اسم کتاب ................................................................................................. منشور جاوید

موضوع ...................................................................................................... سرگذشت انبیاء

جلد ........................................................................................................................ یازدهم

مؤلّف ......................................................................................................... جعفر سبحانی

ناشر ...................................................................................... مؤسسه امام صادق (علیه السلام) قم

نوبت چاپ ................................................................................................................... أوّل

لیتوگرافی و چاپ ............................................................................................ اعتماد _ قم

تیراژ ............................................................................................................. 2000 نسخه

حروفچینی و صفحه آرائی لاینوترونیک ............................... مؤسسه امام صادق (علیه السلام) قم

مرکز نشر

قم _ میدان شهداء، انتشارات توحید _ تلفن 23151

ص : 2

منشور جاوید

بسم الله الرحمن الرحیم

(لَقَدْ کَانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لأُولِی الأَلْبَابِ )

سوره کهف: آیه 111

ص : 4

تشریح آنها پرداخته وبه آنها اهمیّت بخشیده اند، وآنان که همّت خود را تنها به تفسیر قصص گمارده اند، کتابهای مستقلی در باره مجموع قصص قرآن، یا برخی از آنها نگاشته اند. اگر این نوع نگارشها را در جایی گرد آوریم، کتابخانه عظیمی را تشکیل می دهد وکافی است در این مورد به فهارس کتابخانه ها ویا به کتاب «کشف الظنون» چلبی و «الذریعة» تهرانی، مراجعه کنیم. دوست گرامی ونویسنده عزیز جناب آقای عرفانیان که کتاب «قصص الأنبیاء» قطب الدین راوندی (ت573ه_) را تحقیق کرده اند، در مقدمه آن 174 کتاب را نام می برد که پیرامون قصص قرآن، نگارش یافته وشمار کمی از آنها، به زیور طبع آراسته گردیده است اما بیشتر آنها به صورت خطی باقی مانده ویا حوادث زمان، آنها را نابود ساخته است.

توجّه به نگارش داستانهای قرآن به صورت مستقل، گواه بر آن است که تفسیر قرآن به صورت موضوعی، در دایره محدود(قصص قرآن) سابقه ممتدی داشته است، واحیاناً این شیوه از تفسیر، در قالب آیات احکام تجلی می کرد، هر چند توجه وعنایت بیشتر، به تفسیرِ ترتیبی بوده است.

تاریخ نگاری در مشرق زمین، با تاریخ پادشاهان آغاز می شود وسلسله هایی که حلقه های تاریخ مشرق زمین را تشکیل می دهد، سلسله پادشاهان وفرمانروایان است; در حالی که اگر بخواهیم تاریخ صحیح وسودمندی بنویسیم، باید تاریخ بشر را،با تاریخ پیامبران آغاز کنیم وحلقه های پیوسته آن را،انبیا ورسولان بدانیم، ولی متأسفانه این کار انجام نگرفته وپیوسته محور تاریخ، فرمانروایان مادی بوده اند.

قرآن روی مصالحی، از برخی پیامبران سخن گفته وبرخی دیگر را مطرح نکرده است. از این رو در قرآن نام 25 پیامبر آمده، ولی تعدادشان بیش از اینهاست.چون قرآن در صدد بیان زندگی همه آموزگاران الهی نبوده است،چنانکه می فرماید: (وَلَقَدْ أرْسَلْنا رُسُلاً مِنْ قَبْلِکَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَیْکَ) (غافر/78):«ما پیش از تو پیامبرانی فرستادیم، سرگذشت برخی را برای تو بازگو کردیم وبرخی دیگر را بازگو ننمودیم.»

قرآن از زندگی ملّتها به «أنباء القری» تعبیر می کند که ترجمه فارسی آن، «سرگذشت آبادیهای» ومقصود از آن، امّتهایی است که در آبادیهای بزرگ ویا کوچک به سر می بردند.«قریه» بر خلاف آنچه که معروف است، در قرآن به معنی آبادی است که ده، بخش وشهر را در بر می گیرد ومخصوص به قسم سوّم نیست تا آن جا که قرآن از بزرگترین آبادیهای جهان آن روز مانند«مصر»، به لفظ قریه تعبیر کرده ومی فرماید:(واسْأَلِ الْقَرْیَةَ الَّتِی کُنّا فیها) (یوسف/82): «پدر از آبادی که ما در آن بودیم، بپرس».

بنابر این آیات، پیامبران همان طوری که در آبادیهای کوچک به وظیفه تبلیغ برمی خاستند، در آبادی بزرگ نیز انجام وظیفه می نمودند، بلکه از برخی آیات استفاده می شود که پیامبران، در مراکز حساس وبزرگ مشغول تبلیغ می شدند وطبعاً شعاع تبلیغ آنان به اطراف نیز می رسید; هرگز خدا در هر ده وبخشی پیامبرانی بر نمی انگیخت، بلکه با برانگیختن آنان در مرکزی، حجت را بر تابعان آن مرکز تمام

ص : 7

می کرد، چنان که می فرماید:(وَ ما کانَ رَبُّکَ مُهْلِکَ القُری حَتّی یَبْعَثَ فِی أُمِّها رَسُولاً). (القصص/59)

ودر آیه دیگر می فرماید:(ذلک مِنْ أنْباءِ القُری نَقُصُّهُ عَلَیْکَ)(هود/100) وباز می فرماید:(تِلْکَ القُری نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أنْبائِها)(اعراف/101)«اینها سرگذشت آبادیهاست که برای تو بازگو می کنیم.»

قرآن زندگی گروه کوچکی مانند اصحاب کهف را مطرح می کند. آنان هر چند پیامبر نبودند، ولی کار آنان رنگ الهی داشت وبسان پیامبران، برای حفظ درخت توحید در قلوب، دست اززندگی شسته وخانه وکاشانه را ترک گفتند; همچنان که سرگذشت «ذوالقرنین» را، در همین رابطه مطرح می نماید.

نتیجه: موضوع داستانهای قرآن، از شرافت وبرتری خاصی برخوردار است، ومحور کار پیامبران ومبارزات حق طلبانه آنان، در قلمرو هدایت وتبلیغ است واگر از غیر آنان سخن می گوید، به خاطر هدفی است که آن را تعقیب می نماید.

عنوان شاهنامه تحویل جامعه ایرانی داده است که به درستی، از نظر ادبی وحفظ زبان پارسی شاهکار است، ولی اگر از این جنبه صرف نظر کنیم، بزرگترین هدف، ایجاد غرور ملّی وآشنا ساختن مردم این مرز وبوم، با شاهان و فرمانروایانی است که کمتر در مرز عدالت گام بر می داشتند ونشانه بارز آن این است که وی تاریخ ایران را بر حسب سلسله شاهان نوشته است. آری، در این میان شعرای نامداری مانند سعدی ومولوی هستند که با طرح قصصی، انسانها را با یک رشته درسها وعبرتها آشنا می سازند، ولی همان سعدی پند ده، در گلستان، باب خاصی به عنوان عشق وجوانی دارد که خالی از بد آموزی نیست وبه خاطر همین انگیزه های بد، استادان زبان فارسی، این بخش را در مکتبخانه ها تدریس نمی کردند وخود نگارنده نیز که مدتها در این نوع مکتبخانه ها درس خوانده،به یاد دارم که استادم مرحوم میرزا محمود فاضل مراغی(1) از تدریس این بخش، سرباز زد ومن که آن روز کودک خردسالی بیش نبودم، از نکته آن آگاه نگشتم، ولی بعدها که به مسائلی برخوردم، ضرر این بخش را لمس کردم. قرآن در آیات مختلف، اهداف قصص را به این گونه بیان می کند:

دیگر، این نوع سرگذشتها را مایه یادآوری می داند، چنان که می فرماید:(وذکری لِلْمُؤمِنینَ). (هود/120)

این نوع دروس ومایه های عبرت، در تبیین زندگی مستکبرانی به دست می آید که فریب زرق وبرق دنیا را خورده وگستاخی را به حدّی رسانده بودند که ادّعای خدایی می کردند. در باره این گروه وامثال آنهاست که قرآن به پیامبر دستور می دهد داستانشان را برای مردم بازگو کند تا آنان بیندیشند، چنان که می فرماید:(فاقْصُصِ القَصَصَ لعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرون)(اعراف/176)«سرگذشتها را بازگو کن تا آنان بیندیشندوعبرت بگیرند» اگر داستانهای ساخته وپرداخته دست بشری به قوه خیال نیرو می بخشند، قرآن از آن طریق اندیشه انسان را تقویت می کند.

بَیْنَ أحَد مِنْ رُسُلِهِ) (بقره/285)«منطق همه مؤمنان این است که ما میان آموزگاران الهی فرقی نمی گذاریم وهمه را مبعوث الهی می دانیم.»

رویدادهایی که از متن واقعیت سرچشمه گرفته، تحت تأثیر آن قرار می گیرد وثمره های تلخ وشیرین آن را که عینیّت خارجی داشته به جان می پذیرد، درحالی که دیگر داستانسرایان به چنین شرطی ملتزم نیستند، چه بسا با ترسیم یک حادثه خیالی، هدفی را تعقیب می کنند که جنبه های تربیتی آن _ چون از خیال نویسنده، سرچشمه می گیرد _ کمتر از داستانهای واقعی خواهد بود.

رمان نویسی در جهان امروز، جایگاه بزرگی دارد وغالباً در خدمت تحریک لذایذ وهمی وخیالی است وبه خاطر همین هدف، مورد پذیرش واقع شده ونتایج آن محسوس وملموس است، ولی نتایج تربیتی ومعنوی آنها کمتر است، زیرا خواننده داستان به خوبی می داند، چنین واقعیاتی وچنین نتایجی، جز در خیال نویسنده، در جای دیگری وجود ندارد، از این جهت به آن کمتر اهمیّت می دهد. به خاطر این نکته است که قرآن، داستانهای خود را با کلمه (بالحق)توصیف می کند ومی فرماید:(إنّ هذا لَهُوَ القَصَصُ الحَقُّ) (آل عمران/62) «این است داستانهای صحیح وپا برجا.» ودر جای دیگر می فرماید: (نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ نَبَأَهُمْ بِالحَقِّ)(کهف/13) «ما سرگذشت صحیح اصحاب کهف را برای تو گزارش می کنیم.» واز این طریق، روشن می سازد که این داستانها، از واقعیّت برخوردار بوده وساخته وپرداخته اندیشه وخیال نیست.

قرآن با طرح داستانهای خود، به طور غیر مستقیم به تصحیح تحریفهای کتابهای به اصطلاح آسمانی پرداخته وخود را به عنوان معیار حق، مطرح می سازد وبه این ویژگی در مواردی اشاره می کند، چنان که می فرماید:(وَأنْزَلْنَا إِلَیْکَ الکِتابَ بِالحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الکِتابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ) (مائده/48) «ما قرآن را به حق بر تو فرو فرستادیم که تصدیق کننده کتابهای پیشینیان ودر عین حال مهیمن ونگهبان بر آنهاست.» وشما با مقایسه سرگذشت آدم در تورات، و قرآن، به این ویژگی، به صورت ملموس پی می برید.

می شود تا نتیجه مطلوب وروشنی به دست آید.

بنابر این، قرآن در طرح داستانها، روشهای گوناگونی را برای خود اتخاذ کرده وهمگی در چارچوب هدایت وعبرت آموزی، می گنجد. عجیب اینجاست که تکرار برخی از قصه ها به صورت کلی یا بخشی از آن، از بلاغت وعظمت ادبی آنان نمی کاهد، در حالی که این نوع تکرار در سخنان بشری، از عظمت بیان دوّم می کاهد، یعنی سخن دوّم فاقد عظمت سخن نخست است.

قرآن در تبیین قصص، در جایگاه یک واعظ یا معلّم دلسوزی قرار گرفته که در نوبتهای مختلف، داستان یا بخشی از آن را به عنوان شاهد گفتار خود می آورد تا هدف او تأمین گردد وچنین تکراری نه تنها مخلّ بلاغت نیست، بلکه احیاناً مؤکّد آن است.

تا اینجا با موضوعات واهداف وویژگیهای قصص قرآن به گونه ای فشرده آشنا شدیم. اکنون نوبت آن رسیده است که سرگذشت نخستین آدمی را که بر این کره خاکی گام نهاده وبه عنوان «ابوالبشر»، معروف شده بررسی کنیم.

در اینجا بر خود لازم می دانم از همکاری و کمکهای بی دریغ حجة الاسلام والمسلمین جناب آقای شیخ علی ربانی گلپایگانی در تدوین مجموع قصص انبیا تشکر و سپاسگزاری نموده و از خداوند متعال برای ایشان توفیق و کامیابی بیشتر خواهانم.

قم _ مؤسّسه امام صادق (علیه السلام)

27 رجب 1413

برابر با 1/1/72

ص : 14

مجموع محورهایی که در قرآن در باره زندگی آدم از آغاز آفرینش تا هبوط به زمین مطرح گردیده است، عبارت است از:

1_ آفرینش انسان

2_ آدم خلیفه خدا بر روی زمین

3_ تعلیم اسماء به آدم

4_ آدم مسجود فرشتگان

5_ اسکان آدم در بهشت ونهی از شجره

6_ مخالفت آدم با نهی از شجره ومسأله عصمت

7_ هبوط آدم به زمین

8_ سرنوشت فرزندان آدم

***

ص : 16

آفرید.

2_ ما شما را آفریدیم، سپس صورتگری کردیم، سپس به فرشتگان گفتیم که بر آدم سجده کنید.

3_ ما انسان را از گل خشکیده گلی که هنگام برخورد با چیزی صدا می کند آمیخته با گل متغیّر تیره رنگ، آفریدیم.

4_ به یاد آور آنگاه که پروردگارت به فرشتگان گفت: من بشری از گل خشکیده لجن تیره رنگ می آفرینم،آنگاه که او را پرداختم ]اندام او را به صورتی متناسب آفریدم [ و در او از روح خود دمیدم، بر او سجده کنید.

5_ انسان را از چکیده گل آفریدیم.

6_ آفرینش انسان را از گل آغاز کرد، آنگاه آفرینش وبقای او را در آب بی ارزش قرار داد، سپس آفرینش او را به حدّ کمال رسانید ودر آن روحی از جانب خود دمید.

7_ آنگاه که پروردگارت به فرشتگان گفت: من بشری را از گل می آفرینم، پس از اینکه آفرینش آن را به پایان رسانیدم ودر آن روحی از خود دمیدم، بر او سجده کنید.

8_ ما او را از گل چسبنده آفریدیم.

9_ انسان از گل خشکیده مانند سفال آفریده شده است.

مجموع این حالات ششگانه، حالات مختلف یک چیز هستند وماده واقعی در همگی یکی است. برای آگاهی از متون آیات مربوط به این امور ششگانه، از هر کدام به ذکر یک آیه اکتفا می کنیم:

لجن تیره رنگ، آفریدیم.»

ونیز در همان سوره به آیه های 28و33 مراجعه فرمایید.

إبْلیسَ لَمْ یَکُنْ مِنَ السّاجِدینَ) (اعراف/11).

«ما شما را آفریدیم. آنگاه صورتگری کردیم، سپس به فرشتگان گفتیم که بر آدم سجده کنید. جز ابلیس همگی سجده کردند.»

اکنون باید دید مقصود از تصویرپردازی پس از خلقت چیست؟ توضیح این مطلب بستگی دارد به اینکه مقصود از خلقت در این آیه بیان و روشن شود که: لفظ «خلق» گاهی در ایجاد وآفرینش به کار می رود وگاهی در تقدیر واندازه گیری، چنان که عرب می گوید:خلق الخیّاط الثوب: یعنی خیّاط پارچه را اندازه گرفت. معنای دوم اگر در جای خود صحیح باشد، در مورد این آیه صحیح نیست، زیرا مقصود از آن، ایجاد وآفریدن است; به گواه آنکه پس از جمله:(خَلَقْناکُمْ)جمله (ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ) را می آورد وناگفته پیداست، تصویر با آفرینش ماده نخستین، مناسب است، نه با اندازه گیری علمی که با فقدان ماده نیز صدق می کند.

اکنون باید دید مقصود از تصویر چیست؟ مفهوم تصویر همان تسویه است که در آیه دیگری وارد شده چنان که می فرماید:(وَ إذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إنّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصال مِنْ حمإ مَسْنُون فَإذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ). (حجر/28_29) (1)

با مقایسه این دو آیه، مفهوم خلقت وتصویر روشن می شود، زیرا: جمله (خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصال)تفسیر و بیان:(إنّا خَلَقْناکُمْ) در آیه مورد بحث است; چنان که جمله:(فَإذا سَوَّیْتُهُ) بیان دیگری از:(ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ)است. تنها یک تفاوت میان دو آیه است وآن اینکه: محور بحث، در آیات سوره حجر، خلقت آدم است ودر آیه مورد بحث (اعراف/11) آفرینش تمام انسانهاست. از آنجا که قرآن خلقت آدم را خلقت تمام انسانها

ص : 21

تلقی می کند، مراحل خلقت او را به تمام انسانها نسبت می دهد. مراجعه به آیات مربوط به آفرینش انسان، این مطلب را روشن می سازد.(1)

بنابر این، پس از آفرینش انسان از گل خشکیده که مرحله نخست حساب می شود، مرحله تصویر وتسویه آغاز می گردد. که همان مرحله صورتگری و تصویرپردازیِ ظاهری انسان،پیش از دمیدن روح در کالبد آدمی است، زیرا آن مرحله سوّم آفرینش است که بیان خواهیم کرد.

نکته قابل توجّه اینجاست که قرآن در سوره اعراف در بیان مرحله دوّم، از لفظ ثُمَّ استفاده کرده وفرموده است:(وَ لَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرناکُمْ)ولی در سوره «حجر» از حرف فاء (ف) بهره گرفته، چنان که فرموده است:(...مِنْ حَمَإ مَسْنُون فَإذا سَوَّیْتُهُ).

از اختلاف در تعبیر می توان استفاده کرد که فاصله این دو مرحله، چندان زیاد نبوده، به گونه ای که می توان در باره آن از هر دو نوع عطف بهره گرفت. ولی از اینکه کلمه «واو» را به کار نبرده واز حروفی بهره گرفته است که نشانه ترتیب است، می توان استفاده کرد که آفرینش دفعی نبوده، بلکه ترتیب بر آن حاکم بوده است. البته این مطلب نه به آن معناست که میلیونها سال، میان دو نوع آفرینش، فاصله بوده است، زیرا این، یک نوع تحمیل اندیشه، بر قرآن است. همینقدر می توان گفت که میان دو خلقت، ترتیب وفاصله ای به صورت مجمل وجود داشته است.

بعدی در آورده: از یک نظر دارای عقل، فکر واندیشه است که وی را به پایه فرشتگان می رساند واز نظر دیگر، مجهز به غرایز نفسانی است که اگر در تعدیل آنها نکوشد، از اوج کمال به حضیض ذلّت سقوط می کند. قرآن این مرحله از خلقت را چنین بیان می کند: (فإذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ). «آنگاه که او را پرداختماندام او را به صورتی متناسب آفریدم ودر او از روح خود دمیدم بر او سجده کنید.» وبه همین مضمن آیه 72 سوره ص، است.

البته همگی می دانیم خدا نه جسم است ونه روح، ولی خدا روح انسان را به خاطر عظمت آن، به خود اضافه می کند; چنان که کعبه را به خاطر عظمتش، به خود نسبت می دهد ومی گوید:(أنْ طَهِّرا بَیْتِیَ للطَّائِفینَ) (بقره/125) «خانه ام را برای طواف کنندگان، از بتها پاک گردان.»

در احادیث اسلامی نیز ماه مبارک رمضان، به «شهر اللّه» توصیف شده است واین یک نوع اضافه تشریفی است که در هر زبان وملتی رایج است چنان که در کشور ما مجلس شورا را، «خانه ملّت» می خوانند.

قرآن در این مرحله، خلقت آدم ابو البشر را، پایان یافته تلقی می کند وبه خاطر این روح الهی واستعدادهای گوناگون که در او نهفته است، دستور می دهد که همگی بر این اعجوبه خلقت، سجده کنند واو را تعظیم نمایند. قرآن در باره تغیّرات وتبدلاتی که ممکن است، در اثنای این مراتب سه گانه رخ داده باشد، ساکت است وهرگز نمی توان چیزی را بر قرآن تحمیل کرد. دقت در آیات یاد شده، نظریه طرح مستقل آفرینش انسان _ موجودی نشأت یافته از دو مرحله پیشین که برای خود از روز نخست، طرح مستقلی داشته است _ را تأیید می کند. در این مورد طرح دیگری نیز وجود دارد وآن طرح مشترک آفرینش انسان، با دیگر جانداران است که همگی به یک اصل بازگشته وبه مرور زمان تکامل یافته اند. این همان طرح مشترک است که در علوم طبیعی یونان، به آن به صورت یک احتمال اشاره شده وبعداً به وسیله گیاه

ص : 23

شناسان وجانور شناسان غربی مانند«لامارک» و«داروین»، تأیید شده است. هر چند در این مدّت فرضیه های گوناگونی مطرح گردیده وباطل شده است،اما اصل طرح مشترک وبه اصطلاح تکامل انواع، محفوظ مانده است. ولی آیا می توان، آیات قرآن را بر این طرح منطبق کرد؟ این همان مطلبی است که در باره آن به صورت فشرده سخن خواهیم گفت.

استعاره ها وتشبیه ها کمک گرفته ومی گویند:«چینی سازان وکوزه گران، برای ساختن یک کوزه ویک کاسه، از ابتدا صدها شکل متوالی، به گل دستکاری اش می دهد، تا چیزی را که می خواهد پدید آورد. شکل انواع گلدان، کاسه، تغار، کوزه، سبو، خمره وغیره در ابتدا یکی است، ولی به تدریج شکل های دیگری ظاهر می شود، تا آنکه به شکل ونوع منظور، منتهی می گردد. گل خام وبی قدرت، مقاومتی در برابر عوامل مخرب ندارد وبر اثر گرما سفت وسخت می شود اما عکس العمل تمام سفالها، در مقابل حرارت یکسان نیست; برخی ذوب ویا ناقص می شوند و بعضی که جنس خاک آنها، ناخالصی نداشته وگل آنها کاملاً پرورش داده شده باشد، در مقابل حرارت، کاملاً مقاوم بوده وسالم وخوشرنگ از کار در می آیند.»(1)

ولی اگر ما ذهن خود را از این مسائل خالی کنیم، از این آیات، بیش از این نمی فهمیم که شکل نخست انسان، بسان خاک خشکیده بوده که در پرتو عنایات الهی، دارای کمال وروح گردیده، واوست که به این موجود بی مقدار، این همه کمال بخشیده است. امّا دیگر خصوصیات که این نویسنده، در باره ماده چینی وسفال وسازندگان آن دو، تصوّر کرده وبر ماده انسان وسازنده آن نیز تلویحاً نسبت داده، هرگز از این بیان مفهوم نمی گردد.

قرآن از مجموع خصایص ماده سفالی، فقط یک خصیصه را متذکر است وآن اینکه «انسان را از گل چسبنده آفریدیم.»(1) ناگفته پیداست که اگر چسبنده نباشد، شکلی که در آن روح دمیده شود پدید نمی آید.

به عبارت دیگر: هدف، تشبیه ماده انسان به «فخّار»(2) است، نه تشبیه خالق وآفریننده او به چینی ساز وکوزه گر. همیشه در تشبیه، صفت بارز مشبه به را، در نظر می گیرند، نه تمام خصوصیات او را.اگر می گوییم زید شیر است، یعنی در شجاعت، نه در یال وکوپال، یا سم، دم ،بدبویی دهان وغیره.

اگر این نظریه، بی دلیل است، نظریه مقابل آن نیز، بی گواه است چه اینکه تمام حالات مختلف ماده نخستین، دفعی بوده وفاصله زمانی، میان آنها وجود نداشته است; زیرا هیچ بعید نیست این مراحل که ما نام آنها را «حالات ماده نخستین» انسان گذاردیم، در فواصل خاصی (نه خیلی طولانی) از زمان انجام گرفته باشد. اتفاقاً برخی از اخبار نیز، بر آن گواهی می دهد.(3) خلاصه، قرآن در این مورد ساکت است ونمی توان چیزی را بر آن تحمیل کرد.

ص : 26

گاهی این پیشداوران، از به کار رفتن لفظ«ثمّ» در برخی از آیات،(1) استظهار می کنند که میان دو مرحله ( آفرینش وتصویر)، فاصله زیادی وجود داشته که مؤیّد تکامل تدریجی آفرینش آدم است. ولی در گذشته، یاد آور شدیم که این لفظ، هر چند حاکی از وجود فاصله میان دو مرحله است، اما هرگز، بر مقدار آن دلالت نمی کند. همانطور که احتمال دارد فاصله این دو مرحله، هزاران سال باشد، همچنین احتمال دارد که چند ساعتی، بیش نبوده است.

با توجه به آیات یاد شده، گویا فاصله میان آفرینش و تصویرپردازی بسیار اندک بوده زیرا در برخی از آیات(2) در تبیین این مرحله حرف «فاء» به کار رفته است که خود حاکی، از ترتیب بدون وقفه است، به نوعی که می توان گفت: فاصله مهمی در کار نبوده است، چه آنکه در یک مورد، لفظ «ثمّ» ودر مورد دیگر حرف «فاء» به کار برده است.

اما شیوه استدلال از این آیه بر نظریه تکامل، چنین است: این آیه نام«آدم» را مانند «نوح» و«ابراهیم»، به صورت خاصی یاد می نماید وبیان روشنی، راجع به وضع ومحیط پیدایش آدم نیز دارد، زیرا: لفظ (اصطفی)به معنای برگزیدن وانتخاب کردن است برگزیدن هر فرد از میان جمع همسان وهمنوع او صورت می گیرد. نوح وهر یک از بر گزیدگان آل ابراهیم وآل عمران، به نص آیه، از میان قوم خود یعنی مردمی که با آنها زندگی می کردند، انتخاب شدند. طبعاً همین وضع، برای آدم که شرایط خاصی برای او در آیه ذکر نشده، نیز فراهم بوده است، یعنی او هم، از میان هم نوعان خود که از نظر جسمی ووضع زندگی مثل او بودند، گزینش شده است.(1)

پایه استدلال این است که «عالمین» در آیه، به معنای مردم معاصر با آدم ویا نوح است. در این صورت لازمه برگزیدن آدم، این خواهد بود که در زمان وجود او، همنوعی مانند او، وجود داشته باشد. چنین تفسیری برای لفظ «عالمین»، بر خلاف معنای لغوی وقرآنی آن است;زیرا آنجا که در قرآن، از لفظ «عالمین»، موجودات عاقل وذی شعور اراده می گردد، مقصود تمام جهانیان وهمه انسانهایی است که گام به این پهنه نهاده اند، نه خصوص انسانهای معاصر واین حقیقت با توجّه به آیات دیگری که ذکر می گردد، روشن می شود:

(وَ مَا اللّهُ یُرِیدُ ظُلْمَاً لِلْعالَمینَ). (آل عمران/108)

«خداوند برای جهانیان، ستمی نمی خواهد.»

(إنَّ أوَّلَ بَیْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلّذی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمینَ) (آل عمران/96).

«نخستین خانه ای که در روی زمین، برای عبادت مردم بنا گردید، همان

ص : 28

خانه کعبه در «مکه» است که در آن برکت وهدایت جهانیان می باشد.»(1)

بنابراین برای گزینش انسانی مانند آدم، لازم نیست که در زمان خود او، همنوعی وجود داشته باشد. بلکه با در نظر گرفتن تمام انسانهای روی زمین که آینده در این پهنه، گام خواهند نهاد، امر گزینش، انجام می گیرد ومقصود از گزینش، این است که او را با کمالات وخصایصی، آفریده که هرگز در باره انسانهای دیگر، چنین کاری انجام نگرفته است. از مفاد آیه برمی آید که خدا، از میان تمام انسانهای قرون واعصار، افراد معدودی را برگزید، نه اینکه آنان را بر انسانهای پیشین، یا معاصر خویش انتخاب نمود.

طرفداران نظریه تحوّل انواع، به آیات دیگری نیز، استدلال کرده اند (2) که هرگز نمی توان بر آنها، نام استدلال نهاد زیرا جز تحمیل رأی بر آیه، معنای دیگری ندارند.

مضمون آیات نیز به گونه ای نیست که صریحاً این مراحل را رد کند; چه آنکه امکان چنین برداشتی دارد واگر روزی تکامل انواع، در پیدایش انسان نخست به مرحله قطعیت برسد، قرآن مناقض آن نخواهد بود.

وگوشت پاره را استخوان ساختیم، سپس بر استخوان گوشت پوشانیدیم، آنگاه (با دمیدن روح) به او خلقت دیگر دادیم، آفرین بر قدرت خدا که بهترین آفریننده هاست.»

این شجره نسب وجود انسان کنونی است وآگاهی از این شجره، در هیچ انسانی ایجاد عقده وناراحتی نکرده وهرگز تحقیر نشده است. امّا دیگر مکاتب که انسان را زاده جانوران واز آن پس موجوداتی شبیه میمون، سپس میمونهای انسان نما می دانند، انسان را تحقیر کرده ودر او یک نوع عقده حقارت واحساس کوچکی تولید می کنند.

اگر قرآن در ارائه نسب آدم به مراحل نخست اشاره می کند، هدف تربیت اوست، تا در باره صنع آفرینش دقّت کند ودر برابر خدای خود، سر تعظ_یم فرو آورد وکبر ونخوت دامن او را نگیرد; آنگاه پیشانی خود را به عنوان شکر وسپاس به زمین بساید، چنانکه پیرامون آن در پایان سرگذشت، تحت عنوان نکته ها واندرزها سخن خواهیم گفت.

***

ص : 31

خدا گفت: من می دانم چیزی را که شما نمی دانید.»

2_ «به یاد آرید آنگاه که شما را جانشینانی پس از قوم نوح کرد.»

3_ «به یاد آرید آنگاه که شما را جانشینانی پس از قوم عاد کرد.»

4_ «شاید پروردگار شما، دشمن شما را نابود کندوشماها را جانشینانی در روی زمین قرار دهد.»

5_ («نوح) را تکذیب کردند; پس او وکسانی را که در کشتی بودند، نجات دادیم وآنان را جانشینانی(در روی زمین) قرار دادیم.»

6_ «خدا به افرادی از شما که ایمان آورده اند وعمل نیک انجام داده اند، وعده داده است که آنان را در زمین جانشین گرداند، چنانکه پیشینیان را جانشین قرار داد.»

7_ «به خدا وپیامبر او ایمان بیاورید واز آنچه که شما را در آن جانشین قرار داده است، انفاق نمایید.»

از موضوعات مهّم در داستان حضرت آدم، خلافت او در روی زمین است، خلافتی که خدا پیش یا پس از خلقت او(1) آن را با فرشتگان در میان نهاد و به آنان گفت:من در روی زمین جانشینی می گذارم. در این هنگام با پرسش فرشتگان روبرو شد و گفتند: آیا کسی را در زمین جانشین قرار می دهی که در آن فساد وخونریزی می کند؟:(وإذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکةِ إنّی جاعِلٌ فِی الأرْضِ خَلیفَةً قالُوا أتَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها وَیَسْفِکُ الدِّماءَ وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ ونُقَدِّسُ لَکَ قالَ إنّی أعْلَمُ ما لاتَعْلَمُونَ). (بقره/30)

«و آنگاه که پروردگار تو به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی قرار

ص : 33

می دهم، آنها گفتند: آیا در آنجا کسی را جانشین قرار می دهی که فساد وخونریزی می کند؟ وما با ثناگویی تو را تسبیح وتنزیه(1) می کنیم (خطاب آمد) من می دانم چیزی را که شما نمی دانید.»

در حقیقت پرسش به ظاهر اعتراض آمیز آنان، این بود که این موجود با سرنوشتی که ما از آن آگاهیم، شایسته خلافت نیست واگر غرض از خلافت تسبیح وتنزیه توست، ما (که به این هدف عینیت می بخشیم) شایسته تریم که خلیفه تو باشیم.

مسأله مهّم در این جا، تفسیر جانشینی آدم است واینکه خلافت او از جانب کیست؟ آیا از جانب خداست یا از جانب موجودات پیشین که در روی زمین زندگی می کرده اند؟ در اینجا احتمالات متعددی است که مهّمترین آنها، همین دو احتمال است وبقیه آنها (2) چندان مهّم نیستند.

در حالی که مطالب مربوط به آفرینش آدم، در قرآن به طور مکرر وارد شده است، ولی دو مطلب مربوط به او، فقط یک بار به طور صریح در قرآن آمده است: یکی مسأله جانشینی وی، دیگری تعلیم اسمها به اوست. ازاین رو هاله ای از ابهام، این دو موضوع را در بر گرفته است.

اصطلاح، خلیفه خدا در زمین است; همان طوری که از نظر اعتقاد اسلامی، پیامبران وامامان، جانشینان خدا در روی زمین هستند. اما بسیار روشن است که معنای خلافت آدم ویا تمامی فرزندان او که در آینده خواهیم گفت، با مفهوم خلافت پیامبران وامامان، کاملاً متفاوت است.

گاهی تصور می شود(1) که اگر مقصود، خلافت از جانب خدا باشد، باید این خلافت، بر یکی از دو محور زیر دور بزند:

1_ جانشینی در الوهیت واینکه آدم «اله» روی زمین باشد.

2_ جانشینی او در ربوبیت وکردگاری واین که آدم «ربّ» زمین ومدیر ومدبّر آن باشد که هر دو اندیشه، شرک واز نظر قرآن محکوم است.

چگونه آدم می تواند «اله» زمین باشد، در حالی که قرآن می فرماید:(وَ هُوَ الّذی فی السَّماء إلهٌ وَ فی الأرْضِ إلهٌ)(2)«اوست خدای آسمان وخدای زمین» چگونه آدم می تواند مدبّر وکارگردان زمین باشد، در حالی که حکم _ تکویناً وتشریعاً _ از آنِ خداوند است:(إنِ الحُکْمُ إلاّ للّهِ). (3)

طرح این دو احتمال مایه شگفتی است، زیرا جهت جانشینی، منحصر به این دو مطلب: «الوهیت» و«ربوبیت» نیست تا با نفی این دو مسئله، جانشینی از جانب خدا منتفی گردد. بلکه جهات دیگری نیز، می تواند مایه خلافت آدم، از جانب خدا باشد که اکنون بیان می کنیم.

آورد، می تواند جمال وجلال خالق خود را حکایت کند وبه یک معنی آینه ایزدنما باشد.

به دیگر سخن: آدم با شئون وخصوصیات وجودی خویش، نمایانگر کمالات خالق خود می باشد; به همین جهت، صلاحیت دارد نماینده او در روی زمین به شمار آید ومظهر صفات حق باشد. درست است که هر موجودی مطابق مرتبه وجودی خویش سهمی از کمال دارد، به همان نسبت از کمال آفریننده خود، حکایت می کند; امّا چون هیچ موجودی از نظر کمال وجمال، به پایه انسان نمی رسد واز نظر صفات وافعال آنچنان که او از صفات وافعال خالق خود حکایت می کند، نمی تواند نمایانگر آن صفات و افعال باشد; مقام خلافت الهی به آدم داده شد. حتّی فرشتگان با آن حمد وثنایی که دارند، نتوانستند این مقام را به دست آورند.

در این جا شیخ محمد عبده، در تفسیر این نوع خلافت، بیانی دارد که ما فشرده آن را می آوریم; او می گوید: وحی ومشاهده های عینی، گواهی می دهند که خدا در جهان آفرینش، انواع گوناگونی را خلق کرده است; ولی همه این انواع _جز انسان _ از نظر کمال وقدرت، کاملاً محدود بوده واز مرز خاصی فراتر نمی رود. برای توضیح این مطلب، در باره فرشتگان وجمادات ونباتات وحیوانات سخن می گوید.

فرشتگان که حقیقت آنها برای ما مجهول است، و زبان وحی، فعالیت آنها راکاملاً محدود دانسته، آنان را چنین توصیف می کند:(یُسَبِّحُونَ اللَّیلَ وَ النَّهارَ لایفتُرُونَ). (انبیاء/20) «شب وروز،بدون سستی، خدا را تسبیح می گویند.» وبازمی فرماید: (وَإنّا لَنَحْنُ الصّافُّونَ * وَ إنّا لَنَحْنُ المُسَبِّحُونَ) (صافات/165_ 166): «ماییم صف کشیدگان وماییم تسبیح گویان» از این آیات وآیات دیگر که درسوره«النازعات» وارد شده، روشن می شود که فعالیت فرشتگان، محدود

ص : 36

است.(1) امیرمؤمنان در توصیف فرشتگان چنین می گوید: «فرشتگان برخی در حال سجودند ورکوع ندارند، گروهی همیشه راکعند وراست نمی شوند، گروه دیگر صف کشیدگانی هستند که هرگز در وضع خود دگرگونی نمی دهند وجمعی از آنان بدون خستگی تسبیح گویند وخواب به چشم آنان راه پیدا نمی کند(2).»

محمد عبده اضافه می کند که:جمادات به خاطر فقدان علم، از دایره وجود خود تجاوز نمی کنند. نباتات هر چند فعالیتهای گوناگونی دارند، امّا علم واراده (در صورت وجود علم واراده در گیاه) در فعالیتهای آنها مؤثر نیست. از این رو نمی توان افعال نباتات را مظهر ونمایانگر عظمت فعل الهی دانست. حیوان هر چند دارای علم واراده است، ولی دایره فعالیت آن محدود است وشایسته نیست که آن را مظهر جمال وکمال حق بدانیم.بنابر این انسان شایسته مظهر جمال ونمایانگر کمال خداوند است، در حالی که ضعیف(3) وجاهل(4) آفریده شده است وپیشروی او به سوی کمال، به کندی انجام می گیرد; امّا آنگاه که به حدّ کمال رسید، تصرّفات او در آفرینش وقدرت نمایی او در جهان مایه شگفتی است. او در قلمرو هستی به تسخیر حیوانات ونباتات پرداخته وتا آنجا که می تواند، کاینات را در خدمت خود قرار می دهد، واستعداد وشایستگی وکیفیت تصرّف او آنچنان نامحدود است که به مرور زمان، بر گسترش قدرت وعلم خود می افزاید. در آن صورت چنین موجودی می تواند نماینده خدا در روی زمین و بیانگر توانایی وعلم خدای خود باشد.(5)

این مواهب و این شایستگی که به انسان داده شده است و می تواند عجایب

ص : 37

آفرینش را آشکار سازد ورازهای خلقت را بیان کند، موجب آن شده است که باتمام خصوصیات خود، نشانه ای بر کمال خدا وعلم وسیع او باشد. این موجودی که به احسن تقویم خلق شده است، می تواند بدین معنا خلیفه خدا در روی زمین قرار گیرد وبا صفات وافعال خویش، آیت حق به شمار آید.

بنابراین، خلافت انسان، در الوهیت ویا جانشینی، در تفویض افعال خدا نیست، بلکه به معنای «آیت» بودن اوست که از جهات گوناگون، نشانه هایی در او از جمال پروردگار وجود دارد.

1_ (هُوَ أنْشَأکُمْ مِنَ الأرض) معادل: إنّی جاعل فی الأرض

2_ (وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیها) معادل: خلیفة... .

از مقایسه این دو جمله، می توان مفهوم جانشینی آدم از سوی خدا را، به دست آورد وآن اینکه: او به نمایندگی از جانب خدا، در جهان تصرف می کند واز مواهب آن در راه استکمال مادی ومعنوی خود بهره می گیرد. شاید آیه دیگری نیز، ناظر به همین معنا باشد، آنجا که می فرماید: (وَ أنْفِقُوا مِمّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فیهِ...) (حدید/7) «از آنچه که شما را جانشین در آن قرار داده ایم، انفاق کنید.»

ناگفته پیداست که مقصود از این استخلاف، استخلاف از جانب خداست وجهت نمایندگی او، تصرّف در آفرینش ومواهب خداوندی به اذن اوست وچون جهان وآنچه در آن است، ملک خداست وانسان به اذن او در آن تصرّف می کند، خداوند به جانشینان خود، دستور می دهد که از ملک او به دیگران انفاق کنیم.

خلاصه منوب عنه، در اینجا همان خداست وآدم جانشین او بر روی زمین است وکیفیت جانشینی او به یکی از دو نحو یا هر دو می تواند باشد، که به این شرح است:

الف _ با کمالات خود، حاکی از جمال وجلال حق حکایت می کند.

ب _ بر اثر خلیفه بودن از جانب خدا،مجاز است که در جهان ومواهب آن تصرّف کند وبه عمران وآبادی آن بپردازد. ماهر دو بیان را دو رویه برای یک نظریه می دانیم وچیزی که می تواند این نظریه را تحکیم کند، پاسخهای اجمالی وتفصیلی است که در آیه آمده است.

در پاسخ اجمالی می گوید: چیزی را می دانم که شما فرشتگان نمی دانید، یعنی این جانشین در طول زندگی، دچار فساد وخونریزی می شود، امّا دارای کمالاتی است که به خاطر آن، شایستگی آفرینش ونمایندگی دارد.

ص : 39

در پاسخ تفصیلی که در آیه بعد آمده است، مسأله تعلیم «اسما» را یاد آور می شود که آدم، تحمّل فراگیری آن را داشت وفرشتگان توانایی آن را نداشتند. ما در آینده در باره تعلیم «اسما» سخن خواهیم گفت واین مزیت نیز، سبب می شود که آدم جامه هستی بپوشد وخلیفه خدا گردد واگر مقصود، خلافت از جانب خدا نباشد، ذکر پاسخ تفصیلی وجه واضحی نخواهد داشت.

در اینجا نکته سوّمی است که می تواند مجوز نمایندگی آدم، از جانب خدا باشد و آن اینکه در نسل این جانشین، هر چند انسانهای فاسد وخونریز بسیار است، امّا در صلب او انسانهای والا وپاکدامن نیز وجود دارد که حجتهای پروردگار، بر مردم به شمار می روند. شکوفایی چنین گلهای خوشبو از این شجره، مجوز آن است که او را بیافریند وخلیفه خود در زمین قرار دهد.(1)

تا اینجا با نظریه نخست، آن هم به دو بیان آشنا شدیم. اکنون وقت آن رسیده است که نظریه دوّم را بیان کنیم:

دراین صورت، مقصود از آیه مورد بحث این است که خدا به فرشتگان گفت: من موجودی می آفرینم که جانشین موجودات پیشین باشد. این حقیقت، در صورتی به خوبی روشن می شود که بدانیم قرآن، هر امّت نویی را که پس از امّت قبلی آمده، خلیفه پیشینیان خوانده است، چنانکه در باره قوم نوح می فرماید: (وَجَعَلْناهُمْ خَلائِفَ وَ أغْرَقْنَا الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا)(یونس/73):«نوح ومؤمنان را جانشین ساختیم وتکذیب کنندگان آیات خود را غرق کردیم.»

در باره قوم هود می خوانیم:(وَاذْکُرُوا إذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوح) (اعراف/69) «هود به قوم خود گفت: به خاطر بیاورید که خداوند شما را پس از قوم نوح جانشینان خود قرار داد.»

در باره قوم صالح چنین می گوید: (وَاذْکُرُوا إذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ عاد) (اعراف/74) «به خاطر آورید که خداوند شما را پس از نابودی عاد، جانشینان خود قرار داد.»

در این سه آیه«خلائف» و «خلفاء» جمع «خلیفه» است و مربوط به جانشینی از پیشینیان است. مؤید این نظریه نیز آیه کریمه دیگری است که می گوید:(وَعَدَ اللّهُ الّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحات لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الأرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الّذین مِنْ قَبْلِهِمْ)(نور/55): «خدا به افرادی از شما که ایمان آورده اند و عمل نیک انجام داده اند، وعده داده است که آنها را در زمین جانشین گرداند چنانکه پیشینیان را جانشین قرار داد.»

وروشنتر از این آیه، گفتار موسی به قوم خود است که می فرماید:(عَسی رَبُّکُمْ أنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الأرْضِ)(اعراف/129) «امید است پروردگار شما، دشمنانتان را نابود کند وشما را، جانشینان آنان قرار دهد.»

از مجموع این آیات، استفاده می شود که امتهای پسین، خلیفه امتهای پیشین به شمار می روند ودر مجموع می توان گفت: استخلاف آدم نیز، بسان استخلاف

ص : 41

اقوام بعدی است که نماینده انسانهای پیشین بوده اند. در برخی از روایات این نکته آمده است که می تواند مؤیّد این نظریه باشد وآن اینکه فرشتگان دیده بودند که پیشینیان در روی زمین فساد می کردند وخونریزی می نمودند(1).

البته این تأیید نه به آن معناست که قضاوت وداوری فرشتگان، بر اساس قیاس ظنی بوده است، تاگفته شود چگونه فرشتگان قیاس ظنی را، مدرک داوری خود قرار دادند، بلکه مفاد آن این است که فرشتگان، از وحدت ماهیت دو موجود آگاه شده، از این رو به حکم:«حکم الأمثال فیما یجوز وفیما لایجوز، واحد» به چنین داوری دست زدند وچنین اندیشیدند که موجود پسین مانند موجود پیشین، به غرایز شکننده، مجهز است وطبعاً قانون شکن ومفسد خواهد بود; چنان که پیشینیان نیز به خاطر داشتن چنین مشترکاتی، دست به فساد وخونریزی می زدند.

این مطلب در صورتی روشن می شود که بدانیم خداوند قبلاً به فرشتگان، ماده آفرینش آدم را بیان کرده بود; چنانکه می فرماید:(إذْ قالَ رَبُّکَ لِلْملائِکةِ إِنِّی خَالِقٌ بَشراً مِنْ طِین) (ص/71) «آنگاه که پروردگارتو به فرشتگان گفت: من بشری از گل می آفرینم». آنان در سایه آشنایی، به وضع بشر خاکی که به خشم وشهوت مجهز است وبا توجه به اینکه پیشینیان نیز، با این دو نیرو، مجهز بودند وفساد کردند، از حکمت آفرینش بشر سؤال کردند که: چرا چنین موجودی را می آفرینی ویا خلیفه خود قرار می دهی؟

حق این است که هر دو نظریه، با توجّه به آیات قرآن قابل پذیرش است; ولی نظریه نخست، از استواری بیشتری برخوردار است; زیرا همان طور که بیان کردیم خدا مسأله «تعلیم اسماء» را پس از این جریان یاد آور می شود واینکه آدم، شایستگی فوق العاده ای داشت که «اسماء» را آموخت; ولی چنین شایستگی در

ص : 42

فرشتگان نبود. طرح این مسأله، گواه بر این است که این خلافت، به خاطر داشتن امتیاز عظیم، خلافت الهی است، نه خلافت نوعی، از نوع دیگر وگرنه طرح این مسئله چندان تناسبی نخواهد داشت; چنانکه خدا، در جانشین قرار دادن قوم هود، به جای قوم نوح وقوم صالح، به جای قوم هود; از چنین تعلیلهایی یاد نکرد واز آن سخن به میان نیاورد. حاصل پاسخ این است که: این خلیفه که شما او را چنین وچنان توصیف می کنید، در کنار آن، دارای استعداد فوق العاده ای است که می تواند «اسماء» را از خدا بیاموزد ودر رتبه ای دیگر، معلّم فرشتگان گردد. در این صورت، او صلاحیت دارد که جانشین خدا در روی زمین _ چه از نظر حکایت کمال وچه از نظر تصرّف در آفرینش _ باشد.

واگر بر شخص آدم سجده کردند، به خاطر این است که او نماینده تمام بنی آدم بوده است. این کرامت نوعی که او را مسجود ملائکه ساخت، نوع او را نیز، خلیفه خدا در روی زمین قرار داد. به دیگر سخن: از گسترش معلول (بنی آدم مسجود ملائکه بودند) می توان به دامنه علّت(خلیفه بودن تمام انسانها از جانب خدا، نه شخص آدم) پی برد واگر خلافت، از آن شخص آدم ابوالبشر بود، مسجود بودن مطلق انسان بی مورد به نظر می رسید. امّا اینکه به چه دلیل نوع انسان، مسجود ملائکه می باشد، نه شخص آدم، در فصل ویژه آن سخن خواهیم گفت.

***

وگفت: مرا از نامهای آنها خبر دهید، اگر راست می گویید.

2_ گفتند:منزهی تو، ما دانشی جز آنچه که تو به ما آموختی نداریم. حقا که تو دانا وحکیم می باشی.

3_ خدا گفت:ای آدم، فرشتگان را از نامهای آنها آگاه ساز; آنگاه آدم، فرشتگان را از نامهای آنان آگاه ساخت، خدا گفت: به شما نگفتم که من پنهانی های آسمان وزمین(اسرار) را می دانم وبر آنچه آشکار و پنهان می سازید آگاهم.

4_ از دانش به شما جز بهره اندکی داده نشده است.

5_ خدای رحمان، قرآن را آموخت، انسان را آفرید، بیان را به او آموزش داد.

***

لفظ از ماده «وسم» به معنای «نشانه» گرفته شده است; هر چند در ادبیات، اسم در مقابل فعل وحرف، معنای دیگری دارد که در این جا مقصود نیست.

«الف ولام» در «الاسماء» در حالی که می تواند مفید استغراق باشد، به قرینه جمله های بعدی، «عوض» از مضاف الیه است، یعنی «اسماء المسمّیات» یا «اسماء الأشیاء.»

2_ از جمله (ثُمَّ عَرَضَهُمْ) استفاده می شود که پس از آموزش اسماء به آدم، خدا«مسمیات» این اسماء وواقعیات آنها را، بر فرشتگان عرضه کرد. علّت ارائه مسمّیات این است که بعد، از فرشتگان می خواهد که اسامی آنها را، بیان کنند و اگر مسمّیات ارائه نمی شد، این فرمان قابل طرح نبود.

3_ متعلق جمله(إنْ کُنْتُمْ صادِقین) مذکور نیست، ولی با توجه به آیه قبل که فرشتگان، تلویحاً خود را شایسته مقام خلافت دانسته ونسبت به خلافت آدم، لحن استعجاب دارند، می توان گفت: متعلق این جمله، ادعای شایستگی آنان نسبت به مقام خلافت است.

4_ جمله (یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ) حاکی است که فرمان خداوند هنگامی متوجّه آدم شد که هنوز ارائه مسمّیات، به قوت خود باقی بود وامکان داشت که به آن با کلمه «بأسمائهم» اشاره شود.

5_ جمله (إنّی أعْلَمُ غَیْبَ السَّمواتِ والأرضِ)حکایت از آن دارد که در این گفتگو، سرّ مکتوم وراز نهفته ای قرار داشت که برفرشتگان مخفی بود و از این طریق، آنان به آن راز پی بردند.

6_ از گفتار خداوند:(وَأعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَما کُنْتُمْ تَکْتُمُون) استفاده می شود که فرشتگان در گفتگوی خدا با آنان، مطلبی را آشکار کرده ومطلب دیگری را پنهان داشتند وبا توجّه به سیاق آیه باید گفت: شگفتی آنان از خلافت آدم، قسمت آشکار سخن آنان وشایسته تر دانستن خود را از آدم، بخش پنهان آن بوده است.

ص : 46

7_ آموزش «اسماء» به آدم، از دو راه امکان پذیر بود:

الف: مسمّیات را به نوعی در عالم تعلیم احضار نموده آنگاه الفاظ واسامی آنها را تعیین نماید، یعنی از طریق مشاهده مسمّیات، اسامی آنها معیّن شود.

ب: با بیان خواص وآثار اشیاء، بدون ارائه مسمّیات، اسامی آنها راتعیین نماید ویاد آور شود که این لفظ، از آن موجودی است که دارای چنین ویژگی است.

این دو نوع آموزش، در بدو نظر در باره آدم محتمل است، امّا به حکم ضمایر سه گانه در جمله های:(عَرَضَهُمْ)، (أنْبِئْهُمْ بِأسْمائِهِمْ)، (فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ) ونیز به حکم اسم اشاره (هؤُلاءِ) در جمله (بِأَسْماءِ هؤُلاءِ) باید گفت: به هنگام آموزش، مسمّیات حاضر بوده. ولی چون مقام، مقام تفضیل آدم است، نه تنها آدم را از اسماء مسمّیات آگاه ساخت، بلکه از خصوصیات وجودی وآثار ویژه آنها نیز، او را مطلّع کرد وبه عقیده برخی، از این طریق، آدم بر فرشتگان برتری یافت.

