّة بعد اجتماع الکلمة»].
(9)- [العبرات: «فتلا»].
(10)- سورة یونس: 41.
(11)- عقبه بن سمعان گوید: وقتی حسین از مکّه درآمد، فرستادگان عمرو بن سعید بن عاص به سالاری یحیی بن سعید راه او را گرفتند و گفتند: «بازگرد! کجا می‌روی؟»
گوید: امّا حسین مقاومت کرد و روان شد و دو گروه به دفع همدیگر پرداختند و تازیانه‌ها به کار افتاد.
حسین و یاران وی بسختی مقاومت کردند. پس از آن، حسین علیه السّلام به راه خویش رفت که بر او بانگ زدند:
«ای حسین! مگر از خدا نمی‌ترسی؟ از جماعت برون می‌شوی و میان این امّت تفرقه می‌آوری!»
حسین گفتار خدا عزّ و جلّ را خواند که: لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِی‌ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ؛ یعنی: «عمل من خاص من است و عمل شما خاص شماست و شما از عملی که من می‌کنم، بیزارید و من نیز از اعمالی که شما می‌کنید، بیزارم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2968
(12)- [و فی المعالی مکانه: «و لمّا بلغ عمرو بن سعید أنّ ....»].
(13)- [و فی جواهر المطالب مکانه: «فلمّا بلغ عمرو بن سعید قد ....»].
(14)- [لم یرد فی جواهر المطالب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 163
کلّ بعیر بین السّماء و الأرض فاطلبوه. «1» قال: فعجب النّاس من قوله هذا «1»، فطلبوه، فلم یدرکوه. «2» و رجع عمرو بن سعید إلی المدینة «2».
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 377- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 264؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 256
و کان الحسین بن علیّ علیهما السّلام لمّا خرج من مکّة، اعترضه یحیی بن سعید بن العاص، و معه جماعة أرسلهم عمرو بن سعید إلیه، فقالوا له: انصرف، إلی أین تذهب؟ فأبی علیهم و مضی. و تدافع الفریقان، و اضطربوا بالسّیاط، و امتنع الحسین و أصحابه منهم امتناعا قویّا. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 69- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 365؛ البحرانی، العوالم، 17/ 215؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 237؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 245؛ القمی، نفس المهموم،/ 171
فلمّا خرج، اعترضه أصحاب الأمیر عمرو بن سعید بن العاص، فجالدهم بالسّیاط، و لم یزد علی ذلک، فترکوه، و صاحوا علی أثره. ألا تتّقی اللّه تعالی تخرج من الجماعة؛ و تفرّق بین هذه الأمّة؟ فقال الحسین: لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 220
فاعترضه رسل عمرو بن سعید بن العاص- و هو أمیر علی الحجاز لیزید بن معاویة- مع أخیه یحیی یمنعونه، فأبی علیهم و مضی، و تضاربوا بالسّیاط، و امتنع الحسین
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی جواهر المطالب].
(2) (2- 2) [لم یرد فی المعالی].
(3)- و چون حسین بن علی علیهما السّلام از مکّه بیرون رفت، یحیی بن عاص به همراهی گروهی که (برادر یحیی) عمرو بن سعید فرستاده بود، به نزد آن حضرت آمدند (و این عمرو بن سعید به دستور یزید از شام به بهانه بجای آوردن حج با گروهی به مکّه آمده بود که آن حضرت را در مکّه دستگیر کند و به نزد یزید فرستد و اگرنه او را بکشد. به هرصورت، فرستادگان آمده و) عرض کردند: «بازگرد! به کجا می‌روی؟»
حضرت اعتنایی نکرد و به راه خود برفت. در نتیجه، دو دسته با تازیانه به جان هم افتادند و حسین علیه السّلام و همراهانش بسختی مقاومت کرده و به راه افتادند. (آنان نیز که چنان دیدند، به مکّه بازگشتند.
سیّد الشّهدا علیه السّلام و همراهانش همچنان راه را به سوی عراق پیمودند).
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 69
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 164
و أصحابه. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 276
حدّث عقبة بن سمعان، قال: خرج الحسین علیه السّلام من مکّة، فاعترضته رسل عمرو ابن سعید بن العاص علیهم یحیی بن سعید لیردّوه. فأبی «2» علیهم «3»، «4» و تدافع الفریقان «4»، و تضاربوا بالسّیاط، «4» ثمّ امتنع علیهم الحسین و أصحابه امتناعا شدیدا «4»، «5» و «6» مضی الحسین علی وجهه، فبادروا «5»، و قالوا: یا حسین! ألا تتّق اللّه تخرج من الجماعة، و تفرّق بین هذه الأمّة؟ فقال: لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِی‌ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ. «7»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 19- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 368- 369؛ البحرانی، العوالم، 17/ 218- 219؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 237؛ مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 173
فاعترضه رسل عمرو بن سعید مع أخیه یحیی یمنعونه، فأبی علیهم و مضی.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 409
و نقل: إنّه لمّا خرج من مکّة «8» اعترضه رسول عمرو بن سعید «9»، و فیهم «8» یحیی بن
__________________________________________________
(1)- نمایندگان عمرو بن سعید بن عاص که از طرف یزید امیر مکّه بود، تحت ریاست برادرش یحیی، جلو سیر حسین را گرفتند که مانع سفر او بشوند. حسین از مراجعت امتناع کرد. طرفین مشاجره کردند و یکدیگر را با تازیانه نواختند. حسین و یاران او راه خود را گرفتند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 139
(2)- [فی بحر العلوم مکانه: «إنّ الحسین علیه السّلام لمّا خرج من مکّة مع أهل بیته و أصحابه فی طریقه إلی‌العراق، اعترضه یحیی بن سعید بن العاص مع جماعة من بنی أمیّة و موالیهم، أرسلهم أخوه عمرو بن سعید- أمیر الحجاز یومئذ من قبل یزید- لیعترضوا الحسین، و یمنعونه عن الخروج من مکّة، فأبی ...»].
(3)- [أضاف فی بحر العلوم: «الحسین و أصحابه و مضی فی طریقه»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(5) (5- 5) [لم یرد فی بحر العلوم].
(6)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(7)- [أضاف فی بحر العلوم: «و مضی فی طریقه متوجّها نحو العراق، و رجع یحیی و جماعته إلی مکّة خائبین، فأخبروا عمرو بن سعید بذلک»].
(8- 8) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «اعترضته رسل عمرو بن سعید بن العاص- أمیر الحجاز من قبل یزید- علیهم أخوه»].
(9)- [فی المطبوع: «عمرو بن سعد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 165
سعید لیردّوه، فأبی علیهم، و تدافع الفریقان، و تضاربوا بالسّیاط، ثمّ امتنع علیهم الحسین «1» امتناعا شدیدا، «2» و مضی لوجهه، فنادوه «2»، و قالوا: یا حسین! ألا تتّقی اللّه تخرج من الجماعة و تفرّق بین هذه الأمّة؟ فقال لهم «3»: لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِی‌ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ. «4»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 435- 436- مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 593- 594، لواعج الأشجان،/ 74
__________________________________________________
(1)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «الحسین علیه السّلام و أصحابه»].
(2) (2- 2) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و مضی الحسین علیه السّلام علی وجهه، فبادروا»].
(3)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(4)- این وقت عمرو بن سعید که عامل یزید بود، نپسندید که حسین علیه السّلام سفر عراق کند، مبادا با مردم اتفاق کند. پس، رزم آغازد و خلل در ملک یزید اندازد. لا جرم برادر خود یحیی بن سعید بن العاص را با جماعتی به نزد آن حضرت فرستاد. ایشان برسیدند و به عرض رساندند که: «به کجا می‌شوی؟ مراجعت فرمای و در جای خویش اقامت نما!»
و در میان فریقین سخن به لا و نعم (1) افتاد. عوانان جانبین یکدیگر را به تازیانه زحمت کردند و آسیب زدند. حسین علیه السّلام آن جماعت را اجابت نفرمود. ایشان را بازفرستاد و طریق عراق پیش داد. مردم، عمرو بن سعید بانگ دردادند:
و قالوا: یا حسین: ألا تتّقی اللّه؟ تخرج من الجماعة و تفرّق بین هذه الأمّة؟
گفتند: «ای حسین! از خدای نمی‌ترسی؟ به یک سوی می‌شوی جماعت را و متفرق می‌کنی امت را؟»
فقال: «لی عملی و لکم عملکم، أنتم بریئون ممّا أعمل و أنا بری‌ء ممّا تعملون».
فرمود: «مرا کاری است و شما را کرداری. شما نکوهیده می‌دانید کار مرا و من بیزارم از کردار شما.»
این بگفت و روان گشت.
(1). لا و نعم: نه و بلی (کنایه از اختلاف آراء است).
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 124- 125
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 166

أبو واقد اللّیثیّ یخالفه علیه السّلام فی الرّأی‌

و قال أبو واقد اللّیثیّ: بلغنی خروج حسین «1»، فأدرکته بملل «2»، فناشدته اللّه أن لا یخرج، فإنّه یخرج فی غیر وجه خروج، إنّما یقتل «3» نفسه. فقال: لا أرجع.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 57- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 201، تهذیب ابن بدران، 4/ 328- 329، مختصر ابن منظور، 7/ 139؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2609، الحسین بن علیّ،/ 68؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 417؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 163
و کلّمه فی ذلک جابر بن عبد اللّه، و أبو واقد اللّیثیّ، و غیرهما. [عن ابن سعد]
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 342
و کلّمه جابر، و أبو واقد اللّیثیّ. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 199
__________________________________________________
(1)- [فی المختصر: «الحسین» و فی البدایة: «الحسین بن علیّ»].
(2)- ملل: موضع بین المدینة المنوّرة و بدر.
(3)- [البدایة: «خرج یقتل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 167

و سعید بن المسیّب یخالفه أیضا فی الرّأی‌

و قال سعید بن المسیّب «1»: لو «2» أنّ حسینا «2» لم یخرج، لکان خیرا له!.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 58- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 201، تهذیب ابن بدران، 4/ 329، مختصر ابن منظور، 7/ 140؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2609، الحسین بن علیّ،/ 68؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 417؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 342- 343، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 199؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 163
__________________________________________________
(1)- [السّیر: «ابن مسیّب»].
(2) (2- 2) [السّیر: «أنّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 168

یزید بن نبیط و ابناه یلتقون به علیه السّلام و لا یفارقونه‌

قال: ثمّ خرج [یزید بن نبیط البصریّ «1»] فتقدّی «2» فی الطّریق حتّی انتهی إلی حسین «3» علیه السّلام، فدخل «4» فی رحله بالأبطح، و بلغ الحسین مجیئه، فجعل یطلبه، و جاء الرّجل إلی رحل الحسین، فقیل له: قد خرج إلی منزلک. فأقبل فی أثره، و لمّا لم یجده الحسین جلس فی رحله ینتظره، و جاء البصریّ، فوجده فی رحله جالسا، فقال: بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا قال: فسلّم علیه، و جلس إلیه، فخبّره بالّذی جاء له. فدعا له بخیر، ثمّ أقبل معه، حتّی أتی، «5» فقاتل معه، فقتل معه هو و ابناه. «6»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 354- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 92؛ المحمودی، العبرات، 1/ 294
فساروا، فقدموا علیه بمکّة، ثمّ ساروا معه، فقتلوا معه. «7»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 267
و قدم علی الحسین رضی اللّه عنه من البصرة یزید بن أبی نبیط و ابناه عبد اللّه و عبید اللّه إلی مکّة، فکانوا معه حتّی قتل و قتلوا معه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 387
__________________________________________________
(1)- [راجع ما تقدّم: 1/ 499].
(2)- [نفس المهموم: «فقوی»].
(3)- [فی نفس المهموم و العبرات: «الحسین»].
(4)- [نفس المهموم: «فدخله»].
(5)- [نفس المهموم: «أتی کربلاء»].
(6)- گوید:
یزید روان شد و شتابان برفت تا پیش حسین علیه السّلام رسید و در ابطح به محلّ وی رفت. حسین از آمدن وی خبر یافت و به طلب او برون آمد. آن مرد به محل حسین رفت. گفتند: «به طرف منزلگاه تو آمده.»
و از پی او برفت و چون حسین او را نیافت، در محلّ وی در انتظارش نشست. آن‌گاه مرد بصری بیامد و او را در محلّ خویش نشسته دید و گفت: «به کرم و رحمت خدا باید شادمان بود.»
آن‌گاه سلام گفت و به نزد حسین نشست و منظوری را که برای آن آمده بود، با وی بگفت که برای او دعای خیر کرد. آن‌گاه با وی ببود تا حرکت کرد. یزید همراه امام بجنگید و او و دو پسرش با وی کشته شدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2925
(7)- که هردو فرزند با پدر خود در واقعه کربلا کشته شدند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 113
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 169
فوافوا الحسین بمکّة و ضمّوا أرحالهم إلی رحله، حتّی وردوا کربلاء، و قتلوا معه. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 163- مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 150

المنزل الأوّل: الأبطح‌

فی المجمع: الأبطح مسیل وادی مکّة، و هو مسیل واسع، فیه دقاق الحصی، أوّله عند منقطع الشّعب بین وادی منی، و آخره متّصل بالمقبرة الّتی تسمّی بالمعلّی عند أهل مکّة.
و فی المراصد: الأبطح بالفتح ثمّ السّکون و فتح الطّاء و الحاء، یضاف إلی مکّة و إلی منی، لأنّ مسافته منهما واحدة، و ربّما کان إلی منی أقرب، و هو المحصّب، و هی خیف بنی کنانة، و قد قیل: إنه ذو طوی [و لیس به] «2».
و نذکر فی ترجمة یزید بن بثیط البصریّ أنّه کان له بنون عشرة، فدعاهم إلی الخروج معه إلی الحسین علیه السّلام، فانتدب منهم اثنان: عبد اللّه و عبید اللّه، و نفر من الشّیعة منهم عامر، خرجوا من البصرة أیّام سدّ الطّریق، فأتوا إلی الأبطح من مکّة، فاستراح فی رحله، ثمّ خرج إلی الحسین، و قد بلغه علیه السّلام مجیئه، فجعل یطلبه حتّی جاء إلی رحله، فجلس فی رحله ینتظره، و أقبل یزید لمّا لم یجد الحسین فی منزله و سمع أنّه ذهب إلیه راجعا علی أثره، فلمّا رأی الحسین فی رحله قال: بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا «3» السّلام علیک یا ابن رسول اللّه. ثمّ سلّم علیه، و جلس إلیه. و أخبره بالّذی جاء له، فدعا له الحسین، ثمّ ضمّ رحله إلی رحله، و ما زال معه حتّی أتوا کربلاء.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 150- 151
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی بحر العلوم: «بأجمعهم بمکان واحد»].
(2)- مراصد الاطّلاع 1/ 17. و انظر معجم البلدان 1/ 74.
(3)- سورة یونس: 58.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 170

کتاب یزید إلی ابن زیاد بعد توجّهه علیه السّلام إلی الکوفة

و خرج الحسین بن علیّ إلی الکوفة ساخطا لولایة یزید؛ فزعموا أنّ یزید کتب إلی عبید اللّه بن زیاد، و هو والیه علی العراق: «إنّه بلغنی أنّ حسینا سار إلی الکوفة، و قد ابتلی به بلدک من بین البلدان، و ابتلیت به من بین العمّال؛ و منها تعتق أو تعود عبدا کما تعتبد العبید!».
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 127- 128
قالوا: و لمّا کتب ابن زیاد؛ إلی یزید بقتل مسلم، و بعثته إلیه برأسه و رأس هانئ بن عروة، و رأس ابن صلخب «1» و ما فعل بهم:
کتب إلیه: إنّک لم تعد إن کنت کما أحبّ، عملت عمل الحازم، وصلت صولة الشّجاع، و حقّقت ظنّی بک، و قد بلغنی أنّ حسینا توجّه إلی العراق، فضع المناظر و المسالح و أذک العیون «2»، و احترس کلّ الاحتراس، فاحبس علی الظّنّة، و خذ بالتّهمة، غیر أن لا تقاتل إلّا من قاتلک، و اکتب إلیّ فی کلّ یوم بما یحدث من خیر إن شاء اللّه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 342، أنساب الأشراف، 2/ 85
و حدّثنی بعض قریش: أنّ یزید کتب إلی ابن زیاد: بلغنی مسیر حسین إلی الکوفة، و قد ابتلی به زمانک من بین الأزمان، و بلدک من بین البلدان. و ابتلیت به من بین العمّال، و عندها تعتق، أو تعود عبدا کما یعتبد العبید.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 371، أنساب الأشراف، 3/ 160- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 363
و حدّثنی العمریّ، عن الهیثم بن عدیّ، عن مجالد بن سعید، قال:
کتب یزید إلی ابن زیاد: أمّا بعد، فزد أهل الکوفة أهل السّمع و الطّاعة فی أعطیاتهم مئة مئة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 420، أنساب الأشراف، 3/ 220 رقم 72
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ابن صلحب»].
(2)- لعلّ هذا هو الصّواب، و فی النّسخة: «فاذاک العیون».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 171
فکتب إلیه یزید: لم نعد الظنّ بک، و قد فعلت فعل الحازم الجلید، و قد سألت رسولیک عن الأمر، ففرشاه لی، و هما کما ذکرت فی النّصح، و فضل الرّأی، فاستوص بهما. و قد بلغنی أنّ الحسین بن علیّ قد فصل من مکّة متوجّها إلی ما قبلک، فأذک العیون علیه، وضع الأرصاد علی الطّرق، و قم أفضل القیام غیر أن لا تقاتل إلّا من قاتلک، و اکتب إلیّ بالخبر فی کلّ یوم «1».
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 242
[و قد جمع بین الکتابین الیعقوبیّ فقال:] و کان یزید قد ولّی عبید اللّه بن زیاد العراق، و کتب إلیه: قد بلغنی أنّ أهل الکوفة قد کتبوا إلی الحسین فی القدوم علیهم، و أنّه قد خرج من مکّة متوجّها نحوهم، و قد بلی بلدک من بین البلدان، و أیّامک من بین الأیّام، فإن قتلته، و إلّا رجعت إلی نسبک، و إلی أبیک عبید، فاحذر أن یفوتک. «2»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 216
فکتب إلیه یزید: أمّا بعد، فإنّک لم تعد أن کنت کما أحبّ، عملت عمل الحازم، وصلت صولة الشّجاع الرّابط الجأش، فقد أغنیت و کفیت، و صدّقت ظنّی بک، و رأیی فیک، و قد دعوت رسولیک فسألتهما، و ناجیتهما، فوجدتهما فی رأیهما و فضلهما کما ذکرت؛ فاستوص بهما خیرا. و إنّه قد بلغنی أنّ الحسین بن علیّ قد توجّه نحو العراق؛ فضع
__________________________________________________
(1)- یزید در پاسخ او چنین نوشت: «گمان ما به تو جز این نبود. کار شخص چابک و دوراندیش را انجام دادی. من موضوع را از دو فرستاده‌ات پرسیدم و برای من آن را مشروح گفتند و همچنان‌که نوشته‌ای، این دو فرستاده خیرخواهند و خردمند، و سفارش مرا درباره آنان بپذیر! و به من خبر رسیده است که حسین بن علی علیه السّلام از مکّه حرکت کرده و به سرزمینهای تو روی آورده است. جاسوسان بر او بگمار، و بر راهها نگهبانانی در کمین او بگذار و به بهترین وجه در این مورد قیام کن؛ ولی با کسانی جنگ کن که با تو جنگ کنند و همه روز اخبار را برای من بنویس.»
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 290
(2)- و یزید، عبید اللّه بن زیاد را والی عراق کرده و به او نوشته بود: «خبر یافته‌ام که مردم کوفه به حسین نامه نوشته‌اند تا نزد ایشان بیاید و او هم از مکّه بیرون آمده، به سوی ایشان رهسپار گشته است، و اکنون از میان همه شهرها، شهر تو و از میان همه زمانها، زمان تو است که بدین آزمایش گرفتار آمده؛ حال اگر او را کشتی، وگرنه به نسب و پدر خویش عبید بازگردی! پس مبادا که از دستت رها شود.»
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 178
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 172
المناظر و المسالح «1»، و احترس علی الظّنّ، و خذ علی التّهمة «2»، غیر ألّا تقتل إلّا من قاتلک، و اکتب إلیّ فی کلّ ما یحدث من الخبر؛ و السّلام علیک و رحمة اللّه. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 380- 381- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 191- 192
ثمّ کتب إلی ابن زیاد: أمّا بعد! فإنّک لم تعد إذا کنت کما أحبّ «4» عملت عمل «4» الحازم، و صلت صولة الشّجاع الرّابض، فقد کفیت و وفیت «5» ظنّی و رأیی فیک، و قد دعوت رسولیک، فسألتهما عن الّذی ذکرت، فقد وجدتهما فی رأیهما و عقلهما و فهمهما و فضلهما و مذهبهما کما ذکرت، و قد أمرت لکلّ واحد منهما بعشرة آلاف درهم، و سرّحتهما «6» إلیک، فاستوص بهما خیرا. و قد بلغنی أنّ الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما) قد عزم علی المسیر إلی العراق، فضع المراصد و المناظر، و احترس و احبس علی الظّنّ، و اکتب إلیّ فی کلّ یوم بما یتجدّد لک من خیر أو شرّ- و السّلام.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 108- 109
علیّ بن عبد العزیز، عن محمّد بن الضّحّاک بن عثمان الخزاعیّ «7»، عن أبیه، قال:
__________________________________________________
(1)- المناظر: جمع منظرة؛ و هو الموضع یرقب فیه العدوّ، و المسالح: جمع مسلحة؛ و هی موضع یکون فیه أقوام یحملون السّلاح، و یرقبون العدوّ، لئلّا یطرقهم علی غفلة.
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم].
(3)- گوید:
یزید برای وی نوشت: «امّا بعد، چنان بوده‌ای که می‌خواسته‌ام. دوراندیشانه عمل کرده‌ای و دلیرانه اقدام کرده‌ای. لیاقت و کفایت نشان داده‌ای و انتظاری را که از تو داشتم، برآورده‌ای و رأی مرا درباره خویش تأیید کرده‌ای. دو فرستاده تو را پیش خواندم و از آنها پرسش کردم و محرمانه سخن کردم و رأی و فضلشان را چنان یافتم که نوشته بودی. با آنها نیکی کن.
خبر یافته‌ام که حسین بن علی راه عراق گرفته. دیدگاهها بنه و پادگانها! مراقب مردم مشکوک باش و به صرف تهمت بگیر! امّا کسی را که با تو نجنگیده [است]، مکش و هرچه رخ می‌دهد برای من بنویس.
درود بر تو باد و رحمت خدای.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2962
(4) (4- 4) فی د: فعلت فعل.
(5)- [فی المطبوع: «وقیت»].
(6)- فی د: صرّحتهما- کذا.
(7)- [جواهر المطالب: «الحزامیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 173
خرج «1» الحسین إلی الکوفة ساخطا لولایة یزید بن معاویة. «2» فکتب یزید إلی عبید اللّه بن زیاد «2»- و هو والیه بالعراق-: إنّه بلغنی «3» أنّ حسینا سار «4» إلی الکوفة، و قد ابتلی به زمانک بین الأزمان «5»، و بلدک بین البلدان، و ابتلیت به «6» من بین العمّال، «7» و عنده تعتق أو تعود عبدا «7».
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 381- 382- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 271؛ القمی، نفس المهموم،/ 441؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 165
حدّثنا «8» علیّ بن عبد العزیز، ثنا الزّبیر بن بکّار، حدّثنی محمّد بن الضّحّاک بن عثمان الحزامیّ، عن أبیه، قال: خرج الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما) إلی الکوفة ساخطا لولایة یزید بن معاویة، فکتب یزید بن معاویة إلی عبید اللّه بن زیاد «9»- و هو والیه علی العراق-: إنّه قد بلغنی أنّ حسینا قد سار إلی الکوفة، و قد ابتلی به زمانک من بین الأزمان، و بلدک من بین البلدان، و ابتلیت به من بین العمّال، و عندها «10» یعتق أو یعود «10» عبدا کما یعتبد «11» العبید. «12»
__________________________________________________
(1)- [جواهر المطالب: «لمّا خرج»].
(2) (2- 2) [جواهر المطالب: «کتب یزید بن معاویة لعبید اللّه بن زیاد الدّعیّ»].
(3)- [و فی البدایة مکانه: «و قال الزّبیر بن بکّار: حدّثنی محمّد بن الضّحّاک عن أبیه. قال: کتب یزید إلی ابن زیاد: قد بلغنی ....»].
(4)- [فی البدایة و جواهر المطالب: «قد سار»].
(5)- [البدایة: «من بین الأزمان»].
(6)- [فی البدایة و جواهر المطالب: «أنت به»].
(7- 7) [فی البدایة: «و عندها تعتق أو تعود عبدا کما ترقّ العبید و تعبّد» و فی جواهر المطالب: «و عندها تعتق أو تکون عبدا»].
(8)- [کفایة الطّالب: «أخبرنا یوسف الحافظ، أخبرنا ابن أبی زید، أخبرنا محمود، أخبرنا ابن فاذشاه، أخبرنا الحافظ أبو القاسم الطّبرانیّ حدّثنا»].
(9)- [کفایة الطّالب: «ابن زیاد»].
(10- 10) [فی کفایة الطّالب و مجمع الزّوائد و العبرات: «تعتق أو تعود»].
(11)- [فی کفایة الطّالب: «تعتبد»، و فی مجمع الزّوائد: «تعبّد»].
(12)- [و أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و رجاله ثقات، إلّا أنّ الضّحّاک لم یدرک القصّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 174
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 123، مقتل الحسین،/ 59- عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 432؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 193؛ المحمودی، العبرات، 1/ 363
فکتب إلیه یزید: أمّا بعد، فإنّک لم تعد أن کنت کما أحبّ، عملت عمل الحازم، و صلت صولة الشّجاع الرّابط الجأش، و قد أغنیت و کفیت، و صدّقت ظنّی بک و رأیی فیک، و قد دعوت رسولیک، فسألتهما و ناجیتهما، فوجدتهما فی رأیهما و فضلهما کما ذکرت، فاستوص بهما خیرا. «1» و إنّه قد بلغنی أنّ حسینا قد توجّه إلی العراق، فضع المناظر و المسالح، و احترس، و احبس «2» علی الظّنّة، و اقتل علی التّهمة، و اکتب إلیّ «3» فیما یحدث «3» من «4» خبر إن شاء اللّه «1» تعالی «4». «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 67- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 359؛ البحرانی، العوالم، 17/ 209؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 229
ثمّ کتب لابن زیاد: أمّا بعد، فإنّک عملت عمل الحازم، و صلت صولة الشّجاع الرّابط الجأش، فکفیت و وفیت، و قد سألت رسولیک، فوجدتهما کما زعمت؛ و قد أمرت لکلّ واحد منهما بعشرة آلاف درهم، و سرّحتهما إلیک؛ فاستوص بهما خیرا. و قد بلغنی أنّ
__________________________________________________
(1) (1- 1) [حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة، 4/ 224- 225 و نفس المهموم،/ 120].
(2)- [الأسرار: «و احتبس»].
(3) (3- 3) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «فی کلّ یوم ما یحدث»، و فی الأسرار: «فی کلّ ما یحدث»].
(4) (4- 4) [الأسرار: «خبره»].
(5)- یزید در پاسخش نوشت: «امّا بعد، همانا تو همچنان‌که من می‌خواستم بودی؛ به کردار مردان دوراندیش رفتار کردی، و بیباکانه چون دلاوران پردل حمله افکندی، و ما را از دفع دشمن بی‌نیاز و کفایت‌کردی، و گمانی که من درباره تو داشتم، به یقین پیوستی و اندیشه مرا درباره خود نیک کردی، و من دو نفر فرستاده‌ات را پیش خواندم و از آن دو جویا شدم و در پنهانی اوضاع را پرسیده و دیدم در اندیشه و فضیلت همچنان بودند که نوشته بودی. پس، درباره ایشان نیکی کن؛ و همانا به من اطّلاع داده‌اند که حسین به سوی عراق روکرده، پس دیده‌بانان و مردان مسلّح برای مردم بگمار و مراقب باش و با گمان به زندان بینداز، و به تهمت بکش (یعنی هرکه را گمان مخالفت بر او بردی، بدون درنگ به زندان افکن و هرکه را نسبت مخالفت با ما به او دهند، اگرچه از روی تهمت باشد، بکش) و هر خبری پس از این می‌شود، به من بنویس؛ ان شاء اللّه.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 67
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 175
الحسین بن علیّ قد عزم علی المصیر إلی العراق، فضع المراصد، و المناظر، و المسالح، و احترس، و احبس علی الظّنّ، و اقتل علی التّهمة، و اکتب فی ذلک إلیّ کلّ یوم بما یحدث من خبر.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 215
و بلغ «1» یزید خروجه، فکتب إلی عبید اللّه بن زیاد و هو عامله علی العراق، یأمره بمحاربته، و حمله إلیه إن ظفر به.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 207، تهذیب ابن بدران، 4/ 332، مختصر ابن منظور، 7/ 145- عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 430؛ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2614، الحسین بن علیّ/ 73
«2» أخبرنا أبو غالب أیضا، أنبأنا أبو الغنائم بن المأمون، أنبأنا عبید اللّه بن محمّد بن إسحاق، أنبأنا عبد اللّه بن محمّد، حدّثنی عمّی، أنبأنا الزّبیر، حدّثنی محمّد بن الضّحّاک، عن أبیه، قال:
خرج الحسین بن علیّ إلی الکوفة ساخطا لولایة یزید، فکتب یزید «2» إلی ابن زیاد «3» و هو «4» والیه علی العراق: إنّه قد «3» بلغنی أنّ حسینا قد صار «5» إلی الکوفة، «6» و قد ابتلی به زمانک من بین الأزمان، و بلدک من بین البلدان، و ابتلیت به أنت من بین العمّال، و عندها تعتق أو تعود عبدا، کما یعتبد «7» العبید.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 207- 208، تهذیب ابن بدران، 4/ 332، مختصر ابن منظور، 7/ 145، 28/ 19- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2614، الحسین بن علیّ،/ 73
و کتب: قد بلغنی أنّ الحسین قد عزم إلی المسیر إلی العراق، فضع المراصد و احبس علی الظّنّ، و اقتل علی التّهمة حتّی تکفی أمره.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 94
__________________________________________________
(1)- [التّهذیب: «فبلغ»].
(2) (2- 2) [فی التّهذیب: «و فی روایة الضّحّاک: إنّ یزید کتب»، و فی المختصر: «قال الضّحّاک: کتب یزید»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی التّهذیب].
(4)- [لم یرد فی المختصر].
(5)- [التّهذیب: «سار»].
(6)- [من هنا حکاه فی المقرّم،/ 164- 165].
(7)- [فی التّهذیب و المختصر: «تعتبد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 176
فکتب إلیه یزید: إنّک علی ما أحبّ عملت عمل الحازم، و صلت صولة الشّجاع، و قد بلغنی أنّ الحسین قد توجّه نحو العراق، فضع المناظر و المسالح، و احترس، و اجلس علی الظّنّة، و خذ علی التّهمة، غیر أن لا تقتل إلّا من قاتلک، و اکتب إلیّ فی کلّ ما یحدث من خیر إن شاء اللّه.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 329
فکتب إلیه یزید یشکره، و یقول له: و قد بلغنی أنّ الحسین قد توجّه نحو العراق، فضع المراصد، و المسالح، و احترس، و احبس علی التّهمة، و خذ علی الظّنّة، غیر أن لا تقتل إلّا من قاتلک. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 275- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 120؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 403
و کتب یزید بن معاویة إلی عبید اللّه بن زیاد: قد بلغنی أنّ حسینا قد سار إلی الکوفة، و قد ابتلی به زمانک من بین الأزمان، و بلدک من بین البلدان، و ابتلیت به من بین العمّال، و عندها تعتق أو تعود عبدا کما تعبّد العبید.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 20- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 360؛ البحرانی، العوالم، 17/ 209؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 225
فکتب إلیه یزید یشکره و یقول: قد عملت عمل الحازم، و صلت صولة الشّجاع الرّابط الجأش، و قد صدّق ظنّی فیک. و بلغنی أنّ الحسین قد توجّه إلی العراق، فضع له المناظر، و المسالح، و احترس منه، و احبس علی الظّنّة، و خذ علی التّهمة، و اکتب إلیّ فی کلّ ما یحدث من خیر و شرّ، و السّلام.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 140
__________________________________________________
(1)- یزید هم نامه نوشت و از او سپاسگزاری کرد و نیز نوشت: «شنیده‌ام که حسین سوی عراق روانه شده [است]. تو جواسیس و مراقبین و نگهبانان همه‌جا بفرست و پاسگاها را مرتّب و سلحشوران را آماده کن. به مجرّد تهمت و سوء ظن، بگیر و ببند؛ ولی هرگز کسی را مکش، مگر او به جنگ تو مبادرت کند.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 134
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 177
فأعاد الجواب إلیه بشکره فیه علی فعاله و سطوته، و یعرّفه أنّه قد بلغه توجّه الحسین علیه السّلام إلی جهته، و یأمره عند ذلک بالمؤاخذة، و الانتقام و الحبس علی الظّنون و الأوهام. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 60
«2» و قال محمّد بن الضّحّاک الحزامیّ «2»، عن أبیه: خرج الحسین «3» إلی الکوفة «3»، فکتب یزید إلی «4» والیه بالعراق، عبید اللّه بن زیاد «4»: إنّ حسینا صائر إلی الکوفة، و قد ابتلی به زمانک من بین الأزمان، و بلدک من بین البلدان، و أنت من بین العمّال، و عندها تعتق أو تعود عبدا.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 344، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 205
[و فی روایة أنّ یزید کتب إلی ابن زیاد: قد بلغنی أنّ الحسین قد توجّه إلی نحو العراق، فضع المناظر، و المسالح، و احترس، و احبس علی الظّنّة، و خذ علی التّهمة، غیر أن لا تقتل إلّا من قاتلک، و اکتب إلیّ فی کلّ ما یحدث من خبر، و السّلام] «5».
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 165
فکتب یزید إلی والیه بالعراق، عبید اللّه بن زیاد بقتله.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 207
فشکره و حذّره من الحسین. «6»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
فکتب إلیه الجواب یقول: کنت کما أردت، و فعلت ما أحببت، و صدّقت ظنّی فیک.
و قد بلغنی أنّ الحسین متوجّه إلی العراق، فضع علیه المراصید، و اکتب إلیّ بما یحدث من الأمور، و السّلام.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 428
__________________________________________________
(1)- یزید نامه عبید اللّه را با سپاسگزاری از کارها و شدّت عملش پاسخ داد و اضافه کرد که گزارش رسیده حاکی است که حسین علیه السّلام به آن سوی متوجّه شده است و دستور داد که کاملا سختگیری کند و هرکس را گمان برد و یا احتمال دارد سر مخالفت دارد، انتقام گیرد و زندانی کند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 60
(2) (2- 2) [السّیر: «الزّبیر: حدّثنا محمّد بن الضّحّاک»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی السّیر].
(4) (4- 4) [السّیر: «ابن زیاد بن أبیه»].
(5)- سقط من المصریّة.
(6)- و او را از حسین علیه السّلام تحذیر نمود.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 341
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 178
قال: فلمّا وصل الکتاب إلی یزید لعنه اللّه فرح و استرّ، ثمّ کتب جوابه: أمّا بعد، فقد علمت أنّک أحبّ النّاس إلیّ، و لعمری لقد نصحت، و أغنیت، و کفیت، و صلت صولة الأسد، و لقد دعوت رسولیک و سألتهما عمّا شرحت، فوجدتهما کما ذکرت، فاستوص بهما خیرا. و قد بلغنی أنّ الحسین علیه السّلام توجّه إلی العراق، فضع المراصید، و اکتب إلیّ کلّ یوم بخبره.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 39
فعلم یزید بخروج الحسین، فأرسل إلی عبید اللّه بن زیاد والیه علی الکوفة یأمره بطلب مسلم، و قتله [؟]، فظفر به، فقتله.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 205
فأعاد یزید الجواب إلیه یشکره علی فعله و سطوته، و یقول له: قد بلغنی أنّ حسینا قد سار إلی الکوفة «1»، فضع المناظر و المسالح، و احبس علی الظّنّة، و خذ علی التّهمة، و اکتب إلیّ فی کلّ ما یحدث.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 593، لواعج الأشجان،/ 69
و کتب إلیه: إنّه قد بلغنی أنّ حسینا توجّه نحو العراق، فضع المناظر، و المراصد، و احترس، و احبس علی الظّنّة، و اقتل علی التّهمة، و اکتب إلیّ فی کلّ یوم ما یحدث من خبر إن شاء اللّه. و قد ابتلی زمانک به بین الأزمان، و بلدک من بین البلدان، و ابتلیت أنت من بین العمّال.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 28
و کان یزید علی أحرّ من الجمرة و ینتظر النّتائج، إذ وافاه البشیر بورود النّبأ مع هانئ ابن حیّة الوادعیّ «2»، و الزّبیر بن الأروع التّمیمیّ یحملان رأسی البطلین مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة، و معهما کتاب فیه ما أراد.
فأجابه یزید بکتاب قال فیه:
«بلغنی أنّ حسینا قد فصل من مکّة متوجّها إلی العراق، فاترک العیون علیه، وضع
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی اللّواعج: «و قد ابتلی به زمانک بین الأزمان، و بلدک من بین البلدان، و ابتلیت به من بین العمّال، و عندها تعتق أو تعود عبدا»].
(2)- [الصّحیح: «الوادعیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 179
الأرصاد علی الطّرق، و احترس، و احبس علی الظّنّة، و اقتل علی التّهمة». و بهذا یفوض ابن زیاد من قبل أمیره و سیّده أن یتحکّم فی الأمور، و أن یأخذ علی الظّنّة، و یقتل علی التّهمة.
ثمّ کتب یزید بن معاویة إلیه کتابا آخر یحثّه علی أخذ الحیطة، و أخذ التّدابیر، و یجعله أمام أمر واقع إذ یقول فی کتابه:
«أنّه قد بلغنی أنّ حسینا قد سار إلی الکوفة، و قد ابتلی به زمانک من بین الأزمان، و بلدک من بین البلدان، و ابتلیت به من بین العمّال، و عندها تعتق أو تعود عبدا کما تعود العبید».
أسد حیدر، مع الحسین فی نهضته،/ 125، 170- 171
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 180

لقاء ابن عمرو ابن عیّاش بالإمام الحسین علیه السّلام‌

و لقیهما «1» عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن عیّاش «2» بن أبی ربیعة «3» بالأبواء «4» منصرفین من العمرة. فقال لهما ابن عمر: أذکّر کما اللّه إلّا رجعتما، فدخلتما فی صالح ما یدخل فیه النّاس.
و تنظروا «5»، فإن اجتمع النّاس علیه، لم تشذّا «6»، و إن افترق «7» علیه کان الّذی تریدان [!]
و قال ابن عمر لحسین «8»: لا تخرج، فإنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم «9» خیّره اللّه «9» بین الدّنیا و الآخرة، فاختار الآخرة، و أنت «10» بضعة منه و لا تنالها «11».- یعنی الدّنیا- فاعتنقه و بکی و ودّعه.
فکان ابن عمر یقول: غلبنا «12» حسین بن علیّ بالخروج «12»، و لعمری لقد رأی فی أبیه و أخیه عبرة، و رأی من الفتنة و خذلان النّاس لهم ما کان ینبغی له أن لا یتحرّک «13» ما
__________________________________________________
(1)- [تاریخ الإسلام: «و قد لقی»].
(2)- [فی المختصر و تاریخ الإسلام و البدایة: «عبد اللّه بن عبّاس»].
(3)- هو عبد اللّه بن عیّاش بن أبی ربیعة بن المغیرة المخزومیّ الزرقیّ- بضمّ الزّای و فتح الرّاء، نسبة إلی بنی زریق، مصغّرا-: ترجم له أسد الغابة 3/ 240 و قال: ولد بأرض الحبشة، وروی عن النّبیّ. قال ابن حجر فی الإصابة 2/ 349: ذکره الباوردیّ فی الصّحابة، و أورد من طریقه خبرا فی صفة علیّ موقوفا.
و بنو عمّه هم: خالد بن ولید و ابنه عبد الرّحمان، و أضرابهم من المنافقین من مبغضی علیّ علیه السّلام.
(4)- [فی ابن العدیم: «بالأفواء»، و لم یرد فی السّیر].
(5)- [فی ابن عساکر و ابن العدیم و البدایة: «تنظرا»، و فی تهذیب الکمال و السّیر: «تنظران»، و فی تاریخ الإسلام: «ننظر»].
(6)- [البدایة: «فلم تشذّا»].
(7)- [فی تاریخ الإسلام و البدایة: «افترقوا»].
(8)- [فی تاریخ الإسلام و السّیر و البدایة: «للحسین»].
(9- 9) [السّیر: «خیّر»].
(10)- [فی ابن عساکر و ابن العدیم و تهذیب الکمال و تاریخ الإسلام و السّیر و البدایة: «إنّک»].
(11)- [فی ابن عساکر ط المحمودی: «لا تعاطها» و فی التّهذیب: «لا تتعاطی»].
(12- 12) [السّیر: «بخروجه»].
(13) (13) (13*) [تاریخ الإسلام: «ما عاش»، و لم یرد فی السّیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 181
عاش، و أن یدخل فی صالح ما دخل فیه النّاس! فإنّ الجماعة خیر [!] (13*)
و قال له ابن عیّاش «1»: أین ترید یا ابن فاطمة؟ قال: العراق و شیعتی. [50/ أ] فقال: إنّی لکاره «2» لوجهک هذا، تخرج إلی قوم «3» قتلوا أباک و طعنوا أخاک، حتّی ترکهم سخطة «4» و ملّة لهم؟ أذکّرک اللّه أن «4» تغرّر بنفسک «3».
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 57- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 200- 201، تهذیب ابن بدران، 4/ 328، مختصر ابن منظور، 7/ 139؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2608- 2609، الحسین بن علیّ،/ 67- 68؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 416؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 342، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 199؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 162- 163
و حدّثنی أحمد بن إبراهیم الدّورقیّ، حدّثنا شبّابة بن سوار، عن رجل- قال: أحسبه یحیی بن إسماعیل بن سالم الأزدیّ- عن الشّعبیّ قال:
لمّا أراد الحسین الخروج من مکّة إلی الکوفة، قال له ابن عمر- حین أراد تودیعه-:
أطعنی و أقم، و لا تخرج، فو اللّه ما زواها اللّه عنکم إلّا و هو یرید بکم خیرا. فلمّا ودّعه قال: أستودعک اللّه من قتیل.
و حدّثنی/ 480/ أو 240/ أ/ غیر [ظ] أحمد بن إبراهیم، عن شبابة. عن یحیی ابن إسماعیل:
عن الشّعبیّ «5»: أنّ ابن عمر کان بماء له، فقدم المدینة، فأخبر بخروج الحسین؛ فلحقه علی مسیرة ثلاث لیال من المدینة؛ فقال له: أین ترید؟ قال: العراق. قال: لا تأتهم، لأنّک بضعة من رسول [اللّه]، و اللّه لا یلیها منکم أحد أبدا، و ما صرفها اللّه عنکم إلّا هو خیر لکم.
__________________________________________________
(1)- [فی التّهذیب و المختصر و ابن العدیم و تهذیب الکمال و السّیر و البدایة: «ابن عبّاس»].
(2)- [السّیر: «کاره»].
(3) (3- 3) [السّیر: «قتلوا أباک ... إلی أن قال»].
(4) (4- 4) [فی تاریخ الإسلام: «و ملّهم، أذکّرک اللّه»، و فی البدایة: «و ملالة لهم؟ أذکّرک اللّه أن»].
(5)- کلمة «الشّعبیّ» رسم خطّها غیر واضح من الأصل، و کأنّها ضرب علیها الخطّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 182
فقال: هذه بیعتهم و کتبهم. فاعتنقه ابن عمر و بکی و قال: أستودعک اللّه من قتیل، و السّلام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 374- 375، أنساب الأشراف، 3/ 163 رقم 21- 22
[حدّثنا] أبو أحمد قال: أخبرنا علیّ بن الحسن البرّاز عن شبّابة [بن سوار] قال:
حدّثنا یحیی بن إسماعیل بن سالم الأسدیّ:
سمعت الشّعبیّ یحدّث عن ابن عمر [أنّه کان بماء] له، فبلغه أنّ حسین بن علیّ قد توجّه إلی العراق، فلحقه علی مسیرة ثلاث لیال، فقال له: أین ترید؟ قال: العراق. قال:
و إذا معه طوامیر و کتب، فقال: هذه کتبهم و بیعتهم، فلآتینّهم. فقال: لا تأمنهم. فأبی، فقال: إنّی محدّثک حدیثا: إنّ جبرئیل أتی النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله [و سلّم]، فخیّره بین الدّنیا و الآخرة، فاختار الآخرة، و لم یرد الدّنیا، و إنّکم بضعة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و ما صرفها اللّه عنکم إلّا للّذی هو خیر لکم. قال: فأبی أن یرجع، فاعتنقه ابن عمر، و بکی، و قال:
أستودعک اللّه من قتیل.
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 261 رقم 726
یحیی بن إسماعیل عن «1» الشّعبیّ أنّ سالما «2» قال: قیل «3» [لأبی: عبد اللّه] بن عمر «3»: إنّ الحسین توجّه «4» إلی العراق. فلحقه علی ثلاث مراحل من المدینة، و کان غائبا عند خروجه، فقال: أین ترید؟ قال: أرید «5» العراق. و أخرج إلیه کتب القوم، ثمّ «5» قال: هذه بیعتهم و کتبهم. فناشده اللّه أن یرجع، فأبی. فقال: «6» أحدّثک بحدیث ما حدّثت به أحدا قبلک «6»: إنّ جبریل أتی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم یخیّره بین الدّنیا و الآخرة، فاختار الآخرة، و إنّکم «7» بضعة
__________________________________________________
(1)- روایة هذا السّند فی الأصول: «یحیی بن إسماعیل عن سالم أنّ الشّعبیّ» صوابه ما أثبتنا. إذ یحیی بن جریر بن عبد اللّه البجلیّ الکوفیّ تلمیذ للشّعبیّ. (أنظر التّهذیب 11: 189).
(2)- هو سالم بن عبد اللّه بن عمر، و یکنّی أبا عمر، و کان من خیار النّاس و فقهائهم. و کان أبوه یلام فی حبّه. و مات فی المدینة سنة ستّة و مائة (انظر المعارف). [أنّ سالما یرد فی جواهر المطالب]
(3) (3- 3) [جواهر المطالب: «لابن عمر»].
(4)- [جواهر المطالب: «قد توجّه»].
(5)- [لم یرد فی جواهر المطالب].
(6- 6) [لم یرد فی جواهر المطالب].
(7)- [جواهر المطالب: «أنت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 183
منه، فو اللّه «1» لا یلیها أحد من أهل بیته أبدا «1»، و ما صرفها اللّه عنکم إلّا لما هو خیر لکم، فارجع، فأنت تعرف «2» غدر أهل العراق، و ما کان یلقی أبوک منهم. فأبی، «3» فاعتنقه، و قال: استودعتک «3» اللّه من قتیل.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 384- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 275
و سمع عبد اللّه بن عمر بخروجه، فقدّم راحلته، و خرج خلفه مسرعا، فأدرکه فی بعض المنازل، فقال: أین ترید یا ابن رسول اللّه؟ قال: العراق. قال: مهلا، ارجع إلی حرم جدّک. فأبی الحسین علیه السّلام علیه، فلمّا رأی ابن عمر إباءه قال: یا أبا عبد اللّه، اکشف لی عن الموضع الّذی کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقبّله منک. فکشف الحسین علیه السّلام عن سرّته، فقبّلها ابن عمر ثلاثا، و بکی، و قال: أستودعک اللّه یا أبا عبد اللّه، فإنّک مقتول فی وجهک هذا. «4» «5» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 153- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 313؛ البحرانی، العوالم، 17/ 162؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 239؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 247؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 593، لواعج الأشجان،/ 73- 74
(أخبرنا) أبو عبد اللّه الحافظ، ثنا أبو العبّاس محمّد بن یعقوب، ثنا یحیی بن أبی طالب،
__________________________________________________
(1) (1- 1) [جواهر المطالب: «ما نالها أحد من أهل بیتک»].
(2)- [جواهر المطالب: «تعلم»].
(3) (3- 3) [جواهر المطالب: «فاعتنقه و بکی و قال: أستودعک»].
(4)- [أضاف فی اللّواعج: «و فی روایة: إنّه قبّل ما بین عینیه و بکی، و قال: «أستودعک اللّه من قتیل»].
(5)- عبد اللّه بن عمر از حرکت او مطّلع شد و شتابان دنبال آن حضرت رفت و در یکی از منازل به آن حضرت رسید و عرض کرد: «یابن رسول اللّه! قصد کجا داری؟»
فرمود: «عراق!»
گفت: «آرام باش، برگرد به حرم جدّت.»
حسین علیه السّلام نپذیرفت و در این صورت ابن عمر عرض کرد: «ای ابا عبد اللّه! آن‌جا را که رسول خدا می‌بوسید، به من بنما!»
حسین ناف خود را عیان کرد و ابن عمر سه بار بر آن بوسه زد و گریست و گفت: «تو را به خدا می‌سپارم که تو در این سفر کشته خواهی شد.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 153
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 184
ثنا شبّابة بن سوار، ثنا یحیی بن إسماعیل الأسدیّ، قال: سمعت الشّعبیّ یحدّث عن ابن عمر رضی اللّه عنه: إنّه کان بماء له، فبلغه أنّ الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما) توجّه العراق، فلحقه، فذکر الحدیث فی أمره بالرّجوع، فأبی أن یرجع، فاعتنقه ابن عمر، و بکی، و قال:
أستودعک اللّه من قتیل.- هکذا رواه شبّابة، و رواه سعید بن سلیمان، عن یحیی بن إسماعیل، عن سالم، عن أبیه، عن الشّعبیّ-.
البیهقی، السّنن الکبری، 7/ 100
أخبرنا أبو الحسن علیّ بن مسلم الفقیه، أنبأنا أبو نصر بن طلّاب، أنبأنا أبو بکر ابن أبی الحدید، أنبأنا أبو بکر محمّد بن بشیر الزّبیریّ «1» أنبأنا محمّد بن بحر بن مطر، أنبأنا الحسن بن قتیبة، أنبأنا یحیی بن إسماعیل البجلّیّ:
عن الشّعبیّ قال: لمّا توجّه الحسین بن علیّ إلی العراق، قیل لابن عمر: إنّ أخاک‌الحسین قد توجّه إلی العراق. فأتاه، فناشده اللّه، فقال: إنّ أهل العراق قوم مناکیر؛ و قد قتلوا أباک، و ضربوا أخاک، و فعلوا و فعلوا. فلمّا آیس منه، عانقه، و قبّل بین عینیه، و قال: أستودعک اللّه من قتیل، سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: إنّ اللّه عزّ و جلّ أبی لکم الدّنیا.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 192 رقم 245، تهذیب ابن بدران، 4/ 326
أخبرنا «2» أبو عبد اللّه الفراویّ، أنبأنا أبو بکر البیهقیّ، أنبأنا أبو الحسن علیّ بن محمّد بن علیّ المقرئ، أنبأنا الحسن بن محمّد بن إسحاق الإسفراینیّ، أنبأنا یوسف بن یعقوب القاضی، أنبأنا محمّد بن عبد الملک بن زنجویه، أنبأنا شبّابة بن سوار، أنبأنا یحیی بن سالم الأسدیّ، قال:
سمعت الشّعبیّ یقول: کان ابن عمر قدم المدینة، فأخبر أنّ الحسین بن علیّ قد توجّه «3» إلی العراق. فلحقه علی مسیر «4» لیلتین- أو ثلاث- من المدینة، فقال: أین ترید؟ «5» قال:
__________________________________________________
(1)- کذا فی نسخة العلّامة الأمینیّ، و فی نسخة ترکیّا: «بشر الزّبیدیّ».
(2)- [ابن العدیم: «أخبرنا أبو القاسم عبد الصّمد بن محمّد، إجازة، قال: أخبرنا»].
(3)- [و فی التّهذیب مکانه: «لمّا قدم ابن عمر المدینة، أخبر أنّ الحسین قد توجّه ...»].
(4)- [فی التّهذیب و ابن العدیم: «مسیرة»].
(5) (5) (5*) [لم یرد فی التّهذیب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 185
العراق (5*). و معه طوامیر و کتب، فقال له: لا تأتهم. فقال: هذه کتبهم و بیعتهم. فقال: إنّ اللّه عزّ و جلّ خیّر نبیّه بین الدّنیا و الآخرة، فاختار الآخرة، و لم یرد الدّنیا، و إنّکم بضعة «1» من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و اللّه «1» لا یلیها أحد منکم أبدا، و ما صرفها اللّه عزّ و جلّ عنکم إلّا للّذی هو خیر لکم، فارجعوا. فأبی، و قال: هذه کتبهم و بیعتهم. قال: فاعتنقه ابن عمر و قال: أستودعک اللّه من قتیل.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 192 رقم 246، تهذیب ابن بدران، 4/ 329- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2603- 2604، الحسین بن علیّ،/ 62- 63
أخبرنا أبو طالب علیّ بن عبد الرّحمان بن أبی عقیل، أنبأنا علیّ بن الحسن بن الحسین، أنبأنا أبو محمّد ابن النّحاس، أنبأنا أحمد بن محمّد بن زیاد، أنبأنا أبو بکر یحیی ابن جعفر بن عبد اللّه بن الزّبرقان، أنبأنا شبّابة بن سوار «2»، أنبأنا یحیی بن إسماعیل بن سالم الأسدیّ، قال:
سمعت الشّعبیّ یحدّث عن ابن عمر: «3» إنّه کان بماء له «3»، فبلغه أنّ الحسین بن علیّ قد توجّه إلی العراق، فلحقه علی مسیرة ثلاث لیال، فقال له: أین ترید؟ فقال: العراق. و إذا معه طوامیر کتب، فقال: هذه کتبهم و بیعتهم. فقال: لا تأتهم. فأبی، قال: إنّی محدّثک حدیثا: إنّ جبرئیل أتی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فخیّره بین الدّنیا و الآخرة، فاختار الآخرة، و لم یرد الدّنیا، و إنّکم «4» بضعة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و اللّه لا یلیها أحد منکم أبدا، و ما صرفها اللّه عنکم إلّا للّذی هو خیر لکم. فأبی أن یرجع، قال: فاعتنقه ابن عمر و بکی و قال:
أستودعک اللّه من قتیل.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 192- 193 رقم 246، مختصر ابن منظور، 7/ 135- 136- مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 160
__________________________________________________
(1) (1- 1) [التّهذیب: «نبیّکم و أمّته»].
(2)- [فی البدایة مکانه: «و قال غیر واحد عن شبّابة بن سوار ...»].
(3) (3- 3) [البدایة: «أنّه کان بمکّة»].
(4)- [البدایة: «إنّک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 186
أخبرنا «1» أبو محمّد بن طاووس، أنبأنا أبو القاسم ابن أبی العلا [ء]، أنبأنا أبو الحسن محمّد بن عوف بن أحمد المزنیّ «2»، أنبأنا أبو القاسم الحسن بن علیّ.
«3» حیلولة: قال: و أنبأنا «3» ابن أبی العلا [ء]، أنبأنا أبو عبد اللّه محمّد بن حمزة بن محمّد بن حمزة الحرّانی، قال: «4» قرأ علی أبی القاسم الحسن بن علیّ البجلی، أنبأنا أبو بکر أحمد بن علیّ بن سعید، أنبأنا یحیی بن معین «5»، أنبأنا أبو عبیدة، أنبأنا «4» سلیم بن حیّان، «6» و قال الحرّانیّ: سلیمان بن سعید بن مینا [ء] «6» قال:
سمعت عبد اللّه بن عمر یقول: «7» عجّل حسین قدره، «8» عجّل حسین قدره «8»، و اللّه «9» لو أدرکته «10» ما کان لیخرج «10» إلّا أن یغلبنی، ببنی هاشم فتح «11»، و ببنی هاشم ختم «12»، فإذا رأیت الهاشمیّ قد ملک، فقد ذهب الزّمان.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 193 رقم 247، تهذیب ابن بدران، 4/ 329، مختصر ابن منظور، 7/ 136- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2604، الحسین بن علیّ،/ 62- 63؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 160- 161
(أخبرنا) الشّیخ الإمام الزّاهد الحافظ أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ
__________________________________________________
(1)- [ابن العدیم: «أخبرنا أبو نصر محمّد بن هبة القاضی، فیما أذن لنا فی روایته عنه، قال: أخبرنا الحافظ أبو القاسم علیّ بن الحسن الدّمشقیّ، قال: أخبرنا»].
(2)- [ابن العدیم: «المزّیّ»].
(3) (3- 3) [ابن العدیم: «قال: و أخبرنا»].
(4) (4- 4) [ابن العدیم: «حدّثنا»].
(5)- [و فی البدایة مکانه: «و قال یحیی بن معین ...»].
(6- 6) [فی ابن العدیم: «و قال الحرّانیّ: سلیمان عن سعید بن مینا»، و فی البدایة: «عن سعید بن میناء»].
(7)- [و فی التّهذیب مکانه: «و کان ابن عمر یقول ...»، و فی المختصر: «و عن سعید بن مثنّی: أنّ عبد اللّه بن عمر قال ...»].
(8- 8) [لم یرد فی التّهذیب و البدایة].
(9)- [لم یرد فی ابن العدیم].
(10- 10) [البدایة: «ما ترکته یخرج»].
(11)- [البدایة: «فتح هذا الأمر»].
(12)- [البدایة: «یختم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 187
القضاة إسماعیل بن أحمد البیهقیّ، أخبرنا والدی أحمد بن الحسین، أخبرنا أبو عبد اللّه الحافظ، حدّثنا محمّد بن یعقوب، حدّثنا یحیی بن أبی طالب، حدّثنا شبّابة بن سوار، حدّثنا یحیی بن إسماعیل الأسدیّ، قال: سمعت الشّعبیّ یحدّث عن ابن عمر: أنّه کان بماء له، فبلغه أنّ الحسین بن علیّ توجّه إلی العراق، فلحقه علی مسیره ثلاث لیال، فقال له:
أین ترید؟ قال: العراق. و إذا معه طوامیر و کتب، فقال: هذه کتبهم و بیعتهم. فقال:
لا تأتهم. فأبی، فقال: إنّی محدّثک حدیثا: إنّ جبرئیل علیه السّلام أتی النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فخیّره بین الدّنیا و الآخرة، فاختار الآخرة، و لم یرد الدّنیا، و أنتم بضعة من رسول اللّه، لا یلیها أحد منکم، و ما صرفها اللّه عنکم إلّا للّذی هو خیر لکم. قال: فأبی أن یرجع، فاعتنقه ابن عمر و بکی؛ و قال: أستودعک اللّه من قتیل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 221
فلمّا أراد الخروج من مکّة جاءه عبد اللّه بن عمر فقال: إلی أین تسیر یا أبا عبد اللّه؟
قال: هذه بیعة أهل العراق و کتبهم قد أتتنی. قال: أتسیر إلی قوم قتلوا أباک، و خذلوا أخاک، و کانت طاعتهم لهما أکثر ممّا لک الآن؟ و جعل عبد اللّه یثبّطه عن الخروج. فلمّا أبی علیه اعتنقه و قال: أستودعک اللّه من قتیل.
البرّی، الجوهرة،/ 42
قال الواقدیّ: و لمّا بلغ عبد اللّه بن عمر ما عزم علیه «1» الحسین، دخل علیه ببفری [؟] فلامه و وبّخه، و نهاه عن المسیر، و قال له: یا أبا عبد اللّه «1»! سمعت جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، یقول: ما لی و للدّنیا، و ما للدّنیا و ما لی، و أنت بضعة منه. «2» و ذکر له نحو ما ذکر ابن عبّاس «2»، «3» فلمّا رآه مصرا علی المسیر، قبّل ما بین عینیه و بکی «4»، و قال: أستودعک اللّه من قتیل.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 137- مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 245
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الأسرار: «الحسین من المسیر إلی الکوفة و دخل علیه، و قال: بأبی و نفسی لک الفداء یا ابن رسول اللّه»].
(2) (2- 2) [الأسرار: «و ریحانته، و سیّد شباب أهل الجنّة، و هذا یزید رأس الضّلالة، و من یسمع منه إذا قاتل، و لست آمن علیک منه»].
(3)- [و من هنا حکاه عنه فی المعالی، 1/ 248 و قد أخطأ فنسبه إلی ابن عبّاس].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 188
یحیی بن إسماعیل البجلّیّ،
حدّثنا الشّعبیّ قال: کان ابن عمر قدم المدینة، فأخبر أنّ الحسین قد توجّه إلی العراق، فلحقه علی مسیرة لیلتین، فقال: أین ترید؟ قال: العراق. و معه طوامیر و کتب، فقال: لا تأتهم. قال: هذه کتبهم و بیعتهم. فقال: إنّ اللّه خیّر نبیّه بین الدّنیا و الآخرة، فاختار الآخرة، و إنّکم بضعة منه، لا یلیها أحد منکم أبدا، و ما صرفها اللّه عنکم إلّا للّذی هو خیر لکم، فارجعوا. فأبی، فاعتنقه ابن عمر، و قال: أستودعک اللّه من قتیل.
زاد فیه الحسن بن عیینة: عن یحیی بن إسماعیل،
عن الشّعبیّ: ناشده و قال: إنّ أهل العراق قوم مناکیر، قتلوا أباک، و ضربوا أخاک، و فعلوا و فعلوا.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 196- 197
عن الشّعبیّ قال: بلغ ابن عمر و هو بمال «1» له أنّ الحسین بن علیّ توجّه إلی العراق، فلحقه علی مسیرة یومین أو ثلاثة، فقال له: إلی أین؟ فقال له: هذه کتب أهل العراق و بیعتهم. فقال له: لا تفعل. فأبی، فقال له ابن عمر: إنّ جبریل أتی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، فخیّره بین الدّنیا و الآخرة، فاختار الآخرة، و لم یختر الدّنیا، و إنّکم بضعة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، کذلک یرید منکم. فأبی، فاعتنقه، و قال: أستودعک اللّه، و السّلام. خرجه أبو حاتم.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 150
و عن الشّعبیّ قال: إنّما أراد الحسین بن علیّ أن یخرج إلی أرض، أراد أن یلقی ابن عمر، فسأل عنه، فقیل له: إنّه فی أرض له. فأتاه لیودعه، فقال له: إنّی أرید العراق.
فقال: لا تفعل، فإنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: خیّرت بین أن أکون ملکا نبیّا، أو نبیّا عبدا، فقیل لی: تواضع، فاخترت أن أکون نبیّا عبدا؛ و إنّک بضعة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، فلا تخرج. قال: فأبی، فودّعه و قال: أستودعک اللّه من مقتول. رواه البزار و الطّبرانیّ فی الأوسط، و رجال البزار ثقات.
الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 192
__________________________________________________
(1)- المال: کلّ ما یقتنی و یملک من الأعیان، و أکثر ما یطلق عند العرب علی الإبل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 189
و قال الشّعبیّ: کان ابن عمر قدم المدینة، فأخبر أنّ الحسین قد توجّه إلی العراق، فلحقه علی مسیرة لیلتین، فنهاه، فقال: هذه کتبهم و بیعتهم، فقال: إنّ اللّه خیّر نبیّه، صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بین الدّنیا و الآخرة، فاختار الآخرة، و أنّکم بضعة منه، لا یلیها أحد منکم، و ما صرفها اللّه عنکم إلّا للّذی هو خیر. فأبی، فاعتنقه ابن عمر و قال: أستودعک اللّه من قتیل.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 356- 357
و قال له ابن عمر: لا تخرج؛ فإنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم خیّره اللّه بین الدّنیا و الآخرة، فاختار الآخرة، و إنّک بضعة منه، و لا تنالها- یعنی الدّنیا-. و اعتنقه، و بکی، و ودّعه؛ فکان ابن عمر یقول: غلبنا حسین بالخروج، و لعمری لقد رأی فی أبیه و أخیه عبرة.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 206
و قال له ابن عمر نحو ذلک، فأبی فبکی ابن عمر، و قبّل ما بین عینیه، و قال:
أستودعک اللّه من قتیل. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117- عنه: القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 120
فخرج الحسین من مکّة قاصدا للعراق و لم یعلم بخروجه ابن عمر، فخرج خلفه، فأدرکه علی میلین من مکّة، فقال: ارجع. فأبی، فقال: إنّی محدّثک حدیثا إنّ جبریل أتی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، فخیّره بین الدّنیا و الآخرة، فاختار الآخرة، و إنّک بضعة منه، و اللّه لا یلیها أحد منکم. فقال: إنّ معی حملین من کتب أهل العراق ببیعتهم. فقال: ما تصنع بقوم قتلوا أباک، و خذلوا أخاک؟ فأبی إلّا المضی، فاعتنقه، و بکی، و قال: استودعتک اللّه من قتیل.
ثمّ سافر، فکان ابن عمر یقول: غلبنا الحسین بالخروج، و لعمری لقد رأی فی أخیه و أبیه عبرة.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 204- 205
و مرّ بالتّنعیم «2»، فمانعه ابن عمر، و کان علی ماء له، فلم یمتنع.
السّماوی، إبصار العین،/ 6
__________________________________________________
(1)- و ابن عمر نیز امثال این سخنان گفت و حسین ابا کرد و ابن عمر گریه و زاری کرد و به روی او بوسه داد و گفت: «شما را به خدای سپردم از قتل.»
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 341
(2)- [فی المطبوع: «بالنّعیم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 190

الإمام علیه السّلام یلتقی بقافلة قادمة من الیمن‌

قالوا: و لقی الحسین بالتّنعیم عیرا قد أقبل بها من الیمن، بعث بها بجیر بن ریسان الحمیریّ إلی یزید بن معاویة- و کان عامله علی الیمن- و علی العیر ورس و حلل، و رسله فیها ینطلقون إلی یزید. فأخذها الحسین، فانطلق بها معه، و قال لأصحاب الإبل: لا أکرهکم، من أحبّ أن یمضی معنا إلی العراق و فیناه کراه و أحسنّا صحبته، و من أحبّ أن یفارقنا من مکاننا هذا أعطیناه من الکرا [ء] علی قدر ما قطع من الأرض.
فأوفی من فارقه حقّه بالتّنعیم، و أعطی من مضی معه و کساهم. فیقال: إنّه لم یبلغ کربلاء منهم إلّا ثلاثة نفر، فزادهم عشرة دنانیر، عشرة دنانیر، و أعطاهم جملا جملا، و صرفهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 375- 376، أنساب الأشراف، 3/ 164 رقم 26
قالوا: و لمّا فصل الحسین بن علیّ من مکّة سائرا، و قد وصل إلی التّنعیم، لحق عیرا مقبلة من الیمن، علیها ورس و حناء ینطلق به إلی یزید بن معاویة، فأخذها و ما علیها، و قال لأصحاب الإبل: من أحبّ منکم أن یسیر معنا إلی العراق أوفیناه کراءه و أحسنّا صحبته، و من أحبّ أن یفارقنا من هاهنا أعطیناه من الکراء بقدر ما قطع من الأرض.
ففارقه قوم، و مضی معه آخرون. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 244- 245
__________________________________________________
(1)- گویند:
«و چون امام حسین علیه السّلام از مکّه بیرون آمد و به تنعیم رسید (1)، به کاروانی برخورد که روناس و حنا برای یزید بن معاویه می‌برد. کاروان و کالای آن را گرفت و به شترداران فرمود: «هرکس از شما که دوست داشته باشد با ما به عراق بیاید، کرایه او را کامل پرداخت می‌کنیم و با او نیکرفتاری خواهیم کرد و هرکس می‌خواهد برگردد، کرایه او را تا همین‌جا می‌پردازیم.»
گروهی از ایشان پذیرفتند و همراه شدند و گروهی برگشتند.
(1). تنعیم: جایی نزدیک مکّه در راه مدینه که امروز کنار شهر مکّه قرار دارد و محلّ احرام برای عمره است. (م)
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 292- 293
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 191
قال: ثمّ إنّ الحسین أقبل حتّی مرّ بالتّنعیم، فلقی بها «1» عیرا قد أقبل بها من الیمن، بعث بها بحیر بن ریسان الحمیریّ إلی یزید بن معاویة،- و کان عامله علی الیمن- و علی العیر الورس و الحلل «2» ینطلق بها إلی یزید «2»، فأخذها الحسین، فانطلق بها؛ ثمّ قال لأصحاب الإبل: لا أکرهکم، من أحبّ «3» أن یمضی معنا إلی العراق أوفینا کراءه، و أحسنّا صحبته، و من أحبّ أن یفارقنا من مکاننا هذا أعطیناه من الکراء علی قدر ما قطع من الأرض.
قال: فمن فارقه منهم حوسب، فأوفی حقّه، و من مضی منهم معه، أعطاه کراءه و کساه. «4»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 385- 386- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 153؛ الهاشمی، الحسین فی طریقه إلی الشّهادة،/ 26
و سار حتّی أتی التّنعیم، فلقی عیرا قد أقبلت من الیمن، فاستأجر من أهلها جمالا لرحله و أصحابه، و قال لأصحابها: من أحبّ أن ینطلق معنا إلی العراق و فیناه کرائه «5»، و أحسنّا صحبته، و من أحبّ أن یفارقنا فی بعض الطّریق أعطیناه کراه علی قدر ما قطع من الطّریق، فمضی معه قوم، و امتنع آخرون. «6»
__________________________________________________
(1)- [فی الحسین فی طریقه إلی الشّهادة مکانه: «و لمّا وصل الحسین بظعنه إلی التّنعیم، لقی بها ...»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(3)- [الحسین و أصحابه: «أحبّ منکم»].
(4)- گوید:
آن‌گاه حسین برفت تا به تنعیم رسید و کاروانی را آن‌جا دید که از یمن می‌آید و بحیر بن ریسان حمیری که از جانب یزید عامل یمن بود، برای وی فرستاده بود. بار کاروان روناس و حله بود که پیش یزید می‌بردند. حسین کاروان را بگرفت و همراه ببرد. پس از آن به شتربانان گفت: «شما را مجبور نمی‌کنم. هرکه خواهد با ما به عراق آید، کرایه او را می‌دهیم و مصاحبتش را نکو می‌داریم و هرکه نخواهد، همین‌جا از ما جدا شود، کرایه او را به مقدار مسافتی که پیموده می‌دهیم.»
گوید: هرکس از آنها که از وی جدا می‌شد، حساب کردند و حقّ او را بدادند و هرکس از آنها که همراه وی برفت، کرایه وی را بداد و جامه پوشانید.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2968- 2969
(5)- [فی البحار و العوالم: «کراه»].
(6)- تا به تنعیم (که نام جایی است در سه میلی یا چهار میلی مکّه) رسیدند. در آن‌جا قافله‌ای دید که از یمن می‌آمدند. پس، شترانی از آنان برای بارهای خود و همراهانش کرایه کرد و به صاحبان شتر فرمود:
«هرکه از شما می‌خواهد با ما به عراق بیاید، ما کرایه او را می‌دهیم و در زمان همراه بودنش، به او نیکی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 192
المفید، الإرشاد، 2/ 69- 70- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 365- 366؛ البحرانی، العوالم، 17/ 215- 216
و سار علیه السّلام حتّی مرّ (بالتّنعیم)، فلقی هناک عیرا تحمل الورس و الحلل إلی یزید بن معاویة من عامله بالیمن بحیر بن ریسان الحمیریّ، فأخذ الحسین ذلک کلّه، و قال لأصحاب الإبل: لا أکرهکم، من أحبّ أن یمضی معنا للعراق أوفیناه کراه؛ و أحسنّا صحبته، و من أحبّ أن یفارقنا من مکاننا هذا أعطیناه من الکری ما قطع من الأرض.
فمن فارقه منهم حوسب و أوفاه حقّه، و من مضی معه أعطاه کراه و کساه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 220
و ساروا فمرّوا بالتّنعیم، فرأی بها «1» عیرا قد أقبلت من الیمن، بعث بها بحیر بن ریسان من الیمن إلی یزید بن معاویة- و کان عامله علی الیمن- و علی العیر، الورس و الحلل، فأخذها الحسین، و قال لأصحاب الإبل: من أحبّ منکم أن یمضی معنا إلی العراق أوفینا کراءه، و أحسنّا صحبته، و من أحبّ أن یفارقنا من مکاننا أعطیناه نصیبه من الکراء. فمن فارق منهم أعطاه حقّه، و من سار معه أعطاه کراءه و کساه. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 276- مثله القمی، نفس المهموم،/ 171- 172
__________________________________________________
- کنیم؛ و هرکه می‌خواهد در راه از ما جدا شود، به هر اندازه که همراه ما باشد، کرایه آن اندازه راه او را می‌پردازیم.»
پس، گروهی از آنان با آن حضرت به راه افتادند و گروهی دیگر از رفتن خودداری کردند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 69- 70
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: «و سار حتّی أتی التّنعیم، فلقی بها ...»].
(2)- حسین و یاران او راه خود را گرفتند و رفتند تا به محلّ تنعیم رسیدند. در آن‌جا، قافله‌ای دید که از یمن آمده بود و بحیر بن ریسان که عامل یزید بن معاویه در یمن بود، آن را با بارهای ورس (مانند زعفران و مخصوص یمن) و حله و اموال دیگر روانه کرده بود. حسین آن اموال را گرفت و به ساربانان گفت: «هرکه مایل باشد با ما به عراق بیاید، ما کرایه او را می‌پردازیم، و من به خوبی از او نگهداری و یاری می‌کنم، و هرکه مایل باشد ما را ترک کند، ما کرایه او را می‌پردازیم.»
هرکه رفت حقّ او را (کرایه) پرداخت و هرکه همراهی کرد، به او خلعت داد و کرایه را هم تأدیه نمود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 139- 140
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 193
ثمّ أقبل الحسین، حتّی مرّ بالتّنعیم، فلقی إبلا علیها هدیّة مع بحیر بن ریسان الحمیریّ إلی یزید بن معاویة- و کان عامله علی الیمن- و علیها الورس و الحلل، فأخذها الحسین علیه السّلام و قال لأصحاب الإبل: من أحبّ أن ینطلق منکم معنا إلی العراق و فیناه کراه، و أحسنّا صحبته، و من أحبّ أن یفارقنا من مکاننا هذا أعطیناه من الکراء بقدر ما قطع من الطّریق. فمضی قوم، و امتنع آخرون.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 21
ثمّ سار حتّی مرّ «1» بالتّنعیم، فلقی «2» هناک عیرا تحمل هدیّة قد بعث بها بحیر بن ریسان «3» الحمیریّ عامل الیمن إلی یزید بن معاویة، «4» «5» فأخذ علیه السّلام الهدیّة «4»، لأنّ حکم أمور المسلمین إلیه «5»، و قال لأصحاب الجمال «6»: من أحبّ «7» أن ینطلق معنا إلی العراق وفّیناه کراه، و أحسنّا معه «8» صحبته، و من یحبّ «9» أن یفارقنا «10» أعطینا کراه «10» بقدر ما قطع من الطّریق. فمضی معه قوم، و امتنع آخرون. «11» «12»
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «قرب»].
(2)- [الحسین علیه السّلام و أصحابه: «تلقّی»].
(3)- [الأسرار: «ریّان»].
(4) (4- 4) [فی البحار و العوالم و المعالی: «و کان عامله علی الیمن، و علیها الورس و الحلل، فأخذها علیه السّلام»].
(5) (5- 5) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و علیها الورس و الحلل، فأخذ الهدیّة»].
(6)- [فی البحار و العوالم: «الإبل»].
(7)- [فی البحار و العوالم: «أحبّ منکم»].
(8)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الأسرار].
(9)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «أحبّ»].
(10- 10) [فی البحار و المعالی: «من مکاننا هذا أعطیناه من الکری»].
(11)- [أضاف فی أعیان الشّیعة: «و إنّما أخذها، لأنّها من مال المسلمین و مرجع أمورهم إلیه، لا إلی یزید الّذی لیس أهلا للخلافة»].
(12)- سپس حضرت به راه خود ادامه داد تا گزارش به تنعیم افتاد. آن‌جا قافله‌ای دید که بار قافله هدیه‌ای بود که بحیر بن ریسان حمیری، استاندار یمن برای یزید بن معاویه فرستاده بود. حضرت، بار قافله را تحویل گرفت که زمامداری مسلمین حقّ مسلّم او بود و به شترداران فرمود: «هرکس دوست دارد با ما به عراق بیاید، کرایه‌اش را تماما می‌پردازیم و از همراهیش قدردانی می‌کنیم و هرکس بخواهد از ما جدا شود، به همان اندازه که از راه طی کرده، کرایه‌اش را خواهیم پرداخت.»
جمعی به همراهش آمدند و جمعی دیگر خودداری نمودند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 68- 69
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 194
ابن طاووس، اللّهوف،/ 69- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 367؛ البحرانی، العوالم، 17/ 217؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 246؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه،/ 153؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594، لواعج الأشجان،/ 76؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 258
و سار، فمرّ بالتّنعیم «1»، فرأی عیرا قد أقبلت من الیمن، بعث بها بحیر بن ریسان الحمیریّ عامل الیمن إلی یزید، و علیها الورس «2» و الحلل، فأخذها الحسین.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 409- 410
قال: ثمّ إنّ الحسین مرّ بالتّنعیم، فلقی بها عیرا قد بعث بها بجیر بن زیاد الحمیریّ- نائب الیمن- قد أرسلها من الیمن إلی یزید بن معاویة، علیها ورس و حلل کثیرة، فأخذها الحسین و انطلق بها، و استأجر أصحاب الجمال علیها إلی الکوفة، و دفع إلیهم أجرتهم. «3»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 166
و سار الحسین من مکّة، و مرّ «بالتّنعیم»، فلقی عیرا علیها ورس و حلل أرسلها إلی «یزید بن معاویة»، والیه علی الیمن بحیر بن یسار الحمیریّ، فأخذها الحسین علیه السّلام، و قال لأصحاب الإبل: من أحبّ منکم أن ینصرف معنا إلی العراق أوفینا کراءه، و أحسنّا صحبته، و من أحبّ المفارقة أعطیناه من الکراء علی ما قطع من الأرض. ففارقه بعضهم،
__________________________________________________
(1)- التّنعیم: موضع قریب من مکّة فی الحلّ، علی فرسخین منها.
(2)- کذا جاء فی النّسخة (ن)، مثل الکامل و تاریخ الطّبریّ، و جاء فی النّسخة (ک): «الوشی». و الورس:
نبت أصفر یزرع بالیمن و یصبغ به- و الوشی: نوع من الثّیاب المنقوشة.
(3)- چون حسین علیه السّلام از مکه بیرون شد و چند میل طی مسافت فرمود، به منزل تنعیم رسید. کاروانی را نگریست که مبلغی برد یمانی و پاره ورس و بعضی اشیای نفیسه حمل می‌داد و این جمله را بحیر بن ریسان حمیری که عامل یمن بود، به نزدیک یزید انفاذ داشته بود. حسین علیه السّلام که رتق و فتق امور مسلمانان از جانب خدای خاص او بود، آن احمال را مأخوذ داشت و شتربانان را فرمود که: «خواهید با ما سفر عراق می‌کنید و شتران خود را بهای کری از ما می‌ستانید؛ و اگرنه بهای کری تا این‌جا که حمل داده‌اید، بگیرید و باز شوید.»
جماعتی ملازمت رکاب آن حضرت اختیار کردند و گروهی بهای کری بگرفتند و باز شدند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 126- 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 195
و مضی من أحبّ صحبته.
و کان الحسین علیه السّلام یری أنّ هذا ماله الّذی جعله اللّه تعالی له یتصرّف فیه کیف شاء، لأنّه إمام علی الأمّة، منصوب من «المهیمن» سبحانه، و قد اغتصب یزید و أبوه حقّه و حقّ المسلمین، فکان من الواجب علیه أن یحتوی علی فی‌ء المسلمین، لیعش المحاویج منهم، و قد أفاض علی الأعراب الّذین صحبوه فی الطّریق و رفعوا إلیه ما معهم من مضض الفقر، غیر أنّ محتوم القضاء لم یکن سیّد شباب أهل الجنّة من استرداد ما اغتصبه الجائرون من أموال أمّة النّبیّ الأعظم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و إن ارتفعت بتضحیته المقدّسة عن البصائر حجب التّمویه، و عرفوا ضلال المستعدین علی الخلافة الإلهیّة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 122
و واصل الحسین علیه السّلام سیره بعد خروجه من مکّة، حتّی إذا قارب (التّنعیم)، لقی (عیرا) قد أقبلت من الیمن، تحمل ورسا و حللا کثیرة، أرسلها والی الیمن بجیر بن ریسان الحمیریّ إلی یزید، فأخذها الحسین، و استأجر من أهلها جمالا لرحله و لأصحابه، و قال لأصحاب الإبل: من أحبّ منکم الانصراف فلینصرف، و من أحبّ أن ینطلق معنا إلی العراق وفّیناه کراه، و أحسنّا صحبته، و من أحبّ أن یفارقنا فی بعض الطّریق أعطیناه من کراه علی قدر ما قطع من الطّریق. فمضی معه قوم، و امتنع آخرون.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 175- 176
و هو [التّنعیم] ما بین مکّة، و سرف علی فرسخین، و قیل أربعة فراسخ، و هی فعلا محلّ میقات العمرة المفردة. فلقی بها عیرا و جملا، و قد أقبلت من الیمن، بعث بها یحیی بن ریسان «1» من الیمن إلی یزید بن معاویة- و کان عامله علی الیمن- و علی العیر الورس و الحلل، فأخذه الحسین علیه السّلام، لأنّ حکم أمور المسلمین إلیه، و قال لأصحاب الإبل: من أحبّ منکم أن یمضی معنا إلی العراق أوفیناه، و أحسنّا صحبته، و من أحبّ أن یفارقنا من مکاننا أعطیناه نصیبه من الکد بقدر ما قطع من الطّریق. فمضی قوم معه، و امتنع آخرون.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 54- 55
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «رسیان»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 196

لقاء الإمام الحسین علیه السّلام بالفرزدق‌

قال: أخبرنا عبد اللّه بن الزّبیر الحمیدیّ، قال: حدّثنا سفیان بن عیینة، قال: حدّثنی لبطة بن الفرزدق، و هو فی الطّواف، و هو مع ابن شبرمة، قال: أخبرنی أبی، قال: خرجنا حجّاجا، فلمّا کنّا بالصّفاح إذا نحن برکب علیهم الیلامق، و معهم الدّرق، فلمّا دنوت منهم إذا أنا بحسین بن علیّ، فقلت: أی أبو عبد اللّه؟ قال: یا فرزدق، ما وراءک؟ قال: أنت أحبّ النّاس إلی النّاس، و القضاء فی السّماء، و السّیوف مع بنی أمیّة.
قال: ثمّ دخلنا مکّة، «1» فلمّا کنّا بمنی «2» «1» قلت له: لو أتینا عبد اللّه بن عمرو، فسألناه عن حسین و عن مخرجه. فأتینا منزله بمنی، فإذا نحن بصبیة له سود مولّدین «3» یلعبون، قلنا: أین أبوکم؟ قالوا: فی الفسطاط یتوضّأ. فلم یلبث «4» أن خرج علینا من فسطاطه، فسألناه عن حسین، فقال: أما إنّه لا یحیک فیه السّلاح! قال: فقلت له: تقول هذا فیه، و أنت الّذی قاتلته و أباه؟! فسبّنی و سببته «5».
ثمّ خرجنا حتّی أتینا ماء لنا یقال له: «تعشار»، فجعل لا یمرّ بنا أحد إلّا سألناه عن حسین، حتّی مرّ بنا رکب، فنادیناهم: ما فعل حسین بن علیّ؟ قالوا: قتل. فقلت: فعل اللّه بعبد اللّه بن عمرو «6»، و فعل.
قال سفیان: ذهب الفرزدق إلی غیر المعنی «7»- أو قال: الوجه- إنّما قال: «7» لا یحیک فیه السّلاح و «8» لا یضرّه [53/ أ] القتل مع ما قد سبق له.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 62- 63 رقم 284- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 205- 206، تهذیب ابن بدران، 4/ 332، مختصر ابن منظور، 7/ 144
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی المختصر].
(2)- [التّهذیب: «بها»].
(3)- [التّهذیب: «مولودون»].
(4)- [التّهذیب و المختصر: «فلم نلبث»].
(5)- [ابن عساکر ط المحمودیّ و المختصر: «فسببته»].
(6)- [التّهذیب: «بعبد اللّه بن عمرو بن العاص»].
(7- 7) [فی ابن عساکر ط المحمودیّ: «أو قال: الوجه- إنّما هو»، و فی التّهذیب و المختصر: «إنّما هو»].
(8)- [لم یرد فی التّهذیب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 197
قال: أخبرنا عبد اللّه بن الزّبیر الحمیدیّ، قال: حدّثنا سفیان، قال: حدّثنا شیعیّ لنا یقال له العلاء بن أبی العبّاس، عن أبی جعفر، عن عبد اللّه بن عمرو: أنّه قال فی حسین:
خرج «1»، أما إنّه لا یحیک فیه السّلاح.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 63 رقم 285- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 206
قال: أخبرنا موسی بن إسماعیل، قال: حدّثنا معاویة بن عبد الکریم، عن مروان الأصغر، قال: حدّثنی الفرزدق بن غالب، قال:
لمّا خرج الحسین بن علیّ رحمه اللّه «2» لقیت عبد اللّه بن عمرو، فقلت له: إنّ هذا الرّجل قد خرج، فما تری؟ قال: أری أن تخرج معه، فإنّک إن أردت دنیا أصبتها، و إن أردت آخرة أصبتها.
قال: فرحلت نحوه، فلمّا کنت فی بعض الطّریق، بلغنی قتله، فرجعت إلی عبد اللّه بن عمرو فقلت: أین ما قلت لی؟! قال: کان رأیا رأیته.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 63 رقم 286- مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 27/ 122
قال: أخبرنا علیّ بن محمّد، عن الهذلیّ: إنّ الفرزدق قال: لقیت حسینا فقلت: بأبی أنت لو أقمت حتّی یصدر النّاس، لرجوت أن یتقصّف أهل الموسم معک. فقال: لم آمنهم یا أبا فراس. «3»
قال: فدخلت مکّة، فإذا فسطاط و هیئة، فقلت: لمن هذا؟ قالوا: لعبد اللّه بن عمرو ابن العاص، فأتیته، فإذا شیخ أحمر، فسلّمت، فقال: من؟ قلت: الفرزدق، أتری أن أنصر حسینا؟
قال: إذا تصیب أجرا و ذخرا. قلت: بلا دنیا؟ فأطرق، ثمّ قال: یا ابن غالب! لتتمّنّ خلافة یزید، فانظرن، فکرهت ما قال.
__________________________________________________
(1)- [ابن عساکر ط المحمودیّ: «حین خرج:»].
(2)- [المختصر: «لمّا خرج الحسین»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات، 1/ 365].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 198
قال: فسببت یزید و معاویة، قال: مه! [53/ ب] قبّحک اللّه. فغضبت، فشتمته و قمت، و لو حضر «1» حشمه، لأوجعونی.
فلمّا قضیت الحجّ رجعت، فإذا عیر، فصرخت: «2» ألا ما فعل الحسین؟ فردّوا علیّ:
ألا قتل «2».
قال: أخبرنا علیّ بن محمّد، عن جویریة بن أسماء و علیّ بن مدرک، عن إسماعیل بن یسار، قال:
لقی الفرزدق حسینا بالصّفاح، فسلّم علیه، فوصله بأربعمائة دینار، فقالوا: یا أبا عبد اللّه، تعطی شاعرا مبتهرا «3»؟!
قال: إنّ خیر ما أمضیت «4» ما وقیت به عرضک. و الفرزدق شاعر لا یؤمن.
فقال قوم لإسماعیل: و ما عسی أن یقول فی الحسین و مکانه مکانه، و أبوه و أمّه من قد علمت؟
قال: اسکتوا. فإنّ الشّاعر ملعون، إن لم یقل فی أبیه و أمّه قال فی نفسه.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 63- 64 رقم 287- 288- مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 27/ 121
و لمّا صار الحسین إلی الصّفاح، لقیه الفرزدق بن غالب الشّاعر؛ فسأله عن أمر النّاس وراءه. فقال له الفرزدق: الخبیر سألت. إنّ قلوب النّاس معک، و سیوفهم مع بنی أمیّة، و القضاء من السّماء، و اللّه یفعل ما یشاء. فقال الحسین: صدقت.
و حدّثنی إسحاق الفرویّ أبو موسی، عن سفیان بن عیینة، عن لبطة بن الفرزدق، عن أبیه قال:
لقینی الحسین و هو خارج من مکّة فی جماعة علیهم یلامق الدّیباج. فقال: ما وراؤک؟
قلت: أنت أحبّ النّاس إلی النّاس، و السّیوف مع بنی أمیّة، و القضاء من السّماء.
__________________________________________________
(1)- [المختصر: «حضره»].
(2) (2- 2) [المختصر: «ألا بایعا الحسین. فردّوا علی الأفناء»].
(3)- [المختصر: «متهتّرا»].
(4)- [المختصر: «ما أمضیت من مالک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 199
حدّثنی أبو مسعود الکوفیّ، عن عوانة بن الحکم، عن لبطة بن الفرزدق، قال:
أخبرنی أبی، قال:
لقیت الحسین، فقلت له: القلوب معک، و السّیوف مع بنی أمیّة. و إذا فی لسانه ثقل من برسام کان عرض له بالعراق.
حدّثنی أحمد بن إبراهیم الدّورقیّ، حدّثنا وهب بن جریر، عن أبیه، عن الزّبیر بن الخریت قال:
سمعت الفرزدق قال: لقیت الحسین بذات عرق و هو یرید الکوفة، فقال لی: ما تری أهل الکوفة صانعین؟ فإنّ معی حملا من کتبهم. قلت: یخذلونک، فلا تذهب، فإنّک تأتی قوما قلوبهم معک و أیدیهم. علیک. فلم یطعنی.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 376- 377، أنساب الأشراف، 3/ 164- 165 رقم 26- 29
ثمّ سار حتّی إذا انتهی إلی الصّفاح، لقیه هناک الفرزدق الشّاعر مقبلا من العراق، یرید مکّة، فسلّم علی الحسین، فقال له الحسین: کیف خلّفت النّاس بالعراق؟ قال: خلّفتهم و قلوبهم معک، و سیوفهم علیک، ثمّ ودّعه، و مضی الحسین علیه السّلام. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 245
قال أبو مخنف؛ عن أبی جناب، عن عدیّ بن حرملة، عن عبد اللّه بن سلیم و المذریّ قالا: أقبلنا حتّی انتهینا إلی الصّفاح، فلقینا الفرزدق بن غالب الشّاعر، فواقف حسینا، فقال له: أعطاک اللّه سؤلک و أملک فیما تحبّ. فقال له الحسین: بیّن لنا نبأ النّاس خلفک.
فقال له الفرزدق: من الخبیر سألت، قلوب النّاس معک، و سیوفهم مع بنی أمیّة،
__________________________________________________
(1)- امام علیه السّلام حرکت فرمود و چون به منطقه صفاح (1) رسید، فرزدق شاعر (2) که از عراق به کوفه می‌آمد، با ایشان برخورد [کرد] و سلام داد. امام حسین فرمود: «مردم عراق را چگونه دیدی؟»
گفت: «آنان را پشت سر گذاشتم؛ در حالی‌که دلهایشان با تو و شمشیرهایشان بر ضدّ تو بود.»
و سپس تودیع کرد؛ امام حسین علیه السّلام به راه خود ادامه داد.
(1). صفاح: نام جایی میان حنین و منطقه حرم است و نام کوههایی میان مکّه و طائف.
(2). همام بن غالب معروف به فرزدق از شاعران بزرگ قرن اوّل هجرت، دیوان او مکرّر چاپ شده است، ر ک، ابن قتیبه، الشعر و الشعراء ص 381 چاپ بیروت 1969 میلادی. (م)
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 293
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 200
و القضاء ینزل من السّماء، و اللّه یفعل ما یشاء. فقال له الحسین: صدقت، للّه الأمر، و اللّه یفعل ما یشاء، و کلّ یوم ربّنا فی شأن، إن نزل القضاء بما نحبّ، فنحمد اللّه علی نعمائه، و هو المستعان علی أداء الشّکر، و إن حال القضاء دون الرّجاء، فلم یعتد من کان الحقّ نیّته، و التّقوی سریرته. «1» ثمّ حرّک الحسین راحلته فقال: السّلام علیک. ثمّ افترقا «1».
قال هشام، عن عوانة بن الحکم، عن لبطة بن الفرزدق بن غالب، عن أبیه، «2» قال:
حججت بأمّی، فأنا أسوق بعیرها حین دخلت الحرم فی أیّام الحجّ، «3» و ذلک فی سنة ستّین «3»، إذ لقیت الحسین بن علیّ خارجا من مکّة، معه أسیافه و تراسه، فقلت: لمن هذا القطار؟ فقیل: للحسین بن علیّ. فأتیته فقلت: «4» بأبی و أمّی یا ابن رسول اللّه! ما أعجلک عن الحجّ؟ فقال: لو لم أعجل لأخذت. «3» قال: ثمّ سألنی: ممّن أنت؟ فقلت له: امرؤ من العراق. قال: فو اللّه ما فتّشنی عن أکثر من ذلک، و اکتفی بها منّی. «3» فقال: أخبرنی عن النّاس خلفک؟ «5» قال: فقلت له: القلوب معک، و السّیوف مع بنی أمیّة، و القضاء بید اللّه «5».
قال: فقال لی: صدقت «6». قال: فسألته عن أشیاء، فأخبرنی بها من نذور و مناسک؛ «7» قال: و إذا هو ثقیل اللّسان من برسام «8» أصابه بالعراق. «9» قال: ثمّ مضیت، فإذا بفسطاط
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی العبرات].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الحسین علیه السّلام فی طریقه].
(3) (3- 3) [لم یرد فی الحسین علیه السّلام فی طریقه].
(4)- [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «و سلّمت علیه و قلت له: أعطاک سؤلک و أملک فیما تحبّ»].
(5) (5- 5) [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «فقلت: الخبیر سألت، قلوب النّاس معک و سیوفهم علیک و القضاء ینزل من السّماء، و اللّه یفعل ما یشاء»].
(6)- [أضاف فی الحسین علیه السّلام فی طریقه: «للّه الأمر من قبل و من بعد، و کلّ یوم هو فی شأن، إن نزل القضاء بما نحبّ و نرضی، فنحمد اللّه علی نعمائه، و هو المستعان علی أداء الشّکر، و إنّ حال القضاء دون الرّجاء، فلم یبعد من کان الحقّ بنیّته و التّقوی سریرته. فقلت: أجل بلغک اللّه ما تحبّ و کفاک تحذر»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی الحسین علیه السّلام فی طریقه و أضاف: «و حرّک راحلته. و قال: السّلام علیک، ثمّ افترقنا». و فی ذلک یقول:
لقیت الحسین بأرض الصّفاح علیه الیلامق و الدّرق]
(8)- البرسام: علّة یهذی فیه.
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 201
مضروب فی الحرم، و هیئته حسنة، فأتیته، فإذا هو لعبد اللّه بن عمرو بن العاص، فسألنی، فأخبرته بلقاء الحسین بن علیّ، فقال لی: ویلک! فهلّا اتّبعته، فو اللّه لیملکنّ، و لا یجوز السّلاح فیه و لا فی أصحابه، قال: فهممت و اللّه أن ألحق به، و وقع فی قلبی مقالته، ثمّ ذکرت الأنبیاء و قتلهم، فصدّنی ذلک عن اللّحاق بهم، فقدمت علی أهلی بعسفان، قال: فو اللّه إنّی لعندهم إذ أقبلت عیر قد امتارت من الکوفة، فلمّا سمعت بهم خرجت فی آثارهم حتّی إذا أسمعتهم الصّوت و عجلت عن إتیانهم صرخت بهم: ألا ما فعل الحسین بن علیّ؟ قال: فردّوا علیّ: ألا قد قتل. قال: فانصرفت، و أنا ألعن عبد اللّه بن عمرو بن العاص.
قال: و کان أهل ذلک الزّمان یقولون ذلک الأمر، و ینتظرونه فی کلّ یوم و لیلة. قال:
و کان عبد اللّه بن عمرو یقول: لا تبلغ الشّجرة، و لا النّخلة، و لا الصّغیر، حتّی یظهر هذا الأمر. قال: فقلت له: فما یمنعک أن تبیع الوهط؟ قال: فقال لی: لعنة اللّه علی فلان- یعنی معاویة- و علیک. قال: فقلت: لا، بل علیک لعنة اللّه. قال: فزادنی من اللّعن، و لم یکن عنده من حشمه أحد، فألقی منهم شرّا. قال: فخرجت و هو لا یعرفنی- و الوهط حائط لعبد اللّه بن عمرو بالطّائف؛ قال: و کان معاویة قد ساوم به عبد اللّه بن عمرو، و أعطاه به مالا کثیرا، فأبی أن یبیعه بشی‌ء-. «1»
__________________________________________________
(1)- عبد اللّه بن سلیم و مذری گویند:
بیامدیم تا به صفاح رسیدیم. فرزدق بن غالب شاعر را بدیدیم که پیش حسین ایستاد و گفت: «خدا حاجت تو را بدهد و آرزویت را برآرد.»
حسین گفت: «خبر مردمی را که پشت سر نهادی با ما بگوی.»
فرزدق گفت: «از مطلّع پرسیدی؛ دلهای کسان با تو است و شمشیرهایشان با بنی أمیّه. تقدیر از آسمان می‌رسد و خدا هرچه بخواهد می‌کند.»
حسین گفت: «راست گفتی! کار به دست خداست و خدا هرچه بخواهد می‌کند و هرروزی پروردگار ما به کاری دیگر است. اگر تقدیر به دلخواه ما نازل شود، نعمتهای خدا را سپاس می‌داریم و برای‌شکرگزاری کمک از او باید جست. اگر قضا میان ما و مقصود حایل شود، کسی که نیّت پاک و اندیشه پرهیزگاری دارد، اهمیّت ندهد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 202
__________________________________________________
- آن‌گاه حسین مرکب خویش را حرکت داد و گفت: «سلام بر تو!»
و از هم جدا شدند.
فرزدق گوید:
مادرم را به حج بردم. در ایّام حج که شتر او را می‌راندم، وقتی وارد حرم شدم- و این به سال شصتم بود- حسین بن علی را دیدم که از مکّه بیرون می‌شد و شمشیرها و نیزه‌های خویش را همراه داشت. گفتم:
«این قطار از کیست؟»
گفتند: «از حسین بن علی.»
گوید: پیش او رفتم و گفتم: «ای پسر پیمبر خدا! پدر و مادرم به فدایت، چرا حج نکرده با شتاب می‌روی؟»
گفت: «اگر شتاب نکنم، می‌گیرندم.»
گوید:
آن‌گاه از من پرسید: «از کجایی؟»
گفتم: «مردی از عراقم.»
گوید: به خدا بیشتر از این کنجکاوی نکرد و به همین بس کرد و گفت: «از اخبار مردم پشت سر خود، با من بگوی.»
گفتم: «دلها با تو است و شمشیرها با بنی أمیّه و تقدیر به دست خدا.»
گفت: «راست گفتی.»
گوید: چیزهایی درباره نذور و مناسک از او پرسیدم که به من پاسخ داد. امّا از بیماری برسام که در عراق گرفته بود، زبانش سنگین بود.
گوید: آن‌گاه برفتم و داخل حرمسرا پرده‌ای دیدم که وضعی نکو داشت. سوی آن رفتم؛ معلوم شد از عبد اللّه بن عمرو بن عاص است. از من خبر پرسید. به او گفتم که: «حسین بن علی را دیده‌ام.»
گفت: «و ای تو! چرا با وی نرفتی، به خدا به قدرت می‌رسد و سلاح در وی و یارانش به کار نمی‌افتد.» گوید: به خدا آهنگ آن کردم که خودم را به او برسانم که گفته عبد اللّه در دلم اثر کرده بود. آن‌گاه پیمبران و کشته شدنشان را به یاد آوردم و این اندیشه مرا از پیوستن به آنها نگهداشت و از عسفان پیش کسان خویش رفتم.
گوید: به خدا پیش آنها بودم که کاروانی بیامد که از کوفه آذوقه گرفته بود و چون از آمدن کاروان خبر یافتم، به دنبال آن روان شدم و چون به صدارس کاروان رسیدم، صبر نداشتم تا به آنها برسم و بانگ زدم:
«حسین بن علی چه کرد؟»
گوید: جواب دادند: «کشته شد.»
گوید: پس برفتم و عبد اللّه بن عمرو بن عاص را لعنت می‌کردم.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 203
الطّبری، التّاریخ، 5/ 386- 387- عنه: القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 155- 157؛ الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 27؛ المحمودی، العبرات، 1/ 366، 369- 370
و لقی الحسین بن علیّ (رضوان اللّه علیهما) الفرزدق فی مسیره إلی العراق، فسأله عن النّاس، فقال: القلوب معک، و السیوف علیک، و النّصر فی السّماء.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 2/ 268
و قال الفرزدق: خرجت أرید مکّة، فإذا بقباب مضروبة و فساطیط، فقلت: لمن هذه؟ قالوا: للحسین. فعدلت إلیه، فسلّمت علیه، فقال: من أین أقبلت؟ قلت: من العراق. قال: کیف ترکت النّاس؟ قلت: القلوب معک، و السّیوف علیک، و النّصر من السّماء. «1»
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 384- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 275- 276
فروی عن الفرزدق الشّاعر «2» أنّه قال: حججت بأمّی فی سنة ستّین، فبینا «3» أنا أسوق بعیرها «4» حین «5» دخلت «4» الحرم إذ لقیت الحسین بن علیّ علیهما السّلام، خارجا من مکّة
__________________________________________________
- گوید: مردم آن زمان از این قضیه سخن داشتند و هرروز و شب انتظار آن را داشتند. عبد اللّه بن عمرو می‌گفت: «پیش از آن‌که این درخت و این نخل و این صغیر به کمال رسد، این قضیه ظاهر می‌شود.»
گوید: یک روز به او گفتم: «پس چرا رهط را نمی‌فروشی؟»
گفت: «لعنت خدا به فلانی- مقصود معاویه بود- و به تو.»
گفتم: «نه، بلکه لعنت خدا بر تو.»
گوید: «باز مرا لعن کرد. از اطرافیان وی کسی آن‌جا نبود که زحمتی از آنها ببینم.»
گوید: از پیش وی آمدم و مرا نشناخت. رهط باغی بود که عبد اللّه بن عمرو به طایف داشت و معاویه با عبد اللّه از معامله آن گفتگو کرده بود که مالی بسیار بدهد؛ امّا وی نخواسته بود به هیچ بها بفروشد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2969- 2971
(1)- [زاد فی جواهر المطالب: «و اللّه أعلم»].
(2)- [و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «ثمّ سار علیه السّلام حتّی أتی الصّفاح، فلقیه الفرزدق الشّاعر ...»، و فی وسیلة الدّارین: «و سار الحسین علیه السّلام حتّی انتهی إلی الصّفاح و لقیه الفرزدق الشّاعر ...»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة و السّاکبة و الأسرار و وسائل المظفّری و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: «فبینما»].
(4) (4- 4) [مثیر الأحزان: «فی»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و وسائل المظفّری و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «حتّی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 204
مع «1» أسیافه و أتراسه «2»، فقلت: لمن هذا القطار؟ فقیل: للحسین بن علیّ علیهما السّلام. «3» فأتیته، فسلّمت علیه، و قلت له: أعطاک اللّه سؤلک و أملک فیما تحبّ، بأبی أنت و أمّی یا ابن رسول اللّه، ما أعجلک عن الحجّ؟ فقال: لو لم أعجّل لأخذت. ثمّ قال لی: من أنت؟
«4» قلت: امرؤ «5» من العرب. «4» «6» فلا و اللّه ما فتّشنی عن أکثر من ذلک، «6» ثمّ قال لی: أخبرنی عن النّاس خلفک. فقلت: الخبیر سألت، قلوب النّاس معک، و أسیافهم علیک، «7» و القضاء ینزل من السّماء، و اللّه یفعل ما یشاء! فقال: صدقت، للّه الأمر، «8» «6» و کلّ یوم هو «9» فی شأن، إن نزل القضاء بما نحبّ، فنحمد اللّه علی نعمائه، و هو المستعان علی أداء الشّکر، و إن حال القضاء دون الرّجاء، فلم یبعد «10» من کان الحقّ نیّته، و التّقوی سریرته «11». فقلت له: أجل، بلّغک اللّه ما تحبّ، و کفاک ما تحذر «7». «6» و سألته عن أشیاء من نذور و مناسک، فأخبرنی بها، و حرّک راحلته و قال: السّلام علیک. ثمّ افترقنا. «12»
__________________________________________________
(1)- [فی إعلام الوری و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج و المعالی و وسائل المظفّری و مثیر الأحزان: «معه»، و فی بحر العلوم مکانه: «حتّی إذا وصل الصّفاح، لقیه الفرزدق الشّاعر و هو وارد إلی مکّة بقصد الحجّ و مع الحسین ...»].
(2)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و المعالی:
«تراسه»].
(3)- [أضاف فی المعالی و وسیلة الدّارین: «فی النّاسخ: لمّا ورد علی الإمام کان الإمام علیه السّلام یتلو القرآن»].
(4) (4- 4) [بحر العلوم: «و من أین أقبلت؟ قلت: امرؤ من العرب، أقبلت من الکوفة»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی و وسائل المظفّری و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: «رجل»].
(6- 6) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(7- 7) [لم یرد فی إعلام الوری].
(8)- [زاد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج و وسائل المظفّری و مثیر الأحزان: «من قبل و من بعد»، و زاد فی بحر العلوم: «و اللّه یفعل ما یشاء»].
(9)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و الدّمعة السّاکبة: «ربّنا هو» و فی بحر العلوم: «ربّنا»].
(10)- [بحر العلوم: «فلم یتعدّ»].
(11)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و وسائل المظفّری و مثیر الأحزان: «سیرته»].
(12)- از فرزدق شاعر روایت شده [است] که گفت: در سال شصت هجری به همراه مادرم برای بجا آوردن حج به مکّه می‌رفتم. پس، همچنان‌که مهار شتر او را به دست داشتم و در حرم (حدود مکّه که جزء-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 205
المفید، الإرشاد، 2/ 68- 69- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 365؛ البحرانی، العوالم، 17/ 215؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 236- 237؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 245؛ القمی، نفس المهموم،/ 170- 171؛ الیزدی، وسائل المظفّری،/ 435؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 32؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 176- 177؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 230؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 258- 259؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594، لواعج الأشجان،/ 76- 77؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 55
__________________________________________________
- حرم است) وارد شدم، ناگاه حسین بن علی علیه السّلام را دیدار کردم که با شمشیر و اسلحه از مکّه بیرون می‌رود. پرسیدم: «این قطار شتر از کیست؟»
گفتند: «از حسین بن علی علیهما السّلام است.»
پس، به نزد آن حضرت آمده، سلام کرده و عرض کردم: «خداوند، خواسته و آرزویت را در آنچه می‌خواهی، روا سازد. پدر و مادرم به فدایت ای فرزند رسول خدا. چه چیز تو را به شتاب واداشت که از انجام حج دست بازداری؟»
فرمود: «اگر شتاب نمی‌کردم، گرفتار می‌شدم.»
سپس به من فرمود: «تو کیستی؟»
عرض کردم: «مردی از عرب می‌باشم و به خدا سوگند بیش از این از من نپرسید (و تفتیش شناسایی مرا ننمود).»
سپس فرمود: «مرا از مردمی که در پشت سر داری (مردم عراق)، آگاه کن (که درباره یاری ما چگونه هستند)؟
من عرض کردم: «از مرد آگاهی پرسیدی (و من خوب آنان را می‌شناسم). دلهای مردم با شما است؛ ولی شمشیرهاشان با دشمنانتان می‌باشد و قضا (و قدر الهی) از آسمان فرود آید و خدا آنچه خواهد بجا آورد.»
فرمود: «راست گفتی! کار به دست خدا است، و هرروزی در کاری است. پس اگر قضا (و خواست خدا) فرود آمد، بدانچه ما می‌خواهیم و بدان خوشنودیم (و برطبق دلخواه ما بود). پس خدای را بر نعمتهایش سپاس گوییم و او خود نیروی شکرگذاریش را عنایت کند، و اگر بر دلخواه ما نشد، پس دور نشود از خواسته خود آن کس که نیّتش حق باشد و پرهیزگاری پیشه کند.»
من گفتم: «آری (چنین است) خداوند تو را به آنچه دوست داری، برساند و از آنچه بیم آن داری، برحذر دارد.»
و من پرسشهایی (دینی) از نذر و مناسک (حج) از آن حضرت کردم و پاسخ مرا داد و آگاهم کرد.
آن‌گاه اسب خود را به راه انداخت و فرمود: «درود بر تو.» و از همدیگر جدا شدیم.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 68- 69
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 206
و خرج الحسین فی أهل بیته، و نسائه، و صبیته. فلقی الفرزدق الشّاعر بالصّفاح، فتواقفا، فقال له الحسین:
«بیّن لنا نبأ النّاس خلفک».
قال له الفرزدق:
«الخبیر سألت. قلوب النّاس معک، و سیوفهم مع بنی أمیّة، و اللّه یفعل ما یشاء».
فقال له الحسین:
«صدقت، الأمر للّه، یفعل ما یشاء».
ثمّ حرّک راحلته، و قال:
«السّلام علیک».
و افترقا.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 56- 57
و قال علیه السّلام للفرزدق لمّا سأله عن أهل العراق فی جواب قوله: أمّا القلوب، فمعک؛ و أمّا السّیوف، فمع بنی أمیّة علیک، و النّصر من عند اللّه. فقال علیه السّلام: ما أراک إلّا صدقت؛ إنّ النّاس عبید المال، و الدّین لعق علی ألسنتهم، یحوطونه ما درّت به معایشهم، فإذا محّصوا بالبلاء قلّ الدّیّانون.
و فی روایة أخری أنّه قال للفرزدق: للّه الأمر من قبل و من بعد؛ و کلّ ساعة ربّنا فی شأن، إن نزل القضاء بما نحبّ، فنحمد اللّه علی نعمائه و هو المستعان علی أداء الشّکر، و إن حال القضاء دون الرّجاء، فلم یتعدّ من الحقّ نیّته، و التّقوی سریرته. فقال له الفرزدق:
أجل، بلّغک اللّه ما تحبّ، و کفاک ما تحذر.
الحلوانی، نزهة النّاظر،/ 41، 43
(و به) قال: أخبرنا القاضی أبو القاسم علیّ بن المحسن بن علیّ التّنوخیّ بقراءتی علیه، قال: أخبرنا أبو عبد اللّه محمّد بن عمران المرزبانیّ قراءة علیه، قال: حدّثنا أبو بکر أحمد ابن محمّد بن عبد اللّه الجوهریّ، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن عبد الوهاب المروزیّ المعروف بابن أبی الدّیال، قال: حدّثنا محمّد بن عبد اللّه بن سعید الرّازیّ أبو جعفر الوراق،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 207
قال: حدّثنا محمّد بن عبد اللّه بن أبی جعفر المروزیّ، قال: حدّثنا یحیی بن حفص القارئ عن سعید بن خالد، قال: قدم الحسین بن علیّ علیهما السّلام و هو یرید الکوفة حتّی إذا بلغ بستان ابن أبی عامر، لقی الفرزدق بن غالب الشّاعر، فقال له: أین ترید یا ابن رسول اللّه؟ ما أعجلک عن الموسم و ذلک یوم التّرویة؟ قال: فقال: لو لم أعجّل لأخذت أخذا؛ فأخبرنی یا فرزدق الخبر؟ قال: ترکت النّاس قلوبهم معک، و سیوفهم مع بنی أمیّة.
قال: أصدقتنی الخبر.
(و به) قال: أخبرنا الحسن بن علیّ بن محمّد الجوهریّ، و محمّد بن محمّد بن عثمان البندار و غیرهما بقراءتی علی کلّ واحد منهم، قالوا: أخبرنا أبو بکر أحمد بن جعفر بن حمدان بن مالک القطیعیّ، قال: حدّثنا محمّد بن یونس بن موسی القرشیّ، قال: حدّثنا معمر بن المثنّی، قال: حدّثنا «1» لبطة بن الفرزدق عن أبیه، قال: حججت، فمررت بذات عرق، فإذا بها قباب منصوبة، فقلت: ما هذه؟ قالوا: الحسین بن علیّ. فدخلت علیه، فقال: ما الخبر وراءک؟ قال: قلت: القلوب معک، و السّیوف مع بنی أمیّة.
الشّجری، الأمالی، 1/ 166- 167، 186
و بهذا الإسناد [أخبرنا الشیّخ الإمام الزّاهد الحافظ أبو الحسن علیّ بن أحمد العاصمیّ، أخبرنا شیخ القضاة اسماعیل بن أحمد البیهقیّ] عن أحمد بن الحسین، هذا أخبرنا أبو الحسین بن الفضل، أخبرنا عبد اللّه بن جعفر، أخبرنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا أبو بکر الحمیدیّ، حدّثنا سفیان «ح» قال أحمد بن الحسین، أخبرنا عبد اللّه بن یحیی، حدّثنا إسماعیل بن محمّد، حدّثنا أحمد بن منصور عن عبد الرّزّاق، أخبرنا سفیان بن عیینة، حدّثنا لبطة بن الفرزدق عن أبیه الفرزدق بن غالب قال: خرجنا حجّاجا، فلمّا کنّا (بالصّفاح) إذا نحن برکب علیهم الیلامق «2»، و معهم الدّرق، فلمّا دنوت منهم، إذا أنا بالحسین بن علیّ علیه السّلام، فقلت: أبو عبد اللّه! و سلّمت علیه. فقال: ویحک یا فرزدق، ما وراک؟ فقلت: خیر، أنت
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی المختصر، 21/ 229- 230].
(2)- الیلامق: جمع یلمق و هو القباء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 208
أحبّ النّاس إلی النّاس، و القضاء فی السّماء، و السّیوف مع بنی أمیّة. ثمّ فارقناه، و سرنا، فلمّا قضینا حجّنا و کنّا بمنی، قلنا: لو أتینا عبد اللّه بن عمرو، فسألناه عن الحسین و عن مخرجه. فأتینا منزله، فإذا نحن بصبیة له سود مولدین، فقلنا: أین أبوکم؟ فقالوا: فی الفسطاط یتوضّأ. فلم یلبث أن خرج إلینا، فسألناه عن الحسین و مخرجه، فقال: أمّا إنّه لا یحیک «1» فیه السّلاح. فقلت له: أتقول هذا فیه، و أنت بالأمس تقاتله و أباه؟ فسبّنی، فسببته، و خرجنا من عنده، فأتینا ماء لنا یقال له «تعشار»، فجعل لا یمرّ بنا أحد إلّا سألناه عن الحسین، حتّی مرّ بنا رکب، فسألناهم: ما فعل الحسین؟ قالوا: قتل. فقلت:
فعل اللّه بعبد اللّه بن عمرو و فعل.
و فی روایة عبد الرّزّاق قال: فرفعت یدی و قلت: اللّهمّ افعل بعبد اللّه بن عمرو إن کان قد سخر بی. (قال) الحمیدیّ، قال سفیان: أخطأ الفرزدق التّأویل، إنّما أراد عبد اللّه بن عمرو بقوله: لا یحیک فیه السّلاح، أنّه لا یضرّه السّلاح مع ما قد سبق له، لیس أنّه لا یقتل، کقولک: حاک فی فلان ما قیل فیه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 221- 222
و فی روایة أخری: فنزلت [الفرزدق] عن راحلتی، و کان بینی و بینه معرفة، فأخذت بزمام راحلته، قال: ما وراءک؟ قلت: أنت أحبّ النّاس إلی النّاس، و السّیوف مع بنی أمیّة، و القضاء فی السّماء. قال: فشهدت الموسم مع النّاس، فلمّا کان یوم الصّدر، و تقلّع النّاس، فإذا فسطاط، فقلت: لمن هذا الفسطاط؟ فقالوا: لعبد اللّه بن عمرو. فأتیته، فإذا أغیلمة سود قصار یلعبون، قلت: یا غلمان، أین أبوکم؟ قالوا: فی هذ الفسطاط یتوضّأ.
فخرج کأنّه قد توضّأ، فقلت: ما تقول فی هذا الرّجل الّذی خرج؟- یعنی الحسین- قال: لیس یحیک فیه السّلاح. قال: قلت: ألست القائل لفلان کذا و کذا؟ فسبّنی، قال:
قلت: ما مثله إلّا مثل موسی حین خرج هاربا من آل فرعون.
قال الفرزدق: فلمّا کنت علی ماء لنا یقال له تعشار، إذا رفقة من أهل الکوفة، قلت:
ما الخبر؟ قالوا: قتل الحسین- علیه السّلام.
__________________________________________________
(1)- یحیک، أی: یؤثر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 209
لا یحیک فیه السّلاح: أی لا یضرّه السّلاح مع ما قد سبق له، لیس أنّه لا یقتل.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 21/ 230
أخبرنا أبو غالب و أبو عبد اللّه ابنا البنا [ء] قالا: أنبأنا أبو الحسین ابن الآبنوسیّ، أنبأنا أحمد بن عبید بن الفضل إجازة.
حیلولة: قالا: و أنبأنا أبو تمام [الواسطیّ] علیّ بن محمّد إجازة أنبأنا أبو بکر بن بیریّ أنبأنا محمّد بن الحسین الزّعفرانیّ أنبأنا ابن أبی خیثمة، أنبأنا أبی، أنبأنا وهب بن جریر، حدّثنی أبی عن الزّبیر بن الخریت قال:
سمعت الفرزدق یحدّث قال: «1» [لقیت الحسین «2» بن علیّ «2» بذات عرق- و هو یرید الکوفة- فقال لی: ما تری أهل الکوفة صانعین؟ معی حمل بعیر] من کتبهم «3» قلت: لا شی‌ء، یخذلونک، لا تذهب إلیهم. فلم یطعنی.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 208 رقم 261، مختصر ابن منظور، 7/ 145- مثله الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 344
قال الفرزدق:
خرجت من البصرة أرید العمرة، فرأیت عسکرا فی البریّة، فقلت: عسکر من هذا؟
قالوا: عسکر الحسین بن علیّ علیه السّلام، فقلت: لأقضینّ بحقّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فیه «4»، فأتیته، فسلّمت، فقال: من الرّجل؟ فقلت: [49/ أ] الفرزدق بن غالب. قال: هذا نسب قصیر. فقلت: أنت أقصر منّی نسبا، أنت ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، فقال لی: أبو من؟ قلت:
أبو فراس. فقال لی: یا أبا فراس! کیف خلّفت النّاس؟ و من أین؟ و إلی أین؟ قلت: من البصرة، أرید العمرة، و ما سألت عنه من أمر النّاس، فقلوبهم معک، و سیوفهم مع
__________________________________________________
(1)- [و فی تاریخ الإسلام مکانه: «و قال الزّبیر بن الخریت: سمعت الفرزدق یقول: ...»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی تاریخ الإسلام].
(3)- ما بین المعقوفین مأخوذ من نسخة ترکیا، و قد سقط من نسخة العلّامة الأمینی.
(4)- [لم یرد فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 210
بنی أمیّة، و القضاء ینزل من السّماء. فاغرورقت عیناه، و قال: هکذا النّاس فی کلّ زمان أتباع لذی الدّینار و الدّرهم، و الّدین لغو علی ألسنتهم، فإذا فحصوا «1» بالإبتلاء قلّ الدّیّانون.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 27/ 120- 121- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 365
فلمّا کان فی بعض الطّریق لقیه الفرزدق الشّاعر. فقال له الحسین کرّم اللّه وجهه: یا أبا فراس! کیف ترکت النّاس وراک؟ فعلم عن أیّ شی‌ء یسأله. فقال له: یا ابن بنت رسول اللّه! ترکت القلوب معکم، و السّیوف مع بنی أمیّة. فقال: ها إنّها لمملوءة کتبا.
و أشار إلی حقیبة کانت تحته.
العمرانی، الإنباء،/ 14- 15
فلمّا بلغ ذات عرق، رأی الفرزدق الشّاعر، فسأل الخبر، فقال: قلوب النّاس معک، و سیوفهم مع بنی أمیّة. قال: صدقت یا أخا تیم، و إنّ اللّه یفعل ما یشاء و یحکم ما یرید.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 95
ثمّ سار، فلمّا انتهی إلی الصّفاح، لقیه الفرزدق الشّاعر، «2» «3» فقال له: أعطاک اللّه سؤلک و أملک فیما تحبّ «3». فقال له الحسین: بیّن لی خبر النّاس خلفک. قال: الخبیر سألت، قلوب النّاس معک، و سیوفهم مع بنی أمیّة، و القضاء ینزل من السّماء، و اللّه یفعل ما یشاء. فقال الحسین: صدقت، للّه الأمر، یفعل ما یشاء، و کلّ یوم ربّنا فی شأن، إن نزل القضاء بما نحبّ، فنحمد اللّه علی نعمائه، و هو المستعان علی أداء الشّکر، و إن حال القضاء دون الرّجاء، فلم یعتد من کان الحقّ نیّته، و التّقوی سریرته. «4»
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «محّصوا»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 172 و زاد: «ثمّ ذکر قریبا ممّا ذکرناه» عن الإرشاد].
(3) (3- 3) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(4)- و باز به سیر و سفر خود ادامه داد. چون به محل صفاح رسید، فرزدق، شاعر مشهور، او را در آن محل ملاقات کرد و گفت: «خداوند تو را به مرام خود برساند و هر آرزویی که داری، برآورد، و هرچه دوست داری، فراهم کند.»
حسین از او پرسید: «از پشت سر خود چه خبر داری؟»
گفت: «از مرد دانا و بااطّلاع پرسیدی. قلب مردم با تو، ولی شمشیرهای آنها با بنی أمیّه است. قضا هم از آسمان نازل می‌شود و هرچه خدا می‌خواهد، انجام می‌دهد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 211
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 276- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 410
ذکر الطّبریّ و غیره: إنّ عبید اللّه بن سلیم و المذریّ «1» قال: أقبلنا حتّی أتینا إلی الصّفاح، فلقینا الفرزدق الشّاعر بن غالب- و هو حاجّ فی سنة ستّین- قال: بینما أنا أسوق العیر إذ دخلت الحرم، لقیت الحسین علیه السّلام خارجا من الحرم و معه أسیافه و تراسه، فسلّمت علیه و قلت: أعطاک اللّه سؤلک و أملّک فیما تحبّ یا ابن رسول اللّه! ما أعجلک عن الحجّ؟ فقال: لو لم أعجّل لأخذت. ثمّ قال لی: من أنت؟ فقلت: رجل من العرب. فما فتّشنی أکثر من ذلک، ثمّ قال: أخبرنی عن النّاس خلفک. فقلت: الخبیر سألت، قلوب النّاس معک، و أسیافهم علیک. ثمّ حرّک راحلته، و مضی.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 20
و خرج الحسین من مکّة إلی العراق، فلقیه الفرزدق فی الطّریق، فسأله عن أمر النّاس فقال: یا ابن رسول اللّه! القلوب معک، و السّیوف علیک، و النّصر من السّماء.
البرّی، الجوهرة،/ 42
فلمّا وصل بستان بنی عامر، لقی الفرزدق الشّاعر «2» و کان یوم التّرویة، فقال له: إلی أین یا ابن رسول اللّه؟ ما أعجلک عن الموسم؟ قال: لو لم أعجّل لأخذت أخذا، فأخبرنی یا فرزدق عمّا وراءک. فقال: ترکت النّاس بالعراق، قلوبهم معک، و سیوفهم مع بنی أمیّة، فاتّق اللّه فی نفسک، و ارجع. فقال له: یا فرزدق! إنّ هؤلاء قوم لزموا طاعة الشّیطان، و ترکوا طاعة الرّحمان، و أظهروا الفساد فی الأرض، و أبطلوا الحدود، و شربوا الخمور، و استأثروا فی أموال الفقراء و المساکین، و أنا أولی من قام بنصرة دین اللّه، و إعزاز شرعه،
__________________________________________________
- حسین گفت: «راست می‌گویی؛ کار در دست خداست. هرچه خدا می‌خواهد، خواهد شد و پروردگار ما هرروز یک شأن دارد. اگر قضا و قدر موافق آرزوی ما باشد، ما خداوند را بر نعمت خود شکر خواهیم کرد و از او مدد و یاری می‌خواهیم که به ما قدرت ادای شکر را بدهد و اگر قضا و قدر مانع انجام آرزوی ما بشود و آنچه ما دوست داریم انجام نگیرد، هرکه نیّت حق‌پرستی داشته و باطنا پرهیزکار بود، هرگز تعدّی و تجاوز نخواهد کرد (در اقدام خود).»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 140
(1)- [فی المطبوع: «المدرا»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی أعیان الشّیعة، 1/ 594].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 212
و الجهاد فی سبیله، لتکون کلمة اللّه هی العلیا. فأعرض عنه الفرزدق، و سار. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 137- 138
أخبرنا أبو القاسم عبد اللّه بن الحسین بن رواحة الحمویّ، إجازة أو سماعا، قال:
أخبرنا أبو طاهر أحمد بن محمّد بن أحمد الحافظ، قال: أخبرنا أبو عبد اللّه الحسین بن علیّ ابن أحمد بن البسریّ، قرأت علیه، و قرئ علیه و أنا أسمع، قال: أخبرنا أبو محمّد عبد اللّه ابن محمّد بن عبد اللّه السّکریّ قال: أخبرنا إسماعیل بن محمّد بن إسماعیل الصّفّار قال:
حدّثنا أحمد بن منصور الرّمادیّ قال: حدّثنا عبد الرّزّاق- یعنی ابن همام الصّنعانیّ- قال:
أخبرنا ابن عیینة قال: أخبرنی لبطة بن الفرزدق عن أبیه قال: خرجت أرید الحجّ، فلمّا أتیت الصّفاح «2»، إذا بقوم علیهم هذه الیلامق «3»، و علیهم درق، و إذا جماعة، و إذا رکبان
__________________________________________________
(1)- و فرزدق شاعر از جمله موالی علی بود و در آن سال مادر را به حج برده بود. چون نزدیک مکّه رسید، به خدمت حسین رفت و از مناسک حج و مسائلی که مشکل بود، پرسید و گفت: «یا ابن رسول اللّه! ما أعجلک من الحجّ. چه تعجیل داشتی که حج نگذاشتی؟»
گفت: «لو لم أعجّل لأخذت. اگر تعجیل نمی‌کردم، گرفته می‌شدم.»
فرزدق گوید:
مرا گفت: «تو از کجایی؟»
من گفتم: رجل من العرب. قال: أخبرنی عن النّاس خلفک. «مردی‌ام از عرب.» گفت: «خبر ده مرا از مردمی که در پس توأند؛ یعنی اهل عراق.»
فرزدق گفت: «عن الخیر سألت أصدقک.»
گفت: «الصّدق أرید.»
فرزدق گفت: «أمّا القلوب فمعک، و أمّا السّیوف فمع بنی أمیّة علیک. امّا دلهای ایشان با تو است، و امّا شمشیرهای ایشان با بنی أمیّه است بر تو.»
حسین علیه السّلام گفت: «ما أراک إلّا صادقا، إنّ النّاس عبید المال، و إنّ الدّین لعق علی ألسنتهم، یحوطونه ما درّت لهم معایشهم. فإذا محضوا للابتلاء قلّ الدّیّانون. یعنی: نمی‌بینم تو را مگر صادق؛ بدرستی که مردم، بندگان مالند و بدرستی که دین لیسیده شده است بر زبانهای ایشان؛ می‌مکند و فرامی‌گیرند آنچه فرو دهد از شیر برای زندگانی خود. پس هرگاه خالص شود از مالش، کم شوند دینداران.»
بعد از آن، فرزدق وداع کرد و برفت. و حسین علیه السّلام نیز از آن منزل رحلت فرمود.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 276
(2)- الصّفاح: موضع بین حنین و أنصاب الحرم علی یسرة الدّاخل إلی مکّة من مشاش. معجم البلدان.
(3)- الإردیة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 213
قال: فنزلت عن راحلتی، فقلت لبعضهم: ما هذا؟ قالوا: الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما) یرید العراق. قال: فسیبت راحلتی، ثمّ مشیت إلیه حتّی أخذت بالخطام، أو قال بالزّمام، فقلت: أبو عبد اللّه؟ قال أبو عبد اللّه: فما وراءک؟ قال: قلت- و صوابه-: أنت أحبّ النّاس إلی النّاس، و السّیوف مع بنی أمیّة، و القضاء من السّماء. قال: فو اللّه لقد امتعض منها، و ما أعجبته، قال: ثمّ مضی و مضیت.
فلمّا کان یوم النّفر مررت بسرادق (64- و)، فإذا بفنائه صبیان سود فطس، قال:
فأخذت بقفا صبی منهم، فقلت: لمن أنت؟ قال: لعبد اللّه بن عمرو. قال: فقلت: فأین هو؟ قال: فی السّرادق. قال: فدخلت، فسلّمت، فقلت: ما قولک فی الحسین بن علیّ علیهما السّلام؟ قال: لا یحیک فیه سلاحهم «1». قال: فخرجت، قال: فبینا أنا علی ماء بین الکوفة و مکّة إذا إنسان یوضع علی بعیره، قال: فقلت: من أین؟ قال: من الکوفة. قال: قلت:
ما فعل الحسین بن علیّ؟ قال: قتل. قال: فرفعت یدی، فقلت: اللّهمّ افعل بعبد اللّه بن عمرو إن کان یسخر بی.
قال سفیان بن عیینة فی غیر هذه الرّوایة: ذهب الفرزدق إلی غیر المعنی، أو قال:
الوجه، إنّما هو لا یحیک فیه السّلاح لا یضرّه القتل مع ما قد سبق له.
أنبأنا أبو علیّ الحسن بن هبة اللّه بن الحسن بن علیّ الدّوامیّ قال: أخبرنا القاضی محمّد بن عمر بن یوسف الأرمویّ قال: أخبرنا الشّریف أبو الغنائم عبد الصّمد بن علیّ ابن المأمون، قال: أخبرنا الشّریف أبو الفضل محمّد بن الحسن بن الفضل بن المأمون، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن القاسم الأنباریّ، قال: حدّثنا محمّد بن یونس، قال:
حدّثنا أبو عبیدة معمر بن المثنّی التّیمیّ، قال: حدّثنی لبطة بن الفرزدق، عن أبیه قال:
حججت، فلمّا کنت بذات عرق «2» لقینی الحسین بن علیّ یرید الکوفة، فقصدته، فسلّمت علیه، فقال لی: ما خلفت لنا وراءک بالبصرة؟ فقلت: قلوب القوم معک، و سیوفهم مع
__________________________________________________
(1)- فی مصادرنا ما یشیر إلی أنّ عبد اللّه بن عمرو بن العاص کان عنده علم بما سیکون من ملاحم و فتن.
(2)- مهلّ أهل العراق و هو الحدّ بین نجد و تهامة- معجم البلدان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 214
بنی أمیّة. فقال: ما أشکّ فی أنّک صادق، النّاس عبید الدّنیا، و الدّین لغو علی ألسنتهم، یحوطونه ما درّت به معائشهم، فإذا استنبطوا قلّ الدّیّانون.
و قال ابن المأمون: حدّثنا أبو بکر محمّد بن القاسم الأنباریّ، قال: حدّثنا أبی، قال:
حدّثنا أبو سعید الغاضریّ، قال: حدّثنا أبو عثمان المازنیّ، قال: حدّثنا الأصمعیّ، عن أعین بن لبطة بن الفرزدق، عن أبیه (64- ظ) قال: رأیت أبی فی النّوم بعد موته، فقلت له: ما فعل اللّه بک؟ فقال: غفر لی بقصدی الحسین و سلامی علیه.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2612- 2614، الحسین بن علیّ،/ 71- 73
و قال الفرزدق: لقینی الحسین علیه السّلام فی منصرفی من الکوفة، فقال: ما وراک یا أبا فراس؟ قلت: أصدقک؟ قال علیه السّلام: الصّدق أرید. قلت: أمّا القلوب فمعک، و أمّا السّیوف فمع بنی أمیّة، و النّصر من عند اللّه. قال: ما أراک إلّا صدقت، النّاس عبید المال، و الدّین لغو علی ألسنتهم، یحوطونه ما درّت به معایشهم، فإذا محّصوا بالبلاء «1» قلّ الدّیّانون.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 32- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 195؛ البحرانی، العوالم، 17/ 61
أبو سلمة المنقریّ: حدّثنا معاویة بن عبد الکریم، عن مروان الأصفر، حدّثنی الفرزدق؛ قال: لمّا خرج الحسین، لقیت عبد اللّه بن عمرو؛ فقلت: إنّ هذا قد خرج، فما تری؟ قال: أری أن تخرج معه، فإنّک إن أردت دنیا أصبتها، و إن أردت آخرة أصبتها.
فرحلت نحوه، فلمّا کنت فی بعض الطّریق بلغنی قتله، فرجعت إلی عبد اللّه و قلت: أین ما ذکرت؟ قال: کان رأیا رأیته.
قلت: هذا یدلّ علی تصویب عبد اللّه بن عمرو للحسین فی مسیره، و هو رأی ابن الزّبیر و جماعة من الصّحابة شهدوا الحرّة.
عوانة بن الحکم: عن لبطة بن الفرزدق، عن أبیه قال: لقیت الحسین، فقلت: القلوب
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «للابتلاء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 215
معک، و السّیوف مع بنی أمیّة.
ابن عیینة: عن لبطة، عن أبیه قال: لقینی الحسین و هو خارج من مکّة فی جماعة علیهم یلامق الدّیباج؛ فقال: ما وراءک؟ قال: و کان فی لسانه ثقل من برسام عرض له.
و قیل: کان مع الحسین و جماعته إثنان و ثلاثون فرسا.
جریر بن حازم، عن الزّبیر بن الخریت، سمع الفرزدق یقول: لقیت الحسین بذات عرق، فقال: ما تری أهل الکوفة صانعین معی؟ فإنّ معی حملا من کتبهم. قلت:
یخذلونک، فلا تذهب.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 197، 200، 204
ثمّ ساق أبو مخنف بإسناده الأوّل: أنّ الفرزدق لقی الحسین فی الطّریق، فسلّم علیه، و قال له: أعطاک اللّه سؤلک و أملک فیما تحبّ. فسأله الحسین عن أمر النّاس و ما وراءه، فقال له: قلوب النّاس معک، و سیوفهم مع بنی أمیّة، و القضاء ینزل من السّماء، و اللّه یفعل ما یشاء. فقال له: صدقت، للّه الأمر من قبل و من بعد، یفعل ما یشاء، و کلّ یوم ربّنا فی شأن، إن نزل القضاء بما نحبّ، فنحمد اللّه علی نعمائه. و هو المستعان علی أداء الشّکر، و إن حال القضاء دون الرّجاء، فلم یتعدّ من کان الحقّ نیّته، و التّقوی سریرته، ثمّ حرّک الحسین راحلته و قال: السّلام علیکم. ثمّ افترقا.
و قال هشام بن الکلبیّ، عن عوانة بن الحکم، عن لبطة بن غالب الفرزدق، عن أبیه.
قال: حججت بأمّی، فبینما أنا أسوق بها بعیرها حین دخلت الحرم فی أیّام الحجّ، و ذلک فی سنة ستّین، إذ لقیت الحسین خارجا من مکّة معه أسیافه و أتراسه، فقلت له: بأبی و أمّی یا ابن رسول اللّه! ما أعجلک عن الحج؟ فقال: لو لم أعجّل لأخذت. ثمّ سألنی:
ممّن أنت؟ فقلت: امرؤ من العراق. فسألنی عن النّاس، فقلت له: القلوب معک، و السّیوف مع بنی أمیّة. و ذکر نحو ما تقدّم.
[قال الفرزدق: و سألت الحسین عن أشیاء و عن المناسک، فأخبرنی بها قال: و إذا هو
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 216
ثقیل اللّسان من برسام کان أصابه بمن بالعراق] «1» قال: ثمّ مضیت، فإذا فسطاط مضروب فی الحرم، و هیئة حسنة، فإذا هو عبد اللّه بن عمرو بن العاص، فسألنی، فأخبرته أنّی لقیت الحسین، قال: فهلّا اتّبعته؟ فإنّ الحسین لا یحیک فیه السّلاح، و لا یجوز فیه، و فی أصحابه. فندم الفرزدق، و همّ أن یلحق به، و وقع فی قلبه مقالة ابن عمرو، ثمّ ذکر الأنبیاء و قتلهم، فصدّه «2» ذلک عن اللّحاق به، فلمّا بلغه أنّه قتل، لعن ابن عمرو، و کان ابن عمرو یقول: و اللّه لا تبلغ الشّجرة، و لا النّخلة، و لا الصّغیر، حتّی یبلغ هذا الأمر و یظهر، و إنّما أراد ابن عمرو بقوله: لا یحیک فیه السّلاح، أی السّلاح الّذی لم یقدر أن یقتل به، و قیل غیر ذلک، و قیل: أراد الهزل بالفرزدق.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 166- 167
و لم یزل سایرا حتّی کان بالصّفاح «3»، فلقیه الفرزدق الشّاعر رحمه اللّه، فنزل، فسلّم علی الحسین علیه السّلام و قال له: أعطاک اللّه سؤلک، و بلغک مأمولک فی جمیع ما تحبّ. فقال له الحسین علیه السّلام: من أین أقبلت یا أبا فراس؟ فقال: من الکوفة. فقال له: بیّن خبر النّاس.
قال: أجل، علی الخبیر سقطت یا ابن رسول اللّه! قلوب النّاس معک، و سیوفهم مع بنی أمیّة، و القضاء ینزل من السّماء، و اللّه یفعل ما یشاء، و ربّنا کلّ یوم هو فی شأن. فقال:
صدقت، الأمر للّه، یفعل ما یشاء، و هو «4» سبحانه کلّ یوم فی شأن «5» إن ینزل القضاء بما نحبّ، فنحمد اللّه علی نعمائه، و هو المستعان علی أداء الشّکر، و إن حال القضاء دون الرّجاء، فلم یبعد من کان الحقّ نیّته، و التّقوی سریرته. «5» ثمّ فارقه الحسین علیه السّلام. «6»
__________________________________________________
(1)- سقط من المصریّة.
(2)- [فی المطبوع: «فصدّنی»].
(3)- [فی المطبوع: «بالسّفاح»، و التّصحیح عن نور الأبصار].
(4)- [نور الأبصار: «و اللّه»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی نور الأبصار].
(6)- و چون قرین فوز و نجاح به منزل صفاح (1) رسید، فرزدق شاعر که از طرف عراق می‌آمد بتقبیل رکاب همایونش مشرف گردید و امام حسین از فرزدق پرسید که: «اهل عراق را چگونه گذاشتی؟» جواب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 217
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 188- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 259
و لقی الحسین فی مسیره الفرزدق، فقال له: بیّن لی خبر النّاس. فقال: أجل، علی الخبیر سقطت یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، قلوب النّاس معک، و سیوفهم مع بنی أمیّة، و القضاء ینزل من السّماء، و اللّه یفعل ما یشاء. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
فی التّبر المذاب: خرج من مکّة سنة ستّین، فلمّا وصل بستان بنی عامر، لقی الفرزدق الشّاعر، و کان یوم التّرویة، فقال: یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله ما أعجلک عن الحجّ؟ فقال:
لو لم أعجّل أخذت، أخبرنی عمّا ورائک؟ فقال: ترکت النّاس قلوبهم معک، و سیوفهم علیک مع بنی أمیّة، فارجع یا ابن رسول اللّه. فقال: یا فرزدق، إنّ هؤلاء قوم لزموا طاعة الشّیطان، و ترکوا طاعة الرّحمان، و أظهروا الفساد فی الأرض، و أبطلوا الحدود، و شربوا الخمر، و استأثروا بأموال الفقراء و المساکین، و أنا أولی من قام بنصرة دین اللّه، و إعزاز شرعه، و إظهار دینه، و الجهاد فی سبیله، لتکون کلمة اللّه هی العلیا. فقال له الفرزدق: خار اللّه لک، و بلّغک أملک. ثمّ فارقه. «2»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 244- 245
__________________________________________________
- داد که: «کوفیان را بدان‌سان گذاشتم که دلهای ایشان با تو بود و شمشیرهای ایشان بر تو.» و فرزدق آن حضرت را وداع کرده، به مکّه شتافت.
(1). [در متن «سفاح» می‌باشد].
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 46
(1)- و چون حسین علیه السّلام از مکه به داعیه کوفه بیرون آمد، در اثناء راه ملاقی فرزدق شده که از جانب کوفه می‌آمد. با وی گفت: «خبر مردم چیست؟»
فرزدق گفت: «بلی، علی الخبیر سقطت یا ابن رسول اللّه، دلهای مردم با شماست و شمشیرهای ایشان با بنی أمیّه است و قضا نازل می‌شود از آسمانها و اللّه یفعل ما یشاء.»
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 341- 342
(2)- بالجمله، حسین علیه السّلام راه کوفه پیش داشت و طی طریق فرموده به منزل ذات عرق رسید. از قضا چنان افتاد که همام بن غالب که معروف به فرزدق شاعر است، مادر خویش را برداشته، به آهنگ زیارت مکه می‌شتافت. در ذات عرق خیمه‌های افراشته دید. گفت: «از کیست؟»
گفتند: «از حسین بن علی علیهما السّلام.»
پس بر در خیمه حسین آمد و آن حضرت بر در خیمه به تلاوت کتاب خدای متعال اشتغال داشت.
فرزدق سلام داد و جواب بستد.
فقال له: أعطاک اللّه سؤلک و أملک فیما تحبّ، بأبی أنت و أمّی یا ابن رسول اللّه! ما أعجلک من الحجّ؟-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 218
و فی الصّفاح لقی الحسین علیه السّلام الفرزدق بن غالب الشّاعر، فسأله عن خبر النّاس خلفه، فقال الفرزدق: قلوبهم معک، و السّیوف مع بنی أمیّة، و القضاء ینزل من السّماء.
فقال أبو عبد اللّه علیه السّلام: صدقت، للّه الأمر، و اللّه یفعل ما یشاء، و کلّ یوم ربّنا فی شأن، إن نزل القضاء بما نحبّ، فنحمد اللّه علی نعمائه، و هو المستعان علی أداء الشّکر، و إن حال القضاء دون الرّجاء، فلم یبعد من کان الحقّ نیّته، و التّقوی سریرته. ثمّ سأله الفرزدق عن نذور و مناسک، و افترقا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 203
__________________________________________________
- عرض کرد: «ای پسر رسول خدا! پدر و مادر فدای تو باد. خداوند مسألت تو را قرین اجابت دارد و آرزو و آمال تو را مقرون اسعاف و انجاح فرماید (1). این عجلت چه بود که حج ناکرده از مکه بیرون شدی؟»
قال: لو لم أعجل لاخذت.
فرمود: اگر تعجیل نمی‌کردم، مأخوذ می‌گشتم. چه یزید، عمرو بن سعید را با جماعتی از لشگریان گماشته بود که اگر توانند آن حضرت را غیلة به شهادت رسانند.
ثمّ قال له: أخبرنی عن النّاس خلفک؟ قال: [...]
حسین علیه السّلام فرمود: «اکنون خبر ده مرا از مردم کوفه.»
فرزدق عرض کرد که: «از مرد خبیری (2) پرسش فرمودی. همانا مردم کوفه از دل تو را دوستدارند و آرزوی دیدار تو دارند؛ لکن روز گیرودار شمشیر در روی تو بکشند و تو را بکشند و قضا از آسمان فرود آید و خدای بدانچه خواهد، حکم فرماید.»
حسین علیه السّلام فرمود: «سخن از در صدق کردی و حکم گذشته و آینده با آفریننده است و هرروز او را شأنی است. اگر بدانچه ما خواهیم فرمان رود، خدای را سپاسگزاریم و هم او است که نیروی سپاسگزاری عطا فرماید و اگر برخلاف آرزوی ما قضا کند، هم دور نیفکند، آن را که راه حق جوید و طریق تقوی پوید.»
فرزدق گفت:
بلّغک اللّه ما تحبّ و کفاک ما تحذر.
یعنی: «برساند خداوند تو را بدانچه دوست می‌داری و کفایت کند از آنچه ناپسند می‌شماری.»
آن‌گاه فرزدق مسائل خویش را در مناسک حج پرسش نمود و جواب بشنود. پس امام را وداع گفت و به راه خویش برفت.
(1). تو را به مرادت رساند.
(2). خبیر: دانا و آگاه.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 130- 132
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 219
المنزل الثّالث: الصّفاح
و هو بکسر الصّاد المهملة و الفاء، و آخره حاء مهملة: نزل به یوم الجمعة لأحد عشر خلت من ذی الحجّة.
قال فی معجم البلدان: إنّه موضع بین حنین و أنصاب الحرم علی یسرة الدّاخل إلی مکّة من مشاش. قال: و هناک لقی الفرزدق الحسین بن علیّ علیه السّلام.
أقول: اختلفت کلماتهم فی موضع ملاقاة الفرزدق بعد اتّفاقهم علی الملاقاة.
قال سبط ابن الجوزیّ فی تذکرة الخواصّ: إنّه لقیه ببستان بنی عامر، و قال محمّد بن طلحة الشّافعیّ و أعثم الکوفیّ: إنّه لقیه فی منزل شقوق، و هو علی ما صرح به فی المراصد منزل بطریق مکّة بعد واقصة من الکوفة، و قال فی اللّهوف و البحار: إنّه لقیه فی منزل زبالة بعد بلوغ خبر مقتل مسلم إلیه، و قال الشّیخ و جماعة: لقیه فی الحرم، و قال بعض:
إنّه لقیه قبل خروجه من مکّة، و قال بعض المحدّثین و المؤرّخین: إنّه لقیه فی ذات عرق، و قال الطّبری و جمع کثیر: إنّه لقیه فی الصّفاح، و قال السّیّد المعاصر فی لواعج الأشجان و سبقه فی ذلک بعض آخر: إنّه لقیه مرّتین: مرّة فی الصّفاح، و مرّة أخری فی زبالة بعدرجوعه عن الحجّ. و هذا ینافی ما سیأتی من روایة هشام، و المختار ما حدّثه أبو مخنف، لأنّه أقدم و أضبط.
القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 154- 155
الصّفاح- بالکسر و آخره حاء مهملة-: موضع بین حنین و انصاب الحرم علی یسرة الدّاخل إلی مکّة من مشاش. قال الأزرقیّ: القطع أو الصّفاح فی طریق نجد و العراق و الأنصاب علی رأس ثنیة الحلّ منتهی الحرم، و قال ابن بلیهد: الصّفاح فی اللّغة یطلق علی سفح کلّ جبل أو کثیب صفحته. فصفحة جانبه، و یطلق لفظ الصّفحة علی جانب السّیف. و الموضع الّذی یقال له الصّفاح معروف فی حدود الجبال المشرعة علی واد المغمس و هی آخرها و یترکها قاصد مکّة علی شماله.
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 26- 27
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 220
و أیضا روی الوزیر منصور بن الحسین الآبیّ فیما اختاره من کلم الإمام الحسین علیه السّلام؛ من کتاب نثر الدّرر: ج 1؛ ص 336 ط 1؛ قال:
قال الفرزدق: لقینی الحسین بن علیّ فی منصرفی من الکوفة، فقال: ما وراءک یا أبا فراس؟ قلت: أمّا القلوب، فمعک؛ و أمّا السّیوف، فمع بنی أمیّة علیک؛ و النّصر من عند اللّه.
قال: ما أراک إلّا صدقت؛ إنّ النّاس عبید المال، و الدّین لغو علی ألسنتهم، یحوطونه ما درّت به معایشهم، فإذا محّصوا للابتلاء، قلّ الدّیّانون.
المحمودی، العبرات، 1/ 367
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 221

حکایة أخری للقاء الفرزدق معه علیه السّلام‌

قال: و سار الحسین حتّی نزل الشّقوق، فإذا هو بالفرزدق بن غالب الشّاعر قد أقبل علیه، فسلّم، ثمّ دنا «1» منه، فقبّل یده، فقال الحسین: من أین أقبلت یا أبا فراس؟ فقال:
من الکوفة «2» یا ابن بنت رسول اللّه «2». فقال: کیف خلّفت أهل الکوفة؟ فقال: خلّفت النّاس «3» معک، و سیوفهم مع بنی أمیّة، «4» و اللّه یفعل فی خلقه «5» ما یشاء! فقال: صدقت و بررت، إنّ الأمر للّه، یفعل ما یشاء، و ربّنا تعالی کلّ یوم هو فی شأن، فإن نزل القضاء بما نحبّ «6»، فالحمد للّه علی نعمائه «7»، و هو المستعان علی أداء الشّکر، و إن حال القضاء دون الرّجاء، فلم یعتد «8» من [کان- «9»] الحقّ نیّته «10». فقال الفرزدق: یا ابن بنت «5» رسول اللّه! کیف ترکن إلی أهل الکوفة، و هم قد قتلوا «11» ابن عمّک مسلم بن عقیل و شیعته؟
قال: فاستعبر الحسین بالبکاء، ثمّ قال: رحم اللّه مسلما! فلقد صار إلی روح «12» اللّه، «13» و ریحانه، و جنّته «13»، و رضوانه، أمّا إنّه قد قضی ما علیه و بقی ما علینا. قال «14»: ثمّ
__________________________________________________
(1)- [و فی المنتخب مکانه: «إنّ الفرزدق لقی الحسین و سلّم علیه و دنا ...»].
(2) (2- 2) لیس فی د.
(3)- [المنتخب: «قلوب النّاس»].
(4)- زید فی الطّبریّ [و المنتخب]: «و القضاء ینزل من السّماء».
(5)- [لم یرد فی المنتخب].
(6)- من الطّبریّ، و فی النّسخ: یحبّ.
(7)- فی بر: نعماته.
(8)- من الطّبریّ، و فی الأصل و بر: فلم یبعد، و فی د: فلم تبعد. [و فی المنتخب: «فلن تبعد»].
(9)- من المقتل و الطّبریّ.
(10)- [المنتخب: «بلیة»].
(11)- [المنتخب: «الّذین قد قتلوا»].
(12)- فی د: رحمة.
(13- 13) لیس فی د و المقتل. [و فی المنتخب: «و ریحانه و تحیّته»].
(14)- لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 222
«1» أنشأ الحسین «1» یقول:
و إن «2» تکن الدّنیا تعدّ نفیسة فدار ثواب اللّه أعلی و أنبل
و إن تکن الأبدان للموت أنشئت فقتل امرئ بالسّیف فی اللّه أفضل
و إن تکن الأرزاق رزقا مقدّرا فقلّة «3» حرص المرء فی الرّزق أجمل
و إن تکن الأموال للتّرک جمعها فما بال متروک به الخیر یبخل
قال: ثمّ ودّعه الفرزدق فی نفر من أصحابه، و مضی یرید مکّة. فأقبل علیه ابن عمّ له من بنی مجاشع «4»، فقال: أبا فراس! هذا الحسین بن علیّ؟ فقال الفرزدق: هذا الحسین ابن فاطمة الزّهراء بنت محمّد [صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، هذا و اللّه ابن خیرة اللّه، و أفضل من مشی «5» علی وجه الأرض بعد محمّد- «6»] «5»، و قد کنت قلت فیه أبیاتا قبل الیوم، فلا علیک أن تسمعها؟ فقال له ابن عمّه: ما أکره ذلک یا أبا فراس! فإن رأیت أن تنشدنی ما قلت فیه.
فقال الفرزدق: نعم، أنا القائل فیه، و فی أبیه، و أخیه، و جدّه (صلوات اللّه علیهم) هذه الأبیات:
هذا الّذی تعرف البطحاء و طأته و البیت یعرفه و الحلّ و الحرم
هذا ابن خیر عباد اللّه کلّهم هذا التّقیّ النّقیّ الطّاهر العلم
هذا حسین رسول اللّه والده أمست بنور هداه تهتدی الأمم
هذا ابن فاطمة الزّهراء عترتها «7» فی جنّة الخلد مجریا بها «7» القلم إذا رأته قریش قال قائلها
إلی مکارم هذا ینتهی الکرم
__________________________________________________
(1) (1- 1) فی د: إنّ الحسین أنشأ. [و فی المنتخب: «أنشاء»].
(2)- فی د و المقتل: فإن.
(3)- فی د: فقلت.
(4)- فی النّسخ: مجامع، و التّصحیح من المقتل و جمهرة أنساب العرب ص 219.
(5) (5- 5) [المنتخب: «علی الأرض من ولد آدم أبی البشر»].
(6)- من د و بر.
(7- 7) [المنتخب: «أئمّة الدّین مجریا به»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 223
یکاد یمسکه عرفان راحته رکن الحطیم إذا ما جاء یستلم
بکفّه خیزران ریحه عبق بکفّ أروع فی عرنینه شمم
یغضی حیاء «1» و یغضی «1» من مهابته فلا یکلّم إلّا حین یبتسم
ینشقّ نور الدّجی عن نور غرّته کالشّمس تنجاب عن إشراقها الظّلم
مشتقّة من رسول اللّه نبعته طابت أرومته و الخیم و الشّیم
فی معشر حبّهم شکر و بغضهم «2» کفر و قربهم منجی «3» و معتصم
یستدفع الضّرّ «4» و البلوی بحبّهم و یستقیم به الإحسان و النّعم
إن عدّ أهل النّدی کانوا أئمّتهم أو قیل «5» من خیر أهل الأرض؟ «6» قیل: هم «6»
لا یستطیع «7» جواد بعد جودهم «7» و لا یدانیهم قوم و إن کرموا
بیوتهم من قریش یستضاء بها فی النّائبات و عند الحکم إن حکموا
فجدّه من قریش فی أرومتها محمّد و علیّ بعده علم «8»
قال: ثمّ أقبل الفرزدق علی ابن عمّه فقال: و اللّه لقد قلت فیه «9» هذه «10» الأبیات غیر
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی المنتخب].
(2)- فی النّسخ: مبغضهم، و التّصحیح من المقتل و الدّیوان، [و هذا المصراع فی المنتخب: «من معشر حبّهم دین و بغضهم»].
(3)- [المنتخب: «فوز»].
(4)- [المنتخب: «الظّلم»].
(5)- فی بر: قبل.
(6- 6) فی بر: قبلهم.
(7- 7) من الدّیوان، و فی النّسخ: جوارا بعد غائبهم. [و فی المنتخب: «جوازا بعد غایتهم»].
(8)- [زاد فی المنتخب:
«بدر له شاهد و الشّعب من أحد و الخندقان و یوم الفتح قد علموا
و خیبر و حنین یشهدان له و فی الفریضة یوم صیلم قتم
مواطن قد علت فی کلّ نائبة علی الصّحابة لم أکتم کما کتموا»]
(9)- لیس فی د.
(10)- [لم یرد فی المنتخب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 224
متعرّض «1» إلی معروفه، غیر أنّی أردت اللّه «1» و الدّار الآخرة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 124- 129- عنه: الطّریحی، المنتخب، 1/ 111- 112
«و ذکر» الإمام أحمد بن أعثم الکوفیّ: إنّ الفرزدق أنّما لقیه «بالشّقوق» فسلّم علیه الفرزدق، ثمّ دنا منه، فقبّل یده، فقال له الحسین: من أین أقبلت یا أبا فراس؟ فقال: من الکوفة یا ابن رسول اللّه. قال: فکیف خلّفت أهل الکوفة؟ قال: خلّفت، قلوب النّاس معک، و سیوفهم مع بنی أمیّة، و القضاء ینزل من السّماء، و اللّه یفعل فی خلقه ما یشاء.
فقال له الحسین: صدقت و بررت، إنّ الأمر للّه تبارک و تعالی، کلّ یوم هو فی شأن، فإن نزل القضاء بما نحبّ، فنحمد اللّه علی نعمائه، و هو المستعان علی أداء الشّکر، و إن حال القضاء دون الرّجاء، فلن یبعد من الحقّ بغیته. فقال الفرزدق: جعلت فداک یا ابن رسول اللّه! کیف ترکن إلی أهل الکوفة، و هم الّذین قتلوا ابن عمّک مسلم بن عقیل و شیعته؟
فاستعبر الحسین باکیا، ثمّ قال: رحم اللّه مسلما، فلقد صار إلی روح اللّه، و ریحانه، و تحیّته، و غفرانه، و رضوانه، أمّا إنّه قد قضی ما علیه و بقی ما علینا. ثمّ أنشأ فی ذلک یقول:
فإن تکن الدّنیا تعدّ نفیسة فإنّ ثواب اللّه أعلی و أنبل
و إن تکن الأبدان للموت أنشئت فقتل امرئ فی اللّه بالسّیف أفضل
و إن تکن الأرزاق قسما مقدّرا فقلّة حرص المرء فی الرّزق أجمل
و إن تکن الأموال للتّرک جمعها فما بال متروک به المرء یبخل
ثمّ ودّعه الفرزدق فی نفر من أصحابه، و مضی یرید مکّة، فأقبل علیه ابن عمّ له من بنی مجاشع، فقال له: یا أبا فراس! أهذا الحسین بن علیّ؟ فقال له الفرزدق: هذا الحسین ابن فاطمة الزّهراء بنت محمّد المصطفی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، هذا و اللّه خیرة اللّه، و أفضل من مشی علی وجه الأرض من خلق اللّه، و قد کنت قلت فیه أبیاتا قبل الیوم، فلا علیک أن تسمعها؟ فقال له ابن عمّه: أنشدنیها یا أبا فراس، فأنشده:
__________________________________________________
(1) (1- 1) [المنتخب: «لمعروفه، و لکن أردت اللّه بذلک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 225
هذا الّذی تعرف البطحاء و طأته و البیت یعرفه و الحلّ و الحرم
هذا ابن خیر عباد اللّه کلّهم هذا التّقیّ النّقیّ الطّاهر العلم
هذا ابن فاطمة إن کنت جاهله بجدّه أنبیاء اللّه قد ختموا
مشتقّة من رسول اللّه نبعته طابت عناصره و الخیم و الشّیم
إذا رأته قریش قال قائلها إلی مکارم هذا ینتهی الکرم
ینمی إلی ذروة العزّ الّتی قصرت عن نیلها عرب الإسلام و العجم
یکاد یمسکه عرفان راحته رکن الحطیم إذا ما جاء یستلم
یغضی حیاء و یغضی من مهابته فلا یکلّم إلّا حین یبتسم
ینشقّ ثوب الدّجی عن نور غرّته کالشّمس ینجاب عن إشراقها الظّلم
اللّه شرّفه قدما و عظّمه جری بذاک له فی لوحه القلم
فلیس قولک من هذا بضائره العرب تعرف من أنکرت و العجم
کلتا یدیه غیاث عمّ نفعهما تستوکفان و لا یعروهما العدم
من جدّه دان فضل الأنبیاء له و فضل أمّته دانت له الأمم
سهل الخلیقة لا تخشی بوادره یزینه اثنان حسن الخلق و الشّیم
حمال أثقال أقوام إذا فدحوا حلو الشّمائل تحلو عنده نعم
لا یخلف الوعد میمون نقیبته رحب الفناء أریب حین یعتزم
عمّ البریّة بالإحسان فانقشعت عنها الغیابة و الإملاق و العدم
من معشر حبّهم دین و بغضهم کفر و قربهم منجی و معتصم
یستدفع السّوء و البلوی بحبّهم و یستزاد به الإحسان و النّعم
إن عدّ أهل التّقی کانوا أئمّتهم أو قیل: من خیر أهل الأرض؟ قیل: هم
لا یستطیع جواد بعد غایتهم و لا یدانیهم قوی و إن کرموا
هم الغیوث إذا ما أزمة أزمت و الأسد أسد الشّری و البأس محتدم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 226
یأبی لهم أن یحلّ الذّمّ ساحتهم خیم کریم و أید بالنّدی هضم
لا یقبض العسر بسطا من أکفّهم سیان ذلک إن أثروا و إن عدموا
مقدّم بعد ذکر اللّه ذکرهم فی کلّ بدء و مختوم به الکلم
أیّ الخلائق لیست فی رقابهم لأولیة هذا أو له نعم
من یعرف اللّه یعرف أولیة ذا فالدّین من بیت هذا ناله الأمم
قال: ثمّ قال الفرزدق لابن عمّه: قد قلت فیه هذه الأبیات غیر متعرّض لمعروفه، و لکن أردت اللّه تبارک و تعالی، و الدّار الآخرة، و الفوز، و النّعیم.
(و ذکر غیره): إنّ الحسین بن علیّ علیه السّلام دخل المسجد الحرام وقت ما کان بمکّة، و هو یخطر فی مشیته، فقال الفرزدق: من هذا؟ فقیل: الحسین بن علیّ. فقال: حقّ له. ثمّ وقف علیه، فأنشده الأبیات.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 223- 225
و قال: و قد التقاه و هو متوجّه إلی الکوفة، الفرزدق بن غالب الشّاعر، فقال له: یا ابن رسول اللّه! کیف ترکن إلی أهل الکوفة، و هم الّذین قتلوا ابن عمّک مسلم بن عقیل و شیعته؟ فترحّم علی مسلم و قال: صار إلی روح اللّه و رضوانه. أما إنّه قضی ما علیه، و بقی ما علینا، و أنشد:
فإن «1» تکن الدّنیا تعدّ نفیسة «2» فإنّ ثواب اللّه أغلی «2» و أنبل و إن تکن الأبدان للموت أنشئت
فقتل امرء فی اللّه «3» بالسّیف أفضل و إن تکن الأرزاق قسما مقدّرا
فقلّة حرص المرء فی الکسب أجمل و إن تکن الأموال للتّرک جمعها
فما بال متروک به المرء یبخل
ابن طلحة، مطالب السؤول،/ 73- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 27- 28
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: «و إن»].
(2) (2- 2) [کشف الغمّة: «فدار ثواب اللّه أعلی»].
(3)- [کشف الغمّة: «و اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 227
فلمّا وصل إلی الشّقوق و إذا هو بالفرزدق الشّاعر، و قد وافاه هنالک، فسلّم علیه و «1» دنی منه، فقبّل یده، فقال له الحسین: من أین أقبلت یا أبا فراس؟ فقال: من الکوفة.
فقال: کیف ترکت أهل الکوفة؟ قال: خلّفت، قلوب النّاس معک، و سیوفهم مع بنی أمیّة «2»، و قد قلّ الدّیّانون، و القضاء ینزل من السّماء، و اللّه یفعل فی خلقه «3» ما یشاء.
و جری بینهما کلام تقدّم ذکر طرف منه فی آخر الفصل الثّامن.
«4» ثمّ ودّعه الفرزدق فی نفر من أصحابه و مضی یرید مکّة، فقال له ابن عمّ له من بنی مجاشع: یا أبا فراس! هذا الحسین بن علیّ؟ قال الفرزدق: نعم، هذا الحسین بن علیّ و ابن فاطمة الزّهراء بنت محمّد المصطفی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، هذا و اللّه ابن خیرة اللّه، و أفضل من مشی علی الأرض «5»، و قد کنت قلت فیه قبل الیوم أبیاتا غیر متعرّض لمعروفه، بل أردت وجه اللّه، و الدّار الآخرة، فلا علیک أن لا تسمعها؟ فقال ابن عمّه: إن رأیت أن تسمعنیها أبا فراس. فقال: قلت فیه، و فی أمّه، و أبیه، و جدّه علیهم السّلام:
هذا الّذی تعرف البطحاء و طأته و البیت یعرفه «6» و الحلّ و الحرم
هذا ابن خیر عباد اللّه کلّهم هذا التّقیّ النّقیّ الطّاهر العلم
هذا حسین رسول اللّه والده أمست بنور هداه تهتدی الأمم
هذا ابن فاطمة الزّهراء عترته «7» فی جنّة الخلد مجریا به القلم
إذا رأته قریش قال قائلها إلی مکارم هذا ینتهی الکرم
یکاد یمسکه عرفان راحته رکن الحطیم إذا ما جاء یستلم
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: «ثمّ»].
(2)- [کشف الغمّة: «بنی أمیّة علیک»].
(3)- [لم یرد فی کشف الغمّة].
(4)- [من هنا حکاه فی وسائل المظفّری].
(5)- [کشف الغمّة: «وجه الأرض»].
(6)- [کشف الغمّة: «تعرفه»].
(7)- [فی کشف الغمّة و وسائل المظفّری: «عترتها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 228
بکفّه خیزران ریحه عبق بکفّ أروع فی عرنینه «1» شمم
یغضی حیاء و یغضی من مهابته فلا یکلّم «2» إلّا حین یبتسم
ینشقّ نور الدّجی من نور غرّته کالشّمس تنجاب «3» عن إشراقها الظّلم
منشقّة «4» من رسول اللّه نبعته طابت أرومته «5» و الخیم و الشّیم
من معشر حبّهم دین و بغضهم کفر و قربهم ملجا «6» و معتصم
یستدفع الضّرّ و البلوی بحبّهم و یستقیم به الإحسان و النّعم
إن عدّ أهل التّقی «7» کانوا أئمّتهم أو قیل: من خیر أهل الأرض؟ قیل: هم
لا یستطیع مجار بعد غایتهم و لا یدانیهم قوم و إن کرموا
بیوتهم فی قریش یستضاء بها فی النّایبات و عند الحکم إن حکموا
فجدّه فی قریش من أرومتها محمّد و علیّ بعده علم
بدر له شاهد و الشّعب من أحد و الخندقان و یوم الفتح قد علموا
و خیبر و حنین یشهدان له و فی قریضة «8» یوم صیلم قتم «9» مناقب قد «9» علت أقدارها و نمت
آثارها لم ینلها «10» العرب و العجم «11»
__________________________________________________
(1)- الأروع: الحسن الوجه، عرنین: الأنف. [و فی وسائل المظفّری: «عرنیه»].
(2)- [فی کشف الغمّة: «فما یکلّم»، و فی وسائل المظفّری: «لا یتکلّم»].
(3)- [کشف الغمّة: «تنشقّ»].
(4)- [فی کشف الغمّة و وسائل المظفّری: «مشتقّة»].
(5)- الأرومة: الأصل الخیم و الشّیم الطّبیعة.
(6)- [کشف الغمّة: «منجی»].
(7)- [کشف الغمّة: «النّدی»].
(8)- [فی کشف الغمّة و وسائل المظفّری: «قریظة»].
(9- 9) [فی کشف الغمّة و وسائل المظفّری: «مواطن»].
(10)- [فی کشف الغمّة و وسائل المظفّری: «لم تنلها»].
(11)- [أضاف فی کشف الغمّة، و وسائل المظفّری: «قلت: و أظنّه نقل هذا الکلام و القصیدة من کتاب الفتوح لابن أعثم، فإنّی طالعته فی زمان الحداثة، و نسب هذه القصیدة إلی الفرزدق فی الحسین علیه السّلام و الّذی علیه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 229
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 75- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 43- 45؛ مثله الیزدی، وسائل المظفّری،/ 440- 441
فلقیه «1» الفرزدق الشّاعر، فسلّم علیه، و قال: یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، کیف ترکن إلی أهل الکوفة، و هم الّذین قتلوا ابن عمّک مسلم بن عقیل و شیعته؟
قال: فاستعبر الحسین علیه السّلام باکیا، ثمّ قال: رحم اللّه مسلما، فلقد صار إلی روح اللّه، و ریحانه، و جنّته «2»، و رضوانه، أما «3» إنّه قد قضی ما علیه، و بقی ما علینا. «4» ثمّ أنشأ یقول:
فإن تکن الدّنیا تعدّ نفیسة فإنّ «5» ثواب اللّه أعلی و أنبل
و إن تکن الأبدان للموت أنشئت فقتل امرء بالسّیف فی اللّه أفضل
و إن تکن الأرزاق قسما مقدّرا فقلّة حرص المرء فی السّعی «6» أجمل
و إن تکن الأموال للتّرک جمعها فما بال متروک به المرء «7» یبخل «8»
__________________________________________________
- الرّواة مع اختلاف کثیر فی شی‌ء من أبیاتها، و أنّها للحرّ بن اللّیثیّ، قالها فی قثم بن العبّاس رضی اللّه عنه، و أنّ الفرزدق أنشدها لعلیّ بن الحسین، و لها قصّة تأتی فی أخبارها إن شاء اللّه تعالی، و لو کان هذا و أمثاله من موضوع هذا الکتاب، لذکرت القصیدة و نسب کلّ بیت منها إلی قائله، و لکنّه وضع لغیر هذا»].
(1)- [المعالی: «أتاه»].
(2)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة: «تحیّته»، و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «تحیّاته»].
(3)- [العوالم: «ألا»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی و مثیر الأحزان، و من هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «فدار»].
(6)- [فی البحار و العوالم: «فی الرّزق»].
(7)- [فی البحار و العوالم: «به الحرّ»].
(8)- فرزدق شاعر به خدمتش رسید. سلام داد و عرض کرد: «ای پسر پیغمبر! چگونه بر اهل کوفه اعتماد می‌کنی؟ اینان همان‌اند که پسر عموی تو مسلم بن عقیل و یاران او را کشتند.»
اشک از دیدگان حسین فرو ریخت و فرمود: «خدا مسلم را رحمت کند، او به روح و ریحان و بهشت رضوان بازگشت. او وظیفه‌ای که برعهده داشت، انجام داد و اکنون نوبت ماست که آنچه برماست انجام دهیم. سپس، اشعاری بدین مضمون انشا فرمود:
«دنیا اگر به چشم لئیمان گرانبها است پاداش حق گرانتر و برتر به نزد ما است
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 230
ابن طاووس، اللّهوف،/ 74- 75- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 374؛ البحرانی، العوالم، 17/ 224؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 245، 246؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 251؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 259، 267؛ الیزدی، وسائل المظفّری،/ 439؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 177؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 595، لواعج الأشجان،/ 87؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 40؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 61
و من ذلک ما حکی أنّ الفرزدق لقیه علیه السّلام و هو متوجّه إلی الکوفة، فقال له: یا ابن رسول اللّه! کیف ترکن إلی أهل الکوفة و هم الّذین قتلوا ابن عمّک مسلم بن عقیل؟
فترحّم علی مسلم بن عقیل و قال: أما إنّه صار إلی رحمة اللّه تعالی و رضوانه، و قضی ما علیه، و بقی ما علینا، و أنشد یقول: «1»
و إن تکن الدّنیا تعدّ نفیسة فإنّ ثواب اللّه أعلی و أنبل «2» و إن تکن الأبدان للموت أنشئت «2»
فقتل امرء فی اللّه بالسّیف أفضل «3» و إن تکن الأرزاق قسما مقدّرا
فقلّة حرص المرء فی الکسب أجمل «4» و إن تکن الأموال للتّرک جمعها
فما بال متروک به المرء یبخل «5»
__________________________________________________
-گر بهر مرگ پیکر ما را سرشته‌اند در راه دوست کشته شدن افتخار ما است
چون سهم ما ز روزی دنیا مقدّر است زیباتر آن‌که حرص طلب در دلش بکاست
چون جمع مال عاقبتش ترک گفتن است مالی چنین بخیل شدن بهر وی چرا است؟
فهری، ترجمه لهوف،/ 74- 75
(1)- [و فی نور الأبصار مکانه: «و من کلامه رضی اللّه عنه ...»].
(2) (2- 2) [نور الأبصار: «و إن یک لا بدّ من الموت للفتی»].
(3)- [نور الأبصار: «أجمل»].
(4)- [نور الأبصار: «یجمل»].
(5)- و همچنان در منزل زباله فرزدق شاعر به حضرت حسین آمد و چنان می‌نماید که فرزدق بعد از زیارت مکه و مراجعت به کوفه، دیگرباره ادراک خدمت امام فرمود و عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! چگونه مردم کوفه را معتمد و مؤتمن می‌شماری و حال آن‌که پسر عمّت مسلم را شهید کردند و شیعیان تو را دستخوش شمشیر نمودند؟»
آن حضرت بگریست.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 231
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 179- 180- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 279
و لقی الفرزدق، فسأله، فقال: قلوب النّاس معک، و سیوفهم مع بنی أمیّة، و القضاء ینزل من السّماء. فهمّ أن یرجع، و کان معه إخوة مسلم، فقالوا: لا نرجع حتّی نصیب بثأره، أو نقتل.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 206
المنزل الأحد عشر: شقوق:
ورد فیه علیه السّلام بعد إقامته فی الخزیمیّة یوما و لیلة، و هو یوم السّبت تاسع عشر ذی الحجّة، نزل یوم العشرین، و هو یوم الأحد بمنزل شقوق.
و هو بضمّ الشّین جمع شقّ: منزل بطریق مکّة- قاله فی المراصد.
و فی تاریخ الأعثم الکوفیّ: إنّ ملاقاة الفرزدق مع الحسین علیه السّلام کانت فی شقوق.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 165- 166
__________________________________________________
- ثمّ قال: رحم اللّه مسلما، فلقد صار إلی روح اللّه، و ریحانه، و تحیّته، و رضوانه، أما إنّه قد قضی ما علیه، و بقی ما علینا.
فرمود: «خداوند رحمت کناد مسلم را. همانا او به سوی روح و ریحان خداوند شتافت و تشریف ترحیب و مقام رضوان یافت.» و هم در آن وقت این اشعار را در تسلیت اهل بیت انشاد فرمود:
فإن تکن الدّنیا تعدّ نفیسة فدار ثواب اللّه أعلی و أنبل
و إن تکن الأبدان للموت أنشئت فقتل امرء بالسّیف فی اللّه أفضل
و إن تکن الأرزاق قسما مقدّرا فقلّة حرص المرء فی الرّزق أجمل
و إن تکن الأموال للتّرک جمعها فما بال متروک به الحرّ یبخل
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 232

من أخطاء المقتل المنسوب إلی أبی مخنف‌

«1» قال أبو مخنف: لمّا قتل مسلم بن عقیل «2» و هانئ بن عروة «2»، انقطع خبرهما «3» عن الحسین علیه السّلام، فقلق قلقا عظیما، فجمع «4» أهله و أخبرهم بما حدّثته به نفسه «4»، و أمرهم بالرّحیل إلی المدینة، «5» فخرجوا سائرین بین یدیه إلی المدینة، «2» حتّی دخلوها «2»، فأتی قبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله «6» و التزمه، و بکی بکاء شدیدا، «7» فهوّمت عیناه بالنّوم، فرأی جدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله «6» «7» و هو یقول: یا ولدی، العجل، العجل، الوحا الوحا. «8» فبادر إلینا، «6» فنحن مشتاقون إلیک «6»، فانتبه الحسین علیه السّلام قلقا مشوقا إلی جدّه صلّی اللّه علیه و آله
فدخل إلی أخیه محمّد ابن الحنفیّة «9» و أخبره بما فی نفسه «9» و قال له: «2» یا أخی «2»، أرید الرّحیل إلی العراق، فإنّی قلق علی ابن عمّی مسلم. فقال له محمّد ابن الحنفیّة:
«10» ناشدتک اللّه یا أخی أن لا تسیر إلی قوم قتلوا أباک، و غدروا بأخیک، فأقم عند حرم جدّک، و إلّا فارجع إلی حرم اللّه «10»، فإنّ لک فیه أعوانا کثیرة. فقال له: لا بدّ «2» من المسیر «2»
__________________________________________________
(1)- [علّق فی أوّل الأسرار: «أقول: و یظهر من جملة من الأخبار أنّه سار من مکّة إلی المدینة، ثمّ خرج منها إلی الکوفة»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی الأسرار و وسائل المظفّریّ].
(3)- [فی الأسرار و وسائل المظفّریّ: «خبره»].
(4) (4- 4) [فی الأسرار و وسائل المظفّری: «أهل بیته و موالیه، و أعلمهم بما أوجس فی قلبه»].
(5)- [زاد فی الأسرار: «فشدّوا علی الجمال»].
(6- 6) [لم یرد فی وسائل المظفّریّ].
(7- 7) [الأسرار: «فحملته عینه، فغفی و نام، و رأی فی منامه»].
(8)- [زاد فی الأسرار و وسائل المظفّریّ: «فقد قدّمت أمّک و أبوک و أخوک الحسن و جدّتک خدیجة الکبری، و کلّهم مشتاقون إلیک»].
(9- 9) [فی الأسرار و وسائل المظفّریّ: «و هو علیل، فحدّثه بما رأی، و بکی و قال له: یا أخی، ماذا ترید تصنع؟»].
(10- 10) [فی الأسرار و وسائل المظفّریّ: «سألتک بحقّ جدّک محمّد بما أن لا تفارق حرم جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 233
إلی العراق. «1» فقال له أخوه: إنّه لیفجعنی ذلک. ثمّ بکی و قال «1»: و اللّه یا أخی! لا أقدر أقبض قائم بسیفی، و لا کعب رمحی، ثمّ لا فرحت بعدک أبدا. «2» ثمّ ودّعه و قال: أستودعک اللّه تعالی من شهید مظلوم.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 39- 40- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 246؛ الیزدی، وسائل المظفّری،/ 437
قال: و دخل علی الحسین علیه السّلام هشام و عبد اللّه بن العبّاس، فقال له ابن العبّاس: یا ابن العمّ! قد بلغنی أنّک ترید العراق. فقال له الحسین علیه السّلام: قد أجمع رأیی علی المسیر.
فقال: یا ابن العمّ! تسیر إلی قوم قتلوا أباک، و غدروا بأخیک، فلست آمن علیک أن یغرّوک، فأنشدتک اللّه أن لا تخرج. فأبی الحسین علیه السّلام. و دخل علیه عبد اللّه بن الزّبیر، فحدّثه ساعة، ثمّ قال: لست أدری لأیّ حال ترکنا هذا الأمر یتولّاه غیرنا. فقال الحسین علیه السّلام: قد کتبت إلیّ شیعتی و أشراف أهل الکوفة بالقدوم. ثمّ خرج ابن الزّبیر لعنه اللّه، فلمّا کان من الغد، عاد إلیه عبد اللّه بن العبّاس و قال: سألتک باللّه إن کان لا بدّ من المسیر، فسر إلی الحجاز أو الیمن، فإنّ فیه حصونا و شعابا. فأبی الحسین علیه السّلام. فقال له ابن عبّاس: و اللّه لو أعلم أنّک تطیعنی لأخذت ناصیتک حتّی یجمع اللّه النّاس علینا.
فقال: جزاک اللّه خیرا، إنّک ناصح أمین. ثمّ خرج من عنده، و جاوز ابن الزّبیر فقال: قد قرّت عینک یا ابن الزّبیر بخروج سیّدک الحسین علیه السّلام إلی العراق، لیخلو لک الحجاز. ثمّ أنشد هذه الأبیات یقول:
یا لک من قنبرة بمعمر خلا لک الجوّ فبیضی و اصفری
و نقّری ما شئت أن تنقّری قد رحل الصّیّاد عنک فابشری
هذا الحسین خارجا فانتشری إلی العراق راجیا للظّفر
علی یزید قد أتی بمنکر قد رفع الفخّ فماذا تحذری «3»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی الأسرار و وسائل المظفّریّ: «فقال محمّد ابن الحنفیّة: إنّی و اللّه لیحزننی فراقک، و ما أقعدنی عن المسیر معک إلّا لأجل ما أجده من المرض الشّدید»].
(2)- [زاد فی الأسرار و وسائل المظفّریّ: «ثمّ بکی بکاء شدیدا»].
(3)- در مقتل ابی مخنف مرقوم است که: حسین علیه السّلام وقتی از مکه آهنگ کوفه فرمود، از راه مدینه عبور
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 234
__________________________________________________
- کرد و دیگرباره قبر رسول خدای را وداع گفت و محمّد بن حنفیه بیامد و فراوان گریست.
فقال: و اللّه یا أخی! لا أقدر أقبض قائم سیفی و لا کعب رمحی ثمّ لا فرحت بعدک أبدا، ثمّ ودّعه و قال:
أستودعک اللّه تعالی من شهید مظلوم.
گفت: «ای برادر! قسم با خدای که نیروی گرفتن قبضه شمشیر ندارم و حمل کعب نیزه خود را نتوانم.
لا جرم از ملازمت رکاب تو دور افتادم. اکنون شهید مظلومی را به خدای می‌سپارم و می‌روم.»
این وقت هاشم مخزومی درآمد و عرض کرد: «ای مولای من! به کجا می‌روی؟ به من رسید که سفر عراق خواهی کرد. سخت بر تو می‌ترسم. به مملکتی می‌روی که عمّال آن بلاد فراعنه را مانند، و مخزنهای انباشته از مال دارند و مردم دنیا، بنده دراهم و دینارند. چگونه بر تو ایمن باشم که این جماعت تو را نصرت خواهند کرد؟»
حسین علیه السّلام فرمود: «خداوند تو را جزای خیر دهاد. نصیحت کردی، شفقت نمودی، لکن من از سفر عراق ناگریزم.»
ابن عباس گفت: «اگر می‌دانستم سخن مرا به کار می‌بستی و تدبیر مرا اطاعت می‌فرمودی، به قوت حشمت تو جماعتی عظیم فراهم می‌آوردم.»
حسین علیه السّلام او را نیز دعای خیر گفت.
این وقت ابو بکر بن حارث بن هشام بر حسین علیه السّلام درآمد و گفت: «یا ابن عم! آن خویشاوندی که مرا با تو است، دست بازنمی‌دارد که از نصیحت تو دست بازدارم.»
حسین علیه السّلام فرمود: «یا ابا بکر! تو آن کس نیستی که نصیحت را مغشوش کنی و با من به تمویه سخن گویی.»
عرض کرد: «همانا علی نخستین کس بود در اسلام و افزون بود از هرکس مهابت و مآثر او در اسلام و حضرتش مصدر آرزو و آرمان و مردمش پذیرنده فرمان بودند؛ چنان‌که در رکاب او حاضر شدند و با معاویه قتال دادند. با این همه، مردم کوفه دست از وی بازداشتند و آغاز مخالفت نمودند و دنیا را بر آخرت برگزیدند و همواره او را غمگین و اندوهناک گذاشتند؛ تا گاهی که به رضوان خداوند پیوست. و بعد از پدرت علی حاضر بودی که با برادرت حسن چه صنعت کردند. اکنون تو همی خواهی که به سوی دشمنان پدر و برادرت سفر کنی و به اتفاق ایشان با مردم شام رزم زنی. همانا اهل عراق در خصمی تو استوارترند و از یزید ترسناکتر. دانی که مردم عبید دنیا باشند. چون آهنگ عراق کنی، مردم را به بدل اموال و اسعاف آمال بفریبند تا آنان که تو را وعده معاضدت کردند، تهمید معاندت کنند، اکنون خویشتن را واپای!»
حسین فرمود:
جزاک اللّه خیرا یا ابن عمّ! قد اجتهدت رأیک و مهما یقض اللّه یکن.
یعنی: خداوند تو را جزای خیر دهاد! نیکو رأی زدی؛ لکن آنچه خداوند بر آن حکم رانده [است]، خواهد شد.
ابو بکر به نزد حارث بن عاص آمد و این شعر گفت:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 235
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 40- 41
ثمّ إنّنی لم أر من صرّح بأنّه علیه السّلام سار إلی العراق من طریق المدینة و دخلها، إلّا أنّ أبا إسحاق الإسفراینیّ قال بذلک فی مقتله، و تبعه بعض من تأخّر عنه، و من نظر فی مقتله المطبوع، یعرف أن فیه أکاذیب و أمورا علی خلاف ما أجمع علیه الفریقان، و لا یهمّنا نقل مجعولاته، و من أراد، فلینظر إلی مقتله، فإنّا لا نعتمد علی ما تفرّد به.
و من نظر فی کتب الفریقین و کیفیّة خروجه علیه السّلام من المدینة، و شرح منازله من مکّة إلی العراق، یعلم علما قطعیّا بعدم مسیره ثانیا إلی المدینة. و ما قد یترائی منه من مکالمة محمّد ابن الحنفیّة و عبد اللّه بن جعفر و غیرهما، قد مرّ أنّها کانت یوم خروجه من مکّة فیها، و سیأتی ما یدلّ علی ذلک أیضا. و لا یهمّنا البحث فی ذلک مع وضوحه، و إنّما المهمّ تعیین منازله من مکّة إلی کربلاء و ما وقع فی کل منزل من الأحداث.
و قد اضطربت کلمات المؤرّخین و المحدّثین فی ذلک، و نحن نذکر ما هو الحقّ و الصّحیح، و نشیر إلی جملة من الاختلافات.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 150
__________________________________________________
-کم تری ناصحا یقول فیقضی و ضنینا بالعیب یلفی نصیحا
و این قصه را به شرح کرد، گفت: «قسم به خدای کعبه، نیکو نصیحت کردی.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء، 2/ 128- 130
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 236

ابن عبّاس یحاول مرّة اخری ردّه علیه السّلام‌

و فی الفوادح الحسینیّة: فالتفت الحسین علیه السّلام إلی ابن عبّاس [فی المدینة] فقال له: ما تقول فی قوم أخرجوا ابن بنت نبیّه من وطنه، و داره، و قراره، و حرم جدّه، و ترکوه خائفا مرعوبا، لا یستقرّ فی قرار، و لا یأوی إلی جوار، یریدون بذلک قتله، و سفک دمائه، لم یشرک باللّه شیئا، و لم یرتکب منکرا، و لا إثما. قال له ابن عبّاس: جعلت فداک یا حسین! إن کان لا بدّ من السّیر إلی الکوفة، فلا تسر بأهلک و نسائک. فقال: یا ابن العمّ! إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی منامی، و قد أمر بأمر لا أقدر علی خلافه، و أنّه أمرنی بأخذهم معی. و قال: یا ابن العمّ! إنّهنّ ودائع رسول اللّه، و لا آمن علیهنّ أحدا، و هنّ أیضا لا یفارقننی. فسمع ابن عبّاس بکاء من ورائه و قائلة تقول: یا ابن عبّاس! تشیر علی شیخنا و سیّدنا أن یخلفنا ها هنا و یمضی وحده؟ لا و اللّه، بل نحیی معه، و نموت معه، و هل أبقی الزّمان لنا غیره. فبکی ابن عبّاس بکاء شدیدا، و جعل یقول: یعزّ و اللّه علیّ فراقک یا ابن العمّ. ثمّ أقبل علی الحسین و أشار علیه بالرّجوع إلی مکّة، و الدّخول فی صلح بنی أمیّة، فقال الحسین: هیهات، هیهات یا ابن عبّاس! إنّ القوم لم یترکونی، و إنّهم یطلبوننی أین کنت، حتّی أبایعهم کرها، و یقتلونی، و اللّه لو کنت فی جحر هامّة من هوامّ الأرض، لاستخرجونی منه و قتلونی، و اللّه إنّهم لیعتدون علیّ کما اعتدت الیهود فی یوم السّبت، و إنّی ماض فی أمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله حیث أمرنی، و إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 246- 247
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 237

محاولات عبد اللّه بن جعفر لصرفه علیه السّلام‌

قال أبو مخنف: حدّثنی الحارث بن کعب الوالبیّ، عن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب قال: لمّا خرجنا من مکّة، کتب عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب إلی الحسین بن علیّ مع ابنیه «1»: عون و محمّد: أمّا بعد، فإنّی أسألک باللّه لما انصرفت حین تنظر «2» فی کتابی «3»، فإنّی مشفق علیک من الوجه «4» الّذی توجّه «5» له «4» أن یکون فیه هلاکک و استئصال أهل بیتک، إن هلکت الیوم «6»، طفئ نور الأرض، فإنّک علم المهتدین؛ و رجاء المؤمنین؛ فلا تعجل بالسّیر، فإنّی فی أثر الکتاب «7»؛ و السّلام.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 387- 388- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 195- 196؛ المحمودی، العبرات، 1/ 360؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 410؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 167
قال: و قام عبد اللّه بن جعفر «8» إلی عمرو بن سعید بن العاص فکلّمه «9». و قال: اکتب إلی الحسین کتابا تجعل له فیه الأمان، و تمنّیه فیه البرّ و الصّلة، «10» و توثق «11» له فی کتابک، و تسأله الرّجوع لعلّه یطمئنّ إلی ذلک، فیرجع. فقال عمرو بن سعید «9»: اکتب ما شئت
__________________________________________________
(1)- [و فی نهایة الإرب مکانه: «قال: و أدرک الحسین کتاب عبد اللّه بن جعفر مع ابنیه ...»، و فی المقرّم:
«کتب عبد اللّه بن جعفر الطّیّار مع ابنیه ...»].
(2)- [فی نهایة الإرب و المقرّم: «تقرأ»].
(3)- [زاد فی نهایة الإرب و المقرّم: «هذا»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی نهایة الإرب و المقرّم].
(5)- [فی البدایة: «توجّهت»، و فی العبرات: «تتوجّهت»].
(6)- [نهایة الإرب: «الآن»].
(7)- [فی نهایة الإرب و البدایة و المقرّم: «کتابی»].
(8)- [زاد فی المعالی: «و أتی»].
(9)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(10)- [زاد فی المعالی: «و الإحسان»].
(11)- [نهایة الإرب: «ترفق»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 238
و أتنی به حتّی أختمه. «1» فکتب عبد اللّه بن جعفر الکتاب، ثمّ أتی به عمرو بن سعید، فقال له: إختمه «1»، «2» و ابعث به مع أخیک «2» یحیی بن سعید «3»، فإنّه أحری أن تطمئنّ نفسه إلیه «3»، و یعلم أنّه الجدّ منک. ففعل؛ «4» و کان عمرو بن سعید عامل یزید بن معاویة علی مکّة «4».
الطّبری، التّاریخ، 5/ 388- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 172- 173؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 256- 257؛ المحمودی، العبرات، 1/ 360؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 410- 411
قال: فلحقه یحیی و عبد اللّه بن جعفر، ثمّ انصرفا بعد أن أقرأه یحیی الکتاب، فقالا:
أقرأناه الکتاب، و جهدنا به، و کان ممّا اعتذر به إلینا أن قال «5»: إنّی رأیت رؤیا فیها «6» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و أمرت فیها بأمر أنا ماض له، «7» علیّ کان أو لی «7». فقالا له: فما تلک الرّؤیا؟ قال: ما حدّثت أحدا بها، و ما أنا محدّث بها حتّی ألقی ربّی.
«8» قال: و کان «9» کتاب عمرو بن سعید إلی الحسین بن علیّ «9»: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من عمرو بن سعید إلی الحسین بن علیّ، أمّا بعد، فإنّی أسأل اللّه أن یصرفک عمّا یوبقک، و أن یهدیک لما یرشدک؛ بلغنی أنّک قد توجّهت إلی العراق، و إنّی أعیذک باللّه من الشّقاق، فإنّی أخاف علیک فیه الهلاک، و قد بعثت إلیک عبد اللّه بن جعفر و یحیی بن سعید، فأقبل إلیّ معهما، فإنّ لک عندی الأمان، و الصّلة، و البرّ، و حسن الجوار لک اللّه علیّ بذلک شهید، و کفیل، و مراع، و وکیل؛ و السّلام علیک.
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم و المعالی].
(2) (2- 2) [المعالی: «و ابعثه مع أخی»].
(3)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(4) (4- 4) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(5)- [و فی نهایة الإرب مکانه: «فأخذا الکتاب و لحقا حسینا، فأقرأه یحیی الکتاب. و کان ممّن اعتذر به أن قال ...»].
(6)- [نهایة الإرب: «رأیت فیها»].
(7- 7) [لم یرد فی نهایة الإرب و المعالی].
(8)- [من هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(9- 9) [نهایة الإرب: «مضمون الکتاب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 239
«1» قال: و کتب إلیه الحسین «1»: أمّا بعد؛ فإنّه لم یشاقق اللّه و رسوله من دعا إلی اللّه عزّ و جلّ و عمل صالحا، و قال: إنّنی من المسلمین؛ و قد دعوت إلی الأمان، و البرّ، و الصّلة، فخیر الأمان أمان اللّه، و لن یؤمن اللّه «2»، «3» یوم القیامة «3» من لم یخفه فی الدّنیا، فنسأل اللّه مخافة فی الدّنیا توجب لنا أمانه یوم القیامة، فإن کنت نویت بالکتاب صلتی، و برّی، فجزیت خیرا فی الدّنیا و الآخرة؛ و السّلام. «4»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی نهایة الإرب: «و کتب الحسین إلی عمرو بن سعید»، و فی بحر العلوم: «و کتب الحسین علیه السّلام فی ذلک الحین جوابا لکتاب عمرو بن سعید، قال فیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم»].
(2)- [نهایة الإرب: «باللّه»].
(3) (3- 3) [فی نفس المهموم و المعالی: «فی الآخرة»].
(4)- گوید: «حسین شتابان برفت و به چیزی نپرداخت تا در ذات عرق فرود آمد.»
علی بن حسین گوید: وقتی از مکّه درآمدیم، نامه عبد اللّه بن جعفر همراه دو پسرش عون و محمّد رسید که به حسین بن علی نوشته بود:
«امّا بعد: تو را به خدا، وقتی این نامه را دیدی، بازگرد که بیم دارم این سفر که در پیش داری، مایه هلاک تو شود و نابودی خاندانت. اگر اکنون هلاک شوی، نور زمین خاموش می‌شود که تو دلیل هدایتجویانی و امید مؤمنان. در رفتن شتاب مکن که من از دنبال نامه می‌رسم؛ و السّلام.»
گوید:
عبد اللّه بن جعفر پیش عمرو بن سعید رفت و با وی سخن کرد و گفت: «نامه‌ای به حسین بنویس و او را امان بده با وعده نیکی و رعایت. در نامه خویش تعهّد کن و از او بخواه که بازگردد؛ شاید اطمینان یابد و بازآید.»
عمرو بن سعید گفت: «هرچه می‌خواهی بنویس و پیش من آر تا مهر بزنم.»
گوید:
عبد اللّه بن جعفر نامه را نوشت و پیش عمرو بن سعید برد و بدو گفت: «مهر بزن و همراه برادرت یحیی بن سعید بفرست که کاملا مطمئن شود و بداند که قضیه جدّی است.»
گوید: عمرو چنان کرد. وی از جانب یزید بن معاویه عامل مکّه بود.
گوید:
یحیی و عبد اللّه بن جعفر به حسین رسیدند و از آن پس که یحیی بن سعید نامه را بدو داد که خواند، بازگشتند و گفتند: «نامه را به او دادیم که خواند و با وی اصرار کردیم و از جمله عذرها که به ما گفت، این بود که: خوابی دیده‌ام که پیمبر نیز در آن بود و دستوری یافته‌ام که به ضررم باشد یا به سودم انجام می‌دهم.»
بدو گفتند: «این خواب چه بود؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 240
الطّبری، التّاریخ، 5/ 388- 389- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 173- 174؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 257؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 174- 175؛ المحمودی، العبرات، 1/ 361؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 411- 412
و أرسل عبد اللّه بن جعفر ابنیه «1» عونا «2» و محمّدا لیردّا حسینا «3». فأبی حسین «4» أن یرجع. و خرج ابنا «5» عبد اللّه بن جعفر معه.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 377- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 264
و ألحقه عبد اللّه بن جعفر بابنیه عون و محمّد، و کتب علی أیدیهما إلیه کتابا «6» یقول فیه:
أمّا بعد، «7» فإنّی أسألک باللّه لما انصرفت حین تنظر فی کتابی، فإنّی «6» مشفق علیک من
__________________________________________________
- گفت: «به هیچ‌کس نگفته‌ام و به هیچ‌کس نخواهم گفت تا به پیشگاه پروردگارم روم.»
گوید: نامه عمرو بن سعید بن حسین بن علی چنین بود:
«به نام خدای رحمان رحیم.
از عمرو بن سعید به حسین بن علی، امّا بعد، از خدا می‌خواهم که تو را از آنچه مایه زحمتت می‌شود، منصرف کند و به آنچه مایه توفیقت می‌شود، هدایت کند. شنیدم جانب عراق روان شده‌ای. خدایت از مخالفت به دور بدارد که بیم دارم مایه هلاک شود. عبد اللّه بن جعفر و یحیی بن سعید را پیش تو فرستادم. با آنها پیش من آی که به نزد من امان داری و رعایت و نیکی و ادب مصاحبت. خدا را بر این شاهد و ضامن و مراقب می‌گیرم. درود بر تو باد.»
گوید: حسین بدو نوشت:
«امّا بعد، هرکه سوی خدا عزّ و جلّ دعوت کند و عمل نیک کند و گوید: من از مسلمانانم، خلاف خدا و پیمبر او نکرده [است]. مرا به امان و نیکی و رعایت خوانده‌ای. بهترین امان، امان خداست و خدا به روز رستاخیز، کسی را که در دنیا از او نترسیده باشد، امان نمی‌دهد. از خدا می‌خواهیم که در این دنیا ترسی دهد که به روز رستاخیز موجب امان وی شود. اگر از آن نامه قصد رعایت و نیکی من داشته‌ای، خدایت در دنیا و آخرت پاداش دهد. و السّلام.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2971- 2973
(1)- [جواهر المطالب: «ولدیه»].
(2)- فی الأصول: «عوفا»، و ما أثبتنا من المعارف و الطّبریّ.
(3)- [جواهر المطالب: «الحسین»].
(4)- [لم یرد فی جواهر المطالب].
(5)- [جواهر المطالب: «بابنی»].
(6- 6) [أعیان الشّیعة: «یقسم علیه فیه بالرّجوع و یقول: إنّی»].
(7)- [فی الأسرار مکانه: «و صار الحسین من المدینة، فنزل ذات عرق، و کتب إلیه عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب مع ولدیه، عون و محمّد کتابا یقول فیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، و فی الإرشاد: أمّا بعد ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 241
الوجه «1» «2» الّذی توجّهت له أن یکون فیه هلاکک و استئصال أهل بیتک «2»، و إن هلکت الیوم طفئ نور الأرض، فإنّک علم المهتدین، «3» و رجاء المؤمنین، و لا تعجل بالمسیر «4»، فإنّی فی أثر کتابی، و السّلام.
المفید، الإرشاد، 2/ 70- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 366؛ البحرانی، العوالم، 17/ 216؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 237؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 247؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 32؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594، لواعج الأشجان،/ 77- 78
و صار عبد اللّه إلی عمرو بن سعید «5»، فسأله أن یکتب للحسین «6» أمانا «7» و یمنّیه «8» لیرجع عن وجهه «9»، فکتب إلیه عمرو بن سعید کتابا یمنّیه فیه الصّلة، و یؤمنّه علی نفسه «8»، و انفذه «7» مع أخیه «10» یحیی بن سعید «11».
المفید، الإرشاد، 2/ 70- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 366؛ البحرانی، العوالم، 17/ 216؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 237؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 247؛ الیزدی، وسائل المظفّری،/ 435- 436؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 32؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 174؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 55
__________________________________________________
(1)- [البحار: «التّوجّه»].
(2) (2- 2) [أعیان الشّیعة: «أن یکون فیه هلاکک»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المقرّم و مثیر الأحزان: «بالسّیر»].
(5)- [أضاف فی أعیان الشّیعة: «أمیر المدینة»، و فی بحر العلوم: «أمیر مکّة»، و فی وسیلة الدّارین:
«والی مکّة»].
(6)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «إلی الحسین»، و فی بحر العلوم: «للحسین و أهل بیته»، و فی وسیلة الدّارین: «له علیه السّلام»].
(7- 7) [بحر العلوم: «فکتب عمرو الکتاب و سرّحه»].
(8- 8) [أعیان الشّیعة: «البرّ و الصّلة، فکتب له»].
(9)- [وسیلة الدّارین: «وجهته»].
(10)- [لم یرد فی البحار و وسائل المظفّری و مثیر الأحزان].
(11)- [فی مثیر الأحزان و بحر العلوم: «یحیی بن سعید و عبد اللّه بن جعفر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 242
فلحقه یحیی و عبد اللّه بن جعفر بعد نفوذ ابنیه «1»، «2» و دفعا إلیه الکتاب «1» و جهدا به فی الرّجوع، «3» فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم «4» فی المنام، و أمرنی بما «4» أنا ماض له، «5» «6» فقال «7» له: فما تلک الرّؤیا؟ قال «5»: ما حدّثت أحدا بها، و لا أنا محدّث «8»، حتّی ألقی ربّی عزّ و جلّ «6». «9» فلمّا أیس «10» منه عبد اللّه بن جعفر، أمر ابنیه عونا و محمّدا «11» بلزومه و المسیر «11» معه و الجهاد دونه «12»، و رجع مع یحیی بن سعید إلی مکّة «9». «13»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج، و فی بحر العلوم: «مسرعین، و سلّماه الکتاب»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی مثیر الأحزان].
(3)- [زاد فی بحر العلوم: «فأبی الحسین علیهما»].
(4) (4- 4) [بحر العلوم: «و أمرنی بأمر»].
(5) (5- 5) [بحر العلوم: «فسأله عبد اللّه عن الرّؤیا، فقال علیه السّلام»].
(6- 6) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(7)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام: «فقالا» و فی البحار و العوالم: «فقالوا»].
(8)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و الأسرار: «محدّث أحدا»، و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و وسائل المظفّری و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «محدّث بها أحد»، و فی بحر العلوم: «محدّث بها»].
(9- 9) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 173، و مثله فی المعالی، 1/ 257].
(10)- [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: «یئس»].
(11- 11) [بحر العلوم: «بالمسیر»].
(12)- [مثیر الأحزان: «بین یدیه»].
(13)- از آن سو، عبد اللّه بن جعفر (پسر عموی آن حضرت و شوهر خواهرش زینب علیهما السّلام) دو فرزند خود عون و محمّد را به نزد حضرت فرستاد و نامه‌ای نیز به وسیله آن دو برای او فرستاد که در آن چنین نوشته بود:
«امّا بعد، من تو را به خدا سوگند می‌دهم که چون نامه مرا خواندی، از این سفر بازگردی؛ زیرا من بر تو ترسناکم از این راهی که بر آن می‌روی؛ از این‌که هلاکت تو و پریشانی خاندانت در آن باشد. و اگر امروز تو از میان بروی، روشنایی زمین خاموش خواهد شد؛ زیرا تو چراغ فروزان راه‌یافتگان و آرزو و امید مؤمنان هستی، و به راهی که می‌روی، شتاب مکن تا من به دنبال این نامه خدمت شما برسم، و السّلام.»
عبد اللّه (این نامه را فرستاد و از آن سو) به نزد عمرو بن سعید رفت و از او درخواست کرد امان‌نامه‌ای برای حسین علیه السّلام بفرستد و او را آرزومند سازد که از این راه بازگردد. پس عمرو بن سعید نامه‌ای برای آن حضرت نوشت و در آن نامه او را امیدوار به نیکی و صله کرد و بر جان خویش آسوده‌خاطر ساخت و آن نامه را به وسیله برادرش یحیی بن سعید فرستاد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 243
المفید، الإرشاد، 2/ 70- 71- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 366؛ البحرانی، العوالم، 17/ 216؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 238؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 247؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 32- 33؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 175؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594، لواعج الأشجان،/ 78؛ الیزدی، وسائل المظفّری،/ 435- 436؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 55- 56
و لحقه عبد اللّه بن جعفر بکتاب عمرو بن سعید بن العاص والی مکّة مع أخیه یحیی ابن سعید یؤمنه علی نفسه، فدفعا إلیه الکتاب، و جهدا به الرّجوع، فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی المنام، و أمرنی بما أنا ماض له. قالا له: فما تلک الرّؤیا؟ فقال:
ما حدّثت بها أحدا، و لا أحدّث حتّی ألقی ربّی عزّ و جلّ. فلمّا یئس عبد اللّه بن جعفر منه، أمر ابنیه عونا و محمّدا بلزومه، و المسیر معه، و الجهاد دونه، و رجع هو و یحیی بن سعید إلی مکّة، و توجّه الحسین علیه السّلام نحو العراق.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 230
قال: و أدرک الحسین کتاب عبد اللّه بن جعفر مع ابنیه عون و محمّد، و فیه: أمّا بعد، فإنّی أسألک باللّه لما انصرفت حین تقرأ کتابی هذا، فإنّی مشفق علیک من هذا الوجه أن یکون فیه هلاکک، و استئصال أهل بیتک، إن «1» هلکت الیوم طفئ نور الأرض، فإنّک علم المهتدین، و رجاء المؤمنین، و لا تعجل بالسّیر، فإنّی فی أثر کتابی، و السّلام.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 276- 277- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 172؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین «2»، 1/ 256
__________________________________________________
- پس یحیی و عبد اللّه بن جعفر به آن حضرت رسیده و پس از آن‌که پسران خود را فرستاده بود (خود نیز آمد) و نامه عمرو بن سعید را به او دادند و در بازگشت آن حضرت کوشش بسیار کردند.
سیّد الشّهداء علیه السّلام فرمود: «همانا من رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را در خواب دیدم و مرا به آنچه به دنبال آن می‌روم، دستور فرمود.»
آن دو گفتند: «آن خواب چه بوده؟»
فرمود: «آن را برای کسی نگفته و نخواهم گفت تا خدای خویش را دیدار کنم.»
پس همین‌که عبد اللّه بن جعفر از بازگشت او ناامید شد، به دو فرزند خویش عون و محمّد دستور داده ملازم آن جناب باشند و به همراهش بروند و در رکابش شمشیر زنند و خود با یحیی بن سعید به مکّه بازگشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 70- 71
(1)- [المعالی: «فإن»].
(2)- [حکاه فی المعالی عن نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 244
و قیل: و قام عبد اللّه بن جعفر إلی عمرو بن سعید، فقال له: اکتب للحسین کتابا تجعل له الأمان فیه، و تمنّیه فیه البرّ و الصّلة، و اسأله الرّجوع- و کان عمرو عامل یزید علی مکّة- ففعل عمرو ذلک، و أرسل الکتاب مع أخیه یحیی بن سعید و مع عبد اللّه بن جعفر.
فلحقاه، و قرءا علیه الکتاب، و جهدا أن یرجع، فلم یفعل، و کان ممّا اعتذر به إلیهما أن قال: إنّی رأیت رؤیا رأیت فیها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و أمرت فیها بأمر، أنا ماض له، علیّ کان أو لی. فقالا: ما تلک الرّؤیا؟ قال: ما حدّثت بها أحدا، و ما أنا محدّث بها أحدا حتّی ألقی ربّی «1».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 277
ثمّ نهض عبد اللّه بن جعفر إلی عمرو بن سعید، نائب مکّة، فقال له: اکتب إلی الحسین کتابا تجعل له فیه الأمان، و تمنّیه فی البرّ و الصّلة، و توثق له فی کتابک، و تسأله الرّجوع، لعلّه یطمئنّ إلی ذلک، فیرجع. فقال له عمرو: اکتب عنّی ما شئت، و اتنی به حتّی أختمه. فکتب ابن جعفر علی لسان عمرو بن سعید ما أراد عبد اللّه، ثمّ جاء بالکتاب إلی عمرو، فختمه بخاتمه، و قال عبد اللّه لعمرو بن سعید: ابعث معی أمانک.
__________________________________________________
(1)- در آن‌جا، دو فرزند عبد اللّه بن جعفر که عون و محمّد بودند، حامل نامه پدر به حسین بودند و به او رسیدند. در آن نامه چنین نوشته بود:
«من تو را به خدا سوگند می‌دهم که چون نامه مرا بخوانی، از این سفر برگرد؛ زیرا من نسبت به تو مشفق هستم و می‌ترسم در این مقصد و مقصود دچار هلاک شوی و ریشه خانواده خود را از بیخ بکنی. اگر تو امروز هلاک شوی، نور زمین خاموش خواهد شد؛ زیرا تو برجسته و علم رهبران و رهروان (طریق حق) و مایه امید مؤمنین هستی. شتاب مکن! من هم به دنبال این نامه خواهم آمد؛ و السّلام.»
گفته شده: عبد اللّه بن جعفر به عمرو بن سعید بن عاص گفت: «به حسین نامه بنویس و امان بده، و او را به نیکی امیدوار کن.»
عمرو عامل یزید در مکّه بود. او هم‌چنین کرد و نامه را با برادر خود، یحیی بن سعید و عبد اللّه بن جعفر فرستاد.
هردو به دنبال حسین رفتند و به او رسیدند و نامه را برای او خواندند و کوشیدند که او را منصرف کنند و او برنگشت. یکی از موارد عذر او این بود که گفت: «من پیغمبر را در عالم رؤیا دیدم و او به من امر فرمود که بروم و من در هرحال تصمیم بر رفتن گرفته‌ام.»
آن دو پرسیدند: «آن خواب و رؤیا چیست؟»
گفت: «من تاکنون سخنی از آن رؤیا به کسی نگفته‌ام و من به شما هم نمی‌گویم تا آن‌که به خدای خود ملحق شوم (کشته شوم).»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 140- 141
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 245
فبعث معه أخاه یحیی.
فانصرفا حتّی لحقا الحسین، فقرءا علیه الکتاب، فأبی أن یرجع، و قال: إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی المنام، و قد أمرنی فیها بأمر، و أنا ماض له. فقالا: و ما تلک الرّؤیا؟
فقال: لا أحدّث بها أحدا حتّی ألقی ربّی عزّ و جلّ. «1»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 167
و مرّ بوادی العقیق؛ ثمّ سار منه، فأرسل إلیه عبد اللّه بن جعفر ابنیه، و کتب إلیه بالرّجوع، فلم یمتنع.
السّماوی، إبصار العین،/ 6
ثمّ أخذ عبد اللّه کتابا من عامل یزید علی مکّة عمرو بن سعید بن العاص فیه أمان للحسین.
__________________________________________________
(1)- در این منزل عبد اللّه بن جعفر بن ابیطالب، پسرهای خود: عون و محمد را به ملازمت حسین علیه السّلام روان داشت و بدین‌گونه مکتوبی نگاشت:
أمّا بعد، فإنّی أسألک باللّه [...] فإنّی فی أثر کتابی و السّلام.
می‌گوید: «تو را با خداوند سوگند می‌دهم، گاهی که دیدار کنی مکتوب مرا از سفر عراق فسخ عزیمت فرمایی، همانا من بر تو می‌ترسم که در این راه که پیش داری، تباه شوی و اهل بیت تو سرگشته و پریشان حال شوند و چون تو نباشی، نور خدا در زمین ناپدید شود؛ زیرا که تو رأیت مسلمانان و امید مؤمنانی. اکنون در طی طریق عجلت مفرمای که من بر اثر مکتوب خویش درمی‌رسم.»
عبد اللّه بن جعفر بعد از ارسال این رسیله به نزد عمرو بن سعید آمد و گفت: «به حضرت حسین مکتوب فرست و خط امانی انفاذ دار و خواستار شود تا به جانب مکه مراجعت فرماید.»
عمرو بن سعید این مکتوب بنگاشت و با صحبت برادرش یحیی روان داشت. عبد اللّه جعفر نیز به اتفاق یحیی به حضرت حسین آمد. نامه عمرو بن سعید را برسانیدند و در مراجعت آن حضرت الحاح از حد به در بردند. در پاسخ ایشان فرمود: «رسول خدای مرا در خواب نمودار شد و مرا به کاری فرمان داد. بی‌فرمانی رسول خدای را نتوانم.»
گفتند: «چه فرمان کرد؟»
فرمود: «با هیچ‌کس نگویم و چند که زنده باشم با کس حدیث نکنم؛ تا آن‌گاه که خدای را ملاقات نمایم.»
چون عبد اللّه جعفر این راز بشنید و دانست که آن حضرت بازنخواهد شد، پسرهای خود عون و محمد را بخواست و ایشان را وصیت فرمود که از ملازمت رکاب آن حضرت بازنایستند و در راه خدا از جانبازی خویشتنداری نکنند و به اتفاق یحیی بن سعید مراجعت به مکه نمود.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 127- 128
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 246
و جاء به إلی الحسین، و معه یحیی بن سعید بن العاص، و جهد أن یصرف الحسین عن الوجه الّذی أراده، فلم یقبل أبو عبد اللّه علیه السّلام، و عرّفه أنّه رأی رسول اللّه فی المنام و أمره بأمر، لا بدّ من إنفاذه، فسأله عن الرّؤیا، فقال: ما حدّثت بها أحدا، و ما أنا محدّث بها حتّی ألقی ربّی عزّ و جلّ.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 196
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 247

عون بن عبد اللّه بن جعدة یلتقی به علیه السّلام‌

قالوا: و لحق الحسین عون بن عبد اللّه بن جعدة بن هبیرة بذات [عرق]، بکتاب من أبیه، یسأله فیه الرّجوع/ 481/ أو 240 ب/، و یذکر ما یخاف علیه فی مسیره، فلم یعجبه «1». «2»
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 377، أنساب الأشراف، 3/ 165- 166 رقم 30
__________________________________________________
(1)- [فی أنساب الأشراف: «فلم یعجه» و علّق: کذا فی الأصل، و لعلّ الصّواب أن یکون بالسّین. یقال:
«عجسه عن حاجته- من باب ضرب- عجسا»: حبسه و أبطأه عنها. أو أنّها بالباء من قولهم: «اعجب» بالشّی‌ء إعجابا: سره و ارتضاه].
(2)- [هکذا، و الصّحیح عون بن عبد اللّه بن جعفر جاء به عبد اللّه بن جعفر مع أخیه محمّد إلیه علیه السّلام کما تقدّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 248

بشر بن غالب یلتقی به علیه السّلام‌

قال [عوانة بن حکم]: و أقبل الحسین مغذّا لا یلوی «1» علی شی‌ء، حتّی نزل ذات عرق «2». «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 387- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 195؛ المحمودی، العبرات، 1/ 370؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 167؛ السّماوی، إبصار العین،/ 6
فسار حتّی إذا بلغ ذات عرق، فلقیه «4» رجل من بنی أسد یقال له: بشر بن غالب، فقال له/ الحسین: ممّن الرّجل؟ قال: رجل من بنی أسد. قال: فمن أین أقبلت یا أخا بنی أسد؟ قال: من العراق. فقال «5»: کیف خلّفت أهل العراق؟ قال: یا ابن بنت رسول اللّه! خلّفت القلوب معک، و السّیوف مع بنی أمیّة! فقال له الحسین: صدقت یا أخا العرب! إنّ اللّه تبارک «6» و تعالی یفعل ما یشاء، و یحکم ما یرید. فقال له الأسدیّ: یا ابن بنت رسول اللّه! أخبرنی عن قول اللّه تعالی: یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ، فقال الحسین «7»: نعم یا أخا «7» بنی أسد! هم إمامان: إمام هدی، دعا إلی هدی، و إمام ضلالة، دعا إلی ضلالة، فهدی من «8» أجابه إلی «9» الجنّة، و من أجابه إلی الضّلالة دخل النّار.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 120- 121
__________________________________________________
(1)- [فی البدایة مکانه: «قالوا: ثمّ سار الحسین لا یلوی ...»، و فی إبصار العین: «و سار لا یلوی ...»].
(2)- [أضاف فی إبصار العین: «فتبعه منها رجال»].
(3)- گوید: «حسین شتابان برفت و به چیزی نپرداخت، تا در ذات عرق فرود آمد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2971
(4)- فی د: فلقاه.
(5)- من بر، و فی الأصل و د: قال.
(6)- فی د: سبحانه.
(7)- لیس فی د.
(8)- فی النّسخ: و من.
(9)- زید فی الأصل و بر: الهدی فی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 249
«1» فسار الحسین علیه السّلام و أصحابه «1»، فلمّا نزلوا الثّعلبیّة، ورد علیه رجل یقال له: بشر بن غالب، فقال: «2» یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم! أخبرنی عن قول اللّه عزّ و جلّ: «3» یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ، قال: إمام دعا إلی هدی، فأجابوه إلیه، و إمام دعا إلی ضلالة، فأجابوه إلیها، هؤلاء فی الجنّة، و هؤلاء فی النّار، و هو قوله عزّ و جلّ: فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ. «7» «4» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 153- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 313؛ البحرانی، العوالم، 17/ 162؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 239؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 248؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 211؛ الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 79؛ القزوینی «5»، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 171
و توجّه الحسین علیه السّلام «6» نحو العراق «6» مغذّا، لا یلوی عن شی‌ء حتّی نزل ذات عرق. «7»
المفید، الإرشاد، 2/ 71- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 247- 248؛ القمی، نفس المهموم،/ 174
ثمّ سار حتّی إذا صار (بذات عرق)، لقیه رجل من بنی أسد یقال له: بشر بن غالب، فقال له الحسین: ممّن الرّجل؟ قال: من بنی أسد. قال: فمن أین أقبلت؟ قال: من العراق.
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [فی الإمام الحسین و أصحابه مکانه: «إنّ بشر بن غالب لقیه فی الثّعلبیة و قال: ...»].
(3)- [فی المقرّم و الحسین علیه السّلام فی طریقه مکانه: «و فی [لمّا نزل الحسین] الثّعلبیّة، أتاه رجل و سأله عن قول تعالی ...»].
(4)- حسین و اصحابش روان شدند تا به منزل ثعلبیه رسیدند و مردی به نام بشر بن غالب بر آنها درآمد و عرض کرد: «یابن رسول اللّه! به من خبر ده از گفتار خدای عزّ و جلّ! (سوره اسراء- 71)؛ روزی که هر مردمی را با امامشان دعوت کنیم.»
فرمود: «امامی که به حق دعوت کرده و او را اجابت کردند و امامی که به گمراهی دعوت کرده و او را اجابت کردند، آنان در بهشتند و اینان در دوزخ!»
و این است که فرمود (شوری 7): «گروهی در بهشت و گروهی در دوزخ.» کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 153
(5)- [حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه عن البحار].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار].
(7)- پس حسین علیه السّلام با شتاب به سوی عراق روان شد و توقّف نفرموده تا به منزل ذات عرق (که نزدیک دو مرحله راه به مکّه است) رسید.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 71
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 250
قال: فکیف خلّفت أهل العراق؟ فقال: یا ابن رسول اللّه! خلّفت القلوب معک، و السّیوف مع بنی أمیّة. فقال له الحسین: صدقت یا أخا بنی أسد، إنّ اللّه تبارک و تعالی یفعل ما یشاء، و یحکم ما یرید. فقال له الأسدیّ: یا ابن رسول اللّه، أخبرنی عن قول اللّه تعالی: یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ. فقال له الحسین علیه السّلام: نعم یا أخا بنی أسد! هما إمامان: إمام هدی، دعا إلی هدی، و إمام ضلالة، دعا إلی ضلالة، فهذا و من أجابه إلی الهدی فی الجنّة، و هذا و من أجابه إلی الضّلالة فی النّار.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 220- 221
ثمّ سار علیه السّلام حتّی بلغ إلی وادی العقیق «1» ذات عرق، فرأی رجلا من بنی أسد اسمه بشر بن غالب «2»، فسأله عن أهل الکوفة، فقال: القلوب معک، و السّیوف مع بنی أمیّة.
قال: صدقت «3» یا أخا بنی أسد.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 210- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 204؛ القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 158
ثمّ سار «4» حتّی بلغ ذات عرق، فلقی بشر بن غالب «5» واردا من العراق، فسأله عن
__________________________________________________
(1)- [الإمام الحسین و أصحابه: «قال فی المراصد: عقیق: مدینة و فیه عیون و نخل، و قیل: فیها عقیقان:
الأکبر ممّا یلی الحرّة إلی قصر المراجل، و العقیق الأصغر ما سفل عن قصر المراجل إلی منتهی العرصة»، و فی الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 28: «ذکر یاقوت عن أبی منصور قال: «و العرب تقول: لکلّ مسیل ماء شفه السّیل فی الأرض، فأنهره و وسعه- عقیق- و الأعقة فی بلاد العرب کثیرة، منها هذا العقیق الّذی جاء فیه.
إنّک بواد مبارک، و هو الّذی ببطن وادی ذی الحلیفة، و هو الّذی جاء فیه: أنّه مهلّ أهل العراق»].
(2)- [فی المقرّم مکانه: «و سار أبو عبد اللّه علیه السّلام لا یلوی علی أحد، فلقی فی ذات عرق بشر بن غالب ...»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم].
(4)- [العبرات: «سار علیه السّلام من التّنعیم»].
(5)- [فی الأسرار مکانه: «فلقی بشر بن غالب ...»، و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «حتّی بلغ وادی العقیق، فنزل ذات عرق، فلقیه رجل من بنی أسد یسمّی بشر بن غالب ...»، و فی مثیر الأحزان: «و مضی الحسین و لقیه بشر بن غالب ...»، و فی الحسین علیه السّلام فی طریقه: «إنّه لمّا وصل الحسین علیه السّلام برکبه ذات عرق، لقیه بشر بن غالب ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 251
أهلها، فقال: خلّقت «1» القلوب معک، و السّیوف مع بنی أمیّة، فقال: صدق أخو بنی أسد، إنّ اللّه یفعل ما یشاء، و یحکم ما یرید. «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 69- 70- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 367؛ البحرانی، العوالم، 17/ 217؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 238؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 247- 248؛ القمی، نفس المهموم،/ 174؛ المازندرانی، معالی السّبطین «3»، 1/ 260؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 178؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین «3»،/ 56؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594، لواعج الأشجان،/ 78؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 33؛ الهاشمی، الحسین فی طریقه إلی الشّهادة،/ 33؛ المحمودی، العبرات، 1/ 371
قال: و سار الحسین علیه السّلام، فنزل ذات عرق.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 41
نزل علیه السّلام به فی یوم الإثنین رابع عشر ذی الحجّة.
«4» قال فی المراصد، عرق مهلّ أهل العراق «5»، و هو الحدّ بین تهامة و نجد، و قیل: عرق جبل بطریق مکّة و منه: ذات عرق، و قیل «6»: ما ارتفع من بطن الرّمّة «7» إلی ثنایا ذات عرق، و هو الجبل المشرف علی ذات عرق «4». و قال: إنّما یسمّی الحجاز حجازا، لأنّه
__________________________________________________
(1)- [و فی بحر العلوم مکانه: «و سار علیه السّلام نحو العراق، حتّی إذا وصل إلی ذات عرق، لقیه بشر بن غالب الأسدیّ واردا من العراق. فسأله الحسین علیه السّلام عن أهلها و قال: کیف خلّفت أهل العراق؟ قال بشر: یا ابن رسول اللّه اللّه، خلّفت ...»].
(2)- سپس حضرت به راه خود ادامه داد تا به ذات العرق رسید. آن‌جا بشر بن غالب را دید که از عراق می‌آید. پرسیدش که: «اهل عراق در چه وضعی بودند؟»
عرض کرد: «من که آمدم، دلهاشان با تو بود؛ ولی شمشیرهاشان با بنی أمیّه.»
فرمود: «برادر بنی اسد سخن به راست گفت. خداوند به هرچه که مشیّتش تعلّق پذیرد، انجام می‌دهد، و هرچه را که اراده فرماید، حکم می‌کند.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 69- 70
(3)- [حکاه فی المعالی و وسیلة الدّارین عن البحار].
(4) (4- 4) [حکاه فی الحسین علیه السّلام فی طریقه، و أضاف: «قال ابن عیینة: إنّی سألت أهل ذات عرق.
أمتّهمون أم منجدون؟ فقالوا: ما نحن بمتّهمین و لا منجدین، نحن أهل الغور. و کانت ذات عرق فی الجاهلیّة بها أبیات قلیلة. فلمّا کثر النّاس تحوّلت»].
(5)- یعنی: محلّ إهلالهم.
(6)- [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «قال الأصمعیّ:»].
(7)- [أضاف فی الحسین علیه السّلام فی طریقه: «فهو نجد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 252
حجز بین تهامة و نجد، و قیل: طرف تهامة من قبل الحجاز مدارج العرج، و أوّل تهامة من نجد ذات عرق.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 159- 160- مثله الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 31
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 253

