سرشناسه:آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، 1255 - 1348 .
عنوان و نام پدیدآور:الذریعه الی تصانیف الشیعه/ آقا بزرگ الطهرانی.
مشخصات نشر:بیروت: دارالاضواء، 1403ق. -= 1983م. -= 1362 -
مشخصات ظاهری:26ج.
وضعیت فهرست نویسی:فاپا
یادداشت:عربی.
مندرجات:ج.1. آب حیات - ازهاق الباطل.-ج.2. الألف ثم ا لسین المهمله - أیو.--ج.3. البائیات - التحیه.--ج.4. التخاطب - ت ی م.--ج.5. الثاءالمثلثه - چ ی ن.--ج.13. باب ما اوله الشین ثم الألف.--ج.14. بقیه ما أوله الشین المعجمه ثم الراء ثم سائرالحروف.--ج.15. مما اوله الصاد المهمله الی آخر ما اوله العین المهمله.--ج.16. الغارات- فیه مافیه.--ج. 18. کشف- لیلی و مجنون..--ج.26. مستدرکات المولف.
موضوع:نویسندگان شیعه -- کتابشناسی
موضوع:Shiite authors -- Bibliography
موضوع:نسخه های خطی عربی -- فهرست ها
موضوع:Manuscripts, Arabic -- Catalogs
موضوع:نسخه های خطی فارسی -- فهرست ها
موضوع:Manuscripts, Persian -- Catalogs
موضوع:کتاب های چاپی -- کتابشناسی
موضوع:Imprints (Publications) -- Bibliography
شناسه افزوده:حسینی، سیداحمد، 1310 -
رده بندی کنگره:Z7835/الف5آ7 1362
رده بندی دیویی:011/882974172
شماره کتابشناسی ملی:3525968
ص: 1
ص:1
بسم الله الرحمن الرحیم
(م ق ا)
للحاج میرزا أبی القاسم بن المیرزا کاظم الموسوی الزنجانی، المتوفی بها سنه 1292، عند أحفاده” المؤلف” بزنجان، و هو کبیر ضخم، قال ولد المؤلف الحاج میرزا أبو طالب فی کتابه الکفایه فی الدرایه: إنه صرح والدی فی المقالید بأن أول من أجازه الحاج الکلباسی.
للسید محمد تقی الرضوی الموسوی الحسینی القمی، المدعو بحاج سید جواد بن المیرزا علی رضا القمی، المتوفی سنه 1303، و فی ظهره تقریظ من الشیخ محمد بن الحاج محمد الکزازی الچکنی القمی، نقله فی مجمع الإجازات. أقول: و الشیخ المقرظ توفی قبل سنه 1275 کما یظهر من الروضه البهیه فی الإجازه الشفیعیه، و المقالید هذا خرج منه أغلب الفقه فی خمس مجلدات کبار بخطه:
الطهاره، الصلاه، الصوم، الحج، الزکاه، التجاره، الإجاره و غیرها. توجد عند أحفاده” المؤلف” ببلده قم، فرغ منه فی 1273.
للشیخ الآقا محمد حسین الیزدی الحائری المعروف بپاشنه طلائی، ابن محمد إسماعیل بن محمد مهدی بن المولی محمد صادق الأردستانی کان معاصر صاحب الجواهر و الشیخ الأنصاری، و حکی السید محمد إبراهیم بن السید هاشم القزوینی الحائری أنه رأی بعض أجزائه من کتاب الطهاره، و کان الآقا محمد حسین أستاذ السید هاشم القزوینی و الحاج شیخ علی الیزدی الحائری المدرس، و توفی سنه 1271 و دفن بالصحن الصغیر فی مقبره رکن الدوله.
ص: 1
للمولی الحاج محمد شریف بن الرضا الشیروانی التبریزی، صاحب مصابیح الوصول الذی ألفه 1228 و نور الأنوار الذی استنسخ سنه 1258، مذکور فی آخر الصدف المشحون له المطبوع سنه 1314.
عناوینه: مقلاد، مقلاد للمیرزا محمد باقر بن زین العابدین بن حسین بن علی الیزدی الحائری، المتوفی قرب 1300، رأیت منه قطعه فی البراءه و الاستصحاب عند المیرزا هادی الخراسانی، و کان من تقریر دروس أستاذه، عین حد کل درس فی الحاشیه، و قد شرع فیه (20- ج 2- 1264) و فرغ منه (17 ع 2- 1267) و بینهما ثلاث سنوات الأشهرین الا ثلاثه أیام، و کتب علیه مشایخه إجازاتهم و تصدیقاتهم لاجتهاده، منهم الحاج میرزا علی نقی الطباطبائی الحائری، و منهم الشیخ محمد حسین القزوینی الحائری، منهم الشیخ أبو تراب المدعو بمیرزا آقا القزوینی، و تاریخ الأخیر (23- ج 2- 1279)، و عد فیها من تصانیف المجاز مقالید الأصول هذا المکتوب علیه الإجازات.
فی الأدعیه و الأعمال المنتخبه من الکتب المعتبره، للمیرزا علی أکبر الشریف بن محمد باقر العراقی الطهرانی النجفی، المتوفی بها (28 صفر 1371) عن نیف و سبعین سنه، و کان من تلامیذ آیه الله الخراسانی، خرج منه مجلد بخط المؤلف ناقص الآخر، مرتب علی مقدمه و أبواب و خاتمه. أوله: [الحمد لله الذی یحب الذین لا یستکبرون عن عبادته ...]. فیه الأوراد و الأذکار و الأعواذ، بیع بعد فوته فی الهرج و اشتراه تلمیذ المؤلف الحاج السید محمد باقر الدماوندی الطهرانی و حمله معه إلیها.
لآقا محمد باقر بن زین العابدین بن حسین بن علی الیزدی الحائری، تلمیذ صاحب الضوابط، ثم الحاج میرزا علی نقی الطباطبائی ابن السید حسن ابن السید المجاهد الحائری الذی توفی سنه 1289، رأیت مجلدا منه فی القضاء و النکاح، کتبه حین حضوره بحث أستاذه الأخیر الطباطبائی. أول القضاء: [الحمد لله الذی خلق العباد
ص: 2
إظهارا لقدرته ...] و هو ناقص من آخره قلیل عند السید عبد الحسین بن السید علی بن الحاج میرزا أبی القاسم الطباطبائی بکربلاء، و مر مصابیح الأنوار له أیضا و یظهر من النسخه أن اسمه هو المقالید کما هنا لکن صرح الشیخ أبو تراب الشهیر بمیرزا آقا القزوینی الحائری فیما کتب له من الإجازه فی سنه 1279: أن اسمه مخازن الأحکام و قد خرج منه عده مجلدات فی قرب 200000 بیت، کما مر بهذا العنوان.
لفتح علی بن کلب علی خان بن مرشد قلی خان بن فتح علی خان قاجار القزوینی، المولود 1210، فی لغه الترکیه مترجمه إلی الفارسیه ألفه باسم ناصر الدین شاه (1264- 1313)، لما شاهد تمایل عباس میرزا ولیعهد بقراءه تألیفات المیر علی شیر النوائی (844- 906) و کان المؤلف 17 سنه ملازما لعباس میرزا المذکور فی حروبه الفاشله. أوله: [خدایا مسلم خدالیق ستکا- بیر اوشه که دائی کدالیق ستکا]. توجد بطهران (الملک 1/ 396) کتابتها 1280.
فی القواعد الفقهیه، بترتیب کتب الفقه، للحاج المولی محمد جعفر الشریعتمدار الأسترآبادی الطهرانی، المتوفی 1263، ذکره ولده الشیخ علی فی مبدأ الآمال و هو یقرب من خمسه عشره آلاف بیت کتابی.
فی المصائب، ملمعا من الفارسی و العربی، للمیرزا محمد باقر بن زین العابدین بن حسین بن علی الیزدی الحائری، المتوفی قرب الثلاثمائه بعد الألف، و هو خامس مجلدات الست من کتابه فرادیس کما ذکره فی أول کتابه عده الذاکرین.
للسید المیرزا علی أکبر خان بن علی بن المیرزا أبی القاسم بن المیرزا عیسی القائم مقام الحسینی الفراهانی الطهرانی ذکره فی آخر جان جهان له المطبوع سنه 1335، توفی فی سنه 1329.
فارسی، ترجمه عن الإنگلیزیهMODERNK
ص: 3
KSEINCE
فی سته أبواب: 1- الفضاء، 2- الکائنات، 3- الجوهر و الماده، 4- الروح 5- الخلقه، 6- مرتبه الإنسان. أوله: [هو الله ... به نام خداوند بخشنده مهربان ای نام تو بهترین سرآغاز- بی نام تو]. یوجد بطهران (الملیه 503 ف) کتابته 1319 ق، کما فی فهرسها.
فی تفاصیل صیغ العقود، للسید محمد بن باقر الحسینی النائنی، کما ذکر فی أوله. (أقول): هو السید بهاء الدین محمد بن محمد باقر الحسینی النائنی المختاری المتوفی بعد 1130. أوله: [الحمد لله شارع شوارع العقود و واضع روادع العهود ...]. فرغ من تألیفه عصر یوم الخمیس (29 ع 2- 1125) و استکتبه لنفسه المولی محمد بن علی قلی الأفشار فی سنه 1174 رأیته فی مجموعه عند الشیخ صالح الجزائری، و مر بعنوان صیغ العقود.
کما فی فهرس أیوانف 39، نقلا عن الأزهار أو المقاید کما عبر عنه فی فهرست مجدوع: 231 و هو للسجستانی الإسماعیلی.
یوجد فی المکتبه المحمدیه الهمدانیه، و کل فصل منه إقلید. قال الکرمانی فی الریاض ص 93: إن المقالید السجستانی، ألفه بعد تألیفه النصره، کما فی ملحق فهرست مجدوع: 297.
فی علم التکسیر و الأوفاق و الأعداد و ما یتعلق بها للمولی محمد عباس الملقب فی شعره بنجاه، ابن المیرزا بهادر علی بن النواب شجاع الدوله الهندی، فارسی ألفه بإصرار السید میر محمد صادق ساکن أوده من بلاد الهند، و ذکر أن کثیرا مما ذکره من الأدعیه و الأحراز المرویه عن الأئمه علیه السلام مما أخذه عن أستاذه السید میر صفدر علی، و رتبه علی مقدمه فیما یتوقف
علم التکسیر علی معرفته من الطرح و التقسیم و بیان المثلث و المربعات إلی المربع الثانی عشر فی الاثنی عشر، ثم خمسه أبواب 1- فی تعویذات الرزق، 2- فی تعویذات الأمراض، 3- تعویذات الحب و التسخیر للنفوس الإنسانیه و الحیوانیه و غیرها، 4- فی تعویذات الأعادی و الظلمه و الفسقه، 5- فی طلب الولد و العلم و الحافظه و غیر ذلک من المهمات، ثم خاتمه فی الفوائد المتفرقه.
ص: 4
أوله: [حمد لا تعد صانعی را سزد که طرح نقش عالم ذی جهات بیگ لفظ کن بر صفحه هستی انداخته ...]. و فرغ منه سنه 1264 استنسخه المولی عبد الحسین الحائری سنه 1297 عن نسخه خط السید أحمد علی الرضوی فی 189 ورقه کبیره، رأیته عند الشیخ أبی القاسم التبریزی الخوئی نزیل مدرسه الصدر و انتقل الیوم إلی عبود الشیخ حسن الصالحی.
فی علم الهیئه، للحکیم المنجم أبی ریحان البیرونی، یظهر من اکتفاء القنوع أنه من آثاره الباقیه کالآثار الباقیه و عده من کتبه فی عیون الأنباء و ذکره کشف الظنون و مر له فی الکاف کتاب فی الهیئه الموجود فی أوربا، و المقالید موجود بإیران کما وصفه فی 2 تاریخ أدبیات ایران ص 105، و نقل عن عباراته الفارسیه فی ص 100، مر للبیرونی مقاله فی استعمال الأسطرلاب
للشیخ إبراهیم الکفعمی، أورد فی آخر البلد الأمین عبارات ثلاثه فی ترتیب الأسماء التسعه و التسعین، و جمع هو بینهما فی عباره رابعه جامعه للکل مع الشرح و البیان، و ذکر أنه سمی الشرح ب المقام الأسنی، و بعد تمام الشرح أورد عباره خامسه بغیر شرح مرتبا للأسماء علی حروف الهجاء.
للشیخ زین الدین علی بن محمد البیاضی النباطی العاملی، المتوفی سنه 877، صاحب الصراط المستقیم.
للحاج محمود بن میر علی المشهدی، المعاصر للمحدث الحر العاملی، ذکره فی أمل الآمل.
أصله لمارکولیوت، و الترجمه الفارسیه لغلام رضا رشید الیاسمی الآتی ذکره. طبع بطهران 1321 ش.
فارسی فی شئون النسوان، لرشید الیاسمی الکرمانشاهی المعاصر، طبع بإیران.
ص: 5
أو نصر المؤمنین فی تفضیل الرسول الأمین فارسی فی إثبات النبوه الخاصه، للسید المفتی میر محمد عباس بن السید علی أکبر بن السید محمد جعفر بن السید طالب بن السید نور الدین بن المحدث السید نعمه الله الموسوی الجزائری التستری، نزیل لکهنو و المتوفی بها فی (25 رجب 1306) فرغ من تصنیفه 1265، و طبع بالهند 1336.
لابن بسام الشاعر الشهیر بالبسامی، و هو کما فی ابن خلکان أبو الحسن علی بن محمد بن منصور بن نصر بن بسام- الذی کانت أمه بنت حمدون الندیم البغدادی، المتوفی سنه 302 أو 303، ذکر الکتاب له کشف الظنون و لکن وصفه بما یظهر أن مؤلفه مؤخر عن الحریری فراجعه، فقال: إنه لأبی الحسن علی بن أحمد الشاعر المعروف بالبسامی المتوفی سنه 303 و هو فی ثلاثین مقامه أنشأها للقاضی أبی حامد محمد بن محمد الشهرزوری، و مع ذلک حکی فیه و ما وقع فی مقامات الحریری من اللغات الوعره- إلخ، و ذکر قبل ذلک الذخیره فی محاسن أهل الجزیره یعنی الأندلس و قال: إنه لأبی الحسن علی المعروف بابن بسام البسامی الشاعر المتوفی (302) و اختصر الذخیره أبو الفضل جمال الدین محمد بن مکرم الأنصاری اللغوی المتوفی سنه (711).
لأبی الفتح الإسکندری، و هو من إملاء بدیع الزمان الهمدانی، المتوفی سنه (398) و جزء من مقاماته المشهور المتداول، رأیت نسخه منه مجدوله مذهبه کتبت لعلی قلی میرزا بن السلطان فتح علی شاه القاجار فی سنه (1251) فی کتب المولی محمد علی الخوانساری.
لبدیع الزمان، علامه همدان، الشیخ مهذب الدین أبی الفضل أحمد بن الحسین بن یحیی بن سعید الهمدانی، المولود بها سنه (353) و المتوفی بهرات سنه (398) من ندماء الوزیر الصاحب کافی الکفاه إسماعیل بن عباد الدیلمی، کان یبدأ بآخر الکتاب و یختم بأوله من غایه المهاره فی الإنشاء، و الحریری اقتفی أثره فی مقاماته کما صرح به أوله قائل فی حقه إنه بدیع الزمان
ص: 6
علامه همدان، و هو موجود مطبوع بطهران سنه (1296) و فی حاشیته رسائله و آثاره من النظم و النثر، و هو أربعون مقامه. أوله: [حدثنا عیسی بن هشام قال: دخلت البصره ...].
للمیرزا جعفر الهمدانی المتخلص بریاض، المتوفی سنه (1268) اقتفی فیه بدیع الهمدانی، و هو عشرون مقامه. أوله: [الحمد لله مبدع الإنسان و مودع اللسان، أنشأ الکلم و علم بالقلم ...]. و آخره [أو غار فی الماء أو ألقی فی جنح الظلماء أو ابتغی نفقا فی الأرض أو سلما فی السماء تمت المقامه بالخیر و العافیه]. و النسخه بخط منشیه فرغ من کتابتها سنه (1269) فی مکتبه التقوی بطهران کما فی فهرس مکتبه سپهسالار (ج 2 ص 86).
لمؤلف جنان الجنان.
لملک النحاه أبی نزار الحسن بن صافی بن نزار الترکی صاحب التذکره السنجریه و غیرها المتوفی سنه (463).
للشیخ أبی عبد الله- أو أبی عبید الله کما فی نسخه البحار المطبوعه، الحسین بن إبراهیم، سلک فیها مسلک البدیع الهمدانی، و کان مثله أیضا فی أن یبدأ بآخر الکتاب و یختم بأوله من شده المهاره فی الإنشاء، حکی المجلسی الثانی فی مجلد إجازات البحار عن خط الشهید- ره- الذی حکاه الشیخ شمس الدین محمد الجبعی فی مجموعته، و ذکر أن من شعره فیها قوله:
سعاده المرء لا مال و لا ولد
و لا مؤمل الا الواحد الصمد
للشیخ حسین بن کمال الدین علی بن جمال الدین حماد اللیثی الواسطی، قال فی إجازته للشیخ نجم الدین خضر بن محمد بن نعیم المطارآبادی، فی (3 شوال 756) إنه ست مقامات حذوت فیه طریقه الحریری لکنی أودعت کل مقامه منها علما منفردا و صوره قطعه من الإجازه فی الریاض.
للمولی محمد صالح بن محمد باقر الروغنی القزوینی، معاصر الحر العاملی، کما ذکره، و یوجد نسخه منه فی مکتبه التقوی: کتبه أولا باسم
ص: 7
المیرزا محمد طاهر ثم جعله باسم دانشمند خان و هو نعمت خان عالی مؤلف تفسیر النعمه العظمی و غیرها، و منشی روزنامه محاصره حیدرآباد فی (3 رجب 1130).
لعبید الزاکانی القزوینی المذکور فی (9: 706) قال فی الریاض: [هی مقامات فحول العلماء بالعربیه و هو فارسی عندنا” صاحب ریاض” منه نسخه یظهر منه فضله و تضلعه فی العلوم و توسعه فیها ...].
للشیخ بهاء الدین علی بن عیسی الإربلی صاحب کشف الغمه المتوفی سنه 692، ذکره محمد بن شاکر فی فوات الوفیات قائل إنها أربعه مقامه.
للسید ماجد البحرانی فی خزانه الشیخ علی کاشف الغطاء و فی خزانه الحاج علی محمد النجف آبادی نسخه بخط الشیخ محمد باقر بن محمد رضا العاملی، کتبها سنه 1281. أوله: [الحمد لله الذی جعل الغربه وسیله لتحصیل الکمالات ...]. و آخره: [... و لنختم کتابنا هذا ببیتین ختم بها الشیخ خالد:
تری الفتی ینکر فضل الفتی
لوما و خبثا فإذا ما ذهب
بح به الحرص علی نکته
یکتبها عنه بماء الذهب
للسید عیسی بن السید حمد آل کمال الدین الحلی المولود سنه (1287) مبسوط مرسوم بالجداول لتسهیل التناول.
فی أحوال علی بن الحسین الشهید فی الطف الشهیر بعلی الأکبر، لمحمد حسن المیرجهانی مؤلف مقلاد الجنان المطبوع (1360) ذکر فی آخره.
حروفی ترکی کما فی ملحق فهرست مجدوع:
345 نقلا عن أیوانف 906.
فی أحوال الأمیر مغیث الدین علی المحوی الهمدانی، المذکور فی (9: 1014). أوله: [حمد بی حد
ص: 8
و ثنای بی عد معبودی را سزاست که زبان مخلوقات بذکر أو]. یوجد بطهران (دانشگاه 23/ 2464) ضمن مجموعه کتابتها 1063- 1073 (ص 343- 347)، کما فی فهرسها.
حروفی ترکی، راجع أیوانف 907.
منظوم فارسی فی 12000 بیت، للمیرزا علی أکبر الأصفهانی المولد القائنی، المعاصر لنادر شاه المقتول سنه 1161، کذا وصفه المولی المعاصر البیرجندی فی بغیه الطالب عند ذکر علماء قائن.
فی مباحثات مع جمیع الحکماء، للعلامه أبی منصور الحسن بن سدید الدین یوسف بن علی بن المطهر الحلی، المتوفی سنه 727 و هو من تصانیفه الکبیره فی مجلدات کثیره، قال: [باحثنا فیه الحکماء السالفین و هو یتم مع تمام عمرنا ...]. و فی بعض نسخ الخلاصه المقاومات.
للحکیم نصر الله بن هبه الله بن نصر الله الزنجانی ذکره الشیخ منتجب الدین.
للقاضی حمید الدین أبو بکر محمد بن عمر الحمیدی البلخی، المتوفی 559، تتبع فیه المقامات لبدیع الزمان الهمدانی (م 398) و المقامات للحریری (م 516)، فی أربع و عشرین مقاله، فرغ منه فی 551 طبع بطهران 1260 و بعدها بإیران و هند. أوله: [الحمد لله الذی شرفنا بالعلم الراسخ و عرفنا بالدین الناسخ ... سپاس و ستایش حضرت خداوندی را که بیار است أرواح ما را بوجود]. نسخها الخطیه شایعه، أقدم نسخه اطلعت علیها فی المدینه (عارف حکمه 25 دیوان) بخط محمد بن محمد بن السمرقندی، المعروف بالعیدری، کتابتها الأربعاء 23 شعبان 668 کما فی الفهارس.
فارسی، یوجد فی (المتحف البریطانی 3/ 26294) کما فی الفهارس.
ص: 9
لمیرزا مقصود الدهبیدی، فارسی، یوجد فی المدینه (عارف حکمه 46 ف). و مر له مرآه السالکین 20: 272.
أو مقام رضا لمحمد معصوم بن رفیع الدین محمد الیزدی الخادم المشهدی. ألفه باسم السلطان حسین (1105- 1135) فی مقدمه و خمسه أبواب و خاتمه، فرغ منه فی 10 رجب 1120: المقدمه فی بیان عدد أولاد الإمام موسی الکاظم علیه السلام ذکورا و إناثا، و أحوال والده الإمام الثامن علیه السلام ، و ولاده الإمام و اسمه و کنیته. الباب الأول فی سفرته إلی خراسان و وفاته و ذکر معجزاته. الثانی فی کیفیه شهادته و خوارق التی حدثت حین وفاته. الثالث فی ذکر بناء القبه و التعمیرات فیها حتی زمان التألیف، الرابع فی ثواب الزیاره لقبته. الخامس فی آداب زیارته.
الخاتمه فی بیان مسائل شرعیه یتعلق بالقبه و الآداب فیها. یوجد منه بطهران (دانشگاه 3969) بخط المؤلف سقطت من أوله فی المقدمه. و أخری طهران (دانشسرای عالی 139 قریب) کتابته ع 2/ 1299.
لمیرزا ریاض الهمدانی، مر (22: 7).
أبو نصر أحمد بن أبی الحسن الصوفی الجامی، المتوفی 526 أو 536، المذکور فی (9: 188، 413) تألیف سدید الدین محمد الغزنوی، طبع فی 1340 ش بمباشره الدکتور حشمت مؤید و ثانیا فی 1345 ش.
أو مقامات سالکین للشاه نعمه الله الولی الکرمانی، (730- 732)، المذکور فی (9: 1215). أوله: [اعلم أیدنا الله و إیاک که با علائق و عوائق خلائق سلطان ]. یوجد فی (قاهره، دار الکتب 36/ 18 مجامیع فارسی طلعت) ضمن مجموعه المؤرخه 966، و همدان (قاسم برنا) من القرن الرابع عشر، کما فی الفهارس.
لأبی الحسن بن خواجه سیف الدین.
فارسی یوجد فی (لنینگراد، 4464) کتابته 1277 کما فی فهرسها. راجعه.
سدید الدین محمد، من أکراد کرماج
ص: 10
من القرن الثالث، کان له مهاجاه مع أثیر الدین الأخسیکتی (9: 435)، یوجد بطهران (محمد باقر ترقی) ضمن مجموعه من القرن السادس أو السابع، فی عده مقامات، نظم و نثر فارسی، طبع بمباشره إیرج أفشار فی مجله أدبیات سنتها 16 ص 673- 696.
فی بیان أربعین مقاما من حالتهم علی روایه أبی سعید أبی الخیر. أوله: [نقل است از خواجه طریقت ... شیخ أبو سعید أبو الخیر ...
که روزی با جمعی نشسته بودند و از شریعت و طریقت و حقیقت سخنان می گذشت. از تصوف و فقر سخنی می گفتند]. یوجد بطهران (دانشگاه 4/ 4778) ضمن مجموعه من القرن الحادی أو الثانی عشر (ورق 52- 65) کما فی فهرسها.
أو چهل مقام للمیر السید علی الهمدانی (713- 786)، المذکور فی (9: 759 و 765). بنظم و نثر عرفانی، فی بیان أربعین مقاما، أولها النیه و آخرها التصوف. أوله: [حمد له. و العاقبه للمتقین، و الصلاه علی ... اما بعد بدان که صوفی دل را چهل مقام است و چهل مقام بباید شناخت ]. یوجد بطهران (الملک 16/ 3250) ضمن مجموعه 28 رساله من رسائله کتابتها 907.
لمعین الدین أبو عبد الله محمد بن حمویه الحوینی، فارسی فی أربعین مقاما. یوجد بطهران (الملیه 1/ 224 الغیر مفهرسه) ضمن مجموعه المؤرخه 1102، و النجف (مکتبه السید محسن الحکیم 1/ 1649) بخط محمد حسین الموسوی الجزائری فی 1141.
أیضا للشیخ نصر الله الزنجانی، ذکره الشیخ منتجب الدین.
فارسی فی شرح قصه المعروفه بسلامان و ابسال فی النمط التاسع من الإشارات لابن سینا، لقطب المله و الدین معین الإسلام الأبهری.
أوله: [دوستی عزیزی که بر ما مهربان بود، از ما سؤال کرد و گفت: کی ما را در قصه ابسال و سلامان که بعضی حکما]. یوجد بطهران (دانشگاه 3/ 1237) کما فی فهرسها.
ص: 11
لمحمد تقی بن المشهدی ابن محمد قاسم الحسینی الأسفراینی. فارسی، فی شرح قصه سلامان و ابسال، لأبی علی سینا فی النمط التاسع من الإشارات، فی عشره فصول: 1- قصه سلامان و ابسال، 2- فی الزاهد و العابد، 3- الغرض من العارف و العابد و الفرق بینهما، 4- ضروره وجود النبی، 5- دلائل النبوه، 6- العرفان و الحق 7- مبدأ حرکت العارف 8- العشق، 9- أحوال العارف 10- أحکام العرفان. أوله: [سبحان الذی أنزل علی قلوب عباده العارفین بروق لوامع ... فهم و خرد بکنه ذاتش نبرده راه ]. یوجد بطهران (سپهسالار 7455) من القرن الحادی أو الثانی عشر کما فی فهرسها.
لقاسم الأنوار و یقال له تذکره الأولیاء أیضا ألفه باسم الشاه حسین الولی.
یا چهل منزل، فارسی، للمیرزا مهدی بن أبی الحسن الإلهی القمشه إی المولد سنه 1319 نزیل طهران کتب إلینا بخطه أنه لم یطبع بعد.
للسید محمد کاظم بن قاسم الرشتی الحائری، المتوفی بها 1259. ذکره فی فهرس تصانیفه کما نقله نجوم السماء. و هو فی حقیقت المبدأ و المعاد. أوله: [حمد و ثنای بی حد احدی را سزد که واحدیت را سلطان بلاد کثرت ]. یوجد بطهران (المجلس 3/ 3) ضمن مجموعه رسائل أخری من المؤلف من القرن الثالث عشر.
فارسی، طبع فی هامش أنیس اللیل لمؤلفه الحاج میرزا محمد رضا الکلباسی الأصفهانی المعاصر، أنهی المنازل إلی المائه مستخرجا للجمیع من القرآن
فارسی، أوله: [من تألیفات حسان العجم مولانا کوکبی سلمه الله، المسمی بمقامات العشاق حکایت أویس طائی و عاشق شدن أو بر سلمی بنت عبد الله بن خلف خزاعی، و انجام أو بعشق محبوب حقیقی: یکی از
ص: 12
دوستان حکایت کرد] یوجد بطهران دانشگاه (8/ 2950) ضمن مجموعه المؤرخه 1049 کما فی فهرسها (راجع فهرست نسخه های خطی فارسی 5: 3898 ماده سلطانیه)
للمیرزا محمد حسین الگرگانی الشهیر بجناب، طبع فی آخر ریاض الأدب کما یظهر من آخر مقصد الطالب، المطبوع سنه 1311
لتاج العلماء السید علی محمد بن السید محمد بن السید دلدار علی المتوفی سنه 1312 ذکره السید علی نقی فی المشاهیر
فارسی فی الأخلاق منتخب من معراج السعاده للشیخ عباس بن محمد رضا القمی المعاصر، طبع فی النجف سنه 1348، مرتبا علی مقدمه و بابین و خاتمه، ألفه سنه 1322 أوله بعد الخطبه:
[بر عاقل واضح و مستنیر است ]
فی ما ورد من المعصومین علیه السلام فی محبه الله تعالی و التشوق إلیه أحال إلیه مؤلفه فی رسالته فی رد الصوفیه التی نسبها میر لوحی إلی المولی محمد طاهر بن محمد حسین الشیرازی القمی المتوفی سنه 1098، و قال: إنها هی الجواب عن رد المولی محمد تقی المجلسی راجع (ج 10 ص 206- 208)
مبسوطا، و بیان ترتیب المقامات الاثنی عشر أعمالها و أدعیتها، لبعض المتأخرین من عصر بحر العلوم و کأنه جزء من کتاب مزار کبیر لمؤلفه أوله: [المطلب الخامس فی مقامات مسجد الکوفه] و هو مجلد صغیر رأیته فی کتب بیت الطریحی فی النجف
دیوان فارسی، للحاج الشیخ محمد حسین بن الحاج شیخ محمد باقر البیرجندی المعاصر مطبوع
فارسی، للشیخ محمد علی بن زین العابدین الحبیب آبادی الأصفهانی المولود 1308
ص: 13
أو ساقی نامه لمرشد البروجردی مر فی (12: 115)
فی شرح أسماء الحسنی بترتیب حروف الهجاء للسید المحدث الجزائری نعمه الله بن عبد الله الموسوی التستری، المتوفی 1112، کتاب لطیف حاو لفوائد لطیفه و مطالب شریفه، رتبه علی 99 مقاما، فانتهی مجلده الأول إلی الضاد المعجمه فنهاه شیخه المجلسی الثانی، عن الإتمام، لما أورد فیه من المقامات العرفانیه و الأشعار المناسبه بمذاق العرفاء أوله: [الحمد لله الذی نزه قلوب أولیائه عن الالتفات إلی ما سواه ] و فرغ منه عصر یوم المولود 1103 فی بلده تستر و شروعه سنه 1102، کما یظهر من قوله عند ذکر الصخره المکتوب علیها خبر قتل الحسین علیه السلام و یعبر عنه فی بعض تصانیفه مثل مفاتیح اللبیب بمقامات العارفین نسخه منه عند الحاج مولی علی الخیابانی و نسختان فی الرضویه
لنظام العلماء التبریزی، صاحب مقالات النظامیه و المجالس النظامیه و غیرهما، رأیت مطبوعه إلی المقامه الرابعه و العشرین فی أسامی الخلفاء فی 203 ص
فی نفی الجوهر الفرد، للشیخ سلیمان بن الشیخ أحمد آل عبد الجبار القطیفی، موجود مع جمله من تصانیفه فی کربلاء عند الشیخ علی الجشی القطیفی المعاصر
فارسی مطبوع، للسید عبد الله بن أبی القاسم الموسوی البلادی البوشهری المعاصر
للمولی الآقا محمد علی بن الوحید البهبهانی المتوفی سنه 1216 و هو فارسی الا قلیل منه و فیه 1200 مسأله من المسائل العویصه الشرعیه و غیر الشرعیه کمسأله الخلع التی تبلغ 1000 بیت و غیرها و یقرب کله من 20000 بیت و هو مطبوع فی إیران فی سنه 1275 و أخری 1316
سلیمانی، إسماعیلی، کما فی ملحق فهرست مجدوع: 345 نقلا عن أیوانف: 499
ص: 14
فی أخبار المهدی علیه السلام و الرد علی البابیه، فی ثلاث مجلدات، للشیخ محمد حسن الخوسفی القائنی، من تلامیذ المجدد الشیرازی، بعثه أستاذه إلی قائن و کتب له توصیه إلی و إلیها الأمیر علم خان أطری علی الشیخ فیه، ذکره بهارستان ص 317 و ترجمناه فی النقباء ص 371
فارسی، لملا حسین مؤمن بن علی حسین بن عبد العلی، فی الأخلاق یوجد بیزد (سریزدی 71) بخط من القرن الثانی أو الثالث عشر، کما فی فهرسها
أو مقامات القلوب للشاه نعمه الله ولی الکرمانی (730- 834)، المذکور فی (9: 1215) ذکر نسختان من رسائله بهذا العنوان فی مجموعه رسائله بطهران (سنا 35/ 372 و 11/ 149) و یحتمل اتحاده مع ما مر بعنوان مقامات سالکان 22: 10 له
للعلامه الحلی مر بعنوان المقامات الحکمیه
ردا علی الغلاه، إسماعیلی، کما فی ملحق فهرست مجدوع: 345 نقلا عن أیوانف: 152
للمیرزا عبد الحسین خان فیلسوف الدوله ابن المیرزا محمد حسن بن محمد کریم الزنوزی التبریزی المعاصر، مؤلف مطارح الأنظار فی طبقات أطباء الأعصار و تاریخ تبریز و غیرهما
مختصر للمعلم الثانی أبی نصر محمد بن أحمد بن طرخان الفارابی، المتوفی سنه 339
لإمام العربیه و اللغه، أبی الحسین أحمد بن فارس بن زکریا بن محمد بن حبیب القزوینی الرازی، المتوفی سنه 375- علی الأصح- استبصر أواخر عمره، کما ذکره السید التوبلی، و ترجمه الشیخ فی الفهرست، و مر کتابه مجمل اللغه و المقاییس هذا موجود فی خزانه الشیخ علی آل کشف الغطاء لکنها
ص: 15
مخرومه، و النسخه التامه فی خزانه مدرسه خان المروی بطهران أوله: [الحمد لله و به نستعین و صلی الله علی محمد و آله أجمعین حمدا أقول و بالله التوفیق إن للغه العرب مقاییس صحیحه و أصولا تتفرع منها فروع ] ینقل فیه من کتاب العین للخلیل، و یرویه عن علی بن إبراهیم القطان قراءه علیه و عن کتاب أبی عبیده فی غریب الحدیث و عن إصلاح المنطق لابن
السکیت و الجمهره لأبی بکر بن درید قال فی معجم الأدباء: ج 4 ص 84: [هو کتاب جلیل لم یصنف مثله ] طبع بمصر أخیرا
قال المیرزا عبد الله الأفندی فی الریاض: [إنه نسبه بعض الفضلاء إلی السید الأجل النسابه فخار بن معد الموسوی و هو بعید من مثله ] أقول: استبعاد فیه مع احتمال أعماله للتقیه بل هو الظاهر من شده ابتلائه بهم
للشیخ أبی القاسم بن الشیخ محمد حسن المامقانی (1285- 1351)، مجلد ضخم من أول الطهاره إلی آخر الخمس بخطه الشریف عند ولده” المؤلف” الشیخ عبد المحسن المعاصر
ترجمه للقرآن بلسان الأردو، للمولوی أحمد المستبصر الدهلوی، المتوفی سنه 1340 مطبوع
أرجوزه فی شرح وقعه الطف و بعض ما یتعلق بسید الشهداء علیه السلام ، للشیخ هادی بن الشیخ عباس بن الشیخ علی بن جعفر کاشف الغطاء المعاصر، طبع فی النجف سنه 1342 بمباشره الشیخ صادق الکتبی، و ذکر هو وجه التسمیه
لأبی عبد الله الحسین بن عبید الله السعدی، صاحب کتاب المؤمن و المسلم الکبیر الآتی، ذکره النجاشی
لإمام اللغه أبی بکر محمد بن الحسن بن درید، صاحب الجمهره و المقصوره المشهوره، المتوفی سنه 321
ص: 16
للإمام المرزبانی و له کتاب المفصل فی علم البیان 21: 369 قال ابن الندیم فی الفهرست: [إن المقتبس فی حوالی الثمانین ورقه فیه أخبار النحویین البصریین و أول من تکلم فی النحو و ألفه، و أخبار القراء و الروات من أهل البصره و الکوفه و من نزل منهم ببغداد] أقول: و ینقل عنه الیافعی المتوفی سنه 768 فی مرآه الجنان واقعه اثنتین و ثلاثین و ترجمنا المؤلف فی طبقات أعلام الشیعه، نوابغ الرواه: 294 و فی مصفی المقال القائمه (419)
فهرس مبسوط للأسماء و الکنی و الألقاب للحاج الشیخ محمد حسین الجندقی المولود 1320 عده مجلدات بخطه کما ذکرنا فی ترجمه المؤلف فی طبقات أعلام الشیعه، النقباء: 893
فی تفسیر القرآن للمولی محمد مؤمن السبزواری المتوفی بین سنه 1070 إلی 1077 ذکر فی أوله أنه بعد اشتغاله بالأصولین سنین و رأی أن النجاه فی التمسک بأحادیث آل الرسول صلی الله علیه و آله فجد فی علم الحدیث تصحیحا و مقابله و غیرها و أراد أن یکتب تفسیرا علی ما أخذ عن أهل البیت الذین خوطبوا بالقرآن فشرع فیه، و فرغ عن تفسیر سوره البقره سنه 1059 و عن سوره الأعراف سنه 1069 و کتب من الأنفال إلی آیه 24 و أدرکه الأجل و النسخه بخط السید علی الأسترآبادی سنه 1077، و دعا للمؤلف فی التاریخ بالرحمه و له حواشی علیه أوائلها منه مد ظله و أواخرها منه ره، و النسخه فی مکتبه مدرسه سپهسالار أوله: [الحمد لله الذی شرفنا بعبودیه] و مر بعنوان تفسیر الأمیر محمد مؤمن فی (ج 4- ص 316)
رساله مبسوطه فی الرمل، فی سبعه کراریس للشیخ أحمد القطیفی کما ذکره و له سلم الوصل أیضا مر ذکره فی السین (ج 12- ص 221) بعنوان سلم الوصول
فارسی فی الأدعیه الوارده فی تعقیبات الصلوات و غیرها، للمولی محمد باقر بن محمد تقی المجلسی الأصفهانی المتوفی سنه 1110
ص: 17
أوله: [الحمد للّه الذی جعل الصلاه للمؤمنین معراجا] و هو فی 5500 بیت و مطبوع سنه 1262 و بعدها کتبه باسم الشاه سلیمان فی عشره فصول فرغ منه 1096 و نسخه عصره بخط جید کتابتها 1107 و قوبلت بخط المؤلف عند الشیخ حسین القدیحی و أخری بطهران (الملیه 916 ف) کتابته 1096، و ادعی صاحب الفهرست أنه بخط المؤلف
للشیخ عبد الله بن الشیخ محمد حسن بن عبد الله المامقانی المعاصر ذکره فی فهرس تصانیفه و قد طبع فی 1345
للشیخ المرتضی بن محمد الحسن بن محمد إبراهیم بن محمد هادی بن محمد قاسم المظاهری الأصفهانی المعاصر طبع
أو شرح کلیات موجز لعلاء الدین بن نفیس (م 687) شرع الشارح فیه سنه (1099) و فی (21 ع 1/ 1104) (سنه السادسه و الثلاثین من جلوس عالمگیر) فرغ من الفن الثالث منه و فرغ من الفن الرابع منه سنه (1106) أول الجزء الثانی منه: [چون از تحریر دفتر أول از کتاب موجز تصنیف بعون عنایت ایزدی فراغ دست داد، بعد از ادای شکر بر نعمت، خواستم ] یوجد مجلدان منه 1 و 2 فی لاهور (پنجاب پبلک لابریری 610 علی لا) من القرن الثانی عشر کما فی فهرسها و مر شرح موجز القانون فی (ج 14- ص 95) کما مر شروح القانون فی (ج 13- ص 389)
فی علم التصریف و العروض لأبی نزار الترکی المذکور دیوانه فی (ج 9- ص 50) و مر له المقامات (ج 22: 7)
إسماعیل، راجع أیوانف: 86 و لعله متحد مع المقتصر فی الفقه الآتی
للقاضی أبی حنیفه المغربی المصری المذکور فی (ج 9- ص 40) ذکر فی مقدمه طبع کتابه الهمه و ترجمنا المؤلف فی النوابغ: 324
هو مقتصر و مختصر من المهذب البارع الذی هو شرح المختصر النافع- تصنیف المحقق الحلی- و لیس
ص: 18
کما زعمه کشف الحجب من أن المقتصر شرح إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان تصنیف العلامه الحلی و المقتصر لابن فهد الحلی صاحب المهذب أیضا کما مر فی (ج 14- ص 58) و قد صرح بأنه مقتصر عن المهذب البارع الذی هو شرح المختصر النافع فی دیباجته قال ره بعد مدحه لکتابه المهذب ما لفظه: [لکن المبتدئ قلیل الحظ منه فربما استکبر حجمه و استغلق فهمه اختصرت منه ما یمکن الإشاره إلی خلافاته و إیضاح ترادفاته ] فلابن فهد شرحان علی المختصر النافع: 1- الکبیر الموسوم ب المهذب البارع 2- الصغیر المختصر منه الموسوم ب المقتصر و قد أحال فی آخر المقتصر التفصیل إلی کتابه المهذب و هو شرح حامل المتن بقال أقول و ذکر فی أوله ما اصطلحه من أسامی الکتب و المصنفین للاختصار و النسخه موجوده فی خزانه کتب سیدنا الشیرازی بسامراء و خزانه الشیخ علی آل کاشف الغطاء و غیرها مثل کتب الشیخ منصور الساعدی و السید محمد الیزدی و نسخه بخط السید محمد علی العریضی کتبها عن نسخه خط شیخه و مفیده الشیخ نصر الله بن برقع الطرفی و هو نقله عن خط شیخه الشیخ حسین بن مفلح الصیمری و هو عن نسخه خط المؤلف و نسخه العریضی عند السماوی و فی آخرها شرح ترددات النافع للشیخ علی القطیفی [متعه الله لآماله فی صفر 995] کما مر فی (ج 13- ص 145) و عنده نسخه أخری بخط الشیخ أحمد بن الشیخ المنصوری علی بن الشیخ عوفی بن الشیخ حسان بن الشیخ نصر الله بن الشیخ حسب الله بن الشیخ المنصوری فرغ منه (22 رمضان 1093) و علی النسخه الأولی هذه الرباعیه:
إذا أشکل الأمر فی المختصر
و رمت علی حله المقتصر
فلذا بالمهذب فی شرحه
فإن لم تجده فبالمقتصر
أوله: [الحمد لله القدیم الدیان الکریم المنان مفضل نوع الإنسان ] و نسخه بخط الشیخ عبد الله بن مساعد فی سنه (1088) عند سلطان المتکلمین بطهران و أخری بخط الحسن بن أحمد بن محمد بن فضل المارونی العاملی فرغ منه لیله الخمیس (12 ع 1- 816) و فی آخره صوره خط المصنف أحمد بن محمد بن فهد و إنه فرغ منه یوم الجمعه
ص: 19
23 رمضان 806 و الکاتب کتبه لنفسه و هو من تلامیذ ابن فهد و ترجمه فی الریاض و نسخه (الرضویه) کتابتها سنه (1113) بخط محمد بن الشیخ حبیب الله و ترجمنا المؤلف- ابن فهد- فی المصفی: 63
فی الفقه للرجالی المعروف بابن داود معاصر العلامه ذکره فی ترجمه نفسه فی رجاله المذکور فی (ج 10- ص 84) و ترجمناه فی المصفی: 126
للسید عبد الله الحسینی الأصفهانی مر ذکره فی (ج 10- ص 128) و ترجمنا المؤلف فی المصفی: 245 و فی النقباء: 1210
فی اسم المفعول الثلاثی فی معتل العین، لابن جنی صاحب المصنف و معانی أبیات المتنبی المذکورتان فی (ج 21- ص 131 و 204) ذکره فی نامه دانشوران و طبع فی لیبسیک سنه (1904 م) و ترجمنا المصنف فی النوابغ: 165
فی النحو، للمبرد النحوی صاحب معانی القرآن المذکور فی (ج 21- ص 205) نسبه إلیه ابن الندیم و کشف الظنون و موجود فی الخزانه الخدیویه مأخوذا عن نسخه عتیقه فی مکتبه کوپریلی کتابتها سنه (347) بخط مهلهل بن أحمد فیه وجوه العربیه و إعراب الأسماء و الأفعال فی مجلدین
لهشام الکلبی صاحب المسوخ فی القرآن المذکور فی (ج 21- ص 29) و غیره أوله: [قال هشام بن محمد بن السائب الکلبی ] و قد اقتضیها شهاب الدین أبو عبد الله یاقوت بن عبد الله الحموی الرومی البغدادی المتوفی سنه 626 من تغییر حتی أنه لم یجعل له خطبه فهو فی الحقیقه من کتب الکلبی و من آثاره الباقیه و النسخه بقلم عادی قدیم فی (111) ورقه موجوده فی المکتبه الخدیویه و من آثاره الباقیه أیضا کتابه الملوکی فی النسب و المنزل الکبیر أیضا فی النسب و نسب الخیل و المعمرین و الجمهره کلها موجوده
ص: 20
و ذکر فی محله و ترجمناه فی المصفی: 493
لابن عیاش الجوهری صاحب الاشتمال 2: 101 أوله: [الحمد لله المبتدا خلقه بالنعم و إیجادهم بعد العدم ] قال فیه: [و قد ذکرت فی کتابی هذا من مقتضب الآثار ما أرته إلینا رواه الحدیث من مخالفینا من النص علی أئمتنا من الروایات الصحیحه و التوقیف علی أسمائهم و أعیانهم و أعدادهم موافقا لروایاتنا، فنقلته عنهم نقل متلو (متلق ط) له بالقبول ] و هو فی ثلاثه أجزاء و فی الثانی أورد أسمائهم من الکتب السماویه و فی الجزء الثالث أورد جمله من الأشعار فی أعدادهم قبل کمال عددهم و مددهم و النسخه فی خزانه کتب المیرزا محمد الطهرانی و حسب أمره طبع فی سنه (1346) و رأیت نسخه منتسخه من أصل کتبه محمد بن أحمد بن محمد بن عبد الکریم بن، أبو الفتوح الهمدانی فرغ منه لیله (22 شعبان- عظم الله قدره- سنه 575 و کتب علی النسخه المذکوره فی التاریخ المذکور- أعنی شعبان 575- عبد الله بن جعفر بن محمد بن موسی بن جعفر بن محمد بن أحمد العباس الدوریستی المذکور فی (ج 1- ص 203) بخطه ما لفظه:
[مات مصنف الکتاب سنه 401] و حکی فی الأمل ترجمه عبد الله الدوریستی عن منتجب الدین و لکن لیس فیه ترجمه أبی الفتوح الهمدانی الکاتب للأصل مع أنه أیضا من العلماء الأعلام و حمله الأحادیث کما کتب له من الإجازه الشیخ أبی محمد عبد الله الدوریستی المذکور فی شعبان 575 بل ولده أیضا من العلماء المحدثین و قد شارکه الدوریستی فی إجازه والده و صوره الإجازه موجوده فی مستدرک الإجازات و مر ذکر المؤلف فی (ج 1- ص 203) کما ترجمناه فی طبقات أعلام الشیعه، النابس فی القرن الخامس: 23 و فی النوابغ: 51 و فی المصفی: 62
أو المختارات من نوادر مستملحه تاریخیه و شعریه، فی مجلدین، للسید جواد الشبر، فی مجلدین بخطه و له سوانح الأفکار و شواهد الأدیب و المطالب النفیسه کما مر الجمیع
لأبی الحسن الشهیر بالشافعی صاحب المفید فی الحدیث
ص: 21
21: 374 یروی عنه النجاشی بتوسط شیخه أحمد بن عبد الواحد بن عبدون و ذکرنا ترجمته فی النوابغ: 231
لأبی مخنف الأزدی صاحب المغازی 21:
289 یروی عنه هشام الکلبی صاحب المقتضب من کتاب جمهره النسب: ج 22 ص 20 و غیره و ترجمناه فی المصفی: 282
ینقل عنه أبو جعفر الحسینی فی شرح الشافیه 13: 315 و مر لابن شهرآشوب معالم العلماء فی (ج 21- ص 201) کما ترجمناه فی المصفی: 414
اسمه عبرات العین کما مر فی (ج 15- 212) و ترجمنا المؤلف فی المصفی: 353
لجعفر بن أبی إبراهیم محمد الحلی مر باسمه مثیر الأحزان فی (ج 19- ص 349)
لأبی جعفر محمد بن عبد الله بن مهران من أبناء الأعاجم، یروی عنه البرقی کما ذکره النجاشی و له مناقب أبی الخطاب یأتی و یأتی مقتل عمر رض
موجود فی مکتبه جزیره رودس فلیراجع مؤلفه
کبیر لبعض الأصحاب موجود فی خزانه کتب المولی محمد علی الخوانساری بالنجف
فارسی کبیر أیضا فیه الضعاف عند الشیخ محمد تقی الصحاف بالکاظمیه
الفارسی الکبیر المرتب علی ثمانیه مجالس و المجلس الثامن فی عذاب قتله الحسین علیه السلام فی نفختین: أولهما فی العذابات النازله علی بعضهم من دعاء الحسین علیه السلام و الثانیه فی عذابات المختار بن أبی عبیده،
ص: 22
و له خاتمه فی دفع اعتراض الجهال بأنه لم سلط الله عدوه علی حبیبه و لم أقدم الحسین علیه السلام عالما بإهلاک نفسه موجود فی کتب الحاج شیخ عبد الحسین الطهرانی بکربلاء و هو لبعض المتأخرین ما عرفت مؤلفه
للأخباری الشهیر بابن واضح صاحب تاریخ الیعقوبی 3: 296 المتوفی بعد سنه 292 أو سنه 294 و هو متأخر عن أبی مخنف صاحب مقتل ابن أشعث 22- ص 22 حققه و طبعه و ترجمه بالأردویه السید مجتبی حسن الکامون پوری بالهند سنه 1370
لأبی إسحاق إبراهیم بن إسحاق النهاوندی الأحمری سمع منه القاسم بن محمد الهمدانی سنه 269، ذکره النجاشی
لأبی إسحاق إبراهیم الثقفی صاحب کتاب المعرفه 21: 243 و هو من ولد عم المختار بن أبی عبیده الثقفی کما فی النجاشی و فهرس الطوسی و فی الأخیر أنه وفد إلیه جماعه من القمیین- و کان یسکن بأصفهان- و سألوه الانتقال إلی قم فلم یقبل و ترجمناه فی المصفی: 8
فارسیا بلیغا للفاضل میرزا محمد إبراهیم الملقب من ناصر الدین شاه ببدائع نگار بعد والده الآقا محمد مهدی الطهرانی ألفه باسم ناصر الدین شاه و طبعه سنه 1286 و کتب علیه قوله: [فمن مبلغ عنی الحسین رساله توجع منها أنفس و قلوب ] ما سماه فی الکتاب لکن عبر عنه فی المآثر ب فیض الدموع کما مر فی (ج 16- ص 407) و مر للمؤلف شرح النهج ج 14- ص 113
للشیخ أحمد بن نعمه الله بن خواتون تلمیذ الشهید الثانی
لأبی القاسم الأصبغ بن نباته المجاشعی التمیمی الحنظلی، من خاصه أصحاب الأمیر علیه السلام و من شرطه الخمیس، و عمر بعده طویل و توفی بعد المائه، ذکره الشیخ فی الفهرست و ذکر إسناده إلیه
ص: 23
عن أبی الجارود الزیدی عنه أقول و الظاهر أنه أول من کتب مقتل الحسین و کتابه أسبق کتب المقاتل
للمولی محمد باقر الیزدی المعاصر الحائری المدفن، موجود فی کربلاء عند أحفاده” المؤلف”
لجابر الجعفی المتوفی سنه 128- علی أحد الأقوال- و مر له التفسیر 4: 268
لابن نما مر بعنوان مثیر الأحزان 19: 349
للسید میرزا حسن بن السید علی القزوینی الموسوی النجفی نزیل جسر الکوفه المولود سنه 1319 و المتوفی لیله الفطر سنه 1358 أوله: [الحمد لله الذی تفرد بوحدانیه] فرغ منه سنه 1348 و فی آخره تعریب کلام موسیو ماربین الألمانی فی فلسفه شهاده الحسین علیه السلام رأیت النسخه بخطه بعد وفاته عند والده” المؤلف”
للمولی حسن الشعبان کردی الرئیس المشهور المصنف فی فنون و ولداه الفاضلان الآقا جمال الدین و الآقا صدر الدین کانا فی طهران سنه 1306 ذکره فی المآثر اسمه ریاض الأحزان طبع سنه (1305) کما مر فی (ج 11- ص 317)
للسید حسین الکاشانی صاحب الفقه الأصیل 16: 291 قال ولده السید محمد المعاصر إنه فی 6000 بیت و قد ضاع فی طریق الحج و ترجمنا المؤلف فی طبقات أعلام الشیعه، الکرام 393 و المصفی: 146
فی ثلاثین مجلسا لتمام أیام شهر محرم کل مجلس لیوم للشیخ حسین العصفوری مر له فی (ج 20- ص 316) مریق الدموع و فی (ج 16- ص 364) الفوادح الحسینیه لعشره المحرم و وفیات کل من المعصومین لکل واحد مجلد مستقل و له اسم خاص به و القراءه منها معموله
ص: 24
فی بلاد البحرین و ترجمنا المؤلف فی الکرام: 427
للمولی حسین البافقی صاحب التحفه الکسائیه 3: 463 فارسی عند الشیخ علی أکبر الیزدی بخط المؤلف وضعه سنه 1280 و ترجمنا المؤلف فی النقباء: 651
للمولی حیدر علی الشیروانی المذکور فی (ج 10: 115) ینقل عنه أبو جعفر محمد الحسینی فی شرح الشافیه: ج 13:
215 و ترجمنا المؤلف فی المصفی: 164
للشیخ رفیع الکزازی سماه بکاء العالمین کما مر فی (ج 3- ص 139) و ترجمنا المؤلف فی النقباء: 786
لزیاد التستری ینقل عنه الصدوق فی المجلس الثلاثین من الأمالی
لسلمه الأزدورقانی صاحب تفسیر سوره یاسین 4: 344 قال النجاشی له کتاب مولد الحسین و مقتله
للشیخ شریف الجواهری بن الشیخ عبد الحسین بن صاحب الجواهر. طبع سنه 1330 و هو غیر مثیر الأحزان و ترجمناه فی النقباء: 837.
للسید صفی الدین الموسوی ینقل عنه المیر محمد أشرف فی فضائل السادات 16: 259.
للمقرم. یأتی بعنوان مقتل الحسین علیه السلام .
للمولی عبد الصاحب الخشتی المتوفی قبل سنه 1274 قاله ولده المولی محمد جعفر عند ذکر کتبه و مر له تحفه الحبیب 3: 426 کما ترجمناه فی الکرام: 735.
لعبد العزیز الجلودی صاحب
ص: 25
مسند أمیر المؤمنین ج 21- ص 26 و ترجمناه فی النوابغ: 150 و المصفی 230.
للشیخ علی بن علم بن رمضان فیه النقل عن منتخب الطریحی عنوانه قصه، قصه. و فیه مراثی الحاج میرزا خلیل بن إبراهیم و مراثی مغامس و فی آخره قصه العفیفه بنت أمیر المؤمنین علیه السلام . عند السید آقا التستری و لعله من أهل البحرین المتأخرین و معه مراثی محمد بن عیسی بن عبد الحسین فی سنه 1108.
للمولی علی القارپوزآبادی شارح القواعد 14: 21 المتوفی فی زنجان و اسمه معدن الأسرار ج 21 ص 219 فی المواعظ و المناقب و المصائب و لذا یعبر عنه بالمقتل.
لمحمد علی الکاظمی قال سیدنا فی التکمله إنه یروی عنه ابن أخته الشیخ باقر بن الشیخ طالب بن الشیخ حسن بن الشیخ هادی مر باسمه حزن المؤمنین 6: 398.
للشیخ علی الکرادی رآه السید آقا التستری.
لشیخنا المیرزا محمد علی المدرس الچهاردهی عند حفیده” المؤلف” الشیخ مرتضی و هو صغیر و کبیره الفارسی اسمه تحفه الحسینیه 3- ص 428 و مر للمؤلف تبیان اللغه ج 3- ص 333 و ترجمناه فی النقباء: 1548 و المصفی: 314.
لعماره الحیوانی صاحب المغازی 21: 289 ذکره النجاشی.
فارسی للشیخ فتح علی الزنجانی المتوفی بالنجف و هو ابن أخی الحاج قربان علی الزنجانی علی ما مر عند ذکر تفسیره فی (ج 4- ص 297).
ص: 26
لفخر الدین الطریحی، صاحب مجمع البحرین: 20: 22 موجود فی مکتبه المولی محمد علی الخوانساری بالنجف و هو غیر منتخبه و ترجمناه فی المصفی: 350.
فی مجلدین للشیخ فضل علی القزوینی صاحب مذهب و جعفر 20: 258 یوجد عند ولده” المؤلف” الآقا محمود.
لأبی مخنف صاحب مقتل ابن أشعث 22: 22 طبع علی الحجر فی بمبئی، أیضا منضما إلی المجلد العاشر من البحار فی سنه 1287. أوله: [حدثنا أبو المنذر هشام بن محمد بن السائب الکلبی ...] و نسبته إلیه مشهوره لکن الظاهر أن فیه بعض الموضوعات و قد حققه شیخنا النوری فی اللؤلؤ و المرجان.
للمولی محمد الخوسفی القائنی المعروف بفرشته. قال المعاصر البیرجندی فی بغیه الطالب إن العلماء ینقلون عنه.
للسید محمد الحائری. ینقل عنه المجلسی فی البحار و عنه فی تظلم الزهراء نسخه عند الشیخ محمد رضا فرج الله و اسمه تسلیه المجالس کما مر فی (ج 4- ص 179) و (ج 12- ص 94).
لأبی جعفر محمد الأشعری المعروف بدبه شبیب المذکور رجاله فی (ج 10- ص 142) و ترجمناه فی المصفی 390 و فی النوابغ: 246.
للسید نجم الدین محمد بن أمیر کابن أبی الفضل الجعفری القوسینی. ذکره الشیخ منتجب الدین.
للشیخ الطوسی المذکور رجاله فی (ج 10- ص 120) ذکره فی الفهرست و ترجمناه فی النابس: 161 و فی المصفی: 402.
للشیخ أبی خمسین الأحسائی
ص: 27
المتوفی سنه 1316- و المذکور غلطا فی (ج 21 ص 80) بعنوان أبی حسین. کبیر فی مجلدین ذکره السید ناصر بن هاشم الأحسائی المعاصر.
لمحمد العلابی صاحب کتاب الحدیث 6: 362 مولی بنی علاب البصری توفی 298. ذکره النجاشی.
لمحمد بن علی البزاز، و النسخه بخط المؤلف فی مکتبات بروجرد فرغ منه سنه 1203. أوله: [الحمد لله المتجلی لعباده من أفق الألباب ...]
للشیخ الصدوق. أحال إلیه فی الخصال ص 35 أن فیه ما رواه من فضائل العباس علیه السلام و ترجمناه فی النوابغ: 287 و فی المصفی: 14.
لمحمد بن علی بن الفضل بن تمام بن سکین من ولد شهریار الأصغر و شیخ ابن الغضائری و فی طبقه الصدوق، و ترجمناه فی النوابغ: 290.
للواقدی المدنی البغدادی صاحب کتاب الآداب 1: 10 و مر رجاله فی (ج 10- ص 147) و ترجمناه فی المصفی: 421.
للشیخ محمد بن محمد بن محمد بن مساعد بن العیاش العاملی المعاصر للشهید الثانی.
للشیخ محمد بن یوسف البحرانی الضبیری النعیمی المذکور فی (ج 1- ص 249) الشهید بأیدی الخوارج فی البحرین سنه 1131 ذکره فی اللؤلؤه.
مختصرا للسید مصطفی اللکهنوی یوجد فی خزانته” المترجم”. و مر له معرب عین الحیاه: 21: 240.
لمعمر بن المثنی. روی عنه السید ابن طاوس فی اللهوف.
ص: 28
لنصر بن مزاحم المنقری العطار ذکره النجاشی.
للمولی محمد نصیر النائنی، فارسی ینقل عنه البسطامی فی سرور العارفین بهذه العنوان و هذه النسبه، کما مر فی (ج 12- ص 175).
للشیخ محمد هادی الطهرانی. ینقل عنه السید صالح الحلی القاری غرائب و رأیته بخط المؤلف فی المبیضه. أوله:
[الحمد لله رب ...] له مقدمه ذات مقامات ست: أولها إثبات إمامته مفصلا مع بسط الکلام فی حدیث الغدیر بحیث یعد رساله مستقله فی الإمامه و بعد المقامات شرع فی بیان أحواله من أول خلافه یزید إلی آخر مصائبه، یوجد عند السید هادی بن السید حسین الإشکوری و مر للمؤلف محجه العلماء 21: 146.
للسید هاشم بن سلیمان الحسینی التوبلی البحرانی المذکور فی (ج 10- ص 159) و ترجمناه فی المصفی: 489.
فارسی متعرض للنکات. للمیرزا هدایه الله بن الشیخ صادق القزوینی ولد 1282 و أشرنا إلی ترجمته عند ذکر أبیه فی النقباء 865.
للشیخ یوسف بن الحسن بن علی البلادی، المعاصر للشیخ الحر، المترجم فی الأمل قال فی أنوار البدرین إنه مرتب علی مجالس نظیر مقتل الطریحی المعروف بمنتخب.
للمیرزا یوسف بن زین العابدین بن محمد علی القره داغی التبریزی، المتوفی بالکاظمیه سنه 1337، عند ولده” المؤلف” المیرزا علی المشتغل فی النجف و ینقل عن تصنیفه المذکور الفاضل الخیابانی فی وقایع الأیام.
مر بعنوان مقتل أبی عبد الله الحسین علیه السلام
لإبراهیم بن سلیمان بن عبد الله بن
ص: 29
خالد النهمی، یرویه النجاشی بثلاث وسائط.
لأبی إسحاق إبراهیم الثقفی یوجد ذکره فی النجاشی و الفهرست للطوسی و ینقل عنه السید بن طاوس فی فرحه الغری:
ج 16- ص 159 عن نسخه کتابتها سنه 355.
لأبی الحسن البکری أستاذ الشهید الثانی کما ذکره فی البحار لکن مر فی الأنوار 2: 409 أنه للأشعری الذی مقدم علیه و له وفاه فاطمه علیه السلام أیضا و لذا ذکرته و إن کان خارجا عن الموضوع، و النسخه فی مجموعه من موقوفه الحاج سید علی الإیروانی فی تبریز کما فی فهرسته و الحاج مولی علی الخیابانی.
لجابر الجعفی صاحب مقتل أبی عبد الله 22-: 24.
للشیخ حرز بن الشیخ علی بن الحسین البحرانی الشناطری العسکری، ذکره سلیمان البحرانی فی رساله تاریخ علماء البحرین و قال إنه کبیر حسن الترتیب.
للشیخ یحیی البحرانی الیزدی المذکور فی (ج 1- ص 215).
للسید عبد الجبار بن الحسین الحسینی الموسوی البحرانی، معاصر المحدث الحر کما فی أمل الآمل و هو مبسوط متداول فی بلاد القطیف البحرین یقرءونه فی أیام الشهاده و غیرها، و فیه خطبه البیان المنسوبه إلی أمیر المؤمنین علیه السلام و فیه بعض الموضوعات مثل تکلم سلمان مع الأمیر علیه السلام فی حال الخطبه بمسجد الکوفه مع أنه توفی قبل الخلافه الظاهریه له، و مثل فرار صعصعه و زید ابنی صوحان و إبراهیم بن مالک الأشتر إلی البحرین أیام عبد الملک بن مروان عنه و لحوقه بهم و قتله لهم و دفنهم هناک مع أن صعصعه مات بالکوفه أیام معاویه و زید صاحب الرایه یوم الجمل و قتل فیه و إبراهیم قتل فیه مع مصعب بن الزبیر و قبره
ص: 30
قرب الحمیرات من أراضی الدجیل مشهور بقبر الشیخ إبراهیم.
لعبد العزیز الجلودی صاحب مقتل أبی عبد الله الحسین: 22: 25.
لأبی بکر عبد الله بن محمد بن عبید بن أبی الدنیا المتوفی سنه 281 کما فی تاریخ بغداد ج 10 ص 91، و النسخه فی مکتبه الظاهریه بدمشق کما فی مجلد التاریخ الإسلامی من فهرستها المطبوع 1361 بدمشق ذیل عنوان مقتل علی ص 82.
لغیاث بن إبراهیم التمیمی الأسدی البصری ساکن الکوفه، ذکره الشیخ فی الفهرست و مر تفسیره فی ج 4- ص 296.
لأبی مخنف لوط بن یحیی، یروی عنه هشام الکلبی الذی توفی سنه 205 صاحب مقتل أبی عبد الله الحسین: ج 22 ص 27
لأبی عبد الله محمد بن زکریا بن دینار العلابی صاحب مقتل أبی عبد الله الحسین 22: ص: 28 ذکره النجاشی.
للشیخ محمد الضبیری البلادی صاحب مقتل أبی عبد الله الحسین: ج 22- ص 28 ذکر فی بعض نسخ اللؤلؤه.
لهشام الکلبی صاحب المقتضب من الجمهره ج 22- ص 20 و غیره.
ضمن مجموعه من المقاتل بخط علی بن إبراهیم بن الحسن البوری البحرانی و فیها وفاه الزهراء تألیف الشیخ حسین العصفوری و النسخه عند الشیخ مهدی شرف الدین التستری.
لأبی مخنف صاحب مقتل أمیر المؤمنین علیه السلام المذکور آنفا، و غیره.
لنصر بن مزاحم الکوفی صاحب مقتل أبی عبد الله الحسین: ج 22- ص 29 و مر أخبار حجر بن عدی فی (ج 1- ص 327)
ص: 31
و حجر بن عدی فی (ج 6- ص 265).
لهشام الکلبی صاحب مقتل أمیر المؤمنین علیه السلام : ج 22- ص 31.
لأبی مخنف و مر له مقتل حجر بن عدی.
للحاج أشرف طبع بطهران فی هذا الأواخر کما فی بعض الفهارس.
أو حدیث کربلاء للسید عبد الرزاق المقرم مؤلف زید الشهید ج 12- ص 88 طبع مکرا.
مر فی (ج 4- ص 133) بعنوان ترجمه مثیر الأحزان ترجمه مظاهر حسین النوگانوی المولود حدود سنه 1300 و ذکرنا الأصل فی (ص 22 بعنوان مقتل ابن نما.
لهشام الکلبی صاحب مقتل حجر بن عدی المذکور آنفا و مر تفسیر میثم التمار فی (ج 4 ص 317).
للسید محمد علی هبه الدین الشهرستانی ذکره فی فهرسه و مر سوانح عمری زید الشهید 12: 254 و المظنون اتحادهما.
بلغه أردو، فی جزءین، لأبی القلم المولوی صغیر حسن الملقب بشمس الهندی. طبع بالهند و له سوانح عمری مختار 12: 254 و ذکرنا المؤلف فی المصفی: 203.
لأبی مخنف صاحب مقتل الحسن بن علی المذکور آنفا و یأتی له مقتل الضحاک بن قیس.
فارسی لأبی المفاخر الرازی المذکور فی (ج 9- ص 50) ینقل عنه فی روضه الشهداء کثیرا لا سیما من منظوماته منها نظم رجز قاسم بن الحسن علیه السلام و منها نظم قول أهل الکوفه فی کتبهم إلی الحسین علیه السلام .
ص: 32
هیچ راهی نیست ما را جز وصال روی تو
هیچ دامی نیست ما را جز خم گیسوی تو
(راجع ص 164 من طبع 75) و رجز قاسم فی ص 257 و ترجمه أبی المفاخر الرازی فی ص 857 نقلا عن کتاب الألباب ج 1 ص 277، أن له قصائد کثیره فی مدح الإمام الرضا علیه السلام .
فارسی، للشاعر المتخلص بالعاصی، لم یعلم عصره و لکن تاریخ کتابه النسخه سنه 887 فیظهر أنه مقدم علی روضه الشهداء للکاشفی المتوفی سنه 910.
بلغه أردو، لمصطفی بیگم، منظوم طبع بالهند و مر لها مفتاح الحاجات 22: 326.
لأبی مخنف، کما ذکره ابن الندیم و مر له مقتل سعید بن العاص 22: 32 و أخبار الضحاک فی (ج 1 ص 338) و لا یبعد اتحاد الکتابین.
للشیخ حسین القدیحی صاحب إظهار الحزن المتراکم 2: 219 و ترجمناه فی النقباء: 610 و یأتی له مقتل علی بن الحسین ع.
فارسی مختصر، للسید مهدی بن السید محمد باقر الیزدی الحائری، المتوفی بالمشهد الرضوی، و هو الجزء الرابع من أم الکتاب الموجود عند السید هبه الدین.
لأبی مخنف، کما ذکره النجاشی و مر له مقتل الضحاک بن قیس و ذکرنا فی (ج 1 ص 340 و 313) أخبار عبد الله بن الزبیر و أخبار ابن الزبیر.
لأبی إسحاق الثقفی صاحب مقتل أمیر المؤمنین 22: 30 ذکره النجاشی و الشیخ فی الفهرست، و مر للمؤلف أخبار عثمان 1: 341
ص: 33
و لا یبعد اتحاد الکتابین.
للمیر محمد عباس اللکهنوی صاحب معراج المؤمنین 21: 235 و غیره. ذکره فی التجلیات و ترجمنا المؤلف فی ج 10 ص 124 و فی النقباء: 1010 و فی المصفی: 216.
لعیسی بن مهران المذکور فی (ج 10 ص 139) ذکره النجاشی و ترجمناه فی المصفی: 345.
لأبی مخنف، کما ذکره النجاشی، و مر له مقتل عبد الله بن الزبیر 2: 33.
لهشام الکلبی الراوی عن أبی مخنف صاحب مقتل رشید و میثم 22: 32 ذکره النجاشی.
للشیخ حسین القدیحی صاحب مقتل العباس 22: 33.
للسید حسین المجتهد الکرکی، المتوفی بأردبیل سنه 1001 المذکور فی (ج 1 ص 183) ذکره فی الریاض، و یأتی للمؤلف المقدمه الأحمدیه قریبا.
للشیخ زین الدین علی بن مظاهر الحلی، إلیه ینسب المسائل المظاهریه ج 20 ص 368، ذکره سیدنا الصدر، و مر فی عقد الدرر، ج 15 ص 289 روایه الشیخ حسن الحلی عن علی بن مظاهر الواسطی فلعله رواه مقتله هذا فراجعه، و ینقل عن هذا المقتل السید هاشم التوبلی صاحب مقتل أبی عبد الله فی بعض کتبه.
لعبد العزیز الجلودی صاحب مقتل أمیر المؤمنین 22: 31 و غیره.
لأبی مخنف صاحب مقتل عثمان 22: 33 و هو المراد بقول النجاشی مقتل محمد من دون النسبه، و قال
ص: 34
ابن الندیم: مقتل محمد بن أبی بکر و الأشتر و محمد بن أبی حذیفه، فهو ذکر جمیع ما فیه، و النجاشی اقتصر علی ما فی أوله.
فارسی لنصیر الدین، کما ذکر فی القسم العرفان و الأخلاق من فهرست بنگال ص 60 من دون توضیح آخر، و یظهر منه أن النسخه، توجد فی (بنگاله، إیشیاتک 650) کتب بالخط الشکسته فی (1150).
-) أیضا لأبی مخنف المذکور.
ابن واضح مر بعنوان مقتل أبی عبد الله الحسین علیه السلام 22: 23.
فی تفسیر القرآن، فارسی مزجیا فی ثلاث مجلدات، للحاج میر سید علی المفسر ابن الحسین بن یونس اللاریجانی الأصل من جده یونس، الحائری المولد و المنشا، الطهرانی المسکن من سنه 1312 أوله: [الحمد لله الذی وفقنا لاقتناء الدرر من کلماته
الغرر و هدانا لمعرفه التقاط الثمر من الشجر ...]. و هو یدرسه لجمع من المؤمنین فی أول کل لیله فی مسجد الجامع العتیق بطهران، و قد طبع بطهران فی اثنی عشر مجلدا، و ترجمنا المؤلف فی النقباء: 1422.
لمحمد نبی التویسرکانی، کما کتب بخط أجد فی آخر النسخه رساله فارسیه فی الأوزان الشرعیه أوله: [بدان که مثقال و دینار شرعی هیجده نخود است، و مثقال صیر فی معمول صرافها] رأیته بطهران عند الدکتور قاسم زاده، کتابته (رمضان 1284) و یأتی میزان المقادیر متعددا
لابن فهد الحلی صاحب المقتصر 22: 18 و هو فی الفقه ظاهرا، و قد قرأه مع بعض آخر من الفقهیات مثل بیان الشهید و الفیه و واجب الاعتقاد للعلامه و الجعفریه للکرکی و غیرها الشیخ عبد الله الستراوی علی أستاذه الشیخ صالح العکبری الأوالی، ثم کتب الأستاذ إجازه له فی سنه 993 و صرح بذلک کله فی تلک الإجازه و هو بخط المجیز علی ظهر البیان عند الشیخ مشکور
ص: 35
فی النجف، و مر أن المظنون أنه بعینه مجمع الفوائد المنسوب إلی ابن فهد
للفارابی (م 339) و ترجمناه فی المصفی: 292
أی تعلیقه الوحید علی منهج المقال: ج 4 ص 223 خمس مقدمات أفردت عن الکتاب و استقلت بالشروح علیها، کما مر متعددا فی (ج 6 ص 49) بعنوان الحاشیه علیها
للدکتور أحمد سادات عقیلی، طبع بطهران فی هذه الأواخر، کما فی بعض الفهارس
أو الأصول خمسه للشاه نعمه الله الکرمانی رساله عرفانیه بنثر و نظم فی خمس مقدمات: [1- حقیقت ذاتیه الهیه 2- أسامی ذات الهی 3- شئون الهی 4- قضا و قدر 5- مفاتیح الغیب ] أوله: [الله من حیث هویه الرحمن بعموم الرحمه الله أی وسعت کل شی ء الرحیم هست الله اسم حضرت ذات ] طبع ضمن مجموعه من رسائل المؤلف (ج 4 ص 6- 13) باهتمام الدکتور نوربخش، و هو غیر رساله أصول للشاه، المطبوعه فی رسائله بطبع أفست (ص 4- 262)، نسخه منه فی (الملک 59/ 4262) کتبه محیی الدین فی (1109) بالخط النستعلیق، و عنوانه رساله مقدمه خمسه و قبله 58 رساله للمؤلف، و نسخه أخری فی (طهران، المجلس 86/ 3067) کتبت بالقلم النستعلیق فی (1265) فی أربع صحائف و معها 90 مقاله أخری کلها للمؤلف
أشرنا إلی دواوینه الخمسه مع التصریح بأسامیها فی (ج 9 ص 293) و قلنا إنه کتب لکل واحد منها مقدمه و منها ما یأتی مقدمه بقیه نقیه و مقدمه تحفه الصغر أیضا
أشرنا إلیها عند ذکر دیوانه فی (ج 9 ص 188) و قلنا إن له ثلاثه دواوین جمعها بنفسه و کتب لکل منها مقدمه، و توجد فی (المجلس) 2548 و 2547) نسختان مذهبتان من دیوانه، کتبتا فی القرن العاشر: 1- کتب بالقلم النستعلیق الجید و هی نسخه من دیوانه الثانی
ص: 36
مشتمله علی أشعاره من القصیده و الغزل و المسجع و القطعه و الرباعی، و لها مقدمه 2- دیوانه من أنواع الشعر، و لها أیضا مقدمه و المجموع فی (506) ص، و نسخه أخری من دیوانه، توجد فی (سپهسالار 7089) کتبت بالقلم النستعلیق فی القرن الثانی عشر، و هی فی ثلاثه أقسام: 1- فاتحه الشباب 2- واسطه العقد 3- خاتمه الحیاه و لها مقدمه باسم الأمیر علی شیر النوائی، و المجموع فی (365) ورقه
مر الأصل فی (ج 15 ص 40) و المقدمات هذه فارسیه علی نهج السؤال و الجواب نسخه منها فی (طهران، دانشسرای عالی)، قریب 3/ 200) کتبها محمد حسین الگرگانی فی (1225)
فارسی، لشعاع السلطنه منصور میرزا بن مظفر الدین شاه القاجار، طبع بطهران 1335 فی 216 ص
للشیخ محمد جعفر شریعتمدار، صاحب آب حیات: ج 1 ص 1 و ترجمناه فی الکرام: 253 و المصفی: 109
الأصل ل [جی، سی، إسپنسر] و ترجمه إلی الفارسیه أردشیر جهان شاهی، و طبع بطهران فی هذه الأواخر، کما رأیت فی بعض الفهارس
لصدر الأفاضل، المذکور فی (ج 9 ص 601) و ترجمناه فی المصفی: 381 و یأتی له مقدمه إصلاح المنطق
للنجیب أبی طالب الأسترآبادی، و یأتی له مناسک الحج
لطغرا المشهدی، أشرنا إلیها عند ذکر الأصل فی (ج 9 ص 106)
المتن لمیرزا رفیع القزوینی المتخلص ب (واعظ) المذکور فی (ج 1 ص 76) و المقدمه المشروحه نثرا و نظما أیضا
ص: 37
للمؤلف غیر إنها استقلت بالاستنساخ، توجد منها نسخا مستقله عن الأصل فی المجامیع کما فی فهرست نسخه های خطی فارسی: 3563
لقائم مقام، مر ذکر المتن فی (ج 1 ص 296) و استقلت المقدمه فی بعض المجامیع
من أصول الدین و الطهاره و الصلاه، للسید حسین المجتهد الکرکی صاحب مقتل عمر رض 22: 34 ذکره فی الریاض، کتبه باسم من کتب له النفحات الصمدیه
معجم من اللغات العربیه مترجمه إلی الفارسیه لأبی القاسم محمود بن عمر بن محمد المروزی الخوارزمی المعتزلی الشهیر بالزمخشری و المدعو بجار الله، و هو المحدث الأدیب الفقیه علی مذهب الإمام أبی حنیفه، و صاحب تفسیر الکشاف عن حقائق التنزیل ولد فی (467) بزمخشر و توفی فی (538) فی جرجانیه خوارزم، و کتابه هذا فی خمسه أقسام: 1- الأسماء 2- الأفعال 3- الحروف 4- صرف الأسماء 5- صرف الأفعال أوله: [الحمد لله الذی فضل علی جمیع الألسنه لسان العرب سپاس مر خدای را آن خدای را که افزون کرد بر همه ] و هو مصدر باسم أتسز بن الخوارزمشاه، و ترجم إلی اللغه الخوارزمیه و المظنون أن الترجمه أیضا من عمل المؤلف، و قد طبع الترجمه بتصحیح پرفسور زکی ولیدی توغان مع مقدمه له و ترجم أیضا إلی الترکیه، و توجد عده نسخ من الکتاب منضمه إلی الترجمه و طبع وتزستاین الألمانی ثلاثه أقسام من أول الکتاب فی (1843 م) نسخها شایعه، أقدم ما اطلعت فی (المجلس 1296) کتب بالقلم النسخ المعرب فی القرن السادس فی (200) ص، شرع ب [القسم الثانی فی الأفعال ] و ختم بآخر [باب الأفعال الغیر المتصرفه] و نسخه أخری فی طهران عند المیرزا جعفر سلطان القرائی التبریزی بخط من القرن السابع، کتبت لغاتها العربیه بالقلم الثلث و فی ذیلها معانیها الفارسیه بالنسخ، راجعه
لمحمد تقی فخر داعی المعاصر و هی فی ترجمه
ص: 38
شبلی النعمانی، مطبوعه و مر ذکرها فی (ج 9 ص 1214) و مر کتابخانه اسکندریه 17: 273 لهذا المؤلف و المترجم
الأصل لعطار النیسابوری، کما مر فی (ج 2 ص 56) و توجد نسخه منه فی طهران، (المجلس 1/ 2608) کتبت بالقلم النستعلیق فی (1335) ضمن کلیات الناظم فی (88) ص، و لها مقدمه طبعت مع الأصل أولها: [الحمد لله المتجلی لخلقه بخلقه ] و یأتی منتخب أسرارنامه و منتخب اشترنامه عطار
المتن لجمال الدین أبی الحسن بن صدر الدین المدرس الأردبیلی الخراسانی. أولها: [دیباجه ای که ماهیچه لوای فصاحت را علم ساخته، و بیدق و سنجق بلاغت را توأم نموده شقه إنشاء بدیع ارتقاء معانی ...] نسخه منها مستقل عن المتن فی (طهران، دانشگاه 1/ 3448) کتبت بالقلم النستعلیق فی القرن الثانی عشر أو الثالث عشر فی صفحتین.
تألیف ابن السکیت، کما مر فی (ج 2 ص 173) المقدمه للأدیب الملقب بصدر الأفاضل صاحب مقدمه 22: 37. أوله: [الحمد لله مفضل اللغه العربیه علی لغات العالمین ...] کتبه بعد الإتعاب فی تصحیح النسخه و رتبه علی ثلاثه فصول، و بعد الفصول رتب فهارس خمسه: 1- فهرس أبواب الکتاب المنتهیه إلی نیف و مائه باب، 2- فهرس المواد اللغویه علی ترتیب الحروف، و بیان عدد لغات کل حرف و المجموع 1528، 3- فهرس المطالب المندرجه فی أثناء الکتاب، و هی تقرب من 300 مطلب، 4- فهرس الأمثال المذکوره فی الکتاب تبلغ إلی 879 مثلا، 5- فهرس الشواهد المنظومه و هی تبلغ 875 شعرا، و فرغ من تصحیح النسخه و کتابه عدد الصفحات و صحائف الکتاب و تتمیم المقدمه و جمیع ما رتبه من الفهارس فی شهر صفر سنه 1324، رأیته عند ولده” المؤلف” مجد الدین، و فی آخر النسخه: [... کتب السید العالم السید علی أکبر بن أبی الفتح بن محمد علی بن فتح الله الموسوی فی قریه ابرده من حوالی المشهد الرضوی فی سنه 1325]. و ذکر أن
ص: 39
هذه النسخه مشتمله علی لغات غریبه و أصول عجیبه، لکنها صعبه الوصول إلیها جدا.
أقول: الحمد لله الذی وفق هذا الفاضل لإتعاب نفسه فی سبیل التسهیل الوصول إلی جمیع محتویات الکتاب.
الأصل لصادق هدایت (1281 ش- 1330 ش) بن اعتضاد الملک هدایت قلی و هو من قطعاته التمثیلیه (تیاتر، خیمه شب بازی) فی ثلاثه أقسام (مسارح، پرده) و فیه انتقادات علی نظام الحاکم، طبع فی پاریس فی (1946 م) و مره أخری مع قصه زیر بته و داستان آب زندگانی المذکور فی (ج 8 ص 35). و ترجم إلی الألمانیه مع مقدمه باهتمام بزرگ علوی، طبع فی برلین فی (1960 م) و لبزرگ علوی ورق پاره های زندان، چمدان 5:
308، حماسه ملی ایران 7: 90 و غیرها.
لصاحب الأصل و هو السنائی الغزنوی، و قد أنشأها من جدید بعد انتخاب إلهی نامه من الحدیقه فی سنه (525) کما یأتی ذیل عنوان منتخب حدیقه الحقیقه. أول المتن فی بعض النسخ: [حمد و شکر و ثناء علی الإطلاق ذات حق را سزد بالاستحقاق ...] و فی بعض النسخ:
حمد بی حد صفات یزدان را
مدح بی قدح ذات سبحان را
توجد نسخه من کلیات السنائی المؤرخه (1025- 1078) فی (پاکستان، جامعه پنجاب 5VI رSPI 3636) و فیها إلهی نامه المذکور و لها مقدمه من إنشاء العباسی، و یأتی مقدمه حدیقه الحقیقه لعلها لعباسی المذکور.
للسنائی، طبع الأصل بطهران مع مقدمه من إنشاء علی نقی المؤتمن، کما أشرنا فی (ج 6 ص 383) و یأتی مقدمه حدیقه الحقیقه.
لرشید الیاسمی، و هو مطبوعه، کما مر فی (ج 18 ص 206) و یأتی ذکر الأصل بعنوان منتخب گرشاسب نامه کما یأتی للیاسمی مقدمه دیوان خسروی و له أیضا آیین نگارش تاریخ
ص: 40
سه سخنرانی فرهنگ شاهنامه تاریخ معاصر ایران و غیرها.
و هو ابن رأی المنشی رام بن رأی جسونت الکهتری، ألف الأصل بین سنین (1183- 1195) و قدم علیه محمد فیض بخش بن غلام سرور، المقدمه فی ترجمه المؤلف. أولها: [حکم انداز معرکه گرم سلامت بحمد به باروت مداد آغشته ...].
نسخه من الإنشاء و الظاهر انضمام المقدمه المذکوره معها، توجد فی (پاکستان، لاهور، پرفسور شیرانی 1/ 93 (2/ 5204) کتبها إلهی بخش فی (1251- 1825 م).
الأصل لشرف التبریزی، کما مر فی (ج 9 ص 511) ألفه باسم الشیخ أبی الفتح بهادر خان الجلائری (757- 776) فی (726) کما قال الچلبی، و رتبه علی عشرین بابا فی أوصاف أعضاء المعشوق نثرا و نظما و ترجمه کلمان هوارت [M .CL .HUA RT] إلی الفرانسیه، و طبعه فی پاریس فی (1875 م) و طبع بطهران مع عجائب المخلوقات باهتمام عباس إقبال الآشتیانی و مقدمه له. أوله: [حمد و ثنا ... که در مبدأ خلقت وجود خاکیان را به تشریف و لقد کرمنا ...].
الأصل لویلیام میرنیک ترجمه إلی الفارسیه نصره الله الحلمی، و طبع بطهران فی هذه الأواخر.
الأصل لارتوکی ترجمه حسین فروتن إلی الفارسیه، و طبع أخیرا بطهران، و یأتی مقدمه دیوان حافظ متعددا.
لشاهرخ مسکوب، و قد طبع بطهران حدود سنه (1343 ش) کما طبع للمؤلف سوک سیاوش فی هذه الأواخر.
الأصل لفریدا فوردهام، ترجمه المرحوم الدکتور مسعود میر بهاء، و طبع بطهران حدود سنه (1347 ش) و یأتی مقدمه روانشناسی مقدمه بر روانشناسی، کما أنه ترجم کتبا کثیره علمیه أو فلسفیه من اللغات الأروبیه و العربیه منها سه حکیم مسلمان، یونانیان و بربرها
ص: 41
إثبات وجود خدا.
للشیخ محمد تقی الجعفری التبریزی، طبع بطهران حدود سنه (1345) و للمؤلف جبر و اختیار، ارتباط إنسان و جهان، نیایش حسین.
لحمید حمید، طبع بطهران فی هذه الأواخر، و للمؤلف کتاب فی البحث عن فلسفه هگل.
للدکتور عباس الریاضی الکرمانی الأستاذ بجامعه طهران، طبع بطهران فی (1350 ش) فی 320 ص.
لحمید مصدق حفید الزعیم الفقید طبعه (مدرسه عالی مدیریت کرمان) فی (176 ص) حدود سنه (1350 ش).
الأصل لهارولد- ژلاسکی، ترجمه إلی الفارسیه منوچهر صفا، و طبع بطهران حدود سنه (1348 ش).
لجهان گیر قائم مقامی طبع بطهران حدود سنه (1350 ش).
الأصل لوالد کولپه، ترجمه إلی الفارسیه أحمد آرام.
لمحمود میرزا القاجار بن فتح علی شاه، مر ذکر الأصل فی (19: 124)، و ذکرنا أنه انتخاب من الدفاتر السته من المثنوی المعنوی و جعل له مقدمه منثوره شرح فیها حیاه المولوی و سبب تألیفه المنتخب فرغ منها فی جمعه 1261. أولها: [اللهم صل علی محمد و عجل فرجهم. چون این فقیر در سابق از کتاب مثنوی انتخابی نموده بود].
تألیف (أمیر الأمراء حسب الأمر همایونی)، توجد مستقلا فی (طهران، دانشگاه 52/ 2591) ضمن جنگ محمد معینا المؤرخه 1109 فی سبعه أوراق.
ص: 42
الأصل من الکتب الفارسیه المؤلفه فی الأدب و نسخه مذهبه من مقدمته، توجد منفردا فی طهران، (سپهسالار 9/ 2913) کتبها محمد تقی نجم ثانی فی (شعبان 1157)، حین کان یخرج من تستر، فی (26 ص) أوله: [تا خامه نقش إیجاد نکات ...].
للدکتور ذبیح الله صفا، و طبع بطهران مع أصلها الذی تعتبر تحریرا من راحه الأرواح و مر له حماسه سرائی در ایران 7: 87.
للدکتورین: شاپور راسخ و جمشید بهنام طبع فی (280) ص، بطهران حدود سنه (1348 ش) و من هذا القبیل: طرح مقدماتی جامعه شناسی ایران أیضا لهما، مبانی جامعه شناسی للدکتور علی أکبر الترابی زمینه جامعه شناسی لاگ برن و نیم کف، ترجمه الفاضل الدکتور أمیر حسین آریان پور، قواعد روش جامعه شناسی لإمیل دورکیم ترجمه کاردان، جامعه شناسی کشورهای صنعتی پرفسور رمون آرن، ترجمه رضا علوی، جامعه شناسی طبقات اجتماعی در امریکا لأحمد أشرف و غیرها مما طبع فی هذا الموضوع.
للدکتور کاظم الودیعی طبع بطهران حدود سنه (1349 ش) و مر البحث عن الجغرافیا فی (ج 5 ص 112) و ذکرنا هناک کتبا متعدده فی هذا الموضوع.
مر بعنوان مثنوی معمای جهان ج 19 ص 303.
لأحمد الأردوبادی، طبع بطهران حدود سنه (1344 ش).
أیضا للدکتور ودیعی المذکور
أیضا للدکتور ودیعی، طبع بطهران حدود (1348 ش).
ص: 43
لآلفرد سووی، ترجمه إلی الفارسیه الدکتور علی محمد کاردان و طبع بطهران حدود سنه (1340 ش) و من هذا القبیل روشهای تحلیلی جمعیت شناسی للدکتور مهدی الأمانی، و جمعیت شناسی فی مجلدین للدکتور جمشید بهنام السابق ذکره کلها مطبوعات.
یأتی بعنوان نافع برهان قاطع کما یأتی ملحقات برهان قاطع.
الأصل من شروح گلستان الترکیه، ألفه کفوی حسین بن رستم الحنفی المتوفی (1010) فی مکه حین کان قاضیا بها، و فرغ منه فی (شوال 1050) و لما کانت بقیت فی المسوده نقله المولی حسین بن کوزلجه رستم پاشا الشهیر بالحسینی إلی البیاض، و قدم له مقدمه و سماه بستان .... أوله: [تعداد منت و إظهار منت أتمک رب العزه ...] توجد نسختان غیر مؤرختین منه فی (القاهره دار الکتب): 1- (4405 س) کتبه السید مصطفی بن صالح المتوفی (1197). أوله: [حکایت، از حکیمی پرسیدند که از شجاعت و سخاوت کدام بهتر ...]. 2- (66- أدب ترکی طلعت) مذهبه فی (313) ورقه، کل صفحه منه فی (31) سطرا. أوله: [منت خدای را تعداد ...].
لابن میثم البحرانی شارح النهج، اسمها أصول البلاغه أو تجرید البلاغه 3: 352.
لجامع أصله و هو بکتاش قلی إبدال الرومی، جمع فیه أشعارا علی ترتیب قوافیها و قدم له مقدمه منثوره، و هو یشبه التذکره. أوله: [بعد از حمد و سپاس و شکر بی قیاس حضرت ...] و فی بعض النسخ [بعد از وظایف حضرت وهاب علی الإطلاق ...] توجد نسختان منه بالقلم النستعلیق و أولهما مختلفتان، کما تری فی (طهران، دانشگاه) (1/ 5335) کتبت فی (23 ج 2، 1082) و (2/ 4199) کتبت فی یوم الخمیس (رجب 1225) فی
ص: 44
أصفهان بطلب من بعض الأحباب فی (103) ص، و لها مقدمه منثوره و بعدها ما أنشأت فی التوحید و نعت النبی و الأئمه، و بعدها غزلیات کل واحد من الشعراء باسمه، و فی المقدمه ذکرت اسم المؤلف، و نسخه منها مذهبه، توجد عند عبد الحسین بیات (2 مج) کتبها پیر محمد الکاتب بقلم النستعلیق فی (977) و قد سقطت منها بعض المقدمه.
ذکرنا الأصل فی (ج 3 ص 158) و قلنا إنه لعنایه الله اللاهوری کمبوه الکنبوری المتوفی (1082) أو (1088) و هو من أساطیر الهندیه القدیمه من روایات البراهمه، فی معاشقه جهان دار سلطان و مهربانو (بهروز) کتبه بتقلید من عیار دانش الذی تعتبر تحریرا عن کلیله و دمنه المؤلف باسم بهرام شاه، و طبع فی الهند فی (1261) و بعدها مکررا و له مقدمه مستقله. أولها: [فاتحه کتاب مستطاب آفرینش و پیرایه صحیفه دانش و بینش ...]. و أول المتن: [پیرایه ده دیباجه سخن حمد حکیمی است که ملک معنی ...]. نسخها شایعه أقدم ما اطلعت فی (پاکستان، انجمن ترقی أردو 3 ق ف 7) کتبها المیرزا عبد الله فی سنه (1091) محتملا أو (1191) فی (366) ص و نسخه أخری منها فی (مشهد خراسان) فی (289) ورقه، و مر دیوان عنایت لاهوری فی (ج 9 ص 772).
لآقا حسینا المتوفی قبل سنه (1083- 1086) أولها: [سبحان الله این چه گوهر گران مایه و أختر بلندپایه است که آشنایان زبان وحی و الهام ...]. توجد نسختان منها) ب (طهران): 1- (دانشگاه 15/ 1997) ضمن الجنگ المکتوبه فی (1083- 1086) و عنوانها: [جناب آقا حسینا غفر الله ] 2- (الملک 1/ 6075) کتبت بالقلم النستعلیق ضمن المجموعه المؤرخه (1087).
لبایندر بیگا الدوزالی، و البیاض للمیرزا محمد إبراهیم، نسخه منها فی (دانشگاه 1/ 2591) علی هامش جنگ معینا الأردوبادی
ص: 45
المکتوبه فی (1109) فی ص (15) منها، و فی الجنگ عده منشئات أخری لبایندر بیگا المذکور.
لآقا حسین الخوانساری المذکور فی (ج 9 ص 247) و البیاض للشاه عباس الثانی المذکور فی (ج 9 ص 679) نسخه منها عند عبد الحسین بیات (26) فی (ص 77) من جنگ رفیع الدین محمد رافع المؤرخه (1084) و نسخه أخری فی ثمان صحائف فی (دانشگاه 90/ 2591) ضمن جنگ من منشئات کتبت فی أوائل القرن الثانی عشر.
من إنشاء المولی خلیل الوقاری، نسختان منها فی (طهران): 1- (کلیه الآداب 104 حکمت) ضمن الجنگ المکتوبه فی (1103).
2- (المجلس 13/ 3455) ضمن الجنگ المؤرخه (1063- 1141) فی صفحتین.
للشاه زاده رضا قلی میرزا. أولها: [حبذا این ...]. نسخه منها فی (الملک 24/ 4719) کتبت بالقلم الشکسته و النستعلیق ضمن المجموعه المؤرخه (1192) کذا ذکرت فی (ص 3564) من فهرست نسخه های خطی فارسی و لکن مر فی (ج 3 ص 168) أن البیاض، مع هذا الأول لأخیه إمام قلی میرزا.
لمحمد صادق، نسخه منها فی (دانشگاه 129/ 2591) علی هامش (ص 331) من جنگ معینا المذکور
و هی من إملاء الخواجه محمد میرک (بیگ) الصالحی نسخه منها فی (الآداب 104) کتبت بالقلم النستعلیق ضمن الجنگ المذکور و أخری فی (المجلس 12/ 3455) ضمن الجنگ المذکور سابقا فی صفحتین
لمقیما، و البیاض للشاه عباس الماضی المذکور فی (ج 9 ص 680) نسخه منها فی (المجلس 2327) ضمن الجنگ المؤرخه (1072)
للمیرزا مهدی الأسترآبادی المذکور فی (ج 9 ص 1132) و البیاض للشاه زاده إمام قلی میرزا المذکور آنفا، نسخه منها فی
ص: 46
(شیراز، ملی فارس) ضمن منشئاته
لمولانا ناظم الهروی المذکور فی (ج 9 ص 1163) و البیاض لحسن خان، نسخه منها فی (دانشگاه 16/ 2618) فی (ص 136) ضمن الجنگ المکتوبه فی القرن الثانی عشر أو الحادی عشر
لوحید القزوینی المذکور فی (ج 9 ص 1266) و البیاض للمیرزا محمد حسین الطبیب القمی، و قد کتب الشاه علیه شیئا بخطه، نسخه منها فی (دانشگاه 17/ 3098) ضمن الجنگ الذی جمعها أصلان الگیلانی فی (1083- 1086) فی (269) ص
نسخه منه فی (طهران دانشسرای عالی، قریب 7/ 55) ضمن المجموعه المؤرخه (1244)
لخلیفه مؤمن حسین، نسخه منها فی (دانشگاه 89/ 2591) ضمن جنگ معینا المذکور آنفا فی أربع صحائف
لسعید النفیسی و هی مطبوع مع الأصل، کما مر فی (ج 19 ص 132) و یأتی للنفیسی مقدمه دیوان قاسم أنوار و مقدمه دیوان جنید شیرازی
لوحید القزوینی، صاحب مقدمه بیاض المذکوره نسخه منها فی (طهران، سپهسالار 2/ 143) کتبت بالقلم النستعلیق فی (ص 49) من الجنگ المکتوبه فی القرن الحادی عشر
فارسی للسید محمد صادق الحسینی المعاصر طبع بإیران
الأصل للسنائی الغزنوی و هی مثنوی عرفانی فی (103) بیتا یخاطب فیها القلم أولها:
مرحبا ای سیه رخ دو زبان
ای حدیث آفرین بی دل و جان
ص: 47
نسخه منه فی (بایزید ولی الدین 2/ 2627) ضمن کلیات سنائی المؤرخه (684) و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه) تحت رقم (134) و طبع فی (1348 ش) باهتمام المدرس الرضوی الذی یأتی له مقدمه مثنویات سنائی و طبع قبلها فی سنه (1336 ش) مع مقدمه من الفاضل مجتبی مینوی بن الشیخ عیسی بن محمد حسن بن محمد جعفر شریعتمدار، صاحب مقدمات و واجبات نماز، ج 22 ص 37 ولد المینوی فی (1282 ش) و شرع بتعلیم الابتدائیه و کان یوم ذاک یسکن سامراء، ثم جاء إلی طهران، و هو ابن تسع سنین، و بعد تکمیل الابتدائیه فیها تعلم المتوسطه فی دار الفنون و دار المعلمین مرکزی التی یدرس فیها ذاک الیوم عده من الأفاضل کالمرحوم المیرزا عبد العظیم قریب و الفاضل التونی و الشیخ حبیب الله ذی الفنون و أبی الحسن الفروغی و المیرزا غلام حسین خان رهنما و غیرهم، ثم سافر إلی أوربا و تعلم فی جامعه لندن و بعض مدارسها العالیه و رجع إلی طهران فی (1330 ش) و صار أستاذا فی جامعتها حتی الیوم، و له مقالات عدیده بالفارسیه و الإنجلیزیه مثل ما یأتی بعنوان مقدمه دیوان ناصر خسرو
الأصل لکاشف الأصفهانی، کما مر فی (ج 19 ص 136) و هو مشتمل علی: التوحید، نعت النبی و مدح الوصی، صفه ولدین شیخین، الهوی، هوی الولد الأکبر، تهیه أسباب العروس، الزفاف، تعریف العیش و النشاط، تعریف المعشوق من الرأس إلی القدم و بعدها مواضیع أخلاقیه من تعریف القناعه و الحسنه و السخاء و فی آخرها أثنی علی اعتماد الدوله کما أن لها مقدمه لعبد العلی أشرنا إلیها فی (ج 19) و نسخه من التحفه فی (80) ص، ضمن کلیاته مع مقدمه منثوره، توجد فی (دانشگاه 3/ 2934):
الأصل للشیخ العطار، و المقدمه للمیرزا محمد خان القزوینی، کما مر فی (ج 9 ص 730) و یأتی مقدمه کلیات عطار کما یأتی للقزوینی مقدمه دیوان حافظ
ص: 48
للسید مصطفی الفائزی من أحفاد السید طعمه و المعروف بآل وهاب ولد 1320 و هو معرب عن الإفرنجیه
متن التفسیر لأبی جعفر محمد بن جریر الطبری المازندرانی (مازندران 224- بغداد 310) ترجمه إلی الفارسیه ظاهرا- أبو علی محمد بن محمد البلعمی وزیر منصور بن نوح السامانی (350- 365) بأمر من هذا السلطان حدود سنه (352) فی سبعه مجلدات و طبعه حبیب الیغمائی و قدم له مقدمه، و توجد نسخه من الترجمه فی (مولوی خانه بورسل کتل 1612) کتبها حسکویه الکاتب بن محمد بن حسکویه فی سنه (562) مشتمله علی تفسیر آیه (56) من سوره المؤمنون إلی سوره سبأ
لقوام الدین الیزدی، نسخه منها مستقلا فی (دانشگاه 6/ 2576) ضمن کلیاته الآتیه ذکرها عند ذکر مکاتیبه و منشئاته و یأتی مقدمه دیوانه و مقدمه سفینه غزلیات کما یأتی شرح الشمسیه ذیل کلمه المنطق
ذکرنا القصیده فی (ج 17 ص 122) و شروحها فی (ج 14 ص 9) و هی فی مدح علی علیه السلام و ترجمها نظما بالفارسیه محمد رضا بن محمد بن محمد رضا بن محمد إسماعیل القمی المشهدی- مولدا و مسکنا- کما یظهر من مقدمته المنثوره أوله: [حمد له این رساله ای است در بیان دو حدیث که دلالت می کند بر فضیلت
داشت جایی أم عمرو اندر لوا
مانده آثار کهن از وی بجا
توجد نسختان منه فی (طهران): 1- (دانشگاه: 3831) کتبت بالقلم النسخ و النستعلیق فی القرن الثانی عشر، ضمن جنگ، و لها مقدمه منثوره ذکرت فیها اسم المترجم، 2- (المجلس 5/ 4255) کتبها الحسین بن المیرزا الحیفانی بالقلم النسخ فی (1223) و لم یذکر فی فهرس المکتبه اسم من المترجم
ص: 49
المذکوره- ترجمها محمد قاسم الأسترآبادی بالنظم الفارسی، و قدم له مقدمه فی فصلین فی ترجمه أحوال الحمیری ناظم الأصل أوله: [حمد له و بعد، چون قصیده عینیه سید حمیری در کمال فصاحت بود راقم این حروف محمد قاسم أسترآبادی را بخاطر رسید] توجد نسخه منها فی (دانشگاه، 4/ 4215) کتبت بالقلم النستعلیق فی القرن الحادی عشر ضمن جنگ و لکن لم یوجد ترجمه (17) بیتا من القصیده فی النسخه، و لعل الناظم لم یترجمها من الأصل
المتن للشیخ البهائی مر ذکره فی (18: 77)، و ذکرنا ترجمته لأحمد الشهیدی فی (4: 130) و أوله: [مجموعه حمد و سپاس واجب الوجود و سفینه شکر و سپاس ] توجد المقدمه مستقلا فی (طهران، أدبیات 114 حکمت) ضمن جنگ کتابته من القرن الحادی عشر
للسید حسن تقی زاده التبریزی، فارسی فی لزوم تغییر الخط الفارسی و انتخاب الخط اللاتینی طبع بطهران فی 1347 فی 76 ص ثم غیر المؤلف عقیدته فی هذا الباب، و یأتی له مقدمه دیوان ناصر خسرو کما مر کشف تلبیس و گاه شماری در ایران قدیم فی (ج 18 ص 23 و 204) مانی و دین أو: ج 19 ص 31
تفسیر لم یتم للراغب الأصفهانی، و مر بعنوان جامع التفسیر 5: 45
لمیرزا محمود الشهابی صاحب مسرح الفؤاد:
ج 21 ص 18 و سمی تفسیره ب فروغ ایمان و طبع أوائلها ضمن مجله الإیمان الطهرانیه
الأصل للخواجه تاج الدین أبی بکر أحمد بن محمد بن زید (یزید) الطوسی من علماء العامه فی القرن السادس و هو تأویل عرفانی من قصته علیه السلام مر فی (12 ص 57) بعنوان کتاب الستین
ص: 50
أوله: [سپاس مر خدای را که قادر بر کمال است و آفریننده روز و شب و چنین گوید] و قد کان الواعظ الکاشفی یملیه علی أصحابه کما مر فی (ج 5 ص 57) بعنوان جامع الستین و نسخه منه فی (أسعد أفندی 2557 کتبها) جبرئیل بن محمد بن محمد بن أسلم بن إیمان بن مؤمن النخجوانی من قریه اقوین فی (صفر 711) فی (157) ورقه، کل منها فی (23) سطرا و نسختها الفتوغرافیه فی (دانشگاه) تحت رقم (541) و کان النسخه أساس الطبع فیما طبع أخیرا باهتمام محمد روشن مع مقدمه له و نسخه أخری فی (رشت، المکتبه العامه 1/) فی (13 ع 2/ 847) و صورتها الفتوغرافیه فی دانشگاه تحت رقم (2022)
الأصل فی قسمین سمی الأول منهما ب جلاء الأذهان و الثانی ب تفسیر گازر و لعل الأول من تألیف أبی المحاسن الجرجانی، و الثانی للسید غیاث الدین الزواری المذکور فی (ج 4 ص 270) و طبع الکتاب باهتمام و مقدمه السید جلال الدین المحدث الأرموی
للمیرزا معز الدین محمد بن محمد محسن الأصفهانی و المحتمل أن التقویم للأستاد أبی جعفر الکافی صاحب التسهیل المظنون اتحاده مع صاحب المعاد المذکور فی (21 ص 171) و توجد نسخه من المقدمه فی (17) ص، فی (دانشگاه 5/ 2978) ضمن جنگ رفیع الحسینی المکتوبه فی القرن الحادی عشر
الأصل للخواجه الطوسی، و قد کتبها لعلاء الدین محمد بن الحسن بن علی ذکره السلام بن نزار بن معد بن علی بن منصور بن نزار بن معد بن جعفر الصادق علیه السلام و استخرج فیها طالعه أولها: [این فصل دیباجه تقویمی است که نصیر الدین طوسی جهت محمد بن نوشته مقدمه جود مسعود آسمانی و فاتحه ورود وفور شادمانی ] توجد نسختان منها فی: (الحمیدیه 14/ 1447) ضمن المجموعه المؤرخه (755) و (المجلس 81/ 5138) کتبت بالقلم النستعلیق فی (1057- 1024) فی الورقه (354) من جنگ ابن خاتون و یأتی
ص: 51
للخواجه مقدمه قدیم أخلاق ناصری و غیرها
أشرنا إلیها عند ذکر الأصل فی (ج 5 ص 23) و قلنا إنها مطبوعه مع الأصل، لوحید الدستگردی فی (1307 ش) فی (14+ 264 ص) و یأتی قریبا منتخب جام جم و ذکرت فی (ص 2735) من فهرست نسخه های خطی فارسی (50) نسخه من الأصل فی مکتبات الشرق و الغرب أقدمها کتابه نسخه فی (المتحف البریطانی 22/ 27261A bb ) ضمن المجموعه المؤرخه (813- 814) و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه) تحت رقم (24)
الأصل جنگ شعر من القصیده و القطعه و الغزل لا نعرف المؤلف الا أن لها مقدمه و تقریظ من إنشاء محمد مؤمن الفیروزآبادی و نسخه مذهبه غیر مؤرخه من الجامع فی (طهران، المجلس 446) کتبت بالقلم النستعلیق فی (372) ورقه و ذکرت فی فهرس المکتبه فهرس الشعراء المذکورین أشعارهم فی الجنگ المذکور
المتن لرکن الدین مسعود الصاعدی، یأتی ذکر الأصل بعنوان منتخب غزلیات شعراء و المقدمه لقوام الدین الیزدی صاحب مقدمه ترجمه شمسیه (22: 49) و قد کتبها للشاه زاده إسماعیل بن إبراهیم سلطان، نسخه منها ضمن کلیاته الآتیه ذکرها عند ذکر مکاتیبه و منشئاته
راجع مقدمه مجموعه الرشیدیه
الذی مر ذکره فی (5: 50) المأخوذه من فرج بعد الشده المذکوره فی (16: 155) توجد نسخه منها فی (طهران، الملک 28/ 4171) و لها مقدمه لمحمد مؤمن شرفیه أولها:
[سزاوارترین حمدی که زبان گوینده بدان مشعوف باشد] ضمن مجموعه کتابتها 1092
فی آداب السفر بالگجراتیه، للشیخ
ص: 52
محمد حسن الکاشانی صاحب مقدمه منطق الآتیه ذکرها، ألفه فی 1338 کما ذکره فی فهرست
فی ترجمه أحوال مصنفها الخیامی المذکور فی (ج 5 ص 86) للفاضل المناضل الدکتور تقی أرانی، مطبوع مع الأصل، کما مر فی حاشیه (ص 310) من (ج 9) و مر للدکتور عرفان و أصول مادی فی (ج 15 ص 247) و یأتی له قریبا مقدمه شرح ما أشکل من مصادرات أقلیدس
مر فی (22: 51) بعنوان مقدمه تفسیر گازر
مر الأصل فی (ج 5 ص 152) و (ج 19 ص 149) و طبع مع مقدمه الطبع من الدکتور نوربخش مع مقابله عده نسخ
لمولانا أحسنی اللاهیجی، و الأصل لحسین خان الکهدمی أولها: [شکر بی منتها صانعی را] و توجد نسختان منها فی (أدبیات 104 حکمت) ضمن الجنگ المکتوبه فی (1103) و (المجلس 11/ 3455) فی (ص 20) من الجنگ المؤرخه (1063- 1141)
لمحمد صادق، و الأصل من جمع الآقا محمد معینا الأردوبادی بن الحاج محمد خان، شرع بها فی (1109) و المقدمه أنشأت باستدعاء من المؤلف فی (16 ج 2/ 1109) و نسخه منها فی (دانشگاه 1/ 2591) علی هامش الصفحتین منها (1- 2)
الأصل للشیخ الآذری کما یأتی بعنوان منتخب مفتاح الأسرار و توجد نسختان من المقدمه فی (المجلس 2327) فی (ص 768) ضمن المجموعه المؤرخه (1072) و (دانشگاه 5400) ضمن المجموعه المکتوبه فی القرن الحادی عشر
ص: 53
لقائم مقام، و قد أشرنا إلیها عند ذکر الأصل فی (ج 5 ص 297) و طبع ضمن منشئات قائم مقام مع مقدمه أحکام الجهاد المذکوره فی (ص 38)
لظهیرا، نسخه منها عند عبد الحسین بیات (19) فی (61) و أخری ضمن جنگ رفیع الدین رافع الذی کتبه الرافع بنفسه فی (1084) و معها مقدمه بیاض لآقا حسین الخوانساری المذکوره فی (ص 46)
المذکور فی (6: 287) مع الحواشی و التعلیقات علیه، المقدمه مفصله فی 73 ص کما أشرنا إلیها عند ذکر المتن فی (ج 6 ص 287) و الحواشی فی 61 ص کلها لمیرزا عباس خان إقبال الآشتیانی معلم دار المعلمین طبع مع الحدائق سنه 1308 ش، و یأتی منتخب حدائق السحر، ملاحظات حول حدائق السحر.
فی أصول الفقه، جعلها فی أول الحدائق، للشیخ یوسف البحرانی، طبع ثلاث مرات و هی اثنتی عشره مقدمه و آخر المقدمات فی الفرق بین المجتهد و الأخباری، و طبعت مع الحدائق، و مر شرحه للسید محسن الأعرجی فی (6: 290) و (14: 85).
للسنائی، مر ذکره فی (6: 382) و (19: 157) و لها مقدمات عدیده منها مقدمه الرقا (الرقام، الرفا) الذی جمع مسودات الحدیقه بعد موت ناظمها منضمه إلی بعض نسخ الحدیقه، و ذکر فیها تاریخ وفاه الناظم 525.
للناظم نفسه و هو السنائی الغزنوی، قال الرقا السابق ذکره إن السنائی أنشأ فی مرض موته مقدمه للحدیقه و أملاها علی أبی الفتح فضل الله الحسینی فکتبها هو. أولها: [سپاس و ستایش مبدعی را که بسخن پاک سخن دان سخنگوی را إبداع کرد ...]. و توجد نسخه من الحدیقه فی (طهران، الملیه 993 ف) کتبت فی القرن الحادی عشر و فیها مقدمه الرقا المذکوره
ص: 54
فی (19) ص، و فی الخاتمه فهرس منظوم لأبواب الحدیقه- علی ما أشرنا، و بعدها مقدمه السنائی فی سته صحائف، و نسخه أخری مذهبه فی (طهران، المجلس 916) کتبت بالقلم النستعلیق کسابقها بخط جید فی القرن التاسع، و لها مقدمه لا یطابق مقدمه الرقا، و لعلها أیضا للسنائی أو غیره.
لعبد اللطیف بن عبد الله العباسی، صاحب لطائف معنوی و فرهنگ مثنوی و غیرهما، توجد نسخه مذهبه من الحدیقه معها المقدمه المذکوره فی (طهران، الملیه: 3 ع- 1300 غیر المفهرسه) کتبت بالقلم النستعلیق المتوسط فی (6 شعبان 1039) عن
نسخه کتبت بعد ثمانین سنه عن نظم الحدیقه فی (627 ص) کل منها فی (17) سطرا، و لعل العباسی هذا صاحب مقدمه إلهی نامه المذکور فی صلی الله علیه و آله .
مر فی (ج 4021 ص 326) بعنوان مفتاح الحدیقه.
توجد ثلاث نسخ غیر مؤرخه من الحدیقه فی: 1- (طهران، الملک 5254) و لها مقدمه بالنظم و النثر فی (14) ورقه. أولها: [آن مفضلی که دوستان خود را خلعت سعادت ...].
و (مشهد، عبد الحمید مولوی) و لها مقدمه بالفارسیه السلیسه، و النسخه کانت متعلق ب [فرهاد میرزا] و (بنگال، آسیائی) 1/ 35 11671) کتبت بالقلم النستعلیق و لها مقدمه منثوره.
الأصل لزلالی، مر ذکره فی (7: 15).
و المقدمه نثرا و نظما لطغرا المشهدی. توجد منظما مع أکثر نسخ المثنوی.
ل (سیادت پناه میرزا أبو طالب شیرازی أنجویلی. أولها: [الهی ثنای مجموعه ذات، ثنای اقدس و ادای صفات سپاس مقدسین را حیرتی دارم ...]. نسخه منها فی المجموعه (الملک 28/ 4341) کتبها المیر علی أکبر بن المیر محمد محسن الزکی الحسینی بالقلم النستعلیق
ص: 55
فی (1193- 1219) علی هامش الصفحتین من النسخه.
لصاحب العلی آبادی، صاحب مکاتیب الآتیه ذکرها، نسخه منها فی ثمانیه صحائف، توجد فی (المجلس 2450) ضمن کلیاته المکتوبه بالقلم النستعلیق فی القرن الثالث عشر، و معها حکایات منثوره و أشعاره المشتمله علی القصیده و الترکیب و القطعه و الغزل و الرباعی و المثنوی.
لقطب الدین الشیرازی. أولها: [اگر چه بر ضمیر أرباب کیاست و خاطر ...]. نسخه مستقله منها فی (المجلس 2/ 4999) کتبها عبرت المصاحبی النائنی بالقلم النسخ فی (1354) ضمن مجموعه من مقدمات استقلت بالتنظیم.
الأصل للمحتشم کما مر فی (8: 270) یوجد ضمن أکثر نسخ دیوانه فی المراثی، و طبع مستقلا و مع دوازده بند للصباحی فی (1354). أوله:
باز این چه شورش است که در خلق عالم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
یوجد نسخه منه فی (طهران، دانشگاه 5/ 2084) ضمن مجموعه من القرن الثانی عشر، و له مقدمه منثوره.
الأصل قصه غرام خضر خان و معشوقته دول رائی بنت رائی، کما مر فی (8: 280) جاء فیه:
چو نام خان به نام دوست ضم شد
فلک در ظل این هر دو علم شد
خطاب این کتاب عاشقی بهر
دول رائی خضر خان مانده در دهر
و طبع فی بمبئی مع مقدمه و حواشی بالأردویه (1336).
و هو رکن الدوله أردشیر میرزا بن عباس میرزا بن فتح علی شاه. توجد نسخه من الدیوان فی (الملک 4880)
ص: 56
کتبت فی القرن الثالث عشر، لها مقدمه بالنثر و النظم. أوله: [هو شبل بن الغمام ...]، و نسخه أخری من دیوانه فی (دانشگاه 448) فی القرن الثالث عشر، و فیها ترجمه أحوال الشاعر کتبها أحد أصدقائه فی (1271) و بعدها أشعاره من الغزل و القصیده و ماده تاریخ یقرب من (1700) بیتا.
مر الأصل فی (9: 34) و کتب المقدمه بنفسه و قال فیها إن دیوانی نهبت فی حرب شیخ الإسلام حسن (و لا الحسین) الجوری مع وجیه الدین مسعود فی خواف فی (13 صفر 743) ثم جمعتها للمره الثانیه فی سنه (753)، نسخه من المقدمه منضمه إلی دیوانه، توجد فی (طهران، مهدی بیانی) کتبت حدود (850) و نسخه أخری أیضا فی (طهران الملیه 103 غیر المفهرسه) کتبت بالقلم النستعلیق فی القرن الرابع عشر مشتمل علی المقدمه و أشعاره من القصیده و الغزل و القطعه کلها غیر مرتبه، و یأتی مقطعات ابن یمین.
من المائه السادسه المذکور فی (9: 54). یوجد منه نسخه فی (الملک 15/ 5307) من القرن الحادی عشر، و له مقدمه فی ترجمه أحوال الشاعر. و طبع الدیوان بطهران 1337 ش بمباشره رکن الدین همایون فرخ مع مقدمه فی أحواله.
