کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران جلد22

تالیف عزالدین علی بن الاثیر

ترجمه عباس خلیلی؛ ابوالقاسم حالت

ص: 2

اهالی قرطبه از اعمال او متنفر شدند. کسی را گماشتند که وی را کشت. همینکه او را کشتند از هشام وحشت پیدا کردند. پس بدین سبب او را خلع نمودند. چون هشام خلع شد امیة بن عبد الرحمن بن هشام بن عبد الجبار بن الناصر بپاخاست و با گروهی از نو پایان کاخ امارت را در برگرفتند، و مردم را دعوت (بخلافت) خویشتن کرد.

بسیاری از عامه مردم با امیه بیعت کردند.

برخی از مردم قرطبه بوی گفتند: بر تو می ترسیم که در این فتنه کشته. بشوی، زیرا که بخت نیک از (خاندان) شما روی بگردانده است. وی در پاسخ گفت:

امروز با من بیعت کنید و فردا مرا بکشید. اهالی قرطبه و اعیان شهر کس نزد او و المعتز باللّه فرستادند و امر به خروج آنها از شهر کردند. المعتز با خانواده خویش وداع کرده از شهر بیرون شد و به کوهستان قرطبه به دژ محمد بن الشور رفت و با محمد در آنجا به زیست تا اینکه ساکنان آن دژ بر محمد بن الشور غدر کرده او را کشتند و المعتز را بیرون آورده به دژ دیگر برده زندانیش کردند. وی شبانه و به حیله از آنجا بیرون آمد و نزد سلیمان بن عهود جذامی رفت. سلیمان وی را گرامی داشت و نزد او به زیست تا اینکه بسال چهار صد و هیجده درگذشت، و در ناحیت «لارده» بخاک سپرده شد. وی آخرین ملوک بنی امیه در اندلس بود.

و اما امیه، در قرطبه مخفی گردید: اهالی قرطبه در بازارها و کوی و برزن شهر اعلام نمودند که کسی از بنی امیه نباید باقی بماند و هیچکس نباید از آنها کسی را بخود راه دهد، امیه و کسانی که همراه او بودند از قرطبه بیرون رفتند و مدتی از او خبری نبود، پس از آن خواست دوباره به قرطبه برگردد. و طمعش در سکونت در آنجا عود کرد. شیوخ قرطبه کس فرستادند که وی را منع از بازگشت بدان شهر کرد. و گفته شده که کشته و غیب شد. و این واقعه در جمادی الاخره بسال چهار صد و- بیست و چهار رویداد، پس از آن، چنانکه ذکر خواهیم کرد. شیرازه امور مجتمع گسیخته و مردم پاشیده و بلاد پراکنده گردید.

ص: 4

پخش کرد. هیچیک از آن گروه سپاهیانی که تشکیل داده بود سلاح خود را ترک نمیکرد، تا در صورتی که نیاز بوجود او باشد شتابان سر خدمت حاضر باشد.

جهور شخصاً، جنازه اموات را تشییع و از بیماران عیادت میکرد، و بروش صلحاء در تفریحات اهالی شهر حضور مییافت، با وجود همه اینها او به شیوه پادشاهی تدبیر امور ملک و ملت مینمود، و از همه جانب ایمنی داشت مردم در دوران او امنیت پیدا کردند و همچنان باقی ماند تا اینکه در صفر سال چهار صد و سی و پنج درگذشت، و پس از او فرزندش ابو الولید محمد بن جمهور زمام کارها را قبضه کرد و ره چنان رفت که پدرش رهسپر بود تا اینکه او هم در گذشت، سپس الامیر ملقب به المأمون صاحب طلیطله بر قرطبه مستولی گردید و اداره امور آن را تدبیر نمود و در آنجا در گذشت.

و اما اشبیلیه بر آنجا قاصی ابو القاسم محمد بن اسماعیل بن عباد لخمی استیلاء یافت وی از زاد ورود نعمان بن منذر بود. و در بیان رویداد حکومت یحیی بن علی بن حمود سبب استیلاء قاضی ابو القاسم را یاد کردیم. در این هنگام المؤید هشام بن الحاکم که پنهان و خبری از وی نبود، در مالقه ظهور کرد. و از آنجا به «مریه» رفت. و فرماندار آنجا زهیر عامری از وجود او بیمناک شد و او را بیرون راند و المؤید قصد قلعه «رباح» کرد اهالی آنجا اطاعتش کردند. صاحب قلعه اسماعیل بن ذی النون بدان صوب روان گردید و با مردم رباح جنگید. و مردم در مقاومت با وی ضعیف شدند و المؤید را بیرون راندند، پس از آن قاضی ابو القاسم محمد بن اسماعیل بن عباد وی را به اشبیلیه دعوت کرد. و خبر او پخش گردید و ابن عباد بیاری او بپاخاست، رؤسای اندلس در طاعتش بودند (مقصود طاعت از ابن عباد است) و صاحب بلنسیه و نواحی آن. و بدنبال آن صاحب قرطبه، صاحب دانیه و جزایر، و صاحب طرطوشه.

دعوتش را برای المؤید اجابت کردند و اقرار به خلافتش نموده و بنام او خطبه خوانده و در قرطبه تجدید بیعت با وی کردند. این واقعه در محرم سال چهارصد و بیست و نه رویداد.

دیگر اینکه ابن عباد. برای اینکه زهیر عامری بنام المؤید خطبه نخوانده

ص: 6

بود. سپاهی بسوی او گسیل داشت و، زهیر از حبوس بن ماکسن صنهاجی صاحب غرناطه استمداد کرد و وی با سپاه خویش روی بدان صوب گذارد، و سپاهیان ابن عباد آگاه شده بی آنکه جنگی میان آنها روی دهد بازگشتند. زهیر در «بسیاسه» بماند و و حبوس به مالقه بازگشت و در رمضان این سال درگذشت و فرزندش بادیس جای او را گرفت. بادیس و زهیر با یک دیگر دیدار نمودند. تا همچنانکه زهیر و حبوس متفق بودند با هم متفق بوده باشند، گفتگوی آنان بموافقت نیانجامید و با همدیگر جنگ کردند.

و زهیر و گروه بسیاری از یارانش کشته شدند این واقعه در اواخر سال چهار صد و بیست و نه رویداد.

و دیگر اینکه در سال چهار صد و سی و یک، سپاه ابن عباد که سرکردگی آن با اسماعیل فرزندش بود، چنانکه قبلا در طی اخبار علویان یاد کردیم با بادیس بن حبوس و سپاه ادریس علوی تلاقی پیدا کرد. و جنگ سختی میانشان رویداد و اسماعیل کشته شد، پس از آن پدرش قاضی ابو القاسم بسال سی و سه درگذشت و بعد از آن فرزندش ابو عمرو عباد بن محمد جای پدر را بگرفت و به المعتضد باللّه ملقب شد و پس از زمامداری آنچه بود ضبط کرد و مرک المؤید را اعلام نمود.

این گفته ابن الفیاض درباره المؤید است و دیگری گوید که المؤید از زمانی که خبر نیستی او از قرطبه، بهنگام ورود علی بن حمود بآنجا نشر یافت خبری از وی بدست نیامد. و المؤید را سلیمان کشت. و اینکه انتشار دادند المؤید زنده است از فریبکاریهای ابن عباد بود. و از اختفاء المؤید ابراز شگفتی میکرد و سپس تصدیق مردم گفته ابن عباد را باینکه خبر از حیات و زنده بودن او داد. و یک شهرنشین پس از بیست سال که از مرگ المؤید گذشته بود بپاخاست و ادعا کرد که المؤید است و با وی بیعت بخلافت کرده، و بر منابر تمام بلاد اندلس گه گاه خطبه خواندند و بسبب او خونها ریخته شد و سپاهیان در این امر گرد آمدند.

همینکه ابن عباد مرگ هشام المؤید را اعلام و در اشبیلیه مستقل شد و مضافات آن را نیز تصرف کرد. همچنان بجای ماند تا اینکه دو شب از جمادی الاخره سال چهار صد و شصت و یک گذشته از درد گلوگاه در گذشت و بعد از او

ص: 7

پسرش ابو القاسم محمد بن عباد فرزند قاضی ابو القاسم زمام امور را بدست گرفت و به المعتمد علی اللّه ملقب شد. و ملک او توسعه یافت و سلطه او فزونی پیدا کرد و بسیاری از بلاد اندلس را متصرف شد، و قرطبه را نیز تصرف کرد و فرزند خود الظافر باللّه را بر آنجا فرمانروا نمود. و خبر تصرف او به یحیی بن ذی النون صاحب طلیطله رسید. و بر وی رشک برد. جریر بن عکاشه برای ابن ذی النون تضمین کرد که قرطبه را بتصرف او درآورد. و وی از طلیطله به قرطبه رفت. و در آن ناحیت اقامت گزید و کوشا در راه مقصود و منتهز فرصت بود.

اتفاق چنین رویداد که یکی شبها باران تند با باد سخت و رعد و برق باریده هوا منقلب بود. جریر و کسانی که همراهش بودند شبانه بپاخاسته و به کاخ امارت رسیده در آنجا کسی را نیافتند که مانع از ورود آنها بشود. دربان کاخ بر الظافر وارد شد و او را از ماجرا آگاه کرد. وی با بندگان و نگهبانان کاخ بیرون آمدند. الظافر کوچک سال (نوجوان) بود و به جریر و همراهانش حمله ور شد و آنها را از در ورودی کاخ بدور کرد. و در جریان حمله های کرت به کرت که میکرد سکندری خورد و بزمین افتاد. یکی از آنها که با وی در جنگ بود روی او افتاده وی را کشت و زمانی سپاهیان پادگان شهر و مردم بلاد آگاه از آن رویداد شدند که کاخ امارت تصرف شده بود. و یاران و هواخواهان جریر بدو پیوستند و الظافر همچنان برهنه روی زمین افتاده بود یکی از مردم قرطبه بر جنازه او گذشت. و او را بدان حال دید ردای (بالاپوش) خود از تن بدر آورد و روی او انداخت. پدرش چون این واقعه بیاد میآورد باین شعر تمثیل می جست:

«و لم ادر من القی علیه ردائه علی انه قد سل عن ماجد محض» مغادان بفارسی اینست که: ندانستم چه کس ردای خویش بر وی فکند اما اینکه هر کس بود. زاده بزرگواری محض بوده است.

المعتمد همچنان در باز پس گرفتن قرطبه کوشا بود، تا اینکه آن را تصرف کرد و مأمون فرزند خود را بحکومت آن منصوب نمود. مأمون در قرطبه به زیست تا اینکه، جیش امیر المسلمین یوسف بن تاشفین آنجا را گرفت و مأمون پس از جنگها که بیان

ص: 8

آن به خواست خدای بزرگ در سال چهار صد و هشتاد و چهار خواهیم کرد. کشته شد.

و در سال مذکور اشبیلیه هم از پدرش المعتمد گرفته شد و وی در اغمات همچنان محبوس ماند تا آنکه، خدایش بیامرزد، درگذشت. وی و فرزندانش، همگی رشید بودند. المأمون، الراضی، المعتمد و پدرش و نیایش، از علماء و فضلاء و شعراء بودند و اما در «طلیوس» در آنجا سابور جوان عامری بپاخاست و ملقب به المنصور گردید، سپس آن ناحیت. بعد از وی به ابی بکر محمد بن عبد اللّه بن سلمه معروف به ابن افطس انتقال پیدا کرد. ابن افطس اصلش از بربر از مکناسه بود و لکن پدرش در اندلس بدنیا آمد. و در آنجا نشو و نما کرد، و متخلق به اخلاق اهالی آن دیار شده و منسوب به تجیب گردیده و متشکل در ملک شدند، همینکه ابن افطس درگذشت فرزندش ابی- محمد، عمر بن محمد جای او را در ملک گرفت و متصرفاتش تا اقصای مغرب توسعه یافت، وی بپایمردی و شکیبائی با دو فرزندش بهنگام چیرگی امیر المسلمین بر اندلس کشته شدند.

و اما طلیطله کارفرمائی در آنجا با این یعیش بود. مدت حکومتش دیری نپائید، و ریاست آن بدست اسماعیل بن عبد الرحمن بن عامر بن مطرف بن ذی النون، افتاد.

لقب او «الظافر بحول اللّه» و اصل او از بربر و زادگاهش در اندلس و متأدب به آداب اهالی آن دیار بود. مولد اسماعیل بسال سیصد و نود و فوت او سال چهار صد و سی و- پنج بود. وی مردی ادیب بود و شعر نیکو دارد و کتابی در آداب و اخبار تصنیف کرده است.

پس از او فرزندش یحیی بحکومت رسید. وی مردی ولنگار و میگسار بوده و بیشتر کانون خوشگذرانیش فرنگیان بودند و برای لذت بردن و لهو و لعب با آنان سازشکاری داشت و دست بر اموال رعیت دراز کرد. و فرنگیان حصون و قلاع او را بگذشت زمان از او گرفتند، تا اینکه بسال چهار صد و هفتاد و هفت طلیطله از وی گرفته شد و او به بلنسیه رفت و در آنجا اقامت کرد تا اینکه قاضی ابن جحاف احنف وی را کشت. در این باره رئیس ابو عبد الرحمن محمد بن طاهر میگوید:

«ایها الاحنف مهلافلقد جئت عویصاً»

ص: 9

«رب یوم فیه تجری ان تجد فیه محیصا» مفاد آن بفارسی چنین باشد: ای احنف آرام رو که کاری دشوار بیاوردی، چه، ملک یحیی را بکشتی و به کسوت امارت خود را بیاراستی. بسا باشد که روزی فرا رسد که در گذران آن حقیقت آشکارا شود.

و اما سرقسطه در مرزا علی، بدست منذر بن یحیی تجیبی بود، چون وی درگذشت فرزندش یحیی حکومت یافت. سپس فرمانروائی آن ناحیت به سلیمان بن احمد بن محمد بن هود جذامی رسید وی به المستعین باللّه ملقب شده بود، و از سرکردگان مندز در شهر «لارده» بود. وی را با فرنگیان در طلیطله، بسال چهار صد نبرد مشهوری است.

پس از فوت او پسرش المقتدر باللّه، و بعد از او فرزندش یوسف بن احمد المؤتمن بفرمانروائی رسیدند از پس المؤتمن پسرش احمد که لقب نیای خود المستعین باللّه داشت بحکومت رسید و بعد از او فرزندش عبد الملک عماد الدوله. و بعد از او پسرش المستنصر باللّه به فرمانروائی رسید و به المستنصر دولت این دودمان، در رأس سال پانصد (هجری) منقرض گردید و همه بلاد آنها (متصرفات آنها) را ابن تاشفین بحیطه تصرف خویش بدر آورد.

یکی از بازماندگان این خاندان را بسال پانصد و نود، در دمشق دیدم که سخت تهیدست و فقیر بود و (زمانی) وی سرپرست ده هزار نفر می بود. نیایش خدای بزرگ را که زوال ناپذیر است و گذشت شبان و روزان دگرگونش نسازد.

و اما طرطوشه، حکومتش بالبیب جوان مرد عامری بود.

و اما بلنسیه، در آنجا منصور ابو الحسن عبد العزیز بن عبد الرحمن بن محمد بن منصور بن ابی عمر معافری حکومت میکرد و سپس «مریه» و آبادیهای وابسته بدان مضاف بر مستملکات او گردید و بعد از او فرزندش محمد جایش بگرفت و در آن مقام دوام کرد تا اینکه دامادش مأمون بن اسماعیل بن ذی النون نسبت بوی غدر کرد و در ذی حجه سال چهار صد و پنجاه و هفت بلنسیه را بگرفت و محمد به مریه رفت و در

ص: 10

آنجا مقیم بود. تا اینکه چنانکه بخواست خدای بزرگ بیان خواهیم کرد، خلع شد و اما «سهله» آنجا را عبود بن زرین تصرف نمود، اصل او از بربر و زادگاهش اندلس بود و چون به هلاکت رسید، فرزندش عبد الملک جای پدر بگرفت وی مردی ادیب و شاعر بود و پس از آن پسرش عز الدوله بحکومت رسید و از وی گروه «ملثمین» [ (1)] ملکش را تصرف نمودند.

و اما دانیه و جزایر، در تصرف الموفق ابی الحسن مجاهد عامری بود. و فقیه ابو محمد عبد اللّه معیطی با گروه بسیاری بهمراه او از قرطبه به جزایر رفتند، و مجاهد وی را شبه خلیفه در آنجا برقرار داشت و او امر به رأی او صادر میکرد و در جمادی- الاخره سال چهار صد و پنج با وی بیعت کرد. معیطی با مجاهد و کسانیکه بدانها پیوسته بودند پنج ماه در آن ناحیت اقامت داشته سپس او و مجاهد از راه دریا بقصد جزایری که آنجا بود رفتند این جزایر عبارت بودند از میورقه با یاء و منورقه با نون و بابسه.

بعد از آن معیطی مجاهد را با یکصد و بیست کشتی بزرگ و کوچک با هزار سوار رزمجو به سردانیه گسیل داشت. مجاهد در ربیع الاول سال چهار صد و چهل و شش آنجا را فتح کرد و گروه بسیاری از نصاری در آن پیکار کشته شدند و همانقدر هم اسیر گرفت (اسیر زن).

در آخر این سال فرنگیان و رومیان از راه خشکی رو به مجاهد نهادند و وی را از آن ناحیه بیرون راندند. او به اندلس بازگشت، در آن موقع معیطی در گذشته بود. و مجاهد غوطه ور در فتنه ها گردید تا اینکه درگذشت و فرزندش علی بن مجاهد جای پدر بگرفت آنان همه شان اهل دانش و فضل و دوستدار اهالی و احسان نسبت بآنها بودند و از دورترین و نزدیکترین نقاط مردم را جلب کرده بودند. پس از فوت علی بن مجاهد فرزندش ابو عامر جای پدر را گرفت و لکن او چون پدر و نیایش نبود و در ماه رمضان سال چهار صد و هفتاد و هشت دانیه و سایر بلاد بنی مجاهد بدست المقتدر باللّه احمد بن سلیمان بن هود افتاد.

______________________________

[ (1)]. ملثم (با ضم میم و فتح ثاء) کسی را گویند که بینی و دهان را با پارچه ای پوشیده میدارد.

ص: 11

و اما مرسیه، حکومت آن با بنو طاهر بود و ریاست آن با وجود عبد الرحمن از همان دودمان استوار گردید و وی مدعو به رئیس بود و بریاست دوام پیدا کرد، تا اینکه المعتمد بن عباد. بدست وزیرش (وزیر عبد الرحمن) ابی بکر بن عمار مهری مرسیه را از عبد الرحمن رئیس گرفت. همینکه ابی بکر بن عمار آنجا را تصرف کرد بر المعتمد عصیان ورزید، وی سپاهی که به سرکردگی ابو محمد عبد الرحمن بن رشیق قشیری بسوی مرسیه گسیل داشت و آنجا را محاصره کردند و بر محصورین سخت گرفته آنها را در تنگنا قرار دادند، ابن عمار از آنجا بگریخت، همینکه قشیری به مرسیه وارد شد. او نیز بر المعتمد عصیان ورزید تا اینکه وارد به طاعت از گروه ملثمین گردید. ابو عبد الرحمن بن طاهر در شهر بلنسبیه باقیماند تا بسال پانصد و هفت در گذشت و در مرسیه دفن شد و سنش از نود سال گذشته بود و اما «مریه» خیران عامری آن را متصرف بود، و چنانکه گفتیم وی درگذشت و بعد از او زهیر عامری بحکومت آنجا نشست و وسعت ملکش، و اعمال مجاور طلیطله گسترش یافت و دوام کرد تا اینکه، بطوریکه پیشتر گفتیم کشته شد و مملکت او به منصور ابی الحسن عبد العزیز ابن عبد الرحمن بن منصور بن ابی عامر رسید، و پس از منصور فرزندش محمد جای او را گرفت. همینکه عبد العزیز در بلنسبیه درگذشت، فرزندش محمد در مریه بجای وی مستقر شد و از آنجا بلنسیه را نیز اداره میکرد. در آن موقع المأمون یحیی بن ذی النون فرصت غنیمت دانسته بلنسیه را از محمد گرفت و وی در مریه باقیماند تا اینکه دامادش ذو الوزارتین آن را از او گرفت. ذو الوزارتین ابو احوص المعتصم معن بن صمارح تجیبی بود، و در زمان حکومتش لورقه و بیاسه و جیان و غیرها سر به طاعتش فرود آوردند تا اینکه بسال چهار صد و چهل و سه درگذشت و پس از او فرزندش ابو یحیی محمد بن معن که چهارده سال از سن او میگذشت جای پدر را گرفت و عمش ابو عتبة بن محمد کفالت او نمود تا اینکه بسال چهل و شش در گذشت و ابو یحیی بسبب صغر سن او ضعیف شد و سرزمینهای دور دست از او گرفته شد و غیر از مریه و نواحی مجاور آن چیزی دیگر برایش بجای نماند.

ابو یحیی همینکه بسن رشد رسید، خود را به کسب دانش و مکارم اخلاق مشغول کرد و بدانش و اخلاق پرداخت. و بلند آوازه شد و نامش شهرت پیدا کرد و

ص: 12

شان پادشاهیش بزرگ شد و به اکابر ملکوک به پیوست و در آن مقام دوام پیدا کرد تا لشکریان ملثمین (یا نقابداران) بجنگ و ستیز با وی پرداختند و در اثناء آن ابو یحیی بیمار شد جنگ و جدال زیر کاخ او جریان داشت روزی غوغا و فریادها شنید. گفت همه چیز آرامش ما را بهمزده حتی مرگ! و از آن بیماری هشت روز از ربیع الاول سال چهار صد و هشتاد و چهار باقیمانده درگذشت خانواده و فرزندانش سوار بر کشتی شده از راه دریا به «جابه» مرکز مملکت بنی حماد در افریقیه رفتند و ملثمون (نقابداران) مریه و اعمال آن را تصرف نمودند و اما مالقه، بنو علی بن حمود آنجا را در تصرف داشتند، و همچنان در متصرفات علویان خطبه بنام آنان خوانده میشد تا اینکه ادریس بن حبوس صاحب غرناطه بسال چهار صد و چهل و هفت آنجا را از آنها گرفت و با این رویداد امر علویان هم در اندلس بپایان رسید.

و اما غرناطه در تصرف حبوس بن ماکسن صنهاجی بود. وی بسال چهار صد و بیست و نه درگذشت و بعد از او فرزندش بادیس بحکومت رسید و همینکه او هم در گذشت برادرزاده اش عبد اللّه بن بلکین جای او را گرفت و در آن مقام باقی بود تا اینکه در رجب سال چهار صد و هشتاد و چهار ملثمون آنجا را متصرف شدند و دولت همه آنها منقرض گردید و تمام اندلس از آن ملثمین گردید و امیر المسلمین یوسف بن تاشفین پادشاهی آنها کرد و وسعت کشورش از مغرب اقصی تا آخر بلاد مسلمین در اندلس گسترش و پیوستگی پیدا کرد. اکنون بسال چهار صد و هفت برمیگردیم.

سلطان الدوله آگاه نشد مگر زمانی که ابو الفوارس بشیراز وارد شد. سلطان الدوله سپاه خود گرد آورد و روی باو نهاد و با وی جنگید و ابو الفوارس شکست خورد و به کرمان بازگشت، سلطان الدوله او را دنبال کرد، او به خراسان گریخت، و نزد یمین الدوله محمود بن سبکتگین که در بست اقامت داشت رفت. یمین الدوله وی را گرامی و بزرگ داشت. و بسیار چیزها باو داد و او را بالا دست «دارا» بن قابوس بن وشمگیر بنشاند. دارا گفت:

«ما جایگاهمان بزرگتر از آنها (آل بویه) است زیرا که پدر و اعمام او خدمت پدران من کرده اند» محمود گفت: «لکن آنان کشور به شمشیر گرفتند.» مقصودش از این پاسخ اشارت به پیروزی خودش بود که خراسان را از سامانیان گرفت. محمود به ابو الفوارس وعده کرد او را یاری خواهد کرد.

ابا الفوارس دو قطعه گوهر که بر پیشانی اسبش آراسته بود بده هزار دینار بفروخت آنها را محمود خرید و سپس بخودش بازگرداند و باو گفت: از کارهای غلط شما این است که چنین گوهرها بر پیشانی اسب می آرائید. ارزش آنها شصت هزار دینار است.

سپس محمود لشکری بهمراه ابی الفوارس به کرمان سوق داد و سر کرده آن ابو سعد طائی از اعیان فرماندهان ارتش محمود بود. و او بکرمان رفت و آنجا را متصرف گردید و از آنجا قصد فارس نمود. سلطان الدوله آنجا را قبلا ترک کرده ببغداد رفته بود، و وارد شیراز شد.

همینکه سلطان الدوله آن خبر شنید به فارس برگشت و در آنجا با هم تلاقی نموده جنگیدند. و ابو الفوارس شکست خورد و بسیاری از یارانش کشته شدند و با بدترین حال برگشت و سلطان الدوله فارس را تصرف کرد، و بسال چهار صد و هشت بود که ابو الفوارس به کرمان گریخت و سلطان الدوله لشکریان خود را بدنبالش روانه کرد و کرمان را از وی گرفتند و ابو الفوارس به شمس الدوله بن فخر الدوله بن بویه حکمران همدان پیوست. و دیگر امکان بازگشت بسوی یمین الدوله را نداشت زیرا که با ابی سعد طائی بدرفتاری کرده بود.

پس از آن از شمس الدوله جدا شد و به مهذب الدوله صاحب بطیحه پیوست.

ص: 14

وی او را گرامی داشت و در خانه خویش فرودش آورد. و جلال الدوله برادرش از بصره پول و پوشاک برایش فرستاد و بوی پیشنهاد کرد نزد او برود، نپذیرفت و میان او و سلطان الدوله رسولان رفت و آمد کردند و سرانجام دوباره کرمان باو واگذار شد و بنابر مرسوم خلعت برای او فرستادند، و اموال بوی دادند و به کرمان برگشت.

نفر آخر آنان را کشتند، جمعی از آنان در المهدیه بمسجد پناهنده شدند، تمام آنها را هم کشتند.

شیعه در مغرب، مشارقه نامیده میشدند، منسوب به ابی عبد اللّه شیعی که از مشرق بود و بیشتر شعراء این حادثه را چه روی مسرت و شادی و چه از جهت غم و اندوه و سوک و گریه در آثار خود یاد کرده اند.

او مردی دادگر، خیر و دیندار و دوستدار دانش و دانشمندان و متمایل به اهل دین بود. و بآنها میرسید و بخود نزدیکشان میکرد و چه اندازه سرگذشت او همانند داستان سعد بن معاذ انصاری است که بیان آن پیش از این در غزوه خندق یاد کردیم و گفته شده است که این رویداد برای احمد بن علی قراخان برادر طغان خان و بسال چهار صد و سه رخ داد.

چنانچه بر او پیروز شدیم از او جلو گیریم و مانع دست اندازی او بشما میشویم و هر گاه دشمن بر ما پیروز گردید. شما از دست ما راحت میشوید. سپس قدرخان و یمین الدوله با یک دیگر دیدار کردند و با هم بر سر یک خوان غذا صرف نمودند.

قدرخان مردی دادگر و نیکرفتار و بسیار جهاد کننده بود. از جمله فتوحات او، فتح ختن بود و آن عبارت از بلادیست که بین چین و ترکستان واقع شده است و دانشمندان و فضلاء در آنجا بسیارند. قدرخان تا بسال چهار صد و بیست و سه به زیست و در آن سال درگذشت و نماز بجماعت گذاشتن را مدام انجام میداد.

همینکه درگذشت سه پسر از خود بجای گذاشت و یکی از آنان ابو شجاع ارسلان خان است که کاشغر و ختن و بلاساغون از وی بود و بر منابر بنام او خطبه خواندند و لقب او شرف الدوله بود. وی بهیچوجه و مطلقاً می (خمر) ننوشید و متدین بوده دانشمندان و اهل دین را تکریم کرده بزرگ میداشت. و این زمره از علماء و روحانیون از هر ناحیت رو بوی نهادند و بآنها میرساند و نیکی میکرد. قدرخان، فرزند دیگرش بغراخان بود. طراز و استیجاب از آن وی بود، برادرش ارسلان خواست مملکت او را بگیرد، با یک دیگر جنگیدند، ارسلان خان شکست خورد و اسیر شد، بغراخان او را به زندان سپرد و بلادش را تصرف کرد.

پس از آن بغراخان پسر ارشد و بزرگترش که نام وی حسین چغری تکین بود به ولی عهدی خود تعیین نمود. بغراخان همسری داشت که از وی طفل صغیری میداشت و آن زن از کار بغراخان در تعیین ولیعهد خشمگین شد، و تصمیم گرفت و بغراخان و عده ای از خاندانش را مسموم کرد و برادر وی ارسلان خان بن قدرخان را نیز خفه کرد، این حادثه بسال چهارصد و سی و نه رویداد و وجوه اصحاب بغراخان را کشت و فرزندش که نام او ابراهیم بود بپادشاهی نشاند و او را با لشکری بشهری که «ببرسنحان» نامیده میشد روانه داشت، صاحب آنجا «ینالتکین» نامیده میشد.

ینالتکین بر آن سپاه اعزامی پیروزی یافت و ابراهیم را کشت و سپاه او رو به مادرش منهزم شدند. و اختلاف میان فرزندان بغراخان پدید آمد. و طفغاج خان فرمانروای سمرقند قصد آنها کرد.

ص: 19

منهزمش نمود. این واقعه زمانی رویداد که هنوز پدرشان زنده بود.

پس از آن هارون بغراخان بن یوسف قدرخان و طغرل قراخان، قصد شمس الملک نمودند. طفغاج بر سرزمینهای آنها استیلاء یافته بود و نزدیک به سمرقند رسیدند ولی بر شمس الملک ظفریاب نشدند و با وی آشتی کرده بازگشتند و آبادیهای همه، پیرامون جیحون از آن شمس الملک گردید و آبادیهای «خاهر» در دست آن دو بجای ماند و مرز میان آنان خجنده بود.

سلطان الب ارسلان دختر قدرخان به زنی گرفته بود. پیش از آن نزد مسعود ابن محمود بن سبکتکین بود، و شمس الملک دختر الب ارسلان را تزویج نمود. و دختر عموی خود عیسی خان را به سلطان ملکشاه تزویج کرد و همین بانو است که خاتون جلالیه مادر ملک محمود است که بعد از پدرش بپادشاهی نشست. اخبار آن بخواست خدای بزرگ یاد خواهیم کرد.

پس از آن میان الب ارسلان و شمس الملک اختلاف پدید گردید. این را هم در بیان رویدادهای سال چهار صد و شصت و پنج یاد خواهیم نمود. هنگام کشته شدن الب ارسلان بعد از آن شمس الملک درگذشت. و برادرش خضرخان جای او را گرفت.

خضرخان هم چون فوت کرد فرزندش احمد خان زمام امور را قبضه کرد و هموست که ملکشاه دستگیرش نمود و بعد آزادش کرد و به ولایتش بازگرداند. این واقعه در سال هشتاد و پنج (بعد از چهار صد) که در رویدادهای همان سال بخواست خدای بزرگ بیان خواهیم کرد، رخ داد.

پس از آزادی و بازگرداندن احمدخان بملک خودش سپاه او بروی شورید و او را کشتند و بعد از وی محمودخان فرمانروا گردید و نیای او از پادشاهان خودشان بود. محمودخان کر بود، طغان خان بن قراخان، فرمانروای «طراز» قصد وی کرد و او را کشت و بر کشورش چیره گردید، و ابا المعالی محمد بن زید علوی بغدادی را در سمرقند به نیابت تعیین کرد وی سه سال در سمرقند بود و سپس علیه طغان خان عصیان ورزید، طغان خان وی را محاصره کرد و دستگیر نمود و کشت و با او خلق بسیاری کشته شدند.

ص: 21

سپس طغان خان به قصد ترمذ بیرون شد و میخواست خراسان داشته باشد، سلطان سنجر با وی تلاقی کرد و بر او پیروز گردید وی را کشت و شهرها و آبادیهای ما وراء النهر از آن او شد و محمد خان بن کمشتکین ابن ابراهیم بن طفغاج خان را به نیابت خود تعیین کرد و عمر خان ما وراء النهر را از او گرفت و سمرقند را تصرف کرد پس از آن از سپاه خویش گریخت و قصد خوارزم نمود سلطان سنجر بر او پیروز شد و او را کشت و حکمرانی سمرقند را بمحمد خان و فرمانروائی بخارا را به محمد تکین بن طغانتکین داد.

المستظهر باللّه روانه کرد و از وی خلعت ها و القاب خواست، خلیفه خواست وی برآورد و آنچه طلب کرده بود برای او فرستاد و او را ملقب به نور الدوله نمود

او با آنها از خانه اش بیرون شد، همینکه خانه را ترک کرد، وی را دستگیر نموده نزد ابی محمد بردند. مادرش از ماجرا آگاه شد، یک روز پیش از مرگ مهذب الدوله بر او وارد شد و او را آگاه از آن رویداد کرد. مهذب الدوله گفت: من در این حال چه کاری میتوانم بکنم؟ و روز بعد هم درگذشت، و ابو محمد زمام کارها بدست گرفت و اموال و شهر را بگرفت و بوی تسلیم شد. و امر کرد ابی الحسین بن مهذب- الدوله را کتک بزنند، و بسختی او را زدند و او هم بعد از سه روز که از فوت پدرش گذشته بود، درگذشت.

ابو محمد تا نیمه شعبان امیر بطایح بود و به بیماری خناق درگذشت. قبل از مرگش گفته بود: مهذب الدوله را در خواب دیدم که از گلوی من گرفته تا خفه ام کند و میگفت: فرزندم احمد را کشتی و نیکی و نعمت مرا نسبت بخود سزا دادی.

وی پس از روزی چند درگذشت و مدت اقامتش سه ماه بود.

همینکه درگذشت، جماعت به امارت ابی عبد اللّه الحسین بن بکر شرابی که از خواص مهذب الدوله بود اتفاق کردند و امیر بطیحه شد، و برای پادشاه سلطان الدوله پیشکشی ها تقدیم داشت وی او را بر بطیحه مستقر داشت.

شرابی تا بسال چهار صد و ده در مقام امارت بطیحه باقیماند، پس از آن سلطان- الدوله صدقة بن فارس مازیاری را، بدان صوب، گسیل داشت و او بطیحه را متصرف گردید و ابا عبد اللّه شرابی را اسیر کرد. شرابی در اسارت او همچنان بماند تا ابن فارس در گذشت و وی، چنانکه بخواست خدای بزرگ بیان خواهیم کرد، آزاد شد.

پدر او چون درگذشت عشیره او با دبیس اختلاف پیدا کردند. برادر او متقلد بن ابی الحسن علی، طلب امارت کرد و ببغداد رفت و پیشکشی های بسیار به ترکان داد که وی را یاری کنند و با گروه زیادی از ترکها رو به برادر نهاد و دبیس را در نعمانیه مورد فشار قرار داده، قرارگاه او را تاراج کردند، دبیس بنواحی واسط فرار کرد و ترکها به بغداد برگشتند، پس از آن اثیر خادم در آن ناحیت بپاخاست تا اینکه جای پای خویش در آنجا استوار داشت، مقلد برادرش به بنی عقیل رفت. باقی اخبار او را بخواست خدای بزرگ در موقع خود بیان خواهیم کرد.

هم در این سال در بغداد فتنه ای میان اهالی کرخ از شیعه و سایرین از سنیان بروز و شدت پیدا کرد.

در این سال القار باللّه نیابت داد معتزله و شیعه و غیرهما را از ارباب مقالات مخالف چنانکه اعتقاد او نسبت بمذاهب آنها بود. و از مناظره در چیزی از آن مذاهب نهی کرد و قدغن کرد که هر کس خلاف آن رفتار کند سرکوب و کیفر خواهد دید.

همراهانش شکست خورده منهزم شدند و ابن سهلان اموال آنها را غارت کرد ولی اهل حرم و زنانشان را مصون از تعرض نگاه داشت و همینکه به چادر خویش فرود آمد گفت: هم اکنون مادرم مرا بزاد. و بمهارش و مضر و خاندان آنها زینهار داد.

و میان آنها و طراد جزیره را بمشارکت داد و آنها را شریک یک دیگر نمود و از آنجا کوچید.

سلطان الدوله کارهای او را پسنده نکرد. و به واسط رسید در حالیکه فتنه و آشوب در آنجا برپا بود، کار آنجا را اصلاح نموده و گروهی از اهالی آن را کشت.

در این حال از بغداد خبر تشدید فتنه و آشوب در آنجا بوی رسید، پس ببغداد رفت. و در اواخر ماه ربیع الاخر وارد بغداد شد، عیاران از آنجا گریختند، و گروهی از عباسیان و عیره را نفی بلد کرد، و ابا عبد اله بن نعمان فقیه شیعه را تبعید کرد و دیلمیان را در کرخ و باب البصره فرود آورد. پیش از این چنان امری صورت نگرفته بود، و آنها از تبهکاری و فساد کارها کردند که بمانند آن دیده نشده بود.

از جمله تبهکاریهای آنان اینکه مردی منزوی از ترس آنها در خانه اش به بست همینکه روز اول ماه رمضان فرا رسید وی برای حاجتی از خانه اش بدر آمد، آنها در حالی بس خراب در میگساری و فساد نگریست. خواست بخانه اش برگردد، سر راه بر او گرفتند و او را به اکراه و جبراً بخانه ای که خود در آن ساکن بودند داخل کردند و او را ملزم نمودند خمر بنوشد. امتناع کرد. پس قهراً خمر بحلقش ریختند و باو گفتند برخیز با آن زن زنا کن. وی از این کار سرپیچی کرد. او را جبراً وادار کردند چنان کند، او با آن زن به اطاقی که در آن خانه بود رفت. و درمهائی چند بوی داد و گفت: امروز اول ماه رمضانست و معصیت در این روز گناهش دو برابر است و دوستدارم بآنها اطلاع بدهی آنچه گفته اند انجام داده ام. آن زن بوی گفت: بخششی و عزتی در این امر وجود ندارد تو میخواهی دین خود را از زنا کاری حفظ کنی و من میخواهم امانت خویش از دروغگوئی در این شهر مصون نگاه دارم.

ص: 27

این حکایت در بغداد بدهانها افتاد.

دیگر اینکه ابا محمد بن سهلان، ترکها و عامه را به فساد کشاند، ترکها به واسط رفتند و سلطان الدوله را در آنجا دیدار نمودند و شکایت ابن سهلان بوی کردند. سلطان الدوله آنان را آرام کرد و وعده داد ببغداد رفته اصلاح حال آنها بنماید.

سلطان الدوله ابن سهلان را احضار کرد و او ترسید و به بنی خفاجه رفت و از آنجا رو ببالا و بموصل رفت و مدتی در آنجا اقامت نمود. سپس رو به انبار و از آنجا به بطیحه سرازیر شد. سلطان الدوله رسولی به بطیحه فرستاد و ابن سهلان را از شرابی خواست. شرابی او را تسلیم نکرد. پس سپاهی رو بوی سوق داد، شرابی گریخت و ابن سهلان به بصره رفت و بپادشاه جلال الدوله پیوست. رخجی تا موصل با ابن سهلان بود و در آنجا از وی جدا شد. و اصلاح حال خود با سلطان الدوله نمود و بسوی او بازگشت.

و تلاقی و جنگ کردند و راجیال کشته شد. و بیدا از آن پیش آمد بر شر و دراز دستی او افزوده شد. و در هند شهرتش بدور دستها پیچید و بلند آوازه گردید و یکی از پادشاهان هند که یمین الدوله کشورش را گرفته و او را منهزم و سپاهش را تار و مار کرده بود نزد بیدا رفت و بوی پناهنده گردید و در جمله خدمتگزاران وی بدر آمد. باو وعده کرد که ملکش بوی بازگرداند و آنچه از دست داده حفظ کند. و هجوم زمستان توالی خرابی جاده ها از گل و لای را عذر آورد. و این اخبار به یمین الدوله رسید و خاطرش بهمخورد و برای غزا مجهز گردید و قصد بیدا نمود که ملکش را بگیرد.

از غزنه بیرون رفت و نخست در راه آغاز بیک سره کردن کار افغانیان نمود که کافر بودند و ساکن در کوهستانها و تباهکار بر روی دشت هامون و جاده های میان مساکن خویش و غزنه را میزدند. یمین الدوله قصد آنان کرد و کوره راهها را از زیر پا در کرد و پناهگاههای سخت آنها را بگشود و آبادانی آنها را خراب و اموالشان بغنیمت گرفت، و قتل و اسارت بحد اکثر رسید و مسلمانان اموال بسیار از آنها بغنیمت گرفتند.

سپس در حرکت رو بمقصد باستقلال روان گردید، و بجائی رسید که پیش از آن در غزوات خویش بدان جای نرسیده بود و از رود کنگ عبور کرد و پیش از آن نگذشته بود، همینکه از رود کنگ گذشت. کاروانهائی را براه خود دید که شماره بار آنها بهزار محموله میرسید. آنها را به غنیمت گرفت و عبارت بودند از عود و کالاهای ارزشمند و بحرکت خود بشتاب دوام داد. و در بین راه خبر پادشاهی از پادشاهان هند باو رسید که باو تروجنبال میگفتند که از پیش روی او بدر رفته و پناهنده به بیدا شده تا از وی حمایت کند. یمین الدوله مراحل راه را پشت سر نهاده و در چهاردهم شعبان خود را به تروجنبال و همراهانش رساند. بین سپاه یمین الدوله و هندیان رودی ژرف وجود داشت. برخی از همراهان یمین الدوله از رود گذشتند و آنها را سرگرم جنگ با خود نمودند، آنگاه وی با باقی لشکریان خویش بدانها پیوست و تمام روز را جنگیدند و تروجنبال و همراهانش شکست یافته منهزم شدند و قتل و اسارت در آنها کثرت داشت و سرانجام اموال و اهل بیت خود تسلیم نمودند و

ص: 29

مسلمانان آنها را به غنیمت گرفتند و بسیاری جواهر و زیاده بر دویست فیل از آنها گرفتند و پس از آن رد فراریان گرفته پیش رفتند. پادشاه آنها با زخمی که برداشته بود گریخت و در کار خود متحیر ماند. کس نزد یمین الدوله فرستاد و زینهار خواست، یمین الدوله بوی تأمین نداد مگر آنکه مسلمان بشود و از لشکریانش بیرون از شمار کشت.

تروجنبال رفت که به بیدا به پیوند. یکی از هندوان تنهایش بدید و او را کشت.

همینکه پادشاهان هند اوضاع را چنان دیدند. رسولان خود نزد یمین الدوله فرستادند و بذل طاعت و تقبل پرداخت خراج نمودند. یمین الدوله پس از این رویداد بشهر باری رفت و آن از محکمترین قلاع در بلاد و نیرومندترین آنها بود، آنجا را از سکنه خالی و تختگاهها را تهی از مردمان یافت. امر بتخریب آن و ده دژ دیگر که در حصانت سرآمد بودند کرد و خلق بسیاری از اهالی آنها کشته شدند، و از آنجا در طلب بیدا شد و بدو رسید و دید در کرانه رود فرود آمده و آب پیش روی خود انداخته و زمین را پر از گل و لای کرده بود، و در یمین و شمال قرارگاه خود جاده را خشک نگهداشته بود که از آن راه با کسی که بخواهد با او جنگ کند پیکار نماید. شماره سپاهش یکصد و پنجاه و شش هزار سوار رزمجو و یکصد و هشتاد و چهار هزار پیاده و چهل و شش فیل بود. یمین الدوله گروهی از لشکریان خود را برای نبرد روانه داشت. بیدا هم متقابلا گروهی گسیل داشت و همچنان هر دو سپاه بآنها مدد میرسید تا جمع هر دو حریف کثرت یافت و زد و خورد شدت پیدا کرد، در این هنگام شب فرا رسید و مانع از ادامه نبرد گردید.

همینکه فردای آن روز یمین الدوله صبحگاهان بپای خاست. آن دشت را از وجود آنها خالی دید، هر گروهی از آنها راهی، مخالف راه دیگری پیش گرفته رفته بودند، خزائن اموال و سلاح را دست نخورده بجای نهاده و همه آنها را به غنیمت گرفتند و منهزمین را دنبال کردند و در جنگلها و بیشه زارها بآنها رسیده و بیشترشان را کشته و اسیر کردند، و بیدا یکه و تنها نجات یافت و یمین الدوله پیروزمندانه به غزنه بازگشت.

ص: 30

ابو الفضل گفته است:

شنیدم ابا الحسن بن قصاب صوفی گفت: من و جماعتی به بیمارستان بغداد وارد شدیم. جوانی دیوزده و پر هوس نگریستیم، بوی سرگرم و بگفتگو پرداختم به فصاحت بپاسخ گفت: بنگرید بگیسوان چنبرین و تنهای عطر آگین ... لهورا صناعتی و بازی را بضاعتی نموده و دانش را رأسا بکناری نهاده اند. بوی گفتم: چیزی از دانش همی دانی تا از تو بپرسم؟ گفت: آری. من دانشی فراوان دارم. بپرسیدم یکی از همراهان ما گفت: بخشنده در حقیقت کیست؟ گفت: کسیکه مانند شما را روزی رساند و شما برابری با دسته شمشیر سیمین او ننمائید. ما خندیدیم دیگری از ما پرسید که: ناسپاس ترین مردم کیست؟ گفت: کسیکه از بلیه ای جامه عافیت بپوشید، سپس همان بلیه را در دیگری نگریست و قدر عافیت ندانست. و حال آنکه سپاسگزاری بر او واجب است. او ما را بعد از آنکه بخنداند، بگریاند پرسیدیم:

ظرافت در چیست؟ گفت خلافت آنچه شما بنمایید. سپس گفت: پروردگارا اگر عقل مرا بمن بازنمیگردانی، دستهایم آزاد گذار که بهر یک از اینان سیلی بر رخشان نوازم! وی را ترک گفته منصرف شدیم.

در این سال اصیفر منتفقی که حجاج را در راه مکه میازرد. و ابو بکر احمد بن موسی بن مردویه حافظ اصفهانی و عبد الصمد بن بابک. ابو القاسم شاعر درگذشتند ابن بابک بر صاحب بن عباد وارد شد صاحب باو گفت: توئی ابن بابک؟ (با فتح باء که نام صحیح او بود. م) وی در پاسخ گفت: من ابن بابک هستم (با کسره باء دوم یعنی فرزند درگاه تو م.) صاحب بیان او را نیک دانسته به پسندید.

ص: 32

و تندیس زنی بساختند که بدستش نامه ای بود. همینکه الحاکم (در حین عبور) او را نگریست، گمان کرد زنی (بر سر راهش) ایستاده عریضه شکایتی دارد. دستور بگرفتن نامه داد. و چون آن را خواند جز لعن و دشنامهای آبرو بر باد ده و نام بردن از اهل حرمش که آن را مکروه میشمرد چیزی دیگر نیافت. امر کرد آن زن را بیاورند باو گفتند مجسمه کاغذی است. آنگاه دستور بآتش کشیدن مصر و غارت آن داد و دستور او اجرا شد و مردم سخت ترین جنگها را با مأموران او کردند و روز سوم ترکها و مشرقیان (شارقه) بآنها پیوستند و با شرکت آنها نیرو پیدا کرد. و به الحاکم پیام داده از وی درخواست چشم پوشی و طلب معذرت نمودند. الحاکم نپذیرفت.

پس بنا را بتهدید گذاشتند. الحاکم همینکه نیرو و قدرت آنها را در نظر گرفت.

امر بدست کشی از تجاوز بآنها کرد. او قسمتی از مصر را آتش زده و بعضی از آنها را غارت کرده بودند. مصریان از زنان و فرزندان خویش سراغ گرفتند و آنان را بعد از رسوائی و هتک حرمتشان باز خرید کردند. و خشم و کین آنها نسبت بالحاکم افزون گردید.

دیگر اینکه الحاکم خواهر خود را دچار وحشت کرد و نامه های زشتی بوی نوشت حاکی از اینکه:

شنیده ام مردان بر تو وارد میشوند، و وی را تهدید بکشتن کرده بود.

خواهرش بیکی از سرکردگان بزرگ الحاکم که نامش ابن دواس بود و او نیز از الحاکم در ترس و هراس میزیست. پیام داد که: میخواهم تو را به بینم. وی نزد او رفت و خواهر الحاکم باو گفت: من نزد تو شدم در کاری که خود و مرا حفظ کنی. تو میدانی برادرم درباره تو و من چه عقیده دارد، و او زمانی که امکان دست یابی بر تو پیدا کند، تو را باقی نمیگذارد مرا نیز بهمچنین، علاوه بر این تظاهری است که او نموده و مسلمانان او را مکروه میشمارند و از وی متنفرند و شکیبائی نتوانند کرد و میترسم که مردم به شورند و او و ما که با او هستیم همگی بهلاکت رسیم و این دولت ریشه کن بشود. ابن دواس خواست او را اجابت کرد که از وی چه میخواهد تا انجام دهد، خواهر الحاکم باو گفت: او فردا باین کوه میرود و با وی جز غلام

ص: 34

سواری و جوانی نخواهد بود، و در آنجا تنها می ماند. دو مرد را که مورد اعتماد تو هستند میگماری که او را با غلامی که همراهش هست، بکشند و آن جوان بچه را هم بکشند. و بعد فرزندش را بجای او می نشانی و تومه یر امور و شئون دولت میشوی و به اقطاع تو یکصد هزار دینار خواهم افزود.

آن دو نفر بپاخاستند و ابن دبوس بهر یک دینار هزار بداد و بکوه رفتند، و الحاکم بعادت خویش سوار شد و بدانجا رفت و چون تنها ماند، آن دو تن او را کشتند. سن او سی و شش سال و نه ماه بود و فرمانرواییش بیست و پنج سال و بیست روز و مردی دست و دل باز و بخشنده و سفاک و خونریز بود، گروه زیادی از برجستگان دولت خود و غیرهم را بکشت و سیرتی شگرف داشت.

از جمله اینکه: در آغاز خلافتش امر به سب (بدگوئی) صحابه رضی اللّه عنهم کرد و اینکه آن سب (ناسزا و بدگوئیها) بر دیوار مساجد و بازارها بنویسند و بعمال خود نیز در این باره امریه صادر کرد. و این واقعه بسال 395 بود.

پس از آن بمدتی! امر کرد که سب (صحابه) موقوف گردد و هر کس سب کند یا ببدی از آنها نام برد تأدیب شود. سپس بسال سیصد و نود و نه امر بترک نماز عشاء (بجماعت) کرد مردم در جامع عتیق (مسجد کهنه) اجتماع نمودند و امام جماعت رمضان نماز گزارد، الحاکم او را گرفت و کشت و دیگر کسی تا بسال چهارصد و هشت این نماز (جماعت) را اقامه نکرد. سپس از آن امر عدول کرد و امر به اقامه آن بنابر عادت مرسومه نمود. مسجدی در راشده بنا کرد. و جوامع و مساجد را آنقدر از اسباب و اثاث و قرآن و پرده ها و فرشها (حصیر) برجستگی داد که بمانند آن دیده نشده بود. و اهل ذمه (یهود و نصاری) را وادار بقبول اسلام کرد. با اینکه بمأمن خود روان شوند و یا اینکه جامه ای غیر از جامه مسلمانان بپوشند بسیاری از اهل ذمه قبول دین اسلام نمودند، سپس یکی از آنان بعد از قبول اسلام او را ملاقات میکرد و میگفت: من میخواهم به دین خود برگردم باو اجازه میداد.

زنان را از بیرون آمدن از خانه منع میکرد، و هر زنی که از خانه بیرون میشد او را می کشت زنانی که سرپرستی نداشتند کارشان را انجام دهد. شکایت کردند

ص: 35

بمردم امر کرد آنچه در بازارها فروخته میشود به در خانه زنان برده به آنها بفروشند و دستور داد فروشندگان (مرد) باید با خود ابزاری بمانند چمچمه داشته باشند که شیئی مطلوب را در آن نهاده و به زن که در پشت در است دراز کرده بدهند و در آن آنچه دلخواه اوست خریداری کند، هر گاه راضی شد و خرید بهای آن را در همان ظرف گذاشته و شیتی مطلوب را برداشت، و این همه بخاطر این بود که روی زن را کسی نه بیند و مردم از این کار دچار دشواری بزرگی شدند.

همینکه الحاکم مفقود گردید، بعد از او فرزندش ابو الحسن جای او را گرفت و ملقب به الظاهر لاعز از دین اللّه گردید و برای او بیعت گرفته شد و کارها را زیر نظر وزیر ابی القاسم علی بن احمد جرجرائی قرار داد.

واسط و ابو الأغر دبیس بن علی بن مزید متشکل ساخت و با ابن سهلان نزدیک واسط تلاقی کرد. ابن سهلان منهزم و در واسط متحصن گردید. مشرف الدوله او را محاصره و بر او سخت گرفت، نرخها گران شد بطوریکه هر کر غله مساوی هزار دینار «قاسانیه» بوده است [ (1)] و مردم گوشت چارپایان حتی سگ میخوردند. همینکه ابن سهلان ادبار کار خویش نگریست شهر را تسلیم نمود و مشرف الدوله را سوگند داد و از شهر بیرون آمد، آنگاه مشرف الدوله بخطاب شاهنشاه مخاطب شد و این روی داد در آخر ذی الحجه بود و دیلمیان که در واسط مقیم بودند بخدمت او در آمدند و با وی روانه شدند و او برای آنها سوگند یاد کرد و اقطاع بآنها داد و با برادرش جلال الدوله ابو طاهر متفق شدند. همینکه سلطان الدوله این اخبار را شنید از اهواز به ارجان رفت و خطبه بنام وی در عراق قطع شد و در آخر محرم سال چهار صد و دوازده بنام برادرش در عراق خطبه خوانده شد و علی بن سهلان و کحل دستگیر شدند.

سلطان الدوله از شنیدن آن اخبار دچار ضعف گردید و با چهار صد سوار رزمجو بفارس رفت و درآمدهای دولتی کاهش یافت و آبادیهای بین راه را غارت نمودند.

ترکهائی که در اهواز بودند. گرد هم جمع آمدند و با یاران سلطان الدوله جنگیدند و بنام مشرف الدوله شعار دادند و از هواخواهان او شدند. راه بر کاروان بریدند و اموالشان گرفته پی کار خود شدند.

سپس با خواهرش که نام وی ست الملک بود دیدار کرده باو گفتند: سرور ما تأخیر کرد و او را عادت بر این جاری نبود. وی بآنها گفت: نامه او بمن رسیده و فردا میآید. سپاهیان پراکنده شدند، و ست الملک بوسیله ابن دواس برای فرماندهان اموال فرستاد. چون روز هفتم فرا رسید، ابا الحسن علی برادرزاده خویش را که الحاکم باشد، فاخرترین جامه ها بوی پوشانید، سپاهیان هم بمیعادگاه حاضر شده بودند. و چیزی که موجب شگفتی آنها باشد در آنجا بنظر نمیرسید الا اینکه دیدند ابو الحسن که جوانی نوسال بود بیرون شده وزیر هم پیش دست او بوده فریاد برآورد:

ای بندگان دولت بانوی شما (مقصود ست الملک است) بشما میگوید که سرور شما امیر المؤمنین اینست و بر او سلام کنید. ابن دبوس و فرماندهانی که آن اموال برایشان فرستاده شده بود، زمین ببوسیدند و به ابا الحسن علی دعا کردند و دیگران هم از آنها پیروی نمودند و با وی براه افتادند و همچنان تا به نیمروز سوار بود، آنگاه فرود آمد و از فردای آن روز مردم را دعوت و با وی بیعت کردند و ملقب به الطاهر لاعزاز دین اللّه گردید و نامه ها به بلاد مصر و شام نوشته شد که برای او بیعت گرفته شود.

خواهر الحاکم مردم را جمع کرد و نوید بآنها داد و احسان نمود، و امور را بترتیبی نیک مرتب داشت و کارها بدست ابن دواس سپرد و باو گفت: ما میخواهیم همه احوال و اوضاع کشور بتو ارجاع کنیم و بر اقطاع تو میافزائیم و به تشریف خلعتها مشرفت سازیم، روزی برگزین که از آن تو باشد. ابن دبوس زمین ببوسید و دعا کرد و خبر میان مردم پخش شد. پس از آن وی با سایر فرماندهان (سپاه) احضار شدند و چون حضور پیدا کردند، درهای کاخ (شاهی) به بستند و ست الملک بوسیله خادمی به ابن دبوس پیام فرستاد و باو گفت: به فرماندهان بگو که این سرور شما را کشت و او را با شمشیر به زن. ابن دبوس همان کار کرد و دو نفر هم در این امر ابراز مخالفت نکردند و شخصا زمام امور را بدست گرفت و هیبت او نزد مردم فزون گردید و کارها استواری یافت. ست الملک پس از الحاکم چهار سال بزیست و سپس درگذشت.

ص: 38

ستم کرد و دارائیشان مصادره نمود، سپس قرواش بوی و مغربی خشمگین شد و آنها را دستگیر و زندانی کرد و از سلیمان مال خواست. سلیمان گفت فقیر است، او را کشت. و اما مغربی قرواش را گول زد و بوی نوید داد که مالی در کوفه و بغداد دارد برایش روانه خواهد داشت او را ترک کرد. شاعر درباره قرواش و ابن فهد شعری از ابن زمکدم هست که میگوید:

«و لیل کوجه البرقعیدی ظلمةو برد أغانیه و طول قرونه»

«سریت، و نومی فیه نوم مشردکعقل سلیمان بن فهد و دینه»

«علی اولق فیه التفات کانه ابو جابر فی خطبه و جنونه»

«الی ان بدا ضوء الصباح کانه سناوجه قرواش وضوء جبینه» مفاد آن، خلاصه بفارسی این است که: شب بسیار تاریکی بود و هوا بسی سرد و خواب از دیدگانم بمانند خرد و دین ابن فهد گریخته و گوئی دیوانه ای بمانند ابو- جابر در گفتار و دیوانگی هایش بمن التفات کرده باشد تا آنگاه که روشنی بامدادان بدمید همانند روی قرواش و فروغ پیشانی او.

این ابیات باتفاق اهل بیان بسیار نیک سروده شده که به از آن در این معنی گفته نشده است.

قرواش منهزم شد عمال پادشاه دست روی متصرفات او گذاردند، رسول فرستاده تمنای گذشت و عفو نموده سر به طاعت فرود آورد.

بروند و، بآنها اجازه داده شد و شرف الدوله بوزیر خود ابا غالب امر کرد با آنها همراه بشود و او گفت: چنانچه من این کار را بکنم خویشتن بخطر انداخته ام و لکن آن را در راه خدمت بتو ارزانی خواهم داشت.

پس از آن با سپاه بدان صوب روانه شد. همینکه باهواز رسید دیلمیان بنام سلطان الدوله شعار دادند و بر ابی غالب هجوم برده او را کشتند. ترکهائی که با وی بودند به طراد بن دبیس اسدی در جزیره که از بنی اسد بود روی آوردند و نتوانستند از ابی غالب دفاع کند. وزارت او هیجده ماه و سه روز و سن او شصت سال و پنج ماه بود. فرزندش ابو العباس دستگیر شد و به سی هزار دینار او را مصادره نمودند.

همینکه خبر قتل ابی غالب به سلطان الدوله اطمینان و قوت نفس پیدا کرد، زیرا که ابی غالب او را ترسانده بود، و فرزند خود ابا کالیجار را به اهواز گسیل داشت و آنجا را متصرف شد.

نامه نوشت و از وی خواست آنچه از محمولات درباره صدقه روا میداشته درباره او هم روا دارد و حکومت او را در بطیحه صحة گذارد شرف الدوله خواست او را مزید بر آنچه مقرر بود انجام داد و در کار خود استقرار یافت. تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران/ ترجمه ج 22 43 بیان درگذشت صدقه صاحب بطیحه ..... ص : 42

سوی دیگر ابا نصر شیرزاد بن حسن بن مروان مقاطعه را افزایش داد (حکومت بر بطیحه و نواحی دیگر به اقطاع بود که هر کس بیشتر بخزانه سلطان نقدینه بپردازد، حکومت او را خواهد بود م.) شاپور در این کار چیزی زیاد نکرد و ابو نصر به بطیحه رفت و حاکم آن ناحیت شد. شاپور آنجا را بقصد جزیره بنی دبیس ترک کرد. و ابو نصر در حکومت آنجا مستقر گردید و با وجود او جاده ها امن شد.