عبد اللّه بن مطیع یلتقی به علیه السّلام «1»

و سار الحسین علیه السّلام من بطن الرّمّة، فلقیه عبد اللّه بن مطیع «2» و هو منصرف من العراق، فسلّم علی الحسین، و قال له: بأبی أنت و أمّی یا ابن رسول اللّه! ما أخرجک من حرم اللّه، و حرم جدّک؟ فقال: إنّ أهل الکوفة کتبوا إلیّ، یسألونی أن أقدم علیهم، لما رجوا من إحیاء معالم الحقّ، و أماتة البدع. قال له ابن مطیع: أنشدک اللّه أن تأتی الکوفة، فو اللّه لئن أتیتها، لتقتلنّ. فقال له الحسین علیه السّلام: لن یصیبنا إلّا ما کتب اللّه لنا. ثمّ ودّعه، و مضی. «3»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 245- 246
ثمّ أقبل الحسین سیرا إلی الکوفة، فانتهی إلی «4» ماء من میاه العرب، فإذا علیه عبد اللّه ابن مطیع العدویّ، و هو نازل هاهنا، «5» فلمّا رأی الحسین، قام إلیه، فقال: بأبی أنت و أمّی یا ابن رسول اللّه! ما أقدمک؟ و احتمله، فأنزله، فقال له الحسین: کان من موت معاویة
__________________________________________________
(1)- [و راجع ما تقدّم: 1/ 344].
(2)- [و الظّاهر إنّهما التقیا مرّة واحدة، و کان بین المدینة و مکّة، حیث کان ابن مطیع استنبط ماء و أقام زرعا].
(3)- امام حسین علیه السّلام چون از بطن الرّمّه حرکت کرد، عبد اللّه بن مطیع که از عراق برمی‌گشت، بر آن حضرت سلام کرد و گفت: «ای پسر رسول خدا! پدر و مادرم فدای تو باد! چه چیز موجب شد که از حرم خدا و حرم جدّ خود بیرون آیی؟»
فرمود: «مردم کوفه برای من نامه نوشتند و از من خواستند پیش ایشان بیایم و امیدوارند که حق را زنده کنند و بدعتها را از میان بردارند.»
ابن مطیع گفت: «تو را به خدا سوگند می‌دهم که به کوفه نیایی که به خدا سوگند اگر به کوفه بروی، کشته خواهی شد.»
امام حسین علیه السّلام این آیه را تلاوت فرمود: «هرگز چیزی جز آنچه خداوند برای ما نوشته است، بر ما نخواهد رسید» (1)
و سپس از او تودیع [کرد] و حرکت فرمود.
(1). بخشی از آیه 51 سوره نهم (توبه). (م)
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 293- 294
(4)- [فی بحر العلوم مکانه: «و سار الحسین علیه السّلام من الحاجر، حتّی انتهی إلی ...»].
(5)- [بحر العلوم: «نازل به»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 254
ما قد بلغک، فکتب إلیّ أهل العراق یدعوننی إلی أنفسهم. فقال له عبد اللّه بن مطیع:
أذکّرک اللّه یا ابن رسول اللّه و حرمة الإسلام أن تنتهک! أنشدک اللّه فی حرمة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم! أنشدک اللّه فی حرمة العرب! فو اللّه لئن طلبت ما فی أیدی بنی أمیّة لیقتلنّک، و لئن قتلوک لا یهابون بعدک أحدا أبدا. و اللّه إنّها لحرمة الإسلام تنتهک، و حرمة قریش، و حرمة العرب، فلا تفعل، و لا تأت الکوفة، و لا تعرّض لبنی أمیّة؛ «1» قال: فأبی إلّا أن یمضی «1». «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 395- 396- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 181
ثمّ أقبل الحسین علیه السّلام من الحاجز «3» یسیر نحو الکوفة، فانتهی «4» إلی ماء من میاه العرب، فإذا علیه عبد اللّه بن مطیع العدویّ «5» و هو نازل به، فلمّا رأی الحسین علیه السّلام قام إلیه فقال: بأبی أنت و أمّی یا ابن رسول اللّه! ما أقدمک؟ و احتمله، فأنزله، فقال له الحسین علیه السّلام: کان من موت معاویة ما قد بلغک؛ فکتب إلیّ أهل العراق یدعوننی إلی أنفسهم «5»، فقال له عبد اللّه بن مطیع: أذکّرک اللّه یا ابن رسول اللّه و حرمة الإسلام أن تنتهک، «6» أنشدک اللّه فی حرمة قریش «6»، أنشدک اللّه فی حرمة العرب! فو اللّه لئن طلبت ما فی أیدی
__________________________________________________
(1) (1- 1) [بحر العلوم: «فلم یلتفت إلیه الحسین علیه السّلام، و أبی إلّا أن یمضی قدما»].
(2)- گوید: پس از آن، حسین سوی کوفه روان بود تا به یکی از آبهای عرب رسید. عبد اللّه بن مطیع عدوی را دید که آن‌جا فرود آمده بود و چون حسین را بدید، پیش وی آمد و گفت: «ای پسر پیمبر خدا! پدر و مادرم به فدایت! برای چه آمده‌ای؟»
گوید: پس، او را ببرد و منزل داد. حسین به او گفت: «معاویه! چنان‌که شنیده‌ای، مرده و مردم عراق به من نوشته‌اند، و مرا سوی خویش خوانده‌اند.»
عبد اللّه بن مطیع گفت: «ای پسر پیمبر خدا! تو را به خدا مگذار حرمت اسلام بشکند. تو را به خدا حرمت پیمبر خدا را حفظ کن! تو را به خدا حرمت عرب را حفظ کن! به خدا اگر آنچه را بنی أمیّه به دست دارند، مطالبه کنی، حتما تو را می‌کشند و اگر تو را بکشند، از پس تو هرگز از کسی بیم نکنند، به خدا حرمت اسلام می‌شکند و حرمت قریش و حرمت عرب نیز. مکن! به کوفه مرو و دچار بنی أمیّه مشو!»
گوید: امّا حسین به رفتن اصرار داشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2982- 2983
(3)- [فی نفس المهموم و المعالی و المقرّم و مثیر الأحزان: «الحاجر»].
(4)- [فی المقرّم مکانه: «و سار من الحاجر، و کان لا یمرّ بماء من میاه العرب، إلّا اتّبعوه، فانتهی ...»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی المقرّم].
(6- 6) [لم یرد فی ط علمیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 255
بنی أمیّة، لیقتلنّک «1»، و لئن قتلوک لا یهابوا بعدک أحدا أبدا، «2» و اللّه إنّها لحرمة الإسلام تنتهک، و حرمة قریش، و حرمة العرب، فلا تفعل، و لا تأت الکوفة، و لا تعرّض نفسک لبنی أمیّة «2». فأبی الحسین علیه السّلام إلّا أن یمضی. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 73- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 370- 371؛ البحرانی، العوالم، 17/ 221؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 242؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 248- 249؛ القمی، نفس المهموم،/ 178- 179؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 206؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 264؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594، لواعج الأشجان،/ 80- 81؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 36؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 57- 58
و مرّ الحسین علیه السّلام، حتّی إذا کان مکانه من بستان ابن أبی عامر بمرحلة أو مرحلتین، لقی عبد اللّه بن مطیع العدویّ، فقال له: أین ترید یا ابن رسول اللّه؟ قال: أرید الکوفة، فإنّ أهلها کتبوا إلیّ. فقال: فإنّی أنشدک یا ابن رسول اللّه بالبیت الحرام، و البلد الحرام، و الشّهر الحرام، أن تعرّض نفسک لبنی مروان، فو اللّه لئن عرّضت نفسک لهم، لیقتلنّک.
قال: فمضی علی وجهه.
الشّجری، الأمالی، 1/ 167
__________________________________________________
(1)- [المقرّم: «لیقتلوک»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی المقرّم].
(3)- حسین علیه السّلام از منزل حاجز به راه افتاد و به سوی کوفه می‌آمد تا رسید به آبی از آبهایی که در آن بیابان بود. در آن‌جا عبد اللّه بن مطیع عدوی را دید که در کنار آن آب فرود آمده [بود]؛ چون حسین علیه السّلام را دید؛ به نزد آن حضرت رفت و گفت: «پدر و مادرم به قربانت، ای پسر رسول خدا! چه چیز تو را بدین سرزمین کشانده؟» و حضرت را گرفته، از اسب فرود آورد. حسین علیه السّلام فرمود: «چنانچه می‌دانی، معاویه از این جهان رخت بربست. پس، مردم عراق به من نوشتند و مرا به سوی خویش خواندند. عبد اللّه بن مطیع عرض کرد: «ای فرزند رسول خدا! خدا را به یاد تو می‌آورم از این‌که حریم اسلام به سبب تو پاره شود. تو را به خدا سوگند دهم در باب حرمت قریش! تو را به خدا سوگند دهم درباره حرمت عرب. به خدا سوگند اگر آنچه در دست بنی أمیّه است (از خلافت) بخواهی، هر آینه تو را می‌کشند و اگر تو را کشتند، پس از تو، هرگز از دیگری چشم ترس نخواهند داشت. به خدا سوگند این حرمت اسلام است که پاره می‌شود، و حرمت قریش و حرمت عرب است. پس این کار را مکن و به کوفه مرو و خود را در برابر جنگ بنی أمیّه قرار مده!»
حسین علیه السّلام سخن او را نپذیرفت جز این‌که به همان راه برود.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 73
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 256
ثمّ أقبل الحسین یسیر نحو الکوفة، فانتهی إلی ماء من میاه العرب، فإذا علیه عبد اللّه ابن مطیع، فلمّا رآه «1»، قام إلیه، فقال: بأبی أنت و أمّی یا ابن رسول اللّه! ما أقدمک؟
فاحتمله، فأنزله، «2» فأخبره الحسین، فقال له عبد اللّه «2»: أذکّرک اللّه «3» یا ابن رسول اللّه و حرمة الإسلام أن تنتهک، أنشدک اللّه فی حرمة قریش، أنشدک اللّه فی حرمة العرب، فو اللّه لئن طلبت ما فی أیدی بنی أمیّة لیقتلنّک، و لئن قتلوک لا یهابون بعدک «4» أحدا أبدا، و اللّه إنّها لحرمة الإسلام «5» [تنتهک]، و حرمة قریش و حرمة العرب «5» فلا تفعل، و لا تأت الکوفة، و لا تعرّض نفسک لبنی أمیّة. فأبی إلّا أن یمضی. «6»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 277- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 413- 414
و سار حتّی انتهی إلی ماء قریب من الحاجز «7»، فإذا هو بعبد اللّه بن مطیع نازل علی الماء، فتلاقیا «8» هو و إیّاه، فتسالما و اعتنقا، و قال له: ما جاء بک یا ابن رسول اللّه؟ قال:
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «رأی الحسین»].
(2) (2- 2) [نهایة الإرب: «فقال له الحسین: إنّه کان من موت معاویة ما قد بلغک، فکتب إلیّ أهل العراق یدعوننی إلی أنفسهم. فقال:»].
(3)- [نهایة الإرب: «باللّه»].
(4)- [نهایة الإرب: «بعد»].
(5) (5- 5) [نهایة الإرب: «تنتهک»].
(6)- حسین هم رو به کوفه نهاد و سیر خود را ادامه داد تا به سرچشمه یکی از دیار عرب رسید.
عبد اللّه بن مطیع، مالک آن محل بود. چون او را دید، برخاست و گفت: «پدر و مادرم فدای تو باد ای فرزند رسول خدا! چه باعث شده [است] که تو به این‌جا بیایی؟»
آن‌گاه او را به آغوش گرفت و فرود آورد. حسین هم او را از قصد خویش آگاه کرد. عبد اللّه به او گفت: «تو را به خدا ای فرزند رسول اللّه و تو را به حرمت اسلام سوگند می‌دهم که این حرمت تباه نشود.
تو را به خدا حرمت قریش و حرمت عرب را تباه مکن! آنچه را که در دست بنی أمیّه است و تو می‌خواهی بگیری، باعث قتل تو خواهد شد و اگر آنها تو را بکشند، بعد از تو از هیچ‌کس اندیشه نخواهند داشت.
به خدا قسم این حرمت اسلام است (که در قتل تو) تباه می‌شود. این حرمت قریش و حرمت عرب است.
اگر تو را بکشند، از کسی باک نخواهند داشت و بعد از تو، هیبت اسلام و عرب زایل خواهد شد. تو چنین مکن! به کوفه مرو! خود را دچار بنی أمیّه مکن!»
او ابا کرد و تصمیم گرفت که برود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 141- 142
(7)- [نور الأبصار: «الحاجر»].
(8)- [نور الأبصار: «فتلاقی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 257
قاصدا «1» الکوفة. فقال له: ألم أتقدّم إلیک بالقول؟ ألم أنهک عن المسیر إلی هذا الوجه «2» یا ابن رسول اللّه «2»؟ أذکر اللّه تعالی فی حرمة الإسلام أن تنتهک، أنشدک اللّه تعالی فی حرمة قریش و ذمّة العرب، و اللّه لئن طلبت ما فی أیدی بنی أمیّة لیقتلوک «3»، و لئن قتلوک لا یهابوا «4» بعدک أحدا أبدا، و اللّه إنّها لحرمة الإسلام، و حرمة قریش، و حرمة العرب، فاللّه اللّه لا تفعل، و لا تأت الکوفة، و لا تعرّض نفسک لبنی أمیّة. فأبی أن یمضی إلّا فی جهته.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 188- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 259- 260
و فی التّبر المذاب: لمّا خرج الحسین، لقیه عبد اللّه بن مطیع، فقال: یا أبا عبد اللّه! إلی أین جعلت فداک؟ إیّاک و أهل الکوفة، و ذکره غدرهم و فعلهم بأبیه و أخیه، ثمّ قال له:
الزم الحرم، فإنّک سیّد العرب، لم یعدل بک أحد، و تقصدک النّاس من کلّ جانب، و اللّه لئن قتلوک بنو أمیّة، لم یهابوا بعدک أحدا، و لیسترقنّ بعدک الأحرار. فقال: یا عبد اللّه! أکلّ ذلک فرارا من الموت؟ و اللّه الموت علی الحقّ أولی من الحیاة علی الباطل، و اللّه لجهاد یزید علی الدّین أحقّ من جهاد المشرکین. «5»
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار: «أقصد»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی نور الأبصار].
(3)- [نور الأبصار: «لیقتلنّک»].
(4)- [نور الأبصار: «لا یهابون»].
(5)- امام حسین علیه السّلام از حاجز بطن رمه به جانب کوفه کوچ داد و بر سر آبی از آبهای عرب فرود آمد. در آن‌جا عبد اللّه بن مطیع العدوی نیز فرود آمده بود. چون چشمش بر حسین علیه السّلام افتاد، درایستاد:
فقال: بأبی أنت و أمّی یا ابن رسول اللّه! ما أقدمک؟ و احتمله و أنزله.
گفت: «پدر و مادرم فدای تو باد، ای پسر رسول خدای! کدام کس تو را به این‌جا کشانید؟»
آن‌گاه آن حضرت را برداشت و در منزل خود فرود آورد.
فقال له الحسین: کان من موت معاویة ما قد بلغک و کتب أهل العراق یدعونی إلی أنفسهم.
فرمود: «از آن‌گاه که معاویه به‌درود جهان کرد؛ چنان‌که دیدی و دانستی مکاتیب اهل عراق به سوی من متواتر گشت و مرا برای اصلاح امور خویش دعوت کردند و من ناچار اجابت نمودم.»
فقال له عبد اللّه بن مطیع: أذکّرک اللّه یا ابن رسول اللّه [...] و لا تعرّض نفسک لبنی أمیّة.
عبد اللّه گفت: «سوگند می‌دهم تو را به خدا و به حرمت اسلام، که نگران باشی تا حرمت اسلام هتک نشود و سوگند می‌دهم تو را در حفظ حرمت قریش و حفظ حرمت عرب. سوگند با خدای اگر طلب کنی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 258
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 245- 246- مثله الیزدی، وسائل المظفّری،/ 436- 437
قال لسان المؤرّخین: لمّا سار الحسین علیه السّلام من بطن الرّمّة، نزل علی ماء من میاه العرب، و قد نزل هناک عبد اللّه بن أبی مطیع، فلقی الحسین علیه السّلام، فقال: بأبی أنت و أمّی یا ابن رسول اللّه! ما أقدمک؟ فقال له الحسین: کان من موت معاویة ما قد بلغک- إلی آخر ما ذکره. و هو منه غریب، و تبعه فی ذلک غیره، و لعلّه تبع غیره.
و قد مرّ مفصّلا أنّ ملاقاة عبد اللّه بن مطیع للحسین کان فی طریق مکّة، جائیا من مکّة أو من المدینة، و قد ذکرنا ما ذکر هنا بعینه، أو ما یقرب منه فی ملاقاته فی طریق مکّة. و قد سبق إلی هذا الاشتباه الطّبریّ، و تبعهم المعاصر فی نفس المهموم، و لعلّ عبد اللّه بن مطیع غیر عبد اللّه بن أبی مطیع، لکنّه بعید غایة البعد، فتأمّل.
القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 163
__________________________________________________
- آنچه امروز در دست بنی امیه است؛ یعنی خلافتی که به غصب دارند، البته تو را به قتل می‌رسانند و چون تو مقتول باشی، بعد از تو ابدا از کسی بیم نخواهند داشت و در هیچ ستمی و ظلمی خویشتنداری نخواهند کرد. سوگند با خدای این جمله از برای حفظ حرمت اسلام و حفظ حرمت قریش و حفظ حرمت عرب است، واجب می‌کند که از این اندیشه بازآیی و سفر کوفه را دست بازداری و خویشتن را در مراصد کین و کید بنی امیه نسپاری.»
حسین علیه السّلام که از ازل با خداوند این عهد بسته و بقای اسلام را به شهادت خویش دانسته، این سخنان را وقعی نگذاشت و به راه خویش همی رفت.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 139- 140
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 259

الإمام علیه السّلام و الأعرابیّ‌

و به قال: أخبرنا أبو عبد اللّه أحمد بن محمّد البغدادیّ، قال: أخبرنا أبو القاسم عبد العزیز بن إسحاق بن جعفر الکوفیّ، قال حدّثنی عمر بن محمّد البصریّ، قال حدّثنا إبراهیم بن محمّد بن سعید الثّقفیّ، قال: حدّثنا محرز بن هشام المرادیّ، قال: حدّثنا السّریّ بن عبد اللّه السّلمیّ، عن هاشم بن البرید، عن ابن أبی حفص المکّیّ، قال: لمّا رحل الحسین بن علیّ علیه السّلام من المدینة إلی الکوفة سرت معه، فنزل ماء من میاه هاشم «1»، فأمر غلامه، فاشتری شاة، فذبحها، فجاء صاحبها، فلمّا رأی هیئة الحسین علیه السّلام و أصحابه، رفع صوته و قال: أعوذ باللّه و بک یا ابن رسول اللّه، هذا اشتری شاتی و ذبحها، و لم یدفع إلیّ الثّمن. فغضب الحسین غضبا شدیدا، و دعا غلامه، فسأله عن ذلک. فقال: قد «2» و اللّه یا ابن رسول اللّه، أعطیته ثمنها، و هذه البیّنة. فسألهم الحسین علیه السّلام، فشهدوا أنّه قد «2» أعطاه ثمنها و قالت البیّنة أو قال «2» بعضها: یا ابن رسول اللّه! أنّه رأی هیئتک، فصاح «3» إلیک لتعویضه. فأمر له الحسین بمعروف. فقال علیّ بن الحسین علیهما السّلام:
ما اسمک یا أعرابی؟ فقال: زید. فقال: ما فی المدینة أکذب من رجل اسمه زید. و کان بالمدینة رجل یسمّی «4» زید یبیع الخمر. قال: فضحک الحسین علیه السّلام حتّی بدت نواجذه، ثمّ قال: مهلا یا بنیّ لا تعیر باسمه، فإنّ أبی علیه السّلام حدّثنی أنّه سیکون منّا رجل اسمه زید یخرج فیقتل، فلا یبقی فی السّماء ملک مقرب و لا نبیّ مرسل إلّا تلقی روحه یرفعه أهل کلّ سماء إلی سماء، «5» فقد بلغت «5»، یبعث هو و أصحابه یتخلّلون رقاب النّاس، و یقال هؤلاء «6» خلق الحقّ «6»، و دعاة الحقّ.
أبو طالب الزّیدی، الأمالی،/ 106- عنه: الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 115
__________________________________________________
(1)- [الخوارزمی: «بنی سلیم»].
(2)- [لم یرد فی الخوارزمی].
(3)- [الخوارزمی: «فانصاع»].
(4)- [الخوارزمی: «اسمه»].
(5) (5- 5) [الخوارزمی: «حتّی یبلغ فإذا قامت القیامة»].
(6- 6) [الخوارزمی: «خلف الخلف»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 260

أبو هرّة یلتقی به علیه السّلام‌

قال: فلمّا أصبح الحسین، و إذا برجل من الکوفة یکنّی: أبا هرّة «1» الأزدیّ أتاه، فسلّم علیه، ثمّ قال: یا ابن بنت رسول اللّه! ما الّذی أخرجک عن حرم اللّه، و حرم جدّک «2» محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم «2»؟ فقال الحسین: یا أبا هرّة «1»! إنّ بنی أمیّة أخذوا مالی فصبرت، و شتموا عرضی فصبرت «3»، و طلبوا دمی فهربت، وایم للّه یا أبا هرّة «1»! لتقتلنی الفئة الباغیة، و لیلبسهم اللّه ذلّا شاملا، و سیفا قاطعا، و لیسلّطنّ اللّه علیهم من یذلّهم، حتّی یکونوا أذلّ من قوم سبأ إذ ملکتهم امرأة منهنّ، فحکمت فی أموالهم، و فی دمائهم.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 123- 124
ثمّ سار حتّی نزل الرّهیمة، فورد علیه رجل من أهل الکوفة یکنّی أبا هرم فقال: یا ابن النّبیّ! ما الّذی أخرجک من المدینة؟ فقال: ویحک یا أبا هرم! شتموا «4» عرضی فصبرت، و طلبوا مالی فصبرت، و طلبوا دمی فهربت، وایم اللّه، لیقتلنی، ثمّ لیلبسنّهم اللّه ذلّا شاملا، و سیفا قاطعا، و لیسلّطنّ علیهم من یذلّهم. «5» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 153- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 573؛ المجلسی، البحار، 44/ 314؛ البحرانی، العوالم، 17/ 163
و لمّا أصبح، إذا برجل من أهل الکوفة یکنّی: أبا هرّة الأزدیّ، قد أتاه، فسلّم علیه، ثمّ قال له: یا ابن رسول اللّه، ما الّذی أخرجک عن حرم اللّه، و حرم جدّک محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.
__________________________________________________
(1)- من التّرجمة الفارسیّة، و فی نسخ: أبا هوه- کذا، و لیس ذکره فی المراجع.
(2) (2- 2) فی د: رسول اللّه.
(3)- لیس فی د.
(4)- [فی إثبات الهداة مکانه: «إنّ رجلا سأله و هو سائر إلی العراق: ما الّذی أخرجک من المدینة؟
فقال: ویحک إنّ بنی أمیّة شتموا ...»].
(5)- سپس رفت تا به رهیمه رسید و مردی از اهل کوفه که ابا هرمش می‌گفتند، بر آن حضرت وارد شد و گفت: «ای زاده پیغمبر! چرا از مدینه بیرون شدی؟»
فرمود: «وای بر تو ای ابا هرم! دشنامم دادند، صبر کردم. مالم را بردند، صبر کردم. و خواستند خونم را بریزند، گریختم و به خدا مرا می‌کشند. خدا جامه سرتاسر خواری در آنها کند و شمشیر برنده بر آنها مسلّط نماید، و بر آنها کسی گمارد که خوارشان کند.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 153
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 261
فقال له الحسین: یا أبا هرّة! إنّ بنی أمیّة قد أخذوا مالی فصبرت، و شتموا عرضی فصبرت، و طلبوا دمی فهربت، یا أبا هرّة! لتقتلنی الفئة الباغیة، و لیلبسنّهم اللّه تعالی ذلّا شاملا، و سیفا قاطعا، و لیسلّطنّ اللّه علیهم من یذلّهم، حتّی یکونوا أذلّ من قوم سبأ، إذ ملکتهم امرأة منهم، فحکمت فی أموالهم و دمائهم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 226
و لقیه أبو هرّة الأسدیّ، فسلّم علیه، ثمّ قال: یا ابن رسول اللّه! ما الّذی أخرجک عن حرم جدّک محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؟ فقال علیه السّلام: ویحک یا أبا هرّة! إنّ بنی أمیّة أخذوا مالی، و شتموا عرضی فصبرت، و طلبوا دمی فهربت، وایم اللّه لتقتلنی الفئة الباغیة، و لیلبسنّهم اللّه ذلّا شاملا، و سیفا قاطعا، و لیسلّطنّ اللّه علیهم من یذلّهم، حتّی یکونوا أذلّ من قوم سبأ، إذ ملکتهم امرأة، فحکمت فی أموالهم و دمائهم.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 23
ثمّ بات علیه السّلام فی الموضع المذکور «1» [الثّعلبیّة]، فلمّا «2» أصبح، إذا برجل من الکوفة یکنّی:
أبا هرّة الأزدیّ قد أتاه، فسلّم علیه، ثمّ قال: یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله! ما الّذی أخرجک من حرم اللّه و حرم جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله؟ فقال الحسین علیه السّلام: ویحک «3» یا أبا هرّة! إنّ بنی أمیّة أخذوا مالی فصبرت، «4» و شتموا عرضی فصبرت «4»، و طلبوا دمی فهربت، و ایم اللّه، «5» لتقتلنی الفئة الباغیة، و لیلبسنّهم اللّه ذلّا شاملا، «6» و سیفا قاطعا، و لیسلّطنّ اللّه علیهم من یذلّهم، حتّی یکونوا أذلّ من قوم سبأ إذ ملکتهم امرأة «7»، فحکمت فی أموالهم
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و الأسرار].
(2)- [فی أعیان الشّیعة مکانه: «ثمّ سار حتّی نزل الثّعلبیّة، فبات بها، فلمّا ...»، و فی بحر العلوم: «سار علیه السّلام حتّی نزل (الثّعلبیّة) ممیسا، فلمّا ...»، و فی العبرات: «و لمّا نزل علیه السّلام بالثّعلبیّة، بات بها، فلمّا ...»].
(3)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(4) (4- 4) [لم یرد فی الأسرار].
(5)- [فی بحر العلوم: «یا أبا هرّة»، و فی الحسین علیه السّلام فی طریقه: «وایم الحقّ»].
(6)- [أضاف فی الحسین علیه السّلام فی طریقه: «یسلّ علیهم»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و بحر العلوم و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «امرأة منهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 262
و دمائهم. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 70- 71- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 367- 368؛ البحرانی، العوالم، 17/ 217- 218؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 238؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 247؛ القمی، نفس المهموم،/ 183- 184؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 261- 262؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 185؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 170؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 595، لواعج الأشجان،/ 83؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 33؛ الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 78- 79؛ المحمودی، العبرات، 1/ 371
ثمّ لقیه أبو هریرة الأسدیّ فقال له: یا ابن رسول اللّه! ما الّذی أخرجک من حرم جدّک محمّد المصطفی؟ فقال: یا أبا هریرة! إنّ بنی أمیّة أخذوا مالی فصبرت، و شتموا عرضی فحلمت، و طلبوا دمی فهربت عن حرم جدّی. «2»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 389- 390
__________________________________________________
(1)- سپس حسین علیه السّلام در همان منزل شب را به صبح رساند. چون صبح کرد، مردی که کنیه‌اش ابا هرّه ازدی بود، از کوفه می‌آمد. به خدمت حضرت رسید و سلام کرد. سپس عرض کرد: «ای پسر پیغمبر! برای چه از حرم خدا و حرم جدّت رسول خدا بیرون شدی؟»
حسین علیه السّلام فرمود: «هان ابا هرّه! بنی أمیّه ثروتم را گرفتند. صبر کردم، دشنامم دادند و به آبرویم لطمه زدند. باز تحمّل کردم. به دنبال ریختن خونم بودند، فرار کردم. و به خدا قسم یاد می‌کنم که حتما گروهی ستمکار مرا خواهند کشت و خداوند لباس ذلّتی به آنان بپوشاند که سراپای‌شان را فراگیرد و شمشیر برّانی بر آنان فرود آید و حتما خداوند کسی را بر آنان مسلّط خواهد کرد که از قوم سبا که زنی بر آنان حکومت می‌کرد و اختیار مال و جانشان را داشت، ذلیل‌تر گردند.» سپس از آن‌جا روانه شد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 70- 71
(2)- بامدادان از اهل کوفه، ابا هرة برسید و بر حسین علیه السّلام درآمد و سلام داد و عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! چه چیز تو را بیرون آورد از حرم خدا و حرم جدّت مصطفی؟»
فقال الحسین: ویحک أبا هرّة! إنّ بنی أمیّة أخذوا مالی فصبرت [...] فحکمت فی أموالهم و دمائهم.
حسین فرمود: «وای بر تو ای ابا هرة! همانا بنی امیه حق مرا غصب کردند و من شکیبا بودم و مرا به سب و شتم یاد کردند و بر شکیبایی برافزودم و چون خون مرا طلب نمودند، تدبیر هرب نمودم. سوگند با خدای که این جماعت گمراه مرا می‌کشند و خداوند به باد افراه ایشان را لباس ذلت می‌پوشاند و دستخوش شمشیر بران می‌گرداند و سلطنت می‌دهد بر ایشان کسی را که ذلیل کند ایشان را؛ ذلیل‌تر از مردم شهر سبا.
گاهی که زنی یعنی بلقیس بر ایشان پادشاهی داشت و بر جان و مال ایشان فرمان می‌کرد.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 132- 133
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 263
و فی الرّهیمة «1» لقیه رجل من أهل الکوفة یقال له: أبو هرم فقال: یا ابن رسول اللّه! ما الّذی أخرجک عن حرم جدّک؟ فقال: یا أبا هرم! إنّ بنی أمیّة شتموا عرضی فصبرت، و أخذوا مالی فصبرت، و طلبوا دمی فهربت، وایم اللّه لیقتلونی فیلبسهم اللّه ذلّا شاملا، و سیفا قاطعا، و یسلّط علیهم من یذلّهم حتّی یکونوا أذلّ من قوم سبا إذ ملکتهم، امرأة فحکمت فی أموالهم و دمائهم.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 218- 219
الرّهیمة بلفظ التّصغیر. و یجوز أن یکون تصغیر رهمة. و هی المطرة الضّعیفة الدّائمة، و هی ضیعة قرب الکوفة. قال السّکونیّ: هی عین بعد خفیة إذا أردت الشّام من الکوفة.
بینها و بین خفیة ثلاثة أمیال. و بعدها إلی القطیفة مغربا.
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 119
__________________________________________________
(1)- فی معجم البلدان: الرّهیمة، بالتّصغیر: عین تبعد عن خفیة ثلاثة أمیال و تبعد خفیة عن الرّحبة مغربا بضعة عشر میلا. و فی وفاء الوفاء للمسهودیّ ج 2 ص 236 من حمی فید ماء یقال له الرّحیمة، بالحاء المهملة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 264

رجل یلتقی بالإمام و ما تمثّل به علیه السّلام‌

فلمّا نزل شقوق، أتاه رجل «1» فسأله عن العراق «2»، «3» فأخبره بحاله «3»، فقال: إنّ الأمر للّه، یفعل ما یشاء، و ربّنا تبارک کلّ یوم هو فی شأن، «4» فإن نزل القضاء فالحمد للّه علی نعمائه، و هو المستعان علی أداء الشّکر، و إنّ حال القضاء دون الرّجاء فلم یبعد من الحقّ نیّته «4»، ثمّ أنشد:
فإن تکن الدّنیا تعدّ نفیسة فدار ثواب اللّه أعلی و أنبل
و إن تکن الأموال للتّرک جمعها فما بال متروک به الحرّ «5» یبخل
و إن تکن الأرزاق قسما مقدّرا فقلّة حرص المرء فی الکسب أجمل
و إن تکن الأبدان للموت أنشئت فقتل أمرئ بالسّیف فی اللّه أفضل «6»
علیکم سلام اللّه یا آل أحمد فإنّی أرانی عنکم سوف أرحل «7»
__________________________________________________
(1)- [فی بحر العلوم و الحسین علیه السّلام فی طریقه: « [إلتقی فیه] برجل مقبل من الکوفة»].
(2)- [فی المقرّم: «أهل العراق»، و فی بحر العلوم: «أهل الکوفة»].
(3) (3- 3) [فی المقرّم و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «فأخبره أنّهم مجتمعون علیه»، و فی بحر العلوم: «فأخبره الرّجل أنّهم مجتمعون علیه»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی المقرّم و بحر العلوم و الحسین علیه السّلام فی طریقه].
(5)- [فی بحر العلوم و المقرّم و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «المرء»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(7)- و حسین علیه السّلام را حال معلوم نبود تا به زباله رسید و در آن‌جا نزول کرد و در آن شب متفکّر بود و می‌گفت:
فإن یکن الدّنیا تعدّ نفیسة فقدر ثواب اللّه أعلی و أجزل
و إن یکن الأموال للتّرک جمعها فما بال متروک به المرء یبخل
و إن یکن الأرزاق قسما مقدّرا فقلة حرص المرء فی الکسب أجمل
و إن یکن الأبدان للموت أنشئت فقتل امرئ فی اللّه بالسّیف أفضل
علیکم سلام اللّه یا آل أحمد فإنّی أراک عنکم سوف أرحل
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 277
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 265
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 95- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 211- 212؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 186؛ الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 84
شقوق، جمع شقّ أو شق- و هو النّاحیة-: منزل بطریق مکّة. بعد واقصة من الکوفة، و بعدها تلقاء مکّة بطان- و قبر العبادیّ- و هو لبنی سلامة من بنی أسد.
و فی المخطوط من الشّقوق إلی بطان إثنان و عشرون میلا و نصف. و به برکة تعرف- بالعقبة- مربعة، و لها مصفاة و برکة مدوّرة تعرف بالزّبیدیّة، و لها مصفاة. و مقرّ یقال له- المشرف- و مقرّ لماء السّوانیّ. و مصفاة له.
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 83
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 266

حدیث الإمام علیه السّلام مع الرّجل الکوفیّ حول علم الأئمّة علیهم السّلام‌

حدّثنا إبراهیم بن إسحاق، عن عبد اللّه بن حماد، عن صبّاح المزنیّ، عن الحارث بن حصیرة، عن الحکم بن عتیبة، قال: لقی رجل الحسین بن علیّ بالثّعلبیّة، و هو یرید کربلاء، فدخل علیه، فسلّم علیه، فقال له الحسین علیه السّلام: من أیّ البلدان أنت؟ فقال: من أهل الکوفة. قال: یا أهل الکوفة! أمّا و اللّه «1» لو لقیتک بالمدینة، لأریتک أثر جبرئیل من دارنا، و نزوله علی جدّی بالوحی، یا أخا أهل الکوفة، مستقی العلم من عندنا، أفعلموا و جهلنا؟ هذا ما لا یکون.
الصّفّار، بصائر الدّرجات،/ 31- 32- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 211
علیّ بن محمّد بن عبد اللّه «2»، عن إبراهیم بن إسحاق الأحمر، عن عبد اللّه بن حمّاد، عن صبّاح المزنیّ، عن الحارث بن حصیرة، عن الحکم بن عتیبة «3» قال: لقی رجل الحسین بن علیّ علیهما السّلام بالثّعلبیّة و هو یرید کربلاء، فدخل علیه، فسلّم علیه، فقال له الحسین علیه السّلام:
من أیّ البلاد أنت؟ قال: من أهل الکوفة. قال: أمّا و اللّه یا أخا أهل الکوفة! لو لقیتک بالمدینة لأریتک أثر جبرئیل علیه السّلام من دارنا، و نزوله بالوحی علی جدّی، یا أخا أهل الکوفة! أفمستقی النّاس العلم من عندنا، فعلموا و جهلنا؟! هذا ما لا یکون. «4»
__________________________________________________
(1)- [فی المقرّم مکانه: «و فی هذا المکان اجتمع به رجل من أهل الکوفة، فقال له الحسین: أمّا و اللّه ...»].
(2)- هو ابن بندار أو ابن اذینة.
(3)- [و فی نفس المهموم مکانه: «وروی الشّیخ الأجل أبو جعفر الکلینیّ رحمه اللّه عن الحکم بن عتیبة ...»].
(4)- حکم بن عتیبه گوید: «هنگامی که حسین بن علی علیهما السّلام رهسپار کربلا بود، مردی در ثعلبیّه به او برخورد و خدمتش رسید و سلام کرد. حسین علیه السّلام به او فرمود: «از کدام شهری؟»
عرض کرد: «اهل کوفه هستم.»
فرمود: «هان! به خدا ای برادر اهل کوفه، اگر در مدینه به تو برمی‌خوردم، علامت آمدن جبرئیل را در خانه خود و وحی آوردنش را بر جدّم به تو نشان می‌دادم، ای برادر اهل کوفه! سرچشمه علم مردم، از نزد ما بود. سپس آنها عالم شدند و ما جاهل؟! این، چیزی است نشدنی.»
مصطفوی، ترجمه اصول کافی، 2/ 250
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 267
الکلینی، الأصول من الکافی، 2/ 250 رقم 2- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 93- 94؛ البحرانی، العوالم، 17/ 314؛ القمی، نفس المهموم،/ 184؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 168
عن الحکم بن عیینة قال: قال أبو عبد اللّه علیه السّلام لرجل من أهل الکوفة و سأله عن شی‌ء، قال: لو لقیتک بالمدینة لأریتک أثر جبرئیل فی دورنا، و نزوله علی جدّی بالوحی، و القرآن، و العلم، فیستقی النّاس العلم من عندنا، فیهدون هم، و ضللنا نحن؟ هذا محال.
السّیّد هاشم البحرانی، البرهان، 1/ 17
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 268

اسلام وهب‌

و کان نصرانیا [وهب بن وهب] أسلم علی ید الحسین علیه السّلام هو و أمّه، فاتبعوه إلی کربلاء. «1» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 161- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 320؛ البحرانی، العوالم، 17/ 170؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 292؛ القمی، نفس المهموم،/ 286؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
(و ذکر) مجد الأئمّة السّرخسکیّ، عن أبی عبد اللّه الحدّاد: إنّ وهب بن عبد اللّه هذا کان نصرانیّا، فأسلم هو و أمّه علی ید الحسین علیه السّلام.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 13
و سار الحسین علیه السّلام حتّی بلغ الثّعلبیّة و نزل بها، فأقبل رجل نصرانیّ و أمّه، فأسلما علی یدیه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 42- 43- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 66
و رأیت حدیثا أنّ وهب کان نصرانیّا، فأسلم هو و أمّه علی یدی «2» الحسین.
المجلسی، البحار، 45/ 17- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 261: القمی، نفس المهموم،/ 286
قال أبو مخنف: قدم إلیه فی الثّعلبیّة رجل نصرانیّ، و معه والدته، و قال: السّلام علیک یا أبا عبد اللّه. فردّ علیه السّلام. فقال: یا مولای! أنا رجل نصرانیّ، قد أحببت أن أجاهد بین یدیک، و أشهد أن لا إله إلّا اللّه، وحده لا شریک له، و أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه، و أنّ علیّا أمیر المؤمنین ولیّ اللّه. و أسلم هو و والدته، و أحسنا إسلامهما.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 247- 248
قال أبو مخنف: و لمّا نزل الثّعلبیّة، أقبل رجل نصرانیّ و أمّه، و أسلما علی یدیه، انتهی.
__________________________________________________
(1)- یک نصرانی بود که به دست حسین علیه السّلام مسلمان شده بود و با مادرش همراه آن حضرت به کربلا آمده بود.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 161
(2)- [العوالم: «ید»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 269
و لعلّه کان وهب بن عبد اللّه بن حباب الکلبیّ.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 261
و فی بعض المقاتل: إنّ الحسین علیه السّلام لمّا نزل الثّعلبیّة، أقبل إلیه رجل نصرانیّ و أمّه، فأسلما علی یدیه، و کانا معه إلی الطّفّ.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 170
قال أبو مخنف: و لمّا نزل الحسین علیه السّلام الثّعلبیّة، أقبل إلیه رجل نصرانیّ و معه أمّه، فأسلما علی ید الحسین علیه السّلام.
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 78
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 270

سبع یستقبله علیه السّلام و یخبره عن حال الکوفة

قال أبو جعفر: و حدّثنا محمّد بن جید «1»، عن أبیه جید «2» بن سالم «3» بن جید «1»، «4» عن راشد بن مزید، قال: شهدت الحسین بن علیّ و صحبته من مکّة، حتّی أتینا «5» القطقطانة، ثمّ استأذنته فی الرّجوع، فأذن «6»، فرأیته، و قد استقبله سبع «7»، فکلّمه «8»، فوقف له قال «9»:
ما حال النّاس بالکوفة؟ قال: قلوبهم معک، و سیوفهم علیک. قال: و من خلّفت بها؟
قال: ابن زیاد و قد «10» قتل مسلم «8» بن عقیل «4». «11» قال: و أین ترید؟ قال: عدن. [قال «12»:] أیّها السّبع! هل عرفت «13» ماء الکوفة؟ قال: ما علمنا من علمک إلّا ما زودتنا. «11» ثمّ انصرف و هو یقول: و ما ربّک بظلّام للعبید. «14»
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 74- 75، نوادر المعجزات،/ 107- 108- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 238؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 250
و روی صاحب کتاب مناقب فاطمة و ولدها [...] و بإسناده عن راشد بن مزید قال:
شهدت الحسین بن علیّ و صحبته من مکّة، حتّی أتینا القطقطانة، فرأیته، و قد استقبله
__________________________________________________
(1)- [فی نوادر المعجزات و مدینة المعاجز: «جنید»].
(2)- [فی نوادر المعجزات و مدینة المعاجز: «عن جنید»].
(3)- [نوادر المعجزات: «أسلم»].
(4) (4- 4) [حکاه فی الأسرار].
(5)- [الأسرار: «أتیت»].
(6)- [فی نوادر المعجزات و مدینة المعاجز و الأسرار: «فأذن لی»].
(7)- [فی نوادر المعجزات و مدینة المعاجز و الأسرار: «سبع عقور»].
(8)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(9)- [فی نوادر المعجزات و مدینة المعاجز: «فقال له»].
(10)- [لم یرد فی نوادر المعجزات و مدینة المعاجز و الأسرار].
(11- 11) [لم یرد فی نوادر المعجزات].
(12)- [عن مدینة المعاجز].
(13)- [مدینة المعاجز: «أخبرت من»].
(14)- [أضاف فی نوادر المعجزات: «أشهد اللّه أنّک ولیّ و ابن ولیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 271
سبع عقور، فکلّمه، فوقف له. ثمّ ذکر کلاما طویلا کلّمه السّبع به.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 588 رقم 69
و فی التّبر المذاب: و لم یزل الحسین قاصدا للکوفة، مجدّا فی السّیر، و لا علم له بما جری علی مسلم بن عقیل، حتّی إذا کان بینه و بین القادسیّة ثلاثة أمیال تلقاه النّمر، فسلّم علیه و قال: أین ترید یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله؟ فقال: أرید هذا المصر. فقال:
ارجع، فو اللّه ما ترکت لک خلفی خیرا ترجوه. و أخبره بقتل مسلم و هانئ بن عروة، فحولق، و استرجع عند ذلک، ثمّ تلا: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 250
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 272

جعید الهمدانیّ یسأل و الإمام علیه السّلام یجیب‌

حدّثنا إبراهیم بن هاشم عن محمّد بن خالد البرقیّ، عن ابن سنان أو غیره، عن بشیر، عن حمران، عن جعید الهمدانیّ ممّن خرج مع «1» الحسین علیه السّلام بکربلاء، قال: فقلت للحسین علیه السّلام: جعلت فداک! بأیّ شی‌ء تحکمون؟ قال: یا جعید! نحکم بحکم آل داوود، فإذا عیینا «2» عن شی‌ء تلقّانا به روح القدس.
الصّفار، بصائر الدّرجات،/ 472 رقم 7
نقلت من کتاب مختصر البصائر تألیف سعد بن عبد اللّه بن أبی خلف القمیّ رحمه اللّه، عن محمّد بن خالد البرقیّ، عن محمّد بن سنان أو غیره، عن بشیر الدّهّان، عن حمران بن أعین، عن جعید الهمدانیّ- و کان جعید ممّن خرج مع الحسین بن علیّ علیهما السّلام، فقتل بکربلاء- قال: قلت للحسین بن علیّ علیهما السّلام: بأیّ حکم تحکمون؟ قال: یا جعید! بحکم آل داوود، فإذا أعیینا عن شی‌ء، یلقانا به روح القدس.
حسن بن سلیمان، مختصر بصائر الدّرجات،/ 10
__________________________________________________
(1)- و کان جعید ممّن خرج مع الحسین، الخ. هکذا فی البحار قال المجلسیّ رحمه اللّه، فی منتخب البصائر فقتل بکربلاء، و کان ما فی کتاب الصّفار أصحّ، لأنّ الشّیخ فی الرّجال عدّة من أصحاب علیّ و الحسن و الحسین و علیّ ابن الحسین، و لم یعدّ من الشّهداء، و قد مرّ إنّه روی هذا الخبر عن علیّ بن الحسین و کان أحدهما تصحیف الآخر و أنّ احتمل روایته عنهما.
(2)- و فی نسخة، بدله: غیبنا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 273

شیخ من بنی عکرمة یلتقی به علیه السّلام‌

فسار، حتّی انتهی إلی بطن العقیق «1»، فلقیه رجل من بنی عکرمة، فسلّم علیه و أخبره بتوطید ابن زیاد الخیل ما بین القادسیّة إلی العذیب «2» رصدا له. ثمّ قال له: انصرف بنفسی أنت، فو اللّه ما تسیر إلّا إلی الأسنّة و السّیوف، و لا تتّکلنّ علی الّذین کتبوا إلیک، فإنّ أولئک أوّل النّاس مبادرة إلی حربک. فقال له الحسین: قد ناصحت و بالغت، فجزیت خیرا. «3»
ثمّ سلّم علیه، و مضی حتّی نزل بسراة، بات بها، ثمّ ارتحل. «4»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 247- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2622، الحسین بن علیّ،/ 81؛ المحمودی، العبرات، 1/ 388
ثمّ سار حتّی مرّ ببطن العقبة، فنزل بها.
__________________________________________________
(1)- من منازل الحاجّ و منه یحرم أهل العراق. معجم البلدان.
(2)- ماء لبنی تمیم علی مرحلة من الکوفة. معجم البلدان.
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(4)- امام حسین علیه السّلام همچنان پیش می‌رفت و چون به وادی عقیق (1) رسید، مردی از قبیله بنی عکرمه به حضور ایشان آمد و سلام کرد و به اطّلاع رساند که: «ابن زیاد میان قادسیّه و عذیب (2)، سواران را بر کمین گماشته است.»
و افزود که: «فدای تو گردم، بازگرد! به خدا سوگند به سوی نیزه‌ها و شمشیرها می‌روی و بر کسانی که برای تو نامه نوشته‌اند، اعتماد مکن که آنان نخستین کسانی هستند که به جنگ با تو پیشدستی خواهند کرد.»
امام حسین علیه السّلام به او فرمود: «خیرخواهی و در حدّ کمال نصیحت کردی. خدایت پاداش نیکو دهاد!» و حرکت فرمود، و به منزل شراة (3) رسید. شب را آن‌جا گذراند و فردا حرکت فرمود.
(1). جایی نزدیک ذات عرق است و عراقی‌ها در حج از آن‌جا محرم می‌شوند.
(2). نام آبی نزدیک کوفه و محل سکونت قبیله بنی تمیم است.
(3). نام منطقه‌ای نزدیک عسفان.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 295
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 274
قال أبو مخنف: فحدّثنی لوذان «1» أحد بنی «1» عکرمة أنّ أحد عمومته سأل الحسین علیه السّلام:
أین ترید؟ فحدّثه، فقال له: إنّی «2» أنشدک اللّه لما انصرفت «3»، فو اللّه «4» لا تقدم إلّا علی الأسنّة، و حدّ «4» السّیوف، فإنّ هؤلاء الّذین بعثوا إلیک، لو کانوا کفوک مؤنة القتال، و وطّأوا لک الأشیاء، «5» فقدمت علیهم «5» کان ذلک رأیا، فأمّا علی هذه «6» الحال الّتی تذکرها «6»، فإنّی لا أری لک أن تفعل. قال: فقال له: یا عبد اللّه «2»، إنّه لیس یخفی علیّ الرّأی «7» ما رأیت، و لکنّ اللّه لا یغلب علی أمره.
ثمّ ارتحل منها «8». «9»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 399- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 386، 388؛ مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 169، 171
__________________________________________________
(1) (1- 1) [البدایة: «حدّثنی»].
(2)- [لم یرد فی البدایة].
(3)- [البدایة: «لما انصرفت راجعا»].
(4) (4- 4) [البدایة: «ما بین یدیک من القوم أحد یذبّ عنک، و لا یقاتل معک، و إنّما و اللّه أنت قادم علی الأسنّة و»].
(5) (5- 5) [البدایة: «ثمّ قدمت علیهم بعد ذلک»].
(6- 6) [البدایة: «الصّفة»].
(7)- [البدایة: «ما قلت و»].
(8)- [البدایة: «قاصدا الکوفة»].
(9)- آن‌گاه برفت تا به درّه عقبه رسید و آن‌جا فرود آمد.
لوذان، یکی از مردم بنی عکرمه گوید: یکی از عموهایم از حسین پرسیده بود، آهنگ کجا دارد؟ که به او گفته بود. عمویم گفته بود: «تو را به خدا بازگرد! به طرف نیزه‌ها و دم شمشیرها می‌روی. آنها که کس سوی تو فرستادند، اگر زحمت جنگیدن را عهده کرده بودند و چیزها را مهیّا کرده بودند و سوی آنها می‌رفتی، درست بود؛ امّا به این وضع که می‌گویی رأی من این است که نروی.»
گوید: گفته بود: «ای بنده خدا! می‌دانم که رأی درست همین است که تو می‌گویی؛ ولی بر اراده خدای چیره نمی‌توان شد.»
سپس از آن‌جا حرکت کرده بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2987- 2988
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 275
ثمّ ساروا «1» حتّی مرّ «2» ببطن العقبة، فنزل علیها، فلقیه شیخ من بنی عکرمة، یقال له:
عمرو بن لوذان، فسأله «3»: أین ترید؟ فقال له الحسین علیه السّلام: الکوفة. فقال الشّیخ:
أنشدک اللّه لما انصرفت، فو اللّه ما تقدم إلّا علی الأسنّة، و حدّ السّیوف، و إنّ هؤلاء الّذین بعثوا إلیک لو کانوا کفوک مؤنة القتال و وطّأوا لک الأشیاء، فقدمت علیهم، کان ذلک رأیا، فأمّا علی هذه الحال «4» الّتی تذکر، فإنّی لا أری لک أن تفعل.
فقال له: یا عبد اللّه! لیس یخفی علیّ الرّأی، و أنّ «5» اللّه تعالی، لا یغلب علی أمره. ثمّ قال علیه السّلام: و اللّه لا یدعونی «6» حتّی یستخرجوا هذه العلقة من جوفی، فإذا فعلوا «7»، سلّط اللّه علیهم من یذلّهم، حتّی یکونوا أذلّ فرق الأمم. «8»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و الأسرار و نفس المهموم و وسائل المظفّریّ و مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: «سار»، و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «سار من زبالة»].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [بحر العلوم: «قال له»].
(4)- [فی المعالی و بحر العلوم: «حالة»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة و بحر العلوم: «و لکن»].
(6)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و بحر العلوم و مثیر الأحزان: «یدعوننی»].
(7)- [بحر العلوم: «فعلوا ذلک»].
(8)- سپس برفتند تا به بطن عقبه رسیده، در آن‌جا فرود آمد. پیرمردی از بنی عکرمه را در آن‌جا دیدار کرد که نامش عمرو بن لوذان بود. پیر گفت: «به کجا می‌روی؟»
فرمود: «به کوفه.»
پیر گفت: «تو را به خدا سوگند دهم که بازگردی؛ زیرا به خدا نروی جز به سوی سرنیزه‌ها و شمشیرهای برنده، و این مردمی که به سوی تو فرستاده (و تو را دعوت کرده‌اند) اگر از جنگ با دشمن، تو را کفایت می‌کردند و کارها را برای تو آماده و روبه‌راه می‌کردند، آن‌گاه تو بر ایشان وارد می‌شدی؛ نیکو بود؛ ولی با این وضع که شما بیان می‌کنی (و این بیوفاییها که از آنان به گوش تو رسیده) من صلاح در این کار شما نمی‌بینم.»
حضرت فرمود: «ای بنده خدا! آنچه تو اندیشی، بر من پوشیده نیست؛ و لکن خدای تعالی در کار خود مغلوب نشود (یعنی آنچه اراده حق تعالی بر آن قرار گرفته، جز آن نخواهد شد).»
سپس فرمود: «به خدا دست از من برندارند تا خون من بریزند، و چون چنین کردند، خداوند بر ایشان مسلّط سازد کسی را که آنان را زبون و پست کند؛ تا بدان‌جا که پست‌ترین و زبون‌ترین امّتها شوند.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 77- 78
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 276
المفید، الإرشاد، 2/ 77- 78- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 375؛ البحرانی، العوالم، 17/ 225؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 247؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 251؛ الیزدی، وسائل المظفّری،/ 441؛ القمی، نفس المهموم،/ 185- 186؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 188؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 62؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 269؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 595- 596، لواعج الأشجان،/ 87- 88؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 40- 41
ثمّ سار، حتّی مرّ ببطن العقبة، فنزل فیها، فلقیه شیخ من بنی عکرمة یقال له: عمرو ابن لوذان، فقال: أنشدک باللّه یا ابن رسول اللّه! لما انصرفت، فو اللّه ما تقدم إلّا علی الأسنّة و حدّ السّیوف، و إنّ هؤلاء الّذین بعثوا إلیک لو کانوا کفوک مؤونة القتال، و وطّأوا لک الأسیاف، فقدمت علیهم کان ذلک رأیا. فقال: یا عبد اللّه! لا یخفی علیّ الرّأی، و لکنّ اللّه تعالی «1» لا یغلب علی أمره. ثمّ قال: و اللّه لا یدعونی حتّی یستخرجوا هذه العلقة من جوفی، فإذا فعلوا ذلک، سلّط اللّه علیهم من یذلّهم، حتّی یکونوا أذلّ فرق (من) الأمم.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 231- 232- مثله المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 213
ثمّ سار، حتّی نزل بطن العقبة، فلقیه رجل من العرب، فقال له: أنشدک اللّه، لما انصرفت، فو اللّه ما تقدم إلّا علی الأسنّة، و حدّ السّیوف، إنّ هؤلاء الّذین بعثوا إلیک، لو کانوا کفوک مؤونة القتال، و وطّأوا لک الأشیاء، فقدمت علیهم، لکان ذلک رأیا، فأمّا علی هذه الحال الّتی تذکرها، فلا أری أن تفعل. فقال: إنّه لا یخفی علیّ ما ذکرت، و لکنّ اللّه عزّ و جلّ لا یغلب علی أمره. ثمّ ارتحل منها. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 278
__________________________________________________
(1)- [و فی المقرّم مکانه: «و أشار علیه عمرو بن لوذان من بنی عکرمة بالرّجوع إلی المدینة لما علیه أهل الکوفة من الغدر و الخیانة، فقال أبو عبد اللّه علیه السّلام: لیس یخفی علیّ الرّأی، و أنّ اللّه تعالی ...»].
(2)- پس از آن، سیر خود را ادامه داد تا به محل وادی عقبه (بطن عقبه) رسید. مردی از عرب او را دید و گفت: «تو را به خدا قسم می‌دهم که برگردی؛ زیرا جز سرنیزه و دم شمشیر چیزی تو را پیشواز نخواهد کرد. آنهایی که به تو نامه نوشته و تو رادعوت کرده‌اند، اگر تو را از جنگ بی‌نیاز و راهها را هموار و باز می‌کردند، ممکن بود به تصمیم خود ادامه دهی؛ ولی با این وضع و حال، رستگاری تو محال است. من-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 277
قال: ثمّ ارتحل الحسین و سار حتّی مرّ ببطن العقبة، فنزل بها، فأتاه بعض الأعراب، فسأله عن مقصده، فأخبره، قال: «إنّی أنشدک اللّه لما انصرفت، فو اللّه ما تقدم إلّا علی الأسنّة و حدّ السّیوف، إنّ هؤلاء الّذین بعثوا إلیک لو کانوا کفوک مؤنة القتال، و وطّأوا لک الأشیاء، فقدمت علیهم- کان ذلک رأیا- فأمّا علی هذه الحال الّتی تذکر، فإنّی لا أری لک أن تفعل!» فقال الحسین: یا عبد اللّه! إنّه لیس یخفی علیّ ما رأیت، و لکن اللّه لا یغلب علی أمره!.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 415- 416
ثمّ إنّه سار حتّی نزل بطن العقبة، فأتاه رجل من مشایخ العرب، فقال: أنشدک اللّه تعالی «1» إلّا ما انصرفت «1»، ما تقدم إلّا علی الأسنّة و حدّ السّیوف، و إنّ هؤلاء الّذین بعثوا إلیک لو کانوا کفوک مؤنة القتال، و وطّأوا لک الأمور، فقدمت علی غیر حرب، کان ذلک رأیا، و أمّا علی هذه «2» الحال الّتی تری «2»، فلا أری لک ذلک «3» أن تفعل. فقال له: لا یخفی علیّ شی‌ء ممّا ذکرت، و لکنّی صابر و محتسب إلی أن یقضی اللّه أمرا کان مفعولا.
ثمّ ارتحل رضی اللّه عنه سائرا «3» نحو الکوفة، و اللّه المستعان. «4»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 189- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 260
فی کتاب مقتل الحسین علیه السّلام لأبی مخنف أنّ الحسین علیه السّلام بعد أن بلغه قتل مسلم
__________________________________________________
- صلاح نمی‌دانم که تو چنین کنی (به سیر و سفر ادامه دهی).»
گفت: «آنچه تو گفتی، بر من پوشیده نیست، ولی نمی‌توان بر امر و کار خداوند چیره شد.»
پس از آن به راه‌نوردی ادامه داد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 144
(1) (1- 1) [نور الأبصار: «ألّا انصرفت، فو اللّه»].
(2) (2- 2) [نور الأبصار: «الحالة الّتی نری»].
(3)- [لم یرد فی نور الأبصار].
(4)- و چون آن حضرت به منزل عقیق رسید، شخصی از بنی عکرمه پیش آمده، قرة العین خیر العباد را گفت: «ابن زیاد، لشکرها به طلب تو فرستاده است و ایشان از قادسیّه تا عذیب نشسته‌اند و انتظار تو می‌کشند و به خدا سوگند که تو نمی‌روی مگر به سوی اسنه و سیوف. مصلحت آن است که مراجعت نمایی و بر اقوال کوفیان بی‌وفا اعتماد نفرمایی و چون اراده ازلی به شهادت اهل بیت حضرت رسالت متعلّق گشته بود، امام حسین به آن سخنان التفات نکرد و آن شخص را دعای خیر گفته، روی به راه آورد.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 47
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 278
و هانئ و نزوله بالعقبة قال له بعض من «1» حضرنا: فأنشدک اللّه «1» إلّا ما رجعت، فو اللّه ما تقدّم إلّا علی أطرف الأسنّة، و حرارت السّیوف، و إنّ هؤلاء القوم الّذین بعثوا إلیک لو کان فیهم صلاح، لکفوک مؤنة الحرب و القتال، و طیّبوا لک الطّریق، و لکان الوصول إلیهم رأیا سدیدا، فالرّأی عندنا أن ترجع عنهم، و لا تقدم علیهم. فقال له الحسین علیه السّلام: صدقت یا عبد اللّه فیما تقول، و لکن لیقضی اللّه أمرا کان مفعولا. «2»
الحویزی، نور الثّقلین، 2/ 160- مثله المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 5/ 351

المنزل الخامس عشر: القاع‌

نزل علیه السّلام به یوم الخمیس رابع و عشرین ذی الحجّة.
فی المراصد: القاع منزل بطریق مکّة بعد العقبة للمتوجّه إلی مکّة، تدعیه أسد و طی‌ء، منه إلی زبالة.
و یظهر منه و من معجم البلدان و کتب اللّغة: أنّ «بطن» اسم للوادی، أو للغامض من الوادی، فیه آبار و أنهار و قری و برک.
__________________________________________________
(1) (1- 1) [کنز الدّقائق: «حضر: ناشدتک اللّه»].
(2)- بالجمله، امام حسین فرمان کرد تا اصحاب او اوانی خویش را از آب گرانبار کردند و از آن‌جا طی مسافت کرده، در بطن عقبه فرود شد و در آن‌جا از مشایخ بنی عکرمه، عمرو بن یوازن را دیدار کرد، عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! سوگند می‌دهم تو را با خدای، ترک این سفر بگوی و طریق مراجعت بگیر.
قسم به خدای نمی‌روی مگر بر سنان نیزه‌ها و حدود شمشیرها. این جماعت که به سوی تو رسولان گسیل کردند و تو را طلب نمودند، اگر با تو نرد مخالفت نباختند و ساز مخاصمت ننواختند، و با دشمنان تو تمهید مناجزت نمودند و تشیید مبارزت فرمودند، توانستی به سوی ایشان سفر کرد؛ لکن بدین منوال که معاینه می‌رود، روا نمی‌دارم که از این مقام گامی فراپیش گذاری.»
حسین، آغاز پاسخ فرمود:
فقال: یا عبد اللّه [...] علی أمره.
فرمود: «ای عبد اللّه! چنان نیست که من حقیقت این امر را ندانم و عاقبت این کار را نبینم؛ لکن خدای تبارک و تعالی بر آنچه قضا کرده، مغلوب نشود و حکم او دگرگون نگردد.»
ثم قال: [.....] فرق الأمم.
حسین فرمود: «سوگند با خدای این جماعت مرا دست بازندارند، تا خون من نریزند و از پس آن خداوند مسلّط می‌گرداند بر ایشان کسی را که این جماعت را ذلیل و زبون گرداند؛ بدانسان که ذلیلتر از جمع امم باشند.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء، 2/ 150- 151
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 279
قال فی المراصد: البطون کثیرة، منها بطن عنان واد، و منها بطن ظبی أرض لکلب، و منها بطن الرّمة، و قد مرّ أنّ ذا الرّمة منزل فی ذلک البطن، و کذا بطن العقبة اسم لواد فیها قری منها العقبة. و سیأتی فی الرّوایة عقبة البطن لا بطن العقبة، و أوّل منازل ذلک البطن و الوادی القاع.
قال المجلسیّ و غیره: ثمّ سار من زبالة حتّی مرّ ببطن العقبة، فلقیه شیخ من بنی عکرمة یقال له عمرو بن بوذان، و فی بعض النّسخ لوذان باللّام بدل الباء، فقال: أین ترید؟
قال الطّبریّ: قال أبو مخنف: فحدّثنی لوذان أحد بنی عکرمة أنّ أحد عمومته، سأل الحسین علیه السّلام. و لعلّه اسم ذلک الشّیخ الّذی هو أحد عمومته عمرو بن لوذان.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 178- 179
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 280

الإمام علیه السّلام یتلقّی نبأ استشهاد مسلم و هانئ علیهما السّلام‌

و بلغ الحسین قتل مسلم و هانئ، فقال له ابنه علیّ الأکبر: یا أبه، ارجع، فإنّهم أهل (کدر) و غدر، و قلّة وفائهم، و لا یفون لک بشی‌ء. فقالت بنو عقیل لحسین: لیس هذا بحین رجوع. و حرّضوه علی المضی.
فقال حسین لأصحابه: قد ترون ما یأتینا، و ما أری القوم إلّا سیخذلوننا، فمن أحبّ أن یرجع، فلیرجع.
فانصرف عنه [الّذین] صاروا إلیه فی طریقه، و بقی فی أصحابه الّذین خرجوا معه من مکّة و نفیر قلیل صحبه فی الطّریق.
- فکانت خیلهم اثنین و ثلاثین فرسا.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 67- 68
و قد جاء الحسین الخبر، فهمّ أن یرجع- و معه خمسة من بنی عقیل- فقالوا له: أترجع و قد قتل أخونا، و قد جاءک من الکتب ما نثق به؟ فقال لبعض أصحابه: و اللّه مالی عن هؤلاء صبر. یعنی بنی عقیل.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 5
و أقبل الحسین حتّی نزل نهر کربلاء، و قد بلغه خبر الکوفة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 343، أنساب الأشراف، 2/ 86
و لقی الحسین و من معه رجل یقال له: بکر بن المعنقة «1» بن رود، فأخبرهم بمقتل مسلم ابن عقیل و هانئ، و قال: رأیتهما یجرّان بأرجلهما فی السّوق. فطلب إلی الحسین فی الانصراف.
فوثب بنو عقیل فقالوا: و اللّه لا ننصرف حتّی ندرک ثأرنا أو نذوق ما ذاق أخونا. فقال حسین: ما خیر فی العیش بعد هؤلاء؟ فعلم أنّه قد عزم رأیه علی المسیر، فقال له عبد اللّه ابن سلیم و المدرئ بن الشّمعلّ [کذا] الأسدیّان: خار اللّه لک. فقال: رحمکما اللّه.
__________________________________________________
(1)- أقول: رسم خطّ هذه الکلمة غیر جلی، و یحتمل احتمالا ضعیفا أن یقرأ: «المصنقة، أو المعلّقة». و قرأه الطّباطبائیّ- أعزّه اللّه- «المعنفة» بالفاء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 281
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 379، أنساب الأشراف، 3/ 168
قالوا: و لمّا رحل الحسین من زرود «1»، تلقّاه رجل من بنی أسد، فسأله عن الخبر، فقال: لم أخرج من الکوفة حتّی قتل مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة، و رأیت الصّبیان یجرّون بأرجلهما. فقال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، عند اللّه نحتسب أنفسنا. «2» فقیل له:
ننشدک اللّه یا ابن رسول اللّه فی نفسک، و أنفس أهل بیتک هؤلاء الّذین نراهم «3» معک، انصرف إلی موضعک، ودع المسیر إلی الکوفة، فو اللّه ما لک بها ناصر. فقال بنو عقیل- و کانوا معه-: ما لنا فی العیش بعد أخینا مسلم حاجة، و لسنا براجعین حتّی نموت.
فقال الحسین: فما خیر فی العیش بعد هؤلاء. و سار. «4»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 246- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2621- 2622، الحسین بن علیّ،/ 80- 81؛ المحمودی، العبرات، 1/ 383
و سار الحسین علیه السّلام یرید العراق، فلمّا بلغ القطقطانة، أتاه الخبر بقتل مسلم بن
__________________________________________________
(1)- رمال بین الثّعلبیّة و الخزیمیّة بطریق الحاجّ من الکوفة، معجم البلدان. [عن ابن العدیم]
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین،/ 61].
(3)- [ابن العدیم: «تراهم»].
(4)- گویند: چون حسین علیه السّلام از زرود حرکت فرمود، مردی از بنی اسد را دید و از او درباره اخبار کوفه پرسید. گفت:
«هنوز از کوفه بیرون نیامده بودم که مسلم بن عقیل و هانی بن عروة کشته شدند و خود دیدم کودکان پاهای آن دو را گرفته [بودند] و بر زمین می‌کشیدند.»
امام حسین علیه السّلام انّا للّه فرمود و گفت: «جانهای خود را در پیشگاه الهی حساب می‌کنیم.»
آن مرد به امام حسین گفت: «ای پسر رسول خدا! تو را به خدا سوگند می‌دهم که جان خود را حفظ کنی و جانهای افراد خاندانت را که همراه تو می‌بینم. به جای خود برگرد و رفتن به کوفه را رها کن که به خدا سوگند در آن شهر برای تو یاوری نیست.»
فرزندان عقیل که همراه آن حضرت بودند، گفتند: «ما را پس از مرگ برادرمان مسلم، نیازی به زندگی نیست و هرگز برنمی‌گردیم تا کشته شویم.»
امام علیه السّلام هم فرمود: «پس از ایشان خیری در زندگی نیست.» و حرکت فرمود.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 294- 295
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 282
عقیل. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 216
رجع الحدیث إلی حدیث عمّار الدّهنیّ عن أبی جعفر. فحدّثنی زکریّاء بن یحیی الضّریر، قال: حدّثنا أحمد بن جناب المصّیصیّ قال: حدّثنا خالد بن یزید بن عبد اللّه القسریّ قال: حدّثنا عمّار الدّهنیّ قال: قلت لأبی جعفر: حدّثنی عن مقتل الحسین حتّی کأنّی حضرته؛ قال: «2» فأقبل حسین بن علیّ «2» بکتاب «3» مسلم بن عقیل کان إلیه «3»، حتّی إذا کان بینه و بین القادسیّة ثلاثة «4» أمیال، لقیه الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فقال له: أین ترید؟ قال: أرید هذا المصر. قال له: ارجع، فإنّی لم أدع لک خلفی خیرا أرجوه. فهمّ أن یرجع، و کان معه إخوة مسلم بن عقیل، فقالوا «5»: و اللّه «6» لا نرجع حتّی «7» نصیب بثأرنا أو نقتل «7». فقال: لا خیر فی الحیاة بعدکم! فسار.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 389- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 196- 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 191؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 427؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 352
قال أبو مخنف: حدّثنی أبو جناب الکلبیّ، عن عدیّ بن حرملة الأسدیّ، عن عبد اللّه ابن سلیم و المذری بن المشمعلّ «8» الأسدیّین قالا: لمّا قضینا حجّنا لم یکن لنا همّة إلّا اللّحاق بالحسین فی الطّریق لننظر ما یکون من أمره و شأنه، فأقبلنا ترقل بنا ناقتانا
__________________________________________________
(1)- (امام) حسین به سوی عراق رهسپار بود و چون به قطقطانه رسید، از کشته شدن مسلم خبر یافت.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 178
(2) (2- 2) [فی الأمالی و تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب: «و أقبل الحسین علیه السّلام»، و فی البدایة: «أقبل الحسین»].
(3) (3- 3) [فی الأمالی: «مسلم کان إلیه»، و فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب: «مسلم بن عقیل إلیه»، و فی البدایة: «مسلم بن عقیل الّذی کان قد کتبه إلیه یأمره فیه بالقدوم علیه»].
(4)- [البدایة: «ثلاث»].
(5)- [الأمالی: «قال»].
(6)- [تهذیب التّهذیب: «لا و اللّه»].
(7- 7) [فی الأمالی: «یصیب بثأرنا أو یقتل»، و فی البدایة: «نأخذ بثأرنا ممّن قتل أخانا أو نقتل»].
(8)- [العبرات: «المشعلّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 283
مسرعین حتّی لحقناه بزرود، فلمّا دنونا منه إذا نحن برجل من أهل الکوفة قد عدل عن الطّریق حین رأی الحسین؛ قالا «1»: فوقف الحسین کأنّه یریده، ثمّ ترکه، و مضی، و مضینا نحوه.
فقال أحدنا لصاحبه: اذهب بنا إلی هذا فلنسأله، فإن کان عنده خبر الکوفة علمناه.
فمضینا حتّی انتهینا إلیه، فقلنا: السّلام علیک. قال: و علیکم السّلام و رحمة اللّه. ثمّ قلنا:
فمن الرّجل؟ قال: أسدیّ. قلنا: فنحن أسدیّان، فمن أنت؟ قال: أنا بکیر بن المثعبة، فانتسبنا له، ثمّ قلنا: أخبرنا عن النّاس وراءک. قال: نعم، لم أخرج من الکوفة حتّی قتل مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة، فرأیتهما یجرّان بأرجلهما فی السّوق. قالا: فأقبلنا حتّی لحقنا بالحسین، فسایرناه حتّی نزل الثّعلبیّة ممسیا، فجئناه حین نزل، فسلّمنا علیه، فردّ علینا، فقلنا له: یرحمک اللّه؛ إنّ عندنا خبرا، فإن شئت حدّثنا علانیة، و إن شئت سرّا.
قال: فنظر إلی أصحابه و قال: ما دون هؤلاء سرّ. فقلنا له: أرأیت الرّاکب الّذی استقبلک عشاء أمس؟ قال: نعم، و قد أردت مسألته. فقلنا: قد استبرأنا لک خبره، و کفیناک مسألته، و هو امرؤ من أسد منّا؛ ذو رأی و صدق، و فضل و عقل، و إنّه حدّثنا أنّه لم یخرج من الکوفة حتّی قتل مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة، و حتّی رآهما یجرّان فی السّوق بأرجلهما. فقال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون! رحمة اللّه علیهما. فردّد ذلک مرارا. فقلنا:
ننشدک اللّه فی نفسک و أهل بیتک إلّا انصرفت من مکانک هذا، فإنّه لیس لک بالکوفة ناصر و لا شیعة، بل نتخوّف «2» أن تکون «2» علیک! قال: فوثب عند ذلک بنو عقیل بن أبی طالب.
قال أبو مخنف: حدّثنی عمر بن خالد، عن زید بن علیّ بن حسین، و عن داوود بن علیّ بن عبد اللّه بن عبّاس، أنّ بنی عقیل قالوا: لا و اللّه، لا نبرح حتّی ندرک ثأرنا، أو نذوق ما ذاق أخونا.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العبرات].
(2) (2- 2) [لم یرد فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 284
«1» قال أبو مخنف: عن أبی جناب الکلبیّ، عن عدیّ بن حرملة، عن عبد اللّه بن سلیم و المذری بن المشمعلّ الأسدیّین «1»، قالا: فنظر إلینا الحسین فقال: لا خیر فی العیش بعد هؤلاء. قالا: فعلمنا أنّه قد عزم له رأیه علی المسیر. قالا: فقلنا: خار اللّه لک! قالا:
فقال: رحمکما اللّه! قالا: فقال له بعض أصحابه: إنّک و اللّه ما أنت مثل مسلم بن عقیل، و لو قدمت الکوفة لکان النّاس إلیک أسرع. «2» قال الأسدیّان: ثمّ انتظر حتّی إذا کان السّحر، قال لفتیانه و غلمانه: أکثروا من الماء. فاستقوا و أکثروا، ثمّ ارتحلوا، و ساروا حتّی انتهوا إلی زبالة. «3»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی العبرات].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(3)- اکنون به حدیث عمّار دهنی از ابو جعفر بازمی‌گردیم.
گوید: به ابو جعفر گفتم: «حکایت کشته شدن حسین را با من بگوی تا چنان شوم که گویی آن‌جا حضور داشته‌ام.»
گفت: «حسین بن علی به سبب نامه‌ای که مسلم بن عقیل بدو نوشته بود، بیامد و چون به جایی رسید که میان وی و قادسیّه سه میل فاصله بود، حر بن یزید تمیمی او را بدید و گفت: «آهنگ کجا داری؟»
گفت: «آهنگ این شهر دارم.»
گفت: «بازگرد که آن‌جا امید خیر نداری.»
گوید: می‌خواست بازگردد، برادران مسلم بن عقیل که با وی بودند گفتند: «به خدا بازنمی‌گردیم تا انتقام خویش را بگیریم یا کشته شویم.»
حسین گفت: «پس از شما زندگی خوش نباشد.»
عبد اللّه بن سلیم و مذری بن مشعل، هردو آن اسدی، گویند: «وقتی حج خویش را به‌سر بردیم، همه فکرمان این بود که در راه به حسین برسیم و ببینیم کار و وضع وی چه می‌شود.»
گویند: بیامدیم و شترانمان با شتاب راه پیمود تا در زرود به حسین رسیدیم. وقتی به او نزدیک شدیم، یکی از مردم کوفه را دیدیم که وقتی متوجّه حسین شد، راه کج کرد.
گوید: امّا حسین توقف کرد. گویی آهنگ او داشت. سپس، از او گذشت و برفت. سوی وی رفتیم و یکیمان به دیگری گفت: «پیش این کس رویم و پرسش کنیم. اگر از کوفه خبری دارد، بدانیم.»
پس برفتیم تا به وی رسیدیم و گفتیم: «سلام بر تو.»
گفت: «بر شما نیز سلام، با رحمت خدای.»
گفتیم: «از کدام قبیله‌ای؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 285
الطّبری، التّاریخ، 5/ 397- 398- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 167- 168؛ المحمودی، العبرات، 1/ 382- 384
__________________________________________________
- گفت: «اسدیم.»
گفتیم: «ما نیز اسدی‌ایم. تو کیستی؟»
گفت: «بکیر بن مثعبه.»
گویند: ما نیز نسبت خویش بگفتیم. آن‌گاه گفتیم: «از کار مردمی که پشت سر نهاده‌ای با ما خبر گوی.»
گفت: «بله، در کوفه بودم که مسلم بن عقیل و هانی بن عروه کشته شدند. دیدمشان که پایشان را گرفته بودند و در بازار می‌کشیدند.»
گویند: برفتیم تا به حسین رسیدیم و با وی همراه شدیم تا شبانگاه به ثعلبیّه رسیدیم و چون فرود آمد، پیش وی رفتیم و سلامش گفتیم، که سلام ما را پاسخ گفت.
گفتیم: «خدایت رحمت کناد، خبری داریم! اگر خواهی آشکارا بگوییم و اگر خواهی نهانی.»
گویند: یاران خویش را نگریست و گفت: «در قبال اینان رازی نیست.»
گفتیم: «سواری را که شب پیش به تو رسید، دیدی؟»
گفت: «آری! و می‌خواستم از او پرسش کنم.»
گفتیم: «ما از او خبرکشی کردیم و زحمت پرسش از او را عهده کردیم. وی یکی از بنی اسد بود، از قبیله ما. صاحب رأی درست و راستی و فضیلت و خرد. به ما گفت که در کوفه بوده [است] که مسلم بن عقیل و هانی بن عروه را کشته‌اند و دیده [است] که آنها را در بازار می‌کشیده‌اند.»
گفت: «انّا للّه و انّا الیه راجعون.»
و این را مکرّر همی کرد. گفتیم: «تو را به خدا به خاطر جان و خاندانت از همین‌جا برگرد، که در کوفه نه یاور داری [و] نه پیرو، و بیم داریم که بر ضدّ تو باشند.»
گویند: در این وقت، پسران عقیل بن ابیطالب پیش دویدند.
داود بن علی بن عبد اللّه بن عبّاس گوید: پسران عقیل گفتند: «به خدا نمی‌رویم تا انتقاممان را بگیریم، یا همانند برادرمان کشته شویم.»
دو راوی اسدی گویند: حسین در آنها نگریست و گفت: «از پس اینان زندگی خوش نباشد.»
گویند: دانستیم که سر رفتن دارد و گفتیم: «خدا برای تو نیکی آرد.»
گفت: «خدایتان رحمت کند.»
گویند: یکی از یارانش بدو گفت: «تو همانند مسلم بن عقیل نیستی. اگر به کوفه برسی، مردم با شتاب سوی تو آیند.»
دو راوی اسدی گویند: حسین منتظر ماند تا وقت سحر رسید و به جوانان و غلامان خویش گفت:
«آب بسیار بردارید.»
گویند: آبگیری کردند و آن‌گاه به راه افتادند و برفتند تا به زباله رسیدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2973، 2984- 2986
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 286
قال: و بلغ الحسین بن علیّ بأنّ مسلم بن عقیل قد قتل- رحمه اللّه.
و ذلک أنّه قدم علیه رجل من أهل الکوفة، فقال له الحسین: من أین أقبلت؟ فقال:
من الکوفة، و ما خرجت منها حتّی نظرت مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة المذحجیّ (رحمهما اللّه) «1» «2» قتیلین مصلوبین منکسین «2» فی سوق القصّابین، و قد وجّه برأسیهما إلی یزید ابن معاویة. قال: فاستعبر الحسین باکیا، ثمّ قال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 109- 110
و «3» قد جاء حسینا «3» الخبر و هم بشراف «4»، فهمّ بأن یرجع و معه خمسة من بنی «5» عقیل، فقالوا: ترجع «6» و قد قتل أخونا، و قد جاءک من الکتب ما نثق «7» به! فقال الحسین لبعض أصحابه: و اللّه ما لی علی هؤلاء من صبر.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 379- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 268
فلمّا بلغ الحسین القادسیّة لقیه الحرّ بن یزید «8» التّمیمیّ، فقال له: أین ترید یا ابن رسول اللّه؟ قال: أرید هذا المصر. فعرّفه بقتل مسلم و ما کان من خبره، ثمّ قال: ارجع، فإنّی لم أدع خلفی خیرا أرجوه لک. فهمّ بالرّجوع، فقال له إخوة مسلم: و اللّه لا نرجع حتّی نصیب بثأرنا أو نقتل کلّنا. فقال الحسین: لا خیر فی الحیاة بعدکم.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 70
فلمّا صار فی بعض الطّریق لقیه أعرابیان من بنی أسد، فسألهما عن الخبر فقالا له: یا ابن رسول اللّه! إنّ قلوب النّاس معک، و سیوفهم علیک، فارجع. و أخبراه بقتل ابن عقیل
__________________________________________________
(1)- زید فی د: تعالی.
(2) (2- 2) فی النّسخ: قتیلان مصلوبان منکّسان.
(3) (3- 3) [جواهر المطالب: «کان قد جاء الحسین»].
(4)- شراف (بفتح أوّله و تخفیف ثانیه): ماء بنجد. (انظر معجم البلدان).
(5)- [جواهر المطالب: «ولد»].
(6)- [جواهر المطالب: «نرجع»].
(7)- [جواهر المطالب: «تثق»].
(8)- فی ب: «الحارث بن یزید».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 287
و أصحابه، فاسترجع الحسین علیه السّلام، فقال له بنو عقیل: لا نرجع و اللّه أبدا، أو ندرک ثأرنا، أو نقتل بأجمعنا. فقال لمن کان لحق به من الأعراب: من کان منکم یرید الانصراف عنّا، فهو فی حلّ من بیعتنا. فانصرفوا عنه، و بقی فی أهل بیته و نفر من أصحابه. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 73
وروی عبد اللّه بن سلیمان و المنذر بن المشمعلّ الأسدیّان قالا: لمّا قضینا حجّنا لم تکن لنا همّة إلّا اللّحاق «2» بالحسین علیه السّلام فی الطّریق، لننظر ما یکون من أمره، فأقبلنا ترقل بنا ناقتانا مسرعین حتّی لحقناه بزرود، فلمّا دنونا منه إذا نحن برجل من أهل الکوفة قد عدل عن الطّریق حین رأی الحسین علیه السّلام، فوقف الحسین علیه السّلام کأنّه یریده، ثمّ ترکه، و مضی «3» و مضینا نحوه «3»، فقال أحدنا لصاحبه: اذهب بنا إلی هذا لنسأله، فإنّ عنده خبر الکوفة «4». فمضینا «5» حتّی انتهینا إلیه، فقلنا: السّلام علیک. فقال: و علیکم السّلام «5». قلنا:
ممّن الرّجل؟ قال: أسدیّ. قلنا له: و نحن أسدیّان، فمن أنت؟ قال: أنا بکر بن فلان.
و انتسبنا له، ثمّ قلنا له: أخبرنا عن النّاس ورائک! قال: نعم، لم أخرج من الکوفة حتّی قتل مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة، و رأیتهما یجرّان بأرجلهما فی السّوق.
__________________________________________________
(1)- و همچنان‌که حسین علیه السّلام پیش می‌رفت، به دو تن از قبیله بنی اسد برخورد و از آنها احوال پرسید. آن دو گفتند: «دلهای مردم با تو، ولی شمشیرهایشان با دشمنان تو است و با این وضع شما بازگرد.
به دنبال این سخن، داستان کشته شدن مسلم و یارانش را نیز بدان حضرت گفتند. حسین علیه السّلام کلمه استرجاع بر زبان جاری کرد.
فرزندان عقیل (برادران مسلم) گفتند: «به خدا ما هرگز بازنگردیم تا انتقام خون خویش را بگیریم یا ما هم همگی کشته شویم و بدان راهی که مسلم رفت، برویم.»
حسین علیه السّلام به مردمی که از اهل بادیه بدان حضرت پیوسته بودند، فرمود: «هرکه می‌خواهد برود، برود من بیعت خود را از گردن او برداشتم.»
آنها همه رفتند و حضرت با همان اهل بیت خود و چند تن از اصحاب و یارانش باقی ماند.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 110
(2)- [البحار: «الإلحاق»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(4)- [زاد فی بحر العلوم: «علّمناه»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی أعیان الشّیعة، و فی بحر العلوم: «حتّی انتهینا إلیه، فسلّمنا علیه، فردّ علینا السّلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 288
«1» فأقبلنا حتّی لحقنا الحسین علیه السّلام، فسایرناه حتّی نزل الثّعلبیّة ممسیا، فجئناه «2» حین نزل «1»، فسلّمنا علیه، فردّ علینا السّلام «2»، فقلنا له: رحمک «3» اللّه، إنّ عندنا خبرا إن شئت حدّثناک علانیة، و إن شئت سرّا؟ فنظر إلینا و إلی أصحابه، ثمّ قال: ما دون هؤلاء ستر «4». «5» فقلنا له: أ رأیت الرّاکب الّذی استقبلته «6» عشیّ أمس؟ قال: نعم، و قد أردت مسألته «5». فقلنا: قد و اللّه استبرأنا لک خبره، و کفیناک مسألته، و هو امرؤ منّا ذو رأی‌و صدق و عقل، و إنّه حدّثنا أنّه لم یخرج من الکوفة حتّی قتل مسلم و هانئ، ورآهما یجرّان فی السّوق بأرجلهما. فقال: «7» إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، رحمة اللّه علیهما. یردّد ذلک مرارا، فقلنا له: ننشدک اللّه فی نفسک و أهل بیتک إلّا انصرفت من مکانک هذا، فإنّه لیس لک بالکوفة ناصر «8» و لا شیعة، بل نتخوّف أن یکونوا علیک. فنظر إلی بنی عقیل فقال:
ما ترون؟ «9» فقد قتل مسلم. فقالوا: و اللّه لا نرجع حتّی نصیب ثأرنا، أو نذوق ما ذاق.
فأقبل علینا الحسین علیه السّلام و قال «9»: لا خیر فی العیش بعد هؤلاء. «10» فعلمنا أنّه قد عزم رأیه علی المسیر، فقلنا له: خار اللّه لک. «11» فقال: رحمکما اللّه «12». «13» فقال له أصحابه: إنّک و اللّه ما أنت مثل مسلم بن عقیل، و لو قدمت الکوفة لکان النّاس إلیک أسرع. فسکت «14»، ثمّ
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «قالا: ثمّ ودّعنا و مضی و رجعنا حتّی لحقنا الحسین»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(3)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «یرحمک»].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی و أعیان الشّیعة: «سرّ»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(6)- [بحر العلوم: «استقبلتک»].
(7)- [و فی روضة الواعظین مکانه: «و وقع الخبر عند الحسین بقتل مسلم بن عقیل و هانئ فقال ...»].
(8)- [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «ناصر و لا معین»].
(9- 9) [بحر العلوم: «فوثبوا و قالوا: «لا و اللّه، لا نبرح حتّی ندرک ثأرنا و تذوق ما ذاق أخونا مسلم، فقال الحسین:»].
(10) (10*) [روضة الواعظین: «فإذا»].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(12)- [فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «یرحمکم اللّه» و إلی هنا حکاه عنه فی مثیر الأحزان].
(13) (13*) [أعیان الشّیعة: «فلمّا کان»].
(14)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار و المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 289
انتظر حتّی إذا (10*) کان (13*) السّحر، قال لفتیانه و غلمانه: اکثروا من الماء. فاستقوا و أکثروا. ثمّ ارتحلوا. «1»
__________________________________________________
(1)- و عبد اللّه بن سلیمان و منذر بن مشمعل که هردو از طایفه بنی اسد بودند، روایت کنند و گویند: چون ما حج به جای آوردیم، اندوهی نداشتیم جز این‌که در راه به حسین علیه السّلام برسیم و بنگریم سرانجام کارش به کجا می‌کشد. پس، به سوی کوفه به راه افتادیم و شتران خود را به شتاب می‌راندیم تا در منزل زرود (که نام جایی است) به آن حضرت رسیدیم، و چون نزدیک به او شدیم، مردی را از اهل کوفه دیدیم (که می‌آید و) چون حسین علیه السّلام را دیدار کرد، راه خود را کج کرد و حسین علیه السّلام ایستاد. گویا می‌خواست او را ببیند و (چون دید آن مرد راه را کج کرد) رهایش کرده، به راه افتاد. ما نیز به دنبال آن حضرت به راه افتادیم.
پس، یکی از ما گفت: «نزد این مرد برویم از (اوضاع و احوال کوفه از) او بپرسیم؛ زیرا خبر کوفه نزد او است.» ما به سوی آن مرد رفته تا به او رسیده، گفتیم: «السّلام علیک.»
گفت: «و علیکم.»
بدو گفت: «ای مرد! از چه قبیله‌ای هستی؟»
گفت: «از قبیله بنی اسد.»
بدو گفتیم: «ما نیز از بنی اسد هستیم. تو کیستی؟»
گفت: «من بکر بن فلان هستم. ما نیز نسب خود را برای او بیان داشتیم (و پس از این‌که همدیگر را شناختیم)، به او گفتیم: «ما را از مردمی که پشت سر گذاشتی، آگاه کن!»
گفت: «آری! من از کوفه بیرون نیامدم تا مسلم بن عقیل و هانی بن عروه کشته شدند، و آن دو را دیدم که پاهاشان را گرفته [بودند] و در بازار می‌کشیدند.»
پس ما برگشتیم تا به حسین علیه السّلام رسیدیم و با او به راه افتادیم تا شامگاهی به منزل ثعلبیّه فرود آمد.
هنگامی که فرود آمد، ما به نزد آن حضرت آمده بر او سلام کردیم. پاسخ سلام ما را داد. ما به او عرض کردیم: «خدایت رحم کند! همانا نزد ما خبری است که اگر بخواهی، آشکارا آن را برای تو بگوییم و اگر خواهی، پنهانی.»
حضرت نگاهی به ما و به اصحاب خود کرد. سپس فرمود: «پرده‌ای میان من و ایشان نیست (و اینان همگی محرم اسرار منند و رازی را از ایشان پوشیده ندارم).»
گفتیم: «آیا دیدی آن سواری که دیروز عصر با او روبه‌رو گشتی؟»
فرمود: «آری! و من می‌خواستم از او پرسش (اوضاع و احوال را) بکنم.»
گفتیم: «به خدا ما به خاطر تو از او خبرگیری کردیم و از پرسش کردن، شما را کفایت نمودیم، و او مردی بود از قبیله ما، خردمند و راستگو و دانا، و او به ما خبر داد که از کوفه بیرون نیامده بود تا مسلم و هانی کشته شده و آن مرد خود دیده بود که پاهاشان را گرفته [بودند] و بدنهاشان را در بازار می‌کشیدند.»
حسین علیه السّلام فرمود: «انّا للّه و انّا الیه راجعون! رحمت خدا بر ایشان باد!»
و این سخن را چند بار بر زبان جاری کرد. پس ما به او عرض کردیم: «ما تو را به خدا سوگند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 290
المفید، الإرشاد، 2/ 75- 76- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 372- 373، 374؛ البحرانی، العوالم، 17/ 223- 224؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 244- 245، 246؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 249- 250؛ القمی، نفس المهموم،/ 182- 183؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 39- 40؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 246- 248؛ الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 71- 72: مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 153؛ المازندرانی، معالی السّبطین «1»، 1/ 265- 266؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 595، لواعج الأشجان،/ 84- 85؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 59- 60
و لمّا بلغ الثّعلبیّة و نزل، أتاه خبر قتل مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة: فقال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، رحمة اللّه علیهما. یردّد ذلک مرارا، و قیل له: ننشدک اللّه یا ابن رسول اللّه! انصرف من مکانک هذا، فإنّه لیس لک بالکوفة ناصر و لا شیعة، بل نتخوّف أن یکونوا علیک. فنظر إلی بنی عقیل فقال: ما ترون؟ فقالوا: لا و اللّه، لا نرجع حتّی نصیب ثأرنا، أو نذوق ما ذاق. فقال الحسین: لا خیر فی العیش بعد هؤلاء.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 231
__________________________________________________
- می‌دهیم درباره جان خود و خاندانت که از همین‌جا بازگردی؛ زیرا که تو در کوفه یاور و شیعه نداری. بلکه می‌ترسیم همه آنان در کار آزار و زیان تو باشند.»
آن حضرت نگاهی به پسران عقیل کرده، فرمود: «چه اندیشید؟ همانا مسلم کشته شد؟»
آنان گفتند: «به خدا ما بازنگردیم تا انتقام خون خود را بگیریم یا آنچه او چشید، ما هم بچشیم.»
حسین علیه السّلام رو به ما کرده، فرمود: «پس از اینان، خیری در زندگی نیست!»
ما (از این سخن) دانستیم که تصمیم بر رفتن (به این راه) دارد (و چیزی جلوگیر او نخواهد شد).
پس ما به او عرض کردیم: «خداوند آنچه خیر است، برای تو پیش آورد.»
فرمود: «خدا شما را رحمت کند.»
همراهان آن حضرت عرض کردند: «به خدا؛ تو مانند مسلم بن عقیل نیستی و اگر به کوفه درآیی، مردم به سوی تو بشتابند (و یاریت کنند).»
حضرت خاموش شد و در آن‌جا بماند تا چون هنگام سحرگاه شد، به جوانان و غلامان خود فرمود:
«آب بسیار بردارید.»
آنان آب بسیاری کشیده، همراه برداشتند. سپس از آن‌جا کوچ کردند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 75- 76
(1)- [حکاه فی المعالی عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 291
قال: و بلغ الحسین أنّ مسلم بن عقیل قد قتل، و ذلک إنّه قدم علیه رجل من أهل الکوفة، فسأله عن مسلم، فقال: و اللّه یا ابن رسول اللّه! ما خرجت من الکوفة حتّی نظرت إلی مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة المذحجیّ قتیلین جمیعا، مصلوبین، منکسین فی سوق القصّابین، و قد وجّه برأسیهما إلی یزید. فاستعبر الحسین باکیا، ثمّ قال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. و عزم علی المسیر إلی العراق.
قال: و سار الحسین حتّی بلغ «زرود»، فلقی رجلا علی راحلة له و کان الحسین وقف ینتظره، فلمّا رآی الرّجل ذلک عدل عن الطّریق، فترکه الحسین و مضی، قال عبد اللّه بن سلیمان و المنذر بن المشمعلّ الأسدیّان: کنّا نسایر الحسین، فلمّا رأینا الحسین وقف للرّجل و الرّجل عدل عن طریقه، لحقنا بالرّجل، فسلّمنا علیه، فردّ علینا السّلام، فقلنا: ممّن الرّجل؟ قال: أسدیّ. قلنا: و نحن أسدیّان، فما الخبر؟ قال: الخبر، إنّ مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة قد قتلا، و رأیتهما یجرّان فی السّوق بأرجلهما. فأقبلنا نسایر الحسین حتّی نزل الثّعلبیّة ممسیا، فجئناه، فسلّمنا علیه، فردّ علینا السّلام، فقلنا: رحمک اللّه، إنّ عندنا الخبر إن شئت حدّثناک علانیة، و إن شئت سرّا. فنظر إلینا و إلی أصحابه و قال: ما دون هؤلاء سرّ. فقلنا له: أرأیت الرّاکب الّذی استقبلته أمس و عدل عنک؟ قال: نعم، و أردت مسألته. قلنا: فقد و اللّه استبرأنا لک خبره، و کفیناک مسألته، و هو امرؤ منّا ذو رأی، و صدق، و عقل، و قد حدّثنا أنّه لم یخرج من الکوفة حتّی قتل مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة وراءهما یجرّیان فی السّوق بأرجلهما. فقال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، رحمة اللّه علیهما. یردّد ذلک مرارا، فقلنا: ننشدک اللّه فی نفسک، و أهل بیتک، و هؤلاء الصّبیة إلّا انصرفت من مکانک هذا، فإنّه لیس لک بالکوفة ناصر و لا شیعة، بل نتخوّف منهم أن یکونوا علیک. فنظر الحسین إلی بنی عقیل فقال لهم: ما ترون؟ فقد قتل مسلم. فبادر بنو عقیل و قالوا: و اللّه لا نرجع، أیقتل صاحبنا و ننصرف؟ لا و اللّه لا نرجع حتّی نصیب ثأرنا أو نذوق ما ذاق صاحبنا. فأقبل علینا و قال: لا خیر فی العیش بعد هؤلاء. فعلمنا أنّه قد عزم رأیه علی المسیر، فقلنا له: خار اللّه لک. فقال: رحمکما اللّه تعالی. فقال له
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 292
أصحابه: إنّک و اللّه ما أنت بمثل مسلم، و لو قدمت الکوفة و نظر النّاس إلیک لکانوا إلیک أسرع. و ما عدلوا عنک، و لا عدلوا بک أحدا. فسکت.
قال: ثمّ سار الحسین.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 215، 228- 229
قال علماء السّیر: لمّا علم الحسین، بما جری لمسلم بن عقیل همّ أن یرجع، فقال أخو مسلم: و اللّه لا ترجع حتّی نصیب بثأرنا. فقال الحسین: لا خیر فی الحیاة بعدکم. فسار.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 329
فوصل الخبر إلی الحسین بقتل مسلم بن عقیل، فهمّ أن یرجع و کان معه خمسة من بنی عقیل فقالوا: ترجع و قد قتل أخونا؟ فسار.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 36- 37
و أتاه خبر قتل مسلم بن عقیل بالثّعلبیّة، فقال له بعض أصحابه: ننشدک اللّه إلّا رجعت من مکانک، فإنّه لیس لک بالکوفة ناصر و لا شیعة، بل نتخوّف علیک أن یکونوا علیک. فوثب بنو عقیل و قالوا: و اللّه لا نبرح حتّی یدرک ثأرنا، أو نذوق کما ذاق مسلم. فقال الحسین: لا خیر فی العیش بعد هؤلاء. فقال له بعض أصحابه: إنّک و اللّه ما أنت مثل مسلم بن عقیل، و لو قدمت الکوفة لکان النّاس إلیک أسرع. ثمّ ارتحلوا. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 278
و لمّا ورد خبر مسلم و هانئ ارتجّ الموضع بالنّوح و العویل، و سالت العزوب بالدّمع
__________________________________________________
(1)- در آن هنگام، خبر قتل مسلم بن عقیل به او داده شد که او در محل ثعلبیّه بود (که آن خبر را شنید). بعضی از یاران به او گفتند: «ما تو را به خدا سوگند می‌دهیم که از همین‌جا برگردی؛ زیرا تو در کوفه یاور و شیعه و جانبدار نخواهی داشت. ما می‌ترسیم که آنها بر تو قیام کنند.»
ناگاه فرزندان عقیل برخاستند و گفتند: «به خدا ما نمی‌رویم تا انتقام نکشیم و آنچه را که مسلم چشیده (از مرگ)، ما هم بچشیم.»
حسین گفت: «زندگانی بعد از آنها سودی نخواهد داشت.»
بعضی از یاران به او گفتند: «تو مانند مسلم بن عقیل نخواهی بود. اگر به کوفه بروی، مردم به متابعت تو شتاب خواهند کرد.»
آن‌گاه همه رخت بستند و رفتند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 142
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 293
الهمول. «1»
و نقلت من کتاب «أحداق العیون فی أعلاق الفنون»: أنّه قال هذه الأبیات و تروی لعلیّ علیه السّلام «الشّعر»:
فإن (لئن) کانت الدّنیا تعدّ نفیسة فإنّ ثواب اللّه أعلی و أنبل
و إن کانت الأبدان للقتل (للموت) أنشئت فموت الفتی فی اللّه أولی و أفضل «2»
و إن کانت الأرزاق قسما مقدّرا فقلّة حرص المرء فی الکسب أجمل
و إن کانت الأموال للتّرک جمعها فما بال متروک به المرء یبخل
«3» ثمّ أراد علیه السّلام الرّجوع حزنا و جزعا لفقد أحبّته، و المضی إلی بلدته، ثمّ ثاب إلیه رأیه الأوّل و قال: علی ما کنت علیه المعوّل «3». و قال متمثّلا: «الشّعر»:
سأمضی و ما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّا و جاهد مسلما
و واسی الرّجال الصّالحین بنفسه و فارق مثبورا و خالف مجرما
فإن متّ لم أندم و إن عشت لم ألم کفی بک موتا أن تذلّ و ترغما
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 22- 23
و بلغ الحسین علیه السّلام قتل مسلم و ما اعتمده عبید اللّه بن زیاد و هو متجهّز للخروج إلی الکوفة. «4»
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 74- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 43
قال علماء السّیر: و لم یزل الحسین قاصدا لکوفة، مجدّا فی السّیر، و لا علم له بما جری علی مسلم بن عقیل حتّی إذا کان بینه و بین القادسیّة ثلاثة أمیال، تلقّاه الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فسلّم علیه و قال له: أین ترید یا ابن رسول اللّه؟ فقال: أرید هذا المصر. فقال
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 174].
(2)- فقتل امرء بالسّیف فی اللّه أفضل.
(3) (3- 3) [حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 175 و أضاف: «و هذا غلط فاحش و خلاف ما علیه أصحابنا رضوان اللّه تعالی علیهم»].
(4)- [و الصّحیح أنّه علیه السّلام أخبر بمقتله بعد خروجه من مکّة و قبل وصوله کربلاء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 294
له: ارجع، فو اللّه ما ترکت لک خلفی خیرا ترجوه. و أخبره بقتل مسلم بن عقیل و هانئ ابن عروة، و قدوم ابن زیاد الکوفة، و استعداده له، فهمّ بالرّجوع، و کان معه إخوة مسلم ابن عقیل، فقالوا: و اللّه لا نرجع حتّی نصیب بثأرنا أو نقتل. فقال: لا خیر فی الحیاة بعدکم. ثمّ سار.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 140
ثمّ سار الحسین علیه السّلام حتّی بلغ زبالة، فأتاه فیها خبر مسلم بن عقیل، «1» فعرّف بذلک جماعة ممّن تبعه، فتفرّق عنه أهل الأطماع و الارتیاب، و بقی معه أهله و خیار الأصحاب.
ابن طاووس، اللّهوف،/ 73- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 250؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 267؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 68؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 174
قال الرّاوی: و ارتجّ الموضع بالبکاء و العویل «2» لقتل مسلم بن عقیل، و سالت الدّموع کلّ مسیل «3»، ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام سار قاصدا لما دعاه اللّه إلیه. «4»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 73- 74- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 250؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 267؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 174؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 595، لواعج الأشجان،/ 85
فلمّا قرب من الکوفة علم بالحال، و لقیه ناس، فأخبروه الخبر، و حذّروه، فلم یرجع، و صمّم علی الوصول إلی الکوفة لأمر هو أعلم به من النّاس. «5»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار و وسیلة الدّارین].
(2)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار و أعیان الشّیعة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(4)- سپس حسین علیه السّلام از آن منزل روانه شد تا به زباله رسید. در این منزل بود که خبر شهادت مسلم به او رسید. حضرت به عدّه‌ای که به دنبال او بودند، خبر شهادت مسلم را داد. افرادی که به طمع دنیا بودند و یقین‌شان کامل نبود، پس از شنیدن خبر شهادت مسلم از گرد آن حضرت پراکنده شدند و فقط خانواده او و برگزیدگان از یاران، با حضرت باقی ماندند.
راوی گفت: «چون خبر شهادت مسلم رسید، صدای شیون و گریه فضای بیابان را پر نمود و سیلاب اشکها جاری شد. سپس حسین علیه السّلام به مقصدی که خدا دعوتش فرموده بود، روانه شد.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 73- 74
(5)- چون نزدیک کوفه رسید، از چگونگی امر آگاه شد، و کسانی خبر قتل مسلم را بدو دادند، و او
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 295
ابن طقطقی، کتاب الفخری،/ 105
فلمّا نزل بزرود «1» أتاه الخبر بقتل مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة، فاسترجع مرارا، فقال له عبد اللّه بن سلیم و المذری بن المشمعلّ الأسدیّان، و کانا قد لحقاه حین قضیا حجّهما: «ننشدک اللّه فی نفسک و أهل بیتک إلّا انصرفت من مکانک هذا، فإنّه لیس لک بالکوفة ناصر و لا شیعة، بل نتخوّف أن یکونوا علیک!» فوثب بنو عقیل فقالوا: لا و اللّه لا نبرح حتّی ندرک ثأرنا، أو نذوق ما ذاق أخونا. فقال الحسین رضی اللّه عنه: لا خیر فی العیش بعد هؤلاء. فقال له بعض أصحابه: إنّک و اللّه ما أنت مثل مسلم بن عقیل، و لو قدمت الکوفة لکان النّاس إلیک أسرع. فانتظر الحسین، حتّی إذا کان السّحر، قال لفتیانه و غلمانه: أکثروا من الماء. فاستقوا، فأکثروا، ثمّ ارتحلوا.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 414
فقال علیّ لأبیه الحسین: ارجع یا أبه. فقال بنو عقیل: لیس ذا وقت رجوع. [عن ابن سعد]
فقال للحسین ولده علیّ الأکبر: یا أبه ارجع، فإنّهم أهل العراق و غدرهم، و قلّة وفائهم، و لا [یفون] لک بشی‌ء. فقالت بنو عقیل: لیس هذا حین رجوع. و حرّضوه علی المضی.
و قال الحسین لأصحابه: قد ترون ما یأتینا، و ما أری القوم إلّا سیخذلوننا، فمن أحبّ أن یرجع، فلیرجع. فانصرف عنه جماعة، و بقی فیمن خرج معه من مکّة، فکانت خیلهم اثنین و ثلاثین فرسا «2». [عن ابن سعد]
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 270، 344- 345
فقال له ابنه علیّ الأکبر: ارجع یا أبة، فإنّهم أهل العراق و غدرهم، و قلّة وفائهم.
فقالت بنو عقیل: لیس بحین رجوع. و حرّضوه.
__________________________________________________
- را از رفتن به کوفه برحذر داشتند؛ ولی حسین علیه السّلام برنگشت و به منظوری که خود از هرکس بدان آگاه‌تر بود، تصمیم گرفت خویشتن را به کوفه برساند.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 157
(1)- قال یاقوت: «لعلّها سمّیت بذلک لابتلاعها المیاه الّتی تمطرها السّحائب، لأنّها رمال بین الثّعلبیّة و الخزیمیّة بطریق الحاجّ من الکوفة».
(2)- فی (المذکّر و المؤنّث لابن جنّیّ): الفرس یقع علی الذّکر و الأنثی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 296
فقال حسین لأصحابه: قد ترون ما أتانا، و ما أری القوم إلّا سیخذلوننا، فمن أحبّ أن یرجع، فلیرجع. فانصرف عنه قوم. [عن ابن سعد]
قال: و أقبل حسین علی کتاب مسلم، حتّی إذا کان علی ساعة من القادسیّة، لقیه رجل؛ فقال للحسین: ارجع، لم أدع لک ورائی خیرا. فهمّ أن یرجع. فقال إخوة مسلم:
و اللّه لا نرجع حتّی نأخذ بالثّأر أو نقتل. فقال: لا خیر فی الحیاة بعدکم. و سار. «1» [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 201- 202، 207- 208
ثمّ أقبل الحسین یسیر نحو الکوفة و لا یعلم بشی‌ء ممّا وقع من الأخبار. قال أبو مخنف عن أبی علیّ الأنصاریّ عن بکر بن مصعب المزنیّ. قال: و کان الحسین لا یمرّ بماء من میاه العرب إلّا اتّبعوه.
قال: قال أبو مخنف: عن أبی جناب عن عدیّ بن حرملة، عن عبد اللّه بن سلیم و المنذر بن المشمعلّ الأسدیّین قالا: لمّا قضینا حجّنا لم یکن لنا همّة إلّا اللّحاق بالحسین، فأدرکناه، و قد مرّ برجل من بنی أسد، فهمّ الحسین أن یکلّمه و یسأله، ثمّ ترک، فجئناذلک الرّجل فسألناه عن أخبار النّاس، فقال: و اللّه لم أخرج من الکوفة حتّی قتل مسلم ابن عقیل و هانئ بن عروة، و رأیتهما یجرّان بأرجلهما فی السّوق. قالا: فلحقنا الحسین، فأخبرناه، فجعل یقول: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، مرارا. فقلنا له: اللّه اللّه فی نفسک. فقال:
لا خیر فی العیش بعدهما. قلنا: خار اللّه لک. و قال له بعض أصحابه: و اللّه ما أنت مثل مسلم بن عقیل، و لو قد قدمت الکوفة، لکان النّاس إلیک أسرع. و قال غیرهما: لمّا سمع أصحاب الحسین بمقتل مسلم بن عقیل، وثب عند ذلک بنو عقیل بن أبی طالب و قالوا:
لا و اللّه، لا نرجع حتّی ندرک ثأرنا، أو نذوق ما ذاق أخونا. فسار الحسین.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 168- 169
__________________________________________________
(1)- و حسین روی به راه نهاد و از حال مسلم خبر نداشت. چون به کوفه نزدیک شد، از حال مسلم و هانی خبر یافت و همچنان به کوفه متوجّه شد و عزم مراجعت نکرد به سببی که او می‌دانست و کس دیگر بر آن واقف نبود.
هندوشاه، تجارب السّلف،/ 68
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 297
و اتّصل به خبر قتل مسلم.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 158
و لم یبلغ الحسین ذلک حتّی کان بینه و بین القادسیّة ثلاثة أمیال، فلقیه الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فقال له: ارجع، فإنّی لم أدع لک خلفی خیرا. و أخبره الخبر. فهمّ أن یرجع- و کان معه إخوة مسلم- فقالوا: و اللّه لا نرجع حتّی نصیب بثأرنا أو نقتل. فساروا.
[بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
ابن حجر، الإصابة، 1/ 333- عنه: ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 337
ثمّ ارتحل من هذا الماء، و سار إلی أن أتی الثّعلبیّة «1»، فلمّا نزل بها، أتاه خبر قتل ابن عمّه مسلم بن عقیل بالکوفة، فقال له بعض أصحابه: «2» ننشدک اللّه تعالی إلّا رجعت من مکانک «2»، فإنّه لیس لک بالکوفة من ناصر، و إنّا نتخوّف أن یکونوا علیک، لا لک.
فوثب بنو عقیل و قالوا: و اللّه لا نرجع حتّی «3» ندرک ثأرنا، أو نذوق ما ذاق «3» مسلم. ثمّ قال لهم الحسین علیه السّلام: لا خیر لی بالحیاة بعدکم. ثمّ ارتحلوا. «4»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 189- 190- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 260
و سار الحسین و هو غیر عالم بما جری لمسلم، حتّی کان علی ثلاث من القادسیّة، تلقاه الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فقال له: ارجع، فما ترکت لک خلفی خیرا ترجوه. و أخبره الخبر و قدوم ابن زیاد، و استعداده له، فهمّ بالرّجوع، فقال إخوة مسلم: و اللّه لا نرجع
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار: «التّلغبیّة»].
(2) (2- 2) [نور الأبصار: «ننشدک باللّه أن ترجع عن مقصدک»].
(3) (3- 3) [نور الأبصار: «نأخذ بثأرنا، أو نذوق کما ذاق»].
(4)- و بعد از آن‌که امام حسین رضی اللّه عنه از زرود نیز روان گشت، شخصی از طرف کوفه رسید و خبر شهادت مسلم بن عقیل و هانی بن عروه را معروض گردانید و جگرگوشه بتول از شنیدن آن واقعه ملول شده [بود]. بعضی از اصحاب گفتند: «یابن رسول اللّه! تو را به خدا سوگند می‌دهم که بر خود و متعلّقان ترحم نمای و هم ازین منزل مراجعت فرمای که ما در کوفه کسی را نمی‌دانیم که به نصرت تو قیام نماید.»
امّا بنی عقیل گفتند که: «ما را بعد از مسلم زندگانی به کار نیست و بازنمی‌گردیم تا همه کشته شویم.»
امام حسین رضی اللّه عنه فرمود: «لا خیر فی العیش بعد هؤلاء» و از آن‌جا نیز حرکت فرموده.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 46
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 298
حتّی نصیب بثأرنا، أو نقتل. فقال: لا خیر فی الحیاة بعدکم. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
نقل: أنّه لمّا وصل الحسین علیه السّلام فی مصیره إلی الکوفة إلی منزل اسمه سوق، جلس علیه السّلام ناحیة عن النّاس، و إذا برجل قد قدم من الکوفة، فسأله الحسین علیه السّلام و قال:
ما الخبر؟ فقال: یا سیّدی! ما خرجت من الکوفة حتّی رأیت «2» هانئا و مسلم بن عقیل «2» مقتولین، و بعث برأسیهما إلی یزید. فقال الحسین علیه السّلام: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. و سار الرّجل و لم یعلم به أحد من أصحابه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 372- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 250
قال عدیّ بن حرملة، عن عبد ربّه: کنّا بمکّة، و قد حججنا، و لم یکن لنا همّة إلّا اللّحوق بالحسین علیه السّلام، فأقبلنا نسیر، حتّی لا قیناه، فسلّمنا علیه، فردّ علینا السّلام، فقلنا: یا أبا عبد اللّه! هل رأیت الرّاکبین؟ فقال: أجل. فقلنا: یزعمان أنّهما لم یخرجا حتّی قتل مسلم بن عقیل علیه السّلام و هانئ بن عروة، و داروا برأسیهما فی الشّوارع. فقال الحسین علیه السّلام: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، فرحمة اللّه و رضوانه علیهما. فقلنا: ناشدناک باللّه یا أبا عبد اللّه! إلّا ما رجعت من موضعک هذا، فلیس لک فی الکوفة ناصر و لا معین. فقال الحسین علیه السّلام: لا خیر فی الحیاة بعد هؤلاء الفتیة. فعلمنا أنّه قد عزم علی المسیر، و بات لیلته، فلمّا أصبح، قال لفتیانه: أکثروا من الماء، و اسقوا خیولکم. ففعلوا ذلک. «3»
__________________________________________________
(1)- و چون به قادسیّه، سه میل نزدیک شد، هنوز خبر مسلم به او نرسیده بود که در این اثنا حرّ بن یزید تمیمی ملاقی وی شد. گفت: «یابن رسول اللّه! بازگرد و امید خیر از جمعی که من ایشان را گذاشته‌ام، مدار.» و خبر آمدن ابن زیاد به کوفه و استعداد وی، و قتل مسلم بن عقیل را به او رسانید. حسین رضی اللّه عنه چون از این خبر آگاهی یافت، می‌خواست که بازگردد. پس او را گفتند برادران مسلم: «و اللّه که بازنمی‌گردیم تا آن‌که خون برادر خود بازیافت نکنیم یا خود کشته خواهیم شد.»
حسین گفت: «مرا هم خیری بعد از شما در حیات نخواهد بود.»
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 342
(2) (2- 2) [الأسرار: «مسلم بن عقیل و هانئا»].
(3)- شیخ مفید به اسناد خویش روایت می‌کند که: «عبد اللّه بن سلیمان و منذر بن اسمعیل که دو تن از قبیله بنی اسد بودند، چون از حج بیت فراغت جستند، همت بر آن بستند که با حسین علیه السّلام پیوسته شوند و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 299
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 42- 43
__________________________________________________
- عاقبت امر او را بدانند و چون آن حضرت روز ترویه از مکه بیرون شد، ایشان از عجلت ناچار بودند. لا جرم به تعجیل و تقریب براندند، در موضع زرود (1) با جیش آن حضرت ملحق شدند و در آن موضع مردی را نگریستند که از کوفه همی‌آمد و چون حسین علیه السّلام را دیدار کرد، از راه به یک سوی شد و حسین لختی بایستاد؛ مگر خواست از وی سؤالی کند؛ چون او از راه بگشت، حسین نیز درگذشت. عبد اللّه و منذر به نزد او شتافتند و او را سلام دادند و جواب بستدند و گفتند: «کیستی و از کجایی؟»
گفت: «مردی از بنی اسد و نام من بکر است.»
گفتند: «ما نیز از بنی اسدیم. اکنون بگوی مردم کوفه را چگونه دیدی؟»
گفت: «از کوفه بیرون نشدم تا گاهی که مسلم بن عقیل و هانی بن عروة را کشته دیدم و نگریستم که پای ایشان را مأخوذ داشته، در بازار کشان‌کشان می‌بردند.»
پس عبد اللّه و منذر از وی روی برتافتند و به نزدیک حسین علیه السّلام شتافتند، هنگامی که آن حضرت در منزل زباله فرود آمد- و عرض کردند که: «در نزد ما خبری است؛ اگر فرمایی آشکار گوییم؛ و اگرنه پوشیده به عرض رسانیم؟»
فرمود: «بیرون از این جماعت سری و مستوری نیست» (2).
لاجرم به عرض رسانیدند که: «از آن سوار که از وی اراده سؤال فرمودی و ناکرده سؤال درگذشتی، ما او را دیدار کردیم و خبر اهل کوفه را بپرسیدیم.»
گفتند: «ما از کوفه بیرون نشدیم تا کشته مسلم و هانی را بدیدیم.»
فقال الحسین: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
آن‌گاه عبد اللّه و منذر عرض کردند که: «هم‌اکنون خویش را و اهل بیت خویش را در تهلکه (3) مینداز و از همین مکان بسیچ (4) مراجعت بساز؛ چه در کوفه تو را معاضدی و مساعدی نیست؛ بلکه بیم می‌رود که به مناجزت تو آغازند و به مبارزت تو پردازند.»
حسین علیه السّلام به جانب فرزندان مسلم نگران شد و فرمود: «مسلم را بکشتند. اکنون رأی چیست؟»
گفتند: «لا و اللّه، چند که توانیم در طلب خون او بکوشیم؛ یا از آن شربت که او نوشید، بنوشیم.»
آن حضرت فرمود: «از پس ایشان تن‌آسایی در زندگانی نیست.»
عبد اللّه و منذر دانستند که حسین را فتوری در عزیمت بادید نشود، حضرتش را وداع گفتند و برفتند.
بعضی از اصحاب به عرض رسانیدند که: «فدای تو شویم. کار تو از مسلم بن عقیل نیک جدا است؛ چون تو به کوفه درآیی، مردم در حضرت تو انجمن شوند و در دفع دشمن یکجهت گردند.»
حسین او را پاسخ نداد. چه خاتمت امر در خاطر او حاضر بود.
(1). زرود (بفتح اول و ضم ثانی): موضعی است در راه مکه بعد از زمین رمل.
(2). آنچه در کتب عربی در این‌جا نقل شده، این است: (ما دون هؤلاء ستر) و بهتر این است که این‌گونه معنی شود: (نزد این جماعت سری و مستوری نیست).
(3). تهلکه (بتثلیث اللّام): مردن، از بین رفتن.
(4). بسیچ: قصد، آهنگ.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 143- 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 300
و فی زرود أخبر بقتل مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة، فاسترجع کثیرا، و ترحّم علیهما مرارا، و بکی، و بکی معه الهاشمیّون، و کثر صراخ النّساء حتّی ارتجّ الموضع لقتل مسلم بن عقیل، و سالت الدّموع کلّ مسیل.
فقال له عبد اللّه بن سلیم و المنذر بن المشمعلّ الأسدیّان: ننشدک اللّه یا ابن رسول اللّه إلّا انصرفت من مکانک هذا، فإنّه لیس لک بالکوفة ناصر.
فقام آل عقیل و قالوا: لا نبرح حتّی ندرک ثأرنا أو نذوق ما ذاق أخونا.
فنظر إلیهم الحسین و قال: لا خیر فی العیش بعد هؤلاء.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 209- 210
و فی هذا المکان (زرود) أخبر- علیه السّلام- بقتل ابن عمّه مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة، فاسترجع کثیرا، و ترحّم علیهما مرارا، و بکی، و بکی معه الهاشمیّون، و کثر الصّراخ و العویل من جانب النّساء.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 184- 185

المنزل الثّالث عشر: الثّعلبیّة

ورد علیه السّلام به یوم الثّلاثاء الثّانی و العشرین من ذی الحجّة الحرام.
قال فی المراصد: الثّعلبیّة منسوب بفتح أوّله، من منازل طریق مکّة، قد کانت قریة، فخربت، و هی مشهورة.
ثمّ إنّ المصرح فی اللّهوف «1» و غیره أنّه علیه السّلام لمّا نزل الثّعلبیّة کان قبل الظّهر، و عن أبی مخنف قبل المساء، و کان ذلک یوم الثّلاثاء الثّانی و العشرین، و عن بعض الکتب لیلة الأربعاء الثّالث و العشرین من ذی الحجّة، ثمّ ارتحل صباحا من الثّعلبیّة.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 166، 172
الثّعلبیّة- بفتح أوّله-: و من منازل الحجّ من الکوفة بعد الشّقوق. قال البکریّ منسوبة إلی ثعلبة بن دودان بن أسد، و هو أوّل من احتفرها [...]
__________________________________________________
(1)- [راجع: «رؤیاء الإمام علیه السّلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 301
و ذکر ابن بلهید أیضا: الثّعلبیّة تحمل هذا الإسم إلی هذا العهد، و هی لبنی أسد فی الجاهلیّة و فی صدر الإسلام. و یقال لها فی هذا العهد: «الثّعلبیّ» سکنته شمر و بنوا به قصورا، و حفروا به آبار، و غرسوا فیه نخیل.
و بین الثّعلبیّة و الخزیمیّة ثلاث و عشرون میلا.
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 72، 77
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 302

الإمام علیه السّلام یصله ما أراد مسلم علیه السّلام أن یخبر به عندما قبضوا علیه‌

قال: و قضی «1» عمر بن سعد دین مسلم «2» بن عقیل، و أخذ جثّته، فکفنه «2»، و دفنه، و أرسل رجلا «3» إلی الحسین، فحمله علی ناقة، و أعطاه نفقة، و أمره أن یبلغه ما قال مسلم ابن عقیل «3»، فلقیه علی أربع مراحل، فأخبره «4».
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 67- عنه: الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 269- 270
و وجّه محمّد بن الأشعث إلی الحسین من الحیرة بخبر ابن عقیل، و سأله الانصراف؛ فلم یلتفت إلی قوله، و أبا إلّا القدوم إلی العراق، و قد کان مسلم کتب إلیه یعلمه کثرة من بایعه من النّاس و إظهار أهل الکوفة السّرور بمقدمه، و یسأله تعجیل القدوم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 342، أنساب الأشراف، 2/ 85
و سار، فلمّا وافی زبالة «5»، وافاه بها رسول محمّد بن الأشعث و عمر بن سعد بما کان سأله مسلم أن یکتب به إلیه من أمره، و خذلان أهل الکوفة إیّاه بعد أن بایعوه. و قد کان مسلم سأل محمّد بن الأشعث ذلک، فلمّا قرأ الکتاب، استیقن بصحّة الخبر، و أفظعه قتل مسلم بن عقیل، و هانئ بن عروة، ثمّ أخبره الرّسول بقتل قیس بن مسهر، رسوله الّذی وجّهه من بطن الرّمّة «6»، و قد کان صحبه قوم من منازل الطّریق، فلمّا سمعوا خبر مسلم- و قد کانوا ظنّوا أنّه یقدم علی أنصار و عضد- تفرّقوا عنه، و لم یبق معه إلّا خاصّته. «7»
__________________________________________________
(1)- [تاریخ الإسلام: «ثمّ قضی»].
(2) (2- 2) [تاریخ الإسلام: «و کفنه»].
(3) (3- 3) [تاریخ الإسلام: «علی ناقة إلی الحسین یخبره بالأمر»].
(4)- [لم یرد فی تاریخ الإسلام].
(5)- زبالة: منزل معروف بطریق مکّة من الکوفة. معجم البلدان.
(6)- واد معروف بعالیة نجد. معجم البلدان. [و فی ابن العدیم: «بطن الرّقّة» و إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(7)- چون به منزل زباله (1) رسیدند، فرستاده محمّد بن اشعث و عمرو بن سعد که به خواهش مسلم او را با-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 303
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 247- 248- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2622، الحسین بن علیّ،/ 81؛ المحمودی، العبرات، 1/ 386
فاستقبله بزبالة [رسول محمّد بن الأشعث] لأربع لیال، فأخبره الخبر، و بلّغه الرّسالة، فقال له حسین: کلّ ما حمّ نازل، و عند اللّه نحتسب أنفسنا و فساد أمّتنا «1». «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 375- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 158، 159؛ القمی، نفس المهموم،/ 114؛ المحمودی، العبرات، 1/ 331
و لحق رسول مسلم الّذی أشخصه محمّد بن الأشعث، الحسین، و هو بزبالة لأربع لیال، فأخبره الخبر، و بلّغه الرّسالة.
فقال له الحسین:
«کلّ ما حمّ «3» نازل، و عند اللّه نحتسب أنفسنا، و فساد أمّتنا».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 53
فذهب [رسول محمّد بن الأشعث]، فاستقبل الحسین بزبالة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 211
__________________________________________________
- نامه‌ای حاکی از بی‌وفایی و پیمان‌شکنی مردم کوفه گسیل داشته بودند رسید، و چون امام حسین علیه السّلام آن نامه را خواند، به درستی خبر کشته شدن مسلم و هانی یقین پیدا کرد و سخت اندوهگین شد. آن مرد خبر کشته شدن قیس بن مسهر را هم داد.
گروهی از ساکنان منازل میان راه به امام علیه السّلام پیوسته بودند و می‌پنداشتند آن حضرت پیش یاران خود خواهد رفت. چون این خبر را شنیدند، پراکنده شدند و کسی جز خواصّ امام علیه السّلام با ایشان باقی نماندند.
(1). زباله: از منازل آباد و معروف میان کوفه و مکّه که دارای بازارهای متعدّد است (م).
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 295
(1)- [راجع حرب مسلم و أسره].
(2)- گوید: ایاس برفت و در زباله، چهار منزلی کوفه حسین را بدید و خبر را با وی بگفت و نامه را به وی داد.
حسین بدو گفت: «آنچه مقدّر است، همان می‌شود. کار خویش و تباهی أمّت را به خدا وامی‌گذاریم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2954
(3)- حمّ الأمر حمّا: قضی، قدر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 304
فلقی 134/ أ الحسین بزبالة، فأخبره [الخبر] «1»، فقال: کلّ ما حمّ نازل.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 326
فلقیه الرّسول [ابن الأشعث] بزبالة، فأخبره، فقال: کلّما قدر نازل، عند اللّه نحتسب أنفسنا و فساد أمّتنا. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 273
و أبی الحسین الرّجوع.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 401
و بعث [عمرو بن سعد] رجلا علی ناقة إلی الحسین، فلقیه علی أربع مراحل. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النبلاء، 3/ 201
ابن سعد، عن الواقدیّ و غیره بإسنادهم: أنّ عمر بن سعد بن أبی وقّاص أرسل رجلا علی ناقة إلی الحسین یخبره بقتل مسلم بن عقیل، و کان قد بعثه الحسین إلی الکوفة، کما مرّ فی سنة ستّین.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 344
فبعث محمّد بن الأشعث إلی الحسین یأمره بالرّجوع، فلم یصدق الرّسول فی ذلک، و قال: کلّ ما حمّ الإله واقع.
فخرج [رسول محمّد بن الأشعث] حتّی لقی الحسین بزبالة، لأربع لیال من الکوفة، فأخبره الخبر، و أبلغه الرّسالة، فقال الحسین: کلّ ما حمّ نازل، عند اللّه نحتسب أنفسنا، و فساد أئمّتنا. «3»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 156، 159
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفتین: ساقط من الأصل.
(2)- پیک او (ابن اشعث) در محل زباله به حسین رسید و خبر داد، حسین گفت: «هرچه بر ما نازل شود، در راه خدا محسوب خواهد شد و ما جانبازی خود را به حساب اصلاح ملّت (پرهیز از فساد) می‌گذاریم.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 130
(3)- چون به منزل زباله رسید، قاصد عمرو بن سعد بن ابی وقاص به شرف خدمت اختصاص یافته، مکتوب او را رسانید و قضیه شهادت مسلم و هانی (رضی اللّه عنهما) و واقعه قیس بن مسهر به تحقیق انجامید.
بنابر آن، جمعی از مردم که از جوانب و اطراف به موکب همایون آن حضرت پیوسته بودند، متفرّق شدند و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 305
فاستقبل الرّسول الحسین علیه السّلام (بزبالة)، فسلّمه الکتاب، و أخبره الخبر.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 239- 240
فسار حتّی انتهی إلی زبالة، وورد مکتوب عمرو بن سعد إلی الحسین بشهادة مسلم ابن عقیل.
لمّا بلغ زبالة، ورد علیه قاصد من الکوفة بمکتوب من عمر بن سعد بن أبی وقّاص، یخبره بشهادة مسلم بن عقیل و ابن عروة، و قد سأله مسلم أن یکتب إلی الحسین علیه السّلام بشهادته، فکتب، و فیه واقعة قیس بن مسهر.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 60، 61
__________________________________________________
- غیر از اهل بیت و خواص، در ملازمت رکاب امامت انتساب کسی نماند.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 46- 47
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 306

علمه علیه السّلام بما آل إلیه أمره‌

و حدّثنی محمّد بن جعفر الرّزّاز، عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن محمّد بن یحیی الخثعمیّ، عن طلحة بن زید، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام، عن أبیه، عن جدّه، عن الحسین بن علیّ علیهما السّلام قال: قال: و الّذی نفس حسین بیده، لا ینتهی «1» بنی أمیة ملکهم حتّی یقتلونی، و هم قاتلی، فلو قد قتلونی لم یصلوا جمیعا أبدا، و لم یأخذوا عطاء فی سبیل اللّه جمیعا أبدا، إنّ أوّل قتیل هذه الأمّة أنا و أهل بیتی، و الّذی نفس حسین بیده لا تقوم السّاعة و علی الأرض هاشمیّ یطرق «2». حدّثنی أبی رحمه اللّه، عن سعد، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن محمّد بن یحیی الخزّاز، عن طلحة عن جعفر علیهم السّلام مثله.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 74- 75- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 88
مسألة: فإن قیل: ما العذر فی خروجه (صلوات اللّه علیه) من مکّة بأهله و عیاله إلی الکوفة، و المستولی علیها أعداؤه، و المتأمّر فیها من قبل یزید اللّعین یتسلّط الأمر و النّهی «3»، و قد رأی صنع أهل الکوفة بأبیه و أخیه (صلوات اللّه علیهما)، و أنّهم غادرون خوّانون، و کیف خالف ظنّه ظنّ جمیع نصحائه فی الخروج و ابن عبّاس رحمه اللّه یشیر بالعدول عن الخروج، و یقطع علی العطب فیه، و ابن عمر لمّا ودّعه علیه السّلام یقول له «أستودعک اللّه من قتیل» إلی غیر ذلک ممّن تکلّم فی هذا الباب.
ثمّ لمّا علم بقتل مسلم بن عقیل، و قد أنفذه رائدا له، کیف لم یرجع؟ و یعلم الغرور من القوم، و یفطن بالحیلة و المکیدة، ثمّ کیف استجاز أن یحارب بنفر قلیل لجموع عظیمة، خلفها موادّ لها کثیرة؟ ثمّ لمّا عرض علیه ابن زیاد الأمان و أن یبایع یزید، کیف لم یستجب حقّنا لدمه و دماء من معه من أهله، و شیعته، و موالیه، و لم ألقی بیده إلی التّهلکة،
__________________________________________________
(1)- [البحار: «لا یهنّئ»].
(2)- [البحار: «یطرف»].
(3)- منبسط الأمر و النّهی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 307
و بدون هذا الخوف سلّم أخوه الحسن علیه السّلام الأمر إلی معاویة، فکیف یجمع بین فعلیهما فی الصّحّة؟
الجواب: قلنا: قد علمنا أنّ الإمام متی غلب علی ظنّه أنّه یصل إلی حقّه، و القیام بما فوّض إلیه بضرب من الفعل، وجب علیه ذلک، و إن کان فیه ضرب من المشقّة یتحمّل مثلها، و سیّدنا أبو عبد اللّه علیه السّلام لم یسر طالبا الکوفة إلّا بعد توثّق من القوم، و عهود و عقود، و بعد أن کاتبوه علیه السّلام طائعین غیر مکرهین و مبتدئین غیر مجیبین، و قد کانت المکاتبة من وجوه أهل الکوفة و أشرافها و قرّائها تقدّمت إلیه فی أیّام معاویة، و بعد الصّلح الواقع بینه و بین الحسن علیه السّلام، فدفعهم، و قال فی الجواب ما وجب، ثمّ کاتبوه بعد وفاة الحسن علیه السّلام و معاویة باق، فوعدهم، و منّاهم، و کانت أیّام معاویة صعبة لا یطمع فی مثلها.
فلمّا مضی معاویة و أعادوا المکاتبة، و بذلوا الطّاعة و کرّروا الطّلب و الرّغبة، و رأی علیه السّلام من قوّتهم علی ما کان یلیهم فی الحال من قبل یزید، و تسلّطهم علیه و ضعفه عنهم ما قوی فی ظنّه أنّ المسیر هو الواجب، تعیّن علیه ما فعله من الاجتهاد و التّسبّب، و لم یکن فی حسبانه علیه السّلام أنّ القوم یغدر بعضهم، و یضعف أهل الحقّ عن نصرته، و یتّفق ما اتّفق من الأمور الغریبة، فإنّ مسلم بن عقیل لمّا دخل الکوفة، أخذ البیعة علی أکثر أهلها.
و لمّا وردها عبید اللّه بن زیاد- و قد سمع بخبر مسلم، و دخوله الکوفة و حصوله فی دار هانئ بن عروة المرادیّ علی ما شرح فی السّیرة- و حصل شریک بن الأعور بها، جاء ابن زیاد عائدا، و قد کان شریک وافق مسلم بن عقیل علی قتل ابن زیاد عند حضوره لعیادة شریک، و أمکنه ذلک، و تیسّر له، فما فعل و اعتذر بعد فوت الأمر إلی شریک بأنّ ذلک فتک و أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله قال: «إنّ الإیمان قیّد الفتک»، و لو کان فعل مسلم من قتل ابن زیاد ما تمکّن منه، و وافقه شریک علیه لبطل الأمر، و دخل الحسین علیه السّلام الکوفة غیر مدافع عنها، و حسر کلّ أحد قناعه فی نصرته، و اجتمع له من کان فی قلبه نصرته، و ظاهره مع أعدائه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 308
و قد کان مسلم بن عقیل أیضا لمّا حبس ابن زیاد هائنا، سار إلیه فی جماعة من أهل الکوفة، حتّی حضره فی قصره، و أخذ بکظمه، و أغلق ابن زیاد الأبواب دونه، خوفا و جبنا، حتّی بثّ النّاس فی کلّ وجه یرغّبون النّاس و یرهّبونهم و یخذلونهم عن نصرة ابن عقیل، فتقاعدوا و تفرّق أکثرهم حتّی أمسی فی شرذمة، و انصرف، و کان من أمره ما کان.
الشّریف المرتضی، تنزیه الأنبیاء،/ 175- 176- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 96- 98؛ البحرانی، العوالم، 17/ 320- 322
و إنّما أردنا بذکر هذه الجملة، أنّ أسباب الظّفر بالأعداء کانت لائحة متوجّهة، و أنّ الاتّفاق السّیّئ عکس الأمر إلی ما یروون من صبره و استسلامه، و قلّة ناصره علی الرّجوع إلی الحقّ دینا أو حمیّة، فقد فعل ذلک نفر منهم حتّی قتلوا بین یدیه علیه السّلام شهداء، و مثل هذا یطمع فیه و یتوقّع فی أحوال الشّدّة.
فأمّا الجمع بین فعله و فعل أخیه الحسن علیه السّلام فواضح صحیح، لأنّ أخاه سلّم کفّا للفتنة، و خوفا علی نفسه و أهله و شیعته، و إحساسا بالغدر من أصحابه، و هذا علیه السّلام لمّا قوی فی ظنّه النّصرة ممّن کاتبه و وثق له، و رأی من أسباب قوّة نصّار الحقّ، و ضعف نصّار الباطل، ما وجب معه علیه الطّلب و الخروج، فلمّا انعکس ذلک، و ظهرت أمارات الغدر فیه، و سوء الاتّفاق، رام الرّجوع و المکافّة و التّسلیم، کما فعل أخوه علیه السّلام، فمنع من ذلک، و حیل بینه و بینه، فالحالان متّفقان إلّا أنّ التّسلیم و المکافّة عند ظهور أسباب الخوف لم یقبلا منه علیه السّلام، و لم یجب إلی الموادعة، و طلبت نفسه علیه السّلام، فمنع منها بجهده حتّی مضی کریما إلی جنّة اللّه تعالی و رضوانه، و هذا واضح لمتأمّله، انتهی.
أقول: قد مضی فی کتاب الإمامة و کتاب الفتن أخبار کثیرة دالّة علی أنّ کلّا منهم علیهم السّلام کان مأمورا بأمور خاصّة مکتوبة فی الصّحف السّماویّة، النّازلة علی الرّسول صلّی اللّه علیه و آله، فهم کانوا یعملون بها. و لا ینبغی قیاس الأحکام المتعلّقة بهم علی أحکامنا، و بعد الاطّلاع علی أحوال الأنبیاء علیهم السّلام، و أنّ کثیرا منهم کانوا یبعثون فرادی علی ألوف من الکفرة، و یسبّون آلهتهم، و یدعونهم إلی دینهم، و لا یبالون بما ینالهم من المکاره،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 309
و الضّرب و الحبس و القتل و الإلقاء فی النّار و غیر ذلک، لا ینبغی الاعتراض علی أئمّة الدّین فی أمثال ذلک، مع أنّه بعد ثبوت عصمتهم بالبراهین و النّصوص المتواترة، لا مجال للاعتراض علیهم، بل یجب التّسلیم لهم فی کلّ ما یصدر عنهم.
علی أنّک لو تأمّلت حقّ التّأمّل، علمت أنّه علیه السّلام فدی نفسه المقدّسة دین جدّه، و لم یتزلزل أرکان دول بنی أمیّة إلّا بعد شهادته، و لم یظهر للنّاس کفرهم و ضلالتهم إلّا عند فوزه بسعادته، و لو کان علیه السّلام یسالمهم و یوادعهم، کان یقوی سلطانهم، و یشتبه علی النّاس أمرهم، فیعود بعد حین أعلام الدّین طامسة، و آثار الهدایة مندرسة، مع أنّه قد ظهر لک من الأخبار السّابقة أنّه علیه السّلام هرب من المدینة خوفا من القتل إلی مکّة، و کذا خرج من مکّة بعدما غلب علی ظنّه أنّهم یریدون غیلته و قتله، حتّی لم یتیسّر له- فداه نفسی و أبی و أمّی و ولدی- أن یتمّ حجّه، فتحلّل، و خرج منها خائفا یترقّب، و قد کانوا (لعنهم اللّه) ضیّقوا علیه جمیع الأقطار، و لم یترکوا له موضعا للفرار.
و لقد رأیت فی الکتب المعتبرة «1» أنّ یزید أنفذ عمرو بن سعید بن العاص فی عسکر عظیم، و ولّاه أمر الموسم، و أمّره علی الحاجّ کلّهم، و کان قد أوصاه بقبض الحسین علیه السّلام سرّا، و إن لم یتمکّن منه بقتله غیلة، ثمّ إنّه دسّ مع الحاجّ فی تلک السّنة ثلاثین رجلا من شیاطین بنی أمیّة، و أمرهم بقتل الحسین علیه السّلام علی أیّ حال اتّفق، فلمّا علم الحسین علیه السّلام بذلک، حلّ من إحرام الحجّ، و جعلها عمرة مفردة.
و قد روی بأسانید: «إنّه لمّا منعه علیه السّلام محمّد ابن الحنفیّة عن الخروج إلی الکوفة قال:
و اللّه یا أخی، لو کنت فی جحر هامّة من هوامّ الأرض، لاستخرجونی منه حتّی یقتلونی.
بل الظّاهر أنّه (صلوات اللّه علیه) لو کان یسالمهم و یبایعهم لا یترکونه لشدّة عداوتهم، و کثرة وقاحتهم، بل کانوا یغتالونه بکلّ حیلة، و یدفعونه بکلّ وسیلة، و إنّما کانوا یعرضون البیعة علیه أوّلا لعلمهم بأنّه لا یوافقهم فی ذلک، ألا تری إلی مروان- لعنه اللّه- کیف کان یشیر علی والی المدینة بقتله قبل عرض البیعة علیه؟ و کان عبید اللّه بن زیاد
__________________________________________________
(1)- کما فی المنتخب ص 304.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 310
علیه لعائن اللّه إلی یوم التّناد یقول: اعرضوا علیه، فلینزل علی أمرنا ثمّ نری فیه رأینا؟
ألا تری کیف أمّنوا مسلما ثمّ قتلوه؟
فأمّا معاویة لعنه اللّه فإنّه مع شدّة عداوته و بغضه لأهل البیت علیهم السّلام کان ذا دهاء و نکراء و حزم، و کان یعلم أنّ قتلهم علانیّة یوجب رجوع النّاس عنه، و ذهاب ملکه و خروج النّاس علیه، فکان یداریهم ظاهرا علی أیّ حال، و لذا صالحه الحسین علیه السّلام و لم یتعرّض له الحسین، و لذلک کان یوصی ولده اللّعین بعدم التّعرّض للحسین علیه السّلام، لأنّه کان یعلم أنّ ذلک یصیر سببا لذهاب دولته.
اللّهمّ العن کلّ من ظلم أهل بیت نبیّک، و قتلهم، و أعان علیهم، و رضی بما جری علیهم من الظّلم و الجور لعنا وبیلا، و عذّبهم عذابا ألیما، و اجعلنا من خیار شیعة آل محمّد و أنصارهم، و الطّالبین بثأرهم مع قائمهم صلوات اللّه علیهم أجمعین.
المجلسی، البحار، 45/ 98- 100- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 322- 324
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 311

الإمام یسلّی بنت مسلم علیها السّلام‌

قال: و کان «1» لمسلم بنت عمرها إحدی عشرة سنة «2» مع الحسین علیه السّلام، فلمّا قام الحسین من مجلسه، جاء إلی الخیمة، فعزّز البنت، و قرّبها من منزله، فحسّت البنت بالشّرّ، لأنّه «3» علیه السّلام کان قد مسح علی رأسها و ناصیتها، کما یفعل بالأیتام، فقالت: یا عمّ! ما رأیتک قبل هذا الیوم تفعل بی مثل ذلک، أظنّ أنّه قد استشهد والدی. فلم یتمالک الحسین علیه السّلام من البکاء و قال: یا ابنتی! أنا أبوک، و بناتی أخواتک. فصاحت و نادت بالویل، فسمع أولاد مسلم ذلک الکلام. و «4» تنفّسوا الصّعدا «4»، و بکوا بکاء شدیدا، «5» و رموا بعمائهم إلی الأرض. قال «6»: لمّا تأمّل «7» الحسین علیه السّلام هذا الحال، و قتل مسلم، و أنّ أهل الکوفة هم الّذین أعانوا علی قتل أمیر المؤمنین علیه السّلام، و نهب الحسن، و ضربه بالخنجر علی فخذه، فبکی بکاء شدیدا، حتّی أخضلت لحیته بالدّموع. «8»
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار و المعالی: «کانت»].
(2)- [أضاف فی المعالی: «و اسمها حمیدة، و أمّها أمّ کلثوم بنت علیّ علیه السّلام و قیل: اسمها عاتکة، و أمّها رقیة بنت علیّ، و عمرها سبع سنین، و هی الّتی سحقت یوم الطّفّ بعد شهادة الحسین علیه السّلام لمّا هجم القوم علی المخیم و کانت»].
(3)- [فی الأسرار و المعالی: «فإنّ الحسین علیه السّلام»].
(4) (4- 4) [فی الأسرار: «تنافسوا صعداء» و فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «تنافسوا»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(6)- [المعالی: «و نادوا: وا مسلماه! وا ابن عقیلاه!»].
(7)- [فی الأسرار و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و تأمّل»].
(8)- اعثم کوفی در کتاب خود می‌نویسد که: مسلم بن عقیل را دختری سیزده ساله بود که با دختران حسین علیه السّلام می‌زیست و شبانه‌روز با ایشان مصاحبت داشت. چون امام حسین علیه السّلام خبر مسلم بشنید، به سراپرده خویش درآمد و دختر مسلم را پیش خواست و نوازشی به زیادت و مراعات بیرون عادت با وی فرمود. دختر مسلم را از آن حال، صورتی در خیال مصور گشت. عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! با من ملاطفت بی‌پدران و عطوفت یتیمان مرعی می‌داری. مگر مسلم را شهید کرده باشند؟»
حسین علیه السّلام را نیروی شکیب برفت، پس بگریست و گفت: «ای دختر! اندوهگین مباش! اگر مسلم نباشد، من پدر تو باشم و خواهرم مادر تو باشد و دخترانم خواهران تو باشند و پسرانم برادران تو باشند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 312
الطّریحی، المنتخب، 2/ 372- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 247؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 250؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 174- 175؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 266
__________________________________________________
- دختر مسلم فریاد برآورد و زارزار بگریست و پسرهای مسلم سرها از عمامه عریان ساختند و به های‌های بانگ گریه درانداختند و اهل بیت در این مصیبت با ایشان موافقت کردند و به سوگواری پرداختند و حسین علیه السّلام از شهادت مسلم، عظیم کوفته خاطر گشت.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 145- 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 313

إخباره علیه السّلام بخذلان أهل الکوفة إیّاه‌

قال: أخبرنا علیّ بن محمّد، عن الحسن بن دینار «1»، عن معاویة بن قرّة، قال: قال الحسین: و اللّه لیعتدنّ «2» علیّ، کما اعتدت بنو إسرائیل فی السّبت.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 50 رقم 279- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 211؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 206؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 169
قال: أخبرنا علیّ بن محمّد، «3» عن جعفر بن سلیمان الضّبعیّ، قال: قال الحسین بن علیّ «4»: و اللّه لا یدعونی حتّی یستخرجوا هذه العلقة من جوفی! فإذا فعلوا «5»، سلّط اللّه علیهم من یذلّهم، حتّی یکونوا أذلّ من فرم «6» الأمة.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 50 رقم 280- عنه: الطّبری، التّاریخ، 5/ 393- 394؛ ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 211؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 169
قال: أخبرنا موسی بن إسماعیل، قال: حدّثنا جعفر بن سلیمان، عن یزید الرّشک، قال: حدّثنی من شافه الحسین، قال:
رأیت «7» أبنیة «8» مضروبة بفلاة من الأرض، فقلت: لمن هذه؟ «9» قالوا: هذه لحسین.
قال «9»: فأتیته، فإذا شیخ «10» یقرأ القرآن، قال «11»: و الدّموع تسیل علی خدّیه و لحیته،
__________________________________________________
(1)- [و فی السّیر مکانه: «المدائنی عن الحسن بن دینار ...»].
(2)- [البدایة: «لتعتدنّ»].
(3)- [الطّبریّ: «حدّثنی الحارث، قال: حدّثنا ابن سعد، قال: حدّثنی علیّ بن محمّد ...»].
(4)- [فی الطّبریّ و ابن عساکر ط المحمودیّ و البدایة: «قال الحسین»].
(5)- [البدایة: «فعلوا ذلک»].
(6)- [البدایة: «قرم»].
(7)- [فی التّهذیب مکانه: «و حکی بحیر بن شدّاد [؟] فقال: لمّا مرّ حسین بالثّعلبیّة، رأیت ...»].
(8)- [البدایة: «أخبیة»].
(9- 9) [التّهذیب: «فقیل لی: هی لحسین»].
(10)- [التّهذیب: «هو»].
(11)- [لم یرد فی التّهذیب و البدایة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 314
«1» قال: قلت: بأبی و أمّی یا ابن «2» رسول اللّه «1»! ما أنزلک هذه البلاد و الفلاة الّتی لیس بها أحد؟ فقال: هذه کتب أهل الکوفة إلیّ، و لا أراهم إلّا قاتلی، فإذا فعلوا ذلک، لم یدعوا للّه حرمة إلّا انتهکوها، «3» فیسلّط اللّه علیهم من یذلّهم حتّی یکونوا «3» أذلّ من فرم «4» الأمة «5»- یعنی مقنعتها- «6».
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 64 رقم 290- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 211، تهذیب ابن بدران، 4/ 333؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 169
قیل: و کان الحسین یقول: و اللّه لا یدعونی حتّی یستخرجوا هذه العلقة من جوفی، فإذا فعلوا، سلّط اللّه علیهم من یذلّهم، حتّی یکونوا أذلّ من فرام الامرأة.
قال: و الفرام: خرقة تجعلها المرأة فی قبلها إذا حاضت. «7»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 276
أخبرنا أبو محمّد عبد الرّحمان بن عبد اللّه بن علوان، قال: أخبرنا أبو عبد الرّحمان محمّد ابن محمّد بن عبد الرّحمان، ح.
و أخبرنا أبو الحسن علیّ بن أبی المعالی بن الحدّاد، قال: أخبرنا یوسف بن آدم المراغیّ، قال: أنبأنا أبو بکر محمّد بن منصور السّمعانیّ، قال: أخبرنا الشّیخ أبو طالب
__________________________________________________
(1) (1- 1) [التّهذیب: «فقلت له»].
(2)- [البدایة: «ابن بنت»].
(3) (3- 3) [التّهذیب: «و لیسلّطنّ اللّه علیهم من یذلّهم حتّی یصیروا»].
(4)- [فی التّهذیب: «قدم» و فی البدایة: «قرم»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی التّهذیب].
(6)- [ابن عساکر ط المحمودیّ: «منفعتها»].
(7)- گفته شده: حسین گفت: «به خدا سوگند آنها (بنی امیّه) مرا ترک نخواهند کرد (آزاد نخواهند گذاشت)؛ مگر این‌که این علقه (قلب) را از جوف من (سینه من) بیرون آرند (مرا بکشند). اگر هم چنین کنند که خداوند بر آنها کسانی را مسلّط خواهد کرد که آنها را خوار کنند تا آن‌که خوارتر از کهنه زن شوند.»
گفت: (مقصود راوی) پارچه کهنه که زنان در موضع خاص و وقت حاجت و عادت ابتلا بندند و به نام «فرام» آمده [است].
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 139
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 315
محمّد بن الحسن بن أحمد، قال: أخبرنا أبو علیّ الحسن بن أحمد بن شاذان، قال: أخبرنا عبد الخالق بن الحسن، قال: حدّثنا إسحاق بن الحسن الحربیّ، قال: حدّثنا عفّان، قال:
حدّثنا جعفر بن سلیمان، قال: حدّثنی یزید الرّشک، قال: حدّثنی من شافه الحسین بهذا الکلام، قال: حججت، فأخذت ناحیة الطّریق أتعسّف الطّریق، فدفعت إلی أبنیة و أخبیة، فأتیت أدناها فسطاطا، فقلت: لمن هذا؟ فقالوا: للحسین بن علیّ رضی اللّه عنه. فقلت:
ابن فاطمة بنت رسول اللّه؟ قالوا: نعم. قلت: فی أیّها هو؟ فأشاروا إلی فسطاط، فأتیت الفسطاط، فإذا هو قاعد عند عمود الفسطاط، و إذا بین یدیه کتب کثیرة یقرأها، فقلت:
بأبی أنت و أمّی، ما أجلسک فی هذا الموضع الّذی لیس فیه أنیس و لا منفعة؟ قال: إنّ هؤلاء- یعنی السّلطان- أخافونی، و هذه کتب أهل الکوفة إلیّ (66- و) و هم قاتلی، فإذا فعلوا ذلک، لم یترکوا للّه حرمة إلّا انتهکوها، فسلّط اللّه علیهم من یذلّهم حتّی یترکهم أذلّ من فرم الأمة.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2615- 2616، الحسین بن علیّ،/ 74- 75
و قال یزید الرّشک «1»: حدّثنی من شافه الحسین، قال: رأیت أبنیة مضروبة بالفلاة «2» للحسین، فأتیته، فإذا شیخ یقرأ القرآن، و الدّموع تسیل علی خدّیه، فقلت: بأبی و أمّی یا ابن بنت رسول اللّه! ما أنزلک هذه البلاد و الفلاة «3» الّتی لیس بها أحد «3»؟ قال: هذه کتب أهل الکوفة إلیّ، و لا أراهم إلّا قاتلی، فإذا فعلوا ذلک، لم یدعوا للّه حرمة إلّا انتهکوها، فیسلّط اللّه علیهم من یذلّهم، حتّی یکونوا أذلّ من فرم الأمة، یعنی مقنعتها.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 345، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 206
و فی کتاب تاریخ عن الرّیّاشیّ بإسناده عن راوی حدیثه قال: حججت، فترکت
__________________________________________________
(1)- [السّیر: «جعفر بن سلیمان، عن یزید الرّشک»].
(2)- [لم یرد فی السّیر].
(3) (3- 3) [لم یرد فی السّیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 316
أصحابی، و انطلقت «1» أتعسّف الطّریق وحدی، فبینما أنا أسیر إذ رفعت طرفی إلی أخبیة و فساطیط، فانطلقت نحوها «2» حتّی أتیت أدناها «2»، فقلت: لمن هذه الأبنیة «3»؟ فقالوا:
«4» للحسین علیه السّلام. قلت: ابن علیّ؟ و ابن فاطمة علیهما السّلام؟ قالوا: نعم. قلت: فی أیّها هو؟
قالوا: فی ذلک الفسطاط «4». فانطلقت نحوه، فإذا الحسین علیه السّلام متّک «5» علی باب الفسطاط یقرأ کتابا بین یدیه، «2» فسلّمت، فردّ علیّ «2»، فقلت: یا ابن رسول اللّه! بأبی أنت و أمّی، ما أنزلک فی هذه الأرض القفراء الّتی لیس فیها ریف «6» و لا منعة «7»؟ قال: إنّ هؤلاء أخافونی، و هذه کتب أهل الکوفة، و هم قاتلی، فإذا فعلوا ذلک و لم یدعوا للّه محرّما إلّا انتهکوه، بعث اللّه إلیهم من یقتلهم حتّی یکونوا أذلّ من قوم «8» الأمة «9». «10»
__________________________________________________
(1)- [فی المقرّم مکانه: «و حدّث الرّیّاشیّ عمّن اجتمع مع الحسین علیه السّلام فی أثناء الطّریق إلی الکوفة، یقول الرّاوی بعد أن حججت و انطلقت ...»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی المقرّم].
(3)- [المقرّم: «الأخبیة»].
(4) (4- 4) [المقرّم: «للحسین بن علیّ و ابن فاطمة علیهم السّلام»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی و وسائل المظفّریّ و المقرّم: «متّکئ»].
(6)- الرّیف: أرض فیها زرع و خصب، و السّعة فی المأکل و المشرب.
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و وسائل المظفّریّ و وسیلة الدّارین: «متعة»].
(8)- [فی وسیلة الدّارین و المقرّم: «فرام»].
(9)- [زاد فی المعالی: «و فی بعض النّسخ. من فرم الأمة»].
(10)- و ریاشی به اسناد خویش می‌گوید: «مردی از اهل عراق به زیارت مکه می‌شتافت، یک روز لختی از راه به یکسو افتاد و چشم فراز کرد؛ خیمه‌ها و فسطاطها نگریست که در دامن بیابان برافراشته‌اند. بشتافت و چون راه نزدیک کرد، پرسش نمود که این اخبیه و فساطیط که را است؟»
گفتند: «حسین بن علی را.»
گفت: «پسر علی و پسر فاطمه!»
گفتند: «جز او نیست.»
عجلت کرد و حسین علیه السّلام را بر در خیمه خویش یافت که به قرائت کتابی مشغول است. سلام داد و جواب بستد و عرض کرد: «ای پسر رسول خدا! پدر و مادرم فدای تو باد. در این بیابان بی‌آب و علف چه کنی؟ که آن را نه گیاهی است که علف چر توان کرد و نه معقلی که ملجأ توان ساخت.»
قال: إنّ هؤلاء أخافونی و هذه کتب أهل الکوفة، و هم قاتلونی، فإذا فعلوا ذلک و لم یدعوا للّه محرّما إلّا انتهکوه، بعث اللّه إلیهم من یقتلهم حتّی یکونوا أذلّ من قوم الأمة.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 317
المجلسی، البحار، 44/ 368- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 218؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 239- 240؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة «1»،/ 246؛ الیزدی، وسائل المظفّری،/ 437؛ القمی، نفس المهموم،/ 175- 176؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 260؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 56؛ القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 160؛ مثله المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 204- 205
و قال لجعفر بن سلیمان الضّبعیّ: إنّهم لن یدعونی حتّی یستخرجوا هذه العلقة من جوفی، فإذا فعلوا ذلک، سلّط اللّه علیهم من یذلّهم، حتّی یکونوا أذلّ من فرام الأمة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 283
__________________________________________________
- فرمود: «بنی امیه مرا بیم قتل دادند و مردم کوفه مرا دعوت کردند. اینک مکاتیب ایشان است و حال آنکه کشنده من ایشانند؛ لکن گاهی که مرتکب این معنی شدند و پرده محرمات و محظورات را چاک زدند، خداوند بر ایشان می‌گمارد کسی را که همگان را به قتل رساند و ایشان را خوارتر از قوم بلقیس گرداند.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 133- 134
(1)- [حکاه فی الأسرار و وسائل المظفّریّ عن العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 318

یأتیه علیه السّلام بزبالة دیوان فیه أسماء مائة ألف ممّن بایعه‌

فلمّا أتاه کتاب مسلم أغذّ السّیر حتّی انتهی إلی زبالة، فجاءت رسل أهل الکوفة إلیه بدیوان فیه أسماء مائة ألف.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 65- مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 27/ 58
فأغذّ السّیر حتّی انتهی إلی زبالة «1»، فجاءت رسل أهل الکوفة إلیه بدیوان فیه أسماء مائة ألف. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 201
__________________________________________________
(1)- قال یاقوت: هو منزل معروف بطریق الکوفة، و هی قریة عامرة بها أسواق بین واقعته و التّعلیة ..
و سمّیت زبالة بزبلها الماء، أی بضبطها له، و أخذها منه. یقال: إنّ فلانا شدید الزّبل للغرب و الزّمل إذا احتملها، و یقال: ما فی الماء زبلة، أی شی‌ء ... و قیل: سمیت زبالة باسم زبالة بنت مسعر من العمالقة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 319

یبعث علیه السّلام عبد اللّه بن یقطر برسالة إلی مسلم‌

ثمّ سار إلی زبالة و قد استکثر من الماء، و کان کلّما مرّ بماء اتّبعه منه قوم.
«1» و بعث الحسین أخاه من الرّضاعة «2»- و هو عبد اللّه بن یقطر- إلی مسلم قبل أن یعلم أنّه قتل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 379، أنساب الأشراف، 3/ 168- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 380
و کان سرّحه إلی مسلم بن عقیل من الطّریق، و هو «3» لا یدری أنّه قد «4» أصیب «3». «5» «6»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 398- عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 595؛ المحمودی، العبرات، 1/ 385؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 415؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 85
و کان الحسین قد بعث بأخیه من الرّضاعة، عبد اللّه بن یقطر إلی أهل الکوفة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 228
و کان سرّحه إلی مسلم بن عقیل من الطّریق، و هو لا یعلم بقتله. «7»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 278
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی العبرات].
(2)- [علّق فی العبرات: «کذا غیر واحد من مصادر قدماء المؤرّخین و بعض الکتب الرّجال، و لکن المستفاد من روایات أصحابنا، أنّ الإمام الحسین علیه السّلام لم یرتضع من ثدی غیر ثدی أمّ الأئمّة فاطمة علیها السّلام، و هل هی علیها السّلام أرضعت غیر أولادها أم لا؟ أخبارنا ساکتة عن ذلک»].
(3) (3- 3) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «لا یعلم بقتله»].
(4)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(5)- [أضاف فی أعیان الشّیعة: «قیل: بل أرسله الحسین علیه السّلام مع مسلم، فلمّا رأی مسلم الخذلان، بعثه إلی الحسین یخبره بما انتهی إلیه الأمر»].
(6)- عبد اللّه را از راه سوی مسلم بن عقیل فرستاده بود که هنوز از کشته شدن وی خبر نیافته بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2986
(7)- او عبد اللّه را به دنبال مسلم فرستاده بود که در آن هنگام بر کشتن مسلم آگاه نبود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 143
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 320
و کان أرسله من الطّریق إلی مسلم بن عقیل، «1» یتقدّم إلیه، و یأتیه «1» بخبره من الکوفة.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 189- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 260
عبد اللّه بن یقطر رسوله الّذی أرسله علیه السّلام من الطّریق إلی أهل الکوفة، و یحمل کتابه إلی مسلم بن عقیل.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 186
__________________________________________________
(1) (1- 1) [نور الأبصار: «لیأتیه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 321

ثمّ یبعث علیه السّلام قیس بن مسهر برسالة إلی أهل الکوفة

و کان حسین قد وجّه قیس بن مسهر الأسدیّ إلی مسلم بن عقیل، قبل أن یبلغه قتله.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 68- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 376
و کتب الحسین حین بلغ الحاجز مع قیس بن مسهر الصّیداویّ من بنی أسد إلی أهل الکوفة:
أمّا بعد، فإنّ کتاب مسلم بن عقیل جاءنی، یخبرنی فیه بحسن رأیکم، و اجتماع ملئکم علی نصرنا، و الطّلب بحقّنا. فأثابکم اللّه علی ذلک أعظم الأجر، فأکمشوا أمرکم «1»، وجدّوا فیه، فإنّی قادم علیکم فی أیّامی إن شاء اللّه، و السّلام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 378، أنساب الأشراف، 3/ 166- 167
حتّی إذا صار ببطن الرّمّة، کتب إلی أهل الکوفة: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی إخوانه من المؤمنین بالکوفة. سلام علیکم، أمّا بعد، فإنّ کتاب مسلم بن عقیل ورد علیّ باجتماعکم لی، و تشوّفکم إلی قدومی، و ما أنتم علیه منطوون من نصرنا، و الطّلب بحقّنا، فأحسن اللّه لنا و لکم الصّنیع، و أثابکم علی ذلک بأفضل الذّخر، و کتابی إلیکم من بطن الرّمّة، و أنا قادم علیکم، و حثیث السّیر إلیکم، و السّلام.
ثمّ بعث بالکتاب مع قیس بن مسهر. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 245
__________________________________________________
(1)- یقال «اکمش زید فی العمل أو السّیر إکماشا»: اعجل. و «کمش الحادی تکمیشا»: جدّ فی السّوق.
(2)- و چون به منطقه بطن الرّمّه (1) رسید، برای کوفیان چنین مرقوم فرمود:
«به نام خداوند بخشاینده مهربان. از حسین بن علی به برادران مؤمن کوفه. درود بر شما و سپس، نامه مسلم بن عقیل به من رسید که شما برای من اجتماع کرده‌اید و مشتاق آمدن من هستید و تصمیم به نصرت و یاری دادن ما و گرفتن حقّ ما دارید. خداوند برای ما و شما نیکی پیش آورد و در مقابل این کار، بهترین پاداش را به شما بدهد و من این نامه را از بطن الرّمّه برای شما نوشتم و شتابان پیش شما می‌آیم، و السّلام.»
این نامه را با قیس بن مسهر فرستاد.
(1). صحرای بزرگی در «نجد» که آب چند مسیل در آن می‌ریزد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 293
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 322
قال أبو مخنف: و حدّثنی محمّد بن قیس: إنّ الحسین أقبل حتّی «1» إذا بلغ الحاجر «2» من بطن الرّمّة، بعث قیس بن مسهر الصّیداویّ «3» إلی أهل الکوفة، و کتب معه إلیهم:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم «4»، من الحسین بن علیّ إلی إخوانه من المؤمنین و المسلمین، سلام علیکم، فإنّی أحمد إلیکم اللّه الّذی لا إله إلّا هو. أمّا بعد، فإنّ کتاب مسلم بن عقیل جاءنی یخبرنی فیه بحسن رأیکم، و اجتماع ملئکم علی نصرنا، و الطّلب بحقّنا، فسألت «5» اللّه أن یحسن لنا الصّنع «6»، و أن یثیبکم علی ذلک أعظم الأجر، و قد شخصت إلیکم من مکّة یوم الثّلاثاء لثمان مضین من ذی الحجّة یوم التّرویة، فإذا قدم علیکم رسولی، فاکمشوا «7» أمرکم، و جدّوا، فإنّی قادم علیکم فی أیّامی هذه إن شاء اللّه؛ و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته. «8»
__________________________________________________
(1)- [فی نهایة الإرب مکانه: «و أقبل الحسین حتّی ...»].
(2)- [نهایة الإرب: «الحاجز»].
(3)- [نهایة الإرب: «الأسدیّ ثمّ الصّیداویّ»].
(4)- [و فی بحر العلوم مکانه: «انتهی إلی الحاجر من بطن ذی الرّمّة فاستقرّ فیه، و کتب بهذا المکان إلی أهل الکوفة جوابا عن کتاب ابن عمّه مسلم بن عقیل الّذی کان یحثّه فیه علی الإسراع بالمجی‌ء لانثیال النّاس فی العراق لمبایعته، و لم یکن له علیه السّلام علم بخبر مسلم بن عقیل، و عمّم الکتاب إلی أهل الکوفة، و خصّ من بینهم:
سلیمان بن صرد الخزاعیّ، و المسیّب بن نجبة، و رفاعة بن شدّاد، و نظراءهم من وجوه الشّیعة فی الکوفة، و أرسل الکتاب مع قیس بن مسهر الصّیداویّ یقول فیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم ...»].
(5)- [فی نهایة الإرب و البدایة: «فنسأل»].
(6)- [فی البدایة و بحر العلوم: «الصّنیع»].
(7)- [فی نهایة الإرب و بحر العلوم: «فانکمشوا فی»، و فی البدایة: «فاکتموا»].
(8)- محمّد بن قیس گوید:
حسین بیامد و چون به شیب وادی الرّمّه رسید، قیس بن مسهر صیداوی را سوی مردم کوفه فرستاد و همراه وی برای آنها چنین نوشت:
«به نام خدای رحمان رحیم
از حسین بن علی به برادران وی، از مؤمنان و مسلمانان.
درود بر شما. و من حمد خدایی می‌کنم که خدایی جز او نیست.
امّا بعد: نامه مسلم بن عقیل به من رسید که از حسن عقیدت و فراهم آمدن جمع شما به یاری ما و مطالبه حقّمان خبر می‌داد. از خدا خواستم که با ما نیکی کند و شما را بر این کار پاداش بزرگ دهد. از مکّه به روز-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 323
الطّبری، التّاریخ، 5/ 394- 395- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 178- 179؛ المحمودی، العبرات، 1/ 373؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 412؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 167- 168
و دعا الحسین بدواة «1» و بیاض «2» و کتب إلی أشراف الکوفة ممّن کان یظنّ أنّه علی رأیه:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی سلیمان بن صرد «3» و المسیّب بن نجبة «4» و رفاعة بن شدّاد و عبد اللّه بن وال، و جماعة المؤمنین، أمّا بعد! فقد علمتم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قد قال فی حیاته: من رأی سلطانا جائرا مستحلّا لحرام، أو تارکا لعهد اللّه [و- «5»] مخالفا لسنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فعمل فی عباد اللّه بالإثم و العدوان، ثمّ لم یغیّر علیه بقول و لا فعل، کان حقّا علی اللّه أن یدخله مدخله، و قد علمتم أنّ هؤلاء لزموا طاعة الشّیطان، و تولّوا عن طاعة الرّحمان، و أظهروا الفساد، و عطّلوا الحدود، و استأثروا «6» بالفی‌ء «7»، و أحلّوا حرام اللّه و حرّموا حلاله «8»، و أنا أحقّ من غیری بهذا الأمر لقرابتی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و قد أتتنی کتبکم و قدمت علیّ رسلکم ببیعتکم، أنّکم لا تخذلونی، فإن وفیتم لی بیعتکم، فقد استوفیتم حقّکم و حظّکم و رشدکم، و نفسی مع أنفسکم، و أهلی و ولدی مع أهالیکم و أولادکم، فلکم فیّ «9» أسوة؛ و إن لم تفعلوا و نقضتم عهدکم
__________________________________________________
- سه‌شنبه هشت روز رفته از ذیحجّه، روز ترویه، سوی شما روان شده‌ام. وقتی این فرستاده من پیش شما می‌رسد، کار خویش را فراهم کنید و بکوشید که من همین روزها پیش شما می‌رسم ان شاء اللّه. سلام بر شما با رحمت و برکات خدای.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2981- 2982
(1)- فی د: فی دواة.
(2)- من د، و فی الأصل و بر: بیضاء.
(3)- فی د: مسرد.
(4)- فی د: نجیبة.
(5)- من د.
(6)- فی النّسخ: استثاروا.
(7)- فی د: بالغی.
(8)- فی د: حلال اللّه.
(9)- من الطّبریّ، و فی النّسخ: بی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 324
و مواثیقکم، «1» و خلعتم بیعتکم «1»، فلعمری ما هی منکم بنکر، لقد فعلتموها بأبی، و أخی، و ابن عمّی، هل المغرور إلّا من اغترّ بکم، فإنّما حقّکم أخطأتم، و نصیبکم ضیّعتم، و من نکث، فإنّما ینکث علی نفسه و سیغنی «2» اللّه عنکم- و السّلام.
قال: ثمّ طوی الکتاب، و ختمه، و دفعه إلی قیس بن مسهر الصّیداویّ «3»، و أمره أن یسیر إلی الکوفة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 143- 145
و لمّا بلغ الحسین علیه السّلام الحاجز «4» من بطن الرّمّة، «5» «6» بعث قیس بن مسهر الصّیداویّ، و یقال: بل «7» بعث أخاه من الرّضاعة عبد اللّه بن یقطر إلی الکوفة «8»، و لم یکن علیه السّلام علم بخبر ابن عقیل رحمه اللّه و کتب معه إلیهم: «5»
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی إخوانه من المؤمنین و المسلمین.
سلام علیکم، فإنّی أحمد إلیکم اللّه الّذی لا إله إلّا هو. أمّا بعد، فإنّ کتاب مسلم بن عقیل جائنی یخبر «9» فیه بحسن رأیکم، و اجتماع «10» ملاءکم «6» علی نصرنا، و الطّلب بحقّنا، فسألت اللّه أن یحسن لنا الصّنیع «11»، و أن یثیبکم علی ذلک أعظم الأجر، و قد شخصت إلیکم من
__________________________________________________
(1) (1- 1) لیس فی د، و فی الأصل و بر: «و جعلتم بیعتکم».
(2)- من د و الطّبریّ، و فی الأصل و بر: «سیغننی».
(3)- فی د: الصّیدوانیّ.
(4)- [فی نفس المهموم و المعالی و مثیر الأحزان و المقرّم و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «الحاجر»].
(5) (5- 5) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «کتب کتابا إلی جماعة من أهل الکوفة، منهم: سلیمان بن صرد الخزاعیّ و المسّیب بن نجبة و رفاعة بن شدّاد و غیرهم، و أرسله مع قیس بن مسهر الصّیداویّ، و ذلک قبل أن یعلم بقتل مسلم یقول فیه»].
(6- 6) [المقرّم: «کتب إلی أهل الکوفة جواب کتاب مسلم بن عقیل، و بعثه مع قیس بن مسهر الصّیداویّ، و فیه: أمّا بعد، فقد ورد علیّ کتاب مسلم بن عقیل یخبرنی باجتماعکم»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «إنّه»].
(8)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أهل الکوفة»].
(9)- [فی البحار و العوالم و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «یخبرنی»].
(10)- [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «اجماع»].
(11)- [فی نفس المهموم و المقرّم و وسیلة الدّارین: «الصّنع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 325
مکّة یوم الثّلاثاء الثّمان مضین من ذی الحجّة- «1» یوم التّرویة «1»-، فإذا قدم علیکم رسولی، فانکمشوا «2» فی أمرکم، «3» و جدّوا، فإنّی قادم علیکم فی أیّامی هذه، و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته «3». «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 71- 72- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 369- 370؛ البحرانی، العوالم، 17/ 219- 220؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 241؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 248؛ القمی، نفس المهموم،/ 176- 177؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 35؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 260- 261؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594، لواعج الأشجان،/ 78- 79؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 205- 206؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 56- 57؛ الهاشمیّ، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 48- 49
فأقبل الحسین بصبیانه و نسائه لا یلوی علی شی‌ء و لا یسمع قول أحد، حتّی بلغ الحاجز من بطن الدّومة «5»، و بعث قیس بن مسهر إلی الکوفة بکتاب یعرّفهم [94] فیه أنّه شخص إلیهم، لما عرفه من اجتماع ملأهم علی نصره، و الطّلب بحقّه.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 57
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی المقرّم].
(2)- [الأسرار: «فاکمشوا»].
(3) (3- 3) [المقرّم: «فإنّی قادم فی أیّامی هذه»].
(4)- و حسین علیه السّلام چون به منزل حاجز رسید که جایی است از بطن الرّمّه (بطن الرّمّه جایی است که حجّاج بصره در آن فرود آیند و با آنان که از کوفه برای حج روند، در آن‌جا به هم رسند). قیس بن مسهر صیداوی و برخی گفته‌اند: «عبد اللّه بن یقطر، برادر رضاعی خود را به کوفه فرستاد و هنوز خبر شهادت مسلم بن عقیل را نشنیده بود و نامه به وسیله او به مردم کوفه نوشت:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
(نامه‌ای است) از حسین بن علی به برادران، از مؤمنین و مسلمانان خود، سلام علیکم! همانا خدای را سپاسگزارم که شایسته پرستشی جز او نیست.
امّا بعد، پس همانا نامه مسلم بن عقیل به من رسید که در آن از نیک‌اندیشی شما و فراهم‌آمدنتان برای یاری و گرفتن حقّ از دست رفته ما خبر می‌داد. من از خدا خواسته‌ام که کار ما را نیک گرداند و بهترین پاداش را در این‌باره به شما بدهد. و من در روز سه‌شنبه هشتم ماه ذیحجّه روز ترویه از مکّه به سوی شما رهسپار شدم، و چون این فرستاده من به شما رسید، در کار خود بشتابید و کوشش کنید؛ زیرا من همین روزها بر شما درآیم، و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 71- 72
(5)- من بطن الدّومة: سقطت من مط. و فی الطّبری (7: 288). الحاجز من بطن الرّمّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 326
و لمّا بلغ الحسین علیه السّلام الحاجز من بطن الرّمة بعث قیس بن مسهر الصّیداویّ، و یقال بعث أخاه من الرّضاعة عبد اللّه بن یقطر إلی أهل الکوفة مع کتاب.
الفتّال، روضة الواعظین،/ 152
و لمّا بلغ الحسین علیه السّلام بطن الرّمة، بعث عبد اللّه بن یقطر و هو أخوه من الرّضاعة، و قیل: بل بعث قیس بن مسهر الصّیداویّ إلی أهل الکوفة. و لم یکن علم بخبر مسلم، و کتب معه إلیهم کتابا یخبرهم فیه بقدومه، و یأمرهم بالانکماش فی الأمر.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 230- 231
و دعا الحسین بدواة و بیاض، و کتب إلی أشراف الکوفة ممّن یظنّ أنّه علی رأیه:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی سلیمان بن صرد، و المسیّب بن نجبة، و رفاعة بن شدّاد، و عبد اللّه بن وال، و جماعة المؤمنین، أمّا بعد، فقد علمتم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قد قال فی حیاته: من رأی سلطانا جائرا، مستحلّا لحرم اللّه، ناکثا لعهد اللّه، مخالفا لسنّة رسول اللّه، یعمل فی عباد اللّه بالإثم و العدوان، ثمّ لم یغیّر بقول و لا فعل، کان حقیقا علی اللّه أن یدخله مدخله؛ و قد علمتم أنّ هؤلاء القوم قد لزموا طاعة الشّیطان، و تولّوا عن طاعة الرّحمان، و أظهروا فی الأرض الفساد، و عطّلوا الحدود و الأحکام، و استأثروا بالفی‌ء، و أحلّوا حرام اللّه، و حرّموا حلاله، و إنّی أحقّ بهذا الأمر لقرابتی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و قد أتتنی کتبکم، و قدمت علیّ رسلکم ببیعتکم، أنّکم لا تسلمونی و لا تخذلونی، فإن وفیتم لی ببیعتکم، فقد أصبتم حظّکم، و رشدکم، و نفسی مع أنفسکم، و أهلی و ولدی مع أهلیکم و أولادکم، فلکم بی أسوة، و إن لم تفعلوا، و نقضتم عهودکم، و نکثتم بیعتکم، فلعمری ما هی منکم بنکر، لقد فعلتموها بأبی، و أخی، و ابن عمّی، و المغرور من اغترّ بکم، فحظّکم أخطأتم، و نصیبکم ضیّعتم، و من نکث، فإنّما ینکث علی نفسه، و سیغنی اللّه عنکم، و السّلام.
ثمّ طوی الکتاب، و ختمه، و دفعه إلی قیس بن مسهر الصّیداویّ، و أمره أن یسیر إلی الکوفة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 234- 235
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 327
فلمّا بلغ الحاجز من بطن الرّقّة «1»، بعث قیس بن مسهر الصّیداویّ إلی أهل الکوفة، یخبرهم بمجیئه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 95
و کان الحسین قد وجّه قیس بن مسهر إلی مسلم بن عقیل قبل أن یبلغه قتله.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 36
فلمّا بلغ الحسین الحاجز، کتب إلی أهل الکوفة مع قیس بن مسهر الصّیداویّ یعرّفهم قدومه، و یأمرهم بالجدّ فی أمرهم. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 277
و لمّا بلغ الحسین علیه السّلام الحاجز من بطن الرّمّة، بعث قیس بن مسهر الصّیداویّ إلی الکوفة، و کتب معه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین إلی إخوانه المؤمنین. سلام علیکم، فإنّی أحمد إلیکم اللّه الّذی لا إله إلّا هو، أمّا بعد، فإنّ کتاب مسلم بن عقیل جائنی یخبرنی بحسن رأیکم، و اجتماع ملائکم علی نصرتنا، و الطّلب بحقّنا؛ فسألت اللّه أن یحسن لنا الصّنیع، و أن یثیبکم علی ذلک أعظم الأجر، و قد شخصت إلیکم من مکّة یوم الثّلاثاء لثمان مضین من ذی الحجّة، یوم التّرویة، فإذا قدم علیکم رسولی، فانکمشوا فی أمرکم، و جدّوا، فإنّی قادم علیکم فی أیّامی هذه إن شاء اللّه، و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 21
و قال هشام بن محمّد أیضا: کان الحسین قد بعث قیس بن مسهر إلی مسلم بن عقیل، یستعلم خبره قبل أن یصل إلیه. «3»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 140
__________________________________________________
(1)- لم أظفر فی کتب اللّغة و غیرها بموضع یقال له: بطن رقّة، و الظّاهر إنّه تصحیف «رمّة». قال الحمویّ:
بطن الرّمّة، بضمّ الرّاء و تشدید المیم: واد معروف بعالیة نجد «الخ».
(2)- چون حسین به محل حاجر رسید، نامه به اهل کوفه نوشت و آن نامه را به قیس بن مسهر صیداوی داد که خود برود و خبر قدوم حرم حسین را (به اهل کوفه) بدهد و به آنها بگوید که بکوشند و آماده باشند و کار خود را دنبال کنند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 141
(3)- چون به ذات الرّمل رسید، عبد اللّه یقطر، و گویند قیس بن مسهر صیداوی را به اهل کوفه فرستاد و اعلام مقدم خود کرد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 276
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 328
قال الرّاوی: و کتب الحسین علیه السّلام کتابا «1» إلی سلیمان بن صرد الخزاعیّ، و المسیّب بن نجبة، و رفاعة بن شدّاد، و جماعة من الشّیعة «1» بالکوفة و بعث به مع قیس بن مسهر «2» الصّیداویّ.
وروی أنّ هذا الکتاب کتبه الحسین علیه السّلام من الحاجز، و قیل غیر ذلک. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 75، 77
ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام بعد ما توجّه إلی العراق کتب کتابا إلی أهل العراق، یقول فیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم: من الحسین بن علیّ إلی إخوانه المؤمنین. سلام علیکم، و إنّی أحمد اللّه إلیکم الّذی لا إله إلّا هو، أمّا بعد، فإنّ کتاب مسلم بن عقیل أتانی، یخبرنی بحسن رأیکم، و اجتماع ملّتکم علی نصرتنا، و الطّلب بحقّنا. فسألت اللّه أن یحسن لنا و لکم الصّنیع، و أن یثیبکم علی ذلک أعظم الأجر، و قد شخصت إلیکم من مکّة یوم الثّلاثاء لثمان مضین من ذی الحجّة یوم التّرویة، فإذا قدم علیکم رسولی، فاکتموا أمرکم، و خذوا حذرکم، فإنّی قادم علیکم فی أیّامی هذه إن شاء اللّه تعالی، و السّلام.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 437
و سار الحسین علیه السّلام حتّی بلغ الحاجز من بطن الرّملة، فأرسل قیس بن مسهر الصّیداویّ بکتاب إلی الکوفة، و فیه: أمّا بعد، فقد ورد إلیّ کتاب مسلم بن عقیل علیه السّلام یخبرنی بحسن رأیکم، و اجتماعکم علی نصرتنا، فاسأل اللّه تعالی أن یحسن لنا و لکم
__________________________________________________
(1) (1- 1) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 248].
(2)- [فی المطبوع: «مصهر»].
(3)- راوی گفت: حسین علیه السّلام نامه‌ای به سلیمان بن صرد خزاعی و مسیّب بن نجبة و رفاعة بن شدّاد و جمعی دیگر از اهل کوفه نوشت و نامه را به وسیله قیس بن مصهر صیداوی فرستاد.
و به روایت دیگر، حسین علیه السّلام این نامه را از حاجز نوشت و غیر از این نیز گفته شده است.
فهری، ترجمه لهوف،/ 75، 77
و امام حسین همچنان به جانب کوفه طیّ مسافت نموده و چون به بطن الرّمّه رسید، مکتوبی مبنی از وصول نامه مسلم بن عقیل و مبنی بر توجّه خویش در قلم آورده، مصحوب قیس بن مسهر به کوفه روانه گردانید.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 46
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 329
العاقبة، و قد جئتکم بأهلی و صحبی، فإذا قدم إلیکم رسولی هذا، فاکتبوا معه بما تحتاجون، و السّلام.
قال: و سار قیس بن مسهر طالبا الکوفة.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 41- 42
و دعا الحسین بدواة و بیضاء و کتب إلی أشراف الکوفة «1» ممّن کان یظنّ أنّه علی رأیه:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی سلیمان بن صرد، و المسیّب بن نجبة، و رفاعة بن شدّاد، و عبد اللّه بن وأل، و جماعة المؤمنین. أمّا بعد، فقد علمتم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قد قال فی حیاته: «من رأی سلطانا جائرا «2» مستحلّا لحرم اللّه. ناکثا لعهد اللّه، مخالفا لسنّة رسول اللّه، یعمل فی عباد اللّه بالإثم و العدوان، ثمّ لم یغیّر بقول و لا فعل، کان حقیقا علی اللّه أن یدخله مدخله». و قد علمتم أنّ هؤلاء القوم قد لزموا طاعة الشّیطان، و تولّوا عن طاعة الرّحمان، و أظهروا الفساد، و عطّلوا الحدود، و استأثروا بالفی‌ء، و أحلّوا حرام اللّه، و حرّموا حلاله، و إنّی أحقّ بهذا الأمر لقرابتی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
و قد أتتنی کتبکم، و قدمت علیّ رسلکم ببیعتکم، أنّکم لا تسلمونی، و لا تخذلونی، فإن وفیتم لی ببیعتکم، فقد أصبتم حظّکم و رشدکم، و نفسی مع أنفسکم، و أهلی و ولدی مع أهالیکم و أولادکم، فلکم بی أسوة، و إن لم تفعلوا، و نقضتم عهودکم، و خلعتم بیعتکم، فلعمری ما هی منکم بنکر، لقد فعلتموها بأبی، و أخی، و ابن عمّی، و المغرور من اغترّ بکم، فحظّکم أخطأتم، و نصیبکم ضیّعتم، و من نکث فإنّما ینکث علی نفسه، و سیغنی اللّه عنکم، و السّلام.
ثمّ طوی الکتاب، و ختمه، و دفعه إلی قیس بن مسهر الصّیداویّ- و ساق الحدیث کما مرّ-. «3»
المجلسی، البحار، 44/ 381- 382- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 232- 233
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «إلی أشراف الکوفة کتابا»، و إلی هنا حکاه فی الأسرار،/ 254 عن المناقب].
(2)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم،/ 206 و أضاف: «إلی آخر ما ذکرناه من خطبته علیه السّلام لأصحابه و أصحاب الحرّ، ثمّ طوی الکتاب و ختمه و دفعه إلی قیس بن مسهر الصّیداویّ»].
(3)- [حکاه فی البحار عن المناقب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 330
ثمّ إنّه کتب إلی العراق کتابا فیه:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم» من الحسین بن علیّ بن أبی طالب إلی إخوانه المؤمنین:
سلام علیکم. و إنّی أحمد اللّه تعالی الّذی لا إله إلّا هو.
أمّا بعد، فانّ کتاب مسلم بن عقیل أتانی یخبرنی بحسن رأیکم، و اجتماع ملّتکم، و الطّلب بحقّنا، فسألت اللّه أن یحسن لنا و لکم الصّنع، و أن یثیبکم علی ذلک أعظم الأجر، و قد شخصت إلیکم یوم الثّلاثاء لثمان خلون من ذی الحجّة یوم التّرویة، فإذا قدم علیکم رسولی، فاکتبوا إلیّ أمرکم، فإنّی قادم علیکم فی أیّامی هذه إن شاء اللّه تعالی. و السّلام.
[عن أبی مخنف] «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 61
ثمّ نزل الحاجر من بطن الرّمّة، فبعث قیسا إلی مسلم بکتاب یخبر به أهل الکوفة عن قدومه.
السّماوی، إبصار العین،/ 6
__________________________________________________
(1)- و از آن سوی، حسین علیه السّلام تا ارض حاجز از بطن رمه طی مسافت کرد و هنوز اصحاب آن حضرت از شهادت مسلم بن عقیل آگهی نداشتند، لا جرم از آن‌جا بزرگان کوفه را بدین منوال مکتوب کرد:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی وجوه إخوانه المؤمنین و المسلمین [...] فإنّی قادم علیکم فی أیّامی هذه و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته.
می‌فرماید: این مکتوبی است از حسین بن علی به سوی برادران مؤمن پس از سپاس خداوند بی‌مانند می‌فرماید: «مسلم بن عقیل مکتوبی به من فرستاد و مرا آگهی داد که شما به حسن رأی و رؤیت متفق شده‌اید و به نصرت ما کمر بسته‌اید و در طلب حق ما همداستان گشته‌اید و من از خداوند خواستار شدم که: «نیکو گرداند به ساخته خویش مر ما را و در این امر، اجر عظیم عنایت فرماید مر شما را. و من روز سه‌شنبه هشتم ذیحجه در یوم ترویه از مکه بیرون شدم و به جانب شما رهسپار گشتم. هم‌اکنون چون فرستاده من به نزدیک شما فرارسید، عجلت کنید و کوشش نمایید در امر خود و من نیز در این ایام به نزد شما حاضر خواهم شد. و السلام علیکم و نامه‌ای که قبل از شهادت مسلم بن عقیل بدان حضرت فرستادند، بیست و هفت روز قبل از این روز بود.
بالجمله، امام حسین علیه السّلام آن نامه را درنوردید و خاتم بر نهاد و عبد اللّه بن یقطر را داد و او را گسیل فرمود.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 137- 138
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 331
ثمّ دعی الحسین علیه السّلام بدواة و بیاض، و کتب إلی أشراف الکوفة ممّن کان یظنّ أنّه علی رأیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی سلیمان بن صرد، و المسیّب بن نجبة، و رفاعة بن شدّاد، و عبد اللّه بن وأل، و جماعة المؤمنین، أمّا بعد، فإنّکم تعلمون أنّی أحقّ بهذا الأمر لقرابتی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و قد أتتنی کتبکم، و قدمت علیّ رسلکم ببیعتکم، أنّکم لا تسلموننی، و لا تخذلوننی، فإن وفیتم لی ببیعتکم، فقد أصبتم حظّکم و رشدکم، و نفسی مع أنفسکم، و أهلی و ولدی مع أهالیکم و ولدکم، و لکم بی أسوة، و إن لم تفعلوا، و نقضتم عهودکم، و خلعتم بیعتکم، فلعمری ما هی منکم بنکر، لقد فعلتموها بأبی، و أخی، و ابن عمّی، و المغرور من اغترّ بکم، فحظّکم أخطأتم، و نصیبکم ضیّعتم، و من نکث، فإنّما ینکث علی نفسه، و سیغنی اللّه عنکم، و السّلام.
ثمّ طوی الکتاب و ختمه.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 46
و الحاجر من بطن الرّمّة: واد معروف لعالیة نجد. و البطن- علی ما فی المراصد-:
الموضع الغامض من الوادی، الرّمّة: بفتح أوّله و تشدید ثانیه، و قد یخفف: واد معروف بعالیة نجد. و فی القاموس: الرّمّة بضمّ المیم.
قال فی المراصد: بطن الرّمّة: منزل لأهل البصرة إذا أرادوا المدینة، بها یجتمع أهل البصرة و الکوفة، و منه إلی العسیلة. و قال ابن درید: الرّمّة: قاع عظیم بنجد، تنصبّ فیه أودیة. و قال الأصمعیّ: بطن الرّمّة: واد عظیم.
القزوینی، الإمام الحسین و أصحابه، 1/ 162
الحاجر، بالجیم و الرّاء: و هو لغة عند العرب، ما یمسک الماء من شفة الوادی، و کذلک الحاجور، و هو فاعل، موضع قرب معدن النّقرة.
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 45
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 332

ابن زیاد یسدّ منافذ الکوفة بوجهه علیه السّلام حتّی یستسلم و ما آل إلیه أمره‌

قال: و جمع عبید اللّه المقاتلة، و أمر لهم بالعطاء، و أعطی الشّرط، و وجّه حصین بن تمیم الطّهویّ إلی القادسیّة، و قال له: أقم بها، فمن أنکرته، فخذه.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 68- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 376
و وجّه الحصین بن تمیم، الحرّ بن یزید الیربوعیّ- من بنی ریاح- فی ألف إلی الحسین، و قال: سایره، و لا تدعه یرجع، حتّی یدخل الکوفة، و جعجع به.
ففعل ذلک الحرّ بن یزید.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 68
قالوا: و لمّا بلغ عبید اللّه بن زیاد إقبال الحسین إلی الکوفة، بعث [ظ] الحصین بن أسامة التّمیمیّ، ثمّ أحد بنی جشیش [ظ] بن مالک بن حنظلة صاحب شرطه، حتّی نزل القادسیّة، و نظم الخیل بینها و بین خفان، و بینها و بین القطقطانة إلی لعلع.
و کان مجی‌ء الحرّ إلیه من القادسیّة، قدّمه الحصین بن تمیم بین یدیه فی ألف.
حدّثنا سعدویه، حدّثنا [ظ] عباد بن العوام، حدّثنی حصین، حدّثنی هلال بن إساف، قال:
أمر ابن زیاد، فأخذ ما بین واقصة، إلی طریق الشّام إلی طریق البصرة، فلا یترک أحدا یلج و لا یخرج، فانطلق الحسین یسیر نحو طریق الشّام، یرید یزید بن معاویة «1»، فتلقته الخیول، فنزل کربلاء، و کان فیمن بعث إلیه عمرو بن سعد بن أبی وقّاص، و شمر ابن ذی الجوشن، و حصین بن نمیر، فناشدهم الحسین أن یسیّروه إلی یزید، فیضع یده فی یده، فأبوا إلّا حکم ابن زیاد.
__________________________________________________
(1)- الحدیث ضعیف السّند، غیر جامع لشرائط الحجّیّة، فما تفرّد به ساقط، و لو لم یکن فیه إلّا سعدویه سعد بن سعد الجرجانیّ لکان کافیا لسقوطه عن درجة الاعتبار و الحجّیّة. قال البخاریّ: لا یصحّ حدیثه.
و قال ابن عدیّ: دخلته غفلة الصّالحین و لم أر للمتقدّمین فیه کلاما و هو من أهل بلدنا، و نحن أعلم به.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 333
ثمّ أمر [ابن زیاد] بأخذ ما بین واقصة إلی طریق الشّام إلی طریق البصرة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 377- 378، 380، 383، 423، أنساب الأشراف، 3/ 166، 170، 173، 225
ثمّ إنّ ابن زیاد وجّه بالحصین بن نمیر، و کان علی شرطه فی أربعة آلاف فارس من أهل الکوفة، و أمره أن یقیم بالقادسیّة إلی القطقطانة، فیمنع من أراد النّفوذ من ناحیة الکوفة إلی الحجاز إلّا من کان حاجّا، أو معتمرا، أو من لا یتّهم بممالاة الحسین. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 243
و وجّه عبید اللّه بن زیاد لمّا بلغه قربه من الکوفة بالحرّ بن یزید، فمنعه من أن یعدل. «2»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 216
قال حصین: فحدّثنی هلال بن یساف: أنّ ابن زیاد أمر بأخذ «3» ما بین واقصة إلی طریق الشّام إلی طریق البصرة «4»، فلا یدعون أحدا یلج و لا أحدا یخرج.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 392- مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 170
و خرج إلیه ابن أبی بحریّة «5» المرادیّ و رجلان آخران، و «6» عمرو بن الحجّاج و معن السّلمیّ؛ «7» قال الحصین: و قد رأیتهما.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 392- مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 170- 171
__________________________________________________
(1)- ابن زیاد، حصین بن نمیر را که فرمانده شرطه او بود، با چهار هزار سوار از مردم کوفه فرستاد تا میان قادسیّه (1) و قطقطانه (2) توقّف کند و از رفتن اشخاص از کوفه به سوی حجاز، غیر از حاجیان و عمره‌گزاران و کسانی که متّهم به هواداری امام حسین علیه السّلام نیستند، جلوگیری کند.
(1). قادسیّه: دهکده‌ای میان کوفه و عذیب در استان دیوانیّه است.
(2). نام جایی نزدیک کوفه است.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 290
(2)- عبید اللّه بن زیاد چون از نزدیک شدن امام به کوفه اطّلاع یافت، حر بن یزید را فرستاد تا او را از بازگشتن جلو گرفت.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 179
(3)- [البدایة: «یأخذوا»].
(4)- [البدایة: «طریق البصرة حفظا»].
(5)- [البدایة: «أبی مخرّمة»].
(6)- [البدایة: «و هما»].
(7)- [إلی هنا حکاه فی البدایة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 334
قال أبو مخنف: حدّثنی یونس بن أبی إسحاق السّبیعیّ، قال: و لمّا بلغ عبید اللّه إقبال الحسین من مکّة إلی الکوفة، بعث الحصین بن تمیم صاحب شرطه حتّی نزل القادسیّة، و نظم الخیل ما بین القادسیّة إلی خفّان، و ما بین القادسیّة إلی القطقطانة و إلی لعلع، و قال النّاس: هذا الحسین یرید العراق.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 394- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 372
قال: و کان مجی‌ء الحرّ بن یزید و مسیره إلی الحسین من القادسیّة، و ذلک أنّ عبید اللّه ابن زیاد لمّا بلغه إقبال الحسین بعث الحصین بن تمیم التّمیمیّ- و کان علی شرطه- فأمره أن ینزل القادسیّة، و أن یضع المسالح، فینظم ما بین القطقطانة إلی خفّان، و قدّم «1» الحرّ بن یزید بین یدیه فی هذه الألف من القادسیّة، فیستقبل حسینا. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 401- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 391
قال أبو مخنف فی حدیثه خاصّة عن رجاله: إنّ عبید اللّه بن زیاد وجّه الحرّ بن یزید
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «یقدّم»].
(2)- هلال بن یساف گوید: «ابن زیاد گفته بود، از واقصه تا راه شام و تا راه بصره را ببندند و نگذارند کسی بیاید و کسی برود.»
ابن ابی بحریه مرادی با دو تن دیگر، و عمرو بن حجّاج و معن بن سلمی نیز پیش حسین رفتند. (1)
راوی گوید: «من این هردو را دیدم.»
یونس بن ابی اسحاق سبیعی گوید: «وقتی عبید اللّه خبر یافت که حسین از مکّه به کوفه می‌آید، حصین بن نمیر، سالار نگهبانان را فرستاد که در قادسیه جای گرفت و از قادسیه تا خفّان، و هم از قادسیّه تا قطقطانه و تا لعلع سواران نهاد و مردم گفتند: اینک حسین آهنگ عراق دارد.»
(1). [صحیح: «بسوی [جنگ] با حسین خارج شدند»].
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2978، 2979، 2981
گوید: حر بن یزید از قادسیه سوی حسین آمده بود، که وقتی عبید اللّه بن زیاد از آمدن حسین خبر یافت، حصین بن نمیر تمیمی، سالار نگهبانان را فرستاد و گفت که در قادسیه جای گیرد و همه‌جا از قطقطانه تا خفّان دیده‌بان نهد و حر بن یزید با این هزار سوار از قادسیّه به مقابله حسین آمده بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2990
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 335
لیأخذ الطّریق علی الحسین علیه السّلام. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 73
و أرسل الحرّ بن یزید الحنظلیّ [الیربوعیّ] فی خیل.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 148
قال: و بلغ عبید اللّه بن زیاد (لعنه اللّه) الخبر، و أنّ الحسین علیه السّلام قد نزل الرّهیمیّة «2» (الرّهمیّة ظ)، فأنزل «3» إلیه الحرّ بن یزید فی ألف فارس.
قال الحرّ: فلمّا خرجت من منزلی، متوجّها نحو الحسین علیه السّلام، نودیت ثلاثا: یا حرّ أبشر بالجنّة، فالتفتّ، فلم أر أحدا، فقلت: ثکلت الحرّ أمّه، یخرج إلی قتال ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و یبشّر بالجنّة؟! «4» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 154- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 314؛ البحرانی، العوالم، 17/ 163؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 248
و لمّا بلغ عبید اللّه بن زیاد إقبال الحسین «5» علیه السّلام من مکّة «6» إلی الکوفة «6» بعث الحصین بن نمیر «7» صاحب شرطه «8» حتّی نزل القادسیّة، «9» و نظم الخیل ما بین القادسیّة إلی خفّان و ما
__________________________________________________
(1)- ابو مخنف گوید: از آن سو عبید اللّه بن زیاد حرّ بن یزید را روانه کرده بود که سر راه حسین علیه السّلام را بگیرد.
رسولی محلّاتی، ترجمة مقاتل الطّالبیّین،/ 110
(2)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «الرّهیمة»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «فأسری»].
(4)- خبر به عبید اللّه رسید که حسین علیه السّلام در رهیمیّه فرود آمده، حر بن یزید را با هزار سوار جلو او فرستاد.
حر گفت: «چون از منزل برآمدم که برابر حسین علیه السّلام روم، سه بار ندایی شنیدم که: «ای حر! مژده بهشت گیر.» برگشتم، کسی را ندیدم. گفتم: مادر به عزای حر نشیند! به جنگ زاده پیغمبر می‌رود، چگونه مژده بهشت دارد.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 154
(5)- [و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «و کان ابن زیاد لمّا بلغه مسیر الحسین ...»، و فی بحر العلوم:
«و کان ابن زیاد لمّا بلغه خروج الحسین ...»].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار و بحر العلوم].
(7)- [فی نفس المهموم و أعیان الشّیعة: «تمیم»، و فی بحر العلوم: «نمیر التّمیمیّ»].
(8)- [فی روضة الواعظین: «الشّرطة» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «شرطته»].
(9) (9*) [لم یرد فی روضة الواعظین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 336
بین القادسیّة إلی القطقطانیّة «1»، «2» و قال للنّاس «3»: هذا الحسین یرید العراق «2». (9*)
«4» و کان عبید اللّه بن زیاد «5» أمر، فأخذ «5» ما بین واقصة «6» إلی طریق الشّام إلی طریق «7» البصرة، فلا یدعون أحدا یلج و لا أحدا یخرج. «8»
المفید، الإرشاد، 2/ 71، 73- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 369، 371؛ البحرانی، العوالم، 17/ 219، 221؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 240- 241، 242؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 247، 249؛ القمی، نفس المهموم،/ 174- 175، 179؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 35، 36؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 179، 182؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 152؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 262؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594، لواعج الأشجان،/ 79، 81؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 58
و کان مجی‌ء الحرّ بن یزید من القادسیّة، و کان عبید اللّه بن زیاد بعث الحصین بن نمیر «9» و أمره أن ینزل القادسیّة، و تقدّم «10» الحرّ بین یدیه فی ألف فارس یستقبل بهم
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و إلی جبل لعلع»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی بحر العلوم].
(3)- [فی ط مؤسّسة آل البیت و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «النّاس» و هو صحیح].
(4)- [إلی هنا حکاه فی المعالی و من هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(5) (5- 5) [بحر العلوم: «قد وضع المسالح و المراصد، و أخذ الحدود»].
(6)- [الأسرار: «حافضته»].
(7)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(8)- و چون خبر رهسپار شدن حسین علیه السّلام از مکّه به سوی کوفه به عبید اللّه بن زیاد رسید، حصین بن نمیر، رئیس سربازان و نگهبانان خود را به قادسیه (که در پانزده فرسنگی کوفه است) فرستاد، و او لشکر و نگهبانی میان قادسیّه و خفّان (که بالاتر از قادسیه است) از یک سو، و میان قادسیّه و قطقطانیّه (که نزدیکی کوفه است) از سوی دیگر بگمارد (و همه این مسیر را کنترل کرد و تحت نظر گرفت) و به مردم گفت: «این حسین است که می‌خواهد به عراق بیاید (مراقب باشید).»
از آن سو عبید اللّه بن زیاد دستور داد راه واقصه (که نام جایی است در راه مکّه) تا شام و تا راه بصره، همه را ببندند و نگذارند کسی از این راهها بیرون رود، یا درآید.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 71، 73
(9)- [فی نفس المهموم و أعیان الشّیعة: «الحصین بن تمیم»].
(10)- [فی الأسرار و نفس المهموم و أعیان الشّیعة: «یقدّم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 337
حسینا. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 80- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 376؛ البحرانی، العوالم، 17/ 226- 227؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 248- 249؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 251؛ القمی، نفس المهموم،/ 188؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 63؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 596، لواعج الأشجان،/ 90
فکان سبب تقدّم الحرّ فی ألف رجل، أنّ عبید اللّه بن زیاد بعث الحصین بن تمیم، و کان علی شرطه، علی أن ینزل القادسیّة، و ینظّم ما بین القطقطانیّة و خفّان بالمسالح. فقدّم الحرّ هذا بین یدیه فی ألف رجل، یستقبل الحسین، و یکون معه یسایره، و یحفظه إلی أن یرد علیه الخبر.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 59
و بعث ابن زیاد الحرّ بن یزید فی ألف فارس إلی الحسین علیه السّلام.
الفتّال، روضة الواعظین،/ 153
و لمّا بلغ عبید اللّه بن زیاد إقبال الحسین علیه السّلام إلی الکوفة، بعث الحصین بن نمیر صاحب شرطته، حتّی نزل القادسیّة.
و کان مجی‌ء الحرّ بن یزید من القادسیّة، فقدّم الحصین بن نمیر فی ألف فارس.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 230، 232
قال: و لمّا وصل کتاب یزید إلی ابن زیاد أن یأخذ علی الحسین بالمراصد، و المسالح، و الثّغور، أنفذ ابن زیاد الحصین بن نمیر التّمیمیّ، و کان علی شرطته أن ینزل القادسیّة، و ینظم المسالح ما بین القطقطانیّة إلی خفّان.
و کان مجی‌ء الحرّ بن یزید من القادسیّة، و کان عبید اللّه بن زیاد بعث الحصین بن نمیر،
__________________________________________________
(1)- و حر بن یزید از قادسیّه می‌آمد و عبید اللّه بن زیاد، حصین بن نمیر را فرستاده بود و به او دستور داده بود به قادسیّه فرود آید و حر بن یزید را از پیش روی خود با هزار سوار به سر راه حسین بفرستد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 80
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 338
و أمره أن ینزل القادسیّة، و یقدّم الحرّ بین یدیه فی ألف فارس یستقبل بهم الحسین.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 228، 230
و تقدّم إلی الحرّ بن یزید الرّیاحیّ أن یتقدّم بین یدی الحصین فی ألف فارس.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 228
و لمّا بلغ ابن زیاد مسیر الحسین من مکّة، بعث الحصین بن نمیر التّمیمیّ صاحب شرطته، فنزل القادسیّة، و نظم الخیل ما بین القادسیّة إلی خفّان «1»، و ما بین القادسیّة إلی القطقطانة، و إلی جبل لعلع. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 277- عنه: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 412
و کان مجی‌ء القوم [الحرّ] من القادسیّة، أرسلهم الحصین بن نمیر التّمیمیّ فی هذه الألف، یستقبل الحسین. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 279
فلمّا بلغ عبید اللّه إقبال الحسین علیه السّلام من مکّة إلی الکوفة، بعث حصین بن تمیم- صاحب شرطته- حتّی نزل القادسیّة، و نظّم الخیل ما بین القادسیّة إلی الخفّان، و ما بین القطقطانة إلی القادسیّة إلی القلع.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 21
و أمّا عبید اللّه بن زیاد، فإنّه أرسل الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، و معه ألف فارس، فکان الحرّ یسایر الحسین، و لا تعرّض له.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 24
و رویت بإسنادی أنّه قال للحسین علیه السّلام: لمّا وجّهنی عبید اللّه إلیک خرجت من القصر، فنودیت من خلفی: أبشر یا حرّ بخیر. فالتفتّ، فلم أر أحدا، فقلت: و اللّه ما هذه
__________________________________________________
(1)- خفّان: موضع فوق القادسیّة، و هو ما بعده مواضع بین الکوفة و مکّة.
(2)- چون خبر قصد حسین و خروج او از مکّه به ابن زیاد رسید، حصین بن نمیر تمیمی را که رئیس شرطه او بود، روانه کرد (با عدّه). او هم به قادسیّه رسید و صفوف سواران را مرتّب و منظّم نمود و میان خفّان (محل) و قادسیّه تا قطقطانه و کوه لعل مستقر گردید.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 141
(3)- حر با سواران خود از قادسیّه آمده بود که حصین بن نمیر تمیمی را با عدّه هزار سوار او را به طرف حسین فرستاده بود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 339
بشارة و أنا أسیر إلی الحسین، و ما «1» أحدّث نفسی باتّباعک، فقال علیه السّلام: لقد أصبت أجرا و خیرا. «2»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 31- عنه: المجلسی، 45/ 15؛ البحرانی، العوالم، 17/ 258؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 136
و کان مسیر الحرّ و من معه من القادسیّة من قبل الحصین بن نمیر التّمیمیّ.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 416
و أمّا ابن زیاد، فجمع المقاتلة، و أمر لهم بالعطاء.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 345
فبعث عبید اللّه بن زیاد ابن أبیه خیلا، و أمّر علیهم أمیرا سمّوه من أولاد بعض الصّحابة أکره ذکره «3». «4»
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 132
و بعث ابن زیاد- لعنه اللّه- إلی الحصین بن النّمیر- لعنه اللّه- فی أربعة آلاف فارس، فنزل القادسیّة قریبا من القطقطانیّة.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 41
قال أبو مخنف: أرسل الحصین و أمرّه علی أربعة آلاف فارس، فنزل القادسیّة قریب من القطقطانیّة، و بعث الحرّ مقدّمة فی ألف فارس. «5»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 247
__________________________________________________
(1)- [اللّواعج: «ما کنت»].
(2)- و امر کرد که جمله راهها را فرو گرفتند تا کسی از کوفه خبر به حسین علیه السّلام نبرد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 275
(3)- و هو عمر بن سعد.
(4)- و عبید اللّه بن زیاد چون از آمدن حسین واقف شد، حرّ بن [یزید] ریاحی را با هزار مرد بفرستاد و وصیّت کرد که حسین را نگذارند که بازگردد تا آن‌گاه که عبید اللّه بن زیاد او را اجازت دهد.
هندو شاه، تجارت السّلف،/ 68
ارباب اخبار آورده‌اند که چون عبید اللّه بن زیاد از توجّه امام حسین رضی اللّه عنه به جانب کوفه خبر یافت، حصین بن نمیر را با جمعی کثیر به قادسیّه فرستاد تا به ضبط شوارع قیام نماید و حصین، حر بن یزید ریاحی را با هزار سوار به بادیه ارسال داشت که به هر کیفیت که تواند امام حسین را به کوفه رساند.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 47
(5)- چون ابن زیاد را آگهی بردند که حسین علیه السّلام به جانب کوفه کوچ می‌دهد، حصین بن نمیر را که
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 340
فخرج [الحرّ] فی ألف فارس، و لمّا خرج من القصر، نودی من خلفه: أبشر یا حرّ الجنّة. فالتفت، فلم یر أحدا. فقال فی نفسه: و اللّه ما هذه بشارة؟ و أنا أسیر إلی حرب الحسین علیه السّلام
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 363
و کان ابن زیاد أمره [الحصین] أن ینظم الخیل ما بین القادسیّة إلی خفّان، و منها إلی القطقطانة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 219
__________________________________________________
- صاحب شرطه بود، با لشکری رزم آزمای به جانب قادسیه روان داشت و حصین بن نمیر ما بین قادسیه و خفان را جماعتی از لشکریان بازداشت و گروهی را به قادسیه تا قطقطانه و ارض طف بگماشت و فرمان داد که بی‌جواز او احدی در این حدود مرور نکند و مجتازان بی‌آگهی او عبور ندهند.
اما ابن زیاد جماعتی از سپاهیان را فرمان داد تا ما بین واقصه و راه شام و طریق بصره را نگران باشند و دست در دست دهند و راه شد آمد را فرو بندند؛ تا احدی بیرون نتواند شد و به درون نتواند آمد.
در امالی سند به حر بن یزید منتهی می‌شود که می‌فرماید: «چون حسین علیه السّلام به منزل رهیمه رسید، من برحسب حکم ابن زیاد عزیمت درست کردم که با لشکر خود آهنگ او کنم، ناگاه ندائی گوشزد من شد که:
«یا حر! أبشر بالجنّة.»
به هرجا نگریستم، گوینده را ندیدم. گفتم: «ای حر! مادر بر تو بگرید! به جنگ پسر رسول خدای می‌روی و بشارت بهشت می‌شنوی!»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 136- 137، 140- 141، 154
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 341

الإمام علیه السّلام یلتقی بالأعراب‌

و أقبل الحسین و هو لا یشعر بشی‌ء حتّی لقی الأعراب، فسألهم، فقالوا: و اللّه ما ندری غیر أنّا لا نقدر علی أن نخرج أو نلج. فانطلق یسیر نحو الشّام إلی یزید.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 423، أنساب الأشراف، 3/ 225
فأقبل الحسین و لا یشعر بشی‌ء حتّی لقی الأعراب، فسألهم، فقالوا: لا و اللّه ما ندری، غیر أنّا لا نستطیع أن نلج و لا نخرج. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 392
و أقبل الحسین علیه السّلام «2» لا یشعر بشی‌ء حتّی لقی الأعراب، فسألهم «3»، فقالوا: «4» لا و اللّه «4» ما ندری، غیر أنّا لا نستطیع أن نلج و لا نخرج. «5» فسار تلقاء وجهه «5». «6»
المفید، الإرشاد، 2/ 73- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 371؛ البحرانی، العوالم، 17/ 221؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 242- 243؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 249؛ القمی، نفس المهموم،/ 179؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 182؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 152- 153؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 264؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594، لواعج الأشجان،/ 87؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 36؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 58
و أقبل الحسین و لا یشعر بشی‌ء حتّی أتی الأعراب، فسألهم عن النّاس، فقالوا: و اللّه
__________________________________________________
(1)- حسین بیامد و از چیزی خبر نداشت تا بدویان را دید و از آنها پرسش کرد که گفتند: «نه! به خدا چیزی نمی‌دانیم جز این‌که نمی‌توانیم داخل یا خارج شویم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2978
(2)- [زاد فی الأسرار: «و هو»].
(3)- [زاد فی بحر العلوم: «عن خبر الکوفة»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی بحر العلوم].
(5) (5- 5) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6)- و حسین علیه السّلام به راه خویش می‌رفت و خبر از جایی نداشت تا به عربها برخورد. از ایشان پرسید: «چه خبر؟» گفتند: «نه، به خدا ما خبری نداریم جز این‌که (راهها را بر ما بسته‌اند). نه می‌توانیم بیرون رویم و نه به جایی درآییم.» پس حضرت به راه خود ادامه داد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 73
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 342
لا ندری، غیر أنّک لا تستطیع أن تلج و لا تخرج. «1»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 170
__________________________________________________
(1)- و از آن سوی حسین علیه السّلام طی طریق می‌فرمود. گاهی که در بعضی از قبایل عرب عبور داد، از حوادث حدثان پرسشی کرد، عرض کردند: «ما هیچ ندانیم جز این‌که از این‌جا احدی بیرون شدن و درون آمدن نتواند.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 141
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 343