المذکور فی (9: 54) یوجد منه نسخه فی (طهران الملک 19/ 5307) من القرن الحادی عشر و له مقدمه فی أحوال الناظم، و أیضا (طهران، المجلس 2373) کتابته 1258 مع مقدمه فی أحواله.
المذکور فی (9: 68). یوجد فی (الرضویه 346 أدبیات) کتابته 20 محرم 1011 مع مقدمه فی أحواله مستخرجه من خلاصه الأشعار و (طهران، دانشگاه 2/ 1408) کتابته شوال 1015 مع مقدمه فی أحواله، و نسخا أخر منضمه إلی بعضها مقدمه فی شرح أحوال الناظم. راجع
ص: 57
فهرست نسخه های خطی فارسی: 2222.
ذکرنا دیوانه فی (9: 76) نسخه منه فی (الرضویه 347 أدبیات) ضمن کلیاته المؤرخه (1252). أما المقدمه لجامع الدیوان السید أحمد العلوی، توجد مع أصلها المذهب المکتوب بالقلم النستعلیق فی القرن الحادی عشر فی (75) ورقه و النسخه مع أربع تصاویر جدیده، توجد فی طهران (الملک 4986).
و هو محمد هاشم الشیخ الرئیس بن نور الله میرزا جناب، حفید السلطان فتح علی شاه و المتوفی (1319 ش)، طبع دیوانه فی (1321 ش) بطهران مع مقدمه من عبد الرحیم پارسا التویسرکانی و نسخه من الدیوان عند التویسرکانی المذکور کتبها عبرت النائنی بالقلم النسخ فی حیاه الناظم.
و هو المولی أحمد من شعراء القرن الثالث عشر أو الرابع عشر، و قد مدح حسام السلطنه و المیرزا حسین علی خان یوجد دیوانه بخطه فی (المجلس 2691) کتبها بالقلم الشکسته النستعلیق فی (1304) و أرسله إلی سپهر لیدرجه فی تذکره ناصری و له مقدمه من حسین قلی خان السلطانی الخطاط المذکور فی (9: 461) فی ترجمه أحوال الإلهامی و فی المتن باغ فردوس بستان ماتم مثنوی حسن منظوم و سائر أشعاره من القصیده و الغزل و المجموع یقرب من (2500) بیتا.
المذکور فی (9: 97).
و المقدمه فی شرح أحواله من إنشاء مسعود الحسینی. توجد مع الأصل فی (لنین گراد 213) کتابتها 1008 و أخری (المتحف البریطانی VII 422) کتابتها 1073. و یوجد من دیوانه بطهران (المجلس 3/ 2658) کتابته 959 أضیف فی أوله مقدمه مختصره فی أحوال الناظم بخط أجد.
المذکور فی (9: 129). توجد المقدمه فی أول نسخه من دیوانه ضمن مجموعه ثلاثین دیوانا فی (الملک 13/ 5307) من القرن الحادی عشر.
ص: 58
و هو الحاج سهراب خان القاجاری الکرمانی علی عهد ناصر الدین شاه (1264- 1313) و بطلب من الحاج آصف الدوله الحاکم، و قدم له مقدمه مختصره، توجد مع أصل الدیوان بقلمه فی (المجلس 8656 غیر المفهرسه) و النسخه کتبت فی (1316) فی (30) ص.
أبو عبد الله، المذکور فی (9: 171) و المقدمه فی شرح أحواله فی صدر نسخه من دیوانه بطهران (الملیه 1244 ف) من إنشاء المیرزا محمد حسین المتخلص بشعاع الشیرازی (م 1364) المذکور فی (9: 526) تاریخ کتابه النسخه 1362.
و هو علی رضا بن محمد علی، طبع دیوانه فی (1305) علی الحجر مع مقدمه من محمد حسین الفروغی و ذکرناه فی (9: 157) و یوجد نسختان من دیوانه فی (دانشگاه 3494 و 4616) النسخه الأولی بقلم الناظم، کتبها بالقلم النستعلیق فی (1289) فی (126) ورقه کل صفحه منها فی (12) سطرا، و الثانیه ضمن جنگ جمعها الناظم فی (1300) فی طهران و هی مجموعه من أشعار نفسه و غیره و ما نظمها استقبالا لغیره.
أبو القاسم المذکور فی (9: 185) و المقدمه لمحمود خان ملک الشعراء، توجد مع الدیوان فی (طهران، سنا 7580) من القرن الرابع عشر.
لسعید النفیسی و هی مطبوعه مع الأصل، کما أشرنا فی (9: 207) و یأتی للنفیسی مقدمه دیوان داوری شیرازی کما مر مقدمه پندنامه أنوشیروان.
و هی الشاه زاده جهان ملک خاتون بنت مسعود شاه، معاصره الحافظ (المتوفی 791- أو 792) و کانت تسکن بشیراز و تتخلص ب (جهان) و قتل أبوه مسعود شاه بن محمود إینجو فی (736) و توفیت علی ما نقل فی (758). توجد نسخه مذهبه من دیوانها فی (پاریس، الملیه
ص: 59
723..) کتب فی القرن الثامن، فی حیاه الناظمه، و له مقدمه منثوره.
أولها: [شکر و سپاس و حمد بی قیاس حضرت خالقی را جل جلاله ...]. و النسخه تقرب من (14000) بیتا، و نسخه أخری فی (إستانبول، طوپقپوسرای 867) کتبها مرشد بن محمد الهمدانی فی (840) فی (375) ورقه.
تاج الشعراء (م 1302) المذکور فی (9: 212). ذکر ثلاث نسخ منه فی فهرست نسخه های خطی فارسی:
2275 و الأخیر منه فی (طهران، المجلس 5869) من القرن الثالث أو الرابع عشر، له مقدمه من إنشاء حسین ماهانی، ثم یتلوها القصائد و الغزلیات و المخمسات.
المذکور فی (9: 222). یوجد من الأصل مجموعات مختلفه الکمیه و التنظیم، و فی مقدم کثیر منها مقدمات مختلفه من إنشاء أفاضل الزمان یحتاج إلی تتبع أکثر، و أیضا طبع مکررا و علی کثیر من طبعاته مقدمات من مباشری الطبع و التصحیح. و نذکر هنا عده من المقدمات علی سبیل النموذج.
مقدمه طبع أبو طالب التبریزی، الذی قابله مع اثنی عشر نسخا، حسب طلب مستر جانس الإنگلیزی، شرع فی طبعه بکلکته فی 1200 و فرغ من طبعه 1206.
المذکور آنفا، مقدمه طبع حسین پژمان البختیاری المذکور دیوانه فی (9: 158) طبع الدیوان أولا فی 1315 ش، ثم کرر طبعه بعد ذلک.
مقدمه طبع عباس نهضت.
لعبد الحسین هژیر (1322- 1369) طبع حافظ تشریح و بوبه علی حسب المضامین، فی طهران 1307 ش فی 230 ص.
مقدمه طبع محمد علی پاشا فی طبعه بولاق علی الحجر فی 1243 ق.
ص: 60
للعلامه المیرزا محمد القزوینی علی طبع دیوانه بمعاضده الدکتور قاسم غنی. طبع فی 1320 ش ثم کرر بعدها.
لمحمد گل اندام، أشرنا إلیها عند ذکر الدیوان فی (9: 222). أولها: [حمد بی حد و ثنای بی عد و سپاس بی قیاس ].
و ذکر بعد التحمید و التسلیم نبذه فی فضل الکلام و التعریف بشعر الحافظ و أطرأها و بیان رواجها فی أقصی البلاد. و لملازمته علی الدرس و لملازمته علی شغل السلطان و تحشیته علی الکشاف و المصباح و مطالعته المطالع و المفتاح و تحصیله لقوانین الأدب، لم یوفق جمع أبیاته و غزلیاته، فذکرنا الموضوع فی مدرس مولانا [قوام المله و الدین عبد الله ]، فطلب من الحافظ أن یدون دیوانه و لکنه اعتذر عن ذلک حتی توفی، فاشتغلت بتحریض من الأصدقاء علی جمع الدیوان حتی فرغت منها، و قد طبع المقدمه مع عده طبعات من أصل الدیوان منها فیما طبعه محمد القدسی الآتی ذکره فی سنه (1322) و توجد مع نسخه مذهبه من أصل الدیوان الموجوده فی (طهران، المکتبه الملکیه 12234- 473 ف) و المکتوبه بالقلم النستعلیق بخط حسن الکاتب فی (963) و المشتمله علی أشعار الحافظ من القصیده و الغزل الغیر مرتبه، و ساقینامتان و القطعه و الرباعی فی (432) ص، کل منها فی (12) سطرا، و توجد أیضا مع نسخه مذهبه من أصل الدیوان الموجوده فی (سپهسالار/ 413) و المکتوبه بقلم النستعلیق فی القرن العاشر، فی (7150) بیتا.
لأبی علی محمد بن الحاج المیرزا سلطان علی الحسینی الشیرازی المتخلص ب (قدسی) کتب نسخه من الدیوان و قابلها مع النسخ المتعدده و عنی بتصحیحها و تنمیقها فی مده استغرقت ثمانیه سنین (1314- 1322) و قدم لها مقدمه فی ترجمه
أحوال الحافظ و أهمیه أشعاره نقلا عن دریای کبیر لمعاصره فرصت و عن غیره و أورد فی حواشی النسخه شرح کثیر من مشکلات الأبیات و الاصطلاحات کشف بها دقائقها العرفانیه و الأدبیه، نقل غالبها عن
ص: 61
شرح دیوان حافظ لمعاصره الشیخ المفید الشیرازی المذکور فی (9: 1087 و 319) و فی الخاتمه ذکر بعض أشعار المفید، هذا، و ما نظمها بنفسه البالغ، کما یقول، إلی (10000) بیتا و هذه النسخه من الدیوان المشتمله علی قصائد الحافظ و غزلیاته، علی ترتیب التهجی، و سائر أشعاره من الترکیب و الترجیع و ساقی نامه و المثنوی و المقطعات و المخمس و الرباعیات و کتب النسخه بمداد الطبع و طبعها علی الحجر فی بمبئی فی عهد مظفر الدین شاه.
لأحد الأفاضل، ذکر فیها أن السلطان أبو الفتح فریدون حسین بهادر خان، الذی کان مجلسه محفل علماء زمانه، أمر علماء عصره أن یدونوا نسخه مصححه جامعه المحاسن، و جمعوا له هذه النسخه من بین خمسمائه نسخه کانت أغلبها قریبه من عصر الناظم. و بعد المقدمه شرح اللغات و المصطلحات الدیوان علی ترتیب التهجی، ثم أورد القصائد، الغزلیات، المثنویات، الترجیع بند، المخمس القطعه، ثم الرباعیات، توجد نسخه منها فی (طهران، المجلس 2414) حسن الخط کتابتها 1204. أوله:
این گنج معانی که تهی از عیب است
نقشیست که از صحیفه لا ریب است
... أحمدک الله حمدا متوالیا ما نظم بقدرته بیان المتکلمین.
لأحد الکتاب مؤخر عن القرن العاشر، و هی مقدمه گل أندام مع حذف بعض عباراتها و إضافه بعض، و حذف اسم المؤلف ای گل أندام. و أضاف بعد المقدمه شرح اللغات و الاصطلاحات، ثم مسدس فی مدیح الإمام الرضا علیه السلام ، ثم القصائد، الترکیب، الغزل، ساقی نامه، القطعات الرباعیات، فی حدود 4300 بیتا. توجد فی (طهران، المجلس 1233) بخط محمد إسماعیل الموسوی العریضی کتابتها 1233. أولها: [بهترین درود نامعدودی که حافظان سرائر عالم عقول و واقفان محامد و مجامع أصول ].
ص: 62
أشرف، المذکور فی (9: 244) یوجد منتخب من دیوانه فی (الرضویه 4673) للأمیر تقی الدین محمد الکاشانی مؤلف خلاصه الأشعار انتخبه لإدراجه فی تذکرته المشهوره السابق ذکره و قدم علیه دیباجه فی شرح أحوال الناظم.
السابق ذکره، لمحمد تقی المدرس الرضوی، طبع الدیوان بمباشرته و قدم علیه مقدمه فی شرح أحواله.
المتوفی 1244، المذکور فی (9: 245). کان الناظم معلم الشاه زاده محمود میرزا القاجار، و المقدمه لهذا التلمیذ فی شرح أحوال أستاذه، فی خمسه صفحات، ثم یتلوها الغزل و الرباعی و القطعات و (ماده تاریخ)، و فیه مدائح محمود میرزا السابق ذکره. توجد فی (طهران. دانشگاه 3001) بخط من القرن الثالث عشر. أوله: [مستحسن طبع حسن حمد پروردگاریست ]. و مر له آنفا مقدمه باده وحدت 22: 42.
فتح علی شاه المذکور فی (9:
280). توجد فی مقدم نسخه من دیوانه فی (طهران، سلطنتی 668) مقدمه منثوره فی أحواله. لمحمد صادق المروزی وقایع نگار المتخلص به همای المذکور فی (9:
1297). أوله [دیباجه کتاب دانش و عنوان دیوان بینش حمد و ثنای خاقانیست جلت عظمته ]. ثم یتلوها الدیوان من الغزل و القصائد و المفردات و المقطعات و الرباعیات و مثنوی ساقی نامه و الترکیبات. و رأیت المقدمه فی بعض نسخ أخر من الدیوان و توجد نسخه مستقله من المقدمه فی کلیات همای فی (المجلس 1738) الغیر مفهرسه.
الشیروانی المذکور فی (9: 280).
طبع الدیوان بمباشره عبد الرسولی مع مقدمه الطبع له، کما مر.
المذکور آنفا. و المقدمه لمعتمد الدوله نشاط الأصفهانی المذکور فی (9: 1189)، فی عشر صفحات. أوله [ناظم العوالم بدیع المناظم ]. توجد نسخه منها فی مقدم نسخه من دیوانه فی (طهران،
ص: 63
الملیه 382 ف) بخط محمد مهدی الحسینی الفراهانی، کتابته 1243، ثم یتلوها الدیوان و فی مقدم کل فصل من أبواب الغزل و الترکیب و المفردات و الرباعیات و غیرها مقدمات مختصره منثوره.
المیرزا فضل الله المذکور فی (9:
288). و المقدمه فی شرح أحواله لمحمود بن محمد الدنبلی، خاور، الذی جمع الدیوان فی 1239، أوله: [دیباجه کتاب مسمی بمهر خاوری. الحمد لله الذی جعل لسان الشعراء مفتاحا لأبواب کنوز العرفان ] توجد نسخه منها مع الدیوان فی (طهران دانشگاه 2643) من القرن الثالث عشر فی خمسه عشره صفحه.
المذکور فی (9: 295).
لسبطه رشید الیاسمی، طبع مع أصل الدیوان، کما أشرنا إلیه فی محله. و مر له مقدمه اندرزنامه و یأتی مقدمه دیوان هاتف و مقدمه دیوان مسعود و سعد.
کمال الدین محمود، المذکور فی (9: 304). توجد فی (طهران، سلطنتی 12149) نسخه من کلیاته مصدره بمقدمه من إنشاء محمد بن إبراهیم الصحاف جامع الکلیات. ثم یتولها فهرست الأجزاء: 1- الدیوان من القصیده و القطعه و الهجو و الغزل و الترجیع و المخمس، 2- مفاتیح القلوب، مصدره به مقدمه منثوره، 3- روضه الأنوار، 4- گل و نوروز 5- هما و همایون، 6- کمال نامه، 7- گوهرنامه بهایی، 8- رساله شمع و شمسه 9- مناظره الشمس و السحاب، 10- مناظره اللبد و البادی، 11- أوله: [السراج الوهاج و فی الأخیر الرباعیات. تاریخ کتابتها غره ع 1/ 824. أوله: [حمد بی قدر و شکر بی احصا با ثنایی بیرون از استقصا].
لعده من الکتاب الذین جمعوا الدیوان فکتبوا له مقدمه علی ما مر ذکره فی (9: 304).
ص: 64
محمد داود (1065- 1133).
و المقدمه لمحمد رضی بن محمد شفیع، أنشأه حسب طلب الناظم، و ذکر فیها أسماء عده کثیره من الشعراء الماضین و المعاصرین، و ذکر فی آخرها تاریخ إنشاء المقدمه محرم 1094. ثم یتلوها القصائد و الغزلیات و مثنوی سفرنامه، زبور العاشقین، نمکدان دین، ترکیب بند. و الأخیره بالترکیه، کلها فی حدود 8000 بیت.
توجد مع الدیوان فی (طهران، سپهسالار 256). أولها: [لوامع حمد و ثنایی که چون کوکبه تباشیر در مطلع بندگی ظهور نماید].
محمد (1238- 1284). طبع الدیوان مع مقدمه السعید النفیسی فی شیراز 1330 ش.
المیرزا نظام الملک (م 1029) المذکور فی (9: 1204) و بعد وفاته اجتمعوا شعراء عصره و طلبوا من أبی حیان الطبیب الشیرازی المتخلص ب (مالی) أن یجمع دیوانه، فاشتغل بذلک فی 1030 و قدم له مقدمه. أولها: [مطلع قصیده سر دیوان هر سخنور و مقطع شریطه نظام هر نظم گستر بأید که موشح باشد]. توجد نسخه مع الأصل فی (الرضویه 1/ 4772) من القرن الحادی عشر.
محمود خان (م 1298 أو 1299).
المذکور فی (9: 326). دونه و أنشأ له مقدمه محمد حسن بن محمد حسین القزوینی المتخلص ب (آیت) المذکور فی (9: 13). أولها: [الحمد لله الذی جعل الفضائل کلها مجموعه فی فطره الإنسان. بر دانشوران دقیقه شناس و سخن گستران ]. توجد مع الدیوان فی (طهران، مجلس 983) کتابتها 1287، و هی سنه تألیف المقدمه أیضا.
السابق ذکره، و المقدمه المنثوره لعبد الرحیم الهمدانی المتخلص بخادم، جامع الدیوان، أنشأها فی 1270. أولها:
ص: 65
آنچه بدیوان تو دیباجه بود
انصاف سزد که نقش دیباجه بود
سپاس بی قیاس سخن آفرینی را سزاست و متکلمی را روا است که إنسان.
توجد بطهران (المجلس 982) تاریخ کتابه الدیوان صفر تلک السنه التی أنشأ فیها الدیباجه.
محمد علی میرزا دولت شاه (1203- 1237) المذکور فی (9: 331). و المقدمه لمیرزا صادق المتخلص بناطق الأصفهانی المذکور فی (9: 1158). أنشأها فی 1228. توجد نسخه الدیوان مع المقدمه فی (طهران، مجلس 1188) کتابتها من القرن الثالث عشر ساقط الأول.
المیرزا سعد الدین محمد (م 1100) المذکور فی (9: 351). و مر هناک أن دیوانه مبدو بمقدمتین: أحدهما للناظم نفسه، و الثانیه لمحمد صادق المشهدی. و یوجد نسخه من الدیوان فی (طهران، دانشگاه 4531) مع مقدمه منثوره باسم الشاه سلیمان الصفوی (1077- 1105) کتابته 1102. و نسخا أخری ذکر فی فهرست نسخه های خطی فارسی: 2331 بعضها مبدوه بمقدمه فلیراجع.
المیرزا جعفر. طبع مع مقدمه الطبع فی أحواله للسید نصر الله التقوی بطهران، کما مر ذکره فی (9: 395).
(إشتها) المیرزا عبد الله الگرجی (1245- 1289) المذکور فی (9: 440). و ذکرنا هناک أن المیرزا نصر الله بن محمد شفیع الخطاط جمع دیوانه، و أنشأ دیباجه دیوانه علی محمد المنشی بن محمد علی بأصفهان. و یوجد نسخه من دیوانه مع المقدمه المذکوره فی (طهران، المجلس 943) کتابته 1292- 1294 و أضاف المیرزا نصر الله الخطاط المذکور حواشی علی المقدمه المذکوره. أولها: [حمد بی حد و ثنای بی عد و ستایش بی عد خداوندی را سزد که در کشور هستی ].
الهندی سکندر (م 1136).
ص: 66
المذکور فی (9: 443). و المقدمه لمستعد خان المتخلص بساقی (م 1136) مؤلف مآثر عالمگیری و المذکور فی (19: 8). أولها: [الحمد لله علی نواله و الصلاه علی محمد].
المیرزا محمد علی (م 1228) المذکور فی (9: 443). یوجد نسخه من دیوانه فی (طهران، دانشگاه 3806) باسم شمس المناقب مبدوه بمقدمه فی شرح أحواله لحسین قلی خان سلطانی المتوفی 1257 و المذکور فی (9: 491)، بخط المیرزا إبراهیم الاشتری کتابته رمضان 1300.
السابق ذکره، للمیرزا جلال الدین الهمائی المذکور فی (9: 472) طبع مع أصل الدیوان المطبوعه باهتمام الدکتور محمد جعفر المحجوب، و یأتی للهمائی مقدمه دیوان مختاری.
یأتی بعنوان مقدمه کلیات سعدی.
محمد میرزا الملقب ب سیف الدوله المذکور فی (9: 459). یوجد نسخه من الدیوان مع مقدمه ذکر فیها أن قسما مما نظمها الناظم ذهبت غلطا إلی دیوان یغما ثم استشهد علی ذلک، فی (الرضویه 4664) بخط علی محمد بن أحمد الطباطبائی الأردستانی. أولها، [بر رأی صواب نمای حقیقت آرای سخن سنجان فصاحت کیش ].
حسین قلی خان (1247- 1303). و المقدمه فی شرح أحواله من إنشاء السید نصر الله التقوی الأخوی بطهران توجد فی (طهران، المجلس 5901 الغیر مفهرسه) بخط محمد علی التفریشی کتابتها 3 ذی قعده 1333.
المذکور فی (9: 471). و المقدمه لتقی الدین محمد الحسینی مؤلف خلاصه الأشعار، توجد مع الدیوان کان فی (طهران، دهخدا 236) من القرن الحادی عشر، و انتقلت إلی دانشگاه.
ص: 67
المذکور فی (9: 476) فی شرح أحواله، لتقی الدین محمد الحسینی المذکور آنفا. توجد مع الدیوان فی (پاریس، الملیه 2/ 799.) و صورتها الفتوغرافیه بطهران، دانشگاه رقم 656 کما فی فهرسها.
و فیه الغزل و المدیح و التعازی و أشعار عرفانیه، یوجد فی (طهران، دانشگاه 2849) بخط من القرن الثالث عشر سمی بعض القصائد فیه بأسماء خاصه مثل: ملح العرفان، رکن العرفان، نکات العرفان، مشکاه، مصباح، مبدوه بمقدمه منثوره فیها ذکر من المیرزا علی خان اللاهیجانی.
بن مبارز الدین محمد (م 786). لجامع دیوانه سعد الدین الأنسی، کما مر عند ذکر دیوانه فی (9: 499 و 507).
حسن علی میرزا (م 1270).
المذکور فی (9: 535). و المقدمه لعبد العلی أوکتائی رئیس المکتبه الرضویه بمشهد خراسان أنشأها فی 1310 ش، توجد فی تلک المکتبه مع الأصل رقم (4680) کتابتها 1351 ق.
المیرزا عبد الله (م 1215)، المذکور فی (9: 553). و المقدمه فی شرح أحواله مفصلا للأدیب المعاصر محمود فرخ، توجد مع دیوان الناظم، المؤرخه 1301 فی مکتبته” المؤلف” الشخصیه بمشهد خراسان.
محمد علی (1016- 1081 أو 1077)، المذکور فی (9: 569). طبع بمباشره أمیر الفیروزکوهی، مع مقدمه فی شرح أحواله فی طهران 1333 ش.
السابق ذکره. طبع منتخب أشعاره الاجتماعیه بمباشره شهید نورائی بمشهد 1330 ش مع مقدمه فی شرح أحواله.
ص: 68
شهاب الدین (م 546) المذکور فی (9: 572). و المقدمه فی شرح أحواله، لبعض الأفاضل، توجد مع الدیوان فی (طهران سلطنتی 214) من القرن الثالث عشر. أوله: [شهاب الدین أدیب صابر غفر الله دانشمندی ماهر و ادیبی فاضل و شاعری کامل بود]. و نسخه أخری من الدیوان و له مقدمه تطابق أولها بما ذکر فی (الرضویه 4689) أیضا من القرن الثالث عشر. و نسخه من دیوانه من جمع عبد الحسین سردار معظم الخراسانی بخط عبرت النائنی کتابتها 1336 مع مقدمه فی شرح أحواله فی (طهران، المجلس 938) لن یذکر منشئها.
الحاجی سلیمان المذکور فی (9: 591). و المقدمه المنثوره لمحمد الساروی أنشأه حسب طلب (معتمد الدوله العالیه السلطانی چراغ علی خان) فی شیراز. أوله: [سپاس سخن آفرین را سزاست ... خاصه سخن سبحان زمان حسان عهد صباحی تخلص سلیمان نام ].
توجد مع الدیوان فی (طهران، سلطنتی 429) بخط السید أبو القاسم الأنجوی حسب طلب چراغ علی المذکور فی 1219.
السابق ذکره. و المقدمه المنثوره لپرتو بیضاوی حسین بن علی محمد، من القرن الرابع عشر، فی شرح أحوال الناظم توجد مع الدیوان فی (طهران، دانشگاه 3841) بخط باستانی راد.
المیرزا حسن خان (1192- 1247) المذکور فی (9: 635). و المقدمه لأحد معاصری الناظم فی شرح أحواله، و جاء فی خاتمه المقدمه بخط غیر کاتب الأصل أن الناظم توفی بطاعون 1247 بکرمانشاهان توجد فی طهران (المجلس 1017). و نسخه أخری من دیوانه فی (طهران، أدبیات 136 حکمت) مبدوه بمقدمه فی شرح أحواله أنشأت فی عصر حکومت طهماسب میرزا القاجار. أولها: [الحمد لله مطلع أنوار الوجود و مقطع الوجود].
أبو الفضل طاهر المذکور فی (9:
ص: 69
659). و المقدمه لإحدی المعاصرین له، و جامع دیوانه الذی مر شرحه فی (9:
660)، الموجود فی (سپهسالار 378) کتابته 895. و نسخه أخری فی (طهران أدبیات 140 د) مع مقدمه من إنشاء أحد معاصریه کما فی فهرسها.
السابق ذکره. و المقدمه لجامع دیوانه شمس الدین السجاسی المتوفی 602 ق. أولها: [سپاس بی نهایت و آفرین بی پایان مر قادری را جل جلاله ]. توجد مع الدیوان فی (الرضویه 4702) من القرن الحادی عشر، و أخری فی (طهران، الملیه 783 ف) کتابتها 1300.
الآقا محمد الخیاط المذکور فی (9: 672). و هی مقدمه الطبع فی أحوالات الناظم، لحسین مکی بن السید محمد باقر المولود 1290 ش، و له مقدمه دیوان مشتاق الأصفهانی الذی طبع أیضا بمباشرته.
بدیع الزمان عبد الواسع (م 555) المذکور فی (9: 702). و هی مقدمه طبع کلیاته، فی شرح أحواله للدکتور ذبیح الله صفا، طبع بطهران. و توجد نسخه من دیوانه فی (طهران، ملک 6/ 5307) و الدیوان ضمن مجموعه دواوین فارسیه من القرن الحادی عشر، و فی أولها مقدمه فی شرح أحوال الناظم.
محمد خلیل بن محمد حسین البارفروشی، المذکور فی (9: 708). توجد نسخه من دیوانه فی (طهران، دانشگاه 2997) من جمع محمد حسن بن ملا آقا رضا مواج بابل کناری، و أنشأ الجامع فی أوله مقدمه فی أحوال الناظم فی سنه 1324، و تظهر منها أن الناظم توفی قبل التاریخ.
جمال الدین محمد (963- 1002) المذکور فی (9: 712). و مر هناک أن الناظم جمع دیوانه قبل وفاته، ثم عند
ص: 70
الموت أوصی خان خانان (م 1037) بجمع بقیه أشعاره، و بعد وفاته أمر خان خانان فی 1024 محمد قاسم الأصفهانی المتخلص بسراج (سراجا) بجمع دیوان عرفی، فجمعه و أنشأ مقدمه فی صدر النسخه. و توجد قطعه فی باب تاریخ تنظیم الکلیات و ترتیبه من إنشاء هذا الرجل (سراجا) فی مقدمه عبد الباقی النهاوندی فی نسخه (دانشگاه 3033) الآتی ذکرها.
السابق ذکره. فی أحوال الناظم لعبد الباقی النهاوندی، مؤلف مآثر رحیمی المذکور فی (19: 4). منثورا فی حدود 14 صفحه، جاء فیها أن النسخه استنسخت عن نسخه خط الناظم التی کانت فی مکتبه خان خانان یوجد من الدیوان و المقدمه هذه عده نسخ، منها (المجلس 1026) من القرن الحادی عشر. أولها: [حمدی که نخستین پایه اش معراج دانشمندان سزد و توحیدی که اولین حرفش ]. و أیضا (المجلس 2594) و (دانشگاه 3033) و الأخیره مذهبه. و جاء فی المقدمه: هذه قطعه من إنشاء سراجا، کما مر آنفا، و طبع الدیوان مع مقدمه فی أحوال الناظم ببمبئی.
شهاب الدین (م 551) المذکور فی (9: 770). توجد نسخه من دیوانه مع مقدمه فی شرح أحواله لتقی الدین محمد الحسینی مؤلف خلاصه الأشعار فی (باریس، الملیه 1/ 799.) مع دواوین: حکیم سوزنی، رشید الدین وطواط، حکیم فلکی کل مع مقدمه من تقی الدین المذکور.
مقدمه الطبع لیحیی قریب، کما أشرنا إلیها فی (9: 773).
جلال الدین أبو الفضل (1266- 1333) المذکور فی (9: 774). توجد نسخه من دیوانه باسم حقائق المناقب و إشارات الحسینیه فی طهران (الملیه 280 ف) و فی صدرها مقدمه لآقا میرزا
ص: 71
حیدر علی الملقب بمجد الأدباء و المتخلص بثریا المذکور فی (9: 184). أولها: [.... الحمد لله الذی عرفنی نفسه و لم یترکنی عمیان القلب ]. و الدیوان مشتمل علی القصائد و الغزلیات فی تاریخ الأئمه علیه السلام و مدائحهم.
مر متعددا بعنوان مقدمه دیوان خاقان 22: 63.
السیستانی المذکور فی (9: 819). و هی مقدمه الطبع لعبد الرسولی، کما أشرنا إلیها فیما مر. و للرسولی هذا مقدمه دیوان خاقانی 22: 63.
المیرزا أبو تراب بیگ المذکور فی (9: 824)، و المقدمه فی شرح أحواله لصدیقه عبد الکریم بن میرزا علی الکاشانی، فی تسعه صفحات ذکر فیها تاریخ وفاه الناظم: لیله الجمعه 14 رجب 1025 و عده مما رثوه ثم تتولها أصل الدیوان و هی فی مقدمه و خاتمه و فیها ما نظمها من القصیده و الغزل و الرباعی. توجد فی صدر نسخه من دیوان الناظم فی طهران (دانشگاه
2501) من القرن الحادی عشر. أولها: [حمدی که عندلیبان گلشن نظم در گلزار ألفاظ به هزار دستان ]. و أول الدیوان: دگر ز لاله نورسته کوه فصل بهار. و نسخه أخری من الدیوان و فی صدرها المقدمه المذکوره أیضا فی (دانشگاه 3740) و أیضا من القرن الحادی عشر.
من القرن التاسع، المذکور فی (9: 840). توجد نسخه من منتخب أشعاره مع مقدمه جامع النسخه فی طهران (سپهسالار 2741) بخط من القرن الحادی عشر، جمع المنتخب حسب إشاره أمیر خان و أنشأ المقدمه باسمه، و ذکر ابن یوسف فی فهرسه بیت آخر المقدمه الذی محی بعض کلماتها و استناد بها احتمال کون تخلص الجامع للأشعار رازی: (رسد ای کاش به رازی شرف تربیتت).
السابق ذکره. و هی مقدمه طبع
ص: 72
1316 ش لأحمد السهیلی الخوانساری، کما مر فی (9: 840).
المذکور فی (9: 846). لجامع أشعاره هادی حسن خان، کما مر فی ذکر عنوان الدیوان.
السابق ذکره، و المقدمه فی شرح أحواله لتقی الدین محمد الحسینی، مع الأصل ضمن مجموعه أربع دواوین فی (باریس 4/ 799.) کما مر فی ذکر مقدمه دیوان عمعق 22: 71.
لسعید نفیسی، و هی مقدمه الطبع کما أشرنا إلیها فی (9: 862).
التبریزی، و هی مقدمه الطبع لدیوانه بتبریز 1333 ش، لمحمد آقا النخجوانی، کما مر فی (9: 885).
السابق ذکره، لرضا قلی خان هدایت الطبرستانی المذکور فی (9: 1292). جاء فی آخر نسخه من الدیوان بخطه فی طهران (المجلس 452) کتابته 1251.
الخباز الرازی، المذکور فی (9: 890) و هی مقدمه الطبع بطهران 1374 للسید جلال الدین المحدث الأرموی. کما مر.
أبو طالب الهمدانی المذکور فی (9: 915). و هی مقدمه الطبع فی أحواله لکشاورز صدر، طبعه بطهران 1372.
المذکور فی (9: 916). و یوجد نسخه من دیوانه فی طهران (المجلس 1050) بخط محمد میرک غازی کتابته 1012، ثم ألحق بها محمد سعید بن محمد صالح المازندرانی فی 1072 قصائد و غزلیات أخر لیست فی النسخه، و قابل النسخه مع أربع نسخ أخری و أضاف إلیها مقدمه منثوره من نفسه.
کمال الدین مسعود المذکور فی (9: 917). توجد نسخه من دیوانه جمعت فی حیاه الناظم، حدود الثمانمائه
ص: 73
الهجریه و فی صدرها مقدمه منثوره فی أحوال الناظم من جامع الدیوان، و جاء فیها أن الخجندی فی فتنه تبریز فی سنه 787 سافر من تبریز إلی سرای عاصمه قبچاق و بقی فیه إحدی عشر سنه و رجع إلی تبریز فی 798. و هذا المده تنافی ما ذکر فی التذاکر، من أن توقفه فی سرای کان أربع سنین. و النسخه مخرومه من أول مقدمتها، و نسخه أخری من الدیوان و معها المقدمه هذه فی طهران (سپهسالار 264) کتابتها 859 کامله.
حیدر علی بن محمد مهدی و هی مقدمه الطبع لعلی الدشتی، کما مر فی (9: 921). و طبع أیضا بأستانبول 1339 ق مع مقدمه فی أحواله.
المیرزا نور الله المذکور فی (9: 939). توجد نسخه من دیوانه فی (دانشگاه 3502) کتابتها 10 ج 1/ 1099. و فی صدرها مقدمه منثوره فی شرح أحوال الناظم و کیفیت جمع أشعاره.
أولها: [لوامع صحایف سخنوری و سواطع دواوین بلاغت گستری که ].
أبو الحسن، مداح نظام الملک و الغزالی (450- 505) المذکور فی (9: 939). توجد نسخه من دیوانه فی مکتبه شخصیه علی آبادی بطهران و فی صدرها مقدمه فی أحوال الناظم، کتابتها 1299.
أولها: [در جویبارها که نوشت این نگارها].
و نسخه فی طهران (سلطنتی 11221) من القرن الثالث عشر أیضا مبدوه بمقدمه منثوره فی أحوال الناظم. أولها: [پس از سپاس خدای ... جناب آذر در تذکره خود در شرح حالات و مقالات حکیم می فرماید ... در جویبارها که نوشت این نگارها].
السابق ذکره، و هی مقدمه الطبع، کما مر فی (9: 939).
السید حسین الطباطبائی
ص: 74
المذکور فی (9: 966). و هی مقدمه الطبع للحکیم المیرزا أبی الحسن الجلوه مر ذکرها هناک.
یأتی بعنوان مقدمه کلیات.
بن فتح علی شاه، المذکور فی (9: 1011). توجد نسخه من دیوانه فی طهران (سلطنتی 672) و فی صدرها مقدمه منثوره من محمود أشرفی المتخلص بچاکر، کتابتها 1236، و فیها قصیده من جامع الدیوان و کاتبه المذکور. أولها: [مطلع کلام غزل سرایان دیوان فصاحت ...
رسید عید و شهنشاه ز طالع میمون ].
السابق ذکره. توجد نسخه من منتخب أشعاره فی (طهران، دانشگاه 3709) مصدره بمقدمه من یوسف النهاوندی جمعه فی 1256، و بخط جامعه، و یذکر فی المقدمه أنه کان فی خدمت الشاه زاده بنهاوند و تبریز، و انتخب المجموعه فی تبریز فی 20 رجب 1256، و فی الدیوان أقسام الشعر من الغزل و القصیده و القطعات و الرباعی و المثنوی.
السابق ذکره. توجد نسخه من دیوانه فی (طهران، دانشسرای عالی 7 و 49 قریب) مصدره بمقدمه لمحمد تقی خان سپهر مؤلف ناسخ التواریخ و المذکور فی (9: 429). و سمی النسخه فی المقدمه بمجمع القصائد.
سراج الدین عثمان المذکور فی (9: 1017). توجد نسخه من دیوانه فی طهران (سنا 3254) من القرن 10- 11 و مصدره بمقدمه فی أحوال الناظم، جاء فیها أنه توفی بغزنین 534 أو 504 (540). و طبع مع مقدمه الطبع لجلال الدین الهمائی بطهران.
النعمهاللهی، کان من معاصری ناصر الدین شاه (1264- 1313)، اشتغل أول عمره ب (علاقبند)، الشاعر الحر.
توجد نسخه من دیوانه فی طهران (دانشسرای عالی 3 و 4/ 10) من المثنوی و الترجیع
ص: 75
کتابتها 1293 و أخری طهران (دانشگاه 2940) کتابتها صفر 1297 و مصدره بمقدمه فی شرح أحواله من کاتب النسخه الحاج علی العطار الطهرانی. أولها:
[مدهوش صهبای فنا و پیمانه نوش خمخانه بقا زهی عارف امی که زبان بیانش کلید خزینه علوم لدنی ].
اللاهوری الجرجانی المذکور فی (9: 1036)، و مر هناک أنه قد جمع دیوانه السنائی الغزنوی (م 525) فی حیاه الناظم، و طبع دیوانه مع مقدمه الطبع لرشید یاسمی فی 1318 ش و منتخبات دیوانه لأحمد سهیلی الخوانساری فی 1319 ش.
المیر علی الحسینی المذکور فی (9: 1043). و هی مقدمه الطبع فی شرح أحواله لحسین مکی بطهران 1320 ش.
صفاء السلطنه المیرزا علی خان المذکور فی (9: 1045). و هی مقدمه الطبع لولده صفاء السلطنه عباس فی طهران 1322.
المیرزا محمد حسین خان الغفاری المذکور فی (9: 1049). و هی مقدمه الطبع لمیرزا عبد الحسین بن لسان الملک الکاشانی کما مر هناک مفصلا.
عبد الرحیم بن الملا سعید تاوگوزی البابا جانی (1221- 1300)، بقلم طاهر بن قیدار الهاشمی السولی برزنجی فی شرح أحواله فی 1344، یوجد بطهران عند الدکتور کریم السنجابی بخط الهاشمی المذکور کتابته 1385.
المذکور فی (9: 1069) و هی مقدمه الطبع لعباس إقبال الآشتیانی، بطهران 1358.
ص: 76
و ذکر فی فهرست نسخه های خطی فارسی 2535- 2539 ثلاث و سبعین نسخه خطیه من دیوانه، و فی ضمنها عده نسخ مصدره بمقدمات منثوره فی أحوال الناظم، لم یذکر اسم مؤلفیها.
السابق ذکره، لفخری الدین الهاشمی الطلوعی العراقی، مع نسخه الدیوان فی طهران (أدبیات 39 د) التی کتابته 1274.
السابق ذکره لمیرزا محمد حسین شعاع الشیرازی (1298- 1364) المذکور فی (9: 526). توجد مع الدیوان فی طهران (حقوق 176 ج).
المتوفی 432، المذکور فی (9: 1113). لرضا قلی خان هدایت مؤلف مجمع الفصحاء. أوله: [در تذکره شعرا هر یک لختی از أحوال و أقوال حکیم منوچهری گفته اند]. جاء فیها أنه جمعه فی دار السلطنه ری بسنه 1260 من عده نسخ من دیوانه و زاد علیه من أشعار له وارده فی التذاکر القدیم و الجدید. نسخها شایعه.
السابق ذکره. توجد نسخه من دیوانه بطهران (دانشگاه 4669) کتابتها 1010، و نسخا أخری من دیوانه مصدره بمقدمات لم یذکر خصوصیاتها. راجع فهرست نسخه های خطی فارسی: 2547.
السابق ذکره، و المقدمه لمحمد حسین ثریا الطهرانی. أولها: [چنین معروض می دارد بنده خاکسار ابن محمد تقی تهرانی محمد حسین المتخلص بثریا]. توجد بطهران (المجلس 2507) مع الدیوان بخط الثریا المذکور کتابته 1287 کتبها عن نسخه هدایت الطبرستانی المذکور آنفا و نقل مقدمته أیضا.
جلال الدین محمد (604- 672)
ص: 77
المذکور فی (9: 1122). طبع مکررا مع مقدمات من المباشرین. منها سنه 1336 ش مع مقدمه الدکتور محمد جعفر محجوب، و طبع غزلیاته بمباشره منصور مشفق و مقدمه لجلال الهمائی و شرح أحوال المولوی لپرتو علوی فی 1335 ش.
و طبع بعض غزلیاته بانتخاب فریدون کار و مقدمه الدکتور لطف علی صورتگر سنه 1336 ش و کلیاته مع الحواشی و التعلیقات و المقدمه لبدیع الزمان فروزانفر فی سته أجزاء سنین 1336- 1340 ش. و ثانیا کلیاته مع شرح أحواله من بدیع الزمان المذکور و مقدمه لعلی الدشتی فی مجلدات.
السابق ذکره توجد نسخه من دیوانه بطهران (المجلس 2443) بعنوان دیوان شمس تبریزی من الغزل و الترجیع و الرباعی، مع مقدمه من جامع الدیوان، و یظهر منها أنه کان من مرده الشیخ، مصححه مع عده نسخ، کتابتها 817 أولها: [ای شاه جسم و جان ما خندان کن دندان ما]
السابق ذکره لرضا قلی خان هدایت مؤلف مجمع الفصحاء و الدیوان منتخب من أشعاره سماه ب شمس الحقائق جمعه فی عصر محمد شاه القاجار و باسمه و باسم عباس میرزا ولیعهد توجد بطهران (سلطنتی 523) بخطه فی 1262 أولها: [دیباجه دیوان موسوم ب شمس الحقائق این نامه که گنج پردقائق خوانند] و نسخه أخری من الدیوان مع المقدمه المذکوره بأراک (عبد الحسین بیات)، و طهران (الملیه) کتابتها 1258
الإسماعیلی، المذکور فی (9: 1154) و مر ذکر مقدمه طبعه بمباشره التقوی و مقدمه السید حسن تقی زاده و علی أکبر دهخدا و مجتبی مینوی سنه 7- 1304 ش توجد نسخه من دیوانه فی (المجلس 4593) مع مقدمه منثوره للسید نصر الله التقوی المذکور
السابق ذکره، توجد نسخا من دیوانه مصدره بمقدمه فی سوانح عمره منسوبه إلی الناظم (و فی هذه النسبه تردید)
ص: 78
التی تتلقی رساله مستقله باسم رساله الندامه فی زاد القیامه و فی بعض النسخ منتخبات من الرساله المذکوره حسب ذوق الکتاب و الجامعین للدیوان، (راجع فهرست نسخه های خطی فارسی: 2559- 2562)
المذکور فی (9:
1155) لجامع الدیوان عبد العلی المتخلص بواله، بن حاجی علی خان حاجب الدوله جاء فیها أنه جمعه عن خط الناظم من غیر زیاده أو نقصان أوله: [ستایش پاک یزدان را سزاست که وجود اقدسش مبرا] توجد بطهران (المجلس 5098) بخط محمد حسین الشیرازی، ج 1/ 1272 مذهبه و طهران (سلطنتی 2866) تاریخ کتابتها تلک السنه المذکوره
الحاج میرزا أحمد الشیرازی المذکور فی (9: 1220) توجد نسخه من دیوانه بطهران (المجلس 1082) مصدره بمقدمه فی شرح أحواله یظهر منها أنه أنشأت فی حیاه الناظم أولها:
[نقیب الممالک و سالک مسالک هو العالم الکامل الأدیب و جامع الفضائل ] و بأصفهان (الملیه 11526) نسخه من دیوانه مصدره بمقدمه فی شرح أحواله جاء فیها أنه جمعت النسخه حسب أمر إمام الجمعه بأصفهان
الکاشانی (م 1013) المذکور فی (9: 1263) توجد نسخه من دیوانه بطهران (دانشگاه 2435) مصدره بمقدمه منثوره فی شرح أحواله لعلی أکبر بن غیاث الدین منصور الأندانی الأصفهانی المستوفی وزیر نظام الدین أغورلو بیک یوزباشی ثم تتلوها الغزل علی ترتیب التهجی و رباعیتان فی آخرها
محمد رضا المذکور فی (9:
1269) توجد نسخه من دیوانه فی (دانشگاه 2938) فی أولها مقدمه من إنشاء ناظمها فی شرح أحوال نفسه حتی سنه 1309 فی عشرین صفحه، و فیها إشارات تاریخیه کثیره حول تاریخ زمانه و الحکومه القاجاریه أولها: [عزت و عظمت
ص: 79
مر عزیزی را سزد که ستایش موجب آسایش و نیایشش مورث آرامش ]
رشید الدین محمد المذکور فی (9:
1270) توجد نسخه دیوانه بطهران (الملیه) بخط سرخوش الهروی کتابتها 1264 مع مقدمه منثوره فی شرح أحوال الناظم، فی ثلاثه صفحات، احتمل فی فهرس المکتبه إنها من إنشاء الکاتب المذکور أولها: [إمام عالم فاضل ذو البیانین رشید وطواط از بلخ بوده است ] و فی المجموعه عده قصائد من سرخوش المذکور
السابق ذکره توجد نسخه فی پاریس (الملیه 3/ 799) مصدره بمقدمه لتقی الدین محمد الحسینی و نسخه أخری من دیوانه انتخبه الکاشانی المذکور لإدراجه فی خلاصه الأشعار له، توجد فی (الرضویه 4657) بخط محمد حسین الجنابذی کتابتها، ج 2/ 1012، کما فی الفهارس
السابق ذکره مقدمه الطبع لسعید النفیسی، فی أول طبع 1339 ش بانضمام حدائق السحر له
التبریزی (م 1018) المذکور فی (9: 1278) توجد نسخه من دیوانه بطهران (دانشگاه 3973) بخط من القرن الحادی عشر و فی أولها مقدمه فی شرح أحواله مأخوذه من خلاصه الأشعار و هفت إقلیم کما فی فهرسها
الأصفهانی المذکور فی (9: 1283) طبع بمباشره وحید دستگردی فی 1352 ق مع مقدمه فی شرح أحواله لعباس إقبال الآشتیانی فی 1312 ش
السابق ذکره، أیضا مقدمه الطبع، و هی لرشید یاسمی فی طبع 1307 ش
للسید عبد الله الجزائری کتبت مستقله
ص: 80
کما مر فی (10: 8)
الأصل لزلالی، نظمها فی قبال سبحه الأبرار للجامی، مر فی (12: 131 و 19: 184) و المقدمه المنثوره من إنشاء طغرا المشهدی، مر فی (9: 404 و 10: 24) أولها، [ما شاء الله از این آیه بیم و امید، در فهرست نشر ذره و خورشید] منظمه مع المتن غالبا
أبی الخیر، توجد نسخه من رباعیاته فی (طهران، أدبیات 2/ 181 ج) کتبت فی 1218 فیها شرح خواص الرباعیات مع مقدمه و أخری (طهران، دانشگاه 15/ 4243)
المذکور فی (9: 39 و 10: 67) طبعت الرباعیات مع مقدمه الطبع لسعید النفیسی بطهران 1334 ش
فی ترجمه أحواله توجد منظمه مع الرباعیات فی (الآصفیه 328) علیها ملاحظه من سنه 1017 و نسخه من الرباعیات مع مقدمه فی (تاشکند، أکادمیه العلوم 364) کتابتها 1080
توجد فی صدر رباعیاته فی (کمبریج 2/ 10 براون 16) مؤرخه 1162
فی ترجمه أحواله و هی مقدمه الطبع لسعید نفیسی
المیر مغیث الدین الهمدانی المذکور فی (9: 1014) توجد نسخه من رباعیاته فی (الرضویه 15/ 9596) ضمن المجموعه المؤرخه 1090 إلی 1106 مشتمله علی 240 رباعیه جمعها عبد الباقی النهاوندی و قدم لها مقدمه منثوره و المظنون أن الجامع هذا هو آقا باقی المذکور فی (9: 1015)
لآقا حسین الخوانساری توجد ضمن مجموعه منشئات عند عبد الحسین بیات (رقم 27) بخط رفیع الدین رافع کتابتها 1084 کما فی الفهارس
ص: 81
لمحمد طاهر الوحید القزوینی، المذکور فی (9: 1266) و هی مقدمه رساله امانت پناه تعلیم جوارح من تألیفات الوحید المذکور، کتبها لسلطان عصره
لمدهوش الگلپایگانی، محمد صادق المذکور فی (9: 1024) و المقدمه علی [رساله نوحه جات که از نتائج أفکار حضرت شوکت مدار والا تحریر یافته ] أولها: [ذو الجلالی را سپاس روا است که آینه جلالش از انکسار ملال مصفا] نسخه منها ضمن کلیاته بطهران (الملک 2/ 5056) کتابتها 1248
الأصل لأبی الفتوح الرازی من علماء المائه السادسه و شیخ الشیخ منتجب الدین، کما مر فی (11: 274).
و طبع مع مقدمه الطبع لمحمد القزوینی علی جزئه الثالث.
الأصل لخواجو الکرمانی، و قدم لها حسین المسرور، کما مر فی (11: 289).
أو وصف الأرض لمحمد طاهر میرزا القاجار (1250- 1317) مترجم کنت دومنت کریستو و لاران مارکو المذکورتان فی (18: 142 و 267) و ژیل بلاس المذکور فی (12: 98). أوله:
ستایش کنم ایزد پاک را
که گویا و بینا کند خاک را
توجد نسخه منها فی (طهران، الملیه 648 ف) کتابتها 1314 فی 28 ورق مشتمل علی أول المباحث من التحقیقات الحدیثه الإفرنجیه فی معرفه الأرض. و قد صدره المؤلف باسم مظفر الدین شاه القاجار، بعد ما صدرت نسخه من قبلها باسم ناصر الدین شاه المقتول 1313.
الأصل لإشراق المراغی، کما مر فی (12:
110) طبع باهتمام میر سید یونسی فی 1338 ش بتبریز، و قدم له المیرزا جعفر
ص: 82
سلطان القرائی التبریزی.
الأصل لأهلی الشیرازی، له عده منظومات فی هذا الموضوع، توجد ضمن کلیاته و فی صدر بعضها مقدمه منثوره، و من هذه القبیل فی (طهران، سلطنتی 598) کتابتها 1000.
لمیرزا جلال الدین (جلالا) الطباطبائی، اسمه محمد هاجر إلی هند فی 1044، و ألف فیها شاه جهان نامه و شش فتح و المقدمه هذه لساقی نامه من نظم ظهوری الترشیزی. أولها: [پیمان کشان مضبطه عرفان از سرجوش غمکده ]. توجد نسخه منها فی (بانکی پور) ضمن مجموعه کتابتها 1195 کما فی فهرسها.
السفینه لأمیر الأمراء شاهرودی خان بیگلر بیگی مشهد خراسان. و المقدمه لمولانا محمد رحیما. توجد ضمن جنگ فی (الرضویه 4494) من القرن الثالث عشر.
للزلالی و تسمی آشوب نامه أو هفت آشوب یأتی فی حرف الهاء.
الأصل لعبد الرحمن الجامی، و المقدمه لرشید الیاسمی أشرنا إلیها عند ذکر الأصل (9: 189 و 12: 213).
الأصل لزلالی الخوانساری، و أشرنا فی محله (19: 211) أن المقدمه لطغرا المشهدی (م 1100) المذکور فی (9:
649). أولها: [تیمنا ... خامه فهرست نشر سلیمان نامه ]. منظمه مع أکثر نسخ الأصل.
المتن للسنائی الغزنوی، و المقدمه لسعید النفیسی کما أشرنا إلیها فی (19: 214). و طبع أیضا باهتمام المدرس الرضوی ضمن مجموعه مثنویاته و علق علیه تحقیقاته.
ص: 83
نظم الحکیم الفردوسی. راجع (9: 821).
و ذکرت فی فهرست نسخه های خطی فارسی: 2935 أکثر من خمسمائه نسخه منه فی مکتبات الشرق و الغرب و فی صدر بعضها مقدمات یمکن التفحص فیها.
المذکور، لأدیب الممالک الفراهانی. طبع مع الأصل بمباشره مکتبه خاور بطهران.
الأصل تاریخ منظوم فی تراجم مشایخ أهل الحق کما مر فی (19: 221). طبع بتصحیح و مقدمه لمکری الکردستانی المذکور فی (9: 1095). و للمکری هذا تحقیقات أخر فی تاریخ و مسائل کردستان، منها: ترانه های کردی، عشائر کرد، پند و أمثال کردی، داستانهای کهن کردی، مادر، بازیهای کردی و غیرها.
الأصل لمحمد علی الفردوسی الثانی کما مر فی (9: 1001 و 19: 221) طبع مع مقدمه الطبع لأحمد سهیلی فی أحوال الناظم.
مر الأصل بعنوان قوائم الأنوار للمیرزا أبی القاسم الذهبی فی (17: 174)، و مر تام الحکمه تألیف ولد المصنف التی تعد کمقدمه له فی (3: 300).
) الأصل و المقدمه لکمال الدین حسین المیبدی مؤلف جام گیتی نما و غیرها، مر فی (13: 268) بعنوان الشرح و أما المقدمه فهی مستقله فی الموضوع و التدوین، و تسمی ب الفواتح أو الفواتح السبعه لأنها تشتمل علی سبعه فواتح: 1- فی بیان الصراط المستقیم، 2- فی بیان ذات الله تعالی، 3- فی أسمائه و صفاته، 4- الإنسان الکبیر، 5- الإنسان الصغیر، 6- النبوه و الولایه، 7- مناقب الأمیر و سیرته علیه السلام . أولها: [سپاس سعادت أساس و شکر عبادت لباس معبودی را سزاست که اعلام نبوت و ولایت ].
نسخها شایعه، بعضها منظمه مع الشرح و بعضها مستقله. أقدم ما اطلعت علیها بطهران
ص: 84
(المجلس 413) کتابتها 890 و القاهره (دار الکتب 115 أدب فارسی) کتابتها 924.
لمیر وقاری الطبسی، مر ذکره فی (9: 77- 1278). و یأتی لمیر وقاری مقدمه مظهر الآثار.
ذکرنا الشرح فی (13: 265) و قلنا إنه لأبی الحسن الحسینی المقتول بشیراز فی (1039) و هو فی قسمین: 1- شرح القصائد 2- شرح أبیات أنوری المعضله- فقط- و یظهر من خاتمه القسم الأول و مقدمه القسم الثانی أنه کتب القسم الأول فی أوان شبابه و اعتذر عن عدم توفیقه بالتحقیق الدقیق فیه طبع بطهران فی (1340 ش) باهتمام المدرس الرضوی و مقدمه الطبع له.
أوله:- فی القسم الأول- [سپاسی که از روی گواهی خرد بر ذمه خانواده إمکان لازم است ...]- و فی بعض نسخها-: [باز این چه جوانی و جمالست جهان را ...
جمره بنابر مشهور بخاری است که در آخر زمستان برآید و در اصطلاح تازیان ...]- و فی القسم الثانی-: [ای نام تو قالب عبارت را روح ... شیرازه بند دفتر جوانی أبو الحسن فراهانی ...]. نسخه شایعه أقدمها کتابه فی (الرضویه 701- 7716) کتبت بقلم النستعلیق و النسخ فی (ع 2- 1022) و النسخه مشتمله علی کلتا الجزءین فی (142) ورقه و علیها رمز (منه سلمه الله) و أخری فی (طهران، المکتبه الملکیه 356- 337 ف) بخط ابن شرف الدین حسن زین العابدین الشهیر ب زینا الشیرازی بقلم النسخ الجید و فرغ من الکتابه فی یوم السبت (6- ع 1- 1022).
لنصیر الهمدانی، الخواجه نصیر الدین المذکور فی (9: 1200). و الأصل لأحد من الأعلام، و فی المقدمه أثنی علی قطب شاه. توجد منها مستقله فی (المجلس 2327) ضمن جنگ المؤرخه 1072 و أخری طهران (دانشگاه 25/ 4864) ضمن جنگ من القرن الحادی عشر.
عربیه و فارسیه طبع مع أصلها بطهران، و المقدمه لتقی أرانی.
ص: 85
الأصل إحدی المثنویات السبعه لزلالی کما مر فی (9: 404 و 12: 131 و 19: 224). و المقدمه المنثوره من إنشاء طغرا المشهدی (م 1100). توجد فی صدر أکثر نسخ الأصل. أولها: [سبحان الله از بینه این آیه در فهرست نثر شعله دیدار ...
نام أو تاج سر هر نامه ای
شعله دیدار هر هنگامه ای
الأصل لفتح علی خان صبا المذکور فی (13:
21 و 19: 230). و المقدمه من إنشاء عبد الوهاب نشاط الأصفهانی، و إنشاء للمقدمه ثلاث خطب بالفارسیه و العربیه و الترکیه. و بعد الحمد أثنی علی فتح علی شاه القاجار ثم أورد ترجمه أحوال المؤلف. أولها: [نخست چون بنگری جهانی بینی پر از چون و چند]. نسخ المتن شایعه و أکثرهم مصدره بالمقدمه المذکوره.
للمشکاه البیرجندی المولود 1312 ق المذکور فی (9: 1051) طبعت مع الأصل و ترجمنا المشکاه فی المصفی: 447.
ترجمه لما کتبها المشکاه و المترجم هو السید صدر الدین البلاغی أخو السید عبد الحجه البلاغی الصوفی و له برهان قرآن، قصص قرآن، ترجمه الصحیفه کلها مطبوعات کما طبع مع الأخیره ترجمه المقدمه و ترجمه بعض ما أنشأها شیخ إجازته السید شهاب الدین المرعشی تکمله لمقاله المشکاه.
الأصل لهلالی الجغتائی، مر ذکره فی (15: 45 و 19: 235). المقدمه لمباشر طبعه عباس إقبال الآشتیانی.
الأصل لشاه زاده عشقی نظمه فی وقایع الطف و المقدمه المنثوره لمحمد تقی الدزفولی جامع المنظومه، أنشأها فی 1266 ق و طبعت فی 1269 ق. أولها: [ستایش دادگری را سزاست و نیایش داوری را]. توجد فی (طهران، دانشگاه 2/ 3148) بخط محمد حسین بن محمد باقر الحسنی الحسینی التبریزی کتابتها 1272 ق و أخری مع المقدمه المذکوره بطهران عند (فخر الدین النصیری)
ص: 86
من القرن الثالث عشر.
فارسی عرفانی، توجد نسخه منه فی (بادلیان 23/ 224) ضمن المجموعه المؤرخه (ع 2/ 886) و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه) تحت رقم (1004).
للسید جمال الدین إبراهیم بن عبید الله الصفوی أحال إلیه فی مبحث معرفه شرائط القیاس فی رسالته فی المنطق کما یأتی.
المذکور دیوانه فی (9: 135) نسخه منها ضمن کلیاته الموجوده فی (الملک 6/ 4925) المکتوبه بقلم النستعلیق ضمن المجموعه المؤرخه (842) و معها أصل غزلیاته و کنز الاشتهاء له أیضا و نسبت الکلیات فی المقدمه المذکوره غلطا إلی عبد الله العراقی و هذه المجموعه مذهبه کتبها إبراهیم بن الخواجه حسن الشیرازی.
الأصل لعین الدین کما صرح فیه باسمه و اسم منظومته هذه و قال: ...
چراغ روشن علم الیقین است
گل گلزار باغ متقین است
زجاجه کاملین است
هدیه عین دین است
ز روح القدس سر گلشن راز
مسجل نام این گل غنچه
و لعل ما ذکر فی دانشمندان آذربایجان من أن لأمین الدین شرح علی گلشن راز تصحیف عین الدین، و انتحل رجل یسمی السید حسین هذه المنظومه مع تصرف یسیر و نسبها إلی نفسه و قدم لها خطبه و مقدمه بالنظم و النثر أثنی فیها علی ناصر الدین شاه و أهدی المنظومه إلی أمین السلطان. أول المقدمه: [اگر چه بحمد الله ساحت فصیح المساحه ایران بلکه غالب صفحه معمور ...]. و ذکرنا المنظومه ناسبا إلیه فی (16: 64 و 13: 269) و منشأ هذا الغلط هو النسخه المنتحله المنسوبه إلیه المکتوبه بقلم النستعلیق فی (1308) و النسخه فی (مشهد خراسان، الرضویه 907) و فیها خط السید حسین. و قد نسب محمد عنقا المتوفی (1341 ش)
ص: 87
هذه المنظومه إلی أبیه المیرزا أبی الفضل عنقا الطالقانی، و توجد نسخه منسوبه إلی عنقا هذا فی (طهران، 4183) ضمن مدینه الأدب لعبرت النائنی (2:
355) و لم نظفر علی نسخه منها سوی هاتین النسختین المنسوبتین إلی غیر ناظم الأصل.
و هی مقدمه الطبع لجلال الدین الهمائی، کما مر فی (9: 52).
لابن فارس اللغوی صاحب تفسیر أسماء النبی المذکور فی (4: 347) کما فی معجم الأدباء 4: 84. و ترجمنا المؤلف فی طبقات أعلام الشیعه، النوابغ: 37 و تأتی له مقدمه فی النحو.
للسید المرتضی صاحب مضافات الغرر و الدرر 21: 133 أوله: [اعلم أن أول فعل یجب علی العاقل من أفعال قلبه ما هو ذریعه إلی العلم بربه ...]. و النسخه بخط الشیخ شرف الدین المازندرانی فی مجموعه عند الشیخ هادی کاشف الغطاء و ترجمنا المؤلف فی النابس: 120.
للشیخ جعفر الأکبر بن خضر الجناجی النجفی، المذکور ترجمته فی طبقات أعلام الشیعه، الکرام: 248 و یقال له: مقدمه کشف الغطاء و أصول کشف الغطاء. و قد شرحها مستقلا ولده الشیخ حسن المتوفی 1262 کما مر فی (13: 100).
للمولی حسام الدین محمود بن درویش علی الحلی تلمیذ الشیخ البهائی و صاحب میزان المقادیر الآتی ذکره. أوله:
[الحمد لله الذی من علینا و تفضل بشریعه سید المرسلین ...] و النسخه فی مجموعه فی خزانه شیخنا الشریعه.
لشرف الدین علی الیزدی، مؤلف ظفرنامه 15: 200 ینقل عنهما فی نگارستان.
أولها: [الحمد لله ذی الطول الشدید ...]. ألف بعد مقدمه أبی عبد الله محمد الأندلسی، مرت بعنوان
ص: 88
رساله فی العروض و القوافی فی (15: 258).
للسید کرامت حسین بن السید سراج حسین بن السید محمد قلی المتوفی حدود سنه 1336 و قد رد علیه محمد باقر الرضوی، و مر بعنوان رد المقدمه 10: 225.
من التوحید و العدل و النبوه و الإمامه و الثواب و العقاب و الآلام و الأعراض و الأسعار و الآجال، کل منها فی باب و الموجود إلی الباب السابع فی الآجال و الأرزاق و هی ناقصه الأول و الآخر مکتوب علیه أنه من تصانیف العلامه الحلی و النسخه فی کتب المولی محمد علی الخوانساری و ترجمنا العلامه فی المصفی: 131.
لمؤید الدین العروضی، ملحقه بآخر المجسطی بخط السید حسن الحسینی فی سنه 1093 من وقف الحاج عماد المعاصر للخزانه الرضویه، ذکر فیه الآل الطیبین الطاهرین.
أی النحو، للشیخ أبی عبد الله بن المغیره الشیرازی، بخط الشیخ علی بن عبد العالی حفید الشیخ علی بن عبد العالی المیسی رآه السید محسن، و ذکره فی (7: 25) من أعیان الشیعه.
لنجیب الدین شمس الإسلام أبی طالب محمد الأسترآبادی، فی العقائد، توجد فی طهران (دانشگاه 27/ 2144) ضمن مجموعه بخط صاعد، کتابتها 15 شوال 986. و أضاف فی فهرسها أنه یحتمل تاریخ تألیفها أواسط ج 1/ 777 ق. أولها: [و به نستعین ... الحمد لله حق حمده ... اعلم أن معرفه الله تعالی واجبه]. و آخرها: [تاسعهم قائم. تمت المقدمه فی علم الأصول من تألیف الإمام ... نجیب الدین شمس الإسلام أبی طالب محمد بن مدک (؟) الأسترآبادی رضی الله عنه فی أواسط جمادی الأولی سنه سبع و سبعین و سبعمائه ...].
ص: 89
فی ثمانیه فصول، رأیتها فی المجموعه الریاضیه کما مر فی (20: 86).
مختصره عناوینه [مسأله، مسأله] بخط المولی درویش بن إسماعیل فی المشهد الرضوی سنه 1045 فی کتب الساده من آل خرسان فی النجف، و أخری عند السید آقا التستری و آخره: [مسأله کلما أخبر به النبی حق ]. و ذکر أشیاء کثیره، إلی أن قال: [لأنه أخبر به المعصوم و کلما أخبر به المعصوم فهو حق صدق. تمت ].
مرت بعنوان ترجمه الصلاه فی (4: 113).
لإمام اللغه أحمد بن فارس القزوینی الرازی المتوفی 375. ذکره السیوطی فی البغیه و معجم الأدباء (4: 84) عد من کتبه کتاب مقدمه و هو هذا. و مر له آنفا مقدمه الفرائض 22: 88.
لشیخ الشرف العبیدلی و هو صاحب الصندوق السید أبو الحسن محمد بن محمد النسابه المعروف بأبی جعفر العبیدلی ابن علی بن الحسن ابن إبراهیم بن علی بن عبید الله بن الحسن الأصغر بن السجاد علیه السلام ، قال فی عمده الطالب فی ترجمه شیخ تاج الدین محمد بن معیه: [إن أول ما قرأت فی علم النسب هذه المقدمه].
أقول: و ینقل فی تذکره النسب للسید أحمد العبیدلی المذکور فی (2:
382) عن کتاب شیخ الشرف العبیدلی و جعل رمزه: صع، فلعله هذا.
ذکرنا أخلاق ناصری فی (1: 280) و طبع مقدمته هذه باهتمام من جلال الدین الهمائی المذکور آنفا فی مقدمه غزلیات شمس تبریزی.
لسیف الواعظین محمد جواد المتخلص بشیخنا
ص: 90
مر فی (17: 226). فی أربعه عشر فصلا: 1- ساقی نامه، 2- صفه العزله، 3- ذم من تشبهوا بالعلماء، 4- تنبیه طلاب المناصب، 5- تنبیه التجار، 6- اللقمه المحرمه، 7- رزاقیه الله تعالی، 8- ذم من تشبهوا بأهل السلوک، 9- عبده النسوان و مکر النساء، 10- ذم أصحاب الکیل و ... 11- ساقی نامه و ذم الدنیا، 12- العلائق و التجرد، 13- حدیث عبدی أطعنی، 14- العباد المراءون.
و المقدمه المنثوره لتلمیذه الذی نظم الکتاب له، و هو المیرزا نصر الله بن میرزا آصف حکیم، و فیها ترجمه أحوال الأستاذ الناظم. أولها: [حمد له ... اما بعد بر شیعیان و دوستان أمیر المؤمنین مخفی نماند].
لمحمد صادق مدهوش الجرفادقانی المذکور فی (9: 1024)، و الأصل مجموعه أدعیه لشیخ المشایخ عبد الصمد، التی جمعها حسب إشاره الحضره الشهریاریه. أولها: [دره إکلیل هر کلام از سپاس جهان دار کریمی است که هزار داستان لطف عمیمش ]. توجد بطهران (الملک 4/ 5056) ضمن کلیات مدهوش کتابتها 1248.
لأبی الفضل أحمد المیبدی، المذکور فی (18: 16 و 19). و المقدمه لمباشر طبعه الأستاذ علی أصغر حکمت.
مر آنفا بعنوان مقدمه فی أصول الفقه (22: 88).
لأبی الفضل بن مبارک الهندی، مؤلف مکاتبات علامی و غیرها، استقلت بالتدوین ضمن مجموعه بطهران (المجلس 122/ 5138) کتابتها 1040. أولها: [فرمانروایی معنی کارگزاری صورت پیش گرفته گنجور خزائن خردمندی ].
للشیخ الطائفه أبی جعفر محمد بن الحسن الطوسی (م 460). عبر عنه فی النجاشی و الفهرست بمقدمه فی المدخل إلی علم الکلام و قال فی الفهرست إنه لم یعمل مثلها.
ص: 91
أقول: رأیت فی حاشیه کتاب المستجاد من الإرشاد الموجود عند السید محمد الکوه کمری المکتوب سنه 982 رساله فی أصول الدین منسوبه إلی شیخ الطائفه الطوسی. أوله: [إذا سألک سائل و قال: ما الإیمان؟ فقل: هو التصدیق بالله و الرسول و بما جاء به و بالأئمه علیه السلام کل قولک بالدلیل لا بالتقلید، و هو مرکب مرتب علی خمسه أرکان من عرفها کان مؤمنا. و هی: التوحید، و العدل، و النبوه و الإمامه، و المعاد. و حد التوحید- إلی قوله: و الدلیل علی أن الله موجود أن العالم أثره ]. و عناوینه إلی آخره هکذا: و الدلیل علی کذا فهو کذا، احتملت أولا أنه هذه الرساله (مقدمه الکلام) التی لم یعمل مثلها. و نسخه أخری منه بعینه فی مجموعه کتب المولی محمد علی الخوانساری من دون النسبه إلی الشیخ الطوسی کتابتها أیضا فی 982 و معه النکت للشیخ المفید، و مختصر التحفه الکلامیه.
و یوجد نسخه من مقدمه الکلام عند السید المشکاه مکتوب علی ظهرها أنه [مقدمه الکلام تصنیف الشیخ الإمام الورع قدوه العارفین و حجه الله علی العالمین لسان الحکماء و المتکلمین أبی جعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی متعنا الله بطول بقائه و نفعنا بعلومه ]. و کتب أیضا علی ظهر الصفحه الأولی منه: [قرأ علی هذا الکتاب و بحث علی معانیه صاحبه فی عده مجالس آخرها السادس و العشرین من المحرم لسنه خمس و أربعین و أربعمائه بحدود دار السلام و کتبه محمد بن الحسن بن علی، و لله الحمد و المنه صلی الله علی محمد و آله الطیبین ]. و الظاهر أن هذا خط الشیخ و إمضاء و آخر النسخه: [مفیض الحیاه و بارئ النسمه و هو المستحق له دائما سرمدا و حسبی الله و نعم الوکیل رب أتمم بالخیر، وقع الفراغ من استنساخه بتوفیق الله و بحسن معونته سادس عشرین من رجب سنه أربع و أربعین و أربعمائه فی مدینه السلام علی ید العبد الضعیف نظام الدین محمود بن علی الخوارزمی حامد الله تعالی مصلیا علی نبیه ]. و من الأسف لن ینتقل هذه النسخه إلی مکتبه جامعه طهران و أرجو الله تعالی إعادته إلینا. و أشرنا إلی ترجمه الخوارزمی فی طبقات الشیعه، النابس:
191.
ص: 92
المیرزا محمد حسین الآذربایجانی کان یسکن فی عهد محمد شاه و ناصر الدین شاه (1264- 1313) فی طهران و أصفهان و فی عهد ثانیهما رجع إلی تبریز. و المقدمه من إنشاء جامع کلیاته علی محمد بن محمد حسن الگرمرودی، بالعربیه فی أحوال الناظم، و أما الکلیات هذه عربیه و فارسیه منثوره و منظومه، و فیها قصائد من مدیح الأئمه و رجال عصره و مراثیهم، و ذم نجیب پاشا لما جاء بقتل بغداد و نهبها، و فیها أیضا شرح مقدمه نهج البلاغه لابن أبی الحدید بالفارسی. توجد بطهران (دانشگاه 4099) من القرن الثالث أو الرابع عشر کما فی الفهارس. و نسخه أخری من المقدمه توجد مع نسخه من الدیوان التی کتبها جامع الدیوان بنفسه فی القرن الثالث عشر، و الظاهر أن النسخه کانت یهیئ للطبع و هی فی (دانشگاه) 3020) کتبت بقلم الشکسته نستعلیق فی (35) ورقه.
الکرمانی المذکور فی (9: 304).
و المقدمه فی شرح أحواله لمباشر طبع کلیاته أحمد السهیلی الخوانساری المذکور فی (9: 480).
الحاج محمد زمان کلاتی، المذکور فی (9:
416). و المقدمه لرضا قلی خان هدایت الطبرستانی، فی بیان أحواله و أشعاره و آثاره. و علی ظهر النسخه کتب الهدایه هذا أن الدیوان و منتخب منشئاته جمعت بأمره و تاریخ الکتابه 1286.
الشیرازی، مر ذکره فی (9: 447) و قلنا بأنه توجد مقدمه منسوبه إلی نفسه مجعوله، و الأخری لعلی بیستون. و طبع مکررا و فی صدرها مقدمات من الناشرین و المباشرین.
الملا شرف الدین حسن المذکور فی (9: 529)، و المقدمه لمحمد تقی الدولت آبادی. مر تفصیله فی (19:
314) عند بیان مثنوی مهر و محبت له.
ص: 93
السید حسن. و المقدمه لابن أخته نور الدین فی أحوال المؤلف. ثم یتولها سگ و گربه، جنایات الإنسان، سگ و خر، رباعیات. أولها: [
قامتم گر ز بار زنج خم است
]. بخط حسن التقدیسی التفریشی الفراهانی کتابتها 5/ 1/ 1331 ش. توجد بمشهد خراسان (فرهنگ و هنر 3 ب) کما فی فهرسها.
المیرزا سید محمد خان بن المیرزا حسین خان حسرت (1238- أصفهان 1284) یتضمن النظم و النثر جمع کلیاته بعد وفاته المیرزا حسن علی خان طائر النائنی صاحب تذکره نائن و قدم له مقدمه فی شرح أحوال الناظم و هو غیر طوبی الیزدی المذکور فی (9: 651) توجد المقدمه مع أصل الکلیات فی (الرضویه 5001) کتابتها 1305
الشیرازی، المذکور فی (9: 713) و المقدمه لعبد الباقی النهاوندی، مر ذکرها عند ذکر دیوان عرفی 9: 713 أولها: [حمدی که نخستین پایه اش معراج دانشمندان سزد و توحیدی که اولین حرفش ]
النیشابوری المذکور فی (9: 729) و المقدمه فی ترجمه أحواله لکاتب نسخه کلیاته بطهران (الملک 5062) تاریخ کتابتها 956 إلی 1006 و یتضمن: تذکره الأولیاء، دیوان، مختارنامه، جوهر الذات، أسرارنامه، لسان الغیب، هفت وادی، إلهی نامه، مصیبت نامه، مظهر العجائب قصائد، مثنوی (لم یعرف فی الفهرست)، کنز الحقائق، بلبل نامه، کلها فی 720 ورق لم یذکر فی فهرسها اسم مؤلف المقدمه، و جاء فی المقدمه تاریخ وفاه عطار سنه 613
المیرزا أبو القاسم الفراهانی المذکور فی (9: 858) و المقدمه لجامع نسخه من منشئاته محمود خان ملک الشعراء بن محمد حسین بن فتح علی خان صبا الکاشانی، جمعها و أنشأها باسم
ص: 94
ناصر الدین شاه (1264- 1313) و فرهاد میرزا قاجار توجد بطهران (دانشگاه 3897) من القرن الرابع عشر
بن ضیاء الدین أبی بکر حسین بن شرف الدین علی الیزدی، المتوفی بیزد سنه 830 یتضمن النظم و النثر، جمع الکلیات صدیقه عبد الرحمن صفیر الشیرازی، یظهر منه أنه ولد بیزد و کان حافظا للقرآن فی شبابه، سافر إلی شروان و آذربایجان و دیار بکر و شام و مصر و مازندران و لاهیجان و ری، و راود الأمراء و الحکام مثل شاه رخ و إبراهیم سلطان و بایسنقر و أبو الفتح خلیل و المقدمه فی شرح أحواله لأخیه أولها:
حمد بی حد ز أزل تا به أبد
احدی را که جز أو نیست أحد
متکلمی واجب الوجود که دیباجه دیوان عجیب الشأن ] توجد بطهران (دانشگاه 2576) بخط من القرن الثانی عشر فی 402 ص
الکاشانی المتوفی 999 المذکور فی (9: 972) قد استدعی علی فراش موته عن تقی الدین الکاشانی المتخلص بذکری مؤلف خلاصه الأشعار المذکور فی (9: 174 و 339) أن یجمع دیوانه، فقبل هو و جمع الکلیات فی سبعه أقسام و أنشأ المقدمه له فی شرح أحواله و تاریخ وفاته:
القسم 1- القصائد باسم تشبیبیه، 2- الغزلیات باسم شبابیه، 3- أیضا الغزلیات باسم صبائیه، 4- الجلالیه نظما و نثرا، 5- نقل عشاق نظما و نثرا، 6- التواریخ باسم الضروریات، 7- المعمی و اللغز باسم المعمیات طبع الکلیات من دون المقدمه و الترتیب المذکور ببمبئی و طهران و توجد المقدمه فی صدر بعض نسخه منها طهران (الملیه 458) بخط محمد بدیع الکاشانی، کتابتها 1088 و (الرضویه 4749) کتابتها 1193
ص: 95
المذکور دیوانه فی (9:
1046) توجد نسخه منها فی (المجلس 2490) مصدره بمقدمه منثوره فی شرح أحواله من إنشاء نفسه أولها: [حمد و ستایشی که از اظهارش گلهای معارف از بوستان ] بخط المصنف کتابتها 1292 و نسخه أخری فی طهران (دانشگاه 3315) مصدره بمقدمه فی شرح أحواله من إنشاء شمس الدین بن حکیم إلهی أولها: [خوش آنکه بخت کشد رخت زی خراسانم ] بخط محمد قلی عاشوری القزوینی کتابتها 1299 بطهران
الطوسی أو المشهدی علی ما ذکرناه فی (9: 1049) و المقدمه لتلمیذه المیرزا محمد المتخلص بفارس جمع الکلیات حسب أمر شاه صفی بن صفی بن عباس الصفوی، و فیها شرح أحوال الناظم توجد نسخه من الکلیات مصدره بالمقدمه فی طهران (دانشگاه 3316) بخط من القرن الحادی عشر، فی 108 ورق، کما فی فهرسها
الشیرازی بن إسماعیل، خلیفه و صهر السید محمد القطب النیریزی الذهبی، المذکور فی (9: 1288) و المقدمه لجامع الکلیات أبی القاسم محمد بن میرزا عبد النبی الحسینی، من أحفاد المؤلف، فی شرح أحواله، فی ثلاث مسالک: المسلک 1- حالاته، 2- ذکر کراماته فی 18 حکایه، 3- ذکر سلسله مشایخه ثم یتولها فی نسخه طهران (الملک 5690) مثنوی ولایت نامه، دیوان، شرح حدیث البساط أولها: [نفائس جواهر حمدی که جوهریان أهل عرفان ] بخط محمد باقر پسیان 1304، فی 193 ورق و نسخه أخری من کلیاته فی (المتحف البریطانی 8014) لم یذکر إنها مصدره بالمقدمه أم لا
توجد بطهران (دانشگاه 1/ 2576) ضمن جنگ فی 5 ورق لن یذکر مؤلفها و طبع المتن مع مقدمه
ص: 96
المیرزا عبد العظیم خان القریب الگرگانی المذکور فی (9: 881) فی 1357 و بعدها
المتن لأسدی الطوسی، مر ذکره فی (18:
205) توجد نسخه مصدره بمقدمه لم یذکر فیها مؤلفها، غیر إنها تشبه منشئات رضا قلی خان هدایت، و قریبه مما فی أحوالات الأسدی فی مجمع الفصحاء له توجد بطهران (المجلس 1167) کتبت لمحمد تقی خان سپهر مؤلف ناسخ التواریخ و طبع المتن مکررا منها مع مقدمه الطبع لحبیب الیغمائی بطهران 1317 ش
لدولت القاجار، المذکور فی (9:
331) توجد ضمن دیوانه، نظما فی (المجلس 1188) و الأصل منظومه غرامیه لم نعثر علیها
لمحمد معصوم بن الحسین المنشی البروجردی و قد أنشأها لبیاض محمد بیگ أولها: [سرسبزی بهار سخن به رشحات حمد چمن آرائی است که شبنم گلزار محمدی را مغز دماغ خردمندی ساخته ] نسخه منها فی (الملک 15/ 5403) کتبها شاعر
یتخلص ب (جنونی) ضمن المجموعه المؤرخه (1100) و نسخه أخری فی طهران عند الدکتور أصغر المهدوی (11/ 284) کتبت فی القرن الثانی عشر و علیها صک خاتم (1132)
ذکرنا أصلها فی (18: 228) و المقدمه مطبوعه فی ترجمه أحوال الناظم لبهار الخراسانی، کما مر فی (9: 592)
المتن للمولوی البلخی، مر ذکره فی (9: 1122) لکل دفتر من الدفاتر السته مقدمه منثوره اثنان منها فارسیه و أربعه منها عربیات منسوبه إلی الناظم، مع تردد فی الانتساب و مر فی (9: 254) ذکر حسینی القزوینی و شرحه لهذه المقدمات السته و قد ترجم العربیات إلی الفارسیه عبد اللطیف العباسی
لعبد اللطیف العباسی العبادی المذکور صاحب مقدمه حدیقه الحقیقه 22: 55 کتب نسخه من المثنوی بدفاتره
ص: 97
السته فی 1024 ق، و إنشاؤها مقدمه یبحث فیها حول النسخ المتعدده التی قوبل النسخه معها نسخها منظمه مع المثنوی و شایعه، منها طهران (الملیه 82 الغیر مفهرسه) قیل إنها بخط العبد اللطیف المذکور و کتابتها 1024؟ تشتمل علی: 1- فهرست عناوین الدفاتر السته (ص 1- 5)، 2- مقدمه عبد اللطیف التی یقال إنها بخطه (ص 5- 15) أولها: [این نسخه ناسخه مثنویات سقیمه و مثبت و مروج نسخ صحیحه مستقیمه که بظاهر] ثم تتلوها مقدمه العربیه لأول الدفاتر السته المنسوبه إلی المولوی أولها: [حمد له و الصلوات علی رسوله محمد و آله أجمعین، و بعد توفیق الله، هذا الکتاب المثنوی و هو أصل أصول الدین ] ثم الدفاتر الباقیه و فی أولا کل منها: فهرست العناوین و المقدمه المنسوبه إلی المولوی، و جاء فی آخرها: أن الکاتب و المصحح لهذا النسخه عبد اللطیف بن عبد الله العباسی و علیها حواشی کثیره من الکاتب و ذکر عبد اللطیف فی مقدمته لهذا المثنوی أنه: لأول مره فی سنه 1024 ق فی آهن پوشان بأفغانستان فی طریقه إلی کابل، قابلها مع نسخه کانت مصححه بالمقابله بالدفعات بمده خمس و ثلاثین سنه، بمباشره الأکابر و الأساتید، مع ستین نسخا من المثنوی و أضاف أن فی مدت سبعه سنین من بعده، طی خمس مرات، قابلها مع ثمانین نسخه أخر من المثنوی
لمحمد صالح بیگ المنشی توجد فی طهران (دانشگاه 80/ 2591) ضمن جنگ منشئات من القرن الحادی عشر ص 156 من الجنگ) کما فی فهرسها
لنواب أشرف، و هی مقدمته علی منتخب مثنوی معنوی أولها:
ندانم آن گل خودرو چه بو دارد
که مرغ هر چمنی گفتگوی أو دارد
سپاس بی قیاس قدسی أساس مر حضرت ] توجد بطهران (الملک 1/ 4185)
ص: 98
بخط من القرن الحادی عشر
نسخه من المثنوی عند الدکتور مفتاح بطهران (رقم 354) کتبت بقلم النسخ فی (1094) فی المتن و الهامش مع سته لوحات و لها مقدمه من إنشاء محمد صادق الطباطبائی الخاکی الحافظ الشیرازی الذی قابل الکتاب
ذکرنا الأصل فی (20: 27) أما المقدمه هذه مطبوعه لمترجم الکتاب إلی الفارسی، و هو الدکتور عبد الرسول خیام پور، کما مر فی (9: 581)
الأصل یتضمن عده رسائل من تألیفات رشید الدین فضل الله الوزیر الهمدانی (645- 718) المقتول منها: التوضیحات الرشیدیه، مفتاح التفاسیر، الرساله السلطانیه، لطائف الحقائق، فی مواضیع شتی من علم التفسیر و المسائل الکلامیه و الفلسفیه، مر ذکره فی (20: 84 و 18: 314) و کتب علماء العصر علی هذه المجموعه التقریظات و التذکارات، بالفارسیه و العربیه یوجد فی (طهران، أدبیات 188 ج) مجموعه من هذه التقریظات من القرن الحادی عشر و فی صدرها مقدمه من إنشاء فضل الله الوزیر المذکور بالفارسیه، و یوجد فی (ترکیه، أحمد ثالث 2300) من المجموعه الرشیدیه کتابتها
714 و فی مقدمها مقدمه الوزیر الا إنها بالعربیه و یوجد مجموعه أخری فی (طهران، دانشگاه 4683) فیها عده مقدمات: مقدمه المجموعه الرشیدیه، مقدمه جامع التواریخ، مقدمه تاریخ غازان
لشرف الدین حسن الأردبیلی، و هی مقدمه لمجموعه نظم و نثر عرب خان آغریواز أغلی بیگلر بیگی لولایت شیروان، تاریخها 1053 ق نسخه منها فی مجموعه فی (الرضویه 4485) کما فی فهرسها
ص: 99
الأصل أول المثنویات السبعه لزلالی الخوانساری أشرنا إلیه فی (7: 15 و 19: 286 و 9: 404) جمعه بعد وفاته الشیخ عبد الحسین، و صدرها طغرا المشهدی المذکور فی (9: 649) بمقدمه منثوره
الأصل من إنشاء إسپهبد مرزبان المتوفی 402، مر ذکره فی (8: 26 و 20: 303) و المقدمه لمیرزا محمد خان القزوینی علقها حین طبع المتن
أو دیباجه مرقع پادشاهی الأصل للشاه زاده سلیم، و المقدمه لأبی الفضل بن مبارک الهندی أولها: [بر آگاهان دلان خبرت پذیر روشن است که این أعجوبه آفرینش که أو را خط گویند] نسخه منها فی (المجلس 14/ 4749) کتبها طهماسب قلی فی سورت هندوستان حدود سنه (1049) و ذکرت فی فهرس المکتبه بعنوان دیباجه بر مرقع پادشاهی و نسخه أخری فی (الملک 25/ 4671) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الحادی عشر ضمن مجموعه گنج معانی و فی أولها ذکر اسم الشاه زاده
الأصل للخواجه عبد القادر الموسیقار، و المقدمه لقوام الدین الیزدی المتوفی 830، المذکور قبلا تحت عنوان مقدمه جامع البدائع 22: 52 توجد فی طهران (دانشگاه 2/ 2576) ضمن کلیات الیزدی المذکور
أولها:
[زیباترین نگارخانه و کارخانه مقصود، آرایش صفحه حمد]، توجد بطهران عند (المحیط الطباطبائی)، و طبعه فتوغرافیا و بالحروف فی مجله هنر و مردم عدد 61 و علق علیها، و احتمل فی تعلیقاته أن تکون المقدمه مقدمه المرقع المشهور باسم گلشن و چمن من مکتوبات خطاطی النصف الأول من القرن الحادی عشر التی جمعت علی عهد جهانگیر پادشاه (1014- 1037) و أیضا أضاف احتمال کون 112 قطعه
ص: 100
الموجوده الآن فی المکتبه الشاهیه بطهران أجزاء تلک المرقع ای گلشن و چمن الثمینه جدا
المتن للملا محمد باقر الیزدی، مر ذکره فی (21: 151) و المقدمه لآقا حسینا، الذی مر ذکره فی مقدمه بیاض 22: 45 أولها: [حمد فزون از میزان عقول و حواس، و سپاس بیرون از قیاس ] توجد بطهران (دانشگاه 18/ 1997) مستقلا عن المتن، ضمن مجموعه کتابتها 1083- 1086 کما فی فهرسها
لوقاری الطبسی المذکور فی (9: 1277) نسخه من المقدمه ضمن مجموعه منشئات عند (عبد الحسین بیات، رقم 108) کتابتها 84- 1086 ص 278 کما فی فهرسها
الأصل لعطار التونی کما ذکرناه فی (19:
300 و 21: 168) و المقدمه للشیبانی، کما أشرنا إلیها عند ذکر دیوانه فی (9: 563) و مر مقالات أبی نصر الشیبانی فی (21: 388) کما مر مقدمه دیوان شیبانی و یأتی منتخب منظومه های شیبانی
هو معالم الأصول المذکور فی (21: 198)
لطغرا المشهدی نسخها شایعه ضمن کلیاته منها (طهران، المجلس 2327) ضمن جنگ المؤرخه 1072
أصلها لرضا علی خان الچشتی، و المقدمه لتلمیذه المیر نوازش علی حسین صاحب مر ذکرهما فی (21: 328)
مر ذکره فی (19: 305)
لنصیرا الهمدانی المذکور فی (9: 1200) و قد کتبها علی مجموعه المکاتیب لقطب السالکین الجهرمی بالنثر و النظم أولها:
[مبدعی که سبعه معلقات هفت آسمان نمونه ای از بدائع إنشاء إبداع اوست ] کتبت بقلم النستعلیق ضمن گنج معانی
ص: 101
للشیخ محمد باقر بن محمد جعفر البهاری (م 1333)، صاحب مستدرک الدره 21: 4 و غیره طبع فی أول المناقب
المنتخب و مقدمته کلاهما لکمال أفندی کما یأتی عند ذکر المنتخب فی محله
یأتی ذکرها عند الأصل.
یأتی ذکرها عند ذکر المنتخب.
المشتمله علی اثنا عشره فائده، أولها فی انقسام الخبر إلی الأربعه، و آخرها فی تعیین محمد بن إسماعیل فی أول سند الکافی ژ و لشده الاهتمام بتلک الفوائد أفردت عن الکتاب، رأیت نسخه منها بخط الشیخ محمد بن جابر النجفی، و أخری بخط الشیخ محمد بن دنانه بن الحسین الکعبی النجفی، و ثالثه بخط السید حبیب زوین النجفی تلمیذ کاشف الغطاء، و أخری بخط محمد صادق بن نظام الدین حیدر فی 1102.
لعبد الصمد أفضل ابن أخت الشیخ أبی الفضل العلامی صاحب کشکول المذکور مقدمته (22: 91) و قد جمع منشئات خاله فی ثلاثه أقسام و کتب لها مقدمه أولها: [گوناگون نیایش مر داوری را که وجود بشر را از کارخانه عنایت ...]. نسخه منها فی (أدبیات 104 حکمت) ضمن جنگ فیها مقدمه جنگ لأحسنی المذکور فی (22: 53) و نسخه أخری فی (المجلس 259/ 3455) کتبت فی (ص 358) من جنگ فیها مقدمه جنگ المذکوره أیضا.
بطریق السؤال و الجواب، للشیخ محمد حسن الکاشانی صاحب معرفه الإمام 21: 247 و المولود 1303 ذکره فی فهرسه، و مر له مقدمه جامع المناسک 22: 52.
مطبوعه مع أصلها و هی لسعید النفیسی و الأصل لمعین الدین الیزدی صاحب نزهه السرور کما یأتی فی محله.
ص: 102
المتن لبدر الجاجرمی المذکور فی (9: 128). و یأتی الأصل فی محله. و المقدمه للمیرزا محمد خان القزوینی، مباشر طبع المتن.
الأصل لعصار التبریزی، مر ذکره بعنوان المثنوی فی (19: 315). و نسخه شایعه، منه نسخه فی (الملک 1/ 5611) کتبها محمد علی خان من القرن الثانی عشر فی الهند، لها مقدمه منثوره یظهر منها أن النسخه انتخاب من أصل المنظومه التی کانت فی 5000 بیتا فی 800 بیت.
الأصل لزلالی الخوانساری، و مر ذکره فی (19: 316) و المقدمه المنثوره لطغرا المشهدی (م 1100). أولها: [الحمد لله از دوستگانی این آیه الهی پیمانه در سر خم فهرست نثر میخانه ]. نسخها شایعه منظمه إلی الأصل. أقدم ما اطلعت بطهران (دانشگاه 2272) ضمن کلیات زلالی کتابتها 1075.
الأصل لعزلتی القزوینی فخر الزمانی المذکور فی (9: 715) و یأتی ذکره فی محله. طبع أولا مصدره بمقدمه مباشر طبعه محمد شفیع اللاهوری بلاهور 1926 م، ثم بطهران مع مقدمه الطبع لأحمد گل چین معانی فی 1340 ش.
لمدهوش الجرفادقانی، صاحب مقدمه کتاب دعا المذکوره فی (22: 91) و ملاباشی الحیدر قلی میرزا ابن فتح علی شاه القاجار و قد أنشأها [حسب الإشاره حضرت والا] کما قال، و لعل مراده حیدر قلی المذکور کما یحتمل أن الأصل ما یأتی من تألیف محمد حسین الیزدی فی الأسطرلاب. أولها:
[ستایش و سپاس مر معبود یزدانی را روا است که صحائف طرائف و أوراق ...].
نسخه منها فی (الملک 1/ 5156) ضمن کلیاته و معها مقدمه دیوان له المذکوره فی (22: 75) و یأتی منشئات مدهوش.
ص: 103
الأصل لمحمد صادق النامی، و المقدمه لمباشر طبعه سعید النفیسی، کما یأتی عند ذکر الأصل.
فی أسرار الحج، فارسی للشیخ محمد حسن الکاشانی صاحب مقدمه منطق 22: 102.
لپرفسور إدوارد برون و معاضده العلامه المیرزا محمد خان القزوینی، طبع بلیدن و طهران.
للشیخ فخر الدین الطریحی، صاحب مستطرفات نهج البلاغه 21: 12 و مقتل أبی عبد الله الحسین علیه السلام 22: 27 و غیرها. هی مقدمه أصولیه علی شرحه المذکور، قال بعد الخطبه التی أولها: [الحمد لله رب ...]. [فهذه رساله غزیره وجیزه و جعلتها تبصره للمعالم الدینیه و مقدمه لشرح الرساله الاثنی عشریه أبین بها ما أعتقده و أعمل به لیکون لی مستندا فی استنباط الأحکام الشرعیه ...] و فرغ من النکت سنه 1041 کما یأتی و تکلم فی هذه المقدمه فی الکتاب و السنه و الإجماع و العقل من الاستصحاب و مفاهیم الخطاب و مقدمه الواجب و اقتضاء الأمر بالشی ء النهی عن ضده و غیر ذلک تقرب من 200 بیت بخط المؤلف ألحقها بآخر النکت الموجود عند الشیخ عبد المولی ابن الشیخ عبد الرسول الطریحی فی النجف.
الأصل مثنوی یأتی فی محله، و المقدمه لظهوری الترشیزی، و هی نثر و نظم مدح فیها إبراهیم عادل شاه (988- 1037)، و هی إحدی النثریات الثلاث المعروفه ب سه نثر. نسخها شایعه، أقدم ما اطلعت علیها: طهران (دانشگاه 5400) ضمن مجموعه کتابتها 1014، و الموصل (دکتر داود چلبی 1/ 60) کتابتها 1032، و طهران (سلطنتی 434) ضمن کلیاته کتابتها 1033. أولها: [سرودسرایان عشرتگه قال که بنورس سرا بستان حال کار کام ].
ص: 104
للشیخ فدا حسین بن عیسی القریشی اللکهنوی، مر ذکره فی سبیکه اللجین 12: 137 و 10: 140 و مقتل ابن عیش 22: 22 ذکره فی التجلیات.
بلغه أردو طبع بالهند کما فی فهرسها.
للمیرزا أبی القاسم الطهرانی الکلانتری، و لعلها مندرجه فی تقریراته الموسومه ب مطارح الأنظار 21: 136 و ترجمنا المؤلف فی الکرام: 58.
للسید محمد باقر بن السید علی القزوینی تلمیذ شریف العلماء و تلامیذه و صاحب رساله فی الملک النقاله الآتیه ذکرها و ترجمناه فی الکرام: 186.
للمولی محمد باقر السبزواری، صاحب ذخیره المعاد فی شرح الإرشاد 10: 19 و غیرها. أولها: [الحمد لله الذی جعل سبیل الوصول إلیه مشرعا للقاصدین، إلی قوله بعد ذکر اسمه: هذه مقاله فی تحقیق مقدمه الواجب ...]. توجد ضمن مجموعه من رسائل الشیخ محمد بن عبد علی آل عبد الجبار فی مکتبه الشیخ مشکور بالنجف، و ترجمنا المؤلف فی المصفی: 91.
لبعض المعاصرین للمولی مهدی النراقی، جعلها شرحا للمسأله من کتاب أنیس المجتهدین 2: 464 للنراقه المذکور فی حیاته، و کتب تمام المتن فی أول الصفحات، و هی ناقصه عند الشیخ محمد حسین الکلباسی نزیل النجف.
المشروط إذا علم بحصول الشرط فیما بعد مع العجز عن تحصیل المقدمه حینئذ، للشیخ محمد حسن کبه المذکور فی (9:
245) و هی جزء حاشیته علی المدارک المذکوره فی (6: 197) و ترجمناه فی المصفی: 132.
فی 50 بیتا لسلطان العلماء الأمیر
ص: 105
علاء الدین حسین بن محمد المرعشی الحسینی الآملی، المتوفی سنه 1064. طبعت مع مشارق الأصول سنه 1312.
للمولی الأجل الحسین بن جمال الدین محمد بن الحسین الخوانساری، صاحب مشارق الشموس 13: 244 و 21: 36 و المتوفی 1131 أولها: [الحمد لله الذی جعل امتثال أوامره سببا لاقتباس (لاقتناص) الثواب و صیر الانتهاء عن نواهیه شرطا
للخلاص عن العقاب ] کذا فی کشف الحجب أقول: إن فی التاریخ اشتباها فإنه کان فی عصر الشاه سلیمان و فی جامع الرواه أنه ولد فی ذی القعده 1019 و توفی غره رجب 1098 و صرح بأن الرساله له، و فی الریاض أن فیها الرد علی الفاضل القزوینی و النائنی و المحقق السبزواری، انتهی و قد طبعت بطهران 1317 مع شبهه الاستلزام و اجتماع الأمر و النهی، و نقل فی أواخر مقدمه الواجب ما استدل به السید الفاضل البحرانی علی الوجوب بأصاله البقاء علی الإطلاق، ثم رد علیه و مراده بالسید البحرانی السید ماجد الآتی ذکره، و نسخه تاریخ کتابتها 1297 بخط المولی عبد الظاهر بن مهر علی الأردبیلی عند المیرزا محمد الأردبیلی، و اعتذر فی آخرها مع خط جید بأنه کتبها مستعجلا لئلا یشتغل عما هو أهم و أشرنا إلی ترجمه المؤلف فی (9: 247 و 1: 188) و المصفی: 155
للمولی محمد حسین بن محمد مهدی بن محمد إسماعیل الکرهرودی، صاحب أجوبه الأجوبه 1: 276 رأیتها عند ولده” المؤلف” الشیخ علی بالکاظمیه ترجمنا المؤلف فی النقباء: 659
للشیخ سلیمان الماحوزی، صاحب البلغه 3: 146 ذکرها تلمیذه السماهیجی و صاحب اللؤلؤه و ترجمنا المؤلف فی المصفی: 188
للمولی محمد شریف المدعو بشریف العلماء ابن المولی حسن علی الآملی الحائری المتوفی 1246 فی مجموعه فیها شرح الوافیه
ص: 106
لبحر العلوم، و رساله الشرط فی ضمن العقد للقمی و غیرهما فی کتب السید محمد الیزدی و نسخه أخری مع فوائد الوحید البهبهانی فی خزانه السید المیرزا علی الشهرستانی أولها: [ذهب الأکثرون إلی أن الأمر بالشی ء أمر بما لا یتم الا به ]
للسید ماجد بن هاشم بن علی بن مرتضی بن علی بن ماجد الحسینی الجد حفصی المذکور فی (1: 228 و 10:
142) و هو معاصر البهائی و الراوی عنه، قال الشیخ سلیمان بن عبد الله الماحوزی فی رسالته فی تاریخ علماء البحرین: [رأیت الرساله فی ید بعض الفضلاء و هی ملیحه کثیره الفوائد] أقول: و هی کانت موجوده فی (خزانه سیدنا المجدد
الشیرازی) بسامراء أولها: [الحمد لله الذی جعل الحمد مقدمه لاستدامه إحسانه و استزاده امتنانه ] و آخرها: [فالمسألتان عندنا واحده و الله ولی التوفیق ] و تاریخ الکتابه 1115 و کتبت من نسخه منقوله مما نقل عن خط المصنف، و نسخه بخط الشیخ عطیه بن الشیخ زمان 1071 عند الشیخ قاسم محیی الدین، و أخری بخط محمد رحیم بن زین الدین علی التبریزی 1112 فی کتب الشیخ عبد الحسین الطهرانی و ترجمنا المصنف فی المصفی: 385
للمولی محمد بن محمد باقر الشهیر بالفاضل الإیروانی المتوفی یوم الخمیس 1306، و المذکور فی (1: 231)
للمولی محمود بن محمد الخوئی التبریزی المعروف بالأصولی طبعت مع کتابه مشارق الأصول 21: 32 ذکرها بعض الأعلام، و أظنه اشتباها بمقاله سلطان العلماء المطبوعه هناک مصرحا باسمه فعلیک بالمراجعه
للسید ناصر بن السید أحمد بن عبد الصمد، من أحفاد السید علی آل أبی شبانه البحرانی ساکن البصره
ص: 107
و الرئیس هناک، المتوفی فی رجب 1331، و حمل إلی النجف، ذکره فی أنوار البدرین
للسید محسن الأعرجی، صاحب المعتصم 21: 210 ذکر فیها طریقه المجتهدین فی استنباط الأحکام الشرعیه و أخذها من الأدله و بین فیها إضلال الطائفه المسمین بالأخباریه فی أخذ الأحکام و عبر عنه فی أوله بالعجاله و المقدمه للجامع الکبیر، و أحال فی آخره التفصیل إلی المحصول و الوافی و ما رسمه علی الحدائق، و النسخه فی کتب المیرزا علی آقا الشیرازی و نسخه أخری فی الرضویه منقوله عن نسخه خط المؤلف بعنوان مقدمه الجامع الکبیر و أشرنا إلی ترجمه الأعرجی فی المصفی: 387
المذکور فی (19: 336) و هی مقدمه الطبع لجلال الدین الهمائی بطهران
للقاضی سعد الدین أبی القاسم عبد العزیز بن نحریر بن عبد العزیز بن البراج، تلمیذ علم الهدی و شیخ الطائفه، و المتوفی سنه 481 ذکره منتجب الدین و ابن شهرآشوب
فی مقتل المعصومین علیه السلام ، فی خمسین مجلسا، تألیف الأخوین الشیخ علی أکبر و الشیخ محمد علی ابنی الآخوند المولی عباس الیزدی الحائری، فرغا من جمعه فی (25 ع 2/ 1334)
للمولی محمد المسکین نجل الحسین المستکین، شرع فیه ثالث المحرم 1263، و رتبه علی أربعه عشر مقصدا، بعدد أیام الأسبوع و لیالیها، فی کل مقصد مطلبان و فی کل مطلب فصلان فی کل فصل المناقب و المصائب و المدائح و الفوادح المقصد الأول فی لیله الأحد و فیه مطلبان: و المطلب الأول و فیه فصلان الفصل الأول: [الحمد لله الملک المنان أما بعد، أیها المؤمنون ] و هکذا لکل فصل خطبه مستقله و المقصد السابع لیله الأربعاء و بتمامه یتم الجزء الأول من مقرح القلوب، و یتلوه
ص: 108
الجزء الثانی، المقصد الثامن فی یوم الأربعاء، و النسخه بقلم حسن بن سلطان عند السید محمد بن نعمه الله الجزائری
فارسی بخط جید مذهب عند الشیخ قاسم محیی الدین، أوله: [حمد أکمل و شکر أجمل بعدد ذرات و حل لائق فردی است که أشیاء را زوج آفرید] أثنی فی خطبته أمیر المؤمنین علیه السلام بما یظهر حسن حاله، و فی نسخه کتابتها 1194 [مقصد الأرباب ] و لیس فیها غیر:
[صلی الله علیه و آله و ذریته و عترته ]
فارسی فی الجفر، لمحمود الدهدار علی ما هو مکتوب علیه فی طبعه فی بمبئی سنه 1318 فی 16 ص بمباشره میرزا محمد ملک الکتاب، مرتب علی مقدمتین و فصول و خاتمه
رد علی بعض الزیدیه بلسان النصح و الشفقه، فی عصر إمامهم عماد الدین یحیی بن عبد الله بن عثمان الوزیر الذی ترجم فی نیل الوطر (ج 2 ص 393) و توفی سنه 1250 أوله: [الحمد لله الذی نور قلوبنا ببراس الإیمان و طهر ألسنتنا عن أدناس البهتان ] و النسخه عندی” صاحب الذریعه” کتابتها قبل 1300 و هو تألیف بعض المطلعین من الاثنی عشریه، و نسخه أخری عند الشیخ حسین القدیحی کتابتها قبل 1249 یذکر فیه کلام الزیدی بعنوان (قال) ثم یجیبه بعنوان (أقول)
و هو سابع الرسائل الأربعینیات تألیف القاضی سعید القمی کما فی ص (کو) مقدمه کلید بهشت
للشیخ تقی الدین إبراهیم بن علی بن الحسن بن محمد بن صالح الکفعمی، صاحب المصباح الذی فرغ منه سنه 895 و توفی- کما فی کشف الظنون سنه 905 و کتابه البلد الأمین محتو علی جمله من المقصد الأسنی عند ذکر الأسماء الحسنی، و قد فرغ من
ص: 109
بلد الأمین سنه 868 و الحق به رسالته فی محاسبه النفس و شرح الأسماء و یظهر منه أنه مختصر من کتاب دعوات الأسماء فی شرح أربعین اسما من أسماء الحسنی تألیف الشیخ شهاب الدین السهروردی.
فارسی للسید غیاث الدین علی بن علی أمیران الحسینی الأصفهانی، ألفه بالتماس بعض أصدقائه فی 881، و رتبه علی مطلوبات سته و خاتمه. أوله: [حمدی چون أعداد بیوت أضلاع مربعات بی حد و منتها مر واحد قیومی را که از جهت ...] نسخه ناقصه بقلم السید عبد الحسین بن علی بن جواد الحسینی خازن الحضره الحسینیه و نسخه منه استکتبها السید علی خان المدنی لنفسه فی سنه 1083 و هی تامه ضمن مجموعه فی مکتبه السید عبد الحسین المذکور، و الکاتب اسمه ملا مرتضی بن محمد رضا الأصفهانی.
أو مرصد الإقبال السلطانیه و مقصد الآمال الخاقانیه أو مزارات هرات لأصیل الدین الدشتکی الشیرازی، عبد الله بن عبد الرحمن الحسینی، المشهور بأصیل واعظ، المتوفی 17 ج 1/ 783. ألفه باسم السلطان أبو سعید الگورکانی، فی مقدمه فی ثواب زیاره القبور ثم ثلاثه أبواب: 1- مقابر العرفاء الذین کان حیاتهم قبل تیمور لنگ الگورکانی و ذکر ترجمتهم فی تاریخ هرات و طبقات الخواجه، 2- مقابر العرفاء الذین لم یذکر ترجمتهم فی تلک المراجع، 3- العرفاء الذین کانوا بعد التیمور المذکور. مر بعنوان مزارات هراه 20: 326.
لعزیز الدین بن محمد النسفی النخشبی، المذکور فی (9: 718). فی العرفان من معرفه الذات و صفات الباری و الولایه و النبوه و المبدأ و المعاد و السیر و السلوک. طبع ثانیا ضمن مجموعه رسائله (ص 129- 182). أوله:
[حمد له. اما بعد، چنین گوید أضعف الضعفاء ... که جماعتی درویشان کثرهم الله تعالی از این بیچاره درخواست ]. نسخه شایعه ضمن مجموعه رسائله و مستقله.
ص: 110
أقدم ما اطلعت علیها فی (المتحف البریطانی 2/ 9591) من القرن الثامن أو التاسع و (بادلیان 1/ 34) کتابتها آخر شوال 850 و (پاریس 8/ 124.) کتابتها 883. کما فی الفهارس.
لمحمود بن محمد الدهدار، فارسی فی الجفر، طبع بمبئی علی الحجر، راجع مقصد الأسنی 22: 109.
فی سیره الرسول صلی الله علیه و آله تألیف أبو بکر عبد السلام بن محمد بن أبی الحسن علی حجی فردوسی اندرسفانی، من علماء قرن السادس، و الترجمه لمؤلف جواهر الأسرار فی زواهر الأنوار.
للحسین بن محمد بن الحسن صاحب نزهه الناظر کما ذکره فی الأمل یأتی أنه صاحب النزهه کما یظهر منه متأخر عن السید الرضی و یروی عن أبی القاسم علی بن الشیخ المفید و أما صاحب مقصد الراغب فهو کما یظهر منه و من أول البحار کما قال المجلسی الثانی کان قریب العصر للصدوق و یروی کثیرا من الاخبار عن إبراهیم بن علی بن إبراهیم بن هاشم القمی، و
یظهر من أول البحار أنه کان عنده” المجلسی الثانی” و ینقل عنه فی البحار نعم یأتی استظهار اتحاد صاحب نزهه الناظر مع نهج النجاه یعنی لروایته فیهما عن أبی القاسم بن المفید محمد.
لعزیز النسفی، یوجد بهذا العنوان و النسبه فی (المدینه عارف حکمه 51) فی 65 ورق. کما فی الفهارس. راجع مقصد الأقصی 22: 110 له.
فارسی، لشمس العلماء الحاج میرزا حسین بن علی رضا الربانی الگرگانی المشهور بجناب. طبع ببمبئی فی 1311 علی الحجر.
فارسی طبع فی بمبئی سنه 1311، للمیرزا محمد حسین الگرگانی الشهیر بجناب.
ص: 111
عده الشیخ علی حفید الشهید فی السهام المارقه من کتب الأصحاب المؤلفه فی رد الصوفیه.
للعلامه أبی منصور الحسن بن یوسف بن المطهر الحلی المتوفی سنه 720، ذکره فی الخلاصه.
ترجمه بقلم بقراط التولیه المیرزا حسن بن محمد تقی السبزواری المعاصر مؤلف دزدان پاریس.
أو ذخیره أو أوراجه أو رساله سیاق فارسی فی علم السیاق، کتبت باسم فخر الوزراء، میرزا محمد مهدی الحسینی، و لا یوجد اسم الکتاب و المؤلف فی دیباجته غیر أن المؤلف قال: و کنت قد کتبت رساله وجیزه فی علم السیاق بإشاره بعض الأصدقاء من قبل أوله: [أول دفتر به نام ایزد دانا اوراجه نویس ضرب العیار ثنای پادشاهی است ] توجد نسخه منها فی (دانشگاه 14/ 3337) کتبها صدر الدین محمد الجنابذی- ظاهرا- فی هرات، و علیها تاریخ (1122) و النسخه فی مفرده فی آداب أوراجه فی ثلاث شعب، و حرفین:
1- فی القرینه و الاتصال و غیره فی دفعتین (و کل منهما فی بابین)، 2- فی آداب کتابه الحساب فی دفعتین (ثانیهما فی ثلاثه أبواب) و نسخه أخری فی (سپهسالار 3/ 698) غیر مؤرخه، جاء فی دیباجته اسم من ذخیره فی السیاق و هو فی مقدمه فی آداب أوراجه و عده أبواب 1- أبواب المال، 2- تنقیح أرباب التحاویل و التحاصیل 3- أوراجه المؤدین، 4- التفادی و المساعده و (سپرده)، 5- القرینه و الاتصال 6- الأذن و (گوشواره)، 7- آداب الحساب، 8- الثبت و الإطلاق، 9- الحشو و البارز و سائر اصطلاحات السیاق
لصائن الدین علی ترکه، المذکور فی (9: 570) و ذکرنا هناک عده من تألیفاته و منه رساله انجام و هو الذی یعبر عنه ب ره انجام و انجام و فی نسخه (أدبیات 6/ 326) المؤرخه 2 ذی قعده 1088 ب مقصود از علم تصوف و حروف و هو فی مقدمه و وصلین و خاتمه
ص: 112
أوله: [بعد از حمد بی حد خدایی را که در سرحد بدایت بحکم آفریدگاری هر ذره ای از ذرات کائنات ] نسخه منه فی (المجلس 28 مج) کتبت بقلم النسخ فی (17 ذی قعده 828) ضمن مجموعه من رسائل المؤلف التی فیها إضافات بقلمه و نسخه أخری فی (المجلس 7، مج) فی المجلد الأول من مجموعه رسائله المؤرخه (3 محرم 903) و یأتی للمؤلف المناهج و طبع أربعه عشر من رسائله بمباشره الدکتور موسوی البهبهانی و الدکتور إبراهیم الدیباجی فی 1351 خ
و هو الشرح القدیم له للمحدث السید نعمه الله بن عبد الله الموسوی الجزائری التستری، المتوفی سنه 1112 و هو فی اثنی عشر مجلدا کما ذکره حفیده السید عبد الله فی إجازته الکبیره و حفیده الآخر السید عبد اللطیف فی تحفه العالم کما أن شرحه الصغیر الأخیر الموسوم ب غایه المرام فی ثمان مجلدات بتصریحهما أیضا کما مر، و قد رأیت عند السید آقا التستری المجلد الثالث من مقصود الأنام من أول باب المواقیت للصلاه إلی آخر باب متی یؤمر الصبی بالصلاه، و هو بخط المحدث
الجزائری نفسه، و کذا المجلد الرابع منه أیضا بخطه و شرع فی هذا المجلد الرابع سنه 1079 أول هذا المجلد عمل لیله الجمعه إلی کتاب الزکاه و فرغ منه سنه 1080 ثم کتاب الزکاه و فرغ منه أیضا سنه 1080 ثم کتاب الصوم و فرغ منه 1081 و فی الشرح الأخیر الموسوم ب غایه المرام جعل عمل لیله الجمعه، و الزکاه و الصوم کلها المجلد الثالث و فرغ من کل واحد منها فی 1093 کما أنه فرغ من قبله سنه 1093 قطعه من طهاره الشرح الأخیر الموسوم ب غایه المرام من أول تلقین المحتضر مصرحا فیه بأنه مختصر من شرحه الکبیر، و النسخه أیضا بخط نفسه فإنه فرغ منها سنه 1092، و هو علی شط القصیریه مع المولی السید فرج الله والی عربستان، فظهر أن تألیف الشرح الأول الموسوم ب مقصود الأنام، کما سماه نفسه و موجود بخطه مقدم علی الشرح الثانی الموسوم ب غایه المرام، بما یقرب من عشر سنین و بینهما اختلاف بالزیاده و النقص و الترتیب أیضا فإنه فی مقصود الأنام یبحث فی سند کل حدیث بعده ثم یذکر
ص: 113
حدیثا آخرا و یبحث فی سنده و ما یتعلق به ثم حدیثا آخرا و هکذا إلی آخر کل باب و لکنه فی غایه المرام یذکر الأحادیث أولا ثم یبحث فی أسانیدها بعنوان الأول و الثانی و الثالث و هکذا ثم إن المحدث الجزائری نفسه صرح فی أول الأنوار النعمانیه الذی ألفه سنه 1089 أنه کتبه بعد شرح التهذیب و شرح الاستبصار مع أن تواریخ جمله من مجلدات غایه المرام بعد سنه 1090 فیظهر أن ما کتبه قبل الأنوار هو هذا الشرح الکبیر الموجود منه بخطه فی ثلاث مجلدات فی الصلاه و الزکاه و الصوم کما مر تفاصیله
لمحمود میرزا بن فتح علی شاه القاجار، و هو فی شرح رحلته من خرم آباد إلی مصایف لرستان، کتبه باسم جهان شاه میرزا و أبوه فتح علی شاه المذکور فی 1242 أوله: [هذا کتاب مقصود جهان چنین گوید شرمنده محمود قاجار، که یوم شنبه بیست و دوم جمادی الأولی بطالع حوت ] یوجد منه فی (مجارستان، آکادمی بودابست) ضمن مجمع محمود له کتابته 1241- 1244 و (طهران، مجلس 4019)
فارسی طبع بهند و إیران سنه 1280، للسید علی أوسط بن السید سلمان الحسینی اللکهنوی المتوفی بالحائر، ذکر فی أوله أنه تشرف بالحائر سنه 1269، و حصل جمله من کتب المزارات و ألف مقصود الزائرین فی سنه 1276 ملتزما بنقل عین عبارات تحفه الزائر المجلسیه و تصحیح ألفاظ الزیارات و ابنه السید علی ضامن والد السید محمد صاحب الموجود الیوم فی کربلاء عنده” السید محمد صاحب” نسخه الأصل من الکتاب الذی رأیته بید حفیده السید کاظم بن محمد بن علی ضامن ابن المؤلف
لخواجگی درویش، ذکر بهذا العنوان و النسبه فی (فهرست الآصفیه 4: 188) ضمن کتب الفارسیه العرفانیه رقم 1576 کتابته 1214
للشیخ داود سبزپوش بن صدیق بن داود بن
ص: 114
قطب الحسینی فی علم الحروف و التعویذات و معرفه ساعات اللیل و النهار و مواضع السیارات فی 25 بابا یوجد فی (المشهد، عبد الحمید المولوی 2/ 533) بخط عبد الحمید المنجم 1304 کما فی فهرسها، و لا یخفی أن المکتبه هذا انتقلت إلی کلیه الإلهیات بمشهد و رأیتها عند المیرزا نجم الدین جعفر بن محمد الطهرانی بسامراء فی 27 بابا و اسم المؤلف فیها داود صدیق قطب الدین حسین الإمام السبزه پوش
لنور الدین محمد القاری معاصر جهانگیر پادشاه (1014- 1037)، ألفه حسب طلب نواب معز الدین مخاطب بقاضی خان، فارسی، فی التجوید یوجد فی پاکستان (لاهور، پرفسور شیرانی 2178/ 5189) کتابته 10 ج 2 1173 و أخری بتلک المکتبه (رقم 5/ 347) من القرن الثالث عشر، کما فی فهرسها
و هو ملفوظات شاه هاشم، من جمع مراد الدین بن السید جلال. فارسی عرفانی، یوجد فی (پاکستان، انجمن ترقی أردو 2 ق ف 17) ضمن مجموعه (ص 1- 109) کما فی فهرسها.