انبوهی مجتمع شدند و رو بمکه نهادند و ابو الحسن اقساسی برایشان حج گذارد. در حین عزیمت همینکه به «فید» رسیدند اعراب آنها را محاصره نمودند، ناصحی پنجهزار دینار بانها خواست بدهد قانع نشدند و تصمیم بدستگیری حاجیان نمودند و در مقدمه اعراب مردی بود که باو حمار بن عدی با ضم عین. میگفتند از قبیله بنی نبهان. و سوار بر اسب خود شد و زره و سلاح پوشیده و بر خود آراست و کره و فری نمود که ترساننده بود. در میان حاجیان جوانی از سمرقند بود که در تیر اندازی و خوب نشانه گیری موصوف بود، تیری به حمار بن عدی پرتاب کرد و او را کشت و یارانش پراکنده شدند و حاجیان سلامت مانده حج گذاردند و سالم بازگشتند.

در این سال ابو جعفر سمنانی در بغداد متصدی امور حسبی و مواریث و متوفیات شد (کلمه حسبی اصطلاح فقهی است و مقصود از آن امور وصایت و قیمومیت صغار و ما ترک متوفیات و بالجمله سرپرستی بر کار ایتام و بیوه زنان است م.) در این سال ابو سعد احمد بن محمد بن عبد اللّه مالینی صوفی در ماه شوال در مصر درگذشت وی از کسانی بود که حدیث بسیار میدانست. و هم چنین محمد بن احمد بن عمر بن رزق بزاز معروف به ابن رزقویه شیخ الخطیب ابی بکر درگذشت، مولد او بسال سیصد و بیست و پنج و فقیه شافعی بود و هم در این سال ابو عبد الرحمان محمد بن حسین سلمی صوفی نیشابوری صاحب طبقات صوفیه، و نیز ابو علی حسن بن علی دقاق نیشابوری صوفی، شیخ ابی القاسم قشیری و ابو الفتح بن ابی الفوارس درگذشتند

ص: 44

خود فشار آوردی. از تو بر من (آنچه اندیشیدی) آشکار شد و بر تو پنهان ماند از اندک. چنانکه ما رسیدیم برسیدی و به پیش رفتی، چنانکه ما پیشرفتیم. بنویس آنچه را بتو میگویم و نمیگویم مگر گفتار حق را. و این ابیات را بر من املاء کرد:

«ولیت و قد رأیت مصیر قوم هم کانوا السماء و کنت ارضا»

«سموا درج العلی حتی اطمأنواو هدبهم. فعاد الرفع خفضا»

«و اعظم اسوة لک بی لانی ملکت و لم اعش طولا و عرضا»

«فلا تغتر بالدنیا و أقصرفأن اوان امرک قد تقضی» مفاد آن بزبان فارسی اینست که گوید، بسا سرنوشت قومی بدیدم که بآسمان و من به زمین بودم و ببالاترین درجات عالی رسیدند تا آنجا که ببلندی جایگاه خویش اطمینان یافتند. آنگاه فرو افتادند و بلندی به پستی بازگردید (فواره چون بلند شود سرنگون شود) و بزرگترین رهرو مر تو را من هستم که فرمان راندم اما پهنا و درازای زندگی نه پیموده در گذشتم. غره بدنیا مشو و کوتاه دست دار که آغاز کارت بفرجام رسیده است.

گفت: ترسناک از خواب بیدار شدم و این ابیات در حافظه ام نقش بست.

از آن رؤیا دو ماه بیش نگذشته بود تا کشته شد. همینکه خبر کشته شدنش به برادرش عبد اللّه به طرابلس رسید به زناته کس فرستاد و با آنها عهد و پیمان استوار داشت و وارد شهر طرابلسشان کرد و هر کس از صنهاجه در طرابلس بود و سایر سپاهیان صنهاجی را بکشند و شهر طرابلس را گرفتند، همینکه خبر به المعز رسید اولاد عبد اللّه و نفری چند از خویشان و بستگانش را بگرفت و پس از چند روز آنها را کشت زیرا که زنان مقتولین در طرابلس به المعز استغاثه نمودند در کشتاری که در آنجا شده بود، و المعز دستگیرشدگان را کشت.

و بمؤید الملک ملقب گردید و مهیار و دیگر سخنوران او را مدح گفتند و در واسط مارستانی (بیمارستان) بنا کرد و از ادویه و اشربه بسیار در آن فراهم آورد و بر آنها پاسداران و پزشکان مرقب ساخت و موقوفات بسیاری اختصاص بهزینه نگاهداری آن داد. چندین بار مقام وزارت باو پیشنهاد شد، نپذیرفت همینکه ابو غالب کشته شد، مشرف الدوله او را ملزم بقبول آن مقام کرد، و رخجی نمیتوانست سرپیچی کند.

در این سال ابو الحسن علی بن عیسی السکری شاعر سنی درگذشت. مولد او در صفر سال سیصد و پنجاه و هفت بود کلام را نزد قاضی ابی بکر بن باقلانی خوانده بود، و اینکه شاعر سنی نامیده شده بسبب آنست که در مدح صحابه و نقض سخنوران شیعه بیشتر سخن سروده است. و هم در این سال ابو علی عمر بن محمد بن عمر علوی درگذشت و سلطان همه دارائی او را بگرفت، و نیز در این سال ابو عبد اللّه بن معلم فقیه امامیه درگذشت، و المرتضی در رثاء آن سخن سرود.

ص: 47

همینکه علاء الدوله همدان را تصرف کرد، بدینور رفت و آنجا را هم تصرف کرد و سپس رو به شاپور خواست نهاد آنجا را نیز متصرف شد و آن ولایات را جمع آورد و امراء دیلم را که در همدان بودند دستگیر نمود و در قلعه ای در اصفهان زندانیشان کرد و اموال و اقطاع آنها را بگرفت و از دیلم هر کس شرارتی در او بود تبعید کرد و از آنها کسانی که میدانست شری از وجود آنها برنمیخیزد نگاه داشت و در کشتار بیداد کرد و هیبتش نمودار و مردم از وی بترسیدند و کشور را ضبط کرد و قصد حسام الدوله ابا الشوک نمود. شرف الدوله کس نزد او فرستاد از وی شفاعت کرد.

علاء الدوله پذیرفت و برگشت.

دبیری او کرد. سپس از آنجا هم برگشت و همچنان در نقل و انتقال بود تا اینکه بعد از رخجی وزیر شد. او مرد خبیث، فریبکار و حسود بود و هر گاه مردی دارای فضل بر او وارد میشد درباره کس دیگر از وی سؤال میکرد که تظاهر بجهل خویش کرده باشد.

در محرم این سال، شرف الدوله وارد بغداد شد و القادر باللّه او را با جامه سیاه در طیار دیدار کرد پیش از او هیچیک از پادشاهان آل بویه را چنان دیداری در آن محل میسر نشده بود.

در این سال ابو محمد بن سهلان کشته شد. او را بنکیر بن عیاض در ایزج کشت.

نفر بودیم. و گردن آن چهار نفر- زدند. قسمتی از سطح حجر الاسود آسیب دیده بود.

خرده ریزه های آن را جمع آوری کردند و خمیر نمودند بموضع خود چسباندند.

انگیزه بروز آن این بود که میان مختار با علی بن عبید اللّه علوی و الزکی ابی علی النهر سائبی و بین ابی الحسن علی بن ابی طالب بن علی بن عمر اختلافاتی پدید گردید و مختار جانب عباسیان را گرفته آنها را یاری کرد. عباسیان به شکایت ببغداد رفتند و از النهرسائبی. شکایت کردند. خلیفه القادر باللّه برای صلاح میان آنها میانجی شد که رعایت جانب ابی القاسم وزیر المغربی کرده باشد زیرا که النهرسائبی دوست او بوده و این ابی طالب دامادش عباسیان بازگشتند و گروهی هم طلب یاری از خفاجه نمودند و گروهی هم از کوفیان طایفه ای از خفاجه را یاری نموده و میانشان جنگی رویداد و علویان عرض وجود کرده و از عباسیان شش نفر کشته و مساکن آنها غارت و بآتش کشیده شد و عباسیان ببغداد برگشته و مانع از خطبه روز جمعه شدند و شورش کردند و ابن ابی العباس علوی را کشتند و گفتند که برادرش از جمله تبهکاران در کوفه بود.

خلیفه به المرتضی دستور داد ابن ابی طالب را از نقابت (علویان) کوفه بر کنار سازد و به مختار بر گرداند. المغربی وزیر از این جریان نسبت به دامادش ابن ابی طالب و عزل او از نقابت روی بگرداند. وی در سر من رای نزد قرواش بود و از آسیابهایی که تعلق بخلیفه «درزیجان» داشت جلوگیری کرد، خلیفه قاضی ابا جعفر سمنانی را با نامه ای بسوی قرواش فرستاد و امر کرده بود المغربی که نزد اوست تبعید کند.

قرواش امر خلیفه را اجراء کرد و المغربی بدیدار بکر نزد ابن مروان رفت و خلیفه نسبت به النهرسائبی خشمگین شد و همچنان تا بسال چهار صد و هیجده مورد سخط و خشم بود تا اینکه ترکها و غیرهم از وی شفاعت کردند و خلیفه از او راضی شد و او را سوگند به طاعت داد و سوگند یاد کرد.

ابو کالیجار در اهواز بود و وی را اوحد ابو محمد بن مکرم طلبید که پس از پدرش پادشاه شود. ابن مکرم دل در هوای او داشت و ترکها عموی او ابو الفوارس بن بهاء- الدوله را میخواستند که فرمانروای کرمان بود و باو نوشتند و آنها نیز او را طلبیدند.

ابو کالیجار در رسیدن به شیراز تأخیر کرد. ابو الفوارس عم او بروی پیشی جست و آنجا را تصرف کرد.

ابو المکارم بن ابی محمد بن مکرم. چون آن اختلاف پدید. به پدرش مشورت داد که بمکانی برود که بر جان خود ایمنی داشته باشد. گفته او را نپذیرفت. ابو المکارم هم شیراز را ترک کرده و قصد بصره نمود. پدرش پشیمان گردید که فرزندش با او نیست عادل ابو منصور ابن مافنه به ابن مکرم گفت: مصلحت چنان می بینم که به سیراف بروی و اختیار دار خود باشی. و پسرت ابو القاسم در عمان است و پادشاهان بوجودت نیازمند میشود. ابن مکرم بر کشتی سوار شد که به سیراف برود. سرماخوردگی پیدا کرد و عزیمت وی بآنجا منتفی گردید. از آن سوی عادل بن مافنه به کرمان برای احضار ابی الفوارس فرستاده شد. عادل بدان صوب رفت و نامه ابن مکرم را مبنی بر استدعای او تقدیم داشت. ابی الفوارس بشتاب بهمراه العادل روانه شد و به فارس رسیدند.

ابن مکرم برای دیدار ابا الفوارس بیرون شد و (وجوه) مردم با وی بودند. و ابی الفوارس در مواجهه با سپاهیان آنها از وی حق بیعت طلب کردند، وی آنها را به ابن مکرم حواله کرد. ابن مکرم ناراحت شد و عادل باو گفت: عقیده دارم که تو مال خود و اموال را مبذول داری تا اینکه امور بجریان خود افتد، ابن مکرم باو پرخاش کرد عادل سکوت کرد. ابن مکرم در ایصال مال به لشکریان دست بدست مالید و تعلل ورزید، شکایت از او به ابی الفوارس بردند، وی ابن مکرم و عادل بن مافنه را دستگیر کرد، پس از آن ابن مکرم را کشت و ابن مافنه را نگهداشت.

همینکه ابو القاسم فرزندش از قتل پدرش آگاه شد به پادشاه ابی کالیجار پیوست و اطاعت او کرد و ابو کالیجار مجهز شد. در کار تجهیز او ابو مزاحم صندل خادم که مربی او بود باین کار اقدام کرد و با سپاهیان بفارس رفتند، ابو الفوارس عم او نیز سپاهی بسرکردگی وزیر خود ابی منصور حسن بن علی فسوی (فسائی) را برای جنگ

ص: 54

روانه کرد. ابو کالیجار از راه رسید. وزیر بسبب کثرت سپاهیان طرف، سستی نشان داد. وقتی باو رسیدند که وی در خواب بود، و افراد سپاهش در شهر پراکنده و سرگرم خرید مایحتاج خویش بودند. او در امور جنگی و رزمی جاهل بود. همینکه پرچمهای لشکریان ابی کالیجار را بدیدند، وزیر بخود آمد و بنا را بمرتب داشتن سپاهیان نهاد و او را ترس فرا گرفته بود. و در آن حال اضطرابی که داشتند ابی کالیجار بآنها حمله ور شد، شکست خورده منهزم شدند و ابو کالیجار و سپاهش اموال و دواب و آنچه که آنها داشتند به غنیمت گرفتند، و چون خبر هزیمت به عم او ابو الفوارس رسید بکرمان رفت و ابو کالیجار فارس را تصرف نمود وارد شیراز شد.

از دوری ابی کالیجار از آنجا کردند. و او هم بشیراز رفت و شهر را تسلیم او کردند.

و ابی الفوارس از آنجا قصد شعب بوان و رو به ابی کالیجار نمود که با وی بجنگد و از بلاد بیرونش براند و لکن هر دو سپاه صلح را اختیار کردند و از جنگ چشم پوشیدند و قرار بر این شد که کرمان و فارس تعلق به ابی الفوارس داشته باشد و خوزستان از آن ابی کالیجار باشد. بدین ترتیب ابو الفوارس به شیراز و ابی کالیجار به ارجان بازگشتند.

از این سوی وزیر ابی الفوارس مردم را بهم انداخت و دل آنها را به فساد آلوده و مصادره شان نمود و بخود اجازه داد مال ابی کالیجار و دیلمیانی که با وی بودند بگیرد و گرفت. در این هنگام عادل بن مافنه صندل خادم را برانگیخت که بشیراز برگردد. وی نعمت بزرگی را در شیراز بجای گذاشته بود و او با ابی کالیجار یکی شد و دیلمیان مطیع و همراه او (ابن مافنه) بودند. اوضاع و احوال بدتر از آنچه بود، شد و هر یک از ابی کالیجار و عم او ابی الفوارس، رو بهم نهاده و تلاقی نموده جنگیدند ابو الفوارس برگشته کردها را گرد آورد و انبوهی از آنها گرد آمدند حدود ده هزار مرد جنگجو، و فریقین بین بیضاء و استخر تلاقی نمودند، و نبردی شدیدتر از نبرد اول کرد، و این بار هم ابو الفوارس هزیمت یافت و بکرمان رفت. و ملک مرابی کالیجار را بسال چهار صد و هفده. مسلم گردید و مردم شیراز از او متنفر بودند.

میزیستند که غافلگیر شده و لشکریان شمشیر میانشان بکار انداختند و گروه بسیار از آنها را کشتند و پانصد سر (بریده) بر گردن اسبان خود آویختند و نزد المعز بازگشتند و روز ورود آن لشکریان روز مشهود و تماشائی بود.

هندوان میگفتند این بتها مورد خشم و سخط سومنات بودند و چنانچه رضایت از آنها داشت هر کس قصد سوء بیکی از آنها میکرد او را هلاک میکرد. همینکه این اخبار بیمین الدوله رسید. تصمیم گرفت، به غزوه سومنات رفته هلاکش کند، و گمان یمین الد این بود که هندوان چون سومنات را از دست بدهند و دروغ دعوی باطل خویش به بینند، بدین اسلام درآیند، پس استخاره از خدای بزرگ کرد و در دهم شعبان این سال با سی هزار سوار رزمجو از لشکریان خود، سوای داوطلبان از غزنه حرکت و راه «مولتان» در پیش گرفت و در نیمه ماه رمضان بدانجا رسید.

در راه او در هند دشت بی آب و علفی وجود داشت که هیچکس در آن بیابان ساکن نبود و آب و خواربار یافته نمیشد. یمین الدوله و سپاهیانش به اندازه لازم مجهز بدان وسائل شدند و سپس مازاد بر نیازی که بود، بیست هزار شتر آب و خواربار با خود بهمراه برد و قصد «انهلواره» نمود و همینکه از آن دشت گذشت. در طرفی از راه قلاعی را دید که پر از مردان هند، و چاهی دارند که پیرامون آن را آب انداخته بودند تا محاصره متعذر گردد. خداوند بزرگ فتح آن را میسر ساخت و رعبی در دلهایشان پدید گردید و تسلیم شدند و ساکنانش را کشتند و بتهایشان را شکستند و آنچه آب میخواستند و دیگر نیازمندیهای خویش را بدست آوردند.

یمین الدوله به «انهلواره» رفت و در ذی قعده بآنجا رسید و صاحبش «نهیم» را نگریست که بیمناک شده و با شتاب هر چه تمامتر آنجا را ترک کرده و در گریز خویش توجه داشته و قصد دژی نموده که جان پناه وی باشد، یمین الدوله بر شهر استیلاء یافته و رو بسومنات رفت. در راه خود، تعدادی دژ بدید با بتهای بسیار و آنها شبه پرده داران و نقباء سومنات بودند بنابر آنچه که شیطان گمراهشان نموده بود، یمین الدوله با نگهبانان قلاع جنگید و آنها را بگشود و خراب کرد و بتها را شکست و رو به سومنات رفت. بین این ناحیه تا وصول به سومنات بیابان خشک و کم آبی وجود داشت و در آن هامون با بیست هزار مرد رزمنده از ساکنان آن روبرو شد که بپادشاه

ص: 59

سر بفرمان نبودند. شبگردانی از سپاه بسوی آنها گسیل داشت و با آنها جنگیدند تا بهزیمت رفتند و مال آنها به غنیمت گرفتند و از محل آنها قمقمه های خود پر آب کرده روانه شدند تا به «دبولواره» که با سومنات دو مرحله فاصله داشت رسیدند. اهالی آنجا استوار بجای مانده بودند بگمان اینکه سومنات جلوگیری و از آنها دفاع میکند.

یمین الدوله و سپاهش بر آنها چیره شدند، و مردانشان را کشتند و اموالشان را بغنیمت گرفتند و رو به سومنات جلو رفتند و روز پنجشنبه نیمه ذی قعده بآنجا رسیدند. یمین الدوله در آنجا حص حصینی را بنظر آورد که بر کنار دریا بنا شده است و امواج دریا بآن میرسد و مردم بر باروهای آن دژ محکم، تماشای مسلمانان همیکردند و اطمینان داشتند که معبودشان ریشه آنها برمیکند و هلاکشان می نماید. نبردی از مسلمانان دیدند که بمانند آن ندیده بودند. باروها را ترک کرده مسلمانان نردبانها نصب نموده و از آنها بالا رفتند و اعلام کلمه اخلاص کرده، شعار اسلام آشکارا نمودند، و در این هنگام جنگ شدت پیدا کرد، و کار پیکار بزرگ شد و گروهی از هندوان به سومنات روی نهادند و چهره بر خاک مالیدند و طلب یاری از او نمودند. شب فرا رسید و فریقین دست از جنگ کشیدند.

فردا همینکه سپیده صبحگاهان پدید گردید مسلمانان بحرکت درآمدند و جنگیدند و بسیاری از هندوان کشتند و آنها را از داخل شهر به بنای بتکده خودشان سومنات براندند. و در درگاه بتکده جنگی شدیدتر روی داد. دسته ای پس از گروهی داخل بتکده شده و سومنات را در آغوش گرفته میگریستند و تضرع میکردند و سپس خارج شده میجنگیدند تا کشته شوند تا اینکه نابودی همه آنها نزدیک شد و عده کمی از آنها بجای ماندند. و خود را بدریا انداخته که خود را بدو کشتی که در آنجا بود برسانند.

و نجات پیدا کنند مسلمانان آنها را تعقیب کردند بعضی از آن بقیه السیف کشته و برخی دیگر هم غرق شدند.

و اما بتکده که در آن سومنات جای داشت و آن جایگاه بر پنجاه و شش پایه بنا شده از چوب ساج و باروکش سرب، و سومنات عبارت از سنگی بود بطول پنج ذرع

ص: 60

بشکل سه گوشه بظاهر مدور با دو دست در بناء و صورتی مصور نبود، یمین الدوله آن را گرفت و شکست و بعضی از آن را آتش زد و پاره ای از آن را هم به غزنه بهمراه برد و در عتبه جامع (مسجد) آنجا کار گذاشت.

بنای بتکده تاریک و روشنی بوسیله قندیلهائی از گوهرهای گرانمایه که باز زنجیری از زر ناب و زنگی در انتهایش تعبیه شده بود، آن محوطه را روشن ساخته بود و آن زنجیر و زنگی که داشت دویست من وزن داشته و همینکه گروه معینی شب هنگام از آنجا میرفتند آن زنجیر تکان میخورد و از تکان آن زنگ بصدا درمی آمد و با پخش طنین آن گروه دیگر از برهمنان بعبادت بپا برمیخاستند. در آنجا خزانه ای بود که در آن تعداد بتهای زرین و سیمین وجود داشت و پرده های آویخته و مرصع بگوهرها و هر یک از آنها منسوب به بزرگی از بزرگانشان بود و ارزش آنچه در این خانه ها بود فزون از بیست هزار هزار (بیست میلیون) دینار بود. یمین الدوله همه را گرفت و عده کشته شدگان زیاده بر پنجاه هزار نفر بود.

دیگر اینکه به یمین الدوله خبر رسید که «بهیم» فرمانروای «انهلواره» قصد دژی نموده بنام «کندهه» در دریا و فاصله آن از راه خشکی به سومنات چهل فرسنگ است. یمین الدوله از سومنات بدان صوب رفت، همینکه به محاذی آن دژ رسید، دو مرد صیاد را دید از آنها درباره ژرفای آب دریا سؤال کرد، و آنان او را آگاه کردند که فروشدن در آن امکان پذیر است و لکن هر گاه هوا اندکی بجنبش آید هر که باشد غرق میشود، پس استخاره از خدای بزرگ کرد و خود و همراهانش به آب زده سالم از آن بیرون آمدند و دیدند که «بهیم» آن دژ را ترک و تخلیه کرده، یمین الدوله از آنجا برگشت و قصد منصوره نمود زیرا که فرمانروای آنجا از اسلام برگشته مرتد شده بود. همینکه خبر آمدن یمین الدوله بصاحب منصوره رسید آنجا را ترک کرد. و بجنگل و بیشه زارهای «اشبه» پناهنده شده بود، یمین الدوله از دو موضع با همراهانش خویش او را احاطه کرد. بیشترشان کشته شدند و بسیاری هم در آب غرق و جز عده قلیلی کسی جان بدر نبرد. سپس به «بهاطیه» رفت، مردم آنجا طاعتش گردن نهاده سر بفرمان فرود آوردند، پس از اینها به غزنه بازگشت و در دهم صفر سال

ص: 61

چهار صد و هفده بآنجا رسید.

سبب در تصرف رها این بود که مردی از بنی نمیر که عطیر نامیده میشد و مردی نابخرد و شرور بود شهر را در تصرف داشت و نماینده ای از جانب خود بنام احمد بن محمد در آنجا برقرار داشت و این مرد با اهالی شهر نیکرفتاری و با رعیت عادلانه سلوک کرد، مردم متمایل باو شدند.

عطیر درابه خود بیرون از شهر مقیم بود و در اوقات پراکنده گهگاه بشهر میآمد، ملاحظه نمود که نماینده او در شهر حکم و امر و نهی میکند، بوی رشک برد روزی باو گفت: تو مال مرا خورده ای و بر شهر من چیره شده ای و تو امیر و من نایب تو شده ام. احمد بن محمد از او پوزش طلبید نپذیرفت و او را کشت، مردم کشتن او را صواب ندانسته و بر عطیر خشمگین شدند و با نصر الدوله بن مروان مکاتبه کردند که شهر را باو تسلیم کنند. نصر الدوله نماینده ای از جانب خود بسوی آنها گسیل داشت وی در «آمد» بود و نامش «زنگ» و رها را تحویل گرفت و در آنجا با گروهی از سپاهیان که همراهش بودند مقیم شد. عطیر نزد صالح بن مرداس رفت و از او خواست نزد نصر الدوله از وی شفاعت کند، وی شفاعت او کرد. نصر الدوله نیمی از شهر را بوی واگذار کرد، عطیر در میثا فارقین بر نصر الدوله وارد شد، اصحاب نصر الدوله اشارت بدستگیر کردن او نمودند ولی او این کار را نکرد و گفت: باو غدر روا ندارم و لو اینکه فساد کرده و امیدوارم شر او را با وفاداری کوتاه سازم.

عطیر نیمی از شهر را ظاهرا و باطنا تحویل گرفت و با نماینده نصر الدوله در آنجا اقامت گزید. سپس نایب نصر الدوله میهمانی ترتیب داد و او را دعوت کرد و خورد و نوشید. ضمنا پسر احمد که عطیر او را کشته بود، بخواست و باو گفت: میخواهی خون پدر خود بازگیری؟ گفت: آری، گفت: عطیر با عده کمی نزد من است چون از اینجا بیرون شود در بازار از دامنش بگیر و بگو:

ای ستمکار تو پدرم را کشتی، او شمشیر بروی تو می کشد، اگر این کار را کرد مردم را علیه او برانگیز و او را بکش و من پشت تو هستم. هر چه نماینده نصر الدوله گفته بود. فرزند احمد آن را انجام داد و عطیر با سه نفر عرب که همراهش بودند کشته شدند، بنی نمیر گرد آمده و گفتند: این کار «زنک» است و لزوما ما نباید در

ص: 63

خونخواهی عطیر سکوت اختیار کنیم، اگر ساکت بنشینیم ما را از بلاد بیرون میکند نمیر اجتماع کردند، و در بیرون شهر به کمین زنک نماینده نصر الدوله نشستند، گروهی از آنها قصد شهر کرد، و نزدیکیهای شهر را غارت کردند، زنک آگاه شد و با عده سپاهیان که همراه داشت از شهر بیرون شد و غارتگران را دنبال کرد همینکه از کمینگاه گذشت، کمین کنندگان بیرون آمد، با آنها بجنگید و در آن گیر و دار سنگی از فلاخنی بوی اصابت کرد و بزمین افتاد و کشته شد، و قتل او اوائل سال چهار صد و هیجده بود و شهر رها برای نصر الدوله آزاد گردید.

پس از آن صالح بن مرداس شفاعت ابن عطیر و ابن شبل از نمیریان نزد نصر- الدوله کرد که شهر رها را بآنها بازگرداند، شفاعتش پذیرفته و شهر تسلیم آن دو نفر شد. در شهر دو برج وجود داشت و یکی از دیگری بزرگتر بود، ابن عطیر برج بزرگتر و ابن شبل برج کوچکتر از آن را گرفته و در شهر اقامت کردند تا آنکه ابن عطیر، آنجا را چنانکه بخواست خدای بزرگ یاد خواهیم کرد، به رومیان بفروخت.

(417)

در پناه صاحب (رئیس) خود قرار گرفت و میان دو طائفه جنگ و کشتاری سخت رویداد که منتهی به پیروزی علی بن عمران و جوزقانیان گردید و فرهاد منهزم شد و ابو منصور و ابو جعفر، پسر عموهای علاء الدوله اسیر شدند. اما ابو جعفر به قصاص کشتن ابی- الفرج کشته شد و اما ابو منصور زندانی گردید. همینکه ابا جعفر کشته شد، علی بن عمران دریافت که کار با علاء الدوله رو به تباهی رفته و ممکن نیست اصلاح شود، پس احتیاط را پیشه کرد.

و بازار دستخوش آتش سوزی گردید و عامه و عیاران هم خود را وارد بدین مطامع نمودند و بر هر مردی وارد شده ذخایر (پس اندازهای) او را طلب میکردند. چنانکه سلطان بهنگام مصادره شخصی، مردم، درها بر درهای خانه هایشان افزودند و لکن سودی نبخشید و جنگ میان سپاهیان و عامه رویداد، سپاهیان پیروز شدند و کرخ و غیره را غارت کردند و مالی فراوان بدست آورده و مردم گوشه گیر و اهل خیر، گشته شدند.

فرماندهان و خردمندان سپاه چون وضع را چنان دیدند و پادشاه ابا کالیجار هم خویشتن بآنها نرساند و بلاد رو بخرابی رفته و اعراب و کردهای همجوار هم طمع ورزیده اند به جلال الدوله نوشتند که به بغداد بیاید و آمد و این رویداد را در وقایع سال چهار صد و هیجده یاد خواهیم کرد.

قراد کاری نیک و پسندیده کرد باین ترتیب که در بحبوحه زد و خورد، قصد غریب نمود و او را در آغوش گرفت و با وی آتشی کرد، ابو الفضل بدران بن مقلد هم نسبت به برادرش قرواش همین کار را کرد و در نتیجه همه با هم صلح و آشتی کردند و قرواش شهر نصیبین را به برادرش بازگرداند.

که از مشایخ خطباء بغداد بود و ابو الحسن علی بن احمد بن عمر حمامی مقری درگذشتند.

شخص اخیر الذکر مولدش بسال سیصد و بیست و هشت بود.

بوی میبخشید و نسبت بگروندگان نیکرفتاری میکرد. محاصره کنندگانش چهار روز اقامت نموده و از جهت خوار و بار دچار تنگی شده از محاصره دست کشیده بازگشتند.

علاء الدوله آنها را دنبال کرد. و کردهای جوزقان را استمالت نمود و بعضی از آنها بوی متمایل شدند، و رو باو نهادند بدنبال آنها رفت، و در آنجا تلاقی فریقین دست داد و جنگی شدید کردند که در گیر و دار آن گروهی بسیار کشته- و اسیر شدند و علاء الدوله پیروز گردید. دو تن از فرزندان ولکین در معرکه کشته شدند و اسپهبد و دو تن از فرزندان و وزیرش بقید اسارت درآمدند. ولکین با عده قلیلی رو به گرگان رفت. علی بن عمران قصد دژ کنکور (کنگاور) نمود و در آنجا متحصن شد. و علاء- الدوله تعقیبش کرد وی را محاصره نمود اسپهبد نزد علاء الدوله همچنان زندانی بود تا در رجب سال چهار صد و نوزده درگذشت.

از آن سوی ولکین بن وندرین پس از نجات از آن معرکه نزد منوچهر بن قابوس رفت و او را به طمع تصرف ری برانگیخت و این کار را بنظرش آسان وانمود کرد.

بخصوص که علاء الدوله در آن هنگام اشتغال به محاصره علی بن عمران داشت.

فرزند ولکین که دختر علاء الدوله را داشت و داماد او بود- بپدر پیوست. علاء الدوله شهر قم را به اقطاع وی داده بود و علیه او عصیان ورزید و به پدر خود پیوست و بوی پیام داده او را برانگیخت و تشجیع نمود که قصد بلاد کند، ولکین با سپاه خود و سپاه منوچهر بدان صوب رفته و در ری فرود آمده و با مجد الدوله و همراهانش جنگیدند و میان آنها جنگی رویداد که اهالی ری استواری خود نمایان کردند. همینکه علاء از این جریان آگاه شد با علی بن عمران مصالحه کرد.

چون خبر صلح میان علاء الدوله و علی بن عمران به ولکین رسید. ری را بی آنکه هدفی داشته باشد ترک کرد. علاء الدوله متوجه ری شد و با منوچهر مکاتبه و او را نکوهش و تهدید کرد و چنین وانمود کرد که قصد بلاد او دارد و شنید که علی بن عمران با منوچهر مکاتبه کرده و او را بطمع انداخته و نوید پیروزی باو داده و او را تشجیع نموده که

ص: 72

به ری برگردد، علاء الدوله با شنیدن این خبر از قصد خویش برفتن بلاد منوچهر بازگشت و مجهز گردید که قصد علی بن عمران کند. ابن عمران بمنوچهر پیام فرستاده از وی طلب یاری کرد و او ششصد سوار جنگجو بسرکردگی یکی از فرماندهان خویش بیاری او روانه داشت و ابن عمران متحصن گردید و ذخائر لازم در کنکور (کنگاور) جمع کرد.

علاء الدوله قصد او نمود و محاصره اش کرد و در تنگنایش قرار داد. ذخایر ابن عمران تمام شد. کس فرستاد تقاضای صلح کرد. علاء الدوله شرط کرد که دژ کنگاور و کسانی که ابا جعفر پسر عم او را کشته اند و فرمانده سپاهی را که منوچهر بیاری او فرستاده است تسلیم کند. ابن عمران پذیرفت و آنان را تسلیم علاء الدوله کرد.

علاء الدوله قتله فرزند عم خود را کشت و کیفر داد. فرمانده سپاه منوچهر را زندانی کرد و دژ را بگرفت و بجای آن به علی بن عمران دینور را داد. منوچهر کس نزد علاء الدوله فرستاد و با وی صلح کرد و علاء الدوله فرمانده او را که زندانی کرده بود آزاد کرد.

آنها سوگند خورد و امر بپوشیده داشتن آن حال کرد.

شرابی نزد وزیر برگشت. وی دستور داد یاران خود را به جهاتی که ذکر کرد برای تحصیل اموال روانه کند. این دستور را پذیرفت. سپس دستور داد، کشتیهایش به نقاطی که ذکر کرد روان سازد تا آنچه تباه شده اصلاح بشود. شرابی این کار را هم کرد همینکه این کارها انجام گردید خود و اهالی بطیحه بر وی تاختند و او را بیرون راندند و گروهی از سپاه جلال الدوله در آنجا زندانی بودند، آنها را از زندان بیرون آوردند و از کمک آنها برخوردار شدند و بانها اتفاق کرده «سواقی» را تسخیر نمودند و بزمان سابق خود که در روزگار مهذب الدوله داشتند بازگشتند و هر کس قصد آنها کرد با او جنگیدند و جلوی او گرفتند و بآنچه میخواستند رسیدند. پس از آن ابن معیرانی قصد آنجا کرد و بر بطیحه مستولی گردید و شرابی آنجا را ترک نمود و نزد دبیس بن مزید رفت و محترمانه نزد او اقامت کرد.

الدوله خشمگین شد و آن را قطع کرد، تا اینکه مجددا خلیفه اجازه اعاده آن را داد.

جلال الدوله، مؤید الملک ابا علی رخجی را نزد اثیر عنبر خادم که با قرواش میزیست، چنانکه ذکر آن گذشت، فرستاد، و کمک او و اعتماد نسبت بوی را باز شناساند و محبت خود را نسبت باو یادآور شد و عذر ترکها خواست که معذورشان بدارد، اثیر عذرشان پذیرفت و گفت: آنها فرزندان و برادران هستند.

بر دشت میزارد و انس را وحش بیند و به وحش انس گیرد روزی که از مادر بزاد و وی را شیر بداد، از ساق باریک دست و پای او چیزی تباه نشد و در این دشت سرمست می گردید که با درندگانی برخورد که تکه پاره اش کردند دردناکتر از آن احوال من است روزی که انگشتهایم مرا بدرود گفته با گوهرها که از آن فرو میریخت و دیگران بر شتران خود سرود شتاب خوانده و به پندار عشق میرفتند تو گوئی پیش دیدگانم روان هستند و شگفت تر آنکه پس از آنها من چگونه زیستم و حال آنکه چیزی از صولت خود برایم بجای نگذاشتند.

و اما ابو الخطاب حمزة بن ابراهیم وی در حال مفلوج در کرخ سامراء غریب درگذشت، و جاه و منزلتش زوال پیدا کرده بود. مولدش بسال سیصد و سی و نه بود و المرتضی در رثاء او سخن سرود، علت وابستگی او به بهاء الدوله دانش او در نجوم بود و بجایگاهی بلند رسید که امثال او نرسیده بودند و وزیران خدمتش میکردند و فخر الملک یکصد هزار دینار برایش فرستاد و بگرفت و مآل کارش تنگدستی و فقر و غربت بود!

کس که در تخریب آن اقدام کرد، بهاء الدوله بود و او چون خانه خود را در سوق الثلاثا (سه شنبه بازار) بساخت از مصالح ساختمان المعز استفاده کرد سقف آن را بر داشت و میخواست آن را بشیراز ببرد این کار انجام نشد، و کسانی گماشت که طلاکاریهای آن را بتراشند و هشت هزار دینار ارزش آن بود و اکنون متلاشی گردید و خرابه آن را فروختند.

عبد اللّه بن حسن بن منصور ابو القاسم لاسکائی رازی که بسیار حدیث شنیده و نزد ابی حامد اسفرایینی فقه آموخته بود. و ابو القاسم طباطبا شریف علوی در این سال در- گذشتند. طباطبا شعر نیکو میسرود از جمله دوستی بوی نامه ای نوشت و او در پشت آن نامه بپاسخ او این اشعار را نگاشت:

«و قرات الذی کتبت و مازال نجیی و مؤنسی و سمیری»

«و غدا الفال بامتزاج السطورحاکما بامتزاج ما فی الضمیر»

«و اقران الکلام لفظا و خطاشاهدا باقتران ود الصدور»

«و تبرکت باجتماع الکلامین رجاء اجتماعنا فی السرور»

«و تفالت بالطهور علی الواشی فصارت اجابتی فی الصدور» مفاد آن بفارسی چنین است که: «خواندم آنچه نوشته بودی و هنوزم آن (نگاشته) همنشین و مونس شبهای من است و نیکو فالی است درآمیختگی سطوران که حکم بدر آمیختگی آنچه در دل است مینماید و نزدیک بودن سخن به لفظ و خط گواه بر درستی آنچه در دلها داریم میباشد و اجتماع هر دو سخن را امیدی برای گرد آمدن یک دیگر بشادی و شادمانی تبرک جستم و بفال نیک گرفتم پدیده آنچه نگاشتی و پاسخم بدان «حقه مهر بدان نام و نشانی است که بود»

ص: 78

سپاه ابی کالیجار بصره را تصرف کرد، و دیلمیان بازارهای شهر را غارت کردند. و بعضی هم بسبب مالی که بخشیدند تا در امان باشند سالم ماندند و غارتگران به کندوکاو اموال یاران جلال الدوله و ترکها و غیرهم کاوشهای خود را دنبال کردند، همینکه این اخبار به جلال الدوله رسید خواست به واسط برود، لشکریان موافقت نکردند و از او مالی خواستند که میان آنها پخش کند و او چیزی نداشت، پس دست بمصادره مردم و گرفتن دارائی آنها و بویژه ارباب ثروت و توانگران گذاشت و جماعتی را مصادره کرد.

هیجده از آنجا بیرون رانده بود. طراد دیری نپائید و درگذشت، همینکه او مرد فرزندش ابو الحسن علی ببغداد رفت و از جلال الدوله تمنا کرد، سپاهی بهمراه وی روانه نماید که بشهر خود رفته و منصور را از آن بلاد براند و آنجا را بگیرد. منصور در آن موقع نام جلال الدوله را از خطبه انداخته و بنام پادشاه ابی کالیجار خطبه خوانده بود. جلال الدوله گروهی از ترکان را همراه وی کرد. و چون به واسط رسیدند، علی بن طراد، منتظر این نشد تا گروهی از سپاهیان که در واسط بودند با گروه همراه او مجتمع شوند و بشتاب رو بمقصد روانه گردید.

اتفاق چنین رویداد که ابا صالح کورکیر، از (دستگاه) جلال الدوله گریخته و میخواست به ابی کالیجار به پیوندد. و این خبر را شنید، به کسانی که همراهش بودند گفت: مصلحت چنین است که ما منصور را یاری کنیم که سپاه جلال الدوله نتواند او را از (جزیره) بیرون راند و با این کار نزد ابی کالیجار دستی پیدا کنیم، همراهانش با وی موافقت نمودند، پس نزد منصور رفت و با وی ملاقات کرد. و آنها با سپاه جلال الدوله که با علی بن طراد بودند، در «بسبرود» تلاقی کرده جنگیدند. سپاه جلال الدوله شکست یافته مهزم گردید، و علی بن طراد و گروه زیادی از ترکها کشته شدند و بسیاری از منهزمین از تشنگی هلاک شدند، و منصور در ملک خود مستقر گردید.

و پس از چهل روز او هم عزل و ابو سعد بن عبد الرحیم جای او بگرفت.

در این سال قسطنطنین (کنستانتین) پادشاه روم (شرقی) درگذشت و پادشاهی به دخترش رسید و شوهرش که دائی زاده او بود. کارهای مملکت و لشکریان را تدبیر میکرد.

در این سال وزیر ابو القاسم جعفر بن محمد بن فسانجس در اربق درگذشت.

در این سال خرماهای رسیده در عراق، بسبب سرمای سال ما قبل معدوم گردید، و مقدار کمی از آن به اماکن دور دست حمل میشد. در این سال حج از عراق انجام نشد. بعضی از حجاج خراسان بکرمان رفته و از آنجا از راه دریا به جده رفتند و حج گذاردند.

در این سال محمد بن محمد بن ابراهیم بن مخلد ابو الحسن التاجر درگذشت وی آخرین کس بود که از اسماعیل بن محمد صفاری حدیث نقل میکرد و همچنین محمد بن عمر و الرزاز و عمر بن حسن شیبانی درگذشتند شخص اخیر الذکر از دولتمندان و مالی بسیار داشت و از ترس مصادره بمصر رفت و سالی در آنجا بماند. سپس ببغداد بازگشت و دارائی او را در تقسیطی که در رویدادهای سال چهار صد و هیجده بیان کردیم.

گرفتند و فقیر شد و همینکه درگذشت کفنی برای او بدست نیامد و القادر باللّه کفن او را داد که تکفین شده بخاک بسپارند!

ص: 84

گفت: پس چه تو را وادار کرد خویشتن تسلیم آنکه نیرومندتر از تو است بشوی؟

سپس او را دربند کرده بخراسان فرستاد، پس از آن قزوین و قلاع آن و شهر ساوه و آبه و یافت را بگرفت ولکین بن وندرین حاجبش را دستگیر و بخراسان فرستاد.

چون ملک محمود ری را تصرف کرد بخلیفه القادر باللّه نامه نوشت و در آن یاد کرد از آزاد زنان نزد مجد الدوله زیاده بر پنجاه زن یافته که از آنها سی و چند فرزند برایش زاده اند و چون در این باره از وی سؤال شد، بپاسخ گفته بود که: این عادت سلف من بوده است. محمود از یاران باطنیه (مقصود هواخواهان خلفای فاطمی یا علویانست که مقر آنها در مصر و با عباسیان رقابت و دشمنی داشتند. م.) مجد- الدوله خلق بسیار بدار آویخت و معتزله را از خراسان نفی بلاد کرد. و کتب فلسفه و مذاهب اعتزالی و نجوم را بسوزاند (!) و سوای آنها صد بار کتاب بدست آورد و گرفت.

منوچهر بن قابوس بن وشمگیر، از (شوکت) محمودی در کوههای حصین که راههای وصول بدانها بس دشوار بود متحصن گردید و متوجه نشد مگر زمانی که یمین الدوله بر وی مشرف (مسلط) بود. و از مأمن خود گریخته بارتفاعات حصینه دیگر رفت و پانصد هزار دینار تقدیم داشت تا با وی صلح کند، محمود پذیرفت و مال برای او فرستاده شد و یمین الدوله آن نقطه را ترک کرده به نیشابور رفت.

پس از آن منوچهر در اثر آن رویداد درگذشت. و انو شروان فرزندش زمام حکم بدست گرفت و محمود وی را تثبیت کرد و مقرر داشت پانصد هزار دینار دیگر پردازد. در اکثر بلاد جبل تا حدود ارمینیه (ارمنستان) خطبه بنام محمود خواندند فرزندش مسعود زنجان و ابهر را فتح کرد و علاء الدوله در اصفهان بنام او (یمین الدوله) خطبه خواند و محمود بخراسان بازگشت و پسرش مسعود را بجانشینی خویش در ری گذاشت. مسعود قصد اصفهان کرد و آنجا را از علاء الدوله گرفته و یکی از یاران خود بجانشینی او تعیین نمود و برگشت. اهالی اصفهان بر جانشین مسعود شوریدند و او را کشتند و مسعود برگشته و قتل و کشتاری

ص: 86

عظیم در آنجا نمود و پنجهزار کشته پشت سر گذاشت و به ری بازگشت و در آنجا اقامت نمود.

او را گرفت و به سر جهان برد، فرزند سالار در آنجا بود و از وی خواست آنجا را تسلیم وی کند، و نکرد و مسعود از سر جهان بازگشت و باقی بلاد و قلاع سالار و اموالش را گرفت، و بر فرزند سالار که در سر جهان بود مالی مقرر داشت و همچنین بر کردهای مجاور و مقدم و به ری بازگشت.

آید، اثیر رو به «الکحیل» سرازیر شد، و در آنجا درگذشت قرواش با وی نبود. از آن سوی جلال الدوله بنوبه خود سپاهیان گرد آورد و از ابا الشوک و غیره طلب یاری کرد و رو به واسط رفت، بین دو سپاه جنگی رخ نداد و باران باستمرار بارید تا هلاک شدند.

کار بر جلال الدوله بسبب فقرش سخت گردید، قلت اموال و غیره بوی اجازه اقدامی نمیداد با یارانش مشورت کرد چه باید شان کرد؟ بوی مشورت دادند که قصد اهواز نموده آنجا را غارت کنند، و آنچه ابی کالیجار و سپاهیانش در آنجا دارائی دارند بگیرند، ابو کالیجار از این رایزنیها آگاه شد، او نیز با یارانش به مشورت نشست برخی چنین رأی زدند و گفتند: جلال الدوله از جنگ روی نگرداند، مگر بسبب ناتوانی که در وی هست، و رأی بر این است که براه خود در عراق ادامه دهیم و در بغداد چندین برابر آنچه از مادر اهواز گرفته میشود خواهیم بدست آورد. و بر این رأی اتفاق نمودند. در این اثناء جاسوسی از جانب ابی الشوک بآنها (باردوگاه ابی کالیجار) رسید و خبر داد به آمدن سپاهیان محمود بن سبکتکین به «طنخر» و آنها میخواهند به عراق بیایند، و مشورت داده بود که صلح کنند و متفق و متحد برای دفاع از بلاد شوند.

ابی کالیجار نامه در این باره بجلال الدوله نوشت. وی باهواز رفته بود. و ابی کالیجار متوقف ماند و منتظر جواب نامه خود بود، بگمان اینکه جلال الدوله با وصول آن نامه برمیگردد، جلال الدوله اعتنائی نکرد و به اهواز رفت و آنجا را مورد نهب و غارت قرار داد، و از دار الامار دویست هزار دینار بدست آورد و مالی برون از شمار گرفتند و کردها و اعراب و غیرهم داخل شهر شدند و مردم را با نهب و اسارت هلاک کردند و مادر ابی کالیجار و دخترش و مادر فرزند و همسرش گرفتار شدند، مادرش در آن واقعه درگذشت و سوای او همه ببغداد حمل شدند.

همینکه ابو کالیجار آن خبر شنید بمقابله با جلال الدوله رفت. دبیس ابن مزید از ترس اینکه مبادا خفاجه بمحل کوچ نشین او تجاوز و خانواده اش دچار مخاصره شود، دنبال ابو کالیجار نرفت. و ابو کالیجار و جلال الدوله در آخر ربیع الاول سال

ص: 89

چهار صد و بیست و یک. تلاقی کرده سه روز جنگیدند و ابو کالیجار منهزم. و دو هزار مرد از یارانش کشته و با بدترین حالی وارد اهواز شد. در آنجا عادل بن مافنه بوی رسید و مالی باو رساند وضعش بهبود پیدا کرد.

و اما جلال الدوله برگشته و بر واسط چیره گردید و فرزند خود العزیز را در آنجا برقرار داشت و خود ببغداد رفت. المرتضی و مهیار و غیرهما او را مدح نمودند و پیروزی او را تهنیت گفتند.

و خانه ها را آتش زدند. المقلد از دجله عبور کرده و نزد ابی الشوک رفت و در آنجا اقامت کرد تا کارش استواری یافت.

ترتیب استخدام آنها را بدهد، دعوت بصرف غذا کند. دیلمیان در باغها بکمین نشستند. گروه بسیاری از آنان بدان میهمانی آمدند. غلام ترکی که در خدمت علاء الدوله بود خود را بآنها رساند و آنان را آگاه (از دامی که برایشان گسترده بودند) کرد و برگشتند. نایب علاء الدوله کوشید آنان را از بازگشتن نگهدارد، نپذیرفتند. یکی از سرکردگان دیلمی بیک نفر از آنها حمله ور شد، ترکی او را با تیری که پرتاب کرد کشت.

صدا بلند شد، دیلمیان از کمینگاه بیرون آمدند و اهل بلد نیز منضم بدانها گردیده و جنگ و ستیز میانشان رویداد و ترکان منهزم شدند. ترکها چادرهای خود را از آن ناحیه برکندند و رفتند و بهر آبادی که رسیدند آن را مورد نهب و عارت قرار دادند تا به «وهسودان» در آذربایجان برسیدند. وی به رعایت حال آنها قیام کرد و مورد تفقدشان قرار داد.

گروهی از ترکان که در خراسان باقیمانده بودند (یادآور میشویم کلمه خراسان هر جا آورده میشود مقصود خراسان بزرگ است که مرزهای آن تا جیحون ممتد بود. م.) بیشتر از آنهایی بودند که قصد اصفهان کردند و این گروه به کوه «بلجان» آمدند. اینجا همان نقطه ایستکه نزدیک به خوارزم قدیم واقع شده است.

بسیاری از آنان از کوه فرود آمده و شهرها و آبادیها را غارت و خراب کرده. مردمش را میکشتند. محمود بن سبکتکین ارسلان جاذب امیر طوس را در رأس سپاهی به سرکوبی و تعقیب آنها مأمور کرد و او حدود دو سال با سپاهی انبوه آنها را مورد پی گرد قرار داد. محمود ناگزیر شد، بمنظور قلع و قمع آنان خود قصد خراسان نماید و شخصا بتعقیب آنها پرداخت و از نیشابور تا دهستان همه جا آنها را دنبال کرد، ترکها بگرگان رفتند. سپس محمود برگشته پسرش مسعود را. چنانکه ذکر کردیم.

مأمور تعقیب آنها کرد. مسعود بعضی از آنها را بخدمت خود وارد کرد که «یغمر» مقدم آنها بود.

همینکه محمود بن سبکتکین درگذشت. پسرش مسعود بخراسان رفت.

ص: 92

و ترکانی که در استخدام وی بودند همراهش بودند. مسعود چون غزنه را تصرف کرد، ترکان مذکور از وی تقاضا کردند. ترکانی که در کوه بلجان باقیمانده اند ببخشد و نزد آنها روند، بآنها اجازت داد برگردند. بشرط طاعت و استقامت.

سپس مسعود، در اثر عصیان احمد ینالتکین به هند عزیمت کرد (رفع آن عصیان کند) ترکان غز تبهکاریهای خویش اعاده کردند. تاش فراش با سپاهی گران به ری گسیل شده بود که آنجا را از علاء الدوله بگیرد. وقتی به نیشابور رسید و تبهکاری های آنان را بدید، سرکردگانشان را بخواست و پنجاه و چند تن از آنان که «یغمر» هم از جمله آنها بود، بکشت. کار بانجام نرسید و به ری عزیمت کردند.

گزارش کار ترکان از شر و فساد و تبهکاری به مسعود رسید. ابه های آنها را گرفت و بهند فرستاد و دست و پای بسیاری از آنها را برید و بدارشان آویخت.

این اخبار عشیره ارسلان بن سلجوق بود و اما اخبار طغرل بیک و داود و برادرشان بیغو، آنها در ما وراء النهر میزیستند. و کار آنها چنانکه بخواست خدای بزرگ یاد خواهیم کرد، بزرگ شد زیرا پادشاهانی شدند که اخبار آنها در سال های (بعد) خواهد آمد.

تاش فراش حاجب سلطان مسعود، پس از ماجرائی که با ترکان غز داشته و بر آنها تاخت، ترکان رو به ری نهادند با گمان باینکه میخواهند بآذربایجان بروند و به گروههای خود از ترکان که پیش از آن بآن نقطه رفته و به عراقیان نامیده شده اند بروند. نام امرای این طایفه کوکتاش و بوقا و قزل و یغمر و ناصغلی بود، چون به دامغان رسیدند، سپاهیان و اهل بلد بیرون شدند که از ورود آنان بشهر جلوگیری نمایند. یارای برابری با ترکان نداشتند و بکوه و ارتفاعات آن رفته و متحصن شدند. غزها وارد شهر شده آنجا را غارت کردند و به سمنان رفته و همان کردند که در دامغان کرده بودند و از آنجا وارد «خوار» ری شدند. همان کردند و اسحاق آباد و دهکده های مجاور آن را تاراج نمودند و از آنجا به مشکویه از اعمال ری رفته و غارتش کردند.

ص: 93

ابو سهل حمدونی و تاش فراش مجهز شدند و بپادشاه مسعود، و همچنین صاحب گرگان و طبرستان مکاتبه کردند و طلب یاری نمودند، تاش سه هزار سوار رزمجو و آنچه از فیل و سلاح در اختیار داشت با خود گرفته رو به ترکان غز نهاد تا بر آنها بتازد، خبر آن به ترکان رسید، زنان خود و آنچه از اموال از خراسان به غنیمت بدست آورده بودند و بلاد مذکوره، همه را ترک کرده، و سبکبار و مجرد رو به تاش نهادند و با او و سپاهیانش تلاقی کرده تاش بر فیل سوار بود و جنگ میان فریقین رویداد، نخست برتری با تاش، سپس غزها سر کرده کردهائی که با تاش بودند اسیر کردند و میخواستند او را بکشند، بآنها گفت: مرا نکشید تا اینکه به کردها که در سپاه تاش هستند امر کنم دست از جنگ بدارند، عهد و پیمان به آزادی او کرد.

آزادش گذاشتند وی به کردها پیام فرستاد و بآنها گفت: اگر جنگ کنید، کشته میشوم آنها در جنگیدن سست شدند.

غزها که پنجهزار نفر بودند، بر تاش و سپاه او حمله ور شدند، کردهای سپاه تاش رو بهزیمت نهاده تاش و یارانش پایمردی کردند، غزها فیلی که مرکوب تاش بود، کشته وی بر زمین افتاد، و غزها او را کشتند و به کینخواهی کسانی که از آنها کشته بود تکه پاره اش نمودند و گروه زیادی از خراسانیان همراه او و بزرگان فرماندهان کشته شدند و بقیه فیلها و بار و بنه سپاه را بغنیمت گرفتند و به ری رفتند و با ابو سهل حمدونی و سپاهیانی که با خود داشت و اهل بلد جنگیدند، ابو سهل و همراهانش به قلعه «طبرک» رفتند و غزها وارد شهر (ری) شده و تعدادی از اماکن را غارت نموده اموال آنها را ربودند، سپس با ابو سهل پیکار داشتند، از غزها خواهرزاده ای از یغمر امیر غز و فرمانده بزرگی از فرماندهانشان به اسارت درآمد، برای آزادی آنها کسانی را که از سپاه تاش گرفته و رها ساختن اسیران و تقدیم سی هزار دینار، پیشنهاد کردند که اسرای آنها که نام بردیم مسترد شود، ابو سهل گفت این کار را نمیکنم مگر به فرمان سلطان.

غزها از شهر بیرون رفتند، سپاه گرگان نیز رسید همینکه نزدیک به ری شدند، غزها پیشوازشان کرده در تنگناشان قرار دادند. و سر کرده سپاه و دو هزار مرد را

ص: 94

اسیر کردند و بقیه منهزم شده برگشتند. این واقعه بسال چهار صد و بیست و هفت رویداد.

آنجا میزیست محاصره نمودند.

فنا خسرو بن مجد الدوله، و کامروی دیلمی صاحب ساوه هم به ترکان منضم گردیدند و جمع آنها فزونی یافت و شوکت شان زیاده شد و شدت یافت. همینکه علاء الدوله چنان دید که هر چه پیشروی میکنند جمع آنها افزونتر و نیروی شان بیش از پیش میگردد و خود زبون میشود بر جان خود بیمناک شد و شهر را شبانه در رجب ترک کرده و به اصفهان گریخت. اهل بلد از آن پیش آمد سخت بترسیدند و جمع شان بپاشید، و از جنگ عدول کرده و به گریختن به مکر و فریبکاری دست زدند، غزها فردای آن شب (که علاء الدوله باصفهان گریخت) آنها را بجنگ خواستند، پایداری در برابرشان نکردند و غزها وارد شهر شدند و غارت و تاراجگری پردامنه ای نمودند و زنان را باسارت به بند کشیدند. و همچنان پنج روز بماندند تا اینکه زنان همگی به مسجد پناهنده شدند و مردم بهر راه و گریزگاهی که مییافتند بپاشیدند و گریختند، و نیک بخت کسی بود که جان بسلامت بدر برده بود و این رویداد پس از واقعه ای که پیش از آن رخ داد، مستاصل کننده بود، حتی اینکه گفته شد گروهی هم که بمسجد پناهنده شده بودند، بیش از پنجاه نفر نبودند! چون علاء الدوله به ترک ری گفت گروهی از غزها او را دنبال کردند لکن باو نرسیدند، برگشتند و به «کرج» که رسیدند آنجا را غارت نمودند و مرتکب افعال و اعمال زشت شدند.

طایفه ای از آنها بسرکردگی ناصغلی به قزوین رهسپار شدند، اهالی قزوین با آنان جنگیدند و سپس به هفتهزار دینار با آنها صلح نموده در طاعت ناصغلی بدر آمدند.

گروهی از غزها در ارومیه (رضائیه کنونی) بودند، از آنجا به ارمنستان رفته و بر مردم بتاختند و در کشتار بیداد کرده و بسیاری را کشتند و غنیمت و اسیر گرفته (زنان را) و به ارومیه بازگشتند و در متصرفات ابی الهیجاء هذبانی پخش شدند، کردها از سوء مجاورت آنها با آنها جنگیدند و مردم بسیاری کشته شدند و غزها شهر ها غارت نمودند و بسیاری از کردها را کشتند.

ص: 97

غزها بتاخت و بر آنها پیروزی یافت، و بسیاری از آنها را کشت و بهمان اندازه هم از افرادشان را باسارت گرفت و پیروزمندانه وارد اصفهان شد.

از آنجا به قصد موصل و دیار بکر نمودند.

دست از جان کشیده باشد، بدون ترس از مرگ جنگیدند، بسیار از عربها زخمی و از هم جدا شدند.

بعضی از غزها قصد نصیبین و سنجار بمنظور نهب و غارت کرده بودند، به جزیره برگشته آنجا را محاصره نمودند اعراب نیز برای گذراندن زمستان (قشلاق) به عراق رفتند، غزها دیار بکر را کوبیدند و قتل و غارت کردند، نصر الدوله منصور امیر غزها را از فرزندش سلیمان بگرفت و با غزها مکاتبه کرد و مالی هم بآنها داد و منصور را آزاد کرد مشروط بر اینکه دست از اعمال خود بردارند، پیشنهاد او را پذیرفتند و منصور آزاد و مالی هم برای آنها فرستاده شد، پس از آن باز هم غزها غدر کردند و بر شرارت خود افزودند. پاره ای از آنها رو به نصیبین و سنجار و خابور نهاده آن نقاط را بباد غارت گرفته بازگشتند، برخی از آنها به جهینه و آبادیهای الفرج رفته آنجاها را غارت نمودند، قرواش از ترس آنها وارد موصل شد.

روز بجنگ ادامه دادند، اعراب و اهل بلد شکست خورده منهزم شدند. قرواش از منزل خود بکشتی که آماده کرده بود با تمام دارائی خود مگر مقداری کمی که بجای ماند، بدان کشتی فرود آمده و بگریخت.

غزها وارد شهر شدند و قسمت عمده آن را مورد نهب و غارت قرار دادند و تمام آنچه که از نقدینه و گوهر و جامه های گرانبها و اثاث، از قرواش بود غارت نموده، خود قرواش هم، (چنانکه گفتیم) با کشتی همراه عده قلیلی فرار کرده و به «الحسن» رسید و در آنجا رحل اقامت افکند، و به جلال الدوله گزارش داد و او را آگاه از آن احوال کرد و طلب یاری نمود و به دبیس بن مزید و دیگر امرای عرب و کرد نامه نوشته از آنان یاری خواست و شکایت حال خود بآنها کرد.