8_ مسلّماً این آیات سه گانه، بیانگر شایستگی آدم برای خلافت می باشد وبا توجّه به این اصل،باید آنها را تفسیر کرد وبه عبارت دیگر، باید در جستجوی وجود یک شایستگی وامتیاز، در آدم باشیم که فرشتگان، فاقد آن باشند.

در اینجا دو نوع امتیاز، می توان برای آدم، تصوّر کرد که ملائکه، فاقد آن بودند وهر یک از این دو نوع امتیاز، مبنای دو تفسیر است که در تفاسیر با آن روبرو هستیم:

الف:امتیاز، قائم به خود آدم ومسمّیاتی بود که بر ملائکه ارائه گردید.

ب: امتیاز، مربوط به شخص حضرت آدم بود (امتیاز علمی).

وهر یک از این دو امتیاز، می تواند مبنای تفسیر آیه به شمار آیدکه به این شرح است:

ص : 47

آنها با خبر کن. وقتی فرشتگان از اسامی آنها آگاه شدندو در این آموزش _ به حکم ارائه مسمّیات _ به عظمت منزلت ومقام آنها(بنی آدم) پی بردند، فهمیدند که آنها شایسته ترند که جانشینان خدا در زمین باشند،آنگاه آنها(مسمّیات) را از دیدگاه فرشتگان، پنهان ساخت وبر ولایت ومحبت آنها از فرشتگان پیمان گرفت وفرمود: آیا من نگفتم که بر نهفته های آسمان وزمین آگاهم ومی دانم آنچه را که شما به آن آگاه نیستید؟(1)

ممکن است گفته شود آنچه در این روایت آمده، نمونه های بارز مسمّیات است وگرنه دایره مسمّیات گسترده تر از آن است که در این روایت به آن اشاره شده است. مشکل ضمیر نیز از طریق تغلیب حل می گردد. اتفاقاًبرخی از روایات نیز، بر گستردگی مسمّیات وفزونی آن از دایره حجج، گواهی می دهند که مضمون آنها در نظریه دوّم خواهد آمد.(2) ولی جای این سؤال، باقی می ماند که اگر ملاک امتیاز آدم، کمالات نفسانی خود او وبرتریهای ذاتی حجتهای از نسل او بود وهمین علّت گزینش او به خلافت بوده است، حکمت این تعلیم گسترده مسمّیات چه بوده است؟

شاید حکمت آن آموزش گسترده، این باشد که آدم وحجتهای الهی که از نسل او به وجود خواهند آمد، پرچمداران هدایت ومدیران جامعه بشری، در زمین خواهند بود ولازمه چنین هدایت ورهبری، آشنایی با منطق طبیعت واسرار جهان آفرینش است.از اینرو نه تنها آدم،باید از این علم گسترده بهره مند باشد، بلکه باید انوار پاک از نسل او نیز به این علم ودانش مجهّز گردند.

تا اینجا با نظریه نخست وکیفیت انطباق آن با ظاهر آیات آشنا شدیم; در این تفسیر آنچه که تعیین کننده خلافت برای آدم شد، امتیازات وجودی او وبرگزیدگان از

ص : 49

فرزندان او می باشد. این امتیاز، یک امتیاز تکوینی و وجودی است، نه علم آدم وآگاهی او در برابر علم وآگاهی ملائکه. خواه علم او منحصر به تعلیم اسمای حجتهای الهی بوده یا از آن وسیعتر بوده باشد.

فرشتگان عرضه کرد وخواستار آن شد که اسامی آنها را بگویند. آنگاه که فرشتگان اظهار عجز وناتوانی کردند، به آدم فرمان داد تا آنها را از اسامی موجودات آگاه سازد. وقتی آنان را آگاه نمود، خداوند به آنان گفت: آیا من نگفتم که نهفته های آسمان وزمین وآنچه را که آشکار ویا پنهان می نمایید، می دانم؟ در نتیجه برتری آدم _ به خاطر آگاهی او از اسامی وتعلیم آنها به فرشتگان _ بر آنان آشکار گردید.

مشکلی که در این نظریه می باشد این است که آموزش لغات واسامی موجودات جهان، هر چند نوعی فضیلت وبرتری به شمار می رود، ولی این برتری نمی تواند ملاک امتیاز آدم، نسبت به فرشتگان باشد. زیرا این آموزش اگر بر فرشتگان نیز مبذول می شد، از نظر فضیلت با آدم، یکسان بودند وهیچ نوع امتیازی میان آنان پدید نمی آمد. در حقیقت مثل این است که انسان، از میان دو نفر که هر دو استعداد آموزشی دارند، یکی را برگزیند وبه او تعلیم دهد، آنگاه به او بگوید حالا تو به فرد دیگر آموزش بده، روشن است که در این صورت نمی تواند فرد نخست از فضیلت خاصی برخوردار باشد، جز اینکه معلّم، او را بر دیگری ترجیح داده است. از طرفی هرگز نمی توان گفت: فرشتگان شایستگی آموزش لغات والفاظ را نداشتند، زیرا فرض این است که آدم آنان را آموزش داد.

گذشته از این، گفتگوی خدا با آنان در مسئله جعل خلافت، گواه بر این است که آنان لغتی را دارا بوده واشیایی را می شناختند واز وضع زمین وانسانهای پیشین وفساد وخون ریزی آنان آگاه بودند، چیزی که هست از اسامی همه موجودات، خبر نداشتند واز طریق آدم، آن را نیز آموختند.

بنابر این، آموزش «اسماء» به آدم چندان فضیلتی نیست که به موجب آن آدم شایستگی خلافت داشته باشد، و فرشتگان نداشته باشند.

ص : 51

در این نظریه نیز برتری آدم وملاک خلافت وی، علم اوست. هر چند علم او نیز مقدمه عمل وبه کار گرفتن آن در عمران وآبادی زمین است. البته این نظریه خالی از نقاط ابهام نیست که برخی از آن نقاط را یاد آور می شویم، شاید اهل نظر در باره آنها بیندیشند.

1_ این نظریه با ظاهر آیه تطبیق نمی کند، زیرا ظاهر آیه این است که «اسماء» را به آدم آموخت نه اسرار موجودات .افزودن آموزش اسرار موجودات، به بهانه اینکه آموزش لغات مهم نیست، تحمیل یک نظریه بر آیه است. شما جمله های آیه را در نظر بگیرید، آنگاه این نظریه را به آن عرضه کنید:

(علّم آدم الأسماء)و(أنبئونی بأسماء هؤلاء)و(أنبئهم بأسمائهم) و(أنبأهم بأسمائهم) با وجود این تعبیرهای صریح، تفسیر آن به آموزش اسرار موجودات چندان با آیه سازگار نیست.

2_ در میان فرشتگان، موجوداتی هستند که قرآن از آنها در آیه ای با عنوان (فالمدبرّات أمراً) (1) یاد می کند وافعالی برای آنان بر می شمرد که بدون علم، قیام به آن کارها امکان پذیر نیست. چگونه ممکن است چنین موجوداتی، از اسرار نهفته در زمین ومحدوده آن آگاه نباشند، در حالی که آنها کارگردانان جهان آفرینش هستند؟ در جایی دیگر از آنها، به «جنود» وسپاه غیبی تعبیر شده است، چنانکه می فرماید:(وما یَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّکَ إلاّ هُوَ) (مدّثّر/31) (2) «این جنود غیبی پروردگار بودند که به کمک مؤمنان شتافتند، در این صورت چگونه ممکن است، از اسرار جهان بی اطلاع باشند؟.

3_ جبرئیل امین که حامل وحی الهی است _ در حقیقت وحی، اسرار نهفته ای است که بشر هنوز از درک عمق آن ناتوان است _ چگونه ممکن است به

ص : 53

مقدار یک انسان از اسرار هستی ناآگاه باشد؟

ابهام این نظریه در صورتی روشنتر می شود که فرشتگان را از مبادی فیض هستی بدانیم وبگوییم: هستی از جهان غیب و از طریق آنها، در عالم ماده ظاهر می گردد. آیا می توان این وسایط فیض را ناآگاه دانست؟

آری ممکن است مقصود از این فرشتگان، شماری از فرشتگان زمینی باشد که آگاهی آنها، بسیار محدود وفقط از یک بُعد خاص برخوردار بوده وشایستگی آموزش این نوع اسرار هستی را نداشتند.

4_ ظاهر آیه این است که آنچه را آدم از خدا بدون واسطه آموخت، فرشتگان از او فرا گرفتند و از شگفتی بیرون آمده وشایستگی او را تصدیق کردند واین خود گواه بر این است که آنچه مطرح شده، هر دو طرف، شایستگی آموزش آن را داشتند.

گاهی برخی از مفسران، یاد آور می شوند که فرشتگان، تنها اسامی را آموختند، نه مسمّیات و نه حقایق ذوات آنها را. زیرا نوع آفرینش آنها _ به خاطر محدودیت _ اجازه چنین آموزشی را به آنان نمی داد;(1) ولی چنین تفسیری هیچگونه گواه قرآنی ندارد.

اجمال سخن اینکه: مفسران این مسئله را مسلّم گرفته اند که امتیاز آدم بر فرشتگان، امتیاز علمی وی بود وفضیلت دانش اسماء، مایه شایستگی او برای خلافت شد. از اینرو ناچار شده اند، این فضیلت را به شکل یاد شده در نظریه دوّم، مطرح کنند. بیشتر مفسران،(2) در گذشته وحال همین نظریه را برگزیده اند.

اینها نظراتی است که ما پیرامون تفسیر این آیه مطرح کردیم اما نظریه نخست که ملاک برتری، وجود انسانهای برتر، در نسل آدم است; بیشتر با ظاهر آیه تطبیق

ص : 54

می کند.در پایان سخن یاد آور می شویم که:(وَما أُوتیتُم مِنَ العِلْمِ إلاّ قَلیلاً). (اسراء/58)

***

11_ (قالَ یا إبْلیسُ ما مَنَعَکَ أن تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أمْ کُنْتَ مِنَ العالینَ).

12_ (قالَ أنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنی مِنْ نار وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طین).(ص/72_76)

11_ خدا گفت:ای ابلیس، چه چیز تو را از سجده بر آنچه که من آن را با دو دست خود آفریده ام باز داشت؟ آیا تکبّر ورزیدی، یا از بلند مرتبه ها بودی؟

12_ گفت: من از او بهترم، زیرا مرا از آتش واو را از گل آفریده ای.

اختلاف نظر است.اگر پیشداوریها را کنار بگذاریم، خواهیم دید که قرآن می گوید: آنان _ به فرمان خدا _ بر آدم سجده کردند وآن را به عنوان یک امتیاز برای آدم، یاد می کند . به کار بردن حرف «لام» در کلمه «لآدم» می رساند که این خضوع _ هر چند به فرمان خدا _ برای آدم بوده است وبس. در هر مورد که حرف «لام» پس از لفظ «سجده» به کار رود، گواه بر آن است که مدخول «لام» مسجود بوده است. ولی سجده بر آدم، به معنای عبادت وپرستش او نیست، زیرا عبادت فقط وفقط از آن خداست وهمگان می گوییم:(إیّاک نعبد)تنها ترا می پرستیم. امّا اینکه چرا سجده بر آدم، مایه عبادت او نگردید، بیان آن در گرو تبیین معنای «عبادت» وتحدید آن است. زیرا خضوع در برابر هر موجودی، در صورتی عبادت «مسجود» محسوب می شود، که ساجد،در برابر مسجود به عنوان «اله» و«ربّ» خضوع کند; خواه اعتقاد او به الوهیت وربوبیت «مسجود» اعتقاد صحیح باشد یا اعتقاد باطل. مانند اعتقاد بت پرستان در باره بتهای خود. در هر حال عمل او از عقیده وی به خدایی وپررودگاری مسجود سرچشمه می گیرد; در غیر این صورت، سجده، تعظیم به شمار رفته ورنگ عبادت، به خود نمی گیرد، در عین اینکه ممکن است عمل، نامشروع باشد، ولی هر عمل نامشروعی، عبادت، پرستش وشرک نیست.

خلاصه هرگاه بزرگترین تعظیم، خالی از اعتقاد به الوهیت وربوبیت باشد و تنها از آن نظر که مسجود، دارای فضایل وکمالات است، هدف تکریم قرار گیرد، چنین عملی نام عبادت به خود نمی گیرد.

یعقوب وپسرانش در برابر یوسف سجده کردند، وقرآن به این امر تصریح کرده است:(وَ رَفعَ أَبَوَیْهِ عَلَی الْعَرْشِ وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّداً). (یوسف/100) «یوسف پدر ومادر خود را، به روی تخت برد وهمگان برای او سجده کردند.» اما سجده آنان عبادت یوسف به شمار نیامد، بلکه به عنوان تکریم واحترام به یوسف تلقّی گردید.

خلاصه آنچه می تواند، سجده عبادی را از سجده تعظیمی جدا سازد،

ص : 58

اعتقاد ساجد در باره مسجود است.هرگاه اعتقاد به الوهیت(خدایی)یا ربوبیت(پروردگاری) مسجود داشته باشد، کوچکترین تعظیم ونازلترین درخواست حاجت نیز عبادت خواهد بود، ولی هر گاه از این عقیده پیراسته شد، بالاترین تعظیم نیز عبادت به شمار نخواهد آمد، هر چند در قالب سجده باشد.

در شرع مقدّس اسلام، سجده برای غیر خدا، به هر عنوانی حرام است وآیین اسلام، نمی خواهد صورت این نوع عبادت، در برابر غیر خدا انجام گیرد. وچنین تحریمی در دوران آدم ودر شریعت یعقوب، وجود نداشت وگرنه انجام نمی گرفت.

گروهی که حقیقت عبادت را، نشناخته ومرز آن را از تعظیم جدا نساخته اند، پیوسته در این گونه موارد، دچار اضطراب وخطا می گردند. تنها چیزی که در اینجا می گویند این است که: چون سجده بر آدم به فرمان خدا بوده، عنوان عبادت به خود نگرفته است. مفاد چنین گفتاری این است که ماهیت عمل، در واقع عبادت بوده، ولی چون خدا دستور داده بود مشکلی پدید نیامد.

گوینده این کلام از پیامد نادرست گفتار خود ناآگاه است. زیرا اگر ماهیت یک عمل عبادت باشد، فرمان خدا، واقعیت آن را دگرگون نمی سازد، هرگاه ماهیت سجده بر آدم _ منهای امر الهی _ عبادت آدم باشد، حکم خدا موضوع را دگرکون نمی سازد و آن را از عبادت بودن بیرون نمی کند. مشرکان اعمال زشت خود را، به خدا نسبت می دادند ومی گفتند: (وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللّهُ أَمَرَنا بِها)(1):«ما نیاکان خود را بر این روش یافته ایم وخدا ما را به آن فرمان داده است.»

قرآن به نقد این اندیشه می پردازد ومی فرماید:(قُلْ إنَّ اللّهَ لا یَأمُرُ بِالْفَحْشاءِ أتَقُولُونَ عَلَی اللّهِ ما لاتَعْلَمُونَ). (اعراف/28) «بگو:خدا به زشتی فرمان نمی دهد، آیا چیزی را که نمی دانید به خدا نسبت می دهید؟!.»

ص : 59

نتیجه اینکه: هرگاه نفس عمل، عبادت آدم باشد، قهراً در حدّ شرک بوده وپرستش غیر از «اللّه»، فحشا به شمار می آید وخدا به حکم آیه یاد شده، به چنین کاری فرمان نمی دهد.از این رو چاره ای جز این نیست که بگوییم: سجده بر آدم _پیراسته از اعتقاد به خدایی او _ از مقوله عبادت نبوده است. از این جهت در برخی از روایات وارد شده است که سجده بر آدم، اطاعت و سجده برای خدا واظهار مهر نسبت به آدم بوده است.(1) این نظریه از قتاده وعلی بن عیسی رمّانی وگروهی از مفسران نقل شده است.(2)

برخی از مفسّران، تصوّر کرده اند که سجده، عبادت ذاتی دارد وهرگز نمی تواند برای غیر خدا مجاز شمرده شود; به گواه اینکه خدا در آیاتی از قرآن، سجده را منحصر به خود دانسته است، چنانکه می فرماید:(إنَّ الّذینَ عِنْدَ رَبِّکَ لایَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ یُسَبِّحُونَه وَ لَهُ یَسْجُدُونَ) (اعراف/206) «آنان که نزد پروردگار تو هستند، از پرستش او تکبّر نورزیده و او را تسبیح می گویند وسجده می کنند.»

این مفسّران ناچار شده اند که آیه (اسجدوا لآدم) را به دو گونه تفسیر کنند یکی اینکه لام را لام غایت بگیرند، یعنی سجده برای خاطر آدم، معلّمی که خدا او را به ملائکه ارزانی داشت. دیگری آنکه:لام، لام انتفاع باشد، یعنی سجده کنید به نفع آدم.»(3)

در اینجا باید توجه نمود که سجود، عبادت ذاتی نیست. بلکه یک نوع عبادت قرار دادی است. بنابراین مانعی ندارد که سجود، به دو قسم تقسیم گردد سجده

ص : 60

عبادتی وسجده احترامی وآنچه که مایه شرک می شود، قسم اول است نه دوّم وآیاتی که سجده را از آن خدا می دانند، سجده عبادتی را بیان می کنند، به گواه اینکه در همان آیه، قبل از جمله (ولَهُ یَسْجُدونَ) جمله (لایَسْتَکْبِرونَ عَنْ عِبادَتِهِ) وارد شده است.

مطلب دیگر اینکه ممکن است بگوییم سجده احترامی نیز حرام است، زیرا روایات نیز، بر آن گواهی می دهند. در روایتی از پیامبر آمده است:«ما ینبغی لبشر أن یسجد لبشر ولو صح لبشر أن یسجد لبشر لأمرت المرأة أن تسجد لزوجها من عظم حقّه علیها.» «بر هیچ بشری شایسته نیست که بر بشر دیگری سجده کند، چه آنکه اگر شایسته بود بشری برای بشر دیگر سجده کند; به زنان فرمان می دادم که برای شوهران خود سجده کنند، به خاطر حقّ بزرگی که بر گردن آنها دارند.»

شگفت انگیزتر آنکه این مفسّران قبله بودن آدم را نپذیرفته واز طرفی سجده بر او را مایه شرک می دانند، از این رو ناچار شده دست به دو توجیه دور از ظاهر بزنند، یکی اینکه: لام در (اسجدوا لآدم ) را لام غایت بگیرند، یعنی به خاطر اینکه خدا چنین نعمتی به ما داد، بر او سجده کنیم.

چنین تفسیری علاوه بر اینکه بر خلاف ظاهر آیه است، با آیات دیگر که خداوند فرشتگان را امر به سجده آدم نموده نیز ناسازگار است. زیرا خدا قبل از آفریدن آدم وپیش از آنکه معلّم بودن او بر فرشتگان روشن شود، مسأله سجده بر آدم را مطرح می کند ومی فرماید:(وَ إذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إنّی خَالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصَال مِنْ حَمَإ مَسْنُون * فَإذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ). (حجر/28_ 29) «به یاد آور آنگاه که پروردگارت به فرشتگان گفت: من بشری از گل خشکیده لجن تیره رنگ می آفرینم، آنگاه که او را پرداختم اندام او را به صورتی متناسب آفریدم و روحی از خود در او دمیدم، بر او سجده کنید.» و این در شرایطی است که هنوز نعمت بودن آدم، برای فرشتگان روشن نشده است، با این

ص : 61

همه می گوید:(فَقَعُوا لَهُ) ولام به کار می برد.

توجیه دیگر آنکه لام برای انتفاع باشد که البته کاملاً مبهم است. آدم از این سجده چه نفعی برد؟ مگر اینکه بگوییم: ترضیه روح وروان او حاصل شد.

گاهی تصور می شود که اصولاً سجده برای خدا بوده وآدم به عنوان قبله تعیین شده، ولی این نظریه _ گذشته از اینکه برای آدم کرامت چشمگیری در برنداشت و باعث نمی شد که ابلیس از سجده کردن بر آدم، امتناع ورزد، زیرا هدف از قبله قرار دادن وی، جهت دادن به افراد است که همگی، به یکسو برای خدا سجده کنند واین مقدار از فضیلت برای آدم، مایه سرپیچی ابلیس نمی گشت _ خلاف ظاهر آیات است.

او در زمین، حیات وممات همگان به شمار آمده است. این نیز موجب تداعی این معنا است که هر چه بر آدم حکم شده است، حکم بر تمام انسانها بوده است. چنانکه می فرماید:(قالَ اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْض عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الأرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إلی حین). (اعراف/24) خدا گفت:«فرود آیید، در حالی که برخی دشمن برخی دیگر هستید و زمین برای شما جایگاه بهره مندی محدودی است.»

ونیز می فرماید: (قَالَ فِیها تَحْیَونَ وَ فیهَا تَمُوتُونَ وَ مِنْها تُخْرَجُونَ). (اعراف/25) «خدا گفت: در روی زمین زندگی می کنید ودر آنجا می میرید واز آنجا برانگیخته می شوید.»

تمام خطابها زمانی صادر شده است که _ از انسان _ جز آدم وحوا، کسی وجود نداشت و تنها وجود آن دو، مجوز این همه خطابها وپیامها شده است، از اینرو می توان گفت: سجده بر او نیز، بر همین اساس انجام گرفته است.

در اینجا وجه دیگری نیز، برای خصوصی نبودن سجده می توان بیان کرد و آن این است که ملاک سجده بر آدم، برجستگیها و شایستگیهایی بود که در ذریه او وجود داشت ویا به دلیل برتری علمی آدم بود که بر فرشتگان پیدا کرد واین دو ملاک هیچ یک اختصاص به آدم ندارد، چیزی که هست ملاک نخست در دایره ای محدود وملاک دوّم در دایره ای گسترده بود، هر چند میان علم ودانش آدم وفرزندانش، تفاوتی وجود دارد.

الوَقْتِ المَعْلُومِ) پذیرفته شد. آنگاه سوگند یاد کرد که تا روز قیامت، در گمراه ساختن فرزندان آدم، کوشش کند.

اینک آیاتی که به این مطالب پرداخته اند:

(وَ إذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إنّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصال مِنْ حَمَإ مَسْنُون):«به یاد آور آنگاه که پروردگار تو به فرشتگان گفت:من بشری از گل خشکیده لجن تیره رنگ می آفرینم.»

(فَإذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ):«آنگاه که او را پرداختم ] اندام او را به صورتی متناسب آفریدم [و در او روحی از خود دمیدم، او را سجده نمایید.»

(فَسَجَدَ المَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ * إلاّ إبْلِیسَ أبی أنْ یَکُونَ مَعَ السّاجِدینَ): «فرشتگان همه سجده کردند، مگر ابلیس که امتناع ورزید تا از سجده کنندگان باشد.»

(قَالَ یا إبْلِیسُ ما لَکَ ألاّ تَکُونَ مَعَ السّاجِدینَ): «خداوند فرمود: ای ابلیس تو را چه چیز مانع گردید تا از سجده کنندگان باشی؟.»

(قَالَ لَمْ أکُنْ لأَسْجُدَ لِبَشر خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصال مِنْ حَمإ مَسْنُون):«ابلیس گفت: من هرگز برای بشری که او را از گل خشکیده لجن تیره رنگ آفریده ای، سجده نمی کنم.»

(قَالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجیمٌ * وَ إنَّ عَلَیْکَ اللَّعْنَةَ إلی یَوْمِ الدِّینِ): «خداوند به او فرمود: از بهشت بیرون شو; زیرا که تو رانده درگاه ما شده ای و تا روز قیامت (برای همیشه) از رحمت ما دور باش.»

(قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إلی یَوْمِ یُبْعَثُون):(«ابلیس) گفت: پروردگارا! مرا تا روز قیامت مهلت ده.»

(قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ * إلی یَوْمِ الْوَقْتِ المَعْلُومِ):«خداوند فرمود: تو را

ص : 64

تا وقت معلوم مهلت خواهد بود.»(1)

(قَالَ رَبِّ بِما أَغْوَیْتَنی لأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الأرْضِ وَ لأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ * إلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ):«ابلیس گفت: پروردگارا! به واسطه آنکه مرا گمراه نمودی(فرمان تو مبنی بر سجده بر آدم سبب گمراهیم شد) باطل را برای فرزندان آدم، در زمین آرایش خواهم داد وهمگی را گمراه خواهم ساخت،مگر بندگان پاک وخالص تو را.»

(قالَ هذا صِراطٌ عَلَیَّ مُسْتَقیمٌ * إنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الغاوِینَ)(حجر/28_42):«خداوند فرمود:این است راه مستقیم(سنّت پایدار) من،تو بر بندگان من راهی نداری،مگر گمراهانی که از تو پیروی نمایند.»(2)

آنچه می توان از آیات قرآن استظهار کرد، این است که ابلیس از ملائکه نبوده، زیرا به تصریح قرآن او از جنّ بوده است:(کانَ مِنَ الجنِّ). گذشته از این، آیات دیگری نیز می تواند گواه بر این مطلب باشد. قرآن در جایی فرشتگان را چنین توصیف می کند: (بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ * لا یَسْبِقُونَهُ بِالقَولِ وَ هُمْ بِأمْرِهِ یَعْمَلُون)(انبیاء/26) «هرگز آنها فرزندان خدا نیستند، بلکه بندگان گرامیند که در گفتار بر خدا پیشی نمی گیرند وبه فرمان او عمل می کنند.»

ودر آیه ای دیگر می فرماید:(یَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوقِهِمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ) (نحل/50) «فرشتگان از پروردگار خویش خائف بوده وبه آنچه که فرمان داده شود، عمل می کنند» وباز می فرماید:(یُسَبِّحُونَ اللّیلَ وَ النَّهارَ لا یَفْتُرُون)(انبیاء/20) «شب وروز خدا را تسبیح می کنند وسستی نمیورزند.»

این آیات بیانگر ویژگی فرشتگان است ولسان آنها به گونه ای است که قابل تخصیص نمی باشد.

مؤیّد دیگر این که: ابلیس دارای ذریّه است که نتیجه تلاقی مذکر ومؤنث می باشد، چنانکه می فرماید:(أفَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ أَولیاءَ مِنْ دُونی)(کهف/50):«آیا شیطان وفرزندان او را به جای من، دوستان خود قرار می دهید؟» وآیه دیگری آنها را به مرد وزن تقسیم می کند ومی فرماید: (وَ أَنَّهُ کانَ رِجَالٌ مِنَ الإنْسِ یَعُوذُونَ بِرجال مِنَ الْجِنِّ) (جن /6) «مردانی از آدمیان به مردانی از جنّ پناه می بردند» وما می دانیم در ملائکه مسأله مذکر ومؤنث وهمچنین تلاقی آن دو به هم مطرح نیست، وطبعاً ذریه نیز نخواهند داشت، چنانکه می فرماید: (وَجَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الّذینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمن إناثاً أَشَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَی_ُسْألُونَ)(1) (زخرف/19) «فرشتگان را که بندگان خدای مهربان هستند دختران

ص : 66

نامیدند ، آیا آفرینش آنان را مشاهده نمودند؟ گواهی آنان نوشته می شود وبازخواست می شوند.»

این آیات به گونه ای در باره شیطان، داوری می کند که نقطه مقابل ملائکه قرار می گیرند.اکنون این سؤال پیش می آید که: هرگاه ابلیس از ملائکه نبود، چگونه فرمان خدا شامل او شد؟ درحالی که خطاب متوجّه ملائکه بود. در این جا دو پاسخ می توان گفت: یکی اینکه ابلیس، در کنار ملائکه، امر بخصوصی داشته است، چنانکه ظاهر آیه بر آن گواهی می دهد:(ما مَنَعَکَ ألاّ تَسْجُدَ إذْ أمَرْتُکَ)(اعراف/12):«چه چیز تو را از سجده بر آدم، آنگاه که امر کردم، باز داشت؟» وشیطان نیز وجود این امر را پذیرفت، آنگاه در مقام اعتذار بر آمد.

دیگری آنکه: خطاب، به فرشتگان در حالی متوجّه شد که آنها در جایگاه خاصی(جایگاه قدس) مشغول تسبیح وتنزیه بودند وشیطان نیز، در میان آنان قرار داشت ومشغول تنزیه خدا بود وخطاب الهی به گونه ای بوده که همه آنان را که در آن جایگاه قرار داشتند، شامل می شد.(1)

کسانی که نظریه دوّم را پذیرفته اند، در تفسیر ظاهر آیه که شیطان از جن بود، دست به تأویلهای غیر صحیحی زده اند. مثلاً گفته اند: مقصود از جن موجود نامرئی است; نه گروه خاصی به نام جن. فرشتگان نیز دارای این ویژگی نامرئی می باشند. وگاهی هم گفته اند که جن نیز گروهی از فرشتگان بودند،(2) در حالی که متبادر از جن در قرآن، همان موجودات مقابل ملائکه است، نه چیزی مستور از دیدگان، به گونه ای که ملائکه را نیز شامل گردد ونه گروه خاصی از آنها. از این جهت نظر نخست متین واستوار است.

ص : 67

در حدیث دیگری از امام صادق _علیه السّلام_ وارد شده است که فرمود:«آنگاه که خداوند به ابلیس فرمان سجده داد; در پاسخ گفت: پروردگار من! سوگند به عزتت اگر مرا از سجده بر آدم معذور بداری، تو را عبادتی می کنم که احدی تاکنون نظیر آن را انجام نداده است.» (1)

نکته دیگری که قابل ذکر است اینکه: تا در درون ابلیس یک نوع انانیّت وخود خواهی نباشد، هرگز آفرینش خود را از آتش وآفرینش آدم را از گل، بهانه سرپیچی از فرمان حق قرار نمی دهد. درست است که او تکبّر خود را نسبت به آدم ابراز کرد، ولی روح این تکبّر، واستکبار در برابر خدا بود از این رو آنگاه که از خدا درخواست کرد که او را از سجده به آدم معذور دارد ودر برابر آن، عبادت بی نظیری انجام خواهد دهد، خطاب آمد:«إنّی أُحبُّ أن أُطاعَ مِنْ حَیْثُ أُرید» من اطاعتی را که خود می خواهم می پسندم.

اگر در او روح تسلیم در برابر خدا بود، می بایست فرمان اللّه را بی چون وچرا انجام دهد; زیرا بی اعتنایی به آدم، نوعی اهانت به خداست. از این جهت قرآن تکذیب پیامبران وامامان را تکذیب خدا می داند. اگر چه تکذیب کننده، تکذیب خود را متوجه خدا نمی سازد، ولی سرانجام بازگشت آن، به تکذیب خداست. چنانکه قرآن می فرماید:(قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذی یَقُولُونَ فَإِنّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ وَلکِنَّ الظَّالِمینَ بِآیاتِ اللّه ِ یَجْحَدُونَ) (انعام/33) «می دانیم که آنچه می گویند تو را اندوهگین می سازد، (ولی بدان، آنان تو را تکذیب نمی کنند)بلکه ستمگران آیات خدا را انکار می کنند.»

از آیات مربوط به مسئله سجده برای آدم وامتناع ابلیس از آن، نیز شواهدی به دست می آید که ثابت می کند تکبّر او نسبت به مقام کبریایی بوده است.

1_ از اینکه او از آن جایگاه «قدس» ورفیع ملائکه ندای (أنَا خَیْرٌ مِنْهُ) سر داد

ص : 69

ودر مقابل آن نور مطلق، دم از خود خواهی زد، به خوبی برمی آید که تکبّر او در برابر خدا بوده است وگر نه شایسته بود، هر نوع «انانیّت» را از خود محو کرده وتسلیم نور مطلق شود. ولذا قرآن به هنگام نکوهش او، یاد آور می شود: کسی که در آن مقام قدس جای دارد، نباید کبر ورزد. از این رو او را از درگاه خویش راند:(فَاهْبِطْ مِنْها فَما یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فیها فَاخْرُجْ إنّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ)(اعراف/13) «فرمان داد که از آن مقام فرود آی، تو را نرسد که در آنجا تکبّر ورزی، بیرون شو، تو از ذلیل شدگانی.»

2_ قرآن به هنگام امر به سجده ومخالفت ابلیس، دو نکته را یاد آور می شود:

الف:خدا فرمان سجده را موقعی صادر می کند که قبلاً از دمیدن روح خود در آدم سخن گفته است; چنانکه می فرماید:(فَإِذَاسَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ) (ص/72) «هنگامی که از روح خود در آن دمیدم، بر او سجده کنید.» در حقیقت روح دمیده شده در آدم را، منتسب به خود می داند وبدین طریق، به او کرامت می بخشد.

ب: در مقام نکوهش ابلیس، آدم را مصنوع خویش معرفی می کند ومی فرماید:(یا إبْلیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ العالِینَ) (ص/75) «ای ابلیس چه چیز تو را از سجده بر آنچه من آن را با دو دست خود آفریده ام باز داشت؟ آیا تکبّر ورزیدی یا از بلند مرتبه ها بودی؟». کلمه (خَلَقْتُ بِیَدَیَّ) (1) اشاره به این است که این موجود، مستقیماً مخلوق خود من

ص : 70

ووابسته به من بود وسرپیچی تو از سجده بر او، یک نوع سرپیچی از من واظهار تکبّر در برابر کبریایی من است.

سرانجام شیطان مخالفت خود را با فرمان خداوند چنین تفسیر کرد: (لَمْ أَکُنْ لأسْجُدَ لبَشَر خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصَال مِنْ حَمَإ مَسْنُون)(حجر/33) «هرگز برای بشری که او را از گل خشکیده و خاک تیره آفریده ای سجده نمی کنم» ودر آیه دیگری به ریشه وجود خود وآدم اشاره می کند وبرتری خود را از این راه توجیه نموده ومی گوید:(خَلَقْتَنی مِنْ نار وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طین)(اعراف/12) «مرا از آتش واو را از گل آفریده ای.»

این خیره سر، با چنین اعتراضی کفر ورزید واز طریق افتخار به ریشه، راه تعصب پیمود وخود را نخستین عاصی وتکبّر را اولین گام عصیان خود معرفی کرد. در کلام خداوند ردّ واضحی بر گفتار او وارد نشده است، امّا این نه به آن معناست _ نعوذ باللّه _ که او در منطق خود راستگو بوده، بلکه در آیات قرآن به گونه ای اشاراتی در ردّ گفتار او هست; زیرا علّت امر به سجده بر آدم، ریشه آفرینش او نبود، بلکه به خاطر ویژگیهای خاصی بود که آدم آن را دارا شد:

1_ خدا در کالبد او روحی از خود دمید وفرمود:(وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ)(ص/72).

2_ آفرینش او مورد عنایت خدا بود، چنانکه می فرماید:(ما مَنَعَکَ أنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ). (ص/75)

3_ به خاطر آموزش «اسما» و یا مبدئیت او برای انسانهای والا، شرافت خاصی پیدا کرد ومسلّماً از این جهت بر فرشتگان وابلیس برتری یافت.

گذشته از این، هیچگاه ریشه ها ملاک برتری نبوده، بلکه باید هر موجودی را نسبت به فعلیت او سنجید وقضاوت کرد. ریشه مشک، همان خون والماس، کربن زغال ومیوه های معطر، مرهون کودهاست واگر ملاک این باشد، مسلّماً آدم برتر از

ص : 71

ابلیس وفرشتگان بود.

(اعراف/17):«ابلیس گفت: من از پیش روی وپشت سر وراست وچپ بندگان تو وارد می شوم (و آنها را گمراه می سازم) وبیشتر آنان را سپاسگزار نمی یابی.»

در سوره دیگری، این مطلب به گونه ای دیگر وارد شده است:(وَ قالَ لأتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِکَ نَصیباً مَفْرُوضاً* ولاُضِلَّنَّهُمْ ولأُمَنِّیَنَّهُمْ ولآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الأنْعامِ ولآمُرنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللّه) (نساء/118_ 119) «ابلیس گفت: من از بندگان تو سهمی معیّن می گیرم وآنان را گمراه می کنم وبه آرزوهای دراز، مبتلا می سازم وفرمان می دهم گوشهای چارپایان را قطع کنند(اشاره به نوعی از کارهای مشرکان درباره چهار پایان است که در سوره مائده: آیه 103 آمد است) وآفرینش خدا را تغییر دهند.» یعنی(خدا پرستی را به بت پرستی مبدّل می سازم).

(حجر/42) «تو بر بندگان من سلطه ای نداری، مگر بر گمراهانی که از تو پیروی کنند.» (1)

2_ (إنَّه لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الّذینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ).

3_ (إنّما سُلْطانُهُ عَلَی الّذینَ یَتَوَلَّونَهُ وَ الّذینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ). (نحل/99_100) «برای او سلطه ای بر افراد با ایمان، وآنان که بر پرودگار خود توکّل می کنند نیست، سلطه او فقط بر افرادی است که ولایت او را گردن نهند وبه خدا شرک آورند.»

سلطه او محدود است وحتّی در افراد پیرو وی، به گونه ای نیست که زمام بندگان گمراه را به دست بگیرد. نوع این تسلّط زیبا جلوه دادنِ باطل، تبلیغ ودعوت به کارهای زشت است. ومسلّماً این نوع سلطه، هر چند در تحریک عواطف وغرایز مؤثر است، ولی آنچنان نیست که زمام اختیار آنان را به دست گیرد. آیات قرآن بر این نوع سلطه، گواهی می دهند.

قرآن در بیان کیفیت سلطه ابلیس، بر بنی آدم از الفاظ:(لأُزَیِّنَنَّ لَهُمْ فِی الأرْضِ); (یُوَسْوِسُ فی صُدُورِ النّاسِ); (ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطان إلاّ أنْ دَعَوتُکُمْ); (وَقُلْ رَبِّ أعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطینِ)و مانند اینها بهره می گیرد که همگی حاکی از سلطه او در حدّ آرایشگری وتشویق وترغیب است. نه اینکه بتواند در بدن وروح انسان تصرّفی کند واو را مغلوب خود سازد. (2)

سرانجام از یاد آوری نکته ای ناگزیریم وآن اینکه: مقتضای تسلیم در برابر نصوص قرآن، این است که مجموع سرگذشت آدم را، از تعلیم اسماء گرفته تا مسائلی که بعداً نیز خواهد آمد; واقعیتهای عینی بدانیم وهمه مذاکره ها ومکالمه ها

ص : 74

را منعکس کننده حقایق مناسب، در جهان بالا به شمار آوریم.

گروهی که حوصله تحقیق، در مفاهیم عالی قرآن را ندارند، در این گونه موارد به جای بهره گیری از حقایق قرآنی، درک فهم واقعیات آنها را، به جهان غیب تفویض کرده وتعبّداً به آنها ایمان می آورند. تو گویی این آیات از متشابهات قرآن است که به عقیده برخی مطلوب در آنها ایمان به وجود وصدور از مقام وحی می باشد.

گروهی دیگر، به خاطر تأثیر پذیری از علوم طبیعی ومنطق حسی، می خواهند همه حقایق غیبی را، در قالب مادی بریزند واصولاً منکر واقعی بودن شیطان شده وآن را به نفس وغرایز انسانی، تفسیر کرده واین نزاعها را یک مَثَل، تلقی می کنند. واز این رو قسمتی از وحی الهی را تأویل می نمایند.

راه صحیح این است که ما همه مفاهیم را، منعکس کننده متناسب جهان غیب بدانیم وبر وجود فرشتگان وفرمان خدا به آنان وواقعیت داشتن ابلیس وتمرّد وواکنش او، مؤمن ومعتقد باشیم. نکته ای که باید به آن اشاره کنیم این است که این الفاظ از یک رشته حقایق غیبی حکایت می کنند وباید بگوییم: همه این حقایق متناسب آن مقام بوده است واین مقدار از تفویض، مایه تعطیل تفکر وفهم انسانی از معرفت نیست. هر انسانی که با الفبای قرآن آشنا باشد، می داند که قرآن، بر وجود عینی فرشتگان وابلیس تصریح نموده وهرگز ابلیس را، به غرایز وتمایلات درونی وفرشتگان را به قوانین طبیعی وحاکم بر جهان، تفسیر نمی کند. اگر هم در موردی لفظ «ملک» در باره نیروهای طبیعی به کار رفته است، جنبه کنایی ومجازی دارد وبه آن معنا نیست که همه موارد به آن شکل تفسیر شود.

***

ص : 75

که بخواهید، با کمال گوارایی بخورید ولی به این درخت نزدیک نشوید که از ستمگران خواهید بود.

2_ ای آدم تو وهمسرت در بهشت سکنی گزینید واز هر نعمت که بخواهید با کمال گوارایی بخورید ولی به این درخت نزدیک نشوید که از ستمگران خواهید بود.

3_ با آدم پیش از این پیمان بستیم، ولی او فراموش کرد و در او استواری نیافتیم.

4_ گفتیم ای آدم این (ابلیس) دشمن تو وهمسرت می باشد، پس شما را از بهشت بیرون نکند که به شقاوت وبدبختی گرفتار می شوید.

5_ نه هرگز در بهشت، گرسنه می شوی ونه برهنه می مانی.

6_ تو در آنجا نه تشنه می شوی ونه به آزار گرما دچار می گردی.

7_ شیطان آدم وهمسرش را وسوسه کرد، تا اعضای ناخوشایند پنهان شده آنان را آشکار سازد وبه آنان گفت: پروردگارتان، شما را از این درخت نهی نکرده است، مگر برای اینکه فرشته نباشید ویا اینکه حیات جاودانه پیدا نکنید.

8_ و برای آنان سوگند یاد کرد که من برای شما ناصحی مشفق هستم.

9_ آنان را با فریب و نیرنگ، به آن درخت راهنمایی کرد.

10_ شیطان آدم را وسوسه کرد وگفت:ای آدم آیا می خواهی شما را به سوی درخت جاویدان وملک فنا ناپذیر هدایت کنم؟

همسرش در بهشت زندگی کنند واز مواهب آن بهره گیرند، اما نباید به درخت ممنوعه نزدیک شوند.

نَصَبٌ وَ ما هُمْ مِنْها بِمُخْرَجین). (حجر/48) «هیچ گونه رنجی به بهشتیان نمی رسد واز آن بیرون نمی روند.» وباز می فرماید:(لَهُمْ فِیها نَعیمٌ مقیمٌ)(توبه/21) «برای آنان در بهشت نعمت جاودان است.»

روایات پیشوایان معصوم _ علیهم السلام _ نیز، این نظر را تأیید می کند. هنگامی که حسن بن بسّام از امام صادق _علیه السّلام_ از واقعیت بهشت آدم، سؤال می کند، امام در پاسخ می فرماید: از باغهای دنیا بود وآفتاب وماه بر آن طلوع می کرد واگر بهشت آخرت بود، هرگز از آن خارج نمی شد.[1]

با توجّه به اینکه این بهشت، از باغهای دنیوی بوده، باید گفت در زمین نبوده است، به گواه آنکه پس از مخالفت با فرمان خدا به آنان خطاب شد:(اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعض عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الأرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إلی حین) (بقره/36).

نتیجه آنکه: آدم در بهشت دنیوی در نقطه ای غیر از زمین، آفریده شد وسکنی گزید.آنگاه پس از مخالفت با فرمان خدا به زمین فرود آمد. تفاوت زندگی این دو محیط، در سوره (طه) منعکس است. در بهشتی که او اقامت داشت، هر چند در دنیا بود امّا بر اثر گستردگی نعمت، هیچگاه رنج گرسنگی وتشنگی را تحمّل نمی کرد وبرهنه نمی ماند وآفتاب زدگی نداشت; در حالی که زندگی در محیط دوم، با مشکلات ورنجهای فراوان همراه است. چنانکه می فرماید:(إِنَّ لَکَ ألاّ تَجُوعَ فیها وَ لا تَعْری * وأَنَّکَ لاتَظْمؤُاْ فِیها وَ لاتَضْحی)(طه/118_119).

این آیات که بیانگر ویژگیهای زندگی در بهشت بود، حاکی است که شرایط زندگی در محیط دوم، درست نقطه مقابل محیط نخست است وکلمه (تشقی) در آیه117 سوره طه آنجا که می فرماید:(فَقُلْنا یا آدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوجِکَ فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الجَنَّةِ فَتَشْقی) ناظر به همین مطلب است.

[1] برهان: ج1، ص80، روایت 2و3.

ص : 79

با توجه به این بیان، روشن می شود که اگر خدا، به هنگام گفتگو با فرشتگان می گوید:(إِنِّی جاعِلٌ فی الأرْضِ خَلِیفَةً)منافات، با آفرینش او در غیر زمین ندارد; زیرا این آیه، ناظر به سرانجام زندگی آدم است که خدا از آن آگاه بود.

در اینجا سؤال دیگری نیز مطرح است وآن اینکه: نماینده خدا در زمین چرا در نقطه ای دیگر، آفریده شد وپس از مدّتی به زمین منتقل گشت؟

پاسخ این است که: هدف از آفرینش آدم وذریّه او، استقرار در زمین بود وباید این مراحل را طی می کرد تا به این نقطه، برسد. در طیّ این مراحل نیز، اسراری نهفته بود که بررسی زندگی آدم، آن را روشن می کند. او باید دشمن خود را بشناسد وخود وهمسرش در برابر او مجهز شوند، تا بار دیگر فریب او را نخورند وبه این مطلب نیز واقف شوند که جایگاه انسان والا همان بهشت است، ولی مشروط بر اینکه مخالفت نورزد اگر مخالفت ورزید، توبه می تواند بار دیگر او را، به کمال پیشین باز گرداند. تمام این تجربه ها برای آدم، در طیّ این مراحل حاصل گردید.

معرفت ممنوع گشت؟ در برخی از تفاسیر، این شجره به درخت انگور، خرما، لیمو، خوشه گندم و... تفسیر شده، در حالی که همگی برکت ورحمت هستند. آنچه برای ما مهّم است، این است که بدانیم مصالحی در دوری جستن از آن نهفته بود، گویی بهره گیری از آن، آثار وضعی خاصی داشت که در آینده به آن اشاره خواهیم کرد.

خداوند نه تنها او را از نزدیکی به شجره، نهی کرد وآثار سوء آن را با جمله (لِتَشْقی) بیان نمود، بلکه عواملی که می توانست او را به این پرتگاه بکشاند نیز معرفی کرد وگفت:«ای آدم! این (شیطان) دشمن تو وهمسرت می باشد، پس شما را از بهشت بیرون نکند» چنانکه می فرماید: (إنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوجِکَ فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الجَنَّةِ) (طه /117).

1_ شیطان از راهی وارد شد که نتیجه آن مورد علاقه آدم بود. او می خواست در بهشت جاودان، باقی بماند وخدا هم تلویحاً وعده آن را به وی داده بود (إنّ هذا عدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوجِکَ فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الجَنَّةِ فَتَشْقی):«این (شیطان) دشمن تو وهمسرت می باشد، مبادا شما را از بهشت، بیرون کند که به زحمت می افتی»(طه/117) شیطان نیز از همان راه وارد شد وگفت:(هَلْ أدُلُّکَ عَلی شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْک لا یَبْلی)(طه/120) «می خواهی تو را به سوی درخت جاویدان وملک فنا ناپذیر هدایت کنم؟». در حقیقت شیطان، موضوع مورد علاقه آدم را به دست آورد وهمان را برای فریب آدم، مطرح کرد.

در سوره اعراف موضوع را به صورت روشنتر، مطرح می کند به این شکل که: شما که عمر جاودان وملک فناناپذیر می خواهید، در راه به دست آوردن آن باید از این میوه بخورید واگر پروردگار، شما را از آن نهی کرده است، به خاطر این است که به این آرزوی نهایی نرسید. قرآن کلام او را چنین نقل کرده است:(ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إلاّ أَنْ تَکُونا مَلَکَینِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدینَ)(اعراف/20) «پروردگارتان شما را از این درخت نهی نکرده مگر برای اینکه فرشته نباشید ویا اینکه عمر جاودان پیدا نکنید.» آنگاه نیرنگ خود را با سوگند همراه ساخت:(وَ قاسَمَهُما إنّی لَکُما لَمِنَ النّاصِحِینَ) (اعراف/21) سوگند یاد کرد که من خیر خواه شما هستم. از اینجا روشن می شود که سبب فریب خوردن آدم، آن هم در مقابل تصریح خدا که شیطان دشمن توست، چه بود.

اوّلاً: عمر جاودان وملک فنا ناپذیر مانند جاودانگی فرشتگان، بسیار مورد علاقه آدم بود وشیطان نیز از این طریق وارد شد.

ثانیاً: شیطان بر خیرخواهی خود، سوگند یاد کرد وآدم تصور نمی کرد که شخصی به دروغ، سوگند یاد کند.

این دو مطلب، زمینه های نسیان حالت پیشین را، فراهم آورد که قرآن از این

ص : 82

نسیان به دو شکل یاد کرده است :

الف:(فَدَلّیهُما بِغُرُور) (اعراف/22) « آنان را با فریب ونیرنگ به سوی آن درخت راهنمایی کرد.»

ب:(وَ لَقَدْ عَهِدْنا إلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً)(طه/115): «با آدم پیش از این پیمان بستیم ولی او فراموش کرد ودر او عزم استواری نیافتیم.»

2_ آنچه در اینجا مهّم است این است که بدانیم:عهد الهی چه بود که شیطان،با نیرنگ خود زمینه نسیان آن را فراهم آورد؟ این عهد می تواند یکی از سه امر باشد:

الف: نهی از نزدیکی به شجره، (وَلا تَقْرَبا هذِهِ الشّجَرَةَ)(بقره/35).

ب: هشدار الهی نسبت به عداوت شیطان:(إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوجِکَ) (طه/117).

ج: هشدار کلی در عدم اطاعت از شیطان که به انسان داده است:(ألَمْ أعْهَدْ إلَیْکُمْ یا بَنی آدَمَ أنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیطانَ)(یس/60).

احتمال نخست بسیار بعید است. زیرا چگونه می توان گفت که آدم، نهی الهی را فراموش کرد، در حالی که شیطان در مقام زمینه سازی برای فریب آدم، نهی الهی را یاد آور شد(ما نَهاکُما رَبُّکُما).

احتمال دوم نسبت به آیات قصه آدم، به حقیقت نزدیک تر است; زیرا این یک عهد خصوصی بوده نه عمومی وعهد خصوصی، همان عداوت شیطان با آدم وهمسر اوست.(إنَّ هَذا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوجِکَ) به خصوص اگر توجه کنیم که در سوره (طه) یک آیه پس از طرح نسیان عهد، مسأله عداوت ابلیس را یاد آور شده و فرموده است:(إنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ ولِزَوجِکَ).

از این بیان روشن می شود که احتمال سوم از نظر اعتبار در مرتبه دوّم قرار دارد.

ص : 83

نکته دیگر آنکه چگونه آدم، با آن عهد مؤکد الهی سخن شیطان را پذیرفت؟ در حالی که خداوند به او هشدار داده بود که:(فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الجَنَّةِ فَتَشْقی) این هشدار مورد عنایت قرار نگرفت وبه گفتار شیطان که گفت: (هَلْ أَدُلُّکَ عَلی شَجَرَةِ الخُلْدِ وَ مُلْک لا یَبْلی) تمایل نمود.

از بیان گذشته می توان پاسخ این سؤال را یافت وآن اینکه: آدم که با فطرت پاک آفریده شده، وقتی با فریبکاری شیطان روبرو می شود که از امر مورد علاقه او گزارش می دهد، قهراً به خاطر محدودیت، یک نوع حالت نسیان وفراموشی وبی توجّهی او را فرا می گیرد و به درخت نزدیک می شود. درختی که مایه شقاوت ورنج آدم گردید زیرا پس از خوردن میوه آن درخت، لباسهای بهشتی آدم و همسرش فرو ریخت وقسمت ناخوشایند اندامِ آنان آشکار گشت و موجبات خروج آنان را از بهشت فراهم آورد.

***

4_ (فَتَلَقّی آدَمُ مِ_نْ رَبِّهِ کَلِمَات فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ). (بقره/37)

ومخالفت با نهی مؤکد، موجب گناه است و با عصمت سازگار نیست.

در پاسخ به این دستاویز باید توجّه نمود که نهی الهی، بسان امر او بر دو نوع است:

1_ آمر وناهی از موضع فرماندهی، سخن می گویند وشنونده را، زیر دست قرار می دهند. در چنین شرایطی امر ونهی او، حالت مولوی به خود گرفته ودر صورت مؤکّد بودن نهی، آن را مولوی تحریمی ودر غیر این صورت، مولوی تنزیهی (کراهت) نامیده می شود. وقسمت اعظم اوامر ونواهی الهی از این مقوله است. ومخالفت با نهی مولوی تحریمی موجب عقاب است، ولی مخالفت با نهی مولوی تنزیهی، مایه تیرگی روح وروان می گردد، اما پیامدی مانند عقاب ندارد.

