و آبادي مراد است.2- قريه از قري بمعني جمع كردن است پس قريه موضعي است كه خانه ها را جمع كرده يا مردم را اعمّ از آنكه ده باشد يا شهر. و نميشود گفت: معناي قريه فقط ده است.در قاموس آمده: «القرية: المصر الجامع» در اقرب الموارد گويد «القرية: المصر الجامع … و تقع علي المدينة و غيرها» حتي بلانۀ مورچگان قرية النمل گويند علي هذا بايد با قرينه فهميد كه آيا مراد شهر است يا ده. در المنار ذيل آيۀ 58 بقره گويد مراد از قريه شهر است … ماده اش دلالت بر اجتماع دارد، بر امّت نيز اطلاق شده. سپس بطور غلبه در بلاد صغيره بكار رفته ولي در اين آيه بلاد صغيره درست نيست زيرا عيش رغد در بلاد بزرگ ميسّر است. 3- لفظ قريه و جمع آن قري در قرآن اغلب در موارد ذمّ بكار رفته در آباديهائيكه اهل ايمان نبوده و در جهالت زندگي ميكرده اند مثل وَ كَمْ قَصَمْنٰا مِنْ قَرْيَةٍ كٰانَتْ ظٰالِمَةً انبياء: 11. فَكَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنٰاهٰا حجّ: 45. و غيره از اين ميشود بدست آورد كه مراد از قريه فقط محل اجتماع مردم يا خانه هاست و غير از اجتماع معناي ديگري در نظر نيست ايضا و در شهرهائيكه بصورت اجتماع و تعاون و همكاري زندگي ميكرده اند بكار رفته مثل وَ إِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُوا هٰذِهِ الْقَرْيَةَ وَ كُلُوا مِنْهٰا اعراف: 161. و مثل وَ سْئَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنّٰا فِيهٰا يوسف: 82. كه مراد پايتخت مصر قديم است.لفظ مدينه نيز مثل قريه در جاهائيكه كفر و جهالت حكومت ميكرده بكار رفته است مثل وَ كٰانَ فِي الْمَدِينَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ يُفْسِدُونَ

فِي الْأَرْضِ نمل: 48.كه مراد شهر شعيب است و مثل وَ جٰاءَ أَهْلُ الْمَدِينَةِ يَسْتَبْشِرُونَ حجر: 67.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 5

كه مراد شهر لوط است و در آيۀ ديگر بآن قريه گفته وَ نَجَّيْنٰاهُ مِنَ الْقَرْيَةِ الَّتِي كٰانَتْ تَعْمَلُ الْخَبٰائِثَ انبياء: 74.وانگهي «مدن بالمكان مدونا» بمعني اقامت در مكان است بشهر از آن مدينه گويند كه محل اقامت مردم است.خلاصه: ميان قريه و مدينه فرقيكه قابل اعتماد باشد بدست نيامد و حتي بقريۀ اصحاب سبت كه امر بمعروف كنندگان در آن بودند قريه گفته شده وَ سْئَلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِي كٰانَتْ حٰاضِرَةَ الْبَحْرِ اعراف: 163.بلي ميشود از استعمال قرآن بدست آورد كه مدينه بمعني آبادي بزرگ و شهر است و قريه اعمّ ميباشد. و اللّه العالم.

و بمعني عادل و ظالم آيد ولي طبرسي فرموده: قاسط بمعني ظالم و مقسط بمعني عادل است وَ أَنّٰا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقٰاسِطُونَ … وَ أَمَّا الْقٰاسِطُونَ فَكٰانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً جنّ: 14 و 15. قاسط در هر دو آيه بمعني منحرف از حق است وَ إِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ مائده: 42. مقسطين بمعني عادلان ميباشد.اقْسٰاط: از باب افعال بمعني عدالت است. راغب گفته: اقساط آنست كه نصيب ديگري را بدهي و آن انصاف است لذا گفته اند: «اقسط: اذا عدل» وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ حجرات: 9.چنانكه گفته شده قسط از مصادري است كه وصف واقع ميشود، مفرد و جمع در آن يكسان است لذا در آيۀ وَ نَضَعُ الْمَوٰازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيٰامَةِ … انبياء: 47. قسط صفت موازين آمده است يعني در قيامت ميزانهاي عدالت مي نهيم.

تفاعل نيز آمده است

قاموس قرآن، ج 6، ص: 8

مثل: وَ قٰاسَمَهُمٰا إِنِّي لَكُمٰا لَمِنَ النّٰاصِحِينَ اعراف: 21. يعني سوگند اكيد ياد كرد كه من بشما از خير خواهانم. مفاعله در اينجا بين الاثنين نيست مثل «سافرت شهرا» احتمال قوي آنست كه براي مبالغه باشد. و مثل قٰالُوا تَقٰاسَمُوا بِاللّٰهِ لَنُبَيِّتَنَّهُ وَ أَهْلَهُ نمل: 49. گفتند سوگند ياد كنيد بخدا كه صالح و اهلش را شب هنگام مقتول ميكنيم.

فطرت توحيد كه در دريا بيدار شده مي مانند «منهم» ظاهرا اشاره بقلّة است مثل مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ سٰاءَ مٰا يَعْمَلُونَ مائده: 66.فَمِنْهُمْ ظٰالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سٰابِقٌ بِالْخَيْرٰاتِ فاطر: 32.مقتصد معتدل و متوسط ميان ظالم و سابق بخيرات است اين آيه نظير تقسيم اصحاب يمين، اصحاب شمال و سابقون ميباشد. در «صفو» مشروحا در بارۀ آن بحث كرده ايم.

فقط در صلوة خوف است كه فرموده إِنْ خِفْتُمْ أَنْ يَفْتِنَكُمُ … و در حال امن بنصّ رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله ثابت است ابو حنيفه آنرا واجب ميداند مذهب اهل بيت عليهم السلام نيز همين است ولي در نظر شافعي تخيير است.بنظر ميايد: كه قصر صلوة ابتدا در صلوة خوف مشروع گشته، سپس بوسيلۀ روايات در مطلق نمازهاي سفر و لو در حال امن باشد لازم آمده است. وَ إِخْوٰانُهُمْ يَمُدُّونَهُمْ فِي الغَيِّ ثُمَّ لٰا يُقْصِرُونَ اعراف: 202. اقصار بمعني امساك و دست كشيدن از كار است كه يك نوع كوتاهي است «اقْصَرَ مِنَ الامْرِ: انْتَهي وَ امْسَكَ مَعَ الْقُدْرَةِ عَلَيْهِ» يعني برادرانشان در گمراهي ياريشان ميكنند و از ياري كوتاهي نميكنند و دست بر نميدارند.وَ عِنْدَهُمْ قٰاصِرٰاتُ الطَّرْفِ عِينٌ صافات: 48. قٰاصِرٰاتُ الطَّرْفِ بمعني زناني است كه نگاهشان را از ديگران كوتاه كرده اند و بديگران نگاه نميكنند و مهر نميورزند و نگاه و علاقه شان منحصر بشوهران خويش است در اقرب الموارد گفته: «امرءة قاصرة الطّرف» يعني زنيكه جز بشوهر خويش نگاه نميكند رجوع شود به «طرف» بر وزن عقل.2- قَصَرَ بمعني حبس، فعل آن از نصر ينصر آيد «قصر الشّي ء قصرا: حبسه» حُورٌ مَقْصُورٰاتٌ فِي الْخِيٰامِ رحمن: 72. زنان سيمين تن كه در خيمه هستند شايد مقصورات بمعني محبوسات باشد

قاموس قرآن، ج 6، ص: 11

يعني زنانيكه مصون اند و در خانه هاي خويش اند و مبتذل و هر جائي نيستند و شايد بمعني مستورات باشد يعني از نامحرمان پوشيده اند كه قصر بمعني ستر نيز آمده است احتمال قوي آنست كه بمعني مخصوصات و منحصرات باشد يعني زنانيكه فقط بشوهر خويش مخصوص اند مثل لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ

قَبْلَهُمْ وَ لٰا جَانٌّ رحمن: 74. جنّ و انسي بآنها دست نزده است.3- قصر بمعني خانه و عمارت، وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشِيدٍ حجّ: 45.چه بسا چاه معطّل كه آب بر ندارد و چه بسيار خانۀ مرتفع يا گچكاري شده كه اهلش هلاك شده اند.طبرسي فرموده: قصر خانه ايست داراي حصار كه در آن مقصور و محبوس است. در قاموس و اقرب گفته: قصر بمعني منزل و هر اطاقي است كه از سنگ بنا شده باشد در اقرب عمارت رفيع نيز گفته است.قول طبرسي اصح و با معناي اصلي منطبق است. جمع قصر قصور است مثل تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِهٰا قُصُوراً وَ تَنْحِتُونَ الْجِبٰالَ بُيُوتاً اعراف: 74. در هموارهاي زمين قصرها ميسازيد و از كوهها خانه ها ميتراشيد.إِنَّهٰا تَرْمِي بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ كَأَنَّهُ جِمٰالَتٌ صُفْرٌ مرسلات: 32 و 33. از جملۀ معاني قصر كه در قاموس و اقرب آمده درخت ضخيم است راغب قصر را در آيه بقولي ريشۀ درختان و مفرد آنرا قصره ميگويد، طبرسي از سعيد بن جبير ريشۀ درختان بزرگ نقل ميكند و خود آنرا معني معروف ميداند يعني آتش جهنّم شراره هائي ببزرگي قصر يا مثل درختان بزرگ مياندازد گوئي شترهاي زرداند.

قصص بمعني پي جوئي است «قَصَّ اثَرَهُ قَصّاً وَ قَصَصاً: تَتَبَّعَهُ شَيْئاً بَعْدَ شَيْ ءٍ»، سر گذشت را از آن قصص و قصّه گويند كه گوينده آنرا تعقيب ميكند و در دنبال آنست.فَلَمّٰا جٰاءَهُ وَ قَصَّ عَلَيْهِ الْقَصَصَ قٰالَ لٰا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظّٰالِمِينَ قصص: 25. چون موسي پيش شعيب آمد و سرگذشت خويش را حكايت كرد گفت نترس از قوم ستمكار نجات يافتي.در مجمع و اقرب و مصباح گفته: «قصّ الخبر» يعني سرگذشت را آنطور كه بود حكايت كرد.وَ قٰالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّيهِ … قصص: 11. مادر موسي بخواهرش گفت: او را بجوي «قصّ» در اينجا در معناي اصلي بكار رفته.نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ … يوسف: 3. بعضي قصص را در آيه مصدر گرفته و احسن البيان گفته اند ولي اسم بهتر است يعني ما بهترين سرگذشت را براي تو حكايت ميكنيم.قٰالَ ذٰلِكَ مٰا كُنّٰا نَبْغِ فَارْتَدّٰا عَليٰ آثٰارِهِمٰا قَصَصاً كهف: 64.قصصا در آيه بمعني پي جوئي و اتّباع اثر است و آن مصدر است در موضع حال، تقديرش «يقصّان الاثر قصصا» ميباشد يعني گفت: آن همان است كه ميجستيم و پي جويانه بنشانۀ قدمهاي خويش باز گشتند.

باين جمله كه جملۀ «القتل انفي للقتل» را از رونق انداخت سخن گفته ايم كلمۀ «يٰا أُولِي الْأَلْبٰابِ» خطاب است بهر صاحب عقل از هر مذهب و ملّت كه باشد و صاحبان عقل و انديشه خواهند دانست كه حكم قصاص بصلاح جامعه و سبب حفظ حيات جامعه است.

بلكه بر آن افزوده است به تفصيل بحث شده، ملت چه تقصيري

قاموس قرآن، ج 6، ص: 14

دارد كه تأمين اين همه قاتلان و محافظين آنها را بعهده بگيرد، كوتاه سخن آنكه قرآن در يك كلمه مطلب را تمام كرده و چنانكه گذشت فرموده «وَ لَكُمْ فِي الْقِصٰاصِ حَيٰاةٌ يٰا أُولِي الْأَلْبٰابِ» و تصديق آنرا بصاحبان عقل واگذاشته آنها كه قصاص را مخالف مصلحت جامعه ميدانند أولو الألباب نيستند با وجود اين در جامعه هاي مزبور استثناها قائل شده و در موارد مخصوص آنرا اجرا مينمايند و از راديوها و روزنامه ها مي شنويم كه از قول خويش توبه كرده و قصاص را پيش ميكشند.3- اينكه فرموده: الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثيٰ بِالْأُنْثيٰ يعني آزاد در مقابل آزاد، عبد در مقابل عبد، زن در مقابل زن است اگر عبد، زن در مقابل زن است اگر بگوئيم مفهوم دارد منظور اين ميشود: آزاد را در مقابل آزاد ميكشند ولي اگر آزاد عبد را بكشد او را در مقابل عبد نميكشند، و اگر اثبات حصر و تساوي و نفي امتياز باشد معني اين ميشود: در مقابل يك نفر فقط يكنفر بكشيد چنانكه رسم جاهليت قبل از اسلام و جاهليّت كنوني است كه اولياء مقتول در صورت قوي بودن بجاي مقتول چندين نفر حتي ده نفر را ميكشتند و ميكشند. و آيۀ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنٰا لِوَلِيِّهِ سُلْطٰاناً فَلٰا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ اسراء: 33. مؤيّد احتمال دوم است كه ميگويد وليّ مقتول اسراف در قتل نكند يعني در مقابل يكنفر فقط يك نفر بكشد و … آيۀ وَ كَتَبْنٰا عَلَيْهِمْ فِيهٰا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَ الْأَنْفَ

بِالْأَنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصٰاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفّٰارَةٌ لَهُ … مائده: 45. كه دربارۀ يهود است از لحاظ وضع قصاص و عفو آن كه مضمون «فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ» است مثل آيۀ گذشته ميباشد و النَّفْسَ بِالنَّفْسِ مطلق است يعني نفس در مقابل نفس است و در مقابل مقتول قاتل را ميكشند خواه مقتول مرد باشد يا زن و خواه عبد باشد يا آزاد

قاموس قرآن، ج 6، ص: 15

همچنين قاتل هر كدام باشد. و اللّه العالم.و نيز چشم در مقابل چشم است تا آخر، همه مطلق اند و اگر فردي از روي عمد چشم فرد ديگر را كور كند چشم او را كور ميكنند و فرقي بين جاني و جنايت شده نيست. «وَ الْجُرُوحَ قِصٰاصٌ» نيز همينطور است و براي مطلق زخمها ضارب و مضروب هر كس باشد قصاص معيّن ميكند. و اللّه اعلم.ظاهرا: اين آيه تفسير آيۀ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصٰاصُ است و نفس در مقابل نفس و عضو در مقابل عضو است بي آنكه امتيازي و فرقي از حيث آزاد، بنده، زن و مرد بودن در نظر باشد اين است آنچه از بررسي قرآن مجيد بدست ميايد. و اللّه اعلم.الشَّهْرُ الْحَرٰامُ بِالشَّهْرِ الْحَرٰامِ وَ الْحُرُمٰاتُ قِصٰاصٌ فَمَنِ اعْتَديٰ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَديٰ عَلَيْكُمْ بقره: 194. ماه حرام در مقابل ماه حرام است و اگر كسي احترام آنرا مراعات نكند طرف نيز مجبور بمراعات نيست و همۀ محترمها داراي قصاص و مقابله بمثل اند و اگر كسي بشما تجاوز كرد همانطور باو تجاوز كنيد.

الرِّيحِ اسراء: 69. راغب گويد: باد قاصف آنست كه هر چه از درخت و بناء در مسيرش باشد ميشكند اين كلمه فقط يكبار در قرآن آمده و گاهي معناي ازدحام ميدهد كه يكنوع دفع و شكستن يكديگر است در نهايه نقل شده چون رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله وارد مدينه شدند يكي از يهود گفت: «تركت بني قيلة يتقاصفون علي رجل يزعم انّه نبي» فرزندان قيله را در حالي گذاشتم كه بر مرد مدّعي نبوّت ازدحام ميكردند.

الْكِتٰابِ لَتُفْسِدُنَّ فِي الْأَرْضِ مَرَّتَيْنِ … اسراء: 4. به بني اسرائيل در كتاب اعلام كرديم كه حتما حتما دو بار در زمين افساد خواهيد كرد. وَ قَضَيْنٰا إِلَيْهِ ذٰلِكَ الْأَمْرَ … حجر: 66. بلوط عليه السّلام آنكار را اعلام كرديم.4- تمام كردن. مثل فَلَمّٰا قَضيٰ مُوسَي الْأَجَلَ وَ سٰارَ بِأَهْلِهِ … قصص:

قاموس قرآن، ج 6، ص: 18

29. چون موسي مدت را تمام كرد و با اهلش براه افتاد … فَإِذٰا قَضَيْتُمْ مَنٰاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللّٰهَ بقره: 200. در آيۀ فَلَمّٰا قَضيٰ زَيْدٌ مِنْهٰا وَطَراً … احزاب: 37. مراد تمام كردن حاجت بوسيلۀ طلاق دادن است طبرسي فرموده: كسيكه بخواسته اش برسد گويند: «قضي وطره» ايضا آيه: إِذٰا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً در ذيل همين آيه است.5- فعل. مثل فَاقْضِ مٰا أَنْتَ قٰاضٍ طه: 72. بكن هر چه ميكني.فَوَكَزَهُ مُوسيٰ فَقَضيٰ عَلَيْهِ قصص: 15. گفته اند «قضي عليه» يعني مرگ را بر او وارد كرد و او را كشت ظاهرا «قضي» در اينگونه موارد بمعني تمام كردن است يعني موسي مشتي بر او زد و كار او را تمام نمود وَ نٰادَوْا يٰا مٰالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنٰا رَبُّكَ قٰالَ إِنَّكُمْ مٰاكِثُونَ زخرف: 77. گويند اي مالك پروردگارت كار را بر ما تمام كند و ما را بميراند گويد شما ماندني هستيد ايضا آيۀ لٰا يُقْضيٰ عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا فاطر: 36. كار آنها تمام كرده نميشود تا بميرند.فَقَضٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ فِي يَوْمَيْنِ فصلت: 12. پرداخت آنها را و تمام كرد، هفت آسمان در دو دوران. در اقرب الموارد آمده: «قضي الشي ء» كار را بطور محكم انجام داد.فَأَجْمِعُوا أَمْرَكُمْ وَ شُرَكٰاءَكُمْ … ثُمَّ اقْضُوا إِلَيَّ وَ لٰا تُنْظِرُونِ يونس: 71. ظاهرا قضا در اين آيه

بمعني اداء و تنفيذ است. و تعديه با «الي» براي افادۀ ايصال و رساندن است چنانكه در المنار گفته يعني كارتان را جمع و محكم كنيد سپس همان تصميم و اراده را بر من برسانيد (و مرا بكشيد).يٰا لَيْتَهٰا كٰانَتِ الْقٰاضِيَةَ حاقّه: 27. گفته اند: ضمير «لَيْتَهٰا» راجع بمرگ در دنيا و ظاهرا قاضي بمعني تمام كننده است يعني كافر در آخرت ميگويد: اي كاش مرگ دنيا كار مرا

قاموس قرآن، ج 6، ص: 19

تمام ميكرد و ديگر زنده نميشدم.وَ كٰانَ أَمْراً مَقْضِيًّا مريم: 21.مقضي بمعني تمام شده و حتمي است مثل قُضِيَ الْأَمْرُ الَّذِي فِيهِ تَسْتَفْتِيٰانِ يوسف: 41.

دينار و بعضي مقداري از طلا كه پوست گاوي را پر كند گفته اند. در مجمع فرموده: قنطار مال كثير و عظيم است، اصل آن بمعني محكم كردن است «قنطرت الشّي ء: احكمته» بقولي اصل آن از قنطرة بمعني پل است … وَ الْقَنٰاطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ … آل عمران 14 مقنطره بمعني قنطار شده و جمع شده است مثل دراهم مدرهمة و دنانير مدنرة مراد تأكيد و كثرت است.ناگفته نماند قناطير جمع قنطار است چنانكه در مجمع و اقرب گفته و قناطر جمع قنطرة بمعني پل است ولي راغب قناطير را جمع قنطرة گفته است.

شما حاضر باشيد.

جمع قاعده است وَ الْقَوٰاعِدُ مِنَ النِّسٰاءِ اللّٰاتِي لٰا يَرْجُونَ نِكٰاحاً نور: 60. زنان باز نشسته كه رغبتي بنكاح ندارند وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْرٰاهِيمُ الْقَوٰاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ بقره: 127.آن در آيه جمع قاعده بمعني پايه هاست يعني آنگاه كه ابراهيم پايه هاي كعبه را بالا مي برد.

خدا قيام و تلاش تو را در ميان مردمان خاضع بدين مي بيند طبرسي قيام را صلوة فرادي و تقلّب … را نماز جماعت دانسته يعني خدا در هر دو حال تو را مي بيند.بقولي: خدا گردش تو را در اصلاب موحّدان از پيغمبري به پيغمبري مي بيند تا تو را پيغمبر بوجود آورد از ابن عباس و در روايتي از عكرمه و عطاء و آن از ابي جعفر باقر و جعفر صادق صلوات اللّه عليهما نقل شده كه فرمودند: «في اصْلٰابِ النَّبيّينَ نَبي بَعْدَ نَبي حَتّٰي اخْرَجَهُ مِنْ صُلْبِ ابيهِ مِنْ نِكٰاحٍ غَيْرُ سِفٰاحٍ مِنْ لَدُنْ آدَمَ عليه السّلام» (مجمع).فَلٰا يَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِي الْبِلٰادِ غافر: 4. مراد از تقلّب تصرّف و تلاش در كارهاي زندگي است.وَ اللّٰهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَ مَثْوٰاكُمْ محمد: 19. ظاهرا هر دو مصدر ميمي اند يعني خدا گردش و اقامت شما را ميداند.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 25

: وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ شعراء: 227. منقلب اگر مصدر ميمي باشد معني اين ميشود: بزودي ستمكاران ميدانند بچه انقلابي منقلب ميشوند بنظر ميايد مراد ظهور حقائق معاصي در وجود آدمي است مثل يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النّٰارِ احزاب: 66. يَخٰافُونَ يَوْماً تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصٰارُ نور: 37.يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيمٰاهُمْ رحمن: 41. از اين آيات و آيات ديگر روشن ميشود كه ابدان بدكاران در آخرت متحوّل و منقلب بصورتي خواهد شد كه نعوذ باللّه منها.بعضي آنرا اسم مكان گرفته و گويند: ستمكاران زود ميدانند بچه مكاني بر خواهند گشت و آن آتش است.

بقلب بيشتر تكيه كرده و چيزهائي نسبت ميدهد كه بيشتر و يا همۀ آنها را امروز بمغز نسبت ميدهند اينك ببعضي از آنها اشاره ميشود: 1- قلب غليظ ميشود و سختر از سنگ ميگردد وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ آل عمران: 159. ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ فَهِيَ كَالْحِجٰارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً بقره: 74.2- قلب مريض ميشود (نه فقط از لحاظ طبيعي) بلكه از لحاظ عدم استقرار ايمان و بودن هواهاي شيطاني در آن فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ احزاب: 32. فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزٰادَهُمُ اللّٰهُ مَرَضاً بقره: 10.3- قلب زنگ ميزند و تيره ميشود البته در اثر اعمال بد كَلّٰا بَلْ رٰانَ عَليٰ قُلُوبِهِمْ مٰا كٰانُوا يَكْسِبُونَ مطففين: 14. نه بلكه اعمالشان بر قلوب آنها زنگ گذاشته است.4- قلب مهر زده ميشود و چيزي نمي فهمد. خَتَمَ اللّٰهُ عَليٰ قُلُوبِهِمْ بقره: 7. كَذٰلِكَ يَطْبَعُ اللّٰهُ عَليٰ قُلُوبِ الْكٰافِرِينَ اعراف: 101.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 26

5- قلب محل ترس و خوف است سَنُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ آل عمران: 151. قُلُوبٌ يَوْمَئِذٍ وٰاجِفَةٌ نازعات: 8.6- قلب گناهكار ميشود وَ مَنْ يَكْتُمْهٰا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ بقره: 283. إِنْ تَتُوبٰا إِلَي اللّٰهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمٰا تحريم: 4. وَ لٰكِنْ يُؤٰاخِذُكُمْ بِمٰا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ بقره: 225.7- قلب ميفهمد و نميفهمد، محل عقيده و انبار علوم است لَهُمْ قُلُوبٌ لٰا يَفْقَهُونَ بِهٰا اعراف: 179.وَ لِيُمَحِّصَ مٰا فِي قُلُوبِكُمْ آل عمران: 154. تا آنچه در قلوبتان است امتحان كند. إِنْ يَعْلَمِ اللّٰهُ فِي قُلُوبِكُمْ خَيْراً يُؤْتِكُمْ خَيْراً مِمّٰا أُخِذَ مِنْكُمْ انفال: 70. وَ لٰكِنْ مٰا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ احزاب: 5. وَ اللّٰهُ يَعْلَمُ مٰا فِي قُلُوبِكُمْ احزاب:

51. وَ لَمّٰا يَدْخُلِ الْإِيمٰانُ فِي قُلُوبِكُمْ حجرات: 14. كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمٰانَ مجادله: 22.8- قلب مخزن رأفت و رحمت و اطمينان و سكينه است وَ جَعَلْنٰا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً حديد: 27. إِلّٰا مَنْ أَتَي اللّٰهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ شعراء: 89. وَ لٰكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي بقره: 260. أَلٰا بِذِكْرِ اللّٰهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ رعد: 28. هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ فتح: 4.9- آياتيكه در «صدر» گذشت مثل أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ شرح: 1.فَمَنْ يُرِدِ اللّٰهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلٰامِ وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً انعام: 125. گفتيم ظاهرا مراد قلب است و باعتبار آنكه قلب در سينه است صدر آمده. بملاحظۀ حال و محل.بطوريكه آيات نشان ميدهد قرآن بقلب تكيه اي عجيب كرده و منشاء خير و شرّ را قلب ميداند دربارۀ اهل ايمان گويد كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمٰانَ مجادله: 22. باز ميگويد إِذٰا ذُكِرَ اللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ انفال: 2. در خصوص منافقان و نظير آنها فرموده: مريض القلب اند بكفّار فرمايد مختوم القلب

قاموس قرآن، ج 6، ص: 27

ميباشند و امثال آن … در اين صورت مراد از قلب چيست؟آيا همان غدّۀ صنوبري شكل است كه در سينه قرار دارد و دستگاه تلمبه خون است و در اثر انقباض و انبساطش از طرفي خون را بهمۀ بدن ميرساند و از طرف ديگر آنرا تحويل ميگيرد؟آيا ظرف اين همه حقائق كه گفته شد اين قلب است؟ممكن است بگوئيم: نه، اين قلب وظيفه اش فقط جريان دادن خون در بدن و تنظيم آن است و اين كارها مال مغز است و مراد از قلب در قرآن عقل يا نفس و روح

است كه ظرف و حامل اين همه چيزها است. ولي آيۀ زير حاكي از همين قلب معروف است: أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهٰا أَوْ آذٰانٌ يَسْمَعُونَ بِهٰا فَإِنَّهٰا لٰا تَعْمَي الْأَبْصٰارُ وَ لٰكِنْ تَعْمَي الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ حجّ: 46.در اين آيه موضع قلوب كه سينه ها باشد معيّن شده يعني: قلبهائيكه در سينه ها جاي دارند كور ميشوند ايضا آياتيكه بجاي قلب لفظ «صدر- صدور» آمده مثل مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً نحل: 106. فَلٰا يَكُنْ فِي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ اعراف: 2. إِنَّ اللّٰهَ عَلِيمٌ بِذٰاتِ الصُّدُورِ آل عمران: 119.وَ يَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ توبه: 14. وَ شِفٰاءٌ لِمٰا فِي الصُّدُورِ يونس: 57. بَلْ هُوَ آيٰاتٌ بَيِّنٰاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ عنكبوت: 49.وَ رَبُّكَ يَعْلَمُ مٰا تُكِنُّ صُدُورُهُمْ قصص: 69. لَأَنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فِي صُدُورِهِمْ حشر: 13. و ساير آيات كه شكّي نمي ماند در اينكه مراد از صدر و صدور قلبهاست و باعتبار حالّ و محلّ صدر و صدور آمده است و گرنه در سينه علم و خوف و غيره نيست.ناگفته نماند: براي روشن شدن مطلب بايد الفاظ قلب، نفس، صدر و فوأد را كه در قرآن آمده اند با هم مقايسه كنيم مثلا يك جا فرموده وَ اللّٰهُ يَعْلَمُ مٰا فِي قُلُوبِكُمْ احزاب:

قاموس قرآن، ج 6، ص: 28

51. در جاي ديگر فرموده: رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمٰا فِي نُفُوسِكُمْ اسراء: 25. و در تعبير ديگر فرموده: أَ وَ لَيْسَ اللّٰهُ بِأَعْلَمَ بِمٰا فِي صُدُورِ الْعٰالَمِينَ عنكبوت: 10. از اينجا ميفهميم كه قلوب، صدور، نفوس يك چيزاند.در تعبير ديگر فرموده: وَ ضٰاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ توبه: 118. در آيۀ ديگر نسبت ضيق را به «صدر» داده

وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِمٰا يَقُولُونَ حجر: 97. ميدانيم كه صدر و نفس يكي هستند، هكذا فرموده: لَأَنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فِي صُدُورِهِمْ حشر: 13. فَأَوْجَسَ فِي نَفْسِهِ خِيفَةً مُوسيٰ طه: 67. وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ احزاب: 26. ايضا در دو آيۀ زير قلب و نفس يكي اند وَ لٰكِنْ يُؤٰاخِذُكُمْ بِمٰا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ بقره: 225. وَ إِنْ تُبْدُوا مٰا فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحٰاسِبْكُمْ بِهِ اللّٰهُ بقره: 284.

طيور را بر ميدارند نمي ميرد ولي چيزي هم احساس نميكند و دانه در جلوش ميماند ولي نميخورد تا از بين ميرود؟ميگويم اين دليل احساس مغز نميشود و شايد در اثر نبودن مغز راه احساس قلب بسته شده و مغز محسوسات را بقلب تحويل نميدهد تا حسّ بكند.اگر گويند: امروز ثابت شده كه اين همه كارها مال مغز است؟ گوئيم: همين قدر ميدانيم كه اين چيزها در درون آدمي است و درست محل آنها را نميدانيم، تشخيص و تمنّا بوسيلۀ قلب است امروز در قرن بيستم با اين همه گفتار دربارۀ كارهاي مغز باز ميگوئيم: دلم ميخواهد، قلبم مايل است، از ته قلب دوست ميدارم در قلبم احساس شادي يا غصّه يا كينه ميكنم و … مانعي ندارد كه بگوئيم: اينها با دستگاه چشم و گوش وارد مغز شده بقلب تحويل ميگردد سپس قلب روي آنها قضاوت كرده بانبار مغز تحويل ميدهد و مغز فقط انبار و بايگاني قلب است و چون همه چيز با قلب است لذا بقلب نسبت داده شده.2- مراد از قلب، باطن و درون انسان است ولي نه همه جاي آن بلكه مركز ثقل بدن كه همان قلب و سينه و نفس است.ضيق، شرح، حاوي معلومات بودن، تفكر، كسب، قساوت، اطمينان دخول ايمان، انحراف، زيغ، ممهور بودن و غيره كه بقلب و صدر و نفس نسبت داده شده بعلت آنكه مركز ثقل بدن اين سه چيز است، اين احتمال باحتمال اول بر ميگردد.3- مراد از قلب نفس مدركه و روح است. الميزان ذيل آيۀ وَ لٰكِنْ تَعْمَي الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ قلب را نفس مدركه و روح دانسته و ظرف بودن صدر

را براي قلب و ايضا نسبت تعقل را بقلب با آنكه مال روح است

قاموس قرآن، ج 6، ص: 30

مجاز دانسته و در ذيل آيۀ وَ لٰكِنْ يُؤٰاخِذُكُمْ بِمٰا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ گفته: اين از جملۀ شواهدي است كه مراد از قلب، انسان بمعني نفس و روح است، چون تفكّر، تعقّل، حبّ، بغض، خوف و امثال آن را گرچه ممكن است كسي بقلب نسبت دهد باعتقاد آنكه عضو مدرك در بدن همان قلب است چنانكه عوام عقيده دارند … ولي كسب و اكتساب جز بانسان نسبت داده نميشود.ولي بعيد است اين همه قلب و قلوب، صدر و صدور، نفس و نفوس فؤاد و افئدة و الباب را كه در قرآن آمده حمل بر نفس مدركه و روح بكنيم و نيز بعيد است كه بگوئيم در آيۀ تَعْمَي الْقُلُوبُ روح مجازا قلب خوانده شده و ظرف بودن صدور نيز مجاز است و نسبت تعقّل بقلب با آنكه مال نفس است باز مجاز ميباشد. ايضا بايد همۀ صدر، صدور، فؤاد، افئده و غيره را مجاز بدانيم.بنظر اينجانب مراد از نفس و نفوس در بسياري از آيات باطن و درون انسان است كه با قلب و صدر نيز ميسازد. و اللّه العالم.

متعرّض آن نشود مراد از قلائد در آيه قربانيهاي طوق دار است. يعني: بعبادتها و علائم خداوند و بماه حرام و بقربانيها و قربانيهاي طوق دار بي احترامي نكنيد و مزاحمت ننمائيد.اللّٰهُ خٰالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ هُوَ عَليٰ كُلِّ شَيْ ءٍ وَكِيلٌ. لَهُ مَقٰالِيدُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ زمر: 62 و 63. لَهُ مَقٰالِيدُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 31

يَشٰاءُ وَ يَقْدِرُ … شوري: 12. در اقرب الموارد گويد: مقلاد بمعني كليد و خزانه … جمع آن مقاليد است در مجمع واحد آنرا مقليد و مقلاد و معني آنرا مفتاح و خزانه نقل كرده است ولي در كشّاف و جوامع الجامع آنرا كليدها معني كرده و گفته از لفظ خود مفرد ندارد و كشاف بقولي مفرد آنرا مقليد نقل ميكند.پس مقاليد در آيه بمعني كليدها يا خزائن است و خزانه هاي آسمان و زمين براي خداست يعني او مالك امر و حاكم آنهاست. ولي نگارنده بقرينۀ وَ لِلّٰهِ خَزٰائِنُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ منافقون: 7. ترجيح ميدهم كه مراد خزائن باشد و در «خزن» راجع بآن صحبت شده است در نهج البلاغه خطبۀ 131 فرموده «و قذفت اليه السّموات و الارضون مقاليدها» آسمانها و زمين ها كليدهاي خود را بسوي خدا انداخته اند و در خطبۀ 136 در وصف امام عصر عليه السّلام فرموده «و تخرج له الارض من افاليذ كبدها و تلقي اليه سلما مقاليدها» .

بقلم ظاهرا دليل نفي جنون از رسول اكرم صلّي اللّه عليه و آله است يعني اگر قلم بدست گيرند و گفته هاي تو را بنويسند و روي آن حساب كنند خواهند ديد تو پيامبري نه ديوانه و خواهند دانست كه مٰا أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ قلم: 2.ظاهرا مراد از قلم در هر دو آيه قلم معمولي و متعارف است در روايات وارد است كه «ن» نهري است در بهشت و قلم قلمي است از نور كه در لوح محفوظ نوشته، ايضا «ن» و قلم نام دو فرشته است. در نهج البلاغه خطبۀ 92 بقلمهاي كرام كاتبين اطلاق شده «الصّحف منشورة و الاقلام جارية و الابدان صحيحة» . جمع قلم اقلام است وَ لَوْ أَنَّ مٰا فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلٰامٌ وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مٰا نَفِدَتْ كَلِمٰاتُ اللّٰهِ لقمان: 27. رجوع شود به «كلمة».وَ مٰا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلٰامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ آل عمران: 44.قاموس قرآن، ج 6، ص: 33

مراد از اقلام تيرهاي قرعه است اقرب الموارد علّت اين تسميه را تراشيده شدن تير ذكر ميكند يعني تو در نزد آنها نبودي آندم كه تيرهاي خويش را بهم ميزدند تا كدام يك مريم را كفالت نمايد.

پروردگار محمد او را ترك كرده و دشمن داشته است اگر كارش از جانب خدا بود وحي قطع نميشد سورۀ ضحي در اين باره نازل شد. اقوال ديگري نيز نقل شده است.دقت در آيات سوره ميرساند: چيزي در ميان بوده كه احتمال ميرفت خدا آنحضرت را ترك كرده است. در صافي نقل شده: جبرئيل پس از آوردن اقرء باسم تأخير كرد خديجه بآنحضرت گفت شايد پروردگارت ترا ترك كرده كه وحي نميفرستد لذا اين سوره نازل شد. (و اللّه اعلم).قٰالَ إِنِّي لِعَمَلِكُمْ مِنَ الْقٰالِينَ شعراء: 168. گفت من باين عمل شما از دشمنانم.

و 9.

آن بزرگوار بما گفت شاهد باشيد شاهد باشيد و نيز گويد بخدائيكه جانم در دست او است كوه حراء را ديدم كه ميان دو تكّۀ ماه بود (مقصود آن نيست كه ماه بپائين آمده بود بلكه اگر از كنار يا قلّۀ حراء نگاه ميكردند تكّه هاي ماه را در دو طرف آن در آسمان ميديدند) جبير بن مطعم نيز نظير آنرا گفته ايضا جماعت كثيري از صحابه حديث انشقاق قمر را نقل كرده اند از جمله ابن مسعود، انس بن مالك، حذيفة بن يمان، ابن عمر، ابن عباس، جبير بن مطعم و جماعتي از مفسّران نيز برآنند.فقط عطاء و حسن و بلخي مخالفت كرده و گفته اند: انشقاق قمر راجع بآينده است.ولي اين درست نيست زيرا مسلمين بر آن اجماع دارند قول مخالف مسموع نيست و شهرت آن در ميان صحابه مانع از قبول قول بخلاف است (تمام شد).نقل اهل سنت نيز چنين است چنانكه با مراجعه بتفاسير و احاديثشان روشن ميشود. ابن كثير در تفسير خويش گفته انشقاق قمر در زمان رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بود چنانكه در احاديث متواتره با

قاموس قرآن، ج 6، ص: 36

سندهاي صحيح نقل شده.در تفسير خازن گويد: اين احاديث صحيحه دربارۀ اين معجزۀ بزرگ وارد شده باضافۀ شهادت قرآن مجيد … بقول بعضي مراد انشقاق قمر در روز قيامت است، اين قول باطل و شاذ ميباشد زيرا مفسّرين بر خلاف آن اجماع كرده اند.در تفسير برهان سه روايت از ائمّه عليهم السلام در اين خصوص نقل شده است و از ابن شهر آشوب نقل كرده: مفسّران و محدّثان جز عطا و حسن و بلخي بر اين مطلب اجماع دارند. مجلسي رحمه

اللّه در بحار الانوار آنرا بطور تفصيل از تفاسير و روايات نقل ميكند (ج 17 ص 347 ببعد طبع جديد).راجع باين مطلب چند تا اشكال هست كه بررسي و جواب داده ميشود: 1- از نظر علم امروز آيا انشقاق در كرات آسماني ممكن است؟آري نه تنها ممكن است بلكه واقع هم شده بتصريح دانشمندان نجوم هزاران سنگهاي سرگردان بنام «آستروئيد» بدور خورشيد ميگردند قطر بعضي از آنها در حدود 25 كيلومتر است، دانشمندان عقيده دارند كه اين سنگها بقاياي سيارۀ بزرگي هستند كه در مداري ميان مدار مرّيخ و مشتري در حركت بوده در اثر عوامل مجهولي منفجر و متلاشي شده است و نيز عقيده دارند كه شهابها بقاياي سيّارۀ منفجر شده اي هستند.2- در صورت شكافته شدن يك سيّاره آيا امكان دارد دو باره بهم پيوسته و التيام يابد؟آري اگر سيّاره اي در اثر عاملي از عوامل از هم شكافته شود در صورتيكه فاصله ميان اجزاء آن كم باشد پس از رفع عامل انشقاق در اثر تجاذب نيوتوني بهم بر آمده و مجددا ملتئم خواهد شد.انشقاق قمر خرق عادت و از معجزات بوده خدائيكه عنان موجودات در دست اوست ميتواند بشكافد و

قاموس قرآن، ج 6، ص: 37

ملتئم كند و محال عقلي هم در بين نيست.3- چطور شد اين واقعه با اين اهميّت در هيچ يك از رصد خانه ها رصد نشد و شهرت نيافت و تاريخ از آن ياد نكرد؟در جواب گفته اند: در حجاز و نواحي آن در آن روز رصد خانه وجود نداشت و رصد خانه ها در هند، يونان و غيره بود، بلاديكه داراي رصد خانه بوده اند ميان آنها و مكّه از حيث افق تفاوت بسيار است

و ماه چنانكه نقل كرده اند بدر و چهارده شبه بوده و در اول شب بهنگام طلوع منشقّ شد و دقائقي چند در آنحال ماند سپس بحالت اول در آمد بدين وجه طلوع آن در بلاد ديگر بحالت التيام واقع شده است. امروز تقاويم مينويسند در فلان مملكت ماه خسوف خواهد كرد آنطور هم ميشود ولي تا رسيدن بمملكت ديگر از خسوف خارج شده و تمام ديده ميشود.وآنگهي چه مانعي دارد كه مردم غير مكّه از ديدن آن غفلت كنند، لازم نيست مردم از هر علامت آسماني با خبر باشند باضافه شايد ارباب كنيسه و مشركان آنرا روي اغراض خويش مكتوم كرده باشند.