غزها پس از آنکه در موصل مسلط بر اوضاع شدند از ارتکاب کارهای شنیع و زشت. از کشتن و هتک نوامیس و غارت اموال فرو گذار نکردند. اماکنی که از تجاوزات آنها سالم مانده راه ابی نجیع و جصاصه و جارسوک (چارسوق) و کرانه نهر و «باب القصابین» بود که سکنه آنها مالی را تضمین نمودند بآنها بدهند و آنها هم دست از آنها کشیدند.

و آن موهای بریده بدست گرفت، و بانگ و فریاد برآورد، و از خدا و مسلمانان یاری خواست و استغاثه کرد، که فرزندی داشتم کشتند و این خون اوست که چهره ام خونین کرده و دختری که او را هم کشتند و این هم موی گیسوی اوست، و در کوی و برزن و بازار براه افتاد و مردم بشوریدند و نزد ابن فرغان رفتند، و غزهائی که نزد او بودند کشتند و بهر غزی که دست یافتند او را کشتند و منازل مسکونی غزها را محاصره نموده و کسانی که در سطح بامها بودند با آنها جنگیدند، مردم بخانه هایشان نقب زدند و هر که در آن بود کشتند، بجز هفت نفر را از جمله ابو علی و منصور به حصباء رفت و هر کس از غزها سلامت مانده بود باو پیوست.

در آن هنگام کوکتاش با گروه زیادی موصل را ترک گفته بود، پیکی بسوی او روانه کردند و او را آگاه از آن پیش آمدها نمودند، و کوکتاش بسوی آنها بازگشت و در بیست و پنجم رجب بسال چهار صد و سی به زور و جبر وارد شهر شد، و تیغ را بیدریغ در میان مردم شهر بکار انداخت، و بسیاری را اسیر کردند و اموال را مورد چپاول و غارت قرار دادند و دوازده روز قتل و نهب در شهر دوام داشت و تنها نقطه ای که سالم ماند ناحیه ابی نجیح بود، که مردم آن نسبت به امیر منصور نیکرفتاری کرده بودند و به رعایت آن نیکرفتاری مصون ماند و هر کس بدانجا پناهنده شد سالم ماند.

کشتگان در جاده افتاده و بسبب اینکه کسی به دفن کردن آنها نرسید. اجسادشان بگندید. سپس دسته دسته آن اجساد را در گودالهائی که حفر کردند ریختند و با خاک پوشانیدند. و خطبه بنام خلیفه و طغرل بیک خواندند.

همینکه اقامتشان در آن بلاد بدرازا کشید و از رفتار و کردارشان آنچه بیان کردیم رویداد، پادشاه جلال الدوله بن بویه نامه ای به طغرل بیک نوشت و او را آگاه از جریان احوال کرد و همچنین نصر الدوله بن مروان نامه نوشت و به طغرل بیک شکایت از غزها کرد. طغرل بیک بپاسخ نصر الدوله نامه نوشت و در آن گفته بود بمن خبر رسیده است که بندگان ما قصد بلاد تو کرده اند، و تو با مالی که بآنها بخشودی خوب عمل کردی، و تو مرزبان هستی و باید آنچه که یاری بر قتال با کفار مینماید، بدهی، و بوی وعده داد که کس خواهد فرستاد تا بندگانش (غزها) را از بلده

ص: 103

او کوچ بدهد.

غزها به ارمنستان یورش برده و بلاد آنجا را غارت و زنان را باسارت میبردند، تا جائی که کنیزی زیباروی بهایش به پنج دینار رسید و اما غلامان (برده های سفید و نوجوان) پسنده آنها نبود و نمیخواستند. و اما نامه طغرل بیک در پاسخ جلال الدوله چنین بود که، این ترکمانان، بندگان و خدمتگزاران و رعایا و اتباع ما بودند، و امتثال اوامر ما نمودند و در استان ما خدمت میکردند، و همینکه ما برای بلیات خاندان محمود بن سبکتکین و تدبیران بپا خاستیم و (خدمتگزاران) خویش را بمنظور تسویه کار خوارزم بنمایندگی گماشتیم. آنها را از آنجا روی به ری سرازیر شده، بنا را به تبهکاری و فساد گذاشتند، و ما با لشکریان خود از خراسان بسوی آنها روانه شدیم. و پندار و گمان ما این بود که بخواستن زینهار و امان پناهندگی بما پیدا میکنند. و التماس گذشت از گناهان خویش و بخشش همی کنند. اما اینکه هیبت ما آنها را بگرفت، و شکوه و صولت ما آنها را متزلزل کرد. ناگزیر بایدمان آنها را زیر پرچمهای خود به زانو و طاعت بدر آوریم و از شوکت و قدرت خود کیفر متمردین را بآنان بچشانیم خواه اینکه نزدیک و یا دور باشند و بغارت ادامه دهند و یا آنکه یاری بجویند.

غزها چون این خبر شنیدند. به تلعفر و «بو ماریه» عقب نشینی کردند. و در آن نواحی اطراق نموده و با غزهائی که در دیاربکر بودند و سرکردگی آنها با ناصغلی و بوقا بود، مکاتبه کرده و از آنان خواستند که علیه اعراب یاریشان کنند. و غزهای دیاربکر بیاری آنها رفتند.

قرواش از ورود آنها آگاه شد و لکن بیارانش در این باره آگهی نداد که نکند شکست یافته و بترسند، و همچنان به پیشروی خود ادامه داد تا اینکه به «عجاج» رسید، غزها نیز پیش آمده از «الفرج» در رأس الابل فرود آمدند. فاصله بین فریقین حدود دو فرسنگ بود. غزها طمع به چیره شدن بر اعراب ورزیدند و پیش آمدند تا اینکه بر چادرهای اعراب مشرف گردیدند و در بیستم رمضان در اول روز جنگ میان آنها درگیر شد، غزها برتری نشان دادند و اعراب منهزم شدند تا اینکه عرصه جنگ نزدیک به چادرها و کوچ نشین اعراب گردید و زنان عرب شاهد معرکه قتال بودند، تا ظهر پیروزی با غزها بود. سپس خداوند، اعراب را یاری کرد و غزها رو بهزیمت نهادند. و اعراب شمشیر در گروه آنها بکار انداخته و پراکنده شدند، غزها کشته بسیار بجای گذاشتند و سه تن از سرکردگانشان کشته شدند و عربها چادرها و خرگاههای آنها را گرفته و اموالشان را به غنیمت ربودند. گرد آوردن غنائم آنها را سرگرم کرد و شب فرا رسید، و سیاهی آن پرده استتار بین آنها و غزها کشید.

قرواش سرهای بسیاری از کشته شدگان را در سفینه ای ببغداد روانه داشت، و همینکه نزدیک ببغداد رسید ترکها آن کشتی را گرفته و سرها را. بنا به غیرتمندی نژادی اجازه ندادند کسی بآنها دسترس پیدا کند، و خدا شر آنها را از سر مردم موصل دفع کرد. قرواش تا نصیبین غزها را تعقیب کرد. و سپس بازگشت، غزها قصد دیاربکر نمودند و آنجا را بباد غارت گرفتند و سپس بارمنستان و اراضی روم رفته آن نواحی مورد نهب و غارت قرار دادند و از آنجا قصد بلاد آذربایجان کردند. قرواش نامه به اطراف نوشت (مژده پیروزی بر غزها را خبر داد و نامه ای به ابن ربیب الدوله حکمران ارومیه نوشت و یادآور شده بود که سه هزار مرد از آنها را کشته است.

ابن ربیب الدوله به پیکی که نامه را آورده بود گفت: این شگفت است، این

ص: 105

قوم چون از بلاد من عبور کردند. بر پلی بایستادم که ناگزیر بودند از روی آن بگذرند و کس گماشتم آنها را بشمارد و تعدادشان زیاده بر سی هزار با اطرافیانشان بودند، و همینکه پس از هزیمت شان بازگشتند عده شان به پنجهزار نفر هم نمیرسید و اینها یا کشته شده اند و یا بهلاکت رسیده اند. شعراء قرواش را بخاطر این پیروزی ستایش کردند و از جمله کسانیکه او را مدح گفته ابن شبل در قصیده ایست (یک بیت از آن قصیده را مؤلف فاضل آورده که در ترجمه آن فایده ای مقصور نبود) و این قصیده ای طولانی است. این بود اخبار غزهای عراق و اینکه اخبار آنها را بدنبال هم آوردیم، بسبب آنست که دولت آنها بدرازا نکشید تا رویدادها را در سالها حدوث وقایع یاد کنیم، بلکه ابر بهاری بود که زود متلاشی گردید، و اما سلجوقیان. بخواست خدای بزرگ رویدادهای (دولت) آنها را در تلو سالهای واقعه یاد خواهیم کرد و آغاز کار آنها سال چهار صد و سی و دو بود.

و بسیار شوخ طبع بود، از جمله اینکه روزی بر کرانه دجله بود، پادشاه جلال الدوله و المرتضی و الرضی هر دوی آنها در زورقی نشسته و عثمان بن جنی نحوی هم بآنها بود و تفرج میکردند. ربعی پادشاه جلال الدوله را مخاطب ساخته ندا در داد:

پادشاها، تو در تشیع خود نسبت به علی بن ابی طالب راستگو نیستی، عثمان نزد تو و علی (اشاره بخودش است) در اینجا نشسته است. پادشاه جلال الدوله امر کرد زورق نزدیک به کرانه شد و او را هم با خود سوار بر آن کرد، و گفته شده که این گفته از شریف رضی و برادرش المرتضی بوده که عثمان ابن جنی همراهشان بود که گفت چه شگفت است احوال شریفین که عثمان با آنهاست و علی کنار شط راه میرود.

و نیز در این سال ابو المسک عنبر، ملقب به اثیر درگذشت. وی خشمگین از جلال الدوله به موصل رفته بود.

قرواش و خانواده اش، در پیشگاهش زمین ببوسیدند و نزد آنها مقیم گردید، و از اخصاء بهاء الدوله بن بویه بود، بجایگاه بلندی ارتقاء یافت و امیر و وزیری در دولت بنی بویه نبود که در پیشگاه او زمین نبوسند، میان او و قرواش و ابی کالیجار قرار بر این گذارده شد که ابی کالیجار از واسط رو ببغداد عزیمت نماید و اثیر و قرواش هم از موصل به قصد جلال الدوله، اثیر از موصل حرکت کرد و همینکه به مشهد الکحیل رسید در آنجا درگذشت.

در رجب این سال ستاره بزرگی که از نور آن زمین روشن شد. متلاشی گردید و صدائی چون رعد از تلاشی آن برخاست و بچهار پاره گردید، و دو شب بعد از آن ستاره خردتر از آن متلاشی شد و بعد از آنها ستاره ای بزرگتر از آنها با نوری بیشتر متلاشی شد.

در این سال در بغداد از جانب عیاران و دزدان فتنه ای نیرومند بر پا شد که ظاهرا پولها میگرفتند.

و در این سال نماز جمعه در جامع براثا موقوف گردید. سبب آن این بود که شخصی در آنجا سخنرانی میکرد و در سخنرانی (خطبه) خود میگفت: پس از صلوات

ص: 107

بر پیمبر و برادرش امیر المؤمنین علی بن ابی طالب، که با جمجمه سخن گفته، و زنده کننده بشر الهی و سخنگو با اصحاب کهف بوده و چیزهای دیگر از غلو و گزافه گوئی و بدعت. خلیفه خطیبی در آنجا گمارد که مردم سنگبارانش کردند و نماز موقوف گردید، گروهی از اعیان کرخ با المرتضی اجتماع کردند و از خلیفه پوزش خواستند و گفتند که آن شخص از سفهاء است و نمیدانند که چنین کرده باشد و تقاضای اعاده خطبه نمودند، تقاضای آنها پذیرفته شد و نمازگذاردن و خطبه اعاده شد.

در این سال ابن ابی هبیش زاهد مقیم کوفه درگذشت. وی از ارباب طبقات غلو کننده در زهد بود و آرامگاهش زیارتگاه است و تاکنون مزارش را زیارت میکنند و خود از زائرین مزار او بودم و در این سال منوچهر بن قابوس بن وشمگیر درگذشت و انوشروان فرزندش پادشاه شد.

بهمراه ببرد و بخوزستان رفت و به تستر رسید تا از آنجا از پادشاه ابی کالیجار و پادشاه جلال الدوله کمک گرفته و به بلاد خود (اصفهان) بازگردد و آنجا را پس بگیرد.

علاء الدوله مدتی نزد ابی کالیجار بماند. ابی کالیجار پس از هزیمتی که از جلال الدوله یافت. ضعیف شده بود، با وجود این به علاء الدوله نوید میداد که هر گاه با جلال- الدوله آشتی کند. وی را یاری مینماید و سپاهی با او همراه خواهد کرد.

در آن احوال خبر درگذشت یمین الدوله محمود و عزیمت مسعود به خراسان بعلاء الدوله رسید، و او چنانکه بخواست خدای بزرگ یاد خواهیم کرد. به بلاد خود (اصفهان) بازگشت.

بن مقلد عقیلی بود. و محاصره آن بدرازا کشید. ابی الشوک به مالک بن بدران پیام فرستاد و گفته بود: این شهر مال پدر من بود. و ناگزیر بایدم آنجا را متصرف شوم. و پسنده چنانست که تو خود از آنجا بروی، مالک از تسلیم شهر باو خودداری کرد و ابی الشوک آنجا را محاصره کرد و برتری خود آشکارا ساخت و شهر را تصرف کرد.

مالک از وی زینهار خواست که خود و یاران و دارائیش در امان باشند، ابی الشوک بشخص او فقط تأمین داد، همینکه مالک بر او بیرون شد ابی الشوک بوی گفت: من از تو خواستم که به اختیار شهر را تسلیم کنی تا از ریخته شدن خون مسلمانان جلوگیری شده باشد، و تو نپذیرفتی. مالک بپاسخ او گفت: چنانکه این کار میکردم نزد اعراب ننگین میشدم و لکن اکنون بر من ننگی روا ندارند. ابا الشوک باو گفت: اتمام مردانگی چنین اقتضاء میکند که دارائی و یارانت را تسلیم تو نمایم. پس تمام آنچه که تعلق بمالک داشت بوی داد و مالک آنها را گرفته و بسلامت بازگشت.

محمد فرزندش کرد. درگذشت و در اثر آن از سرزمینهای دور دست هند تا به نیشابور بنام او خطبه خوانده شد، لقب او جلال الدوله بود، و اعیان دولت پدرش برای او پیام فرستادند و از مرگ پدر و وصیت او بپادشاهی وی آگاهش نمودند، و او را دعوت نموده و برانگیختند هر چه زودتر خود را (به غزنه) برساند و از برادرش مسعود او را بترساندند. محمد چون آن خبر بشنید به غزنه رفت و چهل روز پس از مرگ پدرش بآنجا رسید، و لشکریان به طاعتش گردن نهادند، و وی اموال و خلعتهای گرانمایه میان آنها پخش کرد و در این باره اسراف روا داشت.

میل به مسعود داشتند زیرا وی بزرگتر و شهامتش از محمد بیشتر بود و زیرا که عادت کرده بود که پیشاپیش سپاه در گشودن بلاد حرکت کند و بعضیها نیز بسبب قوت نفسی که داشت از او میترسیدند.

محمد عم خود یوسف بن سبکتکین را بفرماندهی سپاه تعیین نمود، و همینکه او خواست، در سرای خود در غزنه سوار شود، عمامه اش از سر بیفتاد، و مردم آن را به فال بد گرفتند. التونتاش فرمانروای خوارزم که از اعیان یاران پدرش محمود بود، بوی پیام فرستاد و باو مشورت داد که با برادرش موافقت و ترک مخالفت نماید. محمد باو گوش نداد، و رو به راه نهاد و روز اول رمضان به تکناباد رسید، و تا روز عید در آنجا اقامت داشت و عید را در آنجا برگزار کرد. و شب سه شنبه سوم شوال، سپاه بر وی بشورید و او را گرفته به بند کشیده زندانی کردند، در آن هنگام او سرگرم میگساری و بازی و فارغ از تدبیر امور و شئون مملکت و رسیدگی باحوال سپاه و رعایا بود.

آن کس که در این باره، یعنی شکست او، کوشا بود، علی خویشاوند، یار پدرش بود. عم او یوسف بن سبکتکین هم بوی در آن (توطئه) یاری کرد. همینکه محمد دستگیر شد، بنام مسعود برادرش شعار دادند و محمد را به قلعه تکناباد بردند، و مراتب را بمسعود نوشتند. چون مسعود به هرات رسید، لشکریان با حاجب علی خویشاوند پیشوازش نمودند، مسعود در دیدار با حاجب علی او را دستگیر کرد و کشت و نیز عم خود یوسف را نیز پس از آن دستگیر کرد، فرجام غدر و خیانت چنین است. و حال آنکه آنان کوشیده بودند ملک بوی برگردد، و نیز گروهی از اعیان سران سپاه را در اوقات متفرقه دستگیر کرد، اتفاق کلمه و یکپارچگی بر پادشاهی او، در ذی قعده مروی را حاصل گردید، احمد بن حسن میمندی که وزیر پدرش بود از کار بر کنار و زندانیش کرد. و لکن دوباره وزارت بوی داده و کارها باو برگرداند. پدرش نیز در سال چهار صد و دوازده او را دستگیر کرد. و اتهاماتی بوی وارد کرده بودند که گفته شد حرص در مال بود و احمد آنها را انکار کرد و بهنگام دستگیری مال و عوارض بارزش پنجهزار هزار دینار (پنج میلیون) از وی گرفتند.

ص: 113

مسعود در هشتم جمادی الاخره بسال چهار صد و بیست و دو به غزنه رسید، و پادشاهی او استوار شد، فرستادگان پادشاهان از دیگر اقطار، بدرگاهش روی نهادند.

ملک خراسان و غزنه و بلاد هندوسند، و سجستان و کرمان و مکران و ری و اصفهان و بلاد جبل و غیر ذلک (زیر چتر پادشاهی) او را بودند و سلطه اش عظیم و ترس آور بود.

جلوگیری کرد.

سبب کار محمود در تجدید بنای آرامگاه و مشهد علی بن موسی الرضا این بود که در خواب امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام را بدید که باو گفت: این کار تا کی ادامه خواهد داشت؟ محمود دریافت که مقصود امر مشهد است، پس فرمان به بنای آن داد. وی از جهت قیافه چهره ای با نمک، و حسن صورت با چشمانی ریز و موی سرخ بود، محمد پسرش شبیه او بود، فرزند دیگرش مسعود فربه اندام و بلند قامت بود.

گردید و همدان و غیرهما از بلاد را هم تصرف کرد و رو به ری نهاد و ری را هم گرفت. و دامنه پیشروی خود را در جهت متصرفات انوشروان بن منوچهر بن قابوس گسترش داد و خوار از اعمال ری و دماوند را گرفت.

انوشروان به مسعود نامه نوشت و پادشاهی او را تهنیت گفت و درباره مقرری مالی که باید ارسال نماید پرسید تکلیف چیست؟ وی دستور ارسال آن داد و سپاهی از خراسان برایش روانه داشت آن سپاه رو به دماوند رفتند و آنجا را پس گرفتند و از آنجا رو به ری نهادند و نیروهای امدادی نیز بآنها رسید، از جمله علی بن عمران بود، و جمع آنها کثرت پیدا کرد و ری را محاصره نمودند، و علاء الدوله در ری بود جنگ در بعضی روزها شدت مییافت، سپاهیان قهرا وارد شهر ری شدند و فیل جنگی نیز همراه داشتند، گروهی از مردم ری و دیلمیان کشته شدند و شهر مورد غارت قرار گرفت و علاء الدوله منهزم گردید، پاره ای از سپاهیان دنبالش کردند، از ناحیه سر و شانه مجروح گردید مبلغی دینار که همراه داشت، بسوی آنها انداخت، سپاهیان سرگرم جمع کردن آنها شده علاء الدوله نجات یافته و به دژ «فردجان» که در پانزده فرسخی همدان واقع بود رفت و در آنجا اقامت کرد تا آنکه از جراحات خود بهبود یافت، و کار او را بخواست خدای بزرگ یاد خواهیم کرد که چگونه در ری و متصرفات انوشروان بنام مسعود خطبه خواند و کارش بزرگی یافت.

بسبب کارهای زشتی که انجام داده بودند اموال آنها را غارت کرده و آنهایی هم که جان سالم از معرکه بدر برده بودند، به واسط رفتند.

همچنان پیشروی میکرد تا نزدیک به حلب رسید. در حلب شبل الدوله نصر بن صالح بن مرداس حکمران بود.

رومیان یک روز در آن نقطه اطراق نمودند، فصل گرما بود، و دچار تشنگی شدیدی شدند، یاران پادشاه روم با وی اختلاف نظر داشتند، پاره ای بوی رشک میبردند و برخی هم از وی متنفر بودند، و از جمله کسانی که با وی بودند ابن «دوقس» بود. وی از بزرگان سران روم بود و هلاک پادشاه را میخواست که پس از او خود پادشاه بشود. پادشاه در آن موقع کم آبی و تشنگی گفت: عقیده دارم که همینجا اقامت کنیم تا اینکه باران ببارد و آب زیاد شود. ابن «دوقس» این رأی را تقبیح کرد و بنا به قصد بدی که داشت و توطئه ای که علیه او اندیشیده بود مشورت داد بشتاب آن ناحیه را ترک کنند پادشاه روم از آنجا رفت، ابن دوقس و ابن لؤلؤ با ده هزار سوار رزمجو از او جدا شده راه دیگری در پیش گرفتند. پادشاه با یکی از یارانش خلوت کرد و او پادشاه را آگاه کرد که ابن دوقس و ابن لؤلؤ با چهل مرد دیگر هم سوگند شده اند که خود یکی از آن مردانست، وی را از میان ببرند، پادشاه احساس چنان دسیسه کرد و بترسید و همان روز بجائی که ترک کرده بود برگشت.

ابن دوقس باو پیوست و علت بازگشت او را جویا شد، پادشاه باو گفت: اعراب علیه ما گرد هم آمدند و بما نزدیک شده اند. و فی الحال ابن دوقس و ابن لؤلؤ و گروهی که بهمراهشان بود دستگیر نمود و سپاهیان مضطرب شده اختلاف پیدا کردند، و پادشاه از آن ناحیه حرکت کرد و اعراب و اهالی شهر و حتی ارامنه، به پیگرد آنها برخاستند، و رومیان را کشته و غارت میکردند و از بار و بنه پادشاه چهار صد استر که بار آنها مال و جامه بود گرفتند و بسیاری از رومیان از تشنگی هلاک شدند و تنها پادشاه خود نجات یافت و از اموال و خزائن او هیچ چیز سالم بجای نماند و خداوند مؤمنین را از کشتار در پناه خود گرفت، و گرامی و نیرومند است آفریدگار جهان درباره بازگشت پادشاه روم روایت دیگری هم نقل شده است باینکه گروهی نه خیلی زیاد از اعراب بر لشکرگاه او گذر کردند و رومیان گمان بردند که اعراب آنها را در تنگنا گذاشته ندانستند چه بایستی بکنند، تا آنجا که پادشاه آنها جامه سیاه

ص: 118

بپوشید، و حال آنکه عادت پادشاهان آنها پوشیدن جامه سرخ است (مقصود شنل ارغوانی رنگ باید باشد م.) و پوشیدن جامه سرخ را ترک کرد که کسی که او را میخواهد از دیدگاه وی بدور باشد و منهزم شدند و مسلمانان آنچه را که آنها با خود داشتند به غنیمت بگرفتند.

آنها را دادند و از سوی دیگر سپاهی هم که از راه خشکی گسیل داشته بود، بآنها رسید وزیر ابی علی بکسانیکه بوی مشورت داده بودند به شتاب خود را به بختیار برساند گفت: آیا شما نبودید که گمان میکردید که او را (یعنی بختیار را) سپاهی سبک و اندک است، و شتابان بسوی او رفتن اولی خواهد بود، من اکنون دنیا را پر از سپاه می بینم کار بروی آسان وانمود کرده، خشمگین شد، دستور داد کشتیها بکرانه بازگردند تا فردا بجنگ بپردازند همینکه کشتیهای او رو بکرانه نهادند یارانش گمان کردند که رو بهزیمت نهاده است فریاد زدند: هزیمت! براستی هزیمت هم بود. و گفته شد همینکه کشتیهای او رو بکرانه نهادند، کشتیهای بختیار آنها را دنبال نمودند و فریاد کشیدند: هزیمت، هزیمت: سپاهیانی هم که از بختیار از راه خشکی رسیده بودند با سرنشینان کشتی هم آواز شدند، کسانی هم که در کشتیهائی که اموال آنها (بختیار و یارانش) در آنها بار بود همصدائی با دیگران نموده، و ابو علی براستی روی بهزیمت نهاد و یاران بختیار او را تعقیب کردند و بدنبال آنها مردم شهری و بختیار خود بر آب فرود آمد و مردم برانگیخت و دنبال آنها برفت و همی کشت و اسیر میگرفت و سپاهیان خود را غرق میکردند، و از آن همه سفاین بیشتر از پنجاه فروند سلامت نماند.

ابو علی در حال انهزام گرفتار بند اسارت گردید و نزد بختیار حاضرش کردند، وی او را گرامی داشت و نزد خود بنشاند و باو گفت: میل داری با تو چه رفتار کنم؟

گفت: مرا نزد پادشاه ابی کالیجار روانه نمائی. بختیار آزادش کرد. اتفاقا ابو علی غلامی و کنیزی داشت که هر دو در خفا با هم به فساد جمع شده بودند، ابو علی آگاه از تباهکاری آنها شده بود، و آن دو نفر دریافتند که وزیر از احوال آنها آگاه شده است و او را پس از اسارتش حدود یک ماه نگذشته بود که کشتند.

وی در مدت وزارتش رسوم ستمکارانه ای برقرار داشت و سنتهای ناپسند و بد مقرر داشت از جمله عوارض و مالیات سوق الدقیق و داد و ستد بادنجان، و تفریحات شبانه کوی و برزن و مالیات دلالی آنچه از کالاهای فروخته میشود، و دستمزد بار بران که محموله های خرما را بکشتیها بار میکردند، و آنچه را که سلاخ خان به یهود میدادند، بر همه اینها عوارض و مالیات مقرر کرده و میان سپاهیان و عامه مردم

ص: 120

گفتگوهای شرانگیز جریان یافت.

پیدا کردند و درباره اقطاعات منازعه کردند. ابن معبرانی حکمران بطیحه روی ببصره نهاد، گروهی از ترکها که در واسط اقامت داشتند رفتند که او را بازگردانند ابن معبرانی برنگشت، پس متابعت او کردند، و بعضی از بعضی دیگر ترسیدند که با هم یکی نباشند و بهنگام جنگ آنها را تسلیم کنند. از این روی پراکنده شدند، و برخی هم از ذی السعادات زینهار و تأمین خواستند. ذی السعادات از جانب آنها بیمناک بود، و پیروزی از جائی که حسابش را نکرده بود بوی چهره نمود و آنها که در بصره باقیمانده بودند بنام ابی کالیجار شعار دادند و سپاهش وارد شهر شد میخواستند آنجا را غارت کنند، ذی السعادات از آنها جلوگیری کرد.

دارند، و امیر ابی جعفر بسمت ولایت عهد برگزیده اند.

خلیفه بحاضران گفت: ما اجازت دادیم در ولایت عهدی بوی او میخواست پیش از این مردم با او بیعت کرده باشند، پس از بیان خلیفه، ابو الحسن بن حاجب النعمان، خلیفه را به ستود. همینکه امر ولایت عهدی بدان ترتیب اعلام گردید، پرده بیفتاد و ابو جعفر بر سریری که القادر باللّه بر آن جلوس کرده بود نشست، حاضران در آن اجتماع مراسم خدمت بجای آورده و شادباش گفتند و ابو الحسن بن حاجب النعمان پیش رفت و دست او را بوسید و تهنیت گفت، و چنین اظهار داشت: «وَ رَدَّ اللَّهُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِغَیْظِهِمْ لَمْ یَنالُوا خَیْراً وَ کَفَی اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ» [ (1)] (ترجمه آیه شریفه از سوره احزاب چنین است: خدا کافران را (مقصود مشرکین در جنگ احزاب یا جنگ خندق است) با همان خشم و غضبی که بمؤمنان داشتند بی آنکه هیچ خیر و غنیمتی بدست آورند ناامید برگردانید و خدا خود امر جنگ از مؤمنان کفایت فرمود.

بیان او اشارتی بتعریض در اخلال عقیدت خلیفه در مورد ولایت عهدی ابی جعفر بود، و بپایش افتاد و ببوسید و گونه هایش میان دو دست نهاده روی او ببوسید پوزش طلبید، پوزش وی پذیرفته شد و روز جمعه نه روز باقیمانده از جمادی الاولی بر منابر بنام وی دعوت بعمل آمد.

سال دبیری نمود.

در این سال دزدانی از کردها در بغداد پیدا شدند که چارپایان ترکان را میدزدیدند و ترکها مرکوبهای خود را بمنازل مسکونی خویش برده و جلال الدوله چارپایان خود را به خانه ای در دار المملکه انتقال داد.

در این سال ابو الحسن بن عبد الوارث فسوی نحوی در فسا درگذشت و او با ابی علی فارسی خویشاوندی داشت.

در این سال ابو محمد حسن بن یحیی علوی النهر سابسی ملقب به اسکافی درگذشت درگذشت وی در کوفه بود.

در رجب این سال در غزنه سیل عظیمی آمد و کشت و زرع را نابود کرد و گروهی بی شمار از مردم را غرق و پلی را که عمرو بن اللیث ساخته بود خراب کرد و این رویدادی بزرگ بود.

در رمضان این سال مسعود بن سبکتکین، در غزنه هزار هزار (یک میلیون) درهم صدقه داد و بر فقراء و علماء و رعایا بخششهای بسیار کرد.

بنامهای ابا العساکر و عیسی بجای گذاشته بود. عیسی بنای استبداد در ولایت و اموال گذارد. ابا العساکر بخراسان رفت و از مسعود یاری خواست، وی سپاهی همراه او روانه کرد و امر کرد آن بلاد را از عیسی بگیرند یا اینکه با برادر خود اتفاق بر طاعت او کنند. ابا العساکر و آن سپاه بمقصد رسیدند و عیسی را دعوت به طاعت و موافقت نمودند، او نپذیرفت و گروه زیادی بالغ بر هیجده هزار تن گرد آورد، و رو بآنها رفت و تلاقی کردند. بسیاری از همراهان عیسی به برادرش ابی العساکر روی آورده زینهار خواسته تأمین یافتند، عیسی منهزم شد، و سپس برگشته با عده از یارانش حمله کرد و در میان معرکه جنگ کشته شد و ابو العساکر بر بلاد چیره گردید و بر اهالی احجاف روا داشت.

در محدوده که از خود داشتند پناه برده و آن از بزرگترین و بهترین نقاط از حیث ساختمانی که داشت بود و مسلمانان آنجا را محاصره کردند و نصاری را از آن محدوده شان بیرون رانده و اکثر آنها را کشتند و شهر را غارت کردند و رومیان در آن دو برج بماندند تا اینکه از روم ده هزار مردم رزمنده بیاری آنها رسید، یاران ابن مروان جای درنگ ندیده از پیش روی آنها منهزم شدند و رومیان داخل شهر و آبادیهای مجاور از بلاد مسلمانان شدند. ابن وثاب نمیری در مورد حران و سروج بآنها صلح کرده خراجی برایشان فرستاد.

سخن گفت و پوزش مرا نپذیرفت، در آن اثناء خادمی با نامه ای فرا رسید، ابن حاجب نامه را بگشود و خواند و رنگ چهره اش تغییر کرد، و از آن شدت حال و رفتاری که نسبت بمن روا داشته بود، فرود آمد و از من پوزش خواست، سپس گفت: آیا بخلیفه قصه ای نوشته ای؟ گفتم: نه، دریافتم که آن شیخ که بر مزار معروف دیدم خلیفه بود.

گفته شده: افطار خود را هر شب به سه بخش قسمت میکرد، بخشی را پیش روی خود نگهمیداشت، بخش (دوم) را به مسجد «رصافه» و بخش سوم را به مسجد «المدینه» میفرستاد، که بر مقیمین در مسجد پخش میکردند. اتفاق چنین رویداد که شبی غذا به مسجد المدینه برده میان گروهی که در مسجد بودند پخش کردند، همه گرفتند، مگر جوانی که آن را رد کرد.

همینکه نماز مغرب برگزار شد، آن جوان از مسجد بیرون آمد، فراشی که مأمور بخش طعام بود، وی را دنبال کرد. و دید آن جوان در خانه ای ایستاد و در خواست غذا نمود اهل آن خانه با پاره های (وامانده ای از غذا) وی را اطعام نمودند آن پاره ها بگرفت و بمسجد برگشت، آن فراش باو گفت: وای بر تو، شرم نمیکنی؟

خلیفه خدا برای تو طعامی حلال بفرستاد و رد کردی و بیرون رفته و بدر خانه رفته غذا گرفتی (تکدی کردی) آن جوان گفت: بخدا آن را رد نکردم مگر بسبب اینکه پیش از مغرب آن را بمن عرضه داشتی و من در آن هنگام نیازی بدان نداشتم و اکنون نیاز به طعام پیدا کردم در طلب آن شدم، فراش برگشته، خلیفه را آگاه از آن ماجرا کرد. و القادر بگریست و بآن فراش گفت: رعایت زمان را بکن و چون فرا رسید مغتنم شمار و تا وقت افطار بخدمت باش.

ابو الحسن ابهری گوید: «بهاء الدوله مرا با نامه ای نزد القادر باللّه فرستاد چون بر او وارد شدم، شنیدم این ابیات را میخواند:

سبق القصاء بکل ما هو کائن و اللّه یا هذا لرزتک ضامن

تعنی بما یغنی و تترک ما به تغنی کانک للحوادث امن

او ما تری الدنیا و مصرع اهلها فاعمل لیوم فراقها یا خائن

ص: 128

یا عامر الدنیا ا تعمر منزلالم یبق فیه مع المنیه ساکن

الموت شی ء انت تعلم انه حق و انت بذکره متهاون

ان المنیة لا تؤامر من اتت فی نفسه یوما و لا تستاذن مفاد آن بفارسی چنین است:

هان ای (انسان) سرنوشت بر آنچه وجود دارد پیشی جسته و بخدا ضامن روزی تو نباشد تو بآنچه نیست میشود دلبسته ای و ترک آنچه بی نیازی آورد گفته ای تو گوئی ایمن از حوادث هستی مگر دنیا و آوردگاه مردم آن را نمی بینی؟ پس امروز برای روزی که از آن جدا میشوی ای نوحه گر (دنیا) کار میکن و بدان بآنچه که دل بسته داری تو همی گردآوری و (سرانجام) برای دیگری خازنی بیش نیستی. هان؟ ای کسیکه سازنده دنیا هستی سرائی را بنا همی کنی که مرگ در آن ساکنی را بجای نخواهد گذاشت و تو نیک میدانی که مرگ حق است و در یاد آن سستی روا همی داری و چون فرا برسد، درباره روزی که بر تو تازد نیندیشد و اجازت از تو نگیرد.

گفتم: سپاس خدای را که امیر المؤمنین را توفیق سرودن چنین ابیاتی داده است، گفت: بلکه منت خدای راست که ما را ملزم بیاد خود و موفق به سپاس خویش نموده است.

آیا نشنیده ای سخن حسن بصری درباره اهل معاصی که گوید: آسان بر آنها کرد، بر او عصیان ورزیدند. و چنانچه دچار سختی شدند، در پناهشان گرفت.

ستودنیهای پروردگار بسیار است.

بر وی استقرار یافت و نخستین کس که با او بیعت کرد شریف ابو القاسم المرتضی بود (مؤلف فاضل چهار بیت از قصیده ای که المرتضی در مدح القائم سروده آورده که در ترجمه آن فایده ای متصور نبود. م) القائم بامر اللّه قاضی القضاة ابا الحسن ماوردی را به رسالت نزد ابی کالیجار روانه داشت که از او بیعت گرفته و در بلادش بنام وی خطبه خوانده شود. ابی کالیجار پذیرفته و بیعت کرد و در بلادش بنام او خطبه خواند، و هدایای گرانقدر و اموالی بسیار برای القائم فرستاد،

جنگ و ستیز در نواحی شهر از دو جانب درگیر شد، اهالی کرخ و نهر طابق و قلاتین و باب البصره از جانبی، و در جانب شرقی اهالی سوق الثلاثاء (سه شنبه بازار) و سوق یحیی و باب الطابق و اساکفه و رها دره و درب سلیمان پیکار داشتند، پل بین فریقین بریده شد عیاران وارد شهر شدند و پیگیری و ردگیری مردم و سرقت و خیانت روز و شب و افزایش یافت و سپاهیان اظهار تنفر از پادشاه جلال الدوله کرده میخواستند نامش را از خطبه بیندازند، مالی میانشان پخش کرد آرام گرفتند، پس از آن برگشته شکایت از او بخلیفه کردند و خواستند که او امر کند نامش را از خطبه قطع کنند، خلیفه خواسته آنها را نپذیرفت. در آن هنگام جلال الدوله از جلوس خودداری کرد.

و کوبیدن طبل و کوس در اوقات نماز موقوف گردید، و طبالان بسبب انقطاع مقرری جاری دنبال کار خود رفتند و این وضع تا عید فطر دوام پیدا کرد، و در این مدت، نه سرنائی نواخته و نه طبلی زده شد، و چیزی از آرایش و پیرایش آشکار نشد، و بهمریختگی و در آمیختگی فزونی یافت.

در شوال فتنه میان اصحاب اکسیی (یک حرف این کلمه در متن افتاده است و بهمان صورت متن نقل گردیدم.) و خلفان که هر دو شیعی بودند پدید گردید و شر فزونی یافت و تا ذی حجه دوام پیدا کرد.

در کرخ با خراج عیاران ندا در داده شد و عیاران را بیرون راندند و ساکنان باب البصره گروهی را که میخواستند به زیارت مشهد علی و الحسین علیهما سلام (بکربلا و نجف) بروند مانع شدند و سه تن از آنان را کشتند و از زیارت مشهد موسی بن جعفر جلوگیری بعمل آمد.

رومیان پوشید و از نزد او چون بیرون شد بر سر پرچمی افراشته داشت که نقش صلیب بر آن دیده میشد و با انبوهی سپاه که همراه داشت، و به افامیه رفت مردم آنجا را در تنگنا قرار داد و آنچه بود بغنیمت ربود و مرد و زن آن ناحیه را اسیر کرد، دزبری رو بآن بلاد نهاده و مردم از غزو بیزار شده بودند.

گواهی داد.

در این سال مسعود بن محمود بن سبکتکین، امارت ری و همدان و جبال را بتاش فراش تفویض کرد و بعامل نیشابور نوشت که انفاق اموال بر حشم وی بنماید و او این دستور انجام داد و تاش فراش بحوزه فرمانروائی خود رفت، و بدرفتاری را پیشه ساخت.

در رجب این سال، پادشاه جلال الدوله چارپایان خود را از اصطبل بیرون ریخت. تعداد آنها پانزده رأس بود و آنها را در میدان بدون نگهبان و مهتر و علوفه رها کرد. و این کار را بدو علت کرد: یکی نداشتن علوفه و دیگر اینکه ترکها چار- پایان وی را میخواستند و خواسته آنها روزافزون بود، وی از این کار تنفر پیدا کرد آنها را بیرون راند و گفت: چارپایان من همین است که پنج رأس آنها مرکوب اختصاصی خودم است و بقیه از یارانم، سپس درباریان و فراشان و پیروان خویش را از خانه اش بیرون راند و در خانه اش را بست زیرا مقرری جاری آنها بریده شده بود، و باین جهت فتنه ای میان سپاهیان و عامه بروز کرد و عیاران ظاهر شدند.

در این سال عمید الدوله وزیر جلال الدوله عزل شد، و پس از وی ابو الفتح محمد بن الفضل بن اردشیر وزیر شد چند روزی بپائید و کارش استوار نگردید، پس عزل شد و بعد از او ابو اسحاق ابراهیم بن ابی الحسن وزیر شد او برادرزاده ابی الحسین سهلی وزیر مأمون صاحب خوارزم بود، وی پنجاه و پنج روز در مقام وزارت بپائید و سپس بگریخت.

و هم در این سال عبد الوهاب بن علی بن نصر ابو النصر فقیه مالکی در مصر درگذشت. او در بغداد میزیست و بسبب تنگدستی بمصر رفت. و مغاربه او را بی نیاز کردند.

ص: 133

وزیر کردند و او را گرفتند و زدند و پای برهنه از خانه اش بیرون کشیدند و لباسش را پاره پاره کردند، و عمامه اش را گرفتند و از هم دریدند و انگشتریها از انگشتانش بیرون آوردند و انگشتانش مجروح شد، در آن موقع جلال الدوله در حمام بود و ترسان و لرزان بیرون آمد و سوار شد تا به بیند چه خبر شده است، وزیر زمین ببوسید و ماجرا را بازگو کرد، جلال الدوله گفت: من فرزند بهاء الدوله هستم با من بدتر از اینها کرده اند، سپس هزار دینار از ساسی گرفته آزادش کرد و وزیر پنهان شد.

بودند و لاجرم از آنجا کوچیدند، علی بن عمران به امیر تاش فراش جریان احوال را گزارش کرد و طلب یاری نمود که سپاه بهمدان گسیل دارد. سپس فرهاد و علاء الدوله در بروجرد با یک دیگر اجتماع کردند و اتفاق نمودند که قصد همدان کنند. علاء الدوله باصفهان که برادرزاده اش در آنجا بود پیام فرستاد و وی را طلبید با سلاح و مال احضارش نمود، وی دستور را انجام داد و حرکت کرد. علی بن عمران از این کار آگاه شد، و از همدان بطور زبده و مجرد پیش از آنکه برادرزاده علاء الدوله باو برسد رو باو نهاد و در جرباذقان (گلپایگان) او را تحت فشار قرار داده و بسیاری از سپاهیانش را کشت و او را اسیر کرد و هر چه از سلاح و مال و غیر ذلک بهمراه داشت بغنیمت ربود.

چون علی از همدان بیرون رفت. علاء الدوله وارد همدان شد، و بگمان اینکه علی منهزم گردیده آنجا را تصرف نمود. پس از آن علاء الدوله به کرج رفت و در آنجا خبر برادرش شنید و این خبر بازوانش سست کرد.

پس از آن رویداد علی بن عمران رو به اصفهان نهاد بطمع اینکه بر آنجا چیره گردد و دست روی دارائی علاء الدوله و خانواده او گذارد. اهالی اصفهان و سپاهی که پادگان شهر بود، از ورود او بشهر جلوگیری کردند. از آنجا برگشت. و در مراجعت علاء الدوله و فرهاد با او تلاقی کرده جنگیدند. علی از آن دو شکست خورد و منهزم شد، و آنچه از اسیران دربند او بودند گرفتند مگر ابا منصور برادرزاده علاء الدوله را که علی بن عمران او را نزد تاش فراش فرستاده بود. علی از آن معرکه بحال گریزان رو به تاش فراش رفت و او را در کرج دیدار کرد و تاش فراش بسبب تأخیری که روا داشته بود وی را نکوهش نمود، و مستفقا رو به علاء الدوله و فرهاد نهادند. آنها در کوهی نزدیک بروجرد متحصن شده بودند، تاش و علی از یک دیگر جدا شدند و از دو جهت قصد آنها کردند. یکی از پشت سر و دیگری از روبروی بطور مستقیم، و آنان متوجه نشدند مگر زمانی که از دو جهت سپاهیان احاطه شان کرده بودند، علاء الدوله و فرهاد گریختند و گروه زیادی از مردان آنها کشته شد، علاء الدوله باصفهان رفت و فرهاد در دژ سلیموه تحصن اختیار کرد

.

ص: 136

بن بادیس سپاهی رو بآنها سوق داد و افراد آن سپاه وارد شهر شده و با شیعه ها جنگیدند و همه آنها را کشتند.

در این سال اعراب بر حاجیان بصره بیرون شده آنها را غارت کردند، و مردم از سایر بلاد حج گذاردند الا از عراق.

و در این سال در ماه رجب، ابو الحسن بن رضوان مصری نحوی درگذشت.

در این سال پادشاه ابی کالیجار صندل را که مردی خواجه (بی خایه!) بود کشت. این خواجه صندل بر امور مملکت چیره شده بود و هیچ چیز از ابی کالیجار نداشت جز انتساب بنام وی.

در این سال علی بن احمد بن الحسن بن محمد بن نعیم ابو الحسن نعیمی بصری درگذشت وی از جماعتی حدیث روایت همی کرد و حافظ (قرآن) و شاعر و فقیهی بر بنیادند مذهب شافعی بود.

بود. کار پدر خود را در برقرار داشتن ینالتکین صحه گذاشت. پدرش محمود بسبب چستی و چالاکی که ینالتکین داشت، مورد اعتماد وی بود. ینالتکین چون پایش در آنجا استوار گردید، کفایت خویش بمنصه ظهور رساند.

مسعود پس از فراغ از استقرار قواعد کشور، و دستگیر کردن عم خود و مخالفان خویش بخراسان و به عزم رفتن به عراق روی نهاد. همینکه از غزنه دور شد آن نماینده (ینالتکین) در هند سر بعصیان برداشت، و مسعود ناگزیر شد برگردد و به علاء الدوله بن کاکویه پیام فرستاد و او را در حکمرانی بر اصفهان با مقرری که هر سال بپردازد. تثبیت کرد. علاء الدوله خود نیز همین امر را از مسعود طلب کرده بود و مسعود پاسخ ثبت بخواسته وی بداد ابن قابوس بن وشمگیر را هم بر اساس مالی که بپردازد بر گرگان و طبرستان برقرار داشت و، ابا سهل حمدونی را به ری گسیل داشت که در امور و شئون آنجا و بلاد جبل و قیام بحفظ و نگهداشت آنها نظر داشته و تدبیر آن نماید و خود رو بهند نهاد، و فساد را بصلاح آورد و مخالف را به طاعت برگرداند و دژی استوار که «سرسی» نامیده میشد، چنانکه بیان خواهیم کرد. بگشود، پدرش یکبار آن دژ را محاصره کرده بود و لکن فتح آن او را میسر نگردید.

چون ابو سهل به ری رسید با مردم نیکرفتاری پیشه ساخت، و عدل و داد آشکار کرد، و اقساط و مصادرات را زائل نمود. تاش فراش بلاد را پر از جور و ستم کرده بود تا جائی که مردم آرزومند بودند که از وی و دولت او نجات پیدا کنند، و خرابی در بلاد راه یافت و بلاد را خراب کرد. و اهالی پراکندند، همینکه حمدونی سرپرست آنجا شد و نیکرفتاری پیشه نمود و عدل و داد گسترده داشت بلاد مخروبه اعاده آبادانی نمود و رعیت امنیت پیدا کرد، گزارشهای بد و شدید از عراق بسیار میرسید، زمانی که ملک مسعود در نیشابور بود و چون بازگشت مردم اطمینان یافتند (مقصود از عراق گویا عراق عجم باشد م.)

ص: 139

ظهیر الدین ابو القاسم دائی فرزند بختیار که چستی و چالاکی داشت و مردی با کفایت بود. امور شهر را قبضه کرد و او در طاعت ابی کالیجار بود. و در مقام خود دوام کرد به ابی کالیجار گفته شد: ابو القاسم جز باسم طاعتی از تو ندارد و چنانچه بخواهی (روزی) او را عزل کنی بر تو دشوار خواهد بود.

این خبر به ابا القاسم رسید، و آماده خودداری گردید. ابو کالیجار کس فرستاد او را عزل کند امتناع ورزید و طاعت از جلال الدوله آشکار کرد و بنام او خطبه خواند و بفرزند او که در واسط بود پیام فرستاد و او را خواست که ببصره بیاید، سپاهیان جلال الدوله که با فرزندش در واسط اقامت داشتند وارد بصره شدند و در آنجا رحل اقامت افکنده و سپاهیان ابی کالیجار را از آنجا بیرون راندند. ملک عزیز با ابا القاسم در بصره بجای ماندند تا اینکه سال چهار صد و بیست و پنج فرا رسید، و ملک عزیز کاره ای نبود و حکم با ابا القاسم بود.

سپس خواست یکی از دیلمیان را دستگیر کند، وی فرار کرد و داخل خانه ملک عزیز شد و بوی پناه برد. دیلمیان اجتماع کرده و از ابو القاسم شکایت کردند و شکایت آنها با کین و خشمی که از سوء سلوک وی در دل ملک عزیز جوش میزد هماهنگی داشت و از این رو خواست آنان را در بیرون راندن او از بصره مورد قبول قرار داد و مجتمع شدند، ابو القاسم آگاه از آن احوال گردید و به ابله رفت و امتناع از کنارگیری نمود و یاران خود را گرد آورد و میان هر دو گروه جنگهای بسیار رویداد که انجامش خروج العزیز از بصره و بازگشت او به واسط و مراجعت ابو القاسم به طاعت از ابی کالیجار بود.

و برگشت.

سبب آن این بود، وزیر ابو القاسم را بدون اطلاع سپاهیان فرا خواسته بود و همینکه وارد شد. سپاهیان گمان کردند او وارد شده است که متعرض اموال و نعمتهای آنها گردد، و وحشت آنها را فرا گرفت و در برابر خانه اش اجتماع کرده و بدان هجوم بردند و وی را از خانه اش بیرون کشیده به مسجدی که در آنجا بود باز- داشت کردند و نگهبانی بر او بگماردند و آنچه شنیدش را مکروه میشمرد بگوش او فرو خواندند (یعنی ناسزا گوئی) و پاره ای از آنچه در خانه اش یافته شد، غارت کردند، همینکه نگهبانی بر او گماردند یکی از فرماندهان با گروهی از لشکریان باضافه آنچه از عیاران و عامه بآن گروه پیوسته بودند، ببازداشتگاه او بمسجد رفته او را از مسجد بدر آورده بخانه اش برگرداندند. جلال الدوله فرزند و حرم خویش و آنچه برایش بجای مانده بود، در جهت غربی (بغداد) منتقل کرد و شبانه خود به کرخ از (نهر) عبور نمود، اهالی کرخ ثناگویان او را پذیرا شدند و در منزل المرتضی فرود آمد و وزیر ابو القاسم هم با وی عبور کرده بود.

سپس لشکریان میانشان اختلاف پدید گردید یکی از آنها گفت: از کشور بیرونش رانده دیگری را بپادشاهی بگیریم و دیگری گفت: از دودمان بویه جز وی و ابی کالیجار کسی بجای نمانده است. ابی کالیجار به بلاد خود بازگشته است و ناگزیریم که با این یکی مدارا کنیم و سازش داشته باشیم. پیام بوی فرستادند و گفتند: خواست ما این است که از ما دور شده به واسط بروی، تو پادشاه ما هستی یکی از فرزندان کوچک خود را نزد ما بازگذاری. جلال الدوله خواست آنها را پذیرفت، جلال الدوله به پنهانی پیام به غلام بچگان فرستاد و از آنان استمالت کرد و بهر یک از اکابر گفت: من بتو اطمینان دارم و نزد تو ساکن میشوم، و یکایک آنها را استمالت و جلب کرد، آنان از (نهر) گذشتند و نزد او رفتند و زمین ببوسیدند و التماس بازگشت او بدار الملک نمودند جلال الدوله بدار الملک بازگشت، و به حسن نیت بر ایشان سوگند یاد و احسان بآنها کرد و آنان نیز سوگند به مناصحت وی یاد کرده و در دار الملک خویش مستقر گردید

.

ص: 142

خود بیفزاید که از خراسان خبر غزها رسید که بخواست خدای بزرگ یاد آن خواهیم کرد.

یافت، پیروزی او و مردم نیشابور را بود، و اهل طوس و ابیورد و کسانی که بدنبال آنها براه افتاده بودند. منهزم شدند، و امیر کرمان و سواران او و مردم نیشابور شمشیر بدست بجان آنها افتادند و از هر طرف شمشیر میانشان بکار انداختند، امیر کرمان سخت کار بزرگی در حق آنها اعمال کرد و سرکوب شان کرد و بسیاری از آنها را اسیر گرفت و بر درختان در راه بدارشان آویخت و گفته شد که در آن رویداد و بیست هزار مردم از مردم طوس معدوم شدند.

پس از آن امیر کرمان زعمای قراء طوس را حاضر کرد و فرزندان و برادران و غیرهم از اهالی طوس را بگروگان بگرفت و زندانی کرد و گفت: هر گاه یکی از شما بمردم نیشابور و یا نقاط دیگر تجاوز کند و یا راهزنی کند، فرزندان و برادران شما و گروگانها، بجنایات متجاوز و متجاوزین کیفر خواهند دید. و بدین ترتیب مردم آرامش پیدا کردند و خداوند برای مردم نیشابور فرجی بعد از شدت عطا نمود که بحسابشان نمیآمد.

همینکه ابو سهل بر اصفهان چیره گردید، خزائن علاء الدوله و دارائی او را غارت کرد. ابو علی بن سینا در خدمت علاء الدوله بود، کتب او را گرفته به غزنه فرستاد و در کتابخانه غزنه نگهداری شد تا اینکه سپاهیان حسین بن الحسین غوری، چنانکه بخواست خدای بزرگ بیان خواهیم کرد. آنها را بسوزاند.

کردند، دائی او به رومیان پیام فرستاد و آنها را برانگیخت آنجا را بگیرند، پادشاه روم گروه زیادی بدان صوب گسیل داشت و قلعه را تصرف کرد، خبر بخلیفه رسید، کس نزد ابن الهیجاء و دائی او روانه داشت که با هم اصلاح کنند و متفقا قلعه را باز پس گیرند، آنها اصلاح نمودند ولی نتوانستند قلعه را پس بگیرند و گروه زیادی داوطلب هم گرد آمدند زورشان به رومیان نرسید زیرا که ثبات قدم نشان دادند.

در این سال ارمانوس پادشاه رم درگذشت، و بعد از او مردی صیرفی پادشاه شد و او از خاندان پادشاهی نبود، بلکه دختر قسطنطین (کنستانتین) او را برگزیده بود.

در این سال در مصر و شام زلزله رویداد و بیشتر آن در رمله بود، و اهالی چند روز منازل خود را ترک کردند و یک سوم بناهای آن در اثر آن زلزله خراب شد و گروه بسیاری از مردم زیر آوار خرابه ها هلاک شدند.

و در این سال در افریقیه گرسنگی و قحط و غلای شدیدی پدید آمد.

در این سال قرواش برجمی عیار را دستگیر و عرق کرد و سبب این بود که قرواش ابن القلعی عامل عکبرا را دستگیر کرد، و از جهت دوستی که بین عامل عکبرا و برجمی عیار بود برجمی نزد قرواش رفت و درباره آزادی او بنا بهمان دوستی که بین شان بود گفتگو کند، قرواش او را هم دستگیر کرد. مالی پیشنهاد کرد تقدیم نماید تا او را آزاد کند قرواش نپذیرفت و او را غرق کرد. این برجمی کارش بالا گرفته و شرارتش افزون گردیده بود و تعدادی از مخازن را در جانب شرقی تحت فشار گذاشت، همچنان خانه المرتضی و خانه ابن عدلیه که مجاور خانه وزیر بود، عامه روز جمعه بر خطیب خود شوریدند و گفتند تا بنام برجمی خطبه خواند و یا اینکه نه برای سلطان و نه دیگری خطبه خوانده نشود. مردم را در بغداد بهلاکت رساند.

و داستانهای بسیار دارد، با این همه او را فتوت و مروتی بود و متعرض زنی نمیشد و کسی هم که تسلیم او میگردید در امان بود.

در این سال گردباد سیاهی در نصیبین وزید و بسیاری از درختان باغستانهای آنجا را ریشه کن ساخت در یکی از باغستانها کاخی با گج و آجر و ساروج بنا شده بود و آن بنا را از بن برکند.

در این سال مرگ و میر از بیماری خناق در بسیاری از بلاد عراق و شام و موصل و خوزستان و غیره آنچنان گسترش یافت که در خانه ها را بسبب مرگ تمام ساکنان می بستند! در ذی قعده این سال ستاره بزرگی متلاشی گردید که مردم از منظره آن دچار هراس شدند و همچنین در بلیلتسین، شهابی بزرگتر از آن که گوئی برقش چسبیده بزمین

ص: 149

بود و روشنی آن غلبه بر روشنی مشعلها داشت متلاشی شد و مدت زمانی بپای بود (یعنی نوران) تا اینکه اثرش ناپدید گردید.

در این سال ابو العباس ابیوردی، فقیه شافعی. قاضی بصره و ابو بکر محمد بن احمد بن غالب برقانی، محدث و امام مشهور، در ماه رجب و حسین بن عبد اللّه بن یحیی ابو علی بندنیجی، فقیه شافعی که از یاران ابی حامد الفرایینی بود و عبد الوهاب بن عبد العزیز بن الحارث بن اسد ابو الفرج تمیمی فقیه حنبلی درگذشتند.

را پذیرفتند، همینکه به دار الخلافه رسیدند آزادشان گذاشتند و کار عیاران بزرگی یافت، و دارائی مردم را روزها و شبها میر بودند زیرا مانعی برای اعمال آنها نبود و سپاهیان حمایت آنها میکردند و سلطان عاجز از مقهور کردن آنها بود، و اعراب در بلاد و نواحی پخش شده بنا را به نهب و غارت و راهزنی گذاشتند و به پیرامون بغداد رسیده تا جائی که نزدیک به جامع المنصور شده و زنان را در گورستانها لخت میکردند و جامه آنها را میگرفتند.

گل و لای بسیار که داشت. لشکریان اعزامی با کشتیهای خود از هند گذشته، و بر آنها در آن حال که داشتند بتاختند و بسیاری از آنها را کشتند و فرزندان احمد را اسیر کردند. و احمد چون چنان بدید خود را کشت و یارانش مستوجب قتل و اسارت و غرق شدند.

رزمندگان و سپاهیان خود را گرد آورد و از قرواش و غیره استمداد نمود، سپاهیان از هر ناحیه بیاری او فرا رسیدند و همینکه ابن وثاب چنان بدید و دریافت که نمیتواند بمقصود خویش دست یابد، از بلاد ابن مروان بازگشت.

ابن مروان پیام به پادشاه روم فرستاد و او را به نقض متارکه معاتب ساخته اعتراض کرد و قرار صلح راسخ کرد و بامرای اطراف نامه نوشت و از آنها برای جهاد یاری خواست، جمع او از سپاهیان و داوطلبان افزون گردید و تصمیم گرفت، قصد رها و محاصره آن کند، در این اثناء رسولان پادشاه روم رسیدند و پادشاه روم پوزش خواسته بود و سوگند یاد کرده بود که آگاه از آن رویداد نبوده است و کس به رها نزد سپاه و سرکرده آنها که در آنجا بودند فرستاده و عمل آنها را نکوهیده دانسته است. و برای نصر الدوله هدیه ای گرانقدر فرستاد. ابن مروان از تصمیم خویش به غزوه بازگشت و سپاهیانی هم که گرد آمده بودند پراکندند.

و از آبیاری نخلستانها جلوگیری کردند و بیشتر آنها نابود شد.

و در این سال زکی ابو علی النهر سابسی از زندانش فرار کرد، قرواش او را در موصل زندانی کرده بود، و تاکنون در زندان بسر برده بود. در این سال از عراق کسی حج نگذارد.

در این سال احمد بن کلیب، ادیب و شاعر اندلسی درگذشت. داستان او با اسلم بن احمد بن سعید مشهور است، و دلباخته وی بود، درباره او سروده است:

«اسلمنی فی هواه اسلم هذا الرشا»

«غزال له مقلةیصیب بها من یشا»

«وشی بیننا حاسدسینال عما وشی»

«و لو شاء آن یرتشی علی اوصل روحی ارشا» مفاد آن بفارسی چنین است که گوید: اسلم مرا تسلیم عشق خویش کرد، غزالی است دارای مژگان که تیرش بهر جا که خواهد به نشانه زند، حسودی میان ما سخن چینی کرد. بپرسیدمش سعایت از چه کرده است؟ چنانچه رشوه ای برای وصل خود خواهد روان خویش نیاز مینمایم.

وی از غصه عشق خود درگذشت.

