کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران جلد20

تالیف عزالدین علی بن الاثیر

ترجمه عباس خلیلی؛ ابوالقاسم حالت

ص: 2

بسیما هم گفته شد که قاهر قصد قتل او را دارد. او سالاران و فرماندهان جیه را جمع کرد و بآنها سلاح داد او رئیس تمام آنها بود. بلشکریان حجریه پیغام دادند اگر شما با ما موافق هستید زودتر بما ملحق شوید تا برای یک دیگر سوگند یاد کنیم و همه با هم متحد و یک دست شویم. همه جمع شدند و سوگند یاد کردند که مخالفین خود را بکشند. قاهر و وزیر او خصیبی آگاه شدند. وزیر بآنها پیغام داد چه علتی دارد که شما باین کار اقدام کرده اید. آنها پاسخ دادند:

برای ما مسلم شده که قاهر قصد دارد سیما را دستگیر کند و او حجره و حفره آماده کرده که سالاران ما را در آنها باز دارد و بکشد.

روز چهار شنبه ششم جمادی الاولی لشکریان ساجیه و حجریه نزد سیما جمع شدند و باز سوگند یاد کردند که قاهر را بگیرند. سیما بآنها گفت: همین الان برخیزید که این تصمیم را انجام بدهیم زیرا اگر تأخیر شود و او آگاه گردد احتیاط خواهد کرد و تمام ما را خواهد کشت. خبر بوزیر رسید. حاجب که سلامه باشد و عیسی طبیب را نزد قاهر فرستاد که باو خبر بدهند آنها رسیدند و او شب تا سحر باده نوشیده و سخت مست و خواب بوده نتوانستند او را بیدار و بر حذر کنند. حجریه و ساجیه هم هجوم بردند سیما هم درهای کاخ را بست وعده محافظ گماشت و خود بر دروازه عمومی قرار گرفت. آنها بر کاخ حمله کردند و از تمام درها وارد شدند.

چون قاهر صدای غوغا و شورش را شنید بیدار شد. خواست از یکی از درها بگریزد دید که تمام درها را سپاهیان گرفتند ناگزیر بالای بام حمام رفت. چون سپاهیان داخل شدند او را نیافتند. غلامان و خدام را گرفتند و بازپرسی و بازجوئی نمودند. تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران/ ترجمه ج 20 4 بیان خلع قاهر بالله ..... ص : 3

خادم کوچک محل اختفاء او را بآنها نشان داد او شمشیر را آخته و آماده دفاع بود. آنها کوشیدند که او بآسانی تسلیم شود او از بالای بام فرود نیامد. آنها با او ملاطفت کرده و بنرمی گفتند:

ما همه بندگان تو هستیم فقط میخواهیم از تو عهد و پیمان بگیریم. او نپذیرفت و تسلیم نشد و گفت:

ص: 4

هر که بالا بیاید من او را خواهم کشت. یکی از آنها تیر در کمان برد و گفت: اگر فرود آئی و تسلیم شوی چه بهتر و گر نه این تیر را در گلوی تو خواهم نشاند. او ناگزیر فرود آمد. او را گرفتند و بمحلی بردند که طریف سبکری در آنجا حبس شده بود. در زندان را گشودند و طریف را آزاد کردند و قاهر را بجای او بزندان سپردند و بعد چشم او را کور کردند.

(در تجارب الامم ذکر شده که طریف سبکری که آزاد شده بود و دستور میل کشیدن و کور کردنش را داده و او نخستین خلیفه ای بود که کورش کردند و پس از مدتی در یک واقعه که شاید شرح آن نوشته شود از خانه بیرون رفت و تن بگدایی داد و گفت:

رحم کنید بر کسی که دیروز خلیفه شما بود بعضی از بنی العباس او را منع کردند و بخانه بردند.) گفته شده علت خلع او بدست سپاهیان ساجیه و حجریه چیز دیگری بوده بر خلاف آنچه بیان کردیم و آن این است که چون قاهر بخلافت رسید شروع کرد بتباهی ساجیه و حجریه آن هم بتدریج و در مدت دراز کار بزرگان آنان را هم انجام نمی داد و آنها را بکشیک در کاخ خود بنوبت مجبور می کرد و عطا و حقوق آنها را بتأخیر می انداخت و هر که از آنها با او سخن می گفت پاسخ درشت از او می شنود آنها هم یک دیگر را آگاه کردند. او بسلامه حاجب و دربان خود می گفت: ای سلامه تو یک گنج متحرک هستی که با من می روی چه می شود اگر هزار هزار دینار بمن بدهی؟ او گمان می کرد که قاهر شوخی می کند (و حال اینکه طمع کرده بود) خصیبی وزیر او هم از او نگران و بیمناک بود.

او در کاخ خود پنجاه حفره کند و برای هر یک از آنها در گذاشت گفته می شد آنها را برای سالاران ساجیه آماده کرده بود که در آنجا حبس و هلاک شوند آنها و سپاهیان حجریه از او ترسیدند و بر تنفر و بیم آنها افزوده شد. جمعی از قرمطیان در فارس اسیر شدند و آنها را ببغداد فرستادند آنها در همان حفره ها

ص: 5

باز داشت شدند ولی قاهر پس از آنکه آنها را حبس کرد در خفا بیرون آورد و بآنها نیکی کرد و گرامی داشت و خواست بدست آنها سالاران ساجیه و حجریه را نابود کند البته غلامان و خدام خود را هم بیاری آنان وادار می کرد.

حجریه و ساجیه ادعا کردند که قرمطیان در کاخ مورد توجه او واقع شده اند با وزیر خصیبی و سلامه حاجب گفتگو کردند و آنها قرمطیان (برای رفع شبهه و شک) از کاخ خلیفه بیرون کرده و بمحمد بن یاقوت سپردند که رئیس شرطه (پلیس) بغداد را بود او در یک خانه سکنی داد و نسبت بقرمطیان نیکی کرد و هر که میخواست با آنها ملاقات کند آزاد بود این کار باعث نگرانی سپاهیان مذکور گردید.

قاهر شروع کرد ببدگوئی از سپاهیان مذکور و در ملاقات آنها روترش می کرد و بسختی با آنها گفتگو می نمود. آنها بشاپور خادم مخصوص مادر مقتدر پیغام دادند تو می دانی قاهر نسبت ببانوی تو چه کرده و چه آزاری بکار برده و تو اکنون در خدمت او هستی اگر با ما موافقت کنی خداوند گناه ترا در این سکوت و موافقت خواهد بخشید تو باید سایر خدام و غلامان را بگرفتن او وادار و بهمراهی ما مبادرت کنی و گر نه اول ترا خواهیم کشت او جواب موافق داد و اظهار کرد من از بیم جان بخدمت او مشغول هستم.

ابن مقله هم کارها را تدبیر می کرد و توطئه را می چید. مدت خلافت او یک سال و شش ماه و هشت روز بود.

جمادی الاولی بود باو لقب «الراضی باللّه» دادند. سالاران و بزرگان و سایر مردم با او بیعت کردند. او دستور داد که علی بن عیسی و برادرش عبد الرحمن را احضار کرد و با مشورت و رأی آنها عمل نمود. خواست علی بن عیسی را وزیر خود نماید او خودداری کرد و گفت: من عاجز و ناتوان هستم ولی ابن مقله شایسته این کار است. سیما هم بخلیفه گفت: این زمان تاب تحمل اخلاق علی بن عیسی را ندارد و ابن مقله لایق وزارت است. او هم برای ابن مقله نامه امان نوشت و او را احضار کرد و وزارت را باو سپرد. چون او بمقام وزارت منصوب شد بهر که نسبت باو بد کرده بود نیکی کرد و رفتارش بسیار نیک بود. گفت: من با خدای خود عهد کردم که کینه نداشته باشم و بهمه نیکی کنم. آنگاه قضات و شهود را نزد قاهر فرستاد که گواهی بدهند او از خلافت خلع شده ولی او از استعفا خودداری کرد بهمین سبب شبانه چشم او را کور کردند. او کور شد و هیچ چیز نمی دید.

ابن مقله برای خصیبی (وزیر) و عیسی متطبب امان فرستاد و نسبت بآن دو نیکی کرد. خصیبی را هم کار شایسته داد.

راضی باللّه برای شرطه (شهربانی و پلیس) بدر خرشنی را برگزید. ابن مقله هم ابو الفضل بن جعفر بن فرات بنیابت خود برگزید که بکارهای موصل و سایر کارها رسیدگی کند. این اماکن و شهرها را هم باو سپرد. قردی و بازبدی و ماردین و طور عبدین و دیاربکر و جزیره و طریق فرات و مرزهای جزایر و شام و سپاه شام و دیار مضر که هر چه میخواهد بکند و مخارج سپاه آن بلاد را تأمین نماید و هر که را برای نیابت و معاونت انتخاب کند مختار خواهد بود و برید (پست) را هم باو واگذار کرد. محمد بن رائق را هم احضار کرد که او را حاجب خلیفه نماید که در آن زمان بر اهواز مسلط شده و فرزند یاقوت را از آن سامان اخراج کرده بود. در دست فرزند یاقوت از آن بلاد چیزی نمانده بود فقط شوش و جندیشاپور را داشت و میخواست باصفهان بعنوان امیر برود که آن اتفاقات رخ داد (اصفهان بدست مرداویج افتاد) این وقایع در آخر روزگار قاهر بود چون راضی بخلافت

ص: 7

رسید و او را احضار نمود او بواسط رسید ولی محمد بن یاقوت درخواست کرد که خود حاجب شود و پذیرفته شد او هم بدنبال ابن رائق شتاب کرد. ابن رائق شنید (که او رقیبش شده) زودتر از واسط ببغداد رفت که بر ابن یاقوت سبقت جوید چون بمدائن رسید نامه راضی را دریافت کرد که باو دستور داده باید از دخول ببغداد خودداری کند او را رئیس تعاون و فرمانده لشکر واسط کرده بود باضافه حکومت بصره (که بعهده او بود). او بازگشت و از دجله گذشت او می رفت و ابن یاقوت می آمد که روبرو شدند و بیکدیگر درود گفتند. ابن یاقوت هم ببغداد رسید و حاجب و دربان شد.

لشکر دیگری با خادم خود زیدان فرستاد و مخارج بسیار گزاف صرف آن لشکر کرد و روانه مصر نمود. لشکر باسکندریه رسید ولی محمد اخشید سپاهی عظیم بمقابله آن فرستاد و لشکر مغربیان شکست خورد و بازگشت عده بسیاری از آنها کشته و اسیر شدند.

چون عماد الدوله شنید که مرداویج اهواز را گرفته. بمنشی مرداویج نامه نوشت و از او خواست که خود واسطه و شفیع باشد که میان او و مرداویج را اصلاح کند او هم کوشید و موفق شد و مرداویج پذیرفت بشرط اینکه عماد الدوله بنام او خطبه کند و کار بدین نحو بسامان رسید ابن بویه هم برای او هدیه گرانبها فرستاد و برادر خود رکن الدوله را گروگان نمود و خود بنام مرداویج خطبه خواند. مرداویج هم خشنود شد ولی اتفاقا مرداویج کشته شد چنانکه شرح خواهیم داد.

بگیرند. ابو علی بن مقله (که وزیر بود) تحمل و بردباری کرد و خود را بحضور در مجلس ابن یاقوت مجبور نمود او یک آلت بی اراده و بیهوده شده بود.

در آن مدت کم حوادث بسیار مهم و بزرگ رخ داد یکی از آنها خروج وشمگیر برادر مرداویج از اصفهان بر حسب دستور قاهر (قبل از خلع او) و نصب محمد بن یاقوت بامر قاهر. دیگر خلع خود قاهر و خلافت الراضی و حاجب و دربان شدن محمد بن رائق و قبل از اشتغال عزل او و نصب محمد بن یاقوت که از رامهرمز ببغداد رفت و حاجب خلیفه گردید آن هم بعد از اینکه راه اصفهان را گرفته بود که حاکم آن شهر شود. برگشتن مرداویج باصفهان و تملک آن همچنین خروج برادرش وشمگیر رفتن ابن بویه بارجان و تملک آن تمام این وقایع در یک زمان و در اندک مدتی که قریب هفتاد روز بود رخ داد «تبارک اللّه الذی بیده الملک و الملکوت» کارها چنانکه خواهد انجام می دهد خداوندی جز او نیست.

باو واگذار کردند و او قبول نکرد و سوی نهروان رفت و نزدیک شد و باستیفای مالیات شروع کرد و بمردم ستم نمود و صاحب قدرت و شوکت گردید محمد بن یاقوت با سپاه بغداد بجنگ او رفت. محمد مذکور نامه باو نوشت و استمالت کرد ولی او اعتنا نکرد. و گفت: باید داخل بغداد بشوم. محمد بن یاقوت نزدیک سپاه او لشکر زد و بعضی از پیش آهنگان با هم نبرد کردند. بعضی از لشکریان محمد بن یاقوت گریختند.

روز سه شنبه بیست و چهارم جمادی الثانیة دو سپاه جنگ را آغاز کردند و نبردی بسیار سخت رخ داد. اتباع هارون که عده آنها فزونتر بود غالب شدند و بیشتر لشکریان محمد بن یاقوت منهزم شدند و بسیار کشته دادند و مجروحین آنها بیشتر بودند. محمد بن یاقوت حمله کرد و پل میان دو لشکر را برید چون او تنها بود هارون فرصت را مغتنم شمرد و خواست او را بگیرد یا بکشد ناگاه اسب هارون لغزید و از اسب افتاد. غلامی بنام یمن باو رسید و با طبرزین او را زد و استخوانش را خرد کرد و بعد پیاده شد و سرش را برید و سرش را برداشت و تکبیر کرد اتباع هارون منهزم شدند و بعضی از آنها در خفا وارد بغداد گردیدند. لشکرگاه هارون غارت شد و بعضی از سران سپاه او اسیر گردیدند و عده هم بقتل رسیدند. محمد بمحل قتل هارون رفت و دستور داد (جسد) او را آنرا غسل دهند پس از غسل و تکفین بر او نماز خواند و کسانی فرستاد که خانه او را در بغداد محافظت کنند مبادا غارت شود خود هم وارد بغداد شد در حالیکه سر هارون را پیشاپیش برداشته بودند. همچنین سر فرماندهان او.

او مخالفت کرد بجنگ و ستیز گرفتار شد. بسیاری از مردم که او را تکذیب کردند کشته شدند. بر عده اتباع از او خصوصا اهالی چاچ افزوده شد. او حیله گر و نیرنگ باز بود. او دست بآب یا حوضی پر آب می برد و بعد آنرا پر از مسکوک دینار می کرد و از این قبیل شعبده بازی.

ابو علی بن محمد بن مظفر برای سرکوبی او سپاهی فرستاد با او جنگ کردند و سخت گرفتند و بتنگنا افکندند. او بالای یک کوه بلند صعود کرد دنبالش کردند و گرفتند و کشتند و سر او را برای ابو علی فرستادند بسیاری از پیروان او کشته شدند. او می گفت اگر بمیرم باز هم باین عالم خواهم آمد. بسیاری از مردم که باو ایمان یافتند مدتی بس دراز بحال خود از حیث اعتقاد زیستند ولی اندک اندک نابود شدند.

ارتباط پیدا کرد و محسن (که شیعه امامی بود) باو گروید. این در زمان سیمین بار وزارت ابن فرات بود.

در زمان وزارت خاقانی او را تعقیب کردند و او مخفی شد و بناصر الدوله (که شیعه بود) در موصل پناه برد و چند سال او را مخفی کرد. مقصود ناصر الدوله حسن بن عبد اللّه بن حمدان بوده که در زمان حیات پدرش عبد اللّه بن حمدان باو پناه داد. پس از آن سوی بغداد رفت و در آنجا پنهان شد در بغداد معلوم شد که او برای شخص خود ادعای خداوندی می کند. گفته شد حسین بن قاسم بن سلیمان بن- وهب که وزیر مقتدر باللّه بود و ابو جعفر و ابو علی هر دو فرزند بسطام و ابراهیم بن- محمد بن ابی عون و ابن شبیب زیات و احمد بن محمد بن عبدوس از او پیروی کردند و بعقیده او معتقد شدند و شایع شد که آنها چنین عقیده دارند آنها را تعقیب کردند که همه پنهان شدند و آن تعقیب در زمان وزارت ابن مقله که وزیر مقتدر باللّه بود.

آنها را پیدا نکردند.

در ماه شوال سنه سیصد و بیست و دو شلمغانی ظهور و قیام کرد. وزیر ابن مقله او را دستگیر و خانه اش را تفتیش کرد نامه ها و کتابها در آن خانه بدست آورد و دید که پیروانش او را بما فوق بشر (خداوندی) خطاب می کردند. یکی از نامه ها بخط حسین بن قاسم بود. خط را بنویسندگان آن نشان دادند و آنها همه منکر شدند ولی شلغمانی اقرار کرد که خود آنها می باشد و خود مذهب خویش را منکر شد و ادعای اسلام نمود که خود از آنچه درباره او گفته و نوشته شده منزه و مبری می باشد.

ابن ابی عون و ابن عبدوس را هم دستگیر کردند و باتفاق شلغمانی نزد خلیفه بردند.

بهر دو دستور داد که بر سر او بزنند و تبری جویند چون هر دو را مجبور کردند ابن عبدوس دست دراز کرد و بر سر شلغمانی زد. اما ابن ابی عون که دست بریش و سر شلغمانی برد و لرزید و سر و روی او را بوسید و گفت: تو خداوند و روزی دهنده من هستی. راضی (خلیفه) بشلغمانی گفت: تو که می گفتی من هرگز ادعای خداوندی نکرده ام پس این وضع و مال چیست؟ گفت من در کار ابن ابی عون چه گناهی دارم.

ص: 14

خدا می داند که من باو نگفته ام که من خدا هستم. ابن عبدوس گفت: او هرگز ادعا نکرده که خدا می باشد ولی او باب امام منتظر است و او قائم مقام ابن روح می باشد. من گمان می کنم که این عقیده را برای تقیه (پرهیز) مکتوم کرده است. پس از آن چندین بار نزد خلیفه احضار شدند. فقهاء و قضات و منشیان و سالاران و بزرگان را هم حاضر کردند در آخرین روز فقهاء فتوی دادند که خون او مباح است شلغمانی و ابن ابی عون هر دو را بدار آویختند (مانند واقعه باب و مرید او که در آذربایجان بدار آویخته شدند) و آن در ماه ذی القعده (سال جاری) بود و پس از مرگ هر دو بآتش سوختند.

از عقاید او این بود که او خدای خدایان بر حق است. او قدیم و ازلی و ظاهر و باطن و روزی دهنده خداوند کامل بتمام معنی. او می گفت که خداوند سبحانه و تعالی من هستم او در هر جائی که بخواهد بقدر لزوم حلول می کند. او ضد را (شیطان) آفرید که دلیل وجود او باشد از جمله عقاید او این است که او در آدم حلول کرده و نیز در ابلیس حلول نموده با اینکه هر دو ضد یک دیگرند ولی از خالق اضداد و حلول کننده در اضداد است. دلیل بر حق خود از حق بهتر است. ضد شی ء بآن شی ء نزدیکتر است.

(خرافات و اوهام غیر قابل تفسیر). خداوند اگر در جسم ناسوتی حلول کند قدرت خود را ظاهر می کند که خود خداوند تواناست. چون آدم غیبت کرد لاهوت در پنجگانه ناسوت حلول کرد و پدید آمد.

این پنجگانه هر یکی که ناپدید می شد دیگری بجای آن پدید می آید و در قبال آن پیچ پر پیچ ابلیس که ضد آنهاست آفریده شده. لاهوت در ادریس (پیغمبر) جمع و حلول کرد و نیز در ابلیس که ضد ادریس است جمع و حلول نمود و بعد از آن لاهوت از آن دو ضد پراکنده شد چنانکه از آدم و ابلیس پراکنده شد. لاهوت بعد از آدم در نوح جمع شد همچنین در ابلیس نوح که ضد اوست و چون نابود شدند لاهوت پراکنده شد و بعد در هود (یکی از پیغمبران بنی اسرائیل) و ابلیس مقابل او جمع شد

ص: 15

و باز پراکنده گردید و در صالح علیه السلام جمع شد که در عین حال در ابلیس ضد او هم بود که همان ابلیس پای شتر صالح را برید و باز ناپدید شد و در ابراهیم علیه السلام ابلیس ضد او جمع شد که ابلیس او و نمرود بود و چون هر دو رفتند در هارون و ابلیس او جمع شد که ابلیس او فرعون بود و باز پراکنده شد و در سلیمان و ابلیس او جمع و پراکنده شد و بعد در عیسی و ابلیس او قرار گرفت و از عیسی بشاگردان (حواریون) و شیاطین آنها منتقل شد و بعد از آنها در وجود علی بن ابی طالب و ابلیس او جمع شد خداوند در همه چیز و هر معنی و حال ظاهر می شود خدا در وجود همه کس می باشد و در فکر و اندیشه و خاطر هر انسان است و اگر انسان خوب تفکر کند انگار خداوند را عیانا مشاهده می کند. لفظ اللّه هم یکی از معانی خداوند است. هر که مردم باو نیاز یابند خدا محسوب می شود بدین سبب هر انسانی که مورد احتیاج است خدا می باشد هر یکی از اتباع من هم می تواند نسبت بزیر دستان خدا باشد و بگوید:

من خدای فلان و فلان هستم و فلان خدای خدای من می باشد تا خداوند بشخص ابن ابی القراقر منتهی شود که او می تواند بگوید: من خدای خدایان هستم و بعد از او و بالاتر از او خداوندی نیست.

حسن و حسین هم فرزند علی بن ابی طالب نمی باشد زیرا خدا فرزندی ندارد (مؤلف این عبارت را برای حسن و حسین آورده رضی اللّه عنهما و این جمله برای علی کرم اللّه و جمعه غالبا مانند شیعیان علیه السلام می نوشت و کرم اللّه را اهل سنت و جماعت می نویسند و این جمله بهتر است. زیرا معنی آن است: خداوند روی علی را گرامی داشته که برای بت سجده نکرده بود و دیگران از یاران پیغمبر این فضیلت و کرامت را نداشتند) (بعد می نویسد): کسی که صفات خداوندی در او جمع شده (یعنی علی) از داشتن پدر و فرزند منزه است. آنها (یعنی پیروان شلغمانی و باب) موسی و محمد را خائن می دانستند زیرا هارون موسی را فرستاد و دستور داد (که بدستور او عمل نکرد) و علی محمد را رسول نمود و هر دو نسبت بآن دو (هارون و علی) خیانت کردند. آنها ادعا می کنند که علی بمحمد مهلت داد که در غار سیصد و

ص: 16

پنجاه سال بماند اگر آن مدت منقضی شود شریعت (محمد) تغییر خواهد کرد می گویند:

ملائکه یعنی کسانیکه مالک نفس خود و عارف حق باشند (یعنی وجود خارجی ندارند و مرحوم هستند).

بهشت هم عبارت از دانش و معرفت است. دوزخ هم جهل است و انحراف از مذهب آنهاست. آنها بترک نماز و روزه معتقد هستند همچنین سایر عبادتها آنها عهد ازدواج ندارند بلکه زنان را همیشه و در هر حال مباح می دانند. می گویند:

محمد بزرگان قریش را که دارای عزت نفس و غرور بودند تکلیف کرد که سجده کنند. حکمت هم در این است که مردم را مجبور نکنیم که زنان خود را بزنا وادار کنند ولی انسان آزاد است که با محارم و زنان دیگر اعم از دوست و آشنا مقاربت کند بشرط اینکه مذهب آنها را قبول کند. شخصی که افضل باشد باید با زن زیر دست خود مقاربت نماید تا نور را در او ادخال کند هر کس از این کار خودداری کند (و مرد باشد) بعد از این بصورت زن منسوخ خواهد شد زیرا عقیده و مذهب تناسخ را دارند آنها معتقد بودند که آل ابی طالب و بنی العباس باید نابود شوند.

(مؤلف گوید) خدا از گفته ستمگران و ملحدین بزرگتر است و بسیار بزرگ می باشد.

عقاید آنها مانند عقاید نصیریه است و شاید خود آنها نصیری باشند. آنها ابن فرات را رئیس مذهب خود می دانند.

در آن هنگام حسین بن قاسم در محل «رقه» بود راضی (خلیفه) کسی را فرستاد او را کشت و سرش را ببغداد آورد.

و او را امیر دیار خود باضافه سامان دیگر نماید و نسبت باو مساعدت و نیکی بسیار کند از او هم خواهش کرد از غارت حجاج و راهزنی خودداری کند و حجر اسود (سنگ سیاه کعبه) بمکه بازگرداند و نیز برای او حقوق و مواجب از بصره معین کرد بشرط اینکه بنام خلیفه خطبه بخواند و در هجر محل اقامت خود خطبه کند.

حجاج بواسطه این اقدام در امان بودند و فریضه حج را ادا نمودند و بسلامت بازگشتند و قرمطیان متعرض آنان شدند.

در آن سال در ماه ذی القعده محمد بن یاقوت اهواز را قصد کرد که با سپاه مرداویج نبرد کند. سپاهیان ساجیه و حجریه را تجهیز کرد و بآنها مال داد که لوازم جنگ را تهیه کنند آنها از رفتن خودداری کردند. همه جمع شدند و خانه محمد بن یاقوت را قصد کردند او هم بآنها درشت گفت و آنها دشنام دادند و خانه او را سنگسار کردند و ناسزا گفتند روز بعد باز خانه او را قصد کردند و درشت گفتند و با محافظین و نگهبانان نبرد کردند. اتباع محمد آنها را هدف تیر نمودند و آنها بازگشتند و محمد از لشکر کشی و رفتن باهواز بازماند.

در آن سال گروهی از اتباع ابو طاهر قرمطی با کشتی سوی «توج» لشکر کشیدند. چون پیاده شدند و از کشتی ها دور افتادند والی «توج» کسانی را فرستاد که کشتی ها را آتش زدند. مردم را هم بجنگ قرمطیان وادار کرد. بعضی کشته و برخی مجروح شدند. یکی از اسراء ابن الغمر بود که از سالاران بزرگ قرمطی بشمار می آمد. والی آنها را ببغداد فرستاد آنها را برسوائی و خواری وارد کردند و بزندان سپردند که ما خبر آنها را در شرح حال قاهر نوشته بودیم.

در آن سال قاهر باللّه (خلیفه) اسحاق بن اسماعیل نوبختی را کشت. اسحاق مذکور خود قاهر را نامزد خلافت کرده بود که او را کشت و این مانند این مثل معروف کالباحث عن حتفه بظلفه یعنی مانند کسی که مرگ خود را باسم خود بیرون می کشد (حتف مرگ است و ظلف سم است و این مثل بمناسبت سجع آمده که مثلا اسب یا چهار پای دیگر باسم خود زمین را می کند و بجای ریشه علف مرگ

ص: 18

را پیدا می کند). قاهر ابو السرایا کوچکترین پسران حمدان را هم کشت علت این بود که قاهر قبل از خلافت میخواست کنیزی را بخرد آن دو مزایده بیشتر از او بها دادند و او را خریدند او این کینه را در دل داشت چون بخلافت رسید هر دو را بعنوان حضور در بزم و ندیم و همنشین شدن احضار کرد هر دو لباس خوب پوشیدند و عطر بخود زدند و خود را نیک دانستند و حاضر شدند قاهر دستور داد هر دو را در چاه اندازند که آن در کاخ حفر شده بود او هم بر سر چاه ایستاده بود چون خواستند آنها را در چاه اندازند هر دو زاری کردند و باو توسل و التماس نمودند که از مرگ آنها بگذرد او نپذیرفت و در حضور خود آنها را با تضرع و خواری انداختند و کشتند و خاک بر آنها ریخته شد.

در آن سال ابو بکر بن مقسم در بغداد بمحل «دار سلامه» احضار شد. گفته می شد که او در قرائت قرآن یک بدعت ایجاد کرده بود. ابن مجاهد و قضات و قرا (قرآن خوانان) هم حاضر شدند و مناظره و بحث بعمل آمد او بخطای خود اعتراف و توبه کرد. کتابهای او را هم آتش زدند.

در آن سال دمستق «قرقاش» با سپاه پنجاه هزاری سوی ملطیه (مالت) لشکر کشید مالت را محاصره کرد. مدت محاصره بطول کشید و اغلب مردم از گرسنگی هلاک شدند. او دو خیمه برافراشت بر یکی صلیب گذاشت و گفت: هر که بخواهد مسیحی شود بخیمه صلیب دار پناه ببرد که خود و خانواده و مال او در امان خواهد بود و هر که نخواهد مسیحی شود و بدین اسلام باقی بماند شخص او در امان خواهد بود و ما او را بجای امن (نزد مسلمین دیگر) خواهیم برد.

بیشتر مسلمین بخیمه صلیب دار پناه بردند تا خود و خانواده و مال آنها مصون باشند. آنانی که دست از مال و خانواده کشیده و با سلام خود ابقا نموده بودند باتفاق یک بطریق (امیر) بجای امن روانه شدند و این واقعه در ماه جمادی الثانیة در روز یکشنبه رخ داد. رومیان «سمیساط» را گشودند و مالک شدند و بسیاری از قلاع را ویران نمودند و در کشتن و اسیر بردن و کار زشت با زنان نمودن افراط

ص: 19

کردند. بیشتر مملکت بدست آنها افتاد.

عبد الملک بن محمد بن عدی ابو نعیم فقیه گرگانی استر آبادی و ابو علی رودباری صوفی که نامش محمد بن احمد بن قاسم بود درگذشتند گفته شد شخص اخیر در سنه سیصد و بیست و سه وفات یافت.

خیر بن عبد اللّه نساج صفوی که از اهالی سامرا و یکی از پرهیزگاران بود درگذشت.

محمد بن علی بن جعفر ابو بکر کنانی صوفی مشهور از یاران جنید وفات یافت.

ابو سعید خراز هم درگذشت. «خراز» با خاء نقطه دار و راء بی نقطه و و زاء با نقطه دار است.

و افروخته شود. بیشتر هیزم را بر کوه معروف بکریم که مشرف بر شهر اصفهان بود کوت و متراکم نمود و کوه را از دامن تا قله پر از هیزم کرد تا تمام کوه یک باره مشتعل و بصورت یک آتش واحد عظیم گردد. در کوههای دیگر هم همان کار را کرد و هر جای مرتفع و تل با هیزم بسیار پوشانید و یکباره افروخت. دستور داد آتش بازان و نفط پاشان و آتش اندازان همه بآتش بازی و آذر افروزی مبادرت کنند و شمع بسیار جمع و روشن کرد که عده آن بی شمار بود. بیشتر از دو هزار کلاغ و باز هم برای او شکار کردند که شعله آتش بپای آنها آویخت و آنها را پرواز داد. دستور داد که یک سفره بسیار بزرگ گسترانند و در آن صد اسب و دویست گاو بریان نهند که همه درست و پاره نشده باشد. سه هزار گوسفند بریان درست هم در آن سفره نهاد اینها غیر از گوشت پاره و خورشهای گوناگون و انواع مرغهای پخته بود که بیشتر از ده هزار مرغ بریان بود. انواع حلوا که بشمار نمی آمد پخته و ساخته شد. او تصمیم گرفته بود که مردم را بآن سفره و بساط دعوت کند و چون از تناول طعام فراغت یابند سرگرم باده گساری شوند و بعد آتش را روشن کنند که او خود تماشا کند و شاد شود. چون آخر روز شد خود سوار شد و غلامان پیاده بدنبال او رفتند و هیزم و نفط و شمع را در همه جا آماده دید ولی از روی غرور و تکبر خشمناک شد و گفت: اینها دون شان و عظمت من است. بکسانیکه متصدی فراهم کردن آنها بود دشنام داد و نفرین کرد. زیرا صحرا بسیار فراخ بود و نمی توانستند آنرا پر از هیزم و آتش کنند. چون خشمگین شد کسانیکه با او بودند از غضب او ترسیدند. او پیاده شد و بخرگاه خود رفت و خوابید هیچ کس نمی توانست با او گفتگو کند.

سالاران و سران سپاه همه جمع شدند و هر یکی چیزی گفتند. یکی گفت: چون خسیس و بخیل است از فزونی مخارج رنجید. دیگری گفت: او دیوانه شده و دیگری معتقد بود که بدرد دل مبتلا شده است.

عمید وزیر او بر اوضاع آگاه شد بخرگاه او رفت و نشست تا او بیدار شد.

اوضاع را برای او شرح داد او ناگزیر بیرون رفت و بر سر سفره نشست و سه لقمه از

ص: 21

طعام تناول کرد و برخاست مردم بر سر سفره و بساط طعام هجوم بردند و هر چه بود خوردند و بردند.

مرداویج دیگر برای می گساری ننشست و بمحل خود بازگشت. سه روز در لشگرگاه خارج شهر اصفهان ماند و روز چهارم دستور داد که اسبها را زین کنند تا بخانه خود در داخل شهر اصفهان برود. چون بکاخ خود رسید مردم بر در خانه تجمع کردند و اسب ها با شیهه و همهمه غوغا کردند و مهتران و غلامان هیاهو کردند که صدای چهارپایان را خاموش کنند. ازدحام و ضجه برپا شد.

مرداویج در آن هنگام بخواب فرو رفته بود از هیاهو و غوغا بیدار شد. بالای بام رفت و نگاه کرد و حال را پرسید. بر خشم او افزوده شد. گفت: آنچه را در کمی طعام و بدی جشن کرده بودند کافی نبود اکنون کار من بجائی رسیده که این سگان باین غوغا بپردازند. پرسید آن مهتران کیانند؟ گفتند: غلامان ترک هستند که بخدمت تو کمر بسته اند. دستور داد زینها و پالانها از چهار پایان برداشته و بر پشت غلامان نهاده شود. اسبها را هم باصطبل روانه کنند. هر که از برداشتن پالان خود داری کند دیلمیان او را بنوازند و سخت آزار دهند و با گرز بکوبند دیلمیان هم نسبت بترکان چنین کردند و چنان وضع زشت و شرم آور بود که کمترین یا بدترین انسانی بتواند آن خواری و تحقیر را تحمل نماید. پس از آن خود و خواص خویش سوار شدند در حالیکه ترکها را تهدید می کرد و دشنام می داد تا نزدیک غروب بخانه خود رفت. قبل از آن هم عده از بزرگان ترک را تازیانه زده بود که آنها کینه او را در سینه داشتند و تصمیم گرفته بودند که او را بکشند ولی نتوانستند برای انجام قتل یاران نیرومند یابند و چون آن واقعه توهین آمیز رخ داد فرصت را مغتنم شمرده یکی بدیگری گفتند باید این شیطان را از میان برداریم تا کی باید بر توهین و تحقیر او صبر کنیم. همه بر کشتن او متحد شدند. او (مرداویج) داخل حمام شد. همیشه «کورتکین» در خلوت و حمام نگهبان او بود اتفاقا در آن هنگام باو دستور داد که بمحافظت او نپردازد او هم رنجید و خشمگین شد و تمام

ص: 22

نگهبانان را از حراست مرداویج منع کرد و چون خداوند بخواهد یک کار انجام شود تمام مقدمات و وسایل آنرا فراهم می کند (که یکی از آنها نبودن نگهبان است) مرداویج یک دلاک سیاه داشت که همیشه تنش را می شست. ترکان او را با خود همراه کردند و او هم با آنها موافق شد. باو گفتند: مگذار که او در گرمابه با خود سلاح ببرد. عادت او این بود که همیشه در گرمابه یک خنجر دراز که یک گز طول آن بود در جامه مخصوص می پیچید و همراه خود می برد. چون بآن خادم سیاه گفتند که سلاح را همراه مبر گفت: این توانائی را ندارم (زیرا ممکن است او متوجه شود) آنها تیغ را شکستند و قبضه خنجر را بدون تیغ از جامه نمایان کردند تا او بر حسب عادت وجود خنجر را توهم کند.

چون مرداویج وارد گرمابه شد و خادم صورتی از خنجر با خود حمل کرد یکی دیگر از چاکران که رئیس چاکران کاخ بود رسید و بر در گرمابه نشست. ترکان بر حمام هجوم بردند و رئیس چاکران برخاست که مانع هجوم آنان شود بر او حمله کردند و یکی از آنها با شمشیر دست او را برید. مرداویج غوغا و هیاهو را شنید خنجر را از جامه کشید دید قبضه بدون تیغ است. آن دلاک سیاه هم در حال اغما بر زمین افتاد. مرداویج یک چهار پایه که بر آن می نشست و تن بشستشو می داد برداشت و بر در گرمابه نهاد که مدخل را ببندد. ترکان هم خواستند در را باز کنند و نتوانستند.

بعضی از آنها بر بام صعودند کرد و او را هدف تیر نمودند. شیشه های گرمابه را شکستند و از منفذ تیر انداختند. مرداویج بخزانه آب گرم رفت و با ملاطفت و التماس نجات خود را خواست و وعده نیکی داد آنها اعتنا نکردند و بر در گرمابه فشار بردند تا آنرا شکستند و داخل شدند و او را کشتند.

(در تجارب الامم چنین آمده که مضمون آن در ذهن مترجم مانده. کسی را وادار کردند که او را بکشد و آن ترک بود که با خنجر شکم مرداویج را درید چون بازگشت از او پرسیدند چگونه او را کشتی! گفت: شکم او را پاره کردم و روده های وی بیرون ریخت باو گفتند برگرد و سرش را ببر مبادا زنده بماند چون برگشت

ص: 23

دید: مرداویج روده های خود را بشکم بازگردانید و دم یک پنجره ایستاده استغاثه می کرد سرش را برید و اگر یک لحظه می گذشت بیاری او می آمدند او را نجات می دادند و ترکان گرفتار می شدند).

از کسانیکه بر قتل او متحد شده و مردم را برانگیخته بودند یکی «توزون» بود که بعد از آن سپهسالار تمام سپاه عراق شد و «یاروق» و فرزند «بغرا» و محمد بن بنال ترجمان که با دادن فرمان و حکم با آنها موافقت کرده بود و بعد از آن واقعه و قبل زتوزون امیر کل عراق شد که بخواست خداوند تعالی شرح آن خواهد آمد.

چون او را کشتند زود بیاران و متحدین خود خبر دادند همه سوار شدند و کاخ او را غارت کردند و گریختند و دیلمیان بی خبر بودند. چون دیلمیان و گیلانیان آگاه شدند سواره بتعقیب آنها شتاب کردند ولی بآنها نرسیدند مگر یک عده کم که اسبهای آنها مانده بودند بآن ها رسیدند و آنها را کشتند و بازگشتند که گنج- ها را غارت کنند دیدند که عمید وزیر در پیرامون آن آتش افروخته بود و آنها نتوانستند دست بیغما دراز کنند که بحال خود باقی ماند.

یکی از عجایب حکایات این است که در همان روز که مرداویج خشمگین شد سپاهیان دسته دسته گرد هم تجمع کرده درباره تکبر و ستم و غرور و غضب او سخن می گفتند ناگاه پیری سوار اسب رسید و در حال سواری گفت: کار این کافر سخت شده و امروز شما از او آسوده خواهید شد و خداوند جان او را خواهد.

گرفت. این را گفت و رفت. دسته های سپاه از آن گفته مدهوش و سرگردان شدند او را دنبال کردند و اثری از او ندید.

(اگر چنین باشد یکی از مطلعین بوده باشد و گر نه افسانه است و شاید آنرا بخواهند بصورت غیب و فرشته نقل کنند که عقل آنرا قبول نمی کند).

چون آن سوار پیر مرد از نظر غایب شد سپاهیان یکی بدیگری نگاه کردند و گفتند بهتر این است که او را دنبال کنیم او را تعقیب کردند که از او تحقیق کنند و ترسیدند اگر نکنند دچار غضب مرداویج شوند ولی با تمام سعی و کوشش

ص: 24

او را نیافتند.