النّٰاقَةَ مُبْصِرَةً فَظَلَمُوا بِهٰا وَ مٰا نُرْسِلُ بِالْآيٰاتِ إِلّٰا تَخْوِيفاً اسراء: 59.ظهور آيه در آنست كه خدا آنچه كفار از معجزه بخواهند نخواهد فرستاد زيرا در صورت فرستادن ايمان نخواهند آورد و نتيجه يكي از دو وجه بالا خواهد بود در بارۀ «وَ مٰا نُرْسِلُ بِالْآيٰاتِ إِلّٰا تَخْوِيفاً» الميزان بعيد نميداند كه مراد آن باشد: آياتي را كه در عهد رسول خدا ميفرستيم براي تخويف و انذار است نه براي استيصال.در آيات 90 ببعد همين سوره مقداري از اقتراح مشركين نقل شده كه گفتند: اگر ميخواهي ايمان بياوريم بايد چشمه اي حفر كني يا باغي از انگور و خرما داشته باشي يا آسمان را تكّه تكّه بر ما فرود آوري يا خدا و ملائكه را با ما رو برو كني يا اطاقي پر از طلا داشته باشي يا بآسمان رفته كتابي آماده نازل كني در جواب همۀ اينها فرموده: قُلْ سُبْحٰانَ رَبِّي هَلْ كُنْتُ إِلّٰا بَشَراً رَسُولًا اسراء: 93. و آنها را كه خواسته بودند نياورده با آنكه جز آوردن خدا (نعوذ باللّه) همه ممكن بود.الميزان كه معتقد بشقّ القمر است در بارۀ رفع اين اشكال توضيح مفصلي دارد و آنطور كه نگارنده مي فهمم ميگويد: بموجب وَ مٰا كٰانَ اللّٰهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ … انفال: 33. ميبايست تا آنحضرت در ميان آنان بود عذاب نازل نشود ولي مانعي نبود كه آنها معجزۀ شق القمر را بخواهند و آن واقع شود ولي عذاب تا خارج شدن آنحضرت نيايد چنانكه بعد از هجرت آنحضرت در «بدر» عذاب نازل شد و مقتول شدند اگر مقصود آن باشد كه گفتيم، در اينصورت مطلب تمام نيست زيرا ظهور «وَ مٰا

مَنَعَنٰا أَنْ نُرْسِلَ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 39

بِالْآيٰاتِ» آنست كه خدا آنها را نخواهد فرستاد نه اينكه ميفرستد ولي عذابش روي عللي بتأخير ميافتد رجوع شود بالميزان.بنظر ميايد: علت نفرستادن آيات اقتراحي فقط بي فائده بودن است زيرا كه خدا ميدانست در آنصورت نيز ايمان نخواهند آورد نه اينكه در صورت عدم قبول استيصال خواهند شد ظهور آيه در بي فايده بودن است و استيصال امم گذشته بيشتر يا همه در اثر عناد و انكار معجزه اي بود كه خدا بدون اقتراح مردم بپيامبران داده بود.در بارۀ شقّ القمر ميشود گفت: كه كفّار از آنحضرت نخواسته اند بلكه مثل قرآن و عصاي موسي براي اثبات نبوت آنحضرت واقع شده است. و اللّه العالم.

است مثل شپش كه در بدن شتر پيدا ميشود.طبرسي رحمه اللّه در ذيل «اللغة» آنرا كبار القردان گفته. قردان جمع قراده همان شپش شتر و غيره است بجاي شپش انسان و در ذيل «المعني» آنچه از المنار نقل شد نقل كرده و فرموده بقولي كيك است كه در بدن توليد ميشود (برغوث).قمّل از جملۀ معجزات نه گانه موسي عليه السّلام بود در مجمع از سعيد بن جبير نقل شده: شپشه (حشرۀ گندم خوار) در مصر چنان زياد شد كه از ده انبار گندم كه بآسياب مي بردند جز سه قفيز بدست نميايد شپشه حتي بموها و ابروها و مژگانها و بدنهاي فرعونيان چسبيدند گوئي آبله در آورده

قاموس قرآن، ج 6، ص: 41

بودند، خواب و استراحت از آنها سلب گرديد. تا بموسي پناه برده و گفتند از خدايت بخواه كه اين بلا را ببرد تا از بني اسرائيل دست برداريم.در تورات فعلي سفر خروج باب 8 هست: انواع مگسهاي بسيار بخانۀ فرعون و فرعونيان و بتمامي مصر آمدند و زمين از مگسها ويران شد.به «طوفان- جرد- ضفدع» رجوع شود.

از سخن در نماز امساك كرديم.اين معاني در قاموس و نهايه نيز آمده ولي ظاهرا بيان مصداق باشد كه هر يك نوعي طاعت است وَ مَنْ يَقْنُتْ مِنْكُنَّ لِلّٰهِ وَ رَسُولِهِ وَ تَعْمَلْ صٰالِحاً نُؤْتِهٰا أَجْرَهٰا مَرَّتَيْنِ احزاب: 31.هر كه از شما پيوسته در طاعت خدا و رسول باشد و كار نيكو كند مزدش را دو بار ميدهيم.إِنَّ إِبْرٰاهِيمَ كٰانَ أُمَّةً قٰانِتاً لِلّٰهِ نحل: 120. ابراهيم براي خدا بندۀ مطيعي بود قُومُوا لِلّٰهِ قٰانِتِينَ بقره: 238. پيوسته مطيع خدا باشيد.وَ لَهُ مَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ كُلٌّ لَهُ قٰانِتُونَ روم: 26. اشاره بطاعت موجودات از نظام هستي است كه با قدرت خدا پي ريزي شده است أَمَّنْ هُوَ قٰانِتٌ آنٰاءَ اللَّيْلِ سٰاجِداً وَ قٰائِماً زمر: 9. قانت همان ملازم طاعت است در بيشتر آيات ذكر اعمال ديگر با قنوت بيان و يا ذكر خاصّ با عامّ است.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 42

آمده است.

يا ناقص قاموس نيز چنين گفته است. در مجمع فرموده: قول در كلام عرب موضوع است براي حكايت چنانكه گوئي «قال زيد- خرج عمرو» راغب گويد: قول و قيل يكي است قول بر وجوهي بكار رود اظهر آنها كلمه يا كلمات مركب از حروف است كه بوسيلۀ تكلم ظاهر شود مفرد باشد يا مركّب. قول در قرآن در وجوهي بكار رفته كه ذيلا ببعضي اشاره ميشود: 1- سخن معمولي و متداول قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهٰا أَذيً بقره: 263. در مقابل سائل و فقير سخن متعارف و زبان خوش و گذشت بهتر از صدقه ايست كه در پي آن اذيّت باشد إِلّٰا قِيلًا سَلٰاماً سَلٰاماً واقعة: 26.2- قول خدا يا بوسيلۀ خلق صوت است مثل صدائيكه از درخت بر موسي رسيد فَلَمّٰا أَتٰاهٰا نُودِيَ يٰا مُوسيٰ. إِنِّي أَنَا رَبُّكَ طه: 11 و 12. قٰالَ أَلْقِهٰا يٰا مُوسيٰ … قٰالَ خُذْهٰا وَ لٰا تَخَفْ طه: 19- 21.و يا بوسيلۀ فهماندن مطلب و الهام و وحي است مثل وَ إِذْ قٰالَ رَبُّكَ لِلْمَلٰائِكَةِ إِنِّي جٰاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً بقره: 30. كه شايد بوسيلۀ فهماندن و الهام بوده باشد إِذْ قٰالَ اللّٰهُ يٰا عِيسَي ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ مائده: 110.و يا اراده باشد كه با قول تعبير

قاموس قرآن، ج 6، ص: 46

آيد مثل قُلْنٰا يٰا نٰارُ كُونِي بَرْداً وَ سَلٰاماً عَليٰ إِبْرٰاهِيمَ انبياء: 69.3- قول نفسي و باطني. مثل وَ يَقُولُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ لَوْ لٰا يُعَذِّبُنَا اللّٰهُ مجادله: 8. در اين آيه بنظر و فكر و آنچه در ذهن است قول اطلاق شده.4- اجابت تكويني مثل فَقٰالَ لَهٰا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيٰا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قٰالَتٰا أَتَيْنٰا

طٰائِعِينَ فصّلت: 11. مسلم است كه زمين و آسمان فرمان خدا را اجابت كرده اند و آن با «قٰالَتٰا» تعبير شده است.5- وعدۀ عذاب لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَليٰ أَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لٰا يُؤْمِنُونَ يس: 7.احْمِلْ فِيهٰا مِنْ كُلٍّ زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ وَ أَهْلَكَ إِلّٰا مَنْ سَبَقَ عَلَيْهِ الْقَوْلُ … هود: 40. فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنٰاهٰا تَدْمِيراً اسراء: 16. ظاهرا مراد از قول در اينگونه آيات وعدۀ عذاب است طبرسي در ذيل آيۀ 40 هود فرموده: آنكه وعدۀ هلاك او سبقت يافته و خبر داده شده كه ايمان نخواهد آورد. الميزان نيز وعدۀ هلاكت گفته است.تقوّل: گفتن چيزي است كه حقيقت ندارد «تقول عليه قولا» يعني بر او دروغ بست و چيزي را گفت كه حقيقت ندارد وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنٰا بَعْضَ الْأَقٰاوِيلِ. لَأَخَذْنٰا مِنْهُ بِالْيَمِينِ حاقّة: 44. اگر از خود دروغي بر ما ببندد از دست راستش ميگيريم و رگ قلبش را قطع ميكنيم. أَمْ يَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لٰا يُؤْمِنُونَ طور: 33. يا ميگويند قرآن را از جانب خويش گفته و بر خدا بسته بلكه ايمان نمياورند. اقاويل جمع اقوال و آن جمع قول است.وَ عِنْدَهُ عِلْمُ السّٰاعَةِ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ … وَ قِيلِهِ يٰا رَبِّ إِنَّ هٰؤُلٰاءِ قَوْمٌ لٰا يُؤْمِنُونَ زخرف: 85- 88. «قِيلِهِ» مصدر است مثل قول و ضمير آن راجع برسول خداست و گفته اند آن عطف است بر «السّٰاعَةِ» يعني علم قيامت و علم گفتار رسول خدا كه گفت: خدا يا اين قوم ايمان نمياورند، نزد خداست حمزه

قاموس قرآن، ج 6، ص: 47

و عاصم آنرا بكسر لام و ديگران بفتح آن خوانده اند. بنا بر قرائت فتح احتمال دارد مفعول فعل محذوف باشد يعني: «و اذكر قيله

يا ربّ … » كشاف بواسطۀ كثرت فصل عطف را خوب نميداند و حرف قسم و غيره مقدر ميكند.و اللّه العالم.

قيام است.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 48

6- مشغول شدن بكاري مثل إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنيٰ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ مزمّل: 20. كه بمعني مشغول شدن بعبادت است ايضا وَ أَنْ تَقُومُوا لِلْيَتٰاميٰ بِالْقِسْطِ نساء: 127. و شايد بمعني دوام باشد يعني پيوسته در بارۀ يتيم ها بعدالت رفتار كنيد.اقٰامَة: را بر پا كردن و نيز ادامۀ شي ء گفته اند در قاموس گفته: «اقام الشّي ء اقامة: ادامه و اقام فلانا: ضدّ اجلسه» در اين صورت معني آيات يُقِيمُونَ الصَّلٰاةَ بقره: 3.وَ أَقِيمُوا الصَّلٰاةَ وَ آتُوا الزَّكٰاةَ بقره: 43. فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً روم: 30. و نظائر آنها چيست؟1- طبرسي فرموده: اقامۀ نماز آنست كه آنرا با حدود و فرائض آن انجام دهند «يُقِيمُونَ الصَّلٰاةَ» يعني نماز را بنحو كامل و احسن بجا مياورند و از ابو مسلم نقل ميكند كه اقامه بمعني ادامه است و «يُقِيمُونَ الصَّلٰاةَ» يعني نمازهاي واجبي را هميشه ميخوانند. زمخشري با طبرسي همعقيده است و ادامه را در مرتبۀ ثاني آورده بيضاوي نيز مانند آندو گفته است.2- راغب آنرا ادامه ميداند و «يُقِيمُونَ الصَّلٰاةَ» را «يديمون فعلها و يحافظون عليها» گفته است سپس مثل طبرسي و زمخشري گويد اقامۀ شي ء ايفاء كردن حق آنست.3- المنار آنرا نماز با توجه و از روي خلوص ميداند و هر نماز كه در آن توجّه نباشد صورت نماز است.بنظر نگارنده همۀ اين معاني در اقامه منظور است زيرا اقامۀ نماز كه بدان مأموريم آن است كه نماز كامل و پيوسته بجا آوريم لذا در آيات بهمۀ آنها اشاره شده است مثل الَّذِينَ هُمْ عَليٰ صَلٰاتِهِمْ دٰائِمُونَ معارج: 23. الَّذِينَ هُمْ فِي صَلٰاتِهِمْ خٰاشِعُونَ مؤمنون:

2. وَ هُمْ عَليٰ صَلٰاتِهِمْ يُحٰافِظُونَ انعام: 92.ادامه، خشوع، محافظت، همان

قاموس قرآن، ج 6، ص: 49

اقامۀ نماز است در بارۀ بعضي آمده وَ إِذٰا قٰامُوا إِلَي الصَّلٰاةِ قٰامُوا كُسٰاليٰ نساء: 142. كه مخالف خشوع است و فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ. الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلٰاتِهِمْ سٰاهُونَ ماعون: 5- 6. كه مخالف ادامه است.وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً يونس: 105. اقامه در اينگونه آيات ظاهرا بمعني دوام و ثبوت است يعني: پيوسته توجّه بدين كن و بدان ملازم باش.قٰائِمَة نيز بمعني ثبوت و دوام آيد چنانكه در قاموس و اقرب گفته است علي هذا قائمه در آيۀ مِنْ أَهْلِ الْكِتٰابِ أُمَّةٌ قٰائِمَةٌ يَتْلُونَ آيٰاتِ اللّٰهِ آل عمران: 113. بمعني ثانيه است.مقيم در آيۀ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ مُقِيمٌ و نظير آن بمعني ثابت و پا بر جا است.استقامت: راغب گويد استقامت طريق آن است كه راست و بر خطّ مستوي باشد و طريق حقّ را بآن تشبيه ميكنند مثل اهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِيمَ فاتحه: 6. وَ أَنَّ هٰذٰا صِرٰاطِي مُسْتَقِيماً انعام: 153. و استقامة انسان آنست كه ملازم طريق حق باشد.فَمَا اسْتَقٰامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ توبه: 7. يعني تا مشركان در پيمان خود نسبت بشما ثابت ماندند شما هم نسبت بآنها در پيمان خويش ثابت باشيد.قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُمٰا فَاسْتَقِيمٰا يونس: 89. دعاي شما باجابت رسيد در كار خود و تبليغ دين ثابت و پا بر جا باشيد. إِنَّ الَّذِينَ قٰالُوا رَبُّنَا اللّٰهُ ثُمَّ اسْتَقٰامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلٰائِكَةُ … فصلت: 30. آنانكه گفتند: پروردگار ما خداست و سپس در آن قول ثابت ماندند ملائكه بر آنها نازل شوند.قيام همانطور كه مصدر است جمع قائم نيز آمده مثل ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْريٰ فَإِذٰا

هُمْ قِيٰامٌ يَنْظُرُونَ زمر: 68. الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللّٰهَ قِيٰاماً وَ قُعُوداً آل عمران: 191. قيام در هر دو آيه جمع قائم است چنانكه قعود جمع قاعد.قاموس قرآن، ج 6، ص: 50

* ايضا قيام مثل قوام بمعني ما يقوم به الشي ء است وَ لٰا تُؤْتُوا السُّفَهٰاءَ أَمْوٰالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللّٰهُ لَكُمْ قِيٰاماً نساء: 5. اموال مايۀ قيام و قوام زندگي است اموال، انسان و زندگي انسان را برپا ميدارد طبرسي از ابو الحسن نقل ميكند كه در قيام سه لغت هست: قيام و قوام و قيم (بر وزن عنب) و قيام چيزي است كه باعث قيام تو است.جَعَلَ اللّٰهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرٰامَ قِيٰاماً لِلنّٰاسِ مائده: 97. كعبه سبب قيام و قوام مردم است كه در «كعبه» خواهد آمد.قَيِّم: بفتح قاف و كسر ياء طبرسي آنرا مستقيم گفته. أَمَرَ أَلّٰا تَعْبُدُوا إِلّٰا إِيّٰاهُ ذٰلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ يوسف: 40.دستور داده كه جز او را نپرستيد آنست دين صحيح و راه راست. بعضي آنرا از قيام بمعني ما يقوم به الشّي ء گفته اند چنانكه در اقرب قيّم امر را متولي امر گفته است يعني آنست دينيكه قائم بمصالح و سبب اصلاح است، بعضي آنرا ثابت معني كرده اند نگارنده قول وسط را مي پسندم.قَيِّمَة مؤنّث قيّم است فِيهٰا كُتُبٌ قَيِّمَةٌ … وَ ذٰلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ بيّنة: 3- 5.قُلْ إِنَّنِي هَدٰانِي رَبِّي إِليٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِيمٍ دِيناً قِيَماً انعام: 161.قيم در قرآن ها بر وزن عنب است ولي قيّما نيز خوانده اند طبرسي آنرا مانند گذشته مستقيم، بعضي مخفّف قيام بمعني قوام يعني دينيكه قائم بر مصالح مردم است.قَيّوم از اسماء حسني است و سه بار در قرآن مجيد ذكر شده است اللّٰهُ لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ

الْحَيُّ الْقَيُّومُ بقره: 255- آل عمران: 2. وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ طه: 111. اصل قيّوم قيووم است و او اول بياء قلب شده و ادغام گرديده است چنانكه اصل قيّام قيوام بوده است.لفظ قيّوم مبالغه و نمايندۀ قيمومت

قاموس قرآن، ج 6، ص: 51

تامّ خدا بر خلق است پس قيّوم يعني قائم بتدبير خلق. گويند «قام بالامر: تولّاه» يعني بامر مباشرت كرد، در جوامع الجامع فرموده: «الدّائم القيام بتدبير الخلق و حفظهم» و در مجمع آمده: «القائم بتدبير خلقه من انشائهم ابتداء و ايصال ارزاقهم اليهم» صدوق در توحيد فرموده: آن از «قمت بالشّي ء» يعني باصلاح و بتدبير و حفظ شي ء برخاستم، ميباشد.چنانكه آيه أَ فَمَنْ هُوَ قٰائِمٌ عَليٰ كُلِّ نَفْسٍ بِمٰا كَسَبَتْ … رعد: 33.از قيمومت و تدبير خدا نسبت باعمال خبر ميدهد. خداوند اعمال مردم را تدبير ميكند آنها را بصحائف اعمال وارد كرده و مبدّل بثوابها و عقابهاي دنيا و آخرت نموده و بصورت ضلالت، هدايت، بهشت، جهنّم، شادي و غصّه در مياورد.قوّام: مبالغۀ قائم است يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوّٰامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدٰاءَ لِلّٰهِ وَ لَوْ عَليٰ أَنْفُسِكُمْ نساء: 135. قوّام بالقسط كسي است كه دائما قائم بعدالت باشد «شُهَدٰاءَ» حال است از ضمير «قَوّٰامِينَ» و ممكن است خبر بعد از خبر باشد براي «كُونُوا» چنانكه در مجمع گفته است.بنظرم خبر بعد از خبر بهتر است و آمدن «شُهَدٰاءَ» ميفهماند كه «قَوّٰامِينَ بِالْقِسْطِ» مقدّمۀ آن است يعني اي اهل ايمان پيوسته قيام بعدالت كنيد و براي خدا و حق، اداي شهادت دهيد هر چند بضرر خودتان باشد … بعضي قوّام را بهترين و كاملترين قيام كننده گفته اند.الرِّجٰالُ قَوّٰامُونَ عَلَي النِّسٰاءِ بِمٰا فَضَّلَ

اللّٰهُ بَعْضَهُمْ عَليٰ بَعْضٍ وَ بِمٰا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوٰالِهِمْ … نساء: 34.مراد از قوّام در آيه قيّم و قائم بامر و سرپرست است لذا در اقرب الموارد امير را از معاني آن شمرده و در مجمع گفته: گويند رجل قيّم و قيّام و قوّام و آن براي مبالغه و تكثير است.آيۀ فوق سه مطلب را روشن ميكند:

قاموس قرآن، ج 6، ص: 52

1- مردان بطور كلّي بر زنان قيّم و سرپرست اند و از جمله شوهران براي زنان خويش.2- علت اين امر يكي برتري وجود مرد است نسبت بزنان در بارۀ ادارۀ امور و سرپرستي. اين حقيقت مسلّم است كه مرد از حيث تفكّر و تدبّر و ادارۀ امور و تحمّل كارهاي سخت بزن برتري دارد چنانكه زن از حيث عاطفه و ترحّم برتر از مرد است، اين تفاوت ذاتي وظائف زن و مرد را نيز متفاوت كرده است لذا «الرِّجٰالُ قَوّٰامُونَ عَلَي النِّسٰاءِ بِمٰا فَضَّلَ اللّٰهُ».3- ديگري مسؤليت مرد است نسبت بمهريّه و بتأمين مخارج زن كه زن از اين جهت مسؤليّتي ندارد «وَ بِمٰا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوٰالِهِمْ».مُقام بضمّ ميم و فتح آن مصدر ميمي است بمعني اقامه و نيز اسم زمان و مكان است ايضا مقام بفتح اول محل ايستادن است در آيۀ فِيهِ آيٰاتٌ بَيِّنٰاتٌ مَقٰامُ إِبْرٰاهِيمَ آل عمران: 97. مقام موضع ايستادن است و آن سنگي است كه اثر قدمهاي ابراهيم عليه السّلام در آن است و در آيۀ وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقٰامِ إِبْرٰاهِيمَ مُصَلًّي بقره: 125.ظاهرا مراد نماز طواف در كنار مقام آنحضرت است و از جملۀ وَ اتَّخِذُوا … بنظر ميايد كه بايد آنجا را محل نماز انتخاب كرد و آن بنماز

طواف منطبق ميشود. در شعر ابو طالب عليه السّلام راجع بمقام ابراهيم عليه السّلام چنين آمده: «و موطئي ابراهيم في الصخر رطبة علي قدميه حافيا غير ناعل». عياشي در تفسير از ابي الصباح نقل كرده از حضرت صادق عليه السّلام سؤال شد از مرديكه فراموش كرده نماز طواف حجّ يا عمره را در مقام ابراهيم بخواند فرمود: «ان كان بالبلد صلّي ركعتين عند مقام ابراهيم فانّ اللّه يقول وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقٰامِ إِبْرٰاهِيمَ مُصَلًّي و ان كان قد ارتحل و صار فلا آمره ان يرجع» از اينگونه اخبار زياد است.مراد از مقام در آيات وَ كُنُوزٍ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 53

وَ مَقٰامٍ كَرِيمٍ شعراء: 58. إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي مَقٰامٍ أَمِينٍ دخان: 51. جايگاه و محل اقامت است.مقام بضمّ اول در آيۀ يٰا أَهْلَ يَثْرِبَ لٰا مُقٰامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا احزاب: 13. بمعني اقامت است يعني اي اهل يثرب با اين كثرت كفّار وجهي براي اقامت شما در اينجا نيست برگرديد.و در آيۀ إِنَّهٰا سٰاءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقٰاماً فرقان: 66. بمعني اقامتگاه ميباشد و در الَّذِي أَحَلَّنٰا دٰارَ الْمُقٰامَةِ مِنْ فَضْلِهِ فاطر: 35. مقامة بمعني اقامت است.وَ لِمَنْ خٰافَ مَقٰامَ رَبِّهِ جَنَّتٰانِ رحمن: 46. مقام بمعني منزلت است مقام ربّ همان علم و احاطه و تدبير و حفظ و مجازات اوست نسبت ببنده اش چنانكه فرموده: أَ فَمَنْ هُوَ قٰائِمٌ عَليٰ كُلِّ نَفْسٍ بِمٰا كَسَبَتْ رعد: 33.كه گذشت.وَ مٰا مِنّٰا إِلّٰا لَهُ مَقٰامٌ مَعْلُومٌ صافات: 164.تقويم: تعديل. گويند «قوّم الشّي ء: عدّله» در آيۀ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسٰانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ تين: 4. ظاهرا مراد اعتدال غرائز و تناسب اندام ظاهري و باطني انسان است مثل يٰا أَيُّهَا الْإِنْسٰانُ مٰا غَرَّكَ

بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ. الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوّٰاكَ فَعَدَلَكَ انفطار: 6 و 7.قوام: بفتح اول بمعني اعتدال است گويند «قام الامر: اعتدل» وَ الَّذِينَ إِذٰا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كٰانَ بَيْنَ ذٰلِكَ قَوٰاماً فرقان: 67. آنانكه چون انفاق كنند اسراف و تقتير نميكنند و انفاقشان ميان آندو معتدل است ظاهرا مصدر از براي فاعل است.

بسخن در خواهد آمد، تصور كن تكامل بكجا خواهد رسيد، بتصريح روايات زمين از كارهاي نيك و بد كه در روي آن انجام گرفته خبر خواهد داد.همه چيز آخرت زنده و دانا است حتي جهنّمش و آتشش يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ ق: 30. جهنّم سخن خواهد گفت و طعمۀ بيشتر خواهد خواست، آتش سوزان مردم را از دور خواهد ديد و با ديدن آنها نعره خواهد زد و

قاموس قرآن، ج 6، ص: 55

بجوشش در خواهد آمد: وَ أَعْتَدْنٰا لِمَنْ كَذَّبَ بِالسّٰاعَةِ سَعِيراً. إِذٰا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكٰانٍ بَعِيدٍ سَمِعُوا لَهٰا تَغَيُّظاً وَ زَفِيراً فرقان: 11- 12. ضمير «رَأَتْهُمْ» راجع بسعير است يعني چون آتش آنها را از جاي دور مشاهده كند ميشنوند كه ميجوشد و صفير ميزند.آتش مردم را بطرف خودش ميخواند كَلّٰا إِنَّهٰا لَظيٰ. نَزّٰاعَةً لِلشَّويٰ.تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلّٰي معارج: 15- 17.آتش آخرت پاك شعله است، پوستها را ميكند، آنكه را كه بحق پشت كرده و از آن اعراض نموده بسوي خويش ميخواند رجوع شود به لفظ «جهنّم» و «سعير» ببين تكامل بكجا سر خواهد زد كه حتي آتش بينا و گوياست.نه فقط زبان بلكه تمام اعضاء از پوست و دست و پا و غيره گويا خواهند بود همه زبانند و گوش اند در عدّه اي از آيات راجع بشهادت اعضاء بدن تصريح شده از جمله حَتّٰي إِذٰا مٰا جٰاؤُهٰا شَهِدَ عَلَيْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصٰارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ بِمٰا كٰانُوا يَعْمَلُونَ فصلت: 20. چون پيش آتش آيند، گوشها، چشمها و پوستهايشان بآنچه كرده اند گواهي ميدهد.بالاتر از اين رو كرده بپوستهايشان گويند «لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنٰا» چرا بر عليه ما گواهي داديد؟ آنها در

جواب گويند أَنْطَقَنَا اللّٰهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْ ءٍ فصلت: 21. خدائيكه همه چيز را گويا كرده ما را بنطق در آورد، اين خيلي عجيب است گفت و شنود با پوست يعني چه!! عده اي اين آيات را تأويل ميكنند ولي تكامل همه جانبه جز اين معني ندارد.ديد چشم بقدري تفاوت خواهد كرد كه حتي فرشتگانرا خواهد ديد حتي چشم كفّار كه فرموده: يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلٰائِكَةَ لٰا بُشْريٰ يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِينَ فرقان: 22. و هم مؤمنان خواهند ديد وَ تَتَلَقّٰاهُمُ الْمَلٰائِكَةُ هٰذٰا يَوْمُكُمُ الَّذِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ انبياء: 103.بطور كلي پرده از چشم برداشته ميشود و چيزهائي مي بيند كه پيش از آن اصلا نديده بود فَكَشَفْنٰا عَنْكَ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 56

غِطٰاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ ق: 22.و گفته شود «لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هٰذٰا» از اين چيزها در غفلت و بي خبري بودي پرده ات را شكافتيم.يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَ السَّمٰاوٰاتُ ابراهيم: 48. آنروز زمين بزمين ديگري غير از اين عوض خواهد شد هكذا آسمانها.همه يا بسياري از كارهاي اهل بهشت با اراده انجام خواهد پذيرفت چنانكه در آخر بحث قيامت در مرحلۀ سوم در اين كتاب خواهد آمد.اصل كهولت از مواد عالم برداشته شده همه چيز يكنواخت و مخلّد خواهد بود بشر همه تر و تازه خواهد بود بي آنكه يكنواختي او را خسته و سير كند خٰالِدِينَ فِيهٰا لٰا يَبْغُونَ عَنْهٰا حِوَلًا كهف: 108. رجوع بمرحلۀ سوم قيامت در اين كتاب.حيات چنان عمومي و همه جانبه خواهد بود كه اگر پوست كافري در اثر سوختن مرده و بي حسّ شود حيات هجوم كرده بار ديگر و بارهاي ديگر آنرا بحسّ خواهد آورد كُلَّمٰا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنٰاهُمْ جُلُوداً غَيْرَهٰا لِيَذُوقُوا

الْعَذٰابَ نساء: 56.خلاصه آنكه: قيامت صورت تكامل يافتۀ اين جهان است تكامليكه نميتوان آنرا بتمامه تصوّر كرد ولي قرآن عظيم الشأن راههاي آنرا بطور كلي نشان داده است.مجموع مطالب معاد در قرآن مجيد سه مرحله است: 1- انقراض و در هم ريختگي نظم كنوني، خاموش شدن خورشيد، تحوّلات عظيم و همگاني زمين، شكافتن آسمان، از هم گسيختن ستارگان و غيره.2- برقراري نظم مجدّد، شروع حيات و توسعۀ آن.3- زندگي در بهشت و جهنّم.

عُطِّلَتْ.وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ.وَ إِذَا الْبِحٰارُ سُجِّرَتْ … وَ إِذَا السَّمٰاءُ كُشِطَتْ.وَ إِذَا الْجَحِيمُ سُعِّرَتْ.وَ إِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ.عَلِمَتْ نَفْسٌ مٰا أَحْضَرَتْ.تكوير: 1- 14.يعني: آنگاه كه خورشيد در هم پيچيده و خاموش شود.وقتيكه ستارگان تيره شوند.وقتيكه كوهها براه افتند و روان گردند.وقتيكه حامله ها خالي شوند و چيزي درون چيزي نماند.وقتيكه وحوش جمع گردند.وقتيكه درياها بر افروخته (و تبخير) گردند.وقتيكه آسمان (از اطراف زمين)

قاموس قرآن، ج 6، ص: 58

كنده شود.وقتيكه جهنّم افروخته گردد.وقتيكه بهشت بمردم نزديك شود.آنوقت انسان آنچه را كه آماده كرده خواهد دانست.اين آيات از يك تحوّل عجيب و عظيم حكايت دارند كه يدرك و لا يوصف است اين آيات در روزي گفته شده كه بشر راهي بآنها نداشت ولي فعلا بفكر و فهم بشري بسيار مأنوس است.2- إِذَا السَّمٰاءُ انْفَطَرَتْ.وَ إِذَا الْكَوٰاكِبُ انْتَثَرَتْ.وَ إِذَا الْبِحٰارُ فُجِّرَتْ انفطار: 1- 3.إِذَا السَّمٰاءُ انْشَقَّتْ.وَ أَذِنَتْ لِرَبِّهٰا وَ حُقَّتْ.وَ إِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ.وَ أَلْقَتْ مٰا فِيهٰا وَ تَخَلَّتْ انشقاق: 1- 4.يعني: وقتيكه آسمان شكافته شود.وقتيكه ستارگان پراكنده گردند.وقتيكه درياها منفجر گردند. وقتيكه آسمان پاره شود. و از دستور پروردگارش اطاعت كند و حتمي است كه اطاعت خواهد كرد.وقتيكه زمين انبساط يابد و آنچه در آن است بيرون ريزد و خالي گردد.اين آيات نيز از يك تحوّل همگاني كه فرو ريختگي نظم فعلي است خبر ميدهند.3-: 1- إِذٰا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا. وَ بُسَّتِ الْجِبٰالُ بَسًّا. فَكٰانَتْ هَبٰاءً مُنْبَثًّا واقعة: 4- 6.2- كَلّٰا إِذٰا دُكَّتِ الْأَرْضُ دَكًّا دَكًّا فجر: 21.3- إِذٰا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزٰالَهٰا.وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقٰالَهٰا زلزال: 1- 2.4- يَوْمَ تَمُورُ السَّمٰاءُ مَوْراً. وَ تَسِيرُ الْجِبٰالُ سَيْراً طور: 9 و 10.5- يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبٰالُ وَ كٰانَتِ الْجِبٰالُ كَثِيباً مَهِيلًا

مزمّل: 14.6- وَ تَكُونُ الْجِبٰالُ كَالْعِهْنِ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 59

الْمَنْفُوشِ قارعه: 5.7- وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبٰالُ فَدُكَّتٰا دَكَّةً وٰاحِدَةً حاقّه: 14.ترجمۀ آيات فوق بترتيب چنين است: 1- آنگاه كه زمين با لرزشي بلرزد و كوهها كوبيده شده بصورت غباري پراكنده در آيند.2- آنگاه كه زمين پي در پي كوبيده و ريز ريز گردد.3- وقتيكه زمين زلزلۀ خويش را شروع كند و بارهايش را بيرون ريزد.4- روزيكه آسمان بشدت موج زند و كوهها بطرز خاصي براه افتند.5- روزيكه زمين و كوهها بلرزد و كوهها تپه هاي نرم شوند.6- روزي كه كوهها مانند پشم رنگارنگ حلّاجي شده گردند.7- زمين و كوهها بيك بار كوبيده و ريز ريز شوند.اين آيات راجع بتحولات زمين و كوهها و هواي اطراف زمين است كه جزئي از تحولات همگاني است در رسالۀ معاد از نظر قرآن و علم راجع بتقريب اين آيات بحث شده كه در اينجا مجال نيست و بآن رساله رجوع شود.پيداست كه با اين انقلاب انساني در روي زمين نمي ماند و همه از بين ميروند، اين انقلاب و درهم ريختگي نفخ صور اول است چنانكه فرموده وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلّٰا مَنْ شٰاءَ اللّٰهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْريٰ فَإِذٰا هُمْ قِيٰامٌ يَنْظُرُونَ زمر: 68.در آيۀ ديگر آمده وَ يَقُولُونَ مَتيٰ هٰذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صٰادِقِينَ. مٰا يَنْظُرُونَ إِلّٰا صَيْحَةً وٰاحِدَةً تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ يَخِصِّمُونَ. فَلٰا يَسْتَطِيعُونَ تَوْصِيَةً وَ لٰا إِليٰ أَهْلِهِمْ يَرْجِعُونَ يس: 48- 50.صيحۀ واحده كه ظاهرا از فرو ريختگي و انفجار منظومۀ شمسي خواهد بود همه را قالب بي جان خواهد كرد.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 60

كه معاد و برقراري نظم مجدّد و احياء اموات باشد همان است كه نفخ صور دوم تعبير شده ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْريٰ فَإِذٰا هُمْ قِيٰامٌ يَنْظُرُونَ زمر: 68. وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَإِذٰا هُمْ مِنَ الْأَجْدٰاثِ إِليٰ رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ يس: 51. يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوٰاجاً نباء: 18. رجوع شود به «صور».مشي قرآن مجيد در اين مرحله طوري است كه هر عاقل منصف از تصديق آن ناگزير است بطور كلي دو راه از نظر قرآن در اين خصوص پيش كشيده شده است.اول- امكان قيامت و قياس آخر كار باول آن، بدين تقريب: معماري ماهر ساختماني را بنا كرده سپس ميگويد: من اين عمارت را ساخته ام و اگر در اثر سيل يا زلزله اي منهدم گردد قدرت آنرا دارم كه دو باره آنرا بسازم. يا نويسنده اي كتابي نوشته و گويد: اگر اين كتاب از بين برود بار ديگر ميتوانم آنرا بنويسم. يا مهندسي كارخانه ايرا پياده و نصب كرده و گويد: اگر فرو ريزد باز قادرم كه سوار كرده بكار اندازم.ادعاي معمار و نويسنده و مهندس قابل انكار نيست و نميتوان گفت: نه، زيرا بهترين دليل مدّعي عمل انجام شدۀ اوست.در ما نحن فيه ميگوئيم: روزي از حيات و انسان و غيره در زمين خبري نبود و اين زندگي بعدا بوجود آمده است هر گاه در آيندۀ بسيار بسيار دور اگر اين زندگي از بين برود آيا امكان برقراري مجدّد آن هست يا نه؟ ناچار بايد گفت: آري زيرا كه مي بينم فعلا موجود است.اينك نگاهي بآيات.1- وَ يَقُولُ الْإِنْسٰانُ أَ إِذٰا مٰا مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَيًّا. أَ وَ لٰا يَذْكُرُ الْإِنْسٰانُ أَنّٰا خَلَقْنٰاهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ

يَكُ شَيْئاً مريم: 66- 67.يعني: انسان ميگويد: آنگاه كه مردم آيا بزودي زنده از قبر خارج

قاموس قرآن، ج 6، ص: 61

ميشوم؟ مگر همين انسان بياد ندارد كه ما او را از پيش آفريديم حال آنكه چيزي نبود؟2- وَ ضَرَبَ لَنٰا مَثَلًا وَ نَسِيَ خَلْقَهُ قٰالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظٰامَ وَ هِيَ رَمِيمٌ. قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهٰا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ يس: 78 و 79. ما را مثلي زد و خلقت خويش را از ياد برد و گفت: استخوانهاي پوسيدۀ خاك شده را كي زنده ميكند؟ بگو: همان كس زنده ميكند كه بار اول آنها را آفريده او بهر گونه خلقت داناست.3- أَ يَحْسَبُ الْإِنْسٰانُ أَنْ يُتْرَكَ سُديً.أَ لَمْ يَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِيٍّ يُمْنيٰ. ثُمَّ كٰانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوّٰي. فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثيٰ. أَ لَيْسَ ذٰلِكَ بِقٰادِرٍ عَليٰ أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتيٰ؟ قيامة: 36- 40.آيا انسان گمان دارد كه بيهوده رها ميشود، مگر آب كمي از مني نبود كه ريخته ميشد، سپس علقه شد و خدايش خلق كرد و بپرداخت و از او نر و ماده قرار داد آيا آن خدا قادر نيست مردگان را بيافريند؟ 4- وَ هُوَ الَّذِي يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ … روم: 27.او كسي است كه آفرينش را آغاز و سپس آنرا اعاده ميكند، اعادۀ آفرينش بر او از خلقت اول آسانتر است.5- يَوْمَ نَطْوِي السَّمٰاءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَمٰا بَدَأْنٰا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْداً عَلَيْنٰا إِنّٰا كُنّٰا فٰاعِلِينَ انبياء: 104.روزي آسمان را مي پيچيم همانطور كه طومار نوشته ها را مي پيچند، پس از آن آفريدن را همچون آفرينش اول دو باره شروع ميكنيم، اين وعده بر ما

است و ما آنرا عملي خواهيم كرد.6- وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ كَمٰا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ اعراف: 29. و او را بخوانيد، عبادت را خالص او كنيد همانطور كه شما را آفريده باز ميگرديد (و زنده ميشويد).7- مِنْهٰا خَلَقْنٰاكُمْ وَ فِيهٰا نُعِيدُكُمْ وَ مِنْهٰا نُخْرِجُكُمْ تٰارَةً أُخْريٰ طه: 55. شما را از زمين آفريديم، بزمين باز ميگردانيم و از زمين بار ديگر

قاموس قرآن، ج 6، ص: 62

بيرون مياوريم.8- فَسَيَقُولُونَ مَنْ يُعِيدُنٰا قُلِ الَّذِي فَطَرَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ اسراء: 51. خواهند گفت كي ما را برميگرداند و زنده ميكند؟ بگو همانكس كه دفعۀ اول آفريد.اين آيات نمونه اي است از مطلب اول كه قياس آخر باول است و در مثال معمار و مهندس گفتيم كه اين امكان باحدي قابل انكار نيست چون اگر آفريدن دوم غير قابل امكان بود حيات از اول پيدا نميشد.دوم: نحوۀ احياء اموات و تشبيه آن بعالم نبات و احاله باستعدادهاي مخصوص جهان ماده، است توضيح اينكه: نباتات هر سال ميميرند و زنده ميشوند و حشر و نشرشان همه ساله تكرار ميشود اينك آياتي در اين زمينه نقل و توضيح ميدهيم: 1- وَ نَزَّلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً مُبٰارَكاً فَأَنْبَتْنٰا بِهِ جَنّٰاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِيدِ … وَ أَحْيَيْنٰا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً كَذٰلِكَ الْخُرُوجُ ق: 9 و 11.2- يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهٰا وَ كَذٰلِكَ تُخْرَجُونَ روم: 19.ترجمۀ اين آيات: از آسمان آب با بركت نازل كرديم و با آن باغها و دانه هائيكه درو ميشوند برويانديم … و با آن آب، ديار مرده اي را زنده كرديم بيرون شدن مردگان از قبر نيز چنين است.زنده را از مرده بيرون ميكند

و مرده را از زنده بيرون مياورد و زمين را پس از مردنش زنده ميكند شما نيز از قبرها چنين خارج ميشويد در آيۀ ديگر پس از ذكر باد و باران و زنده شدن زمين و روئيدن ميوه ها فرموده: كَذٰلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتيٰ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ اعراف: 57. و در آيۀ ديگر پس از ذكر همين مضمون آمده … كَذٰلِكَ تُخْرَجُونَ زخرف: 11.مشروح سخن آنكه: هنگام پائيز

قاموس قرآن، ج 6، ص: 63

زمين طراوت خود را از دست ميدهد و چون زمستان رسيد تمام جنب و جوش آن از بين رفته بصورت مرده اي در ميايد، ولي تخمها و ريشه هاي بي شماري كه آثار و ودايع تابستان اند درون زمين موجوداند اين تخمها و ريشه ها بحالت خفته و آرام و بيحركت در زمين محفوظاند و سلّولهاي خوابيده در ميان تخمها و ريشه ها منتظر فرصت اند، با دميده شدن نفخ صور بهاري يعني با رسيدن رطوبت و حرارت زمين جنب و جوش خود را از سر ميگيرد، سلولهاي خفته از درون خويش بيدار شده و بطور اجبار بصورت علفها و گلها از شكم زمين خارج ميشوند و مصداق «يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ» آشكار ميگردد.همچنين در بارۀ انسانها كه ميميرند و در زير خاك، خاك ميشوند حيات بصورت خفته درون ذرّات خاك شدۀ بدن بحالت انتظار ميماند و با رسيدن بهار قيامت و آماده شدن محيط و شرائط مساعد، ذرّات ابدان بحركت آمده و مانند كرمهاي خاكي شروع به رشد ميكنند و آنگاه بزرگ شده سر از خاك در مياورند كَذٰلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتيٰ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ.ناگفته نماند: حيات يك چيز مرموزي است ميتواند درون ذرّات بسيار ريز حتّي درون اتمها و ژنهاي خشكيده پنهان شود

و از دستبرد حوادث محفوظ بماند و ميليونها سال بحال خفته انتظار محيط و شرايط مساعد را بكشد و بمحض مهيّا شدن شرائط از درون اتمها و سلّولهاي خشكيده و خاك شده سر بر آورد و شروع برشد نمايد، هيچ دانشمندي نميتواند اين مطلب را ردّ كند، اكنون دانشمندان حيات را در ويروسهائي پيدا ميكنند كه حتي زير ميكرسكوب الكترونيك ديده نميشوند، با آنكه در كتاب دانستنيهاي جهان علم ص 33 ميگويد: ذرّه بين هاي الكترونيك اشياء را هفت ميليارد برابر بزرگتر نشان ميدهند گاموف آمريكائي در

قاموس قرآن، ج 6، ص: 64

ص 163 كتاب مادّه، زمين و آسمان شكل ذراتي را كه پانصد هزار مرتبه بزرگ شده اند چاپ كرده است.يعني ويروسها پس از پانصد هزار مرتبه بزرگ شدن هنوز ديده نميشوند ولي زنده اند و حركت، جذب، دفع و توليد مثل دارند، حيات در چنين سوراخهاي نامرئي و ذرّات ناپيدا خود را حفظ كرده است، چه بعدي دارد كه در ميان سلّولهاي خشكيده و خاك شدۀ بدن خود را حفظ كرده و منتظر فرصت بوده باشد.ميگويند: اگر دانۀ گندم را بريان كنيم سلّولش ميميرد ديگر وقت كاشتن نميرويد و اگر مثلا خاك بدن را خشت بزنند و آجر بپزند ديگر قابليت زنده شدن را نخواهد داشت؟گوئيم: ميكروبهائي هستند كه حتي در حرارت دويست درجه از بين نميروند از كجا معلوم كه با آجر شدن از بين رفته اند؟

عمر آنها بين 100 تا 400 ميليون سال قبل است در كورۀ الكتريكي بين 2 تا 3 هزار درجه حرارت داده سپس آنرا كه مانند كف فلزّي شده بود بيرون آورد و باز در محلي 220 درجه حرارت داد آنگاه آنرا در آبهاي مخصوصي قرار داد و تحت تأثير اشعۀ ايكس يا ماوراء بنفش گردانيد، مشاهده كرد دانه هاي آن از هم جدا شده و ذرات كوچكي بوجود آوردند، بعد از ادامۀ عمل متوجّه شد كه آنها بصورت خرچنگ ها و ماهيهاي كوچك در آمدند. و حتي ديد بعضي ها بتدريج صورت فيل، كرگدن، ميمون و غيره بخود ميگيرند دانشمند از اين كشف بطوري بهت زده شد كه جان خويش را باخت ولي ثابت كرد كه سلّولها و ياخته هاي

قاموس قرآن، ج 6، ص: 65

حيوانات چندين ميليون ساله كه بطور خشكيده وجود سنگ را تشكيل داده اند زنده بوده و انتظار فرصت مناسب را دارند، عجيب اينكه پس از ديدن 1200 درجه حرارت هنوز آنها نمرده بودند.از اينجاست كه بايد گفت: همانطور كه زمين در زمستان براي بهار آبستن است براي زائيدن بشرهاي بيشمار نيز آبستن ميباشد و با يك تكان خدائي آن ذرّات بيدار شده و شروع برشد خواهند كرد. فَإِنَّمٰا هِيَ زَجْرَةٌ وٰاحِدَةٌ.فَإِذٰا هُمْ بِالسّٰاهِرَةِ نازعات: 13 و 14.طالبان تفصيل را بمطالعۀ كتاب معاد از نظر قرآن و علم نوشتۀ نگارنده، توصيه ميكنم.