در جمادی الاولای این سال احمد بن عبد الملک بن احمد بن شهید ادیب اندلسی درگذشت، از سروده های اوست:

«ان الکریم اذا نالته مخمصةابدی الی الناس شبعا و هو طیان»

«یحنی الضلوع علی مثل اللظی حرتاو الوجه غمر بماء البشر ملان» و نیز از اوست:

«کتبت لها اننی عاشق علی مهرق اللثم بالناظر»

«فودت علی جواب الهوی با حور عن مابه حایر»

«منعمة نطقت بالجنون فدلت علی دقة الخاطر»

«کان فوادی اذا اعرضت تعلق فی مخلبی طائر» مفاد این ابیات بفارسی چنین است: بخشنده مردی چون گرفتار شود بمردم

ص: 154

چنان مینمایاند که شکم سیر دارد و حال آنکه خود به گل کاری که دو بر او (پهلوها) گوئی بر آتش نهاده میسوزد و او چهره به آب (ابرومندی) مملو داشته خندان می نماید.

و ابیات دوم مفاد آنها چنین است: «نامه ای باو نوشتم که بوی دلباخته ام و در سوزوگذار دیده بر روی نیم بسته اش دوخته ام، پاسخ دلباختگی من این بود که دیده از پیرامونش بگردانم و برخوردار از مژگان وی باشم و بر دقت خاطرش دلیل دانم و گوئی دل من هر گاه از وی بگردد شهبازی بچنگال من بسته گردد.

در این سال ابو المعالی بن سخطه علوی نقیب بصره و ابو محمد بن معیة علوی نیز در بصره و ابو علی حسین بن احمد بن شاذان محدث اشعری مذهب که مولدش در بغداد بسال سیصد و سی و هفت بود و حمزة بن یوسف گرگانی که اهل حدیث بود درگذشتند.

بسیار از چوبهای ساج و درهای آن را بشکستند. خلیفه کس نزد جلال الدوله فرستاد و کار او را با سپاهیان برقرار داشت و ببغداد و بازگشت.

تدبیر و اداره میکرد.

چون درگذشت فرزندش ابو تمیم معد بجای او نشست و ملقب به المستنصر باللّه گردید. مولد او در قاهره بسال چهار صد و ده بود. در روزگار او داستان بساسیری و خطبه خواندنش در بغداد بسال چهار صد و پنجاه رویداد.

حاکم در دولت او بدر بن عبد اللّه الجمال ملقب بافضل، فرمانده لشکریان و او مردی دادگر و با حسن سیرت بود.

در سال چهار صد و هفتاد و نه حسن بن صباح اسماعیلی، در لباس بازرگانی به المستنصر باللّه رسید و با وی درباره برپاداشتن دعوت بنام او در خراسان و بلاد عجم (ایران) بگفتگو پرداخت و اجازت خواست و او بوی اجازت داد، و حسن بن صباح بازگشت و به پنهانی بنام وی دعوت کرد و به المستنصر گفت: آیا پیشوای من بعد از تو چه کس خواهد بود؟ بوی گفت: فرزندم نزار و اسماعیلیه به امامت نزار معتقدند و بخواست خدای بزرگ چگونگی انصراف این امر از وی بسال چهار صد و هشتاد و هفت بیان خواهیم کرد.

و او را آگاه از آن احوال کرد، پادشاه روم پنجهزار سوار رزمنده با او همراه کرد و برگشت.

ابن وثاب و پیشتازان سپاه نصر الدوله آگاه از آن حال شد. و بکمین آنها نشستند و همینکه نزدیک رسیدند از کمینگاه خویش بیرون آمدند و بر آنها بتاختند و گروهی باسارت درآمدند از جمله «بطریق» و او را بدروازه شهر بردند، و به محصورین گفتند: یا دروازه شهر را بگشایید و یا اینکه «بطریق» را با اسیران دیگر می کشیم، محصورین بسبب زبونی در نگهداشتن شهر درها را گشودند، سپاهیان رومی در قلعه متحصن شدند و مسلمانان وارد شهر شدند و آنچه در شهر بود غنیمت گرفتند و دستهای آنها پر از غنائم و اسیران زن گردید، و در کشتار بیداد کردند. ابن وثاب یکصد و شصت محموله که سرهای مقتولین محتوی آنها بود به آمد فرستاد و قلعه را محاصره کرد.

از آن سوی حسان بن جراح طائی با پنجهزار سوار رزمجو از اعراب و رومیها بیاری اهالی رها بدان صوب رهسپار گردید، ابن وثاب از نزدیک شدن وی آگاه شد با شتاب به مقابله با او روانه شد که پیش از رسیدن او بشهر با او مقابله کند، رومیانی که در رها بودند بیرون آمده و به حرا رفتند، اهالی حرا با آنها جنگیدند، ابن وثاب این خبر بشنید و به شتاب برگشته بر رومیان بتاخت و بسیاری از آنان را بکشت و منهزمین به رها بازگشتند.

داشتند و با صاحب خلاط در صلح میزیستند.

سناسنه آن دژها را منحصرا در اختیار داشتند، و تا بسال پانصد و هشتاد متعاهد بوده و پس از آن مسلمانان آن دژها را از آنها بگرفتند و چنانکه بخواست خدای بزرگ یاد خواهیم کرد، آنان را در آنجا تصفیه نمودند.

سناسنه چون با ارامنه از رعایای بلاد اتفاق کردند. حاجیان را دستگیر و بسیاری را کشته و مرد و زن را اسیر کردند و دارائی آنها را غارت نمودند و همگی را به روم فرستادند، ارامنه نسبت به آن بلاد طمع ورزیدند و نصر الدوله بن مروان این خبر بشنید پس سپاهیان گرد آورد و تصمیم بجهاد با آنها گرفت همینکه ارامنه از تصمیم ابن مروان آگاه شدند و تصمیم او را جدی دیدند، پادشاه سناسنه با او مکاتبه کرد و تمام آنچه را که یارانش تاراج کرده بودند و آزادی اسرای مرد و زن را، مسترد و تعهد به برگرداندن آنها کرد و ابن مروان پیشنهاد صلح او را پذیرفت و بسبب استواری دژهای آنها و کثرت راههای دشوار و تنگ آن بلاد و اینکه آنها نزدیک به روم میزیستند و هم آنکه رومیان بیاری آنها بشتابند، با آنان صلح کرد.

مشهور است.

مفاد این ابیات بفارسی چنین است: «دلبر را، پناه بر خدا، آب لبی است که از شراب در روانها لذت بیشتر و اشتها آورتر است، تیغ نگاهش بازدارنده تیر مژگانش نبود و هیچگاه تیغ نگاهی که گریزگاه از تیر مژگانش باشد. بوی گفتم شتر در سپیده دم دیدگان بازگشاید، برگرد و مرا دریاب که آنچه در توان داشتم شکیبائی نمودم، من دوباره خواهم روزگاران جوانی را در طلب بلندی یا پاداش براهت نثار کنم آیا زیان بار نخواهد بود که شبهائی تهی از سود، بپای گذران زندگی من حساب شود؟» در صفر این سال، القائم بامر اللّه دستور داد که داد و ستد با دینارهای مغربی ترک بشود و امر کرد بکسانیکه صلاحیت دادن گواهی دارند، نوشته ها و اسنادی را مبنی بر خرید و فروش و غیره که این نوع (پول) طلا در آنها ذکر شده است. گواهی نکنند، و در اثر آن مردم با دینارهای قادریه و سابوریه و قاسانیه روی آوردند.

بدار الخلافه پناهنده شد.

میان جلال الدوله و القائم بامر اللّه درباره او رسولانی رفت و آمد کردند و خلیفه از بار سطغان دفاع میکرد و او با پادشاه ابی کالیجار نامه نویسی مینمود، ابی کالیجار سپاهی بدان سوی گسیل داشت که پس از رسیدن به واسط سپاهی که در واسط قرارگاه داشت با سپاه اعزامی ابی کالیجار پیوست و ملک عزیز بن جلال الدوله را از واسط بیرون راندند و او رو بپدر ببغداد رفت. بار سطغان نقاب از چهره برگرفت و اصاغر بندگان و بردگان را بدنبال خود کشاند، و بنام ابی کالیجار شعار دادند و جلال- الدوله را از بغداد بیرون راندند، جلال الدوله به اوانا رفت، بساسیری نیز همراه وی بود. بارسطغان وزیر ابا الفضل عباس بن حسن فسانجس را هم بیرون راند و بنمایندگی از جانب پادشاه ابی کالیجار به رتق و فتق و تمشیت امور پرداخت و برای خلیفه پیام فرستاد و خواست بنام ابی کالیجار خطبه خوانده شود، خلیفه استدلال بعهد و پیمانی که با جلال الدوله داشت کرد و بارسطغان خطباء را مجبور کرد بنام ابی کالیجار خطبه بخوانند و آنان اجبارا این کار را کردند.

میان فریقین گفتگوهای پرخاشگرانه جریان پیدا کرد، سپاهیان واسط که با بارسطغان همراه بودند ببغداد رسیدند. اوضاع و احوال میان جلال الدوله و بارسطغان دگرگونی پیدا کرد و جلال الدوله ببغداد بازگشت و در جهت غربی آن فرود آمد و لکن تنها نبود، قرواش بن مقلد عقیلی و دبیس بن علی بن مزید اسدی همراه وی بودند و در جهت غربی بنام جلال الدوله خطبه خوانده شد، و در جهت شرقی بنام ابی کالیجار، ابو الشوک و ابو الفوارس منصور بن حسین بنا به اینکه در طاعت ابی کالیجار بودند، به بارسطغان یاری نمودند.

سپس جلال الدوله به انبار رفت و قرواش بموصل، بارسطغان علی بن فسانجس را دستگیر کرد. منصور بن حسین به بلده خود بازگشت. خبر به بارسطغان رسید، مبنی بر اینکه پادشاه ابی کالیجار به فارس بازگشته است و دیلمیانی که بیاری او آمد بودند او را ترک کرده و کارش به ضعف گرائیده است. بارسطغان دارائی و اهل بیت خود را بدار الخلافه سپرد و خود به واسط رهسپار گردید، جلال الدوله ببغداد

ص: 162

برگشت، و بساسیری و بنی خفاجه را در اثر بارسطغان به واسط روانه داشت، و بدنبال آنها جلال الدوله و دبیس بن علی بن مزید رهسپار بدان صوب شدند. و در خیزرانیه باو پیوستند، بارسطغان با آنها بجنگ پرداخت. در گیر و دار جنگ از اسب بر زمین خورد و باسارت دستگیرش کرد نزد جلال الدوله بردند، او را کشت و سرش را بریده با خود حمل کرد. سن بارسطغان هفتاد سال بود.

جلال الدوله به واسط رفت و آنجا را تصرف کرد و ببغداد برگشت. ترکها ضعیف شدند و اعراب بآنها طمع ورزیدند و بر اقطاعات آنها چیره شده و ترکان نتوانستند دست آنها را از اقطاعات خویش کوتاه سازند. مدت ستیزه جوئی بارسطغان از زمانی که آن را آشکارا کرد با جلال الدوله تا وقتی که کشته شد شش ماه و ده روز بود.

پدر بگرفت.

هم در این سال امیر ابو عبد اللّه الحسین بن سلامه امیر تهامه در یمن درگذشت و فرزندش بجای وی نشست، و نوکر پدرش بر او عصیان ورزید و میخواست ملک را تصرف کند. بین آنها جنگهای بسیار بدرازای زمان رویداد، و مردم تهامه از شر ستیزه جوئیها و دشواری کار (زندگی) ترک اوطان خود نموده بسرزمین غیر از مملکت فرزند حسین رفتند.

در این سال مهیار شاعر درگذشت. وی در آغاز مجوسی بود و بسال سیصد و نود و چهار اسلام اختیار کرد، و با شریف رضی همنشینی داشت. ابو القاسم بن برهان باو گفت: مهیار تو با برگزیدن اسلام برای خود از زاویه آتش (جهنم) به زاویه دیگر آن نقل مکان کردی، مهیار گفت: چگونه؟ گفت: تو مجوسی بودی سپس مسلمان شدی و اصحاب پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله را در شعر خود ناسزا همی گوئی.

در این سال ابو الحسن قدوری فقیه حنفی، و حاجب ابو الحسین هبة اللّه بن الحسین، معروف بخواهرزاده الفاضل که مرد ادب و شعر نیکو میسرود و ابو علی بن ابی الریان که در سطیرآباد بود، درگذشتند. شخص اخیر الذکر مولدش بسال سیصد و پنجاه و چهار بود و الرضی و ابن نباته و غیرهما او را مدح کرده بودند.

در این سال المعز بن بادیس، بجنگ با زناته در افریقیه بازگشت و آنها را منهزم کرد و بسیاری از آنها را کشت و مساکن و کاخهای آنها را خراب کرد.

در شعبان این سال ابو علی بن سینا حکیم و فیلسوف مشهور، و صاحب تصانیف بر مذاهب فلاسفه درگذشت فوت او در اصفهان و در خدمت علاء الدوله ابا جعفر بن کاکویه بود. شک ندارد که ابا جعفر مرد فاسد الاعتقادی بود، و از این روی ابن سینا اقدام به تصانیف خود در الحاد ورد بر شرایع در بلده او کرد (قاطعیت عقیده ابا جعفر معلوم نیست از کجا بر مؤلف فاضل کامل التواریخ بثبوت رسید. و تصانیف حکیم و فیلسوف مشهور را دلیل الحاد ورد بر شرایع دانسته است

.

ص: 164

و حاجب خود «سباشی» را با سی هزار مرد جنگی بسوی آنها گسیل داشت. سباشی از غزنه حرکت کرد و همینکه به خراسان رسید، آنچه از بلاد در اقامت آنها سالم مانده بود، گرانبار بر او آمد و آنچه از خرابیهای غزها سالم مانده بود، آنها را هم خراب کرد. در مدت یک سال کارش دفاع و بدرازا کشاندن کار بود لکن هر گاه دور میشدند رد آنها را دنبال میکرد و چنانچه نزدیک میرسیدند، بازمیگشت که مانع پیشروی و نرمش در جنگ و ستیز با آنها باشد. تا اینکه این سال فرا رسید، و سباشی در دهکده ای بیرون از سرخس اقامت داشت، غزها در بیرون مرو با طغرل بیک بودند. و خبر حضور سباشی در آن نقطه بآنها رسید شبانه بسوی او رفته و روزی که باو رسیدند با وی بجنگیدند و همینکه شب فرا رسید، سباشی اموال سبک وزن با خود برداشت و با خواص خویش بگریخت و خیمه و آتشی که در آن روشن بود، بحال خود ترک کرد. و گفته شده که وی این کار را مقدمه هزیمت برای غزها انجام داد، همینکه صبح و هوا روشن شد باقی سپاهیان خبر شدند و رو بهزیمت نهادند و غزها بر آنچه در اردوگاه و چادرهای آنها یافته میشد مستولی شدند و از هندیانی که تأخیر در گریز از آن کشتارگاه نمودند، بودند، کشتاری عظیم نمودند.

داود برادر طغرل بیک، و هموست که پدر سلطان الب ارسلانست، شبانه رو به نیشابور نهاد ابو سهل حمدونی و همراهانش بشنیدند و نیشابور را ترک کردند، داود و همراهانش بدون جنگ و ستیز وارد شهر شده و چیزی از امور شهر را تغییر ندادند، و پس از آنها طغرل بیک بآنها پیوست و سپس رسولان خلیفه، در آن هنگام بآنجا رسید. پیش از آنهم از جانب او رسولانی نزد کسانیکه در ری و همدان و بلد جبل بودند گسیل داشته و آنها را از قتل و غارت و تخریب منع و موعظه شان کرده بود.

رسولان خلیفه را در نیشابور گرامی و بزرگ داشتند و بآنان خدمت کردند.

داود با طغرل بیک درباره غارت شهر گفتگو کرد، طغرل او را بدلیل اینکه ماه رمضانست از این کار منع نمود. همینکه ماه رمضان تمام شد، داود تصمیم بغارت نیشابور گرفت. باز هم طغرل بیک او را بدلیل اینکه رسولان خلیفه و نامه او رسیده اند

ص: 166

از این کار منع کرد و لکن داود، التفاتی بمنع او نکرد و عزم جزم نمود شهر را غارت کند آنگاه طغرل بیک چاقوئی بیرون آورد و باو گفت: بخدا سوگند اگر دست بغارت فرا بری خود را خواهم کشت، پس داود از غارت شهر خودداری کرد و در عوض بامر تقسیط (سرانه پول گرفتن از مردم) پرداخت و حدود سی هزار دینار از این رهگذر از مردم نیشابور پول گرفت و میان یاران خود پخش کرد.

طغرل بیک در دار الاماره نیشابور فرود آمد و بر سریر ملک مسعود جلوس کرد و بنابر قاعده فرمانروایان خراسان در هفته دو روز بمظالم می نشست. برادر خود داود را به سرخس فرستاد وی آنجا را تصرف کرد و سپس بر سایر بلاد خراسان استیلاء یافتند، مگر بلخ، و بر سبیل مغالطه بنام ملک مسعود خطبه همی خواندند. آنها سه برادر بودند. طغرل بیک و داود و بیغو. ینال که نامش ابراهیم بود، برادر مادری طغرل بیک و داود بودند، پس از آن، چنانکه بخواست خدای بزرگ یاد خواهیم کرد، مسعود از غزنه بیرون شد که ماجرای او گفته خواهد شد.

گردید. این کناره گیری از ماه رمضان تا روز عید قربان ادامه داشت. سپس جلال الدوله او را خواست و بیمناک نزد او رفت.

جلال الدوله تنها با او خلوت کرد و باو گفت: همه کس میداند که تو از حیث مال و جاه و نزدیکی بما از اکثر فقهاء برتر هستی، با آنها مخالفت کردی در آنچه که میل من بود، و این کار نکردی مگر بسبب اینکه گناهی از تو سر نزده باشد و پیروی از حق کرده باشی، جایگاهت در امر دین بر من آشکار شد و مقام دانش تو معلوم ما گردید، و پاداش آن در این دانستم که تو را گرامی داشته و تنها تو را نزد خویش خوانم، و اجازت دیگران را برای بار یافتن بتو واگذاردم که بر آنها بازگشت من بآنچه که دوستداری محقق گردد. مارودی او را سپاس. گفت و دعا کرد. و اجازت بهر کس که حاضر بخدمت و انصراف بود بداد.

در این سال المستنصر باللّه خلیفه علوی فرمانروای مصر، با پادشاه روم قرار متارکه (جنگ) گذارد مشروط با اینکه پنجاه اسیری که در بند رومیان گرفتار بودند آزاد شوند و بر رومیان شرط کرد که «بیعه قمامه» را آبادان کنند. پادشاه روم مأموران گماشت آنجا را آبادان نموده و هزینه گرانقدری صرف آن کار کرد.

در این سال، سپاهیان المعز بن بادبیس در افریقیه به شهر زاب گسیل شدند و شهری را بنام بورس فتح کردند و گروه زیادی از بربرها را کشته و از متصرفات زناته قلعه ای بنام کردم را گشودند.

و در ربیع الاخر این سال اسحق بن ابراهیم بن مخلد ابو الفضل معروف به ابن الباقر حی درگذشت.

در بیرون شدن وصول گزارش کار غزها بود و خرابیهای آنها در بلاد و تجاوز بمردم و کشتار و اسارت زنان و چیره گی که یافته بودند. وی در بلخ اقامت کرد و استراحت نمود و از کار خوارزم و خانیه فراغ بال یافته، سپس سباشی حاجب را با نیروهای امدادی تقویت کرد که بکار غزها و استیصال آنها اقدام کند. سباشی شایستگی اینکه غزها را مقهور کند نداشت، بلکه بنا به عادتی که داشت مماطله مینمود.

مسعود بن سبکتکین شخصا از بلخ حرکت کرد و قصد سرخس نمود. غزها از روبرو شدن با او اجتناب کردند و بنا را بمکر و فریبکاری نهادند و چنان وانمود کردند که تصمیم دارند، بدشت واقع بین مرو و خوارزم بروند، در همانحال که سپاهیان مسعود آنها را دنبال میکردند و جویای آنها بودند، با گروهی از آنها روبرو شده جنگیدند و بر آنان پیروز شده گروهی را کشتند.

پس از آن مسعود، در شعبان این سال شخصا بر آنها بتاخت و در این امر برتری خود آشکار کرد از پیش روی او دور شدند، سپس برگشته نزدیک بنواحی مرو آمدند مسعود تاختن دیگری بر آنها کرد و در آن گیر و دار یک هزار و پانصد نفرشان کشته شد و بقیه فرار کرده و به دشت که پناهگاهشان بود گریختند.

اهالی نیشابور نیز بر آنهایی که در آنجا بودند شوریدند و بعضی از آنها کشته شدند و بقیه بیاران خود بهمان بیابان منهزم شدند. مسعود عطف عنان بجانب هرات کرد که در آنجا سپاهیان بسیج و آماده کند و بدنبال آنها بهر کجا که رفته اند برود و دنبالشان کند. طغرل بیک برگشته آبادیهای پیرامون مسعود را مورد نهب و غارت قرار داد و بر او سخت گرفت. مردم همراه او بازگشته و دستهایشان پر از غنائم بود، در آن هنگام مسعود بدنبال طغرل رفته، در طلب او بود و همینکه بوی نزدیک شد، طغرل بیک از پیش روی او دور شده به استوا رفته و در آنجا رحل اقامت افکند فصل زمستان بود، وی گمان کرد که برف و سرمای هوا مانع مسعود از تعقیب او خواهد شد، مسعود در طلب او از پای ننشست و بدان صوب رفت طغرل بیک آنجا را ترک کرده راه طوس را در پیش گرفت. و کوههای بلند و ارتفاعات آنها و

ص: 170

راههای تنگ و دشوار را پناهگاه خویش قرار داد. مسعود وزیر خود احمد بن محمد بن عبد الصمد را با سپاهی گران بسوی او سوق داد، وی با سپاهی زبده (بی بار و بنه) طی مراحل کرد، همینکه طغرل بیک ملاحظه نمود بوی نزدیک شده اند، مکان خود را ترک کرده بنواحی ابیورد رفت.

از آن سوی مسعود بسمت ابیورد رفت که از آن جهت راه بروی به بندد، طغرل بیک با مقدمه سپاه او تلاقی کرد و بر آنها بتاخت. سپاه مسعود بر او پیروز شدند و بسیاری از یاران طغرل زینهار خواستند و تامین گرفتند، و او از هر طرف که روی میکرد خود را مورد تعقیب میدید که او را طلب میکنند، پس رو به دشت نهاده، بسوی خوارزم رفت و در آنجا بماند.

همینکه غزها خراسان را ترک کردند، مسعود قصد کوهی از جبال منیع طوس کرد که مردمان آن با غزها یاری کرده در تباهکاری با آنها همگام بودند، همینکه غزها بترک آن بلاد گفتند مردمان آن ناحیت، بنا به اعتمادی که باستحکام و استواری کوهستان خود داشتند، در آنجا متحصن شدند، مسعود بطور مجرد و زبده رو بسوی آنها نهاد، و آن مردمان متوجه نشدند مگر زمانی که مسعود و همراهانش با آنها درآمیخته بودند، خانواده و اموال خود را بجای نهاده و به قلعه بلند کوه و رفته و در ارتفاعات آن پناه گرفتند، و سپاه مسعود اموال و ذخایر آنها را به غنیمت گرفتند.

سپس مسعود بهمراهان خویش دستور داد که رو به قلعه پیشروی کنند، و جنگ را شخصا اداره کرد، و سپاهیان دستورش را اجراء نموده، مردم آن ناحیه با سپاهیان مسعود بسختی و شدت هر چه تمام که بمانند آن دیده نشده بود جنگیدند، فصل زمستان و برف بر کوه انباشته و بسیار بود، از سپاهیان مسعود بسیار در شکافهای کوهستان کشته شدند و سرانجام بر اهالی آنجا پیروز گردیده و کشتار زیاد نموده اسیر بسیار گرفتند و کار را تمام و مسلمانان را از شر آنها راحت کردند.

در جمادی الاولی بسال چهار صد و سی و یک مسعود بمنظور استراحت به نیشابور

ص: 171

رفت و منتظر وصول موسم بهار گردید که مجددا دنبال غزها برود، و در دشت که بدانجا پناه گرفته بودند، آنها را طلب کند این رویداد، و بیرون رفتن غزها از خراسان چنانکه بخواست خدای بزرگ یاد خواهیم کرد. بسال سی و یک (بعد از چهار صد) رخ داد.

انگیزه او در این کار این بود که نصر الدوله بن مروان از کارها دزیری نماینده علویان در شام آگاه شده و اطلاع پیدا کرد که دزبری او را تهدید میکند، و قصد بلاد او دارد. پس با قرواش حکمران موصل مکاتبه کرد و از او سپاه خواست و به شبیب نمیری هم نامه نوشت و موافقت او را طلب کرد و وی را از مغاربه بر حذر داشت شبیب هم خواست او را اجابت کرد، و خطبه بنام علویان را در حوزه حکمرانی خویش قطع نمود و بنام عباسیان خطبه خواند، دزبری کس فرستاد و او را تهدید کرد، پس در ذی حجه این سال خطبه بنام علویان را در حران اعاده کرد.

«و کیف اطمع منه فی مواصلةو کل یوم لنا شمل یفرقه»

«و قد تسامح قلبی فی مواصلتی علی السلو و لکن من یصدقه»

«اهابه و هو طلق الوجه متبسم و کیف یطمعنی فی السیف رونقه» مفاد این ابیات بفارسی چنین است: به دلبری میان موی که مطبوع بر کبر و نخوت است دلبستم و تفاوت جاه فیما بین از دواعی آن دلبستگی بود. و با چنان تفاوت چگونه به رسیدن باو طمع ورزم که هر روز جمع ما را پراکنده سازد. دلم مرا به تسامح در رسیدن باو تسلیتی بود و لکن کیست که آن را تصدیق کند، دیدارش با روی گشاده و خندان مرا بهراس اندازد که چنان (رخ مینماید و پرهیز و آتش آرزوی ما تیزتر همی کند).

عصیان ورزید و در طاعت جلال الدوله بدر آمد و سپس طاعت از جلال الدوله را ترک کرد و دوباره به طاعت ابی کالیجار گردن نهاد و ابی کالیجار هم از آنچه در مخالفت و معارضت میکرد، نادیده میانگاشت و الظهیر سالانه هفتاد هزار دینار برای ابی کالیجار تضمین نموده میفرستاد و ثروتی افزون بهمرساند و دوران حکومتش دوام و در کارش استوار گردید و نامش بلند گردید.

اتفاق چنین رویداد که متعرض املاک ابی الحسن بن ابی القاسم بن مکرم حکمران عمان و اموال او گردید. ابو الحسن مراتب را به پادشاه ابی کالیجار نوشت و زیاده بر سی هزار دینار فزونتر از آنچه از بصره برای ابی کالیجار تضمین شده بود، در عهده گرفت و گفتگو درباره قصد بصره نمودن جریان پیدا کرد و این گفتگوها با آن دل پریها و عقده ها که از الظهیر در دل بود هماهنگ شد. و پیشنهاد ابو الحسن حکمران عمان پذیرفته شد. و پادشاه سپاهیان مجهز کرد و همراه با عادل ابی منصور روانه بصره کرد و او بدان صوب رهسپار شد و بصره را محاصره کرد.

سپاهیان دیگری نیز از راه دریا از عمان بسمت بصره رفت و بصره از خشکی و دریا محاصره و تصرف شد و الظهیر ابی القاسم دستگیر و تمام دارائی موجود او گرفته شد و مقرر گردید یکصد و ده هزار دینار پس از نود هزار دیناری که از او گرفته شد، در ظرف مدت یازده روز بپردازد. پادشاه ابی کالیجار وارد بصره شد و آنجا مقیم گردید سپس فرزند خود عز الملک را در آنجا گمارد و خود باهواز بازگشت وزیر ابو الفرج فسانجس همراه او بود، و بهنگام عزیمت باهواز الظهیر را نیز با خود از بصره باهواز برد.

پدر را گرفت و علی بن هطال منوجانی، فرمانده لشکر پدرش خویش را در مقامی که داشت برقرار و وی را بسیار گرامی داشته و در احترام نسبت باو مبالغه کرد، بنحوی که چون بر وی وارد میشد، پیش پای او برمیخاست برادرش المهذب این کار را از وی پسندیده ندانسته و زبان بدگوئی نسبت به ابن هطال گشود. این بدگوئی خبرش بگوش ابن هطال رسید، و بدل گرفت و از ابا الجیش اجازت طلبید که المهذب برادرش را هم به ضیافتی که ترتیب داده بود، دعوت کند. ابا الجیش اجازت داد. همینکه المهذب در آن میهمانی حضور پیدا کرد. ابن هطال کمر بخدمت او بست و در خدمتگزاری و پذیرائی از وی مبالغه نمود و چون المهذب بخورد و بنوشید و سرمست شد، مستی کار خود را کرد و ابن هطال باو گفت: برادر تو ابا الجیش مرد ضعیف و زبونی است و عاجز از این کار (حکمرانی) است، عقیده من بر این است که ما دو نفر با یک دیگر متفق شوم و تو امیر بشوی. و او را فریب داد و المهذب متمایل باو گردید، ابن هطال دستخط او را درباره آنچه باید بوی تفریض گردد، بگرفت که پس از آنکه با هم در این امر قیام و اقدام کردند چه کارهائی باو داده خواهد شد همینکه فردای آن روز فرا رسید ابن هطال نزد ابی الجیش رفت و باو گفت: برادرت بسیاری از یاران تو را از تو روی گردان کرده است و با من گفتگو داشته و میخواسته مرا با خود همداستان کند و من با او موافقت نکردم و بهمین سبب از من بدگوئی میکرد و اینست دستخط او که دوش بنوشته و قرار و مدار با من نهاده است. ابی الجیش همینکه خط برادرش بدید امر بدستگیری او صادر کرد، ابن هطال دستور او را انجام داده و او را زندانی و در بند کشید و پس از آن کس گمارد که وی را خفه کند و کرد و جثه او را در گودالی انداخته و چنین وانمود کرد که از بلندی افتاده و مرده است.

پس از آن واقعه ابی الجیش دیری نپائید و درگذشت. ابن هطال خواست برادرش ابا محمد را گرفته بفرمانروائی عمان بنشاند و سپس او را بکشد. مادرش او را بدست ابن هطال نسپرد و باو گفت: خود سرپرستی امور را عهده دار باش. و این صغیر است و صلاحیت این کار را ندارد. ابن هطال پذیرفت و بنا را به بدرفتاری نهاد و بازرگان را مصادره و اموال آنها را بگرفت.

ص: 176

گزارش اعمال او و رفتارش با خاندان مکرم به پادشاه ابی کالیجار و عادل ابن منصور بن ماننه رسید، کار را بزرگ دریافتند، و عادل در این باره شدت عمل نشان داد. و بنماینده ابی القاسم بن مکرم که المرتضی نامیده میشد و در جبال عمان بود نامه نوشت و بوی امر کرد که قصد ابن هطال کند، و سپاهیان از بصره مجهز کرد که بمساعدت المرتضی گسیل بشوند. المرتضی مردم را، در ناحیت خویش گرد آورد. همگی رو بسوی او آوردند و از طاعت ابن هطال روی بتافتند و کار ابن هطال سستی گرفت و المرتضی بر اکثر بلاد چیره گردید. سپس خادمی که وابسته به ابن مکرم بود به ابن هطال پیوست تا او را بکشد و فراشی که ابن هطال داشت وی را در این امر او را یاری کرد. و عادل ابن مافنه چون از کشته شدن ابن هطال آگاه شد. مأموران به عمان گسیل داشت که ابا محمد را بیرون آوردند و در کار امارت آنجا استوار داشتند. و استواری کار ابا محمد و استقرار او در این سال انجام پذیر گردید.

میزیست، بنوشت و او را دعوت کرد که قلعه را تسلیم او کند رسول او چون به مهلهل رسید، مهلهل از او پرسید که آیا ابو الفتح خود شخصا به قلعه رسیده یا سپاه او؟

آن پیک بپاسخ گفت که ابی الفتح برگشته و سپاهش باقیمانده است. مهلهل بدان سوی روی نهاد همینکه بدانجا رسید دید که ابی الفتح بدان ناحیت بازگشته است، پس قصد موضعی نمود که ابی الفتح را متوهم سازد باینکه او قصد آنجا را نداشته و قلعه را نمیخواهد، و از آنجا بازگشت، ابو الفتح او را دنبال کرد و باو رسید دو گروه همدیگر را بدیدند، مهلهل برگشته و جنگیدند، ابو الفتح در یاران خویش دگرگونی احوال بدید، و از آنان بترسید و گریزان بازگشت. همراهانش نیز در هزیمت از او پیروی نمودند و سپاهیان مهلهل پیاده های سپاه ابی الفتح را بکشتند و در اثر منهزمین بتاختند. اسب ابی الفتح از رفتار باز ایستاد و به بند اسارت درآمد و او را نزد مهلهل بردند، چند ضرب تازیانه بوی زد و به بندش کشید و نزد خود زندانیش کرد و برگشت. از آن سوی ابا الشوک سپاهیان خود گرد آورد و به شهر زور رفت و آنجا را محاصره کرد و قصد بلاد برادرش کرد تا فرزندش ابی الفتح را آزاد سازد و کار بدرازا کشید و فرزندش را آزاد نتوانست کرد و لجاجت مهلهل وی را وادار کرد که علاء الدوله بن کاکویه را به بلد ابی الفتح بخواند، و به دینور و قرمیسین وارد شد و نسبت به اهالی بدرفتاری و ستمکاری روا داشت و آن بلاد را تصرف نمود این رویداد بسال چهار صد و سی و دو رخ داد.

و غیرهها مکاتبه کرد و سپاهیان گرد او جمع آمدند، و قواعد امر میانشان استقرار یافت و بخانه خود بازگشت. با این همه ترکها طمع ورزیدند و به آزار مردم پرداخته و دست بقتل و غارت گشودند و کارها به تباهی کشید، و آنچنان فساد شمول کلی پیدا کرد که هیچکس امیدوار باصلاح آن نبود.

را، بسبب تقدم سلجوق و طاعت و انقیادی که مردم از وی داشتند، بترساند و او را برانگیخت که سلجوق را بکشد و در این باره پافشاری کرد.

سلجوق چون این خبر را شنید، با همه گروهها که از وی اطاعت میکردند از دار الحرب بدیار اسلام رفت و به سعادت ایمان و مجاورت با مسلمانان نائل گردید و و احوال او از جهت بلندی جایگاه فزون گردیده اوامرش اجراء و طاعتش لازم مینمود و در نواحی جند رحل اقامت افکند و با کفار ترک بجهاد پرداخت پادشاه ترکان از مسلمانانی که در آن دیار بودند خراج میگرفت سلجوق عمال او را طرد کرد و آن دیار از وجود آنها برای مسلمانان تصفیه شد.

یکی از پادشاهان سامانی که پاره ای از اطراف بلاد او مورد تجاوزات هارون بن ایلک خان قرار گرفته بود، به سلجوق پیام فرستاد و از وی طلب یاری کرد.

او فرزند خویش ارسلان را با گروهی از یارانش بیاری پادشاه سامانی گسیل داشت.

شهریار سامانی با وجود آنها بر هارون برتری یافته و نیرو گرفت و آنچه هارون گرفته بود از وی بازستاند، و ارسلان نزد پدر بازگشت.

فرزندان سلجوق عبارت بودند از: ارسلان. و میکائیل. و موسی. سلجوق در جند درگذشت بهنگام فوت شصت و هفت سال داشت و در همانجا بخاک سپرده شد و فرزندانش باقیماندند. میکائیل به بعضی از بلاد کفار ترک به جهاد رفت و جنگید و در آن نبرد در راه دین حق، در راه خدا شهید شد و فرزندانی که از خود بجای گذاشت. بیغو و طغرل بیک محمد و جغری بیک داود بود عشایرشان طاعت از آنان کردند ایلغار خویش موفق بودند و در بیست فرسنگی نزدیک به بخارا فرود آمدند. امیر بخارا از آنها بیمناک شد و بنای بد همسایگی را با آنها گذاشت و هلاک آنها را میخواست و آنها به بغراخان پادشاه ترکستان ملتجی شدند و در بلاد او اقامت گزیدند و در پناه او بزیستند و گزند دیگران را نسبت بخود مانع شدند. میان طغرل بیک و برادرش داود قرار کار بر این گردید، که چون بغراخان آنان را بخواهد یکی از آنها نزد او رفته و دیگری در بین مردم خودشان بماند. از ترس اینکه مبادا فریب و مکری در کارشان روا دارند. و باین قرار باقیماندند

ص: 181

بغراخان کوشید آنان را نزد خود حاضر یابد. حاضر نشدند، پس طغرل بیک را گرفته و اسیر کرد داود و عشایرش و کسانی که پیرو آنها بودند شوریدند. بغراخان قصد کرد از برادرش هم نجات یابد و سپاهی بسوی داود و عشایرش گسیل داشت، و جنگیدند و سپاه بغراخان منهزم گردید و کشتار بسیاری از آنها شد و داود برادرش طغرل بیک را آزاد کرد و از آنجا به جند رفتند که نزدیک به بخاراست و در آنجا اقامت نمودند.

همینکه دولت سامانیان منقرض شد و ایلک خان بخارا را تصرف نمود. جایگاه ارسلان بن سلجوق عم داود و طغرل بیک در ما وراء النهر بزرگ شد. علی تکین در زندان ارسلان خان بود و از آنجا بگریخت و او برادر یلک خان بود و خود را به بخارا رساند و بر آنجا مستولی گردید و با ارسلان بن سلجوق متفق گردید و نیرو یافتند و کارشان مهم و بزرگ شد، ایلک خان برادر ارسلان خان قصد آنها کرد و با آنها جنگید، او را منهزم نموده در بخارا باقیماندند علی تکین نسبت به بلادی که در جوار بخارا واقع شده بود. با محمود بن سبکتکین در معارضه و مخالفت زیاده رویها میکرد.

و راه بر رسولانی که محمود بپادشاهان ترک روانه میداشت میبرید، و همینکه بنا بآنچه که بیان کردیم، محمود از جیحون گذشت علی تکین از بخارا بگریخت. و با ارسلان بن سلجوق و جماعت او بدشت و بیابان شن زار کوچ کردند. و در آنجا از آسیب پذیری از جانب محمود در پناه بودند. محمود نیروی سلجوقیان را بدید و شوکت و کثرت عده آنها را خوار مایه ندانست. پس با ارسلان بر وی ورود کرده یمین الدوله بیدرنگ وی را دستگیر و در قلعه ای زندانی نمود و چادرها و ابه های آنها را غارت کرده. آنگاه با رأی زنان از خواص دستگاه خود مشورت خواست که بخاندان و عشیره او چه باید کردن، ارسلان جاذب که بزرگترین اخصاء او بود بوی مشورت داد که آنان را عقیم سازد تا نکند تیر اندازانی ببار آرند و یا آنان را در جیحون غرق و بامواج آب سپارد. محمود باو گفت: تو چه اندازه سنگدلی! سپس امر کرد از جیحون بگذرند. و آنان را در نواحی خراسان پخش و پراکنده ساخت

ص: 182

و بر آنها خراج وضع نمود. عمال و مأموران دولت محمود ستم بآنها روا داشتند و دست باموال و اولاد آنان دراز کردند. پس در اثر چنان سلوکی بیشتر از دو هزار نفر از مردانشان از آنها جدا شدند و بکرمان و از آنجا به اصفهان رفتند و میان آنها علاء- الدوله بن کاکویه. چنانکه بیان کردیم، جنگی رویداد و سپس از اصفهان بآذربایجان کوچیدند و اینها گروه ارسلان بودند.

و اما فرزندان برادرانش، علی تکین حکمران بخارا با اعمال فریبکاری و مکر بمنظور پیروزی بر آنها عمل کرد. پیکی نزد یوسف بن موسی بن سلجوق، پسر عم طغرل بیک محمد و چغری بیک داود، روانه کرد و او را بدهش و بخشش خویش نوید داد و در استمالت و جلب خاطرش بس بکوشید و از وی خواست نزد او برود. یوسف خواست او را پذیرفت. و علی تکین تقدم و پیشوائی را بر ترکان مقیم در ولایت خود را بوی تفویض کرد، و اقطاعات بسیار بوی بخشید و او را ملقب به امیر اینانج بیغو کرد.

انگیزه علی تکین در کاری که درباره یوسف بن موسی کرد این بود که به استعانت او و عشیره و اصحاب او بر طغرل بیک و داود فرزندان عم یوسف، چیره گردد. و وحدت و اتفاق آنها را بهم ریخته و متشتت کرده، بعضی را بدست بعضی دیگر بکوبد. آنها مقصودش را دریافته و یوسف بآنچه که علی تکین میخواست گردن ننهاد و چون وی ملاحظه نمود که فریبکاری او در یوسف کارگر نیفتاده و بمقصود نرسیده است امر بکشتن او کرد. یوسف کشته شد و کسیکه مباشر کشتن او بود امیری از امرای علی تکین بود که نامش آلب قرا بود.

همینکه او کشته شد این کار را از نظر طغرل بیک و برادرش داود بزرگ و گران آمد، و تمام عشایر خویش را گرد آوردند و لباس ماتم در بر کردند و از ترکان آنقدر جمع آوردند که گرد آوردنشان امکان پذیر بود و بکین خواهی یوسف شوریدند. علی تکین نیز لشکریان خود را گرد آورد و رو بآنها سوق داد. سپاه علی تکین منهزم گردید سلطان آلب ارسلان بن داود اول محرم سال چهار صد و بیست پیش از این جنگ بدنیا آمد، قدمش را متبرک و چهره اش را خجسته و میمون دانستند. درباره مولد او روایت

ص: 183

دیگر هم گفته شده است.

همینکه سال چهار صد و بیست و یک فرا رسید، طغرل بیک و داود، قصد الب قراکه یوسف پسر عمشان را کشته بود کردند و او را کشته و تاخت و تازی بر سپاه علی تکین کرد دو هزار تن از افراد آن سپاه را کشتند علی تکین سپاه خود گرد آورد و هر کس را که از یارانش قادر بحمل سلاح بود با خود برداشته و گروه زیادی از اهل بلد نیز همراه او شده و از همه طرف بر آنها تاخت کردند و اموال و فرزندانشان گرفتند و زنان را به بند اسارت کشیدند و ذراری آنان را اسیر کردند، و ضرورت آنها را به عبور از خراسان ناگزیر ساخت.

همینکه از جیحون عبور کردند، خوارزمشاه هارون بن آلتونتاش بآنها نامه نوشت و از آنان دعوت کرد که بیایند و با هم متفق و دست واحدی بشوند. طغرل بیک و داود و بیغو بدان صوب رهسپار شدند و بسال چهار صد و بیست و شش در بیرون خوارزم چادرهای خود را برپاداشتند و آنها بخوارزمشاه هارون اعتماد و اطمینان پیدا کرده بودند و او نسبت بآنها خیانت و غدر روا داشت و امیر شاهملک را بر آنها گمارد و وی با سپاه هارون آنها را سخت در تنگنا قرار داد و بسیاری از آنها را کشت و غارت کرد و زنان باسارت گرفت و روشی شنیع در غدر و خیانت نسبت بآنها در پیش گرفت پس جمع آنها از خوارزم بدشت نسا کوچیده و در این سال نیز قصد مرو کردند و به احدی از ابناء بشر متعرض نشدند و فرزندان و ذراری آنها در اسارت باقیماندند.

در این سال ملک مسعود بن محمود بن سبکتکین در طبرستان و چنانکه یاد کردیم آنجا را تصرف کرده بود، پس طغرل بیک و برادرانش بوی رسولان فرستادند و زینهار خواستند و ضامن شدند باینکه قصد گروهی را که در بلاد به فساد و تباهکاری سرگرم اند مینمایند و آنها را دور ساخته با آنها می جنگند و از جمله بزرگترین یاران او علیه آنها و دیگران خواهند بود. ملک مسعود رسولان را دستگیر و سپاهی جرار مجهز نمود و بسرکردگی ایلتغدی حاجب خویش و سایر بزرگان امراء سپاه بسوی آنها گسیل داشت، و این سپاه با سرکردگانش در شعبان آن سال درنسا با آنها تلاقی کرده

ص: 184

جنگیدند و کار بزرگ شد و سلجوقیان منهزم شدند و اموالشان به غنیمت گرفته شد در چادر اردوگاه میان سپاه مسعود بر سر غنائم بدست آمده اختلافی رویداد که منتهی بجنگ و ستیز آنها گردید.

در آن احوال اتفاق چنین رخ داد که سلجوقیان که در حال فرار بودند. داود بآنها گفت: سپاه (مسعود) اکنون فرود آمده و اطمینان پیدا کرده و خاطری امن و آسوده دارند. رای من این است که قصد آنها کنیم، شاید بمقصود خویش برسیم، پس سلجوقیان برگشتند و به سپاه (مسعود) رسیدند، موقعی که آنها در آن حال جنگ و ستیز بودند، و بر آنها تاختی سخت نمودند و از آنان کشتند و اسیر گرفتند و آنچه از اموال آنها و مردانشان گرفته بودند، مسترد داشتند.

منهزمین سپاه نزد ملک مسعود بازگشتند، در آن هنگام او در نیشابور بود، و از رد پیشنهاد طاعت که سلجوقیان کرده بودند پشیمان گردید و دانست که هیبت آنها در دلهای سپاهیانش نفوذ و رسوخ پیدا کرده است و سلجوقیان با این شکست و هزیمتی که بسپاه او دادند، طمع ورزیده اند و بعد از آنکه ترس شدیدی از سپاه سلطان داشتند، جرئت پیدا کرده اند و از بروز حوادثی بمانند آنچه روی داده بود بترسید و نامه بآنها نوشت مبنی بر تهدید و وعید، طغرل بیک به پیشنماز خود گفت:

به سلطان بنویس: (قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ [ (1)] و چیزی بر آن میافزا» معنای آیه شریفه بفارسی چنین است: «بگو ای پیمبر، بار خدایا پادشاه ملک تو هستی و هر که را خواهی ملک و پادشاهی بخشی و از هر کس خواهی بگیری و بهر که خواهی عزت ارزانی فرمائی و هر که را خوار گردانی و هر نیکوئی و خیر بدست تو است و تنها تو هستی که بر هر چیز توانا هستی» این پاسخ چون به مسعود رسید امر کرد نامه ای بوی نوشتند پر از نویدهای نیکو و خلعتهای نفیسی بهمراه آن نامه روانه داشت و در آن دستور داده بود که از آنجا به آمل شط شهری در کنار جیحون کوچ کنند، و نهی از شر و فساد کرده و دهستانی

______________________________

[ (1)] قرآن کریم سوره مبارکه آل عمران آیه 26

ص: 185

به داود باقطاع و نسا را به طغرل بیک و فراوه را به بیغو بخشیده و بهر کدام لقب «دهقان» داده بود، برادران سلجوقی رسول و خلعتهای مسعود را بدیده تخفیف نگریسته و به رسول او گفتند: هر گاه میدانستیم که سلطان بر ما چنانچه توانسته باشد. ابقاء کند اطاعتش میکردیم و لکن میدانیم آنگاه که بر ما ظفر یاب گردد هلاک مان خواهد کرد و این دانستن از تجربه ای که درگذشته کردیم پیدا شده است. ما او را اطاعت نمیکنیم و بوی اعتماد نداریم، پس بنا را بر فساد گذاشتند و سپس از آن خودداری کرده دست کشیدند و گفتند: اگر ما را توانائی باشد میبایستی انصاف خود از سلطان بخواهیم و گر نه چه نیازی داریم که مردم جهان هلاک سازیم و اموال آنها را غارت کنیم. و به مسعود نامه نوشتند و به اظهار طاعت از وی و خودداری از شر به مخادعه و مکر پرداختند و از او خواستند که ارسلان بن سلجوق عمشان را آزاد کند. مسعود خواست آنها را پذیرفت و ارسلان را در بلخ نزد خویش فرا خواند و بوی دستور داد به برادرزاده های خویش بیغو و طغرل بیک و داود نامه بنویسد که در آنجا که هستند پایدار بمانند و از ارتکاب شر خودداری کنند. ارسلان پیکی بسوی آنها روانه داشت که دستور سلطان را بآنان رساند و داروی شفابخشی بهمراه او فرستاد و امر به تسلیم آن بآنان کرد همینکه پیک بدانجا رسید و رسالت خود را انجام داد و آن دارو بآنان تسلیم کرد، تنفر پیدا کرده متوحش شدند و در کار خود به غارت و شر بازگشتند، مسعود ارسلان را بزندان خودش بازگرداند و به غزنه رفت. سلجوقیان چنانکه بیان کردیم قصد بلخ و نیشابور و طوس و جوزجان کردند.

داود در شهر مرو اقامت گزید. سپاهیان مسعود، یکی پس از دیگری شکست خورده منهزم شدند و ترس و بیم بر یاران مسعود چیره گردید بخصوص با دوری او از غزنه نامه های نمایندگان و عمال وی که در آنها استغاثه کرده شکایت مینمودند تواتر پیدا کرد. و عملیات سلجوقیان را در بلاد، برای او شرح داده بودند، و مسعود جوابی بآنها نداده و توجهی نکرد و از امر خراسان و سلجوقیان روی گردانده و بکارهای هند مشغول گردید:

همینکه اوضاع و احوال بحرانی در خراسان شدت یافت و کار سلجوقیان بزرگ

ص: 186

شد وزرای مسعود و ارباب رأی در دولت او اجتماع نموده و گفتند: کم توجهی نسبت بامر خراسان از بزرگترین نیکبختیهای سلجوقیان است و از این رهگذر است که بلاد را مالک خواهند شد و ملک بر آنها استوار گردد. ما میدانیم و هر خردمندی هم میداند. و هر گاه ما را بر این حال ترک گویند، سریعا بر خراسان چیره میشوند، سپس روی به غزنه میگذارند و در آن هنگام. حرکات ما سودی نخواهد داشت و نتوانیم که از بطالت و سرگرم بودن به لهو و لعب و عیش و طرب طرفی از این کار به بندیم.

آنگاه بود که مسعود از خواب بیدار شد، و پس از غفلت رشد خود بدید، و سپاهیان بسیار مجهز کرد و بزرگترین امیرانی که نزدش بودند و «سباشی» نامیده میشد و حاجب وی بود، و پیش از آنهم او را رو به غزهای عراقی گسیل داشته بود بر آن سپاه فرماندهی داد و با وی امیر بزرگ دیگری بنام مرداویج بن بشو همراه و گسیل داشت.

سباشی مرد جبانی بود و در هرات و نیشابور رحل اقامت افکند، سپس بناگهان بر مرو که داود در آنجا مقیم بود بتاخت و به شتاب خود را در مدت سه روز بمرو رسانده لشکریان و چارپایانش خسته و وامانده شده بودند، داود از پیش روی او منهزم گردید سپاهیان دنبالش کردند. حکمران جوزجان بر وی حمله کرد داود با وی جنگید و حکمران جوزجان کشته شد و سپاهش شکست خورد. کشته شدن او بر سباشی و تمام همراهان سخت گران آمد، و دچار ذلت و زبونی شده و سلجوقیان نیرو یافته و طمع آنها افزون گردید.

داود به مرو برگشت و با اهالی آنجا بنا را بر نیکرفتاری گذشت و نخستین جمعه از ماه رجب سال چهار صد و بیست و هشت بنامش خطبه خوانده شد و در خطبه بلقب ملک الملوک ملقب گردید. و سباشی در آن حال وقت گذرانی میکرد و از منزلی بمنزلگاه دیگر میرفت و سلجوقیان همچو روباه با وی حرکت کرده او را زیر نظر داشتند گفته شده که سباشی این کار را از روی جبن و تن آسانی میکرد و گفته شده که سلجوقیان با وی مکاتبه داشته و در جلب خاطر و استمالتش میکوشیدند، عرصه بر آنها گشاده داشت و در دنبال کردشان سستی بخرج داد و خدا داناتر از هر کس است.

ص: 187

همینکه سباشی و سپاهیانش اقامتشان در خراسان بدرازا کشید و سلجوقیان در خراسان بودند. بلاد غارت و خونها ریخته میشد، خواربار کاهش یافت و بخصوص برای تغذیه سپاهیان و، اما سلجوقیان اعتناء باین امر نداشتند زیرا که قانع بمقدار قلیلی از خواربار بودند. سباشی ناگزیرند ترک خودداری از روبرو شدن با آنها نماید. و مستقیما با سلجوقیان بجنگد. پس رو به داود رفت. داود هم رو باو پیشروی کرد و در شعبان سال چهار صد و بیست و هشت. فریقین بر دروازه سرخس با یک دیگر تلاقی کردند.

داود را منجمی بود صومعی نام و بوی مشورت داد که اقدام بجنگ کند و پیروزی وی را تضمین نمود که چنانچه در پیشگوئی خود برای پیروزی خطا کرده باشد خونش مباح باشد. هر دو سپاه به نبرد پرداختند سپاه سباشی پایداری نتوانست کردن و به زشت ترین وجه منهزم شده و با سرافکندگی رو بهرات گریختند، داود و سپاهیانش آنها را تا طوس دنبال کرده و با دست میگرفتند و از کشتن خودداری کردند و اموالشان را به غنیمت گرفتند. این معرکه ای بود که بعدها موجب تصرف خراسان بدست سلجوقیان گردید و وارد به قصبات و آبادیهای بلاد شدند. و طغرل بیک وارد نیشابور شد و در شادیاخ ساکن گردید و در شعبان بعنوان سلطان المعظم بنامش خطبه خوانده شد و نمایندگان از جانب خود بنواحی (کشور) فرستادند.

داود بهرات رفت، سباشی آنجا را ترک کرده به غزنه عزیمت نمود، مسعود او را مورد عتاب قرار داد و از چشم او بیفتاد و باو گفت: تباه را ستاه کردی و روزها بدرازا کشاندی تا اینکه دشمن نیرو پیدا کرد و آبشخور آنها صفا پیدا کرد.

و آنچه از بلاد خواستند تصرف آنها بر ایشان امکان پذیر گردید. سباشی متعذر شد باینکه این قوم به سه گروه پخش شده بودند، هر زمان که گروهی را تعقیب میکردم که پیش روی من بودند. دو گروه دیگرشان در پشت سر من آنچه میخواستند در بلاد میکردند.

مسعود ناگزیر شد که روی بخراسان آورد. سپاهیان گرد آورد و اموال بسیار

ص: 188

میانشان پخش کرد و از غزنه با ارتشی حرکت کرد که فضا برای جای دادن آنها تنگ بود. و تعداد بسیاری فیل بهمراه داشت و به بلخ رسید. داود نیز قصد او کرد و نزدیک باردوگاه مسعود فرود آمد. روزی با عده کمی از رزمندگان زبده و بطور مجرد و سبکبار. ناگهانی بر سپاهیان مسعود یورش برد و فیل بزرگی که بر در خانه ملک مسعود بود با تعدادی از دربانان را بگرفت. این حرکت قدر و منزلت داود را در نفوس بزرگ کرد و سپاه مسعود بیش از پیش هیبت او بدل گرفتند.

مسعود در اول ماه رمضان سال چهار صد و بیست و نه از بلخ حرکت کرد و یکصد هزار سوار رزمجو بهمراه داشت و به جوزجان رفت و حکمران آنجا را که از جانب سلجوقیان گمارده شده بود بگرفت و بدارش آویخت و از آنجا عزیمت کرده به مرو شاهجهان رفت. داود به سرخس رهسپار شد وی با برادرانش طغرل بیک و بیغو اجتماع نموده، گرد هم آمدند، مسعود رسولانی درباره صلح بسوی آنها گسیل داشت، در جواب بیغو نزد مسعود رفت. و مسعود او را کرمی داشته و خلعتش بخشید. مضمون رسالت بیغو این بود که: ما را اعتمادی بمصالحه با تو نیست.

چونکه آنچه ما کردیم خشم و سخط تو را برانگیخته و هر کاری که کردیم مهلک بوده است. و او را از صلح با خودشان مأیوس کردند. مسعود از مرو به هرات رفت و داود قصد مرو نمود و اهالی آنجا مانع از ورود او بشهر شدند. او هفت ماه شهر را محاصره کرد و بر اهالی سخت گرفت و در تنگناشان قرار داد و در جنگ پافشاری نمود آنجا را متصرف گردید.

همینکه مسعود این خبر شنید، درنگ جایز ندانست و از هرات به نیشابور و از آنجا رو به سرخس نهاد در هر جا که سلجوقیان را تعقیب میکرد. آنها به محل دیگری میرفتند و همچنان در جنگ و گریز با وی بودند، تا اینکه زمستان فرا رسید، مسعود و همراهانش در نیشابور اقامت کرده منتظر رسیدن فصل بهار شدند. بهار فرا رسید و ملک مسعود سرگرم میگساری و لهب و لعب خود بود. بهار گذشت و چون تابستان برسید وزیران و خواص او بنا را به سرزنش او گذاشتند که کار دشمن را رها کرده و به عیش و نوش سرگرم شده است. پس از نیشابور در طلب سلجوقیان

ص: 189

شد. سلجوقیان از آنجا به دشت و هامون رفتند، مسعود وارد آنجا شد و دو مرحله دنبالشان کرد. سپاهیانی که همراهش بودند. از طول سفر و نقل از مکانی به مکان دیگر و باز و بسته کردن بار و بنه خود خسته و درمانده شده بودند. چه، آنکه سه سال بود کارشان همین بود که بعضی از آن مدت را با سباشی و بعضی دیگر را با ملک مسعود بودند. همینکه مسعود وارد دشت گردید، در جایگاهی فرود آمد که کمبود آب و گرمی هوا شدت داشت.

داود با بخش بزرگی از سلجوقیان در برابر او بود. وی با سلجوقیان و غیره از عشیره خود برابر ستون سپاه مسعود قرار گرفته افرادی که تأخیر در ورود باردوگاه میکردند ربوده میشدند، از آنجایی که خدا میخواهد چنین اتفاق افتاد که اطرافیان مسعود که جمعی از سپاهیانش بردند. برای آب با یک دیگر بنای مخاصمت گذاشتند و ازدحام نمودند و فتنه ای بر پا شد تا جائی که بعضی از آنها با بعضی دیگر بجنگ و ستیز پرداختند و پاره ای دیگر بنای غارت برخی دیگر را گذاشتند. پادشاه از این کار سپاهیان متوحش گردید. و بعضی از برخی دیگر در تنها گذاردن مسعود راه خود در پیش گرفتند. داود از وجود اختلاف میان آنها آگاه شد، پس رو بآنها پیشروی کرد. در حالیکه آنها در منازعه و جنگ و غارت یک دیگر بودند. بآنها حمله ور شد.

سپاهیان مسعود رو بهزیمت نهاده. چنانکه یکی بدیگری اعتنائی نداشت. و کشتار از آنها تفزون گردید. سلطان مسعود و وزیرانش منهزمین را بانگ میزدند و امر به بازگشتن مینمودند. بر نمی گشتند و هزیمت سپاهیان تمام شد و مسعود بجای ماند و پافشاری کرد. باو گفته شد: منتظر چه هستی؟ همراهانت از تو جدا شدند و تو در دشت و هامونی مهلک بر جای مانده ای، پیش رویت دشمن و پشت سرت دشمن توجیهی برای بجا ماندن تو در اینجا یافته نمیشود، پس مسعود هم با یکصد سوار رزمجو روی بهزیمت نهاد سواری از سلجوقیان وی را دنبال کرد. مسعود رو باو برگشته او را بکشت و بی آنکه در جائی توقف نماید رفت تا به غرشستان رسید.

و اما سلجوقیان از اردوگاه مسعودی چندان غنیمت بدست آوردند که بشمار نمیاید. و داود آنها را بین یاران خود تقسیم کرد و آنان را بر خود ترجیح داد و

ص: 190

در سرادُق مسعود فرود آمد و بر سریر او به نشست سپاهش سه روز از پشت چارپایان خود فرود نیامده و ترک مرکوبهای خود نمینمودند مگر برای خوردن و نوشیدن و سایر حاجات و این از ترس آن بود که مبادا سپاه مسعود برگردد. اسرا را آزاد کردند. و از خراج یک سال گذشتند و بخشیدند. و طغرل بیک رو به نیشابور رفت و آنجا را متصرف شد و در آخر سال چهار صد و سی و یک و آغاز سال سی و دو وارد نیشابور شد. یارانش مردم را غارت کردند. و از او نقل شده است که لوزینجی (نوعی شیرینی مانند آنچه که به راحت الحلقوم شهرت دارد و از نشاسته و شکر و گلاب و هل تهیه می نمود. م.) بدید و بخورد و گفت: قطماج خوبی است الا اینکه سیر ندارد. غزها کافور را بدیدند. گمان کردند نمک است و گفتند: نمک تلخی است.