أو مناقب الحیدریه للسید مختار حسین، طبع بلکهنو.
للسید محمد علی بن زین العابدین الحسینی العلوی العلویچه ای الأصفهانی، المولود (6 ذی الحجه 1292) و المتوفی (13 شوال 1348) فی خمسه أبواب بعدد الأحکام الخمسه: الباب الأول فی المحرمات فیه مقدمه و ثلاثه فصول: 1- الکبائر المرویه عن النبی صلی الله علیه و آله ، 2- الکبائر المرویه عن الأئمه ع، 3- الکبائر الذی ذکرها بعض العلماء. و لم یخرج سائر الأبواب و فی کل فصل مجالس کثیره فی آخر کل مجلس ینقل بعض المصائب. فرغ منه سنه 1316 و النسخه فی 588 ص.
للسید مهدی بن علی الغریفی البحرانی، المتوفی بالنجف سنه 1343، جاری بها مقصوره ابن درید و تستخرج من حروف أول کل بیت
ص: 115
إلی آخر القصیده تمام نسبه إلی عدنان. و هی فی الإمامه تقرب من 300 بیت و مدرج فی دیوانه.
لأبی بکر محمد بن الحسن بن درید اللغوی المتوفی سنه 321، مرت بعنوان القصیده المقصوره 17: 132 و طبعت مع شروح فی کوپنهاک سنه 1828 م.
سفیان بن مصعب المروی فیه
عن الصادق (ع/) [علموا أولادکم شعر العبدی
للشیخ موسی بن الشیخ شریف بن محمد بن الشیخ یوسف الجامعی النجفی، ذکره حفیده الشیخ قاسم بن الحسن بن موسی آل محیی الدین.
یقرب من 450 بیتا فی أحوال أمیر المؤمنین علیه السلام و بعض مناقبه و مواقفه و حروبه، للشیخ محمد علی بن الشیخ یعقوب التبریزی الأصل، النجفی، المولود فی النجف سنه 1312، و طبع سنه 1344 و نظمه 1342 و علیه تقریظ الشیخ محمد
حسین کاشف الغطاء و السید رضا الهندی و الشیخ مهدی بن الشیخ عبد الحسین الجواهری و الشیخ عبد الکاظم بن الشیخ محمود الغبان النجفی و الشیخ محمد طه الحویزی النجفی و الشیخ ناجی الحلی و الشیخ علی بازی نزیل شریعه الکوفه و الشیخ عباس قفطان نزیل الجعاره.
للشیخ أبی جعفر أحمد بن عبید بن ناصح البلنجری النحوی الکوفی الدیلمی، معلم المعتز بن المتوکل، المتوفی سنه 278 ذکره فی البغیه و المعجم.
للشیخ أبی جعفر أحمد بن محمد بن رستم بن یزدبان الطبری، صاحب کتاب التصریف ذکره ابن الندیم.
للشیخ أبی علی الفارسی النحوی،
ص: 116
الحسن بن علی بن أحمد بن عبد الغفار بن محمد بن سلیمان، المتوفی سنه 377، ذکره السیوطی فی البغیه و صاحب مختصر تاریخ ابن خلکان کما فی الریاض.
لابن خالویه النحوی، أبی عبد الله الحسین بن أحمد بن خالویه بن حمدان الهمدانی، ساکن حلب و صاحب کتاب الآل المتوفی سنه 370 کما فی الفهرست لابن الندیم و ذکره السیوطی فی بغیه الوعاه و الیافعی فی مرآه الجنان.
للشیخ أبی الحسن الشمشاطی، علی بن محمد العدوی النحوی، صاحب إبطال النجوم کما مر.
لأبی بکر محمد بن الحسن بن درید اللغوی المتوفی سنه 321، منظوم فی خمسین بیتا، شرح فی کل بیت معنی الکلمه مقصوره و ممدوده. أوله:
[
لا ترکنن إلی الهوی
و احذر مفارقه الهواء
أو ما تصیر إلی الثری
و یفوز غیرک بالثراء
للشیخ أبی العباس المبرد النحوی، محمد بن یزید بن عبد الأکبر الثمالی الأزدی البصری، المتوفی سنه 285.
لأبی یوسف یعقوب بن إسحاق بن السکیت، الشهید للتشیع سنه 243، و له إصلاح المنطق و غیره.
لصدر الأفاضل، توجد ضمن یادگارنامه له المذکور قریبا بعنوان منتخب کلیات صدر و یأتی له أیضا مکاتیب فارسی و عربی و منتخب قراضه.
فی الجغرافیا، للنواب شمس الأمراء بهادر أمیر کبیر محمد فخر الدین خان بن أبی الفتح خان تیغ جنگ (1780- 1863 م) ألفه فی سنه 1251، و له سته شمسیه فی ست مجلدات بلغه أردو، ألفه فی سنه 1256
ص: 117
و رساله در بیان اعمال قطعه فارسی، توجد فی (الآصفیه 162) و شمس الهندسه ألفه فی سنه 1241، و طبع فی سنه 1251، و نسختان منه فی (الآصفیه 19 و 119) و غیر مؤرخه.
عنوان عام لقسم من الشعر، ذکرناها فی القسم الشعر و الشعراء من الذریعه بعنوان الدیوان.
لأبی المنذر هشام بن محمد بن السائب الکلبی النسابه المتوفی سنه 205 ذکره ابن الندیم.
لابن الأعرابی، مر بعنوان المراثی.
و هو أبو المظفر محمد بن أبی العباس أحمد الأبیوردی المتوفی سنه 507. و هی قسم من دیوانه فی الافتخار و شکوی الزمان و الأوصاف و المخاطبات و غیرها، طبع علی الحجر مستقلا فی مصر و فی سنه 1277 فی 44 ص.
دیوان لطیف لابن الساعاتی صاحب الدیوان الکبیر فی مجلدین، کما فی کشف الظنون 1: 499.
لإمام القراء واحد البدور السبعه، أبی عماره حمزه بن حبیب الزیات الکوفی، قرأ علی أبی عبد الله الصادق علیه السلام و توفی بحلوان فی أیام المنصور سنه 158، ذکر ابن الندیم.
للسید عبد الله بن نور الدین بن المحدث الجزائری الموسوی التستری، المتوفی سنه 1173، ذکره بعض أحفاده.
رساله مستقله فی حجیه الظن المطلق، جعله کالخاتمه لمفاتیح الأصول لخلوه عن هذه المسأله، للسید المجاهد محمد بن المیر سید علی الطباطبائی الحائری المتوفی سنه 1242، و رده السید صدر الدین العاملی الأصفهانی برساله فی عدم الحجیه، و رد دلیل الانسداد و المقلاد بخط السید المجاهد فی کتب الحاج میرزا علی الشهرستانی و معه رد السید الصدر، و قد طبع مع المفاتیح له و الفوائد العتیقه
ص: 118
للوحید فی سنه 1270. و فی (الرضویه) نسخه کتبت سنه التألیف و هی 1228 لکن سماه مفتاح الأحکام 21: 315 کما مر.
منتخب من دفاتر المثنوی المعنوی السته ل [کمترین چاکر درگاه عرش اشتباه ... محمد شاه غازی قاجار ...]. و یجب مقابلتها مع باده وحدت لمحمود میرزا و مفتاح التوحید لدرویش علی الچاچی الإتیان ذکرهما تحت عنوان منتخب مثنوی معنوی حتی یظهر التفاوت بینهما.
أول المتن: [ای خدا ای فضل تو حاجت روا ...]. و هذا یطابق أول مفتاح التوحید المذکور، نسخه منها بعنوان مقلاد التوحید بقلم النستعلیق فی 113 ورقه کل صفحه منها فی 14 سطرا، توجد فی (طهران، الملیه) و فی أولها فهرس لمطالبه و یأتی أیضا بعنوان منتخب مثنوی معنوی کما مر مقدمتها فی (22: 97).
فی الأدعیه و الأعمال و الزیارات و غیرها، فارسی ألفه المولی محمد حسن المیرجهانی المحمدآباد الجرقوئی الأصفهانی حسب إشاره المیرزا محمد حسن بن المیرزا أبی تراب البروجردی نزیل أصفهان فی 1360 و طبع بها.
قصیده و شرحها، للسید عبد الحجه بن الحسن الحسینی المظفرآبادی الملقب بالبلاغی ساکن أحمدآباد أصفهان، طبع فی 104 ص بالقطع الصغیر، فی أصفهان فی سنه 1343، و صار نزیل طهران، و له تاریخ نجف و حیره و تاریخ نائین.
فارسی فی أعمال المعدنیات و علم الصنعه، لمولی حسن زاهد الکرمانی الکیمیاوی، ذکر فی أوله أنه هاجر سنه 723 من بلاد العراق إلی الهند و اتصل بسلطانها السلطان محمد بن تغلق شاه، و کتب له مفتاح الرموز سنه 726 ثم کتب له هذا الکتاب و رتبه علی سته أبواب و 27 فصلا، و قال عند دعائه للسلطان [بحرمه النبی محمد و آله الطیبین الطاهرین آمین رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله أجمعین الأطهرین ]. و یعبر عن نفسه بدرویش مکررا. و النسخه عند الشیخ
ص: 119
محمد السماوی بالنجف، و نسخه منه فی دانشگاه کما فی فهرسها (11: 2387) کتبه أبو طالب بن بهرام الکورشانی فی یوم الثلثاء (17 صفر 1262). أوله: [حمد بی حد و ثنای بی عد مر حکیمی را که از آب رأفت بید قدرت طینت آدم را أربعین صباح تخمیر کرد ...].
فی الأدعیه مرتبا علی سته أبواب، بخط محمد بن جعفر البحرانی (1318) مع رساله أصول الدین تألیف البروجردی المذکور فی ذیل مقلاد الجنان. و لمؤلف مقلاد النجاح مقامات أکبریه و جنه العاصمه کما فی آخر المطبوع.
) للشیخ عبد علی بن الحسین الجزائری، و هو غیر تظلم الزهراء المذکور فی حرف التاء ذکره فی أمل الآمل و له مطلب الشفاء و الحاشیه علی أربعین منتخب الدین مرت فی الحاء.
للحاج میرزا أبی طالب بن الحاج میرزا أبی القاسم الموسوی الزنجانی، المتوفی سنه 1329، ذکره ابن أخیه الحاج میرزا مهدی.
للشیخ محمد علی الجیلانی الأصفهانی، حکاه فی نجوم السماء عن فهرست کتبه و مر سر النقطه للمولی صدرا الشیرازی و کذا الرساله القدسیه.
ترجمه بالفارسیه للحدیده الحسینیه السابق ذکره، للمولی محمد صالح بن محسن القرشی حفید نظام الدین الساوجی صاحب نظام الأقوال و هذا الفارسی موجود عند السید أبی القاسم الأصفهانی فی النجف کتابته (16 ج 2/ 1124) و لعله خط المؤلف.
للمیرزا محمد ملک الکتاب البوشهری ترجمه للکتب الإنگلیزیه و قد طبع.
ص: 120
للحاج مولی أحمد بن الحسن الیزدی المشهدی الواعظ، فی المواعظ و المدائح و المراثی، و هو منظوم فارسی مطبوع و فی آخره ذکر تصانیفه، و هو من أئمه الجماعه و أهل المنبر بالمشهد، و کتب بخطه تمام البحار و وقفه للخزانه الرضویه و توفی بها حدود 1310.
للمولی محمد مهدی بن محمد شفیع الأسترآبادی، المتوفی سنه 1259، ذکره فی نجوم السماء.
جزء لطیف للکراجکی، الشیخ أبی الفتح محمد بن علی بن عثمان، المتوفی سنه 449، و قد کتبه للقائد أبی البقاء فرز بن بلاک براک- کما فی فهرست کتبه.
فی النحو و الصرف و المعانی و البیان، للسید بدر الدین الحسن بن جعفر بن فخر الدین بن الحسن بن نجم الدین الأعرجی الحسینی، تلمیذ المحقق الکرکی، و الراوی عن الشیخ علی بن عبد العالی المیسی و من مشایخ الشهید الثانی، توفی سنه 933 قبل إتمام القسم الثالث فی المعانی و البیان، کما صرح به الشهید الثانی فی إجازته للشیخ حسین بن عبد الصمد، و قال:
هو کتاب ضخم حسن الترتیب.
للإمام فرید الدین محمد بن الحسن بن علی البیهقی ینقل فیه عن شرح نهج البلاغه لفرید خراسان أبی الحسن علی بن أبی القاسم زید البیهقی الذی توفی سنه 565 و هو فی جزءین: أولهما الإلهیات، التوحید و صفاته، الموجود من أوله باب أنه تعالی قادر علی القبیح إلی تمام ثلاثین بابا أواخرها باب الآجال، باب الأرزاق، باب الأسعار و الجزء الثانی فی النبوات إلی أربعه عشر بابا و النسخه ناقص الأول و الآخر بخط نظام بن علی بن الحسین الأسترآبادی، فرغ من الکتابه (14 ع 2/ 799) فی مکتبه الشیخ محمد السماوی.
للشیخ الرئیس المفید العالم عبید الله بن عبد الله السعد (السد- خ ل) آبادی، ینقل السید هبه الله فی المجموع الرائق تمامه
ص: 121
فی الباب الخامس منه نقلا له عن نسخه منه، تاریخ کتابه النسخه فی مشهد مقابر قریش سنه 581، و کانت تلک النسخه مع جمل العلم المکتوب سنه 581 للسید المرتضی، ذکر فی أثنائه: [أنشدنی الرئیس أبو یحیی بن الوزیر المغربی ...].
و ذکر أیضا: [أخبرنی أبو الحسن بن زنجی اللغوی البصری بالبصره سنه 433].
و ثلاث سنین بعدها کانت وفاه السید المرتضی، و الوزیر المغربی هو الذی کتب السید المرتضی المقنع فی الغیبه له کما یأتی فهو معاصر مع المرتضی و متأخر عنه وفاه. یوجد عند الحاج شیخ عباس القمی و استنسخ نسخه منها. أوله: [الحمد لله ذی البیان الجلی و البرهان القوی و الحکمه البالغه و النعمه السابغه- إلی قوله: هذا الکتاب صنفته فی الإمامه و اختصرته غایه الاختصار إشفاقا من الملاله و الإضجار- إلی قوله: و سمیته بالمقنع فی الإمامه ...]. و ذکر فی أوائله أنه أظهر الجاحظ فی سنه 210- تقربا إلی المأمون- مذهب الراوندیه، الذی یقال له العباسیه أیضا، و هو القول بأن الإمام بعد الرسول صلی الله علیه و آله عمه العباس بن عبد المطلب و لما هلک الجاحظ فی سنه 255 بطلت هذه المقاله، و یروی فیه أیضا عن العلامه البندینجی أبی الحسن علی بن المظفر فی بندنیج فی سنه 422، عن أبی محمد الحسن بن عبد الله بن سعید العسکری فی سنه 379، عن أبی بکر محمد بن درید الأزدی البصری فی سنه 315، و أحال فیه إلی کتابه الموسوم ب لوامع السقیفه و الدار و الجمل و الصفین و النهروان و قال فی آخره:
[قد ذکرت من دلائل الإمامیه و دلائل صاحب الأمر علیه السلام فی کتابی الذی سمیتها بالتاج الشرفی فی معجزات النبی صلی الله علیه و آله و دلائل أمیر المؤمنین و الأئمه علیه السلام و لخصته حتی یحفظ و لا یلفظ ...]. و فی أواسط نصفه الأول عند ذکر مکتوب أسامه أحال إلی کتابه عیون البلاغه فی أنس الحاضر و تعله المسافر.
لأبی الحسین محمد بن بشیر السوسنجردی، الذی حج علی قدمیه خمسین حجه، و لقی ابن قبه و أبی القاسم البلخی، ذکره النجاشی.
للسید الشریف المرتضی علم الهدی أبی القاسم علی بن الحسن بن موسی الموسوی، المتوفی سنه 436، ینقل عنه فی الدمعه الساکبه
ص: 122
و فی البحار و قال شیخنا النوری: کتبه السید المرتضی للوزیر المغربی.
أقول: هو موجود فی خزانه الحاج علی محمد منضما إلی الآداب الدینیه و غیره و استنسخه الشیخ شیر محمد و الحاج سید أبو القاسم الأصفهانی فی النجف و غیرهما و یظهر منه أنه کتبه بعد الشافی و تنزیه الأنبیاء حیث أحال فی أوله إلیهما أوله: [الحمد لله و سلام علی عباده- إلی قوله: جری فی مجلس الوزیر السید- أطال الله فی العز الدائم بقائه و کبت حساده و أعدائه- کلام فی غیبه الإمام ألممت بأطرافه لأن الحال لم یقتض الاستیفاء- إلی قوله: و دعانی ذلک إلی إملاء وجیز فیها یطلع به علی سر هذه المسأله و تجسیم ماده الشبهه المعترضه فیها و إن کنت قد أودعت الکتاب الشافی فی الإمامه و کتاب تنزیه الأنبیاء و الأئمه علیه السلام من الکلام فی الغیبه ما فیه کفایه و هدایه لمن أنصف ...]. و الوزیر المغربی هو أبو الحسن علی بن الحسین بن علی بن هارون بن عبد العزیز الأراجنی، کما یظهر من النجاشی فی ترجمه جده الأعلی هارون بن عبد العزیز.
لأبی الحسن سلامه بن محمد بن إسماعیل الأرزنی المتوفی سنه 339. ذکره النجاشی.
لمحمد بن العباس بن علی بن مروان المعروف بابن الحجام، ذکره الشیخ فی الفهرست.
للشیخ الصدوق أبی جعفر محمد بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی، المتوفی سنه 381، أوله: [الحمد لله الذی حجب الابصار عن رؤیته و تفرد بکبریائه و عز فی ذاته و علا فی صفاته ...]. قال فیه: [إنی صنفت کتابی هذا و سمیته کتاب المقنع لقنوع من یقرأ بما فیه و حذفت الأسناد لئلا یثقل حمله و یصعب حفظه و لا یمله قاریه ...]. و هو متداول شایع. و ینقل عنه فی الوسائل و نقل عنه فی الأفعال عن نسخه عصر المصنف، و نسخه منه عند المیرزا محمد علی الأردوبادی و سمعت أنه مطبوع أیضا، ثم رأیته ضمن جوامع الفقه طبع فی سنه 1276 بدأ فیه بالوضوء و أورد کثیرا من أبواب الفقه
ص: 123
حتی الدیات، و نقل فی آخره عن رساله والده إلیه. و له آداب لبس الثوب الجدید عندی” آغا بزرگ” نسخه ملکها الحاج حسین کبه و هی بقلم محمد بن خضر فی سنه 1233،
للشیخ أبی یعلی حمزه، الملقب بسلار بن عبد العزیز الدیلمی، صاحب المراسم المتوفی سنه 463 لست خلون من شهر رمضان کما عن الریاض و نظام الأقوال و عن طبقات للسیوطی أنه توفی فی صفر سنه 448.
للشیخ محمد بن شجاع الأنصاری معاصر الفاضل المقداد، قال فی الریاض: رأیته فی أردبیل و هو بخط الشیخ زین الدین علی بن الحسن بن علاله المجاز من أستاذه الفاضل المقداد فی سنه 822، و فی آخره هکذا: [هذا آخر کلام المصنف دامت فضائله، حرره العبد علی بن حسن بن علاله فی یوم الأحد الحادی عشر من شعبان سنه 822] قال فی الریاض: و لم أستبعد أن یکون الکاتب قد قرأه علی المصنف، أقول: بل هو ظاهر کلامه.
لأبی الحسین رجاء بن یحیی بن سامان العبرتائی الکاتب، یرویه عنه أبو المفضل الشیبانی الذی توفی سنه 387 عن تسعین سنه و کانت روایته عنه سنه 314 کما یأتی، حکی السید رضی الدین بن طاوس فی الإقبال فی نوافل شهر رمضان عن علی بن عبد الواحد، أنه أخرج المقنعه من دار أبی محمد الحسن العسکری فی سنه 255- و هی سنه ولاده الحجه، و فی ترجمه رجاء الکاتب أنه روی عن أبی الحسن علی بن محمد صاحب العسکری علیه السلام فراجعه و فی مکارم الأخلاق فی سند وصیه النبی صلی الله علیه و آله لأبی ذر صرح أبو المفضل أن روایته عن رجاء کانت فی سنه 314، قال و فی تلک السنه توفی رجاء و ترجمناه فی النوابغ ص 130.
للشیخ أبی عبد الله محمد المفید المتوفی سنه 413، ذکر فیه الأصول الخمسه أولا ثم العبادات و المعاملات، و الشیخ الطوسی فی تهذیب الأحکام الذی جعله شرحا لمقنعه المفید- ترک شرح أصوله و ابتدأ بشرح الفروع. أوله: [الحمد لله الذی نهج السبیل إلی معرفته و یسر إلی
ص: 124
ما دعا إلیه من طاعته- إلی قوله: و بعد فإنی ممتثل ما رسمه السید الأمیر الجلیل أطال الله فی عز الدین و الدنیا مدته ]. و ابتدأ بباب ما یجب من الاعتقاد فی إثبات المعبود، ثم باب أنبیاء الله ثم باب الإمامه، و هکذا الفروع من الطهاره إلی آخر الدیات، نسخه منه بخط الشیخ یوسف بن داود بن شمس بن داود بن حسن فقیه البحرانی فی (الرضویه) و قد قوبلت فی سنه
962، کما کتب فی الحاشیه، و نسخه بخط السید محمد بن شرف الدین الحسینی النجفی فرغ من الکتابه فی 28 شعبان سنه 1073، عند رشید الشعرباف قائم مقام شطره. و طبع مع الفقه الرضوی سنه 1274.
أو المفزع فی أعمال الجمع کما مر- للشیخ محمد صالح الستری البحرانی القطیفی آل طعان المعاصر.
أیضا للشیخ المفید.
رساله فی غایه الاختصار، للخواجه نصیر الدین محمد الطوسی المتوفی سنه 672. أوله: [الحمد لله بارئ الموجودات، و الصلاه علی أشرف الموجودات و أکمل الذوات، و بعد فهذه مقنعه فی الواجبات لخصتها لدی الاشتغالات ...]. ذکر الأصول الخمسه بادلتها فی نیف و عشرین بیتا. و النسخه فی خزانه کتب المیرزا محمد الطهرانی فی سامراء.
أیضا للشیخ المفید.
لخواجه عبد الله الأنصاری أبو إسماعیل: المذکور فی (9:
306). أوله: [حمد له. صلاه. اما بعد، این مختصری است از مقولات قدوه المحققین ... بدان که خدای تعالی این جهان را محل اسرار گردانید]. طبع ضمن سبع رسائل له بمباشره سلطان حسین تابنده الگنابادی فی 1319 ش. و نسخه منه بطهران (المجلس 127/ 5138) ضمن جنگ ابن خاتون المؤرخه 1024- 1057.
ص: 125
فی تحقیق الحج، للشیخ عبد الوحید بن نعمه الله بن یحیی الجیلانی أو الأسترآبادی، ذکره فی الریاض و هو تلمیذ الشیخ البهائی علی ما صرح به فی آخر الاثنی عشریه الحجیه لأستاذه استنسخه فی ذی الحجه سنه 1025.
- مهمل التقویم- فارسی لطیف مضحک، للشاعر الهاذل الکثیر الهجاء المیرزا حبیب المتخلص نظام الأفشار، کان حیا فی سنه 1306، ذکره اعتماد السلطنه فی کتابه المآثر و الآثار. طبع بمبئی ثم طهران 1324 کلاهما علی الحجر.
منظومه فی الفقه، للفیلسوف العارف الحاج مولی هادی السبزواری. المتوفی سنه 1289، و کان تلمیذ المولی علی النوری الحکیم.
للسید محسن بن غفار، الدهخوارقانی المولد و المسکن، ألفه سنه 1362، و رتبه علی اثنی عشر فصلا بین مقدمه و خاتمه و طبع 1363 و علیه تقریظ الحاج میرزا فتاح الشهیدی التبریزی تلمیذ الشیخ الشریعه و الآخوند و غیرهما.
- آله اخترعها المیرزا محمد تقی بن المیرزا عبد الحسین النصیری الطوسی، منشی الدیوان، و ألف رساله فارسیه لکیفیه العمل بهذا المقیاس لمعرفه مسائل علم الهیئه و الفلک و رتبها علی اثنی عشر فصلا و خاتمه.
فی العروض و القافیه، للشیخ مرتضی بن شعبان بن مهدی عبد الوهاب الگیلانی، مختصر ألفه سنه 1359 و له میزان سخن فی البدیع فارسی یأتی.
لأبی إسحاق إبراهیم بن حبیب الفزاری، منجم المنصور، و من الشیعه کما صرح به السید بن طاوس فی أول فرج المهموم ترجمه ابن الندیم و ذکر تصانیفه و منها قصیدته فی النجوم المزدوجه المثلثه.
ص: 126
فی الأوزان الشرعیه، للشیخ محمد حسن بن الشیخ أبی القاسم الکاشانی، نزیل بمبئی. قال فی فهرسه: إنه ترجمه بالفارسیه عن الگجراتیه أیضا سنه 1336.
فی علم القراءه، فارسی فی أزید من 1000 بیت.
أوله: [الحمد لله رب العالمین و الصلاه علی عباده الذین اصطفی محمد و آله و عترته الطاهرین، اما بعد، چون قراء سبعه را در أصول قرائت ...]. مرتب علی فصول أولها فی التنوین و النون الساکنه. و یذکر فی آخر الکتاب تجوید خصوص فاتحه الکتاب فی 75 موضعا منها، قائلا إنه مأخوذ من تصنیف الشیخ طاهر الأصفهانی و یحتمل أن یکون الشیخ طاهر مؤلف الدر الفرید 8: 68 و غیره من التألیفات فی التجوید. موجوده عند المیرزا محمد الطهرانی المعاصر بسامراء.
لمحمد أکبر بن نصر الله، (مؤلف أسرار النجوم) و مفاتیح الموالید 21: 308 و غیرهما فی هذا الباب، فارسی علی نسق حل مسائل النجوم لقطب الدین عبد الحی الأری، فی مقدمه فیما یجب تقدیمه قبل الشروع، ثم اثنی عشر بابا فی حل المسائل النجومیه، ألفه باسم فتح علی شاه و أحمد علی میرزا القاجار. أوله: [حمد و سپاس و شکر بی قیاس محمود ذو الجلال ].
یوجد بطهران (المجلس 3/ 6281) ضمن مجموعه من القرن الثالث عشر (ص 478- 609) کما فی فهرسها.
رمان فارسی، للمولی الحاج آقا نور الله بن الحاج شیخ محمد بن باقر بن محمد تقی الأصفهانی، المعاصر طبع بأصفهان.
لأبی الفضل الصابونی محمد بن أحمد بن إبراهیم بن سلیم الجعفی صاحب الفاخر و شیخ جعفر بن قولویه.
مر بعنوان الرسائل أو رساله أو ما جری بینهما أو ما دار بینهما أو مجموعه أو المراسلات.
ص: 127
لأبی العلاء المعری، أحمد بن عبد الله بن سلیمان التنوخی (323- 449)، موجود فی مکتبه محمد پاشا بإسلامبول.
و اسمها عتبه الکتبه لمؤید الدوله منتجب الدین بدیع کاتب أتابک الجوینی علی بن أحمد، منشی السلطان سنجر السلجوقی (511- 549) و هی کما ذکرنا مجموعه من مکاتباته الدیوانیه التی جمعا بأمر من أبی الفتح ناصر الدین طاهر بن فخر الملک المظفر بن الخواجه نظام الملک الطوسی بین سنین (528- 548) و طبع بمقدمه و اهتمام من المیرزا محمد خان القزوینی و عباس إقبال الآشتیانی فی (1329 ش) فی 170 ص. أوله: [دولت مقصده و مقصود خلائق است حصول مقاصد بی مدد هدایت و معونت دولت میسر نگردد ...] نسخه منها فی (القاهره، دار الکتب 19- أدب فارسی) نسختها الفتوغرافیه فی (طهران، الملیه) تحت رقم (4374، 4375، 1513).
و هو ابن السید محمد باقر ابن السید مهدی بن السید محمد شفیع، المتوفی سنه 1258، مع أخیه السید محمد علی غالبا أو الشیخ علی میرزا أحیانا، أو أخته العارفه التی قال فی حقها: إن الحقیق أن یدرجها فی کتابه النفحات فی کملی العارفات و یظهر منه أنه ألفه و له اثنین أو ثلاث و خمسون سنه و یظهر فیه التعشق و المحبه لقره العین نظر علی میرزا، و ذکر أنه ألف 12 کتابا کلها غیر تام، منها مسالک الزاهدین و ذکر أنه من مریدی [قدوه العارفین و زبده الواصلین جامع المعقول و المنقول حاوی الفروع و الأصول آقا محمد البیدآبادی التنکابنی الأصل رحمه الله ]. و ذکر أنه ألف فی العشق و مراتبه أمل المشتاقین الموجود عند أخیه السید محمد علی و منیه المحبین و هو لم یتم و فیه إرجاع المسائل إلی شیخ المشایخ أحمد الأحسائی و إبلاغ السلام إلی عمه السید محمد باقر و کتابته سنه 1284، توجد عند السید محمد بن نعمه الله الجزائری، و ترجمنا السید صدر الدین فی الکرام ص 667 و فی (9: 897) و قلنا إنه توفی سنه 1258 و تاریخ وفاته
ص: 128
[آشیان خلد برین ] و مر له إرشاد المریدین 1: 520 و دلیل المتحیرین 8: 360 و مرآه الصفا 20: 276 و کلمات المکنونه 18: 120 و کلیات 18:
129 و صراط الحق 15: 33 و الفوائد النوریه 16: 362 و شرح بیت حافظ الشیرازی 13: 129 و شرح حدیث من عرف نفسه فقد عرف ربه 13:
208 و شرح نهج البلاغه 14: 131 و قاصم الجبارین 17: 4 و روضه السالکین 11: 294.
أبو الفضل بن مبارک (957- 1011)، مؤلف عیار دانش 15: 363 و غیره. مجموعه مکاتیب و منشئات. نسخه شایعه، و شرحها أیضا بالفارسیه لخیر الله أحمد. یوجد هذا الشرح فی (لاهور، جامعه پنجاب) کتابته 10 رجب 1252، کما فی فهرسها.
و هو ابن أحمد بن زین الدین الحسنی الحسینی البغدادی، المتوفی سنه 1216، مع الشیخ علی الزینی الشاعر الکاظمی.
إلی معاصره القاضی البیضاوی فی الجواب عن مسأله الیقین بالطهاره و الحدث و الشک فی متأخرهما نقلها فی الریاض فی ترجمه العلامه.
یأتی بعنوان مکاتیب منظوم.
أو نامه های کمال و جلال علی طراز صد خطابه أو صد مقاله کما مر فی (15: 27 و 30) مشتمل علی عده خطابات أو مکتوبا من کمال الدوله الدهلوی إلی جلال الدوله، لآخوندزاده المذکور فی (9: 2) أو لمیرزا آقا خان البردسیری صهر المیرزا یحیی صبح أزل، مال فی أوانه إلی البابیه و لکنه کان حر النظر، منور الفکر، انتقد فی المکاتیب هذا عن وضع زمانه شدیدا و فیها تعریضات علی رجال بلاط القاجار. أوله: [
زاهد از کوچه رندان بسلامت بگذرد ...
صورت سه طغری مکتوب که شاه زاده هندوستان ...]. نسخه شایعه یختلف فی تعداد المکاتیب منها فی (تهران، أدبیات 74 ج) کتبت بقلم النستعلیق فی (20
ص: 129
رجب 1332) فی 150 ورقا کل صفحه منها فی 11 سطرا، و نسخه أخری فی (الملک 6296) کتبت بقلم النستعلیق أوائل القرن الرابع عشر و سمت فی النسخه ب مقالات دهلوی. أوله: [دهلوی که پدرش در زمان شاه تیمور از ایران بمرز و بوم هندوستان هجرت کرده ... خطابه اولی: دوست عزیز من جلال الدوله عاقبت سخن تو را شنیدم ...]. و نسخه أخری منه فی (النجف، مکتبه أمیر المؤمنین 1293) مع ملاحظه لحشمت السلطنه فی تبریز تاریخها (14 ذی حجه 1323).
صاحب مکتوب الآتی ذکره، نسخه منه فی (ترکیه، مراد ملا) کتبت بقلم النستعلیق و النسخ فی القرن السابع أو الثامن مشتمل علی أربعه مکاتیب له إلی عین القضاه، و فی (دانشگاه 3497 فیلم) أربعه مکاتیب له أیضا إلی عین القضاه، طبع فی مقدمه التمهیدات الآتیه منتخبه فی هذا الجزء، و النسخه فی سبعه فصول و عنوانها وصیت.
أنموذج من مکاتیب الشاه إلی النساء- بالمناسبات المختلفه- و أنموذج من مکاتیب أقرباء الشاه المختلفه إلی الرجال و النسوان و جمعها محمد رضا النصیری صاحب تفسیر الأئمه، المذکور فی (4: 236) و مما جاء فیها: [چون والد ماجد در رساله ألقاب که مشحون بقواعد و آداب أحکام و مکاتیب است، دستور مکاتیب أشرف به مخدرات أقوام و أولاد عالی مقام را درج نکرده بودند، در این وقت که (18 صفر، ج 1/ 1080) است مناسب دیدم ذیل آن رساله را مرقوم دارم ] و یظهر أن تاریخ التکمیل 1094 و فیها ذکر من منشئات سلیمانی و توجد نسخه منه فی (المجلس 250/ 3455) ضمن الجنگ المؤرخه 1141 و نسخه أخری فی (پاکستان انجمن ترقی أردو 3 ق ف 39) و لم یذکر فی فهرس المکتبه اسما من المؤلف و لکن المظنون إنها عین الرساله المذکوره أو ما کتبها والد المؤلف المشار إلیها و سمیت فی بعض الفهارس ب ذیل رساله ألقاب
لمحمد صالح کمبوه (کنبوه) اللاهوری، المتوفی بعد 1082، و لعل فی أوائل القرن الثانی عشر، و هی مجموعه مما کتب إلی أصدقائه
ص: 130
و سمیت ب گلشن سخن أولها: [حمدی که میزان ذهن محققان دقائق نطق از سنجیدن آن بعجز] نسخه غیر مؤرخه منها فی (پاکستان، لاهور، شیرانی 176/ 3181) و للمؤلف عمل صالح فی التاریخ و بهار سخن فی الترسل أیضا و الأخیر مرتب علی أربعه أقسام، ألفها فی 16 شوال من السنه التاسعه و العشرین بعد جلوس الشاه جهان (1065) أولها: [ایزد سخن آفرین را سپاس که چراغ گفتار را از تاب خرد روشن گردانید]
لطغرا المشهدی، توجد عده من مکاتیبه منضمه إلی منشئاته الآتیه ذکرها و قد کتبها إلی [محمد کریم، قاضی نظاما، روشن قلم، میرزا سنجر، شمسا خوشنویس، خواجه لالا، میرزا جلال أردستانی- و هنا یقول إن الیوم مضی علی هجره النبی صلی الله علیه و آله ألف سنه- میرک دشت بیاضی، میرزا رحیم، میر محمد صالح، ملا أحمد سلیمانی، ملا نصیر محمد نجومی، حکیم محمد حسین پزشک، آقا محمد خان، أحمد جلیلی، میرزا صانعی، میرزا بزمی، سید عبد الرحیم، میرزا شریف ] و غیرهم
المذکور دیوانه فی (9: 656) إلی أصدقائه منهم المولی طغری صاحب المنشآت الآتیه ذکرها توجد ضمن کلیات ظهوری، الموجوده فی (طهران الملیه 1/ 410 ف) المکتوبه بقلم الشکسته النستعلیق الهندی فی القرن الحادی عشر و معها الغزل و الرباعی و ساقی نامه، و یأتی منشئات لظهوری
و هی عده مراسلات أدبیه مغلقه فی المغازله و بعد البسمله نری اسم الکتاب نسخه منها فی (لنینگراد، آکادمی علوم 582 4215 ف) کتبت فی 1253 فی 102 ورقه
إلی علاء الدوله صاحب المکاتیب الآتیه و غیره نسخه منه فی (القاهره، دار الکتب 1/ 193 مجامیع تیمور) بخط لعلها من القرن السابع فی خمسه صحائف أوله: [ای فرزند در آن وقت که ] و توجد عده مکاتیب له فی (المتحف البریطانی 9725) کتبت
ص: 131
فی القرن الحادی عشر، و معها عده مکاتیب لعبد الرزاق الکاشانی الآتی ذکره
السید الحسینی، صاحب نفس الرحمن الآتی ذکره فی النون، نسخه منه فی (بنگاله، الآسیویه 188 1517) کتبت فی 1185
لعبد القادر بن عبد الخالق الدهلوی المتخلص ب بی دل و هو أنموذج من مکاتیبه و تسمی ب رساله جنون بهاریه نسخه غیر مؤرخه منه فی (پاکستان، لاهور، شیرانی، 2259/ 5269) و یأتی منشئات له أیضا
یأتی بعنوان مکاتیب عین القضاه یوجد نسخه غیر مؤرخه منه بأول العنوانین فی (طهران، الملیه 2177 غیر المفهرسه) مشتمل علی 86 مکتوبا فی 479 ورقا و معها جمالی أیضا ل عین القضاه و ذکرت فهرس المکاتیب و تطبیقها مع نسخه یوجد فی (إستانبول، مراد ملا 1545) فی أحوال و آثار عین القضاه و مقدمه نامه های عین القضاه المطبوعه ببیروت و نسخه (إستانبول) مشتمله علی 133 مکتوبا کتبت فی القرن السابع أو الثامن و معها أربع مکاتیب لشیخه أحمد الغزالی إلیه، و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه)
المذکور فی (9: 733) توجد عده من مکاتیبه العرفانیه الفارسیه منها ما کتبه فی جواب عبد الرزاق الکاشانی الآتی مکتوبه و فیه الرد الشدید علی ابن العربی صاحب فصوص الحکم و منها مکتوبه فی جواب مریده الشیخ عبد الله و غیرها، نسخه منه فی (القاهره دار الکتب 11 مجامیع فارسی) کتبت فی 714 فی خمسه أوراق، و یوجد مکتوبه فی جواب الکاشانی فی (الملک 14/ 4190) بخط محمد بن غیاث الدین النخشبی فی (ع 2/ 876) أوله: [بزرگان دین و روندگان راه یقین باتفاق گفته اند از معرفت خود برخورداری کسی یابد] و یوجد له أیضا مکتوبان فی (المجلس 279/ 3455) ضمن مجموعه المؤرخه (1063- 1141) کتبهما إلی الکاشانی المذکور و معهما أیضا کتابان للکاشانی إلی
ص: 132
السمنانی أول إحدی من مکتوبی السمنانی: [چون در نوبت دیگر که مکتوب را مطالعه کردم نظرم برباعی کیشی افتاد بخاطر آمد که آنچه در این مقام ]
فارسیه لعلی بن محمد کلاه الصوفی، جمعها بعض مردته فی سنه 1004، و النسخه فی الرضویه فی 84 ورقه
المذکور فی (9: 781) فارسی عرفانی طبع مجلد الأول و الثانی منه بعنوان نامه های فی بیروت فی (1969 م) و (1971 م) باهتمام الدکتور عفیف عسیران و الدکتور علی نقی المنزوی ابن مؤلف الذریعه مع مقدمه جامعه له و مر نسخه منه بعنوان مکاتیب العرفاء و رموز العرفاء کما یأتی ذکر عین القضاه ذیل منتخب تمهیدات
صاحب المنشآت الآتیه ذکرها، إلی أصدقائه أشرنا إلیه فی (9: 784)
مر فی (16: 256) بعنوان فضائل الأنام جمعها بعض من لیس بعید العهد منه، مرتب علی خمسه أبواب: 1- مکاتیبه إلی الملوک 2- مکاتیبه إلی الوزراء، 3- إلی الأمراء و أرکان الدوله، 4- إلی الفقهاء و زعماء الدین 5- المواعظ التی کتبها فی أی وقت و المکاتیب یشتمل علی أصول عقائده و المواعظ و فوائد تاریخیه أخری، طبع أربع مرات و الأخیر بانضمام فرزندنامه الآتی ذکره بعدا بعنوان مکتوب محمد غزالی أوله: [شکر و سپاس بی حد گذشته از حصر و عد، سپاسی که نهایت اما بعد، چون عنایت الهی در حق امام عصر] نسخه ممتازه منه فی (أیاصوفیه 4793) کتبها أسعد بن أحمد بن محمد فی سنه 816 بشیراز بقلم النسخ و علی هذه النسخه جعل إقبال الآشتیانی أساس عمله فی طبع المکاتیب و نسخه أخری مذهبه فی (طهران، خانقاه النعمهاللهی) ضمن المجموعه المؤرخه 822
توجد عده مکاتیب منفرده له و بعضها لم یطبع
ص: 133
فی فضائل الأنام المذکور، منها مکتوبه إلی فخر الملک بن نظام الملک، و مکتوبه فی جواب أحمد بن نظام الملک، حول التدریس فی النظامیه، و المکتوبین ضمن المجموعه المؤرخه (751- 755) فی (الحمیدیه 93/ 1447) و یوجد فی (الملک 5893) مکتوبان له ضمن المجموعه المؤرخه 1103 کتب أحدهما فی جواب ملک طلب منه النصیحه أوله: [کای عزیز
روزگار و ای گزیده پروردگار التماس که از ما کردی اگر از سر صدق و رغبت است، زینهار زینهار] أول المکتوب الثانی: [حمد له صلاه، اما بعد، بدان و آگاه باش ای عزیز روزگار و حال تو از دو وجه بیرون نیست ] و لعل الأخیر عین ما طبع بعنوان غزالی با شما سخن می گوید کما مر فی (16: 51) و یوجد فی (المجلس 6/ 528) مکتوب منه کتبت فی القرن الحادی عشر کتبها إلی الوزیر الخواجه نظام الملک و تکلم فیه حول رد دعوته بالتدریس فی نظامیه بغداد، و النسخه مذهبه أوله: [حمد له صلاه اما بعد، خدمت خواجه جهان و ملجأ جهانیان ]
لغلام محیی الدین، و لعله هو المولی غلام محیی الدین القصوری المتوفی 1270، نسخه منها فی (پاکستان، لاهور، پرفسور شیرانی 751/ 3784) کتبها غلام حسین فی (1293- 1876 م) و راجع مکتوبات شریف
المیرزا محمد تقی بن محمد زکی، أشرنا إلیها ذیل دیوانه فی (9: 575) توجد ضمن کلیاته و المجموعات، منها ضمن کلیاته الموجوده فی طهران (المجلس 1008) المکتوبه بخط مهدی بن رضا بن مهدی العلی آبادی فی 1302 و المشتمله منثوراتها علی ثلاثه أقسام: 1- تاریخ القاجاریه، 2- حکایات علی طراز گلستان، 3- المکاتیب- هذه- و بعدها دیوانه المشتمله علی أشعاره من القصیده و الغزل و الرباعی و المثنوی، و المجموع فی 245 ورقا، و نسخه أخری من مکاتیبه توجد فی (سپهسالار 259) ضمن کلیاته المکتوبه فی النصف الثانی من القرن الثالث عشر و معها التاریخ و الحکایات و قباله ها و دیوانه و المجموع فی 191 ورقا
ص: 134
لصدر الأفاضل، توجد ضمن یادگارنامه له الآتی ذکره بعنوان منتخب کلیات صدر الأفاضل و معها مقطع، منتخب قراضه و غیرهما مما مر ذکره و یأتی
صاحب مکاشفات غیبیه الآتی ذکره فارسی جمعها محمد (یارمحمد) الحدیدی البدخشی الطالقانی، و الجزء الأول منه مشتمل علی 313 مکتوب عرفانی أخلاقی کتبها إلی بعض معاصریه، و منها إلی شیخه و مرشده و منها أیضا إلی صدرجهان أوله: [حمد له، أضعاف ما حمده جمیع خلقه ] نسخه منه فی (پاکستان، المتحف الملیه) کتبت فی 1075 فی مجلدین و أخری فی
(القاهره، دار الکتب 71 تصوف فارسی طلعت) کتبت فی (12 شوال 1083) فی 249 ورق و نسخها مختلفه من حیث عدد المکاتیب و من أکثرها عددا فی (الرضویه 1033 حکمت) کتبت بقلم النستعلیق فی (رجب 1231) مشتمل علی 361 مکتوبا أوله: [وصل المکتوب الشریف إلی العبد الضعیف النحیف، عظم الله أجرکم ] و هو فی 99 ورقا، فراجعها و لعل ما بین النسخ یوجد ما هو عدد مکاتیبه أکثر
فی التهنئه و التعزیه، توجد فی (المجلس 2263) منضما إلی عده من منشئاته الآتیه ذکرها
مکتوبان فارسیتان عرفانیتان کتبهما إلی الشیخ جوهر و الشیخ جمال و النسخه فی (پاریس 6 و 7/ 1127) ضمن المجموعه المؤرخه 1136 و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه، رقم 759)
و هی طاهره بنت المولی صالح البرغانی القزوینی، ولدت علی فطرت التشیع و کان والده و أعمامه و ولده کلهم من الفقهاء علی مذهب الأصحاب و لکنها مالت إلی البدعه البابیه و صارت من أعلامها حتی قتلت فی سنه 1268 و لها نظم جید بالفارسیه و العربیه و طبع دیوانها بمناسبه مرور مائه عام علی قتله فی سنه 1368، و توجد نسخه خطیه من دیوانه فی طهران، عند الدکتور أحمد قاسم زاده (مجاهد) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الثالث عشر علی قطع صغیر فی 90 ورقه
ص: 135
تحتوی علی أشعارها الفارسیه و العربیه و فی أولها عده من مکاتیبها المنثوره أولها:
[المن لله الذی أبرز الجوهریات بالتنزیه فقد أطرز]
لقطب السالکین الجهرمی، و قد أشرنا إلیها عند ذکر مقدمتها فی (22: 101)
المذکور فی (9: 884) من أوائل المائه العاشره و أواخر التاسعه کما یأتی تاریخه، و النسخه رأیتها بخط مرشد بن محمد الفیروزآبادی فرغ من کتابته یوم الجمعه فی شهر شعبان سنه 1048 عند السید حسن التنکابنی فی النجف، فیه قرب 500 مکتوب فارسی کتبها إلی العموم أو الخصوص من مردته فی حدود سنه 900، یظهر منها أنه کان فی شیراز ثم انتقل إلی قریه بناها و سماها إخوان آباد و سمی مردته بالإخوان، و عنوان مکاتیبه إلیهم: [من عبد الله قطب بن محیی إلی الإخوان الإلهیین التائبین ] و جمع مردته فی إخوان آباد و عین لهم شیخ الإخوان الکافل لأحوالهم الروحیه و الدینیه و وکیل الإخوان لأحوالهم المعاشیه، و أول المکاتیب الخطبه و الموعظه التی أنشأها بعد استقرار الإخوان الإلهیین فی إخوان آباد ثم سائر مکاتیبه العمومی و الخصوصی، و منها مکتوبه إلی شیخ الإخوان و فیه الوظائف العشر التی یجب إلزام الإخوان بها، من ترک ما لا یعنی و الهزل و ترک الجلوس لکلام الدنیا بعد العباده فی المعابد، سیما بعد العشاء، و ترک الغیبه و ترک الکلام وقت اشتغال القاری بالقرآن أو الحدیث، و ترک الإهمال فی تعاهد أمر الأطفال و إحداث الصفا و الموده بین کل اثنین غیر مصافین، و منع عن قراءه تمام الکتاب قبل إتمام التصفیه بینهم جمیعا، ثم الترغیب فی بناء المساجد قبل وصول الشتاء و التأکید فیه و فی کون أمرهم شوری بینهم، ثم الاعتماد علی رحمه الله و نصرته و فی مکتوبه إلی معز الدین ملک إسحاق ذکر ما معناه أن التأمین من وعید [
/ من مات و لم یعرف إمام زمانه مات میته الجاهلیه
لا یحصل الا بالتمسک بالإمام لأن مثله مثل السفینه فی هذا البحر من لم یتمسک بلوح منه یغرق فی بحر الشهوات و یبتلعه تمساح الشبهات:
ص: 136
آشنا هیچ است اندر بحر روح
چاره اینجا نیست جز کشتی نوح
مصطفی فرمود آن شاه رسل
که منم کشتی در این دریای کل
یا کسی کو در بصیرتهای من
شد خلیفه راستی بر جای من
و اگر امام نه از مهام أنام است چرا چهارم چهار چیز است که در قبر شخص را از آن پرسند ...]. و کذا صرح بلزوم معرفه الإمام و إنها الثالث بعد التوحید و النبوه و روی فی بعض المکاتیب
قول النبی صلی الله علیه و آله [/ علی علیه السلام ممسوس فی ذات الله
] و فی مکتوبه إلی الأمیر محب الدین الشیخ محمد و الأمیر أفضل الدین محمد الموسوم ب أبواب الخیر کما مر فی (1: 78) ذکر عشره أبواب فی الأعمال و الآداب، و فی آخر العاشر ذکر أمر النبی له فی المنام بالدخول فی الطریقه فسافر البلاد الحجازیه ثم سافر إلی حمص فلقی رجلا أجازه للبیعه و الجلوس علی السجاده، إلی أن قال: [إنی أجزت للمکتوب له هذه الرساله المدعوه بأبواب الخیر ولیی فی الله الفقیه عماد المله و الدین عبد العزیز بن الفقیه جمال المله و الدین محمد بن الفقیه شمس المله و الدین محمد الأفرزی عن مشایخی بإجازات أبسطها إجازه المولی شهاب الدین الکرمانی، إلی قوله: و هذا خط عبد الله المفتقر إلی عفوه قطب بن محیی بن محمود الأنصاری الخزرجی السعدی، وقع تحریره فی یوم الاثنین غره رجب سنه تسع و تسعین و ثمانمائه]. ذکرت ذلک التفاصیل لبیان حال المؤلف و عصره و مع ذلک فی آخر نسخه (الرضویه 1032 حکمت) المذهبه المکتوبه فی 1046 بقلم النسخ بخط الکاتب محمد علی نسبته إلی قطب الدین محمد الخرقانی و هو سهو قطعا فلا تغفل، و القاضی نور الله فی المجالس فی ترجمه الشهاب الدین السهروردی حکی کلاما عن الشیخ قطب الدین صاحب المکاتیب و لعله أراد هذا القطب لمشابهه ما نقله عنه مع کلماته فی هذا المکاتیب فراجعه. و نسخه من المکاتیب المذکور فی کتب السید محمد الیزدی بأصفهان و نسخه أخری فی الخزانه الرضویه من غیر مقدمه کما أن فیها أیضا منتخبات هذا المکاتب مذهبه مرصعه غالیه و من قوله فی بعض مکاتیبه: [دل بی یار قرار نگیرد زیرا که خلقت أو از جوهر محبت شده و بی وفای مکار غدار یار نتوان شد و ممکن
ص: 137
محتاج فقیر یاری را نشاید، زیرا که حاجت أو حاجب و فقر أو مراقب است و یار با رقابت أغیار پایدار نباشد پس یار بی نیاز بین و بمهر أو بپرداز ...]. و فی مکتوب آخر: [چون خواب می روی و می میری و غافل می شوی پس خود را متصل کن به بیداری که خواب نداشته باشد و حارس تو باشد، و زنده ای که نمیرد و وارث تو و حافظ بازماندگان تو باشد، و مطلع و خبیری که حاضر و ناظر و در فتور تو جابر و بأمور تو رسیدگی نماید ...]. و فی مکتوب آخر: [امروز که روز نفس است زمام آن را بگیر تا در روز مالک یوم الدین خطاب: الْیَوْمَ نَنْساکُمْ کَما نَسِیتُمْ یومنا نشوی و خود را در امر رب فانی و از خود حول و قوه نبین تا در روز رب مشمول ألطاف أو شوی، من کان لله کان الله له ...]. و فی مکتوب آخر: [چنانچه نطفه امشاج حاصل از گل در ظرف رحم به مراقبه عمال الهی إنسان کامل می شود، از عمل صادر از دل بید قدرت الهیه تکوین، ما أخفی لهم من قره أعین گردد ...]. و فی مکتوب آخر: [گیرید که این روز رسیدن أجل است و دیوار اخوان آباد دیوار برزخست چون در پس دیوار برزخ افتید که پیش شما می آید و خبر که به شما می رسد ...] و نقل فی العرائس فی الکلام عن المکاتیب هذا قوله: [إن الملائکه العالون هم الذون لم یؤمروا بالسجود لآدم لو لمهم بنور الجلال و لشهود الجمال، فقال الله تعالی للشیطان أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ ]. ثم رأیت فی ریاض العلماء فی الألقاب ذکر الخامس من الملقبین بالقطب: قطب الدین المشهور بقطب المحیی أستاذ المولی جلال الدوانی، أحد مشایخ الصوفیه، و من علماء العامه، و قال شیخنا فی خاتمه المستدرک إنه صاحب المکاتیب المشهور بمکاتیب القطب المحیی و هو قطب الدین محمد
الکوشکناری و من مکتوباته مکتوب تخمین العمر کما مر فی (4: 14) بعنوان تخمین الأعمار و یسمی قسم من مکاتیبه ب مفاتیح الغیب کما مر فی (21: 304) و طبع المکاتیب بعنوان کفایه المؤمنین و مکاتیب بسعی من المیرزا أحمد نائب الولایه التبریزی الذهبی، و نسخه خط مؤلفه القطب فی (القاهره، دار الکتب) کتبت بین سنین (899- 901). أوله: [إلی الإخوان الإلهیین کثرهم الله و بارک علیهم ...].
ص: 138
و نسخه أخری فی (طهران، أدبیات 86 ب) کتبها محمد کریم بقلم النسخ و النستعلیق فی 1040 فی 106 ورقا و نسخا أخر.
- إلی عده من الأشخاص- یقال لها منشئات ... توجد ضمن کلیات المؤلف الموجوده نسخه منها فی (دانشگاه 2576) و المکتوبه بقلم النستعلیق فی القرن الثانی عشر و قبلها دیوانه و المجموع فی 201 ورقا و توجد صوره فتوغرافیه من الکلیات هذه فی تلک المکتبه تحت رقم 2494، و مر مقدمه های کلیات قوام الدین یزدی فی 22: 95.
فارسیه، توجد ضمن نسخه غیر مؤرخه من کلیاته بقلم النستعلیق فی (پاریس 727. بلوشه 1643) و معها دیوان شعره الفارسی و المجموع فی 168 ورقا، و صوره فتوغرافیه أخذت من نسخه الکلیات هذه توجد فی (دانشگاه، رقم 1395).
لکاشف الأصفهانی المذکور دیوانه فی (9: 697) کان معاصر الشاه عباس الثانی، و ذکر سرقه الشاه معشوقته کما صرح بسوانحه الغرامیه من دون مجامله و حجاب، و فی أشعاره ذکر من محافل الشعراء و المقاهی. و مکاتیبه توجد ضمن نسخه من کلیاته المکتوبه بقلم النستعلیق فی (دانشگاه) کما مر فی (19: 137) و معها أشعار الکاشف من الرباعی و الغزل و ماده التاریخ و القصیده و مثنوی ساقی نامه و تحفه الأقالیم و مقدمته و المجموع فی 202 ورقا الا أن من أواسطه سقطت بعض الأوراق و فی ص 48 منها ذکر بعض أسماء النغمات و الأغنیه و فی ص 373- 376 منها أیضا ترجمه صاحب الکلیات بقلمه.
توجد عده نسخ من دیوانه منضما مع مکاتیب له، منها فی: (المجلس 4029) کتبت بقلم النسخ الواضح فی (17 شعبان 721) فی 287 ورقه مشتمله علی ما نظمها من القصیده و الغزل و الرباعی، و فیها مکتوبه إلی بعض الأمراء بالنثر الفارسی، و کلما کتب فی النسخه دال من الأصل الذالی
ص: 139
کتبت بصوره معجمه منقوطه و الثانیه (طهران، المکتبه الملکیه 493- 379 ف) کتبت بقلم النستعلیق برسم خزانه ... السلطان محمد خان بن مراد خان فی القرن التاسع، النسخه مذهبه فی 342 ص فیها ما نظمها من القصیده و الترکیب و المرثیه و المطائبه و القطعه و الغزل و الرباعی، مع مکتوب منثور له، مع ذکر البحور العروضیه بالتذهیب، و الثالثه فی (سپهسالار 265) کتبت فی القرن التاسع فی 415 ورقه فی 12800 بیتا و فی آخره مکتوب ناقص، 4- (طهران، الملیه 79 غیر المفهرسه) کتبها محمد صالح الجوشقانی بن الخواجه عبد الوهاب فی 1040 بقلم النستعلیق فی 782 ص نظمها من القصیده و الترکیب و القطعه و المرثیه و القطعه و الغزل و الرباعی و معها مکتوب و نسخا أخری کما فی الفهارس.
أشرنا إلیها عند ذکر مقدمه دیوانه عند ذکرنا أصل الدیوان فی (9: 929).
صاحب ملفوظات المذکور فی محله بعدا، نسخه منها فی (الآصفیه 1630 تصوف) کتبت فی 1217، و جاء فی فهرس المکتبه أن تاریخها 825؟ و نسخه أخری أیضا فی (الآصفیه 1375 تصوف) کتبت فی 1312، و نسخه غیر مؤرخه منها فی (بنگاله، إیشیاتک 189 439).
المذکور فی (9: 960) منها مکتوبه إلی [شرف الدین، افتخار المحققین ] کما فی نسخه (کوپرولو 30/ 1589) الموجود ضمن المجموعه المؤرخه 754، و معها الأسئله و الأجوبه له أیضا مع الإمام فخر الدین الرازی صاحب جامع العلوم المذکور منتخبه بعدا و معها له أیضا السیر و الطیر و رساله العزله و صوره المجموعه الفتوغرافیه فی (دانشگاه، رقم 462)، و للبغدادی أیضا رساله المسافریه توجد فی (المجلس 8/ 66 نجم) کتبت فی 1225 و یوجد پرسش و پاسخ مشتمل علی خمسه أسئله سألت من [سلطان المحققین، شیخ مجد الدین البغدادی ] و جواباته، نسخه منه فی (المجلس 48/ 3457) ضمن مجموعه من القرن الحادی عشر، و المحتمل اتحاده مع
ص: 140
الأسئله و الأجوبه. و له أیضا آداب السفر نسخه مذهبه منه فی (طهران، خانقاه الشاه نعمهاللهی) ضمن المجموعه المؤرخه (9 ج- 822) و المظنون اتحاد الأخیر مع رساله المسافریه المذکوره و آثار المذکور للبغدادی هذا کلها عرفانیه فارسیه الا رساله العزله فإنها بالعربیه ظاهرا.
فارسی، توجد نسخه غیر مؤرخه منه من جمع الخواجه هاشم الفاروقی فی (بنگال، إیشیاتک 191 1017) و توجد نسخه منه من جمع یارمحمد حدید البدخشی فی (الآصفیه 1304 تصوف) کتبت فی 1165. راجعه.
توجد ضمن نسخه من کلیات مدهوش الموجوده فی (الملک 6056) و المذکوره خصوصیاتها بعدا ذیل منشئات المدهوش و المظنون قویا أن المکاتیب له أیضا، و مکاتیب أخری ضمن نسخه من کلیاته الموجوده فی (المجلس غیر المفهرسه) المکتوبه بقلم النستعلیق علی عهد منشئها و معها:
1- منشئات، 2- مثنوی فی أربعه فصول، 3- سر العزیز، 4- دیوان کلها له أول النسخه من الکلیات:
[
بسمله آغاز همه کارها
بلکه کلید همه اسرارها ...
المذکور فی (9: 1061) توجد عده منها ضمن مجموعه فی (الملک 15/ 18/ 4779) کتبت بقلم النستعلیق حدود سنه 1263 مشتمله علی مکاتیب عرفانیه باسم أشخاص معینین، توجد له أیضا عشره مکاتیب عرفانیه فی (الملک 6/ 5465) کتبها محمد حسین بن الخواجه محمد ربیع ضمن المجموعه المؤرخه 1284 بقلم النستعلیق، یخاطب فی ثلاثه منها إلی [صدق علی شاه ] و منها مجهوله المخاطب.
الخواجه حسین، فارسی عرفانی نسخه منه فی (الآصفیه 1623 تصوف) کتبت فی (1921 م).
ص: 141
لاعتماد السلطنه کما مر فی (19: 305 و 94) و سوف نستدرک ما فاتنا من خصوصیاتها ذیل عنوان نامه ها.
لفدا (فرهنگ) الذی کان معاصرا لفتح علی شاه القاجار (1212- 1250) و منشیا و مستوفیا و معلما فی بلاطه، و أکثر إقامته کانت فی آذربایجان- سیما خوی- و کان بینه و بین سنگلاخ المذکور فی (9: 474) مصادقه و قد أخذ تخلصه فرهنگ عنه، و توجد نسخه من دیوانه فی (دانشگاه 2916) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الرابع عشر فی 24 ورقه فی المتن و الهامش و یتخلص فیها ب [فدا] و لا نری فیها أن یتخلص ب [فرهنگ ] و النسخه مشتمله علی ما نظمها من القصیده و القطعات التی أنشأها فی المدائح المذهبیه و البلاطیه و مکاتیبه المنظومه إلی البلاطیین و فیها ماده تاریخ 1284 أولها: [به نام خداوند بی مثل و همتا]
لنزاری القهستانی المتوفی 720 و المذکور فی (9: 1182) و ألف چنگیز غلام علی البایبوردی رساله فی ترجمه أحواله باللغه الروسیه و سماها ما ترجم ب زندگی و آثار نزاری و طبع بمسکو، أما مکاتیبه هذه توجد ضمن نسخه من کلیاته الموجوده فی (لنینگراد، الدولتیه سالتیکوف شچدرین A ) المکتوبه بخط عبد الرشید الحلوی الذی شرع بها فی رمضان 837 لأحد من أبناء الملوک و معها مثنویه علی وزن حدیقه الحقیقه للسنائی و دیوان و أدب نامه علی زنه شاهنامه و مثنوی سفرنامه المذکور فی (19: 208) و دستورنامه و مثنوی أزهر و مزهر و یأتی له مناجات
صاحب معدن المعانی المذکور فی (21: 224) جمعها زین بن بدر غزنی المذکور هناک، مشتمل علی مائه مکتوب فی الأخلاق و العرفان و الأدب من المنیری إلی القاضی شمس الدین الحاکم بجوسه و ما کتبها جوابا لمسائله من خطه بهار فی 794، و استنسخوا الخدام منه و کلها فی المسائل العرفانیه، المکتوب الأول فی التوحید، 2- التوبه، 3- إرضاء الخصوم، 4- تجدید التوبه، 5- طلب الشیخ، 6- طلب الشیخوخه، 7- طلب الإراده، 8- ذکر القلب الباطنی
ص: 142
9- الکرامه و الولایه، 10- 100- فی الجنه أوله: [پاک سرور عاشقان و تاج سر عارفان محمد رسول الله صلی الله علیه و آله باد که کسوت نبوت در أنبیاء به طفیل أو زیبا آمده اگر أو نبودی که نه فلک بودی نه ملک ] نسخه منه فی (بنگاله، الآسیویه 192 326) کتبت بقلم النسخ فی (987) و أخری فی (الآصفیه) 1591 تصوف) کتبت فی (1079) و ذکرت فی فهرس المکتبه أن تاریخ التألیف سنه 782 و أخری فی (دانشگاه 2617) کتبت بقلم النسخ الهندی فی القرن الحادی عشر و ذکرت فهرس المکتوبات فی فهرس المکتبه
المذکور فی (9: 76) منها مکتوبه إلی المولی عبد الله التستری المذکور فی (1: 204 و 10: 126) أوله: [عزیزم جواب این نامه نه جنگ است رحم الله امرأ عرف قدره نهایت مرتبه بی حیایی است که نفوس معطله و هویات هیولائیه] و منها ما کتبه إلی (میر رضی صدارت پناه) أوله: [بصدر صفه إمکان زهی شبیه عدیم أدوار مدارات جاه و جلال را مسیر بر درجات نطاقات بارگاه ] و منها مکتوبه إلی الحکیم شفائی الأصفهانی المذکور فی (9: 529) أوله: [نفائس دعواتی چون انفاس مسیح از دم روح القدس مزاج گرفته ] و منها مکتوبه إلی اعتماد الدوله فیها ذکر شارع نجات له المذکور فی (12: 4) نسخه من مکتوبه الثانی فی (دانشگاه 4/ 303) کتبت بقلم النستعلیق فی عهد منشئه، و یوجد مکتوبه الأول فی (الرضویه 641- أدبیات 4493) کتبت حدود سنه 1055 ضمن مجموعه و نسخه من المکتوب الرابع فی (دانشگاه 18/ 4602) ضمن مجموعه علیها تاریخ 1133 بخط من القرن الحادی عشر و توجد مکتوبه إلی مولانا عبد الله الثانی) فی (المجلس 140/ 3457) ضمن مجموعه من القرن الحادی عشر، و یوجد مکتوبه إلی التستری المذکور مع جواب التستری فی (طهران، دانشسرای عالی 13/ 55 قریب) کتبت فی القرن الثانی عشر و علیها تاریخ 1244، و نسخه من مکتوبه الثالث إلی فی الشفائی (المجلس 5/ 3537) کتبت بقلم النستعلیق ضمن المجموعه المؤرخه 1265 و یأتی
ص: 143
مکتوب میر داماد إلی معلم قیصر الروم
توجد عده من مکاتیبه الفارسیه العرفانیه منها فی (الملک 33/ 4250) کتبها أبو ذر بن عبد الله السبزواری بقلم النستعلیق فی مشهد الرضا علیه السلام فی 907 و معها 27 مقاله أخری کلها منسوبه إلی لهمدانی، و مکاتیبه هذا ملمع من النثر الفارسی و نظمه، و غالبها من دون عنوان و الباقی بعنوان [بیگی از سلاطین ]- إلی أحد من الملوک- [بنور الدین جعفر البدخشانی ] خلیفه الهمدانی و مؤلف خلاصه المناقب المذکور فی (7: 233) و یوجد ثمانیه من مکاتیبه فی (الملک 10/ 4274) و النسخه مذهبه کتبت بقلم النستعلیق الهندی فی القرن الحادی عشر، و معها 24 مقاله أخری کلها منسوبه إلی الهمدانی
المذکور، و عناوین المکاتیب: [سلطان غیاث الدین ] و [سلطان علاء الدین ] و [مولانا نور الدین البدخشی ] و کتب بعضها إلی أبناء الملوک و بعضها من دون عنوان و نسخه من مکاتیبه أیضا فی (طهران، الملیه 3/ 224) و معها إرشادنامه المؤرخه (5 شوال 1103) و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه، رقم 1891) و یوجد مکتوب له فی المواعظ فی (الرضویه 275- أخلاق 928) کتبها إلی الشیخ محمد شاه بن علی أوله: [تا مهندسان کارگاه تقدیر صور الوان ] و هذا الأول متحد مع مکتوبه الموسومه ب بهرامشاهیه
یوجد له مکتوبان فی (المجلس 5/ 598) کتبهما إلی [شمس الدین شهاب الإسلام ] و معها معیار الصدق له المذکور فی (21: 280) و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه، رقم 2817)
الحاج السید حسن الموسوی، إلی سلطان الواعظین، تاریخها 1305 ق، یوجد ضمن رساله در أخلاق له التی ألفها بالفارسیه دفعا للتهمه عن نفسه فی الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر و الغیبه و النمیمه فی مقدمه و أربعه فصول و خاتمه، نسخه غیر مؤرخه منه فی (أصفهان) عند السید محمد علی الروضاتی
ص: 144
الشیخ عبد الجلیل المذکور فی (9: 1248) و الظاهر أنه صاحب منشئات الآتیه المطبوعه فی الهند بالفارسیه و الإفرنسیه و النسخه فی (دانشگاه 12/ 4672) کتبها محمد إسماعیل بقلم النستعلیق فی 1128، مشتمل علی 39 مکتوبا عرفانیا، منه إلی المیر سید جلال، و المیر سید حامد، حسن، عبد المؤمن، شیخ الشیوخ، جان بیگ، عبد السلام، إیمان محمد، شیخ عبد الفتاح، شیخ منتهی، شیخ أحمد الهندی و غیرهم و نسخه أخری منه کتبت فی 1130، توجد فی (الآصفیه 1413 تصوف)
الجوابات لبابا أفضل الکاشانی، فی المذکور (9: 116) و المسائل لمنتخب الدین الهراسکانی، و یشتمل علی أحد عشر سؤالا و جوابا طبع ضمن مصنفات بابا أفضل 2: 717- 728 أوله فی بعض النسخ:
[سؤال، بیان نمایید که آدمی چون از مادر در وجود می آید طالع أو می گیرند] و ذکر فی فهرست نسخه های خطی فارسی: 750 خمسه عشر نسخه منه أقدمها بطهران (أدبیات 15/ 145 حکمت) من القرن التاسع أو العاشر
فارسیه للمیرزا طاهر الوحید القزوینی من وزراء الشاه سلیمان الصفوی و المذکور فی (9: 1266) و فیها مکتوبه إلی قاضی الروم فی توبته عن شرب الخمر، و النسخه فی الرضویه فی 12 ورقا، و توجد ضمن نسخه من کلیاته الموجوده فی (المجلس 1163) و المکتوبه بقلم النستعلیق الشکسته علی عهد القزوینی و معها دیوانه المشتمله علی أشعاره فی الغزل و الرباعی و الفردیات و المجموع فی حدود 15000 بیتا فی 120 ورقا کل صفحه منها فی 52 بیتا، و راجع منتخب کلیات وحید.
لهدایت الطبرستانی، توجد منضما إلی منشئاته الآتیه ذکرها ضمن کلیاته، و یأتی له منتخب دیوان مولوی، ملاحظات حول فرهنگ رشیدی کما مر مقدمه دیوان مولوی، مقدمه دیوان منوچهری.
فی تراجم العلماء و العرفاء و الحکماء و الشعراء
ص: 145
و السادات الذین نشاوا فی عصر ملوک القاجار من سنه 1193 إلی عصر المؤلف و هو الشیخ محمد علی بن زین العابدین بن الحسین الحبیب آبادی الأصفهانی، ذکر فی کشف الخیبه المطبوع سنه 1352 أنه بعد لم یتم و ذکر ولادته سنه 1308 و طبع جزئه الأول فی سنه 1376، و أجزائه الآخر تحت الطبع.
لأبی جعفر أحمد بن محمد بن خالد بن عبد الرحمن البرقی المتوفی سنه 274 أو 280 و هو من کتب المحاسن.
للمیر سید علی الهمدانی مؤلف الرسائل العرفانیه الکثیره، نسخه غیر مؤرخه بهذا العنوان و منسوبه إلیه فی (تاشکند 2026).
لرضی الدین أبی جعفر محمد النیشابوری المتوفی 598، مرتب علی أربعین بابا: 1- فضیله الکرم، 5- العزله و الذله، 10- الحیاء 15- ذم الغیبه، 20- الصبر، 25- العجب، 30- الفکره، 35- اللهو و اللعب 40- الیقین، ألفها لنجیر الدین نصر بن أحمد الدهستانی، طبع باهتمام محمد تقی دانش پژوه مع گشایش نامه المنسوب إلی الخواجه نصیر بعنوان دو رساله در أخلاق فی 1341 ش. أوله: [الحمد لله حمدا یجلب النعماء ... از مدتی مدید و عهدی بعید باز خاطر نگران بود که در محاسن تالیفی کرده ...]. نسخه یحتمل إنها هو توجد فی (کاشان مکتبه أمیر کبیر 311) بخط من القرن الثالث عشر أو الرابع عشر و نسخه أخری فی (سپهسالار 166 مشیر) کتبها أمین الله المحرر فی یوم الخمیس 28 ذی قعده 1288 فی تبریز فی 98 ورقا.
للشیخ أبی نصر رضی الدین الحسن بن أمین الإسلام أبی علی الفضل بن الحسن الطبرسی والد مؤلف نثر اللآلی و من أعلام المائه السادسه و قد أخذ فیه عن الآداب الدینیه لوالده المفسر و أورد فیه بعض ما فی الآداب و توفی أبوه المفسر سنه 548، رتبه علی 12 بابا علی أسلوب المحدثین من الشیعه. أوله:
[الحمد لله الواحد الأحد الصمد ...] و لولده علی تتمیمه الموسوم ب مشکاه الأنوار کما مر و مرت ترجمته للأمیر نظام الدین عبد الحی الجرجانی و یأتی
ص: 146
مکارم الکرائم للزواری و هو أیضا ترجمته و قد طبع مره علی الحروف فی مطبعه بولاق سنه 1300 و أخری علی الحروف أیضا فی مطبعه الخیریه سنه 1303 و بهامشه طهاره الأعراق لابن مسکویه و ثالثه علی الحروف أیضا فی مطبعه محمد أفندی مصطفی سنه 1304 و بهامشه الوسیله العظمی فی شمائل المصطفی للسید زین الدین پیر محمد دده، و لما حرفوه فی مطبعه بولاق عهد الحاج سید کاظم الصراف بمصرف لطبعه، فباشر طبعه الحاج شیخ محمود البروجردی مقیم طهران حسب أمر المرحوم الحاج میرزا أبی الفضل الطهرانی، فقابله مع نسخ صحیحه و عین فی ظهره مواضیع التحریف فخرج من الطبع من أحسن الکتب المطبوعه بإیران و قد اعتذر فی اکتفاء القنوع عن هذا التحریف الشنیع بقوله: [و لما لم یخل الأصل من تندیدات علی أهل السنه استحسن المصححون أن ینقحوه منها]. و مؤلف مکارم الأخلاق ألف هذا الکتاب فی حیاه والده، و قال حفید الطبرسی فی أول مشکاه الأنوار: [إنه لما جمع والدی کتاب مکارم الأخلاق استحسنه أهل الآفاق فابتدأ بتصنیف کتاب آخر جامع لسائر الأقوال و محاسن الأحوال و اختار فی ذلک المعنی کثیرا من الاخبار المرویه- إلی قوله: و لم یتیسر له إتمامه و أدرکه حمامه ...].
مر بعنوان الآداب و مکارم الأخلاق.
فارسی لصاحب حبیب السیر و هو غیاث الدین خواند میر بن محمد همام الدین البلخی. قال فی الجزء الثالث من المجلد الثالث من تاریخه، ص 289- ما ترجمته: [إنی ألفت مکارم الأخلاق ]. و هو فی ترجمه أحوال نظام الدین الأمیر علی شیر النوائی الجغتائی المتوفی سنه 907 أو 906.
ترجمه فارسیه من کتاب الطبرسی المذکور، لمحمد باقر الأصفهانی الخاتون آبادی، نسخه منه فی طهران عند الدکتور أصغر المهدوی 74، کتبت بقلم النسخ فی القرن الحادی عشر، و الظاهر إنها نسخه الأصل التی کتبت لأجل التقدیم إلی الشاه سلطان حسین، و مر للمترجم آثار علوی
ص: 147
أو کائنات الجو فی (17: 228) و فیها اهتمام علی تطبیق قواعد الشریعه علی أقوال الحکماء، و له أیضا آب نیسان و قمر در عقرب ألفها بأمر من الشاه سلطان حسین الصفوی (1105- 1135) المذکور فی مطر النازله فی شهر نیسان و خواصه و آثار القمر فی العقرب عن أخبار الشیعه. أوله: [الحمد لله و سلام علی عباده الذین اصطفی چون امر أشرف أعلی و فرمان ... صادر شد ...]. نسخه منه فی (دانشگاه 3/ 1266) کتبها محمد الترشیزی بقلم النسخ فی 1125 و نسخه أخری فی (سپهسالار 12/ 1844) غیر مؤرخه و کلتا النسختین منضمتان إلی نوروزنامه له أیضا الذی ألفها فی أربعه فصول للشاه المذکور فی تقویم النوروز علی مبنی أخبار الوارده. أول هذا:
[صباح نوروز فیروز سعید و عید جهان افروز جدید مؤمنان ...]. و له أیضا ترجمه عیون الحساب المذکور أصلها فی (15: 378) ترجمها بأمر المیرزا إبراهیم المستوفی من أمراء بلاط الصفویه. أوله: [تعداد محامد بی قیاس ...].
و النسخه فی (المجلس 2130) کتبت بقلم النسخ الجید فی القرن الثالث عشر فی 483 ص، و لأبیه الأمیر إسماعیل أیضا کتاب سماه ب نوروزنامه و شرح أصول الکافی کما مر فی (13: 95) و ذکرناه أیضا فی (10: 96) و فی مصفی المقال القائمه 78.
ترجمه أخری لکتاب الطبرسی. أوله:
[حمد و ثنای قیومی ...]. نسبناه فی (4: 138) إلی بعض الأصحاب حیث لم یشخص المؤلف لنا، ثم ظهر لنا أنه عین ترجمه الأمیر نظام الدین من الکتاب المذکور فی (4: 139) نسخه منه فی (یزد، الجامع الکبیر 73) کتبت فی القرن الحادی عشر بقلم النستعلیق و عنوان الکاتب المظنون أنه هو المترجم بنفسه (أمیر نظام الدین عبد الحی بن عبد الوهاب بن أمیر علی حسینی أشرفی جرجانی أسترآبادی) من علماء عصر الشاه طهماسب (930- 984) علی ما شهد به المولی عبد الله الأفندی صاحب ریاض العلماء فی قصبه أردوباد، و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه) رقم (2430).
ص: 148
ترجمه ثالثه من الکتاب مر فی (20: 124) بعنوان محاسن الآداب ترجم باسم الشاه طهماسب (930- 984) و محمد خان الوالی بخراسان فی (2 ع- 963) فی هرات. أوله: [زواهر جواهر حمد و سپاس ...] نسخه منه فی (المجلس 2043) کتبت بقلم التحریری فی 1032، و لیس فیها بعض الخطبه و المقدمه و هی فی 781 ص، کل منها فی 17 سطرا، و نسخه فی (مکتبه الأمیر 846) کتبها محمد صالح بن محمد یوسف بن محمد المدحی النیسابوری فی (5- ع 1 1052.
ترجمه أخری من کتاب الطبرسی لا نعرف المترجم غیر أنه ترجمها باسم (صدر آقا حسن) فی 12 بابا کل منها فی عده فصول. أوله: [... حمد و سپاس و شکر بی عدد و قیاس صانعی را سزد که نوع أناس ...]. نسخه منه فی (ری، عبد العظیم 1/ 148) کتبها حسام الدین بن کاووس الرستمداری الکدری بقلم النستعلیق فی یوم السبت (8 ذی حجه 1060).
للسید محمد نوربخش صاحب عده مکاتیب یأتی کلها مستقلا و هذه الرساله فی الأخلاق العرفانی، نسخه منه فی (دانشگاه 7/ 3654) کتبها علی عسکر بن مؤمن التولمی بقلم النسخ فی (1222- 1224) لآقا محمد علی بن الحاج حسین الرشتی. أوله: [شکر و سپاس حکیمی را که لطائف ملکوتی را به کشایف ملکی ممتزج گردانید ...].
للشیبانی، صاحب المقالات المذکوره فی (21: 388) نسخه منه فی (المجلس 8339 غیر المفهرسه) کتبت بقلم النستعلیق الشکسته فی القرن الرابع عشر فی 58 ورقا، مشتمل علی المقاله الأولی من الکتاب- فقط- و جاء فی أوله: شروع التألیف فی غره رمضان 1304 فی یوم الأربعاء من هر خرداد الجلالی فی 12 مقاله یکتب کل منها فی الأیام الثلاثه الواقعه فی أول کل من الشهور. المقاله الأولی فی الرمضان و الصوم و متفرعاته. أوله: [ستایش و حمد خالقی را سزاست که هر یک از خلائق را بحرب نفوس ... اما بعد، مردم
ص: 149
عالم بطبع مایل ...].
أیضا للشیبانی المذکور و هو المقاله الرابعه من کتابه و جاء فیه: وصلنا إلی ذی حجه! شهر هروله الحاج و ضجیجها و هلهله المکیین.
أوله: [مقام چهارم از کتاب مکارم أخلاق. به نام آنکه سنگی را بوسه جای أنبیاء و کلوخی را طوافگاه ملوک و خانه ای را قبله خلائق ...]. نسخه منه فی (المجلس 8241 غیر المفهرسه) کتبت بقلم النستعلیق الشکسته بنفس خط المقاله الأول المذکوره و هو فی 45 ورقا.
للسید عبد الله بن محمد رضا الشبر الحسینی المتوفی سنه 1242 قال فی إجازته للسید محمد تقی فی سنه 1240: إنه فی 12000 بیت تقریبا. و له رساله فی الأخلاق، مرت فی الرسائل، و له أیضا نهج السالکین و زاد العارفین.
فی ترجمه مکارم الأخلاق الطبرسیه، للمولی المفسر علی بن الحسن الزواری صاحب آثار الأخیار و ترجمه الخواص المذکورتان و هو أستاذ المولی فتح الله المفسر الکاشانی و تلمیذ المحقق الکرکی. کان عند صاحب الریاض و هو کأصله مرتب علی 12 بابا. أوله: [حمد بی عد و شکر بی حد حضرت احدی را سزد که سید بشر و أئمه اثنی عشر را برگزید بمکارم أخلاق و محاسن اشفاق برای مرحمت عالمیان و هدایت آدمیان ...] و آخره: [تمام شد ترجمه کتاب مکارم الأخلاق بعنوان خالق أنفس و آفاق و این ترجمه موسوم است بمکارم الکرائم، امید که حق تعالی به این وسیله پاک سازد مترجم را از جمیع جرائم ]
رأیت فی طهران نسخه کتابتها سنه 1319 و فی أوله ترجمه المؤلف بقلم بعض الفضلاء و نسخه أخری توجد فی (الرضویه 727- أخبار- 5376) کتبها سلمان بن عبد الله الکاتب بقلم النسخ فی (ذی قعده 1070) فی 300 ورقا.
للسید أبی طالب بن أبی تراب القائنی، المتوفی بکراچی ذاهبا إلی الحج سنه 1295، موجود عند تلمیذه الحاج شیخ محمد باقر القائنی نزیل بیرجند.
ص: 150
للسید أبی القاسم جعفر بن السید محمد مهدی الخوانساری صاحب رساله فی أحوال أبی بصیر موجود عند ولده السید أبی تراب بالنجف.
لأحمد بن محمد بن الحسین بن الحسن بن دول القمی، مصنف المائه کتاب، المتوفی سنه 350.
لأبی محمد الوشاء جعفر بن بشیر البجلی، صاحب المسجد ببجیله الکوفه، ذکره النجاشی.
لأبی الحسن علی بن مهزیار الأهوازی الدورقی، وکیل الرضا و الجواد و الهادی علیه السلام و المعتمد عندهم.
لأبی جعفر محمد بن أورمه القمی، ذکره النجاشی.
للمولی محمد بن محمد باقر الشهیر بالفاضل الإیروانی، المتوفی بالنجف فی یوم الخمیس (3 ع 1/ 1306).
لأبی جعفر محمد بن الحسن بن فروخ الصفار القمی، المتوفی بقم سنه 290.
لأبی جعفر محمد بن سنان الزاهری المتوفی سنه 220 ذکره النجاشی کسابقه.
للشیخ العلامه الأنصاری الشیخ مرتضی بن المولی محمد أمین الدزفولی النجفی، المتوفی سنه 1281، نسخه منه طبعت فی حال حیاته و إشرافه علی تصحیحه بنفقه الحاج محمد باقر، و خرج من الطبع فی (ج 1/ 1280) و اشتری المطبوع الشیخ علی کاشف الغطاء، فکان تحت یدی ولدیه الشیخ أحمد و الشیخ محمد حسین و کتبا علی هوامشه تعلیقات بخطهما و إمضاء الأول أحمد و الثانی محمد الحسین و دون الشیخ شمس الدین بن نجم الدین الزنجانی تلک الحواشی فی مجموعه و سمی تعلیقات الشیخ أحمد نیل المطالب لتحصیل المکاسب و تعلیقات الشیخ محمد حسین النظر الثاقب فی کتاب المکاسب و هو من أول المکاسب المحرمه إلی بیع المکیل و الموزون
ص: 151
لأبی محمد یونس بن عبد الرحمن الیقطینی الثقه المأمون فی الدین و الدنیا من أصحاب الرضا و أبیه الکاظم علیه السلام
للسید الحاج آقا روح الله بن السید مصطفی بن السید أحمد الهندی الموسوی، ولد فی (20 ج 2 1320) و ذلک بعد شهاده والده 12 ذی القعده علی ید بعض الأشرار، أخذ المقدمات عن أخیه الحاج سید مرتضی المدعو ب پسندیده، و فی 1335 هاجر من مولده خمین إلی أراک و منها إلی قم فی 1340، فتلمذ هناک علی الشیخ عبد الکریم الحائری، و الیزدی، و المیر سید علی الیثربی و المیرزا محمد علی الشاه آبادی، و الحاج میرزا جواد الملکی التبریزی و غیرهم، فی الفقه و الأصول و المعقول و العرفان و الأخلاق حتی برع فی کل منها، و فی 1368 اشتغل بالتدریس و صار من أعلام المدرسین فی العلوم الإسلامیه و حین توفی الحجه البروجردی کان السید مد ظله من أعلی المراجع الدینی و بعد سنین دافع فیها بقلمه و لسانه عن النوامیس الإلهیه حتی اضطر إلی ترک بلده فسافر إلی ترکیا و ساح بلادها کاسلامبول و بورسا، و منها وصل إلی العراق و
هبط النجف و هو الیوم نزیل بها، ترجمناه مختصرا فی النقباء: 789 و ذکرنا من آثاره سر الصلاه علی لسان العرفاء، و مر له شرح الأربعین حدیثا فی ج 13، و کشف اسرار فی ج 18، و له تصانیف أخر منها المکاسب هذه طبعت بطهران فی مجلدین و تحریر الوسیله مطبوع فی النجف فی مجلدین، و الرسائل یشتمل علی خمس رسائل فی (قاعده لا ضرر، التقیه، الاستصحاب، التعادل و الترجیح، الاجتهاد و التقلید) طبعت فی مجلدین، و له أیضا تعلیقه علی العروه الوثقی طبع بقم مستقلا و مما لم یطبع بعد، الحاشیه علی الفصوص، مصباح الهدایه فی الخلافه و الولایه، و له نظم جید و أن لا یزری الشعر بمثله و طبع بعض أشعاره من دون التسمیه، منها ما أورد فی آیینه دانشوران من مطلع غزله:
من در هوای دوست گذشتم ز جان خویش
دل از وطن بریدم و از خانمان خویش
ص: 152
للشیخ مرتضی بن علی الچهره قانی، من محال تبریز کتبه من تقریر بحث أستاذه شیخنا الشریعه الأصفهانی، و فرغ منه سنه 1328، و النسخه عند السید محمد رضا التبریزی فی النجف
للشیخ مهدی بن الشیخ علی بن الشیخ الأکبر کاشف الغطاء، المتوفی سنه 1288، و النسخه موجود عند الشیخ هادی کاشف الغطاء إلی حرمه التکسب بالغش
للسید إبراهیم الپوده ای، المتخلص ب (سری)
لعلاء الدوله السمنانی (659- 736) و المذکور فی (9: 733)
للشاه نعمه الله ولی الکرمانی، المذکور فی (9: 1215) رساله عرفانیه فارسیه بنظم و نثر، و عناوینه: مکاشفه، مکاشفه طبع ضمن مجموعه رسائله بالطبع الأفست (ص 239- 249) أوله: [یا حبیبی من أنت و من هو لست أنا و لست فمن أنا حمد آن حامدی که محمود است بخشش أو] و نسخه الخطیه شایعه ضمن مجموعات من رسائله منه طهران (دانشگاه 6/ 3299) ضمن مجموعه من القرن الثامن أو التاسع، و (الملک 4/ 5298) بخط شیخ السلام الکاتب غره ذی الحجه 860 و أخری (دانشگاه 9/ 2920) بخط محمود الحسینی کتابته 871 فی هرات
للمیر محمد رضا اللاهوری فارسی فی شرح المثنوی المعنوی للبلخی طبع فی نولکشور سنه 1877 م فی 326 ص أوله:
[نه هر حمدی سزاوار آفریدگار جهان و جهانیان است، نه هر حامدی کاشف اسرار] ذکر خمسه نسخ خطیه منه فی فهرست نسخه های خطی فارسی: 1415 و 3514
و کأنه تخلص لبعض العرفاء (و لعله محیی الدین عبد القادر الگیلانی) أوله: [الحمد لله کاشف الغمه و الصلاه علی نبیه محمد خیر البریه و المهدیین للأمه] نظیر السؤال و الجواب مع الله تعالی، عناوینه:
ص: 153
(قال الغوث کذا) و عنوان الجواب: (قال)، و النسخه ناقصه الموجود أوائلها عند المیرزا هادی الخراسانی النجفی
فارسی فی العرفان لأحمد السهرندی الفاروقی مؤلف معارف لدنیه المذکور فی (21: 123) فرغ منه 1051 ق، و النسخه فی (المدینه، عارف حکمه 53 ف) کتبت بقلم النستعلیق فی 1243، و للمؤلف مبدأ و معاد و إشارات اللطائف و غیرها بالفارسیه فی التصوف و المعارف و الغالب موجوده کما مر کل فی محله
فارسی، فی شرح اللوائح للجامی، المذکور فی (18: 371). لعبد المهتدی الحسینی الکرمانی، ألفه فی 934. یوجد فی پاکستان (لاهور، پرفسور شیرانی 777/ 3810) کتابته 1103 کما فی فهرسها.
یسمی ب مصباح الأنظار کما مر و یقال تخفیفا العالم و الوافد.
فارسی فی بیان المشروطه، و قد طبع سنه 1327، و لعله عین ما مر بعنوان مقیم و مسافر.
فارسی طبع بإیران.
یشتمل علی مواضیع دینیه فی النصیحه و نسبت إلی طرماح و قیل إنه قالها لعمرو عاص و معها کلمات من معاویه و ترجم بالفارسیه علی صوره المناظره، نسخه من الفارسی فی (الملک 5/ 554) کتبها نور الدین محمد الجیلانی ضمن المجموعه المؤرخه (1053- 1079) فی ثلاث صحائف و لیس لها خطبه و نسخه أخری فی (طهران، الملیه 6/ 56) و لعل الکاتب محمد الحسینی البروجردی کتبت فی القرن الحادی عشر فی 12 صفحه.
لفخر الدین عبد العزیز الکبیری السهروردی الجونفوری. رساله فارسیه عرفانیه، توجد فی (لنینگراد، أکادمیه العلوم الشرقیه 2221) ضمن مجموعه کتابتها 1210 (1 ألف- 70 ب) کما فی فهرسها.
ص: 154
للسید حسن تقی زاده التبریزی فارسی مطبوع فی حبل المتین.
للسید المیرزا إبراهیم بن محمد باقر الرضوی الهمدانی القمی، أخ السید صدر الدین شارح الوافیه ذکرت فی تصانیفه.
رد علی رساله المیرزا إبراهیم، للمولی محمد عادل بن العلامی القمی، فرغ منها سنه 1185، ألفها ببلده ساوه و یظهر منها تبحر مؤلفها فی الفقه.
أو زمان و مکان، للدکتور خلیل الثقفی، أعلم الدوله بن المیرزا عبد الباقی اعتضاد السلطنه، ترجمه فارسیه من المتن الإفرنسی، تبحث فیها علی مبادئ ریاضیه و علمیه، ألفها لشاه زاده عماد الدوله بدیع الزمان میرزا بن عماد الدوله، و فرغ منها حدود سنه 1309 ق. توجد بطهران (الملیه 1029) ضمن مجموعه ثلاثه رسائل من المؤلف، الأول منها: رساله زراعت و صنعت و الثانیه هذه، و الثالثه رساله أخری فی هذا الموضوع. تأتی ذکرها.
أولها: [الحمد لله رب العالمین و الصلاه و السلام علی خیر خلقه محمد و آله الطیبین و الطاهرین. اما بعد]. بخط المیرزا علی محمد الشیرازی فی 1309 ق.
للدکتور خلیل الثقفی المذکور توجد ضمن المجموعه المذکوره و هی ترجمه عن المتون الفرانسیه من تألیف ژول سمن، فرغ منها حدود 1309 ق، و تبحث فیها عن الزمان و المکان و الخلإ و الفضاء علی مبادئ علم النفس و الریاضیه. أولها: [رساله مختصری در زمان و مکان که از کتابهای ژول سمن ترجمه شده، فرض می کنیم جعبه نزدیک دست و در یکی از خانه های آن کتابی گذارده باشیم ].
فارسیه عرفانیه، للخواجه محمد پارسا بن محمد البخاری الحافظی (756- 822)، و هی انتخاب من کتابه فصل الخطاب
ص: 155
لوصول الأحباب 16: 232 توجد بالقاهره (دار الکتب 707 مجامیع طلعت) ضمن مجموعه غیر مؤرخه (گ 291- 296).
فارسیه، توجد رساله فی هذا الموضوع منسوبه إلی الشیخ محمود الشبستری ناظم گلشن راز فی طهران (أدبیات 1/ 267 حکمت) ضمن مجموعه کتابتها 1307. راجع غایه الإمکان فی درایه المکان لمحمود الأشنهی، یحتمل اتحادهما.
فارسیه لبعض العرفاء نقل عنها کذلک مؤلف رساله المعیه المذکوره آنفا. و مر فی هذا الموضوع غایه الإمکان فی درایه المکان لتاج الدین محمود بن خداداد الأشنهی الهمدانی، فی (16: 9).
فارسی. طبع بطهران.
للمیرزا علی أصغر خان التبریزی نزیل طهران طبع بطهران.
للسید کاظم الإمام، فارسی طبع سنه 1348 ش.
فارسی، لرضا سید حسینی، طبع بطهران 1334 ش.
فارسی، للدکتور بهاء الدین پازارگاد. طبع بطهران 1344 ش.
مجله کانت تصدر فی العراق و فی العدد السبعین منه نشرت مقالا حول صاحب الذریعه (السنه العاشره فی آذار 1970 ص 19).
أوله:- کما فی کشف الظنون- [الحمد لله الذی تعالی عن العلل و المعلولات ...]. و لم یذکر اسم مصنفه بل ذکر أنه شرحه الشیخ الإمام إیدمر بن علی الجلدکی صاحب نتائج الفکر الذی ألفه سنه 742، ثم ذکر جمله من کلام الشارح و إنه لما رأی المکتسب فوجده موضوعا علی الصواب شرحه و سمی شرحه نهایه الطلب مصرحا بأن مصنف
ص: 156
المکتسب أخفی اسمه ثم قال کشف الظنون و رأیت فی ظهر نسخه أنه للعلامه أبی القاسم العراقی، و قال أیضا فی آخر الدرر المختومه بالصور إنه لأبی القاسم العراقی صاحب المکتسب و لکن ذکر فی رفع الستور و هو فهرست مکتبه أبناء مولوی محمد بن غلام رسول فی بمبئی عند ذکره المکتسب أنه تصنیف جابر بن حیان الصوفی، الذی کان من تلامیذ الإمام الصادق علیه السلام ، مصنف 500 رساله کما فی ابن خلکان، و مر أیضا زراعه الذهب فی شرح المکتسب و کذا لوح الذهب.
لأبی عبد الله محمد بن خالد بن عبد الرحمن البرقی لقی الکاظم و الرضا و بقی إلی عصر الجواد علیه السلام .
لأبی النظر محمد بن مسعود بن محمد بن عیاش السلمی السمرقندی.
و هو المیرزا فتح علی بن محمد تقی بن أحمد (1227- 1295). و أرسل المکتوب من تفلیس إلی طهران و فیه اعتراضاته علی مدیر روزنامه ملت المنتشره فی طهران، تاریخه 17 رمضان 1283، فی مواضیع شتی من اعتراضاته الفنیه و السیاسیه و الأدبیه علی الجریده المذکوره. أوله:
[قرتیکابه منشی روزنامه ملت سنیه ایران ... برادر مکرم من از تاریخ جمعه چهاردهم ربیع الأول 1283 در شهر تفلیس روزنامه ملت ایران واصل شد]. یوجد بطهران (سپهسالار 2776) کتابته 1283 و أخری ب أراک عند إبراهیم دهگان أیضا کتابته 1283.
المذکور. و المکتوب إلی وزاره العلوم حول رسالته إصلاح خط إسلام (راجع رسم الخط 11: 231 و الحاشیه فی 7: 179). و کتب الرساله فی سنه (1274- 1868 م) فی تفلیس فی جواب السعاوی أفندی الذی کتب مقالته باللغه الترکیه فی یومیه المخبر المنشوره فی لندن 1284، و لآخوندزاده عده مقالات فی هذا الباب بالترکیه و الفارسیه، و توجد أصل
ص: 157
الرساله المذکوره مع مکتوبه فی (سپهسالار 778) و کلتاهما بقلم نفسه کتبهما بقلم النستعلیق و علیها تاریخ 1285. أوله: [وزارت علوم أعلی حضرت ... از مترجم السنه شرقیه در خدمت حضرت افخم جانشین قافقاز میرزا فتح علی ... بنابر قصورات ألفباء إسلام به سیاقی که در دیباجه کتاب أول خود تصریح کردم ...] و المجموع فی 20 ورقا.
مر له فی (12: 283) مکتوبات بعنوان رساله فی السیر و السلوک أرسل إحداها- و هو أیضا مکتوبان- إلی بعض تلامیذه و النسخه فی (دانشگاه 4/ 3783) کتبت بقلم النستعلیق حدود سنه 1238 و یوجد له مکتوب آخر فی (طهران- أدبیات 1/ 97 ج) کتبت فی القرن الثالث عشر و المکتوب هذا ما أرسله البیدآبادی إلی المیرزا القمی کما أرسل فی جواب السید حسین القزوینی رساله. نسخه منه فی (النجف مکتبه أمیر المؤمنین 1117) کتبها محمد رضا بن محمد قدیم التبریزی فی سنه 1232 فی أصفهان بقلم النستعلیق، و للبیدآبادی السیر و السلوک العربی.
إلی الشیخ البهائی غیر ما هو مذکور فی السلافه بل هذا جواب عن مکتوب البهائی إلیه. أوله: [لوامع تجلیات أنوار ...]. و النسخه فی مجموعه من کتب المولی محمد علی الخوانساری و لعله متحد مع مکتوب له إلی الشیخ الموجود مع جواب الشیخ له، فی (طهران، مهدی بیانی 10 مج) ضمن المجموعه المؤرخه 1068 المکتوبه فی سورت.
المذکور فی (9: 41) إلی ابن سینا، المذکور فی (9: 26) لا نعرف المترجم الا أنه ترجمه باستدعاء من زبده أصحابه. أوله: [روزی این حقیر با بعضی أصحاب که أرباب فراست و کیاست بودند نشسته ...]. و النسخه فی (المجلس 66/ 3457) ضمن مجموعه من القرن الحادی عشر فی عشره صحائف و لم یعین فی فهرس المکتبه المکتوب الذی هذا ترجمته.
ص: 158
و هو ابن المولی حسن و المدعو ب میرزا القمی مؤلف القوانین، إلی السلطان فتح علی شاه فی الوعظ و النصح و الإرشاد إلی الرشاد، و لذا قد یعبر عنه بإرشاد نامه میرزای قمی. أوله: [راه گم کرده بیابان خطایا و جرائم و کشتی شکست خورده طوفان دریای مآثم ... بعرض أعلی می رساند]. و آخره: [دامن عفو بر آن کشیده کان لم یکن انگارند أمرکم مطاع ] استنسخه المیرزا محمد علی القاضی عن نسخه عصر المیرزا القمی و أظنه مطبوع ضمن إحدی المجلات الأدبیه بإیران، راجع نشریه پایدار.
و جواب الثانی، فی المواعظ و النصائح ترجمه ابن المقفع المذکور فی (8: 29 و 26 و 24 و 30) بالعربیه و ترجمه أدیب مختار الزوزنی، کمال الملک أبو جعفر محمد بن أحمد من أهل المائه السادسه إلی الفارسیه توجد نسخه من الفارسیه فی (الحمیدیه 88/ 1447) ضمن المجموعه المؤرخه (751- 755) و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه، رقم 195) و نسخه أخری فی تبریز عند الحاج حسین آقا النخجوانی (10 مج) ضمن مجموعه ترسل کتبها عمر بن محمد الکاتب فی (ع 2، 616) فی آقسرا.
ترجمه أخری من الرساله سمیت ب سلوک السلطنه ترجمها أمیر إسلام بن أحمد بن محمد الغزالی لمغیث الدوله السلطان حسین من القرن الثامن، نسخه غیر مؤرخه منه فی (المتحف البریطانی 254) و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه، رقم 1462).
علی زنه سرمد من قری شاهاندز من خراسان، کان من مشاهیر السالکین کتبه إلی بعض أصحابه فی السلوک، رأیته ضمن مجموعه بخط أحد مریدیه، و هو الحاج محمد زمان بن کلب علی جلایر المشهدی، المتوفی سنه 1286، کما أرخه فی المآثر و الآثار: 205 و المجموعه فی مکتبه الحاج حسین آقا ملک.
ص: 159
المذکور فی (9: 76) یوجد مکتوبان منه إلی صدیق له ضمن کلیاته فی (سپهسالار 246) المکتوبه فی القرن الحادی عشر و معها له: مثنوی أسرار الشهود، شرح رباعی از پنجه پنج، شرح بیت ز دریای شهادت.
نسخه منه فی (روان کشکو 2024) ضمن المجموعه المؤرخه 888، و معها مناظرات خمس لصائن الدین ترکه المذکور فی محله.
السید إمام، إلی ژنده پیل، صاحب مفتاح النجاه المذکور فی (21: 353) و ذلک فی معنی أنهم یقولون علی أن عندک علم الکیمیاء فیجب علیک دلالتنا، و النسخه فی (المجلس 107/ 3457) ضمن مجموعه من القرن الحادی عشر.
المذکور فی (9: 116) إلی أحد أصدقائه، فلسفی طبع ضمن مصنفات بابا ... ص 181). أوله: [دل عزیز و نفس شریف مستعد و آراسته نظر الهی و أنوار نامتناهی ...]. نسخها شایعه منها فی (المجلس 17/ 4013) ضمن المجموعه المؤرخه 790، و أخری أیضا فی (المجلس 19/ 4942) کتبها فرید الدین محمد بن محمد بقلم النستعلیق الشکسته ضمن المجموعه المؤرخه 1056.
المذکور و عنوانه در طلب بقای عقلانی أو کوشش برای رهیدن کما مر بعنوان الأخیر فی (18: 184) أقدم نسخه اطلعت علیها فی (أیاصوفیا 4/ 4811) ضمن المجموعه المؤرخه 861 کتبت بقلم النستعلیق، و صورته فی (دانشگاه، رقم 2269) و أخری فی (دانشگاه 3/ 2581) کتبها الشیخ علی بن محمود الکاتب فی سنه 1062.
المذکور إلی تلمیذه الخواجه شمس الدین محمد درواگوش، طبع فی مصنفات بابا ... 2: 713. أوله: [آثار آفرینی که از جانب
ص: 160
مجلس السموی صدر شمس الدین مجد الإسلامی لا زال اسمه، بداعی مخلص رسیده ...] نسخه منه فی (دانشگاه 3/ 428) ضمن المجموعه المؤرخه 1083، و أخری فی الملک 15/ 4191) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الحادی عشر.
أیضا إلی تلمیذه المذکور، و فیها ذکر من رساله جامعه التی أرسلها إلیه و ذکر من زجر النفس له، طبع ضمن مصنفات بابا ... 2: 710. أوله: [رب العزه تعالی حده و تقدست أسماؤه آگاه است از مکنون دل و ضمیر درون خادم ...] توجد نسختان منها فی (المجلس 3/ 5617 و 8/ 4805) الأولی بخط أسد الله التنکابنی کتبها فی 1285 فی 12 صفحه و الثانیه کتبت ضمن المجموعه المؤرخه 1082.
أیضا إلی تلمیذه المذکور، طبع ضمن مصنفاته (2: 700- 706). أوله: [کلماتی که از أقلام مبارک آن خلاصه أخیار عصر و نوباوه بوستان خرد و نور دیده ...]. نسخه منها فی (دانشگاه 14/ 431) کتبها محمد علی فی 1302، و نسخه أخری غیر مؤرخه فی (الرضویه 9 أخلاق) بقلم النسخ.
إلی (صدر سعید تاج الدین محمد نوش آبادی) فی التعزیه و التسلیه، و فیها ذکر من فصول زجر النفس له. طبع ضمن مصنفاته (2:
706- 709). أوله: [مدد تأیید الهی از کار و اندیشه مخدومی منفصل و منقطع مباد ...]. نسخه منه فی (لنینگراد، آکادمی علوم شوروی 5/ 612) ضمن المجموعه المؤرخه (656- 663) و نسخه أخری فی (دانشگاه 5/ 3903) کتبت بقلم النسخ الجید ضمن المجموعه المؤرخه 1077 فی صفحتین.
فی جواب (صاحب سعید وزیر مجد الدین محمد بن عبد الله) کتبها و هو فی المرحله الستین من عمره، و طبع ضمن مصنفاته فی (2:
692- 699). أوله: [صباح و مساء مجلس عالی صاحبی صدر کبیر ... تاج الوزرائی ... مجد الدین ... ألطاف أزلی و سعادت ابدی را انجمن گاهوار ...] توجد نسختان منها فی (دانشگاه 3/ 2581 و 3/ 3903) الأولی بخط الشیخ علی بن
ص: 161
محمود الکاتب کتبها بقلم النستعلیق فی 1062 فی عشره صحائف، و الثانیه ضمن المجموعه المؤرخه 1077 فی ثمانیه صحائف و مر بعض مکاتیب بابا أفضل.
المذکور فی (9: 143) بعنوان (بهاء الدین العاملی) منها ما کتبه إلی المیرزا إبراهیم الهمدانی ملمعا من الفارسیه و العربیه عرفانیه، و بعد الکلام لتأدیه مراسم الموده تکلم حول مطالب التجرید. أوله: [یا غائب عن عینی لا عن بالی القرب إلیک منتهی آمالی ...]. و منها مکتوبه فی التعزیه یوجد الأول من المکتوبین فی طهران (الحقوق 9/ 46 ج) کتبت (23 ج/ 1064) بأمر من إسماعیل قلی بیکا فی قریه بزرودفشم، و أما الثانی من المکتوبین توجد نسخه منه فی (دانشگاه 91/ 2591) ضمن مجموعه کتبت فی (1098- 1120).
بهاء الدین محمد بن الحسین بن عبد الصمد، إلی السید المیرزا إبراهیم الهمدانی. أوله:
یا غائبا عن عینی لا عن بالی
و القرب إلیک منتهی آمالی
و النسخه فی مجموعه عند المولی الخوانساری مع جواب المیرزا إبراهیم له، و فی الرضویه أیضا.
فارسی، لبهونیداس المنشی المتخلص ب (بهگو) توجد نسخه منه ضمن الجنگ المؤرخه (1893 م- 1211) فی (الرضویه 233 أدبیات 4490) و معها له: بحر طویل فی 23 ص و داستان دهقان زاده نادان و دو پروانه.
فی السیر و السلوک، یأتی باسمها نوریه فی حرف النون.
فارسی فی جواب من کتب إلیه فی مجموعه من رسائل الدوانی فی مدرسه فاضل خان.
المذکور فی (9: 329) نسخه منه فی (دانشگاه 2464) ضمن المجموعه المؤرخه (1063- 1073) و هو رساله عرفانیه، کتبت بالفارسیه الخالصه من دون استعمال اللغات الأجنبیه.
ص: 162
والد البهائی، إلی شیخه، الشیخ زین الدین الشهید، یقرب من 700 بیت، أدبی فی شرح مسافرته إلی العراق و ما عرض له فیها، و بعض أخلاق أهلها، بخط الشیخ علی کاشف الغطاء ضمن مجموعه دونها لنفسه.
إلی السید صدر الدین القمی شارح الوافیه، عبر عنه ب (السید الأستاذ) و أطری فی الثناء علیه و فی آخره ذکره بعنوان: [الأجل الأنبل الکریم المیرزا محمد إبراهیم أخی السید الصدر].
یقرب من خمسین بیتا فی مجموعه من فوائد السید الصدر فی کتب المولی محمد علی الخوانساری مع مکتوب السید صدر الدین إلی زین الدین.
المذکور فی (9: 1219) و نسخه غیر مؤرخه منه فی (بنگال الآسویه 8/ 8 841) و مر للخواجه مثنوی فی (19: 83) و لعله هو الدهلوی مؤلف پرده برانداخت و بردگی شناخت الموجود نسخه غیر مؤرخه منه فی (القاهره، دار الکتب 40 مجامیع فارسی طلعت) التی کتبها الشاه ذات الله الفارسی فی عشره صحائف أول پرده ...: [أقرب طرق طریقه التوحید است ...]. و هو مقاله عرفانیه فی طرق الصوفیه العشره و نسبت فی بعض الفهارس إلی عین القضاه صاحب المکاتیب المذکور فی (22: 133).
إلی ابنه حیدر محمد، فارسی عرفانی نسخه منه فی (المجلس 108/ 3457) ضمن مجموعه من القرن الحادی عشر.
یأتی بعنوان مکتوب محمد الدهدار.
إلی أفاضل ما وراء النهر، مر بعنوان الإمامه و إبطال مذهب العامه فی (2: 337) عند ما حاصر عبد الله أزبک، مشهد الرضا علیه السلام فی (996- 997) کتب أحد فقهاء المشهد رساله إلیه یشکو فیه من الحصار و الضیق فأحال الأزبکی جوابه إلی علماء ورارود الذین کانوا فی جیشه، فکتبوا رساله و أقاموا دلائلا جوزوا فیه مظالم الأزبکیه، فأجاب المکتوب المولی محمد بن فخر الدین
ص: 163
علی المشکک الرستمداری المدرس. و الرسالتان المکتوبتان للدفاع عن حریم الشیعه توجد مع مکتوبی المخالفین کما مر فی (8: 282) بعنوان دو نامه و عد فی (ص 1000) من فهرست نسخه های خطی فارسی 25 نسخه من المکتوبین أو أحدهما أو بانضمام رساله الأزبکیه، أقدمها کتابه فی (الإلهیات 2/ 512 د) کتبت فی (17 ع 2 1035) و نسخه أخری فی (طهران، أدبیات 3/ 18 د) ضمن المجموعه المؤرخه 1036 کتبها النظام فی شیراز. أول المکتوب الأول: [پوشیده نیست بر هیچ مؤمن عالم که تعرض بأموال و نفوس کسانی که ...]. و أول الثانی من المکتوبین:
[نتائج أفکار و رشحات أقلام درربار أفاضل ما وراء النهر ...]. المظنون أن ما ذکر فی (5: 175) بعنوان جواب اعتراضات علماء ما وراء النهر علی الشیعه للمولی محمد المشهدی المتوفی بها 1257، تخلیط بین هذا المکتوب و غیره.
فی جواب رکن الدین صفی بن علی ألوندکلی، فی الفرق بین الموت و المنام، لذه البدن و ألمه بعد الموت، حاله قالب البدن عند خروج الروح. أوله: [... سؤال می نماید که فرق چیست میان مرگ و خواب ...]. یوجد فی (دانشگاه 8/ 448) نسخه کتبت فی (ذی الحجه 1083) مشتمله علی خمسه أسئله و جوابها، و فی (الملک 22/ 4191) نسخه من القرن الحادی عشر و أوراقه الأواخر جدیده الکتابه و ذکرت فی بعض الفهارس بعنوان پرسش و پاسخ.
المذکور فی (9: 413) و فی (المجلس 106/ 3457) مجموعه من القرن الحادی عشر، فیها عده مکاتیب لژنده پیل، کتب اثنین منها إلی الشیخ مظفر شمس البلخی، لمقتضی الأسئله و ما وقع له من المشکلات و منها فی تفسیر سوره الفاتحه، و أخری فی جواب الخواجه الإمام فصیح الدین فی عشره صحائف.
فارسی عرفانی، نسخه منه فی (لالا إسماعیل 487 ر) ضمن مجموعه من القرن الثامن و عنوانها (مما کتب الشیخ سعد الدین الحموی للإمام عز الدین المروزی) و صورتها الفتوغرافیه فی
ص: 164
(دانشگاه، رقم 573) و للحموی أیضا لطائف التوحید فی غرائب التفرید عرفانی نسخه منه فی (عاطف أفندی 4/ 2241) کتبت بقلم النستعلیق ضمن المجموعه المؤرخه 828، و نسخه أخری فی (المجلس 9/ 2468 غیر المفهرسه) بخط من القرن التاسع. أوله: [حمد له ... و بعد، این رساله ای است موجز در أمور الهیت نوشته شده از برای عارفان ...]. و له أیضا کلمات فارسی عرفانی، نسخه منه فی (إستانبول، أنیورسیته 4/ 144 ف) ضمن المجموعه المؤرخه 980، فی 13 ورقا، و له أیضا سجنجل الأرواح و محبوب الأولیاء و دیوان و المصباح فی التصوف کما مر فی (12: 148 و 8: 187 و 9: 447 و 21: 99) و مر فرائد السمطین لولده فی (16: 136) و الحموی هذا خلیفه نجم الدین الکبری و شهاب الدین عمر السهروردی و شیخ عزیز الدین النسفی.
(584- 588) إلی مؤید الملک، فی تعزیه نظام الملک. نسخه منه فی (نافذ پاشا 5/ 328) و جاء فی آخره: [وقع الفراغ ] (سلخ ع 1، 574) و ذکر اسم الکاتب [علی بن محمد].
إلی بهرام شاه الغزنوی، أشرنا إلیها فی (6:
383) عند ذکر الحدیقه له و توجد عده نسخ من الحدیقه منضمه إلی المکتوب المذکور منها نسختان مذهبتان فی طهران (المجلس، 2347) کتبها محمود بن الهاشم فی 1013 فی 8500 بیتا، و (سپهسالار 196) کتبها عبد الرشید الدیلمی بخط الجید فی 1017 بأمر من الخواجه بیک فی بلده هرات فی 419 ورقا، و توجد نسخه ثالثه فی (طهران، المجلس 1/ 4785) کتبت بقلم النستعلیق فی (27 ج 2 1074) و فی آخرها مکتوب وضعت بعد الحدیقه کما فی بعض الفهارس، و لعله أیضا للسنائی.
إلی أحد من مردته فی السیر و السلوک.
أوله: [الحمد لله ... وصیت آن است که در جمیع أحوال حق جل ذکره را مطلع أحوال و ناظر افعال داند ...]. و النسخه فی (دانشگاه 6/ 871) کتبها محمد علی
ص: 165
بقلم النستعلیق فی 1301.
المتوفی (653 أو 658) إلی الحموی المذکور، عرفانی، نسخه غیر مؤرخه منها فی (بغدادلی وهبی 11/ 2023) و للباخرزی أیضا رساله در عشق نسخه منه فی (دانشگاه 1/ 2449) کتبت فی القرن السابع أو الثامن فی 17 صفحه.
إلی عالی پاشا الصدر الأعظم فی المملکه العثمانیه فی سبب جمود الشرقین، و تاریخ المکتوب (2 مارس 1869 م) و ترجمها إلی الفارسیه المیرزا ملکم خان، و سمیت الترجمه ب مبدأ ترقی نسخه منه فی رشت عند شاد القزوینی، ضمن کلیات ملکم المؤرخه 1294، و نسخه أخری فی (طهران، الملیه) 149 ف) ضمن کلیاته المذهبه المؤرخه 1301 التی کتبها أبو تراب الطباطبائی مستخدم اعتضاد السلطنه فی تبریز، و یأتی مکتوب صدر أعظم عثمانی بسلطان عثمانی.
إلی المحقق الخواجه نصیر الدین محمد بن محمد بن الحسن الطوسی، المتوفی سنه 672، و النسخه فی مکتبه راغب پاشا بإسلامبول و یحتمل اتحاده مع الآتی ذکره.
أرسلها من أصفهان إلی الخواجه نصیر الدین الطوسی فأجیب بها، یوجدا معا فی (شیراز) عند صدر الدین المحلاتی کتبت فی أصفهان فی سنه 1065.
و یسمی ب در مکنون توجد نسخه منه فی (طهران، أدبیات 1793 حکمت) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الحادی عشر.
أقول: مر فی (7: 151 و 8: 108، 9: 898) أن للقاضی محمد شریف المتخلص بکاشف الشیرازی، المتوفی 1060، کتاب یسمی ب الدره المکنونه أو دره مکنونه ذکره فی کتابه الآخر الموسوم ب خزان و بهار.
ص: 166
فلسفی تکلموا فیه حول الإیمان. أوله: [علماء إسلام و فضلاء أنام چه می فرمایند در این مناظره که درویشی سؤال کرد که ایمان موجود است یا معدوم ...]. و النسخه فی (سپهسالار 7/ 2919) غیر المؤرخه الا إنها کتبت عن نسخه خط الدوانی، و یوجد محاکمه بین السؤال و الجواب فی (سپهسالار 8/ 2919) من غیر تاریخ أورد فیها کلمات حسین شاه و محیی الدین محمد فی هذا الموضوع.
المذکور فی (9: 569) نسخه منه بخطه ضمن کلیاته المذهبه فی (المجلس 1007) و معها واجب الحفظ و آرایش نگار و قندهارنامه قصیده غزل منتخب أشعار کما یأتی و المجموع فی 26900 بیتا فی 440 ورقا.
نسخه منه فی کلیات ملکم الموجوده فی (طهران، الملیه 149 ف) کما مر عند ذکر مکتوب شارل مسمر الفرنسی فی 22: 166 و المظنون أن المکتوب هذا أیضا من تراجم ملکم.
و هو ابن منصور بن صدر الدین الحسینی الشیرازی إلی (حضرت مولوی أو لوی نظامی أخوی) و یقال له اعتقادات لأنه کتبه فی بیان معتقداته و مذهبه، فی سبعه فصول فی أواخر سنه 1089 و صرح فیها بتشیعه، نسخه منه فی (یزد، سریزدی 2 مج) ضمن المجموعه المؤرخه 1029 و معه رساله عرفانی لعلها من مؤلفاته أیضا.
و هو محمد بن محمد باقر الرضوی القمی شارح الوافیه، إلی الشیخ زین الدین.