استشهاد عبد اللّه بن یقطر

و قتل عبد اللّه بن یقطر، رضیع الحسین بن علیّ بالکوفة، رمی به من فوق القصر فتکسّر، فقام إلیه عبد الملک بن عمیر اللّخمیّ فقتله، و احتزّ رأسه.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا- س «1»- ع 2/ 152- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 172
و أتی [عبید اللّه] تلک اللّیلة [لیلة نزول عبید اللّه الکوفة] برسول الحسین بن علیّ، قد کان أرسله إلی مسلم بن عقیل، یقال له: عبد اللّه بن یقطر، فقتله. «1»
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 65- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 380؛ مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 27/ 58- 59
فأخذه الحصین بن تمیم و بعث به إلی ابن زیاد، فأمر أن یعلی به القصر، لیلعن الحسین، و ینسبه و أباه إلی الکذب. فلمّا علا القصر، قال: إنّی رسول الحسین ابن بنت رسول اللّه إلیکم لتنصروه، و توازروه علی ابن مرجانة، و ابن سمیّة/ 482/ أو 241/ أ/ الدّعیّ و ابن الدّعیّ لعنه اللّه. فأمر به، فألقی من فوق القصر إلی الأرض، فتکسّرت عظامه، و بقی به رمق، فأتاه رجل، فذبحه، فقیل له: ویحک ما صنعت؟ فقال: أحببت أن أریحه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 379، أنساب الأشراف، 3/ 168- 169- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 380- 381
فتلقّاه خیل الحصین بن تمیم بالقادسیّة، فسرّح به إلی عبید اللّه بن زیاد «2»، فقال: اصعد فوق القصر، فالعن الکذّاب ابن الکذّاب، ثمّ انزل حتّی أری فیک رأیی! قال: فصعد، فلمّا أشرف علی النّاس، قال: أیّها النّاس! إنّی رسول الحسین ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم «3» لتنصروه، و توازروه علی ابن مرجانة ابن سمیّة الدّعیّ. فأمر به عبید اللّه، فألقی من فوق
__________________________________________________
(1)- [و ابن سعد و ابن أعثم و ابن شهرآشوب و الذّهبیّ أرّخوا استشهاده بأنّه وقع و مسلم علیه السّلام بعد لم یستشهد].
(2)- [و فی نهایة الإرب مکانه: «فأخذه الحصین بالقادسیّة، فبعث به إلی ابن زیاد ..»].
(3)- [أضاف فی نهایة الإرب: «إلیکم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 344
القصر إلی الأرض، فکسرت «1» عظامه، و بقی به رمق، فأتاه رجل یقال له عبد الملک بن عمیر اللّخمیّ، فذبحه، فلمّا عیب ذلک علیه قال: إنّما أردت أن أریحه. «2»
قال هشام: حدّثنا أبو بکر بن عیاش عمّن أخبره، قال: و اللّه ما هو عبد الملک بن عمیر الّذی قام إلیه، فذبحه، و لکنّه قام إلیه رجل جعد طوال یشبه عبد الملک بن عمیر.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 398- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 385؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 415
و قتل عبد اللّه بن بقطر رضیع الحسین بن علیّ. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 469
قال: فبینا «4» عبید اللّه بن زیاد «5» من هؤلاء القوم [الّذین أراد أن یبعثهم للإتیان بهانئ] فی محاورة «5»، إذ دخل علیه رجل من أصحابه، یقال له: عبد اللّه بن یربوع التّمیمیّ. فقال:
أصلح اللّه الأمیر! هاهنا خبر. فقال له [ابن] زیاد: و ما ذاک؟ قال: کنت خارج الکوفة «6» أجول علی فرسی «7» و أقلبه «7» إذ نظرت إلی رجل قد خرج من الکوفة مسرعا
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «فتکسّرت»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات و مثله فی نهایة الإرب].
(3)- سواران حصین بن نمیر در قادسیّه او را گرفتند و پیش عبید اللّه بن زیاد فرستادند که بدو گفت:
«بالای قصر برو و دروغگو پسر دروغگو را لعنت گوی، آن‌گاه فرود آی تا در کار تو بنگرم.»
گوید: پس او بالا رفت و چون به مردم نمودار شد، گفت: «ای مردم! من فرستاده حسین پسر فاطمه، دختر پیمبر خدایم که او را یاری دهید و بر ضدّ پسر مرجانه، پسر سمیّه معروفه از او پشتیبانی کنید.»
گوید: عبید اللّه بگفت تا وی را از بالای قصر به زیر انداختند که استخوانش درهم شکست. هنوز رمقی داشت، یکی به نام عبد الملک بن عمیر لخمی سوی وی آمد و سرش را برید و چون این کار را بر او عیب گرفتند، گفت: «می‌خواستم راحتش کنم.»
ابو بکر بن عیاش به نقل از مطلعی گوید: «به خدا عبد الملک بن عمیر نبود که عبد اللّه را سر برید. یکی بود پیچیده موی دراز قد، همانند عبد الملک بن عمیر.»
عبد اللّه بن بقطر، همشیر حسین نیز کشته شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2986- 2987، 3084
(4)- فی د: فبینما.
(5) (5- 5) فی د: فی محاورة مع القوم.
(6)- سقط من د.
(7- 7) لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 345
یرید البادیة، فأنکرته، ثمّ لحقته و سألته عن حاله و أمره، فذکر أنّه من أهل المدینة؛ ثمّ نزلت عن فرسی، ففتشته، فأصبت معه هذا الکتاب. قال: فأخذ عبید اللّه بن زیاد الکتاب، ففضّه، و قرأه، و إذا فیه مکتوب:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ، أمّا بعد، فإنّی أخبرک أنّه قد بایعک من أهل الکوفة نیف و عشرون ألفا، فإذا بلغک کتابی هذا، فالعجل، العجل، فإنّ النّاس کلّهم معک، و لیس لهم فی یزید بن معاویة رأی و لا هوی، و السّلام». قال: فقال ابن زیاد: أین هذا الرّجل الّذی أصبت معه هذا الکتاب؟ قال: بالباب. فقال: ائتونی به.
فلمّا دخل، و وقف بین یدی [ابن- «1»] زیاد فقال له: من أنت؟ قال: أنا مولی لبنی هاشم. قال: فما اسمک؟ قال: اسمی عبد اللّه بن یقطر «2». قال: من دفع إلیک هذا الکتاب؟
قال: دفعته إلی امرأة لا أعرفها. قال: فضحک عبید اللّه بن زیاد و قال: أخبرنی واحدة من ثنتین: إمّا أن تخبرنی من دفع إلیک هذا الکتاب، فتنجو من یدی، و إمّا أن تقتل. فقال:
أمّا الکتاب، فإنّی لا أخبرک من دفعه إلیّ، و أمّا القتل، فإنّی لا أکرهه، فإنّی لا أعلم قتیلا «3» عند اللّه أعظم ممّن «4» یقتله مثلک. قال: فأمر عبید اللّه بن زیاد بضرب [عنقه، فضربت- «5»] رقبته صبرا- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 76- 78
و قبض علی عبد اللّه بن بقطر «6» رضیع الحسین بن علیّ بن أبی طالب فی ذلک الیوم، و قیل: حمل إلی الکوفة، ثمّ رمی به من فوق القصر، أو قید، فانکسرت رجله، فقام إلیه رجل من أهل الکوفة، و ضرب عنقه.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 310، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558- 559
__________________________________________________
(1)- من د.
(2)- [فی المطبوع: «یقطین»].
(3)- من د، و فی الأصل و بر: قتیل.
(4)- فی د: من قتیل.
(5)- من د.
(6)- من الطّبریّ، و فی الأصل: مقسط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 346
فبینا عبید اللّه مع القوم فی هذه المحاورة [الّذین أراد أن یبعثهم للإتیان بهانئ] إذ دخل رجل من أصحابه یقال له: مالک بن یربوع التّمیمیّ، فقال: أصلح اللّه الأمیر، هاهنا خبر.
فقال ابن زیاد: ما ذاک؟ قال: کنت خارج الکوفة، أجول علی فرسی، إذ نظرت رجلا خرج من الکوفة مسرعا یرید البادیة، فأنکرته، ثمّ إنّی لحقته، و سألته عن حاله؛ فذکر أنّه من المدینة، فنزلت عن فرسی، و فتّشته، فأصبت معه هذا الکتاب. فأخذه ابن زیاد، فإذا منه مکتوب:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ، أمّا بعد، فإنّی أخبرک أنّه قد بایعک من أهل الکوفة ما ینیف علی عشرین ألفا، فإذا أتاک کتابی هذا، فالعجل، العجل، فإنّ النّاس کلّهم معک، و لیس لهم فی یزید بن معاویة هوی و لا رأی، و السّلام.
فقال ابن زیاد: أین هذا الرّجل الّذی أصبت معه الکتاب؟ قال: هو بالباب. قال:
آتونی به. فأدخل، فلمّا وقف بین یدی ابن زیاد، قال له: من أنت؟ قال: مولی لبنی هاشم. قال: ما اسمک؟ قال: عبد اللّه بن یقطر. قال: من دفع إلیک هذا الکتاب؟ قال:
امرأة لا أعرفها. فضحک ابن زیاد، قال: اختر واحدة من اثنتین: إمّا أن تخبرنی من دفع إلیک هذا الکتاب، أو تقتل. فقال: أمّا الکتاب، فإنّی لا أخبرک من دفعه إلیّ، و أمّا القتل، فإنّی لا أکرهه، لأنّی لا أعلم قتیلا عند اللّه أعظم أجرا من قتیل یقتله مثلک. فأمر ابن زیاد، فضرب عنقه صبرا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 203- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 381
فأخذه [عبد اللّه بن یقطر] الحصین، و أنفذه إلی ابن زیاد، فقال له ابن زیاد: اصعد المنبر، فالعن الحسین، و أباه. فصعد المنبر، و دعا للحسین، و لعن یزید بن معاویة، و عبید اللّه بن زیاد، و أبویهما. فرمی به من فوق القصر، فجعل یضطرب و به رمق، فقام إلیه عبد الملک ابن عمیر اللّخمیّ، فذبحه، و لیم عبد الملک، فاعتذر إنّه أراد أن یریحه ممّا فیه من العذاب.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 228
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 347
فلمّا دخل القصر، أتاه مالک بن یربوع التّمیمیّ بکتاب، أخذه من یدی عبد اللّه بن یقطر، فإذا فیه: للحسین بن علیّ، أمّا بعد، فإنّی أخبرک أنّه قد بایعک من أهل الکوفة کذا، فإذا أتاک کتابی هذا، فالعجل، العجل، فإنّ النّاس «1» معک، و لیس لهم فی یزید رأی و لا هوی.
فأمر ابن زیاد بقتله.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 92- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 343؛ البحرانی، العوالم، 17/ 192- 193
فأخذته خیل الحصین، فسیّره من القادسیّة إلی ابن زیاد، فقال له: اصعد فوق القصر، و العن الکذّاب ابن الکذّاب، ثمّ انزل حتّی أری فیک رأیی.
فصعد، فأعلم النّاس بقدوم الحسین، و لعن ابن زیاد، و أباه؛ فألقاه من القصر، فتکسّرت عظامه، و بقی به رمق، فأتاه «2» رجل یقال له «2»: عبد الملک بن عمیر اللّخمیّ، فذبحه «3»، «4» فلمّا عیب ذلک علیه، قال: إنّما «4» أردتّ أن أریحه. «5» قال بعضهم: لم یکن الّذی ذبحه عبد الملک بن عمیر، و لکنّه رجل یشبه عبد الملک.
و قتل عبد اللّه بن بقطر رضیع الحسین علیه السّلام. «6»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «النّاس کلّهم»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(3)- [أعیان الشّیعة: «قاضی الکوفة، فذبحه بمدیته»].
(4) (4- 4) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فعیب علیه، فقال:»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(6)- و عبد اللّه را خیل حصین گرفتار و از قادسیّه نزد ابن زیاد روانه کرد.
ابن زیاد هم همین‌که او را دید، گفت: باید از فراز کاخ اعلان کنی و کذّاب بن کذّاب را دشنام دهی و چون فرود آیی، من درباره تو تصمیم خواهم گرفت.
او بالا رفت و به مردم اعلان کرد و خبر قدوم حسین را داد و به ابن زیاد دشنام زیاد بر زبان آورد و پدر وی را هم لعن کرد. او را از بام و قصر انداختند. استخوانهای وی خرد شد. رمقی در او بود که مردی به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 348
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 278- مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 595، لواعج الأشجان،/ 85- 86
و ظفر [ابن زیاد] برسول الحسین و هو عبد اللّه بن بقطر [فی اللّیلة نزوله بالکوفة] (ص 142)، فقتله. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 201
و ممّن قتل مع الحسین بکربلاء: أخوه من الرّضاعة عبد اللّه بن بقطر، و قد قیل: إنّه قتل قبل ذلک حیث بعث معه کتابا إلی أهل الکوفة، فحمل إلی ابن زیاد، فقتله.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 189
فأخذته خیل ابن زیاد من القادسیّة، و أخذوا کتبه، و قتلوه. «1»
__________________________________________________
- او رسید، نام آن مرد عبد الملک بن عمیر لخمی بود که سر او را برید. چون مردم به او اعتراض کردند، گفت: «من می‌خواستم او را آسوده کنم.»
بعضی گفته‌اند: «کسی که سرش را بریده بود، عبد الملک بن عمیر نبود؛ بلکه مردی شبیه عبد الملک بود.»
عبد اللّه بن بقطر، برادر رضاعی حسین هم کشته شد (نه در کربلا، بلکه در کوفه که پیک حسین بود).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 143، 210
(1)- بالجمله، عبد اللّه بن یقطر، مکتوب حسین علیه السّلام را مأخوذ داشت و پست و بلند طریق را درنوشت، چون به قادسیه برسید، دیدبانان حصین بن نمیر او را گرفتند و به دربار او بردند. حصین فرمان داد که: «او را بکاوید تا اگر مکتوبی با او است، مکشوف افتد.» عبد اللّه بن یقطر چون این بشنید، مکتوب حسین علیه السّلام را برآورد و پاره‌پاره کرد و چنان هبا ساخت که کس از آن بهره نتوانست یافت. پس حصین او را دست به گردن بسته (مکتوفا) به نزد عبید اللّه بن زیاد فرستاد.
چون او را به نزد ابن زیاد حاضر ساختند، گفت: «تو چه کسی و این‌جا چه کنی؟»
گفت: «من یک تن از شیعیان امیر المؤمنین علی بن ابی طالب و فرزند او حسینم.»
گفت: «مکتوبی که با تو بود، چرا پاره ساختی؟»
گفت: «از بهر آن‌که تو ندانی در آن‌چه نگاشته‌اند.»
گفت: «مکتوب از که بود و به سوی چه کس حمل می‌دادی؟»
گفت: «مکتوب حسین برای جماعتی از اهل کوفه بود.»
گفت: «آنان کیانند؟»
گفت: «نام ایشان را ندانم.»
ابن زیاد در خشم شد. گفت: «نام ایشان را ببایدت گفت و لعن بر حسین و پدر او علی و برادرش حسن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 349
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 189- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 260
فلمّا کان قریبا من القادسیّة، قبض علیه الحصین بن نمیر مع شرطته، و سرّحوه إلی عبید اللّه بن زیاد، فلمّا مثل بین یدیه، أمر به أن یصعد المنبر، و یلعن الکذّاب ابن الکذّاب- علی حدّ تعبیره-.
فصعد عبد اللّه المنبر و قال: «أیّها النّاس، أنا رسول الحسین ابن فاطمة بنت رسول اللّه إلیکم لتنصروه، و تؤازروه علی ابن مرجانة، و ابن سمیّة الدّعیّ و ابن الدّعی لعنه اللّه».
فأمر به عبید اللّه، فألقی من أعلی القصر، فتکسّرت عظامه، فمات رحمه اللّه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 186- 187
__________________________________________________
- ببایدت فرستاد و اگرنه بفرمایم با شمشیر تنت را إربا إربا از یکدیگر باز کنند.»
گفت: «من اسامی آن جماعت را نگویم؛ لکن بر فراز منبر شوم و چند که تو خواهی، لعن می‌فرستم.» او را رخصت کرد تا بر منبر صعود داد و خدای را ثنا گفت و رسول را درود فرستاد. آن‌گاه بر علی و فرزندان او صلوات متواتر کرد. از پس آن عبید اللّه بن زیاد و پدرش را لعن کرد و بنی امیه را از نخستین تا واپسین، هیچ‌یک را از سب و لعن دست بازنداشت.
این وقت بانگ برآورد که: «ای مردم کوفه! من از جانب حسین به سوی شما رسول آمدم و او را در ارض بطن رمه به جا گذاشتم. اجابت کنید امام خود را.»
ابن زیاد فرمان کرد تا او را از منبر به زیر آوردند و بر فراز بام قصر بردند و از زبر بام مکتوفا به زیر افکندند. استخوانهایش درهم شکست. هنوز او را حشاشه‌ای از جان در تن بود، عبد الملک بن عمیر اللخمی برجست و او را سر برید. همگان گفتند: «این چه نکوهیده کردار بود؟»
گفت: «خواستم تا از زحمت برآساید.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء، 2/ 138- 139
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 350

استشهاد قیس بن مسهر

فأخذه حصین، فوجّه به إلی عبید اللّه- فقال له عبید اللّه: قد قتل اللّه مسلما، فقم فی النّاس، فاشتم الکذّاب ابن الکذّاب.
فصعد قیس المنبر فقال: «أیّها النّاس، إنّی ترکت الحسین بن علیّ بالحاجر، و أنا رسوله إلیکم، و هو یستنصرکم».
فأمر به عبید اللّه، فطرح من فوق القصر، فمات.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 68- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 376
فلمّا صار قیس بن مسهر بالقادسیّة، أخذه الحصین بن تمیم، فبعث به إلی ابن زیاد، فأمره أن یصعد القصر، فیلعن علیّا، و یکذّب الحسین علی القصر، فلمّا رقیه قال: أیّها النّاس! إنّ الحسین بن علیّ خیر خلق اللّه، و قد فارقته بالحاجز، فأجیبوه، و انصروه.
ثمّ لعن زیادا و ابنه، و استغفر اللّه لعلیّ. فأمر ابن زیاد، فرمی به من فوق القصر، فتقطّع، و مات- رحمه اللّه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 378، أنساب الأشراف، 3/ 167
قیس بن مسهر بن خلید بن جندب بن منقذ بن جسر بن نکرة بن الصّیداء، کان مع الحسین بن علیّ علیهما السّلام، و هو کان رسول الحسین إلی أهل الکوفة بکتابه، فأخذه به ابن زیاد، فطرحه من فوق القصر بالکوفة فتقطّع.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 11/ 164- 165
فسار حتّی وافی القادسیّة، فأخذه حصین بن نمیر، و بعث به إلی ابن زیاد، فلمّا أدخل علیه أغلظ لعبید اللّه «1»، فأمر به أن یطرح من أعلی سور القصر إلی الرّحبة، فطرح، فمات. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 245- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 375
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «أغلظ له عبید اللّه»].
(2)- و چون قیس به قادسیّه رسید، حصین بن نمیر او را گرفت و پیش عبید اللّه بن زیاد فرستاد و چون-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 351
قال: فأقبل الحسین بالصّبیان و النّساء معه لا یلوی علی شی‌ء.
و أقبل قیس بن مسهر الصّیداویّ إلی الکوفة بکتاب الحسین، حتّی إذا انتهی إلی القادسیّة، أخذه الحصین بن تمیم، فبعث به إلی عبید اللّه بن زیاد، فقال له عبید اللّه: اصعد إلی القصر «1»، فسبّ الکذّاب ابن الکذّاب.
فصعد، ثمّ قال: أیّها النّاس، إنّ هذا الحسین بن علیّ خیر خلق اللّه؛ ابن فاطمة بنت رسول اللّه، و أنا رسوله إلیکم، و قد فارقته بالحاجر؛ فأجیبوه «2». ثمّ لعن عبید اللّه بن زیاد و أباه، و استغفر لعلیّ بن أبی طالب.
قال: فأمر به عبید اللّه بن زیاد أن یرمی به من فوق القصر، فرمی به، فتقطّع، فمات. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 395- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 375- 376
قال: فمضی قیس إلی الکوفة، و عبید اللّه بن زیاد قد وضع المراصد و المصابیح «4» علی الطّرق، فلیس أحد یقدر أن یجوز إلّا فتش؛ فلمّا تقارب من الکوفة قیس «5» بن مسهر «5»، لقیه «6» عدوّ اللّه یقال له الحصین بن نمیر السّکونیّ، فلمّا نظر إلیه قیس کأنّه اتّقی علی نفسه،
__________________________________________________
- او را پیش ابن زیاد بردند، تندی کرد و ابن زیاد دستور داد او را از بالای بام قصر به میدان افکندند و شهید شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 293
(1)- [العبرات: «اصعد القصر»].
(2)- [لم یرد فی العبرات].
(3)- گوید: حسین روان شد. کودکان و زنان را نیز همراه داشت و همچنان بیامد. قیس بن مسهر صیداوی با نامه حسین سوی کوفه آمد تا به قادسیّه رسید. حصین بن نمیر او را بگرفت و پیش عبید اللّه بن زیاد فرستاد. عبید اللّه بن زیاد گفت: «بالای قصر برو و دروغگو پسر دروغگو را لعن کن.»
گوید: وی بالا رفت و گفت: «ای مردم! اینک حسین بن علی بهترین خلق خدا، پسر فاطمه دختر پیمبر خدا می‌رسد، و من فرستاده او سوی شمایم. در شیب از او جدا شدم. وی را پذیره شوید.»
آن‌گاه عبید اللّه و پدرش را لعنت کرد و برای علی بن ابیطالب آمرزش خواست.
گوید: عبید اللّه بن زیاد بگفت تا او را از فراز قصر به زیر افکنند که بیفکندند و درهم شکست و بمرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2982
(4)- من د، و فی الأصل: المصابح. [و الصّحیح: المسالح]
(5) (5- 5) لیس فی د.
(6)- فی د: ألقاه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 352
فأخرج الکتاب سریعا، فمزّقه عن آخره. «1» قال: و أمر «1» الحصین أصحابه، فأخذوا قیسا «2»، و أخذوا «3» الکتاب ممزّقا، حتّی أتوا به إلی عبید اللّه بن زیاد، فقال له/ عبید اللّه بن زیاد: من أنت؟ قال: أنا رجل من شیعة أمیر المؤمنین الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما).
قال: فلم خرقت «4» الکتاب الّذی کان «5» معک؟ قال: خوفا حتّی لا تعلم ما فیه. قال:
و ممّن کان هذا الکتاب؟ و إلی من کان؟ فقال: کان من الحسین إلی جماعة من أهل الکوفة لا أعرف أسماءهم. قال: فغضب ابن زیاد غضبا عظیما، ثمّ قال: و اللّه لا تفارقنی أبدا أو تدلّنی علی هؤلاء القوم الّذی کتب إلیهم هذا الکتاب، أو تصعد المنبر، فتسبّ الحسین، و أباه، و أخاه، فتنجو من یدی، أو لأقطعنّک. فقال قیس: أمّا هؤلاء «5» القوم، فلا أعرفهم؛ و أمّا لعنة الحسین، و أبیه، و أخیه «6»، فإنّی أفعل.
قال: فأمر به، فأدخل المسجد الأعظم، ثمّ صعد المنبر، و جمع له النّاس لیجتمعوا و یسمعوا «7» اللّعنة، فلمّا علم قیس أنّ النّاس قد اجتمعوا، وثب قائما، فحمد اللّه «8»، و أثنی علیه، ثمّ صلّی علی محمّد و آله، و أکثر التّرحّم علی علیّ، و ولده، ثمّ لعن عبید اللّه بن زیاد، و لعن أباه، و لعن عتاة بنی أمیّة عن آخرهم، ثمّ دعا النّاس إلی نصرة الحسین بن علیّ.
فأخبر بذلک عبید اللّه بن زیاد، فأصعد علی أعلی القصر، ثمّ رمی به علی رأسه، فمات- رحمه اللّه «9».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 145- 147
فأقبل قیس بن مسهر «10» إلی الکوفة «10» بکتاب الحسین علیه السّلام حتّی إذا انتهی إلی القادسیّة،
__________________________________________________
(1) (1- 1) فی د: فأمر.
(2)- فی النّسخ: قیس.
(3)- زید فی د: أصحابه و.
(4)- فی د: خزقت.
(5)- لیس فی د.
(6)- فی النّسخ: و أباه و أخاه.
(7)- فی د: یسمعون.
(8)- وقع فی د مکررا.
(9)- سقط من د.
(10- 10) [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 353
«1» أخذه الحصین بن نمیر، «2» فبعث به إلی عبید اللّه بن زیاد، فقال له عبید اللّه بن زیاد:
اصعد، فسبّ الکذّاب الحسین بن علیّ علیهما السّلام. «3» «4» فصعد قیس، فحمد اللّه، و أثنی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس «2»، إنّ هذا الحسین بن علیّ خیر خلق اللّه، ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أنا رسوله إلیکم، فأجیبوه «5». ثمّ لعن عبید اللّه بن زیاد، و أباه، «6» و استغفر لعلیّ ابن أبی طالب، و صلّی علیه «4»، «7» «8» فأمر عبید اللّه أن یرمی به من فوق القصر، فرموا «9» به، فتقطّع «3» «7». «10»
وروی أنّه وقع إلی الأرض مکتوبا، «6» فتکسّرت عظامه، و بقی به رمق، فجاء «11» رجل یقال له: عبد الملک بن عمیر اللّخمیّ، فذبحه، فقیل له فی ذلک، و عیب علیه، فقال:
أردت أن أریحه. «12»
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی روضة الواعظین].
(2) (2- 2) [لم یذکره فی الأسرار، و حکی بدله عن اللّهوف].
(3) (3- 3) [لم یذکره فی نفس المهموم و حکی بدله عن اللّهوف].
(4) (4- 4) [لم یذکره فی البحار و العوالم و حکی بدله عن اللّهوف].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6- 6) [روضة الواعظین: «فأمر عبید اللّه أن یرمی من فوق القصر، فرمی به»].
(7- 7) [لم یرد فی الأسرار].
(8)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان].
(9)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «فرمی»].
(10)- [وسیلة الدّارین: «فتقطّع جسمه»، و إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین، و من هنا حکاه فی المعالی، 1/ 263].
(11)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و المعالی: «فأتاه»].
(12)- قیس بن مسهر که نامه حضرت را می‌آورد، به سوی کوفه آمد، به قادسیّه رسید. (دیده‌بانان) حصین بن نمیر او را گرفته، به نزد عبید اللّه بن زیاد فرستاد. عبید اللّه به او گفت: ( «دست از تو برندارم تا این که جریان کارت را بگویی. یا) به منبر روی و حسین بن علی دروغگو را ناسزا بگویی.»
قیس به منبر رفت و حمد و ثنای خدای را به‌جا آورد. سپس گفت: «ای گروه مردم! این حسین بن علی، بهترین بندگان خدا، پسر فاطمه دختر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است (که به سوی شما می‌آید) و من فرستاده او به جانب شما بودم. پس او را بپذیرید.»
و عبید اللّه بن زیاد و پدرش را لعنت کرد و برای علی بن ابیطالب از خدا رحمت خواست و بر او درود-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 354
المفید، الإرشاد، 2/ 72- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 370؛ البحرانی، العوالم، 17/ 220- 221؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 242؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 248؛ القمی، نفس المهموم،/ 177، 178؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 36؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 57؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 152
فلمّا انتهی قیس إلی القادسیّة، وجد خیل ابن زیاد منظومة ما بینها و بین الکوفة، فأخذه الحصین بن تمیم، فبعث به إلی ابن زیاد.
فقال له ابن زیاد:
«اصعد القصر، فسبّ الکذّاب ابن الکذّاب».
فصعد قیس بن مسهر القصر، فحمد اللّه، و أثنی علیه، ثمّ قال:
«أیّها النّاس، هذا حسین بن علیّ خیر خلق اللّه، ابن فاطمة بنت رسول اللّه، و أنا رسوله إلیکم، و فارقته بالحاجر، فأجیبوه!».
ثمّ لعن زیادا و ابنه، و استغفر لعلیّ بن أبی طالب، فأمر به عبید اللّه، فرمی به من فوق القصر، فمات.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 57
فأخذه الحصین بن نمیر، و بعث به إلی عبید اللّه بن زیاد، فقال له عبید اللّه بن زیاد:
اصعد و سبّ الکذّاب الحسین بن علیّ.
فصعد، و حمد اللّه، و أثنی علیه، و قال: أیّها النّاس، هذا الحسین بن علیّ، خیر خلق اللّه، ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أنا رسوله إلیکم، فأجیبوه. ثمّ لعن ابن زیاد، فأمر به، فرمی من فوق القصر، فوقع علی الأرض، و انکسرت عظامه، و أتاه رجل، فذبحه، و قال: أردت أن أریحه.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 231
__________________________________________________
- فرستاد. عبید اللّه دستور داد او را از بالای بام قصر به زیر اندازند و چون او را بینداختند، درهم شکسته شده از دنیا رفت. برخی گفته‌اند که دست بسته او را به زمین انداختند. پس استخوانهایش درهم شکست و هنوز رمقی در او بود، مردی که نامش عبد الملک بن عمیر لخمی بود، پیش آمد و سرش را برید.
بدو گفتند: «این چه کار ناشایستی بود کردی؟»
و سرزنشش کردند. گفت: «خواستم آسوده‌اش سازم.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 72
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 355
فمضی قیس بن مسهر یرید الکوفة، و عبید اللّه بن زیاد قد وضع المراصد و المسالح علی الطّرق و الشّوارع، فلیس أحد یقدر أن یجوز، فلمّا قارب قیس الکوفة، لقیه الحصین بن نمیر السّکونیّ، فلمّا نظر إلیه قیس، کأنّه أحسّ بأنّه یقبضه، فأخرج الکتاب سریعا، و مزّقه، و أمر الحصین أصحابه، فأخذوا قیسا، و أخذوا الکتاب ممزّقا حتّی أتی به إلی ابن زیاد، و أخبر بقصّته، فقال له ابن زیاد: من أنت؟ قال: رجل من شیعة أمیر المؤمنین علیّ ابن أبی طالب. فقال: لم خرقت الکتاب الّذی معک؟ قال: خوفا أن تعلم ما فیه. فقال:
ممّن کان هذا الکتاب؟ و إلی من کان؟ قال: من الحسین إلی جماعة من أهل الکوفة لا أعرف أسماءهم. فغضب ابن زیاد و قال: و اللّه لا تفارقنی حتّی تدلّنی علی هؤلاء القوم المکتوب إلیهم، أو تصعد المنبر، فتلعن حسینا، و أباه، و أخاه، فتنجو من یدی، أو لأقطعنّک إربا إربا. فقال قیس: أمّا هؤلاء المکتوب إلیهم فإنّی لا أعرفهم، و أمّا اللّعن فإنّی أفعل.
فأمر عبید اللّه أن یدخل المسجد الأعظم، و یصعد المنبر، و تجمع له النّاس لیلعن، و تسمع النّاس، فأدخل المسجد، و جمع النّاس للاستماع، فأصعد المنبر، و وثب قائما علیه، فحمد اللّه، و أثنی علیه، و صلّی علی محمّد و أهل بیته، و أکثر التّرحّم علی علیّ بن أبی طالب، و ولدیه الحسن، و الحسین (علیهم الصّلاة و السّلام)، و لعن یزید بن معاویة و عتاةبنی أمیّة، و طغاتهم، و أکثر اللّعن علی عبید اللّه بن زیاد، ثمّ دعا إلی نصرة الحسین و حثّ النّاس علیها.
فأخبر ابن زیاد بذلک، فأمر أن یصعد به القصر و یرمی من أعلاه، فأصعد أعلی القصر، ورمی به علی أم رأسه، فاندقت عنقه، و خرج دماغه من أذنیه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 235- 236
فأخذه الحصین بن نمیر فی القادسیّة، و بعث به إلی ابن زیاد، فقال له ابن زیاد: اصعد القصر، فسبّ الکذّاب. فصعد، فأثنی علی اللّه، و علی رسوله، و علی أهل بیته، و لعن زیادا و ابنه.
فرمی به من فوق القصر، فمات.
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 95
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 356
فأخذه عبید اللّه بن زیاد و قال [له]: قم فی النّاس فاشتم الکذّاب بن الکذّاب- یعنی الحسین-.
فصعد قیس المنبر فقال: أیّها النّاس إنّی ترکت الحسین بالحاجر، و أنا رسوله إلیکم لینصرکم.
فأمر به عبید اللّه و طرح من فوق القصر، فمات.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 36
فلمّا انتهی قیس إلی القادسیّة، أخذه الحصین، فبعث به إلی ابن زیاد، فقال له ابن زیاد: اصعد القصر، فسبّ الکذّاب ابن الکذّاب الحسین بن علیّ. فصعد قیس، فحمد اللّه، و أثنی علیه، ثمّ قال: إنّ هذا الحسین بن علیّ خیر خلق اللّه، ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، أنا رسوله إلیکم، و قد فارقته بالحاجر «1»، فأجیبوه. ثمّ لعن ابن زیاد، و أباه، و استغفر لعلیّ.
فأمر به ابن زیاد، فرمی من أعلی «2» القصر، فتقطّع، فمات. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 277- عنه: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 413
فأقبل قیس بن مسهر الصّیداویّ حتّی انتهی إلی القادسیّة، فأخذه حصین بن تمیم (نمیر)، و بعث به إلی عبید اللّه بن زیاد، فأخرج الکتاب، و مزّقه، فلمّا حضر بین یدی عبید اللّه قال: من أنت؟ قال: رجل من شیعة أمیر المؤمنین علیه السّلام. قال: فلما ذا خرقت الکتاب؟ قال: لئلّا تعلم ما فیه. قال: ممّن الکتاب؟ و إلی من؟ قال: من الحسین علیه السّلام إلی قوم من أهل الکوفة لا أعرف أسمائهم. فغضب ابن زیاد، و قال: اصعد، فسبّ الکذّاب
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «بالحاجز»].
(2)- [نهایة الإرب: «فوق»].
(3)- چون قیس به قادسیّه رسید، حصین او را دستگیر کرد و نزد ابن زیاد فرستاد. ابن زیاد به او گفت:
«بالای قصر برو و این کذّاب ابن کذّاب (حسین بن علی) را دشنام بده.»
قیس بر فراز کاخ رفت و پس از حمد و ثنای خداوند گفت: «این حسین بن علی، بهترین خلق خداست.
او فرزند فاطمه، دختر پیغمبر است و من رسول او هستم. من در حاجر از او جدا شدم. شما دعوت او را اجابت کنید.»
بعد از آن، ابن زیاد را دشنام داد و نفرین کرد. ابن زیاد فرمان داد او را از بالای قصر انداختند. پیکرش پاره‌پاره شد و جان سپرد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 141
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 357
ابن الکذّاب الحسین بن علیّ بن أبی طالب. فصعد قیس القصر، فحمد اللّه، و أثنی علیه و قال: أیّها النّاس، إنّ هذا الحسین بن علیّ خیر خلق اللّه، ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و أنا رسوله إلیکم، و قد فارقته الحاجز، فأجیبوه. ثمّ لعن عبید اللّه بن زیاد، و أباه، و استغفر لعلیّ بن أبی طالب، فأمر عبید اللّه، فألقی من فوق القصر، فمات.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 21- 22
فأخذه ابن زیاد و قال: قم فی النّاس، و اشتم الکذّاب ابن الکذّاب- یعنی الحسین- فقام علی المنبر و قال: أیّها النّاس، إنّی ترکت الحسین بالحاجر، و أنا رسوله إلیکم، لتنصروه، فلعن اللّه الکذّاب ابن الکذّاب ابن زیاد. فطرح من القصر، فمات «1».
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 140
فلمّا «2» قارب [قیس] دخول الکوفة «2»، اعترضه الحصین بن نمیر «3» «4»- صاحب عبید اللّه ابن زیاد- لعنه اللّه- «4» لیفتّشه، فأخرج قیس الکتابة «5» و مزّقه «6»، فحمله الحصین بن نمیر إلی عبید اللّه بن زیاد، فلمّا مثّل بین یدیه، قال له: من أنت؟ قال: أنا رجل من شیعة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و ابنه. قال: فلماذا خرّقت الکتاب؟ قال: لئلّا تعلم ما فیه. قال: و ممّن الکتاب؟ و إلی من؟ قال: من الحسین علیه السّلام إلی جماعة من أهل الکوفة لا أعرف أسماءهم. فغضب ابن زیاد، و قال: و اللّه لا تفارقنی حتّی تخبرنی بأسماء هؤلاء القوم، أو تصعد المنبر، فتلعن «7» الحسین بن علیّ، و أباه، و أخاه، «8» و إلّا قطّعتک إربا إربا «8».
__________________________________________________
(1)- چون او به قادسیّه رسید، حصین بن نمیر با لشکر آن‌جا بود، راه نگاه می‌داشت. او را بگرفت و به کوفه فرستاد. عبید اللّه زیاد او را شهید کرد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 276- 277
(2) (2- 2) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «انتهی قیس إلی القادسیّة»].
(3)- [فی أعیان الشّیعة: «الحصین بن تمیم»، و فی بحر العلوم: «الحصین بن نمیر التّمیمیّ»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان و أعیان الشّیعة و اللّواعج، و فی بحر العلوم: «مع شرطته، فقبض علیه»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج و المعالی و مثیر الأحزان و بحر العلوم و العبرات: «الکتاب»].
(6)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «خرّقه»].
(7)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «فتسبّ»].
(8- 8) [لم یرد فی بحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 358
فقال قیس: أمّا القوم! فلا أخبرک بأسمائهم، و أمّا لعن «1» «2» الحسین علیه السّلام، و أبیه، و أخیه «2»، فأفعل. «3»
فصعد المنبر، فحمد اللّه، و أثنی علیه، و صلّی علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و أکثر من التّرحّم علی علیّ، «4» و الحسن، و الحسین «4» (صلوات اللّه علیهم)، ثمّ لعن عبید اللّه بن زیاد، و أباه، و لعن عتاة بنی أمیّة عن آخرهم «5».
«6» ثمّ قال: أیّها النّاس، «7» أنا رسول الحسین علیه السّلام إلیکم، و قد خلّفته بموضع کذا، فأجیبوه «6». «8» فأخبر ابن زیاد بذلک، فأمر بإلقائه من أعالی القصر، فألقی من هناک «7»، فمات. «9»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «لعنة»، و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «سبّ»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(3)- [أضاف فی أعیان الشّیعة: «و کان قصده أن یبلغ رسالة الحسین علیه السّلام إلی أهل الکوفة». و فی اللّواعج:
«و فی روایة: أنّه قال له: اصعد المنبر، فسبّ الکذّاب ابن الکذّاب الحسین بن علیّ»].
(4) (4- 4) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «و ولده». و فی الأسرار: «و ولدیه»].
(5)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار].
(7- 7) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «إنّ هذا الحسین بن علیّ، خیر خلق اللّه، ابن فاطمة بنت رسول اللّه، و أنا رسوله إلیکم، و قد خلّفته بالحاجز (بالحاجر)، فأجیبوه. فأمر به ابن زیاد، فرمی من أعلی القصر، (و هو حیّ، فتکسّرت عظامه) و تقطّع»].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان و العبرات].
(9)- قیس که به نزدیک دروازه کوفه رسید، حصین بن نمیر که از نزدیکان عبید اللّه بود، راه بر او بگرفت تا او را تفتیش کند. قیس که خود را در خطر دید، نامه را بیرون آورد و پاره‌پاره کرد. حصین او را با خود به نزد عبید اللّه بن زیاد برد؛ چون در برابر او ایستاد، ابن زیاد به او گفت: «کیستی؟»
گفت: «مردی از شیعیان امیر المؤمنین و فرزندش.»
گفت: «نامه را چرا پاره کردی؟»
گفت: «تا تو از مضمونش آگاه نگردی.»
گفت: «نامه از که بود و به که بود؟»
گفت: «از حسین بود به جمعی از اهل کوفه که نامهایشان را نمی‌دانم.»
ابن زیاد را خشم گرفت و گفت: به خدا قسم دست از تو برندارم تا آن‌که نام این افراد را بگویی و یا آن‌که بر منبر شوی و حسین بن علی صلّی اللّه علیه و اله و پدر و برادرش را لعن کنی؛ وگرنه تو را قطعه‌قطعه خواهم کرد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 359
ابن طاووس، اللّهوف،/ 75- 77- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 370؛ البحرانی، العوالم، 17/ 220؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 241- 242؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 248؛ القمی، نفس المهموم،/ 177- 178؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 263؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 35- 36؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 179- 180؛ المحمودی، العبرات، 1/ 375؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594، لواعج الأشجان،/ 79- 80
قال: و أقبل قیس بن مسهر الصّیداویّ بکتاب الحسین إلی الکوفة، حتّی إذا انتهی إلی القادسیّة، أخذه الحصین بن نمیر، فبعث به إلی عبید اللّه بن زیاد، فقال له ابن زیاد: اصعد إلی أعلا القصر، فسبّ الکذّاب ابن الکذّاب علیّ بن أبی طالب، و ابنه الحسین.
فصعد، فحمد اللّه، و أثنی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس! إنّ هذا الحسین بن علیّ خیر خلق اللّه، و هو ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، و أنا رسوله إلیکم، و قد فارقته بالحاجر من بطن ذی الرّمّة، فأجیبوه، و اسمعوا له، و أطیعوا. ثمّ لعن عبید اللّه بن زیاد و أباه، و استغفر لعلیّ و الحسین. فأمر به ابن زیاد، فألقی من رأس القصر، فتقطّع. و یقال: بل تکسّرت عظامه، و بقی فیه بقیّة رمق، فقام إلیه عبد الملک بن عمیر البجلیّ، فذبحه، و قال:
إنّما أردت إراحته من الألم. و قیل: إنّه رجل یشبه عبد الملک بن عمیر، و لیس به.
و فی روایة: إنّ الّذی قدم بکتاب الحسین إنّما هو عبد اللّه بن بقطر أخو الحسین من الرّضاعة، فألقی من أعلی القصر. و اللّه أعلم. «1»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 168
__________________________________________________
- قیس گفت: «امّا نام افرادی که نامه برایشان بود، به تو نخواهم گفت و امّا لعن حسین و پدرش و برادرش را حاضرم.»
پس بر منبر شد، حمد و ثنای الهی کرد و درود بر پیغمبر گفت و بر علی و حسن و حسین رحمت فراوان فرستاد. سپس بر عبید اللّه بن زیاد و پدرش لعن کرد و بر همه گردنکشان بنی امیّه از اوّل تا آخر لعن کرد.
سپس گفت: «ای مردم! من از طرف حسین به شما پیام آورده‌ام و در فلان جا از او جدا شدم. دعوتش را اجابت کنید.»
جریان به ابن زیاد گزارش داده شد. دستور داد او را گرفته، از بالای کاخ به زیرش انداختند و شهید گشت. خدای رحمتش کند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 75- 77
(1)- و قیس در قادسیه به حصین بن نمیر که از قبل ابن زیاد به محافظت شوارع قیام می‌نمود، بازخورد و حصین او را گرفته نزد عبید اللّه فرستاد و آن ملعون فرمود تا قیس را از بالای فصیل به خندق افکندند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 46
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 360
فلمّا أقبل الرّسول بالکتاب، اعترضه الحصین بن نمیر، و بعث به إلی ابن زیاد، فاستخرج الکتاب، فلم یقبل تسلیمه إلیه، و مزّقه، و لم یمکنه منه، فقال ابن زیاد: من أنت؟ قال: أنا رجل من شیعة أمیر المؤمنین. قال: ممّن الکتاب؟ و إلی من؟ قال: من الحسین إلی أهل الکوفة. فغضب ابن زیاد، فقال له: اصعد علی المنبر، و سبّ الکذّاب ابن الکذّاب الحسین بن علیّ. قال: لمّا صعد المنبر، حمد اللّه، و أثنی علیه، و قال: أیّها النّاس، إنّ هذا الحسین بن علیّ خیر خلق اللّه، ابن فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه، و أنا رسوله إلیکم، «1» و قد فارقته بالحاجر «2»، فأجیبوه «1». ثمّ لعن عبید اللّه بن زیاد، و أباه، و استغفر لعلیّ ابن أبی طالب.
قال: فأمر ابن زیاد بأن یلقی من أعلی القصر، ففعل به، فمات من ساعته، و عجّل اللّه بروحه إلی الجنّة.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 437
فلمّا بلغ القادسیّة، أخذه الحصین بن نمیر لعنه اللّه و أوثقه کتافا، و بعث به إلی ابن زیاد لعنه اللّه، فلمّا وصل إلیه، قال له: یا فتی! اصعد المنبر، و سبّ الکذّاب ابن الکذّاب- یعنی الحسین علیه السّلام- فصعد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه، و ذکر النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، فصلّی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس! هذا الحسین قد فارقته من الحاجز من بطن الرّملة، و أنا رسوله إلیکم، فأجیبوه. ثمّ سبّ یزید لعنه اللّه، و ابن زیاد لعنه اللّه، و صلّی علی الحسین علیه السّلام و علی أبیه و جدّه. فأمر ابن زیاد لعنه اللّه أن یرمی من أعلی القصر، فرمی به، فتقطّع قطعا (رضوان اللّه علیه).
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 42
فلمّا أقبل الرّسول بالکتاب إلی الکوفة، لقاه الحصین بن نمیر، فأتی به عند ابن زیاد، فمزّق الرّسول الکتاب.
قال ابن زیاد له: من أنت؟
قال: أنا شیعة الحسین.
قال: لم مزّقت الکتاب؟
__________________________________________________
(1) (1- 1) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 248].
(2)- [الأسرار: «فی الحاجز»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 361
قال: لئلّا تعلم ما فیه.
فأمره ابن زیاد بسبّ علیّ و الحسنین، فصعد المنبر، و قال: أیّها النّاس، إنّ الحسین خیر خلق اللّه تعالی، و أنا رسوله إلیکم، فأجیبوه. ثمّ لعن ابن زیاد و أباه. فأمر به ابن زیاد أن یلقی من أعلی القصر، فرموه فمات (رحمه اللّه تعالی). [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 61
و فی القادسیّة قبض الحصین بن نمیر التّمیمیّ علی قیس بن مسهر الصّیداویّ رسول الحسین إلی أهل الکوفة، و لمّا أراد أن یفتّشه، أخرج قیس الکتاب، و خرّقه. و جی‌ء به إلی ابن زیاد، فقال له: لماذا خرّقت الکتاب؟ قال: لئلّا تطّلع علیه. فأصرّ ابن زیاد علی أن یخبره بما فیه، فأبی قیس. فقال: إذا اصعد المنبر، و سبّ الحسین، و أباه، و أخاه، و إلّا قطّعتک إربا.
فصعد قیس المنبر، و حمد اللّه و أثنی علیه، و صلّی علی النّبیّ و آله، و أکثر من التّرحّم علی أمیر المؤمنین، و الحسن، و الحسین، و لعن عبید اللّه بن زیاد، و أباه، و بنی أمیّة، ثمّ قال:
أیّها النّاس، أنا رسول الحسین إلیکم، و قد خلّفته فی موضع کذا، فأجیبوه. فأمر ابن زیاد أن یرمی من أعلی القصر، فرمی و تکسّرت عظامه، و مات.
و یقال: کان به رمق، فذبحه عبد الملک بن عمیر اللّخمیّ، فعیب علیه، قال: أردت أن أریحه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 219- 220
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 362

و یتلقّی علیه السّلام نبأ استشهاد عبد اللّه بن یقطر

فلمّا بلغ الحسین قتل ابن یقطر خطب فقال: أیّها النّاس! قد خذلتنا شیعتنا، و قتل مسلم و هانئ و قیس بن مسهر، و [ابن] «1» یقطر «2»، فمن أراد منکم الانصراف، فلینصرف.
فتفرّق النّاس الّذین صحبوه أیدی سبأ فأخذوا یمینا و شمالا، حتّی بقی فی أصحابه الّذین جاؤوا معه من الحجاز.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 379- 380، أنساب الأشراف، 3/ 168- 169
قال أبو مخنف: حدّثنی أبو علیّ الأنصاریّ، عن بکر بن مصعب المزنیّ، قال: کان الحسین لا یمرّ بأهل ماء إلّا اتّبعوه، حتّی إذا انتهی إلی زبالة، سقط إلیه مقتل أخیه من الرّضاعة، مقتل عبد اللّه بن بقطر.
قال: فأتی ذلک الخبر حسینا و هو بزبالة، فأخرج للنّاس کتابا، فقرأ علیهم:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم «3»، أمّا بعد، فإنّه قد أتانا خبر فظیع: قتل مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة و عبد اللّه بن بقطر، و قد خذلتنا «4» شیعتنا، فمن أحبّ منکم الانصراف، فلینصرف، لیس علیه منّا ذمام.
قال: فتفرّق النّاس عنه «5» تفرّقا، فأخذوا «5» یمینا و شمالا، حتّی بقی فی أصحابه الّذین جاؤوا معه من المدینة «6»، «7» و إنّما فعل ذلک لأنّه ظنّ أنّما اتّبعه الأعراب، لأنّهم ظنّوا أنّه
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفین کان قد سقط من الأصل.
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات، 1/ 386].
(3)- [فی بحر العلوم مکانه: «قالوا: و لمّا بلغ الحسین قتله، و کان قد أخبر من قبل بقتل ابن عمّه مسلم بن عقیل، جمع النّاس و خطبهم، و قال فیما قال: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم ...»].
(4)- [بحر العلوم: «خذلنا»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی بحر العلوم].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم،/ 187 و أضاف: «و نفر یسیر ممّن انضمّوا إلیه، و کان قد انضمّ إلیه جمع غفیر من الأعراب فی الطّریق لظنّهم أنّه سیأتی إلی بلد قد استقامت له طاعة أهله، فکره علیه السّلام أن یتّبعه إلّا الّذین أقدموا علی ما أقدم علیه من الشّهادة و المواساة علی الموت»].
(7) (7*) [لم یرد فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 363
یأتی بلدا قد استقامت له طاعة أهله، فکره أن یسیروا معه إلّا و هم یعلمون علام یقدمون، و قد علم أنّهم إذا بیّن لهم لم یصحبه إلّا من یرید مواساته و الموت معه.
قال (7*): فلمّا کان من السّحر أمر فتیانه، فاستقوا الماء و أکثروا. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 398- 399- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 385- 386
فسار، حتّی انتهی إلی زبالة، فأتاه خبر عبد اللّه بن یقطر. «2»
«3» «4» فأخرج إلی النّاس کتابا فقرأه «5» علیهم «6»: «4»
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم.
أمّا بعد، فإنّه قد أتانا «7» خبر فظیع: قتل مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة و عبد اللّه بن یقطر «3»، و قد خذلنا شیعتنا، فمن أحبّ منکم الانصراف، فلینصرف فی غیر حرج، «8» لیس
__________________________________________________
(1)- بکر بن مصعب مزنی گوید: «حسین به هر آبگاهی می‌رسید، مردم آن‌جا به دنبال وی می‌آمدند؛ تا به زباله رسید و از کشته شدن برادر شیری خود، عبد اللّه بن بقطر خبر یافت.»
مصعب گوید: حسین به زباله بود که خبر بدو رسید و نوشته‌ای برون آورد و بر مردم فروخواند:
«به نام خدای رحمان رحیم.
امّا بعد: خبری فجیع آمده، کشته شدن مسلم بن عقیل و هانی بن عروه و عبد اللّه بن بقطر. شیعیانمان ما را بی‌یاور گذاشته‌اند. هرکس از شما می‌خواهد بازگردد، بازگردد که حقّی بر او نداریم.»
گوید: مردم یکباره از وی پراکنده شدند و راه راست و چپ گرفتند و او ماند و یارانش که از مدینه با وی برون آمده‌اند. این کار را از آن‌رو کردند که گمان داشت بدویان از پی او آمده‌اند به این پندار که سوی شهری می‌رود که مردمش به اطاعت وی استوارند و نخواست با وی بیایند و ندانند کجا می‌روند که می‌دانست وقتی معلومشان کند، جز آنها که می‌خواهند جانبازی کنند و با وی بمیرند همراهش نمی‌روند.
گوید: به وقت سحر، به غلامان خویش گفت که آبگیری کردند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2987
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین،/ 61- 62 و أضاف: «فاستعبر باکیا»].
(3) (3- 3) [حکاه فی المعالی، 1/ 242- 243].
(4) (4- 4) [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «فعندها خطب النّاس»].
(5)- [فی البحار و الأسرار و المعالی: «فقرأ»].
(6)- [زاد فی البحار و العوالم و الأسرار: «فإذا فیه»].
(7)- [فی مثیر الأحزان مکانه: «ثمّ إنّه جمع أصحابه فقال: إنّه قد أتانا ...»].
(8) (8*) [فی روضة الواعظین: «لیس علیکم» و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «لیس علیه»، و فی مثیر الأحزان: «و لا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 364
معه (8*) ذمام.
فتفرّق النّاس عنه، و أخذوا یمینا و شمالا، حتّی بقی فی أصحابه الّذین جاؤوا معه من المدینة، و نفر یسیر ممّن انضمّوا إلیه، «1» و إنّما فعل ذلک لأنّه علیه السّلام علم أنّ الأعراب الّذین اتّبعوه، إنّما اتّبعوه، و هم یظنّون أنّه یأتی بلدا قد استقامت له طاعة أهله، فکره أن یسیروا معه إلّا و هم یعلمون علی ما یقدمون. «2»
فلمّا «1» کان السّحر، أمر أصحابه، فاستقوا ماء و أکثروا. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 77- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 374؛ البحرانی، العوالم، 17/ 224، 225؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 246، 247؛ الدّربندی، أسرار
__________________________________________________
(1) (1- 1) [مثیر الأحزان: «حتّی إذا»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین و حکاه عنه فی الأسرار و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، و أضاف فی نفس المهموم: «قلت: و لعلّ لهذا السّبب کان علیه السّلام یذکر حال یحیی علیه السّلام کثیرا مشیرا إلی أنّه یشبهه فی أنّه یقتل و یهدی رأسه کما فعل بیحیی»].
(3)- پس، آمد تا به منزل زباله رسید، و در آن‌جا خبر شهادت عبد اللّه یقطر به او رسید (مترجم گوید: در سابق گذشت که آن‌کس که در کوفه پس از مسلم و هانی کشته شد و نامه آن حضرت را برده بود. قیس بن مسهر صیداوی بود و مؤلّف محترم در آن‌جا یادآوری فرمود که بنا به گفته برخی، آن‌کس عبد اللّه یقطر، برادر رضاعی آن جناب بود، و این روایت بنابر گفته این دسته است، و بنابه آنچه خود مؤلّف رحمه اللّه اختیار فرمود، قیس بن مسهر بوده [است]).
به‌هرحال، حسین علیه السّلام نامه‌ای بیرون آورد و برای مردم خواند بدین مضمون:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
امّا بعد، همانا خبر دهشت‌انگیزی به ما رسیده و آن (خبر) کشته شدن مسلم بن عقیل و هانی بن عروه و عبد اللّه یقطر است، و همانا شیعیان ما دست از یاری ما کشیده‌اند. پس هرکه می‌خواهد بازگردد، باکی بر او نیست و بازگردد. و ذمه و عهدی از ما بر او نیست.»
مردم از کنار او پراکنده شده و به چپ و راست رفتند تا همان همراهانش که از مدینه با او آمده بودند، به جای ماندند و اندکی که از آن پس به ایشان پیوستند، و این‌که امام علیه السّلام این کار را کرد برای آن بود که آن جناب علیه السّلام می‌دانست همانا این عربهایی که به دنبالش آمده‌اند، پیروی ایشان از آن حضرت به خاطر این بوده که گمان کرده‌اند او به شهری درخواهد آمد و مردم آن‌جا فرمان‌پذیر او خواهند شد و حضرت این معنی را خوش نداشت و می‌خواست اینان به این راهی که می‌روند، بدانند سرانجام آن چیست و ندانسته اقدام به کاری نکنند.
و چون سحرگاه شد، به همراهان خود دستور داد آب بسیار بردارند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 76- 77
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 365
الشّهادة،/ 250؛ الیزدی، وسائل المظفّری،/ 442؛ القمی، نفس المهموم،/ 184- 185؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 266- 267؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 173؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 153؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 40؛ الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 87
ثمّ أخرج إلی النّاس کتابا فیه: أمّا بعد، فقد أتانا خبر فظیع: قتل مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة و عبد اللّه بن یقطر، و قد خذلنا شیعتنا، فمن أحبّ منکم الانصراف فلینصرف فی غیر حرج، فلیس علیه ذمام.
فتفرّق النّاس عنه، و أخذوا یمینا و شمالا حتّی بقی فی أصحابه الّذین جاؤوا معه، و نفر یسیر ممّن انضمّوا إلیه، و إنّما فعل ذلک، لأنّه علم أنّ الأعراب الّذین اتّبعوه، یظنّون أنّه یأتی بلدا قد استقام علیه، فکره أن یسیروا معه إلّا و هم یعلمون علی ما یقدمون.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 231
حتّی انتهی إلی زبالة، فورد علیه هناک مقتل أخیه من الرّضاعة عبد اللّه بن یقطر، و کان قد تبع الحسین خلق کثیر من المیاه الّتی یمرّ بها، لأنّهم کانوا یظنّون استقامة الأمور له علیه السّلام.
فلمّا صار بزبالة قام فیهم خطیبا، فقال: ألا إنّ أهل الکوفة و ثبوا علی مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة، فقتلوهما، و قتلوا أخی من الرّضاعة، فمن أحبّ منکم أن ینصرف، فلینصرف من غیر حرج، و لیس علیه منّا ذمام.
فتفرّق النّاس و أخذوا یمینا و شمالا، حتّی بقی فی أصحابه الّذین جاؤوا معه من مکّة، و إنّما أراد أن لا یصحبه إنسان إلّا علی بصیرة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 229
ثمّ ارتحلوا، فانتهوا إلی زبالة، و کان لا یمرّ بماء إلّا اتّبعه من علیه، حتّی انتهی إلی زبالة، فأتاه خبر مقتل أخیه من الرّضاعة عبد اللّه بن بقطر.
فلمّا أتی الحسین خبر قتل أخیه من الرّضاعة و مسلم بن عقیل، أعلم النّاس ذلک،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 366
و قال: قد خذلنا شیعتنا، فمن أحبّ أن ینصرف، فلینصرف، لیس علیه منّا ذمام.
فتفرّقوا یمینا و شمالا، حتّی بقی فی أصحابه الّذین جاؤوا معه من مکّة، و إنّما فعل ذلک لأنّه علم إنّ الأعراب ظنّوا أنّه یأتی بلدا قد استقامت له طاعة أهله، فأراد أن یعلموا علی ما یقدمون علیه. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 278
حتّی انتهوا إلی زبالة.
و قیل: کان الحسین لا یمرّ بماء إلّا اتّبعه أهل ذلک الماء حتّی انتهی إلی زبالة، فأتاه خبر مقتل أخیه من الرّضاعة عبد اللّه بن یقطر.
فلمّا بلغ الحسین الخبر، قال لأصحابه: من أحبّ منکم الانصراف، فلینصرف غیر حرج، لیس علیه منّا ذمام.
فتفرّق النّاس عنه، حتّی بقی فی أصحابه الّذین خرجوا معه من المدینة.
قال: و إنّما فعل ذلک، لأنّه علم أنّ الأعراب ظنّت أنّه یأتی بلدا قد استقامت له طاعة أهله، فأراد أن یعلموا علی ما یقدمون.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 414- 415
فسار الحسین حتّی إذا کان بزرود، بلغه أیضا مقتل الّذی بعثه بکتابه إلی أهل الکوفة بعد أن خرج من مکّة و وصل إلی حاجر. فقال: خذلتنا شیعتنا، فمن أحبّ منکم الانصراف، فلینصرف من غیر حرج علیه، و لیس علیه منّا ذمام.
__________________________________________________
(1)- تا به محل زباله رسیدند. از هرمحل آبادی که می‌گذشت، اهل آن محل با او تجهیز شده، پیروی می‌کردند تا آن‌که در محل زباله خبر قتل برادر رضاعی او، عبد اللّه بن بقطر را شنید.
چون خبر برادر رضاعی و قتل مسلم بن عقیل به حسین رسید، او، آن خبر را به مردم (همراه او) داد و گفت: «شیعیان، ما را خوار و بی‌یاور و یار کرده‌اند. هرکه بخواهد از ما جدا شود، برود که بر او ایرادی نیست و ما قادر بر حمایت او نخواهیم بود.»
مردم از چپ و راست پراکنده شدند؛ به حدّی که جز یاران او که از مکّه همراهی کرده بودند، دیگر کسی نمانده بود. علّت این‌که او چنین اقدامی نمود، این بود که او می‌دانست اعراب که از او متابعت کرده بودند، برای این بود که اگر به شهری برسد و حکومت و سلطنت او پایدار شود، آنها به نوایی خواهند رسید که او خواست آنها بدانند در چه حالی خواهند بود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 143- 144
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 367
قال: فتفرّق النّاس عنه أیادی سبا یمینا و شمالا، حتّی بقی فی أصحابه الّذین جاؤوا معه من مکّة، [و إنّما فعل ذلک، لأنّه ظنّ أنّ من اتّبعه من الأعراب إنّما اتّبعوه لأنّه یأتی بلدا قد استقامت له طاعة أهلها، فکره أن یسیروا معه إلّا و هم یعلمون علی ما یقدمون، و قد علم أنّه إذا بیّن لهم الأمر، لم یصحبه إلّا من یرید مواساته فی الموت معه] «1». قال: فلمّا کان السّحر، أمر فتیانه أن یستقوا من الماء، و یکثروا منه.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 169
حتّی أتوا زبالة، و کان الحسین لا یمرّ بماء من میاه العرب، و لا بحیّ من أحیائها إلّا تبعه أهله و صحبوه، فلمّا صار بزبالة، أتاه خبر قتل أخیه من الرّضاع عبد اللّه بن یقطر «2»، فلمّا بلغ الحسین علیه السّلام ذلک قال: قد خذلتنا شیعتنا. ثمّ قال: أیّها النّاس! من أحبّ أن ینصرف «3»، و لیس علیه منّا «4» ذمام، و لا ملام «4».
فتفرّق الأعراب عنه یمینا و شمالا، حتّی بقی فی أصحابه لا غیر الّذین خرج بهم من مکّة، و إنّما فعل ذلک، لأنّه علم من الأعراب «5» أنّهم ظنّوا أنّه یأتی بلدا قد استقامت له، و أطاعته «6» أهلها، فتسلمها عفوا صفوا من غیر حرب و لا قتال، فأراد أن یعرفهم علی ما یقدمون علیه.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 189- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 260
ثمّ إنّه علیه السّلام سار، حتّی أتی إلی موضع یقال له زبالة، فنزل بها و خطب النّاس فقال:
أیّها النّاس! إنّما جمعتکم علی أنّ العراق لی، و قد أتانی خبر فضیع عن ابن عمّی مسلم یدلّ علی أنّ شیعتنا قد خذلتنا، «7» فمن کان منکم یصبر علی حرّ السّیوف، و طعن الأسنّة، فلیقم معنا، و إلّا فلینصرف عنّا.
__________________________________________________
(1)- سقط من المصریّة.
(2)- [نور الأبصار: «بقطر»].
(3)- [نور الأبصار: «ینصرف فلینصرف»].
(4) (4- 4) [نور الأبصار: «ذمّ و لا لوم»].
(5)- [نور الأبصار: «النّاس»].
(6)- [نور الأبصار: «و أطاعة»].
(7) (7*) [حکاه عنه فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 368
قال: فجعل القوم یتفرّقون یمینا و شمالا، حتّی لم یبق معه من أهل بیته و موالیه إلّا نیف و سبعون رجلا (7*)، و هم الّذین خرجوا معه من مکّة.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 438- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 268
و جعل لا یمرّ ببادیة إلّا و یتبعه خلق کثیر، حتّی «1» انتهی إلی زبالة، فنزل بها، ثمّ قام خطیبا، فحمد اللّه و أثنی علیه و ذکر النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، فصلّی علیه، «2» ثمّ نادی بأعلی صوته «2»:
أیّها النّاس! إنّما «3» جمعتکم علی أنّ العراق «4» فی قبضتی «4»، و قد جائنی خبر «5» صحیح، أنّ مسلم بن عقیل علیه السّلام و هانئ بن عروة قتلا «5»، و قد خذلتنا شیعتنا، فمن کان منکم یصبر علی ضرب «6» السّیوف، «7» و طعن الرّماح «7»، و إلّا فلینصرف «8» من موضعه هذا، فلیس علیه من ذمامی شی‌ء. فسکتوا جمیعا، و جعلوا یتفرّقون یمینا و شمالا، حتّی لم یبق عنده إلّا أهل بیته و موالیه، و قالوا: و اللّه ما نرجع حتّی نأخذ بثأرنا، أو نذوق الموت غصّة بعد غصّة، و هم نیف و سبعون رجلا، و هم الّذین خرجوا معه من مکّة، و إنّما فعل ذلک، لأنّه علم أنّ النّاس لا یتبعونه إلّا أنّهم یظنّون أنّ العراق له، و فی قبضته، فکره أن یسیروا معه إلّا و هم یعلمون علی ما یقدمون «8».
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 43- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 250- 251
و قال السّیّد: فاستعبر باکیا، ثمّ قال: «9» اللّهمّ اجعل لنا و لشیعتنا منزلا کریما، و اجمع
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(2) (2- 2) [الأسرار: «و قال»].
(3)- [الأسرار: «أنا»].
(4) (4- 4) [الأسرار: «لی»].
(5) (5- 5) [الأسرار: «فضیع من أمر مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة»].
(6)- [الأسرار: «حرّ الأسنّة و حدّ»].
(7- 7) [لم یرد فی الأسرار].
(8- 8) [الأسرار: «فلیس من أمری شیئا. فأمسکوا عنه، و جعلوا یتفرّقون یمینا و شمالا فی الأودیة، حتّی بقی من أهل بیته و موالیه اثنین و سبعین رجلا و هم الّذین خرجوا معه من مکّة»].
(9)- [فی المعالی مکانه: «ثمّ دعائه علیه السّلام لهم بقوله ...»، و فی مثیر الأحزان: «فاستعبر باکیا و قال ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 369
بیننا و بینهم فی مستقرّ من «1» رحمتک، إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر «2».
المجلسی، البحار، 44/ 374- مثله البحرانی، العوالم، 17/ 225؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 246؛ القمی، نفس المهموم،/ 123؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 243؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 40
ثمّ سار حتّی أتی موضعا یقال «زبالة»، فنزل، و خطب و قال:
«أیّها النّاس! فمن کان منکم یصبر علی حدّ السّیف، و طعن الأسنّة، فلیقم معنا و إلّا فلینصرف عنّا». فجعل القوم یتفرّقون، فلم یبق إلّا أهل بیته و موالیه، و هم نیف و سبعون رجلا، و هم الّذین خرجوا معه من مکّة. [عن أبی مخنف] «3»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 62
ثمّ سار، فمرّ بزبالة، فأخبر بعبد اللّه بن یقطر، فخطب أصحابه، و أعلمهم بما کان من أمر مسلم و هانئ و قیس و عبد اللّه، و أذن لهم بالانصراف، فتفرّق النّاس عنه یمینا و شمالا إلّا من کان من أهل بیته و صفوته.
السّماوی، إبصار العین،/ 7
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المعالی].
(2)- [ذکره السّیّد عندما بلغه علیه السّلام نبأ استشهاد قیس بن مسهر].
(3)- و هم در منزل زباله سید الشهداء علیه السّلام را آگهی آوردند که: ابن زیاد عبد اللّه بن یقطر را که حامل مکتوب آن حضرت بود (به شرحی که مرقوم شد) مقتول ساخت، امام حسین بگریست و بیرون شد در میان اصحاب و این کتاب را قرائت کرد:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، أمّا بعد فقد أتانا خبر فظیع [...] و لیس علیه ذمام.
فرمود: «ای مردم! خبری زشت و وحشت‌انگیز به ما رسید. همانا مسلم بن عقیل و هانی بن عروة و عبد اللّه بن یقطر را بکشتند و شیعیان ما خذلان ما را اختیار کردند. اکنون من عهد خویش را از رقبت شما برگرفتم، تا هرکه بخواهد بی‌مانعی و دافعی خویشتن را از این مخافت برهاند و به مأمنی رساند.»
از آن روز که حسین علیه السّلام از مدینه بیرون شد تا این وقت که از مکه به جانب عراق روان گشت. به تفاریق جماعتی بزرگ به آن حضرت پیوسته شدند و سپاهی درخور مصاف می‌نمودند. چون این کلمات بشنودند، از یمین و شمال طریق تشتت و تفرق گرفتند و در کوه و دشت پراکنده گشتند و آن حضرت از تذکره این کلمات همی خواست که آن مردم که با وی کوچ می‌دهند، بدانند که ایشان را مناصی و ملجأی به دست نخواهد شد؛ بلکه با مرگ روی در روی خواهند رفت. لا جرم بعد از اصغای این کلمات جز اهل بیت نبوت و آنان که هنگام بیرون شدن از مدینه ملازم رکاب مبارکش بودند و عددی قلیل که بعد از خروج از مدینه با او پیوستند، به جای نماند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 147
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 370
و کان لا یمرّ بماء إلّا اتّبعه من علیه، ثمّ ارتحلوا، فسار حتّی انتهی إلی زبالة، فأتاه بها خبر عبد اللّه بن بقطر «1»، و هو أخو الحسین علیه السّلام من الرّضاعة.
فلمّا بلغ الحسین علیه السّلام خبره، أخرج إلی النّاس کتابا فقرأه علیهم و فیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، أمّا بعد، فإنّه قد أتانی خبر فظیع: قتل مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة و عبد اللّه بن بقطر «1»، و قد خذلنا شیعتنا، فمن أحبّ منکم الانصراف، فلینصرف فی غیر حرج، لیس علیه ذمام.
فتفرّق النّاس عنه، و أخذوا یمینا و شمالا، حتّی بقی فی أصحابه الّذین جاؤوا معه من المدینة و نفر یسیر ممّن انضمّوا إلیه، و کان اجتمع إلیه مدّة مقامه بمکّة نفر من أهل الحجاز، و نفر من أهل البصرة، و إنّما فعل ذلک لعلمه بأنّ أکثر من اتّبعوه، إنّما اتّبعوه ظنّا منهم أنّه یقدم بلدا قد استقامت له طاعة أهله، فکره أن یسیروا معه إلّا و هم یعلمون ما یقدمون علیه، و قد علم: إنّه إذا بیّن لهم، لم یصحبه إلّا من یرید مواساته، و الموت معه «2».
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 595، لواعج الأشجان،/ 85، 86
و فی زبالة «3» أخبر بقتل قیس بن مسهر الصّیداویّ، فأعلم بذلک النّاس، و أذن لهم بالانصراف، فتفرّقوا عنه یمینا و شمالا، و بقی فی أصحابه الّذین جاؤوا معه من مکّة، و إنّما تبعه خلق کثیر من الأعراب لظنّهم أنّه یأتی بلدا أطاعه أهله، فکره علیه السّلام أن یسیروا معه إلّا علی علم بما یقدمون علیه، و قد علم أنّه إذا أذن لهم بالانصراف، لم یصحبه إلّا من یرید مواساته علی الموت.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 212
فی المراصد: الزّبالة بالزّای المضمومة، موضع معروف بطریق مکّة بین واقصة و الثّعلبیّة، بها برکتان.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 172
زبالة بضمّ أوّله: منزل معروف بطریق مکّة من الکوفة. ذکر المقدّسیّ: من زبالة
__________________________________________________
(1)- [اللّواعج: «یقطر»].
(2)- [زاد فی اللّواعج: «و قیل إنّ خبر مسلم و هانئ أتاه فی زبالة»].
(3)- و هی بضمّ الزّاد، و تقع قبل الشّقوق للذّاهب من الکوفة إلی مکّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 371
- و هی عامرة واسعة الماء- إلی الشّقوق أحد و عشرون میلا. قال ابن الکلبیّ: سمّیت بزبالة باسم زبالة بنت مسعر امرأة من العمالقة نزلتها. و قیل: سمّیت بزبالة بزبلها الماء، أی بضبطها له و أخذها منه. و هی قریة عامرة، بها أسواق، بین واقصة و الثّعلبیّة.
قال السّکونیّ: زبالة بعد القاع من الکوفة و قبل الشّقوق، فیها حصن و جامع لبنی غاضرة من بنی أسد. و یوم زبالة من أیّام العرب.
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 84
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 372

بحیر بن شداد یلتقی به علیه السّلام‌

قال «1»: أخبرنا علیّ بن محمّد، عن حباب بن موسی، عن الکلبیّ، عن بحیر «2» بن شدّاد الأسدیّ، قال: مرّ بنا الحسین بالثّعلبیّة، فخرجت إلیه مع أخی، فإذا علیه جبّة صفراء لها جیب فی صدرها، فقال له أخی: إنّی أخاف علیک، فضرب بالسّوط علی عیبة قد حقبها خلفه، و قال: هذه کتب وجوه أهل المصر.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 64 رقم 289- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 210
أخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو بکر «3» ابن الطّبریّ، أنبأنا أبو الحسین ابن الفضل، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر، أنبأنا یعقوب، أنبأنا أبو بکر الحمیدیّ حدّثنی سفیان، حدّثنی «4» رجل من بنی أسد یقال له: بحیر- بعد الخمسین و المأة- و کان من أهل الثّعلبیّة، و لم یکن فی الطّریق رجل أکبر منه، فقلت: مثل من کنت حین مرّ بکم حسین بن علیّ؟
قال: غلام یفعت «5» قال: فقام إلیه أخ لی کان أکبر منّی، یقال له زهیر [و] قال: أی ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، إنّی أراک فی قلّة من النّاس. فأشار بسوط فی یده هکذا، فضرب حقیبة وراءه، فقال: ها، إنّ هذه مملوءة کتبا. فکأنّه شدّ من منّة أخی «6».
قال سفیان: فقلت له: ابن کم أنت؟ قال: ابن ستّ عشرة و مأة. قال سفیان: و کنّا استودعناه طعاما لنا و متاعا، فلمّا رجعنا، طلبناه منه، فقال: إن کان طعاما، فلعلّ الحیّ
__________________________________________________
(1)- [ابن عساکر ط المحمودیّ: «أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبد الباقی، أنبأنا الحسن بن علیّ، أنبأنا محمّد بن العبّاس، أنبأنا أحمد بن معروف، أنبأنا الحسین بن الفهم، أنبأنا محمّد بن سعد ...»].
(2)- [ابن عساکر ط المحمودیّ: «یحیی»].
(3)- [فی ابن العدیم مکانه: «أخبرنا عمر بن محمّد المکتب قال: أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد- إجازة إن لم یکن سماعا- قال: أخبرنا أبو بکر ...»].
(4)- کذا فی نسخة ترکیا، و فی نسخة العلّامة الأمینیّ: «حدّثنا رجل».
(5)- کذا فی نسخة العلّامة الأمینیّ، و فی نسخة ترکیا [و ابن العدیم]: «غلام قد أیفعت ...».
(6)- کذا فی نسخة الظّاهریّة، و رسم الخطّ من نسخة ترکیّا أیضا غیر واضح، و یمکن أن یقرأ: «فکأنّه شومن منه أخی؟».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 373
قد أکلوه. فقلنا: إنّا للّه، ذهب طعامنا، فإذا هو یمزح معی. فأخرج إلینا طعامنا و متاعنا.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 209 رقم 262- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2614- 2615، الحسین بن علیّ،/ 73- 74
أخبرناه عالیا أبو یعقوب الهمدانیّ، أنبأنا أبو الحسین ابن المهتدی باللّه.
حیلولة: و أخبرناه أبو غالب ابن البنّا [ء] أنبأنا أبو الغنائم ابن المأمون، قالا: أنبأنا أبو القاسم ابن حبّابة، أنبأنا أبو القاسم البغویّ، أنبأنا یحیی بن الرّبیع، أنبأنا سفیان:
حدّثنی أعرابیّ یقال له بحیر من أهل الثّعلبیّة قال: قلت له: ابن کم أنت؟ قال: ابن ستّ عشرة و مأة سنة. قال: قلت له: ابن کم کنت حین مرّ- و قال أبو غالب: حین قتل- الحسین بن علیّ؟ قال: غلام قد أیفعت. قال: کان فی قلّة من النّاس، و کان أخی أسنّ منّی. فقال أخی: یا ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم! أراک فی قلّة من النّاس؟ فقال بالسّواط، و أشار به إلی حقیبة الرّحل: هذه/ 23/ أ/ خلفی مملوءة کتبا.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 209 رقم 263
و قال ابن عیینة: حدّثنی بجیر من أهل الثّعلبیّة «1»، قلت له: أین کنت حین مرّ الحسین؟ قال: غلام قد أیفعت «2». قال: کان فی قلّة من النّاس، و کان أخی أسنّ منّی، فقال له: یا ابن بنت رسول اللّه، أراک فی قلّة من النّاس. فقال: بالسّوط، و أشار إلی حقیبة الرّحل: هذه مملوءة کتبا.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 344
ابن عیینة: حدّثنی أعرابیّ یقال له: بجیر، من أهل الثّعلبیّة «3»، له مائة و ستّ عشرة سنة. قال: مرّ الحسین و أنا غلام، و کان فی قلّة من النّاس. فقال له أخی: یا ابن بنت رسول اللّه! أراک فی قلّة من النّاس. فقال بالسّوط؛ و أشار إلی حقیبة الرّحل: هذه خلفی مملوءة کتبا.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 205
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الثّغلبیّة»].
(2)- فی الأصل: «أینعت».
(3)- الثّعلبیّة، کما فی معجم البلدان: من منازل طریق مکّة من الکوفة بعد الشّقوق، و قیل: الخزیمیّة، و هی ثلثا الطّریق .. سمّیت بثعلبة بن عمرو بن مزیقیاء، و قیل غیر ذلک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 374

الإمام الحسین علیه السّلام یدعو زهیر بن القین رضی اللّه عنه لنصرته فیستجیب‌

قالوا: و کان زهیر بن القین البجلّی بمکّة- و کان عثمانیّا- فانصرف من مکّة متعجّلا، فضمّه الطّریق و حسینا. فکان یسایره و لا ینازله، ینزل الحسین فی ناحیة، و زهیر فی ناحیة. فأرسل الحسین إلیه فی إتیانه. فأمرته امرأته دیلم بنت عمرو أن یأتیه، فأبی، فقالت: سبحان اللّه! أ یبعث إلیک ابن بنت رسول اللّه، فلا تأتیه؟ فلمّا صار إلیه، ثمّ انصرف إلی رحله؛ قال لامرأته: أنت طالق، فالحقی بأهلک، فإنّی لا أحبّ أن یصیبک بسببی إلّا خیر. ثمّ قال لأصحابه: من أحبّ منکم أن یتبعنی، و إلّا فإنّه آخر العهد.
و صار مع الحسین.
و ذکر أنّ زهیر بن القین البجلیّ «1» لقی الحسین، و کان حاجّا، فأقبل معه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 378- 379، 423، أنساب الأشراف، 3/ 167- 168، 225
ثمّ سار [الحسین علیه السّلام] حتّی انتهی إلی زرود «2»، فنظر إلی فسطاط مضروب، فسأل عنه، فقیل له: هو لزهیر بن القین، و کان حاجّا أقبل من مکّة یرید الکوفة. فأرسل إلیه الحسین: أن القنی أکلّمک. فأبی أن یلقاه. و کانت مع زهیر زوجته، فقالت له: سبحان اللّه! یبعث إلیک ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، فلا تجیبه؟ فقام یمشی إلی الحسین علیه السّلام، فلم یلبث أن انصرف، و قد أشرق وجهه، فأمر بفسطاطه، فقلع، و ضرب إلی لزق فسطاط الحسین.
ثمّ قال لامرأته: أنت طالق، فتقدّمی مع أخیک حتّی تصلی إلی منزلک، فإنّی قد وطّنت نفسی علی الموت مع الحسین علیه السّلام. ثمّ قال لمن کان معه من أصحابه: من أحبّ منکم الشّهادة، فلیقم، و من کرهها، فلیتقدّم. فلم یقم معه منهم أحد، و خرجوا مع المرأة
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «العجلیّ»].
(2)- بیت بطریق مکّة بعد الرّمل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 375
و أخیها، حتّی لحقوا بالکوفة. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 246- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 378
و ذکر: أنّ زهیر بن القین البجلّی لقی الحسین و کان حاجّا، فأقبل معه.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 392- مثله ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 170
«2» قال: فأقبل الحسین حتّی کان بماء فوق زرود. «2»
قال أبو مخنف: فحدّثنی السّدّیّ، عن رجل من بنی فزارة قال: «2» لمّا کان زمن الحجّاج ابن یوسف، کنّا فی دار الحارث بن أبی ربیعة الّتی فی التّمّارین، الّتی أقطعت بعد زهیر بن القین، من بنی عمرو بن یشکر من بجیلة، و کان أهل الشّأم لا یدخلونها، فکنّا مختبئین فیها، قال: فقلت للفزاریّ: حدّثنی عنکم حین أقبلتم مع الحسین بن علیّ؛ قال «2»: کنّا «3» مع زهیر بن القین البجلّی حین أقبلنا من مکّة نسایر الحسین، فلم یکن شی‌ء أبغض إلینا
__________________________________________________
(1)- و چون به منطقه زرود (1) رسیدند، خیمه برافراشته‌ای دیدند. امام حسین علیه السّلام پرسید: «خیمه از کیست؟»
گفتند: «از زهیر بن قین است.»
زهیر برای حج به مکّه رفته بود و در آن هنگام از مکّه به کوفه برمی‌گشت. امام حسین علیه السّلام به او پیام داد: «پیش من بیا تا با تو گفتگو کنم.»
زهیر نپذیرفت و از ملاقات خودداری کرد. همسر زهیر که همراهش بود، گفت: «سبحان اللّه! پسر پیامبر خدا کسی پیش تو می‌فرستد و تو نمی‌پذیری؟»
زهیر برخاست و به حضور امام رفت و چیزی نگذشت که برگشت و چهره‌اش می‌درخشید و دستور داد خیمه‌اش را کندند و کنار خیمه امام نصب کردند و به همسر خود گفت: «تو مطلّقه‌ای! همراه برادرت به خانه خود برگرد که من تصمیم گرفته‌ام همراه حسین علیه السّلام کشته شوم.»
آن‌گاه به همراهان خود گفت: «هرکس از شما شهادت را دوست می‌دارد، همراه من باشد و هرکس خوش ندارد، برود.»
هیچ‌یک از ایشان با او نماند و همگان همراه همسر زهیر و برادرش به کوفه رفتند.
(1). زرود: نام منطقه‌ای ریگزار میان کوفه و مکّه و در راه حاجیان و برای اطّلاع بیشتر، ر. ک، یاقوت حموی، معجم
البلدان ص 387 ج 4 چاپ 1906 مصر. (م)
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 294
(2) (2- 2) [لم یرد فی العبرات].
(3)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «و کان زهیر بن القین البجلیّ قد حجّ فی تلک السّنة، و کان عثمانیّا، فلمّا رجع من الحجّ، جمعه الطّریق مع الحسین علیه السّلام، فحدّث جماعة من فزارة و بجیلة قالوا: لمّا کنّا ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 376
من أن «1» نسایره فی منزل «1»، فإذا سار الحسین تخلّف زهیر بن القین، و إذا نزل الحسین، تقدّم زهیر، «2» حتّی نزلنا یومئذ «2» فی منزل لم نجد بدّا من أن ننازله فیه، فنزل الحسین فی جانب، و نزلنا فی جانب، فبینا نحن جلوس نتغدّی من طعام لنا، إذ أقبل رسول الحسین حتّی سلّم، ثمّ دخل فقال: یا زهیر بن القین، إنّ أبا عبد اللّه الحسین بن علیّ بعثنی إلیک لتأتیه. قال: فطرح کلّ إنسان ما فی یده حتّی کأنّنا علی رؤوسنا الطّیر. «3»
قال أبو مخنف: فحدّثتنی دلهم بنت عمرو امرأة زهیر بن القین، قالت: فقلت له:
أ یبعث إلیک ابن رسول اللّه، ثمّ لا تأتیه!؟ سبحان اللّه! لو أتیته، فسمعت من کلامه، ثمّ انصرفت؟ قالت: فأتاه زهیر بن القین «4»، فما لبث أن جاء مستبشرا قد أسفر «5» وجهه؛ قالت: فأمر بفسطاطه، و ثقله، و متاعه «6»، فقدّم، و حمل إلی الحسین، ثمّ قال لامرأته:
أنت طالق، الحقی بأهلک، فإنّی لا أحبّ أن یصیبک من سببی إلّا خیر. ثمّ قال لأصحابه:
من أحبّ منکم أن یتبعنی، و إلّا فإنّه آخر العهد، «7» إنّی سأحدّثکم حدیثا: غزونا بلنجر، ففتح اللّه علینا، و أصبنا غنائم، فقال لنا «8» سلمان الباهلیّ: أفرحتم بما فتح اللّه علیکم، و أصبتم من الغنائم؟ فقلنا: نعم. فقال لنا «8»: إذا أدرکتم شباب «9» آل محمّد «9»، فکونوا أشدّ فرحا بقتالکم معهم منکم بما أصبتم من الغنائم، فأمّا أنا، فإنّی أستودعکم اللّه. «10» قال: ثمّ و اللّه ما زال فی أوّل القوم حتّی قتل «10». «11»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «نسیر معه فی مکان واحد، أو ننزل معه فی منزل واحد»].
(2) (2- 2) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فنزلنا یوما»].
(3)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «کراهة أن یذهب زهیر إلی الحسین علیه السّلام»].
(4)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «علی کره»].
(5)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أشرق»].
(6)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و رحله»].
(7)- [من هنا حکاه فی المعالی، 1/ 381- 382].
(8) (8- 8) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «سلمان الفارسیّ»].
(9) (9- 9) [المعالی: «أهل الجنّة»].
(10) (10- 10) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و لزم الحسین علیه السّلام حتّی قتل معه»].
(11)- گویند: زهیر بن قین بجلی که به حج رفته بود، حسین را دیده بود و با وی آمده بود.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 377
الطّبری، التّاریخ، 5/ 396- 397- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 180- 182؛ المحمودی، العبرات، 1/ 377- 378؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594- 595، لواعج الأشجان،/ 81- 83
و حدّث جماعة من فزارة و بجیلة قالوا: کنّا مع زهیر بن القین البجلّی حین أقبلنا من مکّة، فکنّا نسایر الحسین علیه السّلام فلم یکن شی‌ء أبغض إلینا «1» من أن ننازله فی منزل، فإذا
__________________________________________________
- گوید: حسین روان شد تا به نزد آب بالای زرود رسید.
سدی به نقل از یکی از مردم بنی فزاره گوید: «به روزگار حجّاج بن یوسف در خانه حارث بن ربیعه بودیم که در محل خرمافروشان بود و بعد به تیول زهیر بن قین یشکری داده شد. مردم شام آن‌جا نمی‌آمدند و ما در آن‌جا نهان بودیم.»
گوید: به مرد فزاری گفتم: «از کار خودتان وقتی که با حسین بن علی آمدید، با من سخن کن.»
گفت: «با زهیر بن قین بجلی بودیم که از مکّه درآمدیم و با حسین به یک راه بودیم؛ امّا خوش نداشتیم که با وی به یک منزلگاه باشیم. وقتی حسین روان بود، زهیر بن قین به جای می‌ماند و چون حسین فرود می‌آمد، زهیر پیش می‌رفت، تا به منزلگاهی رسیدیم که به ناچار می‌باید با وی به یک‌جا باشیم و حسین به سویی فرود آمد، ما نیز به سویی فرود آمدیم. نشسته بودیم و از غذایی که داشتیم، می‌خوردیم که فرستاده حسین بیامد و سلام گفت و درآمد و گفت: «ای زهیر پسر قین! ابو عبد اللّه، حسین بن علی، مرا فرستاده که پیش وی آیی.»
گوید: هرکس هرچه به دست داشت، بگذاشت. گویی پرنده بر سرمان نشسته بود. دلهم دختر عمرو، زن زهیر بن قین گوید: بدو گفتم: «پسر پیمبر خدا سوی تو می‌فرستد و نمی‌روی؟ سبحان اللّه! چه شود اگر بروی و سخن وی را بشنوی و بازآیی؟»
گوید: زهیر بن قین برفت و چیزی نگذشت که خوشدل بیامد و چهره‌اش گشاده بود.
گوید: پس بگفت تا خیمه و بار و اثاث وی را پیش آوردند و سوی حسین بردند. آن‌گاه به زنش گفت: «طلاقی هستی. پیش کسانت برو که نمی‌خواهم به سبب من بدی به تو رسد.»
آن‌گاه به یاران خویش گفت: «هرکس از شما که می‌خواهد با من بیاید، وگرنه، دیدار آخرین است.
اینک حدیثی برای شما بگویم: به بلنجر حمله بردیم. خدا ظفرمان داد و غنیمتها گرفتیم. سلمان باهلی به ما گفت: از فتحی که خدایتان داد و غنیمتها که گرفتید، خرسند شدید؟»
گفتیم: «آری!»
گفت: «وقتی جوانان خاندان محمّد را دریافتید، از جنگیدن همراه آنها خرسندتر باشید تا از این غنیمتها که گرفته‌اید؛ امّا من شما را به خدا می‌سپارم.»
گفت: «به خدا پس از آن، پیوسته پیشاپیش قوم بود تا کشته شد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2979، 2983- 2984
(1)- [فی البحار و العوالم: «علینا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 378
سار الحسین علیه السّلام و نزل منزلا، لم نجد بدّا من أن ننازله، «1» فنزل الحسین علیه السّلام «1» فی جانب، و نزلنا فی جانب، «2» فبینا نحن جلوس نتغدّی من طعام لنا إذ أقبل رسول الحسین علیه السّلام حتّی سلّم، ثمّ دخل، فقال: یا زهیر بن القین! إنّ أبا عبد اللّه الحسین علیه السّلام بعثنی إلیک لتأتیه. فطرح کلّ إنسان منّا ما فی یده حتّی کأنّ علی رؤوسنا الطّیر، «3» فقالت له امرأته: «4» سبحان اللّه! أ یبعث إلیک ابن «5» رسول اللّه، ثمّ لا تأتیه؟ «6» لو أتیته «6»، فسمعت من کلامه، ثمّ انصرفت؟ فأتاه زهیر بن القین، فما لبث أن جاء مستبشرا قد أشرق وجهه، فأمر بفسطاطه و ثقله و رحله «7» و متاعه، فقوّض، و حمل إلی الحسین علیه السّلام، ثمّ قال لامرأته: أنت طالق، الحقی بأهلک، فإنّی لا أحبّ أن یصیبک بسببی «8» إلّا خیرا. ثمّ قال لأصحابه: من أحبّ منکم أن یتبعنی، و إلّا فهو آخر العهد «3». إنّی سأحدّثکم حدیثا: إنّا غزونا البحر «9»، ففتح اللّه علینا و أصبنا غنائم، فقال لنا سلمان الفارسیّ «10» رحمه اللّه: «11» أفرحتم بما فتح اللّه علیکم و أصبتم من الغنائم؟ قلنا: نعم. فقال «11»: إذا أدرکتم سیّد شباب آل محمّد، فکونوا أشدّ فرحا بقتالکم معهم ممّا أصبتکم الیوم من الغنائم. فأمّا أنا، فأستودعکم اللّه. «12» قالوا: ثمّ و اللّه ما زال فی القوم مع الحسین علیه السّلام حتّی قتل. «13»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [مثیر الأحزان: «إذا نزل هو و أصحابه»].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «لأنّه کان عثمانیّا»].
(3) (3- 3) [لم یذکره فی الأسرار و حکی بدله عن اللّهوف].
(4)- [أضاف فی البحار و العوالم: «قال السّیّد: و هی دیلم بنت عمرو»، و فی مثیر الأحزان: «دیلم بنت عمرو»].
(5)- [وسیلة الدّارین: «ابن بنت»].
(6- 6) [لم یرد فی الإرشاد ط علمیّة].
(7)- [لم یرد فی البحار و مثیر الأحزان].
(8)- [مثیر الأحزان: «بشی‌ء»].
(9)- [وسیلة الدّارین: «آذربایجان»].
(10)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(11- 11) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(12)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان].
(13)- و حدیث‌کنندگان گروهی از قبیله فزاره و بجیله گویند: ما به همراه زهیر بن قین بجلی بودیم.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 379
المفید، الإرشاد، 2/ 73- 74- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 371، 372؛ البحرانی، العوالم، 17/ 221- 222؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 243؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 249؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 153؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 38- 39؛ الزّنجانی «1»، وسیلة الدّارین،/ 58- 59
(قال) الإمام أحمد بن أعثم: ثمّ مضی الحسین، فلقیه زهیر بن القین، فدعاه الحسین
__________________________________________________
- آن‌گاه که از مکّه بیرون آمدیم و با قافله حسین علیه السّلام هم‌سفر بودیم (و هم‌چنان‌که او با همراهانش به سوی کوفه می‌رفت، ما نیز جداگانه به همراه زهیر می‌رفتیم و از آن‌جا که از بنی أمیّه اندیشه داشتیم، نمی‌خواستیم با او هم‌منزل شویم) و چیزی نزد ما ناخوش‌تر از این نبود که در جایی با او هم‌منزل شویم. تا این‌که حسین علیه السّلام برفت و در جایی فرود آمد که ما نیز جز این چاره نداشتیم که در آن‌جا فرود آییم. پس حسین در یک‌سو فرود آمد و ما نیز در سوی دیگر فرود شدیم. در این میان که ما نشسته بودیم و مشغول خوردن غذایی بودیم، ناگاه مردی از طرف حسین علیه السّلام نزد ما آمده، سلام کرد. سپس بر ما درآمده گفت:
«ای زهیر بن قین! همانا ابا عبد اللّه الحسین علیه السّلام مرا به سوی تو فرستاده است که (بگویم) به نزد او بروی.»
پس هرکه با ما نشسته بود، آنچه در دست داشت، انداخت و خموش نشستیم مانند این‌که پرنده بر سر ماست (هیچ جنبش نمی‌کردیم). زن زهیر به او گفت: «سبحان اللّه! آیا پسر پیغمبر خدا به سوی تو می‌فرستد و تو به سوی او نمی‌روی؟ چه شود که نزدش بروی و سخنش را بشنوی، سپس بازگردی؟»
زهیر بن قین به نزد آن حضرت علیه السّلام رفت و چیزی نگذشت که خوشحال برگشت؛ بدانسان که صورتش می‌درخشید و دستور داد خیمه‌های او را بکنند و بارها و اسباب سفر او را به سوی حسین علیه السّلام ببرند. آن‌گاه به زنش گفت: «تو را طلاق دادم و آزادی. پیش کسان خود برو؛ زیرا من دوست ندارم به سبب من گرفتار شوی.»
سپس به همراهان خود گفت: «هرکس از شما می‌خواهد پیروی من کند، وگرنه این‌جا آخرین دیدار ما است. من برای شما حدیثی بیان کنم (و آن این است که): ما در دریا (در راه دین) جنگ کردیم و خداوند، پیروزی بهره ما کرد و غنیمتهایی به چنگ آوردیم. سلمان فارسی رحمه اللّه (که در آن جنگ بود) به ما گفت: «آیا بدانچه خداوند از این پیروزی بهره شما کرده [است] و به این غنیمتها که به دست آورده‌اید، خرسند و شادان هستید؟»
گفتیم: «آری!»
سلمان گفت: «هنگامی که آقای جوانان آل محمّد را دیدار کنید، آن‌گاه در جنگ کردن به همراه او شادانتر باشید از این غنیمتها که امروز به دست شما رسیده [است]. «سپس زهیر گفت:» اکنون من همه شما را به خدا می‌سپارم.»
و پس از آن به خدا سوگند پیوسته در میان همراهان حسین علیه السّلام ببود تا آن‌که کشته شد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 73- 74
(1)- [حکاه فی وسیلة الدّارین عن القمقام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 380
إلی نصرته، فأجابه لذلک، و حمل إلیه فسطاطه، و طلق امرأته و صرّفها إلی أهلها. و قال لأصحابه: إنّی کنت غزوت بلنجر مع سلمان الفارسیّ، فلمّا فتح علینا اشتدّ سرورنا بالفتح، فقال لنا سلمان: لقد فرحتم بما أفاء اللّه علیکم؟ قلنا: نعم. قال: فإذا أدرکتم شباب آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فکونوا أشدّ فرحا بقتالکم معه منکم بما أصبتم الیوم، فأنا أستودعکم اللّه تعالی. ثمّ ما زال مع الحسین حتّی قتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 225
و کان زهیر بن القین البجلیّ قد حجّ- و کان عثمانیّا- فلمّا عاد، جمعهما الطّریق، و کان یسایر الحسین من مکّة إلّا إنّه لا ینزل معه، فاستدعاه یوما الحسین، فشقّ علیه ذلک، ثمّ أجابه علی کره، فلمّا عاد من عنده، نقل ثقله إلی ثقل الحسین، ثمّ قال لأصحابه: من أحبّ منکم أن یتبعنی، و إلّا فإنّه آخر العهد، و سأحدّثکم حدیثا: غزونا بلنجر، ففتح علینا، و أصبنا غنائم، ففرحنا، و کان معنا سلمان الفارسیّ، فقال لنا: إذا أدرکتم سیّد شباب أهل محمّد، فکونوا أشدّ فرحا بقتالکم معه بما أصبتم الیوم من الغنائم، فأمّا أنا فأستودعکم اللّه. ثمّ طلّق زوجته، و قال لها: الحقی بأهلک، فإنّی لا أحبّ أن یصیبک فی سببی إلّا خیر. و لزم الحسین حتّی قتل معه. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 277- 278
__________________________________________________
(1)- زهیر بن قین بجلی که به حج رفته بود و مراجعت می‌کرد، در عرض راه همراه بود؛ ولی کنار گرفته [بود] و با حسین مراوده نمی‌کرد. او عثمان‌پرست (هواخواه) بود. روزی حسین او را نزد خود خواند. او اکراه داشت و برای او (ملاقات) بسی ناگوار بود؛ ولی با همان اکراه اجابت کرد (و به ملاقات رفت). چون دیدار به عمل آمد، برگشت و بار و رحل خود را به بارگاه حسین منتقل کرد و به یاران خود گفت: «هرکه می‌خواهد به من ملحق شود، بیاید؛ وگرنه این آخرین عهد من و شما خواهد بود (دیگر مرا نخواهید دید).
من حدیثی برای شما نقل می‌کنم: ما به جنگ و غزای «بلنجر» رفته بودیم. آن را گشودیم و غنایم بسیار ربودیم. سلمان فارسی در آن جنگ با ما بود. او به ما گفت: «اگر به خواجه جوانان بهشت (سیّد شباب اهل الجنّة) رسیدید و او را دیدید، بیشتر از این خرسندی، مسرور و خوشحال باشید. از مجاهده و جنگ زیر لوای او بیشتر از این حال خرسند شوید که آن مسرّت بهتر و ارجمندتر از این غنایم خواهد بود.»
آن‌گاه زهیر، زن خود را طلاق داد و به یاران گفت: «شما را به خدا می‌سپارم.»
به زن مطلّقه خود هم گفت: «نزد خانواده خود برو؛ زیرا من دوست ندارم که به سبب من گرفتار و برده شوی. می‌خواهم آسوده باشی و جز خیر، نصیب تو چیزی نخواهد بود.»
آن‌گاه به حسین پیوست و با او کشته شد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 142
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 381
قال جماعة من فزارة و بجیلة: کنّا مع زهیر بن القین، نسایر الحسین علیه السّلام ناحیة، فنزلنا منزلا لا نجد بدّا من أن ننازله فیه، فبینما نحن نتغدّی من طعام لنا، إذ أقبل رسول الحسین علیه السّلام حتّی سلّم، و قال: یا زهیر بن القین! إنّ أبا عبد اللّه بعثنی إلیک لتأتیه. فطرح کلّ إنسان ما فی یده حتّی کأنّما علی رؤوسنا الطّیر. فقالت له زوجته دیلم بنت عمرو:
سبحان اللّه! یبعث إلیک ابن رسول اللّه، ثمّ لا تأتیه؟ فلو أتیته و سمعت من کلامه؟ فمضی إلیه؟ و ما لبث أن جاء مستبشرا قد أشرق وجهه، فأمر بفسطاطه، فقوّض، و ثقله و متاعه، فحوّل إلی الحسین علیه السّلام، و قال لامرأته: أنت طالق، فإنّی لا أحبّ أن یصیبک‌بسببی إلّا خیرا. «1» و قد عزمت علی صحبة الحسین لأفدیه بروحی، و أقیه بنفسی. ثمّ أعطاها مالها، و سلّمها إلی بعض بنی عمّها لیوصلها إلی أهلها، فقامت إلیه و بکت، و ودّعته، و قالت: خار اللّه لک، أسألک أن تذکرنی فی القیامة عند جدّ الحسین علیه السّلام «1». ثمّ قال لأصحابه: من أحبّ منکم أن یصحبنی، و إلّا فهو أخو العهد به، إنّی سأحدّثکم حدیثا: غزونا بالبحر، ففتح اللّه علینا، و أصبنا غنائم، فقال لنا سلمان الفارسی رضی اللّه عنه:
فرحتم بما فتح اللّه علیکم، و أصبتم من الغنائم؟ قلنا: نعم. فقال: إذا أدرکتم قتال شباب آل محمّد، فکونوا أشدّ فرحا بقتالکم معهم ممّا أصبتم الیوم من الغنائم. و أمّا أنا، فإنّی أستودعکم اللّه. ثمّ مشی إلی الحسین علیه السّلام، فسار معه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 23- 24
ثمّ سار علیه السّلام، فحدّث جماعة من بنی فزارة و بجیلة قالوا: کنّا مع زهیر بن القین لمّا أقبلنا من مکّة، فکنّا نسائر الحسین علیه السّلام حتّی لحقناه، فکان إذا أراد النّزول اعتزلناه، فنزلنا ناحیة، فلمّا کان فی بعض الأیّام نزل فی مکان لم نجد بدّا من أن ننازله فیه، فبینا نحن نتغذّی من طعام لنا، إذ أقبل رسول الحسین علیه السّلام حتّی سلّم، ثمّ قال: یا زهیر بن القین! إنّ أبا عبد اللّه الحسین علیه السّلام بعثنی إلیک لتأتیه. فطرح کلّ إنسان منّا ما فی یده، حتّی کأنّ علی رؤوسنا الطّیر، «2» فقالت له زوجته- و هی دیلم بنت عمرو-: سبحان اللّه أیبعث إلیک ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، ثمّ لا تأتیه؟ فلو أتیته، فسمعت من کلامه؟ فمضی إلیه زهیر
__________________________________________________
(1) (1- 1) [حکاه الأمین فی أعیان الشّیعة، 1/ 595 و اللّواعج،/ 82، و الجواهری فی مثیر الأحزان،/ 39].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار،/ 249].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 382
ابن القین، فما لبث أن جاء مستبشرا قد أشرق وجهه، فأمر بفسطاطه، و ثقله، و متاعه، فحوّل إلی الحسین علیه السّلام، و قال لامرأته: أنت طالق، فإنّی لا أحبّ أن یصیبک بسببی إلّا خیر، «1» و قد عزمت علی صحبة الحسین علیه السّلام لأفدیه بنفسی، و أقیه بروحی. ثمّ أعطاها مالها، و سلّمها إلی بعض بنی عمّها لیواصلها إلی أهلها، فقامت إلیه، و بکت، و ودّعته، و قالت: «2» کان اللّه عونا و معینا «2»، خار اللّه لک، أسألک أن تذکرنی فی القیامة عند جدّ الحسین علیه السّلام «1». فقال لأصحابه: من أحبّ أن یصحبنی «3»، و إلّا فهو آخر العهد منّی به «4». «5»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [حکاه عنه فی البحار، 44/ 372 و العوالم، 17/ 222، و الدّمعة السّاکبة، 4/ 243، و نفس المهموم،/ 181].
(2) (2- 2) [لم یرد فی البحار و الأسرار].
(3)- [المعالی: «یتبعنی»].
(4)- [لم یرد فی الأسرار و المعالی].
(5)- جمعی از بنی فزاره و قبیله بجیله نقل کردند که ما به همراه زهیر بن قین بودیم که از مکّه رو به وطن می‌آمدیم و به دنبال حسین علیه السّلام در حرکت بودیم تا به او رسیدیم و هرجا که حسین می‌خواست منزل کند، ما کناره گرفته و در طرفی دیگر فرود می‌آمدیم. در یکی از منازل که حسین فرود آمد، ما را چاره‌ای جز این نبود که در همان جا منزل کنیم. پس از فرود آمدن، مشغول غذا خوردن بودیم که دیدیم فرستاده حسین رو به ما می‌آید. آمد تا سلام کرد و سپس گفت: «ای زهیر بن قین! ابا عبد اللّه الحسین مرا به نزد تو فرستاده است تا تو را ابلاغ کنم که نزد حسین بیایی.» همین‌که این پیام را رساند. همه ما لقمه‌ها که در دست داشتیم، افکندیم و گویی پرنده بر سر ما نشسته، بی‌حرکت ماندیم.
زن زهیر که دیلم، دختر عمرو بود، به زهیر گفت: «سبحان اللّه! پسر پیغمبر کس به نزد تو می‌فرستد و تو دعوتش را اجابت نمی‌کنی؟ می‌رفتی و به سخنش گوش فرامی‌دادی!»
زهیر چون این سخن بشنید، به نزد حسین رفت. زمانی نگذشت که با روی خندان و صورتی نورانی بازگشت و دستور داد، خیمه و بار و اثاثش را کنده و نزدیک حسین برپا کردند، و به زنش گفت: «تو را طلاق گفتم؛ زیرا نمی‌خواهم به خاطر من، جز خیر، چیزی به تو برسد. من تصمیم گرفتم به همراه حسین باشم تا خود را فدایش کنم، و جانم را سپر بلایش نمایم.»
سپس، هرچه از اموال تعلّق به زن داشت، به او داد و او را به دست یکی از عموزاده‌هایش سپرد تا به خانواده‌اش برساند. زن از جای برخاست و گریه کرد و با زهیر وداع نمود و گفت: «خدا یار و مددکارت باد و هرچه خیر است، برایت پیش آورد. خواهشی که دارم، مرا به روز قیامت نزد جد حسین از یاد مبری.»
پس زهیر به یارانش گفت: «هرکس دوست دارد با من باشد، بیاید وگرنه این دیدار آخرین من است با او.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 71- 73
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 383
__________________________________________________
- و چون امام حسین رضی اللّه عنه از بطن الرّمّه کوچ کرده، به زرود رسید، بر یک جانب راه خیمه دید.
پرسید که: «صاحب این خیمه کیست؟» جواب دادند که: «زهیر بن القین.» و قرّة العین، سیّد ثقلین، زهیر را طلبید. زهیر نخست اندک‌تعللی نمود و بالاخره به خدمت سدّه امامت شتافته، امام حسین او را به سلوک طریق رشاد و جهاد با اهل ظلم و عناد دعوت فرمود. زهیر سخن آن حضرت را به حسن قبول تلقّی کرده، با رنگ افروخته از خیمه امام حسین رضی اللّه عنه بیرون آمد و گفت تا خیمه او را از آن‌جا برکنده، نزدیک به خیام خدام امام واجب الاحترام زدند و زوجه خود را طلاق کرده، رخصت داد که همراه برادر خویش به کوفه رود.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 46
در خبر است گاهی که حسین علیه السّلام از مکه طریق عراق پیش داشت، جماعتی از قوم فزاره و قبیله بجیله که آهنگ عراق داشتند، به اتفاق آن حضرت از مکه بیرون شدند و زهیر بن القین البجلی رئیس آن جماعت بود؛ لکن ایشان از بیم بنی امیه مکروه می‌داشتند که به اتفاق حسین علیه السّلام کوچ می‌دهند. لا جرم چون به منزل می‌رسیدند، از آن‌جا که خیمه‌های حسین علیه السّلام افراخته می‌گشت، به یک‌سوی می‌شدند و جداگانه منزل می‌پرداختند. در این منزل، هنگامی که ناهار می‌شکستند و دست در خورش و خوردنی می‌داشتند، از جانب حسین علیه السّلام رسولی درآمد و گفت: «ای زهیر بن القین! ابو عبد اللّه تو را می‌طلبد.»
آن جماعت از مخالفت بنی امیه سخت هراسان بودند و از این سوی بی‌فرمانی حسین را آسان نمی‌شمردند.
لاجرم آسیمه‌سر لقمها از دست فروگذاشتند و بیهشانه بنشستند «کأنّما علی رؤوسهم الطّیر». در این وقت دیلم دختر عمرو، که ضجیع زهیر بن القین بود، گفت: «سبحان اللّه! پسر رسول خدا کس به سوی تو می‌فرستد و تو را طلب می‌فرماید و تو او را اجابت نمی‌کنی؟ برخیز و بشتاب و بشنو تا چه گوید و باز شو.»
زهیر برخاست و بشتافت، تا چه گفت و چه شنید. زمانی دیر برنیامد که خندان و شادان مراجعت کرد؛ تو گفتی که از چهرگانش خورشید برمی‌تابد؛ چون برسید، فرمان کرد تا خیمه او را برکندند و اثقال او را برهم نهادند و به لشکرگاه حسین علیه السّلام حمل دادند و زوجه خود دیلم را طلاق گفت و فرمود: «با اهل خویش پیوسته شو. دوست ندارم که زحمت سبی و اسر (1) بینی و من عزیمت درست کرده‌ام که در ملازمت حسین کوچ دهم و جان خود را فدای او کنم.»
پس مال خود را با زن و بنی اعمام خود عطا کرد و فرمود: «دیلم را به اهل خود برسانند.»
دیلم بایستاد و بگریست و شوهر را وداع گفت.
و قالت: خار اللّه لک، أسألک أن تذکرنی فی القیامة عند جدّ الحسین.
گفت: «خداوند بهره تو را به خیر کناد. خواستارم از تو که در روز قیامت در نزد جدّ حسین (صلوات اللّه علیهما) مرا فراموش نفرمایی.»
به روایت اعثم کوفی، دیلم با زهیر گفت: «تو همی خواهی در رکاب پسر مرتضی جانبازی کنی. من چرا نخواهم در خدمت دختر مصطفی سرافرازی کنم؟»
بالجمله، زهیر با اصحاب خویش گفت: «هرکس بخواهد از شما، مرا متابعت کند؛ و اگرنه مرا وداع-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 384
ابن طاووس، اللّهوف،/ 71- 73- مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 381
و لمّا نزل الحسین فی زرود «1»، نزل بالقرب منه زهیر بن القین البجلیّ، و کان غیر مشایع له، و یکره النّزول معه، لکن الماء جمعهم فی المکان، و بینا زهیر و جماعته علی طعام صنع لهم، إذ أقبل رسول الحسین یدعو زهیرا إلی سیّده أبی عبد اللّه علیه السّلام، فتوقّف زهیر عن الإجابة غیر أنّ امرأته «دلهم بنت عمرو» حثّته علی المصیر إلیه، و سماع کلامه.
فمشی زهیر إلی الحسین، و ما أسرع أن عاد إلی أصحابه فرحا، قد أسفر وجهه، و أمر بفسطاطه، و ثقله، فحوّل إلی جهة سیّد شباب أهل الجنّة و قال لامرأته: الحقی بأهلک، فإنّی لا أحبّ أن یصیبک بسببی إلّا خیرا. ثمّ قال لمن معه: من أحبّ منکم نصرة ابن الرّسول صلّی اللّه علیه و اله، و إلّا فهو آخر العهد.
ثمّ حدّثهم بما أوعز به سلمان الفارسیّ من هذه الواقعة، فقال: غزونا بلنجر، ففتحنا و أصبنا الغنائم، و فرحنا بذلک، و لمّا رأی سلمان الفارسیّ ما نحن فیه من السّرور، قال: إذا
__________________________________________________
- گوید که آخر عهد من است با او. اکنون واجب می‌کند که حدیثی از سلمان فارسی با شما تذکره نمایم:
همانا گاهی که در غزوه بحر، رزم دادیم و نصرت یافتیم و غنیمت به دست کردیم.»
فقال لنا سلمان رحمه اللّه: أفرحتم بما فتح اللّه علیکم؟ فقلنا: نعم، قال: إذا أدرکتم سیّد شباب آل محمّد فکونوا أشدّ فرحا لقتالکم معه ممّا أصبتم الیوم من الغنائم، فأمّا أنا فأستودعکم اللّه.
یعنی، سلمان از برای ما گفت: «بدین فتح که خداوند به دست شما عطا کرد، آیا شاد خاطر شدید؟» گفتیم: «چنین است.»
فرمود: «گاهی که دریابید خدمت سید جوانان آل محمّد را و در رکاب او قتال کنید، واجب می‌کند که فرحت شما به زیادت باشد از آنچه در آن روز از غنیمت که جناب عدن است، بهره شما می‌گردد و اما من وداع می‌کنم شما را، چه در آن روز زنده نخواهم بود.»
(1). اسر: گرفتاری دست دشمن. سبی: بردن اسیر را از شهری به شهری و او را برده گرفتن؛ و شاهد این معنی کلام حضرت أم کلثوم است که می‌فرماید: و بعد الاسر یا جدا سبینا.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 141- 143
(1)- فی المعجم ممّا استعجم ج 2 ص 696 بفتح أوّله و بالدّال المهملة فی آخره، و فی معجم البلدان ج 4 ص 327 انّها رمال بین الثّعلبیّة و الخزیمیّة بطریق الحاجّ من الکوفة، و هی دون الخزیمیّة بمیل، و فیها برکة و حوض، و فیها وقعة یقال لها یوم زرود.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 385
أدرکتم سیّد شباب آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله، فکونوا أشدّ فرحا بقتالکم معه بما أصبتم من الغنائم، فأمّا أنا، فأستودعکم اللّه.
فقالت زوجته: خار اللّه لک، و أسألک أن تذکرنی یوم القیامة عند جدّ الحسین علیه السّلام.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 207- 209
و انتهی السّیر بالحسین علیه السّلام إلی (زرود) «1»، فأقام فیها لیلته، و قد نزل بالقرب منه زهیر بن القین البجلّی، و کان شریفا فی قومه، نازلا فیهم بالکوفة، شجاعا مقداما، له فی المغازی مواقف مشهورة، و مواطن مأثورة. کان أوّلا منحرفا عن أهل البیت علیهم السّلام، عثمانیّ العقیدة. و قد حجّ فی تلک السّنة، و لمّا رجع من مکّة جمعه الطّریق مع الحسین علیه السّلام، و کان مع زهیر جماعة من فزارة و بجیلة. و کان یکره أن یسایر الحسین فی الطّریق، أو ینازله فی منزل واحد، فإذا سار الحسین تخلّف زهیر، و إذا نزل الحسین فی منزل تقدّم زهیر، فنزل فی آخر.
فنزل الحسین- یوما فی منزل لم یجد زهیر بدّا من أن ینزل معه، فنزل الحسین و أصحابه فی جانب، و نزل زهیر و أصحابه فی جانب آخر.
فبینا أصحاب زهیر جلوس علی طعام لهم إذ أقبل رسول الحسین علیه السّلام، و سلّم، و دخل، و التفت إلی زهیر قائلا: إنّ أبا عبد اللّه الحسین بعثنی إلیک لتأتیه. فطرح کلّ إنسان ما فی یده کأنّ علی رؤوسهم الطّیر، کراهیة أن یذهب زهیر إلی الحسین.
فأطرق زهیر برأسه إلی الأرض ملیّا، فقالت له زوجته (دلهم بنت عمرو)، و کانت واقفة علی رأسه تروّح له: سبحان اللّه! أیبعث إلیک ابن رسول اللّه، ثمّ لا تأتیه، فلو أتیته، فسمعت من کلامه، ثمّ انصرفت؟
فأتاه زهیر- علی کره- فما لبث أن جاء مستبشرا قد أشرق وجهه، فأمر بفسطاطه، و رحله، و ثقله، فحوّل إلی جهة الحسین علیه السّلام. ثمّ قال لإمرأته: الحقی بأهلک، فإنّی
__________________________________________________
(1)- زرود- بالفتح فالضّم-: مشتقّ من الزرد، و هو البلع، و لعلّها سمّیت بذلک لابتلاعها المیاه الّتی تمطرها السّحائب، لأنّها رمال بین الثّعلبیّة و الخزیمیّة، و دون الخزیمیّة بمیل، و فیها برکة و حوض- عن معجم البلدان-.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 386
لا أحبّ أن یصیبک بسببی إلّا خیرا، و قد عزمت علی صحبة الحسین لأفدیه بروحی، و أقیه بنفسی. فأعطاها مالها و سلّمها إلی بعض بنی عمومتها لیوصلها إلی أهلها.
فقامت إلیه، و بکت فی وجهه و ودّعته و قالت: خار اللّه لک، أسألک أن تذکرنی عند جدّ الحسین یوم القیامة.
و قال زهیر لأصحابه: من أحبّ منکم أن یتبعنی، و إلّا فهو آخر العهد منّی، سأحدّثکم بحدیث: إنّا غزونا (بلنجر) «1»، ففتح اللّه علینا، و أصبنا غنائم، ففرحنا، فقال لنا سلمان (رضوان اللّه علیه): أفرحتم بما فتح اللّه علیکم، و أصبتم من الغنائم؟ فقلنا: نعم.
فقال لنا: إذا أردکتم شباب آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فکونوا أشدّ فرحا بقتالکم معه ممّا أصبتم من الغنائم فی هذا الیوم. فأمّا أنا، فإنّی أستودعکم اللّه.
و صار مع الحسین، حتّی نال الشّهادة بین یدیه فی کربلاء- رضوان اللّه علیه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 183- 184

المنزل الثّانی عشر: زرود

نزل علیه السّلام به فی یوم الإثنین الواحد و العشرین من ذی الحجّة.
زرود- بفتح الزّای و بین المهملتین واو-: رمال بین الثّعلبیّة و الخزیمیّة بطریق الحاجّ من الکوفة، قاله فی القمقام، و فی المراصد: موضع بطریق مکّة بعد الرّمل، فیه قصر أصفر [لعلّها سمّیت به] و فیه برکة و آبار.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 166
(زرود)- بفتح الزّای- و الزّرد البلع. و لعلّها سمّیت بذلک لابتلاعها الماء الّتی تمطرها
__________________________________________________
(1)- بلنجر- بالباء و اللّام المضمومتین و النّون السّاکنة- مدینة فی الخزر عند باب الأبواب، فتحت فی زمن عثمان بن عفّان علی ید سلیمان بن ربیعة الباهلیّ، و هو قائد الجیش. و کان من ضمن الجیش سلمان الفارسیّ.
فقول زهیر (فقال لنا سلمان) بالاطلاق: یحتمل أن یکون القائل هو الباهلیّ علی أساس: أنّه قائد الجیش الفاتح- کما علیه الطّبریّ و جماعة- و یحتمل أن یکون القائل الفارسیّ باعتبارة کان فی ضمن الجیش- کما علیه ابن الأثیر و الخوارزمیّ و الفتال و المفید و غیرهم، و لعلّه الأصحّ من حیث اطّلاع سلمان الفارسیّ بالخصوص علی بعض المغیبات الّتی یخبر بها عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، و هذا الخبر من المغیبات الّتی تناسب (الفارسیّ) لا (الباهلیّ) و اللّه العالم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 387
السّحائب. لأنّها رمال. قال البکریّ: زرود: بفتح أولّه و بالدّال المهملة فی آخره. و قال ابن درید: زرود: جبل رمل، و هو محدود فی رسم- عالح- و فی رسم- الوقیظ- و هو بین دیار بنی عبس و دیار بنی یربوع، متّصل بجدود.
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 66
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 388

العقیلة زینب علیها السّلام یکشف لها عن المستقبل‌

[قال- «1»]: و سار الحسین حتّی نزل الخزیمیّة «2»، و أقام بها یوما و لیلة، فلمّا أصبح أقبلت إلیه أخته زینب «3» بنت علیّ «3» فقالت: یا أخی! ألا أخبرک بشی‌ء سمعته البارحة؟
فقال الحسین: و ما ذاک؟ فقالت: خرجت فی بعض اللّیل، لقضاء حاجة، فسمعت هاتفا یهتف و هو یقول:
ألا یا عین فاحتفلی «4» بجهد و من یبکی «5» علی الشّهداء بعدی
علی قوم تسوقهم المنایا بمقدار إلی إنجاز و عدی
فقال لها الحسین: یا أختاه! المقضی هو کائن.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 122
قال: و لمّا نزل الحسین (بالخزیمیّة)، قام بها یوما و لیلة، فلمّا أصبح جاءت إلیه أخته زینب بنت علیّ فقالت له: یا أخی! ألا أخبرک بشی‌ء سمعته البارحة؟ فقال لها: و ما ذاک یا أختاه؟ فقالت: إنّی خرجت البارحة فی بعض اللّیل لقضاء حاجة، فسمعت هاتفا یقول:
ألا یا عین فاحتفلی بجهد فمن یبکی علی الشّهداء بعدی
علی قوم تسوقهم المنایا بمقدار إلی انجاز وعد
فقال لها الحسین: یا أختاه! کلّ ما قضی، فهو کائن.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 225- 226- عنه: الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 65- 66
__________________________________________________
(1)- من د.
(2)- فی النّسخ: الحریمة، و فی التّرجمة ص 370: خریمه. و التّصحیح من معجم البلدان 3/ 436، و فیه:
«هو منزل من منازل الحاجّ بعد الثّعلبیّة من الکوفة ... و قیل: إنّه الحزیمیّة بالحاء المهملة». و زید فی الأصل و د بعده: و نزل- سهوا.
(3) (3- 3) لیس فی د.
(4)- فی د: فاخلفی- کذا، و فی التّرجمة بیاض. و التّصحیح من تاریخ ابن عساکر 4/ 341.
(5)- فی التّرجمة: بکی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 389
فلمّا نزل الحسین بالخزیمیّة، قالت زینب: یا أخی! سمعت فی لیلتی هاتفا یهتف:
ألا یا عین فاحتفلی بجهد و من یبکی علی الشّهداء بعدی
إلی قوم تسوقهم المنایا بمقدار إلی إنجاز وعد
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 95
و فی المناقب: و لمّا نزل علیه السّلام الخزیمیّة «1» أقام بها یوما و لیلة، فلمّا أصبح، أقبلت إلیه أخته زینب «2»، فقالت: یا أخی! ألا أخبرک بشی‌ء سمعته «3» البارحة؟ فقال الحسین علیه السّلام:
و ما ذاک؟ فقالت: خرجت فی بعض اللّیل لقضاء حاجة، فسمعت هاتفا یهتف، و هو یقول:
ألا یا عین فاحتفلی بجهد و من یبکی علی الشّهداء بعدی
علی قوم تسوقهم المنایا بمقدار إلی إنجاز وعد
فقال لها الحسین علیه السّلام: «4» یا أختاه «5»! کلّ الّذی قضی، فهو کائن «4». «6»
المجلسی، البحار، 44/ 372- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 222- 223؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 244؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 249؛
__________________________________________________
(1)- منزلة للحاجّ بین الأجفر و الثّعلبیّة. [و فی وسیلة الدّارین: «الخزعیّة»].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «عقیلة بنی هاشم»].
(3)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «سمعت»].
(4) (4- 4) [وسیلة الدّارین: «کلّ الّذی قضی»].
(5)- [لم یرد فی المعالی].
(6)- بالجمله، حسین علیه السّلام از آن‌جا به منزل خزیمیه آمد و یک شبانه‌روز در آنجا اقامت فرمود.
صبحگاه، زینب علیها السّلام به نزد برادر آمد و گفت: «تو را خبر می‌دهم به کلامی که دوش شنیده‌ام.»
فرمود: «چه شنیدی؟»
عرض کرد: «نیمه‌شب برای حاجتی بیرون شدم. شنیدم که هاتفی این شعار را انشاد می‌کرد.»
ألا یا عین! فاحتفلی بجهد و من یبکی علی الشّهداء بعدی؟
علی قوم تسوقهم المنایا بمقدار إلی إنجاز وعد
فقال له الحسین: یا أختاه! کلّ الّذی قضی فهو کائن.
فرمود: «ای خواهر! آنچه قضا بر آن رفته، ناچار صورت خواهد بست.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 143
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 390
القمی، نفس المهموم،/ 179- 180؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 264؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 36- 37؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 83؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 58؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 164
و أقام علیه السّلام فی الخزیمیّة یوما و لیلة، فلمّا أصبح أقبلت إلیه أخته زینب علیها السّلام، و قالت: إنّی سمعت هاتفا یقول:
ألا یا عین فاحتفلی بجهدی فمن یکبی علی الشّهداء بعدی
علی قوم تسوقهم المنایا بمقدار إلی إنجاز و عدی
فقال: یا أختاه! کلّ الّذی قضی، فهو کائن.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 207
و سار- علیه السّلام- حتّی نزل (الخزیمیّة «1»)، فأقام فیها یوما و لیلة، فلمّا أصبح، أقبلت إلیه أخته العقیلة زینب، و قالت: إنّی سمعت البارحة هاتفا یقول:
ألا یا عین فاحتفلی بجهد فمن یبکی علی الشّهداء بعدی
علی قوم تسوقهم المنایا بمقدار إلی إنجاز وعد
فقال الحسین: یا أختاه، کلّ الّذی قضی اللّه، فهو کائن.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 182- 183
ورد علیه السّلام فیه یوم الثّامن عشر من ذی الحجّة و هو یوم الجمعة.
«2» و الخزیمیّة بضمّ الخاء المعجمة و فتح الزّای تصغیر خزیمة «3»، منسوبة إلی خزیمة بن خازم، و هو من منازل الحاجّ من الکوفة بعد الثّعلبیّة «4» و قبل الأجفر- کذا فی المراصد، و قیل «4» بینه و بین الثّعلبیّة اثنان و ثلاثون میلا «5». و قیل: الخزیمیّة بالحاء المهملة.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 164- مثله الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 63
__________________________________________________
(1)- تصغیر خزیمة، و هی منسوبة إلی خزیمة بن حازم، منزل یقع قبل زرود للوارد من مکّة إلی الکوفة.
(2)- [من هنا حکاه فی الحسین علیه السّلام فی طریقه].
(3)- [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «خزم»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی الحسین علیه السّلام فی طریقه].
(5)- [أضاف فی الحسین علیه السّلام فی طریقه: «علی ما ذکره الحمویّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 391

رؤیا الإمام علیه السّلام‌

حدّثنی جماعة مشایخی، منهم علیّ بن الحسین و محمّد بن الحسن، عن سعد، عن أحمد بن محمّد و محمّد بن الحسین و إبراهیم بن هاشم جمیعا، عن الحسن بن علیّ بن فضّال، عن أبی جمیلة المفضّل بن صالح، عن شهاب بن عبد ربّه، عن أبی عبد اللّه علیه السّلام أنّه قال: لمّا صعد الحسین بن علیّ علیه السّلام عقبة البطن قال لأصحابه: ما أرانی إلّا مقتولا. قالوا:
و ما ذاک یا أبا عبد اللّه؟ قال: رؤیا رأیتها فی المنام. قالوا: و ما هی؟ قال: رأیت کلابا تنهشنی، أشدّها علیّ کلب أبقع.
ابن قولویه، کامل الزیارات،/ 75- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 87- 88؛ البحرانی، العوالم، 17/ 319؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 120؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 254؛ القمی، نفس المهموم،/ 186؛ الیزدی، وسائل المظفّری،/ 441- 442؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 180؛ الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 90؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 269
و سار من زبالة حتّی نزل بطن العقبة و فیها قال لأصحابه: ما أرانی إلّا مقتولا، فإنّی رأیت فی المنام کلابا تنهشنی، و أشدّها علیّ کلب أبقع.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 213

المنزل السّادس عشر: عقبة

و قد یقال عقبة البطن. نزل علیه السّلام به یوم الجمعة الخامس و العشرین من ذی الحجّة الحرام.
فی المراصد: العقبة منزل فی طریق مکّة بعد واقصة و قبل القاع لمن یرید مکّة، و هو ماء لبنی عکرمة بن بکر وائل.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 180
العقبة، بالتّحریک: و هو جبل الطّویل. یعرض للطریق فیأخذ فیه. و هو طویل صعب إلی صعود الجبل.
و العقبة: منزل فی طریق مکّة بعد واقصة و بین العقبة و القاع بقرب الجادّة قصر، یقال له قصر حمران.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 392
قال ابن جبیر عند ذکر العقبة: صعدنا العقبة، و لیست بالطّویلة الکؤد، و لکن لیس بالطّریق و عر غیرها، فهی شهیرة بهذا السّبب.
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 89
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 393

الحرّ یعترض الإمام علیه السّلام و ما تعقّبه‌

قال: فلقیه الجیش علی خیولهم بوادی السّباع، فلقوهم، و لیس معهم ماء، فقالوا: یا ابن بنت رسول اللّه أسقنا. قال: فأخرج لکلّ فارس صحفة من ماء، فسقاهم بقدر ما یمسک برمقهم. ثمّ قالوا: سر یا ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 5
و أقبل الحسین، حتّی نزل أشراف «1»، فلمّا کان السّحر أمر فتیانه، فاستقوا من الماء، فأکثروا.
ثمّ سار من أشراف، فرسموا «2» صدر یومهم حتّی انتصف النّهار، فما کان بأسرع من أن طلعت علیهم هوادی الخیل «3»، فلمّا رأوها من بعید حسبوها نخلا، ثمّ تبیّنوها [فإذا هی الخیل]، فأمر الحسین بأبنیته فضربت، و جاء القوم و هم ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ ثمّ الیربوعیّ، حتّی وقف الحرّ و خیله مقابلی الحسین- و ذلک فی حرّ الظّهیرة- فقال الحسین لفتیانه: اسقوا القوم، و ارووهم، و رشفوا الخیل ترشیفا «4»، ففعلوا.
فلم یزل مواقفا «5» للحسین. و صلّی الحسین، فصلّی خلفه. ثمّ قال للحرّ و أصحابه:
إن تتّقوا اللّه و تعرفوا الحقّ لأهله، یکن ذلک أرضی للّه. و إن أنتم کرهتمونا و جهلتم حقّنا. و کان رأیکم غیر ما أتتنی به کتبکم، و قدمت به علیّ رسلکم انصرفت عنکم.
فقال له: أما و اللّه ما ندری ما هذه الکتب الّتی تذکرها. فأخرج الحسین خرجین
__________________________________________________
(1)- و لم أجد الکلمة بهذه الخصوصیّة فی معجم البلدان، لا فی باب «الشّین» المعجمة و لا فی باب «السّین» المهملة. [و الصّحیح: «شراف» کما سیأتی مکرّرا].
(2)- رسم: ذهب و مشی مسرعا.
(3)- هوادی الخیل: أوائل الخیل أو أعناقها.
(4)- أی بالغوا فی سقایة الخیل حتّی یشرب بهدوء و علی تؤدة، یقال: رشف و أرشف و ترشّف و ارتشف الماء: بالغ فی مصّه.
(5)- و یحتمل رسم الخطّ علی أن یقرأ «موافقا» بتقدیم الفاء. [و الصّحیح: «موافقا» أی یقف الحرّ أمام الإمام علیه السّلام حیث وقف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 394
مملوءین صحفا، فنشرها بین أیدیهم. فقال الحرّ: فإنّا لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، و قد أمرنا إن نحن لقیناک أن لا نقاتلک، و أن نقدمک الکوفة علی عبید اللّه بن زیاد. فقال الحسین: الموت أدنی إلیک من ذلک. ثمّ قال لأصحابه: قوموا، فارکبوا. فرکبت النّساء، ثمّ أراد الانصراف، و أمر به أصحابه. فلمّا ذهبوا لینصرفوا حال القوم بینهم و بین ذلک.
فقال الحسین للحرّ: ثکلتک أمّک، ما ترید؟ فقال الحرّ: و اللّه لو غیرک یقولها ما ترکت ذکر أمّه، و لکنّه و اللّه مالی إلی ذکر أمّک من سبیل إلّا بأحسن ما أقدر علیه. فقال الحسین: فما ترید؟ قال: أرید أن أقدمک علی عبید اللّه بن زیاد. قال: فإنّی و اللّه لا أتبعک.
فقال الحرّ: و أنا و اللّه لا أدعک. فلمّا ترادّا الکلام، قال له الحرّ: لم أؤمر بقتالک، و إنّما أمرت أن أقدم بک الکوفة، فإذا أبیت فخذ طریقا لا یدخلک الکوفة، و لا یردّک إلی المدینة، یکون بینی و بینک نصفا حتّی أکتب إلی الأمیر عبید اللّه بن زیاد، و تکتب أنت إلی یزید بن معاویة إن أحببت ذلک، أو إلی ابن زیاد إن شئت، فلعلّ اللّه أن یرزقنی العافیة من أن ابتلی بشی‌ء من أمرک.
فلقیته جنود بکربلاء، فناشدهم اللّه.
البلاذری، جمل من أنساب أشراف، 3/ 380- 381، 423، أنساب الأشراف، 3/ 169- 171، 225
و سار، فلمّا انتصف النّهار، و اشتدّ الحرّ، و کان ذلک فی القیظ تراءت لهم الخیل، فقال الحسین لزهیر بن القین: أما هاهنا مکان یلجأ «1» إلیه؟ أو شرف نجعله خلف ظهورنا، و نستقبل من وجه واحد؟ قال له زهیر: بلی، هذا جبل ذی جشم «2» یسرة عنک، فمل بنا إلیه، فإن سبقت إلیه فهو کما تحبّ.
فسار حتّی سبق إلیه، و جعل ذلک الجبل وراء ظهره، و أقبلت الخیل و کانوا ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ ثمّ الیربوعیّ، حتّی إذا دنوا أمر الحسین علیه السّلام فتیانه أن
__________________________________________________
(1)- [ابن العدیم: «نلجأ»].
(2)- مرتفع بالقرب من عسفان معجم البلدان [و فی العبرات: «ذی حسم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 395
یستقبلوهم بالماء، فشربوا، و تغمّرت خیلهم، ثمّ جلسوا جمیعا فی ظلّ خیولهم، و أعنّتها فی أیدیهم حتّی إذا حضرت الظّهر، قال الحسین علیه السّلام للحرّ: أتصلّی معنا، أو تصلّی بأصحابک و أصلّی بأصحابی؟ قال الحرّ: بل نصلّی جمیعا بصلاتک.
فتقدّم الحسین علیه السّلام، فصلّی بهم جمیعا. فلمّا انفتل من صلاته حوّل وجهه إلی القوم، ثمّ قال: أیّها النّاس، معذرة إلی اللّه، ثمّ إلیکم، إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم، و قدمت علیّ رسلکم، فإن أعطیتمونی ما أطمئنّ إلیه من عهودکم و مواثیقکم، دخلنا معکم مصرکم، و إن تکن الأخری انصرفت من حیث جئت.
فأسکت القوم، فلم یردّوا علیه «1»، حتّی إذا جاء وقت العصر، نادی مؤذّن الحسین، ثمّ أقام، و تقدّم الحسین، فصلّی بالفریقین، ثمّ انفتل إلیهم، فأعاد مثل القول الأوّل.
فقال الحرّ بن یزید: و اللّه ما ندری ما هذه الکتب الّتی تذکر. فقال الحسین علیه السّلام:
ائتنی بالخرجین اللّذین فیهما کتبهم. فأتی بخرجین مملوءین کتبا فنثرت بین یدی الحرّ و أصحابه، فقال له الحرّ: یا هذا، لسنا ممّن کتب إلیک شیئا من هذه الکتب، و قد أمرنا أن لا نفارقک إذا لقیناک، أو نقدم بک الکوفة علی الأمیر عبید اللّه بن زیاد. فقال الحسین علیه السّلام: الموت دون ذلک.
ثمّ أمر بأثقاله فحملت، و أمر أصحابه فرکبوا. ثمّ ولّی وجهه منصرفا نحو الحجاز، فحال القوم بینه و بین ذلک، فقال الحسین للحرّ: ما الّذی ترید؟ قال: أرید و اللّه أن أنطلق بک إلی الأمیر عبید اللّه بن زیاد. قال الحسین: إذن و اللّه أنابذک الحرب.
فلمّا کثر الجدال بینهما، قال الحرّ: إنّی لم أؤمر بقتالک، و إنّما أمرت أن لا أفارقک، و قد رأیت رأیا فیه السّلامة من حربک، و هو أن تجعل بینی و بینک طریقا لا تدخلک الکوفة، و لا تردّک إلی الحجاز، تکون نصفا بینی و بینک حتّی یأتینا رأی الأمیر. قال الحسین:
فخذ هاهنا. فآخذ متیاسرا من طریق العذیب «2». و من ذلک المکان إلی العذیب ثمانیة
__________________________________________________
(1)- [ابن العدیم: «علیه شیئا»].
(2)- العذیب: ماء قرب القادسیّة، بینه و بینها أربعة أمیال.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 396
و ثلاثون میلا «1».
__________________________________________________
(1)- و چون روز به نیمه رسید و گرما شدّت یافت که تابستان بود، از دور سواران دیده شدند. امام حسین علیه السّلام به زهیر بن قین فرمود: «آیا این‌جا پناهگاهی یا جای بلندی پیدا می‌شود که آن را پشت سر خود قرار دهیم و فقط از یک سوی با این گروه به جنگ پردازیم؟»
زهیر به او گفت: «آری! کوه ذو جشم این‌جا سمت چپ تو قرار دارد. ما را آن‌جا ببر که اگر پیش از ایشان آن‌جا برسی، همان‌گونه است که دوست داری.»
امام حسین علیه السّلام حرکت کرد و پیش از ایشان به کوه رسید و آن را پشت سر خود قرار داد.
سواران که هزار تن بودند، به فرماندهی حر بن یزید تمیمی یربوعی رسیدند. امام علیه السّلام همین‌که نزدیک شدند، به جوانان خود دستور فرمود با مشکهای آب به استقبال آنان بروند و ایشان همگی آب آشامیدند و اسبهای خود را هم سیراب کردند و همگی در سایه اسبهای خود نشستند و لگامهای آنان در دست ایشان بود.
چون ظهر فرا رسید، امام حسین علیه السّلام به حر فرمود: «آیا همراه ما نماز می‌گزاری یا تو با یاران خودت و من با یاران خودم نماز بگزاریم؟»
حر گفت: «همگان با تو نماز می‌گزاریم.»
و امام حسین علیه السّلام پیش رفت و با همگان نماز گزارد، و چون نماز تمام شد، روی خود را به سوی سواران کرد و فرمود: «ای مردم! من در پیشگاه خداوند و حضور شما معذورم. من پیش شما نیامدم تا آن‌که نامه‌ها و فرستادگان شما را دریافت کردم و دیدم اکنون اگر عهد و پیمان با من می‌بندید که مایه اطمینان من باشد، با شما به شهر شما می‌آیم و اگر چیز دیگری است، به همان‌جا که آمده‌ام، برمی‌گردم.»
قوم سکوت کردند و پاسخی ندادند، و چون هنگام نماز عصر فرا رسید، مؤذن اذان گفت و پس از آن که اقامه گفت و امام علیه السّلام همچنان با هر دو گروه نماز گزارد و پس از نماز همان سخن را تکرار فرمود، حر بن یزید گفت: «به خدا سوگند ما نمی‌دانیم نامه‌هایی که می‌گویی چیست.»
امام حسین علیه السّلام فرمود: «خرجینی را که نامه‌های ایشان در آن است، بیاورید!»
و آوردند و نامه‌ها را برابر حر و یارانش فرو ریختند. حر گفت: «ما از کسانی نیستیم که چیزی از این نامه‌ها را برای تو نوشته باشیم و مأموریم هنگامی که به تو رسیدیم، از تو جدا نشویم تا تو را به کوفه پیش امیر عبید اللّه بن زیاد ببریم.»
امام علیه السّلام فرمود: «مرگ از این کار آسانتر است.»
و دستور فرمود بارها را بستند و یارانش سوار شدند و آهنگ بازگشت سوی حجاز فرمود. ولی سواران حر مانع از حرکت ایشان شدند. امام حسین به حر فرمود: «چه قصدی داری؟»
گفت: «به خدا سوگند می‌خواهم تو را پیش امیر عبید اللّه بن زیاد ببرم.»
فرمود: «در این صورت، به خدا سوگند با تو جنگ خواهم کرد!»
و چون گفتگو میان ایشان بسیار شد، حر گفت: «من مأمور به جنگ با تو نیستم و فقط به من دستور داده‌اند از تو جدا نشوم. اکنون چیزی اندیشیده‌ام که با آن وسیله از جنگ با تو در سلامت بمانم و آن این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 397
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 247- 248- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2622- 2623، الحسین بن علیّ،/ 81- 82؛ المحمودی، العبرات، 1/ 394- 395
فلقیته إوائل «1» خیل عبید اللّه. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 389- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 191؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 427؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 208؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 352
و نذکر الآن ما کان من أمره فی سنة إحدی و ستّین، و کیف کان مقتله.
حدّثت عن هشام، عن أبی مخنف، قال: حدّثنی أبو جناب، عن عدیّ بن حرملة، عن عبد اللّه بن سلیم و المذریّ بن المشمعلّ الأسدیّین قالا: أقبل الحسین علیه السّلام حتّی نزل شراف، فلمّا کان فی السّحر أمر فتیانه فاستقوا من الماء، فأکثروا، ثمّ ساروا «2» منها، فرسموا صدر یومهم حتّی انتصف النّهار. ثمّ إنّ رجلا قال: اللّه أکبر! فقال الحسین: اللّه أکبر! ما «3» کبّرت؟ قال: رأیت النّخل، فقال له الأسدیّان: إنّ هذا المکان ما رأینا به نخلة قطّ. قالا: فقال لنا الحسین: فما تریانه رآی؟ قلنا: نراه رآی هوادی الخیل. فقال: و أنا و اللّه أری ذلک. فقال الحسین: أما لنا ملجأ نلجأ إلیه، نجعله فی ظهورنا، و نستقبل القوم من وجه واحد؟ فقلنا له: بلی، هذا ذو حسم إلی جنبک، تمیل إلیه عن یسارک، فإن سبقت القوم إلیه، فهو کما ترید. قالا: فأخذ إلیه ذات الیسار. قالا: و ملنا معه، فما کان بأسرع من أن طلعت علینا هوادی الخیل، فتبیّنّاها، وعدنا «4»، فلمّا رأونا و قد عدلنا عن
__________________________________________________
- است که میان خود و من راهی را برگزینی که نه به کوفه بروی و نه به حجاز و همین‌گونه رفتار می‌کنیم تا رأی عبید اللّه بن زیاد برسد.»
امام حسین علیه السّلام فرمود: «این راه را پیش گیر و من از سمت چپ به سوی عذیب پیش می‌روم.»
از آن‌جا تا عذیب سی و هشت میل بود.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 295- 297
(1)- [فی الأمالی و تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب: «أوّل»، و لم یرد فی السّیر].
(2)- [العبرات: «صاروا»].
(3)- [العبرات: «ممّا»].
(4)- [فی الطّبریّ ط لا یدن و العبرات: «عدلنا» و هو صحیح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 398
الطّریق عدلوا إلینا، کأنّ أسنّتهم الیعاسیب، و کأنّ رایاتهم أجنحة الطّیر.
قال: فاستبقنا إلی ذی حسم، فسبقناهم إلیه، فنزل الحسین، فأمر بأبنیته، فضربت، و جاء القوم و هم ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ الیربوعیّ حتّی وقف هو و خیله مقابل الحسین فی حرّ الظّهیرة، و الحسین و أصحابه معتمّون متقلّدو أسیافهم.
فقال الحسین لفتیانه: اسقوا القوم، و أرووهم من الماء، و رشّفوا الخیل ترشیفا. فقام فتیانه، فرشّفوا الخیل ترشیفا، فقام فتیة و سقوا القوم من الماء حتّی أرووهم، و أقبلوا یملئون القصاع و الأتوار «1» و الطّساس من الماء، ثمّ یدنونها من الفرس، فإذا عبّ فیه ثلاثا أو أربعا أو خمسا عزلت عنه، و سقوا آخر حتّی سقوا الخیل کلّها.
قال هشام: حدّثنی لقیط، عن علیّ بن الطّعّان المحاربیّ: کنت مع الحرّ بن یزید، فجئت فی آخر من جاء من أصحابه، فلمّا رأی الحسین ما بی و بفرسی من العطش قال:
أنخ الرّاویة. و الرّاویة عندی السّقاء- ثمّ قال: یا ابن أخ! أنخ الجمل. فأنخته، فقال:
اشرب. فجعلت کلّما شربت سال الماء من السّقاء، فقال الحسین: اخنث السّقاء- أی أعطفه- قال: فجعلت لا أدری کیف أفعل! قال: فقام الحسین، فخنثه، فشربت و سقیت فرسی.
قال: فلم یزل موافقا حسینا حتّی حضرت الصّلاة: صلاة الظّهر، فأمر الحسین الحجّاج بن مسروق الجعفیّ أن یؤذّن، فأذّن، فلمّا حضرت الإقامة خرج الحسین فی إزار ورداء و نعلین، فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال: أیّها النّاس، إنّها معذرة إلی اللّه عزّ و جلّ، و إلیکم؛ إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم، و قدمت علیّ رسلکم: أن اقدم علینا، فإنّه لیس «2» لنا إمام، لعلّ اللّه یجمعنا بک «3» علی الهدی؛ فإن کنتم علی ذلک فقد جئتکم، فإن تعطونی ما أطمئنّ إلیه من عهودکم و مواثیقکم أقدم مصرکم، و إن لم تفعلوا و کنتم لمقدمی کارهین
__________________________________________________
(1)- الأتوار: جمع تور؛ و هو إناء من صفر أو حجارة.
(2)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فلیس»].
(3)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «یجمعنا و إیّاکم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 399
انصرفت عنکم إلی المکان الّذی أقبلت «1» منه إلیکم. قال: فسکتوا عنه، و قالوا للمؤذّن:
أقم. فأقام الصّلاة. فقال الحسین علیه السّلام للحرّ: أترید أن تصلّی بأصحابک؟ قال: لا، بل تصلّی أنت و نصلّی بصلاتک. قال: فصلّی بهم الحسین، ثمّ إنّه دخل و اجتمع إلیه أصحابه، و انصرف الحرّ إلی مکانه الّذی کان به، فدخل خیمة قد ضربت له، فاجتمع إلیه جماعة من أصحابه، و عاد أصحابه إلی صفّهم الّذی کانوا فیه، فأعادوه، ثمّ أخذ کلّ رجل منهم بعنان دابّته و جلس فی ظلّها.
فلمّا کان وقت العصر أمر الحسین أن یتهیّئوا للرّحیل. ثمّ إنّه خرج، فأمر منادیه، فنادی بالعصر، و أقام؛ فاستقدم الحسین فصلّی بالقوم ثمّ سلّم، و انصرف إلی القوم بوجهه، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، أیّها النّاس! فإنّکم إن تتّقوا و تعرفوا الحقّ لأهله یکن أرضی للّه، و نحن أهل البیت أولی بولایة هذا الأمر علیکم من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم، و السّائرین فیکم بالجور و العدوان، «2» و إن أنتم کرهتمونا، و جهلتم حقّنا «2»، و کان رأیکم غیر ما أتتنی کتبکم، و قدمت به علیّ رسلکم، انصرفت عنکم «3».
فقال له الحرّ بن یزید: إنّا و اللّه ما ندری ما هذه الکتب الّتی تذکر! فقال الحسین: یا عقبة بن سمعان، أخرج الخرجین اللّذین فیهما کتبهم إلیّ. فأخرج خرجین مملوءین صحفا، فنشرها بین أیدیهم؛ فقال الحرّ: فإنّا لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، و قد أمرنا إذا نحن لقیناک ألّا نفارقک حتّی نقدمک علی عبید اللّه بن زیاد. فقال له الحسین: الموت أدنی إلیک من ذلک. ثمّ قال لأصحابه: قوموا، فارکبوا. فرکبوا و انتظروا حتّی رکبت نساؤهم، فقال لأصحابه: انصرفوا بنا. فلمّا ذهبوا لینصرفوا، حال القوم بینهم و بین الانصراف، فقال الحسین للحرّ: ثکلتک أمّک! ما ترید؟ قال: أما و اللّه لو غیرک من العرب یقولها لی و هو علی مثل الحال الّتی أنت علیها، ما ترکت ذکر أمّه بالثّکل أن أقوله کائنا من کان، و لکن و اللّه ما لی إلی ذکر أمّک من سبیل إلّا بأحسن ما یقدر علیه.
__________________________________________________
(1)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «جئت»].
(2) (2- 2) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فإن أبیتم إلّا الکراهة لنا و الجهل بحقّنا»].
(3)- [اکتفی فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 18- 19 بذکر الخطبتین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 400
فقال له الحسین: فما ترید؟ قال الحرّ: أرید و اللّه أن أنطلق بک إلی عبید اللّه بن زیاد.
قال له الحسین: إذن و اللّه لا أتبعک. فقال له الحرّ: إذن و اللّه لا أدعک. فترادّا القول ثلاث مرّات. و لمّا کثر الکلام بینهما قال له الحرّ: إنّی لم أؤمر بقتالک، و إنّما أمرت ألّا أفارقک حتّی أقدمک الکوفة، فإذا أبیت، فخذ طریقا لا تدخلک الکوفة، و لا تردّک إلی المدینة، تکون بینی و بینک نصفا حتّی أکتب إلی ابن زیاد، و تکتب أنت إلی یزید بن معاویة إن أردت أن تکتب إلیه، أو إلی عبید اللّه بن زیاد إن شئت، فلعلّ اللّه إلی ذاک أن یأتی بأمر یرزقنی فیه العافیة من أن أبتلی بشی‌ء من أمرک.
قال: فخذ هاهنا، فتیاسر عن طریق العذیب و القادسیّة، و بینه و بین العذیب ثمانیة و ثلاثون میلا. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 400- 403- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 389- 393
__________________________________________________
(1)- گوید: پس برفت تا سواران عبید اللّه بدو رسیدند.
عبد اللّه بن سلیم و مذری بن مشمعل، هر دوان اسدی، گویند: «حسین علیه السّلام بیامد تا در شراف منزل کرد.
به وقت سحر غلامان خویش را بگفت تا کاملا آبگیری کنند، سپس از آن‌جا روان شدند. همه اوّل روز راه پیمودند تا روز به نیمه رسید. آن‌گاه یکی گفت: «اللّه اکبر.»
حسین گفت: «اللّه اکبر! برای چه تکبیر گفتی؟»
گفت: «نخلستان دیدم.»
دو مرد اسدی گفتند: «هرگز در این‌جا حتی یک نخل ندیده‌ایم.»
حسین به ما گفت: «پس به نظر شما چه دیده؟»
گفتیم: «به نظر ما گردن اسبان و سر نیزه‌ها را دیده.»
گفت: «به خدا نظر من نیز همین است.»
گویند: آن‌گاه حسین گفت: «پناهگاهی هست که سوی آن رویم و پشت سر خویش نهیم و با قوم از یک سمت مقابله کنیم.»
گفتیم: «آری! ذو حسم پهلوی تو است. از چپ سوی آن می‌پیچی. اگر زودتر از قوم آن‌جا برسی، چنان است که می‌خواهی.»
گویند: پس حسین از طرف چپ راه آن‌جا گرفت.
گویند: ما نیز با وی پیچیدیم و خیلی زود گردن اسبان نمودار شد، که آن را آشکار دیدیم و پیچیدیم و چون آنها دیدند که ما از راه بگشتیم، به طرف ما پیچیدند؛ گویی نیزه‌هاشان شاخ زنبورها بود و پرچمهاشان بال پرندگان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 401
__________________________________________________
- گویند: سوی ذی حسم شتابان شدیم و زودتر از آنها آن‌جا رسیدیم. حسین فرود آمد و بگفت تا خیمه‌های او را زدند. آن‌گاه قوم بیامدند که یک هزار سوار بودند، همراه حر بن یزید تمیمی یربوعی. او و سپاهش در گرمای نیمروز مقابل حسین ایستادند. حر و یارانش عمامه داشتند و شمشیر آویخته بودند.
حسین به غلامانش گفت: «آب به این جماعت دهید و سیرابشان کنید. اسبان را نیز سیراب کنید.»
غلامان بیامدند و اسبان را سیراب کردند. گروهی از آنان به قوم آب دادند تا سیراب شدند. می‌آمدند و کاسه‌ها و ظرفهای سنگی و تشتها را از آب پر می‌کردند و نزدیک اسب می‌بردند و چون سه یا چهار یا پنج بار می‌خورد، از پیش آن می‌بردند و اسب دیگر را آب می‌دادند تا همه سپاه را آب دادند.
علی بن طعان محاربی گوید: با حر بن یزید بودم، با آخرین دسته از یاران وی رسیدم و چون حسین دید که من و اسبم تشنه‌ایم، گفت: «راویه را بخوابان.»
که «راویه» به نزد من معنی مشک می‌داد. آن‌گاه گفت: «برادرزاده، شتر را بخوابان!»
گوید: و من شتر را خوابانیدم.
گفت: «آب بنوش!»
و من نوشیدن را آغاز کردم و چون می‌نوشیدم، آب از مشک بیرون می‌ریخت. حسین گفت: «مشک را به‌بپچ!»
گوید: و من ندانستم چه کنم.
حسین بیامد و مشک را کج کرد و من آب نوشیدم و اسبم را آب دادم.
گوید: حر همچنان در مقابل حسین بود، تا وقت نماز رسید؛ نماز ظهر. حسین، حجّاج بن مسروق جعفی را گفت که اذان بگوید و او بگفت و چون وقت اقامه گفتن رسید، حسین بیرون آمد. ردایی داشت و عبایی با نعلین. حمد خدا گفت و ثنای او کرد. آن‌گاه گفت: «ای مردم! مرا به پیش خدا عزّ و جل و شما این عذر هست که پیش شما نیامدم تا نامه‌های شما به من رسید و فرستادگانتان آمدند که سوی ما بیا که امام نداریم.
شاید خدا به وسیله تو ما را بر هدایت فراهم آرد. اگر بر این قرارید، آمده‌ام. اگر عهد و پیمانی کنید که اطمینان یابم به شهر شما آیم و اگر نکنید و آمدن مرا خوش ندارید، از پیش شما بازمی‌گردم و به همان‌جا می‌روم که از آن سوی شما آمده‌ام.»
گوید: اما در مقابل وی خاموش ماندند و مؤذن را گفتند: «اقامه بگوی!»
و او اقامه نماز بگفت.
گوید: حسین علیه السّلام به حر گفت: «می‌خواهی با یاران خویش نماز کنی؟»
گفت: «نه! تو نماز می‌کنی و ما نیز به تو اقتدا می‌کنیم.»
گوید: پس حسین پیشوای نماز آنها شد. آن‌گاه به درون رفت و یارانش به دور وی فراهم آمدند. حر نیز به جای خویش رفت و وارد خیمه‌ای شد که برایش زده بودند و جمعی از یارانش بر او فراهم شدند.
بقیه یارانش نیز به جای صفی که داشته بودند، رفتند و از نو صف بستند. هر کدامشان عنان مرکب خویش را گرفته بود و در سایه آن نشسته بود. وقتی پسینگاه رسید، حسین گفت: «برای حرکت آماده شوید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 402
قال: و إذا الحرّ بن یزید «1» فی ألف فارس من أصحاب عبید اللّه بن زیاد، شاکین فی
__________________________________________________
- پس از آن برون آمد و بانگزن خویش را بگفت تا ندای نماز پسین داد و اقامه گفت. سپس حسین پیش آمد و با قوم نماز کرد، و سلام نماز بگفت. آن‌گاه رو به جماعت کرد و حمد خدای گفت و ثنای او کرد.
سپس گفت: «اما بعد، ای مردم! اگر پرهیزکار باشید و حق را برای صاحب حق بشناسید، بیشتر مایه رضای خداست. ما اهل بیت به کار خلافت شما از این مدعیان ناحق که با شما رفتار ظالمانه دارند، شایسته‌تریم. اگر ما را خوش ندارید و حق ما را نمی‌شناسید و رأی شما جز آن است که در نامه‌هاتان به من رسیده و فرستادگانتان به نزد من آورده‌اند، از پیش شما بازمی‌گردم.»
حر بن یزید گفت: «به خدا ما نمی‌دانیم این نامه‌ها که می‌گویی، چیست؟»
حسین گفت: «ای عقبه، پسر سمعان! خرجینی را که نامه‌های آنها در آن است بیاور!»
گوید: عقبه خرجینی پر از نامه بیاورد و پیش روی آنها فروریخت. حر گفت: «ما جزو این گروه که به تو نامه نوشته‌اند، نیستیم. به ما دستور داده‌اند وقتی به تو رسیدیم، از تو جدا نشویم تا پیش عبید اللّه بن زیادت بریم.»
حسین گفت: «مرگ از این کار به من نزدیکتر است.»
گوید: آن‌گاه حسین به یاران خویش گفت: «برخیزید و سوار شوید!»
پس یاران وی سوار شدند و منتظر ماندند تا زنانشان نیز سوار شدند و به یاران خود گفت: «برویم.» گوید: و چون خواستند بروند، جماعت از رفتنشان مانع شدند. حسین به حر گفت: «مادرت عزادارت شود. چه می‌خواهی؟»
گفت: «به خدا اگر جز تو کسی از عربان این سخن را به من گفته بود و در این وضع بود که تو هستی، از تذکار عزاداری مادرش هرکه بود، دریغ نمی‌کردم. اما به خدا از مادر تو سخن گفتن نیارم، مگر به نیکوترین وضعی که توان گفت.»
حسین گفت: «چه می‌خواهی؟»
گفت: «به خدا می‌خواهم تو را پیش عبید اللّه بن زیاد ببرم.»
حسین گفت: «در این صورت، به خدا با تو نمی‌آیم.»
حر گفت: «در این صورت، به خدا تو را وانمی‌گذارم.»
و این سخن سه بار از دو سوی تکرار شد. و چون سخن در میانه بسیار شد، حر گفت: «مرا دستور جنگ با تو نداده‌اند. دستور داده‌اند از تو جدا نشوم تا به کوفه‌ات برسانم. اگر دریغ داری، راهی بگیر که تو را به کوفه نرساند و سوی مدینه پس نبرد که میان من و تو انصاف باشد تا به ابن زیاد بنویسم. تو نیز اگر خواهی به یزید نامه نویسی، بنویسی، یا اگر خواهی به ابن زیاد بنویسی. شاید خدا تا آن وقت کاری پیش آرد که مرا از ابتلا به کار تو معاف دارد.»
آن‌گاه گفت: «پس، از این راه برو و از راه عذیب و قادسیّه به طرف چپ گرای!»
که میان وی و عذیب هشتاد و سه میل بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2973، 2989- 2993
(1)- وقع فی النّسخ زید- خطأ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 403
السّلاح، لا یری «1» منهم إلّا [حمالیق- «2»] الحدق. فلمّا نظر إلیهم الحسین رضی اللّه عنه وقف فی أصحابه، و وقف الحرّ بن یزید «3» فی أصحابه، فقال الحسین: أیّها القوم! من أنتم؟ قالوا:
نحن أصحاب الأمیر عبید اللّه بن زیاد./ فقال الحسین: و من قائدکم؟ قالوا «4»: الحرّ بن یزید «3» الرّیاحیّ. قال: فناداه الحسین رضی اللّه عنه: ویحک یا ابن یزید «5»! ألنا، أم علینا؟ فقال الحرّ: بل علیک أبا عبد اللّه! فقال الحسین: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه. قال: و دنت صلاة الظّهر، فقال الحسین «6» رضی اللّه عنه «6» للحجّاج بن مسروق: أذّن رحمک اللّه و أقم الصّلاة حتّی نصلّی! قال: فأذّن الحجّاج، فلمّا فرغ من أذانه صاح الحسین بالحرّ بن یزید «3» فقال له:
یا ابن یزید! أترید «7» أن تصلّی بأصحابک و اصلّی بأصحابی؟ فقال له الحرّ: بل أنت تصلّی بأصحابک و نصلّی بصلاتک. فقال الحسین رضی اللّه عنه للحجّاج بن مسروق: أقم الصّلاة.
فأقام، و تقدّم الحسین، فصلّی بالعسکرین جمیعا، فلمّا فرغ من صلاته وثب قائما، فاتّکأ علی قائمة «8» سیفه، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس! إنّها معذرة إلی اللّه، و إلی من حضر «9» من المسلمین، إنّی لم أقدم علی هذا البلد حتّی أتتنی کتبکم «10»، و قدمت علیّ رسلکم أن اقدم إلینا، إنّه لیس علینا إمام، فلعلّ اللّه أن یجمعنا بک علی الهدی، فإن کنتم علی ذلک فقد جئتکم، فإن تعطونی ما یثق به قلبی من عهودکم، و من مواثیقکم، دخلت معکم إلی مصرکم، و إن «11» لم تفعلوا و کنتم کارهین لقدومی علیکم،
__________________________________________________
(1)- فی د: لا بیان.
(2)- من د.
(3)- من د و بر، و فی الأصل: زید.
(4)- فی د: فقالوا.
(5)- فی النّسخ: الحرّ.
(6- 6) لیس فی د.
(7)- من الطّبریّ، و فی النّسخ: «أرید».
(8)- لیس فی د.
(9)- فی د: حظر.
(10)- فی النّسخ: کتبهم، و التّصحیح من الطّبریّ و الأخبار الطّوال.
(11)- لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 404
انصرفت إلی المکان الّذی أقبلت منه إلیکم. قال: فسکت القوم عنه، و لم یجیبوا «1» بشی‌ء.
و أمر الحرّ بن یزید «2» بخیمة له، فضربت، فدخلها، و جلس فیها «3»، فلم یزل الحسین «4» رضی اللّه عنه «4» واقفا مقابلهم و کلّ واحد منهم أخذ بعنان فرسه «5».
و إذا کتاب قد ورد «4» من الکوفة «4»: من عبید اللّه «6» بن زیاد إلی الحرّ بن یزید «7»: أمّا بعد، یا أخی! إذا أتاک کتابی فجمّع بالحسین، و لا تفارقه حتّی تأتینی به، فإنّی أمرت رسولی أن لا یفارقک حتّی یأتینی بإنفاذ أمری إلیک- و السّلام.
قال: فلمّا قرأ الحرّ الکتاب بعث إلی ثقات أصحابه، فدعاهم، ثمّ قال: ویحکم ورد علیّ کتاب عبید اللّه بن زیاد یأمرنی أن أقدم إلی الحسین «8» بما یسوؤه، و و اللّه «8» ما/ تطاوعنی نفسی، و لا تجیبنی إلی ذلک.
فالتفت رجل من أصحاب الحرّ «9» بن یزید یکنّی «9» أبا الشّعثاء «10» الکندیّ إلی رسول عبید اللّه بن زیاد، فقال له: فیما ذا جئت ثکلتک أمّک؟ فقال له: أطعت إمامی، و وفیت ببیعتی، و جئت برسالة أمیری. فقال له أبو الشّعثاء «11»: لقد عصیت ربّک، و أطعت إمامک، و أهلکت نفسک، و اکتسبت عارّا، فبئس الإمام إمامک! قال اللّه عزّ و جلّ: وَ جَعَلْناهُمْ
__________________________________________________
(1)- فی د و بر: لم یجیبوه.
(2)- من د و بر، و فی الأصل: زید.
(3) فی د: بها.
(4) (4- 4) لیس فی د.
(5)- فی د: «مأخذ بعنان فرسه».
(6)- فی د و بر: عبد اللّه.
(7)- من د و بر، و فی الأصل: زید.
(8- 8) فی د: إلی ما یسؤه، فو اللّه.
(9- 9) لیس فی د، و فی الأصل: «زید» بدل «یزید».
(10)- فی النّسخ: أبا الببغاء، و فی الطّبریّ 6/ 232: «یزید بن زیاد بن المهاصر أبو الشعثاء الکندیّ ثمّ النّهدیّ».
(11)- فی النّسخ: أبو الببغاء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 405
أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ «1».
قال: و دنت صلاة العصر، فأمر الحسین مؤذّنه، فأذّن، و أقام الصّلاة، و تقدّم الحسین فصلّی بالعسکرین، فلمّا انصرف من صلاته «2» وثب قائما علی قدمیه «2»، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس! أنا ابن بنت رسول اللّه «3» صلّی اللّه علیه و سلم «3» و نحن أولی بولایة هذه الأمور علیکم من هؤلاء المدّعین ما لیس «4» لهم و «4» السّائرین فیکم بالظّلم و العدوان، فإن تثقوا «5» باللّه و تعرفوا الحقّ لأهله فیکون ذلک للّه رضی، و إن کرهتمونا، و جهلتم حقّنا، و کان رأیکم علی خلاف ما جاءت به کتبکم و قدمت به رسلکم، انصرفت عنکم.
قال: فتکلّم الحرّ بن یزید «6» بینه و بین أصحابه، فقال: أبا عبد اللّه! ما نعرف هذه الکتب و لا من هؤلاء الرّسل. قال: فالتفت الحسین إلی غلام له یقال له عقبة بن سمعان فقال: یا عقبة! هات الخرجین اللّذین «7» فیهما الکتب. فجاء عقبة بکتب أهل الشّام و الکوفة، فنثرها بین أیدیهم، ثمّ تنحّی، فتقدّموا و نظروا إلی عنوانها، ثمّ تنحّوا، فقال الحرّ بن یزید «8»: أبا عبد اللّه! لسنا من القوم الّذین کتبوا إلیک هذه الکتب، و قد أمرنا إن لقیناک لا نفارقک حتّی نأتی بک علی الأمیر. فتبسّم الحسین، ثمّ قال: یا ابن الحرّ! أو تعلم أنّ الموت أدنی [إلیک- «9»] من ذلک. ثمّ التفت الحسین، فقال: احملوا النّساء لیرکبوا حتّی ننظر ما الّذی یصنع هذا و أصحابه! قال: فرکب أصحاب الحسین، و ساقوا النّساء بین أیدیهم. فقدمت «10» خیل الکوفة حتّی حالت بینهم و بین المسیر «11»، فضرب/ الحسین
__________________________________________________
(1)- سورة 28 آیة 41.
(2) (2- 2) وقع فی د مکرّرا.
(3) (3- 3) لیس فی د.
(4) (4- 4) فی النّسخ: فیهم، و التّصحیح من الطّبریّ 6/ 228.
(5)- من د و بر، و فی الأصل: تتّقوا.
(6)- من بر، و فی الأصل و د: زید.
(7)- فی النّسخ: الّذین، و التّصحیح من الطّبریّ.
(8)- من د و بر، و فی الأصل: زید.
(9)- من الطّبریّ.
(10)- فی د: فتقدّمت.
(11)- من د و بر، و فی الأصل: المنبر. و فی الطّبریّ: الانصراف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 406
بیده إلی سیفه، ثمّ صاح بالحرّ: ثکلتک أمّک! ما الّذی ترید أن تصنع؟ فقال الحرّ: أما و اللّه لو قالها غیرک من العرب لرددتها علیه کائنا من کان، و لکن لا و اللّه ما [لی «1»] إلی ذلک سبیل من ذکر أمّک، غیر أنّه لا بدّ أن أنطلق بک إلی عبید اللّه بن زیاد. فقال له الحسین: إذا و اللّه لا أتبعک «2» أو تذهب نفسی.
«3» قال الحرّ: إذا و اللّه لا أفارقک أو تذهب نفسی «3» و أنفس أصحابی.
قال الحسین: برز أصحابی و أصحابک، و أبرز إلیّ، فإن قتلتنی خذ برأسی «4» إلی [ابن «5»] زیاد، و إن قتلتک أرحت الخلق منک. فقال الحرّ: أبا عبد اللّه! إنّی لم أؤمر بقتلک، و إنّما أمرت أن لا أفارقک أو أقدم بک علی ابن زیاد، و أنا و اللّه کاره إن یبتلینی اللّه بشی‌ء من أمرک غیر أنّی قد أخذت ببیعة القوم و خرجت إلیک، و أنا أعلم «6» أنّه لا یوافی «6» القیامة أحد من هذه الأمّة إلّا و هو یرجو شفاعة جدّک محمّد صلّی اللّه علیه و سلم. و أنا خائف إنّ أنا قاتلتک أن أخسر الدّنیا و الآخرة، و لکن أنا أبا عبد اللّه! لست أقدر الرّجوع إلی الکوفة فی وقتی هذا، و لکن خذ عنّی هذا الطّریق، و امض حیث شئت حتّی أکتب إلی ابن زیاد أنّ هذا خالفنی فی الطّریق، فلم أقدر علیه و أنا أنشدک اللّه فی نفسک. فقال الحسین: یا حرّ! کأنّک تخبرنی أنّی مقتول! فقال الحرّ: أبا عبد اللّه! نعم، ما أشکّ فی ذلک إلّا أن ترجع من حیث جئت.
فقال الحسین: ما أدری ما أقول لک، و لکنّی أقول کما قال أخو الأوس حیث یقول:
سأمضی و ما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی خیرا و جاهد مسلما
و واسی الرّجال الصّالحین بنفسه و فارق مذموما و خالف مجرما
أقدم نفسی لا أرید بقاءها لتلقی خمیسا فی الوغاء عرمرما
فإن عشت لم ألم و إن متّ لم أذم کفی بک ذلّا أن تعیش مرغما
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 134- 140
__________________________________________________
(1)- من الطّبریّ.
(2)- فی النّسخ: لا أتابعک، و التّصحیح من الطّبریّ.
(3) (3- 3) سقط من د.
(4)- من د، و فی الأصل و بر: رأسی.
(5)- من د.
(6- 6) فی النّسخ: إنّما یوافی- کذا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 407
قال: فلقیه الجیش علی خیولهم.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 379- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 268
ثمّ سار حتّی لقی خیل عبید اللّه بن زیاد علیها عمر بن سعد بن أبی وقّاص.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 70
و مضی حتّی دنا من الحرّ بن یزید، فلمّا عاین أصحابه العسکر من بعید کبّروا. فقال لهم الحسین: ما هذا التّکبیر؟ قالوا: رأینا النّخل. فقال بعض أصحابه: ما بهذا الموضع و اللّه نخل، و لا أحسبکم ترون إلّا هوادی الخیل، و أطراف الرّماح. فقال الحسین: و أنا و اللّه أری ذلک. فمضوا لوجوههم، و لحقهم الحرّ بن یزید فی أصحابه، فقال للحسین: إنّی أمرت أن أنزلک فی أیّ موضع لقیتک، و اجعجع بک، و لا أترکک، أن تزول من مکانک.
قال: إذا أقاتلک، فاحذر أن تشقی بقتلی، ثکلتک أمّک. فقال: أما و اللّه لو غیرک من العرب یقولها، و هو علی مثل الحال الّتی أنت علیها، ما ترکت ذکر أمّه بالثّکل. أن أقوله کائنا من کان، و لکن و اللّه ما لی إلی ذکر أمّک من سبیل إلّا بأحسن ما یقدر علیه. «1»
__________________________________________________
(1)- حسین علیه السّلام همچنان به سوی عراق پیش می‌رفت تا به لشکر حر بن یزید نزدیک شد و همین‌که اصحاب آن حضرت از دور سپاه را دیدند، تکبیر گفتند. حسین علیه السّلام فرمود: «این تکبیر برای چه بود؟»
در پاسخ گفتند: «درخت خرما به چشم ما می‌خورد.»
یکی از اصحاب آن حضرت گفت: «به خدا در این سرزمین درخت خرما وجود ندارد و گمان من آن است که آنچه شما دیده‌اید، گردنهای اسبان و سرهای نیزه‌ها باشد.»
امام علیه السّلام فرمود: «به خدا من هم همان را می‌بینم.»
حسین علیه السّلام و یارانش همچنان پیش می‌رفتند تا به حر بن یزید و سپاهش رسیدند. پس حرّ بن یزید رو به حسین علیه السّلام کرده، گفت: «من مأمورم که در هرکجا شما را دیدار کردم، در همان‌جا فرود آورم و کار را بر شما سخت گیرم و نگذارم پیش روید.»
حسین علیه السّلام فرمود: «در این صورت، من ناچار باید با تو بجنگم. پس بترس از آن‌که به وسیله کشتن من بدبخت شوی. مادر به عزای تو بگرید.»
حر گفت: «به خدا سوگند، اگر جز تو شخص دیگری از عرب این سخن را با من گفته بود و نام مادرم را می‌برد، من نیز نام مادرش را به همین صورت می‌بردم. هرکه بود، باشد؛ ولی چه کنم که به خدا سوگند نمی‌توانم نام مادر تو را جز با بهترین تمجیدی که در قدرت من است، به زبان آورم.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 110- 111
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 408
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 73- 74
فلقی [الحرّ] الحسین علیه السّلام بکربلاء، فتواقفا.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 148
فرهقه [الحرّ] عند صلاة الظّهر، فأمر الحسین علیه السّلام ابنه فأذّن و أقام و قام الحسین علیه السّلام فصلّی بالفریقین جمیعا، فلمّا سلّم وثب الحرّ بن یزید «1»، فقال: السّلام علیک یا ابن رسول اللّه و رحمة اللّه و برکاته. فقال الحسین علیه السّلام: و علیک السّلام، من أنت یا عبد اللّه؟ فقال: أناالحرّ بن یزید، فقال: یا حرّ! أعلینا؟ أم لنا؟ فقال الحرّ: و اللّه یا ابن رسول اللّه! لقد بعثت لقتالک، و أعوذ باللّه أن أحشر من قبری، و ناصبتی مشدودة «2» إلی، رجلی «2» و یدیّ مغلولة إلی عنقی، و أکبّ علی حرّ وجهی فی النّار، یا ابن رسول اللّه! أین تذهب؟ ارجع إلی حرم جدّک، فإنّک مقتول. فقال الحسین علیه السّلام:
سأمضی فما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّا و جاهد مسلما «3» و واسی الرّجال الصّالحین بنفسه
و فارق مثبورا و خالف مجرما «3» فإن متّ لم أندم و إن عشت لم ألم
کفی بک ذلّا أن تموت «4» و ترغما
ثمّ سار الحسین علیه السّلام. «5» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی مثیر الأحزان].
(2) (2- 2) [فی البحار و العوالم: «إلیّ»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(4)- [فی العوالم و مثیر الأحزان: «تعیش»].
(5)- حر هنگام نماز ظهر به حسین علیه السّلام رسید. حسین پسرش را امر کرد، اذان و اقامه گفت و حسین علیه السّلام با هردو گروه نماز ظهر را خواند و چون سلام نماز داد، حر پیش جست و عرض کرد: «السلام علیک یا ابن رسول اللّه و رحمة اللّه و برکاته.»
حسین فرمود: «و علیک السّلام! تو کیستی ای بنده خدا؟»
گفت: «من حر بن یزیدم.»
فرمود: «حر به جنگ ما آمدی یا به یاری ما؟»
گفت: «مرا به جنگ تو فرستادند و به خدا پناه می‌برم که از قبر برآیم و پایم به سوی سرم بسته باشد و دستم به گردنم و مرا به رو در آتش جهنم اندازند! ای زاده رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کجا می‌روی، برگرد به حرم جدّت! زیرا تو را می‌کشند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 409
الصّدوق، الأمالی،/ 154- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 314؛ البحرانی، العوالم، 17/ 163- 164؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 41
ثمّ سار علیه السّلام من بطن العقبة حتّی نزل شراف، فلمّا کان فی السّحر أمر فتیانه «1» فاستقوا من الماء «1» فاکثروا، ثمّ سار منها حتّی انتصف النّهار، فبینا هو یسیر إذ کبّر رجل من أصحابه، فقال له الحسین علیه السّلام: اللّه أکبر! «2» لم کبّرت «2»؟ قال: رأیت النّخل. فقال «3» له جماعة من أصحابه «3»: و اللّه إنّ هذا لمکان ما رأینا به نخلة قطّ «4»، فقال له الحسین علیه السّلام: فما ترونه؟ قالوا: نراه و اللّه «5» آذان الخیل. قال: أنا و اللّه أری ذلک. ثمّ قال علیه السّلام: ما لنا ملجأ نلجأ إلیه فنجعله فی ظهورنا، و نستقبل القوم بوجه واحد؟ «6» فقلنا له: بلی، هذا ذو حسم «7» إلی جنبک، تمیل «8» إلیه عن یسارک، فإن سبقت إلیه فهو کما ترید، فأخذ إلیه ذات الیسار، و ملنا معه، فما کان بأسرع من أن طلعت علینا هوادی الخیل فتبیّنّاها و عدلنا، فلمّا رأونا عدلنا عن الطّریق عدلوا إلینا، کأنّ أسنّتهم الیعاسیب، و کأنّ رایاتهم أجنحة الطّیر، فاستبقنا إلی ذی حسم «7» فسبقناهم إلیه «6».
__________________________________________________
- حسین فرمود:
«من می‌روم وز مرگ ننگی نبود آن را که به دل نیّت خیر است و جهاد
همدرد نکویان شود و جان بدهد از بدمنش و مجرم و بی‌دین آزاد
با عیب بمانم و بمیرم بی‌غم خواری که بمانی و بود دشمن شاد»
حسین ره سپرد.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 154
(1) (1- 1) [وسیلة الدّارین: «بإکثار الماء لعلمه بنزول الضّیوف ألف نفر و یحتاج إلی الماء، فیسقوا من الماء»].
(2) (2- 2) [وسیلة الدّارین: «حسن و لکن لم کبّرت»].
(3) (3- 3) [فی البحار و العوالم: «جماعة ممّن صحبه» و فی المعالی: «عبد اللّه بن سلیمان و المنذر بن المشمعلّ»].
(4)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- [زاد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أسنّة الرّماح و» و فی المعالی: «هوادی الخیل، نری السنة الرّماح و»].
(6- 6) [وسیلة الدّارین: «و سار الحسین حتّی بلغ ذو جشم أو ذو حسم»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «ذو جشم»].
(8)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فمل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 410
و أمر الحسین علیه السّلام بأبنیته، فضربت «1»، و جاء القوم زهاء ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ حتّی وقف هو و خیله مقابل الحسین علیه السّلام فی حرّ الظّهیرة. و الحسین علیه السّلام و أصحابه معتمّون متقلّدون «2» أسیافهم. فقال الحسین علیه السّلام لفتیانهم «3»: اسقوا القوم، وارووهم من الماء، و رشّفوا الخیل ترشیفا. ففعلوا، و أقبلوا یملئون «4» القصاع و الطّساس «5» من الماء، ثمّ یدنونها من الفرس، فإذا عبّ فیها ثلاثا أو أربعا أو خمسا عزلت عنه، و سقوا «6» آخر حتّی سقوها کلّها «7».
فقال علیّ بن الطّعّان المحاربیّ: کنت مع الحرّ یومئذ، فجئت فی آخر من جاء من أصحابه، فلمّا رأی الحسین علیه السّلام ما بی و فرسی من العطش، قال: أنخ الرّوایة! و الرّوایة عندی السّقاء «8» ثمّ قال: یا ابن الأخ «9»! أنخ الجمل، فأنخته، فقال: اشرب. فجعلت کلّما شربت، سال الماء من السّقاء، فقال الحسین علیه السّلام: اخنث السّقاء، أی أعطفه، فلم أدر کیف أفعل، فقام فخنّثه، فشربت «10» و سقیت فرسی.
فلم یزل الحرّ مواقفا للحسین علیه السّلام حتّی حضرت صلاة الظّهر «11»، و أمر الحسین علیه السّلام الحجّاج بن مسروق أن یؤذّن. فلمّا حضرت الإقامة خرج الحسین علیه السّلام فی أزار ورداء و نعلین، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس! لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم، و قدمت
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «خیمة»].
(2)- [المعالی: «متقلّدوا»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و المعالی و وسیلة الدّارین: «لفتیانه»].
(4)- [المعالی: «یملأوا»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «الطّاس»].
(6)- [فی البحار و العوالم: «سقی»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «عن آخرها»].
(8)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: «لأنّه عراقیّ»].
(9)- [المعالی: «أخی»].
(10)- [أضاف فی المعالی: «حتّی ارتویت»].
(11)- [أضاف فی المعالی: «فقال الحسین علیه السّلام للحرّ: لنا أنت أم علینا؟ فقال: بل علیک یا أبا عبد اللّه! فقال علیه السّلام: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 411
علیّ رسلکم أن: اقدم علینا، «1» فإنّه لیس لنا «1» إمام، لعلّ اللّه أن یجمعنا بک «2» علی الهدی و الحقّ، فإن کنتم علی ذلک، فقد جئتکم، فأعطونی ما أطمئنّ إلیه من عهودکم و مواثیقکم، و إن لم تفعلوا، و کنتم لقدومی «3» کارهین، انصرفت عنکم إلی المکان الّذی جئت منه إلیکم. فسکتوا عنه «4» و لم یتکلّم أحد منهم بکلمة «4».
فقال للمؤذّن: أقم. و أقام الصّلاة، فقال للحرّ: أترید أن تصلّی بأصحابک؟ قال: لا، بل تصلّی أنت و نصلّی بصلاتک. فصلّی بهم الحسین علیه السّلام، ثمّ دخل، فاجتمع إلیه أصحابه، و انصرف الحرّ إلی مکانه الّذی کان فیه، فدخل خیمة قد ضربت له، و اجتمع إلیه جماعة «5» من أصحابه، و عاد الباقون إلی صفّهم الّذی کانوا فیه، فأعادوه «6»، ثمّ أخذ کلّ رجل منهم بعنان دابّته «7» و جلس «8» فی ظلّها «8».
فلمّا کان وقت العصر أمر الحسین بن علیّ علیه السّلام أن یتهیّأوا للرّحیل، ففعلوا، ثمّ أمر منادیه، فنادی بالعصر، و أقام، فاستقدم الحسین علیه السّلام، و قام فصلّی «9»، ثمّ سلّم و انصرف إلیهم بوجهه، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، أیّها النّاس! فإنّکم إن تتّقوا اللّه، و تعرفوا الحقّ لأهله، یکن أرضی للّه عنکم، و نحن أهل بیت محمّد، و أولی بولایة هذا الأمر علیکم من هؤلاء «10» المدّعین ما لیس لهم، «11» و السّائرین فیکم بالجور و العدوان،
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی البحار و العوالم: «فلیس لنا» و فی المعالی: «فإنّه لیس علینا»].
(2)- [فی البحار و العوالم: «و إیّاکم»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و المعالی و وسیلة الدّارین: «لمقدمی»].
(4) (4- 4) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «لم یتکلّموا کلمة»، و لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «خمسمائة»].
(6)- [لم یرد فی البحار و الدّمعة السّاکبة].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «فرسه»].
(8- 8) [المعالی: «بظلّه»].
(9)- [زاد فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و المعالی: «بالقوم»].
(10)- [فی روضة الواعظین مکانه: «فجاء حتّی وفقوا مقابل الحسین علیه السّلام فی جوّ الظّهیرة، فقال: اسقوهم و أروهم. و صلّی بهم الحسین الظّهر و العصر، ثمّ توجّه إلیهم، فحمد اللّه و أثنی علیه، و صلّی علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و أخبرهم بمقالة الکوفیین و رسالاتهم، و قال: أنا أولی بهذا الأمر علیکم من هؤلاء ...»].
(11) (11*) [روضة الواعظین: «فقال الحرّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 412
و إن أبیتم إلّا کراهیة لنا، و الجهل بحقّنا، فکان رأیکم الآن غیر ما أتتنی به کتبکم، و قدمت به علیّ رسلکم، انصرفت عنکم.
فقال له الحرّ: أنا و اللّه ما أدری ما هذه الکتب و الرّسل الّتی تذکر. فقال الحسین علیه السّلام لبعض أصحابه: یا عقبة بن سمعان! أخرج الخرجین اللّذین فیهما کتبهم إلیّ. فأخرج خرجین مملوءین صحفا، فنثرت بین یدیه، فقال له الحرّ: إنّا (11*) لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، و قد أمرنا إذا «1» نحن لقیناک، ألّا نفارقک «1» حتّی نقدمک الکوفة علی عبید اللّه.
فقال له الحسین علیه السّلام: الموت أدنی إلیک من ذلک. ثمّ قال لأصحابه: قوموا، فارکبوا.
فرکبوا «2» و انتظروا حتّی رکب نسائهم «2»، فقال لأصحابه: انصرفوا. فلمّا ذهبوا لینصرفوا، حال القوم بینهم و بین الانصراف، «3» فقال الحسین علیه السّلام للحرّ: ثکلتک أمّک، ما ترید؟ قال له الحرّ: أما لو غیرک من العرب یقولها لی و هو علی مثل الحال الّتی أنت علیها ما ترکت ذکر أمّه بالثّکل کائنا من کان، و لکن و اللّه ما لی إلی ذکر أمّک من سبیل إلّا بأحسن ما یقدر «4» علیه. «3» فقال له الحسین علیه السّلام: فما ترید؟ قال: أرید أن أنطلق بک إلی الأمیر عبید اللّه. قال: إذا و اللّه لا أتّبعک. قال: إذا و اللّه لا أدعک. فترادّا القول ثلاث مرّات، فلمّا کثر الکلام بینهما قال له الحرّ: إنّی لم أؤمر بقتالک، إنّما أمرت ألّا أفارقک حتّی أقدمک الکوفة، فإذا أبیت، فخذ طریقا لا یدخلک الکوفة و لا یردّک إلی المدینة، تکون «5» بینی و بینک نصفا، حتّی أکتب إلی الأمیر عبید اللّه، فلعلّ اللّه أن «6» یأتی بأمر یرزقنی فیه «6» العافیة من أن أبتلی بشی‌ء من أمرک. فخذ هاهنا. «7» فتیاسر عن طریق العذیب و القادسیّة. «8»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی البحار و العوالم و المعالی و اللّواعج: « (نحن) لقیناک لا نفارقک»].
(2) (2- 2) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و انتظر (و انتظروه) حتّی رکبت نساؤه»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «نقدر»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «یکون»].
(6- 6) [فی البحار و أعیان الشّیعة و المعالی: «یرزقنی»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(8)- سپس از آن‌جا رهسپار شد تا به منزل شراف رسید. چون سحرگاه شد، همچنان به جوانان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 413
__________________________________________________
- دستور فرمود آب بسیار بردارند. سپس به راه افتاد و تا نیمه روز راه رفت و همچنان‌که به راه می‌رفت، مردی از همراهان گفت: «اللّه اکبر!»
حسین علیه السّلام نیز فرمود: «اللّه اکبر! چرا تکبیر گفتی؟»
عرض کرد: «درختان خرما دیدم.»
گروهی از اصحاب گفتند: «به خدا این‌جا سرزمینی است که ما هرگز درخت خرما در آن ندیده‌ایم.»
حسین علیه السّلام فرمود: «پس چه می‌بینید؟»
گفتند: «به خدا می‌بینیم گوشهای اسب است.»
فرمود: «من نیز به خدا همان را می‌بینم.»
سپس فرمود: «ما در این‌جا پناهگاهی نداریم که بدان پناه بریم و آن را در پشت سر قرار داده و از یک‌رو با این لشکر روبه‌رو شویم؟»
ما به او گفتیم: «چرا! این منزل ذو حسم است که در سمت چپ شما است، اگر بدان جا پیشی گیرید، آن‌جا چنان است که شما می‌خواهید (یعنی تپه‌ای هست که آن را پشت سر قرار داده و از یک سو با این لشکر که می‌رسند روبه‌رو خواهید شد).»
پس آن حضرت سمت چپ راه را گرفته ما نیز با او بدان سو رفتیم، چیزی نگذشت که گردنهای اسبان پیدا شد و چون نیک نگریستیم، از راه به یک سو شدیم، و چون‌که دیدند ما راه را کج کردیم، آنان نیز راه خود را به سوی ما کج کردند و گویا سرهای نیزه ایشان چون پرنده یعسوب بود (مترجم گوید: «یعاسب» جمع «یعسوب» است و مقصود از آن در این‌جا، پرنده‌هایی است که کوچکتر از ملخ که دارای چهار پر بسیار نازک است، و دم باریک و درازی دارد، و بیشتر در روی آب پرواز می‌کند و دم خود را بر آب می‌زند، و عرب چیزهای باریک را به دم آن حیوان یا خود آن تشبیه می‌کنند) و پرچمهای آنان گویا بالهای پرندگان بود، پس آنان برای به چنگ آوردن آن پناهگاه به سوی ذی حسم پیشی گرفتند، و ما از آنان پیشی جسته، آن مکان را در تصرف خویش درآوردیم.
حسین علیه السّلام دستور داد خیمه‌ها و چادرها را در آن‌جا برپا کردند، و آن لشکر رسیدند و نزدیک هزار نفر سوار بودند همراه حر بن یزید تمیمی. پس بیامد تا با لشکر خود در گرمای طاقت‌فرسای نیمه‌روز در برابر حسین علیه السّلام ایستاد، و حسین علیه السّلام با یاران خود عمامه‌ها بر سر بسته، شمشیرها را به گردن آویزان نموده بودند. حضرت (که آثار تشنگی در لشگر حر دید) به جوانان خود فرمود: «این مردم را آب دهید و سیرابشان کنید و دهان اسبانشان را نیز تر کنید.»
پس چنان کردند، و پیش آمده کاسه‌ها و جامها را از آب پر کرده نزدیک دهان اسبها می‌بردند و همین که سه دهن یا چهار یا پنج دهن می‌خوردند، از دهان آن اسب دور می‌کردند و اسب دیگری را آب می‌دادند تا همه را به این کیفیت آب دادند. علی بن طعان محاربی گوید: من آن روز در لشکر حر بودم و آخرین نفری بودم که دنبال لشکر بدان جا رسیدم. چون حسین علیه السّلام تشنگی من و اسبم را دید، فرمود:
«راویه را بخوابان!» (راویه به‌معنای شتر آبکش، و به‌معنای مشک آب نیز آمده [است]).-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 414
__________________________________________________
- علی بن طعان گوید: «راویه پیش من به‌معنای مشک بود» (و مراد حضرت شتر آبکش بود. از این رو من مقصود او را نفهمیدم. امام علیه السّلام که متوجّه شد، من نفهمیدم) فرمود: «ای پسر برادر! شتر را بخوابان.»
من شتر را خواباندم. فرمود: «بیاشام!»
من هرچه می‌خواستم بیاشامم، آب از دهان مشک می‌ریخت. حسین علیه السّلام فرمود: «سر مشک را بپیچان!»
من ندانستم چه بکنم. پس خود آن جناب برخاست و آن را پیچاند. پس آشامیدم و اسبم را نیز سیراب کردم.
پس حر همچنان برابر حسین علیه السّلام ایستاد تا هنگام نماز ظهر شد. پس آن حضرت علیه السّلام، حجّاج بن مسروق را دستور فرمود، اذان نماز گوید، و چون هنگام گفتن اقامه و وقت خواندن نماز شد، حسین علیه السّلام لباس پوشیده و نعلین برپا کرد و از بهر نماز بیرون آمد. پس، حمد و ثنای خدای را به‌جا آورد. سپس فرمود: «ای گروه مردم! من به نزد شما نیامدم تا آن‌گاه که نامه‌های شما به من رسید و فرستادگان شما به نزد من آمدند که به نزد ما بیا؛ زیرا ما امام و پیشوایی نداریم، و امید است خدا به وسیله تو ما را به راهنمایی و حقیقت فراهم آورد. پس اگر بر سر همان گفته‌ها و سخن خود هستید، من به نزد شما آمده‌ام و شما پیمان و عهدی به من بدهید (و بیعت خود را با من تازه کنید) که به سبب آن آسوده‌خاطر باشم، و اگر این کار را نمی‌کنید و آمدن مرا خوش ندارید، از آن‌جا که آمده‌ام، به همان جا بازمی‌گردم.»
همگی خاموش گشته، کسی از آنان سخن نگفت. حضرت به اذانگو فرمود: «اقامه بگو!»
و نماز برپا شد. پس به حرّ فرمود: «آیا می‌خواهی تو هم با همراهان خود نماز بخوانی؟»
عرض کرد: «نه! بلکه شما نماز بخوان و ما نیز پشت سر شما نماز می‌خوانیم.»
پس حسین علیه السّلام با ایشان نماز خواند. سپس به خیمه خود درآمد و اصحابش نزد او گردآمدند و حر نیز به جای خویش بازگشت و به خیمه‌ای که برای او در آن‌جا برپا کرده بودند، درآمد و گروهی از همراهانش به نزد او آمده، و بقیه آنان به صف لشکر که در آن بودند، بازگشتند. هر مردی از آنان دهنه اسب خود را گرفت و در سایه آن نشست. چون هنگام عصر شد، حسین علیه السّلام دستور فرمود آماده رفتن شوند. همراهان حضرت آماده رفتن شدند. سپس به منادی خود دستور داد برای نماز عصر آواز دهد و اقامه نماز گفته، امام حسین علیه السّلام پیش آمده، ایستاد و نماز عصر خواند و چون سلام داد، به سوی آن مردم برگشت و حمد و ثنای خدای را بجا آورد. سپس فرمود: «اما بعد ای گروه مردم! همانا اگر شما از خدا بترسید و حق را برای اهل آن بشناسید، بیشتر باعث خوشنودی خداوند از شما می‌باشد و ما خاندان محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هستیم و سزاوارتر به فرمانروایی بر شماییم از اینان که ادعای چیزی کنند که برای ایشان نیست و به زور و ستم در میان شما رفتار کنند، و اگر فرمانروایی ما را خوش ندارید و می‌خواهید درباره حق ما نادان بمانید و اندیشه شما اکنون جز آن است که در نامه‌ها به من نوشتید و فرستادگان شما به من گفتند، هم‌اکنون از نزد شما بازگردم؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 415
المفید، الإرشاد، 2/ 78- 82- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 375- 378؛ البحرانی، العوالم، 17/ 225- 228؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 247- 250؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 251- 252؛ القمی، نفس المهموم، 186- 190؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 41- 42، 43- 44؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 62- 65؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 153- 154؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 269- 274؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 596، لواعج الأشجان،/ 88- 92
__________________________________________________
- حر گفت: «من به خدا نمی‌دانم این فرستادگان و این نامه‌ها که می‌گویی چیست!»
حسین علیه السّلام به برخی از یارانش (که نام او عقبة بن سمعان بود) فرمود: «ای عقبة بن سمعان، آن دو خرجین (و دو کیسه بزرگی) که نامه‌های ایشان در آن است، بیرون بیار!»
پس آن مرد دو خرجین پر از نامه و کاغذ بیرون آورد و جلوی آن حضرت ریخت. حر گفت: «ما از آن کسان نیستیم که این نامه‌ها را به تو نوشته‌اند و ما تنها دستور داریم که چون تو را دیدار کردیم، از تو جدا نشویم تا تو را در کوفه بر عبید اللّه درآوریم.»
حسین علیه السّلام فرمود: «مرگ برای تو نزدیکتر از این آرزو است.»
سپس رو به اصحاب خود کرده، فرمود: «سوار شوید!»
همراهان آن حضرت سوار شده و درنگ کردند تا زنان نیز سوار شده، آن‌گاه فرمود: « (به راه مدینه) بازگردید.»
همین‌که رفتند بازگردند، آن لشکر از بازگشت آنان جلوگیری کردند. حسین علیه السّلام به حر فرمود: «مادر به عزایت بنشیند! (از ما) چه می‌خواهی؟»
حر گفت: «اگر کسی از عرب جز تو در چنین حالی که تو در آن هستی، این سخن را به من می‌گفت، من نیز هرکه بود، نام مادرش را به عزا گرفتن می‌بردم؛ ولی به خدا من نمی‌توانم نام مادر تو را جز به بهترین راهی که توانایی بر آن دارم، ببرم.»
حسین علیه السّلام فرمود: «پس چه می‌خواهی؟»
گفت: «می‌خواهم شما را به نزد امیر (یعنی عبید اللّه) ببرم.»
فرمود: «به خدا من همراه تو نخواهم آمد.»
حر گفت: «من نیز به خدا دست از تو بازندارم.»
و سه بار این سخنان میان آن حضرت و حر ردوبدل شد، و چون سخن میانشان بسیار شد، حر گفت: «من دستور جنگ کردن با شما ندارم. جز این نیست که دستور دارم از تو جدا نشوم تا شما را به کوفه ببرم. اکنون که از آمدن به کوفه خودداری می‌کنی، پس راهی در پیش گیر که نه به کوفه برود و نه به مدینه، و میانه (گفتار) من و (گفتار) شما انصاف برقرار گردد. تا من در این باب نامه به امیر (یعنی) عبید اللّه بنویسم.
شاید خدا کاری پیش آرد که سلامت دین من در آن باشد و آلوده به چیزی در کار تو نشوم. از این‌جا روانه شو!»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 78- 82
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 416
و أقبل الحسین، حتّی نزل شراف، و أمر فتیانه، فاستقوا من الماء، ثمّ ساروا صدر یومهم، فقال رجل:
«اللّه أکبر».
فقال الحسین:
«اللّه أکبر! ممّ کبّرت»؟ قال:
«رأیت النّخل».
فقال رجلان أسدیّان کانا معه:
«إنّ هذا مکان ما رأینا به نخلا قطّ».
قال الحسین:
«فما تریانه رأی»؟ فقالا:
«نراه و اللّه رأی هوادی «1» الخیل». فقال:
«و أنا، و اللّه، أری ذلک».
فقال الحسین:
«أما لنا ملجأ نعدل إلیه»؟ [95] نجعله فی ظهورنا و نستقبل القوم من وجه واحد»؟
قال: فقلنا له:
«نعم، هذا ذو حسم «2» إلی جنبک، تمیل إلیه عن یسارک».
فأخذ إلیه، و مال أصحابه معه. فما کان بأسرع من أن طلعت علینا هوادی الخیل، فتبیّنّاها، و عدلنا. فلمّا رأونا قد عدلنا عن الطّریق، عدلوا، کأنّ «3» أسنّتهم الیعاسیب، و کأنّ «3» رایاتهم أجنحة الطّیر، فسبقناهم، فنزل الحسین، و ضربت أبنیته، و جاءنا القوم و هم ألف رجل، مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ.
فأقبل حتّی وقف هو و خیله مقابل الحسین و أصحابه فی حرّ الظّهیرة، فأمر الحسین
__________________________________________________
(1)- الهادیة: المتقدّمة من کلّ شی‌ء. هادیات الخیل و هوادیها: متقدّماتها.
(2)- ذو حسم: و الضّبط من الطّبریّ 7: 296.
(3)- فی الأصل: کان. و الضّبط من الطّبریّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 417
أن یسقی القوم. فقام فتیانه یسقون الخیل بالأتوار و الطّساس حتّی أرووها.
فحضرت الصّلاة، فأذّن مؤذّن الحسین، [96] ثمّ أقام. فخرج الحسین فی إزار و نعلین، و قال:
«أیّها النّاس! معذرة إلی اللّه، و إلیکم. إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم، و قدمت علیّ رسائلکم أن اقدم علینا، فإنّه لیس لنا إمام. فإن کنتم علی ذلک، فقد جئتکم، فإن تعطونی ما أطمئنّ إلیه من عهودکم أقدم مصرکم، و إن کنتم لمقدمی کارهین، انصرفت عنکم إلی المکان الّذی أقبلت منه إلیکم».
فسکتوا عنه.
فقال الحسین للحرّ:
«أترید أن تصلّی بأصحابک»؟ قال:
«لا، بل تصلّی أنت و نصلّی بصلاتک».
فصلّی بهم الحسین، و انصرف الحرّ إلی مکانه، و أخذ کلّ رجل منهم بعنان دابّته، و جلس فی ظلّها. فلمّا کان وقت العصر، أمر الحسین أن یتهیّأوا للرّحیل، ففعلوا. ثمّ إنّه خرج، فأمر منادیه، فنادی بالعصر، و استقدم الحسین، فصلّی بالقوم، ثمّ سلّم، و انصرف إلی القوم بوجهه، فحمد اللّه و أثنی علیه، و أعاد علی القوم قریبا من مقالته الأولی.
فقال الحرّ:
«إنّا، و اللّه، لا ندری هذه الکتب، و الرّسل الّتی تذکر».
فدعا الحسین بخرجین مملوءین کتبا، فنشرها بین أیدیهم. فقال له الحرّ:
«لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، إنّما أمرنا، إذا نحن لقیناک، ألّا نفارقک [97] حتّی نقدمک الکوفة علی عبید اللّه بن زیاد».
فقال له الحسین:
«الموت أدنی إلیک من ذلک».
ثمّ قال لأصحابه:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 418
«انصرفوا بنا».
فلمّا ذهبوا لینصرفوا، حال القوم بینه و بین الانصراف.
فقال الحسین للحرّ:
«ثکلتک أمّک، ما ترید»؟
قال:
«أما و اللّه، لو غیرک من العرب یقولها ما ترکت ذکر أمّه، کائنا من کان، و لکن لا سبیل إلیّ ذکر أمّک، إلّا بأحسن ما نقدر علیه».
فقال له الحسین:
«فما ترید»؟ قال:
«أن أنطلق بک إلی عبید اللّه بن زیاد».
فقال له الحسین:
«إذا لا أتبعک».
فقال له الحرّ:
«إذا لا أدعک».
فترادّا القول: فلمّا طال الکلام، قال الحرّ:
«إنّی لم أؤمر بقتالک، إنّما أمرت ألّا أفارقک حتّی تقدم الکوفة. فإذا أتیت حیطانها «1»، فخذ طریقا لا یدخلک المدینة، و لا یؤدّیک إلیها، و لا یردّک عنها یکون بینی و بینک نصفا، و تکون بالخیار، بین أن تکتب إلی یزید إن أردت، أو إلی ابن زیاد، إن أردت، فلعلّ اللّه یأتی بأمر یرزقنی فیه العافیة أن أبتلی بشی‌ء من أمرک».
فتراضیا، و تیاسر الحرّ عن طریق القادسیّة، و سایره الحسین.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 58- 60
__________________________________________________
(1)- [الصّحیح: «فاذا أبیت إتیانها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 419
ثمّ سار حتّی انتصف النّهار، فبینا هو یسیر إذ کبّر رجل من أصحابه علیه السّلام فقال: لم کبّرت؟ فقال: رأیت النّخل. فقال له جماعة من أصحابه: و اللّه إنّ هذا المکان ما رأینا به نخلا قطّ. قال: فما ترونه؟ قالوا: نراه و اللّه آذان الخیل. قال: أنا و اللّه أری ذلک. فما کان بأسرع حتّی طلعت هوادی الخیل مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فجاء حتّی وقف هو و خیله مقابل الحسین علیه السّلام فی حرّ الظّهیرة.
فحضرت صلاة الظّهر، فصلّی الحسین علیه السّلام و صلّی الحرّ خلفه، فلمّا سلّم انصرف إلی القوم، و حمد اللّه و أثنی علیه و قال:
«أیّها النّاس! إنّکم إن تتّقوا اللّه و تعرفوا الحقّ لأهله تکن أرضی للّه عنکم، و نحن أهل بیت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أولی بولایة هذا الأمر علیکم من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم و السّائرین بکم بالجور و العدوان، فإن أبیتم إلّا الکراهة لنا، و الجهل بحقّنا، و کان رأیکم غیر ما أتتنی به کتبکم، و قدمت علیّ به رسلکم أنصرف عنکم. قالوا: إنّا و اللّه لا ندری ما هذه الکتب الّتی تذکر. فقال الحسین علیه السّلام لبعض أصحابه: یا عقبة بن سمعان! أخرج الخرجین اللّذین فیهما کتبهم إلیّ. فأخرج خرجین مملوءین کتبا، فنشرت بین یدیه، فقال له الحرّ: لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، و قد أمرنا إذا لقیناک أن لا نفارقک حتّی نقدم بک الکوفة علی عبید اللّه بن زیاد. فقال له الحسین علیه السّلام: الموت أدنی إلیک من ذلک. ثمّ قال لأصحابه: قوموا، فارکبوا. فرکبوا، فلمّا ذهبوا لینصرفوا حال القوم بینهم و بین الانصراف، فقال الحسین علیه السّلام للحرّ: ثکلتک أمّک یا ابن یزید. قال الحرّ: أما لو غیرک من العرب یقولها لی، و هو علی مثل الحال الّتی أنت علیها ما ترکت ذکر أمّه بالثّکل، و لکن و اللّه ما لی إلی ذکر أمّک من سبیل إلّا بأحسن ما نقدر علیه.
فقال الحسین علیه السّلام: فما ترید؟ قال: أرید أن [أنطلق] بک إلی الأمیر عبید اللّه. قال: إذا و اللّه لا أتبعک. قال: إذا و اللّه لا أدعک. و ترادّا القول، فلمّا کثر الکلام بینهما قال الحرّ: إنّی لم أؤمر بقتالک، إنّما أمرت أن لا أفارقک حتّی أقدم بک الکوفة، فتیاسر هاهنا عن طریق العذیب و القادسیّة حتّی أکتب إلی الأمیر، و یکتب إلیّ الأمیر، لعلّ اللّه أن یأتینی بأمر یرزقنی فیه العافیة من أن أبتلی بشی‌ء من أمرک.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 232- 233
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 420
«قال»: ثمّ سار منها فقال رجل ممّن کان معه: اللّه أکبر، فقال الحسین: ممّ کبّرت؟
قال: رأیت نخیل الکوفة. فقال الأسدیّان: إنّ هذا مکان ما یری فیه نخل الکوفة. قال الحسین: فما تریانه؟ قالا: و اللّه نری أسنّة الرّماح، و آذان الخیل. فقال: و أنا و اللّه أری ذلک. ثمّ قال علیه السّلام: فهل لنا ملجأ نلجأ إلیه، فنجعله فی ظهورنا و نستقبل القوم بوجه واحد؟ فقالا: بلی، هذا «ذو حسم» إلی جنبک تمیل إلیه عن یسارک، فإن سبقت القوم إلیه فهو کما ترید. فأخذ إلیه ذات الیسار و أنا معه، فما کان بأسرع من أن طلعت علینا هوادی الخیل، فتبیّنّاها و عدلنا، فلمّا رأونا عدلنا عن الطّریق، عدلوا إلینا کان أسنّتهم الیعاسیب، و کأنّ رایاتهم أجنحة الطّیر، فاستبقنا إلی ذی حسم، فسبقناهم إلیه، و أمر الحسین علیه السّلام بأبنیة فضربت، فنزل فیها، و جاء القوم زهاء ألف فارس مع الحرّ بن یزید الرّیاحیّ التّمیمیّ، فأتی حتّی وقف هو و خیله مقابل الحسین فی حرّ الظّهیرة، و الحسین و أصحابه معتمّون و متقلّدو أسیافهم.
فقال الحسین لأصحابه: اسقوا القوم و أرووهم من الماء، و رشّفوا الخیل ترشیفا.
فسقوهم حتّی ارتووا، و کانوا شاکین فی السّلاح لا یری منهم إلّا الحدق، و أقبلوا یملأون القصاع و الطّساس من الماء، ثمّ یدنونها من الفرس، فإذا عبّ فیها ثلاثا، أو أربعا، أو خمسا عزلت عنه، و سقی آخر حتّی سقوها عن آخرها.
قال علیّ بن طعان: فکنت مع الحرّ یومئذ، فجئت فی آخر من جاء من أصحابه، فلمّا رأی الحسین ما بی و بفرسی من العطش، قال لی: انخ الرّاویة. فلم أفهم، لأنّ الرّوایة عندی السّقاء، فقال: انخ الجمل. فانخته، فقال: اشرب. فجعلت کلّما شربت، سال الماء من السّقاء، فقال الحسین: اخنث السّقاء. فلم أفهم أنّه أراد اعطفه و لم أدر کیف أفعل، فقام، فعطفه، فشربت، و سقیت فرسی.
قال: فقال الحسین: أیّها القوم! من أنتم؟ قالوا: نحن أصحاب الأمیر عبید اللّه بن زیاد. فقال الحسین: و من قائدکم؟ قالوا: الحرّ بن یزید الرّیاحیّ التّمیمیّ. فناداه الحسین: یا حرّ! أ لنا؟ أم علینا؟ قال الحرّ: بل علیک یا أبا عبد اللّه. فقال الحسین علیه السّلام: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 421
فلم یزل الحرّ موافقا للحسین حتّی دنت صلاة الظّهر، فقال الحسین للحجّاج بن مسروق: أذّن یرحمک اللّه، و أقم الصّلاة حتّی نصلّی. فأذّن الحجّاج للظّهر، فلمّا فرغ، صاح الحسین بالحرّ: یا ابن یزید! أترید أن تصلّی بأصحابک، و أنا أصلّی بأصحابی؟ فقال الحرّ: لا، بل أنت تصلّی، و نحن نصلّی بصلاتک یا أبا عبد اللّه. فقال للحجّاج: أقم. فأقام، و تقدّم الحسین للصّلاة، فصلّی بالعسکرین جمیعا، فلمّا فرغ، وثب قائما، متّکئا علی قائم سیفه، و کان فی أزار، و رداء، و نعلین، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس! معذرة إلیکم أقدمها إلی اللّه و إلی من حضر من المسلمین، أنّی لم آتکم- و فی روایة: لم أقدم إلی بلدکم- حتّی أتتنی کتبکم و قدمت علیّ رسلکم أن اقدم إلینا، فإنّه لیس علینا إمام، فلعلّ اللّه أن یجمعنا بک علی الهدی و الحقّ، فإن کنتم علی ذلک فقد جئتکم، فإن تعطونی ما أطمئنّ إلیه و أثق به من عهودکم و مواثیقکم، أدخل معکم إلی مصرکم، و إن لم تفعلوا و کنتم لمقدمی کارهین، و لقدومی علیکم باغضین، انصرفت عنکم إلی المکان الّذی منه جئت إلیکم. فقال الحرّ: و اللّه إنّا ما ندری بهذه الکتب الّتی تقول. فقال الحسین: یا عقبة ابن سمعان! أخرج إلیّ الخرجین. فأخرجهما، و أتی بهما مملوءین من کتب أهل الکوفة، فنثر الکتب بین یدیه، فقال الحرّ: إنّا لسنا من هؤلاء.
فبیناهم علی تلک الحال و إذا کتاب ورد من الکوفة من عبید اللّه بن زیاد إلی الحرّ بن یزید الرّیاحیّ: أمّا بعد، یا حرّ! فإذا أتاک کتابی هذا فجعجع بالحسین بن علیّ، و لا تفارقه حتّی تأتینی به، فإنّی قد أمرت رسولی أن یلزمک، و لا یفارقک حتّی تأتی بإنفاذ أمری إلیک، و السّلام.
فلمّا قرأ الحرّ الکتاب، بعث إلی ثقات أصحابه، فدعاهم، ثمّ قال: ویحکم، إنّه قد ورد علیّ کتاب عبید اللّه بن زیاد یأمرنی أن أقدم علی الحسین بما یسوؤه، و لا و اللّه ما تطاوعنی نفسی، و لا تجیبنی إلی ذلک أبدا. فالتفت رجل من أصحاب الحرّ یکنّی أبا الشّعثاء الکندیّ إلی رسول ابن زیاد، و قال له: فیم جئت ثکلتک أمّک؟ فقال له الرّسول: أطعت إمامی، و وفیت ببیعتی، و جئت برسالة أمیری. فقال له أبو الشّعثاء: لعمری، لقد عصیت ربّک و إمامک، و أهلکت نفسک، و اکتسبت و اللّه عارا، و نارا، فبئس الإمام إمامک الّذی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 422
قال فیه اللّه: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ.
و دنت صلاة العصر، فأمر الحسین مؤذّنه أیضا بالأذان، فأذّن، و أقام، و تقدّم الحسین، فصلّی بالعسکرین، فلمّا انصرف من صلاته وثبّ قائما علی قدمیه، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، أیّها النّاس! فإنّکم إن تتّقوا اللّه تعالی و تعرفوا الحقّ لأهله یکن رضاء اللّه عنکم، و إنّا أهل بیت نبیّکم محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أولی بولایة هذه الأمور علیکم، من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم، و السّائرین فیکم بالظّلم و الجور و العدوان، و إن کرهتمونا، و جهلتم حقّنا، و کان رأیکم علی خلاف ما جائت به کتبکم، انصرفت عنکم.
فأجابه الحرّ بمثل ما أجاب به أوّلا، ثمّ قال: یا ابن رسول اللّه! أمرنا إن لقیناک أن لا نفارقک حتّی نقدم بک علی الأمیر عبید اللّه. فتبسّم الحسین و قال: یا ابن یزید! الموت أدنی من ذلک. ثمّ التفت إلی أصحابه، فقال: احملوا النّساء لیرکبن حتّی ننظر ما الّذی یقدر أن یصنع هذا و أصحابه. قال: فرکبن النّساء، و رکب أصحاب الحسین لینصرفوا، و ساقوا النّساء بین أیدیهم. فتقدّمت خیل أهل الکوفة، فحالت بینهم و بین المسیر، فضرب الحسین بیده إلی سیفه، و صاح بالحرّ: ثکلتک أمّک یا ابن یزید، ما الّذی ترید أن تصنع؟ فقال الحرّ: أما و اللّه یا أبا عبد اللّه! لو قالها غیرک من العرب لرددتها علیه کائنا من کان، و لکن و اللّه ما لی إلی ذکر أمّک من سبیل، غیر أنّه لا بدّ لی من أن أنطلق بک إلی الأمیر. فقال الحسین: إذا و اللّه لا أتبعک، أو تذهب نفسی. فقال له الحرّ: إذا و اللّه لا أفارقک أو تذهب نفسی، و أنفس أصحابی. فقال الحسین: فذر إذا أصحابک و أصحابی، و ابرز إلیّ، فإن قتلتنی حملت رأسی إلی ابن زیاد، و إن قتلتک أرحت الخلق منک. فقال الحرّ: إنّی لم أؤمر بقتالک، و إنّما أمرت أن لا أفارقک أو أقدم بک علی الأمیر، و أنا و اللّه کاره أن یبتلینی اللّه بشی‌ء من أمرک غیر أنّی أخذت بیعة القوم و خرجت إلیک؛ و أنا أعلم أنّه ما یوافی القیامة أحد من هذه الأمّة إلّا و هو یرجو شفاعة جدّک، و إنّی و اللّه لخائف إن أنا قاتلتک أن أخسر الدّنیا و الآخرة، و لکن أمّا أنا یا أبا عبد اللّه! فلست أقدر علی الرّجوع إلی الکوفة فی وقتی هذا، و لکن خذ غیر الطّریق، و امض حیث شئت حتّی أکتب إلی الأمیر أنّ الحسین خالفنی الطّریق، فلم أقدر علیه، و أنا أنشدک اللّه فی نفسک. فقال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 423
الحسین: کأنّک تخبرنی بأنّی مقتول! فقال له: نعم یا أبا عبد اللّه، لا أشکّ فی ذلک إلّا أن ترجع من حیث جئت. فقال الحسین: لا أدری ما أقول لک، و لکنّی أقول لک کما قال أخو الأوس، و هو یرید نصرة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فخوّفه ابن عمّه حین لقیه، و قال: أین تذهب، فإنّک مقتول. فقال له:
سأمضی فما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّا و جاهد مسلما
و واسی الرّجال الصّالحین بنفسه و فارق مذموما و خالف مجرما
أقدم نفسی لا أرید بقاءها لتلقی خمیسا فی النّزال عرمرما
فإن عشت لم أذمم و إن متّ لم ألم کفی بک ذلّا أن تعیش و ترغما
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 229- 233
فتلقاه عبید اللّه بن زیاد فی أربعة آلاف مقاتل، و علم إنّه لیس له به طاقة. فنفد إلیه و قال: أنا معک بین ثلاثة أمور: إمّا أن تدعنی أذهب من حیث جئت. و إمّا أن تعیّن لی موضعا آخر أقصده و أعیش به. و إمّا أن أسلّم نفسی إلیک نازلا علی حکم یزید بن معاویة. فحملنی إلیه لیفعل فی أمری ما یشاء. فقال عبید اللّه بن زیاد: أمّا الإفراج لک عن الطّریق لتذهب من حیث جئت، فلا سبیل إلیه؛ و أمّا تعیین موضع تقصده، فلیس ذلک إلیّ؛ و أمّا النّزول علی حکم یزید، فلا و اللّه! ما تنزل إلّا علی حکمی. فقال الحسین کرّم اللّه وجهه: الموت تحت ظلال السّیوف أحبّ إلیّ من النّزول إلی حکمک. و تواعدوا للقتال. فحین التقی القوم لم یرم أحد من عسکر عبید اللّه سهما، و لم یسلّ سیفا.
العمرانی، الإنباء،/ 15
فلمّا نزل علی شراف قال: رأیت النّخیل. فقال رجلان أسدیّان کانا معه: هذا مکان ما رأینا به نخلا قطّ. قال الحسین: فما تریانه؟ فقالا: لا نراه و اللّه إلّا هوادی الخیل.
فقال: أنا و اللّه أری ذلک. و أمر أصحابه أن یستبقوا، إذا هم بالحرّ الرّیاحیّ فی ألف رجل، فقام الحسین و صلّی بأصحابه و صلّی الحرّ معه، فلمّا سلّم قال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 424
أیّها النّاس! معذرة إلی اللّه و إلیکم، إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم، و قدمت علیّ رسلکم. فی کلام له حتّی قال: فإن تعطونی ما أطمئنّ علیه من عهودکم، أقدم مصرکم، و إن کنتم لمقدمی کارهین انصرفت عنکم. فقال الحرّ: إنّا و اللّه ما ندری ما هذه الکتب و الرّسل الّتی تذکر. فدعا الحسین علیه السّلام بخرجین مملوءین کتبا، فنثرها، فقال الحرّ: لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، إنّما أمرنا إذا لقیناک لا نفارقک حتّی نقدمک الکوفة علی عبید اللّه بن زیاد. فقال الحسین: الموت أدنی إلیک من ذلک. فلمّا انتهی إلی نینوی کتب ابن زیاد إلی الحرّ: أمّا بعد، فجعجع بالحسین «1» حین یبلغک کتابی، و لا تنزله إلّا بالعراء فی غیر حصن علی غیر ماء، و قد أمرت رسولی أن لا یفارقک حتّی یأتینی بانفاذک أمری.
فأمر الحسین علیه السّلام أن یشدّوا الرّحال، فجعلوا یلازمونه، فطال بینهما المقال، فقال الحرّ: خذ علی غیر الطّریق، فو اللّه لئن قاتلت لتقتلنّ. فقال الحسین: أبا الموت تخوّفنی؟
و تمثّل بقول أخی الأوس: سأمضی فما بالموت عار علی الفتی (الأبیات).
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 95- 96
فسار إلی أن لقیته الخیل، فقال: ما جئتکم حتّی أتتنی کتبکم. فقالوا: ما ندری ما نقول.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 37
فلقیته أوائل خیل عبید اللّه.
و ذلک أنّه أقبل حتّی نزل شراف، فبینما هم کذلک إذ طلعت علیهم الخیل، فنزل الحسین، رضی اللّه عنه، و أمر بأبنیته، فضربت، و جاء القوم و هم ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ- و کان صاحب شرطة ابن زیاد- حتّی وقفوا مقابل الحسین علیه السّلام فی حرّ الظّهیرة 38/ أ، فأمر الحسین رجلا فأذّن، ثمّ خرج، فقال: أیّها النّاس! إنّها معذرة إلی
__________________________________________________
(1)- أی ضیق علیه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 425
اللّه و إلیکم، إنّی لم آتکم حتّی قدمت علیّ رسلکم، و أتتنی کتبکم أن أقدم علینا، فلیس لنا إمام، فإن کنتم کارهین، انصرفت عنکم إلی المکان الّذی أقبلت منه. فسکتوا عنه.
و قالوا للمؤذّن: أقم الصّلاة، فأقام الصّلاة، و صلّی الحسین، و صلّی الحرّ معه، ثمّ تراجعوا، فجاءت العصر، فخرج یصلّی بهم و قال: أتتنی کتبکم و رسلکم. فقال الحرّ: ما ندری ما هذه الکتب و الرّسل. فقال: یا عقبة بن سمعان! أخرج إلیّ الخرجین. فأخرجهما مملوءین صحفا، فنشرها بین أیدیهم، فقال الحرّ: إنّا لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، و قد أمرنا أن لا نفارقک حتّی نقدمک الکوفة علی عبید اللّه بن زیاد. فقال الحسین: الموت أدنی [إلیک] «1» من ذلک. و قام، فرکب، و رکب أصحابه، و قال: انصرفوا بنا.
فحالوا بینه و بین الانصراف، فقال للحرّ: ثکلتک أمّک، ما ترید؟ قال: إنّی لم أومر بقتالک، إنّما أمرت أن لا أفارقک حتّی أقدمک الکوفة، فإذا أبیت، فخذ طریقا لا تدخلک‌الکوفة، و لا تردّک المدینة حتّی أکتب إلی ابن زیاد، و تکتب أنت إلی یزید، أو إلی ابن زیاد، لعلّ اللّه أن یرزقنی العافیة من أن أبتلی بشی‌ء من أمرک.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 329، 335- 336
[أحداث سنة 61 ه] و سار الحسین من شراف، فلمّا انتصف النّهار کبّر رجل من أصحابه، فقال له: ممّا کبّرت؟ قال: رأیت النّخل. فقال رجلان من بنی أسد: ما بهذه الأرض نخلة قطّ. فقال الحسین: فما هو؟ فقالا: لا نراه إلّا هوادی الخیل. فقال: و أنا أیضا أراه ذلک. و قال لهما: أما لنا ملجأ نلجأ إلیه نجعله فی ظهورنا، و نستقبل القوم من وجه واحد؟ فقالا: بلی، هذا ذو حسم إلی جنبک تمیل إلیه عن یسارک، فإن سبقت القوم إلیه، فهو کما ترید، فمال إلیه، فما کان بأسرع من أن طلعت الخیل، و عدلوا إلیهم. فسبقهم الحسین إلی الجبل، فنزل، و جاء القوم و هم ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ، ثمّ الیربوعیّ، فوقفوا مقابل الحسین و أصحابه فی نحر الظّهیرة، فقال الحسین لأصحابه
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفتین: ساقط من الأصول، أوردناه من الطّبریّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 426
و فتیانه: اسقوا القوم، و رشّفوا للخیل ترشیفا. ففعلوا.
فلم یزل مواقفا الحسین حتّی حضرت صلاة الظّهر، فأمر الحسین مؤذّنه بالأذان، فأذّن، و خرج الحسین إلیهم، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس! إنّها معذرة إلی اللّه و إلیکم، إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم و رسلکم أن أقدم إلینا، فلیس لنا إمام؛ لعلّ اللّه أن یجعلنا بک علی الهدی، فقد جئتکم، فإن تعطونی ما أطمئنّ إلیه من عهودکم أقدم مصرکم، و إن لم تفعلوا، أو کنتم بمقدمی کارهین، انصرفت عنکم إلی المکان الّذی أقبلت منه. فسکتوا.
و قالوا للمؤذّن: أقم. فأقام، و قال الحسین للحرّ: أترید أن تصلّی أنت بأصحابک؟
فقال: بل صلّ أنت، و نصلّی بصلاتک. فصلّی بهم الحسین، ثمّ دخل، و اجتمع إلیه أصحابه، و انصرف الحرّ إلی مکانه، ثمّ صلّی بهم الحسین العصر، ثمّ استقبلهم بوجهه، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، أیّها النّاس! فإنّکم إن تتّقوا اللّه، و تعرفوا الحقّ لأهله یکن أرضی للّه، و نحن أهل البیت أولی بولایة هذا الأمر من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم، و السّائرین فیکم بالجور و العدوان، فإن أنتم کرهتمونا، و جهلتم حقّنا، و کان رأیکم غیر ما أتتنی به کتبکم و رسلکم، انصرفت عنکم. فقال الحرّ: إنّا و اللّه ما ندری ما هذه الکتب و الرّسل الّتی تذکر. فأخرج خرجین مملوءین صحفا، فنثرها بین أیدیهم، فقال الحرّ: فإنّا لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، و قد أمرنا أنّا إذا نحن لقیناک أن لا نفارقک حتّی نقدمک الکوفة علی عبید اللّه بن زیاد. فقال الحسین: الموت أدنی إلیک من ذلک. ثمّ أمر أصحابه، فرکبوا لینصرفوا، فمنعهم الحرّ من ذلک، فقال له الحسین: ثکلتک أمّک، ما ترید؟ قال له: أما و اللّه لو غیرک من العرب یقولها، ما ترکت ذکر أمّه بالثّکل کائنا من کان، و لکنّی و اللّه ما لی إلی ذکر أمّک من سبیل إلّا بأحسن ما یقدر علیه. فقال له الحسین: ما ترید؟ قال الحرّ: أرید أن أنطلق بک إلی ابن زیاد. قال الحسین: إذا و اللّه لا أتبعک. قال الحرّ: إذا و اللّه لا أدعک. فترادّا الکلام، فقال له الحرّ: إنّی لم أؤمر بقتالک، و إنّما أمرت أن لا أفارقک حتّی أقدمک الکوفة، فخذ طریقا لا تدخلک الکوفة و لا تردّک إلی المدینة حتّی أکتب إلی ابن زیاد، و تکتب أنت إلی یزید أو إلی ابن زیاد، فلعلّ اللّه أن یأتی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 427
بأمر یرزقنی فیه العافیة من أن أبتلی بشی‌ء من أمرک. «1»
__________________________________________________
(1)- حسین از اشراف (محل) رهسپار شد. چون ظهر شد، یکی از یاران اذان گفت (گویا مقصود قبل از وقت حقیقی اذان، ولی در عبارت نیم‌روز آمده و مسلما اذان نماز نبود، بلکه اذان خطر بوده). حسین پرسید:
«چه شد که اذان گفتی؟»
گفت: «نخل را دیدم.»
دو مرد از بنی اسد گفتند: «در این سرزمین نخل یافت نمی‌شود. یک نخل هم نیست.»
حسین پرسید: «پس او چه دید؟»
آن دو مرد گفتند: «این نیست مگر هجوم خیل است.»
او (حسین) گفت: «من هم‌چنین می‌پندارم.»
به آن دو مرد گفت: «آیا پناهی داریم که بدان پناه ببریم که پشت ما باشد و ما رو به قوم کرده، از یک جهت روبه‌رو شویم و به یک جبهه آنها را استقبال کنیم؟»
گفتند: «آری! آن‌جا ذو حسم است که در کنار تو واقع شده و تو می‌توانی از طرف چپ به آن‌جا بروی! اگر تو بر آن قوم سبقت جویی، موافق خواسته تو خواهد بود.»
او هم متوجّه آن محل شد؛ ولی خیل (دشمن) مبادرت کرده، متوجّه آنها شدند. حسین هم شتاب کرد و به کوه (مذکور که ذو حسم باشد) پناه برد و در پای کوه رحل افکند. آن قوم رسیدند که عده آنها هزار سوار زیر لوای حر بن یزید تمیمی یربوعی که فرمانده آنها بود، آنها روبه‌روی حسین صف کشیدند. در آن وقت ظهر شده بود. حسین به اتباع خود گفت: «به آنها آب دهید و اسبها را هم اندک‌اندک آب بدهید (سیراب نکنید که آب کم بوده).» آنها هم چنین کردند.
او هم حسین را نگهداشت تا وقت نماز رسید. حسین به مؤذن خود دستور داد که اذان بگوید. حسین هم به طرف آنها رفت. پس از حمد و ثنای کردگار گفت: «ایّها النّاس! من نزد خدا و شما معذور هستم. من به این‌جا نیامدم، مگر پس از رسیدن نامه‌های شما و آمدن نمایندگان شما که زود نزد ما بیا که ما امام و پیشوا نداریم. شاید خداوند به واسطه تو ما را هدایت کند. اگر شما به من اطمینان دهید که عهد خود را حفظ کنید، من به شهر شما می‌آیم و اگر نکنید و آمدن مرا ناگوار بدانید، من منصرف می‌شوم و به جای اولی خود که از آن آمدم، برمی‌گردم.»
آنها همه خاموش شدند. به مؤذن هم گفتند: «نماز را اعلام کن (اقامه نماز)!»
او هم اعلان نماز داد. حسین گفت: «آیا می‌خواهی تو با اتباع خود نماز بخوانی (که تو پیشنماز باشی)؟» حر گفت: «نه! تو پیشنماز باش و ما با تو (پشت سر تو) نماز خواهیم خواند.»
حسین هم نماز خواند و آنها اقتدا کردند. پس از آن برگشت (به خیمه خود)، حر هم به جای خود برگشت. بعد از آن، حسین نماز عصر را به امامت آنها خواند و پس از آن رو به آنها کرد و پس از حمد و ثنای خداوند گفت: «اما بعد ای مردم! اگر از خدا بیندیشید و حق را بشناسید که به اهل حق باید داده شود، موجب خشنودی خدا خواهد بود و ما خاندان پیغمبر به این حق اولی و احق می‌باشیم که این کار به ما سپرده شود، نه به مدعیان آن‌که با شما به جور و ستم و تعدّی رفتار می‌کنند. اگر شما ما را نخواهید و اکراه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 428
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 279- 280
و هو: أنّ الحسین علیه السّلام سار إلی «1» مرحلتین من الکوفة، فوافاه إنسان یقال له: الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، و معه ألف فارس من أصحاب ابن زیاد شاکین فی السّلاح، فقال للحسین علیه السّلام: إنّ الأمیر عبید اللّه بن زیاد «2» قد أمرنی أن لا أفارقک أو أقدم بک علیه «2». و أنا و اللّه کاره أن یبتلینی بشی‌ء من أمرک، غیر أنّی قد أخذت بیعة القوم. فقال له الحسین علیه السّلام:
__________________________________________________
- داشته باشید و عقیده شما غیر از آن است که نامه شما متضمن آن شده و نمایندگان شما گفته و خواسته‌اند، من از شما منصرف شده، برمی‌گردم.»
حر گفت: «ما به خدا نمی‌دانیم آن نامه‌ها چیست و آن نمایندگان چه کسانی هستند که تو به آنها اشاره می‌کنی.»
حسین دو خورجین آورد و نامه‌ها را بیرون ریخت. حر گفت: «ما از آنها که به تو نامه نوشته‌اند، نمی‌باشیم. به ما امر داده شده که اگر تو را پیدا کنیم، آزاد نگذاریم تا نزد عبید اللّه بن زیاد ببریم.»
حسین گفت: «مرگ نزدیکتر و گواراتر از آن است.»
سپس فرمود، یاران او سوار شوند. آنها هم سوار شدند که بروند؛ ولی حر مانع شد. حسین به او گفت:
«مادرت به عزای تو بنشیند، چه می‌خواهی (چه می‌کنی)؟»
به او گفت: «به خدا قسم اگر غیر از تو یکی از عرب هرکه باشد، این سخن را به من می‌گفت، من هم مادر او را از این عزا بی‌بهره نمی‌گذاشتم؛ ولی من راهی برای ذکر نام مادر تو ندارم و اگر نام او را ببرم، هرچه می‌توانم، بخوبی نامش را یاد خواهم کرد.»
حسین گفت: «چه می‌خواهی (بکنی)؟»
حر گفت: «می‌خواهم تو را نزد ابن زیاد ببرم.»
حسین گفت: «به خدا من متابعت نخواهم کرد.»
حر گفت: «به خدا من هم تو را آزاد نمی‌گذارم.»
این سخن را سه بار تکرار کردند. حر به او گفت: «به من دستور جنگ تو را نداده‌اند. به من دستور داده‌شده که از تو جدا نشوم (تو را آزاد نگذارم) تا وارد کوفه کنم. اگر تو امتناع کنی، باید راهی را بگیری که به کوفه منتهی نشود. به مدینه هم نروی تا من به ابن زیاد بنویسم و تو هم به یزید یا ابن زیاد بنویس.
شاید خداوند سلامت را نصیب من کند که دچار کار تو نشوم و به این بلیه مبتلا نگردم.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 148- 150
(1)- [فی کشف الغمّة و الفصول المهمّة: «حتّی صار علی»، و فی نور الأبصار: «فلمّا کان بینه و بینها مسافة»].
(2) (2- 2) [فی الفصول المهمّة و نور الأبصار: «أخرجنی عینا علیک، و قال لی إن ظفرت به لا تفارقه أو تجئی به»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 429
إنّی لم أقدم هذا البلد حتّی أتتنی کتب أهلها «1»، و قدمت علیّ رسلهم یطلبونی «2»، و أنتم من أهل الکوفة، فإن دمتم علی بیعتکم و قولکم فی کتبکم دخلت مصرکم، و إلّا انصرفت من حیث أتیت. فقال له الحرّ: و اللّه «3» ما أعلم هذه الکتب، و لا الرّسل «3» و أنا فما یمکننی الرّجوع إلی الکوفة فی وقتی هذا، فخذ «4» طریقا غیر هذا «5». و ارجع فیه «6» حیث شئت، لأکتب إلی ابن زیاد أنّ الحسین خالفنی «7»، فلم أقدر علیه «8» و أنشدک اللّه فی نفسک «9».
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 75- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 46؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 190؛ الشّبلنجی «10»، نور الأبصار،/ 260- 261
فلقیه أوائل خیل ابن زیاد.
و قال الواقدیّ و غیره: لمّا رحل الحسین علیه السّلام من القادسیّة، وقف یختار مکانا ینزل فیه، و إذا سواد الخیل قد أقبل کاللّیل، و کأنّ رایاتهم أجنحة النّسور و أسنّتهم الیعاسیب، فنزلوا مقابلهم. «11»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 140، 141
__________________________________________________
(1)- [فی کشف الغمّة و الفصول المهمّة: «أهله»].
(2)- [فی کشف الغمّة: «یطلبوننی»، و فی الفصول المهمّة: «فطلبونی»].
(3) (3- 3) [فی الفصول المهمّة: «لم أعلم بشی‌ء من هذه، و لا بالرّسل»، و فی نور الأبصار: «لم أعلم بشی‌ء ممّا ذکرت، و لا علم لی بالکتب و لا بالرّسل»].
(4)- [فی الفصول المهمّة و نور الأبصار: «و أمّا أنت فخذ»].
(5)- [کشف الغمّة: «هذه»].
(6)- [فی الفصول المهمّة و نور الأبصار: «و اذهب إلی»].
(7)- [فی کشف الغمّة و الفصول المهمّة و نور الأبصار: «خالفنی الطّریق»].
(8)- [فی الفصول المهمّة و نور الأبصار: «فلم أظفر به»].
(9)- [فی الفصول المهمّة: «فی نفسک و من معک»، و فی نور الأبصار: «فی نفسک و فیمن معک»].
(10)- [حکاه فی نور الأبصار عن الفصول المهمّة].
(11)- از آن‌جا منزل به منزل می‌آمد تا روزی یکی از اصحاب حسین علیه السّلام تکبیر بگفت. چون او گفت:
«اللّه اکبر»، جمله تکبیر بگفتند. حسین نیز تکبیر بگفت. پس به مکبّر اول گفتند که: «تو را چه حالت حادث شد که تکبیر گفتی؟»
گفت: «نخلستان کوفه ظاهر شد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 430
قال الرّاوی: و سار الحسین علیه السّلام حتّی صار علی مرحلتین من الکوفة، فإذا بالحرّ بن یزید فی ألف فارس «1»، فقال له الحسین علیه السّلام: ألنا؟ أم علینا؟ فقال: بل علیک یا أبا عبد اللّه! فقال علیه السّلام: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم. ثمّ تردّد الکلام بینهما حتّی قال له الحسین علیه السّلام: فإذا کنتم علی خلاف ما أتتنی به کتبکم و قدمت به علیّ رسلکم، فإنّنی أرجع إلی الموضع الّذی أتیت منه. فمنعه الحرّ و أصحابه من ذلک، و قال: بل خذ یا ابن رسول اللّه! طریقا لا یدخلک الکوفة، و لا یوصلک إلی المدینة، لأعتذر أنا إلی ابن زیاد بأنّک خالفتنی فی الطّریق. «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 77- 78
ثمّ ارتحل منها و قد استهلّت إحدی و ستّین، و سار حتّی نزل شراف، فلمّا کان فی
__________________________________________________
- دو مرد اسدی با حسین علیه السّلام بودند. گفتند: «کوفه دور است. نخلستان نباشد.»
حسین علیه السّلام گفت: «احتیاط کنید!»
احتیاط کردند. گفتند: «نیزه‌های لشکر حر است.»
حسین علیه السّلام از آن اسدیان طلب آب کرد. در آن نزدیکی، آبی بود. بدانجا راند و فرود آمد که حر بن یزید ریاحی با هزار سوار برسید، و وقت نماز بود. حسین علیه السّلام نماز به جماعت کرد؛ پیشین و عصر با هردو قوم و از جهت ایشان وعظ بگفت و گفت: «شما مرا خواندید. اگر شما را ندامت حاصل آید، بگویید تا من بازگردم.»
حر گفت: «نه مرا به قتال فرستادند؛ بلکه حصین بن نمیر مرا فرستاد تا از تو مفارقت نکنم تا تو را به عبید اللّه زیاد سپارم.»
امام از طریق معجزه گفت: «مرگ به تو نزدیکتر است از این کار.»
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 277
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی، 1/ 271].
(2)- راوی گفت: حسین علیه السّلام روانه شد تا به دو منزلی کوفه رسید. حرّ بن یزید را با هزار سوار ملاقات کرد. حسین علیه السّلام به حرّ فرمود: «به سود مایی یا به زیان ما؟»
عرض کرد: «بلکه به زیان شما یا ابا عبد اللّه!»
فرمود: «لا حول و لا قوّة الّا باللّه العلیّ العظیم.»
سپس سخنانی میانشان ردّ و بدل شد تا آن‌جا که حسین فرمود: «اگر رأی شما اکنون با مضمون نامه‌های شما و پیامهایی که فرستادگان شما به من رسانده‌اند، مخالف است، من به همان جایی که از آن‌جا آمده‌ام، بازمی‌گردم.»
حر و سربازانش از بازگشت آن حضرت جلوگیری کردند و حرّ عرض کرد: «راهی را انتخاب فرما که تو را نه به کوفه برساند و نه به مدینه بازگردی تا من نیز عذری نزد ابن زیاد داشته باشم.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 77- 78
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 431
السّحر أمر فتیانه فاستقوا من الماء، و أکثروا، ثمّ ساروا منها صدر یومهم حتّی انتصف النّهار، فکبّر رجل من أصحابه فکبّر الحسین، و قال: ممّ کبّرت؟ قال: رأیت النّخل، فقال عبد اللّه بن سلیم و المذریّ بن المشمعلّ الأسدیّان: و اللّه إنّ هذا المکان ما رأینا فیه نخلة قطّ. قال: فما تریان؟ قالا: نراه و اللّه هوادی الخیل. فقال الحسین: و أنا و اللّه أری ذلک، ما لنا ملجأ نلجأ إلیه نجعله فی ظهورنا، و نستقبل القوم من وجه واحد؟ فقیل له:
«بلی! هذا ذو حسم إلی جنبک، تمیل إلیه عن یسارک، فإن سبقت القوم إلیه، فهو کما ترید» فمال إلیه، فما کان بأسرع من أن طلعت هوادی الخیل، فلمّا رأوهم قد عدلوا عن الطّریق، عدلوا عنها إلی قصدهم، فسبق الحسین إلی ذی حسم، فنزل و أمر بأبنیة، فضربت، و جاء القوم و هم ألف فارس، علیهم الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فجاءوا حتّی وقفوا مقابل الحسین رضی اللّه عنه.
فلم یزل الحرّ مواقفا حسینا حتّی حضرت صلاة الظّهر، فأمر الحسین الحجّاج بن مسروق الجعفیّ أن یؤذّن، فأذّن، فلمّا حضرت الإقامة، خرج الحسین رضی اللّه عنه، فی إزار و رداء، و نعلین، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: «أیّها النّاس! معذرة إلی اللّه و إلیکم، إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم، و قدمت علیّ رسلکم أن اقدم علینا، فإنّه لیس لنا إمام، لعلّ اللّه یجمعنا بک علی الهدی و الحقّ، إن کنتم علی ذلک، فقد جئتکم، فإن تعطونی ما أطمئنّ إلیه من عهودکم و مواثیقکم أقدم مصرکم، و إن لم تفعلوا و کنتم لمقدمی کارهین انصرفت عنکم إلی المکان الّذی أقبلت منه إلیکم».
فسکتوا عنه.
و قال للمؤذّن: أقم. فأقام الصّلاة، فقال الحسین للحرّ: أ ترید أن تصلّی بأصحابک؟
فقال: لا، بل صلّ أنت و نصلّی بصلاتک. فصلّی بهم الحسین، ثمّ دخل و اجتمع إلیه أصحابه.
و انصرف الحرّ، فدخل خیمة قد ضربت له، و اجتمع علیه جماعة من أصحابه، و عاد بعض أصحابه إلی صفّهم الّذی کانوا فیه، ثمّ أخذ کلّ رجل بعنان دابته و جلس فی ظلّها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 432
فلمّا کان وقت العصر أمر الحسین أصحابه أن یتهیّئوا للرّحیل، ففعلوا، ثمّ خرج، فأمر منادیه، فنادی بالعصر، و أقام، و صلّی الحسین بالقوم جمیعا، ثمّ سلّم و انصرف إلیهم بوجهه، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: «أمّا بعد، أیّها النّاس! فإنّکم إن تتّقوا اللّه و تعرفوا الحقّ لأهله یکن أرضی للّه، و نحن أهل البیت أولی بولایة هذا الأمر علیکم من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم، و السّائرین فیکم بالجور و العدوان، فإن أنتم کرهتمونا و جهلتم حقّنا، و کان رأیکم غیر ما أتتنی به کتبکم، و قدمت علیّ به رسلکم، انصرفت عنکم». فقال له الحرّ: إنّا و اللّه ما ندری ما هذه الکتب و الرّسل الّتی تذکر. فأمر الحسین رضی اللّه عنه بإخراج کتبهم، فأخرجت فی خرجین مملوءین، فنثرهما بین أیدیهم، فقال الحرّ: إنّا لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، و قد أمرنا إذا نحن لقیناک أن لا نفارقک حتّی نقدمک الکوفة علی عبید اللّه بن زیاد. فقال له الحسین: الموت أدنی إلیک من ذلک. ثمّ قال لقومه:
قوموا، فارکبوا. و رکب نساؤهم.
فلمّا أرادوا الانصراف، حال القوم بینهم و بین المسیر، فقال الحسین للحرّ: ثکلتک أمّک! ما ترید؟ قال له: «أما و اللّه لو غیرک من العرب یقولها و هو علی مثل الحال الّتی علیها، ما ترکت ذکر أمّه بالثّکل أن أقوله کائنا من کان، و لکن و اللّه ما إلی ذکر أمّک من سبیل إلّا بأحسن ما نقدر علیه». فقال له الحسین: ما ترید؟ قال: أرید أن أنطلق بک إلی عبید اللّه بن زیاد. فقال له الحسین: إذا و اللّه لا أتبعک. فقال الحرّ: إذا و اللّه لا أدعک. فترادّا القول ثلاث مرّات، فلمّا کثر الکلام بینهما. قال الحرّ: «إنّی لم أؤمر بقتالک، إنّما أمرت أن لا أفارقک حتّی أقدمک الکوفة، فإذا أبیت، فخذ طریقا لا تدخلک الکوفة و لا تردّک إلی المدینة یکون بینی و بینک نصفا، حتّی أکتب إلی ابن زیاد، و تکتب أنت إلی یزید بن معاویة إن أردت أن تکتب إلیه، أو إلی عبید اللّه إن شئت، فلعلّ اللّه أن یرزقنی العافیة من أن أبتلی بشی‌ء من أمرک!» «1»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 416- 418
قال أبو مخنف، عن أبی جناب، عن عدیّ بن حرملة، عن عبد اللّه بن حرملة، عن
__________________________________________________
(1)- حر ریاحی با حسین مدارا می‌نمود.
هندوشاه، تجارب السّلف،/ 68
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 433
عبد اللّه بن سلیم و المذریّ «1» بن المشمعلّ الأسدیّین قالا: أقبل الحسین، فلمّا نزل شراف قال لغلمانه وقت السّحر: استقوا من الماء، فأکثروا. ثمّ ساروا إلی صدر النّهار، فسمع الحسین رجلا یکبّر، فقال له: ممّ کبّرت؟ فقال: رأیت النّخیلة. فقال له الأسدیّان: إنّ هذا المکان لم یر أحد منه نخیلة. فقال الحسین: فماذا تریانه رأی؟ فقالا: هذه الخیل قد أقبلت. فقال الحسین: أما لنا ملجأ نجعله فی ظهورنا، و نستقبل القوم من وجه واحد؟
فقالا: بلی، ذو حسم. فأخذ ذات الیسار إلیها، فنزل، و أمر بأبنیته، فضربت، و جاء القوم و هم ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ، و هم مقدمة الجیش الّذین بعثهم ابن زیاد، حتّی وقفوا فی مقابلته فی نحو الظّهیرة، و الحسین و أصحابه معتمّون متقلّدون سیوفهم، فأمر الحسین أصحابه أن یتروّوا من الماء و یسقوا خیولهم، و أن یسقوا خیول أعدائهم أیضا.
وروی هو و غیره. قالوا: لمّا دخل وقت الظّهر أمر الحسین الحجّاج بن مسروق الجعفیّ، فأذّن، ثمّ خرج الحسین فی إزار، و رداء، و نعلین، فخطب النّاس من أصحابه و أعدائه، و اعتذر إلیهم فی مجیئه هذا إلی هاهنا، بأنّه قد کتب إلیه أهل الکوفة أنّهم لیس لهم إمام، و إن أنت قدمت علینا بایعناک، و قاتلنا معک، ثمّ أقیمت الصّلاة، فقال الحسین للحرّ: ترید أن تصلّی بأصحابک؟ قال: لا، و لکن صلّ أنت، و نحن نصلّی وراءک. فصلّی‌بهم الحسین، ثمّ دخل إلی خیمته، و اجتمع به أصحابه، و انصرف الحرّ إلی جیشه، و کلّ علی أهبته، فلمّا کان وقت العصر صلّی بهم الحسین، ثمّ انصرف، فخطبهم، و حثّهم علی السّمع، و الطّاعة له، و خلع من عاداهم من الأدعیاء السّائرین فیکم بالجور. فقال له الحرّ: إنّا لا ندری ما هذه الکتب، و لا من کتبها. فأحضر الحسین خرجین مملوءین کتبا، فنثرها بین یدیه، و قرأ منها طائفة، فقال الحرّ: لسنا من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک فی شی‌ء، و قد أمرنا إذا نحن لقیناک أن لا نفارقک، حتّی نقدمک علی عبید اللّه بن زیاد. فقال الحسین: الموت أدنی من ذلک. ثمّ قال الحسین لأصحابه: ارکبوا! فرکبوا، و رکب النّساء،
__________________________________________________
(1)- کذا بالأصلین. و فی الطّبریّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 434
فلمّا أراد الانصراف حال القوم بینه و بین الانصراف، فقال الحسین للحرّ: ثکلتک أمّک، ماذا ترید؟ فقال له الحرّ: أما و اللّه لو غیرک یقولها لی من العرب، و هو علی مثل الحال الّتی أنت علیها، لأقتصنّ منه، و لما ترکت أمّه، و لکن لا سبیل إلی ذکر أمّک إلّا بأحسن ما نقدر علیه. و تقاول القوم و تراجعوا، فقال له الحرّ: إنّی لم أؤمر بقتالک، و إنّما أمرت أن لا أفارقک حتّی أقدمک الکوفة علی ابن زیاد، فإذا أبیت، فخذ طریقا لا یقدمک الکوفة، و لا تردّک إلی المدینة، و اکتب أنت إلی یزید إن شئت، و أکتب أنا إلی ابن زیاد، فلعلّ اللّه أن یأتی بأمر یرزقنی فیه العافیة من أن أبتلی بشی‌ء من أمرک.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 172- 173
فسار حتّی قارب الکوفة، فلقیه الحرّ بن یزید الرّیاحیّ فی ألف فارس، فأراد إدخاله الکوفة، فامتنع، و عدل نحو الشّام قاصدا إلی یزید، لعنه اللّه.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 158
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه «1»: لمّا نزل الحسین علیه السّلام ب «شراف» طلعت علیه أعنّة الخیل؛ فنزل فی أبنیته؟ و جاء القوم فی ألف فارس، فوقفوا مقاتلین للحسین فی حرّ الظّهیرة؛ فأمر الحسین رجلا، فأذّن، ثمّ خرج [فخطبهم] فقال:
أیّها النّاس! معذرة من اللّه إلیکم، إنّنی و اللّه ما أتیتکم حتّی قدمت علیّ رسلکم بکتبکم أن اقدم إلینا، فإن کنتم کارهین، انصرفت عنکم إلی المکان الّذی خرجت منه.
ثمّ رکب، فرکبوا، و حالوا بینه و بین الانصراف. «2»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 279
__________________________________________________
(1)- کذا فی أصلی، و الظّاهر أنّ لفظه: «أبی» زائدة.
(2)- و تا به منزل سراة نزول نمود و شب آن‌جا بود، صباح روان شد و پس از آن‌که آفتاب به وسط السماء رسید، حر بن یزید با آن هزار سوار پدیدار گشت که در آن صحرا فرود آمده، در سایه اسبان خود نشسته بودند و بعد از تفتیش معلوم شد که حر داعیه دارد که از آن قدوه احرار مفارقت اختیار نکند تا وقتی که آن حضرت را به کوفه رساند و امام حسین در برابر آن لشکر نزول نموده، چون وقت صلاة ظهر دررسید به حر پیغام فرستاد که: «تو با اصحاب خود علیحده نماز می‌گذاری یا اقتدا به ما می‌کنی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 435
ثمّ سار، فلقیه أوائل خیل ابن زیاد. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
فسار بهم إلی الثّعلبیّة، فاعترضهم الحرّ بن یزید الرّیاحیّ قادما من نحو القادسیّة فی أربعة آلاف فارس.
فلم یزل الحرّ یسایر الحسین حتّی جاء وقت الظّهر، فخرج و صلّی بالنّاس و قال: أیّها النّاس! المعذرة إلی اللّه و إلیکم، اعلموا إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم بأنّ لک ما لنا، و علیک ما علینا، فإن کنتم علی ذلک فقد أتیتکم، و إن کنتم کارهین لقدومی انصرفت عنکم. فقال له الحرّ: لا نعرف ما تقول، و لا نعرف من کتب إلیک، و لا من أرسل، و إنّما أمرنا أن لا نفارقک إلّا عند عبید اللّه بن زیاد. فقال الحسین: یا ویلک، الموت أدنی إلیکم من ذلک. ثمّ إنّه علیه السّلام همّ بالرّجوع، فمنعه الحرّ أشدّ المنع، فلمّا کثر بینهم الخطاب، قال الحرّ: فإذا أبیت ذلک، فخذ طریقا لا یدخلک الکوفة، و لا یرجع بک إلی المدینة.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 438
فبینما هو جالس بالثّعلبیّة، إذ نظر إلی سواد مرتفع، فقال لأصحابه: ما هذا السّواد؟
فقالوا: لا علم لنا بذلک. فقال: انظروا ثانیا. فقالوا: خیل مقبلة. فقال: اعدلوا بنا عن الطّریق. قال: فلمّا رأونا عدلنا، عدلوا إلینا. و إذا هم ألف فارس یقدمهم الحرّ بن یزید
__________________________________________________
- حر جواب داد که: «چون مانند تو مقتدایی باشد، چرا علیحده نماز گذارم؟ شعر:
به محراب ابروت گر رو نیارم کجا درپذیرد خدا طاعت من؟»
آن‌گاه حضرت امامت پناه به بادای نماز پیشین قیام نموده، حر و لشکر او اقتدا بدان حضرت کردند.
امام حسین پس از ادای نماز بر شمشیر خود تکیه کرده به ادای حمد و ثنای الهی و درود جناب رسالت پناهی مبادرت فرمود و کیفیت توجه خود را به جانب کوفه بنابر مکاتبات کوفیان بر زبان آورد و فرمود که: «اگر حالا بر جاده عهود و مواثیق خود رسوخ دارید، به تجدید بیعت پردازید و الّا بگذارید تا مراجعت نموده به جانب حریم حرم بازگردم.»
و مخالفان این سخنان شنوده، اصلا جواب ندادند و چون نماز دیگر شد، به دستور پیشین فریضه عصر را ادا کرد و امام حسین رضی اللّه عنه همان سخنان را اعاده فرمود. حر جواب داد که: «ما از آن مردم نیستیم که تو را به کوفه طلبیده‌اند و متابعت تو نمی‌توانیم نمود و مأموریم به آن‌که تو را به کوفه رسانیم.»
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 47- 48
(1)- و حسین علیه السّلام چون ملاقی اوائل لشکر ابن زیاد شد ...
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 342
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 436
الرّیاحیّ، و وقفوا مقابل الحسین علیه السّلام، فقالوا: یا أبا عبد اللّه! اسقنا الماء. فقال علیه السّلام:
اسقوا القوم، و أرووا خیلهم. فسقوهم جمیعا.
قال علیّ بن الطّعان المحاربیّ: جئت آخر العسکر، فرآنی الحسین علیه السّلام، فقال: یا ابن الأخ! انخ الجمل، و افتح الرّوایة، و اشرب، و اسق راحلتک. ففعلت ذلک.
و لم یزل الحرّ مواقفا للحسین علیه السّلام حتّی حضرت الصّلاة، فصلّی الحسین علیه السّلام بالفریقین، ثمّ قام الحسین علیه السّلام فی إزار، و نعلین، فحمد اللّه و أثنی علیه، و ذکر جدّه، فصلّی علیه، ثمّ قال: «أیّها النّاس! معذرة إلی اللّه و إلیکم، حتّی أتتنی کتبکم أن اقدم علینا، لک ما لنا، و علیک ما علینا، لیس لنا إمام سواک، فإن کنتم لقدومی کارهین، رجعت عنکم إلی ما شئت من الأرض. فقال الحرّ: أنا و اللّه لست ممّن کتب إلیک. فقال الحسین علیه السّلام لعقبة بن سمعان: أخرج الخرجین المملوءین کتبا. فأخرجهما، و قرأها علیهم، فقال الحرّ: لست أعرف من کتب إلیک، و قد أمرت أن لا أفارقک حتّی أقدم بک الکوفة. فقال له الحسین علیه السّلام: الموت أدنی لک من ذلک. ثمّ أمر أصحابه بالرّکوب، و همّوا بالرّجوع، فحال القوم بینهم و بین الطّریق، فقال الحسین علیه السّلام للحرّ: ویلک ما ترید؟
فقال: لا أفارقک إلّا بالقدوم إلی الکوفة. ثمّ کثر بینهما الکلام، فقال الحرّ: خذ طریقا لا یدخلک الکوفة، و لا یردّک إلی المدینة حتّی أکتب إلی ابن زیاد لعنه اللّه لیعفینی عن ذلک.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 44- 45
و لم یبلغ حسینا ذلک حتّی صار بینه و بین القادسیّة ثلاثة أمیال، و لقی الحرّ بن یزید التّمیمیّ، فقال له: ارجع، فإنّی لم أدع لک خلفی خیرا. و أخبره الخبر.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 205- 206
فسار بهم إلی الثّعلبیّة «1»، فاعترضهم الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، و هو قادم من القادسیّة رسولا إلیه من الحصین بن نمیر، و کان الحصین بالقادسیّة فی أربعة آلاف فارس، فلم
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الثّغلبیّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 437
یزل الحرّ یطلب الحسین رضی اللّه عنه حتّی لقیه عند صلاة الظّهر.
قال الحرّ له: «لا نفارقک حتّی أدخلناک عند ابن زیاد» فأبی الحسین رضی اللّه عنه. فقال الحرّ:
«إذا أبیت ذلک فخذ طریقا آخر». «1» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 62- 63
__________________________________________________
(1)- امام حسین علیه السّلام از بطن العقبه خیمه بیرون زد و با اصحاب و اهل بیت طی طریق کرد تا منزل شراف براند و در آن‌جا خیمه برافراخت و شب را به پای آورد. بامدادان فرمان داد که: خدم و حشم چند (1)، که توانند حمل آب کنند، پس بار بربست و برنشست و راه کوفه پیش گرفت. چون روز به نیمه رسید، ناگاه یک تن از اصحاب گفت: «اللّه اکبر!»
حسین علیه السّلام فرمود: «اللّه اکبر!»
آن‌گاه پرسش کرد که: «چه شگفتی نگریستی که تکبیر گفتی؟»
عرض کرد: «نخلستانی می‌نگرم که هرگز در این اراضی ندیده‌ام.»
و چند تن دیگر نیز بدین‌گونه سخن کردند و گفتند: «هیچ‌گاه از این راه نخلستانی دیده نشد.»
آن حضرت اصحاب را فرمود: «نیکو بنگرید.»
جماعتی گفتند: «ما همه گوش اسب و نیش نیزه نگریم.»
حسین علیه السّلام فرمود: «سوگند به خدای جز این نیست.»
ثمّ قال: ما لنا ملجأ نلجأ إلیه و نجعله فی ظهورنا و نستقبل القوم بوجه واحد.
آن‌گاه فرمود: «ما معقلی و پناهی نداریم که آن را پشتوان خود سازیم و از طریق واحد پذیره (2) جنگ دشمن شویم.»
اصحاب گفتند: «چنین است؛ لکن اینک ذو خشب (3) است که از جانب یسار با ما نزدیک است.»
پس حسین علیه السّلام عنان (4) به جانب دست چپ فروگذاشت و اصحاب در رکاب او سرعت کردند و از آن سوی مقدمة الجیش (5) سپاه دشمن فرامی‌رسید. چنان می‌نمود که سنانهای نیزه ایشان گزاینده‌تر از زنبوران سرخ و شادروان (6) رایات ایشان، پرنده‌تر از غراب (7) سیاه است. و حسین علیه السّلام از شاهراه به یک سو همی رفت و سرعت نمود و از آن جماعت سبقت گرفت. چون به ذو خشب رسید، بفرمود خیمه‌ها برافراختند و کار جنگ را بساختند و از قفای ایشان حر بن یزید ریاحی که قاید (8) بنی تمیم بود، با هزار سوار دررسید. و سواران او چنان با آهن و فولاد شاکی السلاح بودند که جز دیده ایشان دیدار نبود.
بالجمله، حر بیامد و در برابر حسین علیه السّلام لشکرگاه ساخت و اصحاب آن حضرت نیز حامل سیف و سنان بودند. چون روز به نیمه رسید، از حرارت خورشید، زمین کوره حداد گشت و در لشگر حر، آب نایاب بود. اسب و مرد عطشان گشتند. حسین علیه السّلام خادمان خویش را فرمود تا سپاه حر را سیرآب ساختند و اقداح و اوانی ایشان را پر آب نمودند. آن‌گاه نوبت به سقایت فرس و جمل رسید. اسبها را نیز کرة بعد کرة آب دادند، تا نیک سیراب گشتند. علی بن الطعان المحاربی گوید: «من با سپاه حر بودم و از قفای همگان رسیدم. چون حسین علیه السّلام مرا دیدار کرد و تشنگی مرا و اسب مرا بدانست، فرمود تا شتر راویه را بخوابانیدند و مرا آب دادند. آن‌گاه مرا فرمان کرد که: «عطف راویه میکن تا نیکتر آب سیلان گیرد.» من-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 438
__________________________________________________
- بر امتثال این امر دانا نبودم. آن حضرت خود برخاست و به دست مبارک این خدمت کرد تا من سیراب شدم و اسب خود را سیراب کردم.»
این وقت نماز پیشین را هنگام فراز آمد. حسین علیه السّلام حجاج بن مسروق را فرمود تا اذان بگفت و چون نوبت به اقامه رسید، آن حضرت ازار و ردای خویش را دربر کرد و نعلین بپوشید و از بهر نماز بیرون خرامید و نخست خدای را ثنا گفت و سپاس گذاشت.
ثمّ قال: أیّها النّاس! إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم و قدمت علیّ رسلکم: أن اقدم علینا فلیس لنا إمام لعلّ اللّه أن یجمعنا و إیّاکم علی الهدی و الحقّ، فإن کنتم علی ذلک، فقد جئتکم فأعطونی ما أطمئنّ إلیه من عهودکم و مواثیقکم و إن لم تفعلوا و کنتم لمقدمی کارهین، انصرفت عنکم إلی المکان الّذی جئت منه إلیکم.
فرمود: «ای مردم! من به سوی شما سفر نکردم تا گاهی که کتب شما متکاثر (9) گشت و رسل (10) شما متواتر شد که: «ما را امام و پیشوایی نیست. واجب می‌کند که به سوی ما سفر کنی تا ما ادراک خدمت تو را بتوانیم. باشد که حق از باطل و هدایت از غوایت (11) بازدانیم. لا جرم بار بربستم و به سوی شما بشتافتم.
اکنون اگر بر آن عهد و میثاق اتفاق دارید، مرا مطمئن خاطر سازید و آن مواثیق و عهود را استوار فرمایید و اگر از آنچه گفتید و نوشتید ندامت می‌دارید و مقدم (12) مرا مکروه می‌شمارید، بازشوم تا بدانجای که بودم.»
حر و لشگر او از این کلمات خیره بماندند و در پاسخ به هیچ‌گونه سخن نکردند.
بالجمله چون هنگام ظهر حسین علیه السّلام از بهر نماز بیرون شد، سلام دادم و جواب بستدم. فرمود: «چه کس باشی؟»
عرض کردم: «حر بن یزید ریاحی.»
فقال: یا حرّ! أعلینا أم لنا؟ فقال الحرّ: و اللّه یا ابن رسول اللّه! لقد بعثت لقتالک و أعوذ باللّه أن أحشر من قبری و ناصیتی مشدودة إلیّ و یدیّ مغلولة إلی عنقی و أکبّ علی حرّ وجهی فی النّار.
ابو عبد اللّه فرمود: «ای حر! آیا به مقاتلت ما آمده‌ای یا به نصرت ما؟»
عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! به مقاتلت شما مأمورم و با خدای پناهنده‌ام از این‌که در قیامت مهار شده و دست به گردن بسته از قبر انگیخته شوم و به روی در آتش دوزخ درروم.»
آن‌گاه عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! به کجا می‌روی؟ کشته می‌شوی، صواب آن است که به سوی حرم جدت مراجعت فرمایی.»
آن‌گاه حسین علیه السّلام فرزند خود علی را فرمود: «برخیز و اقامه بگوی.»
و با حر گفت: «اگر خواهی با لشگر خویش جداگانه صف راست می‌کنی و نماز می‌گزاری.»
عرض کرد: «با تو اقتدا خواهم کرد و نماز خواهم گذاشت.»
پس آن حضرت هردو لشگر را امامت فرمود و نماز پیشین را به‌پای آورد و به سراپرده خویش شتافت و اصحاب او در حضرتش انجمن (13) شدند و حر نیز به خیمه خویش دررفت و پانصد تن از سپاه او درگرد او انجمن شدند و پانصد تن در صف خویش بپاییدند (14) و هریک از لشکریان عنان اسب خویش را گرفته در ظل (15) اسب نشیمن ساختند. این ببود تا هنگام نماز دیگر برسید. حسین علیه السّلام اصحاب خویش را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 439
__________________________________________________
- فرمود تا بسیچ (16) راه کنند و منادی را فرمود تا نماز عصر را انهاء (17) کند و اقامه گوید و همچنان نماز را به امامت هردو لشگر گذاشت و چون سلام داد، روی به جانب مردم آورد.
فحمد اللّه و أثنی علیه و قال: أمّا بعد أیّها النّاس! فإنّکم إن تتّقوا اللّه و تعرفوا الحقّ لأهله یکن أرضی للّه عنکم و نحن أهل بیت محمّد صلّی اللّه علیه و آله أولی بهذا الأمر علیکم من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم و السّائرین فیکم بالجور و العدوان، فإن أبیتم إلّا الکراهة لنا و الجهل بحقّنا و کان رأیکم الآن غیر الّذی أتتنی به کتبکم و قدمت علیّ به رسلکم، انصرفت عنکم.
پس از سپاس و ستایش یزدان پاک فرمود: «ای مردم! اگر از خدای بترسید و سزاوار را از ناسزا باز شناسید، به رضای خدا قضا کرده باشید. همانا ما اهل بیت محمّد در امر خلافت و امامت امت از این جماعت که دعوی‌دار این منصب‌اند، اولائیم. چه ایشان را حقی و نصیبی در این منصب نیست و اینک در میان شما کار به جور و ستم همی کنند و بر طریق معاندت روند. هم‌اکنون اگر مقدم ما را مکروه می‌دارید و حق ما را مجهول می‌خواهید و از انفاذ (18) کتب و ارسال رسل پشیمان گشته‌اید و رأی خویش را در طلب کردن ما دیگرگون ساخته‌اید، باکی نیست، بازشویم.»
حر عرض کرد: «سوگند با خدای مرا از این کتب و رسل آگهی نیست.»
فقال الحسین: یا عقبة بن سمعان أخرج الخرجین الّذین فیهما کتبهم إلیّ.
لا جرم عقبه آن دو خرجین که از کتب اهل کوفه آکنده بود بیاورد و در نزد حر بن یزید ریاحی بپراکند.
حر گفت: «من از آن مردم نیستم که این مکاتیب کرده‌اند. مرا ابن زیاد فرمان داد که تو را پذیره شوم و در هر مکانت دیدار کردم. مفارقت نجویم تا گاهی که به شهر کوفه درآیی و حاضر مجلس عبید اللّه بن زیاد شوی.»
فقال الحسین: الموت أدنی إلیک من ذلک، ثمّ قال لأصحابه: قوموا فارکبوا.
حسین علیه السّلام در خشم شد، فرمود: «مرگ از این اندیشه با تو نزدیکتر است.»
و اصحاب خود را فرمود: «برخیزید و برنشینید و کوچ دهید.»
اصحاب برخاستند و بر اسبها زین بستند و برنشستند و ببودند تا زنان و کودکان را محملها جای کردند و طریق مراجعت پیش داشتند.
چون لختی راه پیمودند، لشگر حر بتاختند و بر سر راه ایشان صف راست کردند و طریق مراجعت را حاجز و حایل (19) شدند.
فقال الحسین للحرّ: ثکلتک أمّک، ما ترید؟
فرمود: «مادر بر تو بگرید، چه اراده داری؟»
فقال له الحرّ: أما لو غیرک من العرب یقولها لی و هو علی مثل هذه الحال الّتی أنت علیها، ما ترکت ذکر أمّه بالثّکل، کائنا من کان و لکن و اللّه ما لی إلی ذکر أمّک من سبیل إلّا بأحسن ما نقدر علیه.
حر گفت: «اگر جز تو کسی از عرب نام مادر من بر زبان آوردی، هر آیینه مادر او را به سوگ و ثکل (20) یاد کردمی. هرکه می‌خواهی باش. لکن سوگند با خدای مادر تو را جز به بهتر وجهی که بر آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 440
ثمّ سار، فمرّ ببطن العقبة، فنزل شراف و بات بها، فلمّا أصبح سار، فطلعت خیل علیهم، فلجأ إلی ذی حسم، فإذا هو الحرّ بن یزید فی ألف فارس یمانعه عن المسیر بأمره، و قد بعثه الحصین بن تمیم التّمیمیّ، و کان علی مسلحة الطّفّ الّتی نظّمها ابن زیاد من البصرة، إلی القادسیّة.
فصلّی بهم الحسین الظّهر؛ ثمّ خطبهم، فقال: أیّها النّاس! إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم، و قدمت علیّ رسلکم، أن اقدم إلینا، فإنّه لیس علینا إمام، لعلّ اللّه أن یجمعنا بک علی الهدی و الحقّ؛ فإن کنتم علی ذلک، فاعطونی ما اطمئنّ إلیه من عهودکم و مواثیقکم، و إن لم تفعلوا و کنتم لقدومی کارهین، انصرفت عنکم إلی المکان الّذی جئت منه إلیکم.
فسکتوا عنه.
ثمّ صلّی بهم العصر، فخطبهم، فقال: أیّها النّاس! إنّکم إن تتّقوا اللّه و تعرفوا أنّ الحقّ لأهله، یکن أرضی للّه عنکم، و نحن أهل بیت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أولی النّاس بولایة هذا الأمر من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم، و السّائرین فیکم بالجور و العدوان، فإن أبیتم إلّا کراهیة لنا، و جهلا بحقّنا، و کان رأیکم غیر ما أتتنی به کتبکم، و قدمت علیّ به رسلکم، انصرفت عنکم. فقال له الحرّ: و اللّه ما أدری ما هذه الکتب الّتی تذکر. فقال الحسین
__________________________________________________
- دست دارم، یاد نکنم.»
حسین علیه السّلام فرمود: «اکنون چه می‌خواهی؟»
گفت: «همی خواهم تو را به نزد ابن زیاد کوچ دهم.»
فقال: إذا و اللّه لا أتّبعک، فقال: إذا و اللّه لا أدعک.
حسین علیه السّلام فرمود: «سوگند با خدای هرگز متابعت تو نخواهم کرد.»
حر عرض کرد: «هرگز تو را دست باز نخواهم داشت.»
سه کرت این کلمه در میان ایشان تکرار یافت و از این‌گونه سخن فراوان آوردند. حسین علیه السّلام فرمود:
«ای حر! اگر خواهی از میان این سپاه کناری گیریم و یک تنه با یکدیگر نبرد آزماییم تا خدای هرکه را خواهد برکشد و اگرنه بکشد.»
حر گفت: «مرا با تو مقاتلت نفرموده‌اند و اجازت مبارزت نداده‌اند، بلکه فرمان کرده‌اند که تو را دست بازندارم تا گاهی که به کوفه درآرم. اگر این سخن از من نپذیری، به جانبی کوچ میده که بیرون راه کوفه و طریق مدینه باشد تا از راه انصاف انصراف نجسته باشیم. آن‌گاه من به امیر عبید اللّه مکتوب خواهم کرد تا چه فرماید. باشد که خداوند عاقبت کار مرا به عافیت برساند و از ابتلای با امر تو برهاند.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 441
لعقبة بن سمعان غلام لزوجته الرّباب ابنة امرء القیس: قم فأخرج الخرجین اللّذین فیهما کتبهم. فأتی بهما، فنثرت بین یدیه، فقال الحرّ: إنّا لسنا منهم، و قد أمرنا بملازمتک‌و إقدامک الکوفة علی عبید اللّه بن زیاد. فأبی الحسین، و ترادّا القول فی ذلک؛ ثمّ رضیا بکتابة الحرّ إلی ابن زیاد فی الاستیذان بالرّجوع إلی مکّة.
فأجابه بالتّضییق علی الحسین و القدوم به علیه. فأبی علیه الحسین علیه السّلام، فجعل یسیر و الحرّ یمانعه، ثمّ عزم علی السّیر فی طریق لا یرجع به إلی مکّة و لا یذهب به إلی الکوفة.
السّماوی، إبصار العین،/ 7
و سار من بطن العقبة حتّی نزل شراف، و عند السّحر أمر فتیانه أن یستقوا من الماء و یکثروا، و فی نصف النّهار سمع رجلا من أصحابه یکبّر فقال الحسین: لم کبّرت؟ قال:
رأیت النّخل. فأنکر من معه أن یکون بهذا الموضع نخل، و إنّما هو أسنّة الرّماح، و آذان الخیل. فقال الحسین: و أنا أراه ذلک. ثمّ سألهم عن ملجأ یلجأون إلیه، فقالوا: هذا (1). حشم «بروزن و معنی خدم»: فرمانبران، خدمتگذاران.
(2). پذیره: پیشواز. استقبال.
(3). ذو خشب. به فتح خاء: نام موضعی است که در نزدیکی کربلا.
(4). عنان: دهنه. افسار.
(5). مقدمة الجیش: دسته‌ای که پیشاپیش لشگر می‌روند تا مکانی با آب و علف برای نزول لشگر معیّن کنند.
(6). شادروان. به ضم دال و سکون راء: پرده بزرگ.
(7). غراب: کلاغ.
(8). قاید: پیشوا.
(9). متکاثر: فراوان.
(10). رسل. جمع رسول: پیغام‌آور.
(11). غوایت: گمراهی.
(12). مقدم: آمدن، وارد شدن.
(13). انجمن شدند: گردآمدند.
(14). بپاییدند: ایستادند. توقف نمودند.
(15). ظل: سایه.
(16). بسیچ: آهنگ. قصد.
(17). انهاء: آگهی دادن.
(18). انفاذ: فرستادن.
(19). حاجز و حایل: هردو به معنی مانع و جلوگیر است.
(20). سوگ: ماتم و اندوه. ثکل: مردن فرزند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 151- 158
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 442
«ذو حسم» عن یسارک، فهو کما ترید. فسبق إلیه الحسین و ضرب أبنیته.
و طلع علیهم الحرّ الرّیاحیّ مع ألف فارس بعثه ابن زیاد لیحبس الحسین عن الرّجوع إلی المدینة- أینما یجده- أو یقدم به الکوفة.
فلمّا رأی سیّد الشّهداء ما بالقوم من العطش، أمر أصحابه أن یسقوهم، و یرشفوا الخیل، فسقوهم، و خیولهم عن آخرهم.
و کان علیّ بن الطّعان المحاربیّ مع الحرّ، فجاء آخرهم، و قد أضرّ به العطش، فقال له الحسین: أنخ الرّوایة.- و هی الجمل بلغة الحجاز- فلم یفهم مراده. فقال له: أنخ الجمل.
و لمّا أراد أن یشرب، جعل الماء یسیل من السّقاء. فقال له «ریحانة الرّسول»: اخنث السّقاء. فلم یدر ما یصنع لشدّة العطش. فقام علیه السّلام بنفسه و عطف السّقاء حتّی ارتوی، و سقی فرسه.
ثمّ إنّ الحسین استقبلهم، فحمد اللّه و أثنی علیه و قال:
إنّها معذرة إلی اللّه عزّ و جلّ و إلیکم، و إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم، و قدمت بها علیّ رسلکم أن اقدم علینا، فإنّه لیس لنا إمام، و لعلّ اللّه أن یجمعنا بک علی الهدی، فإن کنتم علی ذلک، فقد جئتکم، فاعطونی ما أطمئنّ به من عهودکم و مواثیقکم، و إن کنتم لمقدمی کارهین انصرفت عنکم إلی المکان الّذی جئت منه إلیکم.
فسکتوا جمیعا.
و أذّن الحجّاج بن مسروق الجعفیّ لصلاة الظّهر، فقال الحسین للحرّ: أتصلّی بأصحابک؟ قال: لا، بل نصلّی جمیعا بصلاتک. فصلّی بهم الحسین.
و بعد أن فرغ من الصّلاة، أقبل علیهم، فحمد اللّه و أثنی علیه و صلّی علی النّبیّ محمّد و قال:
أیّها النّاس! إنّکم أن تتّقوا اللّه، و تعرفوا الحقّ لأهله یکن أرضی للّه، و نحن أهل بیت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أولی بولایة هذا الأمر من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم، و السّائرین بالجور
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 443
و العدوان، و إن أبیتم إلّا الکراهیة لنا و الجهل بحقّنا، و کان رأیکم الآن علی غیر ما أتتنی به کتبکم انصرف عنکم.
فقال الحرّ: ما أدری ما هذه الکتب الّتی تذکرها. فأمر الحسین عقبة بن سمعان، فأخرج خرجین مملوءین کتبا.
قال الحرّ: إنّی لست من هؤلاء، و إنّی أمرت أن لا أفارقک إذا لقیتک حتّی أقدمک الکوفة علی ابن زیاد.
فقال الحسین: الموت أدنی إلیک من ذلک. و أمر أصحابه بالرّکوب، و رکبت النّساء، فحال بینهم و بین الانصراف إلی المدینة، فقال الحسین للحرّ: ثکلتک أمّک ما ترید منّا؟
قال الحرّ: أما لو غیرک من العرب یقولها لی، و هو علی مثل هذا الحال، ما ترکت ذکر أمّه بالثّکل کائنا من کان، و اللّه ما لی إلی ذکر أمّک من سبیل إلّا بأحسن ما نقدر علیه.
و لکن خذ طریقا نصفا بیننا لا یدخلک الکوفة، و لا یردّک إلی المدینة، حتّی أکتب إلی ابن زیاد، فلعلّ اللّه أن یرزقنی العافیة و لا یبتلنی بشی‌ء من أمرک.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 213- 217
ثمّ سار علیه السّلام من بطن العقبة حتّی نزل (شراف) «1» فأقام فیها إلی اللّیل، فلمّا کان وقت السّحر أمر فیتانه أن یستقوا من الماء و یکثروا.
ثمّ سار صدر یومه حتّی انتصف النّهار، إذ کبّر رجل من أصحابه.
فقال الحسین: اللّه أکبر، ممّ کبّرت؟ قال: رأیت النّخل.
فقال له جماعة من أصحابه: و اللّه ما رأینا فی هذا المکان نخلة- قطّ-.
فقال الحسین: فما ترونه؟
قالوا: نراه أسنّة الرّماح، و آذان الخیل.
__________________________________________________
(1)- شراف- بالفتح-: منسوب إلی رجل بهذا الاسم، استنبط فی هذا المکان عین ماء عذب، ثمّ حدثت فیه آبار کثیرة، بینه و بین واقصة القرعاء میلان فی طریق الکوفة- عن المعجم للحمویّ-.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 444
قال الحسین: أنا- و اللّه- أری ذلک. ثمّ قال لأصحابه:
أما لنا ملجأ نلجأ إلیه، و نجعله فی ظهورنا، و نستقبل القوم بوجه واحد؟
فقیل له: هذا (ذو حسم) «1» إلی جنبک، فمل إلیه عن یسارک، فإن سبقت إلیه، فهو کما ترید.
فأخذ الحسین إلیه ذات الیسار، و سبق إلیه، و ضرب أبنیته و أنزل عائلته.
قال الرّاوی: فما کان بأسرع من أن طلعت علینا هوادی الخیل «2»، فتبیّنّاها، و عدلنا، فلمّا رأونا عدلنا عن الطّریق عدلوا إلینا، کأنّ أسنّتهم الیعاسیب «3»، و کأنّ رایاتهم أجنحة الطّیر.
و جاء القوم زهاء ألف فارس مع رئیسهم الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، و کان قد بعثه ابن زیاد من الکوفة لیحبس الحسین عن الرّجوع إلی المدینة أینما وجده، و یقدم به الکوفة.
فجاؤوا حتّی وقفوا أمام الحسین علیه السّلام فی وقت الظّهیرة، و کان الوقت شدید الحرّ، و الحسین و أصحابه معتّمون، متقلّدوا أسیافهم.
فلمّا رأی الحسین علیه السّلام ما بالقوم من العطش، أمر فتیانه أن یسقوا القوم، و یرشّفوا الخیل ترشیفا «4». ففعلوا، و أقبلوا یملؤون القصاع و الطّساس «5» من الماء، ثمّ یدنونها من الفرس، فإذا عبّ «6» فیها ثلاثا أو أربعا أو خمسا عزلت عنه، و سقی الآخر، حتّی سقوهم، و خیولهم عن آخرهم.
__________________________________________________
(1)- ذو حسم- بالمهملتین و بضمّ الحاء-: اسم جبل علی مرحلتین من الکوفة- کما عن هامش إرشاد المفید-.
(2)- هوادی الخیل: أی أعناقها. و المفرد (هادی) و هو العنق من الخیل أو الابل.
(3)- الأسنّة: جمع سنان- بالکسر- و هو نصل الرّمح، و الیعاسیب: جمع یعسوب، و هو ذکر النّحل أو أمیرها، إذا طار یفرش جناحه.
(4)- رشّف الماء- بالتّشدید- بشفتیه: بالغ فی مصّه، و المراد هنا: السّقی قلیلا قلیلا.
(5)- القصاع- بالکسر-: جمع قصعة- بالفتح- و هی الصّفحة و الإناء الکبیر. و الطّاسّ- بالکسر-: جمع طسّة و طسّت- بالفتح- و هو لغة فی الطّشت.
(6)- العبّ- بالتّشدید-: شرب الماء بجمیع الفم، لا بالشّفة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 445
قال علیّ بن الطّعّان المحاربیّ: کنت مع الحرّ- یومئذ- فجئت فی آخر من جاء من أصحابه، فلمّا رأی الحسین ما بی و بفرسی من العطش، قال: أنخ الرّوایة- و الرّوایة عندنا السّقاء «1»- فلم أدر ما یقول؟ ثمّ قال: یا ابن الأخ! أنخ الجمل. فأنخته.
فقال: اشرب. فجعلت کلّما شربت سال الماء من السّقاء، فقال الحسین: اخنث السّقاء.- أی اعطفه- فلم أدر کیف أفعل؟
فقام الحسین بنفسه فخنثه، فشربت، و سقیت فرسی.
و لم یزل الحرّ مواقفا للحسین علیه السّلام حتّی حضرت صلاة الظّهر، فأمر الحسین الحجّاج ابن مسروق الجعفیّ أن یؤذن بالنّاس، فأذّن الحجّاج. فلمّا حضرت الإقامة خرج الحسین علیه السّلام فی إزار، و رداء، و نعلین، متّکأ علی قائم سیفه، فاستقبل القوم، و حمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: «أیّها النّاس! إنّها معذرة إلی اللّه عزّ و جلّ و إلیکم، إنّی لم آتکم حتّی أتتنی کتبکم، و قدمت علیّ رسلکم أن اقدم علینا، فإنّه لیس لنا إمام، لعلّ اللّه أن یجمعنا بک علی الهدی و الحقّ.
فإن کنتم علی ذلک، فقد جئتکم، فأعطونی ما أطمئنّ به من عهودکم و مواثیقکم. و إن کنتم لمقدمی کارهین، انصرفت عنکم إلی المکان الّذی جئت منه إلیکم».
فسکتوا- جمیعا-. فقال الحسین للمؤذّن: أقم. فأقام لصلاة الظّهر، فقال الحسین للحرّ: أتصلّی بأصحابک؟
قال الحرّ: بل تصلّی أنت، و نصلّی بصلاتک.
فصلّی بهم الحسین علیه السّلام، و بعد فراغه دخل الخیمة، فاجتمع إلیه أصحابه، و انصرف الحرّ إلی مکانه الّذی کان فیه، و دخل خیمة قد ضربت له، و اجتمع إلیه بعض أصحابه، و عاد الباقون إلی صفوفهم، و أخذ کلّ رجل منهم بعنان دابّته، و جلس فی ظلّها من شدّة الحرّ.
__________________________________________________
(1)- و هی فی لغة أهل الحجاز-: الجمل الّذی یستقی علیه الماء، و الحسین علیه السّلام تکلّم بلغته لغة أهل الحجاز.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 446
و لمّا کان وقت العصر، أمر الحسین علیه السّلام أن یتهیّأ للرّحیل، ثمّ أمر المؤذّن، فنادی لصلاة العصر، و أذّن و أقام، فاستقدم الحسین، فصلّی بهم صلاة العصر، فلمّا فرغ، انصرف بوجهه الشّریف نحو القوم، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال:
«أمّا بعد، أیّها النّاس! إنّکم إن تتّقوا اللّه، و تعرفوا الحقّ لأهله، یکن أرضی للّه، و نحن- أهل بیت محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- أولی بولایة هذا الأمر من هؤلاء المدّعین ما لیس لهم، و السّائرین فیکم بالجور و العدوان.
و إن أبیتم إلّا الکراهیة لنا و الجهل بحقّنا، و کان رأیکم- الآن- علی غیر ما أتتنی به کتبکم، و قدمت به علیّ رسلکم، انصرفت عنکم».
فقال الحرّ: ما أدری ما هذه الکتب و الرّسل الّتی تذکر؟
فأمر الحسین عقبة بن سمعان، فأخرج خرجین مملوءین کتبا، فنثرت بین یدیه.
قال الحرّ: إنّی لست من هؤلاء الّذین کتبوا إلیک، و إنّی أمرت أن لا أفارقک- إذ لقیتک- حتّی أقدمک الکوفة علی ابن زیاد.
فقال الحسین: الموت أدنی إلیک من ذلک.
ثمّ أمر أصحاب بالرّکوب، و انتظر هو حتّی رکبت نساؤه، ثمّ قال لأصحابه: انصرفوا.
فحال القوم بینهم و بین الانصراف.
فقال الحسین للحرّ: ثکلتک أمّک ما ترید منّا؟
فقال الحرّ: أما لو غیرک من العرب یقولها لی- و هو علی مثل هذه الحال الّتی أنت علیها- ما ترکت ذکر أمّه بالثّکل، کائنا من کان، و لکن ما لی إلی ذکر أمّک من سبیل إلّا بأحسن ما نقدر علیه.
فقال له الحسین: فما ترید؟
قال الحرّ: أرید أن أنطلق بک إلی الأمیر عبید اللّه بن زیاد.
قال الحسین: إذا و اللّه لا أتبعک.
قال الحرّ: إذا و اللّه لا أدعک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 447
فترادّا القول- مرارا- فلمّا کثر الکلام بینهما، قال الحرّ للحسین:
إنّی لم أؤمر بقتالک، و إنّما أمرت أن لا أفارقک حتّی أقدمک الکوفة، فإذا أبیت، فخذ طریقا نصفا بینی و بینک، لا یدخلک الکوفة، و لا یردّک إلی المدینة، حتّی أکتب إلی الأمیر ابن زیاد، فلعلّ اللّه أن یأتی بأمر یرزقنی فیه العافیة من أن أبتلی بشی‌ء من أمرک، فخذ هاهنا، فتیاسر عن طریق العذیب و القادسیّة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 188- 193