فوق آن شايد غير ممكن باشد و اهل عذاب در عذاب دردناكي بسر خواهند برد. نعوذ باللّه منه.1- در زندگي بهشتي ظاهرا عموم كارها و يا مقداري از آنها بوسيلۀ اراده انجام خواهد گرفت نه بوسيلۀ ابزار همانطور كه كارهاي خدا بوسيلۀ اراده است إِنَّمٰا أَمْرُهُ إِذٰا أَرٰادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ يس: 82.همچنانكه خدا بسليمان عليه السّلام اردۀ قوي داده بود كه ميتوانست مسير باد را عوض كند و در «ريح» توضيح داده شد، همچنانكه آصف وزير سليمان توانست با ارادۀ خويش تخت ملكه سباء را از فاصلۀ دور پيش سليمان آورد، همچنانكه امروز بعضي از علماي هيپنوتيسم ارادۀ خويش را بكسي تحميل كرده و او را ميخوابانند و در همانحال بدون احساس درد باو عمل جرّاحي ميكنند.همينطور در بهشت هم كار با اراده خواهد بود رجوع شود بآيۀ عَيْناً

قاموس قرآن، ج 6، ص: 66

يَشْرَبُ بِهٰا عِبٰادُ اللّٰهِ يُفَجِّرُونَهٰا تَفْجِيراً انسان: 6. و آيۀ لَهُمْ فِيهٰا مٰا يَشٰاؤُنَ نحل: 31. و روايات شجرۀ طوبي در روضة الواعظين مجلس 95 و بحار الانوار ج 8 ط جديد، و در رسالۀ معاد از نظر قرآن و علم ص 127- 132 توضيح داده شده است.2- در زندگي آخرت مردم يكديگر را مثل دنيا خواهند شناخت و حالات دنيا را بنظر خواهند آورد و دوستان و دشمنان خويش را ياد خواهند كرد رجوع شود به آيات … يَتَعٰارَفُونَ بَيْنَهُمْ … يونس: 45. فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَليٰ بَعْضٍ يَتَسٰاءَلُونَ. قٰالَ قٰائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّي كٰانَ لِي قَرِينٌ … صافات: 50.تا آيۀ 57.ايضا وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَليٰ بَعْضٍ يَتَسٰاءَلُونَ … طور: 25- 28. كه در بارۀ گفتگوي اهل بهشت و يادآوري

زندگي دنيا است.ايضا يَوْمَ يَقُولُ الْمُنٰافِقُونَ وَ الْمُنٰافِقٰاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونٰا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ … حديد: 12 و 13. كه در خصوص گفتگوي منافقان با مؤمنان است ايضا در سورۀ اعراف گفتگوي اهل بهشت با اهل جهنّم و در سورۀ مطففين خنديدن اهل بهشت از ديدن كفّار نقل شده است.3- قرآن مجيد زندگي آخرت را مخلّد و جاوداني اعلام ميكند در دنياي فعلي اصل كهولت (آنتروپي) بر تمام مواد و نيروها حكم فرماست هر موجوديكه بحالت خود رها شود و امدادي بدان نرسد بطور تدريج بسوي همواري و پيري و سكون ميرود و اگر اين حالت در ماده نبود اصل بقا و ثبات در عالم حكومت ميكرد و ما در اين زندگي مخلّد ميشديم و از فنا اثري نبود فرق دنيا با آخرت آنست كه در آخرت اصل كهولت از مواد برداشته خواهد شد، ذرۀ بي انتها نوشتۀ آقاي مهندس بازرگان ص 85 را مطالعه كنيد.آيات ذٰلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ ق: 34. «خٰالِدِينَ فِيهٰا» و ده ها آيات ديگر ناظر باين مطلب اند و در نتيجه خستگي از يكنواخت بودن لذّتها و تبديل

قاموس قرآن، ج 6، ص: 67

سعادت بعادت در زندگي اخروي معنائي نخواهد داشت در بارۀ اهل بهشت آمده: خٰالِدِينَ فِيهٰا لٰا يَبْغُونَ عَنْهٰا حِوَلًا كهف: 108. يعني اهل بهشت در آن پيوسته اند و طالب تحوّل نيستند. اين قهرا براي آنست كه نعمتهاي بهشتي براي آنها پيوسته تازه و لذّت آور است و سير و خسته نميشوند.

قوم آل حصن ام نساء نميدانم بگمانم بزودي خواهم دانست كه: آل حصن مردانند يا زنان.و خداوند فرموده: لٰا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ … وَ لٰا نِسٰاءٌ مِنْ نِسٰاءٍ حجرات: 11. گاهي زنان نيز داخل قوم اند بتبعيّت زيرا قوم هر پيامبر شامل مردان و زنان است، همچنين است قول راغب در مفردات.در اقرب الموارد گويد: جماعت مردان را قوم گفته اند كه آنها قائم و متصدي بكارهاي مهمّ اند، اين لفظ مذكّر و مؤنّث آيد گويند: «قام القوم و قامت القوم» در مجمع ذيل آيۀ فوق فرموده: خليل گفته: قوم بمردان اطلاق ميشود نه بزنان چون بعضي با بعضي بكارها قيام ميكنند.ناگفته نماند: در آيۀ فوق زنان بقرينۀ مقابله داخل در قوم نيستند ولي در آيات ديگر قطعا زنان داخل در قوم اند مثل قَدْ بَيَّنَّا الْآيٰاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ بقره: 118. مِثْلُ مٰا أَصٰابَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ أَوْ قَوْمَ صٰالِحٍ وَ مٰا قَوْمُ لُوطٍ مِنْكُمْ بِبَعِيدٍ هود: 89.نميشود مراد از قوم در اين آيات فقط مردان باشند لذا بايد براي اخراج زنان قرينۀ داشته باشيم.بدين جهت راغب گفته: در تمام قرآن از قوم مردان و زنان اراده شده اند و حقيقت آن براي مردان است ولي قاموس معناي اولي آنرا «الجماعة من الرّجال و النّساء معا» گفته است.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 68

اقرب الموارد گفته: قوم انسان اقرباي اوست كه با او در جدّ واحد جمع ميشوند، گاهي انسان در ميان اجانب واقع ميشود مجازا و بجهت مجاورت آنها را قوم خود ميداند. از اين استعمال در قرآن بسيار يافته است.

نيرومنديم.خُذُوا مٰا آتَيْنٰاكُمْ بِقُوَّةٍ بقره: 63.آنچه داده ايم محكم بگيريد و آن كنايه از اعتنا و عمل است، عياشي از اسحق بن عمار نقل كرده از امام صادق عليه السّلام پرسيدم از «خُذُوا مٰا آتَيْنٰاكُمْ بِقُوَّةٍ» آيا قوّۀ ابدان مراد است يا قوّۀ قلوب؟ فرمود: هر دو «أ قوّة في الابدان ام في القلوب؟ قال: فيهما جميعا» . جمع قوّه در قرآن قوي آمده مثل عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُويٰ نجم: 5. مراد از آن جبرئيل است در اقرب گفته: رجل شديد القوي مردي است كه تركيب خلقتش محكم باشد در مجمع فرموده قوي در نفس و خلقت يعني فرشتۀ پر قدرت باو تعليم داده و شايد «قوي» اشاره بجهات تصرّف جبرئيل باشد.قويّ: نيرومند و آن از اسماء حسني است إِنَّ اللّٰهَ قَوِيٌّ شَدِيدُ الْعِقٰابِ انفال: 52. آن در غير خدا نيز بكار رفته است إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ قصص: 26.

ج 6، ص: 70

شراب «الاناء بما فيه من الشّراب» و در ظرف تنها و شراب تنها نيز بكار رود طبرسي نيز ذيل آيۀ يُطٰافُ عَلَيْهِمْ بِكَأْسٍ مِنْ مَعِينٍ صافات: 45. ظرف توأم با شراب گفته و از اخفش نقل كرده: مراد از هر كأس در قرآن خمر است (خمر بهشتي).در صحاح از ابن اعرابي نقل شده: ظرف را كأس نگويند مگر اينكه در آن شراب باشد.اين لفظ شش بار در قرآن مجيد آمده است و مراد از آن كاسه هاي پر از شراب بهشتي است إِنَّ الْأَبْرٰارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كٰانَ مِزٰاجُهٰا كٰافُوراً انسان: 5. نيكوكاران از كاسه اي يا از شرابي ميخورند كه آميختۀ آن كافور بخصوصي است.

و بر ما ياري فرستاد.

القدر است چنانكه عليّ بمعني بلند پايه است در مجمع آنرا «السّيّد الملك القادر علي جميع الاشياء» گفته است.مراجعه بآيات نشان ميدهد كه آن نوعا در ذيل آياتي آمده سخن در قدرت و احاطۀ خداوند است و علي هذا سخن مجمع تأييد ميشود.كبير در غير خدا و در كبير معنوي و جسمي و ايضا بمعني رئيس و رهبر بكار رفته است مثل ذٰلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ فاطر: 32. كه معنوي است فَجَعَلَهُمْ جُذٰاذاً إِلّٰا كَبِيراً لَهُمْ انبياء: 58. كه ميشود گفت: بزرگي جثّه مراد است. و در آيۀ إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِي عَلَّمَكُمُ السِّحْرَ طه: 71. مراد رهبر و رئيس ميباشد.كبرياء: عظمت و حكومت وَ تَكُونَ لَكُمَا الْكِبْرِيٰاءُ فِي الْأَرْضِ يونس: 78. و باشد براي شما عظمت و حكمراني در زمين؟ وَ لَهُ الْكِبْرِيٰاءُ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ جاثية: 37. مراد از آن در در آيه ربوبيّت عامه و حكومت مطلقه است و لفظ عزيز و حكيم تا حدّي آنرا معني ميكند.كبر: (بكسر اول) بزرگي ايضا تكبّر و خود بيني. مثل وَ الَّذِي تَوَلّٰي كِبْرَهُ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 74

مِنْهُمْ لَهُ عَذٰابٌ عَظِيمٌ نور: 11. بعضي «كبر» را در آيه بضمّ كاف خوانده اند مراد از آن معظم شي ء است. ضمير «كبره» راجع بافك واقع در صدر آيه است، گويند مراد از «وَ الَّذِي تَوَلّٰي» عبد اللّه بن ابيّ است كه در اشاعۀ افك پا فشاري ميكرد.يعني: آنكه بمعظم افك مباشرت كرده براي اوست عذابي بزرگ.إِنْ فِي صُدُورِهِمْ إِلّٰا كِبْرٌ غافر: 56. نيست در سينه هاشان مگر تكبّر و خود بزرگ بيني.تكبّر: نيز بهمان معني است و شايد تكلّف در آن منظور باشد يعني بزور

خودش را كبير ميداند بدترين تكبّر آنست كه در برابر امر خدا تكبّر و از قبول آن امتناع كند فَاهْبِطْ مِنْهٰا فَمٰا يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيهٰا … اعراف: 13.استكبار آنست كه اظهار بزرگي و تكبّر كند با آنكه اهلش نيست أَبيٰ وَ اسْتَكْبَرَ وَ كٰانَ مِنَ الْكٰافِرِينَ بقره: 34. و آيات قرآن همه در اين زمينه است.

زن، تزويج نامادريها، حرمت تزويج محارم، اكل مال بباطل ذكر شده سپس آمده: «إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبٰائِرَ … ».از طرف ديگر فواحش از كبائر خارج نيستند بلكه قطع نظر از كبيره بودن بسيار شنيع نيز هستند و بعبارت ديگر ذكر خاصّ بعد از عامّ است.و اللّه اعلم.و آن چنانكه در «فحش» گذشت در قرآن بزنا و لواط و تزويج نامادري بالخصوص اطلاق شده و در كافي باب اللمم از حضرت صادق عليه السّلام نقل

قاموس قرآن، ج 6، ص: 76

شده: «الفواحش الزّنا و السّرقة» آيۀ چهارم در صغيره و كبيره بودن گناه صريح است زيرا مجرمين از آنچه در كتاب است ترسانند و ميگويند اين چه كتابي است علي هذا صغيره و كبيره گناهند.در آيۀ پنجم صغير و كبير شامل همۀ اعمال است اعم از نيك و بد.در آيۀ اول مراد از سيئات يا صغائراند و يا آثار معاصي و در صورت اجتناب از كبائر ظاهرا آنها مورد عفواند مشروط بر اينكه مورد اصرار واقع نشوند و گرنه اصرار بر صغيره آنرا در رديف كبائر قرار خواهد داد وَ لَمْ يُصِرُّوا عَليٰ مٰا فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ آل عمران: 135. در كافي باب الاصرار علي الذّنب از ابا عبد اللّه عليه السّلام نقل شده: «لا صغيرة مع الاصرار و لا كبيرة مع الاستغفار» و راجع به «إِلَّا اللَّمَمَ» در آيۀ سوم، عنقريب بحث خواهد شد.

دوم و سوم «الاثم» بيان كبائر است علي هذا همۀ گناهان كبائر و اثم و منهيّ عنه اند و آمدن لفظ كبائر دلالت دارد بر اينكه در اسلام صغائر نداريم.گوئيم: صريح آيۀ چهارم دال بر وجود صغيره و كبيره است و تقسيم گناهان بر صغيره و كبيره حتمي است و در سه آيه اولي نميشود كبائر را شامل همۀ گناهان دانست با آنكه آيۀ چهارم آنها را صريحا تقسيم كرده است، لذا تقريبا يقيني است كه «مٰا تُنْهَوْنَ عَنْهُ» و «الْإِثْمِ» اعمّ، و كبائر قسمتي از آندو است.امّا اينكه فقط كبائر مورد اجتنابند نه صغائر بايد دانست: صغائر در صورت اصرار داخل در كبائراند و

قاموس قرآن، ج 6، ص: 77

نيز كلمۀ «تُنْهَوْنَ عَنْهُ» و «الْإِثْمِ» در آيات فوق و ايضا آيات ديگر و روايات بالضرورة دلالت دارند بر اينكه مطلق گناهان اعمّ از صغائر و كبائر واجب الاجتناب اند، النهايه در آيات سه گانۀ گذشته بكبائر بنحو خاصّي توجّه شده است و مورد اجتناب واقع گشته اند.

دو قول في حدّ نفسه صحيح اند ولي قرآن و روايات ناظر باين دو قول نيست بلكه ظهورشان در آنست كه بعضي از گناهان بذاته كبيره اند و بعضي صغيره و گرنه حساب صغائر و كبائر از بين خواهد رفت، مثلا معني «إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبٰائِرَ مٰا تُنْهَوْنَ عَنْهُ» اين ميشود: اگر از كبائر نهي شده كه با قياس بهمديگر كبيره اند اجتناب كنيد … و اين مفهوم درستي نخواهد داشت و شما هر صغيره را كه در نظر بگيريد نسبت بكوچكتر از آن كبيره خواهد بود، يا روز قيامت گناهكار بگويد: اين چه كتابي است كه هيچ صغيره را كه نسبت بسائر گناهان صغيره است و … ترك نكرده.بعبارت ديگر براي كبائر و صغائر مفهوم مشخصّي نخواهيم داشت.ظاهر آنست (و اللّه العالم) گناهان مثل اشياء مختلف الحقيقة و في حدّ نفسه هستند مثلا ميگوئيم: اين شتر است، اين اسب، اين گاو، اين گوسفند، اين گربه و اين موش هكذا گناهان: اين قتل است، اين اكل مال يتيم و اين اوقات تلخي بزن و فرزند و نظير آن.علي هذا بايد ديد كدام گناهان در شرع كبيره خوانده شده اند و با استقصاء

قاموس قرآن، ج 6، ص: 79

و دانستن آنها بدانيم كه غير آنها صغيره اند بشرط آنكه در صغيره اصرار نداشته باشيم.اگر گويند: قرآن مجيد مقداري از گناهان را در اثناء آيات و سور ياد كرده و آنوقت در بعض آيات ديگر فرموده: إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبٰائِرَ مٰا تُنْهَوْنَ عَنْهُ- … الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبٰائِرَ الْإِثْمِ از كجا بدانيم كه كبيره و صغيره كدام است؟گوئيم: لا اقلّ بايد قبول كرد كه مسلمانان پس از شنيدن لفظ كبائر مأمور بودند از صاحب شرع بپرسند و

بدانند كبائر كدام اند.در روايات براي تعيين كبائر دو طريق داريم يكي عنوان كلّي و مشخّص ديگري تعداد فرد فرد كبائر.اول- عنوان كلي همان است كه فرموده اند: كبيره آنست كه خدا بمرتكب آن وعده آتش داده است.در كافي باب الكبائر از امام صادق عليه السّلام نقل كرده «قال: الكبائر الّتي اوجب اللّه عزّ و جلّ عليها النّار» در وسائل باب وجوب اجتناب الكبائر از ثواب الاعمال از ابي الحسن عليه السّلام نقل شده: «مَن اجتنب الكبائر ما اوعد اللّه عليه النّار ان كان مؤمنا كفّر اللّه عنه سيّئاته» و از عقاب الاعمال از امام باقر عليه السّلام نقل شده «قال: سئلت ابا جعفر عليه السّلام عن الكبائر فقال: كلّ ما اوعد اللّه عليه النّار» . اين كلام كاملا روشن است زيرا تا گناه كبيره نباشد خدا ظاهرا راجع بآن با آتش تهديد نمي كند. چند گناه در قرآن يافته است كه نسبت بآنها وعده آتش داده شده است: 1- قتل نفس. وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزٰاؤُهُ جَهَنَّمُ خٰالِداً فِيهٰا نساء: 93.2- خوردن مال يتيم. إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوٰالَ الْيَتٰاميٰ ظُلْماً إِنَّمٰا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نٰاراً … نساء: 10.3- اكل ربا. فَمَنْ جٰاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهيٰ فَلَهُ مٰا سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَي اللّٰهِ وَ مَنْ عٰادَ فَأُولٰئِكَ أَصْحٰابُ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 80

النّٰارِ هُمْ فِيهٰا خٰالِدُونَ بقره: 275.4- شرك و آن اكبر كبائر است إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّٰهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْوٰاهُ النّٰارُ مائده: 72.5- فرار از جنگ (با شرايط) وَ مَنْ يُوَلِّهِمْ يَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلّٰا مُتَحَرِّفاً لِقِتٰالٍ أَوْ مُتَحَيِّزاً إِليٰ فِئَةٍ فَقَدْ بٰاءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ وَ مَأْوٰاهُ جَهَنَّمُ … انفال: 16.6- زنا.

وَ لٰا يَزْنُونَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ يَلْقَ أَثٰاماً. يُضٰاعَفْ لَهُ الْعَذٰابُ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ وَ يَخْلُدْ فِيهِ مُهٰاناً فرقان: 69.7- نسبت زنا بزنان عفيف إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنٰاتِ الْغٰافِلٰاتِ الْمُؤْمِنٰاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيٰا وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ عَظِيمٌ نور: 23.اينها براي نمونه ذكر شد گناهان ديگري نيز در قرآن هست كه مورد وعدۀ عذابند.دوم- راجع بتعداد فرد فرد گناهان كبيره روايات زيادي داريم از آنجمله هفت گناه در رديف اول شمرده شده بقرار ذيل: 1- قتل نفس.2- عقوق والدين.3- خوردن ربا.4- باديه نشين شدن بعد از مهاجرت به ديار اسلام (اين گويا بدان علت است كه مستلزم ترك دين و دوري از علم و كمال است).5- نسبت زنا بزن پاكدامن.6- خوردن مال يتيم.7- فرار از جنگ اسلامي.در روايت ديگر بجاي عقوق والدين آمده: «و كلّ ما اوعد اللّه عليه النّار» رجوع شود به كافي باب الكبائر و وسائل باب تعيين الكبائر.در روايت عبد العظيم حسني از امام جواد از پدرش از امام صادق عليهم السلام در جواب عمرو بن عبيد گناهان ذيل با ذكر مأخذ آنها از قرآن و سنت نقل شده است: شرك بخدا، يأس از رحمت خدا، ايمني از مكر خدا، عقوق والدين، قتل نفس، نسبت زنا بزن پاك، اكل مال يتيم، فرار از جنگ، خوردن

قاموس قرآن، ج 6، ص: 81

ربا، سحر، زنا، سوگند دروغ، خيانت، منع زكوة، شهادت زور، كتمان شهادت، شرابخوري، ترك صلوة، نقض عهد، قطع رحم. اينها مجموعا بيست گناه اند (كافي- وسائل- مجمع البيان ذيل آيۀ «إِنْ تَجْتَنِبُوا … »).در وسائل باب فوق الذكر از عيون الاخبار صدوق نقل شده كه حضرت رضا عليه السّلام در نامه ايكه بمأمون عباسي نوشت

از جمله گناهان زير را ياد فرموده است: اكل ميته، خون، گوشت خوك، گوشت حيوانيكه بهنگام ذبح نام خدا بر آن برده نشده، سحت (حرام)، قمار، كم كردن ترازو و پيمانه، لواط، ياري ستمكاران، اعتماد بستمگران، ندادن حقوق مردم با امكان، دروغ، خود- پسندي، اسراف، تبذير، سبك شمردن حجّ، جنگ با اولياء اللّه، اشتغال بلهو و لعب، اصرار بر ذنوب.

نظير وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتٰابَ بقره: 44. مكتوب مراد است.وانگهي كتاب و كتابت بر اثبات و تقدير و ايجاب و واجب و اراده و تقدير و ايجاب و واجب و اراده اطلاق ميشود و اين معاني در قرآن كريم بسيار است. مثل وَ قٰالُوا رَبَّنٰا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتٰالَ نساء: 77. كه بمعني ايجاب است يعني: خدايا چرا بر ما جنگ را واجب كردي؟ و مثل كَتَبَ عَليٰ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ … انعام: 12. يعني خداوند رحمت را بر خويش الزام و حتمي فرموده است.و مثل فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا مٰا كَتَبَ اللّٰهُ لَكُمْ … بقره: 187. كه بمعني تقدير است يعني الآن با زنان نزديكي كنيد و آنچه خداوند از فرزند براي شما مقدّر كرده بجوئيد. ايضا قُلْ لَنْ يُصِيبَنٰا إِلّٰا مٰا كَتَبَ اللّٰهُ لَنٰا … توبه: 51.در آيۀ: مِنْ أَجْلِ ذٰلِكَ كَتَبْنٰا عَليٰ بَنِي إِسْرٰائِيلَ … مائده: 32. بمعني ايجاب و حكم است.در آياتي نظير وَ نَكْتُبُ مٰا قَدَّمُوا وَ آثٰارَهُمْ يس: 12. فَلٰا كُفْرٰانَ لِسَعْيِهِ وَ إِنّٰا لَهُ كٰاتِبُونَ انبياء: 94. بَليٰ وَ رُسُلُنٰا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ زخرف: 80.ظاهرا مراد اثبات و نگهداري است.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 83

و در آيۀ وَ اكْتُبْ لَنٰا فِي هٰذِهِ الدُّنْيٰا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ … وَ رَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ ءٍ فَسَأَكْتُبُهٰا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ … اعراف: 156. بجاي ايجاب كتابت آمده كه آن دلالت بر دوام و ثبات دارد چنانكه طبرسي فرموده است.أُولٰئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمٰانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ مجادله: 22. يعني آنها كساني اند كه خدا ايمان را در قلوب آنها ثابت و لا يتغيّر كرده و با روحي از جانب خويش تأييدشان فرموده است.يٰا قَوْمِ ادْخُلُوا

الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللّٰهُ لَكُمْ وَ لٰا تَرْتَدُّوا عَليٰ أَدْبٰارِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خٰاسِرِينَ مائده: 21. مراد از كتاب شايد اراده باشد بعضي هبه و بعضي قسمت گفته اند يعني: اي قوم بزمين مقدس كه خدا براي شما اراده فرموده در آئيد و عقبگرد نكنيد زيانكاران ميشويد از «وَ لٰا تَرْتَدُّوا» روشن ميشود كه اين كتابت مشروط بوده است چنانكه از موسي پيروي نكردند تا در آيات بعدي فرمود: فَإِنَّهٰا مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الْأَرْضِ مدت چهل سال در صحراي سينا سرگردان ماندند تا موسي و هارون و بقولي همۀ مأمورين بآن خطاب در صحراي سينا از بين رفتند و بني اسرائيل در زمان يوشع بفلسطين در آمدند و از آيات اول سورۀ بني اسرائيل روشن ميشود كه آن ورود هم دائمي نبوده و مشروط بعدم افساد در زمين بوده است ولي در عصر يوشع وعدۀ «كَتَبَ اللّٰهُ لَكُمْ» تحقّق يافته است الميزان در اينجا بيان محكمي دارد رجوع شود.اكتتاب: را نوشتن و استنساخ گفته اند راغب گويد: آن در متعارف بدروغ نوشتن است وَ قٰالُوا أَسٰاطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهٰا فَهِيَ تُمْليٰ عَلَيْهِ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا فرقان: 5. گفتند اين قرآن افسانه هاي پيشينيان است كه نسخه برداري كرده و آن صبح و شام بر او خوانده ميشود بقرينۀ اساطير مراد از اكتتاب استنساخ است.قاموس قرآن، ج 6، ص: 84

عبد مكاتب آنرا گويند كه آقايش با وي قرار گذاشته بشرط پرداخت مبلغي آزادش كند وَ الَّذِينَ يَبْتَغُونَ الْكِتٰابَ مِمّٰا مَلَكَتْ أَيْمٰانُكُمْ فَكٰاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِيهِمْ خَيْراً وَ آتُوهُمْ مِنْ مٰالِ اللّٰهِ الَّذِي آتٰاكُمْ … نور: 33.از مملوكان شما آنانكه طالب مكاتبه اند اگر در آنها صلاحيّت احراز كرديد مكاتبه كنيد

و از مال خدا (زكوة) بآنها بدهيد.چون يك سهم از زكوة در آزاد كردن مملوكان است لذا ميشود مال مكاتبه اي را از سهم زكوة داد يا حساب و اسقاط كرد عياشي ذيل آيۀ إِنَّمَا الصَّدَقٰاتُ لِلْفُقَرٰاءِ وَ الْمَسٰاكِينِ … از امام صادق عليه السّلام نقل كرده در بارۀ مكاتبي كه مقداري از مال مكاتبه را داده و از بقيّه ناتوان گشته فرمود: از مال صدقه تأديه ميشود كه خدا در كتابش فرمايد: «وَ فِي الرِّقٰابِ».در اينجا بعضي از آيات را كه لفظ كتاب در آنها آمده بررسي ميكنيم: ذٰلِكَ الْكِتٰابُ لٰا رَيْبَ فِيهِ هُديً لِلْمُتَّقِينَ بقره: 2. پيش از آنكه تمام قرآن نازل و جمع شود چندين بار لفظ كتاب بر آن اطلاق شده مثل آيۀ فوق و مثل هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتٰابَ آل عمران: 7. كِتٰابٌ أُنْزِلَ إِلَيْكَ فَلٰا يَكُنْ فِي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ اعراف: 2. و غيره.آيا مراد از «ذٰلِكَ الْكِتٰابُ- الكتاب- كِتٰابٌ أُنْزِلَ إِلَيْكَ» تمام قرآن است يا همان سوره؟ و چرا بآن پيش از نوشته شدن و تدوين.گشتن كتاب اطلاق شده؟در اينجا دو وجه هست يكي اينكه مراد از كتاب كلام است و از راغب نقل كرديم كه بكلام كتاب گفته ميشود.ديگري قول المنار است كه ذيل «ذٰلِكَ الْكِتٰابُ لٰا رَيْبَ فِيهِ» گويد: عدم نزول همۀ قرآن مانع از «ذٰلِكَ الْكِتٰابُ» گفتن نيست زيرا قسمت مهمّي از آن نازل شده بود و اشاره بهمۀ قرآن با آنكه فقط مقداري نازل شده اشاره است كه خدا وعدۀ كتاب كامل را كه

قاموس قرآن، ج 6، ص: 85

بآنحضرت داده بود بانجام خواهد بآنحضرت داده بود بانجام خواهد رساند.بنظر نگارنده: مراد از ذٰلِكَ الْكِتٰابُ* و

الكتاب در اينگونه آيات اشاره است بآنچه در آنوقت نازل شده بود و آنچه در علم خدا بود كه در آينده نازل شود. و يا اشاره است بآنچه نازل شده بود و آنچه در قلب رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بود بنا بر آنكه قرآن همگي يكدفعه بقلب آنحضرت نازل شده است و در «نزل» انشاء اللّه خواهد آمد.علي هذا مراد از كتاب همۀ قرآن است نه بعضي و نه سوره اي از آن.چنانكه المنار گفته است.يٰا أَهْلَ الْكِتٰابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآيٰاتِ اللّٰهِ آل عمران: 70. مراد از كتاب در اينگونه آيات تورات و انجيل است و اهل كتاب همان يهود و نصاري اند در «صابي» گذشت كه ظاهرا صابئين نيز اهل كتاب هستند، مجوس را نيز در احكام باهل كتاب لاحق كرده اند ولي ظاهرا مجوس بنا بر روايات اهل كتابند نه اينكه از آيات منظور باشند.وَ يُزَكِّيكُمْ وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتٰابَ وَ الْحِكْمَةَ بقره: 151. ظاهرا مراد از كتاب احكام و از حكمت درك و تفكّر است چنانكه در «حكمت» گفته ايم.وَ مٰا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لٰا طٰائِرٍ يَطِيرُ بِجَنٰاحَيْهِ إِلّٰا أُمَمٌ أَمْثٰالُكُمْ مٰا فَرَّطْنٰا فِي الْكِتٰابِ مِنْ شَيْ ءٍ ثُمَّ إِليٰ رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ انعام: 38.ممكن است مراد از كتاب، خلقت و تكوين باشد يعني: ما در تكوين و خلقت عالم ابدا كوتاهي نكرده ايم و آنچه براي هر موجود و هر جنبنده لازم بود از نظر دور نداشته و بوي عنايت كرده ايم.و اگر مراد از كتاب قرآن باشد معني چنين ميشود: ما در قرآن كه براي هدايت مردم نازل شده در بيان و اشاره بآنچه در هدايت و راهنمائي مردم لازم بوده كوتاهي نكرده ايم و

از جمله جامعۀ جنبندگان و زندگي اجتماعي آنها را يادآوري ميكنيم كه

قاموس قرآن، ج 6، ص: 86

از آن بتوحيد و شناسائي جهان و خدا دست يابند وَ فِي خَلْقِكُمْ وَ مٰا يَبُثُّ مِنْ دٰابَّةٍ آيٰاتٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ جاثيه: 4.وَ لٰا رَطْبٍ وَ لٰا يٰابِسٍ إِلّٰا فِي كِتٰابٍ مُبِينٍ انعام: 59. آيات ذيل نيز نظير آيۀ فوق اند مثل وَ مٰا يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقٰالِ ذَرَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لٰا فِي السَّمٰاءِ وَ لٰا أَصْغَرَ مِنْ ذٰلِكَ وَ لٰا أَكْبَرَ إِلّٰا فِي كِتٰابٍ مُبِينٍ يونس: 61.وَ مٰا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلّٰا عَلَي اللّٰهِ رِزْقُهٰا وَ يَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهٰا وَ مُسْتَوْدَعَهٰا كُلٌّ فِي كِتٰابٍ مُبِينٍ هود: 6.ايضا سورۀ حجّ آيۀ 70- نمل: 75- سباء: 3- حديد: 22. و آيات ديگر.در اين آيات مراد از كتاب شايد علم خدا باشد و چون ثابت و لا يتغيّر است لذا كتاب تعبير شده و يا محلي و مركزي در عالم غيب است كه عند اللّه است و همه چيز در آنست و از آن نازل ميشود چنانكه فرموده: وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلّٰا عِنْدَنٰا خَزٰائِنُهُ وَ مٰا نُنَزِّلُهُ إِلّٰا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ حجر: 21. به «لوح» و امّ الكتاب رجوع شود.

و «أُمُّ الْكِتٰابِ … - كِتٰابٍ مَكْنُونٍ- … لَوْحٍ مَحْفُوظٍ» يك چيزاند و همان كتاب مبين است كه قبلا گفته شد.و راجع بآيۀ اول در «اجل معلّق» و راجع بآيۀ اول در «اجل معلّق» مفصّلا بحث كرديم كه مراد از امّ الكتاب ظاهرا علت و ريشه است و نيز احتمال داديم كه شايد كتاب بمعناي مصدري باشد.و بعيد نيست كه امّ الكتاب در اين آيه همان امّ الكتاب در آيۀ دوم باشد

قاموس قرآن، ج 6، ص: 87

آنوقت عين كتاب مبين و كتاب مكنون و لوح محفوظ خواهد بود در تفسير عياشي ذيل اين آيه از حضرت باقر عليه السّلام نقل شده: «انّ اللّه لم يدع شيئا كان او يكون الّا كتبه في كتاب فهو موضوع بين يديه ينظر اليه فما شاء منه قدّم و ما شاء منه اخّر و ما شاء منه محي و ما شاء منه كان و ما لم يشاء لم يكن» . در روايت ديگر از امام صادق عليه السّلام نقل كرده: «ان اللّه كتب كتابا فيه ما كان و ما يكون … » . وَ مٰا كٰانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلّٰا بِإِذْنِ اللّٰهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتٰابٌ رعد: 38. در «اجل معلّق» توضيح داده شد كه مراد از كتاب در اين آيه شريعت است.وَ مٰا كٰانَ هٰذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَريٰ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَ لٰكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَ تَفْصِيلَ الْكِتٰابِ لٰا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعٰالَمِينَ يونس: 37. ظاهرا مراد از «الكتاب» جنس كتب آسماني است و قرآن مجيد تفصيل اجمال آنهاست يعني: اين قرآن ساخته نيست بلكه تصديق تورات و انجيلي است كه پيش از آنند و تفصيل كتابهاي

گذشته است و اين نشان ميدهد كه مجملات شرايع گذشته را قرآن مجيد تفصيل ميدهد.

بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيباً».از آيۀ چهارم روشن ميشود كه بشر گذشته از نامۀ عمل شخصي يك نامۀ عمل عمومي هم دارد كه فرموده: «كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعيٰ إِليٰ كِتٰابِهَا» معلوم ميشود براي هر امّت نيز كتابي است.علي هذا قطع نظر از اعمال شخصي هر امّت مسئوليتهاي بخصوصي دارند كه نسبت بآنها پاي همه در ميان است و روي آن مسئوليتها كتاب بخصوصي متشكل ميشود و شايد مراد از آن كارها و بدعتهائي باشد كه از يكنفر ساخته نيست بلكه عده اي دست بدست هم داده آنها را بوجود مياورند.ايضا در آيات فَمَنْ أُوتِيَ كِتٰابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُولٰئِكَ يَقْرَؤُنَ كِتٰابَهُمْ اسراء: 71. همچنين حاقّه: 19 و 25، انشقاق: 7 و 10. مراد كتاب اعمال است.در رسالۀ معاد از نظر قرآن و علم ص 96 تا 109. توضيح داده شده كه آيات دربارۀ ثبت و ضبط اعمال سه دسته اند: اول آياتيكه دلالت بر شمارش و ضبط اعمال دارند، دوم آياتيكه بمجسّم شدن و در يك جا جمع گرديدن اعمال دلالت دارند و سوّم آياتيكه دلالت بر شهادت اعضاء دارند.مراد از كتاب اعمال در اين آيات

قاموس قرآن، ج 6، ص: 89

حافظۀ انسان باشد يا الواح بخصوصي يا ذرّات هوا، سنگها، خاكها و اجزاء زمين، و يا همۀ اينها، و وانگهي نويسندگان اعمال چطور مينويسند آيا در حافظۀ انسان مينويسند در ذرّات بدن انسان مينويسند يا در چيزهاي ديگر، هر چه هست بايد دانست كه اعمال آدمي محفوظ بوده و از بين رفتني نيستند.قٰالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتٰابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ نمل: 40. اين آيه در ماجراي سليمان عليه السّلام است كه وزيرش آصف گفت: من در

يك چشم بهم زدن تخت ملكۀ سباء را پيش تو مياورم مراد از كتاب در اين آيه چيست؟ممكن است مراد از كتاب جهان باشد يعني آنكه علمي از اسرار جهان در نزد او بود گفت: … از جمله اسرار اين جهان كه كشف شده اين است كه صدا را از راه هاي دور بوسيلۀ تلفن، تلگراف، امواج راديو و غيره ميگيرند و نيز بوسيلۀ امواج تلويزيون و ماهواره هاي مخصوص عكسها را نيز نقل و انتقال ميدهند امّا از جملۀ اسرار جهان كه هنوز بشر بدان دست نيافته آنست كه اجسام را نيز از راههاي دور ميشود آورد و حاضر كرد آري اين علم نيز در جهان هست ولي هنوز بآن نرسيده ايم ولي آصف آنرا ميدانست.در الميزان فرموده: مراد از كتاب يا جنس كتابهاي آسماني است و يا لوح محفوظ است و علميكه اين عالم از آن دريافته بود آوردن تخت را بر وي آسان كرده.بنظر نگارنده: چنانكه گفتم اين علم از اسرار جهان بود از سنخ همان علمي كه در سليمان بود و بوسيلۀ آن مسير باد را تغيير ميداد چنانكه در «ريح» و «سليمان» گذشت.كَلّٰا إِنَّ كِتٰابَ الفُجّٰارِ لَفِي سِجِّينٍ مطففين: 7. راجع باين آيه و آيۀ إِنَّ كِتٰابَ الْأَبْرٰارِ لَفِي عِلِّيِّينَ رجوع شود به «سجن» و «علّيّون».