2_ آمر وناهی از موضع پند واندرز، سخن می گویند ومی کوشند افراد را از طریق پند واندرز وتذکر لوازم طبیعی عمل، به کاری دعوت کنند ویا از آن باز دارند. در چنین شرایطی امر ونهی، حالت ارشادی به خود گرفته وپیامدی جز نتیجه طبیعی عمل، نخواهد داشت وعقابی هم بر آن مترتب نمی شود.

اکنون باید دید نهی الهی در آیه (وَلا تَقْرَبا)کدامیک از دو نوع یاد شده است؟ آیا خداوند از موضع مولویت، یا از موضع ارشاد واندرز، آدم را نهی کرده است؟ اگر از موضع نخست باشد، مخالفت با آن نهی، بر خلاف عصمت بوده وموجب گناه می شود. ولی اگر از موضع دوّم سخن گفته باشد، سرپیچی جز نتیجه طبیعی عمل، پیامد دیگری نخواهد داشت وموجب گناه ومخالف عصمت نخواهد بود.

در آیات مربوط به نهی از شجره، قراینی وجود دارد که به روشنی می رساند لحن سخن، نصیحت گرانه بوده نه لحن مولویت، واینک قراین:

1_ در سوره (طه) آنگاه که خداوند او را از این کار باز می دارد می گوید: (یاآدَمُ إِنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوجِکَ فَلایُخْرِجَنَّکُما مِنَ الجَنَّةِ فَتَشْقی * إِنَّ لَکَ ألاّ تَجُوعَ

ص : 86

فِیها وَلاتَعْری * وَ أَنَّکَ لا تَظْمَؤُاْ فِیها وَ لا تَضْحی) (طه /117_119) «گفتیم ای آدم این (شیطان) دشمن تو وهمسرت می باشد، مبادا شما را از بهشت بیرون کند که به شقاوت و بدبختی می افتید(اکنون این نعمت در اختیار توست) نه هرگز در بهشت گرسنه می شوی و نه برهنه می مانی.»

این سه آیه، جانشین جمله ای است که در سوره بقره آمده است: (وَلاتَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرةَ فَتَکُونا مِنَ الظّالِمینَ)(بقره/35) «به این درخت نزدیک نشوید که از ستمگران خواهید بود» با توجّه به وحدت هدف دو آیه، مقصود از ظلم، یک عمل بی جاست، نه قانون شکنی وتعدّی به حریم غیر.

مفاد آیه دوّم را می توان از آیات سه گانه سوره طه به دست آورد. آیات سه گانه حاکی است که لحن کلام الهی، لحنی کاملاً ناصحانه بوده نه نهی مولوی. چه لحن مشفقانه ای بالاتر از اینکه گفت:

الف:(إنَّ هذا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوجِکَ).

ب: (فَلا یُخْرِجَنَّکُما مِنَ الْجَنَّةِ).

ج: (فَتَشْقی).

این جمله ها حاکی است که پیامد نهی، خروج از بهشت و ورود در دار مشقت وتعب وزحمت دنیا بوده است. آنگاه با بر شمردن نعمتهای موجود در بهشت، مشقتها و رنجهای دنیوی _ که همان گرسنگی وبرهنگی وتشنگی وآفتاب زدگی است _ روشن می شود.

بنابر این با توجه به این جمله ها باید گفت:(ولا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ)سخن ناصحانه ومقصود از (ظالمین)همان کارِ بی مورد است که نتیجه ای جز مشقت وزحمت ندارد در باره کلمه ظالم در آینده نیز بحث می کنیم.

2_ قرینه دیگر بر اینکه خدا در مقام نصیحت وپند بوده، نه نهی مولوی، گفتار خود شیطان است که خدا از او چنین نقل می کند:(وَقاسَمَهُما إنِّی لَکُما لَمِنَ

ص : 87

النّاصِحینَ). (اعراف/21) «شیطان برای آنان سوگند یاد کرد که من برای شما ناصحی مشفق هستم.» گویی از کلام خدا نصیحت را اقتباس کرده وکلام خود را در آن قالب ریخته است.

3_ آنگاه که آدم وحوا، از میوه درخت چشیدند ولباسهای بهشتی آنان فرو ریخت، خدا آنان را ندا کرد وگفت: (أَلَمْ أنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَکُما إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُما عَدُوٌّ مُبینٌ). (اعراف/22) «آیا من شما را از آن درخت نهی نکردم وبه شما نگفتم که شیطان برای شما دشمنی آشکار است؟» این سخن می رساند که هدف از نهی، این بود که چنین پیامدی، دامنگیر آنان نشود. آنگاه که نتیجه عمل خود را دیدند، ندایی ناصحانه و مشفقانه، به گوششان رسید که آیا من نگفتم نخورید؟ آیا من نگفتم که شیطان دشمن شماست؟

4_ قرآن در تعبیر سرنوشت آدم وحوا، چنین می گوید:(فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ عَنْهَا فَأَخْْرَجَهُما مِمّا کانا فِیهِ). (بقره/36) «شیطان آن دو نفر(آدم و حوّا) را لغزانید و آنان را از آن نعمتی که در آن بودند بیرون کرد.» نتیجه این شد که دستشان از آن نعمت کوتاه شد، گویی آنچه که بنابود نشود، شد.

مجموع این قراین، می تواند گواه بر این باشد که این نهی، حالت ارشادی داشته است. البته کسانی که بخواهند این نهی را مولوی تنزیهی (کراهتی) به حساب آورند، با تأکیداتی که در آیه آمده است، سازگار نیست.

برخی هم برای اثبات اینکه این مخالفت، معصیت نبوده، گفته اند که: اگر حقیقتاً آن مخالفت گناه بوده، باید توبه اثر آن را از بین ببرد وآدم وحوا پس از توبه کردن، به بهشت باز گردند.(1) در پاسخ این گروه باید گفت که توبه فقط مؤاخذه را رفع می کند، نه اثر وضعی عمل را. وخروج از بهشت یک اثر وضعی بوده، نه مؤاخذه الهی.

ص : 88

این مطلب در صورتی روشنتر می شود که بدانیم: در باره آدم، مسأله ظلم به نفس مطرح است وظلم به نفس در قرآن، مقابل انجام کار بد قرار گرفته است. چنانکه می فرماید:(وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَحیماً). (نساء/110) .

روی زمین آفرید واسما را به او آموخت واو را معلّم فرشتگان قرار دادو به همگان گفت تا بر او سجده کنند وشیطان را به خاطر سرپیچی از تکریم او طرد کرد، آنگاه در یک محیط سرشار از نعمت سکنی داد وتذکراتی در باره عداوت شیطان به او داد، سپس متوجّه شود که او فریب شیطان را خورد واز میوه آن درخت تناول کرد _ می گوید او به خاطر از دست دادن این همه مواهب، خاسر وزیانکار گردید وسرمایه خود را تباه ساخت ودر مسیر رشد گام بر نداشت.

3_ توبه آدم نیز، یکی دیگر از دستاویزهای مخالفان عصمت است. در حالی که توبه، اعم از صدور گناه است. چه بسا انسان، کاری را انجام می دهد که مناسب با مقام او نیست; سپس پشیمان می شود واز آن توبه می کند. مقام وموقعیت آدم ایجاب می کرد که _ با آن همه مقدمات _ عهد الهی را فراموش نکند. اکنون که کاری دور از شأن خود انجام داده _ هر چند ذاتاً عمل حرامی نبوده است _ شایسته است که نادم وپشیمان شود وتوبه کند. پیامبر گرامی صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم در روایتی چنین آمده است: «إنَّ رَسُولَ اللّهِ صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم کَانَ یَتُوبُ إِلَی اللّهِ عزَّ وجَلَّ کُلَّ یَوْم مِنْ غَیْرِ ذَنْب.»(1)

شرعی نیست. شایسته بود آدم،در برابر آن لطف عظیم،خجل وشرمنده شود واظهار ندامت کند وراه توبه را پیش گیرد ومصمم باشد که جز خدا سخن کسی را نپذیرد.

آدم آنها را از پروردگارش تلقی کرد پرسیدم، او فرمود: «سأل بحقِّ محمد وعلی وفاطمة والحسن والحسین، الا تُب علیّ، فتاب علیه.»(1)

این روایات به حکم اینکه قرآن حضرت مسیح را، کلمه وتمام موجودات جهان را، کلمات خدا می داند، مورد تأیید قرآن است. چنانکه می فرماید:(إِنَّ اللّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَة مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسیحُ عیسَی ابنُ مَرْیَمَ)(آل عمران/45) وباز می فرماید:(قُلْ لَوْ کانَ البَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبّی لَنَفِدَ البَحْرُ...). (کهف/109) « بگو اگر دریا برای نگارش کلمات پروردگارم مرکب شود، پیش از آن که کلمات پروردگار من پایان یابد آب دریا خشک خواهد شد.»

از این بیان، پاسخ سؤال دیگر که آدم، با اینکه از پیامبران وطبعاً از مخلصان است، چگونه در دام شیطان ومورد اغواء او قرار گرفت؟ نیز روشن می شود چنانکه می فرماید:(وَ عَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی). (طه/121) زیرا آنگاه که او مورد اغواء قرار گرفت، هنوز جزء بندگان مخلص نبود. چه اینکه مقصود از بندگان مخلص، افرادی است که در قلوب آنان، غیر خدا، کسی راه ندارد وکمترین غفلتی برای آنان، از مقام ربوبی رخ نمی دهد. در آن لحظه که آدم، مورد اغواء واقع شد این مقام را نداشت، بلکه بعداً به این مقام رسید شاهد این سخن در همان سوره طه پس از مسأله اغواء آمده است:(ثُمَّ اجتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلیْهِ وَ هَدی) (طه/122): «سپس خدا او را برگزید واز دریچه رحمت به او نگریست وهدایت کرد.» حالا مقصود از «اجتباء»آدم چیست،در بحث بعدی پیرامون آن سخن خواهیم گفت.

برخی «اجتباء» آدم را در اینجا به معنای نبوت گرفته اند، ولی این، احتمالی بیش نیست، به گواه اینکه اجتباء در قرآن اختصاص به پیامبران ندارد.(1)

این است که خود او را خالص ساخت.

صفیّ در لغت عرب، هر چیز خالص ممتاز و برگزیده را گویند. قرآن عسل خالص از موم را «مصفّی» نامیده و می فرماید:(مِنْ عَسَل مُصفّی) (محمّد/15). این نوع توصیف، نشانه برگزیدگی مطلق وبالا رفتن مقام است.

در مواردی هم در مقام مقایسه سخن از گزینش، به میان آمده است، چنانکه در باره طالوت می خوانیم:(إنَّ اللّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ) (بقره/247) ودر باره موسی می فرماید:(إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَی النّاسِ بِرِسالاتِی وَ بِکَلامِی)(اعراف/144) ودر باره مریم، علاوه بر اصطفای نخست، اصطفای دوم را نیز به کار برده ومی فرماید:(وَاصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعَالَمِینَ). (آل عمران/42)

در این گونه موارد ممکن است در شخص یا اشخاص نوعی ویژگی وجود داشته باشد که در دیگران _ هر چند از برگزیدگان نوع اول باشند _ یافت نشود. اتفاقاً جریان در باره آدم از این قبیل است، زیرا اصطفای او به گواهی جمله (عَلَی الْعَالَمِینَ) از نوع دوم است ومسلّماً آدم ویژگیهایی از نظر آفرینش، تعلیم اسماء وسجود فرشتگان دارا بود که دیگران فاقد آن بودند.(1)

همین بیان، در باره نوح که در آیه وارد شده نیز حاکم است. او در حقیقت پدر دوم جامعه بشری به شمار می رود واحتمال دارد ویژگی او، سرسلسله بودن برای پیامبران دارای شریعت باشد. عین این بیان در مورد آل ابراهیم نیز حاکم است;زیرا نسل ابراهیم دارای ویژگی خاصّی بوده اند وآن اینکه: پیامبران بسیاری از آنان برگزیده شدند وچون آل ابراهیم، شامل سه پیامبر بزرگ _ موسی، عیسی و محمدصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم _ نیز می باشد، از آنان به طور مستقل یاد نشده است. اگر در آخر آیه از آل عمران، نام

ص : 95

می برد(مقصود پدر مریم است نه پدر موسی) به خاطر زمینه سازی برای بیان سرگذشت فرزند عمران (مریم) است که در آیات بعد، به صورت مفصّل بیان شده است.

کوتاه سخن آنکه مجموع سرگذشت آدم وحوا در محورهای ششگانه بیان گردید. وهر محوری نیز موضوعات کوچکی را در برداشت. اکنون وقت آن رسیده است که به توضیح هبوط آدم به زمین بپردازیم:

***

3_ (قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمیعاً فَإِمَّا یَأتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنْ تَبِعَ هُدَایَ فَلا خَوفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ). (بقره/36_ 38)

4_(قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرینَ).

5 _ (قالَ اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْض عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الأرضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حین).

6_ (قالَ فِیها تَحْیَونَ وَفِیها تَمُوتُونَ وَ مِنْها تُخْرَجُونَ). (اعراف/23_25)

7_ (ثُمَّ اجْتَباهُ رَبُّهُ فَتابَ عَلَیْهِ وَهَدی).

8_ (قالَ اهْبِطا مِنْها جَمیعاً بَعْضُکُمْ لِبَعْض عَدُوٌّ فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ فَلا یَضِلُّ ولا یَشْقی).(طه/122_123)

6_ خدا فرمود: در زمین زندگی می کنید ودر آنجا می میرید، از آنجا برانگیخته می شوید.

7_ سپس خدا آدم او را برگزید و از دریچه رحمت به او نگریست و هدایت کرد.

8_ گفت: همگی از بهشت فرود آیید، در حالی که برخی از شما دشمن برخی دیگر است. اگر از ناحیه من هدایتی (راهنمایی) برای شما آمد، هرکس از هدایت من پیروی کند، گمراه وبدبخت نمی شود.

بویژه در سوره اعراف که مربوط به هبوط دوّم است، به لفظ (فی الأرض) تصریح کرده ومی فرماید:(قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْض عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الأرْضِ...) شاید نکته تکرار این باشد که آیه مربوط به هبوط دوم، نوعی نتیجه گیری کلی از مجموع قصه است ومی خواهد برساند: آنچه را که خدا در آغاز آفرینش بیان کرده بود:(إنّی جاعِلٌ فِی الأرضِ خَلیفَةً)تحقق یافت وآدم به زمین هبوط کرد ونزاع وکشمکش، میان فرزندان او آغاز گردید.

به عبارت دیگر: هبوط، نخست جزو قصّه ومتمّم آن است، ولی جمله مربوط به هبوط دوم پس از پایان یافتن قصه، بیان نتیجه وتصویر کلی از داستان است.

امّا نزاع وکشمکش فرزندان آدم، امری است جداگانه که در موقع مناسب از آن بحث خواهیم کرد. قرآن نیز هبوط آدم وحوا را، هبوط همه انسانها دانسته و خطاب را به صیغه جمع آورده است، چنانکه خلقت آن دو را نیز، خلقت همه انسانها تلقی کرده ودر مباحث پیشین به این مورد پرداختیم.

چه کرامتی بالاتر از اینکه اسماء را به او آموخت واو را معلّم فرشتگان ومسجود آنان ساخت. در بحثهای گذشته یاد آور شدیم که این سجده، بر شخص آدم نبوده،و او نماینده ذریّه خود می باشد.

3_ اینکه ملائکه، از راز آفرینش وخلافت آدم سؤال کردند، خود گواه بر این است که بحث در اسرار آفرینش، امری پسندیده است وحتّی آنجا که تلویحاً برتری خود را بر آدم یاد آور شدند، نشان می دهد که از نظر آنان ترجیح مرجوح بر راجح نکوهیده است. از این رو خداوند با جمله (إنّی أعْلَمُ ما لاتَعْلَمُونَ) یاد آور شد که آفرینش وخلافت او مایه نقض آن قاعده نیست، بلکه در این کار اسراری نهفته است که شما از آن آگاه نیستید.خدا با تذکر این نکته، می رساند که مرتکب کار قبیح نمی شود.

4_ این سرگذشت حاکی است که سرچشمه علم ودانش بشر، خدا ست واگر فرزندان آدم دانشی دارند، از خزانه علم نامتناهی خداوند سرچشمه می گیرد.

5_ شیطان دشمن قسم خورده انسان است و هر چه هم انسان دارای مقام ومرتبه بالا باشد، باز شیطان در او طمع کرده ونیرنگهای خاص خود را در مورد وی اعمال می کند. از این رو قرآن پیامبر صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم را تعلیم می دهد که برای مصونیت، از نیرنگ شیطانی به خدا پناه برده و بگوید:(وَ قُلْ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطینِ وَ أعُوذُ بِکَ رَبِّ أنْ یَحْضُرُونِ)(مؤمنون/97_98) «بگو: من از اشارتهای شیاطین، به تو، پناه می برم وبه تو پناه می برم که شیاطین در کنار من حاضر شوند.»

6_ کبر وخود خواهی، سرچشمه گناهان است واگر در روی زمین، گناهی رخ می دهد، به گونه ای، به کبر بر می گردد وتحلیل این مسأله، برای متفکران دشوار نیست.(1)

ص : 100

7_ تمام مواهب پروردگار، در بهشت در اختیار آدم بود، ولی یک نوع آز وطمع خاص در او، سبب شد که همه آن نعمتها را از دست بدهد. از این رو انسان باید تعالی روحی وبلند نظری را در زندگی حفظ کند.

8_ یأس ونومیدی در زندگی، مایه خسران ابدی است ودرهای توبه به روی بشر باز است وآدم از طریق توبه توانست به مقام «اجتبا» برسد.

***

5_ (فَبَعَثَ اللّهُ غُراباً یَبْحَثُ فِی الأرْضِ لِیُرِیَهُ کَیْفَ یُواری سَوْأةَ أخیهِ قالَ یاوَیْلَتی أَعَجَزَتُ أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هذا الغُرابِ فَأُوارِیَ سَوْأَةَ أَخِی فَأَصْبَحَ مِنَ النّادِمینَ).

6_ (مِنْ أَجْلِ ذلِکَ کَتَبْنا عَلی بَنی إسْرائیلَ أَنَّهُ مَنْْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْس أوْ فَساد فِی الأرضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النّاسَ جَمیعاً وَ مَنْ أَحْیاها فَکَأنَّما أَحْیَی النّاسَ جَمیعاً...). (مائده/27_32).

از آن نیست. قربانی در لغت عرب به هر چیزی که انسان با آن به درگاه خداوند تقرّب جوید ونزدیک شود، گفته می شود. ولی در روایات وکتابهای، به اصطلاح آسمانی، به معنای حیوان وگندم تفسیر شده است.

خدا قربانی یکی از آنان را پذیرفت وقربانی دیگری مردود شد:(فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الآخَر) اینکه چگونه آن دو برادر، از پذیرفته شدن وپذیرفته نشدن آن آگاه شدند، در قرآن به آن اشاره ای نشده است، ولی در کتابهای قصص انبیا آمده است که هرگاه، آتشی می آمد وقربانی را می سوزاند، نشانه قبولی آن بود ودر مورد قربانی این دو برادر نیز آتشی آمد وفقط قربانی یکی را، سوزاند. وجود چنین رسم وشیوه ای در میان بنی اسرائیل این موضوع را تأیید می کند،چنانکه می فرماید: (الَّذِینَ قَالُوا إِنّ اللّهَ عَهِدَ إلَیْنا أَلاّ نُؤْمِنَ لِرَسُول حَتّی یَأْتِیَنا بِقُرْبان تَأْکُلُهُ النّارُ...) (آل عمران/183). «آنان (اهل کتاب) گفتند:خدا با ما پیمان بسته است که به پیامبری ایمان نیاوریم، مگر آنکه یک قربانی را به ما عرضه کند، که آتش آن را بسوزاند....» قرآن نیز این سخن را ردّ نمی کند، بلکه از طریق دیگری به آنان پاسخ می دهد وبه پیامبر دستور می دهد که بگوید:پیش از من پیامبرانی با دلایلی و نشانه ای که شما گفتید آمدند، پس چرا به جای گروش به آنان _ اگر راست می گویند _ آنها را کشتید.(قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلی بِالبَیِّناتِ وَبِالّذی قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إنْ کُنْتُمْ صادِقینَ).(آل عمران/183)

در این هنگام برادری که قربانی او پذیرفته نشده بود، از روی حسد، برادر دیگر را تهدید به قتل کرد وگفت:(لأقْتُلَنَّکَ) امّا آن برادر متقی وپرهیزگار، برای هدایت برادر خود به سه موضوع اشاره کرد که قرآن هر سه را متذکر شده است.

1_(إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ المُتَّقینَ):«خداوند کار نیک را تنها از پرهیزکاران می پذیرد.» یعنی اگر عمل تو پذیرفته نشده وآتش خشم را در درون تو شعلهور ساخته، ارتباطی به من ندارد; باید علّت آن را در خود وزندگی خویش

ص : 104

جستجوکنی. عمل تو به خاطر نداشتن تقوا، مردود گردید. چه بهتر که به جای تهدیدمن به قتل; خود را اصلاح کنی وبه اصطلاح «خود شکن، آینه شکستن خطاست.»

2_ (لَئِنْ بَسَطْتَ إلَیَّ یَدَکَ لِتَقْتُلَنی ما أَنَا بِباسِط یَدِیَ إلَیْکَ لأقْتُلَکَ إنّی أخافُ اللّهَ رَبَّ العالَمینَ). «اگر تو دست به سوی من دراز کنی که مرا بکشی، من هرگز دست به سوی تو دراز نمی کنم تا تو را بکشم. من از پروردگار جهانیان می ترسم.»

مقصود از جمله(ما أَنَا بِباسِط یَّدِیَ...)چیست؟ آیا مقصود این است که تو اگر تصمیم به قتل من بگیری، من دست بر روی دست می گذارم واز خود دفاع نمی کنم؟یا مقصود این است که تو اگر آهنگ قتل من کنی، من آهنگ قتل تو نخواهم کرد، نه اینکه از خود، دفاع نخواهم کرد؟ دقّت در این جمله که می گوید:(ما أنَا بِباسِط یَدِیَ إِلَیْکَ) دوّمی را تأیید می کند، زیرا او می گوید: دست به سوی تو، دراز نمی کنم ونمی گوید:«ما أنَا بِدافع» از خود دفاع نمی کنم.

از اینکه برادر متقی، علت خودداری خود را به خوف از خداوند(إِنّی أَخافُ اللّهَ) مدلّل می سازد، نشانه شناخت او از مقام ربوی است وقرآن نیز، خوف وترس را از ویژگیهای علما ودانشمندان می شمارد. زیرا دانشمند آشنا، به پاداشها وکیفرهای خداوند هرگز به سوی گناه کشیده نمی شود. گناه غالباً معلول جهل ونادانی انسان به مقام ربوبی است; چنانکه خداوند می فرماید:(إنّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ العُلَمَاءُ). (فاطر/28)

3_ (إِنّی أُریدُ أَن تَبُوأَ بِإِثْمِی وَإثْمِکَ فَتَکُونَ مِنْ أَصْحَابِ النّارِ). «من می خواهم با گناه (قتل من) وگناه (قبلی خود) به سوی خدا بازگردی تا از دوزخیان گردی.»

مقصود از اینکه می خواهم بار گناه مرا به دوش بکشی چیست؟ یک چنین درخواست ابتدایی مسلّماً بر خلاف تقواست، در حالی که او از متقیان بوده

ص : 105

است. با توجّه به اینکه برادر دیگر، تصمیم به قتل او گرفته واز سخنان برادر، سودینبردهبود، طبعاً لازمه تصمیم او این است که دو گناه را به دوش بکشد واز دوزخیان گردد.

نظیر این نوع گفتگو، در میان ما زیاد است. یک پدر ناصح، فرزند خود را پند می دهد واز بی کاری وبی عاری باز می دارد، ولی احساس می کند که سخنانش، در فرزند مؤثر نیفتاده ومی خواهد بر همان عادت سابق خود بماند، در چنین اوضاع واحوالی پدر می گوید:حالا که چنین تصمیمی داری، می خواهم بدبخت وبیچاره شوی. این خواست، خواست ابتدایی پدر نیست، بلکه لازمه تصمیم فرزند است ودر حقیقت او بخواهد یا نخواهد، چنین نتیجه ای را به دنبال خواهدداشت.

سرانجام اندرزهای برادر متقی، در باز داری برادرش مؤثّر نیفتاد واو در کشاکش عاطفه برادری وتحریکات حسد، قرار گرفت.بالأخره حسد بر عاطفه برادری غلبه کرد واو را کشت واز زیانکاران گشت:(فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أخیهِ فَقَتَلَهُ فَأصْبَحَ مِنَ الخاسِرینَ). نفس او قتل برادر را برای وی آراست، در نتیجه او را کشت واز زیانکاران گشت.»

کلمه «طوّعت» اشاره به همان کشمکش روحی اوست که به آن اشاره گردید.

انسان خیره سر، که در اثر خود خواهی و رشک، به نابودی برادر خویش بر می خیزد وبه جای اینکه خود را اصلاح کند وریشه عدم پذیرش قربانی خود را به دست آورد، دست خود را به خون برادر آغشته می سازد، اما پس از قتل به قدری عاجز می باشد که نمی داند با بدن مرده برادر چه کند؟ تا آنجا که در برخی از روایات آمده است که او مدّتی جسد برادرش را بر دوش می کشید و درندگان به او حمله می کردند که جسد را از وی بگیرند. خدا برای آموزش این انسان خودخواه، دو کلاغ را برانگیخت که با هم به نزاع پرداختند ویکی دیگری را کشت وکلاغ غالب بامنقار خود، گودالی را کَند وجثّه کلاغ مرده را در آن پنهان ساخت. در آن موقع انسان نادان

ص : 106

از کار آن دو کلاغ، در شگفت ماند وبه جهل وناتوانی خود پی برد وگفت: چقدر من عاجز وناتوانم که نتوانستم کاری، مثل کار این کلاغ انجام دهم. قرآن به این ماجرا ، به این شکل اشاره کرده است:

(فَبَعَثَ اللّهُ غُراباً یَبْحَثُ فِی الأرْضِ لِیُرِیَهُ کَیْفَ یُواری سَوْأَةَ أَخیهِ قالَ یا وَیْلَتی أعَجَزْتُ أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هذا الغُرابِ فَأُوارِیَ سَوْأةَ أَخِی فَأَصْبَحَ مِنَ النّادِمینَ). (مائده/31) «خدا کلاغی را واداشت که زمین را بکاود (تا همنوع خود را در آن پنهان کند) تا به او بیاموزد که چگونه جسد برادر خود را پنهان سازد. گفت: وای بر من! که در پنهان کردن جسد برادرم، از این کلاغ ناتوانترم، سپس از کرده خود پشیمان گردید.»

4_ انسان این اشرف مخلوقات، چه بسا باید درس زندگی را از پایینتر از خود فرا گیرد; زیرا جهان سراسر، کتاب خدا ودفتر زندگی است. بررسی هر برگی از این کتاب زرّین، برای بشر مایه عبرت پیشرفت وترقی است.

5_ قرآن با ذکر کلمه (بِالحَقّ) در آغاز بیان این داستان، اشاره به این موضوع دارد که سرگذشت این دو برادر، یک واقعیت است نه یک امر خیالی. ولی در عین واقعیت داشتن مانع از این نیست که هابیل مظهر مردان پاکدلی باشد که چه بسا به خاطر تقوا وپاکی، مورد حسادت قرار می گیرند وبه جان آنان تجاوز می شود ودر مقابل، قابیل مظهر انسانهای ستمگری می باشد که به خاطر رسوخ روح تجاوز طلبی، حتی به برادر خود هم رحم نمی کنند، هر چند سرانجام نادم وپشیمان می شوند; در حالی که آن پشیمانی فایده ای برای آنان ندارد.

6_ قتل و آدمکشی _ اگر نگوییم قابیل قبلاً به وسیله نداشتن اخلاص در عمل مرتکب گناهی شده بود _ نخستین گناهی بود که از انسان (بنی آدم) سرزده است.

7_ قرآن از این سرگذشت، نتیجه دیگری می گیرد که کشتن یک انسان بی گناه بسان کشتن همه انسانهاست، چنانکه زنده کردن انسانی معادل با زنده کردن همه انسانهاست; چنانکه می فرماید:(مِنْ أجْلِ ذلِکَ کَتَبْنا عَلی بَنی إسْرائیلَ أنّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْس أوْ فَساد فِی الأرضِ فَکَأنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمیعاً وَ مَنْ أَحْیاها فَکَأنَّما أَحْیَی النَّاسَ جَمیعاً). (مائده/32) «از این رو بر بنی اسرائیل مقرر داشتیم که اگر انسانی انسان دیگری را بدون آنکه کسی را کشته یا فسادی نموده باشد بکشد، مثل این است که همه انسانها را کشته است وهرکس چنین انسانی را زنده کند، بسان آن است که همه انسانها را زنده کرده است.»

اکنون باید دید چگونه قتل واحیای یک انسان، بسان قتل واحیای همه انسانهاست. در اینجا مفسران وجوه مختلفی بیان کرده اند که (1) از میان آنها وجه

ص : 108

زیر را توضیح می دهیم:

1_ از آنجا که مقصود از قتل همه انسانها ویا احیای همه آنها، انسانهای پاک وبی گناه است نه انسانهای شقی ورذل _ قاتلی که دست به قتل یک انسان بی گناه می زند، برای او این، یا آن انسان مطرح نیست; او در حریم حفظ منافع خود از کشتن هیچ بی گناهی پروا ندارد، چیزی که هست قدرت کشتن آنها ویا انگیزه فعلی در او موجود نیست، ولی در صورت وجود انگیزه وداشتن توانایی، از کشتن آنها ابایی نخواهد داشت _ بنابر این کشتن یک انسان بی گناه مساوی کشتن همه انسانهاست. به عبارت دیگر زمینه چنین کاری در روح وروان قاتل موجود است. عین این بیان در مورد احیای انسانی نیز جاری است.

2_ اگر فردی انسانی را از هلاکت ونابودی نجات می بخشد، به خاطر شرافت انسانی است و این جهت در همه انسانها موجود است. بنابر این اگر او بتواند وشرایط اجازه دهد، همه انسانها را احیا می کند; گویا احیای یک انسان، حاکی از آمادگی بزرگ برای احیای همه انسانهاست. البته ظاهر احیا هر چند همان احیای مادی است، ولی در برخی از روایات به صورت فراگیرتری تفسیر شده است.

امام باقر _علیه السّلام_ پس از آنکه نجات از غرق وسوختگی را یاد آور شده، فرموده است:«وَ أعْظَمُ مِنْ ذلِکَ کُلّما یخرجها مِنْ ضَلالة إلی هدی»: «وبالاتر از آن این است که انسان گمراه را هدایت کند» ودر حدیث دیگر آمده است:«مَنِ اسْتَخْرَجها مِنَ الکُفِر إِلی الإیمانِ». (1)

مِنْهُمَا رِجالاً کَثِیراً و نِساءً...) (نساء/1) . ای مردم از مخالفت با پروردگارتان بپرهیزید; خدایی که شمار را از یک فرد آفرید و همسر او را نیز از جنس او آفرید و از آن دو، مردان و زنان فراوانی را (در روی زمین) پخش کرد.

در این آیه لفظ «من» در جمله (خَلَقَ مِنْهَا)برای بیان جنس است; یعنی همسر آدم را نیز از جنس او آفریدیم و شجره تمام انسانهای روی زمین به یک مرد و زن می رسند که آن دو نیز متماثل بوده و از خاک آفریده شده اند. با توجه به عطف همسر آدم به او، کیفیت آفرینش و مراحل آن نیز مانند آدم خواهد بود. هدف آیه مبارزه با تبعیضهاست; زیرا تمام افراد انسان زاده یک مرد و زن متماثل می باشند و برخی را بر برخی دیگر امتیازی نیست.

گاهی لفظ یاد شده به معنای تبعیض و جزئیت گرفته اند و آن را چنین تفسیر کرده اند که: همسر آدم از جزئی از اجزای آدم آفریده شده است و برخی از روایات غیر معتبر را که می گوید: خدا حوا را از دنده آدم آفرید، بر این مطلب گواه گرفته اند.

این تفسیر از دو نظر بی پایه است:

1_ در آیاتی که پیرامون آفرینش همسران مطلق انسانها سخن گفته شده، نظیر این جمله به کار رفته چنانکه می فرماید: (وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا)(روم/21) (1) از نشانه های اوست که از نوع شما، همسرانی آفریده که با تمایل به آنها آرامش پیدا کنید. بنابر این کیفیت آفرینش همسران ما و همسر آدم یکسان بوده و تفاوتی میان آن دو نیست.

2_ آفرینش همسر آدم از دنده های او، در تورات آمده(2) و این نوع روایات

ص : 110

ساخته و پرداخته علمای یهود است که وارد احادیث اسلامی گردیده است و در پاره ای از روایات ما، چنین آفرینشی به شدت تکذیب شده است(1).

ص : 112

پاسخ: بشر ابتدایی به خاطر پراکندگی ونبودن تزاحم، به همان ادراکات فطری وعقلی خود، عمل می کرد وچراغ خرد در آن روزگار برای زندگی سالم کافی بود وپیامبرانی که در این فاصله آمده اند، دارای شریعتی آسمانی نبوده وبا تذکرات ویاد آوریهای حکم فطرت وعقل، مردم را هدایت می کردند.

2_ مورّخان در باره ادریس سخنان بزرگ وبلندی دارند و می گویند: او سوّمین پیامبر، پس از آدم وشیث است ونخستین فردی است که با قلم نوشت و او را هرمس الهرامسه نیز می نامند. برخی زادگاه او را مصر وبرخی دیگر بابل می انگارند، ولی چون همه اینها مربوط به ماقبل تاریخ است، نمی توان به آنها اطمینان پیدا کرد. ما فقط در باره او همان را می گوییم که در قرآن آمده است واز مجموع آنچه مورخان گفته اند، می توان نتیجه گرفت که او از پیشوایان دانش بود و جامعه انسانی را به تفکر واستدلال سوق داد.(1) از برخی روایات استفاده می شود که او دارای صحفی بوده وقسمتی از مضامین صحف او را سید بن طاووس در «سعد السعود» نقل کرده است.(2)

***

ص : 114

1_ مقامات معنوی نوح.

2_ تهمتها واعتراضها.

3_ پاسخ نوح به تهمتها واعتراضها.

4_ پایداری وشیوه های دعوت نوح وعناد وسرسختی قوم او.

5_ درخواست عذاب وطوفان فراگیر ونابودی کافران.

6_ سؤال نوح در باره فرزند غریقش کنعان.

7_ نکته ها وعبرتها.

***

اینک محور نخست:

ص : 116

می گوید از پدرانمان نشنیده ایم، این شخص جز مردی دیوانه نیست.

4_ مخالفان از قوم نوح به او گفتند: آیا به تو ایمان آوریم وحال آنکه پیروان تو افرادی تهی دست وگمنام می باشند؟

5_ گفتند: ای نوح اگر از دعوت خود دست برنداری، تو را سنگسار می کنیم.

6_ بنده ما را تکذیب کردند وگفتند دیوانه وآسیب دیده است.

مجموع گفتگوهای قوم نوح را می توان به دو بخش تقسیم کرد:

1_ اتهامها

2_ اعتراضها

کلیه تهمتهای چهارگانه، که متوجه نوح ساخته اند، همگی حاکی از پیراستگی او از نقاط ضعف اجتماعی واخلاقی است.اگر او نقطه ضعف اخلاقی واجتماعی داشت، حتماً آن را به رخ او می کشیدند، امّا برگهای زندگانی او، به قدری پاک بود که نتوانستند او را به این نوع از تهمتها متهم سازند; ناچار شدند سراغ یک رشته اتهاماتی بروند که هیچ مصلحی در جهان از آن بی نصیب نیست; تهمتهایی که اثبات ونفی آن، هر دو، مشکل است.

پیامبران شده است، چنانکه می فرماید:(کَذلِکَ ما أتَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُول إِلاّ قالُوا ساحِرٌ أوْ مَجْنُونٌ)(الذاریات/52)

«همچنین برای امتهای پیشین پیامبری نیامد، مگر اینکه گفتند: او جادوگر یا دیوانه است.»

متهم ساختن پیامبر اسلام، به جنون در آیات متعددی وارد شده است وتاریخ گواهی می دهد که مصلحان جهان، پیوسته به یک نوع خبط دماغ وجنون متهم می شده اند، زیرا عقل وخرد در نظر آنان، هماهنگی با افکار جامعه است، خواه درست باشد خواه نادرست. کسی که برای دگرگونی افکار جامعه، آستین بالا زند وبا ناملایمات بسازد، از نظر آنان دیوانه است.

2_ اتهام به دروغگویی:(بَلْ نَظُنُّکُمْ کاذِبینَ)(هود/27)

«بلکه شماها را دروغگویان می پنداریم» امّا چرا وبه چه دلیل؟چیزی در کنار آن ذکر نمی کردند.

3_ اتهام به گمراهی: (قالَ المَلأُ مِنْ قَوْمِهِ إنّا لَنَراکَ فی ضَلال مُبِین)(اعراف/60).

«اشراف قوم او گفتند ما تو را در گمراهی آشکار می بینیم.»

البته نوع افراد، مخالفان خود را به ضلالت وگمراهی متهم می کنند. امّا آنجا سخن پذیرفته می شود که اتهام خود را با دلیل همراه سازند.

4_ تهمت برتری طلبی: (وَما نَری لَکُمْ عَلَیْنَا مِنْ فَضْل) (هود/27).

«وما برای شما برتری نمی بینیم» ونیز می گفتند:(فَقالَ المَلأُ الّذینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ... یُریدُ أنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ)(مؤمنون/24).

«اشراف کافر قوم او گفتند:نوح می خواهد بر شما برتری بجوید.»

تا اینجا با بخش اتهامات که همگی جنبه معنوی وروحی دارد، آشنا شدیم. اکنون وقت آن رسیده است که اعتراضات سطحی آنان را یاد آور شویم:

ص : 121

وَاتَّبَعَکَ الأرْذَلُونَ) (شعراء/111).

«مخالفان از قوم نوح به او گفتند: آیا به تو ایمان آوریم وحال آنکه پیروان تو افرادی تهی دست وگمنام می باشند؟»

ولی آیا تهی دست وگمنام بودن، نشانه بی پایگی مکتب است؟ باید ببینیم نوح به این اعتراض چگونه پاسخ داده است؟

مخالفان نوح پس از اتهام واعتراض، گام را فراتر نهاده او را تهدید به مرگ نمودند. قرآن تهدید آنان را چنین نقل می کند:(قالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ یا نُوحُ لَتَکُونَنَّ مِنَ المَرجُومِینَ). (شعراء/116)

گفتند:ای نوح اگر از دعوت خود دست بر نداری، تو را سنگسار می کنیم.»

این اتهامها واعتراضها، از گروه نادان ولجوج _ که هنگام دعوت به آیین خدا، انگشتان خود را در گوشها نهاده ولباس بر سر می انداختند تا سخن نوح را نشنوند _ بعید نیست ومشروح لجاجتهای آنان، در حوادث قبل از طوفان خواهد آمد.

تا اینجا مابا اتهامها واعتراضهای قوم نوح آشنا شدیم. اکنون ببینیم پاسخ نوح بر آنها چه بوده است.

***

آمَنُوا إِنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ لکنِّی أریکُمْ قَوماً تَجْهَلُونَ).

3_ (وَیا قَومِ مَنْ یَنْصُرُنی مِنَ اللّهِ إنْ طَرَدْتُهُمْ أفَلا تَذَکَّرونَ)

4_ (وَلا أقُولُ لَکُمْ عِنْدِی خَزائِنُ اللّهِ وَ لا أَعْلَمُ الغَیْبَ وَ لا أقُولُ إنّی مَلَکٌ وَلاأَقُولُ للّذینَ تَزْدَری أَعْیُنکُمْْ لَنْ یُؤتِیَهُمُ اللّهُ خَیْراً اللّهُ أَعْلَمُ بِما فی أَنْفُسِهِمْ إِنّی إِذاً لَمِنَ الظّالِمینَ). (هود/28_31)

5_ (قَالَ یا قَومِ لَیْسَ بی ضَلالَةٌ وَ لکنّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمینَ).

6_ (أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبّی وَ أَنْصَحُ لَکُمْ وَ أعْلَمُ مِنَ اللّهِ ما لاتَعْلَمُونَ).

7_ (أوَ عَجِبْتُمْ أَنْ جاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلی رَجل مِنْکُمْ لِیُنْذِرَکُمْ وَ لِتَتَّقُوا وَلَعَلّکُمْ تُرْحَمُونَ). (اعراف/61_63)

8_ (قالَ وَ ما عِلْمی بِما کانُوا یَعْمَلُونَ * إنْ حِسَابُهُمْ إلاّ عَلَی رَبِّی لَوْ تَشْعُرُونَ * وَ ما أنَا بِطارِدِالمُؤمِنینَ * إنْ أنَا إِلاّ نَذِیرٌ مُبینٌ). (شعراء/112_115)

برنجد) به مدد که (از خشم خدا) نجات یابم؟

4_ من نمی گویم که گنجهای الهی نزد من است واز اسرار پشت پرده آگاهم ونمی گویم که فرشته ام ومن در باره کسانی که شما به دیده حقارت در آنها می نگرید، نمی گویم خدا به آنها خیر وپاداش نخواهد داد. خدا از درون آنان آگاه تر است. اگر با آنان چنین رفتار کنم از ستمکاران خواهم بود.

5_ گفت:ای قوم ! ضلالت وگمراهی در من نیست، من پیام آوری از سوی پروردگار جهانیانم.

6_ پیامهای او را به شما می رسانم وشما را پند می دهم واز جانب خدا می دانم آنچه را شما نمی دانید.

7_ آیا در شگفتید از اینکه، بیانی از پروردگارتان بر مردی از شما فرود آمده است تا شما را بیم دهد وپرهیزگار شوید و مشمول رحمت خدا گردید.

8_ گفت: من از کارهای آنان که قبلاً انجام می دادند آگاه نیستم، حساب این نوع اعمال آنان بر پروردگار من است، اگر بدانید ومن افراد مؤمن را طرد نمی کنم. من بیم دهنده آشکاری بیش نیستم.

***

نوح در این پاسخ یاد آور می شود:چگونه مرا متهم به دروغگویی می کنید، در حالی که من از جانب خدا با بینه ومعجزه _ که به روشنی ارتباط مرا با جهان غیب ثابت می کند _ آمده ام.درست است من بشری مانند شما هستم، امّا اگر بشری با رحمت ونبوت، از جانب خدا به سوی شما آمد وبرای نبوت خود، برهانی در دست داشت وشما از طریق عناد ولجاج به آن توجه نکردید، گواه بر دروغگویی او نیست. شما باید به دلیل وبرهان او بنگرید وداوری کنید. اگر این راه را نپیمودید، بدانید که ما شما را بر ایمان نمی توانیم اجبار کنیم، زیرا ایمان یک حقیقت قلبی است وبرای خود مبادی خاصی لازم دارد وبا اجبار انجام نمی گیرد.خلاصه اتهام من به دروغگویی ودستاویز بشر بودن، گواه حقانیت شما نیست، در حالی که گواه بر حقانیت من بیّنه ومعجزه من است. اگر راست می گویید در باره آن اظهار نظر کنید.

ودر آیه دیگر می فرماید: (أوَ عَجِبْتُمْ أَنْ جاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلی رَجل مِنْکُمْ لِیُنْذِرَکُمْ وَ لِتَتَّقُوا وَ لَعَلّکُمْ تُرْحَمُونَ). (اعراف/63) «آیا در شگفتید از اینکه بیانی از پروردگارتان بر مردی از شما فرود آمده است تا شما را بیم دهد وپرهیزگار شوید و مشمول رحمت خدا گردید. یعنی بشر بودن نه تنها با پیامبری منافات ندارد،بلکه از شرایط آن می باشد وشاید جمله (رجل منکم) ناظر به همین مطلب است.

ب:در ردّ خصوص اتهام به ضلالت می فرماید: (قالَ یا قَومِ لَیْسَ بی ضَلالَةٌ وَ لکنّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ العالَمین * أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبّی وَ أنْصَحُ لَکُمْ وَ أعْلَمُ مِنَ اللّهِ ما لاتَعْلَمُونَ).(اعراف/61) «ای قوم ضلالت وگمراهی در من نیست، من پیام آوری از سوی پروردگار جهانیانم، پیامهای او را به شما می رسانم وشما را پند می دهم واز جانب خدا می دانم آنچه را شما نمی دانید.»

تا اینجا با پاسخ نوح در ردّ اتهام دروغگویی و گمراهی، ونقد اعتراض به بشر

ص : 126

بودن آشنا شدیم. اکنون وقت آن رسیده است که پاسخ او را به اعتراض تهی دستی وگمنام بودن پیروان او بشنویم:

ج:نوح در پاسخ به اینکه پیروان او را افراد تهی دست وبی نام ونشان، تشکیل می دهند; سه پاسخ می گوید:

1_ من پیامبر مال وثروت نیستم که ثروتمندان را بپذیرم وتهی دستان را طرد کنم. من پیامبر الهی هستم وبرای هدایت همه طبقات آمده ام، به همین دلیل از شما اجر وپاداش نمی طلبم،از این رو درخواست شما، نشانه جهلتان به اهداف رسالت است.

قرآن به این پاسخ چنین اشاره می کند:(وَیا قَوْمِ لا أسْألُکُمْ عَلَیْهِ مالاً إنْ أَجْرِیَ إلاّ عَلَی اللّهِ وَ ما أَنَا بِطارِدِ الَّذِینَ آمَنُوا إنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ لکِنِّی أَریکُمْ قَوماً تَجْهَلُونَ). (هود/29) «ای قوم! من در برابر دعوت خود مالی از شما نمی خواهم، پاداش من بر خداست. من افراد با ایمان را طرد نمی کنم. آنان با پروردگار خود ملاقات می کنند(پاداش اعمال خود را دریافت می نمایند)من شما را قومی نادان می بینم.»

2_ در مکتب الهی ارزش انسان به ایمان اوست. کسانی را که شما با دیده حقارت به آنها می نگرید، به دلیل ایمانشان در نزد خدا، مقام وپاداش دارند وخدا از باطن آنها آگاه است. قرآن به این پاسخ چنین اشاره دارد:(وَلا أقُولُ لِلّذینَ تَزْدَری أعْیُنُکُمْ لَنْ یُؤْتِیَهُمُ اللّهُ خَیْراً اللّهُ أعْلَمُ بِما فی أنْفُسِهِمْ إنّی إذاً لَمِنَ الظّالِمینَ). (هود/31) «من در باره کسانی که شما به دیده حقارت به آنان می نگرید، نمی گویم خدا به آنان خیر وپاداش نخواهد داد. خدا از درون آنان آگاه تر است. اگر با آنان چنین رفتار کنم از ستمکاران خواهم بود.»

3_ اگر این گروه در گذشته _ پیش از ایمان به من _ از نظر شما کارهای ناروایی انجام داده باشند، سبب نمی شود اکنون که در جرگه مؤمنان قرار دارند، آنان را طرد

ص : 127

نمایم. گویا نوح با این پاسخ به همان سخنی که از رسول گرامی نقل شده است، اشاره دارد که فرمود:«الإسلامُ یجبُّ ما قبله» اسلام رابطه انسان را با ماقبل قطع می کند. قرآن به این پاسخ نوح چنین اشاره می کند: (قَالَ وَ ما عِلْمِی بِما کَانُوا یَعْمَلُونَ * إِنْ حِسابُهُمْ إلاّ عَلَی ربِّی لَوْ تَشْعُرونَ * وَ ما أَنَا بِطارِدِالمُؤمِنینَ * إنْ أَنَا إلاّ نَذیرٌ مُبینٌ). (شعراء/112_115) «من از کارهای آنان که قبلاً انجام می دادند آگاه نیستم، حساب این نوع اعمال آنان بر پروردگار من است، اگر بدانید ومن افراد مؤمن را طرد نمی کنم. من بیم دهنده آشکاری بیش نیستم.»

از آیات قرآن استفاده می شود که مؤمنان دست اوّل پیامبران، غالباً طبقه ضعیف وناتوان وفقیر وگمنام بوده اند. ثروت ومکنت اگر مهار نشود مایه فساد وزور گویی می گردد، طبعاً چنین افرادی، با اصلاحات پیامبران، مخالف می شوند وهرگز دست از مقام شیطانی خود بر نمی دارند. در طبقه فقیر به خاطر نبودن زمینه های فساد، روح گرایش به پیامبران بیشتر است. از این جهت هر نوع ندایی می شنیدند، دور آن گرد می آمدند واتفاقاً مترفین زمان پیامبر اسلام و سایر پیامبران، از آنها همان را درخواست می کردند که از نوح درخواست می نمودند.

ثعلبی در تفسیر خود از عبد اللّه بن مسعود نقل می کند که: اشراف قریش، پیامبر را در حالی که صهیب رومی ، بلال حبشی ، خباب ، عمار ودیگر افراد مستضعف دور او حلقه زده بودند، دیدند وبه او گفتند:آیا تو اینها را انتخاب کردی وقوم خود را از دست دادی و آیا ما بایدتابع آنها باشیم؟ اگر اینها را طرد کنی، شاید ما پیرو تو بشویم.

ودر نقل دیگر آمده است: گروهی از سرشناسان عرب، پیامبر را در مدینه دیدند که با بلال، صهیب، عمار ودیگر مستضعفین نشسته است; در این موقع به پیامبر گفتند:اگر اینها را از دور خود برانی، ما در مجلس تو می نشینیم; زیرا سران عرب به سوی تو می آیند وخجالت می کشیم که ما را با این بردگان ببینند، هرگاه ما

ص : 128

جلسه تو را ترک کردیم، آنگاه آنان را به مجلس خود فرا خوان. (1)

خدا در نقد چنین پیشنهادها و اندیشه های متضاد با اهداف رسالت، چنین می فرماید:

(ولا تَطْرُدِ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالغَدوةِ وَالْعَشِیِّ یُریدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیء وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شیء فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکُونَ مِنَ الظّالِمینَ * وَکَذلِکَ فَتَنّا بَعْضَهُمْ بِبَعْض لِیَقُولُوا أهؤلاءِ مَنَّ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ بَیْنِنا ألَیْسَ اللّهُ بِأعْلَمَ بِالشّاکِرینَ)(انعام/52_53) «کسانی که صبحگاه وشامگاه، خدا را به انگیزه کسب رضایت او می خوانند، از خود طرد مکن. نه چیزی از حساب آنان بر توست ونه چیزی از حساب تو بر آنان(اگر چنین کنی) از ظالمان باشی. بدین گونه، برخی را با برخی(ثروتمند را با فقیر، مولی را با بنده) آزمودیم، در نتیجه گفتند: آیا این طبقه زیر دست، کسانی هستند که خداوند بر آنان منت نهاده است؟ (مورد لطف الهی قرار گرفتهاند؟) آیا جز این است که خدا نسبت به سپاسگزاران آگاهتر است؟»

سرانجام این بحث را با حدیثی از امیر المؤمنین _علیه السّلام_ پایان می بریم، آنجا که فرمود: «من أتی غنیّاً وتواضع لغناه ذهب ثلثا دینه.» (2)

د: نوح در ردّ اتهام برتری جویی، از طریق دعوی نبوت، فرموده است:ملاک برتری جویی یکی از این سه چیز است:

1_ آفرینش خود را ،جدا از آفرینش دیگران بداند وبگوید من فرشته ام وشما بشرید.

2_ خود را آگاه از مغیبّات واسرار آفرینش معرفی کند، به گونه ای که این آگاهی از درون او بجوشد.

ص : 129

3_ خود را مالک خزاین ثروتهای الهی بداند وبگوید همگی نزد من است. در حالی که من هیچ یک از اینها رامدعی نیستم، قرآن منطق نوح را چنین نقل می کند:

(وَلا أقُولُ لَکُمْ عِنْدی خَزائِنُ اللّهِ وَ لا أعْلَمُ الْغَیْبَ وَ لا أقُولُ إنّی مَلَکٌ). (هود/31) «من نمی گویم که گنجهای الهی نزد من است واز اسرار پشت پرده، آگاهم ونمی گویم که من فرشته ام.»