المنزل السّابع عشر: شراف‌

نزل علیه السّلام به یوم السّبت السّادس و العشرین من ذی الحجّة.
و هو بفتح أوّله، و آخره فاء و ثانیه مخفّف، و هو ما بین واقصة القرعاء فیها ثلاثة آبار کبار، و قلب کثیرة طیّبة- قاله فی المراصد.
و من شراف إلی واقصة میلان، لم ینزل علیه السّلام فی واقصة، و سار عنها و نزل فی شراف لکثرة مائها، و طیب قلبها.
و واقصة منزل فی طریق مکّة بعد القرعاء نحو مکّة، و قبل العقبة لبنی شهاب من طی‌ء، و یقال لها واقصة الحرون «1»، لأنّ الحرون «1» أحاطت بها من کلّ جانب، و هی دون زبالة بمرحلتین.
فی العقد الفرید: إنّه فی شراف أتاه علیه السّلام خبر مسلم بن عقیل. و لعلّه أتاه ثانیا أو ثالثا.
قال الطّبریّ: حدّثت عن هشام، عن أبی مخنف قال: حدّثنی أبو جناب، عن عدیّ ابن حرملة، عن عبد اللّه بن سلیم و المذریّ بن المشمعلّ الأسدیّین، قالا: أقبل الحسین علیه السّلام حتّی نزل شراف، فلمّا کان فی السّحر أمر فتیانه فاستقوا من الماء، و أکثروا، ثمّ ساروا منها، فرسموا صدر یومهم حتّی انتصف النّهار.
و کأنّه علیه السّلام أراد المسیر من شراف إلی القرعاء منزل من منازل الحاجّ بینه و بین
__________________________________________________
(1)- [لعلّ الصّحیح: «الحزون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 448
شراف سبعة فراسخ، ثمّ منه إلی المغیثة، و من المغیثة إلی القادسیّة، و القادسیّة أوّل السّواد و أوّل العراق بعد الحجاز، و المغیثة آخر الحجاز، و من القادسیّة إلی الکوفة مرحلتین من الطّریق الأعظم، و بین القادسیّة و عذیب الهجانات أربعة أمیال، و بین القادسیّة و الکوفة من طریق البرّ خمسة عشر فرسخا.
قال أبو مخنف: حدّثنی یونس بن أبی إسحاق السّبیعیّ قال: و لمّا بلغ عبید اللّه بن زیاد إقبال الحسین من مکّة إلی الکوفة، بعث الحصین بن تمیم صاحب شرطه حتّی نزل القادسیّة، و نظم الخیل ما بین القادسیّة إلی خفّان، و ما بین القادسیّة إلی القطقطانیّة و إلی لعلع.
و أخذ ما بین واقصة إلی طریق الشّام إلی طریق البصرة، فلا یدعون أحدا یلج و لا أحدا یخرج.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 181- 182
واقصة: بکسر القاف و الصّاد المهملة، منزل بطریق مکّة بعد القرعاء نحو مکّة یقال لها واقصة الحزون. و هی دون زبالة بمرحلتین. و إنّما قیل لها واقصة الحزون. لأنّ الحزون أحاطت بها من کلّ جانب. و المصعد إلی مکّة ینهض فی أوّل الحزن من العذیب.
القرعاء: تأنیث الأقرع. کأنّها سمّیت بذلک لقلّة نباتها. و هو منزل فی طریق مکّة من الکوفة بعد المغیثة، و قبل واقصة إذا کنت متوجّها إلی مکّة.
مغیثة: فهی بین القرعاء و شراف. منزل فی طریق مکّة بعد العذیب من جهة مکّة و هی لبنی نبهان من طی. و قد وصلها الحسین علیه السّلام برکبه و لم ینزل بها. فاجتازها إلی شراف.
شراف: بفتح أوّله و آخره فاء و ثانیة مخفّف: فعال. من الشّرف و هو العلوّ. ماء بین واقصة و القرعاء علی ثمانیة أمیال من أحساء الّتی لبنی وهب. و من شراف إلی واقصة میلان. و ذکر صفیّ الدّین عبد المؤمن قال: شراف ما بین واقصة القرع فیها ثلاثة آبار کبار، و قلب کثیرة طیّبة. و هناک برکة تعرف- باللّوزة- و فی شراف ثلاث آبار کبار.
رشاؤها أقلّ من عشرین قامة. و ماؤها عذب کثیر ... و من شراف إلی واقصة سبع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 449
کیلومترات أرض و عرّة جدّا.
الرّوی: الماء الغزیر المروی. قال أهل السّیر: لمّا أتی الحسین علیه السّلام و صحبه شراف، أمسوا هناک. فلمّا کان السّحر أمر الحسین علیه السّلام فتیانه، فاستسقوا الماء. فأکثروا، و أکّد علیهم بالإکثار من حمل الماء. فملأ الأصحاب القرب و الأوانی، و جمیع ما کان عندهم من الطّسوت.
ثمّ سار علیه السّلام حتّی انتصف النّهار. فبیّنّاهم یسیرون إذ کبّر رجل من أصحاب ...
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 90، 93، 94

المنزل الثامن عشر: ذو حسم‌

نزل علیه السّلام به یوم الأحد السّابع و العشرین من ذی الحجّة.
قد اختلفت کلماتهم فی ضبط المنزل مع اتّفاقهم علی وروده علیه السّلام فیه: ففی نسخة الطّبریّ المطبوعة الموجودة عندنا، ذو حسم، بالمهملتین کصرد، وروی بضمّتین، و عن بعض النّسخ ذو حسمی بکسر الحاء ثمّ بالسّکون مقصورا، و فی بعض النّسخ ذو خشب بالخاء المعجمة و الشّین و الباء، و فی الأخبار الطّوال للدّینوریّ ذو جشم بالجیم و الشّین المضمومتین.
و لا یهمنا ذلک بعد وضوح المطلب و أنّه موضع بالکوفة أو جبل فی طریق البرّ، فإنّه علیه السّلام قد عدل عن الطّریق الأعظم، و أخذ طریق البرّ، فأمر بأبنیة، فضربت، و جاء القوم و هم ألف فارس مع الحرّ بن یزید التّمیمیّ الیربوعیّ علی ما هو مذکور فی ترجمته.
و قال ابن قتیبة فی کتابه الإمامة و السّیاسة: فلقیهم علی خیولهم بوادی السّباع. و فی المراصد: وادی السّباع من نواحی الکوفة. و لعلّه ذو حسم أو قریب منه.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 183- 184
حسم: بالضّمّ ثمّ الفتح مثل جرذ و صرد. کأنّه معدول من حاسم و هو المانع. اسم موضع. و یروی بضمّتین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 450
هضبة منیعة: و قیل: جبل کان النّعمان بن منذر یصطاد به، و فیه للنّابغة أبیات. و قد ذکرها أیضا یحیی المعروف بالمهلهل بشعره:
ألیلتنا بذی حسم أنیری إذا أنت انقضیت فلا تحوری
فإن یک بالذّنائب طال لیلی فقد أبکی من اللّیل القصیر
قلت: یروی أنّه لمّا بانت للحسین علیه السّلام طلایع الخیل مال بأصحابه إلی ذی حسم.
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 95
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 451

الإمام علیه السّلام یتنکّب الطّریق العامّ‌

فأخذ الحسین طریق العذیب، حتّی نزل جوف مسقط النّجف ممّا یلی المائتین، فنزل قصر أبی مقاتل.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 68- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 393
فتیاسر الحسین إلی طریق العذیب و القادسیّة، و بینه- حینئذ- و بین العذیب ثمانیة و ثلاثون میلا.
ثمّ إنّ الحسین سار فی أصحابه و الحرّ بن یزید یسایره.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 381، أنساب الأشراف، 3/ 170
فسارا جمیعا حتّی انتهوا إلی عذیب الحمامات، فنزلوا جمیعا، و کلّ فریق منهما علی غلوة «1» من الآخر. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 249- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2623، الحسین بن علیّ،/ 82؛ المحمودی، العبرات، 1/ 395
ثمّ إنّ الحسین سار فی أصحابه، و الحرّ یسایره. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 403- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 392
ثمّ أقبل الحسین إلی أصحابه و قال: هل فیکم أحد یخبر الطّریق علی غیر الجادّة؟
فقال الطّرماح بن عدیّ الطّائیّ: یا ابن بنت رسول اللّه! أنا أخبر الطّریق. فقال الحسین:
إذا سر بین أیدینا! قال: فسار الطّرماح و اتّبعه الحسین/ هو و أصحابه، و جعل الطّرماح «4» یقول:
__________________________________________________
(1)- أی قدر رمیة سهم.
(2)- هردو گروه حرکت کردند و به عذیب حمامات رسیدند و فرود آمدند و فاصله میان آن دو به اندازه یک تیررس بود.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 297
(3)- گوید: پس حسین با یاران خویش به راه افتاد و حر نیز با وی همراه بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2993
(4)- زید فی الأصل و بر: و جعل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 452
یا نافتی لا تجزعی من زجری و «1» امض بنا «1» قبل طلوع الفجر
بخیر فتیان و خیر سفر آل «2» رسول اللّه أهل الفخر
السّادة البیض الوجوه الزّهر الطّاعنین بالرّماح السّمر
الضّاربین بالسّیوف البتر حتّی تحلّی «3» بکریم النّجر
بماجد الجدّ رحیب الصّدر أتی به اللّه لخیر أمر
عمّره اللّه بقاء الدّهر یا مالک النّفع معا و الضّرّ
امدد حسینا سیّدی بالنّصر علی الطّغاة من بقایا الکفر
علی اللّعینین سلیلی صخر یزید لا زال حلیف الخمر
و العود و الصّنج معا و الزّمر و ابن زیاد العهر و ابن العهر
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 140- 141
و أقبل یسیر، و الحرّ یسایره، و یمنعه من الرّجوع من حیث جاء، و یمنع الحسین من‌دخول الکوفة. «4»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 74
فسار الحسین علیه السّلام «5»، و سار الحرّ فی أصحابه یسایره. «6»
المفید، الإرشاد، 2/ 82- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 378؛ البحرانی، العوالم، 17/ 228؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 250؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 252؛ القمی، نفس المهموم،/ 190؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 274؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 44؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 193؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 154
__________________________________________________
(1) (1- 1) من د و بر، و فی الأصل: امرض بنا.
(2)- [فی المطبوع: «إلی»].
(3)- من الطّبریّ، و فی النّسخ: یحلّ.
(4)- حسین علیه السّلام به راه خود ادامه داد و از آن سو حر بن یزید هم سر راه آن حضرت را از بازگشت به مدینه گرفته بود، و حسین علیه السّلام نیز از رفتن به سوی کوفه خودداری می‌کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 111
(5)- [بحر العلوم: «فسار الحسین علیه السّلام و أصحابه علی غیر الجادّة»].
(6)- پس، حضرت از سمت چپ راه قادسیّه (که به کوفه می‌رفت) و راه عذیب (که به مدینه می‌رفت) به راه افتاد و حر نیز با همراهانش با آن حضرت می‌رفتند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 82
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 453
فسار الحسین علیه السّلام، و سار الحرّ فی أصحابه یسایره.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 233
قال: ثمّ أقبل الحسین علی أصحابه، فقال: هل «1» فیکم «2» أحد یخبر «2» الطّریق علی غیر الجادّة؟ فقال الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ: أنا یا ابن رسول اللّه! أخبر الطّریق. فقال الحسین: فسر إذا بین أیدینا. فسار الطّرمّاح و اتّبعه الحسین و أصحابه؛ «3» و جعل الطّرمّاح یرتجز و یقول:
یا ناقتی لا تذعری من زجری و امضی بنا قبل طلوع الفجر
بخیر فتیان و خیر سفر آل رسول اللّه أهل الفخر
السّادة البیض الوجوه الغرّ الطّاعنین بالرّماح السّمر
و الضّاربین بالصّفاح البتر حتّی تحلّی بکریم النّجر
الماجد الحرّ الرّحیب الصّدر أتی به اللّه لخیر أمر
عمّره اللّه بقاء الدّهر و زاده من طیّبات الذّکر
یا مالک النّفع معا و الضّرّ أیّد حسینا سیّدی بالنّصر
علی الطّغاة من بقایا الکفر أعنی اللّعینین سلیل صخر
و ابن زیاد العاهر ابن العهر فأنت یا ربّ به ذو البرّ
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 233- 234
فاستدلّ علی غیر الجادّة، فقال الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ: أنا المدلّ. و جعل یرتجز:
یا ناقتی لا تجزعی من زجری و امض بنا قبل طلوع الفجر
بخیر فتیان و خیر سفر آل رسول اللّه أهل الخیر
السّادة البیض الوجوه الزّهر الطّاعنین بالرّماح السّمر
الضّاربین بالسّیوف البتر
__________________________________________________
(1)- [و فی مثیر الأحزان مکانه: «ثمّ قال الحسین لأصحابه: هل ...»].
(2) (2- 2) [مثیر الأحزان: «من یعرف»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان للجواهریّ،/ 44].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 454
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 96
فتباشر الحسین، و الحرّ یسایره.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 336
فتیاسر عن طریق العذیب و القادسیّة، و الحرّ یسایره. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 280
فسلک الحسین طریقا آخر «2» راجعا إلی جهة الحجاز غیر الجادّة، و سار «2» و أصحابه طول لیلتهم. «3»
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 75- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 46؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 190؛ الشّبلنجی، نور الأبصار «4»،/ 261
فتیاسر الحسین علیه السّلام حتّی وصل إلی عذیب الهجانات. «5»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 78- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 254
قال: فتیاسر عن طریق العذیب و القادسیّة، و بینه حینئذ و بین العذیب ثمانیة و ثلاثون میلا. ثمّ سار، و الحرّ یسایره.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 418
وروی ابن سعد فی الطّبقات «6» بأسانیده: قالوا: و أخذ الحسین طریق العذیب «7» حتّی نزل قصر أبی مقاتل.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 346، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 200
قال: فأخذ الحسین یسارا عن طریق العذیب و القادسیّة، و الحرّ بن یزید یسایره. «8»
__________________________________________________
(1)- حسین طرف چپ عذیب را گرفت و از سمت چپ قادسیه راه را نوردید و حر هم مواظب او بود که با آنها سیر می‌کرد.
خلیلی، ترجمه کامل تاریخ، 5/ 150
(2) (2- 2) [فی کشف الغمّة و الفصول المهمّة و نور الأبصار: «غیر الجادّة راجعا إلی الحجاز و سار هو»].
(3)- و هرجا که حسین علیه السّلام می‌راند، حر با لشکر از او مفارقت نمی‌کرد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 277
(4)- [حکاه فی نور الأبصار عن الفصول المهمّة].
(5)- حسین علیه السّلام به دست چپ روانه شد تا این‌که به عذیب هجانات رسید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 78
(6)- [لم یرد فی السّیر].
(7)- قال یاقوت: «العذیب» ماء بین القادسیّة و المغیثة.
(8)- و امام حسین رضی اللّه عنه کوچ فرموده، روی به راه حجاز نهاد و حر با اتباع خویش میان آن حضرت و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 455
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 173
قال: فسار الحسین علیه السّلام و الحرّ یساره.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 438
قال: و سار الحسین علیه السّلام و الحرّ یسایره.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 45
ثمّ قال [محمّد بن أبی طالب]: ثمّ أقبل الحسین علیه السّلام علی أصحابه و قال: هل فیکم «1» أحد یعرف الطّریق علی غیر الجادّة؟ فقال الطّرمّاح «2»: «3» نعم یا ابن رسول اللّه! أنا أخبر الطّریق. فقال الحسین علیه السّلام: سر بین أیدینا. فسار الطّرمّاح «4» و اتّبعه الحسین علیه السّلام و أصحابه، و جعل الطّرمّاح «2» یرتجز و یقول «4»:
یا ناقتی لا تذعری من زجری و امضی بنا قبل طلوع الفجر
بخیر فتیان و خیر سفر آل رسول اللّه آل الفخر
السّادة البیض الوجوه الزّهر الطّاعنین بالرّماح السّمر
الضّاربین بالسّیوف البتر حتّی تحلّی بکریم الفخر
الماجد الجدّ رحیب الصّدر أثابه «5» اللّه لخیر أمر
عمّره اللّه بقاء الدّهر یا مالک النّفع معا و النّصر
أیّد حسینا سیّدی بالنّصر علی الطّغاة من بقایا «6» الکفر
علی اللّعینین سلیلی صخر
__________________________________________________
- مقصد حایل گشت و بین الجانبین گفتگوی بسیار واقع شده؛ بالاخره مهم بر آن قرار یافت که فریقین به موافقت یکدیگر سالک طریقی گردند که نه موصل به حجاز باشد و نه به کوفه، و آغاز طی مسافت کرده، منازل می‌پیمودند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 48
(1)- [و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «إنّ الحسین علیه السّلام قال لأصحابه: هل فیکم ...»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [أضاف فی المعالی: «و قیل الطّرمّاح بن حکم»].
(4) (4- 4) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أمامهم و جعل یرتجز»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «أصابه»].
(6)- [الدّمعة السّاکبة: «بغایا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 456
یزید لا زال حلیف الخمر و ابن زیاد عهر «1» بن العهر «2»
المجلسی، البحار، 44/ 378- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 229؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 251؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 252؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 274؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 597، لواعج الأشجان،/ 96- 97
فتیاسر، و الحرّ یلازمه.
السّماوی، إبصار العین،/ 7
فتیاسر الحسین علیه السّلام و سار، و الحرّ یسایره.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 596، لواعج الأشجان،/ 92
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «العهر»].
(2)- لا جرم حسین علیه السّلام از طریق عذیب و قادسیه راه بگردانید و به جانب چپ روان شد و حر نزدیک به آن حضرت قطع مسافت می‌نمود.
این وقت حسین علیه السّلام روی به اصحاب خویش آورد و فرمود: «هیچ‌کس از شما می‌تواند از بیرون جاده به سوی مقصود طی طریق کرد؟»
طرماح عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! من از راه و بی‌راه نیک آگاهم.»
حسین علیه السّلام فرمود: «در طی طریق، در پیش روی ما می‌باش.»
پس راه برگرفتند و طرماح از پیش روی جماعت همی رفت و این ارجوزه قرائت همی کرد:
یا ناقتی لا تذعری من زجری و امضی بنا قبل طلوع الفجر
بخیر فتیان و خیر سفر آل رسول اللّه آل الفخر
السّادة البیض الوجوه الزّهر الطّاعنین بالرّماح السّمر
الضّاربین بالسّیوف البتر حتّی تحلّی بکریم النّجر
ألماجد الجدّ الرّحیب الصّدر أصابه اللّه بخیر أمر
عمّره اللّه بقاء الدّهر یا مالک النّفع معا و الضّر
امدد حسینا سیّدی بالنّصر علی الطّغاة من بقایا الکفر
علی اللّعینین سلیل صخر یزید لا زال حلیف الخمر
و ابن زیاد عهر بن العهر
حر بن یزید ریاحی، چون این ارجوزه بشنید و سب و شتم ابن زیاد و یزید را اصغا نمود، از کنار حسین علیه السّلام به یک سوی رفت و لختی دور از جیش آن حضرت طی مسافت همی کرد.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 161، 162- 163
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 457

خطبة له علیه السّلام‌

قال أبو مخنف: عن عقبة بن أبی العیزار، إنّ الحسین خطب أصحابه و أصحاب الحرّ بالبیضة «1»، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس! إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال: «من رأی سلطانا جائرا مستحلّا لحرم «2» اللّه، ناکثا «3» لعهد اللّه «3»، مخالفا لسنّة رسول اللّه، یعمل فی عباد اللّه بالإثم و العدوان، فلم یغیّر «4» علیه بفعل و لا قول «4»، کان حقّا علی اللّه أن یدخله مدخله». ألا و إنّ هؤلاء قد لزموا طاعة «5» الشّیطان، و ترکوا «6» طاعة الرّحمان، و أظهروا الفساد، و عطّلوا الحدود، و استأثروا بالفی‌ء، و أحلّوا حرام اللّه، و حرّموا حلاله، «7» و أنا أحقّ «8» من غیّر «8» «7».
قد أتتنی کتبکم، و قدمت علیّ رسلکم ببیعتکم؛ أنّکم لا تسلمونی و لا تخذلونی، فإن «9» تمّمتم علیّ «9» بیعتکم «10» تصیبوا رشدکم «10»، فأنا الحسین بن علیّ، و ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، نفسی مع أنفسکم، و أهلی مع أهلیکم «11»، فلکم فیّ أسوة، و إن لم تفعلوا و نقضتم
__________________________________________________
(1)- ذکرها یاقوت فی نفس المادّة من کتاب معجم البلدان: ج 1، ص 532 ط بیروت قال: و قال أبو محمّد الأعرابیّ الأسود: البیضة- بکسر الباء-: ماء بین «واقصة» إلی «العذیب» متّصلة ب «الحزن» لبنی یربوع. [عن العبرات]
(2)- [فی المقرّم و بحر العلوم: «لحرام»].
(3) (3- 3) [المقرّم: «عهده»].
(4) (4- 4) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «بقول و لا فعل»].
(5)- [لم یرد فی المقرّم].
(6)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و تولّوا عن»].
(7- 7) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و إنّی بهذا الأمر لقرابتی من رسول اللّه»].
(8- 8) [بحر العلوم: «بهذا الأمر ممّن غیّر»].
(9- 9) [فی المقرّم: «أتممتم علی»، و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «وفیتم لی»، و فی الحسین علیه السّلام فی طریقه:
«أقمتم علی»].
(10- 10) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فقد أصبتم حظّکم و رشدکم»].
(11)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و ولدی مع أهالیکم و أولادکم»، و فی بحر العلوم: «مع أهالیکم و أولادکم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 458
عهدکم، و خلعتم بیعتی «1» من أعناقکم «1»، فلعمری ما هی لکم بنکر، لقد فعلتموها بأبی و أخی و ابن عمّی مسلم، و المغرور من اغترّ بکم، فحظّکم أخطأتم، و نصیبکم ضیّعتم، و من نکث فإنّما ینکث علی نفسه، و سیغنی «2» اللّه عنکم «3»، و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته. «4»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 403- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 190؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 275؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 217- 218؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 193- 194؛ الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 102؛ المحمودی، العبرات، 1/ 397؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 596، لواعج الأشجان،/ 92- 94؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 68
و أخذ الحسین یخطب [98] القوم و یذکّرهم اللّه، و یدلّهم علی نفسه و مکانه عن النّبوّة و الحکمة، و استحقاقه للإمامة دون الفجرة الفسقة.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 60
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(2)- [نفس المهموم: «سیغنینی»].
(3)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «منکم»].
(4)- عقبة بن ابی العیزار گوید: حسین در بیضه با یاران خویش و یاران حر سخن کرد، نخست حمد خدای گفت و ثنای او کرد. سپس گفت: «ای مردم! پیمبر خدای صلّی اللّه علیه و سلم فرموده [است]: هرکه حاکم ستمگری را ببیند که محرمات خدا را حلال شمارد و پیمان خدا را بشکند و به خلاف سنت پیمبر خدا رود و میان بندگان خدا با گناه و تعدّی عمل کند و به کردار یا به گفتار عیب او نگوید، بر خدا فرض باشد که او را به جایی که باید برد. بدانید که اینان به اطاعت شیطان درآمده‌اند و اطاعت رحمان را رها کرده‌اند. تباهی آورده‌اند و حدود را معوق نهاده‌اند و غنیمت را خاص خویش کرده‌اند. حرام خدا را حلال دانسته‌اند و حلال خدا را حرام شمرده‌اند. من شایسته‌ترین کسم که عیبگویی کنم. نامه‌های شما به من رسید و فرستادگانتان با بیعت شما پیش من آمدند که مرا تسلیم نمی‌کنید و از یاریم بازنمی‌مانید؟ اگر به بیعت خویش عمل کنید، رشاد می‌یابید. من حسین پسر علی‌ام و پسر فاطمه دختر پیمبر خدا صلّی اللّه علیه و سلم که جانم با جانهای شماست و کسانم با کسان شمایند و مقتدای شمایم. و اگر نکنید و پیمان خویش بشکنید و بیعت مرا از گردن خویش بردارید، به جان خودم که این از شما تازه نیست. با پدرم و برادرم و عموزاده‌ام نیز چنین کرده‌اید.
فریب‌خورده کسی است که فریب شما خورد. اقبال خویش را گم کرده‌اید و نصیب خویش را به تباهی داده‌اید. هرکه پیمان شکند، به ضرر خویش می‌شکند. زود باشد که خدا از شما بی‌نیاز شود. درود بر شما با برکات و رحمت خدای.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2993- 2994
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 459
ثمّ إنّ الحسین خطبهم، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس! إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، قال: من رأی سلطانا جائرا مستحلّا لحرم اللّه، ناکثا «1» لعهد اللّه «1»، مخالفا لسنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، یعمل فی عباد اللّه بالإثم و العدوان، فلم یغیّر ما علیه بفعل و لا قول، کان حقّا علی اللّه أن یدخله مدخله، ألا و إنّ هؤلاء قد لزموا طاعة الشّیطان، و ترکوا طاعة الرّحمان، و أظهروا الفساد، و عطّلوا الحدود، و استأثروا بالفی‌ء، و أحلّوا حرام اللّه، و حرّموا حلاله، و أنا أحقّ من غیری. و قد أتتنی کتبکم و رسلکم ببیعتکم، و أنّکم لا تسلمونی و لا تخذلونی، فإن أقمتم «2» علی بیعتکم، تصیبوا رشدکم. و أنا الحسین بن علیّ ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، نفسی مع نفسکم، و أهلی مع أهلکم، فلکم فی أسوة. و إن لم تفعلوا، و نقضتم عهدی، و خلعتم بیعتی فلعمری ما هی لکم بنکیر. لقد فعلتموها بأبی و أخی و ابن عمّی مسلم بن عقیل، و المغرور من اغترّ بکم، فحظّکم أخطأتم و نصیبکم ضیّعتم، و من نکث فإنّما ینکث علی نفسه، و سیغنی اللّه عنکم و السّلام. «3»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [نهایة الإرب: «لعهده»].
(2)- [نهایة الإرب: «تمّمتم»].
(3)- بعد از آن، حسین خطبه کرد و پس از حمد و ثنا گفت: «ای مردم! رسول اللّه فرمود: هرکه یک سلطان ستمگر متعدّی بیند که حرام خداوند را حلال و عهد پروردگار را نقض کند و با سنّت پیغمبرخلاف ورزد و نسبت به خلق و بندگان خدا با گناه و تعدّی و ستم رفتار کند و او بر آن سلطان ستمگر اعتراض نکند و روش او را تغییر ندهد، خداوند او را به حق مانند همان سلطان مجازات خواهد کرد و در جای او (دوزخ) خواهد سپرد و هرجا که او داخل شود، او هم داخل خواهد شد. هان بدانید که اینها فرمانبردار شیطان هستند که از اطاعت خداوند سرپیچی می‌کنند. اینها فساد را آشکار و حدود (اوامر و دستورهای شرع) را ترک کرده و حقوق مسلمین را (فی- عایدات املاک اسلام) به خود اختصاص داده و حرام را حلال و حلال را حرام نموده [اند] و من از دیگری احق و اولی هستم. نامه‌های شما برای من رسیده و نمایندگان شما بیعت مرا به گردن گرفته‌اند. شما نباید مرا خوار کنید و تسلیم دشمن نمایید. اگر بیعت خود را حفظ کنید و بر آن پایدار و وفادار باشید، رستگار و هدایت شده خواهید بود؛ زیرا من حسین بن علی فرزند فاطمه، دختر رسول اللّه هستم. جان من با جان شما و خانواده من با خانواده شما خواهد بود و شما به من تأسّی و اقتدا خواهید کرد (که هرچه به من برسد، خوب یا بد، با شما یکسان هستم) و اگر چنین نکنید و عهد خود را بشکنید و بیعت مرا از گردن خود بازنمایید، به جان من سوگند این کار از شما بعید و منکر نخواهد بود؛ زیرا شما این کار را نسبت به پدر و برادرم کرده بودید. همچنین نسبت به فرزند عمّ من مسلم بن عقیل.
فریب‌خورده کسی باشد که فریب شما را خورده باشد. شما بخت خود را گم کرده و قسمت و نصیب خویش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 460
__________________________________________________
- را از دست داده‌اید. هرکه نقض عهد و خیانت کند، نسبت به خود می‌کند. خداوند هم ما را از شما بی‌نیاز خواهد فرمود.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 150- 151
این وقت، ابو عبد اللّه قرطاس و قلم خواست و بدین منوال دیگرباره به مردم کوفه نامه نگاشت:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی سلیمان بن صرد، و المسیّب بن نجیّة و رفاعة بن شدّاد، و عبد اللّه بن وال، و جماعة المؤمنین. أمّا بعد، فقد علمتم أنّ رسول اللّه قد قال فی حیاته: من رأی سلطانا جائرا، مستحلّا لحرم اللّه، ناکثا لعهد اللّه، مخالفا لسنّة رسول اللّه، یعمل فی عباد اللّه بالإثم و العدوان، ثمّ لم یتغیّر بقول و لا فعل کان حقیقا علی اللّه أن یدخله مدخله. و قد علمتم أنّ هؤلاء القوم قد لزموا طاعة الشّیطان، و تولّوا عن طاعة الرّحمان، و أظهروا الفساد، و عطّلوا الحدود، و استأثروا بالفی‌ء، و أحلّوا حرام اللّه، و حرّموا حلاله، و أنّی أحقّ بهذا الأمر لقرابتی من رسول اللّه. و قد أتتنی کتبکم، و قد قدمت علیّ رسلکم ببیعتکم أنّکم لا تسلّمونی، و لا تخذلونی، فإن وفیتم لی ببیعتکم فقد أصبتم حظّکم و رشدکم، و نفسی مع أنفسکم، و أهلی و ولدی مع أهالیکم و أولادکم، فلکم بی أسوة، و إن لم تفعلوا و نقضتم عهودکم، و خلعتم بیعتکم، فلعمری ما هی منکم ینکر، لقد فعلتموها بأبی و أخی، و ابن عمّی، و المغرور من اغترّ بکم، فحظّکم أخطأتم، و نصیبکم ضیّعتم، و من نکث فإنّما ینکث علی نفسه، و سیغنی اللّه عنکم و السّلام.
می‌فرماید: «این نامه‌ای است از حسین بن علی علیهما السّلام به سوی سلیمان بن صرد خزاعی و مسیب بن نجیة و رفاعة بن شداد و عبد اللّه بن وال و جماعت مؤمنین. همانا شنیده باشید که رسول خدا در حیات خویش فرمود: «کسی که دیدار کند سلطان ستمکاری را که حرام خدای را حلال داند و عهد خدای را درهم شکند و سنت رسول خدا را مخالفت کند و با بندگان خدا بر طریق مبارات (1) و مخاصمت رود و بر گفتار نکوهیده و کردار ناستوده استوار بپاید، واجب می‌کند که خداوند او را به منتهای نیت زشت بازگشت دهد. همانا دانسته‌اید که این جماعت اطاعت شیطان را بر طاعت یزدان برگزیده‌اند و اظهار فساد را سرمایه عدل و اقتصاد ساخته‌اند و اجرای حدود را از پس پشت انداخته‌اند و فیی‌ء مسلمین را خاص خویش پنداشته‌اند وحرام خدای را حلال و حلال را حرام داشته‌اند و من امروز امر خلافت را به حکم قرابت مصطفی از هرکس سزاوارترم و شما به سوی من مکاتیب متواتر کردید و رسولان از پس یکدیگر فرستادید و بیعت مرا بر ذمت نهادید که مرا دست بازندارید و مخذول نگذارید هم‌اکنون اگر بر بیعت خویش استوارید و متابعت مرا واجب می‌شمارید، رشد خویش بدانستید و با بخت بلند پیوستید. این وقت جان من از جان شما جداگانه نخواهد بود و اهل من از اهل شما بیگانه نخواهد زیست و شما بر شریعت من خواهید رفت و اگر شما رأی دیگرگون کنید و عهد بشکنید و حمل بیعت از گردن فرونهید، قسم به جان من که از شما شگفت نباشد. چه با پدر من علی و برادر من حسن و پسر عم من مسلم جز این نکردید. فریفته کسی است که به عهد و پیمان شما مغرور شود و آن‌کس که نکوهیده کار کند، آن نکوهش بر وی بازگردد و زود باشد که خداوند مرا از شما بی‌نیاز گرداند. و السّلام.»
پس نامه را درنوردید و قیس بن مسهر الصیداوی را داد.
مکشوف باد که از یوم خروج از مکه تا ورود کربلا، حسین علیه السّلام دو کرت مردم کوفه را مکتوب کرد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 461
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 280- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 419
البیضة: موضع بین العذیب و واقصة فی أرض الحزون من دیار بنی یربوع بن حنظلة، و قیل: ماء.
و فی مراصد الاطّلاع، بیضة: واحدة البیض، لبنی دارم. و هی بالکسر ما بین واقصة إلی العذیب متّصلة بالحزن لبنی یربوع.
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 101- 102
__________________________________________________
- نخستین را به صحبت عبد اللّه بن یقطر انفاذ داشت و ما شرح گرفتاری او را و سقطه او را از بام قصر ابن زیاد مرقوم داشتیم و آن دیگر را قیس بن مسهر حامل گشت. لکن در کتب تواریخ و اخبار، این قصه را روشن نیاورده‌اند. جماعتی نامه نخستین را ذکر کرده‌اند و از مکتوب ثانی نام نبرده‌اند. گروهی هردو نامه را نگاشته‌اند؛ لکن حامل آن را ندانسته‌اند، که عبد اللّه یقطر بود یا قیس بن مسهر و من بنده را در استقرای خویش، چنان برآمد که نامه اول را عبد اللّه یقطر حامل بود و به دست ابن زیاد کشته شد، چنان‌که شهادت او را حسین علیه السّلام به اصحاب خبر داد، به شرحی که نگاشته آمد و مکتوب ثانی را که اکنون ترجمانی کردم، قیس بن مسهر حامل گشت و راه کوفه پیش داشت و همچنان حصین بن نمیر که حافظ حدود و دیدبان طرق و شوارع بود، او را مأخوذ داشت و به نزدیک ابن زیاد فرستاد تا مقتول گشت.
(1). مبارات: مسابقه، در مقام مغلوب کردن حریف برآمدن.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 171- 174
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 462

و خطبة أخری له علیه السّلام و أثرها فی زهیر و الأصحاب‌

و خطب الحسین علیه السّلام فقال: إنّ هؤلاء قوم لزموا طاعة الشّیطان، و ترکوا طاعة الرّحمان. فأظهروا الفساد. و عطّلوا الحدود. و استأثروا بالفی‌ء، و أنا أحقّ من غیّر. و قد أتتنی کبتکم، و قدمت علیّ رسلکم، فإن تتمّوا علیّ بیعتکم، تصیبوا رشدکم.
و وبّخهم بما فعلوا بأبیه و أخیه قبله.
فقام زهیر بن القین، فقال: و اللّه لو کنّا فی الدّنیا مخلّدین، لآثرنا فراقها فی نصرتک و مواساتک. فدعا له الحسین بخیر/ 483/ أو 241 ب/.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 381، أنساب الأشراف، 3/ 171
و قال عقبة بن أبی العیزار: قام حسین علیه السّلام بذی حسم، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: «1» إنّه قد نزل من الأمر ما قد ترون «2»، و إنّ الدّنیا «3» قد تغیّرت و تنکّرت، و أدبر معروفها، «4» و استمرّت جدّا «4»، فلم یبق منها إلّا صبابة کصبابة الإناء، و خسیس عیش کالمرعی الوبیل؛ ألا ترون أنّ «5» الحقّ لا یعمل به؟ و أنّ «5» الباطل لا یتناهی «6» عنه؟! لیرغب المؤمن فی لقاء اللّه محقّا «7»، فإنّی لا أری الموت إلّا شهادة «8»، و لا الحیاة «9» مع الظّالمین إلّا برما. «10»
__________________________________________________
(1)- [فی إبصار العین مکانه: «فنزل و خطب أصحابه فقال: ...» و فی وسیلة الدّارین: «و فی منزل ذو جشم خطب الحسین علیه السّلام هذه الخطبة بعد الحمد و الثّناء علیه قال ...].
(2)- [أضاف فی إبصار العین: «ألا»].
(3)- [فی تخف العقول و البحار مکانه: «و قال علیه السّلام فی مسیره إلی کربلاء: إنّ هذه الدّنیا ...»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی تخف العقول و البحار و مثیر الأحزان و المقرّم، و فی نفس المهموم و إبصار العین و وسیلة الدّارین: «و استمرّت حذّاء»].
(5)- [فی إبصار العین و مثیر الأحزان و المقرّم: «إلی»].
(6)- [فی تحف العقول و البحار: «لا ینتهی»].
(7)- [لم یرد فی المقرّم، و فی مثیر الأحزان: «حقّا محقّا»].
(8)- [فی تحف العقول و البحار و إبصار العین و مثیر الأحزان و المقرّم: «سعادة»].
(9)- [فی مثیر الأحزان و المقرّم: «و الحیاة»].
(10)- [إلی هنا حکاه فی تحف العقول و البحار و إبصار العین و وسیلة الدّارین و أضیف فی تحف العقول و البحار:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 463
«1» قال: فقام زهیر بن القین البجلیّ، فقال لأصحابه: تکلّمون «2» أم أتکلّم؟ قالوا: لا، بل تکلّم. فحمد اللّه فأثنی علیه، ثمّ قال: قد سمعنا هداک اللّه «1» یا ابن رسول اللّه! مقالتک، و اللّه لو کانت الدّنیا لنا باقیة، و کنّا فیها مخلّدین، «3» إلّا أنّ فراقها فی نصرک و مواساتک، «3» لآثرنا الخروج «4» معک علی الإقامة فیها. «5»
قال: فدعا له الحسین، ثمّ قال له خیرا. «6»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 403- 404- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 190- 191؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 231- 232؛ المحمودی، العبرات، 1/ 396؛ مثله الحرّانی، تحف العقول،/ 278- 279؛ المجلسی، البحار «7»، 75/ 116- 117؛ السّماوی، إبصار العین،/ 7- 8؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 45- 46؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 68- 69
__________________________________________________
- «إنّ النّاس عبید الدّنیا و الدّین لعق علی ألسنتهم، یحوطونه ما درّت معایشهم، فإذا محّصوا بالبلاء قلّ الدّیّانون» و أضاف فی إبصار العین: «فقام أصحابه و أجابوه بما اقتضی خالص الدّین، و أوجب محض الإیمان»].
(1) (1- 1) [فی مثیر الأحزان: «فقام إلیه زهیر بن قین، فقال: قد سمعنا، هداک اللّه»، و فی المقرّم: «فقام زهیر و قال: سمعنا»].
(2)- [العبرات: «تتکلّمون»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی مثیر الأحزان و المقرّم].
(4)- [فی مثیر الأحزان و المقرّم: «النّهوض»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم، و مثله فی مثیر الأحزان].
(6)- و هم عقبة بن ابی العیزار گوید: حسین علیه السّلام در ذی حسم بایستاد و حمد خدای گفت و ثنای او کرد.
سپس گفت: «کارها چنان شده [است] که می‌بینید. دنیا تغییر یافته و به زشتی گراییده [است]. خیر آن برفته و پیوسته بدتر شده و از آن ته ظرفی مانده و معاشی ناچیز؛ چون چراگاه کم‌مایه. مگر نمی‌بینید که به حق عمل نمی‌کنند و از باطل نمی‌مانند. حقا که مؤمن باید به دیدار خدای راغب باشد که به نظر من، مرگ شهادت است و زندگی با ستمگران مایه رنج.»
گوید: زهیر بن قین بجلی برخاست و به یاران خویش گفت: «شما سخن می‌کنید یا من سخن کنم؟»
گفتند: «تو سخن کن.»
گوید: پس او حمد خدا گفت و ثنای وی کرد و گفت: «ای پسر پیمبر که خدایت قرین هدایت بدارد! گفتار تو را شنیدیم. به خدا اگر دنیا برای ما باقی بود و در آن جاوید بودیم و یاری و پشتیبانی تو موجب جدایی از دنیا بود، قیام با تو را بر اقامت بر دنیا مرجح می‌داشتیم.»
گوید: حسین برای وی دعا کرد و سخن نیک گفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2994
(7)- [حکاه فی البحار عن تحف العقول و حکاه فی وسیلة الدّارین عن نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 464
علیّ بن عبد العزیز قال: حدّثنی الزّبیر، قال: حدّثنی محمّد بن الحسن «1» قال: لمّا نزل عمر بن سعد بالحسین، و أیقن أنّهم قاتلوه، قام فی أصحابه خطیبا، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: قد نزل بی ما ترون من الأمر، و إنّ الدّنیا قد تغیّرت و تنکّرت، و أدبر معروفها و اشمعلّت «2»، فلم یبق منها إلّا صبابة کصبابة الإناء «3» الأخنس «3»، عیش کالمرعی الوبیل. ألا ترون الحقّ لا یعمل به؟ و الباطل لا ینهی «4» عنه؟ «5» لیرغب المؤمن فی لقاء اللّه، فإنّی «5» لا أری الموت إلّا سعادة، و الحیاة مع الظّالمین إلّا ذلّا و ندما.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 380- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 269- 270
حدّثنا علیّ بن عبد العزیز ثنا الزّبیر بن بکّار «6» ثنا محمّد بن الحسن، قال: «7»
لمّا نزل عمر بن سعد «8» بحسین «9»، و أیقن «10» أنّهم قاتلوه، قام فی أصحابه خطیبا، فحمد اللّه عزّ و جلّ «11» و أثنی علیه. ثمّ قال «12»: قد نزل «13» ما ترون من الأمر، و إنّ الدّنیا
__________________________________________________
(1)- فی الأصول: «محمّد بن الحسین». تحریف. فالّذی یروی عنه الزّبیر بن بکّار، هو ابن الحسن. انظر تهذیب التّهذیب و الفهرست. [و فی جواهر المطالب: «محمّد بن الحسن [بن علیّ علیهم السّلام]].
(2)- اشمعلّت: تفرّقت. و فی بعض الأصول: «و اشمأزت». [و فی جواهر المطالب: «استمرّت»].
(3) (3- 3) الخنس فی الإنسان: تأخّر الأنف عن الوجه مع ارتفاع قلیل فی الأرنبة. و یرید بالإناء الأخنس:
القصیر. أو الّذی قد تأخّرت جوانبه فهو أقلّ سعة من غیره و صبابته دون الصّبابات قلّة. و فی روایة: «الإناء و خسیس عیش». [و فی جواهر المطالب: «و إلّا خسیس»].
(4)- [جواهر المطالب: «لا ینتهی»].
(5) (5- 5) [جواهر المطالب: «ألا و إنّی»].
(6)- [و فی ابن عساکر ط المحمودیّ مکانه: «أخبرنا أبو الحسین محمّد بن محمّد بن الفراء، و أبو غالب و أبو عبد اللّه ابنا البنا [ء] قالوا: أنبأنا أبو جعفر بن المسلمة، أنبأنا أبو طاهر المخلص، أنبأنا أحمد بن سلیمان، أنبأنا الزّبیر بن بکّار ...» و من هنا حکاه فی المختصر].
(7)- [من هنا حکاه فی التّهذیب].
(8)- [حلیة الأولیاء: «القوم»].
(9)- [فی حلیة الأولیاء و مجمع الزّوائد: «بالحسین»].
(10)- [فی إسعاف الرّاغبین مکانه: «فلمّا أیقن ...»].
(11)- [لم یرد فی حلیة الأولیاء و ابن عساکر و إسعاف الرّاغبین].
(12)- هذه الخطبة تشبه خطبة للإمام علیّ وردت فی نهج البلاغة. انظر شرح نهج البلاغة لکمال الدّین بن میثم/ طبعة بیروت سنة 1981 م الجزء الثانی ص 137.
(13)- [ابن عساکر: «نزل بنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 465
تغیّرت «1» و تنکّرت، و أدبر معروفها، و استمرّت «2» حتّی لم یبق منها إلّا کصبابة «3» الإناء، إلّا «4» خسیس عیش «4» کالمرعی الوبیل «5»، ألا ترون الحقّ لا یعمل به؟ و الباطل لا یتناهی عنه؟ لیرغب المؤمن فی لقاء اللّه! و إنّی «6» لا أری الموت إلّا سعادة، و «7» الحیاة مع الظّالمین إلّا برما «8».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 122 رقم 2842، مقتل الحسین،/ 57- 58- عنه:
أبو نعیم، حلیة الأولیاء، 2/ 39؛ ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 214، تهذیب ابن بدران، 4/ 333، مختصر ابن منظور، 7/ 146؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 192؛ مثله الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 206- 207
فلمّا لم یجد عندهم غیر ذلک، قام خطیبا فی أصحابه.
فحمد اللّه، و أثنی علیه، و صلّی علی محمّد صلّی اللّه علیه و اله، و ذکر فضله و قرابته منه و مکانه.
ثمّ قال: إنّه قد نزل ما ترون من الأمر، و إنّ الدّنیا قد تغیّرت و تنکّرت، و أدبر معروفها، و استمرّت و ولّت حتّی لم یبق منها إلّا صبابة کصبابة الإناء، و إلّا خسیس عیش کالمرعی الوبیل. ألا ترون أنّ الحقّ لا یعمل به؟ و أنّ الباطل لا یتناهی عنه؟
فلیرغب المؤمنون فی لقاء اللّه عزّ و جلّ. فإنّی لا أری الموت إلّا سعادة، و الحیاة مع الظّالمین الباغین إلّا برما.
__________________________________________________
(1)- [حیلة الأولیاء: «قد تغیّرت»].
(2)- [فی حلیة الأولیاء و مجمع الزّوائد و إسعاف الرّاغبین: «انشمر»].
(3)- صبابة الإناء: ما یتبقّی من الماء فی قعر الإناء. [و فی ابن عساکر: «صبابة کصبابة» و فی مجمع الزّوائد:
«صبابة»].
(4) (4- 4) [فی التّهذیب: «حشیش عکس»، و فی المختصر: «حشیش علس» و فی إسعاف الرّاغبین: «خسیس غشیش»].
(5)- الوبیل: الرّدی‌ء.
(6)- [مجمع الزّوائد: «فإنّی»].
(7)- [التّهذیب: «و لا أری»].
(8)- البرم: الملل و الضّجر. [و فی حلیة الأولیاء و إسعاف الرّاغبین: «جرما» و فی التّهذیب: «شؤما»، و زاد فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ و محمّد بن الحسن هذا هو ابن زبالة متروک و لم یدرک القصّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 466
[ضبط الغریب] قوله علیه السّلام: لم یبق منها إلّا صبابة کصبابة الإناء.
فالصّبابة: ما فضل فی أسفل الإناء من الشّراب، و جمعها صبابات.
و قوله: کالمرعی الوبیل.
الوبیل: الوخیم الّذی لا یتمرّ [أ] به، یقال منه: استوبل القوم الأرض: إذا أصابهم فیها وخم.
و قوله: الحیاة مع الظّالمین [الباغین] إلّا برما.
یقال منه: برمت من کذا. و کذا إذا ضجرت منه: برما. و منه التّبرّم من الشّی‌ء، و هو الضّجر منه.
البغی: التّرفّع و العلوّ و مجاوزة المقدار.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 150 رقم 1088
و به قال: أخبرنا أبی رحمه اللّه قال أخبرنا أحمد بن علیّ بن إبراهیم بن هاشم بن علیّ، قال:
حدّثنی أبی عن أبیه، قال: حدّثنی بسّام بن قرّة عن عمرو بن ثابت، قال: لمّا أراد الحسین بن علیّ علیه السّلام الخروج إلی العراق، خطب أصحابه، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: إنّ هذه الدّنیا قد تنکّرت، و أدبر معروفها، فلم یبق إلّا صبابة کصبابة الإناء و خسیس عیش کالمرعی، ألا ترون أنّ الحقّ لا یعمل به؟ و أنّ الباطل لا ینهی عنه؟
لیرغب المرء فیه [إلی] لقاء ربّه، فإنّی لا أری الموت إلّا سعادة، و لا الحیاة مع الظّالمین إلّا شقاوة. فقام إلیه زهیر بن القین البجلیّ، فقال: قد سمعت مقالتک هدیت، و لو کانت الدّنیا باقیة، و کنّا فیها مخلّدین و سألتنا نصرتک، لاخترنا الخروج منها معک علی الإقامة فیها.
فجزّاه الحسین بن علیّ علیه السّلام خیرا، ثمّ قال (صلوات اللّه علیه):
سأمضی و ما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّا و جاهد مسلما
و واسی الرّجال الصّالحین بنفسه و فارق مثبورا و جاهد محرما
فإن عشت لم أندم و إن متّ لم ألم کفا بک داء أن تعیش و ترغما
أبو طالب الزّیدی، الأمالی،/ 91
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 467
و لمّا نزل به علیه السّلام عمر بن سعد لعنه اللّه، و أیقن أنّهم قاتلوه، قام علیه السّلام فی أصحابه خطیبا، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: إنّه قد نزل من الأمر ما ترون، و إنّ الدّنیا قد تغیّرت، و أدبر معروفها و استمرّت، حتّی لم یبق منها إلّا صبابة کصبابة الإناء، و إلّا خسیس عیش کالکلاء الوبیل. ألا ترون أنّ الحقّ لا یعمل به؟ و الباطل لا یتناهی عنه؟
لیرغب المؤمن فی لقاء اللّه، فإنّی لا أری الموت إلّا سعادة، و الحیاة مع الظّالمین إلّا برما.
الحلوانی، نزهة النّاظر،/ 42
(و به) قال: أخبرنا الحسن بن محمّد المقنعیّ بقراءتی علیه، قال: حدّثنا أبو عمر محمّد ابن العبّاس بن محمّد بن زکریّا بن حیویه لفظا فی الجامع، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن القاسم بن بشّار إملاء، قال: حدّثنا أحمد بن سعید بن عبد اللّه، قال: حدّثنا الزّبیر بن بکّار، قال: حدّثنا محمّد بن حسن، قال: لمّا نزل عمر بن سعد بالحسین بن علیّ علیهما السّلام، و علم أنّهم قاتلوه، قام فی أصحابه خطیبا، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: قد نزل ما ترون من الأمر، و إنّ الدّنیا قد تغیّرت و تنکّرت، و أدبر معروفها و استمرّت، فلم یبق منها إلّا صبابة کصبابة الإناء، إلّا خسیس عیش کالمرعی الوبیل المتخّم القاتل، ألا ترون الحقّ لا یعمل به؟ و الباطل لا یتناهی عنه؟ لیرغب المسلم فی لقاء اللّه عزّ و جلّ، و إنّی لا أری الموت فیه إلّا سعادة، و الحیاة مع الظّالمین إلّا برما.
الشّجری، الأمالی، 1/ 161- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 444
(أخبرنا) الإمام الحافظ أبو العلاء الحسن بن أحمد الهمدانیّ إجازة، أخبرنا أبو علیّ الحدّاد، حدّثنا أبو نعیم الحافظ؛ حدّثنا سلیمان بن أحمد، حدّثنا علیّ بن عبد العزیز، حدّثنا الزّبیر بن بکّار، حدّثنا محمّد بن الحسن، قال: لمّا نزلت القوم بالحسین علیه السّلام، و أیقن أنّهم قاتلوهم، قام فی أصحابه خطیبا، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّه نزل من الأمر ما ترون، ألا و إنّ الدّنیا قد تغیّرت و تنکّرت، و أدبر معروفها و انشمرت «1»، و لم یبق فیها إلّا کصبابة الإناء من خسیس عیش کالمرعی الوبیل، ألا ترون الحقّ لا یعمل به؟ و الباطل لا یتناهی عنه؟ لیرغب المؤمن فی لقاء ربّه. و إنّی لا أری الموت إلّا
__________________________________________________
(1)- انشمرت: تقلّصت فلم تحلب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 468
سعادة، و العیش مع الظّالمین إلّا برما.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 4- 5
الحلیّة: روی محمّد بن الحسن: إنّه لمّا نزل القوم بالحسین علیه السّلام، و أیقن أنّهم قاتلوه قال لأصحابه: قد نزل ما ترون من الأمر! و إنّ الدّنیا قد تنکّرت و تغیّرت، و أدبر معروفها، و استمرّت حتّی لم یبق منها إلّا کصبابة الإناء؛ و إلّا خسیس عیش کالمرعی الوبیل «1»، ألا ترون الحقّ لا یعمل به؟ و الباطل لا یتناهی عنه؟ لیرغب المؤمن فی لقاء اللّه، و إنّی لا أری الموت إلّا سعادة، و الحیاة مع الظّالمین إلّا برما.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 68- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 192؛ البحرانی، العوالم، 17/ 67
قال عتبة بن أبی العبران «2»: ثمّ قام الحسین علیه السّلام خطیبا بذی حسم- اسم موضع- و قال: إنّه قد نزل بنا من الأمر ما ترون، و إنّ الدّنیا قد تحیّزت و تنکّرت، و أدبر معروفها، و استمرّت حذّاء، و لم یبق منها إلّا صبابة «3» کصبابة الإناء، و خسیس عیش کالمرعی الوبیل، ألا ترون إلی الحقّ لا یعمل به؟ و إلی الباطل لا یتناهی عنه؟ لیرغب المؤمن فی لقاء اللّه محقّا، فإنّی لا أری الموت إلّا سعادة، و الحیاة مع الظّالمین إلّا برما «4».
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 22
قال الرّاوی: فقام الحسین علیه السّلام خطیبا فی أصحابه، فحمد اللّه و أثنی علیه، «5» و ذکر جدّه فصلّی علیه «5» ثمّ قال: إنّه «6» قد نزل بنا «7» من الأمر ما قد ترون، «8» و إن الدّنیا قد
__________________________________________________
(1)- المرعی الوبیل: الوخیم، ضدّ الطّریّ.
(2)- [الصّحیح: «عقبة بن أبی العیزان»].
(3)- الصّبابة، بالضّمّ: بقیّة الماء.
(4)- البرم: السّأمة و الضّجر.
(5) (5- 5) [لم یرد فی البحار و العوالم و أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(6)- [فی بحر العلوم مکانه: «و لمّا نزل الحسین علیه السّلام کربلاء، جمع أصحابه و أهل بیته، و قام فیهم خطیبا، و قال- بعد أن حمد اللّه و أثنی علیه-: «أمّا بعد، فإنّه ...»].
(7)- [لم یرد فی البحار و العوالم.]
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 204- 205 و أضاف: «و ذکر السّیّد الخطبة نحو ما ذکرناه عنه ملاقاته علیه السّلام الحرّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 469
تغیّرت و تنکّرت، و أدبر معروفها، «1» و استمرّت حذّاء، «1» و لم تبق «2» منها إلّا صبابة کصبابة الإناء، و خسیس عیش کالمرعی الوبیل، ألا ترون إلی الحقّ لا یعمل به، و إلی الباطل لا یتناهی عنه؟ لیرغب المؤمن فی لقاء ربّه محقّا «3»، فإنّی لا أری الموت إلّا سعادة، و الحیاة مع الظّالمین إلّا برما. فقام «4» زهیر بن القین و قال: قد سمعنا- «5» هداک اللّه «5» یا ابن رسول‌اللّه- مقالتک، و لو کانت الدّنیا لنا باقیة، و کنّا فیها مخلّدین، لآثرنا النّهوض معک علی الإقامة. «6»
«7» و قال الرّاوی: و قام «8» هلال بن نافع البجلیّ فقال: و اللّه ما کرهنا لقاء ربّنا، و إنّا علی نیّاتنا و بصائرنا، نوالی من والاک، و نعادی من عاداک.
«9» قال: و قام بریر بن خضیر فقال: و اللّه یا ابن رسول اللّه! لقد منّ اللّه بک علینا أن نقاتل بین یدیک، و تقطّع «10» فیک أعضاؤنا، ثمّ یکون جدّک شفیعنا یوم القیامة. «11» «12»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی البحار].
(2)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «لم یبق»].
(3)- [فی البحار: «حقّا حقّا»، و فی العوالم: «محقّا محقّا»].
(4)- [زاد فی بحر العلوم: «إلیه من بین أصحابه»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی بحر العلوم].
(6)- [زاد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «فیها»].
(7)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم/ 191، و مثله فی مثیر الأحزان للجواهریّ،/ 46].
(8)- [زاد فی بحر العلوم: «من بعده»].
(9)- [من هنا حکاه عنه فی المقرّم:/ 232].
(10)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «یقطّع»].
(11)- [زاد فی الأسرار: «قال: و جزّاهم خیرا». و زاد فی بحر العلوم: «و تکلّم بقیة أصحاب الحسین علیه السّلام بهذا و نحوه من الکلام. فجزّاهم الحسین»].
(12)- راوی گفت: حسین علیه السّلام برای خطبه خواندن به‌پا خاست، حمد و ثنای الهی را گفت و نام جدّش را برد و درود بر او فرستاد. سپس فرمود: «کار ما به این صورت درآمده است که می‌بینید و همانا چهره دنیا دگرگون و زشت گشته و نیکویی از آن روگردان شده است و باشتاب روگردان است و ته کاسه‌ای بیش از آن باقی نمانده است: (زندگانی پست و زبونی مانند چراگاهی ناگوار) مگر نمی‌بینید که به حق رفتار نمی‌شود و از باطل جلوگیری نمی‌گردد؟ بر مؤمن است که ملاقات پروردگار خود را به جان و دل راغب باشد که مرگ در نظر من خوشبختی است و زندگانی با مردم ستمکار ستوه‌آور.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 470
ابن طاووس، اللّهوف،/ 79- 80- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 381؛ البحرانی، العوالم، 17/ 231- 232؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 254- 255؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 254؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 263- 264؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 598، لواعج الأشجان،/ 100- 101
و لمّا نزل به عمر بن سعد لعنه اللّه، و أیقن أنّهم قاتلوه، قام فی أصحابه خطیبا، و أثنی علیه و قال: إنّه قد نزل من الأمر ما ترون، و إنّ الدّنیا قد تغیّرت و تنکّرت، و أدبر معروفها، و استمرّت حذاء حتّی لم یبق منها إلّا صبابة کصبابة الإناء، و إلّا خسیس عیش کالکلاء الوبیل «1»، ألا ترون أنّ الحقّ لا یعمل به، و الباطل لا یتناهی عنه، لیرغب المؤمن فی لقاء ربّه، فإنّی لا أری الموت إلّا سعادة، و الحیاة مع الظّالمین إلّا برما «2». [هذا الکلام ذکره الحافظ أبو نعیم فی کتاب حلیة الأولیاء].
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 32
قال الزّبیر بن بکّار: و حدّثنی محمّد بن الحسن، قال: لمّا أیقن الحسین بأنّهم قاتلوه قام خطیبا، فحمد اللّه عزّ و جلّ و أثنی علیه، ثمّ قال: قد نزل ما ترون من الأمر، و أنّ الدّنیا قد تغیّرت و تنکّرت، و أدبر خیرها و معروفها، و استمرّت حتّی لم یبق فیها إلّا صبابة کصبابة «3» الإناء، و خسیس عیش کبیس الرّعا للوثیل [؟]، ألا ترون الحقّ لا یعمل به، و الباطل لا یتناهی عنه، لیرغب المؤمن إلی لقاء اللّه عزّ و جلّ، و إنّی لا أری
__________________________________________________
- زهیر بن قین به‌پا خاست و عرض کرد: «خداوند تو را رهبر و راهنما باشد، یا بن رسول اللّه! فرمایشاتت را شنیدیم. اگر دنیا را برای ما بقایی بود و ما در آن زندگی جاوید داشتیم، ما پایداری دریای تو را بر زندگانی جاوید دنیا مقدم می‌داشتیم.»
راوی گفت: هلال بن نافع بجلّی به‌پای خاست و عرض کرد: «به خدا قسم ما ملاقات پروردگار خود را ناخوش نداریم و در نیتهای خویش با روشن‌بینی پایداریم. با دوست شما دوستیم و با دشمنت دشمن.»
راوی گفت: بریر بن خضیر برخاست، عرض کرد: «به خدا قسم یابن رسول اللّه! براستی که این منّتی است از خداوند بر ما که افتخار جنگ در رکاب تو نصیب ما گشته است که در یاری تو اعضای ما قطعه‌قطعه شود و سپس جد تو روز قیامت از ما شفاعت کند.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 79- 80
(1)- الصّبابة: بقیة الماء فی الإناء. الوبیل: المرعی الوخیم. و طعام وبیل: یخاف علی وباله. و أی سوء عاقبة.
(2)- البرم- بالفتح-: الضّجر و الملالة.
(3)- الصّبابة: البقیّة الیسیرة من الشّراب تبقی فی أسفل الإناء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 471
الموت إلّا سعادة، و الحیاة مع الظّالمین إلّا ندامة. أخرجه ابن بنت منیع.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 149- 150
فروی الزّبیر بن بکّار، عن محمّد بن حسین قال: لمّا نزل عمر بن سعد بالحسین، أیقن أنّهم قاتلوه، فقام فی أصحابه، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال «1»: قد نزل بنا ما ترون، إنّ الدّنیا قد تغیّرت و تنکّرت، و أدبر معروفها، و استمرّت حتّی لم یبق منها إلّا صبابة «2» کصبابة الإناء، و إلّا «3» خسیس عیش «3» کالمرعی الوبیل، ألا ترون الحقّ لا یعمل به؟
و الباطل لا یتناهی عنه؟ لیرغب المؤمن فی لقاء اللّه. و إنّی لا أری الموت إلّا سعادة، و الحیاة مع الظّالمین إلّا برما «4».
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 345، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 209
ثمّ إنّه علیه السّلام قام خطیبا بالنّاس و قال: إنّه قد نزل بنا من الأمر ما ترون، و إنّ الدّنیا قد تغیّرت و تنکّرت، و أدبر معروفها، و لم یبق منها إلّا صبابة، کصبابة الإناء، ألا ترون إلی الحقّ لا یعمل به؟ و إلی الباطل لا ینتهی عنه؟ لیرغب المؤمن فی لقاء اللّه محقّا، و لا یری الموت إلّا سعادة، و الحیاة مع الظّالمین إلّا برما.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 437- 438
ثمّ خطب، و قال: قد نزل بنا ما ترون، و إنّ الدّنیا قد تغیّرت و تکدّرت، و أدبر معروفها، و لم یبق منها إلّا کصبابة الإناء، لا یعمل بالحقّ، و لا ینتهی عن الباطل، و لا یری المؤمن الموت إلّا سعادة و الحیاة مع الظّالمین إلّا خسارة. «5» [عن أبی مخنف]
__________________________________________________
(1)- [و فی السّیر مکانه: «حدّثنا محمّد بن حسن: لمّا نزل عمر بن سعد بالحسین، خطب أصحابه و قال ...»].
(2)- [لم یرد فی السّیر].
(3) (3- 3) [السّیر: «حشیش»].
(4)- فی الأصل «ندما». و فی مجمع الزّوائد ج 9 ص 193 «برما»، أی: مللا و سآمة.
(5)- و در میان اصحاب برخاست و این خطبه قرائت کرد:
فحمد اللّه و أثنی علیه و ذکر جدّه رسول اللّه فصلّی علیه، ثمّ قال: إنّه قد نزل بنا من الأمر ما قد ترون و إنّ الدّنیا قد تغیّرت و تنکّرت و أدبر معروفها و لم یبق منها إلّا صبابة کصبابة الإناء و خسیس عیش کالمرعی الوبیل، ألا ترون إلی الحقّ لا یعمل به و إلی الباطل لا یتناهی عنه، لیرغب المؤمن فی لقاء ربّه حقّا حقّا فإنّی لا أری الموت إلّا سعادة و الحیاة مع الظّالمین إلّا برما.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 472
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 62
__________________________________________________
- پس از سپاس خداوند و درود رسول صلّی اللّه علیه و آله فرمود: «ای مردم! نگرانید این شدت و بلا را که بر ما فرود آمد. همانا روزگار واژونه کار شد و روز کریه دیدار بنمود و از نیکویی به جای نماند، الّا ناچیز آلایشی مانند نمایش مشروب و مأکول در بنگاه اقداح و اوانی. زیستن در این روزگار، سخت ناگوار است.
مگر نگران نیستید که کس به سوی حق نرود و از باطل خویشتن‌داری نکند؟ لا جرم واجب می‌کند که مرد مؤمن دیدار حق را طالب آید و به جدی تمام بسیچ مرگ فرماید و من اکنون مرگ را سعادت دانم و حیات را با این جماعت ذلت شمارم.»
این وقت زهیر بن القین به‌پای خاست.
فقال: قد سمعنا- هداک اللّه با ابن رسول اللّه- مقالتک و لو کانت الدّنیا لنا باقیة و کنّا فیها مخلّدین لآثرنا النّهوض معک علی الإقامة فیها.
عرض کرد: «ای پسر رسول خدا! مقالات تو را اصغا نمودیم. اگر دنیا به تمامت ما را باشد و جاودانه با ما بپاید و ما مخلد در دنیا بپاییم. با این همه پشت‌پای بر دنیا خواهیم زد و خدمت تو را دست بازنخواهیم داشت.»
از پس او هلال بن نافع بجلی برجست.
فقال: و اللّه ما کرهنا لقاء ربّنا و إنّا علی نیّاتنا و بصائرنا، نوالی من والاک و نعادی من عاداک.
گفت: «سوگند با خدای، ما لقای پروردگار را مکروه نمی‌داریم و مرگ را بر خویشتن ناگوار نمی‌شماریم و بر نیّت صافی و بینش رسا استواریم و دوستیم دوستان تو را و دشمنیم دشمنان تو را.»
آنگاه بریر بن خضیر برخاست.
فقال: و اللّه یا ابن رسول اللّه! لقد منّ اللّه بک علینا أن نقاتل بین یدیک فینقطع منک أعضاؤنا ثمّ یکون جدّک شفیعنا یوم القیمة.
گفت: «یا ابن رسول اللّه! سوگند با خدای که خداوند بر ما منّتی عظیم نهاد که ما را دست داد تا در پیش روی تو جنگ آغازیم و جان بازیم و تنهای ما در راه تو پاره‌پاره شود. آن‌گاه جدّ تو در قیامت ما را شفاعت کند.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 166- 168
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 473

کلام الحرّ الإمام علیه السّلام وردّه علیه‌

و أقبل الحرّ بن یزید یقول: یا حسین! أذکّرک اللّه فی نفسک، فإنّی أشهد لئن قاتلت لتقاتلنّ. و لئن قوتلت لتهلکنّ.
فقال الحسین: أبا الموت تخوّفنی؟ أقول کما قال أخو الأوس:
سأمضی فما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّا و جاهد مسلما
و آسا الرّجال الصّالحین بنفسه و فارق مثبورا و خالف مجرما
فإن عشت لم أذمم و إن متّ لم ألم کفی لک ذلّا أن تعیش و ترغما
فلمّا سمع ذلک الحرّ بن یزید، تنحّی بأصحابه فی ناحیة عذیب الهجانات، و هی الّتی کانت هجائن النّعمان بن المنذر ترعی بها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 382، أنساب الأشراف، 3/ 171- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 398- 399
و أقبل الحرّ یسایره و هو یقول له: یا حسین! إنّی أذکّرک اللّه فی نفسک، فإنّی أشهد لئن قاتلت لتقتلنّ، و لئن قوتلت لتهلکنّ فیما أری. فقال له الحسین: أفبالموت تخوّفنی؟ و هل یعدو بکم الخطب أن تقتلونی؟ ما أدری ما أقول لک! و لکن أقول کما قال أخو الأوس لابن عمّه، و لقیه و هو یرید نصرة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، فقال له: أین تذهب؟ فإنّک مقتول؛ فقال:
سأمضی و ما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّا و جاهد مسلما
و آسی الرّجال الصّالحین بنفسه و فارق مثبورا یغشّ و یرغما
قال: فلمّا سمع ذلک منه الحرّ، تنحّی عنه، و کان یسیر بأصحابه فی ناحیة، و حسین فی ناحیة أخری. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 404- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 398
__________________________________________________
(1)- گوید: حر بیامد و با وی همراه شد و می‌گفت: «ای حسین! تو را به خدا در اندیشه خودت باش!-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 474
و هو یقول له: یا حسین! إنّی «1» أذکّرک اللّه فی نفسک، «2» فإنّی أشهد لئن قاتلت لتقتلنّ «3»؟ فقال له الحسین علیه السّلام: أفبالموت «4» تخوّفنی؟ و هل یعدو بکم الخطب أن تقتلونی؟ و سأقول کما قال أخو الأوس لابن عمّه و هو یرید نصرة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فخوّفه ابن عمّه، و قال: أین تذهب، فإنّک مقتول؟ فقال:
«1»- سأمضی و ما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّا و جاهد مسلما «2»- و واسی «5» الرّجال الصّالحین بنفسه
و فارق مثبورا و خالف «6» مجرما «3»- فإن عشت لم أندم و إن متّ لم ألم کفی بک ذلّا أن تعیش و ترغما «7»
__________________________________________________
- صریح می‌گویم که به نظر من اگر جنگ کنی، حتما کشته می‌شوی. اگر با تو بجنگند، حتما نابود می‌شوی.»
حسین گفت: «مرا از مرگ می‌ترسانی؟ مگر بیشتر از این چیزی هست که مرا بکشید؟ نمی‌دانم با تو چه بگویم. شعر آن مرد اوسی را که با پسر عموی خویش گفت، با تو می‌گویم که وقتی به یاری پیمبر خدا می‌رفت، به او گفته بود: کجا می‌روی که کشته می‌شوی؟
و به پاسخ گفته بود:
می‌روم که مرگ برای مرد
اگر نیّت پاک دارد
و مسلمان است و پیکار می‌کند
و به جان از مردان پارسا پشتیبانی می‌کند
عار نیست.»
گوید: و چون حر این سخن بشنید، از او کناره گرفت. وی با یارانش از یک سو می‌رفت و حسین از سوی دیگر می‌رفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2994- 2995
(1)- [فی المقرّم مکانه: «ثمّ قال للحسین: إنّی ...»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان للجواهریّ،/ 44].
(3)- [بحر العلوم: «لتقاتلنّ، و لئن قوتلت لتهلکنّ فیما أری»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «أمن الموت»].
(5)- [فی روضة الواعظین: «واس» و فی البحار و نفس المهموم: «آسی»].
(6)- [فی روضة الواعظین و العوالم و الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و ودّع»، و فی بحر العلوم:
«و فارق»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و وسیلة الدّارین، و هکذا أضافوا فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و زاد محمّد بن أبی طالب قبل البیت الأخیر هذا البیت:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 475
فلمّا سمع ذلک الحرّ تنحّی عنه «1» و کان «2» یسیر بأصحابه ناحیة «3» و الحسین علیه السّلام فی ناحیة أخری «1» «4» حتّی انتهی «3» إلی عذیب الهجانات «4». «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 82- 83- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 378؛ البحرانی، العوالم، 17/ 228- 229؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 250- 251؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 252؛ القمی، نفس المهموم،/ 191- 192؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 274؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 217؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 193؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 65؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 154؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 596- 597، لواعج الأشجان،/ 94
__________________________________________________
-أقدّم نفسی لا أرید بقائها لتلقی خمیسا فی الوغاء و عرمرما»
و هکذا صنع الأمین فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(1) (1- 1) [المقرّم: «فکان الحسین یسیر بأصحابه فی ناحیة و الحرّ و من معه فی ناحیة»].
(2)- [فی بحر العلوم: «و أخذ»، و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و جعل»].
(3) (3- 3) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «عن الحسین و لم یزل الحسین سائر حتّی انتهوا»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی المعالی و المقرّم و بحر العلوم].
(5)- و حر همچنان به آن جناب می‌گفت: «ای حسین! من خدا را درباره خود به یاد تو آورم (و به خدا سوگندت دهم) که اگر بخواهی جنگ کنی، کشته خواهی شد!»
حسین علیه السّلام فرمود: «آیا به مرگ مرا بیم دهی؟ و آیا اگر مرا بکشید، کارهای شما روبه‌راه می‌شود (و خاطرتان آسوده خواهد شد؟ یعنی این فکر اشتباهی است که شما می‌کنید)؟ و من چنان گویم که برادر اوس به پسر عمویش که می‌خواست به یاری رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم برود، و پسر عمویش او را بیم می‌داد و می‌گفت: کجا می‌روی؟ کشته خواهی شد!
در (پاسخش) گفت:
من می‌روم و مرگ برای جوان (یا جوانمرد) ننگ نیست. هنگامی که نیّتش حق باشد و در حال اسلام بجنگد.
و در راه مردان صالح و شایسته جانبازی کند، و از نابودشدگان (در دین) جدا گشته، به گنهکاری پشت کند.
پس (در این صورت) اگر زنده ماندم، پشیمان نیستم و اگر مردم، سرزنشی ندارم. بس است برای تو که زنده بمانی و بینی تو را به خاک بمالند (و زبون شوی).»
حرّ بن یزید که این سخن را شنید (دانست آن حضرت تن به کشته شدن داده، ولی تن به خواری و تسلیم شدن به پسر زیاد نداده [است]، از این‌رو) به کناری رفت و با همراهان خود از یک سو می‌رفت، و حسین علیه السّلام از سوی دیگر، تا به منزل عذیب الهجانات رسیدند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 82- 83
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 476
فقال له الحرّ، و هو یسایره:
«یا حسین! أذکّرک اللّه فی نفسک، فو اللّه، لئن قاتلت لتقتلنّ».
فقال له الحسین:
«أ بالموت تخوّفنی»؟
و أنشده أبیاتا، و هی أبیات تمثّل بها:
سأمضی، فما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّا، و جاهد مسلما
و آسی الرّجال الصّالحین بنفسه و فارق شرّا أن یعیش و یرغما
فکان یسیر الحرّ ناحیة، و الحسین ناحیة.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 60- 61
و هو یقول له: إنّی أذکّرک فی نفسک، فإنّی أشهد لئن قاتلت لتقتلنّ. فقال الحسین علیه السّلام: أفبالموت تخوّفنی؟ و سأقول ما قال أخو الأوس لابن عمّه و هو یرید نصرة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فخوّفه ابن عمّه، فقال: إنّک مقتول.
فقال:
سأمضی و ما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّا و جاهد مسلما
و آسی الرّجال الصّالحین بنفسه و فارق مثبورا و ودع مجرما
فلمّا سمع ذلک الحرّ تنحّی عنه.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 233
الحلیّة: [...] و أنشد «1» لمّا قصد الطّفّ متمثّلا:
سأمضی فما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی خیرا و جاهد مسلما
و واسی الرّجال الصّالحین بنفسه و فارق مذموما و خالف مجرما
أقدّم نفسی لا أرید بقاءها لنلقی «2» خمیسا فی الهیاج عرمرما «3»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «و أنشأ»].
(2)- [العوالم: «لتلقی»].
(3)- الخمیس: الجیش. و العرمرم: الجیش الکثیر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 477
فإن عشت لم أذمم و إن متّ لم ألم کفی بک ذلّا أن تعیش فترغما «1»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 68- 69- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 192؛ البحرانی، العوالم، 17/ 67
فقال له الحرّ: إنّی أذکّرک اللّه فی نفسک، فإنّی أشهد لئن قاتلت، لتقتلنّ. فقال له الحسین: أبالموت تخوّفنی؟ و هل یعدو بکم الخطب أن تقتلونی و ما أدری ما أقول لک، و لکنّی أقول کما قال أخو الأوسیّ «2» لابن عمّه، و هو یرید نصرة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم: أین تذهب، فإنّک مقتول؟ فقال:
سأمضی و ما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی خیرا و جاهد مسلما
و واسی «3» رجالا صالحین بنفسه و خالف «4» مثبورا و فارق «5» مجرما
فإن عشت لم أندم و إن متّ لم ألم کفی بک ذلّا أن تعیش و ترغما
فلمّا سمع ذلک الحرّ، تنحّی عنه. فکان یسیر ناحیة عنه حتّی انتهی إلی عذیب الهجانات. «6»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 280- 281- عنه: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 419- 420
__________________________________________________
(1)- [العوالم: «و ترغما»].
(2)- [نهایة الإرب: «أخو الأوس»].
(3)- [نهایة الإرب: «آسی»].
(4)- [نهایة الإرب: «فارق»].
(5)- [نهایة الإرب: «خالف»].
(6)- حر به او گفت: «من می‌گویم خدا را در نظر داشته باش، درباره حفظ نفس خود؛ زیرا اگر تو جنگ کنی، کشته خواهی شد. من چنین می‌اندیشم که اگر جنگی رخ دهد، تو به قتل خواهی رسید.»
حسین گفت: «تو مرا از مرگ می‌ترسانی؟ آیا کار شما به این‌جا خواهد کشید که مرا بکشید؟ من نمی‌دانم به تو چه بگویم؟ ولی من گفته مرد اوسی (برادر اوس یعنی منتسب به قبیله اوس) را به تو می‌گویم که به فرزند عمّ خود خطاب کرده، که می‌خواست به یاری پیغمبر برود و او از او پرسید: کجا می‌روی؟ تو کشته خواهی شد!
او پاسخ داد:
سأمضی و ما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی خیرا و جاهد مسلما
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 478
ثمّ إنّ الحرّ أخذ یسیر بین یدی الحسین علیه السّلام و یقول:
یا ناقتی لا تذعّری «1» من زجری و شمّری «2» قبل طلوع الفجر
بخیر رکبان و خیر سفر حتّی تحلّی بکریم النّجر «3»
بماجد الجدّ رحیب «4» الصّدر أثابه اللّه بخیر أمر
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 24
و هو یقول له: یا حسین! إنّی أذکّرک اللّه فی نفسک، فإنّی أشهد لئن قاتلت لتقتلنّ، و لئن قوتلت لتهلکنّ فیما أری. فقال له الحسین: أفبالموت تخوّفنی؟ و لکن أقول کما قال أخو الأوس لابن عمّه، و قد لقیه و هو یرید نصرة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فقال: أین تذهب؟
فإنّک مقتول؟ فقال:
سأمضی و ما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّا و جاهد مسلما
و آسی الرّجال الصّالحین بنفسه و فارق خوفا أن یعیش و یرغما
و یروی علی صفة أخری:
سأمضی و ما بالموت عار علی امرئ إذا ما نوی حقّا و لم یلف مجرما
فإن متّ لم أندم و إن عشت لم ألم کفی بک موتا أن تذلّ و ترغما
__________________________________________________
-و واسی رجالا صالحین بنفسه و خالف مثبورا و فارق مجرما
فان عشت لم أندم و إن متّ لم ألم کفی بک ذلّا أن تعیش و ترغما
یعنی: من می‌روم که مرگ برای جوانمرد ننگ نیست. اگر نیّت خیر داشته باشد و در حالی‌که مسلمان باشد، جهاد کند و با مردان خوب با جان خود مواسات نماید و از مردی که به هلاک تن داده و گناهکار باشد، دوری بجوید. اگر من چنین کنم که تا زنده هستم، پشیمان نمی‌شوم و اگر هم بمیرم بر من ملامت نخواهد بود. ولی برای تو همین خواری بس باشد که به‌رغم خود زور و ذلت را تحمل کنی.»
چون حر آن را شنید، از او جدا شد؛ ولی از یک طرف به سیر و مراقبت خود (که مانع و حایل باشد) ادامه داد تا به عذیب هجانات رسید.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 151- 152
(1)- الذّعر، بالضّمّ: الخوف.
(2)- و التّشمّر: التّهدید.
(3)- و النّجر: الأصل.
(4)- و رحب الصّدر: کنایة عن کثرة المعلوم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 479
فلمّا سمع ذلک الحرّ منه، تنحّی عنه، و جعل یسیر بأصحابه ناحیة عنه.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 173
و یقول: یا أبا عبد اللّه! سألتک إلّا ما حفظت نفسک و دمک، فو اللّه إن قاتلت لتقتلنّ.
فقال الحسین علیه السّلام: أتخوّفنی بالموت؟ و أنشأ یقول:
سأمضی و ما بالموت عارّ علی الفتی إذا ما نوی حقّا و جاهد مسلما
و واسی الرّجال الصّالحین بنفسه و فارق مثبورا و خالف مجرما
فإن عشت لم أندم و إن متّ لم ألم کفی بک ذلّا أن تعیش و ترغما
قال: فلمّا سمع الحرّ کلامه، تأخّر عنه. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 45
سأمضی و ما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّا و جاهد مسلما
و واسی الرّجال الصّالحین بنفسه و فارق مذموما و خالف مجرما
أقدم نفسی لا أرید بقائها لنلقی خمیسا فی الهیاج عرمرما
فإن عشت لم أذمم و إن متّ لم ألم کفی بک ذلّا أن تعیش و تندما
أصل الأشعار لرجل أوسیّ أراد نصرة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، فمنعه ابن عمّ له، و خوّفه
__________________________________________________
(1)- و می‌فرمود: «یا ابن رسول اللّه! من تو را می‌آگاهانم و خدای را گواه می‌گیرم. اگر با این جماعت به راه مناجزت و منازعت روی، بی‌گمان کشته شوی.»
حسین علیه السّلام فرمود: «ای حر! مرا از مرگ بیم می‌دهی؟ همانا چون من کشته شوم شما به بلائی بزرگ و عذابی عظیم کیفر بینید. زودا که من آن گویم که مردی از بنی الاوس پسر عم خود را گفت، گاهی که او را از نصرت رسول خدای بازمی‌داشت و بیم می‌داد که کشته خواهی شد.»
و او در پاسخ بدین شعر تمثل کرد:
سأمضی و ما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّا و جاهد مسلما
و واسی الرّجال الصّالحین بنفسه و فارق مثبورا و ودّع مجرما
فإن عشت لم أندم و إن متّ لم ألم کفی بک ذلّا أن تعیش و ترغما
فاضل مجلسی گوید: محمّد بن ابیطالب قبل از شعر آخر، این شعر را بر آن افزوده و روایت کرده [است]:
أقدّم نفسی لا أرید بقائها لتلقی خمیسا فی الوغی و عرمرها
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 161- 162
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 480
بالقتل، فأجاب الأوسیّ ابن عمّه، بتلک الأبیات و خرج. و قد استحسنها، أبو عبد اللّه علیه السّلام و تمثّل بها فی موارد کثیرة، حین قصد الطّفّ و حین لاقی الحرّ، و فی غیر الموردین، لمّا قال الحرّ: یا ابن رسول اللّه! إنّک مقتول، ارجع إلی حرم جدّک. قال الحسین علیه السّلام:
یا حرّ! ما أدری ما تقول، و لکنّی أقول لک ما قال أخو الأوسیّ، و هو یرید نصرة رسول اللّه، و خوّفه ابن عمّه، فأجابه: سأمضی و ما بالموت عار علی الفتی.
و تمثّله علیه السّلام بها فی موارد عدیدة، یشیر إلی أنّه (صلوات اللّه علیه)، خرج لنصرة الدّین؛ و الجهاد و الدّفاع عن الإسلام و المسلمین؛ و أنّه فریضة إلهیّة، و أسوة برسول اللّه حسنة، حفظا للأحکام الإلهیّة، و صونا لها عن الزّوال و الاضمحلال، فمن جاهد و قتل لم یلم؛ و من لزم بیته و لم یجاهد فی هذا السّبیل، یندم ما عاش.
صابری الهمدانی، أدب الحسین و حماسته،/ 28
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 481

أربعة یلحقون به علیه السّلام و یخبرونه باستشهاد قیس بن مسهر رضی اللّه عنه‌

و إذا هم بأربعة نفر مقبلین من الکوفة علی رواحلهم یجنبون فرسا لنافع بن هلال- یقال له: الکامل- و کان الأربعة النّفر: نافع بن هلال المرادیّ و عمرو بن خالد الصّیداویّ و سعد مولاه، و مجمع بن عبد اللّه العائذیّ من مذحج. فقال الحرّ: إنّ هؤلاء لیسوا ممّن أقبل معک، فأنا حابسهم أو رادّهم. فقال الحسین: إذا أمنعهم ممّا أمنع منه نفسی، إنّما هؤلاء أنصاری و أعوانی، و قد جعلت لی أن لا تعرض لی حتّی یأتیک کتاب ابن زیاد. فکفّ عنهم.
و سألهم الحسین عن النّاس، فقالوا: أمّا الأشراف، فقد أعظمت رشوتهم، و ملئت غرائرهم لیستمال ودّهم، و تستنزل نصائحهم، فهم علیک إلب واحد، و ما کتبوا إلیک إلّا لیجعلوک سوقا و کسبا؛ و أمّا سائر النّاس بعد: فأفئدتهم تهوی إلیک، و سیوفهم غدا مشهورة علیک.
و کان الطّرمّاح بن عدیّ دلیل هؤلاء النّفر، فأخذ بهم علی الغریین، ثمّ ظعن بهم فی الجوف، و خرج بهم علی البیضة إلی عذیب الهجانات، و کان یقول و هو یسیر:
یا ناقتی لا تذعری من زجری و شمّری قبل طلوع الفجر
بخیر رکبان و خیر سفر حتّی تجلّی بکریم النّجر
أتی به اللّه بخیر أمر ثمّت أبقاء بقاء الدّهر
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 382- 383، أنساب الأشراف، 3/ 171- 172- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 399
حتّی انتهوا إلی عذیب الهاجانات «1»- و کان بها هجائن للنّعمان ترعی هنالک- «1» فإذا هم بأربعة نفر قد أقبلوا من الکوفة علی رواحلهم، یجنبون فرسا لنافع بن هلال یقال له:
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی نهایة الإرب و المعالی و الحسین علیه السّلام فی طریقه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 482
الکامل، و معهم دلیلهم «1» الطّرمّاح بن عدیّ علی فرسه، و هو یقول:
یا ناقتی «2» لا تذعری من زجری و شمّری قبل طلوع الفجر
بخیر رکبان و خیر سفر «3» حتّی تحلّی بکریم النّجر «3» الماجد الحرّ رحیب الصّدر
أتی به اللّه لخیر أمر ثمّت أبقاه بقاء الدّهر
قال: فلمّا انتهوا إلی الحسین «4» أنشدوه هذه الأبیات، فقال: أما و اللّه إنّی لأرجو أن یکون خیرا ما أراد اللّه بنا، قتلنا أم ظفرنا «1».
قال: و أقبل إلیهم الحرّ بن یزید، فقال «4»: إنّ هؤلاء النّفر الّذین من أهل الکوفة، «5» لیسوا ممّن أقبل معک «5»، و أنا حابسهم أو رادّهم. فقال له الحسین: لأمنعنّهم ممّا أمنع منه نفسی، إنّما هؤلاء أنصاری «5» و أعوانی، و قد کنت أعطیتنی ألّا تعرض لی بشی‌ء حتّی یأتیک کتاب من ابن زیاد. فقال: أجل، لکن لم یأتوا معک.
قال: هم أصحابی «5»، و هم بمنزلة من جاء معی، فإن تممت علی ما کان بینی و بینک، و إلّا ناجزتک. قال: فکفّ عنهم الحرّ.
«6» قال: ثمّ قال لهم الحسین: أخبرونی خبر النّاس وراءکم «6»؟ فقال له مجمّع بن عبد اللّه العائذیّ، و هو أحد «7» النّفر الأربعة الّذین جاءوه «7»: أمّا أشراف النّاس، فقد أعظمت رشوتهم، و ملئت غرائرهم، «8» یستمال ودّهم، و یستخلص به نصیحتهم «8»، فهم ألب واحد
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی الحسین علیه السّلام فی طریقه].
(2)- [نهایة الإرب: «ناقتا»].
(3) (3- 3) [نهایة الإرب: «حتّی تجلّی بکریم النّحر»].
(4) (4- 4) [نهایة الإرب: «رضی اللّه عنه و التحقوا به، فقال الحرّ» و فی المعالی: «أقبل إلیهم الحرّ و قال»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی المعالی].
(6- 6) [نهایة الإرب: «و سألهم الحسین عن خبر أهل الکوفة»].
(7- 7) [فی نهایة الإرب: «الأربعة» و فی المعالی: «هم»].
(8- 8) [لم یرد فی نهایة الإرب و الحسین علیه السّلام فی طریقه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 483
علیک، و أمّا سائر النّاس بعد، فإنّ أفئدتهم تهوی إلیک، و سیوفهم غدا مشهورة علیک.
«1» قال: أخبرونی، فهل لکم برسولی إلیکم «2»؟ قالوا: من هو؟ قال: قیس بن مسهر الصّیداویّ «1». «3» فقالوا: نعم، «4» أخذه الحصین بن تمیم «5»، فبعث به إلی ابن زیاد، فأمره ابن زیاد أن یلعنک و یلعن أباک، فصلّی علیک و علی أبیک، و لعن ابن زیاد و أباه، و دعا إلی نصرتک، و أخبرهم بقدومک، فأمر به ابن زیاد، فألقی من طمار القصر «4».
فترقرقت عینا حسین علیه السّلام، و لم یملک دمعه، ثمّ قال: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا. اللّهمّ اجعل لنا و لهم الجنّة نزلا، و اجمع بیننا و بینهم فی مستقرّ من رحمتک، و رغائب مذخور ثوابک «3»! «6»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی نهایة الإرب: «فقال: هل لکم برسولی إلیکم علم؟ قالوا: من هو؟ قال: قیس بن مسهر الصّیداویّ.» و فی المعالی: «و سألهم عن رسوله قیس بن مسهر الصّیداویّ»].
(2)- [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «إلیکم علم»].
(3) (3- 3) [حکاه عنه فی نفس المهموم/ 194].
(4) (4- 4) [نهایة الإرب: «و أخبروه بمقتله»].
(5)- [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «الحصین بن نمیر»].
(6)- تا به عذیب هجانات رسیدند و چنان بود که کره‌های دور که نعمان را در آن‌جا می‌چرانیده بودند. ناگهان چهار کس دیدند که از کوفه می‌آمدند، بر مرکبهای خویش بودند و اسبی از آن نافع بن هلال به نام کامل یدک کرده بودند. بلدشان طرماح بن عدی، بر اسب خویش همراهشان بود و شعری به این مضمون می‌خواند:
«ای شتر من! از این‌که می‌رانمت، بیم مکن
و شتاب کن که پیش از سحرگاه با بهترین سواران و بهترین مسافران
به مرد والا نسب برسی بزرگوار آزاده گشاده‌دل
که خدایش برای بهترین کار آن‌جا آورد و خدایش همانند روزگار
باقی بدارد.»
گوید: و چون به حسین رسید، اشعار را برای وی بخواندند که گفت: «به خدا من امیدوارم که آنچه خدا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 484
الطّبری، التّاریخ، 5/ 404- 405- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 276؛ الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 110؛ المحمودی، العبرات، 1/ 399- 400؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 420- 421
و بلغ ذلک الحسین، فاستعبر باکیا، ثمّ قال: اللّهم اجعل لنا و لشیعتک منزلا کریما عندک، و اجمع بیننا و إیّاهم فی مستقرّ رحمتک، إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 147
__________________________________________________
- برای ما خواسته، کشته شویم یا ظفر یابیم، نیک باشد.»
گوید: حرّ بن یزید بیامد و گفت: «این کسان که از مردم کوفه‌اند، جزو همراهان تو نبوده‌اند و من آنها را پس می‌فرستم یا می‌دارم.»
حسین گفت: «از آنها، همانند خویش دفاع می‌کنم. آنها یاران و پشتیبانان منند. تعهد کرده بودی متعرض من نشوی تا نامه‌ای از ابن زیاد سوی تو آید.»
گفت: «بله، اما با تو نیامده بودند.»
گفت: «آنها یاران منند و همانند کسانی هستند که همراه من بوده‌اند. اگر به قراری که میان من و تو بوده [است] عمل نکنی، با تو پیکار می‌کنم.»
گوید: حر دست از آنها بداشت.
گوید: آن‌گاه حسین به آنها گفت: «با من از مردم پشت سرتان خبر گویید.»
مجمع بن عبد اللّه عایذی که یکی از آن چهار آمده، بود، گفت: «بزرگان قوم را رشوه‌های کلان داده‌اند و جوالهایشان را پر کرده‌اند که دوستیشان را جلب کنند و به صف خویش برند و بر ضد تو متفقند. مردم دیگر دلهایشان به تو مایل است؛ اما فردا شمشیرهایشان بر ضد تو کشیده می‌شود.»
گفت: «به من بگویید آیا از پیکی که سوی شما فرستادم، خبر دارید؟»
گفتند: «کی بود؟»
گفت: «قیس بن مسهر صیداوی.»
گفتند: «بله! حصین بن نمیر او را گرفت و پیش ابن زیاد فرستاد که بدو دستور داد تو را لعنت کند و پدرت را لعنت کند. اما درود تو گفت و درود پدرت گفت و ابن زیاد و پدرش را لعنت کرد و آنها را به یاری تو خواند و از آمدنت خبرشان داد و ابن زیاد بگفت تا وی را از بالای قصر به زیر انداختند.»
گوید: اشک در چشم حسین آمد و نتوانست نگهدارد. آن‌گاه گفت: «بعضی از ایشان تعهد خویش را به‌سر برده (و شهادت یافتند) و بعضی از ایشان منتظرند و به هیچ‌وجه تغییری نیافته‌اند. خدایا! بهشت را جایگاه ما و آنها کن و ما و آنها را در قرار رحمت خویش و ذخیره‌های خواستنی ثوابت، فراهم آر.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2995- 2997
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 485
حدّثنی حکیم بن داوود بن حکیم، قال: حدّثنی سلمة، قال: حدّثنی علیّ بن الحسین، عن معمّر بن خلاد، عن أبی الحسن الرّضا علیه السّلام قال: بینما الحسین علیه السّلام یسیر فی جوف اللّیل و هو متوجّه إلی العراق، و إذا برجل یرتجز و یقول:
«1» و حدّثنی أبی رحمه اللّه، عن سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن معمّر بن خلّاد، عن الرّضا علیه السّلام مثل ألفاظ سلمة، قال و هو یقول: «1»
یا ناقتی لا تذعری من زجری و شمّری قبل طلوع الفجر
بخیر رکبان و خیر سفر حتّی تحلّی بکریم القدر «2»
بماجد الجدّ رحیب الصّدر «3» أبانه اللّه بخیر أمر «3» «4» ثمّت أبقاه بقاء الدّهر «4»
فقال الحسین بن علیّ علیه السّلام:
سأمضی و ما بالموت عار علی الفتی إذا ما نوی حقّا و جاهد مسلما
و واسی الرّجال الصّالحین بنفسه و فارق مثبورا و خالف مجرما
فإن عشت لم أقدم «5» و إن متّ لم ألم کفی بک «6» موتا أن تذلّ و ترغما «6»
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 95- 96- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 279- 280؛ المجلسی، البحار، 45/ 237- 238؛ البحرانی، العوالم، 17/ 485- 486؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 531
فبینا هم کذلک، فطلع علیهم أربعة من الفرسان، فعدلوا إلی الحسین، فسلّموا علیه، فمنعهم الحرّ أن یسیروا معه.
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی مدینة المعاجز و الأسرار].
(2)- [فی البحار و الأسرار: «البحر»].
(3) (3- 3) [فی مدینة المعاجز: «أثابه اللّه بخیر أجر» و فی البحار: «أثابه اللّه لخیر أمر»].
(4) (4- 4) [فی مدینة المعاجز: «بحبّ أبناء بقایا الدّهر» و فی الأسرار: «ثمّ بقاة ببقاء الدّهر»].
(5)- [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الأسرار: «لم أندم»].
(6- 6) [مدینة المعاجز: «ذلّا أن تعیش فترغما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 486
فقال الحسین:
«ما لک تمنعهم»؟
فقال الحرّ:
«هؤلاء لم یأتوا معک، و إنّما هم أهل الکوفة».
قال الحسین:
«هم بمنزلة من جاء معی، فإنّهم أنصاری و أعوانی، و قد أعطیتنی ألّا تعرض لی بشی‌ء، حتّی أتی الکوفة. فإن تمّمت علی ما کان بینی و بینک، و إلّا ناجزتک».
قال: و کفّ عنهم الحرّ.
فقال الحسین للقوم:
«أخبرونی [99] خبر النّاس وراءکم».
فقالوا:
«أمّا أشراف النّاس، فقد أعظمت رشوتهم، و ملئت غرائرهم، و استمیل ودّهم، و استخلصت نصیحتهم، و هم إلب علیک، و أمّا سائر القوم، فأفئدتهم معک، و سیوفهم غدا مشهورة علیک».
قال:
«فخبّرونی عن رسولی إلیکم». فقالوا:
«من هو؟» قال:
«قیس بن مسهر الصّیداویّ». فقالوا:
«نعم، أخذه الحصین بن تمیم، فبعث به إلی ابن زیاد، فأمره ابن زیاد بلعنک، و لعن أبیک، فصلّی علیک و علی أبیک، و لعن ابن زیاد و أباه، و دعا النّاس إلی نصرتک، و أخبرهم بمقدمک، فأمر به ابن زیاد، فألقی من طمار القصر، فمات».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 487
فتغرغرت «1» عینا الحسین بالدّموع، و لم یملک دمعه، ثمّ قال:
فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ، وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ، وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا «2».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 61- 62
فلمّا وافی زبالة، استقبله الطّرمّاح الطّائیّ الشّاعر، فقال له الحسین علیه السّلام: من أین خرجت؟ قال: من الکوفة. قال: کیف وجدت أهل الکوفة؟ قال: یا ابن رسول اللّه! قلوبهم معک، و سیوفهم علیک. فقال له الحسین علیه السّلام: صدقت! النّاس عبید الدّنیا، و الدّین لعق علی ألسنتهم، یحوطونه ما درت معایشهم، فإذا محصوا بالبلاء قلّ الدّیّانون.
أبو طالب الزّیدی، الأمالی،/ 91
فلمّا بلغ الحسین قتل رسوله استعبر.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 231
فبلغ ذلک الحسین، فاستعبر باکیا و قال: اللّهمّ اجعل لنا و لشیعتنا عندک منزلا کریما، و اجمع بیننا و بینهم فی مستقرّ رحمتک، إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 236
حتّی انتهی إلی عذیب الهجانات، کان به هجائن النّعمان ترعی هناک فنسب إلیها، فإذا هو بأربعة نفر قد أقبلوا من الکوفة علی رواحلهم، یجنبون فرسا لنافع بن هلال- یقال له: الکامل- و معهم دلیلهم طرمّاح بن عدیّ.
«3» فانتهوا إلی الحسین، فأقبل إلیهم «3» الحرّ و قال: إنّ هؤلاء النّفر من أهل الکوفة، و أنا حابسهم، أو رادّهم. فقال الحسین: لأمنعنّهم ممّا أمنع منه نفسی، إنّما هؤلاء أنصاری، و هم بمنزلة من جاء معی، فإن تمّمت علی ما کان بینی و بینک، و إلّا ناجزتک. فکفّ الحرّ
__________________________________________________
(1)- کذا فی الأصل و مط: فتغرغرت. و ما فی الطّبریّ (7: 303) و ابن الأثیر (4: 50): فترقرقت.
تغرغرت عیناه: تردّد فیهما الدّمع. ترقرقت عیناه: دمعتا. ترقرق الماء و غیره: تحرّک و اضطرب.
(2)- س 33 الأحزاب: 23.
(3) (3- 3) [نفس المهموم: «فلمّا انتهوا إلی الحسین علیه السّلام أقبل إلیهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 488
عنهم. فقال لهم الحسین: أخبرونی خبر النّاس خلفکم. فقال له مجمّع بن عبید اللّه العامریّ «1» و هو أحدهم: أمّا أشراف النّاس، فقد أعظمت رشوتهم، و ملئت غرائرهم، «2» فهم ألب واحد علیک، و أمّا سائر النّاس بعدهم، فإنّ قلوبهم تهوی إلیک، و سیوفهم غدا مشهورة علیک. «3»
و سألهم عن رسوله قیس بن مسهر، فأخبره بقتله، و ما کان منه، فترقرقت عیناه بالدّموع، و لم یملک دمعته، ثمّ قرأ: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا. اللّهمّ اجعل لنا و لهم الجنّة، و اجمع بیننا و بینهم فی مستقرّ من رحمتک، و رغائب مذخور ثوابک. «4»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 281- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 192، 193
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «العائذیّ»].
(2)- [زاد فی نفس المهموم: «یستمال ودّهم و یستخلص به نصیحتهم»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(4)- تا به عذیب هجانات رسیدند. آن محل چراگاه اشتران برگزیده نعمان (پادشاه عرب و هجانات جمع هجان شتر نجیب و برگزیده است) بود که در آن‌جا می‌چریدند. و آن محل به نام همان شترها معروف شده بود. ناگاه چهار تن شترسوار از کوفه رسیدند که اسب جنیبت نافع بن هلال را با خود می‌کشیدند و شهرت نافع کامل بوده. یک رهنما همراه داشتند که طرماح بن عدی بود (در تاریخ طبری اشعار او هم نقل شده که‌ورد زبان ذاکرین و سایر شیعیان است.)
آنها به حسین رسیدند. حر آمد و گفت: «این چهار تن از کوفه آمده‌اند و من ناگزیر آنها را بازداشت می‌کنم، یا به محل خود برگردانم.»
حسین گفت: «من با تمام قوه خود از آنها دفاع خواهم کرد؛ چنان‌که از جان خود دفاع می‌کنم؛ زیرا آنها برای یاری من آمده‌اند و به منزله همراهان و یاوران من محسوب می‌شوند. اگر به همان قراری که من و تو مقرّر کرده‌ایم، باقی بمانی چه بهتر؛ وگرنه من با تو نبرد خواهم کرد.»
حر از آزار آنها خودداری کرد. حسین به آنها گفت: «به من اوضاع و اخبار مردم را که پشت سر شما هستند، بدهید.»
مجمع بن عبد اللّه عامری که یکی از آنها (چهار تن) بود، گفت: «اما اشراف و اعیان مردم که رشوه آنها فزون گشته و انبانها و جوالهای آنها پر شده (از مال و سیم و زر)، آنها همه ضد تو تجهیز شده‌اند؛ اما سایر مردم که دل آنها با تو است، ولی شمشیرهای آنها فردا بر تو به کار خواهد رفت.»
حسین حال نماینده خود را که قیس بن مسهر بود، پرسید. آنها خبر دادند که او کشته شده [است] و شرح قتل او را دادند. اشک از چشم او (حسین) جاری شد و نتوانست از گریه خودداری کند. آن‌گاه این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 489
فبینا الحسین علیه السّلام فی الطّریق، إذ طلع علیه رکب أقبلوا من الکوفة، فإذا فیهم هلال ابن نافع الجملیّ، و عمرو بن خالد، فسألهم عن خبر النّاس، فقالوا: أمّا و اللّه! الشّرف «1» فقد استمالهم ابن زیاد بالأموال، فهم علیک، و أمّا سائر النّاس، فأفئدتهم لک، و سیوفهم مشهورة علیک. قال: فلکم علم برسولی قیس بن مسهر؟ قالوا: نعم، قتله ابن زیاد.
فاسترجع و استعبر باکیا، و قال: جعل اللّه له الجنّة ثوابا، اللّهمّ اجعل لنا و لشیعتنا منزلا کریما، إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 22
فبلغ الحسین علیه السّلام «2» موته، فاستعبر بالبکاء «3»، ثمّ قال «2»: اللّهمّ اجعل لنا، و لشیعتنا «4» منزلا کریما، و اجمع بیننا و بینهم فی مستقرّ من رحمتک «5»، إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر. «6»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 77- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 248؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 180- 181؛ مثله المجلسی «7»، البحار، 44/ 382؛ البحرانی، العوالم، 17/ 233؛ القمی، نفس المهموم،/ 207؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594، لواعج الأشجان،/ 80
__________________________________________________
- آیه را خواند: «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا برخی جان سپردند و بعضی منتظر مرگ هستند؛ در حالی‌که چیزی را از وضع خود برنگردانیده‌اند. خداوندا! برای ما و آنها بهشت را نصیب فرما و ما و آنها را در قرارگاه رحمت خود جمع کن و مشمول اجر و ثواب کن! همان ثوابی که برای ما ذخیره می‌کنی.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 152- 153
(1)- [الصّحیح: «الأشراف»].
(2) (2- 2) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «قتله، فاسترجع (و استعبر بالبکاء) و لم یملک دمعته، ثمّ قرأ:
فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا ثمّ قال: جعل اللّه له الجنّة ثوابا»، و فی بحر العلوم:
«قتله فی بعض الطّریق، فاسترجع و استعبر، و لم یملک دمعته، و قرأ قوله تعالی: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا].
(3)- [و فی البحار و العوالم و نفس المهموم مکانه: «و لمّا بلغ الحسین علیه السّلام قتل قیس، استعبر باکیا ...»].
(4)- [أضاف فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و بحر العلوم: «عندک»].
(5)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «و رغائب مذخور ثوابک»].
(6)- چون خبر مرگ او به حسین علیه السّلام رسید، اشکهایش به گریه جاری شد. سپس گفت: «بار الها! منزل نیکویی برای ما و شیعیان ما آماده فرما و در قرارگاه رحمتت میان ما و آنان جمع کن که تو بر همه چیز توانایی.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 77
(7)- [حکاه فی البحار و العوالم عن المناقب، و فی نفس المهموم عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 490
فانتهوا إلی عذیب الهجانات و إذا سفر أربعة- أی أربعة نفر- قد أقبلوا من الکوفة علی رواحلهم یخبّون و یجنبون فرسا لنافع بن هلال یقال له: الکامل، [قد أقبلوا من الکوفة یقصدون الحسین، و دلیلهم رجل یقال له: الطّرمّاح بن عدیّ راکب علی فرس] «1» و هو یقول:
یا ناقتی لا تذعری من زجری و شمّری قبل طلوع الفجر
بخیر رکبان و خیر سفر حتّی تحلّی بکریم النّجر
الماجد الحرّ رحیب الصّدر أتی به اللّه لخیر أمر
ثمّت أبقاه بقاء الدّهر
فأراد الحرّ أن یحول بینهم و بین الحسین، فمنعه الحسین من ذلک، فلمّا خلصوا إلیه، قال لهم: أخبرونی عن النّاس وراءکم؟ فقال له مجمّع بن عبد اللّه العامریّ- أحد النّفر الأربعة-: أمّا أشراف النّاس، فهم إلب علیک، لأنّهم قد عظمت رشوتهم، و ملئت غرائرهم، یستمیل بذلک ودّهم، و یستخلص به نصیحتهم، فهم إلب واحد علیک، و أمّا سائر النّاس فأفئدتهم تهوی إلیک، و سیوفهم غدا مشهورة علیک. قال لهم: فهل لکم برسولی علم؟ قالوا: و من رسولک؟ قال: قیس بن مسهر الصّیداویّ. قالوا: نعم، أخذه الحصین بن نمیر، فبعث به إلی ابن زیاد، فأمره ابن زیاد أن یلعنک و یلعن أباک، فصلّی علیک و علی أبیک، و لعن ابن زیاد و أباه، و دعا النّاس إلی نصرتک، و أخبرهم بقدومک، فأمر به فألقی من رأس القصر، فمات.
فترقرت عینا الحسین، و قرأ قوله تعالی: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ الآیة.
ثمّ قال: اللّهمّ اجعل منازلهم الجنّة نزلا، و اجمع بیننا و بینهم فی مستقرّ من رحمتک، و رغائب مدخور ثوابک.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 173- 174
قال الرّاوی: فبینما الحسین فی المسیر، إذ طلع علیه رکب مقبلون من الکوفة، و فیهم:
__________________________________________________
(1)- سقط من نسخة طوب قبو بالأستانة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 491
هلال بن نافع البجلیّ، و عمرو بن خالد، فسألهما عن النّاس. فقال: أمّا الأشراف، فقد استمالهم ابن زیاد بالأموال، و أمّا باقی النّاس، فقلوبهم معک، و أسیافهم علیک. و بلّغاه الخبر عن مسلم بن عقیل و هانئ بن عروة إنّهما قتلا. فقال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. ثمّ قال للرّکب: و لکم علم برسولی؟ قالوا: نعم، قتله ابن زیاد. فاسترجع، و بکی، و قال:
جعل اللّه له الجنّة ثوابا، اللّهمّ اجعل لنا و لشیعتنا منزلا کریما، إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 437
و سار، حتّی وصل عذیب الهجانات، «1» و إذا بأربع نفر قد أقبلوا من ناحیة الکوفة، و إذا هم نافع بن هلال المرادیّ، و عمرو الصّیداویّ، و «2» سعید بن أبی ذرّ الغفاریّ «2»، و عبید اللّه المذحجیّ، فأقبلوا إلی الحسین علیه السّلام، فلمّا نظر الطّرمّاح، أخذ بزمام ناقة الحسین علیه السّلام، و أنشأ یقول:
یا ناقتی لا تجزعی من زجری و شمّری قبل طلوع الفجر
بخیر رکبان و خیر سفر حتّی تحلّی بکثیر الفخر «3»
الماجد الحرّ رحیب الصّدر أثابه اللّه بخیر أجر «4»
ابن أمیر المؤمنین الطّهر و ابن الشّفیع من عذاب الحشر «5»
یا مالک النّفع معا و الضّرّ أیّد حسینا سیّدی بالنّصر «6»
علی «7» اللّعینین سلیلی «7» صخر و ابن زیاد العهر ابن العهر
قال: فأقبل علیهم الحرّ، فقال له الحسین علیه السّلام: ألم تکن قد عاهدتنی أن لا تتعرّض
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «و فیها أحشام نعمان بن منذر، ملک الحیرة»].
(2) (2- 2) [وسیلة الدّارین: «سعید بن أبی الغفّاریّ»].
(3)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «آل رسول اللّه آل الفخر»].
(4)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «السّادة البیض الوجوه الزّهر»].
(5)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «الضّاربین بالسّیوف البتر»].
(6)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «الطّاعنین بالرّماح السّمر»].
(7- 7) [وسیلة الدّارین: «اللّعین من سلیل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 492
لأحد من أصحابی، فإن کنت علی ما بینی و بینک، و إلّا نازلتک فی میدان الحرب. فکفّ عنهم الحرّ. «1»
ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام استقبلهم، و قال: أخبرونی ما وراءکم بالکوفة؟ فقالوا: یا ابن رسول اللّه! أمّا أشراف النّاس، فقد طمّت رؤوسهم بالمال، و أمّا سائر النّاس، فقلوبهم معک و أسیافهم علیک. فقال: هل لکم علم برسولی قیس بن مسهر؟ قالوا: أخذه الحصین ابن نمیر لعنه اللّه، و بعثه مکتوبا إلی ابن زیاد لعنه اللّه، فقتله «2». فلمّا سمع الحسین علیه السّلام ذلک «3»، تغرغرت عیناه بالدّموع، «4» ثمّ تلی قوله تعالی «4»: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا. «2» ثمّ قال: اللّهم اجعل الجنّة لنا و لهم، و اجمع بیننا و بینهم فی مستقرّ رحمتک یا أرحم الرّاحمین.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 45- 47- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 66
حتّی انتهوا إلی عذیب الهجانات، قال أبو مخنف: و إذا بأربعة نفر قد أقبلوا علی رواحلهم من الکوفة، یحثّون السّیر علی أفراسهم، و إذا هم نافع بن هلال المرادیّ، و عمر ابن خالد الصّیداویّ، و سعید بن مولی، و مجمّع بن عبد اللّه المذحجیّ، قال: فلمّا نظر الطّرمّاح، أخذ بزمام ناقة الحسین (صلوات اللّه علیه) و أنشأ یقول:
یا ناقتی لا تذعری من زجری و شمّری قبل طلوع الفجر
بخیر رکبان و خیر سفر أثابه اللّه بخیر أجر
الماجد الجدّ رحیب الصّدر حتّی تجلّی بجلیل القدر
قال: و أقبل الحرّ إلیه، و قال له: یا حسین! إنّ هؤلاء قد أقبلوا إلیک، و أنا أرید أن أردّهم. قال: إنّی أمنع کما أمنع عن نفسی، ألیس هم أعوانی و أنصاری، و قد کنت قد أعطیتنی عهدا أنّک لا تتعرّض بی حتّی یأتیک کتاب من ابن زیاد لعنه اللّه، فإن کنت علی
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
(2) (2- 2) [حکاه عنه فی نور الثّقلین، 4/ 259- 260 و کنز الدّقائق، 10/ 355].
(3)- [فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق: «بقتل رسوله عبد اللّه بن یقطر»].
(4) (4- 4) [فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق: «و فاضت علی خدّیه، ثمّ قال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 493
ما کان بینی و بینک، و إلّا نازلتک الحرب. فکفّ الحرّ عنهم، فقال لهم الحسین علیه السّلام:
أخبرونی عن النّاس. فقالوا: یا ابن رسول اللّه! أمّا الأشراف، فقد ملئت غرائرهم «1»، و أمّا سائر النّاس، فقلوبهم [معک] و أسیافهم علیک. فقال: هل لکم برسولی قیس بن المسهر علم؟ فقالوا: أخذه الحصین بن نمیر، و بعث به إلی ابن زیاد لعنه اللّه، فقتله. فلمّا سمع الحسین علیه السّلام، تغرغرت عیناه بالدّموع، ثمّ قرأ: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا. ثمّ قال: اللّهمّ اجعل الجنّة لنا و لهم منزلا، و اجمع بیننا و بینهم فی مستقرّ رحمتک.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 253
فبینما الحسین علیه السّلام فی المسیر إذ جاء هلال بن نافع و عمرو بن خالد من الکوفة، فسأل عنهما أحوال النّاس، فقالا: «أمّا الأغنیاء فقلوبهم إلی ابن زیاد، و أمّا باقی النّاس فقلوبهم إلیک، و إنّ مسلم و هانئ و قیس الّذی کان رسولک قتلوا».
فقال: اللّهمّ اجعل الجنّة لنا، و لأشیاعنا منزلا کریما، إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر. «2» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 61- 62
و فی بعض المقاتل: إنّ الطّرماح لمّا رمی ببصره إلی الحسین علیه السّلام، أنشأ یرتجز و یقول:
یا ناقتی لا تزعری من زجری و امضی بنا قبل طلوع الفجر
بخیر رکبان و خیر سفر حتّی تحلّی بکریم النّجر
الماجد الحرّ رحیب الصّدر أتی به اللّه لخیر أمر
ثمّة أبقاه بقاء الدّهر آل رسول اللّه آل الفخر
السّادة البیض الوجوه الزّهر الطّاعنین بالرّماح السّمر
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «غرائزهم»].
(2)- چون خبر قتل او به حسین علیه السّلام رسید، آب در چشم مبارک بگردانید.
ثمّ قال: أللّهمّ اجعل لنا و لشیعتنا عندک منزلا کریما و اجمع بیننا و بینهم فی مستقرّ من رحمتک، إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر.
عرض کرد: «ای پروردگار من! از برای ما و شیعت ما در نزد تو منزلتی و مکانتی است. ما را با ایشان در مستقر رحمت خود جمع فرما. چه تو بر هرچیز قادری.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء، 2/ 174
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 494
الضّاربین بالسّیوف البتر یا مالک النّفع معا و الضّرّ
أیّد حسینا سیّدی بالنّصر علی الطّغاة من بغایا الکفر
علی اللّعینین سلیلی صخر یزید لا زال حلیف الخمر
و ابن زیاد عهر ابن العهر
القمی، نفس المهموم،/ 192- 193
(و لم) یزل الحسین سائرا، حتّی انتهوا إلی عذیب الهجانات، فإذا هم بأربعة نفر قد أقبلوا من الکوفة لنصرة الحسین علی رواحلهم، «1» و هم: عمرو بن خالد الصّیداویّ، و مجمّع العائذیّ، و ابنه، و جنادة بن الحارث السّلمانیّ، و معهم غلام لنافع بن هلال الجملیّ «1»، و هو یجنب فرسا لنافع «2» یقال له: الکامل «3»- و کان نافع خرج إلی الحسین علیه السّلام قبلهم، فلقیه فی الطّریق، و أوصی أن یتبع بفرسه المسمّی بالکامل- «3» و معهم دلیل یقال له الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ «3» علی فرسه «3» و کان قد امتار لأهله من الکوفة میرة، «4» فخرج بهم علی غیر الطّریق، حتّی إذا قاربوا الحسین علیه السّلام، حدا بهم الطّرمّاح، فقال:
یا ناقتی لا تذعری من زجری و شمّری قبل طلوع الفجر
بخیر رکبان و خیر سفر حتّی تحلّی بکریم النّجر
الماجد الحرّ الرّحیب الصّدر أتی به اللّه لخیر أمر
ثمّة أبقاه بقاء الدّهر
فلمّا وصلوا إلی الحسین علیه السّلام أراد «4» الحرّ حسبهم أو ردّهم إلی الکوفة، فمنعه الحسین علیه السّلام من ذلک و قال: لأمنعنّهم ممّا أمنع منه نفسی، إنّما هؤلاء أنصاری، و هم بمنزلة من جاء معی، فإن بقیت علی ما کان بینی و بینک، و إلّا ناجزتک، فکفّ الحرّ عنهم، ثمّ سألهم الحسین علیه السّلام عن خبر النّاس، فقالوا: أمّا الأشراف، فقد استمالهم ابن زیاد بالأموال، فهم
__________________________________________________
(1) (1- 1) [اللّواعج: «و فیهم نافع بن هلال البجلیّ»].
(2)- [اللّواعج: «له»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی اللّواعج].
(4) (4- 4) [اللّواعج: «فأراد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 495
إلب واحد علیک، و أمّا سائر النّاس، فأفئدتهم لک، و سیوفهم مشهورة علیک. قال: فهل لکم علم برسولی قیس بن مسهر؟ قالوا: نعم، قتله ابن زیاد. فترقرقت عینا الحسین علیه السّلام، و لم یملک دمعته، ثمّ قال: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا، اللّهمّ اجعل لنا و لهم الجنّة نزلا، و اجمع بیننا و بینهم فی مستقرّ من رحمتک و رغائب مذخور ثوابک.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 597، لواعج الأشجان،/ 94- 95
و فی عذیب الهجانات «1» و افاه أربعة نفر خارجین من الکوفة علی رواحلهم، و یجنبون فرسا لنافع بن هلال یقال له: الکامل، و هم: عمرو بن خالد الصّیداویّ، و سعد مولاه، و مجمّع بن عبد اللّه المذحجیّ، و نافع بن هلال، و دلیلهم الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ یقول:
یا ناقتی لا تذعری من زجری و شمّری قبل طلوع الفجر
بخیر رکبان و خیر سفر حتّی تحلّی بکریم النّجر
الماجد الحرّ رحیب الصّدر أتی به اللّه لخیر أمر
ثمّة أبقاه بقاء الدّهر
فلمّا انتهوا إلی الحسین علیه السّلام أنشدوه الأبیات، فقال علیه السّلام: أما و اللّه، إنّی لأرجو أن یکون خیرا ما أراد اللّه بنا، قتلنا أم ظفرنا.
و سألهم الحسین عن رأی النّاس، فأخبروه بأنّ الأشراف عظمت رشوتهم، و قلوب سایر النّاس معک، و السّیوف علیک، ثمّ أخبروه عن قتل قیس بن مسهر الصّیداویّ، فقال علیه السّلام: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا. اللّهمّ اجعل لنا و لهم الجنّة، و اجمع بیننا و بینهم فی مستقرّ من رحمتک و رغائب مذخور ثوابک.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 220- 221
قالوا: و لم یزل الحرّ یسایر الحسین علیه السّلام فی الطّریق علی غیر الجادّة، حتّی انتهوا إلی (عذیب الهجّانات)، فإذا هم بأربعة نفر علی رواحلهم قد أقبلوا من الکوفة لنصر الحسین علیه السّلام، و معهم غلام لنافع بن هلال الجملیّ و هو یجنب فرسا لنافع- و کان خروجه من
__________________________________________________
(1)- العذیب: واد لبنی تمیم، و هو حدّ السّواد. و فیه مسلحة للفرس، بینه و بین القادسیّة ستّ أمیال، و قیل له: عذیب الهجانات، لأنّ خیل النّعمان ملک الحیرة ترعی فیه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 496
الکوفة قبل هؤلاء النّفر، و أوصی غلامه أن یتبعه بفرسه.
و مع هؤلاء النّفر دلیلهم الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ، و کان قد امتار لأهله میرة من الکوفة، فخرج علی غیر الجادّة، فالتقی بهؤلاء النّفر فی عرض الطّریق، حتّی إذا قاربوا الحسین و رأوه من بعید، حدا بهم الطّرمّاح فقال:
یا ناقتی لا تذعری من زجر و اسر بنا قبل طلوع الفجر
بخیر رکبان و خیر سفر حتّی تحلّی بکریم النّجر
الماجد الحرّ رحیب الصّدر أتی به اللّه لخیر أمر
ثمّة أبقاه بقاء الدّهر
فلمّا وصلوا إلی الحرّ أراد حبسهم، أو ردّهم إلی الکوفة، و قال للحسین: هؤلاء لیسوا ممّن أقبل معک.
فصاح به الحسین و قال: «لأمنعهم ممّا أمنع منه نفسی، إنّما هؤلاء أنصاری و أعوانی، و هم بمنزلة من جاء معی، و قد کنت أعطیتنی ألّا تعرض لی بشی‌ء حتّی یأتیک کتاب من ابن زیاد، فإن بقیت علی ما کان بینی و بینک، و إلّا ناجزتک».
فکفّ الحرّ عنهم، فالتحقوا بالحسین و أصحابه.
ثمّ قال لهم الحسین: أخبرونی خبر النّاس وراءکم؟
فقال له مجمّع بن عبد اللّه العائذیّ- و هو أحد النّفر الأربعة الّذین جاؤوه-: «أمّا أشراف النّاس، فقد أعظمت رشوتهم، و ملئت غرائرهم «1» لیستمال ودّهم و تستخلص نصائحهم، فهم إلب «2» واحد علیک، و ما کتبوا إلیک إلّا لیجعلوک سوقا و مکسبا. و أمّا سائر النّاس، فأفئدتهم تهوی إلیک، و سیوفهم غدا مشهورة علیک».
ثمّ قال لهم الحسین: أخبرونی، فهل لکم علم برسولی إلیکم قیس بن مسهر الصّیداویّ؟
__________________________________________________
(1)- الغرائر: جمع غرارة- بالفتح- و هی الکیس من الشّعر أو الصّوف.
(2)- إلب- بالکسر فالسّکون-: اجتماع القوم علی عداوة انسان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 497
قالوا: نعم، أخذه الحصین بن نمیر، فبعث به إلی ابن زیاد، فأمره ابن زیاد أن یلعنک و یلعن أباک، فصلّی علیک و علی أبیک، و لعن ابن زیاد و أباه، و دعا إلی نصرتک، و أخبرهم بقدومک. فأمر به ابن زیاد، فألقی من طمار القصر «1».
فعند ذلک ترقرقت عینا الحسین، و لم یملک دمعته، ثمّ قال: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا اللّهمّ اجعل لنا و لهم الجنّة نزلا، و اجمع بیننا و بینهم فی مستقرّ رحمتک و رغائب مذخور ثوابک.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 194- 196

المنزل التّاسع عشر: عذیب الهجانات‌

نزل علیه السّلام به یوم الاثنین الثّامن و العشرین من ذی الحجّة.
قد مرّ ضبط العذیب و أنّ هناک مرعی هجائن النّعمان.
و سیذکر فی مجمّع و الطّرمّاح و نافع ما جری بینهم و بین الحسین علیه السّلام فی عذیب‌الهجانات و أنّ الحرّ أراد أن یأخذهم أو یردّهم، فمنعه الحسین و قال: هم أصحابی، فترکهم الحرّ.
و یظهر من الطّبریّ و جماعة أنّ فی هذا الموضع بلغه قتل قیس بن مسهر الصّیداویّ.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 185
العذیب: تصغیر العذب، و هو الماء الطّیّب. و هو ما بین القادسیّة و المغیثة. و بینه و بین القادسیّة أربعة أمیال. و إلی المغیثة اثنان و ثلاثون میلا. و قیل: هو واد لبنی تمیم، و هو من منازل الحجّ من الکوفة. و قیل: هو حدّ السّواد- قال فی المشترک و العذیب، بضمّ العین المهملة و فتح الذّال المعجمة ثمّ مثناة من تحتها فی آخرها باء موحّدة. قال: و هو ماء لبنی تمیم، و هو أوّل ماء یلقاه الإنسان بالبادیة إذا سار من القادسیّة الکوفة یرید مکّة.
و العذیب اسم لعدّة میاه البریّة، و هناک عین شمس ما بین العذیب و القادسیّة.
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 105
__________________________________________________
(1)- طمار- بالفتح- کقطام-: المکان المرتفع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 498

الطّرمّاح یری أنّ الإمام علیه السّلام إمّا أن یعجلهم الحرب أو یلجأ إلی الجبال‌

فدنا الطّرمّاح بن عدیّ من الحسین، فقال له: و اللّه إنّی لأنظر، فما أری معک کبیر أحد، و لو لم یقاتلک إلّا هؤلاء الّذین أراهم ملازمین لک مع الحرّ، لکان ذلک بلاء، فکیف و قد رأیت قبل خروجی من الکوفة بیوم ظهر الکوفة مملوءا رجالا، فسألت عنهم، فقیل: عرضوا لیوجّهوا إلی الحسین- أو قال: لیسرّحوا- فنشدتک اللّه إن قدرت أن لا تتقدّم إلیهم شبرا إلّا فعلت.
و عرض علیه أن ینزله أجأ أو سلمی أحد جبلی طیّ‌ء، فجزّاه خیرا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 383، أنساب الأشراف، 3/ 172- 173
قال أبو مخنف: حدّثنی جمیل بن مرثد من بنی معن، عن الطّرمّاح بن عدیّ، أنّه دنا من الحسین «1» فقال له: و اللّه إنّی لأنظر، فما أری معک أحدا، «2» و لو لم یقاتلک إلّا هؤلاء الّذین أراهم ملازمیک «3» لکان کفی بهم «3»؛ و قد رأیت قبل خروجی من الکوفة إلیک بیوم ظهر الکوفة، و فیه من النّاس ما لم تر عینای فی صعید واحد جمعا أکثر منه، فسألت عنهم، فقیل: اجتمعوا لیعرضوا؛ ثمّ یسرّحون «4» إلی الحسین، فأنشدک اللّه إن قدرت علی ألّا تقدم علیهم شبرا إلّا فعلت! فإن «5» أردت أن تنزل بلدا یمنعک اللّه به، حتّی تری من رأیک، و یستبین لک ما أنت صانع، فسر حتّی أنزلک منّاع «6» جبلنا «7» الّذی یدعی أجأ «7»،
__________________________________________________
(1)- [فی نهایة الإرب مکانه: «قال: و دنا الطّرمّاح من الحسین ...»].
(2)- [فی بحر العلوم مکانه: «قال له الطّرمّاح: یا ابن رسول اللّه! أذکّرک اللّه فی نفسک، لا یغرّنّک أهل الکوفة، فو اللّه لئن دخلتها لتقتلنّ، و إنّی أخاف أن لا تصل إلیها، و اللّه ما أری معک کثیر أحد ...»].
(3) (3- 3) [فی نهایة الإرب: «لکان کفوا لهم»، و فی بحر العلوم: «لکفی»].
(4)- [نهایة الإرب: «یسیّروا»].
(5)- [نهایة الإرب: «و إن»].
(6)- [لم یرد فی المعالی و بحر العلوم].
(7- 7) [فی نهایة الإرب: «الّذی» و فی المعالی: «أجاء و اللّه جبل» و فی بحر العلوم: «الّذی یدعی أجاء، فهو جبل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 499
امتنعنا و اللّه «1» به من ملوک غسّان و حمیر، و من النّعمان بن المنذر، و من الأسود و الأحمر «2»، «3» و اللّه إن دخل علینا ذلّ قطّ «3»؛ فأسیر معک حتّی أنزلک القریّة، ثمّ نبعث «4» إلی الرّجال ممّن بأجا و سلمی من طیّ‌ء، فو اللّه لا یأتی علیک عشرة أیّام حتّی تأتیک «5» طیّ‌ء رجالا و رکبانا، ثمّ أقم فینا ما بدا لک، فإن هاجک هیج، فأنا زعیم لک بعشرین ألف طائیّ یضربون بین یدیک بأسیافهم، و اللّه لا یوصل إلیک أبدا، و منهم «6» عین تطرف.
«7» فقال له: جزاک اللّه و قومک خیرا! إنّه قد کان «7» بیننا و بین هؤلاء القوم قول «8» لسنا نقدر معه علی الانصراف، و لا ندری علام تنصرف «9» بنا و بهم الأمور فی عاقبة «10»! «11»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نهایة الإرب و المعالی و بحر العلوم].
(2)- [فی المعالی: «و من الأحمر و الأبیض» و إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(3) (3- 3) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(4)- [نهایة الإرب: «لتبعث»].
(5)- [نهایة الإرب: «یأتیک»].
(6)- [فی نهایة الإرب و بحر العلوم: «فیهم»].
(7- 7) [بحر العلوم: «فجزّاه الحسین و قومه خیرا و قال له: إنّ»].
(8)- [بحر العلوم: «قولا»].
(9)- [فی نهایة الإرب و بحر العلوم: «تتصرّف»].
(10)- [لم یرد فی نهایة الإرب، و زاد فی بحر العلوم: «فإن یدفع اللّه عنّا، فقدیما ما أنعم علینا و کفی، و إن یکن ما لا بدّ منه ففوز و شهادة»].
(11)- جمیل بن مزید گوید: طرماح بن عدی به حسین نزدیک شد و گفت: «به خدا می‌نگرم و کسی را با تو نمی‌بینم. اگر جز همین کسان که اینک مراقب تواند به جنگت نیایند، بس باشند. اما یک روز پیش از آن که از کوفه درآیم و سوی تو آیم، بیرون کوفه چندان کس دیدم که هرگز بیش از آن جماعت به یک‌جا ندیده بودم. درباره آنها پرسش کردم. گفتند: فراهم آمده‌اند که سانشان ببینند و به مقابله حسین روانه شوند.
تو را به خدا اگر می‌توانی یک وجب جلو نروی نرو، اگر می‌خواهی به شهری فرود آیی که خدایت در آن‌جا محفوظ دارد تا کار خویش را ببینی و بنگری چه خواهی کرد، برو تا به کوهستان محفوظ ما که اجا نام دارد برسی که به خدا در آن‌جا از شاهان غسان و حمیر و نعمان بن منذر و سیاه و سرخ محفوظ بوده‌ایم.
به خدا هرگز آن‌جا دشمنی به ما درنیامده، من نیز با تو می‌آیم تا تو را در دهکده فرود آرم. آن‌گاه کس پیش مردان طی می‌فرستم که در اجا و سلمی اقامت دارند. به خدا ده روز نمی‌گذرد که مردم طی پیاده و سوار سوی تو رو کنند. هرچند مدت که خواهی میان ما بمان. اگر حادثه‌ای رخ دهد، من متعهدم که بیست-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 500
الطّبری، التّاریخ، 5/ 406- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 275- 276؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 196- 197؛ المحمودی، العبرات، 1/ 401- 402؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 421- 422
فقالوا «1» له بعد ما دنوا منه:
«و اللّه، إنّا لننتظر، فما نری معک أحدا، و لو لم یقاتلک إلّا هؤلاء الّذین نراهم ملازمیک، لکفی بهم، فکیف و قد رأینا قبل خروجنا من الکوفة ما لم نر قطّ مثلهم ناسا فی صعید واحد، عرضوا لیسرّحوا إلیک، فننشدک اللّه إن قدرت [100] ألّا تقدم شبرا إلّا فعلت، فها هنا بلد منعک اللّه به، حتّی تری رأیک، فسر بنا حتّی ننزلک جبلنا الّذی یدعی أجأ، امتنعنا به و اللّه من ملوک غسّان، و حمیر، و من النّعمان، و من الأسود و الأحمر، و اللّه ما دخل علینا ذلّ قطّ، ثمّ تبعث الرّجال إلی من ینزل أجأ، و سلمی من طیّ‌ء، فیأتیک الرّجال، و أنا زعیم لک بعشرین ألف طائیّ یضربون بین یدیک بالسّیوف».
فقال الحسین:
«جزاک اللّه و قومک خیرا. إنّه قد کان بیننا و بین هؤلاء القوم من أهل الکوفة قول لسنا نقدر معه علی الانصراف، و لا ندری علام تنصرف بنا و بهم الأمور فی العاقبة».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 62
ثمّ خرج إلی أصحابه، فقال له الطّرمّاح بن عدیّ الطّائیّ، و کان من شیعته: الرّأی أن ترکب معی جمازة «2»، فإنّی أبلغ بک اللّیلة قبل الصّباح أحیاء طیّ‌ء، و أسوی لک أمورک، و أقیم بین یدیک خمسة آلاف مقاتل یقاتلون عنک. فقال له الحسین: أمن مرؤة الإنسان أن ینجی نفسه و یهلک أهله، و إخوته، و أصحابه؟ فقال له أصحابه: إنّ هؤلاء القوم إذا لم
__________________________________________________
- هزار مرد طایی با شمشیرهای خویش پیش روی تو به پیکار ایستند. به خدا تا یکی از آنها زنده باشد، به تو دست نمی‌یابند.»
حسین گفت: «خدا تو و قومت را پاداش دهد، میان ما و این، سخنی رفته [است] که باوجود آن، رفتن نتوانم و نمی‌دانیم کار ما و آنها به کجا می‌انجامد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2997- 2998
(1)- و القائل هو الطّرمّاح بن عدیّ.
(2)- جمازة: فرس من أکرم خیول العرب لعبد اللّه بن خثم، فلعلّ هذه من نسلها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 501
یجدوک، لم یفعلوا شیئا. فلم یلتفت إلی قولهم، و جزّی الطّرمّاح خیرا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 238- 239
و قال له الطّرمّاح بن عدیّ: و اللّه ما أری معک کثیر أحد، و لو لم یقاتلک إلّا هؤلاء الّذین أراهم ملازمیک، لکان کفی بهم، و لقد رأیت قبل خروجی من الکوفة بیوم ظهر الکوفة، و فیه من النّاس ما لم تر عینای جمعا «1» فی صعید واحد أکثر منه قطّ، «2» لیسیروا إلیک «2»، فأنشدک اللّه إن قدرت علی أن لا تقدم إلیهم شبرا فافعل، فإن أردت أن تنزل بلدا یمنعک اللّه به، حتّی تری رأیک، و یستبین لک ما أنت صانع، فسر حتّی أنزلک جبلنا أجأ، فهو و اللّه جبل امتنعنا به من ملوک غسّان و حمیر، و النّعمان بن المنذر، و من الأحمر و الأبیض، و اللّه ما إن دخل علینا ذلّ قطّ، فأسیر معک حتّی أنزلک، ثمّ تبعث إلی الرّجال ممّن بأجأ و سلمی من طیّ‌ء، فو اللّه لا یأتی علیک عشرة أیّام، حتّی یأتیک طیّ‌ء رجالا و رکبانا، ثمّ أقم فینا ما بدا لک، فإن هاجک هیج، فأنا زعیم لک بعشرین ألف طائیّ یضربون بین یدیک بأسیافهم، فو اللّه لا یوصل إلیک أبدا، و فیهم عین تطرف. فقال له:
جزاک اللّه و قومک خیرا، إنّه قد کان بیننا و بین هؤلاء القوم قول لسنا نقدر معه علی الانصراف، و لا ندری علی ما تتصرّف «3» بنا و بهم الأمور «4». «5»
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «جمیعا»].
(2) (2- 2) [نفس المهموم: «فسألت عنهم، فقیل: اجتمعوا لیعرضوا، ثمّ یسرحّون إلی الحسین»].
(3)- [نفس المهموم: «تنصرف»].
(4)- [زاد فی نفس المهموم: «فی عاقبة»].
(5)- طرماح بن عدی به او گفت: «به خدا من عده همراه تو را فزون نمی‌بینم، اگر جز همین عده که تو را محاصره و بازداشته‌اند (حر و اتباع) کسی با تو جنگ نکند، همین عده برای قتال تو کافی خواهند بود. من روز قبل از خروج از کوفه در پیرامون کوفه، مردم را در یک قرارگاه دیدم که همه برای نبرد تو مجهّز و آماده لشکرکشی بودند. تاکنون چشم من به فزونی آن عده ندیده بود. من تو را به خدا سوگند می‌دهم که تا بتوانی یک وجب سوی آنها پیش مرو! چنین بکن و اگر بخواهی در بلادی که مانع هجوم و دست‌درازی آنها باشد، سکنی اختیار کنی بهتر خواهد بود تا بر یک کار تصمیم بگیری و بدانی چه خواهی کرد و همه چیز برای تو روشن و آشکار شود. بیا برویم تا من تو را به کوهستان خودم ببرم که نام آن اجا باشد. به خدا سوگند ما در آن کوه از هجوم پادشاهان غسان و حمیر و نعمان بن منذر و از هر سرخ و سفید (کنایه از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 502
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 281- 282- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 194
و رویت: أنّ الطّرمّاح بن حکم قال: لقیت حسینا، و قد امترت لأهلی میرة، فقلت:
أذکّرک فی نفسک! لا یغرّنّک أهل الکوفة، فو اللّه لئن دخلتها لتقتلنّ، و إنّی لأخاف أن لا تصل إلیها، فإن کنت مجمعا علی الحرب، فانزل أجأ «1»، فإنّه جبل منیع، و اللّه ما نالنا فیه ذلّ قطّ، و عشیرتی یرون جمیعا نصرک، فهم یمنعونک ما أقمت فیهم. فقال: إنّ بینی و بین القوم موعدا أکره أن أخلفهم، فإن یدفع اللّه عنّا فقدیما ما أنعم علینا و کفی، و إن یکن ما لا بدّ منه، ففوز و شهادة إن شاء اللّه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 19- 20- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 369؛ البحرانی، العوالم، 17/ 219؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 240؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 246؛ الیزدی، وسائل المظفّری،/ 437
ثمّ إنّ الطّرمّاح بن عدیّ، قال للحسین: انظر، فما معک؟ لا أری معک أحدا إلّا هذه الشّرذمّة الیسیرة، و إنّی لأری هؤلاء القوم الّذین یسایرونک أکفاء لمن معک، فکیف و ظاهر الکوفة مملوء بالخیول و الجیوش یعرضون لیقصدونک، فأنشدک اللّه، إن قدرت أن لا تتقدّم إلیهم شبرا، فافعل، فإن أردت أن تنزل بلدا یمنعک اللّه به من ملوک غسان و حمیر، و من النّعمان بن المنذر، و من الأسود و الأحمر، و اللّه إن دخل علینا ذلّ قطّ، فأسیر معک حتّی أنزلک القریة، ثمّ تبعث إلی الرّجال من بأجأ و سلمی من طیّ‌ء، ثمّ أقم معنا
__________________________________________________
- انسان) در آن کوهستان پناه می‌بردیم و هرگز خواری به ما راه نیافت. من با تو به سیر و سفر خود ادامه می‌دهم تا تو را به آن قریه برسانم و منزل بدهم. آن‌گاه مردان اهل اجا و سلمی و طی (قبایل) همه‌جا بفرست و دعوت کن. به خدا ده روز نخواهد گذشت که از قبیله طی مرد و سوار خواهد رسید (به یاری تو).
آن‌گاه تو میان ما تا هر وقتی که بخواهی، زیست کن! اگر از حادثه بیمناک شوی، من تعهّد می‌کنم که بیست هزار مرد طایی، (از طی) پیشاپیش تو شمشیر بزنند. به خدا سوگند هرگز کسی به تو نخواهد رسید (که آسیبی برساند) مادام که یک چشم باز باشد.»
به او (حسین) گفت: «خداوند تو را پاداش نیکی دهد. همچنین قوم تو خداوند به آنها جزای خیر بدهد؛ ولی بدان که میان من و این قوم، قول (عهد و نامه و وعده) بوده [است] و من قادر (بر نقض آن) ردّ آن نمی‌باشم. صبر می‌کنم تا اوضاع و احوال چگونه خواهد بود.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 153- 154
(1)- أجأ و سلمی: جبلان لطیّ‌ء. [و الأسرار: «أحیاء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 503
ما بدا لک، فأنا زعیم بعشرة آلاف طائیّ یضربون بین یدیک بأسیافهم، و اللّه لا یوصل إلیک أبدا، و منهم عین تطرف. فقال له الحسین: جزاک اللّه خیرا. فلم یرجع عمّا هو بصدده.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 174
وروی عن الطّرمّاح بن حکیم «1»، قال: لقیت حسینا، و قد امترت لأهلی میرة، فقلت: أذکّر اللّه فی نفسک! لا یغرّنّک أهل الکوفة، و اللّه إن دخلتها لتقتلنّ، و إنّی أخاف أن لا تصل إلیها، فإن کنت مجمعا علی الحرب، فأنزل أجأ «2»، فإنّه جبل منیع، و اللّه ما لنا فیه ذلّ قطّ، و عشیرتی جمیعا یرون نصرتک ما أقمت فیهم.
«3» فقال «3»: إنّ بینی و بین القوم موعدا، أکره أن أخلفها، «4» فإن یدفع اللّه، فقدیما ما أنعم علینا و کفی، و إن یکن ما لا بدّ منه، ففوز و شهادة إن شاء اللّه.
و مضی لوجهه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 436- مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 268؛ الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 79
قال أبو مخنف: [...] فأقبل الطّرمّاح إلی الحسین علیه السّلام، و أخذ بزمام ناقته، و قال له:
یا ابن رسول اللّه! لو لم یقاتلک إلّا هؤلاء الّذین تراهم لکفوک، و قد رأیت قبل خروجی من الکوفة من النّاس ما لم أعاین مثلهم قطّ فی جمع أکثر منهم، فسألت عنهم، فقیل: إنّهم جمعوا لیعرضوا، و یمضوا إلی حرب الحسین علیه السّلام. فإن قدرت أن لا تقدم إلیهم، فافعل. «5»
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «الطّرمّاح بن حکم»].
(2)- أجأ و سلمی یسمّیان فی الوقت الحاضر مع المنطقة المجاورة لهما بجبل. [عن الحسین علیه السّلام فی طریقه].
(3) (3- 3) [فی المعالی و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «فإن هاجک هایج. فأنا زعیم لک بعشرین ألف فارس یضربون بین یدیک بأسیافهم. فو اللّه لا یصل إلیک أحدا أبدا، و فیهم عین تطرف. فقال له: جزاک اللّه خیرا»].
(4)- [أضاف فی المعالی و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «و قولا لسنا بقدر معه إلّا علی الانصراف، و لا ندری علی ما تتصرّف بنا و بهم الأمور فی عاقبة»].
(5)- در خبر است که طرماح بن حکم، طعام اهل و عیال خویش را حمل داده به سرای خود می‌رسانید و به عادت بودند اهل أجا و فید که خوردنی یکساله را ذخیره می‌نهادند؛ بلکه علف و آذوقه زائرین بیت اللّه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 504
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 253
(و قال) له الطّرمّاح بن عدیّ: أذکّرک اللّه فی نفسک لا یغرّنّک أهل الکوفة، فو اللّه إن دخلتها لتقتلنّ، و إنّی لأخاف أن لا تصل إلیها، و ما أری معک کثیر أحد، و لو لم یقاتلک إلّا هؤلاء لکفی، و لقد رأیت قبل خروجی من الکوفة جمعا عظیما یریدون المسیر إلیک، فانشدک اللّه إن قدرت أن لا تقدم إلیهم شبرا فافعل. و طلب منه أن یذهب معه إلی بلاد قومه حتّی یری رأیه، و أن ینزل جبلهم أجأ و یبعث إلی من بأجأ و سلمی، و هما جبلان لطیّ‌ء، و تکفّل له بعشرین ألف طائیّ یضربون بین یدیه بأسیافهم، فجزّاه الحسین علیه السّلام و قومه خیرا، و قال له: إنّ بیننا و بین القوم قولا لا نقدر معه علی الانصراف، فإن یدفع اللّه عنّا فقدیما ما أنعم علینا و کفی، و إن یکن ما لا بدّ منه، ففوز و شهادة إن شاء اللّه.
و سار الطّرمّاح مع الحسین علیه السّلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 597، لواعج الأشجان،/ 95
و قال له الطّرمّاح: رأیت النّاس قبل خروجی من الکوفة مجتمعین فی ظهر الکوفة، فسألت عنهم، قیل: إنّهم یعرضون ثمّ یسرّحون إلی الحسین؛ فأنشدک اللّه أن لا تقدم
__________________________________________________
- را از برای بیع و شری در فید مهیا می‌نمودند. بالجمله، طرماح در عرض راه حاضر خدمت امام علیه السّلام شد.
فقال: أذکّرک فی نفسک، لا یغرّنّک أهل الکوفة فو اللّه لئن دخلتها، لتقتلنّ و إنّی لأخاف أن لا تصل إلیها، فإن کنت مجمعا علی الحرب فانزل أجاء، فإنّه جبل منیع، و اللّه ما نالنا فیه ذلّ قط و عشیرتی یرون جمیعا نصرک فهم یمنعونک ما أقمت فیهم.
عرض کرد: «تو را می‌آگاهانم که فریب اهل کوفه در تو نگیرد، سوگند با خدای اگر به کوفه درآیی تو را زنده نگذارند. همانا بیمناکم که به کوفه نتوانی رسید. اگر عزیمت درست کرده‌ای که طریق حرب و ضرب سپاری، در جبل أجا فرود آی که معقلی متین است. سوگند با خدای که ما هرگز ذلیل و زبون دشمن نشدیم و چند که در آنجا اقامت فرمایی، اهل و عشیرت من تو را نصرت کنند و اعادی تو را دفع دهند.
فقال: إنّ بینی و بین القوم موعدا أکره أن أخلّفهم، فإن یدفع اللّه عنّا فقدیما ما أنعم علینا و کفی و إن یکن ما لا بدّ منه ففوز و شهادة إن شاء اللّه.
حسین علیه السّلام فرمود: «میان من و مردم کوفه تقریر میعادی رفته واجب می‌کند که آن وعده وفا کرده آید، اگر خداوند دشمنان را از ما دفع داد، دیر وقتی است که محفوف عنایت و کفایت او بوده‌ایم و اگر قضا دیگرگون رفته است، به سعادت شهادت فایز می‌شوم، انشاء اللّه.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 135- 136
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 505
علیهم، فإنّی لا أری معک أحدا، و لو لم یقاتلک إلّا هؤلاء الّذین أراهم ملازمیک لکفی.
و لکن سر معنا لتنزل جبلنا الّذی یدعی: أجأ، فقد امتنعنا به من ملوک غسّان و حمیر، و من النّعمان بن المنذر، و من الأسود و الأحمر، فو اللّه لا یأتی علیک عشرة أیّام حتّی تأتیک طیّ‌ء رجالا و رکبانا، و أنا زعیم لک بعشرین ألف طائیّ یضربون بین یدیک بأسیافهم إلی أن یستبین لک ما أنت صانع.
فجزّاه الحسین و قومه خیرا و قال: إنّ بیننا و بین القوم عهدا و میثاقا، و لسنا نقدر علی الانصراف حتّی تتصرّف بنا و بهم الأمور فی عاقبة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 221- 222
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 506

الطّرمّاح یترکه علیه السّلام لیوصل المیرة إلی أهله ثمّ یرجع إلیه‌

ثمّ ودّعه و مضی إلی أهله، ثمّ أقبل یریده، فبلغه مقتله، فانصرف.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 383، أنساب الأشراف، 3/ 172- 173
قال أبو مخنف: فحدّثنی جمیل بن مرثد، قال: حدّثنی الطّرمّاح بن عدیّ، قال:
فودّعته و قلت له: دفع اللّه عنک شرّ الجنّ و الإنس، إنّی قد امترت لأهلی من الکوفة میرة، و معی نفقة لهم، فآتیهم، فأضع ذلک فیهم، «1» ثمّ أقبل إلیک «1» إن شاء اللّه، فإن‌ألحقک، فو اللّه لأکوننّ من أنصارک. قال: فإن کنت فاعلا، فعجّل رحمک اللّه.
قال: فعلمت أنّه مستوحش إلی الرّجال حتّی یسألنی التّعجیل. قال: فلمّا بلغت أهلی، وضعت عندهم ما یصلحهم، و أوصیت، فأخذ أهلی یقولون: «2» إنّک لتصنع مرّتک هذه شیئا ما کنت تصنعه قبل الیوم. فأخبرتهم بما أرید «2»، و أقبلت فی طریق بنی ثعل، حتّی إذا دنوت من عذیب الهجانات، استقبلنی سماعة بن بدر، فنعاه إلیّ، فرجعت «3». «4»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «ثمّ آتیک»].
(2) (2- 2) [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «ما بک؟ إنّک تصنع أشیاء ما کنت تصنعها قبل الیوم، فأخبرتهم بما أرید، ثمّ فارقتهم»].
(3)- [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «فرجعت مغموما»].
(4)- طرماح بن عدی گوید: با وی وداع کردم و گفتم: «خدا شر جن و انس را از تو بگرداند. از کوفه برای کسانم آذوقه گرفته‌ام و خرجی آنها پیش من است. می‌روم و این را پیششان می‌نهم؛ ان شاء اللّه پیش تو می‌آیم. وقتی آمدم، به خدا از جمله یاران تو خواهم بود.»
گفت: «اگر چنین خواهی کرد، بشتاب! خدایت رحمت کناد.»
گوید: دانستم که از کار آن کسان نگران است که به من می‌گوید، بشتابم.
گوید: و چون پیش کسانم رسیدم و لوازمشان را بدادم و سفارش کردم، کسانم می‌گفتند: «این‌بار رفتاری می‌کنی که پیش از این نمی‌کردی.»
گوید: مقصود خویش را با آنها بگفتم و از راه بنی ثعل روان شدم و چون به عذیب هجانات رسیدم، سماعة بن بدر به من رسید و خبر کشته شدن حسین را گفت که از آن‌جا بازگشتم.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2998
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 507
الطّبری، التّاریخ، 5/ 406- 407- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 195؛ المحمودی، العبرات، 1/ 402؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 269؛ الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 79- 80
فودّعوه و قالوا:
«قد حملنا میرة من الکوفة لأهلینا، فنحن نحملها إلیهم، و نعود إلیک».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 62
فودّعه، و سار إلی أهله، و وعده أن «1» یوصل المیرة إلی أهله، و یعود إلی نصره، «2» ففعل، ثمّ عاد إلی الحسین، فلمّا بلغ «2» عذیب الهجانات، «3» لقیه خبر قتله «3»، فرجع إلی أهله. «4»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 282- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 197
ثمّ حملت المیرة إلی أهلی، و أوصیتهم بأمورهم، و خرجت أرید الحسین، فلقینی سماعة ابن «5» زید النّبهانیّ «5» فأخبرنی بقتله، فرجعت.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 20- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 369؛ البحرانی، العوالم، 17/ 219؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 240؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 246؛ الیزدی، وسائل المظفّری،/ 437
قال الطّرمّاح: فودّعته و قلت: «إنّی قد امترت لأهلی میرة، و معی نفقة لهم، فآتیهم، فأضع ذلک فیهم، ثمّ أقبل إلیک إن شاء اللّه، فإن ألحقک فو اللّه لأکوننّ من أنصارک». فقال لی: فإن کنت فاعلا، فعجّل رحمک اللّه.
__________________________________________________
(1)- [و فی بحر العلوم مکانه: «و سایر الطّرمّاح الحسین، ثمّ ودّعه، و وعد أن ...»].
(2) (2- 2) [بحر العلوم: «فلمّا عاد، بلغه خبر قتله فی»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی بحر العلوم].
(4)- طرماح با او وداع کرد و رفت و وعده داد که چون بارهای خواربار و طعام خانواده خود را برساند، به یاری او بازخواهد گشت. و او چنین کرد (رفت و برگشت).
پس از مراجعت (برای یاری حسین) چون به محل عذیب هجانات رسید، خبر قتل حسین را شنید، باز نزد خانواده خود برگشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 154
(5) (5- 5) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و وسائل المظفّری: «یزید (التّیهانیّ)»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 508
قال الطّرمّاح: فلمّا بلغت إلی أهلی، وضعت عندهم ما یصلحهم، و أوصیت، و أخبرتهم بما أرید، و أقبلت، حتّی دنوت من عذیب الهجانات، فأتانی نعی الحسین هناک!.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 422- 423
فودّعه الطّرمّاح. «1»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 174
أقول: فظهر بهذه الرّوایة الّتی نقلها أبو جعفر الطّبریّ عن أبی مخنف: إنّ الطّرمّاح بن عدیّ لم یحضر وقعة الطّفّ، و لم یکن فی الشّهداء، بل لمّا سمع خبر شهادة الحسین علیه السّلام، رجع إلی مکانه، فما فی هذا المقتل المنسوب إلی أبی مخنف، قال الطّرمّاح بن عدیّ رحمه اللّه:
کنت فی القتلی، و قد وقع فی جراحات، و لو حلفت لکنت صادقا إنّی کنت غیر نائم إذ أقبل عشرون فارسا- الخ. فهو شی‌ء لیس علیه الاعتماد و لا إلیه الرّکون و الاستناد. و اللّه الموفّق للسّداد. «2»
القمی، نفس المهموم،/ 195
ثمّ ودّعه، و وعده أن یوصل المیرة لأهله، و یعود لنصره، فلمّا عاد، بلغه خبر قتله فی عذیب الهجانات، فرجع.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 597، لواعج الأشجان،/ 96
فاستأذنه الطّرمّاح وحده، بأن یوصل المیرة إلی أهله، و یعجّل المجی‌ء لنصرته، فأذن له، و صحبه الباقون.
فأوصل الطّرمّاح المیرة إلی أهله، و رجع مسرعا، فلمّا بلغ عذیب الهجانات، بلغه خبر قتل الحسین علیه السّلام، فرجع إلی أهله.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 222
__________________________________________________
(1)- طرماح بن حکم می‌گوید: «آذوقه اهل و عشیرت خویش را به سوی ایشان حمل دادم و شرط وصیت و نصیحت به پای آوردم و مراجعت کردم. باشد که به حضرت حسین پیوسته شوم، در عرض راه سماعة بن یزید را دیدار کردم. مرا خبر داد که حسین علیه السّلام شهید شد. پس مراجعت کردم.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 136
(2)- من می‌گویم: این روایت ابو جعفر طبری از ابی مخنف، دلالت دارد که طرماح بن عدی در کربلا نبوده [است] و از شهدا نیست، و بلکه چون خبر شهادت را شنیده، برگشته؛ با آن‌که در همین مقتل منسوب به ابی مخنف آمده است که: طرماح بن عدی گفت: «من با زخم فراوانی میان کشتگان کربلا افتاده بودم، و قسمم راست است که خواب نبودم و دیدم بیست سوار آمدند ... الخ.»
پس این روایت طبری اعتباری ندارد، و بدان استنادی نتوان کرد. و خدا توفیق درستی دهد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 86
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 509