المذکور دیوانه فی (9: 600) بعنوان (صدرای شیرازی) نسخه منه فی (طهران، عند أصغر المهدوی 10/ 874) کتبها علی بن أحمد الرشتی فی (1267- 1271) و هو مکتوب مبسوط عرفانی
ص: 167
کتبها الصدر أوان شیخوخته إلی أستاذه. [نواب، سید الحکماء میر محمد باقر داماد] المذکور فی (9: 76) و طبع فی مجله راهنمای کتاب 5: 757 بمقدمه من محمد تقی دانش پژوه. أوله: [... قسم بمبدعی واجب الوجود که به اقتضای حکمت أزلی و أرادت لم یزلی ...].
و یسمی ب إشارتیه کتبها فی الذم فی دکن و خاطب فیها یولچی خان. أوله: [خطاب بسرلشکر قطب شاه یولچی خان هزیمت دستگاه ...]. و ذکرها المشهدی فی التماس نامه له. و توجد نسخه منه فی (طهران، المجلس 28/ 3215) ضمن کلیاته المکتوبه فی القرن الثانی عشر فی صفحه 1 تین و نسخه أخری فی (طهران، دانشگاه 25/ 5040) ضمن کلیاته المکتوبه فی القرن الثانی أو الثالث عشر، و ذکرت فی فهرس المکتبه بعنوان إشاریه و یأتی منشئات لطغرا المشهدی.
المذکور، نظما و نثرا فی ذم یولچی خان المشار إلیه و قد ذمه أیضا فی خمسه ضروریه. أوله: [مخاطب این خطاب فضیحت انتساب یولچی خان پسر آقا جان موی تاب ...]. نسخه منه ضمن کلیاته فی (المجلس) کما ذکرنا- فی صفحتین و لطغرا أیضا التماس نامه أو رقعه التماس نامه بالنظم و النثر و مما جاء فیه أن منشئها بعد أن کتب إعلامیه و إشارتیه، التمس من الأحباء أن یتصرفوا فی المکتوبین و یحذفوا منها کل شعر قافیتها (کلک و ملک). أوله:
این رقعه شد از زبان مردم
موسوم ب التماس نامه
صاحب منهاج الولایه ... الآتی، إلی المیرزا إبراهیم الهمدانی، مکتوب فلسفی عرفانی ذکر فیه أنه: [... غرض از نوشتن این کلمه نه أفادت است و خود نمایی بلکه برای تجدید التفات خاطر آن خورشید پرنور است و خود را در سلک محبان آن درگاه جای دادن ...]. راجع مکتوب شیخ بهاء فی 22: 162. أوله: [به حق بیت و به حق صاحب بیت و به حق دل شکسته و به حق آنکه دل دوستان را شکسته می دارد ...]. نسخه منه فی (المجلس 61/ 5283)
ص: 168
کتبت ضمن المجموعه المؤرخه (1078- 1082) و أخری فی شیراز، بیت السید نور الدین، 21 مج ضمن المجموعه المؤرخه 1080.
إلی علاء الدوله صاحب المکاتیب الآتیه ذکرها، منظوم و منثور عرفانی، تکلم فیها حول العروه الوثقی لعلاء الدوله.
أوله: [امداد تأیید و توفیق أنوار توحید و تحقیق از حضرت احدیت بعد از تقدیم مراسم دعا و إخلاص مخفی نماند ...]. نسخه منه فی (الملک 13/ 4190) کتبها محمد بن غیاث الدین النخشبی فی (ع 2- 876) و معها جواب علاء الدوله لکتابه، و فی (دانشگاه 5/ 7041) نسخه من مکتوبه إلی علاء الدوله، لعلها بخط من القرن العاشر مع جوابه المطبوعه فی نفحات الأنس للجامی.
المذکور فی (9: 712) توجد ضمن نسخه من کلیاته المذهبه المکتوبه بقلم النستعلیق الهندی فی 1050 فی (المجلس 2595) و معها رساله نفیسه ساقی نامه مجمع الأبکار خسرو و شیرین، مخرومه من أولها- مبتوره، و سائر أشعاره من القصیده و القطعه و الغزل و الرباعی، و المجموع فی 346 ص.
یأتی بعنوان مکتوب محمد دهدار.
اسمه محمد خان المدعو بفاضل خان مؤلف انجمن خاقان 2: 356 إلی السید محمد سعید بن السید مهدی بن إبراهیم الرضوی القمی الهمدانی الذی کان تلمیذ المیرزا محمد الأخباری و صهره علی بنته و رزق منها ولدیه السید محمد و السید
علی. أوله: [سلام علی تلک المعاهد إنها شریعه ورد أو مهب شمال ...]. نسخته عند السید جلال المحدث الأرومی، تاریخ کتابتها (19 ج 1- 1278) فیه تهنیه زواج السید بابنه بعض الرعایا بعد مسافره بنت المیرزا محمد إلی زیاره العتبات.
و یسمی ب رساله روحیه أو رساله در حقیقت مرگ و أحوال روح، ألفه جوابا عما کتبه لسلطان عصره فی تعزیته
ص: 169
بموت ولده، مرتب علی عشره فصول: 1- فی مثال الروح الإنسانی، 2- فی قناء الجثه، 3- حقیقت روح الإنسانی، 4- حقیقه الموت و أحواله، 5- حقیقه ألم الفراق، 6- نصیحه و تنبیه، 7- مراتب الروح الإنسانی، 8- حکم الموت، 9- حقیقه الزیاره و تجلی الأرواح. 10- أحوال نفسه و ختم الکتاب، طبع من ص 88 إلی 97 ضمن چهارده رساله ضمن نشرات (دانشگاه طهران). أوله: [حمد و سپاس فراوان بعدد ستاره آسمان و برگ درختان و ریگ بیابان مر آن ...]. و عد فی (ص 796) من فهرست نسخه های خطی فارسی نسخ منها أقدمها کتابه فی (طهران الدکتور مفتاح 4/ 231) ضمن المجموعه المؤرخه 931، و أخری فی (دانشگاه 1/ 4732) کتبت فی سنه (962- 963) باسم ملک یدعی ب (بهاء الدوله) متکونه من فصول (1 و 2 و 3 و 5 و 7 و 8 و 9) فقط. و ذکرت فی فهرس المکتبه بعنوان رساله در نفس من دون التعرض بذکر المؤلف و نسبت فی بعض النسخ غلطا إلی بابا أفضل.
نسخه منه ضمن کلیات ملکم الموجوده فی (طهران، الملیه 149 ف) کما مر عند ذکر مکتوب شارل مسمر الفرنسی فی (22: 166).
الکاشانی فی جواب أحد أصدقائه، مولانا محمد قاسم الخراسانی، کتبه فی رجب سنه 1087 و هو فارسی، یوجد بطهران عند أصغر المهدوی (16/ 364) ضمن المجموعه المؤرخه 1270، و مر فی (5: 193) بعنوان جواب مسأله الوجود.
فی جواب القاضی سعید القمی، نسخه منه فی (دانشگاه 22/ 4602) ضمن المجموعه المؤرخه (1138- 1129) فی ثمانیه صفحات و معها عده مکاتیب إلی رجال أخر و یأتی مکتوب قاضی سعید.
إلی محمد أکبر پادشاه (963- 1014).
ص: 170
المذکور فی (1: 417) إلی الفیض الکاشی المذکور آنفا، و جواب الفیض له، عرفانی فی خمسه صحائف. توجدا معا فی (دانشگاه 28/ 4602) ضمن المجموعه المؤرخه (1129- 1138). و توجد جواب عرفانی آخر، لعله للفیض أیضا، فی طهران عند أصغر المهدوی (9/ 364) کتبه علی بن أحمد الرشتی حدود سنه 1270.
المذکور فی (9: 884) فارسی عرفانی نسخه منه فی (دانشگاه 7/ 4387) ضمن مجموعه محمد نصیر المؤرخه 1147، کتبها إلی محمد نصیر المذکور، و له مکتوب وعظ بها الحاج محمد حسین نصر، نسخه منه فی (الرضویه 1001، أدبیات 931) کتبت فی القرن الثالث عشر. أوله: [رقیمه گرامی و مودت نامه سامی که مکتوب قلم محبت شیم ...]. و النسخه فی 17 ورقا و نسخه غیر مؤرخه من مکتوبه یوجد فی (همدان، مدرسه غرب 2/ 662) و معها صحائف الوداد لأدهم.
المشار إلی مجموع مکاتیبه فی (22: 136) إلی المیر عماد الدین، و مکتوبان له أیضا إلی الشیخ محمد کلها فی (الملک 6/ 625) کتبها محمد کاظم الأصفهانی فی 1060 فی حیدرآباد، و معها مکتوب آخر، و الکل فی سبعه صحائف، و یوجد فی (المجلس 49/ 3457) مکتوب له فی ثلاث صحائف ضمن مجموعه من القرن الحادی عشر. أوله: [من عبد الله قطب بن محیی ... إلی ولی فی الله و حبیبی و خلیلی الأمیر شمس المله و الدین أبو سعید، اما بعد، این عمر بهر چه هست بسر خواهد آمد ...].
صاحب المفاوضات المذکور فی (21: 312) فارسی کتبه إلی نصیر الدین الطوسی، صاحب مکتوب المذکور بعدا، و المکتوب هذا حول الرساله المفصحه عن منتهی الأفکار و سبب اختلاف الأمم للقونوی نسخه منه فی (أسعد أفندی 1/ 3717) ضمن المجموعه المؤرخه 955 کتبت فی القسطنطینیه.
ص: 171
و یقال له: نامه فرزندنامه نصیحت نامه خلاصه التصانیف کتبه لتلمیذه فی المواعظ العرفانیه و عناوینه:
(ای فرزند ...). و ترجم إلی العربیه، و سمی الترجمه ب أیها الولد، طبع المتن الفارسی مره فی ص 91 إلی 112 من فضائل الأنام باهتمام عباس الإقبال بعنوان: مکتوب الغزالی إلی أحد تلامذته من دون علمه بأن المکتوب هذا عین فرزندنامه له، و طبع مره أخری ضمن مجله آموزش و پرورش فی سنه 1336 ش.
أوله: [حمد له. اما بعد، یکی از شاگردان و مستفیدان ... الغزالی ... بعد از آنکه مدتی مدید و عهدی بعید ... بدان ای فرزند عزیز و ای دوست مخلص ... که منشور نصیحتها از حضرت محمد ...]. نسخها شایعه أقدمها کتابه فی (المحمدیه 112/ 1447) ضمن المجموعه المؤرخه (751- 755).
إلی بعض من سأله عن الذکر التصوری.
إلی الخواجه نظام الدین فخر الملک کلاهما فی مجموعه فی خزانه الحاج علی محمد فی النجف، و فیه تقسیم العوالم إلی خمسه: عالم الشهاده الجسمانی، و عالم الغیب الروحانی و المتوسط بینهما، عالم الإنسان الکامل و بین الشهاده و المتوسط عالم المثال، کما أن بین المتوسط و الغیب، عالم الروح فعالم المثال فی یسار المتوسط و عالم الروح فی یمینه هکذا: الشهاده، المثال، المتوسط، الروح، الغیب.
مع مکتوب سمیه الدهدار فی تلک المجموعه.
فی جواب کارکیا الأمیر کیا، فی نسبیه الحدوث و القدم و اعتباریتهما. أوله: [در جواب سؤال أمیر کیا ... نسیمی که از حضرت لاهوت بر میادین جبروت و بساتین ...]. نسخه منه فی (دانشگاه 8/ 3654) کتبه علی عسکر بن مؤمن التولمی فی سنه (1222- 1224) لآقا محمد علی
ص: 172
ابن الحاج حسین الرشتی مع مکاتیب الآتیه، و نسخه أخری فی (النجف مکتبه أمیر المؤمنین 1515 مج) کتبت فی القرن الثالث عشر و کان فی تملک صدر السلطنه مع مکتوب المؤلف إلی حسن کرد الآتی، و له تفسیر آیه فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ ...
و منظومه در تفسیر و غیرها.
أو وجود مطلق کتبها فی جواب مولانا حسن کرد. أوله: [جناب مولوی شیخ الإسلام تاج معارف العلماء ...
بسلام و دعا مخصوص است، بعده، اعلام می رود که در مسأله وجود مطلق التماس رساله فرموده بودند ...]. و النسخه فی (الملک 4190) معها عده مقالات أخر لنوربخش المذکور، و أخری فی (دانشگاه 12/ 3654) و أخری فی (النجف مکتبه الأمیر) علیها تملک الصدر الأعظم النوری فی سنه 1244 ذکرنا علامات المجموعات ذیل المکتوبین السابقین.
أو رساله در نفس ناطقه مقاله عرفانیه کتبها فی جواب من سأله، و جاء فیها: [... چنان که بیچاره عزیز نسفی و حکیم جالینوس که در طب ماهر و در حکمت و هیئت قاصر بوده اند تصور کرده اند که ...]. أوله: [آفتاب عنایت از فلک ولایت و برج هدایت بر أراضی ... و بعد اعلام می رود که حکمای طبیعی ...]. نسخه منه فی (الملک 10/ 4190) ضمن المجموعه المؤرخه (24- 876) کتبها محمد بن غیاث الدین النوربخشی، و نسخه أخری فی (دانشگاه 13/ 3654) مع المکتوب السابق و مشخصاته عینا مثله.
إلی (پادشاه أعظم میرزا شاه رخ) عرفانی. أوله: [حضرت الله تعالی سعادت محبت آل عبا را نصیب بزرگترین پادشاه زمان گرداند ...]. نسخه منه ضمن مجموعه فی (الملک 4779) کتبت بقلم النستعلیق حدود سنه 1263، و بعدها ما کتبه
السید نصیحه لمردته. أوله: [در نصیحت مریدان نوشته است شکر و سپاس حضرت لاهوت را که به مقتضای حکمت إنسان را ...].
ص: 173
إلی أحد الوزراء فی الکشف و الریاضه. أوله: [جناب وزارت پناه ... سلام مخصوص است ...]. و النسخه فی (دانشگاه 9/ 3654) ضمن المجموعه المذکوره و بنفس تلک الخصوصیات.
إلی (علاء الدوله و الدین)، و الظاهر أنه غیر علاء الدوله السمنانی صاحب المکاتیب المذکور فی (22: 132) عرفانی. أوله: [ظل ظلیل همای همایون همت عالیه امام العالمین چتر دولت افتخار الخواقین ... بعده اعلام می رود که خوض مستوفی در معرفت حقیقی أکمل أولیاء ...]. نسخه منه فی (دانشگاه 14/ 3654) مع مکتوبه فی جواب کارکیا و بنفس تلک الخصوصیات.
و عنوانه: (جواب وزیر من منشئات حضرت) أوله: [جناب وزارت پناه اعتضاد أهل الله، رزقه الله کمال المعرفه بعده اعلام می رود که مکاشفات محقق از کمل أنبیاء و أولیاء علیه السلام که از قبور خبر می دهند جهت حجت است بر خصم ] نسخه المکتوبین فی (الملک 1/ 4190) مع تلک الخصوصیات المذکوره فی ذیل مکتوبه المعنون ب رساله در نفس ناطقه و المحتمل اتحاد الأخیر من المکتوبین مع ما کتبها إلی أحد الوزراء کما مر
إلی رجل یسمی عبد الله توجد نسخه منها فی (یزد، الجامع الکبیر 6315) مع أنیس العاقلین له و مطالب العشاق المذکور فی (21: 139) و قد ألف المطالب باسم فرهاد خان السپهسالار فی عصر الشاه عباس الماضی (996- 1038) فی أواسط (ج 2- 1002) فی وصف الصوره و نار المحبه و تفسیر صوره العشق و الموده مع مواعظ و تعریف من فصل الربیع و عدم اعتبار الدنیا و العمر و الخلق
و هو ابن میرزا علی محمد خان نظام الدوله بن عبد الله خان أمین الدوله بن محمد حسین خان الصدر و المتوفی بطهران 1306
ص: 174
فی جواب مکتوب آخوندزاده السابق ذکره، و الرد علی اعتراضاته واحد بعد واحد یقرب من 500 بیت فی مکتبه (سپهسالار) کما فی فهرسها ج 2 ص 98
المذکور فی (9: 1076) فارسی عرفانی، توجد نسختان منه فی (پاکستان، انجمن ترقی أردو 2 ق 27 و 19) الأول غیر مؤرخه فی 25 ص، و الثانی بخط الشاه متوالی عاجز، و تاریخها 1104 فی 31 صفحه و معها رساله عرفانی أو گفتار خواجه بالفارسیه فی 320 ص بنفس تلک الخصوصیات، و نسخه من الرساله المذکوره فی (المتحف البریطانی 6693) کتبت فی القرن الحادی عشر و ذکرت فی فهرس المتحف بعنوان رساله در تصوف و للچشتی رساله عرفانیه أخری ذکرت فی بعض الفهارس بعنوان آداب دم زدن و هو فی بابین أوله: [رساله من تصنیفات خواجه میان رگها که در وجود آدمی است ] نسخه مذهبه منه فی (دانشگاه، 5/ 4672) ضمن المجموعه المؤرخه 1128، و یأتی ملفوظات معین چشتی کما یأتی له أیضا وصول المعراج فی حرف الواو و یحتمل اتحاد الأخیر مع معارج النبوه له المذکوره فی (9: 1077) کما یحتمل اتحاد أحدهما أو کلیهما مع معارج النبوه لمعین الدین محمد مسکین الفراهی المذکور فی (21: 184)
إلی السلطان مراد الثالث، و النسخه بقلم النسخ مع کتاب المؤلف معارف مراد شاهی کما مر فی (21: 194)
لخاکی الذی کان حیا فی (1254- 1260) کتبها فی جواب السید محمد الدربندی، و توجد نسخه منها ضمن دیوانه الموجوده فی (دانشگاه 3513) و دیوانه هذا بخطه کتبها بقلم النستعلیق فی آخر (ج 1- 1254) باستدعاء جعفر بیکا بن خاص بیک، مشتمل علی أشعاره فی المراثی من الترجیع و الرباعی و الحدیث المنظوم و المخمس فی خلافه علی علیه السلام و القصیده و تخمیس دوازده بند محتشم أوله:
ص: 175
باز این چه فتنه بود که از سر گرفت جنگ
شد آشنا به شیشه دلها دوباره سنگ
أقول: ذکر فی التذاکر شاعران من أهل القرن الثالث عشر بتخلص ب (خاکی):
1- الآقا محمد مهدی الزرگر الشیرازی، 2- المولی محمد إبراهیم القاری الشیرازی
للسنائی الغزنوی المذکور فی (9: 471) نظمه و أرسله إلی بغداد، مع منتخب من الحدیقه یستفتئ فیه برهان الدین أبا الحسن علی الغزنوی علی ما ذکرنا فی (6: 383) و مر أیضا مکتوبه إلی بهرام شاه فی (22: 165) کما یأتی منتخب حدیقه الحقیقه
لنصرت علی شاه الأردبیلی النعمهاللهی، المذکور فی (9: 1191) توجد نسخه منه ضمن کلیاته الموجوده فی (دانشگاه 1/ 5056) و نسخه الکلیات هذه کتبها غلام حسین العباداللهی بقلم النستعلیق فی 1342 و یحتوی غزلیات الناظم، واقعه خواب علی زنه المثنوی، مکتوب منظوم هذا جواب جغد العرفاء علی زنه المثنوی رساله اعتقادیه منثوره و غیرها
مؤلف جام گیتی نما و غیرها و المذکور فی (9: 1110)، أرسلها إلی المیر عبد الوهاب و قال فیه: إن القوم کفرونی مستدلا برأیی فی الله بأنه سبحانه لهیولی مع أنی ما قلت بترکیب الجسم من الهیولی و الصوره و أعتقد بساطته تبعا للإشراقیین و المحقق الطوسی أوله: [گر من از سرزنش مدعیان اندیشم شنیدم که عزیزی در مقام تکفیر من است و از من نقل کرده ] نسخه منه فی (دانشگاه 49/ 1035) ضمن المجموعه المؤرخه 1097 کتبت بقلم النستعلیق
إلی الخواجه الطوسی، مر بعنوان المراسله
من قبل الشاه عباس إلی المولی سعد الدین معلم قیصر الروم أوله:
نامه آراسته چون جان بود
حمد خدا زینت عنوان بود
ص: 176
و النسخه بخط المولی علی بن محمد أمین القاری الساروی فی سنه 1100 فی مجموعه عند السید هادی بن السید حسین الإشکوری فی النجف، و مر مکاتیب میر داماد فی (22:
143)
محمد بن محمد بن الحسن المتوفی سنه 672، إلی أثیر الدین الأبهری، موجود فی مکتبه راغب پاشا بإسلامبول
المذکور إلی أثیر الدین الأبهری المذکور فی (9: 34) فارسی سأله فیها عن مسائل ثلاث: 1- فی الإلهی کیف یصدر الکثیر من الواحد؟ 2- فی الطبیعی، أی ارتباط یوجد بین الحرکه و الزمان؟
3- فی الریاضی، أی خواص فی مرکز الدائره التی یکون حاملا لمرکز دائره أخری؟
و کیف یکون حرکه الأجرام السماویه؟ فأجابه الأبهری بها أوله: [هر چند ز روزگار بیدادیها است جناب همایون و ذات میمون أثیر المله و الدین ] یوجد نسخه منه فی (المجلس 19/ 2938) کتبت فی القرن الحادی عشر و علیها تاریخ 1095 و ذکرها فی فهرست المجلس (ج 10: 356) بعنوان نامه و نسخه أخری فی (دانشگاه 9/ 1035) کتبت بخط النستعلیق و لیس لها تاریخ
المذکور فی (9: 1203) یوجد نسختان منه فی (پاکستان، انجمن ترقی أردو) الأول غیر مؤرخه بعلامه (2 ق 12) و الثانی کتبت فی 1230 فی 15 صفحه و بعلامه (1 ق ف 112) و مر لنظام أولیاء فوائد الفؤاد فی (16: 354) نسخه مشوشه مخرومه من أولها و آخرها، یوجد فی (دانشگاه 4895) کتبت بقلم النستعلیق الهندی فی القرن الحادی عشر أو الثانی عشر، و فیها تواریخ من (12 ذی الحجه 712 إلی 29 ذی الحجه 714) و فی خلاله أیضا تری تاریخ 715 إلی 719، و
النسخه فی 130 ورقا کل صفحه منها فی 17 سطرا، و نسخه أخری غیر مؤرخه منه فی (بنگال 239) و إملاءاته من تاریخ 707 إلی 720 و یحتمل أن المملی قد استفاد فی إملاءاته هذا من إملاءات أستاذه التی
ص: 177
فرغ من جمعها هو بعد وفاته فی (664 أو 665) فی راحه القلوب و عناوین القطعات بعد التاریخ: (دولت پایبوس به دست آمد)، (بدولت پایبوس رسیده شد)، (بسعادت پایبوس رسیده شد) و أمثالها، و أما راحت القلوب فارسی عرفانی نسخه منه فی (بادلیان 2/ 2671) کتبها مبارک بن الشیخ برهان (19 شوال 1115) و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه، رقم 1133) و نسختان منه فی (الآصفیه 1652 و 1577 تصوف) کتبت فی (1200 و 1283) و لنظام أولیاء أیضا رساله عرفانی أو رساله در تصوف نسخه منه فی (المتحف البریطانی 6693) بخط من القرن الحادی عشر و معها عده رسائل أخری و نسخه أخری منه غیر مؤرخه فی (پاکستان، انجمن ترقی أردو 1 ق ف 88) فی 17 صفحه و معها ملفوظات نظام الدین أولیاء و شیخ کلیم الله جهان آبادی کما یأتی فی هذا الجزء
و هو ابن المحدث الجزائری، المتوفی 1158، إلی الآقا جمال الخوانساری المتوفی 1125، فی تعزیه المولی مسیحا الکاشانی
کتبها فی رجب 1293، و یقول فیه إن یستحسنها صدیقی فلیطبعه أوله: [ای دل منزل فراتر کن از این خاک دان إلهی عمری ما کان عمری بذلت فی طاعتک بیان حال و صورت أحوالی است از بنده وفائی ] نسخه خط المنشی فی (الحقوق 1/ 155 ج) کتبها بقلم النستعلیق فی رجب 1293
إلی صائب، نسخه منه عند (عبد الحسین بیات 158)، ضمن جنگ ألفها رفیع الدین الرافع حدود (1078- 1084) علی ما یظهر من ص 360 من المجموعه و معها عده غزلیات له و رساله فی المعمی یحتمل قویا إنها له أیضا علی ما ذکرنا فی (21: 273) و مر و مقدمه شرح قصیده آخوند ملا عباس له أیضا
و جوابه و مکالمات هذا الوزیر عند کسری، طبع ضمن جاویدان خرد فی 25 ص أوله: [فه شید شتمای
ص: 178
هرشنده هرششکر زمریان پراهیدور به نام ایزد بخشاینده فرخ نامه که یونان دستور به نوشیروان نوشته است، مؤبدان مؤبد گوید: چون شاهنشاه روان شاد أنوشیروان ] و یسمی المکتوب ب فرخ نامه نسخه منه فی (طهران، أدبیات 43 د) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الثالث عشر
لزین الدین بدر العرفی، مائه مکتوب فارسی فی السیر و السلوک و الریاضیات و الأخلاق، ألفه سنه 744 باستدعاء مریده القاضی شمس الدین، یخاطبه فی أول کل مکتوب بقوله: [برادر! شمس الدین!] و أثنی فی دیباجته علی شیخه و أستاذه: [مرشد الأنام، قطب الأقطاب، سلطان العارفین، شرف الدین محمد بن یحیی المنیری ] و کتابه النسخه سنه 1095، و الظاهر أن المؤلف من صوفیه العامه
لسالک العارفین، توجد نسخه من دیوانه فی (الملک 6/ 6077) کتبت بقلم النسخ فی 1234، و هی مشتمله علی ما أنشأها من القصیده و الغزل و المکتوبات هذه، و مخمس فی 70 بند و الرباعی و المناجاه الآتیه ذکرها، و الظاهر أن الناظم کان حیا فی تلک السنه أوله:
السلام ای خاک پایت أشرف از عرش برین
السلام ای پرده دار خلوتت روح الأمین
أو ترسل أو انشای معین زمچی لمعین الأسفزاری المتخلص ب (نامی) المذکور فی (9: 1076 و 1165) ألفها سنه 873 باسم السلطان حسین میرزا بایقرا (842- 911) و رتبها علی مقدمه و أربع منشئات کل منها فی عده فصول، و لها خاتمه و الکتاب مشتمل علی الأحکام (الفرامین) و المنشآت الدیوانیه و ما یتبادل بین الأحباب، نسخه مبتوره لعلها بخط المؤلف، توجد فی (سنا 318) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن التاسع أو العاشر، و النسخه کانت فی ملکیه الدکتور بیانی، و نسخه أخری فی (الرضویه 216، أدبیات) کتب فی القرن العاشر فی ما وراء النهر فی 169 ورقه، و قد سقطت من النسخه المنشا الرابع و الخاتمه
ص: 179
و قسم من الدیباجه و لم یسم المؤلف فی فهرس المکتبه، و مما یظهر من النسخه أن المؤلف ذهب إلی هرات فی 873، فوجد رعایه من الخواجه مجد الدین محمد ابن غیاث الدین أحمد الخوافی وزیر السلطان حسین بایقرا، فتوسل إلی هذه الأوراق علی سبیل الترسل
لجامنی بهان رای الهندی، فارسی فی الترسل مرتب علی 34 فصلا فلکل من المواضیع، مثل التهنئه و التعزیه، فصل واحد فرغ منها فی 1094 أولها: [بعد از ادای حمد و ثنای کار ساز دو جهان و حاجت روای عالمیان ] نسخه منها فی (الآصفیه، 301 أنشأ) کتبت فی القرن الثالث عشر ظاهرا، فی 394 ص
للشیخ غلام محیی القصوری، ألفها غلام نبی نسخه منها فی (پاکستان، لاهور، پرفسور شیرانی 1/ 747/ 3780) کتبها غلام حسین فی (1293- 1876 م) و المحتمل اتحاد المکتوبات هذا، و لو بعض الاتحاد، مع مکاتیب طیبه المذکور فی (22: 134)
لعبید الزاکانی، المذکور فی (9: 706) نسخه منه بهذا العنوان ضمن کلیاته الموجوده فی (طهران، أدبیات 205 ج) المکتوبه فی 1282 فی 168 ورقا، و معها عشاق نامه، نوادر الأمثال بالعربیه درویش نامه، قصیده و هزل و تضمینات، دلگشا بقسمیه الفارسیه و العربیه، ده فصل و نسخه الکلیات هذه مشوشه، و یأتی للعبید منشئات و یحتمل اتحادهما
نسخه منه فی خزانه سیدنا الصدر، مخروم الأول لکنه مکتوب علیه هذا العنوان، و الظاهر أنه من إنشاءات بعض الأدباء الیمن، کتبه محمد شفیع السندی بأمر السید القاضی عبد الله بن القاضی إسماعیل بن عبد الرزاق الحسنی، ثم أوقف للسید محمود بن إسماعیل بن عبد الرزاق فی سنه 1266 فی شهر ذی حجه فی بندر فحا، و السید محمود هذا أخو السید محمد الذی کتب إلیه الشیخ أحمد بن محمد الیمنی الشروانی الأنصاری، کتابه المذکور فی
ص: 180
عجب العجاب فی سنه 1224 و تملک أیضا نسخه من شرح نظم الدر فی سنه 1234
للمولوی حامد الله، ساکن موضع موتی عمله پرگنه کابر، و المتخلص ب (حامد) هندی، فارسی توجد نسخه منها فی (پاکستان لاهور، پرفسور شیرانی 3115/ 110) ضمن دیوانه المشتمله علی الغزل و المنظومات أیضا، و المکتوبه بخط عباس علی خان
مر فی (22: 132) بعنوان مکاتیب منظوم و من هذا القبیل حکایت نذر بستن قاضی الآتی ذکره ضمن المنظومات
مر فی (15: 49) بعنوان صفوه الصفا لابن البزاز و یأتی باسمه الآخر المواهب السنیه
یأتی بعنوان منتخب القصائد
و هو حاشیه علی المطول و شرح له بالقول، للمولی مهدی بن محمد شفیع الأسترآبادی المازندرانی، المتوفی سنه 1259، ذکره فی کشف الحجب و نجوم السماء
منظومه ألفیه، للشیخ محمد علی المعلم بن زین العابدین بن الحسین الحبیب آبادی الأصفهانی، المولود سنه 1308 ذکره فی آخر کشف الخیبه المطبوع سنه 1352
الذی هو شرح الألفیه تألیف الشهید، شرح صاحب الروضات الألفیه لکنه لم یخرج الا شرح المقدمه، و کتب علیه إجازه له الشیخ محمد بن علی بن جعفر کاشف الغطاء، فکمله ابنه المیرزا محمد مهدی من أول الطهاره إلی التیمم استنسخها المیرزا أحمد الروضاتی عن خطیهما
مر بعنوان المخزون 20: 231 عن المعالم لابن شهرآشوب لکن ذکره الفیروزآبادی فی البلغه فی أئمه النحو و اللغه بعنوان المکنون کما فی العقبات
لابن عمر و الزاهد محمد بن عبد الواحد، له أسماء الشعراء
ص: 181
و توفی سنه 345، ذکره معجم الأدباء
فی رد هدایه المسترشدین الذی کتبه بعض الشیخیه ردا علی هدیه النمله و طبعه فی بمبئی، و المکواه لصاحب هدیه النمله الشیخ المعاصر الحاج میرزا محمد رضا الواعظ الهمدانی رأیت نسخه منه عند المشهدی إسماعیل التبریزی، مساله گو
للشیخ محمد علی الحزین ابن الشیخ أبی طالب الزاهدی الجیلانی الأصفهانی المولد، و المتوفی ببنارس الهند سنه 1181 یظهر من فهرست کتبه أنه فارسی
) طبع فارسیه و ملخصه الموسوم ب کنز الغنائم و کلاهما للسید المعاصر الحاج میرزا محمد تقی ابن عبد الرزاق الموسوی الأحمدآبادی الأصفهانی، مرتب علی ثمانیه أبواب و بعد لم یتم و هو مبسوط.
فارسی طبع فی هامش أنیس اللیل سنه 1343 لمؤلفه الحاج میرزا محمد رضا بن عبد الرحیم بن محمد رضا بن الحاج محمد إبراهیم الکرباسی.
و شهادته فارسی طبع بإیران، للشیخ المحدث المعاصر الحاج شیخ محمد باقر البیرجندی.
فی بعض الفوائد، للآقا محمد علی الکرمانشاهی صاحب ملتقط الدر فی تحقیق الکر کما یأتی، ذکره فی دائره المعارف الإسلامیه إیران ص 51.
منظوم فارسی فی المسائل الدینیه و الأخلاقیه لعبد الرحمن مشفقی البخاری المذکور دیوانه فی (9: 1051) من شعراء أکبر پادشاه (963- 1014) نسخه غیر مؤرخه منه فی (پاکستان، لاهور، پرفسور شیرانی 3/ 959/ 4011) و نسخه من دیوانه فی (بنگال، إیشیاتک، الآسویه 126 دیوان 631)
ص: 182
کتبت فی 983، و نسخه أخری فی (آکادمی علوم شوروی 1/ 655)، کتبت کالنسخه السابقه فی (3 شعبان 1254) فی قوشقند و الکاتب المولی محمدی بن المولی عشور محمد.
هو اسم لکتاب الشیخ محمد بن إبراهیم النعمانی المعروف بغیبه النعمانی و المطبوع فی طهران سنه 1318.
للشیخ الرئیس أبی علی سینا، المتوفی سنه 427 توجد فی الآصفیه، ضمن مجموعه رقم 11 کما فی تذکره النوادر.
فارسی مرتب علی مجالس، للحاج مولی إسماعیل بن الحاج مولی محمد جعفر السبزواری الواعظ، المتوفی سنه 1311 طبع بطهران.
فارسی، مرتب علی ملاحظ، للحاج مولی محمد حسن النائنی صاحب گوهر شب چراغ و غیره و هو مطبوع.
قصه فارسیه، منسوبه إلی ملا جعفر (جانمازدار) المجلسی. أولها: [ملا جعفری خروس باز از مشاهیر أهل أصفهان و نوادر آن سامان و از أصحاب أشهر العلماء و المحدثین ... آخوند ملا محمد باقر مجلسی ]. توجد بطهران (الملیه 428 ف) کتابتها 7 ع 2/ 1305.
لدلپت رأی مخاطب براو دلپت سنگه، من القرن الثانی عشر بالهند. قصص تاریخیه و لطائف فارسیه. أولها: [ملاحت مقال از مدح ممدوحی است که جلوه اش ]. توجد فی (المتحف البریطانی 1828) کتابتها حدود 1266 فی 175 ورق.
فارسیه لبهار الخراسانی المذکور فی (9: 145) توجد علی نسخه مذهبه من الأصل المکتوبه بقلم الشکسته النستعلیق فی القرن الثالث عشر فی 102 ص فی (المجلس 1/ 3006) و مر مقدمه حدائق السحر (22: 54).
ص: 183
توجد نسخه مذهبه من الخمسه فی (طهران، المجلس 2363) کتبها ولی بن علی تکلو بقلم النستعلیق الجید فی 1029 و فیها مخزن الأسرار و خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر إسکندرنامه، و علی النسخه ملاحظات لبهار الخراسانی، و یأتی له ملاحظات حول دیوان مسعود سعد کما یأتی منتخب خمسه نظامی.
لبهار الخراسانی المذکور، توجد مع أصل الدیوان المکتوبه فی 22 ذی حجه من القرن الثالث عشر و النسخه فی (المجلس 2384) و هی مخرومه الأول و فیها أشعار الأنوری من القصیده و الغزل و الرباعی مجموعها فی 8000 بیتا، و مرت ملاحظات علی حدائق السحر له.
أیضا لبهار الخراسانی، توجد علی نسخه من أصل الدیوان الموجوده فی (المجلس 1391) و المکتوبه بقلم النستعلیق فی 1033 بخط مهدی الجرفادقانی، و النسخه مشتمله علی أشعار الناظم من القصیده و الترکیب و القطعه و الغزل و الرباعی، یقرب المجموع من 5500 بیتا.
فی مجموعه أکثر رسائلها للمحقق الکرکی، بخط المولی درویش محمد بن درویش فضل الله السمنانی، فرغ من بعضها 958، و رأیت فی (مکتبه السید الشیرازی) بسامراء، مجموعه أخری فیها تلک الرساله و تاریخ فراغ بعض أجزائها 963. أولها: [هذا تحقیق مسأله شرعیه] کتبها لطلب من لا یسع مخالفته تزید علی مائتی بیت، و نسخه أخری فی آخر الإرشاد للعلامه المکتوب 952 بخط جلال الدین محمد بن قطب الدین أحمد و قد ملکها عبد الرزاق ابن خواجه سلطان محمود بن کمال الدین القمی، رأیتها فی کتب الفاضل الشیخ محمد حسن بن الشیخ محسن الجواهری المعاصر.
توجد نسخه من دیوانه فی (المجلس 2487) کتبت فی 1260، لمحمد تقی سپهر فی 61000 بیتا من القصیده
ص: 184
و الغزل و المسمط و الترجیع و المستزاد و المثنوی و القطعه و شهرآشوب و علی النسخه ملاحظات لبهار الخراسانی المذکور.
توجد نسخه من دیوانه فی ساری عند طاهری شهاب، کتب بقلم النسخ الجید فی سنه 1209 فی 132 ص، و علی النسخه ملاحظات لرضا قلی خان هدایت صاحب مجمع الفصحاء.
لباستانی راد، فی سبعه صحائف، توجد نسخه من الدیوان فی (دانشگاه 3201) کتبها یعقوب بن أبی الحسن الآشتیانی القمی فی یوم الأربعاء (29 ج 2/ 1201) مع مقدمه أسطوریه فی ترجمه الناظم التی دست باسمه و بعدها یقرب من 7500 بیتا من قصائده فی 204 ورقه و علی النسخه ملاحظات باستانی راد.
رضا قلی، المذکور فی (9: 1292)، و توجد نسخه من دیوانه فی (المجلس 1084) کتبها الناظم بنفسه فی 1275، و فیها ما نظمها من الترجیع و القصیده فی 318 ورقه، و المجموعه فی 12900 بیتا و علی هامش النسخه ملاحظات أدبیه من الناظم، و یأتی ملاحظات رضا قلی خان حول فرهنگ رشیدی.
الأصل للجامی و هو فی عده فصول، طبع فی إستانبول (1857 م) و فی پاریس (1872 م) مع عروض سیفی و بعدها مکررا. أوله- کما أشرنا فی (15: 254): [سپاس وافر قادری را ... و بعد، بدان که أرباب صناعت عروض بناء أصول أوزان شعر را بر سه رکن نهاده ...]. و أما الملاحظات هذا لبهار الخراسانی صاحب ملاحظات حول حدائق السحر المذکور آنفا. و توجد علی نسخه غیر مؤرخه کتبت بقلم النستعلیق العتیق فی (المجلس 1/ 2906).
صاحب مجمع الفصحاء المذکور فی (20: 38) علی نسخه من فرهنگ رشیدی التی کان یملکها فی 1256، و هی
ص: 185
قیمه و النسخه فی (سپهسالار 5) کتبها الحاج إمام قلی فی لاهور فی 1133 فی 286 ورقا.
لدرویش المقدادی الفلسطینی للشیخ کاظم بن سلمان بن صالح بن حمزه الکواز الشمری الحلی الکاظمی الخطیب المعاصر.
لصاحب الدیوان و هو النواب أعز خان بهادر خان ترک جنگ مغول، المتوفی حدود 1160 و تاریخ الملاحظات (1144- 1151) توجد علی نسخه دیوانه الموجوده فی (طهران، الملکیه 313/ 643 ف) و المکتوبه بقلم النستعلیق و الشکسته النستعلیق، و بعض الأشعار بخط المؤلف کتبها فی النصف الأول من القرن الثانی عشر و الدیوان هذا ضمن کلیاته المذهبه المشتمله علی 1- الدیوان المشتمله أیضا علی الغزل و المخمس و الرباعی و المفردات و المثنوی، 2- رساله محفل شوق بالنثر، 3- سفینه نظم و نثر 4- رساله در کیفیت دستگاه ادراک و المجموع فی 1062 ص.
توجد نسخه مذهبه من دیوانه فی (طهران، المکتبه الملکیه 388- 505 ف) کتبت بقلم النستعلیق الجید فی القرن التاسع أو العاشر فی 740 ص، مشتمله علی أشعار شاهی من الغزل مرتبا علی الحروف و الرباعی، أوله: [ای نقش بسته نام خطت با سرشت ما ...].
و علی النسخه ملاحظات من ملوک الهند، جلال الدین أکبر شاه و من بعده، و یأتی منتخب دیوان شاهی.
الأصل لنشاط الأصفهانی معتمد الدوله، المذکور فی (9: 1189) و هو نثر ملمع من الفارسیه و العربیه.
أولها: [ناظم العلوم بربع المناظم احتبس الهواء و احترس الماء و الکاد علیه و بعث ثم استوی ...] و نسخه مذهبه منها فی (المجلس 2/ 3006) کتبت بقلم الشکسته النستعلیق فی القرن الثالث عشر فی 117 ص و علیها ملاحظات لبهار الخراسانی صاحب ملاحظات حول دیوان جمال الدین الأصفهانی و غیره مما مر آنفا.
ص: 186
الشرح لابن سیدی و الملاحظات علیه لسروری الترک، المتوفی 962 و فیها انتقادات علی الشارح، توجد منضمه إلی شرح گلستان الموجوده فی (القاهره، دار الکتب 322 أدب تیمور) و المکتوبه بعده أقلام، و منها قلم المؤلف فی (ذی قعده 961) فی 158 ورقه، ذکرنا شرح السروری فی (14:).
توجد نسخه من گلشن فی (طهران، دانشگاه 1/ 2496) کتبت بقلم النسخ فی (9 رجب 1257 و علی هامشها ملاحظات بقلم غلام حسین میرزا القاجار ابن إنصاف المذکور فی (9: 108) و والد إیرج میرزا المذکور فی (9: 114).
تألیف عباس العزاوی المحامی، للشیخ کاظم الخطیب المذکور.
المذکور فی (9: 1302) توجد نسخه من دیوانه فی (المجلس 1085) کتبها الناظم بنفسه بقلم النسخ و النستعلیق و الشکسته و علیها ملاحظات من سنه 1268 إلی 1288، و فیها ما نظمها من القصیده و المخمس و الغزل و القطعه و مراثی الأئمه و المکاتیب و أشعار لغیره، و عده من خطب علی علیه السلام و الأشعار یقرب من 5000 بیتا فی 153 ورقه.
لأبی إسحاق إبراهیم بن الحکم بن ظهیر الفزاری، ذکره النجاشی.
لأبی خیون، قال النجاشی: لا یعرف بغیر هذا، و رواه عنه أبی جعفر أحمد بن محمد بن خالد البرقی الذی توفی سنه 274.
لأحمد بن جعفر المناوی، و استخرج منه بعض علماء الشیعه 34 حدیثا فی کتابه کشف المخفی فی مناقب المهدی کما ذکره السید ابن طاوس فی کتابه الطرائف.
ص: 187
لأبی یعقوب إسماعیل بن مهران بن أبی نصر السکونی الثقه، روی عن الرضا علیه السلام و عن جماعه من أصحاب أبی عبد الله الصادق علیه السلام .
للبطائنی و هو الحسن بن علی بن أبی حمزه، ینقل عنه قال: [و هی نسخه عتیقه فی خزانه مشهد الکاظم علیه السلام ] فیظهر أن فی ذلک العصر کانت خزانه کتب للمشهد الکاظمیه.
لأبی محمد الحسن بن علی بن فضال، الراجع عن الفطحیه إلی القول بالإمامه عند وفاته فی سنه 224.
لدانیال، عده تلامیذ المجلسی الثانی مما ینبغی أن یدرج فی البحار قال هو مما اشتریته لکم و کان عند السید بن طاوس هو أو مختصره کما ذکره فی کشف المحجه.
لعلی بن أبی صالح بزرج الکوفی الحناط، ذکره النجاشی.
لأبی الحسن علی بن الحسن بن علی بن فضال الفطحی یروی عنه ابن قولویه بواسطه ابن عقده الذی توفی سنه 333.
لأبی القاسم علی بن الحسن بن القاسم الیشکری الخزاز الکوفی، المعروف بابن الطبال، ذکر ترجمته فی الرجال الکبیر حاکیا عن رجال الشیخ أنه قال: سمع منه التلعکبری سنه 329 أحادیث محمد بن معروف الهلالی عن أبی عبد الله علیه السلام قال فی کشف الحجب أول الکتاب هکذا قال الشیخ أبو محمد هارون ابن موسی التلعکبری حدثنا أبو القاسم علی بن الحسن بن القاسم الیشکری الخزاز الکوفی المعروف بابن الطبال فی المحرم سنه 328 عن حفظه بالکوفه باب منزله فی موضع یعرف بالقلعه فی ظهر البیع قال مولدی سنه 203، قال: سمعت أبا جعفر محمد ابن معروف الهلالی الخزاز و کان بمنزل عبد القیس یقول فی سنه 250 و کان قد أتت علیه 128 سنه، قال: مضیت إلی الحیره إلی أبی عبد الله جعفر بن محمد علیه السلام فی وقت السفاح
ص: 188
فوجدته قد تداک الناس علیه ثلاثه أیام متوالیات فما کان لی فیه حیله و لا قدره علیه من کثره الناس و تکاثفهم.
للسید علی بن طاوس الحسنی الحلی، اسمه الفتن و الملاحم کما مر.
للسید علی بن السید محمد مولانا الموسوی التبریزی، المولود سنه 1320 طبع ثانیا فی تبریز سنه 1380 و هو فارسی.
لأبی الحسن علی بن مهزیار الأهوازی، ذکره النجاشی.
لأبی محمد العمرکی بن علی البوفکی من قری نیسابور، ذکره النجاشی.
لأبی محمد الفضل بن شاذان بن الخلیل النیسابوری، من أصحاب الرضا علیه السلام .
لأبی أحمد محمد بن أبی عمیر الأزدی، الذی لا یروی الا عن ثقه، و المتوفی سنه 217.
لأبی جعفر محمد بن أحمد بن یحیی الأشعری القمی، صاحب نوادر الحکمه المعروف بدبه شبیب.
لأبی جعفر محمد بن أورمه القمی، ذکره النجاشی کسابقه.
لأبی عبد الله محمد بن جمهور العمی عمر 110 سنین، و یروی عن الرضا علیه السلام ، ذکره الشیخ و قال النجاشی الملاحم الکبیر، و یرویه عنه معلی بن محمد البصری.
لأبی جعفر محمد بن الحسن الفروخ الصفار القمی، المتوفی بها سنه 290.
لأبی عبد الله محمد بن عباس الغاضری، ساکن بنی غاضره، ذکره النجاشی.
ص: 189
لأبی جعفر محمد بن عبد الله الکرخی. من أبناء الأعاجم یروی عنه البرقی.
فی شرح حدیث الملاحم المروی فی أول سوره البقره من تفسیر الصافی عن العیاشی عن أبی لبید المخزومی عن أبی جعفر علیه السلام ، و هو من الأحادیث المشکله، للحاج میرزا أبی القاسم بن المیرزا کاظم الموسوی الزنجانی المتوفی بها سنه 1292 فی 400 بیت، فی خزانه أحفاده” المؤلف” بزنجان، و مر العجاله فی شرح هذا الحدیث.
لمحمد بن القاسم الطوسی، ذکره ابن شهرآشوب فی المعالم.
لأبی بکر محمد بن الحسن بن درید اللغوی الأزدی، صاحب الجمهره المتوفی سنه 321. أوله: [الحمد لله الأول فی دیمومته ...
الأحلم فی أزلیته الواحد فی ملکه الفرد فی سلطنته العلی فی دنوه القریب فی علوه ...] ذکر فی أوله: [هذا کتاب الفناه لیفز إلیه المجبر علی الیمین المکره علیها فیعارض بما رسمناه و یضمر خلاف ما یضره لیسلم من عادیه الظلم و یتخلص من جنف الغاشم ...] و ذکر أن اللحن عند العرب الفطنه و أصل اللحن أن یرید الشی ء فیوری عنه بقول آخر و ذکر أول الملاحن قولک ما سألت فلانا حاجه و الحاجه ضرب من النبات له شوک و الجمع حاج ثم عنوان کل لفظ و تقول کذا و تقول کذا إلی آخر الکتاب فی قرب 500 بیت بالجمله هو کتاب تعلیم التوریه ببیان الکلمات اللغویه التی یراد منها غیر ظاهرها کان یقول ما لفلان عندی جاریه و یرید بها السفینه، و النسخه موجوده فی مکتبه الخدیویه علی ما یظهر من فهرستها، و نسخه أخری فی النجف عند الشیخ هادی کاشف الغطاء، و حکی عن الخفاجی فی شفا الغلیل أن ملاحن العرب ألغازها و هی المحاجات لأنها تظهر الحجی و المعابات و الرمز و المعمی و المتأخرین من الأدباء فرقوا بینهما.
ص: 190
للمولی محمد طاهر بن محمد حسین الشیرازی النجفی القمی، المدفون خلف مرقد زکریا بن آدم بقم، شیخ المحدث الحر و المجلسی الثانی نسبه إلیه المولی فتح علی سبط السلطان کریم خان زند فی الفوائد الشیرازیه و عده فی عداد الکتب الاخبار التی یؤید بها طریقه الأخباریه، و بعد ذکره ذکر أیضا ملاذ الأخیار فی شرح تهذیب الاخبار للمجلسی الثانی فلا یحتمل منه الاشتباه به.
للمجلسی الثانی، المولی محمد باقر بن محمد تقی الأصفهانی، المتوفی سنه 1110 و 1111، شرح للتهذیب خرج من أوله إلی آخره فی مجلدین مجلد من أوله إلی آخر النکاح و مجلد الثانی من الطلاق إلی آخر الکتاب فی 50000 بیت. أوله: [الحمد لله الذی جعل اقتفاء آثار أئمه الدین لتهذیب مسالک الیقین کافیا و الصلاه علی حجج الله البرره الکرام السفره الذین جعل الاستبصار بأخبارهم لمن لا یحضره الفقیه وافیا ...]. جمع فیه ما علقه من الحواشی فی سالف الزمان علی التهذیب النافعه للمبتدی و المتوسط و المنتهی من الطلاب و الکاشفه لحجاب الارتیاب، بالتماس قره عینه و أعز ولده المیرزا محمد صادق، الذی هو من بنت السید المیر علاء الدین گلستانه، و فرغ من کتاب الطهاره فی رجب سنه 1102 و من الصلاه فی ع 1/ 1109، و کتب جمله منها قبل التاریخین فإنه ذکر فراغه من الحج سنه 1094، و المجلد الأول منه من الطهاره إلی أواخر التجاره موجود فی خزانه آل السید حسین بن المیر إبراهیم القزوینی صاحب معارج الأحکام بقزوین و قد قابله و صححه السید حسین المذکور بنفسه من أول الکتاب الجهاد إلی أواخر التجاره، و کتب علیه بخطه بعض الحواشی و المجلد الأول منه مع نقص قلیل فی آخره، موجود فی کتب الحاج شیخ عبد الحسین الطهرانی بکربلاء، و نسخه تامه من أوله إلی الحدیث السادس و السبعین و المائه من باب الزیادات فی فقه النکاح الذی هو بعد باب الولاده و النفاس و العقیقه، یذکر الأحادیث فی کل باب بالعدد و یتکلم أولا فی سنده و توصیفه بالصحه أو الضعف
ص: 191
أو غیرهما ثم یتکلم فی دلاله متنه و قد یقتصر علی التکلم فی السند فیما کان متنه ظاهرا و رأیت أیضا مجلده الأول المنتهی إلی الحدیث 184 من باب تطهیر الثیاب و هو آخر الطهاره فی کتب آل السید صافی بالنجف ملکه السید محمد مؤمن بن محمد الموسوی سنه 1160 و مجلد فی الصلاه إلی آخر المزار فرغ منه سنه 1094.
للحاج مولی محمد جعفر ابن المولی سیف الدین الشریعتمدار الأسترآبادی، الطهرانی المسکن و النجفی المدفن المتوفی سنه 1263 کتب ذلک عند قراءته أصول المعالم عند أستاذه الأمیر سید علی الطباطبائی صاحب الریاض (دام إقباله) یقرب من 8000 بیت، رأیته بمخزن مدرسه البادکوبه بکربلاء. أوله: [الحمد لله الذی هو أصل فوق الأصول و الذی أنشأ الفروع عن
الأصول ...]. و هو إلی أواخر حجیه الاخبار و هو حاشیه علی المعالم یذکر کلام المعالم بعنوان (قوله) ثم یذکر کلام الأستاذ بعنوان (قال س)، و أول الحاشیه: [قوله الفقه- إلی- قال س ]، و رأیت منه أیضا نسختین تامه و ناقصه عند السید محمد صادق بحر العلوم، و فرغ منه فی الشهر السابع من السنه الثامنه من العشر الثالث من المائه الثالثه من الألف الثانی من الهجره یعنی فی رجب سنه 1228.
فارسی فی الأدعیه، للحاج میرزا لطف علی بن المیرزا أحمد بن لطف علی المغانی التبریزی، المتوفی فی حیاه والده بالوباء سنه 1262، قال حفیده المسمی باسمه ابن الحاج میرزا علی ابن المصنف أن له أیضا کتاب فارسی آخر أیضا فی الدعاء.
برز منه مسائل التقلید و الاجتهاد مستوفی، للشیخ أحمد بن صالح البحرانی آل طعان، المتوفی بالبحرین سنه 1315، و النسخه عند ولده” المؤلف” المعاصر الشیخ محمد صالح بن أحمد بن صالح.
فی الفقه فی أربع مجلدات، للسید جمال الدین أبی الفضائل أحمد بن موسی بن طاوس الحسنی الحلی، المتوفی سنه 673 و هو صاحب
ص: 192
البشری و حل الإشکال و غیرهما، أستاذ العلامه و ابن داود و أول من قسم الاخبار بالأربعه و قبره بالحله مزار معروف بقبر أبی الفضائل.
لإمام العربیه الفراء یحیی بن زیاد بن عبد الله بن مروان الدیلمی الکوفی، المتوفی سنه 207 فی طریق مکه، قال ابن خلکان: إنه کتاب نافع فی خمسین ورقه.
فی الکیمیاء، لأبی موسی جابر بن حیان بن عبد الله الصوفی الکوفی الطوسی، المتوفی بها سنه 200. أوله: [الحمد لله رب ...
إلی قوله: فلنذکر فی کتابنا هذا من الملاغم البرانیه ما یحتاج إلیه فی کتبنا المتقدمه لمن أراد من ذلک شیئا. اعلم هداک الله أن الملاغم قاطبه البرانیه و الجوانیه ...] و النسخه فی الآصفیه رقم 87 من الکیمیاء فی اثنتی عشر صحیفه. ذکره فی تذکره النوادر.
فی الکیمیاء، أیضا لجابر بن حیان ذکره و سابقه البرانیه ابن الندیم و عدهما کتابین فیما حکاه عن فهرس کتبه.
فی المجموعه أکثر رسائلها للشیخ علی الکرکی، بخط المولی درویش محمد بن درویش فضل الله السمنانی، فرغ من بعضها سنه 958، و رأیت فی مکتبه السید المجدد الشیرازی بسامراء مجموعه أخری فیها تلک الرساله و تاریخ فراغ بعض أجزائها سنه 963. أولها: [هذا تحقیق مسأله شرعیه ...] کتبها لطلب من لا یسع مخالفته، تزید علی مائتی بیت و نسخه أخری فی آخر الإرشاد للعلامه المکتوب سنه 952 بخط جلال الدین محمد بن قطب الدین أحمد، و قد ملکهما عبد الرزاق ابن خواجه سلطان محمود بن کمال الدین القمی. رأیتها فی کتب الشیخ محمد حسن بن الشیخ محسن الجواهری المعاصر.
أو رساله ... فارسیه، نسخه منه فی (پاریس 96810.) ضمن المجموعه المؤرخه 1009 و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه، رقم 743).
لأحمد بن محمد بن الحسین بن الحسن بن دؤل القمی المتوفی سنه 350.
ص: 193
للشیخ الصدوق أبی جعفر محمد بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی، المتوفی سنه 381.
فی الفقه، للحاج الشیخ هادی الطهرانی، نقل عنه تلمیذه الشیخ عبد الله فی بعض تقریراته و لعله الذی سماه بودائع النبوه.
إجازه من الشیخ جعفر بن محمد بن عبد الله بن أحمد بن عبد الله بن علی الستری العوامی البحرانی (1281- بعد 1340) أوله:
[الحمد لله خالق الخلق باسط الرزق ] کتبها (19 ج 1، 1335) للسید مهدی الغریفی، المتوفی 1343، یروی فیها عن أبیه محمد عن جده عبد الله بن أحمد عن الشیخ عبد الله بن عباس الستری عن الشیخ حسین العصفوری و عن الشیخ أحمد بن صالح آل طعان، المتوفی سنه 1315 و عن الشیخ حسین الأصفهانی عن مشایخه
منتخبات من کتب العامه فی مناقب أمیر المؤمنین علیه السلام أیضا للحاج السید محمد علی الشاه عبد العظیمی طبع فی بغداد
لآقا محمد علی الکرمانشاهی مؤلف خوان الإخوان و الخیراتیه المذکور فی (7: 274 و 286) و قطع القال و القیل فی انفعال القلیل المذکور فی (17: 158) ذکره فی دائره المعارف الإسلامیه إیران: 51 و ترجمنا المؤلف فی مصفی المقال القائمه 311، و یأتی له الرساله المئونیه
مجموعه للسید هبه الدین محمد علی الشهرستانی المعاصر
للحافظ محمد السمرقندی صاحب عین الترتیل المذکور فی (15: 368) و القصیده الفاتحه المذکور فی (17: 123) و الملتقط هذا قصیده فی التجوید فی 44 بیت ثم شرحها بالنثر للناظم یقرب من 400 بیت أوله:
نون ساکن نیز و تنوین بعد از أو گر یاد بود
چون بخوانی همچو من بعد أو بدل گردد به میم
ص: 194
نسخه منها فی (المجلس 2/ 821) کتبت فی سنه 865 فی 9 ورق و لعل الکاتب اسمه زین العابدین محمد
أی منتخب الصحاح کأصله للحاج سید محمد علی بن الحاج میرزا محمد الحسینی الشاه عبد العظیمی النجفی، المتوفی بها سنه 1334، طبع فی النجف 1330
أیضا للسید محمد علی الشاه عبد العظیمی طبع فی النجف
فی النصیحه، لوجیه الدین لقمان بن حبیب الله الإسماعیلی، أستاذ الشیخ إسماعیل المجدوع مؤلف فهرست الکتب و الرسائل الذی باشر طبعه و علق علیه ابن المؤلف علی نقی المنزوی و شرح آثار المؤلف و منه هذا الملتقط فی مقدمه طبع المذکور صفحه 17
فارسی فی الفوائد المتفرقه نظیر الکشکول، بعنوان (لقطه، لقطه) لمحمد سلیم الرازی أوله: [سزاوار و شایسته حمد و لائق ثنا و مجد دانا خداییست جلت آلائه که سررشته جمعیت پریشانی خاطر أرباب هنر را] کتبه تأسیا بکشکول البهائی فی سنه 1066 کما صرح فی أوله و ذکر فی ماده تاریخه (ملتقطات نیکو) و جعل بعض ملتقطاته شرحه للغز القانون بالفارسیه الذی فرغ منه سنه 1060 کما مر و النسخه فی خزانه سیدنا الصدر
للسید علی بن محمد علی الحسینی العلوی العلویچه ای الأصفهانی، المولود 1333، فرغ منه 8 رجب 1368 فی 448 ص کما کتبه إلینا
للمیرزا فضل الله ملک الواعظین بن الحاج شیخ جمال المیثمی العراقی الطهرانی المولود سنه 1321 رأیته عنده” المؤلف”
ص: 195
لبعض الأصحاب، منضما إلی دعوات الراوندی، و النسخه عند السماوی بالنجف
و هو المعروف بابن کمونه، المتوفی سنه 690، التقطها من کلام الخواجه نصیر الدین الطوسی المتوفی 672 و النسخه رأیته فی الخزانه الغرویه بالنجف
أرجوزه فی مائتی بیت للشیخ محمد بن الشیخ طاهر بن الشیخ حبیب السماوی المعاصر
للمیرزا محمد بن عبد الوهاب بن داود الهمدانی الکاظمی، الملقب بإمام الحرمین، و المتوفی سنه 1303 فیه مائه تاریخ فی الوفیات و غیرها و طبع سنه 1300
أو رساله در لحسین بن محمود، ألفها لمظفر الدین شاه القاجار فی آداب سیاسه المدن و کیفیه التأسیسات فی الممالک الراقیه فی ذلک الیوم و توضیح ما یحتاج إلیه الأمه أوله: [ستایش مر خدای را جلت عظمته که بعد از چندین سال روزگار بدبختی ] نسخه لعلها بخط المؤلف، توجد فی (طهران، الملیه 383 ف) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الرابع عشر فی 82 ورقا
أو هزار مزار، لعیسی ابن معین الدین أبو القاسم الجنیدی بن محمود الشیرازی، و هو ترجمه شد الإزار عن زوار المزار لأبیه المذکور، ألفه بعد وفاه أبیه سنه 791 طبع الترجمه هذا بشیراز سنه 1320 ش فی 164 ص أوله: [شکر و سپاس خدای را که آسمان روشن ] و یوجد بطهران (سپهسالار 1560) بخط من القرن الحادی عشر و (المتحف البریطانی 24087) و (طهران، أدبیات 114 ب) کتابته 1247 ق
لمحمد محسن الرشتی الأصفهانی، المتخلص بعاصی المذکور فی (9: 1004)
ص: 196
للحاج میرزا لطف علی بن الحاج میرزا علی بن الحاج میرزا لطف علی المغانی التبریزی المعاصر، فیه حل جمله من معضلات المیراث و تقرب من 10000 بیت
لأبی عبد الله الحسین بن خالویه، ینقل عنه سید بن طاوس فی الباب الخامس من فرج المهموم قال: هی نسخه عتیقه یقتضی إنها کتبت فی حیاه المؤلف حضرها لنا السید حسن بن علی المدائنی المعروف بابن بنت الکمال کرهت شرائها لأجل ما فیها من الهزل
للقاضی أبی الحسن علی بن محمد بن عبد الله القزوینی شیخ ابن الغضائری، قدم بغداد سنه 356 ذکره النجاشی
مجلد لأبی الحسن علی بن زید البیهقی، کما فی معجم الأدباء
لمحمد بن جعفر التمیمی، حکاه و ما بعده یاقوت عن الوزیری المغربی الذی سمعهما منه
للشیخ أبی الحسین محمد بن جعفر بن محمد بن هارون ابن فوقه التمیمی الکوفی النحوی، المعروف بابن النجار، شیخ النجاشی المولود سنه (303 أو 311) کما فی یاقوت 18: 104 و المتوفی سنه 420 کما فی کشف الظنون و فی النجاشی اللمع و النوادر کما مر لأن تسمیته کتابیه باسم واحد بعید
أرجوزه فی تواریخ موالیدهم و وفیاتهم علیه السلام ، للشیخ الفضلی السماوی، و مر له ملتقطات
مر ذکره فی (19: 305) بعنوان مثنوی کما ذکرنا سائر مثنویات الناظم فی (19: 130- 347- 167- 250 بعناوین: بهرام نامه، یوسف و زلیخا، خسرو و شیرین، عقد گهر و قد قال الناظم فی القصیده التی عد فیها مصنفاته: [بعد آنان (؟) از شاهان زند- هم بامر
ص: 197
آن ملوک ملک پرور گفته ام- در دگر دفتر بیان شاعران نامدار- هم بر آن أیام بر تقلید آذر گفته ام ] توجد نسختان من ملحدنامه ضمن کلیات الناظم فی:
1- (طهران، المجلس) 2- (مشهد خراسان، الرضویه 453- 4681)
لمصطفی القاری مؤلف تحفه القاری المذکور فی (3: 461)، ألفه فی سیره عاصم و رواته فی سنه 1068، و النسخه فی (سپهسالار 2018) بخط المؤلف فی سنه 1072، و له أیضا متممه تحفه القراء فاتنا ذکره فی محله ألفه فی سنه 1068 أیضا، و صرح فی الدیباجه باسم المؤلف و تحفه القراء و متممه تحفه القراء. أوله: [الحمد لله علی الآیات التی لا تعد بعدد ... اما بعد غرض از این مختصر محقر آن است بعد از تألیف ...]. و النسخه فی (سپهسالار 2018) بخط النسخ الجید تاریخها سنه 1072 و معها تحفه القراء.
) للسید المعاصر محسن الأمین الحسینی العاملی، ألحقه بکتابه الدر النضید و طبع سنه 1346.
مر فی (16: 329) بعنوان الفوائد الجدیده و هو فی أصول الفقه. أوله: [الحمد لله رب العالمین حمدا لا یقوی علی إحصائه الا هو ...]. أول فوائده: [البحث فی جزئیه شی ء لواجب ...]. نسخه منه فی کرمانشاه ضمن مجموعه من رسائل المؤلف- أعنی الوحید البهبهانی- المذکور فی (1: 147) و ترجمناه فی الکرام: 171 و فی مصفی المقال القائمه 86.
نسخه لعلها نسخه الأصل توجد فی (مدرسه نواب 11) بمشهد کتبت بقلم النسخ، و فی أوله تسعه فوائد و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه رقم 2185) و ذکرنا برهان قاطع فی (3: 98) و قد انتقد أسد الله غالب الدهلوی برهان هذا، فی کتاب سماه ب قاطع برهان و رد رحیم الهندی الدهلوی المذکور بکتابه ساطع برهان ثم للمره الثالثه جاء نجف قلی خان الحجری بتخطئه رحیم الهندی فی تألیفه رافع هذیان و کذلک آخرون کتبوا حول هذا الکتاب رادا علیه أو مدافعا عنه و طبع برهان قاطع
ص: 198
للمره الأولی فی (1818 م) فی کلکته، و طبع أخیرا بطهران باهتمام من المرحوم الدکتور محمد معین. أوله:
ای راهنما بهر زبان در أفواه
یزدان و کرسطوس چوتکری و اله ...
بهترین لغتی که متکلمان بدیع البیان ...].
لآقا محمد المدرس ألحق به فصولا فی ثلاثه أوراق. أوله: [الحمد لله رب ...]. فی سنه 1049، و النسخه فی الرضویه من وقف نادر شاه سنه 1145.
مر فی (21: 279) بعنوان معیارات العارفین.
المنظومه المطبوعه معها فی سنه 1320 و هی الإرث و الزکاه و منزوحات البئر و الرضاع، لا أعرف ناظمها و مر تکمله الدره إلی آخر الصلاه، کما مر فرائد اللآلی فی (16: 223).
للشیخ تقی الدین إبراهیم الکفعمی و هو ابن علی بن الحسن بن محمد بن صالح، صاحب المصباح الذی فرغ منه سنه 895 و توفی کما فی کشف الظنون سنه 905، ذکره فی الروضات و ینقل عنه فی البحار.
مرت ذکرها عند ذکر أصل الدیوان فی (9: 136).
هو المیرزا مصطفی خان مؤتمن الدوله بن المیرزا سعید خان، المستوفی فی بلاط القاجاریه. ولد فی 1263 و کان حیا فی 1324، ذکرنا دیوانه فی (9: 1158) و توجد نسخه من دیوانه فی (دانشگاه 3545) کتبت بقلم الشکسته فی القرن الرابع عشر، و فیها ما نظمها من القصیده و الغزل و الرباعی و المثنوی و المفردات و القطعه تقرب من 2000 بیتا و فیها إشارات إلی الحوادث التاریخیه فی عصره و هجو بعض معاصریه و لها ملحقات فی ترجمته و ترجمه ولده المیرزا علی خان فی سته أوراق إلصاقیه.
ص: 199
لناشر أصله اللطیف السید الأمیر علی خان صدر الدین بن أحمد نظام الدین المدنی الشیرازی، المتوفی سنه 1120، و ذکره فی مصادر أعیان الشیعه و مر بعنوان التذییل.
متعدده مرت فی ذیل الصحیفه.
و بعض الأدعیه الساقطه عنها للمولی محمد باقر المجلسی المذکور فی (1: 148) و طبعت الملحقات مع الصحیفه مکررا.
فی تاریخ قدیم خوزستان لمؤلف شکرستان در تاریخ شش هزارساله خوزستان.
لولد المصنف الشیخ صفی الدین بن فخر الدین الطریحی، المجاز من أبیه سنه 1072، و کانت وفاته بعد سنه 1100 موجود و مطبوع فی آخره و هو غیر حواشیه علیه.
فی آخر بعض نسخه بطهران. أوله:
[الحمد لله الحق الحقیق المبدئ المعید] کتب علیه هذا الاسم.
فی معرفه التقویم، للمیرزا غیاث الدین جمشید بن مسعود الکاشانی، مطبوع مع النزهه له أیضا.
من جمع السید محمد العاملی الکتبی، جمعه بعد جمع أصله و طبع الملحقات سنه 1342.
و هو یحیی بن عقب معلم الحسن و الحسین رضی الله تعالی عنهما منظومه لامیه. أولها:
رأیت من الأمور عجیب حال
لأسباب یسطرها مقالی ...
کذا فی کشف الظنون.
أو دور الفلک، فارسی فی ثلاثین بابا فی کل باب سؤال عن أمر مخفی و طریق استخراج جوابه بعد جمل اسم السائل و اسم أمه و عدد
ص: 200
اسم یوم الأسبوع الذی سئل فیه.
ابن الحاج محمد حسین الأسدی الحائری المتوفی سنه 1281 هائیه نظیر هائیه الأزری فی 1265 بیتا مطلعها:
أ هی الشمس فی السماء علاها
أخذت کل وجهه بسناها
و النسخه عند السید سلمان آل طعمه بکربلاء، و کان دیوانه عند السید عبد الحسین کلید دار و أحرق فی سنه 1335 بوقعه حمزه بیک.
طبع فی إیران سنه 1307 مع رساله فی الفراسه و القیافه، و مر أصول الملحمه، فراجع.
أو ملحمه أو أصول ملحمه لأبی الفضل التفلیسی منجم القرن السادس، مر فی (2: 212) بعنوان أصول الملاحم ألفه من کلمات دانیال النبی و الإمام الصادق علیه السلام و بعد تألیفه لکتاب قانون الأدب المذکور فی (17: 18) و ذکر فی دیباجه نسخه (سپهسالار) أنه ترجم من الیونانیه إلی الفارسیه و یوجد عده نسخ منها مع اختلاف فی عدد الفصول أقدم ما اطلعت علیها فی (یزد، سریزدی) کتبت فی القرن التاسع بخط النستعلیق، و أخری فی (المتحف البریطانی 1164) کتبت فی القرن الحادی عشر. و نسخها مختلفه فی الترتیب و الإنشاد منها فی مقالتین: 1- استخراج حکم دلیل فی 25 علامه کل منها فی 25 فصل علی حسب الشهور الرومیه، 2- استخراج دلیل جمیع العلائم علی حسب وقوع القمر فی البروج فی 28 فصل، و أشار فی الدیباجه إلی ملحمه دانیال و هرمز و بزرجمهر و رئیس الحکیم و الإمام الصادق علیه السلام ، و قال إسماعیل پاشا: إن للمؤلف کتابان: أصول الملاحم و ملحمه دانیال نسخه من الکتاب فی (المتحف البریطانی 3/ 23568A DD ) تاریخها حدود سنه 889 فی 25 فصل.
یوجد عده نسخ منها مع اختلاف غیر یسیر و لکن جمیعها فارسیه مأخوذه من الکتاب السابق ذکره و یعتبر منتخب منه، کنسخه (دانشگاه 3086) تاریخها حدود سنه 1122، و قبلها ملحمه دانیال المذکور
ص: 201
قبلا، و أخری فی (دانشگاه 4855) کتبت بخط النستعلیق فی القرن الثالث عشر فی 19 باب و کل باب فی 25 فصل، و أخری فی (إلهیات 1/ 116 ج) کتبها محمد مهدی ابن آخوند ملا إسماعیل پیشنماز حدود سنه 1335 فی 12 باب.
) منسوب إلیه کما فی أول البحار مع ملحمه دانیال و کانا عنده” مؤلف البحار” و قال: هما مشهوران لکن لا اعتمد علیها کثیرا
التائیه الکبیره فی مدح ثامن الأئمه الإمام علی بن موسی الرضا علیه السلام ، خرج منه ألف و ثمانمائه بیت، من نظم الشیخ عبد علی بن عبد الصاحب بن الشیخ جواد بن الشیخ بن الشیخ علی بن الشیخ حمود الظالمی النجفی ابن الشیخ محسن بن الشیخ علی الکبیر الظالمی الفزاری، المولود فی مشخاب علی خمسه فراسخ من جنوب النجف فی 1325، و تلمذ علی الشیخ محمد تقی بن العلامه الشیخ عبد الحسین صادق العاملی و جده الثالث الشیخ حمود الظالمی کان من تلامیذ العلامه السید بحر العلوم، و قد مدح أستاذه بقصیده متین علی ما ذکر بعض أحفاده أولها:
أفکر فی نفسی و عظم خطیئتی
فمن غافر ذنبی و ساتر عورتی
و فی أواخرها:
أتیتک أسعی من بلاد بعیده
من الذکوات البیض أشرف بقعه
من النجف الأعلی من الأجمه التی
بها الأسد الکرار حامی العرینه
و جئتک من وادی السلام و أهلیا
لأفدیکم من کل أهل و مهجه
إلی قوله:
فخذ ما فقد جاءتک تسحب ذیلها
فزاریه تزری بکل خریده
و عبد علی الظالمی لبابکم
إنی و جلا من ذنبه و الخطیئه
و آخر قول قاله فی ثنائکم
علیکم سلامی و أنمار تحیتی
المنقول من کتب الأوائل الموسوم ب الشرائع أی العلامات و الآثار العلویه مرتبا علی أبواب: 1- کسوف الشمس، 2- خسوف القمر، 3- هاله الشمس، 4- هاله القمر، 5- رؤیه الهلال،
ص: 202
6- علامه البروق، 7- دلائل الرعد و الغیوم و الریاح و الأمطار و البرد و القوس و القزح و الزلازل إلی نیف و عشرین بابا، و النسخه عند السید محمد بن علی الشبر
لعنایه خان، محمد طاهر بن ظفر خان أحسن، المتوفی 1081 المذکور فی (9: 7) بتخلصه آشنا، و هو تاریخ حکومت شاه جهان (1037- 1067 ق)، و یبتدئ فیه من أجداده و أوائل حیاه المغولی الهندی، و ینتهی فیه إلی حوادث جمادی الثانیه من سنه 1067 أوله:
به نام پادشاه پادشاهان
سزاواری ده صاحب کلاهان
حمدی که در خور شأن احدیت باشد] یوجد فی (المتحف البریطانی 5614A dd ) و (المتحف البریطانی 175Or ) و الهند (بانکی پور 568)
نصاب فارسی من نظم سیدا، نظمه للشاه حسام الدین و آخره: [این در درج معنی و این طرفه نظم مختصر در سال نهصد و نه شده مجموع از روی یقین ] و النسخه فی مجموعه عند الشیخ مرتضی چهاردهی
الأصل لمحمد بن إبراهیم الأکفانی، المتوفی سنه 749، مطبوع کما فی معجم المطبوعات ص 464 و ملخصه
ما ظفرت بمصنفه أوله: [الحمد لله الذی أحکم أساس شرایع الدین بتصحیح الدرایه]
فارسی فی أصول الدین للسید محمد حسین بن محمد تقی الهمدانی المعاصر، مرتب علی مقدمه و خمسه أبواب و خاتمه رأیته عند الشیخ عباس الحائری الطهرانی المعاصر
لأحمد بن إبراهیم بن عصفور، فی 19 صفحه ضمن مجموعه بمکتبه السید عباس جمال فی البصره کتابته سنه 1236
أو نکته القراءه، فارسی، للشیخ محمد تقی المعروف بالآقا نجفی ابن الشیخ محمد باقر الأصفهانی، المتوفی سنه 1332 و قد طبع
ص: 203
سنه 1295
للأمیر زین العابدین بن محمد الحسینی المعاصر للمیر داماد أوله: [الحمد لله رب العالمین ] و النسخه فی الرضویه ناقص الآخر
مر بعنوان مختصر التذکره
لابن علی الحسینی المتوفی فی الهند بلده مونگیر و هو انتخاب من سیر المتأخرین لغلام حسین الطباطبائی، فی ثلاث دفاتر: الأول أحوال سلاطین هند التیموریه و الأمراء الهند من تیمور إلی محمد شاه سنه 1152 ق، الثانیه: فی حوادث بنگال و عظیم آباد و أریسا إلی سنه 1195 ق، و الثانیه: من الثانی و العشرین جلوس محمد شاه المذکور سنه 1153 إلی سنه الثالثه و العشرین من جلوس شاه عالم 1195 ق أوله: [حمد بی حد و سپاس بی عد نثار بارگاه عظمت ] یوجد بالهند (بانکی پور 585) کتابته 1279 ق
و هو الموسوم بالتمحیص فی مجلد صغیر کما مر، للفاضل الهندی الشیخ بهاء الدین محمد بن تاج الدین الحسن بن محمد الأصفهانی من علماء أواخر الدوله الصفویه (1032- 1135) و کان هذا أول مصنفاته کما استظهره فی الروضات و یأتی شرحه الموسوم بمنبه الحریص فی فهم ملخص التلخیص
للسید حسین بن الأمیر إبراهیم بن الأمیر معصوم القزوینی، شیخ سیدنا بحر العلوم الذی توفی سنه 1212 جعل الملخص الفصل الثالث من مقدمات کتابه معارج الأحکام فی شرح مسالک الأفهام و شرایع الإسلام و لعله المراد من الرجال اللطیف المنسوب إلیه کما فی الروضات
یأتی بعنوان ملخص المقال
ص: 204
بحذف الأسانید و المکررات فی 40000 بیت، للسید عبد الله بن محمد رضا الشبر الحسینی الکاظمی المتوفی 1242 ثم لخص الملخص و جعله 30000 بیت و سماه درر الاخبار و جامع المعارف فی 14 مجلدا ذکر جمیع ذلک تلمیذه الشیخ عبد النبی الکاظمی فی تکمله نقد الرجال
و نقله عن الفارسیه القدیمه إلی العربیه للوزیر العارف الحسن بن سهل السرخسی وزیر المأمون بعد أخیه فضل بن سهل، و کان مکرما عنده حتی مات فی سرخس سنه 236، أورد الشیخ أبو علی مسکویه هذا الملخص بعینه فی مقدمه کتابه آداب العرب و الفرس
الأصل من الکتب البهلویه العتیقه فی أخلاق الفرس و عرفانها لخص و ترجم إلی العربیه و منها إلی الفارسیه و المترجم الفارسی ابن مسکویه الحکیم و لکن الیوم لا یوجد أثر من ترجمه الفارسیه هذا و لها تراجم أخری بالفارسیه منها لتقی الدین محمد بن الشیخ محمد التستری الأرجانی ترجمها باسم أبی المظفر نور الدین محمد جهانگیر پادشاه (1014- 1037) أوله: [پادشاه معارف آگاه هوشنگ این پندنامه به جاویدان خرد ترتیب داد هوشنگ شاه می گوید از خداست آغاز و به أو انجام ] نسخه منه فی (الإلهیات 85/ 242 ب) ضمن المجموعه المؤرخه (1057- 1068) و نسبت فی فهرس المکتبه إلی گنجور بن إسفندیار و نسخه أخری فی (الملک 6/ 547) ضمن المجموعه المؤرخه 1064 فی 35 ص أوله: [آورده اند در أخبار که حکمای عرب و عجم و روم و هند و یونان گرد آمدند و گفتند: بگویید تا از هر گوهر] و نسخه غیر مؤرخه منه فی (الرضویه 128- 5989) کتبت بقلم النستعلیق الشکسته فی سته أوراق و هو غیر النسخه المطبوعه من الکتاب الا إنها ترجمت من العربیه أیضا و هناک ترجمه أخری من الکتاب سمیت ب انتخاب شایسته جهانی ترجمها محمد حسین الحکیم بن الحاج شمس الدین مع تصرفات و زیادات فی 1065 للنواب (؟) و طبعت باهتمام الدرویش فانی المانکجی باسم ناصر الدین شاه فی (1293- 1294) فی بمبئی و نسخه منه فی (طهران،
ص: 205
أدبیات 111 ج) کتبها شعبان قلی بن جعفر بقلم النستعلیق فی 1324 فی 98 ورقا و نسخه أخری غیر مؤرخه بدون مقدمه فی (سپهسالار 52/ 2912) و مر ذکر الکتاب فی (1: 25) ذیل عنوان آداب العرب و الفرس کما مر ذکره فی (5: 78) بعنوان جاویدان خرد
المشتمل علی بقیه أحکام الصلوات الست مع تحقیقات أخری من نفسه سیما فی شرح دعاء السمات الداخله فی هذا الربع، للمولی محمد حسین بن یحیی النوری تلمیذ المجلسی الثانی، فرغ منه سنه 1127 کما ذکره فی آخره و قد رتبه أولا علی 42 بابا و کتب فهرست الأبواب بخطه و کتب فی آخره بخطه: [تم ما أردنا استخراجه من أبواب المجلد الآخر لکتاب الصلاه من
بحار الأنوار للمحقق العلامه مولانا و أستاذنا محمد باقر علم الدین المجلسی أعلی الله تعالی مجلسه فی أعلی علیین فی لیله السادسه و العشرین من شهر رمضان المبارک سنه سبع و عشرین و مائه بعد الألف الهجریه علی مهاجرها و آله آلاف ألوف الثناء و التحیه علی ید المتمسک بالمصطفین ابن یحیی النوری محمد حسین ...] ذکر جمیع ذلک الفاضل المولوی محمد علی فی نجوم السماء و له رساله فی صلاه المسافر علی ما یظهر من فهرست هذا الکتاب حیث إنه بعد ما عقد 42 بابا قال:
[هذه الأبواب المزبوره فی الفهرست أخرجنا منها نصفها أعنی 21- التی رقمنا علیه علامه صح و دعاء السمات فی باب التاسع عشر و أدرجناها فی کتابنا الا ثلاثه أبواب فأنا أدرجناها فی رساله علی حده الّفناها فی صلاه المسافر و قد غیرنا ترتیب بعض الأبواب لأمر دعانا إلیه ...].
للمؤلف أصله جلال الدین الدوانی المذکور فی (1: 231)، مرتب علی مقدمه و مقصد و خاتمه. أوله: [این رساله مشتمل است بر مقدمه و مقصدی و خاتمه. مقدمه: پوشیده نماند که نفس ناطقه انسانی از سنخ ملکوت و عالم مجردات و تعلق أو به بدن ...]. نسخه منه فی (المجلس 35/ 3456) کتبت فی القرن الثانی عشر فی 12 صفحه، و مر فی (15: 226): رساله
ص: 206
فی العداله للدوانی و ذکر فی (ص 1647) من فهرست نسخه های خطی فارسی أربع رسائل للدوانی کلها فی العداله، فما أدری هذا ملخص أی منها.
الأصل لعبد العزیز الکاشی و هو منتخبات منظوم و منثور بالفارسیه و العربیه فی المواضیع الأخلاقیه و الاجتماعیه مرتب علی ثلاثه أقسام: 1- مدائح، افتخارات و حکم و آداب، 2- حکایات، 3- متفرقات، و لخصها المؤلف بنفسه فی ثلاثه أقسام کل منها فی عده أبواب و عده فصول للوزیر ... الدین محمد بن الصاحب سعد الدین. أوله: [الحمد لله الملک العلام و الصلاه علی خیر الأنام ... أما بعد، فإن أصغر عباد الله عبد العزیز الکاشی ...] نسخه من الملخص و لعلها بقلم المؤلف فی (المتحف البریطانی 9602) کتبت فی 777، و نسخه أخری غیر مؤرخه فی (الأیاصوفیه 419) کتبت بقلم النستعلیق فی 105 ورقا، و نسخه غیر مؤرخه لعلها من أصل الکتاب، و لا ملخصه، توجد فی (القاهره، دار الکتب 111، أدب فارسی طلعت) فی 278 ورقا.
للشیخ خلف بن الحاج عسکر الحائری المتوفی سنه 1246، یوجد عند الأردوبادی.
مر الأصل فی (12: 2) و یقال له زاد السالک أو سلوکیه ألفت بین سنین (1030- 1040). أوله: [الحمد ... أما بعد چنین گوید خاک راه سالکان طریق حق ... از کیفیت راه حق پرسیده بودند ...] نسخها شایعه أقدمها کتابه فی (دانشگاه 15/ 2896) کتبها أحمد بن محمد طاهر فی (17 ج 2/ 1218) بقلم النستعلیق، و نسخه أخری فی (سپهسالار 2/ 6546) کتبه محمد بن الحاج هاشم کهنویه، من مزارع سمیرم السبعه، فی سنه 1255 بقلم النسخ و طبع فی 1331 ش، أما الملخص لمؤلف الذریعه الشیخ آقا بزرگ الطهرانی، کما مر فی (12: 3) فراجعها.
لسپهر الثانی المذکور فی (9: 429) و الأصل له أیضا کما مر فی (12: 227) و هو فی آداب الملک و المواعظ و النصائح التی
ص: 207
أفادوها ملوک الماضی إلی أولادهم، و ألف الملخص فی 1316 باسم مظفر الدین شاه أوله: [خلاصه کتاب سلوک الملوک مظفری است که این کمتر چاکر پیشگاه خلائق پناه عباس قلی سپهر از کتب عدیده که حاوی کلمات و موعظه سلاطین جهان و حکمای باستان است ...]. نسخه منه فی (طهران، الملیه 344 ف) کتبها ابن المؤلف، خادم الحضره السلطانیه محمد تقی کمال السلطنه فی 1316 فی 46 ورقا.
طبع ضمن سه گنجینه توحید المذکور غلطا بعنوان گنجینه ... فی (18: 245) و یأتی أصل الشرح ذیل منازل السائرین للأنصاری.
الفیضیه المذکوره أصلها فی (15: 127) مر فی (1: 53) بعنوان آیینه شاهی و التلخیص لمؤلف أصله طبع فی سنه 1320 ش و مما یظهر منه أن الفیض من القائلین إلی مزیه العقل و شرفه علی الشرع نسخه منه فی (تبریز، الملیه/ 3554) کتبت
بقلم النسخ فی (صفر 1121) و نسخه أخری فی (طهران عند أصغر المهدوی 8/ 364) کتبها علی بن أحمد الرشتی حدود سنه 1270 بقلم النسخ و النستعلیق.
فی علم الکلام کبیر مبسوط، للحاج مولی محمد تقی بن الآقا محمد البرغانی الشهید سنه 1264، موجود عند حفیده” المؤلف” الحاج میرزا هدایه بن الشیخ صادق بن الشهید.
مع الترجمه الفارسیه، یأتی باسمها نجات السالکین فی حرف النون.
الأصل و الملخص کلیهما للمجلسی، کما مر فی (15: 370 و 21: 54) ألف الأصل 1074.
الأصل لحسین بن حسن الأنجوی ألفه بأمر من أکبر شاه (963- 1014) فی مقدمه مع 12 آئینا فی قواعد اللغه و 24 بابا علی ترتیب الحروف الأولی فی (باب) و الثانیه فی (الفصل) و لها خاتمه
ص: 208
سقطت فی طبعه 1293 لکهنو و لا یوجد فی أکثر النسخ المخطوطه، و هو فی خمسه درات و کل منها مشتمل علی درات و جلوات. الدر الأول: الکنایات و الاستعارات و هذا أیضا علی ترتیب الحروف، 2- اللغات المرکبه عن الفارسیه و العربیه، 3- اللغات المشتمله علی أحد من الأحرف الثمانیه، 4- لغات زند و پازند و أوستا، 5- اللغات العربیه. و یوجد عده ملخصات من الکتاب إحداها لعباس الکردستانی کما فصلناه فی (16: 198) و نسخه من ملخص آخر توجد عند السید شهاب الدین التبریزی بقم. أوله: [حمد له ... و الصلاه علی جمیع عباده الصالحین ... اما بعد، بدان که این ملخص است از کتاب فرهنگ جهانگیری بحذف الأشعار و الشواهد ...]. و هناک ملخص ثالث نسخه مذهبه منه فی طهران عند الدکتور مفتاح کتبها محمد بن محمد صادق بقلم النستعلیق فی (ع 2/ 1255). و ملخص آخر ألفت بأمر (مولانا عباس أردلان سنندجی) فی سنه 1072 و سمیت فی آخر النسخه ب مختصر .... أوله: [حمد له ... مقدمه در بیان چیزهای
(سودمند) بر آیین بسیار، آیین أول در بیان اسم پارس ...]. نسخه منه فی (طهران، أدبیات 115 ب) کتبها عبد الله بن الحاج مهدی خان الجابلقی فی (18 ع 1/ 1085) فی 178 ورقا کل صفحه منها فی 18 سطرا.
أقول: و لا یبعد اتحاد بعض هذه الملخصات مع بعض آخر کما لا یخفی.
الأصل و الملخص کلاهما لمحیی الدین ابن العربی العامی، و یأتی الملخص باسمها نقش الفصوص فی حرف النون.
هو ترجمه تلخیص جالینوس بالفارسیه مر فی التاء.
المعروف بالفوائد العتیقه و الجدیده، کلاهما لأستاذ الملخص المنتخب و هو الوحید البهبهانی الآقا محمد باقر بن المولی محمد أکمل المتوفی سنه 1206 أوله: [الحمد لله الواحد الأحد الفرد الصمد الذی خلق السماوات بغیر عمد]، و هی ثمانون فائده ملخصه
ص: 209
من الفوائد الحائریه السابق ذکره لخصها منها تلمیذه المجاز من السید بحر العلوم، صاحب ریاض الشهاده الشیخ محمد حسن بن الحاج معصوم القزوینی الحائری، و قد شرح بنفسه هذا الملخص و سمی شرحه ب تنقیح المقاصد- أو- تلخیص المقاصد کما فی بعض النسخ- الأصولیه فی شرح ملخص الفوائد الحائریه کما مر و فرغ من الملخص فی ضحوه الاثنین (24 ج 1/ 1202) فی حیاه أستاذه الوحید، و فرغ من الشرح سنه 1212 کما مر
للسید الشریف المرتضی علم الهدی أبی القاسم علی بن الحسین بن موسی الموسوی، المتوفی سنه 436 ذکره فی تأسیس الشیعه و کشف الحجب و غیرهما نقلا عن کتاب النجاشی، و النسخه عند شیخ الإسلام الزنجانی، و هو کبیر فی أربعه أجزاء لکن فصولا من أول الجزء الأول و فصولا من آخر الجزء الرابع ساقطه عن هذه النسخه و کتب بعد تمام کل جزء أنه تم الجزء الفلان من کتاب الملخص فی أصول الدین و فی آخر الجزء الثانی تاریخ الکتابه (4 ذی قعده 1027) و لما أنه صنفه بعد انتهاء إملاء الذخیره و کان وقع بعض المطالب فی أول الذخیره علی الإیجاز فبسط القول فیها فی الجزء الرابع من الملخص
فکأنه جعل الجزء الرابع منه، الذی به تمام کتاب الملخص، تکمله للذخیره قال فی أول الجزء الرابع بعد التسمیه، ما لفظه: [نبدأ بعون الله و قوته فی هذا الجزء بذکر أول الکلام المبسوط من الکتاب الموسوم بالذخیری المخالف لما بنی علیه صدره من الإیجاز و الاختصار لیکون تماما لکتاب الملخص من حیث انتهی الإملاء منه حسب ما رآه مصنفهما و رسمه و بالله عز و جل التوفیق فصل فی إفساد فی قولهم فی الکسب ] و عناوینه: [باب الکلام فی الصفات، باب الکلام فی نفی الرؤیه، باب الکلام فی العدل، باب الکلام فی الإراده، باب الکلام فی الکلام، باب الکلام فی المخلوق، باب الکلام فی الاستطاعه، باب دخل فی جمله فصول هذا الباب، باب الکلام فیما یتعلق بالمکلف ] و فی کل من هذه الأبواب عده فصول و مجموع الفصول الموجوده نیف و ثمانون فصلا و یشیر فی أثناء تلک الفصول إلی أسماء جمله من
ص: 210
تصانیفه کما صرح فی آخر جمل العلم و العمل أن الملخص بسط من الذخیره
للخواجه نصیر الدین الطوسی، المتوفی سنه 672، و النسخه فی مکتبه محمد مراد أفندی دامادزاده بإسلامبول و شرحه بعض الفضلاء، کما مر
للمولی خیر الدین الألله آبادی، و له شرحه أیضا الموسوم ب نقد البلاغه کما یأتی أنه فرغ منه سنه 1225
لمحمود بن محمد بن عمر الچغمینی أوله:
[الحمد لله کفا إفضاله و الصلاه علی نبیه محمد و آله ] و علیه شروح و حواش للأصحاب کما مر فی (6: 135 و 13: 176) و منها شرح القاضی زاده الرومی، شرحه باسم السلطان ألغ بیک بن شاه رخ بن أمیر تیمور گورکان، و النسخه عند السید أبی القاسم الموسوی الریاضی الخوانساری، کتابته سنه 897 و مطبوع فی طهران و الشرح مزجی أوله: [الحمد لله الذی جعل الشمس ضیاء و القمر نورا] و علی هذا الشرح حواشی لجمع کثیر من الأصحاب و کتب الشیخ زاده أبو إسحاق ابن عبد الله الخادم الکوبنانی فی القرن التاسع علی الشرح حاشیه توجد فی (دانشگاه 50/ 2417) ضمن سبع رسائله سته منها بخطه و هی: 1- شرح الشمسیه 2- حل مسأله الإقبال و الإدبار 3- حاشیه شرح الملخص هذا، 4- شرح زیج ایلخانی
بالفارسیه، 5- تألیفیه أو رساله ای در تناسب تألیفی، بالفارسیه 6- تضعیف بیوتات شطرنج أو تضعیفیه فارسی أیضا، و أما السابع فهو شرح سی فصل بالعربیه و المجموعه فی 323 ورق
للعلامه الحلی و مر بعنوان تلخیص الکشاف و مر أیضا مختصر الکشاف الموسوم بالکاف الشاف
أخلاق عرفانی أوله: [الحمد لله الذی اخترع ماهیات الأشیاء بفیض وجوده و بعد، ما یبین رمز الأقطاب فی إثبات القدیم سبحانه ] و النسخه مذهبه فی (طهران، موزه 3730) کتبت بقلم النسخ
ص: 211
فی القرن الحادی عشر فی 430 ص
للحسن الخطیب البمی الکرمانی، کما ذکره فی بعض الفهارس
ذکرنا الأصل فی (20: 000) أما الملخص: لأفضل الملک المتخلص ب (المعی) صاحب أفضل التواریخ و غیره، لخصه مع النقل إلی الفارسیه باسم أحمد شاه القاجار علی عهد حکومه السلطان حسن میرزا نیر الدوله فی خراسان 1330 و سمی الملخص ب أفضل التفاسیر أوله: [سپاس فراوان و ستایش بی پایان توانا خداوندی را سزد] نسخه خط المؤلف توجد فی (الملک 661) کتبت بقلم النستعلیق فی 1330 فی 151 ورقه
أشرنا إلی الأصل فی (16: 201 و 20:
37) و هو مرتب علی الحروف، و ذکر أول حروف اللغات فی (باب) کما ذکر آخر الحروف فی (فصل) و طبع بطهران فی ثلاث مجلدات فی 1338 ش، باهتمام من محمد دبیر سیاقی. أوله: [ابتدای کلام هر دانشمند سخنور و انتهای سخن هر خردمند هنرپرور ...]. و قد تصرف سروری فی کتابه هذا ثلاث مرات، إحداها بعد أن وصل فرهنگ جهانگیری المذکور فی
(16: 197) إلی إیران، و مره فی لاهور 1036، و مره لخصه کما أشرنا إلیه فی (9: 443) نسخه غیر تامه من الملخص توجد فی (المجلس، 2817) کتبها محمد حسن الشهیر ب (وکیل) فی 1221 فی 660 ص.
فی تلخیص غایه المرام فی الإمامه، للآقا نجفی الأصفهانی، المتوفی سنه 1331، ذکر فی آخر جامع الأنوار له، المطبوع سنه 1297.
ذکرنا الأصل فی (21: 3). الذی أوله:
[الحمد لله و سلام علی عباده الذین اصطفی علی الخصوص علی محمد ... العوذ و العیاذ پناه گرفتن به کسی یا به جایی یا به چیزی، أقسام فعل ثلاثی شش است ...]. أما الملخص فمر أیضا بعنوان لسان التنزیل فی (18: 301) نسخه منه فی (أور خان،
ص: 212
بورسه 194) کتبت فی 850 و نسبت فیها، و بتبعها فی فهرس المکتبه، إلی جمال الدین أحمد بن إسحاق.
المذکور فی (21: 125) مع الترجمه الفارسیه، مرتب علی أربعه فنون فی أسرار علم الشرائع و علم الأخلاق و أصول الدین و العرفان و کل فن فی عده أبواب کأصله، و یسمی الملخص ب آینه حق نما أو آینه جهان نما. أوله: [شکر و سپاس بی قیاس مر خداوندی را که ...].
و هو أیضا لمؤلف أصله نور الدین الکاشانی، نسخه منه فی (الرضویه 52، أخلاق 6234) کتبت بقلم النستعلیق فی (23 شوال 1125) فی 115 ورقا، و نسخه أخری فی (المجلس 565) کتبها عبد العلی بن معصوم القزوینی الأصفهانی فی یوم الجمعه (3 ج 2/ 1223) فی 206 ورقا.
النراقیه، مر فی (22: 13) بعنوان المقامات العلیه.
لأحد من محرری دار الإنشاء الشاه سلطان حسین، و هو تحریر فنیه العروض و القافیه بعبارات أسهل. أوله: [موزونی سخن ثنای حضرت حق عز شأنه و مطبوعی بیان ... و بعد، چون در أیام خجسته آغاز ...] نسخه مذهبه منه فی (المجلس 1/ 3486) کتبها عبد الوهاب الرشتی فی 1222 فی 135 ص.
للسید عبد الله بن محمد رضا الحسینی الشبر الکاظمی، المتوفی سنه 1242. أوله: [الحمد لله رب ...]. ذکر فی الدیباجه اسمه و نسبه و إنه لخصه من کتابه الکبیر الموسوم ب جامع المقال.
و هو نظیر وجیزه المجلسی الثانی لکنه أکبر منه فی 6350 بیتا و کتابه النسخه فی یوم الأحد (4 رمضان 1248) عن خط المؤلف، عند الآقا نجفی بقم.
للشیخ عبد الرحیم بن عبد الحسین الحائری.
ص: 213
للحاج السید محمد العصار اللواسانی بن محمود (1264- 1356) المذکور فی (9: 724) فرغ منه فی المشهد فی ع 2/ 1247. أوله: [... و بعد، این بنده شرمنده در موقع نوشتن فقاهه الرضویه چون در مقدمه آن کتاب أموری را مذکور نموده ام که شخصی ]. یوجد فی (الرضویه 106 رجال) بخط المؤلف و بالتأریخ المذکور.
للشیخ إبراهیم بن الحسین بن علی بن الغفار الدنبلی الخوئی، المستشهد فی فتنه الأکراد بخوی سنه 1325 کتبه سنه 1277 و عمره یومئذ ثلاثون سنه کما صرح به فی ترجمه نفسه فی آخر الکتاب و ذکر هناک روایته عن الشیخ مهدی النجفی و الشیخ محمد حسین الکاظمی. أوله:
[الحمد لله المتفرد بالدوام ...]. ابتدأ فیه بفوائد رجالیه، و رتبه علی أقسام الثقات و الحسان و الموثقین و الضعفاء و المجاهیل و من لم یبلغ رتبه الممدوحین و المذمومین و ختم بالکنی و الألقاب، و استشهد فی داره بالهجوم علیه من الأشرار فی سنه 1325.
للحاج شیخ عبد الرحیم بن الشیخ عبد الحسین بن الشیخ محمد حسین الطهرانی الأصفهانی الحائری، صاحب الفصول المولود بکربلاء سنه 1294. و ذکر ترجمه حاله علی ظهر المطبوع منه فی سنه 1343 و فرغ من نظمه سنه 1333.
الأصل لجار الله الزمخشری کما مر فی (22: 38) لخصها بعض الأدباء و سماها ب ترشیح الفضائل و ذکرت تاریخ التلخیص فی آخر الکتاب سنه (خمس و عشرین و سبعمائه- 725). أوله: [الحمد لله الذی وضع تاج الشرف علی قمه ... فقد اختصر مقدمه الأدب بإیجاز و إطناب ...] نسخه منه فی (أور خان جامع، بورسه 1606) کتبها فتح الله بن حبیب الدین بقلم النسخ و النستعلیق فی سنه 788 فی 131 ورقا.
مر أصله فی (3: 130) بعنوان بعض مثالب النواصب لأبی الرشید عبد الجلیل الرازی، و هو مباحث الکلام سیما، الإمامه،
ص: 214
و فیها فوائد: رجالی، حدیثی، تاریخی، جغرافیایی، ألفه بین سنین (556- 559) و طبع بطهران سنه 1335 ش، قدمه و علق علیه السید جلال الدین المحدث الأرموی الحسینی و کتب رساله مستقله تعد مفتاح النقض اسمه کلید النقض و تعلیقات آن و عنده أربع نسخ من النقض لیست بینها نسخه کامله کما أن عنده نسخه مذهبه من ملخص النقض کتب بقلم النستعلیق فی سنه 1050.
لمیرزا إبراهیم مدائح نگار التفرشی بن مهدی بن رضا قلی، المولود فی تفرش 1280 ق، المتوفی (1280- 1325 ق). و هو علی طراز گلستان سعدی فی خمسه (ساغر) و خاتمه (جرعه): 1- فی حسن السلوک و عادات الملوک، 2- فی أخلاق
الدراویش، 3- فی التفویض إلی الله، 4- فی الحمق و الجهل، 5- فی الحکم و الآداب. و الجرعه فی شرح أحوال نفسه. أوله: [حمد خدای را عظمت قدرته که قدرتش موجب حیرت است و بصنع اندرش مزید فکرت ].
یوجد فی (الرضویه 4/ 10314) بخط علی أکبر بن میرزا إسماعیل السمنانی المتخلص ب یا هو، کتابته 1330.
أوله: [هذا کتاب ملعمه الأسرار. سؤال کردم از استادش که نسخه کیمیا دیده شده البته نزد سرکار بهتر باشد ...]. نسخه منه فی (دانشگاه 3/ 3390) کتبه مالک النسخه أبو طالب بن بهرام الگورشانی بقلم النستعلیق حدود سنه 1262 یقرب من 30 ص.
لروشن چراغ، نسخه منه ضمن مجموعه فیها أیضا مناجات للمؤلف کما یأتی و له غیر هذا رساله در تصوف. نسخه غیر مؤرخه منه فی (الآصفیه 3/ 48 مجامیع).
و هو صاحب الحورائیه المذکوره فی (7: 112) و رساله عرفانی و فقرأت و معرفت المذکور فی (21:
244). مر فی (11: 235) بعنوان رشحات عین الحیاه و هو للمولی حسین الکاشفی، و الظاهر أنه لولده علی السبزواری المتخلص ب صفی، المذکور
ص: 215
فی (9: 616) رتبها علی مقدمه و ثلاثه مقاصد و خاتمه، کل مقصد فی ثلاثه فصول طبع مکررا و طبع ترجمته الترکیه فی 1236 فی إسلامبول. أوله: [الحمد لمن رس رشحات الحقائق و الحکم علی قلوب العارفین ... اما بعد چنین گوید فقیر بی بضاعت ...] ذکر فی ص 1175 من فهرست نسخه های خطی فارسی تسعه نسخ منه أقدمها کتابه فی (طهران، أدبیات 31 حکمت) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن العاشر.
المسماه ب مجالس حسنیه لمحمد بن قطب الأولیاء الشیخ محمد بن أحمد نصیر الدین، الشهیر بالشیخ حسن ابن میان جو، طبع فی الهند سنه 1316، یوجد نسخه منه مع أربعین رساله عرفانیه له کما ذکرنا فهرسها فی (21: 16) و لکن فاتنا ذکر الثانی عشر و الثالث عشر من الرسائل و هما: 12 راحه المریدین 13 صبر در شدت، و مر للمؤلف المفلس فی أمان الله فی (21: 137).
و اسمها فیوضات أو فوائح العرفان جمعها نجیب الدین بن المیر محمد هاشم و النسخه فی (پاکستان، انجمن ترقی أردو، ق ف 84) کتبها مجد الدین فی السنه الحادی عشره من جلوس محمد شاهی فی 206 ص.
أو سوانح و ... لمحمد خان الرزاقی و هو فی سوانح الشاه عبد الرزاق الهالنسوی و أحواله و ملفوظاته، و النسخه فی (الآصفیه 1560 تصوف) کتبت فی سنه 1260.
لعبد الفتاح الحبیب اللهی الصبغهاللهی، و النسخه فی (الآصفیه) 1420 تصوف) کتبت سنه 1162.
و لعله مؤلف نظام القلوب المتوفی 1142، لمحمد کامکار و محمد نور الدین النقش بندی الحسینی و النسخه فی (الآصفیه 1418 تصوف) کتبت فی سنه 1317.
ص: 216
و هو فخر الدین المحب اللهی المسمی ب (فخر الطالبین)، للسید نور الدین الحسینی الفخری، و النسخه فی (الآصفیه 1369 تصوف) کتبت فی سنه 1312.
ألفها أبو الحسن السید محیی الدین فی سنه 1173 بالفارسیه و سماها ب عینک بوقلمون نسخه غیر مؤرخه منه فی 85 ص، ضمن مجموعه فی (پاکستان، انجمن ترقی أردو 2 ق ف 2).
أو تزوک تیموری أو تیمورنامه من المتون المجعوله الفارسیه، نسبت فی المقدمه إلی الأمیر تیمور الگورکانی، و ادعی أنه أبو طالب الحسینی التربتی عثر فی مکتبه جعفر خان حاکم یمن علی متنه الترکی و ترجمه إلی الفارسیه لشاه جهان پادشاه المغولی الهندی (1037- 1067 ق). و هو فی سیاسه المدن فی مقالتین: أولها فی التدابیر و المشاورات، و فی الثانیه یخاطب أولاده و أحفاده، طبع مکررا. أوله: [حمد بلیغ سبحانی را که به مقتضای إنا جعلناک فی الأرض ... مقاله أول در تدبیرات و کنکاش أمور مملکت گیری و ساختن مخالفان و در آمدن به میان دوستان و دشمنان ...]. نسخه الخطیه شایعه.
المذکور فی (9: 215 و 1076) و اسمها دلیل العارفین جمعها تلمیذه قطب الدین الکاکی المذکور فی (9: 883) فی سیره الأولیاء و کراماتهم و طبع فی لکهنو فی سنه (1306- 1889 م). أوله:
[این صحیفه از علم ربانی و این تحفه فقه میانی ...] نسخه منه فی (بادلیان 1/ 2671) کتبت فی (18 ذی قعده 1016).
الشیخ أحمد، فی العرفان، لمحمد بن قاسم نسخه غیر مؤرخه منه فی (بنگاله، إیشیاتک 195 1004).
فارسی فی العرفان، نسخه غیر مؤرخه منه فی (پاکستان، انجمن ترقی أردو، 1 ق ف 93) فی 324 ص، و مر مکتوب نظام أولیاء فی (22: 177).
ص: 217
فارسی فی تاریخ القاجاریه من وقایع جدهم محمد حسن خان القاجار و جهان سوز شاه و آغا محمد، للمؤرخ الشاعر میرزا علی قلی المتخلص بإقبال المازندرانی، ألفه بأمر الشاه زاده محمد قلی میرزا الملقب بملک آرا ابن فتح علی شاه والی مازندران، فسماه باسمه کما فی مجمع الفصحاء 2: 67.
منظوم فارسی فی ذکر قصته، لبابا محمد قاسم خادم المذکور فی (9: 277). أوله: [دوستان همدمان هواداران ...]. نسخه منه فی (المتحف البریطانی 376 ف 4772) ضمن المجموعه المؤرخه (1170- 1756 م) و نسخه من دیوان الناظم فی (دانشگاه 3331) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الحادی عشر مع أشعار بعنوان (لمحرره محمد علی بن محمد قاسم الخادم) و فیها ما نظمه من القصیده و الغزل و الرباعی، و ماده التواریخ، المفیده جدا- من سنه 1133 إلی سنه 1149 و النسخه فی 224 ورقه.
للسید محمد باقر بن السید علی القزوینی تلمیذ شریف العلماء، و المجاز من السید حجه الإسلام، ذکرها تلمیذه فی قصص العلماء و ترجمنا المؤلف فی طبقات أعلام الشیعه: الکرام: 186.
أو بیان عالم ... أو سخنان أهل وحدت أو گفتار أهل ... کما مر بعنوان الأخیر فی (18: 208) و هو ثلاث مقالات للنسفی، طبع ضمن مجموعه رسائله (ص 156- 166 و 177- 183) و نسخها الخطیه مختلفه فی المتن و العنوان و أقدمها کتابه فی (دانشگاه 8 و 7 و 6/ 2958) کتبت بقلم النستعلیق حدود سنه 997 فی 6 و 5 و 4 ص.
أو أخلاق لمحمد الدهدار، صاحب المکاتیب و غیره من الرسائل العرفانیه. ألفها باسم خان خانان فی عشره فقرأت: (الفقره الأولی إنسان بما هو إنسان، نسخه وجود إمکان است در لزوم تخلق بأخلاق خداوند، الفقره الثانیه:
پرده گشایان جمال دانش را در تعریف علم أقوالی است، الفقره الثالثه: چون بر صفحه
ص: 218
انتقاش تصویر مشابهت خاطر، در لزوم صحبت علما. الفقره الرابعه: هر چه حق تعالی در عالم ملک و ملکوت خلق کرده نسخه آن در مجموعه انسانی ثبت نمود، سیر و سلوک ... الفقره العاشره: چون بعضی از مرغوبات مذکور شد ... در اینکه اتصاف بهر کمالی مظهریت نامی از نامهای خداست. نسخه منه فی (المجلس 3/ 826 غیر المفهرسه) کتبت فی 1019 فی 22 ص، و عنوانها ملکات إنسانی و نسخه أخری فی (الإلهیات 3/ 192 د) ضمن المجموعه المؤرخه (1096- 1097) فی 15 ص و عنوانها عشره کامله و مر أیضا بهذا العنوان فی (15: 267).
أو مثنوی عشق ... لعبد الله بن محمد جمال الدین نظمها فی (شوال 1224). أوله:
ای ز خیال همه وصفت برون
درک تو از فکر و خرد شد فزون
توجد نسخه منه فی (پاکستان، لاهور، پرفسور شیرانی 3/ 1225/ 4258) کما فی فهرست دکتر محمد بشیر حسین (1: 152).
للشیخ المعاصر المیرزا محمد حسین المعروف بشیخ الحکماء ابن الحکیم علی محمد الکازرونی، نزیل بوشهر، و المتوفی بها سنه 1334، عند أخیه” المؤلف” الفاضل الحاج میرزا محمد جواد مع تاریخ بوشهر و رسالته فی النبض و غیرهما من تصانیفه و علی الملکوت تقریظ شیخه المجاز له المیرزا محمد علی الرشتی النجفی و تقریظ حبر الیهود المعروف ب ملا مرده خواه، و شهادته بجمیع ما نقله فی الکتاب عن الکتب السماویه المتداوله.
فی احتجاج الصدیقه علیه السلام فی أول مجلس للمحاکمه بینها و بین الخلیفه، لمیرزا خلیل الکمره إی، طبع بطهران سنه 1327 ش.
ترجمه من الإفرنجیه بالفارسیه، و المترجم المیرزا عبد الحسین خان هژیر، طبع.
منسوب إلی البهائی العاملی، تکلم حول فرق الصوفیه و أصنافها مطابقا لما فی معرفه المذاهب و حدیقه الشیعه المنسوب
ص: 219
إلی المولی الأردبیلی. أوله: [حمد لله ... بدان که تصوف پاکیزه کردن دل است ... و أهل تصوف دوازده فرقه اند، و از آن جمله یکی ناجی و باقی گمراهند أول حبیبیه، دوم أولیائیه، سوم شمراخیه، چهارم إباحیه، پنجم حالیه، ششم حلولیه هفتم حورانیه، هشتم وقوعیه، نهم متجاهلیه، دهم مکاسبیه، یازدهم الهامیه، دوازدهم شیعه ...]. نسخه منها فی (سپهسالار 3/ 8813) کتبت بقلم النستعلیق فی رجب 1299.
لمحمد بن عبد الکریم الشهرستانی و ترجمه الفارسیه تنقیح الأدله و العلل المشهورتان.
الذی شرحه منیه الأمل، کلاهما للشریف أحمد ابن یحیی بن المرتضی الحسینی، من أئمه الزیدیه، المتوفی سنه 840. أوله: [الحمد لله و سلام علی عباده الذین اصطفی ...]. موجود مع شرحه عند سیدنا الحسن الصدر و فی کتب الشیخ عبد الحسین الطهرانی، و هو الفن الأول من الفنون التسعه لکتابه البحر الزخار الذی شرحه فی تسعه أسفار و سمی الشرح ب غایات الأفکار فراجعهما.
للشیخ المعاصر محمد بن الشیخ طاهر ابن الشیخ حبیب العقیلی السماوی بقرب النجف.
کلاهما للسید محمد تقی بن المیر مؤمن.
ابن محمد تقی بن المیر رضا الحسینی القزوینی المتوفی سنه 1270.
لعلی بن ساعد الجبل عاملی، المتخلص ب (مهری عرب) کان یعیش بأصفهان و ینظم الشعر بالفارسیه و العربیه و مدح الشاه سلیمان الصفوی (1077- 1105) ذکرنا دیوانه فی (9: 1136) و توجد نسخه من دیوانه فی (دانشگاه، 3217) کتبها أسد بن الحسن بیگ بقلم النستعلیق فی یوم الجمعه
ص: 220
(12 شعبان 1115) لمکتبه المیرزا محمد باقر، و فیها ما نظمها من القصیده و الترجیع و الترکیب، منها فی مدیح الشاه، و مثنویان: مجمع الشعراء و آیینه بدن نما و الغزل و الرباعی و المخمس و المسدس، بالعربیه و الفارسیه و البحر الطویل، و المجموع یقرب من 5600 بیتا فی 189 ورقه. أولها:
ای سوده سر به چرخ مقرنس رواق را
جفت هلال ساخته ابروی طاق را
و نسخه أخری فی (دانشگاه 153/ 2591) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الحادی عشر و فیها ما نظمها من الملمعات و المطائبات و البحر الطویل.
لأبی المنذر هشام بن محمد بن السائب الکلبی النسابه المتوفی سنه 205، ذکره ابن الندیم.
أو کلام الملوک أو رساله خاقانیه لمیرزا تقی صاحب العلی آبادی، المذکور فی (9: 575). و هو تقریرات فتح علی شاه القاجار (1212- 1250 ق) و إنشاء العلی آبادی المذکور فی تاریخ و نسب القاجاریه من أول أمرهم إلی وفاه الملک المذکور و دفنه و مرقده. و من المعلوم أن القسم الأخیر منه لعلی آبادی المذکور. أوله:
لک الحمد یا ذی الجود و المجد و العلی
تبارک تعطی من تشاء ...
درود من نخستین صدور در عرصه شهود]. نسخه شایعه. و مر ذکره فی (3: 288).
لسیف الدوله سلطان القاجار، المذکور فی (9:
495) مجموع من النظم و النثر الفارسی و العربی یشتمل علی عده رسائل فی علوم متفرقه: 1- رساله فی الخطبه و المقام و الشعر و المعمی، 2- رساله فی الإکسیر و الختومات، 3- تحقیق القوانین فی قواعد اللسان الفارسی، 4- رساله در ریاضی و حساب، 5- رساله در هیئت، 6- التقویم و النجوم، 7- الأعداد
ص: 221
و الأوفاق و الجفر، 8- رساله در علم ماسه، 9- زین الرسائل فی الأخلاق و آداب المعاشره و المواعظ من کلام الأکابر و حکایات و حوادث وقعت للمؤلف باسم رجل یدعی بزین العابدین فی مقدمه و باب و نتیجه و خاتمه ألفها فی 1268، 10- وسیله النجاه فی فقه الشافعیه 11- شرح نور الهدایه للدوانی، 12- رساله فی الرمل کلها فارسیه الا الأول و السادس منها. أوله: [الحمد لله الدائم الدیوم و الفرد القیوم ... و بعد فیعرب فی صوافی مبانی العقول القویمه ...]. نسخه منه فی 261 ورق کل صفحه منها فی 20 سطرا فی (دانشگاه 2739) کتبه محمد باقر بن زین العابدین بن الحسین الیزدی الحائری بقلم النسخ فی سنه 1282 ظاهرا، یشتمل علی 12 رساله کما مر مع دیباجه فی سوانح عمر المؤلف یظهر منها أن المجموعه المذکوره فی 180 رساله، و النسخه کانت فی تملک المؤلف مع الفهارس القدیمه، و راجع مجمع الفصحاء 1: 32.
فی الأدبیات من النحو و الصرف و غیرهما من الفنون و المسائل، للمیرزا محمد بن عبد الوهاب بن داود الهمدانی الکاظمی، المتوفی سنه 1303، و فیه فوائد کثیره، موجود فی خزانه الشیخ علی کاشف الغطاء، و کتب بخطه علی ظهر نسخه من تقریرات أستاذه الشیخ المرتضی إنها وقف بشروط کتبتها علی ظهر ملوک الکلام، و رأیت مجلده الأول بخطه عند الشیخ محمد السماوی. أوله: [لا نجد سوی جنابک محمودا یا خیر مسئول و لا نرد غیر عبابک موردا یا أکرم مأمول ...]. عناوینه: (سألت) و (أجبت) و من مسائله السؤال عن إیمان أبی طالب بحساب الجمل، فیذکر قواعده بالفارسیه، و یذکر أرجوزه لوح الضبط بتمامها، و فرغ منه صبیحه یوم الغدیر سنه 1274.
کلیهما لهشام الکلبی، کما فی ابن الندیم، و مر له کتاب ملوک الطوائف.
ص: 222
أیضا لهشام المذکور، قال ابن الندیم و ابن خلکان: إنه صنفه لجعفر بن یحیی البرمکی، و هو موجود فی مکتبه حالت أفندی بإسلامبول، و کذا کتابه المنزل الکبیر فی النسب أیضا موجود فی المکتبه المذکوره کما یظهر من فهرستها.