چیزهای دیگر هم از آنها نقل شده است.

زیان وجود عیاران فزونی یافته و کارهایشان شدت پیدا کرده و مزید بر بلیه بر اهالی نیشابور شده بودند. آنها اموال مردم غارت میکردند و مردم را میکشتند و مرتکب زناکاری و فحشاء می شدند و چون مانع و رادعی در جلوگیری از افعال آنها نبود، هر چه میخواستند میکردند، همینکه طغرل بیک به نیشابور وارد شد عیاران از وی بترسیدند و دست از کارهای خود کشیدند و مردم اطمینان یافته آرامشی پیدا کردند.

در آن هنگام سلجوقیان بر تمام بلاد چیره شده بودند. بیغو به هرات رفته و وارد هرات شد، داود ببلخ رفت. در بلخ التونتاق حاجب استاندار مسعود در آنجا بود.

داود برای او پیام فرستاد که شهر را تسلیم کند و ضمنا عجز و زبونی مصاحبش (مسعود) را از یاری کردن باو خاطرنشان وی ساخت. التونتاق پیکی را که پیام داود باو رسانده بود زندانی کرد. داود بجنگ با او اقدام کرد و شهر را محاصره نمود التونتاق پیکی نزد مسعود فرستاد که در غزنه بود و او را آگاه از وضع خود و تنگنای محاصره کرد.

مسعود سپاهی انبوه مجهز نمود و بدان صوب گسیل داشت. گروهی از آن سپاهیان به رخج آمده در آنجا جمعی از سلجوقیان وجود داشتند و با آنها جنگیدند و سلجوقیان رو بهزیمت نهاده و هشتصد تن از آنها کشته و بسیاری هم اسیر شدند و آن ناحیه از وجودشان تصفیه

ص: 191

گردید.

گروهی از همین سپاه رو بهرات رفتند. بیغو در هرات بود، با وی جنگیده او را از هرات بیرون راندند. از سوی دیگر مسعود، پسر خود مودود را با سپاهی گران و انبوه بیاری آن سپاهیان گسیل داشت. مسعود چنانکه بخواست خدای بزرگ بیان خواهیم نمود در خراسان کشته شد. آن سپاه بسال چهار صد و سی و دو از غزنه حرکت کرد. همینکه نزدیک به بلخ رسید. داود گروهی از سپاهیان خود را بسوی سپاهیان مودود از غزنه حرکت کرد. همینکه نزدیک به بلخ رسید. داود گروهی از سپاهیان خود را بسوی سپاهیان مودود فرستاد. و این گروه بر طلایع سپاه مودود بتاختند. طلایه داران منهزم شده و سپاهیان داود آنها را دنبال کردند. سپاه مودود چون احساس وجود آنها نمود. عقب نشینی کرده و متوقف گردیدند. همینکه التونثاق صاحب بلخ این خبر شنید، طاعت داود را گردن نهاد و شهر را تسلیم او کرد و بساط خود لگدمال کرد.

را بعلاوه خزائن خویش بهمراه برد، او تصمیم گرفته بود برای جنگ با سلجوقیان از هند باعتماد پیمانهائی که با هندوان داشت طلب یاری کند و چون از سیحون که رود بزرگی چون دجله است گذشت و پاره ای از خزائن خود را از آن عبور داد، انوشتکین بلخی با گروهی از همراهان و جمعی از غلامان آنچه از خزائن وی در این سمت رود سیحون بجای مانده بود. تاراج کردند و در سیزدهم ربیع الاخر برادرش محمد را بجای او برقرار داشتند و امارت تسلیم او نمودند. محمد از قبول آن خودداری کرد.

او را تهدید نموده ناگزیرش کردند که بپذیرد محمد هم اجبارا پذیرفت. مسعود در آن سوی رود با سپاهی که همراه داشت باقیماند و خود را حفظ کرد. در نیمه ربیع الاخر طرفین تلاقی کرده بجنگ پرداختند و مصیبت بزرگ شد، سپاه مسعود شکست خورد و منهزم گردید، خود او را در رباط ماریکله متحصن شد، برادرش محاصره اش کرد و از هر طرف راه بر وی بست مادر مسعود باو گفت: اینجا که هستی تو را ایمنی نبخشد، و چنانچه با عهد و پیمانی بر آنها بیرون شوی بهتر از آنست که قهرا تو را بگیرند. مسعود از پناهگاهش بیرون آمد و او را دستگیر کردند. برادرش محمد باو گفت: بخدا سوگند با تو رفتاری چنانکه با من کردی نمیکنم، و جز به نیکی با تو رفتاری نخواهم کرد، و اکنون به بین کجا خواهی مقیم باشی تا اینکه تو را بهمانجا روانه نمایم و فرزندان و خانواده ات را با تو همراه کنم، مسعود قلعه کیکی را برگزید و بدانجا روانه اش کرد و دستور به پاسداری و گرامی داشتن او داد.

مسعود به برادرش پیام داد و از او مالی خواست که صرف خود کند، پانصد درهم برایش فرستاد. مسعود بگریست و گفت: دیروز حکم من بر سه هزار محموله از خزائن روان بود و امروز مالک یک درهم هم نیستم. رسولی که آن پانصد درهم آورده بود از خود یکصد هزار دینار بداد و همین امر اسباب نیک بختی آن رسول گردید زیرا همینکه ملک مودود بن مسعود پادشاه شد بیدریغ نسبت بوی احسان کرد.

محمد امور دولت خویش تفویض فرزند خود احمد کرد. احمد مرد مخبط و نابخردی بود وی با پسر عم خود یوسف بن سبکتکین و ابن علی خویشاوند بر قتل مسعود اتفاق کردند که ملک برای او و پدرش از وجود مسعود تصفیه شود. احمد بر پدر

ص: 193

خود وارد شد و خاتم او را بعنوان اینکه میخواهد بعضی خزائن را مهر کند بخواست و پدرش انگشتری خویش بوی داد، و به قلعه (محل اقامت مسعود) رفت و خاتم را به مستحفظ دژ بداد و گفتند: ما را رسالتی است که باید بمسعود برسانیم، و بر مسعود وارد شده او را کشتند، همینکه محمد از آن رویداد آگاه شد. بدش آمد و برای او گرانبار بود و آنکار آن کرد.

و گفته شده که چون مسعود زندانی شد، فرزندان برادرش محمد بر او وارد شدند. نام یکی از آنها عبد الرحمن و دیگری عبد الرحیم بود عبد الرحمن دست فرا برد و عمامه از سر مسعود برگرفت. عبد الرحیم دست دراز کرد و عمامه را از برادرش بگرفت و کار او را ناروا و قابل پذیرش ندانست و باو دشنام داد و عمامه را ببوسید و بر سر عم خود نهاد. با این کار عبد الرحیم هنگامی که مودود بن مسعود پادشاه شد، چنانکه بخواست خدای بزرگ یاد خواهیم کرد، از قتل و اسارت نجات یافت.

آورده اند که محمد را فرزندش احمد به قتل عمش مسعود اغرا کرد و بر- انگیخت و او امر بدان نمود و کس فرستاد که وی را کشت و نعش او را در چاهی افکند و سر آن چاه را به بست و گفته شده که او را زنده در چاه انداخته و سر چاه را بستند و در آنجا مرد خدا داناست.

همینکه مسعود درگذشت محمد به برادرزاده خود مودود که در خراسان بود نوشت که: پدرت بکین خواهی کشته شد. و فرزندان احمد ینالتکین بدون رضایت من او را کشتند. مودود بپاسخ چنین نوشت که: «خدا بقای امیر عم ما را دراز کند و به فرزند دیوانه و نابخردش عقلی عطا نماید که بدان زندگی تواند کرد که اقدام به ریختن خون پادشاهی چون پدر من کرد که امیر المؤمنین او را آقای پادشاهان و سلاطین ملقب نموده بود و خواهید دانست در چه مرگی افتاده و در چه شری غرق شدید (وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ) [ (1)] در معنی آیه شریفه: «و خواهند دانست ستمکاران که چه سان دگرگونی (انتقامی دوزخی) خواهند یافت»

______________________________

[ (1)] قرآن مجید سوره شریفه شعراء آیه 277

ص: 194

سلطان مسعود مردی شجاع و با دهش و دارای فضایل بسیار و دوستدار علماء بود. و بآنان بسی احسان و بجود نزدیکشان مینمود. تصانیف بسیار بنام وی در دانشها و فنون تصنیف کردند. و به نیازمندان و مستحقان صدقه و احسان بسیار میکرد یکبار در ماه رمضان هزار هزار درهم (یک میلیون) صدقه داد. ادرارات (مستمریات) و صلات را بیفزود. و بسیاری از مساجد را در قلمرو کشور خود بنا کرد. کارهای نیک او آشکار و مشهور است. و سوارانش با چشم پاکی و چشم پوشی از اموال رعایا بدنبالش حرکت میکردند. و به سخنوران جوایز بزرگ عطا میکرد.

و به شاعری بخاطر قصیده ای هزار دینار و بدیگری برای هر بیت شعری یک هزار درهم صله داد. خط نیکو مینوشت. کشورش بزرگ و وسیع بود. اصفهان و ری و همدان و بلاد دیگر از توابع آنها را بگرفت طبرستان و گرگان و خوارزم و بلاد راون و کرمان و سیستان و سند و رخج و غزنه و بلاد غور و هند را در تصرف داشت و بسیاری از آنها زیر چتر او بودند و مردم خشکی و دریا در طاعتش بودند، مناقبتش بسیار است و تصانیف بسیار بنام وی تصنیف گردیده که نیازی بدرازا کشاندن بیان آنها نداریم.

بشتاب هر چه تمامتر با سپاهیان خود روی به غزنه نهاد و در سوم شعبان او و عمش محمد با یک دیگر مصاف دادند محمد و سپاهیانش شکست خورده و منهزم گردیدند محمد و احمد پسرش و هم چنین انوشتکین خواجه بلخی و ابن علی خویشاوند دستگیر شدند و آنها را بکشت و تمام فرزندان عم خود را کشت مگر عبد الرحیم را که کار برادرش عبد الرحمن را نسبت بعم خود مسعود ناپسند و مردود دانست. مودود در موضعی که آن رویداد در آن نقطه رخ داده بود قریه و رباطی بنا کرد و آن را فتح آباد نامید و هر کس که در دستگیری پدرش و ماجرای او دستی در کار داشت بکشت و به غزنه برگشت و در بیست و سوم شعبان سال چهار صد و سی و دو وارد آنجا شد و ابا نصر وزیر پدرش را بوزارت منصوب و عدل و داد و نیکرفتاری آشکار ساخت و روش نیای خود محمود در پیش گرفت.

داود برادر طغرل بیک چنانکه بیان کردیم شهر بلخ را تصرف کرد و بدست تاراج داد مودود هم در برابرش بود، قتل مسعود کار را بگرداند، و تدبیر با تقدر دمساز نگردید، و سرنوشت کار خود را کرد.

همینکه این پیروزی مودود را دوباره بدست آمد، مردم هرات بر غزهای سلجوقی که در آنجا بودند، شوریدند و آنها را از هرات بیرون رانده، شهر را برای مودود حفظ کردند. کار مودود در غزنه استقرار یافته و استوار گردید، و جز کار برادرش مجدود امری باقی نمانده بود پدرش مجدود را بسال چهار صد و بیست و شش به هند گسیل داشته بود، مودود از مخالفت او بر خود بترسید، چه آنکه باو خبر رسید مجدود قصد لهاوور (لاهور) و ملتان کرده آنجاها را تصرف نموده است، و اموال بگرفته و بوسیله اموال بدست آمده سپاهیان گرد آورده و علیه برادرش سرپیچی آشکار کرده است مودود ارتشی را بسوی او روانه داشت که جلوی او بگیرند. مجدود سپاهش را برای حرکت سان دید. عید قربان فرا رسیده در مراسم آن شرکت کرد، پس از آن سه روز به زیست و در لهاوور (لاهور) مرده اش یافتند، و دانسته نشد چگونه مرد، و سراسر بلاد اطاعت از مودود نمودند، و پایگاهش استوار و ملکش تثبیت شد، و چون غزهای سلجوقی آنچه گذشته بود شنیدند، از وی بترسیدند و احساس بیم از جانب او

ص: 196

کردند. پادشاه ترک در ما وراء النهر بوی نامه نوشت و اظهار انقیاد و پیروی از او کرد.

آن معرکه منهزم شده، جماعتی هم از آنها اسیر شدند. منهزمین در بازگشت به بساسیری خبر از کثرت نفرات اعراب دادند. او برگشت و بمقصد نرسید.

از آن سوی طایفه ای از بنی عیسی، بین صرصر و بغداد بکمین نشسته که در سواد شهر بنای فساد گذارند، اتفاقا یکی از بزرگان فرماندهان ترک بآن نقطه رسید، آنها از کمینگاه بیرون آمدند او و گروهی از یارانش را کشتند، و ببغداد حمله ور شدند.

شهر از حمله آنها تکان خورد. و با وجود معتمد الدوله قرواش (در محاصره تکریت) وحشت همه را دربر گرفت. جلال الدوله سپاهیان گرد آورد و به انبار رفت، که تعلق به قرواش داشت. قصدش گرفتن انبار از قرواش بود. و میخواست متصرفات دیگر هم که قرواش در عراق دارد بگیرد. همینکه جلال الدوله و سپاهیانش به انبار رسیدند، اهالی آنجا درها بروی آنها بستند و یاران قرواش با آنان جنگیدند، قرواش هم با زبده ای از همراهان به عزم قتال از تکریت بدان صوب روی نهاد. جلال الدوله همینکه در انبار فرود آمد دچار کمبود علوفه گردید، گروهی از سپاهیان و اعراب به حدیثه رفتند که آنچه کمبود دارند از آنجا جلب کند، در آن ناحیه گروه بسیاری از اعراب بر آنها تاختند، بعضی شان منهزم شدند و باردوگاه برگشتند و عربها آنچه از چارپایان حامل سیورسات برای اردوگاه بود غارت نمودند. راهنمای محمولات المرشد ابو الوفاء بود.

وی سرکردگی فوجی از سپاهیان را داشت که برای آوردن سیورسات رفته بودند.

در ایلفار عربها او پایداری کرد و گروهی که همراهش بودند پافشاری نمودند.

خبر به جلال الدوله رسید که المرشد ابو الوفاء در جنگ و ستیز است وی سلامتی خود و پایداری در برابر اعراب را بوی اطلاع داد، و پیام داده بود که با او در جنگ هستند و طلب یاری کرد. پادشاه با سپاهی خود را بوی رساند. اعراب از رسیدن باو زبون گردیدند و پس از حملاتی چند که کردند و پایداری که وی با کمی همراهان در برابر حملات آنها نمود. برگشتند. در آن اثناء میان عقیل و قرواش اختلاف پدید آمد. و قرواش به جلال الدوله نامه نوشت و طلب رضایت خاطر او کرد و پیشکشهائی تقدیم داشت و اصلاح احوال نمود و به طاعت خود بازگشت و هم سوگند شدند و هر کدام بمحل خود بازگشت

.

ص: 198

بیرونشان کرد و به سرپرست انطاکیه پیام فرستاد و دستور داد تجار مسلمان را از انطاکیه بیرون براند. وی نسبت به پیک اعزامی خشونت بخرج داد و میخواست او را بکشد، سپس او را ترک کرد. الناظر در حلب جریان امر را برای دزبری گزارش و او را آگاه از آن احوال کرد و خبر داد که رومیان تجهیزات میکنند بقصد (هجوم) بر بلاد. دزبری لشکری مجهز نمود و خود بسرکردگی آنها حرکت کرد و اتفاق چنین رویداد که لشکری هم از رومیان بهمان قصد بیرون شده بودند و فریقین بین شهر حماة و افامیه با یک دیگر تلاقی کردند و جنگ میان آنها شدت پیدا کرد و خداوند پیروزی نصیب مسلمانان نمود و کافران دچار مذلت شدند و منهزم گردیدند و گروه بسیاری از آنان کشته شد و پسر عم پادشاه (روم) اسیر شد. مالی فراوان بعنوان فدیه و آزادی گروه بسیاری از اسرای مسلمان و تعهد از تجاوز و آزار از آن ببعد نمودند و آزادی پسر عم پادشاه بازخریدند.

خودداری کرد و به علاء الدوله نامه نوشت و خاطر نشان وی کرد که: من جز بقصد مراقبت از تو، از پیش روی تو روگردان نمیشوم و قدر تو را بزرگ شمارم و عطف توجه بتو دارم. چنانچه مرا ناگزیر سازی که گریزی از آن نداشته باشم در این صورت.

غدر من پذیرفته است و هر گاه من بر تو پیروز شوم دشمنانت بر تو طمع ورزند، و اگر تو بر من چیره شوی، قلاع و بلاد خویش تسلیم پادشاه جلال الدوله، مینمایم. علاء الدوله به صلح و دوستی بوی پاسخ داد بدین قرار که دینور از وی بوده باشد. علاء الدوله چنانکه بخواست خدای بزرگ یاد خواهیم کرد، برگشت و در بین راه مریض شد و درگذشت.

آن اسیر شدند.

یاران ابو منصور پیشروی نمودند و ابا حرب را محاصره کردند، او چون اوضاع و احوال را چنان دید. بترسید. و مخفیانه از قلعه به زیر آمد و راه شیراز در پیش گرفته نزد پادشاه ابی کالیجار صاحب فارس و عراق رفت و تسخیر اصفهان و گرفتن آن را از برادرش در نظر ابی کالیجار مستحسن وانمود ساخت. پادشاه ابی- کالیجار باصفهان رفت و آنجا را محاصره کرد. امیر ابو منصور از وی جلوگیری و پایمردی نمود. نبردی چند میان فریقین رویداد و سرانجام کار به صلح انجامید که ابو منصور در اصفهان باقی بماند و مقرر شد مالی هم بدهد. ابو حرب به قلعه نطنز بازگشت. محاصره قلعه تشدید گردید، کس نزد برادرش فرستاد. و درخواست آشتی کرد. پس با هم بدین قرار صلح کردند که قسمتی از آنچه در قلعه هست به ابو منصور بدهد، و در آنجا بحال خود باقیماند.

از آن سوی، چنانکه یاد خواهیم کرد. ابراهیم ینال کس نزد ابی منصور فرستاد.

طلب دوستی با او کرد او پاسخی بوی نداد. فرامرز بهمدان و بروجرد روی نهاد و آنجاها را تصرف کرد، سپس او و برادرش گرشاسب صلح کرده، ابو منصور همدان را بوی واگذار کرد و در بلاد متصرفی گرشاسب بنام ابی منصور خطبه خواندند و اتفاق کلمه پیدا کردند. آن کس که در کار این دو برادر تدبیر کرد. کیا ابو الفتح حسن بن عبد اللّه بود که کوشش در جمع کلمه و اتفاق آنها کرد.

وارد شهر شد و یکصد هزار دینار جهت صلح بر اهالی مقرر داشت بپردازند و شهر را تسلیم مرداویج بن بسو کرد و مقرر داشت، سالانه پنجاه هزار دینار از همه اعمال آن ناحیت بپردازد و به نیشابور برگشت.

و در خورد و خوراک باندازه قوت لا یموت اکتفاء کند. و چون مورد اعتماد پادشاه قرار گرفت. و در مراسم قربان در شب عید حضور پیدا کرد، زهری بوی بنوشاند.

راهب این کار را کرد. همینکه شب عید فرا رسید نقفور با فرزندانش حرکت کرده به قسطنطنیه رسیدند، در همان روز که شمشقیق (بنا بآنچه که گفته شد) درگذشت.

پس از او فرزند نقفور بسیل بپادشاهی رسید، و چون صغیر بود، نقفور خود تدبیر امور مملکت میکرد. بسیل همینکه بزرگ شد قصد بلغارستان کرد در بلغارستان بود که نقفور درگذشت خبر فوت او به بسیل رسید بیکی از خادمان خود دستور داد که در غیاب او کار ملک را تمشیت دهد.

جنگ او در بلغار چهل سال دوام پیدا کرد. بلغاریها بر او پیروز شدند. و بحال انهزام بازگشت و در قسطنطنیه اقامت کرد و شروع به تجهیزات برای بازگشت به بلغار نمود و دوباره بآنجا رفت و بر بلغارها پیروز گردید و پادشاه آنها را کشت و خانواده و فرزندانش را اسیر کرد و اهالی آنجا را به روم کوچاند و گروهی از رومیان را در بلغارستان اسکان نمود. این بلغارها غیر از گروهی از آنهاست که مسلمان شدند زیرا اینها به کشور روم نزدیکتر و از مسلمانان حدود دو ماه (راه) دور هستند و هر دوی آنها را بلغاری مینامند.

بسیل مردی دادگر و نیکرفتار بود پادشاهی او هفتاد و اندی سال دوام کرد، و سپس درگذشت و پسری از خود بجای نگذاشت و پس از او برادرش قسطنطین پادشاه شد و بماند تا اینکه او هم درگذشت و غیر از سه دختر، فرزند پسری پشت سر نگذاشت خواهر بزرگتر پادشاه (ملکه) شد و با ارمانوس ازدواج کرد که از اقارب پادشاه بود، و مدتی هم او پادشاهی کرد و همو بود که رها را از مسلمین گرفت و متصرف شد.

ارمانوس پیش از پادشاهی مصاحبی داشت که بوی خدمت میکرد و فرزند یکی از صرافان و نامش میخائیل بود، همینکه بپادشاهی رسید، او را در داخله خانه خود همه کاره کرد. همسر قسطنطین متمایل باو شد و هر دوی آنها برای کشتن قسطنطین دسیسه کردند ارمانوس مریض شد، او را بگرمابه برده آنهم با اکراه و در آنجا خفه اش کردند و سپس چنین وانمود ساختند که در گرمابه مرد. همسر قسطنطین با نارضایتی رومیان با

ص: 205

میخائیل ازدواج کرد.

میخائیل مبتلا به عارضه صرع بود و این بیماری ملازم زندگی او شد و چهره اش را بهمریخته و زشت گردید، بعد از خودش خواهرزاده خویش که او نیز نامش میخائیل بود بجانشینی خود تعیین کرد و همینکه درگذشت، خواهرزاده او زمام امور کشور را بدست گرفت و نیکرفتاری کرد، و خانواده دائی و برادرانش را که دائی او بودند دستگیر کرد و در این سال (سال سی و سه، بعد از چهار صد هجری) سکه بنام خود زد، سپس زن خود را که دختر پادشاه بود احضار کرد و از او خواست راهبه بشود و خویشتن از پادشاهی خلع نماید. وی حاضر نشد این کار را بکند، او را به زد و بجزیره در دریا تبعیدش کرد سپس تصمیم بدستگیر پتریک (روحانی بزرگ) گرفت تا از تحکمات و مداخلات او راحت شود، زیرا قادر به مخالفت با وی نبود. از او خواست ضیافتی در کلیسائی در خارج از شهر قسطنطنیه برای پادشاه برپادارد. پتریک خواست او را پذیرفت و بآن کلیسا رفت که آنچه پادشاه خواسته تدارک بیند، پادشاه گروهی از روسها و بلغارها را بآن محل فرستاد و به پنهانی با قتل پتریک با آنها موافقت کرد. آنها شبانه قصد او کردند و در کلیسا محاصره اش کردند. مال بسیاری بآنها بخشید و مخفیانه از آنجا بیرون آمد و قصد کلیسای ویژه ای که ساکن آن بود نمود، و ناقوس را بصدا درآورد، رومیان بر وی گرد آمدند. وی آنان را دعوت به عزل پادشاه نمود، رومیان دعوتش اجابت کردند، و پادشاه را در خانه اش محاصره نمودند پادشاه کس فرستاد و همسر خویش را از جزیره ای که بآنجا تبعیدش کرده بود بخواست و او را تشویق و ترغیب کرد که آن مخالفان را رد کند، او این کار را نکرد. پس او را روانه بکلیسای بزرگ کرد که راهبه باشد.

از آن سوی پتریک و رومیان زن وی را از پادشاهی خلع نمودند و خواهر صغیره او را که نامش «تذوره» بود بپادشاهی نشاندند و خدمتگزاران پدرش بخدمت او گماردند که تدبیر امور کنند و میخائیل را دستگیر و چشمان او را میل کشیدند و جنگ میان مردم قسطنطنیه بین کسانیکه نسبت به میخائیل تعصب میورزیدند و متعصبین تذوره و پتریک رویداد، و هواخواهان تذوره پیروز شدند و اموال طرف

ص: 206

دیگر را غارت کردند.

از آن سوی رومیان نیاز بوجود پادشاهی داشتند که امور و شئون کشور را تدبیر و اداره کند. نام گروهی را که شایستگی برای پادشاهی داشتند، روی تکه کاغذهائی بنوشتند، و هر تکه کاغذی را در گلوله ای از گل نهادند، و بوسیله آن گلوله های گلینی که کسی نمیدانست در کاغذی که جوف آنست نام چه کسی نوشته شده (استقراع) نمودند و نام قسطنطین درآمد پس او را پادشاه کردند، و ملکه بزرگ با او ازدواج و خواهر کوچکش «تذوره» با مالی که باو دادند. خود از تخت بزیر آمد (از حقوق پادشاهی چشم پوشید) و قسطنطین در سال چهار صد و سی و چهار در ملک مستقر گردید یک نفر رومی بنام ارمیناس علیه او خروج کرد و مردم را دعوت بخود نمود هواخواهانش افزون شدند و به بیست هزار نفر رسیدند. قسطنطین کار وی را با اهمیت تلقی کرد و سپاهی انبوه بسوی او گسیل داشت و آن سپاه بر ارمیناس خارجی ظفر یاب گردید و او را کشتند و سرش بریده به قسطنطنیه فرستادند و از اعیان هواخواهان او یکصد تن اسیر شدند و آنها را در بلد بگرداندند و سپس آزادشان کرده و هزینه راهی بآنها داده و امر کردند بهرجا که خواهند بروند.

امریه را اجراء نکرد و از او دچار وحشت شدند، جرجرائی حاجب دزبری و غیره را گمارد که علیه او بمخالفت اقدام کنند.

دیگر اینکه گروهی از لشکریان بمصر رفتند و از دزبری به جرجرائی شکایت کردند، وزیر آنها را از سوء نیت او نسبت بخودش آگاه کرد و آنان را بدمشق باز- گرداند و دستور داد که سپاهیان را بر وی بشورانند و آنها در بازگشتن از مصر بدمشق همین کار را کردند.

دزبری جریان امر را احساس کرد. و آنچه در دل داشت آشکارا کرد و نماینده جرجرائی را نزد خود خواند و دستور داد باو توهین کرده او را بزنند، سپس به گروهی از سپاهیان که ملازم خدمت او بودند ارزاق شان بداد و از دادن معاش بقیه جلوگیری کرد، و این عمل او اسباب برانگیخته شدن محرومان از معاش گردید و با آنچه که از مصر بآنها نوشته شده بود، آزمندی شان نیرو یافت. و بر وی شوریدند، و قصد کاخ دزبری کردند دزبری خود در خارج از شهر بود. مردم عامه هم دنبال آن سپاهیان شورشی راه افتادند که تاراج کنند، و سپاهیان شورشی جنگیدند، دزبری ضعف و زبونی خود را بدانست و مکان خود را ترک نمود، و چهل تن از غلامان و آنچه میتوانست از چهار پایان و اثاث برداشت و با خود برد، بقیه تاراج شد. وی از آنجا به بعلبک رفت پاسداران آنجا از ورود او جلوگیری کردند و آنچه هم که توانستند از اموال او بربایند ربودند، گروهی از افراد سپاهی بدنبال دزدی و همراهانش براه افتاده و آنچه میتوانستند از مال او تاراج میکردند.

دزبری از بعلبک به شهر حماة رفت، در آنجا هم مردم از ورودش بشهر جلوگیری کردند و جنگیدند، وی به مقلد بن منقذ کنانی الکفر طائی نامه نوشت و او را بخواست.

مقلد پذیرفت و با دو هزار مرد از کفر طاب و غیرها نزد او رفت و دزبری در حمایت انجمع به حلب رفت و وارد آنجا شد و مدتی اقامت کرد و در نیمه جمادی الاولی در این سال درگذشت.

همینکه وی درگذشت، امور در بلاد شام به تباهی کشید و شیرازه کارها گسیخته شد، و اعراب طمع کردند و از نواحی سر برآوردند. حسان بن مفرج طائی در فلسطین و

ص: 208

معز الدوله بن صالح کلابی در حلب بیرون شده خروج کردند. معز الدوله قصد حلب کرد و شهر را محاصره و تصرف کرد. همراهان دزبری در قلعه شهر مانده تسلیم نشده جلوگیری کردند و بمصر نامه نوشته طلب یاری نمودند کسی آنها را یاری نکرد.

سپاهیانی که در دمشق بودند و سرکرده آنها حسین بن احمد بود که بعد از دزبری تولیت امور را عهده گرفت سرگرم جنگ با حسان شدند. مرگ و میر میان آنهایی که در قلعه مانده بودند شیوع پیدا کرد، با گرفتن زینهار و تأمین آنجا را تسلیم معز الدوله نمودند.

میخائیل نامیده میشد پادشاه شد. و در جمادی الاخره این سال ابو الحسن محمد بن جعفر جهرمی شاعر درگذشت هموست که گفته است:

«یا ویح تلبی من تقلبه ابدا یحن الی معذبه»

«قالوا: کتمت هواه عن جلدلو ان بی رمقا یحت به»

«بأبی حبیبا غیر مکترث عنی و یکثر من تعتبیه»

«حسبی رضاه من الحیاة و ماقلقی و موتی من تغضه» مفاد این ابیات بفارسی چنین است: ای داد بر دل من که همواره از جفای دلدار مینالد. بمن گفتند: با خویشتن داری عشق او پوشیده بدار. هر گاه مرا توانی بود بزبان میآوردم، فدایش شوم که دلبندم در بند من نیست و بدرشت گوئی میفزاید، من در زندگانی رضای او خواهم و چه پریشانی مرا باید چون مرگ من از خشم او باشد.

میان او و مطرز هجویاتی بوده است

.

ص: 210

در آن گیر و دار، التونتاش زخمی شده بود و چون بخوارزم بازگشت بیمار شد و درگذشت و سه پسر از خود بجای گذاشت: هارون، رشید و اسماعیل، و همینکه درگذشت وزیر او ابو نصر احمد بن محمد بن عبد الصمد، زمام کارها قبضه و ضبط بلد و حفظ خزائن و غیرها نمود و مسعود را آگاه ساخت. مسعود، فرزند ارشد التونتاش هارون را که نزد مسعود میزیست. بحکمرانی خوارزم منصوب کرد و او را روانه آنجا کرد.

اتفاق چنین رویداد که در آن اثناء میمندی وزیر مسعود درگذشت. مسعود ابا نصر بن محمد بن عبد الصمد را از خوارزم بخواست و او را وزیر خویش کرد. ابو نصر فرزند خود عبد الجبار را نزد هارون گذاشت و او را وزیر کرد و نزد مسعود رفت.

میان هارون و عبد الجبار تنافری بوجود آمد که در دل هارون ریشه پیدا کرد و یاران هارون دستگیری عبد الجبار و عصیان ورزیدن بر مسعود را بنظرش مستحسن وانمود کردند و هارون در رمضان سال چهار صد و بیست و پنج، عصیان آشکارا کرد و میخواست عبد الجبار را بکشد، وی خود را از نظر او پنهان ساخت. دشمنان پدر عبد الجبار بملک مسعود گفتند که ابا نصر با هارون درباره عصیان بر او توطئه کرد.

و پنهان شدن فرزندش (عبد الجبار) هم نیرنگی بیش نیست. مسعود متوحش گردید ولی ابراز آن نکرد.

مسعود تصمیم گرفت از غزنه به خوارزم برود و از غزنه عزیمت نمود و آن موقع فصل زمستان بود. و نتوانست قصد خوارزم کند، پس به گرگان در طلب انوشروان بن منوچهر شد تا در ازاء آنچه بهنگام اشتغال او در جنگ با ینالتکین در هند کرده با وی مقابله کند. موقعی که مسعود در گرگان بود نامه عبد الجبار بن ابی نصر درباره کشته شدن هارون بدستش رسید و خبر داده بود که بلاد به طاعت او بازگشته اند.

عبد الجبار در ابتدای مخفی شدن و استتار خویش برای قتل هارون فعالیت میکرد و گروهی بر وی گمارد که او را بکشند. و هارون را بهنگام بیرون شدن برای شکار همان گماشتگان نامبرده شده کشتند. و عبد الجبار بیدرنگ بحفظ شهر اقدام کرد.

همینکه مسعود از محتوای نامه عبد الجبار آگاه شد، بدانست کسانیکه

ص: 212

حرفهائی درباره پدرش (ابن عبد الصمد) میزدند باطل و پوچ بود و اعتماد نسبت باو اعاده شد. عبد الجبار روزی چند به پائید و پس از آن غلامان هارون بر او ریخته وی را کشتند، و شهر را تسلیم اسماعیل بن التونتاش نمودند. «شکر» خادم پدرش (التونتاش) بکارهای او اقدام کرد و بر مسعود عصیان ورزیدند. مسعود به شاه ملک بن علی یکی از اصحاب خود در اطراف نواحی خوارزم نوشت که قصد خوارزم کند و آنجا را بگیرد. شاه ملک بدان صوب روان شد شکر و اسماعیل با وی جنگیدند و از ورود او بشهر جلوگیری کردند، شاه ملک آنها را هزیمت داد و شهر را بگرفت.

شکر و اسماعیل نزد طغرل بیک و داود سلجوقی رفتند و پناهنده بآنها شده و طلب یاری کردند. داود (سلجوقی) با آنان رو بخوارزم عزیمت کرد. شاه ملک با آنان تلاقی کرده و جنگید و منهزمشان کرد. همینکه ماجرای قتل مسعود و آن رویدادها رخ داد.

و مودود بپادشاهی رسید، شاه ملک به طاعت مودود درآمد و با وی به صفا رفتار نمود، و هر یک بدرستی دیگری متمسک شدند.

پس از آن طغرل بیک بخوارزم رفت و آنجا را محاصره و تصرف نمود و شاه ملک از پیش روی او بهزیمت رفت. و اموال و ذخایری که داشت بهمراه برد.

و در دشت. بدهستان رفته و از آنجا به طبس نقل مکان کرد، سپس از طبس به اطراف کرمان و از آنجا به آبادیهای تیز و مکران رفت. چون بدان ناحیت رسید، چنین دانست که بسبب دوری مسافت، کس را دسترس باو نخواهد بود و خود را ایمن دانست. ارتاش برادر ابراهیم ینال و پسر عم طغرل بیک، از جایگاه او خبردار شد و با چهار هزار سوار رزمجو قصد او کرد. و بر وی بتاخت و اسیرش کرد و آنچه هم با خود بهمراه داشت گرفت، سپس برگشته و او را تسلیم داود نمود. و داود از غنیمت اموال او بهره مند گردید، بعد از آن داود ببادغیس نزدیک به هرات رفته و هرات را محاصره کرد. زیرا که هراتیان تا این زمان از ورود آنها جلوگیری و از شهر خود دست نکشیده و بر طاعت مودود بن مسعود ثبات قدم نشان داده بودند و اهالی هرات با آنکه ترکان سواد اطراف شهر آنها را بخرابی و دمار کشیده بودند، شهر را حفظ کردند و آنچه آنها را وادار بچنان پایداری کرده بود ترس از جنگ با

ص: 213

غزها بود.

طغرل بیک رسولی نزد کوکتاش و بوقا و غیرهما از امرای غز گسیل داشت که خروج آنها را پیش از این گفته بودیم و بآنها نوید داد و دعوتشان نمود که بخدمت او بروند پیک طغرل چون بآنها رسید و رسالت خود انجام داد، آنان رو بوی نهادند و بر کرانه رودخانه ای از نواحی زنجان فرود آمدند، در آنجا پیک طغرل را بازگرداندند و به طغرل بیک پیام فرستادند و باو گفتند، به طغرل بیک: بگو که ما مقصود تو را دانستیم و تو میخواهی ما را جمع کنی و یکجا دستگیر نمائی، ترس از تو ما را از تو دور کرد و ما در اینجا فرود آمده ایم و اگر در طلب ما برخاستی قصد خراسان و یا روم خواهیم و ابدا با تو در یکجا جمع نمیشویم.

طغرل بیک به پادشاه دیلم پیکی روانه داشت و او را دعوت به طاعت خویش نمود و مالی از او خواست، پادشاه دیلم خواست او را اجابت کرد و مال و هدایائی برای او فرستاد و نیز پیکی بسوی سالار طرم فرستاد و وی را دعوت بخدمت خود کرد و از وی خواست که دویست هزار دینار برای او بفرستند. سرانجام قرار بر طاعت سالار و پرداخت مالی از جانب او گردید. طغرل گروهی از چابک سواران شبگرد باصفهان روانه داشت، در اصفهان ابو منصور فرامرز بن علاء الدوله حکومت داشت. چابک سواران اعزامی آبادیهای اصفهان را مورد تاخت و تاز قرار داده و سالم بازگشتند.

طغرل بیک از ری بقصد اصفهان بیرون شد و چنین وانمود کرد که میخواهد اصفهان را بگیرد. فرامرز با او مکاتبه کرد، و با پرداخت مالی سازش کردند، و طغرل از آنجا بازگشته رو به همدان نهاد و آنجا را از صاحبش گرشاسب بن علاء الدوله بگرفت. گرشاسب زمانی که طغرل در ری بود، بهمدان برگشته بود و یکبار هم طغرل با وی مکاتبه کرده بود، و باتفاق یک دیگر از ری به ابهر و زنجان رفتند، و همدان را از او گرفت و یاران گرشاسب پراکندند. طغرل بیک از گرشاسب تسلیم در کنگاور را بخواست. وی پیکی نزد دژبانان آنجا فرستاد و امر به تسلیم آن به طغرل بیک نمود و آنها این کار را نکردند و به رسولان طغرل بیک گفتند: به سرور خود بگو، بخدا سوگند که هر گاه اینجا را تکه تکه کنی ما آن را تسلیم تو نخواهیم کرد.

طغرل بیک به گرشاسب گفت: امتناع آنها از تسلیم جز بامر و رأی تو نبوده است

ص: 216

و نزد آنها بدژ بالا برو و با آنان مقیم آنجا باش و تا من اجازه نداده ام موضع خود را ترک مکن.

سپس از آنجا به ری برگشت و ناصر علوی را به نیابت خود در همدان برقرار داشت. گرشاسب که در بند طغرل گرفتار بود، آزادش کرد و بوالیگری ری منصوبش نمود و دستور داد دستیاری نیز برای تمشیت امور شهر برگزیند.

مرداویج بن بسو نماینده طغرل در طبرستان و گرگان که با او بود، درگذشت فرزند مرداویج جستان بجای پدر بحکومت نشست. طغرل بیک رو به گرگان رفت، جستان را از آنجا عزل کرد و اسفار را بحکومت گرگان منصوب کرد. اسفار از خواص منوچهر بن قابوس بود.

طغرل بیک چون از کار گرگان و طبرستان فراغت پیدا کرد رو به دهستان رفت. در دهستان کامیار حکمران بود و نظر باستحکامانی که داشت در آنجا پناه گرفته بود. طغرل دهستان را محاصره کرد.

ابی کالیجار بشتاب طی مراحل نمودند، تا اینکه نزدیک بآنها رسیدند. سپاه طغرل از ناحیه جیرفت حرکت کرده و در شش فرسنگی آنجا فرود آمدند.

مهذب الدوله به ناحیه جیرفت رسید و در آنجا فرود آمد، و گروهی روانه داشت که سیورسات برای اردو و سپاه حمل کنند، غزها بر شتران و استرانی که حامل خواربار بودند حمله ور شدند که آنها را بگیرند مهذب الدوله از حرکت آنها آگاه شد، و گروهی از سپاهیان روانه داشت که جلوگیری از تجاوزات آنها کنند. آنها با غزها روبرو شده بجنگ و ستیز پرداختند، بر نفرات غزها افزوده شد. مهذب الدوله این خبر بشنید خود با سپاه رو بمعرکه نبرد نهاد و زمانی رسید که هر دو گروه سرگرم نبرد بودند، و هر گروه در برابر حریف جنگ آور خود پایداری نشان داده بودند، و پیکار شدت پیدا کرد تا جائی که یکی از غزها با تیر اسب یکی از سپاهیان ابی کالیجار را هدف کرد، سوار رزمنده با نیزه اسب آن تیرانداز غزی را از پای درآورد، غزی بآنسوار حمله ور شد و با ضربتی دست او را برید، صاحب اسب با آن حالت با شمشیر خود او را دوباره نمود و هر دوی آنها کشته بر زمین غلطیدند اسبهای هر دوی آن جنگ آوران نیز از پای درآمده بود. بهتر از این شجاعت از پیشتازان لشکری مدون نگردیده است.

همینکه مهذب الدوله به عرصه نبرد رسید، غزها منهزم شدند و آنچه هم که بغارت ربوده بودند بر جای نهادند، و وارد بدشت گردیده دیلمیان به پیگرد آنها پرداخته و تا مرز کرمان آنها را بدور کرده و از کرمان راندند. و برگشته آنچه را که آنها تباه کرده بودند آباد سازند.

همینکه جلال الدوله چنان کرد، این کار بر القائم بامر اللّه سخت گران آمد و نامه به اقضی القضاة ابی الحسن مارودی در این باره نوشت و مکاتبات تکرار شد، و جلال الدوله گوش شنوائی برای اجرای آنچه مرسوم بود نداشت و هر چه بود گرفت. خلیفه گروه هاشمیان و رجاله را در دار الخلافه گرد آورد و اقدام باصلاح مرکوب آبی و تدارک بار و بنه خود بدید و بیاران اطراف و قضاة پیام فرستاد و آنان را از تصمیم خود آگاه کرد و چنان وانمود ساخت که تصمیم گرفته است ترک بغداد کند. این کار باتمام نرسید و از دو جهت وحشت میانشان حکمفرما گردید. اقتضای حال چنان شد که پادشاه معارضه با نواب امامیه را تا بسال آینده ترک گوید.

گزید و از عرب زن اختیار کرد، و بین سادات قوم اقامت نمود و هر سال حج میگذارد و در موسم حج بگفتگوی حدیث می نشست و وعظ میکرد و سپس بخانواده خویش باز می گشت، وی با قاضی ابا بکر باقلانی مصاحبت داشت.

در این سال عمر بن ابراهیم بن سعید زهری از زاد و رود سعد بن ابی وقاص درگذشت وی فقیه شافعی بود.

از دوازده نفر در آنجا باقی نماندند که رومیان ضمانت آنها کردند و پادشاه ترک آنها کرد (یعنی آنها را بمجازات کوری کیفر نداد).

خبر درگذشت جلال الدوله بپادشاه ابی کالیجار بن سلطان الدوله بن بهاء الدوله رسید با فرماندهان و سپاهیان مکاتبه کرد و آنان را بمال و وفور آن و بشتاب رساندن خویش بدانها ترغیب کرد، پس آنها متمایل باو شدند و از ملک عزیز عدول کردند.

و اما ملک عزیز، چون ابی کالیجار نزدیک ببغداد رسید، او روی ببغداد نهاد که بیان آن در وقایع سال چهار صد و شش یاد خواهیم کرد. ملک عزیز با سپاهیانی که بهمراه داشت قصد بغداد کرد، و همینکه به نعمانیه رسید، سپاهش نسبت بوی خیانت کردند و به واسط برگشتند و بنام ابی کالیجار خطبه خواندند.

و ملک چون وضع را چنان بدید، نزد نور الدوله دبیس بن مزید شد، زیرا آگاه شده بود که سپاهیان در بغداد میل به ابی کالیجار دارند، و از نزد دبیس هم به نزد قرواش بن مقلد رفت و با وی در قریه مخصوص از اعمال بغداد دیدار کرد و با همدیگر بموصل رفتند، سپس قرواش را نیز ترک کرد و قصد ابا الشوک کرد زیرا که پدر زنش بود. تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران/ ترجمه ج 22 223 بیان درگذشت جلال الدوله و پادشاهی ابی کالیجار ..... ص : 222

همینکه به ابا الشوک رسید وی او را ملزم نمود که دخترش را طلاق بدهد و طلاق داد و از نزد او به نزد ابراهیم ینال برادر طغرل بیک رفت، و همچنان از اینجا بآنجا در دگرگونی احوال بسر میبرد تا اینکه با عده قلیلی ببغداد وارد شد و تصمیم او بر این بود که در استمالت و جلب سپاهیان برای گرفتن ملک اقدام کند. هواخواهان پادشاه ابی کالیجار بر وی شوریدند بعضی از کسان که همراهش بودند کشته شدند و خود او مخفیانه از بغداد بیرون شد و نزد نصر الدوله بن مروان رفت و در میثافارقین درگذشت. و جنازه اش را ببغداد حمل کردند و نزد پدرش در گورستان قریش در مشهد باب التین بسال چهار صد و چهل و یک بخاک سپرده شد.

شیخ فرج بن جوزی او را آخرین پادشاه دودمان بویه ذکر کرده و این درست نیست زیرا که پس از وی (یعنی پس از جلال الدوله) ابو کالیجار و پس از او ملک رحیم بن ابی کالیجار پادشاهی کردند و او آخرین آنها بشمار میرود، چنانکه خواهیم دید.

و اما پادشاه ابی کالیجار همچنان (بعد از درگذشت جلال الدوله) رسولان

ص: 223

بین او و سپاهیان در بغداد رفت و آمد داشتند، تا اینکه امر بروی مستقر گردید و سوگند یاد کردند و در صفر سال چهار صد و سی و شش چنانکه بخواست خدای بزرگ بیان خواهیم کرد، بنام او در بغداد خطبه خوانده شد.

ارتفاعات بالا رفته در آنجا پناهنده شدند. عده آنها پنجهزار سوار و هفتاد هزار پیاده بود.

مسلمانان آنها را محاصره کرده در تنگنا گذاشتند و بسیاری از آنها کشته شدند. هندوان زینهار خواستند تا اینکه دژ را تسلیم کند مسلمانان اجابت تقاضای آنها نکردند مگر با قبول این شرط از جانب آنها که باقی استحکاماتی که در آن قلمرو وجود دارد، مزید بر تسلیم این دژ کنند و آنها را هم تسلیم نمایند هندوان از بیم مسلمانان و عدم قوت و غذا، خواسته مسلمانان را پذیرفته تمام آنچه را که مسلمانان میخواستند تسلیم نمودند، و مسلمانان اموال به غنیمت گرفته و اسیران مسلمانان را که عده آنها پنجهزار نفر بود آزاد کردند.

همینکه از کار این یکی فراغت پیدا کردند. قصد ولایت پادشاه دوم را نمودند که نامش «تابت بالری» بود. وی با سپاهیان اسلام بمقابله پرداخته با هم روبرو شدند و نبردی شدید کردند و هندوان شکست خورده منهزم شدند. و پس از روشن شدن وضع معرکه جنگ، معلوم شد پادشاه آنها کشته شده و پنجهزار کشته و مجروح و دو برابر آنهم اسیر، منهزمین پشت سر گذاشته اند. مسلمانان اموال آنها را به غنیمت گرفتند، چنانکه سلاحها و چارپایان آنها را، باقی پادشاهان هند چون دیدند چه بر سر همطرازان آنان گذشته است، سر به طاعت فرود آورده اذعان بواقعیت امر کردند و اموال حمل نموده فرستادند، و زینهار خواستند با شرط اینکه در مقامات خود در بلادشان باقیمانند. خواست آنها پذیرفته شد.

پادشاه ابی کالیجار برای او پیام فرستاد آنچه تصرف کرده باز پس گرداند و رفع تجاوز از آن ناحیت کند. فرامرز این کار را نکرد و ابی کالیجار سپاهی مجهز نمود و به ابرقو روانه داشت و آنجا را محاصره و تصرف کرد، فرامرز از آن پیش آمد ناآرام شد و سپاهی انبوه مجهز نمود و بدان سوی گسیل داشت. ابو کالیجار این خبر بشنید و او هم سپاه دومی برای یاری به سپاه اول بدان سوی روانه کرد، و هر دو سپاه با هم روبرو شدند و جنگیدند و در جنگ بردباری کردند و سرانجام سپاه اصفهان شکست خورد و سرکرده آن امیر اسحاق بن ینال اسیر شد. آنگاه نمایندگان ابی کالیجار آنچه فرامرز از کرمان گرفته بود مسترد داشتند.

قناعت ورزید.

را که با شمشیر امیر المؤمنین که بس بلند است، میگشاید.

برای المعز شمشیر و اسبی و پرچمهائی از راه قسطنطنیه، فرستاد. اینها روز جمعه رسیدند و وارد مسجد جامع نمودند هنگامی که خطیب ابن «فاکاة» بر منبر بود.

و خطبه دوم را آغاز کرده بود. پرچمهای ارسالی را بمسجد آوردند. ابن فاکاة خطیب گفت: این پرچمهای شکرگذاری است که شما را گرد هم آورد، و این معز الدین است که شما را میشنواند. و برای خود و شما از خدا آمرزش همی خواهم. و خطبه بنام علویان، از آن هنگام قطع و پرچمهای آنها سوزانده شد.

و دبیس بن مزید در بلاد خویش و نصر الدوله بن مروان در دیار بکر بنام او خطبه خواندند و خلیفه او را بلقب محیی الدین ملقب ساخت و ابی کالیجار با یکصد سوار از یاران خویش بجهت اینکه ترکان از وی نترسند روانه بغداد شد. همینکه به نعمانیه رسید. دبیس بن مزید، دیدارش نمود و ابو کالیجار مشهدین را در کوفه و کربلا زیارت کرد و در ماه رمضان وارد بغداد شد. وزیرش ذو السعادات ابو الفرج محمد بن جعفر بن محمد بن فسانجس همراهش بود. خلیفه القائم بامر اللّه باو وعده کرده بود، پیشوازش کند ولی از این کار مستعفی گردید و عمید الدوله ابا سعد بن عبد الرحیم و برادرش کمال الملک دو وزیر جلال الدوله را از بغداد بیرون راند. ابو سعد به تکریت رفت.

هنگام ورود ابی کالیجار شهر بغداد را به پیراستند (چراغانی کردند) و فرمان داد به سرکردگان لشکریان خلعت داده شود و آنان عبارت بودند از: بساسیری و تشاووری و همام ابو اللقاء و از جانب گماشتگان در عرض تقدیم مرسوم به بعضی از سپاه تأخیر گردید. پاره ای از آنها- (سپاهیان)- سر بتمرد برداشته و یکی از آن گماشتگان را پیش روی پادشاه ابی کالیجار بکشتند. ابی کالیجار در سمیریه در کنکور فرود آمد.

و از بیم آنکه مبادا در هیبت و هیمنه پادشاهی شکافی بوجود آید، بازگشته و در «فم الصلح» آمد.

در رمضان این سال ابو القاسم علی بن احمد جرجرائی وزیر دو خلیفه الظاهر و المستنصر (علوی) درگذشت. وی مردی با کفایت و شهامت و امانت بود و پس از فوتش المستنصر باللّه بر وی نماز گذارد.

و باروی شهر بکمال استحکام ساخته شد و گرداگرد آن ده هزار ذراع و عرض آن هشت ذراع [ (1)] و دارای دوازده دروازه بود و ساختمان آن بسال چهار صد و چهل پایان پذیرفت.

در این سال تابوت پادشاه جلال الدوله از خانه اش به مشهد باب التین که مزاری برای او در آنجا بود نقل مکان داده شد.

در این سال سلطان طغرل بیک ابا القاسم علی بن عبد اللّه جوینی را بوزارت خویش منصوب کرد. او نخستین وزیر او بشمار میرود که برای طغرل بیک وزارت کرد، سپس رئیس الرؤساء ابو عبد اللّه حسین بن علی بن میکائیل بعد از جوینی وزارت او کرد و پس از آن نظام الملک ابو محمد الحسن بن محمد دهستانی وزارت کرد. و وی نخستین کس است که به لقب نظام الملک ملقب گردید، و سپس بعد از نظام الملک عمید الملک کندری وزارت او کرد که مشهورترین آنهاست. و شهرتش باینجهت بود که طغرل بیک در روزگار وی، دولتش عظمت یافت و وارد بغداد شد و بعنوان سلطنت بنام او خطبه خوانده شد و اخبار او (عمید الملک) با کفایتی که داشت خواهیم بیان کرد و در اینجا نیازی به بازگو کردن آن نیست.

در این سال در آخر ربیع الاول شریف المرتضی ابو القاسم علی برادر الرضی درگذشت. تولدش بسال سیصد و پنجاه و پنج بود و بعد از او، ابو احمد عدنان برادرزاده الرضی متولی نقابت علویان گردید.

و هم در این سال قاضی ابو عبد اللّه، حسین بن علی بن محمد صیمری درگذشت وی در زمان خود شیخ اصحاب ابی حنیفه و از جمله شاگردان قاضی ابو عبد اللّه دامغانی و تولدش بسال سیصد و پنجاه و یک بود و بعد از او قضاء کرخ را قاضی ابو طیب طبری مضافا بمقام قضاء که در باب الطاق داشت. بوی محول گردید.

______________________________

[ (1)]- هر ذراع چنانچه ذراع شرعی یا ذراع بازار باشد مساوی با پنجاه سانتیمتر است و با این مقیاس 12 هزار ذراع برابر با ششهزار متر با عرض چهار متر، با روی شهر شیراز بوده که ابی کالیجار بنا کرده بود- م.

ص: 231

در این سال قاضی ابو الحسن عبد الوهاب بن منصور بن المشتری قاضی خوزستان و فارس درگذشت و شافعی مذهب بود. و نیز در این سال ابو الحسین محمد بن علی بصری متکلم معتزلی او صاحب تصنیفات مشهوره درگذشت.

آنجا بودند کشته شدند، و دارائی کسانیکه از کشتن جان سالم بدر برده بودند، و سلاح آنها را بگرفت و بیرونشان راند و بقیة السیف آنها به ابی الشوک پیوستند. ینال شهر را تاراج کرد و بسیاری از اهالی آنجا را کشت و زنان را باسارت گرفت.

چون ابی الشوک آن اخبار را شنید خانواده و اموال و سلاح خود را از حلوان به قلعه سیروان برد و یک ستون سپاهی در حلوان مستقر نمود. پس از آن ینال در ماه شعبان به صیمره رفت و آنجا را تصرف و تاراج کرد. و بر کردهای مجاور در آن ناحیت از کردان جوزقانی بتاخت و کردها منهزم شدند و گرشاسب بن علاء الدوله که بر آنها فرود آمده بود، او هم با منهزمین به شهر شهاب الدوله ابی الفوارس منصور بن الحسین رفتند.

سپس ابراهیم ینال به حلوان عزیمت کرد، ابو الشوک آنجا را ترک کرده و به قلعه سیروان رفته بود. ابراهیم در آخر شعبان بآنجا رسید، مردم حلوان شهر را تخلیه کرده در بلاد پراکنده شده بودند و ینال آنجا را تاراج کرد و بآتش کشاند و خانه ابی الشوک را بسوزاند و پس از آنکه آنجا را خراب وزیر و زبر کرد برفت.

گروهی از غزها در اثر جماعتی از اهالی حلوان که با خانواده ها و فرزندان و اموال خود به خانقین رفته بودند، روانه شده و بآنها رسیدند و بر آن جماعت پیروزی یافته و آنچه بهمراه داشتند به غنیمت ربودند و غزها در آن نواحی پخش شدند و به مایدشت (ماهیدشت) و توابع آن رسیده و بر آبادیها تاخته و آن نواحی را تاراج کردند.

همینکه پادشاه ابی کالیجار آگاه از این اخبار شد، سخت ناآرام و نگران شد.

وی در خوزستان بود و تصمیم بحرکت گرفت تا ینال و غزهائی که با وی هستند از کشور براند و فرمان تجهیز سپاهیان برای سفر صادر کرد و لکن سپاهیان بسبب کثرت مرگ و میر در بین چارپایانشان عاجز از حرکت بودند، و چون مسلم گردید نمیتوانند حرکت کنند بفارس عزیمت کرد و سپاهیان بار و بنه خود را با الاغ حمل کرده براه افتادند

.

ص: 233

رفت، در آنجا سعدی بن ابی الشوک مقیم بود، و سعدی آنجا را ترک کرد و بپدر خود ابی الشوک پیوست، سرخاب بعضی از آن ناحیت را تاراج کرد. ابا الشوک هم پیش از آن بلاد سرخاب را باستثنای «دزد یلوبه» بگرفته بود و این دو محل با هم مباین بودند.

در آخر رمضان این سال ابو الشوک فارس بن محمد بن عناز در قلعه سیروان درگذشت. از موقعی که از حلوان به سیروان آمده بود بیمار شده بود و چون درگذشت کردها نسبت به سعدی فرزندش غدر کردند، و با عم او مهلهل سازش نمودند، در این هنگام بود که سعدی رو به ابراهیم ینال آورد و غزها را چنانکه بخواست خدای بزرگ بیان خواهیم کرد، بآن ناحیت آورد.

و در این سال عیسی بن موسی هذبانی صاحب اربل کشته شد. وی برای شکار بیرون رفته بود و او را فرزندان برادرش بکشتند. و به قلعه اربل رفتند و آنجا را تصرف نمودند.

سلار (سالار) بن موسی برادر مقتول بر قرواش بن مقلد صاحب موصل فرود آمده بود.

بین او و برادرش تنافر وجود داشت، و همینکه عیسی کشته شد قرواش با سلار به اربل رفتند و قرواش اربل را تصرف کرده تسلیم سالار نموده و خود بموصل برگشت.

در این سال در بغداد فتنه ای میان اهالی کرخ و باب البصره رویداد و قتال شدت یافت و گروهی کشته شدند.

در این سال وبا میان اسبان بروز کرد و از سپاه پادشاه ابی کالیجار دوازده هزار رأس اسب تلف شد و این بیماری در بلاد شیوع پیدا کرد.

و در این سال علی بن محمد بن نصر ابو الحسن دبیر و نویسنده در واسط صاحب رسائل مشهوره درگذشت

.

ص: 235

ینال پیوستند و با وجود آنها نیرو یافت و ینال سعدی را گرامی داشت و گروهی از غزها بگروه سعدی منضم شدند و رو به حلوان نهادند و سعدی آنجا را تصرف کرد و در ماه ربیع الاول در آنجا بنام ینال خطبه خواند و روزی چند در آنجا اقامت گزید و سپس به ماهیدشت برگشت. از آن سوی عموی او مهلهل به حلوان رفت و آنجا را تصرف کرد و خطبه بنام ینال را قطع نمود.

همینکه سعدی آگاه از آن رویداد شد رو به حلوان نهاد. عموی او مهلهل حلوان را ترک کرده و بناحیه بلوطه رفت و سعدی حلوان را دوباره گرفت و از آنجا رو به عموی دیگر خویش سرخاب نهاده او را سخت تحت فشار قرار داد و آنچه سرخاب داشت غارت کرد و گروهی از همراهان خویش را به «بند- ینجین» روانه کرد و آنها آنجا را گرفتند و نماینده سرخاب را دستگیر کردند و پاره ای از آن ناحیه را تاراج نمودند و سرخاب از آنجا فرار کرد. و به قلعه «دزدیلویه» رفت و در آن دژ پناهنده شد. پس از آن سعدی به قرمیسین رفت. عم او مهلهل فرزند خود بدر را به حلوان گسیل داشت و آنجا را بگرفت. سعدی گروه بیشتری را گرد آورد و به حلوان برگشت. همه کسانی که از هواخواهان مهلهل عم او بودند، حلوان را ترک کردند. مگر کسانیکه در دژ آنجا قرار داشتند. سعدی حلوان را تصرف نمود و بسیاری از غزها با او همراه شدند. و باتفاق آنها رو به مهلهل عموی خود نهاد.