قاموس قرآن، ج 6، ص: 90

أُولٰئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللّٰهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللّٰاعِنُونَ. إِلَّا الَّذِينَ تٰابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَيَّنُوا … بقره: 159 و 160.آيۀ شريفه راجع بكتمان علم و بي خبر گذاشتن مردم شديدا تهديد ميكند بقول ابن عباس و بعضي ديگر آن دربارۀ علماء يهود و نصاري است كه رسالت رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله را كه در تورات و انجيل بود كتمان كردند طبرسي بعد از نقل اين، فرموده بقولي آيه شامل هر كسي است كه ما انزل اللّه را كتمان دارد و اين قول اقوي و اختيار بلخي است.نگارنده نيز اطلاق و عموم را اختيار ميكنم زيرا كتمان ما انزل اللّه سدّ راه خدا و راه سعادت است خواه بوسيلۀ مسلمان باشد يا غير مسلمان آنانكه وصايت رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله را كتمان كرده و خلافت را از مسير اسلامي منحرف كردند مگر ضررش كم بود.در كافي باب البدع از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله نقل شده: «اذا ظهرت البدع في امّتي فليظهر العالم علمه فمن لم يفعل فعليه لعنة اللّه» . در مجمع از آنحضرت منقول است «من سئل عن علم يعلمه فكتمه الجم يوم القيمة بلجام من نار» در تفسير عياشي رواياتي نقل شده كه امام بايد امام بعدي را معرفي كند و مراد از هدايت در آيه علي عليه السّلام است و نظير آن اينها همه از باب بيان مصداق اند.

جمع

قاموس قرآن، ج 6، ص: 91

شده است (يعني مكثوب) «مهيل» تلّ شني است كه اگر از پائين آنرا حركت دهند قلّه اش سرازير ميشود و مي ريزد يعني: روزي زمين و كوهها ميلرزند و كوهها همچون تپّۀ لغزنده شوند، اين كلمه فقط يكبار در كلام اللّه آمده است اين آيه نظير إِذٰا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا. وَ بُسَّتِ الْجِبٰالُ بَسًّا واقعة: 4 و 5. ميباشد.

ذٰلِكَ فَهُمْ شُرَكٰاءُ فِي الثُّلُثِ نساء: 12. پيداست كه «اكثر» در آيه شامل دو نفر و از دو نفر بالاتر است زيرا اگر ميّت دو خواهر يا دو برادر مادري داشته باشد ثلث مال را خواهند برد و مثل وَ أَثٰارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوهٰا أَكْثَرَ مِمّٰا عَمَرُوهٰا

قاموس قرآن، ج 6، ص: 92

روم: 9. ظاهرا مراد مطلق كثرت است.اكثار: بسيار شدن و بسيار كردن.لازم و متعدي هر دو آمده است. قٰالُوا يٰا نُوحُ قَدْ جٰادَلْتَنٰا فَأَكْثَرْتَ جِدٰالَنٰا هود: 32. گفتند: اي نوح با ما مجادله كردي و جدال را بسيار نمودي و مثل الَّذِينَ طَغَوْا فِي الْبِلٰادِ فَأَكْثَرُوا فِيهَا الْفَسٰادَ فجر: 12. در قرآن مجيد لازم نيامده است.استكثار: گويند: «اسْتَكْثَرَ مِنَ الشَّيْ ءِ» يعني آنكار را بسيار كرد وَ لَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ اعراف: 188. اگر غيب ميدانستم خير را دربارۀ خويش بسيار ميجستم صحاح استكثار را اكثار گفته است.وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ. وَ لٰا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ.وَ لِرَبِّكَ فَاصْبِرْ مدثر: 5- 7. در «رجز» احتمال داديم كه مراد از رجز تزلزل و اضطراب است معني آيات چنين است از تزلزل در كارت يا از عذاب يعني معصيت دوري كن. منّت نگذار در حاليكه كارت و عملت را زياد بحساب آوري و براي پروردگارت و در راه او استقامت داشته باش و نيز در معني آيه گفته اند: چون چيزي بكسي دادي منت مگذار و آنرا زياد نبين.ولي ظاهرا مراد منّت بخداست يعني: در اين كارها بخدا منّت نگذار كه كار خودت را زياد بيني نظير يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لٰا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلٰامَكُمْ بَلِ اللّٰهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَدٰاكُمْ … حجرات: 17.تكاثر: بين الاثنين است طبرسي

ذيل أَلْهٰاكُمُ التَّكٰاثُرُ. حَتّٰي زُرْتُمُ الْمَقٰابِرَ تكاثر: 1 و 2. فرموده: تكاثر افتخار بكثرت مناقب است «تكاثر القوم» يعني: قوم مناقب خويش را بر شمردند.راغب گفته: مكاثر و تكاثر، معارضه و رقابت در كثرت مال و عزّت است، ظاهرا در آيه قول راغب مراد است و تكاثر آنست كه اين ميخواهد مال و اعتبار خويش را زياد كند آن نيز برقابت اين، چنان ميخواهد يعني رقابت در كثرت و

قاموس قرآن، ج 6، ص: 93

عزّت مشغولتان كرد تا عمرتان سرآمد ايضا آيۀ وَ تَفٰاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكٰاثُرٌ فِي الْأَمْوٰالِ وَ الْأَوْلٰادِ حديد: 20.

مختلف است و ظاهر آنست كه مكّي باشد بقول بعضي دو بار نازل شده است جمعا بين الروايات.مراد از كوثر چيست؟ ابن عباس آنرا خير كثير معني كرده است سعيد بن جبير گفت: گروهي ميگويند: آن نهري است در بهشت. ابن عباس در جواب گفت: آن نهر هم از جملۀ خير كثير است.در روايات شيعه و اهل سنت نقل شده كه آن نهري است در بهشت و «حوض كوثر» از آن شهرت يافته است رجوع شود به تفسير برهان و غيره. گفته اند: آن حوض رسول

قاموس قرآن، ج 6، ص: 94

خداست صلّي اللّه عليه و آله در بهشت يا در محشر، بقولي مراد از آن نبوت و قرآن است بقولي مراد كثرت ياران و پيروان آنحضرت است و بقولي كثرت نسل و ذريۀ آنجناب ميباشد و بقولي شفاعت است. از بعضي نقل شده كه اقوال را تا بيست و شش قول رسانده است.بعقيدۀ طبرسي مانعي ندارد كه كوثر شامل همۀ اينها باشد زيرا لفظ بهمه احتمال دارد و اين اقوال تفصيل «خير كثير» است.ناگفته نماند: بايد از جملۀ إِنَّ شٰانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ در مراد از كوثر، استفاده كرد چون اعطاء كوثر براي از بين بردن ابتري آنحضرت است و مراد از ابتر چنانكه در «بتر» گذشت كسي است كه فرزند يا نام نيك پايدار ندارد.در مجمع و غيره نقل شده چون عبد اللّه پسر آنحضرت كه از خديجه بود، از دنيا رفت، عاص بن وائل آنحضرت را ديد كه از مسجد خارج ميشود در همانجا با حضرت مذاكره كرد و چون بمسجد وارد شد گروهي از صناديد قريش كه در مسجد بودند بوي گفتند: اي عاص با

كه صحبت ميكردي؟ گفت: «ذلك الابتر» با آن بي دنباله. قريش كسي را كه پسر نداشت ابتر ميخواندند آنحضرت را نيز ابتر ناميدند.در الميزان ميگويد: روايات مستفيض است در اينكه نزول آيه در جواب كسي است كه آنحضرت را ابتر خواند.ناگفته نماند: عرب بي پسر را ابتر ميگفتند چرا؟ براي اينكه نسلش منقطع شد ديگر نسلي و در نتيجه نامي و ذكري از او نخواهد ماند پس ماندن نسل توأم با ماندن نام و ذكر شخص است و اگر با ماندن نسل او نامش نماند، بود و نبود نسل يكسان است.بهر حال مراد از كوثر بقرينۀ آيۀ اخير يك كثرت و گسترش فوق العاده است كه بايد آنرا در كثرت نسل،

قاموس قرآن، ج 6، ص: 95

كثرت پيروان، گسترش اسلام، آوازۀ بزرگ آنحضرت، و حتي در شفاعت و سيرابي از حوض كوثر جستجو كرد.يعني اي پيامبر اين دشمن كه ميگويد: تو ابتر و بي فرزند و در نتيجه گمنامي بدان: ما پروردگار جهان بتو كوثر داده ايم، اين موج توحيد كه تو در صحنۀ جهان ايجاد كرده اي با نام و آوازۀ تو تا ابد در گسترش خواهد بود، هم خودت بلند آوازه، هم دينت گسترده، هم پيروانت نامحدود، هم فرزندانت بي حدّ و حصر، و هم تعليماتت عالمگير خواهد بود و حتي وجود پر وسعت و پر بركتت، تو شفيع بندگان و ساقي تشنگان از حوض كوثر در روز قيامت خواهي بود ولي اين دشمن ابتر و بي دودمان و بي نام نيك و منفور است.اين سوره معجزه است و از يك كوثر و گسترش عجيبي خبر ميدهد امروز كه سال 1394 هجري قمري است آمار نشان ميدهد كه تعداد مسلمانان جهان بيك ميليارد

بالغ شده قرآن بر پشت بام جهان قدم گذاشته حتي از راديوهاي دنياي مسيحيّت بگوش ميرسد و … در اين ميان پاي فاطمۀ زهرا سلام اللّه عليها در ميان است و در تشكيل و پياده شدن كوثر سهم بسزائي دارد نسل رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بوسيلۀ فاطمه در دنيا باقي ماند و گسترش يافت، دامن پاك زهرا فرزنداني تربيت كرد كه هر يك بتنهائي كوثراند، امامان يازده گانه كه بحكم كاسه هاي كوثر قرآنند و هنوز هم پس از گذشت بيش از چهارده قرن مردم را از كوثر قرآن و اسلام سيراب ميكنند، از دامن پاك فاطمه بوجود آمده اند.اين فاطمه، اين كوثر پر بركت، حلقۀ اتصال ما بين رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و امت اسلامي گرديد، انوار درخشان وحي و اولاد بي حدّ و حصر پيامبر عظيم الشأن از وجود زهراي اطهر سرچشمه گرفتند.بني اميّه هشتاد سال اولاد فاطمه

قاموس قرآن، ج 6، ص: 96

را كشتند، بني عباس پانصد سال اولاد فاطمه را كشتند، زير ديوارها گذاشتند، قتل عام كردند، با وجود همۀ اينها از يك محقّق و دانشمند عاليمقام شنيدم كه در قرن هشتم سادات و فرزندان زهرا را سرشماري كردند به بيست هزار رسيدند و در زمان سلطان سليم عثماني شمارۀ آنها به نوزده ميليون رسيد آيا اين معجزه نيست إِنّٰا أَعْطَيْنٰاكَ الْكَوْثَرَ.

است به «رَبِّكَ» گفته اند تعدّي با «الي» ميفهماند كه معناي سير به كدح تضمين شده يعني اي انسان تو توأم با تلاش و رنج بسوي پروردگارت رواني و او را ملاقات خواهي كرد پس از آن آمده «فَأَمّٰا مَنْ أُوتِيَ كِتٰابَهُ بِيَمِينِهِ … » پس انسان اعمّ از نيكوكار و بدكار با يك زندگي پر تلاش و رنج بسوي خدايش روان است و عاقبت براحتي يا عذاب خواهد رسيد. اين كلمه دو بار بيشتر در قرآن نيامده است.

و آله است نه فؤاد اگر با تشديد بخوانيم معني چنين ميشود: قلب آنحضرت آنچه را كه با چشم ديد تكذيب نكرد و اگر با تخفيف بخوانيم شايد آن بمعني خطا باشد مثل «ما في

قاموس قرآن، ج 6، ص: 98

سمعه كذب» يعني در شنيدنش خطا نيست در اينصورت معني آيه چنين است: قلب خطا نكرد در آنچه ديد، در تفسير جلالين كذب را انكار معني كرده است.تكذيب: آنست كه ديگري را بدروغ نسبت دهي و بگوئي: دروغ ميگوئي چنانكه در صحاح گفته يا بمعني نسبت كذب و انكار است، ظاهرا آن در انسان بمعني اول است مثل كَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِينَ شعراء: 105. و در غير انسان بمعني نسبت دروغ، نحو وَ كَذَّبَ بِهِ قَوْمُكَ وَ هُوَ الْحَقُّ انعام: 66. قوم تو قرآن را بدروغ نسبت دادند حال آنكه آن حقّ است.كاذب: دروغگو. وَ إِنْ يَكُ كٰاذِباً فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ غافر: 28.كَذّاب: مبالغه است، يعني بسيار دروغگو. إِنَّ اللّٰهَ لٰا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذّٰابٌ غافر: 28.كاذبة: مصدر است مثل عاقبة، عافية، باقية إِذٰا وَقَعَتِ الْوٰاقِعَةُ. لَيْسَ لِوَقْعَتِهٰا كٰاذِبَةٌ واقعة: 1 و 2. آنگاه كه قيامت تحقّق يابد و در وقوع آن دروغي نيست. در صحاح گفته آن اسم است (اسم فاعل) بجاي مصدر آيد. در آيۀ نٰاصِيَةٍ كٰاذِبَةٍ خٰاطِئَةٍ علق: 16. نسبت كذب بناصيه داده شده و آن اسم فاعل و يا مصدر بمعني فاعل است.كِذّاب: (بكسر كاف) مصدر باب تفعيل است كه مصدر آن بر وزن تفعيل، فعّال، تفعله و مفعّل مثل «مَزَّقْنٰاهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ» آيد وَ كَذَّبُوا بِآيٰاتِنٰا كِذّٰاباً نباء: 28. آيات ما را بسختي تكذيب كردند.

اللّٰهِ وَ اللّٰهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَ اللّٰهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنٰافِقِينَ لَكٰاذِبُونَ منافقون: 1. منافقان كه ميگفتند: «إِنَّكَ لَرَسُولُ اللّٰهِ» اين سخن حق و راست است چرا خدا فرموده: آنها دروغگويند؟مراد از دروغ عدم اعتقاد آنهاست

قاموس قرآن، ج 6، ص: 99

نه مقالشان، آنها كه ميگفتند: گواهي ميدهيم تو رسول خدائي چنين وانمود ميكردند كه عقيده و باطنشان نيز چنين است خدا فرمود در اين ادّعا دروغگويند.بعبارت ديگر چنانكه الميزان گفته: كذب مخبري است نه خبري. و بقول مجمع: هر كه چيز راستي را بگويد ولي در دل بآن عقيده نداشته باشد دروغگو است.نظام باستناد اين آيه ميگويد صدق خبر مطابقت آنست با اعتقاد متكلّم و كذب آن عدم مطابقت با اعتقاد او و اگر بگويد: آسمان زير پاي من است و معتقد باشد اين خبر راست است و در صورت عدم اعتقاد اگر بگويد: آسمان بالاي من است آن دروغ است.ولي محقّقان قول او را ردّ كرده اند.

هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ يعني نگهداري و تدبير آسمانها و زمين خدا را خسته نميكند و او والامقام و بزرگ است.بقول بعضي مراد از كرسي علم است و ميشود وَ لٰا يُحِيطُونَ بِشَيْ ءٍ مِنْ عِلْمِهِ را بآن قرينه گرفت، بنا بر نظر اول، اين آيه نظير آيات وَ لِلّٰهِ مُلْكُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا بَيْنَهُمٰا مائده: 18. است. و آن از مراتب علم خداست الميزان نيز آنرا احاطۀ سلطنت الهي و ربوبيت و از مراتب علم خدا و سعه را بمعني حفظ كلّ شي ء گفته است.محمد عبده آنرا علم الهي ميداند.

ابا عبد اللّه عليه السّلام عن قول اللّه «وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ» وسع الكرسي او الكرسيّ وسع السّموات و الارض؟قال لا بل الكرسيّ وسع السّموات و الارض، و العرش و كلّ شي ء خلق اللّه في الكرسيّ» اين روايت نيز نظير سابق است.در كافي باب العرش و الكرسيّ نيز اين روايات و نظائرشان يافته است ايضا توحيد صدوق باب 52.گفته شد كه: ظهور روايات در موجود خارجي بودن كرسي است مگر آنكه كسي آنها را بعنايتي تأويل كند و اللّه العالم در توحيد صدوق باب 52 از حفض بن غياث نقل شده: «سألت ابا عبد اللّه عليه السّلام عن قول اللّه وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ قال: علمه» .

فضائلي دربارۀ آن نقل گرديده است. در تفسير برهان از امام صادق عليه السّلام منقول است: 1- «قال انّ لكلّ شي ء ذروة و ذروة القرآن آية الكرسيّ من قرءها مرّة صرف اللّه عنه الف مكروه من مكاره الدّنيا و الف مكروه من مكاره الآخرة، ايسر مكروه الدّنيا الفقر و ايسر مكروه الآخرة عذاب القبر و انّي لاستعين بها علي صعود الدّرجة» اين حديث در برهان از تفسير عياشي نقل شده و در نسخۀ ما از عياشي زيادتي در حديث هست كه وجه آنرا ندانستيم لذا آنرا بدون زيادت از برهان نقل كرديم.يعني براي هر چيز نخبه اي هست و نخبۀ قرآن و قلۀ قرآن آية الكرسي است، هر كه يكبار آنرا بخواند خداوند هزار ناگواري از ناگواريهاي دنيا و هزار ناگواري از ناگواريهاي آخرت را از او بگرداند، آسانترين ناگواري دنيا فقر و سهلترين ناگواري آخرت عذاب قبر است و من باميد ارتقاء درجه و مقامم آنرا ميخوانم.2- «قال ابو عبد اللّه عليه السّلام ألا اخبركم بما كان رسول اللّه صلّي اللّه عليه و آله يقول اذا آوي الي فراشه؟ قلت: بلي قال: كان يقرء آية الكرسيّ و يقول بسم اللّه آمنت باللّه و كفرت بالطاغوت اللهمّ احفظني في

قاموس قرآن، ج 6، ص: 103

منامي و في يقظتي» (برهان).از امير المؤمنين عليه السّلام در امالي شيخ نقل شده: از روزيكه كلام رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله را دربارۀ آية الكرسي شنيدم هيچ شب نخوابيدم مگر اينكه آنرا خواندم.

سخي است چنانكه در دو كتاب فوق و اقرب الموارد آمده فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ نمل: 40. همانا پروردگار من بي نياز و سخاوتمند است.در مصباح فيومي و اقرب الموارد آمده: «كرم الشّي ء كرما: نفس و عزّ فهو كريم» بنا بر اين كريم بمعني نفيس و عزيز است فَبَشِّرْهُ بِمَغْفِرَةٍ وَ أَجْرٍ كَرِيمٍ يس: 11. او را بغفران و مزدي شريف و نفيس بشارت ده.راغب ميگويد: كرم اگر وصف خدا واقع شود مراد از آن احسان و نعمت آشكار خداست و اگر وصف انسان باشد نام اخلاق و افعال پسنديدۀ اوست كه از وي ظاهر ميشود بكسي كريم نگويند مگر بعد از آنكه آن اخلاق و افعالي از وي ظاهر شود و هر چيزيكه در نوع خود شريف است با كرم توصيف ميشود.پس در هر جا از قرآن لفظ كريم يا كرامت و يا فعل آن آمد با در نظر گرفتن تناسب محل ميشود آنرا بيكي از معاني چهار گانه كه در اول گفته شد گرفت.وَ لَقَدْ كَرَّمْنٰا بَنِي آدَمَ وَ حَمَلْنٰاهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ … اسراء: 70. اولاد آدم را فضيلت داديم و شرافتمند كرديم و راه خشكي و دريا را بر وي گشوديم.أَ رَأَيْتَكَ هٰذَا الَّذِي كَرَّمْتَ عَلَيَّ اسراء: 62. بگو اين همان است كه بر من فضيلت دادي؟! وَ قٰالَ الَّذِي اشْتَرٰاهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَثْوٰاهُ يوسف: 21.آنكه يوسف را از مصر خريد بزنش گفت اقامت و سكونت او را در اين

قاموس قرآن، ج 6، ص: 104

خانه، گرامي دار.كريم: از اسماء حسني است، در غير خدا نيز بكار ميرود وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ نمل: 40. يٰا أَيُّهَا الْإِنْسٰانُ مٰا

غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ.الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوّٰاكَ … انفطار: 5 و 6.كريم فقط در اين دو آيه وصف حق تعالي آمده است.آنرا در خداوند جواد و منعم معني كرده اند «رجل كريم اي جواد.قوم كرام اي اجواد».لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ انفال: 74. طبرسي در اين آيه رزق كريم را عظيم و واسع و آنچه ناگواري در آن نيست و در ذيل آيۀ چهارم از همين سوره، بزرگ و پر قيمت معني كرده در اقرب الموارد آمده: «رِزْقٌ كَرِيمٌ ايْ كَثيٖرٌ» اينها همه مصداق شرافت و نفاست اند.مٰا هٰذٰا بَشَراً إِنْ هٰذٰا إِلّٰا مَلَكٌ كَرِيمٌ يوسف: 31. اين بشر نيست بلكه فرشته اي است بزرگوار. ايضا آيۀ هفدهم از سورۀ دخان و چهلم از حاقّه و غيره.لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ مؤمنون: 116. إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ واقعة: 77. وصف عرش در تمام آيات و در آيۀ 74 همين سوره «عظيم» و فقط در آيۀ فوق «كريم» آمده است، شايد آن نيز بمعني عظيم و شايد بمعني محترم و شرافتمند باشد: عرش محترميكه مصدر دستورات امور عالم است. طبرسي آنرا نيكو معني كرده و فرمايد: كريم در جمادات بمعني نيكو است.قرآن كريم: يعني قرآن شريف و محترم و گرانقدر.جمع كريم كرام است بكسر اول بِأَيْدِي سَفَرَةٍ. كِرٰامٍ بَرَرَةٍ عبس: 15 و 16. با دست يا در دست نويسندگاني كه بزرگواران و نيكوكارانند وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحٰافِظِينَ. كِرٰاماً كٰاتِبِينَ انفطار: 10 و 11.اكرم: اسم تفضيل است

قاموس قرآن، ج 6، ص: 105

إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّٰهِ أَتْقٰاكُمْ حجرات: 13.محترمترين و شريفترين شما نزد خدا پرهيزكارترين شما است اين آيه همان است كه افتخارات پوچ را زير پا گذاشته و ارزش انسان را در

پيشگاه خدا فقط در تقوي برسميت ميشناساند و اگر پيامبران و امامان و فقهاء و نظير آنها را محترم ميداريم آنهم از «اتقي» بودنست و اگر سيّدي را بخاطر اجدادش محترم بداريم باز منتهي به «اتقي» بودن اجدادش ميباشد.اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ. الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ علق: 3 و 4. شايد مراد از اكرم آنست كه عطاي خدا ما فوق عطاها است لذا در مجمع «اعظم كرما» كه كرم هيچ كريم باو نميرسد گفته است.مكرم (بصيغۀ فاعل) عزيز كننده.وَ مَنْ يُهِنِ اللّٰهُ فَمٰا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ حج: 18. هر كه خدا خوارش كند او را عزيز دارنده اي نيست. مكرم (بصيغۀ مفعول) عزيز و شريف بَلْ عِبٰادٌ مُكْرَمُونَ انبياء: 26. بلكه بندگاني شريف اند مكرّمة (بصيغۀ مفعول) از باب تفعيل نيز بدان معني است فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ. مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ عبس: 13 و 14.وَ يَبْقيٰ وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلٰالِ وَ الْإِكْرٰامِ رحمن: 27. تَبٰارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلٰالِ وَ الْإِكْرٰامِ رحمن: 78. اكرام مانند تكريم در كتب لغت متعدّي آمده است «اكرم فلانا: شرّفه» در مفردات گفته: اكرام و تكريم آنست كه بكسي نفع خالصي يا شي ء شريفي رسانده شود.خداوند داراي دو گونه صفات است: صفات جلال مثل عظمت، كبرياء، عزّت، غلبه، پاكي و غيره و صفات جمال كه مبيّن مقام نعمت و افاضۀ رحمت اند مثل علم، قدرت، جود، رحمت و غيره. لفظ «ذُو الْجَلٰالِ» راجع بصفات جلال و عظمت و لفظ «الْإِكْرٰامِ» راجع بصفات جمال و نعمت و رحمت است پس اكرام در

قاموس قرآن، ج 6، ص: 106

مقام افاضۀ رحمت و نعمت ببندگان است. معني آيۀ اول چنين ميشود: مي ماند پروردگارت كه داراي صفات جلال و جمال است خدائي

كه در مقام ذات بالاتر از همه و در مقام نعمت، معطي و مفيض همۀ نعمتها است. در كشّاف از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله نقل شده: «ألظّوا بيا ذا الجلال و الاكرام» بخواندن خدا با اين جمله مداومت كنيد و آنحضرت كسي را ديد كه نماز ميخواند و ميگفت يا ذا الجلال و الاكرام فرمود: دعايت مستجاب شد.

أَنْ تَرِثُوا النِّسٰاءَ كَرْهاً نساء: 19.در تفسير عياشي از امام صادق عليه السّلام نقل

قاموس قرآن، ج 6، ص: 107

شده مراد از آيه كسي است كه دختر يتيمي را در نزد خود دارد و از اقارب او است و وي را از ازدواج منع ميكند و باو ضرر مي زند (باين اميد كه پس از مرگ اموال او را وارث شود) اين سخن با آيه كاملا تطبيق ميكند نه آنچه گفته اند: پس از مرگ پدر نامادري را ارث مي بردند أَ فَأَنْتَ تُكْرِهُ النّٰاسَ حَتّٰي يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ يونس: 99. آيا تو مردم را ميتواني مجبور كني تا مؤمن باشند. وَ لٰا تُكْرِهُوا فَتَيٰاتِكُمْ عَلَي الْبِغٰاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً نور: 33. كنيزان جوان را اگر خواهان عفّت اند بزنا مجبور نكنيد «ان» شرطيّه است و مفهوم شرط در آن نيست زيرا در صورت عدم ارادۀ تحصّن اجبار معني ندارد.تكريه: آنست كه چيزي را در نظر انسان مكروه گرداني مقابل تحبيب حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمٰانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيٰانَ حجرات: 7. خدا ايمان را بر شما محبوب داشت و آنرا در دلهايتان زيبا و كفر و فسق و عصيان را مبغوض گردانيد.لٰا إِكْرٰاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّٰاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللّٰهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقيٰ لَا انْفِصٰامَ لَهٰا بقره: 256.يعني اجباري در دين نيست زيرا راه حق و راه ضلالت هر دو آشكار شده و از همديگر مشخّص اند ديگر فَمَنْ شٰاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شٰاءَ فَلْيَكْفُرْ … كهف: 29. لفظ «فِي الدِّينِ» دلالت دارد بر آنكه در مجموع متن دين اعم از اعتقاد و احكام اجباري نيست.مراد از «الدين» اسلام

و يا مطلق اديان آسماني است.اين آيه يا اخبار است و يا حكم و تشريع در قالب اخبار در صورت اول نيز باز منتج حكم تشريعي است.و چون اين آيه بظاهر با آيات جهاد مخالف است لذا عدّه اي آنرا منسوخ دانسته اند، حال آنكه علت اين حكم همان تبيّن رشد از غيّ است و ناسخ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 108

تا علت حكم را از بين نبرده نمي تواند حكم را از بين ببرد چنانكه معلوم است و چون اين علت از بين رفتني نيست پس حكم نيز منسوخ نخواهد بود.بعضي از بزرگان آيه را يك قضيّۀ تكويني و طبيعي گرفته و مجموع دين را اعتقاد دانسته و اعمال را نيز باعتقاد برگردانده و گفته: اعتقاد و ايمان از امور قلبي است و اكراه و اجبار را در آنها راهي نيست زيرا اجبار فقط در اعمال ظاهري و حركات بدني مؤثر است و ايمان و اعتقاد بوسيلۀ براهين ميشود بآن رسيد لذا لٰا إِكْرٰاهَ فِي الدِّينِ يك قاعدۀ تكويني است، در اين صورت آيه اخبار است نه تشريع.بعضي در ردّ اين سخن گفته اند: عقائد قلبي اكراه پذير نيست لذا مورد نفي اكراه نميباشد. ولي اين در صورتي است كه آيه در مقام تشريع باشد نه اخبار.نگارنده گويد: در «قتل» از آيات قرآن و جنگهاي حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله استظهار كرديم كه در اسلام جنگ تعرّضي نيست و آنحضرت فقط با پيمان شكنان و آنانكه در فكر حمله باسلام بودند و يا مزاحمت ميكردند جنگيده است. علي هذا جنگ در اسلام براي تحميل دين و عقيده نيست بلكه براي از بين بردن مزاحم و تصفيۀ جوّ اسلامي

از وجود اخلالگران و باز كردن راه تبليغ و خواباندن فتنه و بر سر جاي نشاندن كساني است كه بفكر اخلال و حمله اند.حتي آيۀ وَ قٰاتِلُوهُمْ حَتّٰي لٰا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلّٰهِ انفال، 39.معنايش آن نيست كه دين را بر آنها تحميل كنيد بلكه مراد آنست كه با اين مزاحمان بجنگيد و فتنه ايكه بر پا كرده اند يا ميخواهند بكنند از بين ببريد و عبادت و بندگي فقط براي خدا باشد لذا در ذيل آيه فرموده فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللّٰهَ بِمٰا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ اگر از فتنه انگيزي دست بردارند، خدا بكارشان داناست و در آيه 61 همين

قاموس قرآن، ج 6، ص: 109

سوره فرموده: وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهٰا وَ تَوَكَّلْ عَلَي اللّٰهِ.اتفاقا چنانكه گفته اند: جنگهاي آنحضرت براي رفع اكراه بود كه كفّار ميخواستند مسلمانان را به بت پرستي مجبور كنند و در هر جا بسراغ آنها ميرفتند.پس اسلام ميجنگد تا مزاحم را از ميان بردارد. تا موجوديّت خويش را حفظ كند. تا راه فطرت توحيدي را باز كند. تا كفّار را از فكر حمله و اخلالگري باز دارد. نه دين را بكسي تحميل كند زيرا قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ رجوع شود به «قتل».

اكتساب نيست.ناگفته نماند: كسب در كارهاي خير و شرّ هر دو بكار رفته ولي اكثرا در عمل بد است. در آيۀ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمٰانِهٰا خَيْراً انعام: 158. و آيۀ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنٰا آتِنٰا فِي الدُّنْيٰا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً … أُولٰئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِمّٰا كَسَبُوا بقره: 202. در كار خير بكار رفته و در آيۀ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمٰا جَزٰاءً بِمٰا كَسَبٰا مائده: 38.و غيره در كار بد و گناه آمده است.اكتساب: لٰا يُكَلِّفُ اللّٰهُ نَفْساً إِلّٰا وُسْعَهٰا لَهٰا مٰا كَسَبَتْ وَ عَلَيْهٰا مَا اكْتَسَبَتْ بقره: 286. طبرسي ما بين كسب و اكتساب فرقي قائل نيست.ايضا قاموس و اقرب الموارد و در صحاح تصريح كرده كه كسب و اكتساب هر دو بيك معني اند.بنا بر آنكه از راغب نقل شد اكتساب مخصوص بكسب انسان است براي خود. ولي اين مطلب در آيات قابل

قاموس قرآن، ج 6، ص: 110

پياده شدن نيست، زيرا كسب و اكتساب در همه جا از قرآن دربارۀ كسب انسان براي خويش است.زمخشري دربارۀ آيه فوق گفته: چون در اكتساب مطاوعه هست آمدن اكتساب در عمل بد اشاره است كه شرّ از مشتهيات نفس و نفس بآن منجذب است و چون در كار خير اين حالت نيست لذا كسب بكار رفته.المنار قول زمخشري را پسنديده ولي بعكس نقل ميكند.نگارنده گويد: ظاهرا فرق مهمّي ميان كسب و اكتساب نباشد در كتب ادب نيز تصريح كرده اند كه افتعل بمعني فعل ميايد.اكتساب در قرآن در تحمّل و كسب كار شرّ آمده چنانكه گذشت و نيز در كار نيك مثل لِلرِّجٰالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّسٰاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ نساء: 32.

تَخْشَوْنَ كَسٰادَهٰا توبه: 24.كساد تجارت آنست كه راغب و خريدارش كم باشد يعني امواليكه بدست آورده ايد و تجارتيكه از كساد آن ميهراسيد. اين لفظ يكبار بيشتر در قرآن مجيد نيامده است.

ببرد.يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ سٰاقٍ وَ يُدْعَوْنَ إِلَي السُّجُودِ فَلٰا يَسْتَطِيعُونَ قلم: 42.كشف ساق عبارت است از اشتداد امر. طبرسي نقل كرده: شخص چون در كار بزرگي واقع شود احتياج بتلاش پيدا ميكند و لباس را از ساق بالا ميزند پس كشف ساق استعاره است از شدت.در كشاف گفته: آن بمعني يوم يشتد الامر است و گرنه آنروز نه ساق هست و نه كشف چنانكه بشخص بي دست بخيل گوئي: دستش بسته است، حال آنكه نه دستي هست و نه زنجيري آن فقط مثلي است براي بخيل يعني روزي كار بشدت و سختي ميرسد و كفّار بسجود خوانده ميشوند ولي نميتوانند.در كتب اهل سنّت از جمله تفسير ابن كثير و غيره نقل شده: ابو سعيد خدري گويد: از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله شنيدم فرمود: خداوند ساق پاي خويش را روز قيامت آشكار ميكند هر كه در دنيا سجده كرده بسجده ميافتد و آنانكه با ريا سجده كرده اند ميخواهند سجده كنند پشتشان مانند تخته ميشود و

قاموس قرآن، ج 6، ص: 113

نتوانند، آنگاه ابن كثير گويد اين حديث در صحيح بخاري و مسلم و غيره نقل شده است.نگارنده گويد: معاذ اللّه از اين احاديث زمخشري آنرا بابن مسعود نسبت داده و آنرا ردّ و قائل آنرا تقبيح ميكند. در الميزان سه حديث در اين باره از درّ المنثور نقل كرده و گويد هر سه مبني بر تشبيه اند كه مخالف عقل و نصّ قرآن است بايد طرح كرد يا تأويل نمود.

اصل كظم بستن دهان مشك است پس از پر شدن «كظمت القربة» يعني دهان مشك را پس از پر كردن بستم «فلان كظيم و مكظوم» آنوقت گويند كه پر از غصّه يا پر از خشم باشد و انتقام نگيرد.وَ الْكٰاظِمِينَ الْغَيْظَ وَ الْعٰافِينَ عَنِ النّٰاسِ آل عمران: 134. آنان كه خشم خويش را فرو برند و حبس كنند و انتقام نگيرند و آنانكه از مردم عفو ميكنند.وَ لٰا تَكُنْ كَصٰاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نٰاديٰ وَ هُوَ مَكْظُومٌ قلم: 48. ظاهرا مكظوم بمعني پر از غصه است يعني مانند يونس عليه السّلام مباش آنوقت كه خدا را خواند و پر از اندوه بود.وَ ابْيَضَّتْ عَيْنٰاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظِيمٌ يوسف: 84. از اندوه هر دو چشمش سفيد شد و وجودش پر از اندوه بود.وَ إِذٰا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثيٰ ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ كَظِيمٌ نحل: 58.ظاهرا مراد اندوهگين و خشمگين است يعني: چون بيكي بشارت دختر دهند چهره اش سياه ميشود حال آنكه بشدت اندوهگين و غضبناك است.

مسح پاها را ميرساند، ناشيانه است كه بگوئيم در صورت فتح عطف است به «أَيْدِيَكُمْ» و وجوب غسل پا را ميرساند. زيرا لفظ «وَ امْسَحُوا» مانع از آنست كه عطف به مفعول «فَاغْسِلُوا» باشد رجوع شود به «رفق- مرفق».امّا كعبين كه مفردش كعب است آيا مراد از آن مفصل پا است يا برجستگي استخوان روي پا يعني قوزك پا؟ طبرسي فرموده: كعبين نزد اماميّه عبارتند از دو استخوان روي پا (قوزك) ولي جمهور مفسران و فقهاء گفته اند مراد دو استخوان ساقها است يعني دو قوزك ساقها كه در انتهاي استخوان ساق و در مفصل ساق و پا هستند.نگارنده گويد: علي هذا در هر پا دو كعب هست در مجمع فرموده: اماميّه در ردّ اين سخن گفته اند: اگر مراد دو قوزك انتهاي ساق باشد لازم بود «الي الكعاب» آيد زيرا مسح بچهار كعب است. بنظر نگارنده: تثنيه آمدن كعبين براي آنست كه بفهماند در هر پا يك كعب وجود دارد دربارۀ دستها كه «المرافق» آمده روشن است كه نسبت بعموم مردم است و گرنه معلوم است كه هر شخص دو مرفق دارد و اگر «الي الكعاب» گفته ميشد بيشتر احتمال ميرفت كه در هر پا دو قوزك مراد است.ناگفته نماند از مجمع نقل شد كه در نزد اماميّه كعب قوزك پاست در مستمسك عروه فرموده: شيخ در تهذيب بر آن ادعاي اجماع كرده، از معتبر نقل شده كه آن مذهب اهل

قاموس قرآن، ج 6، ص: 115

بيت عليهم السلام است و نيز از ذكري و محكّي انتصار و محكّي خلاف ادعاي اجتماع نقل شده ولي علّامه در مختلف و ديگران كعب را مفصل پا دانسته اند و آن موافق

احتياط است چنانكه سيّد در عروة فرموده است.امّا قول اهل لغت: در قاموس گفته: كعب قوزك روي پا و دو قوزك در دو طرف پا و هر مفصل است. همچنين است قول اقرب الموارد. جوهري آنرا استخوان برجسته نزد مفصل ميداند بالاتر از قوزك.در مصباح گويد: اصمعي و جماعتي آنرا دو قوزك در دو طرف پا دانسته اند، ابن اعرابي و جماعتي آنرا مفصل ميان پا و ساق گفته اند.قول راغب نيز ظاهرا مانند جوهري است.

در جوار كعبه انجام داده ميشود بنظر آوريم: 1- ماه صلح: حجّ بايد در ماه ذو الحجه باشد كه يكي از ماههاي حرام است يعني بايد در ماه صلح واقع شود ماهيكه جنگ در آن حرام است. ماهيكه بايد جنگ در آن بالاجبار قطع شود.2- احرام بستن از ميقات. يعني پوشيدن دو جامۀ ساده كه تمام تشخّص ها، منصبها و مقامها كه لباس حكايت از آنها دارد با پوشيدن جامۀ احرام از بين ميرود، همه در يك رنگ توأم با سرود توحيد لبّيك اللّهمّ لبّيك لبّيك لا شريك لك لبّيك. بلي خدايا بلي. بلي تو همتائي نداري بلي آمدم. خدا تو خوانده بودي كه بيايم آمدم. همه برادر. همه برابر، هدف خدا، كلام: سرود توحيد.3- طواف بر اطراف كعبه: يعني دور زدن بر گرد ستون توحيد، خانۀ توحيد، خانۀ بي آلايش، خانۀ خدا، خانۀ مردم، لباس پاك، بدن پاك، بدن با طهارت، شروع از يك نقطه و اتمام در آن، با يكنواختي كاملا ممتاز.4- وقوف بعرفات و مشعر: تشكيل دو اردوگاه توحيد. اردوگاه عرفات و اردوگاه بيابان مشعر. همه در يك اردوگاه. همرنگ در عمل، همرنگ در لباس، همه جا خدا، همه جا فرمان خدا، همه جا بندۀ خدا، يكنواخت بي سابقه، توجّه ها بخدا، بآفرينندۀ موجودات به تنها وجوديكه لايق پرستش است.5- روز قربان. اينجا بيابان «مني» است اينجا سه ستون دارد. سه جمره سه مجسّمۀ شيطان و نفس پليد. سه نمايندۀ شرك. بايد آنها را سنگباران كرد. سنگسار كرد. اول همه بطرف ستون و جمرۀ عقبه ميروند و آنرا سنگباران ميكنند. اي شيطان بيزارم از تو.اي نفس امّاره بيزارم از تو. اي شيطان گم شو. زير سنگهاي

تنفّرم خورد شو.من بندۀ خدايم نه بندۀ تو «هٰذٰا فِرٰاقُ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 117

بَيْنِي وَ بَيْنِكَ».6- پس از سنگباران شيطان و پليدي، نوبت ذبح قرباني و خوردن از آن است و خوراندن بديگران فَكُلُوا مِنْهٰا وَ أَطْعِمُوا الْقٰانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ حجّ: 36. آيا آن نشانه از كشتن پليدي و نفس است؟ يا حكايت عمل ابراهيم عليه السّلام آن پاك مرد خدا پرست و آن بت شكن و بنيان گذار كعبه كه عزيز- ترين قرباني (اسماعيل) را در راه خدا بقربانگاه آورد؟يا مراد آنست كه پس از تيرباران كردن نفس و شيطان ديگر موجودي هستم كه هم براي خود و هم براي ديگران كار ميكنم هم ميخورم، هم ميخورانم، هم خدا را در نظر ميگيرم كه قرباني را بايد براي خدا كرد و هم ميخورم و هم مي خورانم؟رويهم رفته در كعبه و شهر حرام و قرباني چند چيز محسوس است: 1- حكومت واحدۀ خدا كه بر همه مسيطر است يك قانون. يك حكومت. يك مبدأ.2- يكنواخت بودن، از بين رفتن امتيازات، خنثي شدن تبعيضات پوچ سياه پوست و سفيد پوستي و تبعيضات نژادي، يكسان بودن همه در برابر قانون.3- ماه صلح. كوبيدن اهريمن جنگ و خونريزي، حكومت سازش، زندگي مسالمت آميز.4- خوردن خود و ديگران از نعمت خدا يعني در راه خدا هم براي خود هستم و هم براي ديگران.5- عجب اين است كه اينها فقط بحكم تئوري و در قالب الفاظ نيست بلكه با دست رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله طرح ريزي و پياده شده و همه ساله بايد در يك اجتماع يكميليون نفري آزمايش و عملي شود.يعني: سعادت بشر در چهار چيز

است: اول: حكومت واحد جهاني، حكومت توحيد و خدا پرستي تا توحيد حكومت نكند هيچ حكومتي سعادت

قاموس قرآن، ج 6، ص: 118

بشر را تأمين نخواهد كرد.دوم: لغو تبعيضات و امتيازات پوچ و يكسان بودن همه در برابر قانون و رسيدن همه بحقوق حقّۀ خويش. لغو ناسيوناليستي.سوم: كار هم براي خود و هم براي ديگران قانون عظيم خوردن و خوراندن كه بعموم جهانيان گسترده شود. نعمت خدا براي همه باشد.چهارم: زندگي مسالمت آميز.صلح جهاني. كوبيدن اهريمن جنگ.كعبه: يعني اطاق مربع. بناي چهار ضلعي كه نتيجۀ نمايش آن چهار اصل فوق براي قوام زندگي سعادتمندانۀ بشر است «جَعَلَ اللّٰهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرٰامَ قِيٰاماً لِلنّٰاسِ».و لذاست كه در ذيل آيه فرموده: «اين براي آنست كه بدانيد خداوند بآنچه در آسمانها و زمين هست و نيز بهمه چيز داناست.