للآخوند حبیب الدین محمد بن علی أصغر الجرفادقانی، ألفها فی سنه 1244 باستدعاء من بعض من سأله و هو فی الکلام الشیعی مزجا بالعرفان الأخباری، مرتبه علی مقدمه و ثلاث مقالات و خاتمه و المقدمه فی الجواهر و الأعراض، المقاله الأولی فی إثبات الواجب فی سته فصول، 2- مبدأ الکائنات فی 18 فصل، 3- المعاد فی مقدمه و ثلاثه طرق کلها فی عده فصول و جاء التصریح باسم الکتاب و المؤلف فی الدیباجه.
للسید علی بن طاوس، مر بعنوان اللهوف لأنه الأشهر.
یعنی زبده الأصول البهائیه، تألیف السید علی بن محمد باقر الموسوی الخوانساری، ألفه سنه 1228، و النسخه فی مدرسه سپهسالار بخط تلمیذ المؤلف الشیخ محمد هادی بن الشیخ عزیز الکمره إی فی حیاه المؤلف سنه 1244. أوله: [الحمد لله ولی الحمد و منتهی الکرم ...].
و هو فی قرب 15000 بیت.
و ملبسه النفس ثوبا جدیدا، هو من أجزاء الکشکول للشیخ أحمد بن الحاج حسین بن محمد بن شکر النجفی، المذکور فی حرف الکاف، و النسخه بخطه ضمن کشکوله و هو فی محاسبه النفس و إیقاظها عن غفلتها، عناوینه بعد إیراد أحادیث کثیره فی المحاسبه: (تفکری یا نفس فی فلان ... تفکری یا نفس فی فلان ...)، و هکذا إلی آخره القریب بل یزود عن ألف بیت.
مر بعنوان إیضاح المماثله.
لعیشی الهروی، حافظ علی بن نور الغوری،
ص: 223
المذکور فی (9: 780). له عده قصائد مصنوعه، مر ذکر اثنتان منها فی (17:
131). سمی أحد قصائده باسم ممتاز البدائع و هو قصیده مبدوه بالمقدمه المنثوره یوجد بطهران (المجلس 2/ 1130) بخط من القرن الحادی عشر مع عده قصائد مصنوعه له و لغیره.
دروس ابتدائی لمیرزا أبی طالب خان الگرگانی طبع بإیران
فارسی فی الصلاه، للمولی محمد مهدی بن محمد شفیع الأسترآبادی، المتوفی بلکهنو سنه 1259، فرغ منه سنه 1237 کما فی نجوم السماء
ینقل عنه الواعظ المعاصر فی بضاعت مزجاه المطبوع سنه 1335 دعاء صاحب الأمر
لأبی علی بن أحمد بن محمد بن عمار الکوفی، شیخ أبی عبد الله الحسین ابن الغضائری، قال النجاشی، و هو کتاب کبیر حکی لنا أبو عبد الله الحسین بن عبید الله، یعنی ابن الغضائری: أنه أکبر من کتاب أبی الحسن بن داود، و توفی أبو علی کما فی الفهرست سنه 346
لأبی الحسن محمد بن أحمد بن داود ابن علی القمی، شیخ هذه الطائفه، المتوفی سنه 368، و دفن بمقابر قریش، و مضی أن کتاب الممدوحین لأحمد بن عمار الکوفی أکبر من هذا
لأبی جعفر محمد بن عبد الله بن مهران الکرخی، من أبناء الأعاجم، یروی عنه البرقی کما ذکره النجاشی
نظیر الخمسه، منظوم فی المطائبات لبعض شعراء أصفهان رأیته عند الشیخ إسماعیل مساله گو التبریزی بمشهد الرضا علیه السلام
مجموعه للسید محمد علی هبه الدین الشهرستانی المعاصر
ص: 224
طبع بالهند فی مجلدین فی سنه 1311 و فی آخره:
[و یتلوه المجلد الثالث ] و هو للسید المفتی میر محمد عباس بن السید علی أکبر الموسوی الجزائری التستری نزیل لکهنو و المتوفی بها (25 رجب 1306) مرتب علی سبعین منبرا، و فرغ منه سنه 1284 المطابق لموضوعه- مواعظ شافیه- و فی أواخره قوله:
به وعظی که گفتی عمل خود نکردی
چه حاصل اگر بر منابر نشینی
و المسائل المتعلقه بهما- للسید زین العابدین بن السید محمد المتخلص ب وزیر بن المفتی میر محمد عباس اللکهنوی المذکور، توفی بعد سنه 1312 التی توفی فیها والده الوزیر المذکور، قال فی التجلیات بعد نسبه الکتاب إلیه و ذکر بعض خصوصیاته أنه توفی بعد والده بقلیل و هو شاب
فارسی فی المواعظ و الحکم و الأخلاق و الإشاره إلی المصائب مطبوع، للشیخ محمد علی بن محمد حسن الواعظ المتخلص بصفوت، مرتب علی مجالس- خمس و خمسین مجلسا- ألفه سنه 1341 و طبع فیها، و ذکر فی آخره سائر تصانیفه المطبوعه و غیرها، منها میزان الإنسان
لأبی أحمد عبد العزیز بن یحیی ابن أحمد بن عیسی الجلودی، شیخ جعفر بن قولویه الذی توفی سنه 367
لأبی عبد الله الحسین بن عبید الله بن علی الواسطی، الراوی عن التلعکبری، و یروی عنه العلامه الکراجکی، و ینقل عن هذا الکتاب السید علی بن طاوس فی المواسعه
لأبی أحمد بن عبد العزیز بن یحیی الجلودی، شیخ ابن قولویه الذی توفی سبع و ستین و ثلاثمائه
و لم یعلمه حتی أتلفه فهل یجوز احتسابه علیه أم لا للشیخ محمد حسن کبه، صاحب رساله فی منجزات المریض
ص: 225
اختار الاحتساب ردا علی السید الصدر
و بعد موت الأب ادعی ملکیته بناقل لم یدر به، فی مائه و خمسین بیتا أیضا للشیخ محمد حسن کبه المذکور آنفا
فی مجموعه من وقف الحاج السید علی الإیروانی
و قبل التسلیم أنه فاتته السجده و لا یدری إنها من الأخیره أو سابقها، فی مائه بیت أیضا للشیخ محمد حسن کبه المذکور آنفا
- فبان عدم الطلاق فهل تحل بعد طلاق الأول للزوج الثانی أم لا؟، للشیخ عبد الله المامقانی مؤلف مطارح الأفهام المذکور فی (21: 136) و ترجمناه فی النقباء: 1196 و فی مصفی المقال القائمه 250، ذکرها فی فهرس کتبه
مرت متعدده بعنوان رساله فی الصلاه الحاضره لمن علیه الفائته فی (15: 82) و بعنوان رساله فی جواز الفائته فی وقت الفریضه فی (5: 245)
لأبی أحمد عبد العزیز الجلودی المذکور
للقاضی الحافظ الجعابی، أبی بکر محمد بن عمر بن محمد بن سالم بن البراء التمیمی، شیخ شیخنا المفید، ولد فی صفر 284، و توفی فی رجب 355 ببغداد
لأبی المفضل الشیبانی، محمد بن عبد الله بن محمد بن عبید الله الکوفی، شیخ شیخ الطائفه
أیضا للقاضی الجعابی المذکور
جعفر بن محمد الصادق علیه السلام - و هم 4000 رجل، لأبی العباس أحمد بن محمد بن سعید المعروف بابن عقده الزیدی الجارودی
ص: 226
المتوفی سنه 333 و هو المعروف بکتاب الرجال کما مر
لأبی یعلی حمزه بن القاسم بن علی بن حمزه العلوی، من ولد العباس بن أمیر المؤمنین علیه السلام ، معاصر الکلینی، و یروی عنه التلعکبری إجازه، قال النجاشی: و هو کتاب حسن، و هو المدفون بقرب المزیدیه من أعمال الحله السیفیه یزوره الناس و یتبرکون به
لأبی القاسم الدهقان حمید بن زیاد بن حماد بن زیاد الکوفی، المتوفی سنه 316
کلاهما لأبی العباس
أحمد بن محمد بن عقده المذکور آنفا
لأبی المفضل الشیبانی، و مر له کتاب من روی حدیث الغدیر
کلاهما أیضا لابن عقده المذکور
لأبی أحمد الجلودی و مر له کتاب من خطب علی منبر بشعر
لأبی عبد الله محمد ابن خالد البرقی القمی، ذکره ابن الندیم فی أول الفن الخامس من المقاله السادسه
لأبی عبد الله محمد بن وهبان بن محمد بن حماد الدبیلی ساکن البصره
أیضا لابن عقده المذکور کما فی النجاشی و الفهرست للطوسی
ص: 227
أیضا لابن عقده المذکور ذکره الشیخ فی الفهرست فقط
) أیضا لابن عقده، کما فی النجاشی و الفهرست للطوسی
لأبی الحسن علی بن محمد بن جعفر بن عنبسه الحداد العسکری، یقال له ابن ریدویه بالراء المکسوره و الیاء الساکنه، کما فی الخلاصه
للقاضی أبی بکر الجعابی، و مر له کتاب من روی حدیث غدیر خم
من الصحابه و التابعین عن النبی و الأئمه الطاهرین علیه السلام مرتبا علی الحروف أوله: [الحمد لله رب ] أخرجهم من الکافی للکلینی و الخصال و العیون و الإکمال و النصوص و معانی الاخبار و علل الشرائع و المجالس کلها للصدوق و غیبه الشیخ و غیبه النعمانی و طرائف ابن طاوس و هدایه الحضینی و مسند فاطمه لابن جریر الطبری و الصحاح الست و بعض آخر من کتبهم، و النسخه منضمه إلی کتاب الإنصاف للسید هاشم البحرانی و الظاهر أنه له أیضا لأنه ذکر رموزا للکتب المأخوذ عنها و هی عین رموز کتاب الإنصاف فی النص علی الأئمه الأشراف من آل عبد مناف، موجود فی الخزانه الوقفیه للحاج مولی علی محمد النجف آبادی فی النجف
لأبی أحمد الجلودی، مر له کتاب من روی عن علی ع من الصحابه
للکلبی النسابه المتوفی سنه 206، نقل عنه فی الاستیعاب و الإصابه ترجمه زید بن صوحان العبدی الشهید فی جمل و أخویه صیحان و سیحان و بقی صعصعه بعد شهاده الأمیر و لقی معاویه
ص: 228
مر فی (4: 181) بعنوان تسمیه من شهد حروب أمیر المؤمنین ع لعبد الله بن أبی رافع کاتبه، و لابن عقده المتوفی سنه 333
و ذلک فی سنه 37 التی قتل فیها عمار عن 93 سنه من عمره، أیضا للکلبی، المتوفی سنه 206، نقل عنه یوسف بن عبد البر فی الاستیعاب فی ترجمه عده من الأصحاب منهم: جاریه بن زید و الفاکهه بن سعید و خالد بن الولید الأنصاری و کرامه بن ثابت الأنصاری و قیس بن أبی قیس و غیرهم، و مر للکلبی الملوکی فی النسب و غیره
نقل عنه ابن حجر فی الإصابه ترجمه وداعه بن أبی زید الأنصاری و غیره ناسبا إلی هشام الکلبی المذکور، و ذکر المسعودی و الیعقوبی: أن أمیر المؤمنین علیه السلام خرج من المدینه إلی حرب الجمل و معه عدد کثیر من الصحابه منهم البدریون و منهم المهاجرون و منهم الأنصار
منهم سهیل بن عمرو بن أبی عمرو الأنصاری و غیره، لهشام أیضا، و نقل عنه فی الاستیعاب
ثم انکشف فساد إحدی الوضوءات، للمولی محمد تقی الهروی الأصفهانی صاحب المیراث لجمیع الوراث ذکرها فی کتابه نهایه الآمال و ترجمناه فی الکرام: 212 و فی مصفی المقال: القائمه 96
و ضاق وقته عن الإعاده فأتی ببقیه أعمال العمره و الحج و رجع إلی اهله، فهل العمره فاسده أو مع الحج أو غیر ذلک، للسید أبی تراب الخوانساری المذکور فی (1:
136) و النسخه ضمن مجموعه من رسائله عند وصیه” المؤلف” السید محمد رضا التبریزی نزیل قم أخیرا و ترجمنا المؤلف فی مصفی المقال: القائمه 24
ص: 229
لأبی أحمد الجلودی، و مر له کتاب من سب علیا علیه السلام من الخلفاء
أیضا لهشام الکلبی المتوفی سنه 205، ذکره ابن الندیم
لابن أبی الثلج أبی بکر محمد بن أحمد بن محمد ابن أبی الثلج الکاتب، من طبقه سعد بن عبد الله الذی توفی سنه 301
أیضا للکلبی المتوفی 205، ذکره ابن الندیم
أیضا لأبی أحمد الجلودی، و مر له کتاب من عشق من الشعراء
لأبی إسحاق إبراهیم بن محمد بن سعید الثقفی المتوفی سنه 283، ذکره النجاشی، و مر بعنوان الاخبار، کما مر أخبار آل أبی طالب أیضا و مر المبیضه فی أخبارهم و مر مقاتل الطالبیین متعددا و من هذا الموضوع و الباب و إن لم یکن مؤلفه من الأصحاب:
لأبی الحسن علی بن محمد المدائنی، المولود سنه 135 و المتوفی ببغداد سنه 225 کما ذکره الصفدی فی فوات الوفیات و ذکره ابن الندیم أیضا و زاد علیه کتاب أخبار أبی طالب و ولده و کتاب الفاطمیات و کتاب خطب أمیر المؤمنین علیه السلام و کتبه إلی عماله و غیر ذلک من الکتب المذکوره فی فهرسه (من ص 148- إلی- 152)
هو فهرست أبواب الوسائل و فیه عدد أحادیث کل باب و مضمون کل حدیث سماه به لاشتماله علی جمیع ما روی من فتاویهم، و هو للشیخ المحدث الفقیه محمد بن الحسن الحر العاملی المتوفی سنه 1104 أوله: [الحمد لله الذی سهل لنا تحصیل علوم الدین و یسر لنا معرفه
ص: 230
أحکام الشرع المبین ] و طبع مع وسائل الشیعه مکررا موزعا علی المجلدات الثلاث فی أول کل مجلد ما یخصه، و قد فرغ من تألیفه لیله الجمعه 27 ذی الحجه سنه 1088، و ذکر فیه أنه قد صرف عمره فی جمع الوسائل مده یقرب من عشرین سنه، و فی تألیف هذا الفهرس عشره أشهر، و نسخه عصر المصنف عند الحاج شیخ عباس القمی بخط محمد تقی بن عبد الرحیم الکشمیری، کتبه عن خط المصنف فی 15 صفر سنه 1102، و ترجمته إلی الفارسیه اسمه الحسنیه ألفه محمد حسن کما مر، و رأیت مجلدا من أوله إلی آخر النهی عن المنکر و علیها حواش کثیره من السید شبر بن محمد بن ثنوان الموسوی الحویزی، و قد کتبها علی النسخه من سنه 1156 إلی سنه 1186 متفرقه فی تلک الثلاثین سنه، کما یظهر من تصریحه بتواریخ تلک الحواشی و هذا المجلد فی مدرسه القوام فی النجف عند الشیخ محمد حسین المهرجانی الجندقی البیابانکی
للشیخ محمد بن الحاج مولی مؤمن الهروی المدرس بمشهد الرضا علیه السلام الذی کان حیا فی 1321، فیها مواعظ بسیطه منه إلی ولده هدایه الله، متفرقه لا ربط بینها، و لها مقدمه مفیده لمعرفه الأوضاع فی عهد المؤلف أوله: [نور چشمم از باب اینکه به بچه ها بگویی کتاب من پشت کتابش هم حاشیه دارد و کتابهای شما ندارد، اسم این کتاب را حاشیه پشت کتابی بگذار] نسخه منه فی (دانشگاه 134) کتبها أبو تراب الموسوی الگلپایگانی بقلم النسخ فی 1321، و فی آخره ملاحظه من المؤلف و بقلمه
الموسوم ب غنیه الأنام أیضا، و قد مر بعنوانه فی (16: 65) للمحقق الفیض، فرغ منه سنه 1025 ذکر فی أوله اسم الکتاب کما فی العنوان و اسم المصنف نفسه و الباعث علی تألیفه من میل الناس إلی تقویم المنجمین و الکتاب بالعربیه الا أنه ذکر فیه أشعارا کثیره بالفارسیه، و نسخه منه فی أصفهان عند السید محمد علی الروضاتی (15- مج) کتبت بخط النسخ فی سنه 1016؟؟ و صورته فی (دانشگاه، رقم 2712) و أخری فی (سپهسالار 2659)
ص: 231
کتبه حیدر بن الخلیل فی سنه 1077 بخط النستعلیق فی 39 ورق کل صفحه منه فی 14 سطر
مر فی (16: 74) بعنوان الغیاثیه و هو لمحمود الوالشتانی الهروی مؤلف فوائد الجمال الذی کان حیا فی سنه 938- ظاهرا- نسخه منه فی (القاهره، دار الکتب 347 ریاضیات تیمور) بخط عبد الرحیم بن علی المهدی تاریخه ذی قعده سنه 832
للشیخ عبد الله بن الحاج صالح بن جمعه السماهیجی، المتوفی سنه 1135 أحال إلیه فی بعض تصانیفه، و یظهر من رسالته الدره السنیه فی أجوبه المسائل الدشتستانیه التی ألفه سنه 1132، أنه لم یکن تاما فی التاریخ حیث إنه بعد ذکره قال: [نسأل الله إتمامه ]، و من التاریخ إلی وفاته ثلاث سنین و ما أدری أنه تممه تلک المده أم لا؟
لمحمد بن زکریا الرازی الطبیب، المتوفی 311 أوله: [الحمد لله الذی هدانا و ما کنا لنهتدی لو لا أن هدینا الله ] و النسخه فی خزانه سیدنا الحسن صدر الدین، و فی موقوفه المولی محمد حسین القمشه إی الکبیر
أحد الأصول الأربعه للشیعه المعتمد علیها عندهم، للشیخ الصدوق أبی جعفر محمد بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه طظز/.
القمی مصنف نحو 300 کتاب، و المتوفی سنه 331، و هو أربعه أجزاء أحصیت أبوابها ب (636) أو (666) بابا و أحادیثها ب (5998) حدیثا أوله: [اللهم إنی أحمدک و أشکرک و أؤمن بک و أتوکل علیک ] طبع علی الحجر فی بمبئی و طبع فی إیران سنه 1325 و أحصی من روی عنهم فی الفقیه فی 510 رجال، و له نسخ خطیه قدیمه علیها خطوط العلماء، منها النسخه الموجوده فی کربلاء عند الشیخ محمد علی القمی بخط والد الشیخ الطریحی، و هو الشیخ محمد علی بن طریح بن خفاجی بن فیاض بن
ص: 232
حمه بن حمیس بن جمعه، فرغ من نسخها سنه 1036 و قرأ فیه و صححه ولده الشیخ فخر الدین بن محمد علی الطریحی، و کتب علی ظهره إجازه لولده الشیخ صفی الدین بن فخر الدین فی یوم الجمعه من (ج 2- 1072)، و إحصاء المجلدات و الأبواب و الأحادیث المسانید و المراسیل علی ما هو المنقول عن خط شیخنا البهائی، هکذا صورته:
المجلد الأول أبوابه (87) أحادیثه (1618) مسانیدها (777) مراسیلها (841) المجلد الثانی أبوابه (228) أحادیثه (1667) مسانیدها (1094) مراسیلها (573) المجلد الثالث أبوابه (173) أحادیثه (1810) مسانیدها (1295) مراسیلها (515) المجلد الرابع أبوابه (178) أحادیثه (903) مسانیدها (777) مراسیلها (126) 666 أحادیثه 5998 مسانیدها 3943 مراسیلها 2055 و هذا الإحصاء بعینه مکتوب علی نسخه موجوده فی مکتبه الحسینیه فی النجف، و
الجزء الأول من نسخه الفقیه عند السید مصطفی الصفائی، بقلم المیرزا علی السلطان، فرغ منه فی شعبان سنه 981 وقفها الکاتب فی التاریخ المذکور کسائر کتبه فیظهر أنه من العلماء و صاحب المکتبه أوقفها لیکون صدقه جاریه بعده
فی معالجات الأمراض من الرأس إلی القدم، فی 200 باب و الأدعیه المأثوره، لدفع الأمراض، المرویه فی کتب الفیض و کتاب البحار و غیر ذلک نسخه لعلها خط المؤلف فی أصفهان
لهشام الکلبی المتوفی 205، ذکره ابن الندیم و الظاهر أن ما هو موجود فی المکتبه الخدیویه بعنوان کتاب من نسب إلی أمه من الشعراء تألیف أبی جعفر محمد بن حبیب المتوفی بسامراء فی ذی الحجه سنه 245، و قد رواه عنه عثمان بن جنی و أوله: [قرأت علی أخی محمد قال: سمعته یقرأ علی أبی عبد الله إبراهیم بن محمد بن عرفه، قال: قرأت علی تغلب قال: قال أبو جعفر محمد بن حبیب ذکر من نسب إلی أمه من الشعراء]
ص: 233
إما هو کتاب الکلبی هذا بعینه غیره محمد بن حبیب و جعله باسمه علی ما هو دیدنه من تغییره اسم کتب الناس و إسقاط اسمهم و ادعائه لنفسه، کما ذکره العلامه المرزبانی بحکایه السیوطی عنه فی البغیه أو هو مأخوذ من کتاب الکلبی و انتخب منه خصوص من نسب إلی أمه من الشعراء، و علی أی حال فهو من الآثار الباقیه للکلبی سیما بعد تصریح السیوطی بأنه کان یروی کتب ابن الکلبی الظاهر فی أنه کان تلمیذه و کان مطلعا علی کتب شیخه و وجودها عنده فلو لم یکن هذا منها فلا ریب أنه مأخوذ منها، و مر للکلبی أیضا کتاب من قال شعرا فنسب إلیه 22: 230
أیضا للکلبی، کما ذکره ابن الندیم
مرت فی (21: 1) بعنوان مستثنیات الغیبه للشیخ زین الدین بن علی بن أحمد
للشیخ عبد الله السماهیجی، المذکور فی (1: 204) رأیتها ضمن مجموعه من رسائله فی مکتبه السید خلیفه و ترجمنا المؤلف فی مصفی المقال القائمه 248، و مرت الرساله الرضاعیه و کتاب الرضاع فی (11: 188 و 239) و ضوابط الرضاع و غیرها.
لأبی النضر محمد بن مسعود بن محمد بن عیاش السلمی السمرقندی.
لإبراهیم الأمینی، المتوفی 930، الذی فرغ من نظم نظم الجواهر فی شرح القصیده المنسوبه إلی الأمیر علیه السلام : لک الحمد یا ذا الجود و المجد و العلی، سنه 922. و هذا أیضا شرح منظوم و منثور لها، فرغ منه 918 جاء فیه:
پی نام و تاریخ این ترجمه
کتاب مناجات کردم رقم
أوله: [و بعد ... طالب علم یقین إبراهیم أمینی را به صورت ترجمه أبیات مناجاتی منسوب است به ... رهنمون گشته و ترجمه هر بیت رباعی مشتمل بر چهار
ص: 234
قافیه بر زبان ترجمان قلم گشته ... لک الحمد یا ذا الجود ...]. یوجد فی طهران (دانشگاه 1/ 2457) ضمن مجموعه کتابتها 952، و آخر فی (المجلس 5138) ضمن مجموعه کتابتها 1024- 1057. أوله فی النسخه الأخیر:
ای نام تو سردفتر دیوان کمال
بی نام تو ره نیست به مقصود و.
لإبراهیم شربت دار الذی کان حیا إلی سنه 1134. أوله:
[مناجات مصححه سریع الإجابه ... یا إلهی و سیدی و مولائی، سؤال می کنم از تو به حقیقت تو ...]. و نسخه خط المؤلف فی (دانشگاه 4/ 3986) کتبها بقلم النستعلیق فی (1131- 1134) فی 2 ص، و معها رساله فی الفقه و غیرها للمؤلف، کما مر فی (16: 280).
عرفانی، لمیرزا إبراهیم الهمدانی، مرتب علی سته بنود: المناجاه، العلم و العشق، سیره الملک، التواضع، کیفیه العالم، الصمت. أوله:
[مناجات بطریق السؤال ... الهی ثیوبات عینی را منبضع بأنوار مختلفه آثار و أحکام چرا ساخته اند ...]. و النسخه فی (دانشگاه 38/ 1035) کتب بقلم النسخ و النستعلیق ضمن المجموعه المؤرخه (1099- 1103) و عبر الکاتب عن المؤلف ب (ره) فیظهر منه وفاته قبل الکتابه.
الظاهر أنه لأدهم الخلخالی، صاحب لوازم الدین المذکور فی (18: 357). أوله:
کردگارا ملکا مقتدرا دیانا
أحدا واحدا فرد و صمد و دیانا ...
و النسخه فی (طهران، دهخدا 3/ 287) کتبت بقلم النسخ فی القرن الحادی عشر و معها عده رسائل أخری للمؤلف و اثنتا مناجتین آخرین لعلهما له أیضا الأول فی مناجات إبراهیم الخواص. أوله: [الهی چون غرض از خلق آدم و عالم آن بود که حسن أزل از پس پرده های تعینات بجلوه در آید ...]. و الثانی بقلم النسخ، کسابقه. أوله: [مناجات. ملکا
ص: 235
پادشاها ما را بذکر اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً گویا دار ...].
لمحمد باقر المجلسی، المتوفی 1111 و المذکور فی (1: 148) فرغ منها فی 15 رمضان 1097. أوله: [محنت زدگان وادی فراق را صله ....]. نسخه منه فی (المجلس 7/ 3059) کتبها محمد کریم بن إسماعیل القاضی بقلم النسخ فی القرن الحادی
عشر فی 9 ص، و نسخه أخری فی (الإلهیات 8/ 78 آل آقا) کتبت بقلم النسخ فی 1124، و معها عده رسائل أخری للمجلسی و ذکرت فی فهرس کلتا المکتبتین أن تاریخ الفراغ من التألیف 1097.
لمحمد باقر، و الظاهر إنها أیضا للمجلسی المذکور أوله: [الهی بذات بی مثالت که عقلهای مقربان ...]. یوجد نسختان منه فی (المجلس 8/ 3059) فی ثمانیه صفحات، و أخری (الإلهیات 7/ 78) ضمن المجموعتین المذکورتین آنفا مع تلک الخصوصیات و ذکرت فی فهرس المکتبتین: الظاهر أن المؤلف هو المجلسی صاحب المناجاه السابق ذکره.
فی 100 بیت أیضا للمجلسی المذکور، و المظنون إنها إحدی الرسالتین المذکورتین سابقا.
فارسیه عرفانیه فی خمسه أسطر، و هو للشیخ برهان الدین الساغرجی و النسخه فی طهران عند الدکتور مفتاح (4 مج) ضمن المجموعه المؤرخه (938- 939).
أوله: [الهی تو از ضمیر همه آگاهی، عالم السر و الخفیاتی ...]. نسخه مذهبه منه فی (المجلس 3/ 5699) کتبها محمد حسین فی 1252 بقلم النستعلیق، و الظاهر أن الکاتب هو نفس المؤلف.
لفخر الدین الگیلانی، فارسی، نسخه منه عند مجتبی المینوی الأستاذ بجامعه طهران (6/ 4) ضمن المجموعه المؤرخه 1069.
لقطب الدین الکاکی صاحب ملفوظات معین چشتی المذکور فی (22: 217). أولها: [خداوندا تو می دانی که بد کردم به نادانی ...]
ص: 236
نسخه منه فی (لاهور، پنجاب پبلک لائبریری 62، 297 نصر) و معها مناجات لروشن چراغ الدهلوی کما یأتی.
للمحقق الطوسی المذکور ذیل عنوان منتخب سیر و سلوک و منازل السائرین و غیرها، مشتمل علی المتن العربی مع الترجمه الفارسیه. أولها:
لو أن عبدا أتی بالصالحات غدا
بورد کل نبی مرسل و ولی
اگر بنده بیاید به عملهای صالح و به کردار تمام أنبیاء و أولیاء ...]. نسخه منه فی (دانشگاه 22/ 2398) کتبت بقلم النسخ و النستعلیق ضمن المجموعه المؤرخه (909- 912) و نسخه أخری فی (الملک 13/ 4379) کتبت بقلم النستعلیق حدود سنه 1056.
أقول: البیت العربی مطلع قطعه نقلها القاضی الشهید فی مجالسه منسوبا إلی الطوسی فی مدیح الأمیر علیه السلام ، فالأولی أن یذکر الأثر بعنوان مناقب علی علیه السلام کما نشیر إلیه فی محله.
لنصیر الدین محمود جو، روشن چراغ الدهلوی المتوفی 757. أوله: [ز شر نفس اماره نگاهم دار یا الله ...]. نسخه غیر مؤرخه منه کتبت بقلم النستعلیق ضمن مجموعه فیها ده مجلس و ملفوظات کلیهما للمؤلف و عده مناجاتات أخری منها لقطب الدین الکاکی کما مر.
المتن قصیده منسوبه إلی الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام .
أولها: [لک الحمد یا ذا الجود و المجد و العلی ]. و توجد عده تراجم منظومه لها بالفارسیه لا نعرف ناظمیها، منها ثلاث منظومات فی (طهران، دانشگاه): 1- (8/ 164) کتب بالنسخ و النستعلیق بخط محمد أفضل بن قیصر علی التفرشی فی ع 2/ 1098 ضمن مجموعه ضمنها شرح خطبه البیان لشاپور المذکور فی (9: 491)، ترجمت کل بیت منها إلی بیت فارسیه. أولها:
ص: 237
بزرگوار خدایا تراست حمد و ثنا
که هم ز توست عطا و هم از تو منع عطا
2- (11/ 124) ضمن المجموعه المؤرخه 1195 و هی ترجمه سته أبیات من المتن کل منها ببیتین و معها ترجمه أخری رقم (12/ 124) فی خمس أوراق. أولها:
ای روی زمین ز فیض عامت گلشن
عالم همه از پرتو نورت روشن
و نسختان مذهبتان بخط جید فی (طهران، المکتبه الملکیه): 1- (1495- 577 ف) کتبها المیر علی فی 12 ص کل منها فی 12 سطرا بقلم النستعلیق فی القرن العاشر. أولها:
لک ... أی صاحب جود مر ترا حمد و ثنا
هستی تو بزرگوار با مجد و علا ...
2- کتبها محمد علی الطهرانی بقلم الشکسته النستعلیق فی 1232. أولها:
[لک ... بزرگوار خدایا تراست حمد و ثنا ...]. و مر آنفا مناجات لإبراهیم الأمینی و نظم الجواهر له. و یوجد فی (طهران، الملک 5/ 6276) شرح منظوما لهذا القصیده لشاعر یتخلص ب (حقیری) مع مقدمه منثوره له. أوله:
[الحمد لولیه و الصلاه لنبیه و السلام لعلیه و وصیه ... اما بعد، این مناجاتی است منظومه و دعوتی است معلومه بزیور ظهور آراسته ... لک الحمد یا ذا الجود و المجد و العلی ...
أی صاحب جود مر ترا حمد و ثنا
هستی تو بزرگوارتر مجد و علا
منسوب إلی المنصور الحلاج، نسخه منه فی (أسعد أفندی 3/ 1697) ضمن المجموعه المؤرخه 713 فی خمسه أوراق مع متفرقات أخری و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه، 528) و نسخه أخری فی (طهران، دهخدا 7/ 287) کتبت بقلم النسخ فی القرن الحادی عشر، أوله: [خدایا به حقیقت تو سوگند که در خزائن
ص: 238
بلا بر من مگشا ...]: و لعلها لأدهم الخلخالی المذکور فی (22: 235) أو ترجمه لکلمات الحلاج- العارف الحکیم- بالفارسیه، و توجد عده رسائل أخری منسوبه إلی حسین ابن منصور الحلاج منها گل بانگ توجد فی تبریز (الملیه 2924) کتبها محمد کاظم کتاب فروش المطیعی فی 1351، و مر فی (9: 251) أن لحسین الخوارزمی دیوان عرفانی طبع باسم الحسین الحلاج لأنه کثیرا ما یذکر فیه الحلاج و یشبه نفسه به و یتخلص ب (منصور) تاره و (حسین) أخری فلعل مناجات و گل بانگ له أیضا، و للشیخ أوحد الدین شرح علی کلمات الحلاج، کما أن للشیخ روزبهان الشیرازی شرح شطحیاته.
المرویه عن سید الساجدین علیه السلام مطبوعه مع الصحیفه الکامله و فی کتاب الدعاء من البحار ص 108، ذکر المجلسی الثانی المناجاه الإنجیلیه الکبیره، نقلا عن کتاب أنیس العابدین لبعض القدماء، و أورد الصغیره المیرزا عبد الله الأفندی فی الصحیفه الثالثه.
المطبوعه مع الصحیفه الکامله، و عن المولی محمد تقی المجلسی فی بعض کتبه أنه قال بعد ذکر الطریقه الشرعیه فی الریاضات إنه روی عن سید الساجدین خمس عشر مناجات ینبغی للسالک أن یداوم علیها، و هی مشهوره بین الناس، و حکی بعض تلامیذ الأمیر سید علی صاحب الریاض عنه أنه کان یقول مرارا إنی أداوم علی تلک المناجاه منذ سنین عدیده فتح الله بها علی قلبی من أنوار الحکمه و المعرفه و المحبه ما لا یحصی و جربتها فی استجابه الدعاء و کان یرغب السلاک و العباد إلی مداومته ...]. و نسخه منه مجدوله مذهبه فی مکتبه مدرسه (سپهسالار) فی 37 ص، و طبع مستقلا بقطع صغیر للجیب فی بیروت سنه 1960 م بمباشره عفیف عسیران نقلها عن نسخه کتبت سنه 722 فی المجموعه الموجوده فی آنقره رقم 324، و یوجد نسخه من شرح المناجاه الخمسه عشر و ترجمته إلی الفارسیه فی (دانشگاه 1/ 4091) کتبت بقلم النسخ فی القرن الثالث عشر و الشارح عبد العلی البزرگی. أوله: [حمد له ... اما بعد، امیدوار بفضل خداوند
ص: 239
غفار عبد العلی نام بی مقدار گوید ...].
لعلها لمحمد حسین المتخلص ب صدر الذی ذکر فی کلتا المجموعتین من مناجات نامه للأنصاری، أن الحاج محمد حسین أمین التجار و أخیه الحاج محمد رحیم أمین التجار الذین کانا مشوقیه. و هی سبعه مناجاتات: 1- مناجات الموحدین، 2- العارفین، 3- المتوکلین، 4- التائبین، 5- الراجین، 6- المقتدرین، 7- الملتجین. أولها: [مطلع هر کلام، مقطع هر اختتام، حمد کلیم بی کلام سپاس قدیم بی آغاز و انجام ...]. نسخه غیر مؤرخه منها فی (الملک 1/ 612) مذهبه بعدها أسرار المواعظ المذکور بعدا ذیل عنوان المواعظ و ذکر فی خاتمه الأخیر: أن هذه النسخه هی الأول النسخ من مناجات السبعه و أسرار المواعظ التی فرغ المؤلف من کتابته فی تاریخ التألیف.
و المأثورات عن المعصومین علیه السلام ، ملمع من جمع المولی عبد الخالق الیزدی مؤلف معین الطلاب و معین المجتهدین. أوله:
[حمد و سپاس مر خداوندی را سزاست که ...]. نسخه غیر مؤرخه منه فی (الرضویه 181 دعا) فی 157 ورقه، و هذا غیر ما مر للمؤلف بعنوان مجموعه الأدعیه و الزیارات فی (20: 65)
للمولی محمد کاظم بن المولی محمد شفیع الهزارجریبی الحائری، عده من تصانیفه فی آخر مجموعه رسائله بخطه فی کتب الشیخ عبد الحسین الطهرانی.
للخواجه أبی إسماعیل عبد الله الأنصاری العارف الصوفی الهروی، المذکور فی (9: 306 و 694) و الکتاب هذا مجموعه کلمات بالنثر المسجع بعضها فی المواعظ و بعضها فی المناجاه مع الله علی مذاق العرفاء و لیس لها اسم معین فی النسخ و الفهارس، و فی انتسابها إلی الخواجه تأمل- کسائر الرسائل، و یمکن أن یکون بین النسخ الموجود مقالات لها أسماء خاصه بها فطبع فی جزء باسم کلمات خواجه عبد الله کما مر فی (18: 114 و 208) طبع
ص: 240
مناجات نامه مع أوصاف الأشراف فی 1207، و طبع بعدها مکررا بطهران و غیرها، و توجد عده مقالات لا نریها فی إحدی من الرسالتین المطبوعتین. أولها و کمیاتها مختلفه فی النسخ العدیده- ففی بعض النسخ: [باسمک القدوس الهی این چه فضل است که با دوستان خود کردی ...]. و فی بعض: [حمد له ...
چنین گوید مصنف این تحفه ... بدان که پیری کردن معلمی است ...]. و [حمد له و العاقبه ... صلاه ...]. و [ای ز دردت بی دلان را بوی درمان آمده ...]. [ای کریمی که بخشنده عطائی ...]. و [دلا در کار حق می کن نظرها ...]. و [روزی در غرور جوانی بر خود نظر کردم ...]. و [مست توأم و از جرعه و جام آزادم ...
الهی بعجز خود آگاهم و به بی چارگی خود گواهم ...] [الهی عذرها بپذیر و عیبها مگیر ...]. و [الهی دلی ده که در کار تو جان بازیم ...] و [الهی چون در تو نگرم شاهم تاج بر سر، چون به خود نگرم خاکم ...]. و [دل از جان پرسید که أول این کار چیست و آخر این کار چه ...]. و ذکر فی (ص 1322) من فهرست نسخه های خطی فارسی حدود 90 نسخه من هذه المقالات أقدمها کتابه فی (شهید علی پاشا 1/ 2703) کتبت بقلم النسخ ضمن المجموعه المؤرخه (731- 789) و عنوانها: مناجات و نسخه أخری فی (طهران، خانقاه النعمهاللهیه) ضمن المجموعه المؤرخه (9- ج- 822).
فارسیه، توجد فی (پاکستان، لاهور، پرفسور شیرانی 3/ 1225/ 4278) لا یعرف أکثر من هذا فهرسها
نوع من الشعر الفارسی، یوجد فی أکثر الدواوین الفارسیه، و أیضا من هذا القبیل ما نظمت معمولا فی أول المنظومات العرفانیه و القصصیه لا نذکر منها الا ما أفردت فی الاستنساخ
للشیخ البهائی، المذکور فی (9:
143) أوله:
دلا تا بکی از در دوست دوری
گرفتار دام سرای غروری
ص: 241
توجد بطهران (المجلس 69/ 1805) و (الملک 5/ 626)
لشاعر یتخلص ب (ثنائی)، توجد فی (القاهره، دار الکتب 39 م مجامیع ترکی) و احتمل صاحب الفهرست أنه محمد چلبی المغنیساوی المتوفی 970
لعظیم الدین محمد الحسینی الشیرازی الششوی مثنوی فارسی، توجد مع عده من مثنویاته ضمن کلیاته فی (لنینگراد، أکادمیه العلوم 40A )
لشاعر یتخلص ب (غزالی)، توجد ضمن مجموعه نثر و نظم فی (طهران، سلطنتی 634- 750) کما فی فهرسها
لمحمد یوسف، یوسفی الهروی، المذکور فی (9: 1320) توجد فی (طهران، پزشکی 6/ 175) ضمن مجموعه رسائله کما فی فهرسها
ترجمه منظومه مخمسه من 29 مناجات من أصلها العربیه إلی الفارسیه، مرتبا علی الحروف من الألف إلی الیاء و المترجم مرتضی قلی خان المتولی، نظمها فی (دار الإرشاد أردبیل) و ترجم کل حرف فی بیتین و لها مقدمه أولها: [مطلع آیات کتاب کریم، این مخمس ترکیبی است یا سامع الدعاء، یا رافع السماء
یا رب بشنو دعای مظلومان را
ای کرده بلند رفعت کیوان را
و النسخه فی (طهران، دانشگاه 10/ 124) کتبها سلیمان القاضی بن محمد المکری بقلم النسخ لإسحاق پاشا الوزیر فی (1 ع- 1195)
و معها بعض مواعظ أمیر المؤمنین علیه السلام فی وصیته لولده الحسن علیه السلام و تکلم الجمجمه معه، من طبع المحمود الکتبی فی سنه 1354 فی 16 ص
فی المواعظ و الأخلاق و أصول الدین و فروعه، للحاج
ص: 242
الشیخ عبد الحسین بن الحاج محمد جواد البغدادی المعاصر، مؤلف ذریعه الأمل المذکوره فی (10: 29) مصدر بفصول فی فضل العلم و العلماء عن الکتاب العزیز ثم عن النبی ثم عن أمیر المؤمنین ثم سائر المعصومین، ثم فصل فی العقل و الجهل ثم التوحید ثم العدل، و هکذا إلی المعاد و الموت و البرزخ و ما بعده، ثم الفروع من العبادات ثم المکاسب ثم الحقوق و الأخلاق و العشره
لأبی العباس أحمد بن الحسن بن علی الفلکی المفسر الطوسی، و هو إبانه ما فی التنزیل من مناقب آل الرسول صلی الله علیه و آله ، ذکره ابن شهرآشوب
فی أصول الاعتقادات و اللآلی المنثوره و الدرر و الغرر المنظومه و التواریخ المأثوره، یشبه المقامات و الخطب الخالیه عن الألف أوله: [حمدت من جلت عظمته و عظم جبروته و شکرت من عمت نعمته و جل ملکوته و لذت بمن وجب وجوده و غمر کل خلیفته جوده ] للشیخ المتکلم علی بن محمد بن عبد الله بن أحمد البحرانی، معاصر صاحب الریاض قال: مات فی عصرنا هذا، و نسخه منه فی موقوفه مکتبه مدرسه السید البروجردی، صنفه للشاه سلیمان و مرت ترجمته لبعض العلماء
فی التصوف، للشیخ المفسر المتکلم الفقیه، عبد الوحید ابن نعمه الله بن یحیی الجیلانی الأسترآبادی، تلمیذ الشیخ البهائی، علی ما صرح به فی آخر ما استنسخه من الاثنی عشریه الحجیه لأستاذه فی (ذی الحجه 1025) و فی بعض النسخ: مثار السماع بالمثلثه
للشیخ مهدی بن صحین بن علی الساعدی المعاصر، المولود بالعماره سنه 1296، و الساکن فی النجف من سنه 1312 أوله: [الحمد لله الذی سمک السماء بغیر عمد مرئیه] رتبه علی فوائد خمسه:
1- فی ولادته علیه السلام ، 2- فی غیبته علیه السلام ، 3- فی سبب غیبته علیه السلام ، 4- فی ما دل علی طول عمره علیه السلام ، 5- فی ذکر المعمرین فرغ منه فی ج 1 سنه 1356
ص: 243
للشیخ حسین بن الشیخ علی القدیحی، فی الأدعیه و التعقیبات و بعض المتفرقات، فرغ من تبییضه سنه 1356 أوله: [الحمد لله الذی نور قلوب العارفین ]
تاریخ ینقل عنه بعض أصحابنا المتأخرین قائلا إنه تألیف ابن الأزرق فراجعه و فی کشف الظنون- فی حرف التاء- تاریخ میافارقین لابن الأزرق الفارقی
رساله عملیه کبری، للشیخ محمد حسین بن الشیخ حسین آل أبی خمسین الأحسائی، المتوفی سنه 1310، و هو ناهز التسعین. ذکره و صغراه الموسوم ب مصباح العابدین فی أنوار البدرین.
للشیخ زین الدین بن علی بن أحمد العاملی، المستشهد سنه 966، أحال إلیه فی أول کتابه منیه المرید فی آداب المفید و المستفید قال: و فیه تفصیل جمله شریفه من هذه الأحکام.
من کتب العامه فی مجلد کبیر فی 379 ص، للشیخ المعاصر علی بن عبد الله البحرانی، المتوفی سنه 1319. ألفه سنه 1295، و أخرجه إلی البیاض سنه 1296، رتبه علی مقدمه و فصلین و هو مطبوع فی بمبئی سنه 1320 و طبع فی آخره فهرس تفاصیل مطالبه، و علیه تقریظ ابن أخته الشیخ أحمد بن محمد بن سرحان البحرانی و تاریخه: [منار الهدی یشفی الصدور و یبهر].
لتلمیذ المصنف الشیخ علی أکبر بن غلام حسن الخوانساری النجفی، المولود سنه 1300، خرج منه مجلد إلی الوضوء و له تصانیف آخر أیضا.
فی الاستخارات، للشیخ سلیمان بن عبد الله الماحوزی، المتوفی سنه 1121. أحال إلیه فی أجوبه بعض ما سئل عنه، و هی بخط بعض تلامیذه- الشیخ محمد سعید المقابی- و عبر هو أیضا فی آخر رسالته فی تراجم بعض
ص: 244
علماء البحرین برساله الاستخارات. أولها: [نحمدک یا مرشد العقول عند تفویض الأمر ...]. فرغ منها فی (1 ذی القعده 1103) نسخه منها عند السید محمد الجزائری.
لأبی عبد الله الصفوانی، محمد بن أحمد بن عبد الله بن قضاعه، من ولد صفوان الجمال تلمیذ الکلینی و أستاذ المفید. ذکره فی الفهرست.
مطبوع، للحاج شیخ عباس القمی المعاصر، فما یثمر حسن الخاتمه و یدفع أهوال القیامه و شرح تلک الأهوال من المنزل الأول: الموت ثم القبر ثم البرزخ ثم القیامه و عقباتها من الحساب و المیزان و الصراط و غیرها. ألفه سنه 1347 و طبع فی تلک السنه.
فارسی فی العرفان، لا نعرف المؤلف، نسخه منه فی (پاریس 4/ 968..) ضمن المجموعه المؤرخه (1009) و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه، رقم 743) راجعه.
للشاه محمد اللکهنوی، فارسی فی العرفان، نسخه غیر مؤرخه منه فی (بنگال، الآسویه 197 896) کتبت بقلم النستعلیق.
لمحمد المدعو بمکی ابن صالح البحرانی رتبه علی ثمان منازل للإنسان: 1- الکون فی علم الله تعالی- المعبر عنه بظلمه العدم 2- الکون فی التراب، 3- الکون فی الأصلاب، 4- الکون فی الأرحام، 5- الکون فی الدنیا، 6- الکون فی القبر، 7- الکون فی المحشر، 8- الکون فی النعیم أو الجحیم. أوله: [الحمد لله الذی فتق من فلق الوجود و غسق الکرم و الجود ...].
نسخه منه فی مکتبه (راجه فیض آباد الماری 6).
فارسی، لبند (ه) علی بن المیرزا خیرات علی. و هو فی رحلته إلی الحج من البغداد إلی النجف و الحله و إلی المدینه و المکه، حدود سنه 1314.
أوله: [الحمد لله الذی جعل منازل الحج وسیله للشهود]. یوجد فی (المتحف البریطانی 16741A DD ) فی 59 ورق.
ص: 245
أو انجام آفرینش أو تذکره أو آغاز و انجام کما مر بعنوان الأخیر فی (1: 36) عناوینه: [1- صفت راه آخرت و سالکانش، 2- مبدأ و معاد، 3- أشارت بهر دو جهان، 4- أشارت بمکان و زمان آخرت، 5- أشارت بحسن خلائق، 6- أصناف خلق در آن جهان، 7- صراط، 8- صحائف أعمال، 9- حساب 10- میزان .... 20- ثواب و عقاب ]. و عد فی ص 722 من فهرست نسخه های خطی فارسی 34 نسخه منها أقدمها فی (کوپرولو 59/ 589) کتبت فی سنه 753 و صورته فی (دانشگاه، رقم 462) و سمیت الکتاب ب منازل السائرین و فی نسخه (ملک 15/ 4027) الذی کتبت بقلم
النستعلیق فی القرن الثانی عشر، کما سمیت ب منازل السالکین فی نسخه (دانشگاه 15/ 2113) غیر المؤرخه التی کتبت بقلم النستعلیق.
للنسفی، صاحب ملک و ملکوت و جبروت المذکور فی (22: 218) و غیره. نسخه فتوغرافیه منه فی (دانشگاه، رقم 2/ 2684 فیلم) أخذت عن نسخه کتبها إبراهیم بن الحسن بک بن المیرزا فی (27 ع 1 1095).
لمحمد هادی بن أحمد الخراسانی. أوله:
[حمد له. و العاقبه للمتقین، و الصلاه و السلام ... أما بعد، چنین گوید أضعف ...
محمد هادی بن أحمد الخراسانی که جماعت درویشان کثرهم الله از این بیچاره درخواست کردند ...]. و النسخه فی (الملک 2/ 4935) کتبت بقلم النستعلیق الشکسته فی (ع 1- 1270) و هو فی سته فصول: 1- الشریعه و الطریقه و الحقیقه، 2- الإنسان الکامل، 3- أحوال الإنسان الکامل، 4- الترک، 5- الصحبه، 6- السلوک.
فی النیات و الصدق و الإخلاص، للشیخ عبد الوحید الجیلانی، و مر له منار السماع.
أوله: [حمد و سپاس نامتناهی پروردگاری را که استحکام قواعد إسلام را ...]. ذکر فی أوله أن الطریق إلی الله بعدد خلق الله
ص: 246
و یرجع جمیعها إلی ثلاثه أقسام: 1- طرق أرباب المعامله، 2- طرق أصحاب المجاهده 3- طرق السالکین المبنی علی الموت فی الحیاه و هو مبنی علی عشره قواعد: 1- التوبه 2- الزهد، 3- التوکل، 4- القناعه 5- العزله، 6- الذکر، 7- التوجه، 8- الصبر 9- المراقبه، 10- الرضا. یقرب من 200 بیت ضمن مجموعه فیها زاد السالکین للفیض الذی أورد فیه 25 أمرا مما یتزود بها السالک، و أحال فی أوله إلی هذا الکتاب، بقوله: [تفاصیل این منازل و درجات در کتاب منازل السالکین است ] و المجموعه عند الشیخ إبراهیم الکتبی.
أقول: توجد فی (طهران، أصغر مهدوی 7/ 260) نسخه بخط عبد الرحیم ابن المیر عبد الباقی الحسینی، کتبها فی أصفهان سنه 1258، رساله باسم آداب السالکین منسوبه إلی الفیض الکاشانی، لم یذکر خصوصیاتها فی الفهرس.
للخواجه نصیر الدین الطوسی، فی 1200 بیت، یوجد بهذا العنوان فی مکتبه المشکاه، و مر فی (1: 36) بعنوان آغاز و انجام و آنفا بعنوان منازل السائرین.
للشیخ العارف عبد الله الأنصاری دفین گازرگاه فی هرات أوله: [الحمد لله الواحد الأحد] جعله مائه مقام بجمعها، رتب ثلاث الأخیر فی السیر، حول القربه، حصول المشاهده فی عشره أقسام فلکل قسم عشره أبواب، و طبع بتمامه فی طی شرحه الحامل للمتن- و الشرح للمولی العارف المولی عبد الرزاق الکاشی، و قد مر فی الشروح فی (14: 88) ألف الشرح باسم الخواجه رشید الدین فضل الله المذکور فی (9: 362) فی مباحث العرفان و التصوف، و طبع فی 1315 بطهران منسوبا إلی کمال الدین حسین الگازرگاهی الطبسی أوله فی بعض النسخ: [الحمد لله الذی نجانا من العلوم الرسمیه بالمن و الإفضال ] نسخه منه فی (دانشگاه 3431) کتبها محمد البغدادی فی صبیحه یوم السبت 3 شوال 868 بقلم النستعلیق فی 21 ورق، و علیها حواشی، کما أن فی آخره أشعار منها شعر محمد اللاهیجانی بقلمه، کما شهد علیه البغدادی الذی قرأ هذا الکتاب علیه، و نسخه
ص: 247
أخری فی (ترکیه، ملت فیض الله 1/ 1259) کتبها محمد بن محمد بن أحمد الأنصاری فی یوم الجمعه (14 ذی الحجه 892) فی 176 ورق، و من شروحه أیضا شرح فارسی للطف الله الکوکسی، نسخه منه فی (المدینه، عارف حکمه 97 مج) و من شروحه الفارسی شرح الصفی الدین محمد الطارمی أوله: [ثنای بسزا و شکر بی منتها که شاهباز بلندپرواز و بعد، چنین گوید] نسخه منه فی (طهران، المجلس 5322) من القرن الثانی عشر فی 243 ورق و من شروحه أیضا شرح المولی شمس الدین محمد التاوکانی (التبادکانی) المتوفی بهراه 891 و من الشروح الفارسیه علی المنازل اسمه بصائر الدرجات للحاج میرزا محسن بن المولی حسن علی المتخلص بحالی (حدود 1285 ق- 1333 ش) المذکور فی (9: 226) و صاحب منتخب مفاتیح الإعجاز الآتی، ألفه باسم مؤید الفقراء التبریزی الذی ترجم باسمه أیضا الغرر و الدرر المذکور فی (4: 121) نسخه الشرح توجد بخط المؤلف فی (شیراز، خانقاه أحمدیه 20) کتبها فی (10 شعبان 1356) فی أردبیل، و یوجد شرح فارسی آخر یسمی ب الکشف عن منازل السائرین فی (نافذ پاشا 438) کتبها محمد بن إسماعیل الشریف الحسینی الکجاتی فی یوم السبت (7 ج 1/ 657) فی 255 ورق و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه، رقم 591)
فی الطاعه و المعصیه، لأبی الحسین یحیی بن زکریا الترماشیری، ذکره النجاشی
طبع بالهند، و هو فی تجوید القرآن، للنواب ببر علی خان الهندی بلغه أردو
فی شرح الفصل الخامس من رساله القدس أو القدسیه مر الأصل فی (17: 49) و ذکرنا نسبته إلی الشیخ روزبهان صاحب عبهر العاشقین المذکور فی (15: 216) و لکن جاء فی بعض النسخ: أنه لأحمد الغزالی، صاحب المکتوب المذکور فی (22: 172) ألفها حتی یذهب بها أبو الفرج إلی ملوک خراسان و ترکستان، مرتب علی 12 بابا: 1- علم التوحید
ص: 248
2- علم المعرفه، 3- الحاله، 4- المعامله، 5- المکاشفه، 6- الخطاب، 7- السماع 8- الوجد، 9- معرفه الروح، 10- معرفه العقل، 11- معرفه القلب، 12- معرفه النفس، و کل العناوین مضاف إلیه کلمه [العلم ] أوله: [حمد له صلاه هذا رساله الإمام شاهان عشق را رأیت سعادت معرفت در عالم مشاهدت افراخته باد اما بعد، آنها که طراز اطلس معدن حقیقت بودند] نسخه مذهبه منه فی (طهران، خانقاه النعمهاللهی) ضمن المجموعه المؤرخه 813، و نسخه آخر فی (أونیورسیته 5/ 144 ف) ضمن المجموعه المؤرخه 980، و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه، رقم 243) هذا، و أما منازل القلوب فی شرح باب علم المکاشفه و المشاهده، ألفها عبد الله السیمائی المدعو ب (إلهی) المتوفی 896، فرغ منها أواخر رجب 889، و ذکر فیه:
در آن وقتی که ما را حال به بود
ز هجرت هشتصد و هشتاد و نه بود
و طبع باهتمام محمد تقی دانش پژوه فی روزبهان نامه و نسختان منه فی (القاهره دار الکتب 2/ 97 مجامیع ترکی طلعت و 707 مجامیع طلعت) کلیهما مذهبه و بقلم النستعلیق الأول منهما کتبت فی 1126 و أوله: [الحمد لله حمد المحبین و العارفین ] و أما الثانی غیر مؤرخه أوله: [حمد له و الصلاه علی أکمل الأنبیاء و المرسلین ] و للسیماوی أیضا مسلک الطالبین و الواصلین ترکی نسخه منها فی (المجلس 5/ 2432 غیر المفهرسه) ضمن المجموعه المؤرخه 1069 و له أیضا أصول وصول
إلهیه بالفارسیه نقل فیها عن الفتوحات المکیه و فی آخره ماده تاریخ یحصل منها سنه لعلها 896، سنه وفاه المؤلف، نسخه غیر مؤرخه فتوغرافیه فی (دانشگاه، رقم 2998 فیلم) عنوانه وصول إلهیه
فی ما یتعلق به و بالشهور الرومیه و أقوال الحکماء فیها، للسید أبی الحسن علی بن أبی الرضی، و النسخه بخط قدیم عند السید محمد علی هبه الدین
أو أحکام منازل للخواجه نصیر الدین الطوسی،
ص: 249
نسخه منه فی (دانشگاه 3/ 3811) کتبت فی القرن الثالث عشر بخط النسخ و هو غیر اختیارات مسیر القمر أو اختیارات المهمات المذکور فی (1: 368) و المذکور بعدا بعنوان منظومه فی
لعقد النکاح و الزفاف، منظوم فارسی، لا یعرف الناظم، نسخه منها فی (المجلس 5/ 2412) غیر المفهرسه کتبت فی سنه 1263
یوجد بهذا العنوان رسائل فارسیه متعدده متحده فی الموضوع و مختلفه فی الکمیه و الکیفیه منها: 1- فی أحکام أو خواص منازل القمر مترجمه من کتاب مخزون لهرمس الحکیم أوله: حمد له اما بعد، بدان أسعدک الله که این کتابی است که هرمس حکیم تصنیف کرده ] یوجد فی (القاهره دار الکتب 13 مجامیع فارسی طلعت) بخط محمد تقی کتابتها 26 صفر 1092 2- فی (طهران، سپهسالار 5/ 577) بخط من القرن الثالث عشر أوله:
[حمد له اما بعد، این رساله مختصری است در خواص منازل قمر بدان ای عزیز] 3- فی (طهران، المجلس، 5/ 2449) الغیر المفهرسه، من القرن الثالث عشر 4- منازل قمر أو فلاطیس أکبر در فی (برلین 7/ 8066) علیه تاریخ 1063 5- أو اختیارات منازل القمر فی (طهران، أصغر مهدوی 4/ 275) کتابته من القرن التاسع 6- مقاله فارسیه علی طریق السؤال و الجواب، تبحث حول منازل القمر الأربعه و العشرین لکل منزل خمسه سطور فی عشره بنود، السطر الأول من البند الأول:
[سؤال کردی از بر آمدن کار، بدان عدد صفحات و سطور بشمار] و أما أول سائر البنود: [نیت کردی ] نسخه منه فی (دانشگاه 82/ 2950) کتبت فی القرن الحادی عشر أو الثانی عشر
للسید علی حسین ابن السید خیرات علی الزنجیفوری، ذکره فی کتابه لسان الصادقین و قال:
ص: 250
هو مشتمل علی مسلکین: أحدهما فی: وقایع سفریه- فی رحلته إلی مشاهد العراق- و ثانیهما فی: نتائج فکریه من الخطب و الرسائل و الأشعار و المسائل، و هو تلمیذ المفتی میر محمد عباس و السید علی محمد بن سلطان العلماء السید محمد بن السید دلدار علی النقوی النصیرآبادی
لعلاء الدوله السمنانی (659- 736)، المذکور فی (9: 733)
لحسین الکشمیری، فی شرائط طرق الخواجگان الثمانیه: 1- هوش در دم، 2- نظر بر قدم، 3- سفر در وطن، 4- خلوت در انجمن، 5- یاد کرد، 6- بازگشت، 7- نگاهداشت، 8- یادداشت، و ثلاث کلمات فی الوقوف الزمانی و العددی و القلبی أوله: [وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا بدان که طریق خواجگان نقشبند] نسخه مذهبه منها فی (دانشگاه 2/ 6672) کتبها محمد إسماعیل فی سنه 1128
لابن الکوفی أبی الحسن علی بن محمد بن الزبیر القرشی الکوفی، المتوفی سنه 348، و دفن بمشهد أمیر المؤمنین علیه السلام نقل عن نسخه بخط المؤلف الشیخ أبو الحسین محمد بن علی بن طبیب المعتزلی البصری المتوفی ببغداد سنه 436 فی کتابه غرر الأدله قال فیه: قرأت بخط ابن الکوفی فی کتاب منازل مکه کما نقله عن الغرر الحمصی فی المنقذ من التقلید
للشریف أبی القاسم علی بن أحمد العلوی الکوفی، المتوفی بکرمی من نواحی شیراز سنه 352
کل منهما تسعه عشر بعدد حروف بسم الله، للمولی محمد بن أحمد الجرجانی أوله: [حمد و سپاس بی قیاس و جودی را که عالم را از کتم عدم بوجود آورد و أنواع صنائع و أصناف بدایع را در أو ودیعت گذارد] نسخه کتابتها سنه 976 فی ضمن مجموعه فی (مکتبه أمیر المؤمنین 1/ 608) کتبت فی 976
ص: 251
لهشام الکلبی، المتوفی 205 عده ابن الندیم من کتبه فی البلدان و له أیضا من هاجر و أبوه
فی الفقه، لمحمد بن محمد باقر اللاهیجانی الأصفهانی الشهیر ب نواب، ترجمنا أباه فی الکرام: 188 أما المؤلف فهو أیضا من أعلام المعاصرین للسلطان محمد شاه بن العباس میرزا ابن الفتح علی شاه توجد مجموعه من رسائله الفارسیه (بطهران، الملیه 682 ف) من القرن الثالث عشر فیها لغز و الحکمه الیمانی فی شرح الفصل الثانی فی الکلام و التصوف و أسرار القلوب فی أوصاف المحبوب فی التفسیر، و شرح الفصل فی حقیقه عالم الوصل فی العرفان، و تفسیر آیه:
و بشر الذین آمنوا و عملوا ألف الثلاثه الأخیره باسم الحاج میرزا آقاسی فی سنین (1263- 1257)
أو رساله فی مناسخات الإرث للسید عمید الدین عبد المطلب بن مجد الدین أبی الفوارس محمد بن أبی الحسن علی بن الأعرج الحلی (681- 754)، مؤلف الفرائض العمیدیه المذکوره فی (16: 149) ألفها ببغداد سنه 721 تکمله للمناسخات التی أوردها الخواجه نصیر الدین الطوسی فی رسالته الفرائض النصیریه المذکوره فی (16: 150) و عبر عنه فی أوله بالمسأله النافعه للمباحث الجامعه لأقسام الوراث، و فی آخره شرح معنی المناسخات و هو أن یموت إنسان له ترکه و وراث ثم مات أحد الورثه قبل قسمه الترکه، فأما أن یختلف الوراث و الاستحقاق کلاهما أو أحدهما أو لا یختلفان أبدا، فلها أربع صور و النسخه موجود فی خزانه الشیخ علی بن الشیخ محمد رضا آل کاشف الغطاء، و أخری فی مکتبه الخوانساری، و غیرهما، و طبع مع حاشیه الرسائل الخراسانیه فی سنه 1319، و طبع أیضا فی مجموعه کلمات المحققین سنه 1315 فی آخر رسالته فی المواریث و هو مختصر جدا أوله: [الحمد لله علی ما أولینا من النعم و حبانا] و علیه تقریظ خاله و أستاذه العلامه الحلی، أکثر فیه الثناء و المدح علیه و علی مکتوبه
ص: 252
بما یدل علی غایه جلالته و علو مرتبته و لفظ التقریظ: [أحسنت أیها الولد العزیز العضد الحسیب النسیب المعظم الفقیه المدقق عمید الدین جعلت فداک فیما أودعته فی هذه الأوراق الداله علی التمیز علی الأقران و التفوق علی أکثر أشخاص نوع الإنسان فلقد أتیت فیها بالمعانی اللطیفه و المسائل الشریفه أحسن الله إلیک و أفاض نعمته علیک و لا استبعاد فی ذلک منک و أنت من مثل الشجره النبوه وفقک الله لکل خیر و دفع عنک کل ضیر بمنه و کرمه و جوده، و کتب حسن بن مطهر حامدا مصلیا مستغفرا] و مدحها الشیخ أحمد بن الحداد تلمیذ العلامه الحلی بقصیده فاخره، و نسخه منه فی مجموعه السید محمد أشرف الأسترآبادی فی مکتبه أمیر المؤمنین علیه السلام ، و مرت فی (20: 385) بعنوان مسأله جامعه لأقسام الوارث
للآقا سید إبراهیم بن السید محمد باقر القزوینی الحائری، صاحب الضوابط المتوفی بالوباء سنه 1262
فارسی، للشیخ الحاج محمد إبراهیم بن الحاج محمد حسن الخراسانی الکرباسی الأصفهانی (1180- 1262) ذکره فی الروضات
لإبراهیم بن سلیمان بن عبید الله بن خالد النهمی، ذکره النجاشی
للسید أبی تراب بن أبی القاسم بن السید مهدی صاحب رساله أبی بصیر الموسوی الخوانساری النجفی المعاصر، مبسوط استدلالی
للسید أبی الحسن الأصفهانی المعاصر، المتوفی 1365 طبع سنه 1344 و بعدها کرارا
للنجیب أبی طالب الأسترآبادی، ذکره ابن شهرآشوب و مر له المقدمه
للسید أبی طالب بن أبی تراب القائنی، المتوفی بکراچی راجعا من الحج سنه 1295، موجود عند تلمیذه” المؤلف” الحاج شیخ محمد باقر
ص: 253
البیرجندی القائنی المعاصر
للحاج میرزا أبی طالب بن الحاج میرزا أبی القاسم الموسوی الزنجانی، المتوفی بطهران سنه 1329، موجود فی خزانته” المؤلف” و ذکر فی آخر إیضاح السبل له، المطبوع سنه 1308
للمحقق المیرزا أبی القاسم بن المولی حسن الجیلانی القمی، المتوفی 1231، فارسی مختصر فی خصوص حج التمتع، مرتب علی مقدمه و أبواب و خاتمه، کتبه فی النجف أیام عزمه علی زیاره البیت أوله: [الحمد لله رب العالمین ] و هو فی 500 بیت، و قد جعل جزء من رسالته الکبیره الفارسیه الموسومه ب مرشد العوام کما مر
للحاج میرزا أبی القاسم بن المیرزا کاظم الموسوی الزنجانی، المتوفی بها سنه 1292، یوجد عند أحفاده” المؤلف” بزنجان
فارسی، للمیرزا أبی القاسم الأردوبادی التبریزی النجفی، طبع بتبریز
مختصرا، مع رساله غسل الأموات، للشیخ أحمد بن إبراهیم آل عصفور البحرانی، یوجد ضمن مجموعه من رسائل السماهیجی فی کتب السید خلیفه الأحسائی
للشیخ الثقه أبی بکر أحمد بن الحسین بن أحمد النیسابوری، صاحب الأمالی و الروضه معاصر شیخ الطائفه و من أجداد الشیخ أبی الفتوح المفسر الرازی الحسین بن علی بن محمد بن أحمد المذکور، ذکره منتجب الدین
للشیخ أحمد بن صالح بن طوق القطیفی، المعاصر هو و أبوه الشیخ صالح للشیخ أحمد الأحسائی، و لهما مسائل عنه مذکوره فی جوامع الکلم رأیت المناسک فی کتب الشیخ حسین القدیحی، فرغ منه (8 ع 2 1238) و فیه حج القران و الإفراد أیضا
ص: 254
المختصر، للشیخ أبی العباس أحمد بن فهد الحلی، و هو غیر مناسکه الکبیر الموسوم ب کفایه المحتاج و کلاهما موجودان عند السید مهدی فی کویت أول هذا المختصر: [الحمد لله ولی الحمد] و تاریخ النسخه فی عصر المصنف، و نسخه فی الرضویه أوله- بعد البسمله-: [رب زدنی علما]
فارسی، للحاج میرزا أحمد بن لطف علی التبریزی المتوفی سنه 1265، و النسخه فی الخزانه الرضویه أوله: [الحمد لله رب الحرم و البیت العتیق ] بخط أحمد بن زین العابدین القره باغی سنه 1236، و بسط فی صلاه الطواف القول فی مقدمات الصلاه و الشکوک و الخلل و صلاه المسافر و الجماعه، و نسخه ناقصه الآخر عند السید آقا التستری فی النجف
الفارسی، للمقدس الأردبیلی المولی أحمد بن محمد، المتوفی صفر سنه 993 أوله: [الحمد لله رب ] و آخره: [چنانچه فقها رحمهم الله بیان کرده اند] و النسخه فی الرضویه بخط عزیز الله الجیلانی استکتبه المولی موسی الگیلانی و وقفه علی الخزانه
الکبیر لأبی غالب الرازی أحمد بن محمد بن محمد بن سلیمان بن الحسن بن الجهم بن بکیر بن أعین (285- 368)
الصغیر أیضا لأبی غالب المذکور، ذکرهما النجاشی
للشیخ أحمد المقشاعی، فی 3000 بیت، مشتمل علی فصلین: أحدهما فی أحکام الحج، و الثانی فی أدعیته، حکی الشیخ محمد صالح البحرانی صاحب الذریعه أنه موجود عنده” الشیخ محمد صالح البحرانی”
فارسی، للحاج سید أسد الله بن الحاج سید محمد باقر الأصفهانی الشفتی، القائم مقام أبیه فی الرئاسه، و أجری النهر المشهور بالچری إلی النجف، و توفی جائیا إلی زیاره أئمه العراق فی الطریق
ص: 255
سنه 1290 فی شهر صفر، فحمل إلی النجف و قبره متصل بباب القبله، ذکره سیدنا الحسن صدر الدین فی إجازته
للشیخ إسماعیل بن الشیخ أسد الله بن إسماعیل الدزفولی الکاظمی، تلمیذ السید عبد الله الشبر، ذکره السید محمد معصوم فی رسالته فی أحوال الشبر
للآقا سید إسماعیل البهبهانی، مقیم طهران، المتوفی (6 صفر 1295) انتخب منه رساله فارسیه مختصره فی واجبات الحج، و قد طبعت بطهران أولها: [بأید دانست که حج بر سه نوع است: أول حج تمتع ]
الفارسی، المرتب علی مقدمه و بابین و خاتمه، للمولی العالم جناب الآخوند المولی محمد باقر، کتبه أیام إقامته بآذربایجان لبعض المؤمنین من العجم، ثم عربه تلمیذه المولی محمد جعفر بن عبد الرحیم بتصحیح أستاذه و أطری فی الثناء علی أستاذه المذکور، و أول المعرب: [الحمد لله رب العالمین ] و المعرب عند السید حسن الحجه بکربلاء، و لعله للمولی محمد باقر بن محمد سلیم الآتی
للمولی محمد باقر السبزواری، صاحب الکفایه و الذخیره أوله: [الحمد لله رب ] فارسی مرتب علی مقدمه و فصول، و کتابه النسخه سنه 1104 عند السید هادی بن السید حسین الإشکوری
فارسی، للوحید البهبهانی الآقا محمد باقر بن المولی محمد أکمل، المتوفی سنه 1205 أو 1206، و عربه تلمیذه الشیخ أبی علی محمد بن إسماعیل الحائری الرجائی، کما عرب مناسک ولده الآقا محمد علی، ذکره فی منتهی المقال فی ترجمه الوحید
الکبیر، فارسی فی 1000 بیت، للمجلسی الثانی المولی محمد باقر بن المولی محمد تقی الأصفهانی، المتوفی سنه (1110 أو 1111)
ص: 256
الصغیر، الفارسی أیضا، فی 700 بیت، أیضا للمجلسی المذکور
فارسی، للمولی محمد باقر بن محمد سلیم القراچه داغی الأسکوئی الحائری، من مراجع الشیخیه، و قد طبع فی سنه 1285 و هی سنه عصر المصنف و طبع مناسک ولده المیرزا موسی- المرجع بعده- فی سنه 1316
للحاج سید محمد باقر- حجه الإسلام- بن السید محمد تقی الشفتی الأصفهانی الموسوی، المتوفی سنه 1260، فارسی ذکر فیه واجبات الحج و مستحباته، و رتبه علی مقدمه و ثلاثه مقاصد و خاتمه، نسخه تاریخ کتابتها سنه 1258 عند السید عبد الحسین الحجه بکربلاء، و أخری عند السید شهاب الدین بقم و أخری عند السید آقا التستری، و قد اختصره الحاج میرزا فتح الله المرعشی المعروف بکیمیائی التستری، بأمر الحاج السید أحمد التستری والد الحاج السید عبد الصمد التستری، و فرغ منه یوم الثلثاء (4 شوال 1258). أول المختصر: [أحمده علی کماله و أصلی علی أحمده و آله ...]. و النسخه بخطه ضمن مجموعه عند السید محمد بن نعمه الله الموسوی الجزائری.
فارسی، لبعض الأصحاب، نسخه منه بخط المولی أحمد بن فتح الله فی سنه (994) و النسخه فی (الرضویه).
فارسی کبیر، لبعض الأصحاب، ینقل فیه عن شرح الفقیه للمولی محمد تقی المجلسی، ذکر فی أوله أربعین خصیصه و فضیله لبیت الله الحرام، ثم عشرین خصیصه للحرم الشریف، ثم ذکر مطلبین فی شرائط وجوب الحج و أقسامه، ثم ذکر أبوابا فی آداب السفر و أفعال الحج و العمره و المزار، و النسخه فی کتب المولی محمد علی الخوانساری.
العربی الکبیر، أیضا لبعض الأصحاب، منضما إلی مناسک الشیخ محمد حسین الکاظمی، و النسخه عند الشیخ عبد الحسین الحلی النجفی.
ص: 257
العربی، أیضا لبعض الأصحاب، و النسخه من وقف الأمیر جبرئیل سنه (1307) فی (الرضویه).
للسید محمد تقی بن الحسن الظهیر الحسینی الأسترآبادی، تلمیذ المحقق الداماد. أوله: [الحمد لله الذی وفقنا لتحصیل معالم الدین ...]. فرغ منه سنه (1022) و النسخه فی مجموعه فی خزانه الشیخ علی کاشف الغطاء، بخط المصنف ظاهرا.
فارسی، للمولی محمد تقی بن الحاج محمد حسین الکاشانی مقیم طهران، کتبه فی سنه 1282 و توفی حدود سنه ست عشر و ثلاثمائه و ألف (1316) و طبع قبل وفاته بقلیل.
فارسی، للآخوند المولی محمد تقی بن حسین علی الهروی الأصفهانی الحائری، المتوفی بها سنه (1299) ذکره فی کتابه نهایه الآمال.
لشیخنا المیرزا محمد تقی بن المیرزا محب علی بن المیرزا محمد علی الشیرازی، موجود عند الحاج سید محمد علی السبزواری بالکاظمیه.
مبسوطا، للمولی محمد تقی بن مقصود علی الأصفهانی، المتوفی سنه (1070) ذکره فی نجوم السماء و ینقل عنه الحاج الشیخ باقر التستری النجفی المعاصر فی مناسکه الموسوم ب دستور العمل. و هو الذی نظر فیه ولده المولی محمد باقر و طابقه بنظریاته و الحق به قلیلا و صرح بجمیع ذلک فی آخره، نسخه منها کتابتها 1257 عند السید محمد الموسوی الجزائری.
للمولی جعفر بن محمد باقر بن حسن علی بن عبد الله بن محمد رضا بن شرف الدین الواعظ التستری، المتوفی سنه (1335) عند حفیده” المؤلف” الشیخ مهدی شرف الدین، قال: هو فی أعمال الحج و العمره من البلد أو المیقات.
للشیخ الأکبر کاشف الغطاء، جعفر بن الشیخ خضر الجناجی الحلی، المتوفی (1228).
ص: 258
فارسی، للشیخ الحاج مولی محمد جعفر الأسترآبادی الشریعتمدار، المتوفی سنه ثلاث و ستین و مائتین و ألف 1263، مرتب علی مقدمه و ثلاث مقاصد و خاتمه. أوله: [الحمد لله علی نواله ...]. طبع فی طهران سنه 1261.
للشیخ حسن بن الشیخ جعفر کاشف الغطاء، المتوفی سنه 1262، مرتب علی مقدمه و ثلاثه أبواب و خاتمه. أوله: [الحمد لله ما طاف طائف بالمسجد الحرام و وقف واقف بالمشاعر العظام ...]. و النسخه بخط السید راضی بن الحسین بن أحمد المعروف بالعطار البغدادی، کتبها سنه 1255 و نسخه أخری فی خزانه السید مهدی آل حیدر الکاظمی.
للشیخ حسن بن الحسین بن محمد بن أحمد من آل عصفور البحرانی، نزیل بوشهر المقیم للجمعه و الجماعه و القضاء و الفتیا هناک، والده الشیخ حسین، المجاز عن عمه الشیخ یوسف فی اللؤلؤه توفی بشاخور سنه 1216.
لصاحب المعالم الشیخ جمال الدین أبی منصور الحسن بن زین الدین الشهید الثانی المتوفی سنه إحدی عشر و ألف 1011. ابتدأ فیه- بعد عده فصول فی فضل الحج و ثوابه و آداب السفر للحج- بأعمال المدینه، قال بعد عده فصول: [فصل و حیث کان من توفیق الله سبحانه فی طریقنا إلی الحج الابتداء بدخول مدینه سیدنا رسول الله صلی الله علیه و آله فلا بأس بتقدیم القول فی فضل زیارته و بیان وظائفها و سائر ما یستحب من الأعمال بالمدینه و إن کان المتعارف بین الأصحاب تأخیر الکلام فی ذلک ...]. و رأیت النسخه بخط المیرزا محمد الطهرانی فی خزانته” المؤلف”، و عند سیدنا الحسن صدر الدین، نسخه علیها خط الشیخ محمد بن جابر أستاذ الشیخ فخر الدین الطریحی، و تملک صاحب المقابیس. أوله: [الحمد لله الذی فرض حج البیت علی من استطاع علیه سبیلا- إلی قوله: هذه نبذه من الکلام فی فقه الحج إلی بیت الله الحرام ...]. و رأیت نسخه کتابتها سنه 1221، و سماه علی ظهرها: تلخیص المرام فی فقه حج بیت الله الحرام.
ص: 259
للشیخ محمد حسن، صاحب الجواهر سماه هدایه الناسکین یأتی و مر ترجمته.
للأمیر السید حسن المدرس الأصفهانی ابن الأمیر سید علی بن الأمیر محمد باقر بن الأمیر إسماعیل الحسنی، شارح المختصر النافع- کما مر- و تلمیذ شریف العلماء و صاحب الجواهر و أستاذ جماعه من الأعاظم، منهم الحاج میرزا محمد حسن الشیرازی و الحاج میرزا محمد هاشم الچهارسوقی و غیرهما.
لأبی محمد الحسن بن علی بن زیاد الوشاء البجلی الکوفی. ذکره النجاشی، و هو من أصحاب الرضا علیه السلام
من واجباته و أرکانه دون الأدعیه و المستحبات، للعلامه الشیخ جمال الدین أبی منصور الحسن بن سدید الدین یوسف الحلی المتوفی سنه 726، قال فی الریاض: عندنا” صاحب الریاض” منه نسخه قریبه من عصر المصنف عتیقه و هو غیر کتابه الموسوم ب المنهاج فی مناسک الحاج علی ما یظهر من دیباجته.
للمولی حسن علی بن المولی الورع عبد الله التستری شیخ المجلسی الثانی، کما أن والده شیخ والده و توفی سنه 1075، کما فی الروضات و لم یعهد منه غیر المناسک و رساله حرمه الجمعه.
فارسی، للحاج سید حسین الکوه کمری التبریزی النجفی، المتوفی سنه 1299، طبع مع حواشی السید الصدر سنه 1325- و قبل ذلک منفردا سنه 1291- و قد جمعه بعنوان السؤال و الجواب المولی مؤمن الخراسانی المتوفی بالنجف سنه 1311.
للشیخ حسین الملائی- کذا- أوله: [بدان ای طالب نعیم و ای سالک صراط مستقیم ...]. و النسخه عند الحاج شیخ عباس القمی بخط عتیق.
فارسی للسید حسین بن الأمیر إبراهیم بن الأمیر محمد معصوم بن المیر فصیح بن المیر أولیاء الحسینی التبریزی القزوینی، المتوفی 1208
ص: 260
فرغ منه سنه 1201، موجود عند حفیده” المؤلف” السید مصطفی المعاصر.
فارسی، للحاج السید حسین بن آقا علی الطباطبائی البروجردی. طبع بطهران 1368 و بعدها.
للشیخ أبی عبد الله الحسین بن عبید الله بن إبراهیم الغضائری شیخ شیخ الطائفه و النجاشی، توفی فی النصف من صفر سنه إحدی و أربعمائه 401.
المختصر من سابقه- أیضا لابن الغضائری المذکور، ذکرهما النجاشی.
لمیرزا حسین بن میرزا علی بن میرزا محمد الأخباری النیسابوری الهندی، المتوفی سنه 1318، عند ولده” المؤلف” میرزا عنایه الله.
الکبیر، للشیخ حسین بن محمد بن أحمد بن إبراهیم الدرازی البحرانی العصفوری، ابن أخی المحدث البحرانی، واحد المجازین منه فی اللؤلؤه و حکی لی الشیخ محمد صالح البحرانی أنه موجود عنده” الشیخ محمد صالح البحرانی” فی القطیف، و قد توفی لیله الأحد الإحدی و العشرین من شوال سنه ست عشر و مائتین و ألف 1216، و قد طبع فی بمبئی.
المتوسط- أیضا للشیخ حسین العصفوری المذکور.
الصغیر، أیضا للشیخ حسین المذکور، و ذکر الثلاثه کلها فی أنوار البدرین.
للشیخ حسین بن محمد بن عبد الصمد البحرانی.
للأمیر علاء الدین حسین بن الأمیر رفیع الدین محمد بن الأمیر شجاع الدین محمود الحسینی الآملی الأصفهانی، المدعو بسلطان العلماء المولود سنه إحدی و ألف 1001، و المتوفی سنه أربع و ستین و ألف 1064 و عبر عنه فی جامع الروات ب الرساله الحجیه.
ص: 261
الکبیر الکثیر الفوائد، للشیخ الفقیه الزاهد حسین بن الشیخ مفلح بن الحسن الصیمری البحرانی، المتوفی سنه ثلاث و ثلاثین و تسعمائه 933، قال الشیخ سلیمان بن عبد الله فی رساله علماء البحرین: کان کثیر العبادات و الصدقات لم یعثر له علی عثره و للناس فیه اعتقاد عظیم، و قل أن یمضی علیه عام فی غیر حج أو زیاره، و اجتمع فی بعض أسفاره مع المحقق الکرکی فاستجازه فأجازه، و قبره مع أبیه فی سلم آباد بحرین، انتهی.
الصغیر، أیضا للشیخ حسین الصیمری، و هو کسابقه أیضا موجود فی خزانه سیدنا الصدر.
للحاج میرزا محمد حسین بن المیر محمد علی المرعشی الشهرستانی الحائری، المتوفی بها سنه 1315 فی خزانه کتبه.
للشیخ محمد حسین بن الشیخ هاشم الکاظمی النجفی، المتوفی سنه 1308، ذکر الشیخ صالح البحرانی صاحب الذریعه أنه موجود عنده” الشیخ صالح البحرانی” و رأیته فی خزانه سیدنا الحسن صدر الدین، و عند الشیخ عبد الحسین الحلی النجفی.
فارسی، للحاج السید المیرزا حسین بن موسی الحسینی السبزواری. طبع بمشهد خراسان 1327 ش.
بلسان الأردو، الموسوم ب المناسک الحیدریه و المعروف ب أنوار البدریه للمولوی حیدر علی الفیض آبادی کما یظهر من کتابه إزاله الغین المطبوع 1295، و هو من العامه کما ذکره السید علی نقی.
للمیرزا خلیل الکمره إی، فارسی طبع بإیران.
و یسمی منهاج الحاج لأبی الحسین زید بن علی ابن الحسین علیه السلام - إمام الزیدیه الشهید سنه 122- مرتب علی ثلاثین بابا. أوله باب الإحرام و آخره باب کراهه أخذ الشعر إذا دخل شوال، روی بأسانید متعدده منها ما رواه الشریف محمد بن منصور المرادی عن کتاب الأمالی لأحمد بن عیسی
ص: 262
الإمام، و النسخه عند السید هبه الدین، کتبت برسم الخدمه لکمال الدین علی بن عبد الله المحبشه، فرغ منها فی الأربعاء (7 رمضان 1085) و قد طبع و نقل فی مقدمه الطبع کلاما عن النجاشی و فیه نظر فراجع.
للشیخ زین الدین بن علی بن أحمد الشامی العاملی المستشهد (966)، مرتب علی مقدمه و مقالتین و خاتمه. أوله: [نحمدک اللهم یا من شرع لنا مسالک الأحکام و شرع لنا مناسک حج بیته الحرام- إلی قوله:
هذه جمله کافله ببیان واجبات الحج و العمره و نبذه من سننها الفعلیه و أذکارها اللفظیه و وظائفها القلبیه حاولت فیها بسط اللفظ و سهوله المعنی ...] و آخره: [... و تقبل منا و منکم بفضله و کرمه ]. فرغ منه نهار الأربعاء (20 شوال 953) و النسخه التی استنسخ عنها المیرزا محمد الطهرانی بخطه تاریخ کتابتها سنه 1101، و رأیت نسخه أخری بخط مقصود علی بن شاه محمد الدامغانی، فرغ من نسخها سنه 996 و فی بعض النسخ ذکر فراغ المصنف فی ضحی الجمعه (17 رمضان 950) و فی بعضها (14 رمضان) و نسخه منها فی (الرضویه).
أیضا للشیخ زین الدین الشهید، رتبه علی مقدمه و فصلین و خاتمه. أوله: [الحمد لله علی سوابغ نعمه الغزار ...] و النسخه فی مجموعه رسائله عند المیرزا محمد الطهرانی، و فی کتب الحاج میرزا علی الشهرستانی.
الفارسی، للحاج شیخ زین العابدین بن مسلم البارفروشی الحائری، المتوفی سنه 1308، و علیها حواشی ولده الحاج شیخ حسین الحائری، طبع سنه 1313
لأبی الحسن سلامه بن محمد بن إسماعیل بن عبد الله بن موسی بن أبی الکرام الأرزنی، المتوفی سنه تسع و ثلاثین و ثلاثمائه 339، و عبر عنه النجاشی ب کتاب الحج عملا و لکن الشیخ عبر عنه ب المناسک و جعل اسمه سلام بدون تاء
ص: 263
للمولی سلمان بن المولی خلیل الغازی القزوینی، کتبه باسم الشاه سلیمان الصفوی المتوفی سنه 1106
للشیخ سلیمان بن أحمد آل عبد الجبار القطیفی الساکن بمسقط، المتوفی سنه ست و ستین بعد المائتین و ألف 1266 و هو غیر الدره فی أحکام الحج و العمره علی ما هو مذکور مع سائر تصانیفه فی ظهر کتابه فی الرد علی النصاری، الموجود فی کربلاء عند الشیخ علی الجشی القطیفی، و عد فی أنوار البدرین له ثلاث مناسک: کبیر و متوسط و صغیر
لولد الشیخ سلیمان المذکور المسمی بالشیخ سلیمان أیضا، و نزل بعد فوت والده بمیناب من بلاد إیران، ذکره أیضا فی أنوار البدرین
للشیخ سلیمان بن عبد الله بن علی بن الحسن بن أحمد بن یوسف بن عمار البحرانی الماحوزی السراوی، صاحب البلغه و المعراج و غیرهما المتولد سنه خمس و سبعین و ألف 1075، و المتوفی سنه إحدی و عشرین و مائه و ألف 1121، ذکره
تلمیذه الشیخ عبد الله السماهیجی فی إجازته الکبیره للشیخ ناصر البحرانی، و قد صنف المناسک للسید أحمد بن عبد الرءوف الجد حفصی البحرانی
مختصرا، أیضا للشیخ سلیمان المذکور، ذکره أیضا تلمیذه الشیخ عبد الله فی إجازته و ذکره نفسه أیضا فی إجازه صدرت منه بخطه فی سنه 1111 لتلمیذه المولی محمد رفیع البیرمی اللاری
مقصورا فیه علی المسائل الخلافیه فیها، أیضا للشیخ سلیمان المذکور، ذکره تلمیذه المذکور و نسخه منه عند الشیخ محمد حسین الجندقی المهرجانی أوله: [الحمد لله و کفی وضعتها فی المسائل الخلافیه التی نعم بها البلوی من مناسک الحاج ] تاریخ کتابه النسخه سنه 1111
للشیخ سلیمان الصهرشتی، اسمه نهج السالک إلی معرفه المناسک یأتی
ص: 264
فی مجرد الأعمال و الأدعیه فی العرفه و الغدیر و زیاره المدینه، للشیخ المعاصر محمد صالح بن أحمد بن صالح البحرانی القطیفی آل طعان، یقرب من 1500 بیت أوله: [اللهم أرنا مناسکنا]
أیضا فی مجرد أدعیه الحج و ما یتعلق بالغدیر، للشیخ محمد صالح المذکور
للشیخ الفقیه شیخنا محمد طاها بن الشیخ مهدی آل نجف التبریزی النجفی، المتوفی سنه 1323، رأیته عند السید آقا التستری فی النجف
للشیخ عباس بن الحسن بن عباس البلاغی النجفی، تلمیذ المولی أبی الحسن الشریف العاملی، المتوفی قبل سنه 1193، ذکره السید حسین القزوینی فی خاتمه معارج الأحکام
لعبد الرحمن الجامی المذکور فی (9: 188) توجد عده نسخ، منها فی (الأیاصوفیه 4209) ضمن کلیاته المؤرخه (22 شعبان 877) المکتوبه بقلم النسخ فی بغداد، و معها شواهد النبوه، نفحات الأنس، نقد النصوص و أشعه اللمعات و نسخه ضمن کلیاته الأخری الموجوده فی (طهران، الملیه) المکتوبه بقلم عبد الرحمن بن أحمد الجامی بقلم النسخ فی (877) فی مجلدین و معها أشعه اللمعات سلسله الذهب، تحفه الأحرار، سبحه الأبرار، یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون، خردنامه اسکندری، دیوان، حلیه الحلل و غیرها کلها له و توجد للجامی آداب حج ضمن کلیاته الموجوده فی (الملک 4795) المکتوبه فی (رجب 895) و علیها حواش عناوینها [منه سلمه الله ] مع 23 رساله أخری کلها له منها موسیقی، منشئات، بهارستان و غیرها، و المظنون أن آداب حج هذا متحد مع المناسک المذکور
ص: 265
للسید عبد الله بن محمد رضا الشبر الحسینی الکاظمی المتوفی سنه اثنین و أربعین و مائتین و ألف 1242 و هو فی 2500 بیت
فارسی للحاج الشیخ عبد الکریم بن محمد جعفر المهرجردی طبع بطهران 1347 علی الحجر فی قطع صغیر
فارسی، للشیخ عبد الکریم بن محمد رضا الزنجانی طبع بالنجف فی 1367 فی 136 ص
للسید أبی القاسم عبد الله بن علی بن أبی المحاسن زهره الحلبی- أخ ابن زهره صاحب الغنیه- ذکره فی الروضات بعنوان رساله فی الحج.
أیضا للسید عبد الله المذکور، ذکره مع سابقه فی الروضات بعنوان رساله فی الحج.
الفارسی، للسید عبد الله البلادی المعاصر، طبع بإیران.
للحاج شیخ عبد الله المامقانی المعاصر، قال فی فهرس تصانیفه إنه أربعه: وسیط و صغیر بالعربیه و مثلهما بالفارسیه و کلها مطبوعات و مر له تحفه الخیره فی الحج و العمره.
الفارسی، للسید عبد الکریم بن جواد الموسوی الجزائری التستری، المتوفی سنه 1215، ذکره السید آقا فی تتمه الشجره.
المختصر من الکبیر، أیضا للسید عبد الکریم المذکور، ذکره فی التتمه المذکوره.
الاستدلالی، للشیخ عبد المجید الحائری- من القرن الثالث عشر تقریبا، بخط مؤلفه عند السید هبه الدین.
فارسی، للشیخ عبد النبی الوفسی العراقی المعاصر، فی جداول ثلاثه: أولها فی مسائله الضروریه، و الثانی فی الاحتیاطات، و الثالث فی مندوبات الحج.
ص: 266
فارسی، للحاج السید عبد الهادی بن إسماعیل الحسینی الشیرازی، طبع بالنجف بقطع صغیر فی 91 ص.
لأبی العباس عبید الله بن أحمد بن نهیک، الشیخ الصدوق الثقه النخعی، شیخ حمید بن زیاد الذی توفی سنه عشر و ثلاثمائه 310.
للسید الحاج میرزا عسکری بن المیرزا هدایه الله بن المیرزا مهدی، الشهید الرضوی (1211- 1280) ذکره فی فردوس التواریخ.
للسید أبی العباس عقیل بن الحسین، من ولد محمد بن الحنفیه، قرأ علیه المفید عبد الرحمن النیسابوری، ذکره الشیخ منتجب الدین و کان حیا سنه عشرین و أربعمائه 420. و مر تفصیله فی الأمالی.
کبیر، للسید علی بن إبراهیم بن علی بن إبراهیم بن أبی شبانه البحرانی، و هو مبسوط کما حکاه الشیخ محمد صالح البحرانی المعاصر، صاحب الدره الثمینه و السید علی هذا من أجداد السید ناصر بن عبد الصمد ساکن البصره، و رئیسها المتوفی رجب سنه 1331، و قال الشیخ علی فی أنوار البدرین إن النسخه عنده” الشیخ علی” و معها مزار کبیر- للنبی و أئمه البقیع- و منسکه کبیر مع الاستدلال و نقل الأقوال، و السید علی هذا تلمیذ الشیخ سلیمان الماحوزی صاحب البلغه المتوفی سنه 1121 و جامع دیوانه کما مر.
الفارسی، للشیخ محمد علی بن الشیخ أبی طالب الزاهدی الجیلانی الأصفهانی المولد، المتوفی ببنارس الهند سنه 1181، قال فی فهرست کتبه إنه کتبه فی أثناء سفر الحجاز.
و أسراره، للمولی المعاصر محمد علی بن أحمد القراچه داغی الأنصاری، ذکره فی فهرست کتبه.
فارسی، للشیخ محمد علی بن محمد باقر الأصفهانی ثقه الإسلام، المتوفی سنه 1318، مطبوع.
ص: 267
کلها فارسی و کلها للمولی الآقا محمد علی الکرمانشاهی ابن الوحید الآقا باقر البهبهانی، المتوفی سنه سته عشر و مائتین و ألف 1216، و هذه الخمسه بین مبسوطه و مختصره و قد عرب الوسطی منها الشیخ أبی علی محمد بن إسماعیل الحائری صاحب الرجال کما أنه عرب أیضا مناسک والده البهبهانی، و صرح فی ترجمه الوحید بجمیع ما ذکرناه، و مر للکرمانشاهی رساله انتخاب الزاد فی المناسک فی (2: 359) و له أیضا رساله دلیل الناسک فی مهمات الحج و مقاله سد الرمق فی مناسک حج التمتع.
لعلی بن جعفر الصادق علیه السلام ، أبی الحسن العریضی، یروی عن أبیه و أخیه موسی و أدرک الجواد علیه السلام ، ذکره الشیخ فی الفهرست.
للشیخ علی بن جعفر بن زین الدین علی- أم الحدیث- ابن سلیمان القدمی البحرانی، المتوفی سنه 1131، ذکره الشیخ عبد الله السماهیجی فی إجازته للشیخ ناصر الجارودی.
للشیخ علی بن جواد المرندی النجفی، المولود سنه 1287، فارسی طبع فی النجف سنه 1344.
لأبی الحسن علی بن الحسن بن علی بن فضال الفطحی الثقه، یروی عنه أحمد بن محمد بن سعید- یعنی ابن عقده- الذی توفی سنه ثلاث و ثلاثین و ثلاثمائه 333.
لأبی الحسن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی- والد الصدوق- المرجوع إلی کتابه عند إعواز النصوص، المتوفی لیله تناثر النجوم من سنه تسع و عشرین و ثلاثمائه 329، ذکره النجاشی کسابقه.
للسید علی، صاحب البرهان ابن السید محمد رضا بن السید مهدی بحر العلوم الطباطبائی النجفی، المتوفی سنه 1298، الموجود منه
ص: 268
بخط المصنف عند السید جعفر بن السید باقر بن المصنف کراسه منه و ضاعت بقیه أجزائه فی سفر المصنف إلی الحج.
للشیخ زین الدین علی بن سلیمان بن درویش البحرانی القدمی، المتوفی سنه أربع و ستین و ألف 1064، قال الشیخ سلیمان بن عبد الله الماحوزی فی رساله علماء البحرین: إن مناسکه مع أکثر تصانیفه موجود عندی” الشیخ سلیمان بن عبد الله الماحوزی”.
للمحقق الکرکی، الشیخ نور الدین أبی الحسن علی بن عبد العالی، المتوفی سنه أربعین و تسعمائه 940، و النسخه فی (الرضویه). أوله:
[الحمد لله علی سوابغ نعمه الفوار]. من وقف خواجه شیر أحمد. و شرحه تلمیذ المصنف الشیخ شرف الدین الیزدی و سمی الشرح ب هدیه الناج.
فارسی، لشیخنا المیرزا محمد علی الرشتی النجفی، المتوفی سنه 1334، عن اثنین و ثمانین سنه، و النسخه عند حفیده” المؤلف” الشیخ مرتضی.
فارسی، للحاج شیخ علی أکبر الخوانساری، المولود 1300، رأیته عنده” الحاج شیخ علی أکبر الخوانساری”.
للشیخ محمد علی المعصومی البهبهانی (1291- 1372) مؤلف قواعد الإمامیه موجود عند ولده” المؤلف” الشیخ عبد الله المعصومی.
لملا علیا، فارسی طبع بإیران علی الحجر فی 1287 کما فی فهرست مشار.
لتاج العلماء السید علی محمد بن محمد النقوی اللکهنوی، المتوفی سنه 1312، ذکره السید علی نقی فی مشاهیر علماء الهند.
للشیخ علی نقی بن محمد هاشم الکمره إی، شیخ الإسلام بأصفهان و المتوفی سنه ستین و ألف 1060، ذکره فی الریاض و فی الأمل و رأیت النقل عنه فی حاشیه نسخه من عوالی اللآلی و المنقول عنه هو حدیث الصادق علیه السلام فی الوظائف القلبیه للحج و الأسرار المعنویه له.
لأبی أسود عمر بن محمد بن یزید الکوفی، الثقه
ص: 269
بیاع السابری، قال النجاشی: له کتاب فی مناسک الحج و فرائضه و ما هو مسنون من ذلک سمعه کله من أبی عبد الله الصادق علیه السلام .
و أعمال المدینه، للشیخ عیسی بن حسن بن شبر ذیاب الخاقانی المعاصر، نزیل المحمره طبع سنه 1324 و ترجمنا المصنف فی النقباء:
1638 کما مر الرساله العملیه فی (11: 217) و الفرائد النفیسه فی (16: 144)
فارسی، للفاضل اللاریجانی، طبع باهتمام الحاج عباس علی الکتاب فروش بتبریز علی الحجر بقطع صغیر فی 1313
فارسی، للشیخ فضل الله بن الملا محمد حسن، المشهور بالعلامه المازندرانی الحائری، طبع بمبئی فی 1342 علی الحجر فی 120 ورق
فارسی، للمیرزا محمد قاسم بن محمد تقی بن محمد قاسم الأردوبادی، المتوفی سنه 1333 بهمدان زائرا لمشهد الرضا علیه السلام طبع بتبریز
للحاج کریم خان بن إبراهیم خان القاجار، المتوفی سنه 1288، صاحب إرشاد العوام و غیره ترجمه بالفارسیه تلمیذه السید جعفر بن رضا الموسوی الحسینی السوقندی و النسخه عند المیرزا محمود الکلباسی
المقصور علی أحکام حج التمتع، الظاهر أنه بخط السید محسن بن الحسن الأعرجی الکاظمی، المتوفی سبع و عشرین و مائتین و ألف 1227، ذکر فیه أنه کتب الفتاوی و الأحکام علی مقتضی الاحتیاط من کل ما قضی به اختیار فخر العلماء الأعلام من علماء عصرنا العظام المیر السید علی الطباطبائی الجدیر بمزید الإجلال و الإعظام متع الله بطول بقائه بقایا اللیالی و الأیام- کذا- و النسخه موجود فی خزانه (کبه)
للمولی محمد محسن بن المولی محمد سمیع بن المولی حسین بن علم الهدی بن الفیض، نزیل کرمانشاه، فرغ منه (11 رجب 1221) لفظه فی بدء الأوسط من أول النصف الأخیر من عام (تاریخی) من الهجره 1221
ص: 270
و النسخه عند حفیده” المؤلف” الحاج آقا ضیاء بن الحاج آقا مهدی بن محمد تقی بن محمد مهدی بن محمد محسن مصنف المناسک
و أعمال المدینه، للسید محسن بن عبد الکریم الحسینی العاملی المعاصر، نزیل دمشق، ذکره فی فهرست کتبه و هو مطبوع سنه 1340
فارسی، للحاج میرزا محسن بن الحاج عبد الله الأردبیلی، المتوفی بها سنه 1294، النسخه عند ولده” المؤلف” المعاصر المیرزا علی أکبر الأردبیلی، و مرت ترجمته فی ثمار القرار طبع
للشیخ محسن بن الحاج مرتضی الأعسم النجفی صاحب کشف الظلام المتوفی سنه 1238، و النسخه مع رساله الصلاه له عند المیرزا علی آقا بن سیدنا الشیرازی
الحاوی لتمام الاحتیاطات، للشیخ محسن بن الشیخ علی بن الشیخ حسین العصامی النجفی المعاصر، و النسخه عند ولده” المؤلف” الشیخ موسی
للسید محسن الحکیم، و هو شرح علی مناسک الحج الفتوائی الذی استخرجه المیرزا محمد حسین النائنی من کتابه الوسیله فرغ من الشرح سنه 1356
لأبی أحمد محمد بن أبی عمیر زیاد بن عیسی الأزدی الثقه، الذی لا یروی الا عن ثقه، المتوفی سنه سبعه عشر و مائتین 217
لأبی علی الإسکافی محمد بن أحمد بن الجنید، شیخ مشایخ النجاشی، الذی ذکره و المناسک و إن ذکر فیه مرتین، لکنه لیس فی الکلام قرینه التعدد فیحتمل التکرار
للشیخ أبی علی محمد بن إسماعیل الحائری الرجالی المتوفی راجعا عن الحج فی النجف سنه 1216، فی واجبات الحج و محرماته و مکروهاته و اختصره من حج ریاض المسائل کما فی نجوم السماء و ترجمه
ص: 271
نفسه فی باب الکنی من کتابه و اسمه النخبه الوجیزه کما یأتی و له معرب مناسک الحج لأستاذه الوحید البهبهانی و معرب مناسک ولده الآقا محمد علی، کما صرح بهما فی ترجمه أستاذه المذکور
الفتوائی، للسید محمد بن محمد تقی بن السید رضا بن السید مهدی بحر العلوم النجفی، المتوفی سنه 1324 أوله: [الحمد لله علی إفضاله ] و النسخه عند السید محمد علی بن السید علی نقی أخی المصنف
مجرد العمل و الأدعیه، لشیخ الطائفه أبی جعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی، المتوفی سنه 460، ذکره فی الفهرست
للشیخ المحدث محمد بن الحسن، المکنی بأبی مجلی القطیفی الفرعی، تلمیذ المحدث الشیخ یوسف البحرانی، یقرب من 4000 بیت، و فیه بیان الأماکن الشریفه و تحدیدها و علائمها و أعمالها، ذکره الشیخ المعاصر محمد صالح البحرانی آل طعان
للفاضل الهندی بهاء الدین محمد بن تاج الدین حسن الأصفهانی، شرحه السید محمد بن علی بن حیدر المکی و نقل عن هذا الشرح المولی أبو الحسن الشریف فی فوائده الذی ألفه سنه مجاورته بمکه، و نسخه الفوائد فی مکتبه السید البروجردی
للشیخ محمد بن الحسین المدعو بأبی خمسین الأحسائی المتوفی فی ذی القعده سنه 1316، ذکره السید ناصر بن هاشم الأحسائی
فارسی، للسید محمد بن علی، الحجه الکوه کمری طبع مکررا بإیران
للشیخ محمد بن علی بن الشیخ جعفر کاشف الغطاء رأیتها مع رسالته فی الطهاره و الصلاه، و رسالته فی الدماء و الجنائز، و رسالته فی الصوم تاریخ کتابتها سنه 1266، عند السید آقا التستری
فارسی، للحاج المیرزا محمد بن علی أکبر الفیض القمی طبع فی 312 صفحه
ص: 272
للسید محمد بن السید محسن البوشهری، المعروف بالبحرانی الحائری، المتوفی سنه 1355، فرغ من تبییضه سنه 1324، و النسخه عند ولده” المؤلف” السید محمد طاهر
للمولی شرف الدین الحاج محمد بن محمد التبریزی تلمیذ المولی خلیل القزوینی و معاصر المجلسی الثانی، و صاحب روضه الأذکار الذی فرغ منه سنه 1111، فی الأدعیه و أعمال السنه، یظهر منه فی أعمال ذی حجه أن له مناسک الحج لعمل المقلدین، و مر أن روضه الأذکار موجود عند سیدنا الصدر
للشهید محمد بن محمد بن مکی، اسمه خلاصه الاعتبار مر
للشیخ أبی عبد الله محمد بن محمد بن النعمان المفید الحارثی، المتوفی سنه 413
المختصر، أیضا للشیخ المفید، ذکرهما أبو العباس النجاشی
لأبی النضر محمد بن مسعود بن محمد بن عیاش السلمی السمرقندی
فارسی، للمیر محمد الخاتون آبادی
فارسی، لعمل المقلدین، للعلامه الأنصاری، الشیخ المرتضی بن المولی محمد أمین التستری، المتوفی سنه 1281، و بنی فیه علی الأخذ بما هو مطابق للاحتیاط. و طبع مع حواشی الحاج میرزا محمد حسن الشیرازی سنه 1301، و أیضا مع حواشی الحاج میرزا حسین الطهرانی و السید محمد کاظم الیزدی و السید إسماعیل الصدر و الآقا نجفی فی سنه 1321. و عربه بعض
الفضلاء، و علی المعرب أیضا حواشی المیرزا الشیرازی. و قد طبع أیضا سنه 1301 فی مطبعه الصبح الصادق بعظیم آباد الهند.
للشیخ الفقیه مساعد بن بدیع الحویزی
ص: 273
المعاصر للمحدث الحر العاملی، کما ذکره.
فارسی، للمولی المعاصر الحاج میرزا موسی بن محمد باقر بن محمد سلیم الحائری، طبع مع کتابه لطائف الدرر فی الطهاره و الصلاه بتبریز سنه 1316. و هو مرجع الشیخیه.
للسید موسی بن عبد السلام بن زین العابدین بن عباس الموسوی العاملی، المتوفی سنه 1253، ذکره فی بغیه الراغبین فی آل شرف الدین.
للحاج مولی مهدی بن أبی ذر النراقی الکاشانی، المتوفی سنه تسع و مائتین و ألف 1209، و عبر عنه فی نجوم السماء ب المناسک المکیه.
للشیخ محمد مهدی بن الشیخ أحمد المقابی البحرانی فرغ منه 1210.
فارسی مبسوط، للسید محمد مهدی بن السید حسن بن السید حسین الموسوی الخوانساری، حکی بعض الأعاظم وجوده عنده” بعض الأعاظم”.
للسید محمد مهدی بن السید حسن الحسینی القزوینی الحلاوی النجفی المدفن، المتوفی سنه 1300، فرغ منه (16 شوال 1277) قال فی آخره: [وقع الفراغ من تسویدها بید مؤلفها محمد بن الحسن المدعو ب مهدی الحسینی الشهیر بالقزوینی ...]. و النسخه فی خزانه المیرزا محمد الطهرانی.
مختصر من الأول، أیضا للسید مهدی المذکور و کلاهما موجودان فی خزانه کتبه” المؤلف” بالحله، و مر له دلیل المتحیرین فراجع.
فارسی، للشیخ مهدی بن الشیخ علی بن الشیخ جعفر کاشف الغطاء، المتوفی سنه ثمان و ثمانین و مائتین و ألف 1288. موجود فی خزانه المیرزا محمد الطهرانی بسامراء.
للسید محمد مهدی بن السید مرتضی بن محمد الطباطبائی، المتوفی سنه 1212، الملقب ب بحر العلوم. نسبه إلیه فی مواهب السنیه و مر بعنوان العجاله الموجزه.
ص: 274
فارسی، للشاه نعمه الله الکرمانی، المذکور فی (9: 1215). رساله عرفانیه فی عده فصول فی آداب الحج. أوله: [
قوله صلی الله علیه و آله :/ یا أیها الناس قد فرض الله علیکم الحج فحجوا
]. نسخه منه فی (القاهره، دار الکتب 18 مجامیع فارسی طلعت) کتابته 926، و ذکر فی الفهرست بعنوان مناسک حج و عمره و أخری فی (طهران، ملک 14/ 4262) کتابته 1109، و عنوان النسخه حج و صوم.
للسید هاشم بن السید راضی الأعرجی الکاظمی تلمیذ السید عبد الله الشبر، کما ذکره السید محمد بن معصوم فی رسالته فی ترجمه أحوال شیخه السید عبد الله المذکور.
فارسی، للسید الحاج میرزا محمد هاشم المشهور بالچهارسوقی ابن السید زین العابدین الموسوی الخوانساری الأصل الأصفهانی المنشا و المسکن، المتوفی فی النجف فی رمضان سنه ثمانیه عشر و ثلاثمائه و ألف 1318 طبع بأصفهان مکررا. منه فی 1310 و 1317.
لأبی بصیر یحیی بن القاسم الأسدی، ذکره الشیخ فی الفهرست. توفی سنه خمسین و مائه 150. کما ذکره النجاشی و الشیخ فی الرجال.
للشیخ المحدث الفقیه صاحب الحدائق یوسف بن أحمد بن إبراهیم الدرازی البحرانی، المتوفی سنه ست و ثمانین و مائه و ألف 1186 موجود عند الشیخ محمد صالح البحرانی.
للمولی محمد یوسف بن پهلوان صفر القزوینی، ذکره فی أمل الآمل و الریاض: 215 ذیل ترجمه خلیل القزوینی.
للحاج میرزا یوسف بن عبد الفتاح بن عطاء الله الطباطبائی التبریزی (1167- 1242). ذکره سبطه السید شهاب الدین و حفیده فی تاریخ أولاد الأطهار: 90.
ص: 275
و قد مر مسلک المحتاج إلی مناسک الحاج لابن طاوس، و مر أیضا خلاصه الاعتبار فی الحج و الاعتمار للشهید الأول، و مر أیضا الدره فی الحج و العمره و مزیح الاحتیاج فی مناسک الحاج و یأتی المنهاج فی مناسک الحاج للعلامه، و یأتی أیضا
المنسک متعددا، و نهج المسالک للصهرشتی، و هدایه السالکین من الأنام إلی حج بیت الله الحرام و نهج البیان فی مناسک النسوان.
للمولی فرج الله بن محمد بن درویش الحویزی، المعاصر للشیخ الحر و صاحب الریاض، کما یظهر من إحالته فی مبحث صلاه لیله الرغائب من هذا الکتاب إلی کتابه إیجاز المقال فی علم الرجال و قد صنفه باسم النواب شاهوردی خان بن منوچهر خان بن حسین خان، و قال بعد مدحه و إطرائه: [و ما أنا بإهدائها إلی جنابه الا کالمهدی ألفیه الشهید إلی الشیخ المفید ...]. و ینقل فیه عن القدماء: کالمفید و المرتضی و الشیخ الطوسی. أوله:
[أولی ما تصرف إلیه الهمم السامیه و أحری ما تقطف علیه الغرمات النامیه حمد من أفاض شآبیب شوادی دیم الإنعام و أسدی أساکیب غوادی النعم الجسام ] إلی آخر الخطبه المطوله المذکوره فیها کثیر من اصطلاحات العلوم المعقول و المنقول و فضل العلم و العلماء و لا سیما علم الفقه و لا سیما معرفه العبادات منه، کل ذلک براعه للاستهلال لاشتمال کتابه علی جل منها، لأنه رتبه علی مقدمه فی خمسه فصول:
1- فی الصرف، 2- فی النحو، 3- فی المنطق، 4- فی الکلام، 5- فی أصول الفقه، فی کل فصل أبحاث لازمه من تلک العلوم، و عناوینها: [بحث، بحث ]، و بعد الفصول منهج فیه عده کتب: 1- الطهاره، 2- الصلاه، 3- الزکاه، 4- الصوم و الاعتکاف 5- الحج و العمره، 6- الجهاد و أحکام الکفار و الأرضین، و فی کل کتاب وسائل فی عنوان: [وسیله، وسیله] من أول الطهاره إلی آخرها، و فی آخرها خاتمه فی الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر، و بالجمله تاریخ کتابه نسخه السید حسین القزوینی هکذا: [تمت المسوده بتمام التصنیف فی یوم السبت 26 شهر رمضان 1094] فی آخر الحج و ینتهی بزیاره الصدیقه علیه السلام . و ترجمه منوچهر خان فی تذکره
ص: 276
نصرآبادی: 24 و ذکر ولده الشاهوردی، المؤلف باسمه هذا الکتاب، و النسخه کما قلنا عند حفید صاحب الضوابط القزوینی بکربلاء، یقرب من 8000 بیت.
لمیرزا أبی القاسم الشریفی الذهبی الشیرازی، المتوفی سنه 1286، کما فی فهرس تصانیفه، و طبع مع مرآه العارفین له المذکور فی (20: 277) و یوجد فی (الملک) بطهران ضمن مجموعه، و هو فی الأخلاق و السیر و السلوک، ملمع من النثر العربی و الشعر الفارسی أوله: [هذه جذوات من نار جلال العشق الربانی، نظم:
به نام آنکه ذات أو علی شد
جهان از فیض نورش منجلی شد
و هکذا نثر عربی و نظم فارسی إلی آخر الکتاب آخره:
که میری جان به جانان واصل آید
به حق وصل مدامت حاصل آید
مطالب ناهماهنگی در مورد این کتاب ذکر شده که من با حذف مکررات همه را یک جا آوردم، با قید مواضع اختلاف ] و نسخه أخری منه فی (النجف، أمیر المؤمنین 1362) کتابتها 1270
فارسی، لعلی محمد خان صاحب الشوشتری الجزائری فی أعمال الحج و اسمه تاریخ التألیف طبع علی الحجر فی بمبئی 1270 فی 115 صفحه
الحجیه البهائیه، للشیخ زین العابدین بن الحسن بن علی بن محمد الحر العاملی، المتوفی سنه ثمان و سبعین و ألف 1078
باللغه الگجراتیه، للشیخ محمد حسن بن الشیخ أبی القاسم الکاشانی، نزیل بمبئی، المولود سنه 1303 مطبوع، و له ترجمه بالفارسیه لم تطبع و له مقدمه فارسیه فی أسرار الحج سماها مقدمه نجفی و له أیضا جامع المناسک و له مقدمه فی آداب السفر، ألفه سنه 1338 کما فی فهرست
للشیخ أبی الفتح محمد بن علی بن عثمان الکراجکی المتوفی سنه تسع و أربعین و أربعمائه 449، کتبه بأمر صارم الدوله، و هو منسک
ص: 277
لطیف کما ذکر فی فهرست کتبه، و هو غیر نهج البیان فی مناسک النسوان کما یأتی، لأنه کتبه بأمر الشیخ أبی الکتائب أحمد بن محمد بن عماد، و هو فی خمسین ورقه
فی أصول الفقه، للمولی نظر علی الطالقانی، الواعظ الوجیه عند العامه و الخاصه و الحافظ للقرآن، توفی بمشهد خراسان علیه السلام فی سنه ست و ثلاثمائه و ألف 1306، و مادته (غوش) و ولد سنه 1240 مادته (مرغ)، رتبه علی فنین: أحدهما فی الفروع و الظواهر، و الآخر فی الأسرار و البواطن، و فرغ منه أواسط السنه الثالثه بعد الثلاثمائه 1303، و طبع فی السنه الرابعه و الثلاثمائه و ینقل فیه کثیرا عن شیخه العلامه الأنصاری، و کل من فنی الکتاب علی بحار ینشعب منها أنهار أوله: [الحمد لله الذی فضلنا علی کثیر من العباد] و له أیضا کاشف الأسرار کما مر
فی صناعه المیزان، للحاج میرزا أبی عبد الله بن الحاج میرزا أبی القاسم الموسوی الزنجانی، المتوفی سنه 1313، و النسخه عند ولده” المؤلف” الحاج میرزا مهدی
أصله لأقلیدس، حرره المحقق الطوسی، کما مر فی (3: 382)
أو مناظرات للحکیم محمد یحیی بن قاضی القضاه مصطفی علی خان، ألفه سنه 1260، و طبع سنه 1273 نسخه منه فی (الآصفیه 787 الطب) کتبت سنه 1273 کما فی فهرسها
للخواجه جهان، عماد الدین محمود بن الشیخ محمد گاوان (قاوان، غوان) الگلپایگانی، المعروف بخواجه محمود جواد و خواجه جهان ذکر وفاته فی هدیه العارفین سنه 886 و قیل: قتل فی صفر 886 و کان هو وزیر السلطان محمد شاه البهمنی الهندی و هو فی مقدمه فی ماهیه الإنشاء و موضوعها و الغایه منها، فی ثمانیه فصول، ثم مقالتین: 1- فی تقسیم الکلام علی
ص: 278
طریق أهل الإنشاء، فی أربعه منظر، 2- فی بیان الأقسام و الأرکان فی الإنشاء، فی خمسه منظر، ثم خاتمه فی ماهیه الخطوط و قواعد إنشاء الکلمات، فی سبعه قواعد و ذکر فی دیباجته ریاض الإنشاء له و وعد بتألیفه و یوجد الأخیر أیضا أول مناظر الإنشاء: [یا مبدأ الإنشاء ببسط نور الوجود و یا مجری الکلم و القلم چنین گوید فقیر محمود بن ] طبع بأستانبول بغیر تاریخ فی 152 صفحه و نسخه شایعه منه فی (طهران، دانشگاه 1375) مذهبه کتابته 980 و (تبریز، الملیه 6 306) کتابته 998
للسید محمد تقی بن الأمیر مؤمن الحسینی القزوینی، المتوفی سنه 1270، رأیت مجلده الأول فی 1365 فی (الرضویه) أوله: [الله أحمد بمنه علی بسط فنون فواضله ] انتهی هذا المجلد بآخر آیه 28 من سوره البقره، قوله تعالی: ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ - الآیه و تاریخ کتابته 1241 و وقفه 1273
للنواب أحمد حسین مذاق الهندی، ذکره فی تاریخ أحمدی له
للسید إمداد إمام (شمس العلماء) المستبصر العظیم آبادی و الملقب بأثر فی مصائب المعصومین الأربعه عشر علیه السلام ، نقلا عن کتب العامه، فی مجلد ضخیم بلغه أردو، طبع بلکهنو
المعبر عنه بالبرزخیه، فی تحقیق عالم الرؤیا و عالم البرزخ، للسید عبد الرحیم بن إبراهیم الحسینی الیزدی، نسبه إلی نفسه فی مجموعه من تصانیفه بخطه، و قد فرغ من المجموعه فی سنه 1298
لقاسم علی القائنی مؤلف معرفت تقویم المذکور فی (21: 254) الذی ألف أسطرلاب فی سنه 1070، و کان حیا إلی سنه 1072 و کتابه هذا فی 16 مطلب أوله: [حمد له أما بعد، المحتاج إلی قاسم الأرزاق
ص: 279
قاسم علی قائنی+ سطری چند تحریر نمود در علم مناظر و منظور ناظرین ] نسخه منها فی (دانشگاه 5/ 3530) کتبها محمد کاظم بن محمد جعفر فی (17 صفر 1096) و علیها خاتم: [قاسم الأرزاق ] فی سنه 1072 من المؤلف، و لعل بعض الخطوط الموجود علی هامش النسخه له أیضا و معه رساله فی حدوث الأسماء، ذخیره در علم حروف جفر صغیر و کبیر کلها له أیضا
لعباس مولوی، مؤلف الأنوار السلیمانیه المذکور فی (2: 429). و هی کتحریر من الأنوار، شرع المؤلف بها فی 1097 باسم الشاه سلیمان الصفوی فی 62 فصلا. أورد فیها مکاتبه فضلاء ورارود و الرستمداری و مباحثات القاضی زاده الرومی. أوله: [حمد بی حد و ثنای بی عد نثار بارگاه احدیت معبود ذو الجودی که از محض عنایت بنده پروری ]. توجد فی (طهران، المجلس 2088) من القرن الثانی عشر و (طهران، دانشگاه 2485) کتابته 1235 کما فی فهرسهما.