از آیات سوره انعام استفاده می شود که پیامبر گرامی ما نیز، با این تهمتها واعتراضها روبرو بوده، از این جهت خدا به او دستور می دهد که بگوید: (قُلْ لا أقُولُ لَکُمْ عِنْدی خَزائِنُ اللّه...). (انعام/50)

تا اینجا ما با مجموع تهمتها واعتراضها وپاسخهای نوح آشنا شدیم، اکنون وقت آن رسیده است که دنباله دعوت او را که مربوط به پایداری نوح وسر سختی قوم اوست از نظر قرآن بررسی کنیم.

***

ص : 130

در هرحال قرآن در آیات دیگر نیز به این اصل اشاره نموده وفرموده است:(وَلَوْ أنَّ أهْلَ القُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکات مِنَ السَّماءِ وَ الأرْضِ).(اعراف/96) «اگر مردم آبادیها ایمان آورده وتقوا را پیشه نمایند، درهای برکات آسمانها وزمین را به روی آنان می گشاییم.»

عجیب این است که قرآن، اقامه تورات وانجیل را نیز مایه فزونی نعمت معرفی می کند ومی فرماید:(وَلَوْ أنَّهُمْ أَقامُوا التَّورَاةَ وَ الإنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لأکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أرْجُلِهِمْ). (مائده/66) «اگر آنان تورات وانجیل وآنچه که از طرف پروردگارشان بر آنان نازل شده است بر پا می داشتند، از نعمتهای آسمانی وزمینی بهره مند می شدند.»

آیا مقصود، آن تورات وانجیل واقعی که دست بشر در آن، خدشه ای ایجاد نکرده، می باشد ویا همین تورات وانجیل کنونی، با تحریفاتی که در آنها راه یافته است؟ اگر مقصود دوّمی باشد، آن نیز به خاطر این است که در آن، قسمتی از قوانین الهی باقی است که عمل به آنها چنین نتیجه ای را در بردارد.

امیر مؤمنان _علیه السّلام_ نیز در این رابطه فرموده است:«قَدْ جَعَلُ اللّه سُبحَانَهُ الإستِغْفَارَ سَبَباً لدرور الرِزْقِ وَ رَحْمَةِ الخَلْقِ، فقالَ:(اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً * یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدراراً)» (1):«خداوند سبحان استغفار را سبب فزونی روزی ورحمت خلق قرار داده است وفرموده است از خدا آمرزش بخواهید، او بسیار آمرزنده است. باران پر برکت آسمان را بر شما می فرستد.»

آنگاه نوح آنان را به آیات توحید وقدرت الهی، توجّه داده وخواهان پرستش چنین آفریدگار بزرگی می شود که سراسر جهان را، با آفریدن آفتاب وماه آرایش داده است، چنان که فرمود: (ما لَکُمْ لا تَرْجُونَ للّهِ وَقاراً * وَقَدْ خَلَقَکُمْ أطْوَاراً * ألَمْ تَرَوْا

ص : 134

کَیْفَ خَلَقَ اللّهُ سَبْعَ سَموات طِبَاقاً * وَجعَلَ القَمَرَ فیهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً * وَاللّهُ أَنْبتَکُمْ مِنَ الأرْضِ نَباتاً * ثُمَّ یُعیدُکُمْ فیها وَ یُخْرِجُکُمْ إخْرَاجاً* واللّهُ جَعَلَ لَکُمُ الأرْضَ بِسَاطاً * لِتَسْلُکُوا مِنْها سُبُلاً فِجَاجاً). (نوح/13_20)

«چرا برای خدا عظمت قائل نیستید؟ در حالی که شما را، گوناگون آفریده است.ونمی بینید (نمی دانید)چگونه خدا هفت آسمان را بر روی هم آفریده، وماه را در میان آنها مایه روشنی، وخورشید را چراغ فروزانی قرار داده است. خداوند شما را از زمین مانند گیاهی رویانید. سپس شما را به زمین باز گردانید وبار دیگر خارج می سازد. خداوند زمین را برای شما مانند فرش گسترانید; تا از راههای وسیع ودرّه های آن عبور کنید.»

قوم نوح چنانکه از آیات بعدی به روشنی استفاده می شود، بت پرست بودند. به جای اینکه خدای آفریننده جهان را بپرستند، موجودات ناچیز وضعیف را می پرستیدند.راه هدایت آنان این بود که او، از جلال وجمال خدا سخن بگوید ونعمتهای او را متذکر گردد تا در سایه آن، اندیشه آنان از جهان پست به موجود بالا وبرتر متوجه گردد ودر این میان از مظاهر قدرت، آسمانهای هفتگانه، خورشید وماه را برگزیده وپیرامون آنها سخن می گوید، تا بنگرند ودقت کنند که آیا آفریدگار این نظام با عظمت شایسته پرستش است، یا بتهای بی جان وبی روح؟ آنگاه نعمتهای فراوان زمین را مطرح می کند که ریشه وجود انسان را تشکیل می دهند و اینکه زمین را به گونه ای آفریده است که بشر از راهها ودرّه های میان آن بگذرد وآن را در نوردد، آیا چنین منعمی شایسته پرستش است یا بتهای بی روح؟! نکته قابل توجّه این است که در این آیات، نوح از خورشید به نام چراغ واز ماه به نام نور(پرتو) تعبیر می آورد وعلّت آن نور خورشید است که از خود اوست واز درون آن می جوشد، امّا نور ماه پرتوی از خورشید است ودر میان سخنان خود به معاد انسان نیز اشاره می کند، تا روشن سازد که آفرینش او لغو وبیهوده نبوده و او از مسئولیت خاصی برخوردار است که در سرای

ص : 135

دیگر به حساب او رسیدگی خواهد شد.

او با اینکه پیامهای الهی را در قالبهای عاطفی مطرح می کرد ومی گفت: من «رسول امین»(1) خدا هستم وبرای دعوت خود پاداش از شما نمی طلبم(2) وخود را خیر خواه(3) معرفی می کرد; قوم او در برابر سخنان وی سخت ترین مقاومتها را از خود نشان می دادند وآن چنان سرسختی می کردند که حتی راضی نمی شدند که آهنگ او به گوش آنان برسد وهرگاه او آغاز به سخن می کرد، انگشتان را در گوشها نهاده وجامه ها را به سر می کشیدند، تا کمترین موجی به پرده گوش آنان نرسد واین نشانه بزرگترین عناد ولجاج آنان بود.

قرآن در این باره فرموده است: (قالَ رَبِّ إنّی دَعَوْتُ قَومی لَیْلاً وَنَهاراً فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعَائی إلاّ فِرَاراً * وإنّی کُلَّمَا دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشُوا ثِیابَهُمْ وَ أصَرُّوا وَ اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْباراً). (نوح/5_7) «نوح گفت:پروردگارا! من قوم خود را شب وروز به سوی تو دعوت کردم، ولی دعوت من جز گریز آنان نتیجه ای نداشت. من هر موقع آنان را دعوت می کردم(که ایمان بیاورند) تا اینکه گناهان آنان را ببخشی، انگشتان خود را در گوشها نهاده وجامه هایشان را بر سر افکنده وسرسختانه کبر میورزیدند.»

باز هم)من آنها را با صدای بلند دعوت کردم.سپس آنان را در آشکار وپنهان به سوی تو خواندم(گروهی را آشکار وگروهی را پنهانی دعوت کردم) ولی در مقابل این پایداری، آنها نیز لجاجت مشابهی از خود نشان می دادند وبه یکدیگر سفارش می کردند:مبادا خدایان خود را ترک کنید واز عبادت بتهایی به نام«وَدّ» و «سواع» و«یغوث» و «یعوق» و«نسر» دست بردارید.

(وَقَالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَدّاً وَلاسُواعاً وَلا یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْراً). (نوح/23)

اینها بتهای پنچگانه قوم نوح بودند، ولی بعداً به عللی که روشن نیست، اسامی آنها به جامعه عرب منتقل شده وهریک از آنها نام بتی از قبایل مشرکان عرب گردید.(1)

قرآن در توصیف عناد ولجاجت قوم نوح، آنان را کوردل (کَانُوا قَوْماً عَمِین) (اعراف/64) گروهی گنه کار (کانُوا قَوْماً فاسِقینَ)(ذاریات/46)،ظالم وطغیانگر (کانُوا هُمْ أظْلَمَ وَ أطْغی) (نجم/52) وخود خواه و متکبر (اسْتَکْبَرُوا اسْتِکْباراً)(نوح/7) می خواند. از اینجا می توان به ارزش تلاشهای پیامبران در برابر این نوع امّتها پی برد.

***

ص : 137

کانَ کُفِر). (قمر/11_14)

7_ (إِنَّا لَمَّا طَغَا الْماءُ حَمَلْناکُمْ فِی الْجارِیَةِ). (حاقه/11)

او بخشیدیم.

6_ درهای آسمانها را با آبهای ریزان، گشودیم وزمین را با چشمه های آب شکافتیم. این دو آب طبق تقدیر الهی، به هم رسیدند ونوح را بر کشتی ترکیب یافته از تخته ها ومیخها، سوار کردیم که زیر نظر ومراقبت ما حرکت می کرد تا از این راه، کافران کیفر اعمال خود را ببینند.

7_ آنگاه که آب طغیان کرد، ما شما را با کشتی حمل کردیم.

***

لجاجت وعناد قوم نوح از حد فزون گشت وچنین انسانهای عنودی، نمی توانند ترسیم کننده هدف آفرینش باشند، در این صورت باید بسان درخت خشکیده ای که گرفتار بیل باغبان می گردد، طعمه بلا شوند. اتفاقاً پزشک حاذق عصر حضرت نوح، این حقیقت را لمس کرد وبه درگاه الهی عرض نمود:(رَبِّ لاَتَذَرْ عَلَی الأرْضِ مِنَ الکافِرینَ دَیّاراً * إنَّکَ إنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبادَکَ وَلا یَلِدُوا إلاّ فاجِراً کفَّاراً) (نوح/26_27) «پروردگارا! بر روی زمین از کافران، فردی باقی مگذار. اگر آنان را به همین حالت بگذاری بندگان تو را گمراه کرده وجز فرزند فاسق وکافری، به وجود نمی آورند.»

نوح در این گفتار، علّت درخواست بلا را، یاد آور شد وگفت:آنان غرق در فسادند ودرخت وجودشان، جز میوه تلخ، چیزی به بار نمی آورد. وحی الهی نیز تشخیص نوح را تأیید کرد وبه او گفت:(أنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إلاّ مَنْ قَدْ آمَنَ فَلاتَبْتَئِسْ بِما کانُوا یَفْعَلُونَ). (هود/36) «به نوح گفتیم: از قوم تو جز همانها که ایمان آورده اند، کسی ایمان نخواهد آورد، از کردار آنان آزرده خاطرمباش.»

کافران پاک سازد. فرمان الهی صادر شد وخدا قبلاً از نشانه های عذاب چنین یاد کرد:نشانه نزول عذاب، جوشیدن آب از تنور است. در چنین شرایطی از هر نوعی یک جفت وخاندان خود را بر کشتی سوار کن، مگر آنان که هلاکشان قطعی است ودر باره ستمگران، با من سخن مگو که آنان غرق شدگانند.چنانکه می فرماید: (فَإذا جَاءَ أمْرُنا وَ فَارَ التَّنُّورُ فَاسْلُکْ فیها مِنْ کُلّ زَوْجَینِ اثْنَیْنِ وَ أهْلَکَ إلاّ مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ القَوْلُ مِنْهُمْ وَ لا تُخاطِبْنی فِی الَّذینَ ظَلَمُوا إنّهُمْ مُغْرَقُونَ).

در این شرایط، ناگهان زمین آبهای زیر زمینی خود را بالا فرستاد.درهای آسمان گشوده شد، باران سیل آسا فرو ریخت. رعد وبرق چشمها وگوشها را زجر می داد. انسانهای کر وکور می اندیشیدند که باران رحمت است که آنها را فرا گرفته، امّا آنگاه که دیدند، حتّی از تنور نان آب میجوشد، فهمیدند که حادثه بدی در پیش است.

قرآن ظهور این بلا را چنین توصیف می کند:(فَفَتَحْنا أْبوابَ السَّماءِ بِمَاء مُنْهَمِر * وَ فَجَّرْنَا الأرْضَ عُیوناً فَالْتَقی المَاءُ عَلی أمْر قَدْ قُدِر * وَحَمَلْناهُ عَلی ذاتِ أَلْواح وَ دُسُر * تَجْری بِأعْیُنِنا جَزاءً لِمَنْ کَانَ کُفِر): «درهای آسمانها را با آبهای ریزان گشودیم و زمین را با چشمه های آب شکافتیم. این دو آب طبق تقدیر الهی به هم رسیدند ونوح را بر کشتی ترکیب یافته از تخته ها ومیخها سوار کردیم که زیر نظر ومراقبت ما حرکت می کرد تا از این راه، کافران کیفر اعمال خود را ببینند.»

قرآن کلمه «بِأعْیُنِنا» را در دو مورد در داستان نوح به کار برده است،یکی هنگام ساختن کشتی، دوّم به هنگام حرکت کشتی که هر دو نیازمند عنایت الهی بود.

طولی نکشید که آب سطح زمین را، فرا گرفت وکشتی نوح را به حرکت در آورد. نوح به مؤمنانی که در اطراف کشتی بودند، فرمان داد هر چه زودتر، سوار شوند واز هر نوع حیوانی که یک جفت انتخاب کرده بود، وارد کشتی کرد ورو به مؤمنان نمود وگفت:(ارْکَبُوا فِیها بِسْمِ اللّهِ مَجْریها وَ مُرْسیها إنّ رَبّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ). «سوار

ص : 141

کشتی شوید. نام خدا را در حال حرکت ولنگر انداختن به زبان آورید. پروردگار من آمرزنده ومهربان است.»

سطح آب چنان بالا آمد که همه آبادیها،بلندیها، قلّه ها وکوهها را فرا گرفت. فزونی آب، به قدری بود که کوچکترین حرکت در آن، امواج کوه پیکری پدید می آورد وکشتی نوح را در سطح آب به حرکت وامی داشت واز این سمت به آن سمت می برد. خدا این حقیقت را چنین یاد آور می شود:(وَهِیَ تَجْری بِهِمْ فی مَوْج کَالْجِبالِ) ونیز دستور می دهد: هنگامی که بر کشتی قرار گرفتی ویک نوع آرامش بر شما حکومت کرد، سپاس خدا را فراموش مکنید. سپاس برای آن که شما را از ظالمان نجات داد. چنانکه می فرماید:(فَإذَا اسْتَوَیْتَ أنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ عَلَی الفُلْکِ فَقُلِ الْحَمْدُللّهِ الَّذِی نَجَّینَا مِنَ القَوْمِ الظَّالِمِینَ).

چنانکه می فرماید:(قیلَ یا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلام مِنَّا وَ بَرَکَات عَلَیْکَ وَ عَلی أُمَم مِمَّنْ مَعَکَ وَ أُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ یَمَسُّهُمْ مِنّا عَذَابٌ أَلِیمٌ): «گفته شد ای نوح با سلامتی وبرکات بر تو وبر مؤمنانی که با تو هستند وامتهایی که بعداً می آیند فرود آی. ولی امتهای آینده نیز، بسان امّتهای پیشین کفر ورزیده وعذاب الهی شامل حال آنها خواهد بود.»

مقصود از این جمله اخیر، قوم عاد وثمودند که جانشین قوم نوح گردیده وگرفتار عذاب شدند. گروه نخست به وسیله باد، وگروه دیگر به وسیله زمین لرزه همراه با صاعقه نابود شدند.

در آیه ای دیگر یاد آور می شود: به نوح گفتیم هنگام پیاده شدن، خدا را سپاسگزار باشید که شما را از چنگال ظالمان نجات داد، واز او بخواهید تا شما را در سرزمینی با برکت فرود آورد، وخدا بهترین جای دهندگان است:(فَقُلِ الْحَمْدُ للّهِ الَّذی نَجَّینَا مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمینَ * وَقُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلاً مُبارَکاً وَ أنْتَ خَیْرُ المُنْزِلینَ). «بگو سپاس خدای را که ما را از ستمگران نجات داد وبگو پروردگارا! مرا در جایگاهی با برکت فرود آور که تو بهترین جای دهندگانی.»

سرانجام پس از فرود آمدن، تنها ذریّه نوح در زمین باقی ماند، تو گویی از دیگر افراد، فرزندی متولّد نشد ویا باقی نماند، چنانکه می فرماید:(وَ جَعَلْنا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الباقینَ * وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الآخِرینَ): «فرزندان او را روی زمین باقی گذاشتیم ونام نیکی در میان آیندگان، به او بخشیدیم.»

اگر می گویند نوح پدر دوّم بشر کنونی است، به گواهی این آیه است.

بنابر آنچه در تاریخ آمده است، همه مردم ونسل بشر کنونی از فرزندان نوح می باشد. «سام» که یکی از فرزندان اوست، پدر نژاد عرب وعجم است، «یافث» که یکی دیگر از فرزندان اوست، پدر ترک وخزر به شمار می رودو «حام» فرزند سوّم او، پدر سودان (سیاه پوستان) است.

ص : 143

در هر حال، مؤمنان به نوح که از کشتی فرود آمدند، یا فرزندی پیدا نکردند، یا فرزندان آنان باقی نماندند ونیز یاد آور می شویم که طوفان در لغت عرب، به آب فراوان اطلاق می شود. این لفظ مصدر فعل طاف به معنای (گردش کرد) است واگر به سیل وباد نیز طوفان می گویند، به خاطر جریان و گردشی است که در این دو وجود دارد.

***

2 _ نوح فرزند خود را که در نقطه ای دور از جایگاه پدر بود، ندا کرد وگفت:فرزندم با من سوار کشتی شو وبا کافران مباش. گفت: به کوه پناه می برم که مرا از آب حفظ می کند. فرمود: امروز برای کسی حافظ ونگه داری از فرمان خدا(طوفان) نیست. امواج آب میان آن دو حایل شد ودر زمره غرق شدگان قرار گرفت. نوح پروردگارش را ندا کرد: پروردگارا فرزندم جزو خانواده من است و وعده تو (در مورد نجات خانواده ام) حق است وتو از همه داوران برتری. خطاب آمد: فرزند تو از خاندان تو نیست. عمل او غیر صالح است، چیزی که از آن آگاهی نداری درخواست مکن. تو را اندرز میدهم، تا از جاهلان نباشی. نوح گفت: پروردگارا پناه می برم به تو، از اینکه از تو درخواست کنم آنچه را که به آن علم ندارم واگر مرا نیامرزی وبه من رحم نکنی از زیانکاران می باشم.

مپروران; امروز برای هیچ کس نجاتی از این بلا نیست، چنانکه می فرماید:(قالَ لا عاصِمَ الیَوْمَ مِنْ أمْرِ اللّهِ). «امروز برای کسی حافظ ونگه داری از فرمان خدا (طوفان) نیست.»

سرعت جوشش آب وریزش آن، به قدری زیاد بود که دیگر مجال مذاکره مجدد را به نوح نداد. چیزی نگذشت که امواج آب فرزند نوح را در کام خود فرو برد، چنانکه می فرماید:(وَحالَ بَیْنَهُمَا الْمَوجُ فَکانَ مِنَ الْمُغْرَقینَ).«امواج آب میان آن دو،حایل شد واو در زمره غرق شدگان قرار گرفت.»

این منظره دلخراش ودرد آور که قطعاً عواطف پدری را تحریک می کند، نوح را بر آن داشت که راز غرق شدن فرزندش را، از خدا بخواهد وچنین گفت:َ (رَبِّ إنّ ابْنی مِنْ أهْلِی وَ إِنَّ وَعْدَکَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أحْکَمُ الحاکِمینَ): «پروردگارا فرزندم جزو خانواده من است، ووعده تو(در مورد نجات خاندانم) حق است وتو از همه داوران برتری.»

بود وگرنه وعده جداگانه ای جز این آیه، در کار نبوده است. در این شرایط، به درگاه الهی عرض کرد که: پسرم از خاندان من است و وعده تو حق است، در این صورت چگونه او در آب غرق گردید؟

خطاب آمد که او با تو تنها پیوندی جسمانی دارد، ولی پیوند جسمی در نجات فرزند واهل تو کافی نیست.(قَالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أهْلِکَ إنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صَالِح فَلا تَسْأَلْنِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنّی أعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجاهِلینَ): «فرزند تو از خاندان تو نیست، عمل او غیر صالح است; چیزی که از آن آگاهی نداری درخواست مکن. تو را اندرز می دهم، تا از جاهلان نباشی.»

تا اینجا در پاسخ این سؤال (مقصود از وعده الهی چیست؟)، روشن شد که نسبت به نجات خاندان نوح، وعده جداگانه ای در کار نبوده، بلکه از فرمان سوار کردن آنان به کشتی، وی نجات آنان را استفاده کرده بود.

اکنون این سؤال مطرح می شود از اینکه:خدا او را به عنوان (عَمَلٌ غَیْرُ صَالِح) مطرح می کند، معلوم می شود که وی جزء کافران بوده، در این صورت چگونه وی انتظار نجات او را داشته است؟!

پاسخ این است که: هرگز نمی توان به پیامبر الهی نسبت داد که او از کفر فرزند خود آگاه بود و با این حال انتظار نجات او را داشت.پیامبری که به پیشگاه خدا عرض می کند:«خدایا از کافران بر روی زمین کسی را باقی مگذار» (نوح/26) چگونه انتظار دارد که فرزند او با وصف کفر، در روی زمین باقی بماند؟ بلکه فرزند نوح به ظاهر مؤمن ودر باطن کافر بود; به همین جهت وقتی نوح خاندان خود را سوار کرد، از فرزند خود نیز خواست تا سوار شود وگفت:(یا بُنَیَّ ارْکَبْ مَعَنا وَ لاتَکُنْ مَعَ الکافِرینَ): «فرزندم با ما سوار کشتی شو وبا گروه کافران مباش»

ذیل آیه که می گوید: (وَ لاتَکُنْ مَعَ الکافِرینَ)ونمی گوید:«وَلا تَکُنْ مِنَ الکافِرینَ» گواه بر این است که او ظاهر خود را با ایمان آراسته بود وبه خاطر

ص : 147

خودداری از سوار شدن برکشتی، در صف کافران قرار گرفته بود. در این صورت جا داشت که نوح با آن ذهنیّت خاص، راز غرق شدن فرزندش را بخواهد وپاسخ خداوند نیز او را به حقیقت امر واقف سازد وآن اینکه این فرزند به ظاهر آراسته به ایمان، منافق کوردل است ومستوجب عذاب الهی می باشد.

مسلّماً قرآن از نقل این سرگذشت، اهداف تربیتی دارد وما آنها را به ضمیمه یک سلسله نکات وخصوصیات یاد آور می شویم.

***

تفرقه است، می باشد.(1)

در برخی از روایات آمده است که نوح، ابراهیم، موسی، عیسی ونبی اکرم، پیامبرانی دارای شریعت بوده وهریک شریعت پیشین را نسخ کرده اند وآنان سروران پیامبران ومحور آنان می باشند(2). استدلال با این حدیث، در صورتی صحیح است که ناسخ بودن را، از آنِ چهار تای اخیر بدانیم نه همگی، در غیر این صورت باید گفت:پیش از نوح نیز، شریعتی بوده است که شریعت او آن را نسخ کرده است.

ودر برخی از روایات آمده است: هر پیامبری که پس از نوح، تا زمان ابراهیم آمده، پیرو شریعت او بوده است وهمچنین هر پیامبری که پس از ابراهیم تا زمان موسی آمده، پیرو شریعت ابراهیم بوده است وهمچنین....(3)

این روایت محور بودن شرایع نوح وابراهیم وموسی و... را می رساند، امّا نفی نمی کند که پیش از نوح،شریعتی وجود داشته است.

2_ آیا رسالت نوح جهانی بوده است؟ این پرسش غیر از پرسش قبلی است. سؤال پیشین مربوط به نخستین شریعت بودن یا نبودن آیین نوح بود، ولی این سؤال مربوط به جهانی بودن شریعت اوست; در اینجا دو نظر وجود دارد:

گذشته از این، ابلاغ رسالت جهانی در گرو وجود تمدن، در میان ملتهای متفرقه است که وسایل رفت وآمد در میان آنان فراهم باشد. در زمان رسول گرامی هر چند در مکّه، امکانات مهمّی وجود نداشت، امّا مکّه ومدینه چهار راه تجارتی یمن تا شام بود وسالها پیش از بعثت پیامبر، میان شرق وغرب وسایل رفت وآمد وارتباط وجود داشت وپیامبر در پرتو این امکانات، توانست ندای خود را به سَمع جهانیان برساند، ولی در زمان نوح چنین تمدن وامکاناتی وجود نداشت، تا به عنوان پیامبر جهانی پیک خود را به اطراف واکناف جهان اعزام نماید ورسالت جهانی خود را ابلاغ کند. مگر اینکه گفته شود که در روی زمین بشری جز همان قوم او وجود نداشت، در این صورت رسالت قومی یا رسالت جهانی یکی خواهد بود.

البته این سخن محاسبه ذهنی ماست ونمی توان صد در صد جهان معاصر نوح را به همین نحو که یاد آور شدیم، ترسیم کرد.

از متعارف نیست. قرآن می فرماید:(فَسِیرُوا فِی الأرْضِ) همچنین هدف از وارد کردن یک جفت از هر نوع به کشتی، به خاطر حفظ نسل آنها، در محیط خود بود نه در مجموع جهان، زیرا انتقال حیوانات از نقطه ای به نقطه ای دیگر تا مدّتی طول می کشید.

از مجموع آیات می توان استظهار کرد که شریعت نوح، مربوط به منطقه وسیع خودش بود وطوفان نیز در آن منطقه وسیع رخ داد، البته در اینجا گروهی طوفان را (با قطع نظر از جهانی بودن رسالت او) جهانی دانسته وگواه آن را آثار حیوانات مرده ای که بر قلّه کوهها یافت شده، می دانند که جز طوفان نوح نمی تواند مبدأ وجود حیوانات در آن قلل وارتفاعات باشد.

3_ سرانجام در اینجا این مسأله مطرح است که آیا در این طوفان، کودکان معصوم نیز نابود شدند؟ وچگونه هلاکت آنان با عدل الهی سازگار است؟

مفسران در اینجا پاسخهای متعددی دارند که هر کدام می تواند پاسخگوی اشکال باشد، ولی می توان گفت که هلاکت آنان جنبه مجازاتی وانتقامی نداشت، بلکه یک نوع عامل طبیعی برای مرک ونابودی آنان بود، مانند مصاحب موسی که کودکی را کشت ومورد اعتراض موسی قرار گرفت، در حالی که قتل کودک به وسیله مصاحب موسی جنبه انتقامی نداشت بلکه به عنوان عامل از آن استفاده شد، هر روز هزاران کودک در سایه بیماریهای واگیر و میکربهای کشنده جان می سپارند وکسی آن را بر خلاف عدل الهی تلقی نمی کند.

اصولاً در جهان طبیعت اگر بلایی آمد، خشک وتر نمی شناسد. به هنگام زلزله سقفها فرو می ریزد وبزرگ وکوچک زیر آوار می مانند وهمچنین است به هنگام جاری شدن سیلها وآتش صاعقه ها. انتظار اینکه خدا در هر بلایی، کودکان معصوم وافراد بی گناه را، از معرکه بیرون سازد ولبه تیز بلا،مقصران را فرا گیرد،انتظار بی جایی است که با قوانین طبیعی وسنتهای الهی، در آن سازگار نیست واگر چنین

ص : 152

می کرد جهان، جهان طبیعی نبود. جهان آمیخته با طبیعت وماورای طبیعت بود.

آری در برخی از روایات آمده است که قوم نوح، چهل سال قبل از طوفان عقیم شدند وارحام زنان آنان، کودکی را به وجود نیاورد، این کار به خاطر آن بود که به هنگام نابودی، طفل بی گناهی غرق نشود.(1)

تا اینجا بحث در باره نکته ها پایان یافت.اکنون به یاد آوری عبرتها می پردازیم. در سرگذشت نوح عبرتها ودرسهای زندگی فراوانی برای مصلحان وهمه انسانها وجود دارد که به طور اجمال اشاره می کنیم:

1_ ملاک برتری وفضیلت، ایمان وتقواست. آنجا که از نوح می خواهند طبقه بی بضاعت وگمنام را که طبعاً طبقه کشاورزان وکارگران بودند، از اطراف خود طرد نماید، او با قاطعیت تمام با این کار مخالفت می کند ویاد آور می شود که اگر چنین نماید، از ستمگران خواهد بود.(هود/31)

2_ استقامت نوح در مدّت 950 سال، درس بزرگی برای مصلحان است که به زودی نباید خسته شوند وتسلیم ناملایمات ودشواریها گردند، بلکه پیوسته باید چراغ امید در دل آنان روشن باشد.

3_ فرزند غریق نوح مصداق روشن (یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الحَیِّ)(روم/19) می باشد.

4_ این فرزند گنه کار تصوّر کرد که کوه می تواند برای او پناهگاه خوبی باشد، ولی غافل از آنکه نه تنها کوه وروی زمین، بلکه سراسر گیتی در برابر فرمان خدا نمی تواند حافظ ونگهبان انسان باشد وهمه آنها منهای خدا، پناهگاهی پوشالی هستند وبشر باید پیوسته به خدا پناه برد ووسایل طبیعی را ابزار وآلاتی بداند که خدا در اختیار او قرار داده است.

ص : 153

5_ طوفان نوح که همه کافران را در بر گرفت، علاوه بر مجازات، یک نوع پاکسازی محیط انسان بود. در حقیقت هر جامعه ای آنگاه که از نظر فساد به حدی رسید که نتوانست هدف خلقت را ترسیم کند، به وسیله عاملی نابود می شود وعناصر پاکی، جای آنان را می گیرند وهمین گروه نیز اگر پس از مدّتی به این سرنوشت دچار شدند، عذاب الهی آنان را نیز فرا می گیرد.(1)

6_ همسر نوح با آنکه در محیط زندگی پیامبر بزرگی مانند نوح زندگی می کرد، اهل نجات نبود. کسانی که مجرّد مصاحبت با نیکان و واقع شدن در قلمرو نور انبیاء را نشانه پاکی مصاحبان می دانند وبر همه صحابه پیامبر، لباسی از قداست وعدالت می پوشانند، باید از سرگذشت همسر نوح درس بگیرند وچنین داوری را رها کنند ومصاحبان نیکان را به دو گروه متقی وپرهیزگار وعاصی وگنه کار تقسیم کنند.

7_ مجموع سرگذشت قوم نوح می رساند که جهان، آزمایشگاهی عمومی است وخدا علاوه بر آزمایشهای خصوصی، یک نوع آزمایشهای دسته جمعی وگروهی دارد، چنانکه پس از بیان سرگذشت نوح می فرماید: (إنَّ فی ذلِکَ لآیات وإِنْ کُنّا لَمُبْتَلینَ)(مؤمنون/30) «در این سرگذشت نشانه هاست وما آزمایش کنندگانیم» از این جهت قرآن سرگذشت نوح را آیتی برای جهانیان ووسیله یاد آوری برای عبرت آموزان می داند.(2)

ص : 154

یاد آرید که شما را جانشینان قوم نوح قرار داد» همچنانکه صالح را پس از هود برانگیخت:(وَ إلی ثَمُودَ أخاهُمْ صالِحاً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ... وَ اذْکُرُوا إذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ عاد). (اعراف/73_74) «وبه سوی ثمود برادرشان صالح را برانگیختیم و او به آنان گفت:خدا را بپرستید... وبه یاد آرید که شما را جانشینان قوم عاد قرار داد.»

بنابر این پس از نوح، هود وپس از او صالح، برانگیخته شده اند.

مورخان نسب هود را که به سام فرزند نوح می رسد، چنین ذکر کرده اند:هود _ عبد اللّه _ رباح _ الخلود _ عاد_ عوص _ ارم _ سام _ نوح.(1)

سرگذشت قوم عاد در کتابهای به اصطلاح آسمانی، نیامده وفقط قرآن این سرگذشت را بازگو کرده است وتنها مدرک متین، همین کتاب آسمانی است. قرآن سرزمین آنها را نقطه ای به نام «احقاف»(2) معرفی می کند که در شمال حضر موت وشرق عمان قرار گرفته وشمال آن را «ربع الخالی» تشکیل می دهد. امروز این سرزمین، ریگزاری است که در آن آثاری از حیات وجود ندارد وتاکنون باستان شناسان وتمدن شناسان، در این سرزمین دست به کشفیات نزده اند وشاید اگر در این راه گامی بردارند، تمدنی را کشف کنند که در زمان خود کم نظیر بوده است. در هر حال نام عاد در قرآن (24) بار (3)ونام هود هفت بار آمده است.(4)

ص : 156

مجموع محورهایی که قرآن در سرگذشت هود مطرح می کند، عبارتند از:

1_ ویژگیهای قوم هود.

2_ محتوای دعوت وشیوه تبلیغ.

3_ اتهامها واعتراضهای قوم عاد وپاسخهای هود به آنها.

4_ تهدید قوم، به نزول عذاب.

5_ نزول عذاب وکیفیت نابودی آنان.

6_ نکته ها وعبرتهای سرگذشت قوم هود.

اینک محور نخست:

ص : 157

5_ ما به قوم عاد توانایی مالی وجسمی، بخشیدیم که آن را به شما (مردم مکّه) ندادیم.

6_ آنگاه که مجازات می کنید، بسان ستمگران مجازات می کنید.

7_ گفتند چه کسی از ما پرقدرت تر است؟ آیا نمی بینید خداوندی که آنان را آفرید، از آنان تواناتر است؟

داستانسرایان در باره ویژگیهای زندگانی این قوم، افسانه هایی بافته اند که خرد آن را نمی پذیرد. راوی این اسطوره ها «وهب بن منبّه»(1) است که متأسفانه مسلمانان تحت تأثیر داستانسرایی او قرار گرفته ودر کتابهای تفسیر آورده اند. همگی می دانیم که وی از اهل کتاب بوده و بعداً به ظاهر اسلام آورد واسرائیلیات را در میان مسلمانان منتشر ساخت.آنچه می توان در باره ویژگیهای زندگانی این قوم گفت، همان است که در قرآن به صورت اجمال آمده است وما به ترتیب یاد آور می شویم:

1_ آنان از نظر خلقت وآفرینش، افراد قوی ونیرومندی بوده اند، به همین جهت هود به آنان چنین می گوید: (وَ زادَکُمْ فِی الْخَلْقِ بَصْطَةً فَاذْکُرُوا آلاءَ اللّهِ). (اعراف/69) «خدا شما را بلند بالا ونیرومند آفرید، پس نعمتهای او را یاد آور شوید» وپس از هلاکت این قوم،قرآن آنان را به نخلهای واژگون شده،تشبیه می کند واین نشانه بلندی قامت ونیرومندی جسمی آنان بوده وآیات این قسمت بعداً خواهد آمد.

2_ کیفیت خانه سازی آنان را قرآن در دو مورد چنین بیان می کند:(أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعاد * إرَمَ ذاتِ العِمادِ * الّتی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی البِلادِ). (فجر/6_8) «آیا نمی دانی که خدا با قوم عاد چه کرد؟ در شهری به نام ارم که دارای ستونهایی بود که همانندی در بلاد نداشت.» یعنی دارای قصرهای بلند با ستونهای

ص : 159

مرتفع بود که تا آن روز دست بشر در جای دیگری مانند آن را نساخته بود.

در آیه دیگر می فرماید:(أَتَبْنُونَ بِکُلِّ رِیع آیَةً تَعْبَثُونَ * وَ تَتَّخِذُونَ مَصانِعَ لَعلَّکُمْ تَخْلُدُونَ)(شعراء/128_129). «آیا از سر هَوَس بر هر بلندی ساختمانی می سازید وقصرها وقلعه های محکم بنا می کنید که گویا جاودانه در آن خواهید ماند.»

3_ آنان از نعمتهای فراوانی مانند چهارپایان وچشمه سارها باغهای مصفّا وسبز وخرم برخوردار بودند، چنانکه می فرماید: (أَمَدَّکُمْ بِأنْعام وَ بَنینَ * وَ جَنّات وَعُیُون). (شعراء/133_134) «خداوند شما را با چهار پایان، فرزندان،باغها وچشمه ها یاری داده است.» ودر آیه دیگر می فرماید: (وَلَقَدْ مَکَّنَّاهُمْ فِیما إنْ مَکَّنّاکُمْ فیهِ). (احقاف/26) «ما به قوم عاد توانایی مالی وجسمی، بخشیدیم که به شما (مردم مکّه) آن را ندادیم.» وباز می فرماید:(وَ أتْرَفْناهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا). (مؤمنون/33) «به آنان در زندگی دنیوی، نعمتهای فراوانی بخشیدیم.»

4_ شیوه برخورد آنان به هنگام مجازات، ظالمانه بود. چنانکه می فرماید: (وَإذا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبّارینَ). (شعراء/130) «آنگاه که مجازات می کنید، بسان ستمگران مجازات می کنید.»

5_ این گروه خیره سر، سرمست نعمتهای دنیوی بوده وقوه وقدرت خود را به رخ پیامبر خدا می کشیدند; ولی غافل از آن بودند که خالق آنان، تواناتر از آنهاست ودر کمترین زمان، می تواند همه را از آنان بستاند ونابودشان سازد. چنانکه می فرماید: (وَ قالُوا مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً أَوَ لَمْ یَروا أَنّ اللّهَ الَّذی خَلَقَهُمْ هُوَ أشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً). (فصلّت/15)

از مجموع این ویژگیها می توان فهمید که این گروه، در این ریگزار مشرف به دریا از نظر توانایی جسمی،قدرت مالی ، آبهای زیرزمینی وحاصلخیز بودن خاک، در شرایط بسیار خوبی به سر می بردند ومتأسفانه به جای سپاسگزاری از نعمتهای

ص : 160

الهی، به کفران آن برخاستند وبا پیامبر خود که از میان آنان برخاسته بود، به مجادله پرداختند وپیوسته سخنان قوم نوح را تکرار می کردند ودر حقیقت منطق هر دو گروه مشابه یکدیگر بود. اکنون لازم است محتوای دعوت هود را مطرح کنیم، آنگاه ببینیم عکس العمل قوم او چه بود.

***

می نمود.

در باره محور اوّل چنین می گفت: (یا قَومِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَکُمْ مِنْ إله غَیْرُهُ إنْ أنْتُمْ إلاّ مُفْتَرونَ). (هود/50) «ای قوم من ! خدا را بپرستید، جز او خدایی نیست. شما با پرستش بتها به خدا افترا می بندید.»(1)

در باره محور دوّم چنین می فرماید: (إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْم عَظیم). (شعراء/135) «من از عذاب روز قیامت بر شما می ترسم.»(2)

ودر باره محور سوّم چنین می گفت: (إنّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِین). (شعراء/125)

ونیز می گفت:(أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبّی وَ أنَا لَکُمْ ناصِحٌ أمِینٌ * أوَ عَجِبْتُمْ أَنْ جاءَکُمْ ذِکرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلی رَجُل مِنْکُمْ لِیُنْذِرَکُمْ وَ اذْکُروُا إذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوح). (اعراف/68_69) «من پیامهای پروردگارم را به شما ابلاغ می کنم. من پند ده امینی هستم. آیا در شگفتید که بر مردی از قبیله شما، وحی الهی فرود آید تا شما را بیم دهد؟ به یاد آورید که شما جانشینان قوم نوح، می باشید(مبادا گرفتار عذاب الهی شوید).»

خدایی است که مرا آفریده است، چرا نمی اندیشید.» (1)

2_ به آنان نوید می دهد که اگر از شرک، روی برتابند وبه خدا روی آورند، درهای رحمت بر آنان گشوده می شود، چنانکه می فرماید:(وَ یا قَومِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْرَاراً وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إلی قُوَّتِکُمْ وَ لا تَتَولَّوا مُجْرِمینَ)(هود/52) «ای قوم من! از خدا طلب مغفرت کنید، به سوی او باز گردید، تا بارانهای پی در پی برای شما بفرستد وبر نیروی شما بیفزاید وبسان مجرمان از خدا رو برمتابید.»

3_ نعمتهای الهی را که به آنان ارزانی گردیده است، یاد آور شوند وشکر وسپاس آن را به جای آورند، چنانکه می فرماید: (فَاذْکُرُوا آلاءَ اللّهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ)(اعراف/69)(2)

4_ سرانجام یاد آور می شود، از کیفرهای الهی که شامل پیشینیان شد، عبرت بگیرند، چنانکه می فرماید:(وَ اذْکُرُوا إذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوح)(اعراف/69) ودر آیه دیگر می فرماید: (فَإِنْ تَوَلَّوا فَقَدْ أبْلغْتُکُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ إلَیْکُمْ وَ یَسْتَخْلِفُ رَبّی قَوْماً غَیْرَکُمْ وَ لاتَضُرّونَهُ شَیْئاً إِنّ رَبّی عَلی کُلِّ شَیء حَفیظ). (هود/57) «اگر از دعوت من روی برگردانید، من رسالت خود را انجام داده ام وخدا شما را می برد وقوم دیگری را جانشین شما می سازد وهرگز زیانی به خدا نمی رسانید، خدای من از همه چیز آگاه است.»

تا اینجا با محورهای سه گانه دعوت وشیوه های چهارگانه تبلیغ هود، آشنا شدیم، اکنون باید دید واکنش قوم هود در برابر او چه بوده است؟

***

ص : 164

عَلی صِراط مُسْتَقیم). (هود/56)

11_ (أَتُجادِلُونَنی فی أسْماء سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما نَزَّلَ اللّهُ بِها مِنْ سُلْطان). (اعراف/71)

10_ من بر خدا که پروردگار من وپروردگار شماست توکّل دارم، هیچ جنبده ای نیست مگر اینکه پیشانی او را خواهد گرفت. پروردگار من بر صراط مستقیم است.

11_ آیا با من در خدایانی که پدران شما ، نام خدایی بر آنها بخشیده اند مجادله می کنید، در حالی که خدا در باره آنها برهانی نفرستاده است.

قوم عاد در توجیه سرپیچی خود از دعوت هود، بسان قوم نوح از دو راه وارد شدند. گاهی پیامبر خدا را با اتهامهای واهی، متهم ساختند واحیاناً اعتراضات کودکانه ای مطرح کردند. نخست اتهامات را تشریح نموده، آنگاه اعتراضها را بررسی می نماییم:

که اثبات ونفی آن هر دو مشکل است. اگر هود _ ورای این تهمتها _ نقطه ضعف اخلاقی واجتماعی داشت، حتماً آن را مطرح می کردند، ولی هر چه گشتند جز این سه تهمت بی اساس، به چیزی دست نیافتند.

داد. راه ما راه پیشینیان است.»

در آیه دیگر آمده است:(قالُوا أَجِئْتَنا لِنَعْبُدَ اللّهَ وَحْدَهُ وَ نَذَرَ ما کانَ یَعْبُدُ آباؤُنا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا إنْ کُنْتَ مِنَ الصّادِقینَ). (اعراف/70)

«گفتند: تو آمده ای تا ما تنها، خدا را بپرستیم ومعبودهای پدران خود را ترک کنیم، عذابی که ما را از آن بیم می دهی بیاور، اگر راستگو هستی!.»

تا اینجا با اتهامها واعتراضهای کودکانه آنان آشنا شدیم، اکنون باید دید پاسخ هود، نسبت به آنها چه بود. دقّت در پاسخها نشان خواهد داد که او با کمال وقار وخونسردی که شرط نفوذ واصلاح است، با آنان سخن می گوید واز تند گویی واظهار عصبانیت خودداری می نماید.

راه اصلاح، شکیبا وبردبار است.

هود در پاسخ به تهمت جنون، یاد آور می شود که اگر فکر می کنید خدایان شما آسیبی به من رسانده اند _ آن هم به خاطر اینکه من در باره آنها بدگویی می کنم _ هم اکنون خدا را گواه می گیرم وشما هم گواه باشید که من از آنها، منزجرم واگر راست می گویید که آنها به من آسیب رسانده اند، شما وخدایانتان برخیزید وآسیبی به من برسانید وبه حیات من خاتمه دهید. اگر دیدید از طرف خدایانتان آسبیی به من نرسید ومن در راه دعوتم پا برجا ماندم، بدانید که خدایان شما کوچکتر از آنند که منشأ سود وزیانی باشند. آنجا که می فرماید:(إنّی أُشْهِدُ اللّهَ وَ اشْهَدُوا أنّی بَرِیءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ * مِنْ دُونِهِ فَکِیدُونی جَمیعاً ثُمَّ لا تُنْظِرُونَ). (هود/54_55) «خدا را گواه می گیرم وشما نیز گواه باشید که من از معبودهای شما، جز خدا بیزارم، شما برخیزید وحیله کنید وبه من مهلت ندهید.»

آنگاه سرچشمه قدرت ومقاومت خود را خدای بزرگ معرفی می کند، خدایی که پیشانی هر انسانی را می گیرد وبه حساب او می رسد; چنانکه می فرماید:(إِنِّی تَوَکَّلْتُ عَلَی اللّهِ رَبّی وَ رَبِّکُمْ ما مِنْ دابَّة إلاّ هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إنَّ رَبِّی عَلی صِراط مُسْتَقیم). (هود/56)(1)

از آنجا که اعتراضهای آنان، آمیخته با لجاج وعناد بود، هود از پاسخگویی به برخی از آنها خود داری نمود; زیرا تأثیری در پاسخ احساس نمی کرد. سرانجام گفتار خود را با یک جمله جامع پایان می دهد که: این خدایان شما، از واقعیت خدایی تنها نامی دارند واین نام را شما بر آنان گذاره اید وهیچ گونه دلیلی بر خدا

ص : 170

بودن آنان از جانب خدا نرسیده است، چنانکه می فرماید:(أتُجَادِلُونَنی فی أسْمَاء سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما نَزَّلَ اللّهُ بِها مِنْ سُلْطان). (اعراف/71)

***

أُرْسِلْتُ بِهِ وَ لکِنّی أَریکُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ). (احقاف/22_23)

4_ (رَبِّ انْصُرْنِی بِما کَذّبُون).

5_ (قالَ عَمَّا قَلیل لَیُصْبِحُنَّ نَادِِمینَ). (مؤمنون/39_40)

وشما زیانی به او نمی رسانید. پروردگار من حافظ همه چیز است.»

در آیه دیگر می فرماید: (قَدْ وَقَعَ عَلَیْکُم مِنْ رَبِّکُمْ رِجْسٌ وَ غَضَبٌ... فَانْتَظِرُوا إِنَّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ). (اعراف/71) «عذاب وخشم الهی بر شما لازم شده است، منتظر باشید که من نیز از منتظرانم.»

آنان به جای بیداری وبازگشت به سوی خدا بیش از همه وقت، به اصطلاح «شیر شده» ودرخواست نزول عذاب کردند وگفتند:(فَأتِنا بِما تَعِدُنا إنْ کُنْتَ مِنَ الصّادِقینَ). (احقاف/22) «اگر راست می گویی عذابی که وعید آن را می دهی بیاور.»

هود در حالی که می دانست، عذاب الهی آنان را فرا خواهد گرفت، گفت: (قَالَ إنَّما الْعِلْمُ عِنْدَ اللّهِ وَ أُبَلِّغُکُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ وَ لکِنّی أَریکُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ). (احقاف/23) «وقت نزول عذاب را خدا می داند، من رسالت خود را ابلاغ می کنم وشما را گروهی نادان می بینم.»

به راستی چنین گروهی نمی توانند خلیفه خدا در روی زمین بوده وترسیم گر هدف خلقت باشند وباید زمین از این عناصر پاکسازی شود ونسل جدیدی روی کار آید، تا در دامن خود انسانهای پاکدامنی را پرورش دهند، هر چند ممکن است آنان نیز در پیمودن این راه ضایعاتی داشته باشند.

اکنون وقت آن است که هود دعا کند ودعای او به هدف اجابت برسد، گویا هود دست به دعا بلند کرد وگفت: (رَبِّ انْصُرْنِی بِما کَذّبُونِ). (مؤمنون/39) «پروردگارا مرا به خاطر اینکه مورد تکذیب واقع شدم یاری کن.»

خطاب آمد: (قَالَ عَمَّا قَلیل لَیُصْبِحُنَّ نادِمِینَ). (مؤمنون/40) «به همین زودی آنان از تکذیب خود پشیمان می شوند (پشیمانی که دیگر سودی نمی بخشد).»

***

ص : 173

6_ (وَ فِی عَاد إذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرّیحَ العَقیمَ * ما تَذَرُ مِنْ شَیْء أتَتْ عَلَیْهِ إِلاّ جَعَلَتْهُ کالرَّمِیم). (ذاریات/41_42)

7_ (فَأخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ بِالحَقِّ فَجَعَلْناهُمْ غُثاءً فَبُعْداً لِلْقَومِ الظّالِمینَ). (مؤمنون/41)

8 _ (فإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عَاد وثَمُودَ). (فصلت /13)

7_ آنان را صدایی مهیب فرا گرفت. پس همگان را به صورت درختان خشکیده در آوردیم. قوم ستمگران از رحمت حق دور باد .

8_ پیامبر خدا به قریش بگو: اگر از فرمانهای خدا سر برتابید، من شما را به صاعقه ای مانند صاعقه قوم عاد وثمود بیم می دهم.

مستمر می داند. این قرینه خواهد بود که مقصود از «یوم» روز، در مقابل شب نیست، بلکه مقطعی از زمان است که بر عدد وارد در آیه نخست قابل تطبیق است. چنانکه می فرماید:(إِنَّا أرْسَلْنا عَلَیْهِمْ ریحاً صَرْصَراً فی یَوْمِ نَحْس مُستَمِرّ). (قمر/19) «باد شدیدی را در روزی که شومی آن استمرار داشت فرو فرستادیم.»

در آیه چهارم عامل هلاکت را «ریح عقیم» معرفی می کند، چنانکه می فرماید:

(وَ فی عَاد إذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ العَقیمَ * ما تَذَرُ مِنْ شَیْء أَتَتْ عَلَیْهِ إِلاّ جَعَلَتْهُ کَالرَّمیمِ)(ذاریات/41_42) «در مورد قوم عاد یاد آوری کن:بر آنان باد بی خیری را فرستادیم، بر هر چیزی که میوزید آن را به صورت شیئ بی جان وپوسیده ای در می آورد.»

تا اینجا عامل عذاب، باد «صرصر» یا باد «عقیم» معرفی شده است، ولی در آیات دیگر از «صیحه» و«صاعقه» نیز سخن گفته شده است، در مورد صیحه می فرماید: (فَأخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ بِالحَقِّ فَجَعَلْناهُمْ غُثاءً فَبُعْداً لِلْقَومِ الظَّالِمینَ). (مؤمنون/41) «آنان را صدایی مهیب فرا گرفت، پس همگان را به صورت درختان خشکیده در آوردیم قوم ستمگران از رحمت حق دور باد.»

در مورد «صاعقه» می فرماید: (فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عاد وَ ثَمُود). (فصلت/13) «اگر از دعوت من روی برتافتید، من شما را به صاعقه ای مانند صاعقه قوم عاد وثمود بیم میدهم.»

ولی با توجّه به اینکه لفظ «صرصر» در مورد بادهای شدید، گاهی سرد وگاهی گرم توأم با صدای مهیب به کار می رود. در این صورت آیاتی که در آنها کلمه «صرصر» به کار رفته، به صورت ضمنی بر صیحه نیز دلالت دارد واز آنجا که در این آیات از صاعقه نیز سخن به میان آمده است، ثابت می کند که آن باد، گرم وصاعقه زا بوده که گاهی از آن به «صرصر» وگاهی به «صاعقه» تعبیر آورده شده است وازاین

ص : 177

طریق، مجموع آیات وارد در کیفیّت عذاب آنان، جمع بندی شده ونتیجه می گیریم که: با وزیدن هشت روز باد داغ، تند ومهیب، قوم عاد هلاک ونابود شدند.