مرداویج قبل از کشته شدن بسیار تکبر کرد یک اورنگ زرین برای خود ساخت و چند کرسی سیمین برای وزراء و سالاران و بزرگان قوم که نزد او بر آنها بنشینند. یک افسر مرصع بشکل تاج کسری هم ساخت که تاجگذاری کند. او تصمیم گرفته بود که عراق را فتح و بر طاق کسری استیلا نماید و کاخ و ایوان خسرو را دوباره تجدید و ترمیم نماید و پادشاهی ایران را مستقر و خود را شاهنشاه ملقب کند که ناگاه فرمان خداوند رسید و او از فرمان (مرگ) غافل بود. مردم از شر او آسوده شدند و خداوند خلق را از ستم نجات داد که ما از خداوند این را می خواهیم که مردم را از شر هر ظالمی مصون بدارد.

(مؤلف عرب و از روی تعصب این جمله را وارد کرده- چرا ما که ایرانی هستیم این تعصب را نداشته باشیم که چنین مرد بزرگی را که مرداویج باشد و قصد تجدید عظمت و اعاده شاهنشاهی ایران را داشته از فقدان اسف انگیز او متأسف و محزون نشویم؟ افسوس که چندین بار این کار نزدیک بود انجام گیرد یکبار بدست ابو مسلم و دیگر بار بدست فرزند صفار و این بار بدست مرداویج ولی طبیعت مانع و عائق انجام آن گردید و اگر رفتار مرداویج غیر از آنچه نقل شده می بود حتما عظمت ایران و شاهنشاهی دیرین در مرکز تمدن که مدائن باشد تجدید و مستقر میگردید زیرا عراق در آن زمان خالی از مدافع دلیر و تملک و فتح آن بسیار آسان بود).

پس از قتل مرداویج دیلمیان و گیلانیان تجمع و مشورت کردند و گفتند:

اگر ما بدون سالار بمانیم حتما دچار هلاک و فنا خواهیم شد. همه تصمیم گرفتند که برادرش وشمگیر بن زیار را بسالاری و پادشاهی اختیار کنند. او پدر قابوس (کاووس) و مقیم شهر ری بود. آنها تابوت مرداویج را حمل کردند و سوی ری رهسپار شدند. هر که از یاران او در شهر ری بود باتفاق وشمگیر چهار فرسنگ پیاده رفتند و جنازه را استقبال و تشییع کردند و آن روز عظیم و تاریخی بود.

ص: 25

اما اتباع او که در اهواز و اطراف آن بودند چون خبر قتل او را شنیدند آنرا مکتوم نمود و خود راه ری را گرفتند و گردن بطاعت وشمگیر نهادند. چون مرداویج کشته شد رکن الدوله بویه چنانکه نوشته بودیم نزد او گروگان بود بمحافظین و نگهبانان مال داد و خود را آزاد کرد و بصحرا رفت که بندهای آهنین و قید و زنجیر را از تن و دست و پا بشکند و بگشاید ناگاه تعدادی استر حامل کاه و علیق دید که یاران و غلامان او همراه بارکشان بودند چون او را با غل و زنجیر دیدند بندها را شکستند و گشودند و او را سوار کردند و خود نیز سوار شدند و تاختند و او را نزد برادرش عماد الدوله بفارس بردند

.

ص: 26

نیرومند شدند. مبلغی را که ربوده بودند بالغ بر چهار هزار هزار دینار بود (چهار میلیون که در آن زمان بسیار بود). ابن بریدی به یاقوت گفت: بهتر این است که سوی ارجان لشکر بکشی و از آن سامان بجنگ و فتح فارس بپردازی او هم رفت و بریدی ماند که باج و خراج را بگیرد و آنچه خواست کرد و مالی بدست آورد. چون یاقوت با سپاه خود رفت ابن بویه (عماد الدوله) با سپاه خود در دروازه ارجان با او مقابله و جنگ کرد. اتباع یاقوت همه گریختند و آخرین کسی که مانده بود او بود. بعد او هم تن بفرار داد و ابن بویه او را تا رامهرمز دنبال کرد. یاقوت سوی «عسکر مکرم» رفت. ابن بویه هم در رامهرمز اقامت گزید تا آنکه میان آن دو صلح برقرار شد

،

ص: 31

مسلمین را بدین باطل و بدعت و مذهب فاسد دعوت میکنید که قرآن منکر آن است. شما زوار قبر امامان را انکار می کنید و زائران را گمراه میدانید با وجود این انکار خود بزیارت قبر یکی از عوام که شرف و نسب ندارد می روید و در مقبره او برای تبرک و زیارت تجمع می کنید (مقصود احمد بن حنبل که جد او ذو الثدیه از خوارج نهروان بود). او شرف نسبت پیغمبر را ندارد و شما بعوام امر می کنید که قبر او را زیارت کنند و برای او قائل بمعجزه پیغمبران می شوید که صاحب کرامات و مقامات است. خداوند شیطان را لعنت کند که این کارهای زشت را در نظر شما خوب نموده و شما را فریب داده و گمراه کرده. امیر المؤمنین (مقصود خلیفه راضی) سوگند یاد می کنند و بسوگند خود وفا و عمل خواهد کرد که اگر از مذهب زشت و راه کج منصرف نشوید شما را سخت خواهد زد و تبعید خواهد کرد و بالاخره خواهد کشت و پراکنده و نابود خواهد نمود و با شمشیر گردن شما را خواهد زد و خانه شما را با آتش خواهد سوخت.

در آخر جمادی الثانیة لشکریان بغداد شوریدند و بخانه وزیر ابو علی بن مقله و فرزندش هجوم بردند و شورش آنها شدت یافت اتباع ابن مقله مقاومت کردند و شورشیان چاره ساختند که کاخ وزیر را از پشت نقب بزنند. نقب زدند و داخل شدند و وزیر با فرزندش از جانب غربی گریختند. چون سپاهیان ساجیه خبر حادثه را شنیدند سوار شدند و بکاخ وزیر رفتند و با لشکریان مدارا کردند آنها هم کاخ را ترک نمودند و وزیر و فرزندش بجای خود بازگشتند. وزیر بعضی از یاران ابن یاقوت را بایجاد این فتنه و شورش متهم کرد دستور داد منادی ندا دهد که کسی از یاران ابن یاقوت در مدینه السلام (بغداد) نماند.

دوباره سپاهیان شوریدند و آن در یازدهم ذی الحجه بود. کاخ وزیر را هم از چند جا نقب زدند و غلامان وزیر با آنها نبرد کرده مانع شدند. رئیس شرطه (پلیس) سوار شد و دستور داد زندانها را خوب نگهداری کنند تا با شورش و آشوب گشوده نشود. پس از آن فتنه خاموش شد.

در آن سال مظفر ابن یاقوت با شفاعت وزیر از محبس آزاد شد و برای وزیر سوگند یاد کرد که با او همکاری و یاری کند و ضد او یا فرزندش اقدام و دشمنی نکند ولی چون مظفر نسبت بوزیر بسبب کشتن برادرش کینه داشت عداوت را ادامه داد زیرا معتقد بود که وزیر برادرش را سم داده و کشته است.

در آن سال وزیر ابن مقله نزد محمد بن رائق نماینده فرستاد او در واسط بود و حمل خواربار را برای خلیفه (شهر خلیفه که بغداد باشد) منع کرده بود. خلیفه هم از او مالیات واسط و بصره را مطالبه کرد. او نسبت بنمایندگان خلیفه نیکی کرد و دو نامه بتوسط آنها فرستاد یکی برای وزیر و دیگری محرمانه برای خلیفه که در آن چنین نوشت: اگر مرا بدربار احضار و کارها را بمن واگذار کنید و من اداره امور و تدبیر مملکت را بر عهده گیرم تمام احتیاجات خلیفه و مواجب سپاه را تعهد خواهم کرد چون نامه بخلیفه رسید از جواب آن خودداری کرد.

در آن سال ابو عبد اللّه محمد بن ابراهیم بن عبدویه بن سدوس هذلی از اولاد

ص: 37

عتبه بن مسعود در کوفه وفات یافت او از اهالی نیشابور بود. ابراهیم بن محمد بن عرفه معروف بنفطویه نحوی که دارای تألیفات و تصنیفات متعدده و از اولاد مهلب بن ابی صفره بود درگذشت.

عبد الرحمن در کار وزارت و اداره امور درماند و استعفا داد.

او بفرستد. بهانه هم تراشید که خود دارای سپاه است و سپاه هم مخارجی لازم دارد و آن سپاه از چند قوم تشکیل شده بود. بربریان- شفیعیه- نازکیه- یلیقیه- هارونیه- (اتباع نازک و یلیق ترک و هارون بن غریب) ابن مقله این سپاهیان را از سپاه بغداد جدا کرد و باهواز فرستاد تا مخارج سپاه کم شود. ابو یوسف بیاقوت گفت:

که این سپاهیان اگر بدانند ما برای تو مال میفرستیم بر ما خواهند شورید و ابو عبد اللّه ناگزیر خواهد شد اهواز را بدرود گوید و بتو خواهد پیوست آنگاه معلوم نخواهد شد که کار بکجا خواهد کشید. پس از آن گفت: سپاهیان تو با امتحان بدی که داده اند باندک مالی که میرسد قانع میشوند. یاقوت تمام سخن او را تصدیق کرد و همان مال کم را گرفت و میان سپاهیان تقسیم کرد و چند ماه در همان محل ماند. و چیزی از آن مال برای خود برنداشت. تا سنه سیصد و بیست و چهار رسید که سپاهیان یاقوت دچار تنگدستی شدند و استغاثه نمودند و گفتند: اتباع بریدی در اهواز همه در رفاه هستند و ما دچار عسرت هستیم.

در آن هنگام طاهر جیلی (گیلانی) با عده هشتصد سپاهی از ابن بویه جدا شد و بیاقوت ملحق گردید. طاهر دارای منصب ارجمند و مقام بلند بود که خود برای امارت و استقلال داعیه و شایستگی داشت. علت پیوستن او بیاقوت این بود که ترسیده بود ابن بویه او را باز دارد از او ترسید و گریخت و چون وضع یاقوت را دید او را ترک کرد و بطرف غرب شوشتر رفت که بر عایدات بصره تسلط یابد. ابو جعفر صمیری که منشی او بود همراه او بود. عماد الدوله آگاه شد ناگاه بر او شبیخون زد او و اتباع وی گریختند و ابن بویه لشکرگاه او را غارت کرد و بغنیمت برد و صیمری (منشی او) را گرفت ولی خیاط که وزیر عماد الدوله بود او را آزاد نمود. او هم بکرمان رفت و در آنجا بامیر معز الدوله ابو الحسن بن بویه (برادر کوچک عماد اله) پیوست و او سبب اقبال و ترقی وی گردید. چون طاهر یاقوت را ترک کرد یاقوت ناتوان شد و اتباع او مسلط و جری گردیدند و او از آنها ترسید. با بریدی مکاتبه و حال خود را وصف کرد و باو خبر داد که او فقط باراده و تدبیر بریدی اعتماد و اتکا دارد. بریدی باو

ص: 40

نوشت که سپاه تو فاسد و گستاخ شده بهتر این است که آنها را نزد من روانه کنی که من آنها را اصلاح و تنبیه کنم زیرا خود مشغول کار هستم و قادر نیستم شخصا نزد تو آیم.

اگر هم سپاه تماما بحال اجتماع نزد وی حاضر شوند قادر بر اصلاح و تأدیب آنها نخواهم بود بهتر این است که دسته دسته وارد شوند و اگر آنها باهواز بیایند من آنها را تنبیه و اصلاح خواهد کرد. یاقوت هم بنصیحت او عمل کرد و چون سپاهیان دسته دسته رسیدند بریدی هر که را پسندید و خواست برای خود برگزید و هر که را وبال سر خود دید نزد یاقوت برگردانید و مواجب او را هم برید.

این اوضاع را بیاقوت خبر دادند و باو گفتند چاره بریدی را بسازد قبل از اینکه کار او بالا بگیرد. او اعتنا نکرد و گفت: من آنها را نزد بریدی ذخیره خود نموده ام بریدی هم نسبت بآنها نیکی کرد. اتباع یاقوت مواجب خود را از او مطالبه کردند و او از بریدی خواست که حقوق آنها را بپردازد و بریدی اعتنا نکرد و باو پاسخ هم نداد.

یاقوت خود شخصا تنها با شتاب نزد بریدی رفت که بریدی نترسد و بداند که قصد سوئی ندارد. بریدی هم باستقبال او شتاب کرد و چون او را دید پیاده شد و دست و پای او را بوسید و بخدمت ایستاد و بدست خود طعام نزد او برد ولی او قبل از آن سپاهیان را بشورش وادار کرده بود که فتنه را بر پا کنند. یاقوت صدای غوغا را شنید خبر را پرسید باو گفتند. سپاهیان شوریده اند و می گویند بریدی با یاقوت آشتی کرده و ما را وجه صلح قرار داده و نمی گذارد ما یاقوت را بکشیم. بریدی بیاقوت گفت. دیدی که آنها در چه حالی هستند؟ بهتر این است که بگریزی و گر نه هر دو کشته خواهیم شد یاقوت ناگزیر از در دیگر گریخت و با بریدی یک کلمه هم سخن نگفت و سوی «عسکر مکرم» بازگشت.

بریدی بیاقوت نوشت: من کوشیدم که سپاهیان را متقاعد و اصلاح کنم ولی موفق نشدم چون مسافت بین ما و شما که «عسکر مکرم» هستید بیشتر از هشت فرسنگ نیست بیم این را دارم که سپاهیان شما را قصد کنند بهتر این است که دورتر

ص: 41

بروید و شوشتر را قصد کنید که آن شهر دارای برج و بارو و حصار قوی می باشد و نیز برای او یک حواله پنجاه هزار دینار بحاکم شوشتر نوشت یاقوت هم راه شوشتر را گرفت. یاقوت غلامی بنام مونس داشت باو گفت: ای امیر بریدی بند بند ما را می برد و هنوز تو فریب او را می خوری او سپاه اهواز را وا کرده بود که بشورند و اکنون میخواهد ترا از این سامان دور کند آن هم پس از اینکه بهترین یاران ترا از تو جدا کرد. آنچه را هم که بتو داده برای اتباع تو کافی نیست.

او میخواهد ما را دچار تنگدستی کند و تمام چهارپایان ما هلاک شوند. آنگاه ما ناگزیر ترا با بدترین وضعی ترک گوئیم و برویم. از او حذر کن و بحفظ خویش بکوش که ما از خیانت او در امان نخواهیم بود. سپاه حجریه در بغداد بغیر از تو بکسی اعتماد ندارند بهتر این است راه بغداد را بگیریم و بریاست آنها بپردازی که آنها با تو مکاتبه کردند و ترا خواستند. هر که در بغداد است تن بریاست و فرماندهی تو خواهد داد و اگر نه باهواز برویم و بریدی را از آن سامان اخراج کنیم حتی اگر عده او بیشتر از عده ما باشد زیرا تو امیر و سالاری و او دفتریست و یک منشی بیش نیست.

گفت: این را درباره ابو عبد اللّه مگوئید و بدگمان نباشید اگر من برادر می داشتم بهتر و دلسوز از او نمی بود. پس از آن حالاتی از یاقوت ظاهر شد که دلیل ضعف و عجز او نسبت بابی عبد اللّه بریدی بود. اتباع او هم ناتوان شدند و هر شب عده از آنها او را ترک می کردند و نزد بریدی می رفتند. چون بیاقوت گفته می شد که آنها رفتند او جواب می داد که نزد منشی من رفتند. او بدان حال بود تا آنکه عده او بهشتصد سپاهی رسید. در آن هنگام راضی (خلیفه) مظفر بن یاقوت را گرفت و بزندان سپرد و آن در ماه جمادی الاولی بود مدت یک هفته او را حبس و بعد آزاد کرد و نزد پدرش فرستاد. چون او بشوشتر رسید بپدر خود گفت: باید ببغداد بروی و اگر رفتی هر چه بخواهی بدست خواهد آمد و اگر نه از آنجا بموصل و دیار ربیعه برو که امارت آنجا را در دست داشته باشی. او نپذیرفت فرزندش هم ناگزیر سوی بریدی روانه شد و باو پناه برد او هم او را گرامی داشت ولی چند

ص: 42

مأمور بحفظ او گماشت.

پس از آن بریدی ترسید که سپاهیان باز بسالاری یاقوت تن دهند و شعار او را بخود بگیرند آنگاه خود او جز فرار چاره نخواهد داشت. بیاقوت پیغام داد که نامه از خلیفه رسیده که من ترا از این سامان اخراج کنم و می دانی که مخالفت با امر خلیفه غیر ممکن است و بمن دستور داد که ترا بین دو چیز محیر کنم یا خود با پانزده غلام نزد خلیفه ببغداد بروی یا بلرستان منتقل شوی که امارت آن سامان را بتو واگذار کند اگر تو برضا و رغبت خارج شوی چه بهتر و گر نه ناگزیرم با تو جنگ کنم و ترا با زور اخراج نمایم چون آن نامه برای یاقوت رسید در کار خود سرگردان و حیران شد با غلام خود مونس مشورت کرد او گفت قبل از این من ترا از اعتماد باین شخص که بریدی باشد نهی و منع کرده بودم و دیگر چاره نمانده. یاقوت باو نامه نوشت و مدت یک ماه مهلت خواست.

چون نامه یاقوت رسید بریدی پاسخ داد که امکان پذیر نخواهد بود آنگاه سوی او لشکر کشید و از رامهرمز او را قصد نمود چون لشکر بریدی جنبید یاقوت چند جاسوس برای کشف حال فرستاد و بریدی یکی از جواسیس را گرفت باو مال داد که برگردد و بیاقوت خبر بدهد که لشکریان بریدی بمحل «عسکر مکرم» رسیده و در خانه ها نشسته و آرام گرفته اند. یاقوت مونس را خواست و باو گفت ما بر دشمن پیروز شدیم دشمنی که بما خیانت کرده خبر جاسوس را هم باو داد و گفت: ما از شوشتر اول شب حرکت می کنیم و سحرگاه بمحل «عسکر مکرم» می رسیم که دشمن غافل و بخواب فرو رفته باشد که شبیخون بزنیم و اگر بریدی را دستگیر کنیم که شکر خدا را خواهیم کرد و اگر هم بگریزید او را دنبال خواهیم کرد.

مونس گفت: بسیار کار نیکی خواهد بود اگر گفته جاسوس درست باشد. یاقوت گفت این جاسوس همیشه نزد من است و وفادار راستگو می باشد. یاقوت لشکر کشید و هنگام طلوع آفتاب بمحل «عسکر مکرم» رسید و اثری از لشکر دشمن ندید از رود گذشت و لشکر زد و بانتظار لشکر دشمن نشست و خبری نرسید. مونس

ص: 43

بیاقوت گفت: جاسوس دروغ گفته و تو سخن دروغگویان را باور می کنی من برای تو نگران و بیمناکم. هنگام عصر لشکر بریدی رسید و بفاصله یک فرسنگ دور از لشکر یاقوت لشکر زد شب فرا رسید و آنها بسبب رسیدن شب کاری نکردند چون صبح شد میان طرفین زد و خوردی رخ داد و قرار گذاشتند روز بعد جنگ را برپا کنند.

بریدی لشکر دیگری هم فرستاد که از پشت بر لشکر یاقوت حمله کند و تا وقوع جنگ کمین باشد که یاقوت آگاه نشود فقط هنگام وقوع جنگ ظاهر شود و حمله کند روز بعد صبح زود نبرد آغاز شد تا ظهر طول کشید نزدیک بود لشکر بریدی منهزم شود با اینکه عده آن بسیار فزونتر از لشکر یاقوت بود و فرمانده آن جعفر حمال بود. هنگام ظهر آن کمین از پناهگاه خارج شد و بر لشکر یاقوت حمله کرد یاقوت مونس را با سیصد مرد جنگی فرستاد که دفاع کند. آن عده سه هزار و عده مونس سیصد بود مونس ناگزیر تن بفرار داد بقیه عده یاقوت که پانصد بود منهزم شدند. یاقوت ناگزیر پیاده شد و سلاح خود را افکند و با پیراهن بدیوار یک رباط تکیه داد و نشست اگر داخل رباط می شد نجات می یافت زیرا شب شده بود و ممکن بود پنهان شود و کسی او را نشناسد ولی اگر خدا کاری بخواهد اسباب آنرا فراهم می کند و قدر خداوند مقدر می باشد چون نشست و بدیوار تکیه داد روی خود را پوشانید و دستش را دراز کرد که گدای آبرومند باشد و از پیدا شدن روی خود شرم دارد. گروهی از بربریان بر او گذشتند آنها اتباع بریدی بودند در او شک بردند و گفتند روی خود را باز کند او خودداری کرد یکی از آنها باز و بین پهلوی او را آزرد او هم ناگزیر روی خود را نمود و گفت: من یاقوت هستم از من چه میخواهید؟ مرا نزد بریدی ببرید آنها بر او هجوم بردند و او را کشتند و سرش را برای سپاه بردند. ابو جعفر حمال برای بریدی نامه با کبوتر نوشت و اجازه خواست که سر یاقوت را برای سپاه بفرستد ابو عبد اللّه بریدی پاسخ داد که سر را بتن بازگرداند و او را تکفین و دفن نماید. مونس غلام او هم گرفتار شد. همچنین عده از سالاران که بریدی همه را کشتند

ص: 44

بریدی بشوشتر نماینده فرستاد که اموال یاقوت را ضبط و حمل نمود کنیزان او را هم برد. مال یاقوت بالغ بر دوازده هزار دینار شده و چیز دیگری که باو تعلق داشته بدست نیامد. مظفر فرزند یاقوت را هم بزندان افکند و مدتی در آنجا ماند تا او را آزاد و ببغداد فرستاد.

بریدی پس از قتل یاقوت تمرد کرد و با غرور و تکبر زیست ما این واقعه را بتفصیل نقل کردیم زیرا دارای عبرت است و باید از مانند حوادث آن احتیاط کرد که و از وقایع آن تجربه بدست آورد که بسیاری مانند آن رخ می دهد:

کرده و خود سرانه زیست می نمودند و کسی مالیات نمی پرداخت فقط شهر بغداد برای خلیفه ماند آن هم ابن رائق حاکم مطلق و فاعل ما یشاء بود خلیفه اندک قدرتی نداشت. بصره در دست ابن رائق و خوزستان در دست بریدی و فارس در دست عماد الدوله بن بویه و کرمان در دست ابو علی محمد بن الیاس و ملک ری و اصفهان و لرستان در دست رکن الدوله بن بویه و بعضی هم در دست وشمگیر برادر مرداویج که هر دو بر آنها در حال کشاکش و ستیزه بودند و موصل و دیار بکر و مضر و ربیعه در دست بنی حمدان و مصر و شام در دست محمد بن طغج و مغرب و افریقا در دست ابو القاسم القائم بامر اللّه بن مهدی علوی که دومین خلیفه از آنها (فاطمی ها) بود.

اندلس (اسپانی) در دست عبد الرحمن بن محمد ملقب بناصر اموی (خلیفه اموی) و خراسان و ما وراء النهر در دست نصر بن احمد سامانی و طبرستان و گرگان در دست دیلمیان و بحرین و یمامه در دست ابو طاهر قرمطی بود.

رسید لشکر خود را از محاصره محمد باز نمود و راه خراسان را گرفت و محمد نفسی کشید و از قلعه بیرون رفت و بمحل «بم» پناه برد شهر بم نزدیک کویر است میان کرمان و سیستان. احمد بن بویه او را قصد کرد و او از بم بسیستان رفت و از نبرد پرهیز کرد. احمد هم سوی جیرفت که یکی از قصبات کرمان است شتاب کرد.

در بم هم یکی از سالاران خود را حاکم نمود. چون نزدیک جیرفت رسید نماینده علی بن زنگی نزد او رفت. علی معروف بکلویه رئیس قفص و بلوچ بود. او و نیاکان او بر بلوچستان تسلط دیرین داشتند. آنها همیشه مطیع زبردستان بودند و باج و خراج بهر که غالب می شد می پرداختند ولی هرگز نزد امراء سلطان حاضر نمی شدند. آن نماینده برای احمد بن بویه مال مقرر آورد ولی احمد از قبول آن خودداری کرد و گفت پس از فتح جیرفت می توانم آنرا بپذیرم. علی بن کلوبه ده فرسنگ از لشکرگاه احمد دور شد و بمحلی صعب العبور رفت پس از فتح جیرفت با علی صلح کرد و از او گروگان گرفت و علی مزبور بنام او خطبه نمود. چون صلح برقرار شد بعضی از مشاورین ابن بویه باو گفتند: خوب است عهد را بشکنی و خیانت کنی و بعلی که مطمئن و عاقل است شبیخون بزنی و اموال او که بسیار عظیم است بگیری و باو گفتند: کارش بسیار آسان است زیرا او بسبب صلح مطمئن شده و احتیاط را از دست داده امیر ابو حسین احمد بسبب صغر سن و کمی تجربه رای آنها را پسندید و اتباع خود را جمع و مرتب کرد و قصد شبیخون نمود. علی هم جاسوسان گماشته بود در ساعتی که لشکر احمد جنبید علی آماده کارزار شد و راهها را گرفت و عده را مرتب کرد چون لشکر احمد از آنجا گذشت اتباع علی شبانه از هر طرف و ناحیه هجوم بردند کشتند و اسیر گرفتند و عده کمی نجات یافتند. خود امیر ابو الحسین دچار چندین ضربت سخت گردید و دست چپ او بریده شد و دست راستش هم صدمه دید و در میدان افتاد که زخمهای کاری باو اصابت کرده و میان کشتگان مانده بود خبر این شکست بجیرفت رسید تمام اتباع او از آن محل گریختند. روز بعد علی کلویه کشتگان را تفتیش کرد ابو الحسین را در حال مرگ دید او را سوی

ص: 48

جیرفت حمل کرد و اطباء و جراحین را برای معالجه وی احضار نمود و در معالجه او بی نهایت کوشید. از او عذر خواست و نمایندگانی نزد برادرش عماد الدوله فرستاد که عذر بخواهند و باو اطلاع داد که برادرش عهد شکنی و خیانت کرده و خود مطیع و فرمانبردار می باشد عماد الدوله از او پذیرفت و جواب داد و آنچه تقدیم کرده بود مورد قبول واقع شد و باز صلح میان آنها مستقر گردید. تمام گرفتاران را آزاد و بآنها نیکی کرد.

خبر آن واقعه بمحمد بن الیاس رسید که بر سر احمد بن بویه چه آمده از سیستان بشهر معروف جنابه (گناوه) رفت. ابن بویه او را قصد کرد و چند روز با هم نبرد کردند و عاقبت ابن الیاس منهزم و ابن بویه پیروز شد.

بعد علی بن کلویه را هم قصد کرد که از او انتقام بکشد چون باو نزدیک شد شبانه با اتباع خود پیاده راه پیمود و شبیخون زد در آن هنگام باران بشدت می بارید کشتند و اسیر گرفتند. ابن بویه آن شب را بصبح رسانید و باز آنها را (بلوچها را) دنبال کرد و بسیاری از آنها را کشت و علی کلویه گریخت ابن بویه خبر فتح را برای برادرش عماد الدوله نوشت که چگونه ابن الیاس را مغلوب کرد.

عماد الدوله باو پاسخ داد که در جای خود بماند و هرگز نجنبد. آنگاه یکی از سالاران بزرگ را نزد او فرستاد و دستور داد که احمد را ببازگشت بفارس مجبور کند او هم نزد برادرش بازگشت و در استخر اقامت گزید تا آنکه ابو عبد اللّه بریدی که از ابن رائق شکست خورده و گریخته باو پناه برد که بجکم از طرف ابن رائق او را منهزم کرده بود. بریدی عماد الدوله را بگرفتن عراق وادار و تشویق کرد و کار را بنظر او آسان نمود او برادر خود ابو حسین معز الدوله را همراه بریدی برای فتح عراق فرستاد که ما خبر آنرا در تاریخ آینده سنه سیصد و بیست و شش شرح خواهیم داد

.

ص: 49

و شعر مطبوع و مقبول هم داشت و عالم بفنون علوم بود درگذشت.

در آن سال ابو بکر احمد بن موسی بن عباس مجاهد در ماه شعبان وفات یافت او پیشوای قرآن خوانان بود.

عبد اللّه بن احمد بن محمد بن مغلس ابو الحسن فقیه ظاهری که دارای تصانیف بسیار بود درگذشت.

در آن سال عبد اللّه بن محمد بن زیاد بن و اصل ابو بکر نیشابوری فقیه شافعی در ماه ربیع الاول درگذشت او در سنه دویست و سی و هشت متولد شد و همنشین ربیع بن سلیمان و مزنی و یونس بن عبد الاعلی یاران شافعی بود.

داشتند گرفته و نام آنان از دفتر سپاهیان محو شد.

چون ابن رائق فراغت یافت هر که از ساجیه نزد او بازداشت شده بود کشت جز صافی خازن و هارون بن موسی چون آسوده شد خود و راضی لشکر زدند که سوی اهواز بروند و ابن بریدی را اخراج کنند.

بابن بریدی نامه نوشتند و خراج تاخیری را مطالبه و استبداد و استقلال او را مواخذه کردند که چگونه سپاه را فاسد کرد و تن بتمرد و عصیان داده و گناهان او را یک یک شمردند. پس از آن تصریح کردند که اگر او سپاه را برگرداند و آنچه بر او واجب شده بکار برد او را بحال خود خواهند گذاشت و اگر خودداری کند بآنچه درخور اوست دچار خواهد شد و با او مقابله خواهند کرد. (برید) چون نامه را خواند تعهد خود را تجدید کرد که سالی سیصد و شصت هزار دینار «هر ماه یک قسط بپردازد و سپاه را هم تسلیم کند که هر دسته که بخواهند روانه نماید یا آنکه آنها را باو واگذار کنند که برای جنگ ابن بویه لشکر بکشد زیرا سپاهیان بسبب تنگدستی مراجعت ببغداد را اکراه دارند که در آنجا مالی نیست و اختلاف و کشاکش برپاست. نمایندگان ابن رائق هر چه بریدی گفته بود باو نوشتند و او نزد راضی رفت و خواند و نیز خود با یاران خویش مشورت کرد حسین بن علی نوبختی گفت:

قبول مکن زیرا او خدعه و تزویر می کند و اگر شما باز گردید او بتعهد خویش وفا نخواهد کرد ابو بکر بن مقاتل عقیده داشت که تعهد او را قبول کنند و گفت: دیگری نمی تواند کار او را انجام دهد و چیزی بپردازد او هواخواه بریدی بود و برای او تعصب داشت ابن رائق عقیده او را پسندید و تعهد بریدی را قبول کرد و باتفاق راضی سوی بغداد بازگشت و در هشتم ماه صفر وارد بغداد شدند.

اما مال و خراج که دیناری از آن وصول نشد. و اما سپاه که ابن رائق جعفر بن ورقاء را (بعنوان فرمانده) فرستاد که آنرا برای جنگ ابن بویه سوق دهد و فارس را بگیرد چون باهواز رسید بریدی باتفاق سپاه بدیدن او رفت و او برای آنها طعام مهیا کرد و آنها خوردند و رفتند و جعفر چند روزی ماند از سپاه خواست که

ص: 53

بجنبد و با او سوی فارس برود سپاهیان از او مال خواستند چون او چیزی نداشت باو دشنام دادند و تهدید بقتل کردند ناگزیر پنهان شد و بخود بریدی پناه برد.

بریدی باو گفت: من از کسی که ترا روانه کرده تعجب نمی کنم ولی از تو تعجب می کنم چگونه بدون مال باین دیار آمدی اگر سپاهیان غلام و زر خرید بودند بدون مال با تو نمی آمدند. پس از آن او را شبانه اخراج کرد و او با نا امیدی ببغداد بازگشت.

پس از آن ابن مقاتل با ابن رائق مذاکره کرد و کوشید که حسین بن علی نوبختی را عزل کند و از بریدی یاری بخواهد و او را وزیر خود نماید و سی هزار دینار هم تعهد کرد که باو بدهد ولی ابن رائق اعتنا نکرد و ابن مقاتل بکوشش خود ادامه داد تا آنکه موفق شد. یکی از بزرگترین اسباب توفیق او این بود که نوبختی بیمار شد چون ابن مقاتل با ابن رائق در عزل او گفتگو کرد ابن رائق گفت او بر من حق دارد و من هرگز چنین کاری نمی کنم. او مرا باین مقام رسانید. ابن مقاتل گفت: او ناخوش و ناتوان است و امیدی بصحت مزاج او نمی رود ابن رائق گفت: طبیب او بمن خبر داد که او بهبودی یافته و دراج بریان هم خورده. گفت:

طبیب می داند که تو باو علاقه مند هستی و برای خرسندی تو این خبر را داده هرگز بتو خبر بد نمی دهد زیرا او وزیر تست ولی بهتر این است که از برادرزاده و دامادش علی بن احمد تحقیق کنی و حال او را بپرسی او در خفا حقیقت حال را بتو خواهد گفت.

نوبختی همان برادر زاده و داماد را نایب و قائم مقام خود نزد ابن رائق کرده بود که در ایام بیماری کارها را انجام دهد.

ابن مقاتل از نزد ابن رائق پیش علی ابن احمد رفت و باو گفت: من با امیر (ابن رائق) درباره وزارت تو گفتگو کردم و این مقام را برای تو مسلم داشتم اگر ابن رائق درباره عم تو تحقیق کند تو بگو او در حال مرگ است و از حیات او نا امیدیم و دیگر از او کاری ساخته نمی شود تا مقام وزارت

ص: 54

را احراز کنی.

چون ابن رائق علی بن احمد را نزد خود خواند و از حال عم او پرسید.

او بر سر و روی خود زد و در حال اغما افتاد و گفت: امیر زنده بماند او را در عداد مردگان بشمارد. امیر لا حول و لا قوة الا باللّه گفت (علی بن احمد گفت) و او را چنان گرامی داشت که اگر تمام مال خود را فدای او کند باز کاری در حق او نکرده. چون ابن مقاتل نزد او حاضر شد باو گفت: حق با تست امیدی بنوبختی نیست بنویس که بریدی کسی را بنیابت خود در مقام وزارت معین کند او هم نوشت که احمد بن علی کوفی را بنیابت خود تعیین و برای مقام وزارت نزد ابن رائق روانه کرد او هم چنین کرد و کار بریدی راست نشد زیرا با بودن نوبختی که بر حال او آگاه بود امکان نداشت که کار بریدی پیش برود.

چون کوفی باتفاق ابن مقاتل بر رأس کار قرار گرفتند بصره را با تضمین بعهده ابو یوسف بریدی برادر ابو عبد اللّه بریدی گذاشتند. ابن رائق (از این کار) خودداری کرد ولی هر دو او را فریب دادند. و بالاخره تن داد. نماینده ابن رائق در بصره محمد بن یزداد بود که ستم می کرد و بدرفتاری. چون بصره بعهده ابو یوسف بریدی در آمد گروهی از اعیان آن سامان باهواز نزد بریدی رفتند او هم بآنها وعده نیکی داد و ابن رائق را بد گفت که ابن یزداد را بر آنها مسلط کرده بود آنها هم بر او ثنا گفتند و دعا خواندند.

بریدی غلام خود را که نامش اقبال بود با عده دو هزار مرد سوی بصره روانه کرد و دستور داد در قلعه مهدی اقامت کنند تا دستور او برسد که چه باید بکنند.

چون ابن یزداد آگاه شد هنگامه برپا کرد و دانست که بریدی میخواهد بر بصره مسلط شود و اگر نه یک مرد و دو مرد برای دریافت خراج کافی بودند. بریدی دستور داد که بعضی عوارض الغاء شود که ابن یزداد آنها را بزور می گرفت اهالی بصره مطمئن و باو مایل شدند بحدیکه با لشکر او هم آهنگی کردند و با ابن رائق جنگ نمودند. بعد از آن که غلبه یافت کاری کرد که آنها از روی یک روز حکومت

ص: 55

ابن رائق را کردند.

آورده اند در آن هنگام ابو طاهر هجری (قرمطی) بکوفه رسیده بود و آن تاریخ بیست و سیم ربیع الاول بود. ابن رائق با سپاه خود بمحل «قصر ابن هبیره» رفت و نزد قرمطی نماینده فرستاد ولی توافقی ما بین آن دو حاصل نشد و قرمطی بشهر خود بازگشت. ابن رائق هم برگشت و در واسط مستقر گردید. بریدی آگاه شد بلشکریان خود دستور داد که داخل شهر بصره شوند و با هر که با آنها مخالفت کند نبرد کنند. گروهی از سپاه حجریه را هم برای یاری آنها فرستاد. ابن یزداد عده فرستاد که مانع ورود آنان شوند. طرفین در پیرامون نهر امیر جنگ کردند و اتباع ابن یزداد منهزم شدند. اقبال و اتباع بریدی بصره را گرفتند و ابن یزداد گریخت و بکوفه رفت آن هم بعد از اینکه دوباره گریختگان را عودت داد و عده هم از اهل بصره برای نبرد استخدام کرده بود و بالاخره همه منهزم و متفرق شدند و خود او بکوفه رسید. ابن رائق سخت برآشفت و بریدی را تهدید کرد و باو دستور داد اتباع خود را از بصره بخواند ولی او عذر آورد و عمل نکرد. در آغاز کار اهالی بصره بسبب بدرفتاری ابن یزداد بریدی را خواستند.

اتباع بریدی گریختند و نزد او بازگشتند (در تجارب الامم آنچه در خاطر دارم بجکم با سیصد مرد ترک برای پیش آهنگی و کشف راه و اطلاع بر اوضاع دشمن رفته بود و عده بریدی ده هزار بوده بجکم خود سرانه دلیری کرد و بر آن لشکر حمله نمود و بدون اطلاع بدرخرشنی یا ابن رائق آنها را شکست داد) بریدی محمد حمال (یا جمال) را با تازیانه زد و گفت تو با عده سه هزار مرد جنگی از سیصد مرد گریختی؟. او پاسخ داد که تو گمان کردی با یاقوت بخت برگشته جنگ می کنی نمی دانستی که آنهایی که آمدند غیر از آنانی هستند رفتند (در تجارب الامم می نویسد اگر تو همی لشکر بکشی و بروی نصیب تو فرار خواهد بود).

پس از آن بریدی عده دیگری که در آن جنگ نبوده تجهیز بر عده سابق اضافه کرد و باز بفرماندهی حمال برای جنگ بجکم فرستاد. در پیرامون نهر شوشتر روبرو شدند بجکم و اتباع او از رود عبور کردند و چون لشکر بریدی آنها را دید بدون جنگ گریخت چون ابو عبد اللّه بریدی دید آنها مقاومت نکردند خود و دو برادرش هر که از سپاه مانده بود در کشتی حمل کردند و هر چه در گنج داشت که سیصد هزار دینار بود همراه بردند کشتی ها غرق شد و شناگران و غواصان آنها را نجات دادند مقداری از مال را هم برای بجکم از آب درآوردند و بجکم با عده (کم) وارد بصره گردید. در بصره در محل ابله (از ابلیوس سردار اسکندر) اقامت گزیدند که در آنجا اتباع بریدی اقامت کرده بودند. بریدی چند کشتی برای فرار گرفت و با عده خود گریخت. ابو عبد اللّه بریدی اقبال غلام خود را بجنگ ابن رائق فرستاد که طرفین در محل «مطاری» روبرو شدند اتباع ابن رائق شکست خورده منهزم و عده از آنها گرفتار شدند بریدی آنها را آزاد کرد و بابن رائق نامه نوشت و از او عذر خواست و التماس عفو نمود گروهی از اعیان بصره را هم نزد او فرستاد که شفاعت کنند. آنها خواستند بابن رائق سوگند دهند که اگر فاتح شد بآنها آزار نرساند او خودداری کرد و گفت اگر ظفر یافتم بصره را ویران خواهم کرد و همه ساکنان شهر را خواهم کشت و سوگند یاد کرد که چنین کند آنها

ص: 58

کمر جنگ او را بستند و بریدیان (سه برادر) اطمینان یافتند که اهالی بصره آنها را یاری خواهند کرد آن هم پس از شکست اتباع ابن رائق و گریختن لشکر او ولی در آن هنگام بجکم باهواز رسید و آنرا گشود. و چون ابن رائق خبر یافت که لشکر او برای نخستین بار از بریدی منهزم شده یک لشگر دیگر تجهیز کرد و فرستاد. آن لشکر هم با کشتی حرکت کرد و هم از طریق صحرا. لشکری که از طریق صحرا رفته بود با لشکر بریدی مقابله کرد و سخت شکست یافت و منهزم گردید. اما لشکری که با کشتی رفته بود توانست در مرتع پیاده شود و چون ابو عبد اللّه بریدی آن وضع را دید سوار کشتی شد و بجزیره «اوال» گریخت و برادر خود ابو الحسین را برای دفاع در بصره گذاشت که با لشکر ابن رائق که در مرتع پیاده شده جنگ کند. نبرد رخ داد و لشکر ابن رائق گریخت چون خبر انهدام لشکر بابن رائق رسید خود شخصا از واسط سوی بصره رفت و بجکم با عده خود رسید و جنگ با اهل بصره آغاز شد و بسیار سخت بود. اهالی بصره در جنگ بابن رائق دشنام می دادند چون بجکم رسید از ابن رائق پرسید تو نسبت باهل بصره چه کردی که چنین دشمنی با تو دارند. ابن رائق گفت: بخدا نمی دانم.