وقعت بین الشیخ الأکبر الشیخ جعفر کاشف الغطاء و بین السید المحقق السید محسن البغدادی و مکاتبات بینهما فی المسائل العلمیه، جمعها السید محمد الجواد بن محمد الحسینی صاحب مفتاح الکرامه قال السید محسن الأمین فی ترجمه السید محمد جواد: إن فی الرساله بعض خط الشیخ الأکبر بیده.
للشیخ أبی سعید عبد الجلیل بن عیسی بن عبد الوهاب الرازی، المتکلم الفقیه المتبحر أستاذ أئمه عصره، ذکره منتجب الدین.
للمحقق الکرکی الشیخ عبد العالی بن علی بن عبد العالی الکرکی، مع المیرزا مخدوم الشریفی، فی الإمامه، و توفی الشیخ سنه 993 عن سبع و ستین 67 سنه، و حمل من أصفهان إلی مشهد الرضا علیه السلام و دفن بدار السیاده.
لغالب، یأتی فی النون بعنوان نامه غالب کما یأتی قریبا منشئات غالب دهلوی.
ص: 280
مختصر فارسی، بقلم محمد جعفر القاجار، طبع سنه 1329 ش مع مناظرات جمال و کمال و مناظرات دل و دماغ عبر عن نفسه بدهقان گم نام ساکن سعادت آباد من قری درکه، ألفه فی 1303 ش.
تکلم مصنفه فی المسائل المختلف فیها بین الخاصه و العامه و أثبت الحق فیها من طرق العامه، و هو للسید عبد الحسین بن السید یوسف شرف الدین العاملی الموسوی المعاصر، کتبه قبل سنه 1329 و نهب مع بقیه کتبه فی التاریخ، ثم ألفه ثانیا و أخرجه من المسودات المتفرقه.
مر فی (2: 328) بعنوان الإمامه و فی (3: 443) بعنوان تحفه الشاهیه و یسمی فی بعض النسخ ب رشحات و فی بعضها ب رساله قاضی زاده نسخه شایعه مختلفه فی التحریرات أقدمها علی ما اطلعت فی (المجلس 1/ 20) کتبت فی صفر سنه 1063، أوله ساقطه من الدیباجه و ذکرت فی فهرست المجلس بعنوان مباحثات قاضی زاده و نسخه أخری مذهبه فی (المجلس 4634) کتبه بقلم النستعلیق الجید محمد صالح الخاتون آبادی، فرغ منه فی (غره ع 1/ 1063) و هو فی 136 ورق، و نسخه أخری من دون اسم فی (الملک 5487) کتبت بقلم النسخ فی القرن الثالث عشر. أوله: [کس نامه أنوار جلی ننویسد ... بعد، چون جامع این مجموعه ایجادی و مرتب صحیفه مبادی ...].
و النسخه فی 235 ورق.
لأسدی الطوسی، و هی مجموعه قصائد نظمها فی المناظره بین [آسمان و زمین، رمح و قوس، عرب و عجم، مسلمان و گبر، شب و روز] کما فصلناها فی (9: 71) و توجد نسخه منها فی الباب الثامن عشر من دقائق الأشعار للمیر عبد الوهاب الدولت آبادی الموجود فی (بادلیان 37 الیوت 1333) و الدقائق هذه تقلید من مونس الأحرار الآتی أنه لبدر الدین محمد الجاجرمی ألفت حدود سنه 1172، و نسخه فی 54 بابا و 280 ورقه، و صورتها الفتوغرافیه فی
ص: 281
(دانشگاه، رقم 900).
کلیهما مطبوعتان کما مر فی ذیل مناظرات آب و خاک و رز 22: 281. و یأتی للمؤلف مناظره عقل و عشق.
أو عقل و عشق أو گلشن لصائن الدین ترکه کما مر فی (18: 222) مقاله شعریه فلسفیه علی أسلوب المقامات و المناظره بین العقل و العشق، و الوهم و العقل، الوهم و الخیال، السمع و البصر، العاشق و المعشوق ألفت علی مذاق الصوفیه، و توجد عده نسخ منها مع أسماء متعدده و کیفیات مختلفه فذکر الچلبی للمؤلف مناظرات خمس کما فی کشف الظنون (2: 1834) و فی فصل إرسال العقل، القوه النظریه إلی سلطان العشق، فی الموازنه بین الکونین أشار المؤلف إلی کتابه التمهیدات کما جاء فی آخر الکتاب ذکر من قصیده نظم الدرر نسخه منها فی (طهران، الأدبیات 8/ 326) کتبت بقلم النستعلیق فی سنه 1088 و معها ثمانیه مقالات أخری کلها منسوبه إلی المؤلف، و ذکرت فهرس مطالبه فی 37 بندا، فی فهرس المکتبه. البند الأول: شروع مناظرات أصحاب الشیخ العقل مع أعوان السلطان العشق، 5- جواب الخیال للنغمه، 10- شور الشیخ عقل مع الأصحاب، 15- إساره الوهم و ورود الوجد و الألم فی مملکه العقل، 20- شروع مناظره السمع و البصر، 25- أجوبه النظر فی قبال أدله السمع، 30- ترقی العاشق من درکات البعد إلی درجات القرب، 35- بدو طغیان أعیان مملکه العاشق 37- انطواء أحکام العاشقیه و المعشوقیه و ظهور سلطان العشق. أوله: [الحمد لله الذی رتب نظام البریه العام بخلافه آدم ... دوش هنگام آنکه مبشر فالق الإصباح آوازه ]. نسخه منه فی (بایزید ولی الدین 28/ 1825) کتبت فی (16 ج 2/ 851) فی أبرقوه فی ثمانیه أوراق، و ذکرت فی فهرس المکتبه بعنوان مناظره أصحاب شیخ أعقل با أعوان سلطان عشق و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه، رقم 442) و فی المجموعه عده مقالات أخری، و ذکر فی (ص ع) منها أن کلها لصائن الدین
ص: 282
و ذکرت فی بعض الفهارس بعناوین أخر مثل مناظرات خمس صائنیه مناظره عقل و عشق کما قد ینسب إلی النسفی، صاحب منازل السائرین المذکور فی (22: 246).
مر فی (11: 249) بعنوان رمز الریاحین و یأتی قریبا منتخب رمز الریاحین.
مع أصحاب الفرق و المذاهب، مر فی (19:
364) بعنوان المجالس المحفوظه.
) لأبی أحمد عبد العزیز بن یحیی الجلودی شیخ جعفر بن قولویه.
للفاضل حیدر قلی خان بن نور محمد خان، المدعو ب سردار کابلی، نزیل کرمانشاه، طبع بإیران سنه 1365.
للشیخ علی بن الحاج حسن الخیزی القطیفی، المولود سنه 1291، ذکره تلمیذه الشیخ فرج بن الحسن القطیفی.
للشیخ محمد بن یونس الشویهی، بخطه عند السید محمد بن نعمه الله، ناقص.
محمود شکری أفندی المدرس ببغداد، فی إثبات وجود الحجه و إمامته، لشیخنا الحاج میرزا فتح الله المشتهر بشیخ الشریعه، بن الحاج میرزا محمد جواد النمازی الشیرازی الأصفهانی، و هی ثلاث رسائل: صغیر، و وسیط، و کبیر. مجموعها فی 3700 بیت، فیها تحقیقات و تدقیقات رشیقه و جوابات کافیه وافیه، و استنسخه صدر الإسلام الخوئی، و مر الأسنه فی قلوب السنه فراجعه.
للمجدوع، الشیخ إسماعیل بن عبد الرسول الأجینی، مؤلف فهرست الکتب و الرسائل. ذکر ضمن تألیفاته فی
ص: 283
مقدمه طبع الفهرست المذکوره، بقلم ابن المؤلف علی نقی المنزوی ص 15.
للمولی مراد التفریشی.
المذکور فی (10: 149) و معاصره و هو المحقق الداماد ظاهرا، و مناظرتهما فی بعض مسائل الحکمیه و الفقهیه. و فیها فوائد متفرقه من الحکمه و غیرها، کما حکی عن الریاض.
یأتی بعنوان مناظره ابن أبی جمهور
للشاه تقی الدین محمد الشیرازی، النسابه المدرس بشیراز فی عصر الصفویه، و المتوفی سنه 1019، کما فی أمل الآمل و لأخیه المیر غیاث الدین مقام عظیم ذکرهما فی عالم آرا و ذکر الشاه تقی الدین فی السلافه و أمل الآمل.
للمولی عبد الوهاب الشاه جهانی السنی الأصل المستبصر بواسطه منامین، ثم ناظر مع أبیه السنی و جمع آخر من علماء أهل السنه بشاه جهان آباد فی سنه 1073 فی عهد عالم گیر پادشاه، و أجاب أیضا عن جمله من الاعتراضات التی کتبوها إلیه فکتب هذه المناظرات و الجوابات بخطه فی مجلد و هو فارسی فی کتب المولی محمد علی الخوانساری، و له إبصار المستبصرین الذی ذکر فیه کیفیه استبصاره فی سنه 1062.
للشیخ زین الدین أبی الحسن علی بن محمد الرازی، أستاذ علماء الطائفه و شیخ الشیخ منتجب الدین.
للسید ناصر الدین أبی إسماعیل محمد بن حمدان بن محمد الحمدانی القزوینی، ذکره الشیخ منتجب الدین.
و هو أبو بکر منیر اللاهوری الملتانی (م 1054) المذکور فی (9: 1115). محادثات خیالیه أدبیه فارسیه بین غیم و القمر، الماء و النار، السیف و القمر و غیره، علی مشرب العرفان. یوجد فی (پاکستان، لاهور پرفسور شیرانی 547/ 3572) کما فی فهرسها.
ص: 284
للشیخ محمد علی بن الشیخ أبی طالب الزاهدی الجیلانی الأصفهانی، المولود و المتوفی ببنارس الهند سنه 1181، یظهر من فهرست کتبه أنه فارسی.
الواقعه بینه و بین بعض معاصریه، للمولی مراد التفریشی و معاصره و هو المحقق الداماد ظاهرا، و مناظراتهما فی بعض مسائل الحکمه و الفقه، و فیها فوائد متفرقه من الحکمه و غیرها کما حکی عن الریاض.
للشیخ سلیمان بن عبد الله الماحوزی المتوفی 1121، و هی غیر آداب البحث المذکور سابقا أنه من تصانیفه فی (1: 13).
أو یوسفیه مجموعه مکاتبات فارسیه تبادل بین المیرزا یوسف علی و القاضی نور الله الشهید المذکور فی (9: 1233) حول مسأله علم الأنبیاء علی المغیبات، جمعها عبد الرحیم الحسینی البغدادی. أولها: [حمد له، اما بعد، نمود بنده اثیم ... عبد الرحیم ... آنکه این مناظره است که میان میرزا ...]. و النسخه فی (الآصفیه 1184 الکلام) کتبت بقلم النستعلیق فی سنه 1112 فی 51 ورق، و مر فی (2: 94) بعنوان الأسئله الیوسفیه یظهر منه اعتقاد المیرزا بعلم النبی و الأئمه علی کل الأمور، و رأی القاضی بأنهم عالمون علی المسائل الدینیه دون غیرها، و توجد فیها فوائد تاریخیه کثیره، و یوجد أیضا نسخه من الأسئله فی (دانشگاه 4513) کتبت بقلم النستعلیق الشکسته فی (13 محرم/ 1064) فی 96 ورق، و ذکر فی فهرس المکتبه فهرست الرقعات التسع للمیرزا، و الأجوبه الثمانیه للقاضی.
مثنوی من نظم المولی حیرانی القمی، المذکور فی (9: 274) و یأتی له مناظره سیخ و مرغ.
محمد بن علی بن إبراهیم بن الحسن بن أبی جمهور الأحسائی، مع الفاضل الهروی العامی فی المشهد الرضوی، فی مجالس
ص: 285
ثلاثه، فی مسأله الإمامه. أولها: [الحمد لله حق حمده ...]. و النسخه رأیتها عند (الصدر)، ذکر فیه أنه حصل بینه و بین الهروی ملاقاه فجادل معه فی ثلاثه مجالس: المجلس الأول فی إمامه أمیر المؤمنین علیه السلام و قد کان فی دار السید النقیب السید محسن بن المیر محمد الرضوی- و أورد ترجمته القاضی نور الله فی مجالسه مختصرا و المجلس الثانی فی المدرسه أول البحث فیه فی مسأله ولد الزنا و جری الکلام إلی طعن القرطاس، و المجلس الثالث فی ذکر إعمال الخدعه فی أمر الخلافه و بعض المطاعن کل ذلک فی أیام من سنه سبع و ثمانین و ثمانمائه 887، و فرغ من تبییض کتابه درر اللآلی العمادیه سنه 901، یوجد هذه المناظرات کلها عند المیرزا محمد الطهرانی بسامراء، و قد ترجمها جمیعا إلی الفارسیه المولی نوروز علی البسطامی و أدرج الترجمه فی کتابه فردوس التواریخ المطبوع سنه 1315، و طبع للمؤلف المناظرات مع العالم الهروی و المظنون إنها عین ما ذکرناه. و أورد القاضی ترجمه قسم منها فی مجالس المؤمنین و ترجمها أیضا جلال الدین محمد بن محمد الکاشانی، فرغ من الترجمه فی الهند فی (19 شعبان 1091). أوله: [ثنا و محمدتی که زبان بیان بحکم أنت کما أثنیت علی نفسک بعجز و قصور ...]. نسخه منها فی (الرضویه 401 حکمت) کتبها الشاه محمد الهمدانی بقلم النستعلیق فی (رجب 1042) و لمحمد أشرف بن علی نقی أقدس الشریف الحسینی المشهدی أیضا ترجمه مناظره أحسائی فرغ منه سنه 1090، و صدرها باسم الشاه سلیمان. أوله: [بهترین مقالی که مترجمان صحایف فرقان حق گویی به آن ...]. و النسخه فی طهران عند الدکتور مفتاح رقم 79، کتبت بقلم النستعلیق فی المتن و الهامش.
مع السید الشریف المرتضی علم الهدی الموسوی، المتوفی سنه 436، نسخه کتابتها 676 فی الخزانه (الرضویه) و هی مختصره قرب خمسین بیتا.
مع رجل مجادل من معاصریه، و النسخه فی کتب شیخ الإسلام الزنجانی. راجعه.
ص: 286
من ذریه إدریس بن إدریس الحسنی العلوی فی مجلس الواثق بالله، مع أبی الهذیل العلاف. أولها: [قال أبو الهذیل: دخلت علی الواثق فأمر بحبسی فبینا أنا فی محبسی فی لیله إذا أتاه بمناد ینادی ...].
و النسخه عند السید شهاب الدین بقم.
مع المولوی محمد جان اللاهوری، و ذکر ترجمه المیر إعجاز حسین علی ظهر کتابه کشف الحجب و إنه ولد 1240 و توفی 1286.
) مع الهروی (الجروی). أولها: [
/ قال الهروی إن فی أبی بکر أربع خصال استحق بها الخلافه، قال الباقر علیه السلام : و ما هی؟
قال: إنه أول الصدیقین و لا نعرفه حتی یقال الصدیق، الثانیه صاحب رسول الله صلی الله علیه و آله فی الغار، الثالثه المتولی أمر الصلاه، الرابعه ضجیعه فی قبره ...
]. ذکرها فی کشف الحجب و هی غیر مذکوره فی احتجاج الطبرسی موجود فی مجموعه مع مناظره ابن أبی جمهور و مناظره رکن الدوله فی (الرضویه).
مر فی (19: 306).
فخر الدین الرازی مع الشیخ نجم الدین الکبری المذکور (9: 1175) فی أدله إثبات الواجب، جمعها حسن الواعظ السروری، و ضم إلیها قصه سفر الإمام إلی خوارزم و إکرام علاء الدین الخوارزمشاه (596- 617) له. أوله: [نقل است که چون امام أئمه إسلامی ممهد قواعد شرایع و أحکام ... امام فخر الدین رازی ...]. و النسخه فی (دانشگاه 25/ 1035) ضمن المجموعه المؤرخه 1104.
بلغه أردو، طبع بالهند، کما فی فهرسها و فی بعضها بعنوان مناظره مأمون الرشید و یأتی مناظره هشام بمجلس الرشید.
مر فی (15: 160) بعنوان طرب المجالس ذکره بهذا العنوان فی فهرست مجلس (9: 525) و هو للأمیر حسین عالم بن
ص: 287
أبی الحسین حیدر الهروی المتوفی 717 أو 718، أخلاقی عرفانی مرتب علی خمسه أقسام: 1- بیان الخلق و الأمر فی ثمانیه فصول، 2- فی خلق أصناف الناس فی 12 فصلا، 3- فضل الإنسان و شرفه فی 14 فصلا. یشتمل علی مناظره الإنسان و الحیوان 4- فی الأخلاق الحمیده فی تسعه فصول، 5- الأوصاف الذمیمه فی 12 فصلا. و طبع علی هامش أشعه اللمعات فی 1354. أوله: [حمد و ثنای مر خدای را جل جلاله و عم نواله آن صانعی ...]. نسخها شایعه أقدم ما اطلعت علیها فی (المشهد، فرخ 1، مج) ضمن المجموعه المؤرخه 20 شوال 834، و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه، رقم 2837) و قد زعموا فی نشریه فرهنگ خراسان أن النسخه کنز الحکمه للخوافی، و نسخه أخری فی (الآصفیه 75 محاضرات) کتبها علی الحکاک الحسینی فی 941 فی 190 ص، و جاء فی فهرس المکتبه: أن الکتاب فی مقدمه فی بدء الخلقه و 15 فصلا: 1- شروع المناظره، 2- ذکر شوری جمع من الحیوانات بعضها مع بعض آخر، 3- تکلم الحیوانات و وقوف ملک الجان، 4- تدبیر الحیوانات و إرسال الرسول عند ملک الجان، 5- مشاوره الملک مع جمع الحیوانات ... 10- مناظره النمله مع حکیم الشام ... 15- مناظره الهمای مع حکیم خراسان، و للکتاب خاتمه فی بیان العلم و الریاء و الحرص و الشهوه و البخل و الإسراف و النخوه.
نسخه منه فی (طهران، دانشگاه 3591) ضمن مجموعه آقا محمد معینا الأردوبادی، المؤرخه 1041 و معها هفت جام لفضولی المذکور فی (12: 112) بعنوان ساقی نامه.
للمولی محمد الممقانی والد نیر التبریزی المذکور فی (9: 1241) باحث الباب فی یوم الثلاثاء (6 ج 1/ 1264) و النسخه فی (دانشگاه 1/ 3419) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الثالث عشر.
ص: 288
لعبد الوهاب الشیرازی الحنفی المستبصر الذی أراد أبوه قتله لاستبصاره و لم یوفق و هذه المناظره کلامی وقعت فی شاه جهان فی سنه 1073 مع المخالفین. أوله: [ابتدای مناظره ای چند که أقل عباد، عبد الوهاب را بعد از تعیین طریق إرشاد در بعض بلاد سند ...]. ذکر فی فهرست نسخه های خطی ص 994 خمسه نسخ منها فی مکتبات إیران أقدمها کتابه فی (الملک 7/ 4137) ضمن المجموعه المؤرخه (1041- 1161) و أخری فی (الرضویه 6/ 236، أدبیات) کتبها محمد حسین بن محمد کاظم فی (17 ج 2/ 1104) و ذکرت فی فهرس الرضویه بعنوان رساله در حقانیت مذهب جعفری و یحتمل أن یکون غیر المناظره المذکوره، و یأتی للمؤلف مناظره دینی.
و هو الوحید البهبهانی، المتوفی سنه ست و مائتین و ألف 1206، مع الفاضل الأشعری. فی مسأله الرؤیه. أولها: [الحمد لله، إلی قوله: أما بعد، فیقول الأقل محمد باقر بن محمد أکمل هذه صوره المباحثه مع فاضل من الأشاعره فی الرؤیه ...]. و قد کتبها إجابه لأمر بعض العلماء و ذکر فیه أنه [کان الواسطه بینی و بین الفاضل الأشعری المرحوم المیرزا محمد علی، و عجز الفاضل عن الجواب و رجع عن القول بالرؤیه علی ما سمعته من المرحوم ]. نسخه منها فی مجموعه من رسائله فی کتب الشیخ عبد الحسین الطهرانی بکربلاء یقرب من 200 بیت و أخری فی کرمانشاه.
صاحب إرشاد العوام المذکور فی (1: 515) جمعها مؤلف ادعی أنه ابن عم الحاج کریم خان، جمع فیها مجالس مباحثاته عند وروده بطهران مع العلماء و أبناء الملوک و أرکان الدوله الإیرانیه، فی المواضیع الأدبیه و غیرها، فی سنه 1275، 13 سنه قبل وفاه الحاج کریم خان، جاء فیه أسماء کثیر من الرجال، و قال: إن الناس قالوا بحرمه ملاقاته غیر أن بعض أبناء الملوک ذهبوا لزیارته. أوله: [الحمد لله الذی جعلنا من الذین اتبعوا الحق و نصروه و اجتنبوا الباطل ... اما بعد من که مسوده این ...]. و النسخه فی
ص: 289
(دانشگاه 3325) کتبت بقلم النستعلیق فی العشر الثالث من (ج 2/ 1281) فی قزوین فی 56 ورق، و المظنون إنها عین ما جمع من مناظرات الحاج کریم خان فی سنه 1276، کما یحتمل إنها عین ما مر فی (19: 355) بعنوان المجالس من جمع اعتضاد السلطنه، و کتب فی رد الحاج کریم خان إزهاق الباطل و طبع سنه 1277.
لمحمد باقر بن عبد الکریم السلماسی، ترجم بعض الإنجیل من اللاتینیه إلی الفارسیه بمعاضده المیرزا عیسی قائم مقام، المتوفی 1237، و بأمر من العباس میرزا القاجار، و تکلم حولها مع القسیس، و الکتاب صوره المباحثه الواقعه، جعلها باسم فتح علی شاه (1211- 1250) و النسخه فی طهران (سنا، 132) کتبت بقلم النستعلیق فی یوم الثلاثاء (17 ج 2/ 1263) فی 65 ص
لمیرزا محمد صادق المروزی المتخلص ب (هما) المذکور فی (9: 1297) یوجد ضمن مجموعه من منشئاته و منظوماته فی (طهران، المجلس 1738) المؤرخه ع 1/ 1232 (ص 80- 169)
یأتی بعنوان مناظره رزم و بزم
لکمال الأصفهانی، عبد السلام بن الماجد بنثر و نظم فارسی یوجد فی (المتحف البریطانی 18411A dd ) من القرن الحادی عشر کما فی فهرسها أوله: [الحمد لله علی نعمائه و الصلاه و السلام علی محمد خیر أنبیائه ]
أو سبع المثانی لخواجو الکرمانی، المذکور فی (9: 304) فی مناظره السیف و القلم بنثر مغلق، باسم الأمیر مبارز الدین محمد، أنشأه فی 748 أوله: [الحمد لله الذی رصع سیوف الألسنه بجواهر التقدیس و التمجید و أنطق ألسنه السیوف چنین گوید] یوجد نسخا منه فی ضمن کلیاته و منه فی (طهران، الملک 6/ 5963) تاریخ کتابتها 829
للخواجه سعید القمی، شاعر سلطان حسین میرزا
ص: 290
بایقرا یوجد فی (حالت أفندی) ذکر بعنوان مناظره السیف و القلم و یأتی له مناظره شمس و قمر کلیهما مذکوران فی مجالس النفائس ص 212
لبصیری البغدادی، مر فی (19:
306)
مر فی (18: 209) بعنوان گفتگوی
(22- 110) مع شمعون العابد- ظاهرا، حول الدین الإسلامی، نسخه من ترجمته إلی الفارسیه، توجد فی (دانشگاه 2/ 1038) کتبه محمد باقر الأصفهانی فی أکبرآباد حدود 1055 فی (20 شعبان) أوله: [نقل است که حسن بصری، همسایه ای داشت آتش پرست نام أو شمعون، در بیماری مرگ افتاده ]
والد البهائی و المتوفی سنه أربع و ثمانین و تسعمائه 984، مع بعض العامه من علماء الحلب، فی مسأله الإمامه و ما یتعلق بها، إلی أن استبصر الحلبی، فی سنه إحدی و خمسین و تسعمائه 951 أولها: [الحمد لله علی ما أنعم به و کفی و صلاه و سلام علی عباده الذین اصطفی فهذا صوره بحث لهذا الفقیر حسین بن عبد الصمد الحارثی فی حلب فی سنه 951، أضافنی بعض فضلائها] و النسخه فی مخزن کتب (محمد علی الخوانساری) بالنجف، و (الطهرانی فی سامراء) یقول فی آخره: [ثم باحثته فی مسائل کلامیه کالرؤیه و القضاء و القدر و فی مسائل فرعیه کالمتعه و المسح و ذلک بعد أن أذعن و استقر الإیمان فی قلبه و سب أعداء أهل البیت عموما و خصوصا]
لمیرزا أحمد سلطان المصطفوی الچشتی المستبصر الدهلوی، بلغه أردو، مطبوعه و المؤلف صاحب إبطال عامل بحدیث و الإمامه و مناظره دهلی مما مر و یأتی
للسید الشریف
ص: 291
المرتضی علم الهدی، أبی القاسم علی بن الحسین بن موسی الموسوی، المتوفی سنه 436 أوله: [اعلم أن الطریق إلی صحه ما یذهب إلیه الشیعه فی فروع الشریعه فیما أجمعوا علیه هو إجماعهم، إلی قوله: و أما ما اختلفوا فیه فلا یخلو من أن یصح دخوله تحت بعض ظواهر القرآن ] استنسخه الحاج سید أبو القاسم الأصفهانی فی النجف
فارسی فی مکتبه راجه فیض آبادی، و لعله عین مناظره السید و العالم الآتی
مع أبی الهذیل العلاف المتکلم فی عهد المأمون العباسی (198- 218) فی الخلافه و إسکات أبی الهذیل لسپهر الثانی الکاشانی المذکور فی (9: 429) و المتوفی سنه 1340، فرغ منه قبل ذی القعده سنه 1320 أوله: [حمد له، صلاه برحسب امر مطاع جهان أتباع بندگان أعلی حضرت ] و النسخه فی (طهران، ملی 325 ف) کتبه محمد تقی کمال السلطنه خادم حضره مظفر الدین شاه فی ذی القعده سنه 1320 فی 32 ورق
للخواجه نصیر الدین الطوسی المذکور فی (9: 1198) أوله: [مسأله در إثبات واجب الوجود بطریق مناظره اگر واجبی نبود هیچ موجودی نبود] و النسخه فی (دانشگاه 19/ 1079) کتبه مراد التفرشی بقلم النستعلیق، للمولی صالح الکرامی، و مر للخواجه إثبات الواجب فی (1: 108)
مجموعه أشعار و أناشید أنشدت بلسان العوام علی طریق السؤال و الجواب، کانوا یقرءونها القراء و المراشد فی التکایا و المقاهی، و فیها ذکر کثیر من مصطلحات القراء و الدراویش و مشتمل أیضا علی أسماء بعض الناظمین و تخلصهم، و النسخه فی (دانشگاه 4362) کتبت فی القرن الحادی عشر أو الثانی عشر، فی 27 ورق، الا أنه مخرومه الأول
ص: 292
و هی خلاصه لکتاب تنزیه الإنسان
مر فی (1: 66) بعنوان إبصار المستبصرین و هو لعبد الوهاب المنجم الهندی، کان حیا فی سنه 1126 أقدم علی المناظره فی سنه 1042 و للمؤلف مناظره با فرق کما مر أوله: [الحمد لله الذی أتم حجته علی الثقلین جدید الإیمان عبد الوهاب بن ] ذکر فی ص 870 من فهرست نسخه های خطی فارسی ثمانیه نسخ منها أقدمها بقلم النستعلیق فی (إلهیات 3/ 293 د) ضمن المجموعه المؤرخه 1132، و أخری فی (الملک 4/ 4137) ضمن المجموعه المؤرخه (1041- 1118)
للمؤلف نفسه، کلیهما مطبوعتان بلغه أردو، لصاحب مناظره حیدرآباد کما مر و یأتی له مناظره منیریه
مع الشیخ الصدوق أبی جعفر محمد بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی، المتوفی سنه 381، جمعها الشیخ رکن الدین الدوریستی، و ذلک أنه لما اطلع الملک رکن الدوله علی رئاسه الصدوق لمذهب الشیعه و غزاره علمه اشتاق إلیه فلما قدم إلیه الصدوق عظمه و رحبه فی جنبه و ناظر معه أولها: [قال الملک: أیها الشیخ العالم اختلف الحاضرون فی القوم الذین یطعن علیهم الشیعه، قال بعض یجب الطعن علیهم و قال آخرون لا یجب و لا یجوز فما عندک ] و ذکر فی مجالس المؤمنین ترجمه هذه المناظره و هی فی خزانه (الصدر) و (الرضویه)
لنزاری یأتی بعنوان منظومه روز و شب کما أشرنا إلیها فی (9: 1183)
لصائن الدین ترکه، المذکور فی (9:
570) و هو أصغر من مناظرات الخمس 22: 282 له أوله: [حمد بی حد پادشاهی را که پرتیغ قهر جلالش که برکشیده سلطان ] یوجد فی (طهران، المجلس) ضمن مجموعه رسائله المؤرخه 20 ع 2/ 829 و (بایزید ولی الدین 26/ 1825)
ص: 293
ضمن مجموعه رسائله أیضا و نسخا أخری مؤخره من هاتین النسختین
مر فی (19: 306)
أیضا مر فی (19: 306)
مع الإمامیه الاثنی عشریه، فی الإمامه، للشیخ المفید. و النسخه عند السید شهاب الدین بقم. أوله: [اتفقت الشیعه العلویه من الإمامیه و الزیدیه و الجارودیه ...].
للمیر لوحی، و هو السید محمد بن محمد لوحی الموسوی السبزواری الملقب بالمطهر و المتخلص بالنقیبی، و المعاصر للمولی محمد تقی المجلسی و الجسور علیه. أوله: [بخاطر فاتر می رسد که تمهید بساط مناظره نماید ...]. و النسخه عند السید محمد علی هبه الدین، و لعل مراده من السید نفسه و من العالم المولی المجلسی، و لعله مناظره دانشمند و سید السابق ذکرها.
لجلال الدین شاه الخوافی، توجد فی (طهران، سنا 15/ 218) بخط من القرن التاسع، ضمن منشئات نصر الله المنشی السمرقندی، کما فی فهرسها.
مر بعنوان مناظره تیغ و قلم 22: 290.
لبعض الأصحاب، و الشاری إبراهیم بن الحجاج کان بمذهب الشراء الخوارج، محب الشیخین و مبغض الصهرین، و الشاعی هو الحسن بن أحمد من ولد حذیفه بن الیمان الصحابی کان شیعیا، آلت أمر تلک المناظره إلی تشیع الشاری. أوله: [قیل:
خرج رجل من خراسان اسمه إبراهیم بن الحجاج ...]. و النسخه عند السید باقر الیزدی، و أخری ضمن مجموعه ملکها السید حسن بن عبد الله الکشمیری الحائری الرضوی المتوفی سنه 1328، یقرب من 750 بیتا، عناوینه: [قال الشاری ... فقال الشاعی ...].
فارسی، ألف باسم الأمیر مبارک شاه سلطان شوشتر بخوزستان. توجد فی مکتبه (چستربیتی 4/ 134) ضمن مجموعه
ص: 294
بخط الشیخ محمود کتبت بشیراز لأبی الفتح بن بوداق بهادر خان بن جهان شاه بن قره یوسف الترکمان القره قویونلو، کما فی الفهارس.
للخواجو الکرمانی، المذکور فی (9: 304). ألفه بعد السبع المثانی الذی فرغ منه 748 و المذکور آنفا بعنوان مناظره تیغ و قلم. أوله: [حمد موفور و شکر نامحصور متخصص به درگاه احدیت و بارگاه صمدیت ]. توجد ضمن کلیاته منها فی (طهران، سنا 3/ 352) بخط إسماعیل بن إبراهیم بن عبد الله کتابته 820، و غیرها.
مر فی (19: 306).
لوصاف، شرف الدین عبد الله. مر بعنوان القلمیه 17: 168 و مر هناک عده منشئات بعنوان الأخیره فی هذا الموضوع.
و أیضا فی هذا الموضوع سیفیه لعبد العزیز بن أبی الغنائم الکاشانی، الموجوده نسختها فی (کوپرولو 7/ 1589) مع القلمیه له المذکوره فی (17: 168) کتبت فی 10 ع 1/ 756 فی دزفول بخوزستان ایران، أول السیفیه [رساله السیف من إنشاء ... بعد از حمد خداوند کردگار و درود بر محمد مختار ... چنین گوید منشی این أبیات و مؤلف این کلمات ... عبد العزیز بن أبی الغنائم ]. توجد (بطهران، أدبیات 2/ 188 ج) من القرن السابع أو الثامن.
للخواجو الکرمانی، المذکور آنفا.
توجد فی (طهران، سنا 4/ 352) ضمن کلیاته المؤرخه 820، و ذکر بعنوان رساله شمع و پروانه.
مر فی (19: 306) و (19: 307).
للخواجو الکرمانی المذکور آنفا.
توجد ضمن کلیاته فی (طهران، سلطنتی 2991) کتابتها 927.
فارسی، توجد فی (لنینگراد، أکادمیه العلوم 2180) ضمن مجموعه أشعار، کما فی فهرسها.
ص: 295
و هو ترجمه بالفارسیه لمناظرتهما مع الترتیب علی خمس مباحث بعدد الأصول الخمسه، ألفها بعض الفضلاء و أهداها إلی الأمیر الجلیل آقا حسن وکیل السلطنه، و النسخه عند الفاضل المیرزا محمد علی الأردوبادی. أوله: [حمد و ثنای غیر محدود لائق واجب الوجودی است که از محض جود ...].
بلسان الأردو، مطبوع و عنوان الکتاب بالأردویه: شیعه سنی کی پر تحققی نظر.
فی المسح علی الخفین و أکل الجری و غیر ذلک، لأبی یحیی الجرجانی أحمد بن محمد بن داود، ذکره النجاشی فی الکنی.
فارسی، مناظره بین الصوفی و الفقیه، أنشأت فی 1083 و فیها من المواضیع: حلقه ذکر جلی و العزله و الخلوه و الصوم و غیره من الموضوعات. أولها: [حمد له. اما بعد، باعث بر تقریر این کلمات، ذکر مناظره ایست که واقع شد میان بعضی از محبان أهل ذکر و طبقه علیه جلیله صوفیه]. توجد فی (یزد جامع الکبیر، وزیری 993- 4348) ضمن مجموعه کتابتها 1089، کما فی فهرسها.
لنظام الدین القاری، صاحب دیوان ألبسه، ذکر فی مقدمه عصر حافظ ص (ن- ج).
و هو ابن أخت سیدنا أبی محمد الحسن صدر الدین العاملی الکاظمی، نزیل صور و صاحب الفصول المهمه طبعت فی آخر الشیعه و المنار سنه 1328 فی بیروت، و هی مناظره فقهیه فی اشتراط صحه الطلاق بکونه فی طهر غیر مواقعه، ناظر فیها مع بعض فضلاء الأزهر.
مع بعض علماء العامه فی بلاد الهند و هی لطیفه.
ص: 296
مع السید محمد سجاد الهندی الشیعی، و فیها بیان ما صدر من الشیخ عبد الشکور فی رسالته للسید محمد رضا بن السید زاهد حسین بن السید عابد حسین النقوی الأمروهوی، طبع بلسان الأردو.
المستبصر الشاه جهان آبادی و الساکن فی دهلی، مع أبیه و بعض علماء العامه، بشاه جهان آباد فی سنه 1073 و جواباته عن اعتراضاتهم و قد ألف قبل ذلک إبصار المستبصرین فی کیفیه استبصاره فی سنه 1062، و المناظره بالفارسیه، موجوده فی مخزن کتب المولی محمد علی الخوانساری بالنجف و عند السید آقا التستری.
مر فی (21: 391) بعنوان المقالات الخیالیه أوله: [سبحان من تلیت أوراق الأطباق و صحائف الزمان آیات سبحانه ...].
و النسخه فی (دار الکتب) کتبها عبد الرحمن الشهیر ب (ناجم) فی 71 ورق.
لمحمد جعفر القاجار، المولود حدود 1283 عبر عن نفسه بدهقان گم نام، و ذکر أنه ساکن سعادت آباد من قری درکه، طبع ثانیا سنه 1329 ش، و طبع فی نجف آباد أصفهان بعد تألیفه فی حدود سنه 1303 ق کما فی أول بعض مناظراته، و مر له مناظرات دل و دماغ 22: 282.
فارسی عرفانی، لم نعرف المؤلف و نسخه منها فی (بادلیان 2/ 34) ضمن المجموعه المؤرخه 850 و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه)، رقم 876).
و هو أبو الحسن علی بن الحسین بن موسی ابن بابویه الصدوق القمی، المتوفی سنه 329، مع أبی عبد الله محمد بن مقاتل الرازی فی الإمامه، آلت أمرها إلی تشیع ابن مقاتل، رواه أبو الحسن الطبری، و هو علی بن أحمد بن الحسین الطبری الآملی الشیخ الکثیر الحدیث الثقه من أصحابنا کما وصفه النجاشی عن أبی غیاث بن بسطام و أفرده بعض الأصحاب رساله مستقله، و فی آخره:
[قال ابن مقاتل ما ناظرت أحدا فی هذا الأمر أعلم و لا أنصف منه و لا أورد شیئا
ص: 297
الا عرفته و روی علمائنا دونهم فی مجموعه من المناظرات و غیرها] جمعها بخطه المولی رفیع الدین محمد بن علی رضا، المقارب لعصر المجلسی الثانی، و النسخه عند السید محمد باقر حفید السید محمد کاظم الیزدی فی النجف
مع الشیخ موسی آل طاهر، دونها المیرزا علی فی سنه 1238، و النسخه عند المولوی حسن یوسف
مع الشاک بحضره الإمام الصادق علیه السلام ذکره الشیخ فی الفهرست و توفی ابن یقطین فی أیام حبس موسی بن جعفر علیه السلام سنه اثنین و ثمانین و مائه 182، کما ذکره النجاشی
أو پند أهل دانش و هوش به زبان گربه و موش المذکور فی (3: 199) المنسوبه إلی الشیخ البهائی، و جواهر العقول فی مناظره الفار و السنور المذکور فی (5: 272) المنسوبه إلی العلامه المجلسی الثانی، و المظنون أنه تألیف جمال الدین محمد بن الحاجی محمد الفراهانی، ألفها فی عصر الشاه سلیمان الصفوی (1077- 1105)، بنثر فارسی فی مناظره الصوفی و طالب العلم طبع أوله: [جواهر زواهر حمد و سپاس نثار بارگاه قادریست که هفت آسمان ] نسخه شایعه أقدم ما اطلعت علیه فی (المتحف البریطانی 10998) کتابته 1168، و أخری فی (تبریز، الملیه 3174) کتابته 1208 و من هذا المواضیع گلشن هوش در جدال گربه و موش بنظم فارسی، و الفار فیه مظهر الذکاء و الهره الجهل طبع فی 1262، و أیضا موش و گربه لعبید الزاکان بنظم فارسی، المطبوع کرارا
لروحی، مر فی (19: 307)
و هو ابن هبه الله بن عطاء الله الحسینی القاضی بلار ثم بأصفهان، من قبل الشاه سلیمان المتوفی سنه 1098، مع الشیخ عبد الرحیم اللاری المدرس بمدینه الرسول صلی الله علیه و آله ، فی الإمامه، و هی مناظره
ص: 298
غریبه، کتبها حین تشرفها إلی مکه و حصلت المناظره فی المدینه و قد أدرجها بتمامها فی کتابه المبسوط فی الإمامه
و هو ابن إبراهیم الطباطبا ابن إسماعیل الدیباج بن إبراهیم الغمر بن الحسن المثنی بن الحسن المجتبی علیه السلام من أئمه الزیدیه، مع الرجل الملحد فی مصر، عنوانه: [قال الملحد کذا، و قال القاسم کذا] و فی آخره: [قال الملحد عند ذلک: أشهد أن لا إله الا الله ] و النسخه بخط جمال الدین علی بن عبد الله المحبشه، فرغ منها فی 5 رمضان 1085، و القاسم هذا هو جد أحمد
الناصر بن یحیی بن الحسین بن القاسم بن إبراهیم إمام الزیدیه و صاحب الفقه الناصری الذی شرحه سبطه الشریف المرتضی و سماه المسائل الناصریات
أی المولی خلیل، صاحب الشافی و المولی محمد صالح، صاحب شرح الکافی المذکوران کلاهما فی (14: 27) و (13: 975) مناظرا فی مسأله الشجره الممنوعه عنها فی الجنه الآدم و ألحوا جمعها تلمیذ المولی خلیل و کلما ذکر رأی أستاذه یقول: [مذهب أستاذ در این مسأله این است ] أوله: [مباحثه ای که ما بین علامی مولانا خلیل در باب نهی حضرت آدم علیه السلام از أکل شجره ای که در کلام محمد واقع شده ] نسخه منها فی (دانشگاه 1/ 3511) کتبت بقلم النسخ و النستعلیق فی سنه 1091 فی آستارا فی 17 ص
فارسیا، للمیرزا علی أکبر بن السید رضی بن محمد تقی الرضوی البرقعی القمی المولود سنه 1317، قرأ لی جمله منه و هو نظم لطیف و الناظم من أعلام المجاهدین و الوطنیین بإیران، و له تصانیف کثیره فرغ من بعضها فی منفاه ببلده یزد الذی استغرق مده أکثر من عشر سنین، و مر له: کاخ دلاویز، شیعه یا پدیدآرندگان فنون إسلام، جلوه حق، راهنمای قم، دیوان کاشف قمی، سراج الوهاج، روض المنی و غیرها
ص: 299
و أما الیوم فهو نزیل طهران
لباقی، منظوم فارسی، یوجد بطهران (سلطنتی 634/ 750 ف) ضمن مجموعه من القرن الثانی عشر، و معه منظومه سوز و گداز للناظم أیضا
بلسان الأردو، طبع بلکهنو.
نظما فارسیا، للسید مصطفی السرابی کما فی أدبیات معاصر: 99.
أو مقامه أبو سعید لأبی سعید الترمذی من منشی القرن السادس. تتبع فیه مقامات حمیدی الفارسیه. فی مقدمه و أربع مناظرات بین الزهره و الخمر: 1- المناظرات بینهما علی مبنی الآیات و الاخبار و الآثار، 2- علی مبنی الأصول الطبیه، 3- فی التعبیر، 4- فی التخلص. ألفه سنه 585 (ثقه) باسم برهان الدوله و الدین صدرجهان قتلغ بلکابیغو سپهسالار أبی المحامد محمد بن علی. أوله: [شکر و سپاس آفریدگاری را که بر شاخ گل می گون تاج خروس و دواج طاوس از إکرام شامل اوست ]. یوجد فی (کاشان حسن عاصفی) ضمن مجموعه کتابته من القرن السادس، سمی فیها مقامه أبو سعید طبع النسخه هذه مع نقصها فی نبیذ کهن در ساغر سخن 1347 ش. و ثانیا فی فرهنگ ایران زمین عدد 16. و نسخه أخری فی (چستربیتی 3/ 134) بخط محمود کتبت فی شیراز 864.
قطعه فارسیه فی (إسلامبول، أونیورسیته 12/ 552) من القرن السابع. قیل إنها غیر المذکور قبلا.
یوجد فی (القاهره، دار الکتب 18 مجامیع فارسی طلعت) ضمن مجموعه کتابتها، ج 2/ 889. أوله: [سحرگه به هنگام بانگ خروس ]. راجعه.
ص: 300
کما قیل: و لکنهما أجل من ینسب إلیهما مما فیها، کذا ذکره فی کشف الحجب و کأنه أشار إلی بعض کلمات المیر لوحی الموسوی المعاصر للمجلسی الثانی و الجسور علیه و نسبه توضیح المشربین إلیه، کما مر مفصلا. راجع مناظره السید و العالم 22: 294.
أو لبادیه لخواجو الکرمانی، المذکور فی (9: 304) بنثر مغلق فارسی، ألفها 748. أولها: [حمد و ثنا که سبحه طرازان حظائر جبروت زمزمه آن در عالم جان ]. توجد ضمن کلیاته، منها فی (طهران، سلطنتی 12149) کتابتها 824 و (طهران، الملک 5/ 5963) أیضا ضمن کلیاته المؤرخه 829.
أو سیر و صفا للسید علی النبوی، المتخلص ب (أمجد) الخلخالی بن السید علی أکبر النبوی. بنظم و نثر فارسی فی 103 ص. فرغ منه 1342 ش.
أوله:
به نام آنکه هستی نام ازو یافت
فلک جنبش زمین آرام ازو یافت
... در عنفوان جوانی روزی در حجره خلوت نشسته ... یکی از دوستان ]. یوجد فی (المشهد، جامع گوهرشاد 1440) من القرن الرابع عشر، کما فی فهرسها.
مع المخالفین من علماء السنه، ترجمه بالفارسیه لما حکاه الصدوق فی عیون أخبار الرضا علیه السلام و النسخه فی (یزد، الجامع الکبیر 12/ 419) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الثانی عشر.
أقول: و أورد مناظره المأمون القاضی ابن عبد ربه المالکی فی العقد الفرید علی ما ترجم منها فی تاریخ آل محمد للقاضی بهلول بهجت.
مر بعنوان سؤال المأمون عن الرضا و جواباته علیه السلام فی (12: 251) و طبع مع الباب الحادی عشر و مر شرح سؤالات المأمون فی (13: 311).
فی العقائد، موجود فی مخزن کتب
ص: 301
المولی محمد علی الخوانساری.
یوجد ضمن شیخ و شوخ الذی فاتنا ذکره فی محله، و هنا نقول: إنه فکاهی انتقادی کتبت فی أواخر عهد القاجار و ذم فیها أوضاع تلک العهد، و فیها ذکر من الدکتور شلیمر، نسخه منها فی طهران عند (عبد المجید عبداللهی) کتبت بقلم النستعلیق فی أوائل القرن الرابع عشر فی یوم الاثنین [سی و هفتم از ماه ذی پنبه در سال مبلغی از تاریخ گذشته ]، و آخره:
[... بإتمام رسید ترجمه شیخ و شوخ که بهاسکر أچارچ دکنی در سیاحت دار الخلافه نوشته است ]. و ذکر بعدها فهرس ما کتبه ذلک السیاح: [1- شیخ و شوخ 2- مجلس فاتحه العلم، 3- تعبیر خواب که امروزه در ایران می بیند، 4- مذمت شعبده و چشم بندی، 5- کتابچه عهدنامه سبکتکین، 6- شیوع طائفه ضاله بأبیه و حقیقت مذهب غالب أرکان دولت، 7- در علومی که اسم آنها مانده و وجود آنها از میان رفته، 8- لم یکتب، 9- در بی اعتباری کسب و لال بازی بدعتها، 10- در تفسیر خناس الذی یوسوس فی صدور الناس، بیان حالت معلمین و ... 11- در هرزگیها و بدعتها که در این چند سال پیدا شده، 12- دخلیات موسوم ب نعوذ بالله من غضب الجبار]. و نسخه أخری توجد فی (الإلهیات 778 د) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الرابع عشر، فی 65 ورقا.
و الأخیر یحترز من أکل لحم الحیوان.
أوله: [الحمد لله الواحد الأحد ... سبب ترقیم این چند کلمه آن است که ...] نسخه منه فی (دانشگاه 4552) کتبت بخط النستعلیق فی القرن الرابع عشر فی 8 ورق، کل صفحه منها فی 20 سطر.
المعروف بالنظام المغربی السنی، مرت فی (4: 97) بعنوان ترجمه الحسنیه و فی (7: 20) بعنوان الحسنیه و طبعت الترجمه باسم المولی إبراهیم المعروف بگرگین. أولها: [الحمد لله الذی من علینا بمعرفه الأنبیاء و الأئمه المعصومین بالدلائل ...] و فی (ص 936) من فهرست
ص: 302
نسخه های خطی فارسی عد 19 نسخه منها فی مکتبات إیران أقدمها فی (الرضویه 548 حکمت) کتبت بقلم النسخ فی سنه 1081 فی 28 ورق، و أخری فی (إلهیات 9/ 509 د) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الحادی عشر أو الثانی عشر
محمد بن محمد بن النعمان الحارثی المتوفی سنه 413، مع الرجل البهشمی، فی مجلس فیه جمع من المعتزله و المجبره، فی معنی المولی فی
قوله صلی الله علیه و آله :/ [من کنت مولاه ...
]، و بعد إیراد مناظرته فی المجلس أورد فصولا فیما تذکر به بعد الانصراف عن مجلس المناظره، و هو غیر کتابه فی أقسام المولی الموجود أیضا و صرح به النجاشی، و هذه المناظره لم یذکرها النجاشی و هی موجوده فی خزانه کتب المیرزا محمد الطهرانی. أوله: [أنکر رجل من البهشمیه، جمعنا و إیاه و جماعه من المعتزله مجلس، أن یکون
قول رسول الله صلی الله علیه و آله / من کنت مولاه فعلی مولاه
یحتمل الإمامه و فرض الطاعه و الرئاسه، و قال غیر معروف: إن معناه الإمام و لا المفترض الطاعه ...]. و یوجد أیضا فی النجف عند السید أبی الحسن الأصفهانی و غیره.
یأتی ذکرها عند ذکر منشی گری و خطاطی.
مندرجه فی الجزء الثانی من کتاب نقد فلسفه داروین للآقا رضا الأصفهانی النجفی الحائری المعاصر.
المتوفی سنه 1212 مع بعض علماء الیهود فی ذی الکفل، فی ذی الحجه سنه 1211، و عده الیهود یومئذ قرب 3000 نفس فی ذی الکفل، و النسخه موجوده فی مکتبه المولی محمد علی الخوانساری بالنجف، ألفها تلمیذه الشیخ محمد سعید الدینوری القراچه داغی النجفی. أوله:
[الحمد لله رب العالمین الذی بعث محمدا سید المرسلین خاتما لرسله أجمعین بأوضح الدلائل و البراهین، و أیده بابن عمه أمیر المؤمنین علیه السلام ...].
مع یهودی فی ذی الکفل، من
ص: 303
إملاء تلمیذه السید محمد جواد العاملی، صاحب مفتاح الکرامه کما یظهر من آخر کتاب متاجره، و هو موجود عند حفیده” السید مهدی بحر العلوم” السید جعفر بن باقر بن السید علی بحر العلوم و صاحب البرهان و نسخه منه بخط المولی إبراهیم بن سعید المخصص کتبها فی کربلاء 26 ج 2/ 1298، عند السید ضیاء الدین العلامه الأصفهانی.
لصاحب مناظره رافضی با رافضی کما مر. طبع.
لمولی إدریس بن حسام الدین البدلیسی، مؤلف هشت بهشت و المذکور شرحه بعنوان شرح گلشن راز فی (13: 269) قصه عرفانیه أدبیه فارسیه فی مناظره الشمس و القمر، ألفه باسم السلطان بایزید (886- 918) ابن السلطان محمد العثمانی، شرع فیها سنه 907، و فرغ منها 925 فی عصر السلطان سلیم شاه (918- 926). أولها: [صباح العشق أشرق من جمیل ... این چه وجه جمیل است مرآه جمال بر کمال، و چه حسن بی عدیل است مقطع مهر بی زوال ]. یوجد فی (تبریز، ثقه الإسلام) من القرن التاسع أو العاشر و (المدینه، عارف حکمه 52 فارسی أخلاق تصوف) کتابته 925، و نسخا أخری مؤخره عن النسختان المذکورتان.
مع المولوی العامی، فارسی کبیر فی عده مطالب، تنتهی إلی المطلب الثالث و السبعین و المائتین فی 365 ص و فی کل صفحه خمسون بیتا، یذکر المطلب المولوی و یجیبه ناصر الدین، و قد یعبر عن نفسه بحامی الدین و ینقل فیه کلام المجلسی الثانی. و النسخه فی الکاظمیه، و نسخه أخری عند المیرزا محمد الطهرانی، کانت متفرقه الأوراق جمعها الشیخ حسین المقدس الهراتی المشهدی إمام الجماعه بمسجد بغرکیل فصحفه و جلده و کان یقول إن مؤلفه المولی محمد الذی له تصانیف، و فی
أول الصفحه الثانیه من المطلب الأول ذکر المولوی العامی أن سبب تألیف کتابی هذا ما رأیته فی بعض کتب الشیعه مما أخفاه علمائهم من عوامهم مثل
قول الصادق علیه السلام :/ إنکم علی دین من کتمه أعزه و من أذاعه أذله الله
فأجاب عنه ناصر الدین فی عده مقدمات و هکذا فی کل مطلب إلی آخر الکتاب.
ص: 304
لشاعر یتخلص فیه بسالک و سالک العارفین من القرن الثالث عشر. و فیه مناظره بین النثر و النظم و بینه و زاهد متظاهر فی إحدی مدارس أصفهان، جاء فیه:
سالک گهری ز معرفت سفت و برفت
حرفی ز رموز گفت و شنفت و برفت
گر راست بگفت و گر غلط خورده مگیر
هرکس سخنی بفهم خود گفت و برفت
أوله: [الحمد لله الذی أنزل علی عبده الکتاب ]. یوجد فی (الرضویه 269 أدبیات) کتابته 1242 کما فی فهرسها.
أو رساله حکیم فی أربعه گفتارات بعد عده فصول. نسخه منه فی (أیاصوفیا 55/ 4795) کتبت فی ذی القعده سنه 854 فی 13 ورق و صورته فی (دانشگاه، رقم 129).
و ما جری له مع الرشید، نقلا عن الشیخ المفید أنه قال: [حدثنی أبو الحسن کثیر بن عبد الله، قال: حدثنی محمد بن عبد الله ابن الحسن بن فضال الشیبانی البصری، قال: حدثنی أبو محمد بن الحسن بن قاسم بن المهدی الکاتب، قال: سمعت خالی أبا هنلق یقول: حدثنی ابن الربیع عن أبیه الربیع قال: اجتمعت أصحاب الحدیث و الفقهاء و جماعه من الشهود و الثقات و القضاه تحضرون هارون الرشید یوما و فی جملتهم القاضی النجری بن وهب فتذاکروا أصحاب الحدیث فی الرفضه
...]. و النسخه منضم إلی إکمال الدین الذی بخط محمد مؤمن بن عنایه الله فی سنه 1070، عند الشیخ محمد علی الحائری نزیل سنقر، و نسخه فی مکتبه راجه فیض آبادی الماری 3.
لأبی المنذر هشام بن محمد بن السائب الکلبی النسابه، المتوفی سنه خمس و مائتین 205، ذکره ابن خلکان و ابن الندیم.
لمیرزا ملکم خان، طبع فی 1327 ش بنظر السید
ص: 305
محمد المحیط الطباطبائی ضمن کلیاته.
و اسمه جواهر القرآن لعبد علی بن محمد بن الحسین، رتبه علی ثلاث مقدمات فی فضل القرآن ثم عده مقاصد، ذکر فی الدیباجه أنه ترجم هذا الکتاب من العربیه إلی الفارسیه فی سنه 926، و أشار فی الخاتمه إلی منافع القرآن للسکاکی. أوله: [الحمد لله الذی أنزل الفرقان علی عبده ...]. نسخه منه فی (المجلس، 4006) کتبه محمد کاظم بن الحاج محمد صادق فی یوم السبت (3 ج 1/ 1083) و هو فی 384 ص.
و اسمه خزانه الأسرار لمظهر الدین محمد بن بهاء الدین علی القاری، ألفه فی سنه 962 فی عشرین بابا، و رتبه علی حسب الموضوعات و أخذ المطالب من کتاب المولی عبد العلی [عبد الله خ ل ] بن محمد بن حسن [حسین ] البیرجندی- ظاهرا، الذی ألفه سنه 926 علی ترتیب السور من المتن العربی، کما أشرنا إلیه فی (13: 245) ذیل شرح الدر النظیم.
ذکر فی فهرست نسخه های خطی فارسی ص 113 إلی 114 عده رسائل أخر بعنوان خواص آیات سور قرآن لا یشخص المؤلف، أغمضنا عن ذکرها فی حین إنا نذکر بعضها.
و مر فی (16: 251 و 262 و 267 و 271) فضائل الآیات و فضائل آیه الکرسی و خواصها و فضائل القرآن سوره سوره و فضل القرآن متعددا و فی (16: 356) فوائد القرآن.
فارسی لمظفر بن محمد بن رکن الدین الجوینی، تلمیذ جلال الدین أبی علی بن بدر الدین محمد الأسترآبادی، و نظام الدین العودی مؤلف کنوز الجفر و الکتاب فی عده مقالات: 1- فی خواص الآیات فی باب العداوه أو باب المحبه فی ثلاثه أنواع، 2- ... 3- فی الآیات السماویه 4- فی المربعات فی اسم الکسر، 5- ... 6- فی المثلثات، 7- ... 8- المثلث الهندی، 9- فی المربعات، 10- فی الحروفات. و النسخه فی (دانشگاه 2/ 2893)
ص: 306
کتبه عباس علی بن المشهدی زین العابدین الصدقیانی فی یوم الأحد (4 شعبان 1242).
أوله: [اما بیشتر از مقالات شرک آن بود ...].
و خواصها و أسرارها، اسم الکتاب جامع خواص أسرار القرآن أو خواص القرآن کما مر فی (7: 273) و هو لعبد الرحمن القرشی، بالفارسیه فی 130 باب. أوله: [یقصر الواصف عما حوی کتابنا هذا من المعجزات ...]. و النسخه فی (المجلس، 60) کتبه محمد یونس الهمدانی فی سنه 1109 بخط النسخ فی 158 ورق.
نسخه مذهبه منها فی (القاهره دار الکتب 3، معارف الأسرار، طلعت) و هی غیر مؤرخه فی 20 ورق کل صفحه منها 19 سطور بقلم النستعلیق الجید. أوله: [حمد له ... اما بعد، بدان که این رساله ای است ...].
توجد نسخه منها فی (دانشگاه 6/ 3611) بخط بهاء الدین بن جمال الدین بن محمد الخطیب الواعظ الإمامی الکاشی فی سنه 1051 فی طوس. أوله: [منافع أم الکتاب، در این سوره که ...].
توجد النسخه فی (الملک 3963) بقلم النستعلیق الدقیق من القرن الحادی عشر من دون خطبه بدء بخواص سوره الفاتحه و ختم بسوره الناس. أوله: سوره فاتحه الکتاب، روایتست بإسناد صحیح از پیغمبر ...].
نسخه منه فی (الملک، 286) کتبها محمد حسین بن المولی یحیی الأزغندی بقلم النسخ فی 172 ورق، و فرغ من الکتابه فی یوم السبت (8 رجب 1255) و النسخه ساقطه من أولها مرتب علی خمس مقالات، 1- ... 2- فی خواص الحروف الثمانیه و العشرین. 3- فی خواص الأسماء الحسنی، 4- فی خواص الآیات القرآنیه، 5- فی خواص سور القرآن و المحتمل إنها عین حرز الأمان من فتن الزمان للکاشفی المذکور فی (6:
392).
ص: 307
نسخه منها فی (الملک، 300) و هی فی خواص الآیات علی ترتیب السور. أولها: [
از حضرت أمیر علیه السلام مروی است/: هر که خواهد مشورت کند با خدا ...
نسخه منها فی (الملک 2/ 307) بخط محمد رضا، فرغ من الکتابه فی سنه 1129. و هی بخط النسخ فی اثنی عشر أبواب و خاتمه. أولها: [باب أول در کشف قلوب و صفای باطن و إظهار مغیبات و أمثال آن ...].
الظاهر أن أصلها لحکیم التمیمی کما یأتی بعنوان منافع القرآن و لعل المترجم کان مقیم الهند، و ترجم الکتاب من العربیه إلی الفارسیه و جاء فی کثیر من مواضعها تعبیر [حکیم می فرماید] نسخه منها فی (دانشگاه 2676) کتبه محمد عظیم بن عبد الله النیسابوری بقلم النسخ فی (29 ج 1/ 1105) فی بلخ. أولها: [لا حول و لا قوه الا بالله ... چنین گوید مؤلف این کلمات تمیمی ...]. و أخری فی (المجلس، 1011) کتبت فی القرن الحادی عشر. أولها: [حمد له. و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین ...]. و عبر عنه فی الدیباجه ب منافع سور القرآن.
أوله: [منافع الأسرار ...
بدان أیدک الله تعالی که حکما اسرار این صنعت را مرموز می داشتند و با کسی نمی گفتند ...]. و النسخه فی (الملک 5/ 3267) ضمن عده مقالات فی الکیمیاء کتبت بقلم نستعلیق الشکسته سنه 1307.
نسبه أرکین و قنواتی إلی الشیخ أبی علی سینا، و فی هذه النسبه تردید. و ذکر فی کشف الظنون کتاب بهذا العنوان و نسبه إلی جالینوس، و فی ملحقات أرکین نسب بهذا العنوان کتاب إلی عمر بن عیسی بن علی المعتمد. أول النسخه المنسوبه إلی الشیخ: [لما اقتضت حکمه الخالق تعالی إیجاد شخص الحیوان الإنسان بالجمع بین العناصر المتفاوته الطبائع المتناسبه
ص: 308
المنافع ]. توجد فی (أیاصوفیا 57) کما فی تذکره النوادر.
لمحمد بن زکریا مؤلف آثار الإمام الفاضل المعصوم المذکور فی (1: 6) ذکرنا فی (16: 325) فوائد الأغذیه و قلنا إنه ترجمه لهذا الکتاب فی حین أن هذا فی مقالتین: 1- فی مضار الأغذیه و طریق دفعها، 2- فی القوانین الکلیه الراجعه إلی الأکل و الشرب، أما الفوائد أو خلاصه الطب أو خلاصه الحکمه فهو فی 19 فصل، ثامن عشر منها فی ذکر القوی و محل کل منها و أمراض کل من الأعضاء، و الفصل التاسع عشر فی الأغذیه و الأشربه یشتمل علی ثلثی من الکتاب، کما ذکرت فی الفهارس.
لعلی أفضل القزوینی مؤلف فوائد أفضلیه المذکور فی (16: 325) ألفه لأخیه غیاث الدین علی فی سنه (1051، غنا) فی فاتحه و ثلاثین منفعه و خاتمه، و جمع فیها بین الطب و أخبار الأئمه علیه السلام و استفاد فیها من القانون و کامل الصناعه کما أشار إلی کتابیه الآخرین: جوارش أفضلی و المفید العربی. أوله: [حمد له ... اما بعد، چنین گوید ... علی أفضل که این رساله مشتمل است بر بعضی از أمور نافعه در صناعت طب منتخب از کتب معتمده ...]. نسختان منها فی (طهران،
پزشکی 2/ 245 و 299) کتبتا فی القرن الحادی عشر و الثانی عشر، الأول ناقصه الأول و الآخر و مع الثانی بند فی علاج الأمراض لنور الدین محمد.
عناوینه فصل، فصل: [فصل در منافع إنسان، فصل در منافع کودک، در منافع بهایم ...]. و فی آخره صفات النباتات. أوله: [حمد له. صلاه. فصل در منافع إنسان بدان که ایزد تعالی آدمی را بیافرید از نطفه آب منی ...]. نسخه منه فی (طهران، پزشکی 3/ 114) کتبت فی القرن الحادی عشر أو الثانی عشر، و معها راحه الإنسان.
فارسی، لزین الدین محمد بن الحسین الموصلی الحنفی نسخه منه فی (وین، المکتبه الملیه 56/ 633/ 156) کتبت بخط النستعلیق
ص: 309
فی القرن الحادی عشر فی 130 ورق، و صورته فی (طهران، الملیه ع 7/ 3506) راجعه.
کتب أبو سعید عبید الله بن بختیشوع المتوفی بعد سنه 450 کتاب منافع الحیوان بالعربیه ثم ألف بعض منتخبا منه، فترجم المنتخب بالفارسیه باسم غازان خان (694- 703) فی أربع مقالات عناوینها: 1- منافع مردم، 2- منافع چهار پایان و دد و دام 3- مرغان، 4- هوائم و حشرات زمینی و آبی. نسخه مصوره منه فی إحدی مکتبات أمریکا کتبت فی مراغه بعد سنه 690 فی 97 ورق.
و اسمه جواهر القرآن لنجف قلی شربت دار.
أوله: [حمد له ... بدان که چون مولانا نجف قلی شربت دار رساله مسماه ب جواهر القرآن در ثواب قرائت و خواص سور و بعضی از آیات فرقانی تألیف نموده بود ...]. و النسخه فی (دانشگاه 3768) کتبت فی القرن الثالث عشر.
و فضلها نقلا عن طریق النجاه للشیخ عز الدین العاملی. أوله: به نام خداوند نیک بخشنده آمرزنده، ذکر الشیخ عز الدین الحسن ...]. نسخه منها فی (دانشگاه، 7/ 2479) کتبت فی القرن الثانی عشر بقلم النستعلیق، و المظنون أن المؤلف هو المولی محمد طاهر القمی صاحب مونس الأبرار و موعظه النفس و نور الإیمان فی فضائل القرآن و غیرهم من التألیفات.
نقلا عن عبد القادر الجیلانی المذکور فی (9: 1016). أوله: [آغاز سوره یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ ، چنانچه حضرت میزان سید عبد القادر جیلانی فرموده ...]. و النسخه فی (القاهره، دار الکتب 910 زکیه فارسی) غیر مؤرخه.
لسعد الدین الحموی، مر فی (7: 273) بعنوان خواص سوره یاسین. أوله: [بسم الله مجراها و مرسیها، بدان که این چند کلمه در بعضی از خواص سوره ...]. نسخه منها فی (المجلس 6/ 1830) بخط محمد میر حسین الأسترآبادی تاریخها سنه 1058.
ص: 310
لمولانا محمد حسین التبریزی، نسخه منها عند أصغر المهدوی (16/ 592) بطهران تاریخها سنه 1133.
للماچینی مر فی (4: 436) بعنوان التنباکیه و ذکرنا هناک أیضا معربها الذی أولها: [بعد الحمد لما کان استعمال الطابه شایعا ...].
و الصحیح ما فی الریاض من إنها تعریب محمد مقیم بن محمد حسین، و قد مر رد المولی عبد الله علی الماچینی و علی محمد مقیم فیما ذکراه فضله و منافعه و قد قرأ الرد علی مؤلفه السید خلف الحویزی، و کتب المؤلف علی ظهرها فائده جلیله طبیه حکاها فی الروضات عن الریاض مفصلا.
و هی معرب لرساله الماچینی المذکور قال السید شهاب الدین: إن نسختها عندی” السید شهاب الدین” و فیها بیان منافعه و مضاره.
أولها: [بعد الحمد، لما کان استعمال الطابه شایعا] لکن قال إنها للمولی محمد حسین بن محمد مقیم السمنانی، و الصحیح ما فی الریاض من إنها تعریب محمد مقیم بن محمد حسین، و قد مر رد المولی عبد الله علی الماچینی و محمد مقیم آنفا.
للمولی عبد الله بن حسین السمنانی، تلمیذ السید الداماد، کتبها بأمر السید علی بن حسن بن شدقم المدنی، و هو معرب و شرح لرساله الماچینی رد علیه و علی محمد مقیم فیما ذکراه من فضله و منافعه، و قد قرأه علی مؤلفه السید خلف الحویزی و کتب المؤلف علی ظهره فائده جلیله طبیه، حکاها فی الروضات عن الریاض مفصلا، و له رساله أسرار النکاح أو تقویه الباه کما مر.
أو فضیلت قرآن و فضائل سور کما فی فهرست نسخه های خطی فارسی: 118 للمولی محمد باقر المجلسی المذکور فی (1: 148) و النسخه فی همدان عند قاسم برنا کتبت فی صفر سنه 1200 بقلم النستعلیق.
ص: 311
عن الإمام أبی عبد الله جعفر بن محمد الصادق علیه السلام موجود فی مکتبه (لعله لی بإسلامبول) کما فی فهرسه، و عده الشیخ إبراهیم الکفعمی من مآخذ کتابه البلد الأمین الذی ألفه سنه 868، و فی کشف الظنون أنه للشیخ محیی الدین عبد الرحیم بن علی بن إسحاق بن مروان القرشی البونی. أوله:
[الحمد لله الذی أجری علی ألسنتنا الضعیفه کتابه العظیم ]. أبدع لکل أمر ما هو مخصوص به من الآیات و مآخذه من أرباب الروایات، و فیه مختصر مروی عن الإمام جعفر بن محمد الصادق، انتهی. و لعل الموجود فی المکتبه و ما أخذ عنه الکفعمی غیر هذا.
للحکیم التمیمی محمد بن أحمد سعید المقدسی الطبیب، کان فی مصر حدود 370، ترجمه القفطی فی أخبار الحکماء: 72 نسخه منه فی (سوریا) و فتوغرافیته فی کربلاء، و مر فی (7: 270) خواص الآیات بالفارسیه للمولی أحمد التمیمی، و المظنون إنها ترجمه هذا الکتاب، و مر قریبا منافع آیات و سور قرآن 22: 308.
اسمها أسرار التنزیل و مرت فی (4: 101) بعنوان ترجمه الدر النظیم کما أشرنا إلیه فی (8: 3) ذیل الدر النظیم فی خواص القرآن العظیم و هو علی ترتیب سور القرآن مع خمس مقدمات: 1- فضل القراءه 2- آداب التلاوه، 3- طریق ختمه، 4- الاستعاذه و البسمله، 5- فضل البسمله و منافعها ثم خواص السور. أوله: [الحمد لله الذی أنزل علی عبده الکتاب ...
اما بعد از استعاذه بتوفیق حمد و صلاه نموده می شود ...]. نسخه منها فی (الملک 3136) کتبه محمد مقیم النراقی فی 3 ذی القعده سنه 1090 بخط النستعلیق و هو فی 192 ورق، و نسخه أخری فی (دانشگاه 3138) و کتبه محمد هادی بن محمد قلی شاطر فی (1 ع/ 1134) بخط النستعلیق ناقصه من أولها و هی فی 161 ورق.
أو رساله در فضل قرآن لمحمد مهدی بن محمد نعیم العقیلی، ألفه باسم الشاه سلطان حسین الصفوی (1105- 1135)، و هو
ص: 312
فی آداب تلاوه القرآن و خواص بعض آیاتها، و نسخه مذهبه منه عند (فرهاد معتمد 125) کتبت فی القرن الحادی عشر بخط النسخ الجید. کما فی الفهارس.
فی عده ساقیات. أوله:
[در بیان فضیلت قرآن و حامل آن و بعضی ... و آن مشتمل است بر چند ساقیه ...] و النسخه فی (الملک 3963) کتبت فی القرن الحادی عشر بقلم النستعلیق، کما فی الفهارس.
فقه فارسی، لعبد الجلیل، یوجد فی (پاکستان لاهور، پرفسور شیرانی 3/ 853/ 3886) کتابته 16 شوال 1073، کما فی فهرسها. راجعه.
مر فی (17: 217) بعنوان قوه الباه و هو فی 12 فصل.
أوله: [شکر و سپاس پروردگاری را که به جهت إثبات وجود نهال آدم ...] نسخه منه فی (سنا 2328) کتبه عبد الله بن محمد بن الحاج سیف الدین الحافظ القاری فی (8 ذی القعده 837) و ذکرها فی الفهرست بعنوان منافع الناس و لکن جاء اسمه فی آخر النسخه باه نامه.
فی خمسه أبواب: 1- منافع الإنسان، 2- الحیوان، 3- الوحوش، 4- النباتات و الأثمار، 5- المعدنیات. أوله:
[حمد له ... اما بعد، آنکه این رساله ای است در بیان منافع و خاصیت أشیاء از قول رئیس الحکماء ...]. نسخه منه فی (طهران، پزشکی 1/ 280) کتبت فی القرن الحادی عشر و نسبت فی أولها إلی ابن سینا غیر أنه یکون نظیر فرخ نامه لجمالی الیزدی المذکور فی (16: 163) الذی ألفت فی قبال نزهت نامه علائی.
کتاب مفید، لخواجه رشید الدین الأوتاجی، ألفه لأرغون خان. أوله: [چنین گوید أمین الدوله و الدین خواجه رشید الدین اوتاجی، چون حکم بلیغ پادشاه ...]. نسخه منها ضمن المجموعه المؤرخه 1086 فی (دانشگاه 13/ 2596) کتبها عنایه الله بقلم النستعلیق.
ص: 313
للشیخ جمال الدین أبی العباس أحمد بن محمد بن فهد الحلی، المتوفی سنه 841. و ذکر أیضا باسم منافیات نیه الحج.
فارسی، للشیخ ضیاء الدین أبی بکر الحاتمی، مرتب علی سته أبواب: 1- .... 2- مقامات شیخنا و کراماته و حکایاته و صفاته، 3- الوظائف و الواردات و الدعوات و الکلمات التی روی عنه، 4- کلمات الشیخ من المنظوم و المنثور، 5- ... 6- فی مرض الشیخ و وصایاه و وفاته و دفنه و کراماته من بعد، و النسخه فی (أونیورسیته 800 فارسی) کتبها محمد البخارائی الپنجهیری فی ع 1/ 725 فی 192 ورق، و هی مخرومه الأول و لیس فیها الباب الأول کما إنا لم نر الباب الخامس فیه.
لأبی إسحاق العدل الطبری، نقل عنه حدیث حبابه الوالبیه فی مدینه المعاجز المطبوع فی (ص 301) و لعله أحمد بن إبراهیم الطبری الذی یروی عنه أبو جعفر محمد بن جریر الطبری العامی.
الفارسی، لأحمد بن الحسین.
لأحمد بن محمد بن الحسین بن الحسن بن دؤل القمی، المتوفی سنه خمسین و ثلاثمائه (350) ذکره النجاشی.
للشیخ إسماعیل بن زیدان العاملی، ینقل عنه المولی نجف علی الزنوزی التبریزی فی کتابه جواهر الاخبار بعض معجزات الأمیر علیه السلام .
لأبی محمد بکر بن أحمد بن إبراهیم بن زیاد بن موسی بن مالک بن یزید الأشج الصحابی، و هو یروی عن أبی جعفر الثانی علیه السلام ذکره النجاشی.
لأبی عبد الله جعفر بن أحمد بن یوسف الأزدی یروی عنه بعض مشایخ النجاشی بواسطه واحده.
ص: 314
لحامد الکرمانی، المذکور فی (9: 228). فارسی عرفانی، طبع باهتمام بدیع الزمان فروزانفر فی 1247 ش فی 64+ 316 ص.
من طرق الجمهور، لسید مشایخنا أبی محمد الحسن بن السید هادی آل صدر الدین، و هو غیر کتابه فی مناقب آل الرسول صلی الله علیه و آله الذی سماه ب الحقائق کما مر.
للحسین بن سعید بن حماد بن مهران الأهوازی الذی شارکه أخاه الحسن فی کتبه الثلاثین، و مر أن لهما المثالب أیضا.
للحسین بن عبد الوهاب، ینقل عنه السید محمد ابن أمیر الحاج فی شرح الشافیه الذی ألفه سنه 1183.
للسید الأمیر رضا الحسینی القزوینی، الجد الأعلی للحاج سید تقی، موجود بقزوین عند أحفاده” المؤلف”.
لشاذان بن جبرئیل ابن إسماعیل بن أبی طالب القمی، نزیل المدینه، و عبر عنه فی أمل الآمل ب کتاب الفضائل کما مر و هو مطبوع بإیران مره سنه 1294 و مره سنه 1304.
لعبد الله بن أبی خالد، لا یعرف بغیر هذا، کما ذکره النجاشی.
لأبی الحسن علی بن إبراهیم بن هاشم القمی، المفسر المحدث، من مشایخ ثقه الإسلام الکلینی الکثیر النقل عنه فی الکافی.
لأبی الحسن علی بن الحسن بن محمد الطائی الحرمی الطاطری، ذکره النجاشی
للإمام موفق الدین أبی المؤید محمد بن أحمد المکی الخوارزمی، المتوفی سنه 568، تلمیذ جار الله أبی القاسم محمود بن عمر الزمخشری المتوفی سنه 538 مطبوع متداول یروی حدیثه الأول عن النقیب أبی الفضل محمد بن علی بن محمد بن المطهر بن المرتضی الحسینی من مشایخ الشیخ
ص: 315
منتجب الدین بن بابویه و قد کتب هو الفهرس لأبی القاسم یحیی ابن النقیب أبی الفضل المذکور، و یروی فی المناقب أیضا عن أبی منصور شهردار بن شیرویه ابن شهردار الدیلمی المتوفی سنه 558، و عن فخر خوارزم أبی القاسم محمود بن عمر الزمخشری سنه 538، و عن أبی الحسن علی بن أحمد العاصمی، و عن برهان الدین أبی الحسن علی بن الحسین الغزنوی فی داره ببغداد فی سلخ (ع 1 سنه 544)، و أورده القمی فی الکنی و الألقاب بعنوان أخطب خوارزم و نقل ما فی آخر مناقبه من مدیح علی علیه السلام بقوله:
إن النبی مدینه لعلومه
و علی الهادی لها کالباب
لو لا علی ما اهتدی فی مشکل
عمر الإصابه و الهدی لصواب
بالجمله لا شبهه فی أنه یفضل علیا علی غیره من الصحابه، و عده فی رساله مشایخ الشیعه منهم و لعله بمجرد تألیفه هذا استظهر تشیعه و الا فهو من أعاظم العامه و له فی مناقب أبی حنیفه کتابا فی أربعین بابا، کما أن لشیخه الزمخشری أیضا شقائق النعمان فی مناقب أبی حنیفه نعمان
لأبی الحسن محمد بن أحمد بن علی بن الحسن ابن شاذان القمی، شیخ الکراجکی، و هو غیر مائه منقبه لأمیر المؤمنین و یسمی ب إیضاح دفائن النواصب و یعرف ب الفضائل و مر فی (2: 494) کان عند الحاج مولی باقر، و ینقل عنه فی الدمعه الساکبه بعنوان المناقب و یوجد عند الشیخ أحمد البیان بأصفهان، کما ذکره فی خلد برین: 59 و لعله اشتری نسخه الحاج میرزا یحیی، و ینقل عنه فی البحار و قد طبع بإیران المائه منقبه
لأبی جعفر محمد بن أورمه القمی، ذکره النجاشی
لأبی جعفر محمد بن الحسن بن فروخ الصفار القمی، المتوفی بها سنه تسعین و مائتین 290، ذکره النجاشی
لأبی عمرو الزاهد محمد بن عبد الواحد المطرز الأبیوردی المعبر عنه بغلام ثعلب، و صاحب تغلب المتوفی سنه خمس و أربعین
ص: 316
و ثلاثمائه 345، و أخرج السید علی بن طاوس فی سعد السعود کثیرا من أخباره و صرح فی إجازاته أیضا بأن له اختصار کتاب أبی عمرو الزاهد و یروی السید حسین بن مساعد الحسینی فی کتابه تحفه الأبرار عن کتاب مناقب أبی عمرو الزاهد و مر کتابه الشوری و إنه أملی من حفظه 30000 ورقه، کما حکی عن التنوخی
للسید محمد بن علی بن الحسین العلوی، یروی فیه عن الشیخ أبی محمد الحسن بن محمد الدوریستی فی سنه 478، و عن الشیخ أبی الحسن محمد بن أحمد بن شاذان القمی الذی هو من مشایخ النجاشی، کذا ذکره فی الریاض و نسخه هذا المناقب موجوده فی تبریز عند الفاضل الشیخ محسن آقا ابن المیرزا عباس علی الکوچه باغی، أوله ما یرویه عن شیخه أبی محمد الحسن الدوریستی
للشیخ المفید أبی عبد الله محمد بن محمد بن النعمان الحارثی، المتوفی سنه 413، نسبه إلیه صاحب کتاب المناقب الفاخره علی ما حکی عنه السید هاشم التوبلی فی روضه العارفین حکایه دیک الجن، الشاعر المشهور مع الرشید، و کذا حکی عنه حکایه دیک فی عقد اللآل مصرحا بأن المناقب الفاخره للسید الشریف الرضی، و إنه نقل عن کتاب المناقب و المثالب تصنیف الشیخ المفید هذه الحکایه
لمیر محمد مؤمن الملقب ب (عرشی) الکرمانی بن میر عبد الله مشکین قلم- لحسن خطه الملقب بوصفی الکرمانی، المولود فی دهلی حدود 1000، و المتوفی سنه 1063، ابن میر مظفر من أحفاد برهان الدین خلیل الله بن شاه نور الدین نعمه الله ولی الماهانی الکرمانی، و هو والد السید هاشم شاه المنسوب إلیه الساده الهاشم شاهیه بالهند و الملقب بشاه جهانگیر بن محمد مؤمن العرشی و الشهید سنه 1150، و له مظهر الأنوار کما مر
مر فی (8: 269) بعنوان دوازده إمام و فی (13: 261) بعنوان شرح منسوبا إلی محیی الدین بن العربی المذکور فی (9: 26 و 1016)
ص: 317
و لعله من إنشاء العیانی الخفری المذکور فی (9: 777) و شرحها السید صالح الخلخالی المذکور فی النقباء: 885 طبع الشرح فی 1322 مع مقدمه مبسوطه فی ترجمه ابن العربی فی 382 ص أوله: [سبحانک یا من أظهر عینیه المخزون المنعوت بعالم القدس ] یوجد نسختان من الشرح، و لعلهما بقلم المؤلف و علیها تاریخ الفراغ من الکتابه أو الشرح فی یوم الخمیس إحداهما (22 و الآخر 21 ع 2/ 1306) أول النسختین فی (الإلهیات 622) کتبت بقلم النستعلیق فی 110 ورق، و الثانی فی (طهران، الملیه 879 ف) کتبت بقلم النستعلیق الشکسته فی 77 ورق
لنصر بن مزاحم المنقری العطار الکوفی، ذکره النجاشی و الشیخ.
للشیخ أبی الحسین یحیی بن الحسن بن الحسین ابن علی بن محمد بن البطریق، صاحب العمده الذی مر فی العین، و مر أیضا المستدرک المختار الذی هو مستدرک ل العمده و المناقب هذا غیرهما و هو مطبوع أیضا ک العمده و فی کشف الحجب أنه توفی فی شعبان سنه ست و ستمائه 606.
الفارسی، مرتب علی مقدمه و اثنا عشر بابا و فی کل باب عده من الحجج و المناقب، بعنوان: حجه و منقبه، نسخه عتیقه عند السید هاشم بحر العلوم.
فی مجلدین طبع فی سنه 1313 فی بمبئی و فی خزانه الحاج علی محمد نسخه کتب علیها أن المستنسخ منها کان بخط أبی القاسم بن إسماعیل بن عنان الکتبی الوراق الحلی فی سنه 658، و الکتاب للشیخ رشید الدین محمد بن علی بن شهرآشوب السروی المازندرانی المتوفی سنه ثمان و ثمانین و خمسمائه 588، و قد أثنی علیه الصفدی فی الوافی و الفیروزآبادی فی البلغه و السیوطی فی البغیه، و یأتی منتخبه الموسوم ب نخب المناقب
ص: 318
أول المناقب: [الحمد لله الذی خلقنی فهو یهدین ...]. و طبع أیضا منقحا لطیفا فی طهران فی مجلدین بمباشره الحاج شیخ محمود البروجردی فی سنه 1317 و یظهر من الشیخ زین الدین البیاضی فی الصراط المستقیم أن أصل المناقب مفقود و هو کتاب کبیر، وزن جزء منه فکان تسعه أرطال، بل الموجود هو منتخبه الموسوم ب النخب. لکن یأتی أن النخب غیر هذا الموجود المطبوع و هو أیضا موجود و لا بعد فی أن یکتب بقلم جلی علی ورق غلیظ جدا فی جلد ثقیل یکون بالوزن المذکور، مع أن المناقب الموجود ناقص قطعا حیث إنه لیس فیه أحوال الإمام الثانی عشر، و قد أحال ابن شهرآشوب إلی مناقبه وجه تلقیب الشیخ المفید به و لیس ذلک فیه فهو مذکور فی باب أحوال الحجه الذی لقبه به مع أن النسخه الموجوده فی خزانه الحاج مولی علی محمد النجف آبادی فی النجف، تاریخ کتابتها سنه 777، و ذکر فی آخره إنها کتبت عن نسخه فیها ذکر المصنف و تاریخ وفاته و تلک النسخه بکلا جزأیه کانت بخط أبی القاسم بن إسماعیل بن عنان الکتبی الوراق الحلی، و فرغ من الکتابه أبو القاسم المذکور أواخر رجب سنه 658، و کتب فی آخر جزئه السادس: أنه توفی المصنف رحمه الله لیله الجمعه ثانی عشر شعبان سنه 588 و دفن بمدینه حلب بصفح جبل جوشن بالقرب من مشهد الحسین علیه السلام .
مجموعه قصائد نظمت فی مدائح الأئمه علیه السلام فی 14 بابا لا نعرف الجامع الا أنه سماها ب جامع المناقب توجد فی (طهران، المجلس 5679) کتبت بقلم النستعلیق الشکسته التحریری فی القرن الثالث عشر، و هی المجلد الثانی من الکتاب من الباب الثامن، القصائد المنظومه فی مدیح الإمام الباقر علیه السلام إلی الباب الرابع عشر، مدائح الإمام الحسن العسکری علیه السلام و ذکرت فی فهرس المکتبه، فهرس أبوابها و أسماء الشعراء المذکورین أشعارهم فی الکتاب و النسخه فی 628 ص.
ص: 319
من طرق الجمهور، لسیدنا أبی محمد الحسن آل صدر الدین بن السید هادی العاملی الکاظمی المعاصر، و قد أخرجها من جامع الصغیر للسیوطی، مرتبا علی الحروف المعجم و من کنوز الحقائق للمناوی و سماه الحقائق المنتخب من الجامع الصغیر و کنوز الحقائق.
للسید أبی إبراهیم ناصر بن الرضا بن محمد بن عبد الله العلوی الحسینی الثقه الفقیه، تلمیذ شیخ الطائفه الطوسی، روی عنه الشیخ منتجب الدین بواسطه شیخه أبی الحسن بن سعدویه القمی.
توجد نسخه من دیوان ابن حسام، المذکور فی (9: 20) بهذا العنوان فی (الملک 5315) کتبت بقلم النستعلیق فی (شعبان 1270) فی 323 ورقه، و نسخه أخری من دیوانه توجد أیضا فی (الملک 5155) کتبها أبو المحجن محمد علی فی (ذی القعده 897) و فیها أشعاره من القصیده و المثنوی و الترجیع، و نسخه ثالثه فی (دانشگاه 4113) کتبت بقلم الشکسته النستعلیق فی القرن الحادی عشر أو الثانی عشر فی 96 ورقه و فیها أشعاره من القصیده و الترجیع.
لابن أبی یحیی بن حمید الحلبی المتوفی سنه 630، ذکره کشف الظنون ثم قال: [و من ذلک زجر البشر فی مناقب الأئمه الاثنی عشر و کتاب الآل و العذب الزلال و ذخائر العقبی و بیان المعالم ...].
أقول: و ینقل عن مناقب الأئمه المیرزا محمد حسین بن محمد مؤمن الشیرازی المولد و المسکن المجاز من المجلسی الثانی فی حواشی الإرشاد للمفید الذی کتبه بخطه فی سنه 1088 لکنه ما ذکر اسم مؤلفه، و لعله المذکور فی کشف الظنون.
) للحاج السید أسد الله بن السید حجه الإسلام الحاج السید محمد باقر الرشتی الأصفهانی، المتوفی سنه 1290 منتخب من عده
ص: 320
کتب فی أبواب ما استخرجه من الطرائف لابن طاوس، من الصحیحین، من الصواعق لابن حجر من شرح ابن أبی الحدید و فی کل باب عناوین. أوله:
[الحمد لله الذی خلق الأفلاک و الأبراج و قدر فیها الشمس و القمر کالسراج ...].
کبیر فی ما یقرب من اثنی عشر ألف بیت، نسخه مکتوبه فی سنه 1290 عن نسخه خط المؤلف موجود بقم عند الشیخ رجب علی النیسابوری کما کتبه إلینا المیرزا محمد علی القاضی.
توجد فی مکتبه مدرسه سپهسالار، سماه به مؤلف فهرسها و مر أنه کتاب المحتضر و ما یراه فی حال الاحتضار للشیخ حسن بن سلیمان بن محمد بن خالد العاملی الحلی المجاز من الشیخ الشهید سنه 757.
فی فضائل المعصومین، للشیخ حسین أرده شیره.
فارسی، یوجد فی مکتبه (عزت بیگ 4/ 2- 9) ضمن مجموعه کتابتها 863، أحتمل أنه أخذت من تذکره الأولیاء لعطار النیشابوری.
لأبی جعفر محمد بن عبد الله بن الکرخی من أبناء الأعاجم، یروی عنه البرقی کما ذکره النجاشی.
أشرنا إلیه فی (15: 11). راجعه.
و اسمه تریاق المحبین، قره العین فی مناقب الإمام أبی العلمین، سواد العینین فی ... کما مر فی (15: 11) راجعه.
کرم الله وجهه، کما عبر به کذلک فی ص 8 من کتاب مختصر التحفه الاثنی عشریه الموسوم ب المنحه الإلهیه تألیف محمود شکری الآلوسی و علق علیه محب الدین الخطیب بما یهویه نفسه و یجری علی قلمه المسموم، و طبع فی السلفیه سنه 1373، و التحفه الاثنی عشریه أصله فارسی تألیف شاه عبد العزیز بن الشاه ولی الله أحمد بن عبد الرحیم الدهلوی، و قد عربه فی 1227 الشیخ غلام محمد بن محیی الدین بن عمر الأسلمی، و اختصر المعرب
ص: 321
و هذبه محمود شکری الآلوسی سنه 1301 و فی الصفحه الثامنه من هذا المختصر ما لفظه: [و للأعمش- و هو إحدی مجتهد أهل السنه- سفر کبیر فی مناقب الأمیر کرم الله وجهه ...].
أقول: الأعمش هذا هو أبو محمد سلیمان بن مهران الدماوندی الأسدی لأن أباه سلیمان کان من سبی الدیلم و کان مولی بنی کلعل فخذ من بنی أسد، توفی (25 ع 1/ 148) و کانت ولادته یوم عاشوراء سنه 60.
فارسی، ذکر بهذا العنوان وجوده فی مکتبه (دار العلوم الإسلامیه، المشرقیه 1003) فی فهرسها الموسومه ب لباب المعانی.
) للشیخ المؤرخ أحمد بن محمد بن إبراهیم العمی، یرویه عنه محمد بن وهبان الدیبلی شیخ التلعکبری.
لأبی بکر أحمد بن مردویه، کتاب کبیر فی مناقبه علیه السلام و فی معالم العلماء باب الکنی، أنه عامی أصفهانی.
) نسخه مخرومه الأول و الآخر فی مکتبه رشید الشعرباف القائم بشطره مکتوب علیها أنه للمجلسی. فراجعه.
للمحدث الفیض الکاشانی محسن بن مرتضی، المتوفی سنه 1091، کما فی بعض المواضع، و الظاهر أنه المذکور فی فهرسه بعنوان الأربعین کما مر و إنه فی 3300 بیت.
) للسید الشریف الرضی أبی الحسن محمد بن أبی أحمد الحسین بن موسی الموسوی، المتوفی سنه 406، ینقل عنه السید هاشم التوبلی فی بعض کتبه.
) للمحدث السید هاشم بن سلیمان ابن إسماعیل البحرانی، المتوفی سنه 1107، نسبه إلیه و أکثر النقل عنه الشیخ أحمد بن سلیمان البحرانی فی کتابه عقد اللآل فی مناقب النبی و الآل و رأیت نسخه منه بالکاظمیه، فرغ الکاتب یوم الجمعه 28 ذی القعده سنه 1120، نقل أخباره
ص: 322
من کتب العامه و مما ینقل عنه وسیله المتعبدین و نزل السائرین. أوله:
[الحمد لله الذی أنعم علینا من النعم ما لا یحصی و جعلنا من أمه نبیه المصطفی و من شیعه ولیه المرتضی ...]. عبر عن نفسه بقوله: [عبید الإثم محمد المدعو بهاشم هذه نبذه من مناقب أمیر المؤمنین نقلتها من کتب أهل السنه رجاء للغفران و دخول الجنان و أشرت فی بعض المواضع بتوضیح ما یحتاج إلی البیان ]. یوجد نسخه منه فی مکتبه المیرزا محمد الطهرانی بسامراء، یقرب من 1200 بیت، یبتدئ بالنقل عن أخطب خوارزم.
أو روضه الریاحین لدرویش علی البوزجانی صاحب رشحات القدس فی شرح نفحات الأنس الفارسی و الروضه فی سیره ژنده پیل، صاحب المکاتیب المذکور فی (22: 164) مرتب علی مقدمه و أربع فصول و ثلاث مقاصد، طبع باهتمام من الدکتور مؤید فی 1345 ش. و نسخه منه فی (تاشکند 863) کتبه شکر الله بن محمد صالح فی سنه 1241. و ذکرت فی الفهرست بعنوان مناقب .... و توجد صوره فتوغرافیه من الکتاب فی (دانشگاه، رقم 2/ 2607) و قبلها سیرت فرزندان ژنده پیل للمؤلف، ألفها فی رجب 929، و یحتمل کون الأخیر، القسم الثانی من الروضه.
للمولی حسین الکاشفی، راجع المذکور فی (9: 899) مرتب علی عشرین بابا: 1- اندر حلال خوردن، 2- اندر ریاضت نفس، 3- اندر رنج بردن و جهد کردن اندر عبادت، 4- اندر ترسیدن از حق تعالی و گریستن بر گناه خویش، 5- اندر
نگاه داشتن زبان و نیازردن ... 10- اندر توکل کردن، 15- اندر حکایتهای بندگان و کرامات ایشان، 19- اندر خوابها که دیده اند بزرگان را از پس مرگ، 20- اندر حکایتهای پراکنده از هر نوعی.
نسخه فتوغرافیه غیر مؤرخه منها فی (دانشگاه 14/ 2998 فیلم) فیها تاریخ ولاده 1131.
ص: 323
فارسی، لیوسف النیشابوری. أوله: [حمد و سپاس و ستایش لائق بعدد أنفس و انفاس ]. یوجد فی (القاهره، دار الکتب 31 م تاریخ فارسی) کتابته 1274 کما فی فهرسها. راجعه.
فارسی، و هو انتخاب من تذکره الأولیاء للعطار النیشابوری. أوله: [حمد له ... بعد از حمد ایزد سبحانه و تعالی. حکایت چند بر طریق ایجاز و اختصار از شمایل أولیاء کبار نبشته آمد]. یوجد فی (طوپقپوسرای 1300) من القرن الحادی عشر فی 59 ص، کما فی فهرسها.
عن کتب العامه کالصحاح الست و الجمع بینها لأبی الحسن رزین بن معاویه البصری و الجمع بین الصحیحین لمحمد بن أبی نصر الحمیدی، و مسند ابن حنبل و تفسیر الثعالبی و مناقب ابن المغازلی کتاب جلیل لا أعرف مؤلفه، مرتب علی مطالب رابعها فی مناقب أمیر المؤمنین علیه السلام و فیه مقاصد، الخامس و العشرین منها فی ذکر أولاده ثم أولاد سائر الأئمه إلی الحجه علیه السلام و ذکر أحوالهم، رأیته فی خزانه آل السید عیسی العطار ببغداد.
ترجمه لقصیده الفرزدق فی مدح سید الساجدین علیه السلام بلسان الأردو طبع بالهند.
للقاضی أبی محمد بن الخلاد الکرخی، قاله فی الکنی من معالم العلماء و ذکر أنه عامی، و الظاهر أنه متصل بهم، کما فی کثیر ممن ذکروا فی النجاشی و الفهرست للطوسی، مع الوصف بأنه عامی أی کثیر المعاشره معهم، کما ذکره الشهید الثانی فی ترجمه عبد السلام بن صالح.
باللغه الگجراتیه، للحاج غلام علی بن الحاج إسماعیل البهاونگری المعاصر، ذکره فی فهرسه.
لمحمد بن جریر الطبری، غیر ما یأتی بعنوان مناقب فاطمه الذی هو لمحمد بن جریر الصغیر المتأخر المعاصر للشیخ الطوسی و النجاشی لمشارکتهم فی جمله من المشایخ، کما ینقل عنه السید هاشم
ص: 324
فی مدینه المعاجز. و أما مناقب أهل البیت هذا کان عند السید بن طاوس و ینقل عنه فی بعض تصانیفه منها فی کتاب الیقین فی الباب الحادی و الستین ثم الثانی ثم الثالث و الستین، و فی أواخره الباب الخامس و التسعین و المائه، و قال إن لفظ خطبه الکتاب هکذا: [حدثنا الشیخ الموفق محمد بن جریر الطبری ببغداد فی مسجد الرصافه، قال هذا ما ألفته من جمیع الروایات من الکوفیین و البصریین و المکیین و الشامیین و أهل کل و اختلافهم فی أهل البیت علیه السلام فجمعته و ألفته أبوابا و مناقب ذکرت فیه بابا بابا و فصلت بینهم و بین فضائل غیرهم و خصصت أهل هذا البیت بما خصصهم الله به من الفضل ...]. و قال السید بن طاوس أیضا فی کتابه الطرف عند نقله عن هذا الکتاب: [إن محمد بن جریر الطبری سمی کتابه هذا ب مناقب أهل البیت و رتبه أبوابا علی حروف المعجم فقال فی باب الیاء ما لفظه أبو جعفر قال حدثنا یوسف بن علی ...].
أقول: یظهر منه أنه لاحظ الترتیب علی حروف المعجم فی أسماء المشایخ الذین روی عنهم فذکر فی باب الیاء روایته عن یوسف بن علی البلخی و لکن السید قدس سره جزم بأن مؤلفه هو محمد بن جریر العامی صاحب التاریخ و التفسیر الموجودین الذی مات سنه 310، و یظهر من سیره العامی من تاریخه و تفسیره ما یشهد بأنه ممن لا یرضی بنقل هذه الأحادیث الموجوده فی هذا الکتاب فضلا عن أن یصنف فیه کتابا، فالمظنون أنه لمحمد بن جریر الثقه الکبیر الإمامی صاحب المسترشد فی الإمامه المعاصر لسمیه العامی المذکور، فإن له تصانیف أخری ما ذکرت فی الفهرست للطوسی و فی النجاشی، کما یظهر منهما فلعل هذا الکتاب منها أو أن الله تعالی أجری علی خلاف العاده.
للشیخ عبد الله بن محمد بن الحسین بن أحمد الشویکی البحرانی، و کان له شعر کثیر فی أهل البیت، و کان ولده الشیخ محمد بن عبد الله الشویکی القطیفی البحرانی سمی جده من تلامیذ الشیخ حسین العصفوری، ذکره فی أنوار البدرین و أولاد الشیخ محمد بن عبد الله و هم الشیخ
ص: 325
فرزدق و الشیخ محمد علی و ابن الشیخ عبد الله سمی جده کلهم علماء.
للشیخ حسن بن المحقق الکرکی الشیخ نور الدین علی بن الحسین بن عبد العالی، أحال إلیه فی کتابه عمده المقال الذی ألفه بمشهد خراسان فی سنه 972.
فارسی من کتب الحروفیه.
راجع مناقب العارفین.
فارسی، فی مناقب سید الشهداء علیه السلام ، للآخوند المولی محمد تقی بن حسین علی الهروی الأصفهانی الحائری، المتوفی سنه 1299 ذکره فی نهایه الآمال.
للشیخ أحمد بن محمد بن علی الشروانی الیمنی صاحب الجوهر الوقاد المتوفی سنه 1256 فی بونه، مطبوع و ینقل عنه فی العبقات و ذکر تقریظ المولوی محمد رشید الدین خان الدهلوی و المولوی حسن علی الهاشمی المطبوعان معه، و هما تلمیذ المولوی عبد العزیز بن الشاه ولی صاحب التحفه الاثنی عشریه و کذا تقریظ المولوی أوحد الدین أحمد البلگرامی.
للمولی حیدر علی بن المیرزا محمد بن الحسن لشیروانی، صهر المولی المجلسی، و النسخه بخط المؤلف عند الشیخ هادی بن الشیخ هاشم الترک فی النجف. (راجع: المناقب و المثالب 22: 335).
أو مقصود نجات کما مر، للسید مختار حسین، مطبوع.
فارسی، لمحمد بن نظام الدین الخوارزمی الأرزنکی. یوجد ثلاث نسخ منه فی (لنینگراد، أکادمیه العلوم 2385) کتابته 1199 و (1415) کتابته 1300 و (1804) لم یذکر تاریخه.
لأبی جعفر محمد بن أحمد بن یحیی الأشعری
ص: 326
القمی، صاحب نوادر الحکمه ذکره الشیخ فی الفهرست.
) للشیخ المفید أبی عبد الله النیسابوری مؤلف مناقب الرضا الآتی، أیضا ذکره ابن شهرآشوب فی باب الکنی.
للحاکم النیسابوری أبی عبد الله محمد بن عبد الله المعروف بابن البیع، المتوفی سنه 405، کذا ذکره بعض الأفاضل و لعله مراد ابن شهرآشوب أیضا کما نقلناه.
) للشیخ المفید الحافظ أبی محمد عبد الرحمن بن أحمد النیسابوری نزیل الری، تلمیذ السیدین و المشایخ، و لعله الذی عبر عنه الشیخ منتجب الدین ب الرضویات.
فارسی مطبوع.
لشیخ هذه الطائفه أبی القاسم سعد بن عبد الله بن أبی خلف الأشعری القمی، المتوفی سنه إحدی و ثلاثمائه أو قبلها بسنتین و له مثالب رواه الحدیث کما ذکرهما النجاشی.
للسید الأمیر محمد أشرف بن عبد الحسیب بن السید أحمد الموسوی العاملی، مر بعنوان فضائل السادات لکنه قد عبر عنه فی بعض المواضع ب المناقب. نعم المشهور ب مناقب السادات هو تصنیف ملک العلماء القاضی شهاب الدین الذی ینقل عنه المیر غلام علی البلگرامی فی سعاده السادات کلامه الذی ذکره فی الباب المستقل الذی عقده فی کتابه فی إثبات أنه لا یموت أحد من أولاد الرسول صلی الله علیه و آله بالکفر و لا یزول الإیمان عنهم فی حال النزع.
لابن داب، مر بعنوان فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام .
شرح لسبعین منقبه التی افتخر بها أمیر المؤمنین علیه السلام علی الأنصار و المهاجرین، و روی فی أبواب السبعین من الخصال و هو فی أربع مجلدات. أوله: [الحمد لله رب العالمین الذی خص بالفخر محمد الطهر و جعله و أهل بیته شفعاء یوم الحشر، أما بعد، فیقول العبد الجانی ...]. فرغ من جزئه الأول
ص: 327
غره محرم سنه 1316، و من الجزء الثالث 15 ع 2/ 1325 و الأول و الثالث موقوفتان موجودتان فی مکتبه الحاج محمد حسن الکتبی فی طویریج الهندیه.
فی أربع مجلدات کل مجلد فی 660 ص، للشیخ المحدث محمد الکوفی القاری ابن الحاج عبود العباچی الحائری المعاصر، شرح فیه سبعین منقبه من مناقبه علیه السلام المرویه فی أبواب السبعین من کتاب الخصال و فیه جمیع تواریخه من سیره و غزواته و شهادته و مدفنه و تواریخ النجف من لدن إبراهیم الخلیل علیه السلام إلی زمانه سنه 1325. توفی حدود سنه 1339. و یأتی له نزهه الغری فی تواریخ النجف و کأنه مستخرج من مناقب السبعین مع زیادات کتبه بعد مناقب السبعین.
أو تواریخ سلطان باهو فارسی، لسلطان حامد بن الشیخ ممدوح. فی شرح أحوال العارف المشهور بسلطان باهو المتوفی 1102. فرغ منه فی 4 رجب 1291. أوله: [حمدی است مر محمود مطلق و شکری است مر شکور]. یوجد فی (لاهور، پنجاب پبلک لائبریری 69/ 297 با) بخط المؤلف کتابته 4 رجب 1291، و أخری (لاهور، پرفسور شیرانی 247/ 3252) کتابته 1330 کما فی فهرسهما.
فارسی، لشمس الدین محمد بن عبد الرحیم ابن عز الدین أحمد الصیاد الرفاعی، المتوفی 775. و هو فی مناقب بهاء الدین محمد ابن عبد الصوفی، المتوفی 773. توجد نسخه منها فی (بغداد، جامعه الحکمه 319 سرکیس) بخط من القرن الثالث عشر، کتبت عن نسخه کتابتها 829، فی 223 ص، کما فی فهرسها.
لأبی القاسم سعد بن عبد الله الأشعری القمی المذکور، ذکره النجاشی.
منظوم فارسی فی 12000 بیت، للمیرزا علی أکبر القائنی الأصفهانی المولد، المعاصر لنادر شاه، کذا وصفه المولی المعاصر البیرجندی
ص: 328
فی بغیه الطالب عند ذکر علماء قائن.
للسید هاشم البحرانی الکتکتانی، صاحب مناقب أمیر المؤمنین 22: 322، عده فی الریاض مما رآه من تصانیفه عند ولده” المؤلف” بأصفهان.
لابن بزاز، مر بعنوان مکشف القلوب 22: 181 و صفوه الصفا 15: 49.
للشیخ عماد الدین الحسن بن علی بن محمد بن علی بن الحسن الطبری، صاحب کامل البهائی الذی هو فی المثالب و یقال له کامل السقیفه أیضا کما مر، و هذا أیضا فارسی و کتبه أیضا بأمر الوزیر بهاء الدین محمد بن الوزیر شمس الدین محمد الجوینی، صاحب الدیوان فی دوله هلاکو خان، و فرغ منه کما فی کامل البهائی سنه ثلاث و سبعین و ستمائه، ینقل عن المناقب فی فضائل السادات للمیر محمد أشرف تلمیذ المجلسی الثانی، و صرح فی الریاض أن المناقب موجود الآن عند المیرزا أشرف بن المیرزا حسیب و مراده صاحب فضائل السادات و ذکر فی أول کامله أنه بدء فی کتابه مناقب الطاهرین بأحوال الرسول صلی الله علیه و آله من ولادته إلی وفاته، ثم سائر المعصومین إلی خاتم الأوصیاء، و ذکر أحوالهم و معجزاتهم و مناقبهم و سیرهم و ما لحقهم من ظلم المنافقین و الخوارج، و فرغ من المناقب سنه 673 کما صرح به فی کامله.
لشمس الدین أحمد الأفلاکی، أحمد بن أخی ناطور، المولود فی 649 و المتوفی فی قونیه 745. فی شرح أحوال المولوی البلخی و العرفاء المعاصرین له. فی عشره فصول: 1- مناقب بهاء الحق و الدین ولد 2- برهان الحق و الدین الترمذی، 4- مناقب شمس التبریزی، 5- الشیخ زرکوب 6- ابن أخی الترک، 7- ابن مولانا بهاء الحق و الدین ولد (أیده الله)، 8- جلال الحق و الدین الچلبی، 9- شمس المله الچلبی أمیر عابد، 10- ذکر أسماء الأولاد و الأخلاف منهم، و شرح سلسله الذکر. شرع فیه 718، و ذکر
ص: 329
تاریخ 754 لتألیفه، و ذکر فی کشف الظنون تاریخ تألیفه 770. طبع فی مجلدین فی أنقره (1959- 1961 م). أوله: [الحمد لله الذی نور قلوب أولیائه بأنوار المعانی و البیان، و أجری من فیض فضله علی لسان ] و [إن أحق ما یفتح به الکلام ... حمد صانعی که بقلم قدرت بر لوح فطرت نسخه وجود نقوش ]. یوجد فی (حیدرآباد، متحف سالار جنگ 40) من القرن الثامن و (بروسه کنل 1203) کتابته 836 و (المتحف البریطانی 225) کتابته 997 و نسخا أخری مؤخره عن هذا.
رأیت النقل عنه فی بعض الفهارس فی البحث عن عدد مصنفات الشاه نعمه الله و الظاهر أنه عین رساله عبد الرزاق فی ترجمه الشاه کما مر فی (9: 1216).
المذکور فی (9: 1016) و هو ترجمه أسنی المفاخر فی ... المتن لعبد الله بن أسعد بن علی الیافعی المولود سنه 698 و المذکور فی (9: 1307) و ذکر الچلبی له غیر الأسنی المذکور خلاصه المفاخر فی أخبار الشیخ عبد القادر توجد ترجمه من الأسنی بالفارسیه لا نعرف المترجم.
أوله: [حمد له ... قال أضعف عباد الله أصلح الله شأنه، که چون کتاب المفاخر ... ...]. و النسخه فی (القاهره، دار الکتب 27 م، تاریخ فارسی) کتبه سعد الله المشتهر بالنعیمی الجائسی فی سنه 1020 بقلم النسخ فی 212 ورق و مر فی (15: 25) صدای حقانی.
و اسمه کحل الجواهر فی مناقب ...
فارسی، للسید عبد القادر الکنتوری، نسخه غیر مؤرخه منه فی (الآصفیه 633 تصوف).
للشیخ أحمد بن فهد الحلی، ینقل عنه المولی أبو الحسن المرندی المعاصر فی دلائل براهین الفرقان.
ص: 330
اسمه زاد المتقین فی سلوک طریق الیقین لحقی الدهلوی المذکور فی (9: 258) ألفه سنه 1197، نسخه منه فی (الآصفیه 1523 تصوف) کتبت فی 1298 و أخری غیر مؤرخه فی (المتحف البریطانی 217) و مر للمؤلف شرح فتوح الغیب فی (16: 121 و 21: 338) و له أیضا تکمیل الإیمان و آداب الصالحین.
فارسی، لمحمد صادق الشهابی القادری السعدی فی شرح أحوال الشیخ عبد القادر الجیلانی المعروف. نسخها شایعه منها (المتحف البریطانی 2/ 7723) من القرن الحادی عشر ضمن مجموعه مع التحفه القادریه و ثلاث نسخ فی (بنگال، الآسویه، 198 و 199 و 200) و (لنینگراد، أکادمیه العلوم 1809) کتابتها 1283 و غیرها من النسخ.
للسید الشریف الرضی.
أکثر النقل عنه فی مدینه المعاجز و ینقل عنه السید هاشم التوبلی فی کتابه روضه العارفین أیضا قضیه دیک الجن مع الرشید و غیرها، و أکثر النقل عنه أیضا الشیخ أحمد بن سلیمان بن علی بن سلیمان بن أبی ظبیه البحرانی فی کتابه عقد اللآل فی فضائل النبی و الآل مصرحا فی مواضع منه بأنه للسید الشریف الرضی أبی الحسین محمد بن أحمد بن الحسین الموسوی، و نقل صاحب المناقب الفاخره قصه دیک الجن عن کتاب المناقب تصنیف الشیخ أبی عبد الله محمد بن محمد بن النعمان المفید- ره-.
للحاکم النیسابوری، أبی عبد الله محمد بن عبد الله، المتوفی سنه 405، ینقل عنه المیر محمد أشرف فی کتابه فضائل السادات.
و إنها کانت قائمه اللیل و صائمه النهار و غیر ذلک عن قول أمیر المؤمنین علیه السلام ، جمعها بعض الأصحاب و هو مختصر یوجد عند المیرزا هادی الروضهخوان الخراسانی فی النجف
ص: 331
لأبی جعفر محمد بن جریر ابن رستم بن جریر الآملی الطبری، صاحب دلائل الإمامه و غیرهما کذا ذکره سیدنا فی تأسیس الشیعه. أقول: ینقل عنه فی مدینه المعاجز: 53 و فی النسخه المطبوعه غلط فإنه کتب فیها محمد بن جعفر الطبری بدل جریر فلا تغفل و فیه روایته عن محمد بن هارون بن موسی التلعکبری، و یروی عنه فی دلائل الإمامه أیضا و کذا روایته عن أبی المفضل الشیبانی، کما یروی فی دلائله عنهما کثیرا مؤید لکونهما لرجل واحد لکن لیس هو صاحب المسترشد لأن المسترشد رواه عن مصنفه الشریف أبو محمد الحسن بن حمزه العلوی المرعشی الطبری، المتوفی سنه 358، و فی الدلائل و المناقب یروی
عن محمد بن هارون بن موسی التلعکبری الذی هو من مشایخ النجاشی، و توفی والده سنه 385، فصاحب المناقب معاصر للنجاشی، و صاحب المسترشد معاصر لأبی جعفر الطبری العامی الذی توفی سنه 310، و السید بن طاوس نقل عن کتابه فی الطرف الطرفه الخامسه و العشرون و قال: [إن محمد بن جریر الطبری سمی کتابه هذا ب مناقب أهل البیت و رتبه أبوابا علی حروف المعجم فقال فی باب الیاء ...]. و قد مر (22: 324) أن مناقب أهل البیت للشیخ الثقه أبی جعفر محمد بن جریر الطبری الکبیر، کما وصفه کذلک فی الفهرست و المعاصر لسمیه العامی الذی مات سنه 310، و مناقب فاطمه هذا لمحمد بن جریر المتأخر الصغیر المعاصر للشیخ الطوسی و النجاشی کما یظهر من اتحاد جمله من مشایخهم.
للشیخ إبراهیم بن محسن الکاشانی المعاصر المطرود من النجف لبعض أحواله. و قد طبع.
فارسی، لنظام الملک غازی الدین خان بن أمیر الأمراء غازی الدین خان بن نظام الملک آصفجاه الأول الهندی، فی حالات فخر الدین العارف الچشتی، المتوفی 1199، فی خمسه أبواب: 1- در أحوال کرامت اشتمال 2- در أطوار و عادات، 3- در کرامات و خرق عادات، 4- در طور سماع أو
ص: 332
5- طور تربیت مریدان صافی طینت. ألفها فی 1201، و جاء فی تاریخها:
جستم چو نظام سال جمعش از دل
گفتا جمع مناقب فخریه 1201
یوجد فی (حیدرآباد، متحف سالار جنگ 31. 509 ف) کتابتها 1289 فی 79 ورق. کما فی فهرسها.
لسبط المجلسی الثانی، السید الأمیر محمد حسین بن الأمیر محمد صالح الخاتون آبادی صهر المجلسی الثانی توفی سنه إحدی و خمسین و مائه و ألف 1151، و حمل إلی مشهد الرضا علیه السلام بطوس و هی إجازه کبیره کتبها للشیخ زین الدین علی بن عین علی الخوانساری أیام محاصره الأفغان للأصفهان و فراره إلی خاتون آباد، کتبها فیها. و النسخه موجود عند السید أبی تراب الخوانساری فی النجف، و معها إجازه من المولی محمد صادق بن المولی محمد بن عبد الفتاح التنکابنی السراب أیضا للشیخ زین الدین الخوانساری المذکور. أول المناقب: [الحمد لله الذی جعل فی الأرض خلفاء ...]. و کتب فی آخره فی الحاشیه: [و
حیث ذکرنا فیها مناقب بعض مشایخنا فبالحری أن تسمیها مناقب الفضلاء و قد قارب الاسم تاریخه حیث إن عدد الاسم ست- و ثلاثون و مائه و ألف و قد وقع الفراغ فی خاتون آباد سنه 1138 ثمان و ثلاثین و مائه و ألف ...]