و در حلوان پادگانی گذاشت که شهر را حفظ کنند. همینکه مهلهل از نزدیک شدن او آگاه شد. از پیش روی او گریخته و به دژ تیران شاه نزدیک به شهر زور رفت و در آنجا پناهنده شد. غزها بسیاری از آن نواحی و مواشی را تصرف نموده و مقدار زیادی اموال و چارپایان را به غنیمت گرفتند.

همینکه سعدی تحصن عم خود را در آن دژ بدید. از کسانیکه در دژ حلوان قرار داشتند بترسید و بقصد محاصره آن دژ به حلوان برگشت. و آنجا را محاصره کرد کسانیکه در قلعه قرارگاه داشتند و از هواخواهان عم او مهلهل بودند بسختی با او بجنگیدند. غزها حلوان را تاراج کردند. و دست بکشتار و هتک نوامیس و اعراض مردم دراز نمودند. و مساکن مردم را بآتش کشیدند، و مردم حلوان پراکنده شدند

ص: 237

و در آن نواحی زشت ترین کارها را انجام دادند.

چون یاران پادشاه ابی کالیجار از این رویدادها آگاه شدند. سپاهیان را گفتند و دعوت کردند که برای کمک به مهلهل بیرون شوند و او را علیه برادرزاده اش یاری کنند و دفع اعمال او نمایند و لکن سپاهیان از جای خود نه جنبیدند.

سپس سعدی «بند- ینجین» را واگذار به ابا الفتح بن ورام کرد و با یک دیگر اتفاق نموده با هم جمع آمدند و قصد عم سعدی سرخاب بن محمد بن عناز و محاصره قلعه «دزدیلویه» که در آنجا پناهنده شده بود نمودند و با سپاهیان خود رو بمقصد نامبرده تنگه شده نهادند و همینکه نزدیک بدان قلعه رسیدند، وارد تنگه ای شدند که در آنجا بود و بی آنکه پیشتازانی از نظر طمعی که داشتند و اتکاء به نیروی خود بدان تنگه بفرستند وارد شدند. سرخاب در قلعه کوه و مشرف بر دهانه تنگه حرکات آنها را بوسیله گروهی از کردها زیر نظر داشت، همینکه وارد تنگه شدند سرخاب بآنها روبرو شد، او از دژ خود بزیر آمده بود و جنگی سخت درگیر شد، خواستند از تنگه بیرون بیایند، حیله آنها در این امر بکار نیامد و سقوط کرده و کردهائی که در قلعه کوه بودند آنها را برگبار تیرهای خود بستند و سستی در کارشان رویداد. و سعدی و ابا الفتح بن ورام و دیگران از سرکردگان و رؤساء اسیر و غزها و کردهائی که با آنها بودند پراکنده شدند، در حالیکه آنان پیش از این نواحی را تصرف داشته و متوطن در آنجا بودند.

نماید. سعدی از نزد او بیرون رفت و گروه بسیاری از کردها گرد او جمع آمدند.

و به ابراهیم ینال رسید اما آنچه را که در طلبش بود (آزادی سرخاب) نزد او نیافت.

پس از ینال جدا شد و به «دسکره» بازگشت و نامه بخلیفه و نواب پادشاه ابی کالیجار نوشت و به طاعت خود بازگشت و در «دسکره» اقامت گزید.

به قلعه بالا رفت. فریبکاری عکبر آشکارا شد و عکبر و همراهانش به قلعه سرماج رفته و بدان صعود کردند.

ینال پس از تصرف کنگاور به همدان بازگشت، و سپاهی برای گرفتن یکی از قلاع سرخاب گسیل داشت و یکی از خویشاوندان خود را بنام احمد بسرکردگی آن سپاه تعیین کرد و سرخاب را هم بوی سپرد که قلاع او را بگشاید. احمد با آن سپاه به دژ کلکان رفتند از ورود او جلوگیری شد، از آنجا به دژ دزدیلویه رفتند و آنجا را محاصره کردند، گروهی از غزها تا بند نیجین گسترش یافته، و در جمادی- الاخره آنجا را تاراج کردند و بسی کارهای زشت از غارت و قتل و همخوابگی با زنان و شکنجه دادن برای تحصیل مال مرتکب شدند که گروهی از شدت ضرب و شکنجه جان سپردند.

گروهی دیگر قصد ابی الفتح بن ورام نمودند، وی از ترس آنها محل کوچ نشین و چادرهای خود را از ترس ترک کرده و گریخت، مقصودش این بود که آنها سرگرم نهب و غارت چادرها شده و او رو بآنها برگردد.

غزها این کار را نکردند و دنبال او رفتند و ابی الفتح از شدت ترس اینکه مبادا بوی دست یافته او را بگیرند. بجنگ با آنها دل نهاد و دست از جان شست، بر عزها پیروز شد و از آنها کشت و گروهی را اسیر کرد و هر چه داشتند بغنیمت گرفت و بقیه شان برگشتند. ابن ورام از ترس اینکه مبادا برگردند ببغداد نامه نوشت و طلب یاری کرد، و لکن بسبب عدم هیبت و قلت همت و امساک در این امر یاریش نکردند. و بنو ورام از دجله گذشته رو به جهت غربی بغداد نهادند.

پس از آن غزها، در رجب شبانه رو به سعدی بن ابی الشوک نهادند، وی در دو فرسنگی «باجسری» فرود آمده و در تنگنا گذاشتند، وی و همراهانش رو بهزیمت گذاشتند بنحوی که برادر در بند برادر و پدر در بند فرزندش نبود، و گروه بسیاری از آنها کشته شدند و غزها اموالشان را به غنیمت ربودند و آن ناحیه و آبادیهای آن را مورد تاراج قرار دادند. سعدی مالی از قلعه سیروان خواسته بود که همان شب رسید، غزها آن را بغنیمت ربودند، مگر اندکی را که از تاراج آنها سالم ماند

ص: 242

و سعدی از آن گیر و دار، با جان بلب رسیدن نجات یافت، و غزها «دسکره» و «باجسری» و هارونیه و قصر شاپور و تمام آبادیهای آن ناحیه را بباد غارت گرفتند.

خبر به بغداد رسید که ابراهیم ینال به قصد بغداد حرکت کرده است مردم از بیم بخود لرزیدند. امراء و فرماندهان نزد امیر ابی منصور بن ابی کالیجار گرد آمدند، که همه با هم جمع آمده و رو به ینال رفته از وی جلو بگیرند و در این امر متفق شدند، و لکن جز چادرهای امیر ابی منصور و وزیر و عده کمی که بیرون زده شده بقیه تأخیر کردند و تخلف نمودند، از مردم نواحی غارت شده گروه زیادی بهلاکت رسیدند گروهی کشته شدند و گروهی هم غرق و جمعی را هم سرمای هوا کشت.

سعدی (بحال انهزام) به دیالی رسید، سپس از آنجا نزد ابی الاغر دبیس بن مزید رفته و نزد او اقامت گزید. از آن سوی ابراهیم ینال به سیروان روی نهاد، و قلعه آن را محاصره کرد و محصورین در قلعه را در تنگنا قرار داد، و شبانه گروهی را اعزام کرد که بلاد را تاراج نمودند و به ناحیتی رسیدند که میان آنجا با تکریت ده فرسنگ فاصله مسافت بود، و از راه خراسان گروه زیادی از مردم وارد بغداد شدند و بیان احوال خود نمودند آنچنان که اشک از دیدگان جاری شد، محصورین در قلعه سیروان، پس از آنکه مستحفظ آن برای خود و مال خود تضمین امنیت تحصیل کرد آن را تسلیم ینال نمود، و بنال از بقایای آنچه سعدی در آنجا بجای گذاشته و چیز بسیاری بود، از مستحفظ قلعه بگرفت، همینکه آنجا را گشود، سرکرده بزرگی از یاران خود که «سخت کمان» نامیده میشد، بحکومت آنجا گمارد و خود به حلوان و از آنجا بهمدان رفت در حالیکه بدر و مالک مهلهل بهمراهش بوده و ینال آنها را گرامی داشته بود.

دیگر اینکه صاحب قلعه سرماج که از فرزندان بدر بن حسنویه بود درگذشت و پس از درگذشت او قلعه تسلیم ابراهیم ینال شد ابراهیم ینال وزیر خود را به شهرزور گسیل داشت و مهلهل از آنجا بدور دستها گریخت، سپس احمد (سرکرده سپاهی که قبلا نام بردیم و از منسوبین ینال بود) در دامنه قلعه تیران شاه فرود آمد و آنجا را محاصره کرد، و چندین نقب به درون آن دژ حفر کرد، از آن سوی مهلهل

ص: 243

بمردم شهرزور پیام فرستاد و بآنها نوید داد که با گروه بسیاری رو بآنها خواهد آمد و دستور داد بر سر غزها ریخته و آنها نیز بموجب دستور بر غزهائی که نزد آنان اقامت داشتند تاختند و جمعی از آنها را کشتند. احمد بن طاهر (همان سرکرده سابق الذکر است) این خبر را بشنید، و بشهرزور برگشته و دمار از روزگار آنها بدر آورد و غارتشان کرد و بسیاری از آنها را هم کشت.

پس از آن غزها مقیم دربند نیجین و همراهانشان به براز الروز عزیمت نمودند و رو به رودخانه سلیل پیشروی کردند و با ابو دلف قاسم بن محمد حلوانی پیکاری سخت نمودند ابو دلف بر آنها پیروز گردید و آنچه داشتند از آنها گرفته شد و منهزم گردیدند.

در ذی حجه گروهی از غزها به شهر علی بن قاسم کردی رفته و بنا را به ایلغار و خرابی گذاشتند، علی بن قاسم آنها را در تنگه ای گرفتار کرده بر آنها بتاخت و بسیاری از آنها را کشت و آنچه هم از بلده او بغنیمت ربوده بودند مسترد داشت.

صد و چهل درگذشت و گفته شد که ابو کالیجار کسی را گماشت که او را بکشد، سن او پنجاه و یک سال بود. وزیر ذی السعادات را نامه هائی نیکو و شعری خوب هست از جمله سروده های اوست که گوید:

اودعکم و اننی ذو التئاب و ارحل عنکم و القلب آبی

و ان فراقکم فی کل حال لاوجع من مفارقت الشباب

اسیر و ما ذممت لکم جواراو لا ملت منازلکم رکابی

و اشکر کلما اوطنت دارالیالیئا القصار بلا اجتناب

و اذکرکم اذا هبت جنوب فتذکرنی غرارات التصابی

لکم منی المودة فی اغتراب و انتم الف نفسی فی اقترابی و اما مفاد این ابیات بفارسی چنین است: بدرود کنم شما را در حالیکه دل گرفته ام و از شما بدور میشوم و دلم مشتاق بشماست. و دوری از شما در هر حال دردناکتر از گذشت دوران جوانی است. من رفتم و همسایگی شما را نکوهش نکردم و رکاب من زاد و بوم شما را بزیر نگرفت و بهر سرائی که فرود آمده، متوطن شدم سپاس داشتم، شبهای ما بطور اجتناب ناپذیر کوتاهست و هر گاه که نسیمی از سوی جنوب بوزد یاد از شما میکنم و مرا متذکر روزگاران خوش دوران صباوت مینماید، در دوری از شما مهر و مودتی در دل دارم و شما مرا به نزدیکی بخود الفت بخشیدید.

چون ذو السعادات دستگیر شد، ابو کالیجار، کمال الملک ابی المعالی بن عبد الرحیم را بوزارت منصوب کرد.

در این سال ابو القاسم عبد الواحد بن محمد بن یحیی بن ایوب معروف به المطرز شاعر درگذشت و او را شعری نیکوست و از گفته های او در زهد این ابیات است:

یا عبد کم لک من ذنب و معصیةان کنت ناسیها فاللّه احصاها

لابد یا عبد من یوم تقوم به و وقفة لک یدمی القلب ذکراها

اذا عرضت علی قلبی تذکرهاو ساء ظنی فقلت استغفر اللّها

ص: 247

و مفاد این ابیات بفارسی چنین است: «ای بنده، چه اندازه گناه و معصیت داری، چنانچه فراموششان کرده باشی خداوند شمارش آن نموده است. ای بنده ناگزیر روزی بپاسخ گوئی بپاخیزی، آنچنان بپا خواستنی که یاد آن دل را میگریاند.

هر گاه که من تذکر آن بدل خویش عرضه داشتم و بدگمانی پیدا کردم گویم خداوندا آمرزش تو را خواهانم.

و در این سال ابو الخطاب جبلی شاعر درگذشت. وی بشام رفت و معری را دیدار و نابینا از آنجا بازگشت و او را شعری است (دو بیت شعر از وی نقل شده که در ترجمه آن فایدتی متصور نبود م.) و هم در این سال ابو محمد حسن بن محمد بن حسن خلال حافظ درگذشت. مولد او بسال سیصد و پنجاه و دو بود و از ابا بکر قطیعی و غیره (حدیث) شنیده بود و از اصحاب او خطیب ابو بکر حافظ است.

و در این سال فقیه احمد الولوالجی کشته شد، او از اعیان فقهای حنفیه بود.

الا اینکه درباره ائمه و علماء در بد زبانی افراط میکرد. و براه ریاضت افتاد و دماغش فاسد شد و در ذی حجه بین مرو و سرخس کشته شد

.

ص: 248

انجام داد.

پوشهای پادشاهی و اردوگاه سپاهیان بود رفت و نزد او اقامت کرد. ترکها خواستند وزیر و امیر را نیز تاراج کنند. دیلمیان از آنها جلوگیری کردند. و هر دوی آنان وزیر و امیر به شیراز برگشتند. امیر منصور شیراز را تصرف کرد، وزیر احساس ناخوشایندی نموده به قلعه خرمت رفته، و در آنجا پناه گرفت.

خبر درگذشت ابو کالیجار چون ببغداد رسید فرزندش ملک رحیم ابو نصر- خره فیروز سران سپاه را احضار کرد و سوگندشان داد و با خلیفه القائم بامر اللّه درباره خطبه خوانی بنام وی و ملقب ساختنش به «الملک الرحیم» مکاتبه کرد.

رسولان میان شان رفت و آمد کردند. تا اینکه تقاضایش پذیرفته شد جز درباره لقب «الملک الرحیم» زیرا که خلیفه از این کار خودداری نمود و گفت: جایز نباشد که ملقب به اخص صفات خدای تعالی گردد. پادشاهی او در عراق و خوزستان و بصره مستقر گردید. در بصره برادرش علی بن ابی کالیجار حکومت داشت. ابی کالیجار فرزندانی که از خود بجای گذاشت عبارت بودند از: ملک رحیم و امیر ابا منصور- فلاستون و ابا طالب کامرو. و ابا المظفر بهرام و ابا علی کیخسرو و ابا سعد خسرو شاه و سه پسر صغیر. فرزند او ابو منصور بر شیراز چیره گردید ملک رحیم برادر خود ابا سعد را با سپاهی بدان صوب گسیل داشته، شیراز را بگرفتند و خطبه بنام ملک رحیم خواندند و امیر ابی منصور و مادرش را دستگیر کردند. و این رویداد در شوال رخ داد.

رفت، فردای آن روز نیز تا شامگاه جنگیدند و ثمال باز هم پایداری کرد و همچنین روز سوم و همینکه مصریان پایداری ثمال را بدیدند در شگفت شدند. چون گمان میکردند هیچکس را یارای ایستادگی در برابر آنها نیست و از این رو از آن شهر بازگشتند، و در آن شب اتفاق چنین افتاد که بارانی شدید که چنو بارانی دیده نشده بود ببارید، آب بالا آمد و باردوگاه مصریان سیل آسا نفوذ کرد، و نزدیک بدو قامت آب بالا آمده بود که هر گاه از آنجا نرفته بودند غرق میشدند، و سپس از حلب بارتفاعات شام کوچیدند.

و سه قلعه از قلاع خویش را تا تسلیم اربل بگروگان به قرواش سپرد، و از زندان بیرون آمد.

ابی الحسن حمیدی را برادری بود که بر قلاع وی چیره شده بود، پس نخست به کار برادر خویش پرداخت و آنها را از وی بگرفت، و نزد قرواش و زعیم- الدوله برادرش بازگشت، ایشان بوی اعتماد کردند و خانواده اش که در گروگان آنان بود آزاد کردند. سپس ابی الحسن حمیدی با ابا علی صاحب اربل مکاتبه کرد درباره تسلیم اربل وی خواسته او را پذیرفت و بموصل آمد که اربل را به برادرش ابی الحسن تسلیم نماید.

حمیدی به قرواش گفت: من به عهده خود وفا کردم قلاع مرا بمن تسلیم کنید قلاع او را تسلیم او نمودند، پس از آن او و ابو الحسن و ابو علی هذبانی رو بموصل نهادند که آنجا را تسلیم ابی الحسن کنند، در بین راه بنا را به غدر و خیانت گذاشتند و خیانت روا داشتند، حمیدی احساس شر از جانب هذبانی کرد، و خود را شخصا عقب کشید و یاران خود را با آنها روانه داشت که اربل را تسلیم کنند، یاران حمیدی را هم دستگیر نموده و دنبال حمیدی رفتند که او را هم بگیرند و او بموصل گریخت و در آن هنگام اختلاف و وحشت میان کردها از یک سو و قرواش و برادرش از سوی دیگر بروز کرد. و قطع رابطه کردند و هر طرف برای طرف دیگر شری در نهان داشت.

نزد قرواش میزیست و از نزد او به ابراهیم ینال پیوست و چون شنید، امور ملک بر ملک رحیم مستقر و استوار گردیده امیدش قطع شد و چون ملک رحیم از بغداد بیرون رفت فتنه و فساد افزون گردید و میان مردم ساکن باب الازج و اساکفه که سنی بودند درگیری و ستیزگی رویداد و بسیاری از ساختمانها را سوزاندند.

در این سال سعدی بن ابی الشوک از چادرهای کوچ نشین دبیس بن مزید نزد ابراهیم ینال رفت. قبلا با وی مکاتبه کرده از ینال اطمینان پیدا کرده بود که نزد او رفت و قرار میان آنها بر این شد که آنچه سعدی از نواحی که در تصرف ینال و نواب او نیست، متصرف گردد، تعلق باو داشته باشد. سعدی به دسکره رفت و میان او و سپاهیان بغداد که در آنجا قرارگاه داشتند جنگی روی داد و سپاه بغداد از او شکست خوردند و منهزم شدند و سعدی دسکره و توابع آن را تصرف کرد.

دوباره از بغداد سپاهی بقصد بیرون راندن او بدان صوب گسیل داشتند، در این برخورد با سعدی سرکرده سپاه بغداد را سعدی کشت و سپاهیان بغداد را منهزم کرد و از دسکره رو به آبادیهای دیگر نزدیک به بعقوبا نهاد و همراهانش آن بلاد را تاراج کردند و بنام ابراهیم ینال خطبه خواندند.

در این سال آغاز اختلاف و وحشت میان معتمد الدوله قرواش بن مقلد با برادرش زعیم الدوله ابی کامل بن مقلد بود، قریش بن بدران بن مقلد به عم خود قرواش پیوست، و گروهی را گرد آورد و با عم خود ابا کامل جنگید و پیروز گردید و ابو کامل منهزم شد، و قریش همچنان قرواش را علیه برادرش اغراء و تحریک میکرد. تا جائی که اختلاف میان آنان شدت پیدا کرد و شر فیما بین انباشتگی یافت در این سال بنام امیر ابی العباس محمد بن القائم بامر اللّه خطبه ولایت عهدی خوانده شد و ملقب به ذخیرة الدین و ولی عهد مسلمین گردید.

در رمضان این سال امیر آق سنقر در همدان کشته شد. او را (فرقه) باطنیه کشتند زیرا که آق سنقر بسیار با آنها ستیزه جوئی و غزا (جهاد!) کرده و بسیاری را کشته و اموالشان را غارت کرده بود و در تخریب بلادشان کوشا بود، و سرانجام یکی در کسوت زاهدان پدیدارش رفت، در آن هنگام گروهی از اسماعیلیه بر سرش

ص: 255

ریخته او را کشتند.

در این سال ابو الحسن محمد بن حسن بن عیسی بن المقتدر باللّه که از صلحاء و راویان حدیث بود، بدرود زندگی گفت و وصیت کرد او را در جوار احمد بن حنبل بخاک سپارند، مولد و بسال سیصد و چهل و سه بود.

و هم چنین ابو طالب محمد بن محمد بن غیلان البزاز درگذشت و مولد او بسال سیصد و چهل و هفت بود، و در شوال درگذشت و از ابی بکر شافعی و غیره حدیث روایت میکرد و اوست راوی احادیث معروف به غیلانیات که کتابخانه قطنی برایش استخراج کرده بود و از عالیترین و بهترین احادیث است و هم چنین عبید اللّه بن عمر بن احمد ابن- عثمان ابو القاسم واعظ معروف به ابن شاهین درگذشت و مولد او سال سیصد و پنجاه- و یک بود.

در این سال گرانی دوباره تمام بلاد را بطور کلی فرا گرفت، مکه، عراق، موصل جزیره، شام و مصر و بلاد دیگر باین بلیه گرانی و وباء دچار شدند.

در این سال در مصر، وزیر فخر الملک صدقة بن یوسف دستگیر و کشته شد، وی در آغاز امر یهودی بود و مسلمان شد و به دزبری وابسته گردید و در شام بوی خدمت کرد، سپس از دزبری ترسید و بمصر برگشت و به خدمت وزیر جرجرائی درآمد و وزیر بوی اشفاق کرد، همینکه جرجرائی درگذشت المستنصر او را بوزارت منصوب کرد تا این تاریخ که دستگیر و کشته شد و بعد از او المستنصر قاضی ابا محمد حسن بن- عبد الرحمن بازوری را در ذی قعده بوزارت منصوب نمود

.

ص: 256

خود انتقال داد و ببهترین وجه با برادر خود رفتار کرد، سپس او را در کنف حمایت خویش بموصل با یکی از زوجاتش، بخانه اش فرستاد.

آنچه بازوان قرواش را در این درگیری سست کرد و روحیه او را بناتوانی کشاند این بود که وی گروهی از صیادان را در انبار بسبب بدکرداری و تباهکاری- شان دستگیر کرده بود و بقیه گریخته بودند و بعضی از آنها در سندیه باقی مانده و همینکه در این هنگام گروهی از آنها به انبار رفته و از باروی شهر بالا رفتند، شب پنجم محرم همین سال بود که این کار را کردند و نگهبانی را کشتند و دروازه شهر را گشودند و برای ابی کامل شعار دادند بقیه بستگان و هواداران ابی کامل و دوستانشان نیز بآنها افزوده شدند. و کثرت یافتند. هواخواهان قرواش علیه آنها بپاخاستند و جنگیدند، آشوبگران بر هواخواهان قرواش پیروز شدند و گروهی از آنها کشتند و بقیه گریختند، پس خبر استیلای برادرش باو رسید و خبر بازگشتن یارانش بوی نرسید.

دیگر اینکه مسیب و امرای عرب ابو کامل را مکلف بانجام اموری کردند که عاجز از انجام آنها بود و بر وی سخت گرفتند. ابو کامل از آن ترسید که امر به طاعت از قرواش و برگرداندن او به مملکتش منتهی گردد، پس بر آنها پیشدستی کرد و دست قرواش را ببوسید و باو گفت: من گو اینکه برادرت هستم ولی بنده توام و آنچه که گذشت بسبب آن بود که رأی تو را نسبت بمن فاسد کرده برگرداندند.

و تو احساس وحشت از من کردی، و اکنون امیر تو هستی و من مطیع اوامر و پیرو تو هستم. قرواش باو گفت: «نه، بلکه برادر من هستی و امر مر تو را مسلم است و از من تواناتری.» و میان آنها آشتی و صلح برقرار شد و قرواش به تصرف در حکم آزادانه بازگشت.

ابو کامل نواحی حربی و اوانا را به بلال بن غریب بن مقن به اقطاع داده بود همینکه ابو کامل و قرواش صلح کردند. باهالی حربی پیام فرستادند که از بلال جلوگیری کنند، بلال تظاهر بر خلاف و علیه آنان کرد و گروهی برای خود جمع آورد با اصحاب قرواش جنگید و حربی و اوانا را. بدون اجازت و اختیار آنها گرفت قرواش

ص: 258

هم از موصل بدان صوب رفت و آن دو ناحیه را محاصره کرد و هر دو را گرفت.

هر دو گروه جمعی کشته شدند.

و در این هنگام بود که شأن او بزرگی یافت و همگان سر به طاعتش فرود آوردند و ملک او استوار گردید.

چون ینال از دژ فرود آمد طغرل بیک او را گرامی داشت و نیکرفتاری کرد و بسیاری از آنچه از وی گرفته شده بود باو مسترد داشت و او را مخیر کرد که ببلادی که باو واگذار میشود برود و یا اینکه در التزام او باشد. ینال ترجیح داد که با سلطان طغرل بیک همراه باشد.

واسطیها کس به بغداد فرستادند و از سپاه آنجا یاری خواستند و بساسیری را بخشش نمودند که نور الدوله را از آنها دفع کند و رود الصله ورود الفضل را برای خویشتن بگیرد.

سپاهیان پذیرفتند و بهمراه وی به غزنه بازگشتند و چون بدانجا نزدیک رسیدند علی بن مسعود بگریخت و عبد الرشید به پادشاهی رسید و این امر بر وی استوار شد و ملقب به شمس دین اللّه سیف الدوله و گفته شده جمال الدوله گردید و خداوند شر مودود از داود بگرداند اینست مر کسانی که دشمنان را بی سلاح و لشکریان بکشد.

منهزم شدند و با برادرانش ابو سعد و ابو طالب به «بصنی» رسیدند و از آنجا به واسط رفت، و سپاه فارس روی به اهواز نهاده و آنجا را متصرف شده و چادرهای خود در بیرون شهر برپاداشتند.

و هر دو گروه مالی گزاف در این بنا بکار انداختند و فتنه های بسیار میانشان رویداد.

بازارها از کار ایستاد، و شر فزونی یافت تا جائی که بسیاری از جانب غربی بسمت شرقی نقل مکان کرده در آنجا مقیم شدند. خلیفه به ابی محمد بن نسوی دستور داد که از دجله بگذرد و اصلاح حال و شر را کوتاه کند. اهالی جانب غربی این خبر بشنیدند. سینها و شیعیان گرد هم آمدند که از ورود او جلو بگیرند و به «قلائین» اجازت داده شد که در گفتن «حی علی خیر العمل» (در اذان) آزاد باشند و (متقابلا) در کرخ اجازت داده شد که در گفتن «الصلاة خیر من النوم» (نماز گزاردن بهتر از خوابیدنست) آزاد باشند. و ترحم بر صحابه آشکارا کردند و عبور این نسوی باطل شد.

در این سال ابو عبد اللّه محمد بن علی بن عبد اللّه صوری حافظ درگذشت وی پیشوا بود و با عبد الغنی بن سعید مصاحبت داشت و از (مکتب) وی بیرون شده بود. از شاگردان او خطیب ابو بکر بود.

در این سال ملک عزیز ابو بکر بن منصور بن جلال الدوله درگذشت. پیش از این درباره نقل و انتقال احوال او گفتگو داشتیم. وی را شعری نیکو هست.

در این سال احمد بن محمد بن احمد ابو الحسن عتیقی درگذشت. و به نیای خود که عتیقی نامیده میشد منسوب و مولد او بسال سیصد و شصت و هفت بود.

در این سال ابو القاسم عبد الوهاب ابن اقضی القضاة ابی الحسن مارودی درگذشت. شهادتش بسال چهار صد و سی و یک بود و قاضی در بیت التوبه پذیرا شد و با دیگری این کار نمیکرد. و این کار را درباره وی باحترام پدرش کرد

.

ص: 265

و سپاهیانی که در آنجا قرارگاه داشتند. با دادن اقطاع در بلاد جبل بدان سوی روانه شان کرد. و نسبت به رعیت نیکرفتاری نمود و به ابا منصور حکمران اصفهان دو ناحیه یزد و ابرقو را به اقطاع بداد. و در محرم سال چهار صد و سه. در اصفهان اقامت گزید و آنجا خوشایند وی گردید و آنچه از مال و ذخایر و سلاح در ری داشت به اصفهان انتقال داد و آنجا را مقر و مقام خویش برگزید. و قسمتی از بارو و حصار شهر را خراب کرد و گفت: کسی نیازمند به حصار و بارو است که نیرویش را سستی باشد و لکن آن کس که آن را با لشکریان و شمشیر خود استحکام به بخشد نیازی بدان نخواهد داشت.

طغرل بیک را هم آگاه از تصمیم خود نکرد. و به شهر فسا رسید. نایب (الحکومه ای) که در آنجا بود شهر را ترک کرد و الب ارسلان وارد شهر شد و هزار تن از دیلمیان که در آنجا بودند و گروه بسیاری از عامه مردم را کشت و به اندازه هزار هزار دینار تاراج کردند و به سه هزار نفر را اسیر نمودند. و کاری بزرگ بود، و چون فراغت پیدا کردند به خراسان برگشتند و از ترس طغرل بیک که مبادا کسانی بفرستد و آنچه به غنیمت ربوده اند از آنها بگیرد درنگ نکرده بازگشتند.

این ساختمان و بنا احق به خرابی است! و داد و دادگستری آشکارا کرد، و عوارض و مالیات بندری (گمرک) را ملغی نمود و اکتفاء بدریافت ده یک از واردات وارد کنندگان کرد و بنام خود خطبه خواند و به لقب الراشد باللّه خویشتن ملقب ساخت و جامه پشمین بپوشید و موضعی را به شکل مسجد بنا کرد. این شخص در روزگار ابی القاسم بن مکرم جنبشی کرده بود ابو القاسم گروه سپاهی بسوی او روانه داشته از حرکات او جلوگیری و محاصره اش کرد و آزمندی او را برطرف کرده بود.

تا اینکه خداوند کاری که باید انجام بشود، انجام دهد ... اعراب همینکه بسرزمین برقه و بالاتر از آنجا گام نهادند، بلادی دیدند که با مراتع بسیار پوشیده شده و خالی از سکنه است. زیرا که پیش از آن زناته در آن سرزمین سکنی داشتند و المعز آنان را تار و مار کرده بود. و اعراب در آنجا اقامت گزیدند و متوطن شدند و به تباهی در اطراف بلاد پرداختند.

خبر این رویداد به المعز رسید. آنها را حقیر و خرد شمرد. المعز چون بدید که صنهاجیان از پیکار با زناته بازنشستند، بردگان خریداری کرد و در دهش و بخشش درباره آنها گشاده دستی نشان داد و در اثر آن سی هزار مملوک (برده) گرد او جمع آمدند اعراب زغبه شهر طرابلس را در سال چهار صد و چهل و شش تصرف کردند و به پیروی آنها اعراب ریاح و اثبج و بنو عدی رو به افریقیه نهادند و راه بر رهگذران بریدند و به تباهکاری در آن سرزمین بتاختند و میخواستند خود را به قیروان برسانند. مونس بن یحیی المرداسی بآنها گفت: به عقیده من مبادرت باین کار درست نیست. باو گفتند:

تو دوست داری چگونه عمل کنیم؟ او فرشی روی زمین بگستراند و سپس گفت:

کیست که میتواند بمیان این فرش وارد شود بی آنکه روی فرش گام گذارد و راه برود؟ گفتند: ما این کار نتوانیم کرد. گفت: حال قیروان چنین است. پس خرده خرده چیزی و چیزهائی از آن بگیرید تا اینکه جز قیروان چیزی بجای نماند، آنگاه همه آن را بگیرید. باو گفتند: تو شیخ اعراب و امیر آنها هستی و بر ما سروری داری و بدون امر تو کاری نخواهیم کرد.

از آن سوی امرای عرب بر المعز وارد شدند. المعز مقدم شان را گرامی داشت و بخششهای بسیار بآنها نمود. و همینکه از نزد او بیرون آمدند پاداش نیکیهای او را به بدی دادند، و آبادیها را بباد تاراج گرفتند، راهها بر رهگذران بریدند و تباهی در مزارع نموده، درختان بارور را قطع و شهرها را محاصره کردند و مردم دچار تنگی و بدی احوال شدند و مسافرتها قطع شد و بلائی به افریقیه فرود آمده بود که چنان بلیه ای هرگز بر آن نازل نشده بود. در آن هنگام بود که المعز به تدارک رفع آن پرداخت او سپاهیان خویش را گرد آورد، سی هزار سوار رزمجو و همانند آن عده پیاده

ص: 271

متشکل و مجهز کرد و حرکت کرد تا اینکه به جندران آمد و آنجا کوهستانی بود میان او و قیروان در فاصله سه روز راه عده اعراب سه هزار سوار بود و همینکه اعراب لشکریان صنهاجه و بردگان را با المعز بدیدند درشگفت شدند و بر آنها بزرگ بجلوه درآمد، مونس بن یحیی بآنها گفت: امروز روز فرار نیست. باو گفتند: ما کجای آنها را میتوانیم هدف قرار دهیم و اینها همه پوست پوشیده (مانند برگستوانهای زمان باستانی) و کلاه خود بر سر نهاده اند. بآنها گفت: چشمهایشان را نشانه کنید.

پس آن روز را «یوم العین» نامیدند.

جنگ درگیر شد و شدت یافت. صنهاجه اتفاق بر هزیمت و تنها گذاردن المعز با بردگانش نمودند تا به بینند چه میکنند و بیشترشان کشته شوند و آنگاه علیه اعراب برگردند. صنهاجه بنابر آن اتفاقی که کردند رو به هزیمت نهادند و بردگان با المعز پایداری کردند. کشتار میانشان افزون گردید و گروهی بسیار از آنها کشته شدند صنهاجه خواستند علیه اعراب بازگردند، نتوانستند و هزیمت شان استمرار پیدا کرد و گروهی بسیار از صنهاجه کشته شدند و المعز بحال انهزام وارد قیروان و با کثرت عده ای که بهمراه داشت شکست خورد و اعراب اسبها و چادرها و آنچه در آنها بود و غیره را گرفتند. و در این باره شاعر گفته است:

«و ان ابن بادیس لافضل مالک و لکن لعمری ما لدیه رجال»

«ثلاثون الفا منهم غلبتهم ثلاثة الف ان ذو المحال» مفاد این دو بیت به فارسی چنین است که: ابن بادیس بهترین فرمانرواست و لکن بجانم سوگند که مردانی گرد خود ندارد و سی هزار نفرشان مغلوب سه هزار نفر شدند و این از محالات مینمود.

همینکه در این سال روز قربان فرا رسید المعز بیست و هفتهزار سوار کرد آورد و رو به اعراب نهاد. المعز با آن عده مجرد و سبکبار عزیمت کرد و پیش از آنکه خبر به اعراب برسد پیشی جست و بر اعراب نماز عید میگذاردند هجوم آورد.

اعراب بر اسبان خود سوار شده حمله کردند، صنهاجیان منهزم شده و جمع فراوانی از آنها کشته شد.

ص: 272

پس از آن المعز باز هم مردان خویش گرد آورد و شخصا با گروه بسیاری از صنهاجه و زناته بیرون شد و چون مشرف بر مساکن اعراب شدند که در نقطه رو به قبله کوهستان جندران واقع بود. جنگ میانشان درگیر شد و آتش پیکار زبانه کشید عده اعراب هفت هزار سوار بود. صنهاجه منهزم شدند. و هر مردی روی بمنزلگاه خود نهاد. و زناته هم بهزیمت رفتند. المعز با بردگانی که بهمراه داشت ایستادگی کردند و پایداری که بمانند آن شنیده نشده است نمودند، سرانجام شکست یافته و به منصوریه بازگشت. و آماری از کشته شدگان صنهاجه در آن روز شمارش کرده گرفتند. سه هزار و سیصد نفرشان کشته شده بودند.

سپس اعراب به پیشروی به سویش ادامه دادند تا اینکه به مصلای قیروان فرود آمدند، و جنگ درگیر شد. و گروه بسیاری از مردم منصوریه و رقاده کشته شدند. همینکه المعز چنان بدید به اعراب آزادی داد که بشهر قیروان وارد شوند و آنچه بدان نیازمندند داد و ستد و خرید و فروش کنند، همینکه وارد شدند، عامه مردم دست بر آنها دراز کردند و میانشان جنگ و ستیز رویداد و سبب آن این بود که میان یک عرب و یک مرد عامی فتنه ای پدید گردید و غلبه با اعراب بود.

در سال چهار صد و چهل و چهار با روی زویله و قیروان بنا شد و در سال چهل و شش اعراب قیروان را محاصره کردند و مونس بن یحیی شهر باجه را متصرف شد، المعز به رعایا دستور داد به مهدیه انتقال پیدا کنند زیرا که عاجز از حمایت آنها از تجاوزات اعراب بود.

اعراب شروع به خرابی استحکامات و دژها و کاخها کردند، درختان بارور را بریدند. جویبارها را خراب کردند. المعز و مردم بنای انتقال را به مهدیه نهادند و این کار تا سال چهل و نه دوام داشت. آنگاه المعز در شعبان به مهدیه منتقل شد. فرزندش تمیم پیشوازش کرد و ملازم رکابش بود. پدرش المعز بدانجا رسید و در رمضان سال چهل و نه اعراب قیروان را غارت کردند.

و در سال پنجاه بلکین بجنگ با زناته بیرون شد، اعراب هم با وی بودند و با زناته بجنگید. زناته منهزم و گروه بسیاری از آنها کشته شدند.

ص: 273

و در سال پنجاه و سه جنگ میان اعراب و هواره رویداد. در آن جنگ هواره منهزم و عده بسیاری از آنها کشته شدند.

و در سال پنجاه و سه اهالی تقیوس دویست و پنجاه تن از اعراب را کشتند و سبب آن این بود که اعراب وارد شهر بمنظور بازگردی و تماشا شدند. یکی از اعراب مردی از پیشروان اهل بلد را کشت زیرا که شنید او از المعز ستایش کرده و باو دعا میکند. همینکه آن مرد کشته شد، اهالی شهر شوریدند و بجان اعراب افتاده و آن تعداد از آنها را که در بالا ذکر کردیم، کشتند.

لازم مینمود که هر رویدادی را که در همان سال رخ داده است، بیان کنیم.

و اینکه وقایع را پشت سر هم بیان کردیم باین جهت بود که سیاق بهتری داشته باشد زیرا هر گاه بریده بریده ذکر و در خلال آنها رویدادهای دیگر در سالها آورده میشد.

مفهوم نمیگردید.

از جمله گفته های ابن نسا به این اشعار است:

«و اذا عجزت عن العدو فداره و امزج له ان المزاج وفاق»

«فالنار بالماء الذی هو ضدهاتعطی النضاج و طبعها الاحراق» مفاد این اشعار بفارسی چنین است که: «چنانچه از دشمن زبون شدی با او مدارا و با وی درآمیز که درآمیختگی (معاشرت) موجب سازگاری است. آتش با آب که ضد آنست، قوامی بدان بخشد و حال آنکه نهادش سوزاندنست».

در ذی قعده این سال، ابو القاسم عمر بن ثابت نحوی نابینا معروف به ثمانینی درگذشت

.

ص: 275

را به تباهی کشانده بودند. همینکه سپاه ملک رحیم بآنجا رسید، آنها برای جنگ بیرون شدند و جنگی سخت رویداد که کشته و مجروح بسیار بهمراه داشت و سرانجام هواخواهان هزار اسب بهزیمت رفتند و داخل شهر شده در آنجا پناه گرفتند و لکن شهر با زور تصرف شد و سپاهیانی که در آنجا بودند، اسیر و غارت شدند و بسیاری از آنها هم نزد هزار اسب که در ایزج اقامت داشت رفتند و ملک رحیم در ربیع الاول این سال شهر را تصرف کرد

چنانکه بخواست خدای بزرگ بیان خواهیم کرد، منهزم نموده و ملک رحیم اهواز را ترک کرد و بواسط رفت. سپس آنها عطف عنان رو بشیراز نمودند که امیر ابی سعد را از آنجا بیرون برانند و همینکه نزدیک بآنجا شدند. ابو سعد با آنها تلاقی کرد و با آنها جنگید و هزیمت شان داد. آنها به کوهستان قلعه بهندر پناهنده شدند و جنگ و پیکار بین دو گروه تا نیمه شوال بتناوب تکرار شد. گروهی از سپاه ابی سعد پیشتازی کرده و تمام روز را جنگیدند سپس بازگشتند. فردای آن روز هر دو سپاه جملگی بجنگ پرداختند، سپاه امیر ابی منصور منهزم گردید و ابا سعد پیروزی یافت، و گروه بسیاری از سپاهیان حریف کشته شدند و بسیار از آنها زینهار خواسته تسلیم شدند و ابو منصور به دژ بهندر رفت و در آنجا پناهنده شد تا دوباره ملک او بوی.

چنانکه بخواست خدای بزرگ یاد خواهیم کرد، بازگشت.

و همینکه امیر ابی منصور اهواز را ترک کرد خطبه بنام ملک رحیم اعاده شد و سپاهیانی که در آنجا اقامت داشتند پیام فرستاده او را نزد خود خواستند و دعوت کردند.

و باقیمانده بودند دیلمیانی که در اهواز اقامت داشتند و گروه کمی از ترکهای مقیم در بغداد که اخیرا بوی رسیدند پس بر این عقیده شد که از عسکر مکرم به اهواز نقل مکان کند زیرا که اهواز را مستحکمتر از عسکر مکرم دانسته و در آنجا در انتظار رسیدن سپاهیان بوده باشد. و بنظرش چنین رسید که برادرش امیر ابا سعد را، چنانکه گفتیم از استخر او را خواسته بودند، بفارس بفرستد، و با این نظر برادر خود را با گروهی از لشکریان صالح بدان صوب گسیل داشت بگمان اینکه او هر گاه به فارس برسد و قلعه استخر را متصرف بشود، امیر ابو منصور ناآرام خواهد شد و همچنین هزار اسب و همراهانشان و سر گرم کار در آن نواحی میشود و اضطراب و ضعفشان افزوده گردد. و لکن اینها التفاتی به عزیمت امیر ابا سعد نکردند و با جد و شتاب رو به اهواز نهادند و در اواخر ربیع الاخر بآنجا رسیدند.

جنگ میان فریقین دو روز متوالی دوام داشت. و کشتار میان هر دو گروه شدت پیدا کرد و سرانجام منتهی بشکست ملک رحیم و انهزام او گردید و با عده قلیلی به واسط رفت و در بین راه دچار دشواریها شد، و از مشقات آن بسلامت رفت و در واسط قرار یافت تا ملتزمین در آنجا بوی ملحق شوند و شهر اهواز مورد غارت قرار گرفت و چند محله از محلات شهر سوزانده شد و در آن گیر و دار وزیر کمال الملک ابو المعالی بن عبد الرحیم وزیر ملک رحیم گمشد و از او خبری بدست نیامد.

سبب این فتنه چنین بود که مردم کرخ در بنای باب السماکین و مردم قلائین در تکمیل ساختمان باب مسعود بکار خود ادامه دادند. مردم کرخ چون از کار ساختمان فراغت پیدا کردند و برجهائی بنا کردند با طلا بر آن برجها نوشتند:

«محمد و علی خیر البشر» و سنیان انکار آن کردند و ادعا کردند آنچه نوشته شده «محمد و علی خیر البشر» بنویسند: «فمن رضی فقد شکر و من ابی فقد کفر» (یعنی هر کس رضا به داده داد سپاسگزار است و هر کس ابا کرد کفران کرده است) مردم کرخ حاضر نشدند چیزی بر آن نبشته (با طلا) بیفزایند و گفتند: ما از آنچه که بدان عادت داشتیم تجاوز روا نداشتیم و همان نوشتیم که بر مساجد خود مینویسیم. خلیفه القائم بامر اللّه ابا تمام نقیب عباسیان و عدنان بن الرضی نقیب علویان را برای معلوم داشتن آن وضع و اصلاح و پایان بخشیدن بدان فرستاد و هر دو نقیبین تصدیق گفته کرخیان نموده بر آن گواهی نوشتند. در این هنگام بود که خلیفه و نواب الرحیم (ملک رحیم) دستور دادند که طرفین دست از قتال بازدارند و لکن نپذیرفتند. ابن المذهب قاضی و زهیری و غیرهما از حنبلیان اصحاب عبد الصمد مأمور شدند عامه را بر توسعه و گسترش فتنه برانگیزانند. نواب ملک رحیم، بخاطر خشمی که نسبت به رئیس الرؤساء و تمایلی که او به حنبلی ها داشت، در جلوگیری از آنان خودداری کردند، و آنها سنیان را از حمل آب از چاه به کرخ منع کردند. نهر عیسی دریچه های سد آن گشوده شده بود، کار بر مردم کرخ بزرگ آمد، گروهی از آنها برگزیده شد و قصد دجله نمودند و آب از دجله بار کرده آن را در ظرفهائی ریخته و گلاب بر آن افشانده و ندا در دادند که آب سبیل (رایگان) است، و با این کار سنیان اغرا شدند.

رئیس الرؤساء بر شیعیان با شدت عمل رفتار کرد، پس آنها جمله «خیر البشر» را پاک ساخته بجای آن جمله: «علیهما سلام» نوشتند. سنیان گفتند: ما با این کار رضا نمیدهیم مگر اینکه آجری که روی آن محمد و علی (نبشته اند) از جای بکنند و اجازت داده نشود «حی علی خیر العمل» (در گفتن اذان) بگویند. گروه شیعی خودداری از انجام خواسته آنها کرد و جنگ و ستیز تا سوم ربیع الاول میانشان دوام یافت.

و در گیر و دار آن مردی هاشمی از سنیان کشته شد. خانواده اش جنازه او را حمل

ص: 280

کرده و در الحربیه و باب البصره و سایر محلات سنیان گرداندند و مردم را بخونخواهی وی بشوراندند و سپس آن را نزد مدفن احمد بن حنبل دفن کردند و گروه بسیاری چند برابر گذشته گرد آنها جمع آمده بودند همینکه از مراسم تدفین بازگشتند قصد مشهد باب الستین نمودند، درهای بروی آنها بسته شد، پس بر حصار آن نقب زدند و دربان را تهدید کردند.

دربان از آنها بترسید و در را باز کرد و وارد شدند و بنای غارت آنچه در مشهد (ضریح مطهر امامین کاظمین علیهما سلام. م) از قندیلها و سلاحهای طلا و نقره و پرده ها و غیر ذالک بود ربودند، و آنچه هم در خاک و پیرامون حریم مشهد بود غارت نمودند و شب فرا رسید و برگشتند. و چون فردای آن شب و روز فرا رسید، همه آنها گرد هم جمع آمدند و قصد مشهد نمودند و تمام تربتها و رواقها را بآتش کشاندند و ضریح (حضرت امام) موسی و ضریح فرزند فرزندش محمد بن علی و و پیرامون آنها و دو قبه ساج که بر آنها بود بسوزاندند و مدافن پادشاهان بنی بویه معز الدوله و جلال الدوله و قبور وزیران و رؤساء و قبر جعفر بن ابی جعفر منصور و قبر امیر محمد بن الرشید و قبر مادرش ربیده که در برابر ضریح بودند سوزانده شدند.

و آنچنان کار ننگین و زشت انجام دادند که در جهان مانند نداشت! همینکه فردای آن روز و پنجم ماه فرا رسید. آشوبگران بازگشتند و به حفر آرامگاه موسی بن جعفر و محمد بن علی پرداختند که آنها را از آنجا درآوردند و به مقبره احمد بن حنبل نقل کنند. خرابیها و انهدامی که ببار آورده بودند مانع از آن شد که قبر را بشناسند، و حفری که نمودند در جانبی از آن صورت گرفته بود ابو تمام نقیب عباسیان و دیگر هاشمیان از سنیان این خبر شنیدند و بآنجا آمدند و مانع از آن کار شدند. از آن سوی مردم کرخ به «خان الفقهاء» حنفیان روی نهادند و آنجا را بباد. نهب و غارت گرفتند و ابا سعد سرخسی مدرس حنفیه را کشتند و خان و کوی فقهاء را آتش زدند. فتنه در جهت شرقی تعدد و گسترش پیدا کرد، و مردم باب الطاق و سوق بج و اساکفه همه با هم جنگیدند.

همینکه خبر آتش زدن مشهد به نور الدوله دبیس بن مزید رسید، سخت بر

ص: 281

وی گران آمد و بشدت او را ناآرام کرد زیرا که خود و خانواده و مردم سایر قلمرو حکمرانی او از نیل و آن ولایت همگی شیعی مذهب بودند، و در حوزه قلمرو او خطبه بنام القائم بامر اللّه را قطع کرد، در این باره بوی پیام فرستاده و نکوهش شد، و او پوزش خواست باینکه مردم ولایتش شیعی مذهب اند و آنها بر این امر اتفاق نمودند و او نمیتوانست بخلاف شان عملی انجام دهد، کما اینکه خلیفه نتوانست از سفیهانی که نسبت به مشهد آنچنان کارها کردند جلو بگیرد و خطبه را بحال اول اعاده نمود.

بندهای نفیسی از جواهر و جامگان و عطریات و غیره ارسال داشته بود، و پنجهزار دینار برای کسانیکه در پیرامون سریر خلیفه و دو هزار دینار برای رئیس الرؤساء فرستاده بود. خلیفه فرستادگان سلطان طغرل بیک را در باب المراتب فرود آورد و دستور پذیرائی و تکریم نسبت بآنها داد و همینکه روز عید (مقصود عید فطر است م.) فرا رسید، لشکریان بغداد با آرامش چشمگیر و اسبهای گرانبها و پوششهای پر زرق و برق خویشتن ارائه نمودند و میخواستند نزد رسولان اظهار قدرتی کرده باشند.

در این سال غزها یاران ملک داود برادر طغرل بیک از کرمان بازگشتند.

سبب مراجعت آنها این بود که عبد الرشید بن محمود بن سبکتکین فرمانروای غزنه از خراسان رو به ملک داود نهاد. و با وی تلاقی کرد، و جنگ شدیدی طرفین کردند که منتهی به هزیمت داود گردید، و اقتضای احوال چنین بود که یاران وی از کرمان برگردند. در این سال نیز سلطان طغرل بیک از اصفهان به ری برگشت.

در این سال ابو کالیجار گرشاسب بن علاء الدوله بن کاکویه در اهواز درگذشت امیر ابو منصور بهنگام مراجعت از آنجا به شیراز او را در آنجا بجانشینی خود برقرار داشته بود. و همینکه درگذشت در اهواز بنام ملک رحیم خطبه خوانده شد.

در این سال ابو عبد اللّه حسین بن مرتضی الموسوی درگذشت.

در ربیع الاول این سال، ابو الحسن محمد بن محمد بصروی شاعر درگذشت او منسوب به قریه ایست بنام بصری نزدیک به عکبرا و صاحب نوا در سخن است. مردی باو گفت: من دیروز آب بسیاری نوشیدم و نیاز پیدا کردم که هر ساعتی بپاخیزم تو گوئی بزغاله ام، بوی گفت: برای چه خود را کوچک میکنی؟ از گفته های اوست:

«تری الدنیا و زینتها فتصبواو ما یخلوا من الشهوات قلب»

«فضول العیش اکثرها هموم و اکثر ما یضرک ما تحب»

«فلا یعزرک زخرف ما تراه و عیش لین الاعطاف رطب»

«اذا ما بلغة جاءتک عفوافخذها، فالغنی مرعی و شرب»

«اذا اتفق القلیل و فیه سلم فلا ترد الکثیر و فیه حرب» مفاد این ابیات به فارسی چنین است که گوید: دنیا و آرامشهای آن را مینگری

ص: 284

و بدان میگروی و ولی تهی از شهوت یافته نشود، فزونی بیش از نیاز زندگی اندوه بار است و بسیار است آنچه را که دوستداری و زیان بار خواهد بود، پیرایشهای (دنیا) و آنچه می بینی نبایستی تو را غرور بخشد و زندگی با داشتن نرمش خوشایند است.

هر گاه بچیزی باد آورده دست یافتی، بگیر و از دست مده که توانگری عرصه چهره و نوش است و چنانچه اتفاق افتاد که به اندکی دست و سلامت در آن یافتی زیادتی که در آن جنگ است مخواه.

خیانت باو از دین و جوانمردی بدور است. تو قصد بیغو کن چنانچه کار او ساختی من قلعه را تسلیم تو میکنم. طغرل چهل روز قلعه طاق را در محاصره داشت، و گشودن آن برای او میسر نگردید و در آن اثناء ابو الفضل نامه به بیغو نوشت، و او را از حال طغرل آگاه کرد و بیغو رو به سجستان نهاد که از طغرل جلوگیری کند.

از آن سوی طغرل از محاصره قلعه طاق خسته و کسل شد و رو به شهر سجستان نهاد و همینکه بیک فرسنگی شهر رسید، در نقطه ای که هیچکس او را نه بیند به کمین نشست تا مگر بمقصود برسد و فرصتی که خواهانست بدست آورد. در آن احوال صداهای طبل و کرنا بشنید از کمینگاه خود بیرون شد و از رهگذری پرسید چه رویداده است؟ او آگاهش کرد که بیغو از راه فرا رسیده است. طغرل برگشته یاران خود را در کمینگاه آگاه از ماجرا کرد و بآنها گفت: ما گزیری نداریم جز اینکه با این گروه روبرو بشویم و زیر شمشیرها با عزت و سربلندی جان سپاریم زیرا که راهی برای گریز بسبب کثرت عده آنها و کمی نفرات ما بر وی ما گشاده نباشد پس از کمینگاه خود بیرون آمدند، همینکه بیغو آنها را بدید، از ابو الفضل جویای حال آنان شد، و او بیغو را آگاه کرد، که وی طغرل و یارانش هستند. بیغو از کسانیکه همراهش بودند جدا شد و گروهی از یاران خویش را برای جنگ روانه داشت. چون طغرل آنها را بدید. رو بآنها نرفت بلکه اسب خود را که سوار بود، برگردانده و از رودخانه ای که در آن محل بود بگذشت و قصد بیغو و همراهانش کرد و با آنها جنگید، طغرل آنها را منهزم نموده و هر چه بهمراه داشتند به غنیمت گرفت، و سپس رو به گروه دیگر نهاد، و همان کار کرد که نسبت به گروه نخستین کرده بود، بیغو و ابو الفضل درنگ جایز ندیدند و رو به هرات گریختند و طغرل تا دو فرسنگ آنها را دنبال کرد، و بعد برگشتند شهر را تصرف نمود و نامه به عبد الرشید نوشت و گزارش کارها بوی داد و از او طلب نیروهای امدادی نمود که به خراسان عزیمت کند، عبد الرشید عده بسیاری از سواران رزمنده برای او گسیل داشت و بوی پیوستند، با وصول نیروهای امدادی قوتی بیش از پیش پیدا کرد و مدتی در آنجا زیست

ص: 286

پس از آن با خود چنین اندیشید که به غزنه برگردد و بر آنجا چیره شود، و یاران خویش را از نیت خود آگاه کرد و بآنها نیکی نمود و از آنان اطمینان پیدا کرد و از سیستان رو به غزنه نهاد و نیت خویش پنهان داشت و طی مراحل و منازل کرد و چون به پنج فرسنگی غزنه رسید به عبد الرشید، به نیرنگ پیام فرستاد که لشکریان با قصد او مخالفت نمودند، و طلب فزونی در عطایای خویش کردند و اکنون با دلهائی متغیر و بیمناک بازگشته اند. عبد الرشید، چون از پیام طغرل آگاه شد، یاران و معتمدین خود را گرد آورد، و آنان را از پیام طغرل آگاه کرد، و ایشان او را بر حذر داشتند و گفتند: این کار شتابندگی بیشتر از آمادگی بجلوگیری از آن کرده است، و گزیری جز بالا رفتن به قلعه و تحصن در آن نیست پس همگان به در غزنه بالا رفتند و در آنجا پناهنده شدند.

فردای آن روز طغرل وارد شهر شد و در دار الاماره فرود آمد، و به مقیمین در قلعه نامه نوشت مبنی بر تسلیم عبد الرشید، و بآنان نوید داد و ترغیب شان کرد، هر گاه چنان کنند بآنچه نوید داده عمل خواهد کرد، و تهدیدشان کرد هر گاه بخلاف آن عمل کنند. پس همراهان عبد الرشید تسلیم شدند و او را به طغرل تسلیم نمودند، و طغرل هم او را کشت و بر شهر چیره گردید و دختر مسعود را به زور بعقد ازدواج خود بدرآورد.

در ایالات هند امیری بود که «خرخیز» نامیده میشد. و سپاهی بسیار و انبوه با خود داشت، همینکه طغرل عبد الرشید را کشت و بر امور و شئون ملک چیره گردید نامه ای بآن امیر نوشت و او را دعوت بموافقت و مساعدت با خویشتن کرد که باتفاق ولایات را که در تصرف غزهاست بازگردانند، و باو نوید واگذاری آنها بوی داد، و بذل و بخشش بسیار کرد. و لکن امیر خرخیز، به کار او رضایت نداد. و ابراز تنفر از کردارش کرد. و پاسخ خشونت به طغرل داد. و به دختر مسعود بن محمود همسر طغرل نامه نوشت و همچنین به وجوه سرکردگان و آنها را از چشم پوشی و اغماض و شکیبائی درباره اعمال طغرل سخت نکوهش نمود که اجازه دادند طغرل پادشاه و پادشاه زاده آنها را بکشد و همه را بخونخواهی بر طغرل برانگیخت همینکه

ص: 287

سرکردگان از کار غلط خویش آگاه شدند، گروهی از ایشان بر طغرل وارد شده و پیش روی او ایستادند، و یکی از آنها با شمشیر او را بزد و دیگران از او پیروی کردند و طغرل را کشتند.

پس از پنج روز «خرخیز» صاحب وارد شد، و غمخواری و اندوه بر (قتل) عبد الرشید و سرزنش و نکوهش از کردار طغرل آشکار ساخت، و وجوه فرماندهان را گرد آورد و اعیان بلاد را با آنان جمع کرد و بایشان گفت: بدانستید که فرجام آنچه را که خلاف دین و امانت بود، چه بود و اینک من تابع هستم و ناگزیر باید سیاستمداری در رأس امور باشد بگویید، در این باره چه دارید؟ آنان مشورت به فرمانروائی فرخ زاد بن مسعود بوی دادند که در یکی از قلاع زندانی بود، او را آوردند و در دار الاماره جلوس کرد، و خرخیز در پیشگاه او به تدبیر امور ملک بپاخاست، و کسانی که در کشتن عبد الرشید یاری کرده بودند، دستگیر کرد و بکشت. همینکه داود برادر طغرل بیک فرمانروای خراسان از کشته شدن عبد الرشید آگاه شد، سپاهیان خود گرد آورد و رو به بغزنه نهاد. خرخیز برای جلوگیری از او بیرون شد و با او جنگ کرد و داود را منهزم کرده و آنچه داشت بغنیمت بستاند.

چون ملک فرخ زاد در مقام خویش مستقر و پایگاهش استوار گردید. لشکری جرار مجهز کرد و به خراسان گسیل داشت. در آنجا امیر «گل سارغ» که از بزرگترین امراء بود، به استقبال آن لشکر برفت و بجنگید و در برابر آنها پایداری کرد، سرانجام لشکریان ملک فرخ زاد پیروزی یافتند، و گل سارغ و یارانش شکست خوردند، او اسیر شد و با وی گروه زیادی از لشکریان خراسان و وجوه امرای آنها باسارت درآمدند. الب ارسلان سپاهی انبوه گرد آورد و پدر خویش داود را برای مقابله با لشکری که گل سارغ را اسیر کرده بود، روانه داشت. و داود و لشکریانش بجنگیدند و آن لشکر را شکست دادند و گروهی از اعیان لشکریان اسیر شدند.

فرخ زاد اسیرانی که گرفته بود آزاد کرد و گل سارغ را خلعت پوشانده آزادش نمود

.