شگفت این است که این خیره سران، هنگامی که حرکت ابرها را در پرتو وزیدن مشاهده کردند، تصوّر نمودند بادی است که از نزول باران نوید می دهد. امّا غافل از آنکه این همان عذابی است که در نزول آن عجله می کردند، چنانکه می فرماید: (فَلَمّا رَأَوهُ عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِیَتِهِمْ قالُوا هذَا عارضٌ مُمْطِرُنا بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ ریحٌ فِیها عَذابٌ أَلِیمٌ * تُدَمِّرُ کُلَّ شَیء بِأَمْرِ رَبِّها فَأَصْبَحُوا لا یُری إِلاّ مَساکِنُهُمْ کَذلِکَ نَجْزِی الْقَوْمَ المُجْرِمینَ). (احقاف/24_25) «آنگاه که ابرهای در حال حرکت را در آسمان دیدند، گفتند: این ابر رحمت است، امّا نمی دانستند که این همان عذابی است که در نزول آن شتاب می کردند. بادی است که در آن عذاب دردناک است. همه چیز را به فرمان خدا نابود می سازد. سرانجام آنان نابود شدند وجز خانه های آنان چیزی باقی نماند، این چنین قوم گنه کار را کیفر می دهیم.»

سرانجام این باد مهلک، هر چند گنه کاران را نابود کرد، امّا هود وافراد با ایمان از آن جان به سلامت بردند; چنانکه می فرماید: (فَأنْجَیْناهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ بِرَحْمَة مِنَّا وَ قَطَعْنا دابِرَ الّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ ما کَانُوا مُؤمِنینَ). (اعراف/72) «هود وکسانی که با او بودند، از طریق رحمت خود، آنان را نجات دادیم وریشه کسانی که آیات ما را تکذیب می کردند بریدیم، در حالی که مؤمن نبودند.»(1)

ص : 178

کردند وما آنان را در زندگی دنیا نعمت بخشیدیم....»

همین طور که یاد آور شدیم، ثروت زیاد نخوت واستکبار آور است واستکبار نیز بزرگترین سدّ در برابر بینش عقل است; چنا نکه می فرماید: (فَأَمَّا عادٌ فَاسْتَکْبَرُوا فِی الأرْضِ بِغَیْرِ الحَقِّ) (فصلت/15).

سرانجام نتیجه می گیریم که، زندگیهای توأم با ترف،اسراف،استکبار وانکار آیات الهی، پدید آورنده عذابها وبلاهاست، ولی ممکن است شیوه بلا در این امّت، با شیوه آن در امّتهای پیشین متفاوت باشد.

ص : 180

مجموع محورهایی که قرآن در سرگذشت صالح مطرح می کند، عبارتند از:

1_ ویژگیهای قوم صالح (ثمود).

2_ محتوای دعوت وشیوه تبلیغ.

3_ معجزه بحث انگیز صالح.

4_ مخالفان وانگیزه های مخالفت.

5_ عذاب الهی یا واکنش مخالفت.

6_ نکته ها وعبرتها.

***

ص : 182

از آیات یاد شده استفاده می شود که قوم صالح پس از قوم عاد، نشو ونما پیدا کردند واز نظر تمدّن به جایی رسیده بودند که در زمینهای هموار، قصرها بنا کرده ودر کوهها نیز خانه هایی برای خود ساختند وشاید در فصل تابستان، در قصرها زندگی کرده ودر فصل زمستان به کوهها پناه می بردند، چنانکه می فرماید: (وَاذْکُرُوا إذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ عاد وَ بَوَّأکُمْ فِی الأرْضِ تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِها قُصُوراً وَ تَنْحِتُونَ الجِبالَ بُیُوتاً). (اعراف/74):«به یاد آرید که خداوند شما را جانشینانی پس از قوم عاد قرار داد ودر زمین مستقّر ساخت. در قسمتهای هموار زمین قصرهایی می سازید واز کوهها خانه هایی می تراشید.»

از سیاق آیات دیگر استفاده می شود که این گروه، در یک مقطع تاریخی قبل از لوط که معاصر ابراهیم بود، زندگی می کردند; به گواه اینکه در دو مورد (سوره اعراف وشعراء) پس از بیان سرگذشت قوم ثمود، سرگذشت قوم لوط را مطرح می کند (1) ودر یک مورد (سوره هود) پس از بیان سرگذشت قوم ثمود، جریان نزول فرشتگان بر ابراهیم را یاد آور می شود. سیاق ا(2)ین آیات می رساند که این گروه، در یک مقطع تاریخی پیش از ابراهیم ولوط به سر می بردند. از این رو صالح در حلقه رسولان، حلقه سوّم را تشکیل می دهد.

باز از آیات یاد شده استفاده می شود که سرزمین آنان، موسوم به «حجر» بود; چنانکه می فرماید: (وَ لَقَدْ کَذَّبَ أصْحابُ الْحِجْرِ الُمرْسَلینَ)(حجر/80) «ساکنان سرزمین حجر، پیامبران را تکذیب کردند.»

مفسران گفته اند: صالح تنها پیامبری بود که برای این قوم برانگیخته شده بود، ولی چون همه پیامبران برنامه واحدی دارند، تکذیب یکی به منزله تکذیب دیگران است. از این رو در جای دیگر می فرماید:(کَذَّبَتْ ثَمُودُ المُرْسَلینَ)(شعراء/

ص : 184

141) وباز می فرماید:(کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ)(1) (قمر/23) وباز در این مورد در آینده سخن خواهیم گفت.

مفسّران، این قوم را از اقوام عرب دانسته وبه اصطلاح «عرب بائده» می نامند، یعنی:«نابود شده» .در مقابل عربی که پس از ابراهیم، نشو ونما کرده وبه دو گروه «فحطانی» و«عدنانی» تقسیم شدهاند. یمنی ها را قحطانی وحجازی ها را عدنانی می نامند.

از اینکه آنان را جانشینانی در زمین، پس از قوم عاد قلمداد می کند، طبعاً باید منطقه «حجر» در سرزمینهای عرب باشد، می فرماید:(إذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ عاد). با این بیان می توان حدس زد که سرزمین آنان، نزدیک سرزمین عاد بوده که از وضع آنان کم وبیش آگاه بوده اند. از این رو صالح آنان را از گرفتاری به چنین سرنوشت شومی بیم می دهد، سرزمین قوم هود «احقاف» بوده (2) واحقاف نیز سرزمینی عربی واقع در شمال «حضر موت» وشرق «عمان» است ; طبعاً باید سرزمین ثمودیان نیز مجاور این مناطق باشد. بویژه قرآن یاد آور می شود که سرزمین آنان برای مردم عصر رسالت، مشهود ومعروف است وشاید در سفرهای خود به شام وحجاز از کنار آن عبور کرده واگر افراد آگاهی بودند، از آن عبرت می گرفتند، چنانکه می فرماید:(فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خاوِیَةً بِما ظَلَمُوا إنَّ فی ذلِکَ لآیَةً لِقَوْم یَعْلَمُونَ). (نمل/52) «این خانه های فرو پاشیده آنهاست که به خاطر ستمگری، به این حالت در آمده است ودر این سرگذشت برای دانایان نشانه است.»

وسیله زندگی آنان کشاورزی وباغداری بود وآیه می رساند که در آن سرزمین، باغها وکشتزارها ونخلستانهایی وجود داشته است. چنانکه می فرماید:(أَتُتْرَکُونَ فی ما هیهُنا آمِنینَ * فی جَنَّات وَ عُیُون * وَ زُرُوع وَنَخْل طَلْعُها هَضیمٌ). (شعراء/146_

ص : 185

148) «آیا گمان می کنید در این جهان، با این نعمتهایی که خدا داده است در امانید واز مرگ وعذاب رها می شوید. در میان این باغها وچشمه ها وکشتزارها ونخلی که شکوفه های لطیف دارد، باقی می مانید؟.»

از درگیری که میان صالح ومخالفان در مورد آب رخ داد، روشن می شود که زراعت وبهره گیری از آب، نقش مهمّی در زندگی آنان داشته است ومشروح آن خواهد آمد.

***

وَ لاتُطیعُوا أَمْرَ المُسْرِفینَ * الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الأرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ). (شعراء/142_ 145،151_ 152)

2_ ناگفته پیداست که بت پرستی به دور از بی تقوایی نخواهد بود، خصوصاً اگر همراه با انکار معاد باشد وچنانکه خواهیم گفت، قوم صالح منکر معاد نیز بودند. از این جهت وی آنان را به تقوا وپرهیزگاری دعوت کرده، می فرمود:(أَلا تَتَّقُونَ)، (فَاتَّقُوا اللّهَ وَ أَطیعُونِ).

3_ از آیات یاد شده، استفاده می شود که قوم صالح، هم مفسد بودند وهم از مفسدان پیروی میکردند وصالح آنان را از این شیوه نادرست باز داشته، می گفت: (وَ لا تَعْثَوْا فِی الأرْضِ مُفْسِدینَ)، و( لاتُطیعُوا أمْرَ الْمُسْرِفینَ * الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الأرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ). (شعراء/151_152): «از دستور اسراف کاران پیروی نکنید، آنان که در زمین دست به تباهی زده ومصلح نیستند.»

او در ایفای رسالت خود از شیوه های خاصّی استفاده می کرد:

الف: یاد آوری سرگذشت عبرت انگیز قوم عاد که برای آنان تا حدودی مشهود بود; یعنی اگر شما نیز راه آنان را بروید وپیامبر خود را تکذیب کنید، به سرنوشت آنان دچار خواهید شد; چنانکه می فرماید:

(فَاذْکُرُوا إذْ جَعَلَکُمْ خُلَفاءَ مِنْ بَعْدِ عاد). (اعراف/74): «به یاد آرید که شما پس از قوم عاد، جانشینان آنان در روی زمین می باشید.»

ب: یاد آوری نعمتهای الهی که لازمه آن سپاسگزاری از خداوند است، نه روی گردانی از او، چنانکه می فرماید:(فَاذْکُرُوا آلاءَ اللّهِ)(اعراف/74) وباز می فرماید:(هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الأرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فیها فَاسْتَغْفِِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبّی قَریبٌ). (هود /61): «شما را از خاک آفرید وبر آباد نمودن آن توانا ساخت. با وجود چنین نعمت افزون، شایسته است او را بپرستید نه بتها را واز کردارهای گذشته خود استغفار کنید وبه سوی او بازگردید، پروردگار من نزدیک به شما وپذیرنده درخواست شماست.»

ج: صالح بسان دیگر پیامبران، نشانه اخلاص خود را در دعوت، مزد

ص : 188

وپاداش نطلبیدن برای تبلیغ خود می داند واین شعاری است که همه پیامبران به دنبال آن بودند. می فرماید:(وَ ما أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْر إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلی رَبِّ الْعالَمینَ). (شعراء/145)

***

دوّم بود.

از نظر اصول مادّیگری تبدیل خاک وسنگ به جاندار، یا بیرون کشیدن یک موجود زنده از دل صخره ها امکان پذیر نیست، ولی از نظر خداشناسان که قدرت خدا را فوق این قوانین می دانند، کار آسانی می باشد.

حضرت صالح به درخواست آنان جامه عمل پوشانید وبه آنان هشدار داد که کرامت معجزه را رعایت بکنند وبا این حیوان به سان دیگر حیوانات رفتار نکنند وتصوّر ننمایند که هر نوع تجاوز به حریم آن، مثل تجاوز به سایر دامهاست; بلکه چون این شتر آیت خاصّ الهی است(هر چند همه موجودات جهان آیت ونشانه وجود او می باشند) از حرمت وکرامت خاصّی برخوردار می باشد، چنانکه می فرماید: (قَدْ جاءَتْکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ هذِهِ ناقَةُ اللّهِ لَکُمْ آیَةً فَذَرُوها تَأْکُلْ فی أَرْضِ اللّهِ وَ لا تَمَسُّوها بِسُوء فَیَأخُذَکُمْ عَذابٌ أَلیمٌ). (اعراف/73):«برهان روشنی از جانب پروردگارتان به سوی شما آمده است، این ناقه الهی آیتی است برای شما، او را رها کنید تا در سرزمین خدا بچرد وبا او رفتار بد نداشته باشید تا شما را عذاب دردناک فرا نگیرد.»

ودر آیه دیگر می فرماید:(إنّا مُرْسِلُوا النّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَ اصْطَبِرْ). (قمر/27)

«ما ناقه را به عنوان آزمایش برای آنان می فرستیم، مراقب کار آنان بوده وشکیبا باش.»

اوّل مجهّز به معجزه بود، شیوه بیان به گونه دیگر بود. چنانکه در داستان حضرت موسی_علیه السّلام_ به گونه دیگر است، می فرماید:(إذْهَبا إلی فِرْعَونَ إِنَّهُ طَغَا... قَدْ جِئْناکَ بِآیَة مِنْ رَبِّکَ وَ السَّلامُ عَلی مَنِ اتَّبَعَ الهُدی). (طه/43_47): «به سوی فرعون طغیانگر بروید... بگویید ما از طرف پروردگارت آیت و معجزه ای آورده ایم، درود بر پیروان هدایت.»

همچنین از آیه سوره شعراء استفاده می شود که حضرت صالح، موقعی دست به اعجاز زد که آنان خواهان معجزه شدند، چنانکه می فرماید:(ما أنْتَ إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُنا فَأتِ بِآیَة إِنْ کُنْتَ مِنَ الصّادِقینَ)(شعراء/154): «تو بشری مانند ما هستی اگر راست می گویی معجزه ای بیاور.»

آفرینش ناقه از دل کوه، معجزه ای الهی و زندگی او نیز مایه آزمایش بود; زیرا خدا به صالح فرمان داد که به آنان بگوید: آب چشمه روزی از آنِ قوم صالح وروز دیگر مخصوص ناقه باشد واز اینکه او آب یک روز را به خود اختصاص می دهد، نگران نشوند ونسبت به او سوء قصد نکنند، زیرا این دستور به عنوان آزمایش است وهر نوع امتحان وآزمون در انسان یک نوع ایجاد ضیق می کند ودر غیر این صورت مایه امتحان نخواهد بود. چنانکه می فرماید:(هذِهِ ناقَةٌ لَها شِرْبٌ وَلَکُمْ شِرْبُ یَوْم مَعْلُوم * وَ لا تَمَسُّوها بِسُوء فَیَأْخُذَکُمْ عَذابُ یَوْم عَظیم). (شعراء/155_156): «این ناقه ای است که برای او سهم یک روز وبرای شما سهم روز دیگر از آب است. با او رفتار بد نکنید، مبادا دچار عذاب عظیم روز بزرگ شوید.»

مقصود از تخصیص یک روز آب به شتر چیست؟ آیا واقعاً او همه آب یک روز چشمه را می خورد ویا اینکه به مقدار یک حیوان عادی آب می نوشید؟ معلوم نیست امّا مقرّر بود که قوم صالح، در آن روز که سهم شتر است، از آب چشمه بهره نبرند ودر آیه دیگر می فرماید:(وَنَبِّئْهُمْ أَنَّ الماءَ قِسْمَةٌ بَیْنَهُمْ کُلُّ شِرْب مُحْتَضِرٌ). (قمر/28): «به آنان اطلاع بده که آب میان آنان دو قسمت می شود، صاحب هر

ص : 192

سهمی در وقت خود حاضر می باشد.»

باز می فرماید:(فَقالَ لَهُمْ رَسُولُ اللّهِ نَاقَةَ اللّهِ وَ سُقْیاها)(شمس/13): «رسول خدا به آنان گفت: مبادا به ناقه خدا نزدیک گردید ومزاحم شرب او شوید.»

از مجموع این آیات، به دست آمد که معجزه اقتراحی صالح شتری بود که به صورت غیر عادی آفریده شده وزندگی او برای قوم صالح مایه آزمایش بود; تا ثابت کنند در راه اطاعت خدا چه مقدار حاضرند از منافع مادی خود بگذرند. این نکته در صورتی روشن می شود که بدانیم آب در این منطقه، از ارزش والایی برخودار بوده است وچشم پوشی از آب یک چشمه، به مدت پانزده روز در یک ماه، برای فرد کشاورز، کار آسانی نیست.

ظاهر آیات یاد شده، نشان می دهد که صالح _علیه السّلام_ یک معجزه، بیش نداشته است. ولی از برخی آیات تنوع آن استفاده می گردد،آنجا که می فرماید:(وَلَقَدْ کَذَّبَ أصْحابُ الْحِجْرِ الْمُرسَلینَ * وَ آتَیْناهُمْ آیاتِنا فَکانُوا عَنْها مُعْرِضینَ). (حجر/80_81): «ساکنان سرزمین حجر رسولان را تکذیب کردند وما دلایل ومعجزات خود را به آنان (رسولان) دادیم. ولی ساکنان حجر از آنها سربرتافتند.»

هرگاه بگوییم مقصود از «مرسلین» تنها«صالح» است وعلّت اینکه به جای مفرد صیغه جمع آمده است، چون تکذیب صالح، تکذیب همه مرسلین است; در این صورت مفاد آیه دوّم این خواهد بود که صالح _علیه السّلام_ معجزه های دیگری نیز داشته است.

ولی هرگاه بگوییم مقصود از مرسلین، پیامبرانی است که برای هدایت این قوم برانگیخته شده بودند، ولی قرآن فقط نام یکی را ذکر نموده است، در این صورت تعدد آیات، به خاطر تعدد رسولان بوده است ودر نتیجه صالح، یک معجزه بیش نداشته است.

ص : 193

8_ (قالُوا تَقاسَمُوا بِاللّهِ لَنُبَیِّتَنَّهُ وَ أَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلیِّهِ ما شَهِدْنا مَهْلِکَ أَهْلِهِ وَ إِنَّا لَصادِقُونَ). (نمل/48_49)

9_ (کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ * فَقالُوا أَبَشراً مِنَّا واحِداً نَتَّبِعُهُ إِنَّا إذاً لَفی ضَلال وَسُعُر * أَ أُلْقِیَ الذِّکْرُ عَلَیْهِ مِنْ بَیْنِنا بَلْ هُوَ کَذّابٌ أَشِرٌ). (قمر/23_25)

نمیورزیدند.

8_ گفتند:سوگند یاد کنید، شبانه در کمین صالح وخانواده او بنشینید، آنگاه به ولی الدم او بگویید وقسم بخورید ما به هنگام قتل خانواده او در آنجا حاضر نبودیم وما راست گویانیم.

9_ قوم ثمود آیات خدا را تکذیب کردند وگفتند: آیا از بشری مثل خود پیروی کنیم؟ در این صورت ما در گمراهی سختی هستیم.

از آیات قرآن استفاده می شود که دعوت صالح، هر چند با مخالفت اکثریّت روبرو بوده، ولی اقلیّتی نیز به او ایمان آوردند وایمان این گروه کم، مخالفان را تحریک می کرد که در باره وی تبلیغ معکوس کنند، چنانکه می فرماید:

(وَلَقَدْ أرْسَلْنا إِلی ثَمُودَ أَخاهُمْ صَالِحاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ فَإِذَا هُمْ فَریقانِ یَخْتَصِمُونَ). (نمل/45): «به سوی قوم ثمود، برادرشان صالح را فرستادیم، آنان به دو گروه تقسیم شدند که با یکدیگر مجادله می کردند.»

طبعاً یکی از این دو گروه مؤمن ودیگری کافر بوده است(هر چند شمار کافران بیش از مؤمنان بود) وقرآن از نه گروه مفسد یاد می کند، طبعاً گروه دهم همان مؤمنان بوده اند; چنانکه می فرماید:

(وَ کَانَ فِی الْمَدینَةِ تِسْعَةُ رَهْط یُفْسِدُونَ فِی الأرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ). (نمل/48): «در شهر نُه قبیله بودند که در زمین پیوسته فساد می کردند و اصلاح نمیورزیدند.»

اکنون ببینیم شیوه مخالفت آنان چگونه بوده است.

آنان با ترفندهای خاصّی به مخالفت با صالح، برخاسته واز راههای یاد شده در زیر بهره می گرفتند:

1_ گاهی در نبوّت او اظهار شکّ می کردند، چنانکه می فرماید:

ص : 196

(وَ إنّنا لَفی شَکّ مِمَّا تَدْعُونا إلَیْهِ مُریب)(هود/62) «ما در آنچه که ما را به آن دعوت می کنی در شکّ می باشیم.»

صالح در مقابل اظهار تردید آنان،چنین می گوید: (یا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إنْ کُنْتُ عَلی بَیِّنَة مِنْ رَبّی وَ آتَانِی مِنْهُ رَحْمَةً فَمَنْ یَنْصُرُنی مِنَ اللّهِ إنْ عَصَیْتُهُ فَما تَزیدُونَنی غَیْرَ تَخْسیر). (هود/63) «صالح گفت:ای قوم من! اگر می دانید که من از جانب پروردگارم، دلیل وبرهانی دارم واز جانب او رحمتی به سوی من آمده است (چگونه مرا به مخالفت با او دعوت می کنید) چه کسی مرا کمک می کند. اگر با او مخالفت کنم؟ این پیشنهاد شما جز زیانکاری چیزی به دنبال ندارد.»

حاصل گفتار اینکه: اگر چه شما شکّ دارید، ولی من به حقانیّت راه خود یقین دارم وبرهان من مایه یقین من است. آدم شکّ دار را اعتراضی بر انسان صاحب یقین نیست.

2_ شگف_ت اینکه آنان در عین ادّعای شکّ، در صدد منحرف کردن گروه مؤمنان بودند; قرآن در این باره می فرماید: (قالَ المَلأُ الّذینَ اسْتَکْبَرُوا مِنْ قَوْمِهِ لِلّذینَ اسْتُضْعِفُوا لِمَنْ آمَنَ مِنْهُمْ أَتَعْلَمُونَ أَنَّ صالِحاً مُرسَلٌ مِنْْ رَبِّهِ قالُوا إنّا بِما أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ)(اعراف/75) : «اشراف مستکبر از قوم او، به گروهی از مستضعفان که به صالح ایمان آورده بودند، گفتند: آیا شما می دانید که صالح رسول خداست؟ پاسخ دادند: ما به رسالت او ایمان داریم».

3_ گاهی نیز با تحریک عواطف صالح می خواستند بهره بگیرند وبه او می گفتند:

تو امیّد ما بودی چگونه اکنون از ما جدا شدی:(یا صالِحُ قَدْ کُنْتَ فینا مَرْجُوّاً قَبْلَ هذا). (هود/62)

4_ قوم صالح نیز بسان دیگر اقوام، راه وروش نیاکان خود را به رخ پیامبر الهی کشیده می گفتند:(أَتَنْهانا أَنْ نَعْبُدَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا)(هود/62) «چرا ما را از راه وروش

ص : 197

پدرانمان باز می داری؟».

5_ آنان از حربه مشهور مخالفان پیامبران، صالح را مسحور وعقل باخته معرّفی می کردند، چنانکه می فرماید:

(قالُوا إنَّما أنْتَ مِنَ المُسَحَّرینَ). (شعراء/153)

6_ گاهی او را به دروغگویی متهم می کردند.

7_ او را متکبّر وخود خواه می خواندند; چنانکه می فرماید:

(بَلْ هُوَ کَذّابٌ أشِرٌ) (قمر/25). خداوند در پاسخ آنان می فرماید:

(سَیَعْلَمُونَ غَداً مَنِ الکَذّابُ الأشِرُ) (قمر/26)

«فردا می فهمند که دروغگو وخودخواه کیست؟!»

8_ بشر بودن او را به رخ او می کشیدند. تو گویی بشر بودن او با رسالت الهی سازگار نیست واین مطلب در دو مورد، در آیات یاد شده آمده است:

الف:(ما أَنْتَ إلاّ بَشَرٌ مِثْلُنا). (شعراء/154)

ب: (أَبَشَراً مِنّا وَاحِداً نَتَّبِعُهُ). (قمر/24)

9_ احیاناً از فرط ریاکاری می افزودند: پیروی از شماها، جز ضلالت ودیوانگی نیست:(إِنَّا إذاً لَفِی ضَلال وَ سُعُر). (قمر/24)

10_ سرانجام از روی فریب کاری می گفتند:چه شد که از میان همه ما فقط وحی بر تو فرود آمد:(ءَ أُلْقِیَ الذِّکْرُ عَلَیْهِ مِنْ بَیْنِنا). (قمر/25)

همین طور که ملاحظه می نمایید، منطق واهی وسست آنان همان منطق اقوام پیشین، بود ودر سرگذشت پیامبران پیشین، در باره این نوع تهمتها به گونه ای سخن گفتیم.

***

ص : 198

5_ (قَالُوا تَقاسَمُوا بِاللّهِ لِنُبَیِّتَنَّهُ وَ أهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلیِّهِ ما شَهِدْنا مَهْلِکَ أهْلِهِ وَ إِنَّا لَصادِقُونَ * وَ مَکَرُوا مَکْراً وَ مَکَرْنا مَکْراً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ * فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عاقِبَةُ مَکْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْناهُمْ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِینَ * فَتِلْکَ بُیُوتُهُمْ خَاوِیَةً بِما ظَلَمُوا إِنَّ فی ذلِکَ لآیةً لِقَوم یَعْلَمُونَ * وَ أَنْجَیْنَا الّذینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ). (نمل/49_53)

6_ (وَ أمّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی فَأَخَذَتْهُمْ صَاعِقَةُ الْعَذابِ الهُونِ بِما کَانُوا یَکْسِبُونَ * وَ نَجَّیْنَا الَّذینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ). (فصلت/17_ 18)

7_ (وَ فِی ثَمُودَ إِذْ قیلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَتّی حِین * فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَأَخَذَتْهُمُ الصّاعِقَةُ وَ هُمْ یَنْظُرُونَ * فَمَا اسْتَطَاعُوا مِنْ قِیام وَ ما کَانُوا مُنْتَصِرینَ). (ذاریات/43_45)

8_ (فَنادَوْا صاحِبَهُمْ فَتَعَاطی فَعَقَرَ * فَکَیْفَ کَانَ عَذَابِی وَ نُذُرِ * إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ صَیْحَةً وَاحِدَةً فَکانُوا کَهَشیمِ الْمُحْتَظِرِ). (قمر/29_ 31)

9_ (فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطّاغِیَةِ). (حاقه/5)

10_ (کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَا * إذِ انْبَعَثَ أَشْقاها * فَقالَ لَهُمْ رَسُولُ اللّهِ نَاقَةَ اللّهِ وَسُقْیاها * فَکَذّبُوهُ فَعَقَرُوها فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاها * وَ لا یَخافُ عُقْباها). (شمس/11_15)

کنندگان را دوست ندارید.

2_ ناقه را پی کردند وبه آنان گفته شد، در خانه خود سه روز زندگی کنید(وپس از سه روز نابود می شوید) و این یک وعده قطعی الهی است، آنگاه که فرمان (عذاب) ما آمد، صالح وکسانی را که با او ایمان آورده بودند، با رحمت خود از عذاب آن روز نجات بخشیدیم، پروردگار تو نیرومند وتواناست وکسانی را که ستم کرده بودند، صیحه آسمانی آنها را گرفت ودر خانه های خود به روی افتاده و هلاک شدند، تو گویی اصلاً ساکن آنها نبودند. آگاه باش ثمود به پروردگار خود کفر ورزید از رحمت حق، دور باد قوم ثمود.

3_ صیحه آسمانی صبحگاهان آنان را گرفت کارهایشان، آنان را نجات نداد.

4_ ناقه صالح را پی کردند ولی پس از گذشتن شب، صبحگاهان پشیمان شدند. عذاب خدا آنان را گرفت ودر این کار برای عبرت گیرندگان آیت ونشانه ای است وبیشتر آنان مؤمن نبودند.

5_ به خدا سوگند یاد کردند که شبانه در کمین صالح واهلبیت او می نشینیم واو را می کشیم. آنگاه به ولی دم وی می گوییم ما از قتل خانواده او(وبه طریق اولی از قتل صالح بی خیریم) وما در این گفتار راستگو هستیم. آنان حیله ورزیدند، ما نیز حیله کردیم(نقشه آنان را خنثی ساختیم) در حالی که آگاه نبودند. بنگر چگونه سرانجام حیله آنان به کجا رسید. ما آنان وقومشان را هلاک کردیم. این خانه های فرو ریخته آنهاست آن هم به خاطر آنکه ستم کردند ودر این نشانه ای است برای گروهی که می دانند(می اندیشند)، وما آنان را که با ایمان وتقوا پیشه بودند نجات دادیم.

6_ امّا ثمود، ما آنها را به راه راست هدایت کردیم. کوری را بر بینائی مقدّم داشتند. صاعقه عذاب خوار کننده، به خاطر کارهایی که انجام می دادند، آنها را گرفت وافراد با ایمان وپرهیزگاران را نجات دادیم.

7_ آنگاه که به ثمود گفته شد تا وقت محدودی زندگی کنید (عبرت ونشانه

ص : 201

است). آنان از فرمان پروردگار خود سرپیچی کردند، در حالی که می نگریستند صاعقه آنان را فراگرفت و آنان نتوانستند برخیزند ومورد کمک قرار نگرفتند.

8_ قوم ثمود دوست خود را صدا زدند. او ناقه را پی کرد. بنگر چه شد عذاب وتهدیدهای من، ما صیحه ای بر آنان مسلّط کردیم وآنان به صورت گیاهان خشک در آمدند.

9_ امّا ثمود به خاطر طغیان نابود شدند.

10_ قوم ثمود به خاطر سرکشی، پیامبر ما را تکذیب کرد. آنگاه که شقی ترین وبدبخت ترین آنها برخاست(تا ناقه صالح را پی کند) صالح به آنان گفت: این ناقه خداست واین هم آبشخور آن، به آن نزدیک نشوید. او را تکذیب کردند و ناقه را پی نمودند به خاطر گناهان آنان عذاب خداوند آنها را فرار گرفت و نابود شدند.

عناد ثمودیان به آخرین مرحله رسید به تعبیر قرآن:(وَ عَتَوْا عَنْ أمْرِ رَبِّهِمْ) از حدّ تجاوز کرد. ناقه ای را که به عنوان معجزه از صالح خواسته بودند، پی کردند(کشتند); در حالی که صالح به آنان گفته بود که با آن بدرفتاری نکنند، زیرا نتیجه آن، نزول عذاب است.آنان نه تنها با معجزه او بدرفتاری کردند، بلکه نقشه قتل وی وخانواده اش را ریختند که شبانه در کمین باشند وخون او را بریزند واگر بستگان او در این باره چیزی گفتند، سوگند بخورند که آنان شاهد مرگ او نبودند.

قوم ثمود به نیّت پلید خود در باره ناقه جامه عمل پوشانید وقرآن این مطلب را در آیات متعدّد و به مناسبتهای گوناگون یاد آور شده است، چنانکه می فرماید: (فَعَقَرُوُا النَّاقَةَ وَ عَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ).(اعراف/77) «ناقه را پی کرده واز فرمان خدا تجاوز کردند».

ونیز می فرماید:(فَأمّا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطّاغِیَةِ). (حاقه/5) «قوم ثمود به خاطر طغیانشان نابود شدند».

ص : 202

وباز می فرماید: (کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاها * إِذِ انْبَعَثَ أَشْقاها * فَقالَ لَهُمْ رَسُولُ اللّهِ ناقَةَ اللّهِ وَسُقْیاها * فَکَذَّبُوهُ فَعَقَرُوها)(شمس/11_ 14): «قوم ثمود به خاطر سرکشی، پیامبر خود را تکذیب کرد. شقی ترین وبدبخت ترین آنان برخاست(تا ناقه صالح را پی کند)، صالح به آنان گفت: این ناقه خداست، بگذارید ومتعرض او وآبش نشوید، آنان گفتار او را تکذیب کرده وناقه را پی کرده وکشتند».

آنان در کشاکش پیاده کردن نقشه قتل صالح وخانواده او بودند که عذاب الهی به آنان مهلت نداد وخدا طرح آنان را چنین بیان می کند:(قالُوا تَقاسَمُوا بِاللّهِ لَنُبَیِّتَنَّهُ وَأهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِیِّهِ ما شَهِدْنا مَهْلِکَ أَهْلِهِ وَ إِنَّا لَصادِقُونَ) (نمل/49)

«گفتند: به خدا سوگند یاد کنید که شبانه در کمین او واهل بیت او، بنشینیم واو را بکشیم، آنگاه به «ولیّ دم» او بگوییم ما از قتل خانواده وی (وبه طریق اولی از قتل صالح) بی خبریم وما در این گفتار راستگو می باشیم».

در چنین شرایط بود که رسول خدا، آنان را از وقوع عذاب با خبر ساخت واو نیز قوم خود را از هلاکت بسیار نزدیک آگاهی داد وگفت: (فَقَالَ تَمَتَّعُوا فِی دَارِکُمْ ثَلاثَةَ أیّام ذلِکَ وَعْدٌ غَیْرُ مَکْذُوب) (هود/65) «صالح به آنان گفت:سه روز در خانه های خود زندگی کنید(بعد از سه روز) هلاکت شما قطعی است واین وعده حتمی خداست».

شقاوت وبدبختی آنان، به جایی رسیده بود که در مقابل تهدید صالح، گستاخی کرده وخواهان نزول عذاب بودند; چنانکه می فرماید:(وَقالُوا یا صالِحُ ائْتِنا بِما تَعِدُنا إِنْ کُنْتَ مِنَ الْمُرسَلینَ)(اعراف/77) «ای صالح اگر از پیام آوران می باشی، آنچه را که تهدید کردی بیاور».

ولی از آیه دیگر استفاده می شود که آنان پس از کشتن ناقه، نادم وپشیمان شدند، چنانکه می فرماید:(فَعَقَروُها فَأَصْبَحُوا نادِمینَ)(شعراء/157)

طبعاً آنان دو حالت مختلف داشتند، یکی خطر ناک و دیگری پشیمانی

ص : 203

وزبون; گستاخی آنان مربوط به پس از عمل وکشتن ناقه وندامت وپشیمانی آنان مربوط به رؤیت آثار عذاب بوده است. روایت نیز از ظهور نشانه های عذاب به تدریج گزارش می دهد.(1)

کیفیت نابودی آنان به عوامل مختلفی نسبت داده شده است:

1_ «رجفه» (لرزش شدید):(فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فی دارِهِمْ جاثِمینَ) (اعراف/78): «لرزش شدید آنان را فرا گرفت ودر خانه های خود هلاک شدند».

2_ «صیحه» (صدای مهیب):(فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ مُصْبِحینَ)(حجر/83) «بامدادان صدای مهیبی آنان را فرا گرفت».

وباز می فرماید:(إنّا أرْسَلْنا عَلَیْهِمْ صَیْحَةً واحِدَةً) (قمر/31) «ما یک صدای مهیبی بر آنان مسلّط کردیم».

3_ «صاعقه»:(فَأَخَذَتْهُمْ صاعِقَةُ العَذابِ الْهُونِ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ)(فصلت/17) «به خاطر اعمال ناروایشان آنان را صاعقه که عذاب خوار کننده است، فرا گرفت».

وباز می فرماید:(فَأخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ وَ هُمْ یَنْظُرونَ* فَمَا استَطاعُوا مِنْ قِیام وَ ما کانُوا مُنْتَصرینَ)(ذاریات/43_ 45): «صاعقه آنان را در حالی که بیدار بودند ومی نگریستند، فرا گرفت وآنان نمی توانستند از جای برخیزند ونه از جایی یاری می شدند».

در میان این آیات اختلافی وجود ندارد; زیرا اگر عذاب آنان به واسطه صاعقه آسمانی باشد، هم صدای مهیبی ایجاد می کندوهم در آن لرزش شدیدی به وجود می آورد. در حقیقت هر یک از این تعبیرها ناظر به بُعدی از عذاب الهی بوده که آنان را نابود کرد.

ص : 204

عذاب الهی فرود آمد، حسّ وحیات را از آنان گرفت وبه صورت گیاهان خشکی در آمدند که در آغل گوسفندان می ریزند، چنانکه می فرماید:(فَکانُوا کَهَشیمِ المُحْتَظِرِ) (قمر/31): «هشیم» در لغت عرب، گیاه خشکیده است و«محتظر» مکانی است که حیوانات را در آن جای می دهند; یعنی بدن آنان پس از نزول عذاب، چنان خشک شد که گویی گیاهی خشکیده در میان خانه های خود بودند; ولی در عین حال قرآن نجات گروه مؤمن را نادیده نگرفته ونجات آنان را چنین بیان می کند:(فَلَمّا جاءَ أمْرُنا نَجَّیْنا صالِحاً وَ الَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَة مِنَّا وَ مِنْ خِزیِ یَوْمِئذ إنَّ رَبَّکَ هُوَ القَوِیُّ العَزیزُ)(هود/66): «آنگاه که فرمان (عذاب) ما فرا رسید، صالح وافرادی را که به او ایمان آورده بودند از طریق رحمت خود از عذاب خوار کننده آن روز نجات دادیم. پروردگار تو عزیز وتواناست».

(وَ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ)(نمل/53)

ونیز می فرماید:(وَ نَجَّیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ) (فصلت/18): «افراد با ایمان که تقوا پیشه بودند را نجات دادیم».

صالح به بدنهای خشکیده آنان که روزگاری عرصه را بر او وپیروانش تنگ کرده بودند، نگاهی کرد وبه عنوان ابراز تنفر، سر از آنان برتافت و به آنان چنین خطاب کرد: (لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسالَةَ رَبّی وَ نَصَحْتُ لَکُمْ وَ لکِن لاتُحِبُّونَ النّاصِحینَ)(اعراف/79): «من رسالت پروردگارم را ابلاغ کردم وشما را پند دادم، ولی شما ناصحان را دوست نمی دارید».

***

ص : 205

(یا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُکُمْ رِسالَةَ رَبّی وَ نَصَحْتُ لَکُمْ وَلکِنْ لا تُحِبُّونَ النَّاصِحِینَ) (اعراف/79)

کسانی که فکر می کنند ارتباط ما با عالم برزخ قطع شد ویا برای مردگان حیاتی قائل نیستند، از طریق این آیه محکومند.

6_ نعمت ها ونقمت ها، سعادتها وشقاوتها، هر چند از جانب خدا تقدیر می شوند، امّا عمل نیز در این مورد تأثیر مستقیمی دارد; قرآن در مورد سرنوشت قوم ثمود می فرماید: (فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاهَا * وَلا یَخافُ عُقْباها)(شمس/14_15): «خداوند آنان را به خاطر گناهشان نابود کرد وعذاب، همه آنان را فرا گرفت وخدا از پیامد این کار، از کسی واهمه ندارد».

7_ قدرت وتوانایی الهی، نهایت پذیر نیست واو در دل آتش می تواند گروهی را زنده نگاه دارد وآسیبی به آنان نرسد; چنانکه مؤمنان را در صاعقه کشنده حفظ کرد وقرآن برای رساندن این نکته پس از بیان نجات گروه با ایمان چنین می فرماید:(إِنَّ رَبَّکَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ)(هود/66).

***

ص : 207

ص : 208

نحل دو بار، آیه:120، 123.

مریم سه بار، آیه های:41، 46، 58.

انبیاء چهار بار، آیه های:51، 60، 62، 69.

حج سه بار، آیه های:26، 43، 78.

شعراء یک بار، آیه: 69.

عنکبوت دو بار، آیه های:16، 31.

احزاب یک بار، آیه:7.

صافّات سه بار، آیه های:83، 104، 109.

ودر هر یک از سوره های یاد شده زیر:

ص، شوری، زخرف، ذاریات، نجم، حدید، ممتحنه، أعلی، یک بار به ترتیب در آیههای:45، 13، 26، 24، 37، 26، 4، 19.

پیش از آنکه به بیان سرگذشت خلیل الرّحمن بپردازیم، خوب است شخصیّت او را از نظر قرآن بررسی کنیم. قرآن کمترین پیامبری را بسان ابراهیم با صفات والایی ستوده وکمالات او را بیان کرده است.کافی است که بدانیم قرآن او را با صفاتی مانند «حَنیفاً»، «موقناً»، «صدیقاً»، «نبیّاً»، «عبداً»، «مؤمناً»، «محسناً»، «ذو قلب سلیم»، «اماماً» و «صالحاً» یاد کرده است واین صفات، در آیاتی که هم اکنون مطرح می کنیم، وارد شده در مجموع این آیات، شخصیّت والای او را به این شرح ترسیم می کند:

1_ او از نخستین دوران زندگی یک انسان رشید ، آگاه، خدا جوی وخدا پرست بود: (وَلَقَدْ آتَیْنا إبْرَاهِیمَ رُشْدَهُ مِنْ قَبْلُ وَ کُنَّا بِهِ عالِمینَ)(انبیاء/51): «ما پیش از موسی به ابراهیم مایه های هدایت (فطرت سالم وهدایتگر) داده بودیم و از (لیاقت وشایستگی) او آگاه بودیم».

2_ او در دنیا فردی برگزیده بود، ودر سرای دیگر، از صالحان می باشد:

ص : 210

(وَلَقَدِ اصْطَفَیْناهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الآخِرَةِ لَمِنَ الصّالِحِینَ)(بقره/130)

3_ او از روز نخست در صراط مستقیم توحید، بوده وشرک نورزیده است، چنانکه در پی مناظره با مشرکان وابطال عقیده آنان، چنین گفت: (إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمواتِ وَ الأرْضَ حَنیفاً وَما أَنَا مِنَ المُشْرِکینَ)(انعام/79)

4_ او از نظر کمال، به پایه ای رسید که ملکوت آسمانها وزمین را با دیده دل مشاهده کرد ودارای ایمان راسخ بود. مقصود از ملکوت، همان وابستگی این جهان به آفریدگار خویش میباشد: (وَکَذلِکَ نُرِی إبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمواتِ وَ الأرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ)(انعام/75)

5_ او پیامبری صدیق(در گفتار ورفتار)بود: (وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إبْرَاهیمَ إنَّهُ کَانَ صِدّیقاً نَبِیْاً)(مریم/41)

6_ او از بندگان مؤمن ونیکوکار خدا بود: (سَلامٌ عَلی إبْرَاهِیمَ * کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنینَ * إنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤمِنِینَ)(صافّات/109_ 111).

7_ او دارای قلب سلیم (پیراسته از شرک) بود:(إذْ جَاءَ رَبَّهُ بِقَلْب سَلیم) (صافات/84)

8_ از انسانهای نیرومند در عبادت وخیر رسان به مردم بود.

9_ از انسانهای با بصیرتی بود که در بینش او خطا وجود نداشت.

10_ از خلوص ویژه ای برخوردار و پیوسته به یادآور آخرت بود.

11_ از برگزیدگان بود.

12_ از نیکو کاران بود.

مجموع این صفات پنجگانه اخیر در آیات زیر آمده است: (وَ اذْکُرْ عِبادَنا إبْرَاهیمَ وَ إسحقَ وَ یَعْقُوبَ أُولِی الأیْدی وَالأبْصَارِ * إِنَّا أخْلَصْناهُمْ بِخالِصَة ذِکْریَ الدّارِ * وإنَّهُمْ عِنْدَنَا لَمِنَ المُصطَفَینَ الأخْیارِ)(ص/45_47).

13_ او پس از نیل به مقام نبوّت ورسالت به مقام امامت رسید حالا مقصود از

ص : 211

این امامت چیست وچگونه این مقام والاتر وبرتر از نبوّت ورسالت است؟ بحث دیگری لازم دارد (1):(وَ إذِ ابْتَلی إبْرَاهِیمَ رَبٌّهُ بِکَلِمَات فَأتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً) (بقره/124)

14_ او یکی از پیامبران اولی العزمی است که خدا از او در سوره های:احزاب آیه7،شوری آیه 13 واعلی آیه 18_ 19، یاد کرده است که برخی را ذکر می کنیم:(وَإذْ أخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ میثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوح وَ إبْرَاهیمَ وَ مُوسی وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیَمَ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ میثاقاً غَلِیظاً) (احزاب/7) «آنگاه که از پیامبران واز تو ونوح وابراهیم وموسی وعیسی بن مریم پیمان گرفتیم واز آنان پیمان شدیدی گرفتیم».

15_ او دارای صحیفه وکتاب آسمانی است: (صُحُفِ إبْرَاهِیمَ وَ مُوسی) (اعلی/19).

16_ او در مقام مناظره با بت پرستان، از برهان نیرومندی برخوردار بود که وسیله رفعت درجه او گردیده است:

(وَ تِلْکَ حُجَّتُنا آتَیْناها إِبْرَاهِیمَ عَلی قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجَات مَنْ نَشاءُ إِنَّ رَبَّکَ حَکِیمٌ عَلِیمٌ) (انعام/83): «آنچه از مناظره ابراهیم با بت پرستان شنیدید(که بعداً تفسیر آن خواهد آمد) دلیل وبرهان ما بود که به ابراهیم داده یم. درجه هر کس را بخواهیم بالا می بریم. پروردگار تو حکیم وتواناست(بی جهت مقام کسی را بالا نمی برد)».

17_ به خاطر این صفات برجسته بود که، خدا در باره او وبرخی از ذریّه وی می فرماید: (وَ مِنْ آبَائِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ إِخْوَانِهِمْ وَ اجْتَبَیْناهُمْ وَ هَدَیْناهُمْ إِلی صِرَاط مُسْتَقیم) (انعام/87): «از نیاکان وفرزندان وبرادران این پیامبران (سابق الذّکر)، افرادی را برتری بخشیدیم وبرگزیدیم وبه راه راست هدایت کردیم».

ص : 212

مفادّ آیه در صورتی به طور روشن تفسیر می شود که بدانیم، محور بحث از آیه 83تا 87 دراین سوره، ابراهیم است. طبعاً این گزینش وهدایت، به طریق اولی ابراهیم را شامل می باشد.

18_ در عصر رسول خدا صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم هر یک از گروه یهود ونصارا، ابراهیم را از آن خود می دانستند. قرآن در ردّ این پندار یاد آور می شود که: «ابراهیم نه یهودی بود ونه نصرانی. او انسانی یکتا پرست ومسلمان بود و می افزاید که: شایسته ترین افراد به ابراهیم کسانی هستند که در طول این مدّت از زمان وی، از او پیروی کردند وهمچنین شایستهترین فرد نسبت به او، پیامبر اسلام وافراد با ایمان هستند که در هدف وراه او گام برمی دارند». در این صورت یهود ونصارا نباید او را از خود بدانند، زیرا ارتباط فکری وروحی با او ندارند. او موحّد بود واین گروه راه شرک را می پیمایند: (ما کَانَ إِبْرَاهِیمُ یَهُودِیّاً وَ لانَصْرَانِیّاً وَ لکِنْ کَانَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ ما کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ * إنَّ أَوْلَی النَّاسِ بِإِبْرَاهِیمَ لَلَّذِینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبیُّ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ اللّهُ وَلِیُّ المُؤمِنینَ) (آل عمران/67_ 68)

این آیات که ما به صورت گذرا به آنها نظر افکندیم، می تواند بیانگر مقام شامخ این پیامبر بزرگ الهی باشد که قافله پویندگان راه توحید پس از نوح، به او منتهی می گردند واز او الهام میگیرند.

***

ص : 213

را بت وبت پرستی فرا گرفته بود.حتّی نزدیکترین فرد به او(آزر) نیز بت پرست بود. جریان طبیعی ایجاب می کرد که او اصلاح را از درون خانه خویش آغاز کند ونزدیکترین فرد به خود را هدایت نماید. آنگاه سراغ توده ها برود واو نیز چنین کرد. ودر دعوت خود بر کوری وکری بتها تکیه کرده وپرستش آنها را یک نوع پرستش شیطان دانست وگفت:

( إذْ قَالَ لأبیهِ یا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا یَسْمَعُ وَ لا یُبْصِرُ وَ لا یُغْنِی عَنْکَ شَیئاً * یا أَبَتِ إنّی قَدْ جاءَنی مِنَ العِلْمِ ما لَمْ یَأتِکَ فَاتَّبِعْنی أهْدِکَ صِرَاطاً سَوِیّاً)(مریم/42_43): «به یاد آر آنگاه که ابراهیم به آزر گفت: چرا چیزی را می پرستی که نمی بیند ونمی شنوند واز تو رفع نیاز نمی کند؟ پدرجان! دانشی به من داده شده که تو از آن بی بهره ای. از من پیروی کن تا تو را به راه راست هدایت کنم».

ابراهیم بت پرستی را نوعی پرستش شیطان تلقی می کرد، زیرا شیطان است که انسان را گمراه می کند; سپس او را از عذاب خدا هشدار داد وگفت: (یا أبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّیْطانَ إِنَّ الشَّیْطانَ کَانَ لِلرَّحْمنِ عَصِیّاً * یا أبَتِ إنّی أخافُ أنْ یَمَسَّکَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ فَتَکُونَ لِلشَّیْطَانِ وَلِیّاً)(مریم/44_45): «پدر! شیطان را پرستش نکن، شیطان برای خدا فردی نافرمان است. پدرجان! من از آن میترسم که عذابی از جانب خدا به تو برسد وتو همنشین شیطان باشی».

منطق قوی ونیرومند ابراهیم در گوش «آزر» فرو نرفت و در جلوگیری از بت پرستی وی مؤثّر نیفتاد وبه جای فکر واندیشه در گفتار ابراهیم، وی را تهدید به رجم کرد واین شیوه مستمرّ جاهلان با متفکّران ومصلحان است، چنانکه می گوید:(قَالَ أَرَاغِبٌ أنْتَ عَنْ آلِهَتِی یا إبْرَاهِیمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لأرْجُمَنَّکَ وَ اهْجُرْنی مَلِیّاً)(مریم/46): «آزر گفت:( ابراهیم مرا از خدایانم باز می داری؟ اگر از دعوت خود دست برنداری، تو را سنگسار می کنم و تو ای ابراهیم مدتی از من دور شو».

در مقابل منطق خشن آزر، خلق وخوی ابراهیم را بشنوید. او در پاسخ چنین

ص : 217

گفت: (قَالَ سَلامٌ عَلَیْکَ سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبّی إِنَّهُ کَانَ بِی حَفِیّاً * وَ أعْتَزِلُکُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِوَ أَدْعُوا رَبّی عَسی أَلاّ أَکُونَ بِدُعَاءِ رَبّی شَقِیّاً) (مریم/47_ 48): «ابراهیم گفت: سلام ودرود بر تو، من از پروردگارم برای تو طلب آمرزش می کنم. او نسبت به من مهربان است. ولی در عین حال از شما واز آنچه که جز خدا می خوانید، دوری می جویم وخدایم را می خوانم. امید است که با پرستش ودعوت پروردگارم بدبخت نباشم».

نمایند، نه اینکه به کلّی از او روی گردان شوند».

در اینجا نکته ای تاریخی وجود دارد که مسلمانان عصر رسالت، علاقه مند بودند که در باره پدران وماداران مشرک خود که غالباً در قید حیات نبودند، طلب آمرزش کنند ودستاویز آنان بر این درخواست، استغفار ابراهیم نسبت به پدر خود بود.

قرآن این مقایسه را نمی پذیرد ومی فرماید:استغفار ابراهیم در صورتی تحقّق پذیرفت که به هدایت او امید داشت. به عبارت دیگر دست از او نشسته بود. آنگاه که از او مأیوس گشت، دیگر طلب آمرزش ننمود; در حالی که شما مسلمانان در باره افرادی طلب آمرزش می کنید که مشرک از جهان رفته اند ویا کوچکترین امیدی به هدایت آنان نیست.

پیامبر باشد؟!

این دو مشکل را می توان از طریق دیگر، حلّ کرد وآن اینکه:کلمه «اب» با کلمه «والد» در لغت عرب فرق روشنی دارد. واژه نخست، در غیر پدر حقیقی نیز به کار می رود; درحالی که کلمه والد فقط در پدر حقیقی به کار رفته است.مانند اینکه، یعقوب از فرزندان خود پرسید که پس از درگذشت من چه کسی را می پرستید؟ یعنی آیا از خطّ توحید منحرف می شوید یا نه؟ در پاسخ گفتند:(قالُوا نَعْبُدُ إِلهَکَ وَ إِلهَ آبائِکَ إبْراهیمَ وَ إسْماعِیلَ وَ إسْحقَ إلهاً وَاحِداً وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ) (بقره/133): «فرزندان یعقوب گفتند:خدای تو وخدای پدرانت ابراهیم واسماعیل واسحاق را که همان خدای یکتاست می پرستیم وما همگی تسلیم او می باشیم».

دراینجا می بینیم که فرزندان یعقوب، اسماعیل را نیز جزو پدران خود خوانده اند; در حالی که عموی آنان بوده است. ولی این توسعه در لفظ «والد» نیست و این لفظ در همان معنای پدر واقعی، به کار می رود وتمام تعبیرهای قرآن در مورد آزر، واژه «اب» است، نه «والد» بنابراین هیچ بعید نیست که مراد از «اب» در این موارد، سرپرست او باشد، مانند عمو ودایی.

چیزی که این مطلب را قطعی می سازد، استغفار ابراهیم برای او در هنگام جوانی وسکونت در بابل می باشد.وقتی وضع او روشن شد، از همان روز پیش از مهاجرت به فلسطین، با او قطع رابطه کرد وطلب آمرزش ننمود.

در حالی که در آیه دیگر می بینیم، ابراهیم در دوران پیری وفرتوتی در باره والد خود دعا وطلب آمرزش می نماید; چنانکه می فرماید:

(رَبَّنَا اغْفِرْ لی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤمِنینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ)(ابراهیم/41): «پروردگارا !من وپدر ومادرم ومؤمنان را روز برپایی حساب بیامرز».

استدلال با این آیه در صورتی روشن می گردد که دو مطلب را در نظر بگیریم:

1_ او از خدا برای پدر خود وقتی درخواست آمرزش می کند که قبلاً اسماعیل

ص : 220

ومادرش را، در کنار خانه خدا جای داده ودر باره آنان چنین دعا کرده بود: (رَبَّنا إنّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِواد غَیْرِ ذِی زَرْع...)(ابراهیم/37) «پروردگارا من ذریه خود را در سرزمین بدون گیاه، جای دادم...».

2_ خدا در دوران پیری به او فرزندانی به نام اسماعیل واسحاق لطف کرد، چنانکه میگوید:(اَلْحَمْدُ للّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَی الْکِبَرِ إِسْمَاعِیلَ وَ إسْحقَ...)(ابراهیم/39):«ستایش خدایی را که در دوران پیری، به من اسماعیل واسحاق را لطف کرد».

با توجّه به اینکه ابراهیم از «آزر» در همان «بابل» در دوران جوانی، قطع رابطه کرد ودیگر در حقّ او استغفار ننمود واز طرف دیگر، در دوران پیری پدر و مادر خود را دعا می کند وطلب آمرزش می نماید، می توان حدس زد که آزر بت پرست مطرود در دوران جوانی، غیر از پدر مورد علاقه او بود که تا پایان عمر، در حقّ او طلب آمرزش می کرد.

با توجه به این دو اصل، هم مشکل اختلاف اسم پدر ابراهیم، در قرآن وتورات (هر چند تورات کنونی ارزش واعتبار ندارد) وهم مشکل بت پرست بودن پدر پیامبری مانند ابراهیم حل می شود.

***

ولی اجمالاً یاد آور می شویم که فطرت خدا جویی بر همه انسانها حاکم بوده وهست. چیزی که هست، فطرتهای هدایت یافته، به خدای واقعی رو آورده واز این خط منحرف نمی شوند، ولی فطرتهای هدایت نیافته، مجاز را به جای حقیقت، بنده را به جای خدا می پرستند، ودر حقیقت همه بت پرستان جهان به سائقه فطرت خواهان خدا هستند، ولی چون معلّم دانا وبیدار کننده ای ندارند، در پیمودن راهِ فطرت، در نیمه راه وا می مانند ومخلوق را به جای خالق می پرستند وتصوّر می کنند که پرستش مخلوق، انسان را از پرستش خالق بی نیاز می سازد. نکته مهم اینجاست که باید دید اشتباه بت پرستان در کجا بوده ورشته فطرتشان در کجا کور شده است؟

تاریخ بت پرستی حاکی است که در جهان آفرینش، مسئله توحید ذات واجب الوجود مورد انکار نبوده بلکه آفریدگار جهان در نظر همه همان خدای یکتا بوده است.(1) در این صورت شایسته بود که خدای آفریدگار جهان مورد ستایش قرار گیرد اما چیزی که آنان را از پرستش خدای جهان باز می داشت، این بود که در مراتب دیگر توحید دچار شرک می شدند و تصوّر می کردند که خدا جهان را آفرید ولی ربوبیت وتدبیر جهان ویا قسمتی از آن را به موجوداتی مانند: ستاره، ماه وخورشید داده است. از این رو آنان را«ربّ» جهان می پنداشتند نه خالق آن، وربّ در لغت عرب، به معنای صاحب است، وصاحب باغ، مزرعه ، حیوان وجاندار، خالق آن نیست، امّا سرنوشت آنها در دست اوست. در حقیقت نقش رب همان نقش تدبیر وکارگردانی است. از این جهت خواهیم دید که ابراهیم در مناظره خود از لفظ ربّ بهره می گیرد، نه از لفظ «اللّه» یا «خالق»... ویا حتّی «اله» واین خود می رساند که بت پرستان بابل، از نظر توحید ذات، وحدت واجب الوجود وخالق جهان، کاملاً موحد بودند ولی در مراتب پایینتر یعنی توحید در ربوبیت وتدبیر وکارگردانی، شرک میورزیدند وبه دنبال شرک در ربوبیت، دچار شرک در عبادت

ص : 222

نیز می شدند. ابراهیم نیز در منطق ومناظره خود، ربوبیت وتدبیر آنان را، باطل می کند وثابت می نماید که این اجرام آسمانی ناتوان تر از آنند که ربّ ومدبّر وکارگردان زمین وانسانهای موجود در آن باشند.

توضیح برهان ابراهیم در ضمن بیان چند مطلب:

1_ باید دید مقصود ابراهیم، از این برهان چیست؟آیا مقصود او این است که ستاره، ماه وخورشید، خالق وآفریدگار جهان نیست، یا مقصود او این است که این موجودات ممکن، مخلوق ووابسته به خالق جهان، نمی توانند مدبّر وکارگردان موجودات زمینی باشند که یکی از آنها خود انسان است؟

از برخی تفاسیر استفاده می شود که گم شده قوم ابراهیم مسئله نخست بوده است، یعنی آنان چنین می اندیشیدند که این اجرام آسمانی همان واجب الوجود وآفریدگارند. از این رو برهان ابراهیم را چنین تفسیر می کنند که او در مراحل سه گانه، افول وغروب این اجرام را گواه بر امکان وحدوث آنها دانسته است; زیرا افول وغروب، یک نوع تغییر ودگرگونی در موجودات است وتغییر ودگرگونی، نشانه امکان وحدوث می باشد. اگر این اجرام واجب الوجود بودند، دگرگونی که مساوی با زوال ذات یا حالت است، به آنها راه نمی یافت وبه تعبیر فلاسفه، واجب الوجود نمی تواند ممکن وحادث باشد. (1)

ولی باید گفت که شیوه برهان ابراهیم، ناظر به چنین فرضیه ای نیست. او به گواه اینکه بر عنوان «ربّ» تکیه می کند، در باره تدبیر وکارگردانی این موجودات سخن می گوید، نه خالقیت و واجب الوجود بودن آنها ومی خواهد افول وغروب آنها را گواه بر این بگیرد که آنها حدّ بر جهان وانسان نیستند وهرگز نظری به خالق جهان ویا خدای واجب الوجود آنها نیست. از این رو باید برهان ابراهیم را به شیوه ای دیگر تفسیر کرد.

علّت این اشتباه آن است که قسمتی از مفاهیم قرآنی، مانند:«الِه»، «ربّ»، «تدبیر» و«عبادت» درست تبیین نشده وغالباً مفسران از کنار این مفاهیم به سادگی

ص : 225

گذشته اند وحتّی در بسیاری از تفاسیر وکتابهای کلامی، مراتب توحید به نحو روشن تشریح نشده، سهل است که توحید در تدبیر، به توحید در خالقیت اشتباه شده است، چنانکه توحید در حاکمیت، به توحید در تقنین مخلوط گردیده است.

2_ باید برهان ابراهیم را در باره ابطال ربوبیت این اجرام پیاده کرد وروح برهان پیوستگی رابطه تکوینی مدبر با چیزی که تدبیر آن را به عهده گرفته، می باشد. انسان در حیات وپرورش خود در هر آن ولحظه ای بی نیاز از مدبّر نیست وفیض این مدبّر باید در تمام لحظات وآنات به او برسد، در غیر این صورت چراغ حیات انسان وزمین خاموش می شود. یک چنین نیاز ممتد، در گرو حضور پیوسته مدبر وحفظ رابطه دایمی اوست واین در صورتی است که او پیوسته حاضر وناظر بوده، غروب وافول نداشته باشد، در غیر این صورت مورد تدبیر قادر به ادامه حیات نبوده وچراغ زندگی او خاموش خواهد شد.

ما می بینیم، ستاره وماه وحتّی خورشید در بخشی از زمان نور افشان بوده ورابطه او با انسان محفوظ است، ولی آنگاه که افول می کند، رابطه او به کلی قطع می شود. در این شرایط چگونه می توان او را مدبّر انسان دانست که نیاز پیوسته به ربّ خود دارد.

موقعیت این سه ستاره، موقعیت واجب الوجود نیست که در باره او حضور وغیاب متصور نباشد، بلکه پیوسته با ممکنات همراه است:(وَ هُوَ مَعَکُمْ أیْنَما کُنْتُمْ) (حدید/4) بلکه شرط تدبیر این اجرام به حکم مادی وجسمانی بودن، این است که حضور آنان نسبت به مورد تدبیر محفوظ باشد، در غیر این صورت رابطه آن دو، از هم قطع شده و تدبیر امکان پذیر نخواهد بود.

اکنون که این اجرام نسبت به انسان وموجودات زمینی حضور مطلق ومستمر ندارند، نمی توانند مدبّر آنها به شمار بروند. باید به دنبال موجودی رفت که معیّت وحضور مطلق داشته وغیبت در باره او نسبت به مورد تدبیر، متصور نباشد. از

ص : 226

این رو، پس از طرح فرضیه مدبّر بودن ستاره، ماه وخورشید، سپس ابطال هر یک از آنها، از طریق افول وغروب وعدم حضور نسبت به مورد تدبیر، به سائقه فطرت، به خدای جهان توجّه نموده وگفت:(وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّموَاتِوَ الأرضَ حَنیفاً وَ ما أَنَا مِنَ المُشْرِکینَ): «من رو به سوی خدای جهان نمودم که آسمانها وزمین را آفریده واز مشرکان نیستم».

پایه استواری این برهان در صورتی روشن می شود که بدانیم، تدبیر در جهان جدا از خلقت وآفرینش نیست وانسان از طریق بازگیری فیض مجدد، در هر آن تدبیر می شود ویک چنین تدبیری، جز در سایه حضور مدبّر امکان پذیر نخواهد بود.

3_ ممکن است کسی بگوید: در کره زمین مدبّرهایی مانند: باغبان، کشاورز ودامدار وجود دارد که حضور جزئی آنها در تدبیر باغ، مزرعه ودام کافی است، چه مانع دارد که تدبیر این اجرام آسمانی، نسبت به انسان وزمین از این قبیل باشد؟!

نادرستی این تصوّر روشن است، زیرا تدبیر مدبّران یاد شده نسبت به اشیای مزبور، یک تدبیر جزئی وناقص است که به ضمیمه دیگر عوامل تکوینی به صورت کامل تحقّق می یابد واگر از دیگر عوامل صرف نظر شود، سرپرستی باغبان ودامدار در حیات درخت ودام کافی نیست، در صورتی که ربّ مورد بحث در منطق ابراهیم، ربّ مطلق است که تمام اسباب جزئی به او منتهی می گردد، از این جهت او باید به گونه ای باشد که ارتباطش با مورد تدبیر قطع نشود واگر ارتباط مدبّران جزئی پیوسته نباشد، ارتباط وحضور او باید دایمی باشد، این در صورتی ممکن است که مربّی واقعی جسم وجسمانی نبوده که در باره او فنا وافول متصور نباشد.

4_ ذیل آیات یاد شده می رساند که ابراهیم سخنان خود را در میان جمعی که این اجرام آسمانی را می پرستیدند،گفته است. در اینجا دو احتمال وجود دارد:

الف: ابراهیم منطق خود را در یک شب، از طلوع ستاره تا طلوع خورشید

ص : 227

مطرح کرد ودر هر مقطع با قومی روبرو بوده که یکی از این اجرام رامی پرستیدند.

ب: ابراهیم برهان خود را در سه نوبت مطرح کرده وطبعاً هریک در شبی انجام گرفته است.

از اینکه قرآن در هر سه مرحله، حرف «فا»(فلمّا) به کار می برد، می توان حدس زد که ابراهیم برهان خود را در یک شب از شبهای سال که غروب ستاره، مقارن با طلوع ماه وغروب آن همزمان با طلوع شمس بوده است، مطرح کرده است.

دراین صورت احتمال دارد که ستاره مورد بحث در این برهان چنانکه در روایات آمده است، ستاره فروزان زهره باشد که پس از غروب آفتاب، در ناحیه افق غربی نمایان می گردد وپس از یکی دو ساعت افول می کند، آنگاه ماه می درخشد.(1)

5_ مشکل برخی از مفسّران در جمله (هذا ربِّی) است که ابراهیم سه بار آن را در مورد ستاره، ماه وخورشید تکرار کرد; در حالی که این با موحّد بودن او سازگار نیست واگر بگوییم او شاک ودر جستجوی حقیقت بود، با مقام ابراهیم سازگار نیست.

ولی پاسخ این سؤال نیز روشن است، او نه معتقد به ربوبیت آنها بود ونه در این باره شک داشت، بلکه یک فرد هدایتگر بود، فرد هدایتگر برای هدایت افراد گمراه، باید از راهی وارد شود که عواطف آنها را بر ضدّ خود نشوراند وبهترین راه، مخالفت نکردن با آنها در آغاز کار است تا از این طریق او را خودی بدانند وبه سخن او گوش فرا دهند. اگر ابراهیم از لحظه نخست خود را در صفّ مقابل مشرکان قرار می داد، امکان تأثیر سخن او کمتر بود. از این جهت می بینیم که ابراهیم جمله (هذا ربّی) را در سه مرحله یکسان مطرح می کند وگاهی به رجحان عقیده برخی بر

ص : 228

برخی دیگر پرداخته ودر باره خورشید می گوید:(هذا أکْبَر) یعنی اگر بنا باشد که یکی از این سه موجود ربّ ومدبّر ما باشد، خورشید بزرگتر وفروزانتر وشایسته تر است. به کارگیری این نکته به خاطر این است که از نخستین لحظات، خود را در صفّ مقابل قرار ندهد تا زمینه هدایت مشرکان بیشتر فراهم گردد.

عین همین روش را در منطق قرآن نیز می یابیم آنجا که خداوند، به پیامبر تعلیم می کند که چنین بگوید:(إنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُدَیً أَوْ فِی ضَلال مُبین)(سبأ/24) «یکی از ما وشما برهدایت ویا در گمراهی است».

6 _ ابراهیم در آغاز احتجاج جمله (لا أُحِبُّ الآفِلِینَ) به کار برده، در حالی که در مراحل بعد، از کلمه«حب» صرف نظر کرده وبه جمله (فَلَمّا أفَلَ) یا (فَلَمّا أفَلَتْ) اکتفا کرده است. اکنون سؤال می شود که اگر مبدأ برهان، غروب این اجرام آسمانی باشد، چرا ابراهیم در شقّ اوّل برهان، روی دوست نداشتن خود نسبت به موجودی که افول وغروب دارد تکیه می کند؟

شاید نکته آن این باشد که میان ربّ ومربوب یک نوع رابطه تکوینی است، خصوصاً مربوبی که شاعر ودانا باشد وبداند که رشته حیات وسرنوشت او در دست ربّ است، در این صورت مسلّماً در خود یک نوع احساس حبّ وعلاقه می کند.

هرگاه انسان از طریق فطرت سلیم، نسبت به موجودی احساس حبّ نکرد، می تواند گواه براین باشد که او ربّ ومدبّر حیات او نیست; زیرا اگر ربّ او بود، جهت نداشت که در برابر فیض گسترده وی احساس مهر نکند. بنابراین مبدأ برهان همان افول وغروب است واحساس بی مهری، نیز می تواند مؤیّد آن باشد که آن شیئ ربّ وکارگردان انسان نیست.

7_ گاهی گفته می شود که لحن آیات وارد در مورد ابراهیم وسخن گفتن او با آزر، و بستگان خویش وپرستش کنندگان اجرام سماوی، لحن انسانی است که برای

ص : 229

اوّلین بار با این اجرام وپرستش آنها روبرو شده وبه تدریج به تحقیق پرداخته است. مثلاً آنگاه که آزر را در برابر بتها می بیند، به او چنین می گوید:(إِذْ قَالَ لأبِیهِ وَ قَوْمِه ما تَعْبُدُونَ * قالُوا نَعْبُدُ أَصْناماً فَنظَلُّ لَها عاکِفینَ * قَالَ هَلْ یَسْمَعُونَکُمْ إذْ تَدْعُونَ * أَوْ یَنْفَعُونَکُمْ أو یَضُرُّونَ * قالُوا بَل وَجَدْنا آبَاءَنا کَذلِکَ یَفْعَلُونَ)(شعراء70_74)

«آنگاه که به پدر وخویشان خود گفت: چه چیزی را می پرستید؟ گفتند: بتهایی را عبادت می کنیم وبر عبادت آنها پایداریم ابراهیم گفت: آیا هنگامی که آنها را می خوانید می شنوند، یا سود وزیانی به شما می رسانند؟ (در پاسخ طفره رفته)گفتند:بلکه نیاکان خود را بر این عمل یافته ایم». این نوع سخن گفتن، سخن گفتن کسی است که نه بتی ونه بت پرستی را دیده است.

همچنین است سخن گفتن او با پرستشگران اجرام آسمانی، زیرا قرآن آن را چنین حکایت می کند:« وآنگاه که ستاره ای را دید، گفت: این خدای من است، اما وقتی غروب کرد، گفت: غروب کنندگان را دوست نمی دارم. آنگاه که ماه را فروزان دید، گفت:این خدای من است، اما وقتی به افول گرایید، گفت: اگر پروردگارم مرا هدایت نکند، گمراه خواهم بود. وقتی خورشید را درخشان دید، گفت: این پروردگار من است، این بزرگتر از آن دوّمی است. وقتی افول کرد، گفت: من از آنچه که شما شریک خدا می پندارید، بیزارم.»

این نوع سخن گفتن (این خدای من است، نه، این خدای من است، نه، اینکه بزرگتر است خدای من می باشد) شبیه انسانی است که در محیط محدودی زندگی کرده واز اوضاع بیرون آگاه نبوده است، چنانکه برخی از روایات نیز این مطلب را تأیید می کند ومی گوید: «ابراهیم در غاری به سر می برده است، زیرا مادرش وی را در آن مکان زاییده وتا سن نوجوانی از آنجا بیرون نیامده بود. آنگاه که سیزده سال بر او گذشت، از مادرش درخواست کرد که او را از غار بیرون ببرد. مادر در حالی که آفتاب غروب کرده وستاره زهره در افق نمایان شده بود او را از غار بیرون برد. آنگاه

ص : 230

سخنان خود را با آن گروه مطرح کرد».(1)

اگر این روایت معتبر باشد، حق همان است که گفته شده است واگر بگوییم در تفسیر این نوع آیات خبر واحد کافی نیست، در این صورت احتمال دیگری نیز وجود دارد وآن اینکه شیوه سخن گفتن او با پدر واقوام، به خاطر تحقیر معبودهای آنها بوده واین کار با ادب ابراهیم نسبت به پدر خود آزر منافاتی ندارد، زیرا احترام به آزر وانتقاد از معبودهای باطل دو امر جداگانه است.

امّا شیوه سخن گفتن او در برابر عابدان اجرام، با هر دو نظریه وفق می دهد; اینکه می گوید:(فَلَمَّا رَأَی کَوکَباً) نه برای آن است که تا آن روز کوکبی را ندیده بود، بلکه به خاطر این است که کوکب خاصی را دیده بود، این اختصاص، یا به خاطر درخشندگی زهره، یا به جهت مورد پرستش واقع بودن آن می باشد.

چیزی که نظر دوّم را بیشتر تأیید می کند، این است که قرآن پیش از مطرح کردن مناظره او با ستاره پرستان، سخن او را با آزر چنین بازگو می کند:(وَ إِذْ قَالَ إبْرَاهِیمُ لأبِیهِ آزَرَ أتَتَّخِذُ أَصْناماً آلِهَةَ إِنِّی أَرَاکَ وَ قَوْمَکَ فی ضَلال مُبین)(انعام/74): «به یاد آر هنگامی که ابراهیم به آزر گفت: آیا بتهایی را خدایان خود می پندارید؟ من تو وقومت را در گمراهی آشکار می بینم» این سخن کسی است که با مخاطب خود مدتها مأنوس بوده واز عمل او آگاه می باشد. از این رو یک سره به انتقاد، می پردازد وچون سرگذشت احتجاج با ستاره پرستان پس از گفتگوی او با آزر آمده است، طبعاً ابراهیم یک انسان غریب ونا آشنا به اجرام سماوی نخواهد بود. حتّی اگر فرض کنیم که ابراهیم مدّتها در غار بوده ودر سیزده سالگی از آن نقطه تاریک بیرون آمده باشد، می توانیم بگوییم: آیات مورد بحث ونیز آیه قبل، مربوط به این فصل از زندگی او نبوده بلکه در فصلهای بعد زندگی وی تحقق پذیرفته است.

ص : 231

8_ قرآن گفتار ابراهیم را آنگاه که ماه غروب کرد وچشمش به خورشید فروزان افتاد، چنین نقل می کند:(هذا أَکْبَرُ)یعنی ربوبیت خورشید بر آن دو ستاره وماه ترجیح دارد، زیرا این بزرگتر است. در زبان عرب شمس مؤنث مجازی است، چنانکه قمر مذکر مجازی است ودر مقام اشاره به اوّل، از ضمیر مؤنث ودر اشاره به دوّمی از ضمیر مذکر استفاده می کنند. بنابراین لازم بود ابراهیم به جای کلمه «هذا» لفظ«هذه» بگوید، چرا به جای ضمیر مؤنث، ضمیر مذکر به کار برد؟

مفسران وجوه مختلفی، برای این امر ذکر کرده اند وهمه را مرحوم علاّمه طباطبایی در تفسیر خود آورده است، ولی (1)خود او وجه دیگری را برگزیده است وآن اینکه سخن ابراهیم، سخن کسی است که هنوز خورشید را به درستی نشناخته واز ویژگی آن اطلاع نداشت، از این جهت کلمه«هذا» را به کار برد، مانند کسی که انسان را از دور می بیند ونمی داند مرد است یا زن، میگوید: «من هذا؟». (2)

شاید مقصود ایشان این است که او وقتی چشمش به جهان خارج افتاد، ستاره ماه وخورشید را دید وامّا از اینکه نام این جرم شمس است اطّلاع نداشت، تا در مقام اشاره اعتبار تأنیث را در آن رعایت کند. امّا اینکه در مقام توصیف، به جای «بازغاً»، «بازغة» آمده ودر مقام حکایت افول شمس به جای «أفَلَ»، «أفَلَتْ» به کار رفته است، به خاطر این است که این دو جمله را خدا بیان می کند نه ابراهیم هر چند حال ابراهیم را تشریح می کند ورعایت تأنیث در این دو جمله، با گفتار قبل منافات ندارد.

ممکن است گفته شود:زبان ابراهیم زبان عربی بود، ولی قواعد این زبان به تدریج تکمیل گردیده وسازمان پیدا کرده است. شاید اعتبار تأنیث وتذکیر در خورشید وماه در زمان ابراهیم نبوده وبعدها شکل گرفته است. از این جهت ابراهیم با کلمه هذا اشاره می کند، آری در زمان نزول قرآن این قوانین تکامل یافته وقرآن نیز

ص : 232

در مقام توصیف درخشندگی خورشید وافول آن این اعتبار عقلایی را رعایت کرده است.

این احتمال بسیار ناتوان است، زیرا قرآن وقتی احتجاج ابراهیم از زبان او با نمرود را نقل می کند، در مقام تعبیر از «شمس» ضمیر مؤنث به کار می برد، چنانکه می گوید:(فَأْتِ بِها مِنَ الْمَغْرِبِ). (بقره/258)

پاسخ ساده این است که: به گواهی قرآن، هر دو وجه جایز است وما باید قواعد را بر قرآن عرضه کنیم، نه قرآن را بر قواعد.

9_ قرآن قبل از نقل برهان ابراهیم سخن را چنین آغاز می کند:(وَکَذلِکَ نُری إبْرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمواتِ وَالأرضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنینَ)(انعام/75): «این چنین ملکوت آسمانها وزمین را به ابراهیم نشان می دهیم تا از جرگه اصحاب یقین باشد».

ملکوت بسان جبروت حاکی از مبالغه در ملک وجبر است واین صیغه ها در این مورد به کار می روند. اکنون باید دید مقصود از ملکوت آسمانها وزمین چیست؟ این مطلب با نتیجه ای که ابراهیم از برهان خود گرفت روشن می شود. زیرا او پس از ابطال ربوبیت اجرام آسمانی، نتیجه گرفت که پروردگار من کسی است که آسمانها وزمین واین اجرام آسمانی را خلق کرده وهمه اینها مخلوق او وقائم به او می باشند. در این صورت مراد از «ملکوت» آسمانها وزمین، پی بردن ابراهیم به اینکه جهان به قدرت مطلقه وابسته بوده وماسوی اللّه خو اه جزو آن وخواه کلّ آن باشد همین حکم را دارد. در حقیقت ملکوت آسمانها وزمین همان است که خداوند در آیات دیگر از آن یاد می کند ومیگوید:(قُلِ اللّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ) (آل عمران/26) ودر آیه دیگر می فرماید: (للّهِ مُلْکُ السَّموَاتِ وَ الأرضِ)(مائده/120) وباز می فرماید:(تَبارَکَ الّذی بِیَدِهِ المُلْکُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیء قَدیر) (ملک/1) مقصود از مالکیت در این آیات، مالکیت اعتباری وعقلایی نیست که با اعتباری ثابت وبا اعتباری زایل می گردد، بلکه مالکیتی است که از آفریدگاری او سرچشمه می گیرد وآفریده های

ص : 233

امکانی به حکم فقدان هر نوع کمال، وجود وابسته به آفریدگار بوده وهیچ گاه از این وابستگی بیرون نمی آیند ودرک این وابستگی از طریق برهان، ملکوت آسمانها وزمین است که ابراهیم آن را با دیده عقل مشاهده کرد. به قول عارف شبستری:

سیه رویی ز ممکن در دو عالم *** ج_دا ه_رگ_ز نش_د واللّه أعل_م

10_ قرآن غایت این ارائه ملکوت را یقین داشتن ابراهیم معرفی کرده، می فرماید:(وَ لِیَکُونَ مِنَ المُوقِنینَ) البته این وصف ویژه ابراهیم نیست، بیشتر یا همه پیامبران دارای این مقام بوده اند، چنانکه می فرماید:(وَجَعَلْنا مِنْهُمْ أئمَّةً یَهْدُونَ بِأمْرِنا لَمّا صَبَروُا وَکانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ) (سجده/24) «از آن پیامبران پیشوایانی برگزیدیم که به فرمان ما راهنمایی می کنند، آنگاه که مقاومت کرده وبه آیات ما یقین داشتند».

وشکی نیست که یقین دارای مراتب است. مقصود از این یقین آن مرتبه والای علم است که شک به آن راه ندارد ونظیر آن در مسئله درخواست کیفیت احیای مردگان خواهد آمد.

11_ ابراهیم پس از بررسی وتحصیل یقین مطلوب، به وحدانیت مربوب تصریح کرد واز معبودان مشرکان دوری جست واین کار برآنان گران آمد و باب مجادله را با او گشودند، وی در پاسخ چنین گفت: (أتُحَاجُّونِّی فِی اللّهِ وَ قَدْ هَدَانِ وَ لا أَخافُ ما تُشْرِکُونَ بِهِ إلاّ أَنْ یَشاءَ رَبِّی شَیْئاً وَسِعَ رَبّی کُلَّ شَیْء عِلْماً أَفَلا تَتَذَکَّرُونَ) (انعام/80) «چرا با من در باره خدا به مجادله بر می خیزید، در حالی که او مرا هدایت کرده ومن از معبودهای شما نمی ترسم. مگر اینکه پروردگارم برای من چیزی را بخواهد.علم پروردگار من بر همه چیز گسترش دارد چرا متذکر نمی شوید؟»

در آیه دیگری می گوید: (وَکَیْفَ أَخافُ ما أَشْرَکْتُمْ وَ لا تَخافُونَ أنَّکُمْْ أَشْرَکْتُمْ بِاللّهِ ما لَمْ یُنَزِّل بِهِ عَلَیْکُمْ سُلْطاناً فَأَیُّ الْفَریقَیْنِ أحَقُّ بِالأمْنِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ)

ص : 234

(انعام/81): «چگونه من از آنچه شریک خدا قرار دادید بترسم ولی شما از اینکه برای خدا شریک قرار دادید، شریکی که برای آن دلیل وبرهان از طرف خدا فرود نیامده است، نمی ترسید؟ کدام یک از ما دو گروه شایسته آرامش است،اگر دانایید».

از مجموع این دو آیه استفاده می شود که قوم ابراهیم او را به خشم وغضب خدایان خود تهدید کردند. ابراهیم در مقام پاسخ می گوید: جریان باید معکوس باشد، شما باید بترسید نه من، امّا من نباید بترسم زیرا آنچه را که شما از آنها می پرستید،مخلوق بی جان وروح خدا هستند وهرگز شر وآفتی از آنها نسبت به من نمی رسد، امّا شما باید بترسید، زیرا مخلوقی را که هیچ گونه دلیلی بر سلطه وقدرت او نیست شریک خدا قرار داده، آنگاه به پرستش او روی آورده اید.

سرانجام نتیجه گیری کرده، می گوید:(الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُمْ بِظُلْم أُولئِکَ لَهُمُ الأمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ)(انعام/82): «آنان که ایمان آورده وآن را با ظلم (شرک) نیالوده، دارای آرامش می باشند.» اینکه قرآن در این مورد از ماده «لبس» (ولم یلبسوا) کمک گرفته، برای این است که خداجویی وخدا پرستی جزو فطرت انسان است وشرک ودوگانه پرستی عارضه ای است که از روی جهل روی آن را می پوشاند ولی به اساس آن لطمه ای وارد نمی کند، از این رو به واسطه تعلیم پیامبران ودیگر راهنمایان وبا زدودن این پوشش، سیمای واقعی خود را نشان می دهد.

12_ قرآن در پایان آیات علم ودانش ابراهیم را مایه برتری او بر دیگران دانسته، می فرماید:(وَ تِلْکَ حُجَّتُنا آتَیْناها إبْراهیمَ عَلی قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجات مَنْ نَشاءُ إنّ رَبَّکَ حَکیمٌ عَلیمٌ) (انعام/83): «این برهان وحجت ما بود که به ابراهیم آموختیم تا با قوم خود احتجاج نماید، درجات هر کس را بخواهیم بالا می بریم، پروردگار تو حکیم وداناست(یعنی ترفیع درجه روی ملاک وشایستگی انجام می یذیرد)».

ص : 235

17_ (وَ إذا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ).

18_ (وَ الَّذِی یُمیتُنی ثُمَّ یُحْیِینِ).

19_ (وَالَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لی خَطیئَتی یَوْمَ الدّینِ)(شعراء69_82)

20_ (وَ إبْرَاهِیمَ إذْ قَالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

21_ (إنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ أَوْثَاناً وَتَخْلُقُونَ إفْکاً إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقاً فَابْتَغُوا عِنْدَ اللّهِ الرِّزْقَ وَ اعْبُدُوهُ وَ اشْکُروا لَهُ إِلَیْهِ تُرجَعُونَ) (عنکبوت/16_17).

22_ (وَ قَالَ إنّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ أَوْثاناً مَوَدّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْض وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً وَ مَأْویکُمُ النّارُ وَما لَکُمْ مِنْ ناصِرِینَ) (عنکبوت/25)

23_ (وَ إذْ قَالَ إِبْراهِیمُ لأبِیهِ وَ قَوْمِهِ إنَّنی بَرَآءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ * إلاّ الَّذِی فَطَرنی فَإِنَّهُ سَیَهْدینِ).(زخرف/26_27).

مطلب گواهی می دهم.

6_ برای مردم سرگذشت ابراهیم را بازگو کن.

7_ آنگاه که به پدر و خویشان خود گفت: چه چیزی را می پرستید؟

8_ گفتند: بتها را می پرستیم و در عبادت آنها پایداریم.

9_ گفت: آیا آنگاه که آنها را می خوانید سخن شما را می شنوند؟

10_ آیا می توانند به شما سود وزیانی برسانند.

11_ گفتند: پدرانمان را بر این کار یافته ایم(واین دین به وراثت به ما رسیده است).

12_ گفت: بدانید تمام آنچه را که می پرستید;

13_ شما وپدران پیشینیانتان;

14_ همه آنها دشمن من هستند جز خدای جهانیان.

15_ خدایی که مرا آفریده وهدایت کرده است.

16_ آن کس که مرا غذا می دهد وسیراب می کند.

17_ آن کس که اگر بیمار شدم مرا شفا می بخشد.

18_ آن کس که مرا می میراند وسپس زنده می سازد.

19_ آن کس که امید دارم خطاهای مرا روز جزا ببخشد.

20_ آنگاه ابراهیم به قوم خود گفت: خدا را بپرستید و از (مخالفت) او بپرهیزید، اگر بدانید این برای شما خوب است.

21_ گفت: شما جز خدا بتهایی را می پرستید وافترا می بندید(در اینکه آنها را خدا می خوانید). چیزهایی را که جز خدا می پرستید برای شما مالک روزی نیستند; پس روزی را از خدا بخواهید و او را بپرستید او راسپاسگزار باشید، که به سوی او باز می گردید. وبرای رسول جز پیام رساندن روشن وظیفه دیگری نیست.

22_ شما غیر از خدا بتهایی را برگزیده اید تا مایه برقراری رابطه دوستانه در زندگی دنیا میان شما باشد. سپس در روز رستاخیز به یکدیگر کفر میورزید، یکدیگر را لعن می کنید، جایگاه شما آتش است ویاری

ص : 238

دهنده ای ندارید.

23_ آنگاه که ابراهیم به پدر وقوم خود گفت:از همه معبودهای شما بیزارم مگر آن کس که مرا آفرید. او مرا هدایت می کند.

می شود، در حالی که این بتها فاقد چنین کمالی می باشند. در این صورت باید این خدانماها را رها کرد وخدایی را پرستید که شنوا ، بینا ومالک رزق انسان است چنانکه می فرماید:

(وَ إبْرَاهِیمَ إذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدوا اللّهَ وَ اتَّقُوهُ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ * إنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ أَوْثَاناً وَتَخْلُقُونَ إفْکاً إِنَّ الَّذینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقاً فَابْتَغُوا عِنْدَ اللّهِ الرِّزْقَ وَ اعْبُدُوهُ وَ اشْکُرُوا لَهُ إلَیْهِ تُرجَعُونَ):«به یاد آر ابراهیم را آنگاه که به خویشان خود گفت: خدا را بپرستیدو از (مخالفت) او بپرهیزید، اگر بدانید این برای شما بهتر است، (ولی بر عکس) جز خدا بتهایی را می پرستید وافترا می بندید(در اینکه آنان را خدا می خوانید). چیزهایی را که جز خدا می پرستید، مالک روزی شما نیستند، پس روزی را از خدا بخواهید واو را بپرستید وسپاسگزار باشید بازگشت شما به سوی اوست».(عنکبوت/16_17)

از برخی از آیات استفاده می شود که آنان با پرستش بتها، خدا را نیز پرستش می کردند از این رو وقتی ابراهیم از معبودهای آنان تبری می جوید، خدا را استثناء می کند چنانکه می فرماید: (وَ إذْ قَالَ إبْرَاهِیمُ لأبِیهِ وَ قَوْمِهِ إنَّنِی بَرَاءٌ مِمَّا تَعْبُدونَ إلاّ الَّذِی فَطَرنی فَإِنَّهُ سَیَهْدینِ): «آنکاه که ابراهیم به پدر وقوم خود گفت: من از معبودهای شما همگی بیزارم، مگر آن کس که مرا آفریده واو مرا هدایت می کند»(زخرف/26).

عابِدینَ): «گفتند: مانیاکان خود را بر پرستش این بتها یافته ایم».(انبیاء/53)

ومانند:(بَلْ وَجَدْنا آباءَنا کَذلِکَ یَفْعَلُونَ):«بلکه ما پدران خود را بر این راه وروش دیده ایم».(شعراء/74)

ابراهیم در نقد این پاسخ می گوید:خدا به شما عقل وخرد داده وباید در راه وروش آنان بیندیشید. اگر عقل وخرد این راه را تخطئه می کند نباید از آن پیروی کنید چنانکه می گوید: (لَقَدْ کُنْتُمْ أنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ فی ضَلال مُبین): «شما وپدرانتان پیوسته در گمراهی آشکار هستید».(انبیاء/54)

همین پاسخ را در منطق پیامبر اسلام صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم در برابر بت پرستان عصر خویش مشاهده می کنیم:(وَ إذَا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَیْنا عَلَیْهِ آبَاءَنا أَوَ لَوْ کَانَ آبَاؤُهُم لا یَعْقِلُونَ شَیئاً ولا یَهْتَدُونَ): «هر موقع به آنان گفته شود ازا نچه که خدا فرو فرستاده است پیروی کنید می گویند: ما از روشی که پدران خود را برآن یافتیم، پیروی می کنیم.(بگو) هر چند نیاکان آنان چیزی را تعقل نمی کردند وراه به جایی نمی بردند؟». (بقره/170) (1)

سرانجام ابراهیم می گوید: این بتها که شما وپدرانتان آنها را می پرستید، مایه بدبختی انسان می باشند چه بهتر که پرستش اینها را ترک کرده وسراغ پرستش معبودی برویم که خلقت وآفرینش، تدبیر وکارگردانی ومغفرت وآمرزش در دست اوست واین حقیقت در آیات زیر بیان شده است: (قَالَ أفَرَأیْتُمْ ما کُنْتُمْ تَعْبُدُونَ * أنْتُمْ وَ آبَاؤُکُمُ الأقْدَمُونَ * فَإنّهُمْ عَدُوٌّ لی إِلاّ (2) رَبَّ العالَمینَ * الَّذِی خَلَقَنی فَهُوَ یَهْدینِ * وَ الَّذِی هُوَ یُطْعِمُنی وَ یَسْقینِ * وَ إِذا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفینِ * وَ الَّذِی یُمیتُنی ثُمَّ یُحْیِینِ * وَالَّذِی أطْمَعُ أنْ یَغْفِرَ لِی خَطیئَتی یَوْمَ الدِّینِ): «می بینید آنچه را که شما و نیاکانتان پیوسته می پرستید، آنها دشمن من می باشند(مایه بدبختی هستند) جز پروردگار جهانیان،

ص : 241

یعنی کسی که مرا آفرید، سپس هدایت کرد. آن کس که مرا از طعام وآب بهره مند می سازد وآنگاه که بیمار شوم شفا می بخشد وآن کس که مرا می میراند وسپس زنده می کند، وآن کس که به بخشش خطاهایم در روز جزا امیدوارم».(شعراء75_82)

همین طور که ملاحظه می کنید علت پرستش را دو چیز معرفی می کند:

1_ آفریدگاری:(وَالَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهْدِینِ).

2_ کردگاری:(وَالَّذِی هُوَ یُطْعِمُنی).

معبودهای دروغین آنان فاقد هر دو کمال بودند.

سرانجام ابراهیم پرده از راز بت پرستی آنان بر می دارد و اشاره می کند که: انتخاب این بتها برای پرستش،از این جهت است که مایه دوستی ومحبت در زندگی آنان باشد.گویی گروهی به خاطر اینکه از کاروان زندگی عقب نمانند ودر اجتماع طرد نشوند، به بت پرستان می پیوستند واز آنان پیروی می کردند، تا از این طریق از بهره های اجتماعی برخوردار شوند. در حقیقت سران آنان بت پرست بودند وگروه دیگری که، منافع خود را در پیروی آنان می دیدند، به ناچار دست به ریسمان بت پرستی زده وبه جای خدا، بتها را می پرستیدند.

از این گفتار یک اصل کلّی به دست می آید وآن اینکه در اجتماعات بزرگ چه بسا ایدئولوژی واحدی بر همه حکومت می کند وانسان تصوّر می نماید که همه در پوشش آن فکر واندیشه قرار دارند، در حالی که در باطن چنین نیست، بلکه حفظ منافع وادار می کند که به این فکر بپیوندند_ هر چند در باطن، فرسنگها با آنان فاصله دارند _ مثلاً ایده کمونیسم، فکری بوده که سرانش به آن معتقد بودند، ولی میلیونها نفر در این مکتب وارد شدند نه بر پایه اعتقاد، بلکه به خاطر حفظ منافع اجتماعی خویش. وچه زیبا می گوید ابراهیم_علیه السّلام_:(وَ قَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ أَوْثَاناً مَوَدّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ یَوْمَ القِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْض وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعضاً وَ مَأْوَیکُمُ النَّارُ وَما لَکُمْ مِنْ ناصِرینَ)(عنکبوت/25): «ابراهیم گفت:شما غیر از

ص : 242

خدا، بتهایی را برگزیده اید تا مایه برقراری رابطه دوستانه در زندگی دنیا میان شما باشد، سپس در روز رستاخیز به یکدیگر کفر میورزید ویکدیگر را لعن می کنید. جایگاه شما آتش است ویاری دهنده ای ندارید».

یعنی روز قیامت پرده از بت پرستی شما برداشته می شود، گروهی که فریب ِ فریبکاران را خورده اند یکدیگر را به باد انتقاد ودشنام گرفته ولعن می کنندواین پیوندهای پوچ که در زندگی این جهان میان آنها برقرار بود، گسسته می شود وبه جای سلام واظهار محبت از یکدیگر بیزاری می جویند.

در آیات دیگر نیز آمده است که خود معبودها هم عمل آنان را انکار می کنند ودشمن آنان می شوند چنانکه می فرماید:(کَلاّ سَیَکْفُرُونَ بِعِبادَتِهِمْ وَ یَکُونُونَ عَلَیْهِمْ ضِدّاً):«معبودها عمل آنها را انکار می کنند ودشمن آنان می گردند».

***

آید ولی انگیزه نخست روشنتر به نظر می رسد، اینک آیات این قسمت:

اینها سخن نمی گویند. گفت: چرا غیر از خدا چیزی را می پرستید که سود و زیانی برای شما ندارد؟ از شما و چیزهایی که غیر خدا می پرستید بیزارم، چرا نمی اندیشید؟

2_ به ستارگان نگاهی کرد. وگفت: من بیمارم. از او روبرتافتند و به او پشت کردند. پنهانی نزد معبودان آنها رفت و گفت: چرا چیزی نمی خورید؟ چرا سخن نمی گویید؟ پس آنگاه ضربه محکمی با دست بر آنها زد. آنها شتابان نزد او رفتند.گفت: آیا چیزهایی را می پرستید که خود تراشیده اید؟ خداوند شما و آنچه را می سازید آفریده است.

واژه کید، در لغت عرب به معنای نقشه پنهانی است که در اصطلاح از آن به «حیله» تعبیر می کنند ومقصود همان برنامه مخفی است که طرف مقابل از آن آگاه نباشد. سخن در اینجاست که آیا ابراهیم جمله (وَ تَاللّهِ لأکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ بعْدَ أنْ تُوَلُّوا مُدْبِرینَ ) (به خدا سوگند برای نابودی بتهای شما نقشه ای طرح می کنم آنگاه که از شهر خارج شوید) را به خود آنان گفت وطبعاً برخی آن را شنیدند ویا اینکه این، تصمیم باطنی اوبوده وبه اصطلاح حدیث نفس کرد؟

ممکن است نظر نخست را تأیید کرد به گواه اینکه وقتی آنان به شهر باز گشتند واوضاع را دیدند گفتند: (سَمِعْنا فَتیً یَذْکُرُهُمْ یُقالُ لَهُ إبْراهیمُ ) جوانی را شنیدیم به نام ابراهیم که در باره آنها بدگویی می کرد.

ممکن است گفته شود: اگر او این جمله را نیز نمی گفت همه می دانستند که وی، به مخالفت با بتان معروف بوده، زیرا سالیان درازی، آنان را به یکتاپرستی دعوت می کرد، بنابراین گرفتاری او دلیل گفتن این جمله به دیگران نیست.

کرد(فنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ) وگفت: من بیمارم!(فَقالَ إنّی سَقیمٌ)وآنان نیز عذر او را پذیرفتند وشهر را ترک کرده وبیرون رفتند.

در اینجا دو سؤال مطرح است:

1_ مقصود از نظر به ستارگان چه بوده است؟

2_ چگونه گفت من بیمارم، در حالی که می گویند بیمار نبود؟

مفسران احتمالات گوناگونی داده اند که نقل همه آنها به طول می انجامد، ولی در پاسخ هر دو سؤال می توان گفت:دلیلی وجود ندارد که ابراهیم سقیم وبیمار نبوده است واگر در برخی روایات آحاد آمده است که او بیمار نبوده، نمی توان در تفسیر آیه به آن اعتماد کرد. اگر او بیمار نبود می توانست به عذرهای دیگر متوسّل شود بدون اینکه دروغ بگوید یا توریه کند. انسان در محیط زندگی ده ها کار دارد که می تواند یکی از آنها را مانع از خروج خود از شهر معرفی کند.

وامّا اینکه به ستاره نگاه کرد شاید بیماری خاصّی بوده که با طلوع وافول ستاره عارض او شده بود.(1) وهیچ بعید نیست که آنان شب هنگام شهر را ترک کردند واز هوای خنک شب ونسیم دلنواز آن در بابل بهره مند شدند. چه بسا عید آنان مصادف با ایام تابستان بود در این صورت شب برای اجرای مراسم مناسب تر می باشد.

گاهی گفته می شود: مردم بابل ستاره شناس بوده وحتّی بتهای خود را به صورت ستارگان میتراشیدند واز مطالعه وبررسی اوضاع کواکب بر حوادثی پی می بردند وابراهیم نیز برای اقناع آنها که واقعاً مریض است به ستارگان نگریست وبیماری خود را پیش بینی کرد.

بابلیان شهر را ترک گفتند ومراسمی در بیرون شهر بر پا کردند، ابراهیم که مدّتها در پی فرصت بود تا ضربه شکننده ای بر خدایان دروغین آنان وارد سازد، از جای برخاست وبا تبر بتها را درهم شکست وفقط یکی را سالم باقی گذاشت. قرآن

ص : 246

کیفیت عمل ابراهیم را چنین نقل می کند: (فَراغَ إِلی آلِهَتِهِمْ فَقالَ ألا تَأْکُلُونَ * ما لَکُمْ لا تَنْطِقُونَ * فَراغَ عَلَیْهِمْ ضَرْباً بِالیَمینِ): «به سوی خدایان آنان روی آورد (و به عنوان تحقیر) به آنها گفت: چرا نمی خورید، چرا سخن نمیگویید؟ سپس با قدرت هر چه تمامتر آنها را درهم شکست».(صافات/91_93)

ودر آیات دیگر می فرماید: (فَجَعَلَهُمْ جُذَاذاً إلاّکَبیراً لَهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَیْهِ یَرْجِعُونَ * قَالُوا مَنْ فعَلَ هذا بِآلِهَتِنا إنَّهُ لَمِنَ الظّالِمینَ * قَالُوا سَمِعْنا فَتیً یَذْکُرهُمْ یُقالُ لَهُ إبْراهیمُ * قَالُوا فَأْتوا بِهِ عَلَی أعْیُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَشْهَدُونَ):«بتها را (با تبر) قطعه قطعه کرد، جز بزرگترین را، شاید به سوی او باز گردند. قوم ابراهیم، وقتی به شهر باز گشتند وبرای ادای شکر به بتخانه وارد شدند با منظره عجیبی روبرو شدند گفتند: هر کسی این کار را در باره خدایان ما انجام داده است، از ستمگران می باشد. گفتند: از جوانی به نام ابراهیم، شنیده ایم که به بتها بد می گفت! گفتند: او را در برابر دیدگان مردم حاضر کنید تا بر این مطلب گواهی دهند».(انبیاء/58_61)

طبق این آیات ابراهیم بزرگترین بت را نشکست ودر روایات وتواریخ آمده است که تبر را بر دوش آن نهاد; قرآن راز آن را چنین بیان می کند:(إِلاّ کَبِیراً لَهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَیْهِ یَرْجِعُونَ).

سخن در این است که مرجع ضمیر «إلیه» چیست؟ آیا لفظ «کبیراً» است یا ابراهیم، یا هر دو؟ دو احتمال داده شده است: یکی اینکه به بت بزرگ بر می گردد که در جمله (إِلاّ کَبِیراً لَهُمْ) آمده است ودیگری اینکه به ابراهیم بر می گردد ودر هر دو حالت سرانجام پای ابراهیم به میان کشیده خواهد شد; زیرا می دانستند که بت بزرگ قادر بر انجام این کار نیست، این کار یک انسان است.

جمله (لَعَلّهُمْ إلَیْهِ یَرجعُون) به عنوان تعلیل گفته شده است. بنابر هر دو احتمال تا به ابراهیم مراجعه کنند و او این موضوع را بهانه قرار دهد وبحث وجدل را در یک محضر عمومی آغاز کند.

ص : 247

2_ ابراهیم: بت بزرگ کرده است به عنوان شاهد از بتهای شکسته بپرسید اگر سخن می گویند.(بَل فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ هذا فَسْأَلُوهُمْ إِنْ کَانُوا یَنْطِقُونَ).

3_ هیئت داوران سر به زیر افکندند و با کمال شرمندگی به ابراهیم گفتند: تو می دانی که اینها سخن نمی گویند، چگونه می گویی از خود آنها بپرسیم؟(ثُمَّ نُکسُوا عَلی رُءُوسِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ ما هؤُلاءِ یَنْطِقُونَ).

4_ ابراهیم فرصت را مغتنم شمرده برای وارد کردن آخرین ضربت تبلیغی به آنان گفت:چگونه چیزی که نه به شما سود می رساند ونه زیان می پرستید ؟ اف بر شما وبر معبودهایتان چرا نمی اندیشید؟(قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا ینْفَعُکُمْ شَیئاً ولا یَضُرُّکُمْ أُفّ لَکُمْ وَ لِمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ).

چرا بتها را می پرستید؟ در حالی که شما واین بتها را که ساخته اید، خدا آفریده است (أتَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ * وَاللّه خلَقَکُمْ وَ ما تَعمَلُونَ).

در اینجا ابراهیم با کمال صراحت می گوید: بتها را بت بزرگ شکسته است وبرای کلام خود قید وشرطی اضافه نمی کند. آیا او در این گفتار، مرتکب دروغ شده؟ یا به توریه سخن گفته است؟ یا کلام او از هیچ یک از این دو مقوله نبوده است; زیرا راست ودروغ ویا توریه از صفات کلام متکلّم است که می خواهد از روی جدّ سخن بگوید، می خواهد به طرف چیزی را تفهیم کند، امّا ابراهیم از چنین موضع سخن نمی گوید، بلکه او این سخن را به صورت طعن وطنز گفت وخود او ومخاطب نیز می دانستند که او این سخن را از روی جدّ نمی گوید.

انگیزه این سخن این بود که آنان را به اعتراف وادارد، ودر پاسخ او بگویند: ابراهیم! مرد حسابی! ما را مسخره کرده ای؟! تو می دانی اینها قادر به سخن گفتن نیستند. چگونه بگوییم بت بزرگ عامل این کار است واینان شاهدند؟ تمام هدف ابراهیم از این طعن آن بود که آنان این سخن را به زبان آورند تا ابراهیم فرصت را مغتنم بشمارد ودر این مجمع عظیم آخرین ضربت تبلیغی خود را بر آنان وارد سازد،

ص : 250

زیرا دیگر برای ابراهیم یک چنین فرصتی به دست نمی آمد.

این بیان می تواند ما را از بسیاری سخنان مفسران در تفسیر گفتار ابراهیم بی نیاز سازد.

1_ گاهی می گویند: او شکستن را به بت بزرگ به طور مشروط نسبت داد نه به صورت مطلق وچون شرط محقق نبود، طبعاً نسبت نیز محقّق نخواهد شد، او گفت:(بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ هذا فَسْألُوهُمْ إِنْ کَانُوا یَنْطِقُونَ). ومدعی شدند که جمله:(إنْ کانُوا یَنْطِقُونَ)قید جمله (فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ) است در حالی که از نظر ادبی شرط یاد شده، قید (فسْألُوهُمْ)است نه قید جمله (بَلْ فَعَلهُ کبیرهُمْ) ومعنای آیه این است:بزرگ آنها این کار را کرده است، از آنها ( بتهای شکسته شده) بپرسید اگر سخن می گویند.

روشن است که او در نسبت دادن شکستن، به بت بزرگ قید وشرط را به کار نبرده، بلکه شهادت آنها را، به سخن گفتن آنها مشروط دانسته است.

2_ اه_ل سنت به هنگام تفسیر آیه از طریق ابو هریره از پیامبر صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم روایت می کنند که آن حضرت فرمود: ابراهیم جز سه جا دروغ نگفته است وآن سه جا عبارتند از:

الف _ موقعی که او را برای خروج از شهر دعوت کردند، گفت: «إِنِّی سَقِیم» من بیمارم.

ب _ موقعی که گفت(بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ هذا) بت بزرگ این کار را کرده است.

ج _ موقعی که وارد مصر شد وساره را که همسر وی بود، خواهر خود معرفی کرد; زیرا زن زیبایی بود وفرمانروای مصر، چشم طمع به او دوخت، اگر می دانست که ساره زن ابراهیم است او را می کشت. از این جهت به ساره گفت: خود را خواهر دینی من معرفی کن.

در مورد نخست یاد آور شدیم که هیچ دلیل وگواهی بر دروغ بودن گفتار

ص : 251

حضرت ابراهیم نداریم واحتمال می رود که صد درصد بیمار بوده است.

در مورد دوّم روشن شد که دروغ نگفت; زیرا دروغ مربوط به چیزی است که در آن انگیزه جدّی در کار باشد واو نظری جز طعن وطنز نداشت.

سوّمی نیز از ساحت بزرگمردی مانند حضرت ابراهیم به دور است. هیچ انسان غیوری _ تا چه رسد به آن حضرت _ در باره ناموس خود این چنین بی مبالات نمی باشد.

این نوع روایات را ابو هریره از امثال کعب الأحبار فرا می گرفته ولی چون کعب، پیامبر را ندیده بود، نمی توانست آنها را به پیامبر نسبت دهد، ولی ابوهریره که سه سال واندی عصر پیامبر را درک کرده بود، بی پروا به او دروغ می بست واین نخستین بار نیست که یک چنین دروغی را به پیامبران نسبت می دهد.

حضرت ابراهیم در قسمتی از گفتار خود، روی مخلوق بودن بتها تکیه کرد وگفت:(أَتَعْبُدونَ ما تَنْحِتُونَ * وَ اللّهُ خَلَقَکُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ) خدا شما وبتهایی را که ساخته اید آفریده بنابر این آفریدگار آنها شایسته پرستش است نه خود آنها.

شیخ اشعری آیه یاد شده را گواه بر یک نظریه کلامی گرفته وآن این است که اعمال انسان مخلوق خداست.(1)

ولی آیه کوچکترین ارتباط به بحث یاد شده ندارد، زیرا مقصود از موصول (ماتَعْمَلُونَ) بتها ست، نه افعال واعمال انسان. حضرت ابراهیم در صدد بیان این است که بتها مخلوق خداست پس او شایسته پرستش می باشد، نه اینکه اعمال شما مخلوق خداست، زیرا در این صورت مضمون آیه ارتباطی به مقصود وی نخواهد داشت.

وضع دلخراش بتها که سالهای درازی در ساختن آن وقت صرف شده بود ودرخواست ابراهیم که از خود آنها پرسید چه کسی این بلا را به سرشما آورده است؟

ص : 252

وآگاهی آنان از درون که این بتها به قدری زبون وبیچاره اند که حتّی نمی توانند یک کلمه سخن بگویند، آنچنان انقلابی در روح وروان آنان پدید آورد که به یکدیگر گفتند: ما ظالم وستمگریم که این موجودات بی ارزش را می پرستیم نه آن کس که آنها را شکسته است.

توضیح اینکه:آنان به هنگام روبرو شدن با وضع رقت بار بتخانه گفته بودند:(مَنْ فَعَلَ هذا بِآلِهَتِنا إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمِینَ): «هر کس این کار را انجام داده است از ستمگران است».(انبیاء/59)

این بار در مقابل منطق ابراهیم آنچنان خوار شدند که گفتند:(فَرَجَعُوا إلی أنْفُسِهِمْ فَقالُوا إنَّکُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ): «به وجدان خود مراجعه کردند وگفتند: حقا که ما ستمگریم نه شکننده بتها».(انبیاء/64)

چه ستمی بالاتر از اینکه یک چنین موجودات زبون وبیچاره را شریک خدای بزرگ قرار داده ودر مقابل آنها خاضع بودند.

ولی با اینکه وجدان آنان بیدار شده بود، اما به خاطر منافع مادی که ابراهیم آن را در آیات گذشته با جمله (مودة بینکم)(1) بیان کرد،مجدداً شکست خورد واین نوع رخدادها برای کسانی که می خواهند وجدان را جایگزین دین سازند، بسیار قابل مطالعه ووسیله عبرت است.

وجدان انسان، معلّم وپند ده خوبی است ولی در برابر عوامل دیگر چندان مقاوم نیست. تاریخ خیانتکاران، حاکی از آن است که گاه وبیگاه وجدان سرزنشگر آنان، آنها را پند ونصیحت می داد گر چه گاهی هم ندامت موقت وپشیمانی کوتاه به آنان دست می داد، ولی پس از لحظاتی، کار همان کار وبرنامه همان برنامه بوده است.

اکنون ببینیم عکس العمل بت پرستان بابل در برابر منطق ابراهیم چه بود؟

ص : 253

می خواهید کاری انجام دهید.

2_ گفتیم:ای آتش بر ابراهیم سرد وسلامت باش.

3_ آنان حیله ورزیدند ما هم آنها را مغلوب ساختیم.

4_ ابراهیم ولوط رانجات دادیم و آنها را به سرزمینی که پربرکت ساخته ایم فرستادیم.

5_ گفتند: مکانی فراهم ساخته واو را در میان دوزخ بیفکنید.

6_ آنان حیله ورزیدند ما آنها را مغلوب ساختیم.

الأخْسَرِینَ):«گفتیم ای آتش بر ابراهیم سرد وسلامت باش، اّنان برای ابراهیم نقشه ریختند ولی همگان را زیانکارترین مردم قرار دادیم».(انبیاء/69_70)

وباز می فرماید:_ (فَأَرَادُوا بِهِ کَیْداً فَجَعَلْناهُمُ الأسْفَلِینَ):«نسبت به ابراهیم حیله ورزیدند وما آنان را مغلوب ساختیم».(صافات/98)

(فَإِنَّ اللّهَ یَأتِی بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأتِ بِها مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِی کَفَرَ وَاللّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ)(بقره/258)

فرمانروای بابل که از نعمت ملک وفرمانروایی برخوردار بود وشایسته بود که در مقابل این نعمت سرتعظیم در برابر «رب الملک» فرود آورد. اما متأسفانه مست باده غرور بود وبا ابراهیم در ربوبیت خدا به مجادله برخاست وخدا مناظره آن دور ا چنین بیان می کند:(ألَمْ تَرَ إِلَی الَّذِی حَاجَّ إِبْراهِیمَ فِی رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللّهُ المُلْکَ) (بقره/258): «ندیدی آن کس را که با ابراهیم در باره پروردگار او به جدل ومجادله برخاست، آن کس که خدا به او فرمانروایی داده بود، یعنی به جای شکر نعمت، کفر ورزید».

همان طور که در گذشته یاد آور شدیم مسئله خالق بودن خدا مورد اختلاف نبود وهمگان خدا را خالق می دانستند، چیزی که هست ابراهیم همان خدای خالق را ربّ ومدبّر کردگار نیز می دانست. در حالی که بابلیان به ربوبیّت اجرام آسمانی واحیاناً به ربوبیّت بتها که به صورتهای آنها بوده اند اعتقاد داشتند. فرمانروای آنان نیز خود را «رب» معرفی می کرد ولی در عین حال خدا را مانند دیگران ربّ الأرباب می انگاشت.

ابراهیم در احتجاج خود مسئله حیات ومرگ را مطرح کرد وآن اینکه از ویژگیهای پروردگار این است که زنده می کند ومی میراندومقصود او از حیات وموت، همان زندگی ومرگ طبیعی است که انسان از دوران جنینی آغازمی کندو در پایان پیری می میرد.

نمرود فوراً دست به مغالطه زد وموت وحیاتی که ابراهیم آن را از ویژگیهای خدای جهان معرفی کرد، به گونه دیگری تفسیر نمود واز آن معنای مجازی اراده نمود وگفت:من هم زنده می کنم ومی میرانم.قرآن هر چند در این مورد توضیح نمی دهد، ولی تاریخ وروایات می گویند: او دو نفر زندانی را طلبید یکی را آزاد کرد ودیگری را

ص : 257

کشت. آزاد کردن را به معنای زنده کردن وکشتن را به معنای میراندن تفسیر کرد.

ابراهیم در مقابل مغالطه او چیزی نگفت. شاید پایه فهم حاضران آماده درک پاسخ ابراهیم نبود.زیرا پیداست که کار نمرود مغالطه ای بیش نبود وموت وحیاتی که از شؤون ربوبیّت است همان موت وحیات طبیعی است، نه حیات اجتماعی به معنای آزاد کردن از بند ویا موت به معنای کشتن با ابزار خاصی.

به خاطر پایین بودن فهم حاضران، ابراهیم به مغالطه او پاسخ نگفت وگفتار خود را به شکلی دیگر آغاز کرد وگفت: پروردگار من، کردگار این جهان است که خورشید را از طرف مشرق بیرون می آورد.و اگر و اقعاً تو ربّ این جهان هستی کار را برخلاف آن انجام بده.

در اینجا نمرود بهت زده به ابراهیم واطراف خود نگریست، ولی باز ایمان نیاورد وبر کفر خود اصرار ورزید.

ممکن است گفته شود: چرا نمرود نگفت این کار یکسان، کار من است نه کار خدای تو؟

پاسخ آن این است که روشن بود، یک چنین کار مستمر تا جهان بوده واین کار ادامه داشته نمی تواند معلول اراده انسانی باشد که چند روز است بر کرسی فرمانروایی تکته زده است واگر چنین ادعایی می کرد، جز سخنی مسخره چیز دیگری نبود وقرآن این مناظره را چنین بیان می کند.(إِذْ قَالَ إِبْراهِیمُ رَبِّیَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ قَالَ أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ قَالَ إبْراهِیمُ فَإِنَّ اللّهَ یَأْتِی بِالشَّمْسِ مِنَ المَشْرِقِ فَأتِ بِها مِنَ المَغْرِبِ فَبُهِتَ الّذی کَفَرَ وَ اللّهُ لا یَهْدی القَوْمَ الظّالِمینَ)(بقره/258): «آنگاه که ابراهیم گفت: پروردگار من کسی است که زنده می کند ومی میراند (نمرود) گفت: من (نیز) می میرانم وزنده می کنم، ابراهیم گفت: حقاً که خدا خورشید را از مشرق می آورد، تو آن را از مغرب ظاهر کن، او در حالی که به ربوبیّت خدا کفر میورزید، مبهوت گشت وخدا گروه ستمگر را هدایت نمی کند».

ص : 258

بخش دوّم از زندگی قهرمان توحید

الحَکِیمُ) (عنکبوت/26): «لوط به او ایمان آورد وگفت: من به سوی پروردگارم هجرت می کنم، او توانا وحکیم است».

واقعاً جای شگفت است که قهرمان توحید با آن صبر ومقاومت، با آن براهین متین واستوار نتوانست گروه انبوهی را به سوی خدا پرستی سوق دهد واز اینکه قرآن فقط لوط رانام می برد، میتوان حدس زد که پیروان او بسیار کم واندک بوده ولوط نیز یکی از پیامبرانی است که پیرو آیین ابراهیم بوده وهمراه او به سرزمین دیگری که بعداً شرح خواهیم داد مهاجرت کرده، البته ممکن است افراد انگشت شماری نیز دعوت او را لبیک گفته باشند ولی چندان مهّم وچشمگیر نبوده وگرنه قرآن از آنان یاد می کرد.

محورهای کلّی زندگی ابراهیم در این بخش عبارتند از:

1_ تولّد اسماعیل واسحاق.

2_ تجدید بنای کعبه به کمک فرزندش اسماعیل.

3_ آزمون بزرگ الهی.

4_ ابراهیم واحیای مردگان.

5_ ابراهیم ومقام امامت.

6_ نیایشهای ابراهیم.

7_ اسماعیل فرزند ابراهیم.

ص : 260

9_ (فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلام حَلِیم). (صافات/101_102)

10_ (وَبَشَّرناه بِإِسْحقَ نَبِیّاً مِنَ الصَّالِحِینَ * وَبارَکْنا عَلَیْهِ وَ عَلی إِسْحقَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِما مُحْسِنٌ وَ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِینٌ). (صافات/112_113)

11_ (وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحقَ وَ یعْقُوبَ کُلاّ ً هَدَیْنا...). (انعام/84)

12_ (فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَ ما یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَهَبْنا لَهُ إسْحقَ وَ یَعْقُوبَ وَ کُلاّ ً جَعَلْنا نَبیّاً). (مریم/49)

13_ (وَوَهَبْنا لَهُ إِسْحقَ وَ یَعْقُوبَ نَافِلَةً وکُلاّ ً جَعَلْنا صَالِحِینَ).(انبیاء/72)

14_ (وَ وَهَبْنا لَهُ إسْحقَ وَیَعْقُوبَ وَجَعَلْنا فی ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ والکِتَابَ وآتَیْنَاهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیا وَإِنَّهُ فِی الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ). (عنکبوت/27)

6_ آنگاه که رسولان(فرشتگان) همراه با بشارت(تولّد فرزندی به نام اسحاق) به ابراهیم وارد شدند گفتند:مااهل این سرزمین (سرزمین لوط) را نابود خواهیم کرد، مردم آنجا ستمکارند.

7_ حمد خدای که در دوران پیری اسماعیل واسحاق را به من بخشید. پروردگار من شنونده دعاست.

8_ پروردگارا! فرزندی صالح به من عطا فرما.

9_ ما او را به فرزندی بردبار (حلیم) بشارت دادیم:

10_ به او فرزندی به نام «اسحاق» که پیامبر واز صالحان است بشارت دادیم. به او واسحاق وذریّه هر دو، برکت دادیم واز ذریّه آنان برخی نیکو کار و برخی دیگر دانسته به نفس خود ستمکار شدند.

11_ اسحاق ویعقوب را به او بخشیدیم و هر یک را هدایت کردیم.

12_ آنگاه که ابراهیم از قوم خود واز آنچه که جز خدا می پرستیدند جدا شد، به او تولد اسحاق ویعقوب را بشارت دادیم وهر کدام را پیامبر قرار دادیم.

13_ به او ناخواسته اسحاق و یعقوب بخشیدیم وهریک را از صالحان قرار دادیم.

14_ ما به ابراهیم، اسحاق ویعقوب عطا کردیم ودر ذریه(ابراهیم) پیامبری وکتاب را قرار دادیم.وپاداش او را در این جهان داده ودر سرای دیگر از صالحان است.

قرآن در این باره می فرماید: (اَلْحَمْدُ للّهِ الّذی وَهَبَ لی عَلَی الکِبَرِ إسْماعیلَ وَإسْحاقَ إنّ رَبّی لَسَمیعُ الدُّعاءِ).

وذیل آیه حاکی است که او از خدا فرزندی خواسته بود وخدای هم دعای او را بر آورد.

ویژگی اسماعیل در این آیات این است که حلیم وبردبار بود وصبر ومقاومت به هنگام ذبح در راه خدا نشانه بردباری اوست; چنانکه می فرماید: (رَبِّ هَبْ لی مِنَ الصّالِحینَ * فَبَشّرناهُ بِغُلام حَلیم):«پروردگارا فرزندان صالح به من روزی بفرما. ما او را به فرزندی بردبار بشارت دادیم».(صافات/101_102)

آغاز این آیه بیانگر دعای ابراهیم است که از خدا برای خود فرزند خواست.

امّا ویژگی اسحاق در این آیات این است که نبوت در نسل او امتداد یافت; چنانکه میفرماید: (وَ وَهْبنا لَهُ إسْحقَ وَیَعْقُوبَ وَجَعَلْنا فی ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ والکتابَ وآتَیْناهُ أجْرَهُ فِی الدُّنْیا وَ إِنَّهُ فِی الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ).

هر چند صریح آیه این است که نبوّت را در ذریه ابراهیم قرار دادیم. ولی از اینکه در آغاز آیه از اسحاق ویعقوب نام برده گواه بر این است که این ذریّه از طریق اسحاق ویعقوب سرچشمه گرفته است. لکن در عین حال می توان از ذریّه معنای وسیعتری را اراده کرد تا آنجا که پیامبر گرامی اسلام را نیز شامل شود که جدّ اعلای او اسماعیل فرزند ابراهیم است. در این صورت مفاد آیه این می شود که:ابراهیم سرسلسله جمیع پیامبران پس از اوست،چه از نسل اسحاق وچه از نسل اسماعیل.

تولّد اسحاق مسلّماً پس از اسماعیل بوده است، حتّی از سیاق آیات سوره صافات استفاده می شود که تولّد اسحاق پس از بنای کعبه وصدور فرمان ذبح اسماعیل بوده است، زیرا آنجا که جریان ذبح اسماعیل را بیان می کند واز ابراهیم به نیکی یاد می نماید ومی گوید: (وَبَشَّرْناه بِإِسْحَاقَ نَبِیّاً مِنَ الصالِحینَ)(صافات/ 112) که او را به فرزندی به نام اسحاق که پیامبر و از صالحان است بشارت دادیم.

ص : 264

اگر سیاق آیات را حجت بدانیم _ طبعاً حجت است مگر آنکه دلیل قاطع بر خلاف آن باشد _ تولّد اسحاق پس از سرگذشت ذبح اسماعیل بوده است.

از این بیان روشن می شود که مقصود از آیه 50 سوره مریم:(فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَ ما یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ وَهَبْنا لَهُ إِسْحَاقَ ): «آنگاه که ابراهیم از قوم خود و از آنچه جز خدا می پرستیدند جدا شد به او تولّد اسحاق را بشارت دادیم».

این است که خدا اسحاق را پس از خروج از سرزمین بابل به ابراهیم عطا فرمود. اما تفصیل آن را که آیا بلافاصله یا پس از گذشت زمانی، خداوند به ابراهیم عطا فرمود باید در آیات جستجو کرد.

از آیات سوره هود وعنکبوت استفاده می شود که تولّد او پس از نابودی قوم هود انجام گرفته است، زیرا آیات یاد شده چنین دلالت دارد که ابراهیم ولوط با هم سرزمین بابل را ترک کردند، ابراهیم به سرزمین فلسطین ولوط به سرزمین دیگر رفت وسالها درآنجا مشغول تبلیغ وهدایت قوم خود بود. آنگاه که خدا برای سرکوبی این قوم زشتکار، فرشتگان را فرستاد تا سنگبارانشان کنند، فرشتگان در مسیر خود به صورت انسان بر ابراهیم متمثل شدند وابراهیم از آنان با بریانی پذیرایی کرد، تولّد اسحاق را به وی وهمسرش ساره بشارت دادند.(آیات سوره هود69_73)

2_ چرا همسر او با شنیدن مأموریت فرشتگان برای سرکوبی قوم لوط خندید؟ این خنده، از روی خوشحالی نبوده است، گاهی انسان از شنیدن یک خبر وحادثه هولناک خنده به او دست می دهد، شاید هم خنده او از روی خوشحالی بوده زیرا از اعمال منکر این گروه آگاه بوده واز اینکه ریشه آنان قطع می شود خوشحال گشت. در هر حال نباید فراموش کنیم که قرآن لفظ «أهل بیت» را در باره خانواده ابراهیم به کار می برد ومی گوید: رحمت خدا پیوسته بر شما اهل بیت است واین رحمت پیوسته تا زمان رسول خدا که خود از فرزندان ابراهیم است ادامه داشته است.

***

نقطه ای که خانه خدا در آنجا قرار داشت ترک نمود، سرزمینی که در آن آب وگیاهی نبود، ولی چه باید کرد فرمان الهی بود ومقام، مقام امتحان.

ابراهیم آن شخصیت با اخلاصی است که در راه اجرای دستور خدا سر از پا نمی شناسد، البته خدای مهربان هم در همان بیابان بی آب وگیاه، وسیله زندگی هر دو را فراهم ساخت.

مفسران می نویسند:تشنگی بر اسماعیل غلبه کرد. مادر مهربان میان دو کوه(صفا ومروه) هفت بار با کمال سرگردانی دوید، تا آبی برای کودک خود فراهم آورد; سرانجام مأیوسانه برگشت، در این هنگام دید آب از زیر پای اسماعیل می جوشد. این زن وکودک در آن سرزمین در پرتو عنایات الهی به زندگی خود ادامه دادند واسماعیل بزرگ شد ودر کنار کعبه قومی به نام «جرهم» زندگی می کردند ودر اثر آشنایی با یکدیگر گوسفندی در اختیار هاجر واسماعیل قرار دادند تا از پشم وشیر آن بهره مند گردند.

آنگاه که اسماعیل به سنین جوانی رسید، خدا فرمان داد که ابراهیم به سرزمین مکّه باز گردد وبه کمک فرزندش خانه توحید را تجدید بنا کند. اینک آیات این قسمت:

السُّجُودِ) (بقره/125).

4_ (وَ إِذْ یَرْفَعُ إبْرَاهِیمُ القَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْمَاعِیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أنْتَ السَّمِیعُ العَلِیمُ).

(رَبَّنَا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَوَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إنّکَ أنْتَ التّوَّابُ الرَّحیمُ).

6_ (رَبَّنا وَ ابْعَثْ فیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الکِتَابَ وَالحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أنْتَ العَزِیزُ الحَکِیمُ).(بقره/127_129)

تلاوت کند وکتاب وحکمت را به آنها بیاموز وآنها را از زشتیها باز دار تو توانا وحکیم هستی.

خدا به ابراهیم دستور می دهد که خانه را پاکیزه گرداند (طهّرا بیتی)، احتمال دارد، مقصود این باشد که آن را از آلودگیهای ظاهری پاک کند. زیرا به مرور زمان با آمدن آب باران وسیل ووزیدن بادهای شدید خانه خدا آلوده شده بود واحتمال دارد، مقصود تطهیر معنوی باشد. یعنی خانه خدا را از بت وبت پرستی پاکیزه گردان. اگرچه در آن زمان مظاهر شرکی در اطراف خانه نبود، ولی _ مع الوصف _ اجازه نده بعدها خانه توحید خانه بت پرستی وشرک شود.

از اینکه در آیه یاد شده عناوین چهارگانه را در کنار هم آورده، یعنی «طائفین»، «قائمین»، «رکّع» و «سجود»، می توان حدس زد که بزرگترین عبادت در کنار خانه خدا همین چهار عمل است. یعنی: طواف دور خانه خدا، ایستادن برای نماز، رکوع وسجده برای خدا.

در آیه دیگر همین اهداف به گونه ای دیگر وارد شده می فرماید: (وَ إذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْناً وَ اتّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إبْراهیمَ مُصَلًّی وَعَهِدْنا إِلی إبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَالعَاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ):«به یاد آر آنگاه که ما خانه کعبه را برای انسانها مرجع وجایگاه امن قرار دادیم(و فرمان دادیم که) از جایگاه ابراهیم برای خود مکان نماز برگزینید وبه ابراهیم واسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف کنندگان، نماز گزاران، رکوع وسجود کنندگان پاکیزه گردانند».(بقره/125)

ودر برخی از آیات، ادعیه ابراهیم (1) را که به هنگام بنای کعبه انجام داده، یاد آور می شود:

(وَ إذْ یَرْفَعُ إبْرَاهِیمُ القَوَاعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إسْماعِیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أنْتَ السَّمِیعُ العَلِیمُ * رَبَّنَا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَوَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ * رَبّنَا وَ ابْعَثْ فیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ

ص : 270

وَ یُعَلِّمُهُمُ الکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أنْتَ العَزِیزُ الحَکِیمُ): «به یاد آر هنگامی که ابراهیم واسماعیل پایه های کعبه را بالا بردند ومی گفتند: خدایا! این عمل را از ما بپذیر، تو شنوا ودانایی. پروردگارا! ما را تسلیم شوندگان خود وفرزندان ما را نیز امّتی مسلمان قرار بده ومراکز عبادت را به ما بنما وبه سوی ما به رحمت باز گرد، تو توبه پذیر ومهربانی. پروردگارا! در میان فرزندان ما پیامبری برانگیز که آیات تو را بر آنان تلاوت کند وکتاب وحکمت را به آنها بیاموزد وآنها را از زشتی ها باز دارد. تو توانا وحکیم هستی».(بقره/127_ 129)

این دعای اخیر ابراهیم آنگاه مستجاب شد که پیامبر گرامی با قرآن وحکمت به سوی فرزندان اسماعیل آمد ودر حقیقت پدر وپسر از مبشران آیین محمّدی صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم بوده واز همان زمان آمدن او را بشارت می دادند وشکی نیست که این نوع دعاها به الهام الهی صورت گرفته است.

در عظمت مقام ابراهیم همین بس که جایگاه او مرکز عبادت خدا معرفی می شود وقرآن دستور می دهد در همانجا نماز گزارده شود:(وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إبْرَاهِیمَ مُصَلًّی) (بقره/125) وباز مقام ابراهیم به عنوان آیتی از آیات الهی معرفی می شود، چنانکه می فرماید:(فیهِ آیَاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إبْرَاهِیمَ) (آل عمران/97) حالا مقصود از مقام ابراهیم چیست،؟ظاهراً مقصود همان سنگی است که اثر پای ابراهیم در آن دیده می شود. طبعاً مقام ابراهیم یکی از آیات است وآیات دیگر، همان «حجر الأسود»، «حطیم» (1)، «عرفات»،«مشعر» و«منی» می باشند.

ودر طهارت «هاجر» نیز همین بس که خدا جایگاه رفت وآمد او را که برای پیدا کردن آب صورت گرفت، محل عبادت قرار داده وفرمود: زایران خانه خدا میان دو

ص : 271

کوه صفا ومروه، به نوبت شوط نمایند.(1).

***

بنگر تا چه می اندیشی؟گفت: پدرجان آنچه را که مأموری انجام ده، به خواست خدا مرا از صابران می یابی!.

3_ آنگاه که پدر وپسر آماده شدند وابراهیم جبین اسماعیل را بر خاک نهاد.

4_ ندا آمد ای ابراهیم!

5_ به آنچه که در خواب دیدی عمل کردی ما نیز این چنین نیکو کاران را پاداش می دهیم.

6_ این امتحان بزرگ وآشکاری است.

7_ وذبح بزرگی را فدای او کردیم.

8_ ونام نیک برای او در امّتهای بعدی باقی نهادیم.

بحث آزمایشهای الهی از آنها یاد کردیم(1) ودر سخنان امیر مؤمنان نیز اشاره به این انگیزه هست که میفرماید: «وَإِنْ کَانَ سُبْحَانَهُ أعْلَمُ بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ لکِنْ لِتظهر الأفعال الّتی بِها یَسْتَحِقُّ الثّواب والعِقاب».(2) «اگر چه خدا انسان را بهتر از خود او می شناسد ولکن برای اینکه افعالی که ملاک پاداش وکیفر است آشکار سازد، آنان را در بوته امتحان قرار می دهد».

البتّه انگیزه آزمونهای الهی منحصر به بارور کردن استعدادها وتبدیل توانها به شدنها نیست، بلکه در این مورد انگیزه های دیگری، نیز حاکم است که تفصیل آن را در بخش نخست این مجموعه بیان کرده ایم. ولی انگیزه در فرمان ذبح اسماعیل، همین بوده است ولذا وقتی به سرحدّ آمادگی رسید وخواست ذبح را انجام دهد، خطاب آمد که: کافی است تو به رؤیای خود تحقّق بخشیدی، یعنی آنچه که می خواستم انجام گرفت، از این طریق اخلاص خود را در راه خدا ثابت کردی. اینک آیات این قسمت:

(رَبِّ هَبْ لی مِنَ الصّالِحِینَ * فَبَشَّرْناهُ بِغُلام حَلِیم)(صافات/100_ 101).

(فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعیَ قَالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَرَی فِی المَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قَالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ * فَلَمَّا أسْلَما وَتَلَّهُ لِلْجَبِینِ * وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إبْرَاهِیمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * إِنَّ هذا لَهُوَ البَلاؤُاْ الْمُبِینُ * وَفَدَیْناهُ بِذِبْح عَظِیم * وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الآخِرِینَ * سَلامٌ عَلَی إبْرَاهِیمَ * کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا المُؤْمِنِینَ * وَبَشَّرناهُ بِإِسْحقَ نَبِیّاً مِنَ الصَّالِحِینَ)(صافات/102_112): «پروردگارا! فرزندی صالح به من عطا بفرما. او را به فرزندی بردبار، بشارت دادیم. هنگامی که به سنّ بلوغ رسید و با او به کار و کوشش پرداخت(بزرگ شد وتوانست همراه پدر کار کند ودر حقیقت عصای دست

ص : 274

او باشد) به او گفت: فرزندم!من در خواب دیدم که تو را در راه خدا قربانی می کنم، بنگر تا چه می اندیشی؟ گفت: پدر جان! به آنچه مأمور شده ای عمل کن، مرا به خواست خدا به زودی از صابران می یابی. آنگاه که پدر وپسر آماده شدند وابراهیم جبین اسماعیل را بر خاک نهاد، ندا آمدای ابراهیم! به آنچه در خواب مأمور بودی عمل کردی، مانیز این چنین نیکو کاران را پاداش می دهیم. این امتحان بزرگ وآشکاری است وذبح بزرگی را فدای او کردیم ونام نیک برای او در امّتهای بعدی باقی نهادیم».

در آیه نخست این نوجوان با صفت «حلیم» توصیف شده است وعلّت آوردن این صفت در میان اوصاف دیگر آمادگی او برای قربانی شدن در راه خدا بود، چنانکه می فرماید:(فَبَشّرناهُ بِغُلام حَلیم).

ابراهیم هنگامی مأمور به قربانی کردن اسماعیل شد که او نوجوانی بود و می توانست مانند پدر کار کند وآمادگی برای قربانی نمودن چنین فرزندی، دلیل بر اخلاص اوست; چنانکه می فرماید:(فَلَمّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ).

از آیات یاد شده استفاده می شود که خواب پیامبران همگی جنبه الهی و واقعی دارد ودر حقیقت خواب آنان جزئی از نبوّت آنهاست واو در خواب، ذبح اسماعیل را دید وفهمید مأمور است که به آن تحقّق بخشد; چنانکه می گوید: (یابُنَیَّ إِنِّی أَرَی فِی المَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ ) وکلمه «اری» حاکی از این است که بیش از یک بار ذبح او را در خواب دیده بود وگرنه می گفت:«إنّی رأیت».

آنگاه خواب خود را با فرزندش در میان نهاد واز او خواست، تا اظهار نظر کند، او نیز آمادگی خود را مثل پدر اعلام داشت; چنانکه می گوید:(...أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذَا تَری قَالَ یا أبَتِ افْعَلْ ما تُؤمَرُ سَتَجِدُنی إنْ شَاءَ اللّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ).

ابراهیم صورت فرزند خود را بر خاک نهاد، تا بتواند مراسم ذبح را انجام دهد وقرآن این حقیقت را با این جمله بیان می کند:(وَتَلَّهُ للجَبِین)ومقصود از جبین در

ص : 275

اینجا دو طرف پیشانی است واز اینکه کلمه «تلّهُ» به کار برده است معلوم می شود که صورت او را بر نقطه بلندی نهاد.(1)

از آنجا که هدف واقعی، ذبح اسماعیل نبود، بلکه هدف آماده شدن پدر وپسر بر چنین عمل بود واین هدف تحقّق یافت، خطاب آمد که تو به مأموریّت خود تحقّق بخشیدی چنانکه می گوید:(وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إبْرَاهِیمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرؤْیا إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی المُحْسِنِینَ).

قرآن این دستور را یک امتحان آشکار می شمارد ومی گوید:(إِنَّ هذا لَهُوَ البَلاؤُاْ المُبِین) ودر برخی از آیات یاد آور می شود که ما ابراهیم را با چند مطلب آزمودیم. چنانکه می فرماید:(وَإذِ ابْتَلی إبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمات فأَتَمَّهُنَّ). (بقره/124): «آنگاه که ابراهیم را با چند مطلب آزمودیم واو آنها را کاملاً به پایان رساند».

از اینکه در داستان ذبح جمله:(إِنَّ هذا لَهُوَ البَلاؤُاْ المُبِینُ) به کار رفته ودر آیه سوره بقره جمله:(وإِذِ ابْتَلی )وارد شده است، می توان به روشنی به دست آورد که یکی از آن موارد (کلمات) که ابراهیم به وسیله آن در بوته آزمایش قرار گرفت همان آمادگی به ذبح فرزندش بود.

در اینجا مفسّران وبرخی از علمای اصول بحثهایی دارند که طرح گسترده آن برای ما لزومی ندارد وآن اینکه:آیا او مأمور به مقدّمات بوده است؟ در این صورت نسخی صورت نگرفته است ویا مأمور به ذبح بوده؟ که در این صورت فرمان خدا با آمادگی او منسوخ گشته است. ولی برخی می گویند که او به خود مقدّمه مأمور بوده به گواه اینکه با انجام مقدّمات خطاب آمد:(قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا) یعنی نسخی

ص : 276

صورت نگرفته است وبرخی دیگر می گویند: به خود ذبح مأمور بود، به گواه اینکه ابراهیم مأمور شد به جای اسماعیل، حیوانی ذبح کند چنانکه می گوید:(وَفَدَیْناهُ بِذِبْح عَظیم) ممکن است گفته شود که او در واقع مأمور به انجام مقدّمات بود، ولی در ظاهر مأمور بود که فرزند خود را در راه خدا قربانی کند وچون این کار انجام نگرفت، خدا برای تکمیل برنامه او گوسفندی فرستاد، تا به جای اسماعیل قربانی کند.چنانکه می فرماید:(وَفَدَیْناهُ بِذِبْح عَظیم) ذبح بزرگی را فدای او کردیم. حال، این عظمت ازآنِ مذبوح بوده؟! ویا اینکه قربانی، یک قربانی بزرگ به شمار می رفته است؟ ویا خود عمل که در راه خدا انجام شده دارای چنین مقام ومنزلت بوده است، بنابر احتمال اوّل ذبح به معنای مذبوح وبنابر احتمال دوّم به معنای مصدری یعنی ذبح کردن است.

فدا کاری ابراهیم به قدری قابل ستایش است که قرآن یاد آور می شود که ما نام نیکی از او در میان امّتهای بعدی قرار دادیم. آنگاه بر ابراهیم درود می فرستد ومی گوید:(وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الآخِرینَ* سَلامٌ عَلَی إِبْرَاهِیمَ* کَذلِکَ نَجْزِی المُحْسِنِینَ)و آنجا که ندا می آید که به مأموریت خود جامه عمل پوشاندی نیز می گوید:(کَذلِکَ نَجْزِی المُحْسِنینَ)هدف از این تکرار چیست؟

شاید هدف از آوردن این جمله بعد از خطاب (قد صدّقتَ الرُؤیا)این است که ما به نیکو کاران از این طریق پاداش می دهیم، یعنی آنان را در بوته امتحان قرار داده آنگاه که استعداد شایستگی خود را اظهار کردند وشایسته پاداش شدند، پاداش می دهیم.

ولی مقصود از این جمله پس ازجمله (وَتَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الآخِرینَ)این است که با این شیوه (ونام ونشان او در میان امّتها قرا ردادیم) نیکو کاران را پاداش می دهیم.

با ملاحظه مجموع آیات روشن می شود که ذبیح در قرآن همان اسماعیل است نه اسحاق، بر خلاف آنچه که تورات کنونی ویهود می گویند. زیرا قبل از بیان

ص : 277

داستان ذبح اسماعیل می گوید:(فَبَشَّرناهُ بِغُلام حَلیم) سپس جریان مأموریّت ابراهیم را به ذبح این غلام حلیم یاد آور می شودودر آخر داستان آنگاه که ابراهیم با سرافرازی ازاین امتحان بیرون می آید، به او بشارت می دهد که خدا به تو فرزندی به نام اسحاق که از پیامبران است خواهد داد; چنانکه می گوید:(وَبَشّرناهُ بِإسحقَ نَبیّاً مِنَ الصَّالِحینَ) در این صورت آن غلام حلیمی که به قربانگاه منی برده شد، طبعاً غیر از اسحاق است که پس از این جریان به تولّد او بشارت داده شده وچون قرآن از ابراهیم بیش از دو فرزند نام نمی برد، طبعاً آن فرزند ذبیح، اسماعیل خواهد بود.

از پیامبر گرامی نقل شده که می فرمود:«أنَا ابنُ الذَّبیحین»: «من فرزند دوذبیح هستم» که یکی اسماعیل ودیگری عبداللّه پدر گرامی پیامبر است وعبداللّهنیزسرگذشت مشابهی با اسماعیل داشت که مشروح آن را در فروغ ابدیّت می خوانید.(1)

***

از این جهت از خداوند درخواست کرد که کیفیّت احیای مردگان را پس از متلاشی شدن اجزای آنها برای او بنمایاند. اینک آیات این بخش:

قره نقل می کند، اینک متن آیه:(وَ إذْ قَالَ إبْرَاهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِی المَوْتی قَالَ أوَ لَمْ تُؤمِنْ قالَ بَلی وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبی): «به یاد آر هنگامی که ابراهیم گفت: پروردگارا! به من نشان بده که چگونه مردگان را زنده می کنی؟(خداوند) گفت: مگر ایمان نیاورده ای؟! ابراهیم گفت: چرا ولی می خواهم دلم آرام بگیرد(وخطورهای زجر ده بر طرف شوند).

جمله:(وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبی) بیانگر همان نکته ای است که یاد آور شدیم وآن اینکه چه بسا در قلب دارندگان ایمان ویقین به پدیده ای، خطورهایی پدید می آید که محو آنها جز با رؤیت پدیده امکان پذیر نیست.

اکنون ببینیم که خداوند چگونه به او دستور می دهد:

(قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إلیکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَی کُلِّ جَبَل منِْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یأْتِینَکَ سَعیاً واعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ).(خداوند) گفت: چهار پرنده را بگیر و در حالی که با تو انس گرفته اند، ذبح کن(سپس آنها را قطعه قطعه نما و در هم بیامیز) وهر جزئی از آنها را بر کوهی بگذار، پس آنها را بخوان(خواهی دید که آنها زنده شده) و شتابان به سوی تو می آیند، به راستی خداوند قدرتمند وحکیم است(هم از ذرات بدن پرندگان آگاه است وهم بر گرد آوری آنها توانایی دارد).

شأن نزولی که در آغاز بحث نقل کردیم وهمچنین دستوری که خداوند به ابراهیم می دهد تا چهار مرغ را به شرح یاد شده ذبح کند، می رساند که هدف ابراهیم تنها مشاهده احیای مرده نبوده وگرنه کافی بود که مرده ای را زنده کند بدون آنکه ابراهیم را به انجام این مقدّمات تکلیف کند.

بلکه هدف مشاهده باز گشت اجزای بدن هر حیوانی به بدن اصلی خود بود، از این جهت مأمور شد که پرندگان متعدّدی را ذبح کند وآنها را به هم بیامیزد.

این هدف در صورتی عملی می گرددکه پرندگان از انواع مختلف باشند، زیرا در غیر این صورت هدف که بازگشت اجزای هر یک به بدن اصلی خود بود، تأمین

ص : 280

نمی گردید، از این رو در روایات وارد شده است که این چهار مرغ، عبارت بودند از: طاووس، کبوتر، خروس وکلاغ که هر کدام، مظهر صفات وروحیات خاصّی می باشند. طاوس مظهر خود نمایی وخروس مظهر تمایلات شدید جنسی، کبوتر مظهر بازیگری وکلاغ مظهر ذکاوت وهوش.

خطورهای خلاف را از خانه دل براند واین مطلب جز با نشان دادن احیای مردگان امکان پذیر نبود، او هرگز تشبیه وتمثیل و اینکه دعوت خدا از مردگان بسان دعوت تو از مرغان پراکنده وآمدن آنها به سوی تو است، دردی را دوا نمی کند قدرت این تشبیه، بالاتر از وحی الهی نیست که وی از آن راه، به صحّت رستاخیز یقین وایمان پیدا کرده بود.

2_ اگر معنای آیه این است که هر یک از چهار مرغ را به صورت زنده سرکوهی قرار دهد، سپس آنها را بخواند پس چرا می فرماید:(ثُمَّ اجْعَلْ عَلی کُلِّ جَبَل مِنْهُنَّ جُزْءاً): «سر هر کوهی جزئی از آنها را قرار بده»، بلکه باید بگوید: «ثمّ اجعل علی کل جبل منهنّ واحِداً». سر هر کوهی یکی از آنها را قرار بده.

لفظ «جزء» حاکی از آن است که وی مرغها را به هم آمیخته بود وآمیختگی جز با سر بریدن وقطعه قطعه کردن وآمیختن آنها به هم امکان پذیر نیست.

3_ لفظ «فصرهنّ» در لغت عرب به معنای قطع کردن نیز آمده است ولفظ «الیک» حاکی است که این لفظ علاوه بر آن، متضمّن معنای دیگری از قبیل مأنوس کردن ومتمایل ساختن نیز هست. گویی معنای جمله این است که آنها را همراه با مأنوس ساختن به خویش، بکش وسرهای آنها را ببر.

از این بیان روشن می گردد که خداوند بزرگ در روز رستاخیز اجزای بدن هر انسانی را هر چند جزو بدن انسان ویا حیوان دیگری شده باشد، به بدن اصلی باز می گرداند وانسان کاملی را می آفریند واختلاط اجزا، مانع از بازگشت هر جزئی به بدن اصلی نمی گردد.

اتّفاقاً چیزی که از قلب ابراهیم خطور کرد همین بود، وی دید که مرداری که نیمی از آن در دریا ونیمی دیگر در خشکی است، مورد هجوم دسته ای از حیوانات دریایی وخشکی قرار گرفته است به طوری که پس از اندکی، بدن مردار جزو بدن این حیوانات خواهد شد. در این موقع ابراهیم خواست نحوه بازگشت عضوی از

ص : 282

حیوانات را به بدن اصلی، با دیدگان خود مشاهده نماید، از این رو با بریدن سرهای چهار مرغ وقطعه _ قطعه کردن وبه هم آمیختن اجزای آنها، مسئله را مجسّم کرد واز مشاهده، إحیا وباز گشتن عضو هر حیوانی به بدن اصلی خود، به چنین خطوری خاتمه داد.

***

نشان دهد وچیزی در آفرینش او جز اخلاص در راه خدا دیده نشود واین کمال، جز از طریق تلاشها، کوششها، رنجها وبلاها به دست نمی آید، تو گویی این رنجها کوره آتش است که ناخالصیها را از وجود انسان دور می سازد واو را سرانجام به صورت طلای ناب در می آورد.

3_ او در دوران جوانی در بابل بود، به مقام نبوّت رسیده بود، زیرا قرآن گفتار مشرکان را در همان زمان چنین حکایت می کند:(قالُوا سَمِعْنا فَتَیً یَذْکُرهُمْ یُقَالُ لَهُ إبْرَاهِیمُ). (انبیاء/60) «گفتند: از جوانی به نام ابراهیم شنیدیم که در باره آنها (بتها) بدگویی می کرد».

بنابر این نمی توان امامت را در این آیه، به نبوت ورسالت تفسیر کرد.

مفسران در اینجا احتمالاتی ذکر کرده اند که از میان آنها دو احتمال از اتقان بیشتری برخوردار است:

گویا وظیفه مسیح یک نوع باز سازی شریعت تورات بود که بنا به مقتضای زمان، برخی از محرّمات را حلال سازد.

در عین حال احتمال دارد علّت اینکه در مقام مقایسه، موسی وکتاب او را به عنوان امام، معرفی می کند ونامی از مسیح نمی برد، به خاطر این باشد که طرف سخن، یهودان مدینه بودند وگرنه از مسیح نیز نام می برد.

از این بیان روشن می شود که پیامبر گرامی اسلام نیز به این معنا امام بوده است. درست است که پس از او پیامبر ویا پیامبرانی نیامده اند که نبوت آنان در شعاع نبوت وی قرار گیرد. امّا از اینکه نبوت او جهانی ودایمی است وبشر در تمام قرون تا روز رستاخیز در شعاع نور کتاب وشریعت او قرار دارند، در حقیقت امام مردم می باشد.

همچنین درست است که پس از پیامبر گرامی اسلام پیامبری نخواهد آمد، امّا پس از او انسانهای محدَّثی آمدهاند که فرشتگان با آنها سخن می گفتند وهمه آنان در شعاع نبوّت پیامبر گرامی ودر قلمرو شریعت او قرار داشتند.

شکّی نیست که این مقام، مقام بزرگی است وابراهیم این مقام را پس از تحمّل مرارتها، تلخی امتحانها وآزمونهای سخت به دست آورد و به پیشوایی پیامبران پس از خود رسید.

«نبوّت» وبه حامل آن «نبیّ» میگویند.

به عبارت دیگر: از اینکه انسانی دارای، آن چنان قدرت روحی وکرامت نفسانی است که می تواند با عالم بالا تماس بگیرد وپیامهای الهی بر قلب او نازل گردد، به این مقام «نبوت» وهر فرد حامل آن را «نبی» می گویند.

و این فرد از آن نظر که مأمور است این پیامها را به مردم برساند ولی خود فاقد هر نوع امر ونهی است، «رسول» ومقامش را «رسالت» می نامند. از این رو در قرآن لفظ «رسول» و«رسالت» غالباً با لفظ یا افعالی که از ماده تبلیغ مشتق است همراه می باشد.

نبی ورسول در این مقام ومنزلت از خود فرمان ودستوری ندارند بلکه نقش آنان نقش یک واسطه ای است که از مقام بزرگتری، تکالیفی را به افراد می رساند وبرخی از آیات که پیامبر را «منذر» وبشارت دهنده ای بیش نمی داند مانند:(إنْ أنَا إلاّ نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ)(اعراف/188) یا (ما عَلَی الرَّسُولِ إِلاّ البَلاغُ)(مائده/99) ناظر به این دو حالت است.

ولی هرگاه چنین نبی ورسولی در طول زندگی در بوته یک رشته امتحانها وآزمونها قرار می گرفت و کمالات درونی خود را به مرحله فعلیّت می رساند، به مقام سرپرستی جامعه نیز منصوب می گردید که علاوه بر مقام اخذ پیام ووظیفه ابلاغ رسالت، به پیشوایی نیز می رسید و شخصاً دارای امر و نهی و تکلیف ودستور می گردید واو را امام جامعه می خواندند ودر حقیقت یک مدیریت صحیح وجامع در پرتو پیامهای الهی نصیب او می شد، همان مقام امامت است که متصدی آن را امام می نامیدند.

گواه بر اینکه مقصود از امامت همان عهده دار بودن اداره جامعه وتنظیم امور امّت می باشد، این است که ابراهیم در اینجا این مقام را برای فرزندان خود می طلبد وخدا نیز به درخواست او در باره آن ذریّه غیر ظالم پاسخ مثبت می دهد. و در آیات

ص : 288

دیگر ذریه ابراهیم را با سه وصف توصیف می کند:اعطاء کتاب، حکمت و«ملک عظیم» واین «ملک عظیم» هما ن امامتی است که ابراهیم آن را برای ذریّه خود درخواست کرد; چنانکه می فرماید:(أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إبْرَاهِیمَ الکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً)(نساء/54):«آیا به آنچه که خدا بر مردم (امّت اسلامی که در پیامبر تجلّی کرده بود) از کرمش اعطا نموده حسد میورزند، ما به آل ابراهیم کتاب، حکمت وحکومت عظیمی دادیم».

شکی نیست که مقصود از «الناس» که محسود یهود می باشند، شخص پیامبر است وحسادت به کسانی که از پیامبر پیروی می کنند جنبه عرضی دارد. همچنین مقصود از آل ابراهیم که خدا به آنان کتاب، حکمت وملک عظیم داد، گروهی از فرزندان ابراهیم است، چه از نسل اسحاق وچه از نسل اسماعیل باشند.

کتاب وحکمت رمز نبوّت ورسالت است وملک عظیم رمز امامت، قرآن در مقام محکوم کردن یهود که نسبت به پیامبر صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم رشک میورزیدند که هم دارای کتاب وحکمت بود وهم حکومت جوانی را در شبه جزیره پی ریزی کرد، پاسخ می گوید که حسد شما بی جاست وما عین همین سه مطلب را به فرزندان ابراهیم نیز داده بودیم.

وقتی ما زندگانی فرزندان ابراهیم را در قرآن بررسی می کنیم می بینیم گروه انگشت شماری از آنان دارای ملک وفرمانروایی بوده اند، در حالی که افراد بسیاری از آنها به نبوت ورسالت رسیده بودند.

1_ یوسف آنگاه که به مقام فرمانروایی مصر رسید با خدا چنین راز ونیاز می کرد:(ربِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ المُلْکِ وَ عَلَّمْتَنی مِنْ تَأْویلِ الأحَادِیثِ...)(یوسف/101):«پروردگارا به من حکومت دادی وتأویل خواب آموختی» که در حقیقت آموزش تأویل احادیث اشاره به بخش نبوت وی ودادن قدرت نشانه امامت وحکومت اوست.

2_ قرآن در باره داود چنین می گوید:(وَآتَاهُ اللّهُ الْمُلْکَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا

ص : 289

یَشاءُ)(بقره/251): «خدا به او فرمانروایی وحکمت عطا کرد واز آنچه که می خواست به او آموخت».

باز در باره داود می گوید:(وَشَدَدْنا مُلْکَهُ وآتَیْناهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الخِطَابِ) (ص/20): «به حکومت او استواری بخشیدیم وبه او حکمت وداوری عادلانه آموختیم».

3_ سلیمان از خداوند چنین درخواست می کند:(وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لأحَد مِنْ بَعْدی إِنَّکَ أَنْتَ الوَهَّابُ)(ص/35): «خدایا به من حکومتی ببخش که پس از من شایسته کسی نباشد که تو بسیار بخشاینده ای».

4_ قرآن در باره طالوت ونبرد او با جالوت سخن می گوید واز آن به خوبی استفاده می شود که نبوت ازآن فردی وحکومت از آن فردی دیگر وهر دو مأمور الهی وبرانگیخته از جانب خدا بودند. (1)

توضیح اینکه پس از درگذشت موسی گروهی از بنی اسرائیل به پیامبر خود گفتند:

برای ما زمامداری برگزین تا تحت فرماندهی او در راه خدا پیکار کنیم در این مورد وحی الهی به این مضمون نازل گردید:(إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طَالُوتَ مَلِکاً قَالُوا أَنَّی یَکُونُ لَهُ الْمُلکُ عَلَیْنا وََنَحْنُ أَحَقُّ بِالمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللّهَ اصْطَفیهُ عَلَیْکُمْ وَ زَادَهُ بَسْطَةً فی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلیمٌ). (بقره/247) «خداوند طالوت را برای زمامداری شما برانگیخته است، بنی اسرائیل گفتند: چگونه می تواند حاکم ما باشد،در حالی که ما از او شایسته تریم واو ثروت زیادی ندارد؟ پیامبر به آنان گفت: خدا وی را برشما برگزیده وبه او علم وقدرت جسمی بیشتری بخشیده است وخدا ملکش را به هر کس که بخواهد می بخشد.(واحسان خدا) گسترده و از (لیاقت افراد) آگاه است».

ص : 290

قرآن از طالوت به عنوان دارنده ملک که متصدی حکومت وزمامداری جامعه آن روز بود، تعبیر می کند وچون مهمترین شرط زمامداری علم ودانش،قدرت جسمی وبدنی است، از این جهت هر دو شرط (1) را یاد آور می شود.

5_ سرانجام قرآن در بیان نعمتهایی که بر بنی اسرائیل ارزانی داشته است، وجود ملوک در میان آنان دانسته، می فرماید:(اُذْکُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إذْ جَعَلَ فیکُمْ أنْبِیاءَ وَ جَعَلَکُمْ مُلُوکاً)(مائده/20):«نعمتهای خدا را در حق خود بیاد آورید در میان شماها پیامبرانی برانگیخته وشماها را ملوک روی زمین قرار داد.» واگر همه آنان را ملوک می خواند به خاطر آن است که اگر فردی از یک قبیله به مقام عظیمی برگزیده شد، آن مقام را به همه افراد آن قبیله نسبت می دهند.

از مجموع آنچه گفتیم استفاده می شود که خداوند ابراهیم را پس از نبوت به مقام امامت مفتخر ساخت واو آن مقام را برای ذریّه خود نیز در خواست نمود; خطاب آمد که این مقام برای عادلان از ذریه تو می باشد.

از طرف دیگر می بینیم که برخی از ذریّه او مانند یوسف، داودو سلیمان، علاوه بر مقام نبوت از جانب خدا به حکومت وزمامداری ورهبری جامعه برگزیده شدند.

با ملاحظه این دو مطلب می توان گفت: امامتی که خدا در این آیه، به ابراهیم عطا فرموده واو نیز برای ذریه خود خواسته است، همان مقام حکومت وزمامداری است که بتواند شریعت را در تمام قلمروها در جامعه پیاده کند وجامعه را به کمال مطلوب برساند. هر موقع کلمه «ملک» یا فرمانروا وزمامدار بر زبان وقلم جاری می شود، افرادی که از حکومتهای موجود، دل خوشی ندارند وپیوسته فرمانرواییها را آمیخته با خود خواهی می دانند از تفسیر امامت به فرمانروایی، چندان

ص : 291

خوشوقت نمی شوند در حالی که رهبری جامعه در چهار چوب قوانین الهی، تجسم بخشیدن به اهداف نبوت ورسالت است.

شرح این هجران واین خون جگر *** این زم_ان بگ_ذار ت_ا وق_ت دگ_ر

***

او به هنگام بنای کعبه چنین راز و نیاز می کند: خدایا! این عمل را از ما بپذیر. ومرا وذریّه ام را امّت مسلمان ومشمول رحمت خود قرار ده واز جانب خود پیامبری ارسال کن که آنان را به کمال لایق وشایسته خود برساند چنانکه می فرماید:

(وَ إذْ یَرْفَعُ إبْراهیمُ القَوَاعِدَ مِنَ البَیْتِ وَإسْمَاعِیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أنْتَ السَّمِیعُ العَلِیمُ * رَبَّنَا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ وَ أرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أنْتَ التَّوَّابُّ الرَّحیمُ* رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَالْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکِیم)(بقره/127_ 129):«آنگاه که ابراهیم واسماعیل پایه های خانه(کعبه) را بالا می بردند می گفتند: پروردگارا! این عمل را از ما بپذیر،به راستی که تو شنوا ودانایی، پروردگارا! ما را از تسلیم شوندگان خود قرار بده واز ذریّه ما امّتی فرمان بردار مقرر فرما وراههای عبادت را بر ما بنما وبا مهربانی به سوی ما باز گرد به راستی که تو توبه پذیر ومهربانی،پروردگارا! در میان آنان پیامبری برانگیز که آیات تو را بر آنان تلاوت کند وکتاب وحکمت را به آنان بیاموزد واخلاق آنان را پاکیزه گرداند; حقا که تو توانا وحکیمی.»

ابراهیم در حالی که متذکر است که ذریّه خود را در یک سرزمین بی آب وگیاه جای می دهد، از خداوند می خواهد که آنان را توفیق دهد تا در این نقطه خدا را عبادت کنند ودلهای انسانهای موحّد به آن نقطه متوجّه گردد. قرآن در این باره چنین می فرماید: (رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتی بِواد غَیْرِ ذی زَرْع عِنْدَ بَیْتِکَ المُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أفئِدةً مِنَ النَّ_اسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ)(ابراهیم/37): «پروردگارا! من ذرّیه خود را در یک بیابان بدون گیاه در کنار خانه محترم تو جای دادم. پروردگارا !تا اینکه نماز را بر پا دارند، پس دلهای گروهی از مردم را به آنان متوجّه ساز وآنها را از میوه ها، روزی فرما تا تو را سپاسگزار باشند.»

ص : 293

آنگاه ابراهیم از علم گسترده خدا سخن می گوید واینک چیزی بر خدا در زمین وآسمان مخفی نیست (ولی این مانع از آن نیست که بشر موظف به دعا ودرخواست باشد) وسرانجام از نعمتهای بزرک که خدا به هنگام پیری به او ارزانی داشته بود یاد می کند واز خدا می خواهد که آنان وتمام ذریّه اش را از نمازگزاران قرار دهد.

و چنین به نیایش می پردازد:(رَبَّنا إِنَّکَ تَعْلَمُ ما نُخْفِی وَما نُعْلِنُ وَ ما یَخْفی عَلَی اللّهِ مِنْ شَیْء فِی الأرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ* الْحَمدُ للّهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَی الکِبَرِ إِسْمَاعیلَ وَإِسْحقَ إِنَّ رَبِّی لَسَمِیعُ الدُّعاءِ* رَبِّ اجْعَلْنِی مُقیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ)(ابراهیم/38_40): «پروردگارا! تو می دانی آنچه را که ما پنهان می کنیم ویا آشکار می سازیم وبر خدا چیزی در زمین ونه در آسمان پنهان نمی ماند، ستایش خدای را که در پیری به من اسماعیل واسحاق را داد. پروردگار من دعای بندگان را مستجاب می سازد، پروردگارا مرا از برپا دارندگان نماز قرار ده وهمچنین از ذریّه من. پروردگارا! این دعا را بپذیر.»

در آخر برای خود و والدین خود که وجود او مرهون رنجهای آنان بوده است طلب مغفرت کرده، می گوید:(رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الحِسَاب) (ابراهیم/41): «پروردگارا! مرا وپدر ومادرم ومؤمنان را روز برپایی حساب ببخشای.»

***

ص : 294

وعده، رسول وپیامبر بود واهل بیت خود را به نماز وزکات فرمان می داد وخدا از او راضی بود.»

اکنون باید دید که مقصود از این اسماعیل همان اسماعیل فرزند خلیل الرحمان است که با ویژگیهای قبلی توصیف شده است ویا پیامبر دیگری است به نام اسماعیل بن حزقیل که از پیامبران الهی بوده است. در اینجا دو احتمال داده شده است وبرای هر یک شاهدی موجود است.

ممکن است بگوییم مقصود، همان اسماعیل معروف است به گواه اینکه یازده بار نام او در قرآن آمده ومقصود از آنها همان فرزند خلیل اللّه است واگر مقصود از اسماعیل در این دو آیه غیر از او باشد، شایسته بود به نوعی به مغایرت وی با اسماعیل معروف، اشاره شود.

ولی می توان گفت که مقصود غیر آن اسماعیل است، به گواه اینکه در این سوره نخست در آیات:(41 _50) در باره ابراهیم سخن می گوید، آنگاه در آیات:(51 _53) در باره حضرت موسی بحث می نماید، آنگاه آیات مربوط به اسماعیل را متذکر می شود واگر مقصود از اسماعیل درا ین دو آیه همان فرزند خلیل الرحمان باشد، شایسته بود که این قسمت را پس از سرگذشت ابراهیم و قبل از سرگذشت حضرت موسی متذکر شود.

به هر حال این اسماعیل گذشته بر رسالت ونبوت دارای سه ویژگی بوده است:

1_ اگر وعده می کرد به وعده خود عمل می نمود، حتّی در روایت دارد که به کسی وعده کرده بود ومدّت مدیدی آنجا نشست.

2_ خانواده خود را به نماز سفارش می کرد.

3_ آنان را به ادای زکات دعوت می نمود.

از این بیان استفاده می شود که این دو فریضه در شرایع پیشین نیز وجود داشته است، هر چند از جهاتی با آنچه که در اسلام وارد شده، فرق دارند.

ص : 296

در تبیین شخصیت او همین بس که بسان دیگر پیامبران از حکمت وعلم برخوردار و از بندگان صالح خدا بود. چنانکه می فرماید:(وَ لُوطاً آتَیْناهُ حُکْماً وعِلْماً وَ نَجَّیْنَاهُ مِنَ القَرْیَةِ الَّتی کَانَتْ تَعْمَلُ الخَبائِثَ إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْمَ سَوْء فَاسِقِینَ * وَأدْخَلْنَاهُ فِی رَحْمَتِنا إِنَّهُ مِنَ الصَّالِحِینَ)(انبیاء/74_75): «ما به لوط حکمت وعلم دادیم واو را از آن سرزمینی که در آنجا کارهای زشت انجام می گرفت نجات دادیم. آنان (انجام دهندگان کار زشت) جمعیت بد وتبهکاری بودند و او را در رحمت خود وارد ساختیم حقیقتاً او از صالحان است.» (1)

آیات وارد در مورد این پیامبر،پیرامون موضوعاتی به شرح زیر سخن می گوید:

1_ فشار تبلیغ.

2_ واکنش قوم او.

3_ نزول فرشتگان عذاب وبرخورد قوم لوط با آنان.

4_ پاکسازی منطقه وکیفیت آن.

5_ وقت نزول عذاب.

6_ کیفیت عذاب.

7_ نجات یافتگان.

8_ عبرتها ونکته ها.

اینک با بیان آیات هر قسمت به توضیح آنها می پردازیم:

ص : 298

11_ (أَئِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبِیلَ وَ تَأْتُونَ فی نَادِیکُمُ المُنْکَرَ) (عنکبوت/28_29)

اعمال دست می زدند وبه جای بهره گیری از جنس مخالف، به همجنس بازی گراییده وبیماری خاصّی آنان را گرفته بود. حتی در برخی از تفاسیر گفته اند کسانی که از سرزمین آنان عبور می کردند، دستگیر کرده وبا او عمل شنیع انجام می دادند.(1) طبعاً سخنان لوط در این رابطه خواهد بود، برخلاف دیگر پیامبران که فشار تبلیغ آنان در مورد شرک وپت پرستی بود، فشار تبلیغ او روی تهذیب جامعه از عمل زشت «لواط» بوده است واین مطلب در این آیات به خوبی منعکس است.

(کَذَّبََتْ قَومُ لُوط الْمُرْسَلِینَ * إذْ قَالَ لَهُمْ أخُوهُمْ لُوطٌ ألا تَتَّقُونَ * إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ * فاتَّقُوا اللّهَ وَ أَطِیعُونِ * وَ ما أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْر إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلَی رَبِّ العالَمینَ * أتَأتُونَ الذُّکْرَانَ مِنَ الْعالَمینَ وتَذَرُونَ ما خَلَقَ لَکُمْ رَبُّکُمْ مِنْ أَزْوَاجِکُمْ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ عَادُونَ)(شعراء/160_166): «قوم لوط فرستادگان الهی را تکذیب کردند، آنگاه که برادرشان لوط به آنان گفت:چرا از گناه نمی پرهیزید؟ من پیامبری امین برای شما هستم، از مخالفت خدا پرهیز کنید و از من اطاعت کنید، ومن در باره راهنمایی شما مزدی نمی خواهم.پاداش من بر پروردگار جهانیان است. از میان انسانها با جنس ذکور آمیزش می کنید و همسرانی که خدایتان برای شما آفریده است رها می کنید؟ شما قوم تجاوزگری هستید.»

در این آیات لوط، قوم خود را گروه متعدّی وتجاوزگر معرفی می کند که ناموس آفرینش را زیر پا گذارده اند وبه جای آمیزش با همسران، سراغ جنس ذکور می روند واین نوعی تعدّی بر سنن آفرینش است.

گاهی می گوید:(بَلْ أنْتُمْ قَوْمٌ عادُونَ).

وگاهی می گوید:(بَلْ أنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ) وهر دو به یک معنی است.

ازجمله(ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَد مِنَ العالَمِینَ)استفاده می شود که مبدأ

ص : 301

پیدایش این انحراف جنسی، قوم لوط بوده است.

جمله (وَ تَقْطَعُونَ السَّبیلَ) به این معناست که شما از طریق نزدیکی با همجنس ورها کردن زنان به قطع نسل کمک می کنید.(1) دیگر کسی سراغ زنان نمی رود که بچه دار شود. آنان در ارتکاب این عمل قبیح به پایه ای رسیده بودند که در مجالس خود دست به این کار می زدند وجمله (وَ تَأْتُونَ فِی نَادِیکُمُ المُنْکَر) اشاره به همین است. هر چند احتمال دیگری نیز در تفسیر آن داده شده است.

بنابرا ین او در هدایت قوم خود، از جمله های:

1_ (بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ عَادُونَ).

2_ (بَلْ أنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ).

3_ (وَ تَقْطَعُونَ السَّبیلَ).

4_ (ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَد مِنَ الْعالَمِینَ).

5_ (وَ تَأْتُونَ فِی نَادِیکُمُ المُنْکَرَ) بهره می گرفت.

از مجموع این آیات استفاده می شود که آنان در این انحراف جنسی به پایه ای رسیده بودند که زنان را رها کرده وبه سراغ جنس ذکور می رفتند واین عمل به عنوان یک بیماری مسری، همگان _ جز پیروان لوط _ را فرا گرفته بود.

ص : 302

(إِئتِنا بِعَذَابِ اللّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ)(عنکبوت/29): «اگر راست می گویی عذاب خدا را بر ما نازل کن.»

پیامبران پیوسته قوم خود را به راه راست دعوت می کردند، ولی آنجا که از هدایت آنان مأیوس می شدند ومی دانستند که این غده های سرطانی در پیکر جامعه جز نابود کردن امّتهای دیگر نتیجه ای ندارند، از خدا یاری می طلبیدند که بر آنها پیروز شده وعذاب خود را فرود آورد واین حقیقت درآیات وارد در مورد لوط به چشم می خورد،آنجا که می فرماید: (قَالَ رَبِّ انْصُرْنی عَلَی الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ). (عنکبوت/30): «پروردگارا مرا بر این مفسدان یاری کن.»

***

بر سرزمین لوط وارد شده ویکسره به خانه لوط رفتند. قرآن این داستان را چنین نقل می کند:

نزد مهمانانم شرمنده مسازید. اگر بنای التذاذ جنسی دارید، دختران پاکی دارم با آنها ازدواج کنید،آیا در میان شما یک انسان عاقل وخردمندی نیست؟ای کاش من قدرت داشتم، یا مقامی از من پشتیبانی می کرد، ولی متأسفانه آنان با کمال وقاحت می گفتند: دختر به درد ما نمیخورد، ما خواهان چیز دیگری هستیم; آیات این بخش عبارتند از:

1_ (قَالَ یَا قَوْمِ هؤلاءِ بَناتِی هُنَّ أطْهَرُ لَکُمْ فَاتَّقُوا اللّهَ وَلاتُخْزُونِ فِی ضَیْفِی أَلَیْسَ مِنْکُمْ رَجُلٌ رَشِیدٌ).

«لوط گفت:اینها دختران من هستند،برای شما پاکیزه ترند.از مخالفت خدا بپرهیزید و مرا در باره میهمانانم شرمنده مسازید در میان شما مرد فهمیده ای نیست.»

2_ (قَالَ لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً آوِی إِلی رُکْن شَدِید).

«ای کاش من دارای قدرتی بودم و یا پشتیبانی داشتم.»

3_ (إنَّ هؤُلاءِ ضَیْفِی فَلا تَفْضَحُون).

«اینها میهمانان من هستند و مرا پیش آنها شرمنده نسازید.»

قوم لوط در پاسخ چنین نصیحتها ودرخواستها می گفتتند:

4_ (لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا فِی بَناتِکَ مِنْ حَقّ وَإِنَّکَ لَتَعْلَمُ ما نُرِیدُ).

«تو می دانی ما با دختران تو کاری نداریم و می دانی که چه می خواهیم.»

گاهی به او اعتراض می کردند که چرا به آنان راه دادی ومی گفتند:

5_(أَوَ لَمْ نَنْهَکَ عَنِ العَالَمِینَ).

از جمله (أَوَ لَمْ نَنْهَکَ عَنِ العَالَمِینَ) استفاده می شود که آنها لوط را از هر نوع ضیافت وپناه دادن به افراد منع کرده بودند واین بار که او این میهمانان را پذیرفته بود، به وی اعتراض کردند وگفتند: مگر تو را از پذیرفتن میهمان نهی نکردیم، اکنون سؤال می شود: چرا او را از چنین کاری باز داشته بودند؟ شاید نکته آن این باشد که

ص : 309

آنان این عمل شنیع را با رهگذران انجام می دادند و این افراد گاهی به منزل لوط پناه می آوردند تا مورد تجاوز واقع نشوند; زیرا یک نوع حریم واحترامی برای او قائل بودند، از این جهت او را از پذیرش میهمان باز داشته بودند که مانع از عمل شنیع آنان نشود. این بار که میهمان پذیری او را مشاهده کردند، زبان به اعتراض گشودند وگفتند:(أَوَ لَمْ نَنْهَکَ عَنِ العَالَمِینَ).

مفسران در باره معنای (العالَمین) اقوال گوناگونی دارند: آیه (أَوَ لَمْ نَنْهَکَ عَنِ العَالَمِینَ) در سوره حجرو آیه (ما سَبَقکُمْ بِهَا مِنْ أَحَدٌ مِنَ العَالَمِینَ)در سوره اعراف/80و عنکبوت/28، گواه بر این است که مقصود از (العَالَمِین)در تمام آیات قرآن انسانها هستند وبس، چنانکه مقصود از آن در این دو آیه همان است، نه جن ونه فرشتگان.

اکنون سؤال می شود چه شد که آنان به آنها دسترسی پیدا نکردند؟ در سوره قمر نکته آن آمده است، چنانکه می فرماید:(ولَقَدْ راوَدُوهُ عَنْ ضَیْفِهِ فَطَمَسْنا أَعْیُنَهُمْ فَذُوقُوا عَذَابِی وَنُذُرِ)(قمر/37): «از او خواستند که میهمانان را تسلیم آنان کند ولی ما آنان را نابینا کردیم، وگفتیم: بچشید عذاب وبیم ما را.»

تبهکاران کور، خانه لوط را ترک گفتند وسراغ قوم خویش رفتند وجا داشت در همین موقع بیدار شوند ودیگران را نیز بیدار کنند; امّا به قدری در فساد فرو رفته بودند که نابینایی آنان، کسی را بیدار وبینا نکرد.

در گذشته خواندیم که قوم لوط گاهی وعده پیامبر خود را به سُخریه گرفته وبه او می گفتند:(إئْتِنا بِعَذَابِ اللّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ). (عنکبوت/29) «عذاب خدا را بیاور اگر راست می گویی.»

این جمله حاکی است که آنان به عذاب الهی با شک وتردید برخورد می کردند. رسولان الهی به لوط گفتند: با آن عذابی که آنها در باره آن شک وتردید می کنند آمده ایم:(بَلْ جِئْناکَ بِما کانوا فیهِ یَمْتَرونَ)ودر آیه بعدی این عذاب را

ص : 310

عذاب حق نامیده می فرماید:(وَ آتَیْناکَ بِالحَقِّ وَ إنّا لَصَادِقُونَ)ومقصود از «حق» عذابی است که برگشت ناپذیر است، چنانکه در آیه دیگر آنگاه که فرشتگان برای ابراهیم عذاب قوم لوط را توصیف می کنند،چنین می گوید:(إِنَّهُ قَدْ جَاءَأمْرُ رَبِّکَ وَإِنَّهُمْ آتیهِمْ عَذَابٌ غَیْرُ مَردُود) (هود/76) «امر پروردگار تو آمده است وبه سوی آنان عذاب غیر قابل بازگشت خواهد آمد وهمگی از نظر مفاد همسو می باشند.» ودر سوره قمر عذاب را به «مستقر» توصیف کرده است، چنانکه می فرماید:(عَذابٌ مُسْتَقِرٌّ). (قمر/38)

***

2_ (فَأَسْرِ بِأهْلِکَ بِقِطْع مِنَ اللّیْلِ وَ اتَّبِعْ أَدْبَارَهُمْ ولا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ وَ امْضُوا حَیْثُ تُؤمَرُونَ).

3_ (وَ قَضَیْنا إِلَیْهِ ذلِکَ الأمْرَ أَنَّ دَابِرَ هؤُلاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحِینَ)(حجر/65_ 66).

رسولان خدا به لوط گفتند: نیمه شب خانواده خود را از این شهر بیرون ببر وافزودند:(وَلا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ)کسی از شما به پشت سر نگاه نکند. حالا نکته آن چه بود که نباید به پشت سر نگاه کنند؟ آیا این خود نیز یکی از تکالیف الهی بود، یا مقصود این بود که سراغ مال وکالای خود نروند یا همگی از شهر بیرون بروند وکسی جا نماند؟ در اینجا علاّمه طباطبایی احتمالی داده اند وآن اینکه جمله (ألَیْسَ الصُّبْحُ بِقَریب)می تواند بیانگر مقصود از جمله (وَلا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ) باشد ومقصود این است که: عجله کنید ودرنگ ننمایید، زیرا وقت نزول عذاب نزدیک است والتفات به این سو وآن سو مایه باز ماندن از حرکت است.

ازجمله (وَ امْضُوا حَیْثُ تُؤمَرُونَ) استفاده می شود که جایگاه لوط وخانواده اش معیّن شده ومأمور بودند که از این سرزمین به نقطه ای دیگر که همان سرزمین شام است منتقل شوند.

در آیه استثنایی به نام (إِلاّ امْرَأتَکَ) آمده است وپیش از آن دو جمله دیگر وارد شده، یکی جمله (فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ)ودیگری جمله (وَلا یَلْتَفِتْ مِنْکُمْ أَحَدٌ). مقتضای مفاد داستان این است که استثنا ازجمله نخست است، یعنی لوط موظف است که همه اهل خود را از شهر بیرون ببرد، جز همسرش را وارجاع استثنا به جمله دوّم بسیار بعید است، زیرا جمله دوّم جمله خبری نیست بلکه دستور به عدم التفات است. گواه دیگر بر اینکه استثنا مربوط به جمله نخست است، اینکه در سوره عنکبوت همین استثناء پس از جمله (إِنَّا مُنَجُّوکَ وَ أَهْلَکَ) وارد شده است. چنانکه می فرماید: (إِنَّا مُنَجُّوکَ وَ أَهْلَکَ إِلاّ امْرَأتَکَ کَانَتْ مِنَ الغَابِرِینَ)ومقصود از «غابرین» باقیان در عذاب است.

***

ص : 313

(وَ أَمْطَرْنا عَلَیْها حِجَارَةً مِنْ سِجِّیل مَنْضُود * مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّکَ وَما هِیَ مِنَ الظّالِمِینَ بِبَعِید)(هود/82_83) «بارانی بر آنان از سنگ وگل باریدیم، آن سنگهای نشاندار شده از طرف پروردگارتان وچنین کیفری از ستمگران دور نیست.»

ودر آیه دیگر می فرماید:(وَ أَمْطَرْْناعَلَیْهِمْ حِجارَةً مِنْ سِجِّیل).(حجر/74) وباز می فرماید:(لِنُرْسِلَ عَلَیْهِمْ حِجَارَةً مِنْ طِین * مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُسْرِفِینَ) (ذاریات/33_34): «برای آنان سنگی از گل بفرستیم، آن سنگهای نشاندار شده از طرف پروردگارت» وباز می فرماید: (إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ حَاصِباً)(قمر/34): «طوفانی از سنگ بر آنان باریدیم.»

2_ زمین لرزه شدید: لرزه ای که سرزمین آنها را زیر ورو کرد:(فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا جَعَلْنا عالِیَها سافِلَها)(هود/82)«وقتی فرمان فرا رسید آنجا را زیر ورو کردیم.»

3_ صیحه آسمانی به ضمیمه دو عذاب پیشین: (فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ مُشرِقینَ * فَجَعَلْنا عَالِیَها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا عَلَیْهِمْ حِجَارَةً مِنْ سِجِّیل)(حجر/73_74): «صدای مهیبی به هنگام پگاه آنان را فرا گرفت، سپس آنجا را زیر ورو کردیم وبارانی از سنگ گل بر آنان باریدیم.»

در برخی از آیات از کلمه «رجزاً» (1) که به معنای عذاب است تعبیر آورده شده است.

از این آیات استفاده می شود که هلاکت قوم لوط آیتی آشکار برای دو گروه است:

الف _ هوشمندان واهل فراست که گاهی از مشاهده ظواهر به حقیقتهایی پی می برند (إِنَّ فِی ذلِکَ لآیَات لِلْمُتَوَسِّمِینَ)(حجر/75)«در این سرگذشت برای اهل فراست، آیه ها وعبرتهاست.»

ص : 317

ب _ مؤمنان (إِنَّ فِی ذلِکَ لآیةً لِلْمُؤْمِنِینَ).(حجر/77)

شاید بتوان گفت که مقصود از «متوسّم» همان مؤمنان است ودر حقیقت مؤمنان واقعی افراد هوشیاری هستند که از علامتها وآثار پی به صاحبان آثار می برند، تو گویی میان ایمان وفراست رابطه تنگاتنگی است ودر سوره عنکبوت مایه عبرتی برای خردمندان می داند ومی فرماید:(وَ لَقَدْ تَرَکْنا مِنْها آیةً بَیِّنَةً لِقَوْم یَعْقِلُونَ)(عنکبوت/35):«از ویرانیهای آنها، نشانه ای روشن برای خردمندان باقی گذاردیم» وگروه خردمند، همان «متوسّمان» است.

خدا برای عبرت گرفتن از آثار قوم لوط یاد آور می شود که هنوز ویرانه های آنان بر سر راه شما دیده می شود. و شما می توانید از این ویرانه ها دیدن کنید ودر باره آنها بیندیشید، چنانکه می گوید:(وإِنَّها لَبِسَبیل مُقیم) یعنی شهر قوم لوط در طریقی است که مسافران در مسیر، آن را می بینند وهم اکنون این آثار باقی است(مقیم). مفسّران می گویند: این همان شهر سدوم میان مدینه وشام است. ودر آیه دیگر خطاب به مشرکان عرب می فرماید:(وَ إِنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِمْ مُصْبِحینَ * وَ بِاللَّیلِ أَفَلا تَعْقِلُونِ)(صافات/137_ 138) «شما صبحگاهان وشب هنگام بر آنها عبور می کنید.»

خدا در اثنای بیان حادثه لوط به جان پیامبر سوگند یاد می کند ومی گوید:(لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ)(حجر/72):«سوگند به جان تو،ای محمدصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم که این مردم در مستی شهوات سرگردانند.» سوگند به جان پیامبر بسان سوگند به خورشید وماه نیست، سوگند در قسم دوّم به منظور دعوت به مطالعه در اسرار طبیعی آنهاست، در حالی که سوگند در اینجا برای اظهار فضیلت وکرامت پیامبر است; از این رو ابن عباس می گوید:هیچ جانداری نزد خدا گرامیتر از پیامبر نبوده وهرگز خدا به زندگی کسی جز زندگی او سوگند یاد نکرده است; آنجا که می فرماید:(لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ).

ص : 318

سحرگاهان نجات دادیم.

6_ خدا برای افراد کافر همسران نوح ولوط را به عنوان نمونه یاد آور می شود، آنان در اختیار دو بنده از بندگان صالح ما بودند، ولی به همسران خود خیانت کردند.(مصاحبت) آن دو نفر در نجات آنها از عذاب خدا به آنان سود نرساند; به آنان گفته شد مانند دیگر گنه کاران وارد آتش شوید.

انحراف جنسی می باشند، عذاب جانکاهی است که فقط روحهای بزرگ می توانند در برابر آن مقاومت کنند.

از برخی آیات استفاده می شود که نجات لوط وفرزندانش سحرگاه وپیش از فجر بوده است چنانکه می فرماید:

(کَذَّبَتْ قَوْمُ لُوط بِالنُّذُر * إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ حَاصِباً إِلاّ آلَ لُوط نَجَّیْنَاهُمْ بِسَحَر) (قمر/33_34):

«قوم لوط بیم دهندگان را تکذیب کردند، بر آنان طوفانی از سنگ فرو فرستادیم، مگر فرزندان لوط را که سحرگاهان نجات دادیم.» هر چند هلاک قوم او به وقت پگاه بوده است.

مصاحبت همسر لوط با او برای وی سودی نبخشید، همان گونه که مصاحبت همسر نوح نیز سود نبخشید ونقصان در قابل وگیرنده بود وگرنه در کمال این دو پیامبر سخنی نیست، چنانکه می فرماید:

(ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ کَفَروُا امْرَأَةَ نُوح وَ امْرَأَةَ لُوط کَانَتا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبادِنا صَالِحَیْنَ فَخانَتَاهُمَا فَلَمْ یُغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللّهِ شَیْئاً وَ قِیلَ ادْخُلا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ) (تحریم/10):

«خدا برای افراد کافر همسران نوح ولوط را به عنوان نمونه یاد آور می شود، آنان در اختیار دو بنده از بندگان صالح ما بودند ولی به همسران خود خیانت کردند. مصاحبت آن دو نفر در نجات آنها از عذاب خدا، به آنان سود نرساند; به آنان گفته شد مانند دیگر گنه کاران وارد آتش شوید.»

گروهی که معتقدند متجاوز از یک صد هزار نفر صحابی پیامبر از طریق مصاحبت ورؤیت یک روز ودو روز پیامبر، انقلاب روحی پیدا کرده وجامه عدالت بر تن کردند، در این آیه دقّت کنند.

***

ص : 321

ص : 322

4_ (وَإِنَّهُ لَذُو عِلْم لِمَا عَلَّمْناهُ وَ لکِنَّ أکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ)(یوسف/68).

در آیه بعدی یاد آور می شود که یعقوب از فرزندانش بر آیین توحید اقرار گرفتوشاید این گرفتن اقرار، پس از سفارش کلی بود چنانکه می فرماید: (أَمْ کُنْتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ یَعَقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِیهِ ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدی قَالُوا نَعْبُدُ إِلهَکَ وَ إِلهَ آبَائِکَ إِبْرَاهِیمَ وإِسْمَاعِیلَ وَ إِسْحقَ إِلهاً وَاحِداً ونَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ)(بقره/133): «آیا شما ای یهودان آنگاه که مرگ یعقوب فرا رسید، حاضر بودید؟ او به فرزندانش گفت: بعد از من چه چیز را می پرستید؟ گفتند:خدای تو وخدای پدرانت ابراهیم، اسمعیل واسحاق; خدای یگانه را وهمگی در برابر او تسلیم هستیم.»

2_ قرآن علم ودانش او را چنین توصیف می کند: (وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْم لِمَا عَلَّمْنَاهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ)(یوسف/68): «او صاحب دانش است به خاطر اینکه به او دانش آموختیم ولی بیشتر مردم نمی دانند.»

3_ او بخشی از طعامها را بر خود تحریم کرده بود; چنانکه می فرماید: (کُلُّ الطَّعَامِ کَانَ حِلاّ ً لِبَنِی إِسْرائِیلَ إِلاّ مَا حَرَّمَ إِسْرَائِیلُ عَلَی نَفْسِهِ) (آلعمران/93).

«همه خوراکیها برای بنی اسرائیل حلال بود، مگر آنچه که اسرائیل بر خود حرام کرده بود.» حالا کدام طعام را بر خود حرام کرده بود وانگیزه آن چه بود؟ در خود قرآن چیزی در این باره نیامده است واز اینکه تحریم را به خود اسرائیل نسبت می دهد،می توان گفت که این تحریم به خاطر نوعی وارستگی واعراض از لذایذ دنیا بوده است.

تا اینجا به گونه ای با ویژگیهای حضرت یعقوب آشنا شدیم ولی قسمتی از زندگی او در بخش سرگذشت فرزندش یوسف به طور مشروح خواهد آمد.

***

ص : 327

ص : 328

می کند:(وَلَقَدْ جاءَکُمْ یُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالبَیِّنَاتِ فَما زِلْتُمْ فی شَکّ مِمّا جاءَکُمْ بِهِ حَتّیإِذا هَلَکَ قُلْتُمْ لَنْ یَبْعَثَ اللّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولاً کَذلِکَ یُضِلُُّّ اللّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتابٌ) (غافر/34):«یوسف پیش از این، با آیات روشن به نزد شما آمد وپیوسته شما در رسالتی که آورده بود، شک وتردید داشتید تا آنگاه که درگذشت، گفتید: دیگر خدا پس از او پیامبری برنخواهد انگیخت.این چنین خدا افراد اسراف کار وشکّاک را در گمراهی می گذارد».

ازخصوصیات سرگذشت یوسف این است که فقط یک بار در قرآن، آن هم به صورت پیوسته وارد شده است; در حالی که سرگذشت دیگر پیامبران در قرآن، به صورت متفرق وپراکنده وبه ظاهر مکرر آمده است. شاید نکته آن این باشد که نتیجه گیری کامل از سرگذشت او در گرو این است که شنونده آن را به صورت پیوسته بشنود ودر غیر این صورت خواننده به صورت کامل به اهداف این سرگذشت پی نمی برد.

هرکسی از مطالعه سوره سوره یوسف، بهره خاصی می برد:

1_ یک مرد الهی وعارف که مجموع این سوره را مطالعه می کند، ولایت الهی را بر بنده مخلص خود که در دل جز مهر خدا وعشق به او چیزی نداشت، متجلی می بیند. ومشاهده می کند که چگونه عنایت الهی شامل بنده ای است که پیوسته با مصیبتها ومشکلات روبرو می شود وهر موقع در مشکلی قرار می گیرد، دست حق آن را برطرف می کند. از آغاز زندگی محسود برادران می شود، تا اینکه به بهانه تفریح وگردش در بیابان، او را از پدر می گیرند وپس از مشورتهای فراوان او را به درون چاه می اندازند. ولی عنایت الهی او را از چاه نجات می دهد ولی چیزی نمی گذرد که به بند اسارت و بردگی می افتد; باز هم عنایت خداوندی او را از بند اسارت می رهاند ووارد خانه های سلطنتی می نماید; امّا در آنجا نیز همسر عزیزِ مصر، وی را ناجوانمردانه متهم می کند وچیزی نمی گذرد که برائت او به نوعی

ص : 330

گواهی می شود; ولی بار دیگر چون به خواسته وی تن نمی دهد، او را روانه زندان می کند.مدتها در زندان به سر می برد، تا باز اززندان آزاد وخزانه دار مَلِک می شود .

بنابراین، از این دیدگاه سوره یوسف تجلیگاه ولایت الهی بر بنده خالصی است که پیوسته تحت مراقبت او بوده است.

2_ علمای اخلاق، به این سرگذشت، از دیده فن خود می نگرند ودر آنجا وارستگی وعفت جوانی را می بینند که در مقابل صحنه های تحریک کننده ای که کوه را از جای می کند، استوارتر از کوه ایستاده ودامن خود را آلوده نمی کند وآن کس را که برای آلوده کردن اونقشه ریخته است، نصیحت می کند.

3_ تاریخ نگاران، در این داستان سرگذشت قدرتمندانی را می بینند که روزی بر ضد یوسف قیام کرده واو را به چاه می افکنند وسپس می فروشند، ولی سرانجام در مقابل عظمت او سجده کرده وتسلیم او شده واز اوج قدرت به حضیض ذلّت کشیده می شوند.

درحالی که این گروهها از این سرگذشت نتایج مثبتی می گیرند، افراد آلوده، از این داستان نتایج منفی گرفته وچه بسا از آن فیلم عشقی به نام یوسف وزلیخا می سازند. یا اینکه شاعران زبردست، این سرگذشت را در قالب داستان ریخته وآثار هنری خود را به نام یوسف وزلیخا به نمایش می گذارند.

ولی آنچه مهم است اینکه این سرگذشت در قرآن، به عنوان (أَحْسَنُ القَصَص) نامیده شده، در حالی که همه قرآن نیز (أَحْسَنُ القَصَص) است; آن جا که امیر مؤمنان علی _علیه السّلام_ می فرماید:«إِنَّ أحْسَنَ القَصَصِ وَ أَبْلَغَ الْمَوْعِظَةِ وَأَنْفَعَ التَّذَکُّرِ کِتابُ اللّهِ عَزَّ ذِکْرُهُ» (1) «به درستی که بهترین داستانها،کاملترین پندها وسودمندترین یاد آوریها کتاب خداست که یادش گرامی باد».

ص : 331

2_ ما آن کتاب را به زبان عربی فرستادیم تا شما (در آن) بیندیشید.

3_ ما با وحی کردن این قرآن به تو، بهترین سرگذشتها را برایت بازگو می کنیم، در حالی که تو نسبت به این سرگذشت ناآگاه بودی.

4_ به یاد آر زمانی را که یوسف به پدرش گفت:پدرجان، من درخواب یازده ستاره، خورشید وماه را دیدم که بر من سجده می کنند.

5_ پدرگفت:فرزند کوچکم، خواب خود را به برادرانت بازگومکن، مبادا در باره تو توطئه ای کنند; شیطان برای انسان دشمن آشکاری است.

6_ وهمین طور (که خدا در عالم رؤیا یک رشته واقعیات را نشان تو داد) خدا تو را (برای نبوت) بر می گزیند وتعبیر خوابها را به تو می آموزد ونعمت خویش را بر تو وبر فرزندان یعقوب تکمیل می کند، چنانکه بر پدران تو ابراهیم واسحاق تکمیل کرد. خدای تو دانا وحکیم است.

ساحران بود وحضرت مسیح _علیه السّلام_ را با طبابت وشفای بیماران وحضرت محمدصلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم را با کلام فصیح وبلیغ،برانگیخت(ومعجزه هر کدام را مختلف قرار داد)؟» امام در پاسخ او چنین فرمود:«هنگامی که خداوند موسی _علیه السّلام_ را به رسالت برانگیخت، فن رایج در عصر او سحر بود; او از ناحیه خدا معجزاتی شبیه فن رایج آن عصر، آورد که مقابله با آن در قدرت کسی نبود وبا معجزات خود همه سحرهای آنها را باطل ساخت وحجت را برآنان تمام نمود.وقتی که حضرت عیسی_علیه السّلام_ برای هدایت مردم از جانب خدا مبعوث گردید، طبابت وپزشکی _بر اثر رواج بیمار ی _ رونق بسزایی داشت; او از ناحیه خداوند با معجزات مشابه زمان خود برانگیخته شد وکسی ر ا مقابله با آن ممکن نبود. وی با زنده کردن مردگان و شفا بخشیدن به نابینایان وبیماران مبتلا به «برص» حجت را بر مردم آن زمان تمام نمود. وقتی حضرت محمد صلَّی اللّه علیه و آله و سلَّم از ناحیه خدا مبعوث گردید، «القای خطب» و«انشای کلام فصیح وبلیغ» فن رایج عصر بود; او از ناحیه خدا برای آنان مواعظ وحِکَمی آورد که مقابله با آن در امکان مردم نبود(وهمه این مواعظ ونصایح را در قالب کلام فصیح وبلیغ ریخت) وحجت را به وسیله برتری وعدم امکان معارضه بر آنان تمام نمود وقول آنان را باطل ساخت.»(1)

خدا در نخستین آیه سوره یوسف، پس از حروف مقطعه، به این کتاب آسمانی با لفظ (تِلْکَ) که ضمیر اشاره به دور است اشاره می کند ونکته آن این است که دوری از محضر یک نوع تعظیم وترفیع به شمار می رود، چنانکه در زبان فارسی نیز به عنوان تعظیم می گویند:آن پدرِ بزرگ، آن زمامدار عادل و ....

سپس «کتاب» را کتاب مبین می خواند. هر گاه«مبین» به معنای «بیّن» باشد، مفاد آن این است که آیات قرآن، آیات آشکاری هستند واگر به معنای مبیّن باشد، مفاد آن این است که آشکار کننده حقایق می باشد. البته آشکار بودن قرآن به معنای

ص : 334

بی نیازی از تدبّر واندیشه وحتی معلّم وآموزگار نیست، بلکه مقصود آن است که این کتاب به صورت روشن نوشته شده ورمز ومعما نیست،از این رو می فرماید: (الرتِلْکَ آیَاتُ الْکِتابِ المُبِینِ).

در آیه بعدی یاد آور می شود که ما قرآن را به زبان عربی فرو فرستادیم، تا در آن بیندیشید.البته قرآن،مخصوص عرب زبانان نیست، ولی مخاطب به این قرآن، پیامبر عربی ونخستین مخاطبهای او مردم عرب زبان بودند، از این رو طبعاً باید قرآن به زبان عربی فرود آید; آنگاه امتهای دیگر از طریق ترجمه، ازآن بهره بگیرند زیرا معنا ندارد که قرآن به زبانی فرود آید که نه با زبان حامل آن موافقش باشد ونه با زبان امتی که در مرحله نخست مخاطب او بودند.لذامی فرماید:(إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرآناً عَرَبِیّاً لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) وجمله اخیر ( لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ) علّت نزول قرآن به زبان عربی است ودر غیر این صورت،برای نخستین مخاطبها، مستقیماً مایه تفکر نبود.

قصه در لغت به داستان به هم پیوسته ای می گویند که انسان با شنیدن بخشهای نخست آن، در جستجوی مرحله پایانی آن است.قرآن به طور مجموع «أحْسَنَ القَصَص» است، بهترین سرگذشتها را در بر دارد، ولی در این میان سرگذشت یوسف _علیه السّلام_ مزیّت خاصی دارد.

سرگذشت یوسف در تورات مفصل آمده است ولی آیات قرآن حاکی است که پیامبر از آن آگاه نبوده وآنچه در اینجا بازگو می شود، از جانب وحی است وروشنتنرین گواه بر ناآگاهی پیامبر از تورات، اختلافی است که در دو نقل به چشم می خورد وما بعداً به هنگام مقابله نقل قرآنی با تورات، این مسئله را به صورت چشمگیری مورد بررسی قرار خواهیم داد.

می بیند که موجودات آسمانی یعنی یازده ستاره همراه با خورشید وماه براو سجده می کنند. یوسف در همان دوران کودکی از این خواب به سرانجام رفیع خود پی برد وآن را نشانه ترقی وتعالی خود می دانست، زیرا نمی تواند سجده موجودی بر انسان، آن هم سجده خورشید وماه وستارگان، بی حقیقت باشد، از این رو خواب را تنها برای پدر خود نقل کرد واین حاکی از معرفت بالای اوست، چنانکه می فرماید:

(إِذْ قَالَ یُوسُفُ لأَبِیهِ یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِینَ).

اگر می گوید:(یا أَبَتِ) به خاطر اظهار مهر به پدر است. مسئله دیدن را دوبار تکرار می کند، یک بار می گوید:(رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ ...) وبار دیگر می گوید:(رَأَیْتُهُمْ لی ساجِدینَ). مقصود از جمله نخست، رؤیت خود آنهاست ومقصود از رؤیت دوّم، خضوع آنها می باشد; ازاین جهت فعل را تکرار می کند.

آنگاه که یوسف خواب خود را برای پدر بازگو کرد، پدر او را از نقل آن برای برادران،منع کرد، چنانکه می فرماید: (قَالَ یا بُنَیَّ لا تَقْصُصْ رُؤْیاکَ عَلی إِخْوَتِکَ فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْداً إِنَّ الشَّیْطانَ للإنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ).

از این آیه می فهمیم که تعبیر این خواب هم برای یوسف وهم برای پدر وحتی برای برادران نیز به گونه ای معلوم بود وإلاّ جهت نداشت که پدر او را از بازگویی خواب خود به برادران باز دارد.

قرآن در این آیه، شیطان را دشمن انسان معرفی می کند، در حالی که دشمنان او به ظاهر برادران او بودند، ولی چون شیطان آنها را به فساد دعوت می کند، ازاینرو شیطان دشمن او شمرده شده است. از این رو آنجا که خواب یوسف تعبیرپیدا می کند وبرادران یوسف، در برابر عظمت او سجده می نمایند، یوسفمی گوید:مقصر واقعی شیطان بود که تخم عداوت را در دل شما پاشید، چنانکه می فرماید:(...مِنْ بَعْدِ أَنْْ نَزَعَ الشَّیْطانُ بَیْنی وَ بَیْنَ إخْوَتی) (یوسف

ص : 336

/100): «پس از آن که شیطان میان من وبرادرانم، افساد کرد وآنان را بر ضد من تحریک نمود.»

شاید گفتگوی یعقوب با فرزندش، یک نوع ناآرامی فکری در دل کودک پدید آورد وفهمید که برادران بر ضدّ او قیام خواهند کرد. برای جبران این جریان، درآیه بعد می فرماید: همچنانکه خداوند واقعیت این خواب را به تو می نمایاند، بدان که خدا تو را به مقام بالاتری خواهد رسانید(تو را به نبوّت برخواهد گزید) ونعمت تعبیر خواب را به تو خواهد داد ونعمت خویش را بر تو وخاندان یعقوب تکمیل خو اهد نمود، چنانکه می فرماید:

(وَکَذلِکَ یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ وَ یُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیثِ وَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ عَلی آلِ یَعْقُوبَ کَما أَتَمَّها عَلی أَبَویْکَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِیمَ وَ إِسْحقَ إِنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکیمٌ).

دراین آیه،سه نوید به فرزند خود می دهد:

1_ (یَجْتَبِیکَ رَبُّکَ):مقصود از این جمله، برگزیدن او به نبوت است و مادّه «إجْتَباء» در قرآن، به این معنا زیاد به کار رفته است، مانند:(وَاجْتَبَیْنَاهُمْ وَ هَدَیْناهُمْ إلی صِرَاط مُسْتَقِیم) (انعام/87) که این آیه پس از یاد آوری اسامی پیامبرانی مانند: اسحاق، یعقوب،داود، سلیمان، ایوب، یوسف، موسی،هارون وگروه دیگری از انبیا، وارد شده است.

2_ (وَ یُعَلِّمُکَ مِنْ تَأْوِیلِ الأحَادِیث): مراد از حدیث در این جا رؤیا است. گویا نفس انسان با خود انسان سخن می گوید وشاید علت «حدیث» خواندن رؤیا این است که خواب از واقع گزارش می کند.

3_ ( وَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ وَ عَلی آلِ یَعْقُوبَ):تمام نعمتهای دنیوی واخروی را در اختیار تو وخاندان یعقوب قرار می دهد، چنانکه قبلاً نیز در باره ابراهیم واسحاق انجام داده بود.

ص : 337

سرانجام یاد آور می شود،تمام آنچه را که خدا برای امثال این شخصیتها انجام می دهد، بی ملاک نیست وبر پایه حکمت وبه اعتبار شایستگی وجودی آنها صورت می گیرد; از این رو می فرماید:(إنَّ رَبَّکَ عَلِیمٌ حَکِیمٌ).

جُزْء مِنَ النُّبُوَّةِ». (1) «رؤیای صادقه یک قسمت از هفتاد بخش نبوّت است».

مادیگری این نوع خوابها را منکر است، در حالی که این انکار، جز زورگویی چیزی نیست وحتی امروزه نیز بسیاری از افراد، در طول عمر خود، از چنین خوابهایی بی بهره نیستند.

قرآن نمونه هایی از خوابهای راست را نقل می کند که کوچکترین تخلفی از محکّای خود نداشته اند، مانند:

1_ خواب ابراهیم در باره فرزندش اسماعیل که از جانب خدا مأمور شد او را ذبح کند(صافات/102).

2_ خواب یوسف نسبت به سجده برادران وپدر ومادر (یوسف/4).

3_ خواب دو یار هم زندان یوسف که شرح آن در آینده خواهد آمد(یوسف/36).

4_ خواب عزیز مصر که یوسف آن را تعبیر کرد(یوسف/43).

5_ خواب پیامبر گرامی در مورد فتح مکه(فتح/27).

همه این خوابها از واقعیتهایی حکایت کردند که بعداً در زمان خود تحقق پذیرفت. بنابراین وجود چنین خوابهایی قابل انکار نیست وما در اینجا برخی از نمونه هایی را که خود دیده ایم ویا از افراد موثق شنیده ایم، نقل می کنیم:

1_ استاد علاّمه طباطبایی _ قدّس سرّه _ برای نگارنده واقعه ای به این شرح نقل کردند:

«در یکی از روزهای زمستان در قم، یکی از فرزندانم که آن روز کودک نابالغی بود، پس از صرف ناهار، در گوشه ای از اطاق خوابیده بود.ناگهان متوجه شدم که او(در حالی که در خواب عمیقی فرو رفته بود)چنین می گوید:«مأمور پست آمده ودو تا نامه آورده است، برخیزید وهر دو را بگیرید! »ما سخنان او را جدّی نگرفتیم،

ص : 339

ولی چیزی نگذشت که ناگهان در خانه زده شد ومأمور پست آمد ودو نامه را تحویل داد ورفت.»

2_ دوست دانشمندم جناب آقای علی اصغر مدرس که خود یکی از فضلای کشور ونویسنده کتابهای «تاریخ ژاپن»، «حق وقانون»، «تاریخ احوال اجتماعی عرب قبل از اسلام» وغیره می باشد، برای نگارنده چنین نقل کردند:

«در سال 1340 که برای معالجه از راه ترکیه عازم آلمان بودم، چند روزی را در «ازمیر» به سر بردم واز آنجا با کشتی رهسپار آلمان شدم.شب را در کشتی خوابیدم. برای نماز صبح بیدار شدم ومجدداً خوابیدم; یک نفر در خواب با عبارت بسیار صریح وروشن که هنوز عین عبارات وجمله های او در خاطرم هست، به من گفت:از والده ات نگران مباش! او راحت شد. آقای ... بر او قرآن خواند وراحت شد. این جمله ها عین گفتار گوینده بود واین واقعه در 28 تیر ماه همان سال اتّفاق افتاد. من بیدار شدم وتقریباً یقین کردم که والده ام به رحمت ایزدی پیوسته است.ایّام مسافرت سپری گردید وبه تبریز بازگشتم.دیدم وضع برخورد افراد خانواده با من غیر عادی است ودر این فکر هستند که خبر فوت والده را به من بدهند.گفتم:واقف هستم که والده ام فوت کرده است; می خواهم بدانم چگونه ودر چه تاریخ اتّفاق افتاده است؟گفتند:وی در 28 تیر ماه فوت کرده است. آقای ... را دعوت کردیم بالای سر او قرآن خواند. دفتر یاد داشت مسافرت روزانه را در آوردم وتطبیق کردم، معلوم شد که تاریخ فوت والده وآمدن آقای ... وخواندن قرآن، کاملاً با یادداشت موافق است.»

امثال این خوابها را چگونه می توان تفسیر نمود؟! آیا می شود اینها را یک نوع تصادف تلقی کرد؟ آیا می توان گفت این خوابها یک نوع تجلّی باطن است؟ به طور مسلّم نه. اینها جز ارتباط روان انسانی با جهان خارج تفسیر دیگری ندارد.

3_ نگارنده در تابستان سال 1330 شمسی برای گریز از گرمای قم به زادگاه

ص : 340

خود رفته بود، وقتی کمر گرما شکست وسال تحصیلی در قم آغاز گردید، او نیز به قم بازگشت ولی جزوه خطی استاد(1) خود را که برای مطالعه، همراه خود برده بود فراموش کرد ودر آن شهر جا ماند. در آن روزها ارتباط ما بین شهرها به این آسانی نبود، گذشته از این، نسخه خطی را نمی توان به دست همه سپرد. از این جهت به پدرش نامه نوشت که آن جزوه خطی را به وسیله یک فرد امین ارسال دارد. مدّتی گذشت وبکلّی از فکر آن جزوه بیرون آمد; ناگهان شبی در عالم رؤیا دید که پدرش به قم آمده وجزوه را آورده است. هنگام ظهر، موقع صرف ناهار در حالی که خواب خود را به دوست هم اتاق خویش می گفت، ناگهان پدر وارد شد وگفت:«عازم مشهد هستم وجزوه خطی را آوردم».

نگارنده مکرر از این نوع خوابها دیده که از نظر واقع نمایی سر سوزنی خطا نداشته است.

4_ خانمی فوت کرد. متوفّا در ایام حیات از فردی مبلغ قابل ملاحظه ای طلبکار بود وقبض رسمی در دست داشت. چند ماه بعد از مرگش بازماندگان در موعد مقرر به مدیون مراجعه کردند، امّا مدیون مطالبه قبض رسمی کرد. دختر متوفّا چند روز تمام خانه را گشت وهر جا را که احتمال می داد جستجو نمود، ولی قبض پیدا نشد. مدیون هم بدون دریافت قبض حاضر نبود بدهی خود را بپردازد. تقریباً از وصول طلب متوفا مأیوس شده بودند، تا اینکه یک روز صبح کلفت منزل به دختر متوفّا گفت:دیشت خانم را در خواب دیدم، خیلی خوشحال بود، به من گفت: به شما بگویم که قبض در جیب فلان لباس است. دختر به سراغ آن لباس رفت وهمانطور که کلفت خبر داده بود، قبض را پیدا کرد (2).

ص : 341