فارسی، لعبد الرسول فی مناقب الشیخ عبد القادر الجیلانی المذکور آنفا توجد نسخه منها فی (پاکستان، انجمن ترقی أردو 2 ق ف 14) فی 45 ص، کما فی فهرسها
أو هدیه العالمین أو تحفه بهشت آیین أو کاشف الأسرار أو وسیله النجاه أو فوز النجاه أو کشف الحق أو کاشف الحق کما مر فی (17: 236 و 18: 32) للمولی معز الدین الأردستانی مؤلف تفسیر سوره هل أتی المذکور فی (4: 343) و المناقب هذا فی مقدمه و باب و اثنی عشر فصلا و خاتمه، وقعت فی ید بعض فغیروا مواضع منها و زادوا فیه و أسقطوا عنها و سموا المحرف ب حدیقه الشیعه و نسبوه إلی المقدس الأردبیلی
ص: 333
و لکن الحاج میرزا حسین النوری یعتقد خلاف هذا و یقول بتحریف الحدیقه و سرقته علی صوره المناقب المذکور، کما مر فی (6: 386) ذیل حدیقه الشیعه المحرفه، و فی (2: 322) بعنوان الإمامه فراجعها و راجع أیضا (10: 205) المتن و الحاشیه
ذکرها صاحب الریاض علی ما حکی عنه شیخنا فی کتابه البدر المشعشع و مر ذکرها فی (21: 311) بعنوان مفاخر قم و ما فیها و فی (3: 279) بعنوان تاریخ قم و أحوالها و فی (16: 271) بعنوان رساله فی فضل قم و شرفها
الحاوی لثلاثه و سبعین مجلسا فی تفسیر الآیات و شروح الأحادیث و الخطب، للسید محمد کاظم المرتضوی ابن السید موسی ابن السید مرتضی الموسوی الخلخالی الأردبیلی، المولود بها فی (15 شعبان 1325) جمعها فی مجلدین و له الکشکول المرتضوی کما مر
فارسی فی الإمامه، حسن جامع، للسید الأمیر محمد صالح الحسینی الترمذی، و الکشفی لقبه الشعری، ابن المیر عبد الله مشکین قلم معاصر الشیخ البهائی، کذا فی أمل الآمل و هو فی عشره أبواب و ینقل عنه أیضا المیر محمد أشرف فی فضائل السادات الذی ألفه سنه 1103، و قد طبع بإیران و نسخه منه فی کربلاء بخط نظام الدین علی سنه 1133 عند السید میر عباس بن علی أکبر الکاشانی الحائری و طبع فارسیه بإیران و عربیه فی بمبئی سنه 1269، ذکر أن تاریخ شروعه: [مهدی آخر الزمان، سنه 1030] و فراغه: [راهنمای خلق، سنه 1037] ذکر فی ص 224 کرامه لتألیفه
للمیرزا عبد الغنی أرشد الگورکانوی الهندی بلسان الأردو، طبع
للشیخ عبد الخالق بن عبد الرحیم الیزدی المشهدی، المتوفی سنه 1268، و هو مطبوع بإیران، و مر له مصائب المعصومین
ص: 334
الذی ألفه سنه 1241
و هو عنوان الفصل الثانی من فردوس العارفین المذکور فی (16: 166) منسوبا إلی العراقی، و قد ینسب إلی شهاب الدین عمر السهروردی المذکور فی (9: 478 و 554)، مرتب علی سبعه فصول کل منها عنوان خاص 3- سر العارفین، 4- نزهه العقلاء، 5- الیواقیت، 6- صدور المجالس، 7- ساقطه من النسخه الموجوده التی کتبها عمر بن محمد الحاج فی العشر الثالث من (2 ع/ 713 و قرأها محمد بن علی الگرگانی فی أواسط (ج 2/ 825) و علیها تملک جامی نظام فی 1022
استظهر فی ریاض العلماء عن کلام السید علی بن طاوس فی کتاب سعد السعود أنه تألیف الشیخ الجلیل عبد الرشید بن الحسین بن محمد الأسترآبادی صاحب کتاب تأویل الآیات التی تعلق بها أهل الضلال، و قد مر فی حرف التاء أنه فی الغیبه الصغری احتمالا لروایته عن محمد بن عبد الله بن جعفر الحمیری، قال صاحب الریاض: إن سیاق کلامه یرشد إلی روایته عن کتاب الحمیری
مر فی (21: 23) بعنوان مسلک العارفین
لأنه فی مناقب أهل البیت و فضائلهم و مثالب أعدائهم و مطاعنهم، و یقال له فضائل أهل البیت أیضا کما مر فی الفاء، و هو کبیر و غیر رساله المؤلف فی فضل أهل البیت کما مر فی حرف الراء، و هذا الکتاب للمولی حیدر علی بن المولی المدقق المیرزا محمد بن الحسن الشیروانی الأصفهانی الغروی ابن أخت المجلسی الثانی و صهره، قال سیدنا الحسن صدر الدین: رأیته و قد استخرجه من کتب محدثی أهل السنه، و استطرد فیه إیمان أبی طالب أقول: موجود فی کتب السید جلال الدین المحدث أوله: [الحمد لله علی ما منح من الهدایه و وهب من الدلاله] ذکر فی أوله أنه لا یستخرج فیه الأحادیث الا عن کتب العامه بعین ألفاظها غیر أنه یترک ما یلتزمون به من الترضیه
ص: 335
بغیر المستحق، و یأتی بما یلتزمون ترکه من الصلاه عند ذکر الآل، و رتبه علی مقدمه و أبواب، و النسخه بقلم محمد محسن بن بهاء الدین محمد التونی، فرغ منه فی أصفهان فی یوم الجمعه أواسط شهر صفر سنه 1133 (راجع مناقب حیدریه 22: 326)
فی مناقب بنی هاشم و مثالب بنی أمیه، و ذکر مساوی بنی عبد الشمس فی الجاهلیه و الإسلام، و قدم معاداتهم لبنی هاشم. للقاضی أبی حنیفه نعمان بن أبی عبد الله محمد بن منصور بن أحمد بن حیون، قاضی فی مصر فی الدوله الفاطمیه و هو صاحب دعائم الإسلام و المتوفی سنه ثلاث و ستین و ثلاثمائه 363. و المناقب هذا موجود و قد رآه سیدنا أبی محمد الحسن صدر الدین کما حکاه لی شفاها، و قال: إنه یزید علی عشرین کراسا، و نسخه عند المیرزا محمد الطهرانی، ناقص الآخر. أوله: [الحمد لله الأول الأزلی بغیر غایه و الآخر الأبدی بلا نهایه]. و نسخه عتیقه تامه عند عیسی أفندی، جمیل زاده.
و نسخه ناقصه عند شاکر أفندی آلوسی، و أخری عند الشیخ علی کاشف الغطاء.
للشیخ المحدث محمد بن أحمد بن إبراهیم الدرازی البحرانی، أخی صاحب الحدائق رتبه علی خمسه مجالس لأن تقرأ فی کل من الأوقات الخمس مجلس، و هی لیله التاسع عشره من شهر رمضان و یومها و لیله العشرین منها و یومها و لیله الحادی و
العشرین، و جعل خاتمه تقرأ فی الیوم الحادی و العشرین، و هو کتاب کبیر نظیر أوراد الأبرار المعروف ب الأسفار للشیخ حسن الدمستانی الذی کان ناقصا فتممه الشیخ أحمد والد الشیخ محمد المذکور، و کل مجلس من تلک المجالس ذات أبواب ثلاث، فی کل باب یذکر قصائد إما من منشئاته أو منشئات أخری، کبعض قصائد السید حسین بن السید علی بن عبد الله الشاخوری و قصیده والده السید علی بن عبد الله و قصیده الشیخ فرج المادح الخطی و قصیده الشیخ علی بن حبیب الخطی، و ما رأیت من النسخه ناقصه من خاتمته و مخرومه خطبه أوله، و رأیت نقل ولده الشیخ حسین بن محمد عن هذا الکتاب فی کتابه الدره الغراء فی وفاه الزهراء.
ص: 336
مع الشیخ البهائی و المیر الداماد و غیرهما، لتلمیذهما السید محمد تقی بن الحسن الظهر الحسینی الأسترآبادی، و النسخه بخطه فی (الرضویه). أوله: [و من جناب فضلک أمر الاستفاضه یا علیم یا حکیم ...]
لأبی العباس أحمد بن عبید الله بن محمد بن عماد الثقفی الکاتب، المتوفی سنه تسعه عشر و ثلاثمائه 319 و هو صاحب أخبار ابن الرومی.
فی الأحکام الفرعیه من إمامی- المذهب مالک بن أنس و أبی حنیفه، أوردها الشیخ المفید فی العیون و المحاسن و استخرجه السید المرتضی فی الفصول المختاره فی عشر صحائف من المطبوع سنه 1356.
لأبی المنذر هشام بن محمد بن السائب الکلبی، المتوفی سنه 205، ذکره ابن الندیم.
لأبی عبد الله محمد بن عمر الواقدی، صاحب کتاب الآداب و غیره، المتوفی سنه سبع و مائتین 207.
لهشام الکلبی المذکور، ذکره أیضا ابن الندیم.
لم یعلم مؤلفه لکنه کتاب کبیر. کما یظهر من فهرسه. أوله: [الحمد لله الذی جلا الصفوه الطاهره من آل نبیه المصطفی بأصفی المناقب ...] مرتب علی مقدمه فیها کتابان الأول فی شرح ألفاظ وصفوا بها، الثانی فی إیضاح معان خصوا بموجبها ثم اثنی عشر بابا، لکل إمام باب یخصه و آخرهم محمد الحجه المهدی علیه السلام فالمجلد الأول منه فی خصوص الباب الأول فی أمیر المؤمنین علیه السلام . مرتبا علی اثنی عشر فصلا فی ولادته، نسبه، اسمه و کنیته و لقبه، صفته، محبه الله و رسوله له و مؤاخاه الرسول إیاه، علمه و فضله، عبادته و زهده و ورعه، شجاعته، کراماته، فصاحته، أولاده، مبلغ عمره و مقتله، لم ینقل فیه عن کتب الخاصه شیئا الا عن نهج البلاغه
ص: 337
أحیانا و تاریخ الفراغ عن هذا المجلد سنه 626 و لعله تاریخ الکتابه و النسخه عند السید شهاب الدین التبریزی، أحال فیه المؤلف إلی کتابه زبده المقال فی فضائل الآل.
للشیخ الأدیب النحوی، أبی الحسن علی بن محمد بن العباس فسابخش، قال النجاشی: رأیت الکتاب بخطه.
للقاضی نعمان المصری، ذکر فی مقدمه طبع کتابه الهمه.
للسید علی بن موسی بن طاوس الحسنی الحلی، المتوفی سنه أربع و ستین و ستمائه 664 یظهر من أمان الأخطار.
للهمدانی. مر فی (19: 76) بعنوان مثال و خیال مقیده رساله عرفانیه فی المثال و الخیال المقید و المطلق و کیفیه مراتب المنامات و الرؤیا و درجات الخلق فی إدراک العلوم و المعانی من العوالم العلوی.
للسید أبی القاسم الذهبی الشیرازی المتخلص براز، المذکور فی (9: 346). و هی أن فی لیله الرابعه أو الثانیه بعد العشرین من شهر رمضان 1284 رأی الشیخ زین العابدین الدزفولی، تلمیذ الشیخ المرتضی، فی المنام- کما ادعاه، أن النبی صلی الله علیه و آله أمر الأئمه ع بأن یجعلوا صمصاما حمائل ناصر الدین شاه (1264- 1313) إلی آخر قصته، فجاء راز الشیرازی معینا للدزفولی و کتب تعبیرا لهذا الرؤیا و قدم علیها سته مقدمات عرفانیه، و سمی المجموع ب المنامیه.
أولها: [الحمد لله و السلام علی عباده الذین اصطفی محمد ... بعد عرضه می دارد ... أبو القاسم الحسینی الشریفی الذهبی ...] نسخه منها فی (دانشگاه 2/ 3576) کتبت بقلم النستعلیق فی (1303) مع اشتهارنامه الذی یعد دیباجه علی الکتاب و نسخه أخری کتبت فی القرن الثالث عشر بقلم النستعلیق توجد فی (طهران) عند الدکتور مفتاح (320) و کتب ابن الشیرازی هذا- یعنی مجد الأشراف المذکور فی (9: 960) شرحا علی المنامیه مشحونا علی التملق و المجامله، و صدرها باسم محمد خان السلماسی
ص: 338
الآذربایجانی، نسخه منه فی (دانشگاه 3/ 3576) کتبت بقلم النستعلیق فی (1303) مع أصل المنامیه. أوله: [حمد له ... اما بعد، چون حسب الخواهش برادر ایمانی ...
آقا محمد خان سلماسی آذربایجانی ...] و نسخه أخری فی (الإلهیات 4/ 427 د) کتبها موسی الطباطبائی الأصفهانی الذهبی بقلم النستعلیق فی (ج 1 1307) و ذکرت فی فهرس المکتبه- بعنوان حاشیه منامیه.
فی أصول الفقه، للسید إبراهیم بن السید محمد علی بن السید راضی الأعرجی، ذکر السید جعفر الأعرجی فی نفحه بغداد أنه فی مجلدین، أحدهما المبادئ اللغویه و الآخر المبادئ الأحکامیه، و هما یدلان علی غزاره علمه و سعه إحاطته، و أمه فاطمه بنت السید محسن المقدس الأعرجی و مات فی الطاعون سنه 1247.
فی الأصول، أو المناهج الأصولیه، خرج منه مبحث الأحکام الظاهریه و الواقعیه و مسأله حجیه الکتاب و مسأله حجیه الإجماع و مسأله حجیه المظنه إلی أواخر بحث حجیه الاخبار، للشیخ أسد الله بن الحاج شیخ إسماعیل الدزفولی الکاظمی، المتوفی سنه سبع و ثلاثین و مائتین و ألف (1237)، و عبر عنه سیدنا أبی محمد الحسن ب المنهاج لکن یأتی أن المنهاج لولده و المناهج موجود بخطه عند بعض أحفاده” المؤلف”، رأیته بالکاظمیه- منضما برسالته فی حجیه الظن الطریقی و رسالته فی دفع الاعتراض عن العمل بالأخبار المأثوره المخالفه لعموم الکتاب و السنه، حیث یلزم من العمل بها إما النسخ بعد
النبی و إما التخصیص بعد حضور وقت العمل، و رسالته فی تکلیف الکفار بالفروع کلها فی مجلد بخطه و نسخه عند الشیخ عبد الحسین الحلی النجفی المعاصر
لصائن الدین ترکه، المذکور فی (9: 570) و هو من رسائله العربیه العرفانیه و مر له مقصود از علم تصوف
فی الفقه غیر تام، بعض عناوینه [منهاج، منهاج ] و هو فی مجموعه من رسائل الوحید البهبهانی، نسبه الکاتب إلیه ذاکرا أنی
ص: 339
استنسخته عن نسخه المیرزا هدایه الله و المجموعه فی کتب الحاج شیخ عبد الحسین الطهرانی بکربلاء
فی الفقه، خرج منه الطهاره و الصلاه و الزکاه فی خمسین ألف بیت، و کثیر من أبواب المعاملات، من المتاجر و الصید و الذباحه و الأطعمه و الأشربه و القضاء و الشهادات أیضا فی خمسین ألف بیت، للمحقق القمی المیرزا أبی القاسم بن المولی حسن الجیلانی المتوفی سنه إحدی و ثلاثین و مائتین و ألف، و قد أحال إلیه فی القوانین فی مبحث اجتماع الأمر و النهی و مجلد کتاب الصلاه بخط ید المؤلف معه منظومته فی علم البیان و أخری فی علم البدیع، توجد عند أسباطه” المؤلف” بقم، کما ذکر خصوصیاته المیرزا محمد علی القاضی و قد طبع الصلاه منه مستقلا فی طهران سنه 1371 فی (171) ص
فی القضاء فی ثلاثه أجزاء، للآقا أحمد بن الآقا محمد علی الکرمانشاهی المتوفی 1235 مرتب علی مقدمه و ثلاثه أبواب، ذوات مطالب، و عناوینه منهاج، منهاج أوله: [أحمد الله علی ما أنعم و أصلی و أسلم علی سید العرب و العجم و الحاکم علی جمیع الأمم ] و فرغ من جزئه الثانی المنضم إلی الأول، فی الکاظمیه فی سلخ ربیع الأول سنه 1234 و فی آخره أنه یتلوه الجزء الثالث فی أحکام الدعاوی و المجلد المشتمل علی الجزءین رأیته عند الحاج آقا أحمد بن الحاج آقا هادی بن الآقا محمود بن الآقا محمد علی فی طهران و نسخه أخری أیضا فیها الجزءان و کتابتهما فی شهر رمضان سنه 1234 فی کتب السید محمد باقر الحجه بکربلاء
فی أصول الفقه، مبسوط کبیر فی مجلدین، أولهما فی مباحث الألفاظ و ثانیهما فی الأدله الشرعیه، نظیر القوانین و فی قدره للحاج المولی أحمد بن المولی مهدی بن أبی ذر النراقی، صاحب المستند و غیره المتوفی سنه 1244 بالوباء أوله: [أحمد الله بجمیع محامده و أشکره علی وافر عطائه و وافده ] مرتب علی مقدمه و خمس مقاصد و خاتمه ذوات فصول ذوات
ص: 340
مناهج و فرغ منه (5 ج 1/ 1224) و النسخه بخط المولی مهدی بن حسین الآرانی الکاشانی کتبه سنه 1262 عند الحاج شیخ علی القمی فی النجف و علیها حواش منه کثیره و قد طبع بطهران بعنوان مناهج الأصول کما هو الظاهر، کما یأتی
شرح مزج علی المعالم فی الأصول، للحاج مولی علی بن عبد الله العلیاری التبریزی المتوفی سنه 1327 ضاعت منه کراریس عند ولده” المؤلف” المیرزا محمد حسن العلیاری المعاصر
فی الفقه من الطهاره إلی القضاء و الشهادات للسید المیرزا محمد بن المیرزا حبیب الله الرضوی المشهدی المتوفی بها سنه 1264 عن أربع و سبعین سنه، کتب علیه الشیخ عیسی الزاهد إجازه و تقریظا، کان عند السید محمد باقر المدرس الرضوی کما ذکره فی الشجره الطیبه
فی شرح الدره لبحر العلوم، للشیخ محمد بن یونس الشویهی، انتهی إلی نواقض الوضوء، و النسخه بخطه عند السید محمد بن نعمه الله الجزائری
للحلی، فی مجلدات للشیخ عبد العلی الجیلانی، تلمیذ آیه الله بحر العلوم و الراوی عنه، و شیخ الحاج مولی علی بن الحاج میرزا خلیل الطهرانی النجفی، رأیت المجلد الأول منه بخطه عند سیدنا أبی محمد الحسن صدر الدین، فرغ منه سنه خمس و عشرین و مائتین و ألف، و علی ظهره إجازه الأمیر سید علی صاحب الریاض و الشیخ جعفر کاشف الغطاء بخطهما له و یأتی بعنوان منهاج الکلام أیضا کما فی نسخه و فی ثالثه مناهج الکلام
للحاج سید شفیع الجابلقی، صاحب الروضه البهیه، المتوفی سنه 1280 برز منه نصف کتاب الطهاره و بعض الصلاه و تمام الصوم و بعض الزکاه و تمام الخمس و کذا بعض سائر أبواب الفقه، مشتملا علی الآیات و الروایات و الجمع و الترجیح و سائر القواعد
ص: 341
الاستدلالیه و التکلم فی أحوال الرجال و غیر ذلک
للسید أحمد بن زین العابدین العلوی العاملی الأصفهانی، تلمیذ البهائی و المیر الداماد، فی مجلدات عدیده ثالثها الذی هو شرح کتاب الجهاد فرغ منه سنه 1039 و أوله: [أحمد الله علی جزیل آلائه ] و النسخه من الکتب الموقوفه لمدرسه فاضل خان فی المشهد الرضوی، و هو مجلده الثالث من کتاب الحج، و راجع فهرس الرضویه (ج 5 ص 182)
للشریف أبی القاسم علی بن أحمد العلوی الکوفی صاحب الاستغاثه أو البدع المتوفی بکرمی سنه اثنین و خمسین و ثلاثمائه (352) و هو آخر مصنفاته کما ذکره النجاشی
فی الأصول، للمولی عبد السمیع (محمد سمیع) بن محمد علی بن أحمد بن محمد سمیع الیزدی الحائری، تلمیذ صاحب النتائج، و هو فی مجلدین کبیرین کل منهما فی أربعه أجزاء، یقرب من عشرین ألف بیت کتبه فی کربلاء فی مدت سبع سنین الا یسیرا و فرغ منه فی ثانی ربیع الأول سنه ستین و مائتین و ألف (1260) و نسخه الأصل التی خرجت من المسوده إلی البیاض، موجوده فی خزانه المیرزا محمد الطهرانی بسامراء و نسخه علیها خط مؤلفه شرع فیها (ع 2/ 1254) فی کربلاء و فرغ من ثانیه (1255) و لیس لثالثه تاریخ و ینتهی إلی العام و الخاص و النسخه عند السید محمد الموسوی
للسید محمد علی هبه الدین کما فی فهرست
فی مجلد کبیر صرح فی أوله أنه من تقریر بحث شریف العلماء، ألفه المولی جعفر بن آقا بزرگ (آقاکب) التستری ترجمته فی الکرام ص (246) و توفی سنه (1250) و النسخه بخط المؤلف فی مکتبه السید عبد الصمد
للشیخ أسد الله مر بعنوان المناهج 22: 339 مطلق
ص: 342
فارسی فی العرفان، لراز الذهبی صاحب منامیه المذکور فی (22: 338) طبع فی 380 ص و مر مع سائر شروح مصباح الشریعه فی (14: 68) کما مر أصل المصباح فی (21: 110)
فی الفقه، للسید حسین الملقب ب سید العلماء بن السید دلدار علی بن محمد معین النصیرآبادی المتولد سنه إحدی عشر و مائتین و ألف (1211) خرج منه کتاب الصلاه، أوله: [الحمد لله العلی العظیم ] حکی فی کشف الحجب عن خط صاحب الجواهر، فی وصف المناهج ما صورته مکتوبه علی ظهر المطبوع منه: [بالله أقسم إنها کاسمها إذ هی مناهج التدقیق، لمن أراد إلی التدقیق سبیلا، و معارج التحقیق، لمن رام علی التحقیق دلیلا، و هدایه الحق، لطالب الحق و نجاه الصدق لمن یرید الصدق، کیف لا و هی من مصنفات فرع تلک الذات الملکوتیه و غصن تلک الشجره الزیتونیه، المبتهج بالأبوه بین الإمامه و النبوه الإمام بن الإمام و الهمام بن الهمام لا یقف علی حد حتی ینتهی إلی أشرف حد ذریه بعضها من بعض ] و المناهج طبع بالهند و فرغ منه سنه (1250) و تاریخ تقریظ صاحب الجواهر سنه (1258) و ترجمنا المؤلف فی الکرام ص (387)
فی التجوید لمحمد بن أحمد بن خلیفه، ألفها لشمس الدین الأمیر محمد بن الأمیر علی بن الأمیر برندق برلاس رتبها علی مقدمه و ثمانیه عشر فصول و خاتمه أولها: [حمد له اما بعد می گوید: محمد بن که بر ضمایر أصحاب تحقیق و سرائر أرباب تدقیق ] و النسخه فی (ملک 1/ 325) کتبت فی القرن العاشر بخط النسخ
و یقال له منهج الاجتهاد للشهید البرغانی
فی ثلاث مجلدات لأبی الحسن علی بن زید البیهقی، کما فی معجم الأدباء
ص: 343
لطاهر بن باقر بن محمد رشید الدزفولی، المتوفی بعد سنه (1321) أخلاق عرفانی فی جزءین و ثلاثه أبواب و عده فصول أوله: [حمد بی حد و ستایش بی عدد شایسته بارگاه خداوند احدی است که مظاهر وجود] و النسخه فی (النجف، مکتبه أمیر المؤمنین 232) کتبت فی (1308) فی (58) ورق و معها ما کتبها المؤلف فی (1319) بعنوان التذکار و مر للمؤلف مفتاح البکاء فی (21: 321) و ترجمناه فی النقباء (969)
فارسی، للمولی محمد حسن ابن أبی طالب، کتبه فی قواعد سیاسه المدن للسلطان فتح علی شاه القاجاری و للشاه زاده حسین علی فرمان فرما، نسخه منه فی مشهد الرضا علیه السلام عند عبد الحمید المولوی (رقم ف 1/ 517) کتبت بقلم النستعلیق الشکسته فی (22، ذی حجه/ 1233)
فی الکلام، للعلامه الحلی، و النسخه عند الشیخ محمد السماوی
الحاوی لحل مسائل معضله من العلوم المختلفه، للسید مرتضی المدرس الشهیر بالشیخ مرتضی المتوفی سنه (1333) مر بعنوان جامع العلوم کما عبر به السید شهاب الدین و لکن ذکر فی آیینه دانشوران أنه رأی نسخه خط المؤلف یقرب من کشکول البهائی أوله: [یا ذا العز و الجلال و یا ذا المن و الإفضال ] و فرغ منه یوم السبت آخر (ج 1: 1309) معبرا عن نفسه بمرتضی بن علی الرضا الحسنی و النسخه کانت بخط حاج محمد؟ عند تلمیذ المؤلف الحاج میرزا محمد علی المدرس، و فی هذا الکتاب عویصات العلوم الخمسه الأدبیه و تمام نسب مؤلفه: السید مرتضی بن میرزا علی رضا بن میرزا زین العابدین بن محمد بن مرتضی بن محمد بن میرزا صدر الدین بن میرزا نصیر الدین میرزا صالح الطباطبائی المدرس بمدرسه صفدر خان فی مصلی یزد و المدفون فی یزد بمقبره جوی جوهر و طبع رسالته فی النحو
ص: 344
للفاضل الهندی، المولی بهاء الدین محمد بن تاج الدین الحسن بن محمد الأصفهانی، من أواخر الدوله الصفویه، ولد سنه اثنین و ستین و ألف (1062) خرج منه شرح کتاب الطهاره، مزجا، فی نحو من ثلاثین ألف بیت، و کتاب الصلاه فصلا، فی قرب عشرین ألف بیت و الزکاه و الخمس و الصوم نصف الصلاه و ختمه بالحج، و فرغ من الصلاه فی مولد النبی یوم الخمیس السابع عشر من أول الربیعین من السنه الثمانیه و الثمانین بعد الألف، و هو إلی إمامه الأبرص فی نسخه السید محمد باقر الحجه، و فرغ من الزکاه لیله الأضحی سنه (1093)، و فرغ من الخمس فی أول نقل ثانیه جمیدی سنه (1094) و فرغ من الاعتکاف بعد الصوم فی الثانی و العشرین من شعبان سنه (1095)، کما فی نسخه السید محمد باقر الحجه بکربلاء، و توفی المؤلف سنه خمس و ثلاثین و مائه و ألف (1135) نسخه منه فی الخزانه سیدنا المجدد الشیرازی بسامراء و خزانه الحاج سید علی الإیروانی فی تبریز و غیرهما، و ثلاث مجلدات فی کتب السید محمد الیزدی بأصفهان و إلی آخر الاعتکاف عند السید محمد بن علی الکوه کمری فی النجف، و مجلد الصلاه عند الشیخ هادی کاشف الغطاء بخط المولی محمد علی بن محمد قاسم القمشه إی فی سنه (1235)
للسید حسن بن الحاج آقا میر الموسوی القزوینی الحائری المعاصر، ألفه سنه (1346) و هو رد علی الهدیه السنیه و التحفه الوهابیه النجدیه المشتمل علی خمس رسائل، تصنیف علماء عصر السلطان عبد العزیز آل محمد بن سعود المطبوع بمصر فی نیف و أربعین و ثلاثمائه و ألف
فارسی فی العرفان لا نعرف منه شیئا غیر أن نسخه منه فی (حسین الچلبی 5/ 1184) کتبت بقلم النسخ ضمن المجموعه المؤرخه (756) و المظنون إنها عین مناهج سیفیه الآتی
لأبی الحقائق نصیر الدین محمد بن أحمد الخوئی
ص: 345
فارسی فی العرفان، فی مقدمه و خمسه مناهج، ألفها لمنشی محمد الوراوجی، و النسخه فی (حالت أفندی 1/ 92) کتبها علی بن سلیمان بن یونس القونوی المعلم فی (10 رجب: 660)
للسید عبد الحسیب الحسینی، المذکور فی (4: 150) مرتب علی (14) منهج، کل منها فی عده شوارع فی الأصول و الفروع و الأخلاق، نقلا عن أخبار الشیعه، ألفه باسم الشاه سلیمان الصفوی (1077- 1105) و الکتاب کترجمه فرغ منه فی (صفر- 1068) و صرح باسم الکتاب و المؤلف و الشاه فی المقدمه نسخه الأصل بخط المؤلف فی (دانشگاه 517) کتبت بقلم النسخ الجید ناقصه من أوله فی (334) ورق أول الموجود: [سهم الأرض المیته فمنه یأکلون و چهره و عذار صحاری و باغ را از گلگونه و حال لاله و داغ برفاه ] و مر للمؤلف سدره المنتهی (12: 154) و جواهر منثوره (5: 282) و عرش سماء التوفیق (15: 244)
فی الإمامه، للسید حسین عرب باغی المعاصر، فارسی مطبوع و یأتی له مناهج العارفین
للشیخ عبد علی بن ناصر الحویزی، الشهیر بابن رحمه، المتوفی بعد سنه (1063) و النسخه ضمن مجموعه ست رساله من تصانیفه بخط ابن أخیه ناصر بن سعید بن ناصر الشهیر بابن رحمه الحویزی، فرغ من کتابته سنه 1063 فی حیاه عمه المؤلف، أوله: [أعلی نحو صرف فی معانیه بدیع البیان و أحلی منطق یعرب عن رفع شأن أرباب اللسان للانخفاض فی العبودیه] ذکر فی أوله جمله من تصانیفه السابقه و ذکر اسمه و نسبه و اسم الکتاب فی ص 86 و النسخه عند السید محمد علی الروضاتی بأصفهان، و تاریخ فراغه فی أیام عاشوراء سنه 1059؟
تاریخ عام فارسی مع مباحث من العرفان ألفه عثمان (علی خ ل) بن الحسین بن علی الشهیر بعلاء القزوینی
ص: 346
الهلالی، باسم السلطان جلال الدین شاه شجاع، الذی توفی سنه 786 و فرغ منها فی شعبان 779 کما أنه شرع بها فی ذی الحجه 778 مرتب علی ثلاثه أقسام: 1- ابتداء الخلق فی أربعه أبواب 2- الأنبیاء و الأولیاء و الخلفاء و سیرتهم و الأمثال
و الحکایات فی 22 بابا 3- الملوک و سلوکهم فی أربعه أبواب أوله: [شکر و سپاس با إخلاص و حمد و ثنا باختصاص ] نسخه منه عند الشیخ حسین الجندقی و أخری فی (أیاصوفیه 3467) کتبها علی بن محمد بن الحسین بن علی الهلالی- ابن أخ المؤلف فی محرم 781 فی 359 ورق
فارسی فی العرفان، مرتب علی مقدمه و عشره أبواب، نسخه منه فی (قونیه 1733) کتبت فی أواخر رمضان 728 بقلم النسخ فی 194 ورق
فارسی مطبوع لمؤلف مناهج الصلحاء کما مر و یأتی له مناهج الکرام
أو مناهج المعاد إلی المیعاد کما فی کشف الظنون 2: 1846، للفرغانی صاحب مشارق الدراری المذکور فی (21: 35) مرتب علی ثلاث قواعد: 1- العقائد فی ثلاثه أبواب 2- أرکان الإسلام فی خمسه أرکان 3- السلوک فی بابین. أوله: [رب أعنا علی ذکرک و شکرک و حسن عبادتک، الحمد لله و سلام علی عباده الذین اصطفی ...]. و النسخه فی (القاهره، دار الکتب 28 م تصوف) بقلم النسخ فی 235 ورق و علیها تاریخ 686، لعلها تاریخ التألیف، و نسخه أخری غیر مؤرخه فی (بنکاله الآسیویه 201) کتبت بقلم النسخ.
فی أصول الدین لأبی القاسم الحسینی مؤلف المصباح المذکور فی (21: 99) مرتب علی مقدمه و خمسه فصول و خاتمه، فرغ منها فی 5 ج 2- 1141، و صرح باسمه و اسم الکتاب فی المقدمه. أوله: [حمد له ... و بعد چون در این أوان بتقدیر خالق منان ... أبو القاسم بن ... را ورود به بعضی از محال اتفاق افتاد ...] و النسخه فی (دانشگاه 3731) کتبه ابن المؤلف، السید
ص: 347
حسین، بقلم النسخ فی لیله الأحد 8 ج 2/ 1141 عن نسخه مسوده المؤلف فی 336 ورق.
فی مراتب التصوف و طریقه السلوک، کبیر فی مجلدین، ینقل عنه فی الروضات، للحاج محمد مؤمن بن المولی موسی الطبسی قال: [عندنا” صاحب الروضات” نسخه و هو من أجلاء العرفاء المتأخرین و کان هو و والده من المستسعدین بالترقیات العالیه فی مدرسه الشیخ لطف الله. الذی توفی سنه 1032 بأصفهان، کما ذکره فی فرائد الفوائد.
فی الطوالع، و هو سادس الرسائل السبعه الکاشفیه فی النجوم، أولها: مواهب زحل و آخرها لوائح القمر کلها للمولی حسین الکاشفی، کما مر فی (12: 131) مرتبا علی مناهج و فی کل منهج شوارع، نسخه منه فی مکتبه السید محمد المشکاه تاریخ کتابتها سنه 1086.
فی علم الکلام و أصول الدین، فارسی للمولی أبی القاسم بن الآقا محمد الجرفادقانی، کتبه فی قبال البراهین البهیه للإمام فخر الدین محمد الرازی، أوله: [سپاس و ستایش پروردگاری را سزد ...] ذکر فیه أنه لما فرغ من التحصیل فی أصفهان ذهب إلی بلاد الهند فی عصر شاه جهان و لازم من بین من بحضرته مجلس النواب آصف خان الطهرانی، بتوسط الفاضل الجلیل علاء الملک التونی، و کان یحضر مجلسه علماء الطرفین منهم: المولی عبد الحکیم السیالکوتی، و الشیخ عبد الرحیم الجانپوری، و المولی عبد الواسع تته، فناظرهم کثیرا حتی أفحمهم، ثم کتب صوره مناظراته و ضم إلیها براهین أخری و عمل هذه الرساله الموسومه ب المناهج العلیه لأنه أهداه إلی الشیخ علی خان وزیر الشاه سلیمان الصفوی. و النسخه مخرومه الآخر فی خزانه الحاج علی محمد النجف آبادی فی النجف مرتب علی خمسه فصول، و الشاه سلیمان جلس بعد والده الشاه عباس الثانی من سنه 1078، و الشاه عباس حارب شاه جهان و ابنه اورنگ زیب عالم، و اسم والده الآقا محمد یظهر من إجازه للمولی مهر علی الموجوده صورتها فی آخر مجلدات البحار و لکن فی الروضات ذکر اسم والده الآقا محمد ربیع فراجع.
ص: 348
للشیخ أسد الله الدزفولی الکاظمی، عبر به نفسه فی رسالته اللؤلؤ المسجور و مر بعنوان المناهج 22: 339 مطلقا.
منظومه فی رد العامه، فی اختیار الإمام، للشیخ محمد علی الخراسانی الکربلائی المتوفی بها حدود سنه 1325 و دفن فی صحن العباس نظمه أیام توقفه فی قریه سنندج من کردستان و فرغ منه ما بین سنه 1310 إلی 1315 یقرب من ثمانمائه
بیت، و النسخه عند الشیخ محمد علی الهمدانی الحائری المعاصر نزیل سنقر، و أخری عند السید محمد باقر الحجه بکربلاء، أوله: [أبتدئ المقال باسم الله و أستعین ما انتهی بالله ...] و آخره: [تاریخ تلک الدرر الملاح نظم حلا فی منهج النجاح ].
فارسی مطبوع، لمؤلف مناهج العارفین کما مر، و یأتی له مناهج المؤمنین.
یأتی بعنوان منهج الکلام.
للحاج شیخ عبد الله الممقانی المعاصر، فی تمام الفقه مقتصرا علی الفتوی، مستخرجا له عن کتابه الکبیر، طبع فی مجلد کبیر.
مر فی ص 347 بعنوان مناهج العباد إلی المعاد.
فی أصول الدین، للسید أبی القاسم جعفر بن الحسین بن قاسم بن محب الله بن قاسم بن المهدی الموسوی جد جد صاحب الروضات الشهیر ب میر أبی القاسم (1090- 1158) و قال الشاعر فی رثاه: [میر أبو القاسم اعلم ز جهان رحلت کرد ...] ذکره حفیده فی الروضات.
لقطب الدین الکیدری، کما فی کشف الحجب و الظاهر أن الصحیح مباهج المهج فی مناهج الحجج کما فی الروضات، و مر بهذا العنوان و هو المناسب لموضوعه فإن فیه سیره أحوال المعصومین الأربعه عشر و فضائلهم و معجزاتهم.
ص: 349
فی علم الأصول ملمعا، للسید صدر الدین ابن محمد باقر الموسوی الدزفولی، المعروف بکاشف، و مؤلف إرشاد المریدین المذکور فی (1: 520) و المتوفی سنه 1258 أو 1256 نسخه منه فی دزفول فی مکتبه الحاج السید أسد الله الطبیب الدزفولی، گوشه گیر، تاریخ کتابتها سنه 1207.
لمؤلف مناهج الکرام کما مر، کلاهما فارسیتان مطبوعتان
کما قد یقال، و الأصح المناهج السویه کما مر، للفاضل الهندی
أرجوزه فی الأصول، للشیخ محمد بن الشیخ طاهر بن حبیب بن الحسین بن محسن الفضلی السماوی النجفی المعاصر فی 150 بیت
للحاج مولی أحمد النراقی کتبه بعد الفراغ عن شرح تجرید الأصول لوالده و قد طبع بإیران سنه 1269 بأمر الشیخ موسی إجابه لأخیه الشیخ جعفر المتوفی 17 ذی القعده سنه 1269 و فی کتب الحاج شیخ عبد الحسین الطهرانی نسخه علیها تقریظ بلیغ للمولی محمد إسماعیل بن محمد قاسم فی سنه 1235 و قد أهدی المصنف إلیه النسخه و مر بعنوان مناهج الأحکام
یأتی بعنوان مناهج الیقین
أی الأصول الخمسه الدینیه، مرتب علی مقدمه فی بیان معنی التوحید و درجاتها و خمسه أبواب فی التوحید و العدل و النبوه و الإمامه و المعاد و خاتمه فی آیات الأخلاق و السیر و السلوک أوله: [الحمد لله الذی أنزل علی عبده الکتاب و لم یجعله عوجا و جعل له من کل ضیق بفضله و کرمه فرجا و مخرجا] ذکر فیه أنه لما رأی کتب آیات الأحکام و لم یسمع أحد أفسر
آیات الأصول مع إنها أقرب إلی الوصول فأقدم علی التألیف فی هذا الباب، علی الترتیب المذکور، قال فی أول الخاتمه: [إن النفوس بعد معرفه آیات الأحکام و الأصول یری نفسها ناقصه فتمیل؟ إلی الحرکه نحو السعاده
ص: 350
و التکمیل ] فیستفید من الفصول الأربعه عشر- فی الخاتمه- و تکلم فی آخر الباب الرابع فی إثبات الرجعه- عند الشیعه- مفصلا
للفاضل الأدیب المعاصر حیدر قلی خان بن نور محمد خان الکابلی، نزیل کرمانشاه و المدفون فی النجف
فی علم الکلام، للعلامه الشیخ جمال الدین أبی منصور الحسن بن سدید الدین یوسف بن زین الدین علی بن المطهر الحلی المتوفی سنه 726 و فی بعض النسخ منهاج الهدایه و معراج الدرایه
فی معرفه الله، أوله: [الحمد لله الذی شوقنا إلی إدراک علم الیقین، إلی قوله: یقول أبو سعد الإلهی السبل إلی الحق کثیره و أوضحها عند العقل أربعه مناهج، الأول المنهاج الوجودی الثانی المنهاج الحرکتی ] توجد نسخه منه ضمن مجموعه من رسائل أبی علی سینا و غیره بخط شهاب البحرانی، کتبه فی سنه 737 عند السید حسین الطبیب التبریزی فی النجف
فی رد کتاب الهدایه، للمیرزا أبی القاسم بن محمد تقی بن محمد قاسم الأردوبادی، المتوفی سنه 1333 خرج مجلده الأول و یسیر من الثانی و لم یتم، و هو عند ولده” المؤلف” المعاصر المیرزا محمد علی و یأتی الهدی فی رد الهدایه
و فی نسخه مناهج الوصول إلی کنوز معالم الأصول و هو شرح علی المعالم لکنه ناقص و الموجود هو شرح أحادیث أول المعالم، للشیخ حسن بن الشهید الثانی، أوله:
[الحمد لله العلی العظیم العزیز العلیم ] هو تصنیف بعض معاصری المولی خلیل القزوینی المتوفی سنه 1089 بل من تلامیذه لأنه ینقل عنه کثیرا بعنوان [برهان الفضلاء مولانا خلیل الله القزوینی سلمه الله ] و ینقل عن الآقا رفیعا النائنی المتوفی سنه 1081 بعنوان [رحمه الله ] فیظهر أنه ألفه بین التاریخین، و ینقل فیه عن الهادی إلی النجاه و إیجاز المطالب- لابن حمزه الطوسی، و عن الفصول للسید مرتضی الرازی- کما أنه ینقل عنهما فی حدیقه الشیعه المنسوبه إلی
ص: 351
المقدس الأردبیلی، و لعل مؤلف المناهج هذا هو السید جلال الدین أمیر صاحب تلخیص حدیقه الشیعه، الذی ینقل فیه عن إیجاز المطالب- المذکور و بالجمله النسخه الناقصه فی کتب الحاج شیخ عبد الحسین الطهرانی بکربلاء و معه قطعات من کتاب الهدایا فی شرح الکافی- الذی فرغ من بعضها سنه 1083 کما یأتی تفصیله و الظاهر اتحاد مصنفهما
للعلامه الحلی، مؤلف مناهج الهدایه السابق ذکره، و فی بعض النسخ من الخلاصه: منهاج الیقین فی مناهج الدین و هو مرتب علی مقدمه و مناهج، ثامنها فی الإمامه و تاسعها فی المعاد أوله: [الحمد لمنشئ الفطر و خالق البشر و ممیزهم بقوتی العمل و النظر] و النسخه موجود عند المیرزا محمد علی الأردوبادی بخط الشیخ نعمه الله بن الشیخ عطیه الأسدی، تاریخ کتابته سنه 941 و علیه تعلیقات للسید أبی الحسن الکشمیری المتوفی سنه 1313، کما فی آخر إسداء الرغاب معبرا عنه ب منهج الیقین و نسخه عند الشیخ محمد السماوی، یقرب من عشره آلاف بیت و فی فهرس مکتبه راجه فیض آبادی أنه مطبوع فراجعه و نسختان منه فی الخزانه الرضویه و مر شرحه الموسوم ب الإیضاح و التبیین
فی الفقه، للسید المجاهد الآقا سید محمد بن الآقا میر سید علی، صاحب الریاض- الطباطبائی الحائری المتوفی بقزوین، سنه اثنین و أربعین و مائتین و ألف 1242 و حمل إلی الحائر الشریف و دفن بمقبرته المشهور فی السوق بین حرمین الشریفین- العباس و الحسین علیه السلام ، و له مفاتیح الأصول کما مر، أوله: [الحمد لله رب العالمین ] و هو فی غایه البسط- من الأدله و الأقوال و الفروع، و قد طبع بإیران و رأیت بعض مجلداته وقفه السید حسین بن السید المجاهد و جعل التولیه لخاله السید رضا بن آیه الله بحر العلوم، و لنسله من بعده، و مر المصابیح- الذی کان عنوان هذا الکتاب أولا، فإنه کان یذکر فی أول کل کتاب المصابیح مثلا یقول: [کتاب مصابیح الطهاره مصباح فی
ص: 352
الماء الجاری مصباح فی البئر مصباح فی الوضوء- إلی قوله: کتاب مصابیح الصلاه مصباح فی الوقت مصباح فی القبله مصباح فی اللباس- إلی قوله- کتاب مصابیح الصوم کتاب مصابیح الزکاه کتاب مصابیح الخمس- و هکذا إلی آخر الفقه ] ثم غیر العنوان بقوله: [کتاب مناهل الطهاره، منهل فی منهل فی کتاب مناهل الصلاه، منهل فی منهل فی- و هکذا:- کتاب مناهل الصوم مناهل الزکاه مناهل الخمس ] و طبع بعنوان المناهل و قد کان أولا بعنوان المصابیح و رأیت مجلد مصابیح الزکاه و الخمس و الصوم و مجلد مصابیح البیع و مجلد مصابیح النکاح إلی إحیاء الأموات و مجلد مصابیح الوکاله و الوقف و الهبه و الوصایا و مجلد مصابیح القضاء و الشهادات، هذه المجلدات کلها عند السید محمد علی بحر العلوم، و علی ظهر کل منها بخط السید رضا بن آیه الله بحر العلوم، أنه استعاره عن السید حسن بن السید محمد المجاهد یعنی المصنف- و ذکرت هذا التفصیل لئلا یعبر منشأ للاشتباه و الحیره و رأیت المجلد التاسع من المناهل فی کتب السید محمد باقر الحجه، و فیه کتاب القرض و الدین و کتاب الرهن و کتاب المفلس و کتاب الضمان و کتاب الحواله و کتاب الکفاله و مجلد مستقل فی کتاب المفلس
للسید محمد حسین صفی الدین المعاصر، قاضی الجعفریه فی لبنان؟ و هو مطبوع بصیدا
للشیخ علی ابن الشیخ حسین بن الشیخ محمد علی بن الشیخ حسین بن محمد الأعسم النجفی، کبیر فی عده مجلدات ثالثها فی العام و الخاص إلی آخر الظاهر و المؤول أوله: [الحمد لله رب العالمین ] فرغ منه یوم الخمیس 24- ع 2- 1239 أعاره منه [أیده الله ] ابن عمه الشیخ محمد بن الشیخ عبد الحسین الأعسم، فی سنه 1245، و النسخه عند الشیخ جواد الأعسم، و المؤلف هو والد الشیخ محمد حسین الأعسم الشهید فی دغاره یوم عاشوراء حین یقرأ المقتل فی سنه 1288، و علی النسخه خطوط المؤلف و تصحیحاته کثیرا
فی الطب لمحمد بن عبد الله اللاری
ص: 353
ألفه سنه 893 لمحمود شاه بایقرا سلطان گجرات بن محمد شاه بن أحمد شاه بن التتر خان (863- 917) و رتبه علی مقدمه ذات فصول ثلاثه و مقالتین، الأول علی ترتیب التهجی و لا یوجد الثانی فی نسخه (طهران، پزشکی 301) الذی
کتبت فی یوم الأحد 2 ج 2/ 1014 و فی نسخه (بادلیان 1589) الذی کتبت سنه 1016 و الظاهر أن بعد الثانی من المقالتین خاتمه ختمت بها الکتاب
لآقا محمد هاشم المذکور فی (9: 1288) فارسی فی ذکر المبدأ و المعاد علی مذاق العرفاء، طبع بطهران سنه 1323 أوله:
[الحمد لله المتجلی لخلقه ] نسخه غیر مؤرخه منه فی شیراز خانقاه الأحمدیه (7/ 5)
أی المقاصد المهمه للمولی محمد علی بن محمد حسن الآرانی الکاشی، فرغ منه سنه 1224، و النسخه عند الشیخ عز الدین الجزائری
شرح للشافیه الصرفیه لابن الحاجب شرحه لطف الله بن محمد بن الغیاث بن الشجاع بن الکمال بن داود الطفیری؟ المتوفی بها فی رجب 1035 کما ترجمه فی ج 2 مطلع البدور قال و هو کالمختصر ل شرح الرضی و له أیضا شرح الکافیه لکنه لم یتم، أوله: [الحمد لله رب العالمین اعلم إنها قد جرت عاده کثیر] فرغ المؤلف منه سنه 1026 و فرغ الکاتب من النسخه الموجوده فی طهران سنه 1062
الضرب العسل الأبیض الغلیظ- کما فی کتب اللغه مسطرا مبسوطا، للسید أبی عبد الله جعفر بن محمد بن جعفر بن السید راضی بن السید حسن، الذی هو والد السید محسن الکاظمی الأعرجی المتوفی سنه 1332 مرتب علی مقدمه و خمس مقاصد و خاتمه، أوله: [الحمد لله الذی خلق من الماء بشرا فجعله نسبا و صهرا] و هو غیر تام، نسخه بخط المؤلف فی أوله أنه ألف أولا النسب المشجر الموسوم ب ریاض الأقحوان فی أنساب قحطان
ص: 354
و عدنان و بعض الفرس و الترک و السودان ثم الدر المنتظم فی أنساب العرب و العجم ثم الأساس فی أنساب الناس ثم مصابیح الظلم فی أنساب العرب و العجم ثم البحر الزخار فی أنساب ملوک القاجار و ألف أیضا الصراط الأبلج فی أنساب بنی الأعرج و الحدیقه البهیه فی نسب الأعرجیه
فی التاریخ، مجلد کبیر فی بغداد عند السید حسام الدین هادی آل السید عیسی البغدادی
) أخلاقی تاریخی، للشیخ یعقوب التبریزی النجفی القاری بالحله، المتوفی سنه 1329 ذکره ولده الفاضل القاری الشیخ محمد علی، مرتب علی مجالس تزید علی المائه فی أزید من ثلاثمائه صفحه رأیت نسخه خط المؤلف فی جزءین فی کتب ولده الشیخ مهدی أخ الأکبر للشیخ محمد علی ثم انتقل إلی محمد علی و ترجمته فی القسم الأول من الجزء الثالث ص 144 من البابلیات، و نسبه هکذا: الشیخ یعقوب بن جعفر بن الحسین
للشیخ الصدوق، أبی جعفر محمد بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی، المتوفی 381
) للشیخ أبی محمد جعفر بن أحمد ابن علی القمی، نزیل الری المعروف بابن الرازی، صاحب المسلسلات و الغایات و العروس و غیرها من التصانیف التی تبلغ مائتین و عشرین کتابا، کما حکاه السید علی بن طاوس فی آخر الدروع عن العلامه الکراجکی، و قال ما لفظه: [لقد ذکر أبو محمد جعفر بن أحمد القمی- فی کتاب زهد النبی من الله عز و جل- ما فیه بلاغ و هذا جعفر بن أحمد عظیم الشأن من الأعیان، ذکر الکراجکی فی کتاب الفهرس- أنه صنف مائتین و عشرین کتابا بقم و الری انتهی ] و مراده بکتاب الزهد هو هذا الکتاب، و ینقل عن کتابه بهذا العنوان فی أمان الأخطار و ینقل عنه أیضا جد السید لأمه ورام بن أبی فراس فی مجموعته و ینقل عنه بهذا العنوان أیضا الشیخ أحمد بن فهد الحلی فی التحصین لکن أطلق علیه
ص: 355
السید بن طاوس فی الدروع کتاب زهد النبی صلی الله علیه و آله کما مر أیضا بعنوانه
للسید أبی القاسم بن محمد باقر الدهکردی المعاصر، ساکن أصفهان، فارسی مرتب علی مرقاتات، کما أن للمنبر مراقی، و کل مرقاه علی مجالس، و قد طبع منه مجلد فی التوحید و المواعظ و یسمی أیضا ب وسیله النجاه
تفسیر کبیر للقرآن، قال مؤلفه: إن أسراره لا یعلمها إلا رجال أخیار، و هو فی أربع مجلدات، ذکره المؤلف بهذا العنوان فی أول المجلد الأول- المنتهی إلی آخر البقره، فی مائه و خمس و أربعین ورقه، و قد فرغ من إتمامه سنه 1300، و المجلد الثانی من آل عمران إلی سوره مریم فی أربعمائه و ست و أربعین ورقه، و قد فرغ من إتمامه سنه 1319، و المجلد الثالث- من سوره طه إلی سوره المؤمن، فی مائتین و ست و ستین ورقه، و فی آخر هذا المجلد عبر عنه ب مجمع العلوم و الحکم فی أسرار العالم و فرغ من إتمامه سنه 1316 و ذکر المؤلف اسمه و تمام نسبه فی آخر هذا المجلد، و هو بعنوان عبد الهادی بن محمد بن کاظم بن محمد و اقتصر فی المجلد الأول و الثانی بعنوان عبد الهادی بن محمد و فی آخر هذا المجلد- الثالث- قطعه عربیه نسبها إلی نفسه، کما أن فی آخر المجلد الأول أیضا قطعه عربیه للمؤلف نفسه، شرح فیها بعض نکباته، ذکر أنه کان نزیل بناب من مراغه فی آذربایجان، و المجلد الرابع، من سجده فصلت إلی آخر الناس، فی أربعمائه و ثلاث أوراق، و فرغ من إتمامه سنه 1319 و مجموع الأوراق ألف و مائتین و ستون ورقه کل ورقه خمسه و ثمانون بیتا، فالمجموع من أبیاته تقرب من 100000 بیت الکتابه، تلک المجلدات کلها بقلم المؤلف موجود عند الشیخ أسد الله بن نعمه الله الدهاقانی الأصفهانی نزیل النجف، رأیتها فی شوال سنه 1382 و مر ذکره مختصرا بعنوان مجمع العلوم و مر له معارج الأحکام فی الفقه- الموجود منه من أول الطهاره إلی صلاه المسافر- الذی نوی الإقامه عشرا ثم خرج فی أثنائها عن حد الترخص فرغ منه سنه 1308 و هو بخطه منضم إلی
ص: 356
المجلد الأول من هذا التفسیر
لشاعر یتخلص بسلیمی، من القرن التاسع من ممدوحی سلغر شاه من سلاطین هرمز و درجرون (گمبرون- بندر عباس الحالیه) و ناظم شیرین و فرهاد فی قبال شیرین و فرهاد للنظامی الگنجوی، الذی فرغ من نظمه سنه 880 و المنبع فی قبال مخزن الأسرار لگنجوی أشار إلیه فی منظومته شیرین و فرهاد و ذکر عزمه بنظم خمسه فی قبال پنج گنج للگنجوی المذکور، و فرغ من شیرین و فرهاد سنه 880 الذی ذکر تاریخه بقوله:
که بعد از هشتصد و من بعد هشتاد-
بگویم قصه شیرین و فرهاد
و علی هذا فیکون الناظم غیر سلیمی التونی المتوفی 845 راجع (9: 467)
فارسی، لسید معین الحق بن شهاب الحق بن محمد جعفر شاه بن تقی الدین فی أنساب و حالات سادات بهکر، إحدی و عشر فصلا:
1- نسب النبی صلی الله علیه و آله 2- أنساب الأنبیاء 3- فی شرح أحوال النبی و الأئمه الاثنی عشر 4- نسب سادات بهکر أوله: [هو الأول هو الآخر هو الظاهر هو الباطن، و الله بکل شی ء علیم ] یوجد فی (المتحف البریطانی 226) کتابته ع 2/ 1175 کتبت النسخه فی الله آباد بهند، فی 268 ص، کما فی فهرسها
للسید حیدر بن علی الآملی، حکی عنه القاضی فی مجالسه ما نقله عن معاصره نصیر الدین علی بن محمد بن علی القاشانی الحلی، المتوفی سنه 755
للشاه نعمت الله صاحب مناسک الحج المذکور آنفا أوله: [قال بلسانه من کلامه: قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ] و نسخه غیر مؤرخه منه فی (الرضویه 1/ 578 حکمت) کتبت بقلم النستعلیق و معها 36 رساله أخری کلها للمؤلف
لملک قمی، مر فی (19: 307) بعنوان مثنوی
هو سابع الکتب الاثنی عشر المطبوع فی سنه
ص: 357
1324 فی مجلد واحد الموسوم ب بحر الفوائد المذکور فی 3: 45
) للحاج مولی محمد صالح بن الآقا محمد البرغانی القزوینی، المتوفی بالحائر سنه 1283 کما کتبه بعض ولده علی ظهر مفتاح البکاء له، و المؤلف أخی الحاج مولی محمد تقی الشهیر بالشهید الثالث، اقتصر فیه علی الاخبار المعتمده المعتبره و له أیضا معدن البکاء و مفتاح البکاء و کنز البکاء و مجمع المصائب- کلها فی المقتل- و الجمیع موجود فی خزانه کتبه بکربلاء
لمحمد مهدی بن الشاه کرم، ألفه باسم جعفر قلی خان بن شادلو الإیلخانی البیگلربیگی، فی الطب العلمی و العملی، و رتبه علی مقدمه فی سته منابع و کل منبع فی عده عیون، المقدمه فی شرف العلم المنبع الأول فی علم الطب النظری فی عینین، و الثانی فی الاستدلالات و تدابیر الأصحاء (حفظ الصحه) و هو فی 14 عین و الثالث فی درجات الأدویه المفرده و المرکبه و صفاتها فی عینین و الرابع فی الأدویه المفرده علی ترتیب التهجی و الخامس فی الأدویه المرکبه و السادس فی علاج الأمراض من دون المراجعه إلی الطبیب فی 14 عین، و الخاتمه فی علاج السموم و اللدوغ نسخه منه فی (مجلس 3387) کتبت فی القرن الثالث عشر بقلم النستعلیق سقطت قلیل من أوله و آخره
للسید المحدث الجزائری، نعمه الله بن عبد الله الموسوی التستری، المتوفی سنه اثنی عشر و مائه و ألف 1112، هو طویل الذیل و فیه أصلان، أحدهما فی تحقیق قولهم:
[قول المیت کالمیت ] و الثانی فی تحقیق قولهم [الرعیه صنفان مجتهد و مقلد] أوله: [الحمد لله الذی رفع قواعد الشریعه المصطفویه بعلماء أهل البیت ] و کتبه فی تستر، و تاریخ فراغه یوم الاثنین السادس من جمیدی الثانیه سنه مائه و ألف، و مرت الحاشیه علیه للحاج شیخ محمد باقر الهمدانی المعاصر، رأیته فی خزانه سیدنا أبی محمد الحسن صدر الدین بخط السید محمود بن منصور بن محمد بن
ص: 358
عبد الحسین الحسینی النجفی الطالقانی، فرغ من الکتابه سنه 1135 و کتب جدیدا نسخه فی خزانه الحاج علی محمد النجف آبادی، و نسخه فی کتب السید محمد الیزدی بأصفهان و أخری بمدرسه السید البروجردی و قد طبع فی سنه 1348
فی قواعد الکلیه الفقهیه و الأصولیه، نظیر العوائد و العناوین، عده مجلدات کبار یوجد منها المجلدان الضخمان عند السید شهاب الدین بقم و هما المجلد الحادی عشر و المجلد الخامس عشر و هما ضخمان دالان علی کمال تبحر المؤلف، کما ذکره
السید، و استظهر أن مؤلفه الحاج آقا محمد بن الحاج محمد إبراهیم الکلباسی المتوفی 22 ع 1/ سنه 1292 و یکثر فیه النقل عن إشارات الأصول لأبیه الکلباسی
للشیخ محمد حسین بن محمد مهدی السلطان آبادی، المتوفی بالکاظمیه سنه 1314
للشیخ أسعد بن عبد القاهر بن أسعد الأصفهانی، ذکر فی أمل الآمل أنه تلمیذ المحقق الطوسی و الشیخ میثم البحرانی
مقتل فارسی فی عده مجلدات، للمولی عباس بن علی أکبر الدامغانی، مجلده الثانی کبیر، صدره باسم ناصر الدین شاه (1264- 1313) فی سته عشر مجلسا، من خروج الحسین علیه السلام من المدینه إلی حال وحدته و خروجه إلی المیدان. ألفه سنه 1266، و کتابته سنه 1288، عند الکتبی بمشهد خراسان.
من تفسیر القرآن- للشیخ عبد الهادی بن محمد بن کاظم بن محمد مر بعنوان مجمع العلوم و الحکم فی أسرار العالم و منبع الأسرار آنفا.
فی الحکمه لا نعرف المؤلف و النسخه فی (پاکستان انجمن ترقی أردو 3 ق ف 350) فی 560 ص من غیر تاریخ و عنوان آخر.
للشیخ أبی فراس عبد الرحیم
ص: 359
التمیمی العنبری قال فی الریاض إنه عالم جلیل و یروی عن کتابه هذا جماعه منهم السید حسین المجتهد الکرکی فی کتابه دفع المناواه عن التفضیل و المساواه فیظهر أنه من الإمامیه المتقدمین علی عصر المحقق الکرکی. یوجد نسخه منه فی طهران (دانشگاه 1/ 2603) ضمن مجموعه بخط محمد بن زین العابدین الحسنی الحسینی، کتابتها 1 ع 2/ 914. أوله: [کتاب منبع الغرر و مجمع الدرر فی فضائل أهل البیت ... جمع ... أبی فراس عبد الرحیم بن ... عبد العظیم بن ... محمد بن ...
أبی محمد بن عبد الله بن ... أبی الرجاء محمد بن ... علی بن ... جعفر الکوسج بن ...
أحمد بن سلیمان بن حیان بن جعفر التمیمی العنبری. بسمله. رب یسر و لا تعسر هذا مجموع من أخبار النبی صلی الله علیه و آله وردت فی فضائل عترته ].
شرح لحدیث الإهلیلجه السابق ذکره فی (2: 484) لعبد الله بن الحکیم إسماعیل اللاهیجی، فرغ منه سنه 1083 (منبع الفیض) و ذکرنا ترجمتین للحدیث فی (4: 82- 83).
شرح فارسی للحدیث المذکور ألفها اللاهیجی أیضا بعد شرحه العربی فی سنه 1089. أوله: [سپاس و ستایش بی قیاس محمود بالاستحقاق و موجود علی الإطلاق را روا است ...]. و نسخه مذهبه منه فی (دانشگاه 2962) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الحادی عشر فی 83 ورق کل صفحه منها فی 15 سطرا.
فی تفسیر سوره یوسف لأبی الحسن علی الخوئی صاحب لمعه نورانیه و برقه رحمانیه المذکوره فی (18: 355) ألفها بعد موت ولده المیرزا حسن. أوله: [خداوندی را ستایش می کنم که داننده نهان است و دارنده جهان ...] یوجد فی (دانشگاه 1/ 4982) بخط النسخ و معها تحفه جهان و شأن نزول قرآن و رساله فی الحکمه- بالعربیه- و بلا و ابتلاء حول وقعه الطف و رساله فی حول الدین کلها للمؤلف، کتبها حبیب الدین محمد بن علی أصغر الگلپایگانی فی سنه
1265.
ص: 360
و یقال له مشیت أو سلوک للمیر سید علی الهمدانی صاحب مشارب الأذواق المذکور فی محله، و فیه من النظم و النثر ما عناوینه:
[ای عزیز! ای عزیز!] أوله: [پی نبری در ره به آنچه طلب می کنی- تا نشوی ذره وار در غم أو ناپدید ... ای درویش گفت و شنود تو و أمثال تو بدین ماند ...] نسخه منه فی (الملک 22/ 4250) کتبها أبو ذر بن عبد الله السبزواری فی 907 فی المشهد بقلم النستعلیق و معها 27 رساله أخری منسوبه کلها إلی الهمدانی، و نسخه أخری أیضا فی (الملک 8/ 4274) کتبت بقلم النستعلیق الهندی فی القرن الحادی عشر و معها 24 رساله أخری منسوبه کلها إلی الهمدانی.
فارسی فی الذم و الرد علی الحافظ الشیرازی و أمثاله، للمولی محمد کاظم بن المولی محمد شفیع الهزارجریبی، موجود فی خزانه المولی محمد علی الخوانساری بالنجف، و عند الشیخ علی أکبر المروج و فیه التحذیر عن کتاب دیوان الحافظ المشهور بلسان الغیب، و ذکر بعض أشعاره الباطله علی حد فکره، فرغ منه فی شوال سنه 1225 و هو تلمیذ الوحید و صاحب الریاض و المدفون معهما.
فی البلاغه و توابعها للفاضل الهندی، و فی بعض النسخ منیه الحریص و الظاهر أنه شرح ل ملخص التلخیص- الذی هو أول ما صنفه و سماه ب التمحیص- کما مر، فالعباره هکذا: منبه الحریص علی فهم ملخص التلخیص و قد صرح بالمتن و الشرح فی أول کشف اللثام و إنه کتبه قبل بلوغه خمسه عشر سنه، و مر للفاضل المناهج السویه فی شرح الروضه البهیه.
أیضا لمؤلف منبه الجهال المذکور، عده من تصانیفه فی مجموعه رسائله و له منبه المغرورین کما یأتی.
من کتب الدعاء، و هو للفاضل التبریزی
ص: 361
السید المیرزا أبی الحسن بن صدر الأشراف المیرزا یوسف المجتهد التبریزی، مرتب علی مقدمه و بحثین و ثلاثه أبواب، طبع بتبریز فی سنه 1313 و سمی فی آخره ب تضاعیف الأعمال و الأذکار لأن فیه الأدعیه و الأعمال و الزیارات و الأحراز و الأذکار و نسخه خطیه منها عند المیرزا محمد علی الأردوبادی فی النجف مذهبه منقحه.
فی رد الصوفیه، لمؤلف منبه العوام و غیره عده من تصانیفه فی ما کتبه بخطه فی آخر مجموعه من رسائله فی کتب الشیخ عبد الحسین الطهرانی و یأتی له منبه الملحدین.
رساله مختصره فارسیه فی قرب مائه و خمسین بیتا، للمولی محمد کاظم الهزارجریبی، فرغ من بعض تصانیفه فی سنه 1220 و هو من معاصری الشیخ أحمد ابن زین الدین، و هذا رد علیه و علی أقواله، و له أیضا منبه المغرورین کما مر آنفا و کاشف الغلو و هادی أهل العلو و رافعه التوهم تکمله ل کاشف الغلو.
من أقاویل المنجمین فی الاخبار و المسائل و الموالید لأبی سهل الفضل بن أبی سهل بن نوبخت، المصنف فی أنواع الحکمه، و متولی خزانه کتب الرشید الموسومه بدار الحکمه، و له کتاب الإمامه کما مر، ذکره ابن الندیم فی فوز العلوم و له الموالید مفردا، و النهطمان فی الموالید و غیرهما.
لأبی عبد الله المؤمن، زکریا بن محمد. الراوی عن الصادق و الکاظم علیه السلام . و قد لقی الرضا علیه السلام . أیضا فی مسجد الحرام. کما ذکره النجاشی.
لشیخ الطائفه أبی القاسم سعد بن عبد الله بن أبی خلف الأشعری، القمی المتوفی سنه إحدی و ثلاثمائه أو قبلها بسنتین. ذکره النجاشی.
فی تراجم الأدباء المعاصرین و شعرهم، مطبوع
ص: 362
لمحمد ضیاء الهشترودی.
لکاظم بن محمد الأصفهانی. کتبه لمحمد إسماعیل فی مقدمه فی سبع فصول، و اثنی عشر باب کلها بأحد من البیوت الاثنی عشر المفروضه فی النجوم. أوله: [حمد بی حد و ثنای بی عد پادشاهی را سزاست که أحوال این عالم کون و فساد ...] نسخه منه فی (طهران، ملی 2/ 891 ف) کتبت فی 18 رمضان 1211 و أخری فی (إلهیات 1/ 18 د) کتبها محمد مهدی المحرر بدار الشفاء- بن إسماعیل فی (30 محرم- 1337).
لبدیع الزمان فروزانفر، طبع بطهران
لإسحاق بیک المتخلص بعذری التبریزی، من شعراء عصر الشاه عباس الماضی، نقل عنه فی دانشمندان آذربایجان ص 146.
من جمع رشید یاسمی (غلام رضا) المولود سنه 1314 و المتوفی (18- أردیبهشت- 1330 ش) طبع بإیران.
المیرزا رضا خان أرفع الدوله التبریزی، المولود بها 1270. طبع فی 1306.
فی اللغه، علی ترتیب الحروف کأصله. بخط محمد بن المیرزا حسن البادکوبی، و لعله المؤلف. و المنتخب فی کتب المولی محمد علی الخوانساری.
للسید محمد باقر بن السید إسماعیل الرضوی المحلاتی المعاصر، نزیل النجف و مجاورها فی سنه 1354 و ما بعدها. فی مجموعه بخطه، منها تفسیر فرید وجدی و أضغاث الأحلام المنسوب إلی الفیض، و تحفه الإمامیه لگلستانه، و الألفین للعلامه، و بعض العقائد الآقا خانیه الإسماعیلیه، من ترجمه السید جعفر بن معصوم الحسینی الإشکوری النجفی.
مطبوع.
راجع الدیوان فی المجلد التاسع.
ص: 363
فارسی بغیر ترتیب فی عشره أوراق فی (الرضویه) من وقف 1166.
لإیدمر بن علی الجلدکی نسخه منه ضمن مجموع من رسائل کیمیاویه فی الرضویه.
منها المنتخب من یتیمه الدهر للثعالبی، و منها المنتخب من دمیه القصر للباخرزی، و منها المنتخب من منتخب قلائد العقیان کلها فی مجموعه نفیسه بخط مؤلفه الذی لا عرف شخصه و لکنه فرغ من بعضها فی المحرم 1065 و من بعضها فی صفر 1065. رأیت المجموعه عند الحاج سید نصر الله التقوی بطهران.
منها الغیبه لابن بابویه للسید محسن بن السید هاشم بن جواد بن رضا الحسینی الکاظمی الصباغ. کان یکتبها لیلا بخطه لاشتغاله فی النهار بالصباغه. رأیت النسخه بالکاظمیه مع مجامیع ثلاثه کلها فی الأشعار.
لمیرزا محمد الکشمیری الدهلوی، حکی فی نجوم السماء عن رساله مؤلف شذور العقیان أنه قال إن منتخباته من کتبهم کثیره تلفت جمله منها فمن التی رأیتها منتخب صحیح البخاری و منتخب صحیح مسلم و منتخب صحیح ترمذی و صحیح نسائی و سنن أبی داود و الموطأ و نقاوه التصوف و رجوع الفرع إلی الأصل و إتقان السیوطی و رحمه الأمه للشعراوی و طبقات الحنفیه لملا علی القادری- و شرح المواقف و تحصیل الرجال و السیاسه و الإمامه و سبل الهدی و تاریخ بدوانی و تاریخ الخمیس و تاریخ الیافعی و تاریخ ابن خلکان و حلیه الأولیاء و شرح البزوری و المنهاج و شرح صحیح المسلم- للنووی- و شرح المقاصد- لسعد الدین- و رجال الصحیحین و تاریخ الطبری و مسند أحمد بن حنبل و فتح الباری فی شرح البخاری و إرشاد الساری
ص: 364
فی شرح البخاری و مدارج النبوه و معارج النبوه و نجم وهاج و جامع الأصول و استیعاب ابن عبد البر و معالم التنزیل و روضه الصفا و روضه الأحباب و حبیب السیر و الملل و النحل و تاریخ الخلفاء للسیوطی- و شرح نسب نامه سرور کائنات و رساله تحقیق مذهب شیخ الرئیس و الجمع بین الصحیحین- للحمیدی- و شرح مسند الشافعی و المتفق و المتفرق و فتاوی عالم گیر و مختصر الوقایه و الکافی و الهدایه و الشفاء- لقاضی عیاض- و شرح المشکاه- لعبد الحق- و شرح البیرجندی علی المختصر و الوقایه و التذکره و هفت منظوم و الکفایه و الأدب المفرد- للبخاری- و شاه جهان نامه و الصحیحین إلی غیر ذلک من هذه الجمله التی رآها و مجموع ما ذکر نیف و خمسین کتابا ذکرنا منها هذه الجمله و له أیضا منتخب فیض القدیر و منتخب کنز العمال.
یأتی بعنوان المنشآت کثیرا.
للمیرزا فضل الله، حفید صاحب القوامع الشهیر بملک الواعظین، فی الأشعار و اللطائف فی ثلاثه أجزاء رأیتها عنده” المؤلف”.
فارسی منتخب من کتاب کشف الصناعه و مخزن البضاعه- فی أنواع الصنائع و الأعمال للکتبی الفاضل المیرزا محمد الملقب بملک الکتاب الشیرازی الساکن فی بمبئی، طبع بها فی سنه اثنین و عشرین و ثلاثمائه بعد الألف، و طبع کشف الصناعه فی سنه 1306.
قصیده ملیحه للقاضی أبی حنیفه نعمان بن أبی عبد الله محمد بن منصور بن أحمد بن حیوان قاضی المصر فی الدوله الفاطمیه المتوفی سنه سبع و ستین و ثلاثمائه 367 و هو صاحب الدعائم و ابتداء الدعوه و غیرهما، حکی ابن خلکان ترجمته عن ابن ذولاق فی أخبار قضاه مصر قال له القصیده الفقهیه لقبها ب المنتخبه
رساله فارسیه عملیه من فتاوی السید محمد کاظم بن
ص: 365
عبد العظیم الیزدی الطباطبائی المتوفی (رجب 1337)، من جمع السید أبی القاسم الأصفهانی
للسید الجلیل جعفر بن أحمد الملحوس الحسینی الحلی- ظاهرا، صاحب تکمله الدروس الموجود بالمشهد الرضوی فی مدرسه الفاضل خان- و قد فرغ منه سنه 836 ذکر فی آخر التکمله بعض الوصایا لولده إلی أن قال: [و تحفظ عنی ما أوصیتک به هنا و فی کتابنا الموسوم ب المنتخب تکن من الفائزین فهناک قد بسطت لک قولی فیما أردتک به ] و أورد شیخنا النوری شطرا من آخر التکمله فی خاتمه المستدرک فی ذیل ترجمه الشهید- مصنف الدروس
فارسی للطف الله المهندس بن الأستاذ أحمد المعمار للاهوری من آل المعمارین فی السبک المغولی بالهند شرح فیه خلاصه الحساب للشیخ البهائی أوله: [حمد له و الصلاه و السلام علی رسوله ] ألفه للمیر محمد سعید بن محمد یحیی و یطلب منه، و للمؤلف أیضا وجیزه مختصره فی شرح الخلاصه بالعربیه کما فی إستوری و عد فی فهرست نسخه های خطی فارسی ص 198 سبع نسخ منه أقدمها فی (بانکی پور 1731) کتبت فی سنه 1096 و أخری فی (فهرس ریو) کتبت فی سنه 1130 و للمؤلف ترجمه صور الکواکب لعبد الرحمن الصوفی (291- 374 أو 376) و سحر حلال ألفه سنه 1070
للفاضل الأدیب محمد بن الحسین الدیناری الآبی، شیخ الشیخ منتجب الدین
منظوم فارسی فی العروض نسخه منها فی (المتحف البریطانی 2/ 16808A dd ) و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه) رقم 1385
لممتاز العلماء السید محمد تقی بن السید حسین بن السید دلدار علی النقوی اللکهنوی المتوفی سنه 1289 ذکر فی فهرس کتبه
ینقل عنه السید محمد مهدی بن محمد جعفر الموسوی
ص: 366
فی کتابه ریاض المصائب الذی ألفه سنه 1243
طبع بعنوان مجمع البحرین
أو تحویل سنی الموالید فی النجوم بالترجمه الفارسیه فی 17 باب و معها الجداول النجومیه أوله: [باب الأول در تقدیم چیزی که واجب می باشد تقدیم آن از امر تحویل سالهای موالید بدان بدرستی که از برای معرفت استدلال باشخاص علویه] نسخه منه فی (ملک 4/ 3240) کتبه محمد رضا بن المیرزا کوچک الأصفهانی النجف آبادی بخط النسخ فی سنه 1265
طبع فی 1309، و له جواهر مخزون مر فی (5: 280)
من النظم و النثر طبع باسم نمونه های نظم و نثر وثوق الدوله کما مر فی (9: 1260) و نسخه من دیوانه فی (المشهد- فرخ 88) کتبت باهتمام فرخ فی 1370
للفضل بن شاذان، انتخبه بعض فضلاء المحدثین، کما کتب علیه الشیخ الحر بخطه صوره الخط فی آخر النسخه الموجوده عند الشیخ محمد السماوی: [هذا ما وجدناه منقولا من رساله إثبات الرجعه للفضل بن شاذان بخط بعض فضلاء المحدثین ]
ألفه الشیخ لطف الله بن المولی محمد جواد الصافی الگلپایگانی، رتبه علی عشره فصول، کل فصل علی أبواب کل باب علی أحادیث فی المهدی علیه السلام کلها نقلا عن- کتب العامه و بعض الخاصه مثل المحجه للسید هاشم البحرانی، بأحسن أسلوب و ترتیب، طبع سنه 1373 و هی سنه تألیفه، و لوالده گنجینه گهر و دیوان کبیر
انتخبه مؤلف الأصل، بالتماس بعض أصحابه و رتبه بترتیبه، و هو السید محمد بن محمد بن الحسن
ص: 367
ابن القاسم الحسینی العاملی العینائی الجزینی، الزاهد العابد الواعظ الشاعر، أوله:
[الحمد لله الواحد الأحد المتفرد بالأزل و الأبد] موجود فی مخزن کتب المولی محمد علی الخوانساری بالنجف
أو الجنه العالیه للمولی حسین علی ألفه فی عهد ناصر الدین شاه (1264- 1313) فی عده غرفات و کل غرفه فی عده کنگرات و صرح فیه أنه سماه ب منتخب الأحادیث نسخه خط المؤلف فی (ملک 1372) کتبها بقلم النسخ فی یوم السبت (ذی حجه- 1282) لندیم السلطنه فی 250 ورق
للشیخ أبی القاسم بن زین العابدین الکرمانی، ینقل عن نسخه خطیه عتیقه منه فی نفائس اللباب و هو ترجمه لجمله من أحادیث المواعظ و الأخلاق بالفارسیه
مر أصله فی (1: 288) کما مر المنتخب فی (18: 361) بعنوان لوامع الأنوار للمولی علی الزواری صاحب ترجمه الخواص المذکور فی (4: 100) و اللوامع مرتب علی مقدمه فی التوحید و العدل و النبوه و الإمامه و المعاد و بعدها أربعه عشر بابا کل منها فی سیره أحد المعصومین و کل باب مرتب علی عده فصول و قوانین و قواعد و أصول فرغ منه فی سنه (955- بر طریق صدق در باب از صراط مستقیم) أوله: [حمد و سپاس بیرون از حیطه حدود واجب الوجودی را روا است که در ذات عالی ] نسخه منها فی النجف (أمیر المؤمنین 2257) کتبها محمد صالح المقیم برودبار بقلم النستعلیق فی (6- محرم 1030) فی 234 ورق و أخری فی (سنا 180) کتبه محمد رضا بن گته آقا الأشرفی بقلم النستعلیق من ج 1 إلی یوم الخمیس (18- ذی القعده- 1068) فی 750 ص
فی الطهاره و الصلاه و الصوم، بالأردو من فتوی السید ناصر حسین بن المیر حامد حسین اللکهنوی المعاصر
ص: 368
نظم اللمعه الشهیدیه، نظمها المیرزا قوام الدین السیفی القزوینی، قال فیه:
فهذه منتخب الأحکام
أحاط بالحلال و الحرام
و النسخه فی موقوفه مدرسه السید البروجردی ضمن مجموعه
لبعض المتأخرین مختصر غیر مهذب بخط المؤلف عند السید عبد الحسین الحجه بکربلاء
للمولی محمد تقی الگلپایگانی المتوفی بالنجف سنه 1292، فی مجموعه بخطه فی کتب الخوانساری و یأتی لباب الأحیاء و مر المحجه البیضاء فی إحیاء الأحیاء
لمحمد باقر بن محمد مهدی الحسینی، الگنجوی الأصل التبریزی المسکن، شبه کشکول فیها مطالب متنوعه من التاریخ و العلوم و الحکایات، و الظاهر أنه ألفها بعد سنه 1312 کما یوجد فیه الإشاره إلیها و صرح باسم الکتاب و اسم نفسه فی الدیباجه أوله: [حمد له و بعد این رساله ای است مختصر و مجموعه ایست محقر که این بنده محمد باقر بن ] و نسخه خط المؤلف فی (دانشگاه 3885) کتبها بقلم النستعلیق الدقیق فی أوائل القرن الرابع عشر فی 79 ورق
للشیخ حسن الواعظ الأصفهانی، المتوفی بعد الحاج محمد جعفر الآباده ای الذی توفی سنه 1280، و دفن فی تکیه الحاج محمد جعفر فی طرف رجلیه، کما فی تذکره القبور
فی غزوات النبی صلی الله علیه و آله و وفیات الأئمه الأطهار و اختیار الأیام، للمولی کاظم الرشتی الحائری، المتوفی بها قرب الثلاثمائه بعد الألف موجود عند الشیخ محمد الکوفی القاری الحائری- کما حدثنی به، ثم رأیته عند السید محمد الموسوی الجزائری، أوله: [الحمد لله الذی أکرمنا بسید الأبرار] و اسمه محمد بن کاظم بن علی أکبر الرشتی الحائری و النسخه ناقصه
فی
ص: 369
السنن و الآداب و الدعوات و یسیر من الواجبات، للشیخ حسین بن الحسن یونس بن محمد الشهیر بظهیر الدین ابن الحسام العینائی العاملی، شیخ شیخنا المحدث الحر العاملی کما فی التکمله، و کأنه الذی عبر عنه الشیخ الحر و قال و کتاب فی الحدیث
الکافی، العیون و الأمالی- للصدوق- و الاحتجاج و غیرها، أوله: [الحمد لله الذی فضلنا علی سائر الأمم و الأدیان ] توجد فی (سپهسالار) کما فی فهرسها، مستظهرا أنه خط القرن العاشر، فراجع لعله لابن الحسام العیناثی
للمولی محمد أمین بن الحاج فرج الله التستری، مع منتخب تنبیهاته الآتیه فی خزانه الحاج علی محمد النجف آبادی
فارسی، للسید عبد الله بن محمد رضا الشبر الحسینی الکاظمی، المتوفی سنه اثنین و أربعین و مائتین و ألف 1242 و هو مطبوع ببمبئی فی سنه 1313
الفارسی المطبوع، للسید محمد بن جعفر بن السید عبد الله الشبر، المتوفی فی شهر رمضان سنه 1336 و هو مطبوع ببمبئی سنه 1313 مرتب علی مقدمه و أبواب و مقالات و فصول
مر الأصل فی (18: 359) و هو للدوانی ألفها لأوزون حسن بیگ و لولده السلطان جلیل 882 فی أقسام الحکمه العملیه الثلاثه، و طبع مکررا أما المنتخب یوجد نسخه مذهبه منقحه منه فی (الملک 33/ 492) کتبت فی القرن العاشر علی هامش المجموعه فی 42 ص
مر الأصل فی (1: 374) و هو تألیف السید نور الدین علی بن السید نعمه الله الحسینی (1088- 1158) مرتب علی مقدمه و 16 بابا و خاتمه، کتبه باسم الشاه سلطان حسین (1105- 1135) و یظهر من مقدمته أنه ألف أولا کتابا عربیا فی تحقیق الطهاره القلبیه و أهداه إلی
ص: 370
حضره السلطنه، فأمر الشاه أن یترجمها إلی الفارسیه، فکتب أخلاق سلطانی هذا امتثالا لأمره نسخه منه فی (سپهسالار، 1283) کتبت بقلم النسخ فی (8- ذی الحجه 1124) فی 140 ورقا، أما المنتخب هذا فیسمی ب الأخلاق السلطانیه المحمدیه مرتب علی عشرین بابا فی الجدول نسخه غیر مؤرخه منه فی (المتحف البریطانی 1844) فی 247 ص
مر الأصل فی (1: 379) و کانت تألیفها للسلطان بایقرا و باسم ولده مزج المؤلف فیه مباحثا من الأخلاق و سیاسه المدن و تدبیر المنزل أوله: [حضرت پادشاه علی الإطلاق عزت کلمته ] أما المنتخب هذا فیسمی ب أخلاق المحسنین نسخه منه فی (لاهور، پنجاب پبلک لائبریری ن 70 ی کاش 58، 297 طا) کتبه محمود اللاری بقلم النستعلیق ضمن المجموعه المؤرخه 1081 فی 69 ص و ذکرها منظور أحسن العباسی بعنوان انتخاب أخلاق المحسنین کاشفی
أصلها للخواجه نصیر الدین الطوسی و المنتخب لجلال الهمائی طبع بطهران 1320 ش فی 185 ص
لبدیع الزمان فروزانفر بن الشیخ علی البشروئی الخراسانی المولود 1318 مدرس الأدبیات فی مدرسه سپهسالار بطهران، مطبوع و ترجمه فی أدبیات معاصر ص 27 و توفی المؤلف فی 1352 ش
للشیخ محمد باقر بن الشیخ أحمد بن عبد الله بن محمد بن الشیخ حاجی بن رفیع الدین علی التستری، و له ترجمه والده الشیخ أحمد المولود 1247 و المتوفی 1327
للحاج میرزا علی بن الحاج میرزا محمد حسین المرعشی الشهرستانی الحائری المعاصر، ذکره فی فهرس تصانیفه
أصلها لأبی الفضل السجاوندی، المذکور فی (9: 432) لا یشخص المنتخب، أوله: [اما بعد، بدان که أرشدک الله
ص: 371
تعالی ] و النسخه فی (إلهیات 8/ 551) غیر مؤرخه و هو فی التجوید عنوانه قراءه سوره حمد
مر فی (18: 12) بعنوان کشف الأسرار طبع فی برلین و إیران
أرسل المیر إسکندر بن عمر شیخ بن الأمیر تیمور الگورکانی، المتوفی 815، مجموعه من الأسئله الکلامیه الفلسفیه إلی المیر السید شریف الجرجانی المذکور فی (9: 521) بأصفهان، فأجیب بها و تعداد المسائل و الفصول فی النسخ المتعدده مختلفه نسخه منها فی (القاهره، دار الکتب 37 مجامیع طلعت) کتبت فی سنه 921 و هو فی 20 ورق، و أخری فی (الرضویه 340 حکمت) کتبت بقلم النستعلیق فی سنه 968 فی عشره فصول:
1- الاعتذار لقصور الإدراک 2- حکمه الخلقه 3- الصادر الأول 4- اختلاط النفس و البدن و افتراقهما 5- الثواب و العقاب فی یوم القیمه 6- الملائکه 7- الشیاطین 8- الصراط و المیزان 9- معراج النبی صلی الله علیه و آله 10 مواعظ الکبراء و المنتخب هذا انتخاب مما کتبه المیر جوابا عن المسأله الثالثه، أی الصادر الأول، أوله:
[انتخابی است از رساله أمیر سید شریف علامه در توجیه میان قول حکما و أهل شرع در بیان آفریده أول و آنکه نام أو چیست طائفه ای از بزرگان گفته اند] و النسخه فی (إلهیات 4/ 159 د) کتبت بقلم النستعلیق فی سنه 1057 بمکه
الأصل لعطار النیسابوری کما مر فی (19: 117) و (13: 26) و توجد نسخه من المنتخب فی (إستانبول، أونیورسیته 20/ 538) کتبت بقلم النستعلیق الدقیق الجید ضمن المجموعه المؤرخه 826 علی هامش النسخه فی 1298 بیتا
للشیخ علی بن علی رضا الخوئی، المتوفی سنه 1350 فیه الفارسی من شعره و العربی و الترکی و أشعار أخر و إلحاقات بعض الشعر و النثر العربی و غیره، کما حکاه الأردوبادی و قال رأیته فی أرومیه بخط المؤلف
ص: 372
للشیخ علی أکبر مروج الإسلام الکرمانی المشهدی المعاصر، صاحب نفائس اللباب
للمولی محمد بن مرتضی الشهیر بنور الدین الأخباری، قال فی کتابه منتخب التصانیف إنه فی سته آلاف و خمسمائه بیت
توجد نسخه منه فی (القاهره دار الکتب 172 م أدب فارسی) ضمن مجموعه غیر مؤرخه فی عشره أوراق و عنوانه کلمات مولانا الشیخ الحسینی الخوارزمی أوله: [طلع العشق أیها العشاق ] هکذا ذکر نصر الله الطرازی فی (2: 65) من فهرست المخطوطات و لکن المظنون أن هذا الناظم متحد مع الحسین الخوارزمی المذکور دیوانه فی (9: 251)
جمعه المیر معصوم علی الموسوی باسم [وزیر نظام سردار کل یارمحمد خان أفشار] و سماه ب جنگ العرفاء و یوجد نسخه مذهبه منه فی (الرضویه 258 أدبیات) کتبها حسین الموسوی بقلم النستعلیق فی محرم 1328 فی 27 ورقه
لمیرزا حیدر علی الأصفهانی الملقب فی شعره بکمالی، ولد سنه 1288 و طبع
لشهید نورائی مطبوع و یوجد مجموعات من شعره فی کمیات مختلفه ذکرت فی بعض الفهارس بعنوان منتخب
اسمه سراج السالکین للفیض مر
فی خمسمائه و ثلاثین بیتا، للمولی صدر الدین محمد الشیرازی المتوفی سنه 1050 و النسخه فی (مکتبه المشکاه) بطهران
مر الأصل فی (14: 225) بعنوان شمس و قهقهه و هو مجموعه روایات عرفانیه، إحداها شمس وزیر و قهقهه فی الأخلاق و الآداب و سلوک الأعاظم، ألفها میر برخوردار المتخلص به ممتاز (القرن العاشر- الحادی عشر) حین کان یقیم بأصفهان عند حسن قلی خان قورچی باشی
ص: 373
شاملو و کان عنوان الکتاب أولا رعنا و زیبا کما ذکرناه بهذا العنوان أیضا فی (11: 241) و بعد التصرف فی مطالبها سماه المؤلف ب محفل آرا و فی المره الثالثه ب محبوب القلوب کما مر أیضا فی (20: 141) و أما المنتخب یوجد فی (الرضویه 4/ 944 أدبیات 4872) کتبها مشتری الخراسانی حدود سنه 1294
ترجمه من المتن الإفرنسی، للسید مهدی خان المستوفی بن علی أکبر المستوفی، فرغ منه فی سنه 1304، و رتبه علی سته أبواب: 1- التاریخ العام 2- الجغرافیا 3- تاریخ الطبیعی 4- الفیزیک 5- الهیئه 6- المعلومات المتنوعه (من: الهندسه، تقسیم الأزمنه، المسکوکات، معرفه المنسوجات، التلغراف، أمراض الحیوانات) کان المترجم من تلامذه دار الفنون القدیم، و بعد الإطراء علی أساتذته، سیما موسیو پروسکی خان السرتیب معلم اللغه الفرانسویه و الجغرافیا یقول عزمت بعد الفراغ عن التحصیل و التعلیم بترجمه کتاب من اللغه الفرانسیه إلی الفارسیه تشتمل علی أنواع العلوم أوله: [حمد موفور حضرت مالک الملکی را سزاست، عز شأنه، که درجات ارتفاع آفتاب ] نسخه منه فی (طهران، الملیه 210 ف) کتابته 1304 فی 122 ورق
لبعض الأصحاب، رأیته فی حواشی أمالی الصدوق فی کتب السید محمد الیزدی فی النجف، و علی ظهره تواریخ بعضها سنه 1000
فی الکیمیاء، لمؤلف گنج العالم أحال فیه کثیرا إلی هذا الکتاب
فارسی فی الأدعیه، للحاج سید محمد علی بن محمد الشاه عبد العظیمی النجفی المدفن مطبوع فی سنه 1333
فی موقوفات مدرسه الصدر فی النجف راجعه
للمولی محمد مقیم بن عبد الهادی، فرغ من تألیفه فی جمیدی الثانیه من سنه 1173، و هو فارسی مرتب علی مقدمه و اثنی عشر
ص: 374
بابا و خاتمه، فیه أصول الدین و فروعه و تواریخ المعصومین و بعض أعمال النیروز و النیسان و أحکام الصید و الذبائح و أحکام الأموات، و قد ألفه بالتماس التفات علی خان، أخذه و جمعه من الکتب المعتبره، رأیته عند الشیخ مهدی الکتبی الترک بکربلاء، بخط علی رضا بن صادق کتابته 1253
فارسی فی أدعیه شهر رمضان، للحاج سید مهدی الیزدی الحائری، طبع سنه 1294
للشیخ علی ابن الشریعتمدار الحاج مولی محمد جعفر الأسترآبادی الطهرانی، المتوفی سنه 1315 ذکره فی کتابه غایه الآمال
مر بعنوان مراد المسافر 20: 296
للمیرزا محمد إبراهیم النیریزی الشیرازی انتخب من الکتاب أولا فی مشهد خراسان سنه 1299 و سماه علی ظهره منتخب ثم بعد ذلک أکمل تمام ما أسقطه فی انتخابه و أدرج الجمیع فی محلها من هوامش النسخه، و هی من کتب (المشکاه) المهداه إلی (دانشگاه) کما ذکره ابنی فی فهرسها (2: 507)
للمیرزا محمد بن عنایت أحمد خان الکشمیری الدهلوی المتوفی سنه 1235 قال فی نجوم السماء: انتخب منه الأنساب المشهوره بإسقاط تراجم الحفاظ و المحدثین
مر الأصل فی (2: 398) و هو للفیض الکاشانی المذکور فی (9: 853) ذکر فیه سیرته العلمیه و دافع عن آثاره الحکمیه و العرفانیه و أما المنتخب فیأتی بعنوان اسمه هدیه الأشراف
الذی هو للشیخ أبی علی محمد بن همام الإسکافی المتوفی سنه 336، قال المجلسی الثانی عند ذکره لکتاب التمحیص فی أول البحار أن المنتخب عندنا” المجلس الثانی” و ینقل الزنوزی، فی جواهر
ص: 375
الاخبار عن منتخب الأنوار
یأتی بعنوان نور الأنوار
فی أحوال المهدی علیه السلام مر بعنوان کتاب الغیبه
لبعض الأفاضل من الشیعه، عده بعض تلامیذ المجلسی الثانی مما ینبغی أن یدرج فی البحار، کما ذکره فی آخر البحار.
أصله لشرف الدین رامی حسن بن محمد، المتوفی 795. ألفه باسم الشیخ أبو الفتح أویس بهادر خان الجلائری (757 776)، فی عشرین بابا فی توصیف أعضاء المحبوب بنظم و نثر. أوله: [حمد و ثنا خالقی را علت کلمته که در مبدأ خلقت وجود خاکیان را]. طبع. و طبع ترجمته باللغه الفرانسیه لکلمان هوارت. أما المنتخب لمحمد کریم بن مهدی خان التبریزی، فی
تسعه عشر بابا و خاتمه. أوله: [حمد له ... اما بعد، چنین گوید أقل عباد محمد کریم بن مهدی خان تبریزی ... باب أول در صفت موی، و آن سه نوع است: معقد و مجعد و مسلسل ] یوجد بطهران (الملک 2/ 6149) ضمن مجموعه (ص 41- 47).
فی الأدعیه التی یتکرر فی الیوم و اللیله و الأسبوع و السنه، للمحقق المحدث المولی محمد المدعو بمحسن بن الشاه مرتضی الکاشانی المتوفی سنه 1091. فرغ منه سنه سبع و ستین و ألف 1067 و هو فی خمسمائه بیت، کما فی فهرس کتبه، و فی بعض النسخ خمسمائه و خمسه آلاف بیت و هو الأصح ظاهرا.
تألیف الغزالی بالفارسیه. أوله:
[حمد بی نهایت و مدح بی غایت ...]. فی مائتی و خمسین بیتا ضمن مجموعه کتابتها سنه 1284 فی مکتبه (المشکاه).
ص: 376
للمولی محمد هادی بن مرتضی بن محمد مؤمن بن مرتضی الکاشانی، أخو نور الدین بن محمد بن مرتضی، مؤلف درر البحار، انتخبه فی حیاه المجلسی الثانی، أسقط عن البحار المکررات و الأسانید و کثیرا من البیانات، و رتبه علی مقدمه ذات فصلین: أحدهما فی أسماء الکتب و الثانی فی اعتبارها، کما فی البحار ثم اثنی عشر کتابا: 1- فی ما یتعلق بالمبدإ و المعاد 2- قصص الأنبیاء 3- أحوال خاتمهم 4- فی مجمل الإمامه (؟) 5- فی النقض بعد النبی صلی الله علیه و آله 6- فضائل علی علیه السلام 7- فضائل الصدیقه إلی الباقر 8- فضائل سائر الأئمه 9- الإیمان و الکفر 10- العبادات 11- الروضه 12- الإجازات. یوجد فی مدرسه سپهسالار مجلده الأول فی المبدأ و المعاد و ما یتعلق بهما، و مجلده الثانی فی قصص الأنبیاء، و مجلد ناقص فی الصلاه و الجمیع یقرب من خمسمائه ورقه کما فی فهرسها.
أخرج منه أخبارا موافقا لبعض ما یقوله الإمامیه، للسید محمد علی بن الحاج میرزا محمد الحسینی الشاه عبد العظیمی المعاصر، مؤلف منتخب الأعمال، موجود فی الخزانه الوقفیه للحاج مولی علی محمد النجف آبادی فی النجف. أوله: [الحمد لله رب ...]. و ذکر اسمه و اسم الکتاب.
یأتی بعنوان منتخب صحیح البخاری.
لمحمد عالم بن حافظ جان محمد، إمام الجماعه و الخطیب فی إحدی مساجد الدهلی بهند، تاریخ مختصر عام فارسی، ألفه فی 1115 یوجد فی (پاریس، الملیه) کتابته بتاریخ المذکور، کما فی الفهارس.
الأصل لعطائی النیسابوری عطاء الله المشهدی المذکور فی (10: 727) و المتوفی بطوس. ألفها باسم الأمیر علی شیر النوائی فی (10 ج 2/ 899) مع مقدمه فی العروض و بعدها ثلاث صناعات: 1- المحسنات اللفظیه 2- المحسنات المعنویه 3- المحسنات اللفظیه و المعنویه، و لها خاتمه فی عیوب الشعر و یظهر الرجاء فی أوله و آخره أن ینقل تکمیل الصناعه المذکور فی (4: 419) إلی البیاض. أوله: [صنائع مدائح بی قیاس و بدائع لوائح شکر
ص: 377
و سپاس آن صانع ...]. نسخه منها فی (لنینگرادCCCXIX ) کتبت فی (1 ج 2- 898) و النسخه کانت من موقوفات الشاه عباس فی 1017 علی مزار جده الشیخ صفی بأردبیل و نسخه أخری فی (دانشگاه 1/ 4995) کتبها جمال الدین ابن قطب الدین فی یوم الاثنین (12 رجب 922) بقلم النسخ.
و أما المنتخب فیسمی أیضا ب مختصر بدائع الصنائع و هو لمحمد نصیر ابن الحاج خلف القزوینی. أوله: [حمد له ... چنین گوید ... محمد ...]. نسخه منه فی (دانشگاه 6/ 4387) کتبت فی (14- محرم 1130) فی أصفهان فی 32 ص و ذکر فی فهرس المکتبه إنها بقلم محمد نصیر و تاریخ الانتخاب 898 و معها مختصر حلل مطرز له أیضا ضمن المجموعه المؤرخه (1129- 1147).
أو انتخاب ... الأصل للغزالی مؤلف کیمیای سعادت المذکور منتخبه بعدا، اختار مؤلف المنتخب هذا خمسین کلمه من کلمات قصار الحکماء و الأکابر عن کتابه. أوله: [امام غزالی در کتاب بدایه الهدایه آورده است که روایتست از سفیان ثوری ...]. نسخه منه فی (دانشگاه 36/ 2398) کتبت بقلم النسخ و النستعلیق ضمن المجموعه المؤرخه (909- 920) و نسخه أخری فی (الملک 28/ 4379) کتبت بقلم النستعلیق فی 1056 علی هامش المجموعه.
الأصل لعلی بن محمد بن یحیی الشریف البکری الموصلی، المذکور فی (3: 100). فارسی فی النجوم، و النظر فی الطوالع، نسخه شایعه. إما المنتخب لعلی بن نجم الدین التونی، فی مقدمه و 12 بابا. یوجد فی طهران (إلهیات 16 د) بخط المؤلف أو کتبت عن خطه فی الخمیس 1 ع 1/ 861 فی 196 ورق. کما فی فهرسها.
فی مقدمه و 12 باب لا نعرف المنتخب الا أنه لم یعمل تصرفا یسیرا فی المتن. أوله: [حمد له. صلاه. بدان که این کتابی است
ص: 378
انتخاب کرده شده از کتاب برهان الکفایه ...]. و النسخه فی (دانشگاه 496) کتبت بخط النستعلیق الدقیق تاریخها حدود (24- ع 1/ 1228) فی 181 ورق.
أیضا للبکری الموصلی، انتخبه بعض الأصحاب، بالفارسیه، و قال فی خطبته: [... و الصلاه علی رسوله محمد و آله أجمعین ...]. و النسخه بخط محمد علی بن محمد العباسی الهاشمی الکرمانی فی سنه 1198 عند الحاج شیخ محمد سلطان المتکلمین بطهران. و نسخه من الأصل فی (أونیورسیته 4/ 1418) کتبت فی (14- صفر- 814، فی الهامش و صورته فی (دانشگاه) تحت رقم 254 و أخری من الأصل فی (طهران- ملی، 994 ف) کتبت فی القرن التاسع فی 58 ورق.
للشیخ حسن بن سلیمان بن خالد الحلی، مر فی (21: 182) بعنوان مختصر البصائر لإطلاقه علیه أیضا.
ذکرنا الأصل فی (3: 155) و توجد عده نسخ من منتخباتها فی المکتبات منها فی: (إستانبول طوپقپوسرای 1690.) کتبت فی سنه 945 فی 11 ورقه و (طهران، الدکتور مفتاح) کتبت بقلم النستعلیق فی رمضان 970 و النسخه مذهبه و ثلاث نسخ مذهبه بقلم النستعلیق الجید فی (طهران المکتبه الملکیه: (10039) 438 ف) کتبها علی فی آخر شعبان 968 فی 46 ص و یحتمل أن اسم الکاتب [محیی ] فغیروه و بدلوه ب [علی ] و (352- 440 ف) کتبها شاه قاسم فی (5- رمضان 996) فی 38 ص و (353- 439 ف) کتبها شاه محمود النیسابوری فی القرن العاشر فی 20 ص مع صوره جمیله من مجالس الطرب و نسختان فی: (طهران، سپهسالار 459) کتبت بقلم النستعلیق الجید فی القرن العاشر و النسخه مذهبه فی 23 ورقه و (المشهد، الرضویه 2/ 10273 غیر المفهرسه) کتبت بقلم النستعلیق- ممزوجه بالشکسته فی القرن الثالث عشر فیما یقرب من 650 بیتا.
الأصل لعبد الرحمن الجامی، المذکور
ص: 379
فی (9: 188). و هو نظیر گلستان للسعدی الشیرازی، ألفه لابنه ضیاء الدین یوسف، باسم السلطان حسین میرزا بایقرا (842- 911)، فی 892، فی ثمانیه (روضه) و کل روضه فی ثمانیه (آیین). طبع مکررا، و ترجم إلی الألمانیه. و طبع شرحها بالترکیه الموسومه ب هدایه العرفان. أوله: [چو مرغ امر ذی بالی ز آغاز].
و المنتخب فی (پنجاب، پبلک لائبریری) ضمن مجموعه کتابتها 1019- 1059 کما فی فهرسها.
أو خلاصه الخمسه أو پندهای پنج گنج الأصل لنظامی الگنجوی المذکور فی (7: 264) و (9: 1207) و المنتخب حسب الموضوع، لا نعرف مؤلفه نسخه شایعه، غیر أن فی تعداد أبوابها اختلافات، بعضها فی 30 و بعضها 35 و بعضها 36 و 37 و بعض النسخ فی قسمین و کل قسم فی أبواب: فی التوحید، النعت، الصدق، الصبر، الرزق، القناعه، العدل أوله: [حمد له بر أصحاب دولت و مکنت واجب و لازم است که بعد از قرائت قرآن ] أقدم نسخه اطلعت علیها فی (أسعد أفندی 2918) بخط الشیخ محمد ابن أحمد، کتابتها أول ذی الحجه 883 فی 35 بابا
للشیخ عبد الله بن الحاج صالح السماهیجی البحرانی المتوفی سنه خمس و ثلاثین و مائه و ألف 1135 فارسی انتخبه من الرساله البهبهانیه التی کتبها فی أحکام الأموات کما مرت
الأصل لأفسر القاجار أوله:
به روزگار جوانی بیازمای کسان
ببین فرشته خصالند یا که دیو و ددند
یوجد نسخه منه فی (مشهد، فرهنگ و هنر ألف 10) کتبت بقلم النسخ الجید و لعلها ساقطه الآخر و قد أهداها الناظم فی سنه 1350 إلی المکتبه النادریه فی مشهد و النسخه فی 15 ص و أما منتخبه توجد فی (طهران، دانشگاه 5104) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الرابع عشر فی 15 ص
للأمیر غیاث الدین خواند میر ابن
ص: 380
همام الدین (880- 942، مؤلف حبیب السیر و غیره ذکر فی ترجمته علی ظهر حبیب السیر المطبوع فی بمبئی
للشیخ دخیل بن الشیخ طاهر الحجامی المتوفی سنه 1285، و النسخه بخطه فی مجموعه عند الشیخ طاهر الحجامی المعاصر
فی بیان ما فی کتاب الله الآفاقیه و الأنفسیه من الحروف و الکلمات و الآیات، و تطابقهما، للسید حیدر بن علی العبیدلی الآملی قال فی أول کتابه جامع الأسرار: إنه ألفه بعد کتاب منتخب التأویل هذا و وصفه کذلک و لعله المعروف ب التأویلات کما مر
الموسوم ب جامع الفوائد أو کنز جامع الفوائد، مر بالعنوانین
کأصله للمولی محمد طاهر ابن محمد مؤمن القزوینی أوله: [حمدی که قاریان خوش الحان و حاملان کلام ملک علام در هر صبح و شام ] ذکر فیه أنه أخذ العلوم عن والده المرحوم و بترغیبه تتبع کتب التجوید، و کتب فیه رسالته الموسومه ب التجرید ثم انتخب منه بالفارسیه هذا المنتخب لولده و بأمر سلاله السلاطین المیرزا سی گرگین، و رتبه علی مقدمه و أربعه عشر فصلا و خاتمه، و المقدمه فی فضل حمله القرآن، و النسخه بخط السید محمد جعفر بن نور الدین محمد بن زین العابدین الحسینی، کتبها فی حیاه المؤلف و فرغ الکاتب فی لیله الأحد فی جمیدی الثانیه سنه 1117، و علق علیه حواشی منه بخطه أیضا، و وصف المؤلف ب: [أفضل الفضلاء و أعلم العلماء] و هذه النسخه منضمه إلی سراج المضلین تألیف السید محمد جعفر المذکور عند السید عبد الحسین الحجه بکربلاء و تم علی ید المؤلف فی شعبان سنه 1112 کما فی نسخته؟
لمحمد رضا بن محمد جعفر بن موسی الرضا الهمدانی، المتخلص بقاری فرغ منه فی غره رجب سنه 1226 أوله: [
/ کل أمر ذی بال لم یبدأ ببسم الله فهو أبتر ...
اما بعد بدان أیدک الله تعالی این رساله ای است
ص: 381
در علم تجوید] و النسخه فی (قاهره- دار الکتب 2/ 5 قراءات فارسی) و لعله بخط المؤلف کتبت فی سنه 1226
المتن للسید جعفر الدارابی صاحب إجابه المضطرین کما مر فی (3: 471) مرتب علی ثلاثه أطباق و خاتمه، بین فی الخاتمه حکم العقل حول السیاسه و التدبیر أوله: [الحمد لله و جاعل الظلمه و النور و بعد، شیرین مقالی که سرزند از شکرین قائلی ] نسخه منها فی (دانشگاه 420) کتبت بقلم النسخ فی 1235 فی 57 و نسخه أخری فی (الملک 1225) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الثالث عشر لمکتبه جهانگیر میرزا و علیها عرض المؤرخه 1236 و هو فی 423 ورقا أما المنتخب لتلمیذه باقر بن إبراهیم من المائه الثالثه عشر مرتب علی ثلاثین بابا أوله: [الحمد لله الذی لم یتخذ ولدا اما بعد، چنین گوید باقر بن ] نسخه منه فی (دانشگاه 1391) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الثالث عشر فی 105 ورقا
الأصل لعبد الرحمن الجامی، المذکور فی (9: 188) له منتخبات منها فی (طهران، الملیه 6/ 101 ف) من القرن الثانی عشر
للشیخ محمد ابن الحاج قنبر بن کور علی المدنی الکاظمی، المتوفی 1314 فرغ منه 1294 رأیت النسخه بخطه فی خزانه (الصدر)
الأصل للخاقانی الشیروانی، المذکور فی (3: 453) و المنتخب بخط عبد الرشید الدیلمی، الخطاط من القرن الحادی عشر فی (طهران، الملکیه 305- 350 ف)، فی 66 ص
الأصل للمولی مصطفی التبریزی، و المنتخب أیضا للمؤلف نفسه، مر باسمه تحفه الأبرار 3: 407 انتخبها بأمر المیرزا محمد شفیع المنجم و ولده المیرزا محمد مقیم المنجم فی مقدمه و بابین و خاتمه فی سنه 1067 المقدمه فی فضل القراءه و آداب التعلیم الباب الأول مخارج الحروف فی خمس فصول
ص: 382
و الباب الثانی فی مندوبات القراءه فی خمس فصول أیضا خامسها فی ثلاث مقاصد و فی دیباجته صرح باسم الکتاب و المؤلف و المهدی إلیه نسخه منها فی (دانشگاه 4074) کتبه محمد رضی بن محمد شریف الأصفهانی فی القرن الحادی عشر و هو فی 35 ورق
مر الأصل فی (13: 15) بعنوان شرح قصیده المیر فندرسکی للحکیم المولی عباس الشریف الدارابی المتوفی سنه 1300 ألفها لحسام السلطنه السلطان مراد الوالی بفارس فی أواخر القرن الثالث عشر، و أورد فی شرح کل بیت من القصیده أصول العرفان، طبع بطهران بتصحیح و تحشیه من فضل الله اللائق فی سنه 1337 ش فی 81 ص، و للمؤلف شرح دعاء الکمیل کما مر فی (13: 259) و ترجمناه فی النقباء: 981 و أما منتخب تحفه المراد هذا، موجود فی (الرضویه- 205- أدبیات) کتبها علی أکبر بن محمد رحیم الشیرازی بقلم النسخ فی (غره- ع 2/ 1299)
مر الأصل فی (4: 29) و هو للشیخ العطار المذکور فی (9: 729) نسخه المنتخب باسم أسرار الأبرار فی (طهران، موزه، 3592) و قبلها علم تذکره و موعظه کلاهما مجهول المؤلف، الا أن المظنون أن الکتابین لمؤلف واحد و المجموعه من وقف الشاه عباس علی مقبره الشیخ صفی فی سنه 1017 و علم تذکره مرتب علی 84 بابا و کل باب باسم إحدی الفضائل مع آیات القرآن و أخبار النبی و حکایات المشایخ و الأقطاب و ذکر فی مقدمته فهرست المطالب أوله: [الحمد لله القدیم الفاطر العظیم القادر القاهر الغنی الغافر اما بعد بدان که این کتابی است که جمع شده است در علم تذکره و موعظه و مبوب شده است به هشتاد و چهار باب و هر بابی به آیتی از کلام باری ] و کتبها غیاث الدین بن إبراهیم معلم البلیکجانی فی یوم الخمیس (16- ع 2/ 987)
للشیخ هلال الدین إسماعیل الخوئی أدرجه کتابه فی جلیس الواحد و أنیس الفارد، الموجود ممزقه عند الشیخ محمد علی
ص: 383
یعقوب، و قال فی آخره: [و این آخر کتاب تذکره الخواتین است و ما بسلیقه خودمان آن کتاب را منتخب کردیم فی صبح عید الأضحی یوم الثلثاء 1312] و جعل له بعنوان [ختم و تتمیم ] خاتمه أورد فیها خصوص أمهات المؤمنین و زوجات النبی صلی الله علیه و آله أداء لحقوق الوالده و ذکر منهن إحدی عشره، علی ترتیب الحروف، ابتدأ بأم حبیبه و ذکر فی بعض المقامات أن مؤلف تذکره الخواتین المیرزا محمد تقی
فارسی، نسخه منه فی (دانشگاه 3/ 3157) کتبت بقلم النستعلیق فی سنه (1254- 1255) و هو فی أربع مقالات، أولها فی 19 باب و الثانی فی جزءین و الثالث فی ثلاثه أبواب و الرابع فی 13 باب و المحتمل أن أصل الکتاب لعلی بن عیسی فی ثلاث مقالات.
للشیخ علی نقی الکمره إی، انتخب منه أربعه و عشرین شاعرا، و ینقل عنه سعید النفیسی فی جستجوی أحوال شیخ عطار بعنوان انتخاب و نسخه منه عند السید محمد المحیط بطهران.
لداود الأنطاکی الضریر، فی خزانه الحاج علی محمد فی النجف بخط المولی محمد أمین بن الحاج فرج الله التستری، فرغ منه سنه 1163 و لعله انتخبه بنفسه کما انتخب أشیاء آخر کلها فی هذه المجموعه بخطه.
الأصل للمیر سید شریف الجرجانی، المذکور فی (9: 521) و هو شرح فارسی بسیط للغات القرآن علی ترتیب السور، و فی أواخر القرن التاسع جاء عادل الخراسانی المذکور فی (9: 663) فغیر نظام الکتاب، من دون تصرف فی متنه، و جعلها علی ترتیب الحروف و کتب لها مقدمه ثانیه بنفسه جعلها قبل مقدمه الجرجانی التی أوردها أیضا مع حذف البسمله و الحمد له. و الیوم لا نجد نسخه من الکتاب الا ما رتبها عادل المذکور.
أوله: [بدان أیدک الله تعالی که ترجمان تعریب ترزقان است و در وی سه لغت ...] و فی بعض النسخ: [الحمد لولیه و الصلاه علی نبیه ... اما بعد، این کتاب ترجمان
ص: 384
علامه ... جرجانی است که ... بدان أیدک إلخ ] و طبع الکتاب بإیران فی 1330 کما طبع بتبریز فی 1313 و طبع أیضا فی 1333 ش بمقدمه من محمد الدبیر سیاقی.
أما المنتخب: یوجد فی طهران (دانشگاه 3/ 5352) نسخه بخط عبد القادر ابن الملا یحیی ضمن مجموعه کتابتها 1101. أوله: [... الحمد لله علی نعمائه و الصلاه علی أنبیائه، بدان که این رساله انتخابی است بر ترتیب حروف تهجی از ترجمه قرآنی که محقق ... أمیر سید شریف جرجانی ... کرده. إنه قریب مجیب (الألف) آل خانه ].
الأصل یسمی ب التوسل إلی الترسل لبهاء الدین المنشی البغدادی، الذی کان حیا فی سنه 588 و منشی علاء الدین تکش خوارزم شاه (568- 596) کما أشرنا فی (9: 990) و هو مرتب علی ثلاثه أقسام:
1- المناشیر الدیوانیه و الفتوح و العهود 2- الأمثله و المکاتبات التی صدرت من حضرات الأجل إلی الملوک و الأصحاب و الأطراف 3- الإخوانیات و المخاطبات التی کتبها إلی الأعاظم و المخادیم. و طبع باهتمام من حسن بهمنیار و أما المنتخب
یوجد فی (الملک 54/ 6323) کتبه صادقا التبریزی فی محرم 1009 و النسخه فی مجموعه من المکاتیب و المناشیر مع عنوان انتخاب از ترسل بهایی.
للشیخ نور الدین محمد بن مرتضی بن محمد مؤمن الذی هو أخ المحدث الفیض الکاشانی و هو صاحب الأدعیه الکافیه، الذی مر فی (1: 398)، توجد نسخه الأصل من المنتخب فی (ج 1- 1111) کما کتبه المشکاه إلینا. و تاریخ کتابه النسخه سنه 1114، و نسخه أخری منضما إلی تنویر القلوب له، فی مکتبه السید محمد جواد بن إسماعیل بن حسن بن إسماعیل ابن محمد رضا بن عبد الرزاق السمنانی الکرمانشاهی، انتخب فیه خمسه عشر کتابا بعضها فی الأدعیه و بعضها فی المعارف و الأخلاق، بعضها من تصنیف نفسه و بعضها من تصنیف عم والده.
ص: 385
للشیخ أبی علی بن سینا، فی الحکمه، عناوینه: [تعلیق: أن العالم انما یصیر مضافا إلی الشی ء المعلوم ...]. و النسخه فی مجموعه رسائل لجمع من تلامیذ المولی صدرا، مثل الشیخ حسین التنکابنی و المحدث الفیض و المولی عبد الرشید و غیرهم، کلها بخط یاقوت بن عبد الله الحیدرآبادی الملقب بتسلیم فی سنه 1069 و الظاهر أن المنتخب أیضا لبعض تلامیذه و الموجود منه یقرب من ألفی بیت عند السید أبی القاسم الخوانساری فی النجف.
للسید محمد علی الشاه عبد العظیمی المتوفی سنه 1334 طبع فی القطع الثمنی و مر له منتخب الأعمال و منتخب البخاری.
للسید علی خان بن السید خلف بن عبد المطلب الحویزی المشعشعی الذی قال فی الریاض فی حقه: إن أکثر فوائد کتب المحدث الجزائری السید نعمه الله، مأخوذه من تصانیف هذا السید، یذکر فی هذا التفسیر أولا کلام المفسرین، من النیسابوری و الزمخشری، فی الکشاف و القاضی و الطبرسی فی مجمع البیان، و العیاشی و القمی و غیرها، ثم یذکر ما لم یتفطنوه شرع فیه فی جمادی الآخر سنه ست و ثمانین و ألف 1086 و وصل إلی تفسیر سوره الرحمن فی ربیع الأول من سنه سبع و ثمانین و ألف و لا أدری أنه تمم أولا.
انتخاب عن التفاسیر المعتبره، للشیخ المعاصر المیرزا موسی بن المیرزا أحمد المجتهد بن المیرزا موسی الطهرانی، طبع بعضه متفرقا علی هامش القرآن المطبوع فی سنه 1330.
مر بعنوان مختصر تفسیر الأئمه 20: 189.
تفسیر منثور فارسی، للمیرزا مهدی القمشه إی المتخلص ب إلهی.
لبعض الأصحاب، یوجد عند السید شهاب الدین بقم، لم یعلم عصره و تاریخه.
اسمه إشارات التفسیر فی بشارات
ص: 386
التذکیر المستخرج من تفسیر العتیق بالفارسیه یوجد فی (دار الکتب) فی 209 ورق تاریخها محرم سنه 664، 694؟ و هو من تفسیر سوره مریم إلی آخر القرآن لا نعرف المنتخب، أما مؤلف الأصل فهو أبو بکر عتیق بن محمد النیسابوری الهروی فرغ من تفسیره فی سنه 480 فی أربع مجلدات. و طبع بطهران باهتمام الدکتور یحیی مهدوی و مهدی بیانی.
لبعض العلماء المتأخرین فرغ منه سنه 939 و النسخه عند السید شهاب الدین أیضا، و هو بخط المؤلف، أوله: [الحمد لله الذی لا من شی ء خلق و منه تعالی غیره رزق ... أنه قد انتخبه قبلی غیری و لکنه لم یف بحقه فشمرت الذیل فی هذا الشاق و أخذت المنتخب و کان بخط مؤلفه فی خزانه کتب الإمام سید الشهداء علیه السلام بکربلاء و أضفت إلیه ما لا بد منه و حذفت ما ینبغی حذفه فطلع من ما بین الأصل و الفرع هذا المختصر ...].
للمولی سلام الله بن عارف بن محمد العارفی الموغاری، هو الذی وجد بخط مؤلفه فی الخزانه الحسینیه و انتخب منه المنتخب السابق علی ما یستفاد من بعض القرائن و إن لم یذکر ذلک فی نفس المنتخب کما نقلنا عنه.
لبعض الأصحاب، موجود بخط قدیم فی خزانه السید محمد علی هبه الدین الحسینی الشهرستانی.