بآنجا در كار خود نقشه كشي كنند و براي خود و ملّت فكر كنند و گرنه حكومتها با اختناق عجيبي كه بوجود آورده و مياورند افكار همه را، حق يا باطل در مغزشان خفه خواهند كرد ولي اينگونه اشخاص

قاموس قرآن، ج 6، ص: 119

ميتوانند بي آنكه نظم حرم را بهم بزنند نقشه هاي خويش را ارائه دهند لذاست كه حسين بن علي عليهما السلام در زمان معاويه در مكّه سخنراني ميكرد و از كارهاي حكومت انتقاد ميفرمود.و بدين جهت است كه مخالفان بمكّه پناهنده ميشدند عبد اللّه زبير از دست يزيد بآنجا رفت. بعضي از حاكمان ولايات در زمان علي عليه السّلام از بيت المال دزدي كرد و بآنجا گريخت و حتي حضرت ابا عبد اللّه الحسين عليه السّلام از دست حاكم مدينه بدانجا پناه برد، اين يك فكر اساسي و حكم اساسي در اسلام است.هايدپارك لندن كه از مصونيّت برخوردار است و احزاب ميتوانند بدون مزاحمت پليس در آنجا سخنراني كنند و از دولت انتقاد نمايند قرنها بعد از اسلام رسميت يافته است.2- طواف بدور كعبه بايد طوري باشد كه طرف چپ طواف كننده هميشه بطرف كعبه باشد. و نيز حجر اسماعيل كه ديواري هلالي شكل در كنار كعبه است بايد داخل در طواف باشد بدين ترتيب طواف كعبه بشكل بيضي است نه مربع و از غرب بشرق است نه عكس آن.ناگفته نماند جهت حركت وضعي و انتقالي زمين و جهت حركت خورشيد و سيّارات آن همه از غرب بشرق و همه در مدار بيضي حركت ميكنند. در طواف كعبه نيز اگر كسي روي بام كعبه بايستد خواهد ديد كه طواف كنندگان از طرف راست او ميايند و

بطرف چپ ميروند همينطور اگر چند شب متوالي رو بجنوب ايستاده حركت ماه را ملاحظه كند خواهد ديد كه ماه از طرف راست او بطرف چپ حركت ميكند (از كتاب آغاز و انجام جهان) پس حاجيان در طواف كعبه همگام با حركت سيّارات از غرب بشرق و بيضي حركت ميكنند.3- فريد وجدي در دائرة المعارف مادۀ كعب گويد: كعبه كه بشكل مربع است با سنگهاي سخت و كبود رنگ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 120

بنا شده ارتفاع آن به شانزده متر ميرسد. طول ديواري كه ناودان در آنست است 10 متر و 10 سانتيمتر و طول ضلعيكه درب كعبه در آن قرار گرفته 12 متر است و درب آن از زمين 2 متر فاصله دارد و در زاويۀ چپ درب آن حجر الاسود در ديوار قرار گرفته بارتفاع يكمتر و نيم از زمين.در الميزان ج 3 ص 396 نيز اين مطالب نقل شده و ظاهرا از دائرة- المعارف اخذ شده.ولي بنظر نگارنده ارتفاع كعبه كمتر از 16 متر است و شايد در حدود 8 متر باشد.ناگفته نماند: بناي كعبه چهار گوش است و هر يك از زواياي آن متوجّه يكي از جهات چهار گانه است تا امواج هوا و فشار باد موقع برخورد بآن بشكند و سبب تزلزل و ويراني نگردد گويند: اهرام مصر نيز روي اين قاعدۀ هندسي بنا شده اند.4- كعبه اولين معبد و مسجدي است كه براي عبادت بنا شده إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّٰاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبٰارَكاً وَ هُديً لِلْعٰالَمِينَ آل عمران: 96. قرآن مجيد بناي آنرا از ابراهيم عليه السّلام ياد ميكند كه با فرزندش اسماعيل عليه السّلام آنرا ساخت ولي ميشود از

آيات استفاده كرد كه كعبه پيش از ابراهيم عليه السّلام بوده و آنحضرت بر شالودۀ اولي آنرا بنا نهاده است.كلام امير المؤمنين در خطبۀ 190 نهج البلاغه (خطبۀ قاصعه) صريح است در اينكه كعبه در زمان آدم عليه السّلام بوده است در آنجا چنين فرموده: «الا ترون انّ اللّه سبحانه اختبر الاوّلين من لدن آدم صلوات اللّه عليه الي الآخرين من هذا العالم باحجار لا تضرّ و لا تنفع و لا تسمع و لا تبصر فجعلها بيته الحرام الّذي جعله قِيٰاماً لِلنّٰاسِ … ثمّ امر آدم و ولده ان يثنوا اعطافهم نحوه» . ولي چنانكه گفته شد قرآن عزيز رسميّت و بناي كعبه را از ابراهيم عليه السّلام شروع كرده و ما قبل آنرا مسكوت گذارده است. وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقٰامِ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 121

إِبْرٰاهِيمَ مُصَلًّي وَ عَهِدْنٰا إِليٰ إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْمٰاعِيلَ أَنْ طَهِّرٰا بَيْتِيَ لِلطّٰائِفِينَ … وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْرٰاهِيمُ الْقَوٰاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْمٰاعِيلُ رَبَّنٰا تَقَبَّلْ مِنّٰا بقره: 125 و 127. ايضا آيات سورۀ حجّ كه حاكي از بناء ابراهيم اند.

122

حرام نميباشد.بعضي كفات را جمع كفت بمعني ظرف گفته اند يعني آيا زمين را ظرف زندگان و مردگان قرار نداديم. اين كلمه تنها يكبار در قرآن يافته است.

مِنَ الْكٰافِرِينَ شعراء: 19. يعني اي موسي كردي كارت را كه كردي (و قبطي را كشتي) حال آنكه بنعمت من از ناسپاسان بودي.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 123

كَفور: (بفتح كاف) مبالغه در كفران نعمت است يعني بسيار ناسپاس إِنَّهُ لَيَؤُسٌ كَفُورٌ هود: 9. آن ظاهرا مصداق كفر نيز واقع ميشود مثل وَ لٰا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذٰابِهٰا كَذٰلِكَ نَجْزِي كُلَّ كَفُورٍ فاطر: 36. «كفور» جمعا 12 بار در قرآن مجيد آمده است.كُفُور: (بضمّ كاف) مصدر است بمعني جحود و انكار از راغب نقل شد كه در انكار دين و انكار نعمت بكار رود و جمعا سه بار در قرآن آمده است وَ لَقَدْ صَرَّفْنٰا لِلنّٰاسِ فِي هٰذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ فَأَبيٰ أَكْثَرُ النّٰاسِ إِلّٰا كُفُوراً اسراء: 89. ظاهرا مراد از آن انكار ديني است يعني: از هر مثل در اين قرآن آورديم ولي بسياري از مردم جز انكار حق نكردند ايضا فرقان: 50. وَ جَعَلَ لَهُمْ أَجَلًا لٰا رَيْبَ فِيهِ فَأَبَي الظّٰالِمُونَ إِلّٰا كُفُوراً اسراء: 99.كَفّار: (بفتح كاف) مبالغۀ كافر و بقول راغب آن در افادۀ مبالغه از كفور ابلغ است. ظاهر قرآن آنست كه در كفر دين و كفر نعمت بكار رفته أَلْقِيٰا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفّٰارٍ عَنِيدٍ ق: 24. در كفر ديني است وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّٰهِ لٰا تُحْصُوهٰا إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَظَلُومٌ كَفّٰارٌ ابراهيم: 34. ظاهرا در كفر نعمت است.كُفّار (بضمّ كاف) جمع كافر است بنظر راغب استعمال آن در منكر دين بيشتر از منكر نعمت است إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ مٰاتُوا وَ هُمْ كُفّٰارٌ أُولٰئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللّٰهِ بقره: 161.اين لفظ جمعا 21 دفعه در قرآن بكار رفته و همه جا

مراد از آن منكرين دين است مگر در آيۀ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفّٰارَ نَبٰاتُهُ حديد: 20. كه مراد زارعان و كشاورزان است.كَفّارَة: مراد از كفّاره آنست كه گناه را باحسن وجه ميپوشاند و جبران ميكند ذٰلِكَ كَفّٰارَةُ أَيْمٰانِكُمْ إِذٰا حَلَفْتُمْ مائده: 89. آن كفّارۀ سوگندهاي شماست چون قسم خورديد مراد از آن آزاد كردن بنده يا طعام ده نفر

قاموس قرآن، ج 6، ص: 124

فقير يا لباس ده نفر فقير است. فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفّٰارَةٌ لَهُ مائده: 45.يعني: هر كه از قصاص عفو كند آن عفو و تصدّق كفّارۀ گناهان اوست از امام صادق عليه السّلام منقول است كه بقدر عفو و بقدر جنايتي كه بر او وارد شده از گناهانش آمرزيده شود همچنين است تكفير سيّئات وَ يُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئٰاتِكُمْ انفال: 29. مراد از آن پوشاندن و از بين بردن آثار گناهان است و در «سيّئه» گفتيم كه مراد از آن در غالب آثار معاصي است رجوع شود به «سيّئه».كوافر: جمع كافره است يعني زنان كافر و فقط يكبار در قرآن يافته است وَ لٰا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوٰافِرِ وَ سْئَلُوا مٰا أَنْفَقْتُمْ … ممتحنه: 10.يعني: نكاح زنان كافر را نگاه نداريد بلكه آنچه از مهريّه داده ايد بگيريد و رهاشان كنيد. در بارۀ آيه در «عصم» و در «طعم» ذيل عنوان طعام اهل كتاب و زنان آنها توضيح داده شده است. كافور: در اقرب الموارد گويد: كافور عطري است از درختي كه در جبال هند و چين است بدست ميايد، درخت آن سايۀ بزرگ دارد و كافور در جوف شاخه ها و تركه هاي آن ميباشد، رنگ كافور ابتدا قرمز است و با تصعيد سفيد ميگردد.ناگفته نماند غلاف

ثمره ها و غنچۀ آنها را نيز كافور گويند كه ميوه را پوشانده است. إِنَّ الْأَبْرٰارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كٰانَ مِزٰاجُهٰا كٰافُوراً. عَيْناً يَشْرَبُ بِهٰا عِبٰادُ اللّٰهِ انسان: 5 و 6. «عَيْناً» را اگر بيان كافور بگيريم، نتيجه اين ميشود كه كافور چشمه ايست در بهشت يعني: نيكوكاران مياشامند از جامي كه مخلوط آن از كافور است و آن چشمه ايست كه بندگان خدا از آن مياشامند ظاهرا مراد از ابرار اصحاب يمين و از عباد اللّه مقرّبون اند رجوع شود به «سابقون» و «مقرّبون».شايد مراد از كافور عطر مخصوص باشد كه بجام مخلوط شده و «عَيْناً» در تقدير «من عين» است در اينصورت

قاموس قرآن، ج 6، ص: 125

كافور نكره است نميشود بكافور دنيا قياس كرد. اينك مطالبي در زمينۀ كفر:

نمل: 14. و يا موسي عليه السّلام بفرعون ميگفت: لَقَدْ عَلِمْتَ مٰا أَنْزَلَ هٰؤُلٰاءِ إِلّٰا رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ اسراء: 102. يا در بارۀ اهل كتاب آمده كه دانسته و روي عمد اسلام را انكار ميكردند مثل وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ بقره: 146. و نيز در بارۀ آنها آمده وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتٰابَ إِلّٰا مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ آل عمران: 19. كه در «خلف» و «امن» مشروحا گفته شده است.از طرف ديگر اين آيات را ميخوانيم لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قٰالُوا إِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ … لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قٰالُوا إِنَّ اللّٰهَ ثٰالِثُ ثَلٰاثَةٍ مائده: 72 و 73 معلوم است كه عدّه اي از آنها مطلب را ميدانستند ولي براي حفظ مقام و يا عناد در برابر اسلام آنرا ميگفتند ولي عدّه زيادي از آنها يقينا بدون توجّه

قاموس قرآن، ج 6، ص: 126

از بزرگان خود پيروي كرده و عن جهل آن عقيده را داشتند پس باطمينان ميشود گفت كه كفر از روي جهل و از روي عدم توجه نيز كفر است و گرنه در بارۀ عدّۀ بسياري كه كفر را از پدران خود بارث برده اند و بيسواد و بي توجه اند بايد بگوئيم كافر نيستند و واسطه ميان كفر و ايمان اند، ايضا آياتي نظير هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كٰافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ تغابن: 2. وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ فَأُولٰئِكَ هُمُ الْكٰافِرُونَ مائده: 44. ظهورشان در اعمّ است، آنكه «ما انزل اللّه» را ميداند و با آن حكم نميكند و آنكه نميداند هر دو «بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ» حكم نكرده اند پس كافراند.گفتيم: اگر آيات بكفّار عن جهل

شامل نشود پس بايد گفت مردم سه گروه اند: مؤمن و كافر از روي عناد و كافر از روي جهل، كه واسطه است ميان مؤمن و كافر. پس يا بايد كافر را اعمّ بدانيم و يا قائل بواسطه شويم ولي ناگفته نماند كه ظهور اكثر آيات در كفر عنادي است و در كفر از روي قصور كم استعمال شده است.امّا راجع بسؤال دوم كه عذاب آخرت براي كافر عنادي است يا اعمّ ميباشد؟بايد دانست كه كفّار عن جهل در حكم مستضعفين و يا از مصاديق مستضعفين اند كه در «ضعف» در بارۀ آن مفصّلا بحث كرده ايم و آيات عذاب شامل حال كساني است كه دانسته و از روي عناد و لجاج بحق تسليم نشده و ايمان نمياورند يعني آنانكه حجّت بر آنها تمام شده و مورد تبليغ قرار گرفته اند ولي انبياء و دين را تكذيب كرده و از پيشرفت آن جلوگيري نموده اند.در اين مطلب دو دسته آيات داريم: اول: آياتيكه بعد از «كَفَرُوا» قيد «وَ كَذَّبُوا، … وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللّٰهِ» دارند يعني آنانكه كافر شده و حق را انكار كرده و پيامبران را تكذيب نموده اند و مانع پيشرفت دين شده اند روشن است كه تكذيب و صدّ پس از

قاموس قرآن، ج 6، ص: 127

تبليغ و اتمام حجّت است.دوم: آياتيكه مطلق «كَفَرُوا» دارند در اينصورت آيات دستۀ اول قيد آيات دسته دوم و مخصص آنهااند بعضي از آيات قسم اول چنين اند: 1- وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآيٰاتِنٰا أُولٰئِكَ أَصْحٰابُ النّٰارِ بقره: 39.2- إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللّٰهِ قَدْ ضَلُّوا ضَلٰالًا بَعِيداً نساء: 167.3- وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآيٰاتِنٰا أُولٰئِكَ أَصْحٰابُ الْجَحِيمِ مائده: 10

و 86.4- الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللّٰهِ زِدْنٰاهُمْ عَذٰاباً نحل: 88.5- وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآيٰاتِنٰا وَ لِقٰاءِ الْآخِرَةِ فَأُولٰئِكَ فِي الْعَذٰابِ مُحْضَرُونَ روم: 16.اين قبيل آيات زياداند و چنانكه گفتيم: تكذيب و صدّ پس از تبليغ دين است تا كافري دين را نداند تكذيب آن نتواند و از پيشرفت آن ممانعت غير مقدور است. آيات دستۀ دوم نظير اين آياتند: 1- إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ مٰاتُوا وَ هُمْ كُفّٰارٌ أُولٰئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللّٰهِ … بقره: 161.2- إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيٰاتِ اللّٰهِ لَهُمْ عَذٰابٌ شَدِيدٌ آل عمران: 4. پس آيات مقيّد، آيات مطلق را مخصص اند.

درد مبتلا بودند وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ بقره: 146.2- حسد. اين صفت زشت نيز مانند خود بيني شخص را دانسته مرتكب كفر و گناه ميكند چنانكه در قضيّۀ حضرت يوسف عليه السّلام كه برادرانش باو حسد ورزيدند و جريان كشتن پسر آدم برادر خويش است (مائده: 27 ببعد) در آياتيكه راجع باختلاف اهل كتاب و انكار اسلام، نازل شده كلمۀ «بَغْياً» بيشتر بچشم ميخورد كه بغي و حسد آنها را واداشته تا دانسته اختلاف كنند و حق را انكار نمايند.وَ مٰا تَفَرَّقُوا إِلّٰا مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ شوري: 14.ايضا جاثية: 17، بقره: 213، آل عمران: 19، يونس: 90.3- حرص. طمع و حرص صفت مذمومي است كه شخص را دانسته و از روي علم بگناه واميدارد مثل حرص آدم بخوردن از شجرۀ منهيّه.بيشتر اهل ايمان را سبب گناه همين حرص و طمع و عدم قناعت است از حضرت امام حسن مجتبي عليه السّلام منقول است: «هلاك النّاس في ثلث: الكبر و الحسد و الحرص. فالكبر هلاك الدّين و به لعن ابليس. و الحرص عدوّ النّفس و به اخرج آدم من الجنّة. و الحسد رائد السّوء و منه قتل قابيل هابيل» .

را به پنج قسمت تقسيم كرده و فرموده: كفر در كتاب خدا بر پنج وجه است: كفر جحود و آن دو قسم است انكار ربوبيت و انكار حق بعد از علم. سوم كفران نعمت. چهارم

قاموس قرآن، ج 6، ص: 130

ترك مأمور به پنجم كفر برائت. چنانكه قوم ابراهيم عليه السّلام بكفّار گفتند: كَفَرْنٰا بِكُمْ وَ بَدٰا بَيْنَنٰا وَ بَيْنَكُمُ الْعَدٰاوَةُ وَ الْبَغْضٰاءُ أَبَداً حَتّٰي تُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ وَحْدَهُ ممتحنه: 4. كه مراد از كفر برائت و بيزاري است. (خلاصۀ روايت).

غنيمت فوري را به شما داد و كفّار را از شما باز داشت وَ إِذْ كَفَفْتُ بَنِي إِسْرٰائِيلَ عَنْكَ إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَيِّنٰاتِ مائده: 110.يعني بني اسرائيل را از قتل تو باز داشتم.كافّة: مؤنّث كافّ است و نيز مذكّر آيد در اينصورت تاء براي مبالغه است مثل علّامه و نسّابه يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً بقره: 208. كافّة در آيه بمعني جميع و همگي است كه كفّ بمعني جمع نيز آمده «كفّ الشّي ء جمعه و ضمّه» يعني اي اهل ايمان همگي بتسليم در آئيد.وَ قٰاتِلُوا الْمُشْرِكِينَ كَافَّةً كَمٰا يُقٰاتِلُونَكُمْ كَافَّةً توبه: 36. كافّه در هر دو حال است از فاعل. در مجمع فرموده بقول فراء الف و لام به «كافّة» داخل نميشود كه آن از مصادر غير متصرّف است زيرا در موقع «معا» و «جميعا» واقع ميشود و در لازم النكره بودن مثل اجمعين است و از زجّاج نقل كرده كه تثنيه و جمع در آن نيست يعني اي مسلمانان همگي و با هم با مشركان بجنگيد چنانكه آنها همگي و با هم با شما ميجنگند.وَ مٰا أَرْسَلْنٰاكَ إِلّٰا كَافَّةً لِلنّٰاسِ بَشِيراً وَ نَذِيراً سباء: 28. اگر تاء كافّه براي مبالغه و خودش حال از مفعول «أَرْسَلْنٰاكَ» باشد چنانكه راغب گفته معني اين است: ما تو را نفرستاديم مگر مانع شوندۀ مردم از گناه در حاليكه بشير و نذيري. دو وصف «بشير و نذير» نيز مؤيّد اين احتمال است يعني با بشارت و انذارت مردم را از گناه و طغيان باز ميداري. و اگر قيد «لِلنّٰاسِ» باشد آنوقت مفيد عموم رسالت حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله است يعني: ما تو را

رسالت نداديم مگر بر عموم مردم مثل وَ مٰا أَرْسَلْنٰاكَ إِلّٰا رَحْمَةً لِلْعٰالَمِينَ انبياء: 107.در مجمع ذيل عنوان «الاعراب» وجه اول را اختيار كرده و فرموده:

قاموس قرآن، ج 6، ص: 132

بقولي در كلام تقدير و تأخير است و تقدير «الّا للنّاس كافّة» است ولي در «المعني» و نيز زمخشري آنرا از مصدر «أَرْسَلْنٰاكَ» حال گرفته است يعني ما تو را رسالت نداديم مگر رسالت جامعي براي مردم.در كشّاف گفته: هر كه كافّة را از «لِلنّٰاسِ» حال بگيرد خطا كرده زيرا تقديم حال بر مجرور محال است مانند تقديم مجرور بر حرف جارّ.در تفسير برهان دو تا روايت هست كه آيه را دليل عموم رسالت آنحضرت گرفته و «كَافَّةً» را حال از «لِلنّٰاسِ» دانسته. همچنين است روايات اهل سنّت، در الميزان گفته: تقديم حال بر ذي الحال مجرور را نحاة بصره منع كرده و نحاة كوفه جايز ميدانند.

وَ لِيَ نَعْجَةٌ وٰاحِدَةٌ فَقٰالَ أَكْفِلْنِيهٰا وَ عَزَّنِي فِي الْخِطٰابِ ص: 23. اگر اكفال بمعني كفيل كردن باشد پس كفالت در مال نيز بكار رفته كه آن راجع به نعجه است ولي گمان بيشتر آنست كه بمعني تمليك و نصيب قرار دادن باشد چنانكه در «كفل» بكسر كاف در ذيل خواهد آمد. در اقرب الموارد اكفال را

قاموس قرآن، ج 6، ص: 133

تمليك نيز معني كرده است. ظهور آيه نيز در تمليك است يعني: اين برادر من است و نود و نه بز دارد و من فقط يك بز دارم ميگويد آنرا بمن تمليك نما و مرا در محاجّه غلبه كرد و اگر مراد كفالت و حفظ آن براي صاحبش بود ديگر محلي بمخاصمه نبود.كِفل: (بكسر كاف) بمعني نصيب، بهره، چند برابر و غيره آمده است در مجمع فرموده: كفل بمعني نصيب و از «اكتفال بعير» مأخوذ است و آن اين است كه پلاسي بكوهان شتر بسته و سوار شوي در اينصورت مقداري از پشت شتر اشغال شده است و آنمقدار همان كفل و نصيب است.مَنْ يَشْفَعْ شَفٰاعَةً حَسَنَةً يَكُنْ لَهُ نَصِيبٌ مِنْهٰا وَ مَنْ يَشْفَعْ شَفٰاعَةً سَيِّئَةً يَكُنْ لَهُ كِفْلٌ مِنْهٰا وَ كٰانَ اللّٰهُ عَليٰ كُلِّ شَيْ ءٍ مُقِيتاً نساء: 85. مقابلۀ كفل با نصيب با ملاحظۀ معني آيه روشن ميكند كه كفل بمعني نصيب است.يعني هر كه واسطه شود واسطۀ خوبي براي او از آن بهره ايست و هر كه واسطه شود واسطۀ بدي براي او نيز از آن نصيبي خواهد بود خدا بهر چيز حفيظ و نگهدارنده است.اين آيه صريح است در اينكه واسطه بودن در كار خوب و بد گناه و ثواب دارد.يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ

آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ … حديد: 28. در مجمع و جوامع الجامع كفلين را دو نصيب فرموده يعني خدا بشما دو بهره از رحمت خويش ميدهد يكي براي ايمان برسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و ديگري براي ايمان بپيامبران سلف صلوات اللّه عليهم.راغب از بعضي نقل كرده كه مراد از تثنيه متوالي بودنست نه دو نابودن و خودش كفلين را رحمت دنيا و آخرت ميداند.الميزان «آمَنُوا» دوم را بعد از «آمَنُوا» ي اول بمعني ايمان تامّ و كامل گرفته و گويد: اين ايمان بعد از

قاموس قرآن، ج 6، ص: 134

ايمان و مرتبه اي فوق مرتبۀ اول است كه گاهي اثرش در اثر ضعف از آن تخلف ميكند و «كِفْلَيْنِ» از رحمت بدين مناسبت است.اين سخن كاملا صحيح است ولي بنظر نگارنده مراد از كفلين پاداش دنيا و آخرت است در مقابل ايمان قوي مثل وَ آتَيْنٰاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيٰا وَ إِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصّٰالِحِينَ عنكبوت: 27. فَآتٰاهُمُ اللّٰهُ ثَوٰابَ الدُّنْيٰا وَ حُسْنَ ثَوٰابِ الْآخِرَةِ آل عمران: 148. فَعِنْدَ اللّٰهِ ثَوٰابُ الدُّنْيٰا وَ الْآخِرَةِ نساء: 134.

بستيد به پيمان خدا وفا كنيد و سوگندها را پس از محكم كردن نقض نكنيد كه خدا را بر خود كفيل قرار داده ايد و خدا بآنچه ميكنيد داناست.

باللّه من النار) ظاهرا مراد از كالح زشت منظري است در نهج البلاغه در وصف مردگان فرموده: «كلحت الوجوه النّواظر» خطبۀ 219 چهره هاي با طراوت بد منظر شدند.در نهايه گويد: در حديث علي عليه السّلام آمده «انّ من ورائكم فتنا و بلاء مكلحا مبلحا» يعني از پس شما فتنه ها و بلاهائي است عبوس كننده، ناتوان كننده اين كلمه تنها يكبار در كلام اللّه آمده است.

بنظر نگارنده بعيد نيست كه بمعني تحريص و ترغيب باشد مخصوصا در تكاليف ديني و قرآن.لٰا يُكَلِّفُ اللّٰهُ نَفْساً إِلّٰا وُسْعَهٰا بقره: 286. خدا كسي را تكليف نميكند مگر بقدر قدرت او بي آنكه عسر و حرجي باشد مراد از «وسع» همۀ طاقت و قدرت نيست و گرنه معني آيه اين ميشود خدا تا آخرين قدرت شخص او را تكليف ميكند و اين حرج و عسر است حال آنكه فرموده وَ مٰا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ حجّ: 78.بلكه وسع آنست كه انسان كاري را بدون عسر و حرج انجام دهد چنانكه در المنار گفته است.تعبير فوق چندين دفعه در آيات قرآن مجيد تكرار شده است: بقره: 233 و 286، انعام: 152، اعراف: 42 مؤمنون: 62، طلاق: 7. و اين يك قاعدۀ كلي اسلامي است و چون كار بحرج رسيد تكليف ساقط يا عوض ميشود.قُلْ مٰا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ مٰا أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفِينَ ص 86. متكلّف كسي است كه چيزي را با مشقّت و تصنع بر خود تحميل كند با آنكه اهلش نيست يعني: بگو من بر رسالت خويش مزدي از شما نميخواهم و در حمل بار رسالت تصنّعي ندارم و آنرا از خود نساخته ام بلكه «إِنْ هُوَ إِلّٰا ذِكْرٌ لِلْعٰالَمِينَ. وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِينٍ».

خويش سنگيني و وبال است اين كلمه فقط يكبار در قرآن آمده است.

در ذيل آيۀ فوق فرموده: از ائمّۀ ما عليهم السلام نقل شده كه كلالة برادران و خواهرانند در اين آيه مراد آنهائي هستند كه برادر و خواهر مادري اند و مراد از آن در آخر سوره آنهائي اند كه پدر و مادري و يا

قاموس قرآن، ج 6، ص: 139

پدري باشند. «كلالة» در آيه مصدر و در موضع حال و «كان» تامّه است و بعيد نيست كه كلالة تميز باشد معني آيه چنين ميشود: اگر مردي كلاله دار ارث برده شود يا زني همان طور، و براي آن مرد يا زن برادري يا خواهري است (مادري) براي هر يك از آنها يك ششم مال است و اگر بيشتر از يك نفر شدند آنها در ثلث مال بالسويّه شريكند.اين آيه چنانكه گفته شد در بارۀ خواهران و برادران مادري ميّت است. و آيۀ زير در بارۀ پدر و مادريها و پدريهاست.يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللّٰهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلٰالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَهٰا نِصْفُ مٰا تَرَكَ وَ هُوَ يَرِثُهٰا إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهٰا وَلَدٌ فَإِنْ كٰانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثٰانِ مِمّٰا تَرَكَ وَ إِنْ كٰانُوا إِخْوَةً رِجٰالًا وَ نِسٰاءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ نساء: 176. يعني: از تو فتوي ميخواهند بگو خدا در كلاله بشما فتوي ميدهد: اگر مردي بميرد كه فرزند (و پدر و مادر) ندارد و او را خواهري است (پدر و مادري يا فقط پدري كه حكم مادري در آيۀ اول گذشت) نصف مال براي آن خواهر است و اگر همان خواهر بميرد و فرزند (و پدر و مادر) نداشته باشد همۀ مال براي برادر اوست، و اگر دو تا خواهر باشند دو ثلث مال

براي آنهاست و اگر برادران و خواهران بودند هر مرد حصه اش برابر دو زن است.بنا بر آنچه گفته شد كلاله وصف وارث است كه محيط بر ميّت اند ولي در لغت وصف ميّت آمده در قاموس گفته: «الكلالة من لا ولد له و لا والد» در مفردات نقل كرده از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله از كلالة پرسيدند فرمود: كسي است كه مرده و فرزند و پدر و مادر ندارد، «من مات و ليس له ولد و لا والد» و هر دو قول صحيح است و كلاله مصدري است جامع به وارث

قاموس قرآن، ج 6، ص: 140

و موروث.

مجمع آنرا حقّا گفته ولي زمخشري و بيضاوي گفته اند: ردع كسي است كه طغيان و كفران نعمت كرده، اين در ما قبل ذكر نشده ولي كلام بآن دلالت ميكند.ابن هشام در معني علاوه از ردع سه معني ديگر براي آن نقل ميكند.اول: حقّا كه قول كسائي و پيروان اوست.دوم: الاء استفتاحيّه كه عقيدۀ ابي حاتم و تابعان اوست.سوم: حرف جواب بمنزلۀ «اي» و «نعم» آنگاه قول دوم را اختيار كرده است علي هذا معني كَلّٰا إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَيَطْغيٰ اين ميشود حقّا يا بدان يا آري انسان طغيان ميكند.در آياتيكه «كلّا» در ابطال قول سابق نيامده ميشود بيكي از معاني سه گانه باشد، اين كلمه 33 بار در كلام اللّه مجيد آمده است.

لٰا يَتَكَلَّمُونَ إِلّٰا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمٰنُ نباء: 38. سخن نميگويند مگر آنكه خدا اذنش داده است.

اللّٰهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْييٰ مُصَدِّقاً بِكَلِمَةٍ مِنَ اللّٰهِ آل عمران: 39.مجموع مفسّران گفته اند مراد از «كلمة» عيسي است يعني اي زكريّا خدا بتو مژده ميدهد يحيي را كه تصديق كنندۀ كلمه اي از جانب خداست در اينصورت يحيي از مبشّران عيسي عليهما السلام بوده است، فقط ابو عبيده قائل است كه مراد از «كلمة» كتاب يا وحي است (المنار و مجمع).3- وعده. وَ مٰا كٰانَ النّٰاسُ إِلّٰا أُمَّةً وٰاحِدَةً فَاخْتَلَفُوا وَ لَوْ لٰا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ فِيمٰا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ يونس: 19.مراد از «كلمة» در اينجا چنانكه گفته اند وعده است و مراد از وعده چنانكه در الميزان آمده وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتٰاعٌ إِليٰ حِينٍ بقره: 36. است كه خدا بهنگام هبوط آدم اين وعده و اين مهلت را داده است و گرنه لازم بود كه در اختلاف امّت اهل باطل از بين بروند در المنار گفته مراد از كلمۀ آيۀ 93 سورۀ يونس است كه فرموده: إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ فِيمٰا كٰانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ كه خدا قضاوت در اختلاف را بروز قيامت موكول فرموده است در آيات: انعام: 115، اعراف: 137، يونس: 33 هود: 110. و ساير آيات نيز

قاموس قرآن، ج 6، ص: 143

كلمه بمعني وعده است النهايه بعضي در وعدۀ عذاب و بعضي در وعدۀ رحمت و بعضي در وعدۀ مهلت مثل أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذٰابِ … زمر: 19. كه صريح در وعدۀ عذاب است.در آيۀ وَ لَوْ لٰا كَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ شوري: 21. ظاهرا مراد وعدۀ تأخير عذاب است.وَ جَعَلَهٰا كَلِمَةً بٰاقِيَةً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ زخرف: 28. در ما قبل اين آيه قول ابراهيم عليه

السّلام ذكر شده كه به بت پرستان فرمود: إِنَّنِي بَرٰاءٌ مِمّٰا تَعْبُدُونَ ظاهر آنست كه «هاء» در «جعلها» راجع ببرائت است و برائت از بتها عبارت اخراي توحيد ميباشد يعني: خدا برائت از شرك را در فرزندان ابراهيم هميشگي فرمود تا آنها بتوحيد برگردند.فَأَنْزَلَ اللّٰهُ سَكِينَتَهُ عَليٰ رَسُولِهِ وَ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْويٰ وَ كٰانُوا أَحَقَّ بِهٰا وَ أَهْلَهٰا … فتح: 26. جمهور مفسّران آنرا كلمۀ توحيد و بعضي سكينه گفته اند، الميزان بعيد نميداند روح ايمان باشد كه بتقوي امر ميكند.بعيد نيست كه بگوئيم «التقوي» بيان كلمة است و اطلاق كلمه بر آن بدين لحاظ است كه تقوي اثري است در قلب يعني: خدا آرامش خويش را بر رسول و مؤمنان نازل فرمود و تقوي را ملازم آنها كرد آنها بتقوي لايق و اهل آن بودند.

سراپردۀ اعظم تو نوشته ديدم.در مجمع نقل شده: آدم ديد در عرش اسمائي معظّم و مكرّم نوشته شده است از آن نامها پرسيد گفته شد: اينها نامهاي كساني است كه بهترين خلق در نزد خدااند، نامها عبارت بودند از: محمد، علي، فاطمه، حسن و حسين، آدم با آنها بخدا متوسّل شد تا خدا توبۀ او را پذيرفت.ناگفته نماند: مانعي نيست كه آدم نامهاي مقدس پنج تن عليهم السلام را با كلمات آيۀ فوق بزبان آورده باشد.2- موجودات. قُلْ لَوْ كٰانَ الْبَحْرُ مِدٰاداً لِكَلِمٰاتِ رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِمٰاتُ رَبِّي وَ لَوْ جِئْنٰا بِمِثْلِهِ مَدَداً كهف: 109. آيۀ زير از اين آيه روشنتر است وَ لَوْ أَنَّ مٰا فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلٰامٌ وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مٰا نَفِدَتْ كَلِمٰاتُ اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ لقمان: 27.آنچه بنظر ميايد اين است كه مراد از «كلمات» در هر دو آيه موجودات و مخلوقات خداست، هر فرد فرد موجود اثري از خداست، مركّب بودن دريا براي نوشتن شمارش آنها اشاره است باينكه بشر از تعداد و شمارش مخلوقات خداوند عاجز است چنانكه از شمارش نعمتهاي خدا، وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّٰهِ لٰا تُحْصُوهٰا ابراهيم: 34. ولي بي نهايت بودن مخلوقات را نميرساند، شايد اطلاق كلمه بمخلوق از آنجهت باشد كه مخلوقات دلالت بر وجود خدا دارند مثل دلالت كلمه بر معنايش.قطع نظر از موجودات منظومۀ شمسي براي نمونه كافي است بدانيم كه كهكشان ما همان راه شيري در آسمان محتوي صد ميليارد ستاره است و در ميدان نفوذ تلسكوب پنج

قاموس قرآن، ج 6، ص: 145

متري چند ميليارد كهكشان مجزّا وجود دارد و در فاصلۀ 85

ميليون سال نوري كهكشانهاي ديگري كشف كرده اند كه هر يك داراي ميلياردها ستاره اند آنوقت ملاحظه فرمائيد مخلوقات خدا چه قدر و تا كجااند (سبحان من خلق العالم) و حتي اگر ذرّات آب دريا با خود آن نوشته شود بخودش هم كفايت نخواهد كرد كجا مانده بموجودات ديگر. از اينجا است كه «لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِمٰاتُ رَبِّي».معني آيۀ اول: بگو اگر براي شمردن مخلوقات پروردگارم دريا مركّب بود هر آينه پيش از تمام شدن موجودات دريا تمام ميشد و اگر درياي ديگري مانند آنرا بكمك مياورديم باز تمام ميشد.آيۀ دوم: اگر همۀ درختان روي زمين قلم بودند و دريا با هفت درياي ديگر مركّب ميبود (در شمارش مخلوقات خداوندي درياها تمام ميشدند ولي) مخلوقات خدا تمام نميشد حقّا كه خدا عزيز و حكيم است.هفت دريا براي مثال است نه اينكه مثلا هشت دريا كفايت ميكرد.در مجمع ذيل آيۀ اول كلمات را: آنچه خدا از كلام و حكمتها در قدرت دارد و در ذيل آيۀ دوم مقدورات و معلومات خداوند گرفته كه با كلمات تعبير آورده ميشوند.در الميزان آمده: خدا با دهان سخن نميگويد قول خدا همان فعل خداست، فعل خدا كلمه خوانده ميشود كه بر وجود خدا دلالت دارد.. و از اين معلوم ميشود هر چه بوجود ميايد و هر واقعه اي كه بوجود ميپيوندد از اين حيث كه دالّ بر خداست كلمه خوانده ميشود، در ذيل آيۀ دوم نظير اين سخن را گفته و علت تمام نشدن كلمات را غير متناهي بودن آنها دانسته است. ولي چنانكه گفتيم از آيات غير متناهي بودن كلمات استفاده نميشود مگر آنكه مراد از آنها مثل قول مجمع

مقدورات خداوند باشد.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 146

وَ إِذِ ابْتَليٰ إِبْرٰاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمٰاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قٰالَ إِنِّي جٰاعِلُكَ لِلنّٰاسِ إِمٰاماً … بقره: 124.راجع باين آيه در «عهد» مشروحا سخن گفته ايم، كلماتيكه ابراهيم عليه السّلام با آنها امتحان شده در آنجا گفته ايم كه ظاهرا قرباني اسماعيل، اسكان دادن خانواده اش در سرزمين خالي مكّه و نظير آنهاست و علت اطلاق كلمات بر آنها بنظر من آنست كه دلالت بر ثبات و استقامت آنحضرت داشتند.وَ أُوذُوا حَتّٰي أَتٰاهُمْ نَصْرُنٰا وَ لٰا مُبَدِّلَ لِكَلِمٰاتِ اللّٰهِ انعام: 34.لَهُمُ الْبُشْريٰ فِي الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا وَ فِي الْآخِرَةِ لٰا تَبْدِيلَ لِكَلِمٰاتِ اللّٰهِ يونس: 64. ظاهرا مراد از كلمات در اينگونه آيات وعده هاي خداست.

روز نيست بلكه كامل كنندۀ آنست.علي هذا كمال در آيه وصفي است ما فوق تمام و گرنه سه روز و هفت روز هر يك بنوبت خود تمام اند.الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ … براي مزيد توضيح لازم است اين آيه را با صدر و ذيل آن نقل كنيم: حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَ مٰا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّٰهِ بِهِ … ذٰلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلٰا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 148

أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلٰامَ دِيناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجٰانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ مائده: 3.اگر از اين آيه الْيَوْمَ يَئِسَ تا دِيناً برداشته شود ضرري بحكم آيه و مضمون آن ابدا نخواهد داشت و اينطور ميشود ذٰلِكُمْ فِسْقٌ … فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ يعني ميته، خون، گوشت خوك و … بر شما حرام شد و آنها فسق اند ولي هر كه در قحطي مضطرّ شد مانعي ندارد كه بخورد.در سورۀ بقره نظير اين آيه آمده بدون الْيَوْمَ يَئِسَ … دِيناً و آن اين است إِنَّمٰا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَ مٰا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللّٰهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بٰاغٍ وَ لٰا عٰادٍ فَلٰا إِثْمَ عَلَيْهِ بقره: 173. و نيز سورۀ نحل: 115.از اينجاست كه در الميزان گويد: آنچه گفته شد نتيجه ميدهد كه «الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ … دِيناً» كلام معترضي است در وسط اين آيه قرار گرفته و آيه در دلالت و بيانش احتياجي بآن ندارد، خواه بگوئيم از اول نزول در وسط آيه نازل شده يا بگوئيم رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله

دستور داده در وسط آيه بنويسند يا بگوئيم در وقت تأليف قرآن آنرا در وسط آيه قرار داده اند زيرا هيچ يك از اين احتمالات در جملۀ معترضه بودن آن اثري ندارد … نگارنده گويد: مؤيّد اين مطلب آنست كه در روايات و تفاسير از نزول مستقلّ آن سخن گفته اند بدون آنكه نظري بصدر و ذيل آيه داشته باشند. مثلا واحدي در اسباب النزول از طارق بن شهاب از عمر بن الخطاب نقل كرده كه «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ … » در عصر روز عرفه كه روز جمعه بود نازل گرديد ايضا بخاري و ترمذي در صحيح خود كتاب تفسير و نيز در تفسير ابن كثير و المنار و تفسير خازن.همه در بارۀ نزول مستقلّ آيه بحث كرده اند.نتيجه اينكه: نزول مستقلّ اين آيه حتمي است و بودنش در ضمن آيۀ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 149

3 مائده بعلت يكي از سه وجه است كه از الميزان نقل گرديد.ناگفته نماند: بشهادت روايات فريقين اين آيه در غدير خم نازل گرديد پس از آنكه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله علي بن ابي طالب عليه السّلام را بخلافت منصوب فرمود در مجمع البيان آنرا از امام باقر و امام صادق عليهما السلام نقل كرده است.سبط ابن جوزي آنرا در تذكره از ابو هريره و ابن كثير در تفسير خود از طبري از ابو سعيد خدري و ابو هريره نقل ميكند. بگمان من نقل اينكه نزول آيه در عرفه بوده تحريفي است كه از اثر جعل معاندين اهل بيت عليهم السلام بوجود آمده تا جائيكه سبط ابن جوزي احتمال داده كه آيه دو دفعه نازل شده هم در عرفه و هم

در غدير خمّ. بهر حال رجوع شود به الغدير جلد اول كه در آن از 16 كتاب از كتب معتبر اهل سنت نقل كرده و در مراجعۀ 11 كتاب المراجعات فرموده: در باب 39 و 40 غاية المرام شش روايت از اهل سنّت در اين باره نقل شده است.

عموم در آن باشد از قبيل جهاد، ترويج دين، امر بمعروف، ساختن پلها، راهها، بيمارستانها و … مؤمن واقعي و انسان كامل آنست كه مازاد خويش را با ايماني پر شور و عشق فراوان در راه تأمين عموم كه همان سبيل اللّه است مصرف كند تا همه از مواهب خدا بسعادت رسند. 3- ركود و تجمّع سرمايه در اسلام ممنوع است و بايد در راههاي مشروع آنرا بجريان انداخت تا مانند رودخانۀ بزرگي باشد كه به جويهاي كوچك منقسم شده و مزارع بيشماري را آبياري مي نمايد نه اينكه در پس سدّي عظيم رويهم انباشته و بي مصرف بماند.4- مأمور باجراء اين دستور در مرحلۀ اول خود مردم اند و در صورت تخلف حاكم شرع ميتواند رأسا در آن اقدام نمايد تا مردم را از بدبختي و گنج داران را از عذاب و تبهكاري برهاند.5- اين حكم بدان معني نيست كه اسلام مالكيت فردي را لغو ميكند بلكه با حفظ اصل مالكيّت فردي از تجمّع جلوگيري كرده و جامعه را بتعديل سوق ميدهد. ماليكه براي تأمين زندگي مردم آفريده شده تجمّع و بيهوده ماندن آن بر خلاف غرض خدائي است.6- از آيه همينقدر استفاده ميشود:

قاموس قرآن، ج 6، ص: 152

كه كنز و زراندوزي حرام و انفاق في سبيل اللّه لازم است و سرمايه داري بشكل منفور امروز كه اكثريت محروم و اقليّتي بي فايده كامران باشند و نيز بانكداري در اسلام ممنوع است ولي كمّ و كيف پياده كردن آن بعهدۀ حكومت اسلامي است.

كمتر از آن نفقه و خرج خود انسان است «ما زاد علي اربعة آلاف فهو كنز ادّي زكوته او لم يؤدّ و ما دونها نفقة» . 2- در تفسير عياشي از حضرت باقر عليه السّلام نقل است: كنز آن است كه از دو هزار درهم متجاوز باشد «انّما عني بذلك ما جاوز الفي درهم» . 3- در صافي از آنحضرت منقول است: خدا ذخيره كردن طلا و نقره را حرام كرده و بانفاق آن در راه خدا دستور داده است «انّ اللّه حرّم كنز الذّهب و الفضّة و امر بانفاقه في سبيل اللّه» . مضمون اين سه حديث آنست كه مرد كامل لازم است مازاد خويش را در راه خدا و تأمين مردم انفاق كند همينقدر كه احساس كرد بيشتر از هزينۀ خويش در آمد دارد بفكر زر اندوزي نيافتد بلكه غرضش آن باشد كه مقداري از حوائج عموم را در راه رضاي خدا برطرف نمايد.طبرسي در ذيل آيه فرمايد: اكثر مفسران بر آنند كه مراد از «وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ» مانعان زكوة از اين امّت اند ولي بهتر آنست كه بر عموم حمل شود.ايضا گويد: از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله منقول است كه فرمود: هر ماليكه زكوتش داده نشود كنز است هر چند آشكار باشد و هر ماليكه زكوتش داده شود كنز نيست هر چند در زمين مدفون باشد.اين روايت در وسائل از امالي شيخ از حضرت رضا از پدرانش از رسول خدا صلوات اللّه عليهم نقل شده

قاموس قرآن، ج 6، ص: 153

ولي سند صحيحي ندارد و با عموم آيه مخالف است.ايضا در وسائل از امالي از حضرت صادق عليه السّلام در ضمن خبري

نقل شده: هر كه درهم و دينار بيشتر بدست آورد و زكوتش را بدهد بر او پاك و خالص است.شايد منظور از روايت آنست كه بقيّه را كنز نكرده بلكه در حوائج خويش مصرف ميكند زيرا در ذيل آن فرموده: هر كه بيشتر بدست آورد و بخل ورزد و حق خدا را ادا نكند و از آن ظرف اتّخاذ كند او كسي است كه وعيد خدا بر او ثابت است كه فرموده: يَوْمَ يُحْميٰ عَلَيْهٰا فِي نٰارِ جَهَنَّمَ … ندادن زكوة و اتخاذ آنيه از مصاديق كنز است (بنا بر اين روايت).در كافي باب الكبائر حديث 24 كه امام صادق عليه السّلام كبائر را بر عمرو بن عبيد بيان فرموده از جمله ميفرمايد: «و منع الزّكوة المفروضة لانّ اللّه يقول فَتُكْويٰ بِهٰا جِبٰاهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ» در اين روايت منع زكوة از مصاديق كنز شمرده شده نه اينكه كنز منحصر بدان است.

گوئي تخم نهفته و محفوظند تخم تا در زير مرغ است سفيد برّاق و با صفا است در وصف غلمان و خدمتكاران بهشتي آمده: كَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَكْنُونٌ طور: 24. گوئي مرواريد مستور و نهفته اند وَ حُورٌ عِينٌ. كَأَمْثٰالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَكْنُونِ واقعة: 22 و 23.إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ. فِي كِتٰابٍ مَكْنُونٍ واقعة: 77 و 78. ظاهرا مراد از كتاب مكنون امّ الكتاب است كه قرآن از آن نازل گرديده وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتٰابِ لَدَيْنٰا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ زخرف: 4.

حاصله از آنست.2- علت اين واقعه قطع نظر از اينكه خدا بدان وسيله آنها را نجات داد يكي اين بود كه خودشان مدّت طولاني خواب را بدانند ثُمَّ بَعَثْنٰاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصيٰ لِمٰا لَبِثُوا أَمَداً: 12. سپس آنها را بيدار كرديم تا روشن كنيم كدام يك از دو دسته مدت توقفشانرا شمرده است مراد از «الحزبين» خود خواب رفتگان اند كه در مدّت خواب خويش منازعه ميكردند، بقرينۀ آيۀ وَ كَذٰلِكَ بَعَثْنٰاهُمْ لِيَتَسٰائَلُوا بَيْنَهُمْ قٰالَ قٰائِلٌ مِنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قٰالُوا لَبِثْنٰا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قٰالُوا رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمٰا لَبِثْتُمْ … : 19. بنظر ميايد و اللّه العالم اين جوانان موحّد دربارۀ معاد تاريكيهائي در دل داشته اند كه نتوانسته اند درست بدان جواب پيدا كنند اين سؤال در

قاموس قرآن، ج 6، ص: 156

ما بين خود و بالاخره روشن شدن اينكه سيصد و نه سال خفته و بعد بيدار گشته اند عقدۀ دلشان را از بين برده است و گرنه خفتن سيصد سال و بيدار شدن فقط براي «أَحْصيٰ لِمٰا لَبِثُوا» بودن بعيد بنظر ميايد. علت ديگر آن بود كه اهل آن زمان بمعاد اعتقاد پيدا كنند و در آن نزاعي نداشته باشند وَ كَذٰلِكَ أَعْثَرْنٰا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَ أَنَّ السّٰاعَةَ لٰا رَيْبَ فِيهٰا إِذْ يَتَنٰازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ … : 21. از اين فهميده ميشود كه اهل آن زمان در امر معاد نزاع داشتند و اين براي آن بوده كه بثبوت معاد كمكي كند.3- خلاصۀ ماجرا در اين سه آيه است إِذْ أَوَي الْفِتْيَةُ إِلَي الْكَهْفِ فَقٰالُوا رَبَّنٰا آتِنٰا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَ هَيِّئْ لَنٰا مِنْ أَمْرِنٰا رَشَداً. فَضَرَبْنٰا عَلَي آذٰانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنِينَ عَدَداً.

ثُمَّ بَعَثْنٰاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصيٰ لِمٰا لَبِثُوا أَمَداً 10- 12.معلوم ميشود كه از ترس قوم خويش و از ترس حكومت بغار پناه برده و از خدا مدد خواسته اند، خداوند آنها را بخواب و بي خبري محضي فرو برده تا راحت شوند و نجات يابند و سپس بيدارشان فرموده است.4- اينك آيات بعدي را بررسي ميكنيم: نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْنٰاهُمْ هُديً.وَ رَبَطْنٰا عَليٰ قُلُوبِهِمْ إِذْ قٰامُوا فَقٰالُوا رَبُّنٰا رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِهِ إِلٰهاً لَقَدْ قُلْنٰا إِذاً شَطَطاً: 13- 14.آنها جواناني بودند كه بخدا ايمان آوردند و خدا بهدايتشان افزود، از جملۀ رَبَطْنٰا عَليٰ قُلُوبِهِمْ إِذْ قٰامُوا فَقٰالُوا … استفاده كرده اند كه آنها در پيش حكمران برخاسته و بي پروا اظهار عقيده كرده اند و آن در اثر اطميناني بوده كه خدا در دلشان قرار داده بود.و از اين بنظر ميايد كه از خواص پادشاه و نزديكان او بوده اند.هٰؤُلٰاءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً

قاموس قرآن، ج 6، ص: 157

لَوْ لٰا يَأْتُونَ عَلَيْهِمْ بِسُلْطٰانٍ بَيِّنٍ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَريٰ عَلَي اللّٰهِ كَذِباً. وَ إِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَ مٰا يَعْبُدُونَ إِلَّا اللّٰهَ فَأْوُوا إِلَي الْكَهْفِ يَنْشُرْ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ … : 15- 16. معلوم ميشود كه در ميان خود بگفتگو پرداخته و قوم خويش را تخطئه كرده اند و «اعْتَزَلْتُمُوهُمْ» ميرساند كه حساب خويش را از قوم جدا كرده و قيام خويش را بر عليه آنها اعلام داشته اند و از «فَأْوُوا إِلَي الْكَهْفِ» بنظر ميايد كه مورد تهديد قرار گرفته و قرار گذاشته اند كه بغاري پناه برند و در آن مخفي گردند و چون كهف معرّف بلام است ظاهر آنست كه پيش

از فرار غاريرا كه معروفشان بود در نظر گرفته اند.5- وَ تَرَي الشَّمْسَ إِذٰا طَلَعَتْ تَتَزٰاوَرُ عَنْ كَهْفِهِمْ ذٰاتَ الْيَمِينِ وَ إِذٰا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذٰاتَ الشِّمٰالِ وَ هُمْ فِي فَجْوَةٍ مِنْهُ ذٰلِكَ مِنْ آيٰاتِ اللّٰهِ … وَ تَحْسَبُهُمْ أَيْقٰاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ وَ نُقَلِّبُهُمْ ذٰاتَ الْيَمِينِ وَ ذٰاتَ الشِّمٰالِ وَ كَلْبُهُمْ بٰاسِطٌ ذِرٰاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَيْهِمْ لَوَلَّيْتَ مِنْهُمْ فِرٰاراً وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً: 17- 18.يعني: مي بيني كه آفتاب در وقت طلوع از غارشان بطرف راست ميل ميكند و بهنگام غروب از آنها بطرف چپ مايل ميشود (آفتاب بآنها نميتابيد ولي نورش ببدن آنها ميرسيد) و آنها در غار در فراخناي بودند و اين از آيات خدا بود (كه اگر آفتاب بر بدنشان ميتابيد و يا در فراخناي نبودند در آن وضع باقي نمي ماندند).آنها را بيدار پنداشتي ولي در خواب بودند، بدنشان را براست و چپ بر ميگردانديم و سگشان بازوهاي خويش را بر آستانۀ (غار) گشوده بود اگر بر آنها مشرف ميشدي فرار ميكردي و سرا پايت پر از ترس ميشد.از اين دو آيه روشن ميشود: اولا: كهف رو بجنوب بوده و اگر رو بشرق يا رو بغرب بود آفتاب وقت طلوع و غروب مستقيم بدرون آن ميتافت و اگر رو بشمال بود اصلا آفتاب نميديد.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 158

ثانيا: ظاهرا چشمهايشان باز مانده بود كه شخص از ديدن آنها تصوّر ميكرد بيدارند و يا پلك ميزنند و دست و پايشان را طوري حركت ميداده اند كه بيننده خيال ميكرده بيدارند ولي آنها در خواب بودند.ثالثا: بطور طبيعي براست و چپ ميگرديدند و بدين جهت از پوسيدن مصون ميگشتند و اگر يكطرف بدنشان پيوسته در زمين

بود حتما ميپوسيد.رابعا: سگشان بازوهاي خود را در آستانۀ غار گشوده بود، بنظر ميايد كه سگشان نيز در آنحالت بخواب رفته بود و در طول آنمدت در آستانۀ غار بود. طبرسي از حسن مفسّر نقل كرده كه سگ 309 سال بدون طعام و شراب و بي آنكه بپا خيزد يا بخوابد در آستانۀ غار ماند. نگارنده گويد سه قسمت اول را ميشود از آيه استفاده كرد ولي اينكه سگ در اين مدت نخوابيد بدون دليل است.مكرّر نقل كرده اند كه پادشاه بت پرست در تعقيب آنها بيرون شد و ديد در غار خفته اند و گفت درب غار را مسدود كنند تا غار قبرشان گردد ولي از آيه بنظر ميايد كه اين مطلب بي اساس است و گرنه وجهي بر بودن سگ در آستانه نبود و ظاهر آنست كه سگ همانطور در آستانه بوده و خداوند نگذاشته در طول آنمدّت كسي بآنجا راه يابد و از جملۀ «لَوِ اطَّلَعْتَ» بنظر ميايد: در محلي از غار بودند كه احتياج ببالا شدن و مشرف شدن داشته، بهر حال وضع خفتنشان و شايد بلند شدن موها و ناخنهاشان موحش بود كه بيننده را پر از رعب ميكرد و شايد آن يكي از علل دور بودن مردم از آنها بوده است.خامسا: اعتنا بسگشان جاي دقّت است كه چهار بار در ضمن آيات نقل شده آيا از اين جهت است كه چون سگ هم با آنها در آنمدت بوده و مانند آنها خوابش از خوارق عادت بود؟! يا اينكه وجود سگ در ميان آنها حتمي بوده لذا ذكر شده است؟باحتمال نزديك بيقين وجه اول

قاموس قرآن، ج 6، ص: 159

معتبر است و سگ يكي از ماندگان

و خواب رفتگان در آنمدت بوده است.آيۀ زير مطلب را هر چه بيشتر روشن ميكند سَيَقُولُونَ ثَلٰاثَةٌ رٰابِعُهُمْ كَلْبُهُمْ. وَ يَقُولُونَ خَمْسَةٌ سٰادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ رَجْماً بِالْغَيْبِ وَ يَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَ ثٰامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ: 21. اين آيه تقريبا صريح است كه سگ نيز در آنمدت مانند آنها بخواب رفته و مانده بود و اگر چند روزي دم غار بوده و از بين رفته بود ديگر لزومي نداشت كه مصرّانه در رديف آنها قرار گيرد.6- وَ كَذٰلِكَ بَعَثْنٰاهُمْ لِيَتَسٰائَلُوا بَيْنَهُمْ قٰالَ قٰائِلٌ مِنْهُمْ كَمْ لَبِثْتُمْ قٰالُوا لَبِثْنٰا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قٰالُوا رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمٰا لَبِثْتُمْ فَابْعَثُوا أَحَدَكُمْ بِوَرِقِكُمْ هٰذِهِ إِلَي الْمَدِينَةِ فَلْيَنْظُرْ أَيُّهٰا أَزْكيٰ طَعٰاماً فَلْيَأْتِكُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ وَ لْيَتَلَطَّفْ وَ لٰا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ أَحَداً. إِنَّهُمْ إِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ يَرْجُمُوكُمْ أَوْ يُعِيدُوكُمْ فِي مِلَّتِهِمْ وَ لَنْ تُفْلِحُوا إِذاً أَبَداً: 19- 20.از اين دو آيه بدست ميايد: اولا: علت بيدار كردن آنها يكي اين بود كه بدانند مدت خوابشان چقدر بوده؟ در بند «2» راجع بآن صحبت شد.ثانيا: بنظر ميايد مقداري پس از طلوع آفتاب بغار رسيده و وقت عصر بيدار شده اند لذا فكر كرده اند اگر يكشب گذشته باشد پس يكروز خفته اند و اگر يك شب نگذشته پس مقداري از روز را كه فاصلۀ قبل از ظهر و عصر باشد در خواب بوده اند.ثالثا: طول مدت خواب را ابتدا اصلا ندانسته اند زيرا زمان در خواب محسوس نيست و فكر كرده اند كه شهر همان، پادشاه همان، و مردم همانند لذا بفرستاده كه براي طعام ميرفت گفته اند: خودش را ناشناس كند و مكان و جريان آنها را بكسي روشن نكند كه در آنصورت يا سنگسارشان ميكنند و يا به بت پرستي ميكشانند.

غافل از اينكه: آن سبو بشكست و آن پيمانه ريخت. 7- وَ كَذٰلِكَ أَعْثَرْنٰا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا

قاموس قرآن، ج 6، ص: 160

أَنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَ أَنَّ السّٰاعَةَ لٰا رَيْبَ فِيهٰا إِذْ يَتَنٰازَعُونَ بَيْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقٰالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْيٰاناً رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قٰالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَليٰ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً: 21.يعني: اهل شهر را بر جريان آنها واقف كرديم تا بدانند كه وعدۀ خدا حقّ و آخرت حتمي است اين ماجري آنوقت بود كه آنها در كار معاد با هم منازعه ميكردند، گفتند: بنائي بر آنها بسازيد ولي آنها كه اكثريّت داشته و غالب بر امر بودند گفتند: بر آنها مسجدي بنا خواهيم كرد.بروشني فهميده ميشود كه: چون يكي از آنها با پول موجود براي طعام خريدن آمده قضيّه كشف شده و مردم دانسته اند كه اينها چند قرن پيش خفته و بيدار شده اند لذا بباب كهف جمع شده و خواسته اند آنها را ديدار كنند ولي آنها پس از دانستن اينكه صدها سال در خواب بوده اند و فعلا علائم عوض شده نه آنمردم مانده اند و نه آن پادشاه و نه آن شرك بلكه فعلا اكثريت در دين آنها هستند، آنگاه چند ساعت بيش زنده نمانده و همگي مرده اند.اهل شهر پس از مرگ آنها اختلاف كرده عده اي كه چيزي دستگيرشان نشده گفته اند: بنائي بر قبر آنها بسازيد پروردگارشان بحال آنها داناتر است ولي اكثريت كه از آن بهره برده و آنرا حلّي بر تنازع معاد دانسته و از جانب خدا ميدانستند گفتند: بياد جريان آنها مسجدي بنا نهيم كه در آنجا خدا ياد شود.8- سَيَقُولُونَ ثَلٰاثَةٌ رٰابِعُهُمْ كَلْبُهُمْ وَ يَقُولُونَ خَمْسَةٌ سٰادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ رَجْماً بِالْغَيْبِ وَ يَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَ

ثٰامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ قُلْ رَبِّي أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ مٰا يَعْلَمُهُمْ إِلّٰا قَلِيلٌ … : 22.آيه دربارۀ اختلاف در عدد آنها است كه بعضي خواهند گفت: سه نفر بودند چهارمي سگشان بود، بعضي خواهند گفت پنج نفر بودند ششمي سگشان بود اين هر دو قول رجم بغيب و بدون دليل است و خواهند گفت:

قاموس قرآن، ج 6، ص: 161

هفت نفر بودند هشتمي سگشان بود بگو خدايم بعدد آنها داناتر است و نميداند آنرا مگر اندكي از مردم.ميشود گفت كه آنها هفت نفر بوده اند زيرا پس از نقل سه نفر بودن و پنج نفر بودن فرموده «رَجْماً بِالْغَيْبِ» و با اين جمله آندو را ردّ كرده بعد هفت بودن را ذكر كرده است.و نيز در دو جملۀ «ثَلٰاثَةٌ رٰابِعُهُمْ كَلْبُهُمْ» و «خَمْسَةٌ سٰادِسُهُمْ كَلْبُهُمْ» و او نيامده ولي در «سَبْعَةٌ وَ ثٰامِنُهُمْ كَلْبُهُمْ» و او ذكر شده يعني عطف هشتمي بر هفت حتمي است.در كشاف گويد: اگر بگوئي: اين چه «واو» ي است كه بر جملۀ سوم داخل شده و بر اوّلي و دوّمي داخل نشده؟گويم: آن همان واوي است كه داخل ميشود بجمله ايكه صفت نكره است چنانكه داخل ميشود بحاليكه از معرفه حال است در مثل «جاءني رجل و معه آخر» و «مررت بزيد و في يده سيف» و از همان است آيۀ وَ مٰا أَهْلَكْنٰا مِنْ قَرْيَةٍ إِلّٰا وَ لَهٰا كِتٰابٌ مَعْلُومٌ.فائدۀ اين واو تأكيد لصوق صفت بموصوف و دالّ بر آنست كه اين اتصّاف امري ثابت است.و اين واو اعلام ميكند كه صاحبان قول اخير آنرا از روي علم و اطمينان قول اخير آنرا از روي علم و اطمينان نفس گفته اند و مرجوم بظنّ نيستند … ابن

عباس رضي اللّه عنه گفته: چون واو گفته شد عدد تمام شد و شمردنيكه قابل اعتنا باشد نماند و ثابت گرديد كه آنها هفت نفر بودند و هشتمي سگشان بود حتمي و ثابت (تمام شد).9- وَ لَبِثُوا فِي كَهْفِهِمْ ثَلٰاثَ مِائَةٍ سِنِينَ وَ ازْدَادُوا تِسْعاً. قُلِ اللّٰهُ أَعْلَمُ بِمٰا لَبِثُوا لَهُ غَيْبُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ … : 25- 26.صراحت آيه ميرساند كه مدّت خوابشان 309 سال بوده است و راجع بقمري و شمسي بودن حساب آن و روايتي كه از علي عليه السّلام نقل شده در «تسع» مشروحا سخن گفته ايم.

در آنجا اثري از مسجد و صومعه و كليسا وجود ندارد حال آنكه قرآن فرموده لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيْهِمْ مَسْجِداً.توفيق الحكيم يكي از نويسندگان

قاموس قرآن، ج 6، ص: 163

مشهور عرب نمايشنامه اي نوشته بنام «اهل الكهف» اين كتاب بوسيلۀ آقاي ابو الفضل طباطبائي با يك مقدمۀ تاريخي بفارسي ترجمه شده و در مقدمۀ آن گويد: شهر افه زو يا افه زوس كه در نزد عربها معروف بافسوس است در فلسطين واقع بود در نزديكي كوه آنشيلوس كه غار معروف اصحاب كهف در آن است.بنا بر اين غار اصحاب كهف در فلسطين ميباشد.در الميزان آمده: در فاصلۀ هشت كيلومتري عمّان پايتخت اردن دهي است بنام رجيب و در نزديكي آن غاري است كه در كوه كنده شده رو بجنوب، اطراف آن از شرق و غرب باز است و شعاع آفتاب بر آن ميافتد در داخل غار سكّوئي است سه متر در دو متر و نيم و در غار چند تا قبر هست بصورت قبور بيزانسي گويا هشت يا هفت اند و بر ديوارهاي آن نقوش و خطوطي است بخطّ يوناني قديم و ثمودي كه خوانده نميشود و نيز نقش سگي هست كه با رنگ سرخ رنگ آميزي شده و بالاي غار آثار صومعه بيزانسي هست كه كاوشها و آثار كشف شده دلالت دارند بر اينكه آن صومعه در زمان پادشاهي جوستينوس اوّل بنا شد كه از 418 تا 427 ميلادي پادشاهي كرده و آثار ديگري دلالت دارد كه صومعه بعد از اسلام بمسجد مبدّل شده است.اين كهف پيوسته متروك بود تا ادارۀ آثار باستاني اردن در كاوش و تحقيق آن همّت گماشت، و اماراتي بدست آمد كه كهف مذكور در قرآن همين است

… شهر عمّان بنا شده در جاي شهري بنام «فيلادلفيا» كه يكي از شهرهاي- مشهور قبل از اسلام بود، آن شهر و حوالي آن از اوّل قرن دوم ميلادي تا فتح فلسطين بدست مسلمين، تحت استيلاء روم بود.حقّ اين است كه مشخصّات غار اصحاب كهف بر غار رجيب انطباقش از ديگري بيشتر است.

جنّ. ابن اثير در نهايه گفته بعضي از كاهنان عرب ميگفتند كه جنّ اخبار غيب را بآنها ميرساند.شيخ انصاري در مكاسب محرّمه در مسأله كهانت فرموده: آنچه از اكثر علما در تعريف كاهن نقل شده همانست كه در قواعد گفته: كاهن كسي است كه رفيقي از جنّ دارد و باو اخبار مياورد.بنظر نگارنده غرض قرآن از كاهن همين معني است نه آنكه راغب گفته و در جاي ديگر آمده وَ مٰا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّيٰاطِينُ. وَ مٰا يَنْبَغِي لَهُمْ وَ مٰا يَسْتَطِيعُونَ شعراء: 210 و 211.معني آيۀ اول: تذكّر بده تو بواسطۀ وحي خدا نه كاهني كه گفتار خويش را از جنّ گرفته باشي و نه مجنوني كه لا عن شعور سخن بگوئي.اين لفظ تنها دو بار در قرآن آمده است.

تعليم كرد، زكريا هر وقت محمد، علي، فاطمه و حسن را ياد ميكرد غصّه اش برطرف ميشد و چون حسين را ياد مينمود گريه گلوگيرش ميكرد و دلش مي لرزيد، روزي گفت خدايا چرا در ذكر چهار اسم غصّه ام زدوده شده و در ذكر حسين اشكم روان ميگردد و لرزۀ دلم بالا ميگيرد؟خدا از ماجراي حسين بوي خبر داد و فرمود: كهيعص. كاف اسم كربلا، هاء هلاك و شهادت عترت رسول صلّي اللّه عليه و آله، ياء يزيد لعنه اللّه و او ظالم حسين است، عين عطش آنحضرت و صاد صبر او ميباشد الخ.در صافي آنرا از كمال الدين نقل كرده و گويد در مناقب نيز نظير آن نقل شده است.در جامع الرواة اردبيلي از نجاشي نقل شده كه گويد: سعد بن عبد اللّه رحمه اللّه امام عسكري عليه السّلام را ملاقات كرده، و ديدم بعضي از اصحاب ما اين سخن را تضعيف ميكنند كه او آنحضرت را ديده باشد و گويند ملاقات او آنحضرت را حكايت جعلي است.در نقد الرجال پس از اين نقل فرموده: شيخ طوسي سعد بن عبد اللّه را در ضمن اصحاب حضرت عسكري عليه السّلام ذكر كرده و فرموده: معاصر آنحضرت بوده است. سپس او را در باب آنانكه از ائمه روايت نكرده اند ذكر كرده است.نگارنده گويد: منعي نيست كه ماجراي كربلا از بطون معاني كهيعص بوده باشد.در مجمع نقل كرده كه امير المؤمنين عليه السّلام در دعايش ميگفت: «اسئلك يا كهيعص» از اين بنظر ميايد كه آن اشاره باسماء حسني است از قبيل كافي، هادي، و غيره. و اللّه العالم.

قرآن، ج 6، ص: 167

كَأْسٍ مِنْ مَعِينٍ واقعة: 17 و 18. اكواب جمع كوب است راغب گويد: كوب بمعني كاسۀ بي دستگيره است يعني جام طبرسي ذيل آيۀ فوق كوب را از قتاده جام نقل كرده و ابريق را كوزۀ گردندار و دستگيره دار گفته است.معني آيه: غلامان جاويدان بر آنها ميگردند با جامها و بطريها و شرابي از معين، اكواب چهار بار در قرآن آمده زخرف: 71، واقعة: 18، انسان: 15، غاشيه: 14.

زايد است و تقدير آن «لم يرها» است چنانكه در قاموس و اقرب هست در مجمع آنرا از فراء نقل كرده و گويد: حسن و اكثر مفسّران گفته اند: آن نفي رؤيت و نفي قرب رؤيت است يعني چون دستش را بيرون آورد آنرا

قاموس قرآن، ج 6، ص: 168

نمي بيند و بديدن آن نزديك نميشود.بنظر نگارنده: اين معني بهتر است. كاد در قرآن مجيد بصيغۀ مضارع از قبيل يكاد، تكاد، يكادون و غيره نيز آمده است.

ظاهري منتقل شده و قشر ظاهري بمركز آن خواهد رفت و آن قهرا بطور مارپيچي خواهد بود كه همان تكوير است. رجوع شود بكتاب فوق ص 34 و كتاب «مادّه، زمين و آسمان» تأليف گاموف ص 532 فصل «آيندۀ خورشيد ما».و شايد مراد از تكوير شمس انقباض آن باشد كه در اثر خاموش شدن منقبض خواهد گرديد. رجوع كنيد به «شمس» در اين كتاب.

و هكذا.راغب گويد كان در بسياري از اوصاف خدا معني ازليّت ميدهد.ظاهرا غرضش آنست كه «كٰانَ اللّٰهُ عَلِيماً» يعني خدا از ازل چنين بوده است ولي بنظر نگارنده زمان در آن ملحوظ نيست.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 170

و حق همان است كه گفتيم، جوهري در صحاح گويد: كان گاهي زايد آيد براي توكيد مثل «كٰانَ اللّٰهُ غَفُوراً رَحِيماً» نگارنده گويد اين سخن كاملا حقّ است و «كان» فقط براي تثبيت وصف غفران و رحمت براي خدا است. در اقرب آنرا دوام و استمرار گفته است.3- وَ كٰانَ الْإِنْسٰانُ عَجُولًا اسراء: 11. وَ كٰانَ الشَّيْطٰانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً اسراء: 27. إِنَّ الشَّيْطٰانَ كٰانَ لِلْإِنْسٰانِ عَدُوًّا مُبِيناً اسراء: 53. «كان» در اينگونه مواقع نيز دلالت بر ثبوت وصف و قليل الانفكاك بودن آن دارد.4- كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّٰاسِ آل عمران: 110. كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كٰانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا مريم: 29. معني كان در هر دو آيه بمعني «هست» است كه همان وقوع باشد يعني: شما بهترين امّت هستيد كه براي مردم بوجود آمده.چطور سخن گوئيم با آنكه كودك در گهواره است. دربارۀ آيۀ اوّل گفته اند: كان براي حال است راغب در آيۀ دوّم گفته دلالت بر گذشته دارد و لو بطور لحظه.5- أَبيٰ وَ اسْتَكْبَرَ وَ كٰانَ مِنَ الْكٰافِرِينَ بقره: 34. گفته اند كان در آيه بمعني «صار» است يعني امتناع و خود پسندي كرد و از كافران شد.6- قاموس و اقرب الموارد تصريح كرده اند كه كان بمعني استقبال نيز آيد وَ يَخٰافُونَ يَوْماً كٰانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً انسان: 7. را شاهد آورده اند.7- وَ إِنْ كٰانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِليٰ مَيْسَرَةٍ بقره: 280. گفته اند كان در آيه تامه و بمعني

«وقع» است يعني اگر قرضدار در تنگي باشد مهلت است تا وسعت يافتن او.مكان: اسم مكان است بمعني موضع حصول شي ء راغب گويد در اثر كثرت استعمال توهم شده كه ميم آن از اصل كلمه است أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكٰانٍ سَحِيقٍ حج: 31. يا باد او را بمكاني دور ساقط كند.مكانت: بمعني موضع و منزلت است مثل وَ لَوْ نَشٰاءُ لَمَسَخْنٰاهُمْ عَليٰ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 171

مَكٰانَتِهِمْ يس: 67. مجمع در ذيل آيه گفته: مكانة و مكان هر دو بيك معني است يعني اگر ميخواستيم آنها را در جايشان مسخ ميكرديم.قُلْ يٰا قَوْمِ اعْمَلُوا عَليٰ مَكٰانَتِكُمْ إِنِّي عٰامِلٌ انعام: 135. مكانت در آيه بمعني تمكّن است: اي قوم بقدر.تمكّن خود كار كنيد و در كفر پايدار باشيد من نيز همانقدر كار خواهم كرد.

نساء: 76. فَأَرٰادُوا بِهِ كَيْداً فَجَعَلْنٰاهُمُ الْأَسْفَلِينَ صافات: 98.و نظائر آن بمعني كيد مذموم است.

بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ حجّ: 29. كه در هر دو مكسور است.لام غير عامل پيوسته مفتوح و هفت قسم است.1- لام ابتداء فائده اش تأكيد و تخليص مضارع از براي حال است مثل وَ إِنَّ رَبَّكَ لَيَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ نحل: 124. و مثل إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعٰاءِ ابراهيم: 39.2- لام زايده در چند محلّ آيد از جمله در خبر مبتداء مثل «ام الحليس

قاموس قرآن، ج 6، ص: 175

لعجوز شهربه» ظاهرا آن نيز براي تأكيد است.3- لام جواب مثل لَوْ كٰانَ فِيهِمٰا آلِهَةٌ إِلَّا اللّٰهُ لَفَسَدَتٰا انبياء: 22. اين لام در جواب «لو» آمده و آنكه در جواب لولا و قسم آيد چنين است: وَ لَوْ لٰا دَفْعُ اللّٰهِ النّٰاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ بقره: 251. تَاللّٰهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنٰامَكُمْ انبياء: 57.4- لام داخل باداة شرط و ميفهماند كه جواب بعد از لام از براي قسم قبلي است نه از براي شرط نحو لَئِنْ أُخْرِجُوا لٰا يَخْرُجُونَ مَعَهُمْ وَ لَئِنْ قُوتِلُوا لٰا يَنْصُرُونَهُمْ وَ لَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَيُوَلُّنَّ الْأَدْبٰارَ حشر: 12 يعني: سوگند ياد ميكنم كه اگر كفّار اخراج بشوند منافقان با آنها خارج نميشوند و اگر بجنگ كشانده شوند ياريشان نكنند و اگر ياري كنند حتما شكست خورده فرار نمايند. بقيّه را در كتب لغت و ادب ملاحظه كنيد. (استفاده از اقرب الموارد).لا: لا در كلام عرب سه گونه است: 1- لاء ناهيه و آن براي طلب ترك است و مدخول آن مجزوم و مخصوص بمضارع باشد مثل لٰا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِيٰاءَ ممتحنه: 1.2- لاء نافيه و آن جزم نميدهد نحو لٰا يَأْتِيهِ الْبٰاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لٰا مِنْ خَلْفِهِ فصلت: 42. لٰا يُؤٰاخِذُكُمُ اللّٰهُ بِاللَّغْوِ فِي

أَيْمٰانِكُمْ مائده: 89. و آن دلالت بر نفي مدخول خود دارد.لاء نافية للجنس و شبيه به ليس و عاطفه از اين رديف اند.3- لاء زائده و آن براي تأكيد و تقويت كلام است مثل مٰا مَنَعَكَ إِذْ رَأَيْتَهُمْ ضَلُّوا. أَلّٰا تَتَّبِعَنِ طه: 93 و لاء زائده همان است كه در صورت ساقط بودن معناي كلام عوض نميشود (از اقرب).طبرسي در آيۀ فوق و آيۀ مٰا مَنَعَكَ أَلّٰا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ اعراف: 12. لاء را زايد گفته است.

و عدالت من بترسيد فَاتَّقُوا اللّٰهَ يٰا أُولِي الْأَلْبٰابِ مائده: 100. طلاق: 10.در بقيّۀ آيات تذكّر و عبرت را متوجّه آنها فرموده است لَقَدْ كٰانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِي الْأَلْبٰابِ يوسف: 111.إِنَّمٰا يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبٰابِ زمر: 9.

و مخفّف خوانده اند ولي در قرآنها مخفّف و بضمّ اوّل است و بمعني كثير و بسيار است در مجمع فرموده: لبد بمعني كثير و مأخوذ از «تلبّد الشّي ء» است يعني بعضي بر بعضي انباشته شد. معني آيه: ميگويد مال زيادي تلف كردم.

يُنْظَرُونَ.وَ لَوْ جَعَلْنٰاهُ مَلَكاً لَجَعَلْنٰاهُ رَجُلًا وَ لَلَبَسْنٰا عَلَيْهِمْ مٰا يَلْبِسُونَ انعام: 8- 9 لبس در هر دو بمعني خلط و مشتبه كردن است.يعني: و گفتند چرا بر او ملكي نازل نميشود؟ اگر ملك نازل ميكرديم- و آنها ايمان نمياوردند- كار پايان مييافت و بآنها مهلت داده نميشد و اگر پيغمبر را از ملك ميفرستاديم آنرا مردي قرار داده و بر آنها مشتبه ميكرديم آنچه را كه مشتبه ميكنند. [در اين دو آيه چند مطلب هست.]1- كفّار ميگفتند بايد فرشته اي بر او نازل شود منظورشان اين بوده كه فرشته او را تصديق كند چنانكه در جاي ديگر آمده: لَوْ لٰا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيراً فرقان: 7.ايضا هود: 12. و باحتمال ضعيف منظورشان آن بوده كه ملك عذاب موعود را بياورد.2- راجع باين اقتراح و درخواست دو جواب گفته شده، اوّل «وَ لَوْ أَنْزَلْنٰا مَلَكاً لَقُضِيَ الْأَمْرُ ثُمَّ لٰا يُنْظَرُونَ» يعني اگر ملك نازل ميكرديم- و آنها ايمان نمياوردند- كار تمام ميشد، نابودي همه را ميگرفت و مهلت داده نميشدند حال آنكه مقصود ما مهلت است تا مجالي براي تفكّر و توبه داشته باشند، يا اگر ملك را با عذاب نازل ميكرديم همه از بين ميرفتند و ديگر مجالي و مهلتي نمي ماند با آنكه نظر ما زيستن در مهلت است.دوّم «وَ لَوْ جَعَلْنٰاهُ مَلَكاً لَجَعَلْنٰاهُ رَجُلًا وَ لَلَبَسْنٰا عَلَيْهِمْ مٰا يَلْبِسُونَ» يعني چون اينها انسان و مادّي اند لازم بود ملك را بصورت انسان در آوريم تا بتوانند با او انس بگيرند و گفت و شنود داشته باشند در اينصورت ميگفتند اين انسان است و بدروغ ميگويد من فرشته ام و پيغمبر. يعني همان را كه

دربارۀ اين پيغمبر ميگويند دربارۀ او هم ميگفتند «لَلَبَسْنٰا عَلَيْهِمْ» يعني ما بآنها مشتبه ميكرديم ظاهرا اين غايت ارسال ملك بصورت بشر است يعني نتيجۀ كار چنين ميشد بعضي ها گفته اند:

قاموس قرآن، ج 6، ص: 180

نسبت «لَلَبَسْنٰا» بخدا مثل «فَلَمّٰا زٰاغُوا أَزٰاغَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ» است يعني چون خود مشتبه ميكنند ما هم چنان ميكرديم ولي احتمال اوّل بهتر است يعني در صورت فرستادن ملك ما عامل اين كار ميبوديم و چون نميخواهيم چنين باشيم.و از طرف ديگر در اينصورت فرستادن ملك لغو و بي فايده خواهد بود لذا ملك نخواهيم فرستاد. «مٰا يَلْبِسُونَ» در تقدير «ما يلبسونه» است و ها مفعول آن و راجع به «ما» است و مراد از آن پيغمبر است يعني مشتبه ميكرديم بر آنها آنچه را كه خود بر خودشان و ديگران مشتبه ميكنند، خود خيال ميكنند كه پيامبر نيست و بديگران نيز امر را مخلوط و مشتبه ميگردانند.ظاهرا جواب اوّل راجع بانزال عذاب بواسطۀ ملك و جواب دوّم مربوط بپيامبر بودن ملك و يا شريك پيامبر بودن در انذار است.أَ فَعَيِينٰا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ ق: 15. لبس بفتح اوّل بمعني اختلاط و اشتباه است در صحاح گفته: «اللّبس: اختلاط الظلام» و نيز بمعني خلط است كه گذشت ظاهرا مراد از آن اشتباه و شكّ است. يعني: آيا در خلقت اوّل عاجز و خسته شديم تا نتوانيم بار ديگر آنها را بيافرينيم نه بلكه آنها از خلقت تازه در شكّ و اشتباه اند.أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيٰامِ الرَّفَثُ إِليٰ نِسٰائِكُمْ هُنَّ لِبٰاسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِبٰاسٌ لَهُنَّ بقره: 187 همانطور كه لباس بدن انسان را ميپوشاند همين طور زن مرد را

و مرد زن را از اعمال منافي عفت از قبيل زنا، چشم چراني و غيره ميپوشاند و محفوظ ميكند ظاهرا بدين جهت مرد لباس زن و زن لباس مرد قلمداد شده است، زن بي مرد و مرد بي زن بحكم انسان عريان است.وَ لِبٰاسُ التَّقْويٰ ذٰلِكَ خَيْرٌ اعراف: 26. لباس تقوي را حياء و عمل صالح گفته اند ولي بايد آنرا اعمّ گرفت تقوي پوشش و لباسي است كه از هر لباس انسان را محترمتر و

قاموس قرآن، ج 6، ص: 181

محفوظتر ميكند و آن لباس معنوي است.فَأَذٰاقَهَا اللّٰهُ لِبٰاسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِمٰا كٰانُوا يَصْنَعُونَ نحل: 112. نسبت لباس بخوف و جوع ظاهرا از آنجهت است كه خوف و گرسنگي بهمۀ آنشهر گسترش يافته و همه را فرا گرفته بود مثل لباس كه تمام بدن را مي پوشاند در مفردات گفته: گويند «تدرّع فلان الفقر و لبس الخوف» فلاني زره فقر و لباس ترس را بتن كرد.بعضي گويد علّت آمدن لباس در آيه آنست كه خوف و جوع در آنها آشكار شد مثل آشكار بودن لباس در بدن.اذاقه چنانكه گفته اند دلالت بر قلّت دارد پس لباس دلالت بر احاطه و اذاقه دلالت بر كمي دارد يعني: گرسنگي و ترس را بهمه رسانيد ولي كم، تا پند گيرند. طبرسي ذوق را استعاره از امتحان دانسته است.وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِبٰاساً وَ النَّوْمَ سُبٰاتاً فرقان: 47. چون ظلمت شب همه را مثل لباس فرا ميگيرد لذا بآن لباس اطلاق شده و اللّه العالم.

جويده و خون بشما شير خالص و گوارا مياشاميم. (اوّل از ميان گياه جويده سپس از ميان خون).فِيهٰا أَنْهٰارٌ مِنْ مٰاءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَ أَنْهٰارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ محمد: 15. در بهشت نهرهائي است از آب تغيير ناپذير و نهرهائي است از شيريكه طعم آن متغير نشده. روشن است كه آب و شير بهشتي پيوسته در يكحال است. اللهمّ ارزقنا. اين لفظ دو بار بيشتر در قرآن مجيد نيامده است.

از جانب خدا نيست بلكه بلعام بآنحضرت تعليم ميدهد بقول ضحّاك ميگفتند: سلمان فارسي قصص قرآن را باو مياموزد بقول ديگر بني حضرمي غلامي داشتند بنام يعيش يا عائش كه اسلام آورد و بقولي دو نفر غلام بودند نصراني از اهل عين التمر بنام يسار و خير كه كتابي داشتند و بزبان خود ميخواندند. (مجمع).بهر حال از آيه فهميده ميشود كه كفّار شخص معيّني را در نضر گرفته و در پي بهانه جوئي ميگفتند: قرآن را او تعليم ميدهد و از جانب خدا نيست و خدا در جواب ميگويد: زبان آنكه باو ميل ميكنند و قرآن را باو نسبت ميدهند عجمي و غير فصيح ولي اين قرآن عربي روشن است. يعني: ميدانيم كه ميگويند: قرآن را بشر باو مياموزد ولي زبان كسيكه … بقيّۀ جواب در آيات بعدي است.وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحٰادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذٰابٍ أَلِيمٍ حجّ: 25. مفعول «يُرِدْ» محذوف است. در جوامع الجامع و كشّاف گفته «بِإِلْحٰادٍ- بِظُلْمٍ» دو حال مترادف اند يعني: هر كس در آن (مسجد الحرام) قصدي از روي انحراف و ستم كند او را از عذاب دردناك مي چشانيم.بعيد نيست كه باء در «بِإِلْحٰادٍ» زائد و براي تأكيد و در «بِظُلْمٍ» براي ملابست و الحاد مفعول «يُرِدْ» و تقدير «يرد الحادا بظلم» باشد يعني هر كه در آن ميلي ظالمانه اراده كند …

را از علامتشان و قيافۀ شان ميشناسي از مردم چيزي باصرار نميخواهند. اين كلمه تنها يكبار در قرآن آمده است.

نيز بهمان شكل مجسّم خواهد شد در مستدرك كتاب حجّ باب غيبت از قطب راوندي نقل شده: رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله در شب معراج قومي را ديد كه جيفه ها ميخورند فرمود: اي جبرئيل اينها كدام كسانند؟ گفت: آنانكه گوشتهاي مردم را ميخورند.در مجمع و جوامع الجامع روايت شده: ابو بكر و عمر، سلمان را محضر رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله فرستادند تا طعامي بياورد حضرت بخازنش اسامه حواله كرد، اسامه گفت: چيزي در اختيار من نيست.سلمان پيش آندو برگشت، گفتند: اسامه بخل كرده و اگر سلمان را بچاه پر آبي بفرستيم آبش فرو رود. چون ابو بكر و عمر نزد آنحضرت آمدند فرمود: چرا سبزي گوشت را در دهان شما مي بينم؟ گفتند: يا رسول اللّه ما امروز گوشت نخورده ايم! فرمود: گوشت سلمان و اسامه را ميخورديد پس آيۀ فوق نازل شد.نظير اين روايت بدو طريق از درّ منثور در الميزان نقل شده است.

الجاء است كه نوعي است از الزام، ضمير «ها» راجع است به «رحمة» در صدر آيه يعني آيا شما را بآن رحمت (ايمان بخدا و رسول) اجبار ميكنيم؟ حال آنكه «لٰا إِكْرٰاهَ فِي الدِّينِ».

روشن باد ثبير روشن باد ثبير (ثبير كوهي است در كنار مكّه و آبي است در ديار مزينه ظاهرا اوّلي مراد است) بعد گفت: اللّهمّ انّي اسئلك بما سئلك اخي موسي ان تشرح لي صدري و ان تيسّر لي امري و ان تحلّ عُقْدَةً مِنْ لِسٰانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي وَ اجْعَلْ لِي وَزِيراً مِنْ أَهْلِي عليّا أَخِي اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي كَيْ نُسَبِّحَكَ كَثِيراً وَ نَذْكُرَكَ كَثِيراً إِنَّكَ كُنْتَ بِنٰا بَصِيراً» در اين دعا مي بينيم كه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله حلّ عقدۀ زبانش را از خدا ميخواهد با آنكه گرهي در زبان نداشت پس منظور رواني نطق است.چنانكه وَ يَضِيقُ صَدْرِي وَ لٰا يَنْطَلِقُ لِسٰانِي شعراء: 13. آنرا روشنتر ميكند.وَ وَهَبْنٰا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنٰا وَ جَعَلْنٰا لَهُمْ لِسٰانَ صِدْقٍ عَلِيًّا مريم: 50.وَ اجْعَلْ لِي لِسٰانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ شعراء: 84. مراد از لسان صدق در اين دو آيه چيست؟لسان چنانكه طبرسي فرموده ياد كردن است اعمّ از مدح يا ذمّ «جائني لسان فلان» يعني مدح يا ذمّ او بمن رسيد و نيز گويد: عرب بطور استعاره لسان را بمعني قول بكار برند، علي هذا لسان صدق در آيه بمعني ياد نيك و ثناء جميل است در اقرب گويد لسان صدق بمعني ذكر حسن است طبرسي آنرا ثناء جميل گفته است.نگارنده گويد: احتمال دارد بقاء شريعت مراد باشد كه توأم با ثناء جميل و نام نيك است. چنانكه در بارۀ ابراهيم عليه السّلام آمده وَ جَعَلَهٰا كَلِمَةً بٰاقِيَةً فِي عَقِبِهِ زخرف: 28. خدا توحيد و برائت از بتان را كلمۀ باقي كرد در نسل ابراهيم عليه السّلام.

رفق

قاموس قرآن، ج 6، ص: 190

و مدارا و نزديكي است «لطف و لطفا: رفق و دنا» و بفتح اوّل بمعني نازكي و صافي است «لطف لطفا و لطافة: صغرودقّ» (قاموس) در صحاح گفته: «اللّطف في العمل: الرّفق فيه» در مصباح آمده «لطف اللّه بنا» يعني خدا بما رفق و با ما مدارا- كرد.فَلْيَنْظُرْ أَيُّهٰا أَزْكيٰ طَعٰاماً فَلْيَأْتِكُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ وَ لْيَتَلَطَّفْ وَ لٰا يُشْعِرَنَّ بِكُمْ أَحَداً كهف: 19. تلطّف بمعني اعمال رفق و مدارا است يعني به بيند كدام طعام بهتر است تا رزقي از آن بشما بياورد و در خريدن طعام و در رفتن و آمدن اعمال مدارا كند (و خشن نباشد) و كسي را بحال شما واقف نكند.لطيف: از اسماء حسني است و آن بنا بر آنكه گفته شد بمعني مدارا كننده است و آن با لام و باء متعدي ميشود در اقرب الموارد هست «لطف اللّه للعبد و بالعبد: رفق به … ».لٰا تُدْرِكُهُ الْأَبْصٰارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصٰارَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ انعام: 103. چشمها خدا را درك نكند، خدا چشمها را درك كند، خدا مداراگر و دانا است، ميداند و مدارا ميكند.اللّٰهُ لَطِيفٌ بِعِبٰادِهِ يَرْزُقُ مَنْ يَشٰاءُ شوري: 19. إِنَّ رَبِّي لَطِيفٌ لِمٰا يَشٰاءُ يوسف: 100. لطيف در هر دو آيه بمعني مدارا كننده است.طبرسي ذيل آيۀ 100. يوسف در معني آن سه قول نقل كرده: مداراگر. آنكه حاجت تو را با مدارا بر آورد. آنكه بدقائق امور عالم است.قول سوّم نظير آنست كه لطيف را نافذ و دقيق گفته اند ولي آنچه ما اختيار كرديم مقبولتر است و آيات با آن كاملا تطبيق ميشود.

ميگويد: «اللّظي: اللّهب الخالص» در لغت آمده: لظيت النّار: تلهّب» كَلّٰا إِنَّهٰا لَظيٰ معارج: 15.حقّا كه آتش جهنّم شعلۀ خالص و بي دود است.فَأَنْذَرْتُكُمْ نٰاراً تَلَظّٰي ليل: 14.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 191

تلظّي مشتعل شدن است شما را از آتش مشتعل ميترسانم. اين لفظ دو بار بيشتر در قرآن نيامده است.

وَ لَلدّٰارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ … انعام: 32. نظير اين آيه است آيۀ وَ مٰا هٰذِهِ الْحَيٰاةُ الدُّنْيٰا إِلّٰا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدّٰارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوٰانُ … عنكبوت: 64. و آيۀ إِنَّمَا الْحَيٰاةُ الدُّنْيٰا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ أُجُورَكُمْ … محمد: 36.در دو آيۀ اوّل زندگي دنيا در مقابل آخرت قرار گرفته و شكّي نيست كه

قاموس قرآن، ج 6، ص: 192

زندگي آن بازي و مشغوليّت است و آن شامل عموم انسانهاست اعمّ از نيكوكاران و بد كاران، النهايه نيكوكاران از اين بازي و مشغوليّت نتائج خوب بدست مياورند آنكه نماز ميخواند و در خدمت بخلق قدم بر ميدارد و آنكه بكسي ظلم ميكند هر دو بازي ميكنند و هر دو خويش را سرگرم كرده اند ولي تفاوت از زمين تا آسمان است.جملۀ «إِنَّمَا الْحَيٰاةُ الدُّنْيٰا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ» نميشود گفت فقط بيان زندگي بد كاران است بلكه آن يك تجسيم واقعي و عمومي از اين زندگي است.هر دو آيه گر چه وزنۀ دنيا را نسبت بآخرت سبك نشان ميدهد ولي بنظر ميايد مراد تنقيص دنيا آنطور كه تاركان آن ميگويند نيست بلكه منظور آنست كه از اين بازي و بازار خوب بهره بريد و آخرت را كه از نتائج اين بازي است در نظر آوريد و يا تعبير به لهو و لعب در اثر فاني و زود گذر بودن آنست. در آيۀ أَنَّمَا الْحَيٰاةُ الدُّنْيٰا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفٰاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكٰاثُرٌ فِي الْأَمْوٰالِ وَ الْأَوْلٰادِ … حديد: 20.از شيخ بهائي رحمه اللّه نقل شده كه منظور نقل مراحل زندگي و تجسيم آن است كه كار

انسان از بچگي با بازي، سپس مشغوليّت، آنگاه زينت و تفاخر و غيره شروع ميشود.وَ مٰا خَلَقْنَا السَّمٰاءَ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَيْنَهُمٰا لٰاعِبِينَ انبياء: 16. وَ مٰا خَلَقْنَا السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَيْنَهُمٰا لٰاعِبِينَ دخان: 38 مراد آنست كه آسمانها و زمين و غيره را بي مقصد نيافريده ايم بلكه روي غرض صحيحي آفريده شده اند با مراجعه بآيات قبل و بعد روشن خواهد شد كه غرض رسيدن بآخرت و حيات ابدي است و اگر آخرت در پي دنيا نبود خلقت مقصد صحيحي نداشت.

لعلّ در اينگونه موارد براي تعليل است ثُمَّ عَفَوْنٰا عَنْكُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ بقره: 52.يعني بدان علّت عفو كرديم كه شكر كنيد ابو البقاء در كليّات گفته: هر لعلّ در قرآن بمعني تعليل است مگر لَعَلَّكُمْ تَخْلُدُونَ شعراء: 129 كه بمعني تشبيه است (اقرب) ولي اثبات اين كليّت مشكل است مثلا در آيۀ «فَلَعَلَّكَ بٰاخِعٌ» كه گذشت تعليل معني ندارد.راغب گويد: بقول بعضي مفسّرين لعلّ از خدا در جاي واجب العمل است و در بسياري از مواضع آنرا به «كي» تفسير كرده اند.دوّم لعلّ گاهي براي اميد و توقع گوينده است مثل لَعَلِّي أَعْمَلُ صٰالِحاً فِيمٰا تَرَكْتُ مؤمنون: 100. و گاهي براي اطماع و اميدوار كردن مخاطب مثل فَقُولٰا لَهُ قَوْلًا لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشيٰ طه: 44. يعني اميدوار باشيد كه متذكّر شود يا بترسد و هرگاه در كلام خدا واقع شود براي ايجاد اميد در مخاطب است.سوم: اميد مقامي نه متكلّمي.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 194

در آيۀ لَعَلَّكَ بٰاخِعٌ نَفْسَكَ أَلّٰا يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ شعراء: 3. اميد و ترجّي در اينجا با خدا قائم نيست بلكه با مقام قائم است يعني اگر كسي در اين مقام باشد و ناراحتي تو را از اينكه مردم ايمان نمياورند به بيند خواهد گفت: شايد اين شخص در اين راه خودش را هلاك كند.بنظر نگارنده قول سوم از همه بهتر و دقيقتر است و اللّه العالم.

از انسان نفرين است نسبت بغير.بَلْ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ بِكُفْرِهِمْ بقره: 88. بلكه خدا آنها را در اثر كفرشان از رحمت خويش دور كرده است إِنَّ اللّٰهَ لَعَنَ الْكٰافِرِينَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِيراً احزاب: 64.وَ يَلْعَنُهُمُ اللّٰاعِنُونَ بقره: 159. يعني لاعنون از خدا خواهند كه كتمان كنندگان آيات را از رحمت خويش دور كند.إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ مٰاتُوا وَ هُمْ كُفّٰارٌ أُولٰئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللّٰهِ … بقره: 161. لعنت در اينجا بمعني عذاب است.اصناف زير در قرآن كريم مورد لعنت اند: 1- كفّار بطور مطلق. إِنَّ اللّٰهَ لَعَنَ الْكٰافِرِينَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِيراً احزاب: 64.2- منافقان. لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنٰافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ … مَلْعُونِينَ أَيْنَمٰا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِيلًا احزاب: 60 و 61. ايضا فتح: 6.3- ابليس. وَ إِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِي إِليٰ يَوْمِ الدِّينِ ص: 78. لَعَنَهُ اللّٰهُ وَ قٰالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبٰادِكَ نَصِيباً مَفْرُوضاً نساء: 118.4- آنانكه خدا و رسول را اذيّت ميكنند: إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ فِي الدُّنْيٰا وَ الْآخِرَةِ … احزاب: 57.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 195

5- اهل افساد و قاطعان رحم: فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحٰامَكُمْ. أُولٰئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ … محمد: 22- 23.با ملاحظۀ آيۀ ما قبل روشن ميشود كه مراد از «تَوَلَّيْتُمْ» اعراض از حق و جهاد است نه بمعني حكومت.6- آنانكه آيات خدا و راههاي هدايت را كتمان كرده و مخفي ميدارند.إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مٰا أَنْزَلْنٰا مِنَ الْبَيِّنٰاتِ وَ الْهُديٰ مِنْ بَعْدِ مٰا بَيَّنّٰاهُ لِلنّٰاسِ فِي الْكِتٰابِ أُولٰئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللّٰهُ وَ يَلْعَنُهُمُ اللّٰاعِنُونَ بقره: 159.اينان در كتمان حق هم بخدا خيانت كرده اند و هم بمردم. لذا خدا

بآنها لعنت كرده و مردم از خدا بآنها لعنت ميخواهند.7- ستمكاران: أَلٰا لَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَي الظّٰالِمِينَ هود: 18. أَنْ لَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَي الظّٰالِمِينَ اعراف: 44. ظاهرا منظور ستمكاران كفّار است رجوع شود به صدر هر دو آيه ايضا آيۀ يَوْمَ لٰا يَنْفَعُ الظّٰالِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّٰارِ غافر: 52.8- شجرۀ ملعنونه. وَ مٰا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنٰاكَ إِلّٰا فِتْنَةً لِلنّٰاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ … اسراء: 60. مراد از شجرۀ ملعونه بنا بر تحقيقي كه در «رأي» گذشت بني اميّه است.9- آنانكه بزنان پاكدامن نسبت زنا بدهند. إِنَّ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنٰاتِ الْغٰافِلٰاتِ الْمُؤْمِنٰاتِ لُعِنُوا فِي الدُّنْيٰا وَ الْآخِرَةِ … نور: 23.

من نيست و زن آنرا از زنا زائيده است.

سخن مياورند و تعقيد سوگند آنست كه آنرا با قصد محكم كنيم و روي قصد و فكر سوگند ياد كنيم يعني خدا شما را بسوگندهاي بي قصدتان مؤاخذه نميكند ولي بسوگند هائي كه با قصد محكم كرده ايد مؤاخذه ميكند.وَ قٰالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لٰا تَسْمَعُوا لِهٰذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ فصلت: 26 «الْغَوْا فِيهِ» يعني در آن باطل داخل كنيد. كفّار گفتند: باين قرآن گوش ندهيد و در آن باطل وارد كنيد شايد پيروز گرديد مثل اينكه منظور معارضه بلغو و باطل است يعني در مقابل آن ايستادگي كنيد و در موقع خواندن آن داد و بيداد كنيد تا مفهوم نگردد و از تأثير ساقط شود.وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ مؤمنون: 3. ظاهرا مراد از آن هر قول و فعل بي فائده است فِي جَنَّةٍ عٰالِيَةٍ.لٰا تَسْمَعُ فِيهٰا لٰاغِيَةً غاشيه: 10 و 11. در بهشتي عالي كه در آن كلام قبيح و بي فائده نشنوي.

فوق بمعني بلعيدن است.يعني بموسي وحي كرديم كه عصايت را بيانداز آنگاه عصا فرو مي برد آنچه را كه بدروغ ميگفتند مارهاست. اين لفظ سه بار بيشتر در قرآن نيامده و همه در بارۀ بلعيدن جادوي ساحران بوسيلۀ عصاي موسي ميباشد.

مردي بود كثير التفكر حسن اليقين، خدا را دوست داشت خدا نيز او را دوست داشت و با اعطاء حكمت بر وي منّت گذاشت.روزي وقت ظهر خوابيده بود كه از جانب خدا ندائي رسيد: اي لقمان آيا ميل داري خدا تو را در روي زمين خليفه كند تا ميان مردم بحق داوري كني؟در جواب گفت: اگر پروردگارم مرا مخيّر كند عافيت را ميگزينم نه ابتلاء را و اگر حتمي كند فرمان او را شنوا و مطيعم زيرا ميدانم كه در اين صورت ياريم كرده و مصونم خواهد داشت. ملائكه كه آنها را نميديد گفتند: چرا اي لقمان؟گفت: حكومت سختترين منازل است و ظلم از هر طرف آنرا احاطه كرده اگر حاكم تقوي كرد لايق است كه نجات يابد و اگر خطا كرد از راه بهشت خطا كرده، آنكه در دنيا خوار و در آخرت عزيز باشد بهتر از آنست كه در دنيا عزيز و در آخرت ذليل

قاموس قرآن، ج 6، ص: 202

باشد، هر كه دنيا را بر آخرت برگزيند دنيا از او فوت ميشود، بآخرت هم نميرسد، ملائكه از نيكوئي منطق وي در عجب شدند، لقمان خوابيد و در خواب بوي حكمت عطا شد، بيدار گرديد با حكمت سخن ميگفت و با حكمت خويش داود را مدد ميكرد، داود باو گفت: خوشا بحالت لقمان حكمت داده شدي و بلواي نبوّت از تو برگردانده شد. (مجمع).در موعظۀ خويش بفرزندش ميفرمايد: پسر عزيز بخدا شرك ميار و چيزي را شريك خدا مكن كه شرك ستمي بزرگ است. پسرم اگر عمل انسان هموزن دانۀ خردلي، در سنگي يا در آسمانها و زمين باشد، خدا آنرا مياورد در پيش چشم

انسان قرار ميدهد كه خدا دقيق و كاردان است.اي پسر عزيز نماز بپادار بمعروف وادار و از منكر باز دار و بر مصائب صبور باش كه اينها از كارهاي لازم است.مردم را تحقير مكن و در زمين بتكبّر گام مزن كه خداوند خود پسندان و فخر فروشان را دوست نميدارد.در رفتن معتدل باش و صوت خويش را ملايم كن كه زشتترين صوتها صوت خران است (سورۀ لقمان).

الْبَغْضٰاءَ إِليٰ يَوْمِ الْقِيٰامَةِ مائده: 64. القاء معنوي مراد است.تَلَقّي: بمعني تفهّم و اخذ است «تلقّيت منه» يعني از او اخذ و قبول كردم (مجمع) در اقرب الموارد آمده «تلقّي الشّي ء: تلقّنه» يعني آن را فهميد فَتَلَقّٰي آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمٰاتٍ فَتٰابَ عَلَيْهِ بقره: 37. آدم از پروردگارش كلماتي اخذ كرد و خدا بآدم توبه نمود. إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ نور: 15. آنگاه كه افك را بزبان اخذ ميكرديد و زبان بزبان ميگردانديد.إِذْ يَتَلَقَّي الْمُتَلَقِّيٰانِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمٰالِ قَعِيدٌ ق: 17. آنگاه كه دو اخذ كننده و فهمنده اخذ ميكنند اعمال را كه در راست و چپ انسان نشسته اند ظاهرا مراد از قعيد پيوسته بودن آنهاست بموجب روايات يكي نويسندۀ اعمال نيك و ديگري نويسنده اعمال بد است.وَ تَتَلَقّٰاهُمُ الْمَلٰائِكَةُ هٰذٰا يَوْمُكُمُ الَّذِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ انبياء: 103. مي پذيرند آنها را ملائكه و گويند: اين روز شماست كه وعده داده ميشديد.الْتِقاء: ملاقات دو شي ء است همديگر را مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيٰانِ رحمن: 19. قَدْ كٰانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ الْتَقَتٰا آل عمران: 13.لِقاءُ اللّه: گفته اند لقاء اللّه بمعني

قاموس قرآن، ج 6، ص: 204

مرگ است و آن ملاقات خدا است.ولي آيات نشان ميدهد كه آن قيامت و ملاقات نعمت و عذاب خداوند است.قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِلِقٰاءِ اللّٰهِ انعام: 31. آنانكه روز قيامت را تكذيب كردند زيانكار شدند يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آيٰاتِي وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقٰاءَ يَوْمِكُمْ هٰذٰا انعام: 130 فَمَنْ كٰانَ يَرْجُوا لِقٰاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صٰالِحاً كهف: 110.پس لقاء اللّه مرگ نيست بلكه ثواب و عقاب خدا است.تِلْقاء: جهت و طرفيكه در مقابل است و ظرف مكان بكار ميرود «جلس تلقاء فلان» يعني مقابل او نشست وَ إِذٰا

صُرِفَتْ أَبْصٰارُهُمْ تِلْقٰاءَ أَصْحٰابِ النّٰارِ قٰالُوا رَبَّنٰا لٰا تَجْعَلْنٰا مَعَ الْقَوْمِ الظّٰالِمِينَ اعراف: 47. و چون چشمشان بطرف اهل آتش برگشت گويند خدايا ما را با ستمگران قرين مگردان.وَ لَمّٰا تَوَجَّهَ تِلْقٰاءَ مَدْيَنَ قٰالَ … قصص: 22. چون بطرف مدين رو كرد گفت … قُلْ مٰا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقٰاءِ نَفْسِي يونس: 15. بگو نيست بر من كه قرآن را از جهت داعي نفس خويش عوض كنم گويند «ذلك من تلقاء نفسه» يعني اين از طرف داعي نفس خويش است.يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَليٰ مَنْ يَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلٰاقِ غافر: 15. روز قيامت را از آن يوم التّلاق گفته اند كه در آن اهل آسمان و زمين، خدا و خلق، اولين و آخرين، ظالم و مظلوم، انسان و عملش، يكديگر را ملاقات كنند. براي هر يك از اين وجوه قائلي است.الميزان وجه دوم را تأييد ميكند بقرينۀ إِنَّهُمْ مُلٰاقُوا رَبِّهِمْ هود: 29. و آيات ديگر. طبرسي بعيد نميداند كه تمام وجوه مراد باشند، اختيار الميزان مقبولتر است كه از اينگونه آيات وَ اتَّقُوا اللّٰهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلٰاقُوهُ بقره: 223 در قرآن زياد است.فَالْمُلْقِيٰاتِ ذِكْراً. عُذْراً أَوْ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 205

نُذْراً مرسلات: 5 و 6. ظاهرا مراد بادهاست كه بنوعي نسبت بقيامت تذكّر ميدهند رجوع شود به «رسل».

ابتدا و فقط براي افادۀ استدراك است و عاطفه نيست مثل وَ مٰا ظَلَمْنٰاهُمْ وَ لٰكِنْ كٰانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ نحل: 118. و اگر ما بعدش مفرد باشد آن عاطفه است بدو شرط يكي اينكه پيش از آن نفي يا نهي باشد مثل «ما قام زيد لكن عمرو» كه نفي پيش از آن واقع شده ديگري آنكه مقرون بر او نباشد (از اقرب). «لكن» در قرآن ظاهرا همه اش براي استدراك است.

ساز، لمّاز و لمزه بمعني كثير اللمز است.

است … روايت شده ميان عرب و مسلمانان غير عرب اختلاف شد عجم ها گفتند: مراد از آن جماع است، عربها گفتند: مراد مس زنان است، اختلافشان بابن عباس رسيد گفت: حق با موالي است و مراد از آن جماع است (مجمع).براي مزيد توضيح آيۀ مائده را نقل ميكنيم: … إِذٰا قُمْتُمْ إِلَي الصَّلٰاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَي الْمَرٰافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَي الْكَعْبَيْنِ وَ إِنْ كُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضيٰ أَوْ عَليٰ سَفَرٍ أَوْ جٰاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغٰائِطِ أَوْ لٰامَسْتُمُ النِّسٰاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مٰاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً در صدر آيه حكم حدث اصغر و اكبر در صورت وجدان آب نقل شده و در ذيل آن حكم هر دو در صورت فقدان آب و اگر مراد از «لٰامَسْتُمُ» دست زدن صرف باشد حكم حدث اكبر در صورت فقدان آب ذكر نشده

قاموس قرآن، ج 6، ص: 208

است. لذا يقينا مراد از آن جماع است در الميزان از كافي نقل شده كه حلبي گويد از ابي عبد اللّه عليه السّلام از «أَوْ لٰامَسْتُمُ النِّسٰاءَ» پرسيدم فرمود: آن جماع است و ليكن خداوند پرده پوش است مستور بودن را دوست دارد لذا مانند شما اسم نبرده است «انّ اللّه ستير يحبّ السّتر فلم يسمّ كما تسمّون» .

و ديگران را بخورد و در خوردن ميان حلال و حرام را جمع كند. يعني همۀ ميراث و مجموع آنرا كه نصيب خود و ورّاث ديگر است ميخوريد و مال كثير را دوست ميداريد.

المجاز بودم، جواني ميگفت: ايّها النّاس قولوا لا اله الّا اللّه تفلحوا، مردي پشت سر او بر او سنگ مي زد و پاهايش را خوني كرده بود و ميگفت: اي مردم او دروغگو است او را تصديق نكنيد.گفتم: اين كيست؟ گفتند: محمد است ميگويد پيغمبرم و آن عمويش ابو لهب است كه ميگويد: او دروغگو است.در بارۀ ابو لهب در «تبب» بطور تفصيل سخن گفته ايم و ميافزائيم كه: در مجمع گويد: آيا با اين سوره باز ابو لهب قدرت داشت كه ايمان بياورد و باز ايمان بر او فرض و لازم بود؟ و اگر ايمان مياورد تكذيب وعدۀ سَيَصْليٰ نٰاراً ذٰاتَ لَهَبٍ نميشد؟جواب: آري ايمان براي او لازم بود و اين وعيد بشرط عدم ايمان است … اگر فرض كنيم كه ابا لهب از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله مي پرسيد و ميگفت: اگر ايمان آورم باز داخل آتش خواهم شد؟ حضرت ميفرمود: نه زيرا كه شرط دخول آتش از بين رفته بود.الميزان اين جواب را پسنديده و در ذيل بيان خود گفته: ابو لهب در اختيارش بود كه ايمان آورد و از عذاب حتمي كه در اثر كفرش بود نجات يابد.

آن حمله كني زبانش را

قاموس قرآن، ج 6، ص: 211

بيرون آورد و اگر تركش كني باز زبانش را بيرون مياورد، اين مثل آنان است كه آيات ما را تكذيب كرده اند.ظاهرا مراد آنست: همانطور كه سگ زبانش را با دم زدن شديد بيرون ميكند خواه او را بزني يا نزني، آنشخص هم خواستش هواي نفس است خواه وسائل توفيق در اختيارش باشد يا نباشد، مكذّبين هم عادتشان همان است خواه هدايتشان كني يا نكني.و اللّه اعلم.

پرداخته اند. دلهايشان بغير حق مشغول است.

لات را منهدم كرد و بآتش كشيد.نگارنده گويد: بنظر ميايد: مشركين معتقد بودند كه لات و مناة دختران بت عزّي هستند در سيرۀ ابن هشام منقول است: آنگاه كه زيد بن عمرو بن نفيل مسلمان شد در بارۀ گذشتۀ خود چنين گفت: عزلت اللّات و العزّي جميعا كذلك يفعل الجلد الصّبور فلا العزّي ادين و لا ابنتيها و لا صنمي بني عمرو ازور در اين شعر براي عزّي دو دختر ياد شده گفتيم كه: ظاهرا همان لات و مناة هستند متن آيه را در «مناة» به بينيد.

دو لوح بودند، زجّاج گفته بدو لوح در لغت الواح گفته ميشود.هيچ يك از اين اقوال را اعتباري نيست و از «كَتَبْنٰا» ميشود فهميد كه الواح از آسمان نازل شده اند. و اللّه العالم.وَ مٰا أَدْرٰاكَ مٰا سَقَرُ. لٰا تُبْقِي وَ لٰا تَذَرُ.لَوّٰاحَةٌ لِلْبَشَرِ مدّثّر: 27- 29. تلويح بمعني تغيير است «لوّحه الحرّ: غيّره» بشر جمع بشره بمعني پوست بدن است يعني چه ميداني سقر چيست؟ نه ميگذارد و نه دست ميكشد تغيير دهندۀ پوستهاي بدن است.

لُوطاً إِلَي الْأَرْضِ الَّتِي بٰارَكْنٰا فِيهٰا لِلْعٰالَمِينَ روشن ميشود كه آنحضرت با ابراهيم عليهما السلام از بابل خارج شده و بفلسطين هجرت كرده است.علي هذا بعثت لوط در فلسطين واقع شده و او در محيط زندگي خويش با آنكه ابراهيم عليه السّلام نبوّت داشت بر قوم خويش مبعوث گرديده است و در «اخ» گفته شده با آنكه اهل بابل بود چرا در آيۀ إِذْ قٰالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ لُوطٌ … شعراء: 161. برادر قوم خويش خوانده شده است؟از آيات بدست ميايد كه در محلّ بعثت حتي يكنفر هم باو ايمان نياورده و زنش نيز از جملۀ غير مؤمنين بود كه با خود نبرد و مورد عذاب واقع گرديد فَأَنْجَيْنٰاهُ وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ كٰانَتْ مِنَ الْغٰابِرِينَ اعراف: 83. مراد از «اهل» كه نجات يافتند ظاهرا دو نفر دخترش بودند كه با پدرشان از آنجا بيرون شدند. در آنجا فقط يك خانه بود كه اهلش مسلمان بودند آنهم خانۀ لوط باستثناء زنش. فَأَخْرَجْنٰا مَنْ كٰانَ فِيهٰا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ. فَمٰا وَجَدْنٰا فِيهٰا غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ ذاريات: 35- 36.شهريكه چند نفر خدا شناس در آن باشند و آنها هم از آن بيرون روند

قاموس قرآن، ج 6، ص: 217

نزول عذاب بر آن حتمي است.از لفظ مؤتفكات در آيۀ وَ قَوْمِ إِبْرٰاهِيمَ وَ أَصْحٰابِ مَدْيَنَ وَ الْمُؤْتَفِكٰاتِ توبه: 70. و در حاقّة: 10 كه در بارۀ قوم لوط است بدست ميايد كه در عذاب قوم وي چندين شهر ويران شده است. چنانكه گفته اند و در تورات سفر تكوين باب 13. هست كه محلّ سكونت لوط شهر سدوم بود و او بر آنشهر و شهرهاي اطراف كه گفته اند مجموعا چهار شهر بودند

مبعوث شده بود و آنها عبارتند از: سدوم، عموره، صوغر و صبوييم. و در آيۀ وَ الْمُؤْتَفِكَةَ أَهْويٰ نجم: 53. ظاهرا نظر بسدوم محلّ سكونت لوط است يعني خدا شهر زير و رو شونده را هلاك كرد.اهالي شهرهاي مزبور ظاهرا بت پرست بوده اند گر چه در قرآن آيۀ صريحي در اين باره نيافتم. از شنيعترين اعمال آنها عمل لواط بود و اوّلين قومي بودند كه اين عمل در ميان آنها شايع شد چنانكه لوط بآنها ميگفت: أَ تَأْتُونَ الْفٰاحِشَةَ مٰا سَبَقَكُمْ بِهٰا مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعٰالَمِينَ اعراف: 80. و چنان عادت و سنّت قومي شده بود كه حتي در مجالس پيش روي مردم آنرا انجام ميدادند لوط عليه السّلام بآنها ميگفت: أَ إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجٰالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبِيلَ وَ تَأْتُونَ فِي نٰادِيكُمُ الْمُنْكَرَ … عنكبوت: 29.خداوند لوط را بر آنها مبعوث كرد، او آنها را بتقوي و طريق فطرت دعوت نمود ولي حاضر بشنيدن كلام حق نشدند و او را تهديد كردند كه در صورت ادامۀ اين سخنان از شهرشان بيرونش خواهند كرد قٰالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ يٰا لُوطُ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْمُخْرَجِينَ شعراء: 167. و در كلام ديگر گفتند: لوط و خانواده اش را از شهر خودتان بيرون كنيد كه از اينكار پاكي ميجويند (نمل: 56).سرانجام خداوند ملائكه اي بهلاك

قاموس قرآن، ج 6، ص: 218

آنها مأمور فرمود آنها ابتدا پيش ابراهيم عليه السّلام آمده و جريان را باستحضار وي رساندند. ابراهيم با آنها بمجادله پرداخت باميد آنكه منصرفشان كند و گفت: لوط در ميان آنهاست، ملائكه گفتند ميدانيم، لوط و خانواده اش را خارج خواهيم ساخت مگر زنش را كه از ماندگان است (عنكبوت: 31- 34) (هود: 74). بالاخره

خطاب آمد يٰا إِبْرٰاهِيمُ أَعْرِضْ عَنْ هٰذٰا إِنَّهُ قَدْ جٰاءَ أَمْرُ رَبِّكَ وَ إِنَّهُمْ آتِيهِمْ عَذٰابٌ غَيْرُ مَرْدُودٍ هود: 76.آنگاه فرشتگان بمحلّ لوط عليه السّلام آمدند لوط از دين آنها (كه نميدانست فرشته اند) غمگين شد و گفت امروز روز سختي است (كه ميترسيد قومش به ميهمانان نظر سوئي داشته باشند) قوم چون از ماجراي ميهمانان با خبر شدند بخانۀ لوط رو كردند (تا مگر جوانان را از دست لوط گرفته و عمل منافي عفت بجا آورند) لوط چون هجوم آنها را مشاهده كرد گفت: اي قوم اينك دختران من كه تزويج آنها بر شما حلال است آنها را تزويج كنيد از خدا بترسيد مرا در بارۀ ميهمانانم رسوا نكنيد، آيا مرد كاملي در ميان شما نيست؟! گفتند: ميداني كه حقي در دختران تو نداريم و مراد ما را از اين هجوم ميداني، فرمود: ايكاش در مقابل شما نيروئي داشتم و يا بعشيره و خانواده اي تكيه ميكردم.در اين هنگام فرشتگان بسخن در آمده و گفتند: اي لوط ما فرستادگان پروردگار تو هستيم اينها هرگز بتو نرسند در پاسي از شب خود با خانواده ات بجز زنت كه عذاب او را خواهد گرفت از اينجا برويد و كسي به پشت سر نگاه نكند هنگام صبح عذاب اينها را فرا خواهد گرفت لوط و دخترانش از آنجا خارج شدند و تا وقت صبح از محيط عذاب گذشتند، موقع صبح انتقام خدائي شروع گرديد، و ديار آنها زير رو شد و سنگهائي بر آنها باريدن گرفت فَلَمّٰا جٰاءَ أَمْرُنٰا

قاموس قرآن، ج 6، ص: 219

جَعَلْنٰا عٰالِيَهٰا سٰافِلَهٰا وَ أَمْطَرْنٰا عَلَيْهٰا حِجٰارَةً مِنْ سِجِّيلٍ مَنْضُودٍ هود: 82.در بارۀ اينكه لوط عليه السّلام دختران

خويش را بر آنها عرضه كرد شكّي نيست در سورۀ هود آمده كه بآنها فرمود هٰؤُلٰاءِ بَنٰاتِي هُنَّ أَطْهَرُ لَكُمْ.و در سورۀ حجر: 71 آمده قٰالَ هٰؤُلٰاءِ بَنٰاتِي إِنْ كُنْتُمْ فٰاعِلِينَ.قطعا مراد آنحضرت زنا نبوده است غير ممكن است پيامبر خدا آنها را در مقابل لواط بزنا بخواند بلكه منظورش يقينا ازدواج شرعي بود كه در شريعتش ازدواج با كفّار جايز بود و زنش نيز از كفّار بود چنانكه در صدر اسلام رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله دخترش را بابي العاص بن ربيع كه هنوز اسلام نياورده بود تزويج فرمود سپس نسخ شد.ولي در بارۀ اينكه دختران لوط چند نفر بيش نبودند چطور بهمۀ آنها ازدواجشان را عرضه كرد درست نميدانيم در مجمع فرموده آنها دو نفر رئيس داشتند خواست كه دخترانش زعوراء و ريتاء را آندو تزويج كنند.نگارنده گويد اگر اين وجه اثبات شود وجه خوبي است، بقول بعضي مرادش زنان امّت بود كه پيامبر پدر امّت خويش است ولي جملۀ لَقَدْ عَلِمْتَ مٰا لَنٰا فِي بَنٰاتِكَ مِنْ حَقٍّ اين قول را ردّ ميكند. اگر مراد لوط زنان امّت بود ديگر باين وجه وجهي نبود.

ج 6، ص: 220

آيۀ … وَ اخْتِلٰافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوٰانِكُمْ روم: 22.

ص: 222

نكاسته و كم نميكند.

است: 1- ماء نافيه. و آن اگر داخل جملۀ اسميّه شود بعقيدۀ نحاة حجازي، تهامي و مكّي عملش مانند «ليس» رفع اسم و نصب خبر است مثل: مٰا هٰذٰا بَشَراً إِنْ هٰذٰا إِلّٰا مَلَكٌ كَرِيمٌ يوسف: 31. يعني: اين بشر نيست بلكه فرشتۀ بزرگواري است.2- ماء مصدريّه. مثل: وَ ضٰاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِمٰا رَحُبَتْ توبه: 25.كه در تقدير «برحبها» است و آنرا موصول حرفي نامند يعني: زمين با آن وسعتش بر شما تنگ گرديد.3- ماء زائده. مثل: إِمّٰا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمٰا أَوْ كِلٰاهُمٰا اسراء: 23. كه در اصل «ان ما» و ما زائد و براي تأكيد است. و مثل: فَإِمّٰا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً مريم: 26.4- ماي كافّه. همان است كه بحروف شبيه بفعل داخل ميشود مثل: إِنَّمٰا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدٰادُوا إِثْماً آل عمران: 178. كَأَنَّمٰا يُسٰاقُونَ إِلَي الْمَوْتِ انفال: 6. و مثل رُبَمٰا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ كٰانُوا مُسْلِمِينَ حجر: 2.5- ماي مُسَلِّطَة. راغب ميگويد: آن لفظ را مسلّط بعمل ميكند مثلا لفظ «اذ» و «حيث» در «اذ ما تفعل أفعل- حيثما تقعد أقعد» بدون «ما» عمل نميكنند و عمل آندو در صورت بودن «ما» است.در آيات وَ مٰا خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثيٰ ليل: 3. وَ السَّمٰاءِ وَ مٰا بَنٰاهٰا. وَ الْأَرْضِ وَ مٰا طَحٰاهٰا. وَ نَفْسٍ وَ مٰا سَوّٰاهٰا شمس: 5- 7 إِلّٰا عَليٰ أَزْوٰاجِهِمْ أَوْ مٰا مَلَكَتْ أَيْمٰانُهُمْ مؤمنون: 6. مراد از «ما» در سورۀ ليل و شمس خدا و در سورۀ مؤمنون كنيزانند در اينصورت اطلاق «ما» باولو العقل از چه راه است؟طبرسي در جوامع الجامع و زمخشري در كشّاف گفته اند «ما»

قاموس قرآن، ج 6، ص: 226

در آيات ليل و شمس

موصول است يعني «و السّماء و الّذي بناها» زمخشري اضافه كرده علّت نيامدن «من» آنست كه «ما» دلالت بر وصف دارد يعني: «و السّماء و القادر العظيم الّذي بناها» بقولي آمدن «ما» براي تفخيم و تعجيب است.راغب گفته: بقول بعضي از نحويها «ما» گاهي به اشخاص ناطق (أولو العقل) اطلاق ميشود مثل إِلّٰا عَليٰ أَزْوٰاجِهِمْ أَوْ مٰا مَلَكَتْ أَيْمٰانُهُمْ و اينكه از قتاده نقل شده كه «ما» در سورۀ ليل و شمس مصدري است و تقدير «وَ السَّماءِ وَ بَنائِها وَ الارْضِ وَ طَحْوٰها» است درست نيست زيرا فاعل «فَأَلْهَمَهٰا» راجع است به «ما» و در آنصورت مصدر بودن درست نيست چنانكه در كشّاف گفته است.نگارنده قول طبرسي و زمخشري را اختيار ميكنم.

شود. در قاموس و مجمع و اقرب ظاهرا قيد امتداد و قلّت نيست ولي بنظرم قول راغب اصحّ باشد كه اصل معني در آن ملحوظ است.اسْتِمْتاع: بمعني انتفاع است رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنٰا بِبَعْضٍ انعام: 128. پروردگارا بعضي از ما از بعضي بهره برد. در اينجا لازم است دو مطلب را بمناسبت دو آيه بررسي كنيم: 1- متعۀ زنان.2- حجّ تمتع.

لَكُمْ … » استفاده ميشود.مثل «حلّ- نيل» يعني هر گاه از زنان بحليّت استمتاع كرديد اجرت آنها را بدهيد.امّا تفريع فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ … نسبت به «أُحِلَّ لَكُمْ مٰا وَرٰاءَ ذٰلِكُمْ» تفريع جزئي بر كلي است زيرا كه «أُحِلَّ لَكُمْ … » شامل نكاح دائم و منقطع و ملك يمين است چنانكه در آيۀ أَيّٰاماً مَعْدُودٰاتٍ فَمَنْ كٰانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ عَليٰ سَفَرٍ … بقره: 184. لٰا إِكْرٰاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطّٰاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللّٰهِ … بقره: 256. تفريع فرد بر كلّ است.در مذهب اهل بيت عليهم السلام آيه بي شكّ دربارۀ نكاح متعه است و آن تا قيامت حلال ميباشد در كافي كتاب النكاح ابواب المتعه ضمن ابوابي روايات آن نقل شده ايضا در وسائل و كتابهاي ديگر، در كافي از ابي بصير نقل كرده «قال، سئلت ابا جعفر عليه السّلام عن المتعة فقال: نزلت في القرآن فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً وَ لٰا جُنٰاحَ عَلَيْكُمْ فِيمٰا تَرٰاضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ» و نيز ابي مريم از امام صادق عليه السّلام نقل كرده كه فرمود: «المتعة نزل بها القرآن و جرت بها السّنة من رسول اللّه صلّي اللّه عليه و آله» . در الميزان فرموده: مراد از استمتاع مذكور در آيه بي شك متعه است چون آيه مدني است و در ضمن سورة نساء در نصف اوّل دوران هجرت آنحضرت نازل شده است چنانكه معظم آيات سوره بر آن دلالت ميكند و نكاح متعه آنروز ميان مردم

قاموس قرآن، ج 6، ص: 229

معمول بود روايات در تسلّم اين معني متفق اند اعمّ از آنكه تشريع متعه از جانب اسلام باشد يا نه

… نگارنده گويد: قطع نظر از مذهب اهل بيت عليهم السلام از قدماء مفسرين از صحابه و تابعين نيز نقل شده كه مراد از آيه متعه است از جمله ابن عباس، ابن مسعود، ابي بن كعب، قتاده، سديّ، مجاهد، ابن جبير، حسن و غير آنها.اهل سنت در اينكه متعه در اسلام حلال است شكي ندارند ولي ميگويند: اين حكم در زمان رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و بزبان آنحضرت نسخ و تحريم شده است، امّا شيعه بپيروي از اهل بيت عليهم السلام عقيده دارند كه اين حكم نسخ نشده و تا روز قيامت خواهد ماند قول به تحريم و نسخ آن از طرف رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بي اساس است.ناگفته نماند: چون عمر بن الخطاب در زمان خود از متعه نهي كرد عده اي از علماء براي تصحيح كار عمر تحريم آنرا برسول خدا صلّي اللّه عليه و آله نسبت دادند تا اين عمل ناحق پاگير خليفه نشود در اينجا چند روايت نقل كرده سخن را كوتاه ميكنم: 1- جلال الدين عبد الرحمن سيوطي در كتاب تاريخ الخلفاء در ضمن حالات عمر بن الخطاب فصلي تحت عنوان «فصل في اوّليات عمر» منعقد كرده ميگويد: عمر اوّل كسي است كه مبدء تاريخ را از هجرت قرار داد، اوّل كسي است كه بيت المال دائر نمود تا ميرسد «و اوّل من حرّم المتعة» يعني او اوّل كسي است كه متعه را تحريم كرد.2- فخر رازي در تفسير آيۀ فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ … نقل كرده كه عمر بالاي منبر گفت: «متعتان كانتا علي عهد رسول اللّه و انا انهي عنهما و اعاقب عليهما: متعة الحجّ و

متعة النّساء (نقل از النص و الاجتهاد).يعني: در عهد رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله دو متعه بود، من از هر دو نهي ميكنم و هر كه بهر يك از آندو عمل كند عقوبتش خواهم كرد يكي حجّ تمتّع،

قاموس قرآن، ج 6، ص: 230

ديگري متعۀ زنان.3- در صحيح مسلم جلد اوّل باب «نكاح المتعة … » از جابر بن عبد اللّه انصاري نقل شده: كنّا نستمتع بالقبضة من التّمر و الدّقيق الايّام علي عهد رسول اللّه صلي اللّه عليه و سلّم (و آله) و ابي بكر حتّي نهي عنه عمر في شأن عمرو بن حريث».يعني در زمان رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و ابو بكر زنان را چند روز در مقابل مقداري خرما و آرد متعه ميكرديم تا عمر در قضيّۀ عمرو بن حريث از آن نهي كرد.طالبان تفسير بيشتر به الغدير و النص و الاجتهاد و سائر كتب رجوع كنند.از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده: «لولا انّ عمر نهي عن المتعة ما زني الّا شقيّ» اگر عمر از متعه نهي نميكرد بزنا مرتكب نميشد مگر شقي.يعني: حكم تشريع متعه براي بستن راه زنا است. عمر با تحريم متعه راه زنا را باز كرد ناگفته نماند: ازدواج دائمي براي همه ميسّر نيست دانشجويان، سربازان، مأمورانيكه از خانوادۀ خويش دور افتاده اند، اشخاص بي بضاعت و امثال آنها كه بزن دائمي دسترسي ندارند، زنان بيوه ايكه شوهر دائمي بسراغشان نميايد و امثال آنها يا بايد زنا كنند (نعوذ باللّه) و يا بوسيله، متعۀ زنان غريزۀ جنسي خويش را ارضاع نمايند حتي بعضي از متفكّران اروپا با درك اين محذور ازدواجي بنام ازدواج بي خرج كه همان متعۀ

اسلامي است پيشنهاد ميكند.

حجّ النبي و در مجمع ذيل آيۀ فوق از معاوية بن عمار از امام صادق عليه السّلام در ضمن حديثي نقل شده: رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله در حجة الوداع از مسجد شجره احرام بست و سوق هدي كرد و وارد مكّه شد پس از اتمام سعي در «مروه» رو بمردم نموده خدا را حمد و ثنا گفت بعد فرمود: اين جبرئيل است (با دست به پشت سر اشاره كرد) بمن امر ميكند كه دستور دهم هر كه سوق هدي نكرده از احرام خارج شود. «و لو استقبلت من امري ما استدبرت لصنعت مثل ما امرتكم» اگر از پيش اين را ميدانستم مانند شما ميكردم ليكن من سوق هدي كرده ام و چنين كسي تا قرباني بمحلّش نرسد نميتواند از احرام خارج شود، در اين ميان مردي گفت: «انخرج حجّاجا و رؤوسنا تقطر؟

قاموس قرآن، ج 6، ص: 232

فقال إنّك لن تؤمن بهذا ابدا» آيا با احرام حجّ كه وارد مكّه شده ايم در وسط عمل از احرام خارج شويم و قطرات غسل جنابت از موهايمان بريزد!؟ حضرت فرمود: تو باين دستور هيچ وقت ايمان نخواهي آورد.در اين ميان سراقة بن مالك برخاست و گفت: يا رسول اللّه دينمان را بما تعليم دادي گويا امروز آفريده شده ايم اينكه امر فرمودي فقط براي امسال است يا براي آينده نيز؟حضرت فرمود: بلكه آن براي هميشه است تا روز قيامت آنگاه آنحضرت انگشتان دو دست را درهم داخل كرد و فرمود: «دخلت العمرة في الحجّ الي يوم القيامة» عمره تا قيامت بحجّ داخل شد … قول سراقه و جواب رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله در صحيح مسلم باب

حجة النبي و ساير كتابها نيز نقل شده است.اين حجّ تمتّع همان است كه عمر بن خطّاب تا آخر عمر از آن نهي ميكرد، علت نهي عمر بن خطاب آن بود كه ميگفت: خوش ندارم مردم ميان دو عمل با زنان نزديكي كنند و در حاليكه قطرات غسل جنابت از موهايشان ميچكد احرام حج به بندند.در النص و الاجتهاد ص 120 از امام عبد البرّ قرطبي نقل كرده: ميان علماء خلاف نيست در اينكه مراد از تمتّع در آيۀ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَي الْحَجِّ عمره آوردن در اشهر حجّ قبل از عمل حجّ است و نيز از مسند احمد بن حنبل نقل كرده: ابو موسي اشعري بصحت حجّ تمتع فتوي ميداد مردي باو گفت در بعضي فتواها متوجّه خويش باش كه نميداني امير المؤمنين (عمر) بعد از تو چه كرده است، ابو موسي عمر را ملاقات كرد و از اين كار پرسيد عمر گفت ميدانم كه رسول خدا و اصحابش اين كار را كرده اند و ليكن خوش نداشتم زير درختان اراك با زنان مقاربت كرده سپس با آنكه آب جنابت از موهايشان ميچكد وارد عمل حجّ شوند. (اين سخن اجتهاد در مقابل فرمان خداست).

قاموس قرآن، ج 6، ص: 233

دو از اسماء حسني است در اقرب الموارد در معني متين آنگاه كه وصف خدا باشد گفته: بسيار قدرتمند كه در افعالش زحمتي و رنجي باو نميرسد معني آيه: خدا رزّاق و صاحب نيروي قوي است. يعني روزي دادن به بندگان بوي مشقّتي ندارد. متين فقط سه بار در قرآن مجيد بكار رفته است: اعراف: 183- ذاريات: 58- قلم: 45.

در اين آيه بمعني صفت و حال است يعني حال و جريان عيسي در پدر نداشتن مانند جريان آدم است كه خدا از خاكش آفريد. 2- مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ أُكُلُهٰا دٰائِمٌ … رعد: 35.مراد از مثل در آيه چنانكه گفته اند صفت است كه موصوف را مجسّم ميكند دربارۀ تركيب آن گفته اند «مَثَلُ» مبتداء و خبر آن محذوف است و گفته اند: تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا … خبر مبتداء و بقولي در آن موصوف حذف شده و تقدير «مَثَلُ الْجَنَّة … جَنَّةٌ تَجْري» است ولي بنظر ميايد كه «تَجْرِي … » در جاي خبر بوده باشد ايضا آيۀ مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيهٰا أَنْهٰارٌ مِنْ مٰاءٍ غَيْرِ آسِنٍ محمد: 15.3- وَ لٰا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلّٰا جِئْنٰاكَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِيراً فرقان: 33.ظاهرا مراد از مثل در اين آيه بمعني حديث و سؤال است آيۀ ما قبل چنين است وَ قٰالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لٰا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وٰاحِدَةً كَذٰلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤٰادَكَ وَ رَتَّلْنٰاهُ تَرْتِيلًا سؤال كفّار آن بود كه چرا قرآن همگي يكدفعه نازل نميشود؟ در جواب فرموده:

قاموس قرآن، ج 6، ص: 235

تدريجي بودن آن بدان علّت است كه قلب تو مطمئنّ و ثابت باشد و پيوسته بودن وحي سبب تثبيت قلب تو است و اگر يكدفعه نازل ميشد و وحي منقطع ميگرديد دلت آن ثبات دائمي را نداشت.آنوقت در آيۀ ما نحن فيه فرموده: هيچ سئوالي و اشكالي پيش تو نمياورند مگر آنكه جواب حقيقي آنرا مياوريم و جوابيكه معنايش از سئوال آنها بهتر است.4- وَ يَذْهَبٰا بِطَرِيقَتِكُمُ الْمُثْليٰ طه: 63. مثلي مؤنّث امثل بمعني افضل و اشرف است.5-

وَ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلٰاتُ رعد: 6. مثلات جمع مثلة بمعني عقوبت است زيرا ميان عقوبت و عقوبت شده تماثل است يعني: عقوبتها پيش از آنها گذشته است. و يا بقول راغب مثله عقوبتي است كه بر قومي وارد ميشود و بر ديگران مثل ميگردد.6- وَ هُوَ الَّذِي يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْليٰ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ روم: 27. گفته اند مراد از مثل وصف است يعني براي اوست صفت عاليتر در آسمانها و زمين كه براي هيچ يك از موجودات آن صفت نيست و بآفريدن و اعادۀ خلقت قادر است.7- سٰاءَ مَثَلًا الْقَوْمُ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيٰاتِنٰا اعراف: 177. مثلا ظاهرا بمعني وصف است چنانكه از آيۀ ما قبل روشن ميشود.8- فَجَعَلْنٰاهُمْ سَلَفاً وَ مَثَلًا لِلْآخِرِينَ زخرف: 56. مثل در آيه بمعني عبرت است كه بصورت مثل سائر آمده يعني فرعونيان را در رديف گذشتگان و هلاك شدگان قرار داديم و نيز عبرتي گردانديم براي آيندگان.9- وَ لَمّٰا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذٰا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ. وَ قٰالُوا أَ آلِهَتُنٰا خَيْرٌ أَمْ هُوَ مٰا ضَرَبُوهُ لَكَ إِلّٰا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ. إِنْ هُوَ إِلّٰا عَبْدٌ أَنْعَمْنٰا عَلَيْهِ وَ جَعَلْنٰاهُ مَثَلًا لِبَنِي إِسْرٰائِيلَ زخرف: 57- 59.ظاهر آنست كه: چون مشركان

قاموس قرآن، ج 6، ص: 236

حالات عيسي عليه السّلام را شنيدند كه بدون پدر متولد شده و ديدند كه نصاري او را پسر خدا ميدانند و پرستش ميكنند، گفتند: جائيكه عيسي معبود باشد خدايان ما بهتر از اوست. و نيز ظاهر آنست كه از قصّۀ عيسي كه قرآن نقل ميكند اعراض كرده و فقط به معبود

بودنش در نزد نصاري چسبيده اند آيات بعدي معبوديت او را نفي ميكند.تمثال بمعني مجسّمه است راغب گفته: «التّمثال: الشّي ء المصوّر» جمع آن تماثيل است مٰا هٰذِهِ التَّمٰاثِيلُ الَّتِي أَنْتُمْ لَهٰا عٰاكِفُونَ انبياء: 52.اين مجسمه ها (بتها) چيستند كه پيوسته آنها را عبادت ميكنيد؟!! يَعْمَلُونَ لَهُ مٰا يَشٰاءُ مِنْ مَحٰارِيبَ وَ تَمٰاثِيلَ وَ جِفٰانٍ كَالْجَوٰابِ … سباء: 13. يعني جنّ براي سليمان آنچه ميخواست از كاخها، مجسّمه ها و كاسه هائي ببزرگي حوضها ميساختند.ظهور تماثيل در اعمّ است آيا در شريعت تورات مجسّمه ساختن جايز بود كه سليمان دستور ميداد برايش بسازند؟ ايضا آيۀ أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنْفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْراً بِإِذْنِ اللّٰهِ … آل عمران: 49. كه صريح است در اينكه عيسي عليه السّلام مجسّمۀ پرنده ميساخت.طبرسي رحمه اللّه ذيل آيۀ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ بقره: 51. فرموده: مجسّمه ساختن محذوري ندارد فقط مكروه است و امّا آنچه از رسول خدا نقل شده كه آنحضرت مصورين را لعنت كرده مراد كساني اند كه خدا را بخلق تشبيه ميكنند يا عقيده دارند كه خدا داراي صورتي است. بنظر طبرسي ساختن مجسّمه براي پرستش حرام است نه مطلق ساختن.ولي شيخ رحمه اللّه در مكاسب محرّمه فرموده: ساختن مجسّمۀ ذوات ارواح بلا خلاف حرام است و در مستند بر حرمت آن ادعاي اجماع كرده است ايضا محقق ثاني فرموده: حرام است اجماعا.نگارنده گويد: در روايت صحيحۀ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 237

بقباق از امام صادق عليه السّلام دربارۀ مٰا يَشٰاءُ مِنْ مَحٰارِيبَ وَ تَمٰاثِيلَ … نقل شده كه فرمودند: «وَ اللّٰهُ ما هِيَ تَماثيلُ الرّجالِ وَ النّساءِ وَ لكِنَّهَا الشَّجَرُ وَ شِبْهُهُ» بخدا آنها مجسّمۀ مردان و زنان نبود بلكه مجسّمۀ

درخت و نحو آن بود. اين روايت در مجمع نقل شده و در مصباح الفقاهه در بحث حرمة التصوير بصحت آن تصريح شده است.امّا جريان عيسي عليه السّلام آن يك وجه استثنائي بود براي اثبات و نشان دادن معجزه. و اللّه العالم. امّا آنچه از حسن مفسر نقل شده كه در آنروز عمل مجسّمه حرام نبود و آن منحصر بشريعت اسلام است روايت صحيحه آنرا دفع ميكند. و اللّه اعلم.فَأَرْسَلْنٰا إِلَيْهٰا رُوحَنٰا فَتَمَثَّلَ لَهٰا بَشَراً سَوِيًّا مريم: 17. آيه دربارۀ آمدن فرشته است پيش مريم مراد از تمثّل آنست كه در عين ملك بودن بنظر مريم بشر ميامد نه اينكه واقعا بشر شده بود رجوع شود به «جنّ» بند 12.

گرداند، آنگاه خدا فرمايد: آنروز مردم را ميگذاريم بعضي در

قاموس قرآن، ج 6، ص: 238

بعضي موج ميزند … در آيات سورۀ انبياء نيز فرموده: حَتّٰي إِذٰا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَ مَأْجُوجُ وَ هُمْ مِنْ كُلِّ حَدَبٍ يَنْسِلُونَ. وَ اقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ فَإِذٰا هِيَ شٰاخِصَةٌ أَبْصٰارُ الَّذِينَ كَفَرُوا يٰا وَيْلَنٰا قَدْ كُنّٰا فِي غَفْلَةٍ مِنْ هٰذٰا بَلْ كُنّٰا ظٰالِمِينَ انبياء: 96 و 97. در اينجا هم از باز شدن راه يأجوج و مأجوج خبر ميدهد يعني كار دنيا بر همين منوال پيش ميرود تا راه يأجوج و مأجوج باز ميشود و آنها از هر بلندي بسرعت ميايند و وعدۀ حق نزديك ميشود.آيا مراد آمدن قيامت است يا دنيا در آينده تحوّل بخصوصي خواهد داشت؟ و اللّه العالم.در روضۀ كافي حديث 274. از ابن عباس منقول است: «سئل امير المؤمنين عليه السّلام عن الخلق فقال: خلق اللّه الفا و مائتين في البرّ و الفا و مائتين في البحر و اجناس بني آدم سبعون جنسا و النّاس ولد آدم ما خلا يأجوج و مأجوج» . بنا بر اين حديث، يأجوج و مأجوج از نسل آدم نيستند ولي سند خبر ضعيف است.

گويند (نقل بمعني).رَحْمَتُ اللّٰهِ وَ بَرَكٰاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ- الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ هود: 73.رحمت خدا و بركاتش بر شما اهل بيت است كه او پسنديده و بزرگوار است ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِيدِ ق: 1. بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ. فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ بروج: 21. و 22.مجيد بودن قرآن در اثر كثرت خيرات و بركات آنست. «مجيد» چهار بار

قاموس قرآن، ج 6، ص: 239

در كلام اللّه بكار رفته دو بار در وصف خدا و دو بار در وصف قرآن

بحقيقت مذهبشان رسيدن مشكل شد، مسلّم اين است كه بتدبير عالم دو مبدء قائلند: مبدء خير و مبدء شرّ (يزدان و اهريمن- يا نور و ظلمت) … عناصر بسيط مخصوصا آتش را تقديس ميكنند در ايران، چين و هند آتشكده هائي داشتند و همه را به «آهورامزدا» ميرسانند كه موجد كلّ است.در كتاب عدل الهي مينويسد: دو گانه پرستي در ايران قديم و اعتقاد ايرانيان به «اهورامزدا» و «اهريمن» كه بعدها با تعبير يزدان و اهريمن بيان شده است … بروشني معلوم نيست كه آيا آئين زرتشت در اصل آئين توحيدي بوده است يا آئين دوگانگي؟اوستاي موجود، اين ابهام را رفع نميكند، زيرا قسمت هاي مختلف

قاموس قرآن، ج 6، ص: 240

اين كتاب تفاوت فاحشي با يكديگر دارد، بخش «ونديداد» آن صراحت در ثنويّت دارد ولي از بخش «گاتاها» چندان دوگانگي فهميده نميشود بلكه بر حسب ادعاي برخي از محققين از اين بخش يگانه پرستي استنباط ميگردد … ولي ما بر حسب اعتقاد اسلامي ايكه دربارۀ مجوس داريم ميتوانيم چنين استنباط كنيم كه دين زرتشت در اصل يك شريعت توحيدي بوده است زيرا بر حسب عقيدۀ اكثر علماء اسلام، زرتشتيان از اهل كتاب محسوب ميگردند.

را كه در قلب ها داريد از شرك و نفاق خالص گرداند.اين لفظ دو بار بيشتر در قرآن نيامده است.

كرد جبرئيل ماه را محو كرد اثر محو همان خطوط سياه در سطح قمر است و اگر قمر مانند خورشيد

قاموس قرآن، ج 6، ص: 242

در نورانيّت خويش مي ماند شب از روز و روز از شب تميز داده نميشد … يَمْحُوا اللّٰهُ مٰا يَشٰاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتٰابِ رعد: 39. راجع باين آيه در «أمّ» سخن گفته ايم.وَ يَمْحُ اللّٰهُ الْبٰاطِلَ وَ يُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِمٰاتِهِ شوري: 24. محو باطل بي اثر شدن آنست چنانكه احقاق حق ثابت كردن آن و در جاي خويش قرار دادن است- اين لفظ سه بار بيشتر در قرآن نيامده است.

مٰا يَقُولُ وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذٰابِ مَدًّا مريم: 79. آنچه ميگويد مينويسيم و عذاب را بر او افزون ميكنيم.قُلْ مَنْ كٰانَ فِي الضَّلٰالَةِ فَلْيَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمٰنُ مَدًّا حَتّٰي إِذٰا رَأَوْا مٰا يُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذٰابَ وَ إِمَّا السّٰاعَةَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَكٰاناً وَ أَضْعَفُ جُنْداً مريم: 75. «فَلْيَمْدُدْ» امر غائب است مراد از آن مهلت ميباشد. گويند براي حتمي بودن مهلت بصورت امر آمده است يعني هر كه در ضلالت باشد خدا حتما باو مهلت خواهد داد ولي وقت آمدن عذاب يا قيامت خواهد دانست كه موقعيّت بدي داشته و بي يار و ياور است.وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ … لقمان: 27. «منظور از «يمد» امداد و ياري است.اللّٰهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ يَمُدُّهُمْ فِي طُغْيٰانِهِمْ يَعْمَهُونَ بقره: 15. مراد ظاهرا از «يَمُدُّهُمْ» مهلت است.أَمَدَّكُمْ بِأَنْعٰامٍ وَ بَنِينَ شعراء: 133. وَ أَمْدَدْنٰاكُمْ بِأَمْوٰالٍ وَ بَنِينَ اسراء: 6. شما را با چهارپايان- اموال و پسران فزوني داديم مدّ و امداد هر دو يكي است ولي راغب در مفردات گفته: امداد اكثرا در محبوب و مدّ در مكروه آيد.قُلْ لَوْ كٰانَ الْبَحْرُ مِدٰاداً لِكَلِمٰاتِ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 244

رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِمٰاتُ رَبِّي وَ لَوْ جِئْنٰا بِمِثْلِهِ مَدَداً كهف: 109. مداد بمعني مركب است از كشّاف و جوامع الجامع فهميده ميشود كه علّت تسميه، زياد شدن وزن دوات بواسطۀ آنست. «مدد» مصدر است بمعني زيادت و آمدن چيزي بعد از چيزي، مراد از آن در آيه ظاهرا اسم است يعني بگو اگر دريا مركب شده و كلمات خدا با آن نوشته ميشد حتما پيش از تمام شدن كلمات خدا، دريا تمام ميشد و اگر

چه درياي ديگري را بر آن كمك مياورديم.معني آيه در «كلم» گذشت.مدينة: شهر. مدون بمعني اقامت است «مدن بالمكان و مدونا: اقام» ظاهرا شهر را از آن مدينه گويند كه مردم در آن اقامت دارند امّا تمدّن كه بمعني خروج از جهل و دخول براه انسانيت و ترقّي است ظاهرا از معاني مستحدثه است. بعضي مدينه را از «دان» دانسته و ميم آنرا زايد گرفته اند.در نهج البلاغه خطبه: 180 آمده «اين الّذين … مدّنوا المدائن» كجايند آنها كه شهرها بنا كردند.مدينه در قرآن گاهي در مطلق شهر بكار رفته مثل إِنَّ هٰذٰا لَمَكْرٌ مَكَرْتُمُوهُ فِي الْمَدِينَةِ لِتُخْرِجُوا مِنْهٰا أَهْلَهٰا اعراف: 123. وَ قٰالَ نِسْوَةٌ فِي الْمَدِينَةِ امْرَأَتُ الْعَزِيزِ تُرٰاوِدُ فَتٰاهٰا عَنْ نَفْسِهِ يوسف: 30. و گاهي مراد از آن مدينة الرسول است كه ابتدا بنام يثرب خوانده ميشد و پس از هجرت رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله مدينه خوانده شد مٰا كٰانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرٰابِ أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللّٰهِ توبه: 120.يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنٰا إِلَي الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ … منافقون: 8.جمع آن در قرآن فقط مدائن بكار رفته است فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِي الْمَدٰائِنِ حٰاشِرِينَ شعراء: 53. «مدينة» چهارده بار و مدائن سه بار در قرآن مجيد آمده است.

بعضي زمين مديان از خليج عقبه تا به مو آب و كوه سينا امتداد داشت و بقول بعضي از شبه جزيرۀ سينا تا فرات امتداد داشت. علي هذا مدين نام مملكتي بوده است.در فرهنگ قصص قرآن نقل شده: موقع اين شهر در شرق عقبه است.مردم مدين عرب و از اولاد اسماعيل عليه السّلام بودند … نام آنشهر اكنون معان است.نگارنده گويد: معان در حال حاضر يكي از استانهاي مملكت اردن، واقع در جنوب شرقي خليج عقبه و مركز آن شهر معان است، شايد معان همان مدين سابق باشد.مدين همان است كه موسي عليه السّلام از مصر بآنجا گريخت و ده سال بشعيب عليه السّلام اجير شد وَ لَمّٰا تَوَجَّهَ تِلْقٰاءَ مَدْيَنَ قٰالَ عَسيٰ رَبِّي أَنْ يَهْدِيَنِي سَوٰاءَ السَّبِيلِ قصص: 22. و از اينكه شعيب بموسي گفت: لٰا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظّٰالِمِينَ قصص: 25. بدست ميايد كه مدين جزء مملكت مصر نبوده است. و مأموران فرعون قدرت تعقيب موسي را در آنجا نداشته اند.

مهريّه خويش را بشما بذل كردند راحت و گوارا بخوريد هني و مري ء هر دو حال اند از مبذول.مَرْء و امْرَءٌ: بمعني انسان و مرد آيد يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ. وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ وَ صٰاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ عبس: 34- 36. بقرينۀ «صٰاحِبَتِهِ» مراد از مرء در آيه مرد است ايضا ظاهرا در آيۀ مٰا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ بقره: 102. ولي در آيات يَوْمَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ مٰا قَدَّمَتْ يَدٰاهُ نباء: 40. وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ انفال: 24. مراد مطلق انسان است.ايضا كلمۀ امرأ در آيۀ يٰا أُخْتَ هٰارُونَ مٰا كٰانَ أَبُوكِ امْرَأَ سَوْءٍ مريم: 28.مراد از آن، مرد است و در آيۀ كُلُّ امْرِئٍ بِمٰا كَسَبَ رَهِينٌ طور: 21.مراد مطلق انسان ميباشد امرأة و مرأة بمعني زن است إِذْ قٰالَتِ امْرَأَتُ عِمْرٰانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ مٰا فِي بَطْنِي مُحَرَّراً آل عمران: 35. ولي «مرأة» در كلام اللّه نيامده است.

كه هاروت و ماروت دو فرشته بودند ممثّل بصورت بشر مثل ملكي كه بر مريم ممثّل شد و نزول سحر بر آندو براي امتحان انسانهاي آنروز بود معني آزاد آيه چنين است: يهود پيروي كردند از آنچه بد كاران

قاموس قرآن، ج 6، ص: 247

راجع بر حكومت سليمان ميگفتند (كه ميگفتند سليمان ساحر است و اين حكومت را بوسيلۀ سحر بدست آورده است) حال آنكه سليمان كافر نشد (و بوسيلۀ سحر حكومت را بدست نياورد) بلكه بد كاران كافر شدند (كه نسبت حكومت او را بسحر دادند) و ايضا يهود پيروي كردند از آنچه (از سحر) در بابل بدو ملك بنام هاروت و ماروت نازل شده بود ولي آنها بكسي سحر نميآموختند مگر آنكه ميگفتند: ما فتنه و امتحاني هستيم كافر مباش و اينكه بتو ياد داديم در ضرر مردم بكار مبر، ولي آنها سحري ياد ميگرفتند كه بوسيلۀ آن ميان مرد و زنش جدائي ميانداختند … دربارۀ هاروت و ماروت بيشتر از اين چيزي نميدانيم و آنچه نقل شده هاروت و ماروت دو ملك بودند، اعمال بد مردم را ديدند، بدرگاه خدا شكايت كردند، خدا بآنها قوۀ شهوت داد، بروي زمين آمده، زنا كردند، خمر خوردند، به بت سجده كردند، قتل نفس نمودند و خدا عذابشان كرد محققين گفته اند اين قضيّه مجعول و از اسرائيليات است.اين روايت بطور مرفوع در تفسير عيّاشي از امام باقر عليه السّلام نقل شده كه حجيّت ندارد طبرسي رحمه اللّه آنرا در مجمع از تفسير عياشي نقل كرده و تصريح ميكند كه مرفوع است، معلوم است كه آنرا قبول ندارد.نظير اين قصّه از درّ منثور سيوطي از عبد اللّه بن عمر

نقل شده است.در الميزان فرموده: اين قصّه خرافي است.

بِمٰا كُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ بِمٰا كُنْتُمْ تَمْرَحُونَ غافر: 75. اين براي آنست كه در زمين بي جهت شادماني و تكبّر ميكرديد (و بحق خاضع نبوديد).وَ لٰا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً اسراء: 37- لقمان: 18. مرح (بر وزن فرس) مصدر است در موضع حال تقديرش «ذا مرح» است يعني در زمين بتكبّر راه مرو.

فرج است و آيه روشن ميكند كه سليمان قصر آئينه كاري شده داشته است.

فَاسْتَويٰ نجم شايد مراد از مرّة نيرو يا بصيرت و عقل باشد يعني: او را فرشتۀ پر قوت تعليم داده كه صاحب بصيرت است كه بپا خواست و نمايان شد.

بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ» ميشود بنظر الميزان مراد از ظاهر سطحي و غير متعمّق است يعني فقط بر آنچه قرآن حكايت ميكند اكتفا كن و در مجادله تعمق نكن (و با آنها سر بسر مگذار) در جوامع الجامع گفته «ظاهرا بحجّة» يعني مجادله ايكه بواسطۀ دليلش آشكار و روشن است.

ج 6، ص: 253

طعام داشته باشد ولي رويهم از آنها استفاده ميشود و لحن آيه چنانكه گفته شد حاكي از آنست.زمخشري در كشّاف و بيضاوي در تفسير خود ذيل آيۀ قٰالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ نقل كرده اند: روزي فاطمه (عليها سلام) دو قرص نان و مقداري گوشت بمحضر رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله بهديه آورد، حضرت آنرا پس داد و فرمود: دختر عزيزم بگير. فاطمه چون پردۀ طبق را برداشت ديد پر است از نان و گوشت، متحيّر شد و دانست كه از جانب پروردگار است، حضرت فرمود: «أَنّٰي لَكِ هٰذٰا»؟ اين از كجاست فاطمه در جواب عرض كرد: «مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشٰاءُ بِغَيْرِ حِسٰابٍ» حضرت فرمود: حمد خدا را كه تو را مانند سيّدۀ زنان بني اسرائيل قرار داد، سپس آنحضرت علي بن ابي طالب، حسن، حسين عليهم السلام و همۀ اهل بيتش را جمع كرد تا از آن خوردند و سير شدند و طعام همچنان ماند و فاطمه (عليها السلام) بهمسايگان نيز از آن طعام هديه كرد.اين روايت با اندكي تفاوت در تفسير عياشي نيز نقل شده است.2- وَ إِذْ قٰالَتِ الْمَلٰائِكَةُ يٰا مَرْيَمُ إِنَّ اللّٰهَ اصْطَفٰاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفٰاكِ عَليٰ نِسٰاءِ الْعٰالَمِينَ … إِذْ قٰالَتِ الْمَلٰائِكَةُ يٰا مَرْيَمُ إِنَّ اللّٰهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَي ابْنُ مَرْيَمَ وَجِيهاً فِي الدُّنْيٰا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ آل عمران: 42 و 45.فَأَرْسَلْنٰا إِلَيْهٰا رُوحَنٰا فَتَمَثَّلَ لَهٰا بَشَراً سَوِيًّا. قٰالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمٰنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيًّا. قٰالَ إِنَّمٰا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلٰاماً زَكِيًّا.قٰالَتْ أَنّٰي يَكُونُ لِي غُلٰامٌ وَ لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَ لَمْ أَكُ بَغِيًّا.

قٰالَ كَذٰلِكِ قٰالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَ لِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنّٰاسِ وَ رَحْمَةً مِنّٰا وَ كٰانَ أَمْراً مَقْضِيًّا مريم: 17- 21.آيات صريح اند در اينكه: ملائكه مريم را ندا كرده اند و او صداي آنها را شنيده و جواب گفته و جواب شنيده

قاموس قرآن، ج 6، ص: 254

است، ايضا فرشته پيش او آمده و او فرشته را ديده و بشارت عيسي را از زبان فرشته شنيده است. و نيز صراحت دارند كه ولادت عيسي عليه السّلام از قدرت خداوند و بطور غير معمول بوده است.ميدانيم كه مريم پيغمبر نبود پس ديدن ملك و شنيدن صداي ملك براي بندگان پاك خداوند ميسّر است در كافي بابي تحت عنوان: امامان محدّث اند و مفهم. منعقد كرده و در آن رواياتي دربارۀ اينكه ائمّه كلام ملائكه را مي شنوند نقل شده است و در بابي تحت عنوان: ملائكه بمنازل ائمه وارد ميشوند و بآنها اخبار ميآورند. رواياتي راجع بدين مضمون نقل كرده است.اينها هيچ يك مخالف دين نيستند و آيات قصّۀ مريم چنانكه نقل شد دليل بارز اين مطلب است ايضا در كافي باب مولد الزهراء بسند صحيح از امام صادق عليه السّلام نقل شده «قال انّ فاطمة عليها السّلام مكثت بعد رسول اللّه خمسة و سبعين يوما و كان دخلها حزن شديد علي ابيها و كان يأتيها جبرئيل فيحسّن عزائها علي ابيها و يطيّب نفسها و يخبرها عن ابيها و مكانه و يخبرها بما يكون بعدها في ذريّتها و كان علي ع يكتب ذلك».روايت صريح است در اينكه جبرئيل محضر حضرت فاطمه سلام اللّه عليها ميامده و باو از آينده و از حالات پدرش صلّي اللّه عليه و آله خبر ميداده است

و امير المؤمنين عليه السّلام آنها را مينوشته است.

بعد از اسلام بوجود آمد عبادت مريم را انكار كردند و لغو نمودند. آنگاه شواهد و نمونه هائي در اين زمينه از المنار نقل كرده است.

الموارد گويد: مساس بفتح اول اسم فعل است يعني مرا مسّ كن «لٰا مَسٰاسَ» يعني مرا مسّ نكن بمن دست نزن.ولي قرائت مشهور در قرآن بكسر ميم است در قاموس گويد: معني لٰا مِسٰاسَ در قرآن آنست كه كسي را مسّ نميكنم و كسي مرا مسّ نميكند.آيه دربارۀ سامري است كه موسي عليه السّلام بوي گفت: وظيفۀ تو اين است كه با كسي خلطه نداشته و كسي با تو خلطه نداشته باشد و اين بزرگترين عذاب است كه كسي در اجتماع زندگي كند ولي با كسي حق افت و خيز و گفت و شنود و مراوده نداشته باشد يعني: بايد مادام العمر تنها زندگي كني.بقولي: اين نفريني است از حضرت موسي بسامري كه در اثر آن بدرد عقام مبتلي شد هر كه باو نزديك ميشد تب ميگرفت و هر كه پيش او ميامد ميگفت: لا مساس لا مساس.رجوع شود به «سمر».

«عصم» زوجيّت ها است رجوع شود به «عصم».استمساك: بمعني چنگ زدن و قصد نگاه داشتن است. فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ زخرف: 43. بآنچه بتو وحي شد چنگ بزن.خِتٰامُهُ مِسْكٌ مطففين: 26.مسك بمعني مشك است كه عطر مخصوصي است متخذ از آهو. و آن در آيه نكره است و نميشود مثل مشك دنيا باشد معني آيه در «ختم» ديده شود.

وَ هٰذِهِ الْأَنْهٰارُ تَجْرِي مِنْ تَحْتِي … زخرف: 51. ظاهرا مراد مملكت است … اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَكُمْ مٰا سَأَلْتُمْ بقره: 61. اين سخن موسي عليه السّلام به بني اسرائيل است آنگاه كه از او عدس، پياز، گندم و غيره خواستند بقولي مراد از آن مصر معروف بود

قاموس قرآن، ج 6، ص: 261

در اينصورت صرف آن در اثر خفّت است چنانكه راغب گفته و بقولي مراد شهري از شهرها بود يعني بشهري از شهرها وارد شويد آنچه خواهيد بدست آوريد.

را بايمان ميخواندند و شما كافر ميشديد.الميزان وجه اوّل را اختيار كرده است. اين ندا در آخرت خواهد بود.

و در صحاح آمده: «المكر: الاحتيال و الخديعة» هر دو معني غالب را در نظر گرفته اند.بنا بر قول اقرب، مفردات، مجمع و المنار مكر اعمّ و شامل تدبير خوب و بد هر دو است. مؤيّد اين سخن قول خداوند است كه فرموده: اسْتِكْبٰاراً فِي الْأَرْضِ وَ مَكْرَ السَّيِّئِ وَ لٰا يَحِيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلّٰا بِأَهْلِهِ فاطر: 43.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 266

وصف «السّيّئ» ميرساند كه مكر في نفسه گاهي سيّئ است و گاهي حسن ايضا آيات فَوَقٰاهُ اللّٰهُ سَيِّئٰاتِ مٰا مَكَرُوا غافر: 45. أَ فَأَمِنَ الَّذِينَ مَكَرُوا السَّيِّئٰاتِ أَنْ يَخْسِفَ اللّٰهُ بِهِمُ الْأَرْضَ نحل: 45. [در اينجا لازم است بسه مطلب اشاره شود:] 1- در بسياري از آيات آنگاه كه نسبت مكر بخدا داده شده مكر در مرتبۀ ثاني است يعني اوّل مكر بد كاران در مقابل دين حق و دستور خداوند است سپس مكر خدا و آن دو جور است مجازات و غير آن مثلا در آيۀ وَ يَمْكُرُونَ وَ يَمْكُرُ اللّٰهُ وَ اللّٰهُ خَيْرُ الْمٰاكِرِينَ انفال: 30. مراد از «يَمْكُرُونَ» حيله و تدبير مشركين است كه ميخواستند حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله را بكشند يا زنداني كنند و يا تبعيد نمايند و مراد از «يَمْكُرُ اللّٰهُ» همان تدبير خداوند است كه آنحضرت را مأمور بهجرت نمود.ايضا در آيۀ وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللّٰهُ وَ اللّٰهُ خَيْرُ الْمٰاكِرِينَ آل عمران: 54.كه مراد از مكر اول حيلۀ يهود است دربارۀ كشتن عيسي عليه السّلام و منظور از مكر اللّه نجات دادن عيسي از دست آنها است.ولي در آياتي نظير وَ مَكَرُوا مَكْراً وَ مَكَرْنٰا مَكْراً وَ هُمْ لٰا يَشْعُرُونَ. فَانْظُرْ كَيْفَ كٰانَ عٰاقِبَةُ مَكْرِهِمْ

أَنّٰا دَمَّرْنٰاهُمْ وَ قَوْمَهُمْ أَجْمَعِينَ نمل: 50- 51. منظور از مكر اوّل طفره زدن و انحراف كفّار است از پيروي حضرت صالح عليه السّلام و غرض از مكر دوّم هلاكت و عذاب آنهاست كه همگي از بين رفتند و مكر خدا نتيجۀ طبيعي مكر آنها بود چنانكه فرموده: «فَانْظُرْ كَيْفَ كٰانَ عٰاقِبَةُ مَكْرِهِمْ أَنّٰا دَمَّرْنٰاