بسم الله الرحمن الرحیم

ص :2

ص :3

شرح نهج البلاغه ابن ميثم

كمال الدين ميثم بن علي بن ميثم بحراني

مترجم محمدصادق عارف … [و ديگران]

مشخصات نشر: مشهد: بنياد پژوهشهاي اسلامي، - 1375.

ص :4

خطبه 112 در طلب باران است 183

خطبه 113 در اوصاف پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله) است 188

گفتار 114 در نكوهش بخل است 194

گفتار 115 در دلجويى آن حضرت از اصحابش مى باشد كه او را يارى كردند 197

گفتار 116 در نكوهش اصحابش مى باشد و در آغاز از رفتار زشت آنها مى پرسد 199

گفتار 117 در بيان اوصاف و فضايل خود آن حضرت است 203

گفتار 118 در ردّ ايرادهاى معترضان است 207

گفتار 119 را براى خوارج ايراد فرموده كه بر انكار حكميّت پا فشارى مى كردند 214

گفتار 120 را در ميدان نبرد براى ياران خود ايراد فرموده است 219

گفتار 121 در اظهار مهربانى به اصحاب و تشويق يارانش به جهاد 221

گفتار 122 در ترغيب اصحاب خود به جهاد است 223

گفتار 123 در باره حكميّت است 230

گفتار 124 را به هنگامى ايراد فرموده كه آن حضرت را به سبب رعايت تساوى در تقسيم عطايا مورد عتاب قرار دادند 238

گفتار 125 را براى خوارج ايراد فرموده است 242

گفتار 126 در باره پيشآمدهاى بزرگ بصره خبر مى دهد 249

گفتار 127 در باره احوال تركهاى مغول است 253

گفتار 128 در باره پيمانه ها و ترازوهاست 257

گفتار 129 را خطاب به ابى ذرّ در هنگامى كه به ربذه تبعيد شد ايراد فرموده است 264

گفتار 130 در سرزنش اصحاب به سبب اختلافى كه دارند 269

گفتار 131 در باره وجوب شكر در برابر رخدادهاست 274

خطبة 132 در يادآورى مرگ و هشدار بر اين كه بايد براى آن كار كرد،و بيان معناى زندگى و مرگ 280

گفتار 133 موضوع مشورت عمر با آن حضرت در باره رفتن خود او به همراه لشكريان به جنگ روميان 296

ص:6

گفتار 134 در باره زبون كردن مغيرة بن اخنس است 300

گفتار 135 در تشويق مردم به يارى و وفا كردن به بيعت اوست 302

گفتار 136 در باره هدف طلحه و زبير است 304

خطبه 137 در باره پيشامدهاى سخت آينده است 311

گفتار 138 را در هنگام انعقاد شورا بيان فرموده است 322

گفتار 139 در باره نهى از غيبت مردم است 324

گفتار 140 در منع آن حضرت از شتاب در تصديق آنچه مبهم و نا معلوم است 331

گفتار 141 در اشاره به ناگواريهاى دنيا و برتريهاى آخرت است 334

گفتار 142 در طلب باران است 338

خطبه 143 در بيان برترى حسب و نسب خود با كسانى كه در اين باره با او دشمنى مى كنند 345

خطبه 144 در نكوهش دنيا و ذكر معايب آن 353

گفتار 145 خطاب به عمر بن

خطّاب است كه در باره رفتن خود او به جنگ ايرانيان با آن حضرت مشورت كرد 358

خطبه 146 در ذكر بعثت پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)است 365

گفتار 147 در باره مردم بصره است 378

گفتار 148 را پيش از شهادت خود بيان فرموده و در آن مردم را ندا و هشدار داده است كه مرگ ضرورى است و البته فرا مى رسد 382

خطبه 149 در باره پيشآمدهاى دشوار آينده است 391

خطبه 150 در برحذر داشتن از وقايع نابود كننده اى است كه به دست ستمكاران انجام مى گيرد 404

خطبه 151 در ستايش خداوند به ملاحظه برخى از صفات او 419

خطبه 152 در اشاره به صفت مطلق گمراهان است 438

خطبه 153 در اشاره به برخى از فضايل خود و اهل بيت(علیه السلام)452

خطبه 154 در شگفتيهاى آفرينش خفّاش(شبپره)است 462

خطبه 155 خطاب به مردم بصره و

ص:7

شرح پيش آمدهاى سخت آينده است 470

خطبه 156 در بيدار كردن مردم از خواب غفلت و هشدار دادن به آنها در باره نزديك بودن قيامت است 484

خطبه 157 در بيان فضايل پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)است 497

خطبه 158 در بيان سپاس در برابر اندك خوشرفتارى آنهاست 503

خطبه 159 در نكوهش كسى كه مدّعى داشتن اميد به خداست ليكن براى آن كار نمى كند 505

خطبه 160 در بيان مناقب پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)است 527

گفتار 161 در پاسخ كسى است كه پرسيد چگونه شما را با همه استحقاقى كه داشتيد از مقام خلافت بر كنار داشتند 534

خطبه 162 مشتمل است بر ستايش خداوند طبق آنچه در مباحث توحيد است 541

گفتار 163 در سرزنش عثمان به هنگامى كه مردم از آن حضرت خواسته بودند ميان آنها و عثمان واسطه شود 550

خطبه 164 در آن شگفتيهاى آفرينش طاوس را بيان مى فرمايد 555

گفتار 165 در آن دستور داده است كه كوچك آنها به بزرگ آنها اقتدا كند 572

خطبه 166 در بيان فضايل كتاب خداوند است و دستور مى دهد كه آن را رهگشاى خود قرار دهند 579

گفتار 167 پس از بيعت مردم با آن حضرت به خلافت و گفتار برخى از اصحاب اوست كه:كاش آنانى كه مردم را بر عثمان شورانيدند كيفر مى دادى 584

خطبه 168 را در آن هنگام كه سران جنگ جمل به سوى بصره به راه افتادند ايراد فرموده است 590

گفتار 169 خطاب به كسى است كه مردم بصره او را فرستاده بودند تا نظر آن حضرت را در بارۀ سران جنگ جمل بدانند 596

ص:8

گفتار 170 را هنگامى كه تصميم گرفت با سپاه شام در صفين روبرو شود ايراد فرموده است 599

خطبه 171 آنچه را در روز شورا بر آن حضرت گذشته است در اين خطبه بيان مى كند، شورايى كه پس از كشته شدن عمر تشكيل شد 603

خطبه 172 در بيان اين است كه كدام كس به خلافت سزاوارتر و بيعت با او درست است 621

خطبه 173 در باره طلحة بن عبيد اللّه است 630

خطبه 174 خطاب به كسانى است كه از كار آخرت و آنچه در اين باره از آنها خواسته شده غافلند 634

خطبه 175 در اين خطبه مردم را از پيروى خواهشهاى نفس بر حذر مى دارد،و در باره:

لزوم پايدارى،راستگويى بحث و ظلم را به چند گونه تقسيم و انواع آن را بيان مى كند همچنين اين خطبه در بيان فضيلت عزلت و گوشه نشينى است 640

گفتار 176 را پس از رسيدن خبر عملكرد حكمين ايراد فرموده است 672

گفتار 177 را پس از كشته شدن عثمان ايراد،و آن را با بيان نكاتى از توحيد آغاز فرموده است 674

گفتار 178 را در پاسخ ذعلب يمانى كه از آن حضرت پرسيد:اى امير مؤمنان آيا پروردگارت را ديده اى؟بيان فرموده است 682

گفتار 179 را در سرزنش ياران خويش ايراد فرموده است 686

خطبه 180 در باره كسانى از مردم كوفه است كه در صدد برآمدند به خوارج بپيوندند 693

خطبه 181 اين خطبه را نوف بكالى روايت كرده است و مشتمل بر توحيد الهى و سفارش به پرهيزگارى و گوشزد كردن مردم به لزوم عبرت اندوختن است 696

خطبه 182 در ستايش خداوند و لزوم اعتماد به قدرت اوست 721

ص:9

گفتار 183 را به برج بن مسهر طايى كه از خوارج بوده فرموده و اين به هنگامى بود كه او به گونه اى كه امام(علیه السلام) مى شنيد گفت:لا حكم الاّ للّه 743

خطبه 184 فضايل پرهيزگاران و صفاتى را كه بدان شناخته مى شوند در آن بيان مى كند 745

خطبه 185 صفات منافقان را در آن شرح مى دهد 772

خطبه 186 در سپاس خداوند و ستايش پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) است 782

خطبه 187 مشتمل بر سفارش به تقوا و پرهيز از دنياست 792

خطبه 188 آن حضرت فضايل خويش را گوشزد مى كند 796

خطبه 189 در بيان احاطه علم خداوند به همه اشياست 803

خطبه 190 در اين خطبه اصحاب خود را به نماز و زكات سفارش مى كند 837

گفتار 191 در بيان اين كه چرا آن حضرت از مكر و حيله پرهيز مى كند 849

گفتار 192 در باره اين است كه چرا اهل هدايت اندكند 855

ص:10

هم به دنبال اوست،يكى غافل و بى خبر است در حالى كه خدا از او غافل نيست،و بدين گونه باقيمانده روزگار به دنبال گذشته سپرى مى شود.

هان بهوش باشيد،در آن هنگام كه به كارهاى زشت مى شتابيد نابود كننده لذّتها،و برهم زننده شهوتها،و قطع كننده اميدها و آرزوها را به ياد آوريد،و براى اداى حقوق واجب الهى و سپاس نعمتهاى بى كران او از خداوند يارى بجوييد .»

فرمايد .سپس امام(علیه السلام)سخن را با اندرزهايى شايسته و سفارشهايى خير خواهانه در- بارۀ رهايى از دنيا ادامه داده و با بيان معايب آن به شرح زير مردم را از آن پرهيز داده است:

1-اين كه دنيا را در همه احوال ترك كنند هر چند رهايى و دورى جستن از آن را دوست نداشته باشند،اين بى شك از بزرگترين مصلحتهاست كه انسان محبوبى را كه ناگزير از او جدا خواهد شد به تدريج رها كند،و نفس خويش را بدين امر رام سازد زيرا اگر اين كار را نكند،و يك باره از او جدا شود،با ريشه دوانيدن مهر آن در ژرفاى جانش،همچون كسى خواهد بود كه از معشوقش به دور افتاده،و در جايى تاريك و ظلمانى در آمده باشد .

2-دنيا بدنها را مى پوساند اگر چه مردم دوست دارند بدنهايشان تازه و شاداب باشد،اين پوسيدگى بدن در دنيا به سبب بيمارى و پيرى است و سزاوار است از هر چه آزار مى رساند دورى شود،نه اين كه دوستدار اصلاح آن باشد ، سپس با ذكر تمثيلى از زندگانى مردم در دنيا به بيان خود ادامه داده آنان را به مسافران و دنيا را به راهى كه در آن حركت مى كنند تشبيه كرده و فرموده است اينها به كسانى مى مانند كه اين راه را پيموده باشند،در اين تشبيه،مردم از نظر سرعت حركت و نزديكى آنها به ديار آخرت،و گذراندن دوران عمر مشبّه،و آن كه راه را طى كرده مشبّه به است،يعنى در سرعت سير خود شبيه كسى هستند كه آن راه را به آخر رسانده باشد.سپس چون هر راهى ناگزير غايت و نهايتى دارد كه مقصود سالك است،لذا كسى كه در پى مقصدى در راهى روان است به سبب نزديك شدن او به مقصد همانند كسى است كه به آن رسيده است،و اين هشدارى است در باره مرگ و مراحل پس از آن و ناچيز شمردن ايّام زندگى و زيست در دنيا و اين معنا را با اين سخن خود تأكيد مى فرمايد كه:چه بسا رونده اى كه با شتاب تمام مركب مى راند تا به مقصد برسد،و جمله أن يجرى اليها به معناى إجرائه إليها بسير سريع مى باشد يعنى راندن آن با شتاب تمام.و در

ص:4

برخى نسخه ها«و كم عسى»به جاى«و ما عسى»آمده است.و معنا اين است:

چه بسيار اميدوار است كسى كه به سوى مقصدى با شتاب تمام مى راند كه به آن برسد،و اين استفهام براى تحقير و ناچيز شمردن مدّت حركت است كه مراد از آن همان مدّت زندگى در دنياست،و مفعول«المجرى»محذوف است،و تقدير آن«المجري مركوبه»مى باشد.كه چون غرض تنها بيان اجرا بوده،مفعول حذف شده است و اين واژه گاهى به صورت لازم هم آمده است،همچنين است قول آن حضرت: «و ما عسى أن يكون بقاء من له...تا يفارقها» يعنى:چه اميد و آرزويى بر اين بقا و دوام است؟و«كان»در اين جا تامّه است،و استفهام در هر دو جا براى تحقير و ناچيز شمردن مدّت زيست در دنيا و ردّ بر آرزومندان و اميدواران به آن است.و مقصود از«الطّالب الحثيث»مرگ است كه طلب كننده اى شتابان است.و بر سبيل مجاز (1)لفظ طلب به مرگ نسبت داده شده و حدو براى آن استعاره گرديده و مناسبت آن بر خواننده پوشيده نيست،زيرا واژه حدو كنايه از علل و اسبابى است كه آدمى را پيوسته به سوى مرگ مى كشاند .

بيان آن حضرت كه فرموده است: و لا تنافسوا...تا إلى فناء نهى است از اين كه به دنيا در هيچ يك از احوال آن،چه خوب و چه بد اعتماد كنيم،عزّت و افتخارات و زيورها و تنعّمات آن را كه از جمله محاسن و خوبيهاى دنياست، پايدار بدانيم،و نهى كرده است از اين كه به اينها دلبستگى و به خاطر آنها با يكديگر همچشمى داشته باشيم،و امّا شرّ دنيا عبارت از زيانها و سختيهاى آن است كه از بى تابى و ناشكيبايى در برابر آنها نهى كرده است و در باره وجوب خود دارى از ارتكاب آنچه نهى كرده استدلال فرموده است به ناپايدارى و زوال آنها،و اين كه هر چه زايل شدنى و از ميان رفتنى است شايسته دلبستگى و رغبت

ص:5

نيست هر چند هم سودمند افتد،و در برابر سختيها و رنجها كه زوال پذير است جزع و بى تابى روا نيست اگر چه زيان آور به شمار آيد .

فرموده است: أو ليس لكم في آثار الأوّلين...تا لا يبقون .

امام(علیه السلام)در اين بيان به مردم آثار پيشينيان و پدران آنها را كه در گذشته اند يادآورى مى كند و مى پرسد آيا بدانها عبرت گرفته ايد؟و اين از نوع استفهام انكارى (1)است كه دلالت دارد بر اين كه عبرت نگرفته اند،و اين بنا بر اين فرض است كه گذشتگان و پدران آنها از خرد برخوردار بوده اند،چنان كه اينها همين گمان را در باره آنها دارند .سپس هشدارى است بر اين كه بنگرند و پند گيرند كه گذشتگان باز نمى گردند و بازماندگان باقى نمى مانند،زيرا همين امر مايه عبرت بسيار است،و نيز تذكّرى است بر اين كه از اختلافى كه در احوال مردم دنيا مشاهده مى كنند و حالات گوناگون و متنّوعى را كه در مردم مى بينند،مى توانند دريابند كه دنيا در هر حالى كه باشد پايدار نيست،و شايستگى دوام و بقا را ندارد،و اين مردم دنيا هستند كه يكى مرده و ديگرى بر او مى گريد،به يكى تسليت داده مى شود،ديگرى بر روى زمين افتاده و دچار بيمارى ها و دردهاست ديگرى به عيادت او مى رود و اندوه او را دارد،و ديگرى در حال جان دادن و احتضار است،و آن كه از همه اينها سلامت مانده است در تكاپوى دنياست بى خبر از اين كه مرگ در پشت سر اوست و او را دنبال مى كند و از اراده اى كه در باره اش دارد آگاه نمى باشد و خداوند هم از او غافل نيست،و سر انجام هم بايد به دنبال گذشتگان برود هر چند ماندن او در اين دنيا به درازا كشد.

«ما»در جمله ما يمضي مصدرى است،و اين كه در بيان گروههاى مردم دنيا مرده را مقدّم داشته است،براى اين است كه يادآورى مرگ بزرگترين موعظه

ص:6

است ،واژه جود در جمله:«و آخر بنفسه يجود»را براى كسى كه در حال جان دادن است استعاره آورده است (1)،بدين مناسبت كه آدمى هنگام مرگ جان خود را مى دهد و تسليم مى كند،همان گونه كه جواد يا بخشنده دارايى خود را مى بخشد ، پس از اين دستور مى دهد كه مرگ را به ياد آورند،و آن را با آثار و صفات نفرت انگيزش توصيف مى كند كه ويران كننده لذّات و خوشيها،و تباه كننده شهوات و اميال،و قطع كننده آرزوها و اميدهاست،و فرموده است در آن هنگام كه به سوى كارهاى زشت مى شتابيد مرگ را به خاطر آوريد تا يادآورى آن شما را از ارتكاب اعمال ناروا باز دارد ،سپس مردم را ترغيب مى فرمايد كه رو به سوى خدا آورند و از او كمك بخواهند تا مشمول عنايات او شوند و لطف جميل او را بخواهند كه توفيق دهد با مواظبت بر انجام دادن تكاليفى كه بر عهده ما گذاشته است، نسبت به اداى حقوق واجب او اقدام كنيم،و نعمتهاى بى كران او را پيوسته معترف و سپاسگزار باشيم،و با در نظر گرفتن جلال كبريايى او همه چيز را از او بدانيم، كه توفيق نيز از اوست.

ص:7

همه كارهاى او را مى ستاييم و براى اداى حقوق او از وى يارى مى جوييم، گواهى مى دهيم كه جز او خدايى نيست،و محمّد(صلی الله علیه و آله)بنده و فرستاده اوست،وى را فرستاد تا فرمانش را آشكار و ابلاغ كند،و به ياد او گويا باشد، وى رسالت خويش را به درستى و امانت انجام داد،و پس از آن كه هدايت را به كمال رسانيد از جهان برفت،و در ميان ما رايت حقّ را به جاى گذاشت، رايتى(نشانه اى)كه هر كس بر آن پيشى گرفت،از دين بيرون رفت،و هر كس از آن تخلّف ورزيد نابود شد،و هر كه همراه آن شد به حقّ پيوست، راهنماى اين رايت با تأمّل و درنگ سخن مى گويد،و دير به پا مى خيزد،و چون به پا خاست با شتاب آن را به پايان مى برد،هنگامى كه شما به فرمان او گردن نهيد و با انگشتان خود بدو اشاره كنيد«او را به بزرگى و رهبرى شناختيد»مرگ او فرا مى رسد و از دنيا مى رود،پس از او تا زمانى كه خدا بخواهد روزگار را مى گذرانيد تا اين كه خداوند كسى را ظاهر گرداند كه شما را از پراكندگى برهاند،و به دورهم گرد آورد،بنا بر اين به آنچه آمدنى نيست دل مبنديد و از آن كه پشت كرده نوميد نشويد،زيرا آن كه پشت كرده شايد يك پايش بلغزد و پاى ديگرش بر جاى ماند و ديگر بار با هر دو پاى استوار باز گردد.

آگاه باشيد آل محمّد(صلی الله علیه و آله)كه درود خدا بر او و خاندانش باد مانند ستارگان آسمانند كه اگر يكى ناپديد شود ديگرى پديدار گردد،من مى بينم كه در پرتو انوار آنها نعمتعاى خداوند در باره شما كامل گشته است،و شما به آنچه آرزو مى داريد رسيده ايد .»

ظهور امام منتظر(علیه السلام)نعمتهاى خداوند بدان گونه كه آرزو دارند در باره آنها كامل خواهد شد .

فرموده است: الحمد للّه...تا حقوقه .

امام(علیه السلام)خداوند را به مناسبت دو امر سپاس گزارده است،يكى انتشار فضل و احسان او در ميان آفريدگان و ديگر اين كه دست جود و بخشش خود را براى آنها گشوده است،بديهى است مراد از يد«دست»نعمت خداوند است كه بر سبيل مجاز و اطلاق اسم سبب بر مسبّب استعمال شده،و روشن است كه «جود»منشأ نعمتهاى الهى است،و استعمال دو واژه نشر و بسط اگر چه در اجسام بر سبيل حقيقت است،لكن در غير اجسام از استعاره هاى رايجى است كه به حقيقت نزديكند،سپس امام(علیه السلام)سپاس و ستايش خود را بر همه آنچه از پروردگار صادر مى شود،اعمّ از آسودگى و سختى،تعميم و گسترش داده است زيرا شدايدى كه متوجّه انسان مى شود نيز از نعمتهاى پروردگار است،و چنانچه آدمى با بردبارى و شكيبايى با آنها برخورد كند،موجب ثواب زياد و پاداش بسيار براى او خواهد بود،چنان كه خداوند متعال فرموده است: «وَ بَشِّرِ الصّابِرِينَ» (1)»و پيداست آنچه سبب جلب نعمت مى شود نيز نعمت است .

امام(علیه السلام)پس از آن كه خداوند را بر نعمتهايى كه ارزانى فرموده ستوده است، از او درخواست مى كند كه وى را براى اداى حقوق واجب او يارى فرمايد ،و اين كه واژه«صادع»را براى پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)به طريق استعاره آورده بدين مناسبت است كه رسول اكرم(صلی الله علیه و آله)به فرمان الهى كيان شرك را شكست و دلهاى مشركان را شكافت و كفر و نادانى را از درون دلهاى آنها بيرون آورد،و سخن از خداوند گفت و ياد او را در دلهاى آنها جاى داد،و پس از آن كه رسالت خود را با درستى و امانت به پايان برد،خداوند روح او را گرفت و به سوى خويش

ص:10

فرا خواند و به مقام قدس خود رهنمون شد،و او را در منازل رفيع فرشتگان پاك خود جاى داد،واژه هاى صادعا و ناطقا و أمينا و رشيدا همه از نظر نحوى حالند،و منظور از پرچم حقّى كه پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)پس از خود به جاى گذاشته،كتاب خدا و سنّت اوست،و بيان آن حضرت در پيشى گرفتن و تخلّف جستن از آن،اشاره است به دو طرف افراط و تفريط و خروج از حدّ مطلوب استقامت و ثبات،به اين معنا كه هر كس در زير اين پرچم قرار گيرد و ملازمت آن را اختيار كند،درست در حدّ فضيلت جا گرفته است،و كسى كه فراتر رود،زياده روى و افراط كرده، و در طلب دين راه تجاوز و غلوّ سپرده و از دين بيرون رفته است،همان گونه كه خوارج كردند.و آن كس كه تخلّف ورزد و پيروى نكند جانب تفريط را اختيار كرده و كوتاهى ورزيده،و در مسير گمراهى و سرگردانى نابود شده است .

واژه رايت استعاره است،و وجه مشابهت اين است كه همان گونه كه پرچم براى پيروان آن نشانه و راهنماست،كتاب و سنّت نيز براى رهروان راه خدا مقصد حركت،و وسيله هدايت است ،و منظور از«دليل»يا راهنماى اين رايت،خود آن حضرت است كه بطور استعاره بيان شده و وجه آن اين است:همان گونه كه امام،احكام و مسائل پنهان كتاب و سنّت را براى سالكان راه خدا بيان مى كند، كسى كه پرچم را به دوش مى كشد نيز آن را براى پيروانش بلند مى كند تا به دنبال او حركت كنند،سپس اشاره به صفات اين راهنما كرده و فرموده است،از انديشه هاى خود كمتر سخن مى گويد،و در گفتار و دستورهاى خود درنگ و تأمّل مى كند،براى مسائل و امور مختلف دير به پا مى خيزد مگر آن گاه كه راى اصلح و حفظ مصلحت اقتضا كند،و چون به پا خيزد در جهت حفظ جوانب امر،و غنيمت شمردن فرصت شتاب مى كند ،سپس امام(علیه السلام)مرگ او را يادآورى مى كند،و جمله «ألنتم له رقابكم» ،به معناى اين است:در آن هنگام كه به فرمان او گردن نهاده باشيد،و عبارت «و أشرتم إليه بالأصابع» اشاره به شهرت او در ميان مردم و احترام و تعظيم آنان از اوست،و با ذكر اين كلمات بيان مى فرمايد،كه پس از آن كه

ص:11

اسلام به وجود او كمال يابد از دنيا مى رود ،و با آوردن جمله«فلبثتم بعده «ما شاءَ اللّهُ» »اعلام مى كند كه مدّتى مردم از امام و پيشوايى كه آنان را گرد هم آورد محروم مى شوند،و اين اشاره است به دوران حكومت بنى اميّه و با عبارت «حتّى يطلع اللّه لكم...تا نشركم (1)»توضيح مى فرمايد كه پس از اين مدّت ناگزير شخصى پديدار خواهد شد كه آنان را مجتمع سازد،و«طلوع»به معناى ظهور پس از اختفا و عهده دارى رهبرى است گفته شده كه منظور آن حضرت،امام منتظر(علیه السلام)است،و نيز آمده كه مراد نخستين خليفه از فرزندان عبّاس پس از سپرى شدن دولت بنى- اميّه است .

فرموده است: «فلا تطمعوا في غير مقبل» مراد از غير مقبل كسى است كه شايستگى ولايت و امامت را دارد امّا براى به دست آوردن آن اقدام نمى كند،و از آن صرف نظر كرده،و به خلوت با خدا رو آورده است،كه امام(علیه السلام)مى فرمايد بدو طمع نبنديد،زيرا او به جز خدا از همه چيز رو گردانيده است،گفته شده كه منظور از غير مقبل كسى است كه با ارتكاب منكرات،از دين منحرف شده است،و البتّه اميد به رهبرى چنين كسى روا نيست،اين جمله به صورت فلا تطعنوا في عين مقبل نيز روايت شده است،يعنى هر كس از اهل بيت(علیه السلام)در طلب اين امر بر آيد و شايستگى آن را داشته باشد او را همراهى كنيد،و طعن در عين يعنى نيزه در چشم زدن،كنايه است از اين كه او را در هدفى كه دارد مخالفت نكنيد .

فرموده است: و لا تيأسوا من مدبر .مراد اين است كه سزاوار نيست از كسى كه شايستگى مقام خلافت را دارد،ولى بدان پشت كرده،و از مطالبه آن دست باز داشته نوميد شويد،و اميدوار نباشيد كه ديگر بار باز گردد و براى به دست آوردن حقّ خود اقدام كند،شايد ادبار و اعراض او به سبب عدم حصول شرايطى بوده كه

ص:12

قيام او منوط به وجود آنهاست،اين كه امام(علیه السلام)فرموده است:شايد يك پايش بلغزد كنايه است از كمى يار و ياور و نابسامانيهاى ديگر،و مقصود از ثبات و استوارى پاى ديگر،وجود برخى شرايط لازم مانند اهليّت او براى خلافت و يا وجود برخى از ياران همراه اوست.و اين كه فرموده است فترجعا حتّى تثبتا اشاره است به تكامل شرايط قيام او.

بايد دانست كه نهى نوميدى از مدبر با نهى از اميد به غير مقبل،منافات ندارد،زيرا رواست در آن هنگام كه به سبب عدم وجود شرايط لازم،از مطالبه حقّ، ادبار و اعراض كرده،از اميدوارى بدو نهى شود،و در آن زمان كه شرايط قيام، كامل و محقّق شده دستور نهى از نوميدى داده شود .

فرموده است: ألا إنّ مثل آل محمّد(صلی الله علیه و آله)...تا طلع نجم .

مدلول كلام،منحصر در ائمّه اهل بيت(علیه السلام)است،كه بنا بر مذهب اماميّه دوازده تن از خاندان پيامبرند(صلی الله علیه و آله)و امير مؤمنان(علیه السلام)آنان را به ستارگان آسمان همانند فرموده،و اين شباهت به دو مناسبت است،يكى اين كه مردم در راه شناخت و اطاعت خداوند از انوار هدايت آنان بهره مند مى شوند همچنان كه مسافر در پيمودن راه،از ستارگان آسمان،روشنى و هدايت مى گيرد.مناسبت ديگر همان است كه خود آن حضرت فرموده است:كه هرگاه يكى از ستارگان غروب كند ديگرى طلوع مى كند و اين اشاره است به اين كه هر زمان يكى از اين بزرگواران در گذرد،ديگرى به پاى مى خيزد،طايفه اماميّه به همين سخن امير مؤمنان(علیه السلام)استدلال مى كنند بر اين كه جهان هيچ زمانى از وجود قائمى از اهل بيت(علیه السلام)كه مردم را به سوى خدا رهنمون باشد خالى نيست .

فرموده است: فكأنّكم... تا پايان خطبه...

اشاره است بر منّت و نعمت خداوند بر مردم،كه با ظهور امام منتظر(علیه السلام) اوضاع و احوال آنان را،به بركات وجود او اصلاح مى فرمايد.

من در ميان يكى از خطبه هاى آن حضرت،در بيان آنچه پس از اين واقع

ص:13

خواهد شد شرحى ديده ام كه مى تواند توضيحى بر اين وعده باشد،و آن اين است كه مى فرمايد:اى مردم به يقين بدانيد،آن جاهليّتى كه قائم ما(علیه السلام)با آن روبرو خواهد شد،با جاهليّتى كه پيامبر(صلی الله علیه و آله)در آغاز بعثت با آن مواجه شده است فرق ندارد،زيرا در آن هنگام نيز همگى افراد امّت جز آنانى را كه خداوند مورد عنايت قرار داده در جاهليّت به سر مى برند،بنا بر اين شتاب نكنيد تا در كار خود نادانى كرده باشيد،و بدانيد كه مدارا و سازگارى باعث بركت،و خود دارى و بردبارى موجب بقا و آسايش است و امام داناتر است به آنچه دانسته و شناخته نيست،به جان خودم سوگند او قاضيان و داوران بد كردار را ريشه كن مى كند،و كاخهاى سر بر افراشته،و اموالى را كه روى هم انباشته شده از شما مى گيرد،و فرمانروايان ستم پيشه را بر كنار مى سازد،و زمين را از لوث وجود هر دغلكارى پاكيزه مى گرداند،در ميان شما به عدل و داد رفتار مى كند،و معيارهاى درست را براى شما بر پا مى دارد،و در اين هنگام زنده ها آرزو مى كنند كه مردگان براى مدّت كمى هم كه شده بازگردند و از اين زندگى برخوردار شوند،آنچه گفته شد مقدّر شده و بى ترديد واقع خواهد شد،شما را به خدا سوگند كه خردهايتان را به كار گيريد،و زبانهايتان را باز داريد و در پى تأمين معاش خود باشيد،زيرا محروميّت به شما خواهد رسيد،اگر شكيبايى ورزيد و پاداش خود را از خدا بخواهيد و به يكديگر بپيونديد،او براى شما خونخواهى مى كند و انتقام شما را مى گيرد،و حقوق شما را از ستمكاران باز مى ستاند،و به خداوند به راستى سوگند مى خورم كه او با پرهيزكاران و نيكوكاران است.

ص:14

نعق:فرياد زد كوفان:نام كوفه است فلان شديد الشكيمه:فلانى سركش و بيباك است كدح:شديدتر از خراشيدگى حطم:كوبيدن ضواحى:اطراف شهر كه ديده مى شود فغرفوه:دهنش باز شد كلوح:ترشرويى أينع الزّرع:زراعت رسيده و آماده است

گونه اى كه هر كس ايستاده است درو شود،و آن كه افتاده است لگد كوب گردد .»

فرموده است: لكأنّي أنظر إلى ضلّيل قد نعق بالشّام...

اين بيان،از جمله آينده گوييهاى آن حضرت است،و گفته شده كه ضلّيل يعنى بسيار گمراه اشاره به سفيانى دجّال است و نيز گفته اند كه منظور معاويه است،زيرا وى سلطنت خود را در شام بنياد نهاد،و دعوت خود را از آن جا آغاز كرد،و در زمان حيات امير مؤمنان(علیه السلام)به اطراف كوفه و شهر انبار شبيخون زد،و اين مطالب را پيش از اين شرح داده ايم.و اين كه فرموده است فحص براياته...

كنايه است از دست اندازى معاويه به شهر كوفه و پيرامون آن،و استعاره واژه فحص در اين جا به مناسبت شباهت كار اوست با مرغ سنگخواره كه محلّ تخم گذارى او را مفحص مى گويند .همچنين است جمله فغرت فاغرته كه كنايه است از يورش بردن و شبيخون زدن به مردم،و اين به مناسبت شباهتى است كه با يورش شير به شكار خود دارد.و عبارت اشتداد شكيمته اشاره است به سركشى و شدّت يورش او و اين اصطلاح است براى اسب سركش كه به لجام قوى و سخت نياز دارد ،و نيز ثقلت وطأته كنايه است بر بسيارى قدرت او در زمين و فشار او بر مردم.و مناسبتر اين است كه اين بيان اشاره به عبد الملك بن مروان باشد كه از چگونگى احوال و طغيان و سركشى او در روى زمين،پيش از اين سخن رفته است .

براى فتنه لفظ عض(گزيدن)را استعاره آورده است،زيرا فتنه و گزيدن، هر دو با سختى و درد توأم مى باشند،و با ذكر انياب(دندانها)براى فتنه و أبناء (فرزندان)براى مردم،اين استعاره را ترشيح (1)داده و تكميل فرموده است ،و نيز واژه موج را براى جنگ استعاره آورده،و اين كنايه است از درهم ريختگى ناشى از كشتارها و بيم و هراسهايى كه جنگ به همراه دارد،و براى روزها واژه كلوخ را

ص:18

ذكر فرموده كه اشاره است به شدّت بديها و سختيهايى كه در آن روزها ديده مى شود به مانند كسى كه ترشرويى بسيار از خود نشان دهد.همچنين واژه كدوح استعاره است بر مصيبتهايى كه در آن روزگار روى مى دهد و مانند شب،تيره و تار است واژه زرع استعاره است براى كارهاى او،و لفظ أيناع(رسيدن ميوه)كنايه است بر زمانى كه سركشى و طغيان او به نهايت برسد،و واژه شقاشق و بروق استعاره است بر حركات هولناك و سخنان دهشتناك او،همانند ابرى كه با رعد و برق همراه باشد .

فرموده است: عقدت رايات الفتن المعضلة .

يعنى:اين فتنه،هنگامى كه پديد آيد،فتنه ها و آشوبها و بى نظمى بسيارى را به دنبال خود خواهد آورد،پديد آمدن اين فتنه ها را به رو آوردن شب تار تشبيه فرموده است،وجه مشابهت اين دو اين است كه همان گونه كه در شب تاريك نمى توان راه به جايى برد،در اين فتنه و آشوب نيز نمى توان به حقّ راه يافت، همچنين آن را به درياى متلاطم تشبيه فرموده است.و اين به سبب بزرگى فتنه،و درهم ريختگى طبقات مردم است كه گروهى گروه ديگر را واژگون و نابود مى سازند،به همان گونه كه امواج دريا بر يكديگر فرود مى آيند و بر چهره هم سيلى مى زنند .سپس اشاره فرموده است به آشوبها و مصيبتهايى كه پس از اين كوفه را فرا مى گيرد،چنان كه مطابق نوشته تاريخ نويسان حوادث بسيار و فتنه هاى زيادى در آن روى داد كه از جمله آنها فتنه حجّاج و مختار بن ابى عبيده و جز اينهاست، و نيز دو واژه عاصف و قاصف را كه به بادهاى سخت گفته مى شود استعاره فرموده است و اين به مناسبت وزيدن تندباد حوادث بر مردم اين شهر است .

فرموده است: و عن قليل تلتفّ القرون بالقرون... تا آخر.

يعنى:بزودى نسلها و امّتها به يكديگر ملحق مى شوند،و مراد از التفاف برخى به برخى ديگر اجتماع آنها در اندرون زمين است،و واژه هاى حصد(درو كردن)و حطم(پايمال كردن)را براى حالت مردم استعاره فرموده است چون حالت

ص:19

آنها با زرع و كشت مناسبت دارد به اين معنا كه زراعت هنگامى كه سر پاست درو،و پس از آن كوبيده مى شود،در اين جا حصد كنايه از مرگ و كشتار مردم است و حطم نابودى و متلاشى شدن اعضاى آنها در خاك است.

بايد دانست كه در الفاظ خطبه دلالت روشنى بر اين كه مراد از ضلّيل معاويه است وجود ندارد،بلكه احتمال دارد منظور شخص ديگرى باشد كه پس از اين در شام ظاهر شود،چنان كه گفته شده منظور از آن سفيانى دجّال است اگر چه ظنّ غالب احتمال نخست است،و توفيق از خداست.

ص:20

متعال «خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ» (1)»و قياما به «يَوْمَ يَقُومُ النّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ» (2)»و اين دو كنايه است از اين كه در اين روز،مردم در نهايت زبونى و ناتوانى به سر مى برند، و يقين دارند كه هيچ قدرتى جز قدرت خداوند وجود ندارد،و ألجمهم العرق به معناى اين است كه عرق محلّ لجام يا دهان آنها را فرا گرفته و كنايه از آن است كه توان آنها به نهايت رسيده است،زيرا خستگى و رنج موجب فرو ريختن عرق زياد است .

فرموده است: و رجفت بهم الأرض...

خداوند متعال در اين باره فرموده است: «يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ» (3)»و «إِذا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا» (4)»برخى گفته اند مراد از زمين لرزنده، سر زمين دلهاست كه بر اثر غلبه ترس و بيم از خداوند و هول و هراس روز رستاخيز به تپش و لرزش در مى آيند،امّا دسته ديگر گفته اند:معناى ياد شده انصراف سخن از ظاهر كلام الهى است بدون اين كه ضرورتى باشد و جايز نيست،زيرا آنچه را مخبر صادق در باره جزئيّات احوال روز رستاخيز از جانب او خبر داده، همه از امور ممكن مى باشد،و قدرت خداوند نيز وافى و كافى براى تحقّق آنهاست .

فرموده است: فأحسنهم حالا من وجد لقدميه موضعا و لنفسه متّسعا .

گفته شده كه منظور،كسى است كه در ساحت معرفت و بندگى پروردگار، براى پاى عقل خود جايى،و در مقام قدس و فراخناى رحمت او براى خويشتن جايگاهى وسيع يافته است،و پيداست كه حال اينها در روز رستاخيز از همه

ص:22

نيكوتر و بهتر است،و مى توان اين كلام را طبق ظواهر مدارك شرعى بر ظاهرش حمل كرد.

رخسارشان همچون رنگ خاك،تار گردد .»

مى شناسند ،سپس امام(علیه السلام)در دنباله بيانات خود،بصره را مخاطب قرار داده، از اوضاع و احوال آينده آن و از فتنه زنج كه در اين شهر به وقوع خواهد پيوست آگاهى مى دهد،بديهى است روى خطاب به مردم اين شهر است،و اين كه فرموده است:آنان را گرد و غبار و آوازى نيست.ظاهرا سبب اين است كه اينها را اسبان و چكاچاك سلاح نيست از اين رو نه گرد و غبارى دارند و نه فرياد و آوازى،و اين كه سپاه خشم پروردگارند البتّه براى گنهكاران چنين خواهند بود هر چند فتنه اى فراگير و عمومى است،زيرا كم اتّفاق افتاده كه بلا بر قومى نازل شود و تنها دامنگير برخى از آنها شود،چنان كه خداوند متعال فرموده است «وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً » (1).

فرموده است: و سيبتلى أهلك بالموت الأحمر و الجوع الأغبر .

گفته شده كه مراد از مرگ سرخ كشته شدن مردم بصره است به شمشير صاحب زنج و ياران او و يا از جانب ديگران،و توصيف مرگ به سرخى كنايه از شدّت و سختى آن است،براى اين كه دشوارترين مرگ ها آن است كه با ريختن خون انسان صورت گيرد.امام(علیه السلام)خود،مرگ سرخ را به هلاكت آنها بر اثر غرق تفسير فرموده است،چنان كه پس از اين،گفتار آن حضرت را در اين باره نقل خواهيم كرد و اين هم مرگ بسيار سختى است زيرا موجب خروج روح از بدن است.همچنين توصيف جوع به اغبر براى اين است كه سخت ترين گرسنگى اين است كه به سبب آن رخسار آدمى به رنگ خاك در آيد،و به سبب كمى غذا و يا نامطلوب بودن آن رنگ و رو و پوست چهره انسان مانند خاك تار شود،به اين مناسبت اين نوع گرسنگى جوع أغبر ناميده شده است،گفته شده كه اين صفت به مناسبت اين است كه گرسنه در اين حال خود را به زمين مى چسباند و غبراء به معناى زمين است.

ص:25

امام(علیه السلام)در خطبه اى كه پس از فراغ از جنگ جمل و فتح بصره ايراد كرده به اين فتنه اشاره فرموده است،و اين خطبه اى است طولانى كه ما برخى از فصول آن را كه مربوط به رويدادهاى مهمّ آينده است نقل كرده ايم،و از اين خطبه است آنچه مربوط به چگونگى غرق بصره است،در هنگامى كه امام(علیه السلام)از ايراد اين خطبه فراغت يافت،احنف بن قيس به پا خاست و عرض كرد اى امير مؤمنان اين حادثه چه زمانى روى خواهد داد؟امام(علیه السلام)فرمود:اى ابا بحر تو آن زمان را درك نمى كنى و ميان تو و آن قرنهاست ليكن بايد حاضران به غايبان برسانند تا اين كه به گوش برادران آنها در آن زمان برسد كه هنگامى كه مشاهده كنند آلونكها به خانه ها و بيشه زارها به كاخها تبديل شده است،از آن جا پا به فرار گذارند و دور شوند،زيرا در آن روز براى شما بينشى نيست،سپس رو به سمت راست خود كرد و فرمود:ميان شما و ابلّه چه مسافتى است؟منذر بن جارود عرض كرد پدر و مادرم فدايت باد،چهار فرسنگ فاصله است،امام(علیه السلام)فرمود:راست گفتى،سوگند به آن كه محمّد(صلی الله علیه و آله) را بر انگيخت و او را به نبوّت،گرامى و به رسالت مخصوص داشت،و روح او را در بهشت برين جاى داد،همان گونه كه شما سخن مرا مى شنويد از او شنيدم كه فرمود:اى على آيا مى دانى ميان آن جا كه بصره ناميده مى شود،و آن جا كه إبلّه نام دارد چهار فرسنگ است و اين جا كه ابلّه گفته مى شود محلّ اصحاب قشور است،در اين جا هفتاد هزار نفر از امّت من كشته مى شوند كه هر كدام از شهداى آنها به منزله شهداى بدر است،منذر عرض كرد:اى امير مؤمنان پدرم و مادرم فدايت باد چه كسى آنان را مى كشد؟،فرمود:آنها را برادران جنّ به قتل مى رسانند،و اينها اقوامى هستند مانند شياطين كه رنگ پوست آنها سياه و جانهاى آنان بد بو و شرّ و بدى آنها بسيار،و ساز و برگ آنها كم است،خوشا به حال كسى كه آنها را بكشد و يا به دست آنها كشته شود،در اين زمان گروهى براى پيكار با اينها به حركت در مى آيند كه در نزد گردنكشان و متكبّران زمان زبون،و در روى زمين

ص:26

گمنام و در آسمان معروفند،آسمان و اهل آن،و زمين و ساكنان آن بر اينها مى گريند،در اين هنگام اشك از چشمان آن حضرت سرازير شد،سپس فرمود:

افسوس بر تو اى بصره و واى بر تو از سپاهى كه نه گرد و غبارى دارد و نه سر و صدايى،منذر عرض كرد:اى امير مؤمنان در باره آنچه فرمودى بر اثر غرق شدن چه بر سر آنها مى آيد؟و اين ويح (1)و ويل چيست؟امام(علیه السلام)فرمود:اينها دو بابند ويح باب زحمت و رنج است،و ويل باب عذاب مى باشد.آرى اى پسر جارود! آشوبهاى بزرگى بر پا مى شود،از آن جمله گروهى به جان هم مى افتند و يكديگر را مى كشند،در برخى از اين آشوبها خانه ها و شهرها ويران مى شود،و داراييها به يغما مى رود،مردان كشته و زنان اسير و ذبح مى شوند،واى كه امر اين زنان داستانى شگفت انگيز است،و ديگر فتنه دجّال بزرگ يك چشمى است كه چشم راست او از حدقه در آمده و چشم چپ او گويى به خون آغشته است،و در سرخى مانند اين است كه پاره خونى در كاسه چشم او افتاده و يا چون دانه انگور سرخى است كه روى آب قرار گرفته باشد،و گروهى از قبيله اش او را پيروى مى كنند.

كسانى كه در شهر ابلّه شهيد مى شوند انجيل خود را از بردارند،از اينها بعضى كشته مى شوند،و گروهى پا به فرار مى گذارند.پس از آن رجف است يعنى زمين لرزه است و بعد از آن قذف است يعنى پرتاب كردن سنگ و پس از اين خسف است يعنى فرو رفتن در زمين است و سپس مسخ است يعنى دگرگون شدن صورت انسانى است و بعد از اينها جوع اغبر است،و اين گرسنگى سختى است كه رخسار آدمى چون رنگ خاك تار مى شود و سپس مرگ سرخ است كه اين همان غرق است،اى منذر!در كتابهاى نخستين،بصره جز اين نام،سه نام ديگر دارد كه جز عالمان آنها را نمى دانند اين نامها يكى خرييه و ديگر تدمر و سوّمى مؤتفكه است،اى منذر سوگند به آن كه دانه را شكافت و انسان را آفريد اگر بخواهم به

ص:27

يكايك عرصه ها و خانه هاى ويران و اين كه در چه زمان خراب و پس از آن در چه موقع آباد مى شود،و به همين گونه تا روز رستاخيز،شما را خبر مى دهم،و در اين باره دانشى فراوان دارم،و اگر از من بپرسيد خواهيد ديد كه من به آنها دانايم،و در دانش خود به اين امور و آگاهى به جزئيّات آن دچار خطا نمى شوم،و علم به احوال امّتهاى گذشته و آنچه تا روز رستاخيز پديد خواهد آمد به من داده شده است، راوى مى گويد:در اين هنگام مردى برخاست و عرض كرد:اى امير مؤمنان مرا آگاه فرما كه اهل جماعت(وحدت طلبان)و اهل فرقت(جدايى خواهان)و اهل سنّت(سنّيان)و اهل بدعت(بدعت گرايان)كيانند؟امام(علیه السلام)فرمود:واى بر تو حالا كه مى پرسى گوش فراده و مجبور نيستى كه پس از من از ديگرى اين را نپرسى،امّا اهل جماعت من و پيروان منند هر چند شماره آنها اندك باشد و اين به فرمان خدا و پيامبرش(صلی الله علیه و آله)ثابت و محقّق است،و اهل فرقت آنان هستند كه با من و پيروان من مخالفت مى كنند هر چند عدّه آنها بسيار باشد،و اهل سنّت كسانى مى باشند كه به آنچه خدا و پيامبرش(صلی الله علیه و آله)مقرّر داشته اند،تمسّك جسته اند نه كسانى كه به رأى و هواى نفس خود عمل مى كنند هر چند شماره آنان زياد باشد،گروه نخست گذشته و رفته است و گروههايى به جاى مانده است كه بر خداست آنها را درهم شكند،و از روى زمين ريشه كن سازد،و توفيق از خداست.

ص:28

ضعف و زبونى است،فزونى آنچه در اين دنيا دلپسند و خوشايندتان مى باشد،شما را فريب ندهد،زيرا بهره شما از آنچه در كنار خود داريد اندك است.

رحمت خدا بر آن كس باد كه بينديشد و عبرت گيرد و بينا شود كه آنچه از دنيا باقى مانده بزودى فانى گردد و آنچه از آخرت است،همواره باقى و پايدار است،و هر آنچه به شمارش آيد پايان يافتنى است،و هر چه در انتظارش هستيد آمدنى است،و هر آينده اى قريب و نزديك است .»

است،پيوسته در تشويش از دست دادن مطلوب و يا از ميان رفتن محبوب است .

6-اين كه پايان قدرت و نيرومندى مردم دنيا ناتوانى و سستى است،چنان كه خداوند متعال فرموده است: «ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفاً وَ شَيْبَةً» (1)»يكى از صلحا و نيكان در باره زهد و بى ميلى به دنيا گفته است:آيا آن زندگانى كه آميخته به درد و بيمارى،و رو به پيرى،و منتهى به نابودى،و در پى آن پشيمانى است شايستۀ دلبستگى است ؟سپس امام(علیه السلام)نهى مى كند از اين كه مردم به آنچه در دنيا خوشايند و دلپسند آنهاست فريفته شوند،بدين سبب كه خوشيها و لذّات دنيا زودگذر و ناپايدار است،و آنچه براى انسان شايسته رغبت و دلبستگى است چيزى است كه پيوسته به همان گونه كه هست باقى بماند،و از زوال و تغيير مصون باشد.اشاره آن حضرت به اين كه اندكى از اينها شما را همراهى مى كند كفن و امثال آن است ،سپس امام(علیه السلام)دعا مى كند براى كسانى كه مى انديشند و از انديشه خود سود برده به وسيله آن عبرت مى گيرند،بدين معنا كه ذهن را به آنچه حقّ و سزاوار است منتقل مى سازند كه همان وجوب ترك دنيا و كار و كوشش براى آخرت است،و اين توجّه و انتقال ذهن موجب ادراك حقّ و مشاهده با چشم باطن براى او خواهد بود .

به دنبال اين مطلب امام(علیه السلام)متاع موجود دنيا را به معدوم،تشبيه فرموده است براى اين كه مردمان را گوشزد فرمايد كه آنچه موجود است بزودى معدوم خواهد شد،و گويا وجود آن بر اثر سرعت زوال و نابودى،همانند عدم است،همچنين عدم حضور آخرت را در حال حاضر،و ثوابها و عقابهايى كه در آن عايد انسان مى شود،به سبب اين كه بزودى موجود و عايد خواهد شد،به وجود حاضر و دائم تشبيه،و با جمله كلّ معدود منقض پايان گرفتن عمرها را كه از روزها و ساعتها و نفس بر آوردنها تشكيل شده گوشزد فرموده است.

ص:31

فرموده است: و كلّ متوقّع آت و كلّ آت قريب دان .

اين عبارت،نوع ضرب اوّل از شكل اوّل قضاياى منطقى است،و نتيجه اين است كه هر چه مورد انتظار است،قريب و نزديك است،و اشاره است به مرگ و آنچه پس از آن است.

برخوردار،و اوامر الهى را فرمانبردار است،و از حدّى كه كتاب خدا و سنن انبيا(علیه السلام)براى او ترسيم كرده اند پا فراتر نخواهد گذاشت .

فرموده است: و كفى بالمرء جهلا أن لا يعرف قدره .

نظر به اين كه علم موجب مى شود كه انسان قدر خود را بشناسد،ناگزير كسى كه ارزش خود را نمى داند عالم نيست و نادان است،زيرا نقيض لازم مستلزم نقيض ملزوم مى باشد،و اين كه فرموده است:و كفى بالمرء جهلا اشاره است به شدّت و قوت جهل و اين كه نادانى مستلزم سختى و عذاب است .

فرموده است: و إنّ من أبغض الرّجال...تا قصد السّبيل .

پيش از اين شرح آن داده شده است .

فرموده است: سائرا بغير دليل .

ذكر دليل در اين جا اشاره است به ائمّه هدا(علیه السلام)و راهنمايان به خدا،و كتاب و سنّت نيز از جمله راهنمايانند،براى اين كه اگر انسان در طريق راه خدا، و در نحوه سلوك و رفتار خود با بندگان او،دليل و راهنمايى نداشته باشد در زمره هلاكت يافتگان است .

فرموده است: إن دعى... تا آخر.

امام(علیه السلام)واژه«حرث»را كه به معناى كشت كردن است براى كارهايى كه انسان جهت دنيا و يا آخرت خود انجام مى دهد استعاره فرموده است.وجه مشابهت ميان زرع و اعمالى كه انسان براى دنيا يا آخرت خود به جا مى آورد اين است كه هر دوى آنها كسب بوده و براى تحصيل ثواب و پاداش صورت مى گيرد.

سپس از نظر اين كه انسان در كارهاى دنيا جديّت و پيشدستى و مواظبت دارد، امام(علیه السلام)اعمال او را در اين باره به آنچه بر او واجب است تشبيه فرموده،و كارهاى او را براى آخرت كه همواره با قصور و تنبلى و سستى همراه است،به آنچه از او ساقط شده همانند فرموده است،با اين كه سزاوار است آدمى وضعى خلاف اين داشته باشد.و توفيق از خداوند است.

ص:33

مراد،مؤمن گمنام و كم آزار است و واژه مساييح جمع مسياح است و به معناى كسى است كه ميان مردم براى ايجاد مفسده و سخن چينى رفت و آمد مى كند و مذاييع جمع مذياع است و اين در باره كسى به كار برده مى شود كه هنگامى كه مى شنود ديگرى كار بدى انجام داده زبان به گفتن آن باز و به پخش و نشر آن اقدام مى كند،بذر جمع بذور است و اين واژه بر كسى اطلاق مى شود كه نادان و بى شعور و ياوه گو باشد .

نومة:كسى كه بسيار بخوابد و گفته شده كه به سكون واو به معناى ضعيف و ناتوان است كفأت الإناء ظرف را باژگونه كردى،به كار رفتن نومة در اين جا كنايه است از گمنامى و نداشتن نام و نشان در ميان مردم به سبب اعراض از خلق و توجّه آنها به خالق،چنان كه خود آن حضرت اين سخن را با ذكر: إن شهد لم يعرف و إن غاب لم يفتقد تفسير فرموده است يعنى كسانى كه اگر حضور داشته باشند شناخته نيستند و اگر غائب باشند كسى در پى پرسش حال آنها نيست،و مراد هر مؤمنى است كه داراى اين اوصاف باشد،و در باره اين مؤمنان واژه هاى مصابيح و أعلام را استعاره فرموده است،زيرا اينان در طريق معرفت بارى تعالى اسباب هدايتند،و در اين باره پيش از اين سخن گفته شده است .

عبارت: ليسوا بالمساييح...تا ضرّآء نقمته واضح است،و سيّد رضى رضوان اللّه عليه مشكلات آن را بيان داشته است .

فرموده است: أيّها النّاس...تا الإناء بما فيه .

امام(علیه السلام)در اين گفتار از آينده آگاهى مى دهد،و از تباهيهاى اهل زمان و فتنه هاى دوران و رها كردن دين،سخن مى گويد.چنان كه پيش از اين نيز در اين باره اشاره هايى فرموده است،آن حضرت دگرگونى زمانه را به وارونه شدن ظرف با هر چه در آن است،تشبيه فرموده،و وجه تشبيه اين است كه همان گونه كه ظرف پس از وارونه شدن،فايده خود را از دست مى دهد،اسلام هم به سبب اين

ص:35

كه مردم عمل به احكام آن را ترك مى كنند از انتفاع خارج مى شود،و چه نيكو تشبيهى است،زيرا زمان براى اسلام مانند ظرف براى آب است ،و اين كه فرموده است: إنّ اللّه قد أعاذكم من أن يجور عليكم اشاره است بر اين كه اين دگرگونيها ستمى نيست كه از جانب پروردگار بر شما رفته باشد،زيرا خداوند متعال فرموده است: «وَ ما رَبُّكَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبِيدِ» (1)»بلكه آزمايشى است كه خداوند سبحان از بندگان خود به عمل مى آورد،چنان كه فرموده است: «إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ وَ إِنْ كُنّا لَمُبْتَلِينَ» پس هر كه در برابر اين آزمايشها شكيبايى كند،سود برده و هر كس كفر ورزد،وبال آن بر اوست.معناى آزمايش خلق را از جانب خالق متعال و فوايد آن را پيش از اين گفته ايم و ضرورتى براى تكرار نيست،و توفيق از خداوند است.

ص:36

با مخالفانش جنگيد تا آنان را به سر منزل رستگارى بكشاند و پيش از آن كه آنها را مرگ دريابد،از كفر نجاتشان دهد،آن حضرت بر بالاى سر كسانى كه در اين راه خسته و درمانده مى شدند مى ايستاد كه آنان را به سر منزل مقصود برساند،جز كسانى را كه هلاكت دامنگير آنها شده و قابل هدايت نبودند،تا اين كه راه رستگارى را به مردم نشان داد،و آنان را در جايگاه مناسب خود قرار داد،از آن پس آسياى اجتماع ايشان به گردش افتاد،و نيزه قدرت آنان راست شد،به خدا سوگند من از آنانى بودم كه اين سپاه را به جلو مى راندند،تا اين كه همگى لشكر باطل پشت كرد،آن گاه در تحت رهبرى اسلام گرد آمدند.در اين راه من هرگز ناتوان و بيمناك نشدم،و خيانت و سستى نكردم،به خدا سوگند،اكنون هم باطل را خواهم شكافت تا حقّ را از پهلوى آن بيرون كشم .»

مى ساخت،جز آن كسانى كه پيوستن آنها به ديگران امكان نداشت و يا اميدى نسبت به آنان باقى نبود.برخى از رهروان راه حقّ گفته اند:واژه هاى حسير و كسير(درمانده و شكسته)كنايه است از كسى كه پاى خرد او به سبب كمى بينش و كژى ادراك از سير در طريق الى اللّه باز مانده،و پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)به دستگيرى و فريادرسى او پرداخته،و با چاره جوييها و انگيزه هاى مختلف،او را به سوى دين كشانيده و به اندازه ممكن،او را از عقايد صحيح و اعمال پسنديده برخوردار فرموده است،و غرض از پيمودن راه شريعت نيز همين است.

فرموده است: إلاّ هالكا لا خير فيه .

مراد كسى است كه پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)از اصلاح آن نوميد است،زيرا داناست به اين كه او اصلاح شدنى نيست مانند ابو لهب و ابو جهل و جز اين دو .

فرموده است: فاستدارت رحاهم .

واژه«رحا»را براى اجتماع و بلندى يافتن آنان بر ديگران استعاره فرموده است،چنان كه قطعه يا بخشى از زمين بر اثر تراكم خاك و مانند آن مرتفع مى شود .

فرموده است: و استوسقت في قيادها .

اشاره به اعرابى است كه فرمانبردارى كردند،و در برابر اسلام گردن نهادند،و واژه هاى اتّساق و قياد را از آن جهت استعاره فرموده كه آنان را به شترانى كه به دور ساربان گرد آمده و براى جلودار آنها منظّم شده اند تشبيه فرموده است .و واژه خاصره را براى باطل استعاره آورده و با ذكر لأبقرنّ آن را ترشيح داده است،و اين به ملاحظه شباهت باطل است به حيوانى كه آنچه را گرانبهاتر از خود اوست مى بلعد،و كنايه بر جدا شدن حقّ از باطل دارد.و توفيق از خداوند است.

ص:39

مُسْتَحِقِّيهَا- وَ إِصْدَارُ السُّهْمَانِ عَلَى أَهْلِهَا- فَبَادِرُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِ تَصْوِيحِ نَبْتِهِ- وَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُشْغَلُوا بِأَنْفُسِكُمْ- عَنْ مُسْتَثَارِ الْعِلْمِ مِنْ عِنْدِ أَهْلِهِ- وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تَنَاهَوْا عَنْهُ- فَإِنَّمَا أُمِرْتُمْ بِالنَّهْيِ بَعْدَ التَّنَاهِي

شده است.

آگاه باشيد كه هر خونى را خونخواهى و هر حقّى را خواهانى است، انتقام گيرنده خونهاى ما همچون داورى است كه بخواهد در باره حقّ خويش داورى كند آرى او خداوندى است كه هر كس را بخواهد دستگير كند ناتوان نيست و هيچ كس نمى تواند از چنگ عدالت او بگريزد.

اى بنى اميّه!به خدا سوگند ياد مى كنم ديرى نخواهد گذشت كه خلافت را در دست ديگران و در خانه دشمنان خود خواهيد يافت.بدانيد بيناترين ديده ها آن است كه پيوسته به سوى خير و صلاح دوخته باشد،و شنواترين گوشها آن است كه تذكّر و اندرز را فرا گيرد و بپذيرد.

اى مردم!چراغ دل را از شعله فروزان اندرزگويى پند نيوش بيفروزيد،و آب از چشمه زلالى كه از آلودگيها پاك باشد برگيريد.

اى بندگان خدا!بر نادانى و جهالت خود اعتماد نكنيد،و اسير خواهشهاى نفس خويش نشويد،زيرا آن كه چنين كند مانند كسى است كه پا بر لبه رودبارى گذاشته كه سيل،زير آن را تهى كرده و در حال فرو ريختن است،او كوله بار هلاكت و بدبختى را بر پشت نهاده از اين جا به آن جا مى برد،زيرا وى در پس هر انديشه اى،انديشه تازه اى پيدا مى كند و آنچه را كه چسبيدنى(و تحقّق پذير نيست)مى چسباند،و چيزى را كه نزديك شدنى(و پذيرفتنى)نيست نزديك مى گرداند،پس از خدا بترسيد و نزد كسى كه نمى تواند اندوه شما را از ميان بردارد و گره از كار شما بگشايد،شكايت نبريد،بى گمان امام جز آنچه كه از جانب خدا مأمور است وظيفه اى ندارد،و آن،تبليغ اوامر و نواهى خداوند،و كوشش در اندرز و خير خواهى،و احياى سنّت،و اقامه حدود بر كسانى كه مستحقّ آنند،و باز گردانيدن حقوق ستمديدگان است.

از اين رو در فرا گرفتن دانش بشتابيد،پيش از اين كه نهال آن خشك شود و قبل از اين كه به خود گرفتار شويد،و از به دست آوردن دانش از اهل آن باز مانيد،در تحصيل آن شتاب كنيد.مردم را از ارتكاب كارهاى زشت باز

ص:42

داريد و خود هم مرتكب آن نشويد،زيرا شما مأموريد كه نخست خودتان منكرات را به جا نياوريد و سپس ديگران را از ارتكاب آن منع كنيد .»

4-صفت خير البريّة طفلا يعنى در خرد سالى از همگان بهتر بود،زيرا چنان كه مى دانيم ملاك برترى و فضيلت،كردار نيك و پايدارى در راه خداست،و چون آن حضرت از آغاز كودكى و خرد سالى به سبب داشتن اين صفات از همه برتر بود،امام(علیه السلام)فرموده است:كه او در كودكى از همگان بهتر بود .

5-صفت و أنجبها كهلا يعنى در بزرگسالى از همه بزرگوارتر و برگزيده تر بود، زيرا بزرگوارى و برگزيدگى مستلزم داشتن صفات بزرگوارانه و برگزيدن و به كار بستن فضيلتهاى عالى انسانى است،و آن حضرت در جوانى و بزرگسالى معدن هر فضيلت و در پيرى برگزيده ترين آنان بوده است واژه هاى طفلا و كهلا نيز بنا بر اين كه در جمله حالند منصوب شده اند .

6-صفت أطهر المطّهرين شيمة يعنى خوى و سرشت او از همه پاكان، پاكيزه تر بود،زيرا آن حضرت متمّم مكارم اخلاق و كامل كننده آنها بود و هر صفت خوب و خوى نيكويى از آن حضرت كسب شده است،لذا سرشت او از همه پاكيزه تر و خلق و خوى او از همه فاضل تر و كريمانه تر بود .

7-صفت أمطر المستمطرين ديمة يعنى بذل و بخشش او از همه بيشتر بود، ديمه به بارانى گويند كه رعد و برق در آن نباشد،و در اين جا صفت ابرى را كه در آن اميد چنين بارانى است براى آن حضرت استعاره فرموده و با واژه.ديمة اين استعاره ترشيح شده است،و اين كنايه از منتهاى جود و احسان آن حضرت است، چنان كه آن بزرگوار وقتى شب فرا مى رسيد به خانه باز مى گشت و هر چه زر و سيم در خانه يافت مى شد،صدقه مى داد و چيزى از آنها به صبح باقى نمى ماند.شيمة و ديمة در جمله تميز مى باشند .

فرموده است: فما احلولت لكم الدّنيا في لذّاتها...تا من بعد .

روى سخن با بنى اميّه و امثال آنهاست،و از اين كه پس از پيامبر(صلی الله علیه و آله)بر دنيا دست يافته و از آن كام گرفته اند و بدان شادمانند آنها را سرزنش مى كند و يادآورى مى فرمايد كه اينان با اين كارها به مخالفت با سنّت پيامبر(صلی الله علیه و آله)

ص:44

برخاسته اند،و واژه أخلاف را استعاره،و بدان به انواع دست آوردها و خوشيهاى دنيا اشاره فرموده است و با ذكر واژه رضاع كه به معناى شير خوردن بچّه از مادر است استعاره را ترشيح داده و با تشبيه دنيا به ماده شتر،خوردن از پستان آن را بطور كنايه بيان فرموده است .

فرموده است: و صادفتموها...تا غير موجود .

واژه خطام(مهار)و وضين(تنگ چهار پا)را به گونه استعاره آورده،و آن را با واژه هاى قلق(اضطراب)و جولان(تاخت و تاز)ترشيح داده و به نحو كنايه بيان فرموده كه برخورد آنها با دنيا پس از پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)روند صحيحى نداشته و آن چنان كه سزاوار بوده،اعمال آنها در چارچوب دين جريان نداشته است،و اين به سبب ضعف حاكمان بوده است كه نتوانسته اند تباهيها را از جامعه مسلمانان دور و امور آنها را اصلاح كنند،و وضع آنها شبيه ناقه اى بوده كه تنگ جهاز آن سست،و مهارش لرزان و رفتارش نامنظّم و حالش ناموزون باشد،چنين مركبى پيوسته در معرض ناآرامى و بى قرارى است،و ممكن است در حالى كه حركت مى كند برگردد و سوار خود را بر زمين زند و به هلاكت برساند.سپس فرومايگى و پستى بنى اميّه را بيان،و حرام را از نظر آنان به سدر بى خار تشبيه مى فرمايد، و وجه شباهت اين است كه بيمهايى كه خداوند بر ارتكاب محرّمات و منهيّات داده به منزله خار در درخت سدر مى باشد كه همان گونه كه خار در جهت خود مانع دسترسى به ميوه درخت است،وعيدهاى خداوند نيز مانع ارتكاب محرّمات و منهيّات مى باشد،و چون برخى از امّت اسلام نواهى و وعيدهاى إلهى را از خود دور شمرده و متوجّه خود نمى دانستند،و آنچه را حرام بود به جا مى آوردند، اين وضع به منزله دست يافتن به درخت سدر بى خار شمرده شده است كه دسترسى و بهره بردارى از آن آسان مى باشد.و اين كه فرموده است حلال آن از دسترس دور و غير موجود مى باشد،يعنى در ميان اين قوم كه بنى اميّه اند چنين است،و جائلا و قلقا در جمله حال مى باشند.

ص:45

فرموده است: و صادقتموها و اللّه... تا آن جا كه فرموده است:معدودا.

امام(علیه السلام)واژه ظلّ(سايه)را براى دنيا استعاره فرموده و با واژه ممدود(كشيده شده)آن را ترشيح داده و بطور كنايه بنى اميّه را تهديد فرموده است كه سايه،پس از مدّتى از ميان مى رود،سپس واژه شاغر(تهى)را براى زمين استعاره كرده و از اين كه براى آنها خالى از دغدغه و مانع است آن را كنايه قرار داده است،گفته مى شود بقى الأمر الفلانىّ شاغرا برجله و اين را به كسى مى گويند كه او را دوست و حمايت كننده اى نباشد،و با اين كنايه اشاره فرموده است به خودسرى و وسعت نفوذ اينها در كارها،و مراد از قاده خلفاست،و منظور از سلطه شمشيرها بر خلفا جرأت و حاكميّت بنى اميّه بر آنان است.و مقصود از قبض سيوف رهبران حقّ، عدم قدرت و سلطه بر آنهاست .

فرموده است: الا إنّ لكلّ دم ثائرا...تا من هرب .

امام(علیه السلام)بنى اميّه را از قهر و عذاب خداوند بيم داده است،و قهر و عذاب خداوند دو واژه كلّى هستند كه صدق تحقّق آنها آشكار است،زيرا پروردگار متعال خود انتقام گيرنده و خونخواه خون هر بى گناهى است كه خونخواهى ندارد و يا در انتقامگيرى ضعيف و ناتوان است،و چون خون افرادى مانند افراد خاندان پيامبر(صلی الله علیه و آله)و صحابيانى كه خداوند خون آنان را در حمايت خود گرفته،و تعدّى به آن را ممنوع و حرام كرده،به منزله حقّ ثابت متعارفى براى خداوند است كه آن را مطالبه خواهد كرد و ضايع نخواهد گذاشت،و حاكم مطلق در اين باره اوست،لذا واژه ثائر را كه به معناى انتقام گيرنده است استعاره كرده و فرموده است:او مانند داورى است،و بايد دانست كه اطلاق واژه حقّ در مورد خداوند متعال بر سبيل مجاز است نه حقيقت،زيرا از ويژگيهاى حقّ اين است كه اخذ آن موجب انتفاع و ترك آن باعث ضرر و زيان است،و خداوند متعال از اينها منزّه است،ليكن چون انتقام خون مظلوم به منزله حقّى براى اوست،براى بيان چگونگى استيفاى آن،داورى كه حقّ را به تمامى اخذ كند به او تشبيه شده است ،سپس امام(علیه السلام)

ص:46

براى تهديد و بيم دادن بنى اميّه،قهر و قدرت خداوند را يادآورى و اوصاف او را بيان مى كند،كه او از دست يافتن بر هيچ خواسته اى ناتوان نيست،و هيچ كس از زير پنجه عدالت او نمى تواند بگريزد،و به دنبال آن در حالى كه بنى اميّه را مخاطب قرار داده به خداوند سوگند ياد مى كند كه دنيا و حكمرانى در آن را در دست دشمنان خود خواهيد ديد،و صدق اين گفتار به سبب انتقال حكومت از بنى اميّه به بنى عبّاس آشكار است .پس از اين در باره لزوم بيدارى فكر در جهت به دست آوردن سعادتهاى باقى و خير جاويد و پذيرش موعظه و اندرز آغاز سخن مى كند و مى فرمايد بيناترين چشمها آن است كه نظر در خير و نيكى دوخته باشد، و شنواترين گوشها آن است كه اندرز را فرا گيرد و بپذيرد،و مراد از نگاه چشم (طرف بصر)نگاه عقل است،و سمع نيز به طريق استعاره آمده است،يا اين كه منظور همان حسّ بينايى و شنوايى است،به اين معنا كه بهترين ديدنيهاى چشم و شنيدنيهاى گوش آن است كه به بيننده و شنونده فايده مطلوب را برساند،و اينها همان كمالات نفسانى است كه از طريق علوم و اخلاق به دست مى آيد .و پس از تمهيد اين مقدّمه مردم را مخاطب قرار داده و به آنها گوشزد مى فرمايد كه گفتار او را بپذيرند،و چراغ دل را به انوار هدايت او روشن سازند و براى خود واژه مصباح (چراغ)را استعاره فرموده و با ذكر شعله و استصباح(نور از چراغ گرفتن)آن را ترشيح داده است،و نيز واژه عين(چشمه)را بر سبيل استعاره آورده است،و صفو (ناب)،ترويق(زلال كردن)و متح(دلو آب را از چاه كشيدن)در ترشيح آن آمده است.و وجه استعاره نخست اين است كه آن حضرت مانند چراغ،كه تاريكيها را مى زدايد و مردم را رهنمون مى شود،راهنما و پيشواى خلق است،و جهت استعاره دوّم اين است كه مايه هاى زندگى جاويد در پرتو وجود او به دست مى آيد،همچنان كه آب چشمه سارها مايه زندگى مردم در اين دنياست،و ذكر صاف و پاكيزه بودن آن از تيرگيها،اشاره به مراتب رسوخ آن حضرت در علم است، و اين كه هيچ گونه غبار شبهه اى نمى تواند زلال يقين او را مكدّر و آلوده سازد،

ص:47

امام(علیه السلام)در اين گفتار به مردم دستور مى دهد كه از او كسب هدايت كنند و علم و اخلاق از وى فرا گيرند ،و پس از اين به سخنان خود ادامه داده آنان را از جهالت و نادانى و دل خوش داشتن و تكيه كردن بدان نهى مى فرمايد،و از پيروى هوسهاى باطلى كه انسان را از دايره حقّ و صلاح و فضيلتهاى اخلاقى بيرون مى برد،و به سوى باطل و خويهاى زشت و ناپسند مى كشاند بر حذر مى دارد .

فرموده است: فإنّ النّازل بهذا المنزل .

مراد كسى است كه ديگران را راهنمايى مى كند،و با نادانى و ناآگاهى به مصالح عمومى ادّعاى نصيحت و خير خواهى آنها را دارد،زيرا آن حضرت مصالح عامّه را ملاحظه،و مردم را به سوى آنها راهنمايى مى فرمود،ولى آنها هنگامى كه با يكديگر خلوت مى كردند،منافقان ايشان،آنان را از انجام دادن دستورهاى آن حضرت كه براى آنها زحمت و مشقّت داشت مانند جهاد يا اقدام بر كارهاى دشوار باز مى داشتند و به عكس فرمودۀ امام فرمان مى دادند،اين منافقان كينه توز كه خود را شايسته احراز مقام آن حضرت معرّفى مى كردند،براى اين كه در دين فساد و تباهى پديد آورند،مردم را در جهتى كه بر وفق دلخواه و موجب تأمين مقاصد آنان بود،سوق مى دادند،و اين گفتار اشاره است به كسى كه خود را در مقام راهنمايى،خيرخواه،قرار مى دهد،در حالى كه رهنمودهاى او همه برخاسته از نادانيها و هوسهايى است كه بر دل او چيره شده و او را به لبه پرتگاه نابودى كشانيده است،امام(علیه السلام)واژه جرف(كناره رودخانه كه آب زير آن را خالى كرده باشد)را براى آراء و عقايد فاسدى كه ابراز مى شود استعاره فرموده است،زيرا اين گونه عقايد بر نظام عقل استوار نيست،و شرع هم آنها را اجازه نداده است و به منزله ويرانه سست بنيادى است كه هر چه بر آن بنا شود،محكوم به خرابى و ويرانى است،و مانند اين است كه دعوت كننده اين گونه عقايد فاسد،بر لب پرتگاه ايستاده است كه ناگهان محلّ او فرو مى ريزد و او را سرازير جهنّم مى كند، و يا در سراشيب نابودى اين دنيا سرنگون مى سازد،معمولا در باره كسى كه كار

ص:48

خلاف قاعده اى انجام مى دهد،و از اين بابت انتظار كيفرى در باره او مى رود، گفته مى شود:إنّه على شفا جرف هار(او بر لب پرتگاه نابودى است)و نظير آن فرموده خداوند متعال است: «أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى شَفا جُرُفٍ هارٍ » (1)» فرموده است: ينقل الرّدى على ظهره من موضع...

«ردى»به معناى نابودى است،و چون رأى فاسد هم براى كسى كه آن را تبليغ مى كند،و هم براى كسى كه آن را مى پذيرد،موجب هلاكت است،آن كس كه از روى هوا و هوس،انديشه باطل را بر مردم عرضه مى كند مانند اين است كه هلاكت را بر پشت گرفته از پيش يكى به نزد ديگرى مى برد،و آن را ميان كسانى كه انديشه نادرست خود را به آنها عرضه مى دارد،پخش مى كند،در حالى كه او مدّعى است كه هلاكت را از آنان دور مى سازد .

فرموده است: لرأي يحدثه بعد رأى يريد أن يلصق ما لا يلتصق در اين گفتار نتيجه و حاصل كار او بيان شده است،زيرا انتقال او از جايى به جايى مستلزم نقل هلاكت و نابودى از اين جا به آن جاست.

لرأي با واو(و لرأي)نيز روايت شده است،از اين رو اين عبارت،كلامى مستأنف و مستقلّ از سخن پيش است و معنايش اين است كه به سبب انديشه تازه خود مى خواهد آنچه را چسبيدنى و قابل امكان نيست بچسباند و ممكن سازد، امام(علیه السلام)در اين جا واژه لصق(چسباندن)را براى صلح استعاره فرموده،و مراد اين است كه او مى خواهد ميان شما و دشمنانتان صلح و سازش برقرار كند،در حالى كه اين امر سازش پذير نيست،و جهت مشابهت ميان اين دو اين است كه همان گونه كه چسب دو چيز را به يكديگر مى چسباند و متّحد مى سازد،صلح دهنده نيز دو طرف مخاصمه را كه رو در روى هم قرار گرفته اند گرد هم مى آورد و موجبات وحدت آنان را فراهم مى سازد،و شايد هم مراد اين باشد كه او مى خواهد از

ص:49

انديشه هاى باطل و آراى فاسد خود آنچه را شايسته شما نيست بر شما بچسباند، جمله و يقرّب ما لا يتقارب نيز به همين معناست،يعنى فاصله دورى را كه ميان شما و دشمنان شماست بر دارد و شما را به يكديگر نزديك گرداند،و اين امر نزديك شدنى نيست،و از اين عبارت فهميده مى شود كسى كه آنان را از مشورت با آن حضرت باز مى دارد،و صلح با معاويه را به ميان مى آورد،دست از يارى آنان در جنگ باز داشته،و از مداخله در آن سرباز زده است .سپس امام(علیه السلام)آنان را از عذاب خداوند بيم مى دهد،كه از اندوه خود نزد كسانى كه شايستگى آن را ندارند،شكوه كنند،زيرا كسى كه شكايت نزد او برده مى شود يا طرف مشورت قرار مى گيرد،اگر در اندوه شكايت كننده سهمى نداشته باشد هر چند به حسن انديشه معروف باشد شايستگى اين كار را ندارد،و دليل اين مطلب اين است كه اگر انسان نسبت به كارى اهتمام و دلسوزى داشته باشد،منتهاى فكر خود را به كار مى اندازد،و جنبه هاى مختلف موضوع را بررسى مى كند،و آنچه را بهتر و سودمندتر است بر مى گزيند هر چند چنين كسى از انديشه اى ممتاز برخوردار نباشد،بر خلاف كسى كه بدون دلسوزى و همدردى بخواهد راه بهتر را پيدا كند و به آنچه شايسته است دست يابد كه انتظار چنين اهتمامى از او نيست،پس از اين امام(علیه السلام)آنان را نهى مى فرمايد از اين كه منافقان با بد انديشيهاى خود عزم آنها را در باره آمادگى براى جنگ كه آن حضرت با نگرشى صحيح در آن اصرار دارد سست كنند ،سپس مسئوليت هاى امام را در برابر مردم بيان مى فرمايد،و غرض آن حضرت اين است كه در قبال گرفتاريهايى كه اينها دچارند عذر خود و حدود مسئوليت خويش را گوشزد فرمايد تا نسبت كوتاهى و تقصير به آن حضرت ندهند، و به آرا و نظريّات ديگران رو نياورند،و پنج چيز را از مسئوليت هاى امام ذكر كرده است:اوّل رسانيدن احكام به بندگان خدا،دوّم كوشش در خيرخواهى و اندرز به آنان،سوّم زنده گردانيدن واجبات خداوند و سنّتهاى پيامبر(صلی الله علیه و آله)در ميان آنان، چهارم اقامه حدود الهى در باره كسانى كه به سبب ارتكاب جنايت استحقاق آن

ص:50

را دارند،پنجم باز گردانيدن سهام ستمديدگان به خودشان و سهمان جمع سهم است و آن بهره اى است كه مسلمان در بيت المال دارد ،سپس چون پيش از اين مردم را از گرايش به نادانيها و اعتماد بر جهل نهى فرموده بود،اكنون آنان را دستور مى دهد كه براى فرا گرفتن دانش پيش از آن كه نهال آن خشك شود بشتابند،و واژه نبت را براى علم استعاره فرموده و با ذكر«تصويح»كه به معناى خشك كردن است آن را ترشيح داده،و بطور كنايه به از ميان رفتن علم با مرگ خود اشاره فرموده است .

فرموده است: من قبل أن تشغلوا بأنفسكم .

يعنى:در اين موقع كه از شرور فتنه ها و رنجهايى كه در آينده از بنى اميّه به شما خواهد رسيد آسودگى داريد.و مستتار علم يعنى آنچه از آن نور علم تابش دارد و از آن كسب هدايت مى شود،و مراد از أهله خود آن حضرت و جانشينان اويند،پس از اين به مردم دستور مى دهد كه نخست خود،از ارتكاب منكرات خوددارى كنند،و سپس مردم را از اين اعمال بازدارند،زيرا كسى كه ديگران را از چيزى نهى مى كند،بايد ابتدا خود او اين نهى را به كار بندد و از ارتكاب آن كار خوددارى كند.و در اين صورت است كه نهى مى تواند مفيد و مؤثّر واقع شود، و مطابق با مقتضاى حكمت و مصلحت نيز همين است،براى اين كه سرشت آدمى از ديدن كارهاى ديگران بيشتر متأثّر،و به پيروى از آنان زودتر راغب مى شود تا شنيدن گفتار آنان،بويژه اگر كردار گوينده با گفتارش مخالفت داشته باشد،و اين موضوعى است بديهى و تجربه و عقل سالم و احكام و شرايع به آن گواهى مى دهد.و شاعر در اين شعر بدان اشاره كرده است:

لا تنه عن خلق و تأتي مثله عار عليك إذا فعلت عظيم (1)

ص:51

نيرومند ساخت.و آن را براى كسانى كه بدان چنگ زنند،پناهگاه امن،و براى آنهايى كه در حريم آن جاى گيرند مايه صلح و سلامت،و براى كسانى كه از آن سخن گويند حجّت و برهان،و براى آنهايى كه از آن دفاع كنند گواه،و براى آنانى كه از آن روشنى بخواهند نور،و براى كسانى كه آن را درك كنند فهم،و براى آنانى كه در آن انديشه كنند عقل قرار داد.

آن را نشانه گردانيد براى كسى كه در پى آن باشد،و بينش براى كسى كه عزم آن را داشته باشد،و عبرت براى كسى كه از آن پند گيرد،و رستگارى براى كسى كه آن را تصديق كند،و آرامش براى كسى كه بدان تكيه كند،و آسايش براى كسى كه كار خود را به آن واگذارد،و سپر امن براى كسى كه شكيبايى كند،خلاصه اين كه اسلام روشنترين راهها و واضحترين مذهبهاست،دلائل و نشانه هايش در برابر ديد همگان،و راههايش تابان،و چراغهايش روشنى بخش و فروزان است،او برنده بزرگوار ميدان مسابقه است،براى اين كه مقصدش بلند،اسبانش براى مسابقه آماده، جايزه اش نفيس و گرانقدر و سواركارانش شريف و بزرگوارند،تصديق حق،راه آن،و كردار نيك نشانه آن،و مرگ پايان آن،و دنيا ميدان مسابقه آن،و رستاخيز جاى گرد آمدن آنان،و بهشت جايزه آن است »

مرتبه آن را برتر از آن قرار داده كه نادانان و مشركان بر آن غلبه و در صدد انهدام آن بر آيند و بتوانند نور آن را خاموش سازند ،سپس امام(علیه السلام)به ستايش اسلام پرداخته، و صفاتى را كه شارع آن يعنى خداوند متعال بدان بخشيده به شرح زير بيان كرده است:

1- جعله أمنا لمن علقه :آشكار است كه اسلام براى كسى كه بدان چنگ زند در دنيا از قتل و در آخرت از عذاب الهى پناهگاه است .

2- و سلما لمن دخله :يعنى اسلام با كسى كه در آن وارد شود روش مسالمت دارد،و در اين عبارت،اسلام اوّلا به حرم تشبيه شده است كه هر كس در آن پا نهد،در امن و سلامت خواهد بود،و ثانيا به دلاور پيروزى تشبيه شده كه رفتارش مسالمت آميز است،زيرا هر كس آن را بپذيرد و در آن داخل شود جان و داراييش محفوظ مى ماند و مانند اين است كه اسلام با او مسالمت و مصالحه كرده است كه آنچه را مايه آزار و ناراحتى اوست پس از ورود به اسلام دنبال نكند .

3- و برهانا لمن تكلّم به :يعنى در اسلام براهين و دلايل آشكار موجود است .

4- شاهدا لمن خاصم به :شاهد،اعمّ از برهان است زيرا جدل و خطابه را نيز شامل است .

5- نورا يستضاء به :يعنى اسلام نور است كه از آن كسب روشنى مى شود، در اين جمله نور را،براى اسلام استعاره آورده،و با ذكر استضاء،كه به معناى روشنى خواستن است،آن را ترشيح داده و كامل فرموده است جهت مشابهت ميان اسلام و نور اين است،كه انسان در راه خود به سوى خدا و به دست آوردن بهشت از اسلام پيروى مى كند و از آن دستور مى گيرد .

6- و فهما لمن عقل :اسلام فهم است براى كسى كه آن را درك كند،و چون فهم عبارت است از خوب آماده بودن ذهن براى پذيرش چيزهايى كه بر او وارد مى شود،دخول در اسلام،و پرورش دادن نفس بر اساس احكام و مقرّرات آن نيز سبب بزرگى براى حصول آمادگى ذهنى جهت تابش و پذيرش انوار الهى و فهم

ص:54

اسرار قدسى است،و اطلاق واژه فهم بر آنچه گفته شد مجاز و از باب اطلاق نام مسبّب بر سبب مى باشد .

7- و لبّا لمن تدبّر :چون لبّ به معناى عقل است،در اين جا نيز مانند جمله پيش واژه عقل براى اسلام بر سبيل مجاز آمده اگر چه مسبّب آن است،و در اين جا منظور عقل لملكه و مراتب بالاتر آن است،زيرا اسلام و قواعد و احكام آن، نيرومندترين وسيله براى دست يافتن به بالاترين مراتب خرد مى باشد .

8- و آية لمن توسّم :منظور كسى است كه در جستجوى راه حق و يافتن اهداف آن است،و اسلام براى چنين كسى نشانه و علامت است كه اگر بدان راه يافت در طريق هدايت قرار گرفته است .

9- و تبصرة لمن عزم :مراد كسى است كه تصميم بر انجام دادن مقصود خود گرفته است،و اسلام براى او مايه بينش است كه بتواند مقصود خود را به گونه شايسته انجام دهد .

10- و عبرة لمن اتّعظ :معناى اين جمله آشكار است،زيرا اسلام با بيان احوال امّتهاى گذشته و آنچه روزگار بر سر آنها آورده براى كسى كه پند آموز و موعظه پذير باشد در راه حركت به سوى خدا نيكوترين مايه عبرت است .

11- و نجاة لمن صدّق :اسلام براى كسى كه رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله)را تصديق كند و به آنچه از جانب خداوند براى بشر آورده ايمان آورد،مايه رستگارى است، زيرا پذيرش اسلام براى او در دنيا موجب رهايى از قتل و شمشير دين و در آخرت باعث رستگاريش از عذاب خداوند است،و اطلاق نام نجات بر اسلام از باب اطلاق نام مسبّب بر سبب مى باشد .

12- و ثقة لمن توكّل :يعنى اسلام مايه وثوق و اعتماد كسانى است كه بر خداوند توكّل كنند،زيرا مشتمل بر وعده هاى گرانقدر اوست،و به سبب اطمينان بر آن است كه توان توكّل بر خدا را مى يابند .

13- راحة لمن فوّض :يعنى كسى كه بحث و تدقيق در مسائل را رها و به

ص:55

احكام اسلام و دلايل قرآن و سنّت اصيل اهل قرآن تمسّك جويد،و كار خود را به آن واگذارد آسايش مى يابد،گفته شده:منظور ترغيب مردم است به اين كه امور را به خدا واگذارند،و دانش آنچه را كه نمى توان دانست و شناخت،به او تفويض كنند و در اين راه بيهوده زحمت نكشند كه در اين صورت آسودگى مى يابند،و نيز گفته اند:مراد اين است كه اگر اسلام مسلمان كامل باشد و امور خود را به خداوند واگذارد،پروردگار متعال تمامى كارهاى او را كفايت و اصلاح مى فرمايد و او را از كوشش و تلاش بى نياز و آسوده مى گرداند .

14- جنّة لمن صبر :يعنى در به كار بستن و عمل كردن به احكام و دستورهاى آن بردبارى و شكيبايى ورزد،و روشن است كه معناى سپر،ايمنى از عذاب خدا مى باشد،و واژه جنّه(سپر)استعاره شده است .

15- أبلج المناهج :مقصود از مناهج اسلام راههاى وصول بدان و اصولى است كه با اذعان بدانها و پيمودن آن راهها،انسان مسلمان مى باشد،و اينها عبارت است از اقرار به خداوند و يگانگى او و ايمان به رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله)و تصديق به آنچه در شرع وارد شده است و امام(علیه السلام)آنها را به مناهج تفسير فرموده است،و بديهى است اينها راههاى روشن هدايت و رستگارى است .

16- و أوضح الولائج :يعنى هر كس به ديده اعتبار به اسلام بنگرد،اسرار و بواطن آن را آشكار خواهد ديد .

17- مشرف المنار :منار اسلام عبارت است از اعمال صالحه اى كه سالكان اين راه به جا مى آورند،مانند نمازهاى پنجگانه و امثال آن،و آشكار است كه اين عبادات و اعمال،برتر و بالاتر از عباداتى است كه پيش از اين به جا آورده مى شده است .

18- مشرق الجوادّ :معنايى نزديك به مفهوم أبلج المناهج دارد .

19- مضيء المصابيح :اين جمله كنايه از دانشمندان اسلام و پيشوايان آن است كه به طريق استعاره بيان فرموده و با ذكر واژه إضاءه آن را ترشيح داده

ص:56

است،و اشاره دارد به اين كه علوم از آنها نمايان مى شود و مردم بايد از آنها پيروى كنند،و شايد منظور از مصابيح،ادلّه دين مانند كتاب و سنّت باشد .

20- كريم المضمار :يعنى اسلام در ميدان مسابقه حيات هميشه برنده است و مراد از اين ميدان مسابقه،دنياست،و شكّ نيست كه ميدان آن كريم و ارجمند است،زيرا از اين جاست كه انوار معرفت كسب،و در پرتو آن به سوى خدا گام برداشته مى شود،واژه مضمار استعاره است براى دنيا و پيش از اين شرح آن داده شده است .

21- رفيع الغاية :چون مقصد اسلام،رسيدن به آستان پروردگار جهانيان است و آستان او همان جنّة الماوى يا بهشت جاويد است،لذا مقصد او بلند و هدف او عالى است،زيرا مقصدى بلندتر و هدفى برتر از بهشت وجود ندارد .

22- جامع الحلبة :واژه حلبه را براى روز رستاخيز استعاره فرموده است،زيرا قيامت چنان كه بيان خواهيم كرد حلبه اسلام و وعده گاه نتيجه مسابقه است، وجه استعاره اين است كه مردم در آن روز همه گرد مى آيند تا كدام يك از آنان براى وصول به آستان حضرت حقّ كه همان بهشت جاويدان است بر ديگرى پيشى گيرد،مانند گرد آمدن اسبان براى مسابقه و شتافتن آنها براى گرفتن جايزه .

23- متنافس السبقة :يعنى جايزه آن محبوب و گرانقدر است،زيرا بهشت جايزه آن است و اين گراميترين چيزى است كه بر سر آن رقابت مى شود و مطلوب انسان است .

24- شريف الفرسان :واژه فرسان را كه به معناى سواركاران است،براى دانشمندان اسلام استعاره آورده است،آن دانشمندانى كه در ميدان دانش يكّه تازان و قهرمانانند،و شباهت دارند به اسبان لايقى كه در ميدان مسابقه موجب پيروزى صاحبان خود مى شوند .

25- التّصديق منهاجه :اين جمله تا آخر اين بخش از خطبه،توضيحى است بر آنچه در عبارات پيش روشن نشده و تفسيرى است بر منهاج و منار و غاية و

ص:57

مضمار و حلبه و سبقه،و اين كه مرگ را نهايت يا مقصد بيان كرده و الموت غايته فرموده است براى اين كه مرگ نزديكترين مقصدى است كه انسان را در آستانه لقاى پروردگار متعال قرار مى دهد،و شايد هم مراد از موت،مرگ شهوات و هواهاى نفسانى باشد،زيرا اين نيز از اهداف و مقاصد اوليّه اسلام است،همچنين سبقه را براى بهشت استعاره فرموده است،براى اين كه بهشت ثمره دين و غايت مطلوب آن است همچنان كه سبقه يا جايزه حاصل كوشش دو طرف مسابقه مى باشد.

پيامبر بر حقّ توست كه او را براى رحمت فرستاده اى،خداوندا!از عدل و داد خويش بهره وافرى نصيب او گردان،و از فضل و كرامت پاداش او را چند برابر فرما،بار خدايا!كاخ آيين او را از همه كاخها بلندتر و افراشته تر كن و او را بر خوان نعمت خود گرامى بدار،و بر شرف پايگاه او نزد خود بيفزاى، و وسيله تقرّب خود را به او مرحمت كن،و بلندى مقام و برترى به او عطا فرما، و ما را در زمره ياران و پيروان او قرار ده بى آن كه رسوا و پشيمان و منحرف و پيمان شكن و گمراه و گمراه كننده و فريب خورده باشيم .»

بر آنها،روشن گردانيدن دلهاى آنان است به كمالات و علومى كه از آن حضرت ظاهر شده است .

فرموده است: فهو أمينك المأمون .

يعنى او(پيامبر(صلی الله علیه و آله))امين وحى توست، و شهيدك يوم الدّين يعنى گواه بر خلق تو در روز رستاخيز است، و بعيثك نعمة يعنى بر انگيخته توست،در حالى كه او را براى مردم نعمت قرار دادى تا به هدايت او به بهشت راه يابند، و رسولك بالحقّ رحمة يعنى فرستاده بر حقّ توست كه او را براى بندگانت رحمت گردانيدى تا به آتش خشم تو در وادى هلاكت نيفتند «وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ » (1)»پس از اين،گفتار خود را با دعا براى آن حضرت ادامه مى دهد،و از خدا مى خواهد كه بهره اى از عدل و داد خويش نصيب او گرداند،و چون مقتضاى عدالت الهى ايجاب مى كند،كسى را كه به پيامبرى برگزيده و محلّ رسالت خويش قرار داده او را به بالاترين كمالاتى كه براى او مهيّا ساخته برساند،و براى وصول به برترين و بالاترين مرتبه كمال آماده سازد،از اين رو امام(علیه السلام)خدا را مى خواند كه بهره وافرى از عدل خويش نصيب او گرداند كه به سبب آن او را براى وصول به درجات بى منتهاى قرب مهيّا گرداند .

فرموده است: و أجزه مضاعفات الخير من فضلك .

چون امام(علیه السلام)در باره پيامبر(صلی الله علیه و آله)به آنچه استحقاق دارد دعا كرده بود،در اين جا از خداوند مى خواهد كه هر چه بيشتر به او تفضّل و مرحمت فرمايد،و احسان و پاداشى را كه آن حضرت استحقاق دارد چند برابر گرداند .

فرموده است: أللّهمّ أعلى على بناء البانين بنائه .

امام(علیه السلام)دعا مى فرمايد كه خداوند پايه هاى آيينى را كه پيامبر(صلی الله علیه و آله)آورده هر چه استوارتر و بناى دينى را كه بنيان نهاده است از اديان پيش بلندتر و

ص:60

افراشته تر بدارد،و در اين دعا بناى رفيع كمالات و فضيلتهايى را كه پيامبر(صلی الله علیه و آله) براى نفس خويش فراهم فرموده نيز اراده كرده است.واژه بنا بر سبيل استعاره آمده است ،سپس امام(علیه السلام)دعا مى كند كه خداوند با پاداشهاى فراوانى كه براى او آماده ساخته است وى را نزد خود گرامى بدارد،و بر برترى مقام او در پيشگاه خويش بيفزايد،و آنچه وسيله تقرّب و توسّل به اوست به وى مرحمت فرمايد،يعنى آنچه نيروى او را براى وصول به بالاترين مرتبه قرب،كامل مى گرداند،و همچنين به او بلندى مقام و برترى تمام مرحمت فرمايد ،سپس امام(علیه السلام)براى خود دعا مى كند و از خدا مى خواهد كه او را در زمره ياران پيامبر(صلی الله علیه و آله)و از جمله پيروان او قرار دهد،در حالى كه بر اوصاف زير باشد:

غير خازين:يعنى به سبب ارتكاب گناهان و اعمال زشت،رسوا و سرافكنده نباشد، لا نادمين :در برابر اوامر الهى كوتاهى نكرده و در فرمانبردارى تقصير نكرده باشد، و لا ناكبين يعنى:از راه راست منحرف نشده و در يكى از دو طرف افراط و تفريط نيفتاده باشد، و لا ناكثين يعنى:عهد و ميثاقى را كه خداوند با بندگانش دارد كه تنها او را عبادت و بندگى كنند و دين خود را براى او خالص گردانند،نقض نكرده باشد، و لا ضالّين از راه راست و حدّ اعتدال بيرون نرفته باشد و لا مفتونين :فريفته شبهات باطل نشده باشد.توفيق از خداوند است.

فِي الشَّهَوَاتِ- وَ ايْمُ اللَّهِ لَوْ فَرَّقُوكُمْ تَحْتَ كُلِّ كَوْكَبٍ- لَجَمَعَكُمُ اللَّهُ لِشَرِّ يَوْمٍ لَهُمْ

مى فرمايد،گفتار خود را با سرزنش و نكوهش آنها كه در اداى حقوق واجب إلهى كوتاهى مى كنند ادامه مى دهد،و به اعمال آنها كه موجب كفران نعمتهاى اوست اشاره مى فرمايد،و اين كفران و ناسپاسى عبارت از اين است كه آنان مى بينند حدود إلهى شكسته و پيمانهاى او نقض مى شود اما سكوت مى كنند،و خشمناك نمى شوند و چنان مى نمايد كه به اين كارها خشنودند،منظور امام(علیه السلام) اعمال زشت و مظالم ستم پيشگان و خروج خوارج و ديگر منكراتى است كه مردم شام و ديگران مرتكب مى شوند،براى اين كه مردم شام با فرمان خداوند مخالفت كرده،و بيعت امام(علیه السلام)را كه عهدى از عهود إلهى است شكسته اند،و سكوت در برابر اين امور با وجود قدرت در رفع اين مظالم و ردّ اين اعمال،و امكان جهاد با ستمكاران،خود عمل زشت و منكرى است كه اينها مرتكب مى شوند،و واو در جمله و أنتم...براى حال آمده است يعنى:در حالى كه شما ننگ مى دانيد پيمان پدرانتان شكسته شود به طريق اولى بر شما لازم است كه شكستن پيمانهاى إلهى و نقض عهود او را ننگ بشماريد ،سپس سستى و كوتاهى آنها را در كارهايى كه خداوند اجراى آنها را بر آنان واجب فرموده و آنها را متصّدى سامان دادن به امور دين و واسطه تبليغ اسلام قرار داده،و از اين راه به آنان سلطه بر ديگران بخشيده يادآورى مى كند و آنها را سرزنش و توبيخ مى فرمايد كه مقام خود را در اسلام به ستمكاران سپرده اند،و منظور از ستمكاران در اين جا معاوية و گروه اوست،و مقصود از تمكين ستمكاران،خوددارى از سركوب آنان و سپردن زمام امور به دست آنهاست،واژه أزمّه(جمع زمام مهار يا افسار)استعاره است،و مراد از امورى كه به دست ستمكاران سپرده اند امور شهرها و ممالك اسلام است،كه بر اثر كوتاهى و سستى آنها در جهاد و پيكار،همگى اين وقايع و حوادث به وجود آمده است ،منظور از اين كه ستمكاران به شبهات عمل مى كنند اين است كه اعمال آنها مطابق با اوهام فاسد و نظريّات باطلى است كه آنها را در كارهاى خود حجّت و دليل قرار مى دهند،و مراد از سير در شهوات اين است كه ستمكاران

ص:63

اوقات خود را به فرو رفتن در شهوات و ارضاى خواهشهاى نفسانى خويش مى گذرانند .