ابن رائق و بجکم هر یک بلشکرگاه بازگشتند. اما ابو عبد اللّه بریدی که از جزیره «اوال» سوی عماد الدوله بن بویه در فارس رفت و باو پناهنده شد و او را تشویق و تشجیع نمود که عراق را بگیرد و کار خلیفه را در نظر او آسان نمود همچنین ابن رائق او هم برادرش معز الدوله را با بریدی فرستاد که بعد از این بشرح آن خواهیم پرداخت.

چون ابن رائق شنید که لشکر ابن بویه بفرماندهی برادرش معز الدوله و باتفاق ابو عبد اللّه بریدی اهواز را قصد کرده بجکم را فرمان داد که برای دفع آنها باهواز برود او خودداری کرد و گفت: بشرط اینکه امارت و خراج آن سامان را بمن واگذار کنی ابن رائق قبول کرد و او را فرستاد. گروهی از سپاهیان بریدی بابن رائق شبیخون زدند و لشکریان او گریختند چون ابن رائق وضع را بدان گونه دید

ص: 59

دستور داد خیمه ها و بار و بنه را آتش بزنند مبادا بدست دشمن بیفتد خود نیز بتاخت نزد بجکم در اهواز رفت. جماعتی باو گفتند: ابن رائق را دستگیر و بازداشت کند او نکرد. ابن رائق چند روزی نزد بجکم ماند و از آنجا بواسط بازگشت. سپاهیان او هم زودتر گریختند و بواسط قبل از او رسیدند.

شما فرستاده که شما سپاهیان او را کشتید. آنها هم دو بار خلاف و ستیز را از سر گرفتند. خلیل هم در جنب شهر آنها شهر دیگری ساخت و بمحاصره آنها پرداخت و بسیاری از دیوارها و باروهای شهر آنها را ویران کرد و در دروازه ها را بروی آنها بست نام شهر را هم «خالصه» نهاد و مردم در ساختن شهر تازه بسیار رنج بردند و اهالی «جرجنت» دانستند که او بمحاصره و هلاک آنها می کوشد و سخن دروغ سالم را باور کردند و بجنگ خلیل کمر بستند. خلیل هم در ماه جمادی الاولی سنه سیصد و بیست و شش برای سرکوبی آنان لشکر کشید آنها هم از شهر بیرون آمده جنگ را بشدت آغاز نمودند و مدت هشت ماه محاصره شهر بطول کشید و هر روز جنگ برپا بود تا آنکه زمستان رسید خلیل ناگزیر در ماه ذی الحجه محاصره را ترک کرد و بشهر جدید خود که خالصه باشد بازگشت.

چون سال سیصد و بیست و هفت آغاز شد. اهالی قلعه نشین و سایرین با خلیل مخالفت کردند. همچنین مردم «مازر» و تمام آن ناشی از سعی و تبلیغ اهالی «جرجنت» بود مخالفین جنگیان را دسته دسته می فرستادند و کار آنها بالا گرفت و بپادشاه «قسطنطینیه» نوشتند و از او مدد خواستند او هم چند کشتی جنگی با لشکر و خواربار بسیار بیاری آنها فرستاد. خلیل هم برای قائم نوشت و از او مدد خواست قائم هم برای یاری او یک سپاه عظیم فرستاد. خلیل هم با عده خود از شهر جدید- الاحداث خارج شد و قلعه «ابو ثور» را محاصره کرد و آنرا گشود و تملک نمود.

همچنین قلعه «بلوط» و قلعه «ابلاطنو» را محاصره کرد تا آخر سال سیصد و بیست هفت. چون سال بیست و هشت رسید خلیل محاصره قلعه «ابلاطنو» را ترک و بمحاصره شهر «جرجنت» مبادرت نمود و محاصره را طول داد. بعد خود او رفت و عده سپاهی برای ادامه محاصره گذاشت که فرمانده آنها ابو خلف بن هارون بود و آن محاصره تا سنه سیصد و بیست و نه ادامه داشت. بسیاری از اهالی آن شهر بکشور روم مهاجرت کردند. بقیه ناگزیر امان خواستند ابو خلف بآنها امان داد بشرط اینکه از قلعه فرود آیند چون تسلیم شدند او عهد را شکست و همه را اسیر کرد و بشهر (جدید-

ص: 61

الاحداث) برد. چون سایر قلعه نشینان بر آن وضع آگاه شدند تن بطاعت دادند و مملکت باز بدست مسلمین افتاد چون کشور صقلیه درباره تابع اسلام شد او (خلیل) بافریقا بازگشت و آن در سنه سیصد و بیست و نه بود اعیان شهر «جرجنت» را هم همراه خود برد آنها در یک کشتی سوار کرد و در وسط دریا دستور داد کشتی را سوراخ کنند. آنها را بقعر دریا فرستاد و نابود کرد.

دینار خواست میان آنان ابو زکریا یحیی بن سعید سوسی (شوشی) بود. ابو زکریا گوید خواستم بدانم که عقیده بجکم درباره ما چیست کسی را نزد او فرستادم و گفتم:

من رازی دارم باید مشکوف کنم او مرا نزد خود خواند. گفتم. ای امیر اگر بخواهی مالک دنیا (مقصود عالم اسلام) و بخدمت خلیفه موفق شوی و ممالک را اداره کنی چگونه روا می داری که جمعی را بازداشت کنی و حال آنکه مال آنها ربوده و خود دچار نکبت شده و نعمت آنها زایل گشته و تو در حال غربت و دربدری آنها مال از آنها مطالبه کنی و شکنجه دهی. دیروز یک طشت پر آتش بر شکم یکی از آنها نهادی و آزار دادی (در تجارب الامم نام شخص برده شده که سهل بن تطیر جهبذ «کهبذ» بوده) اگر مردم کارهای ترا بدانند و آگاه شوند از تو رخ بر خواهند تافت و هر که بشنود با تو دشمن خواهد شد و هر که هم ترا نشناسد عداوت خواهد داشت تو بر ابن رائق اعتراض کردی که اهالی بصره را چرا ترساندی و رنجاندی آیا او نسبت بهمه بد کرده بود؟ (فقط اعیان را تهدید کرده بود) نه بخدا بلکه فقط بجمعی بدرفتاری نمود که تمام عوام از او ترسیدند. بغداد نیز کارهای ترا نمی پذیرد و تحمل نمی کنند بعد کارهای مرداویج را برای او شرح دادم چون سخن مرا شنید گفت: مرا پند دادی و نیکی کردی و من هشیار شدم دستور داد همه را آزاد کنند.

چون سپاه ابن بویه «عسکر مکرم» را گشود اهالی اهواز نزد بریدی (که همراه معز الدوله بن بویه بود) رفتند و تهنیت گفتند میان آنها پزشکی حاذق بود بریدی مبتلا بیک نحو تب و نوبه بود که یک روز در چهار روز عود می کرد بان پزشک گفت: ای ابو زکریا می بینی حالم چون است که این تب ملازم من است.

گفت: باید در خوراک خلط کنی؟ گفت: یعنی بیش از این خلطی که در جهان کرده ام که من دنیا را آشفته کردم. از آنجا سوی اهواز لشکر کشیدند و سی و پنج روز در آنجا ماندند بعد بریدی از بیم ابن بویه گریخت و در کشتی سوار شد و بمحل «باسیان» پناه برد ابن بویه برای او نامه نوشت و گله کرد و خیانت او را بسبب فرار

ص: 64

گوشزد نمود.

علت فرار او این بود که ابن بویه از او خواست که سپاهیان او را از بصره بخواند که آنها را نزد رکن الدوله برادرش باصفهان روانه کند تا در جنگ با وشمگیر شرکت نمایند.

بریدی چهار هزار سپاهی از آنها احضار کرد. بمعز الدوله گفت: اگر اینها در اینجا اقامت کنند میان آنها و دیلمیان اختلاف و ستیز رخ خواهد داد بهتر این است که بشوشتر بروند و از آنجا راه اصفهان را گیرند او (معز الدوله) اجازه داد بعد از آن از او خواست که سپاهیان مقیم «حصن مهدی» را احضار کند تا از راه رود آنها را بواسط روانه کند. بریدی ترسید که معز الدوله عملی را که خود بریدی نسبت بیاقوت انجام داده بکار برد بدین سبب ترسید. دیلمیان هم او را اهانت و تحقیر می کردند و باو اعتنا نمی نمودند بدین سبب گریز را بر اقامت ترجیح داد بلشکر خود که در شوش بودند فرمان داد که راه بصره را گیرند و بازگردند آنها هم رفتند. بمعز الدوله هم نوشت که اهواز را باو واگذار کند تا بتواند باج و خراج را بستاند زیرا او مالیات اهواز و بصره را برای عماد الدوله تعهد کرده بود که سالیانه هیجده هزار هزار درهم بابن بویه بدهد. معز الدوله هم اهواز را تهی کرد مبادا برادرش عماد الدوله بگوید تو باعث شدی که مالیات اهواز وصول نشود. در «عسکر مکرم» لشکر زد و بریدی در محل «بنا آباد» اقامت کرد و نماینده باهواز فرستاد بمعز الدوله نوشت که من ترسیده بودم و از او خواست که از «عسکر مکرم» بشوش نقل مکان کند تا از او دور شود و او ایمن گردد. ابو جعفر صیمری و دیگران بمعز الدوله گفتند او میخواهد نسبت بتو مانند یاقوت (که باو خیانت کرد و کشت) رفتار و اتباع ترا پراکنده کند و بعد ترا اسیر نماید و نزد بجکم ببرد تا پیش او مقرب و گرامی شود همچنین نزد ابن رائق آنگاه برادرت را بنده و خوار کند. معز الدوله از انتقال خودداری کرد. بجکم بر آن اوضاع آگاه شد عده فرستاد که بر شوش مسلط شوند همچنین «جندیشاپور» اهواز هم در دست بریدی ماند. از بلاد اهواز جز «عسکر مکرم» جائی در دست معز الدوله

ص: 65

نماند. کار او زار شد و بعضی از سپاهیان او تصمیم گرفتند که باز گردند ولی اسپهدوست (اسپهبد) و موسی قیازه (در تجارب الامم فیاده آمده است و باید همین صحیح باشد که پیاده است. فرمانده پیاده) مانع شدند و وعده دادند که مواجب و جیره آنها بزودی خواهد رسید و آنها تا یک ماه باید بمانند. معز الدوله هم ببرادرش عماد الدوله نوشت و احوال و اوضاع را شرح داد. عماد الدوله هم برای او لشگری فرستاد و او نیرومند شد و اهواز را گرفت بریدی هم گریخت و بشهر بصره پناه برد و در آنجا مستقر گردید و ابن بویه اهواز را گشود.

بجکم هم در واسط ماند و در تصرف و فتح بغداد طمع نمود که جای ابن رائق را گیرد ولی بابن رائق چیزی نگفت و تصمیم خود را مکتوم نمود.

ابن رائق علی بن خلف ابن طباب را بیاری بجکم فرستاد که هر دو اهواز را بازستانند و ابن بویه را برانند و اگر چنین کنند امارت آن سامان مختص بجکم خواهد بود بود ولی باج و خراج بعلی بن خلف واگذار می شود. چون علی مذکور بواسط رسید بجکم او را وزیر خود نمود هر دو اقامت کردند و بجکم مالیات واسط را دریافت نمود. ابو الفتح وزیر کارهای بغداد را دگرگون دید ابن رائق را بتصرف مصر و شام تشویق و تطمیع کرد و با او خویشی و مصاهرت نمود (زن داد یا گرفت).

میان ابن رائق و ابن طغج هم پیمانی بست و خویشی و مصاهرت (دامادی و نسبت سببی) ایجاد کرد. بابن رائق گفت: من مالیات مصر و شام را برای تو استیفا خواهم کرد اگر مرا بآن دیار روانه کنی او (ابن رائق) دستور داد که برود و ابو الفتح در ماه ربیع الاخر روانه شد

.

ص: 66

ایجاد کنم تا بتوانم دربار خلافت را تصرف کنم. بریدی از آن پیغام سجده شکر نمود و برای بجکم سوگند یاد کرد و صلح ما بین هر دو برقرار گردید و بجکم سوی واسط رهسپار شد آنگاه کوشید که بر ابن رائق غلبه کند و دربار خلافت را بگیرد.

روز بعد خلیفه بابن رائق اطلاع داد و نامه که بخط ابن مقله بود برای او فرستاد ابن رائق از خلیفه تشکر نمود. نمایندگان هم در میان رفت و آمد کردند که درباره ابن مقله چه باید کرد. در نیمه شوال ابن مقله را از محبس بیرون آوردند و دستش را بریدند و بمعالجه او پرداختند تا شفا یافت. او باز با راضی آغاز مکاتبه نمود و مقام وزارت را هم درخواست کرد و توضیح داد که بریدن دستش مانع انجام کارهای وزارت نخواهد بود. قلم را بدست بریده خود می بست و می نوشت (خط ابن مقله معروف است). چون بجکم نزدیک بغداد رسید از خدام درگاه شنید که گفتگوی حمله بجکم را می کردند بآنها گفت: اگر بجکم وارد بغداد شود مرا نجات خواهد داد و من ابن رائق را بکیفر می رسانم. بکسانی که دستش را بریدند نفرین می کرد و دشنام می داد. خبر آن نفرین و ناسزا بگوش راضی رسید و ابن رائق هم شنید هر دو (خلیفه و امیر) دستور دادند که زبانش را قطع کنند. زبانش را بریدند و بزندانش سپردند. در زندان سخت خوار و بیچاره شد بحدیکه کسی باو آب نمی داد و او با آن حال ناگزیر بدست دیگرش آب از چاه می کشید و طناب را با دندان می گرفت و سخت بیچاره و بدبخت شد تا مرد و او را در کاخ خلیفه بخاک سپردند پس از آن خانواده او درخواست کردند که نبش قبر کنند بآنها اجازه داده شد او را از گور بیرون بردند و در خانه خود بخاک سپردند باز هم نبش قبر کردند و جسدش را بخانه دیگر بردند و بخاک سپردند یکی از عجایب اتفاقات این بود که او سه بار وزیر شد و برای سه خلیفه وزارت کرد و سه بار سفر کرد که دو بار بشیراز تبعید شد و بار سیم خود بموصل رفت و سه بار او را دفن کردند و سه خادم مخصوص داشت

.

ص: 69

«عکبرا» رهسپار شد. بجکم هم در تاریخ سیزدهم ذی القعده وارد بغداد شد و روز بعد راضی را ملاقات کرد باو خلعت و لقب امیر الامراء داده شد از طرف راضی- نامه هائی بسالاران و فرماندهان ابن رائق نوشته شد و آنها را خواند. آنها هم همه اطاعت کردند و بازگشتند و ابن رائق را ترک و مفارقت نمودند. چون ابن رائق حال را بدان گونه دید ناگزیر ببغداد بازگشت و پنهان شد. بجکم در کاخ مونس مستقر گردید و کار او بسامان رسید. مدت امارت ابو بکر بن رائق یک سال و یازده ماه بود یکی از حیله ها و تدبیرهای بجکم این بود که ابن رائق بانشاء ابو زکریا یحیی بن سعید شوشی مکاتبه می کرد و او مستشار وی بود ابو زکریا گوید. من با بجکم گفتگو کردم و باو پند دادم که ابن رائق نباید بر راز تو آگاه شود و تو باید بطاعت او تظاهر کنی زیرا او از تو نیرومندتر و عده سپاهیان او فزونتر و داراتر است زیرا گنجها در دست اوست و خلیفه با او همراه است و او امیر و رئیس تو می باشد. بجکم بمن گفت: اما سپاه او نسبت بلکشر من که مانند گردوی تهی و بی مغز می باشند و من آنها را آزموده ام خواه کم باشند و خواه فزون اما اینکه خلیفه با او همراه است خلیفه نزد یاران من مهم نیست و اندک تاثیری در آنها ندارد اما دارائی و مال که من تمام حقوق سپاهیان را داده ام و مال هم دارم گمان می کنی چه مبلغی دارم؟ گفتم: نمی دانم. گفت: در هر حال باید حدس بزنی. من گفتم: باید صد هزار درهم داشته باشی. بمن گفت: خدا گناه ترا ببخشد من پنجاه هزار دینار (زر) دارم که اندک نیازی بآنها نیست. چون بغداد را گرفت روزی بمن گفت: آیا در خاطر داری که بتو گفته بودم من پنجاه هزار دینار دارم که بآنها احتیاجی ندارم؟ گفتم: آری گفت: بخدا پنج هزار درهم (سیم) نداشتم. من گفتم: این دلیل عدم اعتماد و وثوق تو بمن می باشد (که حقیقت را از من مکتوم داشتی). گفت: هرگز ولی تو نماینده من نزد ابن رائق بودی اگر میدانستی که من کم مایه یا تهی دست هستم دچار ضعف نفس می شدی و اگر دچار ضعف نفس می شدی سخن تو ضعیف و بی تاثیر می گردید و دشمن بر پیروزی بر ما امیدوار می شد خواستم

ص: 71

تو قوی قلب و امیدوار باشی تا قلب او را با سخن تند از جای بکنی او (ابو زکریا) گوید: دانستم تا چه اندازه خردمند و با تدبیر بود.

بیرون آمدند و با لشکری سخت نبرد کردند او میان دو عدو افتاد و با بدترین وضعی گریخت. بسیاری از اتباع او کشته شدند. ناگزیر بموقان پناه برد و سپهبد آن سامان او را گرامی داشت سپهبد «ابن دوله» نامیده می شد در مهمان نوازی افراط کرد. باز لشکری سپاهی گرد آورد و سوی دیسیم روانه شد. ابن دوله هم او را یاری کرد. دیسیم تاب مقاومت نیاورد و گریخت و از رود ارس هم گذشت عده از سپاهیان لشکری او را دنبال کردند و از رود هم گذشتند. باز دیسیم منهزم شد و قصد کرد که بوشمگیر پناه ببرد که او در شهر ری بود او را از افزایش قدرت لشکری و امکان او تمرد تخویف نماید و تعهد کرد سالیانه مبلغی بپردازد و از وشمگیر خواست که با او سپاه بفرستد سپاهیان لشکری هم با وشمگیر مکاتبه کرده اطلاع دادند هر گاه سپاه وشمگیر برسد لشکری را ترک کنند و بسپاه وشمگیر ملحق شوند. لشکری نامه های لشگر خود را که بوشمگیر نوشته شده بدست آورد ولی مکتوم کرد. چون سپاه وشمگیر رسید لشگری اتباع خود را جمع و نامه های آنها را ابراز کرد و گفت من با وضع شما قادر بر جنگ نخواهم بود ولی بهتر این است که همه با هم سوی «زوزان» برویم و در عرض راه ارمنیان را غارت کنیم و بموصل برویم و آن شهر را بگیریم و در آنجا و جاهای دیگر مسلط شویم. آنها قبول کردند و لشکری بارمنستان لشکر کشید. مردم غافل و آرام بودند.

ارمنیان را غارت کرد و اسیر گرفت و رفت تا بمحل «زوزان» رسید در یک استان ارمنی نشین رسید سالار ارمنی باو مال داد بشرط اینکه از غارت متصرف گردد و بکشور او داخل نشود. پس از توافق سالار ارمنی در یک دره کمین گذاشت و ببعضی از ارمنیان دستور داد که چیزی از لشگر لشکری بربایند و بآن دره بروند تا او بدنبال آنها برود و کمین کار خود را بکند. ارمنیان چیزی از آن لشکر بیغما ربودند و بدره پناه بردند لشگری شخصا با پنج سپاهی سوار شد و آنها را دنبال کرد و چون بدره رسید کمین بر او حمله کرد و او را کشت همچنین همراهان او همه کشته شدند. لشگر او بدنبال وی شتاب کردند او را کشته دیدند

ص: 73

فرزندش را بجای وی برگزیدند که نامش لشگرستان بود. رای آنها بر این قرار گرفت که از دره «تنین» بگذرند و آن بکوه جودی (ارارات) نزدیک بود که از آنجا لشگر خود را جمع کنند و راه طارم را گیرند که بلاد ارمنی (قاتل لشکری) آنجاست تا از او انتقام بکشند (در تجارب الامم اطوم زیرا طارم در حدود گیلان است). طارم (مقصود شخص سالار ارمنی) آگاه شد. مردان کارزار را در دره ها قرار داد که لشگر لشکرستان را سنگ سار کنند و تنگنای ها را بروی آنان بندند و مانع پیشرفت آنها شوند. بیشتر آن لشگر کشته شدند و آنانی که سالم ماندند کمتر بودند و خود لشکرستان هم سالم ماند. با عده خود را سوی ناصر الدوله کشید و باو پناه برد. ناصر الدوله بن حمدان امیر موصل بود. بعضی از آنها نزد او اقامت کردند و بعضی راه بغداد را گرفتند. اما کسانیکه نزد ناصر الدوله ماندند آنها را با پسر عم خود ابو عبد اللّه حسین بن سعید بن حمدان بآنچه از آذربایجان در حکومت او بود روانه نمود تا از پیشرفت دیسیم (کردی) جلوگیری کند زیرا او قصد تصرف آن قسمت از حکومت ناصر الدوله را داشت و سوی آن لشکر کشیده بود. ابو عبد اللّه مذکور هم از طرف پسر عم خود حاکم آن قسمت بود از آذربایجان بود که تحت حکومت ناصر الدوله درآمده ولی دیسیم رسید و با او جنگید و ابو عبد اللّه تاب پایداری نیاورد و دیسیم آن قسمت از آذربایجان را گرفت.

ابن سنبر اسرار ابو سعید و رمزهای او را باصفهانی آموخت و علایم امامی که در انتظار ظهور او بودند شرح داد. مرد اصفهانی نزد فرزندان ابو سعید رفت و علایم ظهور را بیان کرد. ابو طاهر (رئیس قرمطیان و فرزند ابو سعید) چون علایم را از او شنید گفت: امامی که ما برای او دعوت می کنیم همین است قرمطیان هم بطاعت وی گردن نهادند بحدیکه آن مرد اگر فرمان می داد که برادری برادرش را بکشد اطاعت می کردند. اگر کسی را بد می دانست می گفت: او مریض است و در دین ما شک برده باید او را کشت. آنها هم فورا او را می کشتند. ابو طاهر شنید که آن مرد- اصفهانی تصمیم بر قتل او گرفته تا خود تنها بر کار چیره شود. ابو طاهر ببرادران خود گفت: ما در برگزیدن این مرد اشتباه و خطا کردیم. من او را امتحان می کنم تا معلوم شود. باو گفتند ما بیماری داریم که شفاپذیر نیست آنگاه مادر خود را بستری کردند و او را پوشاندند که نداند کیست و چیست. او را بر سر بیمار بردند و گفتند: بیمار ما این است او ندانسته گفت: باید او را کشت. آنها روی مریض را باز کردند و گفتند: این مادر ماست و تو دروغ گفتی آنگاه مرد اصفهانی را فورا کشتند ولی پس از اینکه عده بسیاری از آنها را کشت. که اغلب آنان از بزرگان و دلیران بودند این اختلاف باعث شد که آنها در «هجر» بمانند و جای دیگر را قصد نکنند و موجب فساد و اغتشاش نگردند

.

ص: 75

خبر فتح بود. ابن رائق با آنها مکاتبه داشت و چون وارد بغداد شدند ابن رائق ظاهر و بر بغداد مسلط شد ولی نسبت بکاخ خلیفه کاری نکرد. خبر بخلیفه راضی رسید او از کشتی خارج شد و راه صحرا گرفت تا بموصل رسید بجکم را هم بر اوضاع آگاه کرد و او از «نصیبین» بازگشت. چون خبر بازگشت بجکم بناصر الدوله رسید از آمد سوی «نصیبین» آمد و آن سامان را باضافه «دیار ربیعه» گرفت. بجکم سخت نگران شد و اتباع او خودسرانه راه بغداد را گرفتند. ناگزیر بنگهداری بازماندگان کوشید و گفت: خلیفه و امیر الامراء (خود را گوید) فقط بموصل قناعت می کنند که یک قصبه بیش نیست. ابن حمدان پیش از اینکه بر واقعه ابن رائق آگاه شود نزد بجکم (و خلیفه) فرستاد و صلح را درخواست کرد و دادن پانصد هزار درهم فوری را پیشنهاد نمود بجکم خرسند شد و براضی خبر داد و صلح ما بین آنها منعقد گردید. راضی و بجکم هم هر دو سوی بغداد شتاب کردند. ابن رائق هم ابو جعفر محمد بن یحیی بن شیرزاد را نزد آن دو فرستاد و صلح را پیشنهاد کرد. او نزد آن دو تا موصل رفت و بجکم او را گرامی داشت و نزد خلیفه راضی برد و او پیغام ابن رائق را داد و راضی هم پذیرفت و پاسخ داد بجکم هم با درخواست او موافقت کرد. قاضی القضاة را هم نزد او فرستاد مقصود قاضی ابو الحسین عمر بن محمد است. راه فرات و «دیار مضر» و حران و «رها» و پیرامون آنها را باو سپرد. همچنین قنسرین و مراکز دیگر را. ابن رائق هم پذیرفت و جواب قبول داد و از بغداد خارج شد و بمحل ایالت تازه خود رفت. راضی و بجکم هر دو در تاریخ نهم ربیع الاخر وارد بغداد شدند.

بجای او ابو جعفر محمد بن یحیی ابن شیرزاد را وزیر کرده بود. ابو جعفر مذکور کوشید که صلح میان بجکم و بریدی برقرار شود که شد. بریدی خراج واسط را بششصد هزار دینار تعهد کرد که سالیانه آن مبلغ را بپردازد پس از آن ابن شیرزاد (وزیر بجکم) پس از مرگ ابو الفتح وزیر در «رمله» کوشید که ابو عبد اللّه بریدی را وزیر خلیفه نماید. راضی باو نوشت و او قبول کرد و آن در ماه رجب بود آنگاه عبد اللّه بن علی نقری که چنانکه بود نایب خود در دربار نمود که نایب ابو الفتح وزیر بود.

بود که علی ادراک کرده و بدین سبب کینه ابو الدنیا باو داده شده بود و این مخالف عقل و طبیعت است زیرا سیصد سال عمر انسان دور از امکان است) گفته شد مردم او را ابو الحسن می نامیدند که هم کینه و هم اسم او بود و این کینه و نام را در آخر روزگار خود یافت. از او نامه (کتاب) مانده که باو منتسب است و از او روایت می شود ولی صحیح نیست. بسیاری از محدثین هم آنرا روایت کرده اند با اینکه می دانند سست و دور از حقیقت است. محمد بن جعفر ابن محمد بن سهل ابو بکر خرائطی هم وفات یافت او مولف چندین کتاب مشهور و معروف بوده مانند «اعتلال القلوب» و غیره وفات او در شهر یافا واقع شد.

استیلا یافت و ماکان گریخت و آن در تاریخ سنه سیصد و بیست و هشت بود. ابو علی ابراهیم بن سیمجور دواتی را حاکم گرگان نمود آن هم پس از آبادی و اصلاح وضع شهر و خود نیز تا ماه محرم سنه سیصد و بیست و نه در آنجا زیست و بعد راه شهر ری را گرفت چنانکه خواهد آمد.

تا خود بآرزوی خویش برسد و آن اتفاق شکست و فرار بجکم یا کشتن او بود.

ابو زکریا مدت یک ماه نزد او ماند که او را بلشکرکشی وامی داشت و او طفره می زد و مغالطه می کرد. ابو زکریا بر قصد او آگاه شد. بجکم را با نوشتن نامه آگاه کرد و او در حال سیر بود چون خبر باو رسید سوی بغداد بازگشت آن هم سوار جمازه شد و عده را هم سوار جمازه کرد و سوی بغداد شتاب نمود و سپاه را پشت سر گذاشت.

بریدی آگاه شد که بجکم وارد بغداد شده نگران شد پس از آن خبر باو رسید که بجکم او را قصد کرده است.

گذاشت و خود با شتاب راه بغداد را گرفت و بعد بواسط رسید. دیلمیان و گیلانیان لشکر مقیم لرستان و کردستان را که بجکم گذاشته بود قصد کردند و آن لشکر گریخت و ببغداد رفت.

باو خلعت داد و نزد پدرش فرستاد و هر دو آشتی کردند بشرط اینکه «رمله» و پشت آن بمصر تعلق داشته باشد و تحت تسلط اخشید قرار گیرد و اخشید سالیانه صد و چهل هزار دینار خراج رمله را بابن رائق بپردازد.

سخا و کرم مانند باران و درهم می بارید و از حیث دلیری مانند شیر و از حیث حسن مانند ماه بود.) باز هم از شعر او:

کلی صفو الی کدر کل امن الی خطرو مصیر الشباب للموت فیه او الکبر

دردر المشیب منی واعظ ینذر البشرایها الامل الذی تاه فی لجة الغرر

این من کان قبلنا درس لعین و الاثرسیرد العماد من عمره کله خطر

رب انی ذخرت عندک ارجوک مدخراننی مؤمن بما بین الوحی فی السور

و اعترافی بترک نفعی و ایثاری الضرررب فاغفر لی الحطیئة یا خیر من غفر یعنی- هر زندگانی صافی و گوارا را بتلخی و تیرگی و هر امن و آسودگی بخطر منتهی می شود.

جوانی هم پایانش مرگ است یا پیری.

خوشا پیری که پند می دهد و بشر را اخطار می کند.

ای آرزومند امیدوار که در دریای غرور گم شده.

آنانی که بیش از ما بودند چه شدند، نابود شد هر چه بود و اثری از آن نماند.

روز رستاخیز عمر پر خطر را باز می گرداند.

ای خدای من. نزد تو اندوخته دارم ای کسی که بهترین ذخیره دار برای امیدواری من سود خود را ترک کرده و زیان خویش را براه ترجیح داده ام.

ای خدای من مرا ببخش ای بهترین بخشنده.

راضی سخی بود. معاشرت و مصاحبت ادبا را دوست داشت. همنشین آنها بود.

یکی از آنها سنان بن ثابت صابی طبیب بود. روزی او را خواند و از غلبه خشم بر مزاج خود شکایت کرد و او از خشم و غضب متنفر بود. او هم خشم را بد گفت و بردباری را ستود.

و آن قدر او را پند داد که از کشتن اشخاص یا کیفر دادن پرهیز کرد. او گندمگون دارای چشم درشت و زیبا. ریش خفیف و کم مو بود. مادرش کنیز فرزند دار بود (ام ولد- پس از زائیدن مقرب و محترم می شود) نام مادرش ظلوم بود. او در چند چیز خاتمه خلفاء شمرده می شد. یکی از آنها آخرین خلیفه بود که شعر او در دیوان جمع شده.

ص: 88

آخرین خلیفه بود که بر منبر بسیار خطبه نمود. اگر چه دیگران هم خطبه کرده بودند ولی اعتباری نداشتند. او آخرین خلیفه بود که با همنشینان می نشست و ندیمان و همدمان را می پذیرفت و آخرین خلیفه بود که مخارج و عطایا و انعامات و آشپز- خانه های عمومی و مجالس و خدام و حاجب و دربان و نظم و ترتیب در کلیه امور دربار داشت مانند خلفاء پیشین (که بعد الغا شد).

دشمن را مشغول نمایند که از یاری دیگران نسبت بقلب تکان خورده جلوگیری کنند. اتباع ابو علی بر قلب سپاه وشمگیر سخت حمله کردند و کوشیدند و دلیری نمودند سپس اندک اندک عقب نشستند و ماکان بعقب رفتن آنان امیدوار شد و بظفر طمع کرد او و سپاهیانش مرکز خود را ترک کردند و بدنبال آنها شتاب نمودند.

ابو علی بدسته های لشکری جداگانه که بدو جناح چپ و راست پیوسته بودند فرمان داد که بمیدان قلب سپاه وشمگیر حمله کنند و از پشت بقلب تکان خورده و مرکز خود را از دست داده هجوم نمایند. چون او پشت ماکان را گرفت و قلب سپاه خود که ظاهرا عقب نشسته فرمان داد که باز گردد و بجنگ حقیقی بکوشد و ماکان و سپاهیان او را در میان بگیرد.

آنها هم چون دیدند که یاران خود از پشت حمله و دلیری کرده اند دل قوی کردند و جدا هجوم و دلیری نمودند و اتباع ماکان را بشمشیر گرفتند و سخت کشتند. چون ماکان وضع را بدانگونه دید پیاده شد (در تجارب الامم: و دانست که فریب خورده) و سخت کوشید و امتحان بسیار نیکی داد و شجاعتی از خود ابراز کرد که مردم مانند آنرا هرگز ندیده بودند در حین دلیری شگفت انگیز یک تیر غیر- معلوم بسر او اصابت کرد که کلاه خود را با سر او دوخت و از پشت سر نمایان گردید.

افتاد مرد (گویند در تاریخ بشر مانند آن تیر نبوده و در تجارب الامم این واقعه عجیب را شرح داده است). وشمگیر با اتباع خود که در جنگ سالم مانده بودند گریخت و ابو علی شهر ری را گشود و سر ماکان را سوی بخارا فرستاد در حالیکه همان تیر در آن سر و کلاه خود مانده بود. آنرا ببغداد نفرستادند زیرا بجکم از اتباع ماکان بود. اسراء هم در بخارا ماندند تا آنکه وشمگیر بمتابعت سامانیان تن داد و به خراسان رفت و آزادی آنان را خواست که آنها را رها کردند و شرح آن در حوادث سال سی و دو «بعد از سیصد» خواهد آمد

.

ص: 91

شدند و اطاعت متقی را بگردن نهادند. ابو الحسین احمد بن میمون اداره امور را بر عهده گرفت. متقی کاخ بجکم را هم گرفت و مال او را ربود. بجکم در کاخ خود و در صحرا هم مال بسیار زیر خاک نهفته بود زیرا ترسیده بود که غافل گیر شود و بمال خود نرسد احتیاط کرد و در بیابان گنجی نهان نمود.

آنچه از مال و گنج او بدست آمد هزار هزار دینار بود مدت امارت و تسلط بجکم دو سال و هشت ماه و نه روز بود.

خارج شود که از سطوت بریدی بیمناک بود و بریدی ظالم و متهور بود. در روز دوازدهم ماه رمضان برید داخل بغداد شد و در شفیعی منزل گزید، وزیر ابو الحسن و قضات و منشیان و اعیان بملاقات او رفتند. او انواع کشتی ها را همراه خود آورده بود که عده آنها قابل احصا نبود. متقی هم باو تبریک و تهنیت سلامت گفت و چند شب برای او طعام فرستاد (از مطبخ خاص). او را هم وزیر خطاب می کردند همچنین ابو الحسین بن میمون وزیر خلیفه (وزیر خطاب و نامیده می شد) ولی ابو الحسین از مقام وزارت معزول شد. مدت وزارت او سی و سه روز بود. پس از آن ابو عبد اللّه ابو الحسین را دستگیر و ببصره روانه و در آنجا حبس کرد و در ماه صفر سنه سیصد و سی درگذشت که علت مرگ او تب شدید بود. بریدی بمتقی پیغام داد که پانصد هزار دینار باید بدهد که او آن مبلغ را بسپاه بپردازد متقی خودداری کرد او متقی را تهدید و داستان معتز و مستعین و مهتدی را یاد آوری کرد میان آنها نمایندگان در رفت و آمد بودند و بالاخره متقی پانصد هزار دینار داد و بریدی در تمام مدتی که در بغداد اقامت داشت خلیفه را ملاقات نکرد.

رسیدن آنها شود ولی جنگ در کشتی ها رخ داد و عوام مردم قسمت غربی را اشغال کردند و شوریدند بریدی و برادرش و فرزندش ابو القاسم و یاران مخصوص او همه سوی واسط روانه شدند. خانه او در محل نجمی غارت شد همچنین خانه سالاران و یاران او و آن در تاریخ سلخ رمضان بود و مدت اقامت او (در بغداد) بیست و چهار روز بود.

«توزون» و «خجخج» و «نوشتکین» و «صیغون» میان آنها بودند. چون نزد او رفتند او را بگرفتن بغداد تشویق و وادار نمودند پس از آن نامه های متقی هم باو رسید که او را احضار کرده بود او هم در بیستم ماه رمضان از دمشق رهسپار بغداد شد و شام را باحمد ابو الحسن بن علی بن مقاتل سپرد. چون بموصل رسید ناصر الدوله راه را برای او باز کرد و خود دور شد. مکاتبه بین آن دو بعمل آمد و هر دو متفق شدند که صلح میان آنها برقرار شود. ابن حمدان هم فورا برای او صد هزار دینار فرستاد و او راه بغداد را گرفت. در آن هنگام «کورتکین» دیلمی قراریطی وزیر را دستگیر کرد و بجای او ابو جعفر بن محمد بن قاسم کرخی را وزیر نمود و آن در ماه ذی القعده بود. وزارت قراریطی فقط چهل و سه روز بود. چون خبر آمدن ابن رائق را بریدی شنید برادران خود را بواسط فرستاد که شهر را گرفتند و دیلمیان را اخراج کردند و بنام ابن رائق خطبه خواندند.

کورتکین هم از بغداد خارج شد و بمحل «عکبرا» رفت ابن رائق هم باو رسید و میان آنها جنگ واقع شد و چند روز در حال زد و خورد ماندند. شب پنج شنبه بیست و یکم ذی الحجه ابن رائق شبانه شبانه سپاه خود را از عکبرا ببغداد برد و هنگام بامداد وارد بغداد شد و سپاه خود را در جانب غربی در محل نجمی قرار داد و روز بعد خود سوی خلیفه متقی از رود گذشت و پس از دیدار هر دو با هم در زورق نشستند و ابن رائق بازگشت. عصر همان روز «کورتکین» با تمام لشکر خود از طرف شرق وارد بغداد شد. سپاهیان دیلم بسپاه ابن رائق استهزا و تمسخر می کردند و می گفتند: این قافله کجا منزل گرفته (مقصود مرد جنگ نیستند) که از شام رسیده؟ چون «کورتکین» وارد بغداد شد ابن رائق از تسلط بر آن شهر نا امید گردید دستور داد که بارها را ببندند و سوی شام باز گردند پس از آن خواست اندکی دیلمیان را مشغول کند تا کارش انجام گیرد و بعد برود بیک دسته از سپاه خود فرمان داد که از دجله بگذرند و از پشت سر دیلمیان را مشغول کنند.