بعثر الفقعسیّ یلتقی به علیه السّلام‌

و کان بعثر [الفقعسیّ الشاعر] لقی الحسین بن علیّ قبل أن یصل إلی الکوفة، فسأله عنهم فقال: إنّ أهل العراق أهل غدر.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 11/ 204
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 510

الحسین علیه السّلام یدعو عبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ إلی نصرته فیأبی ثمّ یندم‌

قال: و لقی عبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ حسین بن علیّ، فدعاه حسین إلی نصرته و القتال معه، فأبی، و قال: قد أعییت أباک قبلک.
قال: فإذا أبیت أن تفعل، فلا تسمع الصّیحة علینا، فو اللّه لا یسمعها أحد، ثمّ لا ینصرنا، فیری بعدها خیرا أبدا.
قال عبید اللّه: فو اللّه لهبت کلمته تلک، فخرجت هاربا «1» من عبید اللّه بن زیاد، مخافة أن یوجّهنی إلیه، فلم أزل فی الخوف حتّی انقضی الأمر.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 93- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 404
قالوا: و مضی الحسین إلی قصر بنی مقاتل، فنزل به، فإذا هو بفسطاط مضروب، فسأل عن صاحبه، فقیل له: عبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ. فبعث إلیه رسولا یدعوه. فقال للرّسول: إنّی و اللّه ما خرجت من الکوفة إلّا کراهة أن یدخلها الحسین و أنابها، فإن قاتلته کان ذلک عند اللّه عظیما، و إن کنت معه کنت أوّل قتیل فی غیر غناء عنه، و و اللّه لا أراه و لا یرانی.
فانتعل الحسین و أتاه، فدعاه إلی الخروج معه. فأعاد علیه القول الّذی قاله لرسوله، فقال الحسین: فإذا امتنعت من نصرتی فلا تظاهر علیّ. فقال: أمّا هذا، فکن آمنا منه.
ثمّ إنّه أظهر النّدم علی ترکه نصرة الحسین، و قال فی ذلک شعرا سنکتبه فی موضعه إن شاء اللّه تعالی. «2»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(2)- و قال المؤلّف فی ترجمة عبید اللّه بن الحرّ من ج 5 ص 290 ط 1: قال أبو مخنف: لمّا أقبل الحسین من المدینة و قتل مسلم بن عقیل؛ خرج ابن الحرّ، فنزل قصر بنی مقاتل- الّذی صار لعیسی بن علیّ- متحرّجا من أن یتلطّخ بشی‌ء من أمر الحسین، أو یشرک فی دمه، فلمّا صار الحسین إلی قصر بنی مقاتل، رأی فسطاطا، فسأل عنه، فقیل: هو لعبید اللّه بن الحرّ. فبعث إلیه الحجّاج بن مسروق الجعفیّ یدعوه إلی نصرته، فقال للحجّاج: قل له: إنّی إنّما خرجت إلی هاهنا فرارا من دمک و دماء أهل بیتک، لأنّی إن قاتلک کان ذلک عظیما، و إن قاتلت معک و لم أقتتل بین یدیک، فقد قصرت، و أنا أحمی أنفا من ذلک! و لیس لک بالکوفة شیعة، و لا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 511
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 384، أنساب الأشراف، 3/ 174- 175 رقم 35
و قال أبو مخنف: لمّا أقبل الحسین من المدینة، و قتل مسلم بن عقیل خرج ابن الحرّ، فنزل قصر بنی مقاتل الّذی صار لعیسی بن علیّ متحرّجا من أن یتلطّخ بشی‌ء من أمر الحسین أو یشرک فی دمه، فلمّا صار الحسین إلی قصر بنی مقاتل رأی فسطاطا، فسأل عنه، فقیل: هو لعبید اللّه بن الحرّ. فبعث إلیه الحجّاج بن مسروق الجعفیّ یدعوه إلی نصرته، فقال للحجّاج: قل له: إنّی إنّما خرجت إلی ها هنا فرارا من دمک و دماء أهل بیتک، لأنّی إن قاتلتک کان ذلک عظیما، و إن قاتلت معک و لم أقتل بین یدیک فقد قصّرت، و أنا أحمی أنفا من ذلک، و لیس لک بالکوفة شیعة، و لا أنصار یقاتلون معک.
فلمّا أبلغه الحجّاج الرّسالة تمشّی إلیه الحسین، فلمّا رآه قام من مجلسه، فسأله الخروج معه، فاستعفاه من ذلک، و اعتلّ علیه، و عرض فرسا له یقال لها الملحقة، و بعضهم یقول:
المحلقة، و قال له: انج علیها حتّی تلحق بمأمنک، و أنا و أصحابی لک بالعیالات، فانصرف عنه.
و یقال: إنّه دفع الفرس إلیه، و قال له ابن الحرّ: أأنت تخضب أم هو سواد لحیتک؟
فقال: عجّل علیّ الشّیب، فاختضبت. و خرج ابن الحرّ من منزله بشاطئ الفرات، فنزله حتی أصیب الحسین بکربلاء، و کان ابن الحرّ رجلا لا یقاتل لدیانة، و إنّما کان همّه الفتک، و التّصعلک، و الغارات.
ثمّ إنّ ابن الحرّ أتی الکوفة فقال له عبید اللّه بن زیاد، و کان قد تفقّد أهل الکوفة:
أ کنت معنا أم مع عدوّنا؟ قال: لا و اللّه ما کنت مع عدوّک، و لو کنت معه لبلغک ذلک، و لکنّی کنت مریضا. قال: مریض القلب. قال: ما مرض قلبی قطّ، و قد وهب اللّه لی فی بدنی العافیة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 7/ 30- 31
ثمّ ارتحل الحسین موضعه ذلک متیامنا عن طریق الکوفة، حتّی انتهی إلی قصر بنی
__________________________________________________
- أنصار یقاتلون معک. فلمّا أبلغه الحجّاج الرّسالة، تمشّی إلیه الحسین، فلمّا رآه، قام عن مجلسه، فسأله الخروج معه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 512
مقاتل «1»، فنزلوا جمیعا هناک، فنظر الحسین إلی فسطاط مضروب، فسأل عنه، فأخبر أنّه لعبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ- و کان من أشراف أهل الکوفة و فرسانهم- فأرسل الحسین إلیه بعض موالیه یأمره بالمصیر إلیه، فأتاه الرّسول، فقال: هذا الحسین بن علیّ یسألک أن تصیر إلیه. فقال عبید اللّه: و اللّه ما خرجت من الکوفة إلّا لکثرة من رأیته خرج لمحاربته و خذلان شیعته، فعلمت أنّه مقتول، و لا أقدر علی نصره، فلست أحبّ أن یرانی و لا أراه.
فانتعل الحسین حتّی مشی، و دخل علیه قبّته، و دعاه إلی نصرته، فقال عبید اللّه: و اللّه إنّی لأعلم أنّ من شایعک کان السّعید فی الآخرة، و لکن ما عسی أن أغنی عنک، و لم أخلّف لک بالکوفة ناصرا، فأنشدک باللّه أن تحملنی علی هذه الخطّة، فإنّ نفسی لم تسمح بعد بالموت، و لکن فرسی هذه الملحقة، و اللّه ما طلبت علیها شیئا قطّ إلّا لحقته، و لا طلبنی و أنا علیها أحد قطّ إلّا سبقته، فخذها، فهی لک. قال الحسین: أمّا إذ رغبت بنفسک عنّا، فلا حاجة لنا إلی فرسک «2». «3»
__________________________________________________
(1)- قصر کان بین عین التّمر و الشّام قرب القطقطانة. معجم البلدان. [عن ابن العدیم]
(2)- [العبرات: «ذلک»].
(3)- سپس امام حسین علیه السّلام از آن‌جا به سوی راست حرکت فرمود تا به قصر بنی مقاتل (1) رسیدند و هر دو گروه آن‌جا فرود آمدند. امام حسین علیه السّلام خیمه‌ای دید. پرسید: «از کیست؟»
گفتند: «از عبید اللّه بن حرّ جعفی.»
و او از بزرگان و دلیران کوفه بود. امام علیه السّلام یکی از غلامان خود را پیش او فرستاد و از او خواست به دیدار ایشان بیاید. غلام رفت و این پیغام را به او رساند. عبید اللّه گفت: «به خدا سوگند، من از کوفه بیرون نیامدم مگر این‌که دیدم گروه زیادی آماده برای رفتن به جنگ او شده‌اند و بیوفایی شیعیان او را دیدم، دانستم که او کشته می‌شود و من قادر به یاری دادن او نیستم و دوست ندارم که او مرا ببیند و یا من او را ببینم.»
امام حسین علیه السّلام پیاده شد و کفش پوشید و به خیمه او رفت و او را برای یاری کردن فراخواند. عبید اللّه گفت: «به خدا سوگند، می‌دانم که هرکس با تو همراهی کند، در رستاخیز سعادتمند خواهد بود؛ ولی امید ندارم که بتوانم برای تو کاری کنم. در کوفه هم یار و یاوری برای تو نمی‌شناسم. تو را به خدا سوگند می‌دهم، مرا بر این کار وادار مکن که هنوز تن به مرگ درنداده‌ام؛ اما این اسب من که نامش ملحقة است، از تو باشد و این اسب را بپذیر! و به خدا سوگند بر این اسب چیزی را دنبال نکردم، مگر آن‌که به آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 513
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 249- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2624، الحسین بن علیّ،/ 83؛ المحمودی، العبرات، 1/ 405
قال: و مضی الحسین علیه السّلام حتّی انتهی إلی قصر بنی مقاتل «1»، «2» فنزل به «2»، فإذا هو بفسطاط مضروب.
«3» قال أبو مخنف: حدّثنی المجالد بن سعید، عن عامر الشّعبیّ: إنّ الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه قال «3»: لمن هذا الفسطاط «4»؟ فقیل: لعبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ؛ قال: ادعوه «5» لی. و بعث إلیه «5»، فلمّا أتاه الرّسول، قال: هذا الحسین بن علیّ یدعوک.
فقال عبید اللّه بن الحرّ: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون! و اللّه ما خرجت من الکوفة إلّا کراهة أن یدخلها الحسین و أنا بها «6»، و اللّه ما أرید أن أراه و لا یرانی، فأتاه الرّسول فأخبره، «7» فأخذ الحسین نعلیه فانتعل، ثمّ قام، فجاءه «7» حتّی دخل علیه، فسلّم و جلس، ثمّ دعاه إلی الخروج معه، فأعاد إلیه ابن الحرّ تلک المقالة، «8» فقال: فإلّا تنصرنا فاتّق اللّه أن تکون ممّن یقاتلنا، فو اللّه لا یسمع و اعیتنا أحد، ثمّ لا ینصرنا إلّا هلک. قال: أمّا هذا، فلا یکون أبدا إن شاء اللّه. «9» ثمّ قام الحسین علیه السّلام من عنده، حتّی دخل رحله. «10»
__________________________________________________
- رسیدم و هیچ‌کس مرا تعقیب نکرده است، مگر این‌که بر او پیشی گرفته‌ام.»
امام علیه السّلام فرمود: «اکنون که خودت از یاری دادن ما خودداری می‌کنی، به اسب تو هم نیازی نداریم.»
(1). در معجم البلدان به صورت «قصر مقاتل» ضبط است و صحیح همان است. (م).
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 279
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: «ثمّ سار الحسین علیه السّلام حتّی بلغ قصر بنی مقاتل ...»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی العبرات].
(3) (3- 3) [نفس المهموم: «فقال»].
(4)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(5) (5- 5) [نفس المهموم: «إلیّ»].
(6)- [نفس المهموم: «فیها»].
(7- 7) [نفس المهموم: «بما قال، فقام الحسین علیه السّلام فجاء»].
(8)- [زاد فی نفس المهموم: «و استقاله ممّا دعاه إلیه»].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(10)- گوید: حسین برفت تا به قصر بنی مقاتل رسید و آن‌جا فرود آمد و دید که خیمه‌ای آن‌جا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 514
الطّبری، التّاریخ، 5/ 407- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 195- 197؛ المحمودی، العبرات، 1/ 403- 404
قال: و سار الحسین علیه السّلام حتّی نزل فی قصر بنی مقاتل، هو بفسطاط مضروب، و رمح منصوب، و سیف معلّق، و فرس واقف «1» علی مذوده «1»، فقال الحسین: لمن هذا الفسطاط؟
فقیل: لرجل «2» یقال له: عبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ «3». قال: فأرسل [إلیه] الحسین برجل «4» من أصحابه یقال له: الحجّاج بن مسروق الجعفیّ.
فأقبل حتّی دخل علیه فی فسطاطه، فسلّم «5» علیه، فردّ علیه السّلام، ثمّ قال:
__________________________________________________
- زده‌اند. شعبی گوید: حسین بن علی رضی اللّه عنه گفت: «این خیمه از کیست؟»
گفتند: «از عبید اللّه بن حرّ جعفی.»
گفت: «او را پیش من بخوانید.»
و کس به طلب او فرستاد.
گوید: چون فرستاده برفت، گفت: «اینک حسین بن علی تو را می‌خواند.»
عبید اللّه گفت: «إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون! به خدا از کوفه درآمدم که وقتی حسین وارد می‌شود، آن‌جا نباشم. به خدا نمی‌خواهم او را ببینم و او مرا ببیند.»
گوید: فرستاده بیامد و خبر را با وی بگفت.
گوید: حسین پاپوش خویش برگرفت و به‌پا کرد و برخاست و بیامد و به نزد عبید اللّه وارد شد و سلام گفت و بنشست و او را دعوت کرد که در کار قیام با وی همراه شود. امّا ابن حر همان گفته را برای وی تکرار کرد. حسین گفت: «اگر یاری ما نمی‌کنی، از خدا بترس و جزو کسانی که با ما پیکار می‌کنند، مباش! به خدا هرکه بانگ ما را بشنود و یاریمان نکند، به هلاکت افتد.»
گفت: «اما این هرگز نخواهد شد. ان شاء اللّه.»
گوید: «آن‌گاه حسین علیه السّلام از پیش وی برخاست و به محلّ خویش بازگشت.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2998- 2999
(1) (1- 1) لیس فی د.
(2)- فی د: رجل.
(3)- بهامش بر: «أوّل قصّة من قصص عبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ».
(4)- من د و بر، و فی الأصل: رجل.
(5)- [فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه مکانه: «قالوا: لمّا نزل قصر مقاتل، فإذا فسطاط مضروب، و رمح مرکوز، و سیف معلّق، و فرس واقف. فقال الحسین علیه السّلام: لمن هذا الفسطاط؟ قالوا: لعبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 515
ما وراءک؟ فقال الحجّاج: و اللّه! ورائی یا ابن الحرّ! و اللّه قد أهدی اللّه إلیک کرامة إن قبلتها. قال «1»: و ما ذلک؟ فقال «2»: هذا الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما) یدعوک إلی نصرته، فإن قاتلت بین یدیه أجرت، و إن متّ، فإنّک استشهدت. فقال له عبید اللّه: و اللّه ما خرجت من الکوفة إلّا مخافة أن یدخلها الحسین بن علیّ و أنا فیها فلا أنصره، لأنّه لیس له فی الکوفة شیعة و لا أنصار، إلّا [و- «3»] قد مالوا إلی الدّنیا إلّا من عصم اللّه منهم.
فارجع إلیه و خبّره بذاک.
فأقبل الحجّاج إلی الحسین فخبّره بذلک، فقام الحسین، ثمّ صار إلیه فی جماعة من إخوانه «4»، فلمّا دخل و سلّم، وثب عبید اللّه «5» بن الحرّ من صدر المجلس «6» و جلس الحسین، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد یا ابن الحرّ! فإنّ [أهل] مصرکم هذه کتبوا إلیّ، و خبّرونی أنّهم مجتمعون علی نصرتی «7» و أن یقوموا دونی، و یقاتلوا عدوّی، و أنّهم سألونی «8» القدوم علیهم، فقدمت، و لست أدری «9» القوم علی ما زعموا، لأنّهم «10» قد أعانوا علی قتل ابن عمّی مسلم بن عقیل رحمه اللّه، و شیعته، و أجمعوا علی ابن مرجانة عبید اللّه بن زیاد، مبایعین «11» لیزید بن معاویة، و أنت یا ابن الحرّ! فاعلم أنّ اللّه عزّ و جلّ مؤاخذک بما
__________________________________________________
- و فی بعض الکتب: قالوا: لرجل فتّاک، یقطع الطّریق. فأرسل إلیه الحسین الحجّاج بن مسروق الجعفیّ یدعوه، فأقبل، فسلّم ...»].
(1)- فی د و بر: فقال.
(2)- زید فی الأصل و بر: له.
(3)- من د و بر.
(4)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «إخوانه و أهل بیته»].
(5)- فی النّسخ: عبد اللّه.
(6)- [أضاف فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و قبّل یدیه و رجلیه»].
(7) (7*) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و سألونی القدوم إلیهم، فقدمت، و لیس الأمر علی ما زعموا ...
و أنا»].
(8)- فی د: یسألون.
(9)- [لعلّ الصّحیح: «أری»].
(10)- فی د: فإنّهم.
(11)- [فی المطبوع: «یبایعنی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 516
کسبت و أسلفت من الذّنوب فی الأیّام الخالیة، و أنا أدعوک فی وقتی هذا إلی توبة تغسل [بها- «1»] ما علیک «2» من الذّنوب «3». [و- «1»] (7*) أدعوک إلی نصرتنا أهل البیت، فإن أعطینا حقّنا، حمدنا اللّه علی ذلک و قبلناه، و إن منعنا حقّنا، و رکبنا بالظّلم، کنت من أعوانی علی/ طلب الحقّ.
فقال عبید اللّه بن الحرّ: و اللّه [یا- «1»] ابن بنت رسول اللّه! لو کان لک بالکوفة أعوان یقاتلون معک، لکنت أنا من أشدّهم علی عدوّک، و لکنّی رأیت شیعتک بالکوفة، و قد لزموا منازلهم خوفا من بنی أمیّة، و من سیوفهم، «4» فأنشدک باللّه أن تطلب منّی هذه المنزلة، و أنا أواسیک بکلّ ما أقدر علیه، و هذه فرسی ملجمة. و اللّه ما طلبت علیها شیئا إلّا أذقته حیاض الموت، و لا طلبت و أنا علیها فلحقت، و خذ سیفی هذا، فو اللّه ما ضربت به إلّا قطعت.
فقال له الحسین «5» رضی اللّه عنه «5»: یا ابن الحرّ «6»! ما جئناک لفرسک و سیفک، إنّما «7» أتیناک لنسألک النّصرة «7»، فإن کنت قد بخلت علینا بنفسک، فلا حاجة لنا «8» فی شی‌ء من مالک «8»، و لم أکن بالّذی اتّخذ المضلّین عضدا، لأنّی قد «9» سمعت رسول اللّه (صلّی اللّه علیه «10» و سلّم) «11» و هو «11» یقول: من سمع واعیة «12» أهل بیتی و لم ینصرهم علی حقّهم، إلّا أکبّه اللّه علی وجهه فی النّار.
__________________________________________________
(1)- من د.
(2)- سقط من د.
(3)- زید فی د: فی الأیّام الخالیة.
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(5) (5- 5) لیس فی د.
(6)- زید فی د: و اللّه یا ابن الحرّ.
(7- 7) فی الأصل و بر: أسألک لنسألک النّصرة، و فی د: سألناک النّصرة.
(8- 8) فی د: بمالک.
(9)- لیس فی د.
(10)- زید فی د: و آله.
(11- 11) لیس فی د.
(12)- [فی المطبوع: «داعیة» و] فی النّسخ: دواعیة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 517
ثمّ سار الحسین «1» رضی اللّه عنه «1» من عنده، و رجع إلی رحله.
فلمّا کان من الغد رحل الحسین، و ندم ابن الحرّ علی ما فاته من نصرته.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 129- 133- مثله القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 187- 189
حدّثنا علیّ بن عبد العزیز، ثنا ابن الإصبهانیّ، ثنا شریک، عن جابر، عن عمرو بن حبیب، عن عبید اللّه بن الحرّ «2» أنّه «3» سأل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه: أعهد إلیک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فی مسیرک هذا/ شیئا؟ قال: لا. «4»
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 144 رقم 2901، مقتل الحسین،/ 88- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 192؛ مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 15/ 307؛ المتّقی الهندی، کنز العمّال «5»، 13/ 672
حتّی «6» نزل القطقطانیّة، فنظر إلی فسطاط مضروب، فقال: لمن هذا الفسطاط؟ فقیل:
لعبید اللّه بن الحرّ الحنفیّ (الجعفیّ ظ). فأرسل إلیه الحسین «7» علیه السّلام فقال: أیّها الرّجل! إنّک مذنب خاطئ، إنّ اللّه عزّ و جلّ آخذک بما أنت صانع، إن لم تتب إلی اللّه تبارک و تعالی فی ساعتک هذه فتنصرنی، و یکون جدّی شفیعک بین یدی اللّه تبارک و تعالی. فقال: یا ابن رسول اللّه! و اللّه «8» لو نصرتک، لکنت أوّل مقتول بین یدیک، و لکن هذا فرسی خذه إلیک، فو اللّه ما رکبته قطّ، و أنا أروم شیئا إلّا بلغته، و لا أرادنی أحد إلّا نجوت علیه، فدونک، فخذه.
__________________________________________________
(1) (1- 1) لیس فی د.
(2)- [فی کنز العمّال مکانه: «أیضا عن عبید اللّه بن الحرّ ...»].
(3)- [من هنا حکاه فی المختصر].
(4)- [رواه فی مجمع الزّوائد عن الطّبرانیّ و أضاف: «و فیه جابر بن الجعفیّ و هو ضعیف»].
(5)- [حکاه فی کنز العمّال عن ابن عساکر].
(6)- [نفس المهموم: «لمّا»].
(7)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «فلمّا أتاه رسول الحسین علیه السّلام، فقال عبید اللّه: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، و اللّه ما خرجت من الکوفة إلّا کراهیة أن یدخلها الحسین علیه السّلام و أنا فیها، و اللّه ما أرید أن أراه و لا یرانی. فأتاه الرّسول، فأخبره، فقام إلیه الحسین علیه السّلام، فجاء حتّی دخل علیه و سلّم، ثمّ جلس»].
(8)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 518
فأعرض عنه الحسین علیه السّلام بوجهه، «1» ثمّ قال: لا حاجة لنا فیک، و لا فی فرسک، و ما کنت متّخذ المضلّین عضدا، و لکن فرّ، فلا لنا و لا علینا، فإنّه من سمع و اعیتنا أهل البیت، ثمّ لم یجبنا «2»، کبّه اللّه علی وجهه فی نار جهنّم. «3». «4» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 154- 155- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 315؛ البحرانی، العوالم، 17/ 164؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 253؛ القمی، نفس المهموم،/ 199؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 42- 43
ثمّ «5» مضی الحسین علیه السّلام حتّی «6» انتهی «5» إلی قصر بنی مقاتل، فنزل به، فإذا هو بفسطاط مضروب «7»، فقال: لمن هذا؟ فقیل: لعبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ. قال: ادعوه إلیّ. فلمّا أتاه الرّسول، قال له: هذا الحسین بن علیّ علیه السّلام یدعوک. فقال عبید اللّه: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(2)- [الأسرار: «لا یجیبنا»].
(3)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «فقال: أمّا هذا فلا یکون أبدا إن شاء اللّه»].
(4)- تا به قطقطانیّه منزل کرد و خیمه‌ای برپا دید، فرمود: «این خیمه از کیست؟»
گفتند: «از عبید اللّه بن حرّ حنفی.»
حسین به او پیغام داد که: «ای مرد! گنهکار و خطاکاری و براستی خدای عزّ و جل بدانچه کردی، مؤاخذه‌ات کند، اگر در این موقع به خدا توبه نکنی و مرا یاری نکنی، تا جدّم برابر خدای تبارک و تعالی شفیع تو باشد.»
گفت: «یابن رسول اللّه! اگر یاریت کنم، اوّل کس باشم که جانم قربانت کنم؛ ولی این اسبم را تقدیمت کنم که به خدا هروقت سوارش شدم، هرچه را خواستم، دریافتم و هرکه قصد مرا کرد، از او نجات یافتم.
او را برگیر.»
حسین از او رو گردانید و فرمود: «ما را نیازی به تو و اسب تو نیست، و من ستمکاران را به کمک خود نپذیرم؛ ولی بگریز و نه با ما باش و نه بر ما؛ زیرا هرکه فریاد و شیون ما خاندان را بشنود و اجابت نکند، خدایش برو در دوزخ اندازد.»
سپس روانه شد.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 154- 155
(5) (5- 5) [وسیلة الدّارین: «سار الحسین علیه السّلام حتّی وصل»].
(6)- [نفس المهموم: «لمّا»].
(7)- [فی وسیلة الدّارین: «و خیمة مضروب»، و إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 200 و أضاف:
و ذکر مثل ما ذکرنا [عن الطّبریّ]].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 519
و اللّه ما خرجت من الکوفة إلّا کراهیة أن یدخلها الحسین علیه السّلام و أنا بها «1»، و اللّه ما أرید أن أراه و لا یرانی فأتاه الرّسول، فأخبره.
فقام إلیه الحسین علیه السّلام فجاء حتّی دخل علیه، و سلّم، و جلس، ثمّ دعاه إلی الخروج معه، فأعاد علیه عبید اللّه بن الحرّ تلک المقالة، و استقاله ممّا دعاه إلیه، «2» فقال له الحسین علیه السّلام: فإن لم تکن تنصرنا، فاتّق [اللّه] «3» أن تکون ممّن یقاتلنا، فو اللّه لا یسمع و اعیتنا أحد، ثمّ لا ینصرنا إلّا هلک. فقال: أمّا هذا، فلا یکون أبدا إن شاء اللّه تعالی «2».
ثمّ قام الحسین «4» علیه السّلام من عنده حتّی دخل رحله. «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 83- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 379؛ البحرانی، العوالم، 17/ 229- 230؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 251- 252؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 253؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 67
__________________________________________________
(1)- [البحار: «فیها»].
(2) (2- 2) [حکاه عنه فی الأسرار].
(3)- [عن الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(4)- [وسیلة الدّارین: «قام الحسین و أصحابه و فتیانه»].
(5)- از آن‌جا نیز حسین علیه السّلام بگذشت تا به قصر بنی مقاتل رسید و در آن‌جا فرود آمد. در آن‌جا چشمش به خیمه‌ای افتاد. پرسید: «این خیمه از کیست؟»
گفتند: «از عبید اللّه بن حر جعفی است.»
حضرت فرمود: «او را به آمدن پیش من بخوانید.»
چون فرستاده حضرت به نزد او آمد، به او گفت: «این حسین بن علی علیه السّلام است که تو را می‌خواند.»
عبید اللّه گفت: «إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون! به خدا من از کوفه بیرون نشدم جز به خاطر این‌که خوش نداشتم در آن‌جا باشم و حسین علیه السّلام به آن‌جا درآید. به خدا من نمی‌خواهم او را دیدار کنم و نه او مرا ببیند.»
فرستاده نزد آن حضرت آمد و سخن او را عرض رساند. پس حسین علیه السّلام برخاسته، به نزد او آمد و بر او وارد شد، سلام کرد و نشست. سپس او را به همراهی خود دعوت کرد. عبید اللّه بن حر همان سخن را (که به فرستاده آن حضرت گفته بود) بازگو کرد. حسین علیه السّلام فرمود: «پس اگر یاری ما نمی‌کنی، بپرهیز از این‌که با ما جنگ کنی؛ زیرا به خدا سوگند کسی نیست که فریاد بی‌کسی ما را بشنود و سپس یاری ما را نکند؛ جز این‌که نابود شود.»
عبید اللّه گفت: «اما این کار هرگز نخواهد شد؛ ان شاء اللّه تعالی.»
پس حسین علیه السّلام از پیش او برخاست تا به خیمه‌های خویش درآمد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 83
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 520
(و به) قال: أخبرنا القاضی أبو الحسین أحمد بن علیّ بن الحسین بن التّوزیّ بقراءتی علیه، قال: أخبرنا القاضی أبو الفرج المعافی بن زکریّا بن یحیی الجریریّ قراءة علیه، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن الحسن بن درید الأزدیّ، قال: حدّثنا أبو حاتم، عن أبی عبیدة، عن یونس، قال: لمّا غدر أهل الکوفة بالحسین بن علیّ علیهما السّلام، جاء عبید اللّه «1» بن الحرّ الجعفیّ و قد نزل الحسین علیه السّلام قریبا منه، فلمّا دخل علیه، قال له ابن الحرّ: و اللّه ما خرجت من الکوفة إلّا من أجلک. قال الحسین علیه السّلام: فکن معی. قال له ابن الحرّ:
ما أری نفسی تسخو بالقتل، و أهل الکوفة لیسوا معک، فإنّهم سیخذلونک، و فرسی هذه ما طلبت علیها شیئا إلّا أدرکته، و لا هربت علیها من شی‌ء إلّا فتّه، فارکبها حتّی تلقی یزید، فتضع یدک فی یده، فیؤمنک. فأبی علیه، فقال: أعتزلک، فلا أکون علیک أبدا. فلمّا قتل الحسین علیه السّلام، قال عبید اللّه بن زیاد لابن الحرّ: أکنت مع الحسین؟ فقال: لو کنت معه، لم یخف مکانی. ثمّ فارقه، فلم یزل مفارقا له حتّی کان من أمره ما کان.
الشّجری، الأمالی، 1/ 181
ثمّ مضی علیه السّلام حتّی انتهی إلی قصر بنی مقاتل، فنزل به.
الفتّال، روضة الواعظین،/ 154
ثمّ سار الحسین، حتّی نزل قصر بنی مقاتل، فإذا هو بفسطاط مضروب، و رمح مرکوز، و سیف معلّق، و فرس واقف علی مذود «2»، فقال الحسین: لمن هذا الفسطاط؟ فقیل: لرجل یقال له عبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ. فأرسل إلیه الحسین برجل من أصحابه، یقال له: الحجّاج ابن مسروق الجعفیّ، فأقبل حتّی دخل علیه فی فسطاطه، فسلّم علیه، فردّ علیه عبید اللّه السّلام، ثمّ قال له: ما وراءک؟ قال: ورائی و اللّه یا ابن الحرّ الخیر، إنّ اللّه تعالی قد أهدی إلیک کرامة عظیمة إن قبلتها. فقال عبید اللّه: ما ذاک؟ قال الحجّاج: هذا الحسین بن علیّ یدعوک إلی نصرته، فإن قاتلت بین یدیه أجرت، و إن قتلت استشهدت. فقال عبید اللّه:
و اللّه یا حجّاج، ما خرجت من الکوفة إلّا مخافة أن یدخلها الحسین، و أنا فیها لا أنصره،
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عبد اللّه»].
(2)- المذود: معتلف الفرس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 521
فإنّه لیس له فیها شیعة و لا أنصار، إلّا مالوا إلی الدّنیا و زخرفها، إلّا من عصم اللّه منهم، فارجع إلیه و أخبره بذلک. قال: فجاء الحجّاج إلی الحسین و أخبره.
فقام الحسین علیه السّلام فانتعل، ثمّ صار إلیه فی جماعة من أهل بیته و إخوانه، فلمّا دخل علیه، وثب عبید اللّه بن الحرّ عن صدر المجلس، و أجلس الحسین فیه، فحمد اللّه الحسین و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، یا ابن الحرّ! فإنّ أهل مصرکم هذا کتبوا إلیّ، و أخبرونی أنّهم مجتمعون علی أن ینصرونی، و أن یقوموا من دونی، و أن یقاتلوا عدوّی، و سألونی القدوم علیهم، فقدمت، و لست أری الأمر علی ما زعموا، لأنّهم قد أعانوا علی قتل ابن عمّی مسلم بن عقیل و شیعته، و أجمعوا علی ابن مرجانة عبید اللّه بن زیاد، مبایعین لیزید ابن معاویة، یا ابن الحرّ! إنّ اللّه تعالی مؤاخذک بما کسبت، و أسلفت من الذّنوب فی الأیّام الخالیة، و إنّی أدعوک إلی توبة تغسل ما علیک من الذّنوب. أدعوک إلی نصرتنا أهل البیت، فإن أعطینا حقّنا، حمدنا اللّه تبارک و تعالی علی ذلک و قبلناه، و إن منعنا حقّنا و رکبنا بالظّلم، کنت من أعوانی علی طلب الحقّ. فقال له عبید اللّه: یا ابن رسول اللّه! لو کان بالکوفة لک شیعة و أنصار یقاتلون معک، لکنت أنا من أشدّهم علی عدوّک، و لکن یا ابن رسول اللّه! رأیت شیعتک بالکوفة قد لزموا منازلهم خوفا من سیوف بنی أمیّة، فأنشدک اللّه یا ابن رسول اللّه أن تطلب منّی غیر هذه المنزلة، و أنا أواسیک بما أقدر علیه، خذ إلیک فرسی هذه الملحقة، فو اللّه إنّی ما طلبت علیها شیئا قطّ، إلّا و قد لحقته، و لا طلبت قطّ و أنا علیها فأدرکت، و خذ سیفی هذا، فو اللّه ما ضربت به شیئا إلّا أذقته حیاض الموت.
فقال له الحسین: یا ابن الحرّ! إنّا لم نأتک لفرسک و سیفک، إنّما أتیناک نسألک النّصرة، فإن کنت بخلت علینا فی نفسک، فلا حاجة لنا فی شی‌ء من ما لک، و لم أکن بالّذی اتّخذ المضلّین عضدا، لأنّی قد سمعت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: من سمع بواعیة أهل بیتی، ثمّ لم ینصرهم علی حقّهم، کبّه اللّه علی وجهه فی نار جهنّم. ثمّ قام الحسین من عنده، و صار إلی رحله.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 226- 228
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 522
ثمّ سار الحسین، حتّی بلغ قصر بنی مقاتل، فرأی فسطاطا مضروبا، فقال: لمن هذا؟
فقیل: لعبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ. فقال: ادعوه لی. فلمّا أتاه الرّسول یدعوه، قال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، و اللّه ما خرجت من الکوفة إلّا کراهیة أن یدخلها الحسین و أنا بها، و اللّه ما أرید أن أراه و لا یرانی. فعاد الرّسول إلی الحسین، فأخبره.
فلبس الحسین نعلیه، ثمّ جاء، فسلّم علیه، و دعاه إلی نصره، فأعاد علیه ابن الحرّ تلک المقالة. قال: فإلّا تنصرنی فاتّق اللّه أن تکون ممّن یقاتلنا، فو اللّه لا یسمع و اعیتنا أحد ثمّ لا ینصرنا إلّا هلک. فقال له: أمّا هذا فلا یکون أبدا إن شاء اللّه تعالی. ثمّ قام الحسین، فخرج إلی رحله، ثمّ سار لیلا ساعته. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 282
و إذا بفسطاط مضروب، فقال علیه السّلام: لمن هذا الفسطاط؟ قیل: لعبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ.
حدث المجالد بن سعید عن عامر الشّعبیّ: إنّ الحسین علیه السّلام قال: ادعوه لی. فأتاه الرّسول، فقال: هذا الحسین یدعوک. فقال عبید اللّه: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون! و اللّه ما خرجت من الکوفة إلّا کراهیة أن یدخلها الحسین و أنا بها، و اللّه أرید أن لا أراه و لا یرانی. فأتی الرّسول، فأخبره.
__________________________________________________
(1)- حسین از آن‌جا سیر خود را ادامه داد تا به قصر بنی مقاتل رسید. در آن‌جا منزل گزید. در آن‌جا یک خیمه برپا شده دید. پرسید: «این خرگاه برای کیست؟»
گفته شد: «برای عبید اللّه بن حرّ جعفی نصب شده.»
گفت: «او را نزد من بخوانید.»
چون رسول نزد او رفت و دعوت حسین را ابلاغ کرد، او گفت: «به خدا پناه می‌بریم. ما از خدا هستیم و سوی او برمی‌گردیم. من از کوفه بیرون نیامدم مگر از بیم این‌که حسین وارد کوفه شود و من در آن‌جا باشم. به خدا من نمی‌خواهم او مرا ببیند، یا من او را ببینم.»
رسول نزد حسین برگشت و خبر گفتگو را داد. حسین کفش خود را به پا کرد و خود نزد وی رفت و درود گفت و او را به یاری خود دعوت نمود. فرزند حر همان گفته را تکرار کرد (که نمی‌خواهم یکدیگر را ببینیم). گفت: «آیا نمی‌خواهی مرا یاری کنی؟ از خدا بیندیش که تو با دشمنان ما باشی و با ما نبرد کنی. به خدا سوگند هرکه ندای ما را بشنود و از یاری ما بازبماند، هلاک خواهد شد.»
گفت: «چنین نخواهد بود، ان شاء اللّه!»
پس از آن، حسین برخاست و سوی بارگاه خود رفت و از آن‌جا، شبانه سیر و سفر نمود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 154- 155
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 523
فقام الحسین علیه السّلام حتّی دخل علیه، و دعاه إلی الخروج معه، فأعاد علیه ابن الحرّ مقالته، قال: فإن لا تنصرنا، فاتّق اللّه أن تکون ممّن یقاتلنا، فو اللّه لا سمع و اعیتنا أحد، ثمّ لا ینصرنا إلّا هلک. فقال ابن الحرّ: أمّا هذا فلا یکون أبدا. «1»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 24
حتّی انتهی إلی قصر بنی مقاتل، و إذا بفسطاط مضروب، فقال علیه السّلام: لمن هذا الفسطاط؟
فقیل: لرجل یقطع الطّریق. فأرسل الحسین إلیه، فقال له: یا هذا! إنّک قد جمعت علی نفسک ذنوبا کثیرة، فهل لک من توبة تمحص بها عنک الذّنوب؟ قال: فماذا؟ قال: تنصر ابن بنت رسول اللّه. فقال: و اللّه ما خرجت من الکوفة إلّا خوفا أن تقدم إلیها فأکون أوّل من یحاربک مع ابن زیاد، و لکن هذه فرسی و هذا سیفی، و اعفنی من ذلک. فأعرض عنه الحسین، فقال: إذا بخلت بنفسک، فلا حاجة لنا فی ما لک. و تلا هذه الآیة: وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً، ثمّ قال: سمعت جدّی رسول اللّه یقول: من سمع نداء أهل البیت و لم یجبه، أکبّه اللّه علی منخریه فی النّار.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 438- 439
قال أبو مخنف: ثمّ سار الحسین علیه السّلام، و الحرّ یسایره، حتّی أتوا إلی قصر بنی مقاتل، و إذا بفسطاط مضروب، فقال الحسین علیه السّلام: لمن هذا الفسطاط؟ فقیل: لرجل یقطع
__________________________________________________
(1)- و چون به قصر بنی مقاتل منزل آن امام خجسته شمایل گشت، سراپرده به نظر انور آن حضرت درآمد که اسبی نزدیک آن آخور بسته بودند و بعد از تفتیش به وضوح پیوست که عبید اللّه بن حرّ الجعفی که از جمله اعیان و شجاعان کوفه بود، آن‌جا می‌باشد و امام حسین رضی اللّه عنه به خیمه عبید اللّه تشریف برده، او را به معاونت و مظاهرت خویش ترغیب فرمود. عبید اللّه جواب داد که: «به یقین می‌دانم که هرکس دست در دامن متابعت تو زند، از مثوبات اخروی حظی کامل یابد؛ اما حال کوفیان به ابن زیاد پیوسته با تو در مقام عداوت‌اند و ملازمان رکاب هدایت انتساب تو در غایت قلّت. بنابراین ظاهرا مغلوب خواهی شد و به آن خدایی که مرا به ملاقات تو سرفراز ساخته، که درین محل نفس در موت با من مسامحت نمی‌نماید، لا جرم توقع می‌دارم که مرا از همراهی خود معاف داری و این مادیان را که ملحقه نام دارد و این شمشیر را به رسم هدیه از من قبول فرمایی.»
امام حسین علیه السّلام فرمود که: «به طمع اسب و شمشیر به خیمه تو نیامده‌ام!»
و رقم قبول بر آن هدیه نکشید و از خیمه عبید اللّه بیرون آمده روی به راه نهاد. و گویند که بعد از استماع واقعه کربلا، عبید اللّه بر آن تقصیر تأسفها خورد و مدت العمر در مقام ندامت می‌بود که: «چرا با آن حضرت همراهی نکردم و خود را به سعادت شهادت نرسانیدم.»
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 47
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 524
الطّریق اسمه عبید اللّه «1» الجعفیّ. فأرسل إلیه، فلمّا حضر بین یدیه، قال له: یا هذا! هل لک من توبة تمحص عنک الذّنوب؟ قال: و ما هی یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؟ قال: تنصرنا أهل البیت. فقال: ما خرجت من الکوفة إلّا مخافة أن أقاتلک بین یدی ابن زیاد لعنه اللّه، و لکن خذ فرسی هذه، فإنّی ما طلبت علیها إلّا لحقت، و ما هربت إلّا نجوت، و سیفی هذا القاطع، و رمحی واعف عنّی. فقال له علیه السّلام: إذا بخلت علینا بنفسک، فلا حاجة لنا بمالک، ثمّ تلا قوله تعالی: وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً، و لقد سمعت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: من سمع و اعیتنا أهل البیت علیهم السّلام أکبّه اللّه علی منخریه فی النّار یوم القیامة.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 47- 48
فی کتاب مقتل الحسین علیه السّلام لأبی مخنف: إنّ الحسین علیه السّلام قام یتمشّی إلی عبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ و هو فی فسطاطه حتّی دخل علیه، و سلّم علیه، فقام إلیه ابن الحرّ و أخلی له المجلس، فجلس، و دعاه إلی نصرته، فقال عبید اللّه بن الحرّ: و اللّه ما خرجت من الکوفة إلّا مخافة أن تدخلها، و لا أقاتل معک، و لو قاتلت، لکنت أوّل مقتول، و لکنّ هذا سیفی و فرسی، فخذهما. فأعرض عنه بوجهه، فقال: إذا بخلت علینا بنفسک، فلا حاجة لنا فی مالک وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً.
الحویزی، نور الثّقلین، 3/ 268- 269 رقم 123- مثله المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 8/ 95
قال [أبو مخنف]: و سار الحسین، و الحرّ بن یزید الرّیاحیّ معه، حتّی انتهی إلی قصر بنی مقاتل، و إذا هو بفسطاط مضروب، و رمح مرکوز، و فرس مربوط. فقال الحسین علیه السّلام: لمن هذا الفسطاط؟ قیل: لرجل یقطع الطّریق، و یخیف السّبیل، یقال له عبید اللّه «1» ابن الحرّ الجعفیّ.
فأرسل فی طلبه، فدعاه إلیه، فجاءه یرفل فی غلالة حاوقة، حتّی وقف بین یدی الحسین علیه السّلام، فصاح علیه السّلام، فقال له: یا ویلک! ارجع و البس غیر هذه الثّیاب، و البس ثیاب الصّالحین. فرجع، و لبس غیرها، و أقبل حتّی وقف بین یدی الحسین علیه السّلام، فقال
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عبد اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 525
له: یا هذا! إنّک لتجلب علی نفسک ذنوبا کثیرة، فهل لک من توبة تمحی بها ذنوبک؟
فقال: و ما هی یا ابن بنت رسول اللّه؟ قال: تنصر ابن بنت نبیّک، و تقاتل معه. قال: یا ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله! ما خرجت من الکوفة إلّا مخافة أن تقدم إلیها، فأکون أوّل من یقاتلک مع ابن زیاد، و لکن هذا فرسی سابقا من الخیل، ما طلبت بها شیئا إلّا لحقته، و ما طلبت إلّا نجوت، و هذا سیفی القاطع، ما ضربت به شیئا إلّا و فریته، فخذهما واعف عنّی من ذلک.
فأعرض عنه الحسین علیه السّلام و قال: إذا بخلت علینا بنفسک، فلا حاجة لنا فی ما لک، و تلا هذه الآیة: وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً، فإنّی سمعت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقول: من سمع وا عیتنا أهل البیت و لم یجبه، کبّه اللّه علی منخریه فی النّار یوم القیامة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 253
و الحرّ یسایر معه حتّی انتهی إلی قصر بنی مقاتل، و إذا بفسطاط مضروب لرجل یقطع الطّریق فقال له: «إنّک قد عملت علی نفسک ذنوبا کثیرة، فهل لک من عمل تمحو به ذنوبک»؟
قال: بماذا؟
قال: تنصر ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.
قال: أعطیک فرسی و سیفی و اعفنی عن ذلک.
قال: إذا بخلت علینا بنفسک فلا حاجة لنا بمالک، و تلا هذه الآیة وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً. ثمّ قال: سمعت جدّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: «من سمع و اعیتنا أهل البیت، و لم یجبه أکبّه اللّه علی منخریه فی النّار». «1» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 63
__________________________________________________
(1)- بالجمله، حسین علیه السّلام از آن منزل کوچ داده، به قصر مقاتل رسید. سراپرده‌ای دید افراخته و نیزه‌ای بلند بر زمین بنشاخته و شمشیری عادی از عمود خیمه آویخته و اسبی تازی درباره‌بند، بر آهیخته حسین علیه السّلام فرمود: «این سراپرده که‌را است؟»
گفتند: «عبد اللّه حر را که از فارسان کوفیان و دلیران و دلاوران ایشان است و او را در شجاعت و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 526
__________________________________________________
- سماحت هیچ قرنی و قرینی نیست.»
حسین علیه السّلام حجاج بن مسروق جعفی را که از قبیله او بود، فرمان کرد که: «برو و عبد اللّه حر را به نزد ما دعوت کن.»
حجاج برفت و عبد اللّه را از دعوت حسین علیه السّلام آگهی داد. عبد اللّه گفت: «مرا ابو عبد اللّه از بهر چه کار طلب می‌کند؟»
حجاج گفت: «از بهر آن‌که او را نصرت کنی و با دشمنان او رزم زنی و بر زخم شمشیر و نیزه شکیب نمایی و اگر شهادت نصیب تو شود، اجر جزیل یابی.»
عبد اللّه گفت: «من از پیش دانستم که حسین را با کوفیان مقاتلت خواهد رفت، من از کوفه بیرون شدم تا اگر او کشته شود، در میان قاتلان او نباشم. ای حجاج! دانسته باش که کوفیان دنیای فانی را به نعیم جاودانی برگزیدند و محبت خاندان نبوّت را به عطای ابن زیاد به باد دادند. مرا با ایشان ساز مؤالفت نبود و نیروی مخالفت نیز نداشتم. ناچار از میان ایشان هجرت کردم و در کناری نشستم تا خداوند چه خواهد و قضا چه راند.»
حجاج باز شد و در حضرت امام صورت حال را بازگفت. امام حسین علیه السّلام فرمود: «نیکو آن است که من خود عبد اللّه را دیدار کنم و اقامه حجت فرمایم.»
پس برخاست و به سوی سراپرده عبد اللّه روان گشت. عبد اللّه چون این بدید، پذیره را بدوید و آن حضرت را در جایی نیکو فرود آورد و در برابر او ایستاده شد. امام حسین علیه السّلام فرمود: «بزرگان شما به سوی من مکاتیب متواتر کردند که من به سوی ایشان سفر کنم و بر ذمت نهادند که دقیقه‌ای از شرایط جانبازی فرونگذارند و در کار جهاد کمال مجاهدت معمول دارند. اکنون می‌شنوم که پشت با حق کردند و باطل را بر حق برگزیدند. تو ای عبد اللّه! نیک دانسته‌ای که هر خیر و شری را پاداش و کیفری است و هر گفتار و کرداری را در قیامت بازپرسی است. امروز تو را به نصرت خویشتن دعوت می‌کنم. اگر اجابت فرمایی، فردای قیامت مصطفی را از خود شاد خاطر خواهی یافت.»
عرض کرد: «این معنی مقرر است و هرکس تو را اطاعت کند و بر متابعت تو قدم زند، جنت جاوید بهره یابد، لکن مردم کوفه از نصرت تو دست بازداشته‌اند و رایت مخالفت افراشته‌اند و لشکرهای یزید از حوصله حساب افزون است. لا بد بر اصحاب تو ظفر خواهند جست و غلبه بهره ایشان خواهد گشت. در چنین مصاف چون حرب دیدار کریه بنماید، از من که یک تنم چه آید؟ خواستارم که مرا معاف داری و این اسب مادیان که ملحقه نام دارد و هیچ سواری گرد آن را چاک نزده و این شمشیر که از دندان شیر کارگرتر است، از من به خدمتی بپذیری.»
حسین علیه السّلام فرمود: «من به طلب اسب و شمشیر، تو را دیدار نکردم؛ بلکه خواستم به موافقت من موفق شوی و در آن سرای رستگار آیی. در راه خدای بذل جان باید کرد و ما را به دنبال مال حاجت نیست.
همانا از رسول خدا شنیدم که فرمود: آن‌کس که فریاد اهل بیت من بشنود و داد ندهد، خداوند او را به روی در آتش افکند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 527
أقول: و ممّا یناسب ذکره فی هذا المقام الإشارة إلی حال عبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ.
قال المیرزا رحمه اللّه فی رجاله الکبیر نقلا عن جیش: عبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ الفارس الفاتک الشّاعر، له نسخة یرویها عن أمیر المؤمنین علیه السّلام. ثمّ روی مسندا عنه أنّه سأل الحسین بن علیّ عن خضابه، فقال: أما إنّه لیس کما ترون، إنّما هو حنا و کتم. انتهی.
أقول: حکی (کما فی القمقام): أنّ عبید اللّه المذکور کان عثمانیّا، و کان یعدّ من الشّجعان و من فرسان العرب، و کان فی وقعة صفّین فی جیش معاویة بن أبی سفیان لما کان فی قلبه محبّة عثمان، و لمّا قتل أمیر المؤمنین علیه السّلام، انتقل إلی الکوفة، و کان بها إلی أن حضرت مقدمات قتل الحسین علیه السّلام، فخرج منها تعمّدا لئلّا یحضر فی قتله. انتهی.
ثمّ قال العلّامة الطّباطبائیّ: «1»
و قال الشّیخ جعفر بن محمّد بن نما رحمه اللّه فی رسالة شرح الثّار فی أحوال المختار: إنّ عبید اللّه بن الحرّ بن المجمّع بن خزیم الجعفیّ کان من أشراف الکوفة، و کان قد قدم (علیه ط) الحسین علیه السّلام و ندبه إلی الخروج معه، فلم یفعل، ثمّ تداخله النّدم، حتّی کادت نفسه تفیض، فقال: «فیا لک حسرة ما دمت حیّا» الأبیات. «2»
__________________________________________________
- این بگفت و برخاست و فرمود:
«وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً».
و بیرون شد تا جانب کوفه کوچ دهد.
در خبر است که عبد اللّه بن الحر از پس این واقعه پشیمان شد و دریغ خورد که چرا ملازمت خدمت آن حضرت را اختیار نکردم؟ و هم در خبر است که: عبد اللّه الحر الجعفی، چند که زنده بود از اسف دست بر دست می‌شود.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 148- 150
(1)- فی الفوائد الرّجالیّة 3/ 71.
(2)- می‌گویم: در این‌جا مناسب است، اشاره به حال عبید اللّه بن حرّ جعفی.
میرزا در رجال کبیر از نجاشی گوید: عبید اللّه بن حرّ جعفی سواری کشنده و شاعر بود. یک دفترچه روایت از امیر المؤمنین داشت و به سند از او روایت کرده [است] که از حسین خضاب خود را پرسید و آن حضرت فرمود: «آن نیست که شما پندارید. همانا حنا و وسمه است. انتهی.»
می‌گویم چنانچه در قمقام است، نقل شده که عبید اللّه نامبرده، عثمان خواه بوده، مردی شجاع و از سواران عرب است و در جنگ صفّین به خاطر عثمان در لشکر معاویه بوده و چون امیر المؤمنین کشته شد، به کوفه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 528
القمی، نفس المهموم،/ 197، 200
«و لم» یزل الحسین علیه السّلام سائرا، حتّی انتهی إلی قصر بنی مقاتل، فنزل به- و قیل إلی القطقطانة- فرأی فسطاطا مضروبا، فسأل عنه، فقیل: إنّه لعبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ، و کان من شجعان أهل الکوفة. فأرسل إلیه الحسین علیه السّلام یدعوه، فاسترجع، و قال: و اللّه ما خرجت من الکوفة إلّا کراهیة أن یدخلها الحسین و أنا بها. و أبی أن یأتی، فجاء إلیه الحسین علیه السّلام، و دعاه إلی نصرته، فاستعفاه، فقال له الحسین علیه السّلام: فإن لم تکن ممّن ینصرنا، فاتّق أن تکون ممّن یقاتلنا، فو اللّه لا یسمع و اعیتنا أحد، ثمّ لا ینصرنا إلّا هلک.
فقال: أمّا هذا فلا یکون أبدا إن شاء اللّه تعالی.
«و فی روایة»: إنّه قال للحسین علیه السّلام: و لکن هذا فرسی، خذه إلیک، فو اللّه ما رکبته قطّ، و أنا أروم شیئا إلّا بلغته، و لا أرادنی أحد إلّا نجوت علیه. فأعرض عنه الحسین علیه السّلام بوجهه، و قال: لا حاجة لنا فیک و لا فی فرسک. ثمّ تلا: وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 97- 98
قال المفید فی الإرشاد: إنّ الحسین علیه السّلام لمّا انتهی إلی قصر بنی مقاتل، نزل به، فإذا بفسطاط مضروب. فقال علیه السّلام: لمن هذا الفسطاط؟ فقیل: لعبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ. و فی القمقام: أرسل إلیه الحجّاج بن مسروق لیدعوه، فلمّا أتاه الرّسول، قال له: هذا الحسین ابن علیّ یدعوک. فقال عبید اللّه: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، و اللّه ما خرجت من الکوفة إلّا کراهیة أن یدخلها الحسین علیه السّلام و أنا فیها، و اللّه ما أرید أن أراه، و لا یرانی. فأتاه الرّسول، فأخبره، فقام إلیه الحسین علیه السّلام فی جماعة من أصحابه و إخوانه و أهل بیته حتّی دخل
__________________________________________________
- جا گرفت و چون مردم آماده کشتن حسین علیه السّلام شدند، از آن بیرون رفت تا در کشتن او شرکت نکند.
سپس علّامه طباطبایی گفته که: «شیخ جعفر بن محمد بن نما در کتاب شرح الثّار در احوال مختار گوید:
عبید اللّه بن حر بن مجمع بن خزیم جعفی از اشراف کوفه بود و حسین نزد او آمد، او را به خروج با خود دعوت کرد و حاضر نشد؛ سپس آن‌قدر پشیمان شد که می‌خواست جانش برآید و گفت: «تا زنده‌ام دریغ دارم!» الخ.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 86- 87، 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 529
علیه، و سلّم، و جلس.
و فی خبر: لمّا دخل علیه، أوسع له عن صدر مجلسه، و استقبله إجلالا له، و جاء به حتّی أجلسه، و قبّل یدیه و رجلیه، ثمّ دعاه الحسین علیه السّلام إلی الخروج معه، فأعاد علیه ابن الحر تلک المقالة، و استقاله ممّا دعاه إلیه، ثمّ قال له الحسین علیه السّلام: أیّها الرّجل! أنت خاطئ مذنب، و إنّ اللّه عزّ و جلّ أخذک بما أنت صانع، إن لم تتب إلی اللّه تبارک و تعالی فی ساعتک هذه فتنصرنی، فیکون جدّی شفیعک بین یدی اللّه تبارک و تعالی. فقال: یا ابن رسول اللّه! و اللّه لو نصرتک لکنت أوّل مقتول بین یدیک، و لکن هذا فرسی خذه إلیک، فو اللّه ما رکبته قطّ، و أنا أروم شیئا إلّا بلغته، و لا أرادنی أحد إلّا نجوت علیه، فدونک فخذه، فأعرض عنه الحسین علیه السّلام بوجهه، ثمّ قال: لا حاجة لنا فیک، و لا فی فرسک، و ما کنت متّخذ المضلّین عضدا، و لکن فرّ، فلا لنا و لا علینا، فإنّه من سمع و اعیتنا أهل البیت، ثمّ لم یجبنا، أکبّه اللّه علی وجهه فی نار جهنّم. فقال عبید اللّه: و لن یکون هذا. ثمّ قام الحسین علیه السّلام من عنده حتّی دخل رحله.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 277، 278
و سار من عذیب الهجانات، حتّی نزل «1» قصر بنی مقاتل «2»، فرأی فسطاطا مضروبا، و رمحا مرکوزا، و فرسا واقفا، «3» فسأل عنه «3»، فقیل: هو لعبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ، فبعث إلیه الحجّاج بن مسروق الجعفیّ، فسأله ابن الحرّ عمّا وراءه «4»، قال: هدیة إلیک و کرامة إن قبلتها، هذا الحسین یدعوک إلی نصرته، فإن قاتلت بین یدیه أجرت، و إن قتلت استشهدت.
فقال ابن الحرّ: «5» و اللّه ما خرجت من الکوفة إلّا «5» لکثرة ما رأیته خارجا لمحاربته،
__________________________________________________
(1)- [فی بحر العلوم مکانه: «و لم یزل الحسین علیه السّلام- یجدّ السّیر- و الحرّ یسایره، حتّی انتهی ...»].
(2)- ینسب القصر إلی مقاتل بن حسان بن ثعلبة، و ساق نسبه الحمویّ فی المعجم إلی امرئ القیس بن زید بن مناة بن تمیم. یقع بین عین التّمر و القطقطانة و القریّات.
(3) (3- 3) [بحر العلوم: «فقال: لمن هذا الفسطاط؟»].
(4)- [بحر العلوم: «ممّا جاء به»].
(5) (5- 5) [بحر العلوم: «إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون! و اللّه ما خرجت من الکوفة إلّا کراهیة أن یدخلها الحسین و أنا فیها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 530
و خذلان شیعته، فعلمت أنّه مقتول، و لا أقدر علی نصره، «1» و لست أحبّ أن یرانی و أراه «1».
فأعاد الحجّاج کلامه علی الحسین، فقام (صلوات اللّه علیه) و مشی إلیه فی جماعة من أهل بیته و صحبه، فدخل علیه الفسطاط، فوسّع له عن صدر المجلس.
یقول ابن الحرّ: ما رأیت أحدا قطّ أحسن من الحسین، و لا أملأ للعین منه، و لا رققت علی أحد قطّ «2» رقّتی علیه، حین رأیته یمشی و الصّبیان حوله، و نظرت إلی لحیته، فرأیتها کأنّها جناح غراب، فقلت له: أسواد أم خضاب؟ قال: یا ابن الحرّ! عجّل علیّ الشّیب.
فعرفت أنّه خضاب.
و لمّا استقرّ المجلس بأبی عبد اللّه، حمد اللّه، و أثنی علیه، قال: یا ابن الحرّ! إنّ أهل مصرکم کتبوا إلیّ أنّهم مجتمعون علی نصرتی، و سألونی القدوم علیهم، و لیس الأمر علی ما زعموا، و إنّ علیک ذنوبا کثیرة، فهل لک من توبة تمحی «3» بها ذنوبک؟
قال: و ما هی یا ابن رسول اللّه؟ فقال: تنصر ابن بنت نبیّک و تقاتل معه.
فقال ابن الحرّ: و اللّه إنّی لأعلم أنّ من شایعک کان السّعید فی الآخرة، و لکن ما عسی أن أغنی عنک، و لم أخلّف لک بالکوفة ناصرا، فأنشدک اللّه أن تحملنی علی هذه الخطّة، فإنّ نفسی لا تسمح بالموت، و لکن فرسی هذه «الملحقة» «4» و اللّه ما طلبت علیها شیئا قطّ إلّا لحقته، و لا طلبنی أحد و أنا علیها إلّا سبقته، فخذها، فهی لک. «5»
قال الحسین: أمّا إذا رغبت بنفسک عنّا، فلا حاجة لنا فی فرسک و لا فیک، و ما کنت متّخذ المضلّین عضدا، «6» و إنّی أنصحک کما نصحتنی، إن استطعت أن لا تسمع صراخنا، لا تشهد وقعتنا، فافعل «6»، فو اللّه لا یسمع و اعیتنا أحد و لا ینصرنا إلّا أکبّه اللّه فی نار
__________________________________________________
(1) (1- 1) [بحر العلوم: «و اللّه ما أرید أن أراه و لا یرانی»].
(2)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(3)- [بحر العلوم: «تمحو»].
(4)- [بحر العلوم: «الحلقة فارکبها»].
(5)- [أضاف فی بحر العلوم: «فارکبها حتّی تلحق بمأمنک، و أنا لک بالعیالات حتّی أردّها إلیک»].
(6- 6) [بحر العلوم: «و لکن فرّ، فلا لنا و لا علینا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 531
جهنّم. «1» و ندم ابن الحرّ علی ما فاته من نصرة الحسین علیه السّلام «1».
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 222- 225- مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 197- 199

المنزل العشرون: القطقطانیّة

قالوا: ثمّ سار الحسین علیه السّلام من عذیب الهجانات و معه الحرّ و أصحابه، یسایرونه حتّی نزل فی یوم الثّلاثاء التّاسع و العشرین من ذی الحجّة القطقطانیّة.
فی معجم البلدان: هو بالضّمّ، ثمّ السّکون، ثمّ قاف أخری مضمومة، و طاء أخری و بعد الألف نون، و هی موضع قرب الکوفة من جهة البریّة بالطّفّ، و بینها و بین الرّهیمة مغربا نیف و عشرون میلا [إذا خرجت من القادسیّة ترید الشّام]، و منه إلی قصر مقاتل، ثمّ القریّات، ثمّ السّماوة.
فی الأمالی: روی عن الصّادق علیه السّلام: إنّ الحسین لمّا نزل القطقطانیّة، نظر إلی فسطاط مضروب، قال: لمن هذا الفسطاط؟ قیل: لعبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ- إلی آخر ما سیأتی.
و المشهور أنّه لاقاه فی قصر مقاتل.

المنزل الواحد و العشرون: قصر مقاتل‌

نزل علیه السّلام به فی یوم الأربعاء غرّة شهر محرّم الحرام سنة إحدی و ستّین، و سمّی فی بعض المنازل: قصر بنی مقاتل، و هو غلط.
قال فی المراصد: «2» قصر مقاتل قصر کان بین عین التّمر و الشّام، «3» منسوب إلی مقاتل بن حیان، و هو قرب القطقطانیّة «3».
قال السّکونیّ: هو قرب القطقطانیّة و سلام [ثمّ القریّات]، و هو منسوب إلی مقاتل ابن حیان بن ثعلبة بن أوس بن إبراهیم بن أیّوب بن مجروف بن عامر بن عصیّة بن
__________________________________________________
(1) (1- 1) [بحر العلوم: «قال ابن الحرّ: أما هذا، فلا یکون أبدا إن شاء اللّه. ثمّ قام الحسین علیه السّلام من عنده حتّی دخل رحله»].
(2) (2*) [حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام فی طریقه].
(3) (3- 3) [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام فی طریقه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 532
امرئ القیس بن زید بن مناة بن تمیم. قال ابن الکلبیّ: لا أعرف فی العرب فی الجاهلیّة من اسمه إبراهیم بن أیّوب غیرهما، و إنّما سمّیا بذلک للنّصرانیّة (2*).
اتّفقوا علی ملاقاة الحسین علیه السّلام لعبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ فی قصر مقاتل، إنّما الاختلاف فی کیفیّة الملاقاة زیادة و نقیصة.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 185- 186- مثله الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 120
أقساس: قریة بالکوفة، أو کورة، یقال لها أقساس مالک، ذکر ابن الفقیه، قال:
أقساس مالک تنسب إلی مالک بن قیس. و القسّ فی اللّغة تتبع الشّی‌ء و طلبه، و جمعه. أقساس: فیجوز أن یکون مالک تطلب هذا الموضع و تتبع عمارته، فسمّی بذلک. قال السّمعانیّ: أقساس، هی قریة بالکوفة نزلت فی صحرائها. منصرفی من الکوفة فی النّوبة الخامسة [.....]
نعم، إنّ أقساس مالک قریة من قری الکوفة، و إن لم یحقق المؤرّخون موقعها غیر أنّا نری أنّ الحسین مرّ بها فی طریقه إلی کربلاء، فهی لا شکّ من قری سواد العراق، أی حدّ العراق من الغرب، و منها سار الحسین علیه السّلام إلی الرّهیمة.
الرّهیمة: بلفظ التّصغیر. و یجوز أن یکون تصغیر رهمة. و هی المطرة الضّعیفة الدّائمة، و هی ضیعة قرب الکوفة.
قال السّکونیّ: هی عین بعد خفیة إذا أردت الشّام من الکوفة. و بینها و بین خفیة ثلاثة أمیال [.....]
ذکر محمّد بن نما: إنّ الحسین لمّا وصل إلی الرّهیمة، لقیه رجل من أهل الکوفة، یقال له: أبو هرم [...]
فالحسین علیه السّلام سار من الرّهیمة، و واصل سیره إلی قصر مقاتل، فنزل عنده.
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 114، 118- 119
و هذا هو عبید اللّه بن الحرّ الجعفیّ، الّذی التقی به الحسین علیه السّلام فی قصر مقاتل. ذکر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 533
صاحب- الدّرّ النّظیم- فی بعض فصوله راویا عن أبی مخنف أنّه قال: لمّا نزل الحسین علیه السّلام قصر بنی مقاتل، رأی فسطاطا مضروبا. فقال: لمن هذا الفسطاط؟ فقیل: لعبید اللّه ابن الحرّ الجعفیّ- و کان معه الحجّاج بن مسروق الجعفیّ، و زید بن معقل الجعفیّ- فأرسل الحسین علیه السّلام الحجّاج إلیه یدعوه، فلمّا أتاه، قال له: یا ابن الحرّ! أجب الحسین بن علیّ ابن أبی طالب علیه السّلام. فقال له: ابلغ الحسین عنّی و قل له: إنّی لم أخرج من الکوفة إلّا فرارا من دمک، و لئلّا أعین علیک، و الحسین علیه السّلام لیس له ناصر بالکوفة و لا شیعة. فجاء الحجّاج، و بلغ الحسین مقالته، فعظم علی الحسین علیه السّلام. ثمّ إنّه دعی بنعلیه فرکبهما، و أقبل یمشی، حتّی دخل علی عبید اللّه- و هو فی الفسطاط- و کان الحسین علیه السّلام علیه جبّة خز و کساء و قلنسوة. فلمّا رأی الحسین مقبلا، قام إلیه إجلالا، و أوسع له عن صدر المجلس، حتّی أجلسه بمکانه.
قال یزید بن مرّة: حدّثنی ابن الحرّ، قال: دخل علی الحسین علیه السّلام و لحیته کأنّها جناح غراب. ما رأیت أحدا قطّ أحسن و لا أملأ للعین من الحسین علیه السّلام، و لا رققت لأحد قطّ کرقّتی علی الحسین حین رأیته یمشی و أطفاله حوالیه.
فالتفت الحسین علیه السّلام إلی عبید اللّه و قال له: ما یمنعک یا ابن الحرّ أن تخرج معی؟ فقال:
لو کنت ممّن کتب لک، لکنت معک. و لکن هذه خیلی المعدّة و الأدلّاء من أصحابی. و هذه فرسی الملحقة، فو اللّه ما طلبت علیها شیئا إلّا أدرکته، و ما طلبنی أحد إلّا فتّه. فدونکها فارکبها حتّی تلحق بمأمنک، و أنا ضمین لک بالعیالات، حتّی أؤدّیهم إلیک، أو أموت أنا و أصحابی دونهم، و أنا کما تعلم، إذا دخلت فی أمر لا یضمنی [؟] فیه أحد.
فقال الحسین علیه السّلام: هذه نصیحة منک لی؟ قال: نعم، فو اللّه الّذی لا إله فوقه. فقال الحسین: إنّی سأنصحک کما نصحتنی: مهما استطعت أن لا تشهد وقعتنا، و لا تسمع و اعیتنا.
فو اللّه لا یسمع الیوم و اعیتنا أحد، ثمّ لا ینصرنا إلّا أکبّه اللّه علی منخریه فی النّار. و فی الأمالی: فقال له الحسین: لا حاجة لنا فیک، و لا فی فرسک. ثمّ تلا قوله تعالی: وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً. ثمّ فارقه الحسین علیه السّلام. قال أهل السّیر: و لمّا قتل الحسین علیه السّلام ندم عبید اللّه علی عدم نصرته للحسین علیه السّلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 534
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 122- 123
و فی روایة یزید بن مرّة عن عبید اللّه بن الحرّ، قال: رأیته مقبلا إلیّ، و علیه جبّة مخطّط، و علی رأسه قلنسوة، و فی رجلیه نعلان، و وجهه کالبدر یضی‌ء، و ما رأیت أحدا بهذه الجلالة و المهابة و حسن الصّورة و سواد لحیته کریش الغراب، و قد احترق قلبی لمّا رأیته مقبلا إلیّ، و فی أطرافه صبیان و بنیّات قد أخذوا بأطراف ردائه، و یمیلون معه حیثما مال [....]
و فی روایة یزید بن مرّة أنّه قال: قال عبید اللّه للحسین علیه السّلام: هذا فرسی ارکب علیه و أنا أبعث معک نفرا من أصحابی حتّی ینجیک و یوصلک إلی مأمنک، و علیّ ضمان عیالک و نسوتک، حتّی یوصلهم إلیک سالما. فقال له الحسین: إنّ مقصودی من استنصارک و دعوتک نصحک. فقال: فثمّ و اللّه الّذی لیس فوقه شی‌ء. ثمّ قال له الحسین علیه السّلام: إن استطعت أن لا تسمع صراخنا، و لا تشهد و اعیتنا فافعل؛ فو اللّه لأسمع و اعیتنا أحد لا ینصرنا إلّا أکبّه اللّه فی نار جهنّم- و فی روایة قال: سمعت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: من سمع نداء أهل البیت و لم یجبه، أکبّه اللّه علی منخریه فی النّار.
قال: فقام الحسین علیه السّلام. قال عبید اللّه: فکررت النّظر إلی محاسنه، فقلت له: أسواد هذا أم خضاب؟
فقال: عجل المشیب یا ابن الحرّ. وروی أنّه سأل الحسین عن خضابه، فقال: أما أنّه لیس کما ترون، إنّما هو حناء و کتم.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 188، 189
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 535

و لکن أنس بن الحارث الکاهلیّ یستجیب لدعوته علیه السّلام و یستشهد معه‌

و کان أنس بن الحارث الکاهلیّ سمع مقالة الحسین لابن الحرّ- و کان قدم من الکوفة بمثل ما قدم له ابن الحرّ- فلمّا خرج من عند ابن الحرّ، سلّم علی الحسین، و قال له: و اللّه ما أخرجنی من الکوفة، إلّا ما أخرج هذا من کراهة قتالک أو القتال معک. و لکنّ اللّه قد قذف فی قلبی نصرتک، و شجّعنی علی المسیر معک. فقال له الحسین: فاخرج معنا راشدا محفوظا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 384، أنساب الأشراف، 3/ 175
أنس بن الحارث «1»، و کان شیخا کبیرا صحابیّا، ممّن رأی النّبیّ و سمع حدیثه، و شهد معه بدرا و حنینا. و کان فیما سمع من النّبیّ و حدّث به: أنّه قال:
«سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول- و الحسین بن علیّ فی حجره-: إنّ ابنی هذا یقتل بأرض من العراق، ألا فمن شهده فلینصره» «2».
فلمّا رآه الشّیخ فی طریقه إلی العراق، و شهده، جاء معه إلی کربلاء لینصره.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 410- 411
__________________________________________________
(1)- أنس بن الحارث بن نبیه بن کاهل ... الأسدیّ. کان صحابیّا ممّن رأی النّبیّ و سمع حدیثه. ذکره الکثیر من المقاتل باسم (أنس بن مالک الأسدیّ)، و فی بعضها تصحیفا (مالک بن أنس). و الصّحیح: أنّه أنس بن الحارث الأسدیّ الکاهلیّ ... و نرجح أنّه متّحد مع (أنس بن کاهل الأسدیّ) الوارد ذکره فی (الزّیارة)- کما فی البحار: ج 45 ص 71 طبع طهران الجدید. و کذا فی الرّجبیّة. فبنو کاهل من بنی أسد بن خزیمة. و الکاهلیّ أسدی فی الحقیقة.
(2)- و هذا الحدیث بنصّه یذکره القندوزیّ فی (ینابیع المودّة، أوائل الباب السّتّین) عن أنس بن الحارث و أسد الغابة: ج 1 ص 349، و الإصابة: ج 1 ص 68، و کنز العمّال: ج 6 ص 223، و ریحانة الرّسول: المستل من تاریخ دمشق لابن عساکر: ص 239 طبع بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 536

دخول عمرو بن قیس المشرقیّ و ابن عمّه علی الحسین علیه السّلام‌

حدّثنی الحسین بن أحمد «1» قال: حدّثنی أبی عن محمّد بن أحمد، عن محمّد «2» بن إسماعیل عن علیّ بن الحکم، عن أبیه، عن أبی الجارود، عن عمرو بن قیس المشرقیّ «3» قال:
دخلت علی الحسین علیه السّلام أنا و ابن عمّ لی، و هو فی قصر بنی مقاتل، فسلّمنا علیه، فقال له ابن عمّی: یا أبا عبد اللّه! هذا الّذی أری خضاب أو شعرک؟ فقال: خضاب، و الشّیب إلینا بنی هاشم یعجل. «4» ثمّ أقبل علینا فقال: جئتما «5» لنصرتی؟ «6» فقلت: إنّی رجل کبیر «7» «8» السّنّ، کثیر الدّین «8»، کثیر العیال، و فی یدی «6» بضایع للنّاس «9» و لا أدری ما یکون، و أکره أن أضیّع أمانتی. و قال له ابن عمّی مثل ذلک، قال لنا: «9» فانطلقا، فلا تسمعا لی واعیة، و لا تریا لی سوادا، فإنّه من سمع واعینا، أو رأی سوادنا، فلم یجبنا و لم یعنّا کان حقّا علی اللّه عزّ و جلّ أن یکبّه علی منخریه فی النّار. «10»
الصّدوق، ثواب الأعمال،/ 259- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 84؛ البحرانی، العوالم، 17/ 314؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 252- 253؛ الدّربندی، أسرار
__________________________________________________
(1)- [فی العبرات مکانه: «الشّیخ الفقیه محمّد بن علیّ بن الحسین (قدّس اللّه نفسه) قال: حدّثنی الحسین بن أحمد ...»].
(2)- [فی البحار و العوالم مکانه: «ابن إدریس، عن أبیه، عن الأشعریّ عن محمّد ...»].
(3)- [فی الأسرار مکانه: «و فی البحار مسندا عن عمرو بن قیس المشرقیّ ...»، و فی نفس المهموم: «وروی شیخنا الصّدوق (رضوان اللّه علیه) بسنده عن عمرو بن قیس المشرقیّ ...»، و فی وسائل المظفّریّ: «فی العوالم عن ثواب الأعمال مسندا عن عمرو بن قیس المشرقیّ ...»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
(5)- [فی المقرّم مکانه: «و فی هذا الموضع اجتمع به عمرو بن قیس المشرقیّ و ابن عمّه، فقال لهما الحسین:
جئتما ...»].
(6- 6) [المقرّم: «قالا له: إنّا کثیروا العیال، و فی أیدینا»].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «کثیر»].
(8- 8) [لم یرد فی نفس المهموم].
(9- 9) [المقرّم: «و لم ندر ماذا یکون، و نکره أن نضیع الأمانة. فقال لهما علیه السّلام»].
(10)- [أضاف فی البحار و العوالم: «کش: وجدت بخطّ محمّد بن عمر السّمرقندیّ، و حدّثنی بعض الثّقات، عن الأشعریّ مثله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 537
الشّهادة،/ 254؛ القمی، نفس المهموم،/ 202؛ الیزدی، وسائل المظفّری،/ 442؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 226؛ المحمودی، العبرات، 1/ 407- 408؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 277
وجدت بخطّ محمّد بن عمر السّمرقندیّ، و حدّثنی بعض الثّقات من أصحابنا، قال:
حدّثنی محمّد بن أحمد بن یحیی بن عمران القمیّ، قال: حدّثنی محمّد بن إسماعیل عن علیّ بن الحکم، عن أبیه، عن أبی جارود، عن عمرو بن قیس المشرقیّ، قال: دخلت علی الحسین بن علیّ علیهما السّلام أنا و ابن عمّ لی، و هو فی قصر بنی مقاتل، فسلّمت علیه.
فقال له ابن عمّی: یا أبا عبد اللّه! هذا الّذی أری خضاب أو شعرک؟ فقال: خضاب و الشّیب إلینا بنی هاشم أسرع [أ] عجل. ثمّ أقبل علینا فقال: جئتما لنصرتی؟ فقلت له:
أنا رجل کبیر السّنّ، کثیر العیال، و فی یدی بضایع للنّاس، و لا أدری ما یکون، و أکره أن تضیع أمانتی. فقال له ابن عمّی مثل ذلک.
فقال: أما لی فانطلقا، فلا تسمعا لی واعیة، و لا تریا لی سوادا، فإنّه من سمع واعیتنا أو رأی سوادنا، فلم یجبنا وا عیتنا، کان حقّا علی اللّه أن یکبّه علی منخریه فی نار جهنّم.
الکشّی، 1/ 330- 331 رقم 181
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 538

رؤیا للحسین علیه السّلام تکشف عمّا یؤول إلیه أمره‌

فنزل «1» قصر أبی مقاتل «2»، فخفق خفقة، ثمّ «3» انتبه، یسترجع «3» و قال: «4» إنّی رأیت فی المنام آنفا، «4» فارسا، یسایرنا، و یقول: القوم یسیرون، و المنایا تسری إلیهم. «5» فعلمت أنّه نعی إلینا أنفسنا.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 68- عنه: الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 346، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 200
و أقبل الحسین حتّی دخل رحله، [فی قصر بنی مقاتل] فخفق برأسه خفقة، فرأی فی منامه قائلا یقول: القوم یسرون، و المنایا تسری إلیهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 384، أنساب الأشراف، 3/ 175- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 406
قال أبو مخنف: حدّثنی عبد الرّحمان بن جندب، عن عقبة بن سمعان، قال: لمّا کان فی آخر اللّیل، أمر الحسین بالاستقاء من الماء. ثمّ أمرنا بالرّحیل، ففعلنا؛ قال: فلمّا ارتحلنا من قصر بنی مقاتل، و سرنا ساعة، خفق الحسین برأسه خفقة، ثمّ انتبه و هو یقول: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، و الحمد للّه ربّ العالمین. ففعل ذلک مرّتین أو ثلاثا.
قال: فأقبل إلیه ابنه علیّ بن الحسین علی فرس له، فقال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، و الحمد للّه ربّ العالمین، یا أبت، جعلت فداک، ممّ حمدت اللّه و استرجعت؟ قال: یا بنیّ، إنّی خفقت برأسی خفقة، فعنّ لی فارس علی فرس، فقال: القوم یسیرون، و المنایا تسری إلیهم، فعلمت أنّها أنفسنا نعیت إلینا. قال له: یا أبت، لا أراک اللّه سوءا، ألسنا
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ الإسلام و السّیر: «حتّی نزل»].
(2)- کذا فی الأصل، و المعروف قصر مقاتل. قال یاقوت: «قصر مقاتل»: قصر کان بین عین التّمر و الشّام، قرب القطقطانیّة و سلام، ثمّ القریّات. و هو منسوب إلی مقاتل بن حسان بن ثعلبة بن أوس.
[عن السّیر]
(3) (3- 3) [السّیر: «استرجع»].
(4) (4- 4) [فی تاریخ الإسلام و السّیر: «رأیت کأنّ»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی السّیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 539
علی الحقّ؟ قال: بلی، و الّذی إلیه مرجع العباد. قال: یا أبت، إذا لا نبالی؛ نموت محقّین.
فقال له: جزاک اللّه من ولد خیر ما جزی ولدا عن والده. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 407- 408- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 411
قال: و سار الحسین حتّی نزل الثّعلبیّة «2»، و ذلک فی وقت الظّهیرة، فنزل، و ترک أصحابه؛ ثمّ وضع الحسین رأسه، و نام، ثمّ انتبه من نومه باکیا، و قال له ابنه «3»: ما لک تبکی یا أبت «4»! لا أبکی اللّه لک عینا؟ فقال الحسین: یا بنیّ! إنّها ساعة لا تکذب فیها الرّؤیا، أعلمک أنّی رأیت فارسا علی فرس، حتّی وقف علیّ، فقال: یا حسین! إنّکم تسرعون المسیر «5»، و المنایا بکم تسرع إلی الجنّة، فعلمت أنّ أنفسنا قد نعیت إلینا. فقال له ابنه: یا أبت «6»! ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی یا بنیّ، و الّذی یرجع «7» العباد إلیه. فقال علیّ
__________________________________________________
(1)- عقبة بن سمعان گوید: وقتی آخر شب شد، حسین به ما گفت: «آبگیری کنیم.»
آن‌گاه دستور حرکت داد و ما به راه افتادیم.
گوید: وقتی از قصر بنی مقاتل حرکت کردیم و لختی برفتیم، حسین چرتی زد و آن‌گاه به خود آمد و می‌گفت: «انّا للّه و انّا الیه راجعون و الحمد للّه ربّ العالمین.»
و این را دو یا سه بار گفت.
گوید: پسرش علی بر اسب خویش بیامد و گفت: «انّا للّه و انّا الیه راجعون و الحمد للّه ربّ العالمین، پدر جان! فدایت شوم، حمد و انّا للّه برای چه می‌گویی؟»
گفت: «پسرکم! چرتم گرفت و سواری بر اسبی دیدم که گفت: قوم روانند و مرگها نیز روان است، و بدانستم که از مرگ ما خبرمان می‌دهند.»
گفت: «پدر جان! خدا بد برایت نیاورد، مگر ما بر حق نیستیم؟»
گفت: «قسم به مرجع بندگان، چرا.»
گفت: «پدر جان! چه اهمیت دارد، بر حق جان می‌دهیم؟»
گفت: «خدای نکوترین پاداشی که به خاطر پدری به فرزندی داده [است]، تو را دهد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2999
(2)- وقع فی د: الثّعلبیّة- خطأ. و فی معجم البلدان 3/ 14: من منازل طریق مکّة من الکوفة بعد الشّقوق و قبل الخزیمیّة.
(3)- اسمه علیّ الأکبر، کما فی التّرجمة ص 370، و سیأتی.
(4)- فی د: أباه، و فی الأصل و بر: أبة.
(5)- فی د: السّیر.
(6)- من بر، و فی الأصل: أبته، و فی د: أباه.
(7)- [فی المطبوع: «ترجع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 540
«1» رضی اللّه عنه «1»: إذا لا نبالی بالموت. فقال الحسین: جزاک اللّه [عنّی- «2»] یا بنیّ خیرا «1» جزی به ولد عن والد «1».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 122- 123
قال أبو مخنف: فحدّثنی عبد الرّحمان بن جندب عن عقبة «3» بن سمعان الکلبیّ، قال: لمّا ارتحلنا من قصر ابن مقاتل و سرنا ساعة، خفق رأس الحسین خفقة، ثمّ انتبه فأقبل یقول: (إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون) و (الحمد للّه ربّ العالمین) مرّتین. فأقبل إلیه علیّ بن الحسین و هو علی فرس، فقال له: یا أبت! جعلت فداک، ممّ استرجعت؟ و علام حمدت اللّه؟ قال الحسین: یا بنیّ! إنّه عرض لی فارس علی فرس. فقال: القوم یسیرون، و المنایا تسری إلیهم، فعلمت أنّها أنفسنا نعیت إلینا. فقال: یا أبتاه! لا أراک اللّه سوء أبدا، ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی و الّذی یرجع إلیه العباد. فقال: یا أبت، فإذا لا نبالی. قال: جزاک اللّه خیر ما جزی ولد عن والده. «4»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 74
ثمّ سار، حتّی نزل العذیب «5»، فقال فیها قائلة الظّهیرة، ثمّ انتبه من نومه باکیا، فقال له
__________________________________________________
(1) (1- 1) لیس فی د.
(2)- من د.
(3)- [فی المطبوع: «عتبة»].
(4)- ابو مخنف از عتبة بن سمعان کلبی روایت کرده [است] که گفت: هنگامی که ما از قصر بنی مقاتل گذشتیم و ساعتی راه پیمودیم، خواب کوتاهی حسین علیه السّلام را گرفت و پس از لحظه‌ای بیدار شد و دوبار این جمله را بر زبان کرده، فرمود: «إنّا للّه و إنّا الیه راجعون، و الحمد للّه ربّ العالمین.»
فرزند آن حضرت علیّ بن حسین که بر اسبی سوار بود، پیش آمده به پدر گفت: «پدر جان! قربانت گردم، چه سبب شد که کلمه استرجاع بر زبان جاری کردی؟ و برای چه الحمد للّه گفتی؟»
حسین علیه السّلام فرمود: «پسرم (همچنان‌که خواب مرا ربود)، اسب سواری در پیش روی من نمودار شد و گفت: این گروه همچنان پیش می‌روند و مرگ نیز به سویشان پیش می‌رود.
من دانستم که آن پیک، جان ما است که خبر مرگ ما را می‌دهد.»
علیّ بن حسین گفت: «پدر جان! خدا هرگز برای شما بدی پیش نیاورد «أ و لسنا علی الحقّ»! مگر ما بر حقّ نیستیم؟»
فرمود: «چرا! سوگند بدان خدایی که بندگان به سویش بازگشت کنند؛ حقّ با ماست.»
علیّ بن حسین گفت: «فاذا لا نبالی! پدر جان! در این صورت ما از مرگ باکی نداریم.»
حسین علیه السّلام فرمود: «خدایت پاداشی نیک دهد. بهترین پاداشی که فرزندی از پدر خویش بیند.»
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 111- 112
(5)- [الأسرار: «الغدیر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 541
ابنه: ما یبکیک یا أبه؟ فقال: یا بنیّ، إنّها ساعة لا تکذب الرّؤیا فیها، و إنّه عرض لی فی منامی عارض، فقال: تسرعون السّیر، و المنایا تسیر بکم إلی الجنّة. «1» [بسند تقدّم عن علیّ ابن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 153- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 313- 314؛ البحرانی، العوالم، 17/ 162- 163؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 239؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 248
و لمّا کان فی آخر اللّیل، أمر «2» فتیانه «3» بالاستقاء «4» «5» من الماء، ثمّ «6» أمر بالرّحیل، فارتحل «6» من قصر بنی مقاتل. فقال عقبة بن سمعان: فسرنا معه ساعة، فخفق،- و هو علی ظهر فرسه- خفقة، ثمّ انتبه و هو «5» یقول: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، و الحمد للّه ربّ العالمین. «7» ففعل ذلک مرّتین، أو ثلاثا، فأقبل «8» ابنه علیّ بن الحسین علیهما السّلام «9»، فقال «10»:
ممّ «11» حمدت اللّه، و استرجعت «7»؟ فقال: «12» یا بنیّ! إنّی «13» خفقت خفقة «12»، فعنّ لی فارس
__________________________________________________
(1)- سپس روان شد تا به عذیب منزل کرد و در آن به خواب نیمه روز شد و گریان از خواب بیدار شد. پسرش به او گفت: «پدر جان! برای چه گریه می‌کنی؟»
فرمود: «پسر جانم! این ساعتی است که خواب آن دروغ نیست. در خواب کسی به من برخورد و گفت: شما در رفتن شتاب می‌کنید و مرگ شما را به بهشت می‌برد.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 153
(2)- [فی نفس المهموم و اللّواعج و بحر العلوم: «أمر الحسین علیه السّلام»].
(3)- [لم یرد فی روضة الواعظین و الأسرار و نفس المهموم].
(4)- [فی الأسرار: «بالإستسقاء»، و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فاستقوا»].
(5) (5- 5) [المقرّم: «و الرّحیل من قصر بنی مقاتل و بینا یسیرون، إذ سمع الحسین»].
(6- 6) [مثیر الأحزان: «ارتحل»].
(7- 7) [المقرّم: «و کرّره، فسأله علیّ الأکبر عن استرجاعه»].
(8)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «فأقبل إلیه»].
(9)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم: « (و هو) علی فرس»].
(10)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «یا أبة جعلت فداک»، و فی مثیر الأحزان: «یا أبة»].
(11)- [نفس المهموم: «لم»].
(12- 12) [المقرّم: «إنّی خفقت برأسی»].
(13)- [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 542
«1» علی فرس «1» و هو یقول: القوم یسیرون، و المنایا تسیر «2» إلیهم «3»، فعلمت أنّها «4» أنفسنا نعیت إلینا. فقال له «5»: یا أبت! لا أراک اللّه سوء، ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی، و الّذی إلیه مرجع العباد «6». قال: فإنّنا «7» إذا لا نبالی أن نموت محقّین. فقال له الحسین علیه السّلام: جزاک اللّه من ولد خیر ما جزی ولدا عن والده. «8»
المفید، الإرشاد، 2/ 83- 84- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 379- 380؛ البحرانی، العوالم، 17/ 230؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 253؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 254؛ القمی، نفس المهموم،/ 202- 203؛ الجواهری مثیر الأحزان،/ 44؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 199- 200؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 154- 155؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 593، لواعج
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی الأسرار و المقرّم].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «تسری»].
(3)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(4)- [مثیر الأحزان: «أنّ»].
(5)- [أضاف فی روضة الواعظین و نفس المهموم: «ابنه» و فی المقرّم: «علیّ الأکبر»].
(6)- [روضة الواعظین: «و المعاد»].
(7)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان، و فی المقرّم و بحر العلوم: «یا أبت»].
(8)- و چون آخر شب شد، به جوانان خویش دستور داد آب بردارند، و سپس دستور داد کوچ کنند، و از قصر بنی مقاتل کوچ کرد. عقبة بن سمعان گوید: ساعتی به همراه آن جناب برفتیم و همچنان‌که آن حضرت بر روی اسب بود، اندک خوابی او را گرفت و پس از این‌که از خواب بیدار شد، می‌گفت: «انّا للّه و انّا إلیه راجعون، و الحمد للّه ربّ العالمین.»
و دوبار یا سه‌بار این کلمات را بر زبان جاری کرد. فرزندش علیّ بن الحسین علیه السّلام پیش آمد و گفت:
«از چه حمد خدای را بجای آوردی و «انّا للّه ...» بر زبان راندی؟»
فرمود: «پسر جان! اندکی خواب رفتم. پس (در آن خواب اندک) سواری را دیدم که پیش روی من آشکار شد و می‌گفت: این گروه می‌روند و مرگها به سوی ایشان می‌رود! دانستم که آن جانهای ما است که خبر مرگ ما را می‌دهد.»
علی گفت: «پدر جان! خداوند بدی برای شما پیش نیاورد. آیا مگر ما بر حق نیستیم؟»
فرمود: «چرا، سوگند بدان خدایی که بازگشت بندگان به سوی او است، (ما بر حقّیم).»
گفت: «پس ما در چنین حالی باک نداریم از این‌که بر حق بمیریم.»
حسین علیه السّلام به او فرمود: «خدایت بهترین پاداشی که فرزندی از پدر خود برد، به تو عنایت کند.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 83- 84
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 543
الأشجان،/ 98؛ المقرّم «1»، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 226- 227؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 67
قال عقبة بن سمعان: فسرنا معه ساعة، فخفق علیه السّلام- هو علی ظهر فرسه- خفقة، ثمّ انتبه و هو یقول: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، و الحمد للّه ربّ العالمین. ففعل ذلک مرّتین أو ثلاثا، فأقبل إلیه علیّ بن الحسین علیه السّلام علی فرس، فقال: یا أبة، فیم حمدت اللّه، و استرجعت؟ فقال: یا بنیّ، إنّی خفقت خفقة، فعنّ لی فارس علی فرس، و هو یقول:
القوم یسیرون، و المنایا تسری إلیهم، فعلمت أنّها أنفسنا نعیت إلینا. فقال له: یا أبة! لا أراک اللّه سوءا، ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی، و الّذی إلیه مرجع العباد. قال: فإنّنا إذا لا نبالی أن نموت محقّین. فقال له الحسین علیه السّلام: جزاک اللّه من ولد خیر ما جزی ولدا عن والده.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 233
و سار الحسین، حتّی نزل الثّعلبیّة- و ذلک فی وقت الظّهیرة- و نزل أصحابه، فوضع رأسه، فأغفی، ثمّ انتبه باکیا من نومه، فقال له ابنه علیّ بن الحسین: ما یبکیک یا أبة؟
لا أبکی اللّه عینیک. فقال له: یا بنیّ، هذه ساعة لا تکذب فیه الرّؤیا، فأعلمک إنّی خفقت برأسی خفقة، فرأیت فارسا علی فرس وقف علیّ، و قال: یا حسین! إنّکم تسرعون، و المنایا تسرع بکم إلی الجنّة، فعلمت أنّ أنفسنا نعیت إلینا. فقال له ابنه علیّ:
یا أبة! أفلسنا علی الحقّ؟ قال: بلی یا بنیّ، و الّذی إلیه مرجع العباد. فقال ابنه علیّ: إذا لا نبالی بالموت. فقال له الحسین: جزاک اللّه یا بنیّ خیر ما جزی به ولدا عن والده.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 226
فلمّا وصل إلی الثّعلبیّة، جعل یقول: باتوا نیاما، و المنایا تسری. فقال علیّ بن الحسین الأکبر: ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی. قال: إذا و اللّه ما نبالی.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 95
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی المقرّم عن الطّبریّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 544
ثمّ سار لیلا ساعة، فخفق برأسه خفقة، ثمّ انتبه و هو یقول: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، و الحمد للّه ربّ العالمین. فأقبل إلیه ابنه علیّ بن الحسین، فقال: یا أبت! جعلت فداک، ممّ حمدت، و استرجعت؟ قال: یا بنیّ! إنّی خفقت خفقة، فعنّ لی فارس علی فرس، فقال:
القوم یسیرون، و المنایا تسیر إلیهم، فعلمت أنّ أنفسنا نعیت إلینا. فقال: یا أبت! لا أراک اللّه سوءا، ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی، و الّذی یرجع إلیه العباد. قال: إذا لا نبالی أن نموت محقّین. فقال له: جزاک اللّه من ولد خیرا ما جزی ولدا عن والده. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 282
ثمّ سار علیه السّلام حتّی وصل الثّعلبیّة نصف النّهار، فرقد، و استیقظ، فقال: قد رأیت هاتفا یقول: أنتم تسرعون، و المنایا تسرع بکم إلی الجنّة. فقال له ابنه علیّ: یا أبة! أفلسنا علی الحقّ؟ قال: بلی یا بنیّ، و الّذی إلیه مرجع العباد. فقال: إذا لا نبالی الموت.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 22
فنزل علیه السّلام قصر أبی مقاتل، «2» قال جابر بن «2» عقبة بن سمعان: ارتحلنا من قصر أبی مقاتل، و قد أخذ الحسین علیه السّلام طریق عذیب الهجانات، فخفق برأسه، ثمّ انتبه یسترجع، فسألته، فقال: رأیت فی المنام آنفا- یعنی الآن- فارسا یسایرنا و هو یقول: القوم
__________________________________________________
(1)- هنگام رهنوردی، اندکی خفت که از خواب خفیف خود بیدار شد و گفت: «انّا للّه و انّا الیه راجعون. ما از خدا و برای خدا و سوی خدا برمی‌گردیم. الحمد للّه ربّ العالمین.»
فرزندش علیّ بن الحسین (علی اکبر) رو به او کرد و گفت: «ای پدر! من فدای تو! چه شده که استرجاع (انّا للّه و انّا الیه راجعون) و حمد کردی؟»
گفت: «ای پسرک من! اندکی خفته بودم، ناگاه در عالم رؤیا سواری دیدم که می‌گفت: اینها (حسین و یارانش) امروز می‌روند، در حالی‌که مرگ آنها را دنبال می‌کند. من دانستم که عزای ما به ما تلقین، و مرگ ما اعلان گردیده [است].»
گفت: «ای پدر! مگر ما بر حق نیستیم؟»
گفت: «آری. به خداوندی که خلق سوی او می‌روند سوگند (که ما بر حق هستیم).»
گفت (علیّ بن الحسین): «پس ما باکی نداریم، اگر جان در راه حق بسپاریم و حق با ما باشد.»
گفت: «خداوند تو را به جای پدر جزای خیر دهد.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 155
(2) (2- 2) [الصّحیح: «قال ابن جندب: عن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 545
یسیرون، و المنایا تسیر معهم.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 24
قال الرّاوی: ثمّ سار حتّی أنزل «1» الثّعلبیّة وقت الظّهیرة «2»، فوضع رأسه، فرقد، ثمّ استیقظ، فقال: قد رأیت هاتفا یقول: أنتم تسرعون، و المنایا تسرع بکم إلی الجنّة. فقال له ابنه علیّ: «3» یا أبة «3»! أفلسنا علی الحقّ؟ فقال: بلی یا بنیّ، و اللّه «4» الّذی إلیه مرجع العباد. فقال: یا أبة! إذا لا نبالی بالموت. فقال الحسین علیه السّلام: جزاک اللّه «5» یا بنیّ خیر ما جزی ولدا عن والد.
ثمّ بات علیه السّلام فی الموضع المذکور. «6»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 70- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 367؛ البحرانی، العوالم، 17/ 217؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 238؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 247؛ الیزدی، وسائل المظفّری،/ 437؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 169- 170؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین «7»، 1/ 260- 261؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 83؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 33
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و اللّواعج: «نزل»].
(2)- [أضاف فی اللّواعج: «و قیل ممسیا»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [لم یرد فی البحار و الأسرار و اللّواعج].
(5)- [زاد فی الأسرار: «خیرا»].
(6)- راوی گفت:
سپس حسین علیه السّلام به راهش ادامه داد تا هنگام ظهر در ثعلبیّه فرود آمد. سر به بالین گذاشت و به خواب رفت و سپس بیدار شد و فرمود: «دیدم یکی صدا می‌زد: شما تند می‌روید؛ ولی مرگ شما را تندتر به بهشت می‌برد.»
فرزندش علی علیه السّلام عرض کرد: «پدر جان! مگر ما بر حق نیستیم؟»
فرمود: «چرا فرزندم! قسم به آن خدایی که بازگشت بندگان به سوی او است.»
عرض کرد: «پدر جان! اگر چنین است، ما را از مرگ چه باک؟»
حسین علیه السّلام فرمود: «فرزندم! خداوند بهترین پاداشی را که به فرزندی از پدر داده [است]، به تو عطا فرماید.»
سپس حسین علیه السّلام در همان منزل، شب را به صبح رسانید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 70
(7)- [حکاه فی المعالی عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 546
قال المؤرّخ: ثمّ مضی الحسین إلی قصر بنی مقاتل، فنزل به. قال عقبة بن سمعان:
فلمّا کان آخر اللّیل، أمر الحسین بالاستقاء من الماء، ثمّ أمرنا بالرّحیل، ففعلنا، فلمّا سرنا ساعة، خفق الحسین برأسه خفقة، فقال: «إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، الحمد للّه ربّ العالمین» یعیدها مرّتین، أو ثلاثا، فأقبل علیه ابنه علیّ بن الحسین، فاسترجع، و حمد اللّه، و قال: «یا أبت! جعلت فداک، ممّ حمدت اللّه، و استرجعت»؟ قال: «یا بنیّ! إنّی خفقت برأسی خفقة، فعنّ لی فارس علی فرس، فقال: القوم یسیرون، و المنایا تسیر بهم.
فعلمت أنّها أنفسنا نعیت إلینا». قال: یا أبت! ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی، و الّذی إلیه مرجع العباد. قال: یا أبت! إذا لا نبالی أن نموت محقّین. فقال له: جزاک اللّه خیر ما یجزی ولدا عن والده.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 423
و مضی الحسین [من عذیب الهجانات]، فلمّا کان من اللّیل، أمر فتیانه أن یستقوا من الماء کفایتهم، ثمّ سری، فنعس فی مسیره، حتّی خفق برأسه، و استیقظ و هو یقول: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، و الحمد للّه ربّ العالمین. ثمّ قال: رأیت فارسا علی فرس و هو یقول: القوم یسیرون، و المنایا تسری إلیهم، فعلمت أنّها أنفسنا نعیت إلینا.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 174
ثمّ سار علیه السّلام إلی نصف النّهار، فرقد، و استیقظ، و قال: رأیت هاتفا یقول: أنتم تسیرون، و المنایا تسرع بکم إلی الجنّة. فقال له ابنه: یا أبتاه، أ لسنا علی الحقّ؟ قال:
یا بنیّ! إی، و الّذی مرجع العباد إلیه. فقال: إذا لا نبالی بالموت.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 438
قال: و سار الحسین علیه السّلام و هوّمت عیناه بالنّوم ساعة، و انتبه، و هو یقول: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. فأقبل علیه ولده علیّ الأکبر علیه السّلام و قال له: یا أبت! لم استرجعت؟ لا أراک اللّه سوءا. فقال علیه السّلام: یا ولدی! خفقت خفقة، فرأیت فارسا، و هو یقول: القوم یسیرون و المنایا تسیر بهم. فقال له: یا أبة! ألسنا «1» علی الحقّ؟ قال: بلی «2» نحن و اللّه علی الحقّ «2».
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «أفلسنا»].
(2) (2- 2) [المعالی: «و الّذی إلیه مرجع العباد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 547
فقال علیّ الأکبر علیه السّلام: إذا و اللّه لا نبالی. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 48- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 260- 261
ثمّ نام نصف النّهار، و استیقظ، و قال: سمعت هاتفا یقول: «یسیر القوم و المنایا تسیر معهم».
فقال له ابنه: یا أبتاه ألسنا علی الحقّ؟
فقال: بلی و الّذی مرجع العباد إلیه یا بنیّ.
فقال: إذا و اللّه لا نبالی بالموت إذا کنّا علی الحقّ و الهدی. «2» [عن أبی مخنف]
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی: «بالموت. فقال له الحسین علیه السّلام: جزاک اللّه یا بنیّ خیر ما جزی ولدا عن والده»].
(2)- امام حسین علیه السّلام از ذات عرق رخت بربست و برنشست و مسافت طریق را درنوشته، چاشتگاهی به منزل ثعلبیه رسید. پس خواب قیلوله را لختی بیارمید، چون از خواب انگیخته شد؛
فقال: قد رأیت هاتفا یقول: أنتم تسرعون و المنایا تسرع بکم إلی الجنّة.
فرمود: هاتفی را نگریستم که همی‌گوید: «شما سرعت می‌کنید در طی مسافت و مرگها شما را می‌راند به سوی جنت.»
علی بن الحسین علیه السّلام عرض کرد: «ای پدر! مگر ما بر حق نیستیم؟»
فرمود: «سوگند بدان آفریدگاری که بازگشت آفریدگان به سوی او است، ما بر حقیم.»
عرض کرد: «در این حال ما را از مرگ هیچ ملال نیست.»
فقال الحسین: جزاک اللّه یا بنیّ! خیر ما جزی ولدا عن والد.
فرمود: «ای فرزند! خداوند جزای خیر دهاد تو را؛ بهتر جزایی که داده می‌شود پسر را از پدر.»
و آن شب را حسین علیه السّلام با اهل بیت در ثعلبیه به پای آورد.
عقبة بن سمعان گوید: در ملازمت رکاب می‌رفتم، ناگاه حسین علیه السّلام بر پشت اسب سر فروداشت و خوابگونه‌ای او را فراز آمد. پس سر برآورد و گفت:
«إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، ألحمد للّه ربّ العالمین.»
و دو کرت و اگرنه سه کرت این کلمات را تکرار داد. علی بن الحسین علیهما السّلام پیش آمد و عرض کرد: «ای پدر! این تحمید و استرجاع در این وقت چه بود؟»
فقال: یا بنیّ! إنّی خفقت خفقة فعنّ لی فارس علی فرس و هو یقول: القوم یسیرون و المنایا تسیر إلیهم فعلمت أنّها أنفسنا نعیت إلینا.
فرمود: «ای پسرک من! مرا خوابگونه درربود و سواری بر من ظاهر گشت و همی گفت: «این جماعت همی روند و مرگ به سوی ایشان همی‌رود.» دانستم که این ناعی مرگ ما است و خبر مرگ به ما-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 548
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 62
__________________________________________________
- می‌دهد.»
علی عرض کرد: «ای پدر! مگر ما بر حق نیستیم؟»
فرمود: «سوگند به آن‌کس که بازگشت مردم به سوی اوست، ما برحقیم.»
عرض کرد: «چون چنین است، ما را از دمار و هلاک چه باک؟»
فقال له الحسین: جزاک اللّه من ولد خیر ما جزی ولدا عن والده.
حسین علیه السّلام فرمود: «خداوند تو را جزای خیر دهاد! بهتر جزایی که پسر را از پدر بهره تواند بود.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 132، 163- 164
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 549

الحرّ یجدّ فی أخذ الإمام علیه السّلام إلی الکوفة و الإمام یأبی‌

و سار الحسین علیه السّلام من قصر بنی مقاتل، و معه الحرّ بن یزید، کلّما أراد أن یمیل نحو البادیة، منعه، حتّی انتهی إلی المکان الّذی یسمّی کربلاء «1»، فمال قلیلا متیامنا، حتّی انتهی إلی نینوی «2». «3»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 249- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2624، الحسین بن علیّ،/ 83؛ المحمودی، العبرات، 1/ 412
قال: فلمّا أصبح، نزل، فصلّی الغداة، ثمّ عجّل الرّکوب، فأخذ یتیاسر بأصحابه یرید أن یفرّقهم، فیأتیه الحرّ بن یزید فیردّهم، فیردّه، فجعل إذا ردّهم إلی الکوفة ردّا شدیدا امتنعوا علیه، فارتفعوا، فلم یزالوا یتسایرون حتّی انتهوا إلی نینوی؛ بالمکان الّذی نزل به الحسین. «4»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 408- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 411- 412
فلمّا أصبح، نزل، فصلّی «5» الغداة، «6» ثمّ عجّل الرّکوب، فأخذ یتیاسر بأصحابه «7» یرید
__________________________________________________
(1)- موضع فی طرف البریة علی مقربة من الکوفة. معجم البلدان. [عن ابن العدیم]
(2)- بسواد الکوفة- المنطقة الّتی قامت فیها کربلاء. معجم البلدان. [عن ابن العدیم]
(3)- امام حسین علیه السّلام از قصر بنی مقاتل همراه حرّ بن یزید حرکت فرمود و هرگاه آهنگ صحرا می‌کرد، حرّ او را از آن کار بازمی‌داشت تا آن‌که به جایی به نام کربلا رسیدند. از آن‌جا اندکی به سوی راست حرکت کردند و به نینوی (1) رسیدند.
(1). دهکده‌ای کهن و قدیمی که آثار باستانی در آن بسیار است. برخی از مورّخان آن را محل یونس پیامبر علیه السّلام می‌دانند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 298
(4)- گوید: و چون صبح درآمد، فرود آمد و نماز صبحگاه بکرد. آن‌گاه با شتاب برنشست و یاران خود را به جانب چپ برد. می‌خواست متفرّقشان کند. اما حر می‌آمد و آنها را بازپس می‌برد. حسین نیز او را پس می‌برد و چون آنها را سوی کوفه می‌کشید، مقاومت می‌کردند و راه بالا می‌گرفتند و همچنان باهم راه پیمودند تا به نینوی رسیدند؛ جایی که حسین منزلگاه کرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2999- 3000
(5)- [فی البحار و العوالم: «فصلّی بهم»، و فی مثیر الأحزان: «فصلّی بهم صلاة»].
(6) (6*) [حکاه عنه فی الأسرار].
(7) (7*) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 550
أن یفرّقهم (7*)، فیأتیه الحرّ بن یزید، فیردّه و أصحابه «1»، فجعل إذا ردّهم نحو الکوفة ردّا شدیدا، امتنعوا علیه، فارتفعوا (6*)، فلم یزالوا یتیاسرون «2» کذلک، حتّی انتهوا إلی نینوی. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 84- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 380؛ البحرانی، العوالم، 17/ 230؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 253؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 254؛ القمی، نفس المهموم،/ 203؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 155؛ الأمین، أعیان الشّیعة، «1»/ 597، لواعج الأشجان،/ 98- 99؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 44- 45
و سار الحسین، فجعل یتیاسر، فیأتیه الحرّ بن یزید، فیردّه و أصحابه، فجعل إذا ردّهم إلی الکوفة ردّا شدیدا، امتنعوا علیه. فلم یزالوا کذلک حتّی انتهوا إلی المکان الّذی نزل به الحسین علیه السّلام.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 63
فلمّا أصبح، نزل، فصلّی الغداة، ثمّ عجّل الرّکوب، فأخذ یتیاسر بأصحابه یرید أن یفرّقهم، فیأتیه الحرّ بن یزید، فیردّه و أصحابه، فجعل إذا ردّهم نحو الکوفة، امتنعوا علیه، فلم یزالوا یسایرون کذلک حتّی انتهوا إلی نینوی بالمکان الّذی نزل به الحسین.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 233- 234
فلمّا أصبح نزل، فصلّی، ثمّ عجّل الرّکوب، فأخذ یتیاسر بأصحابه یرید أن یفرّقهم، فأتی الحرّ، فردّه و أصحابه، فجعل إذا ردّهم نحو الکوفة ردّا شدیدا، امتنعوا علیه، و ارتفعوا، فلم یزالوا یتیاسرون حتّی انتهوا إلی نینوی- المکان الّذی نزل به الحسین-. «4»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2)- [فی روضة الواعظین و البحار و العوالم و نفس المهموم و مثیر الأحزان: «یتسایرون»].
(3)- و چون صبح شد، فرود آمده، نماز بامداد بخواند و بشتاب سوار شد و با همراهان و اصحاب سمت چپ را گرفته، می‌خواست آنان را (از لشکر حر) پراکنده سازد. پس حرّ بن یزید می‌آمد و او و یارانش را (به سمت راست که به کوفه می‌رفت) بازمی‌گرداند و هرگاه حر آنان را به سمت کوفه بازمی‌گرداند و سخت می‌گرفت، آنان نیز مقاومت کرده، از رفتن به سمت راست خودداری می‌کردند و حر با همراهان به کناری می‌رفتند. پس همچنان به سمت چپ رفتند، تا به نینوی رسیدند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 84
(4)- چون صبح شد، فرود آمدند و نماز خواندند و برای سواری و راهنوردی شتاب کردند. آن‌گاه طرف چپ را گرفتند و خواستند پراکنده شوند. ناگاه حر و اتباع او رسیدند و مانع تفرقه و سیر آنها شدند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 551
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 282
قال: ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام «1» قام و رکب «1»، کلّما أراد المسیر، یمنعونه «2» تارة و یسایرونه «2» أخری. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 80- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 381؛ البحرانی، العوالم، 17/ 232؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 254؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 598، لواعج الأشجان،/ 101
فلمّا أصبح نزل، فصلّی الغداة، ثمّ عجّل الرّکوب، و سار، حتّی انتهی إلی نینوی، و الحرّ و من معه یسایرونه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 423
فلمّا طلع الفجر، صلّی بأصحابه، و عجّل الرّکوب، ثمّ تیاسر فی مسیره، حتّی انتهی إلی نینوی. «4»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 174
قالوا: و لمّا طلع الفجر، نزل الحسین و أهل بیته و أصحابه، فصلّی بهم صلاة الغداة، ثمّ عجّل فی الرّکوب، و أخذ یتیاسر- و الحرّ یسایره، و یحاول ردّه إلی الکوفة، و الحسین علیه السّلام یمتنع علیه امتناعا شدیدا- فلم یزالوا یتیاسرون کذلک، حتّی انتهوا إلی (نینوی).
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 200
__________________________________________________
- چون خواست آنها را سوی کوفه براند، سخت خودداری و امتناع و بر او غلبه کردند و باز راه چپ را گرفتند تا به محل نینوی رسیدند که حسین در آن‌جا فرود آمد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 155
(1) (1- 1) [فی البحار و العوالم و الأسرار: «رکب و سار [صار]»].
(2) (2- 2) [الأسرار: «و یسارعونه»].
(3)- راوی گفت: سپس حسین علیه السّلام برخاست و سوار شد و حرکت کرد، ولی سپاهیان حر گاهی جلوگیری از حرکت می‌کردند و گاهی حضرت را از مسیر منحرف می‌کردند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 80
(4)- بالجمله، حسین علیه السّلام روان شد و اصحاب او راه پیش داشتند و سپاه حر از هر جانب مانع و دافع بودند. بدین‌گونه بیش‌وکم طی مسافت می‌نمودند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 168
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 552

ابن زیاد یأمر الحرّ أن یجعج بالحسین علیه السّلام و أن ینزله بالعراء علی غیر ماء

ثمّ سار، فلم یزل یتیاسر، حتّی صار إلی «نینوی»، فإذا راکب قد أقبل علی نجیب له من الکوفة. فلمّا انتهی إلیهم سلّم علی الحرّ بن یزید، و لم یسلّم علی الحسین، ثمّ رفع الحرّ کتابا من ابن زیاد، فیه: «أمّا بعد! فجعجع بحسین حیث یبلغک کتابی، و یقدم علیک رسولی، و لا تنزله إلّا العراء فی غیر حصن، و علی غیر ماء». فقال الحرّ: هذا کتاب الأمیر عبید اللّه. و قرأه، و أخذهم بالنّزول، فأنزلهم فی غیر قریة، و علی غیر ماء.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 384- 385، أنساب الأشراف، 3/ 176
فإذا هو براکب علی نجیب، مقبل من القوم، فوقفوا جمیعا ینتظرونه، فلمّا انتهی إلیهم سلّم علی الحرّ، و لم یسلّم علی الحسین، ثمّ ناول الحرّ کتابا من عبید اللّه بن زیاد، فقرأه، فإذا فیه: أمّا بعد، فجعجع «1» بالحسین بن علیّ و أصحابه بالمکان الّذی یوافیک کتابی، و لا تحلّه إلّا بالعراء علی غیر خمر «2» و لا ماء، و قد أمرت حامل کتابی هذا أن یخبرنی بما کان منک فی ذلک، و السّلام.
فقرأ الحرّ الکتاب، ثمّ ناوله الحسین و قال: لا بدّ من إنفاذ أمر الأمیر عبید اللّه بن زیاد، فانزل بهذا المکان، و لا تجعل للأمیر علیّ علّة.
فقال الحسین علیه السّلام: تقدّم بنا قلیلا إلی هذه القریة الّتی هی منّا علی غلوة، و هی الغاضریّة «3»، أو هذه الأخری الّتی تسمّی السّقبة «4»، فننزل فی إحداهما. قال الحرّ: إنّ
__________________________________________________
(1)- أی: سر به فی الأرض الصّعبة.
(2)- بدون شجر و ظلّ.
(3)- قریة قریبة من الکوفة.
(4)- [الصّحیح: «الشّفیّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 553
الأمیر کتب إلیّ أن أحلّک علی غیر ماء، و لا بدّ من الانتهاء إلی أمره. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 249- 250- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2624- 2625، الحسین بن علیّ،/ 83- 84؛ المحمودی، العبرات، 1/ 412
قال: فإذا [فی نینوی] راکب علی نجیب له، و علیه السّلاح متنکّب قوسا مقبل من الکوفة، فوقفوا جمیعا ینتظرونه، فلمّا انتهی إلیهم، سلّم علی الحرّ بن یزید و أصحابه، و لم یسلّم علی الحسین علیه السّلام و أصحابه، فدفع إلی الحرّ کتابا من عبید اللّه بن زیاد، فإذا فیه:
أمّا بعد، فجعجع «2» بالحسین حین یبلغک کتابی، و یقدم علیک رسولی، فلا تنزله إلّا بالعراء فی غیر حصن و علی غیر ماء، و قد أمرت رسولی أن یلزمک و لا یفارقک، حتّی یأتینی بإنفاذک أمری؛ و السّلام.
قال: فلمّا قرأ الکتاب، قال لهم الحرّ: هذا کتاب الأمیر عبید اللّه بن زیاد یأمرنی فیه أن أجعجع بکم فی المکان الّذی یأتینی فیه کتابه، و هذا رسوله، و قد أمره ألّا یفارقنی، حتّی أنفذ رأیه و أمره.
__________________________________________________
(1)- و در این هنگام، مردی که بر مرکبی راهوار سوار بود، از مقابل شتابان آمد و همگان منتظر او ایستادند. چون آن مرد رسید، به حرّ سلام داد و به امام حسین علیه السّلام سلام نداد و نامه‌ای از ابن زیاد برای حرّ آورد که در آن چنین نوشته بود:
«اما بعد، همان جا که این نامه‌ام به دست تو می‌رسد، بر حسین علیه السّلام و یاران او سخت بگیر و او را در بیابانی بدون آب و سبزه فرود آور و حامل این نامه را مأمور کرده‌ام تا مرا از آنچه انجام می‌دهی، آگاه سازد. و السّلام.»
حرّ نامه را خواند و سپس به امام حسین علیه السّلام داد و گفت: «مرا چاره‌ای از اجرای فرمان امیر عبید اللّه بن زیاد نیست. همین‌جا فرود آی و برای امیر بهانه‌ای بر من قرار مده!»
امام حسین علیه السّلام فرمود: «کمی ما را پیشتر ببر تا به این دهکده غاضریّه (1) که با ما یک تیررس فاصله دارد، برسیم. یا به آن دهکده دیگر که نامش سقبه است و در یکی از این دو دهکده فرود آییم.»
حرّ گفت: «امیر برای من نوشته است، تو را در سرزمین خشک و بی‌آب فرود آورم و چاره‌ای از اجرای فرمان او نیست.»
(1). قریه‌ای از نواحی کوفه و نزدیک کربلا.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 298
(2)- أورد الخبر فی اللّسان و قال فی شرحه: «أی أزعجه و أخرجه». قال الأصمعیّ: یعنی: «أحبسه».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 554
«1» فنظر إلی رسول عبید اللّه یزید بن زیاد بن المهاصر أبو الشّعثاء الکندیّ، ثمّ البهدلیّ، فعنّ له، فقال: أمالک بن النّسیر البدّیّ؟ قال: نعم.- و کان أحد کندة- فقال له یزید بن زیاد: ثکلتک أمّک! ماذا جئت فیه؟ قال: و ما جئت فیه! أطعت إمامی، و وفیت ببیعتی.
فقال له أبو الشّعثاء: عصیت ربّک، و أطعت إمامک فی هلاک نفسک، کسبت العار و النّار، قال اللّه عزّ و جلّ: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ «2»، فهو إمامک.
قال: و أخذ «1» الحرّ بن یزید القوم بالنّزول فی ذلک المکان علی غیر ماء و لا فی قریة.
فقالوا: دعنا ننزل فی هذه القریة- یعنون نینوی- أو هذه القریة- یعنون الغاضریّة- أو هذه الأخری- یعنون شفیّة-. فقال: لا و اللّه ما أستطیع ذلک؛ هذا رجل قد بعث إلیّ عینا. «3»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و فی روایة: دفع الحرّ الکتاب إلی الحسین علیه السّلام فقرأه، ثمّ أخذ»].
(2)- سورة القصص: 41.
(3)- گوید: در این وقت سواری بر اسبی اصیل پدیدار شد که مسلّح بود و کمانی به شانه داشت و از کوفه می‌آمد. همگی بایستادند و منتظر وی بودند و چون به آنها رسید، به حرّ بن یزید و یارانش سلام گفت: اما به حسین علیه السّلام و یارانش سلام نگفت. آن‌گاه نامه‌ای به حرّ داد که از ابن زیاد بود و چنین نوشته بود:
«وقتی نامه من به تو رسید و فرستاده‌ام بیامد، حسین را بدار در زمین باز بی‌حصار و آب. و به فرستاده‌ام دستور داده‌ام با تو باشد و از تو جدا نشود تا خبر بیارد که دستور مرا اجرا کرده‌ای. و السّلام.»
گوید: وقتی حرّ نامه را بخواند، بدانها گفت: «این نامه امیر عبید اللّه بن زیاد است که به من دستور می‌دهد شما را در همان‌جا که نامه‌اش به من می‌رسد، بدارم. این فرستاده اوست که گفته از من جدا نشود تا نظر وی اجرا شود.»
گوید: ابو الشّعثا، یزید بن زیاد مهاجر کندی نهدی، به فرستاده عبید اللّه بن زیاد نگریست و رو به او کرد و گفت: «مالک بن نسیر بدّی هستی؟»
گفت: «بله!»
گوید: وی نیز یکی از مردم کنده بود.
گوید: یزید بن زیاد بدو گفت: «مادرت عزادارت شود، به چه کارآمده‌ای.»
گفت: «به کاری آمده‌ام که اطاعت پیشوایم کرده‌ام و به بیعتم عمل کرده‌ام.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 555
الطّبری، التّاریخ، 5/ 408- 409- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 203- 204؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 195- 196؛ المحمودی، العبرات، «1»/ 412- 413، 414
قال: و أصبح الحسین من وراء عذیب الهجانات، قال: و إذا بالحرّ بن یزید «1»، قد ظهر له «2» أیضا فی «2» جیشه، فقال الحسین: ما وراءک یا ابن یزید «1»! أ لیس قد أمرتنا أن نأخذ علی الطّریق، فأخذنا و قبلنا مشورتک؟ فقال: صدقت، و لکن هذا کتاب عبید اللّه «3» بن زیاد، قد ورد علیّ یؤنّبنی و یعنّفنی فی أمرک. فقال الحسین: فذرنا حتّی ننزل بقریة نینوی أو الغاضریّة. فقال الحرّ: لا و اللّه، ما أستطیع ذلک؛ هذا رسول عبید اللّه «3» بن زیاد معی، و ربّما بعثه عینا [علیّ- «4»].
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 141- 142
حتّی انتهوا إلی نینوی «5»- المکان الّذی نزل به الحسین علیه السّلام- «5» فإذا راکب علی نجیب له، علیه السّلاح، متنکّب قوسا، مقبل من الکوفة. «6» فوقفوا جمیعا ینتظرونه «7». فلمّا انتهی إلیهم، سلّم علی الحرّ و أصحابه، و لم یسلّم علی الحسین و أصحابه، و دفع إلی الحرّ کتابا
__________________________________________________
- ابو الشعثاء گفت: «عصیان پروردگار کرده‌ای و اطاعت پیشوای خویش در کار هلاکت خویش و ننگ و جهنم جسته‌ای که خدا عزّ و جل گوید: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ؛ یعنی: آنها را پیشوایان کردیم که به سوی جهنم بخوانند و روز رستاخیز یاری نبینند. پیشوای تو چنین است.»
گوید: حرّ جماعت را وادار کرد در همان‌جا فرود آیند، بی‌آب و آبادی. گفتند: «بگذارمان در این دهکده فرود آییم.»
مقصودشان نینوی بود. گفت: «نه! به خدا قدرت این کار ندارم. این مرد را به مراقبت من فرستاده‌اند.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3000- 3001
(1)- من د و بر، و فی الأصل: زید.
(2) (2- 2) لیس فی د.
(3)- فی د و بر: عبد اللّه.
(4)- من د و بر.
(5) (5- 5) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان].
(6)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و هو مالک بن النّسر [بشیر] الکندیّ»].
(7)- [نفس المهموم: «ینظرونه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 556
من عبید اللّه بن زیاد، فإذا فیه: أمّا بعد، فجعجع الحسین حین «1» یبلغک کتابی «1»، و یقدم علیک رسولی، و لا تنزله إلّا بالعراء فی غیر خضر «2»، و علی غیر ماء، فقد أمرت رسولی أن «3» یلزمک، و «3» لا یفارقک حتّی یأتینی بإنفاذک أمری، و السّلام. «4»
«5» فلمّا قرأ الکتاب، قال لهم الحرّ: هذا کتاب الأمیر عبید اللّه یأمرنی أن أجعجع بکم فی المکان الّذی یأتی کتابه، و هذا رسوله، و قد أمره أن لا یفارقنی حتّی أنفذ أمره فیکم «4»، «6» فنظر «7» یزید بن المهاجر الکندیّ «8»، و کان مع «9» الحسین علیه السّلام «9» إلی رسول ابن زیاد، فعرفه، فقال له یزید «7»: ثکلتک أمّک، ماذا جئت فیه؟ قال: «10» أطعت إمامی، و وفیت ببیعتی. فقال له ابن المهاجر: بل عصیت ربّک، و أطعت إمامک فی هلاک نفسک، و کسبت العار و النّار، و بئس الإمام إمامک، قال اللّه تعالی: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ «11» وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ، فإمامک منهم «5».
«12» و أخذهم الحرّ بالنّزول فی ذلک المکان علی غیر ماء، و لا فی قریة «6»، «11» فقال له
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «بلغک کتابی هذا»، و فی نفس المهموم: «یأتیک کتابی»].
(2)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و روضة الواعظین و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج:
«حصن»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(4) (4- 4) [لم یرد فی المعالی، و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فعرض لهم الحرّ و أصحابه، و منعوهم من السّیر، و أخذهم الحرّ بالنّزول فی ذلک المکان علی غیر ماء، و لا قریة. فقال له الحسین علیه السّلام: ألم تأمرنا بالعدول عن الطّریق؟ قال: بلی، و لکن کتاب الأمیر عبید اللّه قد وصل، یأمرنی فیه بالتّضییق علیک، و قد جعل علیّ عینا یطالبنی بذلک»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(6- 6) [لم یرد فی اللّواعج].
(7- 7) [نفس المهموم: «إلی رسول ابن زیاد یزید بن زیاد بن المهاصر أبو الشّعثاء الکندیّ ثمّ النّهدیّ، فعنّ له فقال: أمالک بن النّسیر البدّیّ؟ قال: نعم، و کان أحد کندة. فقال له یزید بن زیاد»].
(8)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت: «الکنانیّ»].
(9- 9) [أعیان الشّیعة: «خرج إلی الحسین من الکوفة قبل أن یلاقیه الحرّ»].
(10)- [زاد فی نفس المهموم: «و ما جئت فیه»].
(11- 11) [أعیان الشّیعة: «فإمامک منهم»].
(12) (12*) [حکاه فی مثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 557
الحسین علیه السّلام: دعنا ویحک ننزل فی هذه القریة، أو هذه- یعنی نینوی و الغاضریّة- «1» أو هذه- یعنی شفیّة «2»؟- «1» قال: و اللّه «3» لا أستطیع ذلک؛ هذا رجل قد بعث إلیّ «4» عینا علیّ (12*). «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 84- 85- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 380؛ البحرانی،
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی روضة الواعظین و مثیر الأحزان].
(2)- [و فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت: «شفنة» و فی الدّمعة السّاکبة: «شقینة»].
(3)- [فی روضة الواعظین و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «لا و اللّه»].
(4)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(5)- تا به نینوی- همان‌جا که حسین علیه السّلام فرود آمد- رسیدند. در این هنگام سواری که بر اسبی نیکو سوار بود و سلاح جنگ به تن داشت و کمان بر دوش افکنده بود، از سمت کوفه رسید. پس همگی چشم به راه او ایستادند. چون به آنان رسید، به حرّ بن یزید و همراهانش سلام کرد و به حسین علیه السّلام و یارانش سلام نکرد و نامه‌ای از عبید اللّه بن زیاد به حرّ داد که در آن نامه نوشته بود:
«اما بعد! چون نامه من به تو رسید و فرستاده من نزد تو آمد، کار را بر حسین سخت بگیر و او را در زمینی بی‌پناهگاه که نه سبزی در آن‌جا باشد و نه آبی، فرود آر! پس همانا من فرستاده خود را دستور داده‌ام، همراه تو باشد و از تو جدا نشود تا خبر انجام دستور مرا برایم بیاورد. و السّلام.»
چون نامه را خواند، حرّ به آن حضرت و یارانش گفت: «این نامه امیر عبید اللّه است که به من دستور داده، همان‌جا که نامه رسید (برای فرود آمدن)، به شما سخت بگیرم و این نیز فرستاده او است که دستورش داده از من جدا نشود تا دستورش را درباره شما انجام دهم.»
پس یزید بن مهاجر کندی که در میان یاران حسین علیه السّلام بود، به فرستاده ابن زیاد نگاه کرد و او را شناخت. پس به او گفت: «مادرت به عزایت بنشیند! این چه کار ناشایسته‌ای است که به دنبال آن آمده‌ای؟»
گفت: «پیروی از امام خود نموده و به بیعت خود پایداری کرده‌ام.»
یزید بن مهاجر به او گفت: «بلکه خدای خود را نافرمانی کرده و پیشوای (ناحق) خود را درباره نابودی خودت پیروی کرده، و ننگ و آتش را برای خویشتن فراهم کرده‌ای و بد امام و پیشوایی است امام تو.
خدای تعالی فرماید: «و گردانیدیم ایشان را پیشوایانی که می‌خوانند به سوی آتش و روز قیامت یاری نمی‌شوند» (سوره قصص آیه 41) و پیشوای تو از این پیشوایان است.»
و حرّ بن یزید کار را سخت گرفت که در همان مکانی که نه آب بود و نه آبادی پیاده شوند. حسین علیه السّلام فرمود: «وای به حال تو! بگذار به این ده- یعنی نینوی و غاضریه- یا آن دیگر- یعنی شفیه- فرود آییم!»
گفت: «به خدا نمی‌توانم؛ (زیرا) این (فرستاده) مردی است که برای دیده‌بانی نزد من آمده (که ببیند آیا من به دستور عبید اللّه رفتار می‌کنم یا نه؟ و من ناچارم در برابر چشم او دستورش را انجام دهم).»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 84- 85
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 558
العوالم، 17/ 230- 231؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 254؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 254- 255؛ القمی، نفس المهموم،/ 203- 204؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 155؛ المازندرانی، معالی السّبطین «1»، 1/ 281- 282؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 597- 598، لواعج الأشجان،/ 99- 100؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 45
فإذا راکب علی نجیب له، و علیه السّلاح متنکّبا قوسه، مقبل من الکوفة، فوقفوا جمیعا ینتظرونه، فلمّا انتهی إلیهم، سلّم [101] علی الحرّ و أصحابه، و لم یسلّم علی الحسین و أصحابه، و دفع إلی الحرّ کتابا من عبید اللّه بن زیاد، فإذا فیه:
«أمّا بعد، فجعجع «2» بالحسین و أصحابه حیث یبلغک کتابی، و یقدم علیک رسولی، فلا تنزله إلّا بالعراء فی غیر حصن، و علی غیر ماء، و قد أمرت رسولی أن یلزمک حتّی تردّه بإنفاذ أمری، و السّلام».
فلمّا قرأه الحرّ، قال:
«هذا کتاب الأمیر عبید اللّه، یأمرنی أن أجعجع بکم فی المکان الّذی یأتینی کتابه، و هذا رسوله، و قد أمرنی ألّا یفارقنی، حتّی أنفذ أمره».
و أخذ الحرّ یریدهم علی النّزل هناک علی غیر ماء، و لا فی قریة. فقالوا:
«دعنا ننزل فی هذه القریة- یعنون الغاضریّة- أو تلک- یعنون نینوی- أو تلک، أو تلک».
فقال:
«لا و اللّه، ما أستطیع هذا؛ أما ترون الرّجل قد بعثه عینا علیّ»؟
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 63
فإذا راکب علی نجیب له، فلمّا انتهی إلیهم، سلّم علی الحرّ، و لم یسلّم علی الحسین
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی المعالی عن البحار].
(2)- جعجع به: أزعجه، شرّده، حبسه، ألزمه الجعجاع. و الجعجاع و الجعجع: المکان الضّیّق الخشن الغلیظ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 559
علیه السّلام و أصحابه، و دفع إلی الحرّ کتابا من عبید اللّه بن زیاد، فإذا فیه: أمّا بعد، فجعجع بالحسین حین یبلغک کتابی، و لا تنزله إلّا بالعراء «1» فی غیر خضر و لا ماء، و قد أمرت رسولی أن یلزمک و لا یفارقک، حتّی یأتینی بانفاذک أمری، و السّلام.
فأخذهم الحرّ بالنّزول فی ذلک المکان علی غیر ماء و لا قریة، فقال له الحسین: دعنا ویحک أنزل فی هذه القریة- یعنی نینوی- أو هذه- یعنی الغاضریّة-. قال: لا و اللّه، لا أستطیع ذلک؛ هذا رجل قد بعث عینا علیّ.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234
(قال) ابن أعثم: فتیاسر الحسین، حتّی وصل إلی (عذیب الهجانات)، فورد کتاب من عبید اللّه بن زیاد إلی الحرّ یلومه فی أمر الحسین، و یأمره بالتّضییق علیه، «2» فأصبح الحسین من وراء عذیب الهجانات، و إذا الحرّ قد عارضه «2» أیضا فی جیشه، و منعه من المسیر، فقال له الحسین: ویلک! ما دهاک؟ أ لست «3» قد أمرتنا أن «3» نأخذ علی غیر الطّریق، فأخذناو قبلنا مشورتک؟ فقال الحرّ: صدقت یا ابن رسول اللّه، و لکن هذا کتاب الأمیر ورد علیّ یؤنّبنی و یضعّفنی فی أمرک، و یأمرنی بالتّضییق علیک. قال الحسین: فذرنا إذا ننزل بقریة نینوی أو الغاضریّة. فقال له الحرّ: لا و اللّه یا أبا عبد اللّه، لا أستطیع ذلک، فقد جعل ابن زیاد علیّ عینا یطالبنی، و یؤاخذنی بذلک. «4» [و فی روایة: قال الحرّ: لا و اللّه، ما أستطیع ذلک؛ و هذا رسول ابن زیاد معی، و إنّما بعثه عینا علیّ].
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 234- عنه: الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 109
فلمّا أصبح بعذیب الهجانات، رأی الحرّ فی عسکره یتبعه، فسأله عن الحالة؟ فقال:
هددنی الأمیر فی شأنک. فقال: دعنا فی نینوی أو الغاضریّة. فقال: لا و اللّه، و علیّ عینه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 96
__________________________________________________
(1)- قال فی الصّحاح: الجعجعة: الحبس. و کتب عبید اللّه بن زیاد إلی عمر بن سعد أن جعجع بالحسین.
قال الأصمعیّ: أی احبسه، و قال ابن الأعرابیّ: أی ضیّق علیه. و العراء- بالمدّ-: الفضاء لا یستتر فیه، قال اللّه تعالی: لَنُبِذَ بِالْعَراءِ.
(2) (2- 2) [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «فلمّا أصبح الحسین علیه السّلام و أراد أن یسیر، عارضه الحرّ»].
(3) (3- 3) [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «قلت»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الحسین علیه السّلام فی طریقه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 560
ثمّ جاءه کتاب عبید اللّه بن زیاد أن جعجع بالحسین حتّی یبلغک کتابی.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 336
فلمّا نزلوا، إذا راکب مقبل من الکوفة، فوقفوا ینتظرونه، فسلّم علی الحرّ، و لم یسلّم علی الحسین و أصحابه، و دفع إلی الحرّ کتابا من ابن زیاد، فإذا فیه: أمّا بعد! فجعجع بالحسین حین یبلغک کتابی، و یقدم علیک رسولی، فلا تنزله إلّا بالعراء فی غیر حصن، و علی غیر ماء، و قد أمرت رسولی أن یلزمک، فلا یفارقک حتّی یأتینی بانفاذک أمری، و السّلام.
فلمّا قرأ الکتاب، قال لهم الحرّ: هذا کتاب الأمیر، یأمرنی أن أجعجع بکم فی المکان الّذی یأتینی فیه کتابه، و قد أمر رسوله أن لا یفارقنی، حتّی أنفذ رأیه و أمره، و أخذهم الحرّ بالنّزول علی غیر ماء و لا فی قریة. فقالوا: دعنا ننزل فی نینوی أو الغاضریّة أو شفیّة. فقال: لا أستطیع؛ هذا الرّجل قد بعث عینا علیّ. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 282
قال «2» جابر بن «2» عبد اللّه بن سمعان: و مضینا حتّی إذا قربنا من نینوی، و إذا رجل من
__________________________________________________
(1)- چون رحل افکندند، سواری از ناحیه کوفه رسید. آنها ایستادند که خبر آمدن او را بدانند. آن سوار بر حرّ سلام کرد؛ ولی بر حسین و اصحاب او سلام نکرد. نامه‌ای همراه داشت که آن را به حرّ داد که ابن زیاد چنین نوشته بود:
«اما بعد ... حسین را از هرسو محاصره کن تا نامه دیگرم به تو برسد و رسول من نزد تو آید. او را در جای خشک و بی‌آب و علف محاصره کن، نه جای دیگر. من به نماینده خود دستور داده‌ام که همراه و ناظر اعمال تو باشد. از تو جدا نشود، مگر پس از این‌که تو فرمان مرا به کار بسته باشی. و السلام.»
چون نامه را خواند، حرّ به آنها (حسین و یاران) گفت: «این نامه امیر است. به من امر کرده که شما را در تنگنای محاصره کنم و در هرجا که نماینده او به من برسد، بازبدارم و به او امر کرده که از من جدا نشود تا من فرمان او را اجرا کنم.»
حرّ هم او (حسین) را در جای بی‌آب منزل داد و مجبور و محصور کرد که نه آب بود و نه آبادانی. به او گفتند: «بگذار ما در نینوی یا غاضریّه یا شفیّه (اماکن مشهور) منزل اختیار کنیم.»
حرّ گفت: «نمی‌توانم؛ زیرا این مرد (رسول) مراقب من است.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 155- 156
(2) (2- 2) [الصّحیح: «ابن جندب: عن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 561
کندة اسمه مالک بن بشیر معه کتاب من عبید اللّه بن زیاد إلی الحرّ «1» أن: جعجع بالحسین، و لا تنزله إلّا بالعراء فی غیر خصب و لا نهر.
فقرأ الکتاب، و أخذ حسینا بالنّزول.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 24- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 195
فلمّا أصبح الحسین علیه السّلام، و إذا قد ظهر الحرّ و جیشه، فقال له الحسین علیه السّلام: ما وراءک یا ابن یزید؟ فقال: وافانی کتاب ابن زیاد، یؤنّبنی فی أمرک، و قد سیّر من هو معی، و هو عین علیّ، و لا سبیل إلی مفارقتک، أو [أ] تقدم بک علیه. و طال الکلام بینهما. فرحل الحسین علیه السّلام و أهله و أصحابه. «2»
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 75- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 46- 47
قال: فورد کتاب عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه إلی الحرّ یلومه فی أمر الحسین علیه السّلام و یأمره بالتّضییق علیه.
فعرض له الحرّ و أصحابه، و منعوه من السّیر «3»، فقال له الحسین علیه السّلام: ألم تأمرنا
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(2)- حرّ نامه‌ای به عبید اللّه زیاد نوشت که: حسین رسید و می‌گوید: «اگر کوفیان مرا نمی‌خواهند، من به سر روضه جدّ خود می‌روم.»
عبید اللّه لعین در جواب نوشت که: «او را رها مکن و به موضعی فرود آر که آب و آبادانی نباشد.»
چون نامه برسید، حرّ به حسین علیه السّلام داد. حسین علیه السّلام فرمود: «بگذار تا در این قری، جایی نزول کنم که عیال و اطفال با من‌اند و طاقت تشنگی ندارند.»
حرّ گفت: «حکم امیر این است که خواندی.»
حسین علیه السّلام براند و به کربلا فرود آمد و حرّ نیز در مقابل او فرود آمد.
چون روز شد، آن روز پنجشنبه دوّم محرّم بود، رسول عبید اللّه زیاد برسید با نامه‌ای که: «کار بر حسین سخت گیر تا به درد آید. در وقتی که کتاب من به تو رسد، و او را مگذار، مگر در زمینی که در او گیاهی نباشد، در غیر حصار و غیر آب، و من امر کردم رسول خود را که از تو جدا نشود و ملازم تو باشد تا به نزد من آیی با انقیاد امر من. و السّلام.»
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 277- 278
(3)- [الأسرار: «المسیر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 562
بالعدول عن الطّریق؟ فقال له الحرّ: بلی، و لکن کتاب الأمیر عبید اللّه قد وصل، «1» یأمرنی فیه «1» بالتّضییق، و قد جعل علیّ عینا یطالبنی بذلک. «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 78- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 254؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 282
فإذا راکب علی نجیب، علیه السّلاح، یمسک قوسا، مقبل من الکوفة، فوقفوا جمیعا ینتظرونه، فلمّا انتهی إلیهم، سلّم علی الحرّ و أصحابه، و لم یسلّم علی الحسین، و دفع إلی الحرّ کتابا من عبید اللّه بن زیاد: «أمّا بعد، فجعجع بالحسین حین یبلغک کتابی، و یقدم علیک رسولی، فلا تنزله إلّا بالعراء فی غیر حصن و علی غیر ماء، و قد أمرت رسولی أن یلزمک، فلا یفارقک، حتّی یأتینی بإنفاذک أمری، و السّلام».
فقال الحرّ: هذا کتاب الأمیر عبید اللّه بن زیاد، یأمرنی فیه أن أجعجع بکم فی المکان الّذی یأتینی فیه کتابه، و هذا رسوله، و قد أمره ألّا یفارقنی، حتّی أنفذ رأیه و أمره.
قال: فأخذهم الحرّ بالنّزول فی ذلک المکان علی غیر ماء و لا قریة، فقالوا: دعنا ننزل فی هذه القریة (یعنون نینوی)، أو هذه القریة (یعنون الغاضریّة)، أو هذه الأخری (یعنون شفیّة). فقال: لا و اللّه، ما أستطیع ذلک؛ هذا رجل بعث عینا علیّ.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 423- 424
فإذا راکب متنکّب قوسا قد قدم من الکوفة، فسلّم علی الحرّ بن یزید، و لم یسلّم علی الحسین، و دفع إلی الحرّ کتابا من ابن زیاد، و مضمونه أن یعدل بالحسین فی السّیر إلی
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الأسرار: «إلیّ یأمرنی»].
(2)- راوی گفت: در این‌جا نامه ابن زیاد به حر رسید که او را در کار حسین سرزنش نموده بود و دستور داده بود که کار را بر حسین سخت بگیرد.
حرّ و سربازانش سر راه بر حسین گرفته و از حرکت جلوگیری کردند. حسین علیه السّلام فرمود: «مگر تو خود نگفتی که ما از راه کوفه عدول کنیم؟»
عرض کرد: «چرا، ولی نامه‌ای از امیر عبید اللّه رسید که به من دستور داده [است] تا بر شما سخت بگیرم و کاراگاهی را نیز مأمور من نموده [است] که ناظر اجرای دستور باشد.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 78
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 563
العراق فی غیر قریة و لا حصن، حتّی تأتیه رسله و جنوده، و ذلک یوم الخمیس الثّانی من المحرّم سنة إحدی و ستّین.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 174
فلمّا أصبحوا، فإذا بالحرّ بن یزید قد طلع علیهم فی جیشه، فقال له الحسین علیه السّلام:
ما جاء بک یا ابن یزید؟ قال: وافانی کتاب ابن زیاد، یؤنّبنی فی أمرک تأنیبا کبیرا، و معی من هو عین من جهته، و قد سعی بی إلیه، و لا سبیل إلی مفارقتک. فرحل الحسین علیه السّلام و أهله. «1» [عن مطالب السّؤول]
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 190
قال: فبینما هم یسیرون، و إذا براکب علی نجیب قد أقبل من نحو الکوفة، فلمّا وصل سلّم علی الحرّ، و لم یسلّم علی الحسین، ثمّ دفع إلی الحرّ کتابا من ابن زیاد، یأمره فیه بالتّعجیل.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 439
قال: فلمّا أصبح علیه السّلام، صلّی صلاة الفجر، ثمّ عجّل بالرّکوب، و إذا بفارس مقبل من الکوفة، فوقفوا ینظرون إلیه، فلمّا وصل إلیهم، سلّم علی الحرّ، و لم یسلّم علی الحسین علیه السّلام، و قال له: هذا کتاب ابن زیاد لعنه اللّه یقول فیه: أمّا بعد، فحین تقرأ کتابی هذا، فجعجع بالحسین علیه السّلام من الموضع الّذی یأتیک فیه کتابی، و قد أمرت رسولی أن لا یفارقک، حتّی تنفّذ أمری، و السّلام.
فلمّا قرأ الحرّ الکتاب، أقرأه الحسین علیه السّلام.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 48
__________________________________________________
(1)- تا به موضعی رسیدند که موسوم است به کربلا و از آن‌جا گذشته میل به نینوی کردند. در آن اثنا، شترسواری رسیده، مکتوبی از جانب ابن زیاد به حرّ بن یزید رسانید. مضمون آن‌که: «چون این نوشته به تو رسد، به هر منزل که رسیده باشی، حسین را آن‌جا فرود آر و او را در موضعی موقوف دار که از آب و گیاه دور باشد!»
و حرّ آن مکتوب شوم را به امام حسین رضی اللّه عنه نموده، گفت: «از امتثال این مثال چاره‌ای نیست و در همین منزل فرود باید آمد.»
و هرچند آن حضرت از حرّ التماس فرمود که تجویز نماید که در یکی از دو قریه که قریب به کربلا بود، نزول فرمایند، به جایی نرسید. لاجرم هم در آن موضع که مهبط آثار کرب و بلا بود. منزل گزیدند.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 48
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 564
ثمّ أقبل فارس من الکوفة، سلّم علی الحرّ، و لم یسلّم علی الحسین رضی اللّه عنه، و دفع إلی الحرّ کتابا من ابن زیاد، و یأمره بالتّعجیل. «1» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 63
__________________________________________________
(1)- و همچنان راه درنوردیدند تا سفیده صبح بردمید و آن حضرت با جماعت نماز بگذاشت و به تعجیل اسب بخواست و برنشست و از جانب یمین جاده را دست بازداشت و به طرف چپ روان گشت و طی طریق کرده، به عذیب الهجانات (1) رسید و اصحاب آن حضرت همگان ملازمت رکاب داشتند.
این هنگام مردی را نگریستند که شاکی السلاح بر شتری رهوار برآمده و کمانی از بردوش افکنده، از طریق کوفه به تعجیل و تقریب زمین را درهم می‌نوردد و زودا که درمی‌رسد، هردو لشگر به نظاره او درایستادند. چون فراز آمد، حسین علیه السّلام را نادیده انگاشت و حر بن یزید را سلام داد و تحیت فرستاد و مکتوب ابن زیاد را که بدین منوال نگاشته بود، به نزد او گذاشت:
أمّا بعد فجعجع بالحسین حین یبلغک کتابی هذا و یقدم علیک رسولی و لا تنزله إلّا بالعراء فی غیر خضر و علی غیر ماء و قد أمرت رسولی أن یلزمک و لا یفارقک حتّی یأتینی بانفاذ أمری و السّلام.
در جمله، می‌گوید: «چون رسول من با تو رسید و مکتوب مرا با تو رسانید، کار را بر حسین سخت و صعب بگیر و او را مگذار فرود شود. جز در زمین بی‌آب و علف و فرستاده خود را فرموده‌ام که از تو جدا نشود و نگران تو باشد، چون امر مرا به نفاذ رسانی، نیکو خدمتی تو را به من رسانید.»
حر آن مکتوب را مطالعه نمود و بر حسین و اصحاب او نیز قرائت فرمود و گفت: «اینک عبید اللّه بن زیاد فرمان کرده است که در مکانی که مکتوب او را مطالعه نمودم، شما را فرود آورم.»
در میان اصحاب حسین علیه السّلام، یزید بن مهاجر الکندی، فرستاده ابن زیاد را بشناخت و روی بدو آورد و گفت: «مادر بر تو بگرید، چه نکوهیده رسالت بود که تو بر ذمت نهادی.»
گفت: «امام خویش را اطاعت کردم و در تقدیم خدمت او تشیید (2) بیعت نمودم.»
فقال له ابن المهاجر: بل عصیت ربّک و أطعت إمامک فی هلاک نفسک و کسبت العار و النّار و بئس الإمام إمامک. قال اللّه: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ لا یُنْصَرُونَ (3) فإمامک منهم.
ابن مهاجر گفت: «بلکه عصیان کردی پروردگار خود را و اطاعت کردی امام خود را در هلاک خود و در تقدیم این خدمت بهره تو در دنیا و در آخرت نار شد؛ چنان‌که خدای فرماید: امامان شما دعوت می‌کنند شما را به آتش دوزخ و در قیامت شما را نصرت نتوانند کرد.»
بالجمله، حسین علیه السّلام اصحاب خود را فرمان کرد تا کوچ دهند و ایشان به هر جانب که خواستند روان شد، سپاه حر در برابر آمدند و حایل و حاجز گشتند و گفتند: «الا آن‌که در این زمین بی‌آب و علف فرود آیید!»
فقال له الحسین: دعنا ویحک ننزل هذه القریة أو هذه یعنی نینوی و الغاضریّة أو هذه یعنی شفیّنة.
فرمود: «ای حر! دست بازدار تا در یکی از این قری فرود آییم.»
عرض کرد: «لا و اللّه از قدرت بازوی من بیرون است. چه اینک فرستاده ابن زیاد مرا نگران است تا در امتثال امر او چه کنم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 565
فلمّا أصبحوا، فإذا الحرّ بن یزید فی جیشه، و هو معهم، فقال له الحسین: کیف هذا؟
ما جاء بک. قال: سعی بی إلی ابن زیاد، و علیّ عین من جهته، کن عینا علیه، و لا تفارقه إلی أن نأتیک الجیوش و العساکر، و لا بقی لی سبیل إلی مفارقک. [عن الفصول المهمّة]
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 261
فرکب و تیاسر عن طریق العذیب و القادسیّة، فمرّ بقصر بنی مقاتل. ثمّ سار، فأتی إلی الحرّ أمر من عبید اللّه بالتّضییق علیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 8
و فی القمقام: شفیة، بفتح أوّله، و کسر ثانیه، منسوب إلی الشّفاء، قال: یحتمل أنّ مراده کربلاء، باعتبار أنّ تربته و ترابه شفاء لکلّ داء. و فیه نظر.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 282
و لم یزل الحسین یتیاسر، إلی أن انتهی إلی نینوی، و إذا راکب علی نجیب، و علیه السّلاح، فانتظروه، و إذا هو رسول ابن زیاد إلی الحرّ، معه کتاب یقول فیه: جعجع بالحسین حین تقرأ کتابی، و لا تنزله إلّا بالعراء علی غیر ماء و غیر حصن.
فقرأ الحرّ الکتاب علی الحسین. فقال له: دعنا ننزل نینوی، أو الغاضریّات، أو شفیّة. فقال الحرّ: لا أستطیع؛ فإنّ الرّجل عین علیّ.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 227- 228
حتّی انتهوا إلی نینوی، فإذا راکب علی نجیب له و علیه السّلاح، متنکّب قوسا، مقبل من الکوفة، فوقفوا جمیعا ینتظرونه، فلمّا انتهی إلیهم، عرفوه، فإذا هو مالک بن النّسر الکندیّ جاء و سلّم علی الحرّ و أصحابه، و لم یسلّم علی الحسین و أصحابه، و دفع إلی الحرّ کتابا من عبید اللّه بن زیاد، فإذا فیه:
«أمّا بعد، فجعجع بالحسین حین یبلغک کتابی هذا، و یقدم علیک رسولی، و لا تنزله
__________________________________________________
- (1). عذیب الهجانات «عذیب. مصغر عذب» مکانی است در یمین قادسیه که قبیله بنی تمیم در آن‌جا قنات آبی داشته‌اند.
(2). ساختن و بلند نمودن.
(3). قرآن کریم (28- 41).
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 164- 166
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 566
إلّا بالعراء فی غیر خضرة و علی غیر ماء، و قد أمرت رسولی أن یلزمک و لا یفارقک، حتّی یأتینی بإنفاذک أمری، و السّلام».
فقرأ الحرّ کتاب ابن زیاد علی الحسین و أصحابه.
فقالوا: دعنا ننزل (نینوی أو الغاضریّات أو شفیّة).
فقال: لا أستطیع؛ إنّ الرّجل عین علیّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 200- 201
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 567

زهیر بن القین یشیر علیه علیه السّلام أن یعجّل الحرب‌

فأشار علیه زهیر بن القین بن الحارث البجلیّ أن یقاتلهم، فقال: هؤلاء أیسر علینا، فنقاتلهم حتّی ننحاز إلی بعض هذه القری الّتی علی الفرات. فلم یفعل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 385، أنساب الأشراف، 3/ 176
فقال زهیر بن القین للحسین: بأبی و أمّی یا ابن رسول اللّه! و اللّه لو لم یأتنا غیر هؤلاء، لکان لنا فیهم کفایة، فکیف بمن سیأتینا من غیرهم؟ فهلمّ بنا نناجز هؤلاء، فإنّ قتال هؤلاء أیسر علینا من قتال من یأتینا من غیرهم.
قال الحسین علیه السّلام: فإنّی أکره أن أبدأهم بقتال، حتّی یبدؤونا «1». فقال له زهیر: فها هنا قریة بالقرب منّا علی شطّ الفرات، و هی فی عاقول «2» حصینة، الفرات یحدق بها إلّا من وجه واحد. قال الحسین: و ما اسم تلک القریة؟ قال: العقر «3». قال الحسین: نعوذ باللّه من العقر. «4»
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم و العبرات: «یبدأوا»].
(2)- عاقول النّهر: ما أعوج منه.
(3)- قرب کربلاء من نواحی الکوفة.
(4)- زهیر بن قین به امام حسین علیه السّلام گفت: «ای پسر رسول خدا! پدر و مادرم فدای تو باد. به خدا سوگند، اگر نیروی دیگری غیر از همین گروه برای جنگ با ما نیایند، همین‌ها برای زدوخورد با ما کفایت می‌کنند؛ و چگونه خواهد بود اگر نیروهای دیگر هم برسند. اجازه فرمای تا هم‌اکنون با این عده جنگ کنیم که جنگ با اینان برای ما آسانتر است از جنگ با کسان دیگری هم که خواهند آمد.»
امام حسین علیه السّلام فرمود: «من دوست ندارم با ایشان آغاز به جنگ کنم؛ مگر این‌که آنان جنگ را شروع کنند.»
زهیر گفت: «این‌جا نزدیک ما دهکده‌ای در زمین پرپیچ و خمی قرار دارد که فرات از سه سو آن را دربرگرفته است.»
فرمود: «نام آن چیست؟»
گفت: «عقر!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 568
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 250- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2625، الحسین بن علیّ،/ 84؛ المحمودی، العبرات، 1/ 413
فقال له زهیر بن القین: یا ابن رسول اللّه! إنّ قتال هؤلاء أهون من قتال من یأتینا من بعدهم، فلعمری لیأتینا من بعد من تری ما لا قبل لنا به.
فقال له الحسین: ما کنت لأبدأهم بالقتال. فقال له زهیر بن القین: سر بنا إلی هذه القریة حتّی تنزلها، فإنّها حصینة، و هی علی شاطئ الفرات، فإن منعونا، قاتلناهم، فقتالهم أهون علینا من قتال من یجی‌ء من بعدهم.
فقال له الحسین: و أیّة قریة هی؟ قال: هی العقر. فقال الحسین: اللّهمّ إنّی أعوذ بک من العقر. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 409- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 414
قال: فأقبل الحسین «2» بن علیّ «2» علی رجل من أصحابه یقال له: زهیر بن القین «3» البجلیّ، فقال له: یا ابن بنت رسول اللّه! ذرنا حتّی نقاتل هؤلاء القوم، فإنّ قتالنا السّاعة نحن و إیّاهم أیسر علینا و أهون من قتال من یأتینا من بعدهم.
__________________________________________________
- فرمود: «از عقر به خدا پناه می‌برم.» (1)
(1). عقر: نام دهکده‌ای نزدیک کربلاست و در لغت به معنی «نازایی» و «سرگشتگی» است (م).
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 250
(1)- گوید: زهیر بن قین گفت: «ای پسر پیمبر خدا! جنگ با اینان، آسانتر از جنگ با کسانی است که پس از این به مقابله با ما می‌آیند. به جان خودم، از پی اینان که می‌بینی، کسانی سوی ما می‌آیند که تاب مقابله با آنها را نیاریم.»
حسین گفت: «من کسی نیستم که جنگ آغاز کنم.»
گفت: «پس سوی این دهکده رویم و آن‌جا فرود آییم که استوار است و بر کنار فرات. اگر نگذارندمان، با آنها می‌جنگیم که جنگ با آنها آسانتر از جنگ با کسانی است که از پی آنها می‌رسند.»
حسین گفت: «این چه دهکده‌ای است؟»
گفت: «عقر.»
حسین گفت: «خدایا! از عقر به تو پناه می‌برم!»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3001
(2) (2- 2) لیس فی د و بر.
(3)- فی الأصل و بر: الفیر، و فی د: القینی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 569
فقال الحسین: صدقت یا زهیر! و لکن ما کنت بالّذی «1» أنذرهم «2» بقتال حتّی یبتدرونی «1». فقال له زهیر: فسر بنا حتّی نصیر بکربلاء، فإنّها علی شاطئ «3» الفرات، فنکون هنالک، فإن قاتلونا «4»، قاتلناهم و استعنّا باللّه «5» علیهم. قال: فدمعت عینا الحسین، ثمّ قال: اللّهمّ! ثمّ اللّهمّ! إنّی أعوذ بک من الکرب و البلاء! قال: و نزل الحسین فی موضعه ذلک، و نزل الحرّ بن یزید «6»/ حذاءه فی ألف فارس.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 142- 143
فقال له زهیر بن القین: «7» إنّی و اللّه ما أراه «8» یکون بعد هذا الّذی ترون إلّا أشدّ ممّا ترون «7»، یا ابن رسول اللّه! إنّ قتال هؤلاء القوم «9» السّاعة أهون علینا من قتال من یأتینا من بعدهم، «10» فلعمری لیأتینا «11» بعدهم «12» «10» ما لا قبل لنا به. فقال الحسین علیه السّلام:
ما کنت لأبدأهم بالقتال «13». (14*)
__________________________________________________
(1) (1- 1) فی د: انظرهم یقال حتّی یبتدرون.
(2)- [و الصّحیح: «أبتدرهم»].
(3)- فی د: شطاء.
(4)- فی د: قاتلون.
(5)- لیس فی د.
(6)- من د و بر، و فی الأصل: زید.
(7) (7- 7) [لم یرد فی المقرّم، و بحر العلوم].
(8)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «لا أری أن»].
(9)- [فی روضة الواعظین: «الباغیة» و لم یرد فی الأسرار و بحر العلوم].
(10) (10- 10) [لم یرد فی روضة الواعظین و مثیر الأحزان].
(11)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «لیأتینا من»].
(12)- [لم یرد فی المقرّم و بحر العلوم].
(13)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فقال له: سر بنا إلی هذه القریة، حتّی نزلها، فإنّها حصینة، و هی علی شاطئ الفرات، فإن منعونا، قاتلناهم، فقتالهم أهون علینا من قتال من یجی‌ء بعدهم. فقال الحسین:
ما هی؟ قال: العقر. قال: اللّهمّ إنّی أعوذ بک من العقر». و أضاف فی المقرّم: «ثمّ قال زهیر: ها هنا قریة بالقرب منّا علی شطّ الفرات، و هی فی عاقول حصینة، و الفرات یحدق بها إلّا من وجه واحد. قال الحسین: ما اسمها؟
فقال: تسمّی «العقر». فقال علیه السّلام: نعوذ باللّه من العقر». و أضاف فی بحر العلوم: «حتّی یبدؤونی. فقال زهیر:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 570
المفید، الإرشاد، 2/ 85- 86- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 380؛ البحرانی، العوالم، 17/ 231؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 254؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 255؛ القمی، نفس المهموم،/ 204؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 45؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 201؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 155؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 598، لواعج الأشجان،/ 100؛ المازندرانی، معالی السّبطین «1»، 1/ 282؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 228
فقال زهیر بن القین، و کان مع الحسین:
«یا ابن بنت رسول اللّه، إنّ قتال هؤلاء السّاعة أهون علینا من قتال من یأتینا من بعدهم، فلعمری لیأتینا من بعد من تری من لا قبل لنا به».
فقال الحسین:
«لا أبدأهم بالقتال».
فقال زهیر:
«فسر بنا إلی هذه القریة القریبة حتّی ننزلها، فإنّها حصینة، و هی علی [102] شاطئ الفرات، فإن منعونا، قاتلناهم، فقتالهم الیوم أهون من قتال من یجی‌ء بعدهم».
فقال الحسین:
«و أیّة قریة هی»؟ قال:
«العقر».
__________________________________________________
- سر بنا- یا ابن رسول اللّه- إلی هذه القریة، فإنّها حصینة، و هی علی شاطئ الفرات، فإن منعونا قاتلناهم. قال الحسین: ما اسمها؟ قال زهیر: تسمّی (العقر). قال الحسین: اللّهمّ إنّی أعوذ بک من (العقر).»]
(14)*- زهیر بن قین گفت: «به خدا ای فرزند رسول خدا! من می‌بینم که کار پس از آنچه اکنون می‌بینید، سخت‌تر باشد. همانا جنگ با این گروه در این ساعت بر ما آسانتر است از جنگیدن با کسانی که پس از این به نزد ما خواهند آمد. به جان خودم سوگند، پس از این، لشکری به سوی ما آیند که ما برابری آنان نتوانیم (پس، اجازه فرما با اینان بجنگیم).»
حسین علیه السّلام فرمود: «من کسی نیستم که آغاز به جنگ ایشان کنم (و من این کار را شروع نخواهم کرد).»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 85- 86
(1)- [حکاه فی المعالی عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 571
قال الحسین علیه السّلام:
«اللّهمّ أعوذ بک من العقر»! «1»
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 63- 64
فقال زهیر بن القین: إنّی و اللّه ما أراه یکون بعد هذا الّذی ترون إلّا أشدّ ممّا ترون، یا ابن رسول اللّه! إنّ قتال هؤلاء السّاعة أهون علینا من قتال من یأتینا من بعدهم، فلعمری لیأتینا بعدهم من لا قبل لنا به. «2» فقال الحسین علیه السّلام: ما کنت لأبدأهم بالقتال.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234
فقال للحسین رجل من أصحابه یقال له زهیر بن القین البجلیّ: یا ابن رسول اللّه! ذرنا نقاتل هؤلاء القوم، فإنّ قتالنا إیّاهم السّاعة أهون علینا من قتال من یأتینا معهم بعد هذا. فقال له الحسین: صدقت یا زهیر! و لکن ما کنت لأبدأهم بالقتال، حتّی یبدأونی.
فقال له زهیر: فسر بنا حتّی ننزل بکربلاء، فإنّها علی شاطئ الفرات، فنکون هنالک، فإن قاتلونا، قاتلناهم و استعنّا باللّه علیهم. فدمعت عینا الحسین علیه السّلام حین ذکر کربلاء، و قال: اللّهمّ إنّی أعوذ بک من الکرب و البلاء. «3»
و نزل الحسین فی موضعه ذلک، و نزل الحرّ حذاءه فی جنده الّذین هم ألف فارس.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 234- عنه: الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 109- 110
فقال زهیر بن القین البجلیّ: ائذن لنا بقتالهم، فقتال هؤلاء الیوم أسهل من قتال من یجی‌ء بعدهم. فقال: لا أبتدی. فساقوا إلی قریة عقر، فسأل عنها، فقیل: هی العقر.
فقال: إنّی أعوذ بک من العقر.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 96- 97
__________________________________________________
(1)- عقرت المرأة الرّجل عقرا و عقرا: لم یلدا. عقر البعیر: قطع إحدی قوائمه. عقر الحیوان: ذبحه. عقر الکلب الولد: عضّه. عقره عن حاجته: قطعه عنها. عقر عقرا: بقی مکانه لم یتقدّم أو یتأخّر لفرع أصابه، کأنّه مقطوع الرّجل. عقرت المرأة: عقمت. و عقر الرّجل و الأمر: لم تکن لهما عاقبة.
(2)- یقال: ما لی به قبل- بکسر القاف- أی طاقة.
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الحسین علیه السّلام فی طریقه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 572
فقال زهیر بن القین للحسین: «1» إنّه لا یکون و اللّه بعد ما ترون إلّا ما هو أشدّ منه «1»، یا ابن رسول اللّه! و إنّ «2» قتال هؤلاء السّاعة أهون علینا من قتال من یأتینا من بعدهم، فلعمری لیأتینا «3» من بعدهم «3» ما لا قبل لنا به.
فقال الحسین: ما کنت لأبدأهم بالقتال. فقال له زهیر: سر بنا إلی هذه القریة حتّی ننزلها، فإنّها حصینة- و هی علی شاطئ الفرات- فإن منعونا قاتلناهم فقتالهم أهون علینا من قتال من یجی‌ء بعدهم. «4» فقال الحسین: «5» ما هی؟ قال: العقر. قال: اللّهمّ إنّی أعوذ بک من العقر «4». «6»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 282- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 424- 425
و فی المناقب: فقال له زهیر: فسر بنا حتّی ننزل «7» بکربلاء، فإنّها علی شاطئ الفرات، فنکون هنالک، فإن قاتلونا، قاتلناهم، و استعنّا اللّه علیهم. «8» قال: فدمعت «8» عینا الحسین
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(3) (3- 3) [نهایة الإرب: «من بعد ما نری»].
(4) (4- 4) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 205، و أضاف فی أوّله: «لمّا نزل الحسین علیه السّلام بأرض کربلاء، قال: ما هی؟ ...»].
(5) (5- 5) [نهایة الإرب: «أیّة قریة هی»].
(6)- زهیر بن القین به حسین گفت: «بعد از این، بدتر و سخت‌تر خواهد بود، ای فرزند پیغمبر! جنگ با اینها در این ساعت آسانتر از جنگ با دیگران است که بعد از این خواهند رسید. به جان خودم قسم، بعد از این، عده‌ای خواهند آمد که ما یارای نبرد با آنها را نخواهیم داشت.»
حسین گفت: «من هرگز ابتدا به جنگ نمی‌کنم.»
زهیر گفت: «ما را به آن قریه ببر که در آن‌جا منزل بگیریم و آن محل دارای قلعه و سنگر می‌باشد و نیز مشرف بر رود فرات است. اگر آنها مانع شوند، ما با آنها جنگ خواهیم کرد؛ زیرا جنگ با آنها آسانتر از جنگ با لشکری [است] که خواهد رسید.»
حسین پرسید: «نام آن قریه چیست؟»
گفت: «عقر (معنی عقر، بی‌پا کردن و انداختن است).»
گفت: (حسین): «خداوندا! از عقر (بی‌پا شدن) به تو پناه می‌برم.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 156
(7)- [الأسرار: «تنزل»].
(8- 8) [بحر العلوم: «فعند ذلک دمعت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 573
علیه السّلام، ثمّ قال: اللّهمّ إنّی أعوذ بک من الکرب و البلاء. «1» و نزل الحسین فی موضعه ذلک، و نزل الحرّ بن یزید حذاءه فی ألف فارس. «2»
المجلسی، البحار، 44/ 381- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 232؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 255؛ القمی، نفس المهموم،/ 207؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة «3»،/ 254؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 283؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 598، لواعج الأشجان،/ 100؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 45؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 201
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم و مثیر الأحزان].
(2)- زهیر بن القین در خشم شد. عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! سوگند با خدای آنچه از این پس بر ما درآید، اشد بر این است که امروز می‌نگریم. صواب آن است که هم در این ساعت با ایشان مقاتلت آغازیم. قسم به جان من که از این پس لشگری در جنگ ما انجمن شود که مقاتلت ایشان را برنتابیم.»
حسین علیه السّلام فرمود: «من ابتدا به مقاتلت ایشان نمی‌کنم تا بر این جماعت حجت تمام شود.»
زهیر بن القین عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! نیکو آن است که در زمین کربلا فرود آییم و در کنار فرات لشکرگاه کنیم و از زحمت بی‌آبی برآساییم. آن‌گاه اگر با ما رزم آزمایند، قتال دهیم و از خدای استعانت جوئیم.»
حسین علیه السّلام چون این کلمات شنید، آب در چشم بگردانید.
ثمّ قال: اللّهمّ إنّی أعوذ بک من الکرب و البلاء.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء، 2/ 166، 168
(3)- [حکاه فی الأسرار و المعالی عن المناقب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 574

و الإمام علیه السّلام یخبر زهیرا بأنّ مقتله و مشهده فی هذا المکان‌

قال أبو جعفر: و حدّثنا أبو محمّد عبد اللّه بن محمّد البلویّ، قال: حدّثنا عمارة بن زید، قال: حدّثنا إبراهیم بن سعید «1» و کان «1» مع زهیر بن القین حین صحب الحسین «2» کما أخبر قال: قال الحسین له «2»: یا زهیر! اعلم إنّ هاهنا مشهدی، و یحمل هذا- و أشار إلی رأسه- من جسدی زحر «3» بن قیس، فیدخل به علی یزید، یرجو نواله، فلا یعطیه شیئا.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 74- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 238
وروی صاحب کتاب مناقب فاطمة و ولدها [...] و بإسناده عن إبراهیم بن سعید:
إنّ الحسین علیه السّلام قال لزهیر: اعلم إنّ ها هنا مشهدی، و یحمل هذا عن جسدی- یعنی رأسه- زحر بن قیس، و یدخل علی یزید و یرجو نائلة، فلا یعطیه شیئا.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 588 رقم 68
__________________________________________________
(1) (1- 1) [مدینة المعاجز: «قال: أخبرنی إنّه کان»].
(2) (2- 2) [مدینة المعاجز: «فقال له»].
(3)- [مدینة المعاجز: «زجر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 575

هلال بن نافع و بریر بن خضیر یسلّیان الإمام علیه السّلام عن خذلان النّاس أنّ له أسوة بجدّه و أبیه و أخیه علیهم السّلام‌

قال: فوثب إلی الحسین رجل «1» من شیعته یقال له: هلال «2». فقال یا ابن بنت رسول اللّه! تعلم أنّ جدّک رسول اللّه [لا] یقدر أن یشرب اللّه [الخلائق] محبّته و لا أن یرجعوا من أمرهم إلی ما یحبّ، و قد کان منهم منافقون یبدونه «3» النّصر، و یضمرون له الغدر، یلقونه بأحلی من العسل، و یلحقونه بأمرّ من الحنظل «4»، حتّی توفّاه اللّه عزّ و جلّ، و أنّ أباک علیّا «5» قد کان فی مثل ذلک. فقوم أجمعوا علی نصره، و قاتلوا معه المنافقین، و الفاسقین، و المارقین، و القاسطین، حتّی أتاه أجله؛ و أنتم الیوم عندنا فی مثل ذلک الحال، فمن نکث فإنّما ینکث علی نفسه، و اللّه یغنی عنه، فسر بنا راشدا، مشرّقا إن شئت، أو مغرّبا، فو اللّه ما أشفقنا من قدر اللّه، و لا کرهنا ربّنا، و إنّا علی نیّاتنا و نصرتنا، نوالی من والاک و نعادی من عاداک.
قال: فخرج الحسین و ولده و إخوته و أهل بیته رحمهم اللّه بین یدیه، فنظر إلیهم ساعة و بکی و قال: اللّهمّ! إنّا عترة نبیّک محمّد صلّی اللّه علیه و سلم، و قد أخرجنا و طردنا عن حرم جدّنا، و تعدّت بنو أمیّة علینا، فخذ بحقّنا، و انصرنا علی القوم الکافرین.
قال: ثمّ صاح الحسین فی عشیرته، و رحل من موضعه ذلک.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 147- 148
__________________________________________________
(1)- من د، و فی الأصل و بر: رجلا.
(2)- فی التّرجمة ص 374: هلال بن نافع.
(3)- فی النّسخ: یعدونه.
(4)- من د، و فی الأصل و بر: الحنضل.
(5)- فی د: علیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 576
قال: و قال للحسین رجل «1» من شیعته یقال له: هلال بن نافع الجملیّ «2»: یا ابن رسول اللّه! أنت «3» تعلم أنّ جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لم یقدر أن یشرب النّاس محبّته، و لا أن یرجعوا إلی «4» ما کان أحبّ، فکان «4» منهم منافقون، یعدونه بالنّصر، و یضمرون له الغدر، یلقونه بأحلی من العسل، و یخلفونه بأمرّ من الحنظل، حتّی قبضه اللّه تبارک و تعالی إلیه، و أنّ أباک علیّا (صلوات اللّه علیه) قد کان فی مثل ذلک، فقوم قد أجمعوا علی نصرته «5»، و قاتلوا معه النّاکثین، و القاسطین، و المارقین، «6» و قوم قعدوا عنه، و خذلوه حتّی مضی «6» إلی رحمة اللّه و رضوانه «7»، و روحه، و ریحانه «7»، و أنت الیوم «8» یا ابن رسول اللّه! علی مثل «8» تلک الحالة، فمن نکث عهده، و خلع بیعته، فلن یضرّ إلّا نفسه، و اللّه تبارک و تعالی مغن عنه، فسر بنا «7» یا ابن رسول اللّه «7» راشدا، معافی، مشرّقا؛ «9» و إن شئت مغرّبا «9». فو اللّه «7» الّذی لا إله إلّا هو «7» ما أشفقنا من قدر اللّه، و لا کرهنا لقاء ربّنا، و إنّا علی نیّاتنا و بصائرنا، نوالی من والاک، و نعادی من عاداک.
«10» «11» قال: و قال للحسین آخر من أصحابه یقال له: بریر بن خضیر الهمدانیّ «11»:
یا ابن رسول اللّه! لقد منّ اللّه تعالی علینا بک أن نقاتل بین یدیک، و تقطّع فیک «12» أعضاؤنا، ثمّ یکون جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شفیعا یوم القیامة لنا «13»، فلا أفلح قوم
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم مکانه: «قال: فوثب إلی الحسین رجل ...»].
(2)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «هلال بن نافع البجلیّ، فقال له:»].
(3)- [فی المقرّم مکانه: «و قال نافع بن هلال: أنت ...»].
(4) (4- 4) [فی البحار و العوالم و نفس المهموم و المقرّم: «أمره ما أحبّ، و قد کان»].
(5)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم و المقرّم: «نصره»].
(6- 6) [فی البحار و العوالم و نفس المهموم و المقرّم: «حتّی أتاه أجله، فمضی»].
(7- 7) [لم یرد فی البحار و العوالم و نفس المهموم و المقرّم].
(8- 8) [فی البحار و العوالم و نفس المهموم و المقرّم: «عندنا فی مثل»].
(9- 9) [المقرّم: «أو مغرّبا»].
(10) (10*) [لم یرد فی المقرّم].
(11- 11) [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «ثمّ وثب إلیه بریر بن خضیر الهمدانیّ، فقال: و اللّه»].
(12)- [فی البحار و العوالم: «فیه»].
(13)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «بین أیدینا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 577
ضیّعوا ابن بنت نبیّهم، أفّ لهم غدا ما «1» یلاقون؟ سینادون «2» بالویل و الثّبور فی نار جهنّم، «3» و هم فیها مخلدون. فجزّاهم الحسین خیرا «3»، «4» قال (10*): «5» و خرج ولد الحسین و إخواته و أهل بیته حین سمعوا الکلام، فنظر إلیهم، و جمعهم عنده و بکی «5»، ثمّ قال: اللّهمّ! إنّا عترة نبیّک محمّد صلواتک علیه، قد أخرجنا و أزعجنا و طردنا عن حرم جدّنا، و تعدّت بنو أمیّة علینا، اللّهمّ فخذلنا بحقّنا، و انصرنا علی القوم الظّالمین «4». «6» ثمّ نادی بأعلی صوته فی أصحابه: الرّحیل. و رحل من موضعه ذلک. «7»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «ماذا»].
(2)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «ینادون»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی البحار و العوالم و نفس المهموم].
(4) (4- 4) [حکاه عنه فی بحر العلوم،/ 202 و عن المناقب فی الدّمعة السّاکبة، 4/ 255 و الأسرار،/ 254 و مثله أعیان الشّیعة، 1/ 598، و اللّواعج،/ 102، و مثیر الأحزان،/ 45 و وسیلة الدّارین،/ 76، و جاء فی بحر العلوم و المقرّم و أعیان الشّیعة و اللّواعج أنّه قاله علیه السّلام عندما ورد کربلاء].
(5) (5- 5) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان و المقرّم و وسیلة الدّارین: «فجمع (ثمّ جمع) الحسین علیه السّلام ولده و إخوته و أهل بیته، ثمّ نظر إلیهم، فبکی ساعة»، و فی بحر العلوم: «ثمّ جمع ولده و إخوته و عموم أهل بیته، و نظر إلیهم، و بکی»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم].
(7)- هلال بن نافع بجلی برخاست.
فقال له: یا ابن رسول اللّه! أنت تعلم أنّ جدّک رسول اللّه لم یقدر أن یشرب النّاس محبّته، و لا أن یرجعوا إلی أمره ما أحبّ، و قد کان منهم منافقون، یعدونه بالنّصر، و یضمرون له الغدر، یلقونه بأحلی من العسل، و یخلفونه بأمر من الحنظل، حتّی قبضه اللّه إلیه، و أنّ أباک علیّا قد کان فی مثل ذلک، فقوم قد أجمعوا علی نصره، و قاتلوا معه النّاکثین، و القاسطین، و المارقین، حتّی أتاه أجله، فمضی إلی رحمة اللّه، و رضوانه، و أنت الیوم عندما فی مثل تلک الحالة، فمن نکث عهده و خلع بیعته فلن یضرّ إلّا نفسه، و اللّه مغن عنه فسر بنا راشدا معافا مشرقا إن شئت، و إن شئت مغربا، فو اللّه ما أشفقنا من قدر اللّه و لا کرهنا لقاء ربّنا، و إنّا علی نیّاتنا، و بصائرنا، نوالی من والاک، و نعادی من عاداک.
عرض کرد: «ای پسر رسول خدا! تو میدانی که جدّت مصطفی آن نیرو نیافت که مردمان را بجمله، دوستار خویش فرماید و آن قدرت به دست نکرد، که امت را به تمامت در امتثال امر خود بازدارد. چه بسیار از مردم او را وعده نصرت می‌دادند؛ لکن در طریق نفاق اتفاق داشتند و کید و کین او را در خاطر می‌انباشتند و او را ملاقات می‌کردند به گفتاری «احلی من العسل (1)» و مخالفت می‌کردند به کرداری «امر من الحنظل (2)» تا گاهی که خداوند او را مأخوذ داشت و همچنان پدر تو را کار بر این منوال افتاد. جماعتی در حضرت او حاضر شدند و در خدمت او با جماعت ناکثین و قاسطین و مارقین قتال دادند تا گاهی که او را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 578
__________________________________________________
- روز معلوم و اجل محتوم (3) فراز آمد. پس به رحمت یزدان پیوست و به روضه رضوان شتافت و امروزکار تو بر آن منوال است. آن کس که عهد بشکند و نکث بیعت کند، زیان نرساند جز خویشتن را و خداوند بی‌نیاز است از ایشان. اکنون تو ما را به هرچه خواهی، فرمان کن! اگر خواهی به سوی مشرق و اگرنه به جانب مغرب. سوگند با خدای ما از قضای خدا رنجه نشویم و از آنچه مقدور کرده بیم نداریم و لقای حق را مکروه نشماریم و بر نیّت و عقیدت خود ثابت و استواریم و دوستان شما را دوستاریم و دشمنان شما را دشمن داریم.»
چون سخن بدین‌جا آورد، بریر بن خضیر به‌پای خاست.
فقال: و اللّه یا ابن رسول اللّه! لقد منّ اللّه بک علینا أن نقاتل بین یدیک لیقطع فیه أعضاؤنا، ثمّ یکون جدّک شفیعنا یوم القیمة بین أیدینا، لا أفلح قوم ضیّعوا إبن بنت نبیّهم، أفّ لهم غدا، ماذا یلاقون؟ ینادون بالویل و الثّبور فی نار جهنّم.
بریر بن خضیر همدانی عرض کرد: «ای پسر پیغمبر! همانا خداوند بر ما منّتی بزرگ نهاد و نعمتی عظیم عنایت کرد تا دست یافتیم که در پیش روی تو با دشمنان دین جنگ آغازیم. چند که اعضای ما با حدود تیغ و سنان از یکدیگر باز شود. پس جدّ تو در قیامت ما را شفاعت کند و روی فوز (4) و فلاح نبینند جماعتی که دخترزاده پیغمبر خود را دست بازداشتند و حقوق او را ضایع گذاشتند. وای بر ایشان فردای قیامت به عنا (5) و عذاب کیفر می‌شوند و در آتش جهنم جای می‌کنند.»
این وقت حسین علیه السّلام به سراپرده خویش درآمد و اهل بیت و برادران و برادرزادگان را فراهم آورد و به جانب ایشان زمانی دراز نگران همی بود و بر حال ایشان و مآل کار ایشان ساعتی بگریست.
ثمّ قال: اللّهمّ! إنّا عترة نبیّک محمّد صلّی اللّه علیه و آله و قد أخرجنا و طردنا و أزعجنا عن حرم جدّنا و تعدّت بنوا أمیّة علینا. أللّهمّ! فخذ لنا بحقّنا و انصرنا علی القوم الظّالمین.
عرض کرد: «ای پروردگار من! ما فرزندان پیغمبر توایم. ما را از وطن اخراج کردند و مطرود ساختند و ما را از حرم جدّ ما برکندند و بنی امیه بر ما ظلم کردند و خصمی نمودند. ای پروردگار ما! بگیر حق ما را و بر این قوم ستمکار ما را نصرت فرما.»
پس روی با اصحاب آورد.
فقال: النّاس عبید الدّنیا و الدّین لعق علی ألسنتهم، یحوطونه ما درّت معایشهم فإذا محصّوا بالبلاء قلّ الدّیّانون.
فرمود: «مردم بنده دنیای دنی همی شوند و دین را زبان همی رانند و بیرون نام، از دین یاد نکنند و از ابن هندسه (6) نیز آسایش معاش خواهند و چون به ورود بلا هنگام آزمایش فرارسید، دینداران اندک باشند.»
(1). شیرین‌تر از انگبین.
(2). تلختر از هندوانه ابو جهل.
(3). محتوم: قطعی، ثابت، تغییرناپذیر.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 579
الخوارزمی، مقتل الحسین علیه السّلام، 1/ 236- 237- مثله المجلسی «1»، البحار، 44/ 382- 383؛ البحرانی، العوالم، 17/ 233- 234؛ القمی، نفس المهموم،/ 207- 209؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 233- 234، 230
و وثب نافع بن هلال الجملیّ «2»، فقال: و اللّه ما کرهنا لقاء ربّنا و أنّا علی نیّاتنا و بصائرنا نوالی من والاک و نعادی من عاداک. و قام بریر بن خضیر، فقال: و اللّه یا ابن رسول اللّه! لقد منّ اللّه بک علینا أن نقاتل بین یدیک، و تقطع فیک أعضاؤنا، ثمّ یکون جدّک شفیعا یوم القیامة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 598، لواعج الأشجان،/ 101
فقال هلال بن نافع البجلیّ رحمه اللّه: من نکث عهده، و خلع بیعته، فلن یضرّ إلّا نفسه، و اللّه مغن عنه، فسر بنا راشدا معافا مشرّفا إن شئت، أو مغرّبا، فو اللّه ما أشفقنا من قدر اللّه، و لا کرهنا لقاء ربّنا، و إنّا علی نیّاتنا و بصائرنا، نوالی من والاک، و نعادی من عاداک.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 46
__________________________________________________
- (4). فوز: نجات، پیروزی، فلاح: رستگاری.
(5). عنا «بفتح عین»: رنج و سختی.
(6). هندسه «به کسر اوّل و ثالث»: اندازه و شکل.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 174- 177
(1)- [حکاه فی البحار و العوالم عن المناقب، و فی نفس المهموم: «فی البحار عن المناقب»، و فی المقرّم عن العوالم].
(2)- [اللّواعج: «هلال بن نافع البجلیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 580

الحسین علیه السّلام یضرب لنفسه مثلا بیحیی علیه السّلام‌

حدّثنا عبد اللّه بن أحمد بن حنبل، ثنا هدبة، ثنا حماد بن سلمة، عن علیّ بن زید عن علیّ بن الحسین، قال: قال لی الحسین بن علیّ قبل قتله بیوم: إنّ بنی إسرائیل کان لهم ملک. و ذکر الحدیث «1».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 114 رقم 2816- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 192
وروی سفیان بن عیینة عن علیّ بن زید، عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام، قال: خرجنا مع الحسین علیه السّلام، فما نزل منزلا و لا ارتحل «2» منه «3» إلّا ذکر یحیی بن زکریّا و قتله «4»، و قال یوما: و «5» من هوان الدّنیا علی اللّه أنّ رأس یحیی بن زکریّا أهدی إلی بغیّ من بغایا بنی إسرائیل. «6» «7»
المفید، الإرشاد، 2/ 135- عنه: الحویزی، نور الثّقلین، 3/ 324؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 8/ 198؛ المجلسی، البحار، 45/ 89- 90؛ البحرانی، العوالم، 17/ 315؛ القمی، نفس المهموم،/ 185؛ المحمودی، العبرات، 1/ 409؛ مثله الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 9؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 182
قال علیّ بن الحسین «8»:
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی مجمع الزّوائد: «رواه الطّبرانیّ، و إسناده جیّد»].
(2)- [فی کشف الغمّة: «و لا ارتحلنا» و فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق: «و لا رحل» و فی البحار و العوالم و بحر العلوم: «و ما ارتحل»].
(3)- [نفس المهموم: «عنه»].
(4)- [لم یرد فی کشف الغمّة و نفس المهموم، و إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة].
(5)- [نفس المهموم: «إنّ»].
(6)- [أضاف فی بحر العلوم: «و فی روایة: و سیهدی رأسی إلی یزید بن معاویة»].
(7)- و سفیان بن عیینة از حضرت زین العابدین علیه السّلام حدیث کند که فرمود: با حسین علیه السّلام بیرون رفتیم.
پس در هیچ منزلی فرود نیامد و از جایی کوچ نکرد؛ جز این‌که یحیی بن زکریا و کشته شدن او را به یاد می‌آورد و روزی فرمود: از پستی دنیا نزد خدا این بس که سر یحیی بن زکریا را برای سرکشی از سرکشان بنی اسرائیل هدیه بردند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 135
(8)- [و فی العبرات مکانه: «وروی ابن عساکر فی ترجمة نبیّ اللّه یحیی بن زکریّا علی نبیّنا و آله علیهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 581
أقبلنا مع الحسین بن علیّ، فکان قلّما نزل منزلا إلّا حدّثنا حدیث یحیی بن زکریّا حیث قتل. قال: کان ملک مات، فترک امرأته و ابنته، فورث ملکه أخوه، فأراد أن یتزوّج امرأة أخیه، فاستشار یحیی بن زکریّا، و کانت الملوک فی ذلک الزّمان «1» یعملون بأمر الأنبیاء، فقال له: لا تتزوّجها، فإنّها بغی. فسمعت المرأة، و عرفت أنّه من قبل یحیی، فقالت: لیقتلنّ یحیی، أو لیخرجن من ملکه. فعمدت إلی بنتها فصنعتها، و قالت:
اذهبی إلی عمّک عند الملأ، فإنّه یدعوک و یجلسک فی حجره، و یقول: سلینی ما شئت، فإنّک لن تسألینی شیئا إلّا أعطیتک، فقولی: لا أسأل شیئا إلّا رأس یحیی بن زکریّا.
و کانت الملوک إذا تکلّم أحدهم بشی‌ء علی رؤوس الملأ، ثمّ لم یمض له نزع من ملکه، ففعلت ذلک، فجعل یأتیه الموت من قتل «2» یحیی، و جعل یأتیه الموت من خروجه من ملکه، فاختار ملکه، فقتله، فساخت بأمّها الأرض.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 27/ 251- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 409- 410
علیّ بن الحسین علیه السّلام قال: خرجنا مع الحسین، فما نزل منزلا، و لا ارتحل عنه إلّا و ذکر یحیی بن زکریّا، و قال یوما: من هوان الدّنیا علی اللّه أنّ رأس یحیی أهدی إلی بغی من بغایا بنی إسرائیل. و فی حدیث مقاتل عن زین العابدین علیه السّلام [عن أبیه علیه السّلام]: إنّ امرأة ملک بنی إسرائیل کبرت و أرادت أن تزوّج بنتها منه للملک، فاستشار الملک یحیی ابن زکریّا، فنهاه عن ذلک، فعرفت المرأة ذلک، و زینت بنتها، و بعثتها إلی الملک، فذهبت، و لعبت بین یدیه، فقال لها الملک: ما حاجتک؟ قالت: رأس یحیی بن زکریّا. فقال الملک:
یا بنیّة! حاجة غیر هذه. قالت: ما أرید غیره.
__________________________________________________
- و علیهما السّلام من تاریخ دمشق: ج 18، ص 100، من المصوّرة الأردنیّة قال:
أنبأنا أبو القاسم علیّ بن إبراهیم، أنبأنا رشاء بن نظیف قراءة، أنبأنا عبد الرّحمان بن عمر بن محمّد، أنبأنا أبو إسحاق إبراهیم بن أحمد بن علیّ بن فراس، أنبأنا علیّ بن عبد العزیز البغویّ، أنبأنا أبو عبید القاسم بن سلام، أنبأنا أبو النّضر، عن سلیمان بن المغیرة، عن علیّ بن زید بن جدعان، أنبأنا علیّ بن الحسین [علیهما السّلام] قال:
...»].
(1)- قوله: «فی ذلک الزّمان» لیس فی الأصل. و استدرکناه من ابن عساکر.
(2)- کذا فی الأصل. و فی ابن عساکر: «قتله».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 582
و کان الملک إذا کذب فیهم عزل عن ملکه، فخیّر بین ملکه و بین قتل یحیی، فقتله، ثمّ بعث برأسه إلیها فی طشت من ذهب، فأمرت الأرض، فأخذتها، و سلّط اللّه علیهم بخت نصر، فجعل یرمی علیهم بالمناجیق، و لا تعمل شیئا، فخرجت علیه عجوز من المدینة، فقالت: أیّها الملک! إنّ هذه مدینة الأنبیاء لا تنفتح إلّا بما أدلّک علیه. قال: لک ما سألت.
قالت: أرمها بالخبث و العذرة. ففعل، فتقطّعت، فدخلها، فقال: علیّ بالعجوز. فقال لها:
ما حاجتک؟ قالت: فی المدینة دم یغلی، فاقتل علیه، حتّی یسکن. فقتل علیه سبعین ألفا، حتّی سکن. یا ولدی! یا علیّ، و اللّه لا یسکن دمی، حتّی یبعث اللّه المهدیّ، فیقتل علی دمی من المنافقین الکفرة الفسقة سبعین ألفا.
و قال بعض المفسّرین فی قوله: وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ (الآیات): إنّه إسماعیل ابن حزقیل؛ لأنّ إسماعیل بن إبراهیم مات قبل أبیه، بعثه اللّه إلی قومه، فسلخوا جلدة وجهه و فروة رأسه «1»، فخیّره اللّه فی ما شاء من عذابهم، فاستعفاه، و رضی بثوابه، و فوّض أمرهم إلی اللّه. و قد رواه أصحابنا عن الصّادق علیه السّلام قال فی آخره: أتاه ملک من ربّه یقرأه السّلام و یقول: قد رأیت ما صنع بک، فمرنی بما شئت. فقال: یکون لی بالحسین أسوة. «2»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 85
__________________________________________________
(1)- الفروة: جلدة الرّأس بشعرها.
(2)- و نیز در بحار الانوار از حضرت امام زین العابدین علیه السّلام مروی است که فرمود: «در خدمت امام حسین علیه السّلام بیرون شدیم و آن حضرت در هیچ منزل از منازل نازل نمی‌شد و از آن‌جا کوچ نمی‌فرمود جز این‌که از حضرت یحیی بن زکریا و قتل او تذکره همی فرمود.»
«و قال یوما و من هوان الدّنیا علی اللّه عزّ و جلّ أنّ رأس یحیی بن زکریّا أهدی إلی بغی من بغایا بنی اسرائیل.»
یعنی: یکی روز امام حسین علیه السّلام فرمود: «از جمله پستی و خواری و ذلت روزگار در حضرت یزدان آفریدگار این است که سر مانند یحیی بن زکریا پیغمبر پسر پیغمبری را برای زانیه و سرکشی از سرکشهای بنی اسرائیل به هدیه بردند.»
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 583

الحسین علیه السّلام من نزوله کربلاء إلی أحداث تاسوعاء

اشاره

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 585

بلوغ الإمام الحسین علیه السّلام إلی أرض کربلاء و أحزان أهل البیت علیهم السّلام‌

ثمّ سار حتّی نزل بکربلاء، فاضطرب فیه، ثمّ قال: أیّ منزل نحن به؟ قالوا:
بکربلاء. فقال: یوم کرب و بلاء.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 68
و أخذوا به علی الجرف، حتّی نزلوا بکربلاء. فقال الحسین: أیّ أرض هذه؟ قالوا:
کربلاء. قال: هذا کرب و بلاء.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 5
و نزل، و ذلک یوم الخمیس للیلتین خلتا من المحرّم سنة إحدی و ستّین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 385، أنساب الأشراف، 3/ 176
فقال الحسین للحرّ: سر بنا قلیلا، ثمّ ننزل. فسار معه، حتّی أتوا کربلاء، فوقف الحرّ و أصحابه أمام الحسین، و منعوهم من المسیر. و قال: انزل بهذا المکان، فالفرات منک قریب. قال الحسین: و ما اسم هذا المکان؟ قالوا له: کربلاء.
قال: ذات کرب و بلاء، و لقد مرّ أبی بهذا المکان عند مسیره إلی صفّین و أنا معه، فوقف، فسأل عنه، فأخبر باسمه، فقال: هاهنا محطّ رکابهم، و ها هنا مهراق دمائهم.
فسأل عن ذلک، فقال: ثقل لآل محمّد ینزلون ها هنا. ثمّ أمر الحسین بأثقاله، فحطّت بذلک المکان یوم الأربعاء غرّة المحرّم من سنة إحدی و ستّین. «1» «2»
__________________________________________________
(1)- تشرین الأوّل 685 م. [عن ابن العدیم]
(2)- امام حسین به حرّ فرمود: «کمی پیش برویم، آن‌گاه پیاده شویم.»
و حرکت کردند و چون به کربلا رسیدند، حرّ و یارانش مقابل امام حسین ایستادند و آنان را از حرکت بازداشتند و گفتند: «همین‌جا فرود آیید که رود فرات به شما نزدیک است.»
امام علیه السّلام پرسید: «نام این سرزمین چیست؟»
گفتند: «کربلا!»
فرمود: «آری، سرزمین سختی و بلاست. پدرم هنگام جنگ صفّین از این منطقه گذشت و من همراهش بودم. ایستاد و از نام آن پرسید و چون نامش را گفتند، فرمود: این‌جا محل فرود آمدن ایشان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 586
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 250- 251- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2625، الحسین بن علیّ،/ 84؛ المحمودی، العبرات، 1/ 413- 414
«1» فلمّا رأی ذلک، عدل «2» إلی «1» کربلاء، فأسند «3» ظهره إلی «4» قصباء و خلا کیلا یقاتل إلّا «4» من «5» وجه واحد «5»، «6» فنزل و ضرب أبنیته «6». [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 389- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 197؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 199؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 191؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 427؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 208؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 352
قال: فانطلق یسیر نحو طریق الشّام نحو یزید، فلقیته الخیول بکربلاء، فنزل یناشدهم اللّه و الإسلام.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 392
ثمّ نزل، و ذلک یوم الخمیس، و هو الیوم الثّانی «7» من المحرّم سنة إحدی و ستّین. «8»
__________________________________________________
- است و محل ریخته شدن خونهای ایشان. و چون معنی این سخن را پرسیدند، فرمود: گروهی از خاندان محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم این‌جا فرود می‌آیند.»
آن‌گاه امام حسین علیه السّلام دستور داد، بارها را همان‌جا فرود آوردند و آن روز، چهارشنبه اوّل محرّم سال شصت و یکم هجرت بود.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 299
(1) (1- 1) [السّیر: «فعدل»].
(2)- [البدایة: «عاد»].
(3)- [فی تهذیب الکمال و السّیر و تهذیب التّهذیب: «و أسند»].
(4) (4- 4) [فی الأمالی: «قصب أو خلاف لا یقاتل إلّا»، و فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب: «قصباء حتّی لا یقاتل إلّا»، و فی السّیر: «قصمیا حتّی لا یقاتل إلّا»، و فی البدایة: «قصیتا و حلفا لیقاتل»].
(5) (5- 5) [البدایة: «جهة واحدة»].
(6- 6) [لم یرد فی السّیر].
(7)- [فی المقرّم مکانه: «و کان نزوله فی کربلاء فی الثّانی ...»، و فی بحر العلوم: «و کان نزوله علیه السّلام کربلاء یوم الخمیس الثّانی ...»].
(8)- و چون چنین دید، به طرف کربلا پیچید و نیزار و بوته‌زاری را پشت سر نهاد که در یک سمت بیشتر جنگ نکند و فرود آمد و خیمه‌های خویش را به‌پا کرد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 587
الطّبری، التّاریخ، 5/ 409- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 414؛ مثله المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 230؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 202
حتّی نزل کربلاء فی یوم الأربعاء أو یوم الخمیس، و ذلک فی الثّانی من المحرّم سنة إحدی و ستّین، ثمّ أقبل إلی أصحابه، فقال لهم: أهذه کربلاء؟ فقالوا: نعم.
فقال الحسین لأصحابه: انزلوا، هذا موضع کرب و بلاء، هاهنا مناخ رکابنا، و محطّ رحالنا، و سفک دمائنا.
قال: فنزل القوم، و حطّوا الأثقال ناحیة من الفرات، و ضربت خیمة الحسین لأهله و بنیه، و ضرب عشیرته خیامهم من حول خیمته.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 148- 149
و قد نزلوا بکربلاء. فقال حسین: أیّ أرض هذه؟ قالوا: کربلاء. قال: أرض کرب و بلاء. و أحاطت بهم الخیل.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 379- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 268
فعدل إلی کربلاء.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 70- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 200؛ مثله ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 37
حدّثنا محمّد بن علیّ الصّائغ، حدّثنا یعقوب بن حمید بن کاسب، ثنا سفیان بن حمزة، عن کثیر بن زید، عن المطّلب بن عبد اللّه بن حنطب، قال: لمّا أحیط بالحسین بن علیّ، قال: ما اسم هذه الأرض؟ قیل: کربلاء. فقال: صدق النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم أنّها أرض کرب و بلاء.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 112 رقم 2812- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 192
فلمّا أحیط بحسین حین قتل، قال: ما اسم هذه الأرض؟ قالوا: کربلاء. فقال: صدق اللّه و رسوله کرب و بلاء.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 115 رقم 2819- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 189
__________________________________________________
- گوید: پس به طرف راه شام روان شد، به طرف یزید، اما در کربلا سواران به او رسیدند که فرود آمد و به خدا و اسلام قسمشان داد.
آن‌گاه فرود آمد و این به روز پنجشنبه، دوّم محرّم سال شصت و یکم بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2973، 2978، 3001
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 588
حدّثنا علیّ بن سعید الرّازی، ثنا یعقوب بن حمید، ثنا سفیان بن حمزة، عن کثیر بن زید، عن المطّلب بن عبد اللّه، قال «1»:
لمّا أحیط بالحسین بن علیّ رضی اللّه عنه، قال: ما اسم «2» هذا الموضع «2»؟ قالوا «3»: کربلاء. قال:
صدق رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، هی «4» کرب و بلاء.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 144- 145 رقم 2902، مقتل الحسین،/ 88- 89- عنه: المتّقی الهندی، کنز العمّال، 13/ 671
حدّثنا الحسین بن إسحاق، ثنا یحیی الحمانیّ، ثنا سلیمان بن بلال، عن کثیر بن زید، عن المطّلب بن عبد اللّه بن حنطب، عن أمّ سلمة قالت: کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم جالسا ذات یوم فی بیتی فقال: «لا یدخل علیّ أحد. فانتظرت، فدخل الحسین، فسمعت نشیج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یبکی. فاطلعت، فإذا حسین فی حجره أو إلی جنبه یمسح رأسه، و هو یبکی. فقلت: و اللّه ما علمته حین دخل، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم: «إنّ جبریل کان فی البیت فقال: أتحبّه؟ قلت: أمّا فی الدّنیا فنعم. قال: إنّ أمّتک ستقتل هذا بأرض یقال لها کربلاء.
فتناول جبریل من تربتها، فأراه النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم».
فلمّا أحیط بحسین حین قتل، قال: ما اسم هذه الأرض؟ قالوا: کربلاء. قال: صدق رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم أرض کرب و بلاء.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 23/ 289 رقم 637
ثمّ سار، حتّی نزل کربلاء، فقال: أیّ موضع هذا؟ فقیل: هذا کربلاء یا ابن رسول اللّه! فقال: هذا و اللّه یوم کرب و بلاء، و هذا الموضع الّذی یهراق فیه دماؤنا، و یباح فیه حریمنا. «5» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
__________________________________________________
(1)- [و فی کنز العمّال مکانه: «عن المطّلب بن عبد اللّه بن حنطب، قال ...»].
(2) (2- 2) [کنز العمّال: «الأرض»].
(3)- [کنز العمّال: «قیل»].
(4)- [کنز العمّال: «أرض»].
(5)- تا به کربلا رسید، فرمود: «این‌جا کجاست؟»
گفتند: «کربلا است یابن رسول اللّه.»
فرمود: «به خدا امروز، روز گرفتاری و بلا است و در این‌جا خون ما ریخته شود و حریم ما مباح‌گردد.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 155
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 589
الصّدوق، الأمالی،/ 155- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 573؛ المجلسی، البحار، 44/ 315؛ البحرانی، العوالم، 17/ 164
ثمّ نزل، «1» و ذلک یوم الخمیس «1» الثّانی من المحرّم سنة إحدی و ستّین. «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 86- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 380- 381؛ البحرانی، العوالم، 17/ 231؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 254؛ مثله أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 64؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234؛ الفتّال، روضة الواعظین،/ 155
فلمّا وافی کربلاء، قال: فی أیّ موضع نحن؟ قالوا: بکربلاء. قال: کرب و اللّه و بلاء، هاهنا مناخ کربنا، و مهراق دمائنا.
أبو طالب الزّیدی، الأمالی،/ 91- 92- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 414
حتّی نزل بکربلاء فی یوم الأربعاء، أو فی «3» یوم الخمیس، و ذلک الیوم «4» الثّانی من محرّم «5» من سنة إحدی و ستّین.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 237- مثله المجلسی «6»، البحار، 44/ 383؛ البحرانی، العوالم، 17/ 234؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 255؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 255؛ القمی، نفس المهموم،/ 209
فخطب أصحابه هناک، و قال: أمّا بعد، فإنّ النّاس «7» عبید الدّنیا، و الدّین لعق علی ألسنتهم، یحوطونه ما درّت معائشهم، فإذا محّصوا بالبلاء، قلّ الدّیّانون. «8»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی تجارب الأمم: «ذلک یوم الخمیس و هو الیوم» و فی إعلام الوری: «ذلک فی الیوم الخمیس» و فی روضة الواعظین: «و هو الیوم»].
(2)- پس، آن حضرت فرود آمد و آن در روز پنجشنبه دوّم محرّم سال شصت و یک هجری بود.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 86
(3)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم].
(4)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم: «فی»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم: «المحرّم»].
(6)- [حکاه فی البحار و العوالم و الأسرار عن المناقب، و فی الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «فی البحار عن المناقب»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان و المقرّم و بحر العلوم مکانه: «و أقبل علی أصحابه، فقال: النّاس ...»].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم و بحر العلوم، و مثله فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 590
ثمّ قال لهم: أهذه کربلاء؟ قالوا له: نعم «1». فقال: هذه «2» موضع کرب و بلاء، ها هنا مناخ رکابنا، و «3» محطّ رحالنا، «4» و مسفک دمائنا «3». «5»
قال: فنزل القوم، «6» و حطّوا الأثقال ناحیة من الفرات، و ضربت خیمة الحسین لأهله و بنیه و بناته، و ضربت خیم إخوته و بنی عمّه حول خیمته.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 237- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 230- 231؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 202؛ مثله المجلسی «7»، البحار، 44/ 383؛ البحرانی، العوالم، 17/ 234؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 255- 256، 257؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 255؛ القمی، نفس المهموم،/ 209؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 598، لواعج الأشجان/ 101؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 45؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 74
و عدل الحسین إلی کربلاء.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 207، تهذیب ابن بدران، 4/ 332، مختصر ابن منظور، 7/ 145- عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 430؛ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2614، الحسین بن علیّ،/ 73
قال: و حدّثنی «8» عمّی قال: حدّثنی القاسم بن سلام، حدّثنی «9» حجّاج بن محمّد،
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «نعم یا ابن رسول اللّه»].
(2)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و مثیر الأحزان: «هذا»].
(3) (3- 3) [مثیر الأحزان: «مقتل رجالنا، و سفک دمائنا»].
(4)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم: «و مقتل رجالنا»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان و أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(6)- [إلی هنا حکاه فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(7)- [حکاه فی البحار و العوالم و الأسرار عن المناقب، و فی الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «فی البحار عن المناقب»].
(8)- [فی ابن العدیم مکانه: «قال عبد اللّه بن محمّد، و حدّثنی ...»].
(9)- [فی البدایة مکانه: «و قال أبو عبید القاسم بن سلام، حدّثنی ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 591
عن أبی معشر، عن بعض «1» مشیخته، قال «2»: «3» قال الحسین «4» بن علیّ «4» حین نزل «5» کربلاء «3»: ما اسم هذه الأرض؟ قالوا: کربلاء. قال: کرب و بلاء.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 219، تهذیب ابن بدران، 4/ 334، مختصر ابن منظور، 7/ 147- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2616، الحسین بن علیّ،/ 75؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 209، تاریخ الإسلام، 2/ 347؛ محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 149؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 170
ثمّ وصل یوم عاشوراء من سنة إحدی و ستّین إلی الطّفّ.
العمرانی، الإنباء،/ 15
فساقوا إلی کربلاء یوم الخمیس الثّانی من المحرّم سنة إحدی و ستّین، ثمّ نزل و قال:
هذا موضع الکرب و البلاء، هذا مناخ رکابنا، و محطّ رحالنا، و مقتل رجالنا، و سفک دمائنا.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 97
فنزل کربلاء، فضرب أبنیته.
فأنزلهم الحرّ علی غیر ماء، و لا فی قریة، و ذلک فی یوم الخمیس، ثانی المحرّم.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 329، 336
ثمّ نزل، و ذلک یوم الخمیس الثّانی من محرّم سنة إحدی و ستّین. «6»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 282- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 425
__________________________________________________
(1)- [فی تاریخ الإسلام مکانه: «و قال أبو معشر نجیح عن بعض ...»، و فی ذخائر العقبی مکانه: «و عن أبی جعفر عن بعض ...»].
(2)- [فی السّیر مکانه: «أبو معشر عن رجاله قال ...»].
(3) (3- 3) [فی التّهذیب: «قال الحسین حین نزلوا کربلاء»، و فی المختصر و تاریخ الإسلام: «إنّ الحسین رضی اللّه عنه قال حین نزلوا کربلاء»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی السّیر].
(5)- [فی السّیر: «نزلوا»، و فی ذخائر العقبی: «نزلا»].
(6)- ناگزیر در همان‌جا (که حرّ مجبور کرده)، رحل افکند. روز پنجشنبه دوّم محرّم سنه شصت و یک بود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 156
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 592
فسأله علیه السّلام عن الأرض، قیل: کربلاء. فقال: أرض کرب «1» و بلاء. و کان الیوم الثّانی من المحرّم.
فقال: انزلوا، ها هنا محطّ رکابنا، و سفک دمائنا. فنزلوا، و أقاموا بها.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 24
و نزلوا «2» کربلاء یوم الأربعاء أو الخمیس علی ما قیل الثّانی من المحرّم.
فقال علیه السّلام: هذه کربلاء، موضع کرب و بلا، هذا مناخ رکابنا «3»، و محطّ رحالنا، و مقتل رجالنا.
«4» فنزل القوم، و حطّوا الأثقال، و نزل الحرّ بجیشه «5» قبالة الحسین علیه السّلام «4».
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 75- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 47
فلمّا رآی ذلک، عدل إلی کربلاء، فأسند ظهره إلی قصب و حلّف ألّا یقاتل إلّا من وجه واحد، فنزل، و ضرب أبنیته.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 140
ثمّ قال الحسین: ما یقال لهذه الأرض؟ فقالوا: کربلاء، و یقال لها: أرض نینوی قریة بها. فبکی، و قال: کرب و بلاء، أخبرتنی أمّ سلمة قالت: کان جبرئیل عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم و أنت معی، فبکیت، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم: دع «6» ابنی. فترکتک، فأخذک و وضعک فی حجره، فقال جبرئیل: أتحبّه؟ قال: نعم. قال: فإنّ أمّتک ستقتله. قال: و إن شئت أن أریک تربة أرضه الّتی یقتل فیها. قال: نعم. قالت: فبسط جبرئیل جناحه علی أرض
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «کر»].
(2)- [کشف الغمّة: «فنزلوا»].
(3)- مناخ: محل خوابیدن شتر. رکاب، جمع رکب: بمعنی شتران و غیره می‌باشد.
(4) (4- 4) [حکاه فی نفس المهموم،/ 206 عن کشف الغمّة].
(5)- [کشف الغمّة: «بنفسه و جیشه»].
(6)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «دعی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 593
کربلاء، فأراه إیّاها، فلمّا قیل للحسین: هذه أرض کربلاء، شمّها، و قال: هذه و اللّه هی الأرض الّتی أخبر بها جبرئیل رسول اللّه، و إنّنی أقتل فیها. «1» و فی روایة: قبض منها قبضة، فشمّها «1». «2»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 142- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 205؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 198
حتّی بلغ کربلاء، «3» و کان ذلک فی الیوم «3» الثّانی «4» من المحرّم، «5» فلمّا وصلها قال: ما اسم هذه الأرض؟ فقیل: کربلاء. فقال علیه السّلام: «6» اللّهمّ إنّی أعوذ بک من الکرب و البلاء. «7» ثمّ قال: هذا موضع کرب و بلاء «6»، انزلوا، هاهنا محطّ رحالنا، و مسفک دمائنا، و هنا محلّ قبورنا. بهذا حدّثنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله «7».
فنزلوا جمیعا، و نزل الحرّ و أصحابه ناحیة. «8»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 80- 81- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 381؛ البحرانی، العوالم، 17/ 232؛ القمی، نفس المهموم،/ 206؛ المازندرانی، معالی
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(2)- چون به کربلا نزول کرد، عمر سعد برسید با چهار هزار مرد به نینوا فرود آمد و این در سال احدی و ستّین بود از هجرت رسول.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 278
(3) (3- 3) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «یوم الخمیس»].
(4)- [فی البحار و العوالم: «الثّامن»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم، و أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «سنة إحدی و ستّین»، و من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(6- 6) [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(7- 7) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(8)- تا روز دوّم محرّم به سرزمین کربلا رسید. چون به آن‌جا رسید، فرمود: «نام این زمین چیست؟»
عرض کرد: «کربلا.»
گفت: «بار الها! من از اندوه و بلا به تو پناهنده‌ام.»
سپس فرمود: «این‌جا سرزمین اندوه و بلا است.»
و فرمود: «فرود آیید که بارانداز و قتلگاه و مدفن ما است. جدّم رسول خدا همین را به من خبر داد.» پس جمله فرود آمدند. حرّ و سربازانش در سمت دیگری فرود آمدند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 80- 81
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 594
السّبطین، 1/ 285؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 198- 199؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 598، لواعج الأشجان،/ 101
و عن المطّلب قال «1»: لمّا أحیط بالحسین، قال: ما اسم هذه الأرض؟ فقیل: کربلاء.
فقال: صدق رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم. إنّها «2» أرض کرب و بلاء. خرجه الضّحّاک.
محب الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 149- مثله الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
ثمّ نزل کربلاء. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 200
و سار الحسین، حتّی نزل نهری کربلاء.
ثمّ سار، فنزل بکربلاء. [عن ابن سعد]
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 344، 346
و سار فی أهل بیته، حتّی بلغ کربلاء، فعرض له أعداء اللّه، و قتلوه فی قصّة طویلة.
فأدرکه بکربلاء.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 131، 132
و قیل: إنّ الحسین رضی اللّه عنه لمّا وصل إلی کربلاء سأل عن اسم المکان، فقیل له: کربلاء.
فقال: ذات کرب و بلاء، لقد مرّ أبی بهذا المکان عند مسیره إلی صفّین و أنا معه، فوقف، و سأل عنه، فأخبروه باسمه، فقال: ها هنا محطّ رحالهم، و ها هنا مهراق دمائهم.
فسأل عن ذلک، فقال: نفر من آل محمّد ینزلون هاهنا.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 88
و کان عبید اللّه قد جهّز الجیش لملاقاته، فوافواه بکربلاء، فنزلها. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
ابن حجر، الإصابة، 1/ 333- عنه: ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 337
و نزلوا بکربلاء، و ذلک یوم الأربعاء الثّانی «3» من المحرّم سنة إحدی و ستّین، فقال علیه السّلام:
هذه کربلاء، موضع کرب و بلا، هذه مناخ رکابنا، و محطّ رحالنا، و مقتل رجالنا. «4»
__________________________________________________
(1)- [و فی تاریخ الخمیس مکانه: «و عن عبد المطّلب قال ...»].
(2)- [لم یرد فی تاریخ الخمیس].
(3)- [فی المطبوع: «الثّامن»].
(4)- و به روایتی که در روضة الشهداء مسطور است که چون آن شهسوار فضای امامت به کربلا رسید،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 595
[عن مطالب السّؤول]
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 190
و عن أبی جعفر عن بعض مشیخته، قال: قال الحسین بن علیّ حین نزل بکربلاء:
ما اسم هذه الأرض؟ قالوا: کربلاء. قال: ذات کرب و بلاء، لقد مرّ أبی بهذا المکان عند مسیره إلی صفّین، و أنا معه، فوقف، و سأل عنه، فأخبر باسمه. فقال: ها هنا محطّ رکابهم، و ها هنا مهراق مائهم. فسأل عن ذلک؟ فقال: نفر من آل محمّد ینزلون هاهنا. ثمّ أمر بأثقاله، فحطّت فی ذلک المکان. کذا فی حیاة الحیوان.
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
فعدل إلی کربلاء من المحرّم سنة إحدی و ستّین. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
فساروا جمیعا إلی أن انتهوا «2» أرض کربلاء، إذ وقف الجواد الّذی تحت الحسین، و لم ینبعث من تحته، و کلّما حثّه علی المسیر لم ینبعث خطوة واحدة، فنزل عنه، و رکب غیره، فلم ینبعث خطوة واحدة، «3» فقال الإمام علیه السّلام: یا قوم! ما یقال لهذه الأرض؟ فقالوا:
نینوی. فقال: هل لها اسم غیر هذا؟ قالوا: نعم، شاطئ الفرات. فقال: هل لها اسم غیر هذا؟ قالوا: نعم، تسمّی کربلاء.
فعند ذلک تنفّس الصّعداء، فقال: هذه و اللّه کرب و بلاء، ها هنا و اللّه ترمل النّسوان، و تذبح الأطفال، و ها هنا و اللّه تهتک الحریم، فانزلوا بنا یا کرام، فهاهنا محلّ قبورنا، و ها هنا و اللّه محشرنا و منشرنا، و بهذه أوعدنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و لا خلاف لوعده.
__________________________________________________
- اسب آن حضرت از رفتار بازایستاد و امام حسین رضی اللّه عنه پرسید که: «این زمین چه نام دارد؟»
شخصی گفت: «ماریه!»
فرمود که: «شاید نام دیگر داشته باشد؟»
گفتند: «آری! این موضع را کربلا نیز می‌گویند.»
امام حسین رضی اللّه عنه گفت: «این زمین کرب و بلاست و مکان ریختن خونهای ماست.»
و هم آن‌جا فرود آمده، فرمود تا خیام برافراشتند و دل بر قضای ایزد تعالی نهادند:
بیت بار بگشایید کاین جا خون ما خواهند ریخت آب روی ما به خاک کربلا خواهند ریخت
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 48
(1)- به کربلا عدول نمود در هشتم محرّم سنه احدی و ستّین.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 342
(2)- [الأسرار: «أتوا»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 596
الطّریحی، المنتخب، 2/ 439- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 255
فسار بجمیع أهله حتّی بلغ کربلاء موضعا بقرب الکوفة.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 66
و ساروا جمیعا، إلی أن أتوا أرض کربلاء، و ذلک یوم الأربعاء، فوقف فرس الحسین علیه السّلام «1»، فنزل عنها، و رکب أخری، فلم ینبعث خطوة واحدة، و لم یزل یرکب فرسا بعد فرس، حتّی رکب سبعة أفراس، «2» و هنّ علی هذا الحال. فلمّا رأی ذلک، قال: یا قوم! ما اسم هذه الأرض؟ قالوا: أرض الغاضریّة. قال: فهل لها اسم غیر هذا؟ قالوا: تسمّی نینوا «2». قال: أهل «3» لها اسم غیر هذا «4»؟ قالوا: شاطئ «5» الفرات. قال: أهل «3» لها اسم غیر هذا؟ قالوا: تسمّی کربلاء.
فعند ذلک تنفّس الصّعداء و قال: أرض کرب و بلاء، «6» ثمّ قال: انزلوا، ها هنا «6» مناخ رکابنا، ها هنا تسفک «7» دمائنا، ها هنا و اللّه تهتک «8» حریمنا، ها هنا و اللّه تقتل «9» رجالنا، ها هنا و اللّه تذبح «10» أطفالنا، هاهنا و اللّه تزار قبورنا، و بهذه التّربة وعدنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و لا خلف لقوله.
ثمّ نزل «11» عن فرسه. «11»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 48- 49- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 256؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 75- 76
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «فرس الحسین من تحته»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «هل»].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «هذه»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «تسمّی شاطئ»].
(6- 6) [فی الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «قفوا، و لا ترحلوا، فها هنا و اللّه»].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة: «سفک» و فی وسیلة الدّارین: «مسفک»].
(8)- [فی الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «هتک»].
(9)- [فی الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «قتل»].
(10)- [فی الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «ذبح»].
(11- 11) [وسیلة الدّارین: «و أمر الفتیة و الأحبّة بأن یضربوا فسطاطهم ماریة و صفوراء، و یبنوا خیمهم و خیم الطّاهرات الهاشمیّات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 597
وروی أبو مخنف لوط بن یحیی الأزدیّ فی کتاب مقتل الحسین علیه السّلام: إنّه لمّا وصل إلی کربلا، قال: قفوا، و لا تبرحوا؛ ها هنا و اللّه مناخ رکابنا، و ها هنا و اللّه محطّ رحالنا، هاهنا و اللّه تسفک دماؤنا، هاهنا و اللّه یستباح حریمنا، ها هنا و اللّه محلّ قبورنا، ها هنا و اللّه محشرنا و منشرنا.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 586 رقم 57
فی کتاب مقتل الحسین علیه السّلام لأبی مخنف: و إنّ الحسین لمّا نزل کربلاء، و أخبر باسمها، بکی بکاء شدیدا، و قال: أرض کرب و بلاء، قفوا «1»، و لا تبرحوا، و حطّوا، و لا ترحلوا، فها هنا و اللّه محطّ رحالنا، و ها هنا و اللّه سفک دمائنا، «2» و ها هنا و اللّه تسبی حریمنا «2»، و ها هنا و اللّه محلّ قبورنا، و ها هنا و اللّه محشرنا و منشرنا، و بهذا و عدنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و لا خلاف لوعده.
الحویزی، نور الثّقلین، 4/ 221- عنه: صابری الهمدانی، أدب الحسین علیه السّلام و حماسته،/ 29؛ مثله المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 10/ 277
فساروا و کان ابن زیاد جهّز أربعة آلاف، و قیل عشرین ألفا لملاقاته، فوافوه بکربلاء.
و کان أمیر الجیش عمر بن سعد بن أبی وقّاص.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 206
قال أبو مخنف: فلم یزل الحسین یرکب فرسا، حتّی رکب ستّة أفراس، و هی لا تخطو تحته خطوة واحدة، فلمّا نظر إلی ذلک، قال لهم: یا قوم! أیّ موضع هذه الأرض؟ فقالوا:
هذه الأرض الغاضریّات. فقال لهم: یا قوم! هل لها اسم غیر هذا؟ قالوا: نعم، تسمّی بنینوی. فقال لهم: فهل تعرف بغیر هذین الاسمین؟ فقالوا: نعم، شاطئ الفرات. قال لهم: هل لها اسم غیر هذا؟ قالوا: نعم، هذه تسمّی أرض کربلاء.
فعندها تنفّس الصّعداء، و بکی بکاء شدیدا، و قال: هی و اللّه أرض کربلاء، أرض کرب و بلاء. ثمّ قال: قفوا، و لا تبرحوا، فهاهنا و اللّه مناخ رکابنا، و ها هنا و اللّه مسفک
__________________________________________________
(1)- [کنز الدّقائق: «فعفوا»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی أدب الحسین علیه السّلام و حماسته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 598
دمائنا، و ها هنا و اللّه تسبی حریمنا، و ها هنا و اللّه محلّ قبورنا، و هاهنا و اللّه محشرنا و منشرنا، و ها هنا و عدنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و لا خلف لقوله.
ثمّ نزل عن فرسه.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 255
فوصل الحسین رضی اللّه عنه إلی کربلاء ثانی «1» المحرّم سنة إحدی و ستّین.
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 26
فساروا جمیعا إلی أن انتهوا إلی أرض کربلا، إذ وقف جواد الحسین، و کلّما حثّه علی المسیر، لم ینبعث من تحته خطوة واحدة.
فقال الإمام: ما یقال لهذه الأرض؟
قالوا: تسمّی کربلا.
فقال: هذه و اللّه أرض کرب و بلاء، ها هنا تقتل الرّجال، و ترمل النّساء، و ها هنا محلّ قبورنا و محشرنا، و بهذا أخبرنی جدّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.
ثمّ نزل عن جواده، و ذلک یوم الأربعاء ثانی «1» المحرّم سنة إحدی و ستّین. «2»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ثامن»].
(2)- بالجمله، از راه و بی‌راه قطع مسافت کرده، به زمین کربلا رسیدند. ناگاه اسب امام علیه السّلام از رفتار بازایستاد. چند که مهمیز بزد از جای جنبش نیارست کرد. آن حضرت بفرمود تا اسب دیگر حاضر کردند. چون برنشست، همچنان از جای جنبش ننمود. به روایت لوط بن یحیی: هفت اسب و اگرنه هشت اسب بدل آوردند هیچ‌یک گامی فراپیش ننهادند. حسین فرمود: «این زمین را نام چیست؟»
گفتند: «غاضریه.»
فرمود: «جز اینش نام نیست؟»
عرض کردند: «نینوا.»
فرمود: «دیگرچه گویند؟»
گفتند: «شاطئ الفرات.»
گفت: «آیا جز این اسامی او را نامی است؟»
عرض کردند: «کربلا.»
این وقت آهی سرد برآورد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 599
[عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 63
فنزل الحسین و حطّ بتلک الأرض الّتی أصبح بها، و سأل عنها، فقیل له: هذه کربلاء.
و کان ذلک یوم الأربعاء الثّانی «1» من المحرّم سنة إحدی و ستّین، فقال رضی اللّه عنه: هذه کربلاء، موضع کرب و بلاء، هذا مناخ رکابنا، و محطّ رحالنا، و مقتل رجالنا. [عن الفصول المهمّة]
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 261
و قال فی روضة الشّهداء: فلمّا سمع الحسین علیه السّلام باسم کربلاء، نزل عن الفرس، فلمّا وطأ الأرض بأقدامه الشّریفة، تغیّر لون التّراب، و صار کلون الزّعفران، و سطع منه غبار علا وجهه و لحیته، بحیث اغبر رأسه، و وجهه، و لحیته الشّریفة، فنظرت أمّ کلثوم إلیه، قالت: وا عجباه من هذه البیداء! ما أشدّ و أعظم هولها! أری منها هولا عظیما، فسلاها الحسین علیه السّلام، انتهی.
و فی (مهیج الأحزان) حکی بعض الثّقات ما معناه: أنّه لمّا نزلوا بکربلاء، أقبلت أمّ کلثوم إلی الحسین علیه السّلام و قالت: یا أخی! إنّ هذا الوادی لمهول، و لقد دخلنی هول عظیم. فقال الحسین علیه السّلام: أخیّة! اعلمی إنّه نزلنا مع أبی هذه الأرض فی مسیره إلی
__________________________________________________
- و قال: أرض کرب و بلاء، ثمّ قال: قفوا و لا ترحلوا منها، فهیهنا و اللّه مناخ رکابنا، و هیهنا و اللّه سفک دمائنا، و هیهنا و اللّه هتک حریمنا، و هیهنا و اللّه قتل رجالنا، و هیهنا و اللّه ذبح أطفالنا، و هیهنا و اللّه تزار قبورنا.
و بهذه التّربة و عدنی جدّی رسول اللّه و لا خلف لقوله.
فرمود: «این‌جا زمین اندوه و ابتلا است. فرود آیید و احمال و اثقال خود را فرود آرید و از این‌جا به دیگر جای نشوید. این جاست که خوابگاه شتران ماست. این‌جاست که خونهای ما ریخته شود.
این‌جاست که سترات حشمت و حرمت ما چاک گردد. این‌جاست که گلوگاه مردان ما فسان شمشیر اعدا شود. این‌جاست که اطفال ما را چون گوسفند سر ببرند. این‌جاست که شیعیان ما قبور ما را زیارت کنند.
این همان خاک است که جدّ من رسول خدا وعده نهاد و خبر او هرگز دیگرگون نشود.»
و این واقعه در روز پنجشنبه دوم شهر محرم الحرام بود.
بالجمله، حسین علیه السّلام در کربلا بار بینداخت و سراپرده برافراخت و از آن سوی حر بن یزید ریاحی در برابر او لشکرگاه ساخت.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 168- 169، 171
(1)- [فی المطبوع: «الثّامن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 600
صفّین، فوضع أبی رأسه فی حجر أخی الحسن علیه السّلام، و رقد ساعة، و أنا عند رأسه، فانتبه أبی قلقا، باکیا، فسأله أخی عن ذلک، فقال: کأنّی رأیت فی منامی أنّ هذا الوادی بحر من الدّم، و الحسین علیه السّلام قد غرق فیه، و هو یستغیث، فلا یغاث، ثمّ أقبل علیّ، و قال:
یا أبا عبد اللّه! کیف تکون إذا وقعت ها هنا الواقعة؟ قلت: أصبر، و لا بدّ لی من الصّبر.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 285- 286
فنزل کربلاء یوم الخمیس ثانی محرّم الحرام من سنة إحدی و ستّین، و ضرب أبنیته هناک.
السّماوی، إبصار العین،/ 8
ثمّ أمر بالنّزول، فنزلوا، و ذلک فی یوم الخمیس الثّانی من المحرّم سنة إحدی و ستّین، فضربوا أبنیتهم، و نزل الحرّ بأصحابه حذاءه.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 45
و التفت الحسین إلی الحرّ و قال: سر بنا قلیلا. فساروا جمیعا، حتّی إذا وصلوا أرض کربلاء، وقف الحرّ و أصحابه أمام الحسین علیه السّلام، و منعوه عن المسیر، و قالوا: إنّ هذا المکان قریب من الفرات. و یقال: بیناهم یسیرون، إذ وقف جواد الحسین، و لم یتحرّک، کما أوقف اللّه ناقة النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عند الحدیبیّة، فعندها سأل الحسین عن الأرض، قال له زهیر: سر راشدا، و لا تسأل عن شی‌ء، حتّی یأذن اللّه بالفرج، إنّ هذه الأرض تسمّی الطّفّ. فقال علیه السّلام: فهل لها اسم غیره؟ قال: تعرف کربلاء. فدمعت عیناه و قال: اللّهمّ أعوذ بک من الکرب و البلاء، هاهنا محطّ رکابنا، و سفک دمائنا، و محلّ قبورنا، بهذا حدّثنی جدّی رسول اللّه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 229
ثمّ سار- علیه السّلام- و الحرّ یسایره و یمانعه- حتّی إذا وصلوا (کربلاء).
قال الحسین لأصحابه: أ هذه کربلاء؟ قالوا: نعم یا ابن رسول اللّه!
قال: «هذا موضع کرب و بلاء، انزلوا، ها هنا محطّ رجالنا، و مناخ رکابنا، و مقتل رجالنا، و مسفک دمائنا، و هنا محلّ قبورنا. بهذا حدّثنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم».
فنزل الحسین علیه السّلام و ضرب أبنیته و أخبیته، و ضرب أصحابه أخبیتهم شرقیّ خیام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 601
الحسین علیه السّلام، و ضرب بنو هاشم أخبیتهم فی الجانب الغربیّ منها، و أحاطت خیام الجمیع بخیمة الحسین علیه السّلام.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 201- 202
خلاصة المقال أنّه قد تحصّل ممّا ذکرنا أنّ الحسین علیه السّلام خرج من مکّة یوم التّرویة ثمان ذی الحجّة سنة 60، و وصل روحی فداه إلی کربلاء یوم الأربعاء الثّانی من المحرّم الحرام سنة 61، و مجموع المنازل الّتی قطع بها کانت ستّة عشر منزلا، و تعطّل فی بعضها یوم، أو یومین، أو ثلاثة أیّام، و مجموع سفره کان أربعة و عشرون یوما.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 69
فوصل إلی کربلاء یوم الخمیس، و هو الیوم الثّانی من المحرّم سنة واحد و ستّون «61» من الهجرة، و فی الیوم العاشر من المحرّم کانت الواقعة الّتی هزّ العالم بذلک، و الّتی أقامت الدّنیا و أقعدتها.
نزل الحسین علیه السّلام بکربلاء فی 2 من محرّم الحرام سنة 61 من الهجرة، و معه من أصحابه و أهل بیته خمسمائة فارس (500)، و مائة راجل علی ما روی المسعودیّ فی مروج الذّهب.
لکن تفرّقوا عنه لمّا علموا بنزول البلاء، لأنّهم عبید الدّنیا و الدّرهم.