ص: 288

و جهت غربی از «اوانا» و «نهر بیطر» را به ابی المهدی بلال بن غریب تسلیم نمودند پس از آن قریش بدلجوئی و استمالت از اعراب همت گماشت و کار آنها را اصلاح کرد. و پس از درگذشت عم او قرواش که در همین روزها بدرود زندگی گفته بود. به امارت او اذعان نمودند. سپس قریش رو به عراق سرازیر شد تا آنچه را که از وی گرفته بودند پس بگیرد. و به «صالحیه» رسید. و گروهی از یاران خویش را به ناحیه «خطیره» و توابع آن گسیل داشت. و آن گروه آن ناحیه را غارت کرده بازگشتند. در حین مراجعت با کامل بن محمد بن مسیب صاحب خطیره برخوردند و کامل بر آنها بتاخت و بجنگید، آنها به قریش پیام فرستادند و گزارش حال خود باو دادند، قریش با عده بسیاری از اعراب و کردها. رو به کامل نهاد. و کامل منهزم گردید و قریش او را دنبال کرد و لکن بوی دست نیافت. پس قصد چادرهای بلال بن غریب کرد. آنها را خالی از مردان دید، و تاراج کرد. بلال با قریش و همراهانش سخت پیکار کرد و جنگ آوریها نمود. و زخمی شد و منهزم گردید. قریش با نمایندگان ملک رحیم مکاتبه کرده و بذل طاعت نمود و خواست آنچه که در تصرف داشته مورد تأیید قرار دهند. و ایشان هم بسبب قدرتمندی او و ضعف خود و اشتغال ملک رحیم در خوزستان، ناگزیر بپذیرفتن خواسته او شدند.

مفاد این دو بیت بفارسی چنین است: وه! چه خوش است غمها که موجب زنگ زدگی نفوس و صیقل بخشیدن آزاد مردان است. من چیزی جز پاره آهنی سنگین نبودم که مبدل به شمشیر شدم و از دم آن خویشتن آزاد و سیراب کردم و نیز او راست:

من کان یحمد او یذم مؤرثاللمال من آبائه و چدوده

انی امرؤ للّه شکر وحده شکرا کثیرا جالبا لمزیده

لی اشقر سمح العنان مغاوریعطیک ما یرضیک من مجهوده

و مهند عصب اذا جردته خلت البروق فی تجریده

و مثقف لدن السنان کانماام المنایا رکبت فی عوده

و بذا حویت المال الا اننی سلطت جود یدی علی تبدیده مفاد اشعار بالا بفارسی چنین است: آن کس که ستایش یا نکوهش میشود برای مالی است که از پدران و نیاکانش بوی رسید است. من مردی هستم که تنها خدا را سپاس دارم. سپاسی بسیار که مزید (نعمتش) را جالب است. مرا کمیتی به زیر ران هست که بس خوش لگام است و آنچه که تو را راضی کند از تلاش خود بتو ارزانی همی دارد. و شمشیری است بران که هر گاه از نیامش بدرآورم از برق آن برقهای دیگر جا تهی نمایند. و تیری چون دم نیزه دارم که مادر مرگ در خدنگ او تعبیه شده است. و باینها مال گرد آوردم. الا اینکه دهش و بخشندگی خویش را در پراکندگی بر آنچه گرد آوردم چیره ساختم.

گفته شده است که وی- قرواش- نکاح دو خواهر با هم جمع کرد. باو گفتند:

شریعت این را تحریم کرده است. او گفت: چه چیز (در زندگی) ما هست که شریعت آنرا جایز دانسته باشد؟! و یکبار هم گفته بود: بر گردن من (گناهی) بار نیست جز کشتن پنج یا شش تن از بادیه نشینان و اما بقیه را خدا بآنها اهمیتی نمیدهد!

ص: 291

سپرد و خود باهواز رفت. رسولانی بین او و منصور بن الحسین و هزار سب رفت و آمد نمودند تا سرانجام با همدیگر صلح کرده و ارجان و تستر از آن ملک رحیم شد.

پیروز گردید و اسیرش نمود و یاران مهلهل در همه جهات منهزم شدند و نیز مالک بن مهلهل پسر عمویش اسیر شد، و غنائمی که مهلهل بدست آورده بود به یاران خویش بازگرداند و به حلوان برگشت.

خبر این رویداد به بغداد رسید. و مردم بخود لرزیدند و ترسیدند. سپاه ملک رحیم، به قصد رفتن بحلوان و پیکار با سعدی بیرون شده، ابو الاغر دبیس بن مزید اسدی هم بآن سپاه پیوست و لکن کاری از پیش نبردند.

در این سال شیخ ابو نصر عبد السید بن محمد بن عبد الواحد بن صباغ، مصنف الشامل نزد قاضی القضاة ابی عبد اللّه الحسین بن علی بن ماکولا، شهادت داد.

در این سال فتنه میان سنیان و شیعیان در بغداد رویداد و از ضبط و نظم و نسق شهر جلو گرفتند. و عیاران در شهر پراکنده شدند او بر اوضاع مسلط شده و بازارها را آنچه که ارباب اعمال (مأموران مالیات) وصول میگردند آنها گرفتند و پیشرو آنها طقطقی و زیبق بودند. و شیعی ها در اذان نماز حی علی خیر العمل را بازگرداندند و بر مساجد خویش «محمد و علی خیر البشر» نوشتند و جنگ میان آنها و سنیان جاری شد و شر بزرگی بپا شد.

در این سال نور الدوله دبیس بن مزید فرزند خود بهاء الدوله منصور را با دختر ابی البرکات بن بساسیری عقد زواج به بست.

در ربیع الاول این سال، قاضی ابو جعفر سمنانی در موصل درگذشت. او پیشوای فقه بر مذهب ابی حنیفه و اصول مذهب اشعری و راوی حدیث از دارقطنی و غیره بود.

و نیز در این ماه ابو علی حسن بن علی بن المذهب واعظ درگذشت، او راوی مسند احمد بن حنبل بود

.

ص: 295

که در آنجا بودند. به طاعتش گردن نهادند، و در رأس آنها فولاد بن خسرو قرار داشت.

آبادیهای مجاور ارجان را شخصی زورگو، که «خشنام» (همان خوشنام است که به زبان تازی «خشنام» شده است م.) نامیده میشد، متصرف و بر آنها چیره شده بود. فولاد سپاهی بدان صوب فرستاد، او را منکوب کرده از آن نواحی به راندند و آن نواحی به طاعت ملک رحیم درآمد و مزید بر متصرفات او شد.

در این احوال هزار سب بن بنکیر از این پیش آمد بیمناک شد، زیرا چنانکه پیش از این بیان کردیم، با ملک رحیم سازگار نبود، پس پیامی تضرع آمیز فرستاد و نزدیکی با ملک رحیم را میخواست و از فولاد تقاضا کرد بنا به حسن همجواری که با هم داشتند پیشقدمی نماید و خواسته او انجام و تقاضایش پذیرفته شد.

بتو (بدان عنوان) رد میکنیم. و چنانچه مخالفت و سرپیچی کرده و از مفارقت جماعت دل برافکندی، با تو مقابله بمثل خواهیم کرد.

همینکه بدر و رسولی که بهمراه او بود بهمدان رسیدند. بدر در آنجا بماند و رسول اعزامی نزد سعدی رفت و پیام خود را که از سلطان طغرل بیک داشت انجام داد.

سعدی از گفتار او در هم شد و با طغرل بیک مخالفت کرد و رو به حلوان نهاد و خواست آنجا را بگیرد و نتوانست و برگشت و بین «روشن قباد» و «بردان» رفت و آمد داشتند و نامه ای به ملک رحیم نوشت و به طاعت وی درآمد. از آن سوی ابراهیم بن اسحاق و سخت کمان که هر دو از اعیان فرماندهان طغرل بیک بودند باتفاق بدر بن مهلهل رو به سعدی نهاده و بر وی بتاختند. سعدی و یارانش منهزم شدند. و غزها از آنها جدا شده و به حلوان برگشتند و بدر با گروهی از غزها به شهرزور رفتند و سعدی به قلعه روشن قباد رفت.

و شخص خود خطبه خواند.

وارد بغداد میشد، ترکها او را غارت میکردند. نرخها بالا رفت. خواربار و مواد غذائی دیگر یافته نمیشد. خلیفه پیام فرستاد و آنان را نهی از آن اعمال کرد، گوششان به پیام خلیفه بدهکار نبود، خلیفه تظاهر کرد که میخواهد از بغداد بیرون شود.

ناراحت نشدند و بی تفاوتی نشان دادند.

اینها همه جریان داشت و بساسیری از کار آنها ناراضی بود و در دار الخلافه مقیم بود. تا اینکه وزیر خود را نمایاند آنچه از بستانکاری آنها باقی مانده بود از دارائی خود و ارزیابی چارپایان که داشت و اموال دیگر بپرداخت. و ترکها همچنان در خشم و انحراف بودند. در این گیر و دار آزمندی کردها و اعراب شدیدتر از بار اول بحرکت درآمد، و به غارت و قتل بازگشتند و آبادیها ویران گردید و مردمانشان پراکندند.

یاران قریش بن بدران از موصل با طمع کاری رو به بغداد سرازیر شدند، چادرنشینی کامل بن محمد بن مسیب را که خود در «بردان» میزیست، زیر فشار قرار داده غارت کردند. در آنجا چارپایان و شتران بخانی متعلق به بساسیری میچریدند همه را گرفتند و خبر به بغداد رسید و ترس مردم از عامه و ترکها افزون گشت و انحلال کار سلطنت کلیه مهم و بزرگ شد. و این همه زیان خلافکاری است.

(ارمنستان) نهاد و قصد «ملازگرد» نمود و آن جزء قلمرو روم بود. و آنجا را محاصره کرد و محصورین را در تنگنا و فشار گذاشت. و آبادیهای مجاور آن را بباد تاراج و ویرانی گرفت. و آن شهر مستحکمی بود. نصر الدوله بن مروان حکمران دیار بکر هدایا بسیار با سپاهیان برای طغرل بیک فرستاد. پیش از آنهم نصر الدوله بنام او خطبه خوانده طاعتش را پذیرفته بود، و این در سلطان طغرل بیک در غزوه (جهاد) با رومیان تأثیر گذاشت. تأثیری عظیم و بسیار چیزها در این غزوه از قتل و غارت و اسارت به نصیب برد.

دامنه این غزا تا به ارزن الروم توسعه و گسترش یافت. و چون با هجوم سرمای زمستان روبرو شد. بی آنکه ملازگرد را تصرف کند، به آذربایجان بازگشت و چنین وانمود ساخت که در آنجا مقیم خواهد بود تا زمستان سپری گردد و برگشته و غزوه خود را باتمام رساند.

سپس متوجه ری گردید و در ری اقامت گزید تا اینکه سال چهار صد و چهل و هفت فرا رسید و به عراق برگشت چنانکه بخواست خدای بزرگ خواهیم بیان کرد

بتاخت و از آنها گروهی کشته شدند، و اموالشان را غارت کرد. و شتران و بردگان و زنان را گرفت و اسیر نمود، و بشدیدترین متواری وجه شان نمود و دژ خفان را محاصره کرد و آن را بگشود و ویران کرد. و خواست منار داخل دژ را که ساختمانی از آجر و آهک بود، و بنیانگزارش ربیعة بن مطاع بود که از دارائی خود آن را بنا کرده بود، خراب کند از خراب کردن آن خودداری نمود و ببلاد خویش برگشت.

و گفته شده که این منار، علامتی بود که کشتیها هنگامی که دریا تا نجف طغیان کرده آب آن بالا میآمد بوسیله آن هدایت میشدند. بساسیری وارد بغداد شد و با خود بیست و پنج تن از خفاجه بهمراه داشت که بر آنها برنس پوشانده بودند (برنس لباس گشاد و بلندی بود با کلاهک سر خود که سر را هم با تن میپوشاند. م.) و با طناب بر شتران بسته بودند، جماعتی از آنان را کشت و گروهی را هم بدار زد، و از آنجا متوجه «حربی» شد و محاصره اش کرد و بر اهالی آنجا نیز هزار دینار (خراج) مقرر داشت و بآنان تأمین داد و امنیت بخشید.

(با تشدید سین) وصیت کرد نسبت به عموهای خود نیکرفتاری و احسان کند همینکه درگذشت محسن آنچه را که بوی وصیت و امر شده بود، عمل نکرد و بخلاف آن رفتار نمود و عزل همه آنها را خواست یوسف بن حماد عموی او چون از تصمیم وی آگاه شد بمخالفت او بپاخاست و گروهی بسیار گرد خویش جمع آورد و در کوهی بلند دژی منیع بساخت که نامش را «الطیاره» گذاشت.

محسن چهار تن از عموهای خود را بکشت. تنفر یوسف از وی بیش از پیش گردید پسر عمش بلکین بن محمد در شهر «افریون» میزیست و محسن بوی نامه نوشت او را دعوت کرد نزد او برود. بلکین بسوی او روانه شد، همینکه نزدیک (به مقصد) رسید، محسن مردانی از اعراب را گماشت که او را بکشند، و آنها همینکه بیرون شدند، امیر آنها خلیفة بن مکن بآنان گفت: بلکین مردی است که همواره نسبت بما بخشندگی داشته است و چگونه او را به کشیم؟ همراهانش بوی خاطر نشان ساختند دستوری را که محسن بآنها داده است. اجراء میکنند بلکین بیمناک شد، خلیفه باو گفت: نترس اگر تو قتل محسن را خواهی من او را بخاطر تو میکشم، پس بلکین برای قتال آماده شد و رو به محسن نهاد. محسن که قلعه را ترک کرده و بیرون آمده بود چون از آمادگی بلکین آگاه شد از پیش روی او گریخت، بلکین خود را باو رساند و او را کشت و قلعه را متصرف و زمام امور را بدست گرفت، تصرف قلعه بدست وی در سال چهار صد و چهل و هفت انجام گردید.

برای او ممکن نشد، پس به حربی رفت و برگشت و بخلاف عادت بدار الخلافه نرفت و این امر به رئیس الرؤساء نسبت داده شد.

کشتی متعلق به یکی از نزدیکان رئیس الرؤساء خواست (از دجله) بگذرد، بساسیری جلوی آن بگرفت و مالیاتی که بر عبور کشتیها مقرر بود بدهند مطالبه کرد. و ماهانه خلیفه را از دار الضرب از قلم انداخت و همچنین ماهانه رئیس الرؤساء و وابستگان دار الخلافه را و میخواست کوی بنی محلبان را منهدم نماید، از آن اقدام منعش کردند پس گفت: من شکایتی ندارم جز از رئیس الرؤساء که در ویرانی بلاد کوشیده و غزها را به طمع انداخته و با آنها مکاتبه کرده است.

این (کدورت و نقار) تا ذی حجه دوام کرد، سپس بساسیری به انبار عزیمت نمود و دو ناحیه «دماء» و «فلوجه» را به آتش کشید و سوزاند. ابو الغنائم بن محلبان از بغداد رسیده و در انبار بود، نور الدوله دبیس بر بساسیری وارد شد، و در محاصره انبار بمعاونت او قیام کرد. بساسیری بر انبار منجنیقها بپا داشت و یک برج را منهدم کرد. و نفت اندازی بر محصورین نمود و چیزهائی را که اهالی بلد برای جنگ با او تدارک دیده بودند بسوزاند و با زور و قهرا وارد شهر شد. و از بنی خفاجه یکصد تن اسیر گرفت و ابا الغنائم که خود را در فرات انداخته بود از آب بگرفته و اسیرش کرد.

و انبار را غارت نمود و پانصد تن از اهالی آنجا را اسیر کرده و ببغداد بازگشت در حالیکه ابا الغنائم پیش روی او بر شتر سوار و پیراهنی سرخ بر تن و بر سر برنسی پوشیده و پاهایش دربند بود، حرکت میکرد. بساسیری میخواست او و سایر اسیرانی که همراه داشت بدار بزند. نور الدوله از او تقاضا کرد این تصمیم را بتاخیر اندازد تا او بازگردد و بساسیری تا مقابل التاج رسید و زمین ببوسید و بمنزل خویش بازگشت. ابا الغنائم را ترک کرده بدارش نزد و لکن گروهی از اسیران را بدار آویخت و این آغاز وحشت بود

.

ص: 305

جزیره و نواحی تابعه آن را باو داده بود که در آن نقطه اقامت گزیده آنجا را محافظت کند. ابو حرب مردی شجاع و پیشتاز بود و با خشونت عمل کرده، بر آن ناحیت چیره گردید. سپس بین او و امیر موسک بن مجلی فرزند رهبر کردهای «بختی» برخوردی رویداد. امیر موسک دارای قلاع مستحکم و منیعی در سمت شرقی جزیره بود.

با تنافر و کدورتی که میانشان رخ داد. ابو حرب بوی نامه نوشت و به استمالت او پرداخت و کوشید که دختر امیر ابی طاهر بثنوی صاحب قلعه «فنک» و قلاع دیگر که داشت بعقد زواج امیر موسک بدرآورد. ابو طاهر خواهر زاده نصر الدوله بن مروان بود. و با زواج دختر خویش به امیر موسک مخالفتی نکرد. و بر پیشنهاد ابا حرب که مشورت به تزویج دخترش به امیر موسک داده بود صحه گذاشت و دختر خویش به امیر موسک تزویج نمود و او را بخانه شوی انتقال داد، در این هنگام بود که موسک اطمینان یافت و نزد سلیمان رفت و سلیمان باو خیانت کرد و دستگیر و زندانیش کرد.

در آن اثناء سلطان طغرل بیک که بسوی غزوه روم عزیمت نموده و بدان نواحی رسیده بود. و پیش از این هم یاد کرده بودیم. کس نزد نصر الدوله فرستاد و شفاعت موسک کرد. نصر الدوله وانمود ساخت که موسک در گذشته است. این امر بر پدر زن او ابی طاهر بثنوی سخت گران آمد و کس نزد نصر الدوله و پسرش سلیمان روانه داشت و پیام داد: شما که میخواستید او را بکشید برای چه دختر مرا وسیله انجام این مقصود قرار دادید و مرا ننگین ساختید؟ و از هر دوی آنها پدر و پسر ابراز تنفر کرده و انکار عمل (زشت) آنها کرد. ابو حرب از او بیمناک شد، و کسی را بر وی گمارد که باو زهر خوراند و ابی طاهر را کشت.

پس از آن فرزندش عبید اللّه، جای پدر خود ابی طاهر را گرفت. ابو حرب محض صلح و آشتی اظهار مودت و دوستی نسبت باو کرد. و از آنچه گذشته بود خویشتن مبرا دانسته خود را تبرئه کرد. قرار بر این شد با هم دیدار کنند و تجدید عهد و سوگند نمایند و از قلعه فنک بزیر آمدند، ابو حرب هم با عده قلیلی از جزیره نزد آنان رفت، و او را کشتند.

پدرش (نصر الدوله) از واقعه خبر دار شد، و ناآرام گردید، فرزند خویش

ص: 309

نصر را به جزیره فرستاد که آن نواحی را حفظ کند و خونخواهی برادر کند. و سپاهی انبوه همراه او روانه داشت.

از آن سوی قریش بن بدران حکمران موصل، چون خبر کشته شدن ابی حرب بشنید، فرصت غنیمت شمرد و رو به جزیره نهاد که آنجا را تصرف کند و با کردهای «بختی» و «بثنوی» مکاتبه کرد و از آنان استمالت نمود، آنان نزد او فرود آمدند و با وی جمع شدند که با نصر بن مروان بجنگند. هر دو گروه با هم تلاقی کردند و نبردی سخت میانشان رویداد که کشتگان بسیار داشت. هر دو گروه در جنگ پافشاری و شکیبائی بخرج دادند و سرانجام غلبه با ابن مروان بود. و قریش با زوبینی که بوی پرتاب کردند، قویا زخمی شد و از آن نقطه برگشت و ابن مروان در جزیره تثبیت شد و با طوایف «بختی» و «بثنوی» مکاتبه و از در استمالت از آنها درآمد تا مگر طمع آنها را برانگیزاند و لکن آنها اطاعتش را گردن ننهادند.

این خبر به بساسیری رسید و سخت بر وی گران آمد و این کار را منسوب به رئیس الرؤساء نمود و وحشت تجدید گردید، بساسیری استفتایی تهیه نمود و فتوای فقهاء حنفی را بخط آنها بگرفت مبنی بر اینکه عمل شکستن قرابه ها (و جاری کردن شراب) واجب شمرده نمیشود و این ملک و دارائی مردی نصرانی بوده و جایز نمیباشد.

و در این معنی گفتگوها رفت و وحشت از دو جانب بیشتر و مؤکدتر گردید. رئیس الرؤساء ترکهای بغدادی را دستور به ناسزاگوئی از بساسیری و نکوهش او داد، و هر کار شکنی را بوی نسبت داد. ترکها نسبت به بساسیری طمع ورزیدند. و در این باره زیاده بر آنچه رئیس الرؤساء میخواست، کار بدرازا کشید، تا به روزهای ماه رمضان کشانده شد، ترکان بدار الخلافه حاضر شدند و از خلیفه اجازت خواستند که بخانه بساسیری بروند و خانه اش را غارت کنند. بآنها اجارت داده شد، و قصد همانجا نمودند و غارت کردند و آتش زدند و زنانش و خاندانش و نوابش را سرکوبیدند، و چارپایانش و تمام ما یملک او را در بغداد غارت و تاراج کردند.

رئیس الرؤساء در بدگوئی و ذم بساسیری زبان بگشود و بدگوئی کرد و او را متهم بمکاتبه با المستنصر فرمانروای مصر نمود و آنچنان به فساد احوال او با خلیفه کوشید و پیشرفت که دیگر امیدی به اصلاح آن نمیرفت. و خلیفه پیام به ملک رحیم فرستاد که بساسیری را تبعید کند. و تبعیدش کرد، و این اوضاع و احوال از بزرگترین علل تصرف عراق بوسیله سلطان طغرل بیک و دستگیری ملک رحیم بود که بخواست خدای بزرگ بیان آن خواهیم کرد

.

ص: 311

روانه شد. طغرل بیک رسولی نزد خلیفه فرستاد و در اظهار طاعت و بندگی مبالغه کرد. و به ترکهای بغداد پیام فرستاد و آنان را نویدهای خوشایند و بخشش داد.

ترکها زیر بار نرفتند و انکار آن کردند و به خلیفه در این معنی چنین نوشتند و گفتند که:

ما با بساسیری آنچه کردیم. او سرور ما و بزرگ و پیشرو ما با پیشوائی امیر المؤمنین بود و امیر المؤمنین بما وعده بدور نگاه داشتن این دشمن (مقصود طغرل بیک است) بداد و اکنون می بینیم که او نزدیک بما رسیده و از آمدنش جلوگیری نشده است و از خلیفه تقاضا نمودند که در باز گرداندن او (طغرل بیک) پیشقدم بشود. خلیفه در پاسخ آنها بنا را بمغالطه گذاشت و رئیس الرؤساء آمدن طغرل بیک را خواهان بود و انقراض دولت دیلمیان را میخواست.

در نیمه رمضان ملک رحیم به بغداد رسید و رسولی نزد خلیفه فرستاد و اظهار بندگی کرد و اینکه کار خود را تسلیم خلیفه نموده که آنچه عواطف او مقتضی میداند نسبت باو در تقریر قواعد امور با سلطان طغرل بیک انجام دهد و همچنین امرائی که با ملک رحیم بودند، پذیرفتند و گفتند مصلحت چنین اقتضاء مینماید که سپاهیانیکه چادرهای خویش در بیرون شهر بغداد بر پا داشته اند، از آنجا انتقال به حریم (شهر) پیدا کنند و رسولی به نزد طغرل بیک بفرستند و بذل طاعت و خطبه خواندن بنام او بنمایند. این صلاح اندیشی پذیرفته شد و انجام دادند و رسولانی نزد طغرل بیک روانه داشتند و طغرل خواسته های آنان را پذیرفت و نوید بخشش بایشان داد.

خلیفه در خطبه خواندن بنام طغرل بیک در مساجد بغداد پیشقدمی نمود و هشت روز مانده از رمضان این سال بروز جمعه بنام طغرل بیک در جوامع بغداد خطبه خوانده شد. طغرل بیک رسولی نزد خلیفه ببغداد فرستاد و اجازت ورود بشهر را گرفت و اجازت داده شد. وزیر (خلیفه) رئیس الرؤساء با موکبی عظیم مرکب از قضاة و نقباء و اشراف و شهود و مستخدمان و اعیان دولت که اعیان امراء سپاه ملک رحیم هم جزء آنها بودند به پیشواز طغرل بیک رفتند. طغرل به نهروان رسیده بود و وزیر خود ابا نصر کند ری را با گروهی از امرای خویش باستقبال آن موکب روانه داشت. و همینکه رئیس الرؤساء بحضور سلطان طغرل بیک رسید رسالت خلیفه را بوی ابلاغ کرد و از

ص: 313

او خواست که در مورد خلیفه ملک رحیم و امراء لشکر سوگند یاد کند و کرد و طغرل بیک روز دوشنبه پنج روز مانده بماه (رمضان) وارد بغداد شد و در «باب الشماسیه» فرود آمد. و قریش بن بدران حکمران موصل که پیش از این گفته بودیم به طاعت طغرل بدر آمده بود. در اینجا به طغرل بیک رسید.

و جمعی از سپاهیان نیز با آنها همراه بودند و قصد اردوگاه سلطانی نمودند، چنانچه ملک رحیم و سپاهیانش بدنبال آنها میرفتند، بآنچه میخواستند بکنند، دسترسی پیدا میکردند. و لکن ملک رحیم و سپاهیانش تخلف نمودند و نرفتند و اعیان اصحاب ملک رحیم به دار الخلافه داخل شدند و در آنجا اقامت نمودند تا هر گونه تهمتی از خود را رد کرده باشند بگمان اینکه این کار بحال آنان سودمند خواهد بود.

و اما سپاهیان در اردوگاه طغرل بیک چون عمل مردم عامه را نگریستند و خروج آنها را از شهر دیدند با آنها جنگیدند و گروه زیادی از طرفین کشته شدند و عامه رو بهزیمت نهادند و عده ای از آنان زخمی و اسیر شدند و غزها بخش «درب یحیی» و «درب سلیم» که خانه شخصی رئیس الرؤساء و خانواده او در آن بخش واقع شده بود، غارت کردند و همه را مورد تاراج قرار داده و «رصافه» و تربت خلفاء را غارت و بیغما بردند و اموالی برون از شمار بدستشان افتاد زیرا که اهالی آن بخشها به اعتقاد اینکه محلی مورد احترام است. اموال و دارائی خویش بآن محل انتقال داده بودند و دامنه نهب و غارت گسترده شد و تا به اطراف «نهر المعلی» برسید و بلیه تشدید شد و ترس مردم را فرا گرفت و مردم دارائی و اموال خود به «باب النوبی» و «باب العامه» و «جمع القصر» نقل نمودند و از کثرت ازدحام و مزاحمت همه کارها موقوف گردید.

فردای آن روز طغرل بیک، کس نزد خلیفه فرستاد و نکوهش کرد. و جریان این رویداد را منسوب به ملک رحیم و سپاهیان او کرد و پیام داد: هر گاه حاضر شدند. ساحت آنها بری خواهد شد و اگر تأخیر در حضور روا داشتند، یقین پیدا میکنم آنچه که رخ داده از اندیشه و ترتیبی بوده که آنها در این کار دادند.

برای ملک رحیم و اعیان اصحابش امان فرستاد، و خلیفه پیش افتاد و قصد حضور نزد سلطان طغرل بیک کردند. و همگی سوار شدند، و خلیفه رسولی با آنها فرستاد و آنها را مبرا از آنچه بخاطر سلطان خطور کرده است بدانست. آن گروه چون به چادرهای سلطان طغرل بیک رسیدند. غزها غارتشان کردند. رسولان و گماشتگان خلیفه را که با آنها بودند تاراج نموده، چارپایان و پوشاک آنها

ص: 315

را ربودند.

همینکه ملک رحیم وارد چادر سلطان شد. امر به دستگیری او همراهانش کرد و همه آنها را دستگیر کردند. این رویداد در آخر ماه رمضان رخ داد و دستگیرشدگان زندانی شدند سپس ملک رحیم را به قلعه «سیروان» انتقال دادند. سلطنت ملک رحیم بر بغداد شش سال و ده روز بود. و نیز قریش بن بدران، فرمانروای موصل و اعرابی که با او همراه بودند، مورد نهب و غارت غزها قرار گرفتند. و خود قریش یغما شده، نجات پیدا کرد. و به چادر بدر بن مهلهل پناه برد و در آنجا او را زیر پوششها مخفی از دید غزها نگهداشتند.

پس از آن سلطان از این ماجرا آگاه شد و کس نزد او فرستاد و بوی خلعت بخشود محض تسکین خاطرش امر کرد نزد یاران و بکوچ نشین خویش باز گردد.

خلیفه برای سلطان پیام فرستاد، و دستگیری ملک رحیم و یاران او و غارت بغداد را محکوم دانست و رد کرد و گفته بود: آنها (ملک رحیم و یارانش) بدستور من و زینهاری که بایشان داده بودم رو به سوی تو نهادند. آنها را باید آزاد کنی و گر نه من بغداد را ترک خواهم کرد. زیرا من که تو را برگزیدم و دعوتت کردم باین اعتقاد بودم که تو بر تعظیم اوامر شریفه میافزائی و حرمت حریم را بزرگ میشماری و اکنون کار را وارونه و بر ضد آنچه اعتقاد داشتم می بینم. با ارسال این پیام طغرل بعضی را آزاد کرد. و تمام اقطاعات سپاهیان الرحیم (ملک رحیم) را تصرف کرد و بآنها دستور داد، برای رزق و روزی خویش بروند کوشش و تحصیل آن برای خویش کنند. بسیاری از آنها رو به بساسیری نهادند. و ملازم او گردیدند و جمع او انبوه گردید.

طغرل بیک دستور داد اموال ترکهای بغداد را تصرف نموده بگیرند و به نور الدوله دبیس پیام فرستاد که بساسیری را از نزد خود تبعید کند و کرد و بساسیری چنانکه یاد خواهیم کرد. به قلمرو مالک در شام رفت. طغرل بیک به المستنصر صاحب مصر نامه نوشت و او را دعوت به طاعت خود کرد. و نور الدوله در قلمرو خویش

ص: 316

بنام طغرل خطبه خواند. و غزهای سلجوقی در سواد بغداد پخش شدند و جهت غربی بغداد را از تکریت تا نیل و در جهت شرقی تا نهروان و نواحی پائین دست را بباد یغما و تاراج گرفتند و در غارتگری آنچنان اسراف روا داشتند که بهای گاو در بغداد از پنج به ده. و الاغ از دو به پنج «قیراط» بالا رفت و آبادیهای سواد بغداد مبدل به ویرانه شد و اهالی آنها از آنجاها رفتند.

سلطان طغرل بصره و اهواز را برای هزار سب بن بنکیر بن عیاض در قبال سیصد و شصت هزار دینار تضمین کرد. و ارجان را به اقطاع بوی داد. و امر کرد در اهواز بدون نواحی که تضمین آنها کرده است بنام خود خطبه بخواند. و قرمیسین و توابع آن را به امیر ابا علی بن ابی کالیجار به اقطاع داد. و به اهالی کرخ دستور داد که سحرگاهان در اذان صبحگاهی بگویید: «الصلاة خیر من النوم» (نماز به از خوابیدن است) و امر به تعمیر و مرمت دار الملک کرد و تعمیر شد و مزید بر گذشته تزیین گردید و در شوال بدانجا نقل مکان کرد.

. خداوند بزرگ آنقدر ملخ برایشان فرو فرستاد که زمین را پر کردند و مردم بجای نان از آن برخوردار شدند. و چون حاجیان بازگشتند زندگی بر اهل مکه آسان گردید. علت آن گرانی عدم فیضان نیل بنابر معمول همه ساله بود، و طعامی از آنجا (مصر) حمل بمکه نشده بود.

در این سال در یمن شخصی بنام ابی کامل علی بن محمد صلیحی پیدا شد و بر یمن چیره گردید. قبلا او معلم بود و گروهی گرد خود جمع آورد و خود را منتسب به صاحب مصر (المستنصر، علویان) نمود و تظاهر به طاعت از او کرد. جمع او کثرت پیدا کرد و بر بلاد چیره شد و بر ابن سادل و ابن کریدی مقیمین در آنجا که در طاعت القائم بامر اللّه بودند، برتری یافت و تظاهر بمذهب باطنیه میکرد.

در این سال محمود خفاجی بنام المستنصر علوی صاحب مصر در «شفاثا» و «العین» خطبه خواند و بطاعت او درآمد.

در شوال این سال قاضی القضاة ابو عبد اللّه بن علی بن ماکولا درگذشت. مولد او بسال سیصد و شصت و هشت بود و بیست و هفت سال در مقام قضا جای داشت و شافعی مذهب و مردی با ورع و پاک و امین بود و بعد از او ابو عبد اللّه محمد بن علی بن دامغانی حنفی بجای او به قضا نشست.

در ذی قعده این سال ذخیرة الدین ابو العباس محمد ابن امیر المؤمنین درگذشت مولد او در جمادی الاخره بسال چهار صد و سی و یک بود.

در این سال ملک رحیم، پیش از رسیدن طغرل بیک ببغداد وزیر علی ابی عبد اللّه عبد الرحمن بن الحسین بن عبد الرحیم را دستگیر کرد و او را در چاه دار الملک افکند و سر چاه را بپوشاند، او و وزیری بود که در دولت ملک رحیم مسلط بر حکم بود.

در محرم این سال، قاضی ابو القاسم علی بن محسن بن علی تنوخی درگذشت مولد او در بصره بسال سیصد و پنجاه و شش بود و فرزند صغیری از وی بجای ماند که ابو الحسن محمد بن علی باشد که او هم در شوال سال چهار صد و نود و چهار درگذشت و با فوت او خاندان (تنوخی) منقرض شد. قاضی ابو عبد اللّه بن دامغانی گوید:

بر ابی القاسم پیش از مرگش باندک زمانی وارد شدم این فرزند را که از جاریه ای داشت

ص: 318

بر من نمود و گریست. گفتم: بخواست خدا زندگی خواهد کرد و تو او را تربیت کنی.

گفت: هیهات. بخدا پرورش نیابد مگر در یتیمی و این دو بیتی را خواند:

اری ولد الفتی کلا علیه لقد سعد الذی امسی عقیما

فاما ان تربیه عدواو اما ان تخلفه یتیما مفاد این دو بیت بفارسی چنین است: فرزند آزاد مرد را می بینم که گرانبار بر اوست. و نیک بخت آن کس که سترون (عقیم) به زیست و چنان فرزندی را با دشمنی پرورش دهد و یا آنکه او را یتیم پشت سر گذارد و چنانکه گفته بود یتیم بزرگ شد.

در جمادی الاولای این سال ابو محمد حسن بن رجاء الدهان لغوی درگذشت.

در جمادی الاخره همین سال ابو القاسم منصور بن حمزه ابراهیم کرخی، از کرخ جدان درگذشت و فقیه شافعی بود.

در رجب ابو نصر احمد بن محمد ثابتی فقیه شافعی درگذشت. او از جمله شیوخ اصحاب ابی حامد اسفرایینی بود.

در شعبان، ابو البرکات حسین بن علی عیسی الربعی نحوی درگذشت او از جانب وزیران بغداد نیابت میکرد

.

ص: 319

را بیرون راندند و بسیاری از آنها را کشتند و این نو بیان (منسوب به نوبه) بسبب قتل تمیم از کشتار بردگان پدرش موقعی که ملک باو رسید باو گرویدند.

کرده سلامتش را تهنیت گفتند و درباره آن فقیه از او پرسیدند او کیست؟ گفت: این مرد حامل سنت رسول خدا صلی علیه و سلم است و با من آمده است که آنچه درباره دین لازم است به شما بیاموزاند، پس او را گرامی داشته خوش آمد گفتند و جوهر و او را نزد خویش فرود آوردند و گفتند: شریعت اسلام را برای ما یاد کن. و عقاید و فرایض اسلام را برایشان بازگو کرد. آنها گفتند: آنچه از نماز و زکوة بیان کردی بدانها نزدیک هستیم و اما اینکه گفتی: هر کس بکشد، کشته میشود. و هر کس به دزد دستش بریده میشود و هر کس زنا کند تازیانه میخورد یا سنگسار میشود، کارهائی است که ملزم نتوانیم شد. و از اینجا رو به دیگران روان شو.

هر دوی آنها از آن نقطه کوچ کردند، شیخ بزرگی از آن قبیله بآنان نگریست و گفت: ناگزیر این شتر در این صحراء شأنی خواهد یافت که در گیتی از آن یاد خواهند کرد.

جوهر و فقیهی که بهمراه او بود به قبیله جداله که قبیله جوهر بود رسیدند. عبد اللّه بن یاسین از آنها و قبایلی که مجاور آن قبیله بود دعوت به احکام شریعت و آنها را تبلیغ کرد برخی اطاعت کردند. بعضی هم سرپیچی کرده زیر بار نرفتند.

سپس مخالفان گرد آمدند و متشکل شدند. ابن یاسین به کسانیکه اطاعت کرده احکام دین را گردن نهاده بودند گفت: بر شما واجب شد که با این گروه که مخالفت با حق کردند. و انکار شرایع اسلام نمودند و آماده برای پیکار با شما شدند، جنگ کنید. من پرچمی برای شما افراشته دارم و امیری را بر خود گزین کنید. جوهر باو گفت: تو امیر باش گفت: نه، زیرا که من حامل امانت شریعت هستم و لکن تو امیر باش. جوهر گفت: هر گاه من این کار را بپذیرم قبیله من بر مردم چیره میشود و گناهش بار گردن من خواهد بود. ابن یاسین باو گفت: عقیده من بر این است که ابا بکر بن عمر رئیس لمتونه و بزرگ آن قبیله که مردی آقاست و سروری دارد و راه و روش سیاسی دارد و مطاع قوم خود میباشد بدین امر برگزینیم و او بسبب حب ریاست دعوت ما خواهد پذیرفت و قبیله اش از وی پیروی خواهد کرد و ما نیرو خواهیم یافت.

پس نزد ابا بکر بن عمر رفتند و این امر بر او عرضه داشتند و پذیرفت و عقد بیعت بنام او بستند و ابن یاسین او را امیر المسلمین نامید و به جداله بازگشتند و کسانیکه

ص: 322

اسلامشان پسندیده بود برای او گرد آوردند و ابن یاسین آنان را به جهاد در راه خدا برانگیخت و تشویق کرد و آنان را «مرابطین» نامید، مخالفان علیه آنها گرد آمدند و لکن مرابطین (که میتوانیم آنها را وابستگان هم بنامیم) با آنها جنگ نکردند بلکه ابن یاسین و ابو بکر بن عمر از مصلحین و از قبایل آنها علیه اشرار یاری خواستند و به استمالت آنها کوشید و بخود نزدیکشان کردند، تا جائی که دو هزار نفر از افراد تباهکار و اهل فساد را جذب نمودند و آنها را در نقطه ترک کرد، گرداگردشان خندق کشید و حفظ کردند. پس از آن قومی را بعد از قوم دیگر بیرون آورده کشتند.

در این هنگام بود که اکثر قبایل صحرانشین طاعت آنان را گردن نهادند و از آنها بترسیدند و شوکت «مرابطین» قوت گرفت.

از سوی دیگر عبد اللّه بن یاسین سرگرم با مردانش بود. و گروهی گرد او جمع آمدند که در محضر او فقه میآموختند. همینکه او و ابو بکر بن عمر نسبت به جوهر جدالی استبداد روا داشتند و دیگر او را در حکم دخالتی نبود. دچار رشک و حسد شد و پنهانی بنای فساد در کار را گذاشت. از کارهای او آگاهی حاصل شد و مجلسی تشکیل گردید. و آنچه درباره اش گفته شده بود به ثبوت رسید، حکم به قتل او صادر شد زیرا که بیعت را شکسته و عصیان ورزیده و خواسته با اهل حق جنگ کند. او را بعد از آنکه دو رکعت نماز گذارد و ابراز مسرت از کشته شدن خود بخاطر دیدار خدای بزرگ کرد. کشتند آنگاه تمام قبائل بر طاعت آنها اجتماع کردند و هر کس مخالفت آنها میکرد او را می کشتند.

چون در سال چهار صد و پنجاه بلادشان دچار قحطی شد. ابن یاسین ضعفای آنها را امر کرد به سوس برای گرفتن زکوة بروند. نود مرد از آنها بیرون شدند و به سجلماسه وارد شده و طلب زکوة کردند. مقدار با ارزشی برایشان جمع آوری شد و بازگشتند.

پس از آن محیط صحراء بر آنها تنگنا گردید، خواستند اظهار کلمه حق نمایند و خواستند از دریا گذشته به اندلس بروند و با کفار جهاد کنند و به قصد سوس اقصی بیرون شدند، مردم سوس با آنها جنگیدند و مرابطون منهزم شده

ص: 323

و عبد اللّه بن یاسین فقیه در آن گیر و دار کشته شد. ابو بکر بن عمر برگشته و سپاهی گرد آورده و با دو هزار سوار رو به سوس نهاد. از بلاد سوس و زناته دوازده هزار سوار برای نبرد با آنها گرد آمدند. ابو بکر بن عمر برای آنها پیام فرستاد و گفت:

راه بگشایید تا ما به اندلس برویم و با دشمنان اسلام جنگ کنیم. آنها خواست او را نپذیرفتند. ابو بکر نماز گذارد و نیایش خدای بزرگ کرد و گفت: خداوندا اگر ما بر حق هستیم یاریمان کن و گر نه ما را از این دار دنیا راحت کن. سپس دست بجنگ گشود و خود و یارانش با صدق نیت پیکار نمودند و خدای بزرگ آنها را یاری کرد و اهل سوس و همراهانشان رو بهزیمت گذاشتند و کشتار بسیار از آنها شد و مرابطون اموال و اثاث آنها را به غنیمت گرفتند و ابو بکر و یارانش روحیه شان قوت پیدا کرد و به سجلماسه رفتند و از اهالی سجلماسه مطالبه زکوة کردند و بآنها ندادند و حکمران سجلماسه رو بآنها نهاد و با آنان جنگ کرد.

مرابطون او را شکست داده و کشتند و به سجلماسه وارد شده و بر آنجا چیره شدند این واقعه در سال چهار صد و پنجاه و سه رویداد

.

ص: 324

فتنه ای برانگیزاند تقویت شده باشد و آنجا را مقر خود ساخت و بلاد پیوسته بدان منطقه را مانند سبته و طنجه و سلا و غیرها را تصرف کرد و سپاهیانش افزون گردیدند.

گروهی از قبیله لمتونه و غیرهم بیرون شدند و در این هنگام بود که لئام (نقاب ویژه) خود را تنگتر به بستند. آنها پیش از آنکه بمتصرفاتی دست یابی پیدا کنند. در صحرا بسبب گرمی و سردی هوا چنانکه اعراب میکنند متلثم بودند و اکثر برای پوشش رنگ سبزه سیر و تندی که داشتند و همینکه موفق به تصرف بلاد شدند لئام را تنگتر به بستند.

و گفته شده است که سبب «لئام» آنها این بود که طایفه ای از لمتونه بقصد تاخت بر دشمن بیرون شدند. دشمن بمخالفت آنها و بخانه های آنها روی نهاد.

در خانه هایشان جز مردان سالخورده و جوانان نو سال و زنان کسی نبود. و سالخوردگان همینکه محققا دانستند که دشمن است که رو بآنها نهاده زنان را دستور دادند، لباس مردان بپوشند و روی تنگ، جز چشمان خود بپوشانند تا شناخته نشوند و سلاح بپوشند زنان این دستور را اجراء کردند، سالخوردگان پیش افتادند و نوجوانان بدنبال آنها و زنان گرداگرد خانه ها بگرفتند همینکه دشمن بر آنها مشرف گردید. گروهی بسیار در برابر خود بدید و گمان کرد مردان هستند و گفت: اینها از حرمهای خود تا سر حد مرگ جنگ میکنند. بهتر آنکه ستوران و گوسپندان بگیریم و برویم، اگر بدنبال ما آمدند در بیرون از حریم آنها میجنگیم.

در اثناء آنکه سرگرم جمع آوری ستوران و گله و رمه از چراگاهها بودند.

مردان آن ناحیه از راه رسیدند و دشمن بین آنها و زنان (مسلح) قرار گرفت. و از دشمن کشتاری بزرگ کردند. و کسانی را که زنان کشتند بیشتر بودند. و از آن زمان «لئام» را سنتی قرار دادند که ملازم زندگی شان بود. و پیر از جوان شناخته نشود و شب و روز آن را از خود بدور نمیکنند و آنچه درباره «لئام» گفته شده اینست:

«قوم لهم درک العلی فی حمیرو ان انتموا صنهاجة فهم هم»

ص: 326

یاری کرد. عمید عراق و رئیس الرؤساء باو نوشتند و دستور دادند که باتفاق ابن هیثم به واسط بروند و آنجا را محاصره نمایند. و آنان با کسانیکه بهمراه داشتند به واسط رفتند و از سمت خشکی و آب آنجا را محاصره کردند.

این محاصره به سال چهار صد و چهل و نه رویداد. و گرانی آنچنان شدت پیدا کرد که هر پنج رطل خرما و نان و شکمبه گوساله به یک دینار بالا رفت و هر گاه خبازی یافته میشد بیست رطل را بدیناری باو میفروختند.

سپس محصورین ضعیف و از حصار منزجر شدند. ابن فسانجس برای جنگ بیرون شد. و لکن پایداری نتوانست کردن و گروهی از یارانش کشته شدند و بآن سوی باروی شهر گریختند، جماعتی از مردم واسط از منصور بن حسین طلب زینهار و تأمین نمودند. ابن فسانجس واسط را ترک کرد و به قصر ابن اخضر رفت. گروهی از سپاهیان بدنبالش رفتند تا با او بجنگند، او را نزدیک دریافتند و خود و خانواده اش را اسیر نمودند و ببغداد بردند. در صفر سال چهار صد و چهل و نه به بغداد وارد شد.

و او را بر شتری سوار و پیراهن سرخی بر او پوشاند و بر سرش طرطور (پوشاکی شبیه چادر نماز باشد م.) انداخته، دارش زدند

.

ص: 328

چیره شدند، و هر کار ناروائی انجام دادند، خلیفه القائم بامر اللّه به رئیس الرؤساء وزیر خود دستور داد نامه ای به عمید الملک کندری وزیر سلطان طغرل بیک بنویسد و او را احضار کند و هر گاه حاضر شد از جانب خلیفه باو بگوید که سلطان طغرل بیک را از جور و ستمی که مردم بدان گرفتار شده اند آگاه کند و او را موعظه نماید و متذکرش سازد چنانچه این ستمکاری برطرف سازد و آنچه خداوند امر کرده است عمل کند، کاری بجا کرده است و گر نه با خلیفه یاری کند که از بغداد بیرون شود و به دور از منکرات بماند.

رئیس الرؤساء به کندری نامه نوشت و دعوتش کرد و حاضر شد و آنچه که خلیفه باو دستور داده بود بوی ابلاغ کرد. و نوشته ای بامضای خلیفه که در آن ذکر مواعظ رفته بود به کندری بداد و او نزد سلطان رفت و او را آگاه از آن احوال کرد. طغرل بیک پوزش خواست باینکه عده سپاهیان بسیار است و از تهذیب و ضبط آنها زبون و به عمید الملک دستور داد که بامدادان پاسخ رئیس الرؤساء را بدهد و با آنچه که گفته پوزش بخواهد.

همینکه شب فرا رسید. سلطان (طغرل بیک) پیمبر صلّی اللّه علیه و سلّم را بخواب دید که در حرم کعبه است و چنان مینماید که سلطان باو سلام میکند و پیمبر از وی روی گردانده التفاتی باو نکرده و باو میگوید: خداوند تو را در بلاد و عباد خود حکومت بخشیده، و تو مراقبت نمیکنی و از جلال او عز و جل شرم نمینمائی و بد رفتاری با مردم روا داشته ای و غره شده ای در اهمال به رفع ستمکاری از آنها! سلطان با حال جزع و فزع از خواب سراسیمه بیدار شد و عمید الملک را احضار کرد و آنچه در خواب دیده بود برای او بازگو کرد و او را نزد خلیفه فرستاد و پیام داد آنچه را گفته میشود و اطاعت میکند و در انجام آن همت میگمارد. سپس امر کرد لشکریان از مساکن عامه بیرون شوند و شدند و دستور داد کسانی را هم که مخفی شده اند، آنها را از خفاگاهشان بیرون آورند و توکیل کسانی را هم که موکل بر دیگران کرده بود رفع کرده و در اثناء اینکه او در این دفع بود و تصمیم داشت که برای سبکباری زندگی مردم از بغداد بیرون برود و مردد در انجام این تصمیم بود

ص: 330

که خبر رویدادی که در بیان گذشته یاد کرده بودیم، بوی رسید، پس لشکریان خویش بسیج کرد و در دهم ذی قعده از بغداد عزیمت نمود. زرادخانه و منجنیقها با خود بهمراه برد. اقامتش در بغداد سیزده ماه و چند روز بطول انجامید و در آن مدت خلیفه را دیدار نکرد. همینکه او و سپاهیانش به «اوانا» رسیدند آنجا را غارت کرده و همچنین عکبرا و غیرهما را نیز تاراج نمودند.

طغرل بیک به تکریت رسید و آنجا را محاصره کرد، نصر بن علی بن خمیس در آنجا حکومت میکرد، چون محاصره شد بر فراز قلعه پرچم سیاه برداشت و مالی تقدیم نمود و سلطان پذیرفت و از آنجا به موازیج عزیمت نمود تا در آن نقطه اطراق کند و منتظر گرد آمدن سپاهیان شود تا به موصل عزیمت کند. همینکه از تکریت دور شد صاحب تکریت (نصر بن علی بن خمیس) درگذشت، مادر او امیره دختر غریب بن مقن بترسید که برادرش ابو الغشام آن بلده را تصرف نماید، پس او را کشت و به موصل رفت، و بر دبیس بن مزید فرود آمد، و قریش بن بدران او را تزویج کرد، موقعی که از تکریت عزیمت نمود، ابا الغنائم ابن محلبان را بجانشینی خود در آنجا تعیین کرد و او با رئیس الرؤساء مکاتبه کرد و عطوفت او را جلب کرد، و میانشان صلح شد، و تکریت را به سلطان طغرل تسلیم کرد و خود ببغداد رفت.

سلطان طغرل در بوازیج اقامت گزید و تا سال چهار صد و چهل و نه فرا رسید، برادرش یاقوتی با سپاهیان باو رسید، باتفاق آنها رو به موصل نهاد، و شهر «بلد» را که تعلق به هزار سب بن بنکیر داشت بایستی از آن میگذشتند، مردم آبادیهای آن ناحیه بیمناک رو به «بلد» هجوم آوردند، سپاهیان میخواستند آنها را غارت کنند سلطان از آنها جلوگیری کرد و گفت: اجازت ندارید به «بلد» هزار سب تجاوز کنید، و سپاهیان اصرار ورزیده گفتند: میخواهیم در شهر اقامت کنیم. سلطان به هزار سب گفت: اینها (سپاهیان) حجت آوردند که میخواهیم در شهر اقامت کنیم و تو اهل بلد را به اردوگاه خویش انتقال بده که نفوس آنها حفظ شود. هزار سب همان کار را کرد و شهر بلد پس از ساعتی تهی از سکنه شد و هزار سب مالی بمردم بلد بخشید و کسانی را هم که قادر به پیاده روی نبودند، سوار کرده آنها را روانه موصل داشت

ص: 331

که در آنجا در امن باشند.

سلطان متوجه نصیبین گردید، هزار سب باو گفت: روزها به درازا کشید و چنان می بینم که اجازت دهی یک هزار سوار از سپاهیان گزین سازم و به دشت و بیابان روم شاید در آنجا از اعراب (چادرنشین) بمقصودی برسم. سلطان بوی اجازت داد هزار سب رو به اعراب بادیه رفت، چون به محل کوچ نشین آنها نزدیک رسید دو کمینگاه ترتیب داد، و خود رو به چادرها پیش اعراب شد چون او را دیدند بجنگیدند و او ساعتی در جنگ و ستیز با آنها بود و سپس بمانند کسیکه رو بهزیمت نهاده باشد از پیش روی آنها دور شد، او را دنبال کردند، بناگاه افرادی که در کمینگاهها منتهز فرصت نشسته بودند بیرون شدند، اعراب منهزم شده کشته و اسیر بسیار دادند گروهی از بنی نمیر از مردم حران ورقه و توابع آن نواحی بآنها پیوسته بودند، اسیرانی که گرفتار شده بودند نزد سلطان بردند، و همینکه در پیشگاه او حاضر شدند بآنها گفت: آیا من پایم بسرزمین شما رسیده و از شما شهری را تصرف کردم؟ گفتند: نه.

سلطان گفت: پس برای چه بجنگ من آمدید؟ و فیلی را بخواست و آنها را زیر پای فیل انداخت و کشت. مگر نوجوانی ساده رو را که فیل از عبور از روی او خودداری کرد و سلطان او را بخشید.

خلیفه را درباره او میکنیم. در این موقع بود که بساسیری به رحبه رفت و ترکهای بغدادی از او پیروی نمودند و مقبل بن مقلد و گروهی از عقیل هم با او رفتند.

دبیس و قریش از سلطان درخواست نمودند ابا الفتح بن ورام را نزد آنان گسیل دارد. و سلطان او را فرستاد، و ابن ورام از نزد آنها برگشت و طاعت آنها را به سلطان اطلاع داد و گفت آنها میخواهند که هزار سب نزد ایشان برود که بآنها سوگند دهد. سلطان بهزار سب دستور داد نزد آنها برود، و همگی گرد هم آمدند و هزار سب بآنها مشورت داد که بحضور سلطان بروند، ترسیدند و خودداری نمودند قریش از جانب خود ابا السداد هبة اللّه بن جعفر و دبیس فرزند خود بهاء الدوله منصور را روانه داشتند، سلطان مقدم آنان را گرامی شمرد و فرمان متصرفات آنها را صادر کرد. و در نتیجه، نهر الملک و بادوریا و انبار و هیت و دجیل و نهر بیطر و عکبرا و اوانا و تکریت و موصل و نصیبین، نصیب قریش و از آن او گردید و رسولان رو بیاران خود بازگشتند.

خویش خریدند.

ابراهیم ینال برادر سلطان در آنجا باو رسید، امیران و مردم همه او را پیشواز نمودند و هدایا تقدیم داشتند، او به عمید الملک وزیر گفت: این اعراب چه کسان هستند که نظرای سلطان باشند و تو میان شان اصلاح کنی؟ بپاسخ گفت: با حضور شما آنچه خواهید انجام دهید و شما نایب سلطان هستید.

همینکه ابراهیم ینال بدانجا برسید، هزار سب به نور الدوله بن مزید و قریش پیام داد و آنان را از رسیدن ینال آگاه و از او بر حذر ساخت. آن دو از جبل سنجار به رحبه رفتند، بساسیری توجهی بآنها نکرد. نور الدوله به بلده خود به عراق رفت و قریش با فرزند خود مسلم بن قریش در رحبه نزد بساسیری اقامت کرد.

قتلمش عموزاده سلطان شکایت مردم سنجار به سلطان کرد که سال گذشته که منهزم گردید چه بروز او آوردند و مردان او را کشتند، پس سلطان سپاهیان بسوی آنها سوق نمود، و آنها را احاطه کرد، مردم سنجار بر باروی شهر بالا رفتند، و ناسزا گفتند، و جمجمه کسانی که کشته بودند، و عمامه های آنها بیرون آوردند، و آنها را بر سر چوب نموده و بر باروی شهر بجا گذاشتند. سلطان شهر را با زور بگشود و امیر آن مجلی ابن مرجا و گروه بسیاری از مردان را بکشت و زنانشان اسیر کرد. و آنجا را ویران کرد. و درباره بقیه از ابراهیم ینال پرسید چکند؟ و سپس ترک شان کرد و آنجا و موصل و بلاد تابعه را تسلیم ینال کرد. و او در اردوگاه دستور داد جار زدند که:

هر کس دست بغارت گشاید بدارش میزنم. و دست از نهب و غارت کشیدند.

سلطان چنانکه یاد خواهیم کرد، به بغداد بازگشت، و این رویداد به سال چهار صد و چهل و نه رخ داد، و اینکه در این (سال) پاره ای از آن بیان شد بسبب آنست که آغاز این امر در این سال شروع شد و وقایع را که بعضی با بعضی دیگری پیوست دنبال کردیم و گفتیم این رویداد بستگی بحوادث سال چهار صد و چهل و نه دارد

.

ص: 334

«فحق لا هل العلم ان یتمثلواببیت قدیم شاع فی کل مجلس»

«لقد هزلت حتی بدا من هزلهاکلاها و حتی سامها کل مفلس» مفاد این ابیات بفارسی چنین است: هر زبان باز بی فهمی که بر مسند تدریس نشست فقیه مدرس نامیده میشود و دانشمندان حق دارند که باین بیت قدیمی که در هر مجلسی شایع شده است متمثل شوند که میگوید تکید و تکید تا جائی که از تکیدگی و نزاری او هر مفلسی مشمئز گردید.

در این سال محمد بن حسین بن محمد بن سعدون ابو طاهر بزاز موصلی درگذشت.

مولد او در موصل بود و در بغداد پرورده شد و از ابن حبابه و دارقطنی و ابن بطه و غیرهم روایت میکرد. درگذشت او در مصر روید.

و در این سال امیرک دبیر بیهقی در شوال درگذشت و مرد دنیا بود.

و محمد بن عبد الواحد بن عمر بن میمون داری فقیه شافعی نیز در این سال بدرود زندگی گفت

.

ص: 336

فرمانروائی که خداوند بر تو ارزانی داشته، پرهیزگار باش و نعمتی را که بتو بخشوده دانای (ارزش) آن باش و در دادگستری کوشا باش و از بیدادگری خودداری کن و احوال رعیت به اصلاح بازآر.

سلطان زمین ببوسید و خلیفه دستور داد خلعت بپوشد. سلطان برخاست و بموضع دیگر بدور از انظار حاضران خلعت (خلیفه) را بپوشید و بازگشت و دست خلیفه را ببوسید و بر دیدگان خود نهاد و خلیفه او را بخطاب پادشاه خاور و باختر مخاطب ساخت و سلطان پیمان داد و بیرون شد. خلیفه خدماتی ارزنده بوی ارزانی داشت از جمله پنجاه هزار دینار و پنجاه مملوک از بهترین غلامان ترک با اسبان و سلاحهائی که به بر کرده بودند و غیر ذلک از جامگان و چیزهای دیگر بود.

بخواست. خلیفه دستور داد عمید الملک را بخواهند و از حال رسولتکین او را آگاه کنند که درباره او با سلطان گفتگو نماید. همینکه عمید الملک حاضر شد و مراتب را باو گفتند. وی گفت: سلطان میگوید این شخص احترامی ندارد که مستحق مراعات باشد و احسان مرا با عصیان روبرو کرد و لازم است که تسلیمش نمالید تا منزلت من در چشم مردم تحقق پذیرد. و هیبت من افزون گردد. پس از مراجعه و گفتگو قرار بر این شد که به بند کشیده شود و دستخط خلیفه در این باره چنین صادر شد:

جایگاه رکن الدین (مقصود طغرل بیک است) نزد ما چنانست که اقتضاء کرده چنان کنیم که با دیگری نکرده بودیم زیرا که عادت بر این جاری نبود کسی در این گرامی خانه به بند کشیده شود و ناگزیر رضای ما در جوابگوئی کاری است که انجام شده است. رئیس الرؤساء به طغرل نامه نوشت تا آنکه راضی شد.

در روزگاران خاندان بویه، دار الخلافه پناهگاه هر خائفی از وزیر و عمید و غیر ذلک بود در ایام سلجوقیان به راهی غیر از آنچه مرسوم بود برفتند و این نخستین کاری بود که کردند.

دیری از آن رویداد نگذشته بود که به وزارت رسید و مراعات حال آن مرد کرد و باو نیکی نمود. یازوری به مذهب ابی حنیفه تفقه میکرد و در رمله قاضی بود. علماء را گرامی داشته مورد تکریم او بودند و به آنان احسان و با ایشان مجالست میکرد.

آغاز کارش چون آغاز کار رئیس الرؤساء بود: گواه بودن و قضاء و نیک بختی آنها همانند و پایان کارشان مشابه و نزدیک بهم میبود.