خود هم سوار کشتی شد و عده از اتباع او در بیست کشتی سوار شدند و آغاز

ص: 96

تیر اندازی کردند. دسته سپاه ابن رائق از پشت سر رسیدند و آغاز نبرد کردند عوام هم بیاری آنان شتاب نمودند و هیاهو و غوغا کردند. «کورتکین» گمان برد که سپاه از پشت سر حمله کرده از پیش هم هجوم آورده و او را میان آتش افکنده اند او و اتباع او گریختند. او پنهان شد و عوام اتباع او را سنگسار کردند و ابن رائق پیروز شد و نیروئی بدست آورد و هر که از دیلمیان باو پناه برد کشته تا اینکه تمام دیلمیان را تا آخر کشت عده آنها چهار صد تن بود که فقط یک سپاهی از آنها نجات یافت (ابن مسکویه گوید فقط یک تن از دیلمیان نجات یافت که نامش «خدا کرد» بود) که میان کشتگان پنهان شده بود. چون مقتولین را با جوال حمل کردند و در دجله انداختند او را هم با آنها در آب افکندند و او زنده ماند و مدتی زیست. گرفتاران از سالاران دیلم همه کشته شدند که بیش از ده تن بودند.

متقی بابن رائق خلعت داد و او را امیر الامراء نمود. ابو جعفر کرخی را هم دستور داد که خانه نشین باشد که مدت وزارت او سی و سه روز بود. احمد کوفی هم بر کار مسلط شد و کارها را سامان داد. پس از آن ابن رائق «کورتکین» (دیلمی امیر الامراء سابق) را پیدا کرد و در کاخ خلیفه بازش داشت.

هم گذشت و ماه شباط رسید و باران نازل شد جز آن اندک بارانی که هنگام استسقا بارید ولی در ماه آذار و نیسان باران نازل شد. در آن سال در ماه شوال متقی للّه ابو اسحاق محمد بن احمد اسکافی معروف بقراریطی را بمقام وزارت منصوب کرد آن هم پس از رفتن بریدی از بغداد بدر خرشنی را هم حاجب و دربان خود نمود. وزیر جدید هم بمقام خود تا بیست و پنجم ذی القعده باقی ماند که کورتکین او را دستگیر کرد که مدت وزارت او چهل و سه روز بود و بعد از او ابو جعفر محمد- بن قاسم کرخی را وزیر نمود و او تا بیست و هشتم ماه ذی الحجه بمقام وزارت باقی ماند تا آنکه ابن رائق او را برکنار کرد و آن هنگامی بود که ابن رائق بر بغداد استیلا یافت مدت وزارت او سی و دو روز بود.

ابو عبد اللّه کوفی بدون لقب وزیر بکارها رسیدگی می کرد و او منشی ابن رائق بود در آن سال حجاج بعراق بازگشتند ولی بمدینه نرسیده و زیارت نکرده بودند زیرا یک طالبی (از آل ابی طالب) ظهور کرده و کارش بالا گرفته و نیرومند شده بود آنها ناگزیر راه دیگری را پیمودند تا بمکه رسیدند. در آن سال تبها و درد مفاصل بسیار شده بود هر که زودتر رک زد و خون گرفت شفا یافت و گر نه بیماری او بطول می کشید. در روزگار راضی ابو بشر برادر متی بن یوسف حکیم درگذشت. او دارای چندین کتاب در شرح کتب «ارسطاطالیس» بود. در آن سال در ماه ذی الحجه بختیشوع ابن یحیی طبیب درگذشت. همچنین محمد بن عبد اللّه بلغمی (بلعمی) وزیر نصر سعید بن احمد امیر خراسان. او از مردان خردمند بود.

نصر او را از وزارت برکنار کرده بود و آن در سنه سیصد و سی بود محمد بن محمد جیهانی بجای او وزیر شد. در آن سال ابو بکر محمد بن محتاج درگذشت و در صنعانیان بخاک سپرده شد. همچنین ابو محمد حسن بن خلف بر بهاری رئیس حنبلیان در حال اختفا درگذشت و در مقبره نصر قشوری بخاک سپرده شد. عمر او هفتاد و شش سال بود

.

ص: 98

خود برانگیخت. بعضی از عوام را هم در سپاه داخل کرد آنها شوریدند و بغداد را غارت کردند و آتش زدند و مردم را چه در شب و چه در روز گرفتند و بردند. متقی باللّه و ابن رائق هر دو سوی «دیالی» رفتند و آن در نیمه ماه جمادی الثانیة بود. ابو الحسین هم از دو راه رود و کنار رسید و جنگ واقع شد و عوام در دو کنار دجله بودند. با سپاهیان کشتی سوار بریدی نبرد و مقاومت می کردند و بالاخره اهالی بغداد گریختند و و اتباع بریدی کاخ خلیفه را گشودند و از راه آب ورود بشهر ورود نمودند و آن در تاریخ بیست و یک جمادی الاخره بود متقی و فرزندش امیر ابو منصور با بیست سوار گریختند و ابن رائق بآنها ملحق شد و لشکر گریخته او هم بدنبال او بود که همه بموصل رسیدند. وزیر قراریطی هم پنهان شد مدت وزارت دوم او چهل روز بود. مدت امارت ابن رائق (دومین بار در بغداد) شش ماه بود. اتباع بریدی هر که در کاخ از ملازمین خلیفه بود کشتند و کاخ را غارت کردند و خانه های حرم را تاراج نمودند و غارت بغداد شب و روز دوام داشت. «کورتکین» دیلمی را که در زندان خلیفه بود آزاد کردند ابو الحسین او را نزد برادرش در واسط فرستاد و آن آخرین کار روزگار او بود. بقاهر هم آزار نرسانیدند. (او کور بود زیرا چشم او را پیش از آن کور کرده بودند در تجارب الامم می نویسد که در آن آشوب از خانه بیرون رفت و سؤال (گدائی) کرد که می گفت: رحم کنید بر کسی که دیروز خلیفه شما بود آنچه در خاطره مانده مراجعه بکتاب). ابو الحسین هم در کاخ مونس منزل گرفت که ابن رائق در آنجا سکنی داشت بر غارت افزوده شد و یغما شدت یافت ابو الحسین «توزون» را رئیس شرطه (پلیس- شهربانی) قسمت شرق و نوشتکین را رئیس شرطه قسمت غرب بغداد نمود و مردم اندکی آرام گرفتند. ابو الحسین از سالاران و فرماندهان که با توزون بودند گروگان گرفت و زن و فرزند آنان را نزد برادرش ابو عبد اللّه بواسط فرستاد

.

ص: 100

ماه رجب واقع شد. چون ابن رائق کشته شد اخشید از مصر سوی دمشق لشکر کشید در آنجا محمد بن یزداد نایب ابن رائق بود از اخشید امان خواست و او را هم دوباره بامارت دمشق برقرار شد پس از آن او را بمصر برد و رئیس شرطه نمود.

گویند ابن رائق شعر می سرود از جمله اشعار او این است. (مؤلف بنام ابن رائق نقل کرده و قبل از این باسم راضی وارد نموده که اصل و ترجمه آن گذشت و خود مولف چنین گوید:) گفته شد این شعر راضی باللّه است که گذشت.

رسیدند ابو الحسین (بریدی) از بغداد گریخت و بواسط پناه برد. عوام هم در بغداد شوریدند و مردم یک دیگر را غارت کردند. مدت اقامت ابو الحسین در بغداد سه ماه و بیست روز بود. متقی با بنی حمدان و سپاه عظیم و عده بسیار وارد شدند.

ابو اسحاق قراریطی بوزارت برگزیده شد و توزن رئیس شرطه دو جانب بغداد گردید و آن در تاریخ شوال (سال جاری) بود.

چون سیف الدوله و سپاه او استراحت کردند از میدان جنگ سوی واسط رهسپار شدند. بریدیها از واسط بسوی بصره گریخته بودند. سیف الدوله با سپاه خود در شهر واسط اقامت کرد ما بقیه اخبار آنها را در حوادث سال سیصد و سی و یک بیان خواهیم کرد.

چون ناصر الدوله ببغداد رسید دید وزن و عیار مسکوک ناقص و مشکوک است دستور داد دینار نو ضرب کنند که عیار آن کامل باشد و نام مسکوک جدید را «ابریزی» نهاد (زر خالص که باید فارسی باشد) چون دینار تازه کامل عیار و مجرد از غش بود آنرا سیزده درهم می فروختند و حال آنکه دینار کهن را با ده درهم بداد و ستد می دادند.

صعلوک بن محمد بن مسافر و علی بن فضل و غیر آنها بودند دیسیم آنها را مقرب و گرامی داشت و بآنها نیکی کرد و از کردان هر چه در دست داشتند باز گرفت و گروهی از سران آنان را بازداشت.

وزیر دیسیم ابو القاسم علی بن جعفر از اهالی آذربایجان بود دشمنان او دیسیم را بروی تحریک کردند و او ترسید و گریخت و بمحل «طارم» نزد محمد بن مسافر پناه برد چون بآنجا رسید دید دو فرزندش «وهسودان» و «مرزبان» از پدر ترسیده بیکی از قلاع تحصن کرده بودند. علت ترس آنها بدرفتاری پدرشان بود همچنین نسبت بسایرین بدرفتاری می کرد.

آن دو فرزند پدر خود محمد بن مسافر را مغلوب کردند و اموال و گنجهای او را ربودند و او تنها در یک قلعه محصور ماند بدون مال و سپاه و ذخیره علی بن جعفر وضع را بدان گونه دید نزد مرزبان تقرب جست و او را بگرفتن آذربایجان تشویق و وادار نمود و خود دریافت مال بسیار از آن دیار بر عهده گرفت که خود او راه حصول اموال را می دانست. مرزبان او را وزیر خود نمود. چیزی که بیشتر آنها را پیوند می داد این بود که هر دو از شیعیان بود. علی بن جعفر از مبلغین شیعیان باطنی بود و مرزبان خود از شیعیان مشهور بود دیسیم هم مذهب خوارج و کینه علی علیه السلام را داشت بدین سبب علی بن جعفر از او تنفر کرد. دیلمیان که نزد دیسیم بودند باین سبب (کینه علی) از او تنفر می کردند. علی بن جعفر شروع بمکاتبه با دیلمیانی که از دیسیم وحشت و تنفر داشتند نمود و آنها را دعوت بقیام کرد بیشتر آنها دعوت او را اجابت کردند و نسبت بدیسیم بد دل و کینه ورز شدند بدخواهان دیسیم فزون گشتند خصوصا دیلمیان. مرزبان سوی آذربایجان لشکر کشید و دیسیم بدفع او جنبید چون برای جنگ مقابله بعمل آمد دیلمیان بمرزبان پیوستند و بسیاری از کردان امان خواستند و بدنبال آنها رفتند. مرزبان بر دیسیم حمله کرد و او با عده کمی بارمنستان گریخت و از «حاجیق» بن دیرانی ارمنی پناه خواست که میان هر دو دوستی بود و ارمنی دیسیم را گرامی داشت دیسیم

ص: 106

دوباره شروع بگرد آوردن کرد اتباع او بوی نصیحت می کردند که دیلمیان را از خود دور کند زیرا آنها هم از حیث نژاد و نوع و هم از حیث عقیده و مذهب مخالف او بودند ولی او پند آنها را نشنید. مرزبان هم مالک آذربایجان شد تا آنکه میان او و علی بن جعفر وزیر اختلاف واقع شد.

سبب اختلاف این بود که علی با اتباع مرزبان بدرفتاری می کرد. آنها بدشمنی او کمر بستند او احساس کرد و چاره جز این ندید که مرزبان را بتحصیل مال بسیار وادار کند که آن مال را از شهر تبریز بدست آرد. مرزبان لشکری از دیلمیان همراه او کرد و سوی شهر تبریز فرستاد. او حیله برانگیخت که اهالی شهر را آگاه کند که مرزبان آن عده را برای این روانه کرده که از آنها مال بگیرد آنها را وادار کرد که لشکریان را بکشند و دیلمیان را از میان بردارند و با دیسیم مکاتبه نمایند که او بازگردد. آنها هم از او پذیرفتند و او بدیسیم نوشت اهالی شهر هم شوریدند و دیلمیان را کشتند دیسیم هم با لشکری که گرد آورده بود بتبریز رفت. مرزبان هم نسبت بکردان که باو پناه برده بودند بدرفتاری کرده بود. چون آنها شنیدند که دیسیم قصد تبریز را دارد سوی او شتاب کردند. چون مرزبان بر آن حال آگاه شد از رنجانیدن علی بن جعفر پشیمان گردید که چرا باید تفتین سخن چینان و دشمنان او را بشنود. او هم لشکری تجهیز کرد و سوی تبریز کشید. جنگ میان او و دیسیم واقع شد و میدان نبرد خارج شهر تبریز بود دیسیم و کردان شکست خورده گریختند و بشهر تبریز پناه بردند و مرزبان آنان را محاصره کرد. آنگاه شروع کرد بآشتی با علی بن جعفر و جلب او و مکاتبه نمود و سوگندها یاد کرد و هر چه خواست داد و او خواهش کرد که جز سلامت و ترک وزارت و گوشه نشینی چیزی نمی خواهد او هم اجابت کرد و برای او قسم خورد.

محاصره دیسیم هم سخت شد ناگزیر شهر تبریز را رها کرد و سوی اردبیل روانه شد و علی بن جعفر نزد مرزبان رفت و همه سوی اردبیل لشکر کشیدند.

عده هم برای ادامه محاصره شهر تبریز گذاشت و خود دیسیم را در اردبیل محاصره

ص: 107

کرد و چون محاصره بطول کشید دیسیم ناگزیر درخواست صلح نمود و بمرزبان نامه نوشت او هم اجابت کرد و مرزبان شهر اردبیل را گرفت و نسبت بدیسیم نیکی کرد و او را گرامی داشت و بآنچه سوگند یاد کرده بود وفا نمود. پس از آن دیسیم از مرزبان ترسید و درخواست کرد که او را بقلعه خود در طارم پناه دهد که با خانواده خویش در آنجا زیست و با آنچه بدستش برسد قناعت کند و بمرزبان تکلیف عنایت ننماید. مرزبان پذیرفت و او را با خانواده خود در قلعه خویش پناه داد.

و آن در فصل زمستان بود و باران بآنها سخت آزار می داد و سرما هم در آن سال شدید بود.

وشمگیر درخواست صلح و ارفاق کرد ابو علی هم اجابت و موافقت نمود از او گروگان گرفت و او را مطیع امیر نصر بن احمد سامانی نمود و از آنجا در جمادی- الثانیة سنه سیصد و سی و یک بگرگان رفت که در آنجا خبر مرگ امیر نصر بن احمد باو رسید او از گرگان بخراسان رفت.

و سی و پنج متولد شده و قاضی کوفه و فارس هم بود که از قضا استعفا داد و بر استعفای خود اصرار نمود تا از او پذیرفته شد. در آن سال ابو الحسن علی بن اسماعیل بن ابی بشر اشعری متکلم (عالم بعلم کلام) صاحب مذهب و طریقه مشهور در سنه دویست و شصت متولد شده از نسل ابو موسی اشعری بود. محمد بن محمد جیهانی (از کیهان که بعد معرب و جهان شده) وزیر نصر سعید بن احمد زیر آوار مرد. احمد بن نصر حروی فقیه شافعی وفات یافت او در سنه دویست و بیست و نه متولد شده بود از ربیع بن سلیمان یار شافعی روایت می کرد و علم را از او آموخت.

سامان از بنی نمیر یاری خواستند. چون عدل بر نیت آنها آگاه شد هر روز هنگام عصر با سپاهیان خود سوار می شد و پس از گردش بازمی گشت این وضع و حال تا چهل روز دوام داشت تا آنکه اهالی گمان کردند که آن سواری برای او عادت شده آرام گرفتند و احتیاط و استعداد را از دست دادند. او جواسیسی داشت که همه روزه اخبار مردم آن دیار را باو می دادند و چون دانست مردم یقین کردند که او آنها را قصد نکرده و آن سواری و بیابان گردی فقط عادت و تمرین بوده عده خود را تکمیل کرد و دستور داد سپاهیان غلامان خود را روانه کنند که بار و بنه و وسایل را حمل کنند و بدنبال او آیند آنگاه خود در همان هنگام گردش (وقت عصر) فرمان شبیخون داد و هنگام بامداد بمحل «شماسیه» که بزرگترین قریه خابور است حمله کرد مردم در قلعه تحصن و دفاع نمودند. او دستور داد که دیوار و باروی قلعه را نقب زنند و چون شکاف و راه ایجاد کرد قلعه را گشود و مالک آن گردید. از مردم آن مال بسیار ربود و چند روزی در آنجا ماند سپس جای دیگر را قصد کرد و باج و خراج گرفت و مدت شش روز در خابور ماند و اموال بسیار بدست آورد و نیرومند شد و باتباع خود داد و همه را توانگر و قوی کرد و از آنجا بمحل اقامت و امارت خود که «رحبه» باشد بازگشت.

او توانگر و سخت نیرومند شد سپاهیان از بغداد هم او را قصد کردند و باو پیوستند و کار او بالا گرفت و عظمت یافت. پس از آن محل «نصیبین» را قصد کرد چون می دانست ناصر الدوله از آن محل دور و از موصل خارج شده و بلاد جزیره را ترک کرده بود ولی نتوانست «رقه» و «حران» را قصد کند زیرا یانس مونسی با لشکر خود و گروهی از بنی نمیر در آن دیار بودند.

از آنجا صرف نظر کرد و سوی «راس العین» لشکر کشید و از آنجا «نصیبین» را قصد نمود. حسین بن حمدان آگاه شد لشکری گرد آورد و سوی «نصیبین» کشید چون نزدیک شد سپاه عدل با او مقابله کرد و عده از آن از فرزند حمدان امان خواستند و باو پیوستند و جمعی اندک با او ماند که از خواص او بودند.

ص: 113

ابن حمدان او و فرزندش را اسیر کرد. عدل را میل کشید و کور نمود و با پسرش ببغداد فرستاد که برسوائی وارد شهر شدند.

دیلمیان و ترکان هم شوریدند و خانه او را غارت کردند. ابو اسحاق قراریطی کارها را اداره میکرد ولی لقب وزارت را نداشت. مدت امارت ناصر الدوله ابو محمد حسین بن حمدان در بغداد سیزده ماه و پنج روز بود. مدت وزارت ابو العباس اصفهانی هم پنجاه و یک روز بود. سیف الدوله هم ببغداد رسید.

چون سیف الدوله بطوریکه بیان شد گریخت در عرض راه شنید که میان «خجخج» و «توزون» اختلاف و ستیز رخ داده بامارت بغداد طمع کرد و وارد آن شهر شد و در «باب حرب» منزل گرفت از متقی (خلیفه) مال درخواست کرد که با «توزون» جنگ کند اگر او بغداد را قصد نماید. متقی هم برای او چهارصد هزار درهم فرستاد او هم آنها را باتباع خود داد.

هر که در بغداد (از بیم ترکان) پنهان شده بود آشکار گردید و باو گروید.

او در سیزدهم ماه رمضان بآن شهر رسید. چون «توزون» شنید که سیف الدوله ببغداد رسیده «کیغلغ» را با سیصد سپاهی در واسط گذاشت و خود (با لشکر) راه بغداد را گرفت. چون سیف الدوله بر لشکر کشی «توزون» آگاه شد «باب حرب» را بدرود گفت و با اتباع خود و کسانیکه باو ملحق شده بودند خارج شد در بیست و پنجم ماه رمضان «توزون» وارد بغداد شد. متقی باللّه باو خلعت و لقب امیر الامراء داد.

ابو جعفر کرخی منشی و پیشکار «توزون» مانند کوفی بکارها رسیدگی می کرد.

چون «توزون» از واسط خارج شد بریدی آنرا قصد کرد اتباع «توزون» از واسط گریختند و ببغداد رفتند. «توزون» هم نتوانست با شتاب بواسط لشکر بکشد زیرا هنوز کار در بغداد برقرار و استوار نشده بود. تا چندی که از ماه ذی القعده گذشت او در بغداد مستقر گردید.

توزون غلامی از بندگان سیف الدوله که نزد او بسیار گرامی بود اسیر داشت نامش «ثمال» بود آن غلام را با احترام و نیکی آزاد و نزد سیف الدوله روانه کرد این نیکی «توزون» را در نظر بنی حمدان تاثیر خوبی داشت و برای «توزون» محبتی در دل آنان ایجاد نمود. پس از آن «توزون» (با لشکر) سوی واسط بقصد بریدی روانه شد که ناگاه ابو جعفر بن شیرزاد که از بریدی گریخته بود رسید و باو پناه برد او را پذیرفت و گرامی داشت و خرسند شد و کارها را تماما باو سپرد

.

ص: 116

بگردن ما واجب شده که باید بر جیره و مواجب او افزوده گردد آنگاه او را مقرب نمود و روزی بیشترش داد. نقل شده: چون برادرش ابو زکریا بر او شورید. گنجها و اموال او بتاراج رفت چون امیر بازگشت کسانی را که گنجها را ربوده بودند نام بردند ولی او بکسی آزار نرسانید. باو خبر دادند یکی از بازاریان یک کارد از مال غارت بدویست درهم خریده که بسیار نفیس می باشد. نزد او فرستاد و دویست درهم داد که کارد خود را بگیرد ولی مرد بازاری هزار درهم خواست. امیر گفت: من مال خود را از او خواستم و او بمن زور گفت سپس بر خرید کارد اصرار کرد تا آن مرد را راضی نمود.

نقل شده که بیماری او بطول کشید او بعبادت و نماز پرداخت و در کاخ خود مسجدی ساخت که آنرا عبادت گاه نامید. رخت پاک می پوشید و پا را برهنه می کرد و در آن مکان نماز می خواند و می گریست و تضرع می کرد و از ارتکاب گناه خودداری و از اشیاء و افعال حرام پرهیز می نمود و بدین حال بود تا اجل او را ربود و در تربت پدرش بخاک سپرده شد

.

ص: 120

نمودند. بعضی معتقد بودند که فرستادن آن در قبال آزادی جمعی از مسلمانان مفید است و عده گفتند: این مندیل از قدیم در بلاد اسلام بوده و هیچ یک از پادشاهان روم آنرا درخواست نکرده بود. دادن آن موجب هتک حرمت اسلام است.

میان گروه قضات علی بن عیسی وزیر بود او گفت: نجات جماعتی از مسلمین که گرفتار و دچار زیان هستند بهتر از داشتن چنین مندیلی می باشد. خلیفه دستور داد که آن مندیل را بدهند و مسلمین اسیر را آزاد کنند. چنین کردند و پادشاه روم نماینده خواست که اسراء مسلمین را ببرد و آنها را آزاد و روانه کرد.

در آن سال محمد بن یزداد شهرزوری وفات یافت او از طرف ابن رائق امیر دمشق بود و بعد باخشید پیوست و او هم ریاست شرطه (پلیس) را باو داد و در مصر زیست کرد. ابو بکر محمد بن اسماعیل فرعانی صوفی استاد ابو بکر دقاق که میان مشایخ مشهور بود درگذشت. همچنین سنان بن ثابت بن قره که طبیب حاذق بود در اول ماه ذی القعده مرد و علم او در طب نتوانست اجل او را تاخیر و دفع کند و نیز ابو عبد اللّه محمد بن عبدوس جهشیاری وفات یافت.

با آن لشکر بتواند بموصل برود.

ناصر الدوله لشکری بفرماندهی پسر عم خود ابو عبد اللّه حسین بن سعید بن حمدان روانه کرد و او باتفاق آن لشکر بموصل رفت. چون لشکر ابن حمدان وارد شد در محل «باب حرب» اقامت نمود. ابن شیرزاد ترسید و پنهان گردید و متقی با خانواده خود و وزیر و اعیان بغداد مانند سلامه طولونی و ابو زکریا یحیی بن سعید شوشی و ابو محمد ماردانی (در کتاب النجوم الزاهر) «مادرانی» آمده) و ابو اسحاق قراریطی و ابو عبد اللّه موسوی و ثابت بن سنان بن ثابت بن قره طبیب و ابو نصر محمد بن ینال ترجمان و غیر هم باتفاق و حمایت آن لشکر بموصل رفت.

چون متقی خارج شد ابن شیرزاد زمام را بدست گرفت و نسبت باهل بغداد ستم کرد و اموال مردم را بمصادره گرفت و «بتوزون» پیغام داد که حال چنین است.

چون «توزون» آگاه شد خراج واسط را با مبلغی معین ببریدی واگذار کرد و خود و همسر و دختر خویش راه بغداد را گرفتند. سیف الدوله بتنهائی سوی متقی شتاب کرد و در تکریت باو رسید. متقی هم بناصر الدوله پیغام داد که شرط ما این نبود که تو از آمدن نزد ما خودداری کنی. او را نزد خود خواند او هم بتکریت رفت و آن در تاریخ بیست و یک ماه ربیع الاخر بود. متقی باستقبال او سوار شد و شخصا پیشواز او رفت و او را گرامی داشت. خلیفه سوی موصل رفت و ناصر الدوله در تکریت ماند. «توزون» هم سوی تکریت لشکر کشید و با سیف الدوله بن حمدان نزدیک تکریت بمسافت دو فرسنگ مقابله و جنگ واقع و سیف الدوله- شکست خورده منهزم گردید.

جنگ سه روز دوام داشت و آن در تاریخ چهارشنبه بیست و هفتم ربیع الاخر پایان یافت. «توزون» و اعراب لشکرگاه سیف الدوله را غارت کردند.

همچنین لشکرگاه ناصر الدوله و هر دو برادر بموصل بازگشتند و متقی هم در موصل بود.

اتباع «توزون» در بغداد شوریدند و او ناگزیر مراجعت کرد. سیف الدوله

ص: 124

هم برای جنگ بازگشت و در ماه شعبان در محل «حربی» با لشکر توزون مقابله و مقاتله بعمل آمد و باز سیف الدوله برای دومین بار گریخت و «توزون» هم او را دنبال کرد و چون سیف الدوله بموصل رسید خود و برادرش ناصر الدوله باتفاق متقی و یاران موصل را ترک کردند و بمحل «نصیبین» پناه بردند و «توزون» داخل شهر موصل گردید. متقی هم بشهر «رقه» رفت و سیف الدوله بمتابعت وی شتاب نمود متقی هم «بتوزون» پیغام داد که من از اینکه تو با بریدی ساختی بیمناک شدم زیرا ترسیدم هر دو با هم ضد من متحد شوید. اگر تو بخواهی من راضی شوم با سیف الدوله و ناصر الدوله صلح کنی تا من ببغداد برگردم. ابو عبد اللّه محمد بن ابی موسی هاشمی چندین بار از موصل نزد «توزون» رفت و صلح منعقد گردید و خراج موصل و سایر شهرهایی که در دست ناصر الدوله بود با تعهد باو واگذار شد که برای مدت سه سال سالی سه هزار هزار و ششصد هزار درهم بپردازد. «توزون» هم ببغداد بازگشت و متقی نزد ابن حمدان در موصل ماند بعد از آن همه با هم بشهر «رقه» رفتند.

و خود در آب مسلط شود.

توزون بر تصمیم او آگاه شد. عده از اتباع خود را فرستاد از رود «دیالی» گذشتند و کمین شدند. چون معز الدوله در قسمت بالا پیش رفت و بار و بنه هم بدنبال او نقل شد کمین از محل اختفاء خود جنبید و بر سپاه دیلم حمله کرد.

سپاه در حال حرکت بود آراسته و آماده جنگ نبود. غوغا و هیاهو بر پا شد و توزون صدای غوغا را شنید شتاب کرد و اتباع او شنا کنان از رود گذشتند و بسپاه فرزند بویه آسیب رسانیدند و عده را کشتند و گروهی را اسیر کردند تا خسته شدند و ابن بویه تن بفرار داد خود و وزیر او صیمری بشوش بازگشتند و آن در چهارم ذی الحجه بود. هر که از دیلمیان نجات یافت و سالم ماند باو ملحق شد.

در آن جنگ چهارده سالار دیلمی اسیر شدند یکی از آنها فرزند داعی علوی بود. بسیاری از دیلمیان از توزون امان خواستند و تسلیم شدند. پس از آن توزون دوباره مبتلا بمرض صرع شد و بیماری او عود کرد که بعلاج خود مشغول و از تعقیب معز الدوله منصرف شد و راه بغداد را گرفت و رسید.

باستقلال و استبداد جای برادر را گیرد. دو برادر از یک دیگر بیمناک شدند. پس از آن ابو عبد اللّه یک گوهر گرانبها که بجکم بدخترش داده بود هنگامی که زن او شده در شب زفاف رونما بود که بجکم آن گوهر را از کاخ خلیفه ربوده و ابو عبد اللّه هم در همان هنگام آنرا از دختر خود گرفته بود. چون نماینده ابو عبد اللّه نزد برادرش رفت و گوهر را نزد او بمعرض دید گذاشت او گوهریان را احضار کرد که بهای آنرا معلوم و معین کنند. چون گوهر شناسان حاضر شدند در وصف و گرانی آن مبالغه کردند او بآنها اعتراض کرد و قیمت آنرا تا پنجاه هزار درهم کاست باز هم برادرش ابو عبد اللّه را سرزنش کرد و زشت گفت و معایب او را شمرد که چگونه مال را بیهوده بباد داده پس از آن پنجاه هزار درهم بنماینده او داد و گوهر را بگرو گرفت و او را روانه نمود. چون نماینده نزد ابو عبد اللّه رفت و هر چه واقع شده بود نقل کرد اشک از چشم ابو عبد اله جاری شد. بنماینده خود گفت: میخواستی باو بگویی جنون و تهور من ترا باین مقام رسانیده و باین منزلت ارجمند نشانده و ترا مانند قارون توانگر کرده سپس نیکی های خود را که ببرادرش کرده بود یک بیک شمرد و باز اشک ریخت و چهره او دگرگون شد و علایم شر و بدنهادی پدیدار گردید. پس از چند روز ابو عبد اله غلامان خود را در کنار رود و در راه ورود ابو یوسف کمین گذاشت و دستور قتل او را داد. ابو یوسف از نهر بکنار رفت و آن راه کمین را گرفت ناگاه غلامان بر او هجوم بردند و در حالیکه او فریاد میزد و استغاثه میکرد: ای برادر مرا کشتند او را بقتل رساندند و برادرش می شنید و می گفت: بلعنت خدا. ابو الحسین برادر دیگر آنها از خانه خود خارج شد که خانه او جنب خانه ابو عبد اله بود وضع را دید و گفت: ای برادر او را کشتی؟ سپس ببرادرش دشنام داد و او را تهدید کرد.

او خاموش شد. پس از آن او را بخاک سپرد.

چون سپاهیان بر آن قتل آگاه شدند شوریدند و گمان بردند که او زنده است.

ابو عبد اله دستور داد نبش قبر کنند و نعش او را در معبر اندازند تا مردم بدانند او مرده است و دیگر وجود ندارد. چون جسد بی روح را دیدند آرام گرفتند. ابو عبد اله هم

ص: 127

بخانه ابو یوسف مقتول نقل مکان کرد و هر چه در آنجا بود بدست آورد از جمله آن گوهر گرانبها. مال بسیاری هم باو نرسید زیرا برادرش قبل از آن مال را خرج کرده بود. هم مال رفت و هم جان برادر.

زوبین را بکمر او فروبردند و او مجروح شد و گریخت و پنهان گردید. پس از آن میان دیلمیان اختلاف رخ داد و پراکنده شدند. آن سالار هم پنهان شد ولی او را دستگیر و تبعید کردند. ابو القاسم دانست که یانس توطئه چیده بود دستور داد زخم او را معالجه کنند چون علاج یافت پس از چهل و چند روز او را مصادره کرد و صد هزار دینار از او گرفت و بعد او را کشت و کار ابو القاسم بالا گرفت تا آنکه فرمان یافت که بعد بشرح آن خواهیم پرداخت.

اسراء زن و مرد را هم با خود بردند و اموال را انباشتند، مرزبان آنها را محاصره کرد و بردباری و پایداری نمود ناگاه باو خبر رسید که ابو عبد اللّه حسین بن حمدان سوی آذربایجان لشکر کشید و بسلماس رسید پسر عم او ناصر الدوله او را روانه کرده بود که آذربایجان را بگیرد عده برای محاصره روسها گذشت و خود برای جنگ با ابن حمدان لشکر کشید در آن هنگام برف بارید و سپاه ابن حمدان پراکنده شد نامه هم از ناصر الدوله رسید مشعر بر مرگ توزون بود و خود ناصر الدوله قصد رفتن ببغداد را داشت باو دستور داد که از آذربایجان باز گردد. او هم برگشت.

اما اتباع مرزبان محاصره روسیان را ادامه دادند ولی مرض وبا در آنها شدت یافت. آنها هر مردی که می مرد سلاح او را با جسد بخاک می سپردند. پس از رفتن آنها مردم نبش قبر کردند و سلاح بسیاری بدست آوردند.

پس از آن روسها شبانه از قلعه رفتند و هر چه خواستند و توانستند مال و غیره بر چهارپایان حمل کردند و بردند و سوی «کر» رفتند و از آنجا سوار کشتی های خود شدند. اتباع مرزبان هم از دنبال کردن آنان و گرفتن اموال غارت شده عاجز و ناتوان بودند آنها را بحال خود آزاد گذاشتند و خداوند بلاد را از وجود آنان پاک نمود

.

ص: 132

ابن حمدی را گرفت و کشت و آن در ماه جمادی الثانیة بود. اندکی از آن شر و بلا کاسته شد. در ماه شعبان همان سال که مصادف با نیسان (رومی) در فضا چیزی پدید آمد که از فزونی و تراکم آفتاب را پوشانید مردم گمان بردند ملخ است و شکی در ملخ بودنش نداشتند تا آنکه بر زمین افتاد معلوم شد یک نوع حیوان (پرنده) است. بالش رنگین بود که اگر انسان بالش را بدست می گرفت دستش رنگین می شد. نوع آن حیوان (پرنده) را بچه ها «طحان الذریره» (آسیاکن ذره) می نامیدند.

در آن سال معز الدوله بر واسط استیلا یافت و اتباع بریدی راه بصره را گرفتند. در آن سال سیف الدوله بن حمدان محمد بن ینال ترجمان را در «رقه» گرفت و کشت. سبب این بود که سیف الدوله بر توطئه او با متقی آگاه شده بود که قصد سوئی نسبت بسیف الدوله داشت. در آن سال توزون مبتلا بمرض صرع شد در حالیکه مردم بدیدن او رفته و او ایستاده بود غش برای او عارض شد. شیرزاد برخاست و بر او جامه انداخت که روی او از مردم پوشیده شود مردم را هم مرخص کرد و گفت: صفرا بر او غالب شده و دچار خمار شده است.

در آن سال نامغ غلام یوسف بن وجیه امیر عمان شورید و عمان را از خواجه خود یوسف گرفت و خود امیر شد.

در آن سال رومیان «راس عین» را گشودند و سه روز در آنجا اقامت نمودند و هر چه بود ربودند و اسیر زن و مرد گرفتند اعراب بر روم هجوم بردند. عده رومیان بفرماندهی «دمستق» (امیر) بالغ بر هشتاد هزار مرد جنگی بود که بسبب حمله اعراب محل را ترک کردند.

در ماه ربیع الاول آن سال ناصر الدوله بن حمدان ابو بکر محمد بن مقاتل را بنگهداری راه فرات و «دیار مضر» و «قنسرین» و مراکز دیگر و شهر حمص گماشت و او را از موصل بدان دیار فرستاد و گروهی از سالاران را هم تحت فرمان او قرار داد. پس از آن در همان سال پسر عم خود ابو عبد اللّه حسین بن سعید بن حمدان را

ص: 135

بجای او گماشت و چون بشهر «رقه» رسید مردم شهر بر او تمرد کردند و او با آنها جنگ کرد و بر آنها پیروز شد روساء و اعیان شهر را گرفت و همراه خود بحلب برد.

از این بآن اشاره نمودیم نمایندگان هم توزون را سوگند داده بودند که بخلیفه و وزیر وفادار باشد چون سوگند یاد کرد نمایندگان برای خلیفه متقی نوشتند که ما بر سوگند او آگاه شدیم و او قسم را تاکید کرد. متقی هم از «رقه» با کشتی سوی بغداد روانه شد و آن در تاریخ بیست و ششم محرم بود. اخشید هم بمصر باز گشت. چون متقی بشهر «هیت» رسید در آن اقامت گزید و کسی را فرستاد که باز سوگند را تجدید و تاکید و توزون را بثبات وادار کند. توزون هم باز سوگند یاد کرد و در بیستم ماه صفر از بغداد باستقبال خلیفه رفت و در محل «سندیه» بملاقات او موفق شد و چون او را دید پیاده گردید و زمین را در پیشگاه او بوسید و گفت:

من بعهد و بیعت خود وفا کردم و بموجب قسم مطیع هستم ولی بعد از آن خلیفه و وزیر را تحت مراقبت قرار داد و آنها را در خیمه گاه خود تحت نظر نشاند حرم متقی را هم نزد خود برد سپس چشم متقی را میل کشید و کور کرد.

چون او را میل کشیدند فریاد زد حرم و زنان او هم که فریادش را شنیدند ضجه و زاری کردند همچنین خدم و حشم او. گوئی یک پاره جهان شورید و آشفته گردید. توزون دستور داد که کوسها را بکوبند که ضجه و زاری شنیده نشود.

صدای آنها مخفی شد. متقی هم کور گردید. توزون هم روز بعد راه بغداد را گرفت و بازگشت. آن گروه (خلیفه و اتباع او) باز داشت شدند. مدت خلافت متقی سه سال و پنج ماه و هیجده روز بود او سفید رو و چشمش شهلا و مادرش کنیز فرزند دار نامش حلوب بود. مدت وزارت ابن مقله هم یک سال و پنج ماه و دوازده روز بود

.

ص: 137

او در سخن مردی خردمند و دانا و مذهب تشیع را هم برگزیده بود. گفت:

(ابراهیم) من نزد توزون رفتم و خبر دادم. سخن من در او تاثیر کرد و گفت: منهم باید آن مرد را ببینم. گفتم: وسیله ملاقات را فراهم می کنم اما باید این کار از ابن شیرزاد پوشیده شود. گفت: من مکتوم میدارم. من هم بازگشتم و به آنها خبر دادم و گفتم: توزون فردا حاضر خواهد شد. شب یکشنبه چهاردهم ماه صفر من و توزون در حال پنهانی رفتیم و او را دیدیم. توزون با او گفتگو و بیعت کرد و آن کار را مکتوم نمود. چون متقی رسید من بتوزون گفتم: آیا بهمان عهد و عزم (بیعت مستکفی) باقی هستی؟ گفت: آری. الساعه کار خودم را انجام می دهم. اگر او بکاخ خلافت برسد برای من دشوار خواهد بود. او هم در همان هنگام متقی را تحت مراقبت قرار داد و دیده اش را کور کرد. روز خلع متقی هم با مستکفی بیعت کردند و کار بدین گونه انجام گرفت.

متقی (کور) را هم آوردند و با مستکفی بیعت کرد و برده (روپوش پیغمبر که میراث خلافت شده بود) و قضیب (عصای خلافت) را از او گرفت. آن زن هم قهرمانه (مونث قهرمان که پیشکار خلیفه بود) مستکفی شد و خود را علم نامید و بر او تسلط و غلبه یافت که تمام کارها را بدست گرفت. مستکفی بالله هم ابو الفرج محمد بن علی ساری را وزیر خود نمود که روز چهار شنبه بیست و ششم ماه صفر بوزارت خوانده شد ولی از وزارت چیزی جز نام نداشت زیرا ابن شیرزاد کارها را اداره می کرد. متقی را هم بزندان سپردند.

مستکفی بالله بتوزون خلعت داد و تاج هم بر سرش نهاد. مستکفی بالله هم ابو القاسم فضل بن مقتدر را تعقیب کرد زیرا او خلافت را ادعا می کرد که بعد از مدتی بدان رسید و لقب المطیع لله را یافت. او هم بسبب تعقیب مستکفی پنهان شد و در تمام مدت خلافت مستکفی در حال اختفا بود. خانه او را که مشرف بر رود دجله و نزدیک خانه ابن طاهر بود ویران کردند و چیزی از آن نماند

.

ص: 139

«سبیبه» فرستاد و آنرا گشود و حاکم شهر را بدار آویخت. «اربس» را قصد و فتح کرد. آتش زد و هر چه بود ربود مردم بمسجد جامع پناه بردند و او همه را کشت.

چون خبر باهالی شهر «مهدیه» رسید آن کار را جنایت بزرگ دانستند و بقائم گفتند:

«اربس» دروازه افریقاست اگر تو آنرا بگیری بر دولت بنی الاغلب غالب خواهی شد.

گفت: باید ابو یزید بمحل «مصلی» برسد و این نهایت غارت و تجاوز اوست.

قائم لشکرها را بشهر «رقاده» و «قیروان» فرستاد و سپاهی گرد آورد که ابو یزید از او ترسید از آنجا عنان پیچید و متوجه افریقا گردید که شهر را ویران کند و مردم را بکشد. قائم هم لشکری بفرماندهی یار جوانمرد خود میسور و برخی از سپاه را با یار جوانمرد دیگرش «بشری» (هر دو غلام بودند) سوی «باجه» فرستاد.

چون ابو یزید خبر بسیج بشری را شنید بار و بنه خود را گذاشت و با شتاب بمقابله او پرداخت جنگ رخ داد و لشکر ابو یزید منهزم گردید او با عده چهارصد جنگجو ماند بآنها گفت: با من بیائید آنها هم با او رفتند او لشکرگاه و خیمه و بنه «بشری» را قصد کرد. بشری گریخت و بتونس پناه برد و بسیاری از لشکر او که اعیان و سالاران کتامه بودند کشته شدند همچنین سالاران دیگر غیر از «کتامه» ابو یزید «باجه» را گشود و داخل شهر شد و کشت و ربود و زنان و کودکان را اسیر کرد آنگاه بقبایل نامه نوشت و آنها را بطاعت و پیروی خود دعوت کرد. آنها هم اطاعت نمودند و نزد او رفتند. او هم برای سپاه خود چادر و پناهگاه و اسلحه و آلات جنگ آماده کرد چون بشری بتونس رسید مردم را دعوت و آماده کرد و بآنها مال داد و عده بسیار گرد او تجمع کردند او هم آنها را تجهیز کرد و بسیج داد و بمقابله ابو یزید فرستاد ابو یزید هم لشکری فرستاد و جنگ واقع شد و اتباع ابو یزید گریختند و سپاه بشری با غنیمت و پیروزی بتونس بازگشت در تونس فتنه و شورش برپا شد و مردم خانه حاکم را غارت کردند و با بی یزید نامه نوشتند او هم بآنها پاسخ با امان داد و مردی را بنام «برحمون» حاکم آنها نمود و خود ابو یزید بمحل «فحص ابی صالح» رفت. مردم هم از او ترسیدند و بشهر «قیروان» مهاجرت کردند. بسیاری از آنها از روی بیم

ص: 141

باو گرویدند. قائم بشری را دستور داد که ابو یزید را تجسس کند او هم گروهی برای تجسس فرستاد ابو یزید آگاه شد و عده ای از سپاه خود را فرستاد و دستور داد که بگیرند و بکشد و پاره پاره کنند که در دل مردم رعب و هراس ایجاد نماید. کشتند و گرفتند و ربودند. پس از آن با لشکر بشری مقابله بعمل آمد. لشکر ابو یزید شکست خورد و گریخت. عده مقتولین چهار هزار و اسراء پانصد تن بود که بشری آنها را بزنجیر بست و بشهر مهدیه فرستاد.

حاکم رفت او را دستگیر کرد و نزد ابو یزید فرستاد که او را کشت.

اعیان و بزرگان قیروان از شهر نزد ابو یزید رفتند که او در رقاده بود از او امان خواستند او تعلل کرد در حالیکه اتباع وی در شهر قیروان مشغول قتل و غارت بودند باز اعیان باو التماس کردند و گفتند: شهر ویران شد. گفت: چه باک؟ مکه و بیت المقدس هم ویران شود. پس از آن امان داد ولی باز عده از بربریان دست از غارت نکشیدند ناگاه خبر رسید که میسور با سپاهی عظیم آمده آنگاه بربریان از شهر خارج شدند زیرا ترسیده بودند. میسور بشهر قیروان نزدیک شد. خبر بقائم (خلیفه فاطمی) رسید که بنی کملان بابو یزید مکاتبه کردند و نوشتند اگر شتاب کنی پیروز خواهی شد او هم در همان حین لشکر کشید و با میسور مقابله کرد و جنگ بسیار سختی رخ داد و جناح چپ ابو یزید منهزم گردید و چون او وضع را بدان گونه دید بر میسور حمله کرد و اتباع میسور گریختند میسور عنان اسب را پیچید و اسب لغزید و او افتاد یارانش ایستادند و نبرد و دلیری کردند که مانع قتل او شوند. گروهی از بنی کملان که میسور بسبب خیانت آنها را طرد کرده بود بر او هجوم بردند و جنگ بر شدت خود افزود تا میسور کشته شد سرش را بریدند و نزد ابو یزید بردند و عموم سپاهیان او گریختند. ابو یزید مژده پیروزی را بشهرها فرستاد و سر میسور را در بلاد طواف داد و خبر شکست و گریز بقائم رسید او و سایر کسانی که با او در مهدیه بودند سخت ترسیدند. مردم هم از حومه بشهر پناه بردند و چون شهر برج و دیوار داشت تحصین نمودند و قائم هم بحمایت آنها کمر بست و وعده پیروزی داد مردم بشهر «زویله» برگشتند و بحصار و باروی آن پناه بردند. ابو یزید هم مدت دو ماه و هشت روز در لشکرگاه و خیمه های میسور (که غنیمت شده) اقامت نمود و باطراف دسته های لشکر می فرستاد که غارت می کردند و غنایم بدست می آوردند. یک عده هم بشهر «سوسه» فرستاد آنرا با شمشیر گرفت و مردان را کشت و زنان را اسیر کرد و شهر را آتش زد و موضع مخصوص زنان را (که تصریح بآن مخالف ادب است) با شمشیر پاره کردند و شکمهای آنها را دریدند و تمام بلاد را ویران کردند بحدیکه

ص: 143

در افریقا یک جا آباد (قسمتی از افریقا) نماند. هیچ سقفی بالا و هیچ خانه آباد نماند هر که بود هم سوی قیروان رخت بست و مردم برهنه و پیاده مهاجرت کردند زنان حتی آنانی که پس از گرفتاری و کام برداری آزاد شدند از گرسنگی و خستگی و تشنگی مردند و آن در آخر ماه ربیع الاخر سنه سیصد و سی و سه بود. قائم دستور داد گرداگرد شهر مهدیه خندق (معرب کنده) بکنند برئیس «صنهاجه» که نامش زیری بود هم نوشت و یاری خواست همچنین روساء و سالاران کتامه و سایر قبایل که در مهدیه جمع شوند و بر جنگ با آن مفسد ملحد منکر تصمیم بگیرند آنها همه آماده لشکر کشی و یاری قائم شدند.

مهدیه چیره گردید و پیش رفت تا بدروازه فتح رسید. قوم «رویله» را هم سوی «باب الفتح» روانه کرد و خود بر کنار خندق ایستاد گروهی از غلامان که محافظ آن نقطه بودند بدفاع پرداختند و او با آنها نبرد کرد سپس خود با اتباع خویش بآب خندق زدند و آب تا سینه اسبها رسیده بود تا آنکه بدیوار و حصار جدید رسیدند غلامان مدافع هم گریختند و ابو یزید آنها را دنبال کرد و بدروازه مهدیه رسید که مصلی برای روز عید بود (نمازگاه عید) میان او و مهدیه فاصله انداختن یک تیر بود. اتباع او از قبایل زویله پراکنده و سرگرم غارت و قتل شدند و مردم زاری می کردند و امان میخواستند و جنگ در دروازه فتح میان کتامه و بربریان بشدت برپا شده بود. اتباع ابو یزید از او و کارهای او بی خبر بودند ناگاه لشکر کتامه بر قوم بربر حمله کردند و آنها را منهزم نمودند و عده را کشتند.

ابو یزید خبر شکست را شنید و نیز آگاه شد که قوم «صنهاجه» بفرماندهی زیری بن مناد بجنگ او آمده ترسید و نتوانست در جای خود بماند ناگزیر «باب الفتح» را قصد کرد تا زیری و کتامه را از پشت سر غافلگیر کند دستور داد که کوسها را بنوازند و پرچمها را برافرازند و پیش روند.

مردم حومه پنداشتند که قائم شخصا بمیدان جنگ آمده همه بیک آهنگ اللّه اکبر گفتند و دلگرم و دلیر شدند و جنگ شدت یافت اهالی آن سامان ابو یزید را شناختند و جای او را معین کردند. بر او هجوم بردند که او را بکشند اتباع او دلیرانه از او دفاع کردند. بعضی از یاران او یک دیوار را ویران کردند و او را از شکاف آن خارج نمودند و او نجات یافت و بعد از غروب بمنزل خود رسید و جنگ با غلامان هم دوام داشت چون اتباع او را دیدند دلیر شدند و بر غلامان غلبه کردند غلامان پراکنده و منهزم شدند. پس از آن ابو یزید سوی «ثرتوحه» رخت کشید و گرداگرد لشکر خود خندق کند. سپاه عظیمی از افریقا و بربر گرد او جمع شد. همچنین مردم «نفوسه» و «زاب» و اطراف مغرب تا دورترین نقطه تجمع کرده باو پیوستند. او شهر مهدیه را سخت محاصره و مردم را از رفتن بآن یا خروج

ص: 145

منع نمود. در بیست و سیم جمادی الاخره سال جاری بر شهر هجوم برد و جنگی سخت رخ داد و عده از سالاران و اعیان سپاه قائم کشته شدند. ابو یزید هم شخصا حمله کرد و بدروازه فتح رسید. یکی از غلامان (قائم) او را شناخت جست و لگام اسبش را گرفت و فریاد زد: این ابو یزید است او را بکشید. یکی از اتباع ابو یزید شمشیر زد و دست آن غلام را برید و ابو یزید را نجات داد. چون دلیری و پایداری اتباع قائم را دید بحاکم قیروان نوشت که عده جنگجو از اهالی آن سامان را تجهیز و روانه کند او هم کرد و مدد رسید و ابو یزید بیاری آنها شخصا هجوم برد و آن در تاریخ آخر رجب بود جنگی سخت واقع شد و ابو یزید تن بفرار ننگین و زشت داد و گروهی از اتباع او کشته شدند که بیشتر آنها اهل قیروان بودند. پس از آن در دهم شوال سال جاری برای چهارمین بار هجوم برد و جنگی بسیار سخت رخ داد و بعد بمنزل خود بازگشت. مردم از شدت گرسنگی شهر را بدرود می گفتند آنگاه قائم انبارهائی را که مهدی پر از طعام و ذخیره کرده بود گشود و خواربار انباشته را تقسیم و توزیع نمود و باز هم قحط و گرسنگی شدت یافت و مردم چهار پایان و حتی مرده ها را خوردند و بیشتر رعایا و بازرگانان سوداگران از شهر خارج شدند و کسی جز سپاه در آن شهر نماند. بربریان هم هر که خارج می شد می گرفتند و می کشتند و شکم ها را پاره می کردند که شاید در آنها زر نهفته (بلع شده) باشد پس از آن قبایل کتامه رسیدند و در محل «قسطنیه» لشکر زدند. ابو یزید ترسید و لشکری پیاده بجنگ آنها فرستاد. آن لشکر از قبیله «فرجومه» و سایرین بود.

ابو یزید با کتامه جنگ کرد و آنها پراکنده شدند. بربریان از هر محل و سامان نزد ابو یزید می رفتند و بیاری او جنگ می کردند و غارت می نمودند و باز بسامان خود برمی گشتند تا آنکه دیگر چیزی نماند که آنها بتاراج برند آنگاه از رفتن نزد او خودداری نمودند فقط اهالی «اوراس» و بنی «کملان» نزد او ماندند و چون قائم آگاه شد که سپاه او پراکنده شده لشکرهای خود را بجنگ او فرستاد در ششم ماه ذی القعده سنه سیصد و سی و سه نبردی سخت رخ داد. روز بعد

ص: 146

سپاه قائم بمیدان رفت ولی کسی از لشکر ابو یزید بمیدان نرفت. ابو یزید از شهر «اوراس» مردان جنگی را احضار کرده بود. باز هم سپاه قائم آماده نبرد شد و باتباع ابی یزید که بخندق پناه برده بودند هجوم برد آنها هم ناگزیر از خندق بیرون آمدند و بدفاع پرداختند جنگی بسیار سخت رخ داد و بسیاری از پیروان ابو یزید کشته شدند یکی از آنها سالار بزرگ او بود کشته شدن وی برای او ناگوار و موجب اندوه بسیار گردید ناچار باز بخندق پناه برد ناگاه تند بادی حامل خاک و غبار سیاه بر سپاه قائم وزید آن سپاه که دچار ظلمت شده بود شکست خورد و تن بفرار داد و گروهی در میدان کشته گذاشت باز هم ابو یزید شهر مهدیه را محاصره کرد و بسیاری از مردم شهر را بدرود گفتند و بجزیره صقلیه (سیسیل) پناه بردند.

همچنین طرابلس و مصر و حتی بلاد روم. در آخر ماه ذی القعده سپاه عظیمی دور ابو یزید تجمع کرد و او با لشکرهای نیرومند و عظیم بر شهر مهدیه حمله نمود.

کتامیها از میان خود دویست سوار دلیر برگزیدند و مانند یک تن بر اتباع او حمله کردند و کشتند و اسیر گرفتند و نزدیک بود باو برسند. گرفتاران را بند کردند و بشهر مهدیه بردند.

پس از آن سال سیصد و سی و چهار آغاز شد و ابو یزید بمحاصره مهدیه ادامه داده بود.

در ماه محرم آغاز همان سال مردی در افریقا قیام و مردم را دعوت کرد بسیاری از مردم باو گرویدند. او ادعا می کرد از بنی العباس خلفاء بغداد است.

پرچمهای سیاه (شعار عباسیان) همراه داشت. بعضی از یاران ابو یزید بر او پیروز شدند و او را گرفتند و نزد ابو یزید روانه کردند. او هم آن عباسی را کشت. پس از آن گروهی از اتباع او گریختند و بمهدیه پناه بردند سبب گریختن آنها این بود که با بعضی از یاران او دشمنی داشتند و آنها نزد ابو یزید بدشمنی آنان سعایت کردند از ابو یزید ترسیدند و بیاران قائم پیوستند و در میدان جنگ با سپاه ابو یزید نبرد کردند و پیروز شدند باین سبب اتباع ابی یزید پراکنده شدند. کسی جز قبایل «هواره» و «اوراس» و «بنی کملان» با او نماند و او بآنها اعتماد داشت

.

ص: 147

و ابو یزید با آنها بنرمی سخن گفت و مدارا کرد و از پیروزی و تسلط قائم ترسانید آنها اطاعت کردند. مردم هم در همه جا خبر تجمع آنها را شنیدند باز باو گرویدند اهالی شهرها و دیه ها چون شنیدند که سپاه او پراکنده شده عمال و حکام او را طرد کردند و بعضی را هم کشتند یا بشهر مهدیه (نزد قائم) فرستادند.

اهالی «سوسه» هم شوریدند و گروهی از یاران ابو یزید را گرفتند و نزد قائم فرستادند قائم هم از آنها تشکر نمود و هفت کشتی حامل خواربار برای آنها فرستاد. چون باز سپاه ابو یزید تجمع کرد و آماده شد لشکرها را باطراف کشور روانه کرد و دستور داد تا بتوانند بکشند و اسیر زن بگیرند و کام از آنها بردارند و غارت کنند و آتش بزنند و بر هیچ کس ابقا ننمایند. لشکر او بتونس رسید و آنرا با شمشیر گشود و هر چه بود ربود و زنان و کودکان را اسیر کرد و مردان را کشت و مساجد را ویران نمود بسیاری از مردم بدریا پناه بردند که دستخوش امواج و غرق شدند. قائم برای یاری مردم تونس لشکر فرستاد اتباع ابی یزید بمقابله شتاب کردند جنگی سخت رخ داد لشکر قائم منهزم شد فرار بسیار زشتی واقع گردید و شب رسید که نتوانستند بفرار ادامه دهند و بکوه «رصاص» پناه بردند پس از آن لشگر گریخته آراسته شد و سپاه ابو یزید بآن رسید و باز نبردی سخت رخ داد لشکر قائم دلیری و پایداری کرد و سپاه ابو یزید منهزم گردید و عده بسیار از آن بخاک و خون افتادند و بقیه وارد تونس شدند و لشکر قائم آنها را دنبال کرد و در آنجا پس از جنگ پیروز شد و اتباع ابی یزید را از شهر اخراج کرد و خواربار بسیار بدست آورد.

ابو یزید فرزندی بنام ایوب داشت. چون خبر شکست و فرار باو رسید فرزند خود را بفرماندهی سپاهی عظیم با بقیه گریختگان که از مرگ نجات یافته بودند بتونس فرستاد شهر را گشودند و هر که بشهر بازگشته بود کشتند و آتش زدند و از آنجا بشهر «باجه» رفتند و اتباع قائم را کشتند و شهر را آتش زدند. در

ص: 149

آن مدت آنچه از کشتن و اسیر بردن و ویران کردن و آتش زدن واقع شده بود قابل وصف و شمار نبود. گروهی تصمیم گرفتند که ابو یزید را بکشند و بقائم پیغام دادند او هم آنها را تشویق کرد و وعده نیکی و انعام داد ابو یزید آگاه گردید همه آنها را کشت. عده از بربریان شبانه بر یکی از اهالی قیروان هجوم بردند و سه دوشیزه او را بردند مالش را هم ربودند. چون بامدادان هنگام نماز رسید و مردم در مسجد جامع جمع شدند آن مرد برخاست و فریاد زد و آنچه بر سرش آمده بود شرح داد مردم هم همه با او هم آهنگ شدند و فریاد زدند. یک اجتماع و شور عظیمی پدید آمد همه بر ابو یزید هجوم بردند باو دشنام دادند و درشت گفتند او از آنها عذر خواست و ملاطفت نمود و دستور داد هر سه دختر را عودت دهند.

چون مردم بازگشتند در عرض راه یک کشته دیدند از حال و وضع او جستجو کردند گفته شد فضل فرزند ابو یزید او را کشته و زن او را برده که آن زن زیبا بوده. مردم آن کشته را به مسجد جامع بردند و فریاد زدند ما بجز قائم نسبت بهیچ کس اطاعت نخواهیم کرد خواستند بر ابو یزید بشورند ولی اتباع ابی یزید نزد او جمع شدند و باو گفتند. تو دری برای دشمنی با خود باز کردی که نمی توان آنرا بست و دیگر طاقت پایان دادن باین وضع نخواهی داشت خصوصا که لشکر قائم نزدیک تو قرار گرفته سخت او را ملامت و سرزنش نمودند. او اهالی قیروان را جمع و احضار و سوگند یاد و تعهد کرد که پس از این نکشد و غارت نکند و از حریم کسی تجاوز ننماید ناگاه زنان اسیر تونس را نزد او آوردند مردم شوریدند و آنها را آزاد کردند. قائم هم در آن هنگام بیکی از سالاران خود دستور داده بود که سپاه خود را جمع و آماده کند و هر که داوطلب باشد بسپاه ملحق سازد نام آن سالار علی بن حمدون بود او از مردم «مسیله» و «سطیف» و غیر آن عده داوطلب برگزید عده بسیار بمتابعت او شتاب کردند بعضی از «بنی هراس» هم باو ملحق شدند و او مهدیه را قصد کرد ایوب بن ابی یزید شنید که در آن هنگام در شهر «باجه» بود او را قصد و غافلگیر کرد و لشگرگاه او را غارت نمود و بار و بنه سپاه را هر چه بود

ص: 150

ربود. علی مزبور گریخت. پس از آن ایوب عده چابک سواری برای یک دسته از لشگر مهدی فرستاد که قصد تونس را داشتند جنگی بس سخت و عظیم رخ داد و بسیاری کشته شدند و آخر الامر دسته سپاه قائم منهزم شد و باز برگشت و باز گریخت و بار دوم و سیم آن دسته از خود گذشت و تصمیم بر جانبازی گرفت و یکباره مانند یک تن حمله کرد که اتباع ابی یزید شکست خوردند و گریختند آنها را زار کشتند و بنه خواربار و ذخیره آنها را غارت کردند و ایوب با بقیه اتباع خود گریخت و بشهر قیروان پناه برد و آن در ماه ربیع الاول سنه سیصد و سی و چهار بود. این شکست برای ابو یزید بسیار ناگوار بود بحدیکه تصمیم گرفت شهر قیروان را بدرود گوید ولی یاران او نصیحت کردند که از شتاب خودداری کند.

پس از آن سپاهی عظیم گرد آورد و فرزند خود را فرمانده قرار داد و بجنگ علی بن حمدون فرستاد. طرفین در محلی بنام «بلطه» بجنگ پرداختند گاهی ایوب پیروز می شد و زمانی علی شهر را بکسانی که بآنها اعتماد داشت سپرده بود. یکی از سالاران حراست یکی از دروازه ها را بعهده گرفت که نامش احمد بود.

او (خیانت کرد) و با ایوب مکاتبه نمود که مبلغی مال از او دریافت و دروازه را بروی او باز کند ایوب پذیرفت و بر آن دروازه هجوم نمود احمد در را گشود و اتباع ایوب داخل شهر شدند و عده را کشتند علی هم خود گریخت و با سیصد سوار و چهارصد پیاده بسامان کتامه پناه برد. از آنجا بقبایل «کتامه» و «تفره» و «فراته» و دیگران نوشت که او را یاری کنند آنها اجابت کردند و در شهر قسطنطینه تجمع نمودند لشکری هم سوی «هواره» فرستاد افراد قبیله را کشتند و اموال آنها را ربودند. ابو یزید بآنها اعتماد داشت که دچار شدند. خبر باو رسید که سپاه عظیمی پیاپی فرستاد. جنگهای متعدد و مکرر واقع شد و در تمام جنگها پیروزی نصیب علی و سپاه قائم بود. شهر «تیجس» را هم گشود همچنین شهر «باغایة» و هر دو را از تملک ابی یزید خارج نمود

.

ص: 151

سوار و داخل کار زار گردید و کار نبرد شدت یافت بعضی از اتباع منصور تن بگریز داده و بشهر پناه بردند ولی رشیق پیش رفت و هیزمی را که ابو یزید برای آتش زدن شهر فراهم کرده بود آنرا افروخت.

چون ابو یزید و یاران او آتش را دیدند ترسیدند و گمان بردند که بقیه عده آنها همه هلاک شده اند که رشیق توانست بانبوه هیزم برسد زیرا آنها را نمی دید و از آنها خبر نداشت ابو یزید و اتباع او گریختند. سپاهیان منصور هم از شهر بیرون آمدند و شمشیر را بکار بردند و هر که از لشکر ابو یزید عقب مانده بود کشتند و بربریان را با تیغ درو کردند و خیمه ها را آتش زدند ابو یزید هم گریخت و بقیروان رفت و بربریان دیوانه وار تن بفرار دادند و هر که از شمشیر نجات یافت از گرسنگی و تشنگی مرد. چون ابو یزید بقیروان رسید خواست داخل شهر شود ولی اهالی دروازه ها را بستند و او را راه ندادند. سپس کاخ حاکم را محاصره کردند و خواستند در خانه را بشکنند او مسکوک زر (دینار) بر آنها نثار کرد و آنها سرگرم جمع و برداشتن آن شدند او فرصتی بدست آورد و گریخت و نزد ابو یزید رفت. ابو یزید هم زن خود مادر ایوب را همراه خود برد و رفت یاران او هم همه با زن و فرزند بدنبالش رفتند و بناحیه «سیبیه» پناه بردند که دو روز راه از قیروان فاصله داشت

.

ص: 153

منصور منهزم شدند و او با بیست سوار ماند گریختگان بخندق پناه بردند و او با همان عده کم پایداری و سخت نبرد کرد. ابو یزید چون او را بدان حال دید بر او حمله نمود چون منصور هجوم و تهور ابی یزید را دید در جای خود ماند و شمشیر را آخت و بر ابو یزید حمله کرد و نزدیک بود او را بکشد ولی ابو یزید گریخت منصور عده را کشت و پیش رفت و کسی را فرستاد که اتباع خود را بازگرداند آنها هم بمیدان بازگشتند بعد از اینکه در فرار خود راه مهدیه و «سوسه» را گرفته بودند جنگ تا ظهر دوام داشت منصور عده بسیاری از آنها کشت و آن روز یک روز تاریخی و مشهور بود که هیچ روزی مانند آن نبود. مردم دلیری منصور را بی مانند دانستند که هیچ چنین شجاعتی را گمان نمی بردند. هیبت و عظمت او در دل مردم افزوده شد. ابو یزید از پیرامون قیروان دور شد و آن در تاریخ ذی القعده سنه سیصد و سی و چهار بود.

پس از آن ابو یزید برگشت ولی کسی بجنگ او نرفت و چند بار بمیدان تاخت. منصور ندا داد هر که سر ابو یزید را بیارد ده هزار دینار جایزه دریافت خواهد کرد بمردم هم اجازه جنگ داد و نبردی بسیار سخت واقع شد و اتباع منصور منهزم گردیدند و بخندق پناه بردند ولی پس از آن بازگشتند و دلیری نمودند تا ابو یزید منهزم شد. طرفین از جنگ دست کشیدند و عده بسیاری از دو جانب کشته شدند و باز ابو یزید برگشت و جنگ را آغاز کرد گاهی آن طرف و زمانی این جانب غالب می شد. ابو یزید دسته های لشکر را فرستاد و راه میان مهدیه و قیروان وسوسه را برید.

پس از آن بمنصور پیغام داد که خانواده و زن و فرزند اسیر خود را منصور روانه کند و اگر چنین کاری نماید او مطیع خواهد شد بشرط اینکه باو و یارانش امان بدهد و سوگندهای عظیم یاد کرد که باین عهد وفادار باشد منصور هم خانواده او را آزاد و با عزت و احترام نزد او فرستاد. کسوت هم بآنها داد و گرامی داشت و چون رسیدند عهد را شکست و گفت: او از من ترسید که آنها را بخشید. سال

ص: 155

سیصد و سی و چهار هم پایان یافت و سنه سیصد و سی و پنج آغاز شد و طرفین بحال کشاکش و دشمنی و نبرد بودند.

در پنجم ماه محرم سال جدید ابو یزید حمله نمود و منصور هم برای جنگ سوار شد. بربریان بر منصور هجوم بردند و او دلیرانه جنگ کرد و آنها را بشمشیر خود پراکنده نمود آنها از میدان و حمله منصور گریختند و بسیاری از آنها بخاک و خون افتادند و چون نیمه محرم رسید منصور سپاه خود را آراست اهالی افریقا را در میمنه و قبایل کتامه را در میسره قرار داد و خود و غلامان و یاران مخصوص خویش در قلب قرار گرفت و جنگ بسیار سختی رخ داد ابو یزید بر جناح راست منصور حمله کرد و آنرا شکست و فرار داد.

پس از آن بر قلب هجوم برد ولی منصور دلیرانه دفاع کرد و گفت: امروز روز پیروزیست بخواست خداوند تعالی او و یارانش مانند یک تن حمله کردند و ابو یزید منهزم گردید شمشیرها را بکار بردند و اتباع او را بمرگ سپردند و بقیه گریختند و لشگرگاه و بار و بنه خود را از دست دادند.

ابو یزید دیوانه وار گریخت و عده بی شمار از اتباع او کشته شدند آنچه را از سرهای بریده سپاه او بدست کودکان قیروان افتاد شمرده شد بالغ بر ده هزار سر بود ابو یزید هم خود «تاه مدیت» رخت کشید.

که از بیم منصور گریخت. بهر جا که میخواست پناه ببرد و تحصن نماید منصور سبقت جست و او را محروم نمود تا آنکه بشهر «طینه» رسید. محمد بن خزر زناتی نمایندگانی نزد منصور فرستاد او از یاران بزرگ ابو یزید بود. از منصور امان خواست و منصور باو امان داد و تأکید کرد که مراقب ابو یزید باشد ابو یزید هم بفرار خود ادامه داد تا آنکه بکوهستان بربر رسید. بکوه «برزال» پناه برد که مردم آن کوهستان معتقد بمذهب او بودند (مذهب خوارج) بعد از آن راه ریگستان را گرفت که منصور نتواند او را پیدا کند در آنجا هم عده بسیار نزد او تجمع کردند و او باز لشکر کشید و بمحل «مقبره» رسید که منصور در آنجا بود. ابو یزید برای سپاه منصور کمین گذاشت ولی منصور هشیار شد و حذر کرد. ابو یزید لشگر خود را آراست و جنگ نمود که میمنه منصور شکست خورد و گریخت منصور شخصا با یاران خود حمله کرد و ابو یزید مغلوب شد و گریخت و بکوه «سالات» پناه برد منصور هم او را دنبال کرد و بشهر «مسیله» رسید و داخل شهر شد پس از آن ابو یزید را تا کوهستان صعب العبور و راههای تنگ و سخت و ناهموار و دشتهای وسیع غیر قابل عبور تعقیب کرد و خواست راه بدو ناهموار را طی کند رهنمایان باو گفتند هیچ لشگری تا کنون از این راه نگذشته او و سپاهش دچار قحط و غلا شدند بحدیکه علیق یک چهارپا به یک دینار و نیم و قیمت یک مشک آب بیک دینار رسید دید که پس از آن راه ریگستان فراخ و دشتهای بی آب و علف است که بسودان پیوسته و در آن بیابان اثری از آبادی نیست که ابو یزید تن بگرسنگی و تشنگی داده و مرگ را بر کشته شدن با شمشیر بهتر دانسته که آن راه ناهموار و صحرای فاقد حیات را پیموده ناگزیر تعقیب او را ترک کرد و راه «صنهاجه» را گرفت تا بجائی رسید که نامش (قریه و مره) بود. امیر زیری بن مناد صنهاجی در آن جا باو پیوست او حمیری بود که لشکر صنهاجه را می کشید و منصور را یاری می کرد و او پدر بزرگ خاندان بنی یاویس پادشاهان افریقا بود که شرح حال آنها خواهد آمد بخواست خداوند تعالی منصور او را گرامی داشت و باو نیکی کرد.

ص: 157

در آن هنگام نامه محمد بن حذر بمنصور رسید که او را از محل پناه ابو یزید آگاه می کرد که در ریگستان بود. منصور هم سخت بیمار شد و بعد شفا یافت چون بهبود یافت سوی «مسیله» رخت بست و ابو یزید آنجا را قبل از رسیدن منصور قصد و محاصره کرده بود و آن در دوم ماه رجب بود که بر بیماری منصور آگاه شده و بمحاصره آن شهر پرداخته بود چون سپاه منصور رسید او محاصره را ترک و بلاد سودان را قصد کرد. بنی کملان و «هواره» موافقت نکردند و او را فریب دادند و از پناه بردن بکشور سودان بازش داشتند ناگزیر بکوهستان کتامه و «عجیسه» پناه و در آنجا تحصن نمود مردم آن سامان باو گرویدند و شروع بآزار و غارت و ربودن افراد مردم نمودند. منصور در دهم شعبان او را قصد کرد ولی ابو یزید از کوه فرود نیامد و چون لشکر منصور بازگشت او فرود آمد و بعقب دار آن لشکر حمله کرد منصور برگشت و جنگ آغاز شد ابو یزید گریخت و خانواده و فرزندان و یاران خود را بدشمن سپرد. دو سوار از سواران منصور او را پی کردند اسبش لغزید و او افتاد ولی یارانش او را دوباره بر اسب سوارش کردند. زیری ابن مناد باو رسید و نیزه خود را بتنش فرو برد و او از مرکب افتاد ولی یارانش از او دلیرانه دفاع کردند و او را نجات دادند و همراه او گریختند ولی اتباع منصور آنها را دنبال کردند و عده بیشتر از ده هزار مرد جنگی از آنها کشتند و باز منصور با سپاه خود او را دنبال کرد و جنگ آغاز شد و بسیار سخت بود هیچ یک از طرفین قادر بر گریز نبود زیرا راه تنگ و ناهموار ولی با رنج بسیار ابو یزید دوباره گریخت. بار و بنه او را آتش زدند و اتباع او بقله کوه پناه بردند و مهاجمین را سنگسار می کردند جنگجویان بمنصور احاطه کردند و طرفین نزدیک شدند که دست طرفین بیکدیگر می رسید کشتار بسیار فزون گردید و همه فنا و نابودی ابدی را احساس کردند ناگزیر دست از نبرد کشیدند و حال جنگ بتساوی بدون غلبه یک جانب بود ولی ابو یزید ناگزیر بقلعه کتامه پناه برد که قلعه بسیار محکم و استوار بود در آنجا تحصن نمود.

ص: 158

در همان روز برای منصور شخصی را از کتامه آوردند که ادعای خداوندی می کرد منصور دستور داد او را بکشند که کشتند.

قبیله (هواره) و بسیاری از اتباع ابی یزید امان خواستند و منصور بآنها امان داد. منصور سوی قلعه کتامه لشکر کشید و ابو یزید را محاصره کرد. سپاه خود را در پیرامون قلعه چند قسمت نمود و اتباع ابی یزید جنگ را بآنها آغاز کردند منصور چند بار بر قلعه حمله کرد و در آخرین بار اتباع او قسمتی از قلعه را گرفتند و آتش افروختند یاران ابو یزید گریختند و زار زار آنها را کشتند و کشتار بسیار سختی رخ داد ابو یزید و فرزندانش و سالاران و اعیان سپاه او بیک کاخ محکم در میان قلعه پناه بردند. درهای آن کاخ با آتش سوخت. شب هم فرا رسید منصور دستور داد که در پیرامون آن قلعه بر تمام کوهها آتش افروزند مبادا ابو یزید بگریزد و آتش مانع فرار او گردد. از فزونی آتش شب مانند روز روشن گردید.

در آخر شب اتباع او خارج شدند و او را بر سر و دوش کشیدند و بر سپاه سخت حمله کردند و سپاه ناگزیر بآنها راه داد آنها هم او را نجات دادند و خود آنها هم نجات یافتند.

بسیاری از جنگجویان هم از قلعه فرود آمدند و اسیر شدند آنها خبر دادند که ابو یزید گریخته و نجات یافته منصور فرمود او را دنبال کنند و گفت گمان می برم که او نزدیک ما باشد آنها در حال جستجو بودند که ناگاه ابو یزید را گرفتند و آوردند زیرا سه مرد او را از قلعه بر دوش گرفته و نجات دادند چون او را فرود آوردند گذاشتند و گریختند. علت اینکه او را بر دوش کشیده بودند این است که او لنگ بود او هم لنگان لنگان خواست از راه ناهموار بگذرد که در یک جای بد و سخت افتاد و باو رسیدند او را نزد منصور بردند. منصور برای شکر خداوند بزمین افتاد و سجده کرد. مردم در اطراف او همه تکبیر و همهمه کردند. ابو یزید تا آخر ماه محرم سنه سیصد و سی و شش ماند و بعد از شدت درد و زخم مرد. منصور دستور داده بود که قفسی برای او بسازند و او را در آن قفس جا دهند با او دو بوزینه هم قرار داده بود بود که او را مسخره کنند پس از مرگ دستور داد پوستش را بکنند و پر کاه کنند.

ص: 159

بتمام شهرها هم نامه نوشت و مژده گرفتاری و مرگ او را داد. پس از آن عده دیگر بر منصور قیام و خروج کردند یکی از آنها محمد بن خزر بود منصور بر همه پیروز شد.

محمد مزبور قصد یاری ابو یزید را داشت و آن در سنه سیصد و سی و شش بود. فضل- بن ابی یزید هم قیام کرد مرتکب فساد و راهزنی و غارت شد. بعضی از یارانش باو خیانت کردند و او را کشتند و سرش را بریدند و نزد منصور بردند و باز آن در همان سال سیصد و سی و شش بود منصور بشهر مهدیه بازگشت و آن در ماه رمضان سال جاری بود.

گردنش را زد بعد نعش او را بدار آویخت سپس فرود آورد و سوزانید. خانه او را هم بتاراج داد و این آخرین روزگار و پایان کار بریدیها بود. قتل او در نیمه ماه- ذی الحجه رخ داد او قبل از اعدام باندازه فقیر و تنگدست شده بود که فقط با یک جبه پنبه و یک کفش چوبین خارج می شد.

کرد و خود راه بخارا را گرفت و آن در ماه رمضان بود مقصود آنها (دشمنان ابو علی) این بود که او از حکومت و امارت نیشابور نا امید شود و در شهر ری اقامت کند. ابو علی از این کار رنجید زیرا تصور می کرد بسبب فتح شهر ری نسبت باو نیکی کند و چون عزل شد سخت نگران و ناامید شد. برادر خود را بهمدان و کوهستان (لرستان و کردستان) فرستاد و حکومت آن دیار را باو داد. برادرش را که ابو العباس فضل باشد علاوه بر حکومت آن سامان شریک و نایب خود در فرماندهی سپاه نمود. ابو العباس هم بنهاوند و دینور رفت و آنجا را گشود و گروهی از کردان از او امان خواستند و سالاران آنها باو گروگان دادند.

حاکم واسط و لشکری را حاکم تکریت نمود. اما ینال که با معز الدوله مکاتبه و او را دعوت کرد و اما فتح لشکری که نزد ناصر الدوله بموصل رفت و او دوباره لشکری را بحکومت «هیت» مستقر نمود.

و بدین سبب مردم دچار سختی و بلای عظیم شدند و این پذیرائی اجباری مرسوم شد که معز الدوله نخستین کسی بود که آنرا مقرر نمود و قبل از او چنین رسمی نبود.

برای مخارج مستکفی هم روزی پنج هزار درهم مقرر نمود که گاهی بتأخیر می رسید تا آنکه املاک باقی مانده را بمنشی خود ابو احمد شیرازی واگذار کرد.

تاریخ مرگش ربیع الاول سنه سیصد و سی و هشت بود. تاریخ تولدش هم سیزدهم ماه صفر سنه دویست و نود و هشت بود. مادرش کنیز فرزند دار نامش «غصن» و او سپیدرو و زیبا و تا اندازه کمی پیر و سپید مو شده بود.

کار را تصویب کردند جز یکی از خواص دوستان که باو گفت: این کار درست نیست زیرا امروز تو با یک خلیفه کار می کنی که خود و اتباع تو باو معتقد نمی باشید و اگر فرمان قتل او را بدهی فورا او را می کشند زیرا خون او را روا می دانند و اگر یکی از علویان را خلیفه کنی تو و یاران تو معتقد بصحت خلافت او می شوید که اگر او فرمان قتل ترا بدهد آنها اطاعت می کنند معز الدوله از آن تصمیم منصرف شد و این یکی از بزرگترین علل ابقاء نام خلافت برای عباسیان و زوال فرمان آنها بود با اینکه آنها دنیا دوست و طالب استبداد و اقتدار بودند. معز الدوله سراسر عراق را گرفت و در دست خلیفه هیچ چیز نماند مگر اندکی که مخارج او را تضمین می کرد.

شرقی بود. خطبه بنام مطیع هم خوانده نشد و جنگ آغاز گردید و اعراب همراه ناصر الدوله بجانب غربی رسیدند و خواربار و علف را از معز الدوله بریدند نرخ خواربار و علف برای دیلمیان گران شد بحدیکه هر یک رطل نان بیک درهم و چهار یک درهم رسید ولی نرخ نزد اتباع ناصر الدوله ارزان بود زیرا خواربار و مایحتاج برای سپاه او از موصل می رسید که هر پنج رطل نان بیک درهم بود. ناصر الدوله سودا با سکه مطیع را منع کرد و سکه متقی للّه را که در سنه سیصد و سی و یک ضرب شده بود بکار برد. ابن شیرزاد عیاران و عوام شهر را بیاری خود خواست که با معز الدوله جنگ کنند او با آنها در کشتی سوار می شد و با دیلمیان جنگ می کرد.

شبی ناصر الدوله با هزار سوار از رودخانه دجله برای غافل گیر کردن معز الدوله گذشت که با اسپهدوست روبرو شد و از او شکست خورد و منهزم شد زیرا اسپهدوست دلیرترین مردم و در شجاعت عظیم بود. کار دیلمیان (بسبب محاصره) سخت شد بحدیکه معز الدوله تصمیم گرفت. باهواز بازگردد گفت این بار هم با دشمن حیله بکار می بریم اگر سود بخشید چه بهتر و گر نه باهواز باز خواهیم گشت گذرها را مرتب کرد و دسته های لشکر را در هر معبر آراست و ناحیه «تمارین» (میوه فروشان) را محکم کرد و بوزیر خود ابو جعفر صمیری و اسپهدوست فرمان داد (که با عده) از رود عبور کنند و خود با بقیه سپاه تظاهر کرد که سوی «قطربل» می رود که از آنجا عبور کند. شبانه لشکر کشید و مشعلها را افروخت کنار رود دجله را پیمود و بیشتر سپاهیان ناصر الدوله برای منع او از جای خود جنبیدند تا مانع عبور او شوند. صیمری و اسپهدوست توانستند از رود بآسانی بگذرند سپاهیان هم بدنبال آنها شتاب کردند چون معز الدوله یقین کرد که آنها موفق شدند بجای خود بازگشت و دشمن دانست که او حیله جنگی بکار برده بود. ینال کوشه با لشکری از سپاه ناصر الدوله بمقابله پرداخت و منهزم شد سپاه ناصر الدوله پریشان و مضطرب گردید و دیلمیان بر جانب شرقی بغداد چیره شدند و ظفر یافتند و خلیفه را در کاخ

ص: 171

خود نشاندند و آن در سنه سیصد و سی و پنج و در ماه محرم بود دیلمیان هم اموال مردم را غارت کردند آنچه را از رجال مشهور بغداد ربودند بالغ بر ده هزار هزار دینار گردید غیر از دیگران معز الدوله دستور داد از قتل و غارت خودداری کنند بوزیر خود صیمری دستور داد که مانع شود او هم سوار شد و مرتکبین جرم و متخلفین را گرفت و کشت و بدار آویخت و خود شخصا گردش و رسیدگی کردید و ناصر الدوله بمحل «عکبرا» پناه برد و نماینده برای صلح فرستاد آن هم بدون مشورت با ترکان توزونی آنها هم تصمیم گرفتند که او را بکشند او آگاه شد و با شتاب بموصل پناه برد پس از آن صلح میان او و معز الدوله برقرار گردید و آن در تاریخ محرم سنه سیصد و سی و پنج بود.

سخت عاجز شد و بر عطاء و مواجب غلامان ترک افزود که مورد بغض و حسد دیلمیان واقع شدند و کینه و تنفر یک نحو بیم میان طرفین ایجاد گردید.

دید بر تمام کارها مسلط شد. این کافور همان است که متنبی (شاعر بزرگ و مشهور عرب) اول او را مدح و بعد هجا نمود.

ابو القاسم (انوجور) خردسال بود و کافور اتابک (ترکی بمعنی پدر بزرگ) او بود بدین سبب او را ضعیف دانست و بر او چیره شده بود کافور هم بمصر رفت و سیف الدوله دمشق را تملک نمود و در آنجا اقامت گزید. اتفاقا روزی همراه شریف عقیلی بگردش در غوطه رفته «غوطه» (محل خرم معروف) دمشق را دید شریف گفت: این محل فقط در خور تملک یک شخص است. شریف باو گفت: ولی خرده مالک بسیار دارد سیف الدوله گفت: آری ولی اگر قوانین دولت آنرا تملک کند خرده مالکان از داشتن آن بیزار خواهند شد. شریف بمردم دمشق گفت و آنها بکافور نوشتند و او را خواستند کافور هم رسید و سیف الدوله را از دمشق اخراج کرد و آن در سنه سیصد و سی و شش بود. انوجور همراه کافور بود و هر دو سیف الدوله را دنبال کردند او از آنها ترسید و راه جزیره را گرفت و انوجور حلب را محاصره کرد ولی بعد صلح کردند و سیف الدوله بحلب بازگشت و انوجور بمصر رفت و کافور در دمشق ماند و بعد بدر معروف ببدر اخشیدی را امیر دمشق نمود و خود بمصر برگشت بدر هم مدت یک سال امیر دمشق بود و بعد ابو المظفر بن طغج بر او غالب شد و او را گرفت و بازداشت

.

ص: 175

شتاب کرد و در ماه رمضان سال جاری رسید ابو علی هم در همدان او را ملاقات کرد و همه متفقا بشهر ری رفتند و در عرض راه ابو علی بر نامه برادرش فضل آگاه شد که بامیر نوح تمرد برادر را گزارش داده بود او و نماینده امیر نوح را که رئیس دیوان لشکر بود گرفت و بزندان سپرد و خود سوی نیشابور لشکر کشید و برای ری و کردستان و لرستان امیری جانشین خود معین نمود.

امیر نوح آگاه شد لشکر خود را تجهیز کرد و راه مرو را گرفت سپاهیان از رفتار محمد بن احمد بستوه آمده بودند که او متولی کارها بود زیرا نسبت بهمه بدرفتاری می کرد بامیر نوح گفتند او کارها را پریشان کرده و او باعث تمرد و عصیان ابی علی شده و سپاه را متنفر کرده باید او را تسلیم آنها کند و گر نه خود هم تمرد کرده نزد ابو علی و ابراهیم عم امیر خواهند رفت امیر ناگزیر او را گرفت و بآنها داد آنها هم او را کشتند و آن در تاریخ جمادی الاولی سنه سیصد و- سی و پنج بود.

چون ابو علی بنیشابور رسید در آنجا ابراهیم بن سیمجور والی بود و منصور بن قراتکین و دیگر سالاران. ابو علی ابراهیم و منصور را بمتابعت خود تشویق کرد و هر دو با او همراهی و موافقت کردند و او در ماه محرم سنه سیصد و سی و پنج وارد شهر شد.

پس از آن بر سوء نیت منصور آگاه شد او را دستگیر کرد. ابو علی باتفاق ابراهیم در ماه ربیع الاول سال سیصد و سی و پنج سوی مرو لشکر کشیدند که نوح در آنجا بود. فضل برادر ابو علی از بازداشتگاه گریخت و بمحل قهستان پناه برد او مأمورین زندان را فریب داد و موفق بفرار شد. ابو علی سیر خود را سوی مرو ادامه داد و چون نزدیک شد بسیاری از سپاهیان امیر نوح از او گسستند و بمهاجم پیوستند.

امیر نوح هم راه بخارا را گرفت و ابو علی بر شهر مرو استیلا یافت و آن در ماه جمادی الاولی سنه سیصد و سی و پنج بود چند روزی در آنجا ماند که بیشتر سپاهیان

ص: 177

امیر نوح باو ملحق شدند او سوی بخارا لشکر کشید و از رود هم گذشت امیر نوح بخارا را ترک کرد و بسمرقند پناه برد ابو علی وارد شهر بخارا شد و آن در ماه جمادی الاولی سال مزبور در آنجا خطبه بنام ابراهیم عم نوح خواند و مردم هم با او بیعت کردند. پس از آن ابو علی بر سوء نیت ابراهیم آگاه شد او را مفارقت کرد و راه ترکستان را گرفت منصور بن قراتکین را هم آزاد کرد و او نزد امیر نوح رفت ابراهیم هم در خفا با عده توطئه چید که خود را از امارت خلع و آنرا باز ببرادر زاده خود امیر نوح واگذار کند بشرط اینکه او فرمانده سپاه باشد و هر دو متفقا برای سرکوبی ابو علی لشکر بکشند. اهالی بخارا را هم برای تصمیم بر آن تدبیر دعوت کرد و آنها اجابت و موافقت کردند و همه برای جنگ ابو علی از شهر بیرون رفتند اغلب سپاهیان ابو علی هم پراکنده شدند و او با عده سوار شد و آنها را با بدترین وضعی بازگردانید و خواست شهر بخارا را آتش بزند که بزرگان و پیران شهر شفاعت کردند و او منصرف شد او هم بمحل خود بازگشت. ابو جعفر محمد بن نصر بن احمد برادر امیر نوح را نزد خود خواند و امارت را برای او مسلم داشت و خطبه هم بنام او خواند و بتمام نواحی ابلاغ کرد. پس از آن بر فساد گروهی از سپاهیان آگاه شد ابو جعفر را در شهر مستقر و کار او را مرتب نمود و هر چه برای پیشرفت کار یا هر چه او میخواست آماده کرد و خود از شهر خارج و تظاهر کرد که قصد سمرقند را دارد ولی در باطن قصد صنعانیان را کرد و از آنجا خواست بشهر «نسف» برود. چون از شهر خارج شد عده از سپاهیان و گروهی از حشم را بشهر بخارا برگردانید با نوح هم مکاتبه کرد که از شهر بخارا چشم بپوشد سپس به «صغانیان» رفت و آن در ماه شعبان (سال جاری) بود. ابو علی از شهر بخارا رفت ابراهیم و ابو جعفر محمد بن نصر (امیر جدید) هر دو متفقا بسمرقند رفتند و از امیر نوح امان خواستند و اظهار پشیمانی از گذشته نمودند امیر هم آنها را پذیرفت و وعده نیکی داد و خود بشهر بخارا بازگشت و آن در ماه رمضان (سال مزبور) بود. در همان هنگام امیر- نوح طغان حاجب را کشت و عم خود ابراهیم و دو برادر را میل کشید و کور کرد

ص: 178

که یکی ابو جعفر محمد و دیگری احمد بودند سپاهیان هم گرد او تجمع کردند و هر چه ویران یا فاسد شده بود آباد و اصلاح کرد.

اما فضل برادر ابو علی که چون از مجلس برادرش گریخت و بقهستان رفت در آنجا عده بسیار تجهیز کرد و سوی نیشابور لشکر کشید که محمد بن عبد الرزاق از طرف ابو علی در آن شهر والی بود و او بمقابله فضل پرداخت جنگ رخ داد و فضل شکست خورد و با یک سوار گریخت و بشهر بخارا نزد امیر نوح رفت امیر او را گرامی داشت و در حق وی نیکی کرد و او هم در خدمت امیر ماند.

از آن محل بیک قریه دیگر مستقل شدند که از صغانیان دو فرسنگ دور بود باز ابو علی جنگ را آغاز کرد و آن در ماه ربیع الاول سنه سیصد و سی و هفت بود جنگ سختی رخ داد ولی ابو علی مغلوب شد ناگزیر بمحل شومان که شانزده فرسنگ از صغانیان دور بود پناه برد سپاه امیر نوح هم وارد صغانیان شد و ابو علی راهها را گرفت و روابط سپاه با بخارا بریده شد و مدت بیست روز از بخارا بی خبر ماندند ناگزیر باب صلح را باز کردند و ابو علی صلح را قبول کرد و طرفین متفق شدند که ابو علی فرزند خود ابو المظفر عبد اللّه را گروگان نزد امیر بفرستد. صلح میان طرفین در ماه جمادی الثانیة منعقد و برقرار گردید (سال سیصد و سی و هفت). ابو علی فرزند خود را سوی بخارا روانه کرد نوح هم دستور داد او را استقبال کنند او را گرامی داشت و نیکی کرد. او (ابو المظفر) با دستار نزد امیر رفت و امیر کلاه بر سرش نهاد و خلعت داد و او را یکی از ندیمان و همنشینان نمود و اختلاف زایل گردید. ما می بایست این حوادث را در سنه که واقع شد بنویسیم ولی در اینجا دنبال یک دیگر در تاریخ همین سال وارد کردیم تا پراکنده نشود. این حوادث را هم مؤرخین خراسان بیان کرده اند (و ما از آنها نقل کرده ایم) ولی مؤرخین عراق بنحو دیگری نقل کرده اند و وقایع هر شهری را جدا یاد نموده اند ولی اهالی هر کشور و شهری خود بتاریخ خویش داناترند و خدا داناتر است (مقصود صحت این تاریخ است) ما نیز آنچه را که عراقیان بیان نموده اند مختصرا وارد می کنیم: آنها گویند:

چون ابو علی شهر ری را قصد کرد رکن الدوله ببرادر خود عماد الدوله نوشت و مدد خواست. عماد الدوله باو پیغام داد که باید شهر ری را ترک کند و سوی او آید رکن الدوله هم آن کار را کرد و ابو علی وارد شهر ری گردید.

عماد الدوله در خفا (محرمانه) بنوح نوشت که سالیانه صد هزار دینار اضافه بر تعهد ابی علی مالیات بپردازد و مالیات یک سال را پیش بدهد و امیر را از عظمت ابی علی ترسانید نوح هم با یاران خود مشورت کرد و آنها بر ابو علی رشک می بردند آنها رأی دادند که از عماد الدوله قبول کند. امیر نوح هم کسی نزد عماد الدوله

ص: 181

فرستاد که تعهد را مقرر و مال را دریافت کند. عماد الدوله هم نماینده را گرامی داشت و نسبت باو نیکی کرد و نیز ابو علی را از آمدن رسول نوح آگاه کرد و او را از بدخواهی امیر نوح و خیانت او بر حذر و خود را نسبت باو وفادار و دوست نمود ابو علی بابراهیم که در موصل بود پیغام داد و او را خواست که کشور را باو بسپارد و امیر نماید. ابراهیم هم در همدان بملاقات ابو علی رسید و هر دو با هم خراسان را قصد کردند. عماد الدوله هم ببرادرش رکن الدوله نوشت که برای گرفتن شهر ری شتاب کند او هم رفت و خراسان آشوب شد عماد الدوله هم رسول را بناامیدی برگردانید و مال را نداد و گفت: می ترسم مال را ابو علی در عرض راه ببرد و باز هم امیر نوح را از ابو علی ترسانید و باو وعده یاری داد و ابو علی را هم وعده مساعدت و فرستادن سپاه داد و باو گفت برای جنگ با امیر نوح مبادرت کند.

ابو علی هم لشکر کشید و در نیشابور با امیر نوح مقابله و جنگ نمود و امیر منهزم شد و بسمرقند رفت و ابو علی شهر بخارا را گرفت. پس از آن ابو علی بابراهیم بد- بین شد و از او برید. امیر نوح هم لشکرهای خود را آماده و بخارا را قصد و با عم خود ابراهیم جنگ کرد و در همان جنگ گروهی از سالاران ابراهیم بامیر نوح ملحق شدند و بقیه گریختند و ابراهیم گرفتار شد که امیر او را کور کرد همچنین چند تن از خانواده را کور نمود

.

ص: 182

با تکین جنگ کنند. مقابله بعمل آمد و نبردی سخت رخ داد و تکین و ترکان منهزم شدند پس از اینکه نزدیک بود پیروز شوند چون گریختند اعراب و اتباع ناصر الدوله آنها را دنبال کردند و بآنها رسیدند و بسیاری از آنها را کشتند و تکین شیرازی را اسیر کردند و نزد ناصر الدوله بردند ناصر الدوله در همان حین او را کور کرد و بیکی از قلاع خود برد و بزندان سپرد. ناصر الدوله باتفاق صمیری بموصل رفت و در شرق آن منزل گرفت. بعد از آن ناصر الدوله سوار شد و بخیمه صمیری رفت و زود خارج شد و بموصل برگشت.

از ناصر الدوله حکایت شده که او گوید: من از رفتنم بخیمه صیمری پشیمان شدم بدین سبب تا رفتم زود برگشتم از صیمری هم حکایت شده که گفت: چون ناصر الدوله از خیمه من خارج شد من پشیمان شدم که چرا او را بازداشت نکردم پس از آن صیمری ابن شیرزاد را از ناصر الدوله گرفت با هزار خروار گندم و جو و چیزهای دیگر و روانه بغداد شد.

او گفتگو می کرد تا آنکه ببغداد بازگشت و در آنجا تظاهر کرد که قصد موصل را دارد و صلح بین طرفین برقرار شد و ناصر الدوله مال فرستاد و معز الدوله ساکت نشست.

سپس خود با عده خویش فرود آمدند و آن اموال انداخته را برداشتند و بکوه رفتند.

منصور قلعه را گشود و خانواده و مادر محمد را بشهر بخارا روانه کرد که در آنجا بازداشت شدند و هر چه مال باقیمانده بود برد. اما محمد بن عبد الرزاق که از گرگان بشهر ری رفت و رکن الدوله نسبت باو نیکی کرد و گرامی داشت و مال بسیار داد و و برای جنگ با مرزبان روانه کرد که شرح آن خواهد آمد.

درخواست کرده اند که دیگری را بجای تو منصوب کند.

پس از آن عده از پیروان ابن طبری نزد او رفتند که بر نیروی او آگاه شوند دیدند که عده او اندک است طمع کردند که بر او غلبه نمایند و شروع بحیله و خدعه و مدارا کردند او هم مقابله بمثل کرد و آنها را فریب داد و بآنها گفت در جای خود خواهد ماند تا آنها دوباره باز گردند آنها هم بشهر رفتند و چون آنها خارج شدند قبل از اینکه اتباع خود را جمع کنند و آماده جنگ شوند بحمله شتاب کرد.

چون بمحل «بیضا» رسید حاکم شهر و رؤساء و کارمندان دیوان و کسانیکه از فتنه پرهیز می کردند باو پناه بردند و چون اسماعیل بن طبری شنید که آن گروه نزد او رفته اند ناگزیر خود هم بملاقات او رفت و حسن او را گرامی داشت و نیکی کرد.

حسن وارد شهر شد و هر که منحرف شده و بخاندان طبری گرویده بود باو پیوست و ابن طبری را ترک نمود. چون ابن طبری وضع را بدانگونه دید یکی از غلامان حسن را که از اهالی «صقلیه» و بسیار دلیر بود بخانه یکی از مردم دعوت کرد سپس صاحب خانه از خانه خارج شد و استغاثه و فریاد زد که این غلام بخانه من بزور وارد شده و زن مرا بعنف ربوده و با حضور من مرتکب این جنایت و هتک حرمت شده.

مردم هم جمع شدند و ابن طبری آنها را تحریک کرد و گفت: اینها هنوز شهر را کاملا نگرفته و بر ما هنوز چیره نشده اند چنین می کنند پس اگر مسلط شوند چه خواهند کرد.

مردم را دستور داد که نزد حسن بروند و او گمان می کرد که حسن از کیفر غلام دلیر خود صرف نظر کند آنگاه مردم بر او بشورند و او را از شهر بیرون کنند.

چون مردم جمع شدند حسن امیر آن مرد مدعی هتک حرمت را احضار کرد و سوگند داد او هم سوگند یاد کرد که آن غلام آن کار زشت را کرده. حسن امر کرد که

ص: 190

غلام را بکشند و او را کشتند و مردم آرام گرفتند و خرسند و خشنود شدند و گفتند اکنون می دانیم که شهر ما آباد می شود و عدالت در آن مستقر و پایدار می گردد.

این خدعه بر عکس تدبیر ابن طبری زیانش باو رسید.

پس از آن منصور باو پیغام داد که علی بن طبری و محمد بن عبدون و محمد بن جنا و همراهان آنها را دستگیر و بازداشت نموده و باو دستور حبس اسماعیل بن طبری را داد.

همچنین رجاء بن جنا و محمد و اتباع مخالف. حسن آن کار را بزرگ و دشوار دانست ولی یا ابن طبری پیغام داد که تو بمن وعده یاری دادی اکنون خوب است من و تو بباغ تو برویم و تفریح کنیم.

بآن گروه مخالف هم از قول ابن طبری پیغام داد که حاضر شوند تا باتفاق امیر بباغ برویم آنها هم حاضر شدند امیر هم با آنها گفتگو کرد و سخن را ادامه داد آنگاه گفت امشب مهمان باشیم و همین جا بمانیم باتباع آنها که خارج باغ بانتظار عودت آنان نشسته بودند پیغام داد که آنها شب را در باغ می گذرانند و اتباع آنها بروند و صبح برگردند.

آنها هم بخانه های خود برگشتند.

او هم سران مخالف مذکور را بازداشت و تمام اموال آنها را گرفت. عده او هم فزون گردید و مردم بامارت او تن دادند و متفق و خشنود و دلخوش شدند.

چون رومیان وضع را بدان گونه دیدند کشیش باج و خراج متارکه جنگ را جمع کرد و جزیه سه سال را پرداخت.

پادشاه روم یک امیر با نیروی دریائی و سپاهی عظیم بصقلیه فرستاد و با «سردغوس» متحد شد.

حسن بن علی آگاه شد بمنصور اطلاع داد. منصور هم برای او کشتی های جنگی حامل هفت هزار سوار و سه هزار و پانصد پیاده غیر از کشتی بانان و ملوانان فرستاد.

ص: 191

امیر حسن خود هم عده بسیاری تجهیز کرد و در دریا بمحل و بندر مینی رسید.

لشکرهای اسلام سوی «ریو» شتاب کردند و امیر حسن دسته های سپاهی را همه جا فرستاد تا بسرزمین «فلوریه» رسیدند.

خود امیر حسن هم شهر «جراجه» را محاصره کرد که نزدیک بود اهالی آن هلاک شوند ناگاه خبر رسید که رومیان هجوم نموده اند ناگزیر با اهالی صلح کرد که مبلغی نقد دادند مال را گرفت و بمقابله رومیان لشکر کشید. آنها جنگ نکرده گریختند و حسن قلعه «قسانه» را محاصره کرد و دسته های لشکر را همه جا فرستاد و محاصره مدت یک ماه بطول کشید تا آنکه مردم قلعه تن بصلح دادند و مال نقد پرداختند. زمستان رسید و سپاه او بشهر مسینی بازگشت و کشتی ها در همانجا لنگر انداختند.

منصور باو دستور داد. که بشهر «فلوریه» بازگردد.

حسن هم با سپاه خود بازگشت و راه «جراجه» را پیمود که ناگاه مسلمین با سپاه رومیان روبرو شدند که سردار آنها «سردغوس» بود و آن در روز عرفه سال سیصد و چهل بود سخترین جنگی که مردم دچار آن شدند رخ داد و عاقبت سپاه رومیان منهزم و مغلوب گردید و مسلمین رومیان را دنبال کردند و بسیار کشتند و اسیر گرفتند و تمام اسلحه و اموال و بار و بنه و چهارپایان آنها را گرفتند و غنایم بسیار بدست آوردند.

سال سیصد و چهل و یک هم رسید. امیر حسن سوی «جراجه» لشکر کشید و آنرا محاصره کرد قسطنطین پادشاه روم باو پیشنهاد متارکه جنگ داد و او پذیرفت و در آنجا مسجد بزرگ ساخت که در وسط شهر واقع شده و در یکی از گوشه های آن یک مناره بنا نمود و شرط کرد که رومیان مانع عبادت و نماز مسلمین نشوند.

مسیحیان هم از دخول در آن خودداری کنند و اذان و تکبیر بر آن انجام شود.

مسلمین هم در امان باشند خواه بدین خود ادامه داده و خواه مرتد شده

ص: 192

باشند (بزور ترک اسلام را کرده باشند) و اگر یک سنگ از بنیاد مسجد کنده شود تمام کلیساها و معابد آنها را ویران کند و در صقلیه یک کلیسیا نگذارد.

همچنین در افریقا رومیان بتمام شروط عمل کردند و خوار شدند.

امیر حسن هم در صقلیه ماند تا منصور وفات یافت و معز جانشین او شد آنگاه حسن نزد او رفت که شرح آن خواهد آمد

در آن سال محمد بن احمد بن حماد ابو العباس اثری مقری وفات یافت.

منصور) را بزنی گرفته. اختکین والی بست و رخج بود دلتنگ و خشمگین شد پیش از آن امیر نوح دختر منصور را بیکی از غلامان خود بزنی داده بود. منصور گفت:

دختر اختکین را برای خود می گیرد و دخترم را بغلام خود می دهد! این کار باعث شد که صلح میان او و حسن برگزار شود فرزندش را که گروگان بود پس داد و خود راه نیشابور را گرفت.

وشمگیر هم در گرگان ماند و حسن بن فیرزان در زوزن اقامت نمود.

عباسی فرمان ممالک خراسان را گرفت و فرستاد.

چون لشکر سبکتکین بمحل «دینور» رسید دیلمیان که میان لشکرش بودند با او مخالفت و ستیز کردند و شبانه بر او هجوم بردند که او را بکشند او سوار اسب «نوبه» شد و نجات یافت.

ترکان هم باو پیوستند دیلمیان دیدند قادر بر آنها نخواهند بود ناگزیر نزد او رفتند و تضرع و فروتنی کردند و عذر خواستند او هم عذر آنها را پذیرفت.

رکن الدوله هم نسبت بمرزبان خدعه را بکار برد و او را اغفال نمود. باو نامه نوشت و تواضع کرد و او را بزرگ دانست و درخواست نمود که صرف نظر کند بشرط اینکه زنجان و ابهر و قزوین را باو واگذار نماید.

نمایندگان هم میان طرفین رفت و آمد کردند تا آنکه مدد از عماد الدوله و معز الدوله رسید. محمد بن عبد الرزاق هم حضور یافت و حسن بن فیرزان لشکری بفرماندهی محمد بن ماکان بیاری او فرستاد.

چون سپاه او فزون گردید عده از سالاران خود را که متهم بخیانت بودند دستگیر کرد و سوی قزوین لشکر کشید.

مرزبان دانست که از مقابله او عاجز می باشد ولی از برگشتن هم ننگ داشت ناگزیر جنگ را آغاز کرد سپاه مرزبان گریخت و خود او اسیر شد و بمحل سمیرم فرستاده و حبس گردید رکن الدوله بازگشت و محمد بن عبد الرزاق در نواحی آذربایجان مستقر گردید (داستان گرفتاری مرزبان و بازداشت او در قلعه سمیرم بسیار شیرین و عجیب و شاهکار تاریخ محسوب می شود که در تاریخ تجارب الامم ابن مسکویه بتفصیل لذت بخش آمده).

اتباع مرزبان هم بپدر او محمد بن مسافر گرویدند ولی او بدرفتاری کرد و آنها خواستند او را بکشند نزد فرزندش وهسوذان رفت و فرزندش او را بازداشت و بر او سخت گرفت تا مرد. وهسوذان هم در کار خود درماند ناگزیر دیسیم را خواست و کارگردان را باو سپرد و تقویت نمود و برای جنگ محمد بن عبد الرزاق فرستاد

ص: 197

مقابله بعمل آمد و دیسیم گریخت. کار ابن عبد الرزاق بالا گرفت و نیرو یافت و در آذربایجان ماند و مالیات را استیفا نمود و در سنه سیصد و سی و هشت بشهر ری بازگشت از آنجا با امیر نوح مکاتبه کرد و از او درخواست عفو نمود هدیه هم برای او فرستاد امیر عذر او را پذیرفت. با وشمگیر هم مکاتبه و تقاضای متارکه جنگ کرد پس از آن بطوس بازگشت و آن در سنه سیصد و سی و نه بود هنگامی که منصور بشهر ری لشکر کشید.

گردید معز الدوله بصیمری نوشت که سوی شیراز شتاب کند تا امور آن سامان را سامان دهد.

صمیری از بطائح منصرف شد و رفت. عمران بن شاهین از خفاگاه خود ظاهر شد و کار خود را دوباره دنبال و گریختگان را جمع کرد و نظم داد. ما بعد خبر او را در صورت احتیاج یاد خواهیم کرد.

همه آنها را گرفت و نابود کرد.

یکی از آنها سالار و فرمانده بزرگ که نامش شیرنجین بن جلیس (شاید شیرین جان یا شیر با اضافه باشد) بود او را دستگیر کرد یاران و سالاران برای او نزد عماد الدوله شفاعت کردند که آزادش کند. گفت: من برای شما داستانی نقل می کنم و بعد از شنیدن آن اگر صلاح بدانید او را رها خواهم کرد.

آنگاه گفت: ما عده کمی از دیلمیان در خدمت نصر (بن سامان) در خراسان بودیم و این مرد (شیرین جان) با ما بود که نصر روزی برای پذیرائی نشست در حالیکه غلامان خود و پدرش بیشتر از ده هزار بودند غیر از سپاهیان (که عده آنها بی شمار بود) من دیدم شیرنجین کاردی از غلاف کشید و در جامه پیچید و آماده کرد باو گفتم این چیست و برای چه آنرا آماده کردی؟ بمن گفت: میخواهم این کودک را بکشم مقصود نصر بعد از کشتن او هم از مرگ نمی ترسم زیرا از ایستادن در پیشگاه او ننگ دارم در آن هنگام سن نصر بن احمد بیست سال و ریش درآورده بود. من دانستم اگر او مرتکب قتل وی شود تنها او کشته نخواهد شد بلکه همه ما کشته خواهیم شد من دست او را گرفتم و گفتم من با تو سخنی دارم او را کنار کشیدم و دیلمیان را جمع کردم و تصمیم او را گفتم آنها هم آن کارد را از او گرفتند.

(آنگاه عماد الدوله بیاران خود گفت) آیا شما میخواهید من او را بگذارم که در پیشگاه این کودک برادرزاده ام بایستد؟ آنها از شفاعت منصرف شدند و او را بحبس سپرد تا مرد.

عماد الدوله وفات یافت و عضد الدوله در فارس ماند و اتباع او بخلاف و ستیز برخاستند که معز الدوله بوزیر خود صیمری نوشت که بشیراز برود و از جنگ عمران بن شاهین دست بردارد او بشیراز رفت و رکن الدوله هم رسید و هر دو برای کشورداری عضد الدوله قاعده ترتیب دادند.

رکن الدوله هنگام رفتن بفارس علی بن کتامه را جانشین خود در ملک ری نمود و از اعیان و بزرگترین یاران او بود.

چون رکن الدوله بشیراز رسید اول قبر برادر خود عماد الدوله را که در

ص: 201

استخر بود زیارت نمود. سر برهنه و پا برهنه بزیارت رفت و تمام سپاهیان باو اقتدا کردند و سر و پا برهنه بودند او سه روز بر قبر برادر اقامت نمود تا آنکه سالاران و فرماندهان التماس کردند که بشهر برود پس از آن نه ماه در شیراز ماند و برای برادر خود معز الدوله اسلحه و مال بسیار فرستاد باضافه چیزهای دیگر.

عماد الدوله در مدت زندگانی خود امیر الامراء بود چون وفات یافت رکن الدوله امیر الامراء شد ولی معز الدوله بر بغداد و عراق و خلیفه مسلط بود و او مانند نایب از طرف دو برادر محسوب می شد.

عماد الدوله کریم و خردمند و بردبار و سیاستمدار و خوشرفتار بود بعضی از احوال او قبل از این شرح داده شد که حاکی عقل و سیاست و کشورداری او بود.

بهمدان حمله می کرد رکن الدوله ناگزیر شهر را باو سپرد زیرا سپاه او دچار اختلاف و سستی شده بود ولی منصور با اراده خداوند از تصمیم خود عدول کرد. رکن الدوله هم از همدان باصفهان لشکر کشید و سبکتکین را با لشکر پیش فرستاد که ترکان چندین بار شوریدند و آشوب کردند.

رکن الدوله گفت: اینها دشمنان ما هستند که میان ما زیست می کنند و ما باید اول با آنها نبرد کنیم با آنها جنگ کرد و ترکان گریختند.

معز الدوله آگاه شد بابن ابی الشوارب کرد نوشت که آنها را دنبال کند کردها هم ترکها را سخت تعقیب کردند و کشتند و اسیر گرفتند و بقیه که سالم ماندند بموصل پناه بردند. رکن الدوله هم باصفهان رسید که ابن قراتکین رسیده بود و خانواده رکن الدوله از اصفهان با حال زار گریخته بودند و بر خر و حتی گاو سوار شده بودند و دچار سختی ها گردیدند و بمحل لنجان که نه فرسنگ از اصفهان دور است رسیدند کرایه هر یک خر و یک گاو بصد درهم رسیده بود آنها نتوانستند از آن محل دورتر بروند و اگر منصور آنها را دنبال می کرد بآسانی همه را اسیر می کرد و هر چه همراه داشتند بغنیمت می برد و بلاد را تملک می کرد ولی او چون وارد شهر اصفهان شد در آنجا اقامت گزید و سلامت را ترجیح داد.

رکن الدوله هم رسید و در خان لنجان لشکر زد (در تجارب الامم دلیجان که اکنون هم بهمین نام معروف است نوشته شده و باید همین صحیح باشد زیرا دلیجان در عرض راه رکن الدوله بود نه لنجان) چندین بار با خراسانیان جنگ کرد و طرفین دچار قحط و غلا و فقدان خواربار شدند بحدیکه چهار پایان خود را کشتند و خوردند.

رکن الدوله تصمیم گرفت که بگریزد ولی راه فرار بر او بسته شده بود با وزیر خود ابو الفضل ابن عمید مشورت کرد که در یکی از شبها بگریزد او گفت:

هرگز: راه و پناه نخواهی داشت جز توسل بخداوند چاره نداری در دل نیت کن که پس از این نسبت بمسلمین خوشرفتاری و نیکی کنی تا خداوند ترا یاری کند زیرا چاره از دست بشر خارج شده و اگر ما بگریزیم آنها ما را دنبال و نابود خواهند کرد زیرا عده آنها بیشتر از ماست و یک تن از ما سالم نخواهد ماند.

ص: 206

رکن الدوله گفت: من هم همین چاره را در نظر گرفتم و بر عقیده تو سبقت یافتم چون دو ثلث شب گذشت خبر رسید که منصور و سپاه او خیمه و بنه را گذاشته و راه ری را گرفتند سبب آن نبودن خواربار و علوفه بود دیلمیان هم بهمین درد مبتلا بودند ولی شکیبا و قانع بودند که اگر یک شتر می کشتند یا چهارپای دیگر گوشت آنرا اندک اندک تقسیم می کردند و کمتر می خوردند و صبر و قناعت می کردند ولی خراسانیها بر عکس هم افراط می کردند و هم قانع و صبور نبودند و بخواربار کم اکتفا نمی کردند.

بر منصور شوریدند و او ناگزیر در ماه محرم سال سیصد و چهل بازگشت و آنها را برگردانید.

برکن الدوله خبر رفتن خراسانیها رسید و او باور نکرد تا آنکه خبر تواتر یافت و مکرر شد آنگاه خود و سپاه خویش سوار شدند و لشکرگاه و بار و بنه خراسانیها که بجا مانده بود بغنیمت بردند.

ابو الفضل بن عمید گوید: در آخر شب رکن الدوله مرا احضار کرد و گفت:

من الان در عالم خواب و رؤیا دیدم که سوار اسب خود فیروز شده و دشمن منهزم گردیده تو هم در جنب من بودی اکنون فرج بر خلافت انتظار رسیده و دشمن گریخته من در عالم خواب چشم خود را باز نمودم و یک خاتم فیروزه بر زمین دیدم آنرا بر- داشتم و به انگشت خود قرار دادم و بآن انگشتری تبرک و تفأل کردم و چون بیدار شدم یقین کردم که ما فیروز خواهیم شد.

زیرا معنی فیروز (در عربی) ظفر است بدین سبب لقب اسب خود را هم فیروز نهادم.

ابن عمید گوید مژده فیروزی و خبر ظفر باو رسید که دشمن رفته و ما باور نکردیم تا آنکه خبر تواتر یافت آنگاه تصدیق کردیم ولی علت فرار آنها را نمی- دانستیم. با حذر از کمین و احتیاط بلشکرگاه آنها رفتیم من هم در جنب رکن الدوله می رفتم او هم سوار اسب فیروز بود.

ص: 207

ناگاه رکن الدوله غلامی را آواز داد و گفت این انگشتری را بمن بده خاتمی در زمین افتاده بود آنرا برداشت و باو داد که نگین آن فیروزه بود آنرا بانگشت خود قرار داد و از فرار دشمن شاد شد و گفت: تفسیر خواب من این است و این همان خاتم است که یک ساعت پیش در خواب دیده بودم. این داستان یکی از بهترین حکایات است که هم خوب و هم شگفت انگیز است.

(ابن مسکویه گوید: اگر شخص موثقی مانند ابن عمید این حکایت را برای من نقل نمی کرد هرگز باور نمی کردم و آنرا نقل نمی نمودیم این گفته دلیل تعمق ابن مسکویه در حقیقت تاریخ است).

مردم نزد معز الدوله شکایت کردند و او بمهلبی وزیر نوشت که بواسط برود او در بصره بود و بواسط از طریق صحرا رفت. معز الدوله هم سالاران و فرماندهان و سپاهیان را با سلاح بیاری او فرستاد و او را در مخارج سپاه آزاد نمود او هم سوی «بطیحه» لشکر کشید و تمام راهها را بر عمران بن شاهین بست. بحدیکه براهی رسید که هیچ کس جز عمران و یاران او آن راه را نمی دانست.

روزبهان خواست مهلبی را دچار کند که پیروز نشود و مانند خود شکست بخورد و بگریزد تا ننگ فرار خود را پامال کند بمهلبی گفت: بهتر این است که هجوم ببری ولی مهلبی اعتنا نکرد. روزبهان بمعز الدوله نوشت که مهلبی از جنگ عمران عاجز و ناتوان است و نیز نوشت او جنگ را طول داده که اموال را بیهوده خرج کند معز الدوله هم بمهلبی نوشت و از طول دادن جنگ گله و ملامت کرد مهلبی ناگزیر احتیاط و تدبیر را از دست داد و کاری را که نمی خواست بکند کرد. خود با تمام سپاهیان بر محل عمران هجوم برد عمران هم کمین گذاشته و راههای تنگ را گرفته بود. روزبهان هم عقب ماند تا هنگام گریز نجات یابد چون مهلبی و سپاهیان او پیش رفتند کمین از جای خود جنبید و بر آنها هجوم کرد و شمشیر را بکار برد. گروهی کشته و جمعی غرق و عده اسیر شدند. روزبهان با لشکر خود برگشت مهلبی خود را در آب افکند و شنا کنان نجات یافت. عمران هم سالاران و فرماندهان سپاهیان مهلبی را اسیر کرد.

معز الدوله ناگزیر با او صلح کرد و اسراء و خانواده عمران را آزاد نمود و از او آزادی سالاران و بزرگان سپاه خود را خواست و برادران عمران را که اسیر بودند رها کرد و حکومت بطائح را باو سپرد و عمران عظمت و قدرت و شوکت یافت

.

ص: 209

ابو علی در آنجا بود.

اقامت کردند حسن بن علی هم بمنصور اطلاع داد و او هم سپاه عظیمی بیاری او فرستاد که فرمانده آن خادم او فرح بود. حسن هم سپاه خود را با سپاه تازه وارد توأم و منظم کرد و سوی «ریو» لشکر کشید. دسته های سپاه را همه جا فرستاد که بسرزمین «قلوریه» رسیدند و خود با بقیه سپاه بمحاصره «جراجه» پرداخت و سخت آنرا محاصره کرد و مردم آن نزدیک بود از تشنگی هلاک شوند و چیزی نمانده بود که آنرا فتح کند ناگاه خبر رسید که سپاه روم او را قصد کرده ناگزیر با اهالی متارکه جنگ کرد بشرط اینکه مبلغی از مال بپردازند آنگاه سوی روم لشکر کشید چون رومیان شنیدند که او نزدیک شده جنگ ناکرده منهزم شدند و «اذرنت» را باو واگذار کردند.

حسن هم بقلعه «قسانه» رفت و باز دسته های سپاه را باطراف فرستاد که غارت کنند. اهالی «قسانه» با او صلح کردند و او بدان حال تا ماه ذی الحجه ماند آن گاه شب عید قربان با رومیان مصاف داد و جنگی بسیار سخت واقع شد و رومیان گریختند و مسلمین آنها را دنبال کردند و کشتند و اسیر گرفتند تا شب بعد و تمام بار و بنه و سلاح و چهارپایان آنها را بغنیمت بردند و او سرهای بریده را بشهرهای صقلیه فرستاد سپس حسن شهر «جراجه» را محاصره کرد و اهالی با او صلح کردند بشرط اینکه مال معینی ادا کنند او هم بازگشت و دسته از سپاه بشهر «طرقوقه» فرستاد و آن شهر را گرفت و هر چه در آنجا بود غنیمت شد.

حسن تا سنه سیصد و چهل و یک در صقلیه (سیسیل) بود چون منصور وفات یافت او بافریقا نزد معز بن منصور رفت و فرزند خود ابو الحسین احمد را در صقلیه جانشین خویش نمود

.

ص: 213

که بزرگترین شاعر عرب زبان محسوب می شد و بایران و ایرانی بودن خود تفاخر و مباهات می کرد).

اسرائیلی او را منع کرد او نصیحت وی را نپذیرفت و بحمام رفت. حرارت بدن او زایل شد و مبتلا بمرض بی خوابی گردید اسحاق مذکور هم شروع بمعالجه او نمود و بی خوابی بحال خود بود.

منصور بیکی از خادمان خود گفت: آیا در این شهر پزشکی غیر از اسحاق وجود ندارد که مرا از این مرض نجات دهد؟ گفت در اینجا که شهر قیروان باشد پزشکی تازه پدید آمده که نامش ابراهیم است. او دستور احضار ابراهیم جوان را داد و او بعلاج بی خوابی پرداخت. چند داروی خواب آور آماده کرد و در شیشه نهاد و بر آتش گرفت و باو گفت: بخار آنرا بو کن او بو کرد و فورا خوابید ابراهیم هم با خرسندی از نتیجه کار خود کاخ را ترک کرد.

منصور هم در حال خواب ماند.

اسحاق پزشک رسید و خواست او را معاینه کند باو گفتند بخواب فرو رفته گفت: اگر باو داروی خواب آور داده اند بدانید که او مرده است آنها بخوابگاه او رفتند دیدند که او مرده است او را در کاخ خود او بخاک سپردند و خواستند ابراهیم را بکشند ولی اسحاق بآنها گفت او گناهی ندارد داروئی را که پزشکان برای علاج بی خوابی مقرر کرده اند همان بود ولی ابراهیم ریشه مرض را نمی دانست و شما هم نمی دانستید من در معالجه او میخواستم حرارت طبیعی را بحال خود بازگردانم و با برگشتن آن می توانست بخوابد و چون با داروی خاموش کننده معالجه شد خود او خاموش شد و مرد.

چون او وفات یافت فرزندش معد که معز لدین اللّه باشد جانشین پدر گردید او کارها را بسامان رسانید و در هفتم ماه ذی الحجه بمردم بارعام داد و خود در مقام خلافت نشست و مردم بعنوان خلیفه بر او درود گفتند. سن او بیست و چهار سال بود چون سال سیصد و چهل و شش رسید بکوه «اوراس» صعود کرد و سپاه او در آن کوه پراکنده شد آن کوه پناه گاه هر متمرد و عاصی و فتنه جو بود. مسکن قبایل بنی- کملان و دو قبیله دیگر از «هواره» بود که هیچ وقت مطیع نبودند ولی ناگزیر

ص: 217

اطاعت معز را گردن نهادند و از کوه فرود آمدند و با او بداخل کشور رفتند او هم بحکام و عمال خود دستور داد که نسبت بآنها نیکی و خوشرفتاری کنند. کار او بالا گرفت و عظمت یافت از جمله کسانی که از او امان و پناه خواست احمد بن خزر برادر معبد زناتی بود باو امان داد و نیکی کرد.

او در سنه دویست و چهل و هفت متولد شده بود. حدیث بسیار می گفت. (یعنی مورد اعتماد نبود و هر چه می شنید نقل یا خود جعل می کرد).

را برای خود گرفت و با همان مال نزد علی بن میشکی رفت.

دیسیم در آن هنگام نزدیک زنجان بود ناگزیر باردبیل برگشت ناگاه دیلمیان بر او شوریدند و او هر چه مال داشت بآنها داد چون شنید علی بن میشکی اردبیل را قصد کرده و عده او کم است بجنگ او کمر بست. مقابله بعمل آمد و جنگ رخ داد و دیلمیان همراه دیسیم بعلی بن میشکی پیوستند و دیسیم گریخت و با عده کمی از کردان بارمنستان پناه برد. پادشاهان ارمن چیزی که زندگانی او را تأمین کند برای او فرستادند در آن هنگام آگاه شد که مرزبان از قلعه سمیرم (زندانی که رکن الدوله برای او معین کرده بود) رهائی یافته و اردبیل را قصد کرده و بر آذربایجان استیلا یافته و برای تعقیب او لشکری فرستاد ناگزیر از ارمنستان ببغداد گریخت و او در همین سال ببغداد وارد شد و معز الدوله او را گرامی داشت و باو نیکی کرد او هم با یک زندگانی بسیار خوب زیست نمود.

پس از آن خانواده و اتباع او از آذربایجان باو نامه نوشتند و او را خواستند او هم در سنه سیصد و چهل و سه از بغداد بآذربایجان رفت و از معز الدوله مدد خواست ولی معز الدوله او را با لشکر یاری نکرد زیرا مرزبان با رکن الدوله صلح کرده و داماد او شده بود معز الدوله هم نمی توانست با رکن الدوله مخالفت کند دیسیم ناگزیر بناصر الدوله بن حمدان پناه برد و بموصل رفت و از ناصر الدوله مدد خواست و او خود- داری کرد از آنجا نزد سیف الدوله بشام رفت و آنجا اقامت گزید و تا سال سیصد و چهل و چهار ماند بر حسب اتفاق گروهی در باب الابواب (در بند) بر مرزبان قیام و خروج کردند و او برای سرکوبی آنها لشکر کشید یکی از سالاران بزرگ کرد آذربایجان بدیسیم نوشت و او را خواند که با هم متحد و مالک آذربایجان شوند او هم سوی آذربایجان رفت و شهر سلماس را گشود. مرزبان هم برای جنگ او یک سالار با عده فرستاد و جنگ رخ داد ولی اتباع آن سالار تسلیم دیسیم شدند و آن سالار گریخت. دیسیم هم در سلماس ماند تا آنکه مرزبان از جنگ شورشیان بآذربایجان بازگشت چون مرزبان بسلماس نزدیک شد دیسیم از شهر سلماس

ص: 220

گریخت و بارمنستان پناه برد و نزد ابن دیرانی و این حاجیق رفت که بهر دو اعتماد داشت.

مرزبان بابن دیرانی نوشت که او را دستگیر و تسلیم کند او اول تعلل کرد ولی بعد از بیم مرزبان او را دستگیر کرد مرزبان از او خواست که او را تسلیم کند باز اول تعلل و دفاع نمود و بعد ناچار از ترس مرزبان او را تسلیم کرد.

چون بمرزبان رسید او را کور کرد و بزندان سپرد و چون مرزبان درگذشت بعضی از اتباع او دیسیم کور را کشتند زیرا ترسیدند دوباره طغیان کند.

آنها از مادرش نامه ها باو دادند و مال بسیاری که فرستاده بود رساندند.

شیر اسفار امردی زیبا رو داشت که حامل زوبین و سپر او بود. مرزبان تظاهر بعشق آن امرد کرد و در دوستی او افراط نمود و باو مال بسیار داد که آن مال از مادرش بدست آمده بود با او قرار گذاشت که چند سوهان و یک زره باو برساند و او هم سوهان باو داد و مرزبان زنجیر را با آن سوهان پاره کرد و آماده شد. دلیرانی که بصورت بازرگان نزد مرزبان رفته بودند با او و آن امرد توطئه کردند که در فلان روز شیر اسفار سالار و زندان بان را بکشند. شیر اسفار هم هفته یک بار نزد مرزبان می رفت و زندان و زنجیر و بند او را معاینه و تفتیش می کرد و باو دلداری می داد و برمی گشت. در آن روز موعد یکی از همان بازرگانان کاذب بقلعه و زندان رفت و نزد دربان زندان نشست دیگری هم نزد مرزبان نشست بقیه هم خارج قلعه بانتظار آماده و هشیار بودند.

شیر اسفار بر مرزبان داخل شد و مرزبان با التماس از او رهائی و آزادی خود را درخواست کرد و باو وعده دادن مال بسیار داد ولی شیر اسفار گفت: من هرگز برکن الدوله خیانت نخواهم کرد ناگاه مرزبان پای خود را از بند و زنجیری که پاره کرده بود کشید و سپر و زوبین را از آن امرد گرفت و شیر اسفار را کشت آن بازرگان دروغی هم او را یاری کرد.

مردی که نزد دربان نشسته بود جست و او را کشت. سایر مردان هم داخل زندان شدند و بمرزبان رسیدند. سپاهیان قلعه در آن هنگام پراکنده شده بودند (در تجارب الامم سرگرم چوکان بازی و عده آنها چهارصد سپاهی بود) چون دیدند سالار آنها کشته شده تسلیم شدند عده مرزبان هم فزون گشت و از قلعه سمیرم نزد مادرش رفت و بعد بر آذربایجان استیلا یافت که ما آنرا نوشتیم

.

ص: 222

بشهر حلوان رسیدند ابن ابی الشوک با کردان خود بر آنها حمله کرد و هر چه داشتند گرفت و قافله که همراه آنها بود دچار تاراج گردید. معز الدوله لشکری بحلوان فرستاد و اکراد را سرکوبیدند و شهرها را از فساد آنان حمایت کرد.

در آن سال دو امیر الحاج با حجاج رفتند و آنها دو شریف علوی بودند ابو الحسن محمد بن عبد اللّه و ابو عبد اللّه احمد بن عمر بن یحیی (از اولاد علی) بودند آن دو امیر با سپاهیان مصر که از طرف ابن طغج در مکه بودند جنگ کردند و بر آنها غالب شدند و بنام معز الدوله در بغداد خطبه خواندند و چون از مکه بازگشتند سپاهیان مصر آنها را دنبال کردند و باز آنها بر مصریان پیروز شدند.

در آن سال علی بن ابی الفهم داود ابو القاسم جد قاضی علی بن حسن بن علی تنوخی در ماه ربیع الاول درگذشت او باصول فرقه معتزله و علم نجوم دانا بود شعر هم می سرود. (صاحب کتاب فرج بعد از شدت است).

در رمضان همان سال شریف ابو علی عمر بن علی علوی کوفی در بغداد با مرض صرع وفات یافت.

در ماه شوال آن سال ابو عبد اللّه محمد بن سلیمان بن فهد موصلی درگذشت.

و نیز ابو الفضل عباس بن «فسانجس» در بصره با خونریزی وفات یافت و نعش او را بکوفه حمل کردند و در مشهد (مرقد) علی امیر المؤمنین بخاک سپردند (در نجف). بعد از او فرزندش ابو الفرج رئیس دیوان شد و بقاعده پدرش رفتار نمود.

در ماه ذی القعده بدعه مغنیه (آواز خوان) که ببدعه حمدونیه اشتهار داشت بسن نود و دو سالگی درگذشت

.

ص: 225

متابعین گذاشت. یکی از مقتولین داماد دمستق بود. دمستق شکست خورد و تن بفرار داد.

در آن شهر مستقر نمود همچنین حرم و خانواده او. اموال رکن الدوله را هم باز گرفت و حفظ کرد. رکن الدوله هم با بکر بن مالک سالار لشکرهای خراسان مکاتبه و صلح کرد که شهر ری و توابع و تمام بلاد جبل (لرستان و کردستان) تحت اختیار رکن الدوله ببرادر خود هم نوشت که برای بکر بن مالک خلعت و پرچم امارت (از خلیفه بگیرد) و بفرستد او هم فرستاد.

کشتی ها بمحل «مریه» رسید و در بندر داخل شد و کشتی از بندر اسکندریه بازگشته و حامل کالا و زنان آوازه خوان برای عبد الرحمن بود. سپاهیان آنها پیاده شدند ولی سپاهیان معز بر آنها غلبه یافتند و آنها بکشتی های خود سوار شدند و باندلس بازگشتند و عده بسیاری از آنها کشته شدند.

معز الدوله هم سبکتین حاجب را (که برای یاری برادرش رفته بود) با کسانیکه بآنها اعتماد و وثوق داشت ببغداد برگردانید. دیلمیان که در بغداد بودند شوریدند بآنها وعده دادن جیره و مواجب داده شد و آنها آرام گرفتند ولی از معز الدوله نا امید بودند.

اما معز الدوله لشکر کشید تا بپل «اربق» رسید در آنجا لشکر زد و راهها را بمأمورین خود سپرد که نگذارند کسی از دیلمیان نزد روزبهان برود و از او امان بگیرد و ملحق شود زیرا مواجب خود را از معز الدوله دریافت می کردند و می گریختند و بروزبهان پناه می بردند. معز الدوله بیاران ترک خود اعتماد داشت همچنین غلامان و عده کمی از دیلمیان.

چون ماه رمضان بآخر رسید معز الدوله خواست باتفاق یاران قابل اعتماد خود جنگ با روزبهان را آغاز کند. دیلمیان بمعز الدوله گفتند: اگر ما مردان جنگی تو هستیم باید ما را هم در جنگ شرکت دهی که شکیب ندارم با کودکان و غلامان بنشینیم زیرا اگر تو پیروز شوی آنها (ترکان و غلامان) نامدار خواهند شد و ما بدنام و اگر نه که شکست تو برای ما ننگ و عار خواهد بود. آنها آن سخن را برای خدعه و اغفال معز الدوله گفته بودند چون او سخن آنها را شنید گفت: من میخواهم این عده را امتحان کنم که جنگ آنها چگونه خواهد بود. صبر کنید تا فردا که همه با هم داخل میدان کارزار شویم. آنها میخواستند از پل بگذرند و بروزبهان پناه ببرند ولی معز الدوله درخواست آنان را نپذیرفت و بر عطا و مواجب آنان افزود و آنها را بجای خود نشاند و آنها خاموش شدند و معز الدوله از پل گذشت و سپاه خود را آراست و دسته های سپاهی را مرتب کرد که یکی بعد از دیگری حمله کنند. جنگ رخ داد و تیرکشهای ترک از تیر تهی گردید و ترکان سخت خسته شدند بمعز الدوله حال خود را نمودند و گفتند امشب استراحت می کنیم و فردا جنگ را دوباره برپا خواهیم کرد.

معز الدوله دانست اگر برگردند روزبهان دلیر شده بآنها حمله خواهد کرد

ص: 233

و دیلمیان خود هم باو ملحق خواهند شد آنگاه خود او هلاک خواهد شد زیرا قادر برقرار نخواهد بود نزد یاران خود گریست او در گریه و اشک ریزی سریع بود.

از آنها خواست که تمام دسته های سپاه جمع شوند و همه یکباره حمله کنند و خود او در مقدمه آنان باشد که یا پیروزی یابند یا خود او اول کشته و قربانی باشد. آنها از او تیر خواستند گفت: اندکی تیر نزد غلامان مانده آنرا بگیرید و میان خود تقسیم کنید. گروهی شایسته و چالاک از غلامان معز الدوله که رخت و سلاح خوب داشتند از معز الدوله درخواست اجازه جنگ کرده بودند و او بآنها اجازه نداده و گفته بود در وقت مقتضی بشما اجازه خواهم داد. معز الدوله نزد آنها فرستاد که تیرهای خود را بترکها بدهید و از دور با دست خود اشاره کرد که تیرها را بدهید آنها گمان کردند که او اجازه جنگ داده سخت حمله کردند و چون از کارزار آسوده و تازه نفس بودند صفهای روزبهان را دریدند و رخنه یافتند و اتباع روزبهان را یکی بر دیگری انداختند و تاختند تا سپاه روزبهان را عقب گذاشتند. معز الدوله هم با عده همراه او به کردها حمله کردند و آنها را کوبیدند و روزبهان را اسیر کردند گروهی از سالاران او هم گرفتار شدند. عده بسیاری از سپاه او کشته شدند و جنگ خاتمه یافت.

معز الدوله خبر فتح را نوشت ولی مردم باور نکردند زیرا او را ناتوان می دانستند.

معز الدوله ببغداد برگشت و سبکتکین را بجنگ ابو المرجا فرزند ناصر الدوله فرستاد که در محل «عکبرا» بود او ترسید زیرا ابو المرجا که خبر فتح معز الدوله را شنیده بموصل بازگشته بود.

معز الدوله روزبهان را بزندان سپرد بعد آگاه شد که دیلمیان قصد دارند او را بزور آزاد کنند شبانه او را بآب انداخت و نابود کرد.

اما برادر روزبهان که در شیراز قیام کرد استاد ابو الفضل بن عمید بود لشکر کشید و با او جنگ کرد و بر او پیروز شد و عضد الدوله بن رکن الدوله بملک

ص: 234

خود برگردانید.

نام روزبهان و برادران او که آتش فتنه را برافروخته بود محو شد. معز الدوله گروهی از دیلمیان را دستگیر و دیگران را ترک کرد و ترکان را مقرب نمود و فرمان داد که دیلمیان را توبیخ کنند و خوار بدارند و آنها را زیر دست نمود.

پس از آن بترکان آزادی داد و بسیار بخشید و بصره و واسط را تحت اختیار آنان گذاشت و آنها رفتند که عایدات را با ناز و غرور دریافت کنند ولی کشور را ویران کردند و اموال مردم را ربودند و زیان آنها بیش از سود بود.

جمع شدند و بخانه شحنه هجوم بردند و در آن شورش جمعی کشته شدند. اهالی اصفهان هم کالای بازرگانان را غارت کردند.

رکن الدوله شنید و خشمناک گردید. کسانی را باصفهان فرستاد که باج سنگین بر آنها تحمیل کردند.

در آن سال محمد بن عبد الواحد ابن ابی هاشم ابو عمرو زاهد غلام ثعلب در ماه ذی القعده درگذشت.

در همدان و استر آباد و اطراف آن دو شهر زلزله عظیمی واقع شد و عده بسیاری زیر آوار مردند. در قصر شیرین هم دیوارها شکاف برداشت.

در جمادی الثانیة همان سال رومیان با کشتی در دریا سوی طرسوس لشکر کشیدند و عده هزار و هشتصد مرد کشتند و قری و دیه ها را آتش زدند.

حسن بن علی امیر صقلیه با کشتی های جنگی سوی بلاد روم لشکر کشید.

ببرادرش وهسوذان تسلیم شوند.

چون بعد از آن دستور وصیت دیگری کرد که کشور را ببرادرش واگذار کنند باو علایم واگذاری قلاع و رمز مخفی را آموخت که او نشانی بدهد و قلاع را تملک نماید چون مرزبان درگذشت برادرش وهسوذان خاتم او را با نشانی و رمز بسالاران فرستاد و تسلیم قلاع را خواست آنها گفتند او قبل از آن وصیت دیگری کرده وهسوذان گمان برد که برادرش او را فریب داده ناگزیر با برادرزادگان خود ساخت آنها هم بکار خود مستبد شدند و باو رخنه ندادند او ناگزیر مانند یک فراری از آنها دور شد و بطارم رفت جستان هم در کارهای خود سرد شد و برادرانش از او اطاعت و تمکین نمودند ابو عبد اللّه نعیمی را وزیر خود نمود سالاران پدرش همه جز جستان بن شرمزن اطاعت کردند و نزد او رفتند جستان مزبور که تمکین نکرد قصد داشت بر ارمنستان استیلا یابد که خود والی آن سامان بود وهسوذان نیز ضد برادرزادگان خود شروع بفساد و تفرقه کرد و دشمنان آنها را برانگیخت تا آنکه آنها یک دیگر را کشتند.

ما آنرا شرح خواهیم داد.

در آن آب سال دریا هشتاد گز فرو نشست و چند جزیره و کوه نمایان شد که قبل از آن نبود.

ابو العباس محمد بن یعقوب بن یوسف بن معقل اموی نیشابوری معروف به اصم (کر) که در روایت حدیث ارجمند بود و ربیع بن سلیمان که تابع شافعی بود و از او کتابهای شافعی را روایت کرد درگذشتند.

همچنین ابو اسحاق ابراهیم بن محمد بن احمد بن اسحاق فقیه بخاری امین درگذشت.

در عراق و بلاد جبال و قم و اطراف زلزله چندین بار واقع شد و در مدت چهل روز پیاپی رخ داد. گاهی آرام می گرفت و باز آغاز می شد و خانه ها و دیوارها ویران گردید و آبها فرو رفت و بسیاری از مردم و ملل زیر آوار هلاک شدند.

همچنین در شهر ری و پیرامون آن زمین لرزه رخ داد و آن در ماه ذی الحجه بود که قسمت عظیمی از شهر را ویران کرد و عده بسیاری از مردم هلاک شدند. همچنین در طالقان و اطراف آن زلزله سختی واقع و بسیاری از مردم هلاک شدند

.

ص: 238

سرگرم تاراج بود شمشیر را بکار بردند و کشتند و اسیر گرفتند و بمحل «سنجار» رفتند. معز الدوله هم بقیه سپاه را بمحل «نصیبین» سوق داد و ناصر الدوله آنرا بدرود گفت و بمحل «میافارقین» رفت اتباع ناصر الدوله او را ترک کردند و از معز الدوله امان گرفتند و تسلیم شدند. چون ناصر الدوله وضع را بدان گونه دید نزد برادرش سیف الدوله بحلب رفت. همینکه نزدیک شد سیف الدوله باستقبال او مبادرت کرد و در گرامی داشتن او مبالغه نمود و خود شخصا بخدمت وی کمر بست بحدیکه کفش او را بدست خود از پایش کشید. اتباع ناصر الدوله هم در قلعه های موصل و جزیره ماندند که بر سپاه معز الدوله حمله و غارت می کردند و می کشتند و اسیر می گرفتند و خواربار را از آنها می بریدند.

سیف الدوله با معز الدوله مکاتبه کرد و پیشنهاد صلح داد و نمایندگان برفت و آمد مشغول شدند. معز الدوله از تعهد ناصر الدوله امتناع ورزید زیرا او خلف وعده میکرد تا آنکه سیف الدوله تعهد کرد که دو هزار هزار و نهصد هزار درهم بپردازد و اسرائی را که از سپاه معز الدوله گرفته شدند چه در «سنجار» و چه در جای دیگر همه را آزاد کند و او قبول کرد و آن در تاریخ محرم سنه سیصد و چهل و هشت بود.

علت اینکه معز الدوله پس از تملک آن بلاد تن بصلح داد این بود که از حیث مال دچار عسرت شده بود زیرا مردم از پرداخت باج و خراج عاجز و ناتوان شده و قادر بر جمع حاصل و غله نبودند بهانه آنها در عدم پرداخت مالیات این بود که امن نداشتند از اعراب تابع معز الدوله درخواست حمایت و امان می کردند معز الدوله ناگزیر شد که باز گردد ولی از عودت بدون نتیجه عار داشت و چون نامه سیف الدوله باو رسید آسوده شد و نفسی کشید و بصلح تن داد و راه بغداد را گرفت و رفت

.

ص: 240

نردبانها را بر دیوار و برج و باروی شهر نصب کنند اهالی فارس مطمئن و در امان بودند ناگاه آن مردان دلیر بر بارو بالا رفتند و نگهبانان را کشتند و از آنجا بدیوار دیگر حمله کردند و برج ها را گشودند و دروازه ها را باز نمودند و مشعل ها را افروختند و کوس ها را نواختند. امارت سپاه هم میان جوهر وزیری تقسیم شده بود و چون جوهر دید و شنید با لشکرهای خود داخل شهر شد امیر شهر هم پنهان گردید و پس از دو روز دستگیر و با امیر «سلجماسه» بازداشت شد. آن فتح در ماه رمضان سنه سیصد و چهل و هشت بود آن دو امیر را با قفس برای معز فرستاد که او در شهر مهدیه بود معز هم شهر «تاهرت» را بزیری واگذار کرد.

مکاتبه کرد و او را باحراز مقام خلافت تشویق و تشجیع نمود تعهد هم کرد که رجال و سالاران را باو ملحق کند و آذربایجان را بوی بسپارد و چون نیرومند شود عراق را قصد کند و خود نعیمی با سیصد مرد باو پیوست جستان بن شرمزن هم باو ملحق شد و او قوی گردید و مردم هم با او بیعت کردند و کارش بالا گرفت.

جستان و ابراهیم دو فرزند مرزبان او را قصد کردند و چون جنگ واقع شد اتباع مستجیر گریختند و خود او اسیر و نابود شد او را کشتند یا خود او مرد.

همچنین مادرشان. بر سپاه هم مسلط شد و امارت را بفرزند خود سپرد که ولیعهد باشد و او اسماعیل بن وهسوذان بود اغلب قلاع را هم باو واگذار کرد و اموال را بیرون آورد و بسپاه داد و سپاهیان را خشنود نمود.

ابراهیم بن مرزبان بارمنستان رفته بود از آنجا آماده جنگ با اسماعیل شد که دو برادر خود را از محبس وهسوذان رهائی بخشد چون وهسوذان بر تصمیم او آگاه شد و دید مردم باو گرویده اند بکشتن هر دو مبادرت کرد. جستان و ناصر هر دو برادرزاده خود را کشت. همچنین مادرشان. با جستان بن شرمزن هم مکاتبه کرد و از او خواست که با ابراهیم جنگ کند و خود هم برای او مدد فرستاد و مال داد او هم مبادرت کرد ابراهیم ناگزیر تن بگریز داد و بارمنستان بازگشت و فرزند شرمزن لشکرگاه او را غارت کرد و شهر مراغه را گرفت و بر ارمنستان هم چیره شد.

این نتیجه رای بد است و حاصل کسی می باشد که بعقیده خردمندان ارج نمی- گذارد و خدا بآنچه صواب است داناتر است.

شد عده از بنی هاشم را دستگیر کردند زیرا آنها مسبب فتنه بودند ولی روز بعد آنها را آزاد کردند.

ابو الخیر اقطع تبیناتی بسن صد و بیست سال درگذشت او دارای کرامات بود که نوشته شده. «تیناتی» با تاء مکسور دو نقطه دار بالا و یا نقطه دار زیر و نون و الف و تاء دو نقطه دار بالا.

ابو اسحاق بن ثوابه منشی خلیفه و معز الدوله درگذشت بعد از او دیوان رسائل بابراهیم بن هلال صابی سپرده شد.

در آخر آن سال انوجور بن اخشید (ایرانی) امیر مصر وفات یافت و برادرش بمقام امارت نشست.

از آن گذشته افسوس می خوردند که اگر پایتخت باهواز منتقل شود بغداد ویران و متروک خواهد شد آنها بمعز الدوله چنین رأی دادند که ببغداد برگردد و در آنجا کاخهای نو برای خود بسازد و سکنی نماید تا هوای مسکن تازه موافق طبع او باشد او پذیرفت و بازگشت و شروع بساختن کاخ نمود. کاخ را در سده معروف بسده معز بنا نمود.

مخارج آن کاخ تا وقتی که او وفات یافت بالغ بر سیزده هزار هزار درهم گردید و بآن سبب ناگزیر شد که گروهی از یاران خود را مصادره کند و اموال آنها را بگیرد.

بنی امیه لقب خلفاء را برای خود برگزید و امیر المؤمنین شد. یازده پسر از او ماندند. قبل از او هر یک از امراء فقط امیر یا فرزند خلیفه خوانده و خطاب می شدند او هم مانند پدران خود تا بیست و هفت سال از امارت خویش بهمان سمت ماند و چون دانست خلفا در عراق ناتوان شده اند و علویان هم در افریقا قیام کرده و بلقب امیر المؤمنین ملقب شده اند دستور داد که او را بلقب ناصر لدین اللّه ملقب و بعنوان امیر المؤمنین مخاطب نمایند و خطبه بخوانند. هیچ یک از کسانیکه خود را امیر المؤمنین ملقب کرده اند به اندازه او خلافت نکرد مگر مستنصر علوی خلیفه مصر که مدت خلافت او بشصت سال رسید. مادرش کنیز فرزنددار (ام ولد) و نامش مرجانه بود. چند فرزند از او ماندند که یکی از آنها عبد اللّه بود.

خلیفه مطیع للّه او را نپذیرفت و از سوار شدن در موکب خلیفه منع نمود زیرا او قضا را خریده بود بعد از آن احتساب و شرطه (پلیس و شهربانی) هم خریداری شد.

ابو القاسم برادر عمران بن شاهین با امان نزد معز الدوله رفت.

قاضی ابو بکر احمد بن کامل که از یاران طبری بود و او تاریخ را روایت و نقل کرد درگذشت.

(پایان مجلد ششم از اصل کتاب تاریخ «الکامل» لابن الاثیر پس از آن بمجلد هفتم شروع خواهد شد و آغاز آن سنه سیصد و پنجاه و یک خواهد بود).

(این مجلد چهاردهم است از ترجمه تاریخ مذکور که مجلد ششم اصل کتاب را در شهر بزرگ و تاریخی استراس بورگ در الزاس فرانسه در حال بیماری و مرض قلب و ضعف بصر انجام دادم و فردا عازم وطن می باشم که اگر عمر باقی باشد مجلد هفتم را در تهران ترجمه خواهم کرد و مجلد چهاردهم را پایان دهم)

.

ص: 251

آغاز مجلد هفتم از اصل کتاب الکامل بقیه مجلد چهاردهم از ترجمه کتاب کامل

بصحرا رفتند و نمی دانستند چه کنند یا کجا روند و اغلب آنها در بیابانها مردند و باز رومیان هر که را در شهر یافتند کشتند و تمام اموال مردم شهر را غارت کردند و دو دیوار متصل بیکدیگر شهر را ویران نمودند (دو حصار). دمستق هم بیست و یک روز در بلاد اسلام زیست و در پیرامون شهر زربی پنجاه و چهار قلعه بجنگ یا امان گرفت یکی از قلاع آن سامان که مردمش با امان از آن خارج شده بودند یک مرد ارمنی نسبت بیک زن مسلمان هتک حرمت نمود مسلمین خشمگین شده شمشیرها را آختند و او را کشتند و بدیگران حمله نمودند که دمستق غضب کرد و دستور داد آنها را بکشند عده آنها چهار صد مرد غیر از زنان و کودکان بود همه را کشتند و کسانی را که برای برده و بندی شدن شایسته بودند اسیر نمودند. چون ایام روزه رسید او بازگشت و خواست بعد از عید مراجعت کند ولی سپاه خود را در «قیساریه» گذاشت.

در آن هنگام ابن زیات امیر طرسوس با چهار هزار مرد جنگی از اهالی طرسوس رسید که دچار هجوم دمستق شدند و بیشتر آنها را کشت یکی از مقتولین برادر ابن زیات بود آنها ناگزیر تن بگریز دادند و بطرسوس بازگشتند ابن زیات مذکور خطبه سیف الدوله را قطع و عصیان کرده بود چون چنین شکستی نصیب اهالی طرسوس شد ناگزیر خطبه و طاعت سیف الدوله بن حمدان را تجدید کردند و چون ابن زیات دانست که مردم مطیع سیف الدوله شده اند بالای خانه خود رفت و خود را از پنجره برود انداخت و دستخوش غرق گردید. اهالی «بغراس» با دمستق مکاتبه کردند و با گرفتن صد هزار درهم بآنها امان داد و کما کان بحال خود گذاشت.

(مسیحیان) پایان یافت بسپاه خود پیوست و بدون اطلاع کسی بشهر حلب هجوم برد که خود او قبل از رسیدن خبر لشکر او بشهر رسید و داخل گردید سیف الدوله بن حمدان و دیگران از هجوم او آگاه نبودند چون سیف الدوله آگاه شد نتوانست عده خود را جمع و آماده کارزار کند ناگزیر با عده از مردان خاندان خود بدفاع کوشید و سخت دلیری کرد اغلب عده خود با تمام افراد خانواده و زادگان داود بن حمدان (بنی اعمام) کشته شدند یک مرد از افراد بنی حمدان زنده نماند.

سیف الدوله با چند تن گریخت دمستق کاخ او را غارت کرد که آن کاخ در خارج شهر بود. نام آن «دارین» بود دمستق در آنجا سیصد کیسه پر از درهم بدست آورد.

هزار و چهار صد استر که در آنجا بود برد و مقدار بسیاری سلاح و آلات جنگ که بشمار نمی آمد یافت و همه را حمل و کاخ را ویران کرد پس از آن در داخل شهر بجنگ پرداخت و اهالی دفاع کردند رومیان در دیوار و حصار شهر یک رخنه ایجاد کردند و از آنجا حمله نمودند ولی اهالی دلیری کردند و بسیاری از رومیان را کشتند و سخت دفاع و جهاد نمودند چون شب فرا رسید توانستند شکاف را بگیرند و مرمت کنند و چون رومیان پایداری و سخت جانی آنها را دیدند سوی کوه «جوشن» عقب کشیدند. پس از آن رجاله شرطه (پلیس که باید حافظ شهر باشد خود بغارت پرداخت). بخانه ها و سراها و تجارت خانه ها هجوم بردند که آنها را غارت کنند مردم از دفاع پشت دیوار و حصار بازماندند و بخانه یا تجارتخانه خود پرداختند که اموال و کالاهای خود را حفظ کنند پشت برج و بار و از مدافع و جنگجو تهی گردید رومیان دیدند مانعی ندارند بر دیوار و برج بارو بالا رفتند و از آنجا مشاهده کردند که فتنه و نبرد در وسط شهر بر سر اموال مردم برپا شده فرود آمدند (دروازه ها را گشودند و داخل شدند و شمشیرها را بکار بردند و هر که را دیدند کشتند و سلاح مردم را ربودند و اسیر زن و کودک دختر و پسر گرفتند که عده آنها بالغ بر چندین ده هزار گردید اموالی که بغنیمت بردند قابل احصا و شمار نبود چون دیگر چیزی قابل بردن نماند و خود رومیان قادر بر حمل چیزی نبودند

ص: 254

دمستق امر داد که هر چه مانده آتش بزنند و بسوزانند. مساجد را هم آتش زد قبل از آن به اهالی امان داده بود بشرط اینکه سه هزار دوشیزه و پسر بچه و مقداری مال نقد باو بدهند که از آنها صرف نظر کند و چون ندادند او با نبرد وارد شد چنانکه شرح داده ایم. عده سپاه او بالغ بر دویست هزار مرد جنگی بود سی هزار جوشن (زره) دار بودند. سی هزار کلنگ دار برای ویرانی یا هموار کردن جاده ها یا بیل دار برای برف روبی. چهار هزار استر هم همراه داشتند که خار آهنین را حمل میکردند (خار را در راه دشمن می انداختند که نتواند از راه هموار بگذرد و بآنها برسد یا از آنها بگریزد). چون سپاه روم بشهر هجوم برد هر که توانست با جان کندن خود را بدرون قلعه رسانید.

دمستق هم نه روز در آن شهر ماند و خواست با غنایم بازگردد خواهر زاده پادشاه روم که همراه او بود باو گفت: ما شهر را گرفتیم برای چه صرف نظر بکنیم و باز گردیم در حالیکه کسی نمانده مانع ما گردد؟

دمستق گفت. ما هر چه خواستیم بدست آوردیم. کشتیم و گرفتیم و ربودیم و ویران کردیم و آتش زدیم و اسراء پیشین خود را آزاد نمودیم و آنچه مانند نداشت و کسی قبل آنرا ندیده و نشنیده انجام دادیم اکنون باید برگردیم. میان آن دو گفتگو شد دمستق گفت: اگر خشنود نمی باشی بهتر این است که تو خود قلعه را محاصره کنی من هم با بقیه سپاه در شهر می مانم. خواهرزاده پادشاه روم خود سوی قلعه رفت یک شمشیر و یک سپر با خود داشت و چون او تنها رفت رومیان بدنبال او شتاب کردند و چون نزدیک در قلعه رسید یک سنگ باو پرتاب کردند او هدف شد و چون او تنها رفت رومیان بدنبال او شتاب کردند و چون نزدیک در قلعه رسید یک سنگ باو پرتاب کردند او هدف شد و افتاد بر اثر آن سنگ چوب بر او انداختند و او را کشتند اتباع او نعش وی را برداشتند و بازگشتند چون دمستق دید که او کشته شده دستور داد مسلمین را بکشند عده هزار و دویست مرد گرفتار را که همراه داشت کشتند و راه خود را گرفت و سوی بلاد خود بازگشت و از پیرامون حلب دست

ص: 255

کشید باهالی حومه دستور داد که سرزمین خود را بکارند و آباد کنند تا با دعای خود باز بجنگ پردازد و برگردد.

آن چنین بنویسند: خداوند ظالمین آل رسول اللّه را لعنت کند و نام هیچ کس را جز معاویه در لعن و نفرین نبرد. او هم مشورت و عقیده وزیر را قبول کرد.

که امرئ القیس بود و بیک پادشاه (امیر) خاتمه یافت که ابو فراس بوده قصاید او در زمان گرفتاری بهترین سرمایه ادب عرب است بعد از سیف الدوله خواست مقام او را احراز کند ولی خواهر زاده او فرزند سیف الدوله در جنگ او را کشت).

در آن سال سپاهی از روم بجزیره «اقریطش» (کریت) هجوم برد. اهالی بمعز لدین اللّه علوی امیر افریقا توسل نمودند و مدد خواستند او لشکری بیاری آنها فرستاد جنگ رخ داد و مسلمین پیروز شدند هر که هم از رومیان بآن جزیره پیاده شده بود گرفتار شد.

ابو بکر محمد بن حسن بن زیاد نقاش مقری مولف کتاب شفاء الصدور و عبد الباقی ابن قانع مولای بنی امیه که در سنه دویست و نود و پنج متولد شده بود درگذشتند.

همچنین دعلج بن احمد سجزی و ابو عبد اللّه محمد بن ابی موسی هاشمی.

تعهد کرد آنها هم بصلح تن دادند و دروازه ها را گشودند. عیاران شهر (که دفاع می کردند) از بیم هبة اللّه گریختند.

علت قتل او این بود که او نسبت بغلام امرد هبة اللّه اظهار عشق می کرد و او سر غیرت آمد و او را کشت چون سیف الدوله بهوش آمد و هبة اللّه دانست که او هنوز نمرده گریخت و بشهر حران رفت بمردم آن شهر گفت که عم من سیف الدوله درگذشته و شما باید سوگند یاد کنید که با من مساعد و نسبت بدشمنان من خصم باشید آنها سوگند یاد کردند که او را یاری کنند مگر آنکه دشمن او سیف الدوله باشد که هرگز با او دشمنی و جنگ نخواهند کرد. سیف الدوله هم غلام خود «نجا» را سوی حران فرستاد و او هبة اللّه را تعقیب کرد و هبة اللّه گریخت و نزد پدرش که در موصل بود رفت.

«نجا» در بیست و هفتم ماه شوال بحران رسید اهالی هم روز بعد نزد او رفتند و او اعیان آنها را گرفت و بزندان سپرد و از آنها هزار هزار درهم بمصادره گرفت و مدت پنج روز در حبس بودند تا مال را تادیه نمودند آن هم پس از ضرب تازیانه در حضور خانواده های خود و خانواده ها ناگزیر اثاث و کالای خود را فروختند و مال مصادره را پرداختند که هر چه قیمت آن یک دینار بود بیک درهم فروختند زیرا تمام اهل شهر فروشنده بودند و خریداری برای کالا و اثاث نبود و سپاهیان نجا از آنها می خریدند. اهالی شهر هم دچار تنگدستی و فقر شدند. نجا از آنجا بمحل «میافارقین» رفت و حران را در حال شورش و اضطراب و بدون حاکم گذاشت عیاران و اوباش بر مردم مسلط شدند که ما وضع آنها را در حوادث سنه سیصد و پنجاه و سه شرح خواهیم داد.

بخوانند مردم همه آن کار را کردند و سنیان انکار نکردند زیرا یارای منع نداشتند که عده شیعیان فزونتر و سلطان هم همراه آنها بود.

در ماه ربیع الاول ارمنیان تجمع کردند و «رها» را قصد و غارت نمودند و غنایمی بدست آوردند و اسیر گرفتند و با ثروت و مال بسیار بازگشتند.

در آن سال ابن ابی الشوارب از قضاء بغداد عزل و بجای او ابو بشر عمرو بن اکثم واعفی نصب شد و از حق قضاء که مبلغی معین و ابن ابی الشوارب آنرا می پرداخت معاف گردید (رشوه حصول مقام قضا که بدعت بسیار زشت بود) او تمام احکام و دفاتر قاضی معزول را باطل نمود.

در ماه شعبان آن سال رومیان بر پادشاه خود شوریدند و او را کشتند و دیگری را بپادشاهی نشاندند. فرزند شمشقیق هم دمستق (امیر) شد او را عوام ابن- شمشکی میخوانند.

در هشتم ماه ذی الحجه معز الدوله دستور داد که شهر را آذین بندی و چراغانی کنند.

در مراکز شرطه (شهربانی و پلیس) آتش افروخته شد و جشن برپا گردید و مردم بازارها را شبانه باز کردند و مانند شبهای عید طرب و فرح را آغاز نمودند و آنرا عید غدیر خواند (در تاریخ اشتباه شده و حتما هشت بجای هیجده از ناسخ بوده که مسلم است عید غدیر در هیجدهم ذی الحجه بوده) مقصود غدیر خم. کوسها نواخته و شیپورها دمیده شد و آن روز یک روز معروف و مشهور و ممتاز بود.

در ماه ذی الحجه که کانون دوم (رومی) باشد مردم برای استسقا (دعا برای طلب باران) بخارج شهر رفتند

.

ص: 262

او حاضر شد او را هم گرامی داشت و بمقام خود بازگردانید ولی غلامان سیف الدوله در خانه سیف الدوله که در میافارقین بود بر نجا شوریدند و او را کشتند و آن در تاریخ ربیع الاول سنه سیصد و پنجاه و چهار بود.

نعش نجا را هم در خرابه انداختند تا روز بعد که گندید و دیگران او را نهان کردند.

خواهم کرد هر که بتواند قبل از مراجعت من بگریزد بدانید که جان خود را بسلامت برده و هر که بماند کشته یا گرفتار خواهد شد.

رمضان بود ولی اثری از ناصر الدوله ندید آن محل را تملک و درباره ناصر الدوله و لشکر او تحقیق نمود گفته شد او بمحل «حسینیه» پناه برده و حال اینکه چنین نبود بلکه او با تمام فرزندان و افراد خاندان و سپاهیان خود شهر موصل را قصد کرده بود در پیرامون آن جنگ رخ داد و کشته و اسیر بسیار دچار شدند و ابو العلاء و سبکتین و بکتوزن از جمله گرفتاران بودند و هر چه بمعز الدوله تعلق داشت بدست ناصر الدوله افتاد تمام اموال و ذخایر بدست آمده را با اسراء بقلعه کواشی فرستاد چون خبر واقعه بمعز الدوله رسید بتعقیب ناصر الدوله کوشید ولی او از موصل بشهر «سنجار» رفته بود چون معز الدوله بموصل رسید و دانست که ناصر الدوله بسنجار رفته بمحل «نصیبین» بازگشت.

ابو تغلب موصل را قصد و در خارج شهر نزدیک «دیر اعلی» لشکر زد و متعرض کسی از اتباع معز الدوله نشد.

چون معز الدوله شنید که ابو تغلب بموصل رسیده او را قصد کرد. ابو تغلب هم آنرا بدرود گفت و بمحل «زاب» پناه برد از آنجا با معز الدوله مکاتبه کرد که آشتی کنند معز الدوله تن بآشتی داد زیرا می دانست هر گاه خود از موصل برود آنها (حمدانیها) موصل را خواهند گرفت و اگر هم در موصل بماند آنها از تکرار غارت و جنگ و گریز منصرف نخواهند شد جواب قبول صلح داد و دیار ربیعه و رحبه را و هر چه در دست پدر ابو تغلب بود علاوه بر موصل باو واگذار کرد بشرط آزاد کردن اسراء نزد طرفین قواعد صلح محکم گردید و معز الدوله ببغداد بازگشت و در این سفر ثابت بن سنان بن ثابت بن قره همراه او بود

.

ص: 266

دیگر. جنگ بسیار سختی رخ داد و کار بر مسلمین زار شد و رومیان باندازه سخت حمله کردند که وارد چادرهای اسلام شدند و یقین کردند که فاتح و پیروز گشته اند.

چون مسلمین شدت بلا و وقوع امر عظیم را دیدند تصمیم گرفتند که تن بکشته شدن بدهند و تسلیم مرگ سرخ شوند و بقول شاعر عمل کنند که چنین گوید:

تاخرت استبقی الحیاة فلم اجدلنفسی حیاة مثل ان اتقدما یعنی- من عقب کشیدم که زندگانی را برای نفس خود باقی گذارم ولی جز اینکه پیش بروم چاره برای ابقای حیات ندیدم.

حسن بن عمار خود شخصا وارد کارزار شد و با عده خود حمله نمود و میدان نبرد گرم شد و مسلمین را بر قتل کفار وادار نمود. همچنین بطارقه (جمع بطریق- امراء) روم اتباع خود را بر هجوم تحریض نمودند و «منویل» فرمانده آنها با عده خود بر مسلمین حمله کرد و کشت. یکی از مسلمین نیزه را بتن او فرو برد ولی کارگر نشد زیرا زره و پوشاک برای حفظ خود بر تن داشت. یکی دیگر از مسلمین اسب آن امیر را هدف کرد و کشت و او افتاد و بر او هجوم بردند و رومیان سخت از او دفاع کردند و نبرد برای نجات او شدت یافت ولی مسلمین غلبه کردند و او را با جمعی از بطارقه (امراء) کشتند و چون او و سالاران او کشته شدند رومیان با وضع بسیار زشت گریختند و بیک گودال و پرتگاه ژرف مانند خندق (کنده) رسیدند و از بیم شمشیر بان افتادند آنها بسبب ازدحام یک دیگر را کشتند و حفره و گودال از نعش کشتگان پر شد. آن جنگ از صبح تا عصر بطول کشید.

مسلمین هم از هر طرف با آنها جنگ کردند و سلاح و اسب و انواع اموال که حد و شمار نداشت بدست آنها افتاد یکی از غنایم شمشیر هندی بود که بر آن چنین نقش شده:

«این شمشیر هندی صد و هفتاد مثقال وزن دارد که در پیشگاه پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و سلم بسی کار کرده» عین آن شمشیر (که در عهد پیغمبر بیکی از

ص: 269

یاران تعلق داشت و در جنگها و غزوه های پیغمبر کارگر بود) با اسراء و سرها نزد معز (علوی) فرستاده شد. هر که از بقیه رومیان نجات یافت بمحل «ریو» پناه برد.

اهالی رمطه هم ناتوان و نا امید شده بودند زیرا خواربار آنان کم شده بود.

عجزه را از میان خود راندند و جنگجویان ماندند مسلمین بر آنها حمله بردند و تا شب جنگ کردند پس از آن نردبان ها را بر دیوار و حصار بکار بردند و داخل شهر شدند و کشتند و اسیر زن و مرد بردند و کودکان را هم گرفتند و هر چه بود ربودند که مال بسیار عظیم بود.

مسلمین کسانی را گماشتند که شهر را مرمت و در آن اقامت و خود بازگشتند.

رومیان که پراکنده شده بودند در «ریو» جمع شدند و اهالی «ریو» را هم همراه خود بردند و سوار کشتی ها شدند و رفتند و خود را در کشتی های جنگی مراقبت نمودند ولی امیر احمد با سپاه و اتباع خود در کشتی های جنگی سوار شدند و گریختگان را دنبال کردند جنگ دریائی سخت رخ داد و بعضی از مسلمین خود را بآب افکندند و شناکنان بکشتی های روم رسیدند و کشتی ها را سوراخ و غرق کردند. بسیاری از رومیان دریا نورد کشته شدند و کسی کسیرا نمی دید.

پس از آن دسته های سپاه اسلام شهرهای روم را قصد کردند و غنایم بسیار بدست آوردند اهالی مال بسیار دادند و درخواست متارکه جنگ را کردند و در سنه سیصد و پنجاه و چهار متارکه انجام گرفت. آن جنگ معروف بجنگ «مجاز» شد

.

ص: 270

و آتش و نامه نیم سوخته را بر سر رسول افکند که ریش او هم بآتش سوخت آنگاه گفت: (مردم طرسوس) مانند مار هستید در زمستان خشک می شود و کنار می افتد که انگار مرده و بی جان است که اگر انسان آنرا بردارد و گرم نگهدارد جان می گیرد و زهر خود را باو می افشاند. شما که اکنون اظهار اطاعت و تسلیم می کنید ناتوان و زبون هستید اگر من شما را بحال خود بگذارم رمق خواهید یافت و بمن آزار خواهید رسانید.

رسول را بنا امیدی بازگردانید و لشکرهای روم را جمع و تجهیز و بمصیصه هجوم برد و خود فرمانده سپاه بود و روز شنبه شهر را با شمشیر گشود و عظیم کشتاری مرتکب شد و بعد فرمان داد که از قتل خودداری شود و آن در تاریخ سیزدهم رجب بود (سال جاری) بقیه اهالی را بکشور روم کوچ داد که عده آنها دویست هزار انسان بود.

پس از آن سوی «طرسوس» لشکر کشید آن شهر را محاصره کرد. اهالی امان خواستند و او بآنها امان داد شهر را گشود و نسبت بآنها نیکی کرد. بآنها دستور داد که سلاح و هر چه بتوانند از اموال خود را بردارند و از دو راه دریا و صحرا کوچ کنند عده هم برای مراقبت آنها همراه آنان فرستاد تا آنکه بشهر انطاکیه رسیدند.

پادشاه روم مسجد جامع شهر طرسوس را هم اصطبل چهارپایان خود نمود.

منبر را آتش زد و شهر طرسوس را آباد کرد و دیوار و حصار شهر را محکم نمود و خواربار برای مردم آن دیار جلب کرد که نرخ آن ارزان شد و بسیاری از مردم که گریخته بودند بازگشتند و بعضی از آنها دین مسیح را قبول کردند.

پادشاه خواست در همان شهر بماند تا نزدیک بلاد اسلام باشد ولی بعد منصرف شد و بشهر «قسطنطینه» بازگشت. «دمستق» که فرزند «شمشقیق» بود خواست شهر «میافارقین» را بدرود گوید زیرا سیف الدوله بر آن شهر تسلط یافته بود پادشاه روم باو فرمان داد که شهر مذکور را ترک کند و بمتابعت خود شاه بشهر «قسطنطینیه»

ص: 272

برود. او هم نزد شاه روم رفت.

فرمانده لشکرها نمود و او سوی سیستان لشکر کشید و خلف بن احمد را در ارک محاصره نمود که ارک از بهترین قلاع مهم و محکم بود و دیوارش بلند و خندق آن گود بود محاصره بطول کشید و تا هفت سال او در ارک محصور ماند.

خلف با انواع آلات و اسلحه دفاع می کرد و تمام چاره ها و حیله ها را بکار می برد بحدیکه مارها را در انبان می گذاشت و با منجنیق بآن ها می انداخت آنها ناگزیر از ترس مار جابجا می شدند.

چون مدت محاصره بطول کشید و در آن هنگام اموال و کالاها غارت شده و اسباب و اسلحه و آلات جنگ فرسوده و نابود گشته امیر منصور بابی الحسن بن سیمجور که اول امیر سپاه خراسان بود و بعد از آن امارت عزل شد که شرح آن خواهد آمد نوشت که دوباره بامارت برگردد و سوی خلف لشکر بکشد و او را محاصره نماید او در قهستان (کهستان) بود از آنجا برای جنگ با خلف رفت و او را محاصره کرد میان آن دو علاقه و دوستی بود ابو الحسن بن سیمجور بخلف پیغام داد که قلعه را بطاهر واگذار کند تا باین بهانه لشکرهای خراسان از محاصره او منصرف شوند و راه بخارا را گیرند و چون سپاه خراسان از آن دیار بازگردد او دوباره قلعه را بگیرد و با طاهر بن حسین جنگ کند.

خلف نصیحت ابی الحسن را پذیرفت و فرزند حسین بامدادان تنها بقلعه رفت و خلف آنرا ترک کرد و بقلعه طارق پناه برد و ابو الحسن سیمجوری داخل ارک شد و خطبه بنام امیر منصور بن نوح خواند و طاهر بن حسین را بامارت نشاند.

(در اصل کتاب اشتباه شده که گاهی امیر نوح بن منصور و گاهی منصور بن نوح نوشته. همچنین طاهر بن حسین و حسین بن طاهر که گمان می رود و ما بروایت نخستین مؤلف تمسک نموده ایم).

(مؤلف) ما آنچه بعد از این رخ داده و تجدید شده شرح خواهیم داد و این نخستین خلل و ضعفی که بدولت سامانیان رسیده بود که امراء اطراف باستقلال طمع کردند زیرا اتباع آنها تن باطاعت و پیروی نمی دادند.

ص: 275

ما (مؤلف) می بایست هر حادثه را در سال خود وارد کنیم ولی در اینجا همه را جمع کردیم زیرا مختصر بوده تا اول و آخر حوادث بریده و فراموش نشود.

خوارزمیان خزرها را یاری کردند و ترکان را از آن سامان راندند پادشاه خزر هم مسلمان شد.

در چهارم جمادی الثانیة شریف ابو احمد حسین بن موسی پدر شریف رضی و شریف مرتضی نقیب علویان و امیر الحاج شد برای او از دیوان خلیفه فرمان صادر شد.

در آن سال قرمطیان برای جنگ با عمانیان و شراة (خریداران نفس خود که فداکاران خوارج بودند) لشکری فرستادند. شراة (خوارج) در کوهها تجمع کردند و بر قرمطیان هجوم بردند و بسیاری از آنها را کشتند و بقیه بازگشتند.

در آن سال مردی از قرمطیان که بسیف الدوله پناه برده بود و نامش مروان است قیام کرد. او حراست کناره های دریا را بر عهده داشت و چون نیرو یافت در حمص قیام کرد و شهر و اطراف را گرفت. غلام قرعویه یکی از سالاران سیف الدوله و حاجب او که نامش بدر بود بجنگ قرمطی شتاب کرد و چندین بار با او نبرد کرد تا آنکه در یکی از جنگ ها بدر مزبور مروان قرمطی را هدف یک تیر زهر آلود نمود او مجروح شد و اتفاقا بدر بدست اتباع قرمطی اسیر شد مروان قرمطی مجروح فرمان قتل او را داد و او را کشتند و خود او چند روز بعد بسبب همان تیر زهر آلود مرد.

در آن سال متنبی شاعر که ابو الطیب احمد بن حسین کندی بود نزدیک نعمانیه کشته شد. فرزندش هم با او کشته شد او از فارس از نزد عضد الدوله بازگشته بود که اعراب او را کشتند و هر چه داشت بردند.

(شاعر بزرگ عرب مشهور است که دیوان او یکی از بزرگترین سرمایه های ادب است و شصت شرح مختصر و مفصل از بزرگترین دانشمندان برای آن دیوان نوشته شده است).

محمد بن حیان بن احمد بن حبان ابو حاتم بستی مؤلف و مصنف کتب معروف و ابو بکر محمد بن حسن بن یعقوب بن مقسم مفسر نحوی مقری که عالم بنحو کوفیان و دارای تفسیر کبیر خوب بوده و محمد بن عبد اللّه بن ابراهیم بن عبدویه ابو بکر

ص: 277

شافعی که عالم بعلم حدیث و سند او عالی و موثق بود در ماه ذی الحجه درگذشتند.

(حبان) بکسر حاء و باء یک نقطه.

بامارت برگزیده شد.

علی بن احمد که منشی قرمطیان بود برای دیوان خود برگزیده شد که او با (قرمطیان هجر) بود.

عبد الوهاب بمنشی خود علی بن احمد دستور داد که جیره و مواجب سپاهیان را بپردازد او هم پرداخت چون بزنگیان رسید که عده آنها شش هزار تن و نیرومند بودند گفت: امیر عبد الوهاب بمن دستور داده که بسفیدپوستان تمام حقوق را بدهم و بسیاه پوستان نصف آن. آنها شوریدند و از گرفتن نصف حقوق خودداری کردند.

علی بن احمد بآن ها گفت: آیا می توانید با من بیعت کنید که من تمام حقوق شما را بپردازم و شما یار من باشید؟ آنها گفتند: آری و او تمام حقوق آنها را پرداخت و برای خود از آنها بیعت گرفت و آنها را با سفید پوستان یکسان نمود که سفید- پوستان رنجیدند و شوریدند و با سیاهان جنگ کردند و زنگیان بر آنها پیروز شدند بعد آشتی کردند و هر دو طرف متفق شدند که عبد الوهاب را از امارت خلع کنند.

امارت شهر نصیب علی بن احمد شد.

معز الدوله برای جنگ با عمران بن شاهین بواسط لشکر کشید و از آنجا برای فتح عمان لشکر فرستاد در آن هنگام نافع سیاه که امیر عمان بود نزد او رفت معز الدوله او را گرامی داشت و نیکی کرد. او نزد معز الدوله ماند تا عمران بن شاهین اسیر شد که ما بخواست خداوند آنرا شرح خواهیم داد.

معز الدوله از واسط سوی «ابله» (بصره- بنام ابلیوس سردار اسکندر) لشکر کشید و ماه رمضان را در آن شهر گذرانید. در آنجا کشتی های جنگی را ساخت و تجهیز کرد تا لشکری دریا نورد سوی عمان روانه کند.

در نیمه ماه شوال از کار تجهیز نیروی دریائی فراغت یافت ابو الفرج محمد بن عباس بن فسانجس را امیر آن نمود. صد کشتی جنگی راه انداخت و چون بمحل «سیران» رسیدند لشکر عضد الدوله بآن ها ملحق شد که از فارس برای یاری آنها فرستاده شده بود که معز الدوله عم خود را مدد دهد. همه با هم جمع و روانه شدند

ص: 279

بعمان رسیدند و در نهم ماه ذی الحجه وارد عمان شدند و بسیار کشتند که کشتار عظیمی بود کشتی های عمان را هم آتش زدند که هشتاد و نه کشتی بود و بنام معز الدوله خطبه خوانده شد.

خودداری نکردند (که ناسزا می گفتند). از محضر ابن عمید رفتند و آغاز امر بمعروف و نهی از منکر نمودند و اموال مردم را بعنوان نهی از منکر ربودند و فتنه برپا کردند و با گروهی از دیلمیان جنگ و ستیز نمودند و فتنه تا شب دوام داشت و روز بعد هنگام بامداد بشهر هجوم بردند و کاخ ابن عمید وزیر را غارت کردند و او را مجروح نمودند.

رکن الدوله با عده کم از اتباع خود دفاع کرد و منهزم شد و اگر او را دنبال می کردند نابود می کردند و مالک شهر می گردیدند ولی چون شب شد آنها از نبرد و تعقیب گریختگان دست کشیدند. روز بعد رکن الدوله بآن ها پیغام داد و ملاطفت نمود که شاید بجای دیگر بروند و شهر را ترک کنند. آنها قبول نکردند و در شهر بانتظار مدد ماندند که امیر خراسان بآن ها وعده فرستادن سپاه داده بود زیرا با او توطئه چیده و او وعده داده بود که مملکت را بگیرد. باز هم تجمع و قصد کردند که شهر را بگیرند.

رکن الدوله ناگزیر جنگ را آغاز کرد در ضمن هم (برای خدعه جنگی) گروهی از سپاهیان خود را بیک محل معین فرستاد که از آنجا تاخت کنند و گرد و غبار برانگیزند و کسانی را نزد رکن الدوله بفرستند و بگویند مدد رسید و لشکر ها پشت سر هم می آید آن گروه هم بدستور رکن الدوله عمل کردند.

اتباع رکن الدوله ترسیده بودند زیرا عده آنها کم بود و عده دشمن فزون چون گرد و غبار را از دور دیدند و عده هم رسیدند و خبر ورود مدد را دادند سپاهیان رکن الدوله دل قوی کردند و دلیر شدند.

رکن الدوله بآنها فرمان حمله داد و گفت: شاید ما قبل از وصول مدد بر آنها پیروز شویم و ظفر و غنیمت بما اختصاص یابد آنها همه تکبیر کردند و دلیرانه حمله نمودند ظفر نصیب آنها شد و خراسانیان گریختند کشته و اسیر بسیار دادند و بقیه امان خواستند.

رکن الدوله بآن ها امان داد ولی عده از آنها تکبیر کنان داخل شهر ری

ص: 282

شده هر که را با لباس دیلمیان می دیدند کافر می خواندند و می کشتند و می گفتند:

رافضی (شیعه) هستند چون خبر فرار یاران بآنها رسید و دیلمیان بر آنها حمله کردند که آنها را بکشند امان خواستند و رکن الدوله قتل آنها را منع کرد و به آنها امان داد و راه را گشود که آنها بروند و بوطن خود برگردند پس از آن عده دو هزار مرد جنگجو بیاری و متابعت آنها رسید و رکن الدوله با آنها نبرد کرد که منهزم شدند و عده از آنها را کشت پس از آن اسراء را آزاد کرد و به آنها زاد و خواربار داد و بوطن خود فرستاد.

ابراهیم بن مرزبان در آن زمان نزد رکن الدوله بود که در جنگ شرکت و دلیری نمود و از خود نام نیک و اثر نمایان گذاشت.

حاصل می شود بوده باشد زیرا او نمی تواند با متنفذین این سامان بسازد و زیست کند ولی رکن الدوله از قبول آن پیشنهاد خودداری کرد و گفت: من نمی خواهم گفته شود کسی باو پناه برد و او بملک وی طمع کرد. ابو الفضل ابن عمید را دستور مراجعت داد که مملکت را بابراهیم واگذار کند و بازگردد.

ابن عمید برگشت و اوضاع آن سامان را برای رکن الدوله شرح داد و او را از شورش و قیام مردم آذربایجان برحذر نمود که بالاخره مملکت از دست ابراهیم خارج خواهد شد. چنین هم شد که ابراهیم سخت دچار شد و بزندان آذربایجان افتاد که ما آنرا در آینده شرح خواهیم داد.

او کسی بود که ارسال پیک تندرو را ایجاد کرد زیرا می خواست خبر وقایع خود را زودتر برکن الدوله برساند. در عهد او چند دونده و رونده و پیک سریع السیر بوجود آمدند که بر تمام پیک های تندرو تفوق و امتیاز داشتند یکی فضل و دیگری مرعوش بودند که هر یک از آنها روزی بیشتر از چهل فرسنگ راه را طی می کردند.

بآن ها حقوق و مواجب بسیار می داد و نیکی می کرد. یکی از آن دو شیعه بود و دیگری سنی و دو گروه مردم شیعه و سنی برای آن دو تعصب می کردند و یکی را بر دیگری مقدم می داشتند.

برساند زیرا سخت بر حذر و محتاط بود و ترکان هم با او متفق و مطیع بودند. دیلمیان هم از شهر (بغداد) بصحرا رفتند و برگشتن سالاران خود را مطالبه نمودند او هم ناگزیر شد که آنها را برگرداند زیرا از ترکان و سبکتکین بیمناک شده بود.

ترکها هم مانند دیلمیان خارج شدند و تظاهر نمودند.

خبر مرگ معز الدوله هم بمنشی او ابو الفرج محمد بن عباس که فاتح و والی عمان شده بود رسید او هم عمان را بنمایندگان عضد الدوله واگذار کرد و خود راه بغداد را گرفت. سبب واگذاری عمان بعضد الدوله این بود که بعد از مرگ معز الدوله ابو الفضل منشی (بمنزله وزیر) در کارها مستقل شده بود و ابو الفرج ترسید که او مستبد شود و کار را بدست گیرد بدین سبب عمان را بعمال عضد الدوله واگذار کرد مبادا باو دستور داده شود که در عمان بماند و والی آنجا باشد راه بغداد را گرفت و چون رسید دید ابو الفضل وزیر شده (و او محروم گردید).

و تجهیز سپاهیان باشند و بسپاه او ملحق شوند. پس از آن لشکرها را تجهیز و بفرماندهی امیر سپاه خراسان بآن سامان روانه کرد. امیر سپاه هم ابو الحسن محمد بن ابراهیم بن سیمجور دواتی بود باو دستور داد که مطیع وشمگیر باشد و بامر و دستور او عمل کند و او فرمانده کل سپاه باشد.

چون خبر برکن الدوله رسید خود را دچار یک امر پیش بینی نشده دید که او را سخت مضطرب نمود و بقیام و قعود و بیم و نگرانی مبتلا کرد و دانست کار بحد نهایت رسیده و از چاره و تدارک گذشته. ناگزیر زن و فرزند خود را باصفهان فرستاد و بفرزند خود عضد الدوله نوشت و مدد خواست همچنین بعز الدوله بختیار برادر زاده خود نوشت و یاری خواست.

اما عضد الدوله که او سپاهی تجهیز و روانه راه خراسان کرد که چون خراسان از سپاه تهی گشته آنرا بگیرد خبر باهالی خراسان رسید آنها ترسیدند و از ادامه پیشرفت خودداری نمودند ولی بعد سیر خود را تا دامغان ادامه دادند.

رکن الدوله هم با لشکرهای خود از شهر ری خارج و بمقابله خراسانیان تهور نمود ناگاه خبر مرگ وشمگیر رسید. برای وشمگیر هدایا از امیر خراسان رسیده بود که از جمله آنها اسبهای تندرو و اصیل بود وشمگیر سوار یکی از آنها شد و بشکار رفت که یک خوک وحشی بر اسب او حمله کرد اسب هم سوار خود را بر زمین انداخت خون از بینی و گوش وشمگیر جاری شد و او مرد و آن در تاریخ ماه محرم سنه سیصد و پنجاه و هفت بود.

تمام تصمیمات و تدبیراتی که برای لشکرکشی و کشورگشائی بکار رفته بود هدر گردید و خداوند رکن الدوله را از خراسانیان آسوده فرمود. چون وشمگیر درگذشت فرزندش بیستون جانشین پدر گردید و با رکن الدوله مکاتبه و صلح نمود. رکن الدوله هم برای یاری او مال و لشکر فرستاد.

یکی از داستانهای شگفت آور این است که برای مردم عبرت آور و معرف مکارم اخلاق و بزرگواری و حسن نیت می باشد که هنگام قدرت کرم و مروت

ص: 290

بجای انتقام بکار رود.

وشمگیر چون لشکرهای خراسان را بیاری خود پذیرفت و خود لشکر کشید برکن الدوله نامه نوشت و او را تهدید کرد و دشنام داد و خاطر نشان نمود که اگر من بر تو پیروز شوم چنین خواهم کرد و چنان و عبارات بسیار زشت بکار برد.

منشی رکن الدوله از خواندن آن نامه که بسیار بد بود خودداری نمود.

رکن الدوله گفت: بخوان و در قبال آن چنین بنویس. آیا تجهیز سپاه و لشکر- کشی و استعداد تو برای جنگ من گمان نمی برم هیچ گاه باندازه این هنگام نزد من حقیر و ناچیز نبوده. بسیار آسان خواهد بود و اما تهدید و دشنام تو بدان که اگر من بر تو غالب شوم بخدا سوگند نسبت بتو ضد تصمیم و نیت تو عمل خواهم کرد و نیکی بسیار خواهم نمود و ترا گرامی خواهم داشت و تا بتوانم خواهم نواخت.

ولی وشمگیر دچار سوء نیت خود شد و رکن الدوله بسبب حسن نیت اقتدار خود را ادامه داد.

در طبرستان مردی بنام نوح بن نصر (غیر از سامانی) با رکن الدوله سخت دشمن و بدخواه بود که همیشه عده تجهیز و باطراف مملکت رکن الدوله حمله می کرد و سخت مزاحم بود اتفاقا در آن هنگام درگذشت و رکن الدوله از شر او هم آسوده شد. در همدان مردی بنام احمد بن هارون همدانی بود چون شنید لشکرهای خراسان بکشور رکن الدوله هجوم برده تمرد و عصیان نمود و چون شنید وشمگیر زندگی را بدرود گفته فورا مرد و خداوند رکن الدوله را از شر او هم آسوده نمود

.

ص: 291

برفعت و بلندی بدانم.

و نیز از اشعار او این سه بیت است:

قد جری فی دمعه دمه فالی کم انت تظلمه

رد عنه الطرف منک فقدجرحته منک اسهمه

کیف یسطیع التجلد من خطرات الوهم تؤلمه یعنی- خون او (خود را گوید) با اشک روان شده. تا کی تو باو ستم می کنی؟

چشم (تیر نگاه) خود را از او برگردان زیرا تیرهای نگاه تو او را مجروح کرده.

او چگونه می تواند بردباری و خودداری کند در حالیکه خطرهای وهم و خیال او را دردناک می کند.

چون سیف الدوله وفات یافت فرزندش ابو المعالی شریف جانشین او شد.

اما ابو علی بن الیاس که بیان وفات او در تاریخ سنه سیصد و پنجاه و چهار آمده.

اما کافور که او امیر مصر و یکی از بندگان محمد بن طغج اخشید بود. بر مصر و شام استیلا یافت زیرا فرزندان خواجه او خردسال بودند. او اخته و سیاه بود. متنبی هم او را مدح و هم هجو کرده. متنبی بقصد او بمصر رفت و اخبار او مشهور است چون کافور وفات یافت این شعر بر سنگ قبر وی نقش شد:

انظر الی تغیر الایام ما صنعت افنت أناسا بها کانوا و قد فنیت

دنیاهم ضحکت ایام دولتهم حتی اذا انقرضوا ناحت لهم و بکت یعنی- بنگر که تغییر روزگار چه کرده؟ مردمی را که در آن زیست میکردند نابود کرده و خود هم نابود شده.

گیتی برای آنها چندی خندید و آنها را صاحب دولت کرد بعد چون آنها نابود شدند بر آنها گریست و نوحه و ندبه کرد.

ابو الفرج علی بن حسین بن محمد بن احمد اصفهانی درگذشت او از اولاد محمد بن مروان بن حکم اموی و شیعه هم بود و این یکی از عجایب بشمار می آید.

ص: 294

او مؤلف کتاب «الاغانی» (مشهور) و کتب دیگر بود.

یوسف بن عمر بن ابی عمر قاضی که در سنه سیصد و پنج متولد شده بود درگذشت.

او در زمان و حیات پدر خود قاضی بغداد شد بعد از وفات پدر هم قاضی بود.

ابو الحسن احمد بن محمد بن سالم یار سهل تستری (شوشتری) رضی اللّه عنه هم وفات یافت.

شده و احتیاج بمال دارم. حبشی هم دویست هزار درهم برای او فرستاد و یقین کرد که بصره باو واگذار خواهد شد. وزیر بسپاه اهواز نوشت که «ابله» را قصد کند و فلان روز آماده باشد. خود هم از واسط سوی بصره روانه شد. هنگامی بآن شهر رسید که سپاه اهواز بر حسب وعده بآن دیار رسیده بود.

حبشی نتوانست کار خود را سامان بدهد و با اصلاح امور بپردازد یا آماده جنگ گردد باو احاطه کردند و او را گرفتند و در زندان رامهرمز افکندند.

عم او رکن الدوله کسانی را فرستاد و او را آزاد کرد او هم در سنه سیصد و پنجاه و نه نزد عضد الدوله رفت و عضد الدوله باو املاک و مقاطعاتی واگذار کرد و تا زنده بود نزد او زیست که در پایان سنه سیصد و پنجاه و نه درگذشت.

وزیر هم اموال او را در بصره ربود و مال عظیمی بدست آورد. از جمله چیزهائی که برد پانزده هزار مجلد کتاب بود غیر از کتبی که شیرازه شده و بدون جلد بوده.

یکی از کسانی که با او بیعت کرده بودند سبکتکین عجمی بود (غیر از سبکتکین پدر محمود یا سبکتکین حاجب) او از سالاران بزرگ معز الدوله بشمار می آمد و شیعه هم بود او گمان برده بود که آن شخص علوی می باشد باو نامه نوشت و دعوت کرد که از مصر ببغداد بیاید و چون او دعوت را اجابت کرد و بمحل انبار رسید سبکتکین باستقبال او از طریق فرات شتاب کرد و او حمایت وی را بر عهده گرفت.

چون باو رسید ندانسته او را ببغداد برد که در آنجا دانست او فرزند مستکفی (خلیفه سابق) عباسی می باشد از عقیده خود برگشت. فرزند مستکفی هم آگاه شد و خود و یارانش ترسیدند. اتباع او پراکنده شدند. برادرش هم همراه او بود که هر دو نزد بختیار رفتند و بختیار به آنها امان داد. پس از آن خلیفه مطیع او را از بختیار گرفت و بینی او را برید و بعد از او خبری نرسید که یکسره گمنام و نابود گردید.

و دستور داد او را از آن بلاد اخراج کنند و نیز نگذارند بسغد هم برود اگر بخواهد برود. الیسع لشکر کشید و او را محاصره و بر او غلبه نمود. چون سلیمان وضع را بدان گونه دید اموال خود را برداشت و بخراسان پناه برد. الیسع هم بسامان رسید و دستور داد سیرجان را غارت کنند که بیغما رفت. قاضی شهر و اعیان بلاد از او درخواست عفو و گذشت نمودند که عفو کرد.

گروهی از یاران پدرش از او بیمناک شدند نزد پدرش سعایت کردند. پدر فرزند را بزندان سپرد و آن قلعه خود او بود مادر الیسع نزد مادر الیاس رفت و از او شفاعت برای آزادی فرزندش خواست و باو گفت: امیر آنچه را که برای فرزندم عقد و عهد کرده بود نقض نمود بعد از این نوبت فرزند تو (الیاس) هم خواهد رسید و این ملک را از دست خاندان الیاس خارج خواهد کرد چاره این است که تو با فرزندم مساعدت و او را آزاد کنی تا کار بنحوی خوب بازگردد.

ابو علی هم در آن مرض دچار غش و اغما می شد و آن حال مدتی بطول میکشید که هیچ بهوش نمی آمد. آن دو زن بر این متفق و متحد شدند که الیسع را هنگام اغمای پدر آزاد کنند. کنیزان را هم جمع کردند و او را از برج قلعه با بند فرود آوردند او هم زنجیر را پاره کرد و سوی سپاه رفت سپاهیان از آزادی و دیدن او خرسند شدند و شادی کردند و فرمان او را بگردن نهادند.

کسانی که تفتین و سعایت کرده بودند گریختند و بعضی از آنها را دستگیر کرد و برخی نجات یافتند او هم سوی قلعه عده فرستاد که قلعه را بگیرد.

چون پدرش بهوش آمد با او مکاتبه کرد و از او خواست که از محاصره قلعه منصرف شود که پدر با اموال و خانواده سوی خراسان رخت بکشد و کرمان را باو بسپارد و او در خراسان بیاری و نگهداری فرزند خود بکوشد و نسبت باو مساعد باشد. الیسع قبول کرد و پدرش راه خراسان را گرفت و بسیاری از اموال خود را بفرزند واگذار کرد و بشهر بخارا رفت و امیر منصور بن نوح او را گرامی داشت

ص: 298

و نیکی کرد و مقرب نمود ابو علی منصور را وادار کرد که سپاهی بشهر ری بفرستد و آن ملک را از بنی بویه بگیرد چنانکه شرح آن گذشت و خود در سنه سیصد و پنجاه و شش بمرض فالج درگذشت که بیان نمودیم. فرزندش سلیمان هم در آن زمان در بخارا بود.

اما الیسع که در امارت کرمان مستقر گردید گروهی از اتباع عضد الدوله باو ملحق شدند و او نسبت به آنها نیکی کرد. بعضی از آنها نزد عضد الدوله بازگشتند.

الیسع بازماندگان آنها را متهم کرد و بآنها بدگمان شد سخت کیفر داد و مثله کرد (پاره پاره). پس از آن گروهی از یاران خود بعضد الدوله پناه بردند عضد الدوله بآنها احسان کرد و مال داد و خوب نگهداری کرد. چون اتباع الیسع تفاوت رفتار آن دو امیر را دیدند از او بریدند و یکی بعد از دیگری بعضد الدوله پیوستند و در یک بار هزار مرد از سالاران و بزرگان و اعیان قوم او را ترک کردند و نزد عضد الدوله رفتند.

چون الیسع حال را بدان وضع دید ناگزیر خانواده و مال خود را برداشت و بشهر بخارا پناه برد و پشت سر خود را ندید. چون عضد الدوله شنید سوی کرمان لشکر کشید و بر آن سامان مستولی گردید و تمام املاک و اموال آل الیاس را گرفت و آن در تاریخ ماه رمضان (سال جاری) بود. ایالت کرمان را بفرزند خود ابو الفوارس واگذار کرد و او بعد از آن عراق را گرفت و لقب شرف الدوله را یافت.

عضد الدوله کورتکین بن جستان را در کرمان گذاشت و خود بفارس بازگشت امیر سیستان هم با او مکاتبه کرد و بنام او خطبه خواند. این هم یکی از اسباب ضعف و زوال سامانیان بود و یکی از موجبات طمع دیگران بملک آنان گردید.

اما الیسع که چون بشهر بخارا وارد شد امیر او را گرامی داشت و باو احسان کرد ولی او آغاز ناسزاگوئی کرد که امیر از یاری او تسامح کرده و سامانیان نتوانستند باو مدد بدهند و او را بکشور خود بازگردانند بدین سبب او را بخوارزم تبعید کردند. ابو علی بن سیمجور آگاه شد اموال و بار و بنه او را که در یکی از نقاط

ص: 299

خراسان گذاشته بود ربود و هر چه الیسع داشت تاراج کرد. الیسع در خوارزم بدرد چشم و رمد مبتلا شد شدت درد و دلتنگی و نا امیدی او باعث شد که خود بدست خویش چشم دردناک خود را از حلقه بیرون بکشد و این کار موجب هلاک او گردید و پس از آن نام و نشان خاندان الیاس در کرمان و سامان دیگر گم شد این بلیه ناشی از عصیان او نسبت بپدر و میوه تلخ عاق بودنش شمرده شد.

پناه برد و جعفر بن فلاح باو امان داد و با او صلح نمود و دستور داد مردم را آرام و دلخوش نماید وعده نیکی و یاری هم داد او مردم را آرام نمود. جعفر هم بسپاهیان و عوام مردم شهر دستور داد که بمحل و مکان خود بازگردند و آرام باشند تا خود جعفر بن فلاح در شهر طواف کند و بازگردد آنها هم اطاعت کردند و خاموش شدند ولی چون مغربیان بشهر راه یافتند آغاز غارت نمودند و یکی از کویهای شهر را تاراج کردند مردم دوباره شوریدند و خندقها حفر کردند و بر مغربیان حمله نمودند و شمشیر را بکار بردند و گروهی را کشتند و شهر را سنگر بندی کردند و بر استحکام آن افزودند و خود را آماده یک جنگ سخت نمودند که در آن جانبازی و فداکاری کنند. مغربیان هم از حمله بآنها ترسیدند مردم نزد شریف ابو القاسم بن ابی یعلی رفتند و از او خواستند که آنچه موجب صلاح کار باشد انجام دهد و بجنگ مبادرت کند تا یک صلح پایدار مستقر شود و آن در تاریخ پنجشنبه شانزدهم ذی الحجه سنه سیصد و پنجاه و نه بود. آتش سوزی هم بسیاری از خانه ها را طعمه حریق نمود. رئیس شرطه هم نزد جعفر بن فلاح رفت و در روز جمعه با مردم نماز خواند و مردم را آرام کرد و گروهی از شورشیان جوان را گرفت و آن در محرم سنه سیصد و شصت بود. شریف ابو القاسم بن ابی یعلی هاشمی را دستگیر و بمصر روانه کرد. کار دمشق را هم سامان داد. ما باید شرح این وقایع را در آخر سال (سنه سیصد و شصت) بیان کنیم و این تقدیم و تاخیر برای این بود که چون فتح دمشق و غلبه مغربیان را بیان کردیم واقعه را در این تاریخ نقل نمودیم.

باهتمام و تصحیح دکتر مصطفی نراقی پایان یافت. مجلد پانزدهم هم تحت طبع می باشد. آذر- 1350

ص: 304