أسامی کربلاء-

الأوّل: نینوی‌

فی القمقام تألیف فرهاد میرزا الوزیر الفاضل، قال: إنّ من أسامی کربلاء هو: نینوی بکسر أوّله، و هی قریة یونس بن متّی علیه السّلام بالموصل، و بسواد الکوفة ناحیة یقال لها، و منها کربلاء الّتی قتل بها الحسین.

الثّانی: الغاضریّة

و هی منسوبة إلی غاضرة من بنی أسد، و هی قریة من نواحی الکوفة، قریبة من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 602
کربلاء، و قال الإمام الباقر علیه السّلام: الغاضریّة: هی البقعة الّتی کلّم اللّه فیها موسی بن عمران، و ناجی نوحا، و هی أکرم أرض اللّه علیه، فزوروا قبورنا بالغاضریّة.

الثّالث: النّواویس، و الرّابع: العقر، و الخامس: الطّفّ، و السّادس: الحائر، و السّابع: شاطئ الفرات‌

قال أبو مخنف: و ساروا جمیعا، إلی أن أتوا أرض کربلاء [...]

الثّامن: عموراء

و من أسامی کربلاء: عموراء، کما قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لولده الحسین علیه السّلام: یا بنیّ! إنّک ستساق إلی العراق، و هی أرض قد التقی بها النّبیّین و أوصیاء النّبیّین، و هی أرض تدعی عموراء، و إنّک ستشهد و یشهد معک جماعة من أصحابک، لا یذوقون ألم مسّ الحدید، و تلا علیه السّلام هذه الآیة: یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ یکون الحرب علیک و علیهم بردا.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 33، 74- 76
(نینوی) بکسر أوّله، و سکون ثانیه، و فتح النّون، بوزن: طیطوی: و هی قریة یونس ابن متّی. قال الحمویّ «1»: و بسواد الکوفة ناحیة یقال لها: نینوی. منها کربلاء الّتی قتل بها الحسین علیه السّلام.
و نینوی تقع شرقیّ کربلاء. و هی الآن سلسلة تلول أثریّة ممتدّة. منها من جنوب سدّة الهندیّة، حتّی مصبّ نهر العلقمیّ فی الأهوار. و تعرف بتلول نینوی. و یتفرّع منها نهر العلقمیّ هذا من نهر الفرات الّذی کان یجری من أعالی الأنبار إلی بابل فی نقطة تقع شمال نینوی. قال شیخنا المظفّریّ «2»: کانت قریة مسکونة. و أراد الحسین علیه السّلام النّزول بها عندما قال للحرّ: دعنا ننزل القریة- یعنی نینوی- أو هذه- یعنی الغاضریّة- أو هذه- یعنی سقیّة-. فأجابه الحرّ: هذا رجل قد بعث عینا علیّ، الخ.
__________________________________________________
(1)- انظر یاقوت الحمویّ- معجم البلدان- ج 8 ص 368.
(2)- انظر الشّیخ عبد الواحد المظفّریّ- بطل العلقمیّ- ج 3 ص 351.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 603
و ذکر الشّیخ الطّوسیّ، و تابعه الشّیخ النّوریّ: أنّها قریة إلی جنب حائر الحسین علیه السّلام، و لکنّ الشّیخ المفید رحمه اللّه یذکر أنّ نزول الحسین علیه السّلام بنفس نینوی. و إن لم ینزل القریة العامرة. و ذکر الطّبریّ «1» قال: حتّی انتهوا إلی نینوی. المکان الّذی نزل به الحسین علیه السّلام. و هی تمتدّ من أراضی السّلیمانیّة الیوم إلی سور بلدة کربلاء المعروف- بباب طویریج- الیوم. کما تمتدّ الغاضریّة. من سور کربلاء من الموضع المعروف- بباب الحسینیّة إلی قرب مرقد- عون- أو إلی- خان العطیشیّ-.
و نینوی: هی الیوم: الموضع المعروف- بباب طویریج- شرقیّ کربلاء. کما حقّقها و أثبتها العلّامة المظفّریّ. و حتّی ناقش بإثباته و تحقیقاته سیّدنا الحجّة- الشّهرستانیّ أیّده اللّه، إذ قال: إنّها السّدّة الهندیّة الیوم. و ربّما تکون هی أقرب المواضع إلی مصرع الحسین علیه السّلام.
و فی حدیث أبی بکر بن عیّاش: أنّه خرج من قنطرة الکوفة، حتّی انتهی إلی نینوی.
(العقر) بفتح أوّله و سکون ثانیه. قال الخلیل: سمعت أعرابیّا من أهل- الصّمان- یقول:
کلّ فرجة تکون بین شیئین فهو: عقر. قال: و وضع یدیه علی قائمتی المائدة و نحن نتغدّی. فقال: ما بینهما عقر. قال علماء الجّغرافیة: و هناک عقر یقال له: عقر سلمی لبنی نبهان عن یسار المصعد إلی مکّة هذا بالحجاز، ذکره البکریّ «2» قال: ثمّ یلی الجبل العقر.
و ذکر الدّینوریّ «3»- عند وصول الحسین إلی کربلاء- قال: فقال زهیر بن القین: فها هنا قریة بالقرب منّا علی شطّ الفرات، و هی: عاقول «4» حصینة الفرات یحدق بها. إلّا من وجه واحد. فقال الحسین علیه السّلام: و ما اسم تلک القریة؟ فقال: العقر. فقال الحسین علیه السّلام:
نعوذ باللّه من العقر. و الّذی یتنبّع آثار العراق القدیمة، یجد أنّ هناک عدّة قری و مدن کانت تسمّی بالعقر، منها قریة تقع علی شطّ دجلة، فوق تکریت. و قد مرّ بها الرّحّالة
__________________________________________________
(1)- انظر ابن جریر الطّبریّ- ج 6 ص 232.
(2)- انظر البکریّ- معجم ما استعجم ص 718 طبع أوربّا.
(3)- انظر الدّینوریّ- الأخبار الطّوال ص 226.
(4)- العاقول: منعطف الوادی و النّهر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 604
ابن بطّوطة عام 727 ه «1» فقال عنها ما نصّه: ثمّ رحلنا- أی من تکریت- منها مرحلتین و وصلنا إلی قریة تعرف بالعقر علی شطّ دجلة، و بأعلاها ربوة کان بها حصن، و بأسفلها الخان المعروف- بخان الحدید- له أبراج، و بناؤه حافل. و القری و العمارة متّصلة من هناک إلی الموصل، و منها قریة بالقرب من کربلاء، و هذه الّتی أشار أحد أصحاب الحسین علیه السّلام علیه بأن یسیر و ینزل لحصانتها، ثمّ نجد هناک آثار قریتین مندرستین، تقعان علی الفرات جنوب الأنبار- الفلوجة الیوم یقال لهما: عقر الغربیّ، و هی الّتی أشار إلیها زهیر علی الحسین أن ینزلها. «2»
(کربلاء) بالمدّ: موضع فی طریق البرّیّة عند الکوفة. فأمّا اشتقاقها، فمن کربلة.
و الکربلة: رخاوة القدمین. یقال: جاء یمشی مکربلا. فیجوز أن تکون أرض هذا الموضع رخوة، فسمّیت بذلک. و الکربل: اسم نبت- الحمّاض- فیجوز أن یکون هذا الصّنف من النّبت یکثر هناک. و تقع کربلاء علی خطّ الطّول 43 درجة و 55 دقیقة شرقی «غرنج»، و علی خطّ العرض 34 درجة و 45 دقیقة تقریبا. شمال خطّ الإستواء. و فی المنطقة المعتدلة الشّمالیّة.
ذکر المؤرّخون: إنّ کربلاء کانت فی عهد البابلیّین معبدا لسکّان بلدتی نینوی، و عقر بابل الکلدانیّتین الواقعتین بالقرب منها. و الاسم محرّف من کلمتی- کرب- بمعنی مصلّی أو معبد أو حرم- و أبلا- بمعنی آله. باللّغة الأرامیّة- أی حرم الإله «3». و لمّا فتح السّاسانیّون العراق علی عهد شابور ذی الأکتاف، قسّموا العراق إلی آستانات «4»، و کلّ آستانة إلی طسج «5»، و هذه الطّساسیج إلی رساتیق «6»، فأصبحت الأراضی الواقعة بین
__________________________________________________
(1)- انظر ابن بطّوطة- رحلته ص 148.
(2)- انظر أحمد سوسه- وادی الفرات- ج 2 منه.
(3)- خطّط الکوفة. للمستشرق: ماسنیون الأفرنسیّ- ترجمة تقیّ الدّین المصعبیّ.
(4)- الآستانة: ولایة.
(5)- الطّسج، أی: قضاء.
(6)- رساتیق و الرّستاق: النّاحیة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 605
- عین التّمر- «1» و الفرات طسجا من طساسیج الآستانة. و سمّی- بهفباذ الأوسط.
و کانت تتألّف من ستّة طساسیج: طسج بابل، طسج خطرنیّة، طسج فلوجة السّفلی، طسج فلوجة العلیا، عین التّمر، طسج النّهرین.
و قد سمّی الطّسج السّادس بطسج النّهرین، لوقوعه بین خندق شابور، و نهر العلقمیّ، و لمّا فتح المسلمون العراق فی عهد عمر بن الخطّاب سنة 14 ه بقیادة سعد بن أبی وقّاص الّذی أمر ابن عرفطة بفتح طسج النّهرین، ففتحه، و اتّخذ کربلاء بادئ ذی بدء، مأوی لجیوش المسلمین، و مرکزا لقیادتهم.
ثمّ بعد ذلک رحلوا عنها إلی الکوفة لوخامتها، و رداءة مناخها وقتئذ. فاستبدل الإسلام اسم الآستانة إلی: کور، و عرف هذا الطّسج السّادس- بکور بابل- و قد أخطأ بعض المؤرّخین بتسمیتها- بکور بابل- و الصّحیح کما مرّ اسمها- کربلاء- و قسّم الإسلام أیضا، طسج النّهرین، إلی عدّة قری. فسمّیت کلّ قریة باسمها الخاصّ، منها: نینوی.
(نینوی): تقع شرقی کربلاء الیوم، و هی الآن سلسلة تلول أثریّة ممتدّة من جنوب سدّة الهندیّة. حتّی مصبّ نهر العلقمیّ فی الأهوار. و تعرف- بتلول نینوی- و یتفرّع منها نهر العلقمیّ هذا من نهر الفرات الّذی کان یجری من أعالی الأنبار إلی بابل فی نقطة تقع شمال نینوی. و العقر و عین التّمر یقعان غربی کربلاء، قال شیخنا المظفّریّ «2» فی تحقیقاته عن بلاد کربلاء: الاسم الحائز علی الشّهرة العظیمة الّتی طویت الأجیال، و لفّت العصور، لقداستها بما حوته من جثمان سیّد شباب أهل الجنّة سبط رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و ریحانته- الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام- هی بالأصل اسم لموضع خاصّ من مواضع هذه الأرض الواسعة الفسیحة. غلب علی الصّقع بأسره. و هو من دونها موضع قاحل. أرضه جرداء، لا نبات بها سوی الحلفاء، و بعض الادغال، و لیس فیها ماء فی ذلک الوقت، و لا سکّان. و بهذا الموضع نزل الحسین علیه السّلام أوّلا، ثمّ ترکه و نزل- المخیّم- المعروف الآن
__________________________________________________
(1)- المعروفة الیوم- بشفاثة-.
(2)- انظر المظفّریّ- بطل العلقمیّ ج 3 ص 324.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 606
- بالخیمکاه- بلسان الفرس. فإنّهم أنزلوه به کرها. امتثالا لأمر اللّعین ابن زیاد، فی أن ینزلوه بالعراء، علی غیر ماء و لا کلاء. و لمّا علم منهم التّصمیم علی قتاله. و اختبر الأرض، فوجدها لا تصلح للحرب، إذ أنّها مکشوفة، و لیس بها ملجأ، و لا لأصحابه و عیالاته من مکان یعتصمون به من غارة العدوّ. و رأی قریبا منها تلک التّلاع الثّلاث الّتی یتمکّن لو جعلها خلف ظهره، و یحتمی بها وقت المصاولة. فارتحل من منزله الأوّل، و به استشهد. و موضع نزوله الأوّل معروف لحد الآن، و عوامّ أهل کربلاء من القرویین یعرفونه باسم: کربلة- مفخما. و لأجل نزول الحسین علیه السّلام به غلب اسمه علی تلک المنطقة بأسرها، فسمّیت به عامّة المواضع. و قد ظهر لی بالسّوال من أهل تلک النّواحی، و النّقل عن أهل الخبرة من أهل العلم: أنّ بها موضعین، کلّ واحد منها یقال له: کربلة- بالتّفخیم. أحدهما ما وصفه لی بعض المطّلعین: أنّه فی بادیة کربلاء، یبعد عن البلدة مقدار ستّة أمیال تقریبا إلی الجنوب الشّرقیّ من قریة- الرّزازة-.
(النّواویس): تقع شمال غربی کربلاء. و النّواویس: جمع ناووس، من القبر ما سدّ لحده «1». کانت بها مجموعة مقابر للنّصاری فی قدیم العهد، و للّذین سکنوا هذه الأراضی فی الأحقاب السّالفة. و الیوم یقال لها: أراضی الجمالیّة. و فی شمال شرقها: أراضی الفراشیّة. قالوا: و کانت النّواویس قبل الإسلام مقبرة للأنباط و المسیحیّین. و جاء ذکر النّواویس فی «من لا یحضره الفقیه» «2»: قال الصّادق علیه السّلام: إنّ النّواویس شکت إلی اللّه عزّ و جلّ شدّة حرّها، فقال لها عزّ و جلّ: اسکتی، فإنّ مواضع القضاء أشدّ حرّا منک.
قال الحمویّ فی معجمه: النّاووس و القبر واحد، و لم یذکر نواویس کربلاء. و قد ذکرها الحسین علیه السّلام فی خطبته الّتی خطبها بمکّة قبل خروجه منها، قال علیه السّلام: «کأنّی بأوصالی تقطعها عسلان الفلوات بین النّواویس و کربلاء». و جاء فی «نفس الرّحمان» للشّیخ
__________________________________________________
(1)- انظر القاموس للفیروز آبادیّ.
(2)- انظر الشّیخ الصّدوق ابن بابویه القمیّ محمّد بن علیّ بن الحسین المتوفّی سنة 381 ه «من لا یحضره الفقیه».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 607
النّوریّ: و النّواویس مقابر النّصاری. کما فی حواشی الکفعمیّ. و سمعنا أنّها فی المکان الّذی فیه مزار- الحرّ بن یزید الرّیاحیّ من شاطئ الطّفّ. و هی ما بین الغرب و شمال البلد- یعنی: کربلاء- و قد ذکرها الشّعراء بمراثیهم.
(الطّفّ) بالفتح، و الفاء المشدّدة: و هو فی اللّغة ما أشرف من أرض العرب علی ریف العراق. قال الأصمعیّ: و إنّما سمّیت طفّا، لأنّه دنا من الرّیف. من قولهم: خذ ما طفّ لک و استطفّ- أی ما دنا و أمکن- قال أبو سعید: سمّی الطّفّ، لأنّه مشرف علی العراق. من أطفّ علی الشّی‌ء بمعنی أطلّ. و الطّفّ طفّ الفرات، أی: الشّاطئ الّذی به قتل الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أصحابه «1»، و هی أرض بادیة قریب من الرّیف. ذکر شیخنا السّماویّ رحمه اللّه فی ارجوزته التّاریخیّة، بعض الأسماء الواردة فی مواقع «کربلاء» قال:
«الطّفّ» ما أطلّ بالأشراف علی العراق و علی الأریاف
أو ما علا فراته من شطّ و اختصّ فی مثوی الحسین السّبط
و سمّی «الحائر» و هو الدّائر إذ دار فیه الماء و هو حائر
لدن رأی هارون ثمّ جعفر أن یحرث القبر کما سنذکر
و ذاک عشرون ذراعا تضرب بمثلها فعم أقصی أقرب
و «نینوی» لقریة قدیمة جدّد فیها یونس أدیمه
إذ قذفته «النّون» عاری البشرة فأنبت اللّه علیه الشّجرة
و ذاک فی روایة معروفة قیل بها و قیل بل بالکوفة
لکنّما التّسمیة المذکورة دلّت علی الطّرفة و الباکورة
و «کربلا» لأنّ فیها رخوا أو أنّها تنبت وردا أحوی
أو «کور بابل» کما یقال و خفّف اللّفظة الاستعمال
و «الغاضریّات» لأنّ غاضره من أسد قد تخذته حاضره
__________________________________________________
(1)- ذکر نظیره ابن بلهید. أنظر صحیح الأخبار ج 5 ص 237.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 608
و فیه نهر لهم أو أنهر تعرف فی نسبتهم و تشهر
و «مشهد الحسین» حیث استشهدا أو حیث ما یشهده من شهدا
و «شاطئ الفرات» عمّ ثمّ خصّ لکن هذا نادر لمن فحص
و طوله «لج نه» و العرض «لدم» لأحدث الأرصاد لا لذی قدم «1» «2»
و الحدّ منه خمسة الفراسخ فی مثلها حرمة قبر شامخ
و حدّ فی أربعة بالمثل و وجهوه بازدیاد الفضل
و ذاک مثل ما یوجّه الخبر بالحائر المحدود سبعة عشر
و أکثر الشّعراء الّذین رثوا الحسین علیه السّلام، ذکروا الطّفّ بشعرهم.
قال شیخنا المظفّریّ: و أمّا طفّ الکوفة، و تسمّیه عوامّ هذا العصر ب (الطّارات) فیمتدّ من قریة «الشّنافیّة» «3» مجتازا (بالحیرة) فالنّجف الأشرف، و یستمرّ مغربا إلی عین التّمر- شفاثة- و من القطقطانیّة ینعطف إلی کربلاء. قلت: و فی هذا الطّفّ عیون کثیرة، منها باقیة حتّی الیوم. قال ابن الفقیه: و عیون الطّفّ منها مثل: عین الصّید، و القطقطانة، و الرّهیمة، و عین جمل، و عین الرّحبة. أقول: و الّتی وقفت علیها من تلک العیون: الرّحبة، و عین الهارمیة، و عین الحسن، و هناک عین (الحیاضیّة) و عین (العزیة). و ذکر البلاذریّ قال: کانت عیون الطّفّ مثل عین الصّید، و القطقطانة و الرّهیمة، و عین جمل و ذواتها للموکّلین بمسالح الخندق، و غیرهم.
و ذکر ابن بلهید «4»: الطّفّ قد ذکره یاقوت و حدّده، و أجاد تحدیده. و لکن هناک جهة یطلق علیها هذا الاسم، و هی ساحل الخلیج الفارسیّ، الّذی یمتدّ من بلد الکویت إلی
__________________________________________________
(1)- أی 33 درجة و 55 دقیقة.
(2)- أی 34 درجة و أربعین دقیقة.
(3)- بلدة الشّنافیّة: هی إحدی بلدان العراق، الواقعة علی شطّ الفرات الأوسط. و زعماؤها السّادة آل «مقوطر». فمن مشاهیرهم السّیّد هادی مقوطر، أحد أرکان الثّورة العراقیّة، و کان من رجالها المرموقین رحمه اللّه.
(4)- انظر ابن بلهید- صحیح الأخبار ج 5 ص 239.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 609
قطر. و أنا لیس عندی دلیل واضح بما ذکرت إلّا ما سمعته من أفواه أعراب نجد، و غیرهم. إذا جاءت قافلة ممتازة من عینین، أو من القطیف، و سألناهم: من أین امترتم؟
قالوا: من الطّفّ. ثمّ نقول: من أیّ نواحیه أتیتم؟ ثمّ یخبرونک بالجهة الّتی أتوها. و أمّا روایة یاقوت الّتی أوردها عن أبی سعید، حین قال: من أطفّ علی الشّی‌ء، بمعنی أطلّ.
و هذه اللّغة مستفیضة عند أهل نجد، یطلقون علی أعلی الجبل (طفته)، و علی أعالی الجبال طفافها، و هذا هو المشهور عندهم.
(الغاضریّات) أو الغاضریّة: نسبة إلی غاضرة، و هی امرأة من بنی عامر. و هم بطن من بنی أسد. کانوا یسکنون هذه الأرض. و تقع الیوم شمالی «الهیابیّ» الّتی فیها مصانع الآجر. و تبعد عن بلدة کربلاء کیلومتر تقریبا. و هی من أقربها إلی منزل الحسین علیه السّلام بعد نینوی. قال شیخنا المظفّریّ «1»: و قد یراها بعض المحقّقین: أنّها أراضی الحسینیّة، أو علی مقربة من خان العطیشیّ الیوم. مرکز الشّرطة الحالی. و یعرفها البحاثة- الشّهرستانیّ بأراضی الحسینیّة. یعنی بها المقاربة لخان العطیشیّ. لکنّنی أجزم أنّها:
«الجنقنة»، فما دونها إلی بلدة کربلاء. و قد صرّح لی أبو حنیفة أحمد بن ثابت الدّینوریّ، و هو من علماء الجغرافیّة: إنّها بمقدار غلوة من منزل الحسین علیه السّلام، و نحن نضمّ صوتنا إلی صوت العلّامة المظفّریّ، إذ ما نقله هو عین الصّواب.
(الحائر) أو الحیر: هی الأرض المنخفظة، و الحائر الحسینیّ: موضع قبر الحسین علیه السّلام، و قد حار الماء حوله فی عهد المتوکّل العبّاسیّ سنة 236 ه. و یذکرون أنّه اسم حادث سمّی بالحائر، لأنّ الماء حار علی قبر الحسین علیه السّلام عند ما أراد المتوکّل العبّاسیّ درس آثاره.
و ذکر ابن بلهید «2»: قال الأصمعیّ: یقال للموضع المطمئنّ الوسط المرتفع الحروف
__________________________________________________
(1)- انظر الشّیخ عبد الواحد المظفّریّ- بطل العلقمیّ- ج 3.
(2)- انظر محمّد بن عبد اللّه بن بلیهد- صحیح الأخبار- ج 4 ص 145.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 610
حائر. و جمعه: حیران، و حوران. و أکثر النّاس یسمّون الحائر الحیر. کما یقولون لعائشة:
عیشة.
و الحائر، قبر الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه. و قیل: یجمع علی حیران و حوران، و هناک مواضع أسماؤها: الحائر، و الحیر، و الحویر. و یسمّون الحدیقة حیر، کما یسمّون النّخل:
حیر. و قال أبو القاسم، هو: الحائر، إلّا أنّه لا جمع له. لأنّه اسم لموضع قبر الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه، ذکر المسعودیّ «1» فی خلافة المنتصر باللّه، قال: کان آل أبی طالب قبل خلافته فی محنة عظیمة، و خوف علی دمائهم. قد منعوا زیارة قبر الحسین، و الغری من أرض الکوفة. و کذلک منع غیرهم من شیعتهم حضور هذه المشاهد. و کان الأمر بذلک من المتوکّل سنة 236. و فیها أمر «الدّیزج» بالمسیر إلی قبر الحسین رضی اللّه عنه و هدمه، و محو أرضه، و ازالة أثره، و أن یعاقب من وجد به. فبذل لمن تقدّم علی هذا القبر، فکلّ خشی العقوبة و أحجم. فتناول الدّیزج مسحاة، و هدم أعالی قبر الحسین علیه السّلام، فحینئذ أقدم الفعلة فیه. و أنّهم انتهوا إلی الحفرة، و موضع اللّحد، فلم یروا فیه أثر رمّة، و لا غیرها.
و لم تزل الأمور علی ما ذکرنا، إلی أن استخلف المنتصر، فأمّن النّاس، و تقدّم بالکفّ عن آل أبی طالب علیهم السّلام، و ترک البحث عن أخبارهم، و أن لا یمنع أحد زیارة الحیر لقبر الحسین رضی اللّه عنه، و لا قبر غیره من آل أبی طالب، یعنی مرقد أمیر المؤمنین.
الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 126- 128، 130، 132- 133، 135- 137، 139- 142، 153- 155
فی مقتل أبی إسحاق الإسفراینیّ أنّه علیه السّلام لم یزل سائرا هو و من معه، حتّی أتوا إلی بلدة، و فیها قوم، فسألهم عن اسم تلک البلدة؟ فقالوا: شطّ الفرات. فقال لهم: هل له اسم غیر هذا؟ فقالوا له: یا أبا عبد اللّه! و لا تسأل. فقال: سألتکم باللّه، هل لها اسم غیر هذا؟ فقالوا: کربلاء. فعند ذلک بکی و قال: هی و اللّه أرض کرب و بلاء، انتهی.
و فیه أیضا: ثمّ قال علیه السّلام: یا قوم، ناولونی قبضة من تراب هذه الأرض. فأعطوه
__________________________________________________
(1)- انظر المسعودیّ- مروج الذّهب ج 2.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 611
قبضة من تلک الأرض، فشمّها، ثمّ استخرج طینة من جیبه، و قال لهم: هذه الطّینة جاء بها جبرئیل من عند اللّه لجدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و قال: هذه موضع تربة الحسین. ثمّ رماها من یده، و قال: هما رائحة واحدة.
فی مقتل أبی إسحاق الإسفراینیّ: ثمّ قال: یا قوم، انزلوا، و لا تبرحوا، فها هنا و اللّه مناخ رکابنا. و هاهنا و اللّه یسفک دماؤنا. و ها هنا و اللّه تسبی حریمنا، و ها هنا و اللّه یقتل رجالنا، و ها هنا یذبح أطفالنا، و ها هنا و اللّه قبورنا، و ها هنا و اللّه محشرنا و منشرنا، و ها هنا یصیر العزیز ذلیلا، و ها هنا و اللّه یقطع أوداجی، و تخضب لحیتی بدمی، و یعزی جدّی و أبی و أمّی من ملائکة السّماء، و ها هنا و اللّه وعدنی ربّی لجدّی، و لا خلف لوعده.
ثمّ نزل، و نزلت أصحابه جمیعا.
قال: و قد کان الحرّ أسرع و حال بین الفرات و بین الحسین و من معه، و کان بینه و بینهم ثلاثة أمیال، و قیل: خمسة أمیال، و قیل: فرسخ. ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام أمر بنصب الخیام للحریم و الأولاد.
«نینوی» قال الحمویّ «1»: هو بکسر النّون و سکون الیاء و فتح النّون، بسواد الکوفة ناحیة یقال لها: نینوی.
و یظهر من الرّوایات المتقدّمة أنّ نینوی أیضا قریة فی هذا السّواد، و یشهد لذلک قوله علیه السّلام: دعنا ننزل فی هذه القریة. قال الطّبریّ و السّیّد و البحار یعنون نینوی، و کم له من نظیر، منه کربلاء علی ما سیأتی عن قریب، و منه الطّفّ.
قال الحمویّ و غیره «2»: الطّفّ بالفتح و الفاء المشدّدة، ما أشرف من أرض العرب علی ریف العراق، و الرّیف أرض بها زرع و خصب. و الطّفّ طفّ الفرات، أی: الشّاطئ، و الطّفّ: أرض من ضاحیة الکوفة فی طریق البریّة، فیها کان مقتل الحسین علیه السّلام، و هی أرض بادیة قریبة من الرّیف فیها عدّة عیون ماء جاریة، منها: الصّید، و القطقطانیّة، و الرّهیمة، و عین الجمل و ذواتها، و هی عیون کانت للموکّلین بالمسالح الّتی کانت وراء
__________________________________________________
(1)- معجم البلدان 5/ 339.
(2)- معجم البلدان 4/ 35.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 612
خندق سابور- انتهی.
قوله: «الغاضریّة» فی المراصد، بالغین المعجمة: قریة من نواحی الکوفة، قریبة من کربلاء «1».
«العقر» فی المراصد «2» بفتح أوّله و سکون ثانیه: و هو العقر الّذی یکون معتمدا لأهل القریة، و هو فی عدّة مواضع، منها: عقر بابل، قرب کربلاء، من نواحی الکوفة.
قوله علیه السّلام: «اللّهمّ إنّی أعوذ بک من العقر». فی المجمع: و عقره، أی: جرحه. و فی الدّعاء علی الانسان: «و عقرا و حلقا»، أی: عقر اللّه جسده و أصابه الوجع فی حلقه، و عقر البعیر بالسّیف، فانعقر: إذا ضرب به قوائمه.
«کربلاء» قال الحمویّ «3»: کربلاء بالمدّ، و هو الموضع الّذی قتل فیه الحسین بن علیّ المرتضی علیهما السّلام فی طرف البریّة عند الکوفة. فأمّا اشتقاقه، فالکربلة: رخاوة فی القدمین.
یقال: جاء یمشی مکربلا. فیجوز علی هذا أن تکون أرض هذا الموضع رخوة، فسمّیت بذلک. و یقال: کربلت الحنطة إذا هذبتها و نقیتها ... فیجوز علی هذا أن تکون هذه الأرض منقاة من الحصی و الدّغل، فسمّیت بذلک. و الکربل: اسم نبت الحمّاض ....
فیجوز أن یکون هذا الصّنف من النّبت یکثر نبته هناک، فسمّی به. و قد روی: أنّ الحسین علیه السّلام لمّا انتهی إلی هذه الأرض، قال لبعض أصحابه: ما تسمّی هذه القریة؟
- و أشار إلی العقر- فقال له: اسمها العقر. فقال الحسین: نعوذ باللّه من العقر. ثمّ قال: فما اسم هذه الأرض الّتی نحن فیها؟ قالوا: کربلاء. فقال: أرض کرب و بلاء. و أراد الخروج منها، فمنع. کما هو مذکور فی مقتله، حتّی کان منه ما کان. انتهی.
و قال فی ترجمة الکوفة «4»: لمّا فرغ سعد بن أبی وقّاص من وقعة رستم بالقادسیّة ... ثمّ توجّه سعد نحو المدائن إلی یزدجرد، و قدّم خالد بن عرفطة حلیف بنی زهرة بن کلاب،
__________________________________________________
(1)- مراصد الإطّلاع 2/ 980.
(2)- مراصد الإطّلاع 2/ 949.
(3)- معجم البلدان 4/ 445.
(4)- معجم البلدان 4/ 490.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 613
فلم یقدر علیه سعد، حتّی فتح خالد ساباط المدائن. إلی أن قال: و هرب یزدجرد إلی اصطخر، فأخذ خالد کربلاء عنوة و سبی أهلها، فقسّمها سعد بین أصحابه، و نزل کلّ قوم فی النّاحیة الّتی خرج بها سهمه، فأحیوها. انتهی.
و یظهر منه و من سائر التّواریخ أنّ کربلاء کانت بلدة معمورة قبل تمصیر الکوفة، و البصرة، و هذه الأرض کلّها تسمّی کربلاء، فلمّا فتحها عنوة، و قسّم الأراضی بین أصحابه، فأحیوها، سمّی کلّ سهم باسم. فمنها: الغاضریّة الّتی منها یسیر إلی قبر العبّاس علیه السّلام علی ما فی بعض الرّوایات. و منها: العقر، و منها: نینوی، و منها: شاطئ الفرات.
و علی ذلک، فکربلاء کانت فی السّابق اسما لکلّ هذه الأراضی و القری، و بعد ذلک سمّیت خصوص الأرض الّتی قتل فیها الحسین علیه السّلام، و دفن فیها بذلک. و لعلّ هذه الأرض هی موضع بلدة کربلاء المعمورة سابقا، و المعمورة فی ذلک الزّمان لیست بالجصّ و الآجر، حتّی إنّه قال ابن عبّاس- علی ما فی معجم البلدان- کانت منازل أهل الکوفة قبل أن تبنی أخصاصا من قصب إذا غزوا قلعوها و تصدّقوا بها، فإذا عادوا، بنوها. فکانوا یغزون، و نساؤهم معهم. فلمّا کان فی أیّام المغیرة بن شعبة [بنت القبائل باللّبن من غیر ارتفاع، و لم یکن لهم غرف، فلمّا کان فی أیّام إمارة زیاد] بنوا أبواب الآجر ...
و یؤیّد ما ذکرنا ما فی المجمع، قال: کربلاء: موضع معروف، و بها قبر الحسین بن علیّ ابن أبی طالب علیه السّلام.
قال المحدّث النّوریّ قدّس سرّه فی کتاب نفس الرّحمان: و أمّا کربلاء: فالمعروف عند أهل تلک النّواحی، أنّها قطعة من الأرض الواقعة فی جنب نهر یجری من قبلی سور البلد، و یمرّ بالمزار المعروف بابن حمزة، منها بساتین و منها مزارع، و البلد واقع بینهما- انتهی.
و الظّاهر أنّ النّهر هو المعروف بالنّهر الحسینیّ، و کان سابقا یمرّ من عند المخیّم إلی المیدان المسمّی فی زماننا بالبلدیّة، ثمّ یمرّ منه إلی قبر ابن حمزة، الواقع فی أوائل المزار القدیم المسمّی بوادی طور سینا، و لقد رأینا آثار هذا النّهر عند تسویة شارع المخیّم، و جعل الحدیقة و البستان عنده. و بالجملة فلفظ «کربلاء» حیث یطلق فی الأخبار لا یراد به خصوص البلد و لا ما یسمّی به ما کان معمورا قبل فتحه عنوة: و سیأتی عن قریب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 614
زیادة توضیح فی ذلک، فانتظر.
قال الحمویّ «1»: و أمّا المسافات: فمن الکوفة إلی المدینة نحو عشرین مرحلة، و من المدینة إلی مکّة نحو عشر مراحل فی طریق الجادّة، و من الکوفة إلی مکّة أقصر من هذا الطّریق نحو من ثلاث مراحل، لأنّه إذا انتهی الحاجّ إلی معدن النّقرة عدل عن المدینة حتّی یخرج إلی معدن بنی سلیم، ثمّ إلی ذات عرق، حتّی ینتهی إلی مکّة.
و یظهر من ذلک کلّه أنّه علیه السّلام سار من مکّة إلی کربلاء، و هی نحو مرحلتین، عن الکوفة نحو أربعة و عشرین یوما فی اثنین و عشرین منزلا، و کان من ذی خشب- و هی علی ما فی الرّوایة نحو ثلاثة أمیال، من القادسیّة إلی کربلاء- فی نحو أربعة أیّام، و کان الحرّ یسایره فی هذه المنازل و الأیّام، و کان الحرّ یخبر ابن زیاد بأمر الحسین علیه السّلام کلّ یوم، حتّی نزلوا کربلاء. ثمّ کتب إلی ابن زیاد یخبره بنزول الحسین بکربلاء. و ما ذکرناه من ترتیب المنازل، و شرح ما وقع فی کلّ منزل، مع الإشارة إلی موضع الاختلاف من خواصّ هذا الکتاب. و اللّه الهادی، و هو الموفّق للصّواب.
و ینبغی التّنبیه علی أمور:
(الأوّل) إنّ ما ذکرنا من تفسیر الألفاظ إنّما هو علی ما استفدناه من اللّغة و العرف، و إلّا، ففی لسان الأحادیث و الأخبار، بل فی لسان الشّرع و اصطلاح الأئمّة علیهم السّلام یراد من کربلاء، و الغاضریّة، و الطّفّ، و شاطئ الفرات، و الحائر، و تلّ أعفر «2»، و بین النّهرین معنی واحد.
أمّا ما ورد بلفظ «کربلاء»، فکثیر جدّا قد مرّ، و سیأتی. و أمّا غیر کربلاء، ففی کامل الزّیارة: قال أبو جعفر علیه السّلام: الغاضریّة: هی البقعة الّتی کلّم اللّه فیها موسی بن عمران، و ناجی نوحا فیها، و هی أکرم أرض اللّه علیه، و لو لا ذلک، ما استودع اللّه فیها أولیاءه
__________________________________________________
(1)- معجم البلدان 4/ 493.
(2)- الأعفر: الرّمل الأحمر، و کثیب أعفر: ذو لونین الحمرة و البیاض. و الظّاهر أنّه یقال لکربلاء و صفا لا علما.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 615
و أنبیاءه، فزوروا قبورنا بالغاضریّة «1».
و قد ورد أخبار أخر بلفظ الغاضریّة، و قد مرّ فی حدیث أبی سعید عقیصا قال علیه السّلام:
لأن أقتل بالطّفّ أحبّ إلیّ من أن أقتل بالحرم.
و مرّ أیضا فی روایة أبی الجارود عن أبی جعفر علیه السّلام قال علیه السّلام: لأن أدفن بشاطئ الفرات أحبّ إلیّ من أن أدفن بفناء الکعبة.
و ستأتی أخبار الحائر.
و فی روایة داوود بن فرقد، قال علیه السّلام: لأن أقتل علی تلّ أعفر أحبّ إلیّ من أن أقتل بها- یعنی مکّة «2».
و فی روایة هانئ بن هانئ عن علیّ علیه السّلام قال: لیقتل الحسین قتلا، و إنّی لأعرف تربته، الأرض الّتی یقتل فیها قریبا من النّهرین «3».
و فی حدیث زائدة المفصلة الآتیة: و أومی- یعنی جبرئیل- بیده إلی الحسین علیه السّلام: مقتول فی عصابة من ذرّیّتک، و أهل بیتک، و أخیار أمّتک بضفّة الفرات «4» بأرض یقال لها کربلاء.
إلی غیر ذلک من الأحادیث الواردة فی هذا الباب المستفاد منها، أنّ المراد معنی واحد قد عبّر عنه بألفاظ مترادفة فی عرفهم علیهم السّلام، و لیس المراد خصوص القبر الشّریف، و البقعة المبارکة، و الصّحن المطهّر، و البلدة الطّیّبة، إذ لیس فی زمن صدور الأخبار بقعة، و لا صحن، و لا بلدة، بل بعض الأخبار قد صدر قبل شهادته علیه السّلام، و عبّر فیه بما ذکرنا، بل المراد بذلک: أرض کربلاء المحدودة عندهم بحدود معیّنة.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 197، 199، 201- 207
__________________________________________________
(1)- کامل الزّیارات ص 269.
(2)- کامل الزّیارات ص 72.
(3)- نفس المصدر.
(4)- الضّفّة بالضّاد و الفاء المشدّدة: من النّهر جانبه، و من البحر ساحله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 616
روی أنّه علیه السّلام لمّا وصل إلی شطّ الفرات، سأل عن اسمه، قالوا: کربلاء. فعند ذلک بکی، و قال: هی دار أرض کرب و بلاء. و أمر بنصب الخیام، و جعل یصلح سیفه، و یقول:
أهل العراق ما لکم خلیل و ما لکم فی جمعکم فضیل
و الأمر فی ذالکم جلیل و کلّ حیّ عنده سبیل
قد قرب النّقلة و الرّحیل و کلّ شی‌ء حوله دلیل «1»
صابری الهمدانی، أدب الحسین و حماسته،/ 29
__________________________________________________
(1)- نور العین، ص 34.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 617

عدد أصحاب الإمام الحسین علیه السّلام حین وصوله علیه السّلام إلی کربلاء

و مع حسین یومئذ خمسون رجلا، و أتاهم من الجیش عشرون رجلا، و کان معه من أهل بیته تسعة عشر رجلا.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 69
و کان أصحابه «1» خمسة و أربعین فارسا و مائة راجل «2». «3» [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ 5/ 389- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 197؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 200؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 191- 192؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 427؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 208؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 352؛ مثله بلا اسناد ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 329
و هو فی مقدار خمسمائة «4» فارس من أهل بیته و أصحابه، و نحو مائة راجل.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 70- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 74؛ البحرانی، العوالم، 17/ 341؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463؛ القمی، نفس المهموم،/ 206؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 289؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 200
و کان «5» معه خمسة و أربعون فارسا و نحو مائة راجل.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 37- مثله الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 206
و کان فی خمسة و أربعین فارسا، و مائة راجل.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 140
و کان الحسین فی خمسین رجلا، منهم تسعة عشر من أهل بیته. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 202
و معه خمسة و أربعون نفسا من الفرسان، و نحو من مائة راجل. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
ابن حجر، الإصابة، 1/ 333- عنه: ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 337
__________________________________________________
(1)- [السّیر: «معه»].
(2)- [فی الأمالی: «و نحو من مائة رجل»، و فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب: «و نحوا من مائة راجل» و فی السّیر: «و نحو من مائة راجل»].
(3)- و یاران وی چهل و پنج سوار بودند و یکصد پیاده.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2973
(4)- [فی البحار و العوالم و أسرار: «ألف»].
(5)- [لم یرد فی إسعاف الرّاغبین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 618

شراء الإمام الحسین علیه السّلام النّواحی الّتی أحاطت بقبره الشّریف‌

کربلاء. موضع معروف، و بها قبر الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام. روی أنّه اشتری النّواحی الّتی فیها قبره من أهل نینوی و الغاضریّة بستّین ألف درهم، و تصدّق بها علیهم، «1» و شرط علیهم أن «1» یرشدوا إلی قبره، و یضیفوا من زاره ثلاثة أیّام.
الطّریحی، مجمع البحرین، 5/ 461- 462- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 284؛ الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 134
روی أنّه اشتری النّواحی الّتی فیها قبره من أهل نینوی و الغاضریّة بستّین ألف درهم، و تصدّق بها علیهم، و شرط علیهم أن یرشدوا إلی قبره، و یضیفوا «2» من زاره «2» ثلاثة أیّام.
البیرجندی، الکبریت الأحمر،/ 473- مثله القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 204
و قال الصّادق علیه السّلام: کربلاء حرم الحسین علیه السّلام، و فیه البرکة، و حلال لولده و موالیه، و حرام علی غیرهم، و فی خبر آخر: قال الصّادق علیه السّلام: حرم الحسین علیه السّلام الّذی اشتراه أربعة أمیال فی أربعة أمیال، فهو حلال لولده و موالیه، و حرام علی غیرهم ممّن خالفهم، و فیه البرکة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 284
ثمّ إنّه علیه السّلام اشتری النّواحی الّتی فیها قبره من أهل نینوی و الغاضریّة بستّین ألف درهم، و تصدّق بها علیهم، و اشترط علیهم أن یرشدوا إلی قبره، و یضیفوا من زاره ثلاثة أیّام، و کان حرم الحسین علیه السّلام الّذی اشتراه أربعة أمیال فی أربعة أمیال، فهو حلال لولده و لموالیه، و حرام علی غیرهم ممّن خالفهم، و فیه البرکة. و فی الحدیث عن الصّادق علیه السّلام: إنّهم لم یفوا بالشّرط «3».
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 235
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الحسین علیه السّلام فی طریقه: «و اشترط علیهم بأن»].
(2) (2- 2) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «زوّاره»].
(3)- کشکول الشّیخ بهائیّ ج 2 ص 191 ط مصر نقلا عن کتاب الزّیارات لمحمّد بن أحمد بن داوود
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 619
__________________________________________________
- القمی، و حکاه عنه السّیّد ابن طاووس فی مصباح الزّائر و العجب من صاحب مفتاح الکرامة فی کتاب المتاجر ص 245 إنّه أنکر شراء الحسین أربعة أمیال من جهات قبره الشّریف، مدّعیا عدم وقوفه علی ذلک فی الأخبار، و علی کلمات العلماء، کما أنّ أمیر المؤمنین اشتری من الدّهاقین ما بین الخورنق إلی الحیرة، و إلی الکوفة بأربعین ألف درهم، و قال لمن اعترض علیه بأنّها أرض لا تنبت. إنّی سمعت رسول اللّه قال: کوفان یرد أوّلها علی آخرها، یحشر من ظهرها سبعون ألفا، یدخلون الجنّة بغیر حساب، و اشتهیت أن یحشروا فی ملکی (فرحة الغریّ لابن طاووس ص 29، الباب الثّانی، المطبعة الحیدریّة فی النّجف).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 620

الإمام الحسین علیه السّلام ینعی نفسه عندما نزل کربلاء أو لیلة عاشوراء و جزع أهل البیت «1» علیهم السّلام‌

و جلس الحسین و أنشأ یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب و صاحب قتیل و کلّ حیّ عابر سبیلی
ما أقرب الوعد من الرّحیل و إنّما الأمر إلی الجلیل
قال: و سمعت «2» ذلک أخت الحسین زینب و أمّ کلثوم، فقالتا «3»: یا أخی! هذا کلام من أیقن بالقتل. فقال: نعم یا أختاه. فقالت زینب: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة! مات جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و مات أبی علیّ، و ماتت أمّی فاطمة، و مات أخی الحسن علیهم السّلام، و الآن ینعی «4» إلیّ الحسین نفسه.
قال: و بکت النّسوة، و لطمن الخدود، قال: و جعلت أمّ کلثوم تنادی: وا جدّاه! وا أبی علیّاه! وا أمّاه! وا حسناه! وا حسیناه! وا ضیعتنا بعدک! وا أبا عبد اللّه. فعذلها/ الحسین، و صبّرها، و قال [لها- «5»]: یا أختاه! تعزّی بعزاء اللّه و ارضی بقضاء اللّه، فإنّ سکّان السّماوات یفنون، و أهل الأرض یموتون، و جمیع البریّة لا یبقون، و کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، له الحکم و إلیه ترجعون، و إنّ لی و لک و لکلّ مؤمن، و مؤمنة، أسوة بمحمّد صلّی اللّه علیه و سلم.
ثمّ قال لهنّ: انظرن، إذا أنا قتلت، فلا تشققن [علیّ- «6»] جیبا و لا تخمشن وجها.
__________________________________________________
(1)- [و الظّاهر أنّ هذا من أحداث لیلة عاشوراء، و سیأتی ذکره عن مصادره، و إنّما کرّرنا ذکره محاکاة لمن ذکروه هنا].
(2)- من د، و فی الأصل و بر: سمع.
(3)- فی النّسخ: فقالوا.
(4)- فی د: تنعی.
(5)- من د.
(6)- من د، إلّا أنّ فیها: علیّا- کذا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 621
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 149- 150
ثمّ أقبل فی جوف اللّیل یتمثّل و یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک فی الإشراق و الأصیل
من میّت و صاحب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیلی
فقالت أخته زینب: لعلّک تخبرنا بأنّک تقصد نفسک. فقال علیه السّلام: لو ترک القطا، لنام.
أبو طالب الزّیدی، الأمالی،/ 92
و جلس الحسین فی خیمته یصلح سیفه، و معه جون مولی أبی ذر الغفاریّ، فجعل یصلحه و یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب و طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیلی ما أقرب الوعد من الرّحیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل سبحانه جلّ عن المثیل
قال علیّ بن الحسین علیهما السّلام: و جعل أبی یردّد هذه الأبیات، فحفظتها منه، و خنقتنی العبرة، و لزمت السّکوت حسب طاقتی، فأمّا عمّتی زینب، فلمّا سمعت بذلک، استعبرت، و بکت- و کانت ضعیفة القلب- فبان علیها الحزن و الجزع، فأقبلت تجرّ اذیالها إلی الحسین. و قالت: یا أخی! و یا قرّة عینی! لیت الموت أعدمنی الحیاة، یا خلیفة الماضین، و ثمال الباقین. فنظر إلیها الحسین، و قال: أختاه! لا یذهبنّ بحملک الشّیطان، فإنّ أهل السّماء یموتون، و أهل الأرض لا یبقون، کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، له الحکم، و إلیه ترجعون، فأین أبی و جدّی اللّذان هما خیر منّی، فلی بهما و لکلّ مؤمن أسوة حسنة.
و عزّاها، ثمّ قال لها: بحقّی علیک یا أختاه! إذا أنا قتلت، فلا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها. ثمّ ردّها إلی خدرها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 622
«وروی»: إنّه لمّا سمعت ذلک أخته زینب، أو أمّ کلثوم، جاءت إلی الحسین، و قالت:
یا أخی! هذا کلام من أیقن بالموت. قال: نعم یا أختاه. قالت: إذا فردّنا إلی حرم جدّنا.
فقال: یا أختاه! لو ترک القطا، لنام. فقالت: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، مات جدّی رسول اللّه، و مات أبی علیّ، و ماتت أمّی فاطمة، و مات أخی الحسن، و بقی ثمال أهل البیت، و الیوم ینعی إلیّ نفسه. و بکت، فبکت النّسوة، و لطمن الخدود، و شققن الجیوب، و جعلت أخته تنادی: وا محمّداه! وا أبا القاسماه! الیوم مات جدّی محمّد، وا أبتاه! وا علیّاه! الیوم مات أبی علیّ، وا أمّاه! وا فاطماه! الیوم ماتت أمّی فاطمة، وا أخاه! وا حسناه! الیوم مات أخی الحسن، وا أخاه! وا حسیناه! وا ضیعتنا بعدک یا أبا عبد اللّه. فعزّاها الحسین، و صبّرها، و قال: یا أختاه! تعزّی بعزاء اللّه، و ارضی بقضاء اللّه، فإنّ أهل السّماء یفوتون، و أهل الأرض یموتون، و جمیع البریّة لا یبقون، کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، فتبارک اللّه الّذی إلیه جمیع الخلق یرجعون، فهو الّذی خلق الخلق بقدرته، و یفنیهم بمشیئته، و یبعثهم بإرادته، یا أختاه! کان جدّی و أبی و أمّی و أخی خیرا منّی و أفضل، و قد ذاقوا الموت، و ضمّهم التّراب، و إنّ لی و لک و لکلّ مؤمن برسول اللّه أسوة حسنة.
ثمّ قال علیه السّلام: یا زینب! و یا أمّ کلثوم! و یا فاطمة! و یا رباب! انظرن إذا أنا قتلت، فلا تشقّقن علیّ جیبا، و لا تخمشن علیّ وجها، و لا تقلن فی هجرا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 237- 238
و جلس الحسین علیه السّلام یصلح سیفه و یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب و صاحب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ فإلی سبیلی ما أقرب الوعد من الرّحیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل
فلمّا سمعت زینب ایراده للأبیات، و أنّ قولهم هذا یدلّ علی رمیهم بسهم الشّتات، فلم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 623
تملک نفسها أن و ثبت تجرّ ذیلها، و أنّها لحاسرة، حتّی انتهت إلیه، فقالت: هذا کلام من أیقن بالقتل، وا ثکلاه، لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت أمّی فاطمة، و أبی علیّ، و أخی الحسن، یا خلیفة الماضین، و ثمال الباقین.
فقال علیه السّلام: یا أختاه! لا یذهبنّ بحلمک الشّیطان، تعزّی بعزاء اللّه، فإنّ أهل السّماوات و الأرض یموتون، و کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، أبی خیر منّی، و أخی خیر منّی، و لکلّ مسلم برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أسوة. و لطم النّساء الخدود، و شققن الجیوب، فترقرقت عیناه بالدّموع، و قال: لو ترک القطا، لغفا و نام لیلا، لنام.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 24- 25
و جلس الحسین علیه السّلام یصلح سیفه و یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب و صاحب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیلی ما أقرب الوعد من الرّحیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل
قال الرّاوی: فسمعت زینب بنت فاطمة علیهما السّلام ذلک، «1» فقالت «2»: یا أخی! هذا کلام من أیقن بالقتل. فقال علیه السّلام: نعم یا أختاه. فقالت زینب: وا ثکلاه! ینعی الحسین علیه السّلام إلیّ نفسه. قال: و بکی «3» النّسوة، و لطمن الخدود، «4» و شققن الجیوب «4»، و جعلت أمّ کلثوم تنادی: وا محمّداه! وا علیّاه! «5» وا أمّاه! وا أخاه! «5» وا حسیناه! وا ضیعتنا بعدک یا أبا عبد اللّه. «6»
__________________________________________________
(1) (1*) [حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(2)- [فی المطبوع: «فقال»].
(3)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و بکت، و بکت»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5) (5- 5) [الأسرار: «وا أخی! وا أمّی!»].
(6)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 624
«1» قال: فعزّاها الحسین علیه السّلام، و «1» قال لها: یا أختاه! تعزّی بعزاء اللّه، فإنّ سکّان السّماوات یفنون، و أهل الأرض کلّهم یموتون، و جمیع البریّة یهلکون. ثمّ قال: یا أختاه! یا أمّ کلثوم! و أنت یا زینب! و أنت یا فاطمة! و أنت یا رباب! انظرن إذا أنا قتلت فلا تشقّقن علیّ جیبا، و لا تخمشن علیّ وجها، و لا تقلن هجرا (1*). «2»
و روی من طریق آخر: إنّ زینب لمّا سمعت مضمون الأبیات- و کانت فی موضع آخر منفردة مع النّساء و البنات- خرجت حاسرة تجرّ ثوبها، حتّی وقفت علیه، و قالت:
وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت أمّی فاطمة، و أبی علیّ، و أخی الحسن، یا خلیفة الماضین و ثمال الباقین. فنظر إلیها الحسین علیه السّلام، فقال: یا أختاه! لا یذهبنّ حلمک الشّیطان. فقالت: بأبی و أمّی أستقتل نفسی لک الفداء. فردّت غصّته، و ترقرقت عیناه بالدّموع، ثمّ قال: لو ترک القطا لیلا لنام. فقالت: یا ویلتاه! أفتغتصب نفسک اغتصابا، فذلک أقرح لقلبی و أشدّ علی نفسی. ثمّ أهوت إلی جیبها، فشقّته، و خرّت مغشیّة علیها، فقام علیه السّلام، فصبّ علیها الماء حتّی أفاقت، ثمّ عزّاها (صلوات اللّه علیه) بجهده، و ذکّرها لمصیبته بموت أبیه و جدّه (صلوات اللّه علیهم أجمعین). «3»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی اللّواعج].
(2)- [إلی هنا حکاه فی اللّواعج].
(3)- حسین علیه السّلام نشست و به اصلاح شمشیر خود پرداخت و در ضمن، اشعاری بدین مضمون می‌خواند:
ای چرخ اف در دوستی بادت که خواهی بینی به هر صبحی و در هر شامگاهی
آغشته در خون از هوا خواهی و یاری وین چرخ نبود قانع از گل بر گیاهی
هر زنده‌ای باید بپیماید ره من گیتی ندارد غیر از این رسمی و راهی
حالی که نزدیک است وقت کوچ کردن جز بارگاه عزّتش نبود پناهی
راوی گفت: زینب، دختر فاطمه، اشعار را شنید و گفت: «برادرم! کسی این سخن را می‌گوید که به کشته شدن خویش یقین کرده باشد.»
فرمود: «آری خواهرم!»
زینب گفت: «آه چه مصیبتی! حسین خبر مرگ خود را به من می‌دهد.»
راوی گفت: زنان همه گریان شدند و به صورتهای خود سیلی می‌زدند و گریبانها چاک کردند. أمّ کلثوم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 625
ابن طاووس، اللّهوف،/ 81- 84- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 276؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 255؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 297- 298؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 102- 103؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 76
ثمّ أنّه نزل عن فرسه و جلس بعد ذلک یصلح سیفه و هو یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب و صاحب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیلی و منتهی الأمر إلی الجلیل
و لم یزل یکرّر هذه الأبیات حتّی سمعت أخته زینب، فوثبت تجرّ ذیلها حتّی انتهت إلیه، و قالت له: یا أخی و قرّة عینی! لیت الموت أعدمنی الحیاة، یا خلیفة الماضین، و ثمال الباقین، هذا کلام من أیقن بالموت، وا ثکلاه! الیوم مات جدّی محمّد المصطفی، و أبی علیّ
__________________________________________________
- هی فریاد می‌زد: «ای وای یا محمّد! ای وای یا علیّ! ای وای مادر! ای وای برادر! ای وای حسین! ای وای از بیچارگی‌ای که پس از تو در پیش داریم، ای ابا عبد اللّه.»
راوی گوید: حسین، خواهر را تسلّی داد و گفت: «خواهرم! تو به وعده‌های الهی دلگرم باش که ساکنین آسمانها همه فانی گردند و اهل زمین همه می‌میرند و همه مخلوقات جهان هستی راه نیستی می‌پیمایند.»
سپس فرمود: «خواهرم أمّ کلثوم! و تو ای زینب، و تو ای فاطمه، و تو ای رباب، توجّه کنید! من که کشته شدم، گریبان چاک مزنید، و صورت به ناخن مخراشید و سخنان بیهوده بر زبان میاورید!»
و به روایت دیگر، زینب که در گوشه‌ای با زنان و دختران حرم نشسته بود، همین‌که مضمون آیات را شنید، سربرهنه و دامن‌کشان بیرون شد و همی آمد تا نزد برادر رسید و گفت: «آه چه مصیبتی! ای کاش مرگ به این زندگی من پایان می‌داد. امروز احساس می‌کنم که مادرم فاطمه و پدرم علی و برادرم حسن را از دست داده‌ام؛ ای یادگار گذشتگان و پناه بازماندگان!»
حسین نگاهی به خواهر کرد و فرمود: «خواهرم! دامن شکیبایی را شیطان از دستت نگیرد.»
گفت: «پدر و مادرم به قربانت! راستی به همین زودی کشته می‌شوی؟ ای من به فدایت!»
گریه راه گلوی حسین را گرفت و چشمها پر از اشک شد. سپس فرمود: «اگر مرغ قطا را به حال خود می‌گذاشتند، در آشیانه خود می‌خوابید.»
زینب گفت: «واویلا! تو به ظلم و ستم کشته می‌شوی؟ این زخم بر دل زینب عمیقتر و تحمّلش سخت‌تر است.»
این بگفت و دست برد و گریبان چاک زد و بیهوش روی زمین افتاد. حسین علیه السّلام برخاست و آب بر سروصورت زینب بیفشاند تا به هوش آمد. سپس تا آن‌جا که می‌توانست، تسلیتش داد و مصیبتهای پدر و مادر و جدّش را یادآور شد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 81- 84
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 626
المرتضی، و أمّی فاطمة الزّهراء، و أخی الحسن الرّضی. قال لها: یا أختاه! لا یذهب «1» بحملک الشّیطان، تعزّی بعزاء اللّه، فإنّ أهل السّماء و الأرض یموتون، و کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، أبی خیر منّی، و أخی خیر منّی، و لکلّ مسلم برسول اللّه أسوة. فقالت: یا أخی! تقتل و أنا أنظر إلیک؟ فردّت غصّته، و تغرغرت عیناه بالدّموع. فقالت: یا أخی «2»! ردّنا إلی حرم جدّنا. فقال: لو ترک القطا، لغفا و نام. قالت: و اللّه یا أخی! لا فرحت بعدک أبدا. ثمّ إنّها لطمت وجهها، و أهوت إلی جیبها، فشقّته، و خرّت مغشیّة علیها، ثمّ قام الحسین إلیها و قال لها: یا أختاه! بحقّی علیک إذا أنا قتلت، فلا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی وجها، و لا تدعین بالویل و الثّبور. ثمّ حملها، حتّی أدخلها الخیمة. «3»
ثمّ خرج إلی أصحابه، و أمرهم أن یقربوا البیوت بعضها إلی بعض، ففعلوا ذلک.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 439- 440- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 255- 256
و أنشأ یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب بحقّه قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیلی ما أقرب الوعد من الرّحیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل سبحان ربّی ما له مثیل
قال علیّ بن الحسین علیه السّلام: و جعل یردّد هذه الأبیات، فحفظتها منه، و خنقتنی العبرة، و لزمت السّکوت. و أمّا عمّتی زینب علیهما السّلام لمّا سمعت بذلک، بکت، و أظهرت الحزن و الجزع، و أقبلت تجرّ أذیالها نحو الحسین علیه السّلام، و قالت له: یا أخی و قرّة عینی! لیت الموت أعدمنی الحیاة، یا خلیفة الماضین، و ثمال الباقین. فنظر إلیها الحسین علیه السّلام و قال:
یا أختاه! لا یذهبنّ بحملک الشّیطان، فإنّ أهل الأرض یموتون، و أهل السّماء لا یبقون،
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «لا یذهبنّ»].
(2)- [الأسرار: «یا أخاه»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 627
و کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، له الحکم، و إلیه ترجعون. فأین أبی، و جدّی اللّذان هما خیر منّی، ولی بهما أسوة حسنة.
ثمّ عزّاها، و قال لها: یا أختاه! أقسمت علیک بحقّی، إذا أنا قتلت، فلا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها. ثمّ ردّها إلی خدرها. و خرج إلی أصحابه، و أمرهم أن یقرّبوا البیوت، فقرّبوها.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 49- 50
و روی السّیّد رضی الدّین علیّ بن موسی بن طاووس فی کتاب الملهوف علی قتلی الطّفوف عن الحسین بن علیّ علیهما السّلام فی حدیث: أنّه لمّا وصل إلی کربلاء، جلس یصلح سیفه، و یتمثّل بأبیات، قال: فسمعت زینب بنت فاطمة ذلک، فقالت: یا أخی هذا کلام من أیقن بالقتل. فقال: نعم یا أختاه! ثمّ قال للنّساء: انظرن إذا أنا قتلت، فلا تشققن علیّ جیبا، و لا تخمشن علیّ وجها، و لا تقلن هجرا.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 585 رقم 51
و هو یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب بحقّه قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیلی و منتهی الأمر إلی الجلیل
ما أقرب الوعد إلی الرّحیل
و لم یزل یکرّرها حتی سمعته أخته زینب، فخرجت من الخیمة، و قالت: یا أخی و قرّة عینی، هذا کلام من أیقن بالموت، وا ثکلاه، الیوم مات جدّی محمّد المصطفی، و أبی علیّ المرتضی، و أمّی فاطمة الزّهراء، و أخی الحسن المجتبی، و خرّت مغشیّا علیها.
ثمّ قال لها: یا أختاه! إنّ أهل السّماء و الأرض یموتون، و کلّ شی‌ء هالک، إلّا وجهه. ثمّ قال لها: یا أختاه! بحقّی علیک إذا أنا قتلت فلا تشقّی جیبا، و لا تخمشی وجها.
ثمّ حملها و أدخلها فی الخیمة، ثمّ أمر أصحابه أن یقربوا البیوت بعضها من بعض. «1»
__________________________________________________
(1)- این هنگام حسین علیه السّلام بنشست و سلاح خویش را اصلاح همی فرمود و این شعر تذکره همی نمود:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 628
[عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 63- 64
__________________________________________________
-یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب بحقّه قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیلی ما أقرب الوعد من الرّحیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل سبحان ربّی ما له مثیل
علی بن الحسین زین العابدین علیهما السّلام می‌فرماید: حسین علیه السّلام این ابیات را به کرات انشاد فرمود و من از بر کردم و گریه در گلوگاه من گره گشت و بر آن صبر نمودم و اظهار جزع نفرمودم. لکن عمه‌ام زینب، چون این کلمات بشنید، خویشتن‌داری نتوانست کرد. اشک از دیده ببارید و اظهار جزع و فزع نمود و بی‌خودانه به حضرت برادر شتافت.
و قالت: یا أخی و قرّة عینی! لیت الموت أعدمنی الحیاة یا خلیفة الماضین و جمال الباقین.
فریاد برداشت که: «ای برادر من! ای روشنی چشم من! ای ودیعه خلفای پیشین! ای طلیعه جمال‌واپسین! کاش مرگ مرا نابود ساختی و این زندگانی را از من بپرداختی.»
حسین به جانب او نگریست.
و قال: یا أختاه! لا یذهبنّ بحلمک الشّیطان فإنّ أهل السّماء یموتون و أهل الأرض لا یبقون، کُلُّ شَیْ‌ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ، لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ فأین أبی و جدّی اللّذان هما خیر منّی ولی بهما و بکلّ مسلم أسوة حسنة و ترقرقت عیناه بالدّموع، و قال: لو ترک القطا لنام.
(اوّل کس، عمرو بن مامه این سخن گفت و ما در کتاب امثله عرب نگاشتیم. از بهر کسی این مثل گویند که ناگهان در بلیه گرفتار شود). بالجمله، حسین علیه السّلام فرمود: «ای خواهر! نگران باش که شیطان حلم تو را نرباید. همانا اهل سماوات می‌میرند و جهانیان نیز بقا نپذیرند. جز خدای کس به جای نماند و جز خدای کس حکم نراند و بازگشت همگان به سوی او است. اکنون بگوی پدر من مرتضی و جدّ من مصطفی چه شدند؟ اکنون مرا به سوی ایشان و دیگر مسلمانان تأسی باید جست.»
این بگفت و آب در چشم مبارک بگردانید و بدین مثل عرب تمثیل کرد. یعنی: «اگر صیاد به ترک مرغ قطا گفتی، در آشیانه خود شاد بخفتی.»
آن‌گاه از در تعزیت و تسلیت، سخن آغاز کرد:
و قال: یا أختاه! بحقّی علیک إذا أنا قتلت فلا تشقّی علیّ جیبا و لا تخمشی علیّ وجها.
فرمود: «ای خواهر! تو را سوگند می‌دهم به حق من بر تو، گاهی که من کشته شوم، گریبان در مرگ من چاک نزنی و چهرگان به ناخن خراشیده نکنی.»
و او را به خیمه خویش مراجعت داد و اهل بیت همگان به تمام جزع و فزع می‌زیستند و به های‌های می‌گریستند و زینب علیهما السّلام بیهشانه درافتاد و از هوش بیگانه گشت. حسین علیه السّلام بشتافت و او را برگرفت و آب بر چهره مبارکش بزد تا به خویشتن آمد. پس او را لختی تعزیت و تسلیت فرمود و به صبر و سکون امر نمود.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 169- 171
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 629

کتاب الإمام الحسین علیه السّلام إلی محمّد ابن الحنفیّة و بنی هاشم‌

قال محمّد بن عمرو، حدّثنی کرام عبد الکریم بن عمرو، عن میسر بن عبد العزیز، عن أبی جعفر علیه السّلام قال: کتب الحسین بن علیّ علیهما السّلام إلی محمّد بن علیّ علیهما السّلام من کربلاء:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ علیهما السّلام إلی «1» محمّد بن علیّ «2» و من قبله «3» من بنی هاشم، أمّا بعد «4»، فکأنّ الدّنیا لم تکن، و کأنّ الآخرة لم تزل، و السّلام.
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 75- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 87؛ البحرانی، العوالم، 17/ 317؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 257- 258؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 289؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 48؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 235؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 264؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 74
__________________________________________________
(1)- [فی المقرّم مکانه: «لمّا نزل الحسین علیه السّلام کربلاء کتب إلی ...»].
(2)- [فی مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: «أخیه محمّد بن علیّ» و فی المقرّم: «ابن الحنفیّة»].
(3)- [المقرّم: «و جماعة»].
(4)- [فی بحر العلوم مکانه: «کتب علیه السّلام حین نزوله (کربلاء) إلی أخیه محمّد ابن الحنفیّة و جماعة من بنی هاشم فی المدینة کتابا بنسخة واحدة، جاء فیه: أمّا بعد ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 630

الحرّ یخبر ابن زیاد بنزول الإمام علیه السّلام کربلاء

قال: فأقبل الحرّ بن یزید «1»، حتّی نزل حذاء الحسین فی ألف فارس، ثمّ کتب إلی عبید اللّه بن زیاد یخبره أنّ الحسین نزل بأرض کربلاء.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 150
قال: ثمّ أقبل الحرّ بن یزید، فنزل فی أصحابه حذاء الحسین، و کتب إلی ابن زیاد یخبره بنزول الحسین بکربلاء.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 239- مثله المحمودی «2»، العبرات، 1/ 417
ثمّ کتب إلی «3» عبید اللّه بنزول «3» الحسین بأرض کربلاء.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 75- عنه: الإربلی، کشف الغمة، 2/ 47؛ مثله القمی، نفس المهموم «4»،/ 206
و کتب الحرّ إلی ابن زیاد یعلمه «5» بنزول الحسین علیه السّلام «6» بأرض کربلاء «7» فانظر ما تری فی أمره «6». [عن مطالب السّؤول]
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 190- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 261؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 598، لواعج الأشجان،/ 104؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 48
قال: فنزل القوم، و أقبل الحرّ حتّی نزل حذاء الحسین علیه السّلام فی ألف فارس. ثمّ کتب «8» إلی ابن زیاد یخبره بنزول الحسین بکربلاء. «9»
__________________________________________________
(1)- من د و بر، و فی الأصل: زید.
(2)- [حکاه فی العبرات عن الفتوح].
(3) (3- 3) [فی کشف الغمّة و نفس المهموم: «عبید اللّه بن زیاد، و أعلمه بنزول»].
(4)- [حکاه فی نفس المهموم عن کشف الغمّة].
(5)- [فی نور الأبصار و مثیر الأحزان: «یخبره»].
(6- 6) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «بکربلاء»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی نور الأبصار].
(8)- [الأسرار: «کتب الحرّ»].
(9)- چون حسین علیه السّلام در زمین کربلا منزل ساخت و حر بن یزید ریاحی در برابر او خیمه برافراخت،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 631
المجلسی «1»، البحار، 44/ 383- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 234؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 257؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 255، 256؛ القمی، نفس المهموم،/ 209
و بعث الحرّ إلی ابن زیاد یخبره بنزول الحسین فی کربلاء.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 236
و بعث الحرّ بن یزید الرّیاحیّ إلی ابن زیاد کتابا یخبره فیه بنزول الحسین کربلاء.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 264
__________________________________________________
- ابن زیاد را آگهی فرستاد که: «من حسین را از راه و بی‌راه به کربلا آوردم و امتثال فرمان کردم. لکن مرا با او نیروی مناجزت و مبارزت نیست. دیگر تو دانی.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 177
(1)- [حکاه فی البحار و العوالم و الأسرار عن المناقب، و فی الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «فی البحار عن المناقب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 632

کتاب ابن زیاد إلی الإمام الحسین علیه السّلام و استخفاف الإمام به‌

قال: فکتب عبید اللّه بن زیاد إلی الحسین: أمّا بعد، یا حسین! فقد بلغنی نزولک بکربلاء، و قد کتب إلیّ أمیر المؤمنین یزید «1» بن معاویة «1» أن لا أتوسّد الوثیر، و لا أشبع من الخبز، أو «2» ألحقک باللّطیف الخبیر، أو ترجع إلی حکمی، و حکم یزید «1» بن معاویة «1»- و السّلام.
فلمّا ورد الکتاب، قرأه الحسین، ثمّ رمی به «3»، ثمّ قال: لا أفلح قوم اشتروا مرضاة «4» أنفسهم علی مرضاة الخالق «4». فقال له الرّسول: «1» أبا عبد اللّه «1»! جواب الکتاب؟ قال:
«5» ما له عندی جواب «5»، لأنّه قد حقّت علیه کلمة العذاب.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 150- 151- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 417
فکتب ابن زیاد للحسین: أمّا بعد، یا حسین! فقد بلغنی نزولک بکربلاء، و قد کتب إلیّ أمیر المؤمنین یزید أن لا أتوسّد الوثیر، و لا أشبع من الخمیر، حتّی ألحقک باللّطیف الخبیر، أو ترجع إلی حکمی و حکم یزید.
فلمّا ورد کتابه و قرأه الحسین علیه السّلام، رمی به من یده، و قال: لا أفلح قوم اشتروا مرضاة المخلوق بسخط الخالق. فقال له الرّسول: جواب الکتاب؟ فقال له: لا جواب له عندی، لأنّه قد حقّت علیه کلمة العذاب. فرجع الرّسول إلی ابن زیاد و أخبره بذلک، فغضب أشدّ الغضب.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 239
و کتب ابن زیاد إلی الحسین: أمّا بعد، یا حسین! فقد بلغنی نزولک بکربلاء، و قد
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی العبرات].
(2)- [العبرات: «حتّی»].
(3)- [العبرات: «رمی به من یده»].
(4) (4- 4) [العبرات: «المخلوق بسخط الخالق»].
(5) (5- 5) [العبرات: «لا جواب له عندی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 633
«1» أمرنی أمیر المؤمنین «1» أن لا أتوسّد الوثیر، و لا أشبع من الخمیر، حتّی «2» ألحقک باللّطیف الخبیر، أو ترجع إلی حکمی و حکم یزید بن معاویة. «3»
فلمّا قرأ الحسین علیه السّلام الکتاب، قال: لیس له جواب، لأنّه قد حقّت علیه کلمة العذاب.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 98- مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 300
فکتب عبید اللّه کتابا إلی الحسین علیه السّلام: أمّا بعد، فقد بلغنی یا حسین! نزولک بکربلاء، و قد کتب إلیّ یزید بن معاویة أن لا أتوسّد الوثیر، و لا أشبع من الخمیر، حتّی «4» ألحقک باللّطیف الخبیر، أو ترجع إلی حکمی و حکم یزید بن معاویة، و السّلام.
فلمّا ورد الکتاب علی الحسین علیه السّلام و قرأه، ألقاه من یده، و قال للرّسول: ما له عندی جواب.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 75- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 47
فکتب عبید اللّه بن زیاد کتابا إلی الحسین علیه السّلام یقول فیه: أمّا بعد، إنّ «5» یزید بن معاویة کتب إلیّ أن لا تغمض جفنک من المنام، و لا تشبع بطنک من الطّعام، أو «6» یرجع الحسین علی «7» حکمی، أو تقتله، «8» و السّلام.
فلمّا ورد الکتاب علی الحسین علیه السّلام و قرأه، ألقاه من یده، و قال للرّسول: ما له عندی جواب. [عن مطالب السّؤول]
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 190- 191- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 261؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 300؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 226
__________________________________________________
(1) (1- 1) [المعالی: «کتب إلیّ أمیر المؤمنین یزید»].
(2)- [المعالی: «أو»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی المعالی].
(4)- [کشف الغمّة: «أو»].
(5)- [فی نور الأبصار و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فإنّ»].
(6)- [نور الأبصار: «إمّا أن»].
(7)- [فی نور الأبصار و المعالی: «إلی»].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 634
و کتب ابن زیاد لعنه اللّه إلی الحسین (صلوات اللّه علیه): «1» أمّا بعد، یا حسین! «2» فقد بلغنی نزولک بکربلاء، و قد کتب إلیّ أمیر المؤمنین یزید أن لا أتوسّد الوثیر، و لا أشبع من الخمیر، أو ألحقک باللّطیف الخبیر، أو ترجع «3» إلی حکمی و حکم یزید بن معاویة، و السّلام.
«4» «5» «6» فلمّا ورد کتابه علی الحسین علیه السّلام و قرأه، رماه من یده، ثمّ قال: «5» لا أفلح قوم اشتروا مرضاة المخلوق بسخط الخالق. «7» فقال له الرّسول: «8» جواب الکتاب؟ «8» أبا عبد اللّه «7»! فقال «6»: ما له عندی جواب، «9» لأنّه قد حقّت علیه کلمة العذاب. «10»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بحر العلوم: «کتابا جاء فیه:»].
(2)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(3)- [فی المقرّم و بحر العلوم: «تنزل»].
(4)- [من هنا حکاه فی المعالی، 1/ 300].
(5) (5- 5) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فلمّا قرأ الحسین الکتاب، ألقاه من یده و قال:»، و فی المقرّم: «و لمّا قرأ الحسین الکتاب، رماه من یده و قال:»].
(6- 6) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و أرسله مع رجل، فلمّا أتاه، و قرأ الکتاب، ألقاه عن یده، فاستدعی الرّجل الجواب، فقال علیه السّلام:»].
(7- 7) [فی المقرّم: «و طالبه الرّسول بالجواب»، و فی بحر العلوم: «و طالبه الرّسول بجواب الکتاب»].
(8- 8) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «الجواب یا»].
(9)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(10)- ابن زیاد چون این بدانست، به سوی حسین علیه السّلام بدین رقم مکتوبی در قلم آورد:
أمّا بعد یا حسین! فقد بلغنی نزولک بکربلاء و قد کتب إلیّ أمیر المؤمنین یزید: أن لا أتوسّد الوثیر و لا أشبع من الخمیر إلّا ألحقک باللّطیف الخبیر أو ترجع إلی حکمی و حکم یزید بن معویة.
یعنی: «به من رسید ای حسین که در کربلا فرود آمدی، همانا امیر المؤمنین یزید مرا مکتوب کرده است که خوش نخسبم و سیر نخورم الّا آن‌که تو را از جلباب حیات عریان سازم و اگرنه، فرمان مرا پذیره کنی و دست در بیعت یزید زنی.»
رسول ابن زیاد این نامه را به حضرت حسین علیه السّلام آورد. چون آن حضرت برخواند، از دست بیفکند و آستین برافشاند.
ثمّ قال: لا أفلح قوم إشتروا مرضاة المخلوق بسخط الخالق.
فرمود: «رستگار نشوند جماعتی که برگزیدند خوشنودی مخلوق را به خشم خالق.»
فرستاده ابن زیاد عرض کرد: «یا ابا عبد اللّه! کتاب امیر را جواب چه فرمایی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 635
المجلسی، البحار «1»، 44/ 383- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 234؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 257؛ القمی، نفس المهموم،/ 210؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 236؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 264- 265؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 226- 227؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 256؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 598، لواعج الأشجان،/ 104؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 48- 49
__________________________________________________
- فقال: ما له عندی جواب لأنّه قد حقّت علیه کلمة العذاب.
فرمود: «کتاب او را در نزد من جواب نیست. چه او مستحق کلمه عذاب است.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 177- 178
(1)- [حکاه فی البحار و العوالم و الأسرار عن المناقب، و فی الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «فی البحار عن المناقب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 636

ابن زیاد یبعث عمر بن سعد لقتاله علیه السّلام‌

فکان عمر بن سعد بالکوفة قد استعمله عبید اللّه بن زیاد علی الرّیّ و همذان، و قطع معه بعثا. فلمّا قدم الحسین بن علیّ العراق، أمر عبید اللّه بن زیاد عمر بن سعد أن یسیر إلیه، و بعث معه أربعة آلاف من جنده، و قال له: إن هو خرج إلیّ، و وضع یده فی یدی، و إلّا فقاتله. فأبی عمر علیه. فقال: إن لم تفعل، عزلتک عن عملک، و هدمت دارک.
فأطاع بالخروج إلی الحسین، فقاتله حتّی قتل الحسین.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 125
فوجّه إلیه عبید اللّه بن زیاد عمر بن سعد بن أبی وقّاص فی أربعة آلاف، و قد کان استعمله قبل ذلک علی الرّیّ و همذان، و قطع ذلک البعث معه، فلمّا أمره بالمسیر إلی حسین، تأبّی ذلک و کرهه، و استعفی منه. فقال له ابن زیاد: أعطی اللّه عهدا لئن لم تسر إلیه و تقدم علیه، لأعزلنّک عن عملک، و أهدم دارک، و أضرب عنقک! قال: إذا أفعل.
«1» فجاءته بنو زهرة، قالوا: ننشدک اللّه أن تکون أنت الّذی [57/ أ] تلی هذا من حسین، فتبقی عداوة بیننا و بین هاشم. فرجع إلی عبید اللّه فاستعفاه، فأبی أن یعفیه، فصمّم، و سار إلیه.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 68- 69- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 418
قال: و ذکروا أنّ عبید اللّه بن زیاد، بعث جیشا، أمّر علیهم عمر بن سعد «2».
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 5
ثمّ بعث عبید اللّه بن زیاد عمر بن سعد «2» یقاتلهم.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 6
و أمّا الحسین بن علیّ بن أبی طالب، فکان یکنّی أبا عبد اللّه، و خرج یرید الکوفة،
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی العبرات].
(2)- [فی المطبوع: «عمرو بن سعید»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 637
فوجّه إلیه عبید اللّه بن زیاد عمر بن سعد بن أبی وقّاص.
و أقبل الحسین بن علیّ (رضی اللّه تعالی عنهما) یرید الکوفة، و علیها عبید اللّه بن زیاد من قبل یزید، فوجّه إلی عبید اللّه عمر بن سعد بن أبی وقّاص، فقاتله حتّی قتل الحسین رحمه اللّه.
ابن قتیبة، المعارف،/ 93، 153
و کان عبید اللّه بن زیاد أراد توجیه عمر بن سعد إلی دستبی، لأنّ الدّیلم کانوا خرجوا إلیها، و غلبوا علیها، فولّاه الرّیّ و دستبی، فعسکر للخروج إلیها بحمّام أعین.
فلمّا ورد أمر الحسین علی ابن زیاد، أمره أن یسیر إلی الحسین، فإذا فرغ منه سار إلی عمله، فاستعفاه عمر من قتال الحسین. فقال: نعم، أعفیک علی أن تردّ عهدنا علی الرّیّ و دستبی. فقال له: انظرنی یومی هذا.
فجاءه حمزة بن المغیرة بن شعبة- و هو ابن أخته- فقال له: یا خال! إن سرت إلی الحسین، أثمت بربّک، و قطعت رحمک، فو اللّه لأن تخرج من دنیاک، و ما لک خیر من أن تلقی اللّه بدم الحسین.
ثمّ أتی عمر بن سعد ابن زیاد. فقال: إمّا أن تخرج إلی الحسین بجندنا، و إمّا أن تدفع إلینا عهدنا. فألحّ علیه بالاستعفاء، و ألحّ ابن زیاد بمثل مقالته. فشخص عمر بن سعد إلی الحسین فی أربعة آلاف حتّی نزل بإزائه.
البلاذری، جمل أنساب الأشراف، 3/ 385- 386، أنساب الأشراف، 3/ 176- 177
و کانت قصّة خروج عمر بن سعد: أنّ عبید اللّه بن زیاد ولّاه الرّیّ، و ثغر دستبی «1» و الدّیلم، و کتب له عهده علیها، فعسکر للمسیر إلیها، فحدث أمر الحسین، فأمره ابن زیاد أن یسیر إلی محاربة الحسین، فإذا فرغ منه سار إلی ولایته، فتکلّأ عمر بن سعد علی ابن زیاد، و کره محاربة الحسین، فقال له ابن زیاد: فاردد علینا عهدنا. قال: فأسیر إذا.
فسار فی أصحابه أولئک الّذین ندبوا معه إلی الرّیّ و دستبی، حتّی وافی الحسین،
__________________________________________________
(1)- کورة بین الرّیّ و همذان، معجم البلدان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 638
و انضمّ إلیه الحرّ بن یزید فیمن معه. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 251- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2625- 2626، الحسین بن علیّ،/ 84- 85؛ المحمودی، العبرات، 1/ 418، 421
حدّثنا عبد اللّه بن محمّد، عن الحسن بن محبوب، عن أبی حمزة، عن سوید بن غفلة قال: أنا عند أمیر المؤمنین علیه السّلام إذا أتاه رجل، فقال: یا أمیر المؤمنین! جئتک من وادی القری و قد مات خالد بن عرفطة. فقال أمیر المؤمنین علیه السّلام: إنّه لم یمت. فأعادها علیه، فقال له علیّ علیه السّلام: لم یمت و الّذی نفسی بیده لا یموت. «2» فأعادها علیه الثّالثة، فقال: سبحان اللّه أخبرک أنّه مات، و تقول لم یمت؟ فقال له علی علیه السّلام: لم یمت، و الّذی نفسی بیده لا یموت «2» حتّی یقود جیش ضلالة یحمل رایته حبیب بن جمّاز «3». قال: فسمع بذلک حبیب، فأتی أمیر المؤمنین فقال: ناشدک فیّ و أنا لک شیعة، و قد ذکّرتنی بأمر لا و اللّه ما أعرفه من نفسی. فقال له علیّ علیه السّلام: إن کنت حبیب بن جمّاز «3» فتحملها «2». فولّی حبیب بن جمّاز و قال:
إن کنت حبیب بن جمّاز لتحملنّها «2». قال أبو حمزة: فو اللّه ما مات حتّی بعث عمر بن سعد إلی الحسین بن علیّ علیهما السّلام، و جعل خالد بن عرفطة علی مقدّمته، و حبیب صاحب رایته.
الصّفار، بصائر الدّرجات،/ 318 رقم 11- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 439- 440؛ المجلسی، البحار، 44/ 259- 260؛ البحرانی، العوالم، 17/ 148
__________________________________________________
(1)- داستان آمدن عمر بن سعد به کربلا چنین است که عبید اللّه بن زیاد او را به حکومت ری و مرز دستبی (1) و دیلم منصوب کرد و برای او فرمانی نوشت. عمر بن سعد برای رفتن به ری آماده می‌شد و بیرون کوفه اردو زده بود که موضوع امام حسین علیه السّلام پیش آمد و ابن زیاد به او دستور داد، نخست به جنگ امام حسین برود و چون از آن فارغ شد، به محل حکومت خود حرکت کند. عمر بن سعد، جنگ با امام حسین علیه السّلام را خوش نمی‌داشت و مردّد ماند و پاسخ روشنی به ابن زیاد نداد. ابن زیاد به او گفت: «فرمانی را که برای تو نوشته‌ایم، برگردان!»
گفت: «در این صورت، می‌روم.»
و با همان یاران و کسانی که قرار بود به او به ری و دستبی بروند، حرکت کرد و به امام حسین علیه السّلام رسید و حرّ بن یزید هم با همراهان خود به او پیوست.
(1). سرزمین گسترده‌ای میان ری و همدان که دو بخش داشته و مشتمل بر حدود نود دهکده بوده است.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 299- 300
(2) (2- 2) [لم یرد فی إثبات الهداة].
(3)- [إثبات الهداة: «حمّاد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 639
ثمّ بعث إلیه بعمر بن سعد بن أبی وقّاص فی جیش. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 216
و کان عمر بن سعد بن أبی وقّاص قد ولّاه عبید اللّه بن زیاد الرّیّ، و عهد إلیه عهده «2»، فقال: اکفنی هذا الرّجل «3». قال «4»: أعفنی. فأبی أن یعفیه؛ قال: فأنظرنی «5» اللّیلة. فأخّره، فنظر فی أمره، فلمّا أصبح غدا علیه راضیا بما أمر «6» به. فتوجّه إلیه عمر بن سعد. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 389- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 192؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 427- 428؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 352
قال: و کان سبب خروج ابن سعد إلی الحسین علیه السّلام: أنّ عبید اللّه بن زیاد بعثه علی أربعة آلاف من أهل الکوفة یسیر بهم إلی دستبی، و کانت «7» الدّیلم قد خرجوا إلیها، و غلبوا علیها، فکتب إلیه ابن زیاد عهده علی الرّیّ، و أمره بالخروج.
فخرج معسکرا بالنّاس بحمّام أعین، فلمّا کان من أمر الحسین ما کان، و أقبل إلی الکوفة دعا ابن زیاد عمر بن سعد، فقال: سر إلی الحسین، فإذا فرغنا ممّا بیننا و بینه، سرت إلی عملک. فقال له عمر بن سعد: إن رأیت «8» رحمک اللّه «8» أن تعفینی، فافعل. فقال له عبید اللّه: نعم، علی أن تردّ لنا عهدنا. قال: فلمّا قال له ذلک، قال عمر بن سعد: أمهلنی الیوم حتّی أنظر.
قال: فانصرف عمر یستشیر نصحاءه، فلم یکن یستشیر أحدا إلّا نهاه.
قال: و جاء حمزة بن المغیرة بن شعبة- و هو ابن أخته- فقال: أنشدک اللّه یا خال! أن تسیر إلی الحسین، فتأثم بربّک، و تقطع رحمک! فو اللّه لأن تخرج من دنیاک و مالک
__________________________________________________
(1)- و سپس عمر بن سعد بن ابی وقاص را با لشکری بر سر او فرستاد.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 179
(2)- [فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب: «فدعاه»].
(3)- [زاد فی البدایة: «و اذهب إلی عملک»].
(4)- [تهذیب التّهذیب: «فقال له»].
(5)- [البدایة: «أنظرنی»].
(6)- [البدایة: «أمره»].
(7)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و کان»].
(8- 8) [لم یرد فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 640
و سلطان الأرض کلّها «1» لو کان لک «1»، خیر لک من أن تلقی اللّه بدم الحسین! فقال له عمر ابن سعد: فإنّی أفعل إن شاء اللّه.
«2» «3» قال هشام: حدّثنی عوانة بن الحکم، عن عمّار بن عبد اللّه بن یسار الجهنیّ، عن أبیه، «3» قال: دخلت علی عمر بن سعد، و قد أمر بالمسیر إلی الحسین، فقال لی: إنّ الأمیر أمرنی بالمسیر إلی الحسین. فأبیت ذلک علیه، فقلت له: أصاب اللّه بک، أرشدک اللّه، أحل «4» فلا تفعل و لا تسر إلیه. قال: فخرجت من عنده، فأتانی آت و قال: هذا عمر بن سعد یندب النّاس إلی الحسین. قال: فأتیته، فإذا هو جالس، فلمّا رآنی أعرض بوجهه، فعرفت أنّه قد عزم علی المسیر إلیه، فخرجت من عنده «2».
قال: فأقبل عمر بن سعد إلی ابن زیاد، فقال: أصلحک اللّه! إنّک ولّیتنی هذا العمل، و کتبت لی العهد، و سمع به النّاس، فإن رأیت أن تنفذ لی ذلک فافعل، و ابعث إلی الحسین فی هذا الجیش من أشراف الکوفة من لست بأغنی و لا أجزأ عنک فی الحرب منه. فسمّی له أناسا، فقال له ابن زیاد: لا تعلمنی بأشراف أهل الکوفة، و لست أستأمرک فیمن أرید أن أبعث. إن سرت بجندنا، و إلّا فابعث إلینا بعهدنا. فلمّا رآه قد لجّ، قال: فإنّی سائر. «5»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی العبرات].
(2) (2- 2) [حکاه عنه فی المعالی، 1/ 307].
(3) (3- 3) [المختصر: «و عن عمّار بن عبد اللّه بن سنان الجهنیّ، عن أبیه»].
(4)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «أجل»].
(5)- گوید: و چنان بود که عبید اللّه بن زیاد، عمر بن سعد بن ابی وقاص را ولایتدار ری کرده بود و فرمان وی را داده بود، به وی گفت: «کار این مرد را عهده کن.»
گفت: «مرا معاف دار.»
اما از معاف داشتن وی دریغ کرد. عمر گفت: «امشب مهلتم ده!»
و او مهلت داد. عمر در کار خویش نگریست و چون صبح شد، پیش وی آمد و به آنچه گفته بود، رضایت داد.
گوید: پس عمر بن سعد سوی حسین روان شد.
گوید: سبب آمدن ابن سعد به مقابله حسین چنان بود که عبید اللّه او را سالار چهار هزار کس از مردم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 641
الطّبری، التّاریخ، 5/ 409- 410- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 219- 220؛ المحمودی، العبرات، 1/ 419- 420 مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 19/ 63- 64
فقال الرّسول لابن زیاد ذلک [استخفاف الإمام علیه السّلام لکتاب ابن زیاد]، فغضب من ذلک أشدّ
__________________________________________________
- کوفه کرده بود که سوی دستبی فرستد که دیلمان آن‌جا رفته بودند و بر ولایت تسلّط یافته بودند.
ابن زیاد فرمان ری را به نام وی نوشته بود و دستور رفتن داده بود و او با کسان در حمام اعین اردو زده بود و چون کار حسین چنان شد که بود، رو سوی کوفه کرد. ابن زیاد، عمر بن سعد را پیش خواند و گفت: «به مقابله حسین رو و چون از کار میان خودمان و او فراغت یافتیم، سوی عمل خویش می‌روی.»
گوید: عمر بن سعد بدو گفت: «خدایت رحمت کناد! اگر خواهی مرا معاف داری. بدار.»
عبید اللّه گفت: «بله، به شرط آن‌که فرمان ما را پسمان دهی.»
گوید: و چون با وی چنین گفت، عمر بن سعد گفت: «امروز را مهلتم ده تا بیندیشم.»
گوید: پس برفت و با نیکخواهان خویش مشورت کرد و با هرکه مشورت کرد، او را منع کرد.
گوید: حمزه بن مغیرة بن شعبه، خواهرزاده وی بیامد و گفت: «دایی جان! تو را به خدا به مقابله حسین مرو که عصیان خدا کرده‌ای و رعایت خویشاوندی نکرده‌ای. به خدا اگر از دنیا و مال خویش بگذری و حکومت همه زمین را داشته باشی، واگذاری، از آن بهتر که با خون حسین به پیشگاه خدا روی.»
گوید: عمر بن سعد بدو گفت: «ان شاء اللّه نمی‌روم.»
عبد اللّه بن یسار جهنی گوید: «وقتی به عمر بن سعد دستور داده بودند سوی حسین حرکت کند، پیش وی رفتم. به من گفت: «امیر دستورم داد سوی حسین حرکت کنم و این کار را نپذیرفتم.»
گفتم: «خدایت قرین صواب بدارد! خدایت قرین هدایت بدارد! بمان! مرو و مکن!»
گوید: از پیش وی برفتم و یکی بیامد و گفت: «اینک عمر بن سعد، کسان را برای حرکت سوی حسین می‌خواند.»
گوید: پیش وی رفتم و دیدمش که نشسته بود. چون مرا دید، روی از من بگردانید و بدانستم که آهنگ رفتن سوی حسین دارد و از پیش وی درآمدم.
گوید: عمر بن سعد پیش عبید اللّه بن زیاد رفت و گفت: «خدایت قرین صلاح بدارد. این کار را به من داده‌ای و مردم از آن خبر یافته‌اند. اگر رأی تو این است که این کار عمل شود، عمل کن و با این سپاه، یکی از بزرگان کوفه را که من در کار جنگ کفایت و لیاقت برتر از او نخواهم بود، به مقابله حسین فرست.»
گوید: کسانی را برای عبید اللّه نام برد؛ اما او گفت: «نمی‌خواهد بزرگان کوفه را به من بشناسانی. درباره کسی که می‌خواهم بفرستم، از تو نظر نمی‌خواهم. اگر با سپاه ما می‌روی که بهتر؛ وگرنه فرمان ما را پس بفرست.»
گوید: و چون اصرار وی را بدید، گفت: «می‌روم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2973- 2974، 3001- 3003
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 642
الغضب، ثمّ جمع «1» أصحابه و قال: أیّها النّاس! من منکم تولّی «2» قتال الحسین بن علیّ «3» ولی ولایة أیّ بلد شاء؟! فلم یجبه أحد بشی‌ء، قال: فالتفت إلی عمر «4» بن سعد بن أبی وقّاص، و قد کان عمر «5» بن سعد قبل ذلک بأیّام قد عقد له عبید اللّه بن زیاد عقدا، و ولّاه الرّیّ و دستبی «6»، و أمره بحرب الدّیلم. فأراد أن یخرج إلیها، فلمّا کان ذلک الیوم، أقبل علیه ابن زیاد، فقال: أرید أن تخرج إلی قتال الحسین بن علیّ، فإذا نحن فرغنا من شغله، سرت إلی عملک إن شاء اللّه. فقال له عمر «5»: أیّها الأمیر! إن أردت أن تعفینی «7» من قتال الحسین بن علیّ، فافعل. فقال: قد عفیتک، فاردد إلینا عهدنا الّذی کتبناه لک، و اجلس فی/ منزلک، فبعث غیرک. فقال له «8» عمر: أمهلنی الیوم حتّی أنظر فی أمری! قال: قد أمهلتک.
فانصرف عمر إلی منزله، و جعل یستشیر بعض إخوانه و من یثق به، فلم یشر علیه أحد بشی‌ء غیر أنّه یقول له: اتّق «9» اللّه! و لا تفعل. قال: و أقبل علیه حمزة بن المغیرة بن شعبة و هو ابن أخته، فقال: أنشدک اللّه یا خال أن تسیر إلی الحسین بن علیّ، فإنّک تأثم بربّک، و تقطع رحمک، و ما لک و لسلطان الأرض، اتّق «9» اللّه أن تتقدّم «10» یوم القیامة بدم الحسین ابن فاطمة. قال: فسکت عمر «11»، و فی قلبه من الرّیّ.
فلمّا أصبح، أقبل، حتّی دخل علی عبید اللّه بن زیاد، فقال: ما عندک یا عمر «5»؟ فقال:
أیّها الأمیر! إنّک قد ولّیتنی هذا الأمر و کتبت لی هذا العهد، و قد سمع به النّاس، و فی
__________________________________________________
(1)- من د و بر، و فی الأصل: جمیع.
(2)- فی د: یتولّی.
(3)- زید فی د: و.
(4)- من د، و فی الأصل و بر: عمرو.
(5)- وقع فی النّسخ: عمرو- خطأ.
(6)- فی النّسخ: الدّسس. و التّصحیح من الطّبریّ 6/ 232.
(7)- من د، و فی الأصل و بر: تعفنی.
(8)- لیس فی د و بر.
(9)- فی النّسخ: اتّقی.
(10)- فی د: یقدم، و فی بر: تقدم.
(11)- فی النّسخ: عمرو.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 643
الکوفة أشراف. وعدّهم. فقال له عبید اللّه بن زیاد: أنا أعلم منک بأشرافها، و ما أرید منک إلّا [أن- «1»] تکشف هذه الغمّة و أنت الحبیب القریب، و إلّا أردد علینا عهدنا، و الزم «2» منزلک، «3» فإنّا لا «3» نکرهک. قال: فسکت عمر «4»، فقال له ابن زیاد: یا ابن سعد! و اللّه لئن لم تسر إلی الحسین و تتوّل حربه و تقدم علینا بما یسوءه، لأضربنّ عنقک، و لأنهبنّ أموالک. قال: فإنّی سائر إلیه غدا إن شاء اللّه. فجزّاه ابن زیاد خیرا، و وصله، و أعطاه، و حباه، و دفع إلیه أربعة آلاف فارس، و قال له: سر، حتّی تنزل بالحسین بن علیّ، و انظر أن لا تهنه، و لا تقتله، و خلّ بینه و بین الفرات أن یشرب، قال: فسار عمر «4» فی أربعة آلاف فارس، و سار الحرّ فی ألف فارس، فصارت «5» خمسة آلاف فارس.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 151- 153
قال: فبعث [ابن زیاد] معه [عمر بن سعد] جیشا.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 379- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 268
فلمّا قرب من الکوفة، سیّر الجیوش إلی الحسین مع عمر بن سعد بن أبی وقّاص. «6»
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 262
قال: و کان عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه قد ولّی عمر بن سعد الرّیّ، فلمّا بلغه الخبر، وجّه إلیه أن: سر إلی الحسین أوّلا فاقتله، فإذا قتلته، رجعت، و مضیت إلی الرّیّ. فقال له:
اعفنی أیّها الأمیر. قال: قد أعفیتک من ذلک و من الرّیّ. قال: اترکنی أنظر فی أمری.
فترکه، فلمّا کان من الغد، غدا علیه، فوجّه معه بالجیوش لقتال الحسین. «7»
__________________________________________________
(1)- من د و بر.
(2)- فی النّسخ: و الزمه.
(3) (3- 3) من د و بر، و فی الأصل: فالا.
(4)- فی النّسخ: عمرو.
(5)- زید فی د: فی.
(6)- چون به نزدیک کوفه رسید، ابن زیاد سپاهیانی به همراهی عمر بن سعد بن ابی وقاص سوی حسین فرستاد.
پاینده، ترجمه التّنبیه و الاشراف،/ 281
(7)- ابو مخنف گوید: عبید اللّه بن زیاد (در آن روزها) حکومت ری را به عمر بن سعد واگذار کرده بود و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 644
أبو الفرج، مقاتل الطّالبین،/ 74
حدّثنا العبّاس بن حمدان الحنفیّ الأصبهانیّ، ثنا عبّاد بن یعقوب الأسدیّ، ثنا علیّ ابن هاشم، عن شقیق بن أبی عبد اللّه، حدّثنی عمارة بن یحیی بن خالد بن عرفطة قال:
کنّا عند خالد بن عرفطة یوم قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنهما، فقال لنا خالد: هذا ما سمعت من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم «1» سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یقول: «إنّکم ستبتلون «1» فی أهل بیتی من بعدی».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 4/ 228 رقم 4111- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 194
و أرسل عبید اللّه بن زیاد بعد ذلک عمر بن سعد بن أبی وقّاص فی عسکر جحفل، و عدّه عتیدة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 149
أحمد و عبد اللّه ابنا محمّد بن عیسی، و محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب عن الحسن بن محبوب، عن أبی حمزة الثّمالی، عن سوید بن غفلة، قال: کنت أنا عند أمیر المؤمنین علیه السّلام إذ أتاه رجل، فقال: یا أمیر المؤمنین، جئتک من وادی القری، و قد مات خالد بن عرفطة. فقال: إنّه لم یمت. فأعاد علیه الرّجل، فقال له: لم یمت. و أعرض عنه بوجهه، فأعاد علیه الثّالثة، فقال: سبحان اللّه! أخبرک إنّه قد مات، فتقول لم یمت؟
فقال علیّ علیه السّلام و الّذی نفسی بیده لا یموت حتّی یقود جیش ضلالة یحمل رایته حبیب ابن جمّاز.
قال: فسمع ذلک حبیب بن جمّاز، فأتی أمیر المؤمنین، فقال له: أنشدک اللّه فیّ، فإنّی لک شیعته، و قد ذکرتنی بأمر، لا و اللّه، لا أعرفه من نفسی.
__________________________________________________
- چون خبر ورود حسین علیه السّلام بدان سرزمین به او رسید، به نزد عمر بن سعد فرستاد که: «اول به جنگ حسین بپرداز و او را به قتل رسان! چون او را کشتی، بازگرد و به سوی ری بسیج کن.»
عمر بن سعد گفت: «ای امیر! مرا از این کار معاف دار.»
ابن زیاد گفت: «من تو را از هردو معاف دارم، هم از کشتن حسین و هم از حکومت ری.»
عمر بن سعد گفت: «پس بگذار تا من در این کار فکری کنم.»
ابن زیاد نیز او را به حال خود واگذاشت. روز دیگر نزد ابن زیاد آمد و آمادگی خویش را بدو اعلام کرد. ابن زیاد نیز سپاهیانی همراه او کرد و او را به سوی پیکار با حسین علیه السّلام روانه ساخت.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 112- 113
(1) (1- 1) [مجمع الزّوائد: «إنّکم ستبتلون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 645
فقال له علیّ علیه السّلام: و من أنت؟ قال: أنا حبیب بن جمّاز. فقال له علیّ: إن کنت حبیب ابن جمّاز فلا یحملها غیرک، أو فلتحملنّها. فولّی عنه حبیب، و أقبل أمیر المؤمنین علیه السّلام، یقول: إن کنت حبیب لتحملنّها. قال أبو حمزة: فو اللّه ما مات خالد بن عرفطة حتّی بعث عمر بن سعد إلی الحسین بن علیّ علیه السّلام، و جعل خالد بن عرفطة علی مقدمته، و حبیب ابن جمّاز صاحب رایته.
المفید، الاختصاص،/ 280- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 119
و من ذلک: «1» ما رواه الحسن بن محبوب، عن ثابت الثّمالی، عن أبی اسحاق السّبیعی، عن سوید بن غفلة «1»: أنّ رجلا جاء إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام فقال: یا أمیر المؤمنین إنّی مررت بوادی القری فرأیت خالد بن عرفطة قد مات بها، فاستغفر له. فقال «2» أمیر المؤمنین علیه السّلام: مه «3» إنّه لم یمت و لا یموت حتّی یقود جیش ضلالة، صاحب لوائه حبیب بن حماز «4»، فقام رجل من تحت المنبر فقال: یا أمیر المؤمنین و اللّه «3» إنّی لک شیعة و أنا لک محبّ. قال:
و من أنت؟ قال: أنا حبیب بن حماز «4»، قال: إیّاک أن تحملها و لتحملنّها فتدخل بها من هذا الباب- و أومأ بیده إلی باب الفیل-.
«5» فلمّا مضی أمیر المؤمنین علیه السّلام، و مضی الحسن علیه السّلام من بعده، و کان من أمر الحسین علیه السّلام «6» و من ظهوره «6» ما کان، بعث ابن زیاد لعنه اللّه بعمر بن سعد إلی الحسین علیه السّلام، و جعل «5» خالد بن عرفطة علی مقدّمته، و حبیب بن حماز «4» صاحب رایته، فسار بها حتّی دخل المسجد من باب الفیل. «7»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی کشف الیقین].
(2)- [فی نهج الحقّ مکانه: «و جاء رجل إلیه، فقال: إنّ خالد بن عرفطة قد مات. فقال ...»].
(3)- [لم یرد فی کشف الیقین و نهج الحقّ].
(4)- [فی کشف الیقین: «حبیب بن حمار» و فی نهج الحقّ: «حبیب بن جمار»].
(5) (5- 5) [نهج الحقّ: «فلمّا کان زمان الحسین علیه السّلام جعل ابن زیاد»].
(6- 6) [لم یرد فی کشف الیقین].
(7)- و از جمله، داستانی است که حسن بن محبوب (به سند خود) از سوید بن غفله حدیث کند که:
مردی به نزد امیر المؤمنین علیه السّلام آمد و گفت: «ای امیر مؤمنان! من از وادی القری (که جایی است میان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 646
المفید، الإرشاد، 1/ 330- 331- مثله الحلّی، کشف الیقین،/ 98- 99، نهج الحقّ/ 243
و کان عبید اللّه بن زیاد قد ولّی عمر بن سعد بن أبی وقّاص الرّیّ، و کتب عهده علیها، و جهّز معه أربعة آلاف، لأنّ الدّیلم کانوا غلبوا علی دستبی «1»، فخرج عمر بن سعد، و کان قد عسکر بحمّام أعین.
فلمّا کان من أمر الحسین ما کان، کتب عبید اللّه بن زیاد إلی عمر بن سعد أن:
«سر إلی الحسین، فإذا فرغنا ممّا بیننا و بینه، سرت إلی عملک».
فکتب إلیه عمر بن سعد: «إن رأیت أن تعفینی، فعلت».
فقال عبید اللّه: «نعم، علی أن تردّ إلینا عهدنا».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 64
قال أبو عمر رضی اللّه عنه: إنّما نسب قتل الحسین إلی عمر بن سعد لأنّه کان الأمیر علی الخیل الّتی أخرجها عبید اللّه بن زیاد إلی قتل الحسین، و أمّر علیهم عمر بن سعد، و وعده أن یولّیه
__________________________________________________
- مدینه و شام) گذشتم. دیدم خالد بن عرفطة (که از هواخواهان بنی امیه و سرلشگران ایشان گشت) در آن‌جا مرده است. شما برای او آمرزش بخواه.»
امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: «بس کن (و خموش باش) که او نمرده است و نخواهد مرد تا این‌که سردار لشگر گمراهی شود که پرچمدار آن لشگر، حبیب بن حماز است.»
پس مردی از پای منبر برخاسته گفت: «ای امیر مؤمنان! به خدا من شیعه شما و دوستدار توام.»
فرمود: «تو کیستی؟»
گفت: «من حبیب بن حمازم.»
فرمود: «بترس از آن‌که تو آن پرچم را به دست گیری، و به دست خواهی گرفت، و از این در (مسجد) آن پرچم را وارد خواهی کرد.»
و با دست اشاره کرد به در (ی که معروف بود به باب) فیل؛ و چون امیر المؤمنین علیه السّلام از دنیا رفت و پس از او حسن علیه السّلام نیز از دنیا برفت و داستان امام حسین علیه السّلام و نهضت آن بزرگوار پیش آمد، پسر زیاد- که رحمت خدا دور باد- عمر بن سعد را برای جنگ با حسین علیه السّلام فرستاد و خالد بن عرفطه را پیشرو سپاهش کرد، و حبیب بن حماز را پرچمدارش کرد، پس آن پرچم را گرفت تا این‌که از باب فیل وارد مسجد (کوفه) شد. این داستان نیز خبری است که گروه بسیاری نقل کرده‌اند و دانشمندان و راویان انکار ننموده و در میان مردم کوفه مشهور و آشکار است که دو تن نیست آن را منکر شده باشند و این نیز در شمار معجزات آن حضرت علیه السّلام است.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 1/ 330- 331
(1)- دستبی، دستبی [بفتح الباء و کسرها]: کورة کبیرة کانت مشترکة بین الرّی و همذان، فقسّمت کورتین .. و تسمّی قریة منها دستبی همذان (مع، یا).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 647
الرّی إن ظفر بالحسین و قتله. و کان فی تلک الخیل و اللّه أعلم قوم من مصر و من الیمن.
ابن عبد البرّ، الاستیعاب/ 1/ 377- 378- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2571، الحسین بن علیّ،/ 30
و قد کان هیّأ أربعة آلاف فارس یغزو بهم الدّیلم، فقال له: سر أنت علیهم. فاستعفی، فأبی أن یعفیه، و سار إلیه.
الشّجری، الأمالی، 1/ 167
و من ذلک ما روی عن سوید بن غفلة أنّ رجلا جاء إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام، فأخبره أنّ خالد بن عرفطة قد مات، فاستغفر له، فقال: إنّه لم یمت و لا یموت حتّی یقود جیش‌ضلالة، صاحب لوائه حبیب بن جمّاز. فقام رجل من تحت المنبر فقال: یا أمیر المؤمنین! و اللّه إنّی لک شیعة، إنّی لک محبّ، و أنا حبیب بن جمّاز. فقال: إیّاک أن تحملها لتحملنّها، فتدخل من هذا الباب، و أومأ بیده إلی باب الفیل.
فلمّا کان من أمر الحسین علیه السّلام ما کان، بعث ابن زیاد بعمر بن سعد إلی الحسین، و جعل خالد بن عرفطة علی مقدّمته، و حبیب بن جمّاز صاحب رایته، فسار بها حتّی دخل المسجد من باب الفیل. و هذا الخبر مستفیض فی أهل العلم بالآثار من أهل الکوفة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 175
رجع الرّسول إلی ابن زیاد، فخبره بذلک، فغضب ابن زیاد «1»، ثمّ جمع أصحابه، فقال:
أیّها النّاس! من منکم یتولّی قتال الحسین بولایة أی بلد شاء؟! فلم یجبه أحد، فالتفت إلی عمر بن سعد بن أبی وقّاص- و کان ابن زیاد قبل ذلک بأیّام قد عقد له و ولّاه الرّیّ و دستبی «2» و أمره بحرب الدّیلم، و أعطاه عهده، و أخّره من أجل شغله بأمر الحسین- و قال له: یا ابن سعد! أنت لهذا الأمر، فإذا فرغت، سرت إلی عملک إن شاء اللّه.
فقال عمر: إن رأیت أیّها الأمیر أن تعفینی عن قتال الحسین، فعلت منعما. فقال عبید اللّه: فإنّا قد أعفیناک، فاردد إلینا عهدنا الّذی کتبناه لک، و اجلس فی منزلک حتّی نبعث غیرک. فقال عمر بن سعد: فأمهلنی أیّها الأمیر الیوم، حتّی أنظر فی أمری. قال:
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «أشدّ الغضب»].
(2)- [فی المطبوع: «تستر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 648
فقد «1» أمهلتک.
فانصرف عمر بن سعد، و جعل یستشیر إخوانه و من یثق به، فلا یشیر علیه أحد بذلک؛ غیر أنّه یقول له: اتّق اللّه! و لا تفعل. «2» و أقبل إلیه حمزة بن المغیرة بن شعبة- و هو ابن أخته- فقال: أنشدک اللّه یا خال أن تسیر إلی قتال الحسین، فإنّک تأثم بذلک، و تقطع رحمک، فو اللّه لإن خرجت من مالک، و دنیاک، و سلطان الأرض کلّها خیر لک من أن تلقی اللّه بدم الحسین ابن فاطمة. فسکت عمر، و فی قلبه من الرّیّ ما فیه.
و لمّا أصبح، ذهب إلی عبید اللّه بن زیاد، فقال له: ما عندک یا عمر؟ فقال: أیّها الأمیر! إنک قد ولّیتنی هذا العمل، و کتبت العهد، و قد سمع النّاس به، فإن رأیت أن تنفذه لی، و تبعث إلی قتال الحسین غیری من أشراف أهل الکوفة، فإنّ بها مثل أسماء بن خارجة، و کثیر بن شهاب، و محمّد بن الأشعث، و عبد الرّحمان بن قیس، و شبث بن ربعیّ، و حجّار بن أبجر. فقال له: یا عمر! لا تعلمنی بأشراف أهل الکوفة، فإنّی لا أستأمرک فیمن أرید أن أبعث. فإن سرت إلی الحسین، و فرجت عنّا هذه الغمّة، فأنت الحبیب القریب، و إلّا فاردد إلینا عهدنا، و الزم منزلک، فإنّا لا نکرهک. فسکت عمر بن سعد، و غضب عبید اللّه بن زیاد، فقال: و اللّه یا ابن سعد! لئن لم تسر إلی الحسین، و تتوّل حربه، و تقدم علیه بما یسوءه، لأضربنّ عنقک، و لأهدمنّ دارک، و لأنهبنّ مالک، و لا أبقی علیک کائنا ما کان. فقال عمر: فإنّی سائر إلیه غدا إن شاء اللّه. فجزّاه عبید اللّه خیرا، و سرّا عنه غضبه، و وصله، و أعطاه، و ضمّ إلیه أربعة آلاف فارس، و قال له: خذ بکظم الحسین، حلّ بینه و بین الفرات.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 239- 240
فوجّه اللّعین عبید اللّه بن زیاد «3» الجیش إلیه مع عمر بن سعد بن أبی وقّاص.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 207، تهذیب ابن بدران، 4/ 332، مختصر ابن منظور، 7/ 145- عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 430؛ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2614، الحسین بن علیّ،/ 73
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العبرات].
(2)- [إلی هنا حکاه فی العبرات، 1/ 417- 418 عن الفتوح].
(3)- [التّهذیب: «ابن زیاد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 649
فبعث «1» عبید اللّه «2» بن زیاد «2» عمر بن سعد «3»، فقاتلهم «4».
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 219، تهذیب ابن بدران، 4/ 334، مختصر ابن منظور، 7/ 147- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2616، الحسین بن علیّ،/ 75؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 209، تاریخ الإسلام، 3/ 346؛ محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 149؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 170
فقال عبید اللّه بن زیاد: من أتانی برأس الحسین، فله الرّیّ. فتقدّم إلیه إبراهیم «5» بن سعد بن أبی وقّاص، و قال له: أیّها الأمیر، اکتب لی عهد الرّیّ، حتّی أفعل ما تأمر به.
فأمر فی الحال، فکتب، و سلّم إلی إبراهیم «5».
العمرانی، الإنباء،/ 15
و مستفیض فی أهل العلم، عن الأعمش و ابن محبوب، عن الثّمالیّ و السّبعیّ، کلّهم عن سوید بن غفلة، و قد ذکره أبو الفرج الإصفهانیّ فی أخبار الحسن، أنّه قیل لأمیر المؤمنین علیه السّلام: إنّ «6» خالد بن عرفطة قد مات. فقال علیه السّلام: إنّه لم یمت، و لا یموت حتّی یقود جیش ضلالة صاحب لوائه حبیب بن جمّاز. فقام رجل من تحت المنبر، فقال: یا أمیر المؤمنین! و اللّه إنّی لک شیعة، و إنّی لک محبّ «7»، و أنا حبیب بن جمّاز، قال:
إیّاک «8» أن تحملها، و لتحملنّها، فتدخل بها من هذا الباب- و أومأ بیده إلی باب الفیل- فلمّا کان من أمر الحسین علیه السّلام ما کان، «9» و «10» توجّه عمر بن سعد بن أبی وقّاص إلی قتاله «9»، کان
__________________________________________________
(1)- [فی تهذیب ابن بدران: «ثمّ إنّ ابن زیاد بعث»، و فی المختصر و ابن العدیم و السّیر و ذخائر العقبی و البدایة: «و بعث»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی تاریخ الإسلام، و فی السّیر: «لحربه»].
(3)- [ذخائر العقبی: «عمر بن سعید» و هو تصحیف].
(4)- [فی تهذیب ابن بدران: «فقاتله»، و فی البدایة: «لقتالهم». و لم یرد فی السّیر].
(5)- کذا رسم الخطّ. [و الصّحیح: «عمر»].
(6)- [البحار: «عن»].
(7)- [البحار: «لمحبّ»].
(8)- [مدینة المعاجز: «أراک»].
(9- 9) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(10)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 650
خالد بن عرفطة علی مقدمته، و حبیب بن جمّاز صاحب رایته، فسار بها حتّی دخل المسجد من باب الفیل.
ابن شهر آشوب، المناقب، 2/ 270- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 119؛ المجلسی، البحار، 41/ 313- 314
ثمّ إنّ عبید اللّه بن زیاد ولّی عمر بن سعد بن أبی وقّاص قتال الحسین.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 38
و کان عبید اللّه قد ولّی عمر بن سعد «1» الرّی، فلمّا عرض أمر الحسین قال له: اکفنی أمر هذا الرّجل، ثمّ اذهب إلی عملک. فقال: أعفنی. فأبی. قال: أنظرنی اللّیلة، فأخرّه، فأنظر فی أمره، [ثمّ أصبح] «2» راضیا.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 336
و کان سبب مسیره إلیه «3» أنّ عبید اللّه بن زیاد قد بعثه علی أربعة آلاف «4» إلی دستبی، و کانت الدّیلم قد خرجوا إلیها، و غلبوا علیها. «5» و کتب له عهده علی الرّیّ، فعسکر بالنّاس فی حمّام أعین «5»، فلمّا کان من أمر الحسین ما کان، دعا ابن زیاد عمر بن سعد و قال له: سر إلی الحسین، فإذا فرغنا ممّا «6» بیننا و بینه، سرت إلی عملک. فاستعفاه.
فقال: نعم، علی أن تردّ «7» عهدنا. فلمّا قال له ذلک، قال: أمهلنی الیوم، حتّی أنظر.
فاستشار نصحاءه، فکلّهم نهاه، و أتاه حمزة بن المغیرة بن شعبة- و هو ابن أخته- فقال: أنشدک اللّه یا خالی! أن لا تسیر إلی الحسین، فتأثم، و تقطع رحمک، فو اللّه لإن
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمرو بن سعد» و هو تصحیف].
(2)- ما بین المعقوفتین: ساقط من الأصل، أوردناه من ت.
(3)- [نهایة الإرب: «لقتال الحسین»].
(4)- [أضاف فی نهایة الإرب: «من أهل الکوفة، یسیر بهم»].
(5) (5- 5) [نهایة الإرب: «فکتب ابن زیاد له عهده علی الرّیّ و أمره بالخروج، فخرج، و عسکر بالنّاس»].
(6)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(7)- [أضاف فی نهایة الإرب: «علینا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 651
تخرج من دنیاک و ما لک و سلطان الأرض «1» لو کان لک خیر من أن تلقی اللّه بدم الحسین.
فقال: أفعل. و بات لیلته مفکّرا فی أمره، فسمع و هو یقول: «2»
أأترک ملک الرّیّ و الرّیّ رغبة «3» أم أرجع مذموما بقتل حسین
و فی قتله النّار الّتی لیس دونها حجاب و ملک الرّیّ قرّة عین
ثمّ أتی ابن زیاد، فقال له: إنّک قد ولّیتنی هذا العمل و سمع النّاس به، فإن رأیت أن تنفذ لی ذلک، فافعل «4». و ابعث إلی الحسین من أشراف الکوفة من لست أغنی «5» فی الحرب منه. و سمّی أناسا، فقال له ابن زیاد: لست أستأمرک فیمن أرید أن أبعث، فإن سرت بجندنا، و إلّا فابعث إلینا بعهدنا. قال: فإنّی سائر.
فأقبل فی ذلک الجیش، حتّی نزل بالحسین. «6» «7»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نهایة الأرب: «کلّها»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی المعالی، و أکمله عن أبی مخنف].
(3)- [نهایة الإرب: «رغبتی»].
(4)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(5)- [نفس المهموم: «بأغنی و لا أجرأ عنک»، و فی نهایة الإرب: «أغنی و لا أجزأ عنک»].
(6)- [أضاف فی نفس المهموم: «أقول: و قد ظهر فی ذلک ما أخبر عنه أمیر المؤمنین علیه السّلام»].
(7)- علت آمدن او این بود که عبید اللّه بن زیاد او را به فرماندهی چهار هزار مرد جنگی سوی دستبی برگزیده بود که دیلمیان در آن زمان دستبی را گشوده و تصرف نموده بودند.
عبید اللّه هم او را والی شهر ری کرده بود که پس از سرکوبی دیلمیان به حکومت آن سامان برود. چون کار حسین بدان‌گونه رسید، ابن زیاد، عمر بن سعد را خواند و گفت: «برو برای جنگ حسین که اگر ما از او آسوده شویم، تو به محل ایالت خود خواهی رفت.»
عمر بن سعد عذر خواست. ابن زیاد گفت: «قبول می‌کنم به شرط این‌که فرمان (ری) را به ما پس دهی.»
چون آن سخن را شنید، گفت: «یک روز به من مهلت بده که من مطالعه و مشورت کنم.»
او با دوستان خود مشورت کرد. همه او را نصیحت کردند که نرود (به جنگ با حسین). حمزة بن مغیرة بن شعبه که خواهرزاده او بود، نزد او رفت و گفت: «تو را به خدا قسم می‌دهم ای دایی، به جنگ حسین مرو و مرتکب جرم و گناه مشو و رحم خود را (خویشی) قطع مکن! به خدا سوگند اگر تو از دنیا و هرچه در این دنیا داشته باشی، جدا شوی و دست تو کوتاه شود و در این سرزمین هیچ سلطه و قدرت و حکومت نداشته باشی، برای تو بهتر خواهد بود از این‌که نزد خدا مسؤول خون حسین باشی.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 652
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 282- 283- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 210- 211؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 425- 426؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 301- 302
فلمّا أتی العراق، کان یزید قد استعمل عبید اللّه بن زیاد علی الکوفة، فجهّز الجیوش إلیه، و استعمل علیهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص، و وعده إمارة الرّیّ، فسار أمیرا علی الجیش.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 1/ 21- عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
ثمّ إنّ عمر بن سعد دعا قومه إلی القتال، فأجابوه، و ندبهم إلی محاربة الحسین علیه السّلام و أهل بیته، فلم یخالفوه.
فقد رویت أنّ عبید اللّه بن زیاد قال لعمر بن سعد: اکفنی أمر الحسین و قتاله، و قد ولّیتک بلاد الرّیّ.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 25
و خرج عبید اللّه بن زیاد من الکوفة بجیشه إلی الحسین، و علی مقدّمته عمر بن سعد ابن أبی وقّاص.
البرّی، الجوهرة،/ 42- 43
__________________________________________________
- گفت: «چنین خواهم کرد (به نصیحت تو عمل می‌کنم).»
آن شب را در حال تفکّر و تحیّر به سر برد، این شعر از او شنیده شد:
أأترک ملک الرّیّ و الرّیّ رغبة أم أرجع مذموما بقتل حسین
و فی قتله النّار الّتی لیس دونها حجاب و ملک الرّیّ قرّة عین
یعنی: «آیا ملک ری را ترک کنم و حال آن‌که آرزوی من همان است (روایت شعر در جای دیگر مختلف است و به جای رغبة- منیتی آمده)؛ یا آن‌که با بدنامی و قتل حسین برگردم (مأثوما هم روایت شده که گناهکار باشد). در قتل او (حسین)، دوزخ است که هرگز پوشیده نیست (مسلّم است که بدون حجاب آمده)؛ ولی ملک ری موجب روشنایی چشم من است.»
بعد نزد ابن زیاد رفت و گفت: «تو این عمل را به من دادی (حکومت ری). مردم هم آگاه شدند. اگر بخواهی انجام دهی، بکن و برای جنگ حسین، یکی از اشراف کوفه را بفرست که در جنگ از من داناتر و تواناتر است.»
آن‌گاه نام بعضی از بزرگان را برد. ابن زیاد گفت: «من درباره برگزیدن اشخاص نیازی به مشورت تو ندارم. اگر تو با لشکر ما بروی، چه بهتر؛ وگرنه برو فرمان ما را پس بده.»
گفت: «من خودم می‌روم (به جنگ حسین).»
آن‌گاه لشکر کشید تا به قرارگاه حسین رسید.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 156- 158
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 653
فرجع الرّسول، فأخبر «1» ابن زیاد، فاشتدّ غضبه، و جمع النّاس، و جهّز العساکر، و سیّر مقدمها عمر بن سعد، و کان قد ولّاه الرّیّ و أعمالها، و کتب له بها، فاستعفی من خروجه معه «2» إلی قتال الحسین، فقال له ابن زیاد: إمّا أن تخرج، «3» أو تعید إلینا «3» کتابنا بتولیتک الرّیّ و أعمالها، و تقعد فی بیتک، فاختار ولایة الرّیّ، و طلع إلی قتال الحسین علیه السّلام بالعسکر.
فما زال عبید اللّه یجهّزه مقدما و «4» طائفة من النّاس، إلی أن اجتمع عند عمر بن سعد اثنان و عشرون ألفا ما بین فارس و راجل.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 75- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 47
و کان ابن زیاد قد جهّز عمر بن سعد بن أبی وقّاص لقتال الحسین فی أربعة آلاف، و جهّز خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّرایع.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 140
قال ابن زیاد لعمر بن سعد: اکفنی هذا الرّجل- و کان عمر یکره قتاله- فقال:
اعفنی. فقال: لا أعفیک- و کان ابن زیاد قد ولّی عمر بن سعد الرّیّ و خوزستان- فقال:
قاتله، و إلّا عزلتک. فقال: امهلنی اللّیلة. فأمهله، ففکّر، فاختار ولایة الرّیّ علی قتل الحسین، فلمّا أصبح غدا علیه، فقال: أنا أقاتله.
«5» قال محمّد بن سیرین: و قد ظهرت کرامات علیّ بن أبی طالب علیه السّلام فی هذا: فإنّه لقی عمر بن سعد یوما و هو شابّ، فقال: ویحک یا ابن سعد! کیف بک إذا قمت یوما مقاما تخیّر فیه بین الجنّة و النّار، فتختار النّار.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 140- 141- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 211؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 106
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: «إلی»].
(2)- [لم یرد فی کشف الغمّة].
(3) (3- 3) [کشف الغمّة: «و إمّا أن تعید علینا»].
(4)- [کشف الغمّة: «و معه»].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و اللّواعج].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 654
وروی الحسن بن محبوب، عن ثابت الثّمالیّ، عن سوید بن غفلة: أنّ علیّا علیه السّلام، خطب ذات یوم، فقام رجل من تحت منبره، فقال: یا أمیر المؤمنین؛ إنّی مررت بوادی القری، فوجدت خالد بن عرفطة قد مات، فاستغفر له. فقال علیه السّلام: و اللّه ما مات و لا یموت حتی یقود جیش ضلالة، صاحب لوائه حبیب بن حمار «1».
فقام رجل آخر من تحت المنبر، فقال: یا أمیر المؤمنین، أنا حبیب بن حمّار «1»، و إنّی لک شیعة و محبّ. فقال: أنت حبیب بن حمّار «1»؟ قال: نعم. فقال له ثانیة: و اللّه إنّک لحبیب ابن حمّار؟ فقال: إی و اللّه! أما و اللّه إنّک لحاملها و لتحملنّها، و لتدخلنّ بها من هذا الباب- و أشار بها إلی باب الفیل بمسجد الکوفة-.
قال ثابت: فو اللّه ما متّ حتّی رأیت ابن زیاد، و قد بعث عمر بن سعد إلی الحسین بن علیّ علیه السّلام، و جعل خالد بن عرفطة علی مقدّمته، و حبیب بن حمّار «1» صاحب رایته، فدخل بها من باب الفیل.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 2/ 286- 287- عنه: المجلسی، البحار، 34/ 298
قال الرّاوی: و ندب عبید اللّه بن زیاد أصحابه إلی قتال الحسین علیه السّلام، فاتّبعوه، و استخفّ قومه فأطاعوه، و اشتری من عمر بن سعد آخرته بدنیاه، و دعاه إلی ولایة الحرب، فلبّاه، و خرج لقتال الحسین علیه السّلام «2» فی أربعة آلاف فارس، «3» و أتبعه ابن زیاد بالعساکر لعنهم اللّه، حتّی تکمّلت عنده إلی ستّ لیال خلون من المحرّم عشرون ألف فارس. «4»
__________________________________________________
(1)- [البحار: «حمّاد»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(4)- راوی گفت: عبید اللّه بن زیاد یاران خود را برای جنگ با حسین برانگیخت. آنان نیز پیروی کردند. او اطرافیان خود را بر چنین کار پستی واداشت. آنان نیز فرمانبری کردند و ابن زیاد آخرت عمر سعد را به دنیایش خرید و او را به دوستی خاندان بنی امیّه دعوت نمود. او نیز به این دعوت پاسخ مثبت داد و با چهار هزار سوار به جنگ حسین علیه السّلام بیرون شد. ابن زیاد نیز سربازان را پشت سر هم می‌فرستاد تا آن‌که ششم ماه محرّم، بیست هزار سوار در رکاب عمر سعد تکمیل گردید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 85
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 655
ابن طاووس، اللّهوف،/ 85- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 258؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 301
فخرج الحسین إلی الکوفة و أمیرها یومئذ عبید اللّه بن زیاد، فلمّا قرب منها، سیّر إلیه جیشا مقدمه عمر بن سعد بن أبی وقّاص، فقتل الحسین رضی اللّه عنه بالطّفّ، و جری ما جری.
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 6/ 353
و سبب نسبته [قتل الإمام علیه السّلام] إلیه: أنّه کان أمیر الخیل الّتی أخرجها عبید اللّه بن زیاد لقتاله، و وعده إن ظفر أن یولّیه الرّیّ، و کان فی تلک الخیل و اللّه أعلم قوم من أهل مصر و أهل الیمن.
محب الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 146
فأرسل ابن زیاد إلیه عسکرا، أمیره عمر بن سعد بن أبی وقّاص. «1»
ابن طقطقی، کتاب الفخری،/ 105
فسار إلیه عمر بن سعد کالمکره. [عن ابن سعد]
و أمّا عبید اللّه؛ فجمع المقاتلة، و بذل لهم المال، و جهّز عمر بن سعد فی أربعة آلاف، فأبی، و کره قتال الحسین، فقال: لئن لم تسر إلیه، لأعزلنّک، و لأهدمنّ دارک، و أضرب عنقک. [عن ابن سعد]
و جاء عمر بن سعد بن أبی وقّاص- و قد ولّاه (ص 148) عبید اللّه بن زیاد علی العسکر- و طلب من عبید اللّه أن یعفیه من ذلک، فأبی. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 200، 202، 208
و بعث عبید اللّه عمر بن سعد علی جیشه.
قلت: ندب ابن زیاد لقتال الحسین عمر بن سعد بن أبی وقّاص.
__________________________________________________
(1)- ابن زیاد نیز لشکری به فرماندهی عمر بن سعد بن ابی وقّاص به سوی او فرستاد.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 157
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 656
فسار إلیه عمر بن سعد فی أربعة آلاف، کالمکره، و استعفی عبید اللّه، فلم یعفه. [عن ابن سعد]
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 344، 345، 347
و ما زال عبید اللّه بن زیاد یزید العساکر، إلی أن بلغوا اثنین و عشرین ألفا، و وعد الأمیر المذکور أن یملکه مدینة الرّیّ، فباع الفاسق الرّشد بالغیّ، و فیه یقول:
أأترک ملک الرّیّ و الرّیّ بغیتی و أرجع مأثوما بقتل حسین
(قلت) و لو قال:
أأترک ملک الرّیّ بل هو بغیتی و إن عدت مأثوما بقتل حسین
لکان هذا الإنشاد أدلّ علی المراد.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 132
و کان قد جهّزه ابن زیاد فی هؤلاء إلی الدّیلم، و خیّم بظاهر الکوفة، فلمّا قدم علیهم أمر الحسین، قال له: سر إلیه، فإذا فرغت منه، فسر إلی الدّیلم. فاستعفاه عمر بن سعد من ذلک. فقال له ابن زیاد: إن شئت، أعفیتک و عزلتک عن ولایة هذه البلاد الّتی قد استنبتک علیها. فقال: حتّی أنظر فی أمری.
فجعل لا یستشیر أحدا إلّا نهاه عن المسیر إلی الحسین، حتّی قال له ابن أخته حمزة ابن المغیرة بن شعبة: إیّاک أن تسیر إلی الحسین، فتعصی ربّک، و تقطع رحمک، فو اللّه لأن‌تخرج من سلطان الأرض کلّها أحبّ إلیک من أن تلقی اللّه بدم الحسین. فقال: إنّی أفعل إن شاء اللّه تعالی.
ثمّ إنّ عبید اللّه بن زیاد تهدّده و توعّده بالعزل، و القتل، فسار إلی الحسین، فنازله فی المکان الّذی ذکرنا.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 174
و کان عبید اللّه ولّاه الرّیّ، و کتب له بعهده علیها إذا رجع من حرب الحسین. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
ابن حجر، الإصابة، 1/ 333- عنه: ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 337
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 657
فلمّا رجع الرّسول إلی ابن زیاد و أخبره بذلک، اشتدّ غیظه، و جمع الجموع، «1» و جنّد الجنود «1»، و جهّز إلیه العساکر، و جعل علی «2» مقدمها عمر بن سعد- و کان «3» قد ولّاه الرّیّ «3» و أعمالها- فاستعفی من الخروج إلی قتال الحسین علیه السّلام، و قد «2» تقدّمته العساکر «4»، فقال له ابن زیاد: إمّا أن تخرج إلیه، أو اخرج «5» عن عملنا من الرّیّ «6». فخرج عمر إلی الحسین.
و صار ابن زیاد یمدّه بالجیوش شیئا بعد شی‌ء «7»، إلی أن اجتمع عند عمر بن سعد عشرون «2» ألف مقاتل ما بین فارس و راجل. [عن مطالب السّؤول]
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 191- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 261
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه [...] و کان عبید اللّه بن الدّعیّ زیاد قد ولّی عمر بن سعد [الرّیّ و دستبی].
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 279- 280
فوجّه إلیه جیشا أربعة آلاف، علیهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص، فخذله أهل الکوفة کما هو شأنهم مع أبیه من قبله. «8»
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 207
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی نور الأبصار].
(2)- [لم یرد فی نور الأبصار].
(3) (3- 3) [نور الأبصار: «والیا بالرّیّ»].
(4)- [نور الأبصار: «علی العسکر»].
(5)- [نور الأبصار: «تخرج»].
(6)- [لم یرد فی نور الأبصار].
(7)- [نور الأبصار: «فشیئا»].
(8)- غصه این قصه جانسوز به مرتبه‌ای است که قلم و زبان شرح آن را رقم نمی‌تواند کرد و شکایت این حکایت محنت‌اندوز به مثابه‌ای است که زبان نکته‌دان تفصیل آن را در حیز تقریر نمی‌تواند آورد.
طباع بلغاء داستانسرا مجال اطناب در آن باب ندارد و افکار فصحاء فضیلت انتما تبیین آن حال را محال می‌پندارد:
چه گویم که از هول این داستان بلرزد زمین و بترسد زمان
غم این مصیبت چنان وافر است که کلکم ز تحریر آن قاصر است
عرض حال بر سبیل اجمال آن‌که در خلال احوال گذشته، عبید اللّه بن زیاد زمام ایالت مملکت ری را در قبضه اختیار عمر بن سعد بن ابی وقاص نهاده، در آن باب مثالی نزد او فرستاد و قبل از آن‌که عمر بدان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 658
و فی دول الإسلام: فوجّه عبید اللّه بن زیاد عمر بن سعد بن أبی وقّاص لقتاله فی نحو ألفی فارس.
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
فلمّا بلغ کربلاء، وصل خبره إلی ابن زیاد، فأرسل لحربه عمر بن سعد بن أبی وقّاص فی عسکر، و أتبعه بعساکر، حتّی تکاملوا ثلاثین ألفا.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 78
ثمّ إنّ ابن زیاد لعنه اللّه نادی فی عسکره: معاشر النّاس! من یأتینی برأس الحسین، و له الجائزة العظمی، و أعطه ولایة الرّیّ سبع سنین «1». فقام إلیه عمر بن سعد لعنه اللّه و قال: «2» أصلح اللّه الأمیر «2». و قال: امض إلیه و امنعه من شرب الماء، و آتنی «3» برأسه. «4» فقال: أیّها الأمیر! أخّرنی شهرا. قال: لا أفعل. قال: لیلتی هذه. قال: قد فعلت.
ثمّ نهض من وقته و ساعته، و دخل مضربه، فدخل علیه أولاد المهاجرین و الأنصار، «5» و قالوا له: یا ابن سعد! تخرج إلی حرب الحسین، و أبوک سادس الإسلام؟ فقال: لست أفعل ذلک. ثمّ جعل یفکّر فی ملک الرّیّ و قتل الحسین، فأضلّه الشّیطان و أعمی قلبه، فاختار قتل الحسین علیه السّلام و ملک الرّیّ، و استعدّ للحرب، و مدّ العساکر إلی أن تکمّلت عشرین ألفا.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 440- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 256
__________________________________________________
- ولایت رود، خبر وصول امام حسین رضی اللّه عنه به کربلا در کوفه شیوع یافت و ابن زیاد عمر را گفت:
نخست مقاتله حسین بن علی را پیش نهاد، همت ساز! آن‌گاه به ری رفته به امر حکومت پردازد. عمر اول در قبول آن مهم اندک اهمالی نموده؛ چون دانست که اگر ارتکاب حرب امام حسین رضی اللّه عنه نمی‌نماید، ابن زیاد او را از امارت ری عزل می‌کند، با چهار هزار سوار یا پنج هزار سوار و پیاده به کربلا شتافت.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 48- 49
(1)- [المعالی: «عشر سنین»].
(2) (2- 2) [المعالی: «أنا أیّها الأمیر»].
(3)- [فی الأسرار و المعالی: «ایتنی»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی المعالی، 1/ 301 و أضاف: «فقال: سمعا و طاعة. ثمّ عقد له رایة علی أربعة آلاف أو ستّة آلاف فارس، و أمره بالمسیر إلی الحسین علیه السّلام»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 659
قیل: لمّا جمع «1» ابن زیاد لعنه اللّه تعالی قومه لحرب الحسین علیه السّلام- کانوا سبعین ألف فارس- فقال ابن زیاد: أیّها النّاس! من منکم یتولّی قتل الحسین و له ولایة أیّ بلد شاء؟ فلم یجبه أحد منهم، فاستدعی بعمر بن سعد لعنه اللّه، و قال له: «2» أیّد أن تتولّی حرب الحسین بنفسک «2». فقال له: اعفنی من ذلک. فقال ابن زیاد: قد أعفیتک یا عمر، فاردد علینا عهدنا الّذی کتبناه «3» إلیک بولایة الرّیّ. فقال عمر: أمهلنی اللّیلة. فقال له:
قد أمهلتک.
فانصرف عمر بن سعد إلی منزله، و جعل یستشیر قومه، و إخوانه، و من یثق به من إخوانه، فلم یشر علیه أحد بذلک، و کان عند عمر بن سعد رجل من أهل الخیر، یقال له: کامل، و کان صدیقا لأبیه من قبله، فقال له: یا عمر! ما لی أراک بهیئة و حرکة، فما الّذی أنت عازم علیه- و کان کامل کاسمه ذا رأی و عقل و دین کامل- فقال له ابن سعد لعنه اللّه: إنّی قد ولّیت أمر هذا الجیش فی حرب الحسین، و إنّما قتله عندی و أهل بیته کاکلة آکل، أو کشربة ماء، و إذا قتلته خرجت إلی ملک الرّیّ. فقال له کامل: أفّ لک یا عمر بن سعد! ترید «4» تقتل الحسین ابن بنت رسول اللّه؟ أفّ لک و لدینک یا عمر! أسفهت الحقّ، و ضللت الهدی. أما تعلم إلی حرب من تخرج؟ و لمن قاتل «5»؟ إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، و اللّه لو أعطیت الدّنیا و ما فیها علی قتل رجل واحد من أمّه محمّد، لما فعلت، فکیف ترید قتل «6» الحسین ابن بنت رسول اللّه؟ و ما الّذی تقول غدا لرسول اللّه إذا وردت علیه و قد قتلت ولده، و قرّة عینه، و ثمرة فؤاده، و ابن سیّدة نساء العالمین، و ابن سیّد الوصیّین، و هو سیّد شباب أهل الجنّة من الخلق أجمعین، و إنّه فی زماننا هذا بمنزلة جدّه
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم مکانه: «أقول: وجدت فی بعض مؤلّفات المعاصرین: إنّه لمّا جمع ...»].
(2) (2- 2) [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «یا عمر! أرید أن تتولّی حرب الحسین بنفسک»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «کتبنا»].
(4)- [أضاف فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «أن»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «تقاتل»].
(6)- [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم: «تقتل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 660
فی زمانه، و طاعته فرض علینا کطاعته، و إنّه باب الجنّة و النّار، فاختر لنفسک ما أنت مختار، و إنّی أشهد باللّه «1» أن من «1» حاربته، أو قتلته، أو أعنت علیه، أو علی قتله، لا یلبث «2» فی الدّنیا بعده إلّا قلیلا. فقال له عمر بن سعد: فبالموت تخوّفنی؟ و إنّی إذا فرغت من قتله أکون أمیرا علی سبعین ألف فارس، و أتولّی ملک الرّیّ. فقال له کامل:
إنّی أحدّثک بحدیث صحیح أرجو لک فیه النّجاة إن وفّقت لقبوله.
اعلم: إنّی سافرت مع أبیک سعد إلی الشّام، فانقطعت بی مطیّتی عن أصحابی، و تهت و عطشت، فلاح لی دیر راهب، فملت إلیه، و نزلت عن فرسی، و أتیت إلی باب الدّیر لأشرب ماء، فأشرف علیّ راهب من ذلک الدّیر، و قال: ما ترید؟ فقلت له: إنّی عطشان. فقال لی: أنت من أمّة هذا النّبیّ الّذی یقتل بعضهم بعضا علی حبّ الدّنیا مکالبة؟ و یتنافسون فیها علی حطامها؟ فقلت له: أنا من الأمّة المرحومة أمّة محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. فقال: إنّکم أشرّ أمّة، فالویل لکم یوم القیامة، و قد عدوتم «3» إلی عترة نبیّکم، تسبون نساءه، و تنهبون أمواله. فقلت له: یا راهب! نحن نفعل ذلک؟ قال: نعم، و إنّکم إذا فعلتم ذلک، عجّت السّماوات و الأرضون، و البحار، و الجبال، و البراری، و القفار، و الوحوش، و الأطیار باللّعنة علی قاتله، ثمّ لا یلبث قاتله فی الدّنیا إلّا قلیلا، ثمّ یظهر رجل یطلب بثأره، فلا یدع أحدا شرک فی دمه إلّا قتله، و عجّل اللّه بروحه إلی النّار. ثمّ قال الرّاهب: إنّی لأری لک قرابة من قاتل هذا ابن «4» الطّیّب، و اللّه إنّی لو أدرکت أیّامه، لوقیته فی نفسی «5» من حرّ السّیوف. فقلت: یا راهب! إنّی أعیذ نفسی أن أکون ممّن یقاتل ابن بنت رسول اللّه. فقال: إن لم تکن أنت، فرجل قریب منک، و إنّ قاتله علیه نصف عذاب أهل النّار، و إنّ عذابه أشدّ عذابا «6» من عذاب فرعون و هامان. ثمّ ردّ «7» الباب فی
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «إن»].
(2)- [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «لا تلبث»].
(3)- [فی مدینة المعاجز: «سددتم» و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «غدوتم»].
(4)- [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم الدّمعة السّاکبة: «الابن»].
(5)- [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «بنفسی»].
(6)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة].
(7)- [فی البحار و العوالم: «ردم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 661
وجهی، و دخل یعبد اللّه تعالی، و أبی أن یسقینی الماء.
قال کامل: فرکبت فرسی، و لحقت أصحابی. فقال لی أبوک سعد: ما أبطأک «1» عنّا یا کامل؟ فحدّثته بما سمعته من الرّاهب، فقال لی: صدقت. ثمّ إنّ سعدا أخبرنی أنّه نزل بدیر هذا الرّاهب مرّة من قبل «2»، فأخبره أنّه هو الرّجل «3» ابن بنت رسول اللّه، فخاف أبوک سعد من ذلک، و خشی أن تکون أنت قاتله، فأبعدک عنه و أقصاک، فاحذر یا عمر أن تخرج علیه، «4» یکون علیک نصف عذاب أهل النّار. قال: فبلغ الخبر إلی ابن زیاد، فاستدعا بکامل، و قطع لسانه، فعاش یوم أو بعض یوم، و مات رحمه اللّه. «5»
وروی: أنّ علیّ بن أبی طالب علیه السّلام لقی عمر بن سعد یوما، فقال له: کیف تکون إذا قمت مقاما تتخیّر فیه بین الجنّة و النّار فتختار لنفسک النّار؟ فقال له: معاذ اللّه، أ یکون ذلک؟! فقال له علیه السّلام: سیکون ذلک بلا شکّ.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 280- 282- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 124- 126؛ مثله السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 261- 262؛ المجلسی، البحار، 44/ 305- 307؛ البحرانی، العوالم، 17/ 593- 595
عن أبی ذرّ الغفاریّ قال: کان سیّدی علیّ بن أبی طالب یحدّثنا فی بعض الأوقات بالمغیبات، فبینما نحن جلوس معه فی جامع الکوفة، إذ دخل علیه رجل، و سلّم علیه، و قال له: یا أمیر المؤمنین! إنّی مررت بوادی القری، فرأیت خالد بن عرفطة مقتولا، مطروحا فی البرّ. فقال له علیّ علیه السّلام: کذبت، أنّ خالدا لم یمت حتّی یقود جیش الضّلال ابن زیاد، و یکون حامل لوائه حبیب بن جمّاز (لعنه اللّه تعالی). فقام حبیب بن جمّاز من بینهم، و قال: یا أمیر المؤمنین! أراک تقول هکذا، و إنّی لک شیعة، و أنا موال لک، و إنّی لک
__________________________________________________
(1)- [البحار: «بطّأک»].
(2)- [فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «قبلی»].
(3)- [أضاف فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: «الّذی یقتل»].
(4)- [أضاف فی مدینة المعاجز: «فإن خرجت علیه»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی مدینة المعاجز و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 662
محبّ؟ فقال له: من أنت؟ فقال: أنا حبیب بن جمّاز. فقال له: إیّاک! إیّاک أن تحملها یا شقیّ، و لکنّ لا بدّ أن تحملها، و تدخل بها من هذا الباب- و أومأ بیده إلی باب الفیل بمسجد الکوفة- و تقاتل ولدی الحسین بعد وفاتی، فلمّا کان من أمر الحسین ما کان، و حان من حینه ما حان، بعث ابن زیاد بعمر بن سعد إلی حرب الحسین علیه السّلام، و جعل خالد بن عرفطة علی مقدمته بأربعة آلاف فارس، و حبیب بن جمّاز حامل رایته، فسار بها حتّی دخل مسجد الکوفة من باب الفیل کما أخبر أمیر المؤمنین علیه السّلام.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 172
فبعث عبد اللّه بن زیاد لحربه عمر بن سعد بن أبی وقّاص و قیل أرسل عبید اللّه بن الحارث التمیمیّ أن جعجع بالحسین أی أحبسه الجعجاع المکان الضیّق.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
قال أبو مخنف: ثمّ إنّ ابن زیاد لعنه اللّه، نادی: «1» من یأتینی برأس الحسین علیه السّلام و له ملک «2» الرّیّ عشر سنین. فقام إلیه عمر بن سعد لعنه اللّه و قال: أنا أیّها الأمیر. فقال له:
«3» امض، و خذ بکظمه «3»، و امنعه من شرب الماء. «4» فقال له: أیّها الأمیر! أمهلنی شهرا.
فقال: لا أفعل. فقال: عشرة أیّام. فقال: لا أفعل. فنهض من وقته «4» و دخل منزله.
فدخل علیه أولاد «5» المهاجرین و الأنصار و قالوا له: «6» یا ابن سعد «6»! تخرج إلی حرب الحسین علیه السّلام و أبوک سادس الإسلام «7» و صاحب بیعة الرّضوان «7»؟ فقال: لست «8» أرجع
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: «معاشر العرب»].
(2)- [الأسرار: «عندی ولایة»].
(3) (3- 3) [الأسرار: «أنت امض و ضیّق علیه المسالک»].
(4) (4- 4) [الأسرار: «و ائتنی برأسه، فقال: سمعا و طاعة، ثمّ عقد له رایة علی ستّة آلاف فارس، و أمر بالمسیر إلی الحسین، فخرج من عند ابن زیاد»].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار].
(7- 7) [لم یرد فی الأسرار].
(8) (8*) [الأسرار: «أفعل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 663
عن (8*) ذلک. و جعل یفکّر فی ولایة «1» الرّیّ و قتل «2» الحسین علیه السّلام، فاختار «3» حرب الحسین علیه السّلام و أنشأ یقول:
«4» فو اللّه ما أدری و إنّی لحائر أفکّر فی أمری علی خطرین
أأترک ملک الرّیّ و الرّیّ منیتی أم ارجع مأثوما بقتل حسین
حسین ابن عمّی و الحوادث جمّة لعمری ولی فی الرّیّ قرّة عین
و إنّ إله العرش یغفر زلّتی و لو کنت فیها أظلم الثّقلین
ألا إنّما الدّنیا بخیر معجّل و ما عاقل باع الوجود بدین
یقولون إنّ اللّه خالق جنّة و نار و تعذیب و «5» غلّ یدین «5»
فإن صدقوا فیما یقولون انّنی أتوب إلی الرّحمان «6» من سنتین «6»
و إن کذبوا فزنا بدنیا «7» عظیمة و ملک عقیم دائم الحجلین «8»
قال: و أجابه هاتف یقول:
ألا أیّها النّغل الّذی خاب سعیه وراح من الدّنیا ببخسة عین
ستصلی جحیما لیس یطفی لهیبها و سعیک من دون الرّجال بشین
إذا أنت قاتلت الحسین ابن فاطم و أنت تراه أشرف الثّقلین
فلا تحسبنّ الرّیّ یا أخسر الوری تفوز به من بعد قتل حسین
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «ملک»].
(2)- [الأسرار: «حرب»].
(3)- [زاد فی الأسرار: «ملک الرّیّ علی»].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة 4/ 266- 267 و المعالی، 1/ 302].
(5) (5- 5) [الأسرار: «عقل بدین»].
(6- 6) [الأسرار: «توبة مین»].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «بریّ»].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار، و أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «و إنّی سأختار الّتی لیس دونها حجابا و تعذیبا و غلّ یدین»، و أضاف فی الأسرار: «و فی التّبر المذاب: قال محمّد بن سیرین: و قد ظهرت کرامات علیّ بن أبی طالب فی عمر بن سعد- فإنّه لقاه یوما و هو شابّ- فقال له: کیف بک، إذا قمت غدا مقاما، تخیّر فیه بین الجنّة و النّار»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 664
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 50- 51- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 256
فرجع الرّسول إلیه، فخبّره «1» بذلک، فغضب عدوّ اللّه من ذلک أشدّ الغضب، و التفت إلی عمر بن سعد و أمره بقتال «2» الحسین، «3» و قد کان ولّاه الرّیّ «4» قبل ذلک «4»، فاستعفی عمر من ذلک. فقال ابن زیاد «5»: فاردد إلینا عهدنا. فاستمهله، ثمّ قبل بعد یوم «6» خوفا عن أن یعزل عن ولایة الرّیّ «6». «7»
المجلسی، البحار «8»، 44/ 383- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 234؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 257، القمی، نفس المهموم،/ 210؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 48
و کان ابن زیاد ولّاه الرّیّ، و کتب له به إن حارب الحسین و رجع.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 206
ثمّ ابن زیاد نادی فی عسکره: من یأتینی برأس الحسین، فله الجائزة العظمی و أعطیه ولایة الرّیّ سبع سنین.
فقام إلیه عمر بن سعد بن أبی وقّاص و قال: أنا.
فقال: امض إلیه و امنعه عن شرب الماء و آتینی برأسه.
فدخل علی عمر أولاد المهاجرین و الأنصار، و قالوا: یا ابن سعد! تخرج إلی حرب الحسین رضی اللّه عنه و أبوک سادس الإسلام؟!
فقال: لست أفعل ذلک.
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «فأخبره»].
(2)- [مثیر الأحزان: «بالخروج إلی قتال»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی المعالی، 1/ 301].
(4) (4- 4) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(5)- [مثیر الأحزان: (لعنه اللّه)].
(6- 6) [مثیر الأحزان: «فلمّا کان من الغد، خرج عمر بن سعد من الکوفة فی أربعة آلاف فارس، فنزل نینوی»].
(7)- [أضاف فی نفس المهموم: «عندی هذا بعید، لأنّ أرباب السّیر و التّواریخ المعتبرة اتّفقوا علی أنّ عمر ابن سعد نزل بکربلاء بعد نزول الحسین علیه السّلام بها بیوم، و هو الیوم الثّالث من المحرّم»].
(8)- [حکاه فی البحار و العوالم عن المناقب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 665
ثمّ جعل یفکّر فی ملک الرّیّ و قتل الحسین، فأضلّه الشّیطان و أعمی قلبه. «1»
__________________________________________________
(1)- لا جرم رسول ابن زیاد بازشتافت و صورت حال را به عرض رسانید. کانون خاطر ابن زیاد از آتش خشم تافته گشت و در دفع حسین علیه السّلام بر شتاب و عجل بیفزود.
و عمر بن سعد ابی وقاص را که یک دو روز از این پیش منشور ایالت ری داده بود، طلب فرمود و گفت: «یا عمر بن سعد! اینک حسین بن علی است که در کربلا نزول کرده، کسی بباید که به عجلت به جانب او گراید و با او رزم زند و او را دفع کند. امروز تقدیم این خدمت تو را می‌باید و تشریف این نیکو خدمتی تو را می‌شاید.»
عمر گفت: «ای امیر! مرا از این خدمت معفو دار و جز من کسی را برگمار؛ نه آخر حسین پسر فاطمه و نبیره مصطفی و شبل مرتضی است. من چگونه به مقاتلت او کمر بندم و از معاندت پیغمبر بیم نکنم؟»
ابن زیاد گفت: «بدین ترهات ژاژ مخای و سخنان گزافه چندین ملای! امیر المؤمنین یزید بلادی را که مملکتی وسیع و سلطنتی رفیع است، به کسی دهد که نیکو خدمتی کند و با پسر پیغمبر بستیزد و از قتل او نپرهیزد. اگر تو را در امتثال این فرمان کراهتی است، باکی نیست. عهد ری را بازفرست تا به دیگر کس گذارم و بدین خدمت گمارم.»
ابن سعد گفت: «یک امشب مرا دست بازدار تا پشت و روی این کار را نظاره کنم و بامدادان مختار خود را به عرض رسانم.»
این بگفت و به سرای خویش بازآمد. شبانگاه جماعتی از مهاجران و انصار بر وی گرد آمدند و او را هدف ملامت و شناعت ساختند و گفتند: «ای پسر سعد! پدر تو یک تن از عشره مبشره است و شخص‌ششم است که به تشریف اسلام مباهی گشت. بگو چگونه با پسر پیغمبر می‌کوشی و بر روی او شمشیر می‌کشی؟»
حمزة بن مغیرة بن شیبه که یک تن از خویشاوندان و به روایتی خواهرزاده او بود، گفت: «زینهار با حسین رزم نزنی و خود را در بنگاه دوزخ نیفکنی. سوگند با خدای اگر در دنیا تو را بشیزی نباشد، بهتر از آن است که در قیامت نابود چیزی از خون حسین ساحت تو را آلایشی دهد.»
گفت: «یک امشب مرا با خویش گذارید تا در این امر خوضی کنم و نیکو بیندیشم.»
آن شب نخفت و همه شب سخن از امارت ری و قتل پسر پیغمبر گفت. بامداد شنیدند که این شعر تذکره می‌کرد:
فو اللّه ما أدری و إنّی لحائر أفکّر فی أمری علی خطرین
أأترک ملک الرّیّ و الرّیّ منیتی أم أصبح مأثوما بقتل حسین
حسین بن عمّی و الحوادث جمّة لعمری ولی فی الرّیّ قرّة عین
و إنّ إله العرش یغفر زلّتی و لو کنت فیها أظلم الثّقلین
ألا إنّما الدّنیا لخیر معجّل و ما عاقل باع الوجود بدین
یقولون إنّ اللّه خالق جنّة و نار و تعذیب و غلّ یدین
فإن صدقوا یقولون إنّنی أتوب إلی الرّحمان من سنتین
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 666
__________________________________________________
-و إن کذبوا فزنا بدنیا عظیمة و ملک عقیم دائم الحجلین
در خبر است که چون این ابیات را عمر سعد علیه اللعنة قرائت کرد، هاتفی ندا درداد و این اشعار انشاد نمود:
ألا أیّها النّغل الّذی خاب سعیه و راح من الدّنیا ببخسة عین
ستصلی جحیما لیس یطفی لهیبها و سعیک من دون الرّجال بشین
إذا کنت قاتلت الحسین ابن فاطم و أنت تراه أشرف الثّقلین
فلا تحسبنّ الرّیّ یا أخسر الوری تفوز به من بعد قتل حسین
مع القصه، عمر بن سعد همه شب با خویشتن رأی می‌زد و حکومت ری را با قتل حسین به قسطاس اندیشه می‌سنجید. گاهی از آتش دوزخ در هول و هرب می‌زیست و گاهی امارت ری را طریق طمع و طلب می‌سپرد. در پایان امر به دست نفس اماره بیچاره شد و پسر پیغمبر را خوانخواره گشت. بامدادان به دار الاماره آمد. ابن زیاد گفت: «کیست که ده ساله حکومت ری را منشور بستاند و حسین را به قتل رساند؟»
ابن سعد گفت: «من اینک حاضرم.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 178- 181
و دیگر در بحار الانوار و عوالم از بعض مؤلفات متاخرین مسطور است که: عبید اللّه زیاد، هفتاد هزار کس از ابطال رجال را از برای جنگ حسین بن علی علیهما السّلام عرض داد. آن‌گاه بزرگان کوفه را مخاطب ساخت:
و قال: أیّها النّاس! من منکم یتولّی قتل الحسین؟ و له ولایة أیّ بلد شاء، فلم یجبه أحد منهم.
گفت: «ای صنادید کوفه! کیست از شما که قائد این سپاه شود و به قتل حسین عزیمت درست کند تا حکومت هر شهر که خواهد، عطا کرده آید؟»
هیچ‌کس او را پاسخ نگفت. این وقت کس به طلب عمر بن سعد فرستاد و او را حاضر ساخت و گفت: «ای عمر! تو را خواسته‌ام تا قائد این لشکر گردی و بر قتل حسین کمر بندی.»
گفت: «ای امیر! مرا از این امر خطیر معفو دار.»
گفت: «مسئلت تو را با اجابت مقرون داشتم. لکن منشور حکومت مملکت ری را که با تو گذاشتم، باز ده و به راه خویش می‌رو!»
گفت: «یک امشب مرا مهلت گذار.»
گفت: «روا باشد!»
این وقت عمر بن سعد باز سرای خویش شد و اصحاب و احباب خود را از بهر مشاورت حاضر ساخت و در این معنی، سخن درانداخت. هیچ‌یک از اصحاب او اندیشه او را به صواب نشمردند. در میانه، مردی ستوده خصایل که او را کامل نام بود و با پدرش سعد سابقه صفا و صداقت داشت، آغاز سخن کرد و گفت: «ای عمر! این چیست که در تو می‌نگرم؟ این چه نکوهیده کاری است که به کار می‌خواهی بست؟ و این چه ناستوده امری است که استوار می‌خواهی داشت؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 667
__________________________________________________
- پسر سعد گفت: «ای کامل! همی خواهم که امیر این جیش شوم و به مقاتلت حسین روم. همانا قتل او در نزد من سهل‌تر است از لقمه‌ای که گرسنه بیاغالد (1) یا شربتی که تشنه بیاشامد و چون این خدمت بپذیرم، پس از قتل او سلطنت ری به‌دست می‌گیرم.»
کامل گفت: «وای بر تو، ای عمر! وای بر تو! حق را پشت پا زدی و گمراه شدی! آیا می‌دانی با کدام کس آغاز مناجزت خواهی کرد؟ و با چه کس مبارزت خواهی آورد؟ انّا للّه و انّا الیه راجعون. سوگند با خدای اگر دنیا و آنچه در دنیاست با من عطا کنند، خون یک تن از امت محمد را بر ذمت نگیرم. این چه کاری است که سهل انگاشته‌ای؟ و این چه اندیشه‌ای است که پیش داشته‌ای؟ پسر دختر پیغمبر را می‌کشی؟ فردا جواب رسول خدا را چه خواهی گفت؟ وقتی بر او وارد شوی و کشته باشی، پسر او را و روشنی چشم او را و میوه دل او را و پسر سیده نسا را و پسر علی مرتضی را و سید جوانان اهل بهشت را؟
و حال آن‌که او در این زمان منزلت رسول خدا را دارد و طاعت او چون طاعت رسول خدا بر ما واجب است و او است باب بهشت و دوزخ. اکنون خویشتن را واپای (2) و آنچه از بهر خود پسنده دانی، اختیار کن.
من خدای را گواه می‌گیرم اگر با او محاربت آغازی یا طریق مقاتلت سپاری یا بر قتل او اعانت فرمایی، در دنیا جز زمانی اندک نپایی.»
عمر سعد گفت: «مرا از مرگ بیم می‌دهی! گاهی که من از قتل او فراغت به‌دست کردم، امیر هفتاد هزار تن سپاه گردم و در مملکت ری پادشاه باشم.»
کامل گفت: «اکنون از برای تو بیان حدیثی خواهم کرد. ارجو (3) که موفق شوی و بر طریق حق روی.
هان ای عمر! وقتی چنان افتاد که من با پدرت سعد سفر شام پیش داشتم و روزی در عرض راه شتر من به ترقیب جنبشی کرد و مرا از اصحاب دور افکند، ناگاه سخت تشنه و سرگشته شدم. از دور دیر راهبی دیدم. مرکب را به مهمیز (4) انگیز دادم و دررسیدم و پیاده شدم و بر در دیر آمدم. راهبی از فراز باره مرا نظاره می‌کرد. گفت: کیستی و از کجا می‌رسی و چه می‌جویی؟
گفتم: مردی عطشانم، مرا به شربتی آب سیراب کن!
گفت: تو از امت آن پیغمبری که می‌کشند بعضی بعضی را در حب دنیا و با یکدیگر طریق مخاصمت و منافست می‌سپارند (5).
گفتم: ای راهب! این چیست که می‌گویی؟ من از امت مرحومه محمد مصطفایم.
گفت: این گمان به یقین پیوست. بدترین امتها شمایید. وای بر شما در روز برانگیزش. همانا بامداد می‌کنید و بر عترت پیغمبر خویشتن تاختن می‌برید و زنان او را اسیر می‌گیرید و اموال او را به نهب و غارت مأخوذ می‌دارید.
گفتم: ای راهب! ما عامل این کاریم؟!
گفت: حامل این بارید؛ لکن دانسته باشید: چون این کار به کران آورید، آسمانها و زمینها و دریا بارها و کوهسارها و صحاری و براری (6) و وحوش و طیور در لعن قاتل آن حضرت همساز و هم‌آواز گردند.
دانسته باش که قاتل او را طول مدت نشاید و در این جهان جز زمانی اندک نپاید و زودا که مردی در طلب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 668
__________________________________________________
- خون او بیرون تازد و قاتلان او را دست خوش تیغ و تیر سازد و خداوند جان ایشان را به دوزخ دراندازد.
آن‌گاه راهب گفت: مرا در خاطر خجلان می‌کند که تو را با قاتل پسر پیغمبر قرابتی است. سوگند با خدای اگر ادراک کنم ایام او را، جان خود را در نصرت او فدا خواهم کرد.
گفتم: ای راهب! من با خدای پناهنده می‌شوم از این‌که با پسر دختر پیغمبر مقاتلت آغازم. گفت: اگر تو نباشی، مردی باشد که با تو قرابتی دارد. دانسته باش که عذاب یکنیمه دوزخ، خاص قاتل او است و عذاب او عظیم‌تر است از عذاب فرعون و هامان.
چون سخن به این‌جا آورد، در دیدن روی من فروبست و به معبد خویش شتافت.
من همچنان تشنه بر مرکب خویش برنشستم و به اصحاب خویش پیوستم. پدرت سعد گفت: ای کامل! سخت دیر می‌آیی؟
من آنچه از راهب شنیدم، بازگفتم. سعد گفت: سخن به صدق کردی. چه مرا از این پیش روزی به دیر راهب عبور افتاد، بدین‌گونه خبر بازداد و مرا قاتل پسر دختر پیغمبر دانست.
هان ای عمر! خویشتن را واپای و از تقدیم این امر برحذر باش. پدرت سعد بر تو می‌ترسید که مبادا خویش را در این داهیه دهیاء دراندازی، ای عمر! بر خود بترس اگر بر حسین بیرون شوی، یکنیمه عذاب جهنم خاص تو خواهد گشت.»
چون این قصه به ابن زیاد بردند، کامل را طلب کرد و فرمان داد تا زبانش را از بیخ بزدند. روزی و اگرنه نیمروزی زنده بود، پس درگذشت.
(1). آغالیدن: به شور درآوردن و تنک فراگرفتن. ولی مقصود مصنف، جویدن و بلعیدن است که به این معنی در غلت دیده نشد و ممکن است در نسخه صحیح بوده است.
(2). واپای: مواظب باش!
(3). ارجو: امید دارم.
(4). مهمیز: آهنی که راکب به پاشنه کفش خود بندند و به دو پهلوی اسب زنند.
(5). منافسه: مغالبت و مسابقت.
(6). براری، جمع بر: خشکی.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 4/ 100- 103
و دیگر در بصایر الدرجات سند به سعید بن غفله منتهی می‌شود، می‌گوید: در حضرت امیر المؤمنین حاضر بودم، ناگاه مردی درآمد و عرض کرد: «یا امیر المؤمنین! من از وادی القری به حضرت تو می‌رسم، همانا خالد بن عرفطه (1) وفات یافت.»
فرمود: «او نمرده است.»
عرض کرد: «بی‌گمان بمرد.»
فقال له علیّ: لم یمت فو الّذی نفسی بیده لا یموت.
امیر المؤمنین سوگند یاد کرد که نمرده است و نمیرد. اعرابی در کرّت سیم این سخن را اعادت کرد و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 669
[عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 64
فأتاه عمر بن سعد بالسّیل الجارف من الرّجال و الخیل.
السّماوی، إبصار العین،/ 8
فرجع الرّسول إلی ابن زیاد، فأخبره، فاشتدّ غضبه، و جهّز إلیه العساکر، و جمع النّاس فی مسجد الکوفة، و خطبهم، و مدح یزیدا و أباه، و ذکر حسن سیرتهما، و وعد
__________________________________________________
- گفت: «سبحان اللّه! من خبر می‌دهم که بمرده است، تو فرمایی نمیرد!»
فقال له علیّ: لم یمت و الّذی نفسی بیده لا یموت حتّی یقود جیش ضلالة، یحمل رایته حبیب بن جمّاز.
فرمود: «سوگند به آن کس که جان من در دست او است، نخواهد مرد خالد بن عرفطه تا گاهی که سرهنگ لشکر ضلالت شود، و حبیب بن جماز علم آن لشکر را حمل خواهد داد. چون این سخن به حبیب رسید، به نزد امیر المؤمنین آمد و عرض کرد: «من از شیعیان توأم، این چیست که در حق من فرموده‌ای؟
سوگند با خدای هرگز این گمان در حق خویش نمی‌برم.»
فرمود: «اگر تو حبیب بن جمازی، حمل رایت ضلالت خواهی کرد.»
چون حبیب رو بگردانید و برفت، دیگرباره فرمود: «اگر تو حبیب بن جمّازی، حمل آن رایت خواهی کرد.»
ابو حمزه می‌گوید: سوگند با خدای خالد بن عرفطه نمرد تا گاهی که عمر بن سعد لشکر به سوی حسین بن علی براند و خالد سرهنگ جیش و حبیب صاحب رایت بود.
(1). عرفطه- به ضم عین و سکون را و ضم فاء.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 1/ 324- 325
این وقت معویه آهنگ کوفه کرد و از نخیله بیرون شد، خالد بن عرفطة از پیش روی او سوار بود.
حبیب بن جماز رایت او را حمل می‌داد. بدین‌گونه داخل کوفه شد و از باب الفیل به مسجد جامع درآمدند و مردم گروه‌گروه در مسجد انجمن گشتند. همانا امیر المؤمنین علی علیه السّلام یک روز در این مسجد بر منبر بود.
مردی درآمد و عرض کرد: «یا امیر المؤمنین! خالد بن عرفطة وداع جهان گفت. از برای او استغفار می‌فرمای.»
فرمود: «لا و اللّه خالد نمرده است و نمیرد تا هنگامی که داخل این مسجد شود از باب الفیل و با او رایت ضلالت باشد و حبیب بن حمار حمل این رایت خواهد کرد.»
از میان مردم، مردی برجست و گفت: «یا امیر المؤمنین! اینک من حبیب بن حمارم. از شیعیان توأم.»
فرمود: «سخن همان است که گفتم.»
و همان بود که فرمود. رایت ضلالت را از باب الفیل به مسجد آورد.
مکشوف باد که در کتاب امیر المؤمنین علیه السّلام در ذیل معجزات و اخبار به مغیبات آن حضرت این قصه را مرقوم داشتم. لکن راویان حدیث در آمدن حبیب بن حمار از باب الفیل در زمان عبید اللّه بن زیاد در تجهیز لشکر برای جنگ امام حسین علیه السّلام رقم کرده بودند و در این‌جا منسوب به معویه داشتند. تواند شد که حبیب بن حمار در عهد عبید اللّه بن زیاد دیگرباره حمل رایت کرده و از باب الفیل داخل مسجد شده باشد.
سپهر، ناسخ التّواریخ امام حسن مجتبی علیه السّلام، 1/ 230- 231
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 670
النّاس بتوفیر العطاء، و زادهم فی عطائهم مائة مائة، و أمر بالخروج إلی حرب الحسین علیه السّلام.
فلمّا کان من الغد، و هو الیوم الثّالث من المحرّم، قدم عمر بن سعد بن أبی وقّاص فی أربعة آلاف، و کان ابن زیاد قد ولّاه الرّیّ، و أرسل معه أربعة آلاف لقتال الدّیلم، فلمّا جاء الحسین علیه السّلام، قال له: سر إلیه، فإذا فرغت فسر «1» إلی عملک، فاستعفاه، فقال:
نعم، علی أن تردّ إلینا عهدنا. فاستمهله، و استشار نصحاءه، فنهوه عن ذلک. فبات لیلته مفکّرا فسمعوه و هو یقول:
دعانی عبید اللّه من دون قومه إلی خطّة فیها خرجت لحیتی
فو اللّه لا أدری و إنّی لواقف «2» أفکر فی أمری علی خطرین «2» أأترک ملک الرّیّ و الرّیّ رغبة
أم ارجع مذموما بقتل حسین و فی قتله النّار الّتی لیس دونها
حجاب و ملک الرّیّ قرّة عین
و جاءه حمزة بن المغیرة بن شعبة- و هو ابن أخته- فقال له: أنشدک اللّه یا خال! أن تسیر إلی الحسین، فتأثم عند ربّک، و تقطع رحمک، فو اللّه لإن تخرج من دنیاک، و مالک، و سلطان الأرض کلّها لو کان لک خیر لک من أن تلقی اللّه بدم الحسین. فقال له ابن سعد:
فإنّی أفعل إن شاء اللّه. و جاء ابن سعد إلی ابن زیاد، فقال: إنّک ولّیتنی هذا العمل- یعنی الرّیّ- و تسامع به النّاس، فإن رأیت أن تنفذ لی ذلک، و تبعث إلی الحسین من أشراف الکوفة من لست خیرا منه- و سمّی له أناسا- فقال له ابن زیاد: لست استشیرک فیمن أبعث، إن سرت بجندنا، و إلّا فابعث إلینا بعهدنا. قال: فإنّی سائر. و قبل أن یحارب الحسین علیه السّلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 598، لواعج الأشجان،/ 104- 106
و أخبر الرّسول ابن زیاد بما قاله أبو عبد اللّه علیه السّلام، فاشتدّ غضبه، و أمر عمر بن سعد بالخروج إلی کربلاء، و کان معسکرا بحمّام أعین فی أربعة آلاف لیسیر بهم إلی «دستبی»، لأنّ الدّیلم قد غلبوا علیها، و کتب له ابن زیاد عهدا بولایة الرّیّ و ثغر دستبی و الدّیلم،
__________________________________________________
(1)- [اللّواعج: «سرت»].
(2) (2- 2) [اللّواعج: «علی خطر لا أرتضیه و مین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 671
فاستعفاه ابن سعد، و لمّا استردّ منه العهد، استمهله لیلته، و جمع عمر بن سعد نصحاءه، فنهوه عن المسیر لحرب الحسین، و قال له ابن أخته حمزة بن المغیرة بن شعبة: أنشدک اللّه أن لا تسیر لحرب الحسین، فتقطع رحمک، و تأثم بربّک، فو اللّه لئن تخرج من دنیاک، و مالک، و سلطان الأرض کلّه لو کان لک، لکان خیرا لک من أن تلقی اللّه بدم الحسین.
فقال ابن سعد: أفعل إن شاء اللّه. و بات لیلته مفکّرا فی أمره، و سمع یقول:
أأترک ملک الرّیّ و الرّیّ رغبتی أم أرجع مذموما بقتل حسین
و فی قتله النّار الّتی لیس دونها حجاب و ملک الرّیّ قرّة عینی
و عند الصّباح أتی ابن زیاد و قال: إنّک ولّیتنی هذا العمل، و سمع به النّاس، فانفذنی له، و ابعث إلی الحسین من لست أغنی فی الحرب منه. و سمّی له أناسا من أشراف الکوفة.
فقال ابن زیاد: لست أستأمرک فیمن أرید أن أبعث، فإن سرت بجندنا، و إلّا فابعث إلینا عهدنا. فلمّا رآه ملحّا، قال: إنّی سائر. فأقبل فی أربعة آلاف، و انضمّ إلیه الحرّ فیمن معه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 236- 237
قال أرباب السّیر: و کان ابن زیاد قد بعث عمر بن سعد- قبیل شهر المحرّم- قائدا علی أربعة آلاف إلی (ثغر دستبی)، لأنّ (الدّیلم) قد غلبوا علیها، و کتب له عهدا بولایة (الرّیّ و ثغر دستبی و الدّیلم) فعسکر ابن سعد فی (حمّام أعین) «1».
فلمّا کان من أمر الحسین علیه السّلام ما کان دعاه ابن زیاد، و قال له: سر إلی الحسین، فإذا فرغنا ممّا بیننا و بینه، سرت إلی عملک.
فاستعفاه عمر بن سعد من ذلک. فقال ابن زیاد: نعم، علی أن تردّ لنا عهدنا الّذی
__________________________________________________
(1)- الرّیّ- بتشدید الرّاء-: من بلاد فارس، لم تکن مدینة فی الشّرق أعمر منها، و إن کانت نیسابور أکبر رقعة منها، و هی عجیبة فی الحسن و الجمال.
و (دستبی- بالفتح فالسکون فالفتح) کورة کبیرة کانت مقسومة بین الرّیّ و همذان، فقسّم منها یسمّی (دستبی الرّازی) و هو یقارب التّسعین قریة، و قسّم منها یسمّی (دستبی همذان) و هو عدّة قری، و (الدّیلم- بالفتح فالسّکون-): جیل من النّاس، سمّوا بأرضهم فی قول بعض أهل الأثر. و دیلم: اسم ماء لأهل عبس ... و حمّام أعین- بالتّشدید- بالکوفة منسوب إلی أعین- بفتح الیاء- مولی سعد بن أبی وقّاص، و ذکر هذا المکان فی الأخبار المشهور- عن معجم البلدان للحمویّ باقتضاب-.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 672
کتبناه لک.
فلمّا قال له ذلک، استمهله ابن سعد یوما، لینظر فی الأمر، و یأتیه بالجواب فی الیوم الثّانی.
فظّل طوال ذلک الیوم بلیلته یستشیر نصحاءه، فکلّهم نهاه عن الإقدام علی حرب الحسین علیه السّلام. و ممّن أتاه أن أخته حمزة بن المغیرة بن شعبة لمّا سمع بذلک، فقال له- ممّا قال-: «أنشدک اللّه أن لا تسیر إلی الحسین، فتأثم، و تقطع رحمک، فو اللّه لئن تخرج من دنیاک، و مالک و سلطان الأرض کلّها خیر لک من أن تلقی اللّه بدم الحسین ابن فاطمة».
فقال ابن سعد: أفعل. و بات لیلته تلک قلقا مفکّرا فی أمره، و سمع فی أخریات اللّیل- و هو یقول:
أأترک ملک الرّیّ، و الرّیّ منیتی أم أرجع مأثوما بقتل حسین
و فی قتله النّار الّتی لیس دونها حجاب و ملک الرّیّ قرّة عینی
و عند الصّباح أتی ابن زیاد، فقال له: «أیّها الأمیر! إنّک قد ولّیتنی هذا العمل، و سمع به النّاس، فإن رأیت أن تنفذه لی، فافعل، و تبعث إلی قتال الحسین من أشراف الکوفة من لست أغنی فی الحرب منه». و سمّی له أناسا.
فقال له ابن زیاد: لست أستأمرک فیمن أرید أن أبعث، فإن سرت بجندنا، و إلّا فابعث إلینا بعهدنا.
قال ابن سعد: فإنّی سائر إلیه غدا.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 265- 266
و فی مقتل أبی إسحاق الإسفراینیّ، قال: و أمّا ما کان من أمر ابن زیاد، فإنّه أتاه رجل من عسکر الحرّ من غیر علمه و قال: اعلم أیّها الأمیر، أنّ الحسین نزل فی أرض کربلاء و ضایقناه، و لو لا [أن] کنّا، لرجع إلی المدینة. فعند ذلک أطلق منادیا فی الکوفة: یا معشر النّاس! من یأت برأس الحسین، فله ملک الرّیّ عشر سنین. فقام إلیه عمر بن سعد و قال: أنا آتیک برأسه. فقال: امض، و امنعه من شرب الماء، و أتنی برأسه. فقال: سمعا و طاعة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 673
فعند ذلک عقد له رایة، و أمّره علی ستّة آلاف فارس، ثمّ أمر بالمسیر، فخرج من عنده و أتی داره. فدخلت علیه أولاد المهاجرین و الأنصار- الّذین کانوا بالکوفة- و قالوا: ویلک یا ابن سعد! لا تخرج إلی حرب الحسین. فقال: لست أفعل. ثمّ جعل یتفکّر فی ملک الرّیّ و حرب الحسین، فاختارت نفسه ملک الرّیّ علی حرب الحسین، ثمّ جعل یقول [...]
قد اختلفت النّسخ فی نقل الأبیات زیادة و نقیصة، ففی القمقام «1» أوّلها:
دعانی عبید اللّه من دون قومه إلی خطّة فیها خرجت لحینی
و فی جلّ النّسخ:
فو اللّه ما أدری و إنّی لحائر أفکّر فی أمری علی خطرین
أأترک ملک الرّیّ و الرّیّ منیتی أم أصبح مأثوما بقتل حسین «2»
و فی جملة من النّسخ:
حسین ابن عمّی و الحوادث جمّة لعمری و لی فی الرّیّ قرّة عین
و فی القمقام:
و فی قتله النّار الّتی لیس دونها حجاب و ملک الرّیّ قرّة عین
یقولون إنّ اللّه خالق جنّة و نار و تعذیب و غلّ یدین
فإن صدقوا فیما یقولون إنّنی أتوب إلی الرّحمان من سنتین
و إنّ إله العرش یغفر زلّتی و إن کنت فیها أعظم الثّقلین
و إن کذبوا فزنا بریّ عظیمة «3» و ملک عظیم «4» دائم الحجلین
ألا إنّما الدّنیا لخیر معجّل و ما عاقل باع الوجود بدین
__________________________________________________
(1)- القمقام 1/ 368 و 375، المناقب لابن شهر آشوب 4/ 106، نفس المهموم ص 211، مقتل أبی مخنف ص 78.
(2)- أم أرجع مأثوما. خ ل.
(3)- فزنا بدنیا عظیمة. خ ل.
(4)- و ملک عقیم. خ ل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 674
و فی روایة: إنّه لمّا أنشأ الأبیات و أنشدها، سمع هاتفا ینادی و ینشد:
ألا أیّها النّغل الّذی خاب سعیه وراح من الدّنیا بخسّة عین
ستصلی جحیما لیس یطفی لهیبها و سعیک من دون الرّجال بشین
إذا کنت قاتلت الحسین ابن فاطم و أنت تراه أشرف الثّقلین
فلا تحسبنّ الرّیّ یا أخبث الوری تفوز به من بعد قتل حسین
قال الإسفراینیّ: ثمّ إنّه لمّا غلب علیه الشّقاوة، رکب هو و عسکره، إلی أن أتی شاطئ الفرات.
و ینقل فی بعض الکتب: إنّه کان له ابنان: أحدهما و هو الحفص یحرّضه، و الآخر یمنعه منعا شدیدا، فلمّا غلب علیه الشّقاوة، أتی مع ابنه الحفص- و کان معه فی بعض المواقع-.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 220- 222
دستبی، بفتح أوّله و سکون ثانیه و فتح التّاء المثنّاة من فوق، و الباء الموحّدة المقصورة.
فی القمقام «1»: و أصله دشت بی، أی: سمة و عقب، فسمّیت دست بی: کورة کبیرة مقسومة بین الرّیّ و همدان إلی أن سعی رجل من سکّان قزوین من بنی تمیم یقال له: حنظلة بن خالد، یکنّی أبا مالک فی أمرها، حتّی صیرت کلّها إلی قزوین، فسمعه رجل من أهل بلده یقول کوّرتها و أنا أبو مالک. فقال: بل أتلفتها و أنت أبو هالک. انتهی.
و العامّة فی زماننا یسمّونها دشتابی، و فی رقم الدّیوان یکنونها دشتبی، و تشتمل علی أزید من ستّین قریة.
قوله «حمّام أعین» بتشدید المیم: بالکوفة، ذکره فی الأخبار مشهور، منسوب إلی أعین مولی سعد بن أبی وقّاص. قاله فی القمقام «2».
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 222
__________________________________________________
(1)- القمقام 2/ 486. و انظر معجم البلدان 2/ 454.
(2)- المصدر السّابق.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 675

عمر بن سعد یقدم کربلاء بأمر ابن زیاد

فلمّا کان من الغد، قدم علیهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص من الکوفة فی أربعة آلاف.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 385، أنساب الأشراف، 3/ 176
فلمّا کان الیوم الثّانی من نزوله [الحسین علیه السّلام] کربلاء، وافاه عمر بن سعد فی أربعة آلاف فارس. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 251- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2625، الحسین بن علیّ،/ 84
فلقی الحسین علیه السّلام بموضع علی الفرات، یقال له: کربلاء، و کان الحسین علیه السّلام فی اثنین و ستّین، أو اثنین و سبعین رجلا من أهل بیته و أصحابه، و عمر بن سعد فی أربعة آلاف. «2»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 216
فلمّا کان من الغد، قدم «3» علیهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص «3» من الکوفة فی أربعة آلاف.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 409- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 219؛ المحمودی، العبرات، 1/ 419؛ مثله ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 336
قال: فأقبل فی أربعة آلاف، حتّی نزل بالحسین «4» من الغد «5» من یوم نزل الحسین
__________________________________________________
(1)- روز دوّم ورود آن حضرت به کربلا، عمر بن سعد با چهار هزار نفر فرارسید.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 299
(2)- و در جایی نزدیک فرات به نام کربلا با (امام) حسین روبه‌رو شدند. و حسین با شصت و دو یا هفتاد و دو مرد از اهل بیت و همراهان خویش بود، و عمر بن سعد با چهار هزار.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 179
(3) (3- 3) [المنتظم: «عمرو بن سعد» و هو تصحیف].
(4)- [إلی هنا حکاه فی المختصر].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم و زاد: «أی فی الیوم الثّالث من المحرّم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 676
نینوی. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 410- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 266؛ المحمودی، العبرات، 1/ 421؛ مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 19/ 64
فوافی الحسین علیه السّلام، و قد واقفه الحرّ بالطّفّ من کربلاء، و لم یکن بینهما قتال.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 149
فلمّا کان الغد، قدم علیهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص من الکوفة فی أربعة آلاف فارس، «2» فنزل بنینوی «2». «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 86- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 384؛ البحرانی، العوالم، 17/ 235؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 258- 259؛ القمی، نفس المهموم،/ 210؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 301؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 155
فاستعظم عمر بن سعد أمر الحسین، و کان یستشیر نصحاءه، فلا یشیر علیه أحد به، ثمّ حلا فی قلبه الإمارة، فاستجاب، و أقبل فی أربعة آلاف، حتّی نزل بالحسین فی غد یوم نزل فیه الحسین بالمکان الّذی ذکرناه.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 64
فلمّا کان من الغد، قدم عمر بن سعد بن أبی وقّاص فی أربعة آلاف فارس، فنزل نینوی.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234
فسار عمر بن سعد من غده فی أربعة آلاف إلی کربلاء، و کان الحرّ عنده ألف، فتکامل خمسة آلاف.
الخوارزمی، مقتل الحسین علیه السّلام، 1/ 240
__________________________________________________
(1)- گوید: و چون فردا شد، عمر بن سعد بن ابی وقاص با چهار هزار کس از کوفه پیش آنها رسید.
گوید: پس با چهار هزار کس برفت و فردای روزی که حسین در نینوی فرود آمده بود، به نزد وی رسید.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3001، 3003
(2) (2- 2) [لم یرد فی نفس المهموم و المعالی].
(3)- چون فردا شد، عمر بن سعد بن ابی وقّاص با چهار هزار سوار بیامد و در نینوی مسکن گرفت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 86
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 677
فلقیه عمر بن سعد هناک.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 207، تهذیب ابن بدران، 4/ 332، مختصر ابن منظور، 7/ 145- عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 430؛ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2614؛ الحسین بن علیّ،/ 73
ثمّ أقبل عمر بن سعد فی أربعة آلاف، حتّی نزل بالحسین.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 97
فلمّا کان الغد، قدم علیهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص من الکوفة «1» فی أربعة آلاف «1». «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 282- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 425
ثمّ التقوا [عمر بن سعد و جیشه] مع الحسین بکربلاء، و هو موضع علی الفرات.
البرّی، الجوهرة،/ 43
فنزلوا [عمر بن سعد فی أربعة آلاف] علی الشّرایع. «3»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 140
فلمّا کان من الغد، قدم عمر بن سعد بن أبی وقّاص فی أربعة آلاف.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 174
فلمّا صار إلی کربلاء، منعوه من المسیر، و أرسلوا ثلاثین ألفا- علیهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص- و أرادوه علی دخول الکوفة، و النّزول علی حکم عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه، فامتنع، و اختار المضی نحو یزید لعنه اللّه بالشّام، فمنعوه.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 158
فلقیه الحسین و أمیرهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
ابن حجر، الإصابة، 1/ 333- عنه: ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 337
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] فلمّا کان من الغد، قدم عمر بن سعد بن أبی
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2)- روز بعد، عمر بن سعد بن ابی وقّاص با چهار هزار سپاهی از کوفه رسید.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 156
(3)- تا آن‌گاه که عمر بن سعد بن ابی وقّاص الزّهری بیامد، با لشکری عظیم!
هندوشاه، تجارب السّلف،/ 68
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 678
وقّاص فی أربعة آلاف فارس.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 279
فتلاقوه بکربلاء. «1»
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
و سار ابن سعد إلی قتال الحسین علیه السّلام بالأربعة آلاف- الّتی کانت معه- (و انضمّ) إلیه الحرّ و أصحابه، فصار فی خمسة آلاف. «2»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 598، لواعج الأشجان،/ 106
__________________________________________________
(1)- اکنون با سر سخن آییم. عمر بن سعد بن ابی وقاص به فرمان ابن زیاد از کوفه خیمه بیرون زد و دل بر قتل حسین علیه السّلام نهاد.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 186
(2)- پس از رسیدن عمر سعد به کربلا، تعداد نظامیان بر پنج هزار نفر بالغ می‌شد و حر بن یزید نیز از این به بعد زیر نظر وی قرار گرفت.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشّیعه،/ 202
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 679