«و المسلمون بمنظر و بمسمع لا جازع منهم و لا متضجع»

«ایقظت اجفانا و کنت لها کری و انمت عینا لم تکن بک تهجع»

«کحلت بمصر عک العیون عمایةو اصم نعیک کل اذن تسمع»

«ما روضة الا تمنت انهالک مضجع و لخط قبرک موضع» مفاد این ابیات بفارسی چنین است: سر پسر دختر پیمبر و وصی او بر دید مسلمانان بر نیزه برافراشته داشتند و مسلمانان بدیدند و شنیدند. نه کسی از آن (بینندگان و شنوندگان) اشکی فرو ریخت و دریغی خورد. تو (ای پسر دختر پیمبر) چشمانی که بر هم افتاده بود بیدار کردی و دیدگانی که بخواب رفته بود از اشک (غرقه) کردی. دیده ها از قتلگاهست تا بحد کوری تیره و سیاه شد و گوشها، هر گوشی از شنیدن (فاجعه) تو کر شد. هیچ عرصه خاکی نیست جز آنکه تمنا کرده باشد در آغوش او باشی و سنگ نبشته آرامگاهست بر (سینه) خود داشته باشد.

در این سال اوضاع و احوال دبیس بن علی بن مزید و محمود بن اخرم خفاجی با سلطان (طغرل بیک) به صلح و آشتی انجامید. دبیس چون به بلاد خویش بازگشت آنها را ویران بدید بسبب سیل مرگی که از وباء بدان نواحی رسیده و هیچکس در آنجا یافته نمیشد.

در این سال بیماری وباء در بخارا بیداد کرد تا جائی که گفته شده در یک روز هیجده هزار نفر از توابع بخارا درگذشتند و در این ولایت در مدت شیوع وباء هزار هزار و ششصد و پنجاه هزار (یک میلیون و 650 هزار نفر) تلف شدند و در سمرقند نیز حال بر همین منوال بود. مرده ای یافتند که ترک بود و وارد خانه شده که لحافی بردارد، یک سمت لحاف بدستش بوده او را مرده یافتند و اموال مردم بی صاحب مانده بود.

ص: 341

در این سال خانه ابی جعفر طوسی فقیه امامیه در کرخ مورد غارت واقع شد و هر چه در آن یافته میشد تاراج کردند، ابی جعفر خود بسمت غربی مشهد (مقصود کاظمین است) رفته بود.

در صفر این سال، ابو عثمان اسماعیل بن عبد الرحمن صابونی درگذشت او پیشوای اصحاب حدیث در خراسان و مردی فقیه و خطیب و در دانشهائی چند سمت پیشوائی داشت.

در ربیع الاول این سال، ابو النجم ایاز بن ایماق غلام محمود بن سبکتکین که اخبارش با وی مشهور است درگذشت.

و همچنین در این سال ابو احمد عدنان ابن شریف الرضی نقیب علویان و نیز ابو الحسین عبد الوهاب بن احمد بن هارون غسانی معروف به ابن جندی درگذشتند

.

ص: 342

مکاتبه و در استمالت و جلب آنها به طمع انداختن آنها در سلطنت و تصرف بلاد کوشیده و برانگیخته بودند. ینال همینکه به همدان بازگشت سلطان در اثر او بدانجا رفت.

بلاد خود رفت.

بساسیری روز یکشنبه هشتم ذی قعده به بغداد رسید، با او چهار صد غلام در نهایت فقر و پریشانی همراه بودند. ابو الحسن بن عبد الرحیم الوزیر همراه او بود. بساسیری در شرعة الروایا و قریش بن بدران با دویست سوار در شرعه باب البصره فرود آمدند.

عمید عراق سوار شد. سپاه و عوام مردم با او بودند. و در برابر سپاه بسیاسیری موضع گرفت و سپس برگشتند. بساسیری در جامع المنصور بنام المستنصر باللّه علوی خطبه بخواند و امر کرد در اذان «حی علی خیر العمل» گفته شود و پل بست و سپاهش از روی آن گذشته در «الزاهر» چادرهای خود برپا داشتند و روز جمعه (هفته) ورود خود در جامع رصافه بنام مصری (المستنصر باللّه) خطبه خواند. و در اثنای هفته جنگهائی بین دو گروه رویداد.

عمید عراق به رئیس الرؤساء مشورت داد شتابزدگی در کار روا ندارد و دست بدست کند و روزها بدرازا کشاند بانتظار اینکه از سلطان چه خبر میشود. عمید مصلحت را چنان میدید که مشورت داده بود زیرا که میل عامه به بساسیری بود از جانب شیعی مذهبان بسبب مذهب و از جانب سنیان بسبب آن کارها که ترکان با آنها کرده بودند.

رئیس الرؤساء بسبب قلت معرفتش بامور جنگ و بنا به آنچه که از بساسیری بدل داشت، مبادرت بجنگ را لازم میدانست. اتفاق چنین افتاد که یک روز قاضی همدانی نزد رئیس الرؤساء حضور پیدا کرد و اجازت خواست درباره جنگ با بساسیری و قتل بساسیری را تضمین نمود. رئیس الرؤساء بدون آگاهی عمید عراق بوی اجازه داد. قاضی همدانی بیرون شد و خدمتگزاران و هاشمیون و مردم غیر عرب و عوام الناس با او بیرون شده به «حلبه» رفتند. و بساسیری به دور رفتند و آنها را بدنبال خود همی کشانید. همینکه از موضع خودشان بدورشان ساخت، بآنها حمله ور شد، شکست خورده منهزم و گروهی از آنها کشته شدند و گروهی از اعیان در زیر دست و پای (فراریان) درگذشتند. و باب الازج مورد غارت واقع شد. رئیس الرؤساء پشت در ایستاده بود. و وارد خانه شد و هر کس که

ص: 345

در حریم بود بگریخت.

چون عمید عراق از کار رئیس الرؤساء با خبر شد. سیلی بر گونه اش نواخت که چگونه با نداشتن معرفت بامور جنگ، در رأی خود استبداد بخرج داد. بساسیری به اردوگاه خود برگشت، خلیفه عمید عراق را بخواست و دستور جنگ بر باروی حریم بداد این کار هم جز کسانیکه بمهلکه افتادند، آنها را بیمناک نکرد و حریم غارت شد، و هواخواهان بساسیری وارد «باب النوبی» شدند. خلیفه سوار شد و لباس سیاه پوشیده بود. و بر دوش خود برده انداخته و بدست شمشیر گرفته و پرچمی بر بالای سر او افراشته بودند. و گروهی از عباسیان و خدمه با شمشیرهای برهنه پیرامونش بودند غارتگری (در حریم) پدید و از خانه خویش به «باب الفردوس» رسید. سپس به پشت سر خود برگشت و رو به عمید عراق نهاد، او را بدید که قریش باو زینهار و تأمین بخشیده برگشتند و بمنظره بالا رفتند، و رئیس الرؤساء بانگ برآورد:

ای علم الدین، مقصودش قریش بود. امیر المؤمنین تو را نزدیک بخود میخواند.

قریش نزدیک آمد. رئیس الرؤساء بوی گفت: خداوند جایگاهی بتو ارزانی نموده که به امثال تو ارزانی نبخشوده است و امیر المؤمنین به پیمان و کفالت امن خویشتن و خانواده و یارانش به ذمه خداوند بزرگ و ذمه رسول او صلّی اللّه علیه و سلّم و عهد و ذمه عربیت در میایند.

قریش گفت: پیمان و عهد خد مر او راست. رئیس الرؤساء گفت: برای من و برای کسانی هم که با او هستند؟ گفت: آری. قلنسوه (عمامه) خود از سر برگرفت به خلیفه داد و چوبدستی خود به نشان تکفل و عهدی که کرده بود به رئیس الرؤساء داد. خلیفه و رئیس الرؤساء از در برابر در حلبه بر او فرود آمدند و بهمراه او شدند.

بساسیری به قریش پیام فرستاد که: آیا مخالف به آنچه که بین خود قرار گذاشتیم شده ای و نقض عهد و پیمان شکنی میکنی؟ قریش پاسخ داد که: نه! بساسیری و قریش قرار گذاشته بودند که آنچه بدست میآورند بمشارکت باشد و هیچیک بر دیگری زورگوئی نکند. و در این امر موافقت کردند که قریش رئیس الرؤساء را به بساسیری

ص: 346

تسلیم نماید زیرا که دشمن او بشمار میرفته است و خلیفه نزد قریش بماند. قریش رئیس الرؤساء را نزد بساسیری فرستاد. همینکه بساسیری او را دید گفت: خوش بادا هلاک کننده دولتها و ویرانگر شهرها. رئیس الرؤساء گفت: بخشش بهنگام توانائی ستوده است. بساسیری گفت: توانائی یافتم و بخشندگی نکنم و تو خداوند طلبان (لباده و دستار) هستی و رفتار و کرداری ننگین و شنیع با حرم (ناموس) من و اطفال من روا داشتی و من که صاحب شمشیر و تیغم چگونه تو را ببخشم؟

و اما خلیفه قریش او را سوار کرد و به اردوگاه خود برد. خلیفه همچنان جامه سیاه در بر پوشیده و برده بر دوش و شمشیر بدست و پرچم بر فراز سرش افراشته داشت. و او را در چادری فرود آورد و ارسلان خاتون همسر خلیفه که دختر برادر سلطان طغرل بیک بود، او را بیاورد و به عبد اللّه بن جرده سپرد که بخدمت خاتون قیام کند.

روزی چند دار الخلافه و حریم آن مورد غارت یغماگران بود. قریش خلیفه را به پسر عم خود مهارش بن مجلی سپرد. او دیندار و رادمرد بود و خلیفه را در هودجی حمل کرد و به «حاشیه عانة» برد و در آنجا ترک او کرد. کسانی از خدمه که با خلیفه بودند و هواخواهان او با حالتی تنفر آمیز رو به سلطان طغرل بیک نهادند.

خلیفه چون به انبار رسید، از سردی هوا شکایت کرد و از آن کس که او را پیشروی میکرد خواست چیزی بدهد که بپوشد او لباده ای پنبه ای و لباس کافی برایش فرستاد.

و اما بساسیری روز عید قربان سوار شد و رو به مصلی از دجله بسمت شرقی آن گذشت و بر فراز سرش پرچم مصری افراشته بود و نسبت بمردم نیکی کرد و مستمریات فقهاء را بی آنکه تعصبی نسبت بمذهبی نشان دهد بپرداخت و برای مادر خلیفه القائم بامر اللّه که نزدیک به نود سال داشت. خانه مسکونی مخصوص معین کرد و دو کنیز از کنیزان خویش بخدمتکاری او بگماشت و مستمری برای او معین کرد. و محمود- بن اخرم را بیرون آورد و به کوفه روانه و فرات میرآبی پیدا کرد.

و اما رئیس الرؤساء بساسیری او را در آخر ذی حجه از زندانش در حریم طاهری

ص: 347

دست و پا بسته بیرون آورد و لباده پشمی پوشیده بود و کلاهی قیفی از پوست سرخ بر سر و دور گردنش گردن بند تنگی از پوستهای شتر بسته بودند و میخواند: «قل اللهم مالک الملک تؤتی الملک من تشاء و تنزع الملک ممن تشاء» آیه (قرآن) (این آیه شریفه از سوره آل عمران پیش از این هم در این مجلد آمده و ترجمه شده است. م.) مردم کرخ بهنگام عبور از برابر آنها به صورتش تف میکردند. زیرا که در مورد آنها تعصب میورزید و تا حد «نجمی» وضع او بدان حالت بمردم ارائه شد و از آنجا به اردوگاه بساسیری بازگردانده شد و در آنجا تخته چوبی برای او نصب کرده بودند. و از شتر به زیرش آوردند و پوست گاو بر او پوشانده که شاخهایش بر دو سمت سرش قرار دادند و در فکین او دو کلبتین از آهن انداخته و بدار کشیده شد و تا آخر روز بر بالای دار دست و پا میزد تا بمرد.

مولد رئیس الرؤساء در شعبان سال سیصد و هفتاد بود. و گواه قضائی نزد ابن ماکولا بسال چهار صد و چهارده بود. قرآن را خوب تلاوة میکرد و معرفت نیکی به دانش نحو داشت.

و اما عمید عراق بساسیری او را کشت. او مردی شجاع و با فتوت بود و اوست که رباط شیخ الشیوخ را بنا کرد.

همینکه بساسیری در عراق بنام المستنصر باللّه علوی خطبه خواند، بمصر نامه نوشت و آنچه انجام داده بود برای المستنصر گزارش داد. و در آنجا وزیر المستنصر ابا الفرج بن اخی ابی القاسم مغربی بود و کسی بود که خود از بساسیری گریخته بود و از او در دل عقده داشت و در کار بساسیری در افتاده و آنچه انجام داده بود با سردی جلوه گر نمود و المستنصر را از فرجام کار او بترساند و جواب نامه بساسیری مدتی به تأخیر افتاد. پس آنچه باو پاسخ داده شد غیر از آن بود که آرمان و امیدوار بود.

بساسیری از بغداد به واسط و بصره رفت و آن نقاط را تصرف کرد. و خواست قصد اهواز نماید. حکمران اهواز از هزار سب بن بنکیر از دبیس بن مزید خواست با مالی که تقدیم بساسیری خواهد کرد. به اصلاح فیما بین اقدام کند.

ص: 348

بساسیری نپذیرفت و گفت: بناچار بایستی خطبه بنام المستنصر خوانده و سکه بنام وی زده شود. هزار سب این کار را نکرد. بساسیری ملاحظه نمود که طغرل بیک هزار سب را مدد همی رساند، پس با او صلح کرد و در آغاز شعبان سال چهار صد و پنجاه و یک به واسط رفت. صدقة بن منصور بن حسین اسدی که در واسط بود آنجا را ترک کرد و به هزار سب پیوست. صدقة پس از پدرش چنانکه بیان خواهیم کرد بحکومت نشسته بود.

و اما احوال سلطان طغرل بیک و ابراهیم ینال بدینسان بود که سلطان چنانکه گفتیم دچار قلت و کمبود لشکریان بود. ابراهیم گروه بسیاری از ترکها را گرد خود جمع آورده و برای آنها سوگند یاد کرده بود که با برادرش طغرل بیک صلح نخواهد کرد و آنها را به عراق نخواهد برد. ترکها از طول اقامت در عراق و فزونی هزینه اقامت در آنجا عراق را مکروه میداشتند و طغرل بیک بوجود آنها تقویت نشد و از آن سوی محمد و احمد برادرزادگان ابراهیم فرزندان ارتاش با گروهی بسیار به ابراهیم رسیدند و با وصول آنها ینال بیش از پیش نیرو یافته تقویت شد و طغرل بیک بیش از پیش ضعیف گردید، پس از پیش روی ینال بدور شد و به ری عزیمت کرد و به الب ارسلان و یاقوتی و قاورت برادرزادگان خود فرزندان داود نامه نوشت.

داود درگذشته بود. و این رویداد را در وقایع سال چهار صد و پنجاه و یک بخواست خدای بزرگ بیان خواهیم کرد. و پس از درگذشت او فرزندش الب ارسلان خراسان را تصرف کرد. طغرل بیک بآنها برادرزاده های خود نوشت و دعوتشان کرد خود را بوی برسانند و ایشان با سپاهیانی بسیار خویشتن به طغرل بیک رساندند و با ابراهیم نزدیک به ری تلاقی کرده، ابراهیم شکست خورد و همراهانش منهزم شدند و خود او و محمد و احمد برادرزادگان ابراهیم اسیر شدند، طغرل بیک امر کرد با زه کمان خودش خفه اش کنند و کردند و دو برادرزاده اش را نیز با او کشتند این واقعه در نهم جمادی الاخره سال چهار صد و پنجاه و یک رویداد.

ابراهیم کرارا علیه طغرل بیک عصیان ورزیده و پس از پیروزی طغرل بر او، طغرل او را می بخشید و لکن این مرتبه او را کشت زیرا که بدانست آنچه بر سر خلیفه

ص: 349

آمده، مسبب آن وقایع او بوده و از این رو این بار او را نبخشید.

چون ابراهیم ینال کشته شد. طغرل بیک به هزارسب در اهواز نامه نوشت و او را از ماجرا آگاه کرد. عمید الملک کندری آنجا بود و هزار سب او را چنانکه در خور شأن او بود مجهز کرده و نزد سلطان رفت.

چون قریش قصد طغرل بیک را از آمدن به عراق شنید، به مهارش پیام فرستاد و باو گفته بود: ما خلیفه را بنا به اعتمادی که به امانت تو داشتیم نزد تو ودیعت گذاردیم که بلای غز را از خود دور سازیم. و اکنون اینها (غزها) بازگشته اند و تصمیم دارند قصد تو کنند، تو از آنجا با خانواده خود بدشت و بیابان کوچ کنید و غزها هر گاه دانستند که خلیفه در دشت و بیابان نزد ماست. قصد عراق نکنند و ما بر آنها چنانکه خواهیم حکم کنیم. مهارش در پاسخ گفت: میان من و بساسیری عهود و مواثیقی وجود داشت و بساسیری آن را نقض کرد و خلیفه مرا بعهد و پیمانی سوگند داده است که رهائی از آن برای من امکان پذیر نیست.

در یازدهم ذی قعده سال چهار صد و پنجاه و یک مهارش خلیفه را بهمراه برداشته و رو به عراق نهادند و راه خود را بر گذر کردن از شهر بدر بن مهلهل قرار دادند که از کسانیکه قصد آنها مینمایند ایمن بوده باشند. ابن فورک به چادرنشینی بدر بن مهلهل برسید و از وی خواست که او را به مهارش برساند. در آن اثناء شخصی از مردم سواد (شهر) بآنجا رسید و به بدر بن مهلهل اطلاع داد که خلیفه و مهارش را در تل عکبرا بدیده است. بدر از آن خبر خرسند شد و باتفاق آن شخص و ابن فورک و خدمه خود بدان صوب روان شدند و بدر هدایای بسیار با خود بهمراه برد.

بن فورک هم که نامه طغرل بیک باو رسانده بود او هم هدایای بسیار بوسیله او فرستاد.

همینکه طغرل بیک شنید که خلیفه به شهر بدر بن مهلهل رسیده است. کندری وزیر خود و امراء و حجاب را با چادرها و پوششهای بزرگ و ارمغانها که حمل و بر مراکب زرپوش شده بود و غیر ذلک، بسوی خلیفه فرستاد و آنان به خلیفه رسیدند و او را خلعتها پوشانده و از آنجا عزیمت نمودند. در بیست و چهارم ذی قعده خلیفه به نهروان رسید، سلطان بحضور او شتافت و با او دیدار کرد و زمین ببوسید و سلامتش را تهنیت گفت و اظهار خشنودی از تندرستی او کرد و از تأخیر خویش بسبب عصیان ابراهیم پوزش طلبید و باطلاع خلیفه رسانید که چون او اهانت به دولت عباسیان کرده بود او را بکشت. و خبر درگذشت برادر خود داود را در خراسان بخلیفه بازگو کرد

ص: 351

اینکه ناگزیر بتوقف در آن ناحیت بوده تا آنکه فرزندانش بعد از وی امور مملکت را مرتب کنند و گفت: من خود بدنبال این سگ میروم، مقصودش بساسیری بود و بس از آن قصد شام خواهم کرد و در حق صاحب مصر آن کنم که مجاز بانجام آن هستم! خلیفه شمشیری حمایل او کرد و گفت: با امیر المؤمنین کسی در خانه اش جز او (طغرل بیک) باقی نمانده است و امیر المؤمنین بوجود او خجستگی یافته، سپس پرده پوشها بالا زده شد. و امراء خلیفه را دیدند و مراسم خدمت بجای آورده و منصرف شدند.

از اعیان بغداد کسی باقی نماند که خلیفه را پیشواز نکند، مگر قاضی ابی عبد اللّه دامغانی و سه تن از گواهان محضر او سلطان در مسیری که تعیین شده بود حرکت کرد و به بغداد رسید و در باب النوبی در جای حاجب به نشست و چون خلیفه بآنجا رسید، طغرل بیک بپا خاست و لگام استری که خلیفه بر آن سوار بود بگرفت و او را تا در حجره اش ببرد. وصول او به بغداد پنج روز باقیمانده از ذی قعده سال چهار صد و پنجاه و یک بود و سلطان با عبور از دجله به اردوگاه خود رفت. و سالی خشک بود و هنوز بارانی نباریده بود. در آن شب باران ببارید و سخنوران در تهنیت خلیفه و سلطان در این باره شهرها سرودند و سرمای هوا بعد از ورود خلیفه سی و چند روز دوام یافت و گروه بی شماری از گرسنگی مردند. ابو علی بن شبل از کسانی بود که از غزها بگریخته بود غیر از غزها سایرین او را لخت کرده مال او را گرفتند و در این باره گفت:

«خرجنا من قضاء اللّه خوفافکان فرارنا منه الیه»

«و اشقی الناس ذو عزم توالت مصائبه علیه من یدیه»

«تضیق علیه طرق العذر منهاو یقسو قلب راجمه علیه» مفاد این ابیات بفارسی چنین است: از بیم قضای الهی بیرون شدیم و فرارمان بهمان سوی بود که از آن گریخته بودیم (هر که گریزد ز خراجات شام بارکش غول بیابان شود!) و تیره بخت ترین مردم مردان با عزم و اراده ای هستند که مصائب وارده بر آنها بدست خودشان فرود میآید و راههای عذر و بهانه بر او بسته

ص: 352

تنگ میشود و دل آن کس هم که بوی مهربانست چون سنگ سخت میشود.

باب النوبی بیاویختند.

گروهی از زنان وابسته بدار الخلافه در اسارت بساسیری بودند آنها را آزاد کرده گرامی داشته ببغداد فرستادند.

نور الدوله دبیس به بطیحه رفت. زعیم الملک ابو الحسن عبد الرحیم با او بود. حق این بود که این رویدادهای باز پسین را در وقایع سال چهار صد و پنجاه و یک یاد کنیم و لکن بسبب اینکه رویدادهای واحدی است که یکی پس از دیگری رخ داده در اینجا جمعا یاد کردیم.

بساسیری مملوکی ترک از ممالیک بهاء الدوله بن عضد الدوله بود.

و دگرگونیهای امور چنان بود که بدین جایگاه مشهور برسید. نامش ارسلان و کنیه او ابو الحارث و منسوب به «بسا» شهری در فارس بود. عربها باء را مبدل به فاء (ف) کرده میگویند «فساء» و منسوب بدان «فساوی» است و از آنجاست ابو علی فارسی نحوی که در آغاز سرور و آقای این مملوک از بسا بود و بدین جهت بساسیری گفته شد و عربها باء را به فاء مبدل ساخته و فساسیری گفته شده است

.

ص: 354

فقیه شافعی درگذشت او سمت پیشوائی داشت و دارای تصانیف بسیار است از جمله آنها: الحاوی و غیره در دانشهای بسیار و سن او هشتاد و شش سال بود.

در پایان این سال ابو عبد اللّه حسین بن علی الرفا، نابینا الفرضی درگذشت او پیشوا در مذهب شافعی بود.

در شوال این سال زلزله بزرگی در عراق و موصل رویداد و دامنه آن تا به همدان گسترش یافت. و ساعتی دوام داشت و بسیاری از بناها را ویران کرد و گروه انبوهی از مردم هلاک شدند.

در این سال ابو محمد عبد اللّه بن عیاض معروف به ابن ابی عقیل درگذشت و بسیار حدیث شنیده و روایت میکرد.

... و نیز در این سال قاضی ابو الحسن علی بن هندی قاضی حمص درگذشت وی برخوردار از دانش و ادب وافر بود

.

ص: 356

آغاز جلد دهم از متن کامل

نسبت بخود معترف و سپاس خدای بزرگ را داشت. از کارهای اوست که نامه ای به برادرش طغرل بیک بوسیله عبد الصمد قاضی سرخس فرستاد که در آن باو میگوید:

آگاه شدم بلادی را که گشودی و تصرف کردی ویران ساختی و اهالی آنها از آنجاها برفته اند. و این امر را در مخالفت امر خدای تعالی درباره بندگانش و آبادیهایش پوشیده نتوان داشت و تو میدانی در این امر چه اندازه بدگوئیها و بیزاری رعیت بهمراه هست و تو میدانی که با بهمراه داشتن سی نفر مرد با سیصد نفر از دشمنان روبرو شدیم. و با سیصد تن با سه هزار نفر آنها مقابله و بر دشمنان پیروزی یافتیم.

و دیروز با شاه ملک پیکار کردیم و او را سپاهی انبوه و افزون بود و مقهور خود نمودیم و کشورش را در خوارزم گرفتیم و از پیش روی ما به پانصد فرسنگ بدور از ما بگریخت و بر او پیروزی یافتیم و به بندش کشیدیم و کشتیم و بر سرزمینهای خراسان و طبرستان و سجستان چیره گی یافتیم و پادشاهانی بتبوع شدیم بعد از آنکه مردمی خرد و تابع بودیم. و نعمات خداوندی بر ما اقتضاء نمیکند با چنان اعمال آنها را برابر گذاریم.

طغرل بیک به عبد الصمد قاضی سرخس گفت: در پاسخ باو بگوی: برادر تو خراسان را که سرزمینی آبادان بود بگرفتی و خرابه اش کردی و با استقرار در آنجا بر تو واجب است که آبادانش سازی و من به سرزمینهائی وارد شدم که پیش از من کسانیکه در آنها بودند ویران کرده از زیر سم ستوران گذرانده بودند و نتوانستم در حالیکه دشمنان احاطه اش کرده اند آنجاها را آباد کنم. و ضرورت ایجاب میکند که سپاهیان بر راهها گماشته و سوق دهم و دفع زیانهای وارده میسر و ممکن نشده است.

داود را مناقبی بسیار است و از اینکه مبادا سخن بدرازا کشد، ذکر آنها ترک گفتیم

.

ص: 359

منصور بن الحسین و غیرهم بهمراه او بودند. سلطان با خلیفه اجتماع کرد. و خلیفه دستور تدارک طعامی بسیار داد که در آن ضیافت سلطان و امراء و اصحابش همگی حاضر شدند و سلطان نیز خوان و سفره ای وسیع بگسترد که گروهی بکنارش حاضر شدند و سلطان خلعت بآنها بخشود. در ماه ربیع الاول سال پنجاه و دو سلطان به بلاد جبل رفت و در بغداد امیر «سق» را به شحنگی برقرار داشت. و ابو الفتح مظفر بن حسین شهر بغداد را به تضمین خود سه ساله بچهار صد هزار دینار عهده گرفت.

بساسیری و یارانش نزد ابن محلبان میآمدند و او آنها را میزبانی مینمود. و ولیعهد و همراهان او در خانه اش پنهان بودند و آنچه را که پسر بساسیری و یارانش درباره آنها گفتگو میکردند، می شنیدند.

پس از آن ابن محلبان ستورانی برای ایشان کرایه کرد و خود در مصاحبت آنان تا نزدیک سنجار برفت و از آنجا به حران نقل مکان نمودند و هنگامی که قصد رحبه کرد ابی الزمام منیع بن وثاب نمیری بهمراهش و «قرقیسیا» را بگشود و برای عدة الدین (ولیعهد) دختر منیع را عقد کرده و ببغداد سرازیر شدند.

و کارش در آنجا استوار گردید. این رویداد به «وقعه فنیدق» شناخته شده و مشهور است.

در این سال بای ابو منصور فقیه جیلی درگذشت. با باء موحده و پس از الف یاء که زیر آن دو نقطه است (تلفظ میشود) و همچنین محمد بن عبید بن احمد بن محمد ابو عمرو بن ابی الفضل، فقیه مالکی درگذشت.

المعز که درگذشت آن کسی بود که از دهش و رادمردی او بنیاد فلک را درنوردید و درگذشت با فقدان آنچه که داشت و در گنجینه هایش آنقدر بجای نهاد که پادشاهان بشگفتی اندر مانند و چه میدانی که چه اندازه دارائی بدست آوردند.

و در آنجا چیزی نبود جز شمشیری بران که بر کسانیکه در زمین به تبهکاری پرداخته و در تباهکاریهای خویش غرقه بودند، براند و گوئی غرق در دریای مرگ شدن و امواج آن را بچیزی نشمرده و هر گاه قیاس آن کنی به برکه ای همانند بود، و جمله سکه ها بنامش زده شد و روان المعز چون روان خورشید بازستانیده باشد.

و بنگر که چه نوری رو بفلک ببالا همی رود.» چون المعز درگذشت. فرزندش تمیم بجایش بفرمانروائی رسید، مولد تمیم در منصوریه که مقر او بود، در نیمه رجب سال چهار صد و بیست و دو بجهان چشم گشود و در صفر سال چهار صد و چهل و پنج، حکمرانی المهدیه بوی واگذار شد.

و در المهدیه اقامت داشت تا زمان درگذشت پدرش المعز، موقعی که از اعراب در قیروان جدا شد و بخدمت پدر قیام کرد، طاعتی که از خویشتن نسبت به اوامر پدر نشان داد. بر المعز معلوم گردید که آنچه بوی نسبت داده بودند، دروغ بوده است.

همینکه در فرمانروائی بعد از پدرش باستبداد گرائید، دیری نپائید که روش خود به نیکرفتاری دگرگونی بخشید و مهرورزی نسبت بدانشمندان در پیش گرفت الا اینکه، صاحبان بلاد بسبب وجود اعراب طمع ورزیدند و هیبت و طاعتی که در روزگار المعز وجود داشت از میان برفت و چون المعز درگذشت، بسیاری از آنان مخالفت آشکارا کردند و از جمله کسانی که خلاف ظاهر کردند، سرکرده حمو بن ملیک، حکمران «سفاقس» بود که اعراب را بیاری بخواست و قصد المهدیه نمود که آنجا را محاصره نماید. تمیم بر او بیرون شد و با وی مصاف داد و جنگیدند.

ص: 367

حمو و هواخواهانش شکست خورده منهزم شدند، و کشتار بسیار از آنها شد. حمو خود از آن گیر و دار جان بسلامت بدر برد و خویشتن را نجات داد و سواران و پیادگانی که بهمراه داشت پراکندند. این واقعه بسال چهار صد و پنجاه و پنج روی داد.

تمیم به سوسه عزیمت کرد. اهالی آن ناحیت به مخالفت پدرش المعز سر بعصیان برداشته بودند و تمیم بدان صوب رفت وسوسه را تصرف و اهالی آن را عفو کرد.

که هیچکس در زمان او بمانندش چنان نبود. گروهی از کنیزکان و خنیاگران را دارا بود که برخی از ایشان را به پنجهزار دینار و بیشتر از آن خریداری کرده بود و دارای پانصد خدمتکار زن غیر از کمک کاران آنها و پانصد نوکر بود.

در مجلس او از آلات و ابزار آن اندازه بود که بهای آنها زیاده بر دویست هزار دینار ارزش داشت. و گروهی از دختران ملوک را بهمسری بگرفت. و آشپزان بدیار مصر روانه داشت و هزینه آنها بپرداخت که در آنجا پخت و پز بیاموزند.

برای سلطان طغرل بیک هدایای گرانمایه بفرستاد و از جمله کوه یاقوت بود که تعلق به دودمان بویه داشت و نصر الدوله آن را از ملک عزیز، ابی منصور بن جلال الدوله خریداری کرده بود و به ضمیمه آن یکصد هزار دینار جهت سلطان طغرل بیک فرستاد.

ابو القاسم بن المغربی و فخر الدوله بن جهیر وزارت او داشتند، نرخها در روزگار او ارزان شد و مردم بدارائی داشتن خود را آشکار نموده و سخنوران از شاعران بدرگاهش روی نهادند و بر او وارد میشدند و گروهی از دانشمندان و زاهدان نزد او اقامت داشتند.

بوی خبر دادند که در زمستان پرندگان از کوهستانها به روستا پرواز میکنند و شکار میشوند، دستور داد برای پرندگان بدشت و هامون دانه بپاشند که شکار نشده و گرسنه نمانند. و در طول عمرش همه آنها مهمان او بودند.

همینکه درگذشت، وزیر او فخر الدوله بن جهیر با فرزندش نصر متفق شده و نصر بعد از پدر بر ملک استوار گردید و میان او و برادرش سعید جنگهای سختی رویداد که در انجام پیروزی با نصر بود و در امارت میافارقین و غیرها مستقر گردید و برادرش سعید «آمد» را متصرف شد

.

ص: 369

را بخانه اش روانه کردند و او با خلیفه و عمید الملک خلوت کردند و خاتون بیان حال وصلت را نمود. و خلیفه از پذیرفتن خواسته او خودداری کرد و گفت: هر گاه ما را معاف دارند (فبها المراد) و گر نه از بغداد بیرون میرویم.

عمید الملک گفت: لازم این بود که امتناع غیر از پیشنهاد و بهنگام اجابت این خواسته انجام شود و اینک امتناع سعی است بر خون من. خلیفه چادرهای خود به نهروان فرستاد. قاضی القضاة و شیخ ابو منصور بن یوسف خلیفه را متوقف ساخته و فرجام این ترتیب بیرون شدن او را از (دار الخلافه) تذکار و او را نهی از این کار نمودند. ابن دارست وزیر خلیفه، ضیافتی ترتیب داد و دعوت او را عمید الملک پذیرفت و حاضر شد. بر مسجدی بدید که نوشته اند: معاویه دائی علی بوده است. دستور داد آن نوشته را بزدایند.

از دیوان نامه ای به خمارتکین طغرائی نوشته شد که متضمن شکایت از عمید الملک بود. پاسخ او بدان به مدارا بود و خلیفه نامه ای به عمید الملک نوشت که گفته بود: ما این امر را به رأی تو و بر عهده امانت و دیانت تو واگذار میکنیم.

عمید الملک روزی بحضور خلیفه رسید و گروهی از امراء و حجاب و قضاة و شهود بهمراه او بودند و در آن مجلس عمید الملک رشته سخن را بدست گرفت و جز او کسی زبان بگفتگو نگشاد و به خلیفه گفت: از سرور خود امیر المؤمنین تمنا دارم آنچه از شرافت این امر به بنده اخلاص کیش خود شاهنشاه رکن الدین در آنچه که بدان مایل است ارزانی داشته اید، بدرازا کشانده دوام دهید که جماعت او را بدین تشریفی که ارزانی داشته اید بشناسند.

خلیفه بمغالطه پرداخت و گفت: آنچه در این معنی مسطور آمده کفایتی در آن نباشد عمید الملک با خشم از آنجا بیرون شد و در بیست و ششم جمادی الاخره از بغداد عزیمت کرد و مالی که با خود آورده بود بهمراه بهمدان برد و سلطان را آگاه کرد که سبب در پیش آمد این احوال خمارتکین طغرائی است. سلطان بر او متغیر گردید و او با شش تن از غلامان بگریخت.

ص: 372

سلطان نامه ای به قاضی القضاة و شیخ ابی منصور بن یوسف به نکوهش بنوشت که در آن گفته بود: این پاداش خلیفه نسبت بمن بود که در خدمت او برادر خویش را کشتم و دارائی خود را در راه پیروزی او صرف کردم و در پای محبت نسبت بوی خواص خویش بهلاکت رساندم. نکوهش را بدرازا (تفصیل) داده بود پاسخ این نامه پوزش از وی بود.

و اما طغرائی در بروجرد باو رسیدند، فرزندان ابراهیم ینال به سلطان گفتند:

این مرد پدر ما را کشته است و تمنا داریم که امکان کشتن او را بما روا داری.

عمید الملک هم ایشان را یاری کرد و سلطان بآنان اجازت داد او را بکشند. پس آنها سر راه بر او گرفتند و او را کشتند و بجای او «ساوتکین» را قرار دادند. کندری زبان خود بگشود. و طغرل بیک دختر برادر خود، همسر خلیفه را طلب کرد که باو بازگرداند. شور و جریانی بوجود آمد که نزدیک بود فساد کلی ببار آید.

همینکه خلیفه شدت این امر بدید، در این باره اجازت داد و وکالت نامه بنام عمید الملک نوشت و نامه ها با ابی الغنائم بن محلبان روانه داشت. و عقد زناشوئی در شعبان سال چهار صد و پنجاه و چهار در بیرون شهر تبریز جاری گردید. این امر برای خلفائی همانند او (القائم) رخ نداده بود زیرا که بنی بویه با تحکمی که داشتند و مخالفت شان با عقاید خلفاء طمع بمانند چنین امری نکردند و با خلفا هم چنین سلوکی روا نداشتند.

سلطان اموال زیادی و جواهر گرانقدری برای خلیفه و برای ولیعهد و جهة مطلوبه (عروس) و مادرش و غیرهم فرستاد. و بعقوبا و آنچه در عراق بود به خاتون همسر خلیفه که درگذشت به سیده دختر خلیفه رسید، واگذار کرد

.

ص: 373

امراء را خلعت بپوشاند و خشنودی و مسرتی عظیم آشکار نمود. بغداد را در ضمان ابی سعید قاینی بیکصد و پنجاه هزار دینار واگذار کرد. و آنچه رئیس العراقین از عوارض و «گمرک» آزاد کرده بود، بازگرداند و ابی سعد اعرابی را که بصره در ضمان او بود دستگیر نمود و عقد ضمان واسط به ابی جعفر بن صقالب بدویست هزار دینار بداد.

مسلم بن قریش فرمانروای موصل و بنور الدوله دبیس بن مزید و به هزارسب و به بنی ورام و به بدر بن مهلهل نامه ها فرستاده شد و آنان را به بغداد بخواستند و برای شرف الدوله تشریفی ارسال گردید، ابو سعد قاینی ضامن ببغداد باروئی بر قصر عیسی بنا کرد و غلات گرد آورد. ابراهیم بن شرف الدوله رو به «اوانا» سرازیر گردید.

و یارانش انبار را تحویل گرفتند و بادیه نشینان در بلاد پخش و پراکنده و راهها را بریدند.

دبیس بن مزید به بغداد رسید، ابن جهیر وزیر به پیشواز او بیرون شد و نیز ورام وارد بغداد شد. ابو الفتح بن ورام پیشرو اکراد جاوانیه در بغداد درگذشت.

جنازه او را به «جرجرایا» حمل و نقل کردند. شرف الدوله مسلم بغداد را ترک کرده و نواحی آن را غارت کرد، نور الدوله و کردها و بنو خفاجه برای پیکار با او برفتند.

سپس از دیوان خلافت رسولی و بهمراهش خلعتی فرستاده نامه به رضایت از او (شرف الدوله) نوشته شد و نور الدوله دبیس بسوی او سرازیر گردید.

شرف الدوله خوانی بس گشاده برای او به ضیافت گسترده داشت و در جماعت اشراف ابو الحسین بن فخر الملک ابی غالب بن خلف وجود داشت. قصد شرف الدوله همانا سخاوت و دهش بود. و همینکه ابو الحسین لقمه ای (از طعام) جوید، همان لحظه بمرد.

یکی از کسانیکه با وی مصاحبت داشت از او حکایت کرد که شنید روزی میگوید: خداوندا جانم بستان که از افزودگی آن بتنگ آمدم! همینکه درگذشت و از پای سفره برداشته شد، شرف الدوله بترسید مبادا کسانی که حاضرند گمان برند که او غذای زهر آلودی که قصد داشته دیگری بخورد او خورده است، پس گفت:

ای گروه اعراب هیچکس از شما جای خود ترک نگوید و خود برخاست و بجای ابن فخر الملک متوفا نشست و از غذائی که پیش روی او بود بخورد. آن گروه حاضران کار او را ستودند و از نزد او بازگشتند و به دبیس و پسرش و منصور خلعت داد و آنها بکوچ نشین خویش برگشتند.

و همینکه مردم در بغداد انتشار اعراب را در بلاد و غارت گری آنها بدیدند،

ص: 378

برای جنگ با آنها سلاح برگرفتند و این کار سبب کثرت عیاران و انتشار مفسدین در آنجا شد.

در این باره شنید آن شخص رومی را بدون گرفتن فدیه نزد ابن مروان روانه داشت و مردی علوی با وی همراه کرد. پادشاه روم در عوض برای طغرل بیک آنقدر هدایا بفرستاد که درگذشته چنان هدایائی فرستاده نشده بود و آنها عبارت بودند از:

هزار دست جامه دیبا و پانصد دست جامه حاشیه دوزی شده و پانصد رأس اسب و استر و چارپا و سیصد الاغ مصری و یک هزار بز سفید موی، سیاه چشم و شاخ، و برای ابن مروان ده پیمانه مشک بفرستاد و پادشاه روم در ازاء آن بخشودگی طغرل بیک مسجدی را که مسلمة بن عبد الملک در قسطنطنیه بنا کرده بود با مناره اش تعمیر و مرمت کرد و در داخل آن قندیلها بیاویخت و بر محراب نقش تیر و کمان قرار داد.

و متارکه (جنگ) شایع شد.

در ربیع الاخر این سال ستاره بزرگی با نور بسیار که داشت متلاشی گردید و در شعبان این سال زلزله عظیمی در شام رخ داد که بسیاری از آبادیهای بلاد را ویران کرد و باروی طرابلس را منهدم نمود.

در این سال امیر لشکریان بدر دمشق را برای المستنصر فرمانروای مصر تصرف نمود. او در بیست و سوم ربیع الاخر بآنجا وارد شد و شهر را تصرف و در انجام اقامت کرد، پس از آن بین او و لشکریان اختلاف پدید آمد. و سپاهیان علیه او شوریدند و عامه مردم نیز با آنها موافقت کردند، از سرکوبی آنها زبون شد و آنجا را در رجب سال چهار صد و پنجاه و شش ترک کرد.

در این سال سعید بن نصر الدوله بن مروان، حکمران آمد از دیار بکر و زهیر بن حسین بن علی ابو نصر جذامی فقیه شافعی درگذشتند. زهیر نزد ابی حامد اسفرایینی فقه بیاموخت و حدیث بسیار شنید و روایت کرد، درگذشت وی در سرخس بود.

پایان جلد شانزدهم از ترجمه (الکامل ابن الاثیر)

ص: 382

فهرست مندرجات بیان فرمانروائی هشام اموی در قرطبه بیان پراکندگی (تجزیه) ممالک اندلس بیان جنگ میان سلطان الدوله و برادرش ابی الفوارس بیان کشتار شیعه در افریقیه بیان پاره ای از رویدادها سال 408:

بیان خروج ترکان از چین و مرگ طغان خان بیان پادشاهی برادرش ارسلان خان بیان پادشاهی طفغاج خاقان و پسرش بیان کاشغر و ترکستان بیان درگذشت مهذب الدوله و اوضاع بطیحه پس از او بیان درگذشت علی بن مزید و امارت فرزندش دبیس بیان پاره ای از رویدادها سال 409:

بیان حکومت ابن سهلان بر عراق

ص: 383

بیان غزای یمین الدوله در هند و افغانستان بیان پاره ای از رویدادها سال 410: (واقعه ای ذکر نشده است. م!) سال 411:

بیان کشته شدن الحاکم و حکومت فرزندش الظاهر بیان تصرف عراق بوسیله مشرف الدوله بیان فرمانروائی الظاهر لاغر از دین اللّه بیان فتنه میان ترکان در همدان بیان دستگیری ابی القاسم مغربی و ابن فهد بیان جنگ میان قرواش و غریب بن مقن بیان پاره ای از رویدادها سال 412:

بیان خطبه خواندن بنام مشرف الدوله در بغداد و کشته شدن وزیر او ابی غالب بیان درگذشت صدقة حکمران بطیحه بیان پاره ای از رویدادها سال 413:

بیان صلح میان سلطان الدوله و مشرف الدوله بیان پاره ای از رویدادها سال 414:

بیان استیلای علاء الدوله بر همدان

ص: 384

بیان وزارت ابی القاسم مغربی برای مشرف الدوله بیان فتنه در مکه بیان گشودن قلعه ای در هند.

بیان پاره ای از رویدادها سال 415:

بیان اختلاف میان شرف الدوله و ترکان و عزل وزیر المغربی بیان فتنه در کوفه و وزارت ابی القاسم مغربی برای ابن مروان بیان درگذشت سلطان الدوله و پادشاهی پسرش ابی کالیجار و کشته شدن ابن مکرم بیان بازگشت ابی الفوارس به فارس و بیرون راندن او از آنجا بیان خروج زناته و پیروزی بر آنها بیان بازگشت حاجیان به شام و ماجرای ظاهر حال آنها بیان پاره ای از رویدادها سال 416:

بیان فتح سومنات بیان درگذشت شرف الدوله و پادشاهی برادرش جلال الدوله بیان تصرف شهرها بوسیله نصر الدوله بن مروان بیان غرق کشتیها در جزیره صقلیه بیان پاره ای از رویدادها سال 417:

بیان جنگ میان سپاه علاء الدوله و جوزقان

ص: 385

بیان جنگ میان قرواش و بنی اسد خفاجه بیان فتنه بغداد و طمع ترکان و عیاران بیان عزیمت اثیر بموصل و جنگی که بین بنی عقیل رویداد بیان سوزانده شدن انبار بوسیله خفاجه و طاعت آنها از ابی کالیجار بیان صلح میان کتامه و زناته و بین المعز بن بادیس در افریقیه بیان درگذشت حماد بن منصور و حکمرانی فرزندش القائد سال 418:

بیان جنگ میان علاء الدوله و اسپهبد و همراهانش و فتنه هائی که بدنبال داشت.

بیان عصیان (مردم) بطیحه بر ابی کالیجار بیان خطبه خواندن بنام جلال الدوله در بغداد و عزیمت او بدانجا بیان اختلاف میان دیلمیان و ترکان در بصره بیان چیره شدن ابی کالیجار بر بصره بیان درگذشت حکمران کرمان و چیره گی ابی کالیجار بر آنجا بیان استیلای منصور بن حسین بر جزیره دبیسیه بیان پاره ای از رویدادها سال 420:

بیان تصرف ری و بلاد جبل بوسیله یمین الدوله بیان آنچه که سالار ابراهیم بن مرزبان پس از بازگشت یمین الدوله در ری- انجام داد.

بیان تصرف شهر واسط بوسیله ابی کالیجار و عزیمت جلال الدوله باهواز و تاراج- آنجا و بازگشت واسط بدو بیان حال دبیس بن مزید پس از هزیمت

ص: 386

بیان عصیان زناته و جنگهای آنها در افریقیه بیان آنچه که یمین الدوله بعد از او فرزندش با غزها کردند بیان رسیدن علاء الدوله به ری و اتفاق او با غزها و برگشت آنها بمخالفت- علیه علاء الدوله بیان ماجرای غزهائی که در آذربایجان بودند و مفارقت آنها از آنجا بیان تصرف همدان بوسیله غزها بیان کشتار غزها در شهر تبریز و جدا شدن آنها از آذربایجان و رفتن به هکاریه بیان دخول غزها به دیار بکر بیان تصرف شهر بوسیله غزها بیان طغیان اهالی موصل علیه غزها و ماجرای آن بیان پیروزی قرواش فرمانروای موصل بر غزها بیان پاره ای از رویدادها سال 421:

بیان تصرف همدان بوسیله مسعود بن محمود بن سبکتکین بیان غزوه از مسلمانان در هند بیان تصرف نصیبین بوسیله بدران بن مقلد بیان تصرف دقوقا بوسیله ابی الشوک بیان درگذشت یمین الدوله محمود بن سبکتکین و پادشاهی پسرش محمد بیان پادشاهی مسعود و خلع محمد بیان بازگشت علاء الدوله به اصفهان و غیرها و آنچه بر او رویداد بیان جنگ میان سپاه جلال الدوله و ابی کالیجار بیان جنگ میان قرواش و عریب بن مقن بیان خروج پادشاه روم بسوی شام و انهزام او

ص: 387

بیان عزیمت ابی علی بن ماکولا به بصره و کشته شدن او بیان چیره شدن سپاه جلال الدوله بر بصره و گرفتن آنجا بیان غزوه فضلون کردی با مردم خزر و فرجام آن بیان بیعت گرفتن برای ولیعهد بیان پاره ای از رویدادها سال 432:

بیان تصرف تیز و مکران بوسیله مسعود بن محمود بن سبکتکین بیان تصرف شهر «رها» بوسیله رومیان بیان تصرف کرمان بوسیله مسعود بن محمود و بازگشت سپاه او از آنجا بیان درگذشت القادر بامر اللّه و شمه ای از سیرت او و خلافت القائم بامر اللّه بیان خلافت القائم بامر اللّه بیان فتنه بغداد بیان تصرف قلعه «افامیه» بوسیله رومیان بیان وحشت میان ارسطغان و جلال الدوله بیان پاره ای از رویدادها سال 423:

بیان شوریدن لشکریان جلال الدوله و بیرون راندن او از بغداد بیان شکست خوردن علاء الدوله بن کاکویه از سپاه مسعود بن محمود بن سبکتکین سال 424:

بیان بازگشت مسعود به غزنه و بروز فتنه ها در ری و بلد جبل بیان ظفر یاب شدن مسعود بر حکمران ساوه و کشته شدن او

ص: 388

بیان چیره گی جلال الدوله بر بصره و خروج مردم آن از طاعت او بیان بیرون رانده شدن جلال الدوله از دار المملکه (بغداد) و بازگشتن او بدانجا بیان پاره ای از رویدادها سال 425:

بیان فتح قلعه سرسی و غیرها از کشور هند بیان محاصره قلعه ای نیز در هند بیان فتنه ای در نیشابور بیان جنگ میان علاء الدوله و سپاه خراسان بیان جنگ میان نور الدوله دبیس و برادرش ثابت بیان تصرف قلعه «بر کوی» بوسیله رومیان بیان پاره ای از رویدادها سال 426:

بیان اوضاع خلافت و سلطنت در بغداد بیان اظهار عصیان احمد ینالتکین و کشته شدن او بیان تصرف گرگان و طبرستان بوسیله مسعود بیان عزیمت ابن وثاب و رومیان به قلمرو ابن مروان بیان پاره ای از رویدادها سال 427:

بیان شوریدن سپاهیان بر جلال الدوله بیان جنگ میان ابو سهل حمدونی و علاء الدوله بیان درگذشت الطاهر و فرمانروائی فرزندش المستنصر

ص: 389

بیان فتح سویداء و آبادیهای رها بیان غدر سناسنه نسبت به حاجیان و گرفتن آنان و مسترد داشتن آنچه- گرفته بودند بیان جنگ میان المعز و زناته بیان پاره ای از رویدادها سال 428:

بیان فتنه میان جلال الدوله و بار سطغان بیان صلح میان جلال الدوله و ابی کالیجار و پیوندهای وصلت میانشان بیان پاره ای از رویدادها سال 429:

بیان محاصره تفلیس بوسیله ابخاز و بازگشت آنها از آنجا بیان آنچه طغرل بیک در خراسان کرد بیان مخاطب ساختن جلال الدوله به ملک الملوک (شاهنشاه) بیان پاره ای از رویدادها سال 430:

بیان رسیدن ملک مسعود از غزنه به خراسان و بیرون راندن سلجوقیان از آنجا بیان تصرف شهر خولنجان بوسیله ابی الشوک بیان خطبه خواندن بنام عباسیان در حران ورقه بیان پاره ای از رویدادها

ص: 390

سال 431:

بیان تصرف بصره بوسیله پادشاه ابی کالیجار بیان آنچه در عمان پس از فوت ابی القاسم بن مکرم رویداد بیان جنگ میان ابی الفتح بن ابی الشوک و عم او مهلهل بیان آشوبگری ترکان در بغداد علیه جلال الدوله بیان پاره ای از رویدادها سال 432:

بیان آغاز دولت سلجوقیان و سیاق اخبار پیوسته آنها بیان دستگیری سلطان مسعود و کشتن او و پادشاهی برادرش محمد بیان پادشاهی مودود بن مسعود و کشتن عم خود محمد را بیان اختلاف میان جلال الدوله و قرواش فرمانروای موصل بیان تصرف «دقوقا» بوسیله ابی الشوک بیان جنگ میان سپاه مصر و روم بیان اختلاف میان المعز و بنی حماد بیان صلح ابی الشوک و علاء الدوله بیان پاره ای از رویدادها سال 433:

بیان درگذشت علاء الدوله بن کاکویه بیان تصرف گرگان و طبرستان بوسیله طغرل بیک بیان احوال پادشاهان روم

ص: 391

بیان فساد حال دزبری در شام و آنچه که از وی بر آن بلاد رسید بیان پاره ای از رویدادها سال 435:

بیان تصرف شهر خوارزم بوسیله طغرل بیک بیان رفتن ابراهیم ینال به همدان و ماجرای او بیان خروج طغرل بیک بر ری و تصرف شهر جبل بیان رهسپار شدن سپاهیان طغرل بیک به کرمان بیان وحشت میان القائم بامر اللّه امیر المؤمنین و جلال الدوله بیان محاصره شهر زور و غیرها بیان خروج «سکین» در مصر بیان پاره ای از رویدادها سال 435:

بیان بیرون راندن مسلمانان و نصرانیان بیگانه از قسطنطنیه بیان درگذشت جلال الدوله و پادشاهی ابی کالیجار بیان احوال ابی الفتح بن مودود بن مسعود بن سبکتکین بیان تصرف چند دژ و استحکامات در هند بوسیله مودود بیان اختلاف میان پادشاه ابی کالیجار و فرامرز بن علاء الدوله بیان اخبار ترکان ما وراء النهر بیان اخبار رومیان و قسطنطنیه بیان طاعت المعز در افریقیه از القائم بامر اللّه بیان پاره ای از رویدادها

ص: 392

سال 436:

بیان کشتار اسماعیلیه در ما وراء النهر بیان خطبه خواندن بنام پادشاه ابی کالیجار و عزیمت او به بغداد بیان پاره ای از رویدادها سال 437:

بیان رسیدن ابراهیم ینال بهمدان و شهر جبل بیان پاره ای از رویدادها سال 438:

بیان تصرف قرمیسین و دینور بوسیله مهلهل بیان پیوستگی سعدی بن ابی الشوک به ابراهیم ینال و ماجرای او بیان محاصره اصفهان بوسیله طغرل بیک بیان پاره ای از رویدادها سال 439:

بیان صلح پادشاه ابی کالیجار و سلطان طغرل بیک بیان دستگیری سرخاب برادر ابی الشوک بیان تصرف دژ کنگاور و غیرها بوسیله ابراهیم ینال بیان چیره گی ابی کالیجار بر بطیحه بیان ظهور اصفر و اسارت او

ص: 393

سال 440:

بیان کوچیدن سپاه ینال از تیران شاه و بازگشت مهلهل به شهر زور بیان غزوه ابراهیم ینال در سرزمین رومیان بیان درگذشت پادشاه ابی کالیجار و پادشاهی فرزندش ملک رحیم بیان محاصره سپاهیان مصر شهر حلب را بیان اختلاف میان قرواش و کردهای حمیدیه و هذبانیه بیان پاره ای از رویدادها سال 441:

بیان ظهور اختلاف میان قرواش و برادرش ابی کامل و صلح آنان بیان عزیمت ملک رحیم به شیراز و بازگشت او از آنجا بیان جنگ بساسیری و عقیل بیان وحشت بین طغرل بیک و برادرش ابراهیم ینال بیان جنگ میان دبیس بن مزید و سپاه واسط بیان درگذشت مودود بن مسعود و پادشاهی عم او عبد الرشید بیان چیره شدن بساسیری بر انبار بیان شکست خوردن ملک رحیم از سپاه فارس بیان پاره ای از رویدادها سال 442:

بیان تصرف اصفهان بوسیله طغرل بیک بیان بازگشتن سپاهیان فارس از اهواز و مراجعت ملک رحیم بدانجا بیان چیره شدن زعیم الدوله بر مملکت برادرش قرواش

ص: 394

بیان چیره گی غزها بر شهر فسا بیان چیره شدن خوارج بر عمان بیان دخول اعراب به افریقیه بیان پاره ای از رویدادها سال 443:

بیان غارت «سرق» و پیکاری که در آن ناحیه رویداد و تصرف رامهرمز- بوسیله ملک رحیم بیان تصرف اصطخر و شیراز بوسیله ملک رحیم بیان شکست خوردن ملک رحیم در اهواز بیان فتنه میان عامه در بغداد و سوزاندن مشهد (کاظمیین) که بر ساکنان آن سلام بیان درگذشت زعیم الدوله و امارت قریش بن بدران بیان پاره ای از رویدادها سال 444:

بیان کشته شدن عبد الرشید فرمانفرمای غزنه و پادشاهی فرخ زاد بیان رسیدن غزها به فارس و انهزام آنها از آنجا بیان جنگ میان قریش و برادرش مقلد بیان درگذشت قرواش بیان چیره شدن ملک رحیم بر بصره بیان ورود سعدی به عراق بیان پاره ای از رویدادها

ص: 395

سال 445:

بیان فتنه میان سنیان و شیعیان در بغداد بیان چیره شدن ملک رحیم بر ارجان و نواحی آن بیان بیماری سلطان طغرل بیک بیان بازگشتن سعدی بن ابی الشوک به طاعت ملک رحیم بیان بازگشتن امیر ابی منصور به شیراز بیان گوشمالی دادن کردها و عربها بوسیله بساسیری بیان پاره ای از رویدادها سال 446:

بیان فتنه کردها در بغداد بیان چیره شدن طغرل بیک بر آذربایجان و غزای سرزمین روسیان بیان پیکار بنی خفاجه و هزیمت شان بیان چیره شدن قریش بن بدران بر انبار و خطبه خواندن بنام طغرل بیک- و اعمال او در آنجا بیان درگذشت القائد بن حماد و ماجرای دودمان او پس از فوتش بیان آغاز وحشت میان بساسیری و خلیفه بیان رسیدن غزها به دسکره و غیرها بیان پاره ای از رویدادها

ص: 396

سال 447:

بیان چیره شدن ملک رحیم بر شیراز و قطع خطبه طغرل بیک در آنجا بیان کشته شدن ابی حرب بن مروان حکمران جزیره بیان شوریدن ترکها در بغداد علیه خانواده و بستگان بساسیری و دستگیری او و- غارت منازل و املاک او و تشدید وحشت میان او و رئیس الرؤساء بیان رسیدن طغرل بیک به بغداد و خطبه خواندن در آنجا بنام او بیان شوریدن عامه در بغداد بر سپاهیان طغرل بیک و دستگیری ملک رحیم بیان پاره ای از رویدادها سال 448:

بیان زناشوئی خلیفه با دختر داود برادر طغرل بیک بیان جنگ میان بردگان المعز بن بادیس و بردگان فرزندش تمیم بیان آغاز دولت ملثمین بیان حکومت یوسف بن تاشفین بیان سپید پوشی ابو الغنائم بن محلبان بیان رویدادی میان بساسیری و قریش بیان عزیمت سلطان طغرل بیک بموصل بیان بازگشتن نور الدوله دبیس بن مزید و قریش بن بدران به طاعت طغرل بیک بیان عزیمت سلطان به دیار بکر و آنچه در سنجار کرد بیان پاره ای از رویدادها

ص: 397

سال 450:

بیان مفارقت ابراهیم ینال موصل را و چیره شدن بساسیری بر آنجا و گرفتن- آن از ینال بیان خطبه خواندن بنام علوی مصری در عراق و آنچه رویداد تا منتهی به کشته شدن بساسیری گردید بیان بازگشت خلیفه به بغداد بیان کشته شدن بساسیری بیان پاره ای از رویدادها (پایان فهرست جلد نهم کامل) سال 451:

بیان درگذشت فرخ زاد فرمانروای غزنه و پادشاهی برادرش ابراهیم بیان صلح میان ملک ابراهیم و چغری بیک داود بیان درگذشت داود و پادشاهی پسرش الب ارسلان بیان آتش سوزی بغداد بیان عزیمت سلطان به واسط و آنچه سپاهیان کردند و اصلاح حال دبیس بیان پاره ای از رویدادها سال 452:

بیان بازگشت ولیعهد به بغداد با ابی الغنائم بن محلبان بیان تصرف حلب بوسیله ملک محمود بن شبل الدوله بیان پاره ای از رویدادها

ص: 398

سال 453:

بیان وزارت ابن دارست برای خلیفه بیان درگذشت المعز بن بادیس و حکومت فرزندش تمیم بیان درگذشت قریش فرمانروای موصل و امارت فرزندش شرف الدوله بیان درگذشت نصر الدوله بن مروان بیان پاره ای از رویدادها سال 454:

بیان زناشوئی سلطان طغرل بیک با دختر خلیفه بیان عزل ابن دارست و وزارت ابن جهیر بیان پاره ای از رویدادها سال 455:

بیان ورود سلطان طغرل بیک به بغداد و دخول او بر دختر خلیفه بیان درگذشت سلطان طغرل بیک بیان شمه ای از سیرت او بیان پادشاهی سلطان الب ارسلان بیان خروج حمو از طاعت تمیم بن معز در افریقیه بیان پاره ای از رویدادها

ص: 399