فرموده است: و أيم اللّه... تا آخر.

اين عبارت بيم و اخطارى است به مردم در باره كارهايى كه بنى اميّه در آينده انجام مى دهند و اين كه همه را در گرفتاريها و شرور خود وارد كرده،و فتنه خود را گسترش خواهند داد،و مراد از يوم(روز)مدّت خلافت بنى اميّه است كه بدترين مدّت و سخت ترين روزگارى است كه بر اسلام و مسلمانان گذشته است،و اين كه امام(علیه السلام)تفرقه و پراكندگى مردم را به آنان،و جمع و گردآورى را به خداوند نسبت داده براى اين است كه اعلام فرمايد ابتلاى مردم به بليّه بنى اميه قضاى الهى و نزول آن در آينده،قطعى است،و اگر براى جلوگيرى از فرود آمدن اين بلا مردم را در اطراف و اكناف شهرها پراكنده سازند،سودى نخواهد داشت، و قضاى إلهى نازل خواهد شد و دامن همه مردم را خواهد گرفت،زيرا تقدير اين است كه مردم به بلاى فرمانروايى بنى اميّه و شرور و تبهكاريهاى آنها دچار و آزمايش شوند،و چگونگى احوال و رفتار بنى اميّه با مردم بويژه با صلحا و نيكان معلوم است.و توفيق و خوددارى از گناه بسته به لطف خداست.

ص:64

بهبود يافت،كه ديدم سر انجام همان گونه كه آنها شما را گريزاندند،شما نيز آنها را از جاى رانديد،و همان گونه كه شما را از مواضع خود دور كردند،شما نيز آنها را به ترك سنگرهاى خود وادار مى ساختيد و با نيزه و شمشير آنها را كشتار مى كرديد چنان كه مانند شتران تشنه كه از آبشخور خود رانده و منع شده باشند بر رويهم در آمده و اوّليها بر سر آخريها مى افتادند .»

اين تذكار امام(علیه السلام)براى اين است كه بر اين دليرى پايدار بمانند و در اين گونه موارد استوار و پا بر جا باشند،آن حضرت اين پايمردى و پيروزى آنها را درمانى براى دردهاى سينه خود شمرده،و با به كار بردن واژه وحاوح به اندوه و دلتنگى خود،به سبب شكست ياران خويش و پيروزى دشمنان اشاره فرموده،و هزيمت لشكريان دشمن را در پايان كار كه در هنگام فرار بر روى هم در مى افتادند،به شتران تشنه اى كه در كنار آبشخور گرد آمده و پيش از اين كه آب بنوشند آنها را از آن جا برانند و با زدن تير آنها را از آن محلّ دور كنند و مانع آب نوشيدن آنها شوند،تشبيه فرموده است،زيرا چنين احوالى باعث مى شود كه شتران از شدّت فرار به پشت يكديگر سوار شده بر روى هم در افتند.

ص:67

ذرّه اى از مخلوقات او به آينه اى شباهت دارد كه خالق متعال،خود را براى بندگانش در آن نمايان ساخته است،و آنان به اندازه قابليّت خود،او را مى بينند،و اين مشاهده بر حسب شعاع بصيرت و درجات معرفت آنان،متفاوت مى باشد،برخى نخست مصنوع و بعد از آن صانع را مى بينند،برخى هر دو را با هم مشاهده مى كنند،بعضى نخست آفريدگار و پس از او به آفريدگان توجّه مى كنند، برخى هم جز خدا چيزى نمى بينند .

2-اين كه او با حجّت و برهان خويش در دلهاى آدميان نمايان است،يعنى هستى او در دل كسانى كه به سبب انديشه هاى باطل و گفتار نادرست او را انكار مى كنند،روشن است،زيرا دلائل هستى خويش را عليه اينها ظاهر،و برهان وجود خود را بر آنها ثابت فرموده است،و اين برهان همان احساسى است كه نفوس منكران در برابر عظمت و استحكام نظام آفرينش دارند،هر چند براى توجّه بدان به اندكى تنبّه و هشيارى نيازمندند،چنان كه حقّ تعالى فرموده است: «وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ» (1)»همچنين ملاحظه آيات قدرت إلهى در آسمانها و زمين كه خداوند متعال فرموده است: «أَ وَ لَمْ يَنْظُرُوا فِي مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللّهُ مِنْ شَيْءٍ» (2)»و اين نزديك به معنايى است كه در قسمت اوّل گفته شد .

3-اين كه خداوند آفريدگان را بدون نياز به تفكّر و طرح و برنامه ريزى آفريده است،و در باره بى نيازى پروردگار به انديشه و فكر،استدلال فرموده است به اين كه تفكّر و انديشيدن در خور صاحبان ضمير و آنانى است كه داراى قلب و حواسّ جسمانى باشند،و پروردگار در ذات مقدّس خود منزّه از ضمير است،و اين معنا شكل دوّم قياس منطقى است،به اين ترتيب كه فكر و انديشه از آن صاحب ضمير است،و هيچ چيزى از واجب الوجود صاحب ضمير نيست،نتيجه

ص:69

اين است كه به هيچ روى تفكّر و انديشه در خور واجب الوجود نيست،و هر دو مقدّمه در اين قياس روشن و بديهى است،چنان كه پيش از اين مكرّر گفته شده است .

4-اين كه علم خداوند اعماق پرده هاى غيب را مى شكافد،و اين بيان اشاره است به اين كه دانش او هر پنهان و ناديده را فرا مى گيرد به گونه اى كه هيچ چيز از او پوشيده نيست و هيچ حاجبى مانع نفوذ علم او نمى باشد .

5-اين كه بر انديشه هاى پيچيده و نهفته هاى باطن موجودات احاطه دارد به اين معناست كه دقيقترين رازهاى درون دلها را مى داند،چنان كه خداوند متعال فرموده است: «يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى» (1)».

اين است كه اين طايفه مانند درختان،داراى ميوه و شاخه اند كه شاخه هاى آنها انبيا و رسولان،و ميوه آنها علوم و كمالات نفسانى است .

2-واژه «مشكاة» براى فرزندان ابراهيم(علیه السلام)استعاره شده است،و جهت مشابهت اين است كه پيامبران از ميان فرزندان ابراهيم(علیه السلام)برخاسته اند،و از خانه هاى آنان انوار نبوّت و هدايت سر برآورده و تابيده است همچنان كه نور چراغ از مشكات كه جايگاه آن است مى تابد .

3-واژه «ذؤابة» ظاهرا اشاره به قريش است،و وجه مشابهت اين است كه قريش مانند گيسوان كه از سر آويزان است خود را به شاخه هاى شرف و بلندى مرتبه پدران خود آويخته اند .

4- «سرّة البطحاء» اشاره است به اين كه خداوند پيامبر(صلی الله علیه و آله)را از برترين خاندانهاى مكّه برگزيده است .

5-واژه «مصابيح» نيز استعاره براى پيامبران است،و وجه مشابهت آشكار است،سابقا نيز بطور مكرّر،آنان به مصابيح ظلمات جهل تعبير شده اند،يعنى پيامبران در تاريكيهاى جهالت و نادانى همچون چراغها هستند .

6-واژه «ينابيع» استعاره است،و وجه مشابهت اين است كه همان گونه كه آب از چشمه ها فوران مى كند دانش و حكمت نيز از پيامبران ريزش دارد.

غُيَّباً- وَ نَاظِرَةً عَمْيَاءَ- وَ سَامِعَةً صَمَّاءَ- وَ نَاطِقَةً بَكْمَاءَ رَايَةُ ضَلاَلٍ قَدْ قَامَتْ عَلَى قُطْبِهَا- وَ تَفَرَّقَتْ بِشُعَبِهَا- تَكِيلُكُمْ بِصَاعِهَا- وَ تَخْبِطُكُمْ بِبَاعِهَا- قَائِدُهَا خَارِجٌ مِنَ الْمِلَّةِ- قَائِمٌ عَلَى الضِّلَّةِ- فَلاَ يَبْقَى يَوْمَئِذٍ مِنْكُمْ إِلاَّ ثُفَالَةٌ كَثُفَالَةِ الْقِدْرِ- أَوْ نُفَاضَةٌ كَنُفَاضَةِ الْعِكْمِ- تَعْرُكُكُمْ عَرْكَ الْأَدِيمِ- وَ تَدُوسُكُمْ دَوْسَ الْحَصِيدِ- وَ تَسْتَخْلِصُ الْمُؤْمِنَ مِنْ بَيْنِكُمُ- اسْتِخْلاَصَ الطَّيْرِ الْحَبَّةَ الْبَطِينَةَ- مِنْ بَيْنِ هَزِيلِ الْحَبِّ أَيْنَ تَذْهَبُ بِكُمُ الْمَذَاهِبُ- وَ تَتِيهُ بِكُمُ الْغَيَاهِبُ- وَ تَخْدَعُكُمُ الْكَوَاذِبُ- وَ مِنْ أَيْنَ تُؤْتَوْنَ- وَ أَنَّى تُؤْفَكُونَ- فَ «لِكُلِّ أَجَلٍ كِتابٌ» - وَ لِكُلِّ غَيْبَةٍ إِيَابٌ- فَاسْتَمِعُوا مِنْ رَبَّانِيِّكُمْ- وَ أَحْضِرُوهُ قُلُوبَكُمْ- وَ اسْتَيْقِظُوا إِنْ هَتَفَ بِكُمْ- 190 وَ لْيَصْدُقْ رَائِدٌ أَهْلَهُ- وَ لْيَجْمَعْ شَمْلَهُ- وَ لْيُحْضِرْ ذِهْنَهُ- فَلَقَدْ فَلَقَ لَكُمُ الْأَمْرَ فَلْقَ الْخَرَزَةِ- وَ قَرَفَهُ قَرْفَ الصَّمْغَةِ فَعِنْدَ ذَلِكَ أَخَذَ الْبَاطِلُ مَآخِذَهُ- وَ رَكِبَ الْجَهْلُ مَرَاكِبَهُ- وَ عَظُمَتِ الطَّاغِيَةُ وَ قَلَّتِ الدَّاعِيَةُ- وَ صَالَ الدَّهْرُ صِيَالَ السَّبُعِ الْعَقُورِ- وَ هَدَرَ فَنِيقُ الْبَاطِلِ بَعْدَ كُظُومٍ- وَ تَوَاخَى النَّاسُ عَلَى الْفُجُورِ- وَ تَهَاجَرُوا عَلَى الدِّينِ- وَ تَحَابُّوا عَلَى الْكَذِبِ- وَ تَبَاغَضُوا عَلَى الصِّدْقِ- فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ كَانَ الْوَلَدُ غَيْظاً- وَ الْمَطَرُ قَيْظاً وَ تَفِيضُ اللِّئَامُ فَيْضاً- وَ تَغِيضُ الْكِرَامُ غَيْضاً- وَ كَانَ أَهْلُ ذَلِكَ الزَّمَانِ ذِئَاباً- وَ سَلاَطِينُهُ سِبَاعاً وَ أَوْسَاطُهُ أُكَّالاً- وَ فُقَرَاؤُهُ أَمْوَاتاً وَ غَارَ الصِّدْقُ- وَ فَاضَ الْكَذِبُ- وَ اسْتُعْمِلَتِ الْمَوَدَّةُ بِاللِّسَانِ- وَ تَشَاجَرَ النَّاسُ بِالْقُلُوبِ- وَ صَارَ الْفُسُوقُ نَسَباً- وَ الْعَفَافُ عَجَباً- وَ لُبِسَ الْإِسْلاَمُ لُبْسَ الْفَرْوِ مَقْلُوباً

زخمها)تفتيده و گداخته كرده است،تا بر هر جا كه نياز داشته باشد بگذارد بر دلهاى كور،بر گوشهاى كر،بر زبانهاى گنگ،او با داروهاى خويش بيماران غفلت زده و سرگشته را رسيدگى و درمان مى كند،همانهايى كه از فروغ حكمت بهره نگرفته و انديشه خود را به انوار دانشهايى كه اعماق جان را روشنى بخشد تابان و فروزان نكرده اند،اينها در چنين احوالى چون چار پايان چرنده غافل،و مانند سنگهاى سخت بى درك و جامدند.

اينك براى صاحبان بصيرت و بينش،پوشيده ها آشكار،و راه حقّ براى گمراهان هويدا شده،و رستاخيز،نقاب از چهره برداشته،و براى هوشمندان و حقيقت جويان،نشانه هاى آن نمودار گشته است.

چرا شما را پيكرهايى بى جان،و جانهايى بى بدن و توان مى بينم؟چه شده كه شما را عابدانى بى تقوا،سوداگرانى بى سود،بيدارانى در خواب، حاضرانى غايب،بينندگانى كور،شنوايانى كر و گويندگانى لال و بى زبان مشاهده مى كنم؟ درفش گمراهى با شدّت در مركز خود بر پا شده،و شاخه هاى آن همه جا پراكنده گشته است،ياران و پيروان آن شما را با پيمانۀ خود مى سنجند و با همه قدرت شما را مى كوبند،رهبر اين گروه از كيش مسلمانى بيرون و بر ضلالت و گمراهى پايدار است،در آن روزگار از شما جز شمار اندكى مانند آنچه در ته ديگ و يا در ته جوال به جا مى ماند باقى نخواهد ماند،او همان گونه كه چرم دبّاغى را مالش مى دهند شما را به هم مى مالد،و همچون گندم خرمن شده درهم مى كوبد،و همچون پرنده اى كه دانه هاى درشت را از ريز جدا مى كند مؤمنان را از ميان شما بيرون مى كشد(و از ميان مى برد).

بالاخره اين راهها شما را به كجا مى برد،و اين تاريكيها تا كى شما را سرگردان و حيران مى سازد؟و اين دروغها تا چه زمان شما را فريب مى دهد؟ اين گمراهيها را از كجا براى شما مى آورند،و كى از اين غفلت و نادانى باز مى گرديد؟

ص:73

براى هر زمانى حدّى و براى هر غيبتى بازگشتى مقرّر است،سخن عالم ربّانى خود را بشنويد،و دلهاى خود را براى گفتار او آماده سازيد،و چون شما را بانگ زند بيدار شويد،آن كه كاروان را راهنمايى مى كند بايد به كاروانيان راست گويد و افراد پراكنده را گرد آورد و حواس خويش را مجتمع سازد،اين مرد ربّانى شما،حقايق را برايتان مانند مهره اى كه آن را براى شناسايى مى شكافند،روشن و باز كرده،و همچون صمغى كه از درخت خارج مى كنند،حقّ را از باطل براى شما جدا كرده است.

آرى در اين هنگام،باطل در مواضع خود جا گرفته،و سپاه جهل و نادانى بر مركب هاى خويش سوار شده و طاغوت عظمت يافته،و دعوت كنندگان راه حق كم شده،و روزگار همچون درنده اى گزنده حمله كرده و باطل مانند شتر نر پس از مدّتى خاموشى به صدا در آمده است،مردم در انجام دادن معاصى با يكديگر همكار و برادر شوند و در امر دين و اجراى اوامر خداوند از يكديگر جدا و گريزان باشند،براى دروغ با هم دوستى مى كنند،و بر سر صدق و راستى با يكديگر دشمنى مى ورزند.در اين روزگار فرزند مايه خشم شود،و باران سبب گرمى گردد،فرومايگان بسيار و نيكان كمياب شوند،مردم اين زمان مانند گرگان،و سرانشان چون درّندگان و دسته متوسّط،طعمه آنان و مستمندان بسان مردگانند،راستى،كاستى گيرد و دروغ شايع و بسيار گردد،به زبان اظهار دوستى مى كنند،و به دل با يكديگر دشمنى مى ورزند،مردم از اين كه فسق و فجور به آنها نسبت داده شود مباهات مى كنند،و از پاكدامنى در شگفت مى شوند،و اسلام در دست اينها به پوستينى مى ماند كه وارونه به تن شود .»

خود را عرضه مى كند و خويشتن را بر اين امر منصوب و موظّف داشته است ،واژه مراهم(جمع مرهم به معناى دارو)استعاره است براى دانشها و صفات پسنديده و برجسته اى كه نزد آن حضرت است ،واژه مواسم نيز استعاره است براى تعزيرات و حدود شرعى و اجراى آنها در باره كسى كه ارشاد و تعليم در او سودمند نمى افتد ، بنا بر اين او همچون پزشك حاذقى است كه همه داروها و مرهم ها،و اسباب داغ كردن و سوزاندن زخمها را براى كسى كه مرهم او را سودمند نيست در اختيار دارد،تا هر جا كه نياز باشد اين داروها و اسباب را به كار برد،براى درمان دلهاى كور تا آنها را جهت پذيرش انوار علوم،و هدايت به جادّه حق آمادگى دهد و چشم بصيرت آنان را بدين طريق بينايى بخشد،و براى معالجه گوشهاى كر تا آنها را جهت قبول موعظه و اندرز مهيّا سازد،واژه صمم(كرى)بطور مجاز بر كسى كه موعظه و ارشاد در گوش او فرو نمى رود و همچون كران است اطلاق شده و اين از باب اطلاق اسم ملزوم بر لازم آن است.زيرا كرى مستلزم عدم بهره مندى از موعظه و ارشاد است.همچنين براى درمان زبانهاى گنگ تا آنان را به ذكر خدا و سخنان حكمت آميز گويا سازد،واژه بكم(لالى)بطور مجاز بر زبانهايى اطلاق شده كه بدانچه مطلوب و شايسته است گويا نيست و اين حالت باعث شده كه همانند افراد لال و بى زبان باشند .

فرموده است: متّبع .

واژه متّبع(پيگير)صفت براى طبيب است،و عبارات مواضع الغفلة و مواطن الحيرة كنايه از دلهاى جاهلان است،و اشاره مى فرمايد كه اينها كسانى هستند كه از انوار حكمت و معرفت كسب روشنى نكرده اند يعنى از دانش و اخلاق چيزى به دست نياورده اند،و همچون آتش زنه كه به وسيله آن آتش پديد مى آورند نتوانسته اند به وسيله فرا گرفتن علومى كه پرده هاى جهل و نادانى آنها را بدرد مشعل معرفت را در جان خويش بر افروزند و شبستان دل را بدان روشنى بخشند .

فرموده است: فهم فى ذلك يعنى آنها كه از فروغ حكمت و معرفت روشنى

ص:75

نمى گيرند و وضعى اين چنين دارند مانند چهار پايان چرنده و يا سنگهاى سخت و نفوذ ناپذير مى باشند و وجه مشابهت اينها با چهار پايان اين است كه چون اين گونه مردم در جهل و غفلت با حيوانات يكسانند،و در شهوت و غضب مانند چهار پايان چرنده پاى بند عقل نيستند،و از آن بهره نمى گيرند،بدانها تشبيه شده اند،و به سبب سخت دلى و تأثير ناپذيرى و نترسيدن از ياد و آيات خدا به سنگهاى سخت همانند شده اند،چنان كه خداوند متعال فرموده است «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً » (1)».

فرموده است: قد انجابت السّرائر لأهل البصائر .

اين گفتار اشاره است به اين كه آنچه پس از آن حضرت به وسيله سلاطين بنى اميّه واقع خواهد شد و ستم فراگير آنها،بر نفس قدسى او و كسانى كه داراى فراست و تجربه و سلامت درك و انديشه اند مكشوف و آشكار است،و شايد هم مراد از سرائر،اسرار شريعت باشد كه در نزد اهل آن پيدا و روشن است .

فرموده است: و وضحت محجّة الحقّ لخابطها .

مراد وضوح شريعت و نمايان بودن راه خداست،فايده جمله پيش،توجّه دادن مردم به انديشيدن در عواقب امور است،و فايده جمله اخير كشانيدن آنها به پيروى از احكام دين و سلوك در جادّه حقّ است،زيرا پس از وضوح دين و روشن بودن راه حقّ براى گمراهان و آنانى كه در وادى جهل و نادانى سرگردانند عذرى باقى نيست .

فرموده است: و اسفرت السّاعة عن وجهها .

يعنى رستاخيز چهره خود را نمايان ساخته است،و چون نخستين چيزى كه از انسان و غيره ديده مى شود چهره اوست،فتنه ها و آشوبهايى را كه رو آورده،به چهره قيامت تعبير فرموده است.

ص:76

فرموده است: و ظهرت العلامة لمتوسّمها .

يعنى نشانه فرا رسيدن روز رستاخيز،براى اهل فراست و هوش ظاهر شده،كه عبارت است از فتنه ها و آشوبهايى كه از بنى اميّه و حاكمان پس از آنها در انتظار است،و ذكر نمودار شدن چهره رستاخيز و نشانه هاى آن به منظور هشدار دادن و ترغيب مردم به عمل براى چنين روزى است .

فرموده است: ما لي أراكم أشباحا بلا أرواح .

امام(علیه السلام)آنان را به سبب اين كه از خرد خود سود نمى برند،و با موعظه و يادآورى به جنبش در نمى آيند به جمادهاى بى روح تشبيه فرموده چنان كه خداوند متعال فرموده است: «كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ » (1)».

فرموده است: و أرواحا بلا أشباح .

توجيهات مختلفى در اين باره شده است:

1-اين كه اين جمله و جمله پيش اشاره به نقصان و كمبود آنان دارد،يعنى برخى از آنها مانند پيكرهاى بى جانند چنان كه پيش از اين گفته شد،و برخى ديگر كه جانى در تن و اندكى فهم دارند،توان اين را ندارند كه به جنگ پردازند و به همراه آن حضرت پيكار كنند،و همچون جانهايى هستند كه فاقد بدنند، بنا بر اين اين مردم برخى در راه افراط و زياده روى و برخى ديگر در طريق تفريط و تقصيرند.

2-گفته شده كنايه است از اين كه هنگامى كه براى نبرد با دشمن فرا خوانده مى شوند برخى از آنها درنگ مى كنند و به پا نمى خيزند همچنان كه تن بى جان و جان بى تن از جا برنمى خيزد.

3-برخى گفته اند مراد اين است كه اين مردم اگر دچار بيم و هراس شوند هوش و خرد خود را از دست مى دهند،و همچون كالبدهايى بى جان مى شوند،و اگر

ص:77

ايمنى يابند سعى در كارهاى خود را رها و فرصتها و مصالح اسلام را ضايع مى كنند، و به مانند ارواحى مى شوند كه هيچگونه تعلّق مادّى و نياز به لوازم جسمانى ندارند .

فرموده است: و نسّاكا بلاصلاح .

اشاره است به كسانى از آنها كه به زهد و پارسايى تظاهر مى كنند،در حالى كه بى ميلى آنها به دنيا برخاسته از صلاح باطن و پاكى نفس نيست،گفته شده مراد كسانى است كه از روى جهل و ناآگاهى زهد را پيشه خود ساخته اند و اين گونه افراد اگر هم طاعت و عبادتى به جا آورند.چون اعمال آنها از روى علم نيست،صحيح و مقبول درگاه خداوند نبوده و اداى تكليف نكرده اند،چنان كه از پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)روايت شده است كه:الزّاهد الجاهل مسخرة الشّيطان،يعنى:

زاهد نادان بازيچه شيطان است .

فرموده است: و تجّارا بلا أرباح .

اشاره به كسانى از آنهاست كه با اعمال فاسد و نادرست خود به سوداگرى پرداخته و معتقدند كه اين كارها را براى تقرّب به خداوند انجام مى دهند و مستلزم ثواب و پاداش براى آنهاست در صورتى كه چنين نيست،واژه تجّار و ربح هر دو استعاره است و وجه مشابهت آنها آشكار است .

فرموده است: و أيقاظا نوّما منظور از اين كه خفتگانند خوابيدن نفوس آنها در گور طبيعت و بستر غفلت است و از اين نظر در حكم بيدارانى هستند كه چشمهاى آنها گشوده و خردهايشان خفته است .

فرموده است: و شهودا غيّبا .

يعنى بدنهاى آنها حاضر،ولى خردهاى آنها از درك مقاصد دين و كسب فروغ مواعظ و اوامر الهى غايب است .

فرموده است: و ناظرة عمياء .

ص:78

مراد چشمهاى بينايى است كه كورند،يعنى از دقّت در آثار صنع الهى و پند گرفتن و سود بردن از آنها براى امر آخرت همچون كورانند و از چشمهايى كه دارند فايده اى عايد آنها نيست .

فرموده است: و سامعة صمّاء .

يعنى:و گوشهايى كه آوازها را مى شنوند ولى از شنيدن نداى حقّ و استفاده از آن كر و عاجزند،از اين رو مانند كرانند كه سود لازم را از گوش خود نمى برند .

فرموده است: و ناطقة بكماء .

يعنى:زبانهايى كه گوياست امّا از آنچه سزاوار است سخن گويند خاموش،و مانند لالان و بى زبانانند.واژه هاى عمياء و صمّاء و بكماء براى آنچه ذكر شد به طريق استعاره آمده،و در الفاظ رعايت تضادّ شده و مراد دارندگان چشم و گوش و زبان است كه داراى صفات مذكور بوده و از فوايد آنچه دارند بى بهره اند .

فرموده است: راية ضلالة .

امام(علیه السلام)پس از آن كه آنها را مورد سرزنش و نكوهش قرار داده و كاستيهاى آنان را گوشزدشان فرموده اينك آنچه را بايد از آن دورى جويند،و خود را براى مقابله با آن آماده سازند براى آنها بيان مى كند،و اين عبارت است از ظهور فتنه ها و آشوبهايى كه از بنى اميّه انتظار مى رود،تعبير راية ضلالة كنايه از ظهور اين آشوبهاست و تقدير آن هذه راية ضلالة مى باشد،و منظور از قيامها على قطبها گرد آمدن مردم در پيرامون رئيس و رهبر اين فتنه هاست و واژه قطب به طريق استعاره كنايه از اوست،و منظور از تفرّق و تشعّب اين فتنه ها گسترش آن در نقاط مختلف روى زمين و پديد آمدن فتنه هاى ديگرى بر اثر آن است،و چون در اين آشوبها مردم دسته دسته گرفتار و هلاك مى شوند واژه كيل را كه به معناى پيمانه است استعاره فرموده زيرا كسى كه چيزى را كيل مى كند پيمانه پيمانه از آن برمى دارد تا كار توزين آن را به پايان رساند،و با واژه صاع كه به معناى پيمانه است استعاره

ص:79

ترشيح شده است،همچنين براى كشتار بى رحمانه اى كه رهبر اين فتنه ها مرتكب مى شود و احكام ستمگرانه اى كه بر خلاف قانون دين و نظام حقّ صادر مى كند واژه خبط استعاره شده زيرا اعمال او شباهت به شتر جوان رمنده اى دارد كه در هنگام گريز از شتران ديگر با هر چه برخورد كند آن را در زير دست و پاى خود له مى كند،و با ذكر واژه باع (1)استعاره را ترشيح داده است،و اين كه امام(علیه السلام)در جمله و تحبطكم بباعها بيديها(به دستهايش)نفرموده زيرا ذكر باع براى بيان شدّت خبط و لگدمال كردن بليغتر است .

فرموده است: قائدها خارج عن الملّة .

يعنى رهبر اين فتنه از دين بيرون است و از دستور خدا پيروى نمى كند و بر گمراهى و ضلالت استوار مى باشد .

فرموده است: فلا يبقى يومئذ منكم إلاّ ثفالة كثفالة القدر .

واژه ثقاله استعاره و كنايه است از افراد فرومايه اى كه فايده اى در وجود آنها نيست و نام و آوازه خوبى ندارند،و آنان را به ته مانده ديگ كه ارزشى ندارد و مورد توجّه نيست تشبيه فرموده،همچنين آنها را به خرده هايى كه از توشه و يا گندم و كاه و مانند آنها در ته جوال باقى مى ماند همانند كرده است ،سپس واژه عرك را كه به معناى مالش دادن چرم است استعاره آورده و گوشزد فرموده كه همان گونه كه چرم را مالش و نرمش مى دهند،فتنه ها و بلواها آنان را دگرگون كرده زبون و خوار مى سازد ،و نيز واژه دوس را كه به معناى كوبيدن است براى خوارى و تحقير مردم به وسيله بنى اميّه و شدّت گرفتارى جامعه به اين بليّه به طريق استعاره آورده، و آن را به كوبيدن خرمن گندم و مانند آن تشبيه فرموده و وجه مشابهت معلوم است .پس از آن به كوشش پيگير اهل ضلالت عليه مؤمنان و اين كه همگى فكر خود را براى شناسايى و دستيابى بر آنان به كار مى برند تا آنها را آسيب برسانند و در رنج و

ص:80

زحمت اندازند اشاره مى كند،و كوشش آنها را براى شناسايى و دستگيرى مؤمنان به دانه چيدن مرغان تشبيه مى فرمايد كه دانه هاى پر و چاق را از دانه هاى لاغر و ميان تهى با منقار خود جدا كرده ريزرارها و درشت را بر مى دارند ،سپس از اين كه بر گمراهى و سرگردانى خود همچنان پايدارند آنها را مورد نكوهش قرار مى دهد، و با شگفتى از آنها مى پرسد كه تا كى به دنبال اعتقادات نادرست و روشهاى باطلند و از آنچه آنان را در ظلمات حيرت و نادانى سرگردان و گرفتار ساخته و از پندارهاى دروغينى كه آنها را فريب داده پرسش و آنان را به سوى خويش دعوت و از اين كه جز خدا مطلوب ديگرى دارند سرزنش مى كند،و آنها را از اختيار راهى جز طريق شرع و دين نهى مى فرمايد،سپس در باره اين كه اين كژيها از چه ناحيه اى بر آنها وارد،و اين بيماريها و نارواييها از كجا براى آنان آورده مى شود پرسش مى كند،و آن حضرت خود مى داند كه آنچه به آنها مى رسد از ناحيه جهالت و نادانى آنهاست ليكن سخن را به مقتضاى بلاغت ادا فرموده است،و چنان كه گفته ايم اين گونه سخن تجاهل العارف (1)ناميده مى شود،همان گونه كه خداوند متعال فرمود: «فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ» و نيز فرموده است: «فَأَنّى تُؤْفَكُونَ» يعنى كى و در چه هنگام از اين غفلت و ناآگاهى كه دچاريد باز مى گرديد ؟ فرموده است: و «لِكُلِّ أَجَلٍ كِتابٌ» و لكلّ غيبة إياب .

مردم را با اشاره به نزديك بودن مرگ،مى ترساند و به آنان گوشزد مى فرمايد كه ممكن است مرگ ناگهان فرا رسد،و از نظر عمل در زمره زيانكارترين افراد قرار گيرند ،سپس به آنها تذكّر مى دهد كه به موعظه هاى او گوش فرا دهند،و مراد از ربّانى،دانشمندى است كه در علوم الهى،ماهر و عامل باشد،پس از آن

ص:81

دستور مى دهد كه دلهاى خود را براى پذيرش آنچه مى گويد حاضر سازند،و منظور از حضور دل اين است كه ذهن خود را متوجّه گفتار او كنند،و هنگامى كه آنها را صدا مى كند و ندا مى دهد از خواب غفلت بيدار شوند،و اين كه فرموده است و ليصدق رائد أهله يعنى كسى كه جلوتر از كاروان در پى آب و علف حركت مى كند،و هدايت آن را بر عهده دارد بايد به كاروانيان راست گويد مثلى است كه امام(علیه السلام)براى بيان مقصود خود به آن تمثّل جسته است،و اصل مثل لا يكذب رائد أهله مى باشد،و واژه رائد را براى فكر استعاره آورده است،زيرا رائد كسى است كه كاروانيان او را براى يافتن آب و گياه جلوتر از كاروان روانه مى كنند،و فكر هم كه براى پيدا كردن سرچشمه زندگى بخش علوم و مرغزارهاى كمالات از جانب نفس برانگيخته مى شود بدان شباهت دارد،پس رائد كنايه از فكر و اهل كاروان طبق اين بيان عبارت از نفس مى باشد،و مانند اين است كه فرموده باشد:بايد انديشه ها و خيالات شما در برابر نفوس شما راستگو باشند،و صدق و راستى افكار در برابر نفوس اين است كه رفتار آنها كه ملهم از افكار و انديشه هاى آنهاست زير فرمان عقل،و دور از مشاركت هوا و هوس باشد،زيرا اگر نفس با مشاركت هوا و شهوت اين رائد را روانه كند،ره آورد او جز دروغ و فريب نخواهد بود،و محتمل است كه مراد از رائد اشخاصى باشند كه نزد امام(علیه السلام)حضور داشته اند،زيرا هر يك از آن حاضران داراى عشيره و قبيله اى بوده كه به سوى آن باز مى گشته اند و آن حضرت دستور مى دهد كه با قبيله خود سخن از روى صدق و راستى گويند،و آنچه را شنيده اند به گونه اى كه سزاوار است به گوش آنها برسانند و خيرخواه آنها باشند،و همان گونه كه رائد پس از آن كه جاى مناسب با آب و گياه را يافت نزد كاروانيان باز مى گردد،و آنان را بشارت داده كاروان را بدانجا راهنمايى مى كند آنان نيز افراد قبيله خود را دعوت و به سوى او هدايت كنند .

فرموده است: و ليجمع شمله .

ص:82

يعنى رائد يا فرستاده بايد آنچه مايه پراكندگى خاطر است از خود دور،و امور و مقاصد دنيوى خويش را جمع و جور كند،و معناى و ليحضر ذهنه اين است كه هوش و حواس خود را به آنچه امام(علیه السلام)بيان مى كند متوجّه سازد .

فرموده است: و لقد فلق لكم الأمر فلق الخزرة .

يعنى:آنچه را از دين و احكام شريعت نمى دانستيد براى شما بيان داشته، يا بنا به قولى يعنى:فتنه و آشوبهايى را كه در آينده روى خواهد داد براى شما آشكار كرده است،و نيز تاريكى جهل و نادانى را مانند مهره اى كه آن را شكاف مى دهند تا بشناسند براى شما شكافته و روشن ساخته است : و قرفه قرف الصّمغة يعنى:آگاهى و دانش خود را در اين باره به شما القا كرده،و شرايط خيرخواهى و ارشاد را به جا آورده،و همان گونه كه صمغ را از درخت جدا مى كنند و چيزى از آن باقى نمى گذارند در اين باره نيز چيزى فروگذار نكرده و مطلبى باقى نگذاشته است،گفته مى شود:تركته على مثل مقرف الصّمغه و اين مثل در جايى است كه كارى را به تمامى انجام دهند و چيزى از آن باقى نگذارند،زيرا صمغ آن چنان از درخت كنده مى شود كه چيزى از آن بر جاى نمى ماند .

فرموده است: فعند ذلك .

اين جمله مربوط است به عبارت من بين هزيل الحبّ (از ميان دانه هاى لاغر)يعنى هنگامى كه فتنه هاى مذكور بر پا و رهبر ضلالت و گمراهى اين كارها را نسبت به شما مرتكب شود،سپاه باطل پايگاههاى خود را مستحكم ساخته در سنگرهاى خود قرار مى گيرد: و يركب الجهل مراكبه نيز به همين معناست،يعنى اين هنگام حمله آن است،و جهل در اين جا به فردى تشبيه شده كه بر مركب خود سوار شده و آماده حمله و هجوم است،و واژه مراكب اشاره به خيل جاهلان و بى دانشهايى است كه در گرد او در آمده اند .

فرموده است: و عظمت الطّاغية .

يعنى:فتنه طغيانگر از حدّ و اندازه خود در مى گذرد و هر چه گسترده تر مى شود،

ص:83

و قلّت الرّاعية مراد از راعيه پاسداران دين و كسانى است كه از حريم آن نگهبانى مى كنند و به معناى الفرقة الرّاعيه است(گروه پاسداران دين)،و به جاى واژه راعيه داعيه نيز روايت شده يعنى گروه دعوت كنندگان به سوى خدا .

فرموده است: و صال الدّهر صيال السّبع العقور .

صفت صيال را كه به معناى خيز كردن و حمله بردن است براى روزگار به مناسبت شباهتى كه به درّنده ها دارد استعاره آورده است،زيرا روزگار در پيدايش اين آشوبها و بديها عاملى زورمند،و در شدّت حمله و هجوم،همانند درّنده اى خون آشام است،سپس واژه فنيق(شتر نر ارزشمند)را براى باطل استعاره فرموده و با واژه هاى هدير(آواز كبوتر و شتر)و كظوم(شترى كه نشخوار نكند)ترشيح كرده است،وجه مشابهت ميان اين دو اين است كه باطل در پيدايى و حرمت و نيرومندى كه اهل آن دارد همانند شتر نرى است كه پيوسته از مستى كف بر لب مى آورد.و منظور از هدير ظهور و قدرت اهل باطل و غرض از كظوم ناپيدايى و گمنامى آنهاست در زمانى كه حقّ ظهور مى كند و به قدرت مى رسد .

فرموده است: و تواخى النّاس على الفجور .

يعنى مردم آن زمان در ارتكاب معاصى و به جا آوردن فسق و فجور و پيروى از خواهشهاى نفسانى با يكديگر همبستگى و دوستى دارند ، و تهاجروا على الدّين يعنى هر كس را ديندار احساس كنند،او را از خود رانده و از او دورى مى جويند و او نيز از آنها دورى اختيار مى كند ،و التحابّ على الكذب كه به معناى دوستى كردن به خاطر دروغ است نيز داخل در معناى برادرى و همبستگى به خاطر فجور و كارهاى زشت است همچنان كه:التّباغض على الصّدق كه به معناى دشمنى كردن به سبب راستگويى است،داخل در معناى دورى جستن از يكديگر به سبب ديندارى است،و منظور از تكرار اين معانى نفرت دادن شنوندگان از اين امور ناپسند و زشت و ترسانيدن آنهاست از اين كه امور مذكور اتّفاق افتد .

فرموده است: فإذا كان ذلك،كان الولد غيظا .

ص:84

يعنى هنگامى كه اين رويدادها واقع شود،هر كسى براى رهايى خود از اين گرفتاريها به خود مشغول است،و فرزند كه گراميترين محبوب آدمى است براى پدرش مايه خشم و دلتنگى است يعنى فرزند براى پدر موجب رنج و غضب مى شود.و اطلاق واژه غيظ(خشم)بر فرزند از باب اطلاق نام سبب بر مسبّب است .

فرموده است: و المطر قيظا .

اين كه باران موجب بروز گرما باشد از نشانه هاى اين شرور و بلاهاست بلكه خود اين نيز بلاست زيرا باعث مى شود كه گياهى روييده نشود،و كشت و زراعت پا نگيرد،و ميوه ها و محصولات موجود تباه شود،و شايد كنايه از اين باشد كه در اين دوران آنچه مايه خير و بركت است،به شرّ و آفت بدل مى شود .

فرموده است: و كان أهل ذلك الزّمان...تا أمواتا .

مردم هر زمان به سه طبقه منقسم مى شوند:پادشاهان و اشراف،طبقه متوسّط،طبقه پايين،اگر دوران عدل و داد باشد،عدالت از پادشاهان به اشراف و از آنها به طبقه متوسّط و از اين طبقه به توده مردم و طبقات پايين سرازير و در ميان همه گسترده خواهد شد،و اگر جور و ستم حاكم باشد،ظلم و بيداد نيز به همين گونه دامن همه را خواهد گرفت و در اين زمان پادشاهان،همچون درّندگان خون آشام هر ثروتمند و صاحب مالى را شكار مى كنند،مردم اين زمان و برجستگان آنها در برابر افراد متوسّط همچون گرگان خونخوارند كه آنها را طعمه و شكار خود قرار مى دهند،و تهيدستان و بينوايان مانند مردگانند زيرا آنچه مايه ادامه زندگى آنهاست به وسيله طبقه بالاتر از آنها گرفته شده است،امام(علیه السلام)واژه اموات را بر سبيل مجاز،براى بيان اين منظور به كار برده است كه بلا و سختى به منتهاى شدّت خود مى رسد،زيرا مرگ نهايت سختى است و اين از باب اطلاق نام سبب نهايى بر مسبّب است .سپس واژه غيض(كم شدن و فرو رفتن آب در زمين)را براى نقصان راستى،و فيض(لبريز شدن آب)را براى رواج و فراوانى دروغ،به

ص:85

مناسبت شباهتى كه ميان اينها و آب است استعاره فرموده است . استعمال المودّة باللّسان يعنى:دوستى را بر زبان دارند اشاره به نفاق و دورويى مردم است كه به زبان اظهار مهر و محبّت مى كنند ولى دلهايشان از همديگر دور و آكنده از دشمنى و حسد مى باشد ،در عبارت: التّشاجر بالقلوب ،واژه تشاجر(نيزه زدن)با دلها را به مناسبت شباهتى كه قلوب به نيزه ها دارند استعاره فرموده است زيرا همان گونه كه با نيزه به دشمن حمله مى شود،دلهاى برخى براى نابود كردن بعضى ديگر مصمّم مى شود،و با نسبتهاى ناروا به بدگويى و طعن ديگران مى پردازد ،واژه نسب نيز براى فسوق استعاره است،و وجه مشابهت اين است كه فسق و فجور در آن زمان موجب همبستگى و هميارى و دوستى بوده،چنان كه نسب و خويشاوندى چنين است،و عفاف و پاكدامنى موجب تعجّب و شگفتى مى شود،زيرا در ميان آنان كمياب و نادر است ،عبارت: لبس الإسلام لبس الفرو مقلوبا زيباترين و رساترين تشبيه است،مشبّه به پوشيدن پوستين و وجه تشبيه وارونه بودن آن است توضيح مطلب اين است كه چون غرض اسلام تهذيب باطن است تا دل،پاكيزه و از تعاليم آن بهره مند شود و آثار و فوايد ايمان در آن حاصل گردد،امّا منافقان اين هدف را دگرگون كرده و بدون اين كه اسلام را به دلهاى خود راه دهند تنها به زبان آن را به كار مى برند،لذا معامله اين منافقان با اسلام به وارونه پوشيدن پوستين تشبيه شده است.زيرا اصل در پوستين اين است كه راسته پوشيده شود تا حيوانى كه پوستين لباس اوست از آن سود ببرد،ليكن مردم آن را وارونه استعمال مى كنند و توفيق از خداست.

ص:86

و بر پاست،بى نياز كننده هر نيازمند و عزّت دهنده هر خوار و زبون،و نيروبخش هر ناتوان،و پناه همه غمزدگان است،گفتار آن كس را كه سخن گويد مى شنود،و راز آن كس را كه خاموشى گزيند مى داند،روزى آن كس كه زنده است بر عهده او،و بازگشت آن كس كه مرده است به سوى اوست.

پروردگارا!چشمها تو را نديده اند تا از تو خبر دهند،چه تو پيش از آفريدگانى كه وصف تو را مى گويند،وجود داشته اى،خلق را براى رهايى از بيم تنهايى نيافريده اى،و آنان را براى سودى به كار نگرفته اى،هر كه را طلب كنى نتواند از تو پيش افتد،و آن كه را دستگير كنى نمى تواند از تو بگريزد،هر كس تو را نافرمانى كند به سلطنت زيانى نرسانيده،و آن كس كه تو را فرمانبردارى كند به پادشاهيت چيزى نيفزوده است،آن كس كه از قضاى تو خشمگين شود نمى تواند حكم تو را برگرداند،و آن كس كه از فرمانت سرباز زند از تو بى نياز نمى شود،هر رازى در نزد تو پيدا و هر پنهانى در پيش تو آشكار است،هميشه بوده اى و هميشه خواهى بود،و نهايتى براى تو نيست،تو منتهايى و هر چيزى به تو پايان مى يابد پس از تو گريزى نيست،تو وعده گاهى،و رهايى از حكم تو جز به فضل تو ميّسر نيست،زمام هر جنبنده اى به دست قدرت توست،و بازگشت همه انسانها به سوى توست.

پروردگارا!تو پاك و منزّهى و چه قدر بلند است مقام تو!پاك و منزّهى و چه قدر بزرگ است آنچه از آفرينش تو مى بينيم،و چه قدر آنچه را مى بينيم در برابر قدرت و توانايى تو كوچك است،چه هراس انگيز است آنچه از ملكوت تو مشاهده مى كنيم،و چه خرد و اندك است آنچه مشاهده مى كنيم نسبت به عوالم قدرت و سلطنت تو كه از ديد و دانش ما پنهان است،چه فراوان و سرشار است نعمتهاى تو در اين دنيا،و چه حقير و ناچيزند اينها در برابر نعيم آخرت .»

امام(علیه السلام)در اين خطبه امورى را براى بارى تعالى اثبات و امورى را نفى كرده،و آنچه اثبات فرموده ده چيز است :

1- كلّ شيء خاضع له :واژه خضوع به معناى خشوع است،و اين مشترك لفظى است و در اين جا بر حسب مفاهيم مشتركى كه دارد به كار رفته است،زيرا خشوع انسان در برابر خداوند عبارت است از اطمينان و آرامش يافتن بدو و فروتنى و خضوع در برابر اوست و خشوع فرشتگان مداومت و كوشش خستگى ناپذير در عبادت و پرستش اوست،كه ناشى از توجّه آنها به كبريايى و عظمت بارى تعالى است،خشوع موجودات ديگر عبارت است از منفعل و متأثّر بودن از قدرت او و طوق رقيّت امكان را به گردن داشتن و همچنين نيازمندى آنها بدوست،واژه مشترك اگر چه در همگى مفاهيم خود بطور حقيقى به كار نمى رود،ولى چنان كه پيش از اين روشن كرده ايم،مى توان آن را با ذكر قرينه مجازا در تمام مفاهيم آن به كار برد،و در اين جا اضافه شدن آن به عبارت كلّ شيء قرينه است،و مى توان آن را در حكم متعدّد دانست مانند قول خداوند متعال در آيه «إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ» (1)»كه در اين صورت مانند اين است كه گفته شده:

فرشتگان براى او خاشعند،بشر براى او خاشع است و...بنا بر اين در عبارت مذكور حق تعالى به دو صفت توصيف شده است:يكى اين كه عظيم و بزرگ است ديگر غنا و بى نيازى اوست،امّا عظمت چيزى صورتهاى مختلف دارد،يا تنها در نفس عظيم و بزرگ است و خرد آدمى مى تواند به كمال آن احاطه پيدا كند،و كنه حقيقت آن را بداند،و يا اين كه برخى از عقول مى توانند اين احاطه و آگاهى را بيابند،هر چند اكثر مردم از اين ناتوان باشند،در اين دو صورت اطلاق واژه عظمت اضافى و نسبى است و نتيجه مقايسه جهت عظمت آن چيز نسبت به ما دون آن مى باشد،صورت ديگر اين است كه تصوّر آن كه خرد بدو راه يابد و به وجود او

ص:89

احاطه پيدا كند اصلا محال است،اين عظمت اضافى و نسبى نبوده و از آن عظيم على الاطلاقى است كه مرغ انديشه را به فضاى قدس او راه نيست،و خردها نمى توانند بر صفات كمال و اوصاف جلال او آگاه شوند و اين همان خداوند متعال است،امّا در مورد غنا و بى نيازى او در آينده سخن خواهيم گفت .

2- قيام كلّ شيء به :بايد دانست كه ممكنات يا جوهرند يا عرض و هيچ يك از جواهر و اعراض به خودى خود موجود نيست،در مورد اعراض روشن است كه وجود آنها نيازمند محلّ جوهرى است،و تحقّق وجود جواهر در جهان هستى نيز بسته به وجود علل آنهاست،و سلسله عليّت نيز به فاعل اوّل جلّ و علا منتهى مى شود،بنا بر اين او فاعل مطلق است و در جهان هستى قوام همه موجودات بدوست،و چون ثابت است كه خداوند متعال در هر چيزى بى نياز از غير است،و هم او قوام و مبدأ بقاى هر چيز مى باشد،لذا او قيّوم مطلق است و معناى قيّوم اين است كه او قائم به ذات خويش است و پايدارى هر چه جز اوست بدو مى باشد،و آنچه امام(علیه السلام)در اين باره فرموده مستلزم همين معناست .

3- غنى كلّ فقير :لازم است واژه فقر(نادارى)در اين جا اعمّ از معناى متعارف و رايج آن تلقّى و بر معناى مطلق نادارى و نيازمندى حمل شود تا ستايش خداوند تعميم يابد چنان كه غنا نيز به معناى سلب مطلق نيازمندى مى باشد،و چون ثابت است كه هر ممكن الوجودى در وجود و بقاى خود محتاج خداست و همه موجودات روى نياز به او دارند،و او پديد آورنده و برپا دارنده وجود انسان است لذا ثابت مى شود كه برطرف كننده نياز هر موجود بلكه هر ممكن، خداوند متعال است،و در اين عبارت كه فرموده بى نياز كننده هر نيازمندى است مراد همين است،و اطلاق واژه غنا بر خداوند متعال بر سبيل مجاز و گذاردن نام سبب بر مسبّب است .

4- عزّ كلّ ذليل :پيش از اين گفته شد كه عزيز به معناى خطير و چيز ارزشمندى است كه نظاير آن كمياب و نياز به آن زياد،و دسترسى بدان دشوار

ص:90

باشد و هر چيزى داراى اين اوصاف سه گانه باشد به آن عزيز گفته مى شود،و نيز سابقا گفته ايم كه اين مفاهيم از مقوله تشكيك (1)،و بر حسب مصداق مورد زياده و نقصان است،و هر كمال كه در آنهاست در خداوند متعال وجود دارد،مقابل واژه عزيز لفظ ذليل است،و ثابت است كه او جلّ و علا عزّت دهنده هر موجودى است و تحقّق اين مفاهيم سه گانه در غير او به يمن تفضّل اوست،زيرا خداوند است كه به سلسله وجود انتظام بخشيده و به هر يك از موجودات در نظام كلّى هستى،مقام و مرتبه اى عنايت فرموده است از اين رو عزّت و كرامت هر چيزى از اوست،و چون هر موجودى كه در قيد امكان است در پيشگاه او خوار،و در تحقّق مفاهيم سه گانه اى كه گفته شد بدو نيازمند است لذا او عزّتبخش هر خوار و زبون مى باشد.اطلاق واژه عزّ بر خداوند مانند اطلاق واژه غنا بر اوست .

5- و قوّة كلّ ضعيف :قوّت و نيرومندى براى بيان كمال قدرت و توانايى و شدّت منع و دفع به كار مى رود،و واژه مقابل آن ضعف و ناتوانى است،و اين دو واژه از مقوله تشكيك است و اگر در مورد اشخاص استعمال شود محتمل زياده و نقصان مى باشد و چون ثابت است كه خداوند متعال پشتوانه و تكيه گاه همگى موجودات است و اوست كه به هر چيزى به اندازه قابليّت وى آنچه را استعداد و استحقاق دارد مى بخشد،از اين رو او،عطا كننده و بخشنده قدرت و كمال به هر ناتوانى است كه از پيش خود نيرو و توانى ندارد لذا توان و نيروى هر ضعيفى به هر دو معنايى كه از قوّت ذكر شد،از اوست.نقل شده كه حسن بصرى گفته است:

از پيامبر خدا لوط جاى شگفتى است كه گفته است: «لَوْ أَنَّ لِي بِكُمْ قُوَّةً أَوْ آوِي إِلى رُكْنٍ شَدِيدٍ» (2)آيا مى توان تصوّر كرد كه پشتيبانى نيرومندتر از خداوند اراده كرده باشد؟اطلاق واژه قوّت براى خداوند نيز مانند اطلاق واژه غناست.

ص:91

6- مفزع كلّ ملهوف :يعنى او پناه و ملجأ هر بيچاره و درمانده است،به هنگامى كه ضرورت به او رو آورد،يا غم و اندوه به او دست دهد،و يا ترس و بيم وى را فراگيرد و يا بر او ستم شود،چنان كه خداوند متعال فرموده است: «ثُمَّ إِذا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْئَرُونَ» (1)»، «وَ إِذا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فِي الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلاّ إِيّاهُ» (2)» زيرا هيچ كس جز خداوند نمى تواند براى همه بيچارگان پناه و مفزع باشد، به علاوه اين كه كسى پناه ديگرى باشد بر سبيل مجاز است نه حقيقت،و نسبى است نه حقيقى و اين تعريف مستلزم اثبات كمال قدرت براى خداوند است،زيرا فطرت هر مضطرّ و بيچاره اى با توجّه به جميع احوال وجود خود بر جود و بخشش خداوند گواهى مى دهد،و همچنين متضمّن اثبات كمال علم براى بارى تعالى است،زيرا نهاد مضطرّ گواهى مى دهد بر اين كه خداوند به ضرورت و نياز او آگاه است،و اوصاف ديگر خداوند مانند اين كه شنوا،و بينا و آفريننده و اجابت كننده و پاينده و پايدار است نيز به همين اعتبار است .

7- من تكلّم سمع نطقه .

8- من سكت علم سرّه :اين كه هر كس سخن بگويد گفتار او را مى شنود، و هر كس خاموشى گزيند راز او را مى داند هر دو اشاره دارد به دو صفت سميع (شنوا)و عليم(دانا)خداوند،و چون مفهوم اين كه او شنواست اين است كه به شنيده ها داناست،مفاد اين دو صفت موجب اثبات اين است كه خداوند بر آنچه بندگانش در حالت سخن گفتن،بيان و آشكار مى كنند و يا هنگام خاموشى پنهان و در دل نگه مى دارند احاطه دارد،و در اين باره پيش از اين نيز اشاره شده است .

9- و من عاش فعليه رزقه .

10- و من مات فإليه منقلبه :اين دو تعريف اشاره است به اين كه خداوند

ص:92

متعال اصل و مبدأ هستى بندگان و تمام موجودات در حال و آينده است،همچنين او مقصد نهايى و پايانى آنهاست،و بازگشت همگى زندگان و مردگان به سوى اوست،و هستى آنها در حالت زندگى و مرگ به دست قدرت اوست .

آنچه پس از اين مى آيد امورى است كه امام(علیه السلام)از خداوند نفى فرموده است:

11- لم ترك العيون فتخبر عنك :در اين عبارت از غيبت به خطاب توجّه شده مانند قول خداوند متعال در «إِيّاكَ نَعْبُدُ» كه خطاب پس از غيبت است،و اين التفات و عكس آن كه انتقال از خطاب به غيبت مى باشد نشانه شدّت عنايت سخنگو به مطلب مورد توجّه است و اين شيوۀ سخنگويى از محاسن علم بيان است.

بايد دانست كه در اين گفتار يا مجاز به كار رفته و يا محذوفى در تقدير است،زيرا اگر بر حسب آنچه الفاظ دلالت و واقعا صدق دارد بيننده همان چشمها باشد لازم مى آيد كه نسبت خبر دادن چشمها از او بر سبيل مجاز باشد،زيرا چشم نمى تواند از چيزى خبر دهد،و اگر بخواهيم از مجاز اجتناب كنيم لازم است محذوفى را در تقدير بدانيم و عبارت چنين باشد:لم ترك العيون فتخبر عنك اربابها يا لم ترك أرباب العيون فتخبر عنك(صاحبان چشمها تو را نديده اند تا از تو خبر دهند)كه در اين صورت چنان كه گفته شد اضمار يا تقدير لازم مى آيد،و ميان مجاز و اضمار تعارض واقع مى شود،و چون طبق آنچه در مقدّمات اصول فقه ثابت است،مجاز و اضمار در يك مرتبه قرار دارند،لذا عبارت را مى توان به هر يك از دو صورت مذكور حمل كرد،زيرا مراد و مفاد سخن تنزيه و مبرّا كردن حقّ تعالى است از آنچه گروه مشبّهه و امثال آن در باره خداوند مى گويند،و براى خداوند صفاتى بر مى شمارند كه لازمه اش اين است كه بينندگان با ديده سر او را ببينند و از او خبر دهند،با اين كه اين گمراهان خود اذعان دارند كه خدا را نديده اند و او را ناديده توصيف مى كنند و چون خبر از محسوسات و هر چه از اين گونه است زمانى صدق دارد كه مستند به حسّ باشد،لذا اين كه خداوند را به چشم سر نمى توان ديد

ص:93

مستلزم اين است كه نمى توان از طريق حاسّه چشم از او خبر داد و آنچه از اين باب گفته شود ياوه و دروغ است،و در گفتار امام(علیه السلام)اگر چه و يخبر به صورت مثبت آمده ولى منفى است،زيرا لازمه آن كه ديدن او به چشم سر است منفى است و اين دو با يكديگر ملازمه دارد.نصب فعل فتخبر كه در جواب نفى واقع شده به أن مصدريّه است كه پس از فا در تقدير است،و اين عبارت صورت قضيّه منطقى شرطيّه متّصله را دارد به اين گونه:اگر خبر دادن چشمان از تو صحيح باشد هر آينه تو را ديده اند،ليكن تو را نديده اند پس خبر دادن آنها از تو صحيح نيست،امّا اين كه فرموده است: بل كنت قبل الواصفين من خلقك تعليلى است براى عدم امكان رؤيت خداوند كه اين نيز مستلزم سلب صحّت اخبار از اوست،و بايد كبراى آن را در تقدير گرفت،به اين صورت:هر كس پيش از توصيف كنندگانش باشد،او را نديده و از او خبر نداده اند،ولى ظاهرا اين كبرا از ظنيّات مشهور مى باشد،و چنان كه مى دانيم از اجزاى قياس خطيبان و سخنوران است.و اگر دقّت شود كبراى مذكور كلّى نيست،زيرا اين كه هر چيزى پيش از ماست خبر دادن از آن باطل است درست نيست،ليكن مى توان بيان امام(علیه السلام)را بر وجه صحيح آن حمل كرد،بدين گونه كه بگوييم:مراد از اين كه خداوند متعال پيش از توصيف كنندگان خود بوده،پيشى و تقدّم ذاتى اوست.و اين تعريف مستلزم تنزيه حقّ تعالى از جسميّت و لوازم آن،و امتناع رؤيت او،و متضمّن ردّ اخبار از او از طريق مشابهت حسّى است .

12- لم تخلق الخلق لوحشة :اين بيان اشاره است بر اين كه ذات مقدّس خداوند متعال منزّه است از اين كه به چيزى انس گيرد و يا از چيزى وحشت كند، و ما در ذيل خطبه اوّل در اين باره توضيح داده ايم .

13- و لا استعملتهم لمنفعة :يعنى:او نكرده خلق تا سودى كند،و پيش از اين گفته شد كه جلب منفعت و دفع ضرر از لوازم مزاج و طبيعت آدمى است و خداوند متعال از آن منزّه است .

ص:94

14- و لا يسبقك من طلبت :يعنى كسى را كه طلب كنى نمى تواند از چنگ قدرتت بگريزد .

15- و لا يفلتك من أخذت :كه به معناى و لا يفلت منك بعد أخذه مى باشد،يعنى كسى را كه بگيرى نمى تواند خود را از تو برهاند،در عبارت من جارّه حذف شده و فعل يفلت بدون حرف جرّ متعدّى شده است،مانند آنچه خداوند متعال فرموده است: «وَ اخْتارَ مُوسى قَوْمَهُ» ،اين جمله و عبارت پيش دلالت بر كمال قدرت و غلبه بارى تعالى،و احاطه علم او به اشيا دارد،زيرا هر پادشاه مقتدر و زورمندى را فرض كنيم باز محتمل است كه بتوان از چنگ او گريخت،و با حيله و تدبير از اسارت او رهايى يافت .

16- و لا ينقص سلطانك من عصاك .

17- و لا يزيد فى ملكك من أطاعك :اين دو جمله مشعر بر تنزيه حقّ تعالى از اوصاف و احوال پادشاهان جهان است،زيرا كمال سلطنت و قدرت هر كدام از آنها بسته به اين است كه سپاهيانشان بيشتر و فرمانبردارانش زيادتر و مخالفان و گردنكشان بر ضدّ او كمتر باشند،و ضعف آنان كه موجب سلطه دشمنان و دست اندازى بر قلمرو آنان است در عكس اينهاست،امّا خداوند متعال چون ذاتا سلطنت و به سبب كمال قدرت استيلا دارد،نمى توان تصوّر كرد كه عاصيان با نافرمانى و عصيان خود از حوزه قدرت و فرمانروايى او بيرون روند تا نقصان و شكستى از اين راه بر سلطنت او وارد شود و يا اين كه فرمانبردارى اهل طاعت و عبادت،بر قدرت و سلطه او بيفزايد،بلكه او پادشاه و مالك ملك هستى است، اوست كه به هر كس بخواهد قدرت مى بخشد و از هر كس كه اراده كند آن را سلب مى كند و هر كه را بخواهد عزيز و هر كه را بخواهد خوار مى گرداند،همگى خوبيها به دست اوست و او بر هر چيزى تواناست .

18- و لا يردّ امرك من سخط قضاءك :مراد از امر در اين جا قدر است كه بر وفق قضاى إلهى نازل مى شود،و همان گونه كه پيش از اين روشن كرده ايم قدر

ص:95

شرح و تفصيل قضاست،اين بيان نيز گوياى منتهاى قدرت و كمال سلطنت خداوند است،زيرا خداوند به وجود هر چيزى عالم باشد ناگزير آن چيز وجود دارد خواه آن چيز مطابق ميل و محبوب بنده باشد يا نباشد،چنان كه خداوند متعال فرموده است: «وَ يَأْبَى اللّهُ إِلاّ أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ» (1)» «إِنَّ عَذابَ رَبِّكَ لَواقِعٌ ما لَهُ مِنْ دافِعٍ» (2)» «وَ إِنْ يَمْسَسْكَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلا كاشِفَ لَهُ إِلاّ هُوَ وَ إِنْ يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» (3)»در اين جا عجز و زبونى از اين كه امر خدا را نمى توانند برگردانند تنها به كسانى نسبت داده شده كه از قضاى خداوند خشمگين مى شوند،زيرا اينها هستند كه اگر مى توانستند مقدّرات خداوند را دگرگون و ردّ مى كردند .

19- و لا يستغنى عنك من تولّى عن أمرك :مراد از امر در اينجا روشن است زيرا منظور همان امر او به بندگانش براى عبادت و طاعت مى باشد،و آشكار است آن كس كه از فرمان خداوند روى گرداند به خدا محتاجتر و در ذات خود ناقصتر و نيازمندتر به اوست،و اين صفت نيز بيانگر كمال قدرت و بى نيازى مطلق خداوند است .

20- كلّ سرّ عندك علانية .

21- و كلّ غيب عندك شهادة :اين دو وصف گوياى كمال علم و احاطه بارى تعالى به جميع موجودات و اشياست،و چون نسبت علم خداوند بر معلوماتش

ص:96

در حدّ تساوى و يكسان است ناگزير علم او به آشكارا و نهان نيز يكسان و متساوى است،علاوه بر اين بايد دانست كه سرّ و غيب در قبال كسى به كار برده مى شود كه چيزى از او غايب و پنهان باشد،و اين از شئون ماست كه در پرده طبيعت و حجاب بدن مستور شده،و نقصان امكان بر ارواح ما چيره گشته،و جهل به احوال آنچه از روح ما كاملتر است بر ما حاكم شده است،و خالق متعال از همه اينها مبرّاست .

22- أنت الأبد فلا أمد لك :يعنى تو هميشگى و جاويدى و نهايتى برايت نيست،زيرا خداوند متعال واجب الوجود است،و وجوب وجود او مستلزم امتناع عدم،و به نهايت رسيدن اوست،برخى از شارحان نهج البلاغه گفته اند:مراد اين است كه ابديّت از آن تو است چنان كه گفته مى شود أنت خيال يعنى داراى تكبّرى و اين خيال از خيلاء كه به معناى كبر و خود خواهى مى باشد مشتقّ است، در بيان اين مطلب بايد گفت چون ازليّت و ابديّت لازم وجود بارى تعالى است، أبد را براى مبالغه در دوام،بطور مجاز بر خداوند اطلاق فرموده است به گونه اى كه گويا يكى عين ديگرى است چنان كه براى مبالغه در جدايى أنت الطّلاق گفته مى شود يعنى تو جدايى .

23- و أنت المنتهى فلا محيص عنك .

24- و أنت الموعد فلا منجا منك إلاّ إليك :اين كه خداوند متعال منتها و موعد گفته شده براى اين است كه خود در قرآن مجيد فرموده است: «وَ أَنَّ إِلى رَبِّكَ الْمُنْتَهى» (1)»و نيز «إِلَى اللّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً» و واژه منتها در سخن امام(علیه السلام)به معناى غايت و نهايت است،و پيش از اين گفته شد كه او نهايت هر چيز است و بازگشت هر چيز به سوى اوست،و امّا اين كه فرموده است گريزگاه و پناهى از كيفر او جز پناه آوردن به او نيست،اشاره است به اين كه لقاى پروردگار يعنى

ص:97

مشاهده ثواب و عقاب او قطعى است،چنان كه فرموده است: «وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللّهِ إِلاّ إِلَيْهِ » .

25- بيدك ناصية كلّ دابّة :يعنى زمام هر جنبنده اى به دست قدرت و در فرمان توست همان گونه كه خداوند متعال فرموده است: «ما مِنْ دَابَّةٍ إِلاّ هُوَ آخِذٌ بِناصِيَتِها» (1)»و اين كه تنها ناصيه را دريد قدرت خداوند ذكر كرده براى اين است كه انسان توهّم مى كند كه خداوند در جهت بالا قرار دارد از اين رو گفته مى شود ناصيه يعنى موى پيشانى بندگان در دست اوست،به علاوه بدين سبب است كه ناصيه گراميترين و شريفترين بخش بدن جانداران است و سلطه حق تعالى بر اين بخش از بدن گوياى غلبه و سيطره او بر تمام وجود آدمى و كمال قدرتش بر اوست .

26- و إليك مصير كلّ نسمة :پيش از اين گفته شد كه حقّ تعالى غايت و نهايت همه چيز است و بازگشت همه به سوى اوست .

فرموده است: سبحانك ما أعظم ما نرى من خلقك... تا آخر.

اين گفتار تنزيه و تقديس حقّ تعالى است از اين كه اوهام بشرى صفات او را شبيه مدركات خود انگارد و نيز بيانگر شگفتى تحسين آميزى است نسبت به عظمت دستگاه آفرينش و آنچه در آفريدگان ديده مى شود،مانند روى هم قرار داشتن افلاك و عناصر و آنچه از تركيب آنها پديد مى آيد،سپس اين عظمت را با آنچه عقل بشر آن را از مقدورات إلهى مى داند و با ممكنات نامتناهى كه در حيطه امكان اوست مقايسه و به حقارت آن در برابر اين اشاره مى فرمايد بديهى است نسبت موجود با آنچه وجود آن در امكان حقّ تعالى است چه از نظر عظمت و چه از لحاظ كثرت،مستلزم حقارت و كوچكى موجود است،پس از آن هول و هراسى را كه از ملاحظه جلال ملكوت و قدرت بى پايان او عقول بشرى را

ص:98

فراگرفته،عظيم شمرده و اين عظمت را با آنچه از ديده عقل پنهان،و فرشتگان آسمانها و ساكنان حريم قدس خدا و آفريدگان جهان بالا از ادراك آن محجوب و محرومند مقايسه و آن را بس حقير و ناچيز مى شمارد پس از آن به نعمتهاى فراوانى كه خداوند در دنيا به بندگانش داده و حقارت آنها در برابر نعمتهاى عظيمى كه براى آنها در سراى آخرت آماده كرده،با تعجّب و ستايش اشاره فرموده است،آشكار است كه نعمتهاى اين جهان اگر از نظر دوام و كثرت و مزيّت با نعمتهاى آخرت سنجيده شود بى اندازه پست و ناچيز است،و توفيق از خداوند است.

همه به تو نزديكترند،در پشت پدران جا نگرفته،و به رحم مادران در نيامده،و از آبى پست آفريده نشده اند،و رويدادهاى روزگار آنان را پراكنده نساخته است،آنان با همه قريب و منزلتى كه نزد تو دارند،و با اين كه خواستهاى آنها به تو منحصر است و با همه عبادت و طاعت بسيارى كه برايت انجام مى دهند، و از اجراى فرمانت غفلت نمى ورزند اگر حقيقت ذات تو را كه از آنها پوشيده است آشكارا ببينند اعمال خود را ناچيز خواهند شمرد،و خويشتن را سرزنش خواهند كرد و خواهند دانست كه حقّ عبادت تو را به جا نياورده و چنان كه سزاوار است تو را فرمانبردارى نكرده اند .»

است قول خداوند متعال است كه فرموده است: «إِنَّما يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ» (1)»و در اين آيه شريفه،خوف و خشيت از خداوند در علما و دانايان حصر شده است،و بر حسب تفاوتى كه در مراتب علم و معرفت وجود دارد ترس از خداوند نيز داراى شدّت و ضعف است .

3-اين كه فرشتگان به درگاه خداوند مقرّبترند:مراد از نزديك بودن،قرب مكانى نيست زيرا خداوند از قرار داشتن در،جا و مكان منزّه است،بلكه از نظر مقام و رتبه به خداوند نزديكند،و آشكار است كه هر كس به خدا داناتر و از او بيمناكتر است به او نزديكتر و مقامش نزد او والاتر است،چنان كه فرموده است:

«إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ » . (2)

4-سلب نقصانهاى بشرى از فرشتگان به اين كه آنها در صلب پدران جا نگرفته و به رحم مادران در نيامده،و از آبى پست آفريده نشده،و دستخوش حوادث روزگار نگشته اند،آشكار است كه اين امور چهارگانه نقصانهايى است كه از لوازم بدن عنصرى مى باشد چون مستلزم تغيير و دگرگونى و آميختگى و آلودگى و تحمّل رنج درد و بيمارى و ديگر عوارض تعيّنات بدنى است،كه همه مانع توجّه انسان به سوى خداوند متعال است،و سلب اين امور از فرشتگان كه از اين نقايص به دورند از كمالات و امتيازات آنهاست .

فرموده است: و إنّهم على مكانتهم منك... تا آخر.

امام(علیه السلام)پس از آن كه مرتبه بلند فرشتگان را نسبت به ديگر آفريدگان بيان فرموده است،به شرح مقصود خود كه بيان عظمت خداوند متعال در برابر فرشتگان،و حقارت آنها با همه اهميّت و امتياز،در پيشگاه اوست مى پردازد،و مى گويد:پروردگارا اين فرشتگان با همه اين برتريها كه مايه شكوه و جلال آنهاست،و با اين كه در پيشگاه قرب تو جا دارند،و محبّت آنها به تو كامل است

ص:101

و چنان در انوار كبرياى تو مستغرقند كه توجّهى به جز تو ندارند اگر كنه حقيقت تو را بدانند طاعت و عبادت خويش را ناچيز خواهند شمرد،و خواهند دانست كه اعمال آنها در خور عظمت و كبريايى تو نيست،و چون كمال طاعت و عبادت بسته به مطابقت آن با اوامر مولا و درجه آگاهى به عظمت و جلال اوست و خداوند متعال بالاتر از آن است كه هيچ فرشته مقرّب و نبىّ مرسلى به كنه حقيقت او دانايى و آگاهى يابد لذا عبادت فرشتگان نيز با عجز از درك كنه ذات او،بر حسب درجات معرفت آنهاست،و هر كدام از آنها كه معرفتش كمتر است، عبادتش در برابر عبادت آن كه معرفتش بيشتر است ناچيز و اندك است،تا آن جا كه اگر بر درجات معرفت آنها افزوده شود و بتوانند بر كنه حقيقت او راه يابند، عبادات آنان فزونتر و كاملتر خواهد شد،و آنچه را در پيش انجام داده اند حقير و ناچيز خواهند شمرد،و خود را بر قصور در طاعت و كوتاهى در عبادت كه شايسته كمال مطلق اوست سرزنش خواهند كرد.

امام(علیه السلام)در جمله «و قلّة غفلتهم عن أمرك» عدم صدق غفلت در حقّ فرشتگان را مجازا به قلّت غفلت تعبير فرموده است و اين از باب اطلاق اسم لازم بر ملزوم است زيرا هر معدومى اندك است ولى هر اندكى معدوم نيست،و نيز قلّة الغفله را در مقابل (1)كثرة الطّاعه استعمال فرموده و محتمل است كه مراد آن حضرت از قلّت غفلت فرشتگان قوّت معرفت برخى از آنها نسبت به برخى ديگر باشد و مجازا از نظر اطلاق اسم لازم بر ملزوم به كار رفته است،زيرا قلّت غفلت مستلزم قوّت و فزونى معرفت است،پيش از اين در باره انواع فرشتگان آسمان و جز آنها و نيز نكته هايى از احوال آنها را در خطبه نخست شرح داده ايم.

ص:102

از دنيايى كه در آن ايمن و آسوده خاطر بودند فرا رسيد،و بر آنچه در آخرت وعده داده شده بودند وارد شدند،آنچه بر سر اينها آمده قابل توصيف نيست، سختى جان دادن و اندوه از دست رفتن،آنان را فرا گرفت،در برابر آن دست و پايشان سست و رنگشان دگرگون شد،پس از آن مرگ بر آنها بيشتر چنگ انداخت،تا اين كه ميان او و زبان هر كدام از آنها جدايى افكند،در اين هنگام وى در ميان كسان خود با چشم مى بيند و با گوش مى شنود،خردش سالم و عقلش برجاست،مى انديشد كه عمرش را در چه راهى فانى كرده و روزگارش را در چه راه سپرى كرده است؟از داراييهايى كه گرد آورده ياد مى كند كه چگونه در جمع آورى آنها چشم بر هم نهاده و آنها را از حلال و حرام و مشتبه به چنگ آورده،در حالى كه وبال گرد آورى آنها دامنگير اوست هنگام جدايى او از آنها فرا رسيده،و همه براى بازماندگانش به جاى مانده است تا از آنها بهره مند و كامياب شوند،اين داراييها براى غير او مايه خوشى و بهره ورى،ولى بر پشت وى بارى گران است،و او همچنان در گرو حسابرسى آنهاست،وى بر اثر آنچه در هنگام مرگ بر او آشكار مى شود، دست خود را از شدّت پشيمانى مى گزد،و از آنچه در روزگار زندگى خود بدان دلبستگى داشته،دل مى كند،و آرزو مى كند كه اين داراييها از آن همان كس مى بود كه به سبب داشتن آنها بدو رشك مى برد و حسد مى ورزيد نه از آن او،امّا مرگ همچنان در درون كالبد او پيش مى رود تا اين كه گوشش همچون زبانش از كار مى افتد،و در ميان كسان خود نه مى تواند با زبانش سخن گويد و نه با گوشش بشنود،پيوسته چشمان او به چهره آنان در گردش است،حركات زبان آنان را مى بيند ولى آواى گفتگوى آنها را نمى شنود، پس از آن مرگ بيشتر به او گلاويز مى شود،و چشم او مانند گوشش از كار مى افتد و جان از تنش بيرون مى رود،و در ميان كسانش به مردارى بدل مى شود كه همه از او وحشت دارند و از نزديك شدن به او دورى مى جويند، نه گريه كننده اى را كمك مى كند،و نه آواز دهنده اى را پاسخ مى گويد، سپس او را به سوى منزلگاهش در اندرون زمين حمل مى كنند،و او را در آن جا به دست عملش مى سپارند،و ديگر به ديدارش نمى آيند.»

ص:105

بلائك متعلّق به سبحانك يا به معبود مى باشد و اين گفته دور به نظر مى رسد .

3- فلا الدّاعى أجابوا...تا بواعظ .اين گفتار شرح حال عاصيان و گنهكارانى است كه دعوت خدا را نپذيرفته و از آن سرپيچى كرده اند،و در بيان عيبها و زشتيهاى آن گروه از مردم است كه شيفته دنيا و زيورهاى آن شده و در دوستى آن فرو رفته اند،و نيز براى آنهايى كه از ارتكاب معاصى دست باز داشته و اوامر إلهى را اجرا و دعوت او را اجابت كرده اند هشدارى است بر اين كه به آنها گرايش و اعتماد نكنند و به آنچه آن مردم به آن گرفتارند خود را دچار نسازند، و براى همين گنهكاران نيز تذكّر و تنبيه است شايد از خواب غفلت بيدار شوند و عيوب خود را بشناسند و به راه حق باز آيند ،امام(علیه السلام)واژه جيفة را براى دنيا استعاره فرموده است و وجه مناسبت اين است كه خوشيها و زيورهاى دنيا از نظر خردمندان و پرهيزكاران همواره مورد نفرت بوده،و آن را همچون مردارى آلوده و گنديده دانسته و از آن گريزان مى باشند،چنان كه در باره آن گفته شده است:

و ما هى إلاّ جيفة مستحيلة عليها كلاب همّهنّ اجتذابها (1)

فإن تجتنبها كنت سلما لأهلها و إن تجتذبها نازعتك كلابها (2)

و مى توان مفهوم شعر دوّم را وجه استعاره مذكور دانست،همچنين واژه افتضاح(رسوايى)براى كسانى استعاره شده كه به گردآورى مال و منال دنيا مشهور گشته و بدين سبب از جرگۀ صالحان و پرهيزكاران خارج شده اند جهت مناسبت اين است كه چون رو آوردن به جمع آورى مال،و اعراض از خدا،و اشتغال به امور دنيا از نظر شارع مقدّس و پويندگان راه إلهى از بزرگترين گناهان كبيره و اعمال زشت است،و افتضاح عبارت از مكشوف شدن بديهايى است كه قبح آنها مسلّم مى باشد لذا امام(علیه السلام)شهرت داشتن به مال و ثروت و حرص بر

ص:107

گردآورى آن را به افتضاح و رسوايى تشبيه فرموده است،و مى توان صدق افتضاح را در اين مورد بر سبيل حقيقت دانست نه مجاز،و واژه أكل مال كنايه از جمع مال است ،واژه اصطلاح براى همبستگى و توافق در محبّت دنيا مجازا آمده و از باب اطلاق اسم ملزوم بر لازم آن است،زيرا اصطلاح عبارت از سازش و تراضى پس از دشمنى و ناسازگارى است و در اين جا توافق آنها در امور دنيا در همه احوال مراد است .

فرموده است: من عشق شيئا أعشى بصره و أمرض قلبه يعنى هر كس دلباخته چيزى شود اين دلباختگى ديده اش را كور و دلش را بيمار مى سازد،اين عبارت، كبراى قياسى منطقى است كه جمله «و اصطلحوا على حبّها» دلالت بر صغراى آن دارد،زيرا همبستگى و توافق بر دوستى چيزى ناشى از شدّت محبّت به آن مى باشد و معناى عشق نيز همين است نتيجه اين قياس،زشت و ناپسند بودن هر دو چيزى است كه در قضيّه مذكور است و آن نابينايى چشم و كورى دل است، امام(علیه السلام)واژه بصر را كه ديدن به چشم سر است براى بصيرت كه بينش دل است، استعاره فرموده،و اين از باب تشبيه معقول به محسوس است،و واژه عشاء را براى تاريكى جهل استعاره آورده و اين به ملاحظه شباهت ميان جهل و تاريكى است كه در شب بر چشم عارض مى شود و ممكن است نسبت أعشى بصره(چشم او را كور كرده)بر سبيل حقيقت حمل شود نه مجاز،زيرا دوستى دنيا مستلزم نادانى و غفلت از احوال آخرت است،و هم محتمل است كه منظور از بصر حقيقت آن،و لفظ عشاء استعاره شده باشد،زيرا اين گونه مردم از چشمان خود بهره نبرده و آن چنان عبرت نگرفته اند كه از دوستى دنيا دست باز داشته و آخرت را مورد نظر قرار دهند.و اين توجيه را جمله«فهو ينظر بعين غير صحيحة»تأييد مى كند،و تعبير عدم صحّت چشم كنايه است بر اين كه از چشم ناسالم سودى عايد،و فايده اى برده نمى شود،همچنين واژه مرض را براى جهل كه از هر بيمارى بدتر است استعاره آورده و اين از نوع تشبيه معقول به محسوس است،و اين كه فرموده است:«فهو

ص:108

يسمع باذن غير سميعة»نيز چنان كه گذشت كنايه بر عدم انتفاع از شنوايى و عبرت نگرفتن از موعظه ها و دستورهاى إلهى است،و نيز واژه تخريق را براى خرد اين گونه مردم استعاره فرموده است كه آن را در راه امور دنيوى و مقاصد مادّى پريشان و ناتوان مى سازند،جهت استعاره مذكور اين است كه عقل هنگامى موزون و سودبخش است كه در راه آنچه براى آن آفريده شده به كار رود،و اين عبارت است از توشه برداشتن براى سفر آخرت،و فرا گرفتن دانش و حكمت،و تأمّل در دقايق امور دنيا و استدلال كردن به آن بر وجود خالق يكتا و عمل بر وفق آنچه براى او شايسته و سزاست و امثال اينها كه مايه كمال و آمادگى او براى جهان ديگر مى باشد،و در اين صورت عقل آدمى در مدار خود قرار دارد و سودمند و ثمربخش خواهد بود،و امّا اگر انسان آن را در راه آنچه سزاوار نيست به كار برد و كوشش خود را براى گردآورى آنچه ميان مردم پراكنده است مصروف دارد،و در راه امور بى ارزش و حفظ آنچه از دنيا دارد صرف كند،خرد او مانند جامۀ پاره اى است كه نمى توان از آن سود برد،و كار اين كس به آن جا مى رسد كه پيوسته در غم و اندوه چيزهايى است كه از دست او بيرون رفته،و در بيم و هراس است از زوال آنچه در دست دارد،و همّت و تلاش او مصروف است در راه گردآورى آنچه تا كنون به دست نياورده است،چنان كه پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)فرموده است:من جعل الدّنيا أكبر همّه فرّق اللّه عليه همّه،و جعل فقره بين عينيه،يعنى:هر كس دنيا را بزرگترين فكر و مقصد خود قرار دهد،خداوند فكر او را پريشان مى كند،و فقر و نادارى را در برابر چشمانش قرار مى دهد و مناسبت تخريق با شهوات و اميال نفسانى آشكار است، زيرا در اين هنگام زمام عقل او به دست شهوتها و خواهشهاى نفس است،و خرد او به ميزان اعمال و رفتارى كه در جهت ارضاى شهوات خود دارد پريشان و ناتوان شده است.واژه إماته(ميراندن)را براى دل استعاره آورده و جهت مناسبت اين است كه مانند مردگان از قلب خود سود نمى برد يعنى همان سودى كه به معناى حقيقى خود بوده و پايدار و ماندنى باشد.و ضمير عليها كه در سخن امام(علیه السلام)است

ص:109

به دنيا برگشت دارد يعنى دنيا او را شيفته و دلباخته خود مى كند،و تولّه كه به معناى شيفتگى است كنايه از شدّت محبّت به دنياست و اطلاق آن بر سبيل مجاز و از باب تسميه شيء است به چيزى كه از غايات و نتايج آن است ،همچنين واژه عبد(بنده)را براى دوستدار دنيا استعاره فرموده است زيرا او دوست و شيفته آن است و براى به دست آوردن آن غير آن را رها كرده،و به دنبال آن به هر گونه كه دنيا در آيد او نيز به همان گونه در مى آيد،و به هر سو حركت كند او نيز به همان سو گام بر مى دارد،اگر دنيا را به دست آورده باشد در افزونى و آبادانى و حفظ آن مى كوشد و اگر آن را از دست داده باشد در راه تحصيل آن تلاش مى كند،و در راه اين مقصود كمر به خدمت دنيا داران مى بندد و در اين هنگام او مانند بنده و برده بلكه از اين نيز پست تر و زبون تر است،چنان كه امام(علیه السلام)در جاى ديگر مى فرمايد:

عبد الشّهوة أذّل من عبد الرقّ يعنى بنده شهوت از برده خوارتر است،زيرا انگيزه برده در خدمت و اطاعت،غالبا اجبار است ولى انگيزه بنده شهوت،طبيعى و از روى اختيار مى باشد،و تفاوت ميان اين دو بسيار است .

4-فرموده است: و هو يرى المأخوذين على الغرّة ،و او در(و هو)براى حال است،اين آغاز شرح چگونگى فرا رسيدن مرگ غفلت پيشگانى است كه خود را براى آن و احوال پس از آن،و بالاخره براى سفر پر خطر آخرت آماده نكرده اند،و بيان كيفيت مردن و جان سپردن آنهاست از آغاز رسيدن مرگ تا انجام آن،و همچنين ذكر احوال آنهاست با كسان و اطرافيان خود و چگونگى رفتار برادرانش با اوست،توصيفى كه امام(علیه السلام)از اين حالات فرموده به گونه اى است كه از نظر وضوح و بلاغت بيش از آن و بهتر از آن ممكن نيست،غرض آن بزرگوار از اين بيان متذكّر ساختن گنهكاران به سختيهاى مرگ و بيدار كردن آنها از خواب غفلت و فرو رفتن در باطل،و وجوب عمل براى سفر به ديار آخرت است.

همچنين اين بيان تأييد و دلگرمى است براى سالكان راه خدا كه در قصد خود پا بر جا و استوار باشند،و مراد از جمله ما كانوا يجهلون يعنى آنچه را نمى دانستند،

ص:110

مرگ نيست زيرا مرگ را همه مى دانند و مى شناسند،بلكه منظور شرح سكرات و حالات پر هراس مرگ است،و جمله ...و ما كانوا يأمنون اشاره به مرگ و احوال پس از آن است،زيرا آن غافلى كه در لذّات دنيا فرو رفته و خود را به دست خواهشهاى نفس سپرده است،ترس مردن و بيم جان دادن،در چنين احوال و اوضاعى به او دست نمى دهد،بلكه خود را از مرگ در امن و امان مى پندارد،و سخن آن حضرت كه فرموده است : فغير موصوف ما نزل بهم به معناى اين است كه سختيهايى كه به آنها خواهد رسيد و شدايد سهمگينى كه بر آنها وارد خواهد شد از حدّ توصيف بيرون است و شرح آنها ممكن نيست،و نهايت آنچه در اين باره مى توان گفت تمثيل و تشبيه است،چنان كه در تورات آمده است كه مثل مرگ مثل درخت خارى است كه تمامى درون بدن آدمى را فرا گرفته و هر سر خارى به رگ يا عصبى بند شده باشد و در اين حال مردى نيرومند آن را با منتهاى شدّت و سختى بيرون كشد پيداست كه بر سر رگها و پى ها چه خواهد آمد ،واژه ولوج را براى دخول مرگ در بدن و جدايى روح از يكايك اعضا و جوارح تن استعاره فرموده و آن را به در آمدن جسمى در جسم ديگر همانند فرموده است ،همچنين واژه عب،را براى گناهانى كه نفس آدمى آنها را بر پشت دارد استعاره آورده و با ذكر ظهر(پشت)آن را ترشيح داده و محسوس براى معقول استعاره شده است .

5-فرموده است: و المرء قد غلقت رهونه بها :امام(علیه السلام)اين جمله را براى كسى كه دچار و بال دستاوردهاى خود شده،و تبعات اعمال،او را از وصول به درجات كمال باز داشته و از رسيدن به سعادت پس از مرگ محروم ساخته به طريق ضرب المثل آورده است،بديهى است چنين كسى مى تواند با توبه و بازگشت به سوى خدا و انجام دادن اعمال نيك خود را از قيد اين تبعات آزاد كند،از اين رو چون او خود را در گرو مجموعه آثار زشتى كه در راه گردآورى اموال در نفس خود پديد آورده،قرار داده است،امام(علیه السلام)او را به آنچه در قبال مال،گروگان گرفته مى شود تشبيه فرموده است،يكى از شارحان گفته مراد اين

ص:111

است كه چون زمان جدايى او از اموالى كه گرد آورده فرا رسيده،و اين اموال در استحقاق غير قرار گرفته و نمى تواند در آنها تصرّف كند،لذا داراييهاى او به مالى كه در گرو غير بوده و در اين هنگام از استحقاق او خارج شده و به تملّك گرو گيرنده در آمده تشبيه شده است،هر چند اين توجيه قابل احتمال است امّا در اين صورت فايده كلمه بها كه در آخر جمله است از ميان مى رود،زيرا ضمير بها به اموال گردآورى شده برگشت دارد كه متعلّق رهن است نه اين كه اين اموال گروگان رهن باشد ،و جمله و هو يعضّ يده اشاره است به تأسّف و اندوه شديدى كه در اين حال به او دست مى دهد،و با ملاحظه اين كه مرگش فرا رسيده و اسباب و وسايل،ميان او و پروردگارش منقطع شده بر گناهان و تقصيراتى كه در برابر خداوند متعال مرتكب گرديده دچار پشيمانى مى شود،و از اين كه آنچه وى را از خداوند غافل مى داشت و او آن را باقى و پايدار مى پنداشت فانى و نابود شده نادم و اندوهگين مى گردد،و بر كوتاهيهايى كه كرده حسرت و افسوس مى خورد، چنان كه خداوند متعال فرموده است: «أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللّهِ وَ إِنْ كُنْتُ لَمِنَ السّاخِرِينَ» (1)»و در اين هنگام آرزوى هدايت مى كند و مى گويد: «لَوْ أَنَّ اللّهَ هَدانِي لَكُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِينَ» (2)»يا هنگامى كه عذاب الهى را مى بيند،آرزو مى كند كه به دنيا باز گردد تا تقصيرات خود را جبران و اوامر خداوند را فرمانبردارى كند،و مى گويد: «لَوْ أَنَّ لِي كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ» (3)» بارى سخن امام(علیه السلام)نظير آن چيزى است كه خداوند متعال فرموده است: «وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظّالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً » (4)»امام(علیه السلام)در اين

ص:112

گفتار خود آگاهى مى دهد كه در هنگام مردن،زبان پيش از چشم و گوش از كار مى افتد و مى فرمايد: فحيل بين أحدهم و بين منطقه،و إنّه لبين أهله ينظر ببصره و يسمع باذنه على صحّة من عقله ،سپس توجّه مى دهد كه گوش بعد از زبان و پيش از چشم از كار باز مى ماند،و چشم با بيرون رفتن روح از بدن از كار مى افتد چنان كه فرموده است: حتّى خالط سمعه تا آن جا كه مى فرمايد: يرى حركات ألسنتهم و لا يسمع رجع كلامهم و اين آگاهى بنا به دانشى است كه امام(علیه السلام)به اسرار طبيعت دارد،و بايد دانست كه گفتار آن حضرت در اين مورد اطلاق و كليّت ندارد،بلكه مراد آن بزرگوار برخى از مردم و غالبا كسانى است كه به مرگ طبيعى مى ميرند و اعضاى حواسّ مذكور بدين صورت از كار مى افتد،و گرنه ممكن است عارضه اى به نيروى بينايى انسان دست دهد كه پيش از گوش و زبان از كار بيفتد.

بررسى علل و اسباب مرگ نشان مى دهد كه علّت عمومى و آشكار آن از ميان رفتن حرارت غريزى است بر اثر منتفى شدن رطوبت اصلى بدن كه از آن آفريده شده ايم،و از ميان رفتن اين رطوبت و منتفى شدن حرارت غريزى موجب خشك شدن و از كار افتادن بدن است و گاهى عوامل خارجى از قبيل هوا يا داروهاى گرم و خشك و مانند اينها به اين جريان كمك مى كند،از اين رو هر عضوى كه طبيعت آن خشك تر و سردتر باشد به مرگ و نابودى نزديكتر است، بنا بر اين زبان كه آلت گويايى است از گوش كه آلت شنوايى است به فنا و نيستى نزديكتر مى باشد زيرا زبان از اعصاب محرّكه و مركّبه و گوش از اعصابى كه در خدمت حسّ است تشكيل شده است،و پزشكان اتّفاق دارند كه اعصاب محرّكه خشك تر و سردتر از ديگر اعصاب است زيرا اين اعصاب،مربوط به قسمت مؤخّر مغز مى باشند،در صورتى كه اعصابى كه در خدمت حواسّ قرار دارند،بيشتر

ص:113

مربوط به بخش مقدّم مغزند لذا زبان به تباهى و نابودى نزديكتر است،علاوه بر اين، شرايط تحقّق گويايى،از شنوايى بيشتر است زيرا وجود گويايى بستگى به زبان و آواز و سلامت مخارج اداى حروف و صحت مجارى تنفّس دارد،و هر چيزى شرايط وجودى آن بيشتر باشد،تباهى آن سريعتر است.امّا اين كه گوش زودتر از چشم از كار مى افتد براى اين است كه محلّ رويش اعصاب شنوايى نسبت به محلّ پيدايش اعصاب بينايى،به بخش مؤخّر دماغ نزديكتر است از اين رو اعصاب سامعه خشك تر و سردتر مى باشند و حرارت غريزى در آنها بيشتر پذيراى نابودى است،علاوه بر اين عصبى كه در داخل گوش قرار دارد و شنوايى بسته به آن است بر خلاف عصب بينايى بايد آشكار،و گوش براى دخول هوا باز باشد،بدين جهت عصب گوش سخت تر آفريده شده و هر چيزى سخت تر باشد خشك تر،و تباهى آن در بدن سريعتر است،با اين همه ممكن است از كار افتادن شنوايى پيش از بينايى به سبب بيرون آمدن روح از عضو سامعه پيش از باصره و يا به علل ديگر باشد،و خدا داناتر است .

اما علّت نفرت طبع آدمى از مرده،و ترس او از نزديك شدن به آن اين است كه نيروى واهمه،خيال آدمى را تحريك و به او القا مى كند كه ميّت حالى شبيه او دارد،و اين خيال چنان قوّت مى گيرد كه شخصى كه در محلّى تنها در كنار مرده نشسته مى پندارد كه ميّت او را به سوى خود مى كشد،و در نتيجه دچار همان ترس و نفرتى مى شود كه بطور طبيعى از ميّت در دل احساس مى شود،و در اين جريان عقل،هيچ نقشى ندارد .

6- و أسلموه فيه الى عمله :اين جمله اشاره است به اين كه هر نوع ثواب و عقاب اخروى كه به آدمى داده مى شود،بر حسب آمادگى و قابليّتى است كه در نتيجه كارهاى خوب و بدى كه انجام داده،از پيش براى خود فراهم كرده است، بنا بر اين در آن هنگام كه انسان هيچ يار و ياورى ندارد،تنها چيزى كه به او سود يا زيان مى رساند عمل گذشته اوست،و چون مقصود امام(علیه السلام)بيم دادن و ترسانيدن

ص:114

مردم از عذاب و عقاب إلهى است فرموده است كه او را به دست عملش مى سپارند و به آن تسليم مى كنند،و چون تسليم غالبا براى گردن نهادن در قبال دشمن به كار مى رود براى اين كه آن حضرت،مردم را از ارتكاب كارهاى زشت بترساند تذكّر مى دهد كه كردار ناشايست هر كس به منزله دشمن نيرومندى براى اوست كه پس از مردن تسليم او مى شود.

أشخصه:او را دگرگون كرد قصيف:فرياد سخت دكّ بعضها بعضا:يكديگر را كوبيدند خطر:در آستانه نابودى قرار گرفتن كبول:غلّها مفرد آن كبل است

است،ساكنانش از آن جا كوچ نمى كنند،و اسيرانش با دادن فديه و غرامت آزاد نمى شوند،و غلّهاى آن جدا نمى شود،مدّتى براى آن خانه نيست تا بسر آيد،و مرگى براى اين گروه نيست تا عذاب پايان يابد .»

نظر او متبدّل شود و عالم جسم و جسمانيّات برايش زمين،و جهان بالا برايش آسمان گردد.

2-چون همه موجودات مادّى كه در خطبه به آنها اشاره شده است در زير يوغ امكان،و در قبضۀ قدرت خداوند قرار دارند،اگر نسبت انشقاق و انفطار (شكافته شدن)و لرزش و پراكندگى و جز اينها به اين موجودات داده شود امورى ذاتا ممكن و قابل تحقّق است،هر چند از نظر علل و اسباب خارجى ممتنع و غير ممكن باشد،از اين رو در موارد مذكور آنچه قابل امكان بوده مجازا تعبير به واقع شده است و روشن است كه مجاز از محاسن زبان عرب مى باشد،و فايده آن در اين زمينه،بيم دادن آدميان به آنچه پس از مرگ است،و ترسانيدن گنهكاران به عذابهاى هراس انگيزى است كه نام برده شده است.

3-گفته اند:احتمال دارد واژه أرض(زمين)در اين فراز از خطبه استعاره شده است براى موجوداتى كه استعداد پذيرش فيض إلهى را دارند،و در اين صورت به حركت در آوردن آسمان عبارت است از حركات آن و اتّصال ستارگانى كه در ايجاد استعداد و قابليّت در موجودات اين جهان مؤثّرند،و شكافته شدن آسمان ريزش باران فيض است از جانب بارى تعالى بر سرزمين استعدادهايى كه به سبب اين عوامل،قابليّت پذيرش آن را يافته اند،و منظور از لرزانيدن زمين آماده گردانيدن موادّ لازم براى اعاده امثال اين بدنها يا پديد آوردن نوع ديگرى از مخلوقات پس از نابودى نوع انسان است،و بركندن و پراكندن و كوبيدن كوهها بطور استعاره اشاره است بر اين كه اگر چنين تغييراتى واقع شود،به اين منظور است كه موانع استعدادهاى لازم براى پيدايش نوع ديگرى از مخلوقات و يا تجديد بناى همين نوع انسان از ميان برداشته شود،زيرا با بركندن كوهها و فرو ريختن آنها،روى زمين هموار و متناسب،و زمينهاى قابل كشت،مستعدّ و معتدل مى شود و زمين آماده مى گردد كه براى ايجاد دوباره نوع انسان صورت ديگرى به آن داده شود.

ص:118

4-گفته اند:احتمال دارد مراد از آسمان،سماى جود خداوند،و منظور از زمين،جهان انسانى باشد بنا بر اين به حركت در آوردن آسمان عبارت از اين است كه استحقاقها بر حسب قابليّت موجودات در لوح قضاى إلهى معيّن گردد،و منظور از شكافتن آسمان،ريزش باران است،و مراد از لرزش زمين هرج و مرج ميان ابناى بشر است،و از جا كندن كوهها و پراكندن و كوبيدن آنها بر يكديگر عبارت از نابود گردانيدن جبّاران و دشمنان قانون خداست كه به كشتار يكديگر مى پردازند،و همه اين حوادث به سبب عوامل قهرى كه منشأ آن بيم از هيبت پروردگار متعال است اتّفاق مى افتد ،و اين كه فرموده است آنهايى را كه در درون زمين جا دارند بيرون مى آورد،و زندگى دوباره اى به آنان مى بخشد اشاره است به اين كه قانون يا ناموس ديگرى جانشين ناموس فعلى جهان مى شود،و اقوامى كه از آن پيروى مى كنند نوع تازه اى از مخلوقات خواهند بود ،و معناى جدا كردن آنها به دو دسته كه يكى از آنها را مورد انعام قرار مى دهد،و از ديگرى انتقام مى گيرد روشن است،زيرا دسته اى از اينها آماده اند كه از قانون شرعى و ناموس دينى پيروى كنند و به آن معتقد شوند،و همينها هستند كه مورد انعام قرار مى گيرند و اجر و پاداش خواهند گرفت و دستۀ ديگرى كه از ناموس إلهى روگردان شده و قانون شرع را پيروى نمى كنند مورد انتقام قرار مى گيرند،و عذاب و عقوبت خواهند ديد .