عمر بن سعد یرسل إلی الحسین علیه السّلام رسلا فلا یفلح‌

ثمّ بعث إلیه یسأله عن سبب مجیئه، فقال [الحسین]: کتب إلیّ أهل الکوفة فی القدوم، فأمّا إذ کرهونی فإنّی أنصرف.
و کان رسول عمر إلیه قرّة بن قیس الحنظلیّ، فقال له حبیب بن مظهر: ویحک یا قرّة أ ترجع إلی القوم الظّالمین؟ فقال: أصیر إلی صاحبی بالجواب، ثمّ أری رأیی.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 386، أنساب الأشراف، 3/ 177
ثمّ قال عمر بن سعد لقرّة بن سفیان الحنظلیّ: انطلق إلی الحسین، فسله ما أقدمک؟
فأتاه فأبلغه «1».
فقال الحسین: أبلغه عنّی أنّ أهل هذا «2» المصر، کتبوا إلیّ یذکرون ألّا إمام لهم، و یسألونی «3» القدوم علیهم، فوثقت بهم، فغدروا بی بعد أن بایعنی منهم ثمانیة عشر ألف رجل، فلمّا دنوت، فعلمت غرور ما کتبوا به إلیّ، أردت الانصراف إلی حیث منه أقبلت، فمنعنی الحرّ بن یزید، و سار حتّی جعجع بی فی هذا المکان، و لی بک قرابة قریبة، و رحم ماسّة، فأطلقنی حتّی أنصرف.
فرجع قرّة إلی عمر بن سعد بجواب الحسین بن علیّ، فقال عمر: الحمد للّه، و اللّه إنّی لأرجو أن أعفی عن محاربة الحسین. «4»
__________________________________________________
(1)- [فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه مکانه: «فلمّا أتاه قرّة بن أبی سفیان فأبلغه ...»].
(2)- [لم یرد فی ابن العدیم].
(3)- [العبرات: «یسألوننی»].
(4)- عمر بن سعد به قرّة بن سفیان حنظلی گفت: «پیش امام حسین برو و از او بپرس، چه چیزی موجب شده است اینجا بیایی؟»
او آمد و این پیام را گزارد. امام حسین فرمود: «از سوی من به او بگو که مردم این شهر برای من نامه نوشتند و متذکّر شدند که پیشوایی ندارند و از من خواستند پیش آنان بیایم و به ایشان اعتماد کردم؛ ولی به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 680
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 251- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2626، الحسین بن علیّ،/ 85؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 224؛ المحمودی، العبرات، 1/ 421
قال: فبعث عمر بن سعد إلی الحسین علیه السّلام عزرة بن قیس الأحمسیّ، فقال: ائته فسله «1» ما الّذی جاء به؟ و ماذا یرید؟ و کان عزرة ممّن کتب إلی الحسین فاستحیا منه أن یأتیه. قال: فعرض ذلک علی الرّؤساء الّذین کاتبوه، فکلّهم أبی و کرهه.
قال: و قام إلیه کثیر بن عبد اللّه الشّعبیّ- و کان فارسا شجاعا لیس یردّ وجهه شی‌ء- فقال: أنا أذهب إلیه، و اللّه لئن شئت لأفتکنّ به. فقال له عمر بن سعد: ما أرید أن یفتک به، و لکن ائته فسله «1» ما الّذی جاء به؟ قال: فأقبل إلیه، فلمّا رآه أبو ثمامة الصّائدیّ، قال للحسین: أصلحک اللّه أبا عبد اللّه! قد جاءک شرّ أهل الأرض و أجرؤه علی دم و أفتکه.
فقام إلیه، فقال: ضع سیفک. قال: لا و اللّه و لا کرامة، إنما أنا رسول، فإن سمعتم منّی أبلغتکم ما أرسلت به إلیکم، و إن أبیتم، انصرفت عنکم. فقال له: فإنّی آخذ بقائم سیفک، ثمّ تکلّم بحاجتک. قال: لا و اللّه، لا تمسّه. فقال له: أخبرنی ما جئت به و أنا أبلغه عنک، و لا أدعک تدنو منه، فإنّک فاجر. قال: فاستبّا، ثمّ انصرف إلی عمر بن سعد، فأخبره الخبر.
قال: فدعا عمر قرّة بن قیس الحنظلیّ، فقال له: ویحک یا قرّة! الق حسینا، فسله «1» ما جاء به؟ و ماذا یرید؟ قال: فأتاه قرّة بن قیس، فلمّا رآه الحسین مقبلا قال: أتعرفون هذا؟ فقال حبیب بن مظاهر: نعم، هذا رجل من حنظلة تمیمیّ، و هو ابن أختنا، و لقد کنت أعرفه بحسن الرّأی، و ما کنت أراه یشهد هذا المشهد.
__________________________________________________
- من مکر کردند، با آن هیجده هزار مرد از ایشان با من بیعت کردند و چون نزدیک رسیدم و از فریب آنان آگاه شدم، خواستم به همان‌جا برگردم که آمده‌ام؛ ولی حرّ بن یزید مرا از آن کار بازداشت و مرا در این سرزمین فرود آورد و مرا با تو خویشاوندی نزدیک است. مرا آزاد بگذار تا برگردم.»
قرّة با پاسخ امام حسین علیه السّلام پیش عمر بن سعد برگشت و عمر گفت: «سپاس خدای را! سوگند به خدا امیدوارم که از جنگ با امام حسین علیه السّلام معاف باشم.»
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 300
(1)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «فاسأله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 681
قال: فجاء حتّی سلّم علی الحسین، و أبلغه رسالة عمر بن سعد «1» إلیه له «1»، فقال الحسین: کتب إلیّ أهل مصرکم هذا أن اقدم، فأمّا إذ کرهونی فأنا أنصرف عنهم. قال:
ثمّ قال له حبیب بن مظاهر: ویحک یا قرّة بن قیس! أنّی ترجع إلی القوم الظّالمین! انصر هذا الرّجل الّذی بآبائه أیّدک اللّه بالکرامة و إیّانا معک. فقال له قرّة: أرجع إلی صاحبی بجواب رسالته، و أری رأیی.
قال: فانصرف إلی عمر بن سعد فأخبره الخبر، فقال له عمر بن سعد: إنّی لأرجو أن یعافینی اللّه من حربه و قتاله. «2»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «إلیه»، و لم یرد فی العبرات].
(2)- گوید: عمر بن سعد خواست عزره بن قیس احمسی را سوی حسین علیه السّلام فرستد. به او گفت: «پیش وی برو و بپرس، برای چه آمده و چه می‌خواهد؟»
گوید: عزره از جمله کسانی بود که به حسین نامه نوشته بودند و شرم کرد که پیش وی رود.
گوید: این کا را به سرانی که به حسین نامه نوشته بودند، عرضه کرد. اما همگی دریغ کردند و نپذیرفتند.
گوید: کثیر بن عبد اللّه شعبی که یکه‌سواری دلیر بود و از هیچ‌کاری روی‌گردان نبود، پیش وی آمد و گفت: «من پیش وی می‌روم. به خدا اگر بخواهی، به غافلگیری می‌کشمش.»
عمر بن سعد گفت: «نمی‌خواهم به غافلگیری کشته شود. پیش وی برو و بپرس برای چه آمده، چه می‌خواهد؟»
گوید: کثیر بیامد و چون ابو ثمامه صاعدی او را بدید، به حسین گفت: «ای ابو عبد اللّه! خدایت قرین صلاح بدارد. شرورترین مردم زمین که به خونریزی و غافل‌کشی از همه جسورتر است، سوی تو آمده.»
گوید: ابو ثمامه نزدیک وی رفت و گفت: «شمشیر خویش را بگذار.»
گفت: «نه، من فرستاده‌ام! اگر گوش می‌گیرید، پیامی را که به من داده‌اند، می‌رسانم و اگر ابا دارید، از پیش شما بازمی‌روم.»
گفت: «من دسته شمشیرت را می‌گیرم، آن‌گاه مقصود خویش را بگوی.»
گفت: «به خدا نباید دست به آن بزنی.»
گفت: «پیامی را که آورده‌ای، بگوی و من از طرف تو می‌رسانم. نمی‌گذارم نزدیک شوی که تو بدکاره‌ای.»
گوید: پس به هم ناسزا گفتند و کثیر پیش عمر بن سعد رفت و قضیه را با وی گفت.
گوید: پس از آن، عمر بن سعد، قرة بن قیس حنظلی را پیش خواند و گفت: «ای قرة و ای تو! حسین را ببین و از او بپرس برای چه آمده و چه می‌خواهد؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 682
الطّبری، التّاریخ، 5/ 410- 411- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 223- 224؛ المحمودی، العبرات، 1/ 421- 422
قال: ثمّ دعا عمر «1» بن سعد رجلا «2» من أصحابه، یقال له: عروة بن قیس «3»: فقال له:
امض «4» یا هذا إلی الحسین، فقل له: ما تصنع فی هذا الموضع و ما الّذی أخرجه عن مکّة و قد کان مستوطنا بها؟ فقال عروة بن قیس: أیّها الأمیر! إنّی کنت الیوم «5» أکاتب الحسین و یکاتبنی، و أنا أستحیی أن أسیر إلیه، فإن رأیت أن تبعث غیری [فابعث.
قال- «6»] فبعث إلیه رجلا «2» یقال له «5»: فلان بن عبد اللّه/ السّبیعیّ «7»، و کان فارسا «5» بطلا شجاعا لا یردّ وجهه عن شی‌ء. فقال له «5» عمر «1» بن سعد: امض «4» إلی الحسین، فسله «8» ما الّذی أخرجه عن مکّة؟ و ما یرید؟
قال: فأقبل السّبیعیّ نحو الحسین، ثمّ قال له الحسین لمّا رآه: ضع سیفک حتّی
__________________________________________________
- گوید: قرة سوی حسین روان شد و چون حسین او را بدید که می‌آید، گفت: «این را می‌شناسید؟»
حبیب بن مظاهر گفت: «بله! این یکی از طایفه حنظله است، از قبیله تمیم. خواهرزاده ماست. من او را به حسن عقیدت می‌شناختم و گمان نداشتم در این‌جا حاضر شود.»
گوید: قرة بیامد و به حسین سلام گفت و پیام عمر بن سعد را بدو رسانید. حسین بدو گفت: «مردم شهرتان به من نوشته‌اند که بیا! اگر مرا نمی‌خواهند بازمی‌گردم.»
گوید: پس از آن حبیب بن مظاهر بدو گفت: «ای قرة پسر قیس! وای تو، چرا پیش قوم ستمگر بازمی‌گردی؟ این مرد را که خدا به وسیله پدرانش ما و تو را حرمت بخشیده، یاری کن.»
قرة بدو گفت: «با جواب پیام یارم پیش او بازمی‌روم. آن‌گاه اندیشه می‌کنم.»
گوید: پس پیش عمر بن سعد رفت و خبر را به وی بگفت. عمر بن سعد گفت: «امیدوارم خدا مرا از پیکار وی معاف بدارد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3003- 3005
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2)- من د، و فی الأصل و بر: رجل.
(3)- کذا فی النّسخ و التّرجمة الفارسیّة.
(4)- فی د: امضی- کذا.
(5)- لیس فی د.
(6)- من د.
(7)- کذا فی النّسخ و التّرجمة الفارسیّة.
(8)- فی د: فاسأله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 683
نکلّمک! فقال: لا، و لا کرامة لک، «1» إنّما أنا رسول عمر «2» بن سعد، فإن سمعت منّی بلغتک ما أرسلت به، و إن أبیت انصرفت عنک. فقال له أبو ثمامة الصّائدیّ «3»: فإنّی آخذ سیفک.
فقال: لا و اللّه، لا یمسّ سیفی أحد. فقال أبو ثمامة: فتکلّم بما ترید و لا تدن من الحسین، فإنّک رجل فاسق. قال: فغضب السّبیعیّ و رجع «4» إلی عمر «5» بن سعد، و قال: إنّهم لم یترکونی أصل إلی الحسین، فأبلغه الرّسالة.
قال: فأرسل إلیه قرّة «6» بن قیس الحنظلیّ «7»، فأقبل، فلمّا رأی معسکر الحسین، قال الحسین لأصحابه: هل تعرفون هذا؟ فقال حبیب بن مظاهر «8» الأسدیّ: نعم، هذا من بنی تمیم، و قد کنت أعرفه بحسن الرّأی، «9» و ما ظننت أنّه «9» یشهد هذا المشهد. قال: و تقدّم الحنظلیّ «7»، حتّی وقف بین یدی الحسین، فسلّم علیه، و أبلغه رسالة عمر «5» بن سعد.
فقال: یا هذا! أعلم صاحبک عنّی أنّی لم أرد إلی هاهنا، حتّی کتب إلیّ أهل مصرکم أن یبایعونی «10»، و لا یخذلونی، و ینصرونی، فإن کرهونی أنصرف «11» عنهم من حیث جئت.
قال: ثمّ وثب إلیه حبیب بن مظاهر «12» الأسدیّ، فقال: ویحک یا قرّة! عهدی بک و أنت حسن الرّأی فی أهل البیت، فما الّذی غیّرک حتّی أتیتنا فی هذه الرّسالة؟ فأقم عندنا و انصر هذا الرّجل. فقال الحنظلیّ «13»: لقد قلت الحقّ. و لکنّی أرجع إلی صاحبی «14» بجواب
__________________________________________________
(1)- زید فی د: و.
(2)- فی الأصل و د: عبید اللّه، و فی بر: عبد اللّه- کلاهما خطأ.
(3)- فی النّسخ: الصّیداویّ.
(4)- فی د: رجل.
(5)- فی النّسخ: عمرو.
(6)- فی د: مروة، و فی بر: فروة.
(7)- من د، و فی الأصل و بر: الحنضلیّ.
(8)- من د، و فی الأصل و بر: مظهر- خطأ.
(9- 9) فی د: و ما ظننته أن.
(10)- زید فی د: و یمتعونی، و فی بر: و بمنعونی- کذا.
(11)- فی النّسخ: انصرفت.
(12)- فی النّسخ: مطهر.
(13)- من د، و فی الأصل و بر: الحنضلیّ.
(14) (14*) من الطّبری، و فی النّسخ: الرّسالة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 684
رسالته (14*) و أنظر فی ذلک.
قال: فانصرف الحنظلیّ «1» إلی عمر «2» بن سعد، و خبّره بمقالة الحسین رضی اللّه عنه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 153- 156
فبعث إلی الحسین علیه السّلام عروة بن قیس الأحمسیّ، فقال له «3»: ائته، فسله ما الّذی «4» جاء بک؟ و ما ذا ترید؟ و کان عروة ممّن کتب إلی الحسین علیه السّلام، فاستحیی منه أن «5» یأتیه، فعرض ذلک علی الرّؤساء «6» الّذین کاتبوه «6»، فکلّهم أبی ذلک و کرهه «7»، فقام «8» إلیه کثیر بن عبد اللّه الشّعبیّ- و کان فارسا شجاعا «9» لا یردّ وجهه شی‌ء «9»- فقال له: أنا أذهب إلیه، و و اللّه «10» لئن «11» شئت لأفتکنّ به. فقال له عمر: ما أرید أن تفتک به، «9» و لکن ائته «12»، فسله «13» ما الّذی جاء به «9»؟
فأقبل کثیر إلیه «14»، فلمّا رآه أبو ثمامة الصّائدیّ «15»، قال للحسین علیه السّلام: أصلحک اللّه یا أبا
__________________________________________________
(1)- من د، و فی الأصل و بر: الحنضلیّ.
(2)- فی النّسخ: عمرو.
(3)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(4)- [فی الأسرار مکانه: «قال ابن سعد لعروة بن قیس الأحمس: ائت الحسین، فسئله ما الّذی ...»، و فی المعالی مکانه: «و لمّا نزل عمر بن سعد لعنه اللّه بنینوی، بعث إلی الحسین عروة بن قیس الأحمسیّ، و قال له: ائته، فاسأله ما الّذی ...»، و فی بحر العلوم مکانه: «أراد أن یبعث إلی الحسین رسولا لیسأله ما الّذی ...»].
(5)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(6- 6) [لم یرد فی مثیر الأحزان و بحر العلوم].
(7)- [فی مثیر الأحزان: «لأنّهم کاتبوهم»، و فی بحر العلوم: «استحیاء من الحسین، لأنّهم کاتبوه»].
(8)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «و أراد ابن سعد أن یبعث إلی الحسین رسولا یسأله ما الّذی جاء به، فعرض ذلک علی جماعة من الرّؤساء، فکلّهم أبی و استحیا من الحسین علیه السّلام، لأنّهم کاتبوه، فقام ...»].
(9- 9) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(10)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(11)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «إن»].
(12)- [فی نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «آتیه»].
(13)- [فی الأسرار و نفس المهموم و المعالی: «فاسأله»].
(14)- [لم یرد فی نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان و بحر العلوم].
(15)- [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: «الصّیداویّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 685
عبد اللّه! قد جاءک شرّ أهل الأرض، و أجرؤهم «1» علی دم، و أفتکهم «2». و قام إلیه، فقال له:
ضع سیفک. قال: لا و اللّه «3» و لا کرامة، إنّما أنا رسول، فإن سمعتم منّی «4»، «5» بلّغتکم «6» «7» ما أرسلت به إلیکم «7»، «8» و إن أبیتم «8» انصرفت عنکم. قال: فإنّی آخذ «5» بقائم سیفک، ثمّ تکلّم بحاجتک «9». قال: لا و اللّه، لا تمسّه. فقال له: أخبرنی بما جئت به و أنا أبلّغه عنک، و لا أدعک تدنو منه، فانّک فاجر. فاستبّا، «10» و انصرف «11» إلی عمر بن سعد، فأخبره «12» الخبر.
فدعا عمر قرّة بن قیس الحنظلیّ، فقال له: ویحک یا قرّة «13»، الق حسینا، فسله «14» ما جاء به؟ و ماذا یرید؟ فأتاه قرّة «15»، «12» فلمّا رآه الحسین علیه السّلام مقبلا «16»، قال: أتعرفون هذا؟ فقال له حبیب بن مظاهر: نعم «17»، هذا رجل من حنظلة تمیم «18»، و هو ابن أختنا، و قد کنت أعرفه بحسن الرّأی، و ما کنت أراه یشهد هذا المشهد. فجاء حتّی سلّم علی
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أجرأه»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و أعیان الشّیعة و اللّواعج و المعالی: «أفتکه»].
(3)- [لم یرد فی روضة الواعظین و الأسرار و نفس المهموم و المعالی].
(4)- [مثیر الأحزان: «کلامی»].
(5) (5- 5) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و إلّا انصرفت. فقال: فآخذ»].
(6)- [فی روضة الواعظین و الأسرار و المعالی: «أبلغتکم»].
(7- 7) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(8- 8) [بحر العلوم: «و إلّا»].
(9)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان].
(10)- [فی روضة الواعظین: «فأبی» و فی بحر العلوم: «فعند ذلک استبّا»].
(11)- [بحر العلوم: «و رجع کثیر»].
(12- 12) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فأرسل قرّة بن قیس الحنظلیّ»].
(13)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(14)- [فی الأسرار و نفس المهموم: «فاسأله»].
(15)- [بحر العلوم: «فجاء قرّة نحو الحسین»].
(16)- [بحر العلوم: «التفت إلی أصحابه»].
(17)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(18)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 686
الحسین علیه السّلام و أبلغه «1» رسالة عمر بن سعد إلیه «2». فقال له الحسین علیه السّلام: کتب إلیّ أهل مصرکم هذا أن أقدم «3»، فأمّا إذا کرهتمونی فأنا أنصرف عنکم. «4» ثمّ قال له حبیب بن مظاهر «4»: ویحک یا قرّة! أین ترجع «5»؟ إلی القوم الظّالمین؟ انصر هذا الرّجل «6» الّذی بآبائه «7» أیّدک اللّه بالکرامة «6». فقال له قرّة: أرجع إلی صاحبی بجواب رسالته، و أری رأیی.
فانصرف «8» إلی عمر بن سعد، فأخبره الخبر، فقال عمر «9»: أرجو أن یعافینی اللّه من «10» حربه و قتاله «10». «11»
__________________________________________________
(1)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «بلّغه»].
(2)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(3)- [زاد فی الأسرار: «فقدمت»].
(4) (4- 4) [بحر العلوم: «من حیث جئت، و التفت حبیب إلی الرّسول و قال له»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «تذهب»].
(6- 6) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(7)- [المعالی: «به»].
(8)- [بحر العلوم: «ثمّ انصرف»].
(9)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(10- 10) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «أمره»].
(11)- عمر بن سعد، عروة بن قیس احمسی را به نزد حسین علیه السّلام فرستاد و گفت: «به نزد او برو و بپرس:
برای چه به این سرزمین آمدی و چه می‌خواهی؟»
و این عروة از کسانی بود که خود نامه برای حضرت نوشته بود. پس شرم کرد نزد آن حضرت بیاید (و کار را به دیگری حواله کرد). عمر بن سعد این کار را به همه بزرگانی که نامه به آن حضرت نوشته بودند، پیشنهاد کرد و همگی از انجام آن خودداری کردند. کثیر بن عبد اللّه شعبی- که مردی دلاور و بی‌باک بود و چیزی جلوگیر او در کارها نبود- برخاسته گفت: «من به نزد او می‌روم و به خدا اگر بخواهی، او را در دم غافلگیر کرده و می‌کشم؟»
عمر گفت: «نمی‌خواهم او را بکشی؛ ولی به نزد او برو و بپرس: برای چه به این‌جا آمده‌ای؟»
کثیر به نزد آن حضرت آمد. چون ابو ثمامه صائدی (که از یاران سیّد الشهداء علیه السّلام بود) او را دید، عرض کرد: «خدا کارت را به نیکی پایان دهد، ای ابا عبد اللّه! بدترین مردم زمان و بی‌باک‌ترین و خونریزترین آنان به نزد تو آید.»
و برخاسته سر راه او آمد و گفت: « (اگر می‌خواهی نزدیک بیایی) شمشیرت را بگذار!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 687
المفید، الإرشاد، 2/ 86- 87- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 384- 385؛ البحرانی، العوالم، 17/ 235- 236؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 259؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 258، 259؛ القمی، نفس المهموم،/ 211- 212؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 308- 309؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 267- 268؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 155- 156؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 599، لواعج الأشجان،/ 108- 109؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 49- 50
فبعث عمر بن سعد من یسأله: ما الّذی جاء به. فجاء [103] الرّسول حتّی سلّم علی الحسین، و أبلغه رسالة عمر.
فقال الحسین:
__________________________________________________
- گفت: «نه به خدا این کار را نمی‌کنم. جز این نیست که من فرستاده هستم؟ پس اگر سخن مرا بشنوید، پیغامی که آورده‌ام به شما بازگویم و اگر نپذیرید، بازگردم.»
ابو ثمامة گفت: «پس من قبضه شمشیر تو را نگه می‌دارم، آن‌گاه سخن را بازگو!»
گفت: «نه به خدا دست تو به آن نخواهد رسید.»
ابو ثمامة گفت: «پس پیغامت را به من بگو تا من برسانم؛ ولی من نمی‌گذارم تو نزدیک به آن جناب شوی؛ زیرا تو مرد تبهکاری هستی!»
و به هم دشنام داده، کثیر به سوی عمر بن سعد بازگشت و جریان را به او گفت. پس عمر، قرة بن قیس حنظلی را پیش خواند و گفت: «ای قرة وای بر تو! برو حسین را دیدار کن و بپرس برای چه به این‌جا آمده و چه می‌خواهد؟»
قرة به نزد آن حضرت آمد. چون حسین علیه السّلام او را بدید، فرمود: «آیا این مرد را می‌شناسید؟»
حبیب بن مظاهر گفت: «آری! این مردی است از قبیله حنظله تمیم و خواهرزاده ما است و من او را مردی خوش‌عقیده می‌دانستم و باور نداشتم که در این معرکه حاضر گردد (و به جنگ شما بیاید).»
پس نزدیک آمد و پیغام عمر بن سعد را رساند. حسین علیه السّلام فرمود: «مردم شهر شما به من نوشتند بدین‌جا بیایم. پس اگر آمدن مرا خوش ندارید، من بازمی‌گردم.»
سپس حبیب بن مظاهر به او گفت: «وای بر تو ای قرّة! کجا! به نزد مردم ستمکار بازگردی؟ (این‌جا بمان) و یاری کن این مردی را که به وسیله پدرانش، خداوند تو را نیرو داد به سعادت و بزرگواری!»
قرة به حبیب گفت: «پیش صاحب خویش بازگردم و پاسخ این پیغام را برسانم، آن‌گاه در این‌باره فکری کنم!»
پس به سوی عمر بن سعد بازگشت و سخن آن حضرت را به او گفت. عمر گفت: «امیدوارم خداوند مرا از جنگ و قتال با او آسوده کند.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 86- 87
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 688
«کتب إلیّ أهل مصرکم أن أقدم، فأمّا إذا کرهتمونی، فأنا أنصرف عنهم».
فانصرف إلی عمر بجوابه. فقال عمر بن سعد:
«إنّی لأرجو أن یعافینی اللّه من حربه».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 64- 65
فبعث إلی الحسین علیه السّلام عروة بن قیس الأحمسیّ، قال له: فأته، فسله ما الّذی جاء بک؟ و کان عروة ممّن کتب إلی الحسین علیه السّلام، فاستحیی منه أن یأتیه، فعرض ذلک علی الرّؤساء، فکلّهم أبی ذلک لمکان أنّهم کاتبوه.
فدعا عمر بن سعد قرّة بن قیس الحنظلیّ، فبعثه، فجاء، فسلّم علی الحسین علیه السّلام، فبلّغه رسالة ابن سعد، فقال الحسین علیه السّلام: کتب إلیّ أهل مصرکم هذا أن أقدم، فأمّا إذا کرهونی فأنا أنصرف عنکم. فلمّا سمع عمر هذه المقالة، قال: أرجو أن یعافینی اللّه من حربه و قتاله.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234
و لمّا جاء عمر کربلاء، دعا رجلا من أصحابه یقال له: عروة بن قیس الأحمسیّ، فقال له: امض إلی الحسین و سله: ما الّذی جاء به إلی هذا الموضع؟ و ما الّذی أخرجه من مکّة بعدما کان مستوطنا بها؟ فقال عروة: أیّها الأمیر! إنّی کنت قبل الیوم أکاتب الحسین و یکاتبنی، و إنّی لأستحی أن أصیر إلیه، فإن رأیت أن تبعث غیری. فبعث رجلا یقال له: کثیر بن عبد اللّه الشّعبیّ- و کان فارسا، بطلا، شجاعا، لا یردّ وجهه شی‌ء، و کان شدید العداوة لأهل البیت- فلمّا رآه أبو ثمامة الصّائدیّ، قال للحسین: جعلت فداک یا أبا عبد اللّه! قد جاءک شرّ النّاس من أهل الأرض، و أجرؤهم علی دم، و أفتکهم برجل. ثمّ قام إلیه، فقال له: ضع سیفک حتّی تدخل علی أبی عبد اللّه و تکلّمه. فقال: لا، و لا کرامة، إنّما أنا رسول، فإن سمع منّی، کلّمته، و إن أبی، انصرفت. فقال له أبو ثمامة:
فإنّی آخذ بقائم سیفک و تکلّم بما ترید، و لا تدن من الحسین بدون هذا، فإنّک رجل فاسق.
فغضب الشّعبیّ، و رجع إلی عمر و أخبره و قال: إنّهم لم یترکونی أن أدنو من الحسین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 689
فأبلغ رسالتک، فابعث إلیه غیری. فبعث رجلا یقال له: قرّة بن قیس الحنظلیّ، فلمّا أشرف ورآه الحسین، قال: هل تعرفون هذا؟ فقال حبیب بن مظاهر الأسدیّ: نعم یا ابن رسول اللّه! هذا رجل من بنی تمیم، ثمّ من بنی حنظلة، و کنت أعرفه حسن الرّأی، و ما ظننت أن یشهد هذا المشهد. ثمّ تقدّم الحنظلیّ، حتّی وقف بین یدی الحسین، فسلّم علیه، و أبلغه رسالة عمر بن سعد، فقال له الحسین: یا هذا! أبلغ صاحبک عنّی: إنّی لم أرد هذا البلد، و لکن کتب إلیّ أهل مصرکم هذا أن آتیهم، فیبایعونی، و یمنعونی، و ینصرونی، و لا یخذلونی، فإن کرهونی انصرفت عنهم من حیث جئت. فقال له حبیب ابن مظاهر: ویحک یا قرّة! عهدی بک، و أنت حسن الرّأی فی أهل هذا البیت؛ فما الّذی غیّرک حتّی جئت بهذه الرّسالة؛ فأقم عندنا و انصر هذا الرّجل الّذی قد أتانا اللّه به. فقال الحنظلیّ: لعمری! لنصرته أحقّ من نصرة غیره، و لکن أرجع إلی صاحبی بالرّسالة، و أنظر فی ذلک.
ثمّ انصرف، فأخبره بجواب الحسین؛ فقال عمر: الحمد للّه، و اللّه إنّی لأرجو أن یعافینی اللّه من حربه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 240- 241
و بعث من غده قرّة بن قیس الحنظلیّ یسأله: ما الّذی جاء به؟ فلمّا بلّغ رسالته، قال الحسین: کتب إلیّ أهل مصرکم أن أقدم، فأمّا إذا کرهتمونی فأنا أنصرف عنکم.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 97
فبعث إلی الحسین رجلا یقول له: ما جاء بک؟ فقال: کتب إلیّ أهل مصرکم، فإذا کرهتمونی فإنّی أنصرف عنکم.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 336
فلمّا نزل به، بعث إلیه رسولا یسأله: ما الّذی جاء به؟ فقال الحسین: کتب إلیّ أهل مصرکم هذا أن أقدم علیهم، فأمّا إذا کرهونی فإنّی أنصرف عنهم. «1»
__________________________________________________
(1)- چون به اقامتگاه حسین رسید، نماینده نزد او فرستاد که از او بپرسد، برای چه به این‌جا آمده (به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 690
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 283
فلمّا نزل به، بعث إلیه عزرة بن قیس الأحمسیّ، فقال له: ائته، فاسأله: ما الّذی جاء بک؟ و ماذا ترید؟- و کان عزرة ممّن کتب إلی الحسین، فاستحیی منه أن یأتیه- فعرض عمر ذلک علی الرّؤساء الّذین کاتبوه، فکلّهم أباه و کرهه.
فقام إلیه کثیر بن عبد اللّه- و کان فارسا شجاعا- فقال: أنا أذهب إلیه، و و اللّه إن شئت لأفتکنّ به. فقال عمر: ما أرید أن یفتک به، و لکن أن تسأله: ما الّذی جاء به؟ فأقبل إلیه، فلمّا رآه أبو ثمامة الصّائدیّ، قال للحسین: أصلحک اللّه، قد جاءک شرّ أهل الأرض و أجرؤه علی دم و أفتکه. فقام إلیه، فقال له: ضع سیفک. قال: لا و اللّه، و لا کرامة، إنّما أنا رسول، فإن سمعتم، أبلغتکم ما أرسلت به إلیکم، و إن أبیتم، انصرفت عنکم. فقال له رجل: فإنّی آخذ بقائم سیفک، ثمّ تکلّم بحاجتک. قال: لا و اللّه، لا تمسّه. فقال له:
أخبرنی ما جئت به و أنا أبلغه عنک، و لا أدعک تدنو منه، فإنّک فاجر. فاستبّا، ثمّ انصرف إلی عمر، فأخبره الخبر.
فدعا عمر قرّة بن قیس الحنظلیّ، فقال له: ویحک یا قرّة! الق حسینا، فاسأله: ما
__________________________________________________
- کوفه)؟ حسین گفت: «مردم شهر شما به من نوشته‌اند که من به این‌جا بیایم. اگر آنها نخواهند و قدوم مرا اکراه داشته باشند، من می‌روم.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 158
و رؤسا را آن‌جا حاضر کرد و هرکس را می‌گفت که: «نزد حسین برو به رسالت که این‌جا به چه کار آمده‌ای؟»
ملعونان قبول نمی‌کردند و می‌گفتند: «ما جمله نامه‌هایی نوشته‌ایم و او را خوانده [ایم].»
به آخر، کثیر بن عبد اللّه الشعبی که از فتّاکان عرب بود، قبول کرد. او اعادی خاندان رسول بود، لعین گفت: «همین ساعت سر حسین به تو آورم.»
چون برسید، ابو ثمامه در پیش آمد و گفت: «شمشیر به من ده و پیش امام رو!»
گفت: «نه!»
گفت: «قبضه شمشیر نگاهدارم، تو سخن بگو.»
گفت: «نه!»
ملعون، رسالت نگذارده، بازگردید.
عمر سعد، مرة بن قیس حنظلی را فرستاد. حسین علیه السّلام گفت: «اهل این شهر مرا به نامه‌ها خواندند. اگر کاره‌اند، بازگردم.»
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 278
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 691
جاء به؟ و ماذا یرید؟ فأتاه، فأخبره رسالة ابن سعد، فقال له الحسین: کتب إلیّ أهل مصرکم أن أقدم علیهم، فأمّا إذ کرهتمونی فإنّی أنصرف عنهم. فانصرف قرّة إلی عمر، فأخبره الخبر، فقال عمر: إنّی لأرجو أن یعافینی اللّه من حربه، و قتاله.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 426- 427
ثمّ بعث إلی الحسین الرّسل: ما الّذی أقدمک؟ فقال: کتب إلیّ أهل الکوفة أن أقدم علیهم، فإذا قد کرهونی فأنا راجع إلی مکّة، و أذرکم. فلمّا بلغ عمر بن سعد هذا، قال:
أرجو أن یعافینی اللّه من حربه. «1»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 174- 175
فدعا ابن سعد لعنه اللّه بکثیر بن شهاب لعنه اللّه و قال له: انطلق إلی الحسین علیه السّلام و قل له: ما الّذی جاء بک إلینا و أقدمک علینا؟ فأقبل، حتّی وقف بأزاء الحسین علیه السّلام و نادی: یا حسین! ما الّذی جاء بک إلینا، و أقدمک علینا؟ فقال الحسین علیه السّلام: أتعرفون هذا الرّجل؟ فقال له أبو ثمامة الصّیداویّ رحمه اللّه: هذا من أشرّ أهل الأرض. فقال علیه السّلام:
سلوه ما یرید؟ فقال: أرید الدّخول علی الحسین علیه السّلام. فقال له زهیر بن القین رحمه اللّه: ألق سلاحک و ادخل. فقال: لست أفعل. فقال: انصرف من حیث أتیت. فانصرف إلی ابن سعد و أخبره بذلک. «2» فأنفذ برجل آخر من «3» خزیمة و قال له: امض إلی الحسین علیه السّلام و قل له: ما الّذی جاء «4» بک إلینا، و أقدمک علینا؟ فأقبل حتّی وقف بإزاء «5» الحسین علیه السّلام
__________________________________________________
(1)- و در برابر نبیره خیر البشر و پسر امیر المؤمنین حیدر نزول نموده، از عذاب روز محشر نیندیشید و همان لحظه قرة بن سفیان حنظلی را نزد سبط خاتم الانبیاء فرستاد تا تفتیش نماید که به چه جهت بدان ولایت تشریف ارزانی داشته و چون قرة به سده سنیه امامت رسید و ادای رسالت نمود، امام حسین رضی اللّه عنه سبب توجه خود را تقریر فرموده گفت: «عمر بن سعد را بگوی که مناسب آن است که قرابت قریبه که میان ما و تست، ملاحظه نمایی، و مرا از رفتن به جانب حجاز مانع نیایی.»
قرة آنچه از قرة العین ولایت شنیده بود، با عمر گفته، ابن سعد گفت: «الحمد للّه که حسین داعیه مراجعت دارد و امیدوارم که میان من و او جنگ واقع نشود.»
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 49
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار و المعالی].
(3)- [الأسرار: «یقال له»].
(4)- [المعالی: «أتی»].
(5) (5*) [الأسرار: «العسکر، و نادی: السّلام علیک یا ابن بنت رسول اللّه. فردّ، فقال الحسین علیه السّلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 692
فنادی «1»، فقال الحسین علیه السّلام: أتعرفون هذا الرّجل؟ فقالوا: هذا رجل فیه الخیر، إلّا أنّه شهد «2» هذا الموضع «2». فقال: سلوه ما یرید (5*)؟ فقال: أرید الدّخول علی الحسین علیه السّلام.
فقال له زهیر رحمه اللّه: ألق سلاحک و ادخل. «3» فقال: حبّا «4» و کرامة. ثمّ ألقی سلاحه، و دخل علیه، فقبّل یدیه و رجلیه، و قال «3»: یا مولای! ما الّذی جاء بک إلینا، و أقدمک علینا؟
فقال علیه السّلام: کتبکم. «5» فقال: الّذین کاتبوک هم «5» الیوم من خواصّ ابن زیاد لعنه اللّه. فقال له: ارجع إلی صاحبک و أخبره «6» بذلک. فقال: یا مولای! من الّذی «7» یختار النّار علی الجنّة، فو اللّه ما أفارقک حتّی ألقی حمامی بین یدیک «7». فقال له الحسین علیه السّلام: «8» واصلک اللّه کما واصلتنا «8» بنفسک. ثمّ أقام عند «9» الحسین علیه السّلام حتّی قتل. رحمه اللّه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 52- 53- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 258- 259؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 309
فأرسل عمر بن سعد شهاب بن کثیر إلی الإمام
قال الإمام: ما یرید؟
قالوا: الدّخول علیک.
فقال له زهیر: ألق سلاحک و ادخل.
قال: لست أفعل ذلک.
__________________________________________________
- لأصحابه: تعرفون هذا الرّجل؟ قالوا: هذا رجل جیّد فاضل، إلّا أنّه أشهد فی هذا الموضع الفظیع. فقال لهم: اسألوه ما الّذی یرید. فقال زهیر بن القین: ما الّذی ترید؟»].
(1)- [المعالی: «فنادی: أنا رسول.»].
(2) (2- 2) [المعالی: «هذا المشهد، و هذا الموضع الفظیع»].
(3) (3- 3) [الأسرار: «فألقی سلاحه و دخل، و انکبّ علی قدمیه یقبّلهما، فقال له»].
(4)- [لم یرد فی المعالی].
(5) (5- 5) [الأسرار: «الّتی أوردتنی إلیکم، و أقدمتنی إلیکم. قال: یا مولای! لعن اللّه الّذین کاتبوک و إن عجوک فإنّهم»].
(6)- [الأسرار: «و أعلمه»].
(7- 7) [الأسرار: «یترک الجنّة و یدخل النّار»].
(8- 8) [الأسرار: «وصلک اللّه إذا وصلتنا»].
(9)- [الأسرار: «مع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 693
فرجع إلی عمر، ثمّ أرسل رجلا یسمّی خزیمة، فألقی سلاحه، فقبّل قدمی الإمام، فما رجع إلی عمر بن سعد، و قال: «من ذا الّذی یترک الجنّة، و یمضی إلی النّار!» ثمّ أقام مع الإمام حتّی قتل بین یدی الإمام الحسین (رضی اللّه عنهما). «1» [عن أبی مخنف]
__________________________________________________
(1)- چون عمر بن سعد با سپاه خویش به زمین کربلا رسید، بفرمود بارها فرونهادند و در برابر حسین علیه السّلام لشکرگاه ساخت و خیمه‌ها برافراخت. این واقعه روز دوشنبه شهر محرم الحرام بود. چون از رنج راه بیاسود، عروة بن قیس الاحمسی را طلب فرمود و گفت: «به نزدیک حسین می‌روی و پرسش می‌کنی که تو را چه افتاد که بدین جانب سفر نمودی و بازگوی تا چه اراده فرمودی؟»
عروة بن قیس چون از آن جماعت بود که به سوی حسین علیه السّلام نامه کرد، آزرم می‌داشت که به سوی او پوید و چنین سخن گوید. گفت: «مرا معفو دار و این رسالت به دیگری حوالت کن.»
و بیشتر از بزرگان کوفه به حضرت حسین نامه‌ها متواتر کردند و او را به جانب کوفه دعوت نمودند.
لا جرم هرکه را ابن سعد فرمان می‌کرد که به نزدیک حسین بایدت رفت، ابا و استنکاف می‌نمود.
از میان جماعت کثیر بن عبد اللّه شعبی برخاست و گفت: «اینک منم. اگر فرمان می‌دهی، می‌روم و اگر خواهی او را گردن می‌زنم.»
ابن سعد گفت: «من تو را کشتن نمی‌فرمایم. از جانب من رسول باش و حسین را بگوی [که] چرا بدین سوی شتافتی و از این آمدن چه خواستی؟»
کثیر بن عبد اللّه روان شد و با خدمت حسین علیه السّلام راه نزدیک کرد. چون ابو ثمامه صیداوی او را بدید، عرض کرد: «اصلحک اللّه یا ابا عبد اللّه! اینک کثیر بن عبد اللّه که از تمامت اهل ارض شرانگیزتر و خونریزتر است، به نزد تو می‌آید.»
این بگفت و به نزد کثیر شتافت و او را گفت: «اگر به نزد حسین خواهی شد، شمشیر خود را بگذار و طریق حضرت پیش دار.»
گفت: «لا و اللّه، هرگز شمشیر خویش را فرونگذارم. اگر گوش فرادارند، ابلاغ رسالت کنم؛ و اگرنه طریق مراجعت گیرم.»
ابو ثمامه گفت: «اگر خواهی قبضه شمشیر تو را مقبوض دارم تا رسالت خویش را به پای بری. چه تو مردی شریر و فتّاکی.»
کثیر بن عبد اللّه در خشم شد و لختی با ابو ثمامه یکدیگر را برشمردند. پس بازشد و خبر بازداد.
ابن سعد، قرة بن قیس الحنظلی را بخواست و گفت: «بشتاب و حسین را دیدار کن و بگوی چه اندیشه فرمودی که این مسافت بعیده را بپیمودی؟»
قرة روان شد و چون راه بکران آورد، ابو عبد اللّه علیه السّلام فرمود: «هیچ‌کس این مرد را می‌شناسد؟»
حبیب بن مظاهر گفت: «مردی از بنی حنظله تمیم است و خواهرزاده ما است و در نزد ما به حسن عقیدت و صفای طویت نامبردار است.»
زهیر بن القین او را گفت: «چه حاجت داری؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 694
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 66- 67
(و کان) عمر بن سعد أراد الموادعة، فسأل الحسین علیه السّلام عمّا أتی به، فأخبره، و خیّره بین الرّجوع إلی مکّة، و اللّحوق ببعض الشّعوب النّائیة، و الجبال القاصیة؛ فکتب بذلک إلی ابن زیاد.
السّماوی، إبصار العین،/ 8
و دعا عمر بن سعد عزرة بن قیس الأحمسیّ، و أمره أن یلقی الحسین، و یسأله عمّا جاء به. فاستحیا عزرة لأنّه ممّن کاتبه، فسأل من معه من الرّؤساء أن یلقوه، فأبوا، لأنّهم کاتبوه.
فقام کثیر بن عبد اللّه الشّعبیّ- و کان جریئا، فاتکا- و قال: أنا له و إن شئت أن أفتک به لفعلت. قال: لا، و لکن سله ما الّذی جاء به؟
فأقبل کثیر و عرفه أبو ثمامة الصّائدیّ، فقام فی وجهه و قال: ضع سیفک و أدخل علی الحسین. فأبی و استبّا، ثمّ انصرف.
__________________________________________________
- گفت: «از ابن سعد به حضرت حسین علیه السّلام رسالتی دارم. اگر اجازت رود، درآیم و به عرض رسانم.» زهیر بن القین گفت: «سلاح خویش را به جای گذار و نزدیک شو.»
گفت: «حبّا و کرامة.»
پس سلاح خویش را به جای گذاشت و به نزد حسین علیه السّلام شتافت و سلام داد و جواب بستد. آن‌گاه دست و پای امام را بوسه زد و عرض کرد: «چرا این راه دراز را درنوردیدی و بدین اراضی فراز آمدی؟»
فرمود: «مردم این شهر مرا نامه کردند و به جانب خویش دعوت نمودند. من ملتمس ایشان را اجابت نمودم. اگر رأی ایشان دیگرگون شده [است] و مقدم مرا مکروه می‌دارند، مراجعت فرمایم.»
قرة عرض کرد: «خداوند لعن کند آن جماعت را که به سوی تو مکتوب کردند و امروز در شمار خاصّان و ویژگان ابن زیادند.»
و چون خواست مراجعت کند، حبیب بن مظاهر گفت: «وای بر تو ای قرة! به کجا می‌روی؟ بباش و پسر رسول خدای را نصرت کن که به دست پدران او توفیق اسلام یافتی.»
قرة عرض کرد: «ای مولای من! کیست که جهنم را بر بهشت برگزیند؟ اکنون می‌روم و رسالت خویش پاسخ بازمی‌دهم و بازمی‌اندیشم پشت و روی این امر را.»
پس به نزدیک ابن سعد آمد و صورت حال را مکشوف داشت.
ابن سعد گفت: «ارجو که خداوند مرا از قتال با حسین و قتل او محفوظ دارد.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 187- 189
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 695
فدعا عمر بن سعد قرّة بن قیس الحنظلیّ لیسأل الحسین، و لمّا أبلغه، رسالة ابن سعد.
قال أبو عبد اللّه: إنّ أهل مصرکم کتبوا إلیّ أن اقدم علینا، فأمّا إذا کرهتمونی انصرفت عنکم.
فرجع بذلک إلی ابن سعد.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 238
و فی بعض الرّوایات: إنّه لمّا رجع کثیر، أنفذ عمر بن سعد رجلا آخر من خزاعة، فلمّا قرب من الحسین علیه السّلام، قال زهیر بن القین: ألق سلاحک و ادخل.
فقال: حبّا و کرامة. ثمّ ألقی سلاحه، و دخل علی الحسین یقبّل رجلیه و قال: یا مولانا! ما الّذی جاء بک إلینا، و أخذلک علینا؟ فقال علیه السّلام: کتبکم. فقال: لعن اللّه الّذین کاتبوک، فهم الیوم من خواصّ ابن زیاد. فقال: ارجع إلی صاحبک، و أخبره بذلک.
فقال: یا مولای! من الّذی یختار النّار علی الجنّة؟ فو اللّه ما أفارقک حتّی ألقی حمامی بین یدیک. فقال له الحسین علیه السّلام: واصلک اللّه کما واصلتنا بنفسک. ثمّ أقام عند الحسین حتّی قتل.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 224- 225
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 696

ابن سعد یستأمر ابن زیاد فیأمره بالشّدّة

و کتب عمر بن سعد إلی ابن زیاد بقول الحسین، فقال ابن زیاد:
الآن إذ علقت مخالبنا به یرجو النّجاة ولات حین أوان
و کتب/ 485/ إلی عمر: اعرض علی الحسین أن یبایع یزید بن معاویة هو و جمیع أصحابه، فإذا فعل ذلک رأینا رأینا. فلم یفعله.
«1» و کان عمر یکره أن یکون هلاک الحسین علی یده، فلم یکن شی‌ء أحبّ إلیه من أن یقع الصّلح.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 386، 388، أنساب الأشراف، 3/ 177، 179
ثمّ کتب إلی ابن زیاد، یخبره بذلک. فلمّا وصل کتابه إلی ابن زیاد، کتب إلیه فی جوابه: «2» قد فهمت کتابک، فاعرض علی الحسین البیعة لیزید، فإذا بایع فی جمیع من معه فأعلمنی ذلک لیأتیک رأیی. فلمّا انتهی کتابه إلی عمر بن سعد، قال: ما أحسب ابن زیاد یرید العافیة «2». فأرسل عمر بن سعد بکتاب ابن زیاد إلی الحسین، فقال الحسین للرّسول: لا أجیب ابن زیاد إلی ذلک أبدا. فهل هو إلّا الموت، فمرحبا به. «3» فکتب عمر ابن سعد إلی ابن زیاد بذلک، فغضب، فخرج بجمیع أصحابه إلی النّخیلة. «4»
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی العبرات، 1/ 429].
(2) (2- 2) [لم یذکره فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، و حکی بدله عن الطّبریّ].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(4)- و سپس به ابن زیاد نامه‌ای نوشت و این خبر را به اطلاع او رساند؛ چون نامه او به ابن زیاد رسید، در پاسخ نوشت:
«مضمون نامه‌ات را فهمیدم. اکنون بیعت با یزید را به حسین علیه السّلام پیشنهاد کن. هرگاه او و همه همراهانش بیعت کردند، مرا آگاه کن تا نظر خودم را بنویسم.»
چون این نامه به عمر بن سعد رسید، گفت: «خیال نمی‌کنم ابن زیاد صلح و مسالمت را بخواهد.»
عمر بن سعد نامه ابن زیاد را برای امام حسین علیه السّلام فرستاد و امام به فرستاده او فرمود: «هرگز تقاضای ابن زیاد را نخواهم پذیرفت؛ مگر چیزی جز مرگ است؟ مرگ خوش باد!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 697
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 251- 252- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2626، الحسین بن علیّ،/ 85؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 225، 226؛ المحمودی، العبرات، 1/ 423، 424
قال هشام، عن أبی مخنف، قال: حدّثنی النّضر بن صالح بن حبیب بن زهیر العبسیّ، عن حسّان بن فائد بن بکیر العبسیّ، قال: أشهد أنّ کتاب عمر بن سعد جاء إلی عبید اللّه ابن زیاد و أنا عنده، فإذا فیه:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. أمّا بعد، فإنّی حیث نزلت بالحسین، بعثت إلیه رسولی، فسألته عمّا أقدمه، و ماذا یطلب و یسأل، فقال: کتب إلیّ أهل هذه البلاد، و أتتنی رسلهم، فسألونی القدوم، ففعلت، فأمّا إذ کرهونی، فبدا لهم غیر ما أتتنی به رسلهم، فأنا منصرف عنهم. فلمّا قرئ الکتاب علی ابن زیاد، قال:
الآن إذ علقت مخالبنا به یرجو النّجاة وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ! «3»: 3
قال: و کتب إلی عمر بن سعد:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم؛ أمّا بعد، فقد بلغنی کتابک، و فهمت ما ذکرت، فاعرض علی الحسین أن یبایع لیزید بن معاویة- هو و جمیع أصحابه- فإذا فعل ذلک رأینا رأینا، و السّلام. «1»
قال: فلمّا أتی عمر بن سعد الکتاب، قال: قد حسبت «2» ألّا یقبل ابن زیاد العافیة. «3» «4»
__________________________________________________
- عمر بن سعد این پاسخ را برای ابن زیاد نوشت که سخت خشمگین شد و با یاران خود به نخیله رفت و اردو زد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 300
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(2)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «خشیت»].
(3)- [زاد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «قال محمّد بن أبی طالب: فلم یعرض ابن سعد علی الحسین ما أرسل به ابن زیاد، لأنّه علم أنّ الحسین لا یبایع یزید»].
(4)- حسان بن فاید عبسی گوید: شهادت می‌دهم که وقتی نامه عمر بن سعد پیش ابن زیاد آمد، من نیز پیش وی بودم. نامه چنین بود:
«به نام خدای رحمان رحیم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 698
الطّبری، التّاریخ، 5/ 411- 412- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 225- 226؛ المحمودی، العبرات، 1/ 422
و کتب عمر «1» بن سعد إلی عبید اللّه بن زیاد بذلک، فکتب إلیه یحرّضه علی قتله، فقال:
إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. یا ابن زیاد! کأنّک لا تعرف العواقب! و اللّه المستعان.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 156
و کتب إلی عبید اللّه بن زیاد: «2» بسم اللّه الرّحمن الرّحیم «2».
أمّا بعد، فإنّی حیث «3» نزلت بالحسین بن علیّ «4» بعثت إلیه «5» من رسلی «5»، فسألته عمّا أقدمه «6»، و ماذا یطلب؟ فقال: کتب إلیّ أهل هذه البلاد، و أتتنی رسلهم یسألوننی «7»
__________________________________________________
- اما بعد ... من وقتی نزدیک حسین فرود آمدم، کس پیش او فرستادم و پرسیدم، برای چه آمده و چه می‌خواهد و می‌جوید؟
گفت: «مردم این ولایت به من نوشتند و فرستادگانشان پیش من آمدند و خواستند که بیایم و آمدم. اگر مرا نمی‌خواهند و رأیی جز آن دارند که فرستادگانشان با من گفته‌اند، از پیش آنها بازمی‌روم.»
گوید: و چون نامه را برای عبید اللّه بن زیاد خواندند، شعری به این مضمون خواند:
«اکنون که پنجه‌های ما به او بند شده امید رهایی دارد
اما دیگر مفر نیست.»
گوید: آن‌گاه به عمر بن سعد نوشت:
«به نام خدای رحمان رحیم
اما بعد ... نامه تو به من رسید. آنچه را نوشته بودی، فهمیدم. به حسین بگو: او و همه یارانش با یزید بن معاویه بیعت کنند! و چون چنین کرد، رأی خویش را بگوییم. و السّلام.»
گوید: و چون نامه به عمر بن سعد رسید، گفت: «حدس می‌زدم که ابن زیاد سلامت را نمی‌پذیرد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3005- 3006
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2) (2- 2) [لم یرد فی مثیر الأحزان، و فی بحر العلوم: «بذلک کتابا جاء فیه»].
(3)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت: «حین»].
(4)- [فی البحار و المعالی: «بالحسین»].
(5) (5- 5) [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت: «رسلی» و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و مثیر الأحزان و بحر العلوم: «رسولی»، و فی روضة الواعظین و المعالی: «برسولی»].
(6)- [روضة الواعظین: «تقدّمه»].
(7)- [فی روضة الواعظین و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی و بحر العلوم: «یسألونی»، و فی نفس المهموم، «یسألونی فی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 699
القدوم «1» ففعلت، فأمّا و إذا کرهتمونی «2» و بدا لهم غیر ما أتتنی به رسلهم «3»، فأنا منصرف عنهم.
«4» قال حسّان بن قائد العبسیّ: و کنت عند عبید اللّه حین أتاه هذا الکتاب «4»، فلمّا «5» قرأه قال «5»:
الآن إذ علقت مخالبنا به یرجو النّجاة وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ «6»
و کتب إلی عمر بن سعد «7»: أمّا بعد، فقد بلغنی کتابک، و فهمت ما ذکرت، فاعرض علی الحسین أن یبایع لیزید هو و جمیع «8» أصحابه، فإذا «9» هو فعل «9» ذلک «10» رأینا «11» رأینا، و السّلام.
فلمّا «12» ورد الجواب علی «12» عمر بن سعد قال: قد خشیت «13» أن لا یقبل ابن زیاد العافیة. «14» «15»
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «القدوم علیهم»].
(2)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و نفس المهموم و بحر العلوم: «کرهونی»].
(3)- [مثیر الأحزان: «الرّسل»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی مثیر الأحزان و بحر العلوم].
(5) (5- 5) [بحر العلوم: «قرأ ابن زیاد الکتاب، أنشد»].
(6)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان].
(7)- [زاد فی بحر العلوم: «کتابا جاء فیه»].
(8)- [لم یرد فی المعالی].
(9- 9) [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت: «فعل هو» و فی البحار و الدّمعة السّاکبة و بحر العلوم: «فعل»].
(10)- [لم یرد فی روضة الواعظین و المعالی].
(11)- [زاد فی بحر العلوم: «فیه»].
(12- 12) [فی بحر العلوم: «وصل الکتاب إلی»، و فی المعالی: «ورد الکتاب علی»].
(13)- [بحر العلوم: «حسبت»].
(14)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و المعالی: «و قال محمّد بن أبی طالب: فلم یعرض ابن سعد علی الحسین ما أرسل به ابن زیاد، لأنّه علم أنّ الحسین لا یبایع یزید أبدا»، و أضاف فی بحر العلوم: «و لم یعرض ابن سعد علی الحسین علیه السّلام بیعة یزید، لأنّه علم أنّ الحسین لا یجیبه إلی ذلک أبدا»].
(15)- و نامه به عبید اللّه بن زیاد نوشت (بدین مضمون):
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 700
المفید، الإرشاد، 2/ 87- 88- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 385؛ البحرانی، العوالم، 17/ 236؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 259- 260؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 259؛ القمی، نفس المهموم «1»،/ 212- 213؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 268- 269؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 156؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 309- 310؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 50؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 268- 269
و کتب [عمر بن سعد] إلی عبید اللّه بذلک.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 65
و کتب إلی عبید اللّه بن زیاد: أمّا بعد، فإنّی حیث نزلت بالحسین بعثت إلیه رسولی، فسألته عمّا أقدمه، و ماذا یطلب؟ فقال: کتب إلیّ أهل هذه البلاد، و أتتنی رسلهم، فسألونی القدوم، فأمّا إذا کرهونی فإنّی منصرف عنهم.
فلمّا قرأ ابن زیاد الکتاب، قال:
الآن إذ علقت مخالبنا «2» به یرجو النّجاة وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ «3»: 3 «3»
__________________________________________________
- اما بعد ... پس من هنگامی که به نزد حسین بن علی آمدم، فرستادگان خود را نزد او فرستادم و از آمدن او به این سرزمین و آنچه می‌خواهد، پرسش کردم. حسین گفت: «مردم این شهرها به من نوشتند و فرستادگانشان پیش من آمدند و از من خواستند بدین‌جا بیایم. من هم آمدم. اکنون اگر آمدنم را خوش ندارند و اندیشه ایشان در این‌باره دگرگون شده، از نزد ایشان بازگردم.»
حسان بن قائد عبسی گوید: من نزد عبید اللّه بن زیاد بودم که نامه عمر بن سعد به او رسید. چون نامه را خواند، گفت: «اکنون که چنگال ما به او بند شده [است]، می‌خواهد بگریزد؛ ولی رهایی از برای او نیست! (این سخن را گفت) و نامه‌ای به عمر بن سعد نوشت:
«امّا بعد ... نامه تو رسید و مضمون آن را دانستم. پس بر حسین و همه همراهانش پیشنهاد کن با یزید بیعت کند و چون چنین کرد، آن‌گاه درباره کار او اندیشه خواهم کرد. و السّلام.»
چون پاسخ نامه به عمر بن سعد رسید، با خود گفت: «می‌ترسم که ابن زیاد سر سازش نداشته باشد.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 87- 88
(1)- [حکاه فی نفس المهموم عن البحار].
(2)- مخالب: جمع مخلب- بکسر المیم- و هو الظّفر خصوصا من السّباع. و أیضا المنجل.
(3)- قال البیضاویّ فی قوله تعالی: وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ أی لیس الحین حین مناص، و «لا» هی المشبهة بلیس، زیدت علیها تاء تأنیث للتأکید، کما زیدت علی ربّ و ثمّ و خصّت بلزوم الأحیان و حذف أحد المعمولین و قیل: هی النّافیة للجنس، أی و لا حین مناص لهم. و قیل للفعل و النّصب باضماره أی و لا أری حین مناص، و المناص: المنجی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 701
و کتب إلی عمر بن سعد: أمّا بعد، فقد بلغنی کتابک، و فهمته، فاعرض علی الحسین أن یبایع لیزید هو و جمیع أصحابه، فإذا هو فعل ذلک، رأینا رأینا. و السّلام.
فلمّا ورد الجواب، قال عمر بن سعد: قد خشیت «1» أن لا یقبل ابن زیاد العافیة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234- 235
ثمّ کتب إلی ابن زیاد؛ بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. إلی الأمیر عبید اللّه بن زیاد من عمر ابن سعد؛ أمّا بعد، فإنّی نزلت بالحسین، ثمّ بعثت إلیه رسولا أسأله عمّا أقدمه إلی هذا البلد؟ فذکر: أنّ أهل الکوفة أرسلوا إلیه یسألونه القدوم علیهم لیبایعوه، و ینصروه، فإن بدا لهم فی نصرته، فإنّه ینصرف من حیث جاء، فیکون بمکّة، أو یکون بأیّ بلد أمرته، فیکون کواحد من المسلمین، فأحببت أن أعلم الأمیر بذلک، لیری رأیه. و السّلام. فلمّا قرأ عبید اللّه کتابه، فکّر فی نفسه ساعة، ثمّ أنشد:
الآن إذ علقت مخالبنا به یرجو النّجاة وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ
ثمّ قال: أیرجو ابن أبی تراب النّجاة؟ هیهات! هیهات! لا أنجانی اللّه من عذابه إن نجاالحسین منّی. ثمّ کتب إلی عمر: أمّا بعد، فقد بلغنی کتابک و ما ذکرت فیه من أمر الحسین، فإذا أتاک کتابی فاعرض علیه البیعة لأمیر المؤمنین یزید، فإن فعل و بایع، و إلّا فأتنی به، و السّلام.
فلمّا ورد الکتاب علی عمر و قرأه، قال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون؛ إنّ عبید اللّه لا یقبل العافیة، و اللّه المستعان. قال: و لم یعرض ابن سعد علی الحسین بیعة یزید، لأنّه علم أنّ الحسین لا یجیبه إلی ذلک أبدا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 241- 242
فلمّا سمع عمر جوابه، کتب إلی ابن زیاد بذلک، فلمّا رأی ابن زیاد کتابه، قال:
الآن إذ علقت مخالبنا به یرجو النّجاة وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ
__________________________________________________
(1)- قد خشیت، أی: ظننت أو علمت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 702
و کتب إلی عمر: اعرض علی الحسین، أن یبایع یزید و جمیع أصحابه، فإذا فعل ذلک رأینا رأینا، و إن أبی، فأتنی به.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 97
فکتب عمر إلی ابن زیاد یعرفه ذلک، فلمّا قرأ ابن زیاد الکتاب، قال:
الآن إذ علقت مخالبنا به یرجو النّجاة وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 283
ثمّ کتب إلی عبید اللّه بن زیاد: «أمّا بعد، فإنّی حیث نزلت بالحسین بعثت إلیه رسولی، فسألته عمّا أقدمه، و ماذا یطلب؟ و ماذا یسأل؟ فقال: کتب إلیّ أهل هذه البلاد و أتتنی رسلهم، فسألونی القدوم، ففعلت، فأمّا إذ کرهونی، و بدا لهم غیر ما أتتنی به رسلهم فأنا منصرف عنهم.»
فلمّا قرئ الکتاب علی ابن زیاد، قال:
الآن إذ علقت مخالبنا به یرجو النّجاة وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ
و کتب إلی عمر بن سعد: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، أمّا بعد، فقد بلغنی کتابک، و فهمت ما ذکرت، فاعرض علی الحسین أن یبایع یزید بن معاویة أمیر المؤمنین هو و جمیع أصحابه، فإذا هو فعل رأینا، و السّلام».
فلمّا قرأ عمر الکتاب، قال: قد أحسست ألّا یقبل ابن زیاد العافیة.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 427
__________________________________________________
(1)- عمر به ابن زیاد نوشت که چنین و چنان است. ابن زیاد چون نامه او را خواند، گفت (استشهاد کرد):
«الآن إذ علقت مخالبنا به یرجو النّجاة وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ
؛ یعنی: اکنون که چنگال ما به او فرو رفته، رهایی و نجات را آرزو می‌کند. اکنون وقت نجات و خلاصی او نیست.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 158
عمر سعد این حال به عبید اللّه زیاد نوشت. جواب فرستاد که:
«الآن إذا علقت مخالبنا فیه یرجو النّجاة وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ
؛ این زمان ناخنهای مادر او بند شد، امید نجات دارد. حال آن‌که او را در این وقت گریزگاهی نیست.»
پس بنوشت که: «از حسین و اصحاب او از برای یزید بیعت بستان و پیش ما فرست تا آنچه صلاح باشد، ما خود کنیم؛ و الّا سر او و اصحاب او نزد ما فرست.»
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 278- 279
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 703
و کتب إلی ابن زیاد بذلک. «1»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 175
و کتب إلی ابن زیاد بذلک، فلمّا قرأ الکتاب قال:
الآن إذ علقت مخالبنا به یرجو النّجاة وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ
ثمّ کتب إلی ابن سعد أن: اعرض علی الحسین أن یبایع لیزید هو و جمیع أصحابه،
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه نامه‌ای به عبید اللّه بن زیاد نوشته، از التماس امام حسین علیه السّلام او را خبر داد و ابن زیاد (لعنه اللّه) در جواب قلمی کرد که: «بیعت یزید را بر حسین و اتباع او عرض کن، و چون به امر مبایعت قیام نمایند، مرا اعلام نمای!»
و چون این مکتوب به عمر رسید، نزد امام حسین رضی اللّه عنه فرستاد و آن حضرت جواب داد که: «من هرگز مبایعت ننمایم و متابعت ابن زیاد نکنم!»
و این سخن را آن ملعون شنوده در غضب شده.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 49
و بدین شرح، ابن زیاد را مکتوب کرد:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، أمّا بعد فإنّی حیث نزلت بالحسین بعثت إلیه رسولی فسألته عمّا أقدمه و ماذا یطلب، فقال، کتب إلیّ أهل هذا البلاد و أتتنی رسلهم فسألونی القدوم، فأمّا إذا کرهتمونی و بدا لهم غیر ما أتتنی به کتبهم فأنا منصرف عنهم.
می‌گوید: «گاهی که به کربلا نزول کردم، از قبل خویش رسول به حضرت حسین گسیل داشتم و پرسش کردم که تو را چه چیز بدین سوی سفر فرمود و از این سفر مقصود چه بود؟»
در پاسخ گفت: «مردم این بلاد به سوی من نامه‌ها نگاشتند و رسولان پی‌درپی روان داشتند و قدوم مرا ملتمس شدند و من دعوت ایشان را اجابت کردم. اکنون اگر از کرده پشیمانند و رأی دیگرگون کرده‌اند، طریق مراجعت می‌سپاریم، و السلام.»
حسان بن قاید عبسی گوید: «حاضر بودم که مکتوب ابن سعد را به عبید اللّه بن زیاد آوردند؛ چون خاتم برگرفت و برخواند،
قال: الآن علّقت مخالبنا به، یرجو النّجاة وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ.
گفت: الآن که چنگال ما که مانند برائن سرحان و مخالب عقبان است او را فروگرفته، طریق خلاص می‌طلبد، او را هرگز ملجأ و مناص به‌دست نشود.»
و در پاسخ ابن سعد بدین منوال نامه کرد:
فقد بلغنی کتابک و فهمت ما ذکرت فأعرض علی الحسین أن یبایع لیزید هو و جمیع أصحابه فإذا فعل ذلک رأینا فیه رأینا و السّلام.
یعنی: «مکتوب تو را قرائت کردم و بدانچه انهاء داشتی بدانستم. بر حسین سخت بگیر تا با یزید بیعت کند و اصحاب او نیز با وی متابعت کنند. آن‌گاه بدانچه رأی زنم و پسندیده دانم، مرعی خواهم داشت.»
چون این مکتوب به ابن سعد رسید، سخت بیازرد. چه دانسته بود که حسین علیه السّلام هرگز با یزید بیعت نکند و از مقاتلت با آن حضرت کراهتی به تمام داشت.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 189- 190
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 704
فإذا هو فعل ذلک، رأینا رأینا.
فقال ابن سعد: قد خشیت أن لا یقبل ابن زیاد العافیة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 599، لواعج الأشجان،/ 109- 110
و کتب إلی ابن زیاد بما یقوله الحسین، فأتاه جوابه: أمّا بعد، فاعرض علی الحسین و أصحابه البیعة لیزید، فإن فعل، رأینا رأینا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 238- 239
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 705

رجل من جیش ابن زیاد یصف الإمام علیه السّلام‌

أخبرنا أبو محمّد عبد الکریم بن حمزة، أنبأنا أبو بکر أحمد بن علیّ حیلولة: و أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن أحمد، أنبأنا محمّد بن هبة اللّه، قالا: أنبأنا محمّد بن الحسین، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر، أنبأنا یعقوب، أنبأنا أبو بکر- یعنی الحمیدیّ- أنبأنا سفیان، أنبأنا شهاب بن خراش.
عن رجل من قومه قال: کنت فی الجیش الّذی بعثهم عبید اللّه بن زیاد إلی حسین بن علیّ- و کانوا أربعة آلاف یریدون الدّیلم- فصرفهم عبید اللّه بن زیاد إلی حسین بن علیّ، فلقیت حسینا، فرأیته أسود الرّأس و اللّحیة، فقلت له: السّلام علیک یا أبا عبد اللّه. فقال:
و علیک السّلام.- و کانت فیه غنّة- فقال: لقد بانت منکم فینا سلة منذ اللّیلة- یعنی سرق.
قال شهاب: فحدّثت به زید بن علیّ فأعجبه و کانت فیه غنّة. قال سفیان: و هی فی الحسینیّین.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 209- 210
و قال شهاب بن خراش: قال لی رجل من قومی: إنّ ابن زیاد کان قد هیأ أربعة آلاف لغزو الدّیلم، فلمّا بلغه مخرج الحسین، صرفهم لمقاتلته. قال: و رأیت حسینا أسود الرّأس و اللّحیة، فقلت له: السّلام علیک یا أبا عبد اللّه. فقال: و علیک. و کان فی صوته غنّة.
ابن عساکر، تهذیب ابن بدران، 4/ 332- 333
قال ابن عیینة و حدّثنی شهاب بن خراش عن رجل من قومه قال: کنت فی الجیش الّذین بعثهم عبید اللّه بن زیاد إلی الحسین، و کانوا أربعة آلاف یریدون الدّیلم، فصرفهم عبید اللّه إلی الحسین، فلقیت حسینا، فرأیته أسود الرّأس و اللّحیة، فقلت له: السّلام علیک یا أبا عبد اللّه. فقال: و علیک السّلام- و کانت فیه غنّة-.
قال شهاب: فحدّثت به زید بن علیّ، فأعجبه قوله، و کانت فیه غنّة.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 344
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 706

ابن أبو عقب یحضّ علی القتال مع الحسین علیه السّلام‌

و حدّثنا عبّاس بن هشام بن الکلبیّ، ثنا معاویة بن الحارث، عن شمر أبی عمرو، عن عروة بن عبد اللّه الجعفیّ قال:
کان عبد اللّه بن یسار- و یسار هو أبو عقب- قدم علینا فقال: إنّ حسینا قادم فانصروه. و جعل یحضّ علی القتال معه.
و کان یقول: یقتلنی رجل یقال له: عبید اللّه. فتطلّبه ابن زیاد فتواری و تزوّج امرأة من مراد، فأتاه عبید اللّه بن الحر، فاستخرجه، ثمّ أتی به السّبخة، فقتله.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 377، أنساب الأشراف، 3/ 166
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 707

ابن زیاد یأمر ابن سعد أن یحول بین الحسین علیه السّلام و أصحابه و بین الماء فیفعل‌

قال: فنزلوا، و بینهم و بین الماء ربوة، «1» فأراد الحسین و أصحابه الماء «1»، فحالوا بینهم و بینه. فقال له شهر بن حوشب: لا تشربوا منه حتّی تشربوا من الحمیم.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 5- 6- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 241- 242
و جاء کتاب ابن زیاد إلی عمر بن سعد أن: حل بین حسین و أصحابه و بین الماء، فلا یذوقوا منه قطرة، کما صنع بالتّقیّ الزّکیّ المظلوم!
فبعث خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة، و حالوا بین الحسین و أصحابه و بین الماء، و منعوهم أن یستقوا منه. و ذلک قبل قتل الحسین بثلاثة أیّام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 389، أنساب الأشراف، 3/ 180
قالوا: و ورد کتاب ابن زیاد علی عمر بن سعد أن: امنع الحسین و أصحابه الماء، فلا یذوقوا منه حسوة «2»، کما فعلوا بالتّقیّ عثمان بن عفّان.
فلمّا ورد علی عمر بن سعد ذلک، أمر عمرو بن الحجّاج أن یسیر فی خمسمائة راکب، فینیخ علی الشّریعة، و یحولوا بین الحسین و أصحابه و بین الماء. و ذلک قبل مقتله بثلاثة أیّام. «3»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 252- 253- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2627، الحسین بن علیّ،/ 86؛ المحمودی، العبرات، 1/ 434
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «أی علو من الأرض»].
(2)- أی جرعة بقدر ما یحسوه المرء بیده مرّة واحدة.
(3)- گویند: ابن زیاد به عمر بن سعد نوشت که از حسین علیه السّلام و یاران او آب را بازگیر و نباید یک جرعه آب بنوشند. همچنان‌که این کار را نسبت به عثمان بن عفّان پرهیزگار انجام دادند.
و چون این نامه رسید، عمر بن سعد به عمر بن حجاج فرمان داد که با پانصد سوار به کنار شریعه فرات برود و مانع از آن شود که امام حسین و یارانش آب بردارند و این سه روز پیش از شهادت آن حضرت بود و یاران امام حسین لب تشنه ماندند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 301
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 708
فمنعوه الماء، و حالوا بینه و بین الفرات، فناشدهم اللّه عزّ و جلّ، فأبوا إلّا قتاله أو یستسلم، فیمضوا به إلی عبید اللّه بن زیاد، فیری رأیه فیه، و ینفذ فیه حکم یزید. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 216
قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم الأزدیّ، قال: جاء من عبید اللّه بن زیاد کتاب إلی «2» عمر بن سعد: أمّا بعد، فحل بین الحسین و أصحابه و بین الماء، و لا یذوقوا «3» منه قطرة، کما صنع بالتّقیّ «4» الزّکیّ المظلوم أمیر المؤمنین عثمان بن عفّان «4».
قال: فبعث عمر بن سعد عمرو بن الحجّاج «5» علی خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة، «6» و حالوا «7» بین حسین و أصحابه، و بین الماء أن یسقوا منه قطرة «6»، و ذلک قبل قتل «8» الحسین بثلاث «7» «9». «10»
__________________________________________________
(1)- پس، آب را بر او بستند و میان او و فرات حایل شدند و آنان را به خدای عزّ و جل سوگند داد.
لیکن تن ندادند؛ مگر آن‌که با او بجنگند یا هم تسلیم شود، تا او را نزد عبید اللّه بن زیاد بفرستند و او خود هرچه خواهد نظر دهد و فرمان یزید را درباره او اجرا کند.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 179
(2)- [فی المناقب مکانه: «قال الطّبریّ: ثمّ کتب ابن زیاد إلی ...»].
(3)- [المناقب: «فلا یذوقوا»].
(4) (4- 4) [المناقب: «النّقیّ، عثمان أمیر المؤمنین المظلوم»].
(5)- [فی المقرّم مکانه: «و أنزل ابن سعد الخیل علی الفرات، فحموا الماء، و حالوا بینه و بین سیّد الشّهداء، فبعث عمرو بن الحجّاج ...»].
(6- 6) [لم یرد فی المقرّم].
(7- 7) [المناقب: «بینه و بین الماء ثلاثة أیّام إلی أن قتل»].
(8)- [المقرّم: «مقتل»].
(9)- [المقرّم: «بثلاثة أیّام»].
(10)- حمید بن مسلم ازدی گوید: نامه‌ای از عبید اللّه بن زیاد پیش عمر بن سعد آمد به این مضمون:
«امّا بعد ... میان حسین و یاران وی و آب حایل شو که یک قطره از آن ننوشند. همان‌طور که با متّقی پاکیزه خوی مظلوم امیر مؤمنان، عثمان بن عفّان رفتار کردند.»
گوید: عمر بن سعد، عمرو بن حجاج را با پانصد سوار فرستاد که آبگاه را گرفتند و میان حسین و یاران وی و آب حایل شدند و نگذاشتند یک قطره آب بنوشد و این سه روز پیش از کشته شدن حسین بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3006
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 709
الطّبری، التّاریخ، 5/ 412- عنه: ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 97؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 244- 245؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 237- 238؛ المحمودی، العبرات، 1/ 433
قال: ثمّ إنّ ابن زیاد کتب إلی عمر «1» بن سعد: أمّا بعد، فقد بلغنی أنّ الحسین یشرب الماء هو «2» و أولاده، و قد حفروا الآبار، و نصبوا الأعلام، فانظر إذا ورد علیک کتابی هذا، فامنعهم من/ حفر الآبار ما استطعت، و ضیّق علیهم، و لا تدعهم یشربوا «3» من ماء الفرات قطرة واحدة «3»، و افعل بهم کما فعلوا بالتّقیّ النّقیّ عثمان بن عفّان (رضی اللّه عنه)- و السّلام.
[قال- «4»]: فعندها ضیّق علیهم عمر «1» بن سعد غایة التّضییق «5»، ثمّ دعا رجلا «6» یقال له: عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، فضمّ إلیه خیلا عظیمة، و أمره أن ینزل علی الشّریعة [الّتی هی حذاء عسکر الحسین رضی اللّه عنه فنزلت الشّریعة- «7»] و نادی رجل من أصحاب «8» عمر «1» بن سعد بالحسین، فقال «9»: إنّک لن تذوق من هذا الماء قطرة واحدة، حتّی تذوق الموت [غصّة بعد غصّة- «4»]، أو «10» تنزل علی حکم أمیر المؤمنین [یزید- «4»] و حکم عبید اللّه بن زیاد.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 162- 163
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2)- لیس فی د.
(3) (3- 3) فی د: الماء أبدا.
(4)- من د.
(5)- فی د و بر: الضّیق.
(6)- من د، و فی الأصل و بر: رجل.
(7)- من د و بر، غیر أن فی بر: «فنزلت الخیل الشّریعة».
(8)- من د، و فی الأصل و بر: أصحابه.
(9)- فی د: و قال.
(10)- من د، و فی الأصل و بر: و.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 710
و ورد «1» کتاب «2» ابن زیاد فی الأثر «1» إلی عمر بن سعد «3» أن: خل «4» بین «3» الحسین و أصحابه و بین الماء، فلا یذوقوا منه قطرة، کما صنع «5» بالتّقیّ الزّکیّ «6» عثمان بن عفّان «2». «5»
فبعث عمر بن سعد فی الوقت عمرو بن الحجّاج فی خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة، و حالوا بین الحسین و أصحابه و بین الماء، «7» أن یستقوا «7» منه قطرة.
«8» و ذلک قبل قتل الحسین علیه السّلام بثلاثة أیّام «8». «9»
المفید، الإرشاد، 2/ 88- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 389؛ البحرانی، العوالم، 17/ 240؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 263؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 259؛ القمی، نفس المهموم،/ 214- 215؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 272؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 156؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 315؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 599، لواعج الأشجان،/ 110
و ورد کتاب ابن زیاد فی الأثر إلیه أن: حل بین الحسین و بین أصحابه و بین الماء، فلا تدعهم یذوقوا منه قطرة، کما صنع بالتّقیّ الزّکیّ عثمان بن عفّان.
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی الأسرار: «کتاب آخر فی الأثر»، و فی المعالی: «کتاب ابن زیاد»].
(2) (2- 2) [الدّمعة السّاکبة: «آخر بالأثر یأمره أن یمنعه من الماء أشدّ منع»].
(3) (3- 3) [فی المعالی و بحر العلوم: «أمّا بعد، فحل بین»].
(4)- [فی نفس المهموم مکانه: «کتب ابن زیاد إلی عمر بن سعد: أمّا بعد، فحل ...»].
(5) (5- 5) [بحر العلوم: «بالزّکیّ المظلوم عثمان»].
(6)- [زاد فی نفس المهموم: «المظلوم»].
(7- 7) [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و المعالی و بحر العلوم: «و منعوهم أن یسقوا»، و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و منعوهم أن یستقوا»].
(8- 8) [المعالی: «فی النّاسخ: منع الحسین علیه السّلام عن الماء فی یوم الثّلاثاء لسبع من المحرّم»].
(9)- و دنبال آن، نامه دیگری از ابن زیاد به عمر بن سعد رسید که:
«میان حسین و یارانش و میان آب حائل شو تا این‌که یک قطره آب نچشند، چنانچه با آن مرد تقی زکی عثمان بن عفّان چنین رفتار شد.»
پس عمر بن سعد همان ساعت عمرو بن حجاج را با پانصد سوار فرستاد تا کنار شریعه فرود آیند و میان حسین و یارانش و میان آب حائل شدند که یک قطره آب از آن‌جا برندارند و این جریان سه روز پیش از کشته شدن حسین علیه السّلام بود.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 711
فبعث ابن سعد فی الوقت عمرو بن الحجّاج فی خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة، و حالوا بین الحسین و أصحابه أن یستقوا منه.
و ذلک قبل قتل الحسین علیه السّلام بثلاثة أیّام.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 235
و رجعت تلک الخیل حتّی نزلت علی الفرات، و حالوا بین الحسین و أصحابه و بین الماء.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 244
و جاء کتاب عبید اللّه إلی عمر: حل بین الحسین و أصحابه و بین الماء، کما صنع بعثمان.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 336
ثمّ کتب إلی عمر یأمره أن [و قد جمع ابن الأثیر بین کتابی ابن زیاد] یعرض علی الحسین بیعة یزید، فإذا فعل ذلک، رأینا رأینا، و أن یمنعه و من معه الماء.
فأرسل عمر بن سعد عمرو بن الحجّاج علی خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة، و حالوا بین الحسین و بین الماء، و ذلک قبل قتل الحسین بثلاثة أیّام. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 283
فجاء کتاب عبید اللّه بن زیاد إلی عمر بن سعد أن: حل بین الحسین و أصحابه و بین الماء، فلا یذوقوا منه قطرة.
فبعث لعمرو بن الحجّاج بخمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة، و منعوهم الماء.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 37
ثمّ زحفت خیل عمر بن سعد، حتّی نزلوا شاطئ الفرات، و حالوا بین الماء و بین الحسین و أصحابه.
__________________________________________________
(1)- به عمر نوشت که به حسین پیشنهاد بیعت یزید را بکند. اگر او بیعت کند که ما بعد از آن درباره او تصمیم خواهیم گرفت. آب را به روی او و یاران او ببندد و مانع شود.
عمر بن سعد، عمرو بن حجاج را به فرماندهی پانصد سوار فرستاد که کنار رود فرات را بگیرند و مانع حسین از رسیدن به آب شوند و آن، سه روز قبل از قتل حسین بود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 158
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 712
ثمّ کتب عبید اللّه کتابا إلی عمر بن سعد، یحثّه علی مناجزة الحسین علیه السّلام، فعندها ضیّق الأمر علیهم، فاشتدّ بهم «1» العطش.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 75- 76- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 47
و منعوهم الماء ثلاثة أیّام. «2»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 141
قال: و کتب ابن زیاد إلی عمر بن سعد: «أمّا بعد، فحل بین الحسین و أصحابه و بین الماء، فلا یذوقوا منه قطرة، کما صنع بالتّقیّ الزّکیّ المظلوم أمیر المؤمنین عثمان بن عفّان».
فبعث عمر عمرو بن الحجّاج إلی خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة، و حالوا بین الحسین و أصحابه و بین الماء، و منعوهم أن یسقوا منه قطرة، و ذلک قبل قتل الحسین بثلاث.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 427- 428
فردّ علیه ابن زیاد أن: [و قد جمع ابن کثیر بین کتابی ابن زیاد] حل بینهم و بین الماء کما فعل بالتّقیّ الزّکیّ المظلوم أمیر المؤمنین عثمان بن عفّان، و اعرض علی الحسین أن یبایع هو و من معه لأمیر المؤمنین یزید بن معاویة، فإذا فعلوا ذلک رأینا رأینا.
و جعل أصحاب عمر بن سعد یمنعون أصحاب الحسین من الماء، و علی سریة منهم عمرو بن الحجّاج، فدعا علیهم بالعطش، فمات هذا الرّجل من شدّة العطش.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 175
ثمّ زحفت خیل ابن سعد، حتّی نزلت بشاطئ «3» الفرات، و حالوا بین الحسین و أصحابه «4» و بین الماء، فعند ذلک ضاق الأمر علی الحسین علیه السّلام و علی أصحابه، و اشتدّ بهم العطش.
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: «فاشتدّ علیهم الأمر و»].
(2)- پس، عمر سعد، حجاج زبیدی را با پانصد سوار به کنار فرات فرستاد و آب از حسین و اصحاب او منع کرد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 279
(3)- [فی نور الأبصار مکانه: «ثمّ ساروا جمیعا حتّی نزلوا بشاطئ ...»].
(4)- [لم یرد فی نور الأبصار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 713
[عن مطالب السّؤول]
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 191- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 261- 262
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] ثمّ جاء کتاب عبید اللّه إلی عمر بن سعد: امنع الحسین و أصحابه الماء. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 280
و ضیّق ابن سعد علی الحسین علیه السّلام، و منعه و أهله و أصحابه من الماء فی تلک الأیّام.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 78
قال الرّاوی: ثمّ إنّ عمر بن سعد نزل علی شاطئ الفرات، فحالوا بین الحسین و بین الماء.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 282
قال أبو مخنف رحمه اللّه: ثمّ إنّ ابن سعد عبر الفرات، و صار یخرج کلّ لیلة، و یبسط بساطا و یدعو الحسین علیه السّلام و یتحدّثان حتّی یمضی من اللّیل شطره.
و کان خولی بن یزید من أقسی النّاس قلبا علی الحسین علیه السّلام. فلمّا رأی ذلک، کتب إلی ابن زیاد لعنه اللّه یقول: أمّا بعد، أیّها الأمیر! إنّ عمر بن سعد لعنه اللّه یخرج فی کلّ لیلة «2»، و یدعو الحسین علیه السّلام و یتحدّثان حتّی یمضی من اللّیل ثلثه «3»، و قد أدرکته «4» علی الحسین علیه السّلام الرّحمة و الرّأفة «4»، فأمره أن ینزل عن حکمک، و تصیّر الأمر إلیّ، «5» و أنّا «5» أکفیک أمره.
قال: فلمّا قرأ ابن زیاد لعنه اللّه کتاب خولی، کتب إلی ابن سعد لعنه اللّه: أمّا بعد، یا
__________________________________________________
(1)- سوار و پیاده بسیار به مدد عمر بن سعد فرستاد و پیغام داد که: «آب فرات را محفوظ ساز تا حسین و موافقان او از آن آب نتوانند آشامید.»
و عمر بن سعد (لعنة اللّه علیه) عمرو بن حجاج را با پانصد سوار جهت ضبط آب تعیین کرد و این صورت قبل از شهادت امام مظلوم به سه روز روی نمود.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 49
(2)- [زاد فی الأسرار: «و یبسط بساطا»].
(3)- [الأسرار: «شطره»].
(4) (4- 4) [الأسرار: «علیه الرّحمة»].
(5) (5- 5) [الأسرار: «حتّی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 714
ابن سعد! قد بلغنی أنّک فی کلّ لیلة تخرج و تبسط بساطا، و تدعو الحسین علیه السّلام «1» و تتحدّث معه حتّی یمضی من اللّیل شطره، فإذا قرأت کتابی، فأمره أن ینزل علی حکمی، فإن أطاع و إلّا امنعه من شرب الماء، فإنّی حلّلته علی الیهود و النّصاری، و حرّمته علیه و علی أهل بیته «1».
فلمّا قرأ ابن سعد لعنه اللّه الکتاب، دعا بحجر بن الحرّ و عقد له رایة علی «2» أربعة آلاف فارس «2»، و أمره أن ینزل علی «3» أربعة آلاف فارس، و أمره أن ینزل علی مشرعة الغاضریّة «3» و یمنع الحسین من شرب الماء، ثمّ دعی بشبث بن ربعیّ و عقد له رایة علی «4» ألف فارس، و أمره أن ینزل علی مشرعة الغاضریّة و یمنع الحسین علیه السّلام من شرب الماء، فنزلا جمیعا علی المشرعة «4».
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 53- 54- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 259- 260
قال [محمّد بن أبی طالب]: و رجعت خیل ابن سعد «5» حتّی نزلوا علی شاطئ الفرات، فحالوا بین الحسین و «6» أصحابه و بین «6» الماء.
المجلسی، البحار، 44/ 387- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 238؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 263؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة «7»،/ 258؛ القمی، نفس المهموم،/ 217؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 51
و منعوه و أصحابه الماء ثلاثة أیّام. «8»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 26
__________________________________________________
(1) (1- 1) [الأسرار: «و تتحدّثان عامّة من اللّیل، فأمره أن ینزل علی حکمی، فإن فعل فهو الفرض، و إن أبی فامنعه من شرب الماء الفرات، فقد حرّمته علیه و حلّلته علی الکلاب و الخنازیر»].
(2) (2- 2) [الأسرار: «ألفین فارس»].
(3) (3- 3) [الأسرار: «شرعة الماء»].
(4) (4- 4) [الأسرار: «أربعة آلاف فارس، و أمره أن ینزل علی الشّریعة، و یضیق علی الحسین و أصحابه»].
(5)- [فی مثیر الأحزان مکانه: «و رجف خیل ابن سعد ...»].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [حکاه فی الأسرار عن محمّد بن أبی طالب].
(8)- چون عمر بن سعد از مقاتلت حسین علیه السّلام کراهتی به کمال داشت، آن حضرت را آگهی فرستاد که:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 715
فوصل الکتاب إلی عمر بن سعد فی الیوم السّادس من المحرّم، و قد تکامل عنده من الرّجل عشرون ألفا، فقطع المراسلات بینه و بین الحسین، و ضیّق علیه، و منع علیه ورود
__________________________________________________
- «اگر مسئلت مرا اجابت می‌فرمایی، صواب آن است که ساعتی باهم بنشینیم و در اصلاح این امر سخن برانیم.»
حسین علیه السّلام فرمود: «روا باشد.» پس شبانگاهی در کنار فرات بساطی بگستردند و مجلس را از فضول بپرداختند و هردو تن نشیمین ساختند و فراوان سخن کردند.
خولی بن یزید اصبحی که خاصه با حسین تشدید معادات و مناوات می‌کرد، چون این بدید، مکتوبی بدین شرح به عبید اللّه بن زیاد نگاشت:
أمّا بعد أیّها الأمیر! إنّ عمر بن سعد یخرج کلّ لیلة و یبسط بساطا، و یدعو الحسین و یتحدّثان حتّی یمضی من اللّیل شطره، و قد أدرکته علی الحسین الرّحمة و الرّأفة، فأمره أن ینزل عن حکمک و یصیر الحکم و أنا أکفیک أمره.
نوشت که: «ای امیر! همانا پسر سعد هرشب از لشکرگاه خود بیرون می‌شود و در کنار فرات بساطی می‌گستراند و حسین را می‌خواند و از هر در سخن می‌کنند تا شطری از شب سپری می‌شود. او را با حسین جز از در رحمت و رأفت ندیده‌ام. فرمان کن تا این خدمت را از گردن فرونهد و زمام کار را به دست من دهد تا من این خدمت را به خاتمت رسانم و کار حسین را کفایت کنم.»
چون ابن زیاد کتاب خولی را قرائت کرد، از عمر بن سعد بیازرد و او را بدین‌گونه رقم کرد:
أمّا بعد یا ابن سعد! قد بلغنی أنّک تخرج فی کلّ لیلة و تبسط بساطا، تدعو الحسین و تتحدّث معه حتّی یمضی من اللّیل شطره، فإذا قرأت کتابی فأمره أن ینزل علی حکمی، فإن أطاع و إلّا إمنعه من شرب الماء، فإنّی حلّلته علی الیهود و النّصاری، و حرّمته علیه و علی أهل بیته، فحل بین الحسین و أصحابه و بین الماء، فلا یذوقوا منه قطرة کما صنع بالتّقیّ النّقیّ عثمان أمیر المؤمنین المظلوم.
می‌گوید: «ای پسر سعد! به من رسید که هرشب از لشکرگاه خویش بیرون می‌شوی و بساطی می‌گسترانی و حسین را می‌خوانی و طریق محاوره و مسامره (1) می‌سپارید تا نیمی از شب درمی‌گذرد. هان ای پسر سعد! چون کتاب مرا قرائت کردی، حسین را مأمور کن که پذیرای امر من گردد. اگر اطاعت کرد، نیکو باشد و اگرنه آب را از وی بازگیر و در میان او و فرات حاجز و حایل (1) باش که من آب را بر یهود و نصاری حلال کردم و بر حسین و اهل بیت او حرام نمودم. پس باید حایل و حاجز باشی در میان حسین و اصحاب او و میان آب تا نیاشامند قطره‌ای از آب، به کیفر کرداری که با امیر المؤمنین عثمان روا داشتند.»
چون ابن سعد بر مضمون این نامه مشرف و مطلع شد، بیچاره گشت و در زمان عمرو بن الحجاج را طلب داشت و او را با پانصد سوار بر شریعه فرات بگماشت و فرمان کرد که حسین و اصحاب حسین را از برداشتن آب مانع و دافع باشند و راه به شریعه نگذارند. این واقعه در روز سه‌شنبه هفتم شهر محرم الحرام بود.
(1). محاورة: گفتگو. مسامرة: در شب سخن گفتن.
(2). حاجز: جلوگیر. حایل: مانع.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 191- 193
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 716
الماء، و طلب منه إحدی الحالتین النّزول، أو المنازلة.
السّماوی، إبصار العین،/ 8
و بلغ ابن زیاد لعنه اللّه أن ابن سعد یسامر الحسین و یحدّثه و یکره قتاله، فکتب إلی عمر بن سعد: إذا أتاک الکتاب هذا، فلا تمهلن الحسین بن علیّ، و خذ بکظمه، و حل بینه و بین الماء، کما حیل بین عثمان یوم الدّار.
فلمّا وصل الکتاب إلی عمر بن سعد لعنه اللّه أمر منادیه، فنادی: أنّا قد أجلنا حسینا و أصحابه لیلتهم و یومهم.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 52
و قد استعمل ابن زیاد تلک الحرب الاقتصادیّة، بأبشع صورها، و أقصی ما یتصوّر من معاملة و حشیّة، و خطّة همجیّة، فطوق جیش الحسین لمنع الامدادات الخارجیّة، و قطع الاتّصال معه و مع العالم الخارجی، کما أصدر أمره لقائد الحملة بمنع الماء عن معسکر الحسین بصورة شدیدة، کما جاء فی کتابه لعمر بن سعد أن:
امنع الحسین من شرب الماء، فلا یذوقوا منه حسوة، کما فعلوا بالتّقیّ عثمان.
أسد حیدر، مع الحسین فی نهضته،/ 183- 184
قال الإسفراینیّ: ثمّ إنّ عمر بن سعد دعی بحجّاز بن أبجر، و عقد له رایته علی ألفین فارس، و أمره أن ینزل علی مشرعة الغاضریّات لیمنع الحسین و أصحابه من شرب ماء الفرات، و دعی بابن ربعیّ، و عقد له رایة علی أربعة آلاف، و أمره أن ینزل الشّرعة الاخری، و یمنع الحسین و أصحابه من شرب الماء، فساروا جمیعا، و نزلوا علی الشّوارع، و احتاطوا بالحسین، و ضیّقوا علیه.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 238
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 717

رجسان یشمتان بعطشه علیه السّلام فتصیبهما دعوته‌

و ناداه عبد اللّه بن حصین الأزدیّ: یا حسین! ألا تنظر إلی الماء کأنّه کبد السّماء؟ و اللّه لا تذوق منه قطرة، حتّی تموت عطشا!. فقال الحسین: اللّهمّ اقتله عطشا، و لا تغفر له أبدا.
فمات بالعطش. کان یشرب، حتّی یبغر فما یروی «1»، فما زال ذاک دأبه حتّی لفظ نفسه «2»
و یقال: إنّهم حالوا بینهم و بین ملئها، فانصرفوا بشی‌ء یسیر من الماء.
و نادی المهاجر بن أوس التّمیمیّ: یا حسین! ألا تری إلی الماء یلوح کأنّه بطون الحیّات «3»؟ و اللّه لا تذوقه أو تموت!. فقال: إنّی لأرجو أن یوردنیه اللّه و یحلّؤکم عنه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 389، 390، أنساب الأشراف، 3/ 181- 182
قال: و نازله «4» عبد اللّه بن أبی حصین الأزدیّ «5»- و عداده فی بجیلة- «5» فقال:
یا حسین! ألا تنظر إلی الماء کأنّه کبد السّماء؟ و اللّه لا تذوق منه قطرة حتّی تموت عطشا.
فقال الحسین: اللّهمّ اقتله عطشا، و لا تغفر له أبدا.
قال حمید بن مسلم: و اللّه لعدته «6» بعد ذلک فی مرضه، فو اللّه الّذی لا إله إلّا هو، لقد رأیته یشرب حتّی بغر «7»، ثمّ یقی‌ء، ثمّ یعود فیشرب حتّی یبغر، فما یروی، فما زال ذلک
__________________________________________________
(1)- أی کان یشرب إلی أن یمتلئ جوفه من الماء، فما یروی و لا یسکن عطشه.
(2)- أی حتّی مات، یقال: «لفظ فلان نفسه- من باب ضرب و علم- لفظا»: مات.
(3)- کذا فی الأصل، و فی المضبوط فی جلّ المصادر و المقاتل: «الحیتان» و هو جمع حوت، و الکلام کنایة عن شعشعة الماء و تموّجه.
(4)- [فی نهایة الإرب: «و ناداه»، و فی العبرات: «و نادی»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(6)- [فی نهایة الإرب و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «لقد عدته»].
(7)- البغر: الشّرب بلا ریّ. [و فی نهایة الإرب و العبرات: «یبغر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 718
دأبه حتّی لفظ عصبه «1»، یعنی نفسه. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 412- عنه: النّویری، نهایة الإرب، 20/ 428؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 239؛ المحمودی، العبرات، 1/ 435
و نادی عبد اللّه «3» بن حصین الأزدیّ «4»- و کان عداده فی بجیلة- «4» «5» بأعلی صوته:
یا حسین! «6» ألا تنظر «6» إلی «7» الماء کأنّه کبد السّماء؟ و اللّه «8» لا تذوقون منه قطرة واحدة «9» حتّی تموتوا «8» عطشا. فقال الحسین علیه السّلام: اللّهمّ اقتله عطشا، و لا تغفر له أبدا.
قال حمید بن مسلم: و اللّه «10» لعدته بعد ذلک فی مرضه، فو اللّه الّذی لا إله غیره «11»، لقد رأیته یشرب «12» الماء حتّی یبغر «13»، ثمّ یقی‌ء «14» و یصیح: العطش، العطش «15». «16» ثمّ «17» یعود
__________________________________________________
(1)- فی اللّسان: لفظ عصبه، أی: ریقه. [نهایة الإرب: «غصّته»].
(2)- گوید: عبید اللّه بن ابی حصین ازدی که نسب از بجیله داشت، بانگ زد و گفت: «ای حسین! آب را می‌بینی که به رنگ آسمان است؟ به خدا یک قطره از آن نمی‌چشی تا از تشنگی بمیری.»
گوید: حسین گفت: «خدایا! او را از تشنگی بکش و هرگز او را نبخش!»
حمید بن مسلم گوید: «به خدا بعدها هنگامی که بیمار بود، عیادتش کردم. به خدایی که جز او خدایی نیست، دیدمش آب می‌خورد تا شکمش پر می‌شد و قی می‌کرد. آن‌گاه باز آب می‌خورد تا شکمش پر می‌شد و قی می‌کرد؛ امّا سیراب نمی‌شد و چنین بود تا جان داد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3006
(3)- [نفس المهموم: «عبید اللّه»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان].
(5)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «فقال»].
(6- 6) [فی الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «تنظرون»].
(7)- [لم یرد فی اللّواعج].
(8- 8) [فی نفس المهموم و المعالی: «لا تذوق ... تموت»].
(9)- [لم یرد فی روضة الواعظین و المعالی].
(10)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(11)- [فی روضة الواعظین و الأسرار و نفس المهموم و المعالی: «إلّا هو»].
(12)- [نفس المهموم: «شرب»].
(13)- [نفس المهموم: «بغر»].
(14)- [فی روضة الواعظین: «و نفی» و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و مثیر الأحزان:
«ثمّ یقیئه»].
(15)- [لم یرد فی المعالی و مثیر الأحزان].
(16) (16*) [الأسرار: «یفعل ذلک مرارا، و یتلظّی عطشا، فما زال ذلک دأبه حتّی مات»].
(17)- [المعالی: «یفعل ذلک مرارا، و یتلظّی عطشا، ثمّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 719
فیشرب الماء «1» حتّی یبغر، ثمّ یقیئه «2» و یتلظّی عطشا «2»، فما زال ذلک دأبه حتّی «3» لفظ نفسه «4» لعنه اللّه (16*) «3». «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 88- 89- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 389؛ البحرانی، العوالم، 17/ 240؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 263- 264؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 259؛ القمی، نفس المهموم،/ 215؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 156؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 110؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 52
و نادی عبد اللّه بن حصین الأزدیّ بأعلی صوته: یا حسین! ألا ترون إلی الماء کأنّه کبد السّماء «6» و اللّه لا تذوقون منه قطرة حتّی تموتوا عطشا. فقال الحسین علیه السّلام: اللّهمّ اقتله عطشا، و لا تغفر له «7».
قال حمید بن مسلم: فو اللّه الّذی لا إله غیره، لقد رأیته یشرب الماء حتّی یبغر «8»، ثمّ یقی‌ء و یصیح: العطش، العطش. ثمّ یعود، فیشرب الماء حتّی یبغر، ثمّ یقیئه، و یتلظّی عطشا، فما زال ذلک دأبه حتّی لفظ نفسه «9».
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و العوالم و نفس المهموم و المعالی و مثیر الأحزان].
(2) (2- 2) [نفس المهموم: «فما یروی»].
(3) (3- 3) [فی المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «هلک»].
(4)- [نفس المهموم: «غصّته، یعنی نفسه»].
(5)- و عبد اللّه بن حصین ازدی که در میان قبیله بجیله آمده بود، با آواز بلند فریاد زد: «ای حسین! آیا این آب را ننگری که گویا در صفا و زلالی چون شکم آسمان است؟ به خدا قطره‌ای از آن نچشید تا از تشنگی بمیرید.»
حسین علیه السّلام فرمود: «بار خدایا! او را تشنه‌کام بمیران و هرگز او را میامرز!»
حمید بن مسلم گوید: «به خدا من پس از واقعه کربلا در بیماریش او را عیادت کردم و سوگند بدان خدایی که شایسته پرستش جز او نیست، او را دیدم آب می‌خورد تا شکمش پر می‌شد. سپس آن را برمی‌گرداند و فریاد می‌زد: تشنه‌ام! تشنه‌ام!
و دوباره آب می‌خورد تا شکمش پر می‌شد و برمی‌گرداند و (فریاد تشنگی می‌زد). از تشنگی می‌سوخت و این کارش بود تا جانش به‌درآمد (لعنه اللّه).»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 88- 89
(6)- کبد السّماء: وسطها.
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی إثبات الهداة و أضاف: «ثمّ ذکر: إنّ الرّجل مات عطشا»].
(8)- البغر: داء و عطش لا یرتوی من ابتلی به. و قال الأصمعیّ: هو عطش یأخذ الإبل فشرب، فلا تروی، و تمرض عنه، فتموت.
(9)- أی: رمی، و هو کنایة عن هلاکه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 720
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 253- عنه: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 578
المقتل عن ابن بابویه، و التّاریخ عن الطّبریّ، قال أبو القاسم الواعظ: نادی رجل:
یا حسین! إنّک لن تذوق من الفرات قطرة حتّی تموت، أو تنزل علی حکم الأمیر. فقال الحسین: اللّهمّ اقتله عطشا، و لا تغفر له أبدا. فغلب علیه العطش، فکان یعبّ المیاه، و یقول: وا عطشاه. حتّی تقطّع.
تاریخ الطّبریّ: إنّه کان هذا المنادی عبد اللّه بن الحصین الأزدیّ، رواه حمید بن مسلم.
و فی روایة: کان رجلا من دارم.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 56- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 242؛ المجلسی، البحار، 45/ 301؛ البحرانی، العوالم، 17/ 613
و نادی عبد اللّه بن أبی الحصین الأزدیّ- و عداده فی بجیلة- یا حسین! أما تنظر إلی الماء، لا تذوق منه قطرة، حتّی تموت عطشا. فقال الحسین: اللّهمّ اقتله عطشا، و لا تغفر له أبدا.
قال: فمرض فیما بعد، فکان یشرب الماء القلّة، ثمّ بقی‌ء، ثمّ یعود، فیشرب حتّی یتغرغر، ثمّ یقی‌ء، ثمّ یشرب، فما یروی. فما زال کذلک حتّی مات. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 283
فناداه عبد اللّه بن حصین الأزدیّ: یا حسین! ألا تنظر إلی الماء کأنّه کبد السّماء، و اللّه لا تذوق منه قطرة حتّی تموت عطشا أنت و أصحابک.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 37
فناداه عبد اللّه بن حصین الأزدیّ: یا حسین! ألا تنظر إلی الماء کأنّه کبد السّماء، و و اللّه لا تذوق منه قطرة، حتّی تموت عطشا. فقال الحسین: اللّهمّ اقتله عطشا، و لا تغفر له أبدا. فکان بعد ذلک یشرب الماء و لا یروی، حتّی سقی بطنه، فمات عطشا.
__________________________________________________
(1)- عبد اللّه بن حصین ازدی که به قبیله بجیله پیوسته بود، ندا داد: «ای حسین! آیا این آب را می‌بینی که مانند قلب آسمان (صاف) است؟ تو یک قطره از آن نخواهی چشید تا آن‌که از تشنگی بمیری.»
حسین گفت: «خداوندا! او را از تشنگی بکش و گناه او را تا ابد مبخش!»
او بعد از آن بیمار شد که کوزه‌های آب را پی‌درپی می‌نوشید و تهی می‌کرد و باز به نوشیدن آب می‌پرداخت و پیوسته آب می‌خورد تا مرد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 158
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 721
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 141
و لو لا ما کادوه به من أنهم حالوا بینه و بین الماء لم یقدروا علیه إذ هو الشّجاع القوم الّذی لا یزول، و لا یتحوّل، «1» و لمّا منعوه و أصحابه الماء ثلاثا قال له بعضهم: انظر إلیه کأنّه کبد السّماء، لا تذوق منه قطرة حتّی تموت عطشا. فقال له الحسین: اللّهمّ اقتله عطشا. فلم یرو مع کثرة شربه للماء حتّی مات عطشا. «2»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 118- عنه: الفیروزآبادی، فضائل الخمسة، 3/ 370
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی فضائل الخمسة].
(2)- گویند: اگرنه این بودی که آن ظلمه میان حسین علیه السّلام و آب حائل شده بودند و منع آشامیدن آب از وی می‌کردند، هرگز بر وی قدرت نمی‌یافتند به واسطه کثرت شجاعت و مردانگی که داشت. نقل است که سه روز منع آب از حسین علیه السّلام و اصحاب او کردند و در آن ایام شخصی از لشکر اعداء وی را گفت: «ببینید که خود را چنان می‌داند که گویا جگرگوشه آسمان است و قطره‌ای آب از آسمان نمی‌چشد تا به تشنگی خواهد مرد.»
حسین علیه السّلام گفت: «اللّهم اقتله عطشا! بار خدایا! او را به تشنگی بکش!»
بعد از آن هرچند آب خورد، از آب سیر نشد تا وقتی که بمرد.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 342- 343
این وقت عبد اللّه بن حصین الازدی از جماعت بجیله فریاد برداشت،
فقال: یا حسین! ألا تنظرون إلی الماء کأنّه کبد السّماء؟ و اللّه لا تذوقون منه قطرة واحدة حتّی تموتوا عطشا. فقال الحسین: اللّهمّ اقتله عطشا و لا تغفر له أبدا.
به اعلی صوت گفت: «ای حسین! نظاره نمی‌کنید آب فرات را که گویا زلال باران و جگرپاره آسمان است؟ سوگند با خدای از این آب نخواهید آشامید تا گاهی که از شدت عطش بمیرید.»
حسین علیه السّلام گفت: «ای پروردگار من! عبد اللّه حصین را بکش عطشانا و او را میامرز ابدا.»
حمید بن مسلم می‌گوید: «سوگند بدان خدای که جز او خدائی نیست. عبد اللّه حصین را دیدم که از تاب تشنگی فریاد «العطش» برمی‌داشت و آب حاضر می‌کردند و چند که توانست شکم خویش را تا گلوگاه از آب سرشار می‌شاخت، آن‌گاه آنچه از آب آشامیده بود، قی می‌کرد و همچنان تشنه بود و فریاد «العطش» برمی‌آورد. دیگرباره آب می‌آشامید و دیگرباره قی می‌نمود. بدین‌گونه کار داشت تا گاهی که بمرد.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 193- 194
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 722

و عمرو بن الحجّاج قائد هؤلاء الأرجاس یشمت به علیه السّلام‌

و یقال: إنّ عمرو بن الحجّاج قال: یا حسین! إنّ هذا الفرات تلغ فیه الکلاب، و تشرب منه الحمیر و الخنازیر، و اللّه لا تذوق منه جرعة، حتّی تذوق الحمیم فی نار جهنّم!
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 390، أنساب الأشراف، 3/ 182
و ناداه عمرو بن الحجّاج: «1» یا حسین! هذا الماء تلغ فیه «2» الکلاب، و تشرب منه «3» خنازیر أهل «4» السّواد و الحمر «4» و الذّئاب، و ما تذوق منه «5» و اللّه قطرة حتّی تذوق الحمیم فی نار «6» الجحیم، فکان سماع «7» هذا الکلام علی الحسین أشدّ من منعهم إیّاه الماء «6». «7» «8»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 141- مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 260؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 315
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار و المعالی مکانه: «و فی التّبر المذاب: و نادی عمرو بن الحجّاج ...»].
(2)- [فی الأسرار و المعالی: «یلغ فیه»].
(3)- [فی الأسرار: «یشرب منه»، و لم یرد فی المعالی].
(4)- [لم یرد فی الأسرار و المعالی].
(5)- [الأسرار: «فیه»].
(6- 6) [المعالی: «جهنّم»].
(7- 7) [الأسرار: «مثل هذا أشدّ علیه من منع الماء»].
(8)- ابن جوزی گوید: عمرو بن الحجاج نیز بانگ برآورد که:
یا حسین! هذا الماء تلغ فیه الکلاب و تشرب منه خنازیر أهل السّواد و الحمر و الذّئاب و لا تذوق منه و اللّه قطرة حتّی تذوق الحمیم فی نار الجحیم.
گفت: «ای حسین! اینک آب فرات است که سگ بدان زبان می‌زند و جانوران بیابانی چون خنزیر و گور و گرگ از آن می‌آشامد و قطره‌ای بهره تو نخواهد گشت، تا گاهی که حمیم جهنم را بیاشامی.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 194
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 723

ابن زیاد یخطب فی النّاس و یأمرهم بالخروج لحرب الحسین علیه السّلام‌

قالوا: و لمّا سرح ابن زیاد عمر بن سعد من حمّام أعین، أمر النّاس، فعسکروا بالنّخیلة، و أمر أن لا یتخلّف أحد منهم، و صعد المنبر، فقرّظ معاویة، و ذکر إحسانه، و ادراره الأعطیات، و عنایته بأمور الثّغور، و ذکر اجتماع الألفة به و علی یده.
و قال: «إنّ یزید ابنه المتقیّل له «1»، السّالک لمناهجه، المحتذی لمثاله، و قد زادکم مائة مائة فی أعطیتکم، فلا یبقینّ رجل من العرفاء و المناکب و التّجّار و السّکّان إلّا خرج فعسکر معی، فأیّما رجل وجدناه بعد یومنا هذا متخلّفا عن العسکر برئت منه الذّمّة».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 386- 387، أنساب الأشراف، 3/ 178 رقم 33- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 427
قال: ثمّ جمع عبید اللّه بن زیاد/ النّاس إلی مسجد الکوفة، ثمّ خرج و صعد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: «أیّها النّاس! إنّکم قد بلوتم آل سفیان، فوجدتموهم علی ما تحبّون، و هذا یزید قد عرفتموه [أنّه- «2»] حسن السّیرة، محمود الطّریقة، محسن إلی الرّعیّة، متعاهد الثّغور، یعطی العطاء فی حقّه، حتّی أنّه کان أبوه کذلک، و قد زاد أمیر المؤمنین فی إکرامکم، و کتب إلیّ یزید بن معاویة بأربعة آلاف دینار و مائتی ألف درهم، أفرقها علیکم، و أخرجکم إلی حرب عدوّه الحسین بن علیّ، فاسمعوا له، و أطیعوا، و السّلام».
قال: ثمّ نزل عن المنبر.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 157
قال: ثمّ جمع عبید اللّه بن زیاد النّاس فی مسجد «3» الکوفة، و «4» خرج، فصعد المنبر، و «5» حمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: «أیّها النّاس! إنّکم قد بلوتم آل أبی سفیان، فوجدتموهم
__________________________________________________
(1)- أی المشبّه له، المتخلّق بأخلاقه و سجیته.
(2)- من د.
(3)- [بحر العلوم: «جامع»].
(4)- [بحر العلوم: «ثمّ»].
(5)- [بحر العلوم: «و قال- بعد أن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 724
«1» علی ما «1» تحبّون؛ و هذا أمیر المؤمنین یزید قد عرفتموه حسن السّیرة، محمود الطّریقة، میمون النّقیبة، محسنا إلی الرّعیّة، «2» متعاهدا للثّغور «2»، یعطی العطاء فی حقّه، حتّی قد أمنت السّبل علی عهده، و أطفئت الفتن بجهده. «3» و کما کان «3» معاویة فی عصره، «4» کذلک ابنه یزید فی أثره «4» یکرم العباد؛ و یغنیهم بالأموال، و یزیدهم بالکرامة؛ و قد زاد «5» فی أرزاقکم مائة مائة، و أمرنی أن أوفّر «6» علیکم، و أمرکم أن تخرجوا إلی حرب عدوّه الحسین بن علیّ؛ فاسمعوا له و أطیعوا».
ثمّ نزل من المنبر. «7»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 242- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 269- 270
قال [محمّد بن أبی طالب]: ثمّ جمع ابن زیاد النّاس فی جامع الکوفة، «8» ثمّ خرج، فصعد المنبر، «8» ثمّ قال: «أیّها النّاس! إنّکم بلوتم آل أبی سفیان «9»، فوجدتموهم کما تحبّون، و هذا أمیر المؤمنین یزید، قد عرفتموه حسن السّیرة، محمود الطّریقة، محسنا إلی الرّعیّة «10»، یعطی العطاء «11» فی حقّه، قد أمنت السّبل علی عهده، «12» و کذلک کان أبوه معاویة فی عصره، و هذا ابنه یزید من بعده «12»، یکرم العباد، «13» و یغنیهم بالأموال، و یکرمهم «13»، «14»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [بحر العلوم: «کما»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی بحر العلوم].
(3) (3- 3) [بحر العلوم: «و کذلک کان أبوه»].
(4) (4- 4) [بحر العلوم: «و هذا ابنه یزید من بعده»].
(5)- [بحر العلوم: «زادکم»].
(6)- [بحر العلوم: «أوفّرها»].
(7)- عبید اللّه زیاد به مسجد جامع رفت و گفت، منادی کردند که مردان جمله با سلاح از شهر بیرون روند و هر مردی که در شهر باشد، او را بکشند.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 279
(8- 8) [فی الأسرار: «فصعد المنبر» و لم یرد فی المقرّم].
(9)- [زاد فی الأسرار: «و أطری فی وصفهم بالإعطاء»].
(10)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «للرّعیّة»].
(11)- [الأسرار: «من العطاء»].
(12- 12) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(13- 13) [لم یرد فی الأسرار].
(14)- [لم یرد فی مثیر الأحزان و المقرّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 725
و قد زادکم فی أرزاقکم مائة مائة، و أمرنی «1» أن أوفّرها علیکم، و أخرجکم إلی حرب عدوّه الحسین. «2» فاسمعوا له، و أطیعوا «2»».
ثمّ نزل عن المنبر. «3»
المجلسی، البحار، 44/ 385- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 236؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 260؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 256؛ القمی، نفس المهموم،/ 213- 214؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 310- 311؛ الجواهری، مثیر الأحزان، 50؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 239؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 227- 228
حتّی نادی منادی ابن زیاد فی الکوفة: ألا برئت الذّمّة ممّن وجد فی الکوفة لم یخرج لحرب الحسین.
السّماوی، إبصار العین،/ 8
فقام ابن زیاد بکلّ ما فی وسعه من اتّخاذ التّدابیر، و جعل کتاب یزید کدستور یسیر علیه فی هذه المرحلة، لأنّه یفوّض إلیه کلّ شی‌ء، و یقرّر النّقاط التّالیة:
«1»- اتّخاذ الجواسیس بکثرة.
«2»- وضع المعسکرات المؤدّیة إلی الکوفة.
«3»- شدّة الحراسة و الحذر و الأخذ علی الظّنّة و التّهمة.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: «یزید»].
(2) (2- 2) [مثیر الأحزان: «فاعلموا له و أطیعوا و وفر العطاء»].
(3)- این هنگام ابن زیاد از دار الاماره به مسجد جامع کوفه آمد و به منبر صعود داد.
ثمّ قال: أیّها النّاس! إنّکم بلوتم آل أبی سفیان [...] فاسمعوا له و أطیعوا.
گفت: «ای مردم! شما آل ابی سفیان را به میزان آزمایش بسنجیدید و برحسب خواهش شما راست آمد و اینک امیر المؤمنین یزید را بشناخته‌اید که ستوده سیرت و پسندیده سریرت است و در رعایت رعیت مجد و ساعی و معطی و سخی است و زمان او حامل امن‌وامان است. بدانسان کار همی‌کند که پدر او معاویه در زمان خود کرد. اکنون یزید پسر آن پدر است. بندگان خدای را نیکو بنواخت و به بذل اموال غنی ساخت و بر وجیبه و اجرای ایشان صدصد بیفزود. اکنون مرا فرمان کرده است که بر عطای شما بیفزایم و شما را به جنگ حسین که دشمن یزید است، روان سازم. گوش دارید و فرمان‌پذیر باشید.»
این کلمات را بگفت و از منبر به زیر آمد و ابواب خزاین بیت المال را بگشود و مردم را از بذل مال و اسعاف آرزو و آمال شادخاطر ساخت.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 181- 182
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 726
4- القتل بدون مهلة.
5- مواصلة الأخبار، و الاتّصال بیزید بکلّ ما یحدث. و هذا الکتاب مرسوم یجب تنفیذه. فقام بکلّ قوّة و نشاط، و وضع الخطط الّتی تضمن له النّجاح، فأغلق الطّرق المؤدّیة للکوفة، و وضع علیها حصارا، فلا داخل و لا خارج، و عهد بحراسة الحدود إلی الحصین بن تمیم رئیس الشّرطة، فنزل القادسیّة و أعطی الحرّ بن یزید الرّیاحیّ قیادة قوّة سیّارة قوامها ألف فارس، و هم یتجوّلون فی البادیة، یراقبون الحدود، و هو مکلّف بالقاء القبض علی الحسین أینما التقی به. و أصدر ابن زیاد أمره للنّاس، فعسکروا فی النّخیلة، و لا یتخلّف أحد منهم.
و صعد المنبر، فتعرّض لمعاویة، و ذکر إحسانه و ادراره الأعطیات، و عنایته بالثّغور، و ذکر اجتماع الألفة علی یده، و قال: إنّ یزید ابنه السّالک لمناهجه، و قد زادکم مائة مائة فی أعطیاتکم، فلا یبقی رجل من العرفاء و التّجّار و السّکّان، إلّا خرج، فعسکر معی، و أیّما رجل وجدناه بعد یومنا هذا متخلّفا عن العسکر، برأت منه الذّمّة.
أسد حیدر، مع الحسین فی نهضته،/ 171- 172
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 727

ابن زیاد یواصل بعث الجیوش لحرب الحسین علیه السّلام‌

قال: و جعل الرّجل و الرّجلان و الثّلاثة یتسلّلون إلی حسین من الکوفة، فبلغ ذلک عبید اللّه، فخرج، فعسکر بالنّخیلة، و استعمل علی الکوفة عمرو بن حریث، و أخذ النّاس بالخروج إلی النّخیلة، و ضبط الجسر، فلم یترک أحدا یجوزه.
و عقد عبید اللّه لحصین بن تمیم الطّهویّ علی ألفین، و وجّهه إلی عمر بن سعد مددا له.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 69- 70- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 427
ثمّ خرج ابن زیاد، فعسکر، و بعث إلی الحصین بن تمیم- و کان بالقادسیّة فی أربعة آلاف- فقدم النّخیلة فی جمیع من معه.
ثمّ دعا ابن زیاد کثیر بن شهاب الحارثیّ، و محمّد بن الأشعث بن قیس، و القعقاع بن سوید بن عبد الرّحمان المنقریّ، و أسماء بن خارجة الفزاریّ و قال: طوفوا فی النّاس، فمروهم بالطّاعة و الاستقامة، و خوّفوهم عواقب الأمور و الفتنة و المعصیة، و حثّوهم علی العسکرة، فخرجوا، فعزروا «1»، و داروا بالکوفة. ثمّ لحقوا به غیر کثیر بن شهاب، فإنّه کان مبالغا یدور بالکوفة یأمر النّاس بالجماعة، و یحذّرهم الفتنة و الفرقة، و یخذل عن الحسین.
و سرّح ابن زیاد أیضا حصین بن تمیم فی الأربعة الآلاف «2» الّذین کانوا معه إلی الحسین بعد شخوص عمر بن سعد بیوم أو یومین.
و وجّه أیضا إلی الحسین حجّار بن أبجر العجلیّ فی ألف.
و عزم علیه أن یشخص [شبث بن ربعیّ] إلی الحسین فی ألف، ففعل.
و کان الرّجل یبعث فی ألف، فلا یصل إلّا فی ثلاثمائة و أربعمائة و أقلّ من ذلک کراهة منهم لهذا الوجه.
__________________________________________________
(1)- [جمل من أنساب الأشراف: «فعذروا»].
(2)- [العبرات: «أربعة آلاف»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 728
و وجّه أیضا یزید بن الحارث بن یزید بن رویم فی ألف أو أقلّ.
ثمّ إنّ ابن زیاد استخلف علی الکوفة عمرو بن حریث. و أمر القعقاع بن سوید بن عبد الرّحمان بن بجیر المنقریّ بالتّطواف بالکوفة فی خیل.
ثمّ جعل ابن زیاد یرسل العشرین و الثّلاثین و الخمسین إلی المائة، غدوة و ضحوة و نصف النّهار و عشیّة من النّخیلة یمدّ بهم عمر بن سعد.
و وضع ابن زیاد المناظر علی الکوفة «1» لئلّا یجوز أحد من العسکر، مخافة لأن یلحق الحسین مغیثا له، و رتّب المسالح حولها «2» و جعل علی حرس الکوفة و العسکر زحر بن قیس الجعفیّ.
و رتّب بینه و بین عسکر عمر بن سعد خیلا مضمرة مقدحة، فکان خبر ما قبله یأتیه فی کلّ وقت.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 387- 388، أنساب الأشراف، 3/ 178- 179- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 427- 429
قالوا: و أخرج إلیه ابن زیاد، ابن أبی حریرة المرادیّ و عمرو بن الحجّاج و معنا السّلمیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 423، أنساب الأشراف، 3/ 225 رقم 84
ثمّ وجّه «3» الحصین بن نمیر، و حجّار بن أبجر، و شبث بن ربعیّ، و شمر بن ذی الجوشن «4» لیعاونوا عمر بن سعد علی أمره، فأمّا شمر فنفذ لما وجّهه له.
و وجّه أیضا الحارث بن یزید بن رویم.
قالوا: و کان ابن زیاد إذا وجّه الرّجل إلی قتال الحسین فی الجمع الکثیر یصلون إلی
__________________________________________________
(1)- المناظر، جمع المنظرة: و یعبّر فی لسان الفرس «دیدبان».
(2)- المسالح، جمع المسلحة: المرقب.
(3)- [المقرّم: «نزل و وفر العطاء، و خرج إلی (النّخیلة) فیها، و بعث علی»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم و أضاف: «و أمرهم بمعاونة ابن سعد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 729
کربلاء، و لم یبق منهم إلّا القلیل، کانوا یکرهون قتال الحسین، فیرتدعون «1» و یتخلّفون.
فبعث ابن زیاد سوید بن عبد الرّحمان المنقریّ فی خیل إلی الکوفة، و أمره أن یطوف بها، فمن وجده قد تخلّف، أتاه به. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 252- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2626- 2627، الحسین بن علیّ،/ 85- 86؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 239؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 228
و وضع لأهل الشّام العطاء، فأعطاهم، و نادی فیهم بالخروج إلی عمر «3» بن سعد لیکونوا أعوانا له علی قتال الحسین.
قال: فأوّل من خرج إلی عمر «3» بن سعد الشّمر بن ذی الجوشن السّلولیّ لعنه اللّه فی «4» أربعة آلاف «4» [فارس- «5»]، فصار عمر «3» بن سعد فی تسعة آلاف؛ ثمّ أتبعه زید بن رکاب الکلبیّ فی ألفین، و الحصین بن نمیر السّکونیّ فی أربعة آلاف، «6» و المصاب الماریّ «6» فی ثلاثة آلاف، و نصر بن حربة فی ألفین، فتمّ له عشرون ألفا، ثمّ بعث ابن زیاد إلی شبث «7» بن ربعیّ، [...]
فخرج [شبث بن ربعیّ] إلی عمر بن سعد فی ألف فارس بعد أن أکرمه ابن زیاد و أعطاه
__________________________________________________
(1)- [ابن العدیم: «فیروعون»].
(2)- آن‌گاه حصین بن نمیر و حجّار بن ابجر و شبث بن ربعی و شمر بن ذی الجوشن را فرمان داد به لشکر ابن سعد بروند و او را بر آن کار یاری دهند. شمر همان دم فرمان او را اجرا کرد.
همچنین حارث بن یزید بن رویم را گسیل داشت. گویند: ابن زیاد هرگاه کسی را با گروه زیادی به جنگ و پیکار با امام حسین علیه السّلام روانه می‌کرد، آن شخص فقط با عدّه کمی به کربلا می‌رسید که مردم، جنگ با امام حسین را خوش نداشتند و آن را ناپسند می‌دانستند و از آن سر بازمی‌زدند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 300- 301
(3)- فی النّسخ: عمرو.
(4) (4- 4) من التّرجمة الفارسیّة ص 377، و فی النّسخ: ألف.
(5)- من د.
(6- 6) کذا فی النّسخ، و فی التّرجمة الفارسیّة: مصابر بن مزینة المازنیّ. و ما وجدنا فی المراجع.
(7)- فی النّسخ: شبیب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 730
و حباه، و أتبعه «1» بحجّار بن أبجر «1» فی ألف فارس، فصار عمر «2» بن سعد فی «3» اثنین و عشرین ألفا «3» ما بین فارس و راجل.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 157- 159
فأقبل عبید اللّه بن زیاد بعسکره حتّی عسکر بالنّخیلة، و بعث إلی الحسین علیه السّلام رجلا یقال له: عمر بن سعد فی أربعة آلاف فارس، و أقبل عبد اللّه بن الحصین التّمیمیّ فی ألف فارس، یتبعه شبث بن ربعیّ فی ألف فارس، و محمّد بن الأشعث بن قیس الکندیّ أیضا فی ألف فارس، و کتب لعمر بن سعد علی النّاس، و أمرهم أن یسمعوا له، و یطیعوه. «4» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 155- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 315؛ البحرانی، العوالم، 17/ 164- 165
و وضع لأهل الرّیاسة العطاء، و أعطاهم، و نادی فیهم أن یتهیّأوا للخروج إلی عمر بن سعد لیکونوا عونا له فی قتل الحسین. فأوّل من خرج إلی عمر بن سعد شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ فی أربعة آلاف، فصار عمر فی تسعة آلاف، ثمّ أتبعه یزید بن رکاب الکلبیّ فی ألفین، و الحصین بن نمیر السّکونیّ فی أربعة آلاف، و فلانا المازنیّ فی ثلاثة آلاف، و نصر بن فلان فی ألفین. و بعث إلی شبث بن ربعیّ [...]
فخرج [شبث بن ربعیّ] فی ألف فارس، و أتبعه بحجّار بن أبجر فی ألف فارس؛ فصار عمر بن سعد فی اثنین و عشرین ألفا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 242
و جهّز ابن زیاد علیه خمسا و ثلاثین ألفا، «5» فبعث الحرّ فی ألف رجل من القادسیّة،
__________________________________________________
(1) (1- 1) فی النّسخ: بحجاب بن الحرّ. و التّصحیح من الأخبار الطّوال.
(2)- فی النّسخ: عمرو.
(3) (3- 3) فی الأصل و بر: اثنان و عشرون ألفا، و فی د: اثنین و عشرین آلاف.
(4)- عبید اللّه بن زیاد در نخیله قشون خود را سان دید و مردی به نام عمر بن سعد را با چهار هزار سوار برابر حسین علیه السّلام فرستاد. عبید اللّه بن حصین تمیمی هم با هزار سوار دنبال او آمد و شبث ربعی با هزار سوار و محمد بن اشعث بن قیس کندی با هزار سوار. فرمانروا، عمر سعد بود و به همه دستور اطاعت او رسید.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 155
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار،/ 271 و أضاف فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و فی نسخة:
خمسا و عشرین ألفا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 731
و کعب بن طلحة فی ثلاثة آلاف، و عمر بن سعد فی أربعة آلاف، و شمر بن ذی الجوشن السّلونیّ فی أربعة آلاف من أهل الشّام، و یزید بن رکاب الکلبیّ فی ألفین، و الحصین بن نمیر السّکونیّ فی أربعة آلاف، و مضایر بن رهینة المازنیّ فی ثلاثة آلاف، و نصر بن حرشة فی ألفین، و شبث بن ربعیّ الرّیاحیّ فی ألف، و حجّار بن أبجر «1» فی ألف.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 98- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 229
وروی شریک قال: أخبرنا عبد اللّه بن سعد عن حجر بن عدیّ، قال: قدمت المدینة، فجلست إلی أبی هریرة، فقال: ممّن أنت؟ قلت: من أهل البصرة. قال: ما فعل سمرة بن جندب؟ قلت: هو حیّ. قال: ما أحد أحبّ إلیّ طول حیاة منه. قلت: و لم ذاک؟ قال: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال لی و له و لحذیفة بن الیمان: «آخرکم موتا فی النّار»، فسبقنا حذیفة؛ و أنا الآن أتمنّی أن أسبقه. قال: فبقی سمرة بن جندب، حتّی شهد مقتل الحسین.
وروی أحمد بن بشیر عن مسعر بن کدام، قال: کان سمرة بن جندب أیّام مسیر الحسین علیه السّلام إلی الکوفة علی شرطة عبید اللّه زیاد، و کان یحرّض النّاس علی الخروج إلی الحسین علیه السّلام و قتاله. «2»
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 4/ 78- 79
قال الرّاوی: و ندب عبید اللّه بن زیاد أصحابه إلی قتال الحسین علیه السّلام، فأتبعوه، و استخفّ قومه، فأطاعوه، و اشتری من عمر بن سعد آخرته بدنیاه، و دعاه إلی ولایة الحرب، فلبّاه، و خرج لقتال الحسین علیه السّلام «3» فی أربعة آلاف فارس «4» و أتبعه ابن زیاد بالعساکر «5» لعنهم اللّه حتّی «6» تکمّلت عنده «6» إلی ستّ لیال خلون من المحرّم عشرون ألف فارس. «7»
__________________________________________________
(1)- [التّصحیح عن الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، و فی المطبوع: «أبحر»].
(2)- ساعت به ساعت لشگر می‌رسید تا هفتاد هزار سوار و پیاده جمع شدند. عمر سعد در نینوا عرض لشگر داد و در آن کار تعجیلی می‌کرد؛ به علت آن‌که از برای منشور ری و قزوین و دیالم آمده بود به اجرت این کار، اما لعین خود آن دولت ندیده به دوزخ فرستاد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 279
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(5)- [فی نفس المهموم مکانه: «قلت: فلا یزال یرسل العساکر ...»].
(6- 6) [نفس المهموم: «اجتمعت عند عمر بن سعد»].
(7)- راوی گفت: عبید اللّه بن زیاد یاران خود را برای جنگ با حسین برانگیخت. آنان نیز پیروی کردند.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 732
ابن طاووس، اللّهوف،/ 85- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 258؛ القمی، نفس المهموم،/ 214، المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 301
و کان لمّا شارف الکوفة سمع به أمیرها عبید اللّه «1» بن زیاد، فجهّز إلیه عشرین ألف مقاتل. «2»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
ثمّ أمر معمر بن سعید فی أربعة آلاف، ثمّ صار عبید اللّه بن زیاد یزید فی العسکر إلی أن بلغوا اثنین و عشرین ألفا، و أمیرهم عمر بن سعد بن أبی وقّاص.
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 67
قال أبو مخنف رحمه اللّه: و أوّل رایة سارت لحرب الحسین علیه السّلام رایة عمر بن سعد لعنه اللّه، و تحتها ستّة آلاف فارس، ثمّ دعی بشبث بن ربعیّ لعنه اللّه و عقد له رایة، و ضمّ إلیه أربعة آلاف فارس، ثمّ دعی بسنان بن أنس و عقد له رایة علی أربعة آلاف فارس.
قال: فتکاملوا ثمانون ألف فارس من أهل الکوفة، لیس فیهم شامیّ، و لا حجازیّ، حتّی نزلوا قریبا من عسکر الحسین علیه السّلام.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 51- 52- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 261
وروی واصل مولی ابن عیینة، عن جعفر بن محمّد، عن آبائه [علیهم السّلام] قال: کان لسمرة بن جندب نخل فی بستان رجل من الأنصار، فیؤذیه، فشکی الأنصاریّ ذلک إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، فبعث إلی سمرة و دعاه، فقال له: بع نخلک هذا و خذ ثمنه. قال: لا أفعل.
__________________________________________________
- او اطرافیان خود را بر چنین کار پستی واداشت. آنان نیز فرمانبری کردند و ابن زیاد آخرت عمر سعد را به دنیایش خرید و او را به دوستی خاندان بنی امیّه دعوت نمود. او نیز به این دعوت پاسخ مثبت داد و با چهار هزار سوار به جنگ حسین علیه السّلام بیرون شد. ابن زیاد نیز سربازان را پشت سر هم می‌فرستاد تا آن‌که ششم ماه محرّم بیست هزار سوار در رکاب عمر سعد تکمیل گردید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 85
(1)- [فی المطبوع: «عبد اللّه»].
(2)- عبید اللّه بن زیاد چون شنید که حسین علیه السّلام به حوالی کوفه رسیده است، بیست هزار کس (که کتابت به حسین علیه السّلام نوشته بودند و با وی بیعت کرده بودند، لیکن دنیا را بر آخرت ترجیح داده، به بیعت ابن زیاد (یزید) درآمدند) را جهت محاربه به استقبال وی فرستاد.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 342
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 733
قال: فخذ نخلا مکان نخلک. قال: لا أفعله. قال: فاشتر منه بستانه. قال: لا أفعل.
قال: فاترک لی هذا النّخل و لک الجنّة. قال: لا أفعل [ف] قال صلّی اللّه علیه و آله للأنصاریّ: اذهب فاقطع نخله، فإنّه لا حقّ له فیه.
قال: و کان سمرة أیّام مسیر الحسین [علیه السّلام] إلی الکوفة علی شرطة ابن زیاد، و کان یحرّض النّاس علی الخروج إلی الحسین و قتاله.
المجلسی، البحار، 34/ 289
قال محمّد بن أبی طالب: [...] و وفّر النّاس العطاء، و أمرهم أن یخرجوا إلی حرب الحسین علیه السّلام، و یکونوا عونا لابن سعد علی حربه، «1» فأوّل «2» من خرج شمر بن ذی الجوشن فی أربعة آلاف، فصار ابن سعد فی تسعة آلاف، ثمّ أتبعه بیزید بن رکاب الکلبیّ فی ألفین، و الحصین بن نمیر السّکونیّ فی أربعة آلاف، و فلانا المازنیّ فی ثلاثة آلاف، و نصر بن فلان فی ألفین، فذلک عشرون ألفا.
المجلسی، البحار، 44/ 386- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 236- 237؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 260- 261؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 228، 230؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 50
قال محمّد بن أبی طالب: [...] فما زال یرسل إلیه «3» بالعساکر، حتّی تکامل «4» عنده ثلاثون ألفا «5» ما بین فارس و راجل «4».
المجلسی، البحار، 44/ 386- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 237؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 261؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة «6»،/ 257؛ القمی، نفس المهموم،/ 215؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 229
قال أبو مخنف: کان أوّل رایة سارت إلی حرب الحسین علیه السّلام، رایة عمر بن سعد لعنه
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار،/ 256، و نفس المهموم،/ 214، و المعالی، 1/ 311].
(2)- [فی مثیر الأحزان مکانه: «و وفّر العطاء، فأوّل ...»].
(3)- [نفس المهموم: «إلی ابن سعد»].
(4) (4- 4) [الأسرار: «ثلاثون ألفا»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(6)- [حکاه فی الأسرار عن محمّد بن أبی طالب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 734
اللّه و دعا من بعده بعروة بن قیس لعنه اللّه و ضمّ إلیه ألفی فارس، و أمره بالمسیر، و دعی من بعده سنان بن أنس النّخعیّ لعنه اللّه، و عقد له رایة علی أربعة آلاف فارس، و دعی من بعده بالشّمر بن ذی الجوشن الضّبّابیّ لعنه اللّه، و عقد له رایة علی أربعة آلاف فارس، و عقد رایة سادسة إلی خولی بن یزید الأصبحیّ لعنه اللّه، و ضمّ إلیه ثلاثة آلاف فارس، و سار إلی حرب الحسین علیه السّلام، و عقد رایة سابعة و سلّمها إلی القشعم لعنه اللّه، و ضمّ إلیه ثلاثة آلاف فارس، و سار إلی حرب الحسین علیه السّلام، و عقد رایة ثامنة و سلّمها إلی الحصین بن نمیر، و ضمّ إلیه ثمانیة آلاف فارس، و سار إلی حرب الحسین علیه السّلام، و عقد رایة تاسعة و سلّمها إلی أبی قدار الباهلیّ لعنه اللّه، و ضمّ إلیه تسعة آلاف فارس، و سار إلی حرب الحسین علیه السّلام، و عقد رایة عاشرة و سلّمها إلی عامر بن صریمة التّمیمیّ، و ضمّ إلیه ستّة آلاف فارس، و سار إلی حرب الحسین علیه السّلام.
قال أبو مخنف: و سار القوم حتّی نزلوا علی الحسین علیه السّلام فی خمسین ألف فارس و راجل، لیس فیهم شامیّ، و لا حجازیّ، و جمیع القوم من أهل الکوفة، بل فی بعض النّسخ لأبی مخنف: نزلوا علی الحسین علیه السّلام و هم فی سبعین ألف فارس و راجل، و لیس فیهم شامیّ، و لا حجازیّ، و لا بصریّ، و کلّهم من أهل الکوفة، و معهم السّیوف الهندیّة، و الرّماح الخطّیّة، و الحراب المجلیة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 256- 257
و کان أکثر الخارجین لقتاله الّذین کاتبوه و بایعوه، فبایع أهل الکوفة ابن عمّه مسلم ابن عقیل نیابة عنه، و هم إثنا عشر ألفا، و قیل: أکثر من ذلک.
فلمّا جاءهم فرّوا عنه إلی أعدائه إیثارا للسّحت العاجل علی الخیر الآجل.
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 26
و کان أوّل رایة خرجت إلی حرب الحسین رضی اللّه عنه رایة عمر بن سعد، ثمّ دعا عروة بن قیس الخثعمیّ، و خولی بن یزید الأصبحیّ، و سنان بن أنس النّخعیّ، و الشّمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ، و عقد لکلّ واحد منهم رایة علی أربعة آلاف فارس، و سار القوم جمیعا من الکوفة حتی أحاطوا الحسین فی أربعین ألف فارس، لا فیهم شامی، و لا حجازیّ،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 735
و لا مصریّ، بل جمیع القوم من أهل الکوفة. «1» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 66
فلا یزال یرسل بالعساکر حتّی اجتمعت عند عمر بن سعد إلی ستّ لیال خلون من المحرّم عشرون ألف فارس، فأوّل من خرج علی ما فی بعض الکتب بعد ابن سعد من الکوفة شمر بن ذی الجوشن فی أربعة آلاف، و علی ما هو المشهور: نزل اللّعین یوم التّاسع، و قیل: إنّه أقبل، ثمّ رجع إلی الکوفة، ثمّ نزل یوم التّاسع، و العلم عند اللّه.
ثمّ عروة بن قیس فی أربعة آلاف، ثمّ سنان بن أنس فی أربعة آلاف، ثمّ حصین بن نمیر فی أربعة آلاف، ثمّ یزید بن رکاب الکلبیّ فی ألفین، ثمّ فلان المازنیّ فی ثلاثة آلاف، ثمّ خولی الأصبحیّ فی ثلاثة آلاف. و قد وقع الاختلاف بین أهل التّواریخ فی تعداد العساکر: فی النّاسخ: قال ابن الجوزیّ: کانت العساکر ستّة آلاف. و قال السّیّد فی اللّهوف و الأعثم الکوفیّ و المجلسیّ عن محمّد بن أبی طالب: عشرین ألفا. و قال الیافعیّ فی کتاب مرآة الجنان، و محمّد بن طلحة الشّافعیّ فی مطالب السّؤول: اثنین و عشرین ألفا.
و قال ابن شهر آشوب: جهّز ابن زیاد لعنه اللّه خمسا و ثلاثین ألفا. و فی شرح الشّافیة:
خمسین ألفا. و قال أبو مخنف: ثمانین ألفا، کلّهم من أهل الکوفة، لیس فیهم شامیّ و لا
__________________________________________________
(1)- و نخستین از بهر عمر بن سعد رایتی بست و او را با شش هزار سوار و به روایتی با نه هزار سوار به جانب کربلا روان داشت.
از پس او کس به شبث بن ربعی فرستاد [...] و از بهر او رایتی بست و چهار هزار سوار در تحت فرمان او کرد.
و دیگر عروة بن قیس را طلب نمود و نیز از بهر او رایتی برافراشت و چهار هزار سوار در ظل رایت او بازداشت و رایت دیگر به سنان بن انس نخعی داد و ده هزار و به روایتی چهار هزار سوار در تحت حکومت او کرد و دیگر حصین نمیر السکونی سرهنگ چهار هزار مرد سپاهی بود و شمر بن ذی الجوشن الضبابی نیز چهار هزار مرد رزم‌آزمای را فرمانروای بود و مضایر بن رهینة المازنی با سه هزار مرد عزم نبرد کرد و یزید بن رکاب الکلبی با دو هزار مرد جنگی مأمور شد و نضر بن خرشه نیز بر دو هزار تن فرمان داشت و دیگر محمّد بن الاشعث با هزار سوار مأمور گشت و دیگر عبد اللّه الحصین با هزار سوار روان شد و دیگر در شرح شافیه مسطور است که: ابن زیاد رایتی از برای خولی بن یزید اصبحی برپای داشت و ده هزار سوار در ظل علم او روان کرد. و دیگر کعب بن طلحه با سه هزار کس و حجار بن ابحر با هزار مرد جنگی ساختگی کردند و حر بن یزید ریاحی چنان‌که از پیش رقم شد با سه هزار سوار حاضر کربلا بود.
بدین‌گونه ابن زیاد عرض لشکر داد.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 182، 183
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 736
حجازیّ، و لا بصریّ. و قالوا و أکثروا إلی مائة ألف و مائتی ألف و ثمانمائة ألف. قال صاحب النّاسخ: و المختار عندی إحدی و خمسون ألفا، أو ثلاث و خمسون ألفا.
ثمّ إنّ ابن زیاد قد أجهد فی قتل الحسین علیه السّلام و بذل غایة جهده و سیعة، و لمّا فرق الأموال بین أهل الکوفة، و بعثهم إلی حرب الحسین علیه السّلام کالسّیل من الخیل و الرجال، أمر المنادی أن ینادی بالکوفة: ألا برئت الذّمّة ممّن وجد فی الکوفة لم یخرج لحرب الحسین. و قیل له: إنّ النّاس یکرهون قتال الحسین علیه السّلام، فیرجعون عن حربه سرّا و ینهزمون.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 311، 312
(ثمّ) جاءه شمر فی أربعة آلاف، (ثمّ) أتبعه ابن زیاد بیزید بن رکاب الکلبیّ فی ألفین، و الحصین بن تمیم السّکونیّ فی أربعة آلاف، و فلان المازنیّ فی ثلاثة آلاف، و نصر بن فلان فی ألفین، (فذلک) عشرون ألف فارس تکمّلت عنده إلی ستّ لیال خلون من المحرّم، و بعث کعب بن طلحة فی ثلاثة آلاف، و شبث بن ربعیّ الرّیاحیّ فی ألف، و حجّار بن أبجر فی ألف، فذلک خمسة و عشرون ألفا، و ما زال یرسل إلیه بالعساکر حتّی تکامل عنده ثلاثون ألفا ما بین فارس و راجل. «1» هکذا ذکره المفید فی الإرشاد و هو المروی عن الصّادق علیه السّلام، و قال الطّبریّ فی التّاریخ: أقبل ابن سعد فی أربعة آلاف من أهل الکوفة، حتّی نزل بالحسین، و قال سبط ابن الجوزیّ فی تذکرة الخواصّ: کان ابن زیاد قد جهّز عمر بن سعد لقتال الحسین فی أربعة آلاف، و جهّز خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّرایع.
و قال المسعودیّ: کان جمیع من حضر مقتل الحسین من أهل الکوفة خاصّة. ثمّ قال الطّبریّ: إنّ أصحاب ابن سعد کانوا ستّة آلاف مقاتل- (أقول): کلام سبط ابن الجوزیّ لیس فیه دلالة علی أنّ جمیع أصحاب ابن سعد کانوا أربعة آلاف، لأنّ الّذین جاؤوا معه کانوا أربعة آلاف فی جمیع الرّوایات. ثمّ أتبعه ابن زیاد ببقیّة العسکر، کما قال المفید، و انضمّ إلیه الحرّ بمن معه، و القول بأنّهم کانوا ستّة آلاف مردود بما مرّ عن المفید و المثبت مقدم علی النّافی.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 598- 599، لواعج الأشجان،/ 106- 107
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی اللّواعج].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 737
و جعل عبید اللّه بن زیاد زجر بن قیس الجعفیّ علی مسلحة فی خمسمائة فارس، و أمره أن یقیم بجسر الصّراط، یمنع من یخرج من الکوفة یرید الحسین علیه السّلام [...]
فخرج الشّمر فی أربعة آلاف، و یزید بن الرّکاب فی ألفین، و الحصین بن نمیر التّمیمیّ فی أربعة آلاف، و شبث بن ربعیّ فی ألف، و کعب بن طلحة فی ثلاثة آلاف، و حجّار بن أبجر فی ألف، و مضایر بن رهینة المازنیّ فی ثلاثة آلاف، و نصر بن حرشة فی ألفین، فتکامل عند ابن سعد لستّ خلون من المحرّم عشرون ألفا، و لم یزل ابن زیاد یرسل العساکر إلی ابن سعد، حتّی تکامل عنده ثلاثون ألفا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 240- 242
و وفّر للنّاس العطاء، و نادی فیهم بالخروج إلی عمر بن سعد، و الالتحاق بجیشه لیکونوا عونا له فی قتل الحسین علیه السّلام.
فعند ذلک خرج شمر بن ذی الجوشن السّلولیّ فی أربعة آلاف، و الحصین بن نمیر السّکونیّ فی أربعة آلاف، و مضایر بن رهینة فی ثلاثة آلاف، و کعب بن طلحة فی ثلاثة آلاف، و یزید بن الرّکاب فی ألفین، و نصر بن حرشة فی ألفین، و حجّار بن أبجر العجلیّ فی ألف، و شبث بن ربعیّ فی ألف، فصار ابن سعد فی خمسة و عشرین ألفا «1».
و ما زال ابن زیاد رابضا فی (النّخیلة) یرسل العساکر إلی ابن سعد، حتّی تکامل عنده فی الیوم السّادس من المحرّم ثلاثون ألفا بین فارس و راجل.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 270- 271
قال الإسفراینیّ: ثمّ إنّ ابن زیاد أرسل لهم ابن ربعیّ فی ألف فارس، و محمّد بن الأشعث فی ألف فارس، و شمر بن ذی الجوشن فی أربعة آلاف فارس.
و قد کان أرسل قبله الحرّ بن یزید الرّیاحیّ فی ألف فارس، و أتبع الجمیع بحجّار بن أبجر مائتا و عشرین ألف فارس «2»، و قال له: سر بهم إلی عمر بن سعد، و قل لهم: إنّ الأمیر أرسلهم إلیک، و یعلمک أنّ جملة ما عندک من الفرسان أربعین ألف، و لیس فیهم
__________________________________________________
(1)- لأنّه کان- بضمیمة الحرّ و أصحابه- فی خمسة آلاف، و هؤلاء الملتحقون (عشرون ألف).
(2)- کذا فی خطّ المؤلف و العبارة غیر صحیحة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 738
شامیّ و لا حجازیّ، و لا بصریّ، بل جمیعا من أهل الکوفة، و معهم السّیوف الهندیّة، و الرّماح الخطّیّة، و جمیعهم راغبین فی قتل الحسین.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 229
(بیان): الرّوایة صریحة فی اجتماع أهل الشّام فی کربلا، و سنذکر فی ترجمة مسلم بن عقیل أنّ فی صبیحة یوم شهادته- و هو التّاسع من ذی الحجّة- ورد الکوفة عشرة آلاف من جند أهل الشّام، ذکره الطّبریّ و غیره. فما فی بعض الرّوایات أنّه ازدلف علیه ثلاثون ألفا لا فیها شامیّ و لا غیره، و فی کتاب ابن زیاد إلی ابن سعد أنّه بعث إلیه جنودا لا فیها شامیّ و لا حجازیّ، و مثله فی بعض العبائر و کتب المقاتل، إنّما أراد بذلک الجند النّظامیّ و العسکر الحکومیّ الکوفیّ و هم ثلاثون ألف لیس فیهم شامیّ و لا غیرهم. و قد مرّ غیر مرّة تحقیق ذلک.
و سنذکر أیضا أنّ أزرق الشّامیّ و أمثاله من جند الشّام، لا شامیّ سکن الکوفة، أو أنّه شبامیّ تصحیف شامیّ، فمن أنکر وجود جنود من الشّام فهو من عدم علمه بالتّاریخ، بل فی المناقب إنّ خیل شمر بن ذی الجوشن- و هم أربعة آلاف- کلّهم شامیّون.
و فی الأربعین الحسینیّة تألیف الفاضل المعاصر المحدّث القمیّ قدّس سرّه قال: رأیت فی بعض کتب الأنساب أنّ خیل الشّام لمّا ورد کربلا جاؤوا بأمان من یزید بن معاویة لعلیّ بن الحسین علیه السّلام.
و فی کتاب ما سنّ فی مقتل الحسین من کتب الفریقین تألیف السّیّد غلام حسین صاحب الهندیّ الکنتوریّ قال فی مختصر الأنساب علی ما نقله الأستاذ فی المجالس المفجعة: إنّ أهل الشّام أتوا إلی علیّ بن الحسین أمانا من القتل، لأنّه کان ابن بنت البنت لأبی سفیان، فلم یقبله، و قال: وجاهة جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أعظم من وجاهة آل مروان. و سنذکر فی ترجمته أنّ أهل الکوفة کانوا یتّقون قتاله مراعاة لیزید.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 253- 254
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 739

تمارض شبث بن ربعیّ فلم ینفعه ذلک، فخرج إلی حربه علیه السّلام‌

و تمارض شبث بن ربعیّ، فبعث إلیه، فدعاه، و عزم علیه أن یشخص إلی الحسین فی ألف، ففعل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 387، أنساب الأشراف، 3/ 178- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 428
و أمّا شبث، فاعتلّ بمرض، فقال له ابن زیاد: أتتمارض؟ إن کنت فی طاعتنا فاخرج إلی قتال عدوّنا. فلمّا سمع شبث ذلک خرج. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 252- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2626، الحسین بن علیّ،/ 85
ثمّ بعث ابن زیاد إلی شبث «2» بن ربعیّ الرّیاحیّ رجلا، و سأله «3» أن یوجّه إلی عمر بن سعد، فاعتلّ بمرض، فقال له ابن زیاد: أتتمارض؟ إن کنت فی طاعتنا فاخرج إلی قتال عدوّنا. فخرج إلی عمر «4» بن سعد فی ألف فارس بعد أن أکرمه ابن زیاد، و أعطاه، و حباه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 158- 159
و بعث إلی شبث بن ربعیّ، فتمارض، و أرسل إلیه: أیّها الأمیر! أنا علیل، فإن رأیت أن تعفینی. فأرسل إلیه: إنّ رسولی أخبرنی بتمارضک علیه، و أخاف أن تکون من الّذین إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ الآیة، فانظر إن کنت فی طاعتنا فأقبل إلینا مسرعا.
فأقبل إلیه شبث بن ربعیّ بعد العشاء الآخرة لئلّا ینظر فی وجهه، و لا یری أثر العلّة؛
__________________________________________________
(1)- ولی شبث بن ربعی تظاهر به بیماری کرد و ناخوشی را بهانه آورد. ابن زیاد به او گفت: «تمارض می‌کنی؟ اگر مطیع مایی به جنگ دشمن ما برو!»
و شبث چون این سخن را شنید، حرکت کرد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 300- 301
(2)- فی النّسخ: شبیب.
(3)- [فی المطبوع: «سأل»].
(4)- فی النّسخ: عمرو.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 740
فلمّا دخل علیه، رحّب به، و قرّب مجلسه؛ ثمّ قال له: أحبّ أن تشخص غدا إلی عمر بن سعد فی ألف فارس من أصحابک. فقال: أفعل أیّها الأمیر.
فخرج فی ألف فارس.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 242
قال محمّد بن أبی طالب: [...] ثمّ أرسل إلی شبث بن ربعیّ أن: أقبل إلینا، و إنّا نرید أن نوجّه «1» بک إلی حرب الحسین. فتمارض «2» شبث، «3» و أراد أن یعفیه ابن زیاد «3». فأرسل إلیه: «4» أمّا بعد «4»، فإنّ رسولی أخبرنی بتمارضک. و أخاف أن تکون من الّذین إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ إن کنت فی طاعتنا، فأقبل إلینا «5» مسرعا.
«6» فأقبل إلیه شبث «6» بعد العشاء لئلّا ینظر إلی وجهه «7» فلا یری «7» علیه أثر «8» العلّة، فلمّا دخل رحّب به، و قرّب مجلسه و قال: «9» أحبّ أن تشخص إلی قتال هذا الرّجل، عونا لابن سعد علیه «9». فقال: أفعل أیّها الأمیر «8». «10» «11»
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و المعالی: «نتوجّه»].
(2)- [فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه مکانه: «و أمّا شبث بن ربعیّ، فاعتلّ بمرض. قیل: فتمارض ...»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(4) (4- 4) [لم یرد فی المقرّم].
(5)- [لم یرد فی المقرّم].
(6- 6) [المقرّم: «فأتاه»].
(7- 7) [المقرّم: «فلم یجد»].
(8- 8) [المقرّم: «الخلّة و وافقة علی ما یرید»].
(9- 9) [مثیر الأحزان: «أرید أن تشخص إلی قتال الحسین، عونا لابن سعد»].
(10)- [أضاف فی نفس المهموم: «قلت: فأرسله فی ألف فارس»، و فی المعالی: «فأرسله فی ألف فارس، و فی خبر أربعة آلاف. یا للعجب بین أن یتمارض لکی لا یحضر قتل الحسین علیه السّلام و بین أن حضر و صنع ما صنع، و رجع إلی الکوفة و بنی مسجدا فرحا لقتل الحسین علیه السّلام»].
(11)- از پس او کس به شبث بن ربعی فرستاد که: «حاضر شو و ساختگی کار کن که بایدت به مقاتلت حسین رفت.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 741
المجلسی، البحار، 44/ 386- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 237؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 261؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة «1»،/ 257؛ القمی، نفس المهموم،/ 214؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 239- 240؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 313؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 50؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 228
__________________________________________________
- شبث خواست تا متصدی قتال حسین نشود. تمارض کرد و به دروغ علتی بر خود بست. ابن زیاد بدو نوشت:
أمّا بعد فإنّ رسولی أخبرنی بتمارضک [...] فأقبل إلینا مسرعا.
یعنی: «رسول من باز آمد و مرا آگهی آورد که تو به دروغ خویش را ناتوان نمودی و تمارض کردی.
سخت می‌ترسم از آن مردم باشی که چون مؤمنان را دیدار کردند، از در نفاق گفتند: ما ایمان آورده‌ایم و چون با منافقان نشستند، گفتند: ما با شما اتفاق داریم و با ایشان سخنی از در استهزا گفتیم، هان ای شبث! اگر در اطاعت ما استواری و متابعت ما را واجب می‌شماری، بی‌توانی عجلت کن و به نزدیک ما سرعت فرمای.»
شبث را ترک دنیا گفتن و فرمان پسر زیاد را نپذیرفتن، سخت صعب می‌نمود و همی‌خواست که ابن زیاد نداند که او را مرضی نیازرده، بلکه تمارض کرده است. لا جرم چون سیاهی بر سپیدی نصرت یافت و خورشید از جهان روی برتافت، شبانه به نزد ابن زیاد شتافت، باشد که صحیح را از سقیم بازنداند و چهره او را نیکو نظاره نتواند. ابن زیاد چون او را دیدار کرد، نیک بنواخت و نزدیک خویش بنشاخت (1) و بسی مرحبا و اهلا گفت و فراوان ترحیب و ترجیب فرمود و گفت: «واجب می‌کند که تو در دفع حسین با ما همدست و همداستان باشی.»
و بر عطای او بیفزود.
(1). بنشاختن: نشانیدن.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 182- 183
(1)- [حکاه فی الأسرار عن محمّد بن أبی طالب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 742

ابن زیاد یقتل المتخلّف البرئ لئلّا یتخلّف أحد عن حربه علیه السّلام‌

و أمر القعقاع بن سوید بن عبد الرّحمان بن بجیر المنقریّ بالتّطواف بالکوفة فی الخیل، فوجد رجلا من همدان قد قدم یطلب میراثا له بالکوفة، فأتی به ابن زیاد، فقتله، فلم یبق بالکوفة محتلم إلّا خرج إلی العسکر بالنّخیلة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 387، أنساب الأشراف، 3/ 179- عنه:
المحمودی، العبرات، 1/ 429
فبعث ابن زیاد سوید بن عبد الرّحمان المنقریّ فی خیل إلی الکوفة، و أمره أن یطوف بها، فمن وجده قد تخلّف أتاه به، فبینا هو یطوف فی أحیاء الکوفة، إذ وجد رجلا من أهل الشّام، قد کان قدم الکوفة فی طلب میراث له، فأرسل به إلی ابن زیاد، فأمر به، فضربت عنقه، فلمّا رأی النّاس ذلک خرجوا. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 252- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2626- 2627، الحسین بن علیّ،/ 85- 86؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 241؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 229
فرأی رجل غریب، فأحضر عند ابن زیاد، فسأله، فقال: إنّی رجل من أهل الشّام، جئت لدین لی فی ذمّة رجل من أهل العراق.
فقال ابن زیاد: اقتلوه، ففی قتله تأدیب لم یخرج بعد. فقتل.
السّماوی، إبصار العین،/ 8
قال: فرأی رجلا غریبا من أهل الشّام قد رجع من الحرب، فأحضر عند ابن زیاد، فسأله، فقال: إنّی رجل غریب من أهل الشّام، جئت لدین لی فی ذمّة رجل من أهل العراق. فقال ابن زیاد: اقتلوه، ففی قتله تأدیب لمن لم یخرج إلی حرب الحسین.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 312- 313
__________________________________________________
(1)- ابن زیاد، سوید بن عبد الرحمان منقری را همراه سوارانی به کوفه فرستاد و دستور داد در کوفه جستجو کند و هرکس را که از رفتن خودداری کرده است، پیش او بیاورد. همچنان‌که سوید در کوفه مشغول گشت و جستجو بود، مردی از شامیان را که برای مطالبه میراث خود به کوفه آمده بود، دید. او را گرفت و پیش ابن زیاد فرستاد و ابن زیاد دستور داد گردنش را زدند. مردم که چنین دیدند، حرکت کردند و رفتند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 301
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 743

هرثمة بن سلیم یأتی لحربه علیه السّلام فیتذکّر، فیهرب لئلّا یشهد مقتله‌

قال: حدّثنی مصعب بن سلام «1»، قال أبو حیّان «2» التّمیمیّ، عن أبی عبیدة، عن هرثمة ابن سلیم قال: غزونا مع علیّ بن أبی طالب غزوة صفّین، فلمّا نزلنا بکربلاء صلّی بنا صلاة «3»، فلمّا سلّم، رفع إلیه من تربتها، فشمّها، ثمّ قال: واها لک أیّتها التّربة «4»! لیحشرنّ منک قوم یدخلون الجنّة بغیر حساب.
فلمّا رجع هرثمة من غزوته «5» إلی امرأته- و هی جرداء بنت سمیر، و کانت شیعة لعلیّ- «6» فقال لها زوجها هرثمة «6»: ألا أعجّبک من صدیقک أبی الحسن؟ [قال- «7»] لمّا نزلنا کربلاء، «8» رفع إلیه من تربتها «8» فشمّها، و قال: واها لک یا تربة «9» لیحشرنّ منک قوم یدخلون الجنّة بغیر حساب، و ما علمه بالغیب؟ فقالت «10»: دعنا منک أیّها الرّجل؛ فإنّ أمیر المؤمنین لم یقل إلّا حقّا.
فلمّا بعث عبید اللّه بن زیاد البعث الّذی بعثه إلی الحسین بن علیّ و أصحابه، قال: کنت فیهم «3» فی الخیل الّتی بعث إلیهم، فلمّا انتهیت إلی «11» القوم و حسین «11» و أصحابه، عرفت المنزل الذی «12» نزل بنا علیّ فیه «12» و البقعة الّتی رفع إلیه من ترابها «13»، و القول الّذی قاله،
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: «سلم» تحریف. [و فی ابن أبی الحدید و البحار: «منصور بن سلام التّمیمیّ»].
(2)- [فی ابن أبی الحدید و البحار: «حیّان»].
(3)- [لم یرد فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه].
(4)- [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «یا تربة»].
(5)- [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «غزاته»].
(6- 6) [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «حدّثها هرثمة فیما حدّث، فقال لها»].
(7)- [عن ابن أبی الحدید و البحار].
(8- 8) [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «و قد أخذ حفنة من ترابها»].
(9)- [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «أیتها التّربة»].
(10)- [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «فقالت امرأة له»].
(11- 11) [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «إلی الحسین علیه السّلام»].
(12- 12) [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «نزلنا فیه مع علیّ علیه السّلام»].
(13)- [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «تربتها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 744
فکرهت مسیری، فأقبلت علی فرسی حتّی وقفت علی الحسین، فسلّمت علیه، و حدّثته بالّذی سمعت من أبیه فی هذا المنزل. فقال الحسین: «1» معنا أنت أو علینا «1»؟ فقلت: یا ابن رسول اللّه! لا معک و لا علیک، ترکت «2» أهلی و ولدی «2» أخاف علیهم من ابن زیاد. فقال الحسین: «3» فولّ هربا «3» حتّی لا تری «4» لنا مقتلا «4»؛ فو الّذی نفس محمّد «5» بیده، لا یری «6» مقتلنا الیوم رجل و لا یغیثنا إلّا أدخله اللّه النّار «6». قال: فأقبلت فی الأرض هاربا «7» حتّی خفی علیّ مقتله «8».
نصر بن مزاحم، وقعة الصّفّین،/ 140- 141- عنه: ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 3/ 169- 170؛ المجلسی، البحار، 32/ 419- 420؛ الهاشمی، الحسین علیه السّلام فی طریقه إلی الشّهادة،/ 145
[حدّثنا] أبو أحمد، قال: حدّثنا إبراهیم بن الحجّاج، قال: حدّثنا زیاد بن یحیی الحسّانیّ، قال: حدّثنا مالک بن سعیر، عن الأعمش، عن قسیط:
عن أبی مریم، قال: کانت امرأة یقال لها: جرداء، و کانت تحبّ علیّا، و کانت من شیعته، فقال لها زوجها: کنّا مع علیّ بن أبی طالب/ 158/ ب/ بکربلاء، فصلّی بنا الفجر، ثمّ أخذ بعرة غزال، فشمّه، ثمّ قال: یقتل بهذه الأرض قوم لا حساب علیهم؛ ألا ترین ما قال صدیقک؟ قالت: إن کان قاله فهو أعلم.
فضرب الزّمان حتّی بعث ابن زیاد الخیل إلی حسین (رضوان اللّه علیه)، فخرجت فیهم، فلمّا أتیت المکان، عرفت الحدیث، فنزل النّاس یمینا و شمالا، فسرت حتّی وقفت علی الحسین، فسلّمت علیه، فقلت: السّلام [علیک] یا ابن رسول اللّه! ألا أحدّثک بحدیث
__________________________________________________
(1) (1- 1) [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «أمعنا أم علینا؟»].
(2) (2- 2) [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «ولدی و عیالی بالکوفة»].
(3) (3- 3) [البحار: «اذهب»].
(4) (4- 4) [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «مقتلنا»].
(5)- [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «حسین»].
(6- 6) [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «الیوم مقتلنا أحد ثمّ لا یعیننا إلّا دخل النّار»].
(7)- [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «أشدّ هاربا (هربا)»].
(8)- [فی ابن أبی الحدید و البحار و الحسین علیه السّلام فی طریقه: «مقتلهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 745
سمعته من أبیک؟ قال: بلی! أفمعنا أم علینا؟ قلت: لا معک و لا علیک، ترکت بالکوفة صبیانا أتخوّف علیهم بعدی.
فقال: أمّا إذا فهاربا! فو الّذی نفس الحسین بیده لا یشهدنّ أحد الیوم مقتلتنا، و یسمع أصواتنا، فلا یعیننا إلّا دخل النّار.
قال: فولّیت هاربا، فلم أسمع لهم صوتا، و لم أشهد لهم مقتلا.
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 250- 251 رقم 717
هزیمة بن سلمة، قال: غزوت مع علیّ علیه السّلام صفّین، فلمّا نزل کربلاء، صلّی بنا الفجر، فلمّا سلّم علی الصّفوف، رفع إلیه من ترابها، فشمّها.
ثمّ قال: آه لک من تربة، لیحشرنّ منک قوم یدخلون الجنّة بغیر حساب.
فلمّا انصرفت، قلت لأهلی- و کانت تحبّ علیّا (صلوات اللّه علیه) و تتولّاه-: ألا أخبرک عن علیّ. و قصصت علیها القصّة، و قلت لها: و ما یدریه بذلک، و ما أطلعه اللّه علی الغیب؟
قالت: دعنا منک، فإنّ أمیر المؤمنین لم یقل إلّا حقّا.
فلمّا نزل الحسین بن علیّ علیه السّلام و أصحابه کربلاء، کنت فی البعث الّذی بعثهم عبید اللّه إلی الحسین علیه السّلام، فلمّا انتهیت إلیهم، عرفت الموضع الّذی صلّی بنا علیّ علیه السّلام فیه، و ذکرت قوله. و کرهت مسیری، و أقبلت علی فرسی حتّی أتیت الحسین علیه السّلام، فسلّمت علیه، و حدّثته بالّذی سمعت من أبیه فی ذلک الموضع.
فقال لی: أفمعنا أنت أم علینا؟
قلت: یا ابن رسول اللّه! لا علیک، و لا معک، ترکت ولدا و عیالا، أخاف عبید اللّه.
فقال علیه السّلام: أمّا لا، فولّ هاربا حتّی لا تسمع لنا صوتا، و لا تری لنا مقتلا- فو الّذی نفسی بیده- لا یسمع صوتنا، و لا یری مقتلنا الیوم أحد فلا یعیننا إلّا أدخله اللّه النّار.
فأدبرت هاربا حتّی لا أسمع لهم صوتا، و لا أری لهم مقتلا.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 141- 142
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 746
حدّثنا أحمد بن الحسن القطّان، قال: حدّثنا الحسن بن علیّ السّکریّ، قال: حدّثنا محمّد بن زکریّا، قال: حدّثنا قیس بن حفص الدّارمیّ، قال: حدّثنی حسین الأشقر، قال: حدّثنا منصور بن الأسود، عن أبی حسان التیمیّ، عن نشیط بن عبید، عن رجل منهم، عن جرداء بنت سمین، عن زوجها هرثمة بن أبی مسلم، قال: غزونا مع علیّ بن أبی طالب علیه السّلام صفّین، فلمّا انصرفنا نزل کربلاء، فصلّی بها الغداة، ثمّ رفع إلیه من تربتها، فشمّها، ثمّ قال: واها لک أیّتها التّربة، لیحشرنّ منک قوم «1» یدخلون الجنّة بغیر حساب.
فرجع هرثمة إلی زوجته- و کانت شیعة لعلیّ علیه السّلام- فقال: ألا أحدّثک عن ولیّک أبی الحسن؟ نزل بکربلاء، فصلّی، ثمّ رفع إلیه من تربتها، فقال: واها لک أیّتها التّربة، لیحشرن منک أقوام یدخلون الجنّة بغیر حساب. قالت: أیّها الرّجل! فإنّ أمیر المؤمنین لم یقل إلّا حقّا.
فلمّا قدم الحسین علیه السّلام قال هرثمة: کنت فی البعث الّذین بعثهم عبید اللّه بن زیاد، فلمّا رأیت المنزل و الشّجر، ذکرت الحدیث، فجلست علی بعیری، ثمّ صرت إلی الحسین علیه السّلام، فسلّمت علیه، فأخبرته «2» بما سمعت من أبیه فی ذلک المنزل الّذی نزل به الحسین علیه السّلام، فقال: معنا أنت أم علینا؟ فقلت: لا معک و لا علیک، خلّفت صبیّة، أخاف علیهم عبید اللّه بن زیاد. قال: فامض حیث لا تری لنا مقتلا، و لا تسمع لنا صوتا، فو الّذی نفس الحسین بیده لا یسمع الیوم وا عیتنا أحد فلا یعیننا إلّا کبّة «3» اللّه لوجهه فی جهنّم. «4»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «أقوام»].
(2)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «و أخبرته»].
(3)- [فی البحار و العوالم و الأنوار النّعمانیّة: «أکبّه»].
(4)- هرثمة بن ابی مسلم گوید: با علی بن ابی طالب به نبرد صفین رفتیم چون برگشتیم در کربلا منزل کرد و نماز بامداد را در آن خواند و از خاکش برگرفت و بوسید؛ سپس فرمود: «خوشا به تو ای خاک پاک! باید از تو قومی محشور شوند که بی‌حساب به بهشت روند.»
هرثمة نزد زن خود که از شیعیان علی علیه السّلام بود برگشت؛ گفت: «مولایت ابو الحسن در کربلا نازل شد و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 747
الصّدوق، الأمالی،/ 136- 137 رقم 6- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 255- 256؛ البحرانی، العوالم، 17/ 147؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 113- 114؛ القمی، نفس المهموم،/ 57- 58؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 240- 241
(و به) قال: أخبرنا عبد الکریم بن محمّد بن أحمد الضّبیّ قراءة علیه، قال: أخبرنا أبو الحسن علیّ بن أحمد بن الحافظ الدّارقطنیّ «1»، قال: حدّثنا محمّد بن نوح الجندیسابوریّ، قال: حدّثنا علیّ بن حرب الجندیسابوریّ، قال: حدّثنا إسحاق بن سلیمان، قال: حدّثنا عمرو بن أبی فیض «2»، عن یحیی بن سعید أبی حیّان، عن قدامة الضّبیّ عن جرداء بنت سمیر «3» عن زوجها هرثمة بن سلمی، قال: خرجنا مع علیّ علیه السّلام فی بعض غزواته، فسار حتّی انتهی إلی کربلاء، فنزل إلی شجرة یصلّی إلیها، فأخذ تربة من الأرض، فشمّها، فقال: واها لک تربة! لیقتلنّ بک قوم یدخلون الجنّة بغیر حساب.
قال: فقفلنا من غزاتنا، و قتل علیّ علیه السّلام و نسیت الحدیث، قال: فکنت فی الجیش الّذی سار إلی الحسین علیه السّلام، فلمّا انتهیت «4» نظرت إلی الشّجرة، فذکرت الحدیث، فقدمت علی فرس لی، فقلت: أبشرک یا ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و حدّثته الحدیث. قال: معنا أو
__________________________________________________
- نماز خواند و از خاکش برگرفت و گفت: «خوشا به تو ای خاک! از تو مردمی محشور شوند که بی‌حساب به بهشت روند.»
گفت: «ای مرد! امیر المؤمنین جز حق نگوید.»
چون حسین به کربلا آمد، هرثمه گفت: «من در قشونی بودم که عبید اللّه بن زیاد فرستاده بود و چون این منزل و درختها را دیدم، حدیث علی علیه السّلام به یادم آمد و بر شتر خود سوار شدم و خدمت حسین علیه السّلام رفتم و سلام دادم و آنچه از پدرش در این منزل شنیده بودم به او گزارش دادم؛ فرمود: «تو با ما هستی یا در برابر ما؟»
گفتم: «نه این و نه آن؛ من کودکانی به جا گذاردم و از عبید اللّه بر آنها ترسانم.»
فرمود: «پس به جایی برو که کشتن ما نبینی و ناله ما نشنوی؛ سوگند بدانکه جان حسین به دست اوست، امروز کسی نباشد که فریاد ما را نشنود و ما را یاری نکند، جز آنکه خدایش برو در دوزخ افکند.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 136- 137
(1)- [فی تهذیب الکمال مکانه: «و قال أبو الحسن الدّارقطنیّ ...»].
(2)- [تهذیب الکمال: «أبی قیس»].
(3)- [فی المطبوع: «جرد ابنة شمیر» و فی تهذیب الکمال: «خرداء بنت سمیر»].
(4)- [تهذیب الکمال: «انتهیت إلیه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 748
علینا؟ قلت: لا معک و لا علیک، ترکت عیالا، و ترکت «1» أمّا. قال: «1» فو الّذی نفس حسین بیده لا یشهد قتلنا الیوم رجل إلّا دخل جهنّم. فانطلقت هاربا مولّیا فی الأرض حتّی خفی علیّ مقتله.
الشّجری، الأمالی، 1/ 184- مثله المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 411
أخبرنا أبو القاسم هبة اللّه بن عبد اللّه الواسطیّ، أنبأنا أبو بکر الخطیب، أنبأنا عبد الکریم بن محمّد بن أحمد الضّبیّ «2» أنبأنا علیّ بن عمر الحافظ، أنبأنا محمّد بن نوح الجندیسابوریّ، أنبأنا علیّ بن حرب الجندیسابوریّ، أنبأنا إسحاق بن سلیمان، أنبأنا عمرو بن أبی قیس، «3» عن یحیی بن سعید أبی حیّان، عن قدامة الضّبیّ:
عن جردا [ء] بنت سمیر عن زوجها هرثمة «4» بن سلمی، قال: خرجنا مع علیّ «5» فی بعض غزوه «5»، «6» فسار حتّی انتهی إلی کربلاء، فنزل إلی شجرة، فصلّی «7» إلیها، فأخذ تربة من الأرض، فشمّها، ثمّ قال: واها لک من «8» تربة، لیقتلنّ بک قوم یدخلون الجنّة بغیر حساب.
قال: فقفلنا من غزوتنا «9»، فقتل علیّ و نسیت الحدیث «10».
قال: فکنت فی الجیش الّذین ساروا إلی الحسین، فلمّا انتهیت إلیه نظرت إلی الشّجرة، فذکرت الحدیث، فتقدّمت علی فرس لی، فقلت: أبشّرک ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،
__________________________________________________
(1) (1- 1) [تهذیب الکمال: «قال: أمّا لا، فولّ فی الأرض»].
(2)- [فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو الحسن بن المقیر، عن الفضل بن سهل الحلبیّ، قال: أخبرنا أبو بکر أحمد بن علیّ ثابت- إذنا- قال: أخبرنا عبد الکریم بن محمّد بن أحمد الضّبیّ ...»].
(3)- [فی تهذیب التّهذیب مکانه: «و قال إسحاق بن سلیمان الرّازیّ، ثنا عمرو بن أبی قیس ...»].
(4)- [التهذیب: «ثمة»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی تهذیب التّهذیب].
(6)- [التّهذیب: «حروبه»].
(7)- [ابن العدیم: «یصلّی»].
(8)- [لم یرد فی التّهذیب و المختصر و ابن العدیم و تهذیب التّهذیب].
(9)- [فی التّهذیب: «حربنا»، و فی المختصر و تهذیب التّهذیب: «غزاتنا»].
(10)- [ابن العدیم: «حادث»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 749
و حدّثته الحدیث. قال: معنا أو علینا؟ قلت: لا معک و لا علیک، «1» ترکت عیالا «1» و ترکت «2».
قال: أمّا لا؛ فولّ فی الأرض، فو الّذی نفس حسین بیده، لا یشهد قتلنا الیوم رجل إلّا دخل جهنّم. فانطلقت هاربا مولّیا فی الأرض، حتّی خفی علیّ مقتله.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 235- 236، رقم 280، تهذیب ابن بدران، 4/ 338، مختصر ابن منظور، 7/ 148- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2619- 2620، الحسین بن علیّ،/ 78- 79؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 348
و ذکر حدیثا آخر بإسناده عن هرثمة بن سلی، قال: خرجت مع علیّ علیه السّلام مخرجة إلی صفّین، فمرّ بکربلا، فصلّی بنا العصر إلی شجرة، فلمّا انصرف رفع ترابا إلی أنفه، فشمّه، ثمّ قال: ویحک من تربة لیقتلنّ علیک أقوام یدخلون الجنّة بغیر حساب. فلمّا انصرف انصرفت معه، و کانت امرأتی شیعة لعلیّ، فقلت لها: ألا تعجبین من صدیقک أبی الحسن علیه السّلام؟ مرّ بکربلا، فصلّی بنا العصر، فلمّا انصرف رفع ترابا إلی أنفه، فشمّه، و قال: ویحک من تربة لیقتلنّ علیک أقوام یدخلون الجنّة بغیر حساب. فقال: و اللّه ما قال إلّا ما قد قیل له، ثمّ مضی.
(و قال): إنّنی خرجت مع عبید اللّه علی الخیل، و نسیت الحدیث حتّی مررت بالشّجرة الّتی صلّی إلیها علیّ، فکأنّی أنظر إلیه، فضربت خاصرة فرسی حتّی صرت إلی الحسین، و قصصت علیه القصّة، فقال: یا هرثمة علینا أم معنا؟ قلت: لا علیک و لا معک. قال:
و لم؟ قلت: إنّی ترکت خلفی ذرّیّة ضعفاء، أخاف من ابن زیاد علیهم. فقال: أما فالحقّ بهم فإنّه لا یسمع وا عیتنا رجل لا یجیبنا إلّا أکبّه اللّه فی النّار. «3»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی ابن العدیم].
(2)- [التّهذیب: «ترکت کذا و کذا»].
(3)- و در امالی صدوق سند به هرثمة بن ابی مسلم منتهی می‌شود، می‌گوید: در غزوه صفین حاضر رکاب امیر المؤمنین علیه السّلام بودم. در هنگام مراجعت، چون به زمین کربلا رسیدیم و فرود شدیم، آن حضرت نماز صبح را با ما بگذاشت. پس دست فرابرد و پاره‌ای از تربت آن زمین برگرفت و ببویید.
ثمّ قال: واها لک أیّتها التّربة، لیحشرنّ منک قوم یدخلون الجنّة بغیر حساب.
فرمود: «مرا سخت شگفت می‌آید از تو ای تربت! همانا انگیخته می‌شود در قیامت از تو جماعتی که بی‌پرسش داخل بهشت می‌شوند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 750
ابن طاووس، الملاحم و الفتن،/ 172- 173
عن هرثمة بن أبی مسلم، قال: غزونا مع علیّ بن أبی طالب علیه السّلام بصفّین، فلمّا انصرفنا نزل کربلاء، فصلّی بها الغداة، ثمّ رفع إلیه من تربتها، فشمّها، ثمّ قال: واها لک أیّتها التّربة! لیحشرن منک أقوام یدخلون الجنّة بغیر حساب. فرجع هرثمة إلی زوجته، و کانت شیعة لعلیّ علیه السّلام فقال: ألا أحدّثک عن ولیّک أبی الحسن علیه السّلام؟ نزل بکربلاء، فصلّی، ثمّ رفع إلیه من تربتها. فقال: واها لک أیّتها التّربة! لیحشرن منک أقوام یدخلون الجنّة بغیر حساب. فقالت: أیّها الرّجل! فإنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام لم یقل إلّا حقّا. فلمّا قدم الحسین علیه السّلام قال هرثمة: کنت فی البعث الّذی بعثهم عبید اللّه بن زیاد، فلمّا رأیت المنزل و الشّجر، ذکرت الحدیث علی بعیری، ثمّ صرت إلی الحسین علیه السّلام، فسلّمت علیه، فأخبرته بما سمعت من أبیه فی ذلک المنزل الّذی نزل به الحسین علیه السّلام، فقال: معنا أنت أم علینا؟ فقلت:
لا معک و لا علیک، خلّفت صبیّة بالکوفة، أخاف علیهم من عبید اللّه بن زیاد. قال علیه السّلام:
فامض حیث لا تری لنا مقتلا، و لا تسمع لنا صوتا، فو الّذی نفس حسین بیده، لا یسمع الیوم وا عیتنا أحد فلا یعیننا إلّا أکبّه اللّه لوجهه فی نار جهنّم.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 287- 288
__________________________________________________
- هرثمه گوید: مرا ضجیعی بود از شیعیان علی، چون به سرای آمدم، او را گفتم: «هیچ می‌خواهی حدیثی از مولای خود اصغا نمایی؟»
گفت: «چرا نخواهم؟»
لا جرم این قصه را از بهر او تذکره نمودم. گفت: «امیر المؤمنین جز به حق سخن نگوید.»
این ببود تا عبید اللّه بن زیاد (علیهما اللّعنه) لشگر بساخت و به سوی حسین از کوفه بیرون تاخت. من نیز در آن جیش بودم. چون به آن منزل رسیدم و آن درختان بدیدم، سخن امیر المؤمنین علیه السّلام فرایاد من آمد.
در زمان بر شتر خویش سوار شدم و به نزد امام حسین شتافتم و سلام دادم و آن قصه که از امیر المؤمنین شنیدم، به عرض رسانیدم. فرمود: «تو با منی یا بر من؟»
عرض کردم: «نه با توأم و نه بر تو؛ زیرا که دختری در خانه دارم که از عبید اللّه بر او می‌ترسم.»
فرمود: «بازشو پیش از آن‌که از ما کشته‌ای ببینی و یا بانگی اصغا نمایی!»
فو الّذی نفس حسین بیده، لا یسمع الیوم وا عیتنا أحد فلا یعیننا إلّا کبّه اللّه بوجهه فی جهنّم.
یعنی: سوگند به آن‌کس که جان حسین به دست قدرت او است، هرکس استغاثه ما را بشنود و ما را اعانت نکند، خداوند او را از روی به جهنم می‌افکند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام (1)، 1/ 323- 324
(1). [این مطلب را در احوالات امیر المؤمنین علیه السّلام، 2/ 26 به نقل از کتاب صفین تکرار نموده است].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 751
وروی إسحاق بن راهویه فی مسنده، قال: روی أبو یحیی:
عن رجل من بنی ضبّة «1» قال: شهدت علیّا حین نزل کربلاء، فانطلق ناحیة، فأومأ بیده، فقال: مناخ رکابهم أمامه، و موضع رحالهم عن یساره. فضرب بیدیه الأرض، فأخذ من الأرض قبضة، فشمّها، فقال: واها و حبّذا الدّماء [اللّاتی] تسفک فیه «2».
[قال الضّبیّ: فرجعنا من سفرتنا و استشهد علیّ و مضی برهة] ثمّ جاء الحسین، فنزل کربلاء [فبعث ابن زیاد الجنود لمحاربته]، قال الضّبّی: فکنت فی الخیل الّتی بعثها ابن زیاد إلی الحسین؛ فلمّا قدمت، فکأنّما نظرت إلی مقام علیّ، و إشارته بیده، فقلبت فرسی. ثمّ انصرفت إلی الحسین بن علیّ، فسلّمت علیه، و قلت له: إنّ أباک کان أعلم النّاس، و إنّی شهدته فی زمن کذا و کذا [ف] قال: کذا و کذا، و إنّک و اللّه لمقتول السّاعة «3»!! قال: فما ترید أن تصنع أنت؟ أتلحق بنا؟ أم تلحق بأهلک؟ قلت: و اللّه إنّ علیّ لدینا، و إنّ لی لعیالا، و ما أظنّ إلّا سألحق بأهلی. قال: أمّا لا، فخذ من هذا المال حاجتک- و إذا مال موضع بین یدیه- قبل أن یحرم علیک، ثمّ النّجاء، فو اللّه لا یسمع الدّاعیة أحد، و لا یری البارقة أحد و لا یعیننا إلّا کان ملعونا علی لسان محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم.
قال: قلت: و اللّه لا أجمع الیوم [بین] أمرین، آخذ مالک و أخذلک. فانصرف و ترکه «4».
المحمودی، العبرات، 1/ 431
__________________________________________________
(1)- کذا فی ظاهر رسم الخطّ من النّسخة المرسلة من کتاب المطالب العالیة، و الظّاهر أنّ الرّجل الضّبّی هو «کدیر الضّبّی».
(2)- هکذا رواه عن ابن راهویه السّیوطیّ فی أواسط مسند علیّ علیه السّلام من جمع الجوامع: ج 2 ص 66.
و فی أصلی من النّسخة المرسلة من المطالب العالیة: «وا نحنی؟ وا حبّذا الدّماء یسفک فیه؟؟».
(3)- کذا فی هذه الرّوایة، و ما ورد عن غیر هذا الطّریق لا توجد فیه هذه الجملة: «إنّک لمقتول هذه السّاعة».
(4)- هکذا رواه عنه ابن حجر فی الحدیث (4517) فی عنوان (باب مقتل الحسین ...) من کتاب مطالب العالیّة 4/ 326.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 752

التحاق عبد اللّه بن عمیر بالإمام الحسین علیه السّلام‌

قال أبو مخنف: حدّثنی أبو جناب، قال: کان منّا رجل یدعی عبد اللّه بن عمیر، من بنی علیم، کان قد نزل الکوفة، و اتّخذ عند بئر الجعد من همدان دارا، و کانت معه امرأة له من النّمر بن قاسط، یقال لها: أمّ وهب «1» بنت عبد «1»، فرأی القوم بالنّخیلة یعرضون لیسرّحوا إلی الحسین، «1» قال: فسأل عنهم، فقیل له: یسرّحون إلی حسین ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم. فقال: و اللّه لقد کنت علی جهاد أهل الشّرک حریصا، و إنّی لأرجو ألّا یکون جهاد هؤلاء الّذین یغزون ابن بنت نبیّهم، أیسر ثوابا عند اللّه من ثوابه إیّای فی جهاد المشرکین «1».
فدخل إلی «2» امرأته، فأخبرها بما سمع «3»، و أعلمها «4» بما یرید «4»، فقالت: أصبت أصاب اللّه بک أرشد أمورک، افعل و أخرجنی معک. «5» قال: فخرج بها لیلا حتّی أتی حسینا، فأقام معه «5». «6»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی بحر العلوم].
(2)- [بحر العلوم: «علی»].
(3)- [بحر العلوم: «سمع و رأی»].
(4) (4- 4) [بحر العلوم: «بعزمه علی اللّحوق بالحسین»].
(5) (5- 5) [بحر العلوم: «فخرج من الکوفة لیلا- و معه زوجته- حتّی التحق بالحسین فی کربلاء قبل یوم عاشوراء بثلاثة أیّام، فأقام معه حتّی استشهد هو و زوجته بین یدیه»].
(6)- ابو جناب کلبی گوید: یکی از ما بود به نام عبد اللّه پسر عمیر از بنی علیم که به کوفه آمده بود و به نزدیک چاه جعده در محله همدان خانه‌ای داشت. زن وی نیز که از تیره نمر بن قاسط بود، به نام ام وهب دختر عبد با وی بود. عبد اللّه جماعت را دیده بود که در نخیله سان می‌بینند که سوی حسین روانه کنند.
گوید: از کارشان پرسید. گفتند: «آنها را سوی حسین، پسر فاطمه دختر پیمبر خدا روانه می‌کنند.»
گفت: «به خدا به پیکار مشرکان علاقه داشتم و امیدوارم ثواب پیکار با اینان که به جنگ پسر دختر پیغمبرشان می‌روند، به نزد خدای بیشتر از ثواب پیکار مشرکان باشد.»
گوید: به نزد زن خویش رفت و آنچه را شنیده بود، با وی بگفت و قصد خویش را با او در میان نهاد.
زن گفت: «کار صواب می‌کنی، خدا تو را به بهترین راه هدایت برساند. برو. مرا نیز همراه خویش ببر.»
گوید: پس شبانه با وی برفت تا به نزد حسین رسید و با او بماند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3029- 3030
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 753
الطّبری، التّاریخ، 5/ 429- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 257؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 390؛ المحمودی، العبرات، 2/ 24
و کان الکلبیّ هذا قد رأی النّاس من أهل الکوفة بالنّخیلة، و هم یعرضون لیسرّحوا إلی الحسین، فقال: «و اللّه لقد کنت علی جهاد أهل الشّرک حریصا، و إنّی لأرجو ألّا یکون جهاد هؤلاء الّذین یغزون ابن بنت نبیّهم أیسر ثوابا عند اللّه من ثوابه إیّای فی جهاد المشرکین»! فدخل علی امرأته أمّ وهب بنت عبد «1»، فأخبرها بما سمع، و أعلمها بما یرید، فصوّبت رأیه، و قالت: أخرجنی معک. فخرج بها لیلا، حتّی أتی الحسین، فأقام معه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 447
وروی أبو مخنف عن أبی جناب، قال: کان منّا رجل یدعی عبد اللّه بن نمیر من بنی علیم، کان قد نزل الکوفة و اتّخذ دارا عند بئر الجعد من همدان، و کانت معه امرأة له من النّمر بن قاسط، فرأی النّاس یتهیّئون للخروج إلی قتال الحسین، فقال: و اللّه لقد کنت علی قتال أهل الشّرک حریصا، و إنّی لأرجو أن یکون جهادی مع ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لهؤلاء أفضل من جهاد المشرکین، و أیسر ثوابا عند اللّه. فدخل إلی امرأته، فأخبرها بما هو عازم علیه، فقالت: أصبت أصاب اللّه بک أرشد أمورک، افعل و أخرجنی معک. قال:
فخرج بها لیلا، حتّی أتی الحسین.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 181
و کان قد خرج من الکوفة لیلا و معه امرأته أمّ وهب إلی الحسین علیه السّلام، لأنّه لمّا رأی العساکر تعرض بالنّخیلة لتسیر إلی حرب الحسین علیه السّلام قال: و اللّه لقد کنت علی جهاد أهل الشّرک حریصا، و إنّی لأرجو أن لا یکون جهاد هؤلاء الّذین یغزون ابن بنت نبیّهم أقلّ ثوابا عند اللّه من جهاد المشرکین، فأخبر زوجته، فقالت: أصبت، أخرج و أخرجنی معک.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 603، لواعج الأشجان،/ 138
__________________________________________________
(1)- من قبیلة النّمر بن قاسط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 754

حبیب بن مظاهر و مسلم بن عوسجة یلتقیان فیعزمان علی نصره علیه السّلام‌

حبیب بن مظاهر کان ذات یوم واقفا فی سوق الکوفة عند عطّار، یشتری صبغا لکریمته، فمرّ علیه مسلم بن عوسجة، فالتفت حبیب إلیه و قال: یا أخی یا مسلم! إنّی أری أهل الکوفة یجمعون الخیل و الأسلحة. فبکی مسلم و قال: یا حبیب إنّ أهل الکوفة صمّموا علی قتال ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله. فبکی حبیب، و رمی الصّبغ من یده، و قال:
و اللّه لا تصبغ هذه إلّا من دم منحری دون الحسین.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 396- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 370
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 755

الحسین علیه السّلام یکتب إلی حبیب بن مظاهر یدعوه لنصرته، فیستجیب‌

و لمّا وصل الحسین فی مسیره إلی الکوفة، إلی أرض، و خیّم فی واد منها، و علم بقتل ابن عمّه مسلم بن عقیل، و أنّ أهل الکوفة غدروا به، و کان قد عقد اثنتی عشرة رایة، ثمّ أمر جمعا بأن یحمل کلّ واحد منهم رایة منها، فأتی إلیه أصحابه و قالوا له: یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله! دعنا نرتحل من هذه الأرض. فقال لهم: صبرا حتّی یأتی إلینا من یحمل هذه الرّایة الأخری. فقال له بعضهم: سیّدی! تفضّل علیّ بحملها. فجزّاه الحسین علیه السّلام خیرا و قال: یأتی إلیها صاحبها. ثمّ کتب کتابا نسخته کذا: من الحسین بن علیّ بن أبی طالب إلی الرّجل الفقیه حبیب بن مظاهر: أمّا بعد، یا حبیب! فأنت تعلم قرابتنا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أنت أعرف بنا من غیرک، و أنت ذو شیمة و غیرة، فلا تبخل علینا بنفسک، یجازیک جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یوم القیامة. ثمّ أرسله إلی حبیب.
قال: و کان حبیب جالسا مع زوجته، و بین أیدیهما طعام یأکلان، إذ غصّت زوجته فی الطّعام، فقالت: اللّه أکبر یا حبیب، السّاعة یرد علینا کتاب. فبیناهم فی الکلام و إذا بطارق یطرق الباب، فخرج إلیه حبیب، فقال: من الطّارق؟ فقال: أنا رسول الحسین علیه السّلام إلیک. فقال حبیب: اللّه أکبر، لقد صدقت الحرّة بمقالتها، ثمّ ناوله الکتاب، ففضّه، و قرأه و کان حبیب یرید أن یکتم أمره علی عشیرته و بنی عمّه، لئلّا یعلم به أحد خوفا من ابن زیاد لعنه اللّه، فبینا هو کذلک إذ أقبل بنو عمّه إلیه، فسلّموا علیه، فردّ علیهم السّلام، و قالوا له: یا حبیب! سمعنا إنّک ترید [أن] تخرج لنصرة الحسین علیه السّلام و إنّا لا نخلیک، ما لنا و الدّخول بین السّلاطین؟ فأخفی ذلک علیهم، فرجعوا عنه، و سمعت زوجته، فقالت له: یا حبیب! کأنّک کاره للخروج لنصرة الحسین علیه السّلام. فأراد أن لا یخبرها، فقال لها: نعم. فبکت، و قالت: إذا تلیق لرأسک هذه المقنعة، أنسیت کلام جدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی حقّه، و أخیه: ولدای هذان سیّدا شباب أهل الجنّة، و هما إمامان إن قاما و إن قعدا؟ و هذا رسوله أتی إلیک یستعین بک، و أنت لم تجبه؟ فلمّا عرف منها حقیقة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 756
الأمر، قال لها: إنّی أخشی علیک تترمّلین بعدی. فقالت: دعنی آکل التّراب، و لا تترک نصرة الحسین علیه السّلام. فجزّاها خیرا، ثمّ قالت: لی إلیک حاجة. فقال: و ما هی؟ قالت:
باللّه علیک یا حبیب إذا أقبلت علیه، فقبّل یدیه و رجلیه نیابة عنّی، و اقرأه منّی السّلام.
فقال لها: حبّا و کرامة. ثمّ أقبل علی جواده و شدّ شدّا وثیقا، و قال لعبده: خذه، و امض به، و لا یعلم بک أحد، و انتظرنی فی المکان الفلانی. فأخذه العبد، و مضی به. و بقی ینتظر قدوم سیّده.
ثمّ إنّ حبیب ودّع زوجته، و خرج مختفیا کأنّه ماض إلی ضیعة له خوفا من أهل الکوفة، فاستبطأه الغلام، و أقبل علی الجواد، و کان قدّامه علف یأکل منه، فجعل الغلام یخاطبه و یقول له: یا جواد! إن لم یأت صاحبک لأعلونّ ظهرک، و أمضی بک إلی نصرة الحسین علیه السّلام. فلمّا سمع الجواد خطاب الغلام له جعل یبکی، و دموعه تجری علی خدّیه، و امتنع عن الأکل. فبینما هو کذلک، فإذا بحبیب قد أقبل، فسمع خطابه، و صفق بإحدی یدیه علی الأخری، و قال: بأبی أنت و أمّی یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله! العبید یتمنّون نصرتک، فکیف الأحرار! ثمّ قال لعبده: أنت حرّ لوجه اللّه. فبکی الغلام و قال: یا سیّدی! و اللّه لا ترکتک حتّی أمضی معک، و أنصر الحسین ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أقتل بین یدیه. فجزّاه خیرا، فسار، فبینما الحسین علیه السّلام و أصحابه فی الکلام و إذا هم بغبرة ثائرة، فالتفت الإمام، و قال لهم: إنّ صاحب هذه الرّایة قد أقبل. فلمّا صار حبیب قریبا من الإمام المظلوم، ترجلّ عن جواده، و جعل یقبّل الأرض بین یدیه و هو یبکی، فسلّم علی الإمام و أصحابه، فردّوا.
فسمعت زینب بنت أمیر المؤمنین، فقالت: من هذا الرّجل الّذی قد أقبل؟ فقیل لها:
حبیب بن مظاهر. فقالت: اقرأوه منّی السّلام. فلمّا بلّغوه سلامها لطم علی وجهه و حثی التّراب علی رأسه و قال: أنا من أکون حتّی تسلّم علیّ بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 396- 397
فبینما الحسین یسیر من مکّة إلی الکوفة، کتب کتابا إلی حبیب نسخته هذه: من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 757
الحسین بن علیّ بن أبی طالب إلی الرّجل الفقیه حبیب بن مظاهر، أمّا بعد، یا حبیب! فأنت تعلم قرابتنا من رسول اللّه، و أنت أعرف بنا من غیرک، و أنت ذو شیمة و غیرة، فلا تبخل علینا بنفسک یجازیک جدّی رسول اللّه یوم القیامة. ثمّ أرسله إلی حبیب.
و کان حبیب جالسا مع زوجته و بین أیدیهما طعام یأکلان، إذ غصّت زوجته فی‌الطّعام، فقالت: اللّه أکبر یا حبیب! السّاعة یرد علینا کتاب کریم من رجل کریم. فبینما هم فی الکلام، و إذا بطارق یطرق الباب، فخرج إلیه حبیب، و قال: من الطّارق؟ قال: أنا رسول الحسین علیه السّلام إلیک. فقال حبیب: اللّه أکبر! صدقت الحرّة بما قالت. ثمّ ناوله الکتاب، ففضّه، و قرأه، فسألته زوجته عن الخبر، فأخبر، فبکت، و قالت: باللّه علیک یا حبیب، لا تقصر عن نصرة ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله. فقال: أجل، حتّی أقتل بین یدیه، و تصبغ شیبتی من دم نحری. و کان حبیب یرید أن یکتم أمره علی عشیرته، و بنی عمّه، لئلّا یعلم به أحد خوفا من ابن زیاد، فبینما حبیب ینظر فی أموره، و حوائجه، و اللّحوق بالحسین علیه السّلام إذ أقبل بنو عمّه إلیه، و قالوا: یا حبیب! بلغنا أنّک ترید أن تخرج لنصرة الحسین، و نحن لا نخلیک، ما لنا و الدّخول بین السّلاطین؟ فأخفی حبیب ذلک، و أنکر علیهم، فرجعوا عنه، و سمعت زوجته، فقالت: یا حبیب! کأنّک کاره للخروج لنصرة الحسین علیه السّلام. فأراد أن یختبر حالها، فقال: نعم. فبکت، و قالت: یا حبیب! أنسیت کلام جدّه فی حقّه، و أخیه الحسن علیهما السّلام حیث یقول: ولدای هذان سیّدا شباب أهل الجنّة، و هما إمامان قاما أو قعدا، و هذا رسوله، و کتابه أتی إلیک، و یستعین بک، و أنت لم تجبه؟
فقال حبیب: أخاف علی أطفالی من الیتم، و أخشی أن ترملی بعدی. فقالت: و لنا التّأسّی بالهاشمیّات، و البنیّات، و الأیتام من آل رسول اللّه، و اللّه تعالی کفیلنا، و هو حسبنا، و نعم الوکیل. فلمّا عرف حبیب منها حقیقة الأمر، دعا لها، و جزّاها خیرا، و أخبرها بما هو فی نفسه، و أنّه عازم علی المسیر و الرّواح، فقالت: لی إلیک حاجة. فقال: و ما هی؟ قالت:
باللّه علیک یا حبیب! إذا قدمت علی الحسین علیه السّلام قبّل یدیه، و رجلیه نیابة عنّی، و أقرأه عنّی السّلام. فقال: حبّا و کرامة. ثمّ أقبل حبیب علی جواده و شدّه شدّا وثیقا، و قال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 758
لعبده: خذ فرسی، و امض به، و لا یعلم بک أحد، و انتظرنی فی المکان الفلانی. فأخذه العبد و مضی به، و بقی ینتظر قدوم سیّده.
ثمّ إنّ حبیب ودّع زوجته، و أولاده، و خرج مختفیا، کأنّه ماض إلی ضیعة له، خوفا من أهل الکوفة، فاستبطأه الغلام و أقبل علی الفرس و کان قدّامه علف یأکل منه، فجعل الغلام یخاطبه، و یقول له: یا جواد! إن لم یأت صاحبک لأعلونّ ظهرک، و أمضی بک إلی نصرة الحسین علیه السّلام. فلمّا سمع الجواد خطاب الغلام له جعل یبکی، و دموعه تجری علی خدّیه، و امتنع عن الأکل، فبینما هو کذلک، فإذا بحبیب قد أقبل، فسمع خطاب الغلام، فصفق بإحدی یدیه علی الأخری، و قال: بأبی أنت و أمّی یا ابن رسول اللّه! العبید یتمنّون نصرتک، فکیف بالأحرار!. ثمّ قال لعبده: یا غلام! أنت حرّ لوجه اللّه. فبکی الغلام، و قال: سیّدی! و اللّه لا ترکتک حتّی أمضی معک، و أنصر الحسین ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و أقتل بین یدیه. فجزّاه خیرا، فسارا، و کان الحسین علیه السّلام نزل فی طریقه بأرض، و قد عقد اثنی عشر رایة، و قد قسّم رایاته بین أصحابه، و بقیت رایة، فقال له بعض أصحابه: منّ علیّ بحملها. فقال علیه السّلام: یأتی إلیها صاحبها، و قالوا: یا ابن رسول اللّه! دعنا نرتحل من هذه الأرض. فقال لهم: صبرا، حتّی یأتی إلینا من یحمل هذه الرّایة الأخری، فبینما الحسین علیه السّلام و أصحابه فی الکلام، و إذا هم بغبرة ثائرة، فالتفت الإمام علیه السّلام، و قال لهم: إنّ صاحب هذه الرّایة قد أقبل. فلمّا صار حبیب قریبا من الإمام المظلوم ترجّل عن جواده، و جعل یقبّل الأرض بین یدیه، و هو یبکی، فسلّم علی الإمام و أصحابه، فردّوا علیه السّلام.
فسمعت زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام، فقالت: من هذا الرّجل الّذی قد أقبل؟ فقیل لها: حبیب بن مظاهر. فقالت: اقرأوه عنّی السّلام. فلمّا بلّغوه سلامها لطم حبیب علی وجهه و حثی التّراب علی رأسه و قال: من أنا و من أکون حتّی تسلّم علیّ بنت أمیر المؤمنین.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 370- 372
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 759

عامر بن أبی سلامة الدّالانیّ یلتحق بالحسین علیه السّلام بعد أن حارب مسلحة ابن زیاد فهزمهم‌

و همّ عمّار بن أبی سلامة الدّالانیّ أن یفتک بعبید اللّه بن زیاد فی عسکره بالنّخیلة، فلم یمکنه ذلک، فلطف حتّی لحق بالحسین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 388، أنساب الأشراف، 3/ 180
و جعل عبید اللّه بن زیاد زجر بن قیس الجعفیّ مسلحة فی خمسمائة فارس، و أمره أن یقیم بجسر الصّراة یمنع من یخرج من أهل الکوفة یرید الحسین علیه السّلام، فمرّ به عامر بن أبی سلامة بن عبد اللّه بن عرار الدّالانیّ، فقال له زجر: قد عرفت حیث ترید، فارجع.
فحمل علیه و علی أصحابه، فهزمهم، و مضی، و لیس أحد منهم یطمع فی الدّنوّ منه، فوصل کربلاء، و لحق بالحسین علیه السّلام، حتّی قتل معه، و کان قد شهد المشاهد مع أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 240
__________________________________________________
(1)- الأکلیل للهمدانیّ ج 10 ص 87 و 101 و دالان بطن من همدان منهم بنو عرار بضمّ العین، و هو عرار ابن رؤاس بن دالان بن جیش بن ماشج بن وادعة و فی جمهرة أنساب العرب لابن حزم ص 321 ذکر نسب وادعة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 760

ابن زیاد یکثر الخیل و الرّجال کی لا یکون لابن سعد عذر

ثمّ کتب ابن زیاد إلی عمر «1» بن سعد: «إنّی لم أجعل لک علّة فی قتال الحسین من کثرة الخیل و الرّجال، «2» فانظر أن «2» لا تبدأ أمرا حتّی تشاورنی غدوا و عشیّا مع کلّ غاد و رائح- و السّلام-».
قال: و کان عبید اللّه بن زیاد فی کلّ وقت یبعث إلی عمر «1» بن سعد و یستعجله فی قتال الحسین، قال: و التأمت العساکر إلی عمر «3» بن سعد لستّ مضین من المحرّم.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 159
ثمّ کتب عبید اللّه إلی عمر بن سعد: «أمّا بعد، فإنّی لم أجعل لک علّة فی کثرة الخیل و الرّجال، فانظر لا أصبح و لا أمسی إلّا و خبر ما قبلک عندی غدوة و عشیّة مع کلّ غاد و رائح». و کان عبید اللّه یستحثّ عمر بن سعد، و یستعجله فی قتل الحسین، و ابن سعد یکره أن یکون قتل الحسین علی یده. قال: و التأمت العساکر عند عمر لستّة أیّام مضین من المحرّم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 242- 243
قال محمّد بن أبی طالب: [...] ثمّ کتب «4» إلیه ابن زیاد: «إنّی «4» لم أجعل لک علّة «5» فی کثرة الخیل و الرّجال، فانظر لا أصبح و لا أمسی إلّا و خبرک عندی «6» غدوة و عشیّة».
و کان «7» ابن زیاد یستحثّ عمر بن سعد «7» لستّة أیّام مضین من المحرّم «6».
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2) (2- 2) فی د: و انظر.
(3)- وقع فی الأصل و بر: عبد اللّه، و فی د: «عبید اللّه بن زیاد و».
(4) (4- 4) [فی الأسرار: «ابن زیاد إلی ابن سعد: ألا»، و فی المعالی: «إلی ابن سعد: إنّی»].
(5)- [المعالی: «عذرا»].
(6- 6) [المعالی: «بکرة و عشیّة»].
(7- 7) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «یستحثّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 761
المجلسی، البحار، 44/ 386- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 237؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 261؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة «1»،/ 257؛ القمی، نفس المهموم،/ 215؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 313؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 50- 51؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 599، لواعج الأشجان،/ 107
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی الأسرار عن محمّد بن أبی طالب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 762

حبیب بن مظاهر الأسدیّ یستنجد ببنی أسد فیحول ابن سعد

و قال حبیب بن مظهر للحسین: إنّ ها هنا حیّا من بنی أسد أعرابا ینزلون النّهرین، و لیس بیننا و بینهم إلّا روحة. أفتأذن لی فی إتیانهم و دعائهم؟ لعلّ اللّه أن یجرّبهم إلیک نفعا، أو یدفع عنک مکروها.
فأذن له فی ذلک، فأتاهم، فقال لهم: إنّی أدعوکم إلی شرف الآخرة، و فضلها، و جسیم ثوابها، أنا أدعوکم إلی نصر ابن بنت نبیّکم، فقد أصبح مظلوما، دعاه أهل الکوفة لینصروه، فلمّا أتاهم خذلوه، و عدوا علیه لیقتلوه. فخرج معه منهم سبعون، و أتی/ 486/ عمر بن سعد رجل ممّن هناک، یقال له: جبلة بن عمرو، فأخبره خبرهم، فوجّه أزرق بن الحارث الصّیداویّ فی خیل، فحالوا بینهم و بین الحسین، و رجع ابن مظهر إلی الحسین، فأخبره الخبر، فقال: الحمد للّه کثیرا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 388، أنساب الأشراف، 3/ 180- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 432
أقبل حبیب بن مظاهر «1» الأسدیّ إلی الحسین بن علیّ، فقال: ها هنا حیّ من بنی أسد بالقرب منّی، أو تأذن لی أن أسیر إلیهم أدعوهم إلی نصرتک؟ فعسی اللّه أن یدفع بهم عنک بعض ما تکره! فقال له الحسین: قد أذنت لک «2» یا حبیب «2».
قال: فخرج «3» حبیب «4» بن مظاهر 4/ فی جوف اللّیل متنکّرا «5» حتّی صار إلی أولئک القوم، فحیّاهم و حیّوه و عرفوا أنّه من بنی أسد؛ فقالوا: ما حاجتک یا ابن عمّ؟ فقال:
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: مطهر.
(2) (2- 2) لیس فی د.
(3)- فی د: قد خرج.
(4) (4- 4) لیس فی د، و فی الأصل و بر: بن مطهر.
(5)- لیس فی د. [و فی المطبوع: «منکرا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 763
حاجتی إلیکم، قد أتیتکم بخیر ما أتی به وافد إلی قوم، «1» أتیتکم أدعوکم إلی نصرة ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، فإنّه فی عصابة من المؤمنین، الرّجل منهم خیر من ألف رجل، لن «2» یخذلوه «3» و لن یسلموه، و فیهم عین تطرق «3». و هذا عمر «4» بن سعد قد أحاط به فی اثنین و عشرین ألف، و أنتم قومی و عشیرتی، و قد جئتکم بهذه النّصیحة، فأطیعونی الیوم فی نصرته، تنالون غدا شرفا فی الآخرة، فإنّی أقسم باللّه أنّه «5» لا یقتل منکم رجل مع «6» ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم صابرا محتسبا «6» إلّا کان «7» رفیق محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم «7» فی أعلی علیّین، قال:
فوثب رجل من بنی أسد، یقال له بشر بن عبید اللّه «8»، فقال: و اللّه أنا أوّل من أجاب إلی هذه الدّعوة؛ ثمّ أنشأ یقول:
قد علم القوم إذا تواکلوا و أحجم الفرسان أو تناصلوا «9»
أنّی شجاع بطل مقاتل کأنّنی لیث عرین باسل
قال: ثمّ تبادر رجال الحیّ مع حبیب بن مظاهر «10» الأسدیّ.
قال: و خرج رجل من الحیّ فی ذلک الوقت حتّی صار إلی عمر «4» بن سعد فی جوف اللّیل، فخبّره بذلک، فدعا رجلا «11» من أصحابه، یقال له: الأزرق «12» بن حرب الصّیداویّ، فضمّ إلیه أربعة آلاف فارس، و وجّه به فی جوف اللّیل إلی حیّ بنی أسد مع الرّجل الّذی
__________________________________________________
(1)- زید فی د: قد.
(2)- فی د: لم.
(3) (3- 3) [فی المطبوع: «و لن یسلموه، و فیهم عین نظرت»] کذا، و لیس فی د.
(4)- فی النّسخ: عمرو.
(5)- من د، و فی الأصل و بر: ان.
(6- 6) فی د: الحسین.
(7- 7) فی د: رفیقا لمحمّد.
(8)- فی د و بر: عبد اللّه. و ما وجدته فی المراجع.
(9)- فی د: تناضلوا.
(10)- فی النّسخ: مطهر.
(11)- من د. و فی الأصل و بر: رجل.
(12)- فی د: الأرزق.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 764
جاء بالخبر، قال: فبینما القوم فی جوف اللّیل قد أقبلوا یریدون معسکر «1» الحسین، إذ استقبلهم جند عمر «2» بن سعد علی شاطئ الفرات، قال: فتناوش القوم بعضهم [بعضا- «3»] و اقتتلوا قتالا شدیدا، «4» [و صاح به حبیب بن مظاهر «5»: ویلک یا أزرق «6»! مالک و «7» لنا؟
دعنا. قال: و اقتتلوا قتالا شدیدا]، فلمّا رأی «8» القوم ذلک انهزموا راجعین إلی منازلهم، فرجع حبیب بن مظاهر «9» إلی الحسین «10» رضی اللّه عنه «10» فأعلمه بذلک الخبر، فقال: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 159- 162
فلمّا رأی ذلک حبیب بن مظاهر الأسدیّ، جاء إلی الحسین، فقال له: «11» یا ابن رسول اللّه! إنّ ها هنا حیّا من بنی أسد قریبا منّا، أفتأذن لی بالمصیر إلیهم اللّیلة، أدعوهم إلی نصرتک؟ فعسی اللّه أن یدفع بهم عنک بعض ما تکره. «12» فقال له الحسین: قد أذنت لک «12». فخرج «13» إلیهم حبیب من معسکر الحسین «13» فی جوف اللّیل متنکّرا، حتّی صار إلیها «14»، فحیّاهم و حیّوه، و عرفوه، «15» فقالوا له: ما حاجتک یا ابن عمّ «15»! قال: حاجتی إلیکم، إنّی قد أتیتکم بخیر ما أتی به وافد إلی قوم قطّ، أتیتکم أدعوکم إلی نصرة ابن بنت
__________________________________________________
(1)- فی د: عسکر.
(2)- فی النّسخ: عمرو.
(3)- من د و بر.
(4)- العبارة المحجورة زیدت من د و بر.
(5)- فی د و بر: مطهر.
(6)- فی د: أرزق.
(7)- زید فی د: ما.
(8)- فی النّسخ: رأوا.
(9)- فی النّسخ: مطهر.
(10- 10) لیس فی د.
(11)- [فی بحر العلوم مکانه: «قال المؤرّخون: و لمّا رأی حبیب بن مظاهر تلاحم الجیوش علی حرب الحسین علیه السّلام و تضییقهم علیه، جاء إلیه و قال له ...»].
(12- 12) [بحر العلوم: «فأذن له الحسین بذلک»].
(13- 13) [بحر العلوم: «حبیب»].
(14)- [بحر العلوم: «إلیهم»].
(15- 15) [بحر العلوم: «فسألوه عن حاجته»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 765
نبیّکم، فإنّه فی عصابة من المؤمنین، الرّجل منهم خیر من ألف رجل، لن یخذلوه و لن یسلموه، و فیهم عین تطرف؛ و هذا عمر بن سعد قد أحاط به فی اثنین و عشرین ألفا، و أنتم قومی، و عشیرتی، و قد أتیتکم بهذه النّصیحة، فأطیعونی الیوم، تنالوا شرف الدّنیا، و حسن ثواب الآخرة، فإنّی أقسم باللّه، لا یقتل منکم رجل مع ابن بنت رسول اللّه صابرا محتسبا إلّا کان رفیق محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی أعلی علیّین. فقام رجل من بنی أسد یقال له: عبد اللّه بن بشر، فقال: أنا أوّل من یجیب إلی هذه الدّعوة، ثمّ جعل یرتجز و یقول:
قد علم القوم إذا تناکلوا و أحجم الفرسان إذ تناضلوا
أنّی الشّجاع البطل المقاتل کأنّنی لیث عرین باسل
ثمّ بادر رجال الحیّ إلی حبیب، و أجابوه، فالتأم منهم تسعون رجلا، و جاؤوا مع حبیب یریدون الحسین، فخرج رجل من الحیّ، «1» یقال: فلان «1» بن عمرو حتّی صار إلی عمر بن سعد فی جوف اللّیل، فأخبره بذلک. فدعا عمر برجل من أصحابه یقال له:
الأزرق بن الحارث الصّدائیّ «2»، فضمّ إلیه أربعمائة فارس، و وجّه به إلی حیّ بنی أسد مع ذلک الّذی جاء بالخبر. فبینا أولئک القوم من بنی أسد قد أقبلوا فی جوف اللّیل مع حبیب، یریدون عسکر الحسین، إذ استقبلتهم خیل ابن سعد علی شاطئ الفرات، و کان بینهم معسکر الحسین الیسیر، فتناوش الفریقان، و اقتتلوا، فصاح حبیب بالأزرق بن الحارث: مالک و لنا؟ انصرف عنّا یا ویلک، دعنا و اشق بغیرنا. فأبی الأزرق، «3» و علمت بنو أسد أن لا طاقة لهم بخیل ابن سعد، فانهزموا راجعین إلی حیّهم، ثمّ تحمّلوا «4» فی جوف اللّیل خوفا من ابن سعد أن یکبسهم. و رجع حبیب إلی الحسین، فأخبره، فقال «5»: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 243- 244- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 273- 274
__________________________________________________
(1) (1- 1) [بحر العلوم: «یقال له: جبلة»].
(2)- [بحر العلوم: «الصّداویّ»].
(3)- [زاد فی بحر العلوم: «من الانصراف»].
(4)- [زاد فی بحر العلوم: «و رحلوا»].
(5)- [بحر العلوم: «الخبر، فقال الحسین علیه السّلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 766
و قال محمّد بن أبی طالب: [....] «1» و أقبل حبیب بن مظاهر إلی الحسین علیه السّلام فقال: «1» یا ابن رسول اللّه! ها هنا حیّ من بنی أسد بالقرب منّا، أتأذن «2» لی «3» فی المصیر إلیهم فأدعوهم «3» إلی نصرتک؟ فعسی اللّه أن یدفع «4» بهم عنک. «5» قال: قد أذنت لک «5». فخرج حبیب إلیهم فی جوف اللّیل متنکّرا «6»، «7» حتّی أتی إلیهم، فعرفوه أنّه من بنی أسد، فقالوا:
ما حاجتک؟ فقال «7»: إنّی قد أتیتکم بخیر ما أتی به وافد إلی قوم، أتیتکم أدعوکم إلی نصر «8» ابن بنت نبیّکم، فإنّه فی عصابة من المؤمنین الرّجل منهم خیر من ألف رجل، لن یخذلوه و لن یسلموه أبدا، و هذا عمر بن سعد قد أحاط به، «9» و أنتم قومی و عشیرتی، و قد أتیتکم بهذه النّصیحة، فأطیعونی الیوم فی نصرته، «10» تنالوا بها شرف الدّنیا و الآخرة «10»، فإنّی أقسم باللّه لا یقتل أحد منکم فی سبیل اللّه مع ابن بنت رسول اللّه صابرا محتسبا إلّا کان رفیقا لمحمّد صلّی اللّه علیه و آله فی علّییّن.
قال: فوثب إلیه رجل «11» من بنی أسد «12» یقال له «11»: عبد اللّه بن بشر «13» فقال «12»: أنا
__________________________________________________
(1) (1- 1) [اللّواعج: «و قال حبیب بن مظاهر للحسین علیه السّلام»].
(2)- [فی الأسرار: «ائذن» و فی نفس المهموم و اللّواعج: «تأذن»].
(3) (3- 3) [فی الأسرار و المعالی: «أن أدعوهم»].
(4)- [فی المعالی مکانه: «و لمّا وصل حبیب إلی الحسین و رأی قلّة أنصاره، کثرة محاربیه قال للحسین: إنّ ها هنا حیّا من بنی أسد بالقرب منّا، فلو أذنت لی لسرت إلیهم، و دعوتهم إلی نصرتک لعلّ اللّه أن یهد بهم و یدفع ...»].
(5) (5- 5) [الأسرار: «فأذن له»].
(6)- [فی الأسرار و نفس المهموم و المعالی: «مستنکرا»].
(7- 7) [اللّواعج: «و عرّفهم بنفسه أنّه أسدیّ و قال»].
(8)- [المعالی: «نصرة»].
(9)- [زاد فی المعالی: «و قد أطافت به أعداؤه لیقتلوه، فأتیتکم لنمنعوه، و تحفظوا حرمة رسول اللّه فیه، فو اللّه لئن نصرتموه لیعطینّکم اللّه شرف الدّنیا و الآخرة»].
(10- 10) [لم یرد فی المعالی].
(11- 11) [اللّواعج: «منهم اسمه»].
(12- 12) [المعالی: «و قال: شکر اللّه سعیک یا أبا القاسم، فو اللّه لجئتنا بمکرمة یستأثر بها المرء الأحبّ فالأحبّ»].
(13)- [نفس المهموم: «بشیر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 767
أوّل من یجیب إلی «1» هذه الدّعوة، ثمّ جعل یرتجز و یقول:
قد علم القوم إذا تواکلوا و أحجم الفرسان إذ تناقلوا «2»
أنّی شجاع بطل مقاتل کأنّنی «3» لیث عرین باسل
ثمّ تبادر رجال الحیّ حتّی التأم منهم تسعون رجلا، فأقبلوا یریدون الحسین علیه السّلام، و خرج رجل من ذلک الوقت من الحیّ «4» حتّی صار إلی عمر بن سعد، فأخبره بالحال، فدعا ابن سعد برجل من أصحابه، یقال له: الأزرق، فضمّ إلیه أربعمائة فارس، و وجّه نحو حیّ بنی أسد، فبینما أولئک القوم قد أقبلوا یریدون عسکر الحسین علیه السّلام فی جوف اللّیل، إذا استقبلهم خیل ابن سعد علی شاطئ الفرات، و بینهم و بین عسکر الحسین الیسیر، فناوش القوم بعضهم بعضا «5» و اقتتلوا قتالا شدیدا «4»، و صاح حبیب بن مظاهر بالأزرق: ویلک مالک و ما لنا؟ انصرف عنّا، و دعنا یشقی بنا غیرک. فأبی الأزرق أن یرجع. و علمت بنو أسد أنّه لا طاقة لهم بالقوم، فانهزموا راجعین إلی حیّهم، ثمّ إنّهم ارتحلوا فی جوف اللّیل خوفا من ابن سعد، أن یبیّتهم، و رجع حبیب بن مظاهر إلی الحسین علیه السّلام، «6» فخبّره بذلک «6»، فقال علیه السّلام: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه. «7»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و المعالی و اللّواعج: «تثاقلوا»].
(3)- [الأسرار: «فأنّنی»].
(4) (4- 4) [اللّواعج: «إلی ابن سعد، فأخبره بالحال، فأرسل إلیهم أربعمائة فارس مع الأزرق، فالتقوا معهم قبل وصولهم إلی الحسین علیه السّلام بیسیر، فتناوشوا و اقتتلوا»].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6- 6) [اللّواعج: «فأخبره»].
(7)- در خبر است که حبیب بن مظاهر به نزد حسین علیه السّلام آمد و عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! قبیله‌بنی اسد با ما نزدیکند. اگر فرمان کنی، به نزد ایشان شوم و نصرت تو را از آن جماعت استمداد نمایم.»
فرمود: «روا باشد.»
پس حبیب ببود تا سیاهی شب جهان را فروگرفت. آن‌گاه متنکرا از میان اصحاب بیرون شد و به تعجیل قطع مسافت کرده در قبیله بنی اسد درآمد. گفتند: «ای حبیب! بگوی تا چه حاجت داری؟»
گفت: «آمده‌ام تا شما را به خیر دلالت کنم. اینک پسر دختر رسول خدای با جماعتی از مؤمنین که هر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 768
المجلسی، البحار، 44/ 386- 387- عنه: البحرانی، العوالم،/ 237- 238؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 262- 263؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة «1»،/ 258؛ القمی، نفس المهموم،/ 216- 217؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 372- 373؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 107- 108
و استأذن حبیب بن مظاهر من الحسین أن یأتی بنی أسد، و کانوا نزولا بالقرب منهم، فأذن له، و لمّا أتاهم و انتسب لهم عرفوه، فطلب منهم نصرة ابن بنت رسول اللّه، فإنّ معه شرف الدّنیا و الآخرة، فأجابه تسعون رجلا، و خرج من الحیّ رجل أخبر ابن سعد بما صاروا إلیه، فضمّ إلی الأزرق أربعمائة رجل، و عارضوا النّفر فی الطّریق، و اقتتلوا، فقتل
__________________________________________________
- تن از هزار مرد افزون است، در ارض کربلا فرود شده و عمر بن سعد با انبوهی از لشکر گرد او را فراگرفته [است]. قوم و عشیرت من شمایید. واجب می‌کند که از نصیحت شما دست بازنگیرم تا از در بصیرت مرا اطاعت کنید و در نصرت پسر پیغمبر همدست و همداستان شوید تا از شرف دنیا و آخرت برخوردار گردید. سوگند با خدای هیچ‌کس در خدمت او شهید نشود، جز این‌که در علیین رفیق مصطفی باشد.»
عبد اللّه بن بشر گفت: «اول کس منم که این دعوت را اجابت کردم و در راه پسر پیغمبر دل از جان و مال برگرفتم.»
و این ارجوزه را خواندن گرفت:
قد علم القوم إذا تواکلوا و أحجم الفرسان أو تناضلوا
أنّی شجاع بطل مقاتل کأنّنی لیث عرین بسل
چون مردان بنی اسد این بدیدند، مبادرت نمودند و از یکدیگر سبقت گرفتند. چند که نود تن مرد جنگی درهم آمدند و دست در دست دادند و در ساعت طریق خدمت حسین گرفتند و از آن سوی مردی از بنی اسد که خمیرمایه نفاق و شقاق بود، سرعت کرد و خود را به لشکرگاه عمر سعد رسانید و صورت حال را مکشوف داشت. ابن سعد بی‌توانی مردی از سران سپاه را که ازرق نام داشت، با چهار صد تن مرد رزم آزمای بفرمود تا بتاختند و در عرض راه با بنی اسد دچار شدند و در کنار فرات جنگ درپیوستند.
حبیب بن مظاهر بانگ برداشت که: «ای ازرق! وای بر تو از برای تو و از برای ما این کار سزاوار نیست! بگذار تا جز تو کسی این شقاوت انگیزد و با ما عداوت آغازد.»
ازرق را کلمات حبیب دق الباب طعن و دق نمی‌کرد و لشکر را به طعن و ضرب تحریض می‌داد. چون بنی اسد اندک بودند، نیروی مقاومت نیاوردند و هزیمت شدند و حبیب به تمام زحمت خود را به حضرت حسین رسانید و صورت حال را بازگفت.
فقال الحسین: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 190- 191
(1)- [حکاه فی الأسرار عن محمّد بن أبی طالب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 769
جماعة من بنی أسد، و فرّ من سلم منهم إلی الحیّ، فارتحلوا جمیعا فی جوف اللّیل خوفا من ابن سعد أن یبیّتهم، و رجع حبیب إلی الحسین و أخبره، فقال: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العظیم.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 254
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 770

الحسین علیه السّلام یستنبط عینا یستقی منها ثمّ تغور

فأضرّ العطش بالحسین و بمن معه، فأخذ «1» الحسین علیه السّلام فأسا «2» و جاء إلی وراء «2» خیمة النّساء، «3» فخطا علی «4» الأرض «3» تسع عشرة خطوة نحو القبلة، «5» ثمّ احتفر هنالک «5»، فنبعت له هناک «6» عین «7» من الماء العذب، فشرب الحسین، و شرب النّاس «8» بأجمعهم، و ملأوا أسقیتهم «7»، ثمّ غارت العین، فلم یر لها أثر.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 244- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 244؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 272- 273
و لمّا منع الماء من الحسین علیه السّلام، أخذ سهما، و عدّ فوق خیام النّساء تسع خطوات، فحفر الموضع، فنبع ماء طیّب، فشربوا، و ملأوا قربهم «9».
ابن شهرآشوب، المناقب، 4/ 50- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 244؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 367
حتّی کظّهم العطش، فأخذ الحسین علیه السّلام فأسا، و جاء إلی وراء الخیمة- خیمة النّساء- فحفر قلیلا، فنبع الماء، فشرب و أسقی حرمه، و أطفاله، و جمیع أصحابه، و ملأ القرب و أسقی الخیل، ثمّ غار الماء، فعلم الحسین علیه السّلام أنّه آخر ماء یشربه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 282
__________________________________________________
(1)- [و فی المقرّم مکانه: «و لم یجد أصحاب الحسین طریقا إلی الماء، حتّی أضرّ بهم العطش، فأخذ ...» و فی بحر العلوم مکانه: «قالوا: و لمّا أضرّ العطش بالحسین و من معه من أهل بیته و أصحابه، أخذ ...»].
(2) (2- 2) [المقرّم: «و خطا وراء»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی المقرّم].
(4)- [بحر العلوم: «فی»].
(5) (5- 5) [المقرّم: «و حفر»].
(6)- [لم یرد فی المقرّم و بحر العلوم].
(7- 7) [المقرّم: «ماء عذب فشربوا»].
(8)- [بحر العلوم: «أهل بیته و أصحابه»].
(9)- القرب، جمع القربة: و عاء یجعل فیه الماء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 771
و قال محمّد بن أبی طالب: [....] و أضرّ العطش بالحسین و أصحابه، فأخذ الحسین علیه السّلام فأسا «1»، و جاء إلی «2» وراء «3» خیمة النّساء، فخطا فی الأرض تسع عشر «4» خطوة نحو القبلة، ثمّ حفر هناک، فنبعت له عین من الماء العذب، فشرب الحسین علیه السّلام، «5» و شرب النّاس بأجمعهم «5»، و ملأوا أسقیتهم «6»، ثمّ غارت العین، فلم یر لها أثر. «7»
المجلسی، البحار، 44/ 387- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 238؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 263؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة «8»،/ 258؛ القمی، نفس المهموم،/ 217؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 239؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 316؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 51
__________________________________________________
(1)- الفأس: آلة ذات هراوة قصیرة یقطع بها الخشب و غیره. و قد یترک همزها.
(2)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(3)- [و فی المعالی مکانه: «فلمّا أضرّ العطش بالحسین علیه السّلام و أصحابه، أخذ فأسا، و أقبل إلی وراء ...»].
(4)- [فی نفس المهموم و مثیر الأحزان: «تسع عشرة»].
(5) (5- 5) [المعالی: «و أصحابه»].
(6)- [المعالی: «أسقیتهم بأجمعها»].
(7)- بالجمله، چون زحمت عطش بر حسین و اصحاب و اهل بیت فراز آمد، آن حضرت تبری برگرفت و از بیرون خیمه زنان نوزده گام به جانب قبله برفت. آن‌گاه زمین را با تبر لختی حفر کرد. ناگاه آبی زلال و گوارا بجوشید و اصحاب آن حضرت بنوشیدند و مشکها پر آب کردند. پس آن چشمه فرو شد؛ چنان‌که اثری به جای نگذاشت.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 194- 195
و در روایت دیگر نیز که در مدینة المعاجز مذکور است رسیده که ملکی نازل شد بر آن حضرت و عرض کرد که خطی در سمت ورای خود از ارض کربلا کشیدند و نهر آبی جاری شد و اصحاب از آن آشامیدند.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 185
(8)- [حکاه فی الأسرار عن محمّد بن أبی طالب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 772

و بلغ ذلک ابن زیاد فأمر ابن سعد بمنعهم ذلک‌

و بلغ ذلک إلی عبید اللّه، فکتب إلی عمر بن سعد: بلغنی أنّ الحسین یحفر الآبار، و یصیب الماء، فیشرب هو و أصحابه، فانظر إذا ورد علیک کتابی هذا، فامنعهم من حفر الآبار ما استطعت، و ضیّق علیهم، و لا تدعهم أن یذوقوا من الماء قطرة، و افعل بهم کما فعلوا بالزّکیّ عثمان، و السّلام. فضیّق علیهم ابن سعد غایة التّضییق، و دعا برجل یقال له: عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، فضمّ إلیه خیلا کثیرة، و أمره أن ینزل علی الشّریعة الّتی هی حذاء معسکر الحسین علیه السّلام، فنزلت الخیل علی شریعة الماء.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 244
قال محمّد بن أبی طالب: [....] و بلغ ذلک ابن زیاد، فأرسل إلی عمر بن سعد: بلغنی أنّ الحسین یحفر الآبار، و یصیب الماء، فیشرب هو و أصحابه، فانظر إذا ورد علیک «1» کتابی، فامنعهم من حفر الآبار ما استطعت، و ضیّق علیهم، و لا تدعهم یذوقوا الماء، و افعل بهم کما فعلوا بالزّکیّ عثمان. فعندها ضیّق عمر بن سعد علیهم غایة التّضییق. «2»
المجلسی، البحار، 44/ 387- 388- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 238- 239؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 263؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة «3»،/ 258؛ القمی، نفس المهموم،/ 217؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 239
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- چون این خبر به ابن زیاد بردند، عمر بن سعد را بدین منوال مکتوب کرد:
أمّا بعد، بلغنی أنّ الحسین یحفر الآبار و یصیب الماء، فیشرب هو و أصحابه، فانظر إذا ورد علیک کتابی، فامنعهم من حفر الآبار ما استطعت، و ضیّق علیهم و لا تدعهم یذوقوا الماء، و افعل بهم کما فعلوا بالزّکیّ عثمان.
نوشت که به من رسیده است که: «حسین حفر چاه می‌کند و آب برمی‌آورد و خود می‌آشامد و اصحاب او می‌آشامند. نیک نگران باش؛ چون مکتوب مرا قرائت کردی، چند که استطاعت داری مگذار که حفر چاه کنند و به آب دست یابند و سخت بگیر بر ایشان بدان‌سان که بر عثمان زکی سخت گرفتند.»
چون عمر بن سعد این مکتوب را قرائت کرد، در تشدید امر نیکوتر بکوشید و در منع آب از حسین علیه السّلام و اصحاب او استوارتر بایستاد.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 195
(3)- [حکاه فی الأسرار عن محمّد بن أبی طالب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 773