لمحمد شریف بن محمد باقر النوری، ألف أصلها فی بلده قم، ثم کتب المنتخب فی سبع قراءات بأمر الشیخ محمد القاری الکاظمی باسم المیرزا مرتضی فی عهد الشاه سلیمان الصفوی (1077- 1105) فی بلده أصفهان و رتبه علی دیباجه و مقدمه و أربعه عشر أبواب و خاتمه أولها: [الحمد لله الذی أنزل علی عبده الفرقان اما بعد چون این بی بضاعت ]
أو تقویم شرعی، الأصل و المنتخب کلاهما للسید محمد صالح الخاتون آبادی، صهر المجلسی الثانی، کما مر فی (4:
ص: 387
397 و 403) أول المنتخب: [حمد له صلاه اما بعد چنین گوید محمد صالح چون مراعات ساعات شرعی و ترک ملاحظات نجومی از لوازم ایمان ] نسخه خط المؤلف فی (إلهیات 2/ 450 د) کتبه بقلم النسخ فی (ج 1- 1111) و معه تقویم المؤمنین أیضا بخط المؤلف و ترجمناه فی مصفی المقال القائمه 201
و حواشی مصنفه علیه و حواشی الآقا محمد علی الکرمانشاهی علی نقد الرجال، للسید محمد الهندی النجفی المتوفی سنه 1323، و هو رجال مبسوط مرتب علی الحروف و فی آخره الکنی و الألقاب، انتخبه مما ذکر و فی أوله ذکر اصطلاحات الآقا محمد علی و جعل رمز اسمه [غا] و النسخه بخط المؤلف عند ولده” المؤلف” السید رضا الهندی
لعلی أکبر بن عبد العلی الکرمانی، ذکر فی المقدمه هجرته من بلدته إلی کرمانشاه، و یحتمل أن یکون المؤلف ما مر ذکره فی أسرار الصلاه فی (2: 50) أوله: [سپاس بی حد و ستایش بی عد، بی مثیلی را سزاست ] و هو مجموعه حکایات دینیه و أخلاقیه، ألفها فی 1269 بکرمانشاه توجد نسخه منه مع منتخب نور العیون له الآتی ذکره فی طهران (دانشگاه 898 و 889) بخط المؤلف
فی النجوم، و المولی مظفر هو ابن محمد قاسم المنجم الجنابذی معاصر الشاه عباس و شارح بیست باب فی سنه 1004، و النسخه بخط المولی محمد أمین بن الحاج فرج الله التستری و لعله انتخبه بنفسه فرغ منه (12- ج 2- 1163) فی مجموعه فی خزانه الحاج علی محمد النجف آبادی (التستریه)
لبعض الأصحاب، حکی عنه القاضی عبد النبی ابن عبد الرسول الأحمدنگری قوله بولاده الحجه بن الحسن العسکری عن أمه نرجس لیله الجمعه النصف من شعبان سنه 255 و أن غیبته الصغری عصر المعتمد سنه 266 و الکبری عصر راضی بن المقتدر سنه 328
ص: 388
و یوجد بهذا العنوان مجهوله المؤلف فی (حیدرآباد، موزه سالار جنگ 429 تاریخ- 264 ف) بخط من القرن الحادی عشر ذکر أنه تألیف أحد الإیرانیین فی 1020 و هو فی سته دفاتر: 1- فی تاریخ الأمیر تیمور گورکان و أولاده 2- ظهیر الدین بابر إلی سنه السادس من جلوس جهانگیر، سنه 1020، 3- حکام دکن 4- حکام سند 5- سلاطین گجرات و مالوه 6- سلاطین بنگال أوله: [چون سلطنت بعد از قتل میر حسین با محمد قرار گرفت، ضرورتا مجملی از أحوال میر حسین و إلی بلخ ]
فارسی لجک جیون داس بن منوهر داس الگجراتی، المتوفی 1139 ألفه بأمر الشاه عالم الأول 1119- 1124، و هو تاریخ التیموریه الهندیه من الأمیر تیمور الگورکان إلی أکبر پادشاه سنه 995 أوله:
[از کرم عام آفریدگار و فضل تمام پروردگار] یوجد فی (المتحف البریطانی 7658A dd ) کتابته 1144 و أخری فی (الآصفیه 1648 تاریخ) کتابته 1149
أو أحسن التواریخ تاریخ فارسی عام لحسن بن محمد الخاکی الشیرازی أوله: [زبان قلم و قلم زبان را قدرت و قوت ] یوجد فی پاکستان (لاهور، پنجاب پبلک لائبریری 9، 297 حسن) من القرن الثانی عشر، فی 164 ورق کما فی فهرسها
فارسی، لسداسکه الهندی، مؤلف تنبیه الغافلین و هو فی تاریخ الهند إلی سنه 1233 فی مجلدین أوله: [مخزن، مخزن نقود حمد و سپاس ] یوجد فی (المتحف البریطانی 1698A dd ) کتبت حول 1260
أصله لشنیدلر المهندس الإفرنجی، ألفه باسم ناصر الدین شاه القاجار (1264- 1313) فی سنه 1313 و هو تاریخ عام للبلاد الآسویه و قلیل من أوضاعها الجغرافیه و للمؤلف منتخب التواریخ آخر فی تاریخ البلاد الأروبیه و هو بترتیب التهجی و یشرع بإیران من البدء إلی سنه التألیف، ثم أفغانستان من البدء إلی إماره الأمیر عبد الرحمن خان، و ینتهی
ص: 389
بمتصرفات هلندا أوله: [منتخب التواریخ ممالک و سلاطین آسیا، تألیف کمترین شنیدلر چون سأل قبل تاریخی از دول أروپ بنحو اختصار مسطور نموده، لازم دید که تفصیلی از تواریخ کل آسیا] یوجد فی طهران (الملک 6312) بخط محمد حسن بن جعفر خان القاجار، کتابته جمعه 1313 و أخری فی طهران (الملیه 581 ف) کتابته 1314
أیضا لشنیدلر، المذکور آنفا لم یذکر فی کلاهما المترجم، و یحتمل أن یکون الترجمه لإحدی تلامذه مدرسه دار الفنون أو باشتراک عده منهم و هو تاریخ عام للبلاد الأروبیه و بعض أوضاعها الجغرافیه، حسب ترتیب التهجی لأسمائها، و یشرع من آلمان و یختم بدولت آل عثمان قسمها الأروبی أوله: [این مختصری است در تاریخ ممالک و سلاطین أروپ که تقریبا از أوان هجرت تا بزماننا هذا] یوجد بطهران (الملیه 599 ف) بخط أرسطو بن المیرزا أمان الله التویسرکانی، کتابته 1307، فی 117 ورق کما فی فهرسها
فارسی کبیر طبع سنه 1350، للشیخ المولی هاشم بن محمد علی الخراسانی، المتوفی بها فی ذی القعده سنه 1352
للشیخ عبد القادر البداونی بن ملوک شاه المتوفی حدود 999 إلی 1004 و هو فی تاریخ هند إلی سنه 1004، الذی توفی فیها المؤلف، کما أرخه تلمیذه فی کتابه ثمرات القدس، هو من مآخذ خزانه عامره، و ترجم المؤلف فی ص 323 و ذکر أنه کان من تلامیذ الشیخ مبارک و ملازم ولدیه الشیخ فیضی و الشیخ أبو الفضل مده أربعین سنه لکنه لم ینصفهما فی تاریخه هذا و المؤلف کان شاعرا و یتخلص بقادری، و یحتمل أنه کان حنفیا، و التاریخ طبع بکلکته فی سنین 65- 1869 م فی ثلاثه أجزاء: 1- تاریخ الأمیر ناصر الدین سبکتکین المتوفی 367 إلی آخر عصر همایون پادشاه م (963) و فیها شرح أحوال عده من الشعراء 2- فی أحوال أربعین سنه من عصر أکبر پادشاه، و فیها شرح القوانین و أصول المدنیه و مجادلات الفکریه فی هذا العصر 3- فی شرح أحوال المشایخ و العلماء و الشعراء
ص: 390
عصر أکبر پادشاه أوله: [ای یافته نامها ز نام تو رواج- شاهان بدرت چو ما بدیشان محتاج ]
لمحمد یوسف بن رحمت الله الأتکی أصلا و وطنا و الکنعانی مولدا، من القرن الحادی عشر، و هو تاریخ فارسی عمومی، إلی سلطنت الشاه جهان التیموری الهندی (1037- 1067)، ألفه فی 1056. و شرع بعد المقدمه فی أقسام: 1- الأنبیاء و الحواریون 2- ملوک إیران و العرب و الکلدانیه، ما وراء النهر، بنی إسرائیل، الإفرنج، الصین، المغول 3- النبی محمد صلی الله علیه و آله و الخلفاء الراشدین 4- أعقاب النبی صلی الله علیه و آله فی خمسه و عشرین طبقه 5- الأئمه و الشیوخ و العلماء و الشعراء. ذکر سته نسخ منه فی فهرست نسخه های خطی فارسی: 4204. منها فی (پاکستان دانشگاه پنجاب 139 768) و هی من الباب الثانی من القسم الخامس. أولها: [بعد از حمد و سپاس حضرت باری سبحانه و تعالی و درود حضرت رسالت پناه ]. و نسخه أخری فی (المتحف البریطانی 6695A DD ) کتابتها 139. أولها: [جمیع محامد و ستایش که از مبدأ فیاض من الأزل ].
لصدیق الممالک الکاشانی، المیرزا إبراهیم بن أسد الله الشیبانی (1257- 1327). و هو تاریخ إیران من أولها إلی الشاه طهماسب الصفوی (930- 984) مأخوذ من لب التواریخ تألیف الأمیر یحیی بن عبد اللطیف الحسینی القزوینی (885- 962). و تاریخ الشاه إسماعیل الثانی (984- 985) إلی زمان التألیف. طبع بطهران فی 1326 باسم منتخب التواریخ مظفری علی الحجر فی 551 صفحه، و أما فی نسخه خطیه منه الموجوده فی (أصفهان، عمومی 11397) سمی الکتاب ب منتخب التواریخ ناصری و فی مقدمتها مدح ناصر الدین شاه (1264- 1313). أول هذه النسخه:
[حمد و سپاس آن خدایی را سزاست که سلاطین جهان بر آستانه عظمتش ...
اما بعد، چنین گوید: بنده بی مقدار الحاج میرزا إبراهیم ]. فی 612 ورق. و هی فی خمسه أقسام و کل قسم فی فصول أو مقالات أو أبواب: 1- فی أحوال النبی صلی الله علیه و آله
ص: 391
فی فصلین 2- ملوک إیران قبل الإسلام، أربعه فصول 3- الحکام بعد الإسلام، ثلاثه مقالات و بابین 4- الملوک و الأمراء فی إیران بعد المغول، خمسه فصول و ثلاثه أبواب 5- الصفویه و غیرهم فی أربعه فصول. و نسخه منه فی (کپنهاک، الملکیه، کریستن سن) ذکرت باسم منتخب التواریخ مظفری و قیل إنها بخط المؤلف.
من موقوفات الحاج سید علی الإیروانی فی تبریز، کما فی فهرسه، و لعله الأربعین المعروفه ب الأحادیث القدسیه.
مر أصله فی (4: 495) و مر المنتخب بعنوان أصول فصول التوضیح فی (2: 200).
للسید عباس بن جبرائیل بن محمد بن محمد خان الحسینی البرغانی. فارسی، ألف المؤلف قبل هذا ثلاثه کتب فی التواریخ بأسماء: دفاتر الهموم، دفاتر الغموم، دفاتر العموم، فی طی خمسه سنین، ثم انتخب هذا من تلک الثلاثه. و هو فی مقدمه ثم 120 دفترا و 14 فصلا بعدد خلفاء الأمویین و 38 بابا بعدد العباسیین، ثم (بیانا) فی تاریخ الچنگیز و التاتار و التیمور و 37 بابا و 11 مجلسا بعدد السلاطین الصفوی ثم ملحقات أربعه و ثلاث خاتمات، ألفه فی مدت عشره أشهر و فرغ منه فی
24 ذی الحجه 1313. أوله: [الحمد لله الذی خلق الأشیاء من العدم ]. یوجد فی (المشهد، الرضوی 1/ 9477) بخط المؤلف.
مر أصله فی (11: 162) و هو لناصر خسرو القبادیانی المذکور فی (9: 1154) ألفه فی رجب سنه 422 باسم والی بدخشان، علی بن أسد، جوابا عن 91 مسأله. و طبع ضمن کلیاته (ص 563- 583) فی سنه 1307 ش بطهران أما المنتخب یوجد فی (بادلیان 2/ 792669.).
لبعض الأصحاب، فی النجوم فی اثنی عشر بابا بعدد البروج. نسخه منه فی طهران عند السید محمد ناصر. و مر الجامع الشاهی لأحمد بن محمد بن عبد الجلیل السنجری (السجزی) فی (5: 59) ذکر وفاته فی هدیه العارفین سنه 477 و لکن حقق حیاته فی شیراز بین سنین
ص: 392
358- 360. أما الجامع فنسخه العربیه و الفارسیه موجوده فی المکتبات.
یأتی بعنوان منتخب حدائق الأنوار حسب ما ذکر فی مقدمته.
أوله: [نتف؟ و آداب انتخبت من کتاب جاویدان خرد الذی ألفه أحمد بن محمد بن مسکویه المتوفی سنه (421) ...]. و النسخه ضمن مجموعه استنسخ عنها أبو النجیب الکرخی نسخته فی 528 و کانت کتابه أصل النسخه سنه 420 کما یظهر من النسخه الموجوده عند السید محسن الأمین.
الذی هو معرب جلاء المجلسی و هو فی اثنین و عشرین ألف بیت، کأصله للسید عبد الله بن محمد رضا الشبر الحسینی الکاظمی المتوفی سنه اثنین و أربعین و مائتین و ألف 1242 انتخبه هو من جلائه العربی و جعله فی أحد عشر ألف بیت،
ذکر المنتخب کأصله تلمیذه فی التکمله و رأیت بخط المولی علی نقی بن أبی الحسن القائنی علی ظهر المفاتیح الفیضیه، الذی کتبه سنه 1235، أنه استنسخه بخطه جمله من الکتب و عد منها منتخب جلاء العیون و لعله غیر هذا فراجعه.
أصله لنور علی شاه الطبسی التونی الأصفهانی، راجع (5: 152) و (19: 145). و المنتخب بخط رضا قلی خان المتخلص بهدایت، المذکور فی (9: 1292). یوجد فی کتب (عبد الحسین بیات)، کما فی الفهارس.
من آیه 47 من سوره البقره إلی آیه 117 من سوره هود، و النسخه فی مدرسه سپهسالار.
مر فی (22: 371) بعنوان منتخب أخلاق محسنی.
الأصل لآذری المذکور فی 9: 3 کما یأتی بعنوان منتخب مفتاح الأسرار، طبع علی هامش أشعه اللمعات و غیره
ص: 393
بطهران 1303.
کأصله المذکور فی (5: 273) لعلی البغدادی، جعله تکمله ل عرر الحکم للآمدی المذکور فی (16: 38. الذی یروی عن مؤلفه الآمدی التمیمی ابن شهرآشوب فی مناقبه أول المنتخب: [الحمد لله الذی أنطق لسان خاتم النبوه و مظهرها بقوله:
/ کنت أنا و علی نور بین یدی الله مطبقا ...
]. کذا ذکره فی کشف الحجب (ص 551) و هو فارسی نسخه غیر مؤرخه منها فی (دانشگاه 217) کتبها سیف الدین محمود بقلم النسخ قبل سنه 1195 فی 109 ورقا.
أصله جوک باشست(GOGBA SHISHTH) لپندت الکشمیری فی العرفان و التصوف الهندی یقرب من 13000 بیت ترجمه نظام الدین الپانی پتی فی سنه 1006 بأمر السلطان جلال الدین أکبر شاه الهندی (936- 1014) و ولی عهده الشاه زاده نور الدین محمد جهانگیر بهادر کما أشرنا إلیه فی (4: 129) و هو مرتب علی سته أبواب 1- فی سیره رامچند 2- الفناء و البقاء 3- فی وحده الله و الموجودات التی تکون کنوره 4- حدوث العالم و بقائه 5- الإیمان بالله و عدم النظر إلی غیره 6- التصوف. و للمیر الفندرسکی معجم للغاته الهندیه و شرح علی مهابهارات کما مر فی (9: 850) و (18: 57) و (14: 96) و ذکر فی ص 778 من فهرست نسخه های خطی فارسی 24 نسخه من الترجمه فی مکتبات العالم أقدمها فی طهران عند (أصغر مهدوی 85) کتبه قوام الدین علی بن حبیب الله فی (23- رجب- 1063) علی القرطاس الهندی و أخری فی (المجلس 4757) کتبه حسن بن إسکندر الطبیب البنابی فی رجب سنه 1098. أوله: [شکر و سپاس بی قیاس سزاوار حضرت دادار آفریدگار بی مثل و مانند ...]. و ذکر هناک خمسه نسخ من منتخب جوک، لم یذکر المنتخبین. راجعه.
أصلها للعطار التونی، المذکور فی (19:
152). ذکر فی ص 2750 من فهرست نسخه های خطی فارسی 34 نسخه منها
ص: 394
فی مکتبات العالم، و من ضمنها نسختان ذکرت بعنوان المنتخب: (الرضویه 3/ 950 أدبیات) من أوائل القرن التاسع فی 38 ص و طهران (المجلس 6/ 2430 الغیر مفهرسه) کتبت فی 1279.
للشیخ محمد بن جابر بن عباس النجفی، تلمیذ المیرزا محمد الرجالی و الشیخ محمد البسط. أوله: [الحمد لله حمدا کثیرا کما هو اهله ...]. کتبه فی حدود سنه 1030 و النسخه بخطه فی خزانه سیدنا الحسن صدر الدین.
مر الأصل فی (6: 244) و المنتخب لعبد الحسین النصیری الطوسی، ألفه فی 1043 باسم الشاه صفی الصفوی. و فیه المکاتیب و المنشآت و منتخب من حبیب السیر فی شرح أحوال الوزراء و العلماء و السلاطین من هلاکو إلی الشاه إسماعیل الأول الصفوی، فی مجلدین. أوله: [وفات هلاکو خان در سنه 763 واقع شد، مدت پادشاهی أو نه سال بود، وزرای زمان هلاکو خان أول ]. یوجد بطهران عند (مهدی بیانی) بخط من عصر المؤلف.
أصله للإمام الرازی فخر الدین أبو عبد الله محمد بن عمر الشافعی (544- 606) المذکور فی (9: 810)، و یسمی ب جامع العلوم أو جامع الستینی أیضا. یوجد نسخه من المنتخب فی طهران (الملک 6126) بخط محمد جعفر بن أبو القاسم من القرن الثالث عشر. جاء فی مقدمته أنه انتخبه من حدائق الأنوار للرازی الذی کان فی ستین علما، و ذکر فی أوله فهرست الأبواب الستین. أوله: [الحمد لله الذی أنشأنا بتصریفه و أشرفنا بتشریفه ... اما بعد که این رساله ای است منتخب کرده ام از]. و مر فی (8: 12) ذکر الأصل، و الصحیح أن جامع العلوم للرازی فی ستین علما و ذکر بعناوین مختلفه.
ذکرنا الأصل فی (6: 286)، و نسخه من المنتخب فی أصفهان عند السید محمد علی الروضاتی ضمن المجموعه المؤرخه 931 أوله: [این مختصری است که بحکم أشارت ... شمس فلک السعاده و الدین محمد یحیی
ص: 395
... از حدائق السحر ...] و هناک کتاب لعله أیضا منتخب من الحدائق سمیت ب بدائع السحر فی صنائع الشعر لا نعرف المؤلف الا أن الکتاب فی البدائع و فی مواضع کثیره منه استشهد المؤلف بالأشعار الفارسیه و العربیه. أوله:
[... الحمد لله الذی أشرقت بنور ...]. نسخه منه فی (طهران، الملیه 173 ف) کتبه فخر الکاتب بقلم النستعلیق فی 811 فی بلده بورصا من بلاد عثمانی فی 76 ورقه و یوجد نسخه أخری منتخب من حدائق السحر فی (الرضویه 1/ 947 أدبیات) و مر فی (17: 249 و 250) تحت عنوان کتابین سمیتا ب الکافیه فی العروض و ... لنجاتی النیسابوری. و نستدرکهما أنهما تألیف واحد، و إنه جاء فی مقدمتهما: [برای شناسایی صنائع شعریه آن را از حدائق السحر انتخابی کرده است ].
لعلی محمد اللواسانی النظامی، المتخلص به صفا ألفه بأمر عزیز خان حاکم آذربایجان، تاریخ فارسی انتخبه من تاریخ گیتی گشا تألیف المیرزا محمد صادق المنشی الأصفهانی، و فرغ منه فی شوال 1287 فی طهران. و فیها من التاریخ إلی سنه 1209. أوله: [ستایش بی آلایش کریمی را سزد که زند قدرتش از قلم صنع رقم هستی بر لوح إمکان زد، و از کتاب مرصع تکوین ]. یوجد فی طهران (حقوق 357 ج) بخط المؤلف، کتابته 1287 فی 99 ورق.
الأصل لسنائی الغزنوی، مر ذکره فی (6:
382 و 19: 157) و ذکر انتخابات منه. و یوجد فی المکتبات نسخا عدیده ذکرت فی فهارسها بعنوان منتخب الحدیقه.
للمولی صفی الدین علی ابن الحسین الکاشفی السبزواری، و هو فی خواص الحروف المقطعه و أسماء الحسنی و السور و الآیات، مرتب علی أبواب. أوله: [الحمد لله مجیب الدعوات رافع الدرجات و الصلاه علی سیدنا محمد و آله مظهر الخیرات و مظهر البرکات ...]. و هو ناقص الآخر
ص: 396
فی مجموعه عند الشیخ مهدی الکتبی ابن الشیخ محمد تقی؟ بن الشیخ علی شیخ الرئیس الخراسانی الحائری فی کربلاء. و لکونه مأخوذا عن الأئمه الاثنی عشر رتبه علی اثنی عشر بابا، فی طی أربع مقالات، و فی کل باب اثنی عشر فصلا. و نسخه أخری فی کتب مجد الدین النصیری فی طهران و یأتی الهدیه السعیدیه المنتزع من حرز الأمان أیضا.
یوجد فی همدان عند (قاسم برنا) مع سفرنامه لمحمد حسین بن المیرزا عبد الصمد القاضی الهمدانی الرضوی، فی 25 حکایه و یحتمل أن یکون تألیف الهمدانی المذکور.
الظاهر إنها من تألیف عبد العلی الأحمدی الکرمانی. ألفها لآقا میرزا أفشار الوالی بکرمان و بلوچستان فی (رمضان- 1305) مجموعه من النصائح و المواعظ و التمثیلات مأخوذه من نهج البلاغه و عناوینه [حکمت، پند] أوله: [بعد الحمد و الصلاه، آنکه یکی از بزرگان و علمای بی همتای ...- و بعد الصفحتین، حکمت: جود، عزتی موجود است. حکمت:
عفو، زکاه ظفر است ...] نسخه بخط عبد العلی المذکور فی (الإلهیات 495 د) کتبت بقلم النستعلیق الجید فی التاریخ المذکور فی 43 ورقا کل صفحه منها فی خمسه أسطر.
ینقل عنه فی شامل اللغه لحسن بن الحسین القره حصاری الرومی و مر دیوان قطران تبریزی فی (9:
855) و هناک أشرنا أن، لهذا الشاعر تألیف فی اللغه، علی اختلاف النقل فی ذکر اسمه.
مر فی (2: 358) بعنوان انتخاب حل التقویم نسخه منه فی (المجلس 2/ 106 خویی) کتبت فی القرن التاسع و العاشر مع تذکار تاریخه سنه 965 و مر للمؤلف رساله فی الأسطرلاب فی (11: 72) و تقریر التحریر فی (4: 366) و تحریر أثولوجیا فی (3: 377).
لمؤلف أصله، شرف الدین علی الیزدی، ألفه بأمر من السلطان إبراهیم بن شاه رخ التیموری، الذی ألف الأصل أیضا بأمره،
ص: 397
و ذکر فی المقدمه أتی بتغییر فی طرز التدوین و وضع الأبواب، و جعله فی جیب و أربعه حلل و ذیل. أوله: [بعد از حمد و ثنای دانایی که هر چه به نظم سلاسل وجود در آمده نام هستی ]. یوجد فی طهران (المجلس 885) کتابته 877 و إستانبول (طوپقپوسرای 663) من حدود القرن التاسع. و قد خلط فی کشف الظنون بین الأصل و المنتخب فذکر العباره المذکوره بعنوان أول حلل مطرز له، و أما أول الحلل [بعد از تیمن و اعتصام بذکر خجسته فرجام ].
فی المناسک، الذی ألفه الإمام محیی الدین بن شرف النووی الشافعی، المتوفی سنه 676 و الحواشی بعضها لابن علان و بعضها لابن الجمال و غیرهما و المنتخب هو الحاج مولی باقر بن علی التستری المتوفی سنه 1327 فرغ منه سنه 1326 فیه کثیر من مزایا الکعبه المعظمه و المشاعر و أعمال الحج و العمره، و النسخه ضمن مجموعه کلها بخطه و هو المجلد الثانی من کتابه الموسوم ب التذکره کلاهما عند الشیخ محمد السماوی فی النجف
للملا عبد الله الزنوزی التمس محمد حسن خان القاجار المروی، بانی المدرسه المروی بطهران من فتح علی شاه، أن یطلب الزنوزی من أصفهان للتدریس فی تلک المدرسه فاعتذر الزنوزی و ألف هذا الکتاب و أرسله إلی طهران للتدریس فی المدرسه و هو مقاله فی عشرین فصلا فی الوجود و صفات الواجب بالذات انتخبه من کتابه الآخر رساله خاقانیه وجیزه سلطانیه التی کتبها بأمر من ذلک الشاه فصدر الأمر بتلخیصه لتفصیل الأصل، و فرغ من الانتخاب فی (2- ج 2- 1240) أوله: [حمد و ثنای نامحدود واجب الوجودی را سزاست که دامن کبریای جلالش از لوث تغییر] نسخه منه فی (الرضویه 1039 حکمت) کتبت بقلم النستعلیق فی (6- ج 2- 1240) فی 107 ورق، و نسخه أخری فی (طهران، الملیه 909 ف) و لعله بخط المؤلف کتبه بقلم النستعلیق فی 97 ورق و فرغ منه فی یوم الخمیس (2- ج 1240) و مر للمؤلف شرح حدیث الحقیقه فی (13: 197) و لمعات إلهیه فی (18: 347) و ترجمناه
ص: 398
فی الکرام ص 765 کما ترجمنا ولده الآقا علی الحکیم فی النقباء ص 1473
فارسی، للشیخ إبراهیم بن محسن الکاشانی المعاصر، طبع فی هامش الصحیفه الهادیه له فی سنه 1318
للحاج مولی شکر الله بن لطف الله اللواسانی مقیم طهران، المتوفی سنه 1319 أوله: [الحمد لله الذی لا یکشف السوء من سواه ] و قد طبع فی سنه تسع و تسعین و مائتین و ألف، فی حاشیه بحر الغرائب و أخری سنه 1326، و أخری فی حاشیه المنهاج، سنه 1298 مرتب علی ثلاثه أبواب و خاتمه
تصنیف شیخ الطائفه، المجهول مؤلفه و قد فرغ منه سنه 520 و فرغ من استنساخ الجزء الأول الشیخ علی بن معز الدین الحسن بن یوسف الکیدری فی (22- ج 1- 699) و من استنساخ الجزء الثانی، من أول الفرائض، (18 شعبان 699) و النسخه عند الشیخ محمد السماوی، و فی آخره کتب المیرزا صادق آقا ابن میرزا محمد بالا مجتهد التبریزی، المتوفی فی ذی قعده سنه 1351 تفصیل کلام الشیخ الحر و کلام صاحب الریاض فی مجهولیه مؤلفه و احتمال الأخیر کونه المؤتلف من المختلف الآتی و رأیت نسخه منه فی کتب آل السید صافی بالنجف أوله: [أحمد الله علی سوابغ آلائه و سوابغ نعمائه و
نشکره علی ما من به علینا من متابعه أولیائه ] ذکر فیه أنه رأی فی الخلاف تکرارا ذکر إجماع الفرقه مما لا طائل فیه سوی إطاله الکتاب، فانتخب منه و أثبت رءوس المسائل و الخلاف فیها، و ذکر تاریخ فراغه سنه المذکوره 520
للعلامه الشفاثی فی أربعه أجزاء، ثالثها من أول البیوع و رابعها من أول الظهار، رأیت الثالث و الرابع فی مجلدین من تملکات الشیخ منصور الساعدی الشروقی، و بخط الکاتب فی آخر الجزء الثالث أنه للعلامه الشفاثی، و هو من المتأخرین بل المقاربین لعصرنا و الشفاثه، المعروف بالشفاته و هو انتخاب مخل ظاهرا لأنه یذکر بعض الفرع و یسقط بعضه
ص: 399
الموسوم ب المؤتلف من المختلف للشیخ الطبرسی کما یأتی و النسخه موجود عند السماوی
للشیخ الفقیه مفلح بن الحسین الصیمری شارح الشرائع و الموجز و تلمیذ أبی العباس أحمد بن فهد الحلی و معاصر علی بن هلال الجزائری و المحقق الکرکی، ینقل عنه المیر محمد أشرف، تلمیذ المجلسی الثانی، فی فضائل السادات
النظامی الگنجوی، مر ذکرها عند ترجمه الناظم فی (9: 1207) و ذکرت 220 نسخه منها فی فهرست نسخه های خطی فارسی: 2685 و من ضمنها نسخا ذکرت بعنوان المنتخب منها فی (لندن سلطنتی آسیائی 363) کتبت فی 973 و طهران (الملک 5399) بخط الجید للأستاد عبد الرسول الدیلمی فی 60 ورقا کل صفحه فی 28 سطرا و عنوانها انتخاب أشعار حکیم نظامی و غیرها من النسخ
المذکوره، و یسمی ب پندهای پنج گنج أو خلاصه الخمسه ذکرت فی فهرست نسخه های خطی فارسی: 2797 28 نسخه منها فی المکتبات الا إنها مختلفه من حیث عدد الأبواب و الترتیب فبعضها مبوبه علی 30 بابا و بعضها 36 و 37 و 35، کما مر عند ذکر مقدمه خلاصه الخمسه فی صلی الله علیه و آله ، و بعضها فی قسمین کل منها فی عده أبواب عناوینها: [در توحید، در لغت، در صدق، در صبر، در رزق، در قناعت، در عدل، در شکایت از روزگار] أوله: [حمد له بر أصحاب
دولت و مکنت واجب و لازم است که بعد از قرائت قرآن ] توجد نسخه منها فی (أسعد أفندی 2918) کتبها الشیخ محمد بن أحمد بقلم النستعلیق فی (1- ذی حجه 883 فی 35 بابا و 49 ورقه، و أخری فی (القاهره، دار الکتب 57 أدب فارسی طلعت) کتبت بقلم التعلیق الجید فی 901 فی 35 ص و یأتی منتخب داستانهای خمسه
توجد نسخه منه فی 105 ص فی (المشهد
ص: 400
خراسان، الرضویه) و قبلها خلاصه الخمسه، المذکوره قبلا تحت عنوان منتخب خمسه نظامی تحت رقم (234 أدبیات) و الأخیر کتبت بقلم الشکسته النستعلیق حدود سنه (1893 م 1211 ه) فی الهند فی 35 بابا فی 81 ص و لها مقدمه کما مر ذیل عنوان مقدمه خلاصه الخمسه
أو لب قصص و حکایات مثنوی لمیرزا إسماعیل بن المیرزا معصوم التفرشی، ألفه لمستوفی الممالک فی 1283، یوجد فی طهران (أصغر مهدوی 190) بخط المؤلف فی 1283
مرتب علی عشره فصول فی الأخلاق و السیاسه أوله: [هزاران سپاس و ستایش و ثنا و آفرین از زبان هر مؤمن و مؤمنه ] نسخه غیر مؤرخه منه فی (سپهسالار 41/ 2799) فی 14 ص
فارسیا، للمولی محمد طاهر الحافظ الأصفهانی أوله: [الحمد لله رب العالمین ] ذکر أنه مشتمل علی قواعد انتخبها من کتابه، الدر الفرید و قال: [این ضعیف طاهر أصفهانی آن را جمع کرده بالتماس یکی از دوستان ] و تاریخ کتابه النسخه سنه 892 عند السید آقا التستری بالنجف
أصلها لشمس الدین فقیر العباسی، مر فی (8: 73) مر ذکر المنتخب فی (19: 176) و إنه فی 600 بیت مع مقدمه منثوره
أصلها لعلی أصغر بن علی أکبر البروجردی ناظم ضیاء النور 15: 131. نسخه من الأصل فی طهران (دانشگاه 4274) کتابتها 1252 مر ذکرها فی (19: 176). و توجد نسخه فی (طهران الملکیه 1541) بخط محمد الخوانساری کتابتها 1263، مع مقدمه منثوره. أولها:
[الحمد لله الذی تجلی للعباد بنور جماله ... سمیتها بالدر المکنون ... چون بحجم می نمود لهذا بعضی مراتب أو را منتخبا در این چند ورقه ثبت نمود. رشته ای از
ص: 401
در مکنون این در است- مختصر لفظیست کز معنی پر است.
للسید فخر الدین بن المرتضی الحسینی الأفطسی التفریشی، صاحب إغاثه الداعی، الذی ینقل عنه الکفعمی، نقل الشیخ محمد بن الحاج قنبر الکاظمی فی بعض منتخباته عن المنتخب المذکور فصلا فی الاستشفاء بماء المطر فی نیسان و حزیران.
مجموعه فی الأدعیه و قد طبع مکررا مع اختلاف بزیاده بعض الأدعیه و عدمها.
مجموعه من بعض الأدعیه لبعض المعاصرین و النسخه بخطه عند المیرزا محمود الکلباسی بکربلاء.
مجموعه أدعیه دونها السید الفاضل البارع التقی السید هادی بن السید محمد مهدی بن السید سلیمان آل طعمه المولود 1323 رأیته فی داره المعموره بکربلاء و قد کتبت کلمه علی ظهرها فی 1386.
ینقل عنه فی منتخب الختوم.
لشیخ الإسلام الشیخ محمد باقر بن الشیخ محمد حسین بن الشیخ أبی القاسم- الذی کان صهر الحاج علی أکبر النواب المتخلص ببسمل، ابن الشیخ محمد حسین بن الشیخ محمد باقر بن الشیخ محمد بن الشیخ أحمد التمامی الجزائری الشیرازی، و الشیخ أحمد هذا هو أحمد بن محمد الجزائری العمیری التمامی الشیرازی، الذی کتب بخطه رجال الوسیط للمیرزا محمد الرجالی فی 1094 و کتب أستاذه الشیخ صالح بن عبد الکریم الکوزکانی البحرانی، نزیل شیراز و المتوفی بها سنه 1098 علی النسخه إجازه له و النسخه من موقوفه بیت آل خرسان فی النجف. ولد المؤلف سنه 1278 و ألف المنتخب و طبع فی سنه 1351 و فی آخره خط المؤلف و بیان انتسابه إلی أبی تمامه الصائدی شهید الطف، کما فی الزیاره المذکوره فیها أسامی الشهداء.
الأصل للرئیس ابن سینا کما
ص: 402
یأتی عند ذکر موجز عظیم النفع أما المنتخب بالترجمه الفارسیه لأبی المظفر محمد بن المستنصر الهروی و هو فی مقالتین 1- فی 21 باب 2- فی سبعه أبواب. أوله:
[سپاس خدای را که مدبر جان و دارای جهان است و داننده آشکار و نهان ...].
نسخه منه فی (پاریس 4/ 343) ضمن المجموعه المؤرخه 1033 و بعدها فصل فی المجربات و أبواب فی الطب یظهر إنها من هذا الکتاب و صوره المنتخب فی (دانشگاه رقم 1327).
نسخه منه من أوله إلی آخره فی أحوال الحجه علیه السلام ، فی مجلد عند السید جواد الخطیب بالدغاره، سقطت ورقه أولها فلم یعلم المنتخب، و علی ظهرها تقریظ إمام الحرمین المیرزا محمد بن عبد الوهاب بن داود الهمدانی- الذی توفی أواخر سنه 1305، للدمعه الساکبه نظما و نثرا.
المرتب أصله علی سبع طبقات بعده طبقات السموات، کتابته سنه 1259 لبعض الأصحاب.
لابن سینا کما فی کشف الظنون (1: 498).
یوجد نسخا عدیده منتخب من دواوین الشعراء لا نذکر منها الا ما ذکر بعنوان المنتخب و ذکر اسم المؤلف لها.
الشیرازی المذکور فی (9: 222).
و المنتخب لمحمد علی الفروغی طبع بطهران 1327 ش بعنوان زبده حافظ.
الشیرازی. توجد نسخه منه فی (لاهور پنجاب پبلک لائبریری ن 65، 871 دیو) من القرن الثالث عشر و معها ترجمه الأشعار إلی اللغه الپنجابیه، و المجموع فی 41 ورق.
الکرمانی الکوهی الکرمانی.
طبع بطهران کما مر فی (9: 305).
الکرمانی المذکور، لسعید النفیسی.
ص: 403
طبع سنه 1307 ش.
طبع بطهران سنه 1333 ش باسم بهترین اشعار فرخی یزدی بمناسبه مرور خمسه عشر عام علی شهاده هذا الشاعر الشعبی فی 64 ص، و فی مقدمتها ترجمه مختصره له و نقل بعض مقالاته من جریده طلیعه آیینه أفکار.
المذکور فی (9: 1296). و طبع المنتخب باهتمام محمد علی تربیت فی 1309 ش بتبریز، کما مر ذکره عند ذکر الدیوان.
و اسمه خفی علائی أو الخفیه العلائیه لمؤلف أصله السید إسماعیل الجرجانی المذکور فی (10: 10) ألفه فی قسمین 1- العلمی 2- العملی، بأمر الأمیر إسفهسالار نصر الدین (بهاء الدین) محمد علاء الدوله ولیعهد أتسز الخوارزمشاه. نسخه کامله منها فی (إلهیات 1/ 81 ج) کتبت بقلم النسخ فی القرن الثامن و علیها حواش من عبد الحسین الفاضل و أخری فی (المتحف البریطانی 27261A DD )، ضمن مجموعه کتابتها (813- 814) و صورتها فی (دانشگاه) تحت رقم 24.
المذکور، نسخه منها فی (الملک 8/ 492) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن العاشر و هو فی 18 باب فی المعاجین و السفوفات و أدویه العین ...، 2- الإیارجات 3- الجوارشات 4- الأطریقات 5- الأقراص 10- فی أدویه الغنیان 16- فی الضمادات 18- فی الحقنات. أوله:
[حمد له. اما بعد این رساله ای است منتخب از ذخیره خوارزمشاهی ...].
ذکرنا الأصل فی (10: 64). و أما المنتخب فذکرناه أیضا فی (13: 44) بعنوان شرائط الإیمان. نسخه منه فی طهران (دانشگاه 4/ 314).
تصنیف جار الله محمود بن عمر الزمخشری
ص: 404
المولود بزمخشر سنه 467 و المتوفی سنه 538 و الربیع مرتب علی 98 بابا بعدد اسمه محمود، ذکر المنتخب أنه انتخب منه الاخبار الصحیحه عند الشیعه، و قال فی أوله إنه لأجل سقم نسخه الأصل انتخبت فی کل باب منه ما هو الصحیح و النسخه فی خزانه سیدنا الصدر و فی آخرها: [هکذا قد وقع الفراغ من تسوید هذه المنتخب من کتاب ربیع الأبرار بتوفیق الله العزیز المختار بید أضعف العباد عبد الوهاب فی ثانی عشر شعبان سنه 1128] و ربیع الأبرار الموجود فی خزانه آل السید عیسی العطار ببغداد بخط الشیخ درویش علی بن الشیخ شمس الکاظمی کتبه سنه 1117 مرتب علی سبعه و أربعین بابا فراجعه فإنه ناقص قطعا و یأتی النکات المنتخبه.
للسید محمد علی الشاه عبد العظیمی، توفی بالنجف فی شهر رمضان سنه 1334. مرتب علی أربعه أجزاء، أولها فی مقصدین:
1- فی منتخب رجال شیخ الطائفه 2- فی منتخب فهرسته. و الجزء الثانی منتخب الکشی و الثالث منتخب النجاشی و الرابع منتخب الخلاصه، طبع ببمبئی بمباشره الشیخ حسن بن الحاج ملا باقر الشوشتری. و مر للمؤلف منتخب البخاری و یأتی منتخب کتاب سلیم بن قیس.
رساله فارسیه جمعها السید أبو القاسم الأصفهانی من فتاوی حجه الإسلام السید محمد کاظم الیزدی الطباطبائی النجفی، و طبع ببغداد سنه 1331 و 1329 و مع حواشی الشیخ عبد الله المامقانی سنه 1341.
انتخبه السید محمد باقر الدزفولی، نزیل قریه ویس، من فتاوی السید محمد کاظم الیزدی المذکور، طبع و توفی السید محمد باقر سنه 1340 کما ذکره الشیخ مهدی شرف الدین فی بدائع الجعفریه.
فارسی، للحاج شیخ عبد الله المامقانی طبع سنه 1341.
فی تعریب منتخب الرسائل الذی رتبه السید أبو القاسم الأصفهانی، من فتاوی السید محمد کاظم الیزدی، فعربه المیرزا محمد علی الطهرانی
ص: 405
و جعله مطابقا لفتاوی الحاج الشیخ عبد الکریم الحائری الیزدی، و فرغ منه فی شهر المحرم سنه 1344. رأیت النسخه کتب علیها إمضاء الحاج الشیخ عبد الکریم بخطه و خاتمه.
للسید محمد الفیروزآبادی، مطبوع فی سنه 1339؟.
الإحدی و الخمسین فی الأخلاق للمحقق المحدث المولی محسن الفیض الکاشانی المتوفی سنه 1091 قال فی فهرست تصانیفه إنه فی ألفی بیت.
انتخاب و ترجمه بالفارسیه و عنوانه مجمل الحکمه کما مر فی (20: 50) و أشرنا إلی رسائل المذکور فی (1: 383) و (4: 76) و هو مجموعه من 51 رساله کل منها فی علم من العلوم المتداوله فی ذلک الیوم، ألفت کلها فی أواسط القرن الرابع علی ید عده من العلماء الذین، صاروا محل البحث و التنقیب حتی ظهرت أسماؤهم و أحوالهم، أما نسخ الترجمه ففیها اختلافات أیضا من جهه الأسلوب و الصحیح أن لها تراجم متعدده فجاء فی خاتمه النسخه (المجلس 2097)، المؤرخه 907: [تمت کتاب إخوان الصفا من تصانیف أحمد بن إسماعیل المعروف بابن نارچی ]. و نسخه منها فی 201 ورق فی (دانشگاه 3444) کتبها محمد علی بقلم النستعلیق فی (رجب 1031). آخرها:
[تمام شد ترجمه إخوان الصفا ... ترجمه ... سراج المله و الدین الأرموی ...].
و تکلموا فی فهرست دانشگاه حول الأرموی المذکور و عد 23 نسخه من تراجم الرسائل فی فهرست نسخه های خطی فارسی ص 684.
أو چهل فصل لأنه فی أربعین فصلا فی العرفان لحمید غریب. أوله: [شکر و سپاس و حمد بی قیاس مر خدای را که دلهای عاشقان را بنور معرفت و محبت ...]، و النسخه فی (قاهره، دار الکتب 3 مجامیع فارسی طلعت) کتبت بقلم النستعلیق من دون ضبط التاریخ فی 14 ورق.
المیرزا عبد الرزاق، فی إثبات
ص: 406
وجود صاحب الزمان علیه السلام فارسی نسخه منه بقلم النسخ فی (الملک 1/ 5858) ضمن المجموعه المؤرخه 1235 و ذکرت فی آخرها اسم [محمد حسین ].
الفارسیه تألیف الحاج سید أسد الله بن حجه الإسلام الشفتی المتوفی سنه 1290. من الطهاره إلی الصوم مختصرا، انتخبه تلمیذه السید علی فی حیاه المؤلف و عبر عنه ب [شیخنا و سیدنا و مولانا دام ظله ...].
و النسخه منضمه بآخر تحفه الأبرار لوالده، الذی علیه حواشی السید أسد الله أیضا و رمزها [أ س د]، عند المیرزا محمد علی الأصفهانی.
أصله للمولی کمال الدین حسین الکاشفی، المتوفی سنه 910، لم یعلم اسم المنتخب، أوله، بعد الخطبه: [این منتخبیست مشتمل بر ده مجلس که در عاشوراء خوانده می شود ...]. المجلس الأول فی ابتلاء الأنبیاء، من آدم إلی الخاتم و بعده ابتلاء الصدیقه الطاهره ثم الأمیر ثم المجتبی ثم سید الشهداء، إلی ذبحه من القفاء، علی ترتیب الأبواب العشره فی روضه الشهداء و لیس فیه مصائب بعد الشهاده و لا ذکر أولاد سید الشهداء و النسخه فی مکتبه أمیر المؤمنین علیه السلام . أوله: [نحمدک یا من عذب أعداء الحسین بالنار فی السقر ...]. و هی بقلم محمد أمین بن الحاج ملا محمود بن الحاج ملا محمد بن محمود فهنائحی فی الثلثاء سابع شهر رمضان سنه 1030.
کلاهما للمولی حسین مؤمن بن علی بن الحسن بن عبد العلی الکرمانی مرتب علی مقدمه و ثلاثین مجلسا و خاتمه فی الأخلاق نسخه منه فی (طهران، أدبیات 135 جوادی) کتبها حسین بن علی رضا البیداخریدی بقلم النسخ فی یوم الأحد (3- ج 2- 1230) انتخب منها بنفسه کتابا سماه ب مائده العارفین و رتبها أیضا علی مقدمه و ثلاثین مجلسا بعدد أیام شهر رمضان و فی کل مجلس شرع بتفسیر الأدعیه ثم المواعظ و النصائح المناسبه و صرح بأنه انتخاب من زاد المسافرین له. أوله: [الحمد لله الذی جعل التقوی زاد المسافرین إلی روض الجنان ...].
و النسخه فی (النجف، مکتبه أمیر المؤمنین 1926) کتبت فی (2- ع 2-
ص: 407
1236) فی 219 ورقا.
موجود فی الخزانه الرضویه. أوله:
[حمد بی حد و ثنای بی نهایت ...]. و النسخه بخط کریم بن جعفر فی سنه 1222 وقفه الحاج عبد الصالح فی سنه 1226.
الأصل لعین القضاه، کما مر فی (12:
24) و قد یسمی التمهیدات و هو فارسی فی عشره تمهیدات: 1- الظاهر و الباطن 2- الطلب 3- فی الخلق الثلاث 4- المعرفه 5- علم الإسلام و الإیمان 6- العشق 7- الجسم و الروح القدسی 8- حقیقه القرآن 9- الإیمان و الکفر 10- الغرض و المقصود. و هذا غیر ما صنف عین القضاه باسم زبده الحقائق فی الکلام بالعربیه، الذی ترجمها خواجه نصیر الدین إلی الفارسیه کما مر فی (13: 302) بعنوان الشرح و قد خلط الچلبی بین الکتابین و قال إن التمهیدات فی مائه فصول بالعربیه و الفارسیه.
طبع الکتابین. و أما منتخب الزبده فاسمه أسرار التمهید لندائی الکاشغری المذکور فی (9: 1179)، انتخبه سنه 1143. أوله: [حمد له ... حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله فرموده اند] و النسخه فی (القاهره، دار الکتب 38 مجامیع ترکی) فی 11 ورق. کما فی فهرسها.
تصنیف أبی إسحاق إبراهیم بن علی الحصری القیروانی المالکی، للشیخ محمد بن الحاج قنبر المدنی الکاظمی المتوفی بها سنه 1314، و النسخه بخطه فی خزانه سیدنا الحسن صدر الدین، و فی الباب الثانی من زهر الآداب أورد منیه اللبیت للجزائری بتمامه.
موجود فی الخزانه الرضویه، کما یظهر من فهرستها.
موجود عند المیرزا محمد علی الأردوبادی، قال یحتمل أنه للشیخ الطریحی فراجع.
فارسی للحاج سید محمد کاظم بن الحاج میرزا
ص: 408
یوسف المجتهد(1) بن المیرزا باقر القاضی (2) بن محمد تقی (3) القاضی بن میرزا محمد القاضی بن میرزا محمد علی القاضی بن میرزا صدر الدین محمد بن میرزا یوسف نقیب الأشراف بن میرزا صدر الدین محمد بن مجد الدین بن إسماعیل بن الأمیر علی أکبر المعروف بشاه میر بن الأمیر عبد الوهاب، شیخ الإسلام، ابن الأمیر عبد الغفار، شیخ الإسلام، ابن الأمیر عماد الدین أمیر الحاج بن فخر الدین حسن بن کمال الدین محمد بن حسن بن شهاب الدین علی بن عماد الدین علی بن أحمد بن عماد بن أبی الحسن علی بن أبی الحسن محمد بن أبی عبد الله أحمد بن محمد الأصغر المعروف بابن الخزانیه بن أبی عبد الله أحمد بن إبراهیم طباطبا بن إسماعیل الدیباج بن إبراهیم الغمر بن الحسن المثنی بن الإمام المجتبی علیه السلام باشر طبعه بالکلیشه المیرزا محمد علی العلمی فی (ج 1- 1363) فی تبریز مطابق سنه 1323 ش بقطع الربع فی 320 ص.
للسید محمد المدعو بعبد الکریم، بن المیر عبد الرحیم الحسینی. أوله: [الحمد لله الذی جعل ولایه أهل البیت من أرکان الإیمان و محبتهم جنه لحر الجحیم و النیران ... و بعد فهذا منتخب مفید من کتب المزار ...].
مشتمل علی أبواب: 1- زیاره النبی 2- زیاره الأمیر 3- زیاره الحسین 4- زیاره الکاظمین 5- زیاره العسکریین. و فرغ منه سنه 1130 ثم الحق به الزیارات
ص: 409
الجوامع و زیاره المشهد الرضوی و خاتمه کتاب تحفه الناسکین و زاد السالکین المذکور فی (3: 475) و النسخه بیاضیه عند السید آقا التستری فی النجف.
مع بعض الزیادات، لولد مؤلف أصله، و هو أبو سعد سعید بن أحمد بن محمد بن إبراهیم المیدانی النیسابوری النحوی و الأصل ألفت باسم علی بن أحمد الفنجکردی کما مر فی (9: 849) و توفی مؤلفه فی (رمضان 518) و هو قاموس من اللغات العربیه إلی الفارسیه علی ترتیب الموضوعی فی أربعه أقسام: 1- اللغات الدینیه فی خمسه أبواب 2- الحیوان و ما یتعلق بها فی 27 بابا 3- السماویات و الهیئه فی خمسه أبواب 4- الأرضیات، کجغرافیا، فی سته أبواب، و کل باب فی عده فصول. فرغ من تألیفه فی (14- رمضان- 497) و طبع فی طهران طبعا فتوغرافیا عن نسخه (إستانبول، إبراهیم پاشا 1119)، المکتوبه فی 601، باهتمام من الدکتور شهیدی. نسخها شایعه أقدمها کتابه فی (لنینگراد، أنستیتو الآسیویه) تاریخها 537 و نسخه أخری فی (ترکیه، خراجچی أوغلو، بورسه 1403) کتبها عبد الرحمن بن محمد بن أبی القاسم الخطیب فی رمضان 565 فی 137 ورقا. أوله: [الحمد لله الذی لا یتم أمر دون حمده و لا یدرکه وصف کنه ...
و بعد، فإن الله تعالی ...].
و أما المنتخب فیسمی ب الاسمی فی الأسماء و هو کما أشرنا لأبی سعد المتوفی 539 و أورد الیاقوت فی معجم الأدباء، (5: 51) ذکرها فی آخر ترجمه والده مؤلف أصل الکتاب و توجد نسختان من الاسمی فی (القاهره، دار الکتب 5، 27- معاجم فارسیه تیمور) و کلتاهما غیر مؤرخه، الأولی نسخه عتیقه فی 162 ورقا. أوله: [الحمد لله تعالی ...]. و الثانیه أیضا فی 59 ورقا. أوله: [الله و اله خدای سزاوار پرستش ...].
و هناک کتاب فارسی یسمی ب الإبانه کتبت فی شرح بعض اللغات المشکله الموجوده فی السامی فی أواخر القرن السادس أو أوائل القرن السابع و کانت نسخه منها عند صاحب الروضات و یعبر عنها بهذا الاسم أیضا. أوله: [الحمد لله کاشف کل
ص: 410
خطب و دافع کل کرب ... و بعد، فإنی توسمت فی کتاب السامی فی الأسامی ...] نسخه مشوشه من الإبانه توجد فی (الملک 3/ 312) و معها المصادر للزوزنی المؤرخه ذی القعده 649 و السامی المؤرخ 650 و نسخه أخری فی (دانشگاه 1338) کتبها محمد بن طالویه بن محمد بقلم النستعلیق فی (21- ع 1- 682) و معها السامی و الهادی و یوجد کتاب آخر فی اللغه ذکرت فی مقدمته بانی رتبت کتاب الاسمی فی الأسماء لأحمد بن محمد المیدانی و جعلتها علی ترتیب الحروف و نحن نعلم أن الاسمی لولده السعید فهذا من غلط الناسخ و الظاهر أن صاحب الکتاب إما أن رتب السامی للوالد أو الاسمی للولد، أوله: [الحمد لله الذی کرم بنی آدم علی الوری ... و ذوی الفنون صنفوا أفنانا ...]. نسخه مصححه محشیه منها فی (دانشگاه 170) کتبت بقلم النسخ فی 1077 فی 95 ورقا و نسخه أخری عتیقه بقم عند السید شهاب الدین التبریزی.
و هذا غیر الاسمی المذکوره.
نسخه منه فی (المجلس 5/ 5283- أو 4900) کتبت فی القرن الحادی عشر ضمن المجموعه المؤرخه (1072- 1082) و فی أول الکتاب، بعد ذکر الخطبه، فهرسا لمطالب الکتاب.
انتخاب من أشعار السعدی و الحافظ، لناصر الدین شاه القاجار (1264- 1313). طبع بطهران علی الحجر فی 1289.
للشیخ عبد الحمید بن عبد الله طبع أیضا و ألحق بآخره تنبیهان نقل فی أولهما عن المجلد الثانی من إرشاد القلوب للدیلمی، حدیث حذیفه بن الیمان، فی قصه العقبه، و ذکر أن هذا الحدیث موجود أیضا فی التهاب نیران الأحزان.
للحاج سید محمد علی الشاه عبد العظیمی طبع بإیران کما نقله بعض و لعله منتخب المنتخب فراجع و مر للمؤلف منتخب الرجال.
ص: 411
المتن لأبی القاسم إسحاق بن محمد بن إسماعیل الحکیم السمرقندی المتوفی (10- محرم- 342) ألفه حدود 290 فی 62 مسأله و ترجم إلی الفارسیه بأمر من نوح بن منصور السامانی حدود 370 فلخص الترجمه، أو لخص المتن و ترجمها ثانیا، الخواجه محمد پارسا- المولود 756 و صاحب تفسیر و فصل الخطاب المذکور فی (16: 232) و سمی المنتخب ب عقائد کما أنه لخص الکتاب أو ترجمته من المسأله السادسه و الخمسین فصنع الرساله المسماه ب عقائد فرق إسلامی نسخه من العقائد بخط المؤلف توجد فی (سنا- 4/ 228) کتبت فی یوم الثلاثاء (29- رجب- 795) فی أوش و هو ضمن مجموعه أهداها الفکری السلجوقی إلی الدکتور بیانی و نسخه أخری فی کابل عند محمد حسین بهروز و المظنون أن تاریخها 1012 و أخری فی (آنکارا، دانشگاه 1257) کتبت فی یوم الاثنین (22- ذی حجه 1017) فی بغداد، ظاهرا کتبت عن نسخه (سنا).
مر أصلها للمحقق الطوسی، المسمی ب اعتقادیه أیضا فی (12: 285) کتبها باستدعاء من الوزیر قطب الدین مظفر ابن محمد و قدمها إلی ناصر الدین مظفر بن مؤید حتی لیهداها إلی البلاط و أخذ الجواب و بعد الإطراء من البلاط و شرح قلیل من ترجمه حیاه نفسه فی هذا المقال شرع فی بیان عقائده علی مذهب الإسماعیلیه. أوله: [رب أنعمت فزد. ربنا آتنا من لدنک رحمه ... بزرگترین نعمت و جسیم ترین موهبتی که عموم بندگان ...]. نسخها شایعه أقدمها کتابه فی (المجلس 61/ 5138) کتبت بقلم النستعلیق ضمن المجموعه المؤرخه (1024- 1057) فی أربعه أوراق و أخری فی (دانشگاه 5/ 1079) ضمن المجموعه المؤرخه 1047.
و أما المنتخب فتوجد نسخه منها بطهران (الحقوق 19/ 62 ب) کتبت فی القرن الحادی عشر و طبعت باهتمام محمد تقی دانش پژوه فی مجله دانشکده أدبیات و مر للخواجه الاعتقادات فی (2: 226) و الرساله الاعتقادیه فی (11: 93).
للفردوسی الطوسی، للخواجه مسعود بن
ص: 412
سعد بن سلمان الهمدانی الأصل اللاهوری المولد حدود 435. نسب المنتخب إلیه العوفی فی لباب الألباب (2: 33). و یوجد نسخا متعدده من الشاهنامه منتخبه یستحق التحقیق فیه.
للفردوسی أیضا، لجریت صاحب الهندی.
طبع بکلکته سنه 1880 م فی 513 صفحه.
لحسن معرفت، طبع فی 257 ص بعنوان خلاصه شاهنامه.
لمحمد علی الفروغی مر فی (7: 228) بعنوان خلاصه ....
و یسمی ب أسرار خاری للخواجه حکیم الدین أبی خضر الأسراری ابن جمال الدین سلمان الساوجی من شعراء القرن التاسع و شبستان خیال لیحیی سیبک النیسابوری ذکره نصر الله الطرازی فی فهرس مخطوطات دار الکتب الواقعه بالقاهره و قال توجد نسخه من المنتخب هذا فی المکتبه المذکوره” دار الکتب بالقاهره” (39- أدب فارسی) کتبت بقلم التعلیق فی 30 ورقه أوله:
[بعد از لوازم توبه و استغفار] انتهی کلامه و لکنا نعلم أن لیحیی سیبک عده تخلصات منها [أسراری ] کما مر فی (9: 72- 807)، و نعلم أیضا أن شبستان خیال مجموعه من أشعاره، کما مر فی (13: 24)
للشیخ جمال الدین بن الشیخ محمد، تلمیذ الشارح الذی مر اسمه فی الشروح، أخرج من شرحه الفارسی المذکور شرح خصوص حدیث الأخیر الذی هو فی محبه آل النبی صلی الله علیه و آله و ضم إلیه قصیده فارسیه طویله، فی مدح النبی و آله الطاهرین
من المقاله الثالثه فی 19 باب أوله: [این مسوده ای است منتخب از شرح جدید گورکانی از مقاله سوم در معرفت ستارگان و مواضع ایشان ] نسخه منه فی (دانشگاه 2/ 950) کتبت
ص: 413
بقلم النستعلیق الشکسته و معها کتاب فی النجوم کتبت فی (1- ذی حجه- 878) و مر زیج ألغ بیک، الذی هو اسم آخر ل زیج گورکانی، فی (13: 308) متعددا
تألیف خلیل بن أیبک الصفدی، هو المنتخب الجزء الثانی منه، انتخبه أبو الحسین الحکیم بن محمد إبراهیم فی سنه 1080 ضمن مجموعه کشکولیه کثیر منها بخط السید علی خان المدنی، الخط النسخ الجید و النسخه فی مکتبه الشیخ الخلانی ببغداد(1)
تصنیف ابن أبی الحدید، أخرج منه ما یتعلق بالأخلاق و الحکم و الآداب لمحمد بن الحاج قنبر کور علی المدنی الکاظمی المولد و المنشا و المدفن و هو من المتأخرین المعاصرین توفی قرب سنه 1300 و النسخه بخطه فی خزانه سیدنا الحسن صدر الدین و اسمه التقاط الدرر فرغ منه سنه 1283
فارسی فی المعمی، أوله:
ای منشأ هر اسم و معما نامت
سررشته حل هر معما نامت
یوجد فی الإستانبول (طوپقپوسرای 1734) من حدود القرن العاشر مر فی (2: 295) ألفیه الشریف مفصلا و توجد من ألفیه هذه نسخه فی طهران (سپهسالار 8262) أیضا من القرن العاشر و توجد رساله ثالثه فی المعمی بالفارسیه فی طهران (دانشگاه 4616) من القرن العاشر أو الحادی عشر باسم إیهام الشریف لشاعر یتخلص فیه بشریفی فرغ منه سنه 906 (خوش) و هو فی (مجمر) و أربعه (غالیه) و (عودسوز) واحده جاء فیه:
در أو بسیار إیهام شریف است
مسمی زان به إیهام شریف است
أوله:
ای در حجب از چشم و عقول و إفهام
ذاتت پس پرده هزار و یک نام
ص: 414
و یحتمل اتحاد المؤلف فی الثلاثه المذکوره
لعبد الله الطبیب و الأصل لشلیمر فلمنکی معلم دار الفنون فی العهد الناصری (1264- 1313) و هو فی مقالتین ألفه سنه 1274 فی علم الأمراض و فی خاتمته أحال إلی زینه الأبدان لنفسه، ترجم الکتاب المیرزا عبد الکریم بن الحاج مولی إسماعیل الیزدی الطهرانی إلی الفارسیه و طبع بطهران سنه 1280 فی 593 ص و أما المنتخب یوجد فی (أصفهان أدبیات) کتبت بقلم النستعلیق فی (17- رمضان- 1305) کما یوجد الأصل فی (دانشگاه 5018) کتبت بقلم النستعلیق الشکسته فی سنه 1293 و فی أوائله نقص
فی الأدعیه و الزیارات، مطبوع کتب باسم شمس الدوله
و اسمه صراح اللغه أو الصراح من الصحاح و هو لجمال الدین أبی الفضل محمد بن عمر بن خالد القرشی الورارودی المتوفی بعد 681، و الظاهر أنه توفی بین سنین (696- 700)، و فرغ من الانتخاب فی یوم الثلثاء (6- صفر- 681) فی کاشغر
و لم یورد فیه الأحادیث و الآیات و الأمثله و غالب الأشعار و لکن راعی ترتیب الأصل و هو علی ترتیب حروف الهجاء و طبع مکررا أوله: [قال الفقیر إلی مولاه الغنی عمن سواه أبو الفضل محمد بن أحمد الله و هو المحمود بکل اللغات ] و ذکر فی ص 1999 من فهرست نسخه های خطی فارسی 20 نسخه من الکتاب فی مکتبات إیران و العراق و المصر أقدمها کتابه نسخه مبتوره فی طهران عند (دهخدا 91) کتبت بقلم النسخ فی القرن التاسع فی 287 ورقه و نسخه ساقطه من أولها فی (النجف، مکتبه أمیر المؤمنین 1795) کتبت فی القرن التاسع فی 343 ورقه و أشرنا إلی أصل الکتاب فی (6: 145)
للسید محمد علی الحسینی الغروی، یوجد فی خزانه مولی علی محمد النجف آبادی الموقوفه بالنجف و تاریخ النسخه سنه 1311 و أظنه
ص: 415
للسید محمد علی الشاه عبد العظیمی فإنه انتخب الصحاح ثم التقط بعض ما فی منتخبه و طبع الملتقط
و الأخیر للقاضی عیاض المالکی، فی مجلد بیاضی للمولی عبد الحمید السامانی أحد الجامعین المؤلفین للبیاض الإبراهیمی سنه 1116 قال فی کشف الحجب رأیت فی خزانه کتب الوالد هذا البیاض و هو بخط المنتخب الجید
للمولی محمد بن محمد جعفر الملقب بفقیر، یوجد مع المبدأ و المعاد له المذکور
تصنیف ابن حجر، للآقا محمود بن الآقا محمد علی الکرمانشاهی نزیل طهران، المتوفی سنه 1269 أوله: [الحمد لله الذی هدانا لدین الإسلام ] و فرغ منه سنه 1264 و النسخه عند حفیده” المؤلف” الحاج آقا أحمد بن الحاج آقا هادی بن الآقا محمود المصنف
یأتی بعنوان المنتخب فی المراثی و الخطب
اسمه نبذه النفائس یأتی فی النون
للمحقق الخواجه نصیر الدین محمد بن محمد بن الحسن الطوسی، المتوفی سنه 672 و النسخه موجوده فی مخزن کتب المولی محمد علی الخوانساری بالنجف راجع منتخب سیر و سلوک 22: 412 له
الذی هو لابن عبد ربه، أخرج منه ما یتعلق بالمواعظ و الحکم و الآداب، لمنتخب شرح نهج البلاغه المذکور، و النسخه فی مجلد کبیر بخط یده موجود فی خزانه (الصدر)
لآذری الأسفراینی المذکور فی (9: 4) مر ذکر الأصل فی (15: 219 و 19: 245) و طبع المنتخب منه مع جواهر الأسرار له و أشعه اللمعات للجامی فی 1303 باسم عجائب الدنیا
ص: 416
للأمیر حسن خان القاجار بن جان محمد خان دولو، رتبه علی مقدمه و عده فصول و قسم و باب نسخه منه فی (طهران، پزشکی 2881) کتبت فی القرن الثالث عشر
أی الصرف و النحو و المنطق، فارسی للحاج شیخ جواد بن المولی محرم علی بن کلب قاسم الطارمی، المتوفی بزنجان سنه 1325 و النسخه عند ولده” المؤلف” المیرزا محیی و طبع بتبریز
أو انتخاب عمده لکریم بخش، ألفه فی سنه 1204، علی قول ردها إستوری، نسخه الأصل فی (الآصفیه) کتبت فی سنه 1204 و للمصنف عمده الحساب نسخه منه فی (الآصفیه 1035)
أو سلم الدرجات لحکیم أحمد الله الهندی، فی خواص الأدویه من الحراره و البروده و الرطوبه و الیبوسه ألفه فی سنه 1212 مطابق منتخب عمده نسخه منها فی (الآصفیه 2/ 146 الطب) و معها خواص الحیوان المؤرخ سنه 1194
منتخب من کتاب من لا یحضره الفقیه من کتاب الصلاه و بعض المتفرقات للشیخ موسی بن محمد اللائذ النجفی، المتوفی لیله الجمعه 28 ج 1/ 67 و دفن بالحجره الأولی القبلیه من طرف المغرب
مر فی (16: 244) بعنوان الفصول المختاره کما مر أصله فی (15: 386) و ذکرنا ترجمه الفصول فی (4: 122) ترجمه الآقا جمال الدین الخوانساری بأمر معتمد الدوله و فرغ منه فی یوم الأربعاء (2- شوال- 1078) نسخه مذهبه منه فی (دانشگاه 1/ 696) کتبت بقلم النستعلیق و علیها وقفیه 1094 و أخری فی (الملک 1023) کتبها ولی خان بن محمد قلی چینی ملازم حاکم گسکر فی 374 ورق
مر أصله فی (16: 69) کما مر منتخبه بعنوان معتقد الإمامیه فی (21: 211)
ص: 417
و هو المیرزا علی أکبر المتخلص تاره بأفسر و تاره أخری بصادق الملک من أهل القرن الثالث عشر و یحتمل اتحاده مع المیرزا علی أکبر بن رونق السنندجی، و النسخه فی (طهران، الملیه 855 ف) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الثالث عشر لمظفر الدین میرزا ولیعهد، و هی مذهبه فی 16 ورقه أوله:
دائم از طره طرار تو بیم است مرا
بیم آن مار سیه رسم قدیم است مرا
و یسمی ب جامع البدائع مظفری لرکن الدین مسعود الصاعدی
؟ للمحقق الفیض، قال فی فهرست تصانیفه إنه فی ثلاثه آلاف؟ بیت و هو غیر سراج السالکین
أیضا للفیض، منتخب لبعض أبوابه فی أربعه آلاف بیت، کما فی فهرست مصنفاته
للمیرزا مهدی المنشی، مؤلف جهان گشای نادری و دره نادری و ذکرنا الکتاب فی (12: 236) بعنوان سنگلاخ کما ذکرنا للمؤلف فرهنگ فارسی بفارسی فی (16: 211) کما یأتی منشئاته و أما منتخب سنگلاخ فیسمی ب خلاصه عباسی کما مر فی (7: 229) و (9: 875) و لصاحبه تعلیم نامه و غیره نسخه منه مخرومه من أولها و آخرها توجد فی (دانشگاه 2782) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الثانی عشر مع ملحقات من لغه الأمیر علی شیر حول اللغات الفارسیه و ذکرنا فی (16: 196) فرهنگ ترکی بفارسی و أشرنا إلی احتمال اتحاده مع خلاصه عباسی هذا، أوله:
[الحمد لله اما بعد بر خاطر ملکوت ناظر بندگان سکندرشان ]
مطبوع، للمیرزا حبیب الله خان آموزگار، و ینقل عنه فی نفائس اللباب و مر مجمع الفصحاء، الکبیر فی مجلدین، لکن المنتخب مختصر فی جمع من معاریف الشعراء، ألف للمبتدءین و طبع فی 1333
ص: 418
علی الحجر فی 98 ص
أو رساله در زمان و مکان مر أصله فی (16: 232) و المنتخب أیضا لمؤلف أصله الخواجه محمد پارسا یوجد فی (قاهره دار الکتب 707 مجامیع طلعت) و النسخه مذهبه غیر مؤرخه
من الأحکام الکلیه الطبیه، فی مجموعه فی خزانه الحاج علی محمد النجف آبادی مع مختصر التذکره
للآقا نجفی الحاج شیخ محمد تقی بن محمد باقر بن محمد تقی الأصفهانی، المتوفی سنه 1331 مطبوع
جز آن أولهما:
التبر المسکوک لخزانه سید الملوک و الثانی نزهه النظار و أنس الحضار
فی ترتیب الفوائد التی فی جمله من الأدعیه و الأحراز و آداب بعض العادیات مرتبا علی ثلاثه فوائد، للشیخ المعاصر خلف بن الشیخ أحمد بن الشیخ محمد بن الشیخ أحمد بن الشیخ حسین العصفوری
یأتی فی (ص 421)
و مصائبهم مرتبا علی أربعه عشر بابا لکل واحد منهم بابا الباب الأول فی أحوال النبی صلی الله علیه و آله فی فصول، ثم الفاطمه علیه السلام ، أمیر المؤمنین، الحسن، الحسین فی مجالس، و هو یشتمل ثلاثه أرباع الکتاب و الربع فی سائر الأبواب و آخره: [قد کمل ما أردنا جمعه و انتخابه و الحمد لله أولا و آخرا] و علی ظهر النسخه تقریظ المیرزا محمد الهمدانی للدمعه الساکبه نثرا و نظما فی سته عشر بیت، قرضه فی حیاه المؤلف المولی الحاج باقر الدهدشتی، الذی توفی 1285 أورد فیه مراثی کثیره لقدماء الشعراء و متأخریهم مثل الشیخ حسن القفطان، و الشیخ محمد مطر، و الشیخ فرح، و السید محمد القطیفی تلمیذ الشبر
ص: 419
للشیخ فخر الدین بن محمد علی بن أحمد بن طریح النجفی، المتوفی سنه خمس و ثمانین و ألف. مرتب علی عشرین مجلسا و فی کل مجلس أبواب و فی کل باب یذکر شیئا من فضائل أهل البیت و مصائبهم و مراثیهم، أوله: [الحمد لله الذی جعل الدنیا جنه لأعدائه و سجنا و محنه لأولیائه و أحبائه، إلی قوله: المجلس الأول من الجزء الأول فی اللیله الأولی من عشر المحرم ] طبع مکررا و یقال له مجالس الطریحی و المجالس الفخریه و المنتخب الکبیر- الذی فیه زیادات علی المطبوع، فی کتب السید محمد الیزدی و عند المیرزا علی أکبر العراقی. نسخه منتخب من المنتخب لبعض المتأخرین و هو موافق مع المنتخب فی الخطبه و مخالف معه کثیرا بالزیاده و النقصان، و من نقصه عدم ذکر حدیث الکساء فیه، و أول مجالسه فی أول لیله من عشر المحرم و فیه أبواب ثلاثه الباب الأول أیها المؤمنون إلخ، و فی حاشیه الکتاب نقل حدیث الکساء مختصرا عن کتاب نهج المحجه، الذی هو تألیف الشیخ علی نقی بن الشیخ أحمد بن زین الدین الأحسائی، و نسخه أخری من المنتخب لکن بینه و بین المنتخب المطبوع اختلاف بعض الألفاظ و فی کل مجلس ثلاثه أبواب و الموجود منه عشره مجالس بخط محمد مهدی بن محمد قاسم الأسترآبادی فی سنه 1096 و فیه أنه من جمع المولی خیر الدین الخراسانی.
للحاج المولی باقر بن المولی إسماعیل الواعظ، الکجوری الأصل الطهرانی المولد و المسکن المشهدی المدفن، و المتوفی سنه 1313 ذکره أخوه فی زبده المآثر، المطبوع فی آخر الخصائص الفاطمیه له أیضا، و فی أول الخصائص ص 18 أنه خمسه آلاف بیت و استنسخه الفضلاء، أول الدعاء: [اللهم إنی أسألک بمعانی جمیع ما یدعوک به ...]. و مر سنا برق فی شرح المبارق من الشرق، یعنی هذا الدعاء.
للحکیم أبی موسی جابر بن حیان الصوفی، قال الحکیم أبی القاسم المجریطی المتوفی سنه 395 إن البارع فی
ص: 420
صناعه الطلسمات علی الإطلاق و المقدم هو أبو موسی المذکور صاحب کتاب المنتخب فی صنعه الطلسمات و منشی کتاب الطلسمات الکبیر، الذی جعله خمسون مقاله، إلی آخر کلامه الظاهر فی أن المنتخب هذا منتخب من کتاب الطلسمات الکبیر و جابر بن حیان کان من تلامیذ الصادق علیه السلام کما فی وفیات الأعیان لابن خلکان.
للمجدوع، الشیخ إسماعیل بن عبد الرسول الأجینی الإسماعیلی، المتوفی 1183 أو 1184، مؤلف فهرست الکتب و الرسائل ذکر فی مقدمه طبع الفهرست ضمن تألیفاته، نقلا عن فهرس أیوانف.
للإمام الهادی یحیی بن الحسین بن القاسم الرسی المتوفی سنه 298. حکاه فی الحدائق الوردیه عن السید أبی طالب النقیب الموسوی الزنجانی النسابه.
لآقا محمد بن عبد الرحیم الشریف النجفی ینقل عنه الشیخ کاظم الشریف النجفی بخطه فی حاشیه عمده الطالب، الذی ملکه سنه 1164، و ذکر أن السید صادق الفحام رثی آقا محمد و قال فی تاریخه: [محمد أمست الفردوس مسکنه- 1149] و قال یوجد المنتخب عند الشیخ عباس البلاغی النجفی فیظهر منه أن المؤلف هو آقا محمد الصغیر لأن الکبیر توفی فی حیاه الشیخ جعفر کاشف الغطاء و ذکر الشیخ قصه وفاته فی الحق المبین.
للمناوی، انتخبه المولی المیرزا محمد بن عنایت أحمد خان الکشمیری الدهلوی، المتوفی سنه 1235، قال فی نجوم السماء انتخب من أربع مجلداته مجلدا یقرب من خمسه عشر ألف بیت. و یأتی له منتخب کنز العمال کما مر منتخب أنساب السمعانی.
للشاعر المتخلص براقم الطوسی، انتخبه من إنشاءاته و ینقل عنه فی نفائس اللباب و أخوه أیضا من الشعراء الأدباء، تخلصه أختر.
لحیاه علی. و هو شرح المثنوی المعنوی
ص: 421
للمولوی البلخی. یوجد فی (بانکی پور 85) کتابته 1224. أوله: [حمد بی حد و سپاس بی عد سزاوار بارگاه آرامگه آرای خلوتکده غیب ].
لصدر الأفاضل، توجد ضمن یادگارنامه له و المذکور بعنوان منتخب کلیات صدر الأفاضل أیضا.
فارسی کبیر للسید محمد مهدی بن محمد جعفر الموسوی، قال فی کتابه ریاض المصائب، عند الکلام فی مصائب الأنبیاء و المرسلین و بلایاهم، أنی قد شرحتها مبسوطا فی کتاب منتخب القصص الفارسی.
مر فی (20: 185) بعنوان مختصر التجوید یوجد نسخه منه فی (المجلس 814) بخط النسخ الجید کتبها علی بن معصوم فی سنه 1240 و معها قواعد التجوید للمؤلف.
من فروعه و روضته، للحاج مولی محمد باقر بن غلام علی التستری النجفی، المتوفی راجعا عن مکه فی بمبئی و حمل إلی النجف فی سنه 1327 فی مجلدین ضخمین بخطه الجید عند بعض أسباطه” المؤلف” فی النجف.
أو خلاصه الترجمه کلاهما للملا محمد تقی بن ملا شاهوردی. ألف المؤلف أولا کامل الترجمه فی شرح شواهد الخلاصه النحویه لابن ناظم فی سنه 1117. ثم فی سفرته إلی العراق سنه 1123 اختصره و سماه ب خلاصه الترجمه. توجد فی النجف فی مکتبه السید محسن الحکیم.
أولها: [الحمد لله علی کل حال و الصلاه علی حبیبه محمد و آله خیر الآل ].
لأبی سعید السجزی صاحب معرفه فتح الأبواب المذکور فی (21: 259) و المنتخب هذا إحدی أجزاء مجموعه رسالاته المندرجه ضمن الجامع الشاهی المذکور فی (5: 59) یوجد فی (المجلس 174) و ترجمنا المصنف فی النوابغ ص 50. کما مر له کتاب المعانی فی أحکام النجوم فی (20: 203).
ذکرنا الأصل فی (18: 3) بعنوان
ص: 422
کشف الآیات للمیرزا محمد رضا النصیری و المنتخب مع زیادات للمیرزا محمد رضا بن محمد قاسم الیزدی. فرغ منها سنه 1249. نسخه خط المؤلف فی (یزد علومی) کتبها بقلم النسخ فی سنه 1251.
للمحقق الفیض، اسمه تسهیل السبیل طبع مع تحف العقول.
للمفتی میر عباس اللکهنوی، المتوفی سنه 1306. ذکره فی التجلیات.
لمحمد بن سیرین، و مر أیضا مجمع الأنوار لعبد الله بن سیرین.
الأصل للشیخ عبد الرحیم الهندی من القرن العاشر ینقل عنه فی لطائف اللغات المؤلف 1048. أوله: [اما بعد، حمد و صلاه. می گوید أضعف عباد و خادم الفقراء بنده ...]. نسخه مذهبه منه فی (المجلس) کتبت بقلم النسخ فی 476 ورقا و نسخه أخری فی (القاهره، دار الکتب 38 معاجم فارسی تیموریه) کتبها محمد مقیم بن الحاج عبد النبی بقلم الشکسته فی غره رمضان 1082 بأمر من حسن خان فی 640 ص أما المنتخب هذا یوجد فی (طهران، أدبیات 52 ج) کتبها کاظم بن محمد کاظم الگرمرودی فی (14 ذی القعده 1086). أوله: [انتخاب فرهنگ ].
مر أصله فی (18: 99) و المنتخب فی ثلاث مقالات 1- فی علم الطب النظری فی 17 باب 2- فی العملی فی 59 باب 3- فی الأدویه المفرده. أوله: [حمد له ... این رساله ای است در معرفت طب. بدان که علم طب که أحوال بدن إنسان از آن بشناسند ...]. و نسخه منها فی (دانشگاه 5/ 2157) کتبت بقلم النستعلیق فی (5/ 1254) و ذکر فی عنوان النسخه باسم کفایه منصوری و ذکر فی فهرست نسخه های خطی فارسی: 585 35 نسخه من أصل الکتاب أقدمها فی (همدان، مکتبه اعتماد الدوله 81) کتبت فی (28- ع 2
ص: 423
970) و ذلک بعد مرور 21 عام علی وفاه المؤلف کما ذکرت فی النسخه.
الأصل لمحیی الدین العربی المذکور فی (9:
1016) و المنتخب یسمی ب سیر و سلوک أو خلوت مرتب علی سته فصول فی وحده طریق الحق و المواطن السبعه و الاعتکاف و العزله و اتخاذ الخلوه و الکشف الحسی الخیالی و کلام المشایخ. أوله: [حمد له. صلاه ... و بعد، این رساله ای است که نوشته شده از کلمات ... در اسرار خلوت و فرموده که أجابت کردم سؤال تو ای کریم ...]. و النسخه فی (طهران، الملیه 23/ 727 ف) کتبت بقلم النستعلیق الدقیق فی القرن العاشر، ظاهرا، فی 6 ص و نسخه أخری فی (المجلس 16/ 4859) ضمن المجموعه المؤرخه 1070 فی 12 ص.
مر الأصل فی (18: 119) و هی فی مائه کلمات، نسخه منها فی (المجلس 1/ 2425 غیر المفهرسه) کتبت فی 1071 و أخری فی (طهران، عند الدکتور مفتاح 180) کتبت بقلم النستعلیق ضمن المجموعه المؤرخه 1079 لخصها مؤلف الأصل مرتین فسمی الأول ب کلمات مخزونه أو لئالی مستخرجه کما مر فی (18: 119 و 263) فرغ من الانتخاب ظاهرا فی سنه 1070 و سمی الثانی ب کلمات رائقه کما مر فی (18: 114).
مر ذکر أصلها فی (8: 260 و 18:
135). و المنتخب لعلی أصغر حکمت المعاصر بطهران. یوجد بخط فروغ حکمت کتابته 1331 فی (الرضویه 8979).
المذکوره. و المنتخب للمیرزا عبد العظیم بن علی أکبر القریب الگرگانی. طبع مکررا بطهران.
المذکوره. و المنتخب للفاضل التونی المعاصر. طبع بطهران فی 1320 ش.
المذکوره. و المنتخب للشیخ محمد الطهرانی طبع. بطهران علی الحجر 1331 ق.
ص: 424
للمیرزا محمد الکشمیری، قال فی نجوم السماء انتخب منه الأحادیث الداله علی إمامه الأمیر و سائر الأئمه و مثالب أعدائهم و مر للمؤلف منتخب فیض القدیر 22: 421 و المنتخبات من الکتب الکثیره لأهل السنه 22: 365.
مر أصله فی (18: 176) و المنتخب أیضا لمؤلف الأصل و هو شرف الدین الیزدی المذکور فی (9: 517) نسخه منه فی طهران عند (أصغر مهدوی 14/ 281) کتبها محمد إبراهیم الأصفهانی فی بافت کرمان بخط النستعلیق و فرغ منه فی (15- محرم- 1109).
مر الأصل فی (18: 201). و طبع منقحا أخیرا بطهران باهتمام حسین خدیو جم. و أما المنتخب فاسمه چهار عنوان کما مر فی (5: 313) و هو فی أربعه عناوین: 1- معرفه النفس 2- معرفه الله 3- معرفه حقیقه الدنیا 4- معرفه الآخره. طبع علی هامش أشعه اللمعات للجامی و مقصد أقصی و مبدأ و معاد للنسفی فی 1303. أوله: [الحمد لله رب الأرباب. بدان که خواجه أفضل الدین کاشانی از کیمیای سعادت کلمه ای چند انتخاب نمود ... فصل در شناختن خود]. أقدم نسخه اطلعت علیها فی (دانشگاه 7/ 4732) ضمن مجموعه المؤرخه (962- 963).
المذکور، لعلی العسکری الخوافی المخاطب ب [عاقل خان ] لخصه بأمر من محمد اورنگ زیب عالمگیر (1068- 1118) فی سنه 1089. أوله یطابق أول المتن و فی آخره تصریح باسم مؤلف المنتخب و تاریخ التألیف و اسم السلطان و الظاهر أن المؤلف هو الشاعر المذکور فی (9: 674) بعنوان [عاقل هندی ] توجد نسخه من المنتخب فی (الآصفیه 197 مواعظ) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الثانی عشر فی 361 ورق.
لمیرزا محمد کاظم بن محمد الجاجرمی الملقب بادا انتخبه سنه 1177 فی مجموعه جلها بخطه. یوجد عند السید أبی القاسم
ص: 425
الریاضی فی (سه برگ): برگ الأول فی ما یکتب إلی الأعالی و الأفاضل و الثانی ما یکتب إلی المصاحبین. و الثالث ما یکتب فی جواب المکاتیب.
أیضا للمحقق الفیض، کأصله المذکور فی (18: 218). قال فی فهرسته [أن المنتخب اثنان صغیر و کبیر و المجموع فی عشرین ألف بیت ]. و هو یشبه مقدمه ملمعه لدیوانه بالنظم و النثر، شرح فیها بعض مصطلحات الصوفیه و بین خمسه أشواق: 1- شوق العشق 2- شوق الحق 3- شوق الجمال 4- شوق الکمال 5- شوق الهدایه. أوله: [بعد از حمد پروردگار و درود بر مصطفین أخیار چنین گوید مؤلف این کلمات و ناظم ...]. نسخه من منتخب المقدمه و المتن کتبت بقلم النسخ یوجد عند فرهاد معتمد. أوله: [ترا سزاست خدایی نه جسم را نه جان را ...]. کما یوجد الأصل فی (النجف، مکتبه أمیر المؤمنین 2/ 1942) کتبت بقلم النستعلیق الجید فی 1226 و فیها اختلاف کثیر مع النسخه المطبوعه من دیوان فیض فی طهران الذی طبعها مکتبه الشمس.
مر فی (2: 366) بعنوان اندرزنامه أسدی و مر مقدمه اندرزنامه 22: 40.
أصله لسعدی الشیرازی. و یأتی المنتخب بعنوان وجیزه گلستان.
المذکور. و المنتخب باسم گل گلستان یوجد فی (بنگال، الآسویه 28 1533) کما فی فهرسها.
المذکور. لشوریده الشیرازی، عبد الوهاب بن علی أشرف المشهور بمدرس. لخص کلیات سعدی فی سنه 1274 ق و سماه نتائج الکلیات و أدرج فیه من نثره و شعره، و قدم علیه مقدمه فی شرح أحوال السعدی الشیرازی ثم سته (نتیجه) و خاتمه: نتیجه 1- در نتائج فقرأت گلستان 2- نخبه حکایات بوستان 3- زبده قصائد فارسی 4- لب غزلیات 5- خلاصه دیگر منظومه ها 6- مطایبات.
و الخاتمه فی بعض الهزلیات. أول النتائج [نتائج کلیات. حمد و سپاس نثار بارگاه
ص: 426
خداوندی جل جلاله ] یوجد فی (الرضویه 1408 أدبیات) کتابته 1274.
و المؤلف غیر شوریده شیرازی الحاج محمد تقی المولود 1274 المذکور فی (9: 547).
فی علم الکیمیاء، للشیخ المیرزا نجم الدین ابن المیرزا محمد الطهرانی العسکری بسامراء، فی 150 ص.
مر أصله فی (18: 250) و مر المنتخب منه فی (12: 172) بعنوان سرمایه ایمان کلاهما لعبد الرزاق اللاهیجی القمی. و نسخه شایعه أقدم ما اطلعت علیها فی (النجف، مکتبه أمیر المؤمنین 1520) کتبه قرچغای، و لعله من تلامذه المؤلف، بقلم النستعلیق الجید فی (4- رجب- 1065) علی عهد المؤلف و نسخه أخری فی (یزد، سریزدی 1/ 25) ضمن المجموعه المؤرخه (ج 2/ 1072).
المذکور و اسمه ظفریه لمرتضی قلی خان المتولی المذکور فی (7: 149) ألفها فی سنه 1073 مع أشعار یتخلص فیها ب (ظفر). أوله: [بسمله. سرمد طغرای کلام کریم، حمد له. صلاه. گوهر مرادی که از دریای حیرت غواص فکرت در کف
اندیشه آرد ...]. نسخه مذهبه منه فی (دانشگاه 4711) کتبها عبد الجبار بن مقصود الخطاط تلمیذ المیر عماد، فی 244 ورق.
أصله لعارفی الهروی، مر ذکره فی (18: 253). یوجد نسخه من المنتخب فی طهران (الملک 2/ 5611) بخط محمد علی خان من القرن الثانی عشر بهند. و فی صدره مقدمه منثوره جاء فیها. أن الأصل کان فی 510 بیتا لخصت منه 120 بیتا.
مجموعه من الأشعار الفارسیه الحکمیه للفردوسی و الخاقانی و السعدی و النظامی و أمثالهم، للمیرزا محمد تقی خان المتخلص بحکیم، ذکره فی گنج دانش له، الذی طبعه سنه 1305.
ص: 427
أو منتخب البیان أو تاریخ منتخب.
لمحمد هاشم، هاشم علی خان، المعروف بخافی خان نظام الملکی، المتوفی 1144. و هو تاریخ فارسی للهند، من الأمیر تیمور الگورکان إلی السنه الرابعه عشر من جلوس محمد شاه الهندی (1131- 1161) أی سنه 1144. نسخه شایعه.
فارسی لکمال محمد، و النسخه فی مکتبه راجه فیض آباد الماری نمره 6.
أو فرهنگ رشیدی قاموس للغات العربیه إلی الفارسیه، للسید عبد الرشید الحسینی المدنی التتوی المولد، و نسب الکتاب غلطا فی ذیل کشف الظنون إلی غیاث الدین الهندی. انتخبها من الصحاح و القاموس و الصراح و بین المعانی اللغویه و هو فارسی کتبه فی زمن أبی المظفر شهاب الدین محمد شاه جهان (1037- 1068) مرتب علی حرف أول اللغات فی [باب ] و حرف آخرها فی [فصل ]. أوله: [ستایش و سپاس مالک الملکی را که تذکار آلای بی احصا و نعمای بی منتهایش بعد از
سوابق فیض و لواحق عطایش در دائره حصر نگنجد ...]. موجود فی خزانه کتب المولی محمد علی الخوانساری بالنجف و قال فی تاریخه قطعه فارسیه- و الظاهر أنه للمصنف، و هی قوله، بعد تمام الکتاب:
نسخه جامع ز لغات عرب
از نسخ معتبره منتخب
یافته إتمام بعهد شهی
از حق و از خلق جهان آگهی
سلطنت آرای و ممالک ستان
شاه جهان ثانی صاحب قران
از پی تاریخش بی قال و قیل
گفت خرد: [منتخب بی بدیل
] و فی التاریخ تعمیه ظاهره حیث إن کلمه [منتخب ] مطابق لألف و اثنتین و تسعین فإذا خرج منه عدد کلمه [بدیل- یعنی ست و أربعین ] یبقی ألف و ست و أربعین 1046 و هو عصر السلطان شاه جهان والد اورنگ زیب عالمگیر المعاصر للشاه عباس الثانی المتوفی سنه 1078، و المحارب معه. و یحتمل أن عدد [بی- یعنی الاثنی عشر] یخرج أیضا فیصیر ألف و أربع و ثلاثین و التعمیه علی هذا أکثر کما
ص: 428
هو ظاهر. و ذکر فی حرف المیم جمیع المصادر المیمیه و أسماء المکان و الزمان و الآله و أسماء الفاعل و المفعول فی الثلاثی المزید و رباعیها. و أما حال المؤلف فذکر أولا الدعاء علی الأصحاب ثم ذکر أن السلطان هو أولو الأمر المذکور فی القرآن و أن أبنائه الأربعه بمثابه [چهار یار] المحدقین بالنبی ص. نسخه منه کتابتها سنه 1263 فی خزانه الحاج علی محمد النجف آبادی. و طبع مکررا أول طبعاتها فی الهند سنه 1223- 1808 م و قدم علیها لوسدن الإنجلیزی و طبع کتاب آخر باسم منتخب اللغات فی مجلد کبیر فی کلکته سنه 1816 م مع مقدمه الطبع باللسان الإنگلیزی و هو فارسی و مرتب ل منتخب اللغات شاه جهانی بترتیب حسن سهل التناول، لما فی أصله من صعوبه الأخذ، رتبه بهذا الترتیب مستر هنری جوزف نیلر الإنگلیزی.
أو شهد اللغه لمحمد تقی ألفه لولدیه محمد و علی، انتخبه من کنز اللغات و کشف اللغات و قد رد علی الأخیر کثیرا و هو قاموس من اللغات العربیه إلی الفارسیه، علی ترتیب حرف الآخر، و جعل اللغات فی الأبواب. أوله: [حمد له. صلاه. باعث بر تحریر این است که أحقر عباد محمد تقی خاطی ...]. نسخه منها لعلها بخط المؤلف توجد فی (طهران، دهخدا 63-
أو- 124) کتبت بقلم النسخ فی القرن الحادی عشر أو الثانی عشر فی 26 ورقه و الکتاب سمیت أولا ب شهد اللغه ثم شخطت علیه و سمیت فی الهامش ب منتخب اللغه.
لعبد الله خاکسار نظر فی فرهنگ سروری و اختار منه ما یجب للکتاب و المنشئین أوله: [حمد له اما بعد، غرض أصلی و مطلب کلی از ترتیب و تحریر این نسخه ] نسخه منه فی (دانشگاه 2/ 1920) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن الثانی عشر
منتخب من البرهان القاطع فی 180 ص بخط میرزا نصر الله التفریشی فی (20 شهر الصیام سنه 1291) أوله: [آ بر وزن جا
ص: 429
یعنی بیلر نام درختی است ]
فارسی فی مائتین و إحدی و ستین ورقه فی الخزانه الرضویه
فی اللغات الفارسیه، مختصر موجود فی خزانه کتب المولی محمد علی الخوانساری
قاموس من اللغات الإفرنسیه إلی الفارسیه و یحتمل أن مؤلفه ناصر الدین شاه (1264- 1313) نسخه مذهبه منه فی (طهران الملیه 491 ف) کتبت بقلم النستعلیق و اللاتینیه الجیده جدا فی القرن الثالث عشر مع إصلاحات بقلم الشاه و ملاحظته بأن صنیع الدوله صحح النسخه أوله: [منتخب اللغه ناصری: برنج نارنجی x x x Nacarat ] و النسخه فی 46 ورق
مر الأصل فی (19: 51) للنسفی توجد عده رسالات منه فی هذا الباب إحداهما فی بابین: 1- العالم الکبیر فی ثلاثه أصول و کل أصل فی عده فصول 2- العالم الصغیر و هو أیضا فی ثلاثه أصول کل منها فی عده فصول و طبع للمؤلف رساله بهذا الاسم علی هامش أشعه اللمعات أوله: فی بعض النسخ، [سپاس و شکر خدایی را که پیدا کرد جهان نمایش ] و هذا ینطبق علی مبدأ و معاد لصائن الدین ترکه، نسخه مذهبه منه فی (القاهره، دار الکتب 177- م أدب فارسی) کتبت بقلم التعلیق الجید و أخری فی (الملک 8/ 4045) کتبت بقلم النسخ فی صفر 1275 و قال فی آخره إنی ألفت الرسالتین، مبدأ و معاد و نزول و عروج باستدعاء من السید تاج الدین هادی الأبرقوهی فی أبرقوه و کلاهما واحد الا أن الأول علی قانون الشرع و الثانی علی ضابطه أهل الحکمه و أما منتخب مبدأ و معاد فهو أیضا لمؤلف أصله و یسمی ب زبده الحقائق مرتب علی بابین و طبع أیضا علی هامش أشعه اللمعات للجامی مع أصله سنه 1303
للمولوی البلخی، المذکور فی
ص: 430
(9: 1122) و المنتخب لشاهدی دده، إبراهیم المذکور فی (9: 498) و هو فی مائه بیت و مر شرحه علی المنتخب بعنوان گلشن توحید 18: 225
لمولانا أبی بکر الشاشی و قد سماه ب جواهر اللآلی نسخه منه فی (بنگال، إیشیاتک 28 منظوم- 1164) کتبت بقلم النستعلیق فی 1094
المذکور، لإسماعیل الأنقره ای یأتی بعنوان نصاب مولوی
المذکور، للمحدث الفیض اسمه سراج السالکین، فی ثمانیه آلاف بیت، کما مر، و مر للفیض منتخب گلزار قدس
المذکور، للکاشفی السبزواری، مر بعنوان لب لباب معنوی فی (18: 290) و قد ألفه مؤلفها الکاشفی السبزواری فی 875 لطلب من رجل یدعی ب [مسیب ] نسخه مذهبه مصوره منه عند المهدوی (6/ 884) کتبت بقلم النستعلیق فی یوم الخمیس 844 و أخری فی (طهران، دانشگاه 1/ 3760) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن التاسع أو العاشر
المذکور، و یسمی ب باده وحدت کما مر فی (19: 124) و هو انتخاب من دفاتر السته لمحمود میرزا القاجار صاحب مجمع محمودی المذکور فی (20: 42) نسخه منه فی (طهران المجلس 89 غیر المفهرسه) کتبت بقلم النستعلیق فی 628 ص کل منها فی 14 سطرا و الظاهر أنه غیر مقلاد التوحید المذکور فی (19: 305)
المذکور و المنتخب لمحمود القمی علی ما جاء فی فهرس المکتبه الموجوده نسخته فیها و هی (بنگال، الآسویه 152 منظوم 993)
المذکور، لمحمود میرزا القاجار، مر بعنوان مقلاد التوحید 22: 119
ص: 431
المذکور و المنتخب لنجیب الدین بن المیر هاشم الحسنی الأندخودی الملقب بفیضا مؤلف مرآه الحقائق المذکور فی (19: 291) یوجد فی (هاروارد، هوتن 2 مج) بخط محمد خلیل کتبها بأمر المیر یحیی خان بهادر من القرن الثالث عشر
المذکور، لیوسف بن محمد الورداری الرومی المدعو ب [سینه چاک ] المتوفی 953 یشبه لب لباب مثنوی و قد سماه ب جزیره مثنوی أوله: [حمد بلا غایت و بی حد، و شکر لا یحصی و لا یعد، بر آن خدایی که سینه ] و ترجم إلی الترکیه و توجد ثلاث نسخ منه فی (القاهره دار الکتب) و: 1- (6 مجامیع فارسی طلعت) کتبها درویش محمد الیقینی فی القرن العاشر فی 13 ورقه 2- (9 مجامیع) کتبت بقلم النستعلیق الجید فی 12 ورقه 3- (5053 س) و النسخه غیر مؤرخه، کسابقتها، فی 125 ورقه و المجموع فی 366 بیتا
المذکور، بإسقاط أشعاره التی یظهر منها خلاف ظواهر الشرع و إثبات القصص و الحکایات و المواعظ و النصائح، للسید میرزا هادی ابن الحاج میرزا محمد تقی الحسینی المرعشی الشهرستانی الحائری، المتوفی بها فی المحرم 1351 و النسخه بخط یده عند ولده” المؤلف”
یوجد فی (بنگال، الآسویه 49 منظوم 1270) و سماه ب در مکنون
المتن للقاضی نور الله الشوشتری، و المنتخب لعبد الملک الخادم الحسینی، فی فاتحه و اثنی عشر مجلسا، ألفه فی 1128 باسم السلطان حسین الصفوی (1105- 1135 و محمد قلی خان قورچی باشی أوله:
[پیرایه انتخاب در معانی و گوهر بیان که منتخب نقد گران مایه روان است، نثار محفل ثنای واهبی ] یوجد فی (دانشگاه 3854) بخط محمد بن المیر بابا الحسینی کتابته 14 محرم 1232 و فی آخره جواب شبهات إبلیس و وصایا القاضی فی حول الکتاب
ص: 432
تصنیف ابن حزم الأندلسی، للقاضی نور الله المرعشی الشهید فی سنه 1019
من أجزاء کلیات محمود میرزا المذکور فی (20: 42) بعنوان مجمع محمود یوجد فی (بوداپست 532؟) کتبت فی خاتمه العشر الثالث من رمضان سنه 1244 و معها سفینه محمود و بیان محمود أول الکلیات:
أول دفتر به نام ایزد دانا
صانع و پروردگار حی توانا
خداوند را سپاس لازم است که ذات پاکش از همه علت مبری و معری
ذکرنا الأصل فی (20: 223) کما ذکرنا المنتخب فی (15: 21) بعنوان صحیفه شاهی و هو للمولی الکاشفی صاحب أخلاق محسنی ألفها باسم الشاه زاده أبی الحسن میرزا، مرتب علی عنوان فیما یلزم للدبیر و ثلاث صحائف: 1- الخطابیات 2- الجوابیات 3- فیما یکتب فی المکتوب، و الخاتمه فی الدعاء و الثناء للطبقه الأعلی من طبقه الأشراف و طبقه الأوسط و طبع فی کانپور 1295 فی 258 ص أوله: [ای به نامت اما بعد، چون بتوفیق حضرت متمم الأمور عمت ] و فی بعض النسخ: [عنوان نامه فصاحت نام خجسته فرجام ] نسخه منها فی (طهران، أدبیات 270 حکمت) کتبت بقلم النسخ فی ذی القعده 933 و نسخه أخری فی (القاهره، دار الکتب 11 أدب فارسی طلعت) کتبت بقلم النستعلیق فی صفر 977 فی 127 ورقه
و هو تاریخ الیافعی، للمولی عبد الله بن المولی خضر الیزدی، موجود فی خزانه الشیخ علی کاشف الغطاء
مر ذکره ذیل أصله المذکور فی (20: 268) و فیه ذکر مکاتیب شیخ أحمد الفاروقی، المذکور فی (22: 135) و یسمی أیضا ب لطائف الحدائق
مر الأصل فی (20: 308) و ذکرنا
ص: 433
هناک أن له منتخب مع الترجمه العربیه و یوجد أیضا من المنتخب بالفارسیه فی (دانشگاه 3/ 5202) ضمن المجموعه المؤرخه 1289 و ما بعدها
من فتاوی السید إسماعیل الصدر، جمع السید محمد بن المیرزا سلطان علی خان التستری المرعشی فی سنه 1320 مع بسط فی أصول الدین و النسخه عند السید حسین الساروی فی النجف
انتخبها الحاج بشیر بن نظر علی من فتاوی العلامه الأنصاری، رأیت منه نسخه تاریخ کتابتها سنه 1270 فی مکتبه مدرسه سامراء
رساله عملیه فارسیه، مطابقه لفتاوی الآقا سید حسین الترک و الحاج میرزا محمد حسن الشیرازی جمعها الشیخ محمد حسن بن عبد الله الممقانی فی سنه 1297 و طبع فی تلک السنه و ذکر فی آخره أنه مقصور فی المسائل المتفرقه علی فتاوی آیه الله الشیرازی
رساله عملیه للحاج شیخ عبد الله المازندرانی النجفی المتوفی سنه 1330 طبعت سنه 1326
رساله فارسیه عملیه، فی العبادات و المعاملات، للحاج میرزا علی بن المیرزا محمد حسین الشهرستانی مطبوع
فی ذکر الحشرات و الدواب مرتبا علی الحروف، للمولی محمد بن الحاج محمود اللاری کتبها فی مجموعته فی سنه 1063 رأیتها عند الشیخ صالح الجزائری فی النجف
فارسی للمیرزا أبی طالب بن محمد الأصفهانی، فی سفرته إلی فرنگ فی سنه 1213 و النسخه فی موقوفه الحاج عماد للخزانه الرضویه
قاموس مشتمل علی المصادر الأفعال العربیه علی حسب أوزانها بالفارسیه نسخه غیر مؤرخه منه فی (القاهره، دار الکتب 3/ 4
ص: 434
معاجم فارسی تیمور) فی 14 ورقه
یأتی باسمه منهاج الصلاح فی اختصار المصباح و مر فی (20: 209) مختصر المصباح متعددا کما مر الاختیار من المصباح فی (1: 364)
للشیخ تقی الدین عبد الله الحلی اسمه الدر الثمین کما مر
للشیخ زین الدین، الشهید الثانی، قال الشیخ الحر فی الأمل، فی ترجمه الشهید الثانی، بعد ذکر مصنفاته ما لفظه و رأیت بخطه کتابا فیه أحادیث نحو ألف حدیث انتخبها من کتاب المشیخه للحسن بن محبوب
الملقب ب مجالس الحسینیه، مر بهذا العنوان
اسمه الأنوار المقتبسه من المصباح ذکرته فی عنوان جنه الأمان
مر بعنوان الخلفاء عند الجمهور 7: 242
من جمع المولی محمد جواد ابن محمد الخراسانی، مع حواشی العلماء علیه طبع بإیران سنه 1316
تألیف أبی الصلاح، نسخه منه فی هوامش نسخه من کفایه الأثر
و هو انتخاب من القسم الثانی من الکتاب، و یسمی ب رساله در قافیه لنور الدین بن أحمد بن عبد الجلیل الزیارتگاهی- ألفها باسم المیر علی شیر (844- 906) قبل سنه 892 فی المدرسه الشریفیه الإخلاصیه، و رتبها علی خمسه مطالع: [1- بیان اشیائی که موجب بصیرت شود 2- قافیه و حروف و حرکات 3- زوائد أواخر ألفاظ و مدار قافیه
ص: 435
4- ألقاب و أصناف عیوب قافیه 5- حاجب و ردیف و هنر و عیب شعر] و کل مطلع فی ثلاث أرکان و لها خاتمه فی وصایا الشاعر أوله: [نورانی اختری که مطلع أنوار بیان را شاید، و روحانی جوهری که مخزن اسرار جنان را بیاراید ذکر صانعی است ] نسخه منه فی طهران عند المدرس الرضوی کتبت بقلم النستعلیق فی 892 علی هامش المعجم فی و نسخه أخری فی (دانشگاه 2/ 3735) کتبها محمد أمین بن محمد إبراهیم اللاری الخوافی بقلم النستعلیق فی 1228 فی خواف فی 149 ص و جاء فی ص 242: [در این بیت جد این فقیر] و کتب علی هامش الصفحه [یعنی عبد القهار] و راجع (9: 692)
المذکور، یأتی بعنوان میزان الأوزان
أی من فنه الثالث، نسخه منه توجد فی (المجلس 1 و 3/ 3256) کتبها غلام رضا المتخلص بحیران فی 1278 فی (ص 113 125) و معها تمام الفن الأول فی (ص 1- 65) من المجموعه
مر ذکر الأصل فی (21: 278) نسخه منه عند السید محمد تقی بن المیرزا محمد باقر المدرس الرضوی المشهدی المعاصر نزیل طهران و نسخه من منتخبه انتخب فیه فنیه العروض و القافیه فی (المجلس 3486) بخط عبد الوهاب الرشتی کتابته 1222
للمولی الآقا هادی بن المولی محمد صالح المازندرانی أوله: [یا من تبارک من الوصف اسمه ] و النسخه بخط المولی نصرت فی سنه 1119 و وقفه المولی نصرت لمدرسه فاضل خان فی سنه 1133
مر الأصل فی (21: 301) و فی (13: 270) و ذکر فی ص 1402 من فهرست نسخه های خطی فارسی 40 نسخه
ص: 436
منها فی مکتبات العالم و طبع فی 1337 ش باهتمام غلام رضا کیوان السمیعی أما المنتخب لمحمد الدهدار المذکور فی (9: 777) و اسمه إیجاز مفاتیح الإعجاز و لکن طبع فی بمبئی فی سنه 1312 بعنوان شرح گلشن راز کما عبر عنه کذلک الهدایه فی ریاض العارفین أوله: [الحمد لمن له الحمد فی الأولی و الآخره اما بعد چنین گوید محمد بن محمود الملقب بدهدار که چون تعطش و تشوق ] و النسخه فی (دانشگاه 1/ 2958) کتبت بقلم النستعلیق فی القرن العاشر فی 100 ص و الظاهر أن الرساله العاشره من المجموعه المذکوره بقلم دهدار نفسه
أو حاشیه بر گلشن راز للحاج میرزا محسن الحالی شارح منازل السائرین کما مر فی (22: 247) طبع نسخه منه بخط یده مع حواشی منه فی سنه 1333 ش
شرح متوسط جامع بالنسبه، لأحد من تلامذه السید محمد نوربخش، صاحب المکاتیب المذکور فی (22: 172 و 173) و من أهل النصف من القرن التاسع نسخه حسنه الخط مذهبه منه فی (الرضویه 844) کتبها شکر الله بن فتح الله الآبموزی فی (20 صفر- 1052) أوله: [به نام آنکه جان را مراتب نزلات که مرتبه انسانیت، باز همان نفس باز مرتبه إنسان ] و النسخه مغلوطه من دون مقدمه و ذکر من المؤلف
فی الأدعیه و الأعمال، أصله لسبزواری و المنتخب للمولی محمد زمان بن حسن الطالقانی، فرغ منه 1103 عند السید شهاب الدین بقم
مر فی (1: 522) بعنوان إرشاد المضلین أوله: [حمد له و الصلاه و السلام علی المصطفین الهادین المهتدین ] نسختان منه فی (الرضویه 42 و 43 حکمت) من وقف تاج ماه بیگم، أولهما کتبت بقلم النسخ و النستعلیق فی القرن الثالث عشر و وقفت سنه 1263 و هو فی 107 ورق و الثانی بقلم النستعلیق فی 101 ورق
ص: 437
نظیر الکشکول، فی ثمان مجلدات ضخام، للحاج المولی علی بن عبد العظیم الخیابانی التبریزی، المولود کما ذکره فی 1282 کان فی تألیفه أکثر من ثلاثین سنه، و فیه جمیع ما رآه فی الکتب النفیسه من الفوائد، لا سیما المخطوطه النادره مما لم یطلع علی أسمائها
للمحقق المحدث المولی محسن بن مرتضی الفیض الکاشانی فی أربعه آلاف بیت، کما فی فهرست تصانیفه
للسید محمد مهدی بن محمد جعفر الموسوی ذکره فی الفوائد الاثنی عشریه له و ذکره أیضا فی آخر کتابه خلاصه الاخبار، الذی ألفه سنه 1250 و المنتخب فی مذاهب فرق المسلمین و عقائدهم أصولا و فروعا
تصنیف الشهرستانی و تلخیصه، أوله: [الحمد لله حمد الشاکرین و الصلاه و السلام علی سیدنا و مولانا سید المرسلین محمد المصطفی و آله الطاهرین ] و النسخه فی خزانه شیخنا الشیخ الشریعه الأصفهانی فی النجف
للشهرستانی المتوفی 548 للمولی محمد ابن مصطفی المشهور بالآق کرمانی، کان حیا فی 1157 أوله: [الحمد لله رب العالمین و الصلاه علی محمد و آله أجمعین ] یوجد فی مکتبه (قوله) کما فی فهرسها
للشهرستانی، للسید الأمیر محمد معصوم القزوینی المتوفی فجأه سنه تسع و تسعین و ألف 1099، موجود عند أحفاده” المؤلف” و ذکره حفیده السید حسین فی خاتمه معارج الأحکام
فارسی منطبق علی فتاوی مجدد المله فی رأس هذه الماده لسید الحاج میرزا حسن الحسینی الشیرازی و الحاج سید حسین الترک و الفاضل الأردکانی طبع سنه 1294
ص: 438
للحاج السید أسد الله مر بعنوان مناقب الأئمه 22: 320
للسید محسن الجلالی صاحب مصباح الهدی فی أصول دین المصطفی المذکور فی (21: 125)
قاموس من اللغات العربیه إلی الفارسیه فی ثلاثه أبواب: الأسماء، الأفعال، الحروف، و کل منها فی عده فصول أوله: [حمد له أما بعد حمد الله القدیر علی عطاء العزیز] نسخه منه فی (الملک 1/ 385) و معها مقدمه الأدب للزمخشری المؤرخه (15- رجب 915)
لعبد مناف بن محمود السلماسی، صدره باسم عباس میرزا القاجار و رتبه علی 14 منهج کل منها فی عده شوارع، علی ترتیب الأصل المذکور فی (22: 346) بعنوان مناهج الشارعین للسید عبد الحسیب أوله:
[الحمد لله الذی جعل الأرض مهادا و الجبال أوتادا و بعد چنین گوید] و النسخه فی (الحقوق 88 ب) کتبت بقلم النسخ فی شعبان 1244 فی 124 ورق کل صفحه منها فی 22 سطرا، و فی أوله فهرس المطالب و المظنون أن المؤلف صاحب کشف المعارف المذکور فی (18: 63)
فارسی لمیرزا محمد کاظم بن میرزا محمد الجاجرمی الفاضل الشاعر المتخلص بادا انتخبه فی سنه 1177 فی مجموعه بیاضیه جلها بخطه الجید یوجد عند السید أبی القاسم الریاضی بالنجف
من نظم فرید الدین العطار، للسید علی الهمدانی ذکره فی کشف الظنون
تصنیف الإمام الغزالی، للمولی محمد مؤمن بن جلال الدین محمد القاشانی ألفه فی ذی الحجه الحرام من سنه 1044 و النسخه بخط المؤلف عند الحاج سید نصر الله الأخوی بطهران
یأتی فی منهاج المله
ص: 439
لأبی سعید أحمد بن محمد بن عبد الجلیل السنجری صاحب الجامع الشاهی، المدون من عده رسائل له و الموجود نسخته فی الرضویه و من تلک الرسائل هذا المنتخب، أوله: [الحمد لله خالق الأشیاء و مبدعها ... و صلی الله علی نبیه محمد و آله. أما بعد، فإن الله تعالی شرف العلم و اهله، فقال جل ذکره: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ”. إلی قوله إن مؤلف کتاب الألوف وافق أهل العدل فی إثبات بدو العالم و صحه انتهائه لکن فهمه یحتاج إلی کثیر من الحساب فاختصرت منه نکات بألفاظ قلیله و کذا ما استخرجه فی الجداول، یحتاج إلی الحساب، إلی قوله، و زدت فی آخر الکتاب جداول یقوم مقام التقویم من الزیج و یستغنی بالنظر فیه، کما یستغنی النظر فی التقویم عن الزیج ...].
و یوجد نسخه منه فی (المجلس 174) غیر مؤرخه کتبت بخط النسخ ضمن مجموعه من أحد عشر رساله کلها له و من تلک الرسائل کتاب المعانی فی أحکام النجوم.
فیمن سکنها من العلویین، للسید حسون البراقی. فرغ منه سنه 1317 و النسخه بخط المؤلف بمکتبه کاشف الغطاء.
عبر به کذلک مؤلفه الشیخ محمد بن إدریس الحلی، کما فی الصوره المنقوله عن نسخه خطه و مر مفصلا بعنوان مختصر التبیان.
فی ما جری علی آل أبی طالب. مر بعنوان الخلفاء عند الجمهور 7: 242.
للشیخ محمد رضا الدزفولی المعاصر، صاحب کلمه التقوی طبع سنه 1333.
موجود فی الخزانه الرضویه.
بالفارسیه، لتلمیذ مصنفه السید أبی طالب الحسینی الهمدانی. انتخبه بأمر أستاذه صاحب الجواهر و هو منتخب الطهاره و الصلاه و الصوم. طبع بإیران سنه 1263 و نسخه منه فی خزانه کتب سیدنا الشیرازی
ص: 440
بسامراء و مر مختصر فجأه العباد.
للشیخ جمال الدین أبی منصور الحسن بن زین الدین الشهید الثانی المتوفی سنه 1011. قال حفیده فی الدر المنثور إنه عندی” حفید المؤلف” بخطه انتخب منه عشره فصول فی فوائد و حکایات و أشعار، و أصل الکتاب مشتمل علی ثلاثین فصلا کما ذکره فی کشف الظنون و مر بعنوان الفصول الأنیقه فراجعه.
ذات فوائد علمیه أدبیه تاریخیه، للفاضل الأدیب الماهر الشاه زاده أبو الحسن میرزا بن حسام السلطنه محمد تقی میرزا بن السلطان فتح علی شاه القاجار، الملقب بشیخ الرئیس و المتوفی حدود سنه 1339. و هو مطبوع فیه منشئاته و أشعاره و بعض سیره و أحواله فی حضره و أسفاره، و تاریخه قوله:
[
چون شیخ مشتهر شد، زین نامه نامور شد
تاریخ این أثر شد، شیخ الرئیس نامی
- 1312] و طبع فیها فی بمبئی.
و یسمی ب خردنامه أیضا. نسخه منه فی (نافذ پاشا 2/ 328) کتبت فی 575 و جاء فی آخره: [تمام شد بفرخی و پیروزی خردنامه از مقالات حکما فی سلخ ربیع الأول 575 بورک لصاحبه علی بن محمد ...].
و صورتها الفتوغرافیه فی (دانشگاه) رقم 586.
الأصل لأمیر حسینی الهروی کما یأتی فی حرف النون. نسخه من المنتخب فی (النجف، مکتبه أمیر المؤمنین 1335) کتبت بقلم النستعلیق الجید فی (ج 2/ 1271).
مر بعنوان الفصول الأنیقه 16: 237.
الأصل لمحمد باقر الشریف القمی الأصفهانی و المنتخب فی الکلام لعلی أکبر بن عبد العالی الکرمانی. رتبه علی بابین و کل منها فی کتاب واحد الأول فی 12 تنویر فی النبوه و الإمامه و الرجعه، فرغ منهما بکرمانشاه
ص: 441
فی (ع 2- ج 2- 1268). أوله: [بعد از حمد خدا و درود بر پیغمبر راهنما و أئمه هدا، این منتخبی است ...]. نسخه خط المؤلف فی (دانشگاه 2/ 889) کتبه بقلم النستعلیق الشکسته فی کرمانشاه فی التاریخ المذکور و معها منتخب التماثیل له أیضا کما مر فی.
للسید حسین بن نصر الله عرب باغی، المتوفی 1369. طبع فی حیاته.
للحاج السید محمد علی الشاه عبد العظیمی، المتوفی 1334. طبع علی الحروف فی النجف.
للمیرزا محمود بن محمد تقی المشهدی ألفه فی عهد عالم گیر، سنه اثنین و سبعین و مائه و ألف. أوله: [ما أعظم اللهم ما نری من خلقک و ما أصغر عظیمه فی جنب ما غاب عنا من قدرتک ...]. و أول دیباجته:
[بهترین کلامی که به شادابی درر کلماتش تیغ زبان را آبگیری توان نمود ...].
و النسخه موجوده فی الخزانه الرضویه.
للسید حسن بن السید أحمد الأشکذری الیزدی الحائری المعاصر ذکره فی آخر لسان المصنف المطبوع له 1345 و طبع فی النجف فی سنه 1330.
الموسوم ب هدایه الأمه یأتی و هو کأصله للمحدث الحر الشیخ محمد بن الحسن العاملی.
مرتبا علی حروف المعجم، و فی آخره وصیته إلی ولده الحسین الشهید علیه السلام و النسخه بقلم النستعلیق فی مجلد بخط المیر قاسم القره باغی فرغ منها سنه إحدی و تسعین و تسعمائه 991 و هی موجوده فی المکتبه الخدیویه بمصر علیها تعلیقات فارسیه.
لابن خلکان، لبعض الأصحاب. و النسخه مع منتخب الدمیه ملکه میرزا محمد الهمدانی.
ص: 442
للشیخ علی أکبر المروج الکرمانی، نزیل مشهد خراسان مؤلف نفائس اللباب. انتخبه من أخبار الأیام فی وقایع الشهور و الأعوام له.
لمیرزا حبیب الله بن علی أکبر الطبیب الکاشانی. طبع بطهران سنه 1301.
الأصل لابن الفقیه الأصفهانی کما یأتی أما المنتخب الفارسی للشریف محمد حسن الیزدی فی 148 لوح فی الأدویه و الوصفه نسخه خط المؤلف فی (شیراز، خانقاه أحمدیه 2/ 198).
ص: 443