امّا وضع اين دو گروه و آنچه پس از مرگ براى هر يك آماده شده،بر اساس آنچه قرآن كريم بدان ناطق است و آنچه الفاظ شريف اين خطبه بر آن دلالت دارد،همچنين بنا بر تأويلهاى كسانى كه از ظواهر آيات و اخبار عدول كرده اند، اجر و پاداش اهل طاعت و قرار گرفتن آنها در جوار رحمت پروردگار،و در نظر گرفتن كمال مطلق براى آنهاست،و مراد از خلود در سراى امن او،اين است كه دستۀ مذكور هميشه در اين نعمتها باقى و مخلّد خواهند بود،و فنا و نابودى براى آنها نيست،و اين مطلب با احكام شرعى و دلايل عقلى مطابقت دارد ،و اين كه

ص:119

فرموده است،آنها از آن جا كوچ نمى كنند،و احوال آنها دگرگون نمى شود و بيم و هراس به آنها دست نمى دهد،و بيمارى و خطر به آنها رو نمى آورد،و سفر،آنها را از جايى به جايى نمى برد براى اين است كه اين احوال از لوازم تن و زندگى در دنياست،و چون زندگى دنيا از آنان زايل گشته،عوارض و لوازم آن نيز از ميان رفته است .

امّا كيفر گنهكاران فرود آوردن آنها در بدترين جا كه جهنّم است مى باشد، و اين جايى است كه از هر جاى ديگر به آستانه ربوبى دورتر است ،و اين كه دستهايشان به گردنهايشان زنجير مى شود اشاره است به نارسايى قواى عقلى آنها براى كسب ثمرات معرفت ،و رسيدن پيشانيهاى آنها به پاهايشان كنايه از سرافكندگى و شرمسارى آنهاست از اين كه به انوار حضرت سبحان بنگرند ،و در عبارت: و ألبسهم سرابيل القطران يعنى بر آنها جامه هايى از قطران(روغنى است بسيار بد بو)مى پوشاند،واژه سرابيل را كه جمع سربال و به معناى جامه است براى هيأت بدنى كه همان صورت متشكّل از حقيقت نفسانى آنهاست، استعاره فرموده است،جهت مشابهت اين است كه همان گونه كه جامه را بر تن مى كنند،اين هيأت بدنى نيز بر حقيقت نفس،و واقع وجود آنها پوشانيده مى شود، و ذكر قطران اشاره است به شدّت استعداد و آمادگى آنها براى پذيرش عذاب، زيرا اگر بر چيزى قطران بمالند و آن را در آتش افكنند،شعله آتش شديدتر و افروخته تر خواهد شد چنان كه خداوند متعال نيز فرموده است: «سَرابِيلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ» (1)» مقطّعات النيّران نيز به همين معنا و اشاره است به همان هيأتهاى بدنى كه تحقّق جوهر و حقيقت نفوس آنهاست،و نسبت آنها به آتش به مناسبت اين است كه به منزله لباس براى اهل عذاب است،بنا بر اين هيأتهاى بدنى نيز از آتش خواهد بود،چنان كه خداوند فرموده است: «قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيابٌ مِنْ نارٍ » و

ص:120

چون خروج و رهايى از آتش جهنّم تنها از طريق توبه و ترك معصيت،و رو آوردن به سوى خدا و تفكّر در آيات او و توجّه به عبرتهاى سودبخش ميسّر است،و بدن و حواسّ طرق و ابواب بازگشت به سوى خداست و چون پس از مرگ اين راهها و درها بسته مى شود،كافران بايد در پشت اين درهاى بسته براى هميشه در سختيهاى عذاب و شدايد سوزش آتش باقى بمانند ،شعله هاى سوزان و نهيب خروشان و فرياد هول انگيز آتش،استعاره از اوصاف آتش محسوس اين دنياست كه خود نيز رعب آور و سهمگين است،براى آتشى كه غير محسوس است،و بى شكّ بسيار شديدتر و افروخته تر مى باشد،كه از آن به خداوند پناه مى بريم،و اين كه امام(علیه السلام)در بيان اوصاف آتش جهنّم،رجوع به صفات آتش محسوس فرموده،به سبب غفلتى است كه از چگونگى آتش آخرت وجود دارد،و اكثر مردم جز از طريق توجّه به احوال آتش دنيا نمى توانند آن را تصوّر كنند ،اين كه فرموده است ساكنانش از آن جا كوچ نمى كنند مراد خلود و هميشه ماندن آنها در آتش است و اين در حقّ كافران صادق است،واژه اسير و فديه استعاره است، همچنين واژه كبول كه به معناى در غلّ و زنجير كشيدن است براى هيأت بدنى متحقّق از حقيقت نفوس آنها استعاره شده است،و همان گونه كه قيد و زنجير آهنين و محكم شكسته نمى شود،و كسى كه دچار آن است از آن رهايى نمى يابد، همچنين نفوسى كه در قيد و بند هيأتهاى بدنى زشتى گرفتار شده اند،نمى توانند در فضاى بى كران جلال و عظمت إلهى حركت كنند،و در بهشت قدس او به گردش پردازند،و مقامات برگزيدگان او را تماشا كنند،و چون مرگ عبارت از جدايى از بدن است،ديگر پس از مردن براى آنها مرگى نيست،زيرا پس از جدايى از بدن براى آنها بدنى نيست،و از عذابى كه بر اثر ملكات زشتى كه دامنگير نفوس آنهاست،و واقعيّت آنها را تشكيل مى دهد راه رهايى ندارند.

بارى تأويلات منحرفان در باره اين عبارات روشن و نصوص صريح وارده از شرع كه از آن به اسرار تعبير مى كنند،كم و بيش همينهاست ليكن چنان كه

ص:121

مى دانيم گرايش به اين تأويلات و مانند اينها مبتنى بر ممتنع شمردن معاد جسمانى است در صورتى كه معاد جسمانى از مسائلى است كه در شرع مؤكّدا به آن تصريح شده است و عدول از آن جايز نيست و نصوص مربوط به آن را به هيچ روى نمى توان تأويل كرد.

به راستى هنگامى كه سخنان امام(علیه السلام)را مطابق نصوصى كه از شرع رسيده حمل و تفسير كنيم،بايد بگوييم گوياترين و شيواترين گفتار در احوال قيامت و معاد مى باشد.و چون بيان آن بزرگوار روشن و خالى از ابهام است شرح و توضيح آنها به منزله ايضاح واضحات مى باشد.و توفيق از خداست.

ديده اش پنهان باشد،مبادا از آن لباس فاخرى برگيرد،يا درنگ در آن را آرزو كند،احكام إلهى را به شايستگى تبليغ فرمود،و عذرى براى مردم باقى نگذاشت،امّت را بيم و اندرز داد،و آنان را به بهشت دعوت و به آن مژده داد.

ما شجره نبوّت،و كانون رسالت،و مركز آمد و شد فرشتگان،و كانهاى علم،و سرچشمه هاى حكمت هستيم ياور و دوستدار ما در انتظار رحمت إلهى،و دشمن و بدخواه ما آماده خشم و كيفر اوست .»

است،در باره اين كه پروردگار براى بندگانش چيزى را اختيار و انتخاب مى كند مكرّرا در صفحات گذشته توضيح داده شده است .

منظور امام(علیه السلام)از فأعرض عنها بقلبه يعنى پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)قلبا از دنيا روگردان بود اين است كه ياد آن را از صفحۀ دل زدوده بود ،و اين كه آن حضرت دوست مى داشت كه زيب و زيور دنيا از برابر چشمش پنهان باشد تا لباس فاخرى از آن برنگيرد و آرزوى درنگ در آن را نكند،براى اين بود كه عنايات خاصّ خداوند او را از توجّه به متاع پست دنيا باز داشته و او را به سوى كمالات و مقاماتى كه برايش اختصاص داده جذب كرده بود،و هم به اين جهت بود كه مبادا بر اثر ميل و رغبت به دنيا از اين مقام رفيع كه الطاف ويژه خداوندى او را سبب نظام عالم قرار داده تنزّل كند .

امام(علیه السلام)پس از اين بيانات،به شرح سه مورد كه از ثمرات نبوّت و نتايج زهد آن حضرت است پرداخته،كه عبارت از رسانيدن پيام رسالت خويش از جانب پروردگار خود بطور كامل و شايسته به مردم است،به گونه اى كه در روز قيامت نگويند كه ما از اين غافل بوديم «إِنّا كُنّا عَنْ هذا غافِلِينَ» (1))ديگر نصيحت و بيم دادن آنان به عذابهاى دردناك كه عاقبت اعراض از خداوند و نافرمانى اوست، مورد ديگر اين كه مردم را به سوى بهشت فرا خوانده،و به كسانى كه سالك راه خدا باشند و صراط مستقيم را برگزينند مژده نعمتهاى جاويد آن را داده است ، سپس در دنباله ذكر اوصاف پسنديده پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)در برابر كسانى كه با او به نزاع و كشمكش برخاسته اند همچون معاويه بر سبيل مفاخرت،فضل و برترى خويش را گوشزد،و به شرف قرابت و پيوندش با پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)اشاره مى فرمايد،زيرا آن حضرت پس از پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)در خاندانى كه شجره نبوّت، و جايگاه رسالت،و كان علم،و سرچشمه حكمت است،برترين جايگاه را دارد،

ص:124

چنان كه پيش از اين در آن جا كه فضايل آن حضرت را نام برده ايم در اين باره سخن رانده ايم،واژه شجره و معادن و ينابيع همان گونه كه سابقا گفته شده استعاره اند،و چون بطورى كه مى دانيم امير مؤمنان(علیه السلام)از اغصان عمده اين شجره طيّبه است و هر شاخه اى از درخت،به نسبت قوّت و قرابتى كه با ساقه و ريشه دارد،و همچنين وضع طبيعى آن مثمر و برومند مى شود لذا با اين استعاره مقدار فضيلت آن بزرگوار و نسبت آن حضرت با پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)دانسته مى شود .

پس از اين فرموده است: ناصرنا و محبّنا... تا آخر.

اين گفتار براى جلب يارى و محبّت مردم است،و با ذكر وعده رحمت و افاضه بركت از جانب پروردگار،آنان را براى نصرت خويش دعوت،و از دشمنى و كينه ورزى نسبت به او كه موجب خشم و نزول عذاب پروردگار است بر حذر مى دارد،و شايد منظور امام(علیه السلام)از ذكر فضايل خود،همين مطلب بوده است.توفيق و دور ماندن از گناه بسته به يارى خداست.

ص:125

1- التّصّديق برسوله :اين كه گواهى بر رسالت پيامبر(صلی الله علیه و آله)را بر ديگر عبادات مقدّم داشته براى اين است كه ايمان به نبوّت اصل و پايه عبادات است، و بدون داشتن اعتقاد به آن هيچ عبادتى صحيح نيست .

2- الجهاد فى سبيله :در صفحات گذشته فضيلت جهاد شرح داده شده،و امام(علیه السلام)در اين جا از آن به ذروة الإسلام تعبير فرموده است،و واژه ذروه را كه به معناى كوهان شتر است،براى جهاد استعاره فرموده و اين به ملاحظه مرتبه بلند و مقام ارجمندى است كه جهاد در اسلام دارد،و نيز شباهتى است كه از اين جهت ميان جهاد و كوهان شتر موجود است،و اين كه جهاد را بر نماز مقدّم داشته،بدين سبب است كه آن كسى كه به جهاد مى شتابد يقين به لقاى پروردگار دارد،و ايمانش به آنچه پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)از جانب خداوند آورده راسخ است،از اين رو خود را در مهلكه اى كه پديد آمده مى اندازد،در حالى كه برنابودى خود گمان غالب و يا يقين دارد و نيز براى اين است كه جهاد در ايجاد وحدت دينى در سرتاسر جهان نقش اصلى را داراست .

3- كلمة الإخلاص :اين همان كلمه توحيد يعنى «لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ» است،كه مستلزم نفى هر نوع شريك و مانند از خداوند است،و چون اخلاص به همين معناست،لذا به آن،كلمۀ اخلاص گفته شده است،امّا جهت فضيلت آن اين است كه اين كلمه،آواى فطرت انسان است،و خداوند نهاد او را با آن سرشته،و بر اين فطرت و جبلّت وى را آفريده است،همچنان كه خردهايى كه از آلودگى علايق بدنى و تيرگيهاى نفسانى مصون،و از عوارض و تأثيرات تربيتهاى انحرافى محفوظ و به دور مانده است،گواه و معترف است،كه اقرار بر يگانگى پروردگار و تنزيه وى از شريك و مانند،از همان آغاز آفرينش با سرشت انسان در آميخته، و پيمان آن در عهد أ لست با او بسته شده،و به آن،نام فطرت داده شده است هر چند اطلاق اين نام بر سبيل مجاز و از باب اطلاق نام ملزوم بر لازم آن مى باشد .

4- إقامة الصّلاة :در بيان امام(علیه السلام)نماز به دين تعبير شده،هر چند اين فريضه

ص:128

يكى از اركان دين است،و اين تعبير به مناسبت اين است كه نماز از اركان مهمّ و ستون عمده آيين مقدّس اسلام به شمار آمده است،از اين رو اطلاق آن به طريق مجاز بوده و از باب ناميدن جزء به نام كلّ مى باشد.

بايد دانست كه نماز داراى فضايل و اسرارى است كه آگاهى به آنها ضرورى است،امّا فضيلتهاى آن،گذشته از قرآن كريم كه بطور مؤكّد امر به اتيان آن مى كند،اخبار بسيارى در باره اهميّت آن وارد شده است كه از آن جمله پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)فرموده است:الصّلاة عمود الدّين من تركها فقد هدم الدّين يعنى نماز پايه دين است هر كس آن را ترك كند،دين را ويران كرده است،همچنين فرموده است:مفتاح الجنّة الصّلاة يعنى كليد بهشت نماز است،و نيز در فضيلت كامل به جا آوردن نماز فرموده است:إنّ الرّجلين من امّتى يقومان في الصّلاة و ركوعهما و سجودهما واحد و إنّما بين صلاتيهما ما بين السّماء و الأرض يعنى:دو تن از امّت من براى نماز به پا مى خيزند و ركوع و سجود آنها يكى است،ولى ميان نماز آن دو تفاوت از زمين تا آسمان است،همچنين فرموده است:أما يخاف الّذى يحوّل وجهه في الصّلاة أن يحوّل اللّه وجهه وجه حمار يعنى:آيا كسى كه در نماز روى مى گرداند بيم ندارد كه خداوند چهره او را به چهره الاغ برگرداند،و نيز از سخنان آن بزرگوار است كه:من صلّى ركعتين لم يحدّث فيهما نفسه بشىء من الدّنيا غفر اللّه له ذنوبه يعنى:هر كس دو ركعت نماز به جاى آورد،و در آن خيال دنيا را از دل بيرون كند،خداوند گناهان او را مى آمرزد.

امّا اسرار نماز دو گونه است:عامّ و خاصّ،ما در شرح خطبه اوّل آن جا كه در باره حجّ سخن رانده ايم سرّ عمومى همگى عبادات را روشن كرده ايم،و گفته ايم كه اين اعمال،غرض ثانوى مرد خداشناس را كه عبارت از تربيت نفس و خلاصى از گناه است تأمين مى كند،ديگر اين كه عبادات در رام كردن نفس سركش امّاره براى فرمانبردارى از نفس مطمئنّه،و عادت دادن آن،به پيروى از اين،انسان را يارى مى دهد،و چون به اين نكته توجّه شود دانسته خواهد شد كه

ص:129

همگى آيات و اخبارى كه در فضيلت عبادات وارد شده است،معنا و مقصود آنها به همين نكته برگشت دارد،مثلا اين كه خداوند فرموده است: «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ» (1)»يعنى،نماز انسان را از كارهاى زشت و ناپسند باز مى دارد، براى اين است كه سبب ارتكاب اين گونه اعمال،سركشى نيروى شهوانى،و بيرون رفتن آن از فرمان عقل است،و چون نماز موجب اين است كه اين نيروى طغيانگر تحت فرمان عقل در آيد،و عقل هم انسان را از انجام اين كارها نهى مى كند لذا نماز،انسان را بدينسان از فحشا و منكر منع مى كند،و او را از ارتكاب اين اعمال باز مى دارد همچنين با ملاحظه آنچه گفته شد،معناى اين كه نماز ستون دين است نيز دانسته مى شود،زيرا پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)فرموده است:بنى الإسلام على خمس،فكلّ منها عماد بحسب شرائطه،فمن أخلّ بها فقد هدم بنيانه الّذي يصعد به إلى اللّه،يعنى:اسلام بر پنج پايه استوار شده،و هر يك از آنها با شرايطى كه دارد ستون آن است،پس هر كس در انجام دادن شرايط هر يك از آنها كوتاهى كند،بنايى را كه به وسيله آن به سوى خداوند بالا مى رود ويران كرده است،حديث اين كه نماز كليد بهشت است نيز به همين معناست،زيرا به وسيله نماز است كه ابواب وصول به رحمت و مغفرت خداوند به روى انسان باز مى شود،و در اين جاست كه تفاوت ميان نماز آن دو تن مسلمان كه پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)در حديث خود بدآنها اشاره فرموده است آشكار مى گردد،زيرا اگر فايده نماز رو آوردن به درگاه خداوند و سركوب كردن شيطان باشد،نماز آن كس كه با خشوع و خوف و خشيت در برابر خداوند ايستاده،و همۀ دل را متوجّه عظمت و جلال او ساخته است،با نماز آن نادان كه عبادتش از اين اوصاف بيرون است و شيطان روى دل او را از جانب قبله به سمت ديگر برگردانيده است،چگونه مى تواند برابر باشد،و تفاوت آن از كجاست تا به كجا،همچنين حديث آن

ص:130

بزرگوار مبنى بر تهديد كسى كه در هنگام نماز روى خود را به جانب ديگر بر مى گرداند نيز بر همين اساس است،زيرا آن حضرت نهى مى كند از اين كه نمازگزار در حال نماز دل از توجّه به سوى خدا بردارد،و از ملاحظه عظمت و جلال او غافل شود،براى اين كه هر كس در حال نماز به راست يا چپ خود متوجّه شود،دل از جدا برداشته و از مشاهدۀ انوار كبريائيش غافل شده است،و چنين كسى ممكن است غفلت او ادامه يابد و در نتيجه نابخردى،و نارسايى او در فهم امور متعالى،و بى اعتنايى به كسب علوم،و عدم تقرّب به خدا،چهرۀ دلش به چهره الاغ مبدّل گردد،همچنين است حديث آن حضرت در باره اين كه خداوند گناه نمازگزارى را كه در حال نماز حديث نفس را ترك و خيال دنيا را از دل بيرون مى كند مى آمرزد زيرا او در حال نماز رو به سوى خدا داشته و دل از غير او برداشته است،بنا بر اين خلاصه و روح عبادت،توجّه به خدا و روى دل به سوى او داشتن است،از اين رو پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)فرموده است:إنّما فرضت الصّلوة و امر بالحجّ و الطّواف و اشعرت المناسك لإقامة ذكر اللّه يعنى جز اين نيست كه نماز،واجب، و به حجّ و طواف امر،و مناسك تشريع شده است،تا ياد خدا به پا داشته شود،و اگر در ذكر و عبادتى كه به جا آورده مى شود،آن كه مراد از ذكر و معبود و مطلوب است در دل نبوده،و بيمى از هيبت و جلال او جان را فرا نگرفته باشد،اين ذكر و عبادت مربوط به او نخواهد بود،عايشه گفته است:پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)با ما سخن مى گفت،و ما نيز با او سخن مى گفتيم،و چون وقت نماز فرا مى رسيد چنان متوجّه خدا و از همه چيز منقطع مى شد كه گويا همديگر را نمى شناسيم،همچنين على(علیه السلام)در هنگامى كه وقت نماز مى شد،چنان به خود مى پيچيد و مى لرزيد و رنگ رخسارش دگرگون مى گشت كه به او گفته مى شد:اى امير مؤمنان تو را چه شده است؟مى فرمود:هنگام اداى امانتى فرا رسيده كه خداوند آن را بر آسمانها و زمين عرضه كرد،و آنها از پذيرفتن آن سرباز زدند و ترسيدند،و نيز علىّ بن الحسين(علیه السلام)در هنگامى كه آماده براى وضو مى شد چنان رنگ رخسارش زرد

ص:131

مى گشت كه اهل خانه اش به او عرض مى كردند:اين چه حالتى است كه هنگام وضو شما را فرا مى گيرد؟در پاسخ مى فرمود:نمى دانيد در پيشگاه چه كسى مى ايستم،آنچه ذكر شد همه بر لزوم حضور قلب،و توجّه به عظمت بارى تعالى و انقطاع از غير او در حال عبادت دلالت دارد.

امّا اسرار خاصّ نماز:چنان كه مى دانيم اين فريضه جز ذكر،قرائت، ركوع،سجود،قيام و قعود چيز ديگرى نيست،امّا ذكر روشن است كه عبارت از گفتگو و مناجات با پروردگار متعال است،و غرض از آنها،حصول توجّه به سوى او و يادآورى است بر آنچه نيروهاى شيطانى را تحت رهبرى عقل،قرار مى دهد و تكرار آن باعث ادامه حصول اين مقصود است،و غرض از قرائت و ذكر و حمد و ثناى بارى تعالى و تضرّع و دعا همين است،و منظور از آنها ادا و تكرار حروف و اصوات و به كار واداشتن زبان نيست،زيرا اگر غرض اين باشد تحريك زبان به هذيان و ياوه گويى كه خود نيز موجب به كار گرفتن زبان است،براى انسان آسانتر مى باشد،و ما به خواست خداوند در آينده در فصول مناسبترى راجع به خواندن ذكر و فضيلت و فايده آن،سخن خواهيم گفت.

امّا غرض از ركوع و سجود و قيام و قعود،تعظيم و بزرگداشت خداوند متعال است،كه اين خود مستلزم توجّه و التفات به سوى او،و همچنين متضمّن ذكر و ياد اوست،زيرا اگر جايز باشد كه انسان خدا را با به جا آوردن افعالى تعظيم كند در حالى كه از او غافل باشد،روا خواهد بود كه انسان بتى را در پيش روى خود قرار دهد،و در حالى كه غافل از آن است،آن را تعظيم كند،حديثى كه معاذ بن جبل روايت كرده است اين مطلب را تأييد مى كند كه:من عرف من على يمينه و شماله متعمّدا فى الصّلاة فلا صلاة له:يعنى هر كس در حال نماز از روى عمد دريابد چه كسى در سمت راست و چپ او قرار دارد،نمازى بر او نيست،و نيز در حديث آمده است كه إنّ العبد ليصلّي الصّلاة لا يكتب له سدسها و لا عشرها و إنّما يكتب للعبد من صلاته ما عقل منها يعنى:بنده خدا نماز مى گزارد،(حتّى)يك ششم و

ص:132

يك دهم آن برايش نوشته نمى شود،جز اين نيست كه از نماز بنده آنچه فهميده و درك كرده پذيرفته و نوشته مى شود.

چون دانسته شد كه پايه و زير بناى نماز،اقبال و توجّه به سوى خداوند متعال است،اكنون بايد بدانيم كه التفات و توجّه،مستلزم يادآورى و درك است،و غرض از آن،دقّت و ادراك مقام كبريايى و عظمت اوست،و دقّت،جز انديشيدن نيست كه اين نيز به منزله ديده بصيرت و مردمك چشم خرد انسان است،بديهى است تذكّر و ادراك مقام كبريايى خداوند موجب تعظيم اوست، زيرا عظمت و جلال او بزرگتر و برتر از آن است كه كسى آن را درك كند و در برابر آن سر فرود نياورد،تعظيم خداوند و درك مقام ربوبى،نيز مستلزم پديد آمدن بيم و اميد يا خوف و رجاست،زيرا ما هنگامى كه عظمت و قدرت يكى از پادشاهان روى زمين را تصوّر مى كنيم،بى اختيار احساس مى كنيم كه در برابر او توان سخن گفتن و پاسخگويى را نداريم،و لازم مى دانيم،در روبرو شدن با او آرام و فروتن باشيم،و بسا مى شود كه در اين هنگام دچار لرزش تن و لكنت زبان نيز بشويم.آشكار است كه منشأ اين احساس بيم ناشى از تصوّر بزرگى مقام پادشاه است،بنا بر اين تصوّر مقام عظمت و جلال پادشاه پادشاهان و درهم شكننده سركشان و فرمانرواى همه جهانها و جهانيان براى انسان چگونه خواهد بود،رجا و اميد نيز همين گونه است،يعنى:هنگامى كه عظمت و قدرت پروردگار را تصوّر مى كنيم،و مى نگريم كه هر چه هست از آن اوست،اميد ما به او برانگيخته مى شود.بويژه اين كه در ضمن آيات مربوط به خوف و رجا به اين نكته تأكيد شده است.

همچنين تصوّر عظمت و جلال پروردگار،موجب پيدايش شرم و حيا در انسان است،زيرا تصوّر مقام كبريايى او باعث اين است كه انسان همواره احساس كوتاهى و تقصير كند و خود را گنهكار بداند،و همين احساس و توهّم موجب شرم و حيا از خداوند سبحان مى شود .

ص:133

5- إيتاء الزّكاة :دادن زكات يكى از اركان مهمّ دين است،و امام(علیه السلام)با ذكر اين كه دادن زكات،فريضه اى واجب است،به اهميّت و فضيلت آن اشاره فرموده است،قطب راوندى گفته است:مراد از فريضه،سهمى است از مال كه براى فقيران مستحقّ جدا مى گردد و زكات ناميده مى شود،و معناى آن در عرف شرع همين است،زيرا فريضه به معناى واجب است و همگى عبادات نيز واجبند، و فرض و واجب هر دو يك معنا دارد كه در گفتار حضرت به صورت مكرّر آمده است.

آنچه قطب راوندى گفته وجه نيكويى است.و چنان كه روشن خواهيم كرد اشاره به يكى از اسرار زكات دارد،ولى اين عبادت،ضمن اين كه راز مشترك همگى عبادات را كه عبارت از توجّه به سوى خداوند متعال،و جلب رضا و محبّت اوست،داراست،اسرار خاصّى نيز دارد،كه در زير بيان مى شود:

1-منظور از كلمه شهادت يعنى گفتن «لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ» توحيد مطلق خداوند،و يكتا و بى همتا دانستن او از طريق توجّه به اوست،و اين شناخت و اقرار،كامل نمى شود مگر اين كه انسان هر محبوبى جز او را نفى و رها كند زيرا محبّت مشاركت نمى پذيرد،و فايده و تأثير توحيد زبانى نيز در درون و نهاد انسان اندك است،از اين رو مرتبه دوستى خداوند با جدايى و دورى از علايق و دلبستگيها آزمايش مى شود،و چون ثروت محبوب انسان و وسيلۀ بهره بردارى او از دنيا و دلبستگى به آن است،و نيز موجب مى شود كه آدمى از مرگ متنفّر شود،براى اين كه صدق ادّعاى محبّت انسان نسبت به محبوب،شناخته شود، در اين دو قسمت مورد آزمايش قرار مى گيرد،و از او خواسته مى شود از دوستى مال كه معشوق اوست دست بردارد،چنان كه در اين باره خداوند متعال فرموده است: «إِنَّ اللّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ» (1)» و مردمى كه اين معنا را دريافته اند از اين حيث به گروهى چند منقسم

ص:134

شده اند،گروهى دوستى و محبّت خود را نسبت به معشوق حقيقى خالص گردانيده و به عهد خود وفا كرده،و اموال خود را در راه او بذل و انفاق نموده اند،و از آن چيزى براى خود باقى نگذاشته اند تا آن جا كه به يكى از افراد اين طايفه گفته شده است،چه مبلغى زكات را در دويست درهم واجب مى دانى؟گفت:امّا بر عوام مطابق حكم شرع،پنج درهم فرض است،ليكن برما بذل همه آن واجب است.

دسته اى از اين مرتبه پايين آمده،به منظور رفع نيازهاى آينده خويش،و انجام امور خير در اوقات خود،از بذل همگى مال خوددارى كرده،و نيّت خود را در اندوختن آن،ميانه روى در تأمين نيازمنديها،و دورى جستن از خوشگذرانى و تنعّم قرار داده،و ما زاد آن را بخشش و انفاق كرده اند،با اين حال اين دسته هم در واجبات مالى اكتفا به حدّ شرعى نكرده اند،نخعى و شعبى و مجاهد از اين دسته اند،چنان كه به شعبى گفته شد:آيا در مال جز زكات حقّ ديگرى وجود دارد؟گفت:آرى،نشنيده اى كه خداوند متعال فرموده است: «وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى» (1)»و اينها در عمل خود به آيه «وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ» (2)»استدلال كرده،و انفاق را منحصر به زكات ندانسته بلكه آن را از حقوق مسلمان بر مسلمان دانسته اند،به اين معنا كه بر مسلمان متمكّن واجب است،هر زمان مسلمان نيازمندى را بيابد،نياز او را از مالى كه زياده بر حقّ زكات در دست دارد،برآورد.

برخى هم به اداى واجب اكتفا،و زكات را بدون زيادتى و نقصان از مال، اخراج كرده اند و البتّه اين پست ترين مراتب مذكور بوده و منحصر به عوام و نادانهاست،زيرا اينها سرّ بذل مال را نمى دانند،و نسبت به آن بخل مى ورزند،و دوستى و دلبستگى آنها به آخرت ضعيف است،از اين رو لازم است ثروتمندان و مالداران خود را از پليدى بخل،پاك كنند،زيرا اين خوى زشت از جمله صفات

ص:135

نابود كننده است،چنان كه على(علیه السلام)فرموده است:ثلاث مهلكات:شحّ مطاع، و هوى متّبع،و إعجاب المرء بنفسه يعنى:سه چيز نابود كننده است:بخلى كه به كار برده شود،و هواى نفس كه پيروى گردد،و خود پسندى،علّت اين كه بخل از مهلكات به شمار آمده اين است كه منشأ آن حبّ مال است،و مى دانيم كه دنيا و آخرت ضدّ يكديگرند،و نزديكى به يكى،موجب دورى از ديگرى است،علاوه بر اين چنان كه پيش از اين توضيح داديم،دوستى مال انسان را از توجّه به خدا و رو آوردن به سوى او منصرف و دور مى گرداند،و همين امر موجب هلاكت او در آخرت است.براى برطرف كردن اين خوى زشت،بايد نفس را تدريجا به بذل و بخشش عادت داد،زيرا دوستى چيزى را يكباره از دل بيرون كردن ميسّر نمى شود مگر اين كه نفس را اندك اندك به جدايى از آن وادار كرد،تا اين كه به آن خو كند،بنا بر اين زكات به تعبيرى كه ذكر شد طهور است يعنى نفس را از پليدى بخل كه موجب هلاكت است پاك مى سازد،بديهى است پاكيزه شدن نفس از اين طريق،به مقدار مالى كه در راه زكات مى پردازد بستگى دارد، همچنين منوط است به اين كه تا چه اندازه نسبت به مصرف اين مال در راه خدا و طاعت و محبّت او شادمان شده،و از اين كه توانسته است چيزى را كه مايه روگردانى او از قبله معبود شده دور گرداند،خوشحال شده باشد.

2-دوّمين راز فريضه زكات شكر نعمتهاى خداست،زيرا نعمتهايى كه پروردگار متعال به بندگان ارزانى فرموده است برخى در جان و تن ماست.و اين گونه نعمتها را با انجام عبادتهاى بدنى مى توان شكر گزارى كرد،و برخى در مال ماست كه بايد با اداى عبادتهاى مالى شكر آنها را به جا آورد،و به حقّ بايد گفت كه پست تر و دورتر از رحمت خدا كسى است كه بينوايى را بنگرد كه دستش از مال تهى و به او نيازمند شده،و وى به خود اجازه ندهد كه به شكرانه اين كه خداوند متعال او را از ديگران بى نياز و ديگران را به او نيازمند ساخته،يك دهم يا يك چهلم از آنچه دارد به او بدهد.

ص:136

3-سوّمين راز زكات،مربوط به اصلاح امور شهرها،و بهبود احوال مردم آنهاست،براى اين كه خداوند زكات را بر توانگران واجب فرموده تا از اين طريق بينوايان و تهيدستان را در اموال آنان شركت دهد و فقر آنان را بر طرف سازد،و اين كه امام(علیه السلام)از زكات به فريضه واجب تعبير فرموده اشاره به همين نكته است،و در اين راز نيز دو راز ديگر نهفته است،يكى اين كه زكات،فقرا را كمك مى كند تا به بندگى و عبادت خدا پردازند،و به سبب دويدن به دنبال روزى،از طاعت او باز نمانند،ديگر براى اين است كه اندوه و حسد بينوايان نسبت به توانگران از ميان برود،و از كوشش در ايجاد فساد در روى زمين باز ايستند،و اختلال در امور اجتماعى پديد نيايد،چون با پرداخت همين مقدار مال به عنوان زكات،قلوب آنان آرامش مى يابد،و بدان دل مى بندند و دوام آن را از خدا مى خواهند و با توانگران دوستى و به آنان دلبستگى پيدا مى كنند،و در نتيجه موجبات مشاركت و همكارى ميان مردم،و همدمى و همدلى آنها كه همگى عامل وحدت و انسجام جامعه،و نظام گيتى،و قوام دين،و بقاى نوع انسان و راز ايجاد اوست،فراهم و برقرار مى شود .

6- صوم شهر رمضان :اين كه روزه ماه رمضان را سپر،در برابر عذاب و عقاب إلهى تعبير فرموده،و با اين كه ديگر عبادات نيز همين صفت را دارند،آن را به روزه اختصاص داده براى اين است كه روزه بيش از هر عبادت ديگر،مانع انسان از معصيت،و نگه دار او از عذاب خداوند است،زيرا روزه موجب سركوبى شياطينى است كه دشمنان خدايند و از هر سو انسان را احاطه كرده اند،بديهى است وسيله و ابزار شيطان،اميال و شهوات آدمى است،و آنچه رغبتها و شهوتها را تقويت مى كند و آنها را برمى انگيزد،خوردن و آشاميدن است،چنان كه پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)فرموده است:إنّ الشيطان ليجرى من ابن آدم مجرى الدّم، فضيّقوا مجاريه بالجوع يعنى:شيطان مانند خون در وجود فرزند آدم،رسوخ و جريان دارد،پس راههاى ورودش را با گرسنگى تنگ سازيد،همچنين به عايشه فرمود:

ص:137

پيوسته در بهشت را بكوب،عايشه عرض كرد با چه؟فرمود با گرسنگى،بى گمان روزه در سركوب شيطان،و بستن راهها و تنگ ساختن گذرگاههاى او ويژگى دارد و از هر عبادت ديگر مؤثّرتر و قويتر است،و چون عذاب و عقابى كه متوجّه افراد انسان مى شود به نسبت دورى و نزديكى او به شيطان،متفاوت بوده و شدّت و ضعف دارد،و روزه بيش از هر عبادت ديگر انسان را از شيطان دور مى گرداند،و به سبب اين عبادت مى توان در نهايت دورى از عذاب خداوند قرار گرفت،لذا به سپر،در برابر عذاب خداوند توصيف شده،و اين ويژگى به آن داده شده است.

بايد دانست كه عبادات اگر چه امورى عدمى هستند،و از پيش نبوده بعدا تحقّق مى يابند،ولى نمى توان آنها را عدم صرف دانست بلكه عدم آنها از مقوله عدم ملكه است،و اين كه فقدان عبادت در انسان شديدا حركتى پديد مى آورد،و او را كم و بيش در حالتى قرار مى دهد كه به ياد عبادت مى افتد،چيزى است كه نمى توان آن را بيهوده و ناديده گرفت،بلكه همين حركت و تذكّر سبب نيّت و موجب تقرّب به خداوند سبحان مى شود،و اين رمز همه عبادات است .

7- حجّ البيت و اعتماره :ما به اسرار حجّ و عمره خانه خدا ضمن شرح خطبه اوّل اشاره كرده ايم و آنچه امام(علیه السلام)در اين جا فرموده اين است كه حجّ و عمره، فقر و نادارى را از ميان مى برد،و گناهان را مى شويد،بنا بر اين در اين واجب سود دنيا و آخرت گرد آمده است،امّا سود دنيوى حج و عمره از ميان بردن نادارى است چون در موسم حج داد و ستد به جريان مى افتد و در آن هنگام بازارها در مكّه بر پا مى شود،در نتيجه فقر و نادارى از ميان مى رود،و سود آخرت به سبب اين است كه حجّ و عمره،گناهان را از صحيفه اعمال انسان مى شويد و محو مى كند، و به اين مطلب در آن جا كه از اسرار عبادات سخن گفته شده اشاره كرده ايم.بارى منافعى را كه امام(علیه السلام)براى حجّ و عمره بيان داشته همان است كه قرآن كريم در باره آنها ذكر كرده است كه «لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ» يعنى:تا سودهايى را كه براى آنها دارد مشاهده كنند،بيشتر مفسّران گفته اند،منظور سودهاى اين جهانى است

ص:138

كه از راه بازرگانى به دست آنها مى رسد،و اين را از سعيد بن جبير،و همچنين به روايت ابى رزين از ابن عبّاس نقل كرده اند،و برخى از آنها به نقل از مجاهد و به روايت عطا از ابن عبّاس،منافع را اعمّ دانسته و بر سودهاى دنيوى مانند بازرگانى و ثوابهاى اخروى حمل و تفسير كرده اند .

8- صلة الرّحم :امام(علیه السلام)دو فايده از فوايد صله رحم را ذكر فرموده است:

1- مثراة في المال :سبب فزونى مال است،و اين از دو جهت مى باشد اوّل اين كه عنايت خداوندى براى هر زنده اى،بهره اى از روزى قرار داده كه آن را براى بقاى وجود خويش،در مدّت زندگى به دست مى آورد،و هنگامى كه عنايت إلهى شخصى را مهيّا فرمايد كه به اصلاح امور معيشت جمعيّتى اقدام كند، و كمك و اعانت آنها را بر عهده گيرد،از باب لطف واجب است كه بر حسب آمادگى و استعدادى كه اين شخص دارد،روزى آن جمعيّت را در دست او جارى،و كمك و اعانتى را كه به آنها مى كند،نصيب وى گرداند،خواه اين جمعيّت با او پيوند خويشاوندى داشته و يا اين كه مورد مهر و محبّت او قرار گرفته باشند،چنان كه اگر قصد داشته باشد رشته پيوند خود را با يكى از آنها قطع كند،به اندازه روزى شخصى كه پيوندش را با او قطع كرده در مالش نقصان پديد مى آيد، بنا بر اين معناى اين كه صله رحم موجب افزايش مال مى باشد همين است.دوّم اين كه صله رحم از خويهاى پسنديده اى است كه طبيعت آدمى بدان رغبت دارد،و موجب دلجويى خاطر است،از اين رو كسى كه پيوند خود را با خويشانش استوار مى كند از نظر همه مردم بخشوده و مورد شفقت است،و همين امر سبب مى شود كه خير انديشان و توانمندان مانند پادشاهان و جز آنها به يارى و كمك او پردازند،و دارايى او افزون شود .

2- منساة فى الأجل :اين كه صله رحم موجب به تأخير افتادن مرگ مى گردد،به دو سبب است اوّل اين كه صله رحم باعث مى شود كه افراد خويشاوند نسبت به كسى كه با آنها پيوند خويشى برقرار ساخته مهربانى و يارى

ص:139

و همكارى كنند و همين امر موجب مى شود كه هر چه بيشتر از آزار دشمنان مصون و از دستبرد مرگ در امان ماند و سبب زيادتى عمر او شود.دوّم اين كه صله رحم سبب مى شود كه افراد خانواده قلبا در بقاى كسى كه با آنان پيوند برقرار كرده بكوشند و دعاى خود را نثار او كنند،و همين دعا و كوشش آنها براى بقاى وجود وى يكى از اسباب دوام عمر و تأخير مرگ اوست،بنا بر اين پيوند خويشاوندى موجب به عقب افتادن مرگ و درازى عمر مى شود .

9- صدقة السرّ :امام(علیه السلام)يكى از فوايد بخشش در پنهانى را كه كفّاره گناه مى باشد،نام برده است.و با اين كه ديگر عبادات نيز موجب محو معاصى است اين وصف را تنها بدان اختصاص داده است،و اين از آن جهت است كه صدقۀ پنهانى از ريا و تظاهر دورتر،و نيّت،از شايبه اين كه عمل،جز براى خدا باشد خالصتر است،بنا بر اين اخلاص در آن كاملتر بوده و بيشتر موجب تقرّب به درگاه خداوند و محو گناهان خواهد بود .

10- صدقة العلانية :امام(علیه السلام)پيشگيرى از مرگ بد را از جمله آثار و فوايد صدقه آشكار ذكر فرموده است،توضيح مطلب اين است:كه بخشش آشكار سبب مى شود كه انسان به نيكوكارى و انجام دادن كارهاى خير شهرت يابد و به نيكى و خوشنامى ياد شود،و چون مرگ هاى بد مانند سوختن،و غرق شدن و بر دار رفتن،و كشته شدن و مانند اينها حالات ناگوار و مصيبت بارى است كه مرگ را هر چه بيشتر مورد نفرت و انزجار قرار مى دهد،و اين اتّفاقات از روى قصد و عمد براى كسى كه مورد محبّت مردم مى باشد،و به بخشش و ترحّم و دستگيرى از فقرا و بينوايان،و ايثار و گذشت در راه آنها مشهور شده كمتر روى مى دهد،در نتيجه صدقۀ آشكار سبب بر طرف شدن مرگ بد خواهد بود .

11- صنائع المعروف :امام(علیه السلام)از جمله آثار و فوايدى كه براى نيكوكارى و انجام دادن امور خير بيان فرموده اين است كه انسان را از افتادن به پرتگاه ذلّت و زبونى نگه مى دارد،تفسير اين مطلب،قريب به مضمونى است كه پيش از اين

ص:140

گفته شد،زيرا نيكوكارى موجب نزديك شدن دلهاى مردم به يكديگر،و اتّفاق آنها بر محبّت نيكوكار است،و كسى كه داراى بهره اى از اين صفت باشد،كمتر اتّفاق مى افتد كه دچار خوارى و زبونى شود .

امام(علیه السلام)پس از فراغ از بيان آنچه موجب كامل شدن مراتب ايمان مى شود، به ذكر امورى كه ايمان را در دل استوار و پايدار مى سازد،مى پردازد كه عبارت است از:

1- الاندفاع في ذكر اللّه :پيوسته به ياد خدا بودن و به ذكر او شتافتن، از امورى است كه پايه ايمان به خدا را در دل محكم مى كند و امام(علیه السلام)به سبب اين كه ياد خدا نيكوترين ذكر است،مردم را بدان ترغيب فرموده است،زيرا ياد او موجب به دست آمدن كمالاتى است كه باعث سعادت آخرت است،همچنين سبب وصول به درجات قرب إلهى است،و ما در آينده آن جا كه در باره توبه سخن مى گوييم،فضيلت ذكر و فوايد آن را بيان خواهيم داشت .

2- الرّغبة فيما وعد المتّقين :شوق و رغبت به كسب ثوابها و تحصيل پاداشهايى كه خداوند در آخرت به پرهيزگاران وعده داده،از ديگر امورى است كه بدان تأكيد شده،و از لوازم طاعت و عمل براى اوست و چون تخلّف از جانب خداوند نسبت به آنچه فرموده و آگاهى داده محال است،لذا وعده او راست ترين وعده هاست .

3- الاقتداء بهدي النّبيّ(صلی الله علیه و آله) :ديگر پيروى از روش پيامبر(صلی الله علیه و آله)است كه معناى آن آشكار مى باشد .

4- اتباع سنّته(صلی الله علیه و آله) :چون پيامبر(صلی الله علیه و آله)ما اشرف پيامبران است،سنّت و طريقه او نيز بهترين و شريفترين سنّتهاست،و پيروى از راه و روش او از هر راه و رسم ديگرى به هدايت مقرونتر و به خداوند نزديكتر است .

5- تعلّم القرآن :اين كه آموختن قرآن از جمله چيزهايى است كه ايمان به خدا و پيامبرش(صلی الله علیه و آله)را تحكيم و تقويت مى كند روشن است،و اين كه امام(علیه السلام)

ص:141

از قرآن به بهار دلها تعبير فرموده بدين جهت است كه اين كتاب إلهى جامع انواع علوم ارزشمند،و حاوى اسرار شگفت آور دقيقى است كه گلزارى فرح انگيز براى دلهاست،همچنان كه فصل بهار،بستر گلهاى زيبا و با طراوتى است كه چشمان را روشنى،و دلها را سرور و شادى مى بخشد .

6- الاستشفاء بنوره :اين كه قرآن شفا بخش دلها از تاريكى و بيمارى جهل است،بى نياز از توضيح است .

7- حسن تلاوته :قرآن را نيكو قرائت كردن،يكى از اسباب فهم معانى قرآن،و باعث تدبّر و انديشه در آيات آن است،و با تلاوت نيكوى آن است كه فوايد آن ظاهر،و از قصّه هاى آن عبرت و منفعت حاصل مى شود،البتّه قرآن زمانى پربارترين قصّه ها و گفته هاست كه همان گونه كه پيش از اين بيان داشته ايم،حقّ تلاوت آن ادا،و چنان كه شايسته و سزاوار است قرائت شود .

پس از اين امام(علیه السلام)بيانات خود را در باره امورى كه ذكر فرموده و اعمالى كه بر شمرده و شايسته است اين اعمال مطابق علم و فقه انجام شود،با اشاره به نقصان ارزش دانشمندى كه به دانش خود عمل نمى كند،تأكيد مى فرمايد و نخست او را با نادانى كه از راه حقّ و صراط مستقيم منحرف شده،برابر ساخته،و سپس از او نيز پست تر شمرده است.امّا علّت اين كه چنين دانشمندى با نادان گمراه برابر است اين است كه هر دو از ثمرات جهل كه همان گمراهى و انحراف است بطور يكسان برخوردارند،و در عدم انتفاع از فوايد دانش و ثمرات آن كه اعمال صالح است با يكديگر برابرند،و اين كه امام(علیه السلام)او را از نادان منحرف نيز پست تر و زبونتر شمرده به سه دليل است:

1-اين كه حجّت،عليه او بزرگتر و كاملتر مى باشد از اين روست كه جاهلان و نادانان مى توانند بگويند «إِنّا كُنّا عَنْ هذا غافِلِينَ» يعنى:ما از اين غافل بوديم و نمى دانستيم،امّا عالم نمى تواند چنين چيزى بگويد،چنان كه پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)فرموده است:العلم علمان:علم على اللّسان فذلك حجّة اللّه

ص:142

على بن آدم،و علم في القلب فذلك العلم النّافع يعنى:«دانش دو گونه است:

دانشى كه بر زبان جارى است،و اين برهان خدا عليه فرزند آدم است،و ديگر دانشى است كه در دل جاى دارد،و آن دانشى كه سود مى دهد همين است»، مراد اين است كه اين گونه دانش موجب فرمانبردارى خدا،و عمل به اوامر و نواهى اوست .

2-اين كه افسوس و حسرت براى چنين دانشمندى لازمتر و سزاوارتر مى باشد،بدين سبب است كه جاهلان،آگاه نيستند كه به علت جهالت و غفلت، چه مدارج كمالى را از دست مى دهند،و پس از مردن،اگر چه از نعمتهاى بهشت محروم،و از آنچه خداوند براى دوستان آگاه خود آماده ساخته محجوبند، ولى چون لذّات بهشت را نديده،و حلاوت معرفت إلهى را نچشيده اند،افسوس و حسرت آنها بر اين حرمان،و اسف و اندوه آنان بر كوتاهى و تقصيرى كه در تحصيل اين مدارج كرده اند زياد نيست،بر عكس كسى كه به مسائل مزبور آگاه،و به برترى نعمتهاى آخرت در مقايسه با لذّات دنيا دانا باشد،پس از مرگ هنگامى كه در مى يابد آنچه او را از رسيدن به لذّتهاى آخرت باز داشته،و از وصول به درجات قرب خداوند محروم ساخته،كوتاهى و تقصير او در عمل به دانش خود بوده،با توجّه به اين كه مى دانسته در صورت تقصير در عمل چه كمالات و درجاتى را از دست خواهد داد،تأسّف و اندوه او هر چه بيشتر،و حسرت او از هر كس زيادتر خواهد بود.اين قضيّه مانند اين است كه كسى ارزش گوهر گرانبهايى را بشناسد، و بداند كه با چه مبلغى مى تواند آن را به دست بياورد و توان آن را دارد،سپس به جاى كوشش در تحصيل آن به بازى سرگرم شود،تا اين كه فرصت از دست او برود،در اين صورت آه و افسوس او شديد و پشيمانى وى از كوتاهى و تقصيرى كه در اين راه كرده است،بسيار خواهد بود،امّا كسى كه ارزش گوهر را ندانسته چنين حسرت و ندامتى نخواهد داشت .

3- و هو عند اللّه ألوم ،يعنى:عالمى كه دانش خود را به كار نبسته،نزد

ص:143

خداوند نكوهيده تر،و بيشتر مورد سرزنش و ملامت است.شدّت نكوهش در باره كسى كه جان از تنش بيرون رفته بر سبيل مجاز بوده و تعبيرى از اين است كه زبان كسى كه از روى علم و آگاهى،خدا را معصيت كرده است،از پوزش و عذرخواهى،ناتوان و منقطع خواهد شد،و اين كه او بيشتر مورد نكوهش و سرزنش خداوند خواهد بود،براى اين است كه اقدام عالم بر ارتكاب گناهى كه قبح و زشتى آن را مى داند ناشى از نهايت تسليم و انقياد او در برابر نفس امّاره،و نشانه منتهاى اطاعت و فرمانبردارى او از شيطان و ياران اوست،و اين عمل او،با كردار نادان ناآگاه قابل مقايسه و برابرى نيست،زيرا در عالم،نيروى بازدارنده اى كه همان آگاهى او به زشتى گناه است وجود دارد،و او آن را مغلوب هواى نفس ساخته و پيروى از انگيزه شيطانى را بر آن ترجيح داده است،امّا در نادان چنين نيروى بازدارنده و آگاهى كه در برابر انگيزه هاى شيطان ايستادگى و مقابله كند وجود ندارد،و شكّ نيست كه شدّت ملامت،بستگى به درجه اطاعت او از شيطان دارد،بويژه اگر اين اطاعت و تسليم،با علم و آگاهى به عواقب آن كه هلاكت ابدى است،واقع شده باشد،بنا بر اين روشن است كه عالم بى عمل در نزد خداوند نكوهيده تر و سرافكنده تر است.توفيق و محفوظ ماندن از شرّ شيطان بسته به لطف خداست.

ص:144

زَادٍ مُبَلِّغٍ- وَ لاَ ظَهْرٍ قَاطِعٍ- فَهَلْ بَلَغَكُمْ أَنَّ الدُّنْيَا سَخَتْ لَهُمْ نَفْساً بِفِدْيَةٍ- أَوْ أَعَانَتْهُمْ بِمَعُونَةٍ- أَوْ أَحْسَنَتْ لَهُمْ صُحْبَةً- بَلْ أَرْهَقَتْهُمْ بِالْقَوَادِحِ- وَ أَوْهَقَتْهُمْ بِالْقَوَارِعِ- وَ ضَعْضَعَتْهُمْ بِالنَّوَائِبِ- وَ عَفَّرَتْهُمْ لِلْمَنَاخِرِ وَ وَطِئَتْهُمْ بِالْمَنَاسِمِ- وَ أَعَانَتْ عَلَيْهِمْ رَيْبَ الْمَنُونِ- فَقَدْ رَأَيْتُمْ تَنَكُّرَهَا لِمَنْ دَانَ لَهَا- وَ آثَرَهَا وَ أَخْلَدَ إِلَيْهَا- حِينَ ظَعَنُوا عَنْهَا لِفِرَاقِ الْأَبَدِ- وَ هَلْ زَوَّدَتْهُمْ إِلاَّ السَّغَبَ- أَوْ أَحَلَّتْهُمْ إِلاَّ الضَّنْكَ- أَوْ نَوَّرَتْ لَهُمْ إِلاَّ الظُّلْمَةَ- أَوْ أَعْقَبَتْهُمْ إِلاَّ النَّدَامَةَ- أَ فَهَذِهِ تُؤْثِرُونَ أَمْ إِلَيْهَا تَطْمَئِنُّونَ- أَمْ عَلَيْهَا تَحْرِصُونَ- فَبِئْسَتِ الدَّارُ لِمَنْ لَمْ يَتَّهِمْهَا- وَ لَمْ يَكُنْ فِيهَا عَلَى وَجَلٍ مِنْهَا- فَاعْلَمُوا وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ- بِأَنَّكُمْ تَارِكُوهَا وَ ظَاعِنُونَ عَنْهَا- وَ اتَّعِظُوا فِيهَا بِالَّذِينَ قَالُوا- «مَنْ أَشَدُّ مِنّا قُوَّةً» - حُمِلُوا إِلَى قُبُورِهِمْ- فَلاَ يُدْعَوْنَ رُكْبَاناً- وَ أُنْزِلُوا الْأَجْدَاثَ فَلاَ يُدْعَوْنَ ضِيفَاناً- وَ جُعِلَ لَهُمْ مِنَ الصَّفِيحِ أَجْنَانٌ- وَ مِنَ التُّرَابِ أَكْفَانٌ وَ مِنَ الرُّفَاتِ جِيرَانٌ- فَهُمْ جِيرَةٌ لاَ يُجِيبُونَ دَاعِياً- وَ لاَ يَمْنَعُونَ ضَيْماً وَ لاَ يُبَالُونَ مَنْدَبَةً- إِنْ جِيدُوا لَمْ يَفْرَحُوا- وَ إِنْ قُحِطُوا لَمْ يَقْنَطُوا- جَمِيعٌ وَ هُمْ آحَادٌ وَ جِيرَةٌ وَ هُمْ أَبْعَادٌ- مُتَدَانُونَ لاَ يَتَزَاوَرُونَ- وَ قَرِيبُونَ لاَ يَتَقَارَبُونَ- حُلَمَاءُ قَدْ ذَهَبَتْ أَضْغَانُهُمْ- وَ جُهَلاَءُ قَدْ مَاتَتْ أَحْقَادُهُمْ- لاَ يُخْشَى فَجْعُهُمْ- وَ لاَ يُرْجَى دَفْعُهُمْ- اسْتَبْدَلُوا بِظَهْرِ الْأَرْضِ بَطْناً- وَ بِالسَّعَةِ ضِيقاً وَ بِالْأَهْلِ غُرْبَةً- وَ بِالنُّورِ ظُلْمَةً فَجَاءُوهَا كَمَا فَارَقُوهَا- حُفَاةً عُرَاةً قَدْ ظَعَنُوا عَنْهَا بِأَعْمَالِهِمْ- إِلَى الْحَيَاةِ الدَّائِمَةِ وَ الدَّارِ الْبَاقِيَةِ كَمَا قَالَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى- «كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْداً عَلَيْنا إِنّا كُنّا فاعِلِينَ»

داد،چه بسيارند كسانى كه به آن اعتماد كردند،و آنان را دردمند ساخت،و كسانى كه به آن آرامش يافتند و آنان را بر زمين زد،و چه مردان با عظمت و شكوهى را كه خرد و زبون گردانيد،و چه فخر فروشان و متكبّرانى را كه به خاك مذلّت افكند،قدرت و دولت آن در گردش و ناپايدار،و زندگى آن تيره و مكدّر است،گوارايش شور،و شيرينش تلخ،و طعامش زهرناك و ريسمانهاى خرگاه وجودش پوسيده است،زنده اش در تير رس مرگ،و تندرستش در معرض بيمارى است،ملك و دارايى آن از دست مى رود،و قدرتمند آن مغلوب،و ثروتمند آن دچار نكبت مى گردد،و همسايه اش غارتزده مى شود.

آيا شما در جاهايى كه پيشنيانتان سكنى كرده بودند مسكن نگزيده ايد؟همانانى كه از شما عمرشان درازتر،و آثارشان پايدارتر،و آرزوهايشان بلندتر،و شمارشان بيشتر و آماده تر،و سپاهشان انبوهتر بود؟!دنيا را پرستش كردند چه پرستشى،و آن را برگزيدند چه برگزيدنى!سپس از آن كوچ كردند،بى آن كه توشه اى از آن بردارند كه آنان را به منزل برساند،و يا مركبى داشته باشند كه راه را بدان بسپرند،آيا به شما خبر رسيده كه دنيا در برابر اين زيانها به آنها غرامت و فديه داده،و يا كمكى به آنها كرده،و يا براى آنها همنشين خوبى شده است،بلكه بر عكس،آنها را در زير فشار حوادث قرار داده،و با مصيبتهاى سخت خوارشان ساخته،و بينى آنها را به خاك ماليده،و در زير سمّ مركب حوادث لگد كوبشان كرده،و گردش روزگار را بر ضدّ آنها بر انگيخته است.

شما قطعا ديده ايد كه دنيا نسبت به كسانى كه به خاطر آن،خويش را پست كردند و آن را برگزيدند،و به آن دلگرم شدند،چگونه رخ درهم كشيد،و با آنان بيگانه شد،تا آن گاه كه براى هميشه از آن كوچ كردند،آيا جز گرسنگى به آنها توشه اى،و جز فشار و تنگى به آنها منزلگهى داده، و جز تاريكى،چراغى براى آنها افروخته،و جز پشيمانى چيزى براى آنها فراهم كرده است؟آيا شما هم مى خواهيد چنين دنيايى را برگزينيد؟يا به آن اطمينان كنيد؟يا به آن حرص ورزيد؟به راستى بد سرايى است براى

ص:148

كسى كه در باره آن بدگمان،و در زندگى از آن بيمناك نباشد،پس بدانيد،و خودتان مى دانيد كه دنيا را سرانجام ترك،و از آن كوچ خواهيد كرد،اينك از آنانى پند گيريد كه گفتند: «مَنْ أَشَدُّ مِنّا قُوَّةً» (1)»امّا همين مردم را بر مركب چوبين(تابوت)سوار كرده و به سوى گورهايشان بردند،در حالى كه آنها را سواران نمى خوانند و در قبرهايشان فرود آوردند در حالى كه آنها را مهمانان نمى گويند،از تخته سنگها براى آنها گور ساختند،و از خاك،كفن براى آنها فراهم كردند،و از استخوانهاى خرد شده و پوسيده،همسايگانى براى آنها تعيين شد،ليكن همسايگانى كه سخن كسى را پاسخ نمى گويند،و ستمى را دفع نمى كنند،و به گريه و زارى كسى اعتنايى ندارند،اگر باران بر آنها باريده شود شاد نمى شوند،و اگر قحطى آنها را فرا گيرد،نوميد نمى گردند، اينها گرد همند ليكن تنهايند،همسايه اند ولى از همديگر دور،به هم نزديكند ليكن يكديگر را ديدار نمى كنند،خويشاوندند امّا اظهار خويشى ندارند، بردبارانى هستند كه كينه هايشان از ميان رفته،و نادانانى هستند كه كينه و حسدشان مرده است،از درد و اندوه آنها بيمى،و به كمك آنها اميدى نيست.آنان به جاى زيستن در روى زمين اندرون آن را برگزيدند،و گشادگى جا را به تنگى،و همدمى با كسان خود را به غربت و دورى.و روشنى را به تاريكى بدل كردند،و به زمين همان گونه باز گشتند كه پيش از اين پا برهنه و عريان به آن در آمده بودند،و با كوله بار اعمال خود به سوى سراى ابدى كوچ كردند،چنان كه خداوند متعال فرموده است: «كَما بَدَأْنا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْداً عَلَيْنا إِنّا كُنّا فاعِلِينَ » (2).»

نكته است:

1-واژه حلاوت(شيرينى)و خضرت(سبزى)را كه به حسّ ذايقه و باصره تعلّق دارد،براى هر چه نفس از آن شكفته مى شود و لذّت مى برد،استعاره فرموده است،و جهت تشبيه اين است كه چشيدن شيرينى و ديدن سبزه مانند ديگر چيزهاى لذيذ،مطبوع و لذّت بخش است.و اين كه تنها به لذّت حاصل از اين دو حسّ اشاره فرموده براى اين است كه لذّتى كه از طريق اين دو حسّ به دست مى آيد در مقايسه با ديگر حواسّ بيشتر،و به وسيله آنها التذاذ نفس زيادتر است .

2-دنيا را چنين توصيف فرموده است كه در لابلاى شهوتها قرار گرفته و محفوف به آنهاست،و نيز در حديث آمده است كه:حفّت الجنّة بالمكاره،و حفّت النّار بالشّهوات،يعنى بهشت،در ميان ناگواريها،و آتش در درون شهوتها قرار داده شده است،برخى از اصحاب تأويل گفته اند:اين حديث هشدارى است بر اين كه آتش،همين دنياست،و محبّت آن پس از جدايى از دنيا عذاب آن است،من در پاسخ اين توجيه مى گويم كه:چنين معنايى از گفتار امام(علیه السلام)فهميده نمى شود، ليكن در حديث مذكور ممكن است مراد،آتش غير محسوس باشد كه در اين صورت،قريب به گفتار اين گروه خواهد بود،و هم امكان دارد كه منظور همين آتش محسوس باشد،و بنا بر هر دو فرض كوشش در ارضاى تمايلات و شهوات،و تلاش براى كسب لذّات موجب دخول در آتش،و استفاده از آنها در حدّ متعادل و شايسته موجب خروج و رهايى از آن خواهد بود،و چون مانند اين است كه شهوتها و رغبتها دنيا را از هر سو در ميان گرفته و آن را احاطه كرده اند و جز از طريق شهوات،راهى به سوى آن نيست،محفوف به شهوات گفته شده است ،منظور از عاجله در جمله تحبّبت بالعاجلة لذّات موجودى است كه به سبب آنها،دلها به دنيا مايل مى شود و دوستى آن را پيدا مى كند،از اين رو به زنى كه به مال و جمال خود،اظهار دوستى و دلربايى مى كند تشبيه،و واژه تحبّب براى آن استعاره شده است ،جمله راقت بالقليل نيز همين مفاد را دارد،يعنى با مايه اندك خود،كه در

ص:150

برابر كالاى آخرت چه از حيث كميّت و چه كيفيّت بسيار ناچيز است،خودنمايى و دلارايى مى كند،و به همين معناست آنچه در باره آراستگى دنيا به زيور آرزوهاى دروغ و پوچ فرموده كه همه در واقع باطل و بيهوده بوده و اگر غفلت از سرانجام آنها در ميان نبود،اين آمال و آرزوها در چشم خواستاران دنيا جلوه اى نداشت .

3-امام(علیه السلام)واژه هاى غرّاره و غوّاله را كه به معناى بسيار فريبكار و حيله گر مى باشد براى توصيف دنيا استعاره فرموده است،يعنى دنيا مردم را در غفلت بسيار فرو مى برد و هر چه بيشتر مى فريبد،و نيز صفت أكّاله را كه از اوصاف درّندگان است به آن داده،زيرا دنيا نيز مردم را مى كشد،و در كام مرگ فرو مى برد.اطلاق دو صفت اوّل كه غرّاره و ضرّاره است كنايه از اين است كه دنيا با فريبكارى و حيله گرى انسان را به خود مشغول،و از هدفى كه براى آن آفريده شده غافل مى كند،و در لذّات خود فرو مى برد،و دادن صفت اكّاله به آن،اشاره است به اين كه مانند درّندگان با پنجه مرگ،مردمان را مى كشد،و در درون خاك نابود مى سازد .

4-معناى گفتار امام(علیه السلام)از جمله لا تعدوا تا مقتدرا اين است كه اگر دنيا به دوستداران خود و كسانى كه بدان خشنودند،منتهاى يكرنگى و صفاى خويش را نشان دهد و آنها را به مراد خود برساند بيش از اين نيست كه دنيا خود را در نظر آنها شكوفا و زيبا جلوه داده و خوشيهاى خود را براى آنها آراسته است.ولى ديرى نمى گذرد كه آنچه به آنها داده آن چنان از آنها مى گيرد كه گويا اصلا در دست آنها چيزى نبوده است،و اين مفهوم همان مثلى است كه قرآن كريم آورده و امام(علیه السلام)بدان تمثّل جسته است «وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَياةِ الدُّنْيا كَماءٍ » ... (1)».

5-امام(علیه السلام)از حزن و اندوهى كه در پى هر شادى و سرور است،به اشك تعبير فرموده،و در مورد اين كه براى راحتى و آسايش دنيا بطن(شكم)و براى

ص:151

سختى و بدبختى آن ظهر(پشت)را به كار برده،دو احتمال است يكى از آنها اين است كه مراد داخل و بيرون سپر باشد،زيرا مطابق معمول در هنگام جنگ، انسان ظهر يا پشت سپر رزمندگان را مى بيند،و در حال صلح،سپر به كنارى انداخته مى شود،و داخل يا بطن آن نمودار مى گردد،از اين رو مثل شده كه در باره ياغى يا دشمن پس از تسليم گفته مى شود:قلّب له ظهر المجنّ يعنى:روى سپر را برايش واژگون كرد،همچنان كه على(علیه السلام)در يكى از نامه هايش به ابن عبّاس نوشته است: قلّبت لابن عمّك ظهر المجنّ يعنى:براى پسر عمّت روى سپر را واژگون كرده اى،و در اين جا نيز حوادث دنيا به سپر تشبيه شده است و مراد از بطن آن،اقبال و صلح و سازش دنيا،و غرض از ظهر،ادبار و ناسازگارى و ستيزه گرى آن است.

احتمال ديگر اين كه منظور همان بطن و ظهر دنيا باشد،براى اين كه معمول است اگر كسى دوستش را با خوشرويى و خوشحالى ملاقات كند آغوش خود را براى او باز مى كند و اگر بخواهد با او اظهار بيگانگى و مخالفت كند روى از او مى گرداند و پشت به او مى كند،بنا بر اين،حالات مذكور براى دنيا استعاره شده،و امام از آن به اقبال و ادبار دنيا تعبير فرموده است .

6-دليل اين كه امام(علیه السلام)در جمله و لا يمسى منها في جناح أمن إلاّ أصبح على قوادم خوف در تشبيه دنيا به ذكر جناح اكتفا فرموده اين است كه جناح يا بال پيوسته در حركت و تغيير است و با ذكر آن به سرعت دگرگونيها و تحوّلات دنيا اشاره مى كند،و اين كه ترس را به پرهاى بزرگ جلو بال(قوادم)نسبت و اختصاص داده به اين سبب است كه اين پرها به منزله سر بالند،و در سرعت حركات و تغييرات بال نقش اساسى را دارند،و چون امام(علیه السلام)در مقام نكوهش دنيا و بيم دادن از آن است،اين اختصاص نيكو و زيباست،زيرا مراد آن بزرگوار اين است كه اگر در زير بال آن ايمنى و آسايشى به دست آيد،اين امن و امان دستخوش دگرگونيهاى سريع بوده،و ترس و بيم سريعتر و بيشتر متوجّه او خواهد

ص:152

بود،امام(علیه السلام)ايمنى را به بال و بيم را به شهپرهاى آن نسبت داده تا زيادتى خوف را بر ايمنى برساند .

7-در جمله لا خير في شيء من أزوادها إلاّ التَّقوى يعنى:جز تقوا هيچ خير و فايده اى در زاد و توشه دنيا نيست،چيزى را استثنا فرموده كه غرض اصلى در آفرينش جهان بوده و در همين دنيا موجود است،و آن تقوايى است كه انسان را به مرتبه قرب پروردگار برساند،و اين كه تقوا را از جمله زاد و توشه دنيا شمرده براى اين است كه آن را جز در دنيا نمى توان به دست آورد،و امام(علیه السلام)پيش از اين در گفتار خود بدان اشاره و فرموده است: فتزوّدوا من الدّنيا ما تحررون به أنفسكم غدا يعنى:از دنيا توشه اى برگيريد كه در فرداى قيامت شما را حفظ و نگهدارى كند و آشكار است كه در هر چه غير از تقوا و پرهيزگارى است،و خير و فايده اى نيست زيرا فانى و از ميان رفتنى است و براى آخرت نيز زيانبار است .

8- من أقلّ منها استكثر ممّا يؤمنه :هر كس بهره كمتر از آن برگرفت،از آنچه او را ايمن مى گرداند بيشتر برخوردار شد،مراد اختيار زهد در دنياست،و پيش از اين گفته شد كه چگونه مى توان از عذاب خداوند ايمنى يافت ،و مراد از عبارت: و من استكثر منها استكثر ممّا يوبقه يعنى:هر كس بهره بيشتر از آن برد،به آنچه او را هلاك مى سازد بيشتر گرفتار شده است،ملكات بد و صفات زشتى است كه از دلبستگى به خوشيها و لذّات زودگذر و ناپايدار دنيا پديد مى آيد و پس از زوال آنها و رفتن از دنيا موجب هلاكت و نابودى اوست .

9-واژه عذب(گوارايى)و حلو(شيرينى)را براى لذّات دنيا،و الفاظ اجاج (شورى)و صبر(تلخى)را براى بيمارى و دگرگونيهايى كه خوشيها و لذّات آن را تيره و مكدّر مى سازد،استعاره فرموده،و وجه تشبيه اشتراك آنها در احساس لذّت و الم است .

10-واژه هاى غذاء و سمام را براى لذّات دنيا استعاره آورده است،سمام جمع سمّ است كه به معناى زهر مى باشد،و وجه مشابهت آن با لذّتهاى دنيوى اين

ص:153

است كه همان گونه كه آشاميدن سمّ موجب نابودى است،فرو رفتن در لذّات دنيا نيز باعث هلاكت در آخرت است .

امام(علیه السلام)به بيانات خود در باره بر حذر داشتن مردم از شيفتگى و دلبستگى به لذّتهاى دنيا ادامه داده و به آنها هشدار مى دهد كه به منزلگاه گذشتگان،و گورهاى آنان بنگرند،آنهايى كه از عمرهاى درازتر و نيروى بيشتر برخوردار بودند، و با همه محبّت زياد و پرستشى كه نسبت به دنيا داشتند،چگونه دنيا احوال آنها را دگرگون،و به فرجامى بد گرفتار ساخت .استفهام امام(علیه السلام)از اين كه آيا شادى و سرور آنها دوام يافت؟و روزگار با آنها به نيكى رفتار كرد،بر سبيل انكار است ، چنان كه پس از آن تصريح مى فرمايد كه: بل ارهقتهم بالفوادح (1)يعنى:بلكه آنها را گرانبار ساخت،واژه هاى إرهاق(فرو پوشانيدن)و تضعضع(خوارى)و تعفير (بينى را به خاك رسانيدن)و وطىء(لگدمال كردن )و همچنين جمله إعانة ريب المنون عليهم (كمك گردش روزگار در ضدّيت با آنان)را براى دنيا و لذّات آن استعاره آورده است.امام(علیه السلام)افعال زنده ها را به دنيا نسبت داده چون دنيا شباهت به زنى دارد كه خود را آرايش كرده و براى دست يافتن به مردان و ربودن اموال آنان و مانند اينها،آنان را فريب مى دهد .

11-امام(علیه السلام)پس از آن كه از بدگويى دنيا و بر شمردن زشتيهاى آن،و بر حذر داشتن مردم از دلبستگى به آن،فراغت يافته،با سرزنش از شنوندگان خود پرسيده است،چگونه اين دنيا را با همه اين زشتيها و بديها برگزيده،و به آن اطمينان كرده ايد و بر آن حرص مى ورزيد ؟سپس دوباره بطور فشرده،به نكوهش آن پرداخته و فرموده است:دنيا براى كسى كه به آن بد گمان نيست بد خانه اى است،يعنى:دنيا براى شخصى كه با آن عقد دوستى و همدمى بندد و آن را هدف و مقصود اصلى خود قرار دهد،و به آن اعتماد كند،دوستى زشت و خانه اى

ص:154

بد است،زيرا مايه هلاكت او در آخرت خواهد بود،امّا براى كسى كه نسبت به آن بد گمان است،و خود را از فريب و نيرنگ آن در امان نمى بيند و پيوسته از آن در بيم و هراس،و براى آخرت خود كار مى كند،خانه اى خوب و دلپسند مى باشد زيرا وسيله سعادت او در آخرت است .

امام(علیه السلام)پس از آن به مردم دستور مى دهد،بر طبق يقين و آگاهى كه بر ترك و جدايى دنيا دارند،عمل كنند،زيرا آنچه باعث كار نكردن براى آخرت مى شود،اشتغال به دنيا و سرگرم شدن به آن است،ليكن كسى كه داناست به اين كه جدائى از دنيا حتمى است و مى داند چه عذابهاى دردناكى براى آنهايى كه كار آخرت را نكرده اند،آماده شده است توجّه به اين حقيقت او را از دنيا روگردان و به كار و كوشش در جهت تحصيل ثوابهاى اخروى وا مى دارد ،سپس امام(علیه السلام)براى مزيد تنبّه آنها اوضاع گذشتگان را يادآورى مى فرمايد كه چگونه پس از رفتن از دنيا احوال آنها دگرگون گشته،و آنچه را مايه انس و الفت زندگان،و از عادات و لوازم استراحت آنان بوده از دست داده اند،زيرا از جمله عادات و رسوم آنها بوده كه اگر سوار مى شدند،آنها را راكبان(سوارگان) مى گفتند،و اگر در جايى فرود مى آمدند آنها را ضيفان(ميهمانان)مى ناميدند،و اگر همسايه كسى مى شدند دعوت او را اجابت و از وى دفع ستم مى كردند و اگر باران براى آنها مى آمد شادمان مى شدند،و اگر دچار خشكسالى مى شدند نوميد مى گشتند،همچنين اگر نزديك و خويشاوند بودند به ديدار يكديگر مى شتافتند، و در برابر كينه توزيها بردبارى مى كردند،و در مقابل حسد ورزيها ناآگاهى نشان مى دادند،هم مى ترسيدند و هم اميدوار بودند،امّا سرانجام همه اين صفات از آنها گرفته شده و به آنچه ضدّ اين صفات است شناخته شده اند .

12- فجاءوها كما فارقوها يعنى:روزى كه به دنيا آمدند و در آن زندگى را شروع كردند،با روزى كه از آن بيرون رفتند،و از آن جدا شدند با يكديگر شباهت دارد،از جمله وجوه شباهت اين آغاز و انجام،لختى و پا برهنگى انسان در

ص:155

اين دو موقع است،و اين خود كنايه بر نفرت و انزجار از دنياست.و امام(علیه السلام) در تأييد اين گفتار،به آيه كريمه «كَما بَدَأْنا» كه در خطبه ذكر شده استشهاد فرموده است .جمله قد ظعنوا عنها از نظر نحوى حال و محلاّ منصوب است، همچنان كه حفاة و عراة بنا بر اين كه حالند منصوب مى باشند و عامل در آنها جمله فارقوهاست،و حفاة و عراة كه حالند بعد از جمله فجاءوها در تقديرند،امام و برىّ (1)رحمة اللّه عليه گفته است:فراق انسان ها از دنيا هنگامى است كه از آن آفريده شدند،و آمدن آنها به دنيا زمانى است كه به خاك سپرده شدند،زيرا خداوند متعال فرموده است: «هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ» ... (2)»به نظر مى آيد آنچه ايشان را به اين تأويل برانگيخته اين است كه اگر مراد از آمدن به دنيا تولّد در اين جهان باشد،در اين صورت آمدن مشبّه،و جدا شدن مشبّه به خواهد بود و اين خلاف فرض است،زيرا مقصود،تشبيه زمان رفتن انسان،به زمان تولّد اوست،كه در اين صورت رفتن او از دنيا مشبّه و آمدنش به اين جهان مشبّه به است،ليكن بايد دانست كه اگر ميان دو چيز،واقعا مشابهت وجود داشته باشد،مى توانيم يكى از آن دو را اصل،و ديگرى را فرع،و يا ميان آن دو مساوات،برقرار كنيم بى آن كه اصل و فرعى در نظر بگيريم،بنا بر اين تشبيهى كه در جمله فجاءوها كما فارقوها مى باشد،اگر بر وجه دوّم كه مساوات است حمل شود سزاوارتر است تا اين كه به چنين تأويل دور و دشوارى كه ذكر كرده است،بپردازيم،ضمنا توجّه شود كه حرف«من»در آيه شريفه «هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ» براى بيان جنس است، و آيه دلالت بر مفارقت و انفعال ندارد.و توفيق از خداست.

ص:156

پنجگانه احساس مى شود ،سپس در گفتار خود: بل كيف يتوفّى الجنين تا...فى أحشاها از چگونگى قبض روح جنين در شكم مادرش مى پرسد،و اين پرسش از طرف آن حضرت تجاهل العارف است،در اين بيان،قول حقّ و درست كه عبارت از اين است كه جنين به فرمان پروردگارش دعوت فرشته مرگ را اجابت مى كند در وسط اقسام احتمالات ياد شده قرار داده شده است،تا جاهل در اين ميان دچار حيرت و ترديد شود و بكوشد حقّ را دريابد .

امام(علیه السلام)پس از اين كه با اين گفتار روشن مى كند كه انسان نمى تواند فرشته مرگ را توصيف كند و بشناسد عظمت پروردگار را نسبت به آن فرشته يادآورى كرده،مى فرمايد:انسانى كه از شناخت مخلوقى همچون خودش (ملك الموت)ناتوان است،به طريق اولى نمى تواند آفريدگار و پديد آورنده خود را كه فاصله وجودى وى با او از هر چه تصوّر شود بيشتر است بشناسد و توصيف كند،اين مطلب را مى توان بدين صورت خلاصه كرد،كه مطابق آنچه در مورد فرشته موكّل مرگ و چگونگى احوال او روشن كرديم،انسان از اين كه بتواند مخلوقى مانند خودش را بشناسد ناتوان است،و هر كس از شناخت مخلوقى مانند خودش ناتوان باشد،از اين كه بتواند خالق و به وجود آورنده خود را توصيف كند ناتوانتر است.

به منظور اشاره اى گذرا به حقيقت مرگ،و بيان آنچه به خواست خداوند ممكن است تا حدّى روشنگر اوصاف فرشته موكّل مرگ باشد مى گوييم:

بايد دانست كه حقيقت مرگ،مطابق آنچه از اخبار و احاديث استفاده مى شود،و تحقيق و بررسى،گواهى مى دهد،جز تغيير حالتى نيست،و آن عبارت است از جدايى روح از بدنى كه در حقيقت به منزله آلتى در دست صنعتگر مى باشد،و همچنان كه براهين عقلى در مباحث مربوط به اين موضوع،و نيز احاديث نبوى ثابت مى كند روح،پس از مفارقت از بدن،باقى و پايدار است،و در واقع معناى جدايى روح از بدن،قطع تصرّفات و مداخله آن در بدن به علّت از

ص:158

كار افتادن تن و خروج آن از حدّ انتفاع مى باشد،از اين رو ادراكاتى كه روح براى حصول آنها نيازمند آلت و وسيله است،پس از جدايى بدن از او به حالت تعطيل در مى آيد تا اين كه در قبر و يا در قيامت دوباره به بدن بازگشت كند،ليكن آنچه را روح بدون نياز به آلت،درك و براى خود حاصل مى كند،همچنان با او باقى است و به سبب آنها متنعّم و شادمان،و يا محزون و اندوهگين خواهد بود، بدون اين كه در بقاى علوم و ادراكات كلّى،نيازى به آلت و وسيله داشته باشد.

براى جدايى روح از بدن كه ما آن را مرگ مى ناميم اين مثال را آورده و گفته اند،همچنان كه برخى از اعضاى بيمار بر اثر تباهى كه در مزاج روى مى دهد يا به سبب برخورد شديد روى اعصاب،از كار مى افتد،و مانع نفوذ و تأثير روح در آنها مى شود،و در نتيجه،روح در بعضى از اعضاى بدن نافذ و جارى است و در اعضايى كه از كار افتاده است جريان ندارد،مرگ نيز عبارت از بى فايده شدن و از كار افتادن همگى اعضاى بدن است،و نتيجۀ جدا شدن روح از بدن جدا شدن انسان از اعضا و جوارح و داراييهاى دنيوى او اعمّ از اهل و عيال و مال و فرزند و جز اينها مى باشد،و فرقى نيست كه اين اشيا از انسان جدا شود يا انسان از آنها جدا گردد،زيرا آنچه مايه درد و اندوه است جدايى از اينهاست،و جدايى گاهى ممكن است مثلا با به غارت رفتن اموال و اسير شدن فرزندانش دست دهد،و يا اين كه به سبب جدا شدن خود او از اينها،اتّفاق افتد، و در حقيقت مرگ سلب انسان از داراييهاى او،و سوق دادن وى به جهان ديگر است،پس اگر در دنيا او را به چيزى دلبستگى بوده كه بدان انس مى گرفته و آرامش مى يافته است،به اندازه اهميّتى كه بدان مى داده،و تعلّق خاطرى كه به آن داشته است در آخرت دچار حسرت و اندوه مى شود،و رنج جدايى آن بر بدبختى او خواهد افزود،زيرا آنچه موجب شده كه به تعلّقات دنيوى اهميّت دهد، ضعف اعتقاد وى به وعده هايى بوده كه خداوند به نيكان و پرهيزگاران در آخرت داده است،وعده به نعمتهايى كه نفيس ترين متاع دنيا در برابر كمترين آنها ناچيز

ص:159

است،ليكن اگر ديده بصيرتش باز و داراى آن درجه از معرفت باشد كه جز با ياد خدا شادمان نشود،و جز به او انس نگيرد،در آخرت بهرۀ او بزرگ و سعادت او كامل خواهد بود،زيرا او هر چه را ميان خود و معبودش بوده رها كرده،و رشتۀ علايقى را كه موجب غفلت و اعراض او مى شده بريده،و به حقّ واصل شده است،در نتيجه سعادتى را كه تنها وصف آن را شنيده بود براى او مكشوف مى شود،بلكه مانند كسى كه از خواب بيدار گشته،و صورتى از رؤياى خود را در پيش روى خود مى بيند برايش مشهود مى گردد،كه النّاس نيام فإذا ماتوا انتبهوا يعنى:مردمان خفتگانند چون بميرند بيدار شوند.

اكنون كه روشن شد مرگ چيست،بايد دانست كه فرشته موكّل آن عبارت است از روحى كه عهده دار افاضه صورت عدم به اعضاى بدن،و جدا ساختن جان از تن است،و شايد خود او هم مأمور افاضۀ وجود به نفس انسان باشد ليكن به اعتبار اوّل،ملك الموت ناميده شده است،و چون نفوس بشرى تا هنگامى كه در اين جهان است مى تواند مجرّدات را درك كند،و آنها را مورد دقت و بررسى قرار دهد،بدين گونه كه نيروى متخيله اش را ملازم با مجردات سازد تا آنچه از آنها در پيش نفس محبوب و ديدارش باعث خوشحالى و سرور او مى شود،به صورتى زيبا در نظر او جلوه گر كند،مانند تصوّر جبرئيل به صورت دحيه كلبى يا صورتهاى زيباى ديگر،و آنچه را در نفس او زشت و منفور و موجب ترس و بيم است،به صورتى هولناك به او نشان دهد،ناگزير در وقت مردن افراد مردم در ديدن ملك الموت،يكسان نيستند برخى او را به صورتى زيبا مى بينند و اينها كسانى هستند كه از لقاى پروردگار شادمانند،همانهايى كه رغبت آنان به دنيا اندك است و از مرگ خشنود و مسرورند،زيرا آن را وسيله اى مى دانند كه آنان را به ديدار محبوب خود مى رساند،چنان كه روايت شده است،ابراهيم(علیه السلام)فرشته اى را ديدار كرد،به او گفت تو كيستى؟گفت:من فرشته مرگم،ابراهيم(علیه السلام)به او گفت:

آيا مى توانى به من نشان دهى چگونه جان مؤمن را مى ستانى؟فرشته مرگ گفت:

ص:160

آرى،روى خود را از من بگردان،ابراهيم(علیه السلام)از او روى گردانيد،ناگهان ديد او جوانى است بسيار زيباروى و خوشبوى با جامه نيكو،ابراهيم(علیه السلام)گفت:اى فرشته مرگ،به راستى اگر مؤمن جز ديدن رخسار زيباى تو شادى و سرورى نبيند او را كفايت است.برخى ديگر فرشته مرگ را با چهره اى زشت و منظرى هراس انگيز مى بينند،اينها فاجران و بدكارانى هستند كه از لقاى پروردگار روگردان،و به زندگانى دنيا خشنودند و بدان دل بسته و اعتماد كرده اند،همچنان كه از ابراهيم(علیه السلام)نيز روايت شده است كه به فرشته مرگ گفت:آيا مى توانى به من نشان دهى كه چگونه جان انسان بدكار را مى ستانى؟فرشته مرگ گفت:

توان آن را ندارى،ابراهيم(علیه السلام)گفت:بلى دارم،فرشته گفت:پس روى خود از من بگردان،ابراهيم(علیه السلام)از او روى گردانيد،سپس متوجّه او شد ناگهان ديد او مردى سياه چهره،پر موى،بدبوى با جامه سياه است،و آتش و دود از دهان و سوراخهاى بينى او خارج مى شود،ابراهيم(علیه السلام)از ديدن او مدهوش شد،و چون به هوش آمد فرشته مرگ را به حالت پيشين خود ديد،به او گفت:اى فرشته مرگ! به راستى اگر انسان بدكار هنگام مرگ جز اين چهره تو چيزى را نبيند براى عذاب او كافى است،در پايان توفيق از خداست.

ص:161

نصيحت نمى كنيد،و به همديگر دوستى و بخشش نداريد،شما را چه شده است؟به اندكى از دنيا كه دست مى يابيد شادمان مى شويد،ليكن محروميّتهاى بسيار آخرت شما را اندوهگين نمى كند،از دست رفتن كمى از دنيايى كه در اختيار داريد چنان شما را ناآرام و نگران مى كند،كه آثار آن در رخسارتان پديدار مى شود و كم صبرى شما را بر آنچه از دست داده ايد آشكار مى كند،گويا دنيا سراى جاودانى شماست،و متاع آن براى شما ماندنى و هميشگى است،آنچه شما را باز مى دارد عيب برادر خود را به او گوشزد كنيد،بيم شما از اين است كه او نيز همين كار را انجام دهد،به راستى براى ترك آخرت و دوستى دنيا با يكديگر متفق و همداستان شده ايد،و دين هر يك از شما لقلقه زبان او شده،چنان كه گويى وظايفش را به تمامى انجام داده، و خشنودى آقاى خود را به دست آورده است.»

است به اين معناست كه دنيا با لذّات مورد عنايت پروردگار نيست،از اين رو خير محض نمى باشد،بلكه هر چه بر حسب امكان در اين دنيا خير شمرده مى شود، شرّى در برابرش قرار دارد كه آن را مشوب مى سازد،با در نظر گرفتن اين كه خير دنيا در برابر خوبيها و نعمتهاى آخرت اندك و ناچيز است .

2-براى تربيت مردم دستورهايى بدين شرح مى دهد:

اوّل-اين كه اداى واجبات الهى را از جمله چيزهايى كه از او درخواست مى كنند قرار دهند،غرض اين است كه به آنچه خداوند بر آنها واجب كرده محبّت و دلبستگى داشته باشند،و انجام آنها را مانند چيزهاى ديگر از قبيل مال و غيره كه از او مسألت مى كنند،از وى بخواهند،و بر اداى آنها مواظبت كنند .

دوّم-درخواست از خدا در راه اداى حقوق اوست،و اداى حقوق او آن چنان كه از بندگان خواسته است جز با يارى و توفيق و امداد او ميسّر نيست، منظور از اين تذكّر اين است كه اداى حقوق الهى را مهمّ بشمارند و به آن شيفتگى و دلبستگى داشته باشند،چنان كه در دعايى كه از معصوم(علیه السلام)رسيده آمده است:

أللّهمّ إنّك سألتنى من نفسى ما لا أملكه إلاّ بك،فاعطني منها ما يرضيك عنّى يعنى:بار خدايا!تو از من چيزى را خواسته اى كه جز به يارى تو نمى توانم آن را داشته باشم،پس آنچه از آن تو را خشنود مى گرداند بر من ببخشاى .

سوّم-اين كه نداى مرگ را كه آنان را به سوى خود فرا مى خواند،به گوشهاى خويش برسانند،مراد اين است كه خواستار شنيدن هر سخنى باشند كه آنها را از مرگ و سختيهاى آن مى ترساند،و اين كار با شركت در مجالس ذكر و درس گرفتن از زاهدان و پارسايان ممكن است،بديهى است فايده اى كه از يادآورى مرگ حاصل مى شود اين است كه لذّات غفلت انگيز دنيوى را تيره و مكدّر مى سازد.چنان كه آن حضرت فرموده است:أكثروا ذكر هادم اللذّات يعنى:ويران كننده خوشيها را زياد ياد كنيد .

3-ديگر بيان حال زاهدان و كسانى است كه از دنيا رو گردانيده اند،تا آن

ص:165

كسى كه به سوى خدا رو آورده است،طريقه آنان را بداند،و به آنها تأسّى جويد، از اين رو صفاتى را براى آنان ذكر فرموده است:

اوّل-دلهاى آنها گريان است اگر چه خندان باشند،اين سخن اشاره است به اين كه زاهدان به سبب خشيت و خوفى كه از خدا در دل دارند پيوسته اندوهگين و محزونند،و با اين حال اگر خندان باشند براى رفق و مدارا كردن با مردم است .

دوم-اندوه آنان زياد است هر چند شادمان باشند،مفهوم آن به مضمون سخن پيش نزديك است .

سوم-برخى از آنان بهره فراوان از متاع دنيا دارند،ليكن در برابر نفس ايستادگى،و به زيب و زيور آن بى اعتنايى مى كنند،و از فرمانبردارى آن در كامگيرى از خوشيها و لذّتهاى گذراى دنيا سرباز مى زنند،اگر چه ديگران به آنچه از دنيا نصيب آنها شده است،رشك مى برند .

چهارم-نكوهش شنوندگان از اين كه دچار احوال و اوضاعى هستند كه براى آخرت آنها زيانبار است زيرا آنها از ياد مرگ غافل،و به آروزهاى دروغين و حالات ديگرى كه خطبه تا آخر مشتمل بر آن است،سرگرم هستند .از نظر نحوى فعلهاى تملكونه ،و تحرمونه ،و يفوتكم حال و محلا منصوبند،و عبارت قلّة صبركم عطف بر وجوهكم مى باشد،يعنى تا اين كه آثار ناآرامى و پريشانى در رخسار شما پديدار مى شود ،و عبارت و في قلّة صبركم عمّا زوي منها عنكم يعنى:در كم صبرى شما بر آنچه از دسترس شما به دور است .

فرموده است: و ما يمنع أحدكم أن يستقبل اخاه... تا آخر.

يعنى:چه چيزى شما را باز داشته از اين كه برادر خود را بر عيبى كه دارد سرزنش كنيد،جز اين كه بيم داريد كه او نيز با شما چنين برخورد كند،زيرا شما با او در اين عيب مشاركت داريد،چنان كه امام(علیه السلام)در عبارت: تصافيتم على رفض الآجل (بر ترك آخرت همدست شده ايد)به اين معنا تصريح فرموده است.

ص:166

واژه لعقة (ليسيدن)را براى آنچه در باره اسلام و دين و شهادتين و امثال آنها گفته و شعار داده مى شود استعاره آورده است،در حالى كه اينها نه در دل ثبات و رسوخ دارد و نه با كردار گوينده برابر است،واژه صنيع مصدر يا مفعول مطلق فعل صنعتم مى باشد كه منصوب است،يعنى مانند كسى رفتار مى كنيد كه دستورهاى آقايش را انجام داده و خشنودى او را به دست آورده است،وجه تشبيه مشترك بودن ترك كسب رضاى مولا،و خوددارى از عمل براى اوست.در پايان توفيق از خداست.

ص:167

به او ايمان مى آوريم مانند ايمان كسى كه ناديده ها را ديده،و به آنچه به او وعده داده شده آگاه گرديده است،آن چنان ايمانى كه اخلاص آن،شرك را بزدايد،و يقين آن،شكّ را از ميان بردارد،شهادت مى دهيم كه هيچ معبودى جز او نيست،يگانه است و هيچ شريك و انبازى ندارد،و اين كه محمّد(صلی الله علیه و آله)كه درود خداوند بر او و خاندانش باد بنده و فرستاده اوست،دو شهادتى كه گفتار را بالا مى برد،و كردار را بلند مى گرداند،دو شهادتى كه در كفّه هر ميزانى گذاشته شود سبك نمى شود،و از كفّه هر ميزانى برداشته شود سنگين نمى گردد.

اى بندگان خدا!شما را به پرهيزگارى سفارش مى كنم،همان چيزى كه هم توشه و زاد و هم ملجأ و پناه است توشه اى كه رهرو را به منزل مى رساند،و پناهى كه از عذاب آخرت مى رهاند،كسى كه فريادش از همه رساتر بود آن را دعوت كرد،و كسى كه شنواتر و حقّ را پذيراتر بود آن را فرا گرفت،دعوت كننده اش آن را به گوش همگان رسانيد،و فراگيرنده اش رستگارى يافت.

اى بندگان خدا!تقوا،دوستان خدا را از ارتكاب حرام باز مى دارد،و ترس از او را در دلهايشان جا مى دهد،آن چنان كه آنان را شبها(براى عبادت)در بيدارى،و در روزهاى گرم و سوزان در تشنگى(روزه)نگه مى دارد،آنها با تحمّل رنج،آسايش آخرت،و با تشنگى اين جا سيرابى آن جا را به دست آورده اند،مرگ را نزديك شمردند،و به كار آخرت پرداختند، آرزوها را دروغ دانستند،و پايان زندگى را در نظر گرفتند.

اين دنيا سراى نابودى و رنج،و جاى دگرگونيها و عبرتهاست،از فناى روزگار اين است كه پيوسته تيرش در چلّه كمان است و تيرهايش خطا نمى كند،و زخمهايش درمان نمى پذيرد،زنده را با خدنگ مرگ،و تندرست را با تير بيمارى هدف قرار مى دهد،و نجات يافته را به هلاكت مى كشاند، خورنده اى است كه سير نمى شود،و آشامنده اى است كه تشنگى او فرو نمى نشيند.

از جمله رنجهاى دنيا يكى اين است كه آدمى آنچه را كه نمى خورد و

ص:170

از آن بهره مند نخواهد شد گرد مى آورد.و بنايى را كه در آن سكنا نخواهد يافت بر پا مى كند،سپس به پيشگاه الهى مى رود در حالى كه نه مالى با خود برداشته و نه بنايى همراه خويش برده است.

از جمله دگرگونيهاى دنيا اين كه مى بينى كسى كه پيش از اين مورد ترحّم بوده اكنون در معرض رشك و غبطه است،و كسى كه مورد رشك و غبطه بوده اكنون مستحقّ ترحّم است،و اين نيست مگر به سبب نعمتى كه از دست رفته و يا بلايى كه نازل گشته است.

از جمله عبرتهاى روزگار اين است كه آدمى هنگامى كه نزديك است به آرزويش دست يابد ناگهان مرگش فرا مى رسد و اميدش را قطع مى كند،نه آرزويى حاصل مى شود،و نه آرزومند از چنگ مرگ رهايى مى يابد،سبحان اللّه!!چه قدر شادى دنيا فريبنده،و سير آب بودنش تشنگى زا،و سايه اش گرما خيز است،نه آينده را مى توان جلوگير شد،و نه گذشته را مى توان بازگردانيد،سبحان اللّه!چه قدر زنده ها به مرده ها نزديكند،براى اين كه بزودى به آنها ملحق مى شوند،و چه مرده ها از زنده ها دورند،براى اين كه مرده ها از اينها به كلّى بريده اند.

بى گمان هيچ چيزى بدتر از بدى نيست مگر كيفر آن،و هيچ چيزى خوبتر از خوبى نيست جز پاداش آن،شنيدن همه چيز دنيا بزرگتر از ديدن آن است،و ديدن همه چيز آخرت بزرگتر از شنيدن آن است،پس بايد شنيدن (احوال آخرت)شما را از ديدن كفايت كند،و خبر آنچه از ديده ها پنهان است شما را بس باشد،بدانيد اگر بهره شما از دنيا كم و از آخرت بسيار باشد، بهتر است از اين كه از دنيا بيشتر و از آخرت كمتر بهره مند باشيد،زيرا بسا مايه اندك كه سودآور است،و چه بسيارى كه زيانبار است،كارهايى كه مأمور هستيد انجام دهيد بيشتر از كارهايى است كه مى بايد ترك كنيد،و آنچه براى شما حلال شده زيادتر است از آنچه بر شما حرام گرديده است، پس كم را به خاطر بسيار،و محدودتر را به خاطر گسترده تر رها كنيد، بى شكّ خداوند روزى شما را ضمانت كرده و به كار آخرت مأمور شده ايد،

ص:171

نبايد طلب آنچه را براى شما تضمين شده،از آنچه بر شما واجب گشته سزاوارتر بشماريد،با اين كه سوگند به خدا،شكّ و ريب به شما رو آورده،و يقين شما متزلزل گشته بطورى كه گويا طلب آنچه برايتان ضمانت شده بر شما واجب گرديده،و آنچه بر شما فرض شده از عهده تان برداشته شده است.

اينك در عمل شتاب كنيد،و از فرا رسيدن ناگهانى مرگ بترسيد،زيرا به بازگشت عمر اميدى نيست آن چنان كه به بازگشت رزق اميد هست،آنچه از روزى امروز از دست رفته اميد است فردا زيادتر از آن به دست آيد،ليكن آنچه ديروز از عمر گذشته اميدى نيست كه در امروز بازگشت كند،اميد به آينده،و نوميدى با گذشته است.

«اتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» (1).

توفيق اداى آن،خود نعمتهاى ديگرى است،كه ما در شرح خطبه اوّل به آنها اشاره كرده ايم،ضمنا در اين جا احتمال مى رود كه مراد،شكر بارى تعالى نسبت به بندگان شكر گزارش باشد،چنان كه فرموده است: «فَإِنَّ اللّهَ شاكِرٌ عَلِيمٌ» (1)» يعنى:خداوند شكر گزار و آگاه است.در اين صورت پيداست كه اتّصال نعمت به شكر،در چه درجه اى از تفضّل وجود و بخشش قرار دارد،زيرا آنچه ميان مردم، متعارف و معمول مى باشد اين است كه شكر از جانب كسى به عمل مى آيد كه به او احسان شده است،اما شكر از جانب احسان كننده خود احسانى ديگر و بخششى والاتر است .

2-اين كه امام(علیه السلام)خداوند را در برابر نعمت و بلا يكسان ستايش مى كند، براى اين است كه لزوم آن را گوشزد فرمايد،زيرا نعمت گاهى بلاست چنان كه خداوند متعال فرموده است: «وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً» و نيز گاهى بلا نعمت است،زيرا موجب استحقاق ثواب آخرت مى شود،و آنچه سبب نعمت شود نيز نعمت خواهد بود از اين رو همان گونه كه شكر نعمت واجب است شكر بر بلا نيز واجب مى باشد،و همه نعمتهاى اوست .

3-امام(علیه السلام)گوشزد مى فرمايد كه براى تربيت و تهذيب نفس و رام كردن آن،استعانت و يارى جستن از خداوند ضرورى است،زيرا نفس انسان نسبت به انجام دادن اوامر إلهى در مقايسه با وظايف ديگرى كه دارد،سست و كند و دير كوش است،و لازم است كه انسان در مقابل اين طبيعت،مقاومت و ايستادگى كند،همچنين براى ارتكاب گناه،سريع و شتابكار است،زيرا گناه مقتضاى طبع اوست .