الحسین یبعث أخاه العبّاس علیهما السّلام فی جماعة لیأتوا بالماء

فقال عبّاس بن علیّ: یا أبا عبد اللّه! نحن علی الحقّ، فنقاتل؟ قال: نعم. فرکب فرسه، و حمل بعض أصحابه علی الخیول، ثمّ حمل علیهم، فکشفهم عن الماء، حتّی شربوا و سقوا.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 6- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 242
فلمّا اشتدّ علی الحسین العطش بعث العبّاس بن علیّ بن أبی طالب- و أمّه أمّ البنین بنت حزام من بنی کلاب- فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، و بعث معهم بعشرین قربة، فجاؤوا حتّی دنوا من الشّریعة، و استقدم أمامهم نافع بن هلال المرادیّ، ثمّ الجملیّ، فقال له عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ- و کان علی منع الماء-: من الرّجل؟ قال: نافع بن هلال. قال: مجی‌ء. ما جاء بک؟ قال: جئنا لنشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا عنه «1».
قال: اشرب هنیئا. قال: أفأشرب و الحسین عطشان! و من تری من أصحابه! فقال: لا سبیل إلی سقی هؤلاء، إنّما وضعنا بهذا المکان لمنعهم الماء. فأمر [نافع بن هلال] أصحابه باقتحام الماء لیملؤا قربهم، فثار إلیهم عمرو بن الحجّاج و أصحابه، فحمل علیهم العبّاس و نافع بن هلال، فدفعوهم، ثمّ انصرفوا إلی رحالهم، و قد ملأوا قربهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 389، أنساب الأشراف، 3/ 181
فمکث أصحاب الحسین عطاشی.
قالوا: و لمّا اشتدّ بالحسین و أصحابه العطش أمر أخاه العبّاس بن علیّ- و کانت أمّه من بنی عامر بن صعصعة- أن یمضی فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا مع کلّ رجل قربة حتّی یأتوا الماء، فیحاربوا من حال بینهم و بینه.
فمضی العبّاس نحو الماء و أمامهم نافع بن هلال، حتّی دنوا من الشّریعة، فمنعهم عمرو ابن الحجّاج، فجالدهم العبّاس علی الشّریعة بمن معه، حتّی أزالوهم عنها، و اقتحم رجّالة
__________________________________________________
(1)- یقال: «حلّاه عن الماء تحلیئا و تحلئة»: طرده عنه و منعه عن وروده.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 774
الحسین الماء، فملأوا قربهم، و وقف العبّاس فی أصحابه یذبون عنهم، حتّی أوصلوا الماء إلی عسکر الحسین. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 253- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2627، الحسین بن علیّ،/ 86
قال: و لمّا اشتدّ علی الحسین و أصحابه العطش دعا العبّاس بن علیّ بن أبی طالب أخاه، فبعثه فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، و بعث معهم بعشرین قربة، فجاؤوا حتّی دنوا من الماء لیلا؛ و استقدم أمامهم باللّواء نافع بن هلال الجملیّ، «2» فقال عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: من الرّجل؟ «3» فجی، فقال: «3» ما جاء بک؟ قال: جئنا «2» نشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا عنه. قال: فاشرب هنیئا. قال: لا «4» و اللّه، لا أشرب منه قطرة و حسین عطشان و من تری من أصحابه. فطلعوا علیه، فقال: لا سبیل إلی سقی هؤلاء، إنّما وضعنا بهذا المکان لمنعهم الماء. فلمّا دنا منه أصحابه، قال لرجاله: املئوا قربکم.
فشدّ الرّجّالة، فملئوا قربهم، و ثار إلیهم عمرو بن الحجّاج و أصحابه، فحمل علیهم العبّاس بن علیّ، و نافع بن هلال، فکفّوهم، ثمّ انصرفوا إلی رحالهم «5»، فقالوا: امضوا.
و وقفوا دونهم، فعطف علیهم عمرو بن الحجّاج و أصحابه و اطّردوا قلیلا. ثمّ إنّ رجلا من صداء طعن من أصحاب عمرو بن الحجّاج، طعنه نافع بن هلال، فظنّ أنّها لیست بشی‌ء، ثمّ إنّها انتقضت بعد ذلک، فمات منها، و جاء أصحاب الحسین بالقرب، فأدخلوها
__________________________________________________
(1)- گویند: چون تشنگی بر حسین علیه السّلام و یارانش سخت شد، به برادر خود عباس بن علی علیه السّلام که مادرش از قبیله بنی عامر بن صعصعه بود، فرمان داد همراه سی سوار و بیست پیاده هریک مشکی بردارند و بروند آب بیاورند و با هرکس که مانع ایشان شود، جنگ کنند.
عباس علیه السّلام به سوی آب رفت و پیشاپیش آنان نافع بن هلال حرکت می‌کرد تا نزدیک شریعه رسیدند.
عمرو بن حجاج از ایشان جلوگیری کرد؛ ولی عباس علیه السّلام با همراهان خود با آنان جنگ کرد و آنها را کنار زد و پیادگان یاران امام حسین علیه السّلام مشکها را از آب پر کردند و عباس با یاران خود به حمایت از ایشان پرداخت، و آنان آب را به لشگر امام حسین علیه السّلام رساندند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 301
(2) (2- 2) [سقط فی نفس المهموم].
(3) (3- 3) [العبرات: «قال: مجی‌ء»].
(4)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- [العبرات: «رجالتهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 775
علیه. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 412- 413- عنه: القمّیّ، نفس المهموم،/ 219؛ المحمودی، العبرات، 1/ 436
قال: فاشتدّ العطش «2» من الحسین و أصحابه، و کادوا أن یموتوا عطشا، فدعا بأخیه العبّاس رحمه اللّه و صیّر إلیه ثلاثین «3» فارسا، و عشرین «4» راجلا، و بعث معهم عشرین قربة، فأقبلوا فی جوف اللّیل، حتّی دنوا من الفرات، فقال عمرو بن الحجّاج: من هذا؟ فقالوا:
رجال من أصحاب الحسین، یریدون الماء. فاقتتلوا علی الماء قتالا عظیما، «5» فکان قوم یقتتلون، و قوم یملؤن القرب، حتّی ملؤها «5».
__________________________________________________
(1)- گوید: وقتی تشنگی بر حسین و یارانش سخت شد، عباس بن علی بن ابی طالب برادر خویش را پیش خواند و با سی سوار و بیست پیاده فرستاد و بیست مشک همراهشان کرد که شبانگاه برفتند و نزدیک آب رسیدند و نافع بن هلال جملی با پرچم پیشاپیش می‌رفت. عمرو بن حجاج زبیدی گفت:
«کیستی؟ بگو برای چه آمده‌ای؟»
گفت: «آمده‌ایم از این آب که ما را از آن بداشته‌اند، بنوشیم.»
گفت: «بنوش، نوش جانت!»
گفت: «نه. تا حسین و این گروه از یارانش که می‌بینی، تشنه‌اند، یک قطره نخواهیم نوشید.»
گوید: پس از آن، کسان نمودار شدند. عمرو گفت: «نه، به خدا راهی برای آب دادن اینان نیست. ما را این‌جا گذاشته‌اند که آب را از آنها منع کنیم.»
گوید: و چون یاران نافع نزدیک رسیدند، به پیادگان گفت: «مشکها را پر کنید!»
پیادگان هجوم بردند و مشکها را پر کردند. عمرو بن حجاج و یارانش پیش دویدند. عباس بن علی بن ابی طالب و نافع بن هلال به آنها حمله بردند و پسشان زدند که به جای خویش بازگشتند. آن‌گاه گفتند:
«برویم!»
اما راهشان را گرفتند. عمرو بن حجاج سوی آنها آمد و درگیری اندکی شد. یکی از یاران عمرو بن حجاج که از طایفه صداء بود، زخم خورد. نافع بن هلال زخمش زده بود. می‌پنداشت چیزی نیست، اما پس از آن بدتر شد و از همان زخم بمرد.
گوید: یاران حسین با مشکها بیامدند و آب را پیش وی بردند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3006- 3007
(2)- فی النّسخ: الغضب.
(3)- فی النّسخ: ثلاثون.
(4)- فی النّسخ: عشرون.
(5) (5- 5) فی د: فکانوا قوما یقتتلون، و قوما یملؤن الماء فی القرب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 776
فقتل من أصحاب عمرو جماعة، و لم یقتل من أصحاب الحسین أحد، ثمّ رجع القوم إلی معسکرهم، و شرب الحسین من القرب و من کان معه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 164
قال أبو مخنف: فحدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال: اشتدّ العطش علی الحسین، دعا أخاه العبّاس بن علیّ، فبعثه فی ثلاثین راکبا، و ثلاثین راجلا، و بعث معه بعشرین قربة، فجاؤوا حتّی دنوا من الماء، فاستقدم أمامهم نافع بن هلال الجملیّ، فقال له عمرو بن الحجّاج: من الرّجل؟ قال: نافع بن هلال. قال: مرحبا بک یا أخی! ما جاء بک؟ قال: جئنا لنشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا عنه. قال: اشرب. قال: لا و اللّه! لا أشرب منه قطرة، و الحسین عطشان. فقال له عمرو: لا سبیل إلی ما أردتم، إنّما وضعونا بهذا المکان لنمنعکم من الماء. فلمّا دنا منه أصحابه، قال للرّجّالة: املأوا قربکم.
فشدّت الرّجّالة، فدخلت الشّریعة، فملأوا قربهم، ثمّ خرجوا، و نازعهم عمرو بن الحجّاج و أصحابه، فحمل علیهم العبّاس بن علیّ و نافع بن هلال الجملیّ جمیعا، فکشفوه، ثمّ انصرفوا إلی رحالهم، و قالوا للرّجّالة: انصرفوا. فجاء أصحاب الحسین علیه السّلام بالقرب، حتّی أدخلوها علیه. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 78
__________________________________________________
(1)- ابو مخنف از حمید بن مسلم روایت کند که گفت: چون کار تشنگی بر حسین علیه السّلام سخت شد، برادرش عباس بن علی را خواست و او را با سی تن سواره و سی نفر پیاده برای آوردن آب به سوی فرات فرستاد و بیست عدد مشک با خود برداشتند. آنها تا نزدیکی آب آمدند و نافع بن هلال بجلی جلوی آنها افتاد. عمرو بن حجّاج که موکّل بر فرات بود، پرسید: «کیستی؟»
پاسخ داد: «نافع بن هلال بجلی هستم!»
عمرو گفت: «ای برادر! برای چه بدین‌جا آمده‌ای؟ بگو که تو آزادی!»
گفت: «آمده‌ایم تا از این آبی که ما را از آن منع کرده‌اید، بنوشیم!»
عمرو گفت: «بیاشام!»
نافع گفت: «نه به خدا، تا حسین و یارانش که می‌بینی، تشنه هستند، ما قطره‌ای از آن ننوشیم.»
عمرو گفت: «این کار که قصد دارید، شدنی نیست و ما را در این‌جا گماشته‌اند تا شما را از بردن آب جلوگیر باشیم.»
نافع به پیادگان که به همراهش بودند، گفت: «بیدرنگ مشکها را پر کنید!»
پیادگان یورش بردند و وارد فرات گشتند و مشکها را از آب پر کرده، بیرون آمدند، عمرو بن حجّاج و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 777
و اشتدّ علی الحسین و أصحابه العطش، فدعا العبّاس بن علیّ، فبعثه فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، و بعث معهم بعشرین قربة. فدنوا من الماء لیلا.
فقال عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ- و کان قد أرسله عمر بن سعد فی خمسمائة علی الشّریعة یمنعون الحسین و أصحابه من الماء بکتاب ورد علیه من عبید اللّه-:
«من الرّجل، و ما جاء بک»؟ قال:
«جئنا نشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا «1» عنه». فقال:
«اشرب، هنّأک اللّه». قال:
«لا و اللّه، ما أشرب، و الحسین و من تری من أصحابه عطاش». فقال:
«لا سبیل إلی سقی هؤلاء، إنّما وضعنا بهذا المکان لنمنعهم الماء».
فلمّا دنا أصحابه، قال لرجّالته:
«املأوا قربکم».
و شدّ علی القوم مع أصحابه، فملأوا قربهم، و ثار بهم عمرو بن الحجّاج، فقاتلهم العبّاس و أصحابه حتّی انصرف أصحاب القرب [104] بالقرب، فأدخلوها علی الحسین و أصحابه.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 65
فلمّا اشتدّ العطش بالحسین و أصحابه دعا أخاه العبّاس، و ضمّ إلیه ثلاثین فارسا، و عشرین راجلا، و بعث معهم عشرین قربة، فی جوف اللّیل، حتّی دنوا من الفرات، فقال عمرو بن الحجّاج: من هذا؟ فقال له هلال بن نافع الجملیّ: أنا ابن عمّ لک من أصحاب الحسین، جئت حتّی أشرب من هذا الماء الّذی منعتمونا عنه. فقال له عمرو:
__________________________________________________
- همراهانش بدانها حمله کردند. عبّاس بن علی و نافع بن هلال و همراهان پیش آمده، آنها را پراکنده ساختند و به جای خود بازگشته، به پیادگان فرمان رفتن دادند. آنها مشکها را برداشته، خود را به حسین علیه السّلام رسانیدند (و مشکهای آب را نزد آن حضرت نهادند).
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 119
(1)- حلّأه الشّی‌ء تحلیئا: منعه منه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 778
اشرب هنیئا مریئا. فقال نافع: ویحک، کیف تأمرنی أن أشرب من الماء، و الحسین و من معه یموتون عطشا؟ فقال: صدقت! قد عرفت هذا، و لکن أمرنا بأمر، و لا بدّ لنا أن ننتهی إلی ما أمرنا به. فصاح هلال بأصحابه، فدخلوا الفرات، و صاح عمرو بأصحابه لیمنعوا، فاقتتل القوم علی الماء قتالا شدیدا، فکان قوم یقاتلون، و قوم یملأون القرب، حتّی ملأوها، و قتل من أصحاب عمرو بن الحجّاج جماعة، و لم یقتل من أصحاب الحسین أحد، ثمّ رجع القوم إلی معسکرهم بالماء، فشرب الحسین و من کان معه، و لقب العبّاس یومئذ السّقّاء.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 244- 245
فلمّا اشتدّ العطش علی الحسین و أصحابه أمر أخاه العبّاس بن علیّ، فسار فی عشرین راجلا، یحملون القرب، و ثلاثون فارسا، فدنوا من الماء، فقاتلوا علیه و ملأوا القرب، و عادوا. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 283
قال: فلمّا اشتدّ بالحسین و أصحابه العطش بعث بالعبّاس بن علیّ علیه السّلام أخیه إلی المشارع فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، «2» فاقتتلوا علیه «3»، و لم یمکّنوهم من الوصول إلیه «2».
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 141
قال: فلمّا اشتدّ علی الحسین و من معه العطش دعا أخاه العبّاس بن علیّ، فبعثه فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، و بعث معهم بعشرین قربة، فدنوا من الماء، و قاتلوا علیه، حتّی ملأوا القرب، و عادوا بها إلی الحسین. «4»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 428
__________________________________________________
(1)- چون تشنگی حسین و یاران او شدت یافت، برادر خود را (عباس بن) علی با بیست مرد پیاده که حامل مشک بودند، به اتفاق سی سوار (برای دفاع) فرستاد. آنها به آب نزدیک شدند، جنگ کردند و توانستند مشکها را پر کنند و برگردند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 159
(2) (2- 2) [حکاه عنه فی أعیان الشّیعة، 1/ 599].
(3)- [أعیان الشّیعة: «لهم اقتتلوا علی الماء»].
(4)- و چون عطش بر اهل بیت ساقی کوثر غالب گشت، امام حسین رضی اللّه عنه برادر خود عباس بن امیر المؤمنین علی را با سی سوار و بیست پیاده به آوردن آب مأمور گردانید و میان عباس رضی اللّه عنه و عمرو-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 779
قال أبو مخنف رحمه اللّه: و اشتدّ العطش بالحسین علیه السّلام و أصحابه، فقال الحسین علیه السّلام لأخیه العبّاس علیه السّلام: یا أخی! اجمع أهل بیتک، و احفروا بئرا. ففعلوا ذلک، فلم یجدوا فیها ماء.
فقال الحسین علیه السّلام للعبّاس علیه السّلام: یا أخی! امض إلی الفرات، و أتنا شربة من الماء. فقال له العبّاس: سمعا و طاعة. قال: فضمّ إلیه رجالا، فسارا العبّاس علیه السّلام و الرّجال عن یمینه، و عن شماله، حتّی أشرفوا علی الفرات، فرآهم أصحاب ابن زیاد لعنه اللّه و قالوا: من أنتم؟ فقالوا: نحن أصحاب الحسین علیه السّلام. فقالوا: ما تریدون؟ قالوا: کظّنا العطش، و أشدّ الأشیاء علینا عطش الحسین علیه السّلام.
فلمّا سمعوا کلامهم حملوا علیهم حملة رجل واحد، فقاتلهم العبّاس و أصحابه، فقتل منهم رجالا و هو یقول:
أقاتل القوم بقلب مهتد أذبّ عن سبط النّبیّ أحمد
أضربکم بالصّارم المهنّد حتّی تحیدوا عن قتال سیّدی
إنّی أنا العبّاس ذو التّودّد نجل علیّ المرتضی المؤیّد
قال: و حمل علیهم، ففرّقهم یمینا و شمالا و قتل رجالا و هو یرتجز و یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت رقا حتّی أواری میّتا عند اللّقا
نفسی لنفس الطّاهر الطّهر وقا إنّی صبور شاکر للملتقی
بل أضرب الهام و أفری المفرقا إنّی أنا العبّاس صعب باللّقا
قال: فکشفهم عن المشرعة، و نزل، و معه القربة، فملأها، و مدّ یده لیشرب، فذکر عطش الحسین علیه السّلام، فقال: و اللّه لا ذقت الماء، و سیّدی الحسین علیه السّلام عطشان. ثمّ رمی الماء من یده، و خرج، و القربة علی ظهره و یقول:
یا نفس من بعدی الحسین هونی فبعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین شارب المنون و تشربین بارد المعین
__________________________________________________
- محاربه واقع شده، عباس غالب آمد و مشکها پر آب کرده، به معسکر امام عالی‌گهر رسانید.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 49
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 780
هیهات ما هذا فعال دینی و لا فعال صادق الیقین
قال: ثمّ صعد من المشرعة، فأخذه النّبل من کل مکان، حتّی صارت درعه کالقنفذ، فحمل علیه أبرص بن شیبان لعنه اللّه، فضربه علی یمینه، فطارت مع السّیف، فأخذ السّیف بشماله، و حمل علی القوم، و هو یقول:
و اللّه لو قطعتموا یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین سبط النّبیّ الطّاهر الأمین
نبیّ صدق جاءنا بالدّین مصدّقا بالواحد الأمین
قال: فحمل علی القوم، و قتل منهم رجالا، و نکّس أبطالا، و القربة علی ظهره، فلمّا نظر ابن سعد لعنه اللّه قال: ویلکم! أرشقوا القربة بالنّبل، فو اللّه إن شرب الحسین الماء، أفناکم عن آخرکم. قال: فحملوا علی العبّاس علیه السّلام حملة منکرة، فقتل منهم مائة و ثمانین فارسا، فضربه عبد اللّه بن یزید الشّیبانیّ علی شماله، فقطعها، فأخذ السّیف بفیه، و حمل علیهم و هو یقول:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ سیّد الأبرار مع جملة السّادات و الأطهار
قد قطعوا ببغیهم یساری فأصلهم یا ربّ حرّ النّار
قال: ثمّ حمل علی القوم، و یداه ینضحان دما، فحملوا علیه جمیعا، فقاتلهم قتالا شدیدا، فضربه رجل منهم بعمود من حدید، ففلق هامته، و خرّ صریعا إلی الأرض، یخور بدمه، و هو ینادی: یا أبا عبد اللّه! علیک منّی السّلام.
فلمّا سمع الحسین علیه السّلام صوته، نادی: وا أخاه! وا عبّاساه! وا مهجة قلباه! ثمّ حمل علی القوم، فکشفهم عنه، و نزل إلیه، و حمله علی ظهر جواده، و أقبل به إلی الخیمة، و طرحه، و بکی علیه بکاء شدیدا، حتّی بکی جمیع من کان حاضرا، و قال (صلوات اللّه علیه): جزاک اللّه من أخ خیرا، لقد جاهدت فی اللّه حقّ جهاده. «1»
__________________________________________________
(1)- [إنّه علیه السّلام استشهد هذا الیوم تفرّد به هنا، و لکن المحکی عنه فی ینابیع المودّة، 3/ 67- 68 حکاه إنّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 781
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 57- 59
قال محمّد بن أبی طالب: [....] فلمّا اشتدّ العطش بالحسین «1» دعا بأخیه العبّاس، فضمّ إلیه ثلاثین «2» فارسا و عشرین راکبا «3»، و بعث معه عشرین قربة، فأقبلوا فی جوف اللّیل، حتّی دنوا من الفرات. فقال عمرو بن الحجّاج: من أنتم؟ «4» فقال رجل من أصحاب الحسین علیه السّلام، یقال له «4» هلال بن نافع البجلیّ: «5» ابن عمّ لک. جئت أشرب «6» من هذا الماء. فقال عمرو: اشرب هنیئا. فقال هلال: ویحک «7»! تأمرنی أن أشرب، و الحسین بن علیّ و من معه «8» یموتون عطشا؟ فقال عمرو: صدقت! و لکن أمرنا بأمر لا بدّ أن ننتهی إلیه. فصاح هلال بأصحابه، فدخلوا الفرات. و صاح عمرو بالنّاس، و اقتتلوا قتالا شدیدا، فکان قوم یقاتلون، و قوم یملأون «9»، حتّی ملأوها، و لم یقتل من أصحاب الحسین أحد. ثمّ رجع القوم إلی معسکرهم، فشرب الحسین و من کان معه، و لذلک «10» سمّی العبّاس علیه السّلام السّقّاء. «11»
__________________________________________________
- کان یوم عاشوراء، کما هو الصّحیح].
(1)- [المعالی: «بالحسین و أهل بیته»].
(2)- [مثیر الأحزان: «ثلاثون»].
(3)- [مثیر الأحزان: «راجلا»].
(4) (4- 4) [مثیر الأحزان: «فقال»].
(5)- [أضاف فی المعالی: «و قد قرّر فی محلّه نافع بن هلال الجملیّ»].
(6)- [المعالی: «لأشرب»].
(7)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و مثیر الأحزان: «کیف»].
(8)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «و عیاله»].
(9)- [مثیر الأحزان: «یملأون القرب»].
(10)- [الأسرار: «فلذا»].
(11)- از این سوی چون آب در میان اصحاب کمیاب شد، حسین علیه السّلام عباس را طلب فرمود و بیست سوار و سی تن پیاده ملازم رکاب او فرمود تا از طریق شریعه آب به لشگرگاه آوردند. عباس ببود تا شب فرازآمد و تاریکی جهان را فروگرفت. این وقت عباس چون شیر دمنده به جانب شریعه روان شد.
آن‌گاه از میان اصحاب، هلال بن نافع بجلی از پیش روی عباس روان بود. نخست وارد شریعه گشت.
عمرو بن الحجاج گفت: «کیستی و این‌جا چه کنی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 782
المجلسی، البحار، 44/ 388- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 239؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 264؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة «1»،/ 260؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 318؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 51
ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام عطش فی الیوم الثّامن. فأرسل أخاه العبّاس فی عشرین فارسا و مثلهم راجلا، فأزالوا الحرس عن المراصد، و شربوا، و ملأوا قربهم، و رجعوا.
السّماوی، إبصار العین،/ 8
فلمّا اشتدّ العطش علی الحسین علیه السّلام و أصحابه أمر أخاه العبّاس بن علیّ علیهما السّلام، فسار فی عشرین راجلا یحملون القرب، و ثلاثین فارسا، فجاؤوا حتّی دنوا من الماء لیلا و أمامهم نافع بن هلال الجملیّ، یحمل اللّواء. فقال عمرو بن الحجّاج: من الرّجل؟ قال:
نافع. قال: ما جاء بک؟ قال: جئنا نشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا عنه. قال:
فاشرب هنیئا. قال: لا و اللّه، لا أشرب منه قطرة، و الحسین عطشان هو و أصحابه.
فقالوا: لا سبیل إلی سقی هؤلاء، إنّما وضعنا بهذا المکان لنمنعهم الماء. فقال نافع للرّجّالة:
املأوا قربکم. فملؤوها، و ثار إلیهم عمرو بن الحجّاج و أصحابه، فحمل علیهم العبّاس،
__________________________________________________
- گفت: «یک تن پسر عم تو، آمده‌ام تا آب بنوشم.»
عمرو گفت: «بنوش بر تو گوارا باد.»
هلال گفت: «ای عمرو! مرا آب می‌دهی و پسر پیغمبر و اهل بیت او را تشنه می‌گذاری تا از عطش هلاک شوند!»
عمرو گفت: «این سخن از در صدق می‌کنی؛ لکن چه توان کرد؟ به امری مأمورم و لا بد باید آن کار را به نهایت برم.»
هلال چون این سخن بشنید، بانگ در داد که: «ای اصحاب حسین! درآیید.»
عباس سلام اللّه علیه چون شیر شرزه با جماعت خود به شریعه درآمد و از آن سوی عمرو، مردم خود را فرمان جنگ داد. کانون طعن و ضرب افزوخته گشت. اصحاب حسین علیه السّلام نیمی به مقاتلت پرداختند و نیمی مشکهای خود را از آب ملآن ساختند. در این جنگ، جماعتی از لشکر عمرو بن الحجاج مقتول و مطروح افتادند و گروهی خسته و مجروح گشتند و از اصحاب حسین علیه السّلام هیچ‌کس را آسیبی نرسید. پس عباس به سلامت بازشتافت و اصحاب حسین و اهل بیت سیراب شدند و از این جاست که عباس را سقا نامیدند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 195- 196
(1)- [حکاه فی الأسرار عن محمّد بن أبی طالب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 783
و نافع بن هلال، فکشفوهم، و أقبلوا بالماء، ثمّ عاد عمرو بن الحجّاج و أصحابه، و أرادوا أن یقطعوا علیهم الطّریق، فقاتلهم العبّاس و أصحابه، حتّی ردّوهم، و جاؤوا بالماء إلی الحسین علیه السّلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 599، لواعج الأشجان،/ 110- 111
و فی الیوم السّابع، اشتدّ الحصار علی سیّد الشّهداء و من معه، و سدّ عنهم باب الورود، و نفد ما عندهم من الماء، فعاد کلّ واحد یعالج لهب العطش، و بطبع الحال کان العیال بین أنّة و حنّة، و تضوّر، و نشیّج، و متطلّب للماء إلی متحّر ما یبلّ غلّته، و کلّ ذلک بعین «أبی علیّ» و الغیاری من آله، و الأکارم من صحبه، و ما عسی أن یجدوا لهم شیئا، و بینهم و بین الماء رماح مشرعة، و سیوف مرهفة لکن «ساقی العطاشی»، لم یتطأمن علی تحمّل تلک الحالة.
هنا قیّض أخاه العبّاس لهذه المهمّة، فی حین أنّ نفسه الکریمة، تنازعه إلیه قبل الطّلب، فأمره أن یستقی للحرائر و الصّبیّة، و ضمّ إلیه عشرین راجلا مع عشرین قربة، و قصدوا الفرات باللّیل غیر مبالین بمن و کلّ بحفظ الشّریعة، لأنّهم محتفوّن «بأسد آل محمّد»، و تقدّم نافع بن هلال الجملیّ باللّواء، فصاح عمرو بن الحجّاج: من الرّجل؟
قال: جئنا لنشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا عنه. فقال: اشرب هنیئا، و لا تحمل إلی الحسین منه. قال نافع: لا و اللّه، لا أشرب منه قطرة، و الحسین و من معه من آله و صحبه عطاشی.
و صاح نافع بأصحابه: املأوا أسقیتکم. فشدّ علیهم أصحاب ابن الحجّاج، فکان بعض القوم یملأ القرب، و بعض یقاتل، و حامیهم «ابن بجدتها» المتربّی فی حجر البسالة الحیدریّة: «أبو الفضل»، فجاؤوا بالماء، و لیس فی أعدائهم من تحدّثه نفسه بالدّنو منهم فرقا من ذلک البطل المغوار، فبلت غلّة الحرائر و الصّبیة الطّیّبة من ذلک الماء.
و لکن لا یفوتنا أنّ تلک الکمّیّة القلیلة من الماء ما عسی أن تجدی أولئک الجمع الّذی هو أکثر من مائة و خمسین: رجالا، و نساء، و أطفالا، أو أنّهم ینیفون علی المائتین، و من المقطوع به أنّه لم ترو أکبادهم، إلّا مرّة واحدة، فسرعان أن عاد إلیهم الظّمأ و إلی اللّه و رسوله المشتکی.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 245- 246
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 784

خطبة الإمام الحسین علیه السّلام و جزع أهل البیت علیهم السّلام‌

فضیّقوا «1» علی الحسین علیه السّلام، حتّی نال منه العطش و من أصحابه، «2» فقام علیه السّلام، و اتّکئ «2» علی قائم «3» سیفه، و نادی بأعلی صوته، فقال علیه السّلام:
أنشدکم اللّه! هل تعرفوننی؟ قالوا: نعم، أنت ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و سبطه. قال:
أنشدکم اللّه! هل تعلمون أنّ «4» جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم «4»؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: أنشدکم اللّه! هل تعلمون أنّ «5» أبی علیّ بن أبی طالب علیه السّلام «5»؟ قالوا: اللّهم نعم. قال: أنشدکم اللّه! هل تعلمون «6» أنّ «7» أمّی فاطمة الزّهراء بنت محمّد المصطفی «7» صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؟ قالوا: اللّهمّ نعم.
قال: أنشدکم اللّه! هل تعلمون «6» أنّ جدّتی خدیجة بنت خویلد أوّل نساء هذه الأمّة إسلاما؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: أنشدکم اللّه! هل تعلمون أنّ حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی؟
قالوا: اللّهمّ نعم. قال: أنشدکم اللّه! هل تعلمون «8» أنّ جعفر الطّیّار فی الجنّة عمّی؟ قالوا:
اللّهمّ نعم. قال: أنشدکم اللّه! هل تعلمون «8» أنّ هذا سیف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أنا مقلّده «9»؟
قالوا: اللّهمّ نعم. قال: أنشدکم اللّه! هل تعلمون أنّ هذه عمامة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله أنا
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار: «فضیّق ابن سعد»، و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و ضیّق القوم»].
(2) (2- 2) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فقال له بریر بن خضیر الهمدانیّ: یا ابن رسول اللّه! أتأذن لی أن أخرج إلی القوم؟ فأذن له، فخرج إلیهم، فقال: یا معشر النّاس! إنّ اللّه عزّ و جلّ بعث محمّدا بالحقّ بشیرا و نذیرا، و داعیا إلی اللّه بإذنه، و سراجا منیرا، و هذا ماء الفرات تقع فیه خنازیر السّواد و کلابه، و قد حیل بینه و بین ابنه؟ فقالوا: یا بریر! قد أکثرت الکلام، فاکنف، و اللّه لیعطش الحسین، کما عطش من کان قبله. و قال الحسین علیه السّلام: اقعد یا بریر. ثمّ وثب الحسین علیه السّلام متوکّئا»].
(3)- [لم یرد فی الأسرار].
(4) (4- 4) [الأسرار: «أمّی فاطمة بنت محمّد صلّی اللّه علیه و آله»].
(5) (5- 5) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أمّی فاطمة بنت محمّد»].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار].
(7- 7) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «أبی علیّ بن أبی طالب»].
(8- 8) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(9)- [فی الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «متقلّده»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 785
لا بسه؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: أنشدکم اللّه! هل تعلمون أنّ علیّا علیه السّلام کان أوّل القوم إسلاما، و أعلمهم علما، و أعظمهم حلما، و أنّه ولیّ کلّ مؤمن و مؤمنة؟ قالوا: اللّهمّ نعم.
قال: فبم تستحلّون دمی، و أبی (صلوات اللّه علیه) الذّائد عن الحوض یذود عنه رجالا، کما یذاد البعیر الصّادر عن الماء، و لواء الحمد فی ید أبی یوم القیامة؟ قالوا: قد علمنا ذلک کلّه، و نحن غیر تارکیک حتّی تذوق الموت عطشا. فلمّا خطب هذه الخطبة، و سمع بناته، و أخته زینب کلامه، بکین و ندبن، و لطمن، و ارتفعت أصواتهنّ، فوجّه إلیهنّ أخاه العبّاس و علیّا ابنه و قال لهما: سکّتاهنّ، فلعمری لیکثرنّ بکائهنّ. «1» «2»
__________________________________________________
(1)- [فی الأمالی للصّدوق ذکر هذه الخطبة فی أحداث یوم عاشوراء و لعلّ ابن طاووس أیضا أراد ذلک، و إن أبهم فی کلامه].
(2)- آنان کار را بر حسین علیه السّلام تنگ گرفتند تا آن‌جا که بر حسین و یارانش تشنگی فشار آورد.
حسین علیه السّلام به‌پا خاست و بر دسته شمشیر خود تکیه داد و با صدای بلند فریاد زد و گفت: «شما را به خدا، مرا می‌شناسید؟»
گفتند: «آری! تو فرزند پیغمبری و نواده او هستی.»
گفت: «شما را به خدا، می‌دانید که جدّ من پیغمبر است؟»
گفتند: «آری به خدا!»
گفت: «شما را به خدا، می‌دانید که پدر من علیّ بن ابی طالب است؟»
گفتند: «آری به خدا!»
گفت: «شما را به خدا، می‌دانید که مادر من فاطمه زهرا، دختر محمّد مصطفی است؟»
گفتند: «آری به خدا.»
گفت: «شما را به خدا، می‌دانید که حمزه سیّد الشّهدا، عموی پدر من است؟»
گفتند: «آری به خدا.»
گفت: «شما را به خدا، می‌دانید جعفر همان که در بهشت پرواز می‌کند، عموی من است؟»
گفتند: «آری به خدا.»
گفت: «شما را به خدا، می‌دانید که این شمشیر رسول خداست که بر کمر دارم؟»
گفتند: «آری به خدا.»
گفت: «شما را به خدا، می‌دانید که این، عمامه رسول خداست که پوشیده‌ام؟»
گفتند: «آری به خدا.»
گفت: «شما را به خدا، می‌دانید که علی علیه السّلام نخستین کسی بود که اسلام آورد و از همه دانشمندتر و از همه بردبارتر و ولی هر مرد و زن باایمان بود؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 786
ابن طاووس، اللّهوف،/ 85- 87- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 257؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 599، لواعج الأشجان،/ 111- 113
فضیّقوا علی الحسین و أصحابه، ثمّ إنّ الحسین قام متّکئا علی سیفه، و قال: أمّا بعد، أیّها النّاس! انسبونی من أنا و ارجعوا «1» إلی أنفسکم، فعاتبوها، هل یحلّ لکم سفک دمی، و انتهاک حرمی؟ ألست ابن بنت نبیّکم، و ابن عمّه أولی النّاس بالمؤمنین من أنفسکم «2»؟
أ و لیس حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی؟ أو لم یبلغکم قول رسول اللّه فیّ و فی أخی؟ سلوا زید ابن أرقم، و جابر بن عبد اللّه الأنصاریّ، و سهل بن سعد السّاعدیّ، و أنس بن مالک‌یخبروکم «3» عن هذا القول. فإن کنتم تشکّون أنّی ما أنا ابن بنت نبیّکم، فو اللّه ما بین المشرق و المغرب ابن بنت «4» نبیّ غیری، و اللّه ما تعمّدت الکذب منذ نشأت، و عرفت أنّ اللّه یمقت الکذب و أهله، هل تطالبوننی بقتل منکم قتلته؟ أو بمال استهلکته؟ أو بقصاص من جراحة؟ فسکتوا.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 440- 441- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 257- 258
__________________________________________________
- گفتند: «آری به خدا.»
گفت: «پس چرا ریختن خون مرا حلال کرده‌اید؟ با این‌که اختیار دور کردن اشخاص از حوض کوثر به دست پدر من است و مردانی را مانند شتران رانده شده از آب از کنار حوض کوثر خواهد راند و پرچم حمد به روز رستاخیز در دست او است؟»
گفتند: «همه اینها را که تذکر دادی، ما می‌دانیم، ولی با این همه دست از تو برنداریم تا تشنه جان بسپاری.»
حسین علیه السّلام که این خطبه را خواند، دختران و خواهرش زینب سخن او را شنیدند، گریه و ناله سر دادند و سیلی به صورت همی‌زدند و صداهاشان به گریه بلند شد. حسین علیه السّلام، برادرش عبّاس و فرزندش علی را به سوی زنان فرستاد و دستور داد که زنان را ساکت کنند، و اضافه کرد که: «به جان خودم قسم به طور مسلّم گریه‌های فراوانی در پیش دارند.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 85- 88
(1)- [الأسرار: «و راجعوا»].
(2)- [الأسرار: «أنفسهم»].
(3)- [الأسرار: «یخبرکم»].
(4)- [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 787

انصراف فراس بن جعدة بن هبیرة المخزومیّ‌

و کان فراس بن جعدة بن هبیرة المخزومیّ «1» مع الحسین، و هو یری أنّه لا یخالف، فلمّا رأی الأمر، و صعوبته، هاله ذلک، فأذن له الحسین فی الانصراف، فانصرف لیلا.
البلاذری، جمل أنساب الأشراف، 3/ 388، أنساب الأشراف، 3/ 180- عنه:
المحمودی، العبرات، 1/ 430
__________________________________________________
(1)- [علّق فی العبرات: و جعدة هو ابن أمّ هانئ بنت أبی طالب. و قد ذکر الطّوسیّ فی رجاله فی عدد أصحاب الحسین: «فراس بن جعدة بن زهیر» فالظّاهر إنّه هو].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 788

لقاء الإمام الحسین علیه السّلام مع عمر بن سعد

فلمّا رأی الحسین عمر بن سعد قد قصد له فیمن معه، قال: یا هؤلاء! اسمعوا یرحمکم اللّه، ما لنا و لکم؟ ما هذا بکم یا أهل الکوفة؟! قالوا: خفنا طرح العطاء. قال: ما عند اللّه من العطاء خیر لکم، یا هؤلاء! دعونا فلنرجع من حیث جئنا. قالوا: لا سبیل إلی ذلک.
قال: فدعونی أمضی إلی الرّیّ، فاجاهد الدّیلم. قالوا: لا سبیل إلی ذلک. قال: فدعونی أذهب إلی یزید بن معاویة، فأضع یدی فی یده. قالوا: لا، و لکن ضع یدک فی ید عبید اللّه ابن زیاد!
قال: أمّا هذه فلا. قالوا: لیس لک غیرها.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 69
محمّد بن مسور، عن قرین بن ابراهیم، سمع عمر بن سعد قال لحسین بن علیّ: اختر إحدی ثلاث: إمّا أن ترجع.
البخاری، التّاریخ الکبیر، 1- 1/ 242 رقم 768
قال الحسین: یا عمر «1»! اختر منّی ثلاث خصال: إمّا أن تترکنی أرجع کما جئت، فإن أبیت هذه، فأخری، سیّرنی إلی التّرک أقاتلهم حتّی أموت، أو یسیّرنی إلی یزید، فأضع یدی فی یده، فیحکم فیّ بما یرید.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 6
و کان فیمن بعث إلیه، عمر بن سعد بن أبی وقّاص، و شمر بن ذی الجوشن، و حصین ابن نمیر، فناشدهم الحسین أن یسیّروه إلی یزید، فیضع یده فی یده، فأبوا إلّا حکم ابن زیاد.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 383، أنساب الأشراف، 3/ 173
قالوا [ظ]: و تواقف الحسین و عمر بن سعد خلوین؛ فقال الحسین: اختاروا منّی الرّجوع إلی المکان الّذی أقبلت منه، أو أن أضع یدی فی ید یزید، فهو ابن عمّی لیری رأیه فیّ، و إمّا أن تسیّرونی إلی ثغر من ثغور المسلمین، فأکون رجلا من أهله لی ما له و علیّ ما علیه.
و یقال: إنّه لم یسأله إلّا أن یشخص إلی المدینة فقط.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 390، أنساب الأشراف، 3/ 182 رقم 34
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمرو»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 789
و کان بعث إلیه عمر بن سعد، و شمر بن ذی الجوشن، و حصین بن نمیر، فناشدهم اللّه أن یسیّروه إلی یزید، فیضع یده فی یده «1». فقالوا: لا، إلّا علی حکم ابن زیاد!
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 423، أنساب الأشراف، 3/ 225
فتوجّه إلیه عمر بن سعد، فلمّا أتاه، قال له الحسین: اختر واحدة من ثلاث: إمّا أن تدعونی فأنصرف «2» من حیث جئت، و إمّا أن تدعونی فأذهب إلی یزید، و إمّا أن تدعونی فألحق بالثّغور. فقبل ذلک عمر. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 389- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 192؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 428؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 352
قال: و کان بعث إلیه عمر بن سعد و شمر بن ذی الجوشن و حصین بن تمیم، فناشدهم الحسین اللّه و الإسلام أن یسیّروه إلی أمیر المؤمنین، فیضع یده فی یده، فقالوا: لا، إلّا علی حکم ابن زیاد.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 392
قال أبو مخنف: حدّثنی أبو جناب، عن هانئ بن ثبیت الحضرمیّ «3»، و کان قد شهد قتل الحسین، قال «4»: بعث الحسین علیه السّلام إلی عمر بن سعد عمرو بن قرظة بن کعب الأنصاریّ:
أن ألقنی اللّیل «5» بین عسکری و عسکرک. قال: فخرج عمر بن سعد فی نحو من عشرین فارسا، و أقبل حسین «6» فی مثل ذلک، فلمّا التقوا أمر حسین «6» أصحابه أن یتنحّوا عنه، و أمر عمر بن سعد أصحابه بمثل ذلک؛ قال: فانکشفنا عنهما بحیث لا نسمع أصواتهما،
__________________________________________________
(1)- هذا من مختلفات رواة آل أمیّة، و قد ذکرنا قبل عن عقبة بن سمعان غلام رباب زوج الإمام الحسین علیه السّلام أنّه قال: صاحبت الحسین من المدینة إلی أن استشهد فی کربلاء و لم أفارقه فی حال من الحالات، و لم أسمع منه أن یطلب من القوم أن یسیّروه إلی یزید، حتّی یضع یده فی یده.
(2)- [تهذیب التّهذیب: «فأذهب»].
(3)- [علّق فی العبرات: «و هذا الرّجس قد تحمّل إثم قتل غیر واحد من ذراری رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، کما یأتی ذلک فی مصرع الشّهداء یوم عاشوراء»].
(4)- [نفس المهموم: «إنّه»].
(5)- [المعالی: «اللّیلة»].
(6)- [فی نفس المهموم و المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «الحسین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 790
و لا کلامهما؛ فتکلّما، فأطالا، حتّی ذهب من اللّیل هزیع، ثمّ انصرف کلّ واحد منهما إلی عسکره بأصحابه. «1»
و تحدّث النّاس فیما بینهما؛ ظنّا یظنّونه أنّ حسینا قال لعمر بن سعد: اخرج معی إلی یزید بن معاویة، و ندع العسکرین. «2» قال عمر: إذا تهدم داری. قال: أنا أبنیها لک. قال:
إذا تؤخذ ضیاعی. قال: إذا أعطیک خیرا منها من مالی بالحجاز. قال: فتکرّه ذلک عمر.
قال: فتحدّث النّاس بذلک، و شاع فیهم من غیر أن یکونوا سمعوا من ذلک شیئا و لا علموه.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 413- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 219- 220؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 326؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 234- 235؛ المحمودی، العبرات، 1/ 424
قال أبو مخنف: و أمّا ما حدّثنا به المجالد بن سعید و الصّقعب بن زهیر الأزدیّ، و غیرهما من المحدّثین- فهو ما علیه جماعة المحدّثین- قالوا: إنّه قال: اختاروا منّی خصالا ثلاثا:
إمّا أن أرجع إلی المکان الّذی أقبلت منه، و إمّا أن أضع یدی فی ید یزید بن معاویة، فیری فیما بینی و بینه رأیه، و إمّا أن تسیّرونی إلی أیّ ثغر من ثغور المسلمین شئتم، فأکون رجلا من أهله، لی ما لهم، و علیّ ما علیهم.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 413- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 425
قال أبو مخنف: فأمّا عبد الرّحمان بن جندب، فحدّثنی عن عقبة بن سمعان، قال:
صحبت حسینا، فخرجت معه من المدینة إلی مکّة، و من مکّة إلی العراق، و لم أفارقه حتّی قتل، و لیس من مخاطبته النّاس کلمة بالمدینة، و لا بمکّة، و لا فی الطّریق، و لا بالعراق، و لا فی عسکر إلی یوم مقتله إلّا و قد سمعتها. ألا و اللّه ما أعطاهم ما یتذاکر النّاس و ما
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و فی بعض الرّوایات: إنّ عمر بن سعد استدعی حسینا أن یلاقیه بین العسکرین، و تنحّوا علیه السّلام أصحابهما، و بقی مع الحسین أخوه العبّاس، و ابنه علیّ الأکبر، و مع ابن سعد ابنه حفص، و غلامه درید»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 791
یزعمون؛ من أن یضع یده فی ید یزید بن معاویة، و لا أن یسیّروه إلی ثغر من ثغور المسلمین، و لکنّه قال: دعونی، فلأذهب فی هذه الأرض العریضة، حتّی ننظر ما یصیر أمر النّاس.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 413- 414- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 221؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 235- 236؛ المحمودی، العبرات، 1/ 426
قال أبو مخنف: حدّثنی المجالد بن سعید الهمدانیّ، و الصّقعب بن زهیر: أنّهما کانا التقیا مرارا ثلاثا أو أربعا؛ حسین و عمر بن سعد. «1»
__________________________________________________
(1)- و چون پیش وی رسید، حسین بدو گفت: «یکی از سه چیز را بپذیر! یا مرا بگذاری که از همان جا که آمده‌ام، بازگردم. یا بگذاری که پیش یزید روم؛ یا بگذاری سوی مرزها روم.»
گوید: عمر این را قبول کرد.
گوید: ابن زیاد، عمر بن سعد، شمر بن ذی الجوشن و حصین بن نمیر را سوی وی فرستاده بود. حسین به خدا و اسلام قسمشان داد که او را پیش امیر مؤمنان ببرند که دست در دست وی نهد.
گفتند: «نه، باید تسلیم ابن زیاد شوی.»
هانی بن ثبیت حضرمی که هنگام کشته شدن حسین حضور داشته بود، گوید: حسین علیه السّلام، عمرو بن قرظه انصاری را پیش عمر بن سعد فرستاد که: «امشب میان اردوگاه من و اردوگاه خودت مرا ببین.»
گوید: عمر بن سعد با حدود بیست سوار بیامد. حسین نیز با همانند آن بیامد و چون به هم رسیدند، حسین به یاران خویش گفت، دور شوند. عمر بن سعد نیز با یاران خویش چنین گفت.
گوید: از آنها دور شدیم؛ چندان‌که صدا و سخنشان را نمی‌شنیدیم. سخن کردند و طول دادند تا پاسی از شب برفت. پس از آن، هرکدام با یارانشان سوی اردوگاه خویش بازگشتند و کسان درباره آنچه در میانشان رفته بود، به پندار سخن کردند. پنداشتند که حسین به عمر بن سعد گفته بود: «با من پیش یزید بن معاویه بیا و دو اردو را به جای می‌گذاریم.»
عمر گفته بود: «در این‌صورت، خانه‌ام را ویران می‌کنند.»
گفته بود: «من آن را برایت می‌سازم.»
گفته بود: «املاکم را می‌گیرند.»
گفته بود: «از اموال خودم در حجاز بهتر از آن به تو می‌دهم.»
گوید: و عمر این را خوش نداشته بود.
گوید: کسان بی‌آن‌که چیزی شنیده باشند یا دانسته باشند، چنین می‌گفتند و میانشان رواج یافته بود.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 792
الطّبری، التّاریخ، 5/ 414- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 234؛ المحمودی، العبرات، 1/ 425؛ مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 19/ 64
قال: ثمّ أرسل الحسین علیه السّلام إلی عمر «1» بن سعد: إنّی أرید أن أکلّمک، فالقنی اللّیلة «2» بین عسکری و عسکرک «2». قال: فخرج إلیه عمر «1» [ابن سعد- «3»] فی عشرین فارسا، و أقبل الحسین فی مثل ذلک، فلمّا التقیا «4»، أمر الحسین أصحابه، فتنحّوا عنه، و بقی معه أخوه العبّاس، و ابنه علیّ الأکبر «5» (رضی اللّه عنهم) «5»، و أمر عمر «1» بن سعد [أصحابه- «6»]، فتنحّوا عنه، و بقی معه حفص ابنه و غلام له، یقال له: لا حق. فقال له حسین رضی اللّه عنه: ویحک یا ابن سعد! أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک أن تقاتلنی؟ و أنا ابن من علمت یا هذا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، فاترک هؤلاء، و کن معی، فإنّی أقربک إلی اللّه «7» عزّ و جلّ «7». قال له عمر «1» بن سعد:
أبا عبد اللّه! أخاف أن تهدم داری. فقال له الحسین رضی اللّه عنه: أنا أبنیها لک. فقال: أخاف أن
__________________________________________________
- ابو مخنف گوید: اما آنچه مجالد بن سعید و صقعب بن زهیر و دیگر اهل روایت گفته‌اند و جمع راویان بر آن رفته‌اند، این است که چنین گفت: «یکی از سه چیز را از من بپذیرید: یا به همان‌جا که از آن آمده‌ام بازمی‌گردم، یا دست در دست یزید بن معاویه می‌نهم که در کار فیمابین، رأی خویش را بگوید؛ یا مرا به هر یک از مرزهای مسلمانان که می‌خواهید بفرستید که یکی از مردم مرز باشم و حقوق و تکالیفی همانند آنها داشته باشم.»
عقبة بن سمعان گوید: همراه حسین بودم. با وی از مدینه به مکه رفتم و از مکه به عراق. تا وقتی کشته شد از او جدا نشدم و از سخنان وی با کسان در مدینه و مکه و در راه و در عراق و در اردوگاه تا به روز کشته شدنش یک کلمه نبود که نشنیده باشم. به خدا آنچه مردم می‌گویند و پنداشته‌اند، نبود و نگفته بود که دست در دست یزید بن معاویه نهد؛ یا او را به یکی از مرزهای مسلمانان فرستند؛ بلکه گفت: «بگذارید در زمین فراخ بروم تا ببینم کار کسان به کجا می‌کشد.»
ابو مخنف به نقل از مجالد بن سعید همدانی و صقعب بن زهیر که مکرر، سه یا چهار بار، حسین و عمر بن سعد را دیده بودند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2974، 2978، 3007- 3008
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2) (2- 2) لیس فی د.
(3)- من د.
(4)- فی د: التقی.
(5) (5- 5) لیس فی د.
(6)- من د.
(7- 7) لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 793
تؤخذ ضیعتی. فقال الحسین: أنا أخلف علیک خیرا/ منها من مالی بالحجاز. قال: فلم یجب عمر إلی شی‌ء من ذلک، فانصرف عنه الحسین «1» رضی اللّه عنه «1»، و هو یقول: ما لک؟
ذبحک «2» اللّه من علی فراشک سریعا عاجلا، و لا غفر [اللّه- «3»] لک یوم حشرک، و نشرک، فو اللّه إنّی «4» لأرجو أن لا یأکل من برّ «4» العراق، إلّا یسیرا.
و رجع عمر «5» بن سعد إلی معسکره.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 164- 166
فقال الحسین لعمر بن سعد «6»: یا عمر «7»! اختر منّی إحدی «8» ثلاث خصال: إمّا أن تترکنی أرجع کما «9» جئت، و إمّا أن تسیّرنی إلی یزید، فأضع یدی فی یده، و إمّا أن تسیّرنی إلی التّرک أقاتلهم حتّی أموت.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 379- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 268- 269
قال: فوجّه إلی عمر بن سعد لعنه اللّه، فقال: ماذا تریدون منّی؟ إنّی مخیّرکم ثلاثا:
بین أن تترکونی ألحق بیزید، أو أرجع من حیث جئت، أو أمضی إلی بعض ثغور المسلمین، فأقیم فیها. ففرح ابن سعد بذلک، و ظنّ أنّ ابن زیاد لعنه اللّه یقبله منه. «10»
__________________________________________________
(1) (1- 1) لیس فی د.
(2)- من المقتل، و فی النّسخ: ریحک.
(3)- من د.
(4) (4- 4) من المقتل و التّرجمة الفارسیّة ص 379، و فی النّسخ: أرجو أن تخرج من ید- کذا.
(5)- فی النّسخ: عمرو.
(6)- فی الأصول: «عمر بن سعید». و ما أثبتنا من الطّبریّ و المعارف.
(7)- فی الأصول: «عمرو»، تحریف.
(8)- [جواهر المطالب: « [واحدة] من»].
(9)- [جواهر المطالب: «من حیث»].
(10)- ابو مخنف گوید: امام علیه السّلام پیامی به نزد عمرو بن سعد فرستاد و به او فرمود: «از جان من چه می‌خواهید؟ من به شما سه پیشنهاد دارم و شما را میان یکی از سه کار مخیّر می‌کنم:
مرا واگذارید تا خود به نزد یزید روم.
یا بگذارید از همان‌جا که آمده‌ام، دوباره به همان‌جا بازگردم.
یا به یکی از سر حدّات مسلمان‌نشین بروم و در آن‌جا اقامت گزینم؟»
ابن سعد که خیال می‌کرد ابن زیاد یکی از این سه پیشنهاد را خواهد پذیرفت، خوشحال شد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 115
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 794
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 75- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 236- 237
فقال لهم الحسین علیه السّلام: ما تریدون منّا؟
قالوا: نرید قتلک.
قال: و لم؟
قالوا: لأنّک جئت لتفسد أهل هذا المصر- یعنون الکوفة- علی أمیر المؤمنین- یعنون یزید لعنه اللّه-.
قال: ما جئت لذلک.
قالوا: بل قد صحّ عند أمیر المؤمنین.
قال: فأنا أنصرف إلی المدینة.
قالوا: لا، و اللّه لا ندعک لتنصرف.
قال: فأنا أمضی إلی یزید، حتّی أضع یدی فی یده «1».
قالوا: لا، إلّا أن تسلّم نفسک إلینا، فنمضی بک إلی الأمیر- یعنون عبید اللّه بن زیاد- فیحکم فیک بحکمه.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 149- 150
و لمّا رأی الحسین علیه السّلام نزول العساکر عمر بن سعد لعنه اللّه بنینوی، و مددهم لقتاله علیه السّلام، أنفذ إلی «2» عمر بن سعد: إنّی «3» أرید أن ألقاک، «4» و أجتمع معک «4». فاجتمعا لیلا،
__________________________________________________
(1)- هکذا فی الأصل. و هذا الکلام عجیب بالنّظر لما عرف عنه (صلوات اللّه علیه). و قوله جوابا لقیس بن الأشعث، حیث قال: ... انزل علی حکم بنی عمّک، فإنّهم لن یروک إلّا ما تجب.
فقال علیه السّلام له: لا، و اللّه لا أعطیهم بیدی إعطاء الذّلیل، و لا أقرّ إقرار العبید.
و قوله أیضا: فإنّی لا أری الموت إلّا سعادة، و الحیاة مع الظّالمین إلّا برما. کما سیذکره المؤلّف لا حقا.
و ربّما یکون جواب سیّد الشّهداء لهم بهذا الجواب، حتّی یوقفهم علی مدی خباثتهم و لؤمهم.
(2)- [فی الأسرار مکانه: «أنفذ الحسین إلی ...»، و فی نفس المهموم و المعالی مکانه: «إنّ الحسین علیه السّلام أنفذ إلی ...»].
(3)- [البحار: «إنّنی»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت و روضة الواعظین و البحار و نفس المهموم و المعالی و اللّواعج].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 795
فتناجیا طویلا، ثمّ رجع عمر بن سعد إلی مکانه «1». «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 89- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 389؛ البحرانی، العوالم، 17/ 240؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 261؛ القمی، نفس المهموم،/ 220- 221؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 327؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 52؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 156؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 113- 114
و بعث الحسین إلی عمر أن:
«القنی اللّیلة، بین عسکری و عسکرک.»
فخرج إلیه عمر بن سعد فی نحو من عشرین فارسا، و أقبل الحسین فی مثل ذلک، فلمّا التقیا أمر الحسین أصحابه أن یتنحّوا، و أمر عمر بن سعد أصحابه بمثل ذلک، فانکشفتا عنهما، حیث لا تسمع أصواتهما، فتکلّما، فأطالا، حتّی ذهب هزیع من اللّیل. ثمّ انصرف کلّ واحد إلی أصحابه، و یحدّث النّاس بینهم بالظّنّون، و لا یدرون حقیقة شی‌ء. ثمّ التقیا بعد ذلک مرارا ثلاثا، و أربعا.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 65- 66
فلمّا التقوا بکربلاء، عرض علیهم الحسین علیه السّلام، فقال: اختاروا منّی إحدی ثلاث خصال: إمّا اللّحاق بأقصی مسلحة للعرب، لی ما لهم، و علیّ ما علیهم، أو ألحق بأهلی و عیالی، فأکون رجلا من المسلمین، و إمّا أن أنزل علی حکم یزید بن معاویة. فأبوا علیه إلّا حکم عبید اللّه بن زیاد.
الشّجری، الأمالی، 1/ 167
و لمّا رأی الحسین علیه السّلام نزول العساکر مع عمر بن سعد، و مددهم لقتاله، أنفذ إلی عمر ابن سعد: إنّی أرید لقاءک. فاجتمعا، فتناجیا طویلا، ثمّ رجع عمر إلی مکانه.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 235
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی اللّواعج: «ثمّ التقی الحسین علیه السّلام و عمر بن سعد مرارا ثلاثا أو أربعا»].
(2)- و چون حسین علیه السّلام فرود شدن لشگرها را با عمر بن سعد (لعنه اللّه) به نینوی دید و یاری دادن ایشان را برای جنگیدن با خود دید، کس به نزد عمر بن سعد فرستاد که: «من می‌خواهم تو را دیدار کنم و با تو ملاقات کنم.»
پس شبانه یکدیگر را دیدار کرده و در پنهانی، زمانی دراز باهم گفتگو کردند. سپس، عمر بن سعد به جای خویش بازگشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 89
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 796
قال: و أرسل الحسین إلی ابن سعد: إنّی أرید أن أکلّمک، فالقنی اللّیلة بین عسکری‌و عسکرک. فخرج إلیه عمر بن سعد فی عشرین فارسا، و الحسین فی مثل ذلک، و لمّا التقیا، أمر الحسین أصحابه، فتنحّوا عنه، و بقی معه أخوه العبّاس، و ابنه علیّ الأکبر، و أمر ابن سعد أصحابه، فتنحّوا عنه، و بقی معه ابنه حفص، و غلام له یقال له: لا حق، فقال الحسین لابن سعد: ویحک! أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک؟ أتقاتلنی و أنا ابن من علمت؟
یا هذا! ذر هؤلاء القوم، و کن معی، فإنّه أقرب لک من اللّه. فقال له عمر: أخاف أن تهدم داری. فقال الحسین: أنا أبنیها لک. فقال عمر: أخاف أن تؤخذ ضیعتی. فقال: أنا أخلف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز. فقال: لی عیال، أخاف علیهم. فقال: أنا أضمن سلامتهم. قال: ثمّ سکت، فلم یجبه عن ذلک، فانصرف عنه الحسین، و هو یقول:
ما لک؟ ذبحک اللّه علی فراشک سریعا عاجلا، و لا غفر لک یوم حشرک، و نشرک، فو اللّه أنّی لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا. فقال له عمر: یا أبا عبد اللّه! فی الشّعیر عوض عن البرّ.
ثمّ رجع عمر إلی معسکره.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 245
أخبرنا أبو غالب «1» أحمد بن الحسن، أنبأنا عبد الصّمد بن علیّ، أنبأنا عبید اللّه بن محمّد ابن إسحاق، أنبأنا عبد اللّه بن محمّد بن عبد العزیز، حدّثنی أحمد بن محمّد بن عیسی، أنبأنا عمرو بن عون، أنبأنا خالد، عن الجریریّ:
«2» عن عبد ربّه «3»- أو غیره- «3» أنّ الحسین بن علی لمّا أرهقه السّلاح «4»- و أخذ له السّلاح «5»- «4» قال: ألا تقبلون منّی ما کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقبل من المشرکین؟ «6» قالوا: و ما
__________________________________________________
(1)- [فی کفایة الطّالب مکانه: «و أخبرنا القاضی أبو نصر بن هبة اللّه الشّیرازیّ، أخبرنا علیّ بن الحسن الشّافعی، أخبرنا أبو غالب ...» و فی ابن العدیم مکانه: «أنبأنا أبو حفص بن طبرزد قال: أخبرنا أبو غالب ...»].
(2)- [من هنا حکاه فی ذخائر العقبی].
(3) (3- 3) [لم یرد فی المختصر و کفایة الطّالب و ذخائر العقبی].
(4) (4- 4) [لم یرد فی المختصر].
(5)- [لم یرد فی التّهذیب].
(6) (6*) [لم یرد فی ذخائر العقبی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 797
کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقبل «1» من المشرکین «1»؟ (6*) قال: إذا «2» جنح أحدهم قبل منه. قالوا:
لا. قال: فدعونی أرجع. قالوا: لا. قال: فدعونی آتی أمیر المؤمنین «3».
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 219 رقم 274، تهذیب ابن بدران، 4/ 334، مختصر ابن منظور، 7/ 146- عنه: الکنجی، کفایة الطّالب،/ 430- 431؛ مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2616، الحسین بن علیّ،/ 75؛ محب الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 149
فقال الحسین «4»: یا عمر! اختر منّی أحد «5» [ی] ثلاث خصال «6»: إمّا أن تترکنی أرجع «7» کما جئت، فإن أبیت هذه «8»، «7» فسیّرنی إلی یزید، فأضع یدی فی یده، «9» فیحکم فینا «10» ما رأی، فإن أبیت هذه «11»، فسیّرنی «12» إلی التّرک، فأقاتلهم «9» حتّی أموت.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 219- 220، تهذیب ابن بدران، 4/ 334- 335، مختصر ابن منظور، 7/ 147- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2616- 2617، الحسین ابن علیّ،/ 75- 76؛ محب الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 149؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 347، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 209؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 170؛ الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
قال الطّبریّ فی حدیث عقبة بن سمعان: إنّه قال علیه السّلام: دعونی أذهب فی الأرض
__________________________________________________
(1) (1- 1) [التّهذیب: «منه»].
(2)- [فی المختصر و کفایة الطّالب و ابن العدیم و ذخائر العقبی: «کان إذا»].
(3)- [کفایة الطّالب: «یزید»].
(4)- [لم یرد فی ذخائر العقبی].
(5)- [لم یرد فی المختصر، و فی السّیر و تاریخ الإسلام و ذخائر العقبی و البدایة و تاریخ الخمیس: «إحدی»].
(6)- [لم یرد فی السّیر و تاریخ الإسلام].
(7- 7) [فی السّیر و تاریخ الإسلام: «أو»].
(8)- [لم یرد فی تاریخ الخمیس].
(9- 9) [السّیر: «فإن أبیت، فسیّرنی إلی التّرک فأجاهد»].
(10)- [فی التّهذیب: «بی»، و فی المختصر و ابن العدیم و تاریخ الإسلام و ذخائر العقبی و البدایة و تاریخ الخمیس: «فیّ»].
(11)- [لم یرد فی تاریخ الإسلام].
(12)- [ابن العدیم: «فسیر بی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 798
العریضة، حتّی ننظر إلی ما یصیر أمر النّاس.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 97
فقال: اختاروا منّی واحدة من ثلاث: إمّا أن تدعونی فألحق بالثّغور، أو أذهب إلی یزید، أو أنصرف 138/ ب من حیث جئت. فقبل ذلک عمر «1».
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 336
فقال له الحسین: إمّا أن تدعنی فألحق بالثّغور، أو أنصرف من حیث جئت، أو ألحق بیزید.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 38
ثمّ بعث الحسین إلی عمر بن سعد عمرو بن قرظة بن کعب الأنصاریّ أن: القنی اللّیلة بین عسکری و عسکرک. فخرج إلیه عمر، فاجتمعا، و تحادثا طویلا، ثمّ انصرف کلّ واحد منهما إلی عسکره، و تحدّث النّاس أنّ الحسین قال لعمر بن سعد: اخرج معی إلی یزید بن معاویة، و ندع العسکرین. فقال عمر: أخشی أن تهدم داری. قال: أبنیها لک خیرا منها. قال: تؤخذ ضیاعی. قال: أعطیک خیرا منها من مالی بالحجاز. فکره ذلک عمر، و تحدّث النّاس بذلک، و لم یسمعوه. و قیل: بل قال له: اختاروا منّی واحدة من ثلاث: إمّا أن أرجع إلی المکان الّذی أقبلت منه، و إمّا أن أضع یدی فی ید یزید بن معاویة، فیری فیما بینی و بینه رأیه، و إمّا أن تسیروا بی إلی أیّ ثغر من ثغور المسلمین شئتم، فأکون رجلا من أهله، لی ما لهم، و علیّ ما علیهم.
و قد روی عن عقبة بن سمعان، أنّه قال: صحبت الحسین من المدینة إلی مکّة، و من مکّة إلی العراق، و لم أفارقه حتّی قتل، و سمعت جمیع مخاطباته النّاس إلی یوم مقتله، فو اللّه ما أعطاهم ما یتذاکر به النّاس من أنّه یضع یده فی ید یزید، و لا أن یسیّروه إلی ثغر من ثغور المسلمین، و لکنّه قال: دعونی أرجع إلی المکان الّذی أقبلت منه، أو دعونی أذهب فی هذه الأرض العریضة، حتّی ننظر إلی ما یصیر إلیه أمر النّاس. فلم یفعلوا. ثمّ التقی الحسین و عمر بن سعد مرارا، ثلاثا أو أربعا. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 283- 284
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمرو»].
(2)- حسین هم عمرو بن قرظة بن کعب انصاری را به نمایندگی نزد عمر بن سعد فرستاد و گفت: «امشب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 799
ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام لمّا علم أنّهم مقاتلوه سأل عمر بن سعد المهادنة، و ترک القتال بواحدة من ثلاث:
أن یرجع إلی موضعه الّذی جاء منه.
أو یمضی إلی بعض البلاد یکون کأحدهم.
أو یمضی إلی یزید، فیری فیه رأیه.
فقال عمر بن سعد: أخاف أن تهدم داری.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 25
فأتاه عمر بن سعد فقال: ما هذا المسیر یا أبا عبد اللّه؟ قال: سرت إلی قوم غرّونی بکتبهم، و لا مردّ للقضاء. و إنّی أسأل منکم إحدی ثلاث خلال: إمّا أن تترکونی أرجع من حیث جئت. و إمّا أن تخلّوا بینی و بین الطّریق إلی الأعاجم، أقاتل فیهم حتّی أموت،
__________________________________________________
- نزد من بیا که یکدیگر را ملاقات کنیم و محل تلاقی میان دو لشگر خواهد بود.»
عمر نزد او رفت. هردو نشستند و مدتی دراز گفتگو کردند. بعد از آن، هریکی از آن‌دو به محل خود برگشتند. مردم هم شایع کردند که حسین به عمر گفته که: «من با تو نزد یزید برویم و هردو لشگر را به حال خود بگذاریم.»
عمر گفت: «من می‌ترسم که خانه مرا ویران کنند.»
حسین گفت: «من یک خانه بهتری برای تو خواهم ساخت.»
گفت: «املاک و مزارع مرا می‌گیرند.»
گفت: «من بهتر و بیشتر از آنها در حجاز به تو خواهم داد.»
عمر نپذیرفت و اکراه داشت و مردم هم نشنیده و بر مذاکره آگاه نشده شایعاتی منتشر کردند. گفته شده، حسین به عمر گفته بود: «یکی از سه کار را از من بپذیرید! یا من به محل خود که از آن‌جا آمده‌ام مراجعت کنم (حجاز)؛ یا این‌که خود دست به دست یزید بگذارم و او خود می‌داند چه باید بکند. یا این‌که مرا به هر یکی از مرزهای اسلام روانه کنید که من یکی از اهالی همان مرز محسوب شوم؛ که هرچه به اهالی مرز از سود و زیان برسد، به من هم برسد.»
از عقبه بن سمعان روایت شده [است] که چنین گوید: من با حسین از مدینه تا مکه و از مکه تا عراق همسفر بودم و از او جدا نشدم تا وقتی که کشته شد و من گفتگوی او را با (عمر بن سعد) شنیدم. به خدا قسم او برخلاف شایعات مردم هیچ تمکین نکرد و هرچه از او خواسته شد، تسلیم نشد و حاضر نشد که دست به دست یزید بگذارد؛ یا این‌که در یکی از مرزها اقامت کند. او فقط گفت: «بگذارید من به جایی که از آن آمده‌ام، برگردم. یا مرا آزاد بگذارید که در این سرزمین فراخ بروم تا ببینم کار مردم به کجا خواهد رسید.»
آنها هم اجابت و موافقت نکردند. بعد از آن، حسین با عمر بن سعد چند بار، سه یا چهار دفعه ملاقات کرد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 159- 160
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 800
و إمّا أن أسیر إلی یزید، فأضع یدی فی یده.
البرّی، الجوهرة،/ 43
و کان عمر بن سعد یکره قتال الحسین، فبعث إلیه یطلب الاجتماع به، فاجتمعا خلوة، فقال له عمر: ما جاء بک؟ فقال: أهل الکوفة. فقال: أما عرفت ما فعلوا معکم؟
فقال: من خادعنا فی اللّه، انخدعنا له. فقال له عمر: قد وقعت الآن، فما تری؟ فقال:
دعونی أرجع، فأقیم بمکّة، أو المدینة، أو أذهب إلی بعض الثّغور، فأقیم به کبعض أهله.
فقال: أکتب إلی ابن زیاد بذلک.
قلت: و قد وقع فی بعض النّسخ: إنّ الحسین علیه السّلام قال لعمر بن سعد: دعونی أمضی إلی المدینة، أو إلی یزید، فأدع یدی فی یده. و لا یصحّ ذلک عنه، فإنّ عقبة بن سمعان قال: صحبت الحسین من المدینة إلی العراق، و لم أزل معه إلی أن قتل، و اللّه ما سمعته قال ذلک. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 141
أخبرنا أبو القاسم عبد الغنیّ بن سلیمان بن بنین المصریّ بالقاهرة، قال: أخبرنا أبو عبد اللّه محمّد بن حمد بن حامد الأرتاحیّ، قال: أخبرنا أبو الحسن علیّ بن الحسین الفرّاء- إجازة لی- قال: أنبأنا أبو إسحاق إبراهیم بن سعید الحبّال، و ستّ الموفّق خدیجة مولاة أبی حفص عمر بن محمّد بن إبراهیم الصّقلیّ المرابطة. قال أبو إسحاق: أخبرنا أبو القاسم عبد الجبّار بن أحمد بن الحسن المقرئ الطّرسوسیّ- قراءة علیه، و أنا أسمع- قال:
أخبرنا أبو بکر الحسن بن الحسین بن بندار الأنطاکیّ- قراءة علیه. و قالت خدیجة: قرئ علی أبی القاسم یحیی بن أحمد بن علیّ بن الحسین بن بندار بن عبد اللّه بن خیر الأذنیّ الأنطاکیّ، و أنا شاهدة أسمع. قال: أخبرنی جدّی القاضی أبو الحسن علیّ بن الحسین بن بندار، قالا: حدّثنا أبو العبّاس محمود بن محمّد بن الفضل الأدیب بأنطاکیة، قال: حدّثنا الکزبرانیّ، قال: حدّثنا أبو ربیعة فهد بن محمود العامریّ، قال: حدّثنا أبو عوانة عن
__________________________________________________
(1)- حسین علیه السّلام در آن شب، عمر سعد را بخواند و در میان دو لشگر خیمه بزدند و آن‌جا حاضر شد.
حسین علیه السّلام گفت: «مرا بگذار که به سر روضه جدّ خود روم؛ یا به شهری از شهرهای مسلمانان روم؛ یا نزد یزید روم.»
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 279
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 801
حصین بن عبد الرّحمان، قال: لمّا خرجت جیوش ابن زیاد مع عمر بن سعد إلی الحسین ابن علیّ علیه السّلام، توجّه الحسین یرید الشّام، فتلقته خیولهم، فنزل عند کربلاء، فناشده اللّه و الإسلام (81- و) أن سیّرونا إلی أمیر المؤمنین یزید، فأضع یدی فی یده. فأبوا علیه إلّا حکم ابن زیاد.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2638، الحسین بن علیّ،/ 97
قال: ثمّ بعث الحسین إلی عمر بن سعد أن: القنی اللّیلة بین عسکری و عسکرک.
و کان رسوله إلیه عمرو بن قرظة بن کعب الأنصاریّ، فخرج عمر فی نحو من عشرین فارسا، و أقبل الحسین فی مثل ذلک، فلمّا التقیا أمر الحسین أصحابه أن یتنحّوا عنه، و أمر عمر بمثل ذلک، فتکلّما، فأطالا، حتّی ذهب من اللّیل جانب، ثمّ انصرف کلّ منهما إلی عسکره.
قال: و تحدّث النّاس فیما بینهم ظنّا یظنّونه أنّ الحسین قال لعمر بن سعد: اخرج معی إلی یزید بن معاویة، و ندع العسکرین. فقال له عمر: إذا تهدم داری. قال: إذا أبنیها لک.
قال: إذا تؤخذ ضیاعی. قال: إذا أعطیک خیرا منها بالحجاز. فکره ذلک عمر بن سعد ..
فتحدّث النّاس بذلک من غیر أن یکونوا سمعوه.
قال: و ذکر جماعة من المحدّثین: أنّ الحسین قال: اختاروا منّی خصالا ثلاثا: إمّا أن أرجع إلی المکان الّذی أقبلت منه، و إمّا أن أضع یدی فی ید یزید بن معاویة، فیری فیما بینی و بینه رأیه، و إمّا أن أسیر إلی أیّ ثغر من ثغور المسلمین شئتم، فأکون رجلا من أهله، لی ما لهم، و علیّ ما علیهم.
و أنکر عقبة بن سمعان هذه المقالة و قال: «صحبت الحسین، فخرجت معه من المدینة إلی مکّة، و من مکّة إلی العراق، و لم أفارقه حتّی قتل، و لیس من مخاطبته النّاس کلمة بالمدینة، و لا بمکّة، و لا فی الطّریق، و لا بالعراق، و لا فی عسکره إلی یوم مقتله، إلّا و قد سمعتها، لا و اللّه ما أعطاهم ما یتذاکر النّاس، و یزعمون من أن یضع یده فی ید یزید بن معاویة، و لا أن یسیّره إلی ثغر من ثغور المسلمین، و لکنّه قال: دعونی أرجع إلی المکان الّذی أقبلت منه، أو دعونی أذهب فی هذه الأرض العریضة، حتّی ننظر إلی م یصیر أمر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 802
النّاس؟
و قیل: التقی الحسین و عمر بن سعد مرارا، ثلاثا، أو أربعا.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 428- 430
و قال خالد الحذاء عن الجریریّ عن عبد اللّه أو غیره: أنّ «1» الحسین، لمّا أرهقه السّلاح، «2» قال: ألا تقبلون منّی ما کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقبل من المشرکین؟ «3» قیل: و ما کان یقبل منهم «3»؟ قال: کان إذا جنح أحدهم «4» للسّلم «5»، قبل منه. قالوا: لا. قال: فدعونی أرجع.
قالوا: لا. قال: فدعونی آتی أمیر المؤمنین یزید «6».
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 345، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 209- مثله الدّیاربکری، تاریخ الخمیس «7»، 2/ 332
و قال الحسین: یا هؤلاء! دعونا نرجع من حیث جئنا. قالوا: لا. [عن ابن سعد]
فقال الحسین: اختاروا واحدة من ثلاث: إمّا أن تدعونی، فألحق بالثّغور؛ و إمّا أن أذهب إلی یزید، أو أرد إلی المدینة. فقبل عمر ذلک. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 202، 208
قال: فانطلق یسیر نحو یزید بن معاویة، فتلقته الخیول بکربلاء، فنزل یناشدهم اللّه و الإسلام، قال: و کان بعث إلیه ابن زیاد عمر بن سعد و شمر بن ذی الجوشن و حصین بن نمیر، فناشدهم اللّه و الإسلام أن یسیّروه إلی أمیر المؤمنین یزید، فیضع یده فی یده. فقالوا له: لا! إلّا أن تنزل علی حکم ابن زیاد.
__________________________________________________
(1)- [و فی السّیر مکانه: «خالد بن عبد اللّه الجریریّ، عن رجل: أنّ ...»].
(2)- [أضاف فی تاریخ الخمیس: «و أخذ له السّلاح»].
(3) (3- 3) [لم یرد فی تاریخ الخمیس و السّیر].
(4)- [تاریخ الخمیس: «أحد»].
(5)- [لم یرد فی السّیر].
(6)- [لم یرد فی تاریخ الخمیس و السّیر].
(7)- [حکاه فی تاریخ الخمیس عن عبد ربّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 803
ثمّ إنّ الحسین طلب من عمر بن سعد أن یجتمع به بین العسکرین، فجاء کلّ واحد منهما فی نحو من عشرین فارسا، فتکلّما طویلا، حتّی ذهب هزیع من اللّیل، و لم یدر أحد ما قالا، و لکن ظنّ بعض النّاس أنّه سأله أن یذهب معه إلی یزید بن معاویة إلی الشّام، و یترکا العسکرین متواقفین، فقال عمر: إذا یهدم ابن زیاد داری. فقال الحسین: أنا أبنیها لک أحسن ممّا کانت. قال: إذا یأخذ ضیاعی. قال: أنا أعطیک خیرا منها من مالی بالحجاز.
قال: فتکرّه عمر بن سعد من ذلک. و قال بعضهم: بل سأل منه: إمّا أن یذهبا إلی یزید، أو یترکه یرجع إلی الحجاز، أو یذهب إلی بعض الثّغور، فیقاتل التّرک.
و قد روی أبو مخنف: حدّثنی عبد الرّحمان بن جندب عن عقبة بن سمعان. قال: لقد صحبت الحسین من مکّة إلی حین قتل، و اللّه ما من کلمة قالها فی موطن إلّا و قد سمعتها، و إنّه لم یسأل أن یذهب إلی یزید، فیضع یده إلی یده، و لا أن یذهب إلی ثغر من الثّغور، و لکن طلب منهم أحد أمرین: إمّا أن یرجع من حیث جاء، و إمّا أن یدعوه یذهب فی الأرض العریضة، حتّی ینظر ما یصیر أمر النّاس إلیه.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 170، 175
فلمّا التقیا قال له الحسین: اختر منّی إحدی ثلاث: إمّا أن ألحق بثغر من الثّغور، و إمّا أن أرجع إلی المدینة، و إمّا أن أضع یدی فی ید یزید بن معاویة، فقبل ذلک عمر منه.
[بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
ابن حجر، الإصابة، 1/ 333- عنه: ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 337
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] فقال: اختاروا منّی واحدة من ثلاث: أن أذهب إلی یزید، حتّی أضع یدی فی یده؛ و إمّا أن أذهب من حیث أتیت؛ و إمّا أن أذهب إلی البعوث، فأقاتل التّرک. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 280
__________________________________________________
(1)- و در آن ایام که عمر بن سعد در برابر آن امام عالی‌مقام نشسته بود، حسین رضی اللّه عنه مکرر بواسطه و بیواسطه آن لعین را موعظه و نصیحت نمود و از وخامت عاقبت محاربت تخویف و تحذیر فرمود و از خصومت خاتم الانبیا در روز جزا بترسانید و از عقوبت ایزد سبحانه و تعالی یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ او را خبردار-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 804
و فی دول الإسلام: [....] فأحاطوا به، و طلبوا منه أن ینزل علی حکم عبید اللّه بن زیاد، فلم یرض أن ینقاد لهم، و یسلّم نفسه، بل قاتل.
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
روی: إنّ الحسین علیه السّلام لمّا رآی اشتداد الأمر علیه، و کثرة العساکر عاکفة علیه کلّ منهم یرید قتله، أرسل إلی عمر بن سعد یستعطفه، و یقول: أرید أن ألقاک، فأخلو معک ساعة. فخرج عمر بن سعد من الخیمة، و جلس مع الحسین علیه السّلام ناحیة عن النّاس، فتناجیا طویلا، فقال له الحسین علیه السّلام: ویحک یا ابن سعد! أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک؟ أراک تقاتلنی، و ترید قتلی، و أنا ابن من قد علمت؟ ذر هؤلاء القوم، و اترکهم، و کن معی، فإنّه أقرب لک إلی اللّه تعالی. فقال له: یا حسین! إنّی أخاف أن تهدم داری بالکوفة، و تنهب أموالی. قال له الحسین علیه السّلام: أنا أبنی لک خیرا من دارک. فقال: أخشی أن تؤخذ ضیاعی بالسّواد. فقال له الحسین علیه السّلام: أنا أعطیک من مالی البغیبغة و هی عین عظیمة بالحجاز. و کان معاویة أعطاه فی ثمنها ألف ألف دینار من الذّهب، فلم یبعه إیّاها، فلم یقبل عمر بن سعد شیئا من ذلک، فانصرف عنه الحسین علیه السّلام و هو غضبان علیه، و هو یقول: ذبحک اللّه یا ابن سعد علی فراشک عاجلا، و لا غفر اللّه لک یوم حشرک و نشرک، فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا قلیلا «1». فقال عمر بن سعد مستهزئا: یا حسین! إنّ فی الشّعیر عوضا عن البرّ.
ثمّ رجع إلی عسکره.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 238- مثله السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 242
و قال محمّد بن أبی طالب: [....] ثمّ أرسل الحسین إلی عمر بن سعد لعنه اللّه «2»: إنّی
__________________________________________________
- گردانید و چون آن شقی به تصوّر حکومت مملکت ری مغرور گردیده بود و پرده شقاوت بصر بصیرت او را پوشیده، اصلا از آن امر شنیع متقاعد نشد و در آن اوقات بیتی چند گفته که ترجمه آن این است: مرا بخواند عبید اللّه از میان عرب/ رسید بر دلم از خواندنش هزار تعب/ مرا عمارت ری داد و گفت‌حرب حسین/ قبول کن که ازو ملک راست شور و شغب/ به ملک ری دل من مایل است و می‌ترسم/ که بی‌گنه بکشم پادشاه ملک عرب/ چگونه تیغ کشم در رخ کسی کوراست/ شجاعت و نسب و علم و حلم و فضل و ادب/ سزای قاتل او دوزخست و می‌دانم/ که این‌چنین عمل آرد خدای را به غضب/ ولی چو می‌نگرم در ری و حکومت آن/ همی‌رود ز دلم خوف نار ذات لهب.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 49- 50
(1)- [مدینة المعاجز: «یسیرا»].
(2)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «مع عمرو بن قرظة الأنصاریّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 805
أرید أن أکلّمک، فالقنی اللّیلة «1» بین عسکری و عسکرک. فخرج إلیه ابن سعد فی عشرین، و خرج إلیه «2» الحسین «3» فی مثل ذلک، فلمّا التقیا «3» أمر الحسین علیه السّلام أصحابه، فتنحّوا «4» عنه «5»، و بقی معه أخوه العبّاس، و ابنه علیّ الأکبر. و أمر عمر بن سعد «6» أصحابه، فتنحّوا عنه «5»، «6» و بقی معه ابنه حفص، و غلام له.
فقال «7» له الحسین علیه السّلام «7»: ویلک یا ابن سعد! أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک؟ أتقاتلنی «8»، و أنا ابن من علمت؟ ذر هؤلاء القوم، و کن معی، فإنّه أقرب لک إلی اللّه تعالی. فقال عمر ابن سعد: أخاف أن یهدم «9» داری. فقال «10» الحسین علیه السّلام: أنا «10» أبنیها لک. فقال: أخاف أن تؤخذ ضیعتی. فقال الحسین علیه السّلام: أنا أخلف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز. «11» فقال:
لی عیال، و أخاف علیهم. ثمّ سکت، و لم یجبه إلی شی‌ء.
فانصرف عنه الحسین علیه السّلام و هو یقول: ما لک! ذبحک اللّه علی فراشک عاجلا، و لا غفر لک یوم حشرک، فو اللّه إنّی «12» لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا. فقال ابن سعد: فی الشّعیر کفایة «13» عن البرّ «13». مستهزئا بذلک القول. «14»
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «اللّیل»].
(2)- [لم یرد فی الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(3) (3- 3) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فی مثلها»].
(4)- [الأسرار: «أن تنحّوا»].
(5)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(6- 6) [الأسرار: «بمثل ذلک»].
(7- 7) [لم یرد فی الأسرار].
(8)- [مثیر الأحزان: «تقاتلنی»].
(9)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «تهدم»].
(10- 10) [لم یرد فی الأسرار].
(11)- [أضاف فی الأسرار: «أقول: و فی بعض الأخبار، و قال: إنّی أخلف علیک البغیبغة، و هی عین عظیمة بالحجاز، و کان معاویة أعطاه فی ثمنها ألف ألف دینار من الذّهب، فلم یبعه»].
(12)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(13- 13) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(14)- [أضاف فی أعیان الشّیعة: «و أرسل إلیه مرّة أخری، إنّی أرید أن ألقاک، فاجتمعا لیلا بین العسکرین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 806
المجلسی، البحار، 44/ 388- 389- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 239- 240؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 265؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة «1»،/ 260؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 599- 600، لواعج الأشجان،/ 113؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 51- 52
فلمّا التقیا، و أرهقه السّلاح، قال له الحسین: اختر منّی إحدی ثلاث: إمّا أن ألحق بثغر من الثّغور، و إمّا أن أرجع إلی المدینة، و إمّا أن أضع یدی فی ید ابن معاویة. فقبل ذلک عمر منه، و کتب به إلی ابن زیاد.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 206
و فی التّبر المذاب: کان عمر بن سعد یکره قتال الحسین، فبعث إلیه یطلب الاجتماع، فلمّا اجتمعا قال له عمر: ما الّذی جاء بک یا أبا عبد اللّه؟ «2» فقال: أهل الکوفة «2». فقال: یا أبا عبد اللّه! أما عرفت ما فعلوا بکم؟ فقال: من خادعنا فی اللّه انخدعنا له. فقال له عمر:
قد وقعت الآن کما تری، فماذا تری؟ فقال: أذهب «3» إلی المدینة أو مکّة، أو أذهب إلی بعض الثّغور، أقیم به کبعض أهلها. فقال عمر: أکتب إلی ابن زیاد بذلک. «4»
__________________________________________________
- و تناجیا طویلا، و التقی الحسین و عمر بن سعد مرارا ثلاثا أو أربعا»].
(1)- [حکاه فی الأسرار عن محمّد بن أبی طالب].
(2) (2- 2) [المعالی: «فقال علیه السّلام: کتب إلیّ أهل مصرکم هذا أن أقدم، فقدمت، فالآن إذا کرهتمونی، فأنا أنصرف عنکم»].
(3)- [المعالی: «دعونی أذهب»].
(4)- اما عمر بن سعد چون مکروه می‌داشت که با حسین علیه السّلام مقاتلت آغازد و خود را مطرود و ملعون دارین سازد، رأی همی‌زد تا حیلتی انگیزد، باشد که این کار را از در مسالمت به خاتمت رساند. پس یک تن از مردم خویش را به حضرت حسین علیه السّلام فرستاد و پیام داد که: «ارجو تشریف ملاقات تو را ادراک نمایم و سخنی چند در مجلسی که از بیگانه پرداخته باشد، به عرض رسانم و پاسخ بشنوم.»
حسین علیه السّلام مسئلت او را به اجابت مقرون داشت و در خلوتگاهی او را دیدار کرد. ابن سعد آغاز سخن نمود و گفت: «چه چیز تو را بدین جانب جنبش داد؟»
فرمود: «رسل و رسایل اهل کوفه و خواهندگی و پناهندگی ایشان در طلب طریقت و شریعت.»
ابن سعد گفت: «اکنون دانستید که اهل کوفه عهد بشکستند و همتها به خصمی تو درهم بستند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 807
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 260- 261- مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 326
و أرسل الحسین عمرو بن قرظة الأنصاریّ إلی ابن سعد، یطلب الاجتماع معه لیلا بین المعسکرین، فخرج کلّ منهما فی عشرین فارسا، و أمر الحسین من معه أن یتأخرّ إلّا العبّاس و ابنه علیّا الأکبر، و فعل ابن سعد کذلک، و بقی معه ابنه حفص و غلامه.
فقال الحسین: یا ابن سعد! أتقاتلنی؟ أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک؟ فأنا ابن من قد علمت؟ ألا تکون معی؟ و تدع هؤلاء؟ فإنّه أقرب إلی اللّه تعالی.
قال عمر: أخاف أن تهدم داری. قال الحسین: أنا أبنیها لک. فقال: أخاف أن تؤخذ ضیعتی. قال علیه السّلام: أنا أخلف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز. و یروی: أنّه قال لعمر:
أعطیک البغیبغة، و کانت عظیمة، فیها نخل و زرع کثیر، دفع معاویة فیها ألف ألف دینار، فلم یبعها منه. فقال ابن سعد: إنّ لی بالکوفة عیالا، و أخاف علیهم من ابن زیاد القتل.
و لمّا أیس منه الحسین، قام، و هو یقول: ما لک؟ ذبحک اللّه علی فراشک عاجلا، و لا غفر لک یوم حشرک، فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا. قال ابن سعد مستهزئا: فی الشّعیر کفایة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 247- 248
__________________________________________________
- فقال: من خادعنا فی اللّه انخدعنا له.
فرمود: «کسی که در راه حق با ما خدعه می‌انگیزد، پذیرای خدعه او می‌شویم؛ چه به صورت ظاهر طریقت حق می‌طلبد.» ابن سعد گفت: «اکنون که کار بدین صورت برآمده، چه می‌بینی و چه رأی می‌زنی؟»
فقال: دعونی أرجع فاقیم بمکّة أو المدینة أو أذهب إلی بعض الثّغور فاقیم به کبعض أهله.
فرمود: «دست بازدارید تا مراجعت کنم و در مکه اگرنه در مدینه ساکن شوم یا به ثغری از ثغور روم و چون دیگر مردم روزگار بسپرم.»
و این که در بعضی از کتب حدیث کرده‌اند که حسین علیه السّلام با ابن سعد گفت: «مرا دست بازدارید تا به مدینه روم یا به دمشق شوم و دست در دست یزید دهم تا چه فرماید.»
این سخنی از در کذب و گزافه است. چه عقبة بن سمعان گوید: «من در صحبت حسین علیه السّلام بودم، از آن روز که از مدینه بیرون شد تا گاهی که در عراق شهید گشت، هرگز چنین سخن از وی نشنیدم.»
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 197- 198
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 808
قالوا: و أرسل الحسین علیه السّلام إلی ابن سعد، یطلب الاجتماع معه لیلا بین العسکرین.
فخرج کلّ منهما فی عشرین فارسا. و أمر الحسین من معه أن یتأخّر إلّا أخاه العبّاس، و ابنه علیّ الأکبر. و فعل ابن سعد مثل ذلک، فبقی معه ابنه حفص، و غلام له یقال له (لاحق).
فلمّا استقرّ المجلس بهما، التفت الحسین إلی ابن سعد، و قال له:
یا ابن سعد! أتقاتلنی و أنا ابن من علمت؟ ألا تکون معی و تدع هؤلاء؟ فإنّه أقرب لک من اللّه.
فقال عمر: أخاف أن تهدم داری.
فقال الحسین: أنا أبنیها لک.
فقال عمر: أخاف أن تؤخذ ضیعتی.
فقال الحسین: أنا أخلف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز.
قال عمر: إنّ لی عیالا بالکوفة و أخاف علیهم.
فقال الحسین: أنا أضمن سلامتهم.
فسکت عمر بن سعد، و لم یجبه بشی‌ء.
فانصرف الحسین عنه، و هو یقول: ما لک؟ ذبحک اللّه علی فراشک سریعا، عاجلا، و لا غفر لک یوم حشرک و نشرک، فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا.
فقال ابن سعد- مستهزئا-: و فی الشّعیر کفایة.
ثمّ رجع عمر إلی معسکره، و عاد الحسین إلی معسکره.
قالوا: و التقی الحسین و عمر بن سعد مرارا، ثلاثة، أو أربعة- فی خلال ما بین الثّالث و السّابع من المحرّم-.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 274- 275
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 809

ابن سعد یکتب إلی ابن زیاد بما کان بینه و بین الحسین علیه السّلام‌

ابن سعد یکتب إلی ابن زیاد بما کان بینه و بین الحسین علیه السّلام
فأرسل عمر «1» إلی ابن زیاد بذلک.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 6
فکتب عمر بن سعد إلی عبید اللّه بن زیاد بما سأل [الحسین].
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 390، أنساب الأشراف، 3/ 182
قال: فکتب عمر بن سعد إلی عبید اللّه بن زیاد: أمّا بعد، «2» فإنّ اللّه قد «3» أطفأ النّائرة، و جمع الکلمة، و أصلح أمر الأمّة، هذا حسین قد «3» أعطانی أن یرجع إلی المکان الّذی منه أتی، «4» أو أن نسیّره إلی أیّ ثغر من ثغور المسلمین شئنا «4»، فیکون رجلا من المسلمین، له ما لهم و علیه ما علیهم، أو أن یأتی أمیر المؤمنین «5»، فیضع یده فی یده، فیری فیما بینه و بینه رأیه، و فی هذا لکم رضا، و للأمّة صلاح. «6»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 414- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 249؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 236؛ المحمودی، العبرات، 1/ 425؛ مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 19/ 64
فأرسل إلی ابن زیاد بذلک.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 379- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 269
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمرو»].
(2)- [و فی المقرّم مکانه: «و افتعل ابن سعد علی أبیّ الضّیم ما لم یقله، و کتب به إلی ابن زیاد زعما منه إنّ فیه صلاح الأمّة و جمال النّظام، فقال فی کتابه: أمّا بعد ...»].
(3)- [لم یرد فی المقرّم].
(4) (4- 4) [فی المختصر: «أو أن نسیّره إلی ثغر من الثّغور» و فی المقرّم: «أو أن یسیر إلی ثغر من الثّغور»].
(5)- [زاد فی المختصر و المقرّم و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «یزید»].
(6)- گوید: عمر بن سعد به عبید اللّه بن زیاد نوشت: «اما بعد ... خدا آتش را خاموش کرد و اتفاق آورد و کار امت را به صلاح آورد. اینک حسین به من می‌گوید، به جایی که از آن آمده، بازگردد؛ یا او را به هر یک از مرزهای مسلمانان که خواهیم فرستیم؛ و یکی از مسلمانان باشد و در حقوق و تکالیف همانند آنها باشد؛ یا پیش یزید امیر مؤمنان رود و دست در دست وی نهد که رأی خویش را در کار فی‌مابین بگوید؛ و این مایه رضای شماست و صلاح امت.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3008- 3009
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 810
فوجّه إلیه رسولا یعلمه ذلک، و یقول: لو سألک هذا بعض الدّیلم و لم تقبله «1»، ظلمته «2». «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 75- 76- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 221؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 327؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 237
و کتب إلی عبید اللّه بن زیاد علیه اللّعنة: أمّا بعد، فإنّ اللّه قد أطفأ النّائرة، و جمع الکلمة، و أصلح أمر الأمّة، هذا حسین قد أعطانی عهدا «4» أن یرجع إلی المکان الّذی منه أتی «5»، أو «6» یسیر إلی ثغر من الثّغور، فیکون رجلا من المسلمین، له ما لهم، و علیه ما علیهم، أو «7» یأتی أمیر المؤمنین یزید، فیضع یده فی یده، فیری فیما بینه و بینه «8»، و فی هذا لک «9» رضی، «10» و للأمّة «10» صلاح «11». «12»
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «لم تقبل»].
(2)- [علّق به فی المعالی: «فمن المعلوم أن ما کتبه عمر بن سعد فمن عنده طلبا للإصلاح، و إلّا لم یتفوه الحسین بأن یأتی یزید و یضع یده فی یده، کما روی الطّبریّ و غیره عن عقبة بن سمعان ...»].
(3)- پیکی به سوی ابن زیاد فرستاد و پیشنهادهای آن حضرت را به اطلاع او رساند و پیغام داد که:
«اگر این پیشنهادها را یکی از مردم دیلم هم به تو بکند و تو نپذیری، بدو ستم کرده‌ای؟»
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 115
(4)- [لم یرد فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت و روضة الواعظین و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(5)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت: «أتی منه»].
(6)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت و البحار و العوالم و الأسرار و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان:
«أو أن» و فی نفس المهموم و المعالی: «أو أن تسیّره» بدلا عن: «أو یسیر»].
(7)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت و المعالی و مثیر الأحزان: «أو أن»].
(8)- [زاد فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت و روضة الواعظین و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «رأیه»].
(9)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت و نفس المهموم: «لکم»، و لم یرد فی روضة الواعظین و الأسرار].
(10- 10) [ [فی روضة الواعظین: «للّه و للأمّة» و فی الأسرار: «للأمّة و»].
(11)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و عن عقبة بن سمعان إنّه قال: و اللّه ما أعطاهم الحسین علیه السّلام أن یضع یده فی ید یزید، و لا أن یسیر إلی ثغر من الثّغور، و لکنّه قال: دعونی أرجع إلی المکان الّذی أقبلت منه، أو أذهب فی هذه الأرض العریضة»].
(12)- و نامه‌ای به عبید اللّه بن زیاد نوشت: «اما بعد ... همانا خداوند آتش را خاموش ساخت و پریشانی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 811
المفید، الإرشاد، 2/ 89- 90- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 389- 390؛ البحرانی، العوالم، 17/ 240؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 265؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 261؛ القمی، نفس المهموم،/ 221؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 156- 157؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 327؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 600، لواعج الأشجان،/ 114؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 52
فکتب عمر بن سعد إلی عبید اللّه بن زیاد:
«أمّا بعد، فإنّ اللّه قد أطفأ النّائرة، و جمع الکلمة، و أصلح أمر الأمّة. هذا الحسین قد أعطانی:
أن یرجع إلی المکان الّذی أتی منه،
أو أن نسیّره إلی أیّ ثغر من الثّغور شئنا، فیکون رجلا من المسلمین، له ما لهم، و علیه ما علیهم،
أو أن یأتی أمیر المؤمنین یزید، فیضع یده فی یده، فیری فیه رأیه، و فی هذا لکم رضی، و للأمّة صلاح».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 66
__________________________________________________
- را برطرف نمود، کار این امت را اصلاح کرد و حسین با من پیمان بست که از همان‌جا که آمده، به همان‌جا بازگردد یا به یکی از سرحدات رود و مانند یک تن از مسلمانان باشد (و کاری به کار کسی نداشته باشد). در هرچه به سود مسلمانان است، شریک آنان و در زیان آنان نیز همانند ایشان باشد. یا به نزد یزید برود و دست در دست او گذارد و هرچه خود دانند، انجام دهند و در این پیمان، خوشنودی تو و اصلاح کار امت است.»
(مترجم گوید: چنانچه می‌دانیم و از سخنان حضرت سید الشهدا علیه السّلام که در خلال روایات و شرح حال آن بزرگوار پیش از این گذشت، روشن شود: آن جناب هرگز حاضر نبود به نزد یزید رفته و دست بیعت در دست او گذارد. محدث قمی از عقبة بن سمعان حدیث کند که گفت: «من از مدینه تا به مکه، و از مکه تا عراق تا آن‌گاه که حسین علیه السّلام شهید شد، همه‌جا با او بودم و تمام سخنان او را در تمام این راه شنیدم و هیچ گاه چنین سخنی نفرمود: من حاضرم دست خود را در دست یزید گذارم!»
بنابراین، عمر بن سعد این جمله آخر را از پیش خود در نامه افزوده است؛ برای این‌که شاید بتواند به وسیله‌ای کار را به همین‌جا فیصله دهد و از زد و خورد و کشتن آن حضرت بدین وسیله جلوگیری کند، چون همچنان‌که پیش از این نیز گذشت، جنگ با آن جناب را خوش نداشت و می‌خواست به هر وسیله‌ای که ممکن است، نگذارد کار به جنگ و خونریزی بکشد).
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 89- 90
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 812
فکتب «1» «2» إلی عبید اللّه بن زیاد بذلک «2». [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الشّجری، الأمالی، 1/ 192- مثله المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 428؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 208؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 352، الإصابة، 1/ 333؛ ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر «3»، 4/ 337
و کتب إلی عبید اللّه بن زیاد: أمّا بعد، فإنّ اللّه قد أطفأ النّائرة، و جمع الکلمة، و أصلح أمر الأمّة. هذا الحسین أعطانی أن یرجع إلی المکان الّذی منه أتی، أو أن یسیّر إلی ثغر من الثّغور، فیکون رجلا من المسلمین، له ما لهم، و علیه ما علیهم، أو أن یأتی إلی أمیر المؤمنین یزید، فیضع یده فی یده، فیری فیما بینه و بینه رأیه، و فی هذا لک رضی، و للأمّة صلاح.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 235- 236
فأرسل [ابن سعد] «4» إلی ابن زیاد بذلک.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 220، تهذیب ابن بدران، 4/ 335، مختصر ابن منظور، 7/ 147- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2617، الحسین بن علیّ،/ 76؛ محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 149؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 347؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 170؛ الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
فکتب عمر بن سعد إلی عبید اللّه بن زیاد: أمّا بعد، فإنّ اللّه أطفأ النّائرة، و جمع الکلمة «5» و قد أعطانی الحسین «5» أن یرجع إلی المکان الّذی «6» أقبل منه «6»، أو أن نسیّره إلی أیّ «7» ثغر
__________________________________________________
(1)- [فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب و السّیر و الإصابة و التّهذیب: «و کتب»].
(2) (2- 2) [فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب: «بذلک إلی عبید اللّه»، و فی السّیر و الإصابة و التّهذیب: «به إلی عبید اللّه»].
(3)- [عن الإصابة].
(4)- [تاریخ الخمیس: «عمر»].
(5) (5- 5) [نهایة الإرب: «و أصلح أمر الأمّة، هذا الحسین قد أعطانی»].
(6- 6) [نهایة الإرب: «منه أتی»].
(7)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 813
من الثّغور شئنا، «1» أو أن یأتی یزید أمیر المؤمنین، فیضع یده فی یده، «2» و فی هذا لکم رضی، و للأمّة صلاح. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 284- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 430
و کتب عمر «4» إلی عبید اللّه بن زیاد بذلک.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 38، المنتظم، 5/ 336
فکتب إلی ابن زیاد، یخبره بما قال. «5»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 141
فبعث بذلک إلی عبید اللّه.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 209
فکتب عمر إلی عبید اللّه بذلک.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 175
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [....] فکتب [عمر] بذلک لعبید اللّه. «6»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نهایة الإرب: «فیکون رجلا من المسلمین، له ما لهم، و علیه ما علیهم»].
(2)- [أضاف فی نهایة الإرب: «فیری فیما بینه و بینه رأیه»].
(3)- عمرو بن سعد هم به عبید اللّه بن زیاد نوشت:
«اما بعد ... که خداوند آتش (فتنه) را خاموش و کلمه اجتماع (مسلمین) را یکی کرد، حسین هم به من‌اطمینان داد که به محلی که از آن آمده، برگردد؛ یا این‌که ما او را به یکی از مرزها که خود خواسته و معین کرده باشیم، روانه کنیم؛ یا این‌که امر امیر المؤمنین یزید درباره او برسد که او دست در دست او بگذارد. و در این کار خشنودی شما و صلاح ملت تأمین خواهد شد.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 160
(4)- [لم یرد فی المنتظم].
(5)- عمر سعد این حال که به عبید اللّه نوشت.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 278
(6)- بالجمله، ابن سعد چون کلمات حسین علیه السّلام را اصغا نمود، عرض کرد: «من این صورت را به ابن زیاد مکتوب می‌فرستم. بعید نیست که از من بپذیرد و این کار را به نیکویی بر زمین آرد.»
آن‌گاه به سراپرده خویش بازشد و بدین شرح مکتوبی به ابن زیاد نگاشت:
أمّا بعد فإنّ اللّه قد أطفأ النّائرة [...] للأمّة صلاح.
یعنی: خداوند نیران فتنه را منطفی ساخت و کلمه مختلف را مجتمع کرد و امر امت را به صلاح آورد.
اینک حسین است با من عهد استوار فرمود که مراجعت کند بدان بلد که از آن‌جا بیرون شد یا به ثغری از ثغور سفر نماید و مانند یک تن از مسلمین زیستن فرماید و در سود و زیان با یک تن مسلم همانند باشد؛ و اگرنه به نزد امیر المؤمنین یزید رود و دست در دست او نهد تا او چه فرماید. و این جمله صلاح امت و موجب خشنودی خاطر تو است. از این پیش نگاشتم که حسین علیه السّلام هیچ‌گاه نفرمود که به نزد یزید می‌روم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 814
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 280
و هیهات أن یکون ذلک الأبی، و من علّم النّاس الصّبر علی المکاره و ملاقاة الحتوف، طوع ابن مرجانة منقادا لابن آکلة الأکباد، ألیس هو القائل لأخیه الأطرف: و اللّه لا أعطی الدّنیّة من نفسی. و یقول لابن الحنفیّة: لو لم یکن ملجأ لما بایعت یزید. و قال لزرارة بن صالح: إنّی أعلم علما یقینا، أنّ هناک مصرعی و مصارع أصحابی، و لا ینجو منهم إلّا ولدی علیّ. و قال لجعفر بن سلیمان الضّبعیّ: إنّهم لا یدعونی حتّی یستخرجوا هذه العلقة من جوفی.
و آخر قوله یوم الطّفّ: إلّا و إنّ الدّعی ابن الدّعی، قد رکّز بین اثنتین بین السّلة و الذّلّة، و هیهات منّا الذّلّة، یأبی اللّه لنا ذلک و رسوله و المؤمنون، و حجور طابت و طهرت و أنوف حمیّة و نفوس أبیة من أن نؤثر طاعة اللّئام علی مصارع الکرام.
و إنّ حدیث عقبة بن سمعان، یفسّر الحال التی کان علیها أبو عبد اللّه علیه السّلام، قال:
صحبت الحسین من المدینة إلی مکّة، و منها إلی العراق، و لم أفارقه حتّی قتل، و قد سمعت جمیع کلامه، فما سمعت منه ما یتذاکر فیه النّاس من أن یضع یده فی ید یزید، و لا أن یسیّره إلی ثغر من الثّغور لا فی المدینة، و لا فی مکّة، و لا فی الطّریق، و لا فی العراق، و لا فی عسکره إلی حین قتله، نعم سمعته یقول: دعونی أذهب إلی هذه الأرض العریضة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 250- 251
و عاد ابن سعد لمراجعة الحسین، فأرسل رجلا یعتمد علیه فی مهمّة الاستطلاع علی رأی الحسین و موقفه، فجاء الرّسول، و سأل الحسین عن لسان ابن سعد، فأجابه:
قد کتب إلیّ أهل مصرکم یدعوننی إلیهم، أمّا إذا کرهتم ذلک، فأنا أنصرف عنکم.
__________________________________________________
- و دست به دست او می‌دهم. تواند شد که ابن سعد این کلمه را از جانب حسین علیه السّلام در مکتوب ابن زیاد افزوده باشد تا جانب او را در اجابت مسئلت لین العریکة دارد.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 198- 199
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 815
و کان استنتاج ابن سعد من هذا الجواب، بأنّ الحسین مستعدّ للرّجوع، أو أن یذهب إلی ثغر من ثغور الأرض، حسب ما تقرّره السّلطة إن رأت ذلک. و هنا یعلل بعض المؤرّخین بأنّ استجابته للرّجوع و التّرک، إنّه مسالمة لیزید، أو أنّه یذهب، و یضع یده فی یده.
و کما افتعلت ید الوضّاعین من الّذین یعیشون علی الأکاذیب و الخرافات، قضیّة مکذوبة، و افتعلوا أمرا لم یقع تقربا للسّلطة، فهذا أبو معشر نجیح قد أورد: بأنّ الحسین طلب من ابن سعد أن یذهب إلی یزید، فیری رأیه فیه «1». و هو کذب صریح لا یمت إلی واقع أبدا.
و کتب ابن سعد إلی ابن زیاد، کتابا یخبره بنتائج المفاوضات، و أنّ الحسین سیترک ما صمّم علیه.
أسد حیدر، مع الحسین فی نهضته،/ 188- 189
__________________________________________________
(1)- روی أبو معشر عن بعض مشایخه: إنّ الحسین علیه السّلام قال لعمر بن سعد: اختر منّی إحدی ثلاث خصال: إمّا تترکنی أرجع کما جئت.
فإن أبیت، فسیّرنی إلی یزید، فأضع یدی فی یده، یحکم فیّ ما یری.
و إن أبیت هذا، فسیّرنی إلی الترّک، فأقاتلهم حتّی أموت.
هذه الأسطورة یوردها أبو معشر فی مغازیه، و أبو معشر رجل أمّی لا یفهم ما یرویه، و کان یحیی بن سعید یضحک عندما یذکره، و هو مشهور بالافتعال و الوضع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 816

ابن زیاد یلین، ثمّ یشتدّ بتحریض شمر فیبعث معه أمره بالشّدّة

و بلغ ذلک عبید اللّه، فهمّ أن یخلّی عنه، و قال: و اللّه ما عرض لشی‌ء من عملی، و ما أرانی إلّا مخلّ سبیله یذهب حیث شاء.
«1» قال شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ: إنّک و اللّه إن فعلت وفاتک الرّجل لا تستقیلها أبدا. و إنّما کان همّة عبید اللّه أن یثبت علی العراق «1». فکتب إلی عمر «2» بن سعد «2»:
الآن حین تعلّقته حبالنا یرجو النّجاة وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ «3»
فناهضه، و قال لشمر «2» بن ذی الجوشن «2»: سر «3» أنت إلی عمر بن سعد [57/ ب] فإن مضی لما أمرته، و قاتل حسینا، و إلّا فاضرب عنقه «3»، و أنت علی النّاس. «4»
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 69- عنه: الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 202
فهمّ أن یسیّره إلی یزید، فقال له شمر بن ذی الجوشن «5»: قد أمکنک اللّه من عدوّک؛ و تسیّره إلی یزید، و اللّه لئن سار إلی یزید لا رأی مکروها، و لیکوننّ من یزید بالمکان الّذی لا تناله أنت منه، و لا غیرک من أهل الأرض، لا تسیّره، و لا تبلعه ریقه، حتّی ینزل علی حکمک.
قال: فأرسل إلیه، یقول: لا، إلّا أن تنزل علی حکمی.
فقال الحسین: أنزل علی حکم ابن زانیة؟ لا و اللّه لا أفعل، الموت دون ذلک و أحلی.
قال: و أبطأ عمر بن سعد «6» عن قتاله، فأرسل عبید اللّه بن زیاد إلی شمر بن ذی
__________________________________________________
(1) (1- 1) [السّیر: «فقال شمر: إن فعلت وفاتک الرّجل لا تستقیلها أبدا»].
(2) (2- 2) [لم یرد فی السّیر].
(3) (3- 3) [السّیر: «فإن قاتل عمر و إلّا فاقتله»].
(4)- [و أضاف فی السّیر: «و ضبط عبید اللّه الجسر، فمنع من یجوزه لمّا بلغه أنّ ناسا یتسلّلون إلی الحسین»].
(5)- [فی المطبوع: «شهر بن حوشب»].
(6)- [فی المطبوع: «عمرو بن سعید»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 817
الجوشن «1» إن تقدّم عمر «2» یقاتل، و إلّا فاقتله، و کن أنت مکانه.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 6
فأراد عبید اللّه أن یجیبه إلی ذلک، فقال له شمر بن ذی الجوشن الکلابیّ ثمّ الضّبابیّ: لا تقبلن إلّا أن یضع یده فی یدک، فإنّه إن لم یفعل ذلک کان أولی بالقوّة و العزّ، و کنت أولی بالضّعف و العجز، فلا ترض إلّا بنزوله علی حکمک هو و أصحابه، فإن عاقبت، کان ذلک لک، و إن غفرت کنت أولی بما تفعله، لقد بلغنی أنّ حسینا و عمر یجلسان ناحیة من العسکر یتناجیان، و یتحادثان عامّة اللّیل.
فقال ابن زیاد: نعم ما رأیت، فاخرج بهذا الکتاب إلی عمر بن سعد، فلیعرض/ 487/ علی حسین و أصحابه النّزول علی حکمی، فإن فعلوا ابعث بهم إلیّ سلما. و إن هم أبوا، قاتلهم، فإن فعل فاسمع له و أطعه، و إن أبی أن یقاتلهم فأنت أمیر النّاس، وثب علیه، فاضرب عنقه، و ابعث إلیّ برأسه.
و کان کتابه إلی عمر: أمّا بعد، فإنّی لم أبعثک إلی حسین لتطاوله و تمنّیه السّلامة، و تکون له عندی شافعا، فانظر: إن نزل حسین و أصحابه علی الحکم فابعث بهم إلیّ سلما، و إن أبوا فازحف إلیهم حتّی تقتلهم، و تمثّل بهم، فإنّهم لذلک مستحقّون، و إن قتلت حسینا، فأوطئ الخیل صدره و ظهره، لنذر نذرته، و قول قلته، فإنّه عاقّ، مشاقّ، قاطع، ظلوم، فإن فعلت ذلک، جزیناک جزاء السّامع المطیع، و إن أنت أبیت، فاعتزل عملنا و جندنا، و خلّ بین شمر بن ذی الجوشن و بین العسکر و أمر النّاس، فإنّا قد أمرناه فیک بأمرنا، و السّلام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 390- 391، أنساب الأشراف، 3/ 182- 183
و حدّثنی أبو خیثمة، ثنا وهب بن جریر، عن أبیه قال: بعث ابن زیاد عمر بن سعد
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «شهر بن حوشب»].
(2)- [فی المطبوع: «عمرو»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 818
علی جیش، و بعث معه شمر بن ذی الجوشن، و قال له: اذهب معه، فإن قتل الحسین و إلّا فاقتله و أنت علی النّاس.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 425، أنساب الأشراف، 3/ 227
ثمّ إنّ ابن زیاد کتب إلی عمر بن سعد: أمّا بعد، فإنّی لم أبعثک إلی الحسین لتطاوله الأیّام، و لا لتمنّیه السّلامة و البقاء، و لا لتکون شفیعه إلیّ، فاعرض علیه، و علی أصحابه النّزول علی حکمی، فإن أجابوک فابعث به و بأصحابه إلیّ، و إن أبوا فازحف إلیه، فإنّه عاقّ، شاقّ، فإن لم تفعل فاعتزل جندنا، و خلّ بین شمر بن ذی الجوشن و بین العسکر، فإنّا قد أمرناه بأمرنا. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 253- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2627، الحسین بن علیّ،/ 86؛ المحمودی، العبرات، 1/ 437
فکتب إلیه عبید اللّه «2»: لا، و لا کرامة حتّی یضع یده فی یدی. فقال له «3» الحسین «4»: لا و اللّه «5»، لا یکون ذلک أبدا. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 389- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 192؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 428؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 208؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 352؛ مثله بلا اسناد ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 336
__________________________________________________
(1)- پس از آن، ابن زیاد به ابن سعد چنین نوشت: «من تو را پیش حسین علیه السّلام نفرستاده‌ام که امروز و فردا کنی و برای او آرزوی سلامت و زنده ماندن داشته باشی، و برای این هم نفرستاده‌ام که شفیع او پیش من باشی، بر او و یارانش پیشنهاد کن که تسلیم فرمان من شوند، اگر پذیرفتند، او و یارانش را پیش من بفرست، و اگر سرپیچی کردند، بر او حمله کن که او نافرمان و گردنکش و تفرقه‌انداز است و اگر این کار را انجام نمی‌دهی، از لشگر ما کناره بگیر و لشکر را به شمر بن ذی الجوشن واگذار، و ما فرمان خود را به تو ابلاغ کردیم.»
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 302
(2)- [لم یرد فی السّیر، و فی البدایة: «عبید اللّه بن زیاد»].
(3)- [لم یرد فی الأمالی و المنتظم و تهذیب الکمال و السّیر و البدایة و تهذیب التّهذیب].
(4)- [فی الأمالی: «الحسین بن علیّ علیهما السّلام»، و فی تهذیب الکمال: «الحسین علیه السّلام»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی السّیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 819
قال: فلمّا قرأ عبید اللّه الکتاب قال: هذا کتاب رجل ناصح لأمیره، مشفق علی قومه، نعم، قد قبلت. قال: فقام إلیه شمر بن ذی الجوشن، فقال: أتقبل هذا منه، و قد نزل بأرضک إلی جنبک؟ و اللّه لئن رحل من بلدک، و لم یضع یده فی یدک، لیکوننّ أولی بالقوّة و العزّة «1»، و لتکوننّ أولی بالضّعف و العجز، فلا تعطه هذه المنزلة، فإنّها من الوهن، و لکن لینزل علی حکمک هو «2» و أصحابه، فإن عاقبت فأنت ولیّ العقوبة، و إن غفرت «3» کان ذلک لک، و اللّه لقد بلغنی أنّ حسینا و عمر بن سعد یجلسان بین العسکرین، فیتحدّثان عامّة اللّیل. فقال له ابن زیاد: نعم ما رأیت! الرّأی رأیک. «4»
«5» قال أبو مخنف: فحدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، «5» قال: ثمّ إنّ عبید اللّه ابن زیاد دعا شمر بن ذی الجوشن، فقال له: اخرج بهذا الکتاب إلی عمر بن سعد فلیعرض علی الحسین و أصحابه النّزول علی حکمی، فإن فعلوا فلیبعث بهم إلیّ سلما، و إن هم أبوا، فلیقاتلهم، فإن فعل فاسمع له و أطع؛ و إن هو أبی فقاتلهم «6»، فأنت أمیر النّاس، وثب علیه، فاضرب عنقه، و ابعث إلیّ برأسه. «7»
قال أبو مخنف: حدّثنی أبو جناب الکلبیّ، قال: ثمّ کتب عبید اللّه بن زیاد إلی عمر بن سعد: أمّا بعد، فإنّی لم أبعثک إلی حسین لتکفّ عنه، و لا لتطاوله، و لا لتمنّیه السّلامة و البقاء، و لا لتقعد له عندی شافعا، انظر: فإن نزل حسین و أصحابه علی الحکم و استسلموا فابعث بهم إلیّ سلما، و إن أبوا فازحف إلیهم حتّی تقتلهم و تمثّل بهم، فإنّهم لذلک مستحقّون، فإن قتل حسین، فأوطئ الخیل صدره و ظهره، فإنّه عاقّ، مشاقّ، قاطع، ظلوم، و لیس دهری فی هذا أن یضرّ بعد الموت شیئا، و لکن علیّ قول لو قد قتلته فعلت هذا به. إن
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المختصر].
(2)- [لم یرد فی العبرات].
(3)- [الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «عفوت»].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(5) (5- 5) [المختصر: «و عن حمید بن مسلم»].
(6)- [المختصر: «أن یقاتلهم»].
(7)- [إلی هنا حکاه فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 820
أنت مضیت لأمرنا فیه جزیناک جزاء السّامع المطیع، و إن أبیت فاعتزل عملنا و جندنا، و خلّ بین شمر بن ذی الجوشن و بین العسکر، فإنّا قد أمرناه بأمرنا؛ و السّلام. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 414- 415- عنه: القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 236؛ المحمودی، العبرات، 1/ 437- 438؛ مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 19/ 65
و إذا کتاب عبید اللّه بن زیاد قد أقبل علی عمر «2» بن سعد یؤنّبه فیه، و یقول له: یا ابن
__________________________________________________
(1)- اما عبید اللّه بدو نوشت: «نه! و حرمت نیست، تا دست در دست من نهد.»
حسین گفت: «به خدا هرگز چنین نخواهد شد.»
گوید: و چون عبید اللّه نامه را بخواند، گفت: «این نامه مردی است که اندرزگوی امیر خویش است و مشفق قوم خویش. بله می‌پذیرم.»
گوید: شمر بن ذی الجوشن برخاست و گفت: «اکنون که به سرزمین تو فرود آمده و کنار تو است، این را از او می‌پذیری؟ به خدا اگر از دیار تو برود و دست در دستت ننهاده باشد، قوت و عزت از آن وی باشد و ضعف و ناتوانی از آن تو. این را مپذیر که مایه ضعف است. باید او و یارانش به حکم تو تسلیم شوند که اگر عقوبت می‌کنی، اختیار عقوبت با تو باشد و اگر می‌بخشی، به اختیار تو باشد. به خدا شنیده‌ام که حسین و عمر سعد میان دو اردوگاه می‌نشینند و بیشتر شب سخن می‌کنند.»
ابن زیاد گفت: «چه خوب گفتی، رأی تو درست است.»
حمید بن مسلم گوید: آن‌گاه عبید اللّه بن زیاد، شمر بن ذی الجوشن را پیش خواند و گفت: «این نامه را پیش عمر بن سعد ببر که به حسین و یارانش بگوید به حکم من تسلیم شوند، اگر شدند، آنها را به مسالمت پیش من بفرستد و اگر نپذیرفتند، با آنها بجنگد، اگر جنگید، شنوا و مطیع او باش و اگر ابا کرد، تو بجنگ که سالار قومی و گردن او را بزن و سرش را پیش من بفرست.»
ابو جناب کلبی گوید: آن‌گاه عبید اللّه بن زیاد نامه‌ای به عمر بن سعد نوشت به این مضمون:
«اما بعد، تو را سوی حسین نفرستاده‌ام که دست خط از او بداری یا وقت بگذرانی، یا امید سلامت و بقاء بدو بدهی یا بمانی و پیش من از او وساطت کنی. بنگر اگر حسین و یارانش گردن نهادند و تسلیم شدند، آنها را به مسالمت سوی من فرست، اگر دریغ کردند، به آنها حمله بر و خونشان بریز و اعضاشان را ببر که استحقاق این کار دارند. اگر حسین کشته شد، اسب بر سینه و پشت وی بتاز که ناسپاس است و مخالف و حق ناشناس و ستمگر. مقصودم این نیست که این کار از پس مرگ زیانی می‌زند، ولی قولی داده‌ام که اگر او را کشتم با وی چنین کنم، اگر به دستور ما عمل کردی، پاداش شنوای مطیع به تو می‌دهیم، و اگر نکردی، از عمل ما و سپاه ما کناره کن و شمر ذی الجوشن را با سپاه واگذار که دستور خویش را به او داده‌ایم، و السلام.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2974، 3009- 3010
(2)- فی النّسخ: عمرو.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 821
سعد! ما هذه الفترة و المطاولة؟ انظر: إن بایع الحسین و أصحابه، و نزلوا عن حکمی فابعث بهم سلما، و إن أبوا ذلک فأزحف إلیهم حتّی تقتلهم، و تمثّل بهم، فإنّهم لذلک مستحقّون، فإذا قتلت الحسین فأوطئ الخیل علی ظهره و بطنه، فإذا فعلت ذلک جزیناک جزاء الطّائع المطیع، و إن أبیت ذلک فاقطع حبلنا و جندنا، و سلّم ذلک إلی شمر بن ذی الجوشن، فإنّه أحزم منک أمرا، و أمضی منک عزیمة- و السّلام.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 166
فهمّ «1» أن یسیّره إلی یزید «1»، فقال له شمر بن ذی الجوشن: أمکنک «2» اللّه من عدوّک، فتسیّره «3»! إلّا أن ینزل فی حکمک. فأرسل إلیه بذلک، فقال الحسین: أنا أنزل علی حکم ابن مرجانة؟ و اللّه لا أفعل ذلک أبدا. قال: و أبطأ عمر «4» عن قتاله، فأرسل ابن زیاد إلی شمر بن ذی الجوشن، و قال له: إن تقدّم عمر «4» و قاتل، و إلّا فأترکه و کن مکانه.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 379- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 269
فوجّه إلیه ابن زیاد: طمعت یا ابن سعد فی الرّاحة، و رکنت إلی دعة، ناجز الرّجل، و قاتله، و لا ترض منه إلّا أن ینزل علی حکمی. «5»
فقال الحسین: معاذ اللّه أن أنزل علی حکم ابن مرجانة أبدا. «6» فوجّه ابن زیاد شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ- أخزاه اللّه- إلی ابن سعد- لعنه اللّه- یستحثّه لمناجزة الحسین. «7»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [جواهر المطالب: «به»].
(2)- [جواهر المطالب: «قد أمکنک»].
(3)- [جواهر المطالب: «فتدعه؟ لا»].
(4)- فی الأصول: «عمرو».
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(7)- ابن زیاد در پاسخ او پیغام داد: «ای پسر سعد! تو به راحتی و آسایش طمع کرده (ای) و می‌خواهی شانه از زیر بار خالی کنی. کار را با این مرد یکسره کن و دست از جنگ با او برمدار و به هیچ پیشنهادی از او راضی نشو، جز آن‌که حکم مرا گردن نهد.»
(چون این پیغام به حسین علیه السّلام رسید)، حضرت فرمود: «پناه به خدا! محال است که من هرگز به حکم پسر مرجانه گردن نهم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 822
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 76- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 223؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 329؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 237
فبلغ عبید اللّه بن زیاد أنّ عمر بن سعد یسامر الحسین علیه السّلام، و یحدّثه، و یکره قتاله، «1» فوجّه إلیه شمر بن ذی الجوشن فی أربعة آلاف فارس، و کتب إلی عمر بن سعد: إذا أتاک کتابی هذا فلا تمهلنّ الحسین بن علیّ، و خذ بکظمه، و حل بین الماء و بینه، کما حیل بین عثمان و بین الماء یوم الدّار. «2» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 155- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 315؛ البحرانی، العوالم، 17/ 165؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 328
فلمّا قرأ عبید اللّه الکتاب قال: «3» هذا کتاب ناصح «4» مشفق علی قومه «5»، «6» فقام إلیه شمر ابن ذی الجوشن لعنه اللّه، فقال: أتقبل هذا منه، و قد نزل بأرضک و إلی «7» جنبک؟ و اللّه لئن رحل من بلادک، و لم یضع یده فی یدک، لیکوننّ أولی بالقوّة، «8» و لتکوننّ «9» أولی بالضّعف و العجز «10»، «11» فلا تعطه هذه المنزلة، فإنّها من الوهن «11»، و لکن لینزل «12» علی
__________________________________________________
- به دنبال این جریان، ابن زیاد، شمر بن ذی الجوشن ضبابی را- که خدایش رسوا کند- به نزد ابن سعد- لعنه‌اللّه- روانه کرد تا او را به جنگ با حسین علیه السّلام وادار کند.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 115
(1)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی].
(2)- به عبید اللّه خبر دادند که عمر سعد شبها با حسین هم‌صحبت می‌شود و از نبرد او خودداری می‌کند. شمر بن ذی الجوشن را با چهار هزار به دنبال او فرستاد، و به عمر سعد نوشت: «این نامه من که به تو رسید، حسین بن علی را مهلت مده و گلوی او را بگیر و آب را بر او ببند! چنانچه در یوم الدار بر عثمان بستند.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 155
(3)- [و فی نفس المهموم مکانه: «و لمّا وصل کتاب عمر بن سعد إلی عبید اللّه بن زیاد و قرأ قال: ...»].
(4)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: « [رجل] ناصح لأمیره»].
(5)- [زاد فی بحر العلوم: «و أراد أن یجیب ابن سعد بالقبول»].
(6) (6*) [روضة الواعظین: «و کتب إلی عمر بن سعد کتابا مع شمر بن ذی الجوشن»].
(7)- [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: «و أتی»].
(8)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «و العزّة»].
(9)- [الأسرار: «أنت»].
(10)- [لم یرد فی المعالی].
(11- 11) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(12)- [مثیر الأحزان: «فلینزل الحسین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 823
حکمک هو و أصحابه، فإن عاقبت فأنت أولی «1» بالعقوبة، و إن عفوت «2» کان ذلک لک. «3»
فقال له ابن زیاد: نعم ما رأیت، الرّأی رأیک، اخرج بهذا الکتاب إلی عمر بن سعد، (6*) فلیعرض علی الحسین و أصحابه النّزول علی حکمی، فإن فعلوا فلیبعث بهم إلیّ سلما، و إن هم أبوا فلیقاتلهم، فإن فعل فاسمع «4» له و أطع، و إن أبی «5» أن یقاتلهم «5»، فأنت أمیر الجیش، و اضرب عنقه، و ابعث إلیّ برأسه.
«6» و کتب إلی عمر بن سعد «6»: إنّی «7» لم أبعثک إلی الحسین علیه السّلام لتکفّ عنه، و لا لتطاوله، و لا لتمنّیه السّلامة و البقاء، و لا لتعتذر عنه «8»، و لا لتکون له عندی شافعا «9»، انظر: فإن نزل [ال] حسین و أصحابه علی حکمی و استسلموا «10»، فابعث بهم إلیّ سلما، و إن أبوا فازحف «11» إلیهم حتّی تقتلهم، و تمثّل بهم، فإنّهم لذلک مستحقّون، «12» و إن قتل «13» الحسین «12» فأوطئ الخیل صدره و ظهره، فإنّه عاقّ «14» ظلوم، «15» و لست أری أنّ هذا یضرّ بعد الموت
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم و بحر العلوم: «ولیّ»].
(2)- [بحر العلوم: «غفرت»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم، و أضاف: «و اللّه لقد بلغنی أنّ حسینا و عمر بن سعد یجلسان بین العسکرین، فیتحدّثان عامّة اللّیل»].
(4)- [نفس المهموم: «فاسمع»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(6- 6) [روضة الواعظین: «و کان فی الکتاب»].
(7)- [لم یرد فی البحار].
(8)- [فی روضة الواعظین و نفس المهموم: «له عندی»].
(9)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی و مثیر الأحزان: «شفیعا»].
(10)- [مثیر الأحزان: «و استسلم»].
(11)- [الأسرار: «فارجف»].
(12- 12) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «فإن قتلت حسینا»، و فی المعالی: «یا ابن سعد! فإن قتلت حسینا»].
(13)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «قتلت»].
(14)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت و البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «عات»، و زاد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «شاق قاطع»، و فی المعالی: «عاق، شاق، عات»].
(15) (15*) [لم یرد فی روضة الواعظین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 824
شیئا، و لکن علیّ قول قد «1» قلته أن «2» لو قتلته «1» لفعلت «3» هذا به، (15*) فإن أنت مضیت لأمرنا فیه «4» جزیناک جزاء السّامع المطیع، و إن أبیت فاعتزل عملنا «5» و جندنا، و خلّ بین شمر بن ذی الجوشن و بین العسکر، فإنّا قد أمرناه بأمرنا، و السّلام. «6»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [مثیر الأحزان: «قتله»].
(2)- [لم یرد فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت و البحار و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و مثیر الأحزان و أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(3)- [فی البحار و العوالم: «لفعلته»].
(4)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان و أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(5)- [الأسرار: «علمنا»].
(6)- چون عبید اللّه این نامه را خواند، گفت: «این نامه خیرخواهی دلسوز بر مردم است.» (و درصدد بود این پیشنهاد را بپذیرد).
شمر بن ذی الجوشن (لعنه اللّه) (که در مجلس بود) برخاست و گفت: «آیا این سخن را از حسین می‌پذیری؟
اکنون که به سرزمین تو آمده و پهلوی تو است؟ به خدا اگر از این سرزمین (بسلامت) برود و دست در دست نو نگذارد، هر آینه نیرومندتر گردد، تو ناتوانتر خواهی شد. پس این پیشنهادهای او را مپذیر؛ زیرا این کار نشانه سستی است؛ ولی از او بپذیر که خود و پیروانش به حکم تو گردن نهند. آن‌گاه اگر تو آنان را کیفر کنی، تو بدان سزاوارتر خواهی بود، و اگر از ایشان درگذری و عفو کنی، آن هم به دست تو است!»
ابن زیاد گفت: «خوب پیشنهادی کردی و تدبیر همین است که تو گفتی. این نامه که می‌نویسم به نزد عمر بن سعد ببر که باید بر حسین و پیروانش پیشنهاد کند که تن به حکم من دهند. پس اگر بدان تن دادند، آنان را زنده به نزد من فرستد، و اگر سرباز زدند، باید با ایشان بجنگد. اگر عمر بن سعد این کار را انجام دهد، تو فرمانبردار او باش و از دستورش پیروی کن، و اگر جنگ را نپذیرفت، تو امیر و فرمانده لشگر باش و گردن عمر بن سعد را بزن و سر او را برای من بفرست.»
و نامه‌ای به عمر بن سعد نوشت که: «من تو را به نزد حسین نفرستاده‌ام که خود را از جنگ با او بازداری و با او به مسامحه رفتار کنی، و نه برای این‌که آرزوی سلامت و زندگی برای او داشته باشی، یا عذر برای او بتراشی و درباره او پیش من وساطت کنی. بنگر ببین اگر حسین و همراهانش بدانچه من درباره ایشان حکم کنم، تن دهند و تسلیم آن گردند، ایشان را به نزد من بفرست، و اگر نپذیرند، بر آنان هجوم آور تا ایشان را بکشی و مثله کنی؛ چون سزاوار آن هستند. چون حسین کشته شد، اسب بر سینه و پشت او بتازان، زیرا که او سرکش و ستمکار است، و نه پندارم که این کار پس از مردن زیانی رساند؛ ولی چون من با خود گفته‌ام که اگر او را کشتم، چنین کاری با او بکنم، پس اگر تو به این دستور رفتار کردی، پاداش مردی فرمانبردار و پیرو به تو دهیم، و اگر آن را نپذیری، دست از کار ما و لشگر ما بکش و لشگر را با شمر واگذار؛ زیرا ما او را امیر بر کار خود کردیم. و السلام.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 90- 91
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 825
المفید، الإرشاد، 2/ 90- 91- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 390؛ البحرانی، العوالم، 17/ 240- 241؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 266؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 261؛ القمی، نفس المهموم،/ 221- 222؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 52- 53؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 276؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 157؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 328- 329؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 600، لواعج الأشجان،/ 114- 115
فلمّا قرأ عبید اللّه الکتاب، قال:
«هذا کتاب ناصح لأمیره، و شفیق علی قومه، قد قبلت».
فقام إلیه شمر بن ذی الجوشن، فقال:
«تقبل هذا منه، و قد نزل بأرضک [105] و إلی جنبک؟ فإنّما وافی لیزیل سلطانک.
و اللّه، لئن رحل من بلادک و لم یضع یده فی یدک، لیکوننّ أولی بالقوّة و العزّ، و لتکوننّ أولی بالضّعف و العجز، فلا تعطه هذه المنزلة، فإنّها من الوهن، و لکن لینزل علی حکمک، فإن عاقبت فأنت أولی بالعقوبة، و إن عفوت کان ذلک لک. و لقد بلغنی أنّ الحسین و عمر ابن سعد یجلسان، فیحدثان عامّة اللّیل».
فقال عبید اللّه بن زیاد:
«نعم ما رأیت، الرّأی رأیک».
ثمّ قال ابن زیاد:
«اخرج أنت بجواب کتاب عمر بن سعد: فلیعرض علی الحسین و أصحابه النّزول علی حکمی، فإن فعلوا، فلیبعث بهم إلیّ سلما، و إن أبوا فقاتلوهم. فإن فعل عمر بن سعد فاسمع منه و أطع، و إن أبی فأنت الأمیر علی النّاس، وثب علیه، و اضرب عنقه، و ابعث إلیّ برأسه».
ثمّ کتب إلی عمر بن سعد:
«أما بعد، إنّی لم أبعثک إلی الحسین لتطاوله، و تکفّ عنه، و لا لتمنّیه السّلامة و البقاء،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 826
و لا لتقعد له شافعا عندی. انظر: إن نزل الحسین و أصحابه علی حکمی و استسلموا فابعث بهم، و إن أبوا فازحف إلیهم حتّی تقتلهم و تمثّل بهم، [106] فإنّهم لذلک مستحقّون، فإن أنت فعلت جزیناک خیرا، لأنّک السّامع المطیع، و إن أنت أبیت فاعتزل عملنا و جندنا، و خلّ بین شمر بن ذی الجوشن، و بین العسکر [فإنّا قد أمرناه بأمرنا] «1»، و السّلام».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 66- 67
و کان عبید اللّه بعث شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ، فقال له: إن قاتله عمر، و إلّا فأنت علی النّاس، فواقعهم.
الشّجری، الأمالی، 1/ 167
فلمّا قرأ عبید اللّه الکتاب، قال: هذا کتاب ناصح مشفق علی قومه. فقام إلیه شمر بن ذی الجوشن، فقال: أتقبل هذا منه، و قد نزل بأرضک و إلی جنبک؟ و اللّه لئن رحل من بلادک و لم یضع یده فی یدک لیکوننّ أولی بالقوّة، و لتکوننّ أولی بالضّعف منه، فلا تعطه هذه المنزلة، و لکن لینزل علی حکمک هو و أصحابه، فإن عاقبت فأنت أولی بالعقوبة، و إن عفوت کان ذلک لک. فقال ابن زیاد: نعم ما رأیت، الرّأی رأیک، اخرج بهذا الکتاب إلی عمر، فلیعرض علی الحسین و أصحابه النّزول علی حکمی، فإن أبوا فلیقاتلهم، فإن أبی أن یقاتلهم فأنت أمیر الجیش، و اضرب عنقه، و أنفذ إلیّ برأسه.
و کتب إلی عمر: إنّی لم أبعثک إلی الحسین لتکفّ عنه، و لا لتطاوله، و لا لتمنّیه السّلامة، و لا لتعتذر له، و لا لتکون له عندی شفیعا، انظر: فإن نزل الحسین و أصحابه علی حکمی و استسلموا فابعث بهم إلیّ سلما، و إن أبوا فازحف إلیهم حتّی تقتلهم، و تمثّل بهم، فإنّهم مستحقّون، فإذا قتلت حسینا، فأوطئ الخیل صدره، و ظهره، فإنّه عات ظلوم، و ما کنت أری أنّ هذا یضرّ بعد الموت شیئا، و لکن علی قول قد قلته: لو قد قتلته لفعلت هذا به، فإن مضیت لأمرنا فیه، جزیناک جزاء السّامع المطیع، و إن أبیت فاعتزل جندنا، و خلّ بین شمر بن ذی الجوشن و بین العسکر، فإنّا قد أمرناه بأمرنا، و السّلام.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 237
__________________________________________________
(1)- زیادة من الطّبریّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 827
ثمّ إنّه ورد علیه کتاب من ابن زیاد، یؤنّبه، و یضعفه، و یقول: ما هذه المطاولة، انظر إن بایع الحسین و أصحابه و نزلوا عند حکمی فابعث بهم إلیّ سلما، و إن أبوا ذلک فازحف إلیهم حتّی تقتلهم، و تمثّل بهم، فإنّهم لذلک مستحقّون، فإذا قتلت الحسین فأوطئ الخیل ظهره و بطنه، فإنّه عاقّ، شاقّ، قاطع، ظلوم، فإذا فعلت ذلک جزیناک جزاء السّامع المطیع، و إن أبیت ذلک فاعتزل خیلنا و جندنا، و سلّم الجند و العسکر إلی شمر بن ذی الجوشن، فإنّه أشدّ منک حزما، و أمضی منک عزما.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 245
و قال غیره: إنّ عبید اللّه بن زیاد دعا حویرة بن یزید التّمیمیّ و قال: إذا وصلت بکتابی إلی عمر بن سعد، فإن قام من ساعته لمحاربة الحسین فذاک، و إن لم یقم، فخذه و قیّده، و اندب شهر بن حوشب «1» لیکون أمیرا علی النّاس.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 245- 246
فهمّ أن یسیّره «2» إلی یزید، فقال له «3» شمر بن [ذی] جوشن: لا «4»! إلّا أن ینزل علی حکمک. فأرسل إلیه «5» بذلک. فقال الحسین «6»: و اللّه لا أفعل. و أبطأ «7» عمر «8» عن قتاله «9»، «10» فأرسل إلیه «3» ابن زیاد «10» شمر بن [ذی] جوشن، فقال «11»: إن «12» یقدم «13» عمر
__________________________________________________
(1)- [الصّحیح: «شمر بن ذی الجوشن»].
(2)- [تاریخ الخمیس: «یسیر»].
(3)- [لم یرد فی البدایة].
(4)- [تاریخ الإسلام: «لا أیّها الأمیر»].
(5)- [البدایة: «إلی الحسین»].
(6)- [لم یرد فی ذخائر العقبی و تاریخ الخمیس].
(7)- [تاریخ الخمیس: «فأبطأ»].
(8)- [تاریخ الإسلام: «عمر بن سعد»].
(9)- [تاریخ الخمیس: «قتله»].
(10- 10) [السّیر: «فبعث إلیه عبید اللّه»].
(11)- [البدایة: «فقال له»].
(12) (12*) [السّیر: «قاتل»].
(13)- [فی المختصر و ابن العدیم و ذخائر العقبی و تاریخ الإسلام و البدایة و تاریخ الخمیس: «تقدم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 828
یقاتل «1»، (12*) و إلّا فاقتله، و کن «2» أنت «3» مکانه. «4»
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 220، تهذیب ابن بدران، 4/ 335، مختصر ابن منظور، 7/ 147- مثله ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2617، الحسین ابن علیّ،/ 76؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 347، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 209- 210؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 170؛ الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
فأنفذ ابن زیاد شمر بن ذی الجوشن بکتاب فیه: إنّی لم أبعثک «5» إلی الحسین لتکفّ عنه، و لا لتطاوله، و لا لتمنّیه السّلامة، «6» و البقاء، و لا لتعتذر له عندی، و لا لتکون له شافعا «6»، فإن نزل الحسین و أصحابه علی حکمی و استسلموا «7»، فابعث بهم إلیّ سالمین «8»، و إن أبوا، فازحف إلیهم حتّی تقتلهم، و تمثّل بهم، فإنّهم لذلک مستحقّون، «9» فإن قتل الحسین «9»، فأوطئ الخیل صدره و ظهره، فإنّه عاقّ، شاقّ، قاطع، ظلوم، «10» فإن أنت مضیت لأمرنا جزیناک جزاء السّامع المطیع، و إن أبیت فاعتزل أمرنا «11» و جندنا، و خلّ بین شمر بن ذی الجوشن، و بین العسکر، فإنّا قد أمرناه «12» بأمرنا.
__________________________________________________
(1)- [فی ذخائر العقبی و البدایة و تاریخ الخمیس: «فقاتل»، و فی تاریخ الإسلام: «و قاتل»].
(2)- [ذخائر العقبی: «کنت»].
(3)- [لم یرد فی تاریخ الإسلام و السّیر و البدایة].
(4)- [أضاف فی البدایة: «فقد ولّیتک الإمراة»].
(5)- [و فی بحر العلوم مکانه: «فاستصوب ابن زیاد رأی الشّمر، و کتب إلی ابن سعد کتابا جاء فیه: أمّا بعد، فإنّی لم أبعثک ...»].
(6- 6) [بحر العلوم: «و لا لتکون له عندی شفیعا انظر»].
(7)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(8)- [بحر العلوم: «سلما»].
(9- 9) [بحر العلوم: «و إن قتلت حسینا»].
(10)- [أضاف فی بحر العلوم: «و لست أری: أنّ هذا یضرّ بعد الموت، و لکن علی قول قلته: لو قتلته لفعلت هذا به»].
(11)- [بحر العلوم: «عملنا»].
(12)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم و أضاف: «بذلک و السّلام. و أعطی الکتاب إلی الشّمر، و أمره بالسّمع و الطّاعة إلی ابن سعد إن نفذ أمره فی مقاتلة الحسین، و إن أبی فهو الأمیر علی الجیش، و هو الّذی یتولّی مقاتلة الحسین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 829
کان أمر شمرا أنّه إن لم یفعل بما فیه فاضرب عنقه، و أنت الأمیر، و کان قد کتب لعمر منشورا بالرّیّ، فجعل یقول:
فو اللّه ما أدری و أنّی لواقف افکّر فی أمری علی خطرین
أأترک ملک الرّیّ و الرّیّ منیّتی أو أرجع مذموما بقتل حسین
ففی قتله النّار الّتی لیس دونها حجاب و ملک الرّیّ قرّة عینی
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 97- 98- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 276- 277
فقال: لا، و لا کرامة حتّی یضع یده فی یدی، فإن أبی فقاتله، فإن قتل، فأوطئ الخیل علی صدره، و أنشد:
الآن حین تعلّقته حبالنا یرجو الخلاص وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ
فقال الحسین: لا أضع یدی فی ید عبید اللّه أبدا.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 38
و فی روایة: أنّ عبید اللّه قبل ذلک، فقال له شمر بن ذی الجوشن: و اللّه إن رحل عن بلادک و لم یضع یده فی یدک، لیکوننّ أولی بالقوّة و العزّ، و لتکوننّ أولی بالضّعف، و العجز، و لکن لینزلن عن حکمک هو و أصحابه. فقال له عبید اللّه: اخرج بکتابی إلی عمر بن سعد «1»، و لیعرض علی الحسین و أصحابه النّزول علی حکمی، فإن فعلوا، فلیبعث بهم إلیّ سلما، و إن أبوا، فلیقاتلهم، فإن فعل، فاسمع له و أطع، و إن أبی أن یقاتلهم، فأنت أمیر النّاس، فثب علیه، فاضرب عنقه، و ابعث إلیّ برأسه.
و کتب عبید اللّه: أمّا بعد، فإنّی لم أبعثک إلی حسین لتکفّ عنه، و لا لتطاوله، و لا لتمنیه السّلامة، فانظر، فإن نزل حسین و أصحابه علی الحکم و استسلموا، فابعث بهم إلیّ سلما، فإن أبوا، فازحف إلیهم حتّی تقتلهم، فإن قتل حسین، فاوطئ الخیل صدره، و ظهره، فإنّه عاقّ قاطع، فإن مضیت لأمرنا، جزیناک خیرا، و إن أبیت، فاعتزل عملنا و جندنا،
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمرو بن سعد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 830
و خل بین شمر بن ذی الجوشن و بین العسکر، فإنّا قد أمرناه، و السّلام.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 336- 337
فلمّا قرأ ابن زیاد الکتاب قال: هذا الکتاب رجل «1» ناصح لأمیره «1»، مشفق علی قومه، «2» نعم، قد قبلت. فقام إلیه شمر بن ذی الجوشن «2» فقال: أتقبل هذا منه، و قد «3» نزل بأرضک «4» و إلی جنبک «4»؟ و اللّه لئن رحل من بلادک، و لم یضع یده فی یدک، لیکوننّ أولی بالقوّة «5» و العزّة، و لتکوننّ أولی بالضّعف و العجز [فلا تعطه هذه المنزلة، فإنّها من الوهن]، و لکن لینزل علی حکمک هو و أصحابه، فإن عاقبت، کنت «6» ولیّ العقوبة، و إن عفوت کان ذلک لک، و اللّه لقد بلغنی أنّ الحسین و عمر «7» یتحدّثان عامّة اللّیل بین العسکرین «7». فقال ابن زیاد: نعم ما رأیت، اخرج بهذا الکتاب إلی عمر، فلیعرض علی الحسین و أصحابه النّزول علی حکمی، فإن فعلوا فلیبعث بهم إلیّ سلما، و إن أبوا فلیقاتلهم، و إن فعل فاسمع له و أطع، و إن أبی «8» فأنت «9» الأمیر علیه و علی النّاس «9»، و اضرب عنقه، و ابعث إلیّ برأسه. «5»
و کتب معه «10» إلی عمر بن سعد: أمّا بعد، فإنّی لم أبعثک إلی الحسین لتکفّ عنه، «11» و لا لتمنّیه، و لا لتطاوله، «12» و لا لتقعد له عندی شافعا «11»، انظر: فإن نزل الحسین و أصحابه
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المقرّم].
(2) (2- 2) [المقرّم: «و أراد أن یجیبه، فقام الشّمر»].
(3)- [المقرّم: «بعد أن»].
(4) (4- 4) [لم یرد فی المقرّم].
(5) (5- 5) [المقرّم: «و تکون أولی بالضّعف و الوهن. فاستصوب رأیه»].
(6)- [نهایة الإرب: «فأنت»].
(7- 7) [نهایة الإرب: «یجلسان بین العسکرین، فیتحدّثان عامة اللّیل»].
(8)- [نهایة الإرب: «هو أبی أن یقاتلهم»].
(9- 9) [نهایة الإرب: «أمیر النّاس وثب علیه»].
(10)- [لم یرد فی المقرّم].
(11- 11) [المقرّم: «و لا لتطاوله، و لا لتمنّیه السّلامة، و لا لتکون له عندی شفیعا»].
(12)- [أضاف فی نهایة الإرب: «السّلامة و البقاء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 831
علی «1» الحکم و استسلموا «1» فابعث بهم إلیّ سلما، و إن أبوا فازحف إلیهم حتّی تقتلهم، و تمثّل بهم، فإنّهم لذلک مستحقّون، فإن قتل الحسین فأوطئ الخیل صدره و ظهره، «2» فإنّه عاقّ، شاقّ «3»، قاطع، ظلوم «2»، فإن أنت مضیت لأمرنا، جزیناک جزاء السّامع المطیع، و إن أنت «4» أبیت فاعتزل جندنا «5»، و خلّ بین شمر و بین العسکر «6»، و السّلام. «7»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [المقرّم: «حکمی»].
(2) (2- 2) [المقرّم: «و لست أری أنّه یضرّ بعد الموت، و لکن علی قول قتله لو قتلته لفعلت هذا»].
(3)- [نهایة الإرب: «مشاقّ»].
(4)- [لم یرد فی المقرّم].
(5)- [فی نهایة الإرب و المقرّم: «عملنا و جندنا»].
(6)- [أضاف فی نهایة الإرب و المقرّم: «فإنّا قد أمرناه بأمرنا [بذلک]»].
(7)- چون نامه به ابن زیاد رسید، آن را خواند و گفت: «این نامه از مردی رسیده [است] که نسبت به امیر خود صمیمی و نسبت به قوم خود مشفق باشد. آری من قبول می‌کنم.»
ناگاه شمر بن ذی الجوشن برخاست و گفت: «آیا تو این (پیشنهاد) را از او قبول می‌کنی و حال این‌که او (حسین) در قلمرو تو منزل گرفته و در جنب تو بروز کرده [است]؟ به خدا سوگند اگر او از ولایت و بلاد تو رفت و دست در دست تو (برای بیعت) نگذاشت، او گرامیتر و نیرومندتر و تو ناتوانتر و شکسته‌تر خواهی بود. تو این منزلت (صلح و مسالمت) را به او مده؛ زیرا موجب ضعف و ذلت تو خواهد بود. ولی او فقط باید تسلیم شود و به حکم تو تن بدهد. همچنین یاران او که اگر بعد از این کیفر دهی، تو مختاری و اگر عفو کنی، باز هم همان اختیار را خواهی داشت. به خدا سوگند، من این خبر را شنیدم که حسین و عمر میان دو لشگر شبانه نشسته [اند و] (آرام) گفتگو می‌کنند.»
ابن زیاد گفت: «عقیده تو بس نیکو است. تو نامه مرا نزد عمر ببر تا او به حسین پیشنهاد دهد که خود و یاران او به موجب حکم من بلا شرط تسلیم شوند. اگر تسلیم شدند، آنها را با مسالمت نزد من بفرستید و اگر خودداری کردند، با آنها جنگ کنید. اگر عمر بن سعد پذیرفت، تو مطیع او باش، و اگر قبول نکرد، تو بر او و بر مردم (لشگر) امیر باش و گردن او را بزن و سر او را نزد من بفرست.
با او (شمر) نامه به عمر بن سعد نوشت که: «اما بعد، من تو را برای این نفرستادم که تو از حسین خودداری کنی و دست برداری یا آرزوهای او را به کار ببری یا مدت را به درازا بکشی یا این‌که نزد من شفاعت کنی. خوب ببین، اگر حسین و یاران او به موجب حکم من بلا شرط تسلیم شدند، آنها را با مسالمت نزد من روانه کن و اگر خودداری کردند، بر آنها حمله کن و بکش و پس از کشتن پاره‌پاره کن (مثله- پس از مرگ تشفی از مقتول بریدن دست و پا و گوش و بینی و خرد کردن استخوان). اگر حسین را کشتی، اسبها را بر پیکر او جولان بده. سینه و پشت او را خرد کن؛ زیرا او عاق و مخالف و ظالم است. اگر تو فرمان مرا به کار ببری، ما به تو پاداش یک مرد مطیع و نیوشنده خواهیم داد و اگر خودداری کنی، از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 832
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 284- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 251- 252؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 430- 431
فأخبر عمر بن سعد بذلک عبید اللّه بن زیاد، فقال: لا أعطیه واحدة من الثّلاث.
و لکن ینزل علی حکمی. فأخبر عمر بن سعد بذلک الحسین، فقال: أأنزل علی حکم ابن مرجانة الدّعیّ؟ الموت و اللّه عندی دون ذلک أشهی و أحلی. و مرجانة: أمّ عبید اللّه، و هی أمة.
البرّی، الجوهرة،/ 43- 44
و أوّل من خرج إلی «1» عمر بن سعد، الشّمر بن ذی الجوشن السّکونیّ فی «2» أربعة آلاف فارس «2».
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 75- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 47؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 191؛ الشّبلنجی، نور الأبصار «3»،/ 261
فهمّ ابن زیاد أن یجیبه إلی ذلک، فقال شمر بن ذی الجوشن الکلابیّ: لا تقبل منه حتّی یضع یده فی یدک، فإنّه إن أفلت کان أولی بالقوّة منک، و کنت أولی بالضّعف منه، فلا ترض إلّا بنزوله علی حکمک. فقال ابن زیاد: نعم ما رأیت. و کتب إلی ابن سعد: أمّا بعد، فإنّی لم أبعثک إلی حسین لتطاوله، و تمنّیه السّلامة، و تکون شافعا له عندی، فإن نزل علی حکمی، و وضع یده فی یدی فابعث به إلیّ، و إن أبی فازحف علیه، و اقتله و أصحابه، و أوطئ الخیل صدره، و ظهره، و مثّل به، و إن أبیت، فاعتزل عملنا، و سلّمه إلی شمر بن ذی الجوشن، فقد أمرناه فیک بأمر. و کتب إلی أسفل الکتاب:
الآن حین تعلّقته حبالنا یرجو الخلاص وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ «3»
__________________________________________________
- حکومت ما و فرماندهی لشگر ما کنار برو و لشگر را به شمر واگذار کن! و السّلام.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 160- 161
(1)- [فی الفصول المهمّة و نور الأبصار: «مع»].
(2) (2- 2) [نور الأبصار: «خیل کثیرة»].
(3)- [حکاه فی نور الأبصار عن الفصول المهمّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 833
و دفع الکتاب إلی شمر و قال: اذهب إلیه، فإن فعل ما أمرته به، و إلّا فاضرب عنقه، و أنت الأمیر علی النّاس، و ابعث إلیّ برأسه. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 141
قال: و بعث شمر بن ذی الجوشن، فقال: إن قتله، و إلّا فاقتله، و أنت علی النّاس.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 344
فقال: نعم! قد قبلت. فقام الشّمر بن ذی الجوشن، فقال: لا و اللّه، حتّی ینزل علی حکمک هو و أصحابه. ثمّ قال: و اللّه لقد بلغنی أنّ حسینا و ابن سعد یجلسان بین العسکرین، فیتحدّثان عامّة اللّیل. فقال له ابن زیاد: فنعم ما رأیت.
ثمّ إنّ عبید اللّه بعث شمر بن ذی الجوشن، فقال: اذهب، فإن جاء حسین و أصحابه علی حکمی، و إلّا فمر عمر بن سعد أن یقاتلهم، فإن تباطأ عن ذلک فاضرب عنقه، ثمّ أنت الأمیر علی النّاس.
و کتب إلی عمر بن سعد یتهدّده علی توانیه فی قتال الحسین، و أمره إن لم یجی‌ء الحسین إلیه أن یقاتله و من معه، فإنّهم مشاقّون.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 175
فکتب إلیه: لا أقبل منه، حتّی یضع یده فی یدی. فامتنع الحسین. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
ابن حجر، الاصابة، 1/ 333- عنه: ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 337
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [....] فقال: لا، و لا کرامة إلّا أن یضع یده فی یدی.
و کان [ابن زیاد] قد لان للإجابة؛ فقال له الشّمر لعنه اللّه: لئن رحل من بلادک، و لم یضع یده فی یدک لیکوننّ أولی بالقوّة منک؛ و أنت أولی بالضّعف منه/ 135/ أ/ و لکن ینزل علی حکمک، فأبی الحسین.
__________________________________________________
(1)- عبید اللّه چون بدانست، جواب فرستاد که یزید سوگند خورده است که بر فراش نخسبد و نان سیر نخورد و بالش در زیر سر ننهد تا سر حسین علیه السّلام در پیش او نبرند، شمر ذی الجوشن حاضر بود، گفت:
«یا امیر! صید به دام آمده [است]. رها مکن.»
عبید اللّه نامه نوشت که: «شمر را با چند هزار مرد فرستادم. اگر قتل حسین اختیار می‌کنی، خود نیک است، و الّا لشگر به شمر ده و منشور ری و قزوین و دیالم به او تسلیم کن.»
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 279
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 834
فکتب عبید اللّه إلی عمر بن سعد: إنّی لم أبعثک لتکفّ عن الحسین و أصحابه، فانظر، فإن استسلم و نزل [علی حکمی] فأتنی به؛ و إلّا فازحف إلیهم، و اقتلهم، فإن قتل الحسین فأوطئ صدره الخیل و ظهره، فإنّه قاطع عاقّ، و امنعهم من الماء؛ فإن مضیت لأمرنا، فامض؟ و إن أبیت، فخلّ بین شمر [بن] ذی الجوشن، و بین العسکر، فإنّا قد أمرناه [بأمرنا]. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 280
فکتب إلیه: لا أقبل منه حتّی یضع یده فی یدی. فامتنع الحسین، فتأهّبوا لقتاله، و کان أکثر مقاتلیه الکاتبین إلیه، و المبایعین له. «2»
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 206
__________________________________________________
(1)- و چون خبر ملاقات امام حسین رضی اللّه عنه با عمر سعد به سمع عبید اللّه بن زیاد رسید، نامه‌ای به وی نوشت مضمون آن‌که: «من تو را به جنگ امام حسین فرستاده‌ام، نه آن‌که با وی مصاحبت نمایی. باید که من بعد با وی طریق مدارا و مواسات مسلوک نداری و اگر به حکم من راضی شود، او را با اتباع به کوفه فرستی؛ و الّا همه را بکشی و مثله کنی و پشت و سینه حسین را در زیر سم اسبان مضمحل گردانی و اگر تو را ارتکاب این امر مکروه می‌آید، امارت سپاه را به شمر بن ذی الجوشن بازگذاری.»
و این نوشته را مصحوب شمر نزد عمر فرستاد.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 50
(2)- بالجمله، چون این مکتوب را ابن زیاد قرائت کرد:
قال: هذا کتاب ناصح مشفق علی قومه.
گفت: این مکتوب ناصح مهربانی است بر قوم خود. شمر بن ذی الجوشن علیه اللعنة چون این بشنید، برخاست.
فقال: أتقبل هذا منه؟ [...] و إن عفوت کان ذلک لک.
گفت: «آیا می‌پذیری از ابن سعد این کلمات را؟ و حال آن‌که حسین در زمین تو نزول کرده است و در کنار تو آمده است؛ یعنی اسیر و دستگیر تو است، سوگند با خدای اگر از بلاد تو کوچ دهد، از آن پیش که دست در دست تو نهد، روز تا روز بر شوکت و قدرت او بیفزاید و ساعت تا ساعت ضعف و عجز تو فزونی گیرد. عطا مکن با وی این منزلت را که عظیم وهنی است مر سلطنت را. واجب می‌کند که حسین و اصحاب او فرمان تو را گردن نهند. آن‌گاه اگر خواهی عقوبت کنی، و اگرنه معفو داری.»
ابن زیاد در پاسخ شمر گفت: «سخن آن است که براستی تو کردی و رأی آن است که تو زدی. هم‌اکنون با سپاه خویش برنشین و دو اسبه بشتاب و کتاب مرا به عمر بن سعد رسان و او را بگوی تا بر حسین سخت بگیرد؛ چند که بر فرمان من گردن نهد. اگر فرمان‌پذیر شد، او را سالما به سوی من فرستد و اگر سر از فرمان برتافت، با او قتال دهد. اگر این جمله را ابن سعد بر ذمت گرفت، او را اطاعت کن و اگر کار به مسامحه و مماطله گذاشت، گردنش را بزن و سرش را به من فرست.»
و امیر جیش تو باش و عمر بن سعد را بدین‌گونه منشور کرد:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 835
فأجابه بالتّهدید و الإیعاد، و باعتزال العمل و تولیته لشمر بن ذی الجوشن، إن لم ینازل الحسین علیه السّلام، أو یستنزله علی حکمه.
السّماوی، إبصار العین،/ 8
فحصل عند ابن زیاد اقتناع، و أراد أن یحوّل مجری القضیّة، و قال عندما قرأ الکتاب:
هذا کتاب ناصح لأمیره، مشفق علی قومه. و أجاب بالقبول.
و لمّا علم شمر بذلک، قام إلیه، فقال: أتقبل هذا منه، و قد نزل بأرضک و إلی جنبک؟
لئن رحل من بلادک، و لم یضع یده فی یدک لیکوننّ أولی بالقوّة، و تکوننّ أولی بالضّعف و العجز، و لکن لینزل هو و أصحابه علی حکمک، و اللّه لقد بلغنی أنّ الحسین و عمر بن سعد، یتحدّثان عامّة اللّیل بین المعسکرین.
فقال ابن زیاد: نعم ما رأیت، فاخرج إلی عمر، فلیعرض علی الحسین و أصحابه النّزول علی حکمی، فإن فعلوا، فلیبعث إلیّ بهم سلما، و إن أبوا، فلیقاتلهم. ثمّ زوده بکتاب.
و قال لشمر: فإن فعل فاسمع له و أطع، و إن أبی فأنت الأمیر علیه و علی النّاس، و اضرب عنقه، و ابعث إلیّ برأسه. و أقبل الشّمر و هو یتمنّی لو یسبق الرّیح لتنفیذ مهمّته و حصول غایته.
أسد حیدر، مع الحسین فی نهضته،/ 189- 190
__________________________________________________
- إنّی لم أبعثک إلی الحسین لتکفّ عنه [...] فإنّا قد أمرناه بأمرنا.
می‌گوید: «ای پسر سعد! من تو را به سوی حسین مبعوث نکردم که از جنگ او خویشتن‌داری کنی و تو را نفرستادم تا کار به مساهله و مماطله فرود آری و نگفتم سلامت و بقای او را متمنی و مترجی باشی و نخواستم گناه او را عذرخواه گردی و فرمان ندادم که از در ضراعت (1) او را در نزد من شفاعت کنی. نگران باش اگر حسین سر بفرمان من فروگذاشت، او را و اصحاب او را سالما به نزدیک من فرست و اگر سر برتافت، بر او و اصحاب او حمله گران افکن تا همگان را با تیغ درگذرانی و مثله کنی؛ چه ایشان سزاوار این‌گونه کیفرند و اگر حسین را مقتول ساختی، سینه او را و پشت او را با سم ستور درنورد، چه او بی‌فرمان و ستمکار است. دانسته‌ام که سم ستور مردگان را زیان نکند؛ لکن چون بر زبان من رفته است که اگر او را کشتم، اسب بر کشته او می‌رانم، این حکم باید بنفاذ شود. اکنون ای پسر سعد! اگر آنچه گفتم پذیرفتی، تو را جزای شنونده پذیرنده خواهم داد و اگر سر برتافتی، عمل ما را دست بازدار و از لشکر ما برکنار باش و کار را با شمر بن ذی الجوشن گذار. و السلام.»
بالجمله، شمر آن مکتوب را بگرفت و با لشکر خود به تقریب و تعجیل به کربلا آمد.
(1). ضراعت: خضوع.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 198- 201
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 837

مصادر القسم الأوّل‌

الآلوسیّ، أبو الفضل شهاب الدّین محمود بن عبد اللّه (م 1270)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السّبع المثانی، إدارة الطّباعة المنیریّة دار إحیاء التراث العربی- بیروت، ط 4 (1405 ه ق).
ابن أبی الثّلج، أبو بکر محمّد بن أحمد بن عبد اللّه بن إسماعیل (م 323)، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1406 ه ق).
ابن أبی جمهور، محمّد بن علیّ بن ابراهیم الأحسائیّ (م ق 9)، عوالی اللّئالی العزیزیّة فی الأحادیث الدّینیّة، تحقیق مجتبی العراقیّ، مطبعة سیّد الشّهداء علیه السّلام- قم، ط 1 (1403 ه ق).
ابن أبی الحدید، أبو حامد عبد الحمید بن هبة اللّه (م 656)، شرح نهج البلاغة، تحقیق محمّد أبو الفضل إبراهیم، دار إحیاء الکتب العربیّة.
ابن أبی الدّنیا، أبو بکر عبد اللّه بن محمّد بن عبید (م 281)، مقتل الإمام أمیر المؤمنین علیّ ابن أبی طالب، مؤسّسة الطّبع و النّشر التّابعة لوزارة الثقافة و الإرشاد الاسلامیّ، ط 1 (1411 ه ق).
ابن الأثیر الجزریّ، عزّ الدّین أبو الحسن علیّ بن محمّد (م 606):
1- الکامل فی التّاریخ، دار الکتاب العربیّة- بیروت- ط 2 (1387 ه ق).
خلیلی، عبّاس، ترجمه کامل، مؤسسه مطبوعاتی علمی
2- أسد الغابة فی معرفة الصّحابة، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
ابن أعثم الکوفیّ، أحمد بن أعثم (م 314)، الفتوح، دائرة المعارف العثمانیّة- حیدرآباد الهند، ط 1 (1391 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 838
ابن أمیر الحاجّ، أبو جعفر محمّد بن أمیر الحاجّ الحسینیّ (م ق 12)، شرح شافیة أبی فراس (رجعنا إلیه من الجزء الرّابع)، تحقیق صفاء الدّین البصریّ، مؤسّسة الطّباعة و النّشر وزارة الثّقافة و الإرشاد الإسلامی- طهران، ط 1 (1416 ه ق).
ابن بابویه القمّیّ، أبو الحسن علیّ بن الحسین (م 329)، الإمامة و التّبصرة من الحیرة، مدرسة الإمام المهدیّ (عج)- قم، ط 1 (1404 ه ق).
ابن بطریق، یحیی بن الحسن الأسدیّ (م 600)، عمدة عیون صحاح الأخبار، مؤسّسة النّشر الإسلامی- قم (1407 ه ق).
ابن جریر- الطّبریّ،
ابن الجّوزیّ، أبو الفرج عبد الرّحمان بن علیّ بن محمّد (م 597):
1- المنتظم فی تاریخ الملوک و الأمم، دار الکتب الإسلامیّة بیروت، ط 1 (1412 ه ق).
2- کتاب الرّدّ علی المتعصّب العنید، تحقیق الشّیخ محمّد کاظم المحمودیّ (1403 ه ق).
3- صفة الصّفوة، دار الوعی- حلب، ط 1 (1389 ه ق).
ابن حبّان، محمّد بن حبّان، (م 354):
1- الثّقات، دائرة المعارف العثمانیّة، ط 1 (1395 ه ق).
2- السّیرة النّبویّة (السّیرة النّبویّة و أخبار الخلفاء)، مؤسسة الکتب الثّقافیّة، بیروت، لبنان، ط 1 (1407 ه ق).
ابن حجر العسقلانیّ، شهاب الدّین أبو الفضل أحمد بن علیّ (م 852):
1- الإصابة فی تمییز الصّحابة (و بهامشه الاستیعاب)، دار الکتاب العربیّة- بیروت.
2- تهذیب التّهذیب، دائرة المعارف النّظامیّة الکائنة فی الهند، (1352 ه ق).
3- تقریب التّهذیب، مطبع المنشئ نولکشور- لکنوء، (1356 ه ق).
4- لسان المیزان، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت، ط 1 (1416 ه ق).
ابن حجر الهیتمیّ، (م 974)، الصّواعق المحرقة، مطبعة العائرة الشّرقیّة- مصر، ط 1 (1308 ه ق).
جهرمی، کمال الدّین بن فخر الدّین، ترجمه صواعق المحرقه (براهین قاطعه) مطبع محمّدی لاهور- چاپ سنگی
ابن حمزة، الفقیه عماد الدّین أبو جعفر محمّد بن علیّ الطوسیّ المعروف بابن حمزة (م ق 6)،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 839
الثّاقب فی المناقب، تحقیق نبیل رضا علوان، مؤسسة أنصاریان- قم، ط 2 (1412 ه ق).
ابن حنبل، أبو عبد اللّه أحمد بن محمّد (م 241):
1- المسند، المکتب الإسلامیّ- دار صادر- بیروت.
2- فضائل الصّحابة، تحقیق وصیّ اللّه بن محمّد عبّاس، مؤسّسة الرّسالة، ط 1 (1403 ه ق).
ابن الخشّاب، أبو محمّد عبد اللّه بن أحمد بن أحمد بن أحمد بن عبد اللّه بن النّصر بن الخشّاب البغدادیّ (م 567)، تاریخ موالید الأئمّة و وفیاتهم (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1406 ه ق).
ابن خلدون، (م 808)، التّاریخ (تاریخ ابن خلدون «العبر»)، القاهرة، (1284 ه ق).
آیتی، عبد المحمّد، ترجمه تاریخ ابن خلدون، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ط 1، (1364 ه ش).
ابن خلّکان، أحمد بن محمّد بن أبی بکر (م 681)، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزّمان، دار صادر- بیروت (1397 ه ق).
ابن خیّاط، أبو عمرو خلیفة بن خیّاط (م 242)، کتاب الطّبقات، تحقیق سهیل زکّار، دار الفکر- بیروت، ط 1.
ابن زهرة، السّیّد محیی الدّین محمّد بن عبد اللّه الحسینیّ ابن زهرة الحلبیّ (م 639)، الأربعون حدیثا فی حقوق الأخوان، تحقیق نبیل رضا علوان، دار الأضواء.
ابن سعد، محمّد بن سعد (م 230):
1- الحسین علیه السّلام (ترجمة الإمام الحسین علیه السّلام و مقتله من القسم غیر المطبوع من الطبقات الکبیر)- تحقیق السّیّد عبد العزیز الطّباطبائیّ، مؤسّسة آل البیت لإحیاء التّراث، ط 1 (1415 ه ق).
2- کتاب الطّبقات الکبیر، تحقیق ادوارد سخو، مطبعة بریل- لیدن، (1321 ه ق).
ابن شهر آشوب، أبو جعفر رشید الدّین محمّد بن علیّ بن شهر آشوب السّروریّ المازندرانیّ (م 588)، مناقب آل أبی طالب، المطبعة العلمیّة- قم.
ابن الصّبّاغ، علیّ بن محمّد بن أحمد المالکیّ (م 855)، الفصول المهمّة فی معرفة أحوال الأئمّة، مؤسسة الأعلمی- طهران.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 840
ابن طاووس، السّیّد الجلیل علیّ بن موسی بن جعفر بن طاووس (م 677):
1- الإقبال (الأعمال الحسنة) دار الکتب الإسلامیّة- طهران، ط 2 (1390 ه ق).
2- اللّهوف (اللّهوف علی قتلی الطّفوف)، انتشارات جهان- طهران.
فهری، سیّد احمد، ترجمه لهوف (آهی سوزان بر مزار شهیدان). انتشارات جهان- تهران
3- الطّرائف فی معرفة مذاهب الطّوائف، مطبعة الخیّام- قم، (1400 ه ق).
4- مصباح الزّائر، مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1417 ه ق).
5- سعد السّعود، منشورات المطبعة الحیدریّة- النّجف، ط 1 (1369 ه ق).
6- الملاحم و الفتن فی ظهور الغائب المنتظر علیه السّلام، منشورات الرّضی- قم، ط 5.
ابن طقطقیّ، محمّد بن علیّ بن طباطبا (م 709):
1- کتاب الفخریّ (کتاب الفخریّ فی الآداب السّلطانیّة) شرکة طبع الکتب العربیّة- مصر، (1317 ه ق).
گلپایگانی، محمّد وحید، ترجمه تاریخ فخری (در آداب ملکداری و دولتهای اسلامی)، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، (1350 ه ش)
2- الأصیلی فی أنساب الطّالبیین، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1418 ه ق).
ابن طلحة، محمّد بن طلحة الشّافعیّ (م 652)، مطالب السّؤول، ایران- کردستان، ط حجری- (1287 ه ق).
ابن طولون، محمّد بن طولون (م 953):
1- قید الشّرید من أخبار یزید، دار الصّحوة- القاهرة، ط 1 (1406 ه ق)، تحقیق محمّد زینهم محمّد عزب.
2- الأئمّة الإثنا عشر، منشورات الرّضیّ- قم.
ابن عبد ربّه، أبو عمر أحمد بن محمّد بن عبد ربّه الأندلسیّ، (م 328)، العقد الفرید، مطبعة لجنة التّألیف و التّرجمة و النّشر- (1365 ه ق).
ابن عبد البرّ، القرطبیّ المالکیّ (م 463)، الاستیعاب (بهامش الاصابة)، دار الکتاب العربیّ- بیروت.
ابن العدیم، الصّاحب کمال الدّین عمر بن أحمد (م 660):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 841
1- بغیة الطّلب (بغیة الطّلب فی تاریخ حلب)، تحقیق الدّکتور سهیل زکّار، دار القلم العربیّ.
2- الحسین بن علیّ (سیّد شباب أهل الجنّة)، (مأخوذ من بغیة الطّلب) تحقیق الدّکتور سهیل زکّار، دار حسّان للطباعة و النّشر دمشق، (1410 ه ق).
ابن عساکر، الحافظ أبو القاسم علیّ بن الحسن بن هبة اللّه الشّافعیّ (م 571)، تاریخ مدینة دمشق:
1- تراجم النّساء، تحقیق الشّهابیّ، دمشق، ط 1.
2- ترجمة ریحانة رسول اللّه (الإمام الحسین علیه السّلام)، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مؤسسة المحمودیّ- بیروت.
3- ترجمة الإمام زین العابدین علیّ بن الحسین علیه السّلام، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مؤسّسة الطّبع و النّشر التّابعة لوزارة الثّقافة و الإرشاد الإسلامی، ط 1، (1413 ه ق).
4- تهذیب ابن بدران، عبد القادر أفندی بدران، مطبعة روضة الشّام، (1332 ه ق).
5- مختصر ابن منظور، محمّد بن مکرّم، دار الفکر، دمشق، ط 1 (1410 ه ق).
ابن العماد، أبو الفلاح عبد الحیّ بن العماد الحنبلیّ (م 1089)، شذرات الذّهب فی أخبار من ذهب، دار الکتب العلمیّة- بیروت.
ابن عنبة الحسنیّ، جمال الدّین أحمد بن علیّ (م 828)، عمدة الطّالب فی أنساب آل أبی طالب، منشورات دار مکتبة الحیاة- بیروت.
ابن فندق، أبو الحسن علیّ بن أبی القاسم بن زید البیهقیّ (م 565)، لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب، تحقیق السّیّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1410 ه ق).
ابن قتیبة الدّینوریّ، أبو محمّد عبد اللّه بن مسلم (م 276):
1- الإمامة و السّیاسة، تحقیق الدّکتور طه محمّد الزّینیّ، مؤسسة الحلبیّ و شرکاه.
2- عیون الأخبار، دار الکتب المصریّة- القاهرة، (1343 ه ق).
3- المعارف، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت، ط 2 (1390 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 842
ابن قدامة، موفّق الدّین أبو محمّد عبد اللّه بن أحمد (م 620)، التّبیین فی أنساب القرشیّین، تحقیق محمّد نایف الرّلیمی، عالم الکتب- مکتبة النّهضة العربیّة.
ابن قولویه القمیّ، أبو القاسم جعفر بن محمّد (م 367)، کامل الزّیارات، المطبعة المبارکة المرتضویّة النّجف، (1356 ه ق).
ابن کثیر الدّمشقیّ، أبو الفداء إسماعیل بن کثیر (م 774)، البدایة و النّهایة، مطبعة السّعادة- مصر.
ابن المغازلی، الحافظ الخطیب أبو الحسن علیّ بن محمّد الواسطیّ الجلّابیّ الشّافعیّ (483)، مناقب علیّ بن أبی طالب، مکتبة الإسلامیّة- طهران، ط 2، (1402 ه ق).
ابن نما الحلّیّ، نجم الدّین جعفر بن محمّد (م 645):
1- مثیر الأحزان، دار الخلافة- طهران، کارخانه مشهدی خداداد، (1318 ه ق)، ط حجری.
2- ذوب النّضار فی شرح الثّار، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ التّابعة لجماعة المدرّسین- قم، ط 1 (1416 ه ق).
أبو ریحان البیرونیّ، (م 440) الآثار الباقیة- لا یبزیک، (1923 م).
أبو طالب الزّیدیّ، یحیی بن الحسین بن هارون ... بن زید بن الحسن علیه السّلام (م 424):
1- تیسیر المطالب فی أمالی الإمام أبی طالب، مؤسسة الأعلمیّ- بیروت، (1395- 1396 ه ق).
2- الإفادة فی تاریخ الأئمّة، تحقیق محمّد یحیی سالمی عزان، دار الحکمة الیمانیّة، ط 1 (1417 ه ق).
أبو عبد اللّه الشّجریّ، محمّد بن علیّ بن الحسن العلویّ (م 445)، فضل زیارة الحسین علیه السّلام، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم (1403 ه ق).
أبو عبید، القاسم بن سلام (م 224)، کتاب النّسب، تحقیق سهیل زکّار، دار الفکر- بیروت، ط 1 (1410 ه ق).
أبو علیّ الحائری، محمّد بن اسماعیل المازندرانی (م 1216)، منتهی المقال فی أحوال الرّجال،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 843
مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1416 ه ق).
أبو علیّ مسکویه الرّازیّ، (م 421)، تجارب الأمم، دار سروش للطّباعة و النّشر (سروش)، ط 1 (1407 ه ق).
أبو الفرج الإصفهانیّ، علیّ بن الحسین بن محمّد (م 356)، مقاتل الطّالبیّین، مطبعة الحیدریّة- النّجف (1385 ه ق).
رسولی محلّاتی، سیّد هاشم، ترجمه مقاتل الطّالبیّین- کتابفروشی صدوق
أبو الفتوح رازی (م ق 6)، تفسیر أبو الفتوح،
کتابفروشی و چاپخانه محمّد حسن علمی- تهران، با تصحیح و حواشی محمّد إلهی قمشه‌ای.
أبو مخنف، مقتل أبی مخنف (المشهور)، انتشارات أعلمیّ- طهران.
و قد طعن فی صحّة نسبة هذا الکتاب، بصورته الحالیة إلی أبی مخنف، و اعتمدوا فی ذلک علی:
1- إنّ أبا مخنف قد وزّع روایاته حسب أسانیدها، و هو یأتی بکلّ جزء من روایاته حسب الإسناد الخاصّ به، و هذا الکتاب قد حذفت منه الأسانید، و جاءت الرّوایات بسرد واحد.
2- إنّ ما حکاه الطّبریّ عن أبی مخنف یختلف کثیرا عمّا فی هذا الکتاب. و نری أنّ هذا الکتاب قد تحوّل فیما بعد من الحدیث المفکّک إلی حدیث واحد بسرد واحد، و الغایة منه أن یلائم قراءته فی مجالس إقامة المأتم علی سیّد الشّهداء علیه السّلام، فالأصل فیه هو تاریخ أبی مخنف، و تحویله إلی سرد واحد جاء فیما بعد، و لا نعلم من کان الّذی فعل؟ و متی کان؟ و أین کان؟ و الشّواهد علی هذا، لا مجال لذکرها هنا.
و أمّا الاختلاف بین ما حکاه الطّبریّ و ما جاء هنا، فلیس بضارّ إذا علمنا أنّ الطّبریّ اختار من کتاب أبی مخنف، و لم ینقله کلّه.
و لکنّ الّذی جعلنا نؤخّر هذا المقتل إلی موضعه الحالی فی قائمة المصادر عندما نشیر إلیها فی الکتاب و الّذی یأتی متأخّرا أنّ هذا المقتل بصورته الحالیّة لیس من صنع أبی مخنف، و إلّا لکان موضعه الصّدارة، لتقدّم أبی مخنف علی عامّة المؤرّخین.
أبو نعیم، أحمد بن عبد اللّه الإصبهانی (م 430):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 844
1- دلائل النّبوّة، دائرة المعارف العثمانیّة- حیدرآباد- الهند (1320 ه ق).
2- حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، دار الفکر للطّباعة و النّشر و التّوزیع.
أبو یعلی الموصلیّ، الحافظ أحمد بن علیّ المثنّی التّمیمیّ (م 307)، مسند أبی یعلی الموصلیّ، تحقیق حسین سلیم أسد، دار المأمون. دمشق، ط 1 (1404 ه ق).
أحمد بن حنبل- ابن حنبل.
الإربلیّ، علیّ بن عیسی (م 683)، کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة، مکتبة بنی هاشمی- تبریز، (1381 ه ق).
الإسترآبادیّ، محمّد مؤمن بن دوست (م 1088)، الرّجعة، تحقیق فارس حسّون کریم، دار الإعتصام- قم، ط 1 (1415 ه ق).
أسد حیدر، (ق 14)، مع الحسین فی نهضته، دار التّعارف للمطبوعات- بیروت، لبنان، ط 2 (1398 ه ق).
الأعرجیّ، السّیّد جعفر الأعرجیّ النّجفیّ الحسینیّ (1332)، مناهل الضّرب فی أنساب العرب، تحقیق السّیّد مهدی الرّجائیّ، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1419 ه ق).
الأمین، محسن الأمین العاملیّ (م 1371):
1- أعیان الشّیعة، دار التّعارف للمطبوعات- بیروت، (1406 ه ق).
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه أعیان الشّیعة (امام حسن و امام حسین علیهما السّلام)، ط 5 (1365 ه ش)
2- لواعج الأشجان، مکتبة بصیرتی- قم.
3- أصدق الأخبار، (ط 1) ملحق بلواعج الأشجان، مکتبة بصیرتی- قم. أصدق الأخبار، ط مستقلّا (ط 2) دار العالم الاسلامی- بیروت، ط 2 (1401 ه ق).
الباعونیّ، شمس الدّین أبو البرکات محمّد بن أحمد (م 871)، جواهر المطالب فی مناقب الإمام علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة.
بحر العلوم، محمّد تقی آل بحر العلوم (م 1393)، مقتل الحسین علیه السّلام (أو واقعة الطّف)، دار الزّهراء- بیروت، ط 2 (1405 ه ق)، تقدیم و تعلیق و إضافات: نجل المؤلّف الحسین بن التّقیّ آل بحر العلوم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 845
البحرانیّ، الشّیخ عبد اللّه البحرانیّ الاصفهانیّ (م ق 12)، العوالم (عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال)، مدرسة الإمام المهدیّ- قم، ط 1 (1407 ه ق).
البخاریّ، أبو عبد اللّه إسماعیل بن إبراهیم الجعفیّ (م 256):
1- الصّحیح، دار إحیاء التّراث العربیّ- بیروت.
2- التّاریخ الکبیر، دائرة المعارف العثمانیة- حیدرآباد، ط 1 (1363 ه ق).
البرّیّ، محمّد بن أبی بکر الأنصاریّ التّلمسانیّ (م 645)، الجوهرة فی نسب الإمام علیّ و آله، مکتبة النّوریّ- دمشق، ط 1 (1402 ه ق).
البلاذریّ، أحمد بن یحیی بن جابر البلاذریّ (م 279):
1- جمل من أنساب الأشراف، تحقیق الدّکتور سهیل زکّار، دار الفکر، ط 1 (1417 ه ق).
2- أنساب الأشراف ج 2، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1394 ه ق).
3- أنساب الأشراف ج 3، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، دار التعارف- بیروت، ط 1، (1397 ه ق).
بناکتی (م 735)، تاریخ بناکتی، سلسله انتشارات انجمن آثار ملّی، (1348 ه ش).
البهبهانی، محمّد باقر بن عبد الکریم (م 1285)، الدّمعة السّاکبة، مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1409 ه ق).
البیاضیّ، الشّیخ زین الدّین أبو محمّد علیّ بن یونس العاملیّ النّباطی البیاضی (م 877)، الصّراط المستقیم، مکتبة الحیدریّة، تحقیق محمّد باقر البهبودیّ.
بیرجندی، محمّد باقر خراسانی قائنی بیرجندی (م ق 14)، کبریت احمر فی شرائط المنبر، انتشارات اسلامیه- تهران، ط 3 (1376 ه ش).
بیضون، إبراهیم، التّوّابون، دار التّعارف للمطبوعات- بیروت، ط 2 (1395 ه ق).
البیهقیّ، أبو بکر أحمد بن الحسین (م 458)، السّنن الکبری (و فی ذیله الجّوهر النّقیّ)، دار المعرفة- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 846
تاج الدّین العاملیّ، السّیّد تاج الدّین علیّ بن أحمد الحسینیّ العاملیّ (م ق 11)، التّتمّة فی تواریخ الأئمّة، مؤسسة بعثة- قم.
التّرمذیّ، أبو عیسی محمّد بن عیسی بن سورة (م 279)، الجامع الصّحیح (السّنن)، دار الفکر، ط 2 (1394 ه ق).
التّفرشیّ، میر مصطفی الحسینی التّفرشیّ (م ق 11)، نقد الرّجال، انتشارات الرّسول المصطفی- قم.
التّفسیر المنسوب إلی الإمام أبی محمّد الحسن بن علیّ العسکری علیهم السّلام، مدرسة الإمام المهدی- قم.
الجزائریّ، السیّد نعمة اللّه الموسویّ (م 1112)، الأنوار النعمانیّة، مطبعة شرکت چاپ- تبریز.
الحاکم، الحافظ أبو عبد اللّه النّیسابوریّ (م 405)، المستدرک علی الصّحیحین، مکتب المطبوعات الإسلامیّة- حلب.
الحرّانیّ، أبو محمّد الحسن بن علیّ بن الحسین بن شعبة (م ق 4)، تحف العقول عن آل الرّسول، انتشارات علمیّة الاسلامیّة- طهران.
جنتی عطائی، احمد، ترجمه تحف العقول، انتشارات علمیه اسلامیه- تهران
الحرّ العاملیّ، محمّد بن الحسن (م 1104):
1- وسائل الشیعة، مکتبة الإسلامیة- طهران، ط 2 (1383 ه ق).
2- إثبات الهداة بالنّصوص و المعجزات، المطبعة العلمیّة- قم.
حسن بن سلیمان الحلّیّ، (م ق 9)، مختصر بصائر الدّرجات.
الحسینیّ الجلالیّ، محمّد حسین، مزارات أهل البیت علیهم السّلام و تاریخها، مؤسّسة الأعلمیّ- بیروت، ط 3 (1415 ه ق).
الحلوانیّ، الحسین بن محمّد الحلوانیّ (م ق 5)، نزهة النّاظر و تنبیه الخاطر، مطبعة سعید- مشهد، (1404 ه ق).
الحلّیّ، العلّامة، الشّیخ جمال الدّین أبو منصور الحسن بن سدید الدّین (م 726):
1- المستجاد (من کتاب الإرشاد) (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفی، ط 1 (1406 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 847
2- کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین علیه السّلام، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة، ط 1 (1413 ه ق).
3- نهج الحقّ و کشف الصّدق، مؤسّسة دار الهجرة، قم، ط 1 (1407 ه ق).
الحموئیّ الخراسانیّ، إبراهیم بن محمّد بن المؤیّد (م 730)، فرائد السّمطین، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، مؤسسة المحمودیّ- بیروت، ط 1 (1400 ه ق).
الحمویّ، محمّد بن علی الحموی (م 664)، التّاریخ المنصوریّ، عنی بنشره و وضع فهارسه بطرس غریاز نیویچ، دار النّشر لآداب الشّرقیّة- موسکو، (1960 م).
الحمیریّ، أبو العبّاس عبد اللّه بن جعفر الحمیریّ القمیّ (م ق 3)، قرب الأسناد، مکتبة نینوی.
الحویزیّ، عبد علیّ بن جمعة العروسیّ الحویزیّ (م 1112)، تفسیر نور الثّقلین، تحقیق السّیّد هاشم الرّسولیّ المحلّاتیّ. مطبعة الحکمة- قم.
الخزّاز، علیّ بن محمّد بن علیّ الخزّاز القمیّ الرّازیّ (م ق 4)، کفایة الأثر فی النّصّ علی الأئمة الأثنی عشر، تحقیق عبد اللّطیف الحسینیّ الکوه کمره‌ای الخوئیّ، انتشارات بیدار- قم، (1401 ه ق).
الخطیب البغدادیّ، أبو بکر أحمد بن علیّ (م 464)، تاریخ بغداد، مکتبة الخابخی بالقاهرة و المکتبة العربیّة لبغداد و مطبعة السّعادة- مصر، (1348 ه ق).
الخوارزمیّ، أبو المؤیّد الموفّق بن أحمد (م 568)، مقتل الحسین، تحقیق و تعلیق الشّیخ محمّد السّماویّ، مکتبة المفید- قم.
خواندامیر (م ق 10)، حبیب السّیر، تاریخ، کتابفروشی خیّام، ط 2، (1353 ه ش)
دانشیار التّستریّ، الشّیخ محمّد الشّیخ محمّد علیّ، حول البکاء علی الإمام الحسین علیه السّلام.
الدّربندیّ، الآخوند ملّا آقا (م 1286)، أسرار الشّهادة، منشورات الأعلمی- طهران.
الدّمیریّ، الشیخ کمال الدّین (م 808)، حیاة الحیوان الکبری، طبع بمطبعة محمّد علیّ صبیح بالأزهر- مصر، (1274 ه ق).
الدّیاربکریّ، حسین بن محمّد بن الحسن (م 960)، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس نفیس، (1302 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 848
الدّیلمیّ، الشّیخ أبو محمّد الحسن بن محمّد (أبی الحسن) الدّیلمیّ (م 771):
1- ارشاد القلوب، مؤسسة الأعلمی- بیروت.
2- أعلام الدّین فی صفات المؤمنین، مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التّراث- قم، ط 1 (1408 ه ق).
الدّینوریّ، أبو حنفیة أحمد بن داوود الدّینوری (م 281)، الأخبار الطّوال، مطبعة السّعادة- مصر، ط 1، (1330 ه ق).
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال، نشر نی، (1364 ه ش)
الذّهبیّ، شمس الدّین محمّد بن أحمد (م 748):
1- تاریخ الإسلام (و طبقات المشاهیر و الأعلام)، مکتبة القدسی- القاهرة- (1368 ه ق).
2- سیر أعلام النّبلاء، تحقیق الدّکتور محمّد أسعد طلس، دار المعارف- مصر.
3- میزان الإعتدال فی نقد الرّجال، دار إحیاء الکتب العربیّة- ط 1 (1382 ه ق).
4- العبر (فی خبر من غبر)، تحقیق الدکتور صلاح الدّین المنجد، التّراث العربیّ، الکویت (1960 م).
5- تلخیص المستدرک [ط بهامش المستدرک]، مکتب المطبوعات الاسلامیة- حلب.
الرّاوندیّ، (قطب الدّین الرّاوندی) أبو الحسین سعید بن هبة اللّه (م 573):
1- الخرائج و الجرائح، مؤسّسة النّور للمطبوعات- بیروت، ط 2، (1411 ه ق).
2- الدّعوات، مدرسة الإمام المهدیّ (عج)- قم، ط 1، (1407 ه ق).
الرّسّان، الفضیل بن الزّبیر بن عمر بن درهم الکوفیّ الأسدیّ (م ق 2)، تسمیة من قتل مع الحسین علیه السّلام من ولده و إخوته و أهل بیته و شیعته، نشرت فی (تراثنا) الّتی تصدرها مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التّراث، قم- إیران، السّنة الاولی، العدد الثانی، تحقیق السّیّد محمّد رضا الحسینیّ.
الزّنجانیّ، الموسوی الزّنجانی (م ق 14)، وسیلة الدّارین فی أنصار الحسین، مؤسسة الأعلمی- بیروت، ط 1، (1395 ه ق).
السّبزواریّ، الشّیخ محمّد بن محمّد (م ق 7)، جامع الأخبار، تحقیق علاء آل جعفر، مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التّراث.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 849
سبط ابن الجوزیّ، شمس الدّین أبو المظفّر یوسف بن عبد الرّحمان (قزأوغلی) (م 654)، تذکرة خواص الأمّة، ایران- کردستان، طبع حجری- (1287 ه ق).
سپهر، میرزا محمّد تقی (م 1297)، ناسخ التّواریخ:
1- حضرت علی بن أبی طالب علیه السّلام، مؤسّسة مطبوعات دینی- قم، ط 1 (1369 ه ش).
2- حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام، کتابفروشی اسلامیه، ط 3 (1366 ه ش).
3- در احوالات سیّد الشّهداء علیه السّلام، کتابفروشی اسلامیه، ط 3 (1368 ه ش).
4- حضرت علیّ بن الحسین السجّاد علیه السّلام، کتابفروشی اسلامیه (1345 ه ش).
سلیم بن قیس الهلالیّ الکوفیّ، (م 90)، سلیم بن قیس، دار الکتب الإسلامیّة- قم.
الف ب الف، ترجمه سلیم بن قیس (اسرار آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) دار الکتب الاسلامیة- قم- چاپ 7
السّماویّ، الشّیخ محمّد السّماویّ (م 1370)، إبصار العین فی أنصار الحسین، ط أفست مکتبة بصیرتی- قم.
السّیّد هاشم البحرانیّ (م 1107):
1- مدینة المعاجز (فی دلائل الأئمة الأطهار و معاجزهم)، مکتبة المحمودیّ- طهران.
2- البرهان فی تفسیر القرآن، مؤسّسة دار التّفسیر، ط 1 (1417 ه ق).
السّیّد شرف الدّین الإسترآبادیّ، علیّ الحسینیّ (م ق 10)، تأویل الآیات الظّاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، مؤسّسة النّشر الإسلامیّ- قم، ط 1 (1409 ه ق).
السّیوطیّ، جلال الدّین عبد الرّحمان بن أبی بکر بن محمّد (م 911)، تاریخ الخلفاء، مطبعة السّعادة- مصر، ط 1 (1371 ه ق).
الشّبلنجیّ، الشّیخ مؤمن بن حسن (م 1308)، نور الأبصار، دار الجیل- بیروت (1409 ه ق).
الشّجریّ، یحیی بن الحسین بن إسماعیل الجرجانیّ (م 479)، الأمالی الخمیسیّة، عالم الکتب بیروت، مکتبة المتنبّی- القاهرة.
الشّریف المرتضی، (م 436)، تنزیه الأنبیاء، مکتبة بصیرتی- قم، ارم.
الشّمشاطی، أبو الحسن علیّ بن محمّد بن المطهّر العدویّ (م ق 4)، الأنوار و محاسن الأشعار، تحقیق صالح مهدیّ العزّاویّ، منشورات وزارة الإعلام- الجمهوریّة العراقیّة (1976 م).
الصّابریّ الهمدانیّ، أحمد، أدب الحسین و حماسته، مؤسسة النّشر الإسلامیّ، قم، (1407 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 850
الصّبّان، الشّیخ محمّد بن علیّ (م 1206)، إسعاف الرّاغبین فی سیرة المصطفی، (بهامش نور الأبصار)، دار الفکر للطّباعة و النّشر و التوزیع.
الصّدوق، الشّیخ أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن بابویه القمیّ (م 381):
1- الأمالیّ، کتابخانه اسلامیّه- تهران- ط 4- (1404 ه ق).
کمره‌ای، شیخ محمّد باقر، ترجمه امالی، کتابخانه اسلامیّه- تهران، چاپ 4- (1362 ه ش)
2- ثواب الأعمال و عقاب الأعمال- منشورات المطبعة الحیدریّة- النّجف (1392 ه ق- 1972 م).
3- علل الشّرائع- مؤسسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 1 (1408 ه ق).
4- معانی الأخبار- مؤسسة الأعلمی- بیروت، لبنان، (1410 ه ق).
5- من لا یحضره الفقیه- دار الکتب الإسلامیة- طهران، ط 5 (1390 ه ق).
6- المواعظ، انتشارات هجرت- قم.
عطاردی، عزیز اللّه، ترجمه المواعظ، انتشارات هجرت- قم.
7- کمال الدّین و تمام النّعمة، دار الکتب الإسلامیّة (1390 ه ق).
8- الخصال، انتشارات علمیّه الاسلامیّة.
فهری، سیّد أحمد، ترجمه خصال، انتشارات علمیه اسلامیه
9- عیون أخبار الرّضا، مؤسّسة الأعلمیّ- بیروت، ط 1 (1404 ه ق).
10- الاعتقادات، (من مصنّفات الشّیخ المفید)، تحقیق عصام عبد السّیّد، المؤتمر العالمی لألفیّة الشیخ المفید، قم، ط 1 (1413 ه ق).
الصّفّار، أبو جعفر محمّد بن الحسن بن فروخ الصّفّار القمیّ (م 290)، بصائر الدّرجات الکبری فی فضائل آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، مؤسسة الأعلمی، طهران- ایران.
الطّبرانیّ، الحافظ أبو القاسم سلیمان بن أحمد (م 360):
1- المعجم الکبیر، مکتبة ابن تیمیّة- القاهرة.
2- مقتل الحسین علیه السّلام (من المعجم الکبیر)، دار الأوراد للنّشر و التّوزیع- الکویت، (1412 ه ق).
الطّبرسیّ، الفضل بن الحسن الطبرسیّ (م 548):
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 851
1- إعلام الوری بأعلام الهدی، مکتبة الحیدریّة- النّجف- ط 3 (1390 ه ق).
2- تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیّد المرعشی النّجفی- قم، ط 1 (1406 ه ق).
3- مجمع البیان، تحقیق السّیّد هاشم رسولی محلّاتی، دار إحیاء التّراث العربی- بیروت (1379 ه ق).
الطّبرسیّ، أبو نصر الحسن بن فضل (م ق 6)، مکارم الأخلاق، منشورات مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، لبنان، ط 2 (1392 ه ق).
الطّبرسیّ، أبو منصور أحمد بن علیّ بن أبی طالب (م 588)، الإحتجاج، دار الطّباعة و النّشر النعمان- النّجف، (1386 ه ق).
الطّبریّ، أبو جعفر محمّد بن جریر بن رستم (م ق 4):
1- دلائل الإمامة، مطبعة الحیدریّة- النّجف، (1383 ه ق).
2- نوادر المعجزات فی مناقب الأئمّة الهداة علیهم السّلام، مؤسّسة الإمام المهدی علیه السّلام، قم- ط 1 (1410 ه ق).
3- المسترشد فی إمامة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، تحقیق الشّیخ أحمد المحمودیّ، مؤسّسة الثّقافة الإسلامیّة لکوشانبور، ط 1.
الطّبریّ، أبو جعفر محمّد بن جریر بن یزید (م 310):
1- التّاریخ (تاریخ الأمم و الملوک)، تحقیق محمّد أبو الفضل إبراهیم، دار المعارف- مصر، ط 2.
پاینده، ابو القاسم، ترجمه تاریخ طبری، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران- (1352 ه ش)
2- التّفسیر (جامع البیان فی تفسیر القرآن)، المطبعة الکبری الأمیریّة- مصر (1324 ه ق).
الطّبریّ، أبو جعفر محمّد بن قاسم (م 502)، بشارة المصطفی، منشورات مکتبة الحیدریّة- النّجف، (1383 ه ق).
الطّریحیّ، الشّیخ فخر الدّین (م 1085):
1- المنتخب، کتابخانه ارومیّة- قم.
2- مجمع البحرین، تحقیق السّیّد أحمد الحسینیّ، دار الثقافة- النجف الأشرف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 852
الطّوسیّ، شیخ الطّائفة أبو جعفر محمّد بن الحسن الطّوسیّ (م 460):
1- الأمالی، دار الثّقافة- قم، ط 1 (1414 ه ق).
2- کتاب الغیبة، مکتبة نینوی- طهران.
3- مصباح المتهجّد، تصحیح اسماعیل الأنصاری الزّنجانیّ.
4- اختیار معرفة الرّجال- الکشّی.
العاملیّ، الشّیخ بهاء الدّین محمّد بن الحسین (م 1030)، توضیح المقاصد (من مجموعة نفیسة)، مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفی، ط 1 (1406 ه ق).
العجلیّ، أحمد بن عبد اللّه بن صالح أبو الحسن العجلیّ (م 261)، تاریخ الثّقات، دار الکتب العلمیّة- بیروت، ط 1 (1405 ه ق)، بترتیب الحافظ نور الدّین علیّ بن أبی بکر الهیثمیّ (م 807) و تضمینات الحافظ ابن حجر العسقلانیّ، وثّق أصوله و خرّج حدیثه و علّق علیه الدّکتور عبد المعطی قلعچیّ.
عماد الدّین طبری، الحسن بن علیّ بن محمّد (م 657)، کامل بهائی، مکتب مرتضوی
العمرانیّ، محمّد بن علیّ (م 580)، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، دفتر نشر کتاب- مشهد، چاپ 1 (1363 ه ش).
العمریّ النّسّابة، نجم الدّین أبو الحسن علیّ بن محمّد بن علیّ بن محمّد العلویّ (م ق 5)، المجدیّ، مکتبة السّیّد المرعشی النجفیّ، قم، ط 1 (1409 ه ق).
الفتّال، أبو علیّ محمّد بن أحمد بن علیّ الفتّال النّیسابوریّ (م 508)، روضة الواعظین، طبع حجریّ- (1303 ه ق).
الفیروزآبادیّ، السّیّد مرتضی (م ق 14)، فضائل الخمسة، مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات- بیروت، ط 4 (1402 ه ق).
الفیض الکاشانیّ، محمّد بن المرتضی المدعوّ بالمحسن (م 1091)، کتاب الصّافی فی تفسیر القرآن، مکتبة الصّدر- طهران، ط 2 (1416 ه ق).
القاضی النّعمان، القاضی النّعمان بن محمّد التّمیمیّ المغربیّ (م 363):
1- شرح الأخبار فی فضائل الأئمّة الأطهار، تحقیق سیّد محمّد الحسینیّ الجلالیّ، مؤسّسة النّشر الإسلامیّة- قم، ط 1، (1412 ه ق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 853
2- دعائم الإسلام، دار المعارف- مصر، (1379 ه ق).
قاضی طباطبایی، سیّد محمّد علی، تحقیق درباره اوّل اربعین حضرت سیّد الشهداء، بنیاد علمی و فرهنگی شهید آیت اللّه قاضی طباطبایی، چاپ 3 (1368 ه ش).
القزوینیّ، الحاج الشّیخ فضل علیّ (م 1361)، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، مطبعة باقری- قم، ط 1، (1415 ه ق).
القمّیّ، علیّ بن إبراهیم القمیّ (م ق 4)، التّفسیر، مکتبة الهدی (1386 ه ق).
القمّیّ، الشّیخ عبّاس القمیّ (م 1359):
1- نفس المهموم- منشورات مکتبة بصیرتی- قم.
کمره‌ای، محمّد باقر، ترجمه نفس المهموم (رموز الشّهادة)، کتابخانه اسلامیه- تهران، ط 1، (1363 ه ش)
2- منتهی الآمال- و لم نذکر إلّا ما تفرّد به- کتابفروشی اسلامیّه- قم.
القندوزیّ، سلیمان بن إبراهیم (م 1294)، ینابیع المودّة لذوی القربی، دار الأسوة للطّباعة و النّشر، ط 1 (1416 ه ق).
الکراجکیّ، أبو الفتح محمّد بن علیّ (م 449)، کنز الفوائد.
الکشّی، اختیار معرفة الرّجال، اختاره الشّیخ الطّوسی، چاپخانه دانشگاه مشهد- (1348 ه ش).
الکفعمیّ، تقیّ الدّین إبراهیم بن علیّ (م 905)، المصباح، منشورات الرّضیّ، زاهدی.
الکلینیّ، أبو جعفر محمّد بن یعقوب (م 329):
1- الأصول من الکافیّ- انتشارات علمیّة الإسلامیّة.
مصطفوی، سیّد جواد، ترجمه اصول کافی- انتشارات علمیّه اسلامیّه
2- الفروع من الکافیّ- دار الکتاب الإسلامیّة- طهران (1391 ه ق).
الکنجیّ، محمّد بن یوسف الکنجیّ الشّافعیّ (م 658)، کفایة الطّالب فی مناقب أمیر المؤمنین، تحقیق محمّد هادی الأمینیّ، دار إحیاء تراث أهل البیت علیهم السّلام- طهران، ط 3 (1404 ه ق).
کیاء گیلانی، سید أحمد بن محمّد بن عبد الرّحمان (م ق 10)، سراج الأنساب، تحقیق سیّد مهدی رجائی، کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ط 1 (1409 ه ق)
الماردینیّ، علاء الدّین بن علیّ بن عثمان (م 745)، الجّوهر النّقی (فی ذیل السّنن الکبری)، دار المعرفة- بیروت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 854
المازندرانیّ، الشّیخ محمّد مهدی (م ق 14)، معالی السّبطین، منشورات الشّریف الرّضی- قم، ط 2 (1363 ه ش).
المبرّد، أبو العبّاس محمّد بن یزید (م 285)، الکامل فی اللّغة و الأدب، مکتبة المعارف- بیروت.
المتّقیّ الهندیّ، علیّ المتّقیّ (م 975)، کنز العمّال، مؤسسة الرّسالة- بیروت، ط 5 (1405 ه ق).
المجلسیّ، محمّد باقر (م 1110):
1- بحار الأنوار، مؤسّسة الوفاء- بیروت، ط 2 (1403 ه ق).
2- بحار الأنوار، ج 32- 34، تحقیق الشّیخ محمّد باقر المحمودیّ، مؤسّسة الطّباعة و النّشر التابعة لوزارة الثّقافة و الإرشاد الإسلامیّ، ط 2 (1416 ه ق).
3- جلاء العیون (رجعنا إلیه من الجزء الثالث)، انتشارات سرور، ط 1 (1373 ه ش).
4- عین الحیاة، انتشارات رشیدی، تهران.
محبّ الدّین الطّبریّ، أحمد بن عبد اللّه (م 694)، ذخائر العقبی، مؤسّسة الوفاء- بیروت، (1401 ه ق).
محمّد بن أبی طالب، الحسینیّ الموسویّ الحائریّ (م ق 10)، تسلیة المجالس و زنیة المجالس (رجعنا إلیه من الجزء الرّابع)، تحقیق فارس حسّون کریم، مؤسّسة المعارف الإسلامیّة، ط 1 (1418 ه ق).
محمّد بن حبیب، أبو جعفر محمّد بن حبیب بن عمرو الهاشمیّ البغدادیّ (م 245)، کتاب المحبّر، منشورات دار الآفاق الجدیدة- بیروت.
محمّد بن سلیمان، الحافظ محمّد بن سلیمان الکوفیّ (م ق 3)، مناقب الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة- قم، ط 1 (1413 ه ق).
المحمودیّ، الشّیخ محمّد باقر، عبرات المصطفین فی مقتل الحسین علیه السّلام، مجمع إحیاء الثّقافة الإسلامیّة- قم، ط 1 (1415 ه ق).
مدرّسیّ، محمّد رضا بن محمّد مؤمن إمامی مدرّسی (م ق 12)، جنّات الخلود (المعمور من جداول النّور)، چاپ دار السّلطنة- تبریز (1284 ه ق)، چاپ سنگی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 855
المزّی، جمال الدّین أبو الحجّاج یوسف (م 742)، تهذیب الکمال، تحقیق الدّکتور بشّار عوّاد معروف، مؤسسة الرّسالة.
المسعودیّ، أبو الحسن علیّ بن الحسین (م 346):
1- إثبات الوصیّة، طبع حجری- ذی حجّة الحرام (1388 ه ق).
نجفی محمّد جواد، ترجمه اثبات الوصیّه، کتابفروشی اسلامیّه، (1343 ه ش)
2- التّنبیه و الإشراف، مطبعة بریل- لیدن، (1893 م).
پاینده، أبو القاسم، ترجمه التنبیه و الاشراف، شرکت انتشارات علمی فرهنگی- چاپ 2، (1365 ه ش)
3- مروج الذّهب و معادن الجواهر، مطبعة السّعادة- مصر، ط 2، (1377 ه ق).
المشهدی القمی، الشّیخ محمّد رضا القمی المشهدی (م 1125)، کنز الدّقائق و بحر الغرائب، تحقیق حسین درگاهی، مؤسّسة الطّبع و النّشر التّابعة لوزارة الثّقافة و الإرشاد الإسلامی، ط 1 (1411 ه ق).
المصعب الزّبیریّ، أبو عبد اللّه المصعب بن عبد اللّه بن المصعب الزّبیریّ (م 236)، نسب قریش، عنی بنشره لأوّل مرّة و نصحیحه و التّعلیق علیه إ. لیفی بروفنسال، دار المعارف للطّباعة و النّشر، (1953 م).
المفید، محمّد بن محمّد بن النّعمان (م 413):
1- الإرشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، انتشارات علمیّة الإسلامیّة- طهران، (و عرضنا الکتاب علی طبعة مؤسسة آل البیت علیهم السّلام لإحیاء التّراث و صحّحنا مواقع الاختلاف).
رسولی محلّاتی، سیّد هاشم، ترجمه ارشاد، انتشارات علمیّه اسلامیّه
2- الأمالیّ، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیّة- قم، (1403 ه ق).
3- مسارّ الشّیعة (من مجموعة نفیسة) مکتبة السّیّد المرعشیّ النّجفیّ- قم، ط 1 (1406 ه ق).
4- الإختصاص، مؤسّسة الأعلمیّ للمطبوعات- بیروت، (1402 ه ق).
5- المقنعة (من مصنّفات الشیخ المفید) تحقیق مؤسسة النّشر الإسلامیّ التّابعة لجماعة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌2، ص: 856
المدرّسین بقم المشرّفة، المؤتمر العالمی لألفیّة الشیخ المفید، ط 1 (1413 ه ق).
المقرّم، عبد الرّزاق الموسویّ (م 1391)، مقتل الحسین علیه السّلام، مکتبة بصیرتی- قم، ط 5 (1394 ه ق).
میر خواند، میر محمّد بن سید برهان الدّین (م ق 9)، روضة الصّفا (رجعنا إلیه من الجزء الرّابع)، خیّام.
النّسائی، الحافظ أبو عبد الرّحمان أحمد بن شعیب النّسائی (م 303)، خصائص الإمام أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب، تحقیق محمّد باقر المحمودیّ، ط 1 (1403 ه ق).
نصر بن مزاحم، أبو الفضل (م 212)، وقعة صفّین، تحقیق عبد السّلام محمّد هارون، المؤسسة العربیّة الحدیثة- القاهرة، ط 2.
النّعمانیّ، ابن أبی زینب محمّد بن إبراهیم (م ق 4)، الغیبة، مکتبة الصدوق، ط 1 (1363 ه ش).
غفاری، جواد، ترجمه غیبت نعمانی، کتابخانه صدوق، ط 1 (1363 ه ش)
النّویریّ، الشّهاب دین أحمد بن عبد الوهّاب (م 730)، نهایة الإرب فی فنون الأدب، المکتبة العربیّة- القاهرة، (1395 ه ق).
هشام الکلبیّ، (م 204)، مثالب العرب، تحقیق نجاح الطّائیّ، دار الهدی- بیروت- ط 1 (1419 ه ق).
الهاشمیّ، علیّ بن الحسین (م ق 14)، الحسین فی طریقه إلی الشّهادة، انتشارات الشّریف الرّضی، ط 1، (1413 ه ق).
هندو شاه، هندو شاه بن سنجر النخجوانی (م ق 8). تجارب السّلف، مطبعة فروردین- تهران، (1313 ه ش).
الهیثمیّ، أبو بکر (م 807)، مجمع الزّوائد و منبع الفوائد، دار الکتاب- بیروت، لبنان.
الیافعیّ الیمنیّ، عبد اللّه بن أسعد الیافعیّ الشّافعیّ (م 768)، مرآة الجنان و عبرة الیقظان، دائرة المعارف النّظامیّة الکائنة- حیدرآباد- دکن، (1337 ه ق).
الیزدیّ، سیّد علی (م 1350)، وسائل المظفّری، طهران، (1320 ه ق).
الیعقوبیّ، أحمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح (م 292)، التّاریخ (تاریخ الیعقوبیّ)، مکتبة المرتضویّة- النّجف.
آیتی، دکتر محمّد إبراهیم، ترجمه تاریخ یعقوبی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، (1343 ه ش)

درباره مركز تحقيقات رايانه‌اي قائميه اصفهان

بسم الله الرحمن الرحیم
جاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ في سَبيلِ اللَّهِ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (سوره توبه آیه 41)
با اموال و جانهاى خود، در راه خدا جهاد نماييد؛ اين براى شما بهتر است اگر بدانيد حضرت رضا (عليه السّلام): خدا رحم نماید بنده‌اى كه امر ما را زنده (و برپا) دارد ... علوم و دانشهاى ما را ياد گيرد و به مردم ياد دهد، زيرا مردم اگر سخنان نيكوى ما را (بى آنكه چيزى از آن كاسته و يا بر آن بيافزايند) بدانند هر آينه از ما پيروى (و طبق آن عمل) مى كنند
بنادر البحار-ترجمه و شرح خلاصه دو جلد بحار الانوار ص 159
بنیانگذار مجتمع فرهنگی مذهبی قائمیه اصفهان شهید آیت الله شمس آبادی (ره) یکی از علمای برجسته شهر اصفهان بودند که در دلدادگی به اهلبیت (علیهم السلام) بخصوص حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شهره بوده و لذا با نظر و درایت خود در سال 1340 هجری شمسی بنیانگذار مرکز و راهی شد که هیچ وقت چراغ آن خاموش نشد و هر روز قوی تر و بهتر راهش را ادامه می دهند.
مرکز تحقیقات قائمیه اصفهان از سال 1385 هجری شمسی تحت اشراف حضرت آیت الله حاج سید حسن امامی (قدس سره الشریف ) و با فعالیت خالصانه و شبانه روزی تیمی مرکب از فرهیختگان حوزه و دانشگاه، فعالیت خود را در زمینه های مختلف مذهبی، فرهنگی و علمی آغاز نموده است.
اهداف :دفاع از حریم شیعه و بسط فرهنگ و معارف ناب ثقلین (کتاب الله و اهل البیت علیهم السلام) تقویت انگیزه جوانان و عامه مردم نسبت به بررسی دقیق تر مسائل دینی، جایگزین کردن مطالب سودمند به جای بلوتوث های بی محتوا در تلفن های همراه و رایانه ها ایجاد بستر جامع مطالعاتی بر اساس معارف قرآن کریم و اهل بیت علیهم السّلام با انگیزه نشر معارف، سرویس دهی به محققین و طلاب، گسترش فرهنگ مطالعه و غنی کردن اوقات فراغت علاقمندان به نرم افزار های علوم اسلامی، در دسترس بودن منابع لازم جهت سهولت رفع ابهام و شبهات منتشره در جامعه عدالت اجتماعی: با استفاده از ابزار نو می توان بصورت تصاعدی در نشر و پخش آن همت گمارد و از طرفی عدالت اجتماعی در تزریق امکانات را در سطح کشور و باز از جهتی نشر فرهنگ اسلامی ایرانی را در سطح جهان سرعت بخشید.
از جمله فعالیتهای گسترده مرکز :
الف)چاپ و نشر ده ها عنوان کتاب، جزوه و ماهنامه همراه با برگزاری مسابقه کتابخوانی
ب)تولید صدها نرم افزار تحقیقاتی و کتابخانه ای قابل اجرا در رایانه و گوشی تلفن سهمراه
ج)تولید نمایشگاه های سه بعدی، پانوراما ، انیمیشن ، بازيهاي رايانه اي و ... اماکن مذهبی، گردشگری و...
د)ایجاد سایت اینترنتی قائمیه www.ghaemiyeh.com جهت دانلود رايگان نرم افزار هاي تلفن همراه و چندین سایت مذهبی دیگر
ه)تولید محصولات نمایشی، سخنرانی و ... جهت نمایش در شبکه های ماهواره ای
و)راه اندازی و پشتیبانی علمی سامانه پاسخ گویی به سوالات شرعی، اخلاقی و اعتقادی (خط 2350524)
ز)طراحی سيستم هاي حسابداري ، رسانه ساز ، موبايل ساز ، سامانه خودکار و دستی بلوتوث، وب کیوسک ، SMS و...
ح)همکاری افتخاری با دهها مرکز حقیقی و حقوقی از جمله بیوت آیات عظام، حوزه های علمیه، دانشگاهها، اماکن مذهبی مانند مسجد جمکران و ...
ط)برگزاری همایش ها، و اجرای طرح مهد، ویژه کودکان و نوجوانان شرکت کننده در جلسه
ی)برگزاری دوره های آموزشی ویژه عموم و دوره های تربیت مربی (حضوری و مجازی) در طول سال
دفتر مرکزی: اصفهان/خ مسجد سید/ حد فاصل خیابان پنج رمضان و چهارراه وفائی / مجتمع فرهنگي مذهبي قائميه اصفهان
تاریخ تأسیس: 1385 شماره ثبت : 2373 شناسه ملی : 10860152026
وب سایت: www.ghaemiyeh.com ایمیل: Info@ghaemiyeh.com فروشگاه اینترنتی: www.eslamshop.com
تلفن 25-2357023- (0311) فکس 2357022 (0311) دفتر تهران 88318722 (021) بازرگانی و فروش 09132000109 امور کاربران 2333045(0311)
نکته قابل توجه اینکه بودجه این مرکز؛ مردمی ، غیر دولتی و غیر انتفاعی با همت عده ای خیر اندیش اداره و تامین گردیده و لی جوابگوی حجم رو به رشد و وسیع فعالیت مذهبی و علمی حاضر و طرح های توسعه ای فرهنگی نیست، از اینرو این مرکز به فضل و کرم صاحب اصلی این خانه (قائمیه) امید داشته و امیدواریم حضرت بقیه الله الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف توفیق روزافزونی را شامل همگان بنماید تا در صورت امکان در این امر مهم ما را یاری نمایندانشاالله.
شماره حساب 621060953 ، شماره کارت :6273-5331-3045-1973و شماره حساب شبا : IR90-0180-0000-0000-0621-0609-53به نام مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان نزد بانک تجارت شعبه اصفهان – خيابان مسجد سید
ارزش کار فکری و عقیدتی
الاحتجاج - به سندش، از امام حسین علیه السلام -: هر کس عهده دار یتیمی از ما شود که محنتِ غیبت ما، او را از ما جدا کرده است و از علوم ما که به دستش رسیده، به او سهمی دهد تا ارشاد و هدایتش کند، خداوند به او می‌فرماید: «ای بنده بزرگوار شریک کننده برادرش! من در کَرَم کردن، از تو سزاوارترم. فرشتگان من! برای او در بهشت، به عدد هر حرفی که یاد داده است، هزار هزار، کاخ قرار دهید و از دیگر نعمت‌ها، آنچه را که لایق اوست، به آنها ضمیمه کنید».
التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام: امام حسین علیه السلام به مردی فرمود: «کدام یک را دوست‌تر می‌داری: مردی اراده کشتن بینوایی ضعیف را دارد و تو او را از دستش می‌رَهانی، یا مردی ناصبی اراده گمراه کردن مؤمنی بینوا و ضعیف از پیروان ما را دارد، امّا تو دریچه‌ای [از علم] را بر او می‌گشایی که آن بینوا، خود را بِدان، نگاه می‌دارد و با حجّت‌های خدای متعال، خصم خویش را ساکت می‌سازد و او را می‌شکند؟».
[سپس] فرمود: «حتماً رهاندن این مؤمن بینوا از دست آن ناصبی. بی‌گمان، خدای متعال می‌فرماید: «و هر که او را زنده کند، گویی همه مردم را زنده کرده است»؛ یعنی هر که او را زنده کند و از کفر به ایمان، ارشاد کند، گویی همه مردم را زنده کرده است، پیش از آن که آنان را با شمشیرهای تیز بکشد».
مسند زید: امام حسین علیه السلام فرمود: «هر کس انسانی را از گمراهی به معرفت حق، فرا بخواند و او اجابت کند، اجری مانند آزاد کردن بنده دارد».