4-امام(علیه السلام)تذكار مى دهد،كه درخواست آمرزش از خداوند براى هر گناه كوچك و بزرگ واجب است همان گناهانى كه علم خداوند به آنها احاطه دارد و

ص:173

بر همه آنها آگاه است،و در كتاب روشن او و لوح محفوظ شمرده و ثبت شده است،علمى كه همه چيز را فرا گرفته،و كتابى كه هيچ چيزى را ترك نكرده است .

5-دليل اين كه امام(علیه السلام)ايمان كسى را كه ناديده ها را ديده و به آنچه وعده داده شده آگاه گرديده،مورد مثال و اختصاص قرار داده،اين است كه آگاهى به آنچه خداوند به پرهيزگاران وعده داده است،با ديده كشف و شهود،قويترين درجات ايمان است،زيرا ايمان برخى از مردم،تقليدى است،و ايمان بعضى متّكى به دليل و برهان است كه اين نوع ايمان را علم اليقين گويند،ليكن نيرومندترين ايمان،آن است كه مستند به مكاشفه و مشاهده باشد،كه عين اليقين گفته مى شود،و اين همان ايمان ناب به خداوند است كه متضمّن اخلاص و نفى شريك از اوست،و چون با يقين همراه است و دارنده اين مرتبه از ايمان معتقد است كه امر اين است و جز اين نيست،مستلزم نفى هر گونه شكّ و ريب نيز مى باشد،و مى دانيم كه على(علیه السلام)خود اهل اين مرتبه از ايمان بوده است .

6-اين كه ذكر شهادتين يا اقرار به وحدانيّت خداوند و نبوّت پيامبر(صلی الله علیه و آله) گفتار و عمل را بالا مى برد به سبب اين است كه اخلاص در شهادتين اصل و پايه قبول كليّه اقوال و اعمال شايسته است و هيچ قول و عملى بدون اين كه متّكى به اين اصل باشد به آسمان بالا نمى رود و نزد خداوند مقبول نيست،و گفتار امام(علیه السلام)كه فرموده است:شهادتين در هر ترازويى گذاشته شود،كفّه اش سبك نيست،و از هر ترازويى برداشته شود كفّه آن سنگين نيست،اشاره به همين معنا دارد.ما پيش از اين در باره وزن و سنجش اعمال سخن گفته ايم،و به خواست خداوند پس از اين نيز سخنانى خواهيم داشت .

7-چون منظور آن حضرت از اين كه تقوا توشه و پناه است،آن زاد و توشه اى است كه انسان را در سفر آخرت به سر منزل مقصود مى رساند،و به وسيلۀ آن در قيامت رستگار مى شود،لذا بيان خود را به همين گونه توضيح داده است .

ص:174

8-در جمله دعا إليها أسمع داع منظور كسى است كه در رسانيدن نداى حقّ به گوش مردم،و دعوت و تبليغ از هر كس سخت كوشتر و جدّيتر بوده،و او پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)است،و مراد در جمله وعاها خير واع كسانى است كه بى درنگ به قبول دعوت إلهى شتافتند،و در ميان آدميان،بهترين پذيرندگانند .

9-وجود تقوا در دوستان خدا آثار و نشانه هايى دارد كه امام(علیه السلام)آنها را بيان كرده،و اين كه شبها را به بيدارى،و روزهاى گرم را به تشنگى توصيف فرموده به اين سبب است كه شب و روز ظرف زمانند يعنى شب را براى نماز به بيدارى، و روزهاى گرم را براى روزه با تشنگى مى گذرانند.بنا بر اين مجازا صفت مظروف به ظرف داده شده است،چنان كه گفته مى شود:نهاره صائم و ليله قائم يعنى روزش روزه،و شبش بر پا ايستاده است .در جمله فأخذوا الرّاحة منظور آسايش آخرت است.و نصب،عبارت است از رنج تن به سبب قيام در شب كه با تحمّل اين رنج،آسايش آن جهان را به دست آورده اند،و با صبر در برابر تشنگى روزه قابليّت سير آب شدن از چشمه سلسبيل را يافته اند ،فا در واژه هاى فبادروا و لاحظوا براى تعليل است زيرا نزديك دانستن مرگ،مستلزم كار و كوشش براى آن و زندگى پس از آن است.همچنين پوچ شمردن آرزوها و بريدن از آنها موجب اين است كه مرگ پيوسته در برابر چشم باشد .

10-امام(علیه السلام)نخست بطور اجمال،به ذكر عيبها و زشتيهاى دنيا پرداخته و مى فرمايد سراى نيستى و رنج و دگرگونيها و عبرتهاست،و سپس تا جمله و لا مؤمّل يترك اين عيبها را به تفصيل،شرح داده است ،در آن جا كه موتّر قوسه فرموده واژه إيتار(زه به كمان بستن)را براى روزگار بطور استعاره آورده و با ذكر قوس (كمان)آن را ترشيح داده است،جهت مشابهت اين است كه زمانه تير مصيبتها و حوادث خود را كه قضاى لا يتغيّر الهى آنها را رقم زده همچون تيرانداز چالاكى كه تير او خطا نمى كند به سوى مردم رها مى سازد،همچنين واژه جراح(زخم)را براى رويدادهاى ناگوار روزگار استعاره فرموده است،زيرا هر دو درد آورند و با

ص:175

ذكر عدم امكان درمان پذيرى،آن را ترشيح داده است ،و نيز واژه هاى آكل و شارب را كه از خوردن و آشاميدن سير نمى شود براى زمانه استعاره آورده و جهت مناسبت اين است كه روزگار همچون خورنده و آشامنده اى كه پيوسته مى خورد و مى آشامد و خوردنيها و آشاميدنيها را به پايان مى رساند،به آفريدگان يورش مى برد و آنها را نابود مى گرداند ،و مراد آن حضرت از مرحوم يعنى كسى كه مورد ترحّم ديگران بوده تهيدستان و بينوايانى است كه تنگدستى و نادارى آنها به توانگرى و ثروتمندى تبديل يافته و اكنون مورد رشك و حسد ديگران قرار گرفته اند،و منظور از مغبوط كه اكنون مورد ترحّم است توانگرى است كه بر اثر گردشهاى روزگار غناى او به فقر مبدّل شده تا آن جا كه مورد ترحّم ديگران قرار گرفته است ،و اين سخن كه فرموده است:اين نيست مگر اين كه نعمتى زايل شده است،مراد زوال نعمت از كسانى است كه مورد رشك و غبطه بوده و سپس سختى و بدبختى بر آنها وارد شده است .

11-امام(علیه السلام)با اظهار شگفتى و ذكر سبحان الله بر سبيل تعجّب،شادى دنيا را فريبنده،و سيرابى آن را تشنگى زا،و بهره گرفتن از سايه آن را باعث احساس گرماى آفتاب،بيان فرموده است،ذكر سير آب بودن اشاره است به بهره ورى و كامگيرى كامل از لذّات دنيا،و واژه فيء كه به معناى سايه است كنايه است بر ميل به تحصيل دنيا و تكيه بر مال و منال آن،و جهات مشابهت اين است كه شادى و خوشحالى،و دلبستگى به دنيا و اعتماد به آن،انسان را از عمل براى تحصيل ثوابهاى آخرت باز مى دارد،و نمى گذارد انسان به سوى خدا رو آورد، از اين رو شادى و سرور آن نيرومندترين انگيزه اى است كه آدمى را به دنيا شيفته و فريفته مى كند،همچنين سيرابى و كاميابى از لذائذ و آسودگى در سايه مال و منال دنيا،قويترين اسبابى است كه انسان را به اين امور تشنه و دلباخته مى كند، و صلحا و نيكان را از معامله جان و مال با خدا باز مى دارد و آتش دوزخ را براى آنان فراهم مى كند،بدين مناسبت است كه غرور به سرور و ظماء(تشنگى)به

ص:176

رىّ(سير آب شدن)و ضحى(آفتاب پيش از ظهر)به فيء(سايه)نسبت داده شده است ،مراد از عبارت لا جاء يردّ (آينده باز گردانيده نمى شود)آفتها و مصيبتهاى روزگار است مانند مرگ و كشتار و مانند اينها،و منظور از جمله لا ماض يرتدّ (گذشته باز نمى گردد)مردگان و چيزهاى ارزشمندى است كه از دست رفته است .

12-منظور امام(علیه السلام)از اين كه فرموده است: أنّه ليس شيء من الشّر إلاّ عقابه تا واژه سماعه ممكن است شرّ و خير بطور مطلق باشد كه در اين صورت مبالغه را مى رساند،چنان كه در باره كار مهمّ و دشوار گفته مى شود:«هذا أشدّ من الشّديد و أجود من الجيّد»يعنى:اين كار از دشوار دشوارتر و يا از خوب خوبتر است و ممكن است منظور آن بزرگوار خوب و بد دنيا باشد زيرا بزرگترين بدى و سختى دنيا نسبت به عذاب و عقاب خداوند اندك،و برترين خير و خوبى آن در برابر پاداش و ثواب إلهى حقير و ناچيز است.سپس براى تأكيد اين مطلب به عظمت و اهميّت احوال آخرت در مقايسه با احوال دنيا پرداخته است.مصداق آنچه امام(علیه السلام)در اين باره فرموده اين است كه در دنيا بزرگترين بدى و شرّى را كه انسان مى تواند تصوّر كند قتل و جرح است،كه هنگامى كه انسان آن را مى شنود به هراس مى افتد،و ارتكاب آن را زشت مى شمارد،ليكن زمانى كه شاهد و درگير چنين وقايعى شود،و ناگزير از جنگ و جدال گردد،آنچه از نظر او دشوار بوده است آسان مى شود،و اين گونه اتّفاقات و هول و هراسها برايش سهل و ناچيز مى گردد، همچنين انسان پيوسته از حضور در برابر پادشاهان و هيبت و خشم آنان بيمناك است،تا آن گاه كه به مجالس آنان راه يابد،در اين موقع ديگر ترس و بيمى در خود نمى بيند،بنا بر اين آنچه را كه بر اثر تعريف و شنيدن،بزرگ و هراس انگيز مى پنداشته،با ديدنش آن را خرد و آسان و بى بيم و ترس يافته است،در مسائلى كه مربوط به جلب منفعت است نيز حال به همين منوال است،چون انسان پيوسته براى به دست آوردن مال و ثروت و درهم و دينار و ديگر خواسته هاى دنيوى خود،

ص:177

آزمندانه مى كوشد،و فكرش پيوسته براى دسترسى به اين اهداف مشغول،و دلش از رؤياى وصول به آنها شادمان است ليكن هنگامى كه به اين مقاصد دست مى يابد،آنها را آسان و خوار و حقير مى بيند و اين امرى وجدانى است كه هر كسى مى تواند به نفس خود رجوع و آن را درك كند.

امّا در مورد احوال آخرت،همه مى دانيم كه آنچه را از خوشيها و سختيهاى آن مى شنويم آنها را با معيار خوشيها و سختيهاى دنيا مى سنجيم،و با اين ديد به آنها مى نگريم،و بسا در نظر بيشترى از مردم لذّتها و عذابهاى آخرت،ناچيزتر از خوشيها و سختيهاى دنيا باشد،زيرا اينها محسوس آدمى،و بر خلاف آخرت كه از دسترس او به دور است،دنيا نقد و در كنار اوست،با اين كه به دلايل عقلى محقّق است كه خير و شرّ دنيا در برابر امور آخرت بسيار حقير و ناچيز است، بنا بر اين آنچه انسان از احوال آخرت خواهد ديد بسى بزرگتر از آن چيزهايى است كه در باره آن شنيده است،و چون وضع چنين است سزاوار است كه از آنچه در پشت پرده غيب است به اخبار آن و از ديدن اوضاع و احوال آخرت به شنيدن اوصاف آن بسنده شود،زيرا بر آنچه از ديده ها پنهان است نمى توان آگاه شد و چگونگى عالم آخرت را در اين جهان نمى توان مشاهده كرد .

سپس امام(علیه السلام)مردم را به فضيلت و برترى آخرت بر دنيا متذكّر مى سازد و مى فرمايد اگر عملى موجب افزايش ثواب آخرت و مزيد تقرّب به خداوند متعال گردد،هر چند انجام آن مستلزم بذل مال و نقصان جاه و ضرر به امر دنيا باشد بهتر است تا اين كه عكس آن وقوع يابد و دليل رجحان اين است كه داراييها و فوايد دنيوى همه در معرض زوال و نابودى و مشوب به ناراحتى و دردمندى و ترس و بيم است،در حالى كه خيرات اخروى در همه احوال باقى و در حدّ كمال خود مى باشد،براى اثبات اين كه هر كس كمتر از دنيا بهره مند شود در آخرت سود بيشترى مى برد،اوليا و دوستان خدا استدلال كرده اند به اين كه خداوند به نصّ قرآن شريف جان و مال آنها را در برابر بهشت خريدارى مى كند،و براى كسى كه

ص:178

از دنيا فراوان بهره مند شود در آخرت ضررش بيشتر است،اين آيه را دليل آورده اند كه: «وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَها فِي سَبِيلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ» (1)» مى باشد.يعنى آنانى را كه زر و سيم انباشته كرده و آنها را در راه خدا انفاق نمى كنند،به عذابى دردناك مژده ده .

امام(علیه السلام)پس از بيان اين مطلب مردم را با ذكر اين كه راه آخرت نسبت به راه دنيا فراخ تر و گسترده تر است آنان را به حركت در طريق آخرت تشويق كرده و فرموده است دامنه آنچه شما بدان امر شده ايد نسبت به آنچه از آن نهى و ممنوع گشته ايد فراخ تر است،اين مطلب روشن است كه گناهان كبيره اى كه از ارتكاب آنها نهى شده ايم پنج است بدين قرار:

1-قتل يا كشتار:در برابر اين كبيره،بردبارى،گذشت و شكيبايى كه از شريفترين خويهاى پسنديده اند قرار دارد،و اينها راههاى وسيعى است كه انسان مى تواند از حركت در تنگ راه قتل و كشتار باز ايستد،و در اين راهها گام بردارد.

2-ظلم و ستمكارى:در برابر اين كبيره،عدالت و بسنده كردن به كارهايى كه مباح بوده و اقسام و انواع آنها زياد و دامه امكان انسان نسبت به آنها وسيعتر است،وجود دارد.

3-دروغ:اين گناه كبيره كه رأس نفاق و مايه ويرانى جهان است، در مقابل آن كنايات و راستگويى كه بر خلاف دروغ،باعث آبادانى جهان است وجود دارد و مجال وسيعى براى فرار از ارتكاب اين گناه است.

4-زنا:ترديدى نيست كه با وجود نكاح و كثرت و ايمنى آن از مفاسدى كه زنا به همراه دارد،براى رهايى از ابتلاى به اين گناه،سعه و امكان فراوانى موجود است.

5-ميخوارگى:شرابخوارى كه امّ الخبائث«مادر پليديها»و منشأ.بسيارى

ص:179

از مفاسد است،يكى ديگر از گناهان كبيره مى باشد و با استفاده از انواع نوشيدنيهايى كه مى تواند جانشين آن باشد،مجال گسترده اى براى خوددارى از اقدام به اين گناه در اختيار است .

عبارت «و ما احلّ لكم أكثر ممّا حرّم عليكم» يعنى:آنچه براى شما حلال شده بيشتر است از آنچه بر شما حرام گرديده نيز به همين معناست،و چون به هر چه واجب يا مستحبّ يا مباح يا مكروه است مى توان حلال گفت لذا آنچه براى انسان حلال و روا گرديده،از حرام كه يكى از اقسام تكاليف است بيشتر و مجال آن وسيعتر مى باشد .

پس از آن كه امام(علیه السلام)مصلحت انسان را در ترك آنچه از آن نهى شده،و بر او حرام گرديده بيان كرده امر به ترك آنها فرموده است،زيرا اگر انسان خود را بر سر يك راه خطرناكى ببيند كه در كنار آن راههاى امن بسيارى وجود دارد،عقل بالضّروره حكم مى كند كه انسان راه خطرناك را پيش نگيرد و طريق امن را اختيار كند .

13-امام(علیه السلام)هشدار مى دهد كه مردم رفتن به دنبال كسب روزى را بر اشتغال به اداى واجبات الهى ترجيح ندهند زيرا گذشته از اين كه پرداختن به اداى واجبات سزاوارتر است،خداوند روزى را براى انسان تضمين كرده،و كوشش در راه آن در واقع نوعى تحصيل حاصل است ،سپس امام(علیه السلام)از اين كه مردم طلب روزى را بر اداى واجبات رجحان مى دهند،به گونه اى كه شنوندگان را ملامت آميز است به سخنان خود ادامه داده سوگند ياد مى كند،كه اين عمل نشانه اين است كه يقين آنها در باره اين كه خداوند روزى مردم را تعهّد و تضمين كرده متزلزل شده و دچار شكّ گشته اند،چنان كه در قرآن فرموده است: «وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ» (1)»و مراد،آسمان جود و سخاى بارى تعالى است،و

ص:180

مى دانيم كه تلاش زياد براى تحصيل روزى به سبب كمى توكّل بر خداست و اين نيز بر اثر ضعف يقين و ناشى از بد گمانى نسبت به اوست،و نتيجه اين است كه عبد به خود تكيه مى كند و به جاى توكّل بر خدا به خودش توكل دارد،و به آن جا مى رسد كه گويا تأمين روزى را كه از جانب خدا تضمين شده بر او واجب،و آنچه بر او واجب است،از عهده او ساقط شده است،اين سخن امام(علیه السلام)براى نماياندن كمى اعتناى آنان به واجبات الهى است كه از آنها روگردانيده و خود را در طلب دنيا مشغول و سرگرم ساخته اند .

14-امام(علیه السلام)تذكّر مى دهد كه لازم است بر ايّام عمر محافظت،و آن را صرف كار آخرت كنند،و اين را سزاوارتر و لازمتر از اين بدانند كه عمر در راه تحصيل رزق و روزى مصروف گردد،زيرا اگر اميد هست كه رزق از دست رفته، باز گردد،اميدى به بازگشت عمر گذشته نيست،براى اين كه عمر پيوسته در حال انقضا و نقصان است و آنچه از آن سپرى شده برگشتنى نيست،بر خلاف رزق و روزى كه ممكن است زياده و افزون گردد،و آنچه در گذشته از آن كم شده تلافى و جبران گردد،بنا بر اين عمرى كه از ويژگيهايش اين است كه حتّى يك لحظه آن بازگشت نمى كند تا انسان بتواند كارى براى آخرت خود انجام دهد،و با سپرى شدن آن همه چيز سپرى مى شود،لازم است اين فرصت را براى تدارك كار آخرت در نظر گرفته و از آن استفاده شود ،اين كه فرموده است: الرّجاء مع الجائي (اميد با آينده است)مراد رزق و روزى است،و اليأس مع الماضي (نوميدى با گذشته است)منظور عمرى است كه سپرى شده است،و اين جمله در تأكيد سخنان پيش است .

15-امام(علیه السلام)سخنان خود را به منظور استفاده از انوار تابان قرآن با ذكر آيه اى از آن پايان داده است.علّت استشهاد به آيه و استفاده از فروغ روشنى بخش آن در اين جا اين است كه چون گفتار امام(علیه السلام)در اين زمينه است كه شنوندگان را وادار كند،به كار و كوششهايى پردازند كه بتوانند نفس سركش امّاره را رام و

ص:181

در خدمت نفس مطمئنّه قرار دهند،و اين عمل،بخشى از رياضت تهذيب نفس است،و نيز چون تقوا كه بخش ديگر اين رياضت است عبارت از زهدى است كه زنگار موانع داخلى و خارجى را از صفحه دل بزدايد لذا به آيه شريفه استشهاد فرموده است،و چون اسلام همان دين حقّى است كه اين دو بخش رياضت تهذيب نفس را در بر دارد،و آيه شريفه نيز مشتمل بر امر به تقوا و مردن به دين اسلام پس از دستور كار و كوشش در جهت آخرت است،ايراد آيه شريفه در ختام كلام نيكو،و متضمّن دستور به كمال رساندن دين و تمام گردانيدن آن است،در پايان توفيق از خداست.

ص:182

سازنده،كامل،فراگير،پاكيزه،با بركت،گوارا و حاصلخيز،آن چنان كه گياهان،انبوه،شاخه ها بارور،و برگها سر سبز و شاداب گردد و با آن بندگان ناتوان خود را نيرو بخشى،و شهرهاى مرده را زنده گردانى.

بار پروردگارا!از تو آب مى خواهيم،آبى بر ما فرو ريز كه بلنديهاى زمين ما را پر گياه سازد و در دشتها و گودالها جارى گردد،و به سبب آن،نواحى ما را فراخسالى رسد،و ميوه ها فراوان شود و دامهاى ما به آن زندگانى كنند، و سرزمينهاى مردم دور دست از آن بهره مند گردد،و حومه و روستاهاى ما از آن كمك گيرد،اين را از بركات گسترده،و عطاياى سرشار خويش به بندگان تهيدست و وحوش بى سرپرست خود،بخشش فرما.بارانى بر ما نازل گردان كه كام خشك زمين را تر كند و قطره هايش درشت و پياپى باشد،آن چنان كه باران از پس باران ببارد،و دانه هايش بر سر هم فرود آيد،نه اين كه رعد و برق آن بى باران،و ابرش بى آب و كوچك و پراكنده،و قطره هايش ريز، و همراه با باد سرد باشد،تا اين كه قحطى زدگان،فراخى زندگى يابند،و به بركت آن گرفتاران خشكسالى زنده شوند،زيرا تويى كه پس از نوميدى مردم،باران فرو مى فرستى،و رحمت خود را بر آنها مى گسترانى،و تو سرپرستى ستوده اى »

شاعر گفته است:

حدابير ما تنفكّ إلاّ مناخة على الخسف أو نرمى بها بلدا قفرا (1)

واژه«قزع»در جملۀ «و لا قزع ربابها» به معناى پاره ابرهاى كوچك پراكنده است ،عبارت «و لا شفّان ذهابها» تقدير آن«و لا ذات شفّان ذهابها»ست،و شفّان به معناى باد سرد،و ذهاب بارانهاى ملايم است و واژه ذات كه مضاف است،به اعتبار اين كه شنونده به آن داناست حذف شده است .

بايد دانست كه گفتار امام(علیه السلام)در آن جا كه مى فرمايد:پروردگارا،تو را مى خوانيم كه ما را به كردارمان مؤاخذه نفرمايى و به گناهانمان نگيرى،گوياى اين است كه گناهان و اعمالى كه خلاف دستورهاى خداوند است در سلب رحمت او نسبت به بندگان مؤثّر است،زيرا در جود و كرم خداوند هيچ گونه بخل و امساكى نيست و معنى از سوى او وجود ندارد،بلكه آنچه در اين مورد تأثير دارد، درجات استعداد بندگان و كمى يا فزونى قابليّت آنان است،و آشكار است كسانى كه به دنيا روى آورده اند و محرّمات الهى را مرتكب مى شوند و از خدا روگردانيده اند،نمى توانند مشمول رحمت او قرار گيرند،بلكه شايستگى ضدّ آن را دارند،يعنى مستحقّ آنند كه بر حسب سعى و كوششى كه در ارتكاب محرّمات و انحراف از راه حقّ داشته اند مورد خشم و عذاب پروردگار قرار گيرند،و سزاوار همين است كه اين گونه كسان از بركات الهى بى بهره و از فيض رحمت او بكلّى محروم و بى نصيب باشند .

سحّا و وابلا بنا بر اين كه حالند منصوب شده اند و عامل نصب آنها فعل انشر مى باشد .امام(علیه السلام)در عبارت سماء مخضلة در اين جا ابر را اراده فرموده است، عرب مى گويد:كلّ ما علاك فهو سماءك يعنى:هر چه بالاى سر توست آسمان توست،و معناى و أنزل پياپى فرو فرستادن آب از بالاست،و شايد هم منظور از

ص:186

سماء همان باران،و به معناى أنزل علينا الغيث(باران بر ما فرود آور) باشد ،امام(علیه السلام)در اين خطبه نيز گفتار خود را با آيه اى از قرآن كريم پايان داده است،و مناسبت آن با مضامين خطبه آشكار است.و توفيق از خداوند است.

ص:187

بود فراموش كرديد،و از آنچه بيم داده شده بوديد ايمنى يافتيد،از اين رو انديشه شما دچار حيرت و سر درگمى،و امور شما دستخوش تفرقه و پراكندگى گشت،به خدا سوگند دوست دارم خداوند ميان من و شما جدايى افكند،و مرا به كسى كه نسبت به من از شما سزاوارتر است ملحق گرداند،گروهى كه به خدا سوگند از يمن انديشه و برترى خرد و بردبارى برخوردار و گفتارشان از روى حقّ،و از هر گونه ظلم و ستم بيزار بودند،آنهايى كه در اين راه بى هيچ كژى و سستى پيش رفتند،و با قوّت و شتاب در اين جادّه روشن گام برداشتند،و به سعادت جاويد دست يافتند،و از كرامتى والا و گوارا برخوردار شدند.

هان به خدا سوگند،پسرى از طايفه ثقيف بر شما چيره خواهد شد كه خود پسند و ستمكار بوده و از تكبّر جامه بر زمين مى كشد،مزارع سر سبز شما را مى خورد،چربى بدن شما را آب مى كند.اى أبا وذحة!بياور آنچه دارى .»

انديشه هاى آنان كه پايه نظام امور آنها بود تباهى گرفت و به دنبال آن كارهاى آنها مختلّ و پريشان گشت و دشمن بر شهرهاى آنان چيره شد،گفته شده كه مراد آن حضرت از جمله ممّا طوي عنكم غيبه يا علمه (از آنچه راز آن از شما پوشيده شده است)احوال هولناكى است كه گنهكاران در آخرت مشاهده خواهند كرد،ولى معناى نخست با سياق كلام مناسبتر است .

امام(علیه السلام)در دنبال اين مطلب،دلتنگى و ملالت خود را نسبت به آنها ابراز،و آرزوى جدايى از آنها و پيوستن به برادران خود را مى كند،برادرانى كه دوستان خدا،و از ايمن انديشه،و برترى خرد و بردبارى برخوردار بودند،و جهل جاهلان نمى توانست آنها را از جاى بلغزاند،صداقت و اخلاص در دين شيوه هميشگى آنها بود و هرگز بر نفس خويش يا ديگران ستم نمى كردند،آنها بر همين شيوه پسنديده زيستند و درگذشتند،و در سلوك جادّه حق جز به خدا به چيزى ديگر توجّه و التفات نداشتند،و در نتيجه به ثواب دايم و نعمتهاى جاويد آخرت رسيدند.

در جمله فظفروا بالعقبى الدّائمة واژه ظفر قرينه براى ثواب است كه حذف شده است.در جمله و الكرامة الباردة مطابق رسم عرب است كه نعمت و كرامت را با صفت برد(خنكى)توصيف مى كنند .

سپس امام(علیه السلام)به فتنه و آشوبهاى بزرگى كه دامنگير آنها خواهد شد و از آن آگاهى ندارند اشاره مى كند و منظور آن حضرت فتنه حجّاج است،او فرزند يوسف ابن حكم بن ابى عقيل بن مسعود بن عامر بن معتب بن ملك بن كعب بن اخلاف است و اينها گروهى از قبيله ثقيف بوده اند،حجّاج چشمهايى ناتوان و آوازى نازك داشت،ذيّال بود يعنى دامن جامه اش را به زمين مى كشيد و متكبّرانه مى خراميد،ميّال بود يعنى خودپسند و هوسباز بود ،اين كه امام(علیه السلام)فرموده است:

يأكل خضرتهم يعنى سبزه زارهاى آنها را مى خورد،اشاره است به شكوه و سلامت جان و مال و حسن احوال كنونى آنها،و كنايه از اين كه او اينها را از ميان مى برد و اوضاع را دگرگون و به ضدّ خود مبدّل مى سازد،واژه أكل استعاره است و وجه

ص:191

استعاره نيز روشن است ،همچنين واژه شحمة(پيه)را براى ثروت و قوّت آنان استعاره فرموده است،و واژه إذابة كه به معناى گداختن است براى توصيف چگونگى از ميان بردن ثروت و قوّت آنها از طريق كشتار و به خوارى كشانيدن آنان به كار رفته است،آنچه حجّاج در دوران حكومت خود بر سر مردم عراق آورده مشهور و گواه صدق گفتار امام(علیه السلام)است،و ما پيش از اين در آنجا كه از كوفه سخن رانده ايم شمّه اى از كارهاى او را شرح داده ايم ،سپس فرموده است إيه أبا وذحة ،واژه إيه اسم فعل براى امر است اگر بدون تنوين باشد به معناى اين است كه از مخاطب خواسته مى شود،به گفتارى كه با يكديگر داشته اند ادامه دهد،و اگر با تنوين باشد براى درخواست مطلق انجام دادن كارى يا بيان كردن مطلبى است،و گفته شده كه خالى بودن آن از تنوين براى وقف،و تنوين آن براى وصل به ما بعد مى باشد،امّا اين كه امام(علیه السلام)به حجّاج لقب ابا وذحه داده است،چنان كه نقل شده،روزى حجّاج بر بالاى سجّاده خود نماز مى گزارد،در اين هنگام سوسكى به سوى او پريد،حجّاج گفت:نحوّها عنّى فأنّها وذحة من وذح الشّيطان يعنى:اين را از من دور كنيد،زيرا اين از كثافات شيطان است،نيز نقل شده كه گفته است:خدا بكشد آنهايى را كه گمان مى كنند اين آفريده خداست،به او گفته شد،پس اين چگونه پديد آمده؟گفت:اين از كثافات شيطان است،گويا حجّاج سوسك را به مناسبت اندازه و شكل آن به پشكل گوسفند كه در اطراف دنبه و رانهاى او مى چسبد تشبيه،و آن را براى سوسك استعاره كرده و به سبب پليدى شيطان و ناخوشايندى صورت اين حيوان،آن را به ابليس نسبت داده است،يا اين كه بدين سبب كه حواسّ او را در نماز مشوّش كرده اين نسبت را به او داده است،ابو علىّ بن مسكويه (1)نقل كرده كه حجّاج آن

ص:192

را با عصايش دور كرد و گفت خدا تو را لعنت كند تو يكى از كثافات شيطانى، برخى از شارحان به جاى وذحة ودجة با دال و جيم روايت كرده اند كه اشاره است به اين كه او سفّاك و خون آشام و قطع كننده شاهرگ گردنهاست،ليكن اين روايت،بعيد به نظر مى آيد.

ص:193

را عذر خود در خوددارى از انفاق مال قرار مى دهند،همچنين كسى كه نسبت به حفظ جان خود حريص است،و آن را در راه خدا به خطر نمى اندازد بدين سبب است كه از مرگ بيمناك است،و هيچ چيزى را در زندگى با جان برابر نمى شمارد،و عوضى براى آن سراغ ندارد،ليكن اگر بخيل گمان خود را به خدا نيكو كند و بداند كه آنچه انفاق مى كند در راه كسى است كه آن مال را روزى او ساخته،عذر او بر طرف و بخل او زايل مى شود،زيرا يقين مى كند كه خداوند عوض بهتر و بيشتر به او خواهد داد،و خدا به مال وى سزاوارتر از خود اوست، زيرا برده و مملوك با داراييش همه به آقايش تعلّق دارد،همچنين كسى كه بر حفظ جان خود حريص است و از اين كه در راه خدا آن را به خطر اندازد بخل مى ورزد،هنگامى كه بداند كسى كه از وى مى خواهد جانش را در راهش نثار كند سزاوارتر از او به جان اوست،و قادر است او را به آنچه بهتر از اين زندگى ناپايدار دنياست برساند،مانع روحى او بر طرف مى شود،و با از ميان رفتن آنچه عذر خود مى پندارند و زايل شدن انگيزه آنها در بخل ورزى نسبت به مال و جان،بذل اينها در راه خدا براى او آسان مى شود .

فرموده است: تكرمون باللّه على عباده .

يعنى:چون خود را اهل طاعت و بندگى خدا مى شماريد،مى باليد و بر ديگران فخر و اظهار برترى مى كنيد،در حالى كه با انجام اوامر او حرمتش را پاس نمى داريد،و با گراميداشت بندگانش سفارش فرستادگان او را اجابت نمى كنيد، و با بذل اندكى از آنچه خداوند روزى شما گردانيده،بينوايان و تهيدستان را مورد توجّه خود قرار نمى دهيد .سپس به آنان تذكّر مى دهد،از اين كه در جاى گذشتگان منزل كرده اند عبرت گيرند،و از اين كه از نزديكترين برادران خود جدا شده اند پند بياموزند،و اين تذكّر براى اين است كه بيدار شوند و توجّه كنند كه آنان نيز به گذشتگان خواهند پيوست و از بازماندگان خواهند بريد،جمله ...أوصل

ص:195

إخوانكم ،به صورت أصل إخوانكم نيز روايت شده است يعنى نزديكترين برادران خاندانتان،بديهى است فايده اى كه از اين عبرت حاصل مى شود،يادآورى مرگ و عمل براى زندگى پس از آن است.

ص:196

را با نصيحتهاى صادقانه اى كه مشوب به شكّ در صحّت امامتش نباشد يارى كنند،و او را به خلافت و ولايت از ديگران سزاوارتر بدانند،چنان كه بر اين مدّعا سوگند ياد فرموده است.و ما اين موضوع را پيش از اين روشن كرده ايم.

ص:198

آنها،حكم به نادرستى پيشنهاد آنها داده و آن را با سوگندى صادقانه تأكيد فرموده است ،سپس چون آن بزرگوار از بدرفتارى و كثرت مخالفت آنها با دستورهايش، دلتنگ شده سوگند ياد كرده است كه اگر اين اميد در دل نبود كه در برخورد با دشمن چنانچه مقدّر باشد،سعادت شهادت را به دست بياورد،هر آينه از آنها دورى مى گزيد،بى آن كه از اين امر متأسّف،و يا هرگز خواهان بازگشت به سوى آنها باشد.و توفيق از خداست.

ص:202

هان بدانيد ياد نيكى كه خداوند براى انسان در ميان مردم قرار دهد، بهتر از مالى است كه براى كسى به ميراث بگذارد كه او را سپاسگزار نباشد .»

حقايق آنند در سخن آنها اختلافى نيست و به منزلۀ شرع واحدند ،همچنين واژه سبل را براى آنان استعاره فرموده است.مناسبت تشبيه آن است كه همان گونه كه راه صاف و روشن،آدمى را به مقصد مى رساند،آنان نيز انسان را با بينش و دانش خود،در كوتاهترين زمان به مطلوب خود مى رسانند .

فرموده است: من أخذ بها لحق يعنى:هر كس علم را از آنان فرا گيرد،و از آنها پيروى كند،به پيشينيانى كه راه خدا را سالك بوده و به مقام قرب او واصل شده اند ملحق،و اگر تخلّف كند پشيمان خواهد شد.

گفته شده:مراد از شرايع الدّين اين است كه آيينهاى دين وسيله و ابزار قوانين كلّى الهى هستند،زيرا عمل به هر يك از آنها موجب ثواب و پاداش است،از اين رو در اين جهت يكى هستند،و همگى بدون ستم و انحراف انسان را به بهشت مى رسانند كه همين معناى واژه قاصدة در جمله و سبله قاصدة مى باشد،ولى ظهور آن در معناى نخست بيشتر است،زيرا امام(علیه السلام)در مقام ذكر فضيلت اهل بيت(علیه السلام)است .

چون غرض سخنران از اظهار فضل خود اين است كه سخنان او را بپذيرند و به كار بندند،لذا امام(علیه السلام)پس از بيان اين مطلب،به كار و كوشش براى زندگى پس از مرگ و روز واپسين دستور مى دهد،منظور از واژه ذخائر كارهاى نيك است و معناى عبارت: و من لا ينفعه حاضر لبّه تا...أعوذ اين است:هم اكنون كه خردتان حضور دارد،و آن را در اختيار داريد پند گيريد و عبرت آموزيد،زيرا در آن هنگام كه مرگ در رسد،و درد و هراس آن و آنچه پس از آن است شما را فرا گيرد خردتان كه حضور خود را ترك كرده،از سود رسانى به شما ناتوانتر،و از هر موقع نايابتر است (1)،سپس با ترسانيدن مردم از آتش دوزخ،تأكيد مى كند كه

ص:205

حسابرسى روز قيامت بسيار سخت و دقيق است ،و مراد از زينت آتش،غلها و قيدها و گرزها و زنجيرهاى آهنينى است كه به منزله زيب و زيور مى باشد .

فرموده است: ألا و إنّ اللّسان... تا آخر،اين هشدارى است بر اين كه به مال و دارايى ارج نگذارند،و ذكر خير مردم را براى آخرت خودخواهان باشند،پيش از اين در ذيل گفتار آن بزرگوار در آن جا كه فرموده است: أمّا بعد فإنّ الأمر ينزل من السّماء إلى الأرض ،به اين موضوع اشاره شده است.

ص:206

مره:جمع مارهة و اين به معناى چشمى است كه تباه شده است يعنى چشمان آنها سپيد گشته بود.

ركيّ:جمع ركيّه به معناى چاه است سنّى له كذا:آن را براى او نيكو و آسان ساخت داء الدّوىّ:درد سخت،دويّ اسم فاعل از دوى (بيمار شد)صفت براى داء و با موصوف خود از يك لفظ مى باشد.

عقلت عليه كذا:او را بر آن پايبند كردم

شكمهاشان از روزه به پشت چسبيده،و لبهايشان از كثرت دعا خشك گشته، و رنگ رخسارشان از شب زنده دارى زرد شده،و غبار خشوع بر چهره آنان نشسته بود.

آنان برادران من بودند كه رفتند،و سزاوار است كه تشنه ديدارشان باشيم،و از دورى آنها انگشت حسرت بگزيم،شيطان راههاى خود را براى شما آسان و هموار مى سازد و مى خواهد پيوندهاى شما را با دين اندك اندك بگسلاند،و جمعيّت شما را به تفرقه،و تفرقه را به فتنه مبدّل گرداند،پس از وسوسه ها و افسونهاى او روى بگردانيد،و از كسى كه نصيحت و خيرخواهى را به شما هديّه مى كند بپذيرد،و آن را آويزه گوش جان سازيد .»

اين اظهار نظر آنها به خشم آمد،و فرمود:إنّها كلمة حقّ يراد بها باطل يعنى اين سخن حقّى است كه به وسيله آن باطلى خواسته مى شود،در باره اين گفتار امام(علیه السلام)پيش از اين سخن گفته شده است،بارى بر اثر اين حادثه ياران امام(علیه السلام) دو دسته شدند،دسته اى از نظر آن حضرت كه پافشارى در ادامه جنگ بود، پيروى مى كردند،و رأى دسته ديگر متاركه جنگ و رجوع به حكميّت بود،و اين دسته اكثريّت داشتند،از اين رو نزد آن حضرت اجتماع كردند و گفتند اگر جنگ را متوقّف نكنى،تو را مانند عثمان به قتل مى رسانيم،امام(علیه السلام)ناگزير با نظر اينها موافقت كرد و دستور داد مالك اشتر از نبردگاه خود باز گردد ،سپس پيمان نامه صلح نوشته شد،و آن را به نظر ياران على(علیه السلام)رسانيدند،و بر حكميّت اتّفاق كردند، ليكن گروهى از ياران على(علیه السلام)از اين امر،سرباز زدند و گفتند:تو ما را از پذيرش حكميّت نهى كرده بودى و سپس ما را بدان فرمان دادى،نمى دانيم كدام يك از اين دو امر درست تر است،و اين خود نشانه اين است كه در امامت خود شكّ دارى ،امام(علیه السلام)مانند كسى كه از كار خود پشيمان باشد،از خشم دستها را برهم زد و فرمود:اين سزاى كسى است كه رأى درست و لازم را نپذيرفته و بيعت را شكسته است،يعنى رأى درست و متقنى را كه آن حضرت اتّخاذ فرموده بود،و آن ادامه جنگ و پافشارى بر آن بود و آنچه آنان را بدان فرمان داده بود،همان دوام نبرد و پيكار بود،و اين را شما ناخوش و ناپسند دانستيد،در حالى كه خداوند خير شما را كه پيروزى و نيكفرجامى بود،در آن قرار داده بود،و قوّمتكم يعنى شما را با قتل و ضرب و مانند اينها راست مى گردانيدم و معناى تداركتكم نيز همين است .

فرموده است: لكانت الوثقى ،يعنى امرى متقن و استوار بود .

فرموده است: و لكن بمن؟ يعنى از چه كسى بر ضدّ انديشه ناصواب شما كمك مى گرفتم؟ و إلى من؟ و به چه كسى مراجعه و به او اعتماد مى كردم ؟ فرموده است: اريد أن أداوي بكم يعنى:مى خواهم دردى را كه از برخى از

ص:210

شما به من رسيده است،به وسيله برخى ديگر از شما،درمان كنم،در حالى كه شما خود درد من مى باشيد،و در اين باره من مانند كسى هستم كه بخواهد خار را به وسيله خار بيرون آورد،در صورتى كه مى داند خار ميل به خار دارد،و اين در عرب مثل است براى كسى كه بر ضدّ شخصى از او كمك خواسته شود و حال اين كه او گرايش به آن شخص دارد،و عبارت مثل اين است كه:لا تنّقش الشّوكة بالشّوكة فإنّ ضلعها معها يعنى خار را با خار بيرون نكشيد،كه ميل خار به خار است،امام(علیه السلام)مى گويد:يارى خواستن من از دسته اى از شما براى اصلاح دسته اى ديگر از شما مانند بيرون كشيدن خار،به وسيله خار است،جهت تشبيه اين است كه طبيعت برخى شبيه بعضى ديگر است و گرايش به يكديگر دارند، همچنان كه خار نيز همانند خار است،و هنگام بيرون آوردن آن از بدن،خار به طرف خار مايل و گاهى هم در كنار آن شكسته مى شود و لازم است با وسيله ديگرى آن را بيرون آورد .

سپس امام(علیه السلام)به خداوند شكايت مى برد،و مراد آن حضرت از داء الدّوي اعتياد آنها به مخالفت با دستورها،و اهمال آنها از دادن پاسخ به نداى آن حضرت است،و مقصود امام(علیه السلام)از أطبّا خود ايشان است،زيرا درد نادانى و عوارض آن، بسى بزرگتر از دردهاى محسوس جسمانى است،و طبيبان روح همان اندازه بر پزشكان بدن فضيلت دارند كه روح بر تن برترى دارد،و اگر چه واژه اطبّا در اين جا به گونه مجاز و استعاره آمده امّا مى توان گفت به حقيقت نزديكتر است ، همچنين واژه نزعه به گونه مثل براى خود آن بزرگوار استعاره شده است،و گوياى اين است كه مردم از مصلحت كار خود آن چنان دور افتاده اند،كه گويى در ته چاه ژرفى قرار گرفته اند كه او از كشيدن ريسمان براى بالا آوردن آنان و سعى در نجات آنها خسته و درمانده شده است ،سپس از بزرگان اصحاب پيامبر(صلی الله علیه و آله)و برادران ديرين خود ياد مى كند،و در باره فقدان چنين مردانى بطور سرزنش مى پرسد:كجايند آنانى كه از دنيا روگردانيده،و همگى توان خود را در راه يارى

ص:211

دين صرف كردند،و اين پرسش همانند اين است كه يكى از ما،در سختى و شدّتى قرار گرفته باشد و در اين حال مى پرسد برادرم كجاست؟سپس به بيان صفات پسنديده و اوصاف برجسته آنها مى پردازد تا رغبت شنوندگان را در پيروى از روش ستوده آنها بر انگيزد،و از اين كه داراى چنين صفاتى نيستند آنان را مورد عتاب و سرزنش قرار دهد .

واژه أولادها منصوب به اسقاط حرف جرّ است زيرا فعل و لهوا بدون حرف جر متعدّى به دو مفعول نمى شود،چنان كه در حديث آمده است:لا توّله والدة بولدها (مادر را به واسطه فرزندش سرگشته و اندوهگين نكنيد)،زيرا آنان هنگامى كه آهنگ جهاد مى كردند،چهار پايان بچه دار را سوار شده و آنها را از فرزندانشان جدا مى ساختند .

فرموده است: و أخذوا بأطراف الأرض ،يعنى با تصرّف اطراف زمين آن را گرفتند، زحفا زحفا و صفّا صفّا هر دو مصدر توكيدى براى فعل محذوف خود هستند و جانشين حال مى باشند .

فرموده است: لا يبشّرون بالاحياء و لا يعزّون بالموتى(عن القتلى) يعنى:آنان در اين راه به زنده خود توجّه نداشتند،و در صدد رعايت و حفظ حيات او نبودند، تا اين كه اگر در جهاد سالم بماند مژده بقاى او را به آنان دهند،و اگر كشته شود بر مرگ او بيتابى كنند،و به آنها تسليت گويند،بلكه آنها براى جهاد در راه خدا، خويش را خالص و از هر گونه اغراضى جز اين،مجرّد ساخته بودند،تا آن جا كه اگر در راه خدا كسى را مى كشتند،بر اين امر شادمان مى شدند،هر چند او پدر، و مقتول فرزند او،و يا عكس اين باشد .

اين كه شب زنده دارى موجب زردى رخسار مى شود،براى اين است كه حرارت بدن را تحريك مى كند و آب و رنگ پوست را تباه،و بدن را خشك،و صفرا را زياد مى گرداند،و زردى رخسار،بويژه در افراد ضعيف مانند مردم مدينه و مكّه و حجاز از آثار اين عوامل است .

ص:212

منظور از غبرة الخاشعين (غبار اهل خشوع بر چهره آنان نشسته)تنگى معاش و بدى حال و جامه خشن و سوختگى چهره زاهدانى است كه از بيم عذاب خداوند به اين صفات آراسته شده،و خود را از آرايشها و خوشيهاى دنيا پيراسته اند واژه ظماء را كه به معناى تشنگى است،براى اشتياق خود به ديدار آنها استعاره فرموده،به مناسبت اين كه مانند آب در هنگام شدّت تشنگى،به وجود آنها نياز است،و چون شوق به ديدار آنها را به منزله عطش بيان فرموده واژه ظماء را به كار برده است .مراد از واژه عقدة،دين و آيينها و قانونهايى است كه موجب استوارى اساس آن است و مقصود از جمله يحلّ دينكم عقدة عقدة ،اين است كه شيطان پشت پا زدن به قانونها و سنّتهاى دين را در نظر شما خوب جلوه داده،و پيوندهاى شما را با آن،يكى پس از ديگرى مى گسلاند،و عقده عبارت از سنّت اجتماعى است كه شارع مقدّس بنا به مصالح امّت وضع،و در اجراى آن تأكيد كرده است، و جدايى از اجتماع،موجب گسستن اين پيوند است ، نزغات شيطان همان حركات فسادانگيز،و نفثات او وسوسه هايى است كه پياپى در دلها به وجود مى آورد ،و مراد از كسى كه نصيحت و خيرخواهى را به شما اهدا مى كند،خود آن بزرگوار است،و توفيق از خداست.

ص:213

ما در ركاب پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)بوديم،و مرگ پيرامون پدران و فرزندان و برادران و خويشاوندان ما دور مى زد،امّا جز اين نبود كه هر سختى و مصيبتى كه وارد مى شد،جز بر ايمان و پايدارى ما در راه حقّ و تسليم در برابر فرمان خداوند و شكيبايى ما بر سوزش جراحتها نمى افزود.ليكن اكنون به سبب گرايشهاى نادرست،و كژيها و شبهه ها و تأويلهاى ناروا كه در اسلام راه يافته است،با برادران دينى خويش مى جنگيم،و هرگاه وسيله اى بيابيم كه خداوند به سبب آن،پراكندگى ما را به جمعيّت مبدّل فرمايد،و بتوانيم بر اساس پيوندهايى كه باقى مانده به هم نزديك شويم،خواهان آن بوده،و هر كارى جز آن را رها مى سازيم.»

جهاد كرده اند،تا با شرح حالات آنها،شايد به گذشتگان تأسّى جويند،و از آنها پيروى كنند .

فرموده است: و لكنّا إنّما أصبحنا نقاتل إخواننا في الإسلام... تا آخر،اين هشدار و پاسخى است به كسانى كه ممكن است بگويند:برادران مسلمان پيشين ما كه آن گونه جهاد و ايثار كرده اند،براى اين بوده كه در حقّانيّت دين خود،و گمراهى كافران و كسانى كه با آنان در جنگ بودند،شكّ و ترديد نداشتند،امّا جز اين نيست كه ما با خودمان مى جنگيم،و چگونه ممكن است كشتن گروهى مسلمان كه تسليم ما شده و ما را به داورى كتاب خدا فرا خوانده اند،روا باشد،و پاسخ امام(علیه السلام)به اين معناست كه ما از آغاز كار اسلام تا حالا براى پيش برد دعوت دين و فداكارى در راه تحكيم قواعد و برپايى قوانين آن نبرد مى كنيم،پيكار ما در آغاز براى تحقّق وجود اسلام در ميان مردم بوده،و نبرد كنونى ما براى حفظ ماهيّت و چگونگى و بقاى آن است،زيرا چنان كه آشكار است فساد و انحراف،و شبهه و تأويل در آن راه يافته است.و اگر احساس كنيم وسيله صحيحى فراهم شده كه به واسطه آن خداوند پراكندگى ما را بر طرف مى كند،و به سبب آن مى توانيم بر اساس پيوندهايى كه از نظر اسلام و دين باقى مانده به هم نزديك شويم،از آن استقبال مى كنيم،و ما مى جنگيم شايد آن را به دست آوريم.شايد منظور آن بزرگوار از ذكر اين كه اگر وسيله اى فراهم شود...اين بوده است:كه كسانى كه سر به نافرمانى برداشته و با او به جنگ پرداخته اند از در اطاعت در آيند و به او بپيوندند،اين سخن به منزله صغراى قياس ضمير است (1)،كه امام(علیه السلام)عليه آنان استدلال فرموده است،بدين صورت:هنگامى كه به شما گفتم بالا بردن قرآنها بر سر نيزه ها فريب و نيرنگى است كه شاميان به كار گرفته اند،و شما آن گونه به من پاسخ داديد...و كبراى قياس اين كه هر كس آن گفتار را چنين

ص:217

پاسخى دهد نبايد حكميّت را انكار كند،زيرا بدان رضايت داده است،و نتيجه قياس اين است كه آنها از پذيرش حكميّت نبايد خوددارى كنند،و توفيق از خداوند است.

ص:218

نمى سازد،شرافتمندانه ترين مرگ ها شهادت است،به خدايى كه جان فرزند ابو طالب در دست اوست سوگند مى خورم،هزار ضربه شمشير بر من آسانتر است از مرگ در بستر كه در غير طاعت پروردگار باشد .»

امام(علیه السلام)واژه كشيش را براى توصيف نحوه فرار آنها از دشمن استعاره فرموده،و همين امر وجه مشابهت آنها به سوسماران است .

فرموده است: قد خلّيتم و الطّريق ،منظور از طريق،راه آخرت است، فالنّجاة للمقحم يعنى:رستگارى از آن كسى است كه به آن در آيد،و در پيمودن اين راه پيشى گيرد،و نابودى براى آن كسى است كه از در آمدن به اين راه خوددارى و درنگ كند،واژه طريق بنا به اين كه مفعول معه است منصوب است.

ص:222

ننگ هميشگى است،فرار كننده بر عمر خويش نمى افزايد،و ميان خود و مرگش فاصله اى پديد نمى آورد،كيست كه مانند تشنه كامى كه به آب برسد،به سوى خدا بشتابد،بهشت زير سايه نيزه هاست.امروز گفته ها به محك آزمايش زده مى شود،به خدا سوگند اشتياق من به مبارزه با اينها از شوق آنها به خانه و ديارشان بيشتر است.

بار خدايا!اگر حقّ را نمى پذيرند،جمعيّت آنها را پراكنده و وحدت آنها را به تفرقه بدل فرما،و آنها را به كيفر گناهانشان به دست هلاكت سپار.

بى گمان اينها از اين جا دور نمى شوند،بى آن كه نيزه هاى پياپى بدنهاى آنها را سوراخ كند،آن چنان كه نفس از آن برآرند و ضربه هاى شمشير سرهاى آنها را بشكافد،و استخوانهاى آنها را درهم كوبد،و بازوها و قدمهاى آنها را قلم كند،اينها مواضع خويش را رها نمى كنند مگر اين كه پيشتازان سپاه از پس هم آنها را زير باران تير خود گيرند،و دسته هاى سپاه با نيروهاى كمكى بسيار با آنها به نبرد پردازند،و لشكرها به دنبال هم بر آنها بتازند،و تا شهرهايشان آنها را عقب زنند،و زمينهاى آنها را لگد كوب اسبان خويش سازند،و به نواحى و راهها و چراگاههاى آنها در آيند .»

كه فرموده است: معاشر المسلمين استشعروا الخشية ،و همچنين در گفتار آن حضرت به محمّد بن حنفيّه كه اگر كوهها از جا كنده شود تو بر جاى خود باش بيان،و در اين جا نيز تكرار شده است .

3-در پيرامون نيزه ها پيچ و تاب داشتن،علّت آن را امام(علیه السلام)در همان جا ذكر فرموده،و آن اين است كه هرگاه انسان در هنگامى كه نيزه را حواله دشمن مى كند،پيچ و خم و جست و خيز داشته باشد،كاربرد نيزه بيشتر و فشار آن سخت تر خواهد شد،زيرا جهش و پيچش هنگام زدن نيزه باعث مى شود كه سينه انسان نيز به همراه دستش به حركت در آيد و نيزه با حركتى شديدتر و كاربردى بيشتر بر دشمن فرود آيد .

4-فرو خواباندن چشمها،فايدۀ آن همان گونه كه ذكر فرموده قويتر شدن دل،و به دست آمدن آرامش بيشتر است،و ضدّ آن خيره شدن و چشم دوختن به سپاه دشمن است،كه موجب ترس و سستى مى شود،و دشمن آن را نشانه اين دو مى داند .

5-بى سر و صدا بودن،و اين نيز موجب جلوگيرى از شكست است،زيرا زيادى سر و صدا و فزونى داد و فرياد نشانه هراس فرياد كنندگان است،و اين نيز دشمن را به طمع مى اندازد و بر جرأت و گستاخى او مى افزايد .

6-اين كه پرچم را خم نكنيد،زيرا خم كردن پرچم باعث مى شود كه دشمن گمان كند،پريشانى و ناآرامى در صفوف شما پديد آمده است،در نتيجه به طمع افتد و دست به پيشروى زند،علاوه بر اين اگر پرچم خم شود از ديد سپاهيان ناپديد مى گردد،و ممكن است بسيارى از لشكريان نتوانند راه مقصد را تشخيص دهند.

7-پرچم را رها نكنيد،در عبارت بعد رها كردن پرچم به معناى خالى گذاردن پيرامون آن تفسير شده است .

8-اين كه فرموده است: لا تجعلوها...تا منكم يعنى:پرچم را جز به دست

ص:226

دلير مردان خود نسپاريد،و...زيرا پرچم،محور نظم سپاه،و اساس كار و فعاليّت آن است،و ما دام كه پرچم برپا و در اهتزاز است،سپاهيان دلگرم و قويدل مى باشند،از اين رو در نظام جنگ ضرورى است پرچم به دست دليرترين مردان سپاه داده شود ،و گفتار آن بزرگوار كه: فإنّ الصّابرين...تا فيفردوها در مقام بيان ويژگيهاى پرچمدار و رزمندگانى است كه در گرداگرد پرچم از آن نگهبانى مى كنند،امام(علیه السلام)مى فرمايد:اينان بايد در برابر حقايق تلخ و واقعيّتهاى سختى كه بى ترديد در پيش دارند از بردبارى و شكيبايى بسيار برخوردار باشند،تا بتوانند با چالاكى و پايدارى پرچم را نگهبانى و اطراف آن را پاسدارى كنند،و اين سخن به منظور برانگيختن اين صفات در آنهاست،عبارت لا يتأخّرون عنها...تا فيفردوها ،بيان چگونگى معناى خالى گذاردن پيرامون پرچم است كه پيش از اين از آن نهى فرموده بود،واژه هاى فيسلموها فيفردوها بنا به تقدير أن منصوبند، زيرا جواب نفى مى باشند .

9-فرموده است أجزء امرؤ قرنه هر كس با هماوردش بجنگد و او را از پاى در آورد .

10- آسى أخاه بنفسه و فعل أجزء در جمله پيش هر دو ماضى بوده و معناى امر دارند،و تقدير جمله قبل ليجزى امرؤ قرنه مى باشد و قرن به معناى دشمن و حريف جنگى است،يعنى هر كسى بايد با حريف خود درگير و در برابر او ايستادگى كند،و در جمله دوم تقدير آن ليواس أخاه بنفسه مى باشد،يعنى:با جان خويش نسبت به برادرش هميارى و مواسات كند،و بر اثر اعتماد به برادر همرزمش از برابر حريف خود نگريزد تا اين كه حريف او با همآورد برادرش همدست شود و او را از پاى در آورد .سپس بى فايده بودن فرار را در جنگ به آنان يادآورى مى كند،براى اين كه فايده اى كه در فرار تصوّر مى شود در امان ماندن از مرگ است در حالى كه انسان هيچ گاه از مرگ مصون و در امان نيست،چنان كه خداوند متعال فرموده است: «قُلْ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْفِرارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ أَوِ الْقَتْلِ وَ إِذاً لا»

ص:227

«تُمَتَّعُونَ إِلاّ قَلِيلاً» (1)»،شمشير آخرت را براى مرگ استعاره فرموده،و جهت تشبيه اين است كه مرگ و شمشير هر دو به زندگى آدمى پايان مى دهند،و رشته حيات انسان سرانجام با همين شمشير منقطع خواهد شد .

امام(علیه السلام)پس از بيان اين مطالب،آنان را به صفاتى مى ستايد،كه با داشتن آن اوصاف،فرار براى آنان ننگ آور است:اين كه آنان اشراف عرب،و سنام اعظم يعنى كوهان بزرگتر يا برجستگان اين قومند،اين كه واژه سنام را براى آنان استعاره آورده از جهت شباهتى است كه در بلندى قدر و رفعت مقام به كوهان شتر دارند .سپس با ذكر زشتيهاى فرار،تقبيح خود را نسبت به اين عمل ناپسند كه نيز در آن سودى نيست تأكيد مى كند،امّا عيبهاى آن يكى اين كه مستلزم خشم پروردگار است،زيرا كسى كه از جهاد در راه خدا شانه خالى مى كند و مى گريزد، مرتكب معصيت پروردگار شده و از فرمان او سرپيچى كرده است و مستحقّ عذاب و كيفر او مى باشد،ديگر اين كه متضمّن ذلّت و سرافكندگى هميشگى و ننگ دائمى در اولاد و اعقاب اوست،و اين نيازى به توضيح ندارد ،و اين كه در فرار سودى نيست براى اين است كه فرار چيزى بر عمر او نمى افزايد،زيرا مى دانيم كه با فرار خود نمى تواند اجل محتوم خود را تغيير دهد،و مدّتى را هم كه در فرار گذرانده جزء عمر او بوده،و از اين راه چيزى بر عمر خود نيفزوده است،و بى ترديد براى او در لوح قضاى إلهى اجلى تعيين شده است كه فرار نمى تواند ميان او و آن مانع شود و مرگش را به تأخير اندازد،اين گفتار هشدارى است به آنان كه مرگ را فراموش نكنند .

اين كه فرموده است: رائح إلى اللّه كالظّمآن يرد الماء اين استفهامى است بر سبيل عرض (2)،يعنى از كسى كه در راه خدا گام برمى دارد،و در طريق او حركت

ص:228

مى كند،خواسته شده كه مانند تشنه اى كه براى دست يافتن به آب در حركت است،به سوى او بشتابد،و وجه مشابهت ميان اين دو،لزوم شتاب در حركت و كوشش مشتاقانه براى وصول به مطلوب است .در عبارت الجنّة تحت أطراف العوالي اشاره است به اين كه خواست آن بزرگوار،رهسپار شدن مردم به سوى خدا به وسيلۀ جهاد است،و با ذكر بهشت آنان را به آن جذب و تشويق فرموده است، اين كه در عبارت مذكور بهشت تحت...نيزه ها گفته شده و از جهات ششگانه تنها اين جهت ذكر گرديده براى اين است كه غرض از كوششها و مجاهدتها براى نيزه زدن در راه خدا داخل شدن به بهشت است،و اين كوششها و تلاشها در زير نيزه ها انجام مى گيرد،از اين رو واژه بهشت بر همين حركات و اعمال كه هدف آنها رسيدن به بهشت است اطلاق شده است،و اين از باب نامگذارى شيء است به نام غايت و نتيجه آن ،سپس امام(علیه السلام)در دنبال بيانات خود به كسانى كه با او به جنگ برخاسته اند نفرين مى كند كه چنانچه دعوت حقّ او را نپذيرند،خداوند آنان را به پريشانى و نابودى گرفتار فرمايد ،پس از آن آنها را بيم مى دهد كه بدون آنچه ذكر فرموده شاميان مواضع خود را ترك نخواهند كرد،و از جنگ دست باز نخواهند داشت، الطّعن الدّارك يعنى:نيزه پى در پى،عبارت يخرج منه النّسيم كنايه است از اين كه بدنهاى آنها با زدن نيزه هاى پياپى آن چنان دريده و سوراخ شود كه نفس از آن برآورند،اين واژه به صورت نسم،همچنين قشم با قاف و شين معجمه نيز روايت شده و اين به معناى گوشت و پيه است،ولى اين روايت بعيد به نظر مى آيد.

ص:229

نكّب:به تشديد كاف جمع ناكب به معناى منحرف است مانند با ذل و بذّل حشّاش:جمع حاشّ،آتش افروز و نيز حشاش به كسر حاء و تخفيف شين جمع ديگر آن است مانند نائم و نوّام و نيام،و گفته شده به معناى چيزى است كه آتش به آن افروخته مى شود.

برح:به سكون راء:سختى و آزار،گفته مى شود:لقيت منه برحا بارحا يعنى آزار زيادى از او ديدم،ترحا نيز روايت شده است و به معناى اندوه مى باشد.

بيشتر دوست بدارد هر چند موجب زيان و اندوه او گردد،و عمل به باطل براى او مايه زيادتى و بهره مندى باشد.

چرا حيران و سرگردانيد،اين شكّ و شبهه از كجا به شما رسيده است، آماده شويد براى حركت به سوى گروهى حيرتزده كه از ديدن حقّ درمانده،و به جور و ستم گستاخى يافته و از آن باز نمى گردند.از كتاب خدا دور،و از راه حقّ منحرفند،دريغا كه شما وسيله اى نيستيد كه بتوان بدان اطمينان كرد،و نه ياران نيرومندى كه بتوان از آنها يارى جست،شما آتش افروزان بدى براى جنگ هستيد،اف بر شما باد كه سختى و آزار بسيار از شما ديده ام،يك روز شما را ندا مى دهم،و روز ديگر اسرار را به شما مى گويم،نه در آن هنگام كه شما را آواز مى دهم آزادگان راست كردارى هستيد،و نه در وقتى كه با شما راز مى گويم،برادران مورد اعتماد .»

فرموده است: «فَإِنْ تَنازَعْتُمْ» پس اگر از روى علم و راستى با كتاب خدا داورى شود،ما از همه مردم بدان سزاوارتر و به فرمانبردارى از حكم آن شايسته تريم،و استحقاق ما به اين كه قرآن حقّانيّت ما را تصديق كند از همه بيشتر است،زيرا خداوند متعال فرموده است: «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ» ...تا «حَتّى تَفِيءَ إِلى أَمْرِ اللّهِ» (1)»و روشن است كه پس از عقد امامت و بيعت مسلمانان به خلافت با آن بزرگوار،معاويه و يارانش از باغيانى كه در اين آيه بدانها اشاره شده و از ياغيانى هستند كه بر آن حضرت شوريده اند،و بر طبق همين نصّ صريح كتاب خدا و همچنين آياتى كه دلالت بر وجوب وفاى به عهد و پيمان و عقد و ميثاق دارد، جنگ با آنها واجب است،و او برتر از اين است كه جنگ آنها با او واجب شمرده شود،بنا بر اين آن داورى كه به سود آنها رأى دهد خطا كار و مخالف كتاب خدا بوده،و مخالفت با حكم او واجب است.

حال اگر با توجّه به سنّت پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)در باره اين اختلاف حكم شود،به دلائل خويشاوندى ما با پيامبر(صلی الله علیه و آله)و عمل به سنّت او از جهت اين كه با كتاب خدا موافقت دارد،و قول صريح او در باره وجوب پيروى از امام عادل،ما از همه مردم به او نزديكتر و به اين امر شايسته تريم،پس اگر داورى به سود ديگرى بر ضدّ ما حكم دهد نيز با سنّت پيامبر(صلی الله علیه و آله)مخالفت كرده است،خلاصه پاسخ اين است كه ما به داورى اين دو مرد خشنودى نداده ايم،بلكه راضى شده ايم كه اين دو نفر مطابق كتاب خدا حكم كنند و سخنگوى آن باشند،و آنچه دشمن،ما را بدان فرا خوانده و از ما خواسته است همين،حكومت قرآن است،و چون اين دو با كتاب خدا مخالفت كرده اند،پذيرش گفتار اينها بر ما واجب نيست .

فرموده است: و أمّا قولكم...تا:لأوّل الغىّ .اين گفتار نيز در حقيقت،پاسخ اين پرسش است كه هنگامى كه دو گروه بر داورى قرآن اتّفاق كردند،پيمان

ص:233

صلحى نوشته شد،و براى داوران يك سال مهلت مقرّر گرديد تا در طول آن حكم خود را صادر كنند،پيمان نامه صلح به شرح زير است:

اين است آنچه علىّ بن ابى طالب و معاوية بن ابى سفيان بر آن توافق كردند،على از طرف مردم عراق و شيعيان و پيروان خود،و معاوية بن ابى سفيان نيز از جانب مردم شام و اتباع خود رضايت دادند كه حكم خداوند متعال را گردن نهيم و به كتاب خدا داورى بريم،و بر چيزى جز آن اتّفاق نكنيم،همانا كتاب خدا از آغاز تا پايان ميان ما حاكم است،هر چه را قرآن زنده مى خواهد زنده بداريم،و آنچه را ميرانده و از ميان برده،بميرانيم و از ميان برداريم،اگر داوران حكم مورد اختلاف را در قرآن بيابند از آن پيروى كنند،و اگر نيافتند به سنّت عادلانه پيامبر(صلی الله علیه و آله)كه جلوگير تفرقه و جدايى است تمسّك جويند،عبد اللّه بن قيس (1)(ابو موسى)و عمرو بن عاص به داورى برگزيده شده اند و اين دو نفر از على و معاويه و هر دو سپاه تعهّد گرفتند كه بر جان و دارايى خويش ايمن باشند،و امّت از آنها پشتيبانى كند،همچنين كسى كه حكم در باره او صادر مى شود و همه مؤمنان و مسلمانان هر دو گروه،در پيشگاه خداوند متعهّدند كه آنچه از حكم داوران موافق كتاب خداوند و سنّت پيامبر(صلی الله علیه و آله)باشد بدان عمل كنند،و هر دو طرف موافقت كردند تا هنگامى كه حكم داوران صادر شود،ميان آنها امنيّت و ترك مخاصمه و آتش بس برقرار باشد،و نيز اين دو نفر داور در پيشگاه خداوند متعهّدند كه ميان امّت به حقّ داورى كنند،و پيرو خواهشهاى نفسانى خويش نباشند،مدّت اين توافق و آتش بس يك سال تمام است،و داورها مى توانند

ص:234

حكم خود را زودتر و پيش از به سر آمدن اين مدّت صادر كنند،و اگر يكى از اين دو تن پيش از صدور حكم بميرد بايد زمامدار مربوط مردى را كه در اجراى حقّ و برقرارى عدالت كوتاهى نداشته باشد به جاى او تعيين كند،و اگر يكى از دو زمامدار در طول اين مدّت بميرد،بر عهده اصحاب اوست كسى را كه از كار و عمل او خشنودى دارند و راه و روش او را مى پسندند،به جاى او برگزينند.

بار خدايا!از تو مى خواهيم كه ما را عليه كسى كه مفاد اين موافقتنامه را ناديده انگارد،و در آن انحراف و تجاوزى روا دارد يارى فرمايى.اين موافقتنامه را ده نفر از اصحاب على(علیه السلام)و ده نفر از ياران معاويه گواهى كرده اند.

اين بود معناى اجل يا مدّتى كه براى حكميّت تعيين شده بود،و در حقيقت پرسش خوارج اين است:كه پس از آن كه به حكميّت رضايت دادى چرا مدّت تعيين كردى،و حكمت و دليل آن چه بوده است؟امام(علیه السلام)پاسخ داده است كه من براى اين منظور اين كار را كردم كه ناآگاه آگاهى پيدا كند،و حقّ بر او آشكار شود،و دانا در كار خود تأمّل و بررسى كند و خود را از شبهه و ترديد برهاند،و نيز به اين اميد بوده كه با اين موافقت اصلاحى در كار اين امّت پديد آيد .

فرموده است: و لا تؤخذ بأكظامها فتعجل... تا آخر،زيرا اين مردم هنگامى كه قرآنها را بر سر نيزه ها ديدند،اوّلين شبهه به آنان دست داد،و اين سرآغاز گمراهى آنها بود،زيرا در اين كار تأمّل و انديشه نكردند،از اين رو به كسى تشبيه شده اند كه گلوى او را بگيرند و نتواند به آسودگى تنفّس كند و براى توصيف اين حالت واژه كظم(مجراى تنفّس)استعاره شده است .

فرموده است: إنّ أفضل النّاس...تا و زاده .

منظور امام(علیه السلام)در اين بيان اين است كه مردم را به سوى حقّ به كشاند،و آنان را به حركت در اين راه تشويق كند،هر چند اتّخاذ اين رويّه براى آنان مستلزم نتايج و آثارى باشد كه ذكر فرموده است.همچنين آنان را از باطل پرهيز دهد اگر چه دورى جستن از آن مايه زيان و غم و اندوه آنان باشد،از اين رو گوشزد

ص:235

فرموده است كه پيروى از اين شيوه در نزد خداوند افضل و برتر است.من الباطل جار و مجرور است و متعلّق به احبّ اليه مى باشد.

فرموده است: و إن نقصه و كرثه يعنى:هر چند اختيار حقّ براى او مايه نقصان و رنج و اندوه باشد،اين عبارت به صورت جمله معترضه آمده است،صدق اين گفتار روشن است،زيرا كسى كه حقّ را برگزيده و به باطل پشت پا زده از همه پرهيزگارتر است و كسى كه پرهيزگارتر است در نزد خداوند افضل است، چنان كه فرموده است: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ » (1)».

فرموده است: فأين يتاه بكم؟ منظور اين است كه سرگشتگى و بيراهه روى شما به چه منظورى است،و اشاره است كه اين تحيّر و سرگردانى از ديگران به آنها رسيده است ، و من أين أتيتم يعنى:اين شبهه از كجا براى شما حاصل شده است.اين پرسش را مى توان تجاهل العارف گفت،زيرا امام(علیه السلام)آگاه است كه اين شبهه از كجا بر آنها وارد شده است .سپس به دنبال اين توبيخ و نكوهش، آنان را فرمان مى دهد كه به سوى شام حركت كنند،و بيان مى فرمايد كه شاميان در عدم شناخت حقّ و ناآگاهى از آن و وادار شدن به انحراف از راه راست مانندى برايشان نيست،و كژ طبعى آنها در فهم كتاب خدا و نقصان درك و عدول آنها از راه قرآن همه اسبابى است كه آنان را به باطل گرايش داده و تشويق كرده است .

فرموده است: ما أنتم بوثيقة مقصود بعروة وثيقة مى باشد كه به معناى دستگيره يا وسيله استوار و مطمئن است،و اين جمله تا آخر خطبه مشعر بر سرزنش آنان و اظهار دلتنگى است،از اين كه در اجراى اوامر آن بزرگوار كوتاهى مى كنند .

فرموده است: يوما أناديكم يعنى:يك روز شما را به يارى مى خوانم و به كمك مى طلبم، و يوما أناجيكم يعنى:روزى ديگر شما را مورد خشم و سرزنش

ص:236

خود قرار مى دهم و از كوتاهى شما باز خواست مى كنم .

فرموده است: فلا أحرار صدق عند النّداء ،زيرا مردان آزاده دعوت را اجابت و به وعده خود وفا مى كنند و شما چنين نيستيد، و لا إخوان ثقة عند النّجاء براى اين كه دوست و برادر قابل اعتماد،اگر دچار لغزش شود در آن هنگام كه از طرف برادر خود مورد عتاب و سرزنش قرار گيرد،سخن او را مى پذيرد و از راه خود باز مى گردد،و موقعى كه به او نياز پيدا كند و از او پوزش بخواهد،صفاى برادرى برگشت مى كند،زيرا پيوند برادرى محكم است،امّا شما ابدا چنين نيستيد.و توفيق از خداوند است.

ص:237

راستى اگر اين مال هم از آن خود من بود آن را به مساوات ميان مردم پخش مى كردم چه رسد به اين كه مال خداست.

آگاه باشيد بخشش مال به كسى كه مستحقّ آن نيست اسراف و تبذير است،اين كار،آدمى را در دنيا سربلند ولى در آخرت سرافكنده و پست مى گرداند،او را در نزد مردم محترم و گرامى مى كند امّا در نزد خدا خوار و زبون مى سازد،هر كس مالش را جز در راه خشنودى خداوند صرف كند و به غير اهل آن دهد خداوند او را از سپاس آنان بى بهره مى گرداند و دوستى آنها را نصيب غير او مى سازد،و اگر روزى پاى او بلغزد و به كمك آنان نيازمند شود آنها بدترين يار و سرزنش كننده ترين دوست مى باشند .»

سپس سوگند ياد مى كند كه هرگز دست به چنين كارى نخواهد زد،چه اگر اين مال از آن خود او بود،عدالت اقتضا داشت كه آن را بطور برابر ميان مردم قسمت كند،چه رسد كه از آن خدا و مردم است.دليل عمل مذكور اين است كه مساوات همان عدل و قسطى است كه به وسيله آن مى توان نفوس را از هر سو براى يارى حقّ گرد آورد،و اراده آنها را براى مقاومت در برابر دشمن همآهنگ ساخت،در حالى كه تبعيض مستلزم دل شكستگى محرومان است كه تعداد آنها بيشتر و جمعيّت آنها انبوهتر است،و اگر اين مال تعلّق به خود او داشت،با اين كه به مقتضاى طبع بشرى كه مايل به تبعيض و ترجيح يكى بر ديگرى است، رعايت مساوات مى كرد،پس در مالى كه تعلّق به خداوندى دارد كه نسبت خلق به او برابر و يكسان است،و خداوند حقّ آنان را در آن برابر منظور داشته،چگونه ممكن بود رعايت تساوى نكند؟امام(علیه السلام)با اين سخن اميد آنان را به اين كه امتيازات گذشته آنها را منظور و عطايا را نابرابر تقسيم كند قطع كرده است ،سپس هشدار مى دهد به اين كه بذل مال به غير مستحقّ،و صرف آن در راهى جز آنچه خداوند دستور داده كارى زشت و نارواست،و مراد از غير أهله كسانى هستند كه دادن مال به آنها مقرّر نشده است،و منظور از غير وجهه در راهى كه شارع دستور داده آن را صرف نكند،و به مفاسد اين عمل نيز اشاره فرموده است،به اين طريق كه بذل مال به غير مستحقّ تبذير(ولخرجى)و صرف آن در راهى جز آنچه خداوند دستور داده،اسراف(زياده روى)است،و مى دانيم كه اسراف و تبذير يكى از دو طرف افراط و تفريط،صفت پسنديده سخاوتند كه زشت و مذمومند .

فرموده است: يرفع صاحبه في الدّنيا ، مراد اين است كه با تبذير و ولخرجى مى توان ميان نادانان و فرومايگان و كسانى كه حقيقت كرم و بخشش را نمى دانند خوشنامى به دست آورد ليكن اين عمل او را در آخرت پست و ذليل خواهد كرد،زيرا به وسيلۀ تبذير گرفتار كارى زشت شده است،همچنين ممكن است ولخرجى و زياده روى موجب جلب

ص:240

احترام مردم و تكريم آنان نسبت به او شود،ولى اين اعمال او را در نزد خداوند خوار و زبون خواهد ساخت ،امّا اين كه فرموده است كسى كه مالش را در غير رضاى خداوند صرف و به نا مستحقّ بذل كند،از سپاس آنان محروم و از دوستى آنان بى بهره خواهد شد،و اگر لغزشى برايش پيش آيد كه به كمك آنان نيازمند گردد،مساعدت خود را از او دريغ خواهند داشت.مطلبى است كه بررسى كامل،آن را معلوم كرده و چه بسا كه به سرحدّ تجربه هم رسيده باشد،و علّت آن محتمل است اين باشد كه چون مال گيرندگان،خود را مستحقّ بذل و بخشش نمى بينند،در خور خود نمى دانند كه به حقّ شناسى از او پردازند،و ممكن است به سبب نادانى و غفلت،و يا ناشى از اين اعتقاد باشد كه خود را در مرتبه بخشنده مال مى دانند،و در نتيجه او را در خور ستايش خود نمى بينند،بلكه خويشتن را به داشتن مال و دارايى از او سزاوارتر مى شناسند،ولى ناسپاسى آنها بيشتر بر اثر اين است كه هر يك از اينها فكر مى كند كه آن ديگرى كه مورد بذل و بخشش قرار گرفته استحقاق آن را نداشته و خود او سزاوارتر به آن بخشش بوده است.از اين رو اينها هميشه خود را در برابر بخشش كننده مورد تبعيض دانسته و بهره خود را از او اندك مى شمارند و پيوسته بر او خشمگين بوده و وى را مورد سرزنش قرار مى دهند و به بدگويى از زمانه مى پردازند،بدين ترتيب شكر بخشش او را به جا نمى آورند،ليكن اگر يكى از اينها از ديگرى به او اندك احسانى شود،و يا اين كه بشنود كه مردم،ديگرى را مدح و از جود و سخاى او ستايش مى كنند،او نيز با آنان همصدا شده و به تمجيد او مى پردازد،و اخبار بذل و بخشش وى را منتشر مى كند و مى گويد:او كسى است كه نيكى و احسان را در باره كسانى كه استحقاق آن را دارند به جا مى آورد،و اين سخن براى بخشنده مال بر حسب نيّاتى كه دارد يا موجب تشويق است و يا اين كه تحقير و سرزنش،و اظهار مخالفت با اوست ،عبارت فإن زلّت به النّعل كنايه است از اين كه در سختيها و پيشآمدها مرتكب خطا و لغزش مى شود.و توفيق با خداست.

ص:241

وَ هُمَا يُبْصِرَانِهِ- وَ كَانَ الْجَوْرُ هَوَاهُمَا فَمَضَيَا عَلَيْهِ- وَ قَدْ سَبَقَ اسْتِثْنَاؤُنَا عَلَيْهِمَا فِي الْحُكُومَةِ بِالْعَدْلِ- وَ الصَّمْدِ لِلْحَقِّ سُوءَ رَأْيِهِمَا وَ جَوْرَ حُكْمِهِمَا

بپرهيزيد،زيرا انسان تنها،طعمه شيطان است،همچنان كه گوسپند دور افتاده،شكار گرگ است.آگاه باشيد هر كس به اين شعار دعوت كند هر چند در زير اين دستار من باشد او را بكشيد.

همانا دو نفر به داورى برگزيده شدند تا آنچه را قرآن زنده داشته زنده كنند،و آنچه را ميرانيده محكوم كرده بميرانند،زنده كردن قرآن اين است كه بر حكم آن متّفق شوند و به مضمون آن عمل كنند،و ميرانيدن آن دورى جستن و تن ندادن به حكم آن است،پس اگر قرآن ما را به سوى آنها بكشاند از آنها پيروى مى كنيم،و اگر آنان را به سوى ما بياورد بايد از ما پيروى كنند.

بنا بر اين اى ناكسان،من شرّ و مصيبتى به راه نينداخته ام،و شما را در كار خود فريب نداده،و امر را بر شما مشتبه نساخته ام،بلكه رأى جمعيّت شما بر اين شد كه اين دو نفر انتخاب شوند،و ما هم از آنها تعهّد گرفتيم كه از حدود قرآن تجاوز نكنند،ليكن آنها بيراهه رفتند و حقّ را با اين كه به آن بينا بودند رها كردند،و چون هواخواه ظلم و ستم بودند همين را اختيار كردند،در حالى كه ما پيش از اين شرط كرده بوديم كه داورى آنها مطابق عدل و با رعايت حقّ باشد،ليكن رأى خلاف و داورى ظالمانه آنها ميان ما تفرقه انداخت .»

فرموده است: فلم تضلّلون عامّة امّة محمّد(صلی الله علیه و آله)بضلالي ،اين استدلال است بر بطلان صغراى شبهه خوارج و عبارت: و تكفّرونهم بذنوبى...تا بمن لم يذنب استدلال است بر بطلان كبراى شبهه آنها،و گويا چنين مى فرمايد كه:گيرم اين كه شما آنها را به سبب گمراهى من گمراه بدانيد چرا آنها را كافر مى شماريد (1)، و به اين انگيزه گناهكار و بى گناه را مى كشيد ؟ فرموده است: و قد علمتم...تا بين أهله .

اين سخنان را امام(علیه السلام)بر سبيل استشهاد بيان فرموده،و رفتار پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)را گواه آورده است كه آن حضرت حدود و احكام الهى را در باره گنهكاران اجرا مى كرد،ليكن آنها را به سبب گناهشان كافر نمى شمرد،و نام آنان را از زمره مسلمانان حذف نمى كرد،اين استشهاد به منزله مستند بطلان عمل آنها ذكر شده است! زناكارى را كه پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)سنگسار كرده مرد داراى همسر بوده،و ارتكاب اين گناه و اجراى حدّ در باره او مانع اين نشده كه همچنان بر مسلمانى باقى و احكام اسلام بر او جارى و بر جنازه اش نماز گزارده شود،و ميراثش ميان كسانش تقسيم گردد.همچنين حال ديگر مسلمانان كه مرتكب معاصى كبيره شده اند بر همين منوال است،و ارتكاب كبائر،مانع جريان احكام اسلام در باره آنها و صدق نام مسلمانى بر آنان نگرديده است،هرگز چنين كسانى كافر خوانده نشده اند.ضمير تثنيه در نكحا به واژه هاى سارق و الزّاني باز مى گردد،يعنى استحقاق دزد به بريدن دست و زناكار به خوردن تازيانه،آنان را از گرفتن سهم خود از غنائم و ازدواج با زنان مسلمان محروم و ممنوع نكرده است،ضميرهاى جمع در جملات فأخذهم اللّه بذنوبهم...تا بين اهله ،به هر يك از گنهكارانى كه

ص:245

ذكر شده اند بازگشت مى كند،و اين جملات بيان حال آنهاست،ضمير فى أهله به اسلام برگشت دارد .

امام(علیه السلام)پس از بيان خطا و اشتباه خوارج،به نكوهش آنان مى پردازد و آنها را آلت دست شيطان معرّفى مى كند،زيرا وسوسه هاى شيطان اساس و پايه خطاها و اشتباهات است .سپس در دنبال سخنان خود از هلاكت كسانى كه در دوستى يا دشمنى او راه افراط و زياده روى را مى سپرند خبر مى دهد،زيرا اينها از طريق حقّ و اعتدال خارج،و به باطل و انحراف گرايش پيدا كرده اند،چنان كه فرقه نصيريّه و دسته هاى ديگرى از غلات در دوستى آن حضرت افراط كرده و او را خدا دانسته اند،و گروهى در دشمنى او تا آن حدّ پيش رفته اند كه او را به كفر منسوب داشته اند،مانند آنچه از خوارج در بارۀ آن حضرت نقل شده است.امام(علیه السلام)بهترين مردم از نظر رابطه اعتقادى با او را كسانى مى داند كه در دوستى او نمط أوسط يا راه ميانه را برگزينند،و اينها هستند كه اعتدال را در مورد آن بزرگوار رعايت كرده «أهل العدل»به شمار مى آيند،نمط اوسط به جمعيّتى اطلاق مى شود كه نظريّه واحدى داشته باشند،و در حديث آمده است كه«خير هذه الامّة النّمط الأوسط يلحق بهم التّالي و يرجع إليهم الغالي»يعنى:بهترين اين امّت نمط اوسط است، بايد عقب مانده به آنها بپيوندد و تندرو به سوى آنها بازگردد،مراد از تالى آن مقصّرى است كه كوتاهى كرده و در طرف تفريط قرار گرفته،و غالى كسى است كه به سوى افراط و زياده روى پيش رفته است ،امام(علیه السلام)دستور داده است كه بايد به نمط اوسط يا دسته ميانه رو ملحق شد و ملازم راه سواد اعظم يعنى اكثريّت مسلمانان كه بر يك رأى اتّفاق دارند بود،و براى برانگيختن رغبت مردم در پيوستن به اكثريّت فرموده است: يد اللّه على الجماعة يعنى:دست قدرت خداوند نگهبان جماعت است،واژه يد بطور مجاز براى قدرت و حراست خداوند از جماعت به كار رفته است.زيرا اكثريّت در برابر دشمن،نيرومندتر و انعطاف ناپذيرتر است،و به سبب وجود آراى زياد و اتّفاق و هماهنگى آنها،

ص:246

مصونيّت آنها از خطا و اشتباه بيشتر است،و به سبب كثرت افراد و تنوّع و اختلاف آرا،در باره امرى كه خير و مصلحتى در آن نيست،اتّفاق رأى كمتر است ، همچنين براى احتراز از تفرقه و كناره گيرى از جماعت پرهيز داده و فرموده است:

كسى كه از مردم دورى گزيده،رأى جداگانه و مستبدّانه اش را در اختيار شيطان قرار داده،و به سبب جدايى از ديگران خود را در دسترس او گذاشته است،و چنين كسى را به گوسپندى كه از گله به دور افتاده باشد تشبيه فرموده است،وجه مشابهت اين است كه كناره گيرى از جمعيّت و تنهايى،او را در معرض اغواى شيطان و در محلّ هلاكت و نابودى قرار داده است،همچنان كه گوسپندى كه از گله جدا شده و تنها مانده در معرض هجوم گرگ و نابودى است ،سپس امام(علیه السلام) دستور مى دهد كه هر كس به اين شعار دعوت كند او را به قتل برسانيد،و مراد از اين شعار،دورى جستن از جماعت و بر رأى خود بودن و خودكامه زيستن است.

فرموده است: و لو كان تحت عما متي هذه :

اين عبارت براى مبالغه در بيان مقصود است،و اشاره است به اين كه اگر دعوت كننده تا اين حدّ به من نزديك و مورد عنايت و توجّه من باشد،و گفته شده يعنى:اگر چه دعوت كننده من باشم .

فرموده است: و إنّما حكّم الحكمان .

اين جمله در بيان اين مطلب است كه چرا حكميّت پذيرفته شده است، واژه هاى إحياء(زنده گردانيدن)و إماته(ميرانيدن)بر سبيل مجاز به داوران اين حكميّت نسبت داده شده،بدين مناسبت كه اگر اين داوران بر قرآن اتّفاق، و مطابق آن عمل كنند مانند اين است كه حياتبخشى كرده و منافع و فوايد احكام آن را زنده ساخته اند و اگر اين وظايف را ترك كنند،و از حكم قرآن روى گردانند،مانند كسى كه به زندگى چيزى پايان داده باشد،منافع و فوايد قرآن را از ميان برده اند .

فرموده است: فلم آت-لا أبا لكم-بجرا... تا آخر.

ص:247

پس از آن كه امام(علیه السلام)دليل و عذر خود را در پذيرش حكميّت،براى آنان توضيح داده تذكّر مى دهد كه او در اين كار شرّى را نخواسته،و خدعه و فريبى را به كار نبرده،و امر را بر آنان مشتبه نساخته،و بدون جلب نظر و موافقت آنان به اين امر اقدام نكرده است،بلكه اتّخاذ اين تصميم در نتيجه اين بوده كه رأى قوم بر اين قرار گرفته بود كه دو نفر به داورى برگزيده شوند و تعهّداتى از آنها گرفته شد كه در پيمان نامه متاركه جنگ قيد شده است.

اين كه امام(علیه السلام)اختيار دو نفر داور را تنها به قوم نسبت داده،و اخذ تعهّد از آنان را در لزوم پيروى از كتاب خدا،به خود و جمعيّت هر دو،منسوب گردانيده هشدارى است بر اين كه اخذ اين تعهّد از داوران از جانب خود آن بزرگوار،يا با مشاركت او و جمعيّت صورت گرفته،ليكن مسأله انتخاب آنها به حكميّت بنا بر رأى و پافشارى قوم بوده است،زيرا نقل شده است كه آن حضرت با نصب ابو موسى به نمايندگى از جانب او،رضايت نداشت،ليكن به اين امر مجبور گرديد،و نظر و تمايل آن بزرگوار اين بود كه ابن عبّاس به نمايندگى برگزيده شود.

بارى خلاصه سخن اين است كه:ما به حكميّت رضايت داديم به شرط اين كه به كتاب خدا عمل كنند،بديهى است اگر شرط به عمل نيايد،مشروط در حكم معدوم است،و با توجّه به اين كه ما از آنها تعهد گرفته بوديم كه بدانديشى نكنند و رأى شخصى خود را در اين كار دخالت ندهند چون عمدا با شرايط مخالفت كرده اند،ردّ حكم و مخالفت با رأى آنها واجب است،عبارت سوء رأيهما بنا به اين كه مفعول به فعل سبق مى باشد منصوب است.توفيق و دور ماندن از لغزش با خداست.

ص:248

كه كسى بر كشته هاى آنها نمى گريد و از غايب آنها خبر نمى گيرد،آرى من دنيا را به رو در افكنده ام،و اندازه آن را سنجيده ام و با چشم دل به آن نظر كرده ام،و به حقيقت آن بينا مى باشم .»

زمين را با پاهاى خود بر مى انگيزند،كنايه از اين است كه اكثر آنها پابرهنه اند و پياده زمين را مى پيمايند،و چون پا برهنگى مستلزم تماس پا با زمين و آنچه در روى زمين افتاده مانند چوب و جز آن است لذا آنها با پاهاى برهنه خود به جاى سمّ ستوران،خاك زمين را بر مى انگيزانند،امّا جهت مشابهت پاهاى آنها به پاى شتر مرغ اين است كه پاهاى آنها غالبا كوتاه و كف پاى آنها پهن و ميان انگشتان آنان باز بوده چنان كه ميان طول و عرض آن تفاوتى نبوده است،از اين رو پاهاى آنها تقريبا به پاى شتر مرغان شباهت داشته است ،پس از آن امام(علیه السلام)از نابودى اماكن بصره و خانه هاى آراسته و پر نقش و نگار آنها خبر مى دهد،و براى خانه هاى آنها واژه أجنحة(بالها)را استعاره فرموده است،و منظور از آن بالكنها يا كنگره هايى است كه از چوب و بوريا ساخته مى شده،كه از سقف بام بيرون بوده،و مانند حفاظى براى ساختمان بلند و ديوارها از اثرات باران بوده است و اينها در شكل و وضع از هر چه بيشتر به بال پرندگان بزرگ مانند كركس شباهت داشته است،همچنين واژه خرطوم پيلان را براى ناودان هايى استعاره فرموده،كه آنها را از شاخه درخت خرما مانند خرطوم فيل مى ساخته اند،و روى آن قير ماليده مى شده است و طول آنها نزديك به پنج ذرع يا بيشتر مى رسيده،كه نيز براى حفظ ديوارها از آسيب سرازير شدن آب،از پشت بام به پايين آويزان مى شده،و هر چه بيشتر به خرطوم فيل شباهت داشته است در باره اين كه فرموده است كسى بر كشته آنها نمى گريد و از احوال آنها نمى پرسد،برخى از شارحان گفته اند مراد سرسختى و دليرى و شيفتگى آنها به جنگ بوده است زيرا به مرگ اعتنا نداشتند، و بر فقدان افراد خود اندوهگين نمى شدند،ولى آنچه به نظر من درست تر مى آيد اين است كه زنگيان داراى عشيره و طايفه اى نبودند و بسيارى از آنها مادر و خواهر يا قوم و خويشى نداشتند،تا بر حسب معمول بر كشته آنها گريه و زارى كند،و از ناپديد شدگان جستجو شود،زيرا بيشتر اينها در بصره غريب و بى كس بودند،از اين رو اگر كسى از آنها كشته مى شد گريه كننده اى نداشت،و

ص:251

اگر كسى از آنها ناپديد مى شد كسى در جستجوى او نبود.

فرموده است: أنا كابّ الدّنيا لوجهها يعنى:من دنيا را به رو در افكنده ام اشاره است به زهد و بى رغبتى آن حضرت به دنيا،و مرتبه فضيلت آن بزرگوار، گفته مى شود:كببت فلانا لوجهه يعنى او را رها كردم و به او توجّه نكردم، و قادرها بقدرها يعنى به اندازه ارجى كه دنيا دارد با او رفتار مى كنم،و چون ارزش آن نزد آن حضرت كم و ناچيز است،توجّه آن بزرگوار نيز به آن اندك،و به اندازه اى است كه ضرورت بقاى در آن ايجاب مى كند،همچنين جمله ناظرها بعينها يعنى دنيا را با ديده اى واقع بينانه ارزيابى،و آن را چنان كه حقيقت آن است فريبنده و غدّار و حيله گر و امثال آن شناسايى كرده است،و اين كه دنيا كشتزار آخرت و راهى به سوى آن است،و خود آن،هدف و مطلوب بالذّات نيست.و توفيق از خداوند است.

ص:252

يعتقبون الخيل:اسبها را نگهدارى مى كنند و مى بندند.

استحرّ القتل يا حرّ:جنگ سخت شد.

زد،فرمود كأنّي به،علّت اين است كه آنچه را آن حضرت از آينده مى داند به چشم بصيرت آن را ديده،و انوار غيبى آن را از طريق مرشد و استادش پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله) بر نفس قدسى او افاضه و الهام فرموده است از اين رو آنچه را به چشم باطن ديده به سبب جلوه و ظهور آن كه خالى از هر شكّ و ريب است به رؤيت چشم سر تشبيه فرموده است لذا به كار بردن حرف تشبيه در آغاز سخن زيبا و نيكوست،و ضميرهاى جمع در خطبه به تركان برگشت دارد،اين كه چهره هاى آنها را به سپرهاى پينه خورده و پوست بردوخته تشبيه فرموده،جهت مشابهت،گردى و استخوان بندى و فراخى صورت آنهاست،و مراد از آن خشونت و ستبرى چهره هاى آنهاست،و اين تشبيه محسوس به محسوس است .امّا توصيف آنها به اين كه جامه ابريشمين و حرير مى پوشند،و اسبان را نگهدارى و آماده مى كنند،بررسى چگونگى احوال تركان به صدق اين گفتار گواهى مى دهد ،و خبر آن حضرت در باره كشتار سخت آنها به شرحى كه ذكر فرموده در آن هنگام كه هجوم مى آورند نيز از جمله مطالبى است كه تاريخ بر آن گواه است،وقايعى كه ميان تركان و اعراب و ديگر مسلمانان در روزگار عبد اللّه بن زبير و قتيبة بن مسلم روى داده مشهور است،همچنين جنگهاى مغولان با مسلمانان و كشتار بى رحمانه آنان در عراق عرب و خوزستان و خراسان و ديگر شهرها براى صدق گفتار امام(علیه السلام)بدان شرح كه بيان فرموده كافى است .

امّا پاسخ آن بزرگوار به مرد كلبى مشعر بر اين كه آنچه فرموده است علم غيب نيست،و آن را از صاحب علم فرا گرفته و اين كه امام(علیه السلام)دانشهايى را علم غيب شمرده كه جز خداوند كسى آنها را نمى داند،همه گفتارى حقّ و صدق است،و با اين توضيح ما را به تفاوت ميان علم غيب و خبر دادن از آنچه در آينده روى خواهد داد آگاه فرموده است ،ليكن سزاوار است دانسته شود كه فراگيرى او از پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)بدين طريق نبوده كه صور و وقايع جزيى به آن بزرگوار القا شده باشد،بلكه معنايش اين است كه بر اثر طول مصاحبت با پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)از

ص:255

دوران كودكى تا زمان وفات آن حضرت،همچنين بر اثر رياضات كامله و تعليمات تامّه و آگاهى به كيفيّت سلوك و اسبابى كه موجب رام شدن نفس امّاره براى نفس مطمئنّه است،نفس قدسى او داراى آن مرتبه گرديد كه امور غيبى در آن نقش بندد،و صور كلّى در آن منعكس شود،و توانايى يافت كه از مغيبات خبر دهد و مردم را بدان آگاه سازد،از اين رو فرمود: و دعا لي بأن يعيه صدرى و تضطمّ عليه جوانحي يعنى:دعا فرمود كه دلم آن را نگه دارد و سينه ام آن را فرا گيرد،واژه جوانح كه به معناى پهلوهاست كنايه از قلب است زيرا ميان دو پهلو قرار دارد،و اگر علومى كه از جانب پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)به آن حضرت القا شده مشتمل بر صور جزيى بود نيازى به اين دعا نداشت،زيرا فهم صور جزيى و حفظ آنها براى هر صحابى عامى و غير عامى ميسّر بود،بلكه آنچه نگهدارى آن مشكل،و نياز به دعا به درگاه خداوند دارد تا دل،آن را نگه دارد،و ذهن براى قبول آن آماده شود،قوانين كلّى جهان خلقت و كيفيّت انشعاب و تفصيل آنها و فراهم شدن اسبابى است كه ادراك آنها را ممكن سازد تا نفس آماده شود كه صور جزيى به آن افاضه،و در آن منعكس شود،چنان كه پيش از اين به آن اشاره كرده ايم.

ص:256

آن پرهيز مى دهد :

1-اين كه مردم در دنيا مهمانند،واژه ضيف را كه به معناى مهمان است براى مردم و آنچه از دنيا آرزو دارند استعاره فرموده،و جهت مشابهت اين است كه،مدّت اقامت مردم مانند مهمان در دنيا محدود،و دوران توقّف آنها پايان يافتنى،و كوچ كردنشان از آن نزديك است،و واژه مؤجّلون ترشيح اين استعاره است .

2-اين كه مردم در دنيا بدهكارانى هستند،واژه مدين را كه به معناى بدهكار است از آن نظر استعاره آورده كه بر انسان اعمالى واجب شده كه از او خواسته مى شود،و پيمان از او گرفته شده كه خود را از پليدى الحاد و كفر پاكيزه سازد،واژه مقتضون ترشيح اين استعاره است،زيرا وظيفه وامدار اين است كه وام خود را بپردازد،سپس با توجّه به اين كه انسان را مؤجّل يعنى در گرو وقتى معيّن و مدين يعنى بدهكار خوانده،ذكر أجل را تكرار،و به اين كه پيوسته در حال نقصان است توصيف فرموده است،و در اين هم شكّى نيست كه آنچه ماندنى نيست در حال كمى و كاستى است،و ذكر عمل كه بايد خالص و شايسته براى خداوند انجام شود،و اين كه وامى است كه بر ذمّه انسان است و بايد آن را ادا كند و از آن به عمل محفوظ تعبير شده است،براى اين است كه با توجّه به نقصان عمر به كار آخرت بپردازند،و در محافظت بر اعمال و اصلاح و اخلاص در عمل بكوشند، واژه هاى أجل و عمل هر دو خبر براى مبتداى محذوفند،يعنى أجلكم أجل منقوض،و عملكم عمل محفوظ.عمرتان كوتاه و كردارتان محفوظ مى باشد .

امام(علیه السلام)با بيان فربّ دائب مضيّع و كادح خاسر هشدار داده است،كه عمل عبادى هر چند ممكن است به قصد صلاح و نيّت خير انجام گردد ليكن گاهى ممكن است غلط و نادرست واقع شود،و موجب انحراف از دين و گمراهى از طريق حقّ باشد،و در نتيجه عمل،فاسد و عامل،زيانكار شود،مانند اعمال و عباداتى كه خوارج و فرقه هاى گمراه ديگر انجام مى دهند،و بسا مى شود كه اين

ص:259

نوع عابدان و عاملان در زمره كسانى قرار گيرند كه خداوند متعال در اين آيه شريفه از آنها ياد فرموده است: «هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمالاً اَلَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً» (1)و همين گونه است زحمات و كوششهايى كه اهل كتاب(يهود و نصارا)و جز آنها متحمّل مى شوند .

فرموده است: و قد أصبحتم...تا إقبالا .

اين گفتار مبتنى بر شكوه از روزگار و بدگويى از آن است،و مانند آنچه پيش از اين فرموده است مى باشد كه: إنّا قد أصبحنا في زمن كنود،و دهر عنود (ما در زمانه اى ناسپاس،و روزگارى ستيزه گر قرار گرفته ايم)و اين ناهموارى و ناسپاسى زمانه بدين سبب است كه روزگار از عصر ظهور دين و تازگى و شكوفايى آن دورى گرفته،و مردم بر هتك حرمت آن گستاخ شده،و بر ارتكاب منهيّات و محرّمات جرأت يافته اند،همچنين معناى طمع شيطان در هلاك ساختن مردم،طمع او در نابود گردانيدن دين آنهاست كه نتيجه اش هلاكت آنها در آخرت است،و اشاره فرموده است كه اين دورانى است كه ساز و برگ و آمادگى شيطان بيشتر،و كيد و مكر او فراگيرتر،و توانايى و امكان او زيادتر گشته است،بنا بر اين بدين زمانه و روزگار پس از آن،چه گمان دارى،واژه فريسه را كه به معناى شكار است براى كسانى كه از شيطان پيروى مى كنند و دستخوش تأثيرات او مى شوند استعاره فرموده است،جهت شباهت اين است كه همان گونه كه شير شكار خود را هلاك و از آن كامياب مى شود،شيطان نيز مراد خود را از مردم مى گيرد و آنها را به وادى هلاكت منتقل،و در آن سرنگون مى سازد .

فرموده است: اضرب بطرفك...تا وقرا .

اين عبارت شرحى است بر آنچه به اجمال فرمود كه:بدى،هر چه بيشتر رو

ص:260

آورده،و خوبى پشت كرده است،و توانگران نعمتهاى خداوند را كفران كرده و شكرش را به جا نمى آورند.

گفته امام(علیه السلام)كه فرموده است: بحقّ اللّه جار و مجرور متعلّق به بخل است،يعنى:بخيل بخل ورزيدن در ردّ حقوق الهى به مستحقّان را مايه جمع مال و افزايش ثروت مى انگارد .

فرموده است: أين خياركم...تا مذاهبهم .

اين پرسشى است كه به اصطلاح،از باب تجاهل العارف به عمل آمده تا آنها را متذكّر سازد كه آن گروه چگونه از اين سراى فانى به ديار ديگر منتقل،و دنيا را ترك كردند و حتى در ميانشان يكى از نيكوكاران باقى نماند تا اينها براى درك ضرورت پيروى از اعمال صالحه و كارهاى نيك،به او مراجعه كنند،منظور از أحرار جوانمردان و بخشندگان است و مقصود از جمله المتورّعون في مكاسبهم كسانى است كه در كار و كسب خود بر پرهيزگارى و خوشرفتارى و نيكوكارى پايدارند و حقوق خداوند را از اموال خود،اخراج و پرداخت مى كنند،و مراد از المتنزّهون في مذاهبهم آنانند كه در سلوك و رفتار خود از داخل شدن در كارهاى حرام و آلودگى به شبهات دورى مى ورزند .

فرموده است: أ ليس...تا المنغّصة .

سؤال بر سبيل تقرير است (1)براى اين كه آنان را به لزوم جدايى از دنيا و پستى و زبونى آن در مقايسه با ثوابهاى آخرت متذكّر ساخته،و آلودگى لذّات اين جهان را به انواع كدورتها و آلام و دردها و غيره به آنها يادآورى فرموده بود،تا آنجا كه يكى از حكيمان گفته است هر لذّتى كه در دنيا هست در حقيقت لذّت نيست بلكه خلاصى از درد است.

ص:261

فرموده است: و هل خلقتم...تا عن ذكرهم .

اين پرسش نيز بنا بر آنچه پيش از اين ذكر شد بر سبيل تقرير است.واژه حثاله براى مردم سفله و فرومايه به كار رفته است.

فرموده است: لا تلتقي بذمّهم الشّفتان ،يعنى:اينان كوچكتر از آنند كه انسان به مذمّت آنها پردازد.واژه استصغارا و ذهابا بنا بر اين كه مفعول له مى باشند منصوب شده اند ،استشهاد به آيه شريفه و استرجاع امام(علیه السلام)در اين جا بسيار به جا و نيكوست،زيرا چگونگى احوال،و فقدان نيكان و بقاى اشرار و فرومايگان آنان مصيبتى است كه دامنگير آنها شده،و يكى از آدابى كه خدا براى صابران در برابر مصيبتها تعيين فرموده اين است كه خود را تسليم ذات حق كنند و در برابر مصيبتها بگويند: «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» چنان كه خداوند متعال فرموده است:

«وَ بَشِّرِ الصّابِرِينَ » سپس با اظهار درد و اندوه در باره تباهيهاى اجتماعى و نبودن كسانى كه جلو اين مفاسد را بگيرند و اين اوضاع را دگرگون كنند،و مردم را از اين آلودگيها باز دارند ياد مى كند،و اين تذكّر براى بيدارى و هشيارى آنهاست كه اگر چه در ميان آنان كسانى هستند كه از اين تباهيها به دور و آنها را ناخوش مى دارند امّا در صدد دگرگونى اوضاع و جلوگيرى از منكرات و بازداشتن تبهكاران از ارتكاب مفاسد نيستند،و اين خود رياكارى و از اعمال زشت است .

فرموده است: أ فبهذا...

يعنى:با اين تبهكاريها و كوتاهيها مى خواهيد در جوار قدس الهى قرار گيريد و به مقام قرب او دست يابيد،و در بهشتى كه از پليديهاى اين قالب بدنى پاك،و مقام تنزيه حقّ تعالى از هر گونه مانند و شريك است جاى گيريد،و اين از قبيل استفهام انكارى است،چنان كه در دنباله آن مى فرمايد هيهات... و چون اين اعمال فاسد آنها كه كار زشت را بد مى شمارند،ولى از ارتكاب آن جلوگيرى نمى كنند،نوعى زهد ظاهرى و نفاق باطنى است،لذا به آنها هشدار مى دهد كه عمل آنها مانند اين است كه بخواهيد خداوند را براى به دست آوردن بهشت او

ص:262

فريب دهيد،و تصريح مى كند به اين كه خداوند رازهاى درون را مى داند و فريب نمى خورد،و بى شكّ بهشت او را جز به وسيله طاعت و جلب رضايت او نمى توان به دست آورد،طاعتى مخلصانه و حقيقى و دور از رياكارى و ظاهرسازى .سپس سخنان خود را به لعن كسانى كه به كار نيك فرمان مى دهند و خود بدان عمل نمى كنند،و از كار زشت نهى مى كنند و خود آن را به جا مى آورند پايان مى دهد، زيرا اينان منافقانى هستند كه پيروان خود را مى فريبند،و شخصى كه نفاق دارد مستحقّ لعن و دورى از رحمت پروردگار است،و توفيق از خداوند است.

ص:263

مى برد،و كدام كس بيشتر مورد رشك خواهد بود؟؟!،و اگر درهاى آسمانها و زمينها به روى بنده اى بسته شود،و او پرهيزگارى را پيشه كند،خداوند در آن ميان راه خلاصى براى او خواهد گشود،جز حقّ،كسى با تو دمساز نمى شود،و جز باطل چيزى تو را به وحشت نمى افكند.اگر دنياى آنان را مى پذيرفتى تو را دوست مى داشتند،و اگر چيزى از آن به خود اختصاص مى دادى تو را در امان مى گذاشتند .»

«يُنْفِقُونَها فِي سَبِيلِ اللّهِ» (1)معاويه گفت:اين آيه در بارۀ اهل كتاب نازل شده است،گفتم بلكه در باره ما و آنهاست،در نتيجه معاويه نامه اى به عثمان نوشت و در اين باره از من به او شكايت كرد،عثمان به من نوشت كه به سوى من بيا من هم به نزد او رفتم،در اين هنگام ديدم مردم را بر من شورانيده چنان كه گويى مرا نمى شناسند.من در اين باره به عثمان شكايت كردم،او مرا مخيّر داشت كه در هر جا بخواهم سكنا گزينم،من ربذه را برگزيدم.

اين گفتار كسانى است كه خواسته اند عثمان را در ستم به ابى ذرّ و تبعيد او بى گناه قلمداد كنند،و بگويند رفتن وى به ربذه به اختيار خود او بوده است،امّا گفته شده كه ابى ذرّ در ردّ و انكار آنچه را زشت و ناروا ديده،و همچنين در باره عثمان،سخن به درشتى گفته،و اظهار مى داشته كه اصحاب محمّد(صلی الله علیه و آله)بر عهد و ميثاق خود پايدار نمانده اند،و با اين گونه سخنان مردم را از عثمان دور و پراكنده مى ساخته،و به همين سبب بوده كه عثمان او را از مدينه بيرون و به ربذه تبعيد كرده است و آنچه را على(علیه السلام)در اين خطبه به ابى ذرّ خطاب كرده با روايت دوّم سازگارتر است .

فرموده است: إنّك غضبت للّه ،تو براى خدا خشمگين شدى.

اين گواهى است بر اين كه انكار و ردّ ابو ذر نسبت به آنچه را كه زشت و ناروا مى ديده تنها براى خشنودى خداوند بوده است .

فرموده است: إنّ القوم خافوك على دنياهم يعنى:اين گروه از نظر حفظ دنياى خودشان از تو بيم دارند و از اين كه مردم را از اطراف آنان دور مى گردانى، مى ترسند كه خلافت و حكومت از چنگ آنها بيرون رود،امّا تو از اين كه با كارهاى آنان موافقت كنى،و بر خلاف سنّت،از عطاياى آنان چيزى دريافت

ص:266

دارى از آنان بيمناكى .

فرموده است: فاترك تا...منعوك .

يعنى:دنيايشان را به خودشان واگذار،و دينت را برهان،چه بسيار است نياز آنها به دين تو،و چه بسيار است بى نيازى تو از دنياى آنها .

فرموده است: ستعلم من الرّابح غدا و الأكثر حسّدا يعنى:خواهى دانست كه چه كسى فردا سود مى برد و به چه كسى بيشتر رشك و حسد مى ورزند،اين سخن اشاره به روز رستاخيز است،و اين روشن است كسى كه دنيا را رها مى كند و بدان اعتنا ندارد،نسبت به كسى كه خواستار و دوستدار آن است سود بيشتر را برده،و هر چه سود بيشتر باشد حسودان نيز زيادترند .

فرموده است: و لو انّ السّماوات...تا مخرجا .

اين بيان،مژده اى است كه امام(علیه السلام)بر خلاصى ابى ذرّ از سختى حال و بدى اوضاعى مى دهد كه در نتيجه تبعيد براى او پيش آمده است و اين كه تبدّل احوال را مشروط به پرهيزگارى كرده اشاره است به آنچه خداوند متعال فرموده كه «وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً» (1)»ابن عبّاس گفته است كه پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)اين آيه را قرائت كرد و فرمود كسى كه پرهيزگار باشد خداوند از شبهات دنيا و سكرات مرگ و سختيهاى روز قيامت مخرج و مفرّى براى او قرار مى دهد،آشكار است كه تقوا را شعار خود گردانيدن،و پرهيزگارى را شيوه خود ساختن،سبب قاطعى است كه انسان بتواند از دنيا و خوشيهاى آن چشم طمع بردارد،و نفس امّاره را از وقوع در شبهات باز دارد،و در اين صورت رهايى او از سكرات مرگ و سختيهاى روز رستاخيز آشكارتر و قطعى تر است،و اين كه امام(علیه السلام)در بيان تنگى و بد حالى انسان مبالغه كرده،و از آن به بستن درهاى آسمانها و زمين بر

ص:267

روى او تعبير فرموده،براى روشن كردن فضيلت تقوا و اهميّت آن است .

پس از آن امام(علیه السلام)به ابى ذرّ دستور مى دهد كه جز با حقّ انس نگيرد،و جز از باطل نهراسد،و اين كه با ذكر إلاّ انس را به حقّ،و وحشت را به باطل،منحصر ساخته،براى اين است كه پرهيز دهد از اين كه انسان از حقّى در هراس افتد،و در نتيجه آن را رها و از آن دورى كند هر چند اين حقّ براى او سخت و دشوار باشد و يا اين كه به باطلى انس گيرد و آن را به جا آورد،يا در برابر انجام دادن آن سكوت اختيار كند هر چند اين باطل براى او لذّتبخش باشد.

امام(علیه السلام)به ابى ذرّ گوشزد مى كند،كه دشمنى گروه حاكم و ارعاب او به سبب اين است كه در كار دنيا با آنها مشاركت و همكارى نمى كند،و همچنين به علّت تنهايى او در انكار و مخالفت،و نيز سخنان تند و خشن او بر ضدّ آنهاست .

واژه قرض در جمله «و لو قرضت لأمنوك» به معناى اخذ يعنى گرفتن است.و توفيق از خداست.

ص:268

است،من با مهربانى شما را به سوى حقّ مى كشانم،و شما مانند بز كه از آواز شير مى رمد از من مى گريزيد،چه بسيار دور است كه بتوانم به كمك شما پرده از چهره بنهفته عدالت بردارم،و يا كژيهايى را كه در حقّ پديد آمده راست گردانم.

بار خدايا تو مى دانى آنچه را انجام داده ام،براى دست يافتن به قدرت و خلافت،و خواستن مال و ثروت پست اين دنيا نبوده،بلكه براى اين بوده كه نشانه هاى دين تو را به جاى خود باز گردانيم،و صلاح و آرامش را در شهرهايت برقرار سازيم،تا بندگان ستمديده تو ايمنى يابند،و احكام دين تو كه متروك مانده اجرا گردد.

بار خدايا!من نخستين كسم كه به تو رجوع كردم و فرمان تو را شنيدم و پذيرفتم،هيچ كس جز پيامبر كه درود بر او و خاندانش باد،در نماز بر من پيشى نگرفت.

شما مى دانيد سزاوار نيست كسى كه بر نواميس و جان مردم و غنايم و احكام دين سرپرستى و پيشوايى مسلمانان را دارد بخيل باشد،تا در جمع آورى اموال آنان حرص و طمع ورزد،و نبايد نادان باشد تا با جهل خويش آنان را به گمراهى بكشاند،و نه ستمگر باشد تا پيوندهاى آنان را از هم بگسلد و به نيازهاى آنها پاسخ نگويد،و نه جفا كار تا در اموال و ثروت آنان حيف و ميل كند و گروهى را بر گروه ديگر مقدّم دارد،و در حكم و قضاوت رشوه گير نباشد،تا اين كه حقوق مردم را از ميان ببرد،و در رسانيدن حقّ به صاحبانش كوتاهى كند،و نيز نبايد سنّت پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)را مهمل گذارد،تا بدين سبب امّت دچار تباهى و نابودى شود .»

آن چنان كه شايسته است ،نفرت آنها را از حقّ به گريز بز از آواز شير تشبيه فرموده است و اين تشبيه به سبب شدّت نفرت آنها از حقّ بوده است ،سپس امام(علیه السلام)دور مى شمارد از اين كه بتواند به كمك اينها با اوضاع و احوالى كه دارند و سستى و اهمالى كه در فرمانبردارى او مى ورزند،عدالت و دادگسترى را برپاى دارد،و احكام دين را برقرار سازد .در دنباله اين سخنان،خداوند سبحان را گواه مى گيرد كه نيّت او در پذيرش خلافت براى تحصيل سلطنت و قدرت و به دست آوردن حطام دنيوى نبوده،بلكه چنان كه بيان فرمود،براى اين بوده كه معالم و نشانه هاى دين را به جاى خود بازگرداند،و مراد از معالم دين همان آثارى است كه مايه هدايت خلقند و همچنين به منظور مصالح ديگرى بوده كه آن حضرت بر شمرده است ،پس از آن در تأييد سخن خود استشهاد فرموده است به اين كه او نخستين كسى بوده كه به سوى خدا بازگشته و به او إنابة كرده است،واژه إنابة كه به معناى رجوع است،شايد به اين ملاحظه به كار رفته است كه او اوّلين كس بوده كه از آنچه شايد نسبت به او گناه به حساب آيد به خداوند رجوع كرده است،واژه سمع كه پس از آن به كار رفته به معناى اين است كه فرمان خدا را پذيرفته و دعوت او را اجابت كرده است،و اين كه سبقت پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)را در دين و نماز استثنا فرموده امرى روشن است،برخى از دشمنان آن حضرت گفته اند هنگامى كه على(علیه السلام)پيروى از پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)را پذيرفت كودك بوده و آن دوران قابل توجّه و محاسبه نيست،و ما در محلّ خود ذيل خطبه موسوم به قاصعه در اين باره سخن خواهيم گفت.

منظور امام(علیه السلام)از اين استشهاد و آنچه در باره دورى خود از صفات زشتى كه شايسته است امام و پيشوا از آنها به دور باشد اثبات فضيلت خويش است،و تذكّر مى دهد كه در برابر چنين صفات زشتى كه بر شمرده،و در خور كسى كه امام و سرپرست امور مسلمانان مى باشد نيست،فضيلتها و برتريهايى در او موجود است،و با بيان مقاصد و نتايجى كه در جهت لزوم اين شرايط و صفات،در حاكم

ص:271

مسلمانان وجود دارد،و يادآورى مردم به آنچه در اين باره مى دانند ،فرموده است:

و قد علمتم... تا آخر.

اينك اگر حاكم مسلمانان بخيل باشد،پيداست كه مردم به سبب حرص زيادش به اموالى كه در دست رعيّت است از او بيزارى جسته و در نتيجه نظام امور از هم گسيخته مى شود .

اگر حاكم نادان باشد به سبب جهل او به احكام و قوانين دين و ناآگاهى در تدبير امور،دچار انحراف و گمراهى مى شود،و ضلالت او باعث گمراهى همه كسانى است كه از او پيروى مى كنند،و اين درست خلاف مقصود شارع مى باشد .

اگر حاكم مسلمانان ستمگر و جفاكار باشد،ظلم و جور او مايه نفرت و بيزارى مردم،و بريدن آنان از وى مى شود،و اين خلاف وحدت و همدلى مطلوبى است كه منظور نظر شارع است .

اگر حاكم مسلمانان ترسو،و از دگرگونيهاى روزگار در بيم و هراس باشد، دسته اى را كه از آنها بيمناك است مورد توجّه و عنايت خود قرار مى دهد،و به غير آنها اعتنايى ندارد،و اين ستمى است كه با وجود آن،جامعه سامان و انتظام نمى پذيرد .

اگر حاكم مسلمانان در حكمرانى و داورى رشوه گير باشد،در نتيجه بيدادگرى،و از ميان بردن حقوق مردم و ادامه راه تعدّى،و عدم توجّه به موارد حقّه،آن چنان مى شود كه اگر بخواهد در قضيّه اى داورى كند،دفاع را آن قدر طولانى،و حقّ را مبهم و دشوار مى گرداند،تا با همه روشن بودن حقّانيّت،هر دو طرف دعوا ناگزير از مصالحه شوند،و غرض او در اين كار،مرعوب كردن صاحب حقّ است به اين كه در صورت عدم مصالحه،حقّ او بكلّى ضايع خواهد شد تا در نتيجه تن به سازش دهد،و به بخشى از حقّ خود قانع گردد،و با اين حال نيز از او رشوه دريافت مى كند،و بسا مى شود به اندازه اى كه از طرف غير ذيحقّ رشوه

ص:272

مى گيرد،از صاحب حقّ نيز مى گيرد،و در هر حال اين گونه حاكمان و داوران حيله ها و ترفندهايى به كار مى برند كه كسانى كه به اين قضايا دچار شده اند به آن آگاهند،و اللّه المستعان على ما يصفون(و بر آنچه مى گويند از خدا يارى خواسته مى شود ).

امّا اگر حاكم مسلمانان سنّت پيامبر را رها سازد و اجرا نكند،و قانونهاى شريعت را مهمل گذارد،موجبات تباهى نظام اجتماع مردم را در دنيا،و نابودى و عذاب آنها را در آخرت فراهم كرده است،و توفيق از خداست.

ص:273

گواه دو صفت نخست گفتار خداوند متعال است كه فرموده است: «يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفى» (1)»و مصداق دو صفت بعدى آيه شريفه «يَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَ ما تُخْفِي الصُّدُورُ» (2)»مى باشد ،در باره رمز شهادتين نيز پيش از اين اشاراتى كرده ايم،معناى نجيب برگزيده و بعيث برانگيخته شده است و هر دو از باب فعيل به معناى مفعولند .

فرموده است: شهادة يوافق فيها... تا آخر.

يعنى:شهادتى كه از ريا و نفاق پاك و خالص باشد.و توفيق از خداوند است.

اهتبال:در كار به معناى كوشش در خوب انجام دادن آن است،هبل مصدر مطلق تأكيدى است كه به ضمير تقوا اضافه شده است يعنى آن را خوب و اساسى انجام دهيد.

يعنى آن چيزى كه از هجوم آن شما را بيم مى دهم چيزى جز مرگ نيست، أسمع و أعجل هر دو حالند از معنايى كه بدان اشاره شد و بدين سبب محلاّ منصوبند .

فرموده است: فلا يغرّنك...تا و أمن العواقب .

يعنى نفس بد كنش،تو را با ديدن انبوه مردم به وسوسه نيندازد،و از ياد مرگ غافل نسازد،مراد از سواد النّاس كثرت و انبوهى مردم است،زيرا بسيارى از اوقات،انسان،مرده اى را مى بيند كه او را بر دوش گرفته به گورستان مى برند و با مشاهده آن نرمشى در دل و بيمى در خاطر پيدا مى كند،امّا ديرى نمى گذرد كه وسوسه شيطان دوباره او را فرا مى گيرد و به او القا مى كند كه اين انبوه مردم مشايعت كننده اند كه زنده اند،و خود او نيز با داشتن جوانى و برخوردارى از تندرستى از همين خيل زنده هاست،و آنچه سبب مرگ اين مرده شده قتل يا بيمارى و اسباب ديگرى بوده كه او از آنها آسوده و فارغ است،و خلاصه به حيله ها و نيرنگهاى مختلف او را از عبرت گرفتن از حال مردگان دور و محروم مى كند،از اين رو امام(علیه السلام)شنوندگان را از دچار شدن به چنين فريب و نيرنگى نهى مى كند،و اين كه غرور را به سواد ناس يعنى انبوه مردم نسبت داده به سبب اين است كه مشاهده كثرت و زيادى مردم مايه پيدايش اين غرور و غفلت است،سپس با عبارات فقد رأيت...تا يستعتبون آنها را توجّه مى دهد كه اين ريو و فريب را،خود مى بينند و واو در اين جا براى حال است،و من جمع بدل بعض از كلّ است كه من كان قبلك مى باشد،و معناى آن اين است كه همان گونه كه مرگ آنها را فرو گرفت و از جايشان بركند،فرجام كار شما نيز چنين خواهد بود.

فرموده است: طول أمل واژه طول بنا به اين كه مفعول له است منصوب مى باشد.

يعنى به سبب آرزوهاى دور و دراز اين كارها را مرتكب مى شدند،و ممكن است مفعول مطلق توكيدى به جاى حال باشد،و نيز محتمل است ظرف و عامل آن أمن،و يا چنان كه گفته شده بدل از من كان قبلك دانسته شود يعنى:آرزوى

ص:277

كسى را كه پيش از تو بوده ديده اى،علاوه بر اين به صورت بطول أمل نيز روايت شده است ،مراد از أعواد المنايا تابوتهاست،و مقصود از يتعاطى به الرّجال الرّجال اين است كه بردارندگان تابوت،او را به يكديگر وا مى گذارند،و كاف خطاب در ممّن قبلك ممكن است براى عموم كسانى باشد كه طرف خطاب قرار مى گيرند يا شخص معيّنى باشد كه بنا بر مثل معروف عرب،إيّاك أعنى و اسمعى يا جارة(به تو مى گويم و تو اى همسايه بشنو)آمده است .

فرموده است: أ ما رأيتم؟ استفهام بر سبيل تقرير است يعنى:اينها را ديده ايد،و اين كه نمى توانند بر حسنه اى بيفزايند،و از بديهاى خود پوزش بخواهند براى اين است كه دنيا جاى عمل و كار است و پس از آن ديگر امكانى براى عمل نيست .

فرموده است: فمن اشعر التّقوى قلبه .

يعنى:كسى كه حقيقة پرهيزگارى را پيشه خود كند،پايدارى و استقامت او آشكار مى شود،و آثار رحمت الهى در رفتار و حالات او نمايان مى گردد،بطورى كه در طلب دنيا داراى حلم و بردبارى و وقار و شكيبايى مى شود،و آسايش خود را در سراى آخرت جستجو مى كند،و در نتيجه كاملترين پاداش آخرت نصيب او مى گردد ،سپس امام(علیه السلام)آنان را به استوارى در تقوا و استقامت در پرهيزگارى دستور مى دهد و مى فرمايد از نافرمانى خدا با تمام نيرو بپرهيزيد و به راستى پرهيزگار باشيد،زيرا آنچه استحقاق ثواب دايم و پاداش جاويد دارد،همين نوع تقواست،و براى رسيدن به بهشت جاويدان،آن چنان كه سزاوار آن است بكوشيد ،و صريحا متذكّر مى شود كه كوشش براى رسيدن به بهشت واجب است به سبب اين كه دنيا براى همين منظور آفريده شده است،و اين سراى اقامت نيست بلكه راهى است كه مانند مسافران از آن عبور و با به جا آوردن كارهاى نيكى كه موجب رسيدن انسان به بهشت باشد از آن توشه بردارى مى شود،و به آنان دستور مى دهد كه در پيمودن دشواريهاى اين راه شتاب كنيد،و در آمادگى

ص:278

براى كوچ كردن از اين سراى فانى سرعت ورزيد،زيرا تأنّى و درنگ مستلزم توجّه به لذّات و خوشيهاى اين دنيا و غفلت از مقصد حقّ است كه بايد به سوى آن شتافت،واژه ظهور،در جمله و قرّبوا الظّهور للزّيال براى سوار شدن بر مركب آخرت كه همان اعمال صالحه است،استعاره شده است،و نزديك گردانيدن مركب براى زيال يعنى كوچ كردن از دنيا اين است كه عنايات خداوند شامل حال انسان گردد تا بتواند اعمالى را كه مايه رستگارى او در آخرت،و دورى گزيدن و روى گردانيدن و جدايى از تباهيهاى اين دنياست به جاى آورد.

ص:279

«وَ الْأَرْضِ» (1)»ابن عبّاس و مقاتل (2)گفته اند:مراد از كليدهاى آسمانها و زمين،روزى و رحمت پروردگار است،ليث (3)گفته است:قلاد به معناى خزانه است،و مراد از مقاليد آسمانها و زمين،خزانه هاى آنهاست.

واژه قذف(انداختن)بطور مجاز براى اين معنا به كار رفته كه:آسمانها و زمينها و همگى اسباب و عواملى كه در ارتباط با آنها در اين جهان وجود پيدا مى كند،و مايه رزق و روزى و شمول رحمت و بركت براى آفريدگان مى گردد همه تسليم قدرت اويند،و يوغ امكان و نياز به ساحت قدس او را در گردن دارند.

همچنين بنا بر رأى ابن عبّاس واژه مفاتيح(كليدها)براى اسباب و انگيزه هايى كه باعث پيدايش روزى و رحمت براى آفريدگان مى شود استعاره شده است مانند حركات آسمانى و اتّصال برخى ستارگان به يكديگر،و استعدادهايى كه در زمين براى روييدن نباتات و جز اينها قرار داده شده است و جهت استعاره اين است كه اين اسباب و عوامل با آماده ساختن موادّ ارضى،ابواب خزاين جود و بخشش الهى را بر روى آفريدگان مى گشايند،و به منزله كليد درهاى بسته در جهان محسوس مى باشند،بديهى است همه اين كليدها به دست پروردگارند،و گردش همه اين اوضاع بسته به مشيّت و اراده اوست،و بنا بر گفتار ليث واژه خزاين براى موادّ و استعدادهاى آسمانها و زمينها استعاره شده و جهت آن اين است كه تمام پديده ها و رخدادها مانند ارزاق و جز آن بالقوّة يا بالفعل در آنها وجود دارد،همان گونه كه در خزانه ها آنچه مورد نياز است موجود مى باشد ،و اين كه درختان سر سبز در بامداد و شامگاه او را سجده و نيايش مى كنند،مراد خضوع و تذلّل آنها در برابر قدرت

ص:281

پروردگار و نياز آنها به بخشش و كرم اوست ،نسبت افروختن آتش به درختان براى اين است كه آنها سبب مادّى آن بشمار مى آيند،هر چند در حقيقت اين عمل از افعال سبب فاعلى قريب شمرده مى شود،و اين كه قدحت له فرموده و آتش روشنايى بخش را به خداوند متعال نسبت داده براى اين است كه او فاعل اوّل و حقيقى است .

فرموده است: و آتت،... تا آخر.

منظور از كلمات،اوامر و احكام قدرت پروردگار است كه به لفظ«كن»از آن تعبير فرموده است،و اطلاق كلمات بر آنها استعاره است،جهت مناسبت اين است كه نفوذ اين احكام كه از مصدر قدرت خدا صادر مى شود،مانند صدور فرمانهايى است كه از راه زبان و بيان به عهده مأموران گذاشته مى شود،و مراد از به هم رسيدن ثمرات،فرمانبردارى آنها از امر«كن»در ظهور و وجود است، و تعبيرى از جمله«فيكون»مى باشد.و توفيق و مصونيّت از خطا و گناه بسته به لطف خداوند است.

مى فرمايد:شما مرتكب اين كارها مى شويد و حال اين كه كتاب خداوند در ميان شما گوياست،و تعبير بين أظهركم كنايه از وجود قرآن در ميان آنان است كه سزاوار است بر آن اعتماد كنند و بدان استناد جويند ،استعاره واژه ناطق براى قرآن به اعتبار اين است كه نوشته همواره حكايت از مقصود دارد همچنان كه ناطق نيز گوينده مقصود است،و اين كه زبان قرآن خسته نمى شود و از گفتار باز نمى ماند، ترشيحى بر اين استعاره،و كنايه از اين است كه كتاب خدا همواره گويا،و در تمام زمانها و دورانها بيانگر و روشنگر است،احتمال مى رود كه مراد از زبان قرآن،خود آن حضرت باشد كه مجازا اطلاق فرموده است،زيرا در واقع اوست زبان قرآن كه سست نمى شود،و در بيان مقاصد و اهداف آن كوتاهى نمى كند، همچنين استعاره واژه بيت (خانه)به اعتبار اين است كه قرآن مانند خانه كه از ساكنانش حفاظت مى كند،نگه دار كسانى است كه در حفظ حدود آن مى كوشند، و به احكام آن عمل مى كنند،و مراد از أركان قرآن :قانونهاى كلّى،و اوامر و نواهى و رهنمونها و پندهايى است كه نظام جهان بر اساس آنها پايه گذارى شده است،و اين قاعده ها و قانونها هيچ گاه از ميان نخواهد رفت،زيرا اين احكام و نظام كلّى صلاحيّت و شايستگى دارد كه در همه زمانها پا بر جا و بر قرار باشد ، واژه عزّ بر سبيل مجاز به كار رفته و از باب اطلاق نام لازم بر ملزوم آن است،زيرا حفظ و عمل به قرآن مستلزم عزّت و شرفى جاويد است كه هرگز گرد خوارى و مذلّت بر دامن آن نمى نشيند،مقصود از أعوانه (ياران آن)خداوند و فرشتگان و پيامبران و دوستان خداوند است،و آنها هستند كه هيچ بيمى بر آنها نيست و هرگز نمى تواند چيزى اين گروه را شكست دهد.و توفيق از خداوند است.

بلكه آن را از امور ممكن مى داند ،مراد از المدبرين عن اللّه كسانى است كه از خداوند روى گردانيده اوامر و نواهى او را پيروى نمى كنند،و مقصود از العادلين به ،آنانى هستند كه براى خدا مانند مشركان مثل و مانند قرار مى دهند.تعالى عمّا يقولون علوّا كبيرا(خداوند بسيار برتر و بالاتر است از آنچه مى گويند)در جمله فجاهد في اللّه نسبت مجاهدت براى خدا استعاره است،بدين مناسبت كه خداوند متعال به وسيله پيامبر(صلی الله علیه و آله)مشركان را هدف تير خود قرار داده،همچنان كه رزمنده به وسيله خود و يارانش با آنانى كه با او مى جنگند پيكار مى كند.و توفيق از خداست.

1-اين كه دنيا غايت نظر كوردلان و منتهاى هدف آنان است،واژه اعمى (كور)را براى نادان استعاره فرموده،همچنان كه خداوند متعال فرموده است:

«فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ» (1)»وجه مناسبت اين است كه نادان حقّ را با چشم دل نمى نگرد،همچنان كه كور نمى تواند اشيا را با چشم سر بنگرد،و با ذكر اين كه كوردلان در پشت سر اين جهان چيزى نمى بينند،به نادانى آنها به چگونگى مرگ و احوال پس از آن و سعادت و شقاوت جهان آخرت اشاره فرموده است.

اگر گفته شود:امام(علیه السلام)در همان حالى كه به كور نسبت نابينايى داده او را بينا به دنيا خوانده است،و اين سخن تناقض دارد،پاسخ اين است كه مراد آن حضرت از كورى،عدم بينش و كورى دل است كه اين احوال نادانان و بى خبران است،و بر سبيل استعاره ذكر شده،لذا براى نابينا اثبات چشم سر نشده است تا با گفتن اين كه او دنيا را مى بيند تناقض داشته باشد،و نيز محتمل است كه مراد از ديدن كور،بطور استعاره ديدن چشم بصيرت او باشد،آشكار است كه منتهاى شعاع بينش نادان،تلاش در امور دنيا،و كوشش در جهت به دست آوردن و كاميابى از آن است،بى آن كه براى جهان پس از اين عبرتى بيندوزد،و پند و اندرز به حال او سودمند واقع گردد .

2- و البصير ينفذها بصره، واژه بصير را براى دانا استعاره آورده،و نفوذ و تأثير بينش او عبارت از ادراك او به چگونگى احوال آخرت و جهانى است كه پس از اين دنياست و همچنين يقين او به اين كه آن جهان سراى هميشگى و خانه دايمى اوست .

3- فالبصير منها شاخص ،يعنى:آن كسى كه داراى بصيرت و بينش است

ص:286

مى داند كه از اين جا كوچ كننده و مسافر است و دنيا را راهى براى رسيدن به درجات آخرت قرار مى دهد ، و الاعمى إليها شاخص يعنى:غافل و كوردل همواره دل به سوى دنيا دارد،و انديشه اش متوجّه آن است هر چند به مصالح حقيقى خود نابينا،و از رويدادهاى هولناكى كه در پيش روى خود دارد ناآگاه است،در اين جمله و جملات پيش از آن نكات بسيارى از فنون بلاغت از قبيل تجنيس تام (1)و همچنين مطابقه (2)ميان اعمى(نابينا)و بصير(بينا)وجود دارد .

4- و البصير منها متزوّد :يعنى:كسى كه داراى بصيرت و بينش است،با اندوختن تقوا و پرهيزگارى و به جا آوردن كارهاى نيك،براى سفر به ديار آخرت و لقاى پروردگار،از آن توشه برمى دارد ، و الأعمى لها متزوّد يعنى:آن كه چشم باطن او كور است،براى گذراندن روزهاى كوتاه عمر خود در دنيا،از لذّات و زر و زيورهاى آن توشه برمى گيرد،و همينها را زاد و توشه حقيقى خود مى داند،و كمال مطلوب خود مى شمارد،در اين جملات نيز مانند عبارات پيش لطايفى از نظر فنّ بديع موجود است.و توفيق از خداوند است.

كِتَابُ اللَّهِ تُبْصِرُونَ بِهِ- وَ تَنْطِقُونَ بِهِ وَ تَسْمَعُونَ بِهِ- وَ يَنْطِقُ بَعْضُهُ بِبَعْضٍ- وَ يَشْهَدُ بَعْضُهُ عَلَى بَعْضٍ- وَ لاَ يَخْتَلِفُ فِي اللَّهِ- وَ لاَ يُخَالِفُ بِصَاحِبِهِ عَنِ اللَّهِ- قَدِ اصْطَلَحْتُمْ عَلَى الْغِلِّ فِيمَا بَيْنَكُمْ- وَ نَبَتَ الْمَرْعَى عَلَى دِمَنِكُمْ- وَ تَصَافَيْتُمْ عَلَى حُبِّ الْآمَالِ- وَ تَعَادَيْتُمْ فِي كَسْبِ الْأَمْوَالِ- لَقَدِ اسْتَهَامَ بِكُمُ الْخَبِيثُ وَ تَاهَ بِكُمُ الْغُرُورُ- وَ اللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى نَفْسِي وَ أَنْفُسِكُمْ

به آن حضرت گفت:براى چه تو را در حال بى تابى مى بينم،در صورتى كه تو يقين دارى چگونه و در كجا بر جدّ و پدرت وارد خواهى شد،امام حسن(علیه السلام)فرمود:آرى اى برادر اين درست است و در آن هيچ شكّ نيست،ليكن من رهسپار راهى هستم كه آن را پيش از اين نرفته ام.

بارى اگر منظور پيامبر(صلی الله علیه و آله)در حديث مذكور همان خود مرگ،قطع نظر از پيامدها و رويدادهاى آخرت باشد گفتار كسانى كه حديث را تعميم داده،و آن را براى همه مايه سلب راحتى و آسايش دانسته اند درست است،زيرا مرگ از نظر اين كه موجب نابودى و پايان دادن به زندگى است،براى هيچ كس مطلوب و مايه آسودگى نيست،ليكن اگر مراد آن حضرت فقدان راحتى به سبب فرا رسيدن مرگ و احوال پس از آن باشد،تخصيص آن درست است و بايد آن را به اهل شقاوت و كسانى كه دچار عذاب جاويد خواهند شد اختصاص داد،زيرا ميزان دلبستگى به زندگى دنيا در افراد انسان متفاوت است،و بستگى به تصوّر انسان در بارۀ زياده و نقصان راحتى خود در جهان آخرت دارد،و ما هنگامى كه به احوال كسانى كه از هر جهت دنيا را برگزيده و بدان روى آورده اند و همچنين آنانى كه بكلّى از دنيا روى گردانيده و آخرت را اختيار كرده اند،و نيز ملاحظه احوال افراد و طبقاتى كه در ميان اين دو طبقه قرار دارند بنگريم اين مطلب روشن مى شود .

فرموده است: و إنّما ذلك .

يعنى:آنچه سزاوارتر است به اين كه انسان از آن سير و افسرده نشود،و به منزله حكمت است يعنى آنچه مرتبه حكمت را داراست،و حكمت در لسان شرع به معناى دانشى است كه براى آخرت سودمند باشد،و گاهى هم در معنايى اعمّ و فراگيرتر از اين به كار برده مى شود،امام(علیه السلام)پس از آن به شرح زير به ذكر اوصاف اين حكمت مى پردازد:

1- أنّها حياة للقلب الميّت ،پيش از اين گذشت كه در عرف ارباب معرفت،قلب عبارت از نفس انسانى است،واژه حيات يا زندگى را براى حكمت

ص:290

استعاره فرموده،و مناسبت تشبيه اين است كه وجود و دوام حيات بسته به وجود دل است،همچنان كه بقاى انسان و سعادت دنيا و آخرت او بستگى به حكمت دارد، همچنين واژه ميّت يا مرده را از اين نظر براى قلب نادان استعاره آورده است،كه نادان بر مصالح و مفاسد دنيا و آخرت خويش آگاه نيست،و مانند مردگان توان جلب منفعت يا دفع ضررى را ندارد .

2-امام(علیه السلام)واژه بصر را براى حكمت استعاره كرده و چشم انسان نادان را كور،توصيف فرموده است،نيز مى توان وصف كورى را براى چشم بصيرت و ديده باطن نادان استعاره دانست،و نيز ممكن است مراد حقيقت و واقعيّت انسان جاهل و ناآگاه باشد،مناسبت استعاره نخست اين است:همان گونه كه انسان بينا مى تواند به وسيله چشم راه خود را تميز دهد،و به سوى مقصدى كه دارد گام بردارد،انسانى هم كه از موهبت حكمت بهره مند است،با بصيرت،مقاصد خود را برمى گزيند،و با بينشى كه دارد به مصالح دنيا و آخرت خويش آگاه و بينا مى باشد،و در استعاره دوّم وجه مناسبت اين است كه انسان نادان بصيرت و بينشى كه بتواند امور مذكور را تشخيص دهد ندارد و مانند كور است كه راه را از چاه نمى شناسد.وجه استعاره سوّم اين است كه چشم انسان نادان پيرو دل اوست،و به هر كارى كه دست مى زند،و از هر چه رو مى گرداند و بالاخره در تمام امورى كه از طريق چشم و ديگر حواسّ خود انجام مى دهد،از انديشه و تصوّرى كه دارد پيروى مى كند،و چون اين اعمال غالبا ناسودمند بلكه زيانبخش است،از اين رو چشم نادان كه وسيله وقوع اين اعمال ناپسند مى باشد به چشم كور تشبيه،و واژه مذكور براى آن استعاره شده است .

همچنين واژه سمع و صمّاء را براى گوش استعاره فرموده است،و دليل اين استعاره ها همان مطالبى است كه ذكر شد،زيرا مراد از سمع،شنوايى دل و ادراك بينش است،واژه اذن(گوش)ممكن است براى همين معنا و يا گوش ظاهر استعاره شده باشد ،نيز واژه رىّ براى حكمت،و ظمآن را براى نادان استعاره

ص:291

آورده است،مناسبت استعاره نخست اين است كه همانسان كه آب،اندرون انسان تشنه را پر مى سازد و تشنگى او را فرو مى نشاند،و او را از اين رنج آسوده مى گرداند،حكمت نيز جان انسان را از فوايد خود پر بار و نيرومند مى سازد،و او را از بيمارى جهل و نادانى مى رهاند.امّا مناسبت استعاره دوّم اين است كه همان گونه كه انسان تشنه كام از تشنگى دچار رنج و درد مى شود،انسان نادان نيز گرفتار درد جهالت است،و همين نادانى نيز سبب نابودى او در آخرت مى باشد .

3-اين كه فرموده است همه توانگرى و بى نيازى و سلامت در اين حكمت است،منظور از توانگرى بى نيازى انسان از همه چيز و به كمال رسيدن نفس به وسيله آن است،زيرا هدف و غايت حكمت رسيدن به آستان قرب حقّ تعالى و فرو رفتن در انوار معرفت اوست،و تنها بدين وسيله است كه عارفان به خدا،از هر چيزى بى نيازى مى يابند،منظور امام(علیه السلام)از سلامت در اين عبارت،سلامت نفس از عذاب جهل است،زيرا در اصول حكمت ثابت است كه جهالت بزرگترين سبب هلاكت انسان در آخرت مى باشد .

فرموده است: كتاب اللّه .

كتاب خبر مبتداست به اين گونه كه يا خبر دوّم واژه لذلك مى باشد كه در اين صورت و ما كان بمنزلة الحكمة خبر اوّل آن است،و يا خبر براى مبتداى محذوفى است كه تقدير آن و هو كتاب اللّه است،و ممكن است هم عطف بيان براى ما كان بمنزلة الحكمة باشد،امام(علیه السلام)براى كتاب خدا اوصافى به شرح زير بيان فرموده است:

1- تبصرون به يعنى:به وسيله كتاب خدا مى بينيد،اين جمله اشاره است به اين كه قرآن مشتمل بر حكمت است،و وجه شباهت قرآن به حكمت اين است كه نادانان به وسيله كتاب خدا و حكمتها و موعظه هايى كه در آن است به مقاصد و مصالح دنيا و آخرت خود راهنمايى و بينا مى شوند.

ص:292

2- تنطقون به يعنى:به وسيله آن سخن مى گوييد،نيز به همان معناست.

3- و تسمعون به يعنى:بدان مى شنويد،نيز در پيرامون همان مطلب است .

4-فرموده است: ينطق بعضه ببعض ،يعنى:برخى از آيات قرآن،مفسّر آيات ديگر است مانند آياتى كه آيه هاى مجمل را و مبيّن،و مطلق را مقيّد مى كند،و عامّ را تخصيص مى دهد .

5- و يشهد بعضه على بعض يعنى:برخى از آيات قرآن گواه برخى ديگر است،و اين معنا به مضمون پيش نزديك است هر چند مراد بخش ديگرى از آيات است .

6-فرموده است: و لا يختلف في اللّه يعنى.در قرآن اختلافى در باره خداوند وجود ندارد،زيرا اين كتاب إلهى بر اساس بيان اصول و قوانين كلّى و جامعى كه متضمّن صلاح امور دنيا و آخرت انسان است قرار دارد،و هدف اين قوانين، كشانيدن و سوق دادن مردم به سوى حقّ،و وصول به آستان قرب و جوار رحمت خداوند است،از اين رو هيچ واژه اى در قرآن يافت نمى شود كه دلالت بر خلاف اين مقصود داشته باشد،بلكه همه الفاظ و مطالب آن گوياى وحدت مقصد، و بيانگر هدف واحدى است كه همان وصول به درگاه قرب إلهى پس از پاك شدن از ناپاكيها و پليديهاى اين دنياست،هر چند اسباب وصول به اين مقصود و رسيدن به اين هدف،گوناگون و متعدّد است .

7-فرموده است: و لا يخالف بصاحبه عن اللّه يعنى:قرآن كسانى را كه در سايه انوار پر فروغ آن گام برمى دارند از راه حقّ بيرون نمى برد،و از رسانيدن آنها به مقصد اصلى و هدف نهايى كه خداوند متعال است تخلّف نمى ورزد .

فرموده است: قد اصطلحتم... تا آخر.

عبارات مذكور دلالت بر نكوهش شنوندگان به سبب ارتكاب كارهاى ناپسند دارد،واژه اصطلاح(سازش كردن)براى سكوت آنها در برابر كسانى كه مرتكب كارهاى زشت مانند دغلكارى و كينه توزى و حسادت مى شوند،و خود

ص:293

نيز در اين كارها با آنها مشاركت مى كنند استعاره شده است .

فرموده است: و نبت المرعى على دمنكم .

اين مثل براى كسانى كه در ظاهر با يكديگر سازش و آشتى،و در دل كينه همديگر را دارند آورده مى شود،مطابقت اين مثل با احوال شنوندگان از اين روست كه چنين صلح و سازشى مانند گياهى كه در مزبله مى رويد و بزودى خشك مى شود،گذرا و ناپايدار است .

فرموده است: تصافيتم على حبّ الآمال ،يعنى:به داشتن آرزوهاى دور و دراز با يكديگر همدلى داريد.

اين عبارت اشاره است به انگيزه سازش آنها كه در پيش ذكر فرموده و بدين سبب واو عطف در اين جا آورده نشده است .

فرموده است: و تعاديتم فى كسب الأموال يعنى:براى به دست آوردن مال و منال با يكديگر دشمنى مى ورزيد.

اين جمله علّت كينه ورزى و دغلبازى آنها را بيان مى كند.توضيح داده مى شود كه در مورد جمله نخست روشن است كه آنچه مردم را در ظاهر به هم نزديك مى گرداند،اغراض و مطامع مادّى و يا نيازمنديهايى است كه براى دست يافتن به مقاصد و آمال دنياى خود به يكديگر دارند،هر چند درون آنها آكنده از دشمنى و كينه و خيانت باشد،چنان كه معمول روزگار ما همين است.و در بارۀ عبارت دوّم نيز مى دانيم كه انگيزۀ پيدايش دشمنيها و كينه ها و كشمكشها غالبا به سبب مال و منال دنيا و رسيدن به خوشيها و لذّات آن است .

فرموده است: لقد استهام بكم الخبيث يعنى:شيطان شما را شيفته و دلباخته كرده و از شما جدا نمى شود،و مراد از خبيث،شيطان است،و اين گفتار مشعر بر سرزنش آنهاست،كه آثار وسوسه هاى شيطان در آنها نمايان است و از آنچه منع مى شوند دست باز نمى دارند،در باره اين كه فرموده است:وتاة بكم الغرور يعنى:شيطان شما را غافلگير كرده و در نتيجه از راه راست منحرف،و در وادى

ص:294

گمراهى سرگردان مانده ايد،مراد از غرور،شيطان است چنان كه خداوند متعال فرموده است: «وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللّهِ الْغَرُورُ» (1)».

امام(علیه السلام)در پايان سخنان خويش،براى خود و آنان در غلبه بر نفس امّاره،از خداوند درخواست يارى مى كند،دعاى آن حضرت در باره خودش براى دوام مقهوريّت نفس او در برابر عقلش مى باشد و در مورد آنان براى اين است كه به آنها قدرت دهد تا نفس امّاره را سركوب و انحراف را ريشه كن سازند.و توفيق از خداست.

ص:295

دفاع فرمود همو زنده اى است كه نمى ميرد.

اينك اگر تو خود به سوى دشمن روى،و در برخورد با آنها دچار شكست شوى،براى مسلمانان نقاط دور دست پناهى نمى ماند،و پس از تو مرجعى براى آنها باقى نيست،بنا بر اين مرد جنگديده و دليرى را به سوى آنها گسيل دار،و با او مردانى آزموده و سختى كشيده و خير انديش را روانه كن، اگر خداوند پيروزى داد همان شده است كه مى خواهى،و اگر پيشآمد،چيز ديگرى بود،تو همچنان پناه مسلمانان و مرجع آنها مى باشى .»

فرموده است: و الّذي نصرهم تا پايان مقدّمه،استدلالى است بطور تمثيل بر آنچه بيان مى فرمايد كه خلاصه اش اين است:كسى كه مسلمانان را در آن زمان كه اندك بودند يارى و پيروزى بخشيد،زنده اى است كه نمى ميرد،و در اين هنگام كه مسلمانان از كثرت و فزونى برخوردارند نيز آنان را يارى و پيروزى خواهد داد، اصل تمثيل،حال كمى مسلمانان و فرع آن،حال كثرت آنان،و حكم تمثيل (1)، پيروزى،و علّت آن بقاى ذات پروردگار،و دوام حيات زنده جاويدى است كه مرگى براى او نيست .

فرموده است: إنّك متى تسر تا آخر خطبه مبتنى است بر رأى آن حضرت و خلاصه اين مشورت كه عبارت است از عدم صلاحديد آن بزرگوار به اين كه عمر شخصا از مركز خلافت بيرون رود و همراه لشكريان رهسپار جنگ با روميان شود.دليل اين رأى اين كه ممكن است در برخورد با دشمن دچار مصيبت و شكست گردد،و چون او امروز تكيه گاه مسلمانانى است كه به او پناه مى برند،و در صورت وقوع نابودى و شكست وى،براى آنان پايگاه استوارى كه به دور آن گرد آيند،و مركز قدرتى كه بدان اعتماد كنند باقى نمى ماند،لذا تذكّر مى دهد كه يكى از دلير مردان را كه به شجاعت و دلاورى شناخته شده،و سابقه فراوانى در نبرد و پيكار داشته،و از تجربه و بينش در اين كار برخوردار باشد،به جاى خود روانه جنگ كند ،و معناى اين كه أهل البلاء را با او همراه سازد اين است كه كسانى را كه در اخلاص و خيرانديشى آنها ترديدى نيست،و در جنگها آزموده و صاحب تجربه اند به همراهى او گسيل دارد ،سپس امام(علیه السلام)از بيانات خود

ص:298

نتيجه گيرى مى كند،و مى فرمايد:اگر خداوند مسلمانان را پيروز كند اين همان است كه آرزوى توست،و اگر پيشآمد به گونه ديگرى باشد،يعنى شكست و ناكامى پيش آيد،او براى مسلمانان همچنان پشتوانه اى است كه بدو اعتماد مى كنند،و پناهگاهى است كه به او آرامش خواهند يافت.

ص:299

نخواهد خاست،خداوند خوبى را از تو دور فرمايد،از نزد ما بيرون شو،هر كارى كه مى توانى بكن،خداوند رحمتش را از تو دريغ بدارد اگر در انجام دادن آنچه از دستت بر مى آيد دريغ كنى .»

به بيعت مردم با ابى بكر شده كه عمر در باره آن گفت:كانت بيعة أبى بكر فلتة وقى اللّه شرّها يعنى:بيعت مردم با ابى بكر ناسنجيده و بدون انديشه بود،و خداوند مردم را از شرّ آن محفوظ داشت .

فرموده است: و ليس أمري و أمركم واحدا .

اين بيان اشاره است به تفاوتى كه ميان اقدامات امام(علیه السلام)و خواستهاى آنها وجود دارد،و اين تفاوت و اختلاف را با ذكر اين كه من شما را براى خدا مى خواهم روشن مى گرداند،و معناى سخن مزبور اين است كه من از شما پيروى و فرمانبردارى مى خواهم تا به يارى شما دين خدا را بر پاى دارم،و احكام و حدود او را اجرا كنم و شما مرا براى خودتان مى خواهيد يعنى براى اين كه از عطايا و مقام و منزلت و منافع ديگر دنيوى برخوردار شويد ،و پس از اين گفتار توبيخ آميز آنان را مخاطب قرار داده از آنها مى خواهد كه براى اصلاح احوال خودشان او را يارى كنند،و فرمانبردار او باشند و دستورهايش را به كار بندند ،سپس سوگند مى خورد كه انتقام ستمديده را خواهد گرفت،و ستمگر را مهار خواهد كرد، استعاره واژه قود كه به معناى كشيدن است براى توصيف اين معناست كه او ستمكار را به ذلّت خواهد كشانيد،و او را وادار خواهد كرد كه حقّ را اذعان كند و به آن تن در دهد،واژه خزامه ترشيحى بر اين استعاره است،همچنين واژه منهل (آبشخور)را براى حقّ،استعاره فرموده است،بدين مناسبت كه آبشخور محلّى است كه تشنه كامان با رسيدن به آن از رنج تشنگى آسوده مى شوند،حقّ نيز چشمه زلالى است كه سينه ستمديدگان به آن شفا مى يابد و با رسيدن بدان درد و رنج آنان بر طرف مى شود،و توفيق از خداست.

ص:303

لافرطنّ:هر آينه پر مى كنم ماتح:با دو نقطه بالا،آبكش و با دو نقطه زير كسى كه در درون چاه دلو را پر مى كند.

عبّ:آشاميدن شغب:به معناى مشاغبة،فتنه انگيزى حسى:با كسر حا و سكون سين،آبى است كه در شنزار ته نشين مى شود و پس از رسيدن به جاى سفت و سخت زمين،گرد آمده و بيرون كشيده مى شود.

و إنّها للفئة الباغية فيها الحما و الحمة ،برخى از شارحان در باره فئة كه با الف و لام تعريف آمده گفته اند كه اين اشاره است به آنچه پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)به او خبر داده بود كه گروهى در آينده بر او ستم و سركشى خواهند كرد،بى آن كه نام آن گروه را بيان فرموده باشد،و هنگامى كه اينها بر ضدّ او خروج كردند با نشانه هايى كه در آنها بود،دانست كه اين همان فئه باغيه يا گروه ستمگرى است كه پيامبر(صلی الله علیه و آله)پيش از اين به او خبر داده است،و نيز در باره حمأ و حمة طبق برخى روايات و اقوال،پيش از اين سخن گفته ايم،امّا در اين جا براى كينه ها و تيرگيهاى درونى اين گروه استعاره شده است،زيرا همان گونه كه گل و لاى،آب را تيره و گنديده مى كند،فتنه اى كه اين گروه پا كرده است نيز موجب پيدايش تيرگى در اوضاع جهان اسلام،و پديد آمدن بى نظمى و آشوب در ميان مسلمانان،و مانند زهر كژدم سبب آزار و كشتار است،ذكر شبهه مغدفه اشاره است به اين كه اينها دست به شبهه كارى زده و براى عثمان به خونخواهى برخاسته،و امر را بر مردم مشتبه ساخته اند،براى اين اقدام آنها صفت مغدفه را كه به معناى تاريكى است استعاره آورده است،براى اين كه مانند شب تاريك كه انسان در آن راه به جايى نمى برد،اكثر مردم در اين فتنه دچار شبهه و فريب گرديده تا حدّى كه در اين راه كشته شده و جان خود را از دست داده اند .

فرموده است: و إنّ الأمر لواضح...تا شغبه .

امام(علیه السلام)آنچه در خلال جملات مذكور بيان كرده براى ردّ افترا از شخص خود،و رفع هر گونه شبهه در باره حقّانيّت حكومتش مى باشد،زيرا در اين مورد حقّ روشن است و باطل را بدان راه،و زبان را ياراى ياوه گويى و فتنه انگيزى نيست،واژه زبان به گونه استعاره ذكر شده و شغب ترشيحى براى آن است،بقيّه اين خطبه نيز در ذيل فصولى كه ذكر شد،پيش از اين شرح داده شده است.

ص:306

حضرت شكسته اند اعتراض و استدلال كرده است .

فرموده است: فأقبلتم...تا فجذبتموها .

اين جملات به منزله صغراى شكل اوّل قياس ضمير است،و خلاصه اش اين است كه شما براى بيعت با من كوشيديد تا اين كه ناگزير با شما بيعت كردم و ميثاق شما را پذيرفتم،كبراى قياس كه در تقدير است اين است كه«هر كس به اندازه شما در راه اين مقصود بكوشد بر او لازم است كه به عهد خود وفا كند و بر پيمان خود استوار باشد»صغراى اين قضيّه مورد ترديد آنها نيست،و براى صدق كبراى آن،كتاب خداوند دليل و حجّت است كه فرموده است: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» (1)»و «أَوْفُوا بِعَهْدِ اللّهِ إِذا عاهَدْتُمْ» (2)».امام(علیه السلام)هجوم آنان را براى عقد بيعت با آن حضرت به هجوم شتران پير به سوى بچّه هايشان،تشبيه فرموده است، وجه مشابهت،شدّت شتاب و ميل زياد مردم در بيعت با آن بزرگوار براى خلافت بوده است،و اين كه آنان را به ماده شتران كهنسال تشبيه فرموده،براى اين است كه شتران پير به بچّه هايشان مهربانترند،واژه البيعة بنا بر قاعده اغراء منصوب شده و تكرار آن بنا بر همين قاعده نحوى است،فايده اش تأكيد در تشويق،و دالّ بر اين است كه گوينده در باره آنچه سفارش مى كند اهتمام و توجّه زياد دارد،برخى از شارحان گفته اند فايده تكرار چيزى كه مورد اغراء و تشويق است،اين است كه گفتن آن در مرتبه اوّل دلالت بر سفارش انجام دادن آن در زمان حال دارد،و تكرار آن عمل به آن چيز را،در زمان آينده نيز سفارش مى كند،بنا بر اين معناى البيعة البيعة اين است كه هم اكنون و نيز در آينده بيعت را پذيرا باش و گفته اند،در آن جا كه امام(علیه السلام)فرموده است أللّه أللّه يعنى هم در حال و هم در آينده از خدا بترسيد و از نافرمانى او بپرهيزيد،ولى الفاظ،هيچ گونه دلالتى بر آنچه آنها گفته اند ندارد.

ص:308

فرموده است: أللّهم...تا علّى .

امام(علیه السلام)در خلال اين سخنان به سبب سه چيز از اينها به درگاه حق تعالى شكايت مى كند.نخست اين كه طلحه و زبير پيوند خويشاوندى خود را با او بريده و با درخواستهاى نابحقّ خود،ستم به وى روا داشته اند،دوّم اين كه بيعت خود را با او شكسته اند و سوّم اين كه مردم را گرد آورده و به جنگ با او واداشته اند .

فرموده است: فاحلل...

در باره سه چيز نيز به اين دو تن،نفرين كرده است:اين كه خداوند رشته تصميمات فاسد آنها را كه موجب تباهى و نابودى مسلمانان است از هم بگسلاند ديگر اين كه بنيان تبليغات و نقشه هايى را كه براى به راه انداختن جنگ با او طرح ريزى كرده اند ويران و واژگون فرمايد،ديگر اين كه بدى فرجام خواستها و كردار ناهنجار آنها را به آنان بنماياند،يعنى عكس آنچه را مى خواهند بهره آنها گرداند،و با كشته شدن اين دو تن در جنگ جمل نفرين آن حضرت در باره آنها به اجابت رسيد .

فرموده است: و لقد استثبتّهما...تا الوقاع .

امام(علیه السلام)در اين گفتار عذر خود را در مورد طلحه و زبير،پيش از شروع جنگ با آنها براى مردم بيان مى كند و تذكّر مى دهد كه براى جنگ با اينها پيش از اين خوددارى و بردبارى بسيار كرده،و با مهربانى از آنها خواسته است كه به سوى حقّ باز گردند،و از گناهى كه به سبب شكستن بيعت خود مرتكب شده اند توبه كنند.

فرموده است: فغمط... تا آخر.

اين مطلب در باره چگونگى پاسخى است كه آنها به درخواست آن حضرت داده اند كه عبارت از ناسپاسى در برابر نعمت پروردگار است.و منظور از آن سهمى است كه از غنايم،نصيب طلحه و زبير مى شده است،و آنها سهم خود را اندك شمرده و به ديده حقارت بدان نگريسته اند،زيرا يكى از انگيزه هاى

ص:309

كناره گيرى و طغيان آنها اين بود،كه آن حضرت عطاياى بيت المال را ميان آنها و ديگران به تساوى بخش مى كرد،همچنين نعمت سلامت و عافيت را كه موجب ايمنى از بلاى جنگ و اختلاف و تباهى دين و از ميان رفتن نفوس است كفران كرده نپذيرفتند،و بر نبرد اصرار و بى آن كه در فرجام كار بينديشند اعلام جنگ كردند.و توفيق از خداست.

ص:310

خواهشهاى نفسانى و اعتقادهاى باطل مى پردازند،و دين ضعيف و ناتوان خواهد شد،و مردم گمان مى كنند كه حقّ و هدايت همين گمراهيهايى است كه به آنها دچارند .

همچنين در باره اين كه فرموده است: و يعطف الّرأي على القران إذا عطفوا القران على الرّأي يعنى:او هر نظريّه اى را كه با قرآن سازگار نباشد،طرد مى كند، و مردم را به آنچه موافق قرآن است و با كتاب الهى مخالفت ندارد،برمى گرداند و اين تحوّلات هنگامى روى خواهد داد كه مردم قرآن را بر طبق آرا و افكار خويش تأويل كنند،و آيات آن را با انديشه ها و خواهشهاى نفسانى خود تطبيق دهند، چنان كه ارباب مذاهب مختلف اسلامى چنين كرده،هر كدام به دنبال خيالات و اوهام خويش به راه افتاده اند،و هر يك از آنها مى پندارند كه آنچه را قرآن حقّ و صحيح معرّفى مى كند همان است كه او يافته و تشخيص داده است،و جز آن حقّى وجود ندارد.و توفيق از خداست.

شده است و نوشيدن آن در آغاز شيرين و در پايان تلخ باشد،آگاه باشيد در فردا،فردايى كه نمى دانيد با چه رويدادهايى همراه خواهد بود،آن حاكم كه از غير آن طايفه است،كارگزاران آنها را بر بدى كردارشان بازخواست مى كند، و زمين بهترين اندوخته هايش را براى او بيرون مى آورد،و كليدهايش را به او تسليم مى كند،در آن هنگام روش عدل و داد را به شما نشان خواهد داد،و آنچه را از كتاب و سنّت مرده و از ميان رفته زنده خواهد كرد .»

مى گويم اگر چه اين سخن خالى از احتمال نيست،ليكن جنگ ميدان خشم و كين است،و جاى خنديدن نيست،از اين رو آنچه در پيش گفته شد،به نظر مناسبتر مى آيد .

جمله مملوّة أخلافها در توصيف ناقه(شتر ماده)است كه براى بيان آمادگى جنگ استعاره شده است،يعنى:همان گونه كه پستانهاى ناقه از شير پر گشته،آماده دوشيدن است،جنگ نيز افراد و وسايل خود را به حدّ كمال فراهم ساخته مهيّاى درگيرى است .

فرموده است: حلوا رضاعها ،اين جمله نيز براى شيرخوارگان از اين ناقه استعاره شده،و اين كه گفته شده در آغاز شير آن شيرين است،اشاره به اين است كه دلير مردان و پيكارگران،در آغاز نبرد به سوى آن رو مى آورند،و هر كدام از آنها دوست دارد كه با همآورد خويش بجنگد،و مانند شيرخواره كه مى كوشد از شير مادر شيرين كام شود،براى به دست آوردن حلاوت پيروزى تلاش مى كند.

همچنين واژه علقم (حنظل)را براى تلخى فرجام اين جنگ استعاره آورده است.

جهت مناسبت،شباهت تلخى حنظل و تلخكامى حاصل از سرانجام اين جنگ،و همگونى است كه در اين دو تلخى حسّى و روحى وجود دارد،واژه هاى باديا ، مملوّة ، حلوا و علقما بنا بر اين كه حالند منصوبند،و كلمات پس از آنها بر حسب اين كه فاعلند مرفوع شده اند،و در باره اين كه واژه علقما كه اسم جامد است چگونه ممكن است لفظ عاقبتها را كه پس از آن است رفع داده باشد بايد گفت كه اين واژه جانشين اسم فاعل شده و مانند اين است كه:مريرة عاقبتها گفته شده باشد .

فرموده است: ألا و في غد ،اين عبارت مبتنى بر آگاهى دادن از امورى است كه در آينده واقع خواهد شد.

فرموده است: و سيأتى غد بما لا تعرفون يعنى:فردايى خواهد آمد،كه به چگونگى آن آگاهى نداريد،اين جمله براى بزرگ شمردن رويدادهايى است كه وقوع آنها وعده داده شده،همچنين نمايانگر مقام فضيلت آن بزرگوار است كه آنچه

ص:314

را ديگران نمى دانند مى داند،و نيز در حكم جمله معترضه است مانند آنچه خداوند متعال فرموده است: «فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ» (1)»كه جمله و إنّه لقسم معترضه است .

فرموده است: يأخذ الوالى من غيرها عمّالها .

گويا امام(علیه السلام)پيش از اين،در باره اقوامى كه داراى پادشاهى و فرمانروايى بوده اند سخن رانده،و در دنباله آن بيان مى كند كه آن حكمرانى كه خواهد آمد از آن اقوام و طايفه ها نيست،و بدين طريق به امام منتظر(علیه السلام)اشاره مى كند.يأخذ عمّالها على مساوى أعمالها يعنى:آنان را مورد بازخواست قرار داده،گناهان و خطاهاى آنها را كيفر مى دهد .

فرموده است: و تخرج الأرض أفاليذ كبدها .

امام(علیه السلام)واژه كبد(جگر)را براى گنجها و خزاين زمين استعاره فرموده است،براى اين كه گنجهايى كه در اندرون زمين نهفته است،مانند كبد يا جگر در بدن انسان پنهان و پر ارج است،ذكر افاليذ (پاره ها)براى ترشيح اين استعاره است،در حديثى كه از پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)نقل شده عينا چنين آمده است كه «و قادت له الأرض أفلاذ كبدها»يعنى:زمين پاره هاى جگرش را براى او مى برد، برخى از مفسّران آيه شريفه «وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها» (2)»را بر همين معنا تفسير كرده اند،در باره اين كه چگونه زمين گنجها و وديعه هاى گرانبهاى خود را بيرون مى آورد،برخى از پژوهشگران گفته اند:گفتار امام(علیه السلام)اشاره به اين است كه همه پادشاهان و فرمانروايان روى زمين كليدهاى كشور و قلمرو حكومت خود را خواه و ناخواه به او تسليم،و گنجينه ها و ذخاير خود را به سوى وى فرستاده تقديم او مى كنند،و بطور مجاز اخراج اين اشيا به زمين نسبت داده شده است،زيرا منابع

ص:315

و معادن هر سرزمين به وسيله مردم آن استخراج مى شود،و بعيد دانسته اند كه زمين خود،بيرون آورنده گنجها و نهفته هاى ارزنده اش باشد،امّا آنهايى كه ظواهر آيات و اخبار را رها نمى كنند،و به آنها پايبندى دارند مى توانند بگويند خداوند بيرون آورنده حقيقى اين اشيا از اندرون زمين است،و اين خود از جمله معجزات امام منتظر(علیه السلام)خواهد بود،و هيچ منعى هم وجود ندارد .

فرموده است: و تلقى إليه سلما مقاليدها يعنى:زمين كليدهايش را به او تسليم مى كند،در اين جا نيز القاى كليدها بطور مجاز،به زمين نسبت داده شده است،زيرا مردم زمينند كه سر تسليم فرود آورده و كليد گنجها و ذخاير سرزمينهاى خود را تقديم او مى كنند،اين عبارت اشاره دارد به اين كه همگى مردم روى زمين مطيع او مى شوند،و اوامر او را گردن مى نهند،و به زير فرمان او در مى آيند،واژه سلما مصدرى است كه جانشين حال شده است.سپس امام(علیه السلام) آگاهى مى دهد كه او شيوه عدل و دادگرى خويش را به مردم نشان خواهد داد، و آنچه را از كتاب خدا و سنّت پيامبر(صلی الله علیه و آله)مرده و ترك شده،زنده و بر پا خواهد داشت.واژه ميّت براى آنچه از كتاب و سنّت متروك مانده،و آثار و فوايد آن مانند مردگان منقطع گشته استعاره شده است.

اگر گفته شود:كه فعل و يريكم دلالت مى كند بر اين كه مردمى كه طرف خطابند وقايعى را كه آن حضرت خبر داده است،درك و لمس خواهند كرد و حال اين كه در اين جا گفته شده كه اين حوادث در آخر الزّمان روى خواهد داد، سبب اين چيست؟ پاسخ اين است كه خطاب به حاضران امّت،به منزله خطاب به همگى امّت اسلام مى باشد،و اين مانند خطابهايى است كه قرآن كريم با مردم همزمان پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)دارد،و همه انسانها را تا روز رستاخيز شامل مى شود،در اين جا نيز چنين است،بديهى است عمر افرادى كه در آن زمان مخاطب قرار گرفته اند، بر حسب معمول تا ظهور امام منتظر(علیه السلام)امتداد پيدا نمى كند و از جمع امّت،به

ص:316

تدريج خارج مى شوند،و همانها كه زمان آن حضرت را درك خواهند كرد باقى مى مانند و طرف خطاب خواهند بود.و توفيق از خداوند است.

نماند،اين وضع همچنان ادامه مى يابد تا آن گاه كه خرد و انديشه از دست رفتۀ عرب به آنها باز گردد.

پس سنّتهاى جاودانه و آثار روشن اسلام را به كار بنديد،و به پيمان نزديكى كه نبوّت بدان كامل و استوار است پايدار باشيد،و بدانيد شيطان راههاى خود را براى شما هموار مى سازد،تا از او پيروى كنيد.»

به حمله شتر گزنده تشبيه فرموده،و وجه تشبيه،شدّت خشم و كينه و آزارى است كه در نتيجه يورش او حاصل مى شود .

2-اين كه زمين را از سرها مفروش مى كند،اشاره است به كشتار زيادى كه در كوفه به عمل خواهد آورد كه تاريخ گوياى آن است،با به كار بردن واژه فغر برخى از صفات درّندگان براى او استعاره شده كه كنايه است از اين كه نفوس بسيارى را كشتار،و با مردم با درّنده خويى و خشم و آزار رفتار خواهد كرد ، همچنين واژه ثقلت وطأته في الأرض ،اشاره است به اين كه در زمين نيرومندى و توانايى بسيار خواهد يافت .

3-عبارت بعيد الجولة :حاكى از اين است كه قلمرو فرمانروايى او وسيع بوده،و كشورهاى دور دست نيز عرصه تاخت و تاز سواره ها و پياده هاى سپاه او خواهد شد،واژه هاى بعيد و عظيم هر دو حال و منصوبند و كسانى كه آنها را مرفوع روايت كرده اند آنها را خبر مبتداى محذوفى دانسته اند .

4-امام(علیه السلام)پس از بيان صفات عمومى او،به شرح آنچه اين ستمگر در آينده با مردم خواهد كرد،و آنها را در اطراف شهرها و نقاط دور پراكنده و آواره خواهد ساخت پرداخته،و گفتار خود را با سوگند به خداوند متعال تأكيد فرموده است،اين سخنان به عبد الملك بن مروان و فرزندانش كه جانشين وى شدند،و رفتار آنها با صحابه و تابعانى كه تا زمان آنها در قيد حيات بودند اشاره دارد،و كارهاى آنها در مورد بدگويى و تحقير و طرد و كشتار صحابه و تابعان روشن است،اين كه بازمانده آنها را به غبارى كه از سرمه در چشم باقى مى ماند تشبيه فرموده براى بيان اين است كه شمار بسيار كمى از اين دسته باقى خواهد ماند .

5-اين كه امام(علیه السلام)خبر داده است كه فلا تزالون كذلك(پيوسته چنين خواهيد بود)مراد اين است كه احوال مردم در روزگار حكومت عبد الملك و فرزندانش كه جانشين او شدند به گونه اى كه توصيف شد ادامه خواهد داشت تا اين كه اعراب خرد از دست رفته خود را باز يابند،يعنى عقل عملى خويش را كه رها كرده

ص:319

بودند،براى برقرارى نظام احوال خود به كار گيرند،منظور از عرب،بنى عبّاس و عربهايى است كه در روزگار حكومت خاندان عبّاس آنها را يارى و پيروى كردند مانند قحطبة بن شبيب الطّائى و دو فرزندش حميد و حسن.همچنين بنى زريق ابى طاهر بن الحسين،و اسحاق بن ابراهيم مصعبى و امثال اينها از قبيله خزاعة و ديگر عربها،گفته شده كه ابو مسلم نيز از نژاد عرب بوده است،در هر حال همه اينها در زمان حكومت بنى اميّه خوار و تهيدست و مقهور بودند،و هيچ كدام از اينها نمى توانست حركت يا نهضتى به پا كند،تا اين كه خداوند حميّت و غيرت آنها را به آنان باز گردانيد،و براى حفظ دين و رهايى مسلمانان از ستم بنى مروان به جنبش در آمدند،و توانستند حكومت آنها را سرنگون و دولت بنى عبّاس را بر پا دارند.

اگر گفته شود كه فعل تؤوب كه در خطبه است دلالت دارد كه دولت بنى مروان به سبب قيام اعراب و بيدارى و بازگشت عقول خفتۀ آنها،ساقط خواهد شد، در حالى كه عبد الملك پس از مدّتى فرمانروايى مرد،و پس از او فرزندانش حكومت كردند،و دولت آنها به وسيله قيام اعراب از ميان نرفت،در اين صورت دخول حتّى بر فعل مذكور كه براى انتهاى غايت و به پايان رسيدن مدّت به كار مى رود چه سودى دارد؟ پاسخ اين است كه مراد از اين انتهاى غايت،به نهايت رسيدن دولت عبد الملك نيست،بلكه منظور از آن به پايان رسيدن روزگار پريشانى و آوارگى مردم در اطراف و اكناف شهرها و كشورهاست،اين بيچارگى و پريشانى احوال اگر چه مربوط به عبد الملك و دوران فرمانروايى اوست،ليكن در زمان حكومت فرزندانش نيز ادامه داشته و تا زمان انقراض حكومت اين خاندان همچنان برقرار بوده است،و در اين جا مقصود به پايان رسيدن تمام اين دوران است.برخى از شارحان چنين پاسخ داده اند كه:حكومت فرزندان عبد الملك به منزله حكومت خود اوست،و حكمرانى آنها زمانى به پايان رسيد كه عقول خفتۀ اعراب بيدار

ص:320

گشت و در برابر آنها به پا خاستند،ليكن اين پاسخ را كسانى داده اند كه در سخنان آن حضرت دقّت به كار نبرده،و الفاظ خطبه را بررسى نكرده اند تا بدانند حتّى كه انتهاى مدّت را مى رساند براى چه منظورى در اين جا به كار رفته و متعلّق به چيست ؟ پس از اين امام(علیه السلام)دستور مى دهد كه احكام خداوند را اجرا و سنّتهاى پيامبر(صلی الله علیه و آله)را كه از او به جا مانده و برقرار است مواظبت،و آثار روشن،و ميثاق نزديكى را كه ميان او و آنهاست رعايت كنند،صدور دستور مذكور براى اين است كه هم در زمان حال و هم در هنگامى كه سختيها و بدبختيها به آنها هجوم مى آورد اين امور را رعايت كنند،و به اين معناست كه در هنگام وقوع رويدادهاى مذكور وظيفه آنها انجام دادن اين كارهاست .

پس از آن امام(علیه السلام)در باره اين كه دسترسى به اسباب ارتكاب گناه آسان است تذكّر مى دهد،كه نفس امّاره راههاى آن را هموار مى كند،و موانع به جا آوردن اعمال حرام را از پيش پاى انسان بر مى دارد،به اين صورت كه نخست خرد او را فرمانبردار خويش مى گرداند،و سپس او را از راه خدا بيرون برده به وادى گمراهى مى كشاند و در آنجا او را دچار هلاكت ابدى مى سازد.

ص:321

دعوت حقّ و پيش برد آن هيچ كس بر او پيشى نگرفته است،و اين نتيجه ملكه عدالت است،ديگر صله رحم و حفظ پيوند خويشاوندى،و ديگر بخشش و احسان است،و اين دو فضيلت از فروع ملكه عفّتند ،پس آنچه را دستور مى دهد بشنوند و در خاطر نگه دارند،هشدار آن حضرت در باره امر خلافت و عواقب آن،و آشفتگيهايى است كه پس از آنها به خاطر رسيدن به آن روى خواهد داد،چنان كه هم اكنون اين امر دستخوش اشتباه و ناهنجاريهايى شده است،و مانند اين است كه مى گويد:اگر كار خلافت بدينسان دچار اشتباه و مورد كشمكش و طمع كسانى باشد كه شايستگى آن را ندارند،و بر اساس غلبه جستن بر آنانى باشد كه داراى استحقاق آنند،شايد ديرى نگذرد كه ببينيد مردم براى به دست آوردن آن بر روى يكديگر شمشير مى كشند،و به پيمانها خيانت مى شود،اين گفتار به طلحه و زبير و معاويه و ياران آنها و گروه خوارج و حوادثى كه در آينده پديد مى آورند و بر آن حضرت پوشيده نيست اشاره دارد .

فرموده است: حتّى يكون بعضكم...تا الجهالة .

يعنى:تا اين كه برخى از شما رهبر گمراهان،و بعضى پيرو نادانان باشيد، مراد بيان نتيجه و حاصل درگيرى و ستيزگى براى به چنگ آوردن مقام خلافت است،منظور از اين كه برخى از آنها رهبر گمراهان شوند،طلحه و زبير است،و مقصود از أهل الضّلالة پيروان اينها مى باشد.مراد از أهل الجهالة معاويه و سران خوارج و ديگر حكّام بنى اميّه است و شيعة أهل الجهالة عبارت از ياران و پيروان اينهاست.و توفيق از خداوند است.

ص:323

برادر خود را بدان سرزنش كرده است؟و چگونه او را بر گناهى نكوهش مى كند كه خودش همانند آن را به جا آورده است،و اگر او همان گناه را به جا نياورده،خدا را به طرق ديگرى معصيت كرده كه از گناه برادرش بزرگتر بوده است،سوگند به خدا كه اگر هم گناه بزرگى را مرتكب نشده،و عصيان او اندك و كوچك باشد،همين جرأت و گستاخى او بر بازگويى عيب مردم، گناهى بس بزرگتر است.

اى بنده خدا!در عيبجويى و نكوهش گناه هيچ كس شتاب مكن،شايد خداوند گناه او را آمرزيده باشد،و بر نفس خويش از گناه كوچك خود ايمن مباش،شايد بر آن كيفر و مجازات شوى،بنا بر اين هر كدام از شما به خاطر عيبى كه در خود مى بيند از ذكر عيبى كه در ديگرى سراغ دارد باز ايستد،و شكر اين نعمت كه خداوند او را بدان عيب دچار نساخته او را از توجّه به كسى كه بدان گرفتار است باز دارد .»

انحراف باز دارد،و اين زمانى ميسّر است كه از مشاهده احوال گنهكاران عبرت گيرند،و از اين كه خداوند به آنها بخشش فرموده،و در سركوبى شيطان كه مادّه گناه و ريشه انحراف است،آنها را يارى كرده است به سپاس او مشغول باشند .

فرموده است: فكيف بالغائب .

اين آغاز تذكّرى است به افرادى كه رتبه آنان از كسانى كه داراى ملكه خوددارى از گناهند پايين تر مى باشد و كم و بيش مرتكب گناهان كوچك يا بزرگ مى شوند،مشعر بر اين كه بدگويى از ديگران را ترك كنند،و مانند اين است كه فرموده است:اين اظهار ترحّم و دلسوزى نسبت به گنهكاران شايسته كسانى است كه خداوند آنان را از آلودگى به گناه مصون و در امان داشته است امّا جز آنها از قبيل كسى كه به عيبجويى برادر خود مى پردازد و بر مصيبت و بلايى كه دچار است او را سرزنش مى كند در خور اين امر نيستند بلكه آنچه بر هر يك از اين افراد لازم است اين است كه غيبت و عيبجويى از ديگران را ترك كند و خدا را هر چه بيشتر شكر و سپاس گويد،زيرا خداوند پرده بر روى گناهان او افكنده،و آنچه را كه در اوست و از عيب برادرش كه او را به سبب آن سرزنش مى كند بزرگتر و زشت تر است از ديگران مستور و پوشيده داشته است،و اين نعمتى است كه بايد خدا را بدان شكر گويد ،و با ذكر موضع ستر اللّه عليه من ذنوبه به نعمتى كه خداوند به چنين كسى بخشيده و به او اين شايستگى و آمادگى را داده كه پرده بر عيبش افكند و گناهش را پوشيده بدارد اشاره فرموده است .در جمله و كيف يذمّه بذنب... ،استفهام بر سبيل انكار است،و با اظهار شگفتى كه صورت احتجاج و استدلال را دارد مى پرسد:چگونه كسى ديگرى را بر گناهى سرزنش مى كند و حال اين كه خود،آن را به جا مى آورد،مفاد اين عبارت تا جمله يا عبد اللّه اين است كه جايز نيست كسى ديگرى را به گناهى كه خود مرتكب آن مى شود عيبجويى و سرزنش كند،زيرا گناهى را كه او مرتكب شده يا مانند همان گناهى است كه خود آن را به جا مى آورد،يا بزرگتر و يا كوچكتر از آن است

ص:326

اگر او را به سبب گناهى عيبجويى كرده كه خود مانند آن يا بزرگتر از آن را مرتكب شده است،بر اوست كه به سرزنش خويش پردازد،و اين امر او را از نكوهش ديگران باز دارد،و اگر گناه كسى كه مورد عيبجويى اوست از گناه او كوچكتر است حقّ چنين كارى را ندارد،زيرا با توجّه به اين كه خود او آن گناه را به جا آورده،مرتكب غيبت شده و يكى از معاصى كبيره را به عمل آورده است .

اين كه فرموده است:جرأت به عيبجويى و بازگويى گناه ديگران،در نزد خداوند گناهى بزرگتر است،يا براى مبالغه در نكوهش اين گناه است،و يا به سبب اين است كه آثار زشتى كه بر ديگر محرّمات مترتّب مى شود كمتر از مفاسدى است كه در نتيجه غيبت و بدگويى مردم از يكديگر در جامعه پديد مى آيد،زيرا يكى از مقاصد مهمّ شارع مقدّس ايجاد وحدت و هماهنگى در جامعه و همسو كردن مردم به وسيله اجراى اوامر و نواهى خداوند براى حركت در راه اوست،و اين غرض هنگامى تحقّق پيدا مى كند كه همكارى و همدلى و الفت و محبّت در ميان مردم برقرار باشد،و همگى يكدل و يك جهت مانند يك بنده فرمانبردار در خدمت آقا و مولاى خود باشند،و دلهاى آنها از زنگار كينه و دشمنى و حسد و مانند اينها پاك باشد و چون بدگويى از ديگران،نشانه كينه و باعث اين است كه كسى كه مورد غيبت قرار گرفته نيز به بدگويى از غيبت كننده خود بپردازد،و دامنه اين فساد،گسترش يابد،و اين كاملا ضدّ مقصود شارع مقدّس است لذا اين عمل مفسده اى بزرگ و اجتماعى به شمار آمده است،به همين سبب در قرآن كريم و احاديث نبوى از آن نهى بسيار شده است،چنان كه در قرآن كريم است كه «وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً» (1)»و تا آن اندازه در اين باره تأكيد وارد شده كه در قرآن براى آن بخش از آبروى انسان كه بر اثر غيبت تضييع مى شود،واژه لحم (گوشت)استعاره شده و براى بيان شدّت كراهت و زشتى اين عمل صفت مرده به

ص:327

آن داده و به گوشت مردگان تعبير شده و فرموده است: «أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً» (1)»و پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)فرموده است:«از غيبت بپرهيزيد،چه غيبت از زنا بدتر است،همانا مردى كه زنا مى كند ممكن است خداوند از گناه او در گذرد،امّا غيبت كننده را نمى آمرزد تا آن گاه كه رفيق وى كه مورد غيبت او قرار گرفته او را ببخشد»و نيز از آن حضرت روايت شده كه فرموده است:«در شبى كه به معراج برده شدم گذرم به گروهى افتاد كه با ناخنهاى خويش صورتهاشان را مى خراشيدند،از جبرائيل(علیه السلام)در باره آنها پرسيدم گفت:اينها كسانى هستند كه از مردم بدگويى و غيبت مى كنند»،براء بن عاذب روايت كرده است كه پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)ما را موعظه فرمود،و آواز خود را در آن حال چنان بلند كرد كه سخنان خود را به گوش دختران تازه بالغ كه در خانه هايشان بودند نيز رسانيد،فرمود:زنهار!مسلمانان را غيبت نكنيد و پرده از عيبهاى آنها بر مداريد، زيرا هر كس از برادر مسلمان خود عيبجويى كند،خداوند عيب او را پيگيرى مى كند و كسى كه خداوند پيگير عيب اوست او را رسوا مى گرداند هر چند در درون خانه اش خزيده باشد ».

پس از اين امام(علیه السلام)از شتاب در سرزنش گنهكاران و عيبجويى از آنان نهى مى كند و هشدار مى دهد كه لازم است اين احتمال داده شود كه گناهى را كه در برادر مسلمانش سراغ دارد،و به سبب آن او را مورد نكوهش قرار داده از جانب خداوند آمرزيده شده باشد،هر چند از جمله گناهان بزرگ باشد،براى اين كه مى توان احتمال داد كه اين گناه را به سبب حالتى كه بر او چيره شده،انجام داده و قدرت بر ترك آن نداشته است .همچنين نهى فرموده است از اين كه كسى گناه كوچك خود را ناچيز شمرده و از كيفر آن خود را ايمن بداند،زيرا ممكن است همين گناه صغيره ملكه او گردد و در وجود او راسخ شود،و به سبب آن مورد

ص:328

عذاب و عقوبت خداوند قرار گيرد ،پس از اين به دستور خود در موضوع لزوم خوددارى از عيبجويى ديگران ادامه داده و تذكّر مى دهد كه هر كسى به اعتبار عيبهايى كه در خويشتن سراغ دارد بايد از پيگيرى عيبهاى ديگران باز ايستد،و شكر خدا را پيشه خود كند كه وى را از افتادن در ورطه گمراهى و هلاكت كه گنهكاران در آن گرفتار و مورد آزمونند مصون داشته است.

بايد دانست كه غيبت عبارت از اين است كه كسى در باره ديگرى سخنى گويد كه او نسبت آن را به خود ناخوش مى دارد و در عرف مردم هم اين سخن دلالت بر نقصان داشته،و نيز گوينده به قصد عيبجويى و نكوهش آن را گفته باشد،خواه اين نقصان مربوط به نارساييهاى جسمانى مانند كورى و يا يك چشمى بودن،و يا حاكى از كمبودهاى روحى باشد مانند نادانى و حرص و ستمكارى يا اين كه خارج از اين دو باشد،مانند نداشتن اصل و نسب و يا پستى خانواده و تبار.اين كه در اين تعريف گفته شد كه بايد گوينده قصد عيبجويى داشته باشد براى اين است كه مواردى از قبيل بيان عيب بيمار جهت پزشك، غيبت به شمار نمى آيد،همچنين است درخواست ترحّم و دستگيرى از صاحبان قدرت نسبت به كور و زمينگير كه گفتن نقص آنها غيبت محسوب نيست،بارى غيبت گاهى به زبان انجام مى شود كه معناى حقيقى آن است و گاهى هم به اشاره و ديگر چيزهايى است كه مى توان به وسيله آنها عيب برادر مسلمان خود را اعلام كرد و به ديگران فهمانيد كه اين هم مجازا غيبت گفته مى شود زيرا همان كاربرد را دارد.غيبت را انگيزه هاى مختلفى به شرح زير است:

1-فرو نشاندن خشم.در بسيارى از اوقات انسان با گفتن بديها و عيبهاى ديگران خشم خود را فرو مى نشاند.

2-فخر فروشى و برتريجويى.چنان كه كسى كه به كار نويسندگى اشتغال دارد،و شعر مى سرايد بگويد:سخن فلانى ركيك و شعر او خنك است.

3-شوخى و مسخرگى و وقت گذرانى يكى از اسباب ديگر غيبت است،كه

ص:329

هر چه مايه خنده حاضران مى شود در باره ديگران مى گويد.

4-از انگيزه هاى ديگر غيبت اين است كه بطور مثال كسى احساس كند كه ديگرى در نظر دارد از او در نزد حاكم بدگويى كند،او بر وى پيشى مى گيرد تا گفتار او را از اعتبار ساقط سازد.

گاهى ممكن است غيبت انگيزه هاى ديگرى جز اينها كه ذكر شد نيز داشته باشد.

غيبت و بدگويى متجاهر به فسق يعنى كسى كه آشكارا محرّمات را به جا مى آورد اجازه داده شده است،همچنين غيبت مى فروش و مخنّث(مرد زن صفت)و عشّار(عشريّه گير)كه بسا به كار ناشايست خود ببالند و از ارتكاب آن شرم نمى كنند،رخصت داده شده است،چنان كه پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)فرموده است:هر كس نقاب شرم را از رخسار خود به دور اندازد،سخن گفتن از او غيبت نيست ليكن ترك غيبت و خاموشى سزاوارتر است،و توفيق از خداوند است.

ص:330

ظاهرش محفوظ و به صلاح و ديندارى مشهور است به عيب و نقصان در دين متّهم كند،و اين عبارت دلالت دارد كه علاوه بر جايز نبودن غيبت،شنيدن آن نيز منع شده است،و آيه شريفه «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلى ما فَعَلْتُمْ نادِمِينَ» (1)»اشاره به همين مطلب دارد،سپس با ايراد تمثيل امكان خطاى كسانى را كه به بدگويى و غيبت مردم مبادرت مى ورزند يادآورى و فرموده است:تيرانداز گاهى تيرش به خطا مى رود،جهت مطابقت اين مثل با احوال كسانى كه به غيبت مردم مى پردازند اين است كه گاهى از اوقات كسى كه مورد عيبجويى ديگرى قرار گرفته از آن عيب بكلّى پاك است و در اين صورت آنچه در باره او گفته شده صائب و مطابق با واقع نيست و مانند تيرى است كه رها شده ولى به هدف نخورده باشد،بنا به روايت اين كه يحيك الكلام درست باشد،معنايش اين است كه تيرگاهى خطا مى كند و مؤثّر واقع نمى شود،ولى سخن در همه احوال اثر خود را مى بخشد اگر چه حق و مطابق با واقع نباشد،زيرا آبروى انسان را مخدوش و او را از نظر كسانى كه به درستى وى را نمى شناسند آلوده و چركين خواهد ساخت .

فرموده است: و باطل ذلك يبور و اللّه سميع و شهيد .

اين سخن مبتنى بر تهديد است،و ثمره گفتار دروغى را كه گوينده از نظر منافع ناپايدار مالى يا حيثيّتى و امثال اينها گفته تحقير كرده،و آن را در برابر عقوبتهاى بزرگ الهى و خشم پايدار خداوند ناچيز شمرده است،زيرا اين كه خداوند سميع و شهيد است يعنى شنوا و آگاه است مستلزم شمول خشم خداوند نسبت به غيبت كننده است،و خشم خداوند نيز مستلزم كيفر و عذاب اوست .

فرموده است: أما إنّه ليس بين الباطل و الحقّ إلاّ أربع أصابع ،

ص:332

عمل شخص غيبت كننده و پيامد كردار او مفسّر اين گفتار است،همچنان كه عبارت:باطل اين است كه بگويى شنيدم،و حقّ اين است كه بگويى ديدم، چگونگى عمل را روشن مى كند،و در اين جا دو نكته وجود دارد:

اوّل-اين كه بيان آن حضرت كه فرموده باطل اين است كه بگويى شنيدم، مستلزم كليّت و تعميم آن نيست تا هر چه را مى شنود باطل باشد زيرا در اين صورت باطل و مسموع در يك رديف قرار مى گيرد و هر دو را بايد ترك كرد.

دوّم-اين كه مراد اين نيست كه همين گفتار گوينده كه بگويد ديدم حقّ است بلكه حقّ آن چيزى است كه مشاهده كرده است،همچنان كه گفتن جمله سمعت(شنيدم)باطل نيست،بلكه آنچه شنيده است باطل است،و در واقع جمله هاى رأيت و سمعت خبر دادن از چيزى است كه ديده و شنيده شده است،و مجازا به جاى مخبر عنه يا مرئىّ(ديده شده)و مسموع(شنيده شده)نشسته اند.و توفيق از خداوند است.

ص:333

است كه بخشش ادامه دارد،و به محض قطع انعام براى اين كه دوباره آن را به دست بياورد و بخشنده را ناگزير به ادامه بخشش كند،به جاى شكر گذشته به آزار و شرارت مى پردازد .

در باره دسته دوّم يعنى كسانى كه احسان و نيكى را در جاى خود به كار مى برند،امام(علیه السلام)موارد مذكور را يادآورى مى كند و دستور مى دهد كه اموال خود را در اين راهها مصروف دارند،و پنج مورد را ذكر مى كند:

1-پيوند با خويشان.

2-ميهماندارى پسنديده.

3-آزاد كردن اسيران و رنجديدگان(مراد از عانى كه در خطبه است همان اسيران است.) 4-بخشش به مستمندان و وامداران.

5-پرداخت حقوق واجب إلهى به مستحقّان آنها مانند زكات و صدقات مستحبّى.

منظور از نوائب زيانها و تاوانها و هزينه هايى است كه انسان به وسيله آنها از دست و زبان ستمگران رهايى پيدا مى كند،و صرف مال در اين موارد بر انسان واجب است.اين موارد پنجگانه از شاخه هاى فضيلت كرم است كه طىّ جملات: فمن آتاه اللّه ...تا ابتغاء الثّواب بدانها اشاره فرموده است.و با ذكر واژه ابتغاء كه مفعول له و مبيّن علّت وقوع فعل است تذكّر مى دهد كه انفاق و بخشش در موارد مذكور اگر به قصد امتثال امر إلهى باشد به جا و در مورد خود انجام گرفته است،و اگر اين كارها براى خودنمايى و شهرت طلبى صورت گرفته باشد اگر چه از نظر شرع ظاهرا مجزى و موجب اسقاط تكليف است ولى باطنا نه مجزى است و نه مقبول .

سپس امام(علیه السلام)در اين گفتار خود كه فإنّ فوزا بهذه الخصال... تا آخر خطبه به امتيازهايى اشاره مى كند كه نصيب كسانى است كه نيكى و احسان را در مواردى

ص:336

كه دستور داده شده به كار مى برند،و انفاق و بخشش خود را متوجّه مستحقّان مى سازند و آن عبارت است از شرف و بزرگوارى و نيكنامى در دنيا،و رسيدن به درجات عالى ثوابهاى آخرت كه به دارندگان فضيلتهاى نفسانى وعده داده شده است،اين كه واژه فوز را كه به معناى دست يافتن است به صورت نكره به كار برده براى اين است كه نكرده بودن آن مفيد معناى مطلق دست يافتن است قطع نظر از اين كه چه كسى آن را به دست آورده باشد و اين معنا اگر چه در حالت معرفه بودن،نيز از آن فهميده مى شود،ليكن در صورت اخير معنايى كه از آن استفاده مى شود مشترك ميان معناى مذكور و معهود ذهنى است و در نتيجه توهّم خواهد شد كه اين فوز و كاميابى منحصر و محدود خواهد بود،از اين رو حالت نكره بودن آن فصيحتر و بليغتر است.

ص:337

اللَّهُمَّ انْشُرْ عَلَيْنَا غَيْثَكَ وَ بَرَكَتَكَ- وَ رِزْقَكَ وَ رَحْمَتَكَ وَ اسْقِنَا سُقْيَا نَاقِعَةً مُرْوِيَةً مُعْشِبَةً- تُنْبِتُ بِهَا مَا قَدْ فَاتَ وَ تُحْيِي بِهَا مَا قَدْ مَاتَ- نَافِعَةَ الْحَيَا كَثِيرَةَ الْمُجْتَنَى تُرْوِي بِهَا الْقِيعَانَ- وَ تُسِيلُ الْبُطْنَانَ وَ تَسْتَوْرِقُ الْأَشْجَارَ- وَ تُرْخِصُ الْأَسْعَارَ إِنَّكَ عَلَى مَا تَشَاءُ قَدِيرٌ

خواستار،و به فضل و نعمت تو اميدوار،و از عذاب و كيفر تو بيمناكيم،بار الها ما را با نزول باران خود سيراب فرما،و ما را از نوميد شدگان قرار مده،و با قحطى و خشكسالى نابود مگردان،و به سبب كردار زشت سفيهان و نابخردانمان ما را مؤاخذه مفرما،اى مهربانتر از همه مهربانان.

بار پروردگارا!ما به سوى تو بيرون آمده ايم،و از آنچه بر تو پوشيده نيست شكايت مى كنيم،در هنگامى كه گرفتاريهاى طاقت شكن ما را به ستوه آورده،و قحطى و خشكسالى ما را بيچاره گردانيده،و نيازهاى سخت ما را درمانده ساخته و حوادث دشوار،پياپى به ما هجوم آورده است.

بار خدايا!از تو خواهانيم كه ما را نوميد و غمين باز نگردانى،و ما را بگناهانمان نگيرى و بكردارمان نسنجى.

بار خدايا!باران و بركت،و روزى و رحمتت را بر ما ارزانى فرما،و ما را با فرستادن بارانى سودمند و روياننده سيراب گردان،تا آنچه از دست رفته و خشك شده است بدان برويانى،و آنچه مرده است به سبب آن زنده گردانى،بارانى پر سود و پر بار كه دشتها را سيراب كند،و گودالهاى زمين را پر آب گرداند،و درختان را پر برگ و بار سازد و نرخها را پايين آورد،زيرا تو بر آنچه مى خواهى توانايى .»

مانند مادر،و آسمانى كه براى آفريدگان جهان به منزله پدر است فرمانبردار پروردگار خويشند،ممكن است مراد از آسمان،ابرهاى بارنده و يا آسمانها باشد كه با حركات و گردشهاى خود موجب بروز قابليّت در موجودات و پيدايش دگرگونيها در اين جهان مى باشند.اين كه فرموده است هر دو مطيع پروردگارند منظور اين است كه در زير فرمان قدرت خداوندند .در عبارت و ما أصبحتا...تا ترجوانه منكم نكته اى است و آن عبارت از اين است كه:حوادثى كه در نتيجه تأثيرات كرات آسمانى در اين جهان پديد مى آيد،معلول اراده و قصد ذاتى آنها نيست و مانند آنچه از نظر اغراض مادّى ميان مردم متداول است،براى دلسوزى به حال مردم يا جهت تقرّب و كسب منزلت و يا به اميد جلب منفعت از آنها ناشى نمى شود،زيرا آسمانها و زمين از اين امور بى نيازند،ليكن چون كرات آسمانى براى كسب كمالاتى كه شايستۀ آنهاست و از جانب خداوند متعال براى آنها مقرّر شده،پيوسته در گردش و جنبش بوده و رام و مطيع اويند،و از اين حركتها زمين براى رويش گياه و كشت و زرع آماده و حيوانات و آذوقه و ارزاق كه مايه بقاى آنهاست پديد آمده است،لذا مصالح و منافع حيوانات نيز بسته به همين حركات و اتّصالات كرات سماوى بوده و به فرمان خداوند مدبّر عزيز و حكيم بر وفق آنها جارى مى باشد،و امام(علیه السلام)اين معنا را ضمن عبارت و لكن...تا فأقامتا بيان فرموده است.و منظور از آنچه تا اين جا گفته شده اين است كه عظمت مقام ربوبى در دلها جايگزين شود،و ارزاق و اسباب حصول آنها را از او بدانند و به او منسوب كنند،تا در نتيجه مردم به سوى او رو آورند و گناهان را كه مانع افاضه رحمت پروردگار است ريشه كن سازند .سپس توضيح مى دهد كه خداوند سبحان در برابر كردار ناشايست بندگان،ثمرات را نقصان مى دهد،و بركات خود را باز مى دارد و گنجينه هاى خيرات خود را بر روى آنان مى بندد تا آنها را بيازمايد،چنان كه در قرآن كريم فرموده است: «وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ»

ص:341

«وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرِينَ» (1)»و در باره اين كه خداوند چگونه و براى چه بندگانش را مى آزمايد پيش از اين سخن گفته شده است .

سپس امام(علیه السلام)بيان مى كند كه منظور غايى از اين آزمونها و گرفتاريها از ميان بردن حجابهاى گناه از صفحه دلها به وسيله توبه و دورى جستن از گناه و به ياد خدا بودن و به دست آوردن آمادگى و قابليّت براى قبول رحمت اوست و بالاخره براى اين است كه دوستان نيكو كردار خود را به آنچه در سراى آخرت براى آنها آماده ساخته واصل گرداند و دشمنان بدكردار خود را به هلاكت ابدى برساند ،پس از آن يادآورى مى كند كه خداوند استغفار و طلب آمرزش را مايه افزايش روزى و توجّه رحمت خود قرار داده است،و چون استغفار عبارت از طلب آمرزش از گناه و درخواست چشم پوشى از رسوايى كيفر آن است،و اين زمانى صورت مى گيرد كه گناه از صفحه دل بكلّى زدوده شود لذا استغفار كننده مخلص،با طلب آمرزش، در حقيقت زنگار گناه را از لوح دل خود مى زدايد،و بدين گونه قابليّت خود را براى افاضه رحمت پروردگار كه در دنيا بركات خود را بر او نازل،و در آخرت درجه او را بالا مى برد كامل مى گرداند،گواه صادق اين گفتار قول خداوند متعال است كه: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفّاراً يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً» (2)»و نيز «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ» (3)» همچنين «وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ» (4)»و نيز «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً» (5)»

ص:342

سپس براى كسى كه رو به سوى توبه آورد،و خود را براى آن آماده سازد،دعا مى كند،همچنين براى كسى كه از خطاى خود درخواست گذشت كند،يعنى از خداوند بخواهد كه از فرجام بد و ثمره تلخ كردار ناشايست او كه همان كيفر سخت خداوند است در گذرد،و نيز دعا فرموده است براى كسى كه پيش از آن كه مرگ او را دريابد از گناهان خود توبه كند و بدين طريق بر مرگ پيشى گيرد، همه اين سخنان هشدار است بر لزوم آمادگى براى توبه و بازگشت به سوى حق،و درخواست امام(علیه السلام)از آنها همين است،زيرا بدون آمادگى براى توبه،رستگارى و رسيدن به مطلوب ممكن نيست،واژه إقاله(فسخ كردن)استعاره است،و مناسبت آن اين است كه گنهكار مانند متعهدى است كه به خاطر لذّتى گذرا كيفر اخروى گناه را پذيرفته،و دانسته است كه آن لذّت مستلزم عذاب إلهى است،و او اكنون مانند خريدار كه از فروشنده درخواست فسخ معامله را مى كند خواستار به همزدن اين معاهده است .

فرموده است: أللّهمّ... تا آخر.

چون لزوم تحصيل قابليّت را براى نزول رحمت خداوند،در پيش گوشزد فرموده بود،اكنون به او رجوع،و درخواست مى كند كه باران رحمت خود را بر مردم نازل فرمايد،و همان گونه كه در پيشگاه پادشاهان معمول است كه سخنگو گفتار خود را با جملاتى دلپذير و رقّت انگيز آغاز مى كند،دعاى خود را شروع فرموده،و بيرون آمدن دعا كنندگان را از زير پوششها و از درون خانه ها و سرپناههاى خود كه جز در مواقع دشوار از آنها بيرون نمى آيند ذكر كرده است،همچنين ناله چهار پايان و گريه و زارى كودكان را بيان فرموده است،غرض از ذكر اينها ابراز شوق به نزول رحمت،و اظهار اميد به فضل و نعمت پروردگار،و نشان دادن بيم از

ص:343

عذاب و كيفر اوست،و همه اينها چيزهايى است كه انسان براى خاطر آنها مساعى خود را به كار مى برد ،سپس امام(علیه السلام)خواستهاى خود را از درگاه حق تعالى مسألت مى كند كه:آنان را سيراب فرمايد و بر اثر خشكسالى و قحطى نابود نگرداند،و به سبب اعمالى كه سفيهان و نابخردان مرتكب مى شوند و موجب دورى از رحمت پروردگار است آنان را مورد مؤاخذه قرار ندهد،چنان كه خداوند متعال از قول موسى(علیه السلام)نقل مى كند كه عرض كرد: «أَ تُهْلِكُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنّا » (1)»پس از آن شكوه از قحط سالى را با ذكر عواملى كه آنها را به ستوه آورده و به اين شكايت برانگيخته تكرار كرده است تا به درستى عذر اين شكايت باشد.

مقاحط عبارت از محلّهاى قحطى زده يا سالهاى قحطى است،ظاهرا گرسنگى و لختى و ديگر آثار قحطى،فتنه و آزمايشى از جانب پروردگار است تا دلها از هواها و خواستهايى كه دارند برگردد،و به سوى پروردگار رجوع كنند ،سپس امام(علیه السلام) از خداوند مى خواهد كه دعايش را به اجابت مقرون فرمايد .

فرموده است: و لا تخاطبنا بذنوبنا ،يعنى:خداوندا در پاسخ ما به گناهانمان استدلال مكن و ما را با كردارمان مسنج،يعنى رفتار خود را با كردار بد ما مقايسه مفرما و اين را برابر آن قرار مده،و بدى را سزاى بدى مگردان ،پس از آن تا آخر خطبه مطالب خود را به نحو كامل و شايسته از خداوند سبحان درخواست مى كند كه معانى آنها آشكار است،و توفيق از خداوند است.

ص:344

كدام يك نيكوتر است،تا ثواب،پاداش نيكوكار و عقاب،كيفر بدكردار باشد.

كجايند آنانى كه به دروغ و با گردنكشى ادّعا كردند كه راسخان در علمند نه ما،زيرا خداوند ما را برترى داده و آنان را پست گردانيده،و به ما بخشش كرده،و آنان را محروم فرموده،ما را در حريم لطف خود وارد،و آنان را از دايره عنايت خويش بيرون ساخته است به واسطه ماست كه هدايت درخواست مى شود،و كورى جهل بر طرف مى گردد،بى شك امامان و پيشوايان دين از قريشند،و نهال وجود آنان در اين تيره غرس شده و از تبار هاشمند،جز آنان كسى سزاوار خلافت نيست،و حاكمان ديگر شايستگى امامت و پيشوايى اين امّت را ندارند.»

فضيلت او داورى و نزاع مى كنند،و آنان را بيم مى دهد كه خداوند اسرارشان را مى داند و به آنچه در دل دارند آگاه است،و غرض از تكاليفى كه بر عهده مردم گذارده جز اين نيست كه آنها را بيازمايد تا عمل كدام يك نيكوتر باشد.معناى آزمايش خالق را از خلق پيش از اين مكرّر شرح داده ايم.مراد از كشفة نيز امتحان و آزمايش است ،سپس در دنباله اين سخنان كسانى را كه مى پندارند از او برترند مورد پرسش قرار مى دهد،بايد دانست كه اينها دسته اى از اصحاب بودند كه هر كدام در يكى از علوم،ادّعاى برترى مى كردند،يكى مدّعى بود كه به واجبات احكام دين آگاهتر است،ديگرى ادّعا داشت كه قرائت قرآن را بهتر مى داند، يكى هم خود را داناتر به احكام حلال و حرام قلمداد مى كرد،و اين را از پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)روايت كرده اند كه:زيد بن ثابت از ميان شما به واجبات احكام داناتر،و أبىّ به قرائت قرآن آگاهتر است،اين را نيز از آن حضرت نقل كرده اند كه فرموده است:على از همه شما به داورى بيناتر است،پرسش امام(علیه السلام)از اينها بر سبيل انكار است از اين رو ادّعاى آنها را نادرست شمرده است،بارى،اگر آنچه را روايت كرده اند و ذكر كرديم درست باشد با توجّه به اين كه داورى نيازمند همه آن فضيلتهايى است كه آنها براى ديگران ادّعا كرده اند ثابت مى شود كه على(علیه السلام)بر آنها برترى دارد،زيرا طبق همين روايات آن حضرت داراى همه فضايلى است كه هر كدام از ديگران يكى از اين فضيلتها را داراست،و اگر اين روايات آنها نادرست باشد با توجّه به انوار فضايل بى شمار آن حضرت كه آفاق را پر كرده و بر صفحه دلها نقش بسته است،افضليّت آن بزرگوار از هر جهت ثابت است،و به همين علّت هم سخنان آن دسته از صحابه كه چنين ادّعاهايى را داشته اند تكذيب شده است .

سپس امام(علیه السلام)به انگيزه اى كه آنها را وادار به اظهار چنين ادّعاهايى كرده است اشاره مى كند و فرموده است: أن رفعنا اللّه يعنى:خداوند مرتبه ما را در دنيا و آخرت بالا برد و بر عموم مردم برترى داد،أن و ما بعد آن بنا بر اين كه مفعول له است

ص:347

منصوب است.و أعطانا يعنى:سرورى و پيامبرى داد و ديگران را از آن بى بهره ساخت،همچنين از جمله آنچه به ما عطا فرموده اين كه ما را در دايره عنايت خاصّه خود وارد و آنها را از آن بيرون كرده است .

فرموده است: بنا يستعطى الهدى و يستجلى العمى .

واژه عمى(كورى)را براى جهل و نادانى استعاره آورده است،و با كلمه استجلاء(روشنى خواستن)آن را ترشيح داده است،و چون ائمّه(علیه السلام)اذهان خلق را براى پذيرش انوار ربّانى آماده،و آنان را به سلوك در راه حقّ رهبرى و ارشاد مى كنند،لذا هدايت و رستگارى نيز به واسطه وجود آنها از خداوند خواسته مى شود، زيرا در پرتو شايستگى آنهاست كه نفوس بشرى هدايت مى يابد،و به سبب قانونهاى كلّى و جزيى دين كه به وسيله آنها به دست رسيده است زدودن زنگار جهل،و روشنايى معرفت،از پروردگار مسألت مى شود،و بيان امام(علیه السلام)نيز اشاره به قابليّت و كمال شايستگى آنها دارد .

فرموده است: إنّ الأئمّة من قريش... تا آخر.

جمله فوق كه ائمّه(علیه السلام)از قريشند عينا همان نصّ مشهورى است كه از پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)رسيده است و در باره اين كه امام(علیه السلام)آن را به خاندان هاشم تخصيص داده است بنا بر مذهب شيعه اين نصّى است كه مانند نصوص رسيده از پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)پيروى از آن واجب است،زيرا آنها امام(علیه السلام)را معصوم مى دانند، ديگر مسلمانان نيز پيروى از على(علیه السلام)را واجب مى شمارند،زيرا پيامبر(صلی الله علیه و آله) فرموده است:إنّه لمع الحقّ و أنّ الحقّ معه يدور حيث دار يعنى:على(علیه السلام)با حقّ است و حقّ نيز با اوست و هرگز از هم جدا نمى شوند،امّا اين كه ائمّه مذكور چه كسانى هستند،بنا بر مذهب شيعه دوازده امامى،مراد خود آن حضرت و يازده تن از فرزندان آن بزرگوارند كه هر يك از آنها بر امامت جانشين خود تصريح كرده است و عصمت همگى آنان نزد اين طايفه ثابت است،و گروههاى شيعه غير از دوازده امامى،هر كدام اين سخن را بر امامانى كه مورد اعتقاد آنهاست حمل كرده اند،

ص:348

منظور از جمله لا تصلح على سواهم اين است كه صلاح نيست امامت در دست ديگرى جز اينها باشد و حاكمان و امامانى غير از اينها صلاحيّت حكومت و خلافت را ندارند.

فرومايگان بر سر مال پست دنيا ازدحام كرده و براى حرام آن به نزاع برخاسته اند،پرچم بهشت و دوزخ براى آنان افراشته شده ليكن آنان از بهشت رخ برتافته،و با كردار ناشايست خود به آتش رو آورده اند،خداوند آنها را دعوت كرد امّا آنان پشت كرده و از آن رميدند و شيطان آنها را فرا خواند پذيرفتند و به آن گرويدند .»

سپيد گردد كنايه بر همين معناست ،و جمله صبغت به خلائقه به معناى اين است كه ارتكاب منكرات ملكه او گشته و خلق و خوى او شده است ،واژه مزبدا يعنى:

در حالى كه كف بر دهان دارد براى او استعاره شده و بدين طريق به بحرى متراكم تشبيه شده است بدين سبب هنگامى كه خشمگين مى شود توجّه نمى كند چه كارهاى زشتى را در ميان مردم انجام مى دهد همچنان كه دريا اعتنايى ندارد به اين كه چه كسى در آن غرق مى شود،همچنين كوشش او را در ارتكاب زشتيها و تباهيها به افتادن آتش در هيزم تشبيه فرموده است،چون همان گونه كه آتش باك ندارد چه چيزى را مى سوزاند،او نيز از حركات زشت و اعمال بد خود بيمى به دل راه نمى دهد و باكى از كسى ندارد .

پس از اين امام(علیه السلام)از خردهايى كه در پرتو انوار الهى كامل گشته اند مى پرسد.واژه مصابيح الهدى را يا براى پيشوايان دين و يا براى قانونهاى كلّى خداوند استعاره قرار داده است،روشنى خواستن از مصابيح هدايت به معناى اقتدا و پيروى از پيشوايان دين است . الأبصار اللاّمحة الى منار التّقوى يعنى:چشمهايى كه به نشانه هاى تقوا و نمونه هاى پرهيزگارى دوخته شده است،واژه منار ،و مصابيح استعاره است .سپس از كسانى مى پرسد كه دلهاى خود را به خداوند تسليم داشته اند،يعنى هدف و كوشش خود را مطالعه انوار كبريائى حقّ قرار داده و توجّه خويش را به سوى كعبه وجود او معطوف كرده اند ، عوقدت على طاعة اللّه يعنى:خلفاى الهى از آنها پيمان گرفته اند كه در فرمانبردارى و طاعت خداوند و مواظبت بر آن استوار باشند .

سپس امام(علیه السلام)به نكوهش و توبيخ گذشتگانى كه براى مال ناچيز دنيا هجوم آورده،و همديگر را مورد تعدّى و آزار قرار دادند پرداخته است،واژه حطام را براى مال و منال دنيا استعاره آورده است،زيرا داراييهاى دنيا مانند گياه خشك و درهم شكسته به زودى تباه و نابود مى شود ، تشاحّوا على الحرام يعنى:هر يك از آنها بر سر حرام نسبت به ديگرى بخل مى ورزد ،منظور از علم الجنّة قانون شريعت

ص:351

است كه انسان را به بهشت مى كشاند و علم النّار وسوسه هاى شيطانى است كه زيب و زيور دنيا را آرايش مى دهد،پرچم بهشت در دست داعيان حقّ و دعوت كنندگان به سوى خداوند است كه عبارتند از پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)و كسانى كه پس از او از خاندانش امامت و رهبرى داشته و اولياى حقّ بوده اند و همچنين آنهايى كه به خوبى از آنها پيروى كرده اند.پرچم جهنّم در دست ابليس و سپاهيان او كه شياطين جنّ و انس و دعوت كنندگان به آتشند مى باشد ،پس از اين امام(علیه السلام) مردم را سرزنش مى كند كه در برابر اين دو پرچم كه به وسيله داعيان آنها افراشته شده است روى از بهشت برتافته و با كردار زشت خود به سوى آتش گام بر مى دارند،اين كه امام(علیه السلام)فرموده است: و أقبلوا بأعمالهم (با كارهاى خود به آتش رو آورده اند)و نه فرموده بوجوههم(با صورتهايشان)همچنان كه فصرفوا...وجوههم فرموده،براى اين است كه آنها روى دل به لذّات دنيا و بهره گرفتن از خوشيهاى آن دارند و اين امر مستلزم اعراض از انجام دادن اعمالى است كه انسان را به بهشت مى رساند،و اين اعراض از عمل براى رسيدن به بهشت،همان روگردانيدن از آن است،و بى گمان آنچه انسان از دنيا مى خواهد،دسترسى به لذّات و رسيدن به خوشيهاى آن است و اعمالى كه او را به اين هدف مى رساند مستلزم دخول در آتش است ليكن چون اين ملازمه تبعى است و آتش ذاتا نمى تواند هدف و مقصودى باشد كه به سوى آن بشتابند،لذا با كردار ناشايست خود به سوى آن رو مى آورند،زيرا اعمال آنها مستلزم دخول آنها در آتش جهنم است ،سپس بر سبيل نكوهش يادآورى مى كند كه آنها از دعوت پروردگار ابراز نفرت و رميدگى كردند و دعوت شيطان را پذيرفتند و به سوى آن رو آوردند.جمله و دعاهم تا پايان اين گفتار هشدارى است بر اين كه بر پا دارنده پرچم بهشت خداوند است كه اين كار را به وسيله خلفاى خود در روى زمين انجام مى دهد،و دارنده پرچم دوزخ شيطان است كه به دست دوستان و پيروان خود آن را بر پا مى كند.و توفيق از خداوند است.

ص:352

شاخه هاى آنهاييم در گذشتند،شاخه ها را پس از درگذشت ريشه ها چه دوام و بقايى است ؟»

لذّت در يك زمان هم براى او ممتنع است.مثلا در يك وقت نمى تواند هم غذا بخورد و هم با زن مباشرت كند،يا در آن وقت كه از لذّت خوراك برخوردار است از لذّت آشاميدن نيز بهره مند شود،و يا در همان هنگام كه بر بستر نرم خود آرميده است سواره عازم تفرّج و گردش باشد،و خلاصه اين كه استفاده از هر يك از لذّتهاى جسمانى مستلزم رها كردن لذّتهاى ديگر است،اكنون بايد گفت نعمتى كه مايه از دست دادن نعمت ديگر است در حقيقت نعمتى لذّت بخش نيست .

عبارت و لا يعمّر معمّر منكم...تا أجله نيز به همين معناست،زيرا انسان زمانى از ادامه زندگى و باقى بودن عمر در يك روز معيّن شاد مى شود كه يك روز از ايّام عمرش سپرى شده باشد،و با تباه گشتن يك روز از ايّام زندگى شادى بر بقاى وجودش،در واقع شادمانى بر نزديكى او به آستانه مرگ مى باشد،و آنچه مستلزم نزديك شدن به مرگ و پايان زندگى است در دل عبرت بين لذتى ندارد ،همچنين است گفتار آن حضرت كه: و لا تجدّد له زيادة في أكله إلاّ بنفاد ما قبلها من رزقه مراد از رزق،روزى معلوم و معيّن اوست،و اين همان است كه مثلا خورده يا پوشيده است،زيرا آنچه را نخورده است ممكن است روزى و بهره ديگرى باشد،و مى دانيم كه انسان لقمه اى از طعام برنمى دارد مگر اين كه لقمه پيش فانى و از ميان رفته باشد،پس در اين صورت از خورد و خوراك تازه اى بهره مند نمى گردد مگر اين كه روزى سابق او به پايان رسيده باشد،و آنچه مستلزم پايان يافتن روزى است،در حقيقت لذّت بخش و گوارا نمى باشد،واژه أكله با ضمّ اوّل نيز روايت شده است،و محتمل است مراد اين باشد كه اگر از سويى روزى تازه اى متوجّه خود بيند و براى به دست آوردن آن رو آورد،اين توجّه او مستلزم انصراف از عوايدى است كه از جهات ديگر نصيب او بوده و موجب انقطاع روزى او از سوى ديگر است،بايد دانست كه الفاظ مذكور دلالت بر تعميم و كليّت ندارد،و صدق آن هر چند بر برخى از مردم ثابت است و گفتار آن حضرت كه: و لا يحيى له أثر إلاّ مات له أثر نيز همين معنا را دارد،منظور از اثر ممكن است ذكر خير و يا كار

ص:355

نيك شخص باشد،زيرا آنچه انسان در هر موقع بدان شناخته مى شود كارهاى نيك و بد و يا شهرت و آوازه زشت و زيباى اوست كه در ميان مردم باقى مانده است،و اگر اثرى از او زنده و بر جاى بماند،اثر ديگر او كه پيش از اين بدان مشهور بوده از ميان مى رود،و به دست فراموشى سپرده مى شود،همچنين در صحّت و بيمارى بدن و فزونى و كاستى عمر و ايّام آن،امر جديدى برايش پيش نمى آيد مگر اين كه هر تازه اى را كه به دست آورده،نوى او كهنه گشته،و اگر عمر فزونى يافته،بدن كاستى گرفته،و در پى جوانى پيرى فرا رسيده،و آينده به گذشته تبديل شده است،همچنين چيزى براى او نمى رويد مگر اين كه آنچه را درو كرده از كف بدهد ،واژه نابتة (روينده)براى فرزندان و خويشاوندان كه زاده مى شوند،و واژه محصوده (درو شده)را براى پدران و افراد خاندان كه مى ميرند استعاره آورده و از اين رو فرموده است: و قد مضت أصول يعنى:پدران كه ريشه وجود ما هستند در گذشته اند و ما شاخه هاى آنهاييم و در پى آن با شگفتى مى پرسد آيا شاخه را پس از نابودى ريشه دوامى هست؟ابو العتاهيّه در اين باره گفته است:

هر زندگى به مرگ مى انجامد-و هر نوى دگرگون و كهنه مى شود-چگونه شاخه ها روزى باقى بماند و حال آن كه ريشه هاى آن پيش از اين گداخته و از ميان رفته است (1).

«همانا پيروزى و شكست اسلام به فزونى و كمى سپاه بستگى نداشته است،اين دين خداست كه خود آن را پشتيبانى كرده،و لشكر اوست كه آن را آماده و يارى فرموده تا اين كه به اين حدّ و اندازه رسيده و در هر جا كه مى بايست تابيده و درخشيده است،و ما در انتظار آنچه خداوند به ما وعده داده است،هستيم،و خداوند به وعده خود وفا و سپاه خويش را يارى خواهد كرد.

زمامدار به منزله رشته اى است كه مهره هاى پراكنده را گردآورى مى كند و در كنار هم قرار مى دهد،اگر اين رشته گسيخته شود مهره ها پراكنده مى گردد و هر كدام به جايى مى رود،و هرگز دوباره همه آنها گردآورى و به رشته در آورده نمى شود.اگر چه امروز عرب اندك است،امّا به سبب دين اسلام، بسيار و به علّت يگانگى و هماهنگى مقتدر و نيرومند است،بنا بر اين تو محور و در مركز خويش باش،و آسياى جنگ را بوسيله عرب به گردش در آور،و بى آن كه خود در جنگ شركت كنى آنان را وارد كارزار كن،زيرا اگر خود از اين سرزمين عزيمت كنى عرب از هر سو پيمان خود را با تو خواهد شكست،و سر به نافرمانى برخواهد داشت،تا جايى كه آنچه در مرزها و پشت جبهه خوددارى مهمّتر از آن چيزى شود كه در پيش روى توست.

اگر فردا عجمها تو را بنگرند مى گويند:اين اصل و ريشه عرب است،اگر آن را قطع كنيد آسوده خواهيد شد و اين انديشه آنان را در نبرد با تو حريصتر و بر نابود كردن تو دليرتر خواهد ساخت.

امّا آنچه در باره آمدن ايرانيان به جنگ با مسلمانان بيان كردى، بى گمان خداوند آمدن آنان را به جنگ اينان بيش از تو مكروه مى دارد و او به دگرگونى آنچه مكروه اوست تواناتر است.و آنچه در باره فزونى سپاه آنان گفتى،ما پيش از اين در جنگ بر فزونى سپاهيان خود تكيه نمى كرديم،بلكه با اعتماد به كمك و يارى خداوند متعال مى جنگيديم .»

فرموده،و اين مطلب از مدائنى (1)در كتاب الفتوح نقل شده است،نيز گفته شده كه در هنگام جنگ نهاوند اين سخنان بيان شده،و اين را محمّد بن جرير طبرى (2)روايت كرده است،امّا جنگ قادسيّه در سال 14 هجرى اتّفاق افتاده است،و در اين زمان عمر با مسلمانان مشورت كرد كه خود به همراه سپاهيان به جنگ ايرانيان رود،و على(علیه السلام)نظر خود را همان گونه كه ذكر شد به او سفارش فرمود،و عمر آن را به كار بست و از اين كه خود با سپاهيان عزيمت كند منصرف شد و سعد بن ابى وقّاص را به سردارى سپاه مسلمانان منصوب كرد،نقل شده است كه در اين جنگ،رستم فرمانده سپاه يزدگرد پيكهايى از افراد سپاه خود در طول راه قادسيّه تا مدائن يكى پس از ديگرى گمارد و هر زمان رستم سخنى بر زبان مى آورد،هر يك آن را به ديگرى مى گفت تا به گوش يزدگرد مى رسيد، داستانهاى جنگ قادسيّه مشهور و در تاريخها مسطور است،امّا جنگ نهاوند بدين گونه است كه در هنگامى كه عمر بر آن شد كه با ايرانيان بجنگد و سپاهيان يزدگرد در نهاوند گرد آمده بودند با اصحاب به مشورت پرداخت،عثمان به او سفارش كرد كه خليفه به همه حكّام قلمرو اسلام مانند شام و يمن و مكّه و مدينه و كوفه و بصره نامه بنويسد و همه مسلمانان را از جريان آگاه سازد و دستور دهد براى جنگ بيرون آيند و خود نيز با سپاهيان عازم جهاد گردد،ليكن على(علیه السلام)نظر خود را به شرحى كه ذكر شد بيان،و فرمود:أمّا بعد و إنّ هذا الأمر لم يكن نصره و لا خذلانه...تا آخر و عمر گفت آرى رأى همين است،و دوست دارم كه از همين نظريّه پيروى كنم،اكنون مردى را به من معرّفى كنيد كه انجام اين مهمّ را به

ص:360

عهده او واگذارم،حاضران گفتند:نظر خليفه درست تر است،عمر گفت كسى را به من نشان بدهيد كه عراقى نيز باشد،آنان گفتند تو خود به مردم عراق داناترى و آنها همواره نمايندگانى نزد تو فرستاده اند كه آنها را ديده اى و با آنان سخن گفته اى،عمر گفت:آگاه باشيد به خدا سوگند مردى را به فرماندهى اين سپاه مى گمارم كه فردا پيشاپيش آنها باشد،گفته شد او كيست؟عمر گفت:نعمان بن مقرن،گفتند او در خور اين كار است،و نعمان در اين زمان در بصره بود،عمر به او نامه نوشت و وى را به فرماندهى سپاه منصوب داشت.

اكنون به شرح خطبه باز مى گرديم،فرموده است: بحذافيره يعنى:به تمامى آن .

فرموده است: إنّ هذا الأمر...تا بالاجتماع .

اين كه امام(علیه السلام)جملات مذكور را سر آغاز سخن قرار داده براى اين است كه رأى خود را كه پس از اين بيان مى كند بر اساس آن قرار دهد،از اين رو ضمن آن تذكّر مى دهد كه اين امر يعنى امر اسلام،پيروزى آن به سبب فزونى لشكر و شكست آن به علّت كمى سپاه نبوده است،و به صدق اين ادّعا اشاره و خاطرنشان مى كند كه اسلام دين خداست و او آن را پشتيبانى و لشكريان آن را يارى مى فرمايد،و اينها سپاهيان خدايند كه آنها را فراهم و با فرشتگان و مردمان آنها را يارى داده تا به اين مايه و پايه رسيده،و در آفاق گيتى ظهور و بروز كرده اند،پس از آن وعده نصر و پيروزى و جانشينى خود را در زمين به ما داده چنان كه فرموده است: «وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ» (1)»و وعده هاى خدا قطعى است و تخلّفى در آن نيست .

فرموده است: و ناصر جنده .

ص:361

اين عبارت به منزله نتيجه اين استدلال است،زيرا از جمله وعده هاى خداوند اين است كه لشكريان خود را يارى مى كند و لشكريان او همان مؤمنانند،و مؤمنان در هر حال منصور و پيروزند،خواه شمار آنها كم يا بسيار باشد،سپس موقعيّت زمامدار و سرپرست امر را به رشته گردن بند تشبيه فرموده است،وجه تشبيه بيان خود آن حضرت است كه فرموده است: يجمعه و يضمّه...تا أبدا يعنى:مهره ها را جمع مى كند و در كنار هم قرار مى دهد .

فرموده است: لم يجتمع بحذافيره أبدا .

دليل اين كه ديگر هرگز به تمامى،گرد هم نمى آيند آن است كه پس از تباهى رشته پيوند،و فساد نظام آنها بر اثر كشته شدن رهبر مثلا طمع دشمنان برانگيخته مى شود و با دست يافتن بر آنها موجبات استيصال و درماندگى آنان فراهم مى گردد،پس از اين امام(علیه السلام)به رفع اين شبهه كه القا شده بود پرداخته،و عدم نياز به بسيج همگى اعراب را براى جنگ گوشزد مى كند،زيرا اعراب بر اثر داشتن ديانت اسلام،و رو آوردن دولت و عزّت به آنها كم آنها بسيار،و يگانگى و همآهنگى و همدلى آنها،بهتر از كثرت اشخاص است،كثرت در جمله كثيرون بالإسلام مجازا به معناى قدرت و غلبه آمده،و اين از باب اطلاق اسم مظنّة الشّى على الشّىء است .

فرموده است: فكن قطبا .

از اين جا رأى آن حضرت در باره عمر،آغاز مى شود،و اين گونه به او تذكّر مى دهد كه خود را مرجع و پناه عرب قرار دهد،و محور جامعه باشد تا مردم در سختيها بدو پناه برند،و به دور او گرد آيند،براى عمر واژه قطب(محور)و براى مردم واژه رحا(آسيا)را استعاره آورده و با كلمه استدارة(چرخش)ترشيح داده است.

و امام(علیه السلام)آن را كنايه قرار داده بر اين كه عمر بايد عرب را حريم و نگهبان خود قرار دهد،از اين رو فرموده است: و أصلهم دونك نار الحرب يعنى:بى آن كه خود در جنگ شوى آنان را وارد كار زار كن،زيرا اگر آنها سلامت مانند و پيروزى

ص:362

يابند اين چيزى است كه شايسته و مطلوب ماست،و اگر دچار شكست شوند،عمر پناه و پشتيبان آنهاست،بر عكس اگر عمر خود به همراه سپاهيان رهسپار جنگ شود،در صورت پيروزى لشكر،مطلوب همان است.و در صورت شكست سپاه، چنان كه گفته شد براى مسلمانان پناهى باقى نمى ماند كه بدان التجا جويند .

فرموده است: فإنّك إن شخصت...تا فيك .

اين جملات در بيان مفاسدى است كه در صورت بيرون رفتن عمر به همراه سپاهيان،از دو نظر وجود دارد:

1-اين كه اسلام در اين زمان مانند شاخه نورسته،تازه و شكننده بود،و دلهاى بسيارى از اعراب كه مسلمان شده بودند هنوز بر آن استقرار و اطمينان پيدا نكرده بود،و اگر اينها به اعرابى كه هنوز مسلمان نشده بودند مى پيوستند،و بر خروج عمر از مركز خلافت آگاه مى شدند،طمع آنها بر انگيخته مى شد،و سر به شورش برداشته فتنه آنها حرمين شريفين(مكّه و مدينه)و ديگر شهرهاى اسلام را فرا مى گرفت،در اين صورت آنچه خليفه از پشت سر از دست مى دهد خيلى مهمّتر از آن چيزى است كه خواسته و در طلب آن شتافته است،و دشمنان از دو سو او را در ميان مى گيرند.

2-ايرانيان اگر دريابند كه عمر خود به جنگ آنها آمده است،براى دست يافتن بر او كوشا شده و سخنها در اين باره خواهند گفت،در اين صورت اين امر آنان را بر جنگ حريصتر و راغبتر خواهد ساخت.و عجم بيشتر از ديگران با او دشمنى دارد و خواهان نابودى اوست .

فرموده است: فامّا ما ذكرت من مسير القوم... تا آخر.

اين سخنان در پاسخ گفتار عمر است كه به آن حضرت گفت:ايرانيان قصد دارند كه براى جنگ با مسلمانان حركت كنند و من خوش ندارم كه پيش از آن كه ما به جنگ آنها رويم آنها به جنگ ما آيند،امام(علیه السلام)به او پاسخ داد اگر اين امر ناخوش و مكروه توست خداوند متعال بيش از تو آن را ناخوش مى دارد،و

ص:363

براى دگرگونى و رفع آن از تو تواناتر است،سخن امام(علیه السلام)بر اين پايه است كه هر چند آمدن ايرانيان به جنگ مسلمانان خطر و مفسده است ليكن رفتن او به همراه سپاهيان براى جنگ با ايرانيان،خطر و مفسده اى بزرگتر است،در اين صورت بايد خطر بزرگتر را بر طرف ساخت،و دفع مفسده ديگر را به خدا واگذاشت،زيرا خداوند نيز آن را ناخوش مى دارد،و او در دفع آنچه مكروه اوست تواناتر است .

فرموده است: و امّا ما ذكرت من عددهم... تا آخر.

عمر گفته بود كه شمار ايرانيان زياد و عدد آنها بسيار است و امام(علیه السلام)در پاسخ عمر يادآورى كرد كه عدد مسلمانان در صدر اسلام زياد نبود،و آنچه آنها را در جنگها پيروز ساخت يارى و كمك خداوند بود،و سزاوار است كه در اين زمان نيز حال بدين منوال باشد،اين گفتار امام(علیه السلام)را مى توان استدلال بر سبيل تمثيل دانست،چنان كه در ذيل مشورت نخستين عمر با على(علیه السلام)بيان كرده ايم و به مقتضاى وعده خداوند در قرآن است كه خلافت زمين را نصيب مسلمانان مى كند، و دين آنان را كه خداوند بدان خشنودى داده قدرت و قوّت خواهد داد،و بيم و هراس آنان را به ايمنى مبدّل خواهد ساخت.

ص:364

أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ مَنِ اسْتَنْصَحَ اللَّهَ وُفِّقَ- وَ مَنِ اتَّخَذَ قَوْلَهُ دَلِيلاً هُدِيَ لِلَّتِي هِيَ أَقُومُ- فَإِنَّ جَارَ اللَّهِ آمِنٌ وَ عَدُوَّهُ خَائِفٌ- وَ إِنَّهُ لاَ يَنْبَغِي لِمَنْ عَرَفَ عَظَمَةَ اللَّهِ أَنْ يَتَعَظَّمَ- فَإِنَّ رِفْعَةَ الَّذِينَ يَعْلَمُونَ مَا عَظَمَتُهُ أَنْ يَتَوَاضَعُوا لَهُ- وَ سَلاَمَةَ الَّذِينَ يَعْلَمُونَ مَا قُدْرَتُهُ أَنْ يَسْتَسْلِمُوا لَهُ- فَلاَ تَنْفِرُوا مِنَ الْحَقِّ نِفَارَ الصَّحِيحِ مِنَ الْأَجْرَبِ- وَ الْبَارِئِ مِنْ ذِي السَّقَمِ- وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ لَنْ تَعْرِفُوا الرُّشْدَ- حَتَّى تَعْرِفُوا الَّذِي تَرَكَهُ- وَ لَنْ تَأْخُذُوا بِمِيثَاقِ الْكِتَابِ حَتَّى تَعْرِفُوا الَّذِي نَقَضَهُ- وَ لَنْ تَمَسَّكُوا بِهِ حَتَّى تَعْرِفُوا الَّذِي نَبَذَهُ- فَالْتَمِسُوا ذَلِكَ مِنْ عِنْدِ أَهْلِهِ- فَإِنَّهُمْ عَيْشُ الْعِلْمِ وَ مَوْتُ الْجَهْلِ- هُمُ الَّذِينَ يُخْبِرُكُمْ حُكْمُهُمْ عَنْ عِلْمِهِمْ- وَ صَمْتُهُمْ عَنْ مَنْطِقِهِمْ وَ ظَاهِرُهُمْ عَنْ بَاطِنِهِمْ- لاَ يُخَالِفُونَ الدِّينَ وَ لاَ يَخْتَلِفُونَ فِيهِ- فَهُوَ بَيْنَهُمْ شَاهِدٌ صَادِقٌ وَ صَامِتٌ نَاطِقٌ

بى گمان پس از من روزگارى براى شما فرا خواهد رسيد كه چيزى از حقّ پنهانتر و از باطل آشكارتر و از دروغ بستن بر خدا و پيامبرش بيشتر نخواهد بود، در نزد مردم آن زمان كالايى كسادتر از اين نيست كه قرآن چنان كه شايسته آن است خوانده شود،و رايجتر از اين نيست كه به دلخواه،تفسير و در معانى آن تغيير داده شود،در شهرها چيزى زشت تر از كار خوب،و خوبتر از كار بد نباشد،حاملان قرآن آن را كنارى گذارند،و حافظانش آن را فراموش كنند، در آن روزگار كتاب خدا و پيروان راستين آن رانده و به دور افتاده اند،آنها دو يار همراه و همگامند كه هيچ كس به آنها پناه نمى دهد،از اين رو اگر چه در آن زمان قرآن و اهل آن در ميان مردمند امّا در ميان آنان و همراه آنها نيستند، زيرا گمراهى و هدايت اگر هم در يك جا جمع شوند با يكديگر توافق و سازگارى ندارند،مردم آن روزگار بر تفرقه و پراكندگى از دين اتّفاق كرده،و در اتّحاد و يگانگى اختلاف دارند،چنين مى نمايد كه آنان كتاب خدا را امام و پيشوايند و كتاب خدا امام و پيشواى آنها نيست،لذا در نزد اين مردم از قرآن جز نامى باقى نمى ماند و از آن جز خطّ و نوشته اش چيزى نمى شناسند!! آنها از دير زمان نيكوكاران را به انواع شكنجه ها دچار ساختند،و گفتار راست آنها را دروغ بر خدا ناميدند،و بدى را كيفر نيكى قرار دادند.

بى شكّ آنانى كه پيش از شما بودند به سبب آرزوهاى دراز،و دور پنداشتن مرگ هلاك شدند،تا آن گاه كه مرگشان فرا رسيد،مرگى كه عذرها را ردّ مى كند و با آن درهاى توبه بسته مى شود و عذابهاى كوبنده و كيفرها به همراه آن فرا مى رسد.

اى مردم!هر كس از خداوند نصيحت بخواهد،خداوند او را موفّق مى دارد،و هر كس گفتار خدا را دليل خويش قرار دهد،به راست ترين و استوارترين راهها هدايت مى شود،زيرا كسى كه در پناه خدا جاى گيرد ايمن،و آن كه با خدا دشمنى ورزد ترسان و هراسان است،به راستى كسى كه خداوند را به بزرگى شناخت سزاوار نيست خود را بزرگ بشمارد،زيرا سرافرازى و برترى آنانى كه به مرتبه عظمت خداوند آگاه شده اند به اين است

ص:367

كه در برابر او فروتنى و تواضع كنند،و سلامت آنانى كه به قدرت بى كران او دانا شده اند اين است كه براى او سر تسليم فرود آورند،پس شما همانند انسان تندرستى كه از مبتلا به گرى مى گريزد،و سالمى كه از بيمار اجتناب مى كند از حقّ دورى نكنيد،و بدانيد شما هرگز راه راست را نخواهيد شناخت مگر اين كه كسى را كه آن را رها كرده بشناسيد،و هرگز به پيمان خداوند وفا نخواهيد كرد مگر به كسى كه آن را شكسته،دانا باشيد و بدان چنگ نخواهيد زد مگر به كسى كه آنرا دور انداخته آگاه شويد،بنا بر اين،اين آگاهيها را از اهل قرآن بخواهيد زيرا آنها سرچشمه حيات دانش و مايه مرگ جهلند،آنان كسانى هستند كه داورى آنها از ميزان دانششان،و خموشى آنها از قوّت منطقشان،و ظاهر آنها از پاكى باطنشان خبر مى دهد،آنان با دين مخالفت نمى كنند و در آن اختلاف ندارند،دين در باره آنان شاهدى صادق،و خاموشى ناطق است .»

اين مقصد،و هدف غايى كه اطاعت و فرمانبردارى از خداوند است اشاره كرده، و بيان آن حضرت مشتمل بر دو مسأله از مهمترين مسائل علوم الهى است:

1-( ليعلم العباد ربّهم إذ جهلوه )اين كه معرفت خداوند پس از جهل به او براى بندگان حاصل گردد .

2-( و ليقرّوا به إذ جحدوه،و ليثبتوه بعد إذ أنكروه )اين كه بندگان پس از تكذيب وجود خداوند به هستى او اقرار،و پس از انكار،وجود او را اثبات كنند.

در اين دو جمله هر چند الفاظ مختلف است ليكن معنا يكى است و آن عبارت از تصديق به وجود خداوند است مگر اين كه اقرار و تكذيب را در جمله اوّل زبانى،و اثبات و انكار را در جمله دوّم قلبى بدانيم كه در اين صورت دو معناى جداگانه خواهند داشت .

امام(علیه السلام)به تجلّى حقّ جلّ و علا در كتابش،اشاره كرده،و اين كه خداوند با يادآورى و توجّه دادن بندگانش به شگفتيهاى آفرينش خويش،و ترسانيدن آنان از عذاب و كيفر خود،و همچنين با بيان احوال امّتهاى گذشته كه بر اثر عقوبتهاى خداوند،محو و نابود شده،و وجود آنها يكباره درو گرديده و از ميان رفته اند خود را به آنان نمايانده است و همه اينها ظهور و تجلّى اوست،بى آن كه رؤيت و مشاهده اى در كار باشد،زيرا خداوند متعال برتر است از اين كه با حواسّ ظاهر ادراك شود،يكى از دانشمندان گفته است:احتمال دارد مراد از تجلّى خداوند در كتاب خويش،پيدايى او در مصنوعات بهت انگيز و مكنونات شگفت آميز عالم آفرينش بوده،و واژه كتاب براى علم استعاره شده باشد،وجه مشابهت اين است كه همان گونه كه كتاب محلّ نقش حروف و كلمات است،علم نيز محلّى است كه پذيراى آثار گوناگون خلقت،و عجايب صورى است كه در آن نقش بسته مى شود،بديهى است اين تجلّى و ظهور و پيدايى از طريق مشاهده حسّ باصره نيست،زيرا خداوند جلّ و علا برتر و منزّه تر از اينهاست .

فرموده است: سيأتى...تا المنكر .

ص:369

امام(علیه السلام)در اين گفتار از دورانى خبر مى دهد كه به گونه اى كه ذكر فرموده پس از او فرا مى رسد،و ما اين دوران را ديده و نسلهاى پيش از ما نيز آن را مشاهده كرده اند،زيرا پنهان بودن حقّ و پيدايى باطل،در اين ازمنه امرى آشكار و ملموس است،اين كه فرموده است چيزى از حقّ پوشيده تر،و از باطل آشكارتر نيست بر سبيل مبالغه است و همچنين است اين جمله كه:چيزى از دروغ بستن به خدا و پيامبرش بيشتر و فراوانتر نيست،در اين باره از شعبه (1)كه امام محدّثان بوده روايت شده كه گفته است:نه دهم احاديث دروغ است،و نيز از دار قطنى (2)نقل شده كه:حديث صحيح در ميان احاديث ديگر همچون موى سپيدى است كه در گاو سياه يافته شود .

فرموده است: و ليس عند أهل...تا حفظته .

شرح اين مطلب در ذيل خطبه امام(علیه السلام)در نكوهش كسانى كه در ميان امّت، حكومت و فرمانروايى مى كنند و شايستگى آن را ندارند بيان شده است،اين كه فرموده است حاملان قرآن آن را كنار مى گذارند و از آن دست مى كشند،مراد اين است كه تلاوت كنندگان قرآن از تدبّر و تفكّر در آيات آن و به كار بستن احكامش روگردان مى شوند،و منظور از جمله تناساه حفظته نيز چشم پوشى از اجراى اوامر و نواهى كتاب خدا و بى اعتنايى در پيروى از آن است .

فرموده است: فالكتاب...تا و إن اجتمعتا .

منظور از اهل كتاب كسانى هستند كه پايبند عمل به آنند،و چون مردم دورانى كه توصيف شد توجّهى به كتاب خدا ندارند طبعا اهل قرآن و كسانى كه

ص:370

پايبند احكام آنند نيز مورد توجّه و عنايت آنها نيستند،بلكه چون اين اقليّت در مواردى كه احكام كتاب خدا اقتضا مى كند و پيروى از آن واجب مى گردد با آن اكثريّت مخالفت مى كنند مورد اذيّت و آزار آنها نيز قرار مى گيرند،و اين مخالفت و اعراض،باعث طرد و آوارگى آنها مى گردد.امّا راهى كه كتاب خدا و پيروان آن مى سپرند همان راه خداست كه يك راه بيش نيست،و به راستى كسى از مردم اين زمان اين دو يار همراه را در پناه خود نمى گيرد مگر اين كه اين دو با هدف او موافقت و همراهى كنند و در اين صورت كارى براى كتاب خدا و عامل به آن نكرده بلكه آنچه انجام داده به خاطر موافقت آنها با هدف اوست،و اين كه اين دو،در ميان مردمند منظور،وجود و حضور آنهاست،و معناى اين كه در ميان مردمان نيستند عدم پيروى مردم از ايشان و در نتيجه بى فايده بودن حضور آنهاست كه به مانند فقدان آنها در ميان مردم است براى اين كه موجود آن است كه از وجود آن سود برده شود.همچنين است معناى معيّت آنها با مردم كه اگر چه به سبب مصاحبتهايى كه در زندگى اتّفاق مى افتد،با مردمند امّا در واقع با آنها همنشين و همراه نيستند،زيرا ضلالت آنها با هدايت قرآن و كسانى كه پايبند آنند در يك جا جمع نمى شود،و اين دو با گمراهان ضدّ و دشمنند،هر چند در صحنه زندگى در كنار هم باشند .

فرموده است: فاجتمع القوم على الفرقة .

يعنى مردمان بر اين كه در تفرقه و پراكندگى بسر برند،و از آنچه مايه وحدت و جمعيّت است دورى گزينند اتّفاق كرده اند،اين موضوع در دوران آن حضرت بر فرقه خوارج،و آنهايى كه سركشى كرده و به جنگ او برخاستند صدق مى كند،و در دورانهاى پس از او بر كسانى راست مى آيد كه آراء و مذاهب گوناگون در دين پديد آوردند،بديهى است اتّفاق آنها در تفرقه و پراكندگى مستلزم جدايى آنها از جماعت است .

فرموده است: كأنّهم أئمّة الكتاب .

ص:371

امام(علیه السلام)آنها را به سبب گستاخى كه در مخالفت با ظواهر و حقايق قرآنى دارند،و به علّت جرأت آنها بر مخالفت كردن با ظواهر قرآن و ايجاد اختلاف در كتاب خدا،و تأويل آن بر وفق اغراض و مقاصد خود،به افرادى كه سمت امامت و پيشوايى مردم را دارند تشبيه فرموده است،زيرا اعمالى كه اينها انجام مى دهند از نوع وظايف امام نسبت به مأموم است،با اين كه امام آنها كسى است كه پيروى و متابعت از آثار او بر آنها واجب است،و اگر با او مخالفت ورزند و از متابعت او دورى گزينند پيوند خود را با او بريده،و بى آن كه مقاصد او را دنبال كنند،جز نام و نوشته اى از او چيزى براى آنها باقى نيست.

فرموده است: و من قبل ما مثّلوا بالصّالحين .

اين گفتار به بنى اميّه و زمان آنها كه پيش از دورانى است كه امام(علیه السلام)از آن خبر مى دهد اشاره دارد،و اين كه بنى اميّه صلحاى صحابه و تابعان را شكنجه و آزار مى دادند،و آنها را به سود خود به اعمالى كه مورد خشنودى آنها نبود وادار مى كردند،و دروغ بستن به خدا را به آنها نسبت مى دادند،و جزاى حسنه را سيّئه قرار مى دادند روشن است،و توصيف آنچه بدين گونه در آينده واقع خواهد شد،با آنچه در گذشته بدين گونه به وسيله بنى اميّه واقع شده منافات ندارد،ما در جمله ما مثّلو با فعل مثّلو تأويل به مصدر مى شود و محلّ آن بنا بر اين كه مبتداست رفع،و خبر آن من قبل مى باشد .

فرموده است: و إنّما هلك...تا آجالهم .

اين گفتار هشدارى است بر اين كه در دنيا رشته آرزوها را بايد كوتاه كرد، زيرا داشتن آرزوهاى دراز و در پى آنها بودن مايه هلاكت در آخرت است،منظور امام(علیه السلام)از من كان قبلكم نسلهاى گذشته و مراد از هلاكت،نابودى اخروى است و علت نابودى آنها آرزوهاى درازشان در دنياست كه موجب مى شود به لذّتهايى سرگرم شوند كه آنان را از خدا دور،و از مرگ غافل مى سازد،معناى تغيّب آجالهم عنهم غفلت آنها از مرگ،و نينديشيدن در باره آن،و ناآگاهى آنان به زمان وقوع

ص:372

آن است،زيرا توجّه به مرگ مانع فرو رفتن در لذّات دنيوى و تيره كننده آنهاست .

فرموده است: حتّى نزل بهم الموعود...تا خائف .

امام(علیه السلام)در اين عبارت نهايت مدّت طول آمال آنها را بيان فرموده است و مراد از موعود،مرگ است، و تردّ عنه المعذرة يعنى:ديگر پوزش پوزشخواه پذيرفته نمى شود ، و ترفع عنه التوبة يعنى:وقتى مرگ فرا مى رسد،باب توبه مسدود مى گردد،چنان كه خداوند متعال فرموده است: «وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَ لاَ الَّذِينَ» ... (1)»وَ تَحُلُّ مَعَهُ القَارِعَةُ يعنى:با فرا رسيدن مرگ سختيهاى كوبنده و وقايع هراس انگيز فرا مى رسد و به دنبال آنها عقوبتهاى اخروى و عذابهاى آن جهانى دامنگير انسان مى شود .

پس از اين امام(علیه السلام)دوباره به بيان آنچه مقتضاى رأى صحيح و موجب صلاح حال شنوندگان است مى پردازد و با مخاطب قرار دادن آنها،هشدار مى دهد كه واجب است خدا را ناصح و خير خواه واقعى خود بدانند،و اوامر و نواهى او را بپذيرند،و گفتار او را راهنماى مقاصد مهمّ خود قرار دهند،زيرا خدا را ناصح و خيرخواه خود دانستن مستلزم كاميابى و توفيق است،و گفتار او را دليل خود قرار دادن موجب هدايت به راست ترين و استوارترين راههاست ،سپس خوبى پناه بردن به خدا را كه موجب حصول امنيّتى است كه هدف هر پناهنده است تذكّر مى دهد و زشتى و قبح دشمنى با خدا را كه موجب بروز ترس و بيمى است كه نتيجه دشمنى با پادشاهان،بويژه قدرتبخش قدرتمندان و سلطان اين جهان و آن جهان است يادآورى مى كند،منظور از پناه بردن به خدا،تقرّب جستن به او از طريق طاعت و بندگى است و مراد از دشمنى با خدا،دورى كردن از او به سبب نافرمانى و مخالفت با اوامر اوست،و شكّ نيست كه طاعت خدا موجب ايمنى از

ص:373

عذابهاى آخرت،و نافرمانى او باعث خوف و خطر مى باشد .

فرموده است: و إنّه لا ينبغي لمن عرف...تا و موت الجهل .

اين گفتار ارشادى است براى مردم،كه در برابر خداوند و كسانى كه به راه او مى روند،تواضع و فروتنى داشته باشند،و باز مى دارد از اين كه در برابر حقّ تعالى و مردان خدا تكبّر ورزند،و از پذيرش حقّ سر،باز زنند،اين كه امام(علیه السلام) كسانى را كه عظمت خدا را دريافته اند مخاطب قرار داده براى اين است كه اينان حقارت خود را دانسته و نسبت خود را با جلال و كبريايى او سنجيده اند، و زودتر از كسان ديگر متأثّر و شرمنده شده اند و خود را كوچكتر از اين مى بينند كه بر خدا تكبّر ورزند،و تذكّر مى دهد كه با يادآورى عظمت پروردگار،و اين كه عظمت او فوق عظمت جهانيان است به شايستگى نسبت به او فروتنى كنند،زيرا او عظيم على الاطلاق است،و عظمت و بزرگى هر بزرگى از جانب او افاضه شده و در پرتو تقرّب به او حاصل گرديده است،روش پادشاهان بر اين است:كسى كه در برابر جلال و سطوت آنها فروتنى داشته باشد و شرايط احترام و توقير آنان را به جا آورد،و نسبت به آنان اظهار انقياد و فرمانبردارى كند،او را مورد ترفيع و ترقّى قرار مى دهند،و به او سرورى و بزرگى مى بخشند،بديهى است به طريق اولى رفعت انسان و بالا رفتن قدر و منزلت او در اين خواهد بود كه در برابر ملك الملوك و عظيم على الاطلاق اظهار فروتنى و زبونى كند،همچنين سلامت كسى كه قدرت خداوند را مى داند،و به سيطره و استيلاى او آگاهى دارد،اين است كه خود را تسليم او كند و بنده فرمانبردار او باشد .

امام(علیه السلام)پس از آن كه مردم را به رعايت ادب و فروتنى در برابر خداوند و اولياى او دستور مى دهد،آنان را دعوت مى كند كه سخن حقّ را از مردان حقّ بپذيرند،و مانند كسى كه از مبتلاى به جرب مى گريزد يا همچون تندرستى كه از بيمار دورى مى كند از او دورى نگزينند،در اين تشبيه،وجه مشابهت شدّت نفرت

ص:374

و گريز است .

پس از اين امام(علیه السلام)به آنان تذكّر مى دهد كه از ائمّه ضلال و پيشوايان طريق گمراهى دورى كنند و به آنان هشدار مى دهد كه شما به رشد و صلاح و معرفت صحيح آگاهى نداريد،و به ميثاق كتاب خدا پايبند نيستيد و به كتاب خدا تمسّك كامل نجسته ايد مگر هنگامى كه اين گمراهان و رهزنان طريق هدايت را بشناسيد.و شرط شناخت رشد و صلاح اين است كه تارك آنها شناخته شود،زيرا معرفت كامل به چگونگى آنها بلكه معرفت هر چيزى منوط به شناخت شكوك و شبهاتى است كه موجب بروز دو دلى و پراكندگى و ترك عمل بر وفق آن شده است،و چون راه حقّ و صواب همان است كه آن حضرت و پيروان او برآنند،و آنهايى كه اين طريق را ترك كرده اند همان مخالفان و كسانى هستند كه در امر خلافت با آن حضرت به دشمنى و نزاع برخاسته و رهبرى اهل ضلالت را دارند،لذا شناخت كامل حقّ و صلاح و رشدى كه آن بزرگوار به آن دعوت مى كند منوط به شناخت دشمنان آن حضرت شده است،و اگر كسى كه جوياى حقّ است اين را بداند معرفتش كامل مى شود و در راه صواب گام برخواهد داشت و از كسى كه از اين راه منحرف است دورى خواهد گزيد،اخذ به ميثاق كتاب يعنى تمسّك به قرآن و عمل به احكام آن،كه مشروط به شناخت كسانى شده است كه اين ميثاق را نقض و به نزاع با آن حضرت پرداخته اند نيز همين معنا را دارد،يعنى پيروى آن بزرگوار در آنچه طبق كتاب خدا عمل مى كند كامل نيست،مگر اين كه شبهات كسانى كه با برداشت نادرست از قرآن دچار شبهه شده و حكم آن بزرگوار را نقض كرده اند دانسته شود،و چون به فساد شبهه و گمراهى آنها آگاه شوند،از روى بصيرت به ميثاق كتاب تمسّك جويند و بدانند كه آنها ناقض كتاب خدايند،و از آنها دورى اختيار كنند ،عبارت و لن تمسّكوا به حتّى تعرفوا الّذي نبذه نيز به همين معناست،يعنى تمسّك به كتاب خدا و اجراى ميثاق آن منوط است به اين كه كسانى كه قرآن را به پشت سر انداخته اند شناخته شوند و دانسته شود كه اينها

ص:375

گمراهند،تا از آنها دورى و نفرت حاصل شود،و تمسّك به كتاب خدا تحقّق يابد،و اجراى ميثاق ان صورت پذيرد،و غرض از همه اين تأكيدها در باره لزوم شناخت سردمداران انحراف و پيشوايان گمراهى و نفاق و آگاهى به اعتقادات و شبهات آنها و بيزارى جستن از آنان همين است .

پس از تأكيد در باره لزوم شناختى كه ذكر شد،امام(علیه السلام)اعلام مى كند كه معرفت را از اهلش فرا گيريد و مقصود از اهل معرفت،خود آن حضرت و اهل بيت بزرگوار اويند،كه درود خداوند بر آنان باد،امام(علیه السلام)صفت عيش العلم يعنى حيات علم،و مرگ جهل را براى آنان استعاره فرموده است،زيرا همان گونه كه سود بردن از چيزى موكول به وجود آن چيز است،علم و استفاده از آن نيز به وجود آن بزرگواران وابسته مى باشد،امّا اين كه آنها مرگ نادانى و جهلند براى اين است كه همان گونه كه با مرگ شخص شرور،شرّ معدوم و زيان آن نابود مى شود، در سايه وجود آنها نيز جهل از ميان مى رود و زيانهاى حاصل از آن معدوم مى گردد .

فرموده است: هم الّذين يخبركم حكمهم عن علمهم...تا باطنهم .

يعنى منطق آنها شما را به حكمت رهبرى مى كند،و روش آنان كه بر همين اساس استوار است،نمايانگر اين است كه نفوس آنها به انواع علوم آراسته و كامل گشته است،سكوت آنها روشنگر منطق قوى آنهاست،براى اين كه سكوت سخنور و زبان آور فرزانه اى كه از كمال حكمت و هوشمندى برخوردار است در هر موقع و به هر شكل و در هر حال نشانه حسن منطق و كمال دانش،و توجّه او است به آنچه مى گويد،همچنين ظاهر آنها بيانگر باطن آنهاست .

فرموده است: لا يخالفون الدّين...تا فيه .

يعنى آنها بر اجراى اوامر خداوند مداومت دارند،و در طريق شريعت پويا هستند،اين كه فرموده است در آن هيچ اختلافى ندارند اشاره است به اين كه اتّفاق آراى آنها بر احكام دين نشانه كمال دانش آنها به شريعت است،براى اين

ص:376

كه راه دين يكى است و چون همه آنها در شناخت اين راه اتّفاق دارند و همگى داراى علوم آنند لازم است كه در آن اختلاف نداشته باشند و چنين نباشد كه يكى از آنان حكمى از احكام دين را نداند تا با ديگرى از آنها در اين باره مخالفت داشته باشد .

فرموده است: فهو بينهم شاهد صادق... تا آخر.

يعنى قرآن گواه صادقى است كه در باره احكام و حوادثى كه بر مسلمانان و جز آنها وارد مى شود،به آن استدلال مى كنند،و اين گواهى است كه دروغ نمى گويد،همچنين قرآن،خاموشى است گويا،خاموش است براى اين كه مركّب از حروف و اصوات است،و گوياست زيرا بر زبان آنان سخن مى گويد،و به منزله اين است كه ناطق است.واژه ناطق و صامت هر دو استعاره است،جهت مشابهت بهره رساندن به وسيله سخن گفتن و بى بهره ماندن بر اثر خاموشى است،مانند ناطق كه با سخن خود فايده مى رساند،و صامت كه با گزيدن خاموشى،از آن باز مى ايستد.

ص:377

براى هر گمراهى انگيزه اى،و براى هر پيمان شكنى بهانه اى است،به خدا سوگند من آن كس نيستم كه آواز نوحه گر را گوش دهد و خبر مرگ را بشنود،و گريه كننده را ببيند،ليكن عبرت نگيرد و آرام بنشيند .»

و اين خصلت بر حسب قوّت و ضعف كمالات در آدميان متفاوت است،بديهى است در نهاد آدمى هيچ چيزى قويتر از سلطه جويى و بزرگتر از حبّ رياست و سلطنت نيست،بويژه در نهاد كسانى كه معتقد باشند با تحصيل آن مى توانند آخرت را نيز به دست آورند،روشن است كه تحصيل دنيا و آخرت بالاترين كمال مطلوب براى انسان است،و هيچ چيزى در نفس آدمى نمى تواند با اين هدف مقاومت كند،و او براى رسيدن به اين مقصود به هر كارى كه ممكن است دست مى زند،و از كشتن فرزند و پدر و برادر نيز كوتاهى نمى كند،از اين رو گفته اند الملك عقيم يعنى پادشاهى فرزند ندارد و نازاست،در مورد طلحه و زبير چنان كه نقل شده پيش از آن كه به مقصود برسند و قبل از آن كه جنگ آغاز گردد،در باره اين كه كدام يك به امامت در نماز سزاوارترند ميان خود اختلاف كردند،و عايشه مقرّر كرد كه يك روز محمّد بن طلحه و روز ديگر عبد اللّه بن زبير با مردم نماز گزارند،تا زمانى كه جنگ پايان يابد،ليكن پس از اين عبد اللّه بن زبير ادّعا كرد كه عثمان در يوم الدّار به خلافت او تصريح كرده است،و به اين دليل در نماز جانشين او مى باشد،و در موقع ديگر مدّعى نصّ صريحى از او شد،از طرف ديگر طلحه به دليل اين كه سميّه دختر ابى بكر زن اوست،از مردم خواست به عنوان امير المؤمنين به او سلام دهند،زبير نيز به عنوان اين كه أسماء خواهر سميّه همسرش مى باشد همين درخواست را از مردم كرد،و عايشه دستور داد كه هر دو را به عنوان امير المؤمنين سلام دهند،در باره فرماندهى جنگ نيز ميان آنها اختلاف شد،نخست هر كدام از آن دو نفر فرماندهى را براى خود مى خواست و سپس از آن منصرف شدند،در هر حال داستان آنها در تاريخ ثبت و روشن است .

فرموده است: قد قامت الفئة الباغية .

اين جمله اشاره به همين سردمداران جنگ جمل است كه در باره آنها از پيش خبر داده بود،كه: امرت أن اقاتل النّاكثين و القاسطين و المارقين يعنى:مأمور شده ام كه با ناكثين(اصحاب جمل)و قاسطين(معاويه و ياران او)و مارقين

ص:380

(خوارج)كارزار كنم .

فرموده است: فأين المحتسبون و قد سنّت لهم السّنن .

يعنى در اين هنگام كه راه،روشن گشته است خواستاران پاداشهاى الهى در كجايند؟به جاى المحتسبون المحسنون(نيكو كاران)نيز روايت شده است .

فرموده است: و قدّم لهم الخبر .

يعنى آنانى كه پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)خروج و طغيان گروه باغيه(ستمگر)و ناكثه(پيمان شكن)و مارقه(از دين بيرون شونده)را به آنها خبر داده است، بنا بر اين سزاوار است كه اين گمراهان بپرهيزند از اين كه همان گروهى باشند كه پيغمبر(صلی الله علیه و آله)از آنها خبر داده است .

فرموده است: و لكلّ ضلّة علّة .

يعنى براى هر گمراهى سبب و علّتى است،و اين بيان به خروج اين گروه از دين اشاره دارد،و علّت در مورد اينها تجاوز و حسد آنهاست،همچنين براى هر پيمان شكنى شبهه اى است كه چشم بصيرت او را از اين كه حق را ببيند مى پوشاند،مانند همين كسانى كه خونخواهى عثمان را مى كردند .

فرموده است: و اللّه لا أكون... تا آخر.

امام(علیه السلام)سوگند ياد كرده است،اين چنين نيستم،يعنى:پس از شنيدن اين كه آنها چيرگى يافته و مردم را بر ضدّ او بر انگيخته و به تهديد آن حضرت پرداخته اند،از آنها غافل بماند،و در برابر سركشى آنها شكيبايى كند تا اين كه او را غافلگير كنند،مانند كسى كه صداى زدن و آواى گريه و شيون را كه نشانه خطر است مى شنود،ليكن تا صحنه خطر را نبيند و گريه كننده را مشاهده نكند،قضيّه را باور نمى كند،در حالى كه سزاوارتر اين است كه به نشانه هاى خطر بسنده كند و خود را براى پيكار با دشمن آماده سازد.

ص:381

جمله امورى است كه خداوند متعال دانش آنها را ويژه خود گردانيده چنان كه فرموده است: «إِنَّ اللّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السّاعَةِ» (1)»و نيز «وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ» (2)»هر چند پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)كيفيّت شهادتش را مجملا به او خبر داده بود چنان كه از آن حضرت نقل شده كه به امير المؤمنين(علیه السلام)فرموده است:ضربت بر اين(اشاره به سر آن حضرت فرمود)وارد خواهد شد و از آن،اين(اشاره به محاسن آن حضرت فرمود)خضاب خواهد گشت،همچنين از پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)روايت است كه به آن حضرت فرمود:آيا مى دانى شقى ترين پيشينيان كيست؟عرض كرد:آرى آن كه ناقه را پى كرد،فرمود:شقى ترين پسينيان را مى دانى كى خواهد بود؟عرض كرد:نه،فرمود:كسى كه به اين جا(اشاره به سر حضرت) ضربت مى زند،و اين(اشاره به محاسن حضرت)را از آن خضاب مى كند.

امّا بررسى و پيگيرى آن حضرت در اين باره،مربوط است به وقت و مكان و قرائن مشخّصه آن به تفصيل،كه ممكن است اين بررسى از طريق پرسش از پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)در دوران زندگى آن بزرگوار باشد،و رسول اكرم(صلی الله علیه و آله)تفصيل اين واقعه را از او پنهان داشته است،يا اين كه براى دريافت اين مطلب،احوال آن حضرت را در ديگر اوقاتى كه با مردم بوده مورد فحص و دقّت قرار داده است،امّا خداوند همواره اين امر را پوشيده و مكتوم داشته است،از اين رو فرموده است:چه دور است دانستن اين امر،كه آن در خزانه علم خداوند نهفته است .

پس از اين امام(علیه السلام)وصيّت خويش را آغاز،و آن را به ترتيب الأهمّ فالأهمّ بيان مى فرمايد،سفارش نخست آن حضرت در باره اخلاص عمل براى خداوند است،كه بايد با روگردانيدن از هر چه جز اوست عمل را براى او خالص گردانيد، و اين مستلزم مواظبت بر اجراى اوامر و نواهى بارى تعالى و ديگر چيزهايى است كه قرآن كريم بدانها ناطق است،سپس بر لزوم پيروى از سنّت محمّد(صلی الله علیه و آله)و اين

ص:385

كه نبايد سنّتهاى آن حضرت رها شود وصيّت مى كند،اين كه امام(علیه السلام)نام خدا را بر نام پيامبر(صلی الله علیه و آله)مقدّم داشته،چنان كه اشاره كرديم براى اين است كه بر طبق علم بيان مقدّم داشتن اهمّ بر مهمّ واجب است ،پس از اين،گفتار خود را در باره پيروى از توحيد خالص و تمسّك به سنّتهاى نبوى تأكيد مى كند،واژه عمودين را براى اين دو امر استعاره آورده است،و با واژه أقيموا ترشيح داده است،همچنين لفظ مصباحين را استعاره،و إيقاد(افروختن)را ترشيح آن قرار داده است، استعاره نخست بدين مناسبت است كه اسلام و نظام امور مسلمانان در باره معاش و مسائل معاد بر پايه توحيد خداوند و آنچه پيامبر(صلی الله علیه و آله)از جانب او براى مردم آورده قرار دارد همان گونه كه خيمه و خرگاه بر پايه و عمود آن بر پا و استوار است، مناسبت استعاره دوّم اين است كه اعتقاد به يگانگى خداوند و پيروى از احكام دين كه موجب هدايت به راه حقّ،و رهايى از تيرگيهاى جهل است،انسان را به جوار قرب خداوند و جنّات نعيم او مى كشانند كه مطلوب حقيقى مى باشد،همچنان كه چراغ،در تاريكى شب،انسان را در راهى كه به سوى مقصد مى سپارد راهنمايى مى كند .

فرموده است: و خلاكم ذمّ .

خلا در اين جا به معناى عدا(ترك كرده است)مى باشد،و اين جمله در حكم مثل است،يعنى:تا هنگامى كه بر توحيد خداوند و سنّت پيامبرش(صلی الله علیه و آله) پايداريد نكوهشى متوجّه شما نيست،و نخستين كسى كه اين مثل گونه را گفته است،قصير هم پيمان جذيمه است كه هنگامى كه عمرو بن عدّى پسر خواهر جذيمه را تشويق كرد كه از طايفه زباء انتقام بگيرد،عمرو گفت:چگونه براى من چنين چيزى ممكن است و حال آن كه قبيله زباء از عقاب در فضا بلند پروازتر،و دست يافتن بر آنها از هر چيز دشوارتر است،قصير گفت:تو آن را بخواه و در اين حال نكوهشى متوجّه تو نيست.

ص:386

فرموده است: ما لم تشردوا .

اين جمله نفى نكوهش را استثنا مى كند،يعنى تا هنگامى كه چراغهاى توحيد الهى و سنّت نبوى را فروزان نگه داشته ايد نكوهشى بر شما وارد نيست،مگر اين كه از اين راهى كه مى رويد پراكنده شويد،و از اين اعتقادى كه داريد دست باز داريد .

سپس چون پيش از اين به آنها سفارش فرمود كه بر اين دو محور كه عبارت از توحيد و سنّت نبوى است و همه تكاليف دين بر آنها دور مى زند،تكيه و مواظبت كنند،در اين جا براى آنها توضيح مى دهد كه: حمل كلّ امرىء منكم...

تا الجهلة يعنى:در اين باره تكليف متفاوت است،دانشوران و هوشمندان و كسانى كه در صدد كسب دانشند،به اندازه مايه و توان خود بار تكليف را به دوش داشته، و مكلّف به آگاه كردن مردم و آموزش دادن آنانند،امّا نادانان مانند زنان و صحرانشينان و سياهپوستان و امثال اين ناآگاهان،تكليفى سبكتر و كمتر دارند،و وظيفه آنها در زمينه عبادات بدنى است نه تفكر در مقاصدى كه در وضع عبادات وجود دارد .

پس از اين به مناسبت آنچه در باره تخفيف بار تكليف نادانان و ناآگاهان در پيش بيان فرموده از رحمت بى كران پروردگار سخن گفته است،منظور از دين قويم اين است كه در آن كژى نيست،و انحرافى از مقصد حقيقى انسان در آن يافت نمى شود،مراد از إمام عليم پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)است كه به چگونگى سلوك طريق خدا دانا،و به مراحل و منازل آن آگاه،و به مقتضاى حكمت قولى و عملى راهنماى اين راه است،و يا منظور خود آن حضرت است،زيرا او وارث علوم پيامبر(صلی الله علیه و آله)و رهرو راه اوست،واژه ربّ در جمله ربّ رحيم خبر مبتداى محذوفى است كه تقدير آن المكلّف ربّ رحيم مى باشد يعنى تكليف كننده پروردگارى مهربان است،و جايز است كه ربّ فاعل فعل محذوفى باشد كه فعلهاى حمل و خفّف در جمله هاى بعدى،آن را تفسير و تعيين مى كند،يعنى يحملكم ربّ،چنان

ص:387

كه خداوند متعال فرموده است: «يُسَبِّحُ لَهُ فِيها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ رِجالٌ » (1)»سپس امام(علیه السلام)وصيّت خود را با دعا و درخواست آمرزش براى آنان و خود پايان داده است .

امام(علیه السلام)در تكميل وصاياى خود به آنان تذكّر مى دهد كه از زندگى او عبرت گيرند،و از دگرگونى احوال او در زمانهاى مختلف پند آموزند،به ياد آورند كه ديروز همكار آنها در پيكار،و يار آنان در جنگ با اقران،و عهده دار امر و نهى در ميان آنان بود...و امروز بر بستر مرگ افتاده،و توان جنبش از او گرفته شده،و فردا با فرا رسيدن مرگ از آنان جدا مى گردد،اين دگرگونيها و تبدّل احوال،همه مايه عبرت و پند و اندرز است،امام(علیه السلام)از غد در جمله غدا مفارقهم ممكن است معناى حقيقى را اراده كرده باشد،به اين سبب كه آن بزرگوار گمان برده كه مرگ او فردا مى رسد،يا اين كه مراد زمان آينده است هر چند آينده اى دور باشد،و اين معنا درست است،زيرا فرموده است: إن ثبتت الوطأة في هذه المنزلّة :يعنى اگر برايم در اين دنيا دوامى،و در اين لغزشگاه بقائى باشد،مراد از مزلّة جايگاه از ميان رفتن زندگى است فذاك يعنى همين مورد اميد است،ثبات وطأه يا استوارى گام كنايه از دوام و بقاى عمر،و دحض القدم يعنى لغزش گام اشاره به زوال آن است .

فرموده است: فإنّا كنّا فى أفياء أغصان...تا مخطّها .

اين جملات،جواب شرط است،يعنى اگر بميريم ما نيز اين چنين بوده ايم، آنچه را در طىّ جملات مذكور بيان فرموده اشاره به احوال دنيا و خوشيها و دوران آن و بهره مندى انسان از آن مى باشد،واژه أغصان (شاخه ها)براى عناصر چهارگانه،و واژه أفياء (سايه ها)را براى آنچه از تركيب اين عناصر در اين جهان پديد مى آيد و انسان در سايه آنها آرامش مى يابد استعاره آورده است،مناسبت استعاره نخست اين است كه عناصر در حقيقت مانند شاخه هاى درخت هستند،و

ص:388

وجه استعاره دوّم اين كه سايه،محلّ آرميدن و لذّت بردن است،همچنان كه وجود و هستى،در صورت سلامت تن و اعتدال مزاج كه از تركيب درست عناصر حاصل مى شود مايه خوشى و لذّت است،و نيز مهابّ الرّياح (جايگاههاى وزش بادها) براى بدنها و رياح (بادها)را براى ارواح و نفخه هاى الهى كه بر جان انسانها مى وزد استعاره آورده است،وجه استعاره نخست،اين است كه بدنها مانند محلّهايى كه باد بر آنها مى وزد نفخه هاى ربّانى را مى پذيرد،و اين استعاره محسوس است براى معقول،و مناسبت استعاره دوّم روشن است و نياز به توضيح ندارد،همچنين واژه غمام (ابر)را براى حركت كرات آسمانى و اتّصال آنها،و آنچه از بالا افاضه و سبب بقاى انسان مى شود استعاره فرموده،و مناسبت آن اشتراك در افاضه و سبب بودن است،و ظلّ (سايه)آن عبارت از چيزهايى از حركات كرات،و افاضات سماوى است كه انسان بدانها آرامش مى يابد،چنان كه گفته مى شود:او در سايه فلانى زندگى مى كند،يعنى از زندگى و عنايت او بهره مند است.

عبارت اضمحلّ في الجوّ متلفّقها اشاره است به زوال و پراكنده شدن اسباب سماوى كه براى بقاى آن لازم است،و مراد از عفا في الأرض مخطّها محو آثار آن از ابدان است،ضمير متلفّقها به غمام و ضمير مخطّها به مهابّ الرّياح برگشت دارد .

فرموده است: فإنّما كنت جارا جاوركم بدني أيّاما .

اين بيان تذكارى است بر اين كه نفس قدسى آن حضرت به ملأ اعلا پيوسته بوده،و تمايلى به بقاى در دنيا و بودن در كنار مردم آن نداشته،و تنها با بدن، چند گاهى همنشين آنها بوده است،و نيز چون همنشينى و همسايگى از عوارض جسمانى است،ممكن است اين گفتار تذكّر اين مطلب باشد كه غير از تن چيز ديگرى كه همان نفس است نيز وجود دارد.منظور از ايّام،مدّت زندگى آن حضرت در اين دنياست .

فرموده است: و ستعقبون .

ص:389

يعنى در پايان كار،از من كالبدى بى جان و بى حركت خواهيد يافت،كه آنچه را از خردمندى و سخنورى و نيرومندى او به خاطر داريد از دست داده،و حركت او به سكون،و نطق او به سكوت مبدّل گشته است،و براى اين كه آنها را دوباره مورد وعظ و اندرز قرار دهد مى فرمايد:تا اين كه از سكون و بى حركت ماندن چشمهايم،و از كار افتادن اعضايم بر اثر مرگ،پند و عبرت گيريد .

فرموده است: فإنّه أوعظ للمعتبرين من المنطق البليغ .

اين سخنى حقّ و درست است كه طبع انسان از مشاهده آنچه در آن عبرت و موعظه است،بيشتر متأثّر مى شود،و زيادتر پند مى اندوزد تا اين كه همان را به زبان براى او توصيف كنند و شرح آن را به گوش او برسانند،هر چند با رساترين عبارات و شيواترين كلمات باشد.

پس از اين امام(علیه السلام)با آنها آخرين خدا حافظى را به جا مى آورد :

فرموده است: وداعيكم (انشاء است نه خبر) وداع امرىء مرصد للتّلاقي ، يعنى:وداع و بدرود من با شما وداع مردى است كه آماده و مهيّاى لقاى پروردگار شده است .

فرموده است: غدا ترون أيّامى... تا آخر.

اين گفتار امام(علیه السلام)تذكّر و هشدارى است در باره فضيلت و برترى خودش،تا اين كه پيروانش بر متابعت از او پايدار و استوار باشند،و آنانى كه بر فضيلت او آگاهى ندارند،و مقام او را در ميان مردم نمى دانند،هنگامى كه از ميان آنان رخت بر بندد،و ستمكاران زمام امور آنها را به دست گيرند،و ناگزير پرده هاى غفلت و بى خبرى از پيش چشم بصيرت آنها برداشته شود،راه خدا را در پيش گيرند،و زمانى كه اعمال زشت كسانى را كه بر جاى او نشسته اند بنگرند،منزلت و برترى او را بشناسند،و بدانند كه مبارزه ها و جنگهاى او و مطالبه خلافت،براى رسيدن به مقاصد دنيوى نبوده،بلكه براى بر پا داشتن دين حق،و شيوه هاى عدل،و خشنودى خداوند متعال بوده است.

ص:390

جادّه هاى مستقيم هدايت را رها مى سازند،در باره آنچه شدنى و آمدنى است شتاب مكنيد،و آنچه را كه فردا با خود آورد دير نشماريد،چه بسيار كسانى كه در باره چيزى شتاب مى كنند كه اگر بدان دست يابند دوست داشتند كه به آن دست نمى يافتند،و چه قدر امروز به سپيده صبح فردا نزديك است.

اى ياران من!اينك هنگام فرا رسيدن آن حوادثى است كه وعده داده شده،و نزديك شدن طليعه فتنه هايى است كه بدانها آگاهى نداريد،هان! كسى كه از ما با اين رويدادها روبرو شود،با چراغى روشنى بخش در ميان ظلمات آن فتنه ها گام بر مى دارد،و همانند شايستگان و نيكان رفتار مى كند، تا گرهى از كار گرفتارى بگشايد،و اسيرى را از بند برهاند،و جمعيّت فتنه گر را پراكنده سازد،و حقّ جويان پراكنده را گرد هم آورد،او در پشت پرده غيبت است،جويندگان اثر پاى او را نيابند اگر چه بسيار پيگيرى و جستجو كنند، سپس در گير و دار اين فتنه ها زنگار دل گروهى زدوده مى گردد،و آبديده و صيقلى مى شوند،همان گونه كه آهنگر شمشير را برّندگى و صيقل مى دهد، چشمانشان هر چه بيشتر به انوار قرآن روشن مى گردد،و تفسير آيات آن در گوش دلهايشان جا مى گيرد،و در شامگاهان و بامدادان از جام حكمت و معرفت حق به آنان نوشيده مى شود .»

مى شود،و مذاهب الرّشد يا راههاى درست،عبارت از همان فضيلتهاست،طعنا و تركا هر دو مصدر يا مفعول مطلقند كه جانشين حال شده اند .

فرموده است: فلا تستعجلوا ما هو كائن مرصد .

اين عجله و شتاب اشاره است به فتنه هايى كه پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)از وقوع آنها در آينده،خبر داده است و آنها انتظار آن را داشتند،و در بسيارى از اوقات در باره رويدادهاى مذكور از آن حضرت مى پرسيدند،از اين رو فرموده است:در باره آنچه شدنى است،و از وقوع آن گريزى نيست،و آماده و مورد انتظار است شتاب مكنيد،و فتنه ها و حوادثى را كه فردا فرا مى رسد دير نشماريد .

فرموده است: فكم من مستعجل...تا لم يدركه .

اين بيان نكوهشى است بر شتاب كردن و دير انگاشتن آنها نسبت به فرا رسيدن آنچه به آنها وعده داده شده است مانند قول خداوند متعال كه «وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ» (1)...»واژه تباشير در جمله و ما أقرب اليوم من تباشير غد به معناى مژده و بشارت است،يعنى:چه نزديك است امروز به مژده فردا،چنان كه در جاى ديگر فرموده است ...ما أقرب اليوم من غد و يا فرموده است: و إنّ غدا للنّاظرين قريب (فردا براى بينندگان نزديك است)،سپس نزديك بودن وقوع فتنه هايى را كه وعده داده شده گوشزد كرده و فرموده است:اينك زمان وقوع آنچه وعده داده شده فرا رسيده،يا هنگام ظهور فتنه و آشوبهاى موعود كه چگونگى آنها را نمى دانيد نزديك گشته است .

فرموده است: ألا و إنّ من أدركها منّا...تا نظره .

يعنى:هر كس از ائمّه طاهرين(علیه السلام)از خاندان او،اين فتنه ها را درك كند،و با اين آشوبها همزمان شود،با چراغى روشنى بخش از ميان ظلمات اين حوادث خواهد گذشت،واژه سراج (چراغ)را براى كمالات نفسانى او كه با فروغ علوم

ص:393

و اخلاق فاضله راه حق را روشن مى سازد استعاره آورده است و با واژه منير آن را ترشيح داده است،اين گفتار خبر از اين است كه آن كس كه در زمان وقوع اين فتنه ها قرار گرفته،و از خاندان اوست،از كمال معرفت حقّ برخوردار،و از باطل جداست،و اين حوادث شبهه اى براى او به وجود نمى آورد،و در صدق و صفاى عقيده اش تأثيرى نمى گذارد،او با پيروى از انوار هدايت حقّ تعالى بر صراط مستقيم گام بر مى دارد،و به اصلاح اوضاع مى پردازد،و هيچ چيزى او را از اين راه باز نمى دارد،بلكه در اين كار به راه پدران شايسته خود مى رود،و به صفات فاضله و اخلاق كريمه ملتزم و متعهّد مى باشد،از اين رو هر جا گرهى در كار است آن را باز،و مشكل شبهات مردم را بر طرف مى كند،و قيد شكّ را از گردن نفوس آنها مى گشايد،يا اين كه با دادن فديه،اسيران را از بند رهايى داده و آزاد مى گرداند،همچنين گمراهيها را كه به هم پيوند خورده و نفوذ ناپذير شده است تا آن جا كه ممكن است،دستخوش نابودى و پراكندگى مى سازد و آنچه را از امور دين گرفتار نابسامانى و پراكندگى شده اصلاح،و رخنه هاى فساد و تباهى را مسدود مى گرداند،او پنهان از ديده مردم است.پيگير و ردشناس اثر پاى او را نمى بيند، هر چند بسيار جستجو و پيگيرى كند.

به راستى ائمّه اهل البيت(علیه السلام)در ميان مردم همواره ناشناخته و مقهور بوده اند،كسى آنها را نمى شناخت مگر اين كه آنها خودشان را به او معرّفى مى كردند،تا آن جا كه اگر كسى در پى شناخت آنها بود،و آنها نمى خواستند او آنها را بشناسد خود را به وى معرّفى نمى كردند،من نمى گويم كه شخص امامان(علیه السلام)شناخته و سرشناس نبودند،بلكه منظورم اين است كه كسى نمى دانست كه آنها صاحبان حقّ و به خلافت و ولايت امر سزاوارترند .

فرموده است: ثمّ ليشحذنّ فيها قوم... تا آخر.

يعنى:در خلال بروز اين فتنه ها و آشوبها گروهى صيقلى مى شوند،و به همان گونه كه آهنگر شمشير را تيز و برّا مى كند و به آن جلا مى دهد،زنگار

ص:394

تيرگيها از دل و انديشه آنها زدوده مى شود،و براى پذيرش دانش و حكمت آماده مى شوند،واژه شحذ(تيز كردن)براى آماده كردن افكار و انديشه ها استعاره شده است و وجه مناسبت اين است كه هر يك از اين دو براى استفاده كامل و مفيد مهيّا مى شوند،و اين گروه مانند تيغ كه اگر بر چيزى وارد شود آن را مى برّد و تا عمق آن فرو مى رود،در مسائل علم و حكمت فرو مى روند.

پس از آن امام(علیه السلام)اين برّندگى و آمادگى را تفسير مى كند و مى فرمايد ديدگان آنها به انوار تنزيل روشنى گرفته است،يعنى با تلاوت قرآن كريم،و تدبّر در آيات آن،چشم بصيرت آنها براى ادراك حكمت و اسرار علوم آماده گرديده است،زيرا كتاب الهى مشتمل بر اينهاست ، و يرمى بالتّفسير في مسامعهم يعنى:تفسير واقعى آيات قرآن از جانب امام وقت به آنها القا مى شود،سپس استفاده و كاميابى آنها را از حكمت،و مواظبت آنها را بر فرا گيرى و حفظ آن،پس از آن كه قابليّت آن را يافته اند به غبوق و صبوح تعبير فرموده است.اين دو واژه استعاره اند زيرا معناى حقيقى آنها آشاميدن محسوس در اوقات مخصوص است و اينانى كه مورد اشاره اند و داراى قابليّت دريافت حكمت و علوم الهى هستند علماى امّتند كه جامع كمالات نفسانى،و پويندگان راه خداوندند و كسانى مى باشند كه از نظر آن حضرت و ائمّه اهل البيت(علیه السلام)پس از او،پسنديده و پذيرفته هستند.

السُّبُلُ وَ اتَّكَلُوا عَلَى الْوَلاَئِجِ- وَ وَصَلُوا غَيْرَ الرَّحِمِ- وَ هَجَرُوا السَّبَبَ الَّذِي أُمِرُوا بِمَوَدَّتِهِ- وَ نَقَلُوا الْبِنَاءَ عَنْ رَصِّ أَسَاسِهِ فَبَنَوْهُ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ- مَعَادِنُ كُلِّ خَطِيئَةٍ وَ أَبْوَابُ كُلِّ ضَارِبٍ فِي غَمْرَةٍ- قَدْ مَارُوا فِي الْحَيْرَةِ وَ ذَهَلُوا فِي السَّكْرَةِ- عَلَى سُنَّةٍ مِنْ؟آلِ فِرْعَوْنَ؟- مِنْ مُنْقَطِعٍ إِلَى الدُّنْيَا رَاكِنٍ- أَوْ مُفَارِقٍ لِلدِّينِ مُبَايِنٍ

دنيا رو آورده و از غير آن بريدند،و دسته اى از دين جدا شده و راهى مخالف آن در پيش گرفتند.»

تشخيص مى دهند ، و أشالوا عن لقاح حربهم يعنى:خود را از هيجانات جنگ دور داشتند واژه لقاح به فتح لام را براى جوش و خروش جنگ استعاره آورده است،و اين به مناسبت شباهتى است كه با هيجان ناقه دارد .

فرموده است: لم يمنّوا .

اين جمله جواب شرطى است كه در إذا اخلولق الأجل مى باشد،و در باره ضمير يمنّوا يكى از شارحان گفته است:كه به عارفان و خداشناسانى برگشت دارد كه در خطبه پيش،از آنان سخن گفته شده است،در اين جا مى فرمايد:

هنگامى كه دسته اى كه ذكر آنها گذشت در برابر گروه ستمگر و سركش،تسليم شوند،و از جنگ با آنها كناره گيرى كرده،فتنه آنها را وسيله آسايش و استراحت خود قرار دهند،خداوند متعال گروهى را كه به حكمت خود مخصوص گردانيده، و به علوم خود آگاه ساخته بر مى انگيزاند،اينان به پا مى خيزند و شكيبايى خود را در راه اجراى فرمان خداوند،بر او منّت نمى گذارند،به جاى بالصّبر،بالنّصر نيز روايت شده است،يعنى پيروزى براى خدا را بر او منّت قرار ندادند و فداكارى و از جان گذشتگى خود را در راه حقّ بزرگ نشمردند،تا اين كه قضا و قدر الهى با پايان يافتن دوران اين گروه ستمكار،و بر طرف شدن اين بلاى فراگير موافق شد، از اين پس اين خداشناسان بينش خود را بر شمشيرهايشان حمل كردند،در اين سخن نكته لطيفى است كه عبارت است از اين كه آنها عقايد قلبى خود را براى مردم آشكار كردند،و به همراه شمشيرهاى برهنه خود،پرده از روى اعتقادات خويش برداشتند،و اين كار آنها مانند اين است كه بصيرت و بينش خود را بر شمشيرهايشان حمل كرده اند،و همان گونه كه شمشير برهنه از ديد كسى پوشيده نيست،اعتقاد و بينش آنها نيز در نهايت پيدايى و ظهور است،برخى گفته اند بصائر جمع بصيرت،و به معناى خون است،و مراد اين است كه در صدد انتقام برآمده و خونهايى را كه گروه ستمكار و سركش به ناحقّ ريخته اند خونخواهى مى كنند،و مانند اين است كه مطالبه خونهاى مظلومان بر شمشيرهاى آنها كه براى

ص:398

جنگ از نيام بيرون آمده،حمل شده است،مقصود از واعظهم امام قائم(علیه السلام)است.

اين نيز محتمل است كه منظور از ضمير جمع در يمنّوا و ما بعد آن گروهى باشد كه در قبال اين فتنه و آشوبها كناره گيرى و آسودگى را اختيار كرده،و از جنگ با آشوبگران دست باز داشتند،زيرا از اين جهت راه تسليم را در پيش گرفته و از جنگ خوددارى كردند كه به آنها اجازه قيام داده نشده بود،و به سبب عدم حضور ولىّ امر و قائم بحقّ،توان مقاومت در برابر ستمگران را نداشتند،و هم در آن هنگام كه در برابر اوضاع،روش مسالمت در پيش گرفتند و شكيبائى مى كردند،از مشاهده منكرات رنج مى بردند و دلهاى آنها در سوز و گداز بود،و اگر پشتيبان و پناهى مى داشتند در راه نصرت حق بذل جان را مهمّ نمى شمردند،تا بالأخره فرمان خداوند براى قطع مدّت بلا و به سر آمدن دوران اين گروه ستم پيشه فرا مى رسد،و كسى كه براى يارى حقّ قيام مى كند و مردم را به سوى آن مى خواند ظاهر مى گردد،در اين هنگام اين مردم اعتقادات درونى خود را بر شمشيرهايشان حمل و آشكار كرده،و به فرمان كسى كه در ميان آنها ظاهر شده و پند دهنده و ترساننده آنها و مبلّغ حقّ است،براى اجراى اوامر پروردگار قيام مى كنند.در اين توجيه ضمير لم يمنّوا به نزديكترين مرجع كه قوم در جمله پيش است برگشت دارد .

فرموده است: حتّى إذا قبض اللّه رسوله...تا رجع .

اين بخش از خطبه منقطع از مطالب بخش قبلى است،زيرا اين قسمت تصريح دارد بر پايان گرفتن اين جريان در زمان حيات پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)،و همچنين در بيان احوال مردم با او و پيش از او و بعد از اوست.و در سخنان پيش چيزى از اين مطالب وجود ندارد،مگر اين كه جمله من طال الأمد بهم را كه در صدر بخش نخست خطبه است،بر گمراهان عصر جاهليّت و دوران پيش از اسلام حمل كنيم،در اين صورت مفاد جملات بعد اين است:تا اين كه دوران اين مردم به پايان نزديك شد و گروهى از آنها با غارت و تاراج اموال ديگران،به ايجاد فتنه

ص:399

و خونريزى پرداخته و سود و آسودگى خود را در اين كارها يافتند، و اشّالوا عن لقاح حربهم يعنى:خود را براى جنگ آماده كردند،چنان كه ناقه با بلند كردن دم،اظهار آمادگى و جفت جويى مى كند،و در اين هنگام شائل ناميده مى شود، به اين ترتيب ضمير لم يمنّوا به صحابه پيامبر(صلی الله علیه و آله)كه پيش از اين در اين خطبه از آنها ياد شده است برگشت دارد،همان صحابه اى كه هنگامى كه پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)در ميان آنان قيام كرد،در ركاب او نبرد كردند،و شكيبايى خود را در برابر سختيها و كوششهاى خويش را براى يارى حقّ بر خدا منّت ننهادند،و نثار جان را در راه او بزرگ نشمردند،تا اين كه قضاى الهى بر پايان گرفتن دوران بلا و گرفتارى و خاتمه يافتن سلطه كفر و جاهليّت جارى شد.اينان يعنى همين كسانى كه پيروزى خود را بر خدا منّت ننهادند،بينش و اعتقاد خود را كه در آغاز اسلام پنهان مى داشتند بر شمشيرهاى خود حمل كردند،يعنى عقايد خويش را چنان كه پيش از اين بيان كرديم آشكار ساختند،يا اين كه از كافران خونخواهى كرده و انتقام خونهايى را كه از آنها ريخته شده بود از آنان گرفتند،و به فرمان پند دهندۀ خود كه پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)است فرمانبردار پروردگار خويش شدند.

با توجيهى كه ذكر شد مى توانيم اين بخش خطبه را كه با جمله:حتّى إذا قبض اللّه رسوله آغاز مى شود دنباله بخش پيشين بدانيم.

فرموده است: رجع قوم على الأعقاب... تا آخر.

بنا بر مذهب طايفه اماميّه،اين سخن اشاره است به عدول صحابه كه خلافت را از آن حضرت و فرزندانش به خلفاى سه گانه انتقال دادند،و بنا بر مذهب كسانى كه خلافت آن سه را صحيح دانسته اند،محتمل است كه مراد آن حضرت از اين گروه،آن عدّه از اصحاب است كه به جاهليّت خود بازگشت كرده،و در زمان خلافتش سر به طغيان برداشته و بر او خروج كردند،مانند معاويه و طلحه و زبير و جز آنها كه مدّعى شدند آنها به خلافت از آن بزرگوار و فرزندانش سزاوارترند،رجوع على الاعقاب كنايه از اين است كه اين گروه از اوامر خداوند و

ص:400

پيامبرش سرپيچى كرده،و از اطاعت و انقياد در برابر شريعت و وصيّت پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)در باره خاندانش سرباز زده و از دين خدا برگشته اند ، غالتهم السّبل كنايه از اين است كه حقّ و ناحقّ،درهم آميخته،و راههاى باطل،آنان را به سوى خود ربوده و به نابودى كشانيده است.مراد از سبل،راههاى باطل،و نظريات فاسد و نادرست است،چنان كه در عرف مردم گفته مى شود:أخذته الطّريق إلى مضيق يعنى:راه،او را به تنگنا كشانيده است،عبارت و غالتهم السّبل هم از نظر مفردات جمله و هم از لحاظ تركيب،مجاز است،امّا در مفرد براى اين كه سير آنها در راههاى باطل از روى علم و دانش نيست،و چون نمى دانند كه در بيراهه گام بر مى دارند بطور ناگهانى دچار نابودى مى شوند،از اين رو واژه غيله كه به معناى ترور كردن و به ناگهانى كشتن است مناسب حال آنهاست،امّا در تركيب براى اين كه نسبت دادن غيله به سبل نمى تواند بطور حقيقى باشد،زيرا ترور كردن و به ناگهانى كسى را كشتن تنها از ذوى العقول برمى آيد.و منظور از و اتّكلوا على الولائج يعنى بر خاصّان خود اعتماد كرده اند،اين است كه هر كدام از اينها در نظريّه فاسد و رأى نادرست خود،تكيه بر وابستگان و دوستان خاصّ خويش دارد ، و مقصود از جمله وصلوا غير الرّحم اين است كه پيوند خود را با پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله) بريده اند،حذف مضاف اليه رحم براى اين است كه از نظر شنونده معلوم است، همچنين مراد از سببى كه مردم مأمور و موظّفند بدان تمسّك جويند و نسبت به آن دوستى ورزند اهل بيت(علیه السلام)است،و اين كه واژه سبب در مورد آنها به كار رفته براى اين است كه آنها وسيله هدايت خلايق به سوى آفريدگارند،چنان كه پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)فرموده است:خلّفت فيكم الثّقلين:كتاب اللّه و عترتي أهل بيتي، حبلان ممدودان من السّماء إلى الأرض لم يفترقا حتّى يردا علىّ الحوض يعنى:

دو چيز گرانبها در ميان شما به جاى مى گذارم كه آن كتاب خدا و عترت من كه خاندان منند مى باشد،اينها دو ريسمان كشيده از آسمان به زمينند كه از يكديگر جدا نمى شوند تا در كنار حوض بر من وارد گردند.در اين حديث شريف واژه حبل

ص:401

(ريسمان)را براى اهل بيت(علیه السلام)استعاره آورده است،و سبب در لغت نيز به همين معناست،و اين كه امر به مودّت و دوستى آنها شده به دليل قول خداوند متعال است كه فرموده است: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى » (1)».

فرموده است: و نقلوا البناء عن رصّ أساسه فبنوه في غير موضعه .

اين گفتار اشاره به اين است كه امر خلافت را از آن حضرت و فرزندانش به ديگران عدول دادند،بديهى است قطع صله رحم موجب خروج از دايره فضيلت عدالت،و دچار شدن به رذيلت ظلم است،همچنين عدم مودّت و دلبستگى به اولى القربى يعنى خويشاوندان پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)كوتاهى در تحصيل فضيلتى است كه در ذيل صفت عفّت مندرج است،و نيز نقل بناى خلافت از محلّى كه خداوند براى آن قرار داده بود،داخل در صفت زشت و ناپسند ظلم مى باشد ،سپس امام(علیه السلام)اين منحرفان از جادّه عدالت،و آلودگان به ستم و بيدادگرى را به گونه اى كوتاه و فشرده توصيف مى كند كه:اينها معدن هر خطا و گناهند،يعنى اين ستم پيشگان براى ارتكاب هر گناهى آمادگى دارند و مهيّاى آن هستند،و گمان هر خطا و ناروا به آنها مى رود،واژه معادن در جمله معادن كلّ خطيئة استعاره است،جمله أبواب كلّ ضارب فى غمرة نيز به همين معنا و مفاد آن اين است كه:اينان براى هر نادانى كه در طريق گمراهى گام بر مى دارد،درهاى گشاده اند،واژه أبواب را براى آنان به اين اعتبار استعاره فرموده كه هر كسى بر اثر تيرگيهاى جهل،يا به منظور القاى شبهه فتنه اى برپا كند،و در اين راه از آنها كمك بخواهد،آنان همين درها را به روى او مى گشايند،و او را كمك،و رأى فاسد او را تحسين مى كنند،و با اين كار خود چنين نشان مى دهند كه آنها درهاى رسيدن به مرادند، و او براى رسيدن به مقصودش بايد از همين در داخل شود .

فرموده است: قد ماروا في الحيرة .

ص:402

يعنى اينها در كار خود دچار شك و ترديدند،و چون راه حقّ را نمى دانند تا به سوى آن رو آورند گرفتار سرگردانى و حيرتند، و ذهلوا في السّكرة يعنى فكر و انديشه آنها در ظلمت نادانى و مستى بى خبرى فرو رفته و در نتيجه سنّت و روش آل فرعون را در پيش گرفته اند،اين كه واژه(سنّة)نكره ذكر شده براى اين است كه پيروى آل فرعون را در برخى از شيوه ها دارند،و مراد از آل فرعون پيروان اوست .

فرموده است: من منقطع إلى الدّنيا... تا آخر.

اين عبارات در بيان چگونگى روشها و شيوه هاى مردمى است كه از سنّتهاى آل فرعون پيروى مى كنند،برخى از اينها از همه چيز بريده،و به دنيا رو آورده،و در لذّات آن فرو رفته،و همه نيروى خود را در راه به دست آوردن آن به كار گرفته اند،برخى ديگر اگر چه از دنيا چيزى در دست ندارند،ليكن از دين جدا و با آن در تضادّند،اين قضيّه نسبت به اين دسته منفصله مانعة الخلوّ (1)است،و محتمل است مانعة الجمع (2)بودن اين دو حال مراد باشد ،و منظور از مفارق للدّين كسى است كه به دنيا و خوشيهاى آن رغبتى ندارد،مانند بسيارى از كسانى كه مدّعى زهد مى شوند و نسبت به دنيا اظهار نفرت و بى ميلى مى كنند و گمان دارند كه داراى مقام و مرتبه اى مى باشند و حال اين كه راه صحيح دين را نمى دانند و نسبت به آن نادانند،و ناآگاهى آنها به اين كه چگونه بايد در راه حقّ سير و سلوك كرد آنان را از صراط مستقيم بيرون برده،و به جانب چپ و راست اين راه كشانيده است.و توفيق از خداوند است.

ص:403

بَرِيئُهَا سَقِيمٌ وَ ظَاعِنُهَا مُقِيمٌ

آشكار،و پنهان آن نمودار،و محورش بر پا مى شود،و آسيايش به گردش در مى آيد تأمّل و درنگ كنيد،اين فتنه اندك اندك و در پنهانى آغاز،و به رسوايى بزرگ آشكارى منتهى مى شود،سرعت رشد و فزايش آن مانند رشد جوانان،و آثار آن همچون اثر ضربه سنگ سخت بر پيكر انسان است،اين فتنه را ستمگران در دورانها براى يكديگر به ارث مى گذارند،نخستين آنان رهبر واپسين،و واپسين آنها رهبر نخستين است،آنان براى به دست آوردن دنياى پست بر يكديگر سبقت مى جويند،و بر سر مردارى گنديده مانند سگان به جان هم مى افتند،و ديرى نمى گذرد كه پيرو از رهبر،و پيشوا از پيرو بيزارى مى جويد،و با خشم و كين از يكديگر جدا مى شوند،و به هنگام ديدار، همديگر را لعنت مى كنند.

پس از اين،فتنه اى تكان دهنده و شكننده و پر شتاب آغاز مى شود كه بر اثر آن دلهايى كه از ثبات و استقامت برخوردار بوده،دچار كژى و انحراف مى شود،و مردانى كه در طريق درستى و راستى گام بر مى داشتند،به گمراهى مى افتند،به هنگام هجوم اين فتنه،خواستهاى مردم جوراجور و ناهماهنگ مى شود،و در موقع ظهور آن،افكار،پريشان و درهم و برهم مى گردد،هر كس در برابر آن مقاومت كند پشت او را مى شكند،و هر كس در راه سركوب آن بكوشد لگد كوب مى شود،در اين آشوب،مردم مانند خران وحشى در رمه يكديگر را به دندان مى گزند،و رشتۀ نجات بخش الهى لرزان شده از هم مى گسلد،و چهره حقيقت پوشيده مى گردد،حكمت و دانش از ميان مى رود،و ستمگران مدّعى آن شده از آن سخن مى گويند،اسب اين فتنه بيابان نشينان را با حلقه لگام خود مى كوبد،و با ضرب سينه اش آنها را له مى كند،افراد در غبار آن ناپديد مى شوند،و سواران در راه آن نابود مى گردند،اين فتنه از قضاى آسمانى با تلخى فرا مى رسد،و خونهاى تازه و پاكيزه را مى ريزد،و در ستون دين رخنه پديد مى آورد،و يقين را از دلها مى زدايد،خردمندان دور انديش از آن مى گريزند،و پليد مردان به تدبير امور آن مى پردازند،اين فتنه اى پر رعد و برق است،و براى رسانيدن فشار و سختى،دامن خود را بالا زده است،در اين فتنه

ص:406

پيوند خويشاوندى بريده،و از اسلام جدايى حاصل مى شود،تندرست از آن بيمار و كوچ كننده از آن مقيم است .»

است ،منظور از نادانى و جهالتى كه بر بيشتر مردم غلبه داشته عدم خداشناسى و نبودن در راهى است كه به او منتهى مى شود،همچنين ندانستن كيفيّت نظام زندگى بگونه اى كه آن حضرت بيان فرموده و اسلام مقرّر داشته است،مراد از جفوة الجافية درشتخويى و سنگدلى عرب و عادت آنها به خونريزى و كشتار است صفت جافيه كه از جفوة مشتقّ و صفت براى آن آمده از باب مبالغه و تأكيد است، و منظور از آن بيان شدّت جفا و بد رفتارى و ستمگرى ميان عرب در اين زمان است .

در جمله و النّاس يستحلّون الحريم ،واو براى حال و عامل آن فعل أضاءت مى باشد،همچنين است جمله يستذلّون الحكيم ،ظاهرا عرب از دير زمان تاكنون بر اين عادت بوده،كه هر كس از آنها كناره مى گرفت،و از غارت و چپاول و ايجاد فتنه و فساد خوددارى مى كرد،او را خوار و زبون مى شمردند،و براى آن كه او را بدين كارها وادارند به او نسبت ترس و ناتوانى مى دادند .و يحيون على فترة يعنى اينها در حال انقطاع وحى و در دوران نبودن رسولان زندگى مى كردند،و اين دورانى است كه خيرات معنوى منقطع است،و مردم با بيمارى جهل از دنيا مى روند،واژه كفره در جمله و يموتون على كفرة مصدر مرّه است براى كفر مردم هر قرن به سبب نداشتن رهبر و پيامبر .

پس از اين امام(علیه السلام)به شنوندگان هشدار مى دهد كه هنگام وقوع حوادث تلخ آينده نزديك است،و آنها مانند نشانه كه تيرها به سوى آن روانه مى شود،هدف و نشانه اين حوادثند،واژه غرض را كه به معناى نشانه است براى مردم استعاره آورده است ،و چون پيدايش فتنه ها و بروز حوادث مانند از ميان رفتن گروهى و نابود شدن جماعتى نتيجه آمادگى آنها براى اين وقايع،و به مقتضاى استعداد آنهاست، و بزرگترين اسباب آمادگى براى نزول بلا فراموشى از ياد خدا،و سرگرم شدن به نعمتها و لذّات دنياست،واژه سكرات را كه به معناى سرمستيهاست براى غفلتهاى حاصل از اين احوال استعاره فرموده است.سپس امام(علیه السلام)دستور مى دهد كه

ص:408

از سرمست شدن به نعمتهاى دنيا بپرهيزند،و از كيفر كفران نعمت و مصيبتهاى آن بر حذر باشند ،پس از آن تذكّر مى دهد كه هنگامى كه كارها بر آنها مشتبه مى شود،و خبر را به دو گونه روايت مى كنند،و شبهه هاى فتنه برانگيز پديد مى آيد،در گزينش راه،تأمّل و درنگ كنند،و حقيقت را روشن گردانند،مانند شبهه قتل عثمان كه جنگهاى جمل و صفّين و خوارج از آن به وجود آمد،واژه قتام را كه به معناى غبار است براى اين گونه امور مشتبه استعاره آورده است،وجه مناسبت اين است كه انسانى كه دچار امر مشتبه و درهم و برهم مى شود نمى تواند حقيقت را دريابد و مانند كسى است كه در فضاى پر از گرد و غبار گرفتار شده و نمى تواند راه به جايى برد،منظور از اعوجاج فتنه،ظهور نابهنگام و دگرگونى آن است،واژه جنين ممكن است به معناى حقيقى آن باشد،يعنى هنگامى كه طليعه آن پديدار و آنچه بر شما پوشيده است آشكار گردد،و جمله ظهور كمينها نيز به همين معناست،يعنى زمانى كه پنهان آن ظاهر شود،و محتمل است كه استعاره و مجاز باشد،در جمله هاى و انتصاب قطبها و مدار رحاها منظور از قطب فتنه ستمگران و گردنكشانى است كه اين فتنه و آشوب را به پا كرده،و محور اين رويدادند،و اين به طريق استعاره است،و مراد از انتصاب ،قيام اين گروه براى بر- پا كردن اين فتنه است،همچنين واژه مدار در عبارت مدار الرّحى را براى كسانى استعاره آورده كه آسياى اين فتنه بر گرد وجود آنها مى چرخد،و اينان كارگردانان و سپاهيان آنند،كه به منزله محور اين آسيا بوده،و اين آشوب و بلوا به كوشش آنها برپاست،سپس امام(علیه السلام)خبر مى دهد كه اين رويداد به تدريج در پنهانى آغاز مى شود،منظور از مدارج دلهاى كسانى است كه نيّت بر پايى اين آشوب،و قصد برانگيختن آن را دارند.

بارى اين گفتار به فتنه بنى اميّه اشاره دارد كه مبدأ آن شبهه و اختلافى بود كه پس از كشته شدن عثمان به وجود آمد،و هيچ يك از اصحاب چگونگى و مشخّصات آن را پيش بينى نمى كرد،و تنها مى دانستند كه پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)از وقوع

ص:409

حوادث و فتنه هايى در آينده خبر داده است،بى آن كه زمان وقوع آنها تعيين شده باشد،و يا از عاملان و رهبران آن نام برده باشند،بنا بر اين منظور از عبارت تبدء في مدارج خفيّة معاويه و طلحه و زبير و امثال اينهاست كه امر خود را پنهان كرده و عزم خويش را در ايجاد فتنه،و طمع خود را به خلافت و حكومت پوشيده مى داشتند،تا اين كه حرص و آز آنها،وقايعى را به وجود آورد كه آنچه در پرده داشتند آشكار و نقش تاريخ شد ،واژه شباب را براى قيام و ظهور اين فتنه در ميان مردم،استعاره آورده،و وجه مناسبت سرعت ظهور آن است،چنان كه آن را از اين نظر به كودكى تشبيه فرموده كه به سرعت به حدّ شباب مى رسد و جوانى را آغاز مى كند،اين فتنه با اين سرعت و شتابى كه دارد مانند برخورد سنگ سخت و صلب با پوست بدن است و اثر عميقى كه روى آن به جا مى گذارد،تأثير زيادى در انهدام اسلام و از ميان بردن اساس آن دارد،وجه مشابهت ميان اين دو،فسادى است كه بر اثر وقوع اين فتنه در ميان مردم پديد مى آيد،و موجب گسستن نظام امور مسلمانان مى شود،مانند برخورد سنگ سخت،كه موجب شكستگى و كوبيده گى و تباهى بدن مى گردد ،منظور از ظلمتى كه آن را از يكديگر به ارث مى برند بنى اميّه است كه حكّام آنها از آغاز تا پايان،خلافت را از پدر،به فرزند،به ارث مى گذارند،و بر آن عهد و پيمان مى بندند ،معناى اين كه اوّلين آنها قائد و رهبر آخرين آنهاست اين است كه اوّلين آنها آخرين آنها را به سوى آتش دوزخ و ظلم و ضلالت، و برانگيختن اين فتنه ها رهبرى مى كند،واژه قيادت و رهبرى را براى نخستين حاكم آنها استعاره فرموده است،زيرا او بوده است كه اسباب سلطنت و موجبات پادشاهى و فرمانروايى را براى جانشينان خود فراهم كرده و اينها به او اقتدا و يكى پس از ديگرى در اين باره از او پيروى مى كنند،ضميرها در تتوارثها به فتنه برگشت دارد .

پس از اين امام(علیه السلام)به چگونگى احوال اين طايفه در برانگيختن فتنه ها و به ارث گذاردن اين كژيها و ناهمواريها اشاره مى كند،و اين كه از ديده اهل خرد،

ص:410

اعمال اينها رقابت براى به دست آوردن هر چه بيشتر جيفه دنياست،واژه تكالب (به روى يكديگر پريدن)را براى نزاع و كشمكش آنها با يكديگر به خاطر دنيا استعاره آورده و اين به مناسبت شباهتى است كه احوال آنها با سگان دارد كه بر سر مردار با يكديگر گلاويز مى شوند،واژه جيفه را براى دنيا استعاره فرموده،و با ذكر واژه مريحه كه به معناى گنديده و متعفّن است به آن ترشيح داده است،و اين به سبب لزوم نفرت و دورى جستن از آن است،زيرا مستلزم آزار و اذيّت كسانى است كه خواستار آنند،و خردمندان به همان گونه كه از مردار گنديده مى گريزند از دنيا پرهيز مى كنند و از آن دورى مى جويند .

سپس امام(علیه السلام)با ذكر اين كه بزودى تابع از متبوع و رهبر از پيرو بيزارى خواهد جست به سپرى شدن سريع دنيا اشاره مى كند،و معناى اين سخن اين است كه هر يك از اين دو دسته از ديگرى اظهار بيزارى و نفرت خواهد كرد،چنان كه خداوند متعال فرموده است «إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا» (1)»و نيز فرموده است: «قالُوا ضَلُّوا عَنّا بَلْ لَمْ نَكُنْ نَدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَيْئاً» (2)»گفته شده كه مراد از بيزارى كه در گفتار امام(علیه السلام)است،تبرّى جستن از اين طايفه در هنگام پديد آمدن دولت عبّاسيان است،زيرا عادت مردم بر اين جارى است كه از حاكمان معزول دورى مى جويند،بويژه اگر از گروهى كه اين حاكمان را بر كنار كرده و يا به قتل رسانيده اند بيمناك باشند كه در اين صورت با بغض و كينه از يكديگر جدا مى شوند،زيرا دوستى و الفت آنها بنا به اغراض دنيوى و مطامع مادّى بوده كه با عزل آنها از ميان رفته است،از اين رو هنگام ديدار به لعن يكديگر مى پردازند، برخى هم گفته اند كه منظور همان بيزارى جستن در روز قيامت است.

فرموده است: و عن قليل...تا عند اللّقاء .

ص:411

اين جمله به گونه اعتراض و تأكيد بر شگفتى آن حضرت از چگونگى احوال اين دنيا پرستان است،و مانند اين است كه فرموده باشد،اينان با اين جنگ و نزاعى كه بر سر اين مردار دارند بزودى از يكديگر بيزارى خواهند جست.بديهى است اداى سخن به اين گونه،براى دورى جستن از نزاع بر سر دنيا در شنوندگان مؤثّرتر است .

فرموده است: ثمّ يأتي بعد ذلك طالع الفتنه الرِّجوف .

مراد از اين فتنه حمله تاتار و مغول است زيرا اين حادثه موجب زوال قدرت عرب گرديد،يكى از شارحان گفته است آن فتنه اشاره به حوادثى است كه در آخر الزمان روى خواهد داد،مانند فتنه دجّال،ذكر واژه رجوف (بسيار تكان دهنده)اشاره به وقايع هراس انگيز،و اضطراب امر اسلام در اين رويدادهاست،و منظور از طالع فتنه مقدّمات و اوايل آن است،به كار بردن صفت قاصمة (شكننده) كنايه از اين است كه اين فتنه خلق بسيارى را نابود خواهد كرد،واژه زحوف را براى آن فتنه،به مناسبت شباهت آن به دلير مردى كه در جنگ پيوسته بر حريفان يورش مى برد و به سوى آنها رو مى آورد استعاره فرموده است .

پس از اين امام(علیه السلام)به بيان تأثيرات اين فتنه در مردم مى پردازد،و مى فرمايد:

دلهاى گروهى كه در راه خدا گام برمى دارند،دچار كژى و انحراف شده از راه راست باز مى گردند،و مردانى كه از سلامت دين برخوردارند گمراه شده و با ارتكاب معاصى،خود را به هلاكت اخروى گرفتار مى سازند ،در هنگام هجوم اين فتنه اختلاف آراء در باره دين خدا،زياد مى گردد،و نظريّات درست با افكار نادرستى كه در ميان مردم پديد مى آيد درهم و مشتبه مى شود،به گونه اى كه مردم نمى توانند راه حقّ و طريق مصلحت را بشناسند ،و هر كس در برابر اين حوادث مقاومت و در دفع آنها بكوشد دستخوش تباهى و نابودى مى گردد ،واژه تكادم (گاز گرفتن)را براى رهبران و سردمداران اين فتنه كه بر سر قدرت با يكديگر به جنگ و ستيز مى پردازند،و يا براى سلطه جويى آنها بر ديگران،استعاره آورده است،و اينها

ص:412

را به خران در رمه كه همديگر را گاز مى گيرند تشبيه كرده است،وجه مشابهت، ستيزه گرى و سلطه جويى آنهاست و نيز اشاره است به اين كه گروه مذكور قيد تكليف را رها كرده،و از آنچه در آخرت براى آنها مقرّر شده بكلّى غافلند،عبارت معقود الحبل را براى دولت اسلام و نظام مستحكم آن در گذشته استعاره آورده، همچنين واژه حبل(ريسمان)را براى دين استعاره فرموده است،اضطراب آن كنايه از لرزش پايه هاى دين به هنگام ظهور اين فتنه است ،معناى جمله عمى وجه الأمر عدم آگاهى به طريق مصلحت است،و اين كه چشمه هاى حكمت در اين گير و دار خشك مى شود منظور،حكمت عملى است كه مدار تعليمات شرع مى باشد ،واژه غيض(فرو رفتن آب در زمين)را براى از ميان رفتن حكمت و محروميّت از فوايد آن استعاره آورده است،و اين كه ظلمت و تيرگى در اين حادثه به سخن مى آيد مراد صدور امر و نهى از جانب فتنه گران و آراء و نظريّات آنهاست كه خارج از حدود حقّ و عدالت مى باشد .واژه مسحل استعاره براى اذيّت و آزارى است كه از اين راه به عرب و بيابان نشينان وارد مى شود،وجه مشابهت اين است كه همان گونه كه سوهان يا حلقه دهنه لجام،آزار دهنده و جان خراش است،رنج و آزارى كه از اين فتنه دامنگير عرب خواهد شد سخت و جانكاه خواهد بود،و مانند دلاورى بيباك مركب خود را در ميان آنها مى راند،و با حلقه لگام اسب خويش و امثال اينها،آنان را كوبيده و لگد مال مى سازد.و نيز واژه كلكل (محلّ بستن تنگ حيوان،و جايى كه وقت خوابيدن به زمين مى رسد)را براى آزارى كه از اين فتنه به صحرانشينان مى رسد استعاره آورده،زيرا اين حادثه به شترى مى ماند كه بر روى زانو بنشيند و آنچه را در زير او قرار دارد خرد و نرم كند .

فرموده است: يضيع فى غبارها الوحدان و يهلك فى طريقها الرّكبان .

عبارت مذكور كنايه از عظمت اين فتنه و گستردگى اين حادثه است،و به اين معناست كه هيچ كس تاب مقاومت در برابر آن را ندارد،و سواره و پياده از آن رهايى نخواهند يافت،واژه غبار براى حركت جزيى فتنه گران استعاره شده و در

ص:413

اين جا بدين معناست كه اگر عدّه اندكى از مردم در صدد دفع آن برآيند در غبار اين فتنه نابود خواهند شد،چه رسد به اين كه بتوانند با انبوه آنها در آويزند امّا منظور از ركبان (سواران)جمع كثيرى از مردم است كه بر اثر اين آشوب،و در نتيجه مقابله با آن هلاك خواهند شد،گفته شده مراد از وحدان (افراد) دانشمندان و افراد برجسته زمان است،چنان كه گفته مى شود:فلان،يگانه روزگار خويش است،و مقصود از غبار ،شبهاتى است كه چشمان آنان را از مشاهده حقّ پوشانيده است.در هر حال ركبان كنايه از جماعتى است كه داراى نيرو و قدرت باشند،و هنگامى كه اينها در برابر فشار اين فتنه و امواج آن نابود شوند،حال كسانى كه فاقد نيرو و جمعيّت مى باشند روشن است ،مراد از مرّ القضاء يا مقدّرات تلخ،كشتار و اسارت و مانند اينهاست،و اين كه پيدايش حوادث كه ظاهرا زمانى زيان آور و گاهى سودمندند،بنا بر قضاى الهى و تقديرات آسمانى است آشكار مى باشد ،صفت حلب(دوشيدن)را براى اين حادثه به مناسبت شباهت آن به ناقه استعاره فرموده،و كنايه از ريختن خونهاى بسيار در اين آشوب است ،منظور از منار الدّين نشانه هاى دين،علما و دانشمندان مى باشد و ممكن است مراد قوانين و اصول كلّى دين بوده باشد و شكست آن،كشتار علما و ويران ساختن پايه هاى دين و عمل نكردن به احكام آن است ،و عقد اليقين عبارت است از اعتقاد راسخى كه انسان را به مرتبه علم اليقين يا عين اليقين برساند،و اين همان اعتقادى است كه مطلوب شريعت،و موجب رسيدن به جوار قرب خداوند است،و نقض اين عقد،ترك عمل به مقتضاى آن و دگرگون ساختن آن است ، أكياس يا هوشمندانى كه از اين حادثه گريزان مى شوند دانشمندان و خردمندانى مى باشند،كه از عقل سليم برخوردارند،بارى اين اشارات همگى دلالت دارد بر فتنه مغولها كه ما پيش از اين بيان كرديم،آشكار است كه منظور از تدبّرها الأرجاس نفوس پليد و ناپاك است،و شيطان با ظاهر گردانيدن پليديهاى اين نفوس در حركات و اعمال آنها ايجاد فساد و تباهى مى كند،و به مقتضاى شرع

ص:414

پليدى انسان صفات زشت و ملكات ناپسند اوست .

امام(علیه السلام)براى بيان شدّت اين حادثه،و اين كه بسيار ترس آور و هراس انگيز است،دو صفت مرعاد و مبراق (بر رعد و برق)را استعاره فرموده،و اين به ملاحظه شباهتى است كه اين حادثه به ابر پر رعد و برق دارد ،و توصيف كاشفة عن ساق بيانگر اين است كه اين فتنه ويرانگر مانند كسى كه براى جنگ يا امر مهمّ ديگرى آستين بالا زده باشد،آماده و سبكبار رو مى آورد ،اين كه در اين حادثه پيوندهاى خويشاوندى بريده،و از اسلام جدايى حاصل مى شود روشن است و نيازى به توضيح ندارد ،مقصود از برىء يا بى گناه كسى است كه معتقد است در دولت فتنه گران درستكار خواهد بود و به گناه آلوده نمى شود،در حالى كه اين طور نيست و از چنين درستكارى و سلامتى برخوردار نمى باشد،زيرا ظاهر اين است كه در چنين فتنه فراگيرى كسانى كه دامن به معصيت خداوند نيالوده باشند بسيار اندك بلكه از كم كمترند،و شايد اگر جستجو شود چنين افرادى يافت نشوند،مقصود از ظاعن (كوچ كننده)كسى است كه معتقد است از اين فتنه دورى جسته و از آن تخلّف كرده و در آن شركت ندارد،در حالى كه چنين نيست،و روشن است كه او از فتنه جدا و دور نشده است،و شايد هم مراد از عبارت مذكور اين باشد كه هر كس از بيم آن كوچ كند از گزند آن رهايى نمى يابد.و توفيق از خداوند است.

كنند،مراد از أعلام البدع يعنى از سران و رهبران اين بدعتها نباشند،و در اين كار شهرت و آوازه به هم نرسانند كه مردم به آنها اقتدا كنند و به دنبال آنها بشتابند همان گونه كه به دنبال علم و نشانه مى شتابند،در حديث است كه:«هنگام ظهور فتنه همچون شتر بچّه باش كه نه پشتى دارد كه بر آن سوار شوند،و نه پستانى كه آن را بدوشند (1)».

فرموده است: و أقدموا على اللّه مظلومين .

مراد از اين كه مظلوم بر خدا وارد شويد پذيرفتن ظلم و تن دادن به آن نيست زيرا اين خلاف فضيلت عدالت و طرف تفريط آن بوده و رذيلت است،بلكه مراد اين است كه اگر قدرت يافتيد كه ظلم و ستمگرى كنيد دست از آن باز داريد هر چند اين خوددارى از ستمكارى موجب پذيرش ظلم و تن دادن به آن باشد، بديهى است اين روش،باعث شكستن نفس و جلوگيرى از آن در ارتكاب رذيله ظلم است،بويژه در نفوس عرب كه بيشتر از ديگران دست ستم دراز مى كنند،و از پذيرش ظلم و تن دادن زير بار مظلوميّت،امتناع دارند،اگر چه اين امر مستلزم آن باشد كه به ظلم آلوده و به ارتكاب اين گناه گرفتار شوند.چنان كه شاعر عرب گفته است:

و من لم يذد عن حوضه بسهامه يهدم و من لا يظلم القوم يظلم (2)

مراد از مدارج الشّيطان راههاى شيطان است و اين راهها همان صفات زشت و خويهاى ناپسندى است كه شيطان آنها را خوب و پسنديده جلوه داده و مردم را به سوى خود مى كشاند،همچنين مهابط العدوان محلّها و مواردى است كه شيطان در آن فرود مى آيد و انسان را به تعدّى و ستمكارى وا مى دارد كه اينها نيز از جمله راههاى شيطان به شمار مى آيد ،منظور از لعق الحرام كالا يا چيزهايى

ص:417

است كه انسان در دنيا از غير طريق شرعى به دست مى آورد،امام(علیه السلام)با به كار بردن واژه لعق كمى و حقارت متاع دنيا را در مقايسه با لذّات و بهره هاى آخرت گوشزد فرموده و هشدار داده كه واجب است از آنچه نهى كرده دست باز دارند، چنان كه فرموده است:كسى كه اينها را بر شما حرام كرده شما را زير نظر دارد و...

گفته مى شود فلانى او را زير نظر و چشم و گوش خود دارد،يعنى بر امور او آگاه است،بنا بر اين معناى عبارت اخير اين است كه كسى كه ارتكاب گناه را بر شما حرام كرده،و فرمانبردارى خود را بر شما واجب ساخته،بر احوال شما آگاه،و به آنچه مى كنيد دانا مى باشد،و اين سخن از نهى به تنهايى مؤثّرتر و باز دارنده تر است،واژه عين(چشم)مجازا به جاى علم به كار رفته است.

ص:418

او يگانه است نه به وحدت عددى،آفريننده است نه با حركت و تحمّل زحمت،شنواست نه با ابزار گوش،بيناست نه با گردش چشم،حاضر است نه با تماسّ و ملاقات،جداست نه با دورى و فاصله،پيداست نه با ديدن چشم ظاهر،پنهان است نه به سبب خردى و لطافت،از همه چيز جداست چون بر همه اشيا غلبه و قدرت دارد،و همه چيز از او جداست چون همه اشيا در برابر او فروتنى و به سوى او رجوع دارند،هر كس او را به صفت آفريدگان توصيف كند برايش حدّ قائل شده،و كسى كه او را محدود كند او را بر شمرده،و كسى كه او را بر شمارد جاودانگى او را انكار كرده است.و هر كس بپرسد او چگونه است؟توصيفش را خواسته و هر كه بگويد كجاست؟او را در مكان قرار داده است،عالم بوده در آن هنگام كه معلومى نبوده،پروردگار بوده در آن زمان كه پرورده اى وجود نداشته،قادر و توانا بوده پيش از آن كه مقدورى آفريده شده باشد .»

در مورد واحدى به يكديگر محتاج باشند،تقدّم هر يك بر ديگرى،و در نتيجه تقدّم شيء بر خودش لازم مى آيد،امّا بطلان تسلسل (1)بدين سبب است كه اگر سلسله اى از علل و معلولات غير متناهى در وجود فرض كنيم،همه آن سلسله ممكن الوجود است براى اين كه هر جزيى از آن نيازمند به اجزايى غير از خود مى باشد و مجموع آن محتاج به علّت تامّه است،حال اگر مجموع آن را علّت تامّه بدانيم،روشن است كه اين امرى محال است و اگر علّت تامّه را امرى داخل در آن بدانيم اين نيز باطل است،زيرا علّت تامّه شيء مركّب،در درجه اوّل علّت براى اجزاى آن است زيرا اگر براى آنها علّت نباشد،علّت تامّه نيست بلكه جزيى از علّت اجزاى آن است،و اين خلاف فرض مى باشد،و اگر علّت شيء مركّب در مرحلۀ اوّل،علّت براى اجزايش باشد لازم مى آيد جزيى كه مؤثّر در مجموع است اوّلا در نفس خود و بعدا در تمام علل پيش از خود،مؤثّر باشد،و در اين صورت تقدّم شيء بر نفس خود در مراتب نامتناهى لازم مى آيد كه بطلان آن روشن است،حال آنچه باقى مى ماند اين است كه علّت تامّه و مؤثّر در اين مجموع،يا امرى خارج از آن،و يا چيزى مركّب از داخل و خارج آن باشد،صورت دوّم نيز باطل است،زيرا هرگاه امر داخل جزيى از علّت تامه تصوّر شود،لازم مى آيد كه بر كلّ مركّب مقدّم باشد، در حالى كه علّت تامّه بايد مقدّم بر مجموع ممكنات بوده و بر اين جزء و ديگر اجزاى خود پيشى داشته باشد،و چون جزء آن نيز بايد داراى اين صفت باشد، تقدّم شيء بر نفس و بر علل سابق خود لازم مى آيد كه اين نيز باطل است،بنا بر اين آنچه مى ماند امر اوّل است كه علّت تامّه خارج از سلسله علل و معلولات است،و

ص:421

چون موجودى كه خارج از كلّ ممكنات است نمى تواند ممكن و نيازمند به غير باشد،لذا او واجب الوجود و از هر علّتى بى نياز است و اين همان نتيجه اى است كه مطلوب ماست،اين روش در اثبات وجود بارى تعالى طريقه كسانى است كه از علّت به معلول و يا از خالق به مخلوق استدلال كرده،و آن را برهان لمّ ناميده اند.

2-طريقه دوّم كه از آن پيروى مى شود اين است كه:آفريدگان و طبايع آنها را كه همگى ممكن و نيازمندند و قابليّت تكثّر و تغيير و تركيب دارند مورد توجّه و مطالعه قرار داده و بر مبادى آنها استدلال،و وجود مبدأ اوّل جلّ و علا را اثبات كرده اند،و اين روش انديشمندان طبيعى است،و همان است كه امام(علیه السلام)در گفتار خود الدّال على وجوده بخلقه ،بدان اشاره كرده است.متكلّمان اين طريقه را به چهار گونه منقسم ساخته اند:

1-دسته اى استدلال كرده اند كه چون موجودات جهان هستى حادثند، يعنى پيشتر نبوده و بعد هستى يافته اند ممكن الوجودند،و چون ممكنند نياز به مؤثّر و آفريننده دارند،و اين روش اشعرى (1)و ابى الحسين بصرى (2)و متكلّمان متأخّر است.

2-گروهى تنها به حادث بودن اين موجودات و نياز آنها به محدث و آفريننده استدلال كرده اند،و جنبه امكان آنها را مورد توجّه قرار نداده و گفته اند،همگى اجسام حادثند،و هر حادثى را محدث و پديد آورنده اى است،در اين قضيّه جزء

ص:422

نخست آن استدلالى و جزء دوّم از نظر آنان بديهى است.

3-برخى ممكن بودن صفات آفريدگان را دليل وجود حقّ تعالى دانسته و روشن كرده اند كه:اجسام فلكى و عنصرى با يكديگر تشابه دارند و سپس گفته اند:ما در برخى از اجسام،صفاتى را مى بينيم كه در برخى ديگر،آن صفات وجود ندارد،و اين ويژگى ناشى از جسميّت و لوازم آنها نيست،و اگر چنين بود بايستى همه اجسام داراى آن ويژگى باشند،همچنين بر اثر عارضى از عوارض جسميّت در آنها به وجود نيامده،زيرا بنا بر آنچه گفته شد دليلى بر اختصاص آن وجود ندارد و مستلزم تسلسل است،و نيز چنان كه برخى مى گويند برخاسته از طبيعت جسم نيست،براى اين كه در مادّه بسيط مثلا مانند نقطه نمى توان كارهاى گوناگونى انجام داد.بنا بر اين آنچه باقى مى ماند اين است كه اين ويژگيها از مدبّرى حكيم است كه مقصود ماست و از اين نظر او را صانع مى گوييم.

4-گروهى با توجّه به اين كه صفات آفريدگان حادثند بر هستى حقّ تعالى استدلال كرده اند،كه اين مطلب روشن است و نيازى به توضيح ندارد.

براى آگاهى بيشتر در باره طرق مذكور و آنچه در ردّ يا تأييد اين مباحث گفته شده بايد به كتابهاى فنّ كلام مراجعه كرد،و در اين جا مناسب است كه گفتار امام(علیه السلام)را كه فرموده است: الدّال على وجوده بخلقه بر طريقه اوّل يا سوّم اختصاص دهيم،چون آن حضرت حدوث را دليل بر ازليّت وجود بارى تعالى قرار داده است .

دوّم:در باره ازليّت حق تعالى است كه هميشه بوده و خواهد بود،و امام(علیه السلام) با گفتار خود كه فرموده است: و بمحدث خلقه على أزليّته به اين مطلب اشاره فرموده،طريق استدلال آن اين است كه:همچنان كه در جاى خود ثابت شده است، همه محدثات صادر از قدرت حقّ تعالى بوده و منتهى به اويند،و اگر خود او نيز محدث باشد لازم مى آيد كه پديد آورندۀ نفس خويش باشد و اين بالضّروره باطل است .

ص:423

سوّم:اين كه خداوند متعال هيچ گونه شبيه و مانند ندارد،امام(علیه السلام)در آن جا كه فرموده: و باشتباههم على أنّه لا شبيه له به اين موضوع اشاره كرده است،مراد از اشتباه،مشابهت و همگونى مردم در نيازمندى به مؤثّر و مدبّر است،طريق استدلال اين مطلب اين است كه:اگر خداوند متعال بى نياز از مؤثّر است،او را در اين بى نيازى هيچ شبيه و مانندى نيست،و چون مقدّم اين قضيّه درست است، تالى آن نيز درست و ثابت مى باشد.گفته شده كه مراد نفى مشابهت او به مردم در جسميّت و جنس و نوع و اشكال و مقادير و الوان و مانند اينهاست،امّا بارى تعالى مندرج در ذيل هيچ جنسى نيست،و از تركيب كه مستلزم امكان است منزّه مى باشد،همچنين در دايره هيچ نوعى نمى گنجد،زيرا نوع در داشتن عوارض،نياز به غير دارد،و نيز او جلّ و علا داراى مادّه نيست،زيرا مادّه مستلزم تركيب است، بنا بر اين خداوند در هيچ يك از امور مذكور،شبيه و مانندى ندارد،و دليل نخست در نفى شبيه اعمّ و فراگيرتر است .

چهارم:اين كه أنّ المشاعر لا تستلمه يعنى حواسّ نمى تواند او را لمس كند،زيرا لمس مشاعر مستلزم ثبوت جسميّت و اعراض قائم به آن است و چون ذات اقدس بارى تعالى از جسميّت و لواحق آن پاك و منزّه است برتر از آن است كه حواسّ،او را لمس و ادراك كند.

پنجم:پرده ها او را حاجب و حايل نيست،و هيچ چيزى مانع ظهور و پيدايى او نمى شود،زيرا پرده و حجاب از لوازم چيزى است كه داراى جهت و جسميّت باشد،و چون بارى تعالى مبرّا از جهت و جسميّت است از پرده و حجاب محسوس نيز منزّه مى باشد .

فرموده است: لافتراق الصّانع و المصنوع...تا و المربوب .

اين تعليل به جملاتى كه در پيش گفته شده برگشت دارد،زيرا براى هر يك از صانع و مصنوع اوصافى است كه شايسته آنها بوده،و بدانها شناخته شده،و از يكديگر جدا و ممتاز مى شوند،از اين رو مخلوق بودن و حدوث و مشابهت،و

ص:424

لمس با حواسّ و در حجاب قرار گرفتن از لواحق امور ممكن و مصنوع است،و چيزهايى است كه شايسته ممكنات و سزاوار آفريدگان مى باشد،امّا وجود لا يزالى كه هيچ گونه شبيه و مانندى ندارد،منزّه از درك با حواسّ بوده و برتر از اين است كه چيزى مانع ظهور و پيدايى او شود،و اينها از ويژگيهاى صانع اوّل و واجب الوجود است،و او است كه بدينها سزاوار،و اوصاف او با صفات ممكنات در تضادّ مى باشد،مراد از حادّ آفريننده حدود و نهايات است كه در اين مورد صانع گفته مى شود و مفهوم صفت صانع غير از صفت ربّ است،زيرا در مفهوم ربوبيّت مالكيّت داخل است ليكن در معناى صنع مالكيّت دخالت ندارد .

ششم:در باره يگانگى خداوند است كه برهان آن پيش از اين ذكر شد.

اين كه فرموده است:وحدانيّت خداوند،وحدت عددى نيست،مراد اين است كه يگانگى او به معناى وحدتى كه مبدأ كثرت و شمارش است نيست، چنان كه واحد در آغاز اعداد است،و همان گونه كه پيش از اين گفته ايم واحد، مشترك لفظى است و معانى بسيارى دارد،و توضيح داده ايم كه اطلاق واحد بر خداوند متعال داراى چه معناست،و روا نيست وحدانيّت خدا به معناى واحدى كه مبناى عدد است،باشد،بلكه مدلول آن اين است،كه خداوند را در وجود،ثانى و تالى نيست،و در ذات او به هيچ روى كثرت ذهنى و خارجى وجود ندارد،و همه كمالات در او موجود است،و آنچه شايسته ذات مقدّس اوست با لذّات و بالفعل داراست .

هفتم:اين كه خداوند متعال در آفرينش آفريدگان منزّه از حركت و تحمّل زحمت است،و ما در ذيل خطبه اوّل شرح آن را داده و متذكّر شده ايم كه اينها از لواحق جسم است و خداوند متعال از جسميّت و عوارض آن منزّه است .

هشتم:اين كه خداوند شنواست نه به آلت،يعنى نه به وسيله گوش،در ضمن شرح خطبه اوّل اين معنا توضيح داده شده است .

نهم:اين كه خداوند بيناست نه به تفريق آلت و نظر انداختن،تفريق آلت،

ص:425

عبارت است از روانه كردن چشم براى مشاهده ديدنيها،و اين معنا بنا بر قول كسانى است كه ديدن را به وسيله آلت،تا شعاعى كه از چشم بيرون مى شود و بر روى شيء ديدنى مى افتد دانسته اند،و اين معنا مناسبتر است،زيرا توزيع شعاع صادر از چشم واضحتر از توزيع آلت بينايى است،چنان كه گروهى گفته اند:

ادراك حسّ باصره به سبب اين است كه صورت شيء مورد مشاهده در چشم نقش مى بندد،و بنا بر اين قول،تفريق عبارت است از برگردانيدن و توجّه دادن چشم، گاه به شيء مورد مشاهده و گاهى به صورت آن،همچنان كه گفته مى شود:فلان مفرّق الهمّة و الخاطر يعنى فلانى فكرش را براى نگهدارى و رعايت چيزهاى مختلف پراكنده ساخته،مثلا هم در پى به دست آوردن دانش است و هم به دنبال تحصيل مال،و آشكار است كه خداوند متعال از ديدن به وسيله آلت حسّ بينايى مبرّاست،زيرا چشم از لواحق جسم است .

دهم:اين كه خداوند متعال شاهد است يعنى حاضر است ليكن نه به صورت تماسّ با چيزى،مراد اين است كه حضور خداوند متعال همانند حضور اجسام كه مستلزم تماسّ و نزديكى و قرب مكانى است نمى باشد،بلكه او به علم خود در نزد هر چيزى حاضر،و بر هر امرى شاهد است،بى آن كه هيچگونه قرب و تماسّ و وحدت مكان حاصل شود،زيرا بارى تعالى از جسميّت و لوازم آن منزّه است .

يازدهم:اين كه خداوند متعال مباين و جدا از همه اشياست نه به سبب وجود فاصله،يعنى مباينت او با اشيا جدايى حسّى نبوده و از مقوله وضع و أين نيست بلكه منحصرا در ذات با اشيا دوگانگى و مباينت دارد،و ما در ذيل خطبه اوّل نيز اين معنا را شرح داده ايم .

دوازدهم:اين كه خداوند پيدا و آشكار است امّا نه به ديدن با چشم سر،و پنهان است نه به سبب خردى و لطافت،زيرا جسم زمانى ظاهر گفته مى شود كه با چشم ديده شود،و هنگامى پنهان است كه ريز و لطيف باشد يا به سبب حجم و

ص:426

اندازه،و يا به علّت عدم قوام،مانند هوا،و پيدايى و نهانى خداوند متعال از اين دو كيفيّت بيرون،و منزّه از همه اينهاست،و ما معناى اين دو صفت را مكرّر در اين كتاب توضيح داده ايم .

سيزدهم:فرموده است: بان من الأشياء بالقهر لها و القدرة عليها...تا إليه .

اين جملات در ذكر صفاتى است كه خالق را از مخلوقات،و آفريدگان را از آفريدگار جدا،و آنچه را كه در خور آنهاست بيان مى كند.آنچه از شئون آفريدگار متعال است اين است كه بر آفريدگان،غلبه و استيلا دارد و قادر به ايجاد و معدوم كردن آنهاست،و آنچه در خور آفريدگان است خضوع و فروتنى آنها است كه يوغ زبونى امكان را به گردن دارند،و به عزّت و قدرت او نيازمندند،و در هستى خود و به دست آوردن كمالات به او رجوع دارند،و بدينهاست كه ميان آفريدگان و آفريدگار جدايى و تباين حاصل مى شود .

چهاردهم:در باره تنزيه حقّ تعالى از صفات زايد است،به ترتيبى كه ذكر كرده و فرموده است:كسى كه خداوند را توصيف كند او را محدود كرده،و كسى كه او را محدود كند او را به شمارش در آورده است،اين قياس با كاملترين تقرير و بليغترين تحقيق عينا در خطبه نخستين آمده جز اين كه در آن جا، و من أشار إليه فقد حدّه ،و در اين جا و من وصفه فقد حدّه فرموده است،و لكن مراد از توصيف خداوند در اين جا،اشاره به او از طريق وهم و خيال و اثبات او به گونه اى از كيفيّات و صفات است،بنا بر اين معناى عبارت در هر دو خطبه يكى است .

فرموده است: و من عدّه فقد أبطل أزله .

چون به شمار آوردن او مستلزم اين است كه وحدانيّت او مبدأ كثرت و شمارش قرار گيرد،يا اين كه او را داراى اجزا بشمارد،و اينها همه از لوازم ممكنات و ويژگيهاى مخلوقات است كه بالذّات استحقاق ازليّت و جاودانگى را ندارند از اين رو هر كس او را به هر يك از دو صورتى كه ذكر شد به شمارش در آورد ازليّت او را كه شايسته ذات مقدّس اوست،انكار كرده است .

ص:427

پانزدهم:در باره تنزيه حقّ تعالى است از اين كه پرسيده شود:او چگونه است؟زيرا اين پرسش از چگونگى و حالت است،و در اين صورت چنان كه فرموده است،اين كس توصيف خدا را خواسته است،و روشن كرديم كه خداوند منزّه از كيفيّات و صفات است .

شانزدهم:خداوند منزّه است از اين كه پرسيده شود در كجاست؟زيرا اين، پرسش از جا و مكان است كه هر دو از لواحق جسم است،و ما بيان كرديم كه خداوند از جسميّت و لوازم آن منزه است،بنا بر اين خداوند متعال از قرار داشتن در مكان منزّه مى باشد،امّا با علم و احاطه خود،در همه جا حاضر است .

هفدهم:اين كه فرموده است: عالم إذ لا معلوم...تا مقدور .

معناى علم و ربوبيّت و قدرت خداوند پيش از اين شرح داده شده و دانسته ايم كه ظرف زمان إذ به تقدّم ذاتى حقّ تعالى بر همگى مخلوقات و معلولات خود اشاره دارد بديهى است چون اين تقدّم در نظر گرفته شود در مى يابيم كه در آن هنگام هيچ معلوم و مربوب و مقدورى جز ذات مقدّس بارى تعالى موجود نبوده، بلكه واجب است وجود هر موجود و معلومى را متأخّر از ذات حقّ بدانيم،خواه اين كه طبق اعتقاد متكلمان همگى موجودات حادث باشند و يا به گفته پيشينيان برخى از آنها حادث باشد،و توفيق و عصمت از گناه و خطا از خداوند است.

بِمَفَاتِيحِهِ- وَ لاَ تُكْشَفُ الظُّلُمَاتُ إِلاَّ بِمَصَابِيحِهِ- قَدْ أَحْمَى حِمَاهُ وَ أَرْعَى مَرْعَاهُ- فِيهِ شِفَاءُ الْمُشْتَفِي وَ كِفَايَةُ الْمُكْتَفِي

و با بازگشت آن به سوى او انوار عدالت درخشيدن گرفته است،و جمله لاح لائح اشاره به فتنه ها و جنگهايى است كه وقوع آنها بر اثر انتقال خلافت به آن بزرگوار وعده داده شده و نشانه هاى آنها اكنون نمودار گشته است.يكى از شارحان گفته است:معناى هر سه جمله مذكور يكى است و مراد انتقال خلافت به آن حضرت است.

فرموده است: و اعتدل مائل .

از نظر امام(علیه السلام)مراد از مائل كه به معناى كژ است همان خلافت است،كه از راه حقّ منحرف شده و كسانى پيش از او آن را عهده دار شده بودند،زيرا اعتقاد آن حضرت اين بود كه او به خلافت سزاوارتر است و مقتضاى عدالت اين است كه او خليفه و زمامدار باشد،و اكنون كه خلافت به او منتقل شده،و حقّ به سوى او بازگشته،اين انحراف به اعتدال گراييده است ،منظور از استبدل اللّه بقوم گروهى است كه بر او و پيروان او پيشى گرفته بودند،و بيوم يوما كنايه از تبديل دوران آنها به اين دوران است .

فرموده است: و انتظرنا الغير انتظار المجدب المطر .

اين عبارت اشاره به انتظار آن حضرت در باره انتقال خلافت به اوست،و مراد از غير تغيير احوال و دگرگونيهاى روزگار است.

اگر گفته شود:مگر نه آن حضرت دنيا را طلاق داده و از آن دورى مى گزيد، و اين سخن با سه طلاقه كردن دنيا چگونه سازگار است؟ پاسخ اين است كه آن بزرگوار دنيا را از آن رو كه پست و زبون است طلاق داده و به لذّات آن پشت پا زده است،امّا دنيايى را كه با دفع منكرات،و اظهار عدل و داد،و بر پا داشتن عمود دين و حراست از آن موجب عمران آخرت گردد،طلاق نگفته،و اگر مطالبه خلافت كند براى همين منظور است.چنان كه پيش از اين در شرح گفتار آن حضرت در ذى قار به ابن عبّاس در هنگامى كه به نعلين خود وصله مى زد توضيح داده شد.امام(علیه السلام)طىّ عبارت مذكور انتظار خود را براى پديد آمدن

ص:430

دگرگونى در اوضاع،به انتظار قحطى زده اى كه چشم به راه باران دارد تشبيه فرموده است،وجه مشابهت،شدّت توقّع و انتظار است،و ممكن است در اين مناسبت لواحق هر دو امر مورد انتظار نيز در نظر گرفته شود،زيرا آنچه آن بزرگوار از دگرگونى اوضاع و انتقال خلافت به خود مى خواهد،گسترش عدالت،و استقرار حقّ در محلّ خود مى باشد،و اين شبيه است به ريزش باران به سرزمين قحطى زده كه موجب پديد آمدن خيرات و بركات مى باشد .

پس از اين امام(علیه السلام)به بيان حال ائمّه هدى(علیه السلام)و شرح مقام و موقعيّت آنها مى پردازد :

فرموده است: لا يدخل الجنّة إلاّ من عرفهم و عرفوه .

معناى اين عبارت اين است كه مردم هر عصرى وارد بهشت نمى شوند مگر اين كه امام زمان خود را بشناسند و او نيز آنان را بشناسد،و منظور از ائمّه(علیه السلام) امامانى است كه از نسل اويند،و معرفت آنها عبارت از شناخت حقّ ولايت و صدق امامت آنهاست،حصر دخول در بهشت به كسانى كه آنها را به حقّ بشناسند و ورود در آتش به كسانى كه آنان را انكار كنند از دو نظر است:

1-بى شكّ دخول در بهشت براى هيچ يك از افراد امّت اسلام حاصل نمى شود مگر اين كه از شريعت پيروى و به احكام آن عمل كند،و اين هم ميسّر نمى شود مگر اين كه دين را بشناسد و به كيفيّت عمل به احكام آن آگاه باشد، و شناخت دين هم جز به روشنگرى صاحب شريعت،و ارشاد و دستور رهبر امّت به دست نمى آيد،و اين نيز منوط به اين است كه مأموم،امام خود را بشناسد،و به حقّانيّت امامت و صدق ولايت او اعتقاد داشته باشد تا اين كه به وى اقتدا و از او پيروى كند،همچنين امام نيز مأموم خود را بشناسد تا به هدايت و ارشاد او بپردازد،بنا بر اين دخول در بهشت مستلزم اين است كه امام،مأمومان و پيروان خود را بشناسد و آنان نيز نسبت به امام شناخت و معرفت داشته باشند.

2-اين كه معرفت ائمّه(علیه السلام)بنا بر رأى آن حضرت كه مشهور و منقول است،و

ص:431

اعتقاد به حقّانيّت امامت و صدق ولايت آنها يكى از اركان دين و از استوانه هاى مهمّ ايمان است،بنا بر اين كسى داخل بهشت مى گردد كه دين او بر اين پايه استوار باشد،-و هر كس آنان را به عنوان امام بر حقّ بشناسد-لازم است امامان نيز او را بدين روش بشناسند.

اگر گفته شود:ما بسيارى از پيروان و دوستان ائمّه(علیه السلام)را مى بينيم،كه نه اين امامان را ديده اند و نه مى شناسند.

پاسخ اين است كه شرط نيست امام به فرد فرد دوستان و پيروان خود شناخت شخصى و عينى داشته باشد،و دوستداران و شيعيان آنان نيز چنين معرفتى در باره امامان خود داشته باشند،بلكه آنچه شرط است معرفت به صورت كلّى است و آن عبارت از اين است كه بدانند هر كس معتقد به امامت حقّه آنان باشد، و سيره و طريقه اى را كه از آنان نقل شده پيروى كند او دوستدار آنان،و نگهدارنده اين ركن مهمّ دين است،در اين صورت ائمّه(علیه السلام)اينان را كه داراى چنين معرفتى هستند مى شناسند،و اين افراد نيز به سبب شناخت حقّ ولايت ائمّه(علیه السلام)و اعتقاد به صحّت گفتار آنها داراى معرفت نسبت به امامان خود مى باشند،هر چند مشاهده و شناخت شخصى شرط نشده باشد .

امّا اين سخن كه وارد دوزخ نمى شود مگر كسى كه آنان را انكار كند و آنان نيز او را انكار كنند نيز حقّ است،زيرا دخول در بهشت مستلزم اين است كه نسبت به ائمّه(علیه السلام)به گونه اى كه ذكر شد و منحصر در آن است معرفت حاصل شود،بنا بر اين يكايك افرادى كه وارد بهشت مى شوند عارف به حقوق ولايت ائمّه(علیه السلام)اند و اين معرفت مستلزم آن است كه در ميان آنها كه داخل بهشت مى شوند يك نفر منكر آنان نباشد،زيرا معرفت به حقّ ولايت امامان و انكار آنان در يك جا جمع نمى شود.

پس از اين بايد دانست اين موضوع كه:هر كس آنان را انكار كند،و آنان نيز او را انكار كنند،در مقايسه با كسانى كه وارد دوزخ مى شوند نمى تواند اعمّ

ص:432

باشد،زيرا اوّلا حديث مشهور:هر كس بميرد و امام زمان خود را نشناسد به مرگ جاهليّت مرده است،دلالت دارد بر اين كه انكار ائمّه(علیه السلام)مستلزم مردن به حال جاهليّت است كه آن خود مستلزم دخول در دوزخ مى باشد،ثانيا اگر اعمّ باشد لازم مى آيد كه بر بعضى از اهل بهشت نيز صدق كند و گروهى از منكران ائمّه(علیه السلام) نيز داخل بهشت شده باشند،و عكس قضيه اين خواهد بود:برخى كه وارد بهشت مى شوند منكر ائمه(علیه السلام)اند،در صورتى كه ما روشن كرديم كه هيچ يك از كسانى كه داخل بهشت مى شوند حقّ ولايت آنان را منكر نيستند،بنا بر اين خلاف فرض لازم مى آيد،همچنين اين موضوع در مقايسه با كسانى كه وارد دوزخ مى شوند اخصّ نمى باشد و گرنه لازم مى آيد گروهى كه دوستدار آنانند و به صدق امامت آنها اعتراف دارند وارد دوزخ شوند،و اين باطل است،زيرا پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله) فرموده است:انسان با كسى كه او را دوست مى دارد محشور مى شود (1)،همچنين فرموده است:اگر كسى سنگى را دوست بدارد با همان محشور مى شود (2)،اين حديثها دلالت دارد بر اين كه دوستى انسان نسبت به غير،موجب محشور شدنش با آن است،و ثابت است كه ائمّه(علیه السلام)وارد بهشت مى شوند و كسانى كه آنان را دوست داشته،و به حقانيّت و صدق امامت آنها اعتراف دارند نيز محشور در بهشتند،بديهى است چون دخول به بهشت و دوزخ هر دو مانعة الجمع مى باشند ثابت مى گردد هيچ فردى از دوستداران ائمه(علیه السلام)و معترفان به حقّ آنان وارد دوزخ نخواهد شد،اينك با توضيحاتى كه داده شد صحّت اين مطلب كه شناخت كلّى در مورد ائمّه(علیه السلام)كافى است آشكار،و هم دليل حصر گفتار معصوم(علیه السلام)در باره كسانى كه داخل بهشت يا دوزخ مى شوند روشن مى شود .

پس از اين امام(علیه السلام)در باره اين كه خداوند با نزول قرآن كريم بر اين مردم منّت نهاده،و آن را از ميان كتب آسمانى مخصوص آنان گردانيده،و آنها را براى

ص:433

اجراى احكام آن برگزيده،و از ميان امّتهاى ديگر،آنها را براى پذيرش دين اسلام آماده ساخته،سخن مى گويد.و برخى از اسباب و عواملى را كه خداوند به سبب آنها،آنان را عزيز و گرامى داشته گوشزد مى كند،و اينها،يا از نظر نام اسلام است كه مشتقّ از سلامت است و با پذيرش آن سلامت و ايمنى حاصل مى شود،و يا از نظر معناى آن است كه در اين باره وجوه چندى است:

1-اين كه اسلام مجموعه اى است از كرامتها و بخششهاى خداوند متعال در باره بندگان خود،زيرا مدار همگى آيات قرآن مبتنى بر هدايت مردم است به سوى راهى كه به خداوند مى پيوندد و آنان را به بهشت جاويد مى رساند .

2-اين كه خداوند اسلام و طريقه آن را براى بندگانش برگزيده است،زيرا اين راه روشنى است كه رهروان با كمترين كار و كوشش مى توانند خشنودى خداوند را به دست آورند .

3-اين كه خداوند حجّتهاى خود را بيان و آشكار فرموده است،و اينها عبارت است از دلائل و نشانه هاى الهى در جمله من ظاهر علم ،واژه من براى تبعيض و تقسيم اين دلائل و حجّتهاست كه اينها يا ظاهر علم است،و مراد از آن ظاهر شريعت و ظواهر احكام فقهى و ادلّه آنهاست و يا باطن حكم و اين اشاره است به كتاب خدا كه مشتمل بر حكمتهاى الهى و اسرار توحيد و علم اخلاق و سياست و جز اينهاست .

4-اين كه عزائم (يا غرائب )قرآن از ميان نمى رود،منظور از عزائم در اين جا آيات محكم و براهين قاطع قرآن است،و عازمه به معناى قاطعه است،و مراد از عدم فناى آنها اشاره است يا به ثبوت و دوام آنها در طول زمان و اعصار و دگرگونيهاى روزگار،و يا به كثرت اين دلائل در هنگامى كه آيات محكم خداوند مورد بحث و بررسى قرار گيرد .

5-اين كه شگفتيهاى آن پايان نمى پذيرد،مراد اين است كه انسان در هر زمان قرآن را مورد تأمّل و تفكّر قرار دهد به لطائف تازه و شگفت آورى از علوم دست

ص:434

مى يابد كه پيش از اين از آنها غافل بوده است .

6-اين كه در آن مرابيع نعم است،واژه مرابيع را كه به معناى بارانهاى بهارى است،و به سبب آنها زمين زنده و گياه روييده مى شود،استعاره آورده براى نعمتهايى كه انسان به بركت قرآن و به كار بستن اوامر و نواهى و مواعظ و آداب آن به دست مى آورد،نعمتهاى بسيارى كه حافظان و مفسّران قرآن و امثال آنها به بركت آن،در دنيا كسب مى كنند آشكار است.و در آخرت به آنانى كه در پرتو انوار پر فروغ قرآن به كمالاتى در علوم و اخلاق فاضله دست يافته اند،نعمتهايى داده خواهد شد كه بسيار بزرگتر و عاليتر است،و مناسبت اين استعاره روشن است .

7-اين كه در آن مصابيح الظّلم يعنى چراغهاى ظلمت زداست،واژه مصابيح را براى قانونها و آيينهاى قرآن كه انسان را در پيمودن راه خدا رهبرى مى كند،و او را از سرگشتگى رهايى مى دهد استعاره آورده است،همچنان كه چراغ،انسان را در تاريكيها هدايت مى كند .

8-اين كه ابواب خيرات جز به كليدهاى آن گشوده نشود،منظور از اين خوبيها خيرات حقيقى و پايدار است،واژه مفاتيح را براى دستورها و راههايى كه قرآن انسان را به اين خيرات مى رساند استعاره فرموده است،وجه مناسبت اين كه:همان گونه كه كليد وسيله دسترسى مثلا به محتويّات گنجينه هاست،دستورها و رهنمودهاى قرآن نيز وسيله گشايش خيرات است .

9-اين كه تاريكيها جز به انوار آن بر طرف نمى شود،مراد از ظلمات،جهل و نادانى و منظور از مصابيح قوانين و احكام قرآن است .

10-فرموده است: قد أحمى حماه يعنى قرآن آنچه را بايد مورد حفظ و حمايت قرار گيرد آماده و عرضه داشته تا حمايت و محافظت شود،مفهوم اين جمله مانند اين است كه كسى ديگرى را آماده براى كشتن يا زدن كرده باشد و از او پرسيده شود كه آيا او را كشتى يا زدى؟واژه حمى را براى حفظ و تدبّر و عمل به

ص:435

قوانين و احكام قرآن استعاره آورده است،زيرا حفظ و حراست افراد با همين عوامل صورت مى گيرد،امّا حفظ و صيانت آنها در دنيا از آسيب بسيارى از ستمكاران است،براى اين كه اينها حاملان و مفسّران و وابستگان به قرآن را گرامى و پاس حرمت آنها را نگه مى دارند،و در آخرت نيز به سبب اين است كه قرآن از حافظان و كسانى كه در آيات آن تدبّر و انديشه بكار برده و احكام آن را مورد عمل قرار مى دهند حمايت مى كند،چنان كه اگر كسى به ديگرى پناه ببرد او را زير حمايت خود قرار داده محافظت مى كند،نسبت إحماء به قرآن بر سبيل مجاز است،زيرا كسى كه آن را در دسترس بشر قرار داده تا مورد تدبّر و عمل قرار گيرد خداوند متعال و پيامبرش(صلی الله علیه و آله)و حاملان آن مى باشند،برخى گفته اند كه مراد از حماه (آنچه مورد حمايت و محافظت اوست)محرّمات قرآن است.و معناى اين كه از آنها حمايت مى كند اين است كه با نواهى و آيات عذاب از مباح شمردن محرّمات خود منع مى كند،و اين معنا نسبت به آنچه ما پيش از اين گفتيم اخصّ است.

11-معناى أرعى مرعاه نيز همين است،يعنى قرآن را آماده ساخته تا از آن بهره بردارى شود،واژه مرعى(چراگاه)را براى دانشها و حكمتها و آدابى كه قرآن بر آنها مشتمل است استعاره آورده،وجه مشابهت اين است كه اين دانشها و حكمتها به منزله چراگاه نفوس انسانى،و همچون خوراكهايى است كه انسان به نيروى آنها رشد عقلى و كمال عملى پيدا مى كند،همچنان كه چراگاههاى محسوس،محلّ روييدن علف و گياه و مركز خوراك دامها و مايه بقاى وجود آنهاست .

12-شفاى كسى كه خواهان بهبودى و سلامت است در قرآن است،زيرا اگر خواهان بهبودى بدن است،با داشتن حسن اعتقاد و صفاى ضمير با پناه بردن به آن حاصل مى گردد،و اگر طالب سلامت جان است،قرآن انسان را از بيمارى نادانى و گمراهى بهبود مى بخشد .

13-فرموده است: و كفاية المكتفى ،منظور از مكتفى كسى است كه خواهان

ص:436

بى نيازى باشد،چنين كسى اگر خواست او بى نيازى از دنياست بى شكّ حاملان قرآن كه رسيدن به مطالب دنيوى خود را از آن مى خواهند،از بيشتر مردم در چاره انديشى از طريق قرآن براى وصول به مقاصد و رفع نيازهاى خود تواناتر و داناترند،و اگر منظور او كفايت امور آخرت است،كافى است كه در آيات قرآن تدبّر و انديشه كند و براى به دست آوردن مقصود خويش از قرآن لازم است اهداف آن را دنبال كند،و توفيق از خداست.

ص:437

گام بردارد كه او را به حقّ برساند،و از امام يا استاد راهنمايى كه او را به سوى حقّ بكشاند متابعت،يا از كتاب و سنّتى پيروى كند.و توفيق از خداوند است.

من شما و خود را از اين موقعيّت بر حذر مى دارم،هر كس بايد از وجود خويش سود برد،همانا بينا كسى است كه بشنود و بينديشد و بنگرد و بينش يابد،و از آنچه مايه عبرت است بهره گيرد،سپس در راههاى روشن گام بردارد،و از آنچه مايه سقوط در وادى هلاكت،و افتادن در شبهات گمراه كننده است،دورى كند،و با بيراهه رفتن در امر حقّ و گفتار كژ،و بيم از راستگويى،گمراهان را بر ضدّ خود يارى ندهد.

اى شنونده از مستى خود به هوش آى،و از غفلت و بى خبرى بيدار شو،و از شتابت بكاه،و در باره آنچه از زبان پيامبر امّى كه درود خداوند بر او و خاندانش باد به تو رسيده و از آن گريز و گزيرى نيست نيكو انديشه كن،و با آن كس كه روشى خلاف آن،و گرايشى به سوى ديگر دارد مخالفت كن،و او را به آنچه بدان دلخوش است واگذار،فخر فروشى را از سر بنه،و كبر و خود پسندى را فرو گذار،و به ياد گور خويش باش كه آن جا گذرگاه توست،و همان گونه كه رفتار مى كنى با تو رفتار خواهد شد،و آنچه را مى كارى درو مى كنى،و هر چه را امروز پيشاپيش مى فرستى فردا بر آن وارد خواهى شد،پس در سراى ديگر جايى براى خود آماده كن،و براى آن روز خود توشه اى بفرست،اى شنونده بسيار بر حذر باش،و اى غفلت زده بسيار بكوش،هيچ كس مانند انسان آگاه،تو را با خبر نمى سازد «وَ لا يُنَبِّئُكَ مِثْلُ خَبِيرٍ» همانا از جمله احكام خداوند در كتاب حكيمش،كه بر پايه آن پاداش و كيفر مى دهد،و به سبب آن خشنود و خشمگين مى شود ...»

كه نفس به همان اندازه كه در تكميل قواى عملى از حدّ اعتدال بيرون مى رود، همان مقدار از جنبه قواى نظرى منقطع مى شود،تا جايى كه نفس تنها در قالب حالات بدنى و شهوانى ظهور مى كند،و از نظر قواى فكرى بكلّى محجوب مى گردد،پس از آن با شتافتن به تحصيل و گردآورى آنچه در دنيا خير خود مى پندارد،پرده هاى غفلت او را فرو مى گيرد،و وى را از توجّه به جنبه نظرى نفس و تفكّر در امورى غير از اين،باز مى دارد،و به اندازه رو آوردن و سرازير شدن در اين سو،و چيره شدن قواى نفسانى و سلطه خواهشهاى حيوانى بر او از خداوند دور مى گردد،و از درجات نعيم،به دركات جحيم سقوط مى كند.عكس آن كه اهتمام به جنبه نظرى نفس است نيز به همين منوال است.چنان كه فرموده است(صلی الله علیه و آله):

دنيا و آخرت هووى يكديگرند،به اندازه اى كه به يكى از آنها نزديك شوى از ديگرى دور مى افتى (1).

ظاهرا مرگ به اين بى توجّهى و غفلت پايان مى دهد،و اين پرده ها را از ميان بر مى دارد،و در آن هنگام انسان،گذشته خود را به ياد مى آورد،امّا چه جاى يادآورى است «وَ أَنّى لَهُ الذِّكْرى» ،زيرا آنچه در اين روز بر اثر فرو رفتن در گرداب غفلت،و آلودگى و تيرگى نفس،و سقوط از درجات كمال،و ديدن سلاسل و اغلال دامنگير او مى شود،كيفر گناهان اوست كه اكنون پرده از روى آنها برداشته شده و در پيش روى او قرار گرفته است ،واژه جلابيب استعاره محسوس است براى معقول،وجه مناسبت اين است كه همان گونه كه جلباب چهره را مى پوشاند،پرده غفلت نيز چشم بصيرت انسان را از روشن شدن به انوار إلهى محجوب و محروم مى دارد ،مراد از مدبر نوع كسانى است كه به آخرت پشت كرده،و اكنون به عذاب آخرت و اهوال قيامت،كه از آنها پنهان بود رو مى آورند،و منظور از مقبل نوع كسانى است كه دنيا به ايشان رو آورده و آرزوهاى

ص:441

آنها را بر آورده ساخته و اكنون بدآنها پشت مى كنند،پيداست كه در اين هنگام از آنچه در دنيا به آن دست يافته و به آرزوهايى كه رسيده،و بى نيازى كه پيدا كرده بودند سودى نمى برند .

امام(علیه السلام)پس از اين سخنان شنوندگان را از اين كه در چنين موقعيّت و منزلتى باشند بيم مى دهد،منظور از منزلت در اين جا،داشتن روش ارباب غفلت است كه احوال آنها را بيان فرمود،زيرا غفلت و عدم توجّه،حالتى دشوار و منشأ لغزش و گناه مى باشد،سرّ اين كه امام(علیه السلام)در اين تحذير خود را نيز شريك ساخته و به خود نيز بيم مى دهد اين است كه در توجّه دادن شنوندگان به طاعت و فرمانبردارى خويش مؤثّرتر است ،سپس دستور مى دهد كه هر كسى بايد از وجود خود سود برد،و چون تنها افراد با بينش مى توانند از وجود خود منتفع شوند با شرح حال افراد بصير،كيفيّت اين انتفاع را بيان فرموده و امورى را متذكّر شده است:

1-اين كه انسان در باره آنچه از كلام خدا و سخنان پيامبرش(صلی الله علیه و آله) مى شنود،و پندهاى مؤثّرى كه از آنها به گوش او مى رسد انديشه كند،زيرا چنان كه مى دانيم بدون تفكّر،سودى از اينها نخواهد برد .

2-به چشم سر و به ديده دل بنگرد،و مقاصد مفيدى را دنبال كند و پس از شناخت با هوشمندى از آنها اندرز گيرد.

3-از عبرتها و دريافتهاى خود بهره بردارد،و اين در هنگامى ميسّر است كه همواره بر طبق آنچه دانسته و دريافته است عمل كند .

4-اين كه در صراط مستقيم گام بردارد،همان راهى كه شرع آن را نشان داده است،و راههاى آن روشن است،و بايد از عدول و انحراف از آن دورى كند،زيرا هر كس از راه دين منحرف شود،هر چند انحراف او كم باشد در پرتگاه نابودى مى افتد،و در وادى گمراهى سرگردان مى شود،و ما ضمن سطور گذشته مثلى را كه در اين باره پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)بيان كرده است ذكر كرده ايم، در آن جا كه فرموده است:«خداوند مثل درستى زده،كه در دو سوى صراط،

ص:442

درهاى گشاده اى است و بر اين درها پرده ها انداخته شده،و بر ابتداى صراط گوينده اى است كه مى گويد:بگذريد و درنگ نكنيد (1)»صراط عبارت از دين است و در اين جا به راه روشن از آن تعبير شده،گوينده قرآن است،و درهاى گشاده محرّمات الهى است كه در اين جا مهاوى و مغاوى گفته شده اند و اسباب تباهى و گمراهيند،پرده هاى انداخته شده حدود الهى و نواهى اوست .

سپس امام(علیه السلام)نهى مى كند از اين كه انسان،گمراهان را به سبب امورى كه ذكر مى شود بر ضدّ خود برانگيزد،يعنى در امر حقّ بيراهه رود،و گمراهان را وادار كند كه حقّ را تمام و كمال انجام دهند و يك باره همگى سختيها و دشواريهاى آن را بپذيرند،زيرا براى حقّ درجاتى است كه برخى آسانتر از ديگرى است، و تحميل مشكل ترين درجات آن به كسى كه اهل آن نيست موجب پديد آمدن نفرت او از گفتار و دستورى است كه به وى داده مى شود،و باعث برانگيختن دشمنى و اعتراض اوست،ممكن است مراد از جمله بتعسّف فى حقّ اين باشد كه كسى با تكلّف و دشوارى كار حقّى را انجام دهد،و در عين حال به گونه اى در آن كار مقصّر باشد،و چون گمراهان همان كسانى هستند كه حقّ را رها كرده اند، هنگامى كه چيز ناخوشايندى در اين باره ببينند،يا كسى را مشاهده كنند كه در عمل به حقّ،تكلّف به خرج مى دهد و كوتاهى مى كند زبان به باطل مى گشايند و سخن ناهنجار مى گويند،در اين صورت او چنين افراد گمراهى را بر ضدّ خود برانگيخته است،همچنين است هنگامى كه از او دروغ يا تحريف گفتارى را بشنوند،يا دريابند كه او از گفتن سخن راست بيم دارد،كه در اين موقع اينها بيشتر از هر چيز به طمع مى افتند كه او را تحت تأثير باطل خود قرار دهند و او را در جرگه خود وارد سازند،در اين صورت او آنان را در گمراه ساختن خود،بدين طريق كمك كرده است.

ص:443

سپس امام(علیه السلام)دستورهاى خود را به شنوندگان،به شرح زير ادامه مى دهد:

1-اين كه از مستى جهل به هوش آيند،و از خواب غفلت بيدار شوند،واژه سكرة (مستى)مستعار است و مناسبت آن اين است كه غفلت مانند مستى موجب پشت پا زدن به حكومت عقل است .

2-اين كه از شتاب خود بكاهند،مراد از عجله سرعت حركت و شتافتن در طلب دنيا و اهتمام نسبت به آن است و مقصود از اختصار،كاستن اين حركت و كم كردن آن است .

3-اين كه در باره سخنان پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)كه در آنها مرگ،و زمان حضور خلايق در پيشگاه خداوند متعال براى داورى،فراوان ياد شده است سخت بينديشند.انعام فكر در اين باره،عبارت از تدقيق نظر و سخت انديشيدن در پيرامون مرگ و احوال پس از آن است،همچنين پند گرفتن و عبرت آموختن از حادثه اى كه هيچ كس را در برابر آن چاره و گريزى نيست .

4-با كسى كه خلاف اين سخنان رفتار مى كند،و نظر خود را متوجّه غير از اين ساخته،و دنيا و زيب و زيور آن را پناه خود در برابر مرگ قرار داده است،بايد مخالفت كند،و او را به آنچه بدان خشنود است واگذارد،و به اين كه امور فانى را به جاى نعمتهاى باقى برگزيده،و شقاوتها و عذابهايى را كه مستلزم اين كار است براى خود پسنديده است او را رها سازد .

5-بايد فخر و به خود نازيدن را فرو گذارد،و تكبّر و خود بزرگ بينى را رها كند،ما پيش از اين پيامدها و آفات تكبّر را بيان كرده ايم،فخر و مباهات نيز مستلزم كبر است،زيرا هر كس كه به خود مى بالد و فخر و مباهات مى كند متكبّر نيز هست و اين دو ملازم يكديگرند .

6-اين كه انسان بايد همواره گور خود را به ياد آورد،زيرا ياد آن مايه كمال عبرت است.

فرموده است: فإنّ عليه ممرّك .

ص:444

اين بيان،هشدارى است بر اين كه يادآورى مرگ و به خاطر داشتن خانه گور واجب است،زيرا كسى كه ناگزير از پيمودن راهى است،اگر در ميان آن منزلگاهى مخوف و ظلمانى باشد،لازم است براى توقّف در آن خود را آماده كند و وسيله روشنايى با خود بردارد،بديهى است انسان در سفر آخرت نيز ناگزير به عبور از گذرگاه قبر است،و احكامى كه در اين باره از شارع مقدّس رسيده بسيار است .

پس از اين امام(علیه السلام)دو مثلى را كه مشهور است،براى وجوب حسن معامله با خداوند گوشزد مى فرمايد كه يكى كما تدين تدان مى باشد،زيرا حسن پاداش خداوند همواره متناسب با خوبى عمل فرد،و بدى كيفر او نيز به اندازه بدى كردار او است،ديگرى مثل كما تزرع تحصد است.واژه زرع(كشت كردن)براى كردار انسان كه به سبب آن داراى ملكه خوبى يا بدى مى شود استعاره شده است همچنين واژه حصد(درويدن)براى ثمرات كشت و كار او و پاداش خوب يا بدى كه بر اثر آن بدو تعلّق مى گيرد استعاره گرديده و مناسبت در هر دو روشن است .

فرموده است: و كما قدّمت اليوم تقدم عليه غدا .

معناى اين عبارت آشكار است،زيرا حالات و كيفيّات نفسانى كه ثمره اعمال خوب يا بدى است كه انسان به سبب آنها مستوجب سعادت يا شقاوت مى شود،اگر چه در طول زندگانى دنيا نيز با نفس همراه بوده است،ليكن چنان كه پيش از اين توضيح داده ايم تنها پس از جدا شدن از بدن،صورت واقعى آن نمودار،و پرده از روى آن برداشته مى شود،و نفس در اين هنگام كه منكشف شده به منزله كسى است كه با امرى روبرو گرديده كه پيش از اين با آن برخورد نكرده است،و چون فرجام كار اين است سزاوار است انسان براى پاى خود در آن روز جايى فراهم كند ،معناى فامهد لقدمك اين است كه با كردار شايسته جاى پاى خود را در آن جهان هموار و آماده سازد،و آنچه در مصلحت و توان اوست براى قيامت خود از پيش بفرستد .

پس از اين امام(علیه السلام)به گفتار خود در تحذير و پرهيز دادن كسانى كه مواعظ او

ص:445

را استماع مى كنند باز مى گردد و آنچه را كه در باره كوشش در عمل براى پس از مرگ،و بيدارى از خواب غفلت بيان فرموده بود تأكيد مى كند،و با استشهاد به آيه قرآن به شنونده هشدار مى دهد كه كسى كه او را موعظه مى كند،به احوال و اهوال آخرت خبير و آگاه است،و هيچ كس مانند كسى كه به حقايق امور داناست نمى تواند از امور آگاهى دهد .پس از اين بيم مى دهد كه مبادا گناهان كبيره اى را كه قرآن مجيد به آنها تصريح كرده و ناگزير مستلزم عقاب و عذاب است، مرتكب شوند،مراد از ذكر حكيم،قرآن است،و معناى عزائم پيش از اين گفته شده است،و برخى آن را عبارت از لوح محفوظ دانسته اند.

بر او واجب كرده به او شرك ورزد،ديگر اين كه با كشتن بى گناهى خشم خويش را فرو نشاند،يا كار شخص ديگرى را مورد عيبجويى قرار دهد (1)،يا براى بر آوردن نيازى كه به مردم دارد،بدعتى در دين خود پديد آورد يا با مردم دورويى كند،و يا در ميان آنان سخن به دو گونه گويد،در اين گفتار بينديش زيرا مثل،بيانگر مشابه خود مى باشد.

همه انديشه چهار پايان براى شكمهايشان است،و هدف درّندگان ستيز و دشمنى با ديگران است و هدف زنان آرايش زندگى و تباهى در آن است، همانا مؤمنان فروتن،مهربان و ترسان از خداوند مى باشند .»

«يُشْرَكَ بِهِ» ... (1)»صريح است بر زيان شرك و بى حاصل بودن آن،از اين كه امام(علیه السلام)فرموده است:شرك در عبادتى كه خداوند آن را واجب فرموده است، دانسته مى شود كه مراد از آن،رياى در عبادت است،نه اين كه خداى دوّمى اتّخاذ و آن را شريك حقّ تعالى قرار داده باشد،شرك به خدا گاهى در نتيجه غلبه جهل و استيلاى غفلت،و ترك تحصيل معرفت و عدم تفكّر در يگانگى خداوند در نفس پديد مى آيد،و زمانى به علّت غلبه شهوت و خواهشهاى نفسانى است،چنان كه شخص رياكار در عبادت غرضى جز طلب دنيا ندارد .

دوّم:اين كه براى فرو نشانيدن خشم خود كسى را به هلاكت برساند،در يكى از نسخه هاى نهج البلاغه بهلاك نفسه آمده است ليكن نفس بدون الحاق ضمير اعمّ است،هلاكت مذكور گاهى در دنيا واقع مى شود مانند اين كه از طريق سخن چينى و بدگويى نزد پادشاهان و حاكمان و مانند اينها باعث نابودى ديگرى گردد و زمانى در آخرت است و اين به سبب گناهانى است كه در نتيجه انتقامجويى و براى فرو نشانيدن خشم حاصل مى شود،چنان كه صريح قول خداوند متعال است كه: «وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِيها» (2)»و اين گناه به سبب قوّه غضبيّه دامنگير آدمى مى شود .

3-كارى را كه ديگرى انجام داده مورد عيبجويى قرار دهد،منظور اين است كه با عيبجويى و بدگويى از عمل ديگرى موجبات آزار و نابودى او را فراهم كند،در اين صورت در زمره كسانى خواهد بود كه در روى زمين به فساد و تباهى كوشيده اند و صريح قول خداوند متعال است كه: «إِنَّما جَزاءُ الَّذِينَ يُحارِبُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً أَنْ يُقَتَّلُوا» ... (3)»برخى از شارحان فعل يعرّ را با عين مهمله

ص:448

نقل كرده اند كه در اين صورت معنايش اين است كه:در كارى كه خود آن را انجام داده است ديگرى را مورد تهمت و بدگويى قرار دهد،و در اين جا واژه غيره مفعول به و منصوب خواهد بود و عامل آن فعل يعرّ مى باشد،و فعل يعرّ از عرّ يعرّ عرّا مشتقّ است و معناى عيب كردن،و نسبت دادن به كار بد را دارد،بديهى است چنين كسى بنا به اين روايت در جرگه فاسقان و دروغگويان است،و مصداق آيه «وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا» (1)مى باشد.اين آفت اخلاقى ناشى از مشاركت دو قوّه شهوت و غضب است .

4-براى اين كه مردم نياز او را بر آورند،بدعتى در دين خود پديد آورد، و ناروايى را مرتكب شود،مانند اين كه به دروغ گواهى دهد تا بر مقصودش دست يابد،يا در حكم و قضا رشوه بگيرد .

5-اين كه با مردم دورويى كند،و در ميان آنان به دو زبان سخن گويد، يعنى اگر مثلا به دو دوست برخورد كند آنچه به يكى از اين دو مى گويد غير از آن باشد كه به ديگرى مى گويد،و هدفش در اين كار ايجاد تفرقه ميان دو دوست،و يا تشويق دو دشمن به دشمنى با يكديگر باشد،بطور خلاصه آنچه را به زبان مى گويد خلاف آن را در دل داشته باشد،در اين صورت در جرگه منافقان وارد شده،و در قرآن ضمن آيه «إِنَّ الْمُنافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النّارِ» (2)»وعده سخت ترين عذاب به منافقان داده شده است.عقل نيز حكم مى كند:كسى كه بدى با صور مختلف آن در صفحه ضميرش نقش بسته،و زشتيها جزء طبيعت او گشته،و با توبه و بازگشت به سوى خدا آنها را نزدوده و درون خود را پاكيزه نساخته است در زمره اهل دوزخ است .

فرموده است: اعقل ذلك ،يعنى:مثلى را كه براى تو آورده مى شود،تعقّل،

ص:449

و نظاير و امثالش را بر آن قياس كن،زيرا مثل،بر شبيه و مانند خود دلالت دارد و بيانگر آن است،منظور از مثل همان است كه در جملات: إنّ البهائم...تا و الفساد فيها آمده است .

فرموده است: إنّ البهائم همّها بطونها .

اين بيان اشاره به اين است كه انسانى كه به دنبال شهوات نفسانى خويش است،از نظر متابعت از قواى شهوانى و اهتمام او به خوردن و آشاميدن،و عدم توجّه به حقايق،به منزله چهار پاست .

فرموده است: إنّ السّباع همّها العدوان على غيرها .

اشاره به اين است كه پيرو قوّه غضبيّه به سبب متابعت او از اين قوّه،و ميل به انتقامجويى و غلبه بر ديگران در حكم درّندگان است .

فرموده است: و إنّ النساء همهنّ زينة الحياة الدّنيا و الفساد فيها .

توضيح مطلب اين است كه:زنان پيرو دو نيرويند،يكى نيروى شهويّه است،كه انديشه آنها را به زيب و زيور دنيا مشغول مى كند،ديگرى نيروى غضبيّه است كه فكر آنها را متوجّه ايجاد فساد و تباهى در زندگى مى سازد،از اين رو كسى كه فرمانگزار اين دو نيرو است بايد در زمره زنان به شمار آيد.و چون امام(علیه السلام)پيروان شرّ و بدى را در كسانى منحصر فرموده است كه از نيروهاى شهوت و غضب متابعت مى كنند به ذكر صفات سه گانه مؤمنان كه همگى سركوب كننده و شكننده اين دو نيرويند پرداخته است،اين صفات يكى احساس زبونى و اظهار فروتنى در برابر خداوند،و ديگرى بيم از خشم او،و سوّم ترس از كيفر اوست روشن است كه هر يك از اين صفات،انسان را از زياده روى در شهوت و غضب باز مى دارد،و مانع آن مى شود كه انسان در به كارگيرى اينها از حدّ اعتدال بيرون رود،فايده اى كه از بيان اين نكات مورد نظر است،نفرت دادن مردم از اطاعت شهوت و غضب،و هشدار دادن به اين است كه هر كس در استفادۀ از اين دو غريزه از حدّ اعتدال خارج شود به ميزانى كه شايسته و سزاوار است به چهار پايان

ص:450

يا درّندگان و يا زنان شبيه مى گردد،و اين چيزى است كه هر خردمندى از آن روگردان است و همان است كه آن بزرگوار با جمله اعقل ذلك امر به تعقّل و درك آن فرموده است.در اين جا سزاوار است بنگريم كه اين سخنان چه اشاره ها و نكته هاى لطيفى را در بر دارد،و آن بزرگوار با ديده حقّ بين خود آن چنان كه هست آنها را تذكّر داده است،و ما هنگامى كه با اين گونه سخنان كه مشحون از دانش و حكمت است برخورد مى كنيم و به ياد مى آوريم كه آن بزرگوار آن را در كتابى نخوانده و از بحثى استفاده نكرده است در مى يابيم كه اين فيض ربّانى است كه از طريق سرور بشر و استاد و مرشدش(صلی الله علیه و آله)به آن بزرگوار منتقل شده است.

عبد الحميد بن ابى الحديد (1)شارح فاضل نهج البلاغه رحمه الله گفته است كه باطن سخنان مذكور به سران جنگ جمل اشاره دارد،زيرا آنها در صدد بر آمدند با از ميان بردن آن حضرت و كشتار مسلمانان،خشم خود را فرو نشانند،و همانها بودند كه بر كارى كه خود،آن را مرتكب شده بودند آن بزرگوار را سرزنش كردند،و اين همان برانگيختن و گردآورى مردم بر ضدّ عثمان و محاصره خانه او بود،همچنين سران جنگ جمل بودند كه براى رسيدن به مطامع خود،با اظهار بدعت و ايجاد فتنه به مردم بصره رو آوردند،و دورويى كردند،و به دو زبان با مردم سخن گفتند،زيرا آنها پيش از اين با امام(علیه السلام)بيعت كرده و نسبت به آن حضرت اظهار خشنودى كردند،ليكن پس از آن چهره ديگرى از خود نشان داده بيعت خود را با او شكستند،از اين رو امام(علیه السلام)اين گناه آنان را به منزله شرك به خدا دانسته است كه جز با توبه آمرزيده نخواهد شد.پس از اين شارح مذكور گفته است كه مراد از جمله اعقل ذلك تعقّل و درك همين موضوع است،زيرا مثل هر چيزى دليل اشباه و نظاير خود مى باشد.و توفيق از خداوند است.

ص:451

پرداخته است.

واژه بحار (درياها)براى فتنه ها و جنگهاى بزرگ استعاره شده است،و ما پيش از اين مناسبت اين استعاره را ذكر كرده ايم،فعل خاضوا (فرو رفتند)ترشيح آن است،بدعت گاهى به معناى ترك سنّت و زمانى به معناى امر ديگرى است كه با ترك سنّت همراه است،و در عرف بيشتر معناى اخير از آن اراده مى شود .

پس از اين امام(علیه السلام)به ذكر فضايل خود اشاره مى كند،واژه شعار را براى خود و خاندان پاكش(علیه السلام)استعاره فرموده است،وجه مشابهت،پيوستگى و نزديكى آنها به پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)است چنان كه شعار كه به معناى جامه زيرين است به بدن بستگى و پيوستگى دارد،سپس خود و آنان را اصحاب و ياران پيامبر(صلی الله علیه و آله)و خزانه داران علم او خوانده است،همچنان كه از رسول گرامى(صلی الله علیه و آله)نقل شده كه فرموده است:على خزانه دار علم من است،و در روايتى عيبة علمى آمده يعنى خزانه علم من است،و خزنة الجنّة نيز نقل شده،يعنى آنها خزانه داران بهشتند،و در روز رستاخيز تنها كسانى وارد بهشت مى شوند كه ولايت و دوستى آنان را با خود داشته باشند،به هر تقدير واژه خزن استعاره است،وجه مناسبت اين است كه آنان گنجوران علم و معرفت خدايند،و در منع و اعطاى آن صاحب اختيارند،و به وسيله آنهاست كه بهشت داده،و يا باز گرفته مى شود.چنان كه خزانه دار هر چيزى،از چنين اختيارى برخوردار است،اين كه آنها ابواب مى باشند،مراد ابواب علم يا درهاى دانش است،همچنان كه پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)فرموده است:كه من شهر علمم عليهم درست (1)،يا اين كه آنها ابواب بهشتند كه در اين صورت استعاره و به شرحى خواهد بود كه در مورد خزنة الجنّة گفته شد .

فرموده است: لا تؤتى البيوت إلاّ من أبوابها و اين به چند دليل است:

1-اين كه طبق عادت جارى،كه بر وفق حكمت است بايد به خانه ها از

ص:454

در وارد شوند.

2-صريح قرآن مجيد است كه «وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها وَ اتَّقُوا اللّهَ» (1)» 3-اين كه هر كس به خانه ها جز از در وارد شود،عرف او را دزد مى نامد،و آنچه را عرف زشت مى شمارد بايد ترك شود.

بارى مقصود اين است كه هر كس جوياى علم و حكمت و دانستن اسرار شريعت است،بايد به ما رجوع كند.و توفيق از خداوند است.

خاموشى گزينند كسى بر آنان در سخن پيشى نمى گيرد،بايد پيشتاز قوم به مردم خود راست گويد،و خردش را به كار بندد،و فرزند ديار آخرت باشد، زيرا از آن جا آمده و به آن جا باز مى گردد،پس آن كه با ديده دل مى بيند و با بينش عمل مى كند بايد پيش از شروع در كار بداند عملى را كه انجام مى دهد به زيان اوست يا به سود او؟اگر به سود اوست آن را به جا آورد،و اگر به زيان اوست از آن باز ايستد،زيرا كسى كه ناآگاهانه دست به كارى مى زند،مانند كسى است كه در بيراهه گام برمى دارد،و چنين كس هر چه بيشتر از راه روشن دور مى شود،بيشتر از مقصود خود دور مى افتد،امّا كسى كه آگاهانه به كارى مى پردازد،مانند رهروى است كه در راه روشن حركت مى كند،از اين رو بيننده بايد بنگرد كه آيا به سوى مقصود رهسپار است يا در حال برگشت از آن است.

بدان هر ظاهرى باطنى همانند خود دارد،پس هر چه ظاهرش نيكوست باطنش نيز نيكو و پاكيزه است،و هر چه ظاهرش پليد است باطنش نيز چنين است،پيامبر راست گفتار(صلی الله علیه و آله)فرموده است:گاهى خداوند بنده اى را دوست مى دارد،و با كردارش دشمن است،و زمانى كردار بنده اى را دوست مى دارد و با بدنش دشمن است.

و بدان هر كارى را نموّ و رويشى است،و هر روييدنى از آب بى نياز نيست،و آبها گوناگون است،هر چه با آب پاكيزه آبيارى شود درختش نيكو و ميوه اش شيرين است،و آنچه با آب آلوده آبيارى گردد،درختش ناپاك و ميوه اش تلخ خواهد بود .»

اخلاق فاضله و اعتقادات حقّه اى كه مطابق با خواست خداوند است .

2- هم كنوز الرّحمان يعنى:آنان گنجينه هاى علوم پروردگار،و خزاين مكارم اخلاقند،و آنچه را خداوند به انجام دادن آنها فرمان داده نزد آنان است .

3-گفتار آنها مقرون به صدق و راستى است.

4-حكمت به آنها اختصاص دارد،اگر آنان از آن دم فرو بندند،كسى را ياراى آن نيست كه از آن سخن گويد و بر آنان پيشى گيرد،از اين رو سخن گفتن و خاموشى آنها به مقتضاى حكمت،و سكوت آنان در موضع و محلّ خود مى باشد .

بيان اين فضايل براى خود و خاندانش بدين منظور است كه توجّه شنوندگان را براى شنيدن سخنان خويش،جلب و آنان را به پذيرفتن دعوتش براى سلوك در راه خدا وادار كند،از اين رو به دنبال اين سخنان به جمله: فليصدق رائد أهله (1)تمثّل جسته است و با اين مثل اشاره بدين مطلب فرموده كه كسى كه نزد ما حاضر مى گردد تا ما را رهبر و راهنماى خود قرار دهد بايد با وى در امرى كه موجب كمك به اوست،سخن به راستى گفته شود،كه ما مردان حقّ و چشمه سارهاى علوم و حكمت،و راهنمايان به سوى پروردگاريم،همچون رائد كه در پيشاپيش كاروان براى يافتن آب و گياه حركت مى كند و هنگامى كه مژده يافتن آنها را مى دهد به كاروانيان نبايد جز به راستى سخن گويد و بايد در آنچه مى گويد خرد خود را به كار گيرد تا آنچه را ادّعا مى كند درست دانسته شود و باور گردد .

سپس امام(علیه السلام)به ايراد سخنانى كه در خور مقام والاى اوست مى پردازد كه عبارت است از بيان احوال آخرت،و اين كه خردمند بايد خود را فرزند آخرت بداند ، وجه استعاره فرزند آخرت بودن،جمله زير است:

فرموده است: فإنّه منها قدم و إليها ينقلب .

يعنى همچنان كه كودك از مادر پا به عرصه وجود مى گذارد،و محبّت و

ص:457

شيفتگى و رجوع او به مادر است،همچنين انسان كه آفريده دست صنع پروردگار است و در محضر او جاى داشته و از آن جا به اين جهان پست فرود آمده،و به آن جا بازگشت دارد سزاوار است كه فرزند تبار حقيقى و ديار اصلى خود بوده و به آن جا دلبستگى و شيفتگى داشته باشد،و براى وصول به آن مقصد كار و كوشش كند ، پس از اين امام(علیه السلام)به كسى كه از عقل و انديشه سالم برخوردار است و با ديده بصيرت به امور مى نگرد،آنچه را كه بايد در آغاز حركات و سكنات خود در نظر گيرد تذكّر مى دهد،و آن اين كه در هر كارى كه قصد انجام دادن و يا ترك آن را دارد،نخست احوال درونى خود را بررسى كند و دريابد كه اين تصميم يا عمل، او را به خداوند نزديك مى گرداند،و براى خشنودى او انجام مى گردد،كه در اين صورت سزاوار است نسبت به آن اقدام كند،ليكن چنانچه او را از خداوند دور ساخته،مستلزم ناخشنودى و خشم اوست و براى رضاى غير او انجام مى شود،بايد دست از آن باز دارد ،سپس امام(علیه السلام)نادان را در كارهايى كه انجام مى دهد به كسى تشبيه فرموده كه در بيراهه مشغول حركت است،و ذكر اين كه پرتى او از راه،جز اين كه هر چه بيشتر او را از مقصودش دور سازد حاصلى براى او ندارد گوياى وجه اين تشبيه است،زيرا دورى او از مطلوبى كه دارد به اندازه دورى او از راه وصول به اين مطلوب است،برخلاف اين،كسى كه از روى دانش و بينش راهى را مى پيمايد هر اندازه بيشتر گام برمى دارد همان قدر به مقصود خود نزديكتر مى گردد ،امام(علیه السلام)با اين تشبيه مردم را از نادانى و ناآگاهى بيزارى مى دهد و براى اين كه بيشتر شنوندگان را از جهالت دور و متنفّر سازد،فرموده است:آن كه پوياى راهى است بايد خوب بنگرد كه او به پيش مى رود يا اين كه رو به بازگشت دارد،زيرا هنگامى كه دانست به پيش مى رود،ناگزير بايد بداند چگونه بايد راه را به پيمايد،و براى اين كه از گمگشتگى و افتادن در ورطه نابودى مصون بماند چراغ دانش را برمى افروزد و در پرتو آن گام برمى دارد .

فرموده است: و اعلم أنّ لكلّ ظاهر باطنا...تا و يبغض بدنه .

ص:458

بايد دانست آنچه در خلال اين عبارت آمده قضيّه كلّى صادقى است،زيرا هنگامى كه خداوند متعال به مقتضاى لطف،عالم غيب و شهود،يا عالم خلق و امر يا جهان روحانى و جسمانى را آفريد،حكمت او اقتضا كرد كه عالم شهود براى نفوس بشرى راهى و گذرگاهى براى وصول به عالم غيب باشد،براى اين كه اگر چنين نبود سفر به پيشگاه خداوند غير ممكن،و راه ترقّى و تقرّب به او مسدود مى شد،از اين رو هر چه در عالم شهود نمايان است نمونه و مثالى متناسب از امرى است باطنى و پوشيده كه در عالم غيب موجود است و اين مثال مشهود، راهى به سوى آن امر غيبى است و بر وجود آن،دليل و رهنمون مى باشد،امّا آنچه از گفتار امام(علیه السلام)در اين جا دانسته مى شود محدوديّت اين كلّى و تخصيص آن به يكى از دو امر است،زيرا منظور آن بزرگوار از ظاهر،يا هيأت و چگونگى ساختمان ظاهرى اشخاص است و يا مراد افعال و كردار آنهاست،و باطن اشاره به اخلاق و اعمال قلوب،و خوبيها و بديهايى است كه با نهاد انسان سرشته شده است،گفته شده كه منظور از باطن،ثواب و عقاب آخرت است،به هر حال استقراء (1)و قياس (2)نشان مى دهد افرادى كه از حسن صورت برخوردارند،و يا ظاهر اعمال آنها نيكوست،داراى خلق خوش و حسن معاشرت و سيرت خوب و معتدل نيز مى باشند،و آن كه دچار عكس اين صفات است شرير و بد اخلاق مى باشد استقراى اين مطلب روشن است امّا قياس مبتنى بر اين اصل است كه حسن خلق و نزديك بودن نفس به موزونى و استقامت در طلب حقّ،مقتضى نزديك بودن مزاج به سر حدّ اعتدال است،حسن صورت نيز همين طور است و مى توان قياسى به اين گونه ترتيب داد كه:نيكروى معتدل المزاج است و هر معتدل المزاج خوش

ص:459

اخلاق است،پس نيكروى،خوش اخلاق است يا اين كه گفته شود:معتدل المزاج نيكروى و خوش اخلاق است،و در هر صورت اين قضيّه بنا بر اكثريت است چه برخى كه از زيبايى صورت برخوردارند درونى تيره و زشت دارند،و بعضى كه چهره اى زشت و ناپسند دارند باطن آنها خوب و پسنديده است از اين رو امام(علیه السلام)به آنچه از پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)روايت شده استشهاد فرموده است،براى اين كه خداوند بنده اى را كه داراى صورتى نيكوست از آن جهت دوست مى دارد كه حسن و جمال مقتضاى حكمت الهى و نسبت به قبح و زشتى كه شرّ محض و لايق عدم مى باشد به وجود سزاوارتر است ليكن از آن جهت كه كردارش بد و زشت است عمل او را دشمن مى دارد،همچنين عمل بنده اى كه داراى درونى پاكيزه است محبوب خداوند است،ولى بدنش به مناسبت زشتى آن كه سزاوار عدم است و عدم شرّ است مبغوض اوست (1)،امّا نصّ بر اين كه ظاهر دلالت بر باطن دارد كريمه قرآن است كه فرموده است: «وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِي خَبُثَ لا يَخْرُجُ إِلاّ نَكِداً» (2)»(يعنى:دشوار و ناميمون)ابن عبّاس و مجاهد و حسن و قتاده و سدّى گفته اند خداوند در اين آيه مؤمن را به زمين خوب حاصلخيز و كافر را به زمين شوره و نمكزار مثل زده،و مؤمن را كه در هنگام شنيدن قرآن به آن گوش مى دهد،و آن را حفظ و درك مى كند و از آن بهره مى گيرد،و آثار آن در اعمال نيك و كردار پسنديده اى كه از او صادر مى شود ظاهر مى گردد به شهرى پاكيزه تشبيه فرموده است،زيرا شهر پاكيزه سر سبز و خرّم و آبادان،و نعمت در آن فراوان،و آثار

ص:460

حياتبخش باران در آن نمايان است،همچنين كافر را كه قرآن را مى شنود و در جان همچون سنگ خاراى او اثر مطلوبى نمى گذارد به شهرى پليد و ناپاك همانند كرده است،زيرا در چنين شهرى سبزى و خرّمى و فراوانى نيست،و اثرات نعمت زاى باران در آن ديده نمى شود.

امّا در باره حبّ و بغض كه به خداوند نسبت داده شده است چنان كه پيش از اين گفته و دانسته ايم،اين دو در مورد خداوند به رضايت و كراهت او برگشت دارد،از اين رو هر چه خير محض،و يا خير بر وجود او غالب باشد ذاتا مطلوب حقّ تعالى است،و آنچه شرّ محض و يا شرّ بر وجود او غلبه داشته باشد اگر چه بالعرض متعلّق به اراده اوست ليكن ذاتا مكروه خداوند متعال است .

فرموده است: و اعلم أنّ لكلّ عمل نباتا .

واژه نبات(رويش)را براى زياد شدن عمل و نموّ و افزايش آن استعاره آورده،و با ذكر ماء(آب)ترشيح داده شده،و اين كنايه از ريشه اعمال انسان است كه در دل جاى دارد،وجه مشابهت اين است كه همان گونه كه رويش و خيزش گياه بستگى به آب دارد،اعمالى كه انسان براى عبادت و بندگى خداوند انجام مى دهد،نيز وابسته به اميال قلبى و برخاسته از نيّات اوست،و آشكار است كه اختلاف آبها از نظر شيرينى و شورى،سبب بروز اختلاف در چگونگى استعداد روييدنيها و خوبى كشتزارها و ميوه هاست،و هر چه از آب پاكيزه ترى بهره مند است ميوه اش بهتر و پاكيزه تر است و بدى و فساد در آن نيست،اعمال انسان نيز كه شبيه روييدنيهاست پاكيزگى ثمرات آن كه همان ميوه هاى پاكيزه بهشت و انواع لذّتهاى آن است بستگى به زلال بودن مادّه و منشأ اين اعمال دارد،و مادّه آنها اخلاص براى خداست و بدى و پليدى ثمرات اعمال نيز بر حسب خبث ماده آنهاست كه عبارت است از ريا و شهرت طلبى،و ثمره اينها تلخترين ثمرات است،زيرا چيزى در كام تلخ تر از آتش نيست،و توفيق از خداوند است.

ص:461

إِلَيْهَا- يَقَعُ إِذَا وَقَعَتْ وَ يَرْتَفِعُ إِذَا ارْتَفَعَتْ- لاَ يُفَارِقُهَا حَتَّى تَشْتَدَّ أَرْكَانُهُ- وَ يَحْمِلَهُ لِلنُّهُوضِ جَنَاحُهُ- وَ يَعْرِفَ مَذَاهِبَ عَيْشِهِ وَ مَصَالِحَ نَفْسِهِ- فَسُبْحَانَ الْبَارِئِ لِكُلِّ شَيْءٍ عَلَى غَيْرِ مِثَالٍ خَلاَ مِنْ غَيْرِهِ

ديده آنها را فرو مى بندد،و تاريكى شب كه چشم هر زنده اى را مى بندد چشم آنها را مى گشايد،و چگونه چشمهايشان ناتوان است از اين كه از فروغ تابان خورشيد بهره گيرند،و در پرتو آن راههاى خود را بسپرند،و به واسطۀ ظهور نور آفتاب به مقاصد خود برسند،و چگونه خداوند به وسيله تابش انوار خورشيد آنها را از حركت در امواج روشنايى باز داشته،و از رفتن در ميان اشعّۀ رخشان آن در نهانگاههايشان پنهان ساخته است،از اين رو به هنگام روز پلكهاى چشمان را روى هم فرو هشته و شب را براى خود چراغ روشنى قرار داده،روزى خود را در آن ظلمت شب جستجو مى كنند،تاريكى شب چشمان آنها را از ديدن باز نمى دارد،و سختى ظلمت شب آنها را از رفتن مانع نمى گردد،امّا همين كه خورشيد از رخسار خود پرده برگيرد و روشنى روز پديدار شود،و انوار آفتاب به درون لانه سوسماران بتابد آنها پلكها را بر هم مى گذارند و به آنچه در تاريكى شب به دست آورده اند بسنده مى كنند.

پاك و منزّه است خداوندى كه شب را براى خفّاش روز،و وسيله كسب روزى قرار داده،و روز را وقت سكون و آرامش ساخته است،و از گوشتش بالهايى براى او بيافريده كه به هنگام نياز به وسيله آنها پرواز كند،بالهايى كه همچون لاله هاى گوش نه پردازند نه استخوان امّا رگها كه محلّ جريان خون است در آنها بخوبى ديده مى شود.

آن را دو بال است نه چندان نازك كه بشكنند و نه چندان ضخيم كه سنگينى كنند،در هنگام پرواز بچّه اش به او چسبيده و به او پناه جسته است، هر كجا مادر بنشيند او نيز مى نشيند و هر موقع بپرواز در آيد با او پرواز مى كند، از مادرش جدا نمى شود تا زمانى كه اعضايش قوّت گرفته و بالهايش براى پرواز آماده شده،و راه به دست آوردن روزى و قيام به مصالح خود را فرا گرفته باشد.

آرى منزّه است آفريننده اى كه همه اشيا را بيافريد بى آن كه نمونه اى از ديگرى پيش از آنها وجود داشته باشد .»

1-اوصاف از بيان كنه معرفت او درمانده است،زيرا ذات بارى تعالى منزّه از هر گونه تركيب است و عقل به هيچ روى نمى تواند حقيقت او را ادراك و توصيف كند،و ما پيش از اين مكرّر در اين باره سخن گفته ايم .

2-عظمت او خردها را از رسيدن به منتهاى سلطنت و ملكوت وى باز داشته است،و اين آشكار است براى اين كه ادراك حقايق اشيا منوط به درك حقيقت علل آنهاست،و چون عظمت و بلندى مقام او عقلها را از شناخت كنه ذاتش باز داشته است،عقل نمى تواند راهى براى شناخت منتهاى قدرت و ملكوت او بيابد، و آنچه را نظام وجود عالى و سافل بر آن قرار دارد،آن چنان كه هست بشناسد .

3-اين كه او هويّت مطلق است،زيرا اوست كه هويّتش موقوف بر هويّت غير نيست و از ديگرى گرفته نشده است،زيرا هر چه هويّتش از ديگرى اخذ شده باشد اثبات وجود او مقيّد به اثبات وجود غير اوست و در اين صورت او هويّت مطلق نخواهد بود،و هر چه هويّتش قائم به ذات خويش باشد،خواه ديگرى اعتبار شود يا نشود او همان اوست،ليكن هر ممكنى وجودش از غير خود اوست و هر چه وجودش از غير باشد ويژگيها و تعيّنات وجودش نيز از غير خود اوست،و اين خود، همان هويّت است.لذا هويّت هر ممكن الوجود از غير او مى باشد و قائم به ذات وى نيست،امّا مبدأ اوّل قائم بالذّات است و هويّتش بسته به ديگرى نمى باشد زيرا او ممكن الوجود نيست و واجب الوجود است،و واجب الوجود آن موجود برترى است كه هويّتش قائم به ذات خويش است بلكه از هر گونه تركيب كه لازمه امكان است منزّه مى باشد.

4-دليل اين كه پس از بيان هويّت،نام بارى تعالى را ذكر كرده و هو اللّه فرموده،اين است كه هويّت و خصوصيّت بدون ذكر نام،قابل شرح نيست،مگر اين كه لوازم آن ذكر گردد و لوازم آن نيز يا اضافى و يا سلبى است،و آنچه اضافى است براى تعريف كاملتر است،ليكن كاملترين تعريف آن است كه هر دو نوع لوازم اضافى و سلبى را در برداشته باشد،و اين همان كلمه آله است كه

ص:465

جامع اين دو نوع مى باشد،زيرا آله آن موجود واجبى است كه ممكنات بدو نسبت داده مى شوند و خود به ديگرى منتسب نيست و اين انتساب غير به او لوازم اضافى،و عدم انتساب او به غير لوازم سلبى آن است از اين رو پس از ذكر هو اسم جلاله اللّه را كه كاملترين تعريف،و جامع اين لوازم است بيان فرموده تا كاشف لفظ هو و بيانگر مدلول آن باشد.در اين بيان رمز ديگرى نيز وجود دارد،و آن اين كه با ذكر لازم هويّت كه الوهيّت است گوشزد مى كند كه اين هويّت مركّب نيست و جزء ندارد،و گر نه در تعريف آن اكتفا به ذكر لوازم كافى نبود.

5-ديگر ذكر حقّ در جمله: هو اللّه الملك الحقّ... است،و چون حقّ به معناى ثابت موجود است،هنگامى كه به هويّت اشاره و نام آن را شرح كرده بيان مى كند كه او حقّ و موجود است،و وجود او در پيشگاه عقل ثابت تر و آشكارتر از آن چيزى است كه چشمها آن را مى بينند،و اين معنا روشن است زيرا علم به وجود صانع متعال براى عقول فطرى است اگر چه نياز به اندكى دليل و برهان دارد،و دانشهايى كه تكيه بر حسّ دارند گاهى بر اثر خطاى وهم در باره محسوسات و ضبط آنها،و يا نارسايى حسّ در كيفيّت اداى صورت محسوس، دچار خلل و اشتباه مى شوند و آنچه در اين باره بايد گفت اين است كه عقل ذاتا براى ادراك معقولات صرف شايسته تر و سزاوارتر است .

6-اين كه خرد نتوانسته او را در حدّى محدود كند تا اين كه شبيه واقع شود،در اين گفتار اشاره لطيفى است كه دلالت بر كمال دانش آن حضرت دارد، و آن اين كه در مقدّمات دانسته ايم هنگامى كه اتّصال عقل به امور مجرّده قوى شود، و نيروى متخيّله بتواند حسّ مشترك را از چنگال حواسّ ظاهر رهايى دهد و در اختيار گيرد،در چنين حالتى چنانچه نفس متوجّه دريافت امر معقولى شود،و قواى نفسانى آثار خود را پيدا كرده باشد صورت امر معقول در نفس نقش مى بندد، سپس براى ضبط و نگهدارى آن،نفس از نيروى متخيّله استمداد مى جويد،اين نيرو چيزى را از محسوسات كه شبيه آن امر معقول است به او القا مى كند،پس از

ص:466

آن نفس آن را به خزانه خيال مى افكند و در شمار معلومات و مدركات او در مى آيد.

اكنون كه اين مطلب دانسته شد مى گوييم اگر بارى تعالى از جمله چيزهايى بود كه عقل آنها را ادراك و تعيين و توصيف مى كند وجود او را عقل به همين نحو اثبات مى كرد،و در اين صورت لازم مى آمد كه به غير خود از اجسام شبيه گردد تا صورت آن در ذهن حضور پيدا كند،در حالى كه خداوند منزّه است از اين كه به چيزى از اجسام همانند باشد .

7-همچنين نيروى وهم نمى تواند او را اندازه گيرى كند،تا معيّن و مشخّص شود،زيرا وهم جز معانى جزيى متعلّق به محسوسات را ادراك نمى كند،و اين منوط است به اين كه نيروى تخيّل معناى مورد درك را به چيزى از صور جسمانى تشبيه كند،و اگر وهم مى توانست بر خداوند محيط شود ناگزير بايد او را در صورتى حسّى ارائه مى داد،براى اين كه وهم حتّى وجود خود را در قالبى كه داراى صورت و حجم و مقدار است ادراك مى كند .

8-فرموده است: خلق الخلق...تا معين ،در باره اين كه خداوند خلايق را بى نمونه اى از پيش بيافريده ما سابقا در ذيل خطبه اوّل و جاهاى ديگر سخن گفته ايم ،معناى اين كه آفرينش خود را با صدور فرمان خويش به اتمام رسانيد اين است كه با خطاب امر«كن»آفرينش خلايق در نهايت كمال ممكن آنها تحقّق يافت،زيرا براهين عقلى گوياى اين است كه براى آفريدگان هر كمالى كه ممكن بود،از جانب پروردگار به آنها افاضه شده و به آن رسيده اند و او منزّه است،از اين كه از جانب او بخلى رود و دست از عطا و بخشش باز دارد،مراد از اذعان به طاعت او دخول آفريدگان در تحت قدرت اوست،و معناى اجابت آنها بدون مدافعه،و انقياد آنها بدون منازعه نيز همين است .

پس از اين امام(علیه السلام)به آنچه مقصود او از خطبه است مى پردازد،و آن عبارت است از ستايش خداوند به اعتبار برخى لطايف صنع و شگفتيهاى خلقت او،و توجّه دادن مردم به رازهاى پيچيده اى كه در آفرينش اين حيوان(شب پره)وجود

ص:467

دارد،و از اختلاف او با ديگر جانوران كه روشنايى،چشمان او را فرو مى بندد،در حالى كه چشمان ديگر جانداران را مى گشايد،و گياه را رويش و گستردگى و غيره مى دهد،و تاريكى،چشمهاى او را باز و چشمان ديگر جانداران را مى بندد اظهار شگفتى مى كند ،پس از اين علّت طبيعى اين امر را بيان مى فرمايد،كه تيرگى چشم و ضعف بينايى اين حيوان را مانع شده است كه از فروغ تابان خورشيد مدد گيرد و در پرتو آن راه جويد،آنچه در باره علّت ضعف بينايى اين حيوان گفته شده اين است كه خفّاش هنگامى كه با گرمى روز برخورد مى كند،نيروى بينايى او به سختى تحليل مى رود و بر اثر آن ضعفى در او پديد مى آيد كه ناگزير براى جبران نيروى از دست رفته چشمان را مى بندد،و با فرا رسيدن شب و سرد شدن هوا و كاهش حرارت نيروى خود را باز يافته و بينايى را از سر مى گيرد،توصيفى كه امام(علیه السلام)از اين ويژگى خفّاش كرده،و آنچه از چگونگى احوال او ضمن عبارات تا ...ظلم لياليها بيان فرموده است به درجه اى از فصاحت و شيوايى است كه ما فوق آن متصوّر نيست.

فرموده است: و تصل بعلانية برهان الشّمس إلى معارفها .

اين جمله از منتهاى فصاحت برخوردار است،مراد از معارفها راههايى است كه اين حيوان مى شناسد و ديگر كارهاى مختلف اوست،و فعل تصل عطف به فعل تستمدّ در جمله پيش است،امّا اين كه حيوان مذكور پلكهاى چشم را برهم مى نهد براى اين است كه تحليل نيروى باصره باعث غلبه خواب نيز مى شود،و اين بر هم نهادن پلكها نوعى خواب است كه در بسيارى از حيوانات ملاحظه مى گردد،و سبب آن همان است كه پيش از اين گفته شد،واژه قناع (نقاب)را براى خورشيد استعاره آورده به ملاحظه اين كه شباهت به زنى دارد كه نقاب بر چهره انداخته باشد،القاء يا افكندن اين نقاب كنايه از پديدار شدن خورشيد از پشت حجاب زمين است .پس از اين امام(علیه السلام)به ستايش و تنزيه حقّ تعالى پرداخته،و با يادآورى عظمت او،لطيفه ديگرى را كه در آفرينش اين حيوان است

ص:468

با شگفتى متذكّر شده،و آن بالهاى اين حيوان است كه از گوشت و رگ و پوست آفريده شده و بدون اين كه مانند بالهاى ديگر پرندگان پر و استخوان داشته باشد آنها را به وسيله مفاصل مخصوصى كه دارد باز و بسته مى كند،و اينها نه چنان نازكند كه به سبب پرواز بشكنند و نه چندان ضخيم كه بر او سنگينى كنند ،سپس سوّمين شگفتيهاى اين حيوان را بيان مى كند،و آن وضع اوست با جوجه اش كه به مادر مى چسبد و از او شير مى خورد و هيچگاه از او جدا نمى شود،چه در هنگامى كه بر روى زمين نشسته و چه در موقعى كه به پرواز در آمده است و اين حالت همچنان ادامه دارد تا اين كه جوجه قوى شود و بتواند خود به پرواز در آيد و به تنهايى كارها را انجام دهد،و اين خود امرى است كه با روش پرندگان ديگر مغايرت دارد و مايه شگفتى است .

پس از اين امام(علیه السلام)خداوند را به مناسبت اين كه اشيا را بى آن كه نمونه اى در پيش از غير خدا موجود باشد بيافريده تسبيح و تنزيه مى كند.

از مثلهاى متداول است كه به خفّاش گفته شد چه را بال ندارى؟گفت براى اين كه مرا مخلوق تصوير كرده است،به او گفتند چرا در روز بيرون نمى آيى،گفت از پرندگان شرم دارم،در اين مثل خواسته اند بگويند كه مسيح(علیه السلام)خفّاش را تصوير كرده است،و خداوند متعال در اين باره فرموده است:

«وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيها فَتَكُونُ طَيْراً بِإِذْنِي» (1)».

بارى در پرندگان شگفتيهايى است كه خرد براى فهم آنها راهى نمى يابد، بلكه در هر ذرّه اى از ذرّات مخلوقات او از قبيل زنبور و پشه و مورچه لطايف و اسرارى است كه خرد خردمندان و حكمت حكيمان از ادراك و بيان اوصاف آنها درمانده و ناتوان است،آرى منزّه است خداوند،چه عظيم است شأن او،و چه روشن است برهان او.

ص:469

اين خيال توسعه مى يابد،و علل و اسباب ديگرى آن را قوّت مى دهد،بويژه اگر شوهر،دخترش را گرامى بدارد و به او ارج نهد،اين دشمنى به اوج خود مى رسد چنان كه اين امر از پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)در باره فاطمه(علیه السلام)نقل شده است،امّا سبب دشمنى دختر نسبت به زن پدر اين است كه خيال مى كند وى هوو و دشمن مادر اوست و چون دشمن مادرش است ناچار دشمن او نيز مى باشد،و اگر مرد به زنش ميل و رغبت نشان دهد اين خيال در دختر تقويت مى گردد،چنان كه نقل شده پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)عايشه را بر زنان ديگر خود ترجيح مى داده و به او رغبت داشته است،بديهى است نفوس بشرى بويژه زنان در برابر امورى كوچكتر و بى اهميّت تر از اين بيتاب و خشمگين مى شوند چه رسد به صدور چنين امرى از پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)،شكّ نيست كه اين كينه و دشمنى به همسر فاطمه(علیه السلام)نيز سرايت مى كند،زيرا بسيارى از كينه هايى كه در دل مردان است به سبب زنان به وجود آمده است،يكى از حكما گفته است اگر در دنيا دشمنى و كشمكشى يافتى كه به سبب زن پديد نيامده باشد سپاس خداوند را به جاى آور كه اين امرى بس شگفت است،و فاطمه(علیه السلام)بسيارى از اوقات نزد شوهرش از عايشه شكايت مى كرد.

ديگر از اسباب دشمنى و كينه عايشه نسبت به امير المؤمنين على(علیه السلام)موضوع قذف يا متّهم شدن عايشه است،نقل شده است كه على(علیه السلام)از جمله كسانى بوده است كه به منظور حرمت پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)در برابر گفتار منافقان،طلاق عايشه را به آن حضرت يادآورى كرده،و در آن هنگام كه پيامبر(صلی الله علیه و آله)در اين باره با او مشورت فرموده گفته است:إن هى إلاّ شسع نعلك (1)همچنين گفته است:از خادمه بازپرسى كن و او را بترسان و اگر بر انكار خود پافشارى كند او را بزن،اين سخنان همه به گوش عايشه مى رسيد و چند برابر آنها را از ديگران كه معمولا در اين گونه

ص:472

وقايع اخبار پخش مى كنند مى شنيد،و زنان به او گفتند كه على و فاطمه(علیه السلام)از اين پيشامد خوشحالند از اين رو قضيّه مهمّ شد و شدّت يافت،سپس هنگامى كه آيه قرآن بر براءت عايشه نازل شد و پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)با او آشتى كرد،عايشه بر پاكى خود از اين تهمت،زبان به افتخار و مباهات گشود،و ضمن آن همچون كسى كه پس از شكست پيروز شود،و بعد از مغلوب شدن انتقام گيرد به زبان درازى و نارواگويى پرداخت،و اين سخنان نيز به گوش علىّ و فاطمه(علیه السلام)رسيد (1).

انگيزه ديگر اين كينه و دشمنى اين بود كه پيامبر(صلی الله علیه و آله)دستور فرمود كه در خانه ابى بكر كه به مسجد باز مى شد بسته شود و در خانه دامادش على(علیه السلام)به درون مسجد باز گردد.

علّت ديگر فرستادن پيامبر(صلی الله علیه و آله)على(علیه السلام)را به همراه سوره برائت به مكّه است كه پيامبر(صلی الله علیه و آله)آن را از ابو بكر گرفت و به على(علیه السلام)داد تا اين مأموريّت را او به انجام برساند.

علل و اسباب جزيى ديگرى نيز در پيدايش اين كينه و دشمنى وجود داشته كه قراين احوال به آنها گواهى مى دهد و در خور گفتن نيست،و بالاخره اين امور همه از اسبابى است كه دشمنيها را برمى انگيزد و كينه ها را در دل مستحكم مى سازد .

فرموده است: و لو دعيت... تا آخر.

اين گفتار حقّ و درست است،زيرا انگيزه اى كه عايشه براى كارهاى خود در قبال آن حضرت داشت در برابر ديگران نداشت.

ص:473

فرموده است: و لها بعد حرمتها الاولى .

اين سخن مى تواند دليل خوددارى آن حضرت از مجازات عايشه باشد،زيرا از نظر امام(علیه السلام)عايشه مستحق تنبيه و مجازات بود،حرمت او به سبب همسرى وى با پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)بوده است .

فرموده است: و الحساب على اللّه .

امام(علیه السلام)گوشزد مى كند كه اگر چه او در اين دنيا با عايشه در برابر كارهايى كه از او سر زده با نرمش و گذشت رفتار كرده امّا در آخرت متولّى حساب او خداوند متعال است،شايد اين سخن را امام(علیه السلام)زمانى فرموده كه عايشه توبه خود را اظهار نكرده و يا آن حضرت بدان آگاه نشده بوده است،زيرا سخن مزبور به معناى وعده عذاب الهى براى عايشه است (1).

به آن ايمان گفته مى شود،زيرا كردار شايسته از كمالات ايمان است و بدون آن كامل نبوده و سودى در آن نيست،همچنين اگر علم با عمل مقرون نباشد فايده آن در آخرت اندك بلكه بى فايده مى باشد و مانند ويرانه اى است كه سودى از آن حاصل نيست،و همان گونه كه ويرانه قابليّت سكنا ندارد علم خالى از عمل نيز فاقد سود و ارزش مى باشد،از اين رو امام(علیه السلام)در جاى ديگر فرموده است:العلم مقرون بالعمل يعنى علم قرين و همنشين عمل است و فرموده است:علم عمل را آواز مى دهد كه به سوى او بيايد اگر نيايد علم از او كوچ مى كند .

امّا اين كه فرموده است: بالعلم يرهب الموت براى اين است كه داشتن معارف الهى و آگاهى به غرضى كه در آفرينش انسان است و مقايسه دنيا با آخرت و علم به احوال معاد همه مستلزم ياد مرگ و پيوسته در انديشه آن بودن است و همين توجّه مداوم موجب بيم و هراس از مرگ،و عمل براى آن و احوال پس از آن است .

فرموده است: و بالموت تختم الدّنيا .

معناى عبارت مذكور روشن است،زيرا دنياى انسان عبارت از كليّه اعمال بدنى است كه در طول دوران پيش از مرگ انجام مى دهد و با فرا رسيدن مرگ همه آنها پايان مى يابد .

فرموده است: و بالدّنيا تحرز الآخرة .

اشاره است به اين كه دنيا محلّ آماده شدن و به دست آوردن زاد و توشه براى روز آخرت است و در اين جاست كه انسان كمال لازم را براى رسيدن به سعادت آن جهان به دست مى آورد.و ما پيش از اين در اين باره سخن گفته ايم .

فرموده است: بالقيامة تزلف الجنّة للمتّقين و تبرز الجحيم للغاوين .

اين گفتار اشاره لطيفى است به آنچه ما بارها آن را ذكر كرده ايم،و آن عبارت از اين است كه با رسيدن مرگ و بر طرف شدن حجاب بدن،انسان در مى يابد كه چه سرنوشتى براى خود فراهم كرده و چه خوب و بدى را از پيش

ص:476

براى خويش فرستاده است،و اگر چه ثمره و آثار كارهاى خوب و بدى كه انسان در دنيا انجام مى دهد عايد نفس مى شود،ليكن تألّم و التذاذ ناشى از اين امور زمانى حاصل مى شود كه حجاب تن از چهره جان زدوده شده باشد،و گفتار خداوند متعال به همين امر اشاره دارد در آن جا كه فرموده است: «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً» (1)»واژه إزلاف و بروز اين معنا را تأييد مى كنند زيرا اين واژه ها معناى ظهور و آشكار شدن دارند كه مراد ظهور ادراك در اين هنگام است .

فرموده است: و إنّ الخلق لا مقصر لهم عن القيامة... تا آخر.

عبارت بالا با همه پر معنايى در نهايت زيبايى است،و اشاره است به اين كه انسان ناگزير از ورود به عرصه قيامت است،مضمار يا ميدان آزمايش،همين دوران زندگى دنياست،واژه مضمار استعاره است زيرا همان گونه كه اسبان در مضمار براى مسابقه مهيّا مى شوند،انسان نيز در صحنه دوران زندگى خود براى مسابقه در محضر پروردگار و به دست آوردن درجات آماده مى گردد،و ما پيش از اين در ذيل گفتار امام(علیه السلام)كه فرموده است:ألا و إنّ اليوم المضمار و غدا السّباق شرح آن را داده ايم،واژه مرقلين حال است،و إرقال يا دويدن،كنايه از سير معنوى انسانها در مدّت عمر خود به سوى آخرت،و تندى و شتابى است كه زمان در آماده كردن ابدان براى ويرانى و نابودى دارد،مراد از غاية القصوى سعادت يا شقاوت اخروى است.

خُلُقِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ- وَ إِنَّهُمَا لاَ يُقَرِّبَانِ مِنْ أَجَلٍ- وَ لاَ يَنْقُصَانِ مِنْ رِزْقٍ- وَ عَلَيْكُمْ بِكِتَابِ اللَّهِ- فَإِنَّهُ الْحَبْلُ الْمَتِينُ وَ النُّورُ الْمُبِينُ- وَ الشِّفَاءُ النَّافِعُ وَ الرِّيُّ النَّاقِعُ- وَ الْعِصْمَةُ لِلْمُتَمَسِّكِ وَ النَّجَاةُ لِلْمُتَعَلِّقِ- لاَ يَعْوَجُّ فَيُقَامَ وَ لاَ يَزِيغُ فَيُسْتَعْتَبَ- وَ لاَ تُخْلِقُهُ كَثْرَةُ الرَّدِّ وَ وُلُوجُ السَّمْعِ- مَنْ قَالَ بِهِ صَدَقَ وَ مَنْ عَمِلَ بِهِ سَبَقَ و قام إليه رجل فقال:يا ؟أمير المؤمنين؟،أخبرنا عن الفتنة،و هل سألت ؟رسول اللّه-صلى اللّه عليه و آله؟ ؟فقال عليه السلام:إِنَّهُ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ قَوْلَهُ- «الم أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ» - عَلِمْتُ أَنَّ الْفِتْنَةَ لاَ تَنْزِلُ بِنَا- وَ؟رَسُولُ اللَّهِ ص؟ بَيْنَ أَظْهُرِنَا- فَقُلْتُ يَا؟رَسُولَ اللَّهِ؟ مَا هَذِهِ الْفِتْنَةُ الَّتِي أَخْبَرَكَ اللَّهُ تَعَالَى بِهَا- فَقَالَ يَا؟عَلِيُّ؟ إِنَّ أُمَّتِي سَيُفْتَنُونَ بَعْدِي- فَقُلْتُ يَا؟رَسُولُ اللَّهِ؟- أَ وَ لَيْسَ قَدْ قُلْتَ لِي؟يَوْمَ أُحُدٍ؟- حَيْثُ اسْتُشْهِدَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ- وَ حِيزَتْ عَنِّي الشَّهَادَةُ فَشَقَّ ذَلِكَ عَلَيَّ- فَقُلْتَ لِي أَبْشِرْ فَإِنَّ الشَّهَادَةَ مِنْ وَرَائِكَ- فَقَالَ لِي إِنَّ ذَلِكَ لَكَذَلِكَ فَكَيْفَ صَبْرُكَ إِذاً- فَقُلْتُ يَا؟رَسُولَ اللَّهِ؟ لَيْسَ هَذَا مِنْ مَوَاطِنِ الصَّبْرِ- وَ لَكِنْ مِنْ مَوَاطِنِ الْبُشْرَى وَ الشُّكْرِ- وَ قَالَ يَا؟عَلِيُّ؟ إِنَّ الْقَوْمَ سَيُفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ- وَ يَمُنُّونَ بِدِينِهِمْ عَلَى رَبِّهِمْ- وَ يَتَمَنَّوْنَ رَحْمَتَهُ وَ يَأْمَنُونَ سَطْوَتَهُ- وَ يَسْتَحِلُّونَ حَرَامَهُ بِالشُّبُهَاتِ الْكَاذِبَةِ- وَ الْأَهْوَاءِ السَّاهِيَةِ فَيَسْتَحِلُّونَ الْخَمْرَ بِالنَّبِيذِ- وَ السُّحْتَ بِالْهَدِيَّةِ وَ الرِّبَا بِالْبَيْعِ- قُلْتُ يَا؟رَسُولَ اللَّهِ؟- فَبِأَيِّ الْمَنَازِلِ أُنْزِلُهُمْ عِنْدَ ذَلِكَ- أَ بِمَنْزِلَةِ رِدَّةٍ أَمْ بِمَنْزِلَةِ فِتْنَةٍ فَقَالَ بِمَنْزِلَةِ فِتْنَةٍ

است پر منفعت،و سيراب كننده اى است فرو نشاننده عطش،نگهدارنده كسى است كه به آن چنگ زند،و رهايى دهنده كسى است كه به آن دست آويزد، كژى در آن نيست تا راست گردد،و از حقّ منحرف نمى شود تا پوزش بخواهد،و تكرار قرائت و شنيدن پياپى موجب كهنگى آن نمى گردد،كسى كه به قرآن سخن گويد راست گفته،و آن كس كه به آن عمل كند بر ديگران پيشى گرفته است.» در اين هنگام مردى به پا خاست و گفت اى امير مؤمنان!ما را از آن فتنه آگاه كن،آيا در باره آن از پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)پرسش كرده اى؟امام(علیه السلام)فرمود:

«در آن هنگام كه خداوند سبحان آيه «الم أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ» (1)»را نازل فرمود دانستم تا زمانى كه پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله) در ميان ماست اين فتنه بر ما فرود نمى آيد،از اين رو گفتم اى رسول خدا!اين فتنه اى كه خداوند تو را بدان آگاهى داده چيست؟فرمود:اى على امّتم پس از من مورد آزمايش قرار خواهند گرفت،گفتم اى پيامبر خدا!آيا جز اين است در جنگ احد هنگامى كه گروهى از مسلمانان به شهادت رسيدند و من بدان نائل نشدم و اين بر من گران آمد به من فرمودى مژده باد تو را كه پس از اين شهيد خواهى شد،فرمود:همين طور است ولى در آن هنگام شكيبايى تو چگونه خواهد بود؟گفتم اى پيامبر خدا!اين از موارد شكيبايى نيست بلكه جاى سپاس و خوشحالى است فرمود:اى على!اين مردم به وسيله اموالشان آزمايش خواهند شد و به دين خود بر پروردگار منّت مى نهند و رحمت او را آرزو مى كنند،و از خشم او خود را در امان مى بينند،با شبهات دروغ،و هوسهاى گمراه كننده،حرام خدا را حلال مى شمارند،شراب را به نام نبيذ و رشوه را به عنوان هديّه و ربا را به نام معامله حلال مى كنند،گفتم اى پيامبر خدا!در اين هنگام اين مردم را در چه مرتبه اى قرار دهم آيا در زمرۀ كسانى كه از دين برگشته و مرتدّ شده اند و يا كسانى كه مورد آزمايش قرار گرفته اند؟فرمود آنها را در مرحله فتنه و آزمايش قرار بده»

ص:479

سپس امام(علیه السلام)مردم را به مواظبت بر كتاب خدا و تمسّك به آن ترغيب،و اوصافى را در فضيلت قرآن به شرح زير بيان مى فرمايد:

1-اين كه قرآن حبل متين است:واژه حبل(ريسمان)استعاره است،وجه مناسبت اين است كه همان گونه كه ريسمان وسيله نجات براى كسى است كه بدان چنگ زند،قرآن نيز براى كسى كه بدان تمسّك جويد سبب رهايى از سقوط در دركات دوزخ است،واژه متين(استوار)ترشيح اين استعاره است.

2-قرآن نور مبين است:واژه نور نيز استعاره است،بدين مناسبت كه قرآن انسان را در طريق سير الى الله به مقاصد حقيقى راهنمايى مى كند،و از ظلمت سرگردانى رهايى مى دهد .

3-قرآن شفاى نافع است:يعنى شفا بخش درد نادانى است.همچنين رىّ النّاقع به معناى اين است كه تشنگان را از آب زندگى جاويد مانند علوم و كمالاتى كه باقى و پايدار مى ماند سيراب مى گرداند .

4-اين كه قرآن براى كسى كه به آن چنگ زند نگهدارنده و براى آن كه بدان دست آويزد رهايى است،معناى اين عبارت شبيه همان است كه در ذيل جمله قرآن حبل متين است گفته شد .

5-قرآن كژ نيست تا راست شود زيرا مانند آلات و ادوات محسوس نيست .

6-قرآن منحرف نمى شود تا پوزش بخواهد،يعنى مانند حاكمان از او خواسته شود كه خشنودى مردم را تأمين و به حقّ بازگشت كند .

7-اين كه قرآن با تكرار قرائت و كثرت استماع كهنه نمى شود:يعنى كثرت گردش آن بر زبانها و ورود پياپى آن به گوشها آن را كهنه نمى گرداند،و اين از ويژگيهاى قرآن كريم است،زيرا هر سخنى چه نثر و چه نظم هنگامى كه زياد خوانده شود بر گوشها سنگين و زشت مى آيد جز قرآن كريم كه همواره تازگى دارد و در همه ادوار هر اندازه بيشتر خوانده و تكرار مى شود،دلنشينى و حسن و زيبايى آن افزونتر مى گردد،شايد راز اين امر،كثرت اسرار و مطالب مهمّى است

ص:481

كه قرآن حامل آنها بوده و آگاهى بر آنها جز براى افرادى معدود ميسّر نيست،و در عين حال اوج فصاحت و شيرينى و گوارايى محتواى آن است .

امّا گفتار آن بزرگوار در باره آنچه از پيامبر اكرم(صلی الله علیه و آله)پرسش فرموده و پاسخ پيامبر(صلی الله علیه و آله)به او،بسيارى از محدّثان از طريق آن حضرت از رسول گرامى(صلی الله علیه و آله) روايت كرده اند كه به او فرموده است:خداوند جهاد با فتنه گران را بر تو واجب ساخته است چنان كه جهاد با مشركان را بر من واجب كرده است .امام(علیه السلام)فرمود:

من گفتم اى پيامبر خدا!اين چه فتنه اى است كه جهاد در برابر آن بر من واجب شده است؟فرمود:اين فتنه را گروهى پديد مى آورند كه بر يگانگى خدا و پيامبرى من گواهى مى دهند،امّا با سنّت من مخالفت مى كنند،گفتم اى پيامبر خدا به چه حجّتى با آنها بجنگم در حالى كه همان گونه كه من اقرار به شهادتين دارم آنها نيز شهادت مى دهند،فرمود:به دليل بدعتهاى آنها در دين و مخالفت آنها در اين امر ،گفتم اى پيامبر خدا!تو مرا به فوز شهادت وعده داده اى از خداوند بخواه در آن شتاب فرمايد و آن را در پيش روى خودت مقدّر گرداند پيامبر(صلی الله علیه و آله)فرمود:در اين صورت چه كسى با ناكثان و قاسطان و مارقان كارزار مى كند آگاه باش كه من به تو وعده شهادت داده ام و شهيد خواهى شد بر فرق سرت شمشير زده مى شود و از خون آن محاسنت خضاب خواهد شد در اين هنگام شكيبايى تو چگونه خواهد بود،گفتم اى پيامبر خدا!اين از موارد صبر نيست بلكه جاى شكر و سپاس است فرمود:آرى درست است پس خود را براى مبارزه با دشمنان آماده كن زيرا مورد خصومت و دشمنى هستى ،گفتم اى پيامبر خدا كاش اندكى روشنتر بيان مى كردى فرمود:همانا امّتم پس از من مورد فتنه و آزمايش قرار مى گيرند،قرآن را تأويل و به رأى خود عمل مى كنند ،شراب را نبيذ،و حرام را هديّه و ربا را داد و ستد خوانده و حلال مى شمارند كتاب خدا تحريف مى شود و سخنان گمراه كننده غلبه مى يابد پس در اين هنگام تو پلاس خانه خود باش تا اين كه امر بر عهده تو افتد و هنگامى كه تو آن را عهده دار شوى دلها جوشان و نگران شود،و

ص:482

اوضاع بر ضدّ تو دگرگون گردد،پس در اين موقع طبق تأويل قرآن به نبرد پرداز همان گونه كه مطابق تنزيل آن جنگيده اى،زيرا اوضاع اخير آنها با احوال نخستين آنان تفاوتى ندارد گفتم اى پيامبر خدا!اين فتنه زدگان را چه منزلت و حكمى است،فريب خوردگانند يا مرتدّ و از دين برگشتگان؟فرمود:اينها دستخوش فتنه و آزمايش شده و در آن حيران و سرگردان مى مانند تا اين كه عدالت آنها را فرا گيرد،گفتم اى پيامبر خدا!عدالت به وسيله ما به آنها مى رسد يا به دست غير از ما؟فرمود به دست ما،زيرا عدالت توسّط ما آغاز شده و در پايان نيز به وسيله ما برقرار خواهد شد،و به واسطه ما خداوند دلها را پس از شرك،الفت و نزديكى خواهد داد،گفتم سپاس خداوند را بر نعمتهايى كه به ما بخشيده است.

در اين خطبه مطلب مبهمى كه لازم به توضيح باشد نيست،جز آن جا كه فرموده است:«اين از موارد صبر نيست بلكه جاى شكر و سپاس است»زيرا چنان كه در صفحات پيش دانسته شده صبر و شكر دو در از درهاى بهشت و دو مقام از مقامات سالكان الى اللّه است همچنين مى دانيم كه مقام شكر بالاتر از مقام صبر است،و آن حضرت كه پيشواى عارفان و سرور خداشناسان پس از سيّد رسولان است(صلی الله علیه و آله)سزاوارتر است به اين كه در سخنان گهربار خود به اين مطلب اشاره فرمايد.

امّا خبرهاى پيامبر خدا(صلی الله علیه و آله)به اين كه مردم در اموال خود آزمايش خواهند شد،و به دين خود بر پروردگارشان منّت مى نهند،و رحمت او را آروز مى كنند، و از خشم او خود را ايمن مى بينند و ساير آنچه خبر داده تا...بالبيع همه امورى است كه در زمان ما و از قرنهايى پيش تا كنون مشهود بوده و هست،و اين كه امام(علیه السلام)پرسيده است اين مردم به منزله فريب خوردگان يا در حكم مرتدّان و از دين برگشتگانند براى اين است كه بر اقرار به شهادتين باقى هستند هر چند بر اثر شبهات و لغزشهايى كه پرده بر ديده باطن آنها كشيده محرّمات الهى را چنان كه گفته شد مرتكب مى شوند.و توفيق از خداوند است.

ص:483

اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ- أَنَّ عَلَيْكُمْ رَصَداً مِنْ أَنْفُسِكُمْ- وَ عُيُوناً مِنْ جَوَارِحِكُمْ- وَ حُفَّاظَ صِدْقٍ يَحْفَظُونَ أَعْمَالَكُمْ وَ عَدَدَ أَنْفَاسِكُمْ- لاَ تَسْتُرُكُمْ مِنْهُمْ ظُلْمَةُ لَيْلٍ دَاجٍ- وَ لاَ يُكِنُّكُمْ مِنْهُمْ بَابٌ ذُو رِتَاجٍ- وَ إِنَّ غَداً مِنَ الْيَوْمِ قَرِيبٌ يَذْهَبُ الْيَوْمُ بِمَا فِيهِ- وَ يَجِيءُ الْغَدُ لاَحِقاً بِهِ- فَكَأَنَّ كُلَّ امْرِئٍ مِنْكُمْ- قَدْ بَلَغَ مِنَ الْأَرْضِ مَنْزِلَ وَحْدَتِهِ وَ مَخَطَّ حُفْرَتِهِ- فَيَا لَهُ مِنْ بَيْتِ وَحْدَةٍ- وَ مَنْزِلِ وَحْشَةٍ وَ مُفْرَدِ غُرْبَةٍ- وَ كَأَنَّ الصَّيْحَةَ قَدْ أَتَتْكُمْ- وَ السَّاعَةَ قَدْ غَشِيَتْكُمْ- وَ بَرَزْتُمْ لِفَصْلِ الْقَضَاءِ- قَدْ زَاحَتْ عَنْكُمُ الْأَبَاطِيلُ- وَ اضْمَحَلَّتْ عَنْكُمُ الْعِلَلُ- وَ اسْتَحَقَّتْ بِكُمُ الْحَقَائِقُ- وَ صَدَرَتْ بِكُمُ الْأُمُورُ مَصَادِرَهَا- فَاتَّعِظُوا بِالْعِبَرِ- وَ اعْتَبِرُوا بِالْغِيَرِ وَ انْتَفِعُوا بِالنُّذُرِ

اى بندگان خدا!بدانيد تقوا پناهگاهى است ارجمند و استوار،و گناه و بى تقوايى سرايى است سست و خوار،كه بدى را از اهلش دور نمى سازد،و كسى را كه به آن پناه برد حفظ نمى كند،آگاه باشيد به وسيله پرهيزگارى نيش زهرآگين گناهان بريده مى شود،و با يقين عاليترين درجات به دست مى آيد.

بندگان خدا!از خدا بترسيد،بترسيد در باره آنانى كه نزد شما عزيزترين و محبوبترين كسان به شمارند،زيرا خداوند دين حقّ را براى شما آشكار و راههاى آن را برايتان روشن ساخته است،فرجام كار يا بدبختى دائمى و يا سعادت هميشگى است،پس در اين روزهاى فانى براى ايّام باقى،زاد و توشه آماده سازيد،شما به توشه آخرت راهنمايى گرديده،و به كوچ كردن،فرمان داده شده ايد،و براى به راه افتادن ترغيب شده ايد،همانا شما همچون سوارانى هستيد كه بر جاى ايستاده ايد و نمى دانيد در چه زمان دستور حركت به شما داده خواهد شد،هان!كسى را كه براى آخرت آفريده شده با دنيا چه كار است؟و با مالى كه بزودى از او گرفته مى شود و تنها و بال و حساب آن براى او باقى است چه مى كند؟ بندگان خدا!پاداشهاى نيكى را كه خداوند وعده داده رها كردنى نيست،و كيفر كارهاى بدى را كه نهى كرده خواستنى نيست.

بندگان خدا!بپرهيزيد از روزى كه در آن كارها باز پرسى مى شود،و لرزه و اضطراب در آن بسيار است و كودكان از بيم آن پير مى شوند.

بندگان خدا!بدانيد مراقبانى از خودتان و ديده بانانى از اعضا و جوارحتان و حسابگران راستگويى بر شما گمارده اند كه كارها و شماره نفسهايتان را ثبت مى كنند،ظلمت شب تار،شما را از آنها پوشيده نمى دارد و درهاى محكم و استوار،شما را از آنها پنهان نمى سازد،همانا فردا به امروز نزديك است.

امروز با همه آنچه در آن است سپرى مى شود،و فردا از پى آن در مى آيد،(و اين آن چنان سريع است)كه گويى هر كدام از شما به منزل

ص:486

تنهايى و گودال گور خويش رسيده است،اى واى از آن خانه وحدت،و سراى وحشت و بى كسى غربت،و گويى نفخه صور دميده،و قيامت شما را فرا گرفته و براى داورى حاضر شده ايد،در حالى كه باطلها از شما زدوده گشته،و بهانه ها از ميان رفته و حقايق بر شما ثابت گرديده و اوضاع،چگونگى خود را بر شما نمايان ساخته است،بنا بر اين از عبرتها پند بياموزيد و از دگرگونيهاى روزگار عبرت اندوزيد،و از اين هشدارها سود برگيريد .»

وجود آن در گرو وجود همان دوران است و با سپرى شدن آن از ميان مى رود و براى هميشه پايدار و باقى نمى ماند .

اين كه فرموده است:آخر فعاله كأوّله يعنى آثار و اعمال روزگار شبيه يكديگر و آنچه در آخر آن خواهد گذشت همانند آغاز آن است،بدين معناست كه آنچه در يك زمان موجب آبادانى و شكوفايى مى شود با سپرى شدن آن زمان، رونق و آبادانى آن نيز به پايان مى رسد و احوال روزگار پيوسته بدين گونه و بر يك قانون سپرى مى گردد،جمله متشابهة اموره نيز به همين معناست،زيرا همان گونه كه روزگار در گذشته و از نخست گروهى را به تهيدستى و برخى را به توانگرى و عدّه اى را به زبونى و بعضى را به سوى مجد و شرف مى كشانيده،و به دسته اى جامه هستى پوشانيده و عدّه ديگر را به ديار نيستى فرستاده است پس از اين و در آخر نيز چنين است .

فرموده است: متظاهرة أعلامه .

يعنى:دلايلى كه بر طبيعت و خصلت روزگار،و چگونگى عمل و رفتار او با مردم در گذشته و حال،وجود دارد مؤيّد يكديگرند.

اين كه امور مذكور به روزگار نسبت داده شده در صورتى كه فاعل حقيقى خداوند است و چنان كه پيش از اين گفته شد روزگار تنها وسيله تكوين و پيدايش حوادث مى باشد،بنا بر اوهام و انديشه هاى عرب است .

پس از اين امام(علیه السلام)نزديك بودن قيامت را گوشزد و آن را تشبيه مى كند به ساربانى كه شتران را به جلو مى راند و آنان را به حركت و شتاب بر مى انگيزاند، از سخنانى كه پيش از اين در اين باره گفته شده كيفيّت اين سوق و حركت و وجه استعاره آن دانسته شده است،در جمله فكأنّكم بالسّاعة تحدوكم وجه مشابهت، شتاب و بر انگيختن است و اين كه ناقه هاى شول اختصاص به ذكر داده شده براى اين است كه اين شتران،سبكبار و از لغزيدن و افتادن مصون بوده و به سختى و شتاب رانده مى شوند .

ص:488

چون امام(علیه السلام)نزديك بودن رستاخيز را به شنوندگان گوشزد فرموده و تذكّر داده كه قيامت آنان را با شتاب به پيش مى راند،اينك تأكيد مى كند كه هر كس بايد به اصلاح نفس خويش مشغول باشد،زيرا هر كس جز به نفس خويش بپردازد،نمى تواند در تاريكيهاى راه آخرت،از نور هدايت بر خوردار شود،بلكه آنچه او از اشتغال به امور دنيا و بهره بردارى از لذّات آن به دست مى آورد،پرده ها و حجابهايى است كه از حالات مختلف بدن ناشى و عارض جان او مى گردد،و دانسته ايم كه اين حجابها پرده بر ديده باطن مى كشد،و انسان را از بصيرت و بينش محروم مى سازد،و ناچار در اين تيرگيها و تاريكيها سرگردان مى شود،و در ورطه ها و مهلكه هاى اين راه گرفتار و پريشان مى گردد،و شياطين و نفس امّاره،او را به سركشى و طغيان وا مى دارند،و كردار بد او را در نظرش خوب جلوه مى دهند ،پس از اين امام(علیه السلام)به غايت و نهايتى كه انسان در پيش روى خود دارد اشاره مى كند،و بهشت را به آنانى كه در طاعت پيشى جسته،و دوزخ را به كسانى كه در اين راه كوتاهى كرده اند اختصاص مى دهد،و چون ذكر بهشت در جذب مردم براى تحصيل آن،و ذكر دوزخ براى پرهيز از آن كافى است،لذا ياد بهشت را با فضيلت كوشيدن و پيشى گرفتن و ذكر دوزخ را با صفت زشت كوتاهى و تقصير مقرون داشته است،تا انگيزه تحصيل هدف عاليتر تقويت شود،و از آنچه باعث رسيدن به پايانى زشت است بيشتر اجتناب گردد،ديگر اين كه چون پيشى گرفتن و كوتاهى كردن هر كدام علّت براى رسيدن به دو هدف مذكور است امام(علیه السلام)با ذكر سبب و علّت هر كدام،مردم را به طلب يكى و اجتناب از ديگرى هدايت و راهنمايى فرموده است .

سپس آن حضرت دوباره فضيلت تقوا را گوشزد مى كند و براى آن واژه الدّار الحصينة (سراى استوار)را استعاره فرموده است،يعنى هر كس به آن تحصّن جويد نيرومند مى گردد،زيرا تقوا نفس را در حصار مصونيّت خود قرار مى دهد براى اين كه تقوا در دنيا او را از اخلاق ناپسند كه باعث پستى و فرومايگى و افتادن در

ص:489

بسيارى از ورطه هاى هلاكت دنيوى است حفظ مى كند،و در آخرت نيز وى را از آثار و ثمرات اين صفات زشت و ملكات پست كه مستلزم عذاب دردناك الهى است مصون مى دارد ،همچنين آن حضرت به صفت زشت فجور(آلودگى به گناه) كه عبارت از نقصان عفّت است اشاره مى كند و براى آن واژه حصن ذليل را استعاره فرموده است،يعنى فجور سرايى است زبون كه فاقد ايمنى است وجه استعاره اين است كه فجور و تبهكارى مستلزم ارتكاب اعمالى است كه ضدّ تقوا و پرهيزگارى است،و چون اين واژه در مقابل عفّت قرار دارد لازم است در اين جا تقوا به عفّت و زهد كه جنبه خوب و پسنديده صفت بهيمى و شهوانى انسان است تخصيص و تفسير گردد .

پس از اين امام(علیه السلام)يكى ديگر از فضيلتهاى تقوا را بيان مى كند كه آن قطع كننده و بر كننده نيش زهرآلود گناهان است،واژه حمة براى خطاها و گناهان استعاره شده،زيرا همان گونه كه نيش كژدم يا زهر آن موجب اذيّت و آزار است گناهان نيز در آخرت موجب شكنجه و عذاب است،برخى حمة را با تشديد نقل كرده اند كه در اين صورت مراد شدّت و سختى گناهان است،زيرا در تعبير حمّة الحرّ مراد شدّت گرماست اين كه تقوا نيش زهرآگين سختى و بدبختى گناهان را قطع،و آثار آن را محو مى كند روشن است و نيازى به توضيح و تفسير ندارد .

امام(علیه السلام)پس از آن كه تقوا و پرهيزگارى را بركننده و از بيخ برآرنده مادّه و ريشه گناهان معرّفى فرموده از نظر اين كه تقوا موجب اصلاح قواى عملى انسان است به صفت يقين كه موجب اصلاح قواى نظرى و سبب وصول به هدف نهايى و عاليترين مقاصد انسانى است اشاره مى فرمايد،زيرا انسان اگر به وسيله يقين به كمال قواى نظرى،و به سبب تقوا به اصلاح قواى عملى دست يابد به هدف عالى و مقصد نهايى كه وصول به درجه كمال انسانى است نائل شده است .

سپس آن حضرت شنوندگان را بيم مى دهد كه در باره آنچه نزد آنها عزيزتر و محبوبتر است از خداوند بترسند،در اين سخن اشاره است به اين كه نفس آدمى

ص:490

داراى مراتب متعدّد است،به اعتبارى مطمئنّه،و به اعتبار ديگر امّاره،و در مرحله اى لوّامه است،همچنين از نظر عاقله و از نظر ديگر شهويّه و در مرحله اى غضبيّه است،و در اين جا اشاره به مراتب سه گانه اخير است كه گراميترين آنها نفس عاقله است،زيرا همين نفس عاقله است كه پس از مرگ نيز باقى و پايدار مى ماند،و مستحقّ ثواب يا عقاب مى گردد و در باره آن توصيه و سفارش شده است،و مقصود از اين هشدار اين است كه انسان نفس خود را كاملا از آنچه موجب هلاكت او در آخرت مى گردد حفظ كند،و اين به وسيله استقامت در دين خدا و سلوك در راه او ميسّر مى گردد،از اين رو فرموده است:خداوند راه حقّ را براى شما آشكار و گذرگاههاى آن را برايتان بيان كرده است،در برخى از نسخه ها أنار طرقه نقل شده است يعنى با آيات و انذارهاى خود راههاى آن را روشن كرده است .

پس از اين امام(علیه السلام)به پايان و نتيجۀ راه حقّ و باطل اشاره كرده و فرموده است:پايان كار يا بد بختى دائمى و يا سعادت هميشگى است ،و سپس براى بار ديگر تشويق مى كند كه توشه آخرت برگيرند و پيش از اين بيان فرموده بود كه توشه آخرت تقوا و پرهيزگارى است چنان كه خداوند متعال فرموده است: «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى» (1)»،مراد از ايّام بقا دوران پس از مرگ است ،اين كه فرموده است:

قد دللتم على الزّاد آيه اى است كه خداوند در آن مردم را به چگونگى توشه آخرت دلالت،و به كوچ كردن و شتافتن امر كرده است،و آن آيه شريفه «سارِعُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ» ... (2)»مى باشد،همچنين آيه «فَفِرُّوا إِلَى اللّهِ» (3)»است،ليكن بطور كلّى همه اوامرى كه در باره اعراض از دنيا و دورى جستن از آن است مستلزم ترغيب مردم به وارستگى و دل از دنيا كندن است،زيرا منظور از كوچ

ص:491

كردن در اين جا طىّ درجات معرفت و عمل در راه خدا و سلوك در صراط مستقيم است،و ممكن است مراد از حثثتم على المسير(بر كوچ كردن ترغيب شده ايد) ترغيب شب و روز باشد كه با از پى هم در آمدن خود عمرها را مى گذرانند و انسان را به سوى مقصد مى رانند،آنها در اين كار با شور و شوق و سرسختى عمل مى كنند و بر يكديگر سبقت مى گيرند،از اين رو لازم است با توجّه و هشيارى به اين كه شب و روز آنان را به سوى آخرت سوق مى دهد براى آن جا زاد و توشه فراهم كنند .

فرموده است: و إنّما أنتم كركب... تا آخر.

جهت مشابهت انسانها به سواران روشن است،زيرا روح آدمى به منزله سواره و بدن و قواى نفسانى او مانند مركب است و راهى كه مى پيمايد جهان حسّ و عقل است،منظور از سير،پيش از مرگ كه در جمله و حثثتم على المسير آمده است فعاليّتها و تلاشهاى نفس،براى تحصيل كمالات سودمند و سعادتبخش در دو جهان حسّ و انديشه است و همين كمالات توشه و زاد راه آخرت براى رسيدن به سعادت باقى است.امّا سير دوّم،در آن جا كه فرموده است آنها سوارانى هستند ايستاده و منتظر،كه نمى دانند در چه زمان به آنها دستور حركت داده مى شود، عبارت از كوچ كردن از دنيا به سوى آخرت،و زايل شدن بدن،و پيمودن عقبات و راههاى دشوار مرگ و قبر است،زيرا انسان زمان اينها را نمى داند،با اين توضيح معناى گفتار آن حضرت كه فرموده است: و أمرتم بالظّعن و همچنين مفهوم عبارت لا تدرون متى تؤمرون بالسّير روشن مى گردد و دانسته مى شود كه بر خلاف آنچه برخى گمان كرده اند،اين دو سخن با يكديگر منافات ندارد .

پس از اين امام(علیه السلام)با بيان اين كه انسان براى دنيا آفريده نشده بلكه براى غير آن خلق گرديده به تحقير دنيا و لزوم دورى جستن از آن پرداخته است،زيرا مقتضاى عقل اين است كه انسان براى چيزى كه به خاطر آن آفريده شده كار كند ،همچنين با ذكر اين كه بزودى با فرا رسيدن مرگ،اموال انسان از او گرفته

ص:492

خواهد شد مال دنيا را حقير و ناچيز مى شمارد،همان اموالى كه تنها حساب آن بر عهده اش باقى مى ماند،و وبال و تبعات آن كه بر اثر محبّت در تحصيل و جمع مال،و همچنين اعمال غير عادلانه به صورت كژدمهايى در آمده است،پيوسته با نيش خود گردآورنده مال را مى آزارند ،سپس مردم را به آنچه خداوند وعده داده ترغيب و گوشزد مى كند كه وعده هاى خداوند را نمى توان ترك كرد يعنى به اندازه اى گرانقدر و پر ارزش است كه چيزى با آن برابر نمى شود،همچنين مردم را از ارتكاب آنچه خداوند نهى كرده است به نفرت و بيزارى دستور و تذكّر مى دهد كه اين اعمال سزاوار رغبت نيست،يعنى در آنچه خداوند منع كرده هيچ مصلحت و فايده اى نيست كه سزاوار باشد انسان خردمند آن را هدف و مطلوب خود قرار دهد،زيرا خداوند متعال به مصالح امور از همه داناتر است،و اگر در چيزى مصلحت و رجحانى باشد شايسته جود و كرم او نيست كه بندگان را از آن باز دارد .

سپس آن حضرت مردم را از روز جزا بيم و پرهيز مى دهد،و آن را بگونه اى تعريف و توصيف مى كند كه انسان از آن بيمناك مى شود و براى رهايى از آن به كار و عمل مى پردازد،مى فرمايد قيامت روز بررسى اعمال و رسيدگى به حساب است،چنان كه قرآن فرموده است: «وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» (1)»و روز زلزال است چنان كه فرموده است: «إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها» (2)»و روزى است كه كودكان يكباره پير شوند كه در قرآن است «يَوْماً يَجْعَلُ الْوِلْدانَ شِيباً» (3)»بايد دانست اين صفاتى كه براى قيامت بيان شده در شرع ظاهر و ثابت است،ليكن برخى از ياوه انديشان به تأويل آنها پرداخته و گفته اند:فحص از اعمال عبارت از احاطه لوح محفوظ به اعمال و ظهور آنها در نفس هنگام جدايى آن از بدن،و يا چنان كه

ص:493

پيش از اين شرح داده شده نقش بستن آنها در نفوس است،همچنان كه خداوند متعال فرموده است: «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً» (1)»و محتمل است مراد از ظهور زلزال دگرگونى و تشويش و اضطرابى باشد كه ناگزير هنگام جدايى از بدن بر نفس عارض مى گردد و چنان كه پيش از اين نيز اشاره شد دنيا گورستان نفوس است،امّا در باره پير شدن كودكان،بسيارى از اوقات اين جمله بطور كنايه آورده مى شود تا نهايت شدّت امرى را برساند،چنان كه اگر كارى سخت و دشوار گردد در باره آن گفته مى شود اين كار موها را سپيد و كودكان را پير مى كند، آشكار است كه براى نفس انسان چيزى سخت تر و دشوارتر از حال جدايى آن از بدن و احوال پس از آن نيست .

پس از اين سخنان امام(علیه السلام)با ذكر اين كه هر كسى را نگهبانى قرين و همراه است مردم را از ارتكاب گناه بيم مى دهد،مراد از نگهبان،اعضا و جوارح انسان است،چنان كه خداوند متعال فرموده است: «يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ» (2)»و فرموده است: «وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنا» (3)» شهادت در اين جا،گواهى دادن و بازگو كردن به زبان حال است،زيرا هر عضوى از اعضاى انسان كه مباشر يكى از افعال اوست حضورش در علم الهى با آنچه از او صادر شده به منزله شهادت زبانى در حضور پروردگار است،و دلالتى گوياتر دارد،مراد از حافظان صدق،كرام الكاتبين است كه در ذيل خطبه نخست در باره آنها سخن گفته ايم،و اين كه چيزى انسان را از آنها پوشيده نمى دارد معناى آن

ص:494

روشن است .

سپس امام(علیه السلام)هشدار مى دهد كه فردا نزديك است،و اين اشاره به فرداى مرگ است و پس از آن رسيدن به خانه تنهايى را يادآورى مى كند،و مراد از آن گور است كه آن را به اوصافى هراس انگيز و نفرت زا توصيف مى كند كه انسان وادار مى شود براى روزى كه در آن قرار مى گيرد و احوال پس از آن به عمل پردازد ، سپس صيحه وقوع رستاخيز را تذكّر مى دهد،و منظور از آن صيحه دوّم است كه در آيه «إِنْ كانَتْ إِلاّ صَيْحَةً واحِدَةً فَإِذا هُمْ جَمِيعٌ لَدَيْنا مُحْضَرُونَ» (1)»آمده و نفخه دوم است كه در آيه «ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرى فَإِذا هُمْ قِيامٌ يَنْظُرُونَ» (2)»ذكر شده است ،پس از اين به قيامت كبرا و حضور براى داورى قطعى اشاره مى كند و آن عبارت از اين است كه به فرمان خداوند هر كسى در حال و وضعى قرار مى گيرد كه مستحقّ آن بوده و از آن ناگزير است،يا عذاب دائمى و يا نعيم هميشگى و اين پس از آن است كه زنگارهاى باطلى كه قابل زدودن است از نفوسى كه در مرتبه اى از كمالند زدوده شده،و به عالم خود پيوسته باشند،و علل و امراض نفوس از ميان رفته و خلايق مستحقّ حقوق خود شده،و هر كسى به ثمره و نتيجه آنچه از پيش براى خود فرستاده بازگشته باشد .

آن حضرت پس از اين به پند و اندرزى جامع و همه جانبه مى پردازد و دستور مى دهد كه از عبرتها پند گيرند،بديهى است آنچه انسان را متوجّه احوال آخرت مى كند عبرت است،همچنين از تغييرها و دگرگونيها پند آموزند،واژه غير جمع غيره بر وزن فعله و مشتق از تغيّر به معناى دگرگونى است،و عبرت گرفتن از دگرگونيهاى روزگار به كار بستن موعظه ها و باز ايستادن از منكرات است ،سپس

ص:495

تذكّر مى دهد كه از نذر يعنى بيم دهندگان سود گيرند و بيم دهندگان اعمّ از انسان و جز آن است،بلكه هر امرى كه انسان را در باره احوال آخرت بترساند نذير و بيم دهنده است،و سود بردن از آن بيمناك شدن از آن است،و توفيق از خداوند است.

ص:496

خوابيدن مردم در خوابگاه طبيعت و غفلت آنها از آنچه به خاطر آن آفريده شده اند در طول زمان فترت ،مراد از مبرم نظام اجتماعى و احكام و دستورهايى است كه به وسيله اديان سابق برقرار و مردم از آن پيروى مى كردند و امور آنها بدين سبب منتظم بوده است،و منظور از انتقاض ويرانى و تباهى اين نظام اجتماعى در نتيجه دگرگونى و نابودى شرايع و اديان مذكور است ،مقصود از تصديق آنچه در پيش روى پيامبر(صلی الله علیه و آله)بوده،تورات و انجيل است،چنان كه خداوند متعال فرموده است:

«مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتابِ» (1)»بايد دانست هر امرى كه مورد انتظار و يا نزديك و در دسترس باشد در باره آن گفته مى شود:«جار بين اليدين»واژه نور را براى قرآن استعاره آورده،و مناسبت آن روشن است ،پس از اين امام(علیه السلام)دستور مى دهد كه از قرآن بخواهيد تا سخن گويد و اين گفته خود را تفسير مى كند به اين كه سخن قرآن را از او بشنوند،زيرا او زبان كتاب خدا و سنّت است،و با جمله فلن ينطق يعنى:هرگز قرآن سخن نمى گويد توهّم كسانى را كه از گفته آن حضرت داير بر استنطاق قرآن به شگفتى و انكار در آمده اند از ميان برده است ،سپس اعلام مى كند كه علم پيشينيان و اخبار گذشتگان،و آگاهى به رويدادها و فتنه هاى آينده و احوال رستاخيز و درمان درد شما همه در قرآن است منظور از درد، نقايص و رذايل اخلاقى است،و درمان آنها مواظبت بر فضيلتهاى علمى و عملى است كه قرآن كريم مشتمل بر آنهاست ،مقصود از نظام ما بين مردم،قانونهاى شرع و آيينهاى سياسى حكمت آميزى است كه نظام جهان و استقامت امور مردمان بر آنها استوار است.

ص:498

هرگز طعم آن را نخواهند چشيد و مزه آن را نخواهند يافت .»

اندام پوشيده مى شود همچنان كه شعار جامه زيرين و متّصل به بدن است و دثار جامه اى است كه بر بالاى آن پوشيده مى شود و در ظاهر قرار دارد ،واژه هاى مطايا (مركب هاى سوارى)و زوامل (شتران باركش)را بدين مناسبت كه آنان بار گناهان را به دوش مى كشند استعاره آورده است،واژه انّما كه ادات حصر است اشاره به اين است كه همگى حركات و اعمال آنها بر خلاف قانون شرع بوده و جز خطا و گناه نمى باشد ،پس از اين آن بزرگوار سوگند ياد مى كند كه پس از او بنى اميّه خلافت را ناگزير رها مى كنند و در اين جا لفظ تنخّم(آب بينى يا اخلاط سينه را بيرون افكندن)را استعاره فرموده است كه بيانگر زوال حكومت از آنهاست و گويى آنان حكمرانى را قى مى كنند،و يا مانند اخلاط سينه آن را بيرون مى افكنند و اين به ملاحظه شباهت حكومت و خلافت آنها به اخلاط و آب بينى است ،اين كه فرموده است آن را نخواهند چشيد و طعم آن را نخواهند يافت اشاره است به اين كه پس از اين ديگر حكومت به آنها باز نخواهد گشت،كلمه ما در جمله ما كرّ الجديدان به معناى مدّت است،و مراد از جديدان شب و روز است و ذكر اين عبارت كنايه از طول مدّت است و هم آگاهى دادن است از آنچه در آينده واقع خواهد شد،از پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)نقل شده است كه آن حضرت خبر داد كه بنى اميّه پس از او خلافت را تصاحب خواهند كرد و آنها را نكوهش فرمود.به همين گونه مفسّران در تفسير قول خداوند متعال: «وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْناكَ إِلاّ فِتْنَةً لِلنّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ» ... (1)»از آن حضرت روايت كرده اند كه در اين رؤيا پيامبر(صلی الله علیه و آله)مشاهده كرد كه بنى اميه مانند بوزينگان بر منبر او جست و خيز مى كنند و پس از نزول آيه مذكور آن حضرت به همين گونه آن را تفسير فرمود،و اين امر او را اندوهگين ساخت و به دنبال آن فرمود:شجره ملعونه، بنى اميّه و بنى مغيره اند،همچنين از آن حضرت روايت شده كه فرموده است:

ص:501

هنگامى كه فرزندان ابى العاص به سى نفر برسند مال خدا را ميان خود دست به دست مى گردانند و بندگان خدا را برده خود مى سازند و نيز در تفسير آيه شريفۀ «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» از آن حضرت روايت شده است كه اين هزار ماهى است كه بنى اميه در آن پادشاهى مى كنند،و نيز فرموده است:مبغوضترين اسمها نزد خداوند متعال اسامى حكم و هشام و وليد است،و هم روايات ديگرى در اين باره نقل شده است.

ص:502

كرده نهى نكند و در برابر آن سكوت فرمايد؟پاسخ اين است كه اينها از نوع منكرات و كارهاى ناپسندى بوده كه رفع آنها با زور و جبر براى آن حضرت ميسّر نبوده است،زيرا در اين مورد ممكن است شدّت و زور،مفسده اى به وجود آورد كه از آنچه مرتكب مى شوند بزرگتر و زيانبارتر باشد.بديهى است مردم،معصوم از خطا نيستند،و هيچ دولت و حكومتى نمى تواند بدون اين كه به نيكان نيكى و نسبت به بدان و خطاكاران گذشت و اغماض داشته باشد استوار و پا بر جا گردد.

و توفيق از خداوند است.

ص:504

ستودنها باشد،ستايشى كه سراسر آفرينش را پر كند و تا آنجا كه بخواهى برسد،ستايشى كه از تو محجوب نبوده،و در پيشگاهت قصورى نداشته باشد، ستايشى كه عدد آن پايان نگيرد و زمان آن فنا نپذيرد،آرى ما كنه عظمت تو را نمى دانيم جز اين كه مى دانيم تو زنده اى هستى پاينده،تو را چرت و خواب فرا نمى گيرد،دست انديشه به آستان تو نمى رسد،و چشمها ياراى ديدن تو را ندارد،ليكن تو چشمها را مى بينى،و كردار بندگان را مى شمارى و زمام آفريدگان را در دست قدرت خود دارى،و چه كوچك است آنچه از آفرينش تو مى بينيم و از قدرت و توانايى تو در شگفتى مى افتيم و از سلطنت عظيم تو توصيف مى كنيم در حالى كه آنچه از ما پنهان،و ديده ما از ديدن آن ناتوان،و خرد ما از درك آن عاجز و پرده هاى غيب ميان ما و آنها حايل است بس عظيمتر است،بنا بر اين كسى كه دل را تهى سازد و انديشه اش را به كار اندازد براى اين كه بداند چگونه عرش خود را بر پا كرده اى و آفريدگان را بيافريده اى و چگونه آسمانها را در هوا معلّق داشته اى و زمين را بر روى امواج آب گسترانيده اى،ديده اش خسته و درمانده شود و خردش مبهوت گردد و گوشش از كار باز ماند و انديشه اش سرگردان شود .»

پيش از اين آلوده به گناه شده باشد و آن هنگامى صدق دارد كه عفو كننده قادر بر عقاب و كيفر است،و اگر گذشت ناشى از عجز و ناتوانى باشد به آن عفو گفته نمى شود،از اين رو فرموده است: يعفو بحلم .

پس از اين امام(علیه السلام)خداوند را مورد خطاب قرار داده و نعمتهاى او را سپاس گفته،و او را بر خوشيها و ناخوشيهايى كه مى دهد ستوده است،و اين جمله اخير بيان ستايش او در همه احوال است اعمّ از اين كه بستاند و ببخشد،و عافيت دهد و گرفتار سازد ،سپس به كيفيّت حمد و سپاس خود مى پردازد كه آن حمدى است كه خداوند را هر چه بيشتر خشنود گرداند و در نزد او محبوبترين و بهترين سپاس باشد،يعنى مناسبترين سپاسى كه سزاوار و شايسته مقام عظمت اوست ،پس از آن به كميّت و مقدار اين سپاس اشاره مى كند كه آن حمدى است كه از بسيارى، همه آنچه را آفريده پر كند و تا آن جا كه بخواهد برسد ،بعد از آن غايت و نهايت اين حمد را بيان مى كند كه او را آن چنان سپاسى مى گويد كه از او محجوب نبوده و در نزد او قاصر نباشد ،سپس به اعتبار ماهيّت اين حمد مى فرمايد سپاسى كه عدد آن پايان نگيرد و مدّت آن فنا نپذيرد.

بى ترديد در برخى از موارد كه اين جا از آن جمله است تفصيل در گفتار شيرين تر و در نفوس نافذتر و مؤثّرتر است همچنان كه در برخى از جاها اجمال و اختصار سودمندتر و بليغتر مى باشد .

پس از اين امام(علیه السلام)عجز و ناتوانى انسان را از ادراك كنه عظمت بارى تعالى يادآورى،و شناختى را كه انسان مى تواند از خداوند داشته باشد و در امكان اوست گوشزد مى كند،در باره حدود اين شناخت بايد گفت معرفت انسان نسبت به خالق يا از طريق شناخت صفات حقيقى خداوند است و يا به اعتبار صفات سلبى و يا اوصاف اضافى اوست.بيان امام(علیه السلام)به همگى اين صفات سه گانه اشاره دارد ،اين كه فرموده است حقّ تعالى حىّ قيّوم است اشاره به صفات حقيقى او كرده است،زيرا چنان كه مى دانيم اين دو صفت مستلزم وجود

ص:507

است،زيرا هر زنده اى موجود است،امّا قيّوم عبارت از موجودى است كه قائم به ذات خويش و بر پا دارنده وجود غير است،و هر موجودى كه قائم به ذات خويش باشد واجب الوجود است،اين كه خداوند را چرت و خواب دست نمى دهد و ديده عقل و چشم دل از ديدار او عاجز و چشمها از مشاهده او ناتوان است اشاره به صفات سلبيّه خداوند دارد و اين كه او چشمها را مى بيند و كردار آدميان را مى شمارد و زمام آفريدگان را به دست قدرت خود دارد،يعنى قدرتش محيط بر آفريدگان است،اشاره به صفات اضافى خداوند دارد (1).

سپس امام(علیه السلام)آنچه را از مظاهر قدرت حق تعالى درك كرده و بر شمرده،در مقايسه با آنچه از عظمت ملكوت او درك نكرده و ندانسته است ناچيز مى شمارد، ما در جمله ما الّذى استفهاميّه و براى تحقير چيزى است كه از آن دانسته مى شود، و ما در جمله بعدى: و ما تغيّب عنّا منه به معناى الّذي است و بنا بر اين كه مبتداست محلّ آن رفع و خبر آن أعظم مى باشد،و واو در اين جمله براى حال است .

پس از اين امام(علیه السلام)نظر مى دهد كه اگر كسى دل را از غير خدا فارغ سازد و همگى انديشه اش را به كار گيرد براى اين كه به كنه معرفت بارى تعالى برسد و كيفيّت نظام جهان بالا و اين جهان را بداند همه آلات و اسبابى را كه براى وصول به اين مقصود به كار گرفته خسته و درمانده شده و از ادراك آنچه از آنها خواسته است مقهور و ناتوان باز خواهد گشت.و ما پيش از اين بارها به براهين اين مطالب اشاره كرده ايم.و توفيق از خداوند است.

ص:508

وَ لَمْ يُعِرْهَا طَرْفاً- أَهْضَمُ أَهْلِ الدُّنْيَا كَشْحاً- وَ أَخْمَصُهُمْ مِنَ الدُّنْيَا بَطْناً- عُرِضَتْ عَلَيْهِ الدُّنْيَا فَأَبَى أَنْ يَقْبَلَهَا- وَ عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَبْغَضَ شَيْئاً فَأَبْغَضَهُ- وَ حَقَّرَ شَيْئاً فَحَقَّرَهُ وَ صَغَّرَ شَيْئاً فَصَغَّرَهُ- وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ فِينَا إِلاَّ حُبُّنَا مَا أَبْغَضَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ- وَ تَعْظِيمُنَا مَا صَغَّرَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ- لَكَفَى بِهِ شِقَاقاً لِلَّهِ وَ مُحَادَّةً عَنْ أَمْرِ اللَّهِ- وَ لَقَدْ كَانَ ص يَأْكُلُ عَلَى الْأَرْضِ- وَ يَجْلِسُ جِلْسَةَ الْعَبْدِ وَ يَخْصِفُ بِيَدِهِ نَعْلَهُ- وَ يَرْقَعُ بِيَدِهِ ثَوْبَهُ وَ يَرْكَبُ الْحِمَارَ الْعَارِيَ- وَ يُرْدِفُ خَلْفَهُ- وَ يَكُونُ السِّتْرُ عَلَى بَابِ بَيْتِهِ فَتَكُونُ فِيهِ التَّصَاوِيرُ فَيَقُولُ- يَا فُلاَنَةُ لِإِحْدَى أَزْوَاجِهِ غَيِّبِيهِ عَنِّي- فَإِنِّي إِذَا نَظَرْتُ إِلَيْهِ ذَكَرْتُ الدُّنْيَا وَ زَخَارِفَهَا- فَأَعْرَضَ عَنِ الدُّنْيَا بِقَلْبِهِ وَ أَمَاتَ ذِكْرَهَا مِنْ نَفْسِهِ- وَ أَحَبَّ أَنْ تَغِيبَ زِينَتُهَا عَنْ عَيْنِهِ- لِكَيْلاَ يَتَّخِذَ مِنْهَا رِيَاشاً وَ لاَ يَعْتَقِدَهَا قَرَاراً- وَ لاَ يَرْجُوَ فِيهَا مُقَاماً فَأَخْرَجَهَا مِنَ النَّفْسِ- وَ أَشْخَصَهَا عَنِ الْقَلْبِ وَ غَيَّبَهَا عَنِ الْبَصَرِ- وَ كَذَلِكَ مَنْ أَبْغَضَ شَيْئاً أَبْغَضَ أَنْ يَنْظُرَ إِلَيْهِ- وَ أَنْ يُذْكَرَ عِنْدَهُ- وَ لَقَدْ كَانَ فِي؟رَسُولِ اللَّهِ ص؟- مَا يَدُلُّكُ عَلَى مَسَاوِئِ الدُّنْيَا وَ عُيُوبِهَا- إِذْ جَاعَ فِيهَا مَعَ خَاصَّتِهِ- وَ زُوِيَتْ عَنْهُ زَخَارِفُهَا مَعَ عَظِيمِ زُلْفَتِهِ- فَلْيَنْظُرْ نَاظِرٌ بِعَقْلِهِ- أَكْرَمَ اللَّهُ؟مُحَمَّداً؟ بِذَلِكَ أَمْ أَهَانَهُ- فَإِنْ قَالَ أَهَانَهُ فَقَدْ كَذَبَ وَ اللَّهِ الْعَظِيمِ بِالْإِفْكِ الْعَظِيمِ- وَ إِنْ قَالَ أَكْرَمَهُ- فَلْيَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهَانَ غَيْرَهُ حَيْثُ بَسَطَ الدُّنْيَا لَهُ- وَ زَوَاهَا عَنْ أَقْرَبِ النَّاسِ مِنْهُ- فَتَأَسَّى مُتَأَسٍّ بِنَبِيِّهِ- وَ اقْتَصَّ أَثَرَهُ وَ وَلَجَ مَوْلِجَهُ- وَ إِلاَّ فَلاَ يَأْمَنِ الْهَلَكَةَ- فَإِنَّ اللَّهَ جَعَلَ؟مُحَمَّداً ص؟ عَلَماً لِلسَّاعَةِ- وَ مُبَشِّراً بِالْجَنَّةِ وَ مُنْذِراً بِالْعُقُوبَةِ- خَرَجَ مِنَ الدُّنْيَا خَمِيصاً وَ وَرَدَ الْآخِرَةَ سَلِيماً- لَمْ يَضَعْ حَجَراً عَلَى حَجَرٍ- حَتَّى مَضَى لِسَبِيلِهِ وَ أَجَابَ دَاعِيَ رَبِّهِ- فَمَا أَعْظَمَ مِنَّةَ اللَّهِ عِنْدَنَا- حِينَ أَنْعَمَ عَلَيْنَا بِهِ سَلَفاً نَتَّبِعُهُ وَ قَائِداً نَطَأُ عَقِبَهُ- وَ اللَّهِ لَقَدْ رَقَّعْتُ مِدْرَعَتِي هَذِهِ حَتَّى اسْتَحْيَيْتُ مِنْ رَاقِعِهَا- وَ لَقَدْ قَالَ لِي قَائِلٌ أَ لاَ تَنْبِذُهَا عَنْكَ- فَقُلْتُ اغْرُبْ عَنِّي فَعِنْدَ الصَّبَاحِ يَحْمَدُ الْقَوْمُ السُّرَى

محادّة:دشمنى أغرب:دورى گزيد رياش:آرايش مدرعة:لباس بلند كه جلوش شكافته باشد

خداوند نخواست،زيرا او گياه زمين را مى خورد،و از بسيارى لاغرى و فرو ريختن گوشت بدنش سبزى گياه از پشت پرده شكمش ديده مى شد.

و چنانچه بخواهى روش سوّمين پيامبر را برايت بازگو كنم،يعنى داود(علیه السلام)كه درود خدا بر او باد،داراى مزامير و قارى بهشتيان،او به دست خويش از ليف خرما زنبيلها مى بافت و به همنشينان خود مى گفت كدام يك از شما اينها را برايم مى فروشد؟وى از بهاى آنها گرده نان جوى فراهم مى كرد و مى خورد.

و اگر بخواهى در باره عيسى بن مريم عليه السلام سخن بگويم، او سنگ را بالش خود قرار مى داد و جامه زبر مى پوشيد و طعام خشن مى خورد و نان خورش او گرسنگى بود،چراغ شبش مهتاب،و سر پناهش در زمستان خاوران و باختران(اين طرف و آن طرف)زمين بود،ميوه و سبزى خوشبوى او گياهى بود كه از زمين براى چهار پايان مى روييد،او نه همسرى داشت كه وى را شيفته خود كند و نه فرزندى كه او را دچار اندوه سازد،و نه مالى كه او را به خود مشغول گرداند و نه طمعى كه وى را به خوارى افكند،پاهايش مركب او و دستهايش خدمتكار وى بود.

از پيامبر پاك و پاكيزه خود كه درود خدا بر او و خاندانش باد پيروى كن،زيرا او نمونه است براى كسى كه بخواهد تأسّى كند،و انتسابى شايسته است براى كسى كه بخواهد منتسب شود،محبوبترين بندگان نزد خداوند كسى است كه به پيامبر او اقتدا كند،و به دنبال او گام بردارد.او لقمه دنيا را با اطراف دندان مى خورد(نه به پرى دهان)،و به دنيا توجّهى نداشت.از همه مردم دنيا بيشتر پهلويش از آن تهى،و شكمش از همگان گرسنه تر بود،دنيا به او پيشنهاد شد ليكن از پذيرفتن آن خوددارى كرد،او آن چيزى را كه خداوند دشمن داشته،دانست و دشمن داشت،و آنچه را خداوند حقير شمرده او نيز حقير شمرد،و چيزى را كه خداوند خرد و كوچك دانسته او نيز خرد و ناچيز مى دانست.و اگر در ما جز دوستى آنچه را خدا و پيامبرش دشمن داشته و بزرگداشت آنچه را كه خداوند كوچك و حقير شمرده چيز ديگرى نبود براى

ص:512

دشمنى با خدا و مخالفت با دستور او كافى بود.

پيامبر(صلی الله علیه و آله)بر روى زمين طعام مى خورد و مانند بردگان مى نشست،و به دست خود بر كفش و جامه اش وصله مى زد،بر الاغ برهنه سوار مى شد، و يكى را هم در پشت سر خود سوار مى كرد،پرده اى بر در اطاقش آويخته ديد كه در آن تصويرهايى بود،به يكى از همسرانش فرمود:اى زن!اين را از نظر من پنهان كن،زيرا هنگامى كه به آن مى نگرم به ياد زيب و زيور دنيا مى افتم، او با تمام قلب خويش از دنيا روگردانيد و ياد آن را از خود دور ساخت،و دوست داشت كه آرايشهاى دنيا از نظرش ناپديد باشد،مبادا از آن جامه فاخرى برگيرد،يا دنيا را جاى آرميدن بشمارد،و اميد درنگ در آن داشته باشد،لذا آن را از جان خويش بكلّى بيرون راند،و از دل خود دور ساخت و از جلو چشمش پنهان گردانيد،آرى چنين است كسى كه چيزى را دشمن مى دارد از اين كه به آن نظر كند و نام آن نزد او برده شود نيز بيزار است.

در روش زندگى پيامبر خدا كه درود خداوند بر او و خاندانش باد چيزهايى است كه تو را به زشتيهاى دنيا و عيبهاى آن آگاه مى سازد،زيرا او با بستگان خود در دنيا گرسنه به سر برد و با همه تقرّبى كه در پيشگاه خداوند داشت زيب و زيور دنيا از او به دور داشته شد،بنا بر اين بيننده بايد با چشم خرد بنگرد كه آيا خداوند با اين كار محمّد(صلی الله علیه و آله)را گرامى داشته و يا خوار ساخته است،اگر بگويد خوار كرده است دروغ گفته و به خداوند بزرگ سوگند دست به بهتان بزرگى زده است،و اگر بگويد او را گرامى داشته بايد بداند خداوند آن ديگرى را خوار داشته كه دنيا را براى او فراخ و گسترده ساخته،زيرا آن را از مقرّبترين كسان به درگاهش دريغ داشته است،بنا بر اين كسى كه مى خواهد تأسّى جويد بايد از پيامبر خود پيروى كند،و در پى او گام بردارد، و به هر جا او وارد شده به آنجا در آيد،و اگر چنين نكند از هلاكت ايمن نخواهد بود،زيرا خداوند محمّد(صلی الله علیه و آله)را نشانه قيامت و مژده دهنده بهشت و بيم دهنده عقوبتها و كيفرها قرار داده است.

آرى او با شكم گرسنه از دنيا رفت و با قلبى سليم به ديار آخرت وارد

ص:513

شد،او تا آن گاه كه به سراى باقى شتافت و دعوت پروردگارش را اجابت كرد سنگى بر روى سنگى ننهاد،چه بزرگ است منّت خدا بر ما كه نعمت وجود چنين رهبرى را به ما عطا فرمود تا از او پيروى كنيم،و به دنبال چنين پيشوايى گام بر داريم،به خدا سوگند من به اين جبّه خود آن قدر وصله زدم كه ديگر از وصله زننده آن شرم كردم،كسى به من گفت:ديگر اين لباس كهنه را از خود دور نمى كنى؟گفتم از من دور شو كه:«عند الصّباح يحمد القوم السّرى (1)».

اميد به خدا نبسته است و اميدوار به او نيست،منظور آن حضرت از رجا اميد كامل است كه انسان به خاطر آن به كار و كوشش مى پردازد،و به همين سبب اميد به خدا را استثنا كرده و إلاّ رجاء اللّه گفته و علّت آن را مشوب بودن آن ذكر كرده و اعلام فرموده كه اين گونه اميدها صحيح و خالص نيست،و دليل آن اين است كه هر كس در باره امرى به صاحب قدرتى يا جز آن دل بندد و به او چشم اميد داشته باشد با همه نيرو به خدمت او مى پردازد،و در كسب رضا و خشنودى او سعى بليغ به جا مى آورد و به اندازه اى كه به او اميد و اخلاص دارد براى او كار و كوشش مى كند در حالى كه ملاحظه مى شود كسانى كه ادّعا مى كنند اميد خود را به خدا بسته اند در راه او به سعى و تلاش نمى پردازند،و اين كوتاهى در عمل و تقصير در انجام وظايف دينى نشانه اين است كه اميد آنها به خداوند ناب و خالص نيست ، و نيز اين كه فرموده است هر ترسى قطعى و محقّق است جز ترس از خدا كه استوار و واقعى نيست براى نكوهش شنوندگان است كه با كوتاهى در اعمال دينى و وظايف إلهى به خدا اميدوارند و تقدير استثناى اوّل با مستثنا منه آن اين است كه:

اميد هر اميدوارى در چگونگى عمل او شناخته،و درجه اخلاص او در باره اميدى كه دارد دانسته مى شود جز اميد به خدا كه پاكيزه و خالص نيست،جمله مذكور به صورت كلّ رجاء إلاّ رجاء اللّه فإنّه مدخول نيز روايت شده است،و تقدير آن كلّ رجاء محقّق أو خالص إلاّ...مى باشد تا كلّى مزبور با جمله كلّ خوف محقّق مطابقت كند،زيرا ذكر محقّق در جمله اخير دليل اضمار اين كلمه در جمله اوّل و مفسّر آن است .

فرموده است: يرجو اللّه في الكبير...تا يعطى الرّب .

اين عبارت در حكم قياس ضمير است كه صغراى آن جمله يرجو العباد في الصّغير مى باشد و كبراى مقدّر اين است كه هر كس اين چنين باشد شايسته است

ص:515

نسبت به پروردگار خود با اميدهاى بزرگى كه به او دارد كوشاتر و رفتارش از آنچه با مخلوق كه بندگان اويند دارد بالاتر و خاضعانه تر باشد،و صغرا در اين قياس مسلّم است،زيرا آنچه مشهود و محسوس است اين است كه تلاش و كوشش مردم در قبال اميدها و درخواستهايى كه از يكديگر دارند خيلى بيشتر و جدّى تر از سعى و كوششى است كه در برابر آرزوهاى خود از خداوند متعال انجام مى دهند،و در مورد كبرا نيز فطرت و سرشت انسان حكم مى كند در برابر كسى كه بزرگترين مرجع اميد است،آنچه را از نظر كميّت و كيفيّت در خور مقام اوست وسيله قرار داده و به كار بسته شود.

فرموده است: فيعطى العبد ما لا يعطى الرّب .

اين جمله ناقض كبر است يعنى اهميّتى كه به بنده خدا مى دهد بيش از اهميّتى است كه براى پروردگار خويش قائل مى شود .

فرموده است: فما بال اللّه...تا لعباده .

اين سخن در توبيخ و نكوهش كسانى است كه به گونه اى كه ذكر شد بر خلاف وظايف بندگى خود نسبت به پروردگار رفتار مى كنند .

فرموده است: أ تخاف...تا موضعا .

اين گفتار مبتنى است بر پرسش از علّت آنچه در باره اميدوارى انسان به خلق و خالق ذكر شد،و چگونگى عمل و رفتار انسان نسبت به كسى كه به او اميد بسته،و قصور و مسامحه او نسبت به پروردگارش كه به او اميدوار است،پرسش مذكور بر سبيل انكار و در سرزنش و سركوب كسى است كه ادّعا كند علّت اين امر يكى از دو مورد مذكور است،و اين دو يكى بيم از اين كه ممكن است اميد او به خدا بيجا و نادرست باشد،ديگرى اين كه گمان كند كه خداوند شايستگى آن را ندارد كه به او اميد بندد،امّا مورد اوّل اشتباهى بزرگ و ناشى از كوتاهى در شناخت پروردگار متعال است و مورد دوّم كفر آشكار است، اين كه امام(علیه السلام)به ذكر اين دو علّت اكتفا فرموده براى اين است كه منشأ نوميدى

ص:516

مردم از يكديگر و يا ضعف اميد آنها چنانچه مشهور است همين دو علّت است،و بديهى است اين دو امر در مورد پروردگار منتفى است زيرا او بى نياز مطلق است و هيچگونه بخل و منعى از طرف او وجود ندارد،و اگر بنده استعداد اميد به او را داشته باشد،و بر اساس اميدى كه به خدا دارد،كار كند،و خواستار افاضه جود و بخشش إلهى و بر آوردن آرزوى خود باشد،اميدش بيجا نبوده و به خطا نرفته است چه او مرجع تمام اميدها و برآورنده آرزوهاست .

فرموده است: و كذلك إن هو خاف...تا يعطى ربّه .

اين عبارت قياس ضمير استثنايى (1)است كه قصور خوف بيم دارندگان از خداوند را در مقايسه با ترس از برخى بندگان او بيان مى كند.ضمير در واژه عبيده به اللّه و در خوفه به خائف،و يا به عبد باز مى گردد،ملازمه در اين قضيّه شرطيّه روشن است،و كبراى اين قياس استثناى عين مقدّم است به نحوى كه عين تالى مذكور را نتيجه دهد .

فرموده است: فجعل...تا وعدا .

اين سخن نيز سرزنش و سركوبى است بر كسى كه مشمول اين اعتراض و مورد اين استدلال است،زيرا اين زشتى و رسوايى است كه كسى ترس از فردى مانند خودش را نقد و موجود دانسته،و ترس از پروردگارش را وعده و نسيه بداند .

فرموده است: و كذلك من عظمت الدّنيا... تا آخر.

اين سخنان در بيان علّت اين است كه چرا مردم زندگى دنيا را بر ثوابهايى كه خداوند وعده فرموده ترجيح مى دهند و از هر چه غير دنياست مى برند و خود را بنده آن مى سازند.بديهى است عظيم جلوه گر شدن دنيا در نظر انسان جزيى

ص:517

از علّت قريب اين امر است و تمام علّت آن،حقير شمردن وعده هاى آخرت در مقايسه با لذّات دنياست و نيز آنچه باعث اين علّت است تمايل انسان به بهره گيرى كامل از لذّات دنياست كه حقيقت دارد و موجود است،و عدم حضور لذّاتى است كه وعده داده شده و انسان از آنها بر حسب تعريف و توصيف،تصوّرى ضعيف دارد،و آنچه از آن در ذهن انسان مى باشد اين است كه چيزهايى كه در آخرت وعده داده شده شبيه لذّاتى است كه انسان هم اكنون در دسترس خود دارد،از اين رو لذّتهاى گذراى دنيا در نظر آنها بزرگتر و در دلهاى آنها راسختر است و در نتيجه دنيا را بر مى گزينند و از غير آن مى برند،و خود را بنده آن مى گردانند .

هدف از اين توبيخ و نكوهش رهانيدن مردم از دنيا،و ايجاد رغبت در آنهاست نسبت به آنچه خداوند وعده داده است و به همين مناسبت در پى اين سخنان به ذكر احوال پيامبر گرامى(صلی الله علیه و آله)و ديگر پيامبران كه پيشوايان بشرند و دنيا را ترك و از آن اعراض كرده اند پرداخته است،زيرا آنها براى مردم كاملترين نمونه اند چنان كه خداوند متعال فرموده است: «لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» (1)»همچنين روش آنها دليل كامل بر زشتى و نقص دنيا و بسيارى بديها و رسواييهاى آن است ،اين كه فرموده است: اذ قبضت عنه أطرافها تا جمله: و خادمه يداه اشاره به چگونگى دلايل حقارت و پستى دنياست،قبض اطراف كنايه از اين است كه خداوند دنيا را بكلّى از پيامبر(صلی الله علیه و آله)به دور داشت و چون آماده براى آن نشده بود آن را نپذيرفت ، و وطّئت لغيره أكنافها اشاره است به اين كه خداوند دنيا را براى مردمى غير از او رام و همواره ساخته مانند پادشاهان ،واژه فطم (از شير بريدن)را به مناسبت بريدن آن حضرت از دنيا استعاره فرموده،همچنين واژه رضاع را استعاره آورده،بدين مناسبت كه دنيا شبيه مادر و او به منزله فرزند آن است، وجه مشابهت روشن است.

ص:518

اين كه فرموده است: و اللّه ما سأله إلاّ خبزا يعنى به خدا سوگند جز گرده نانى از او درخواست نكرد.تفسير آيه اى است كه در خطبه ذكر شده است،و مفسّران نيز همين را در تفسير آيه مزبور نقل كرده اند ، صفاق بطن پوست زيرين شكم است و شفيف نازكى آن است كه مانع مشاهده آنچه در پشت آن قرار دارد نيست، تشذّب لحم عبارت از تفرّق و پراكندگى گوشت است ،واژه مزامير براى صوت داود(علیه السلام)و لفظ ادام (نانخورش)براى گرسنگى و كلمه سراج (چراغ)براى ماه و ظلال (سايه)براى مشارق و مغارب زمين،و فاكهه و ريحان براى رستنيهاى زمين،و دابّه (چهارپا)براى پاها و واژه خادم (خدمتكار)را براى دستها استعاره آورده است،وجه مناسبت در استعاره نخستين مشترك بودن آواز داود(علیه السلام)با نغمه مزمار(قره نى)است و اين آلتى است كه با دميدن در آن نواخته مى شود،نقل شده هنگامى كه داود(علیه السلام)در محراب عبادت مزامير مى خواند وحوش و پرندگان بر او گرد مى آمدند تا از لذّت آواى خوش و نغمه دلكش او بهره مند شوند،مناسبت استعاره دوّم اين است كه همان گونه كه نانخورش موجب قوام بدن است گرسنگى مايه قوام او بود،و مناسبت استعاره سوّم مشاركت ماه و چراغ در دادن روشنايى است،وجه مشابهت استعاره چهارم اين است كه او همچنان كه از گرما به سايه پناه مى برد از سرما نيز به مشارق و مغارب زمين يعنى به اين سو و آن سوى زمين رو مى آورد،مناسبت استعاره پنجم اين كه استفاده از رستنيهاى زمين براى ذائقه و شامّه او همان گوارايى و خوشبويى را داشت كه ميوه ها و گلها براى ديگران گوارايى و لذّت دارد،وجه استعاره ششم و هفتم اين است كه از پاها و دستهايش همان فايده را مى برد كه از مركب و خدمتكار سود برده مى شود.

بارى چگونگى احوال پيامبران مذكور عليهم السّلام و درجه زهد و اعراض آنها از دنيا و بطور كلّى اكتفاى آنها به پايين ترين حدّ ضرورت در طعام و لباس از امورى است كه معلوم و از طريق تواتر روشن است،امّا اين كه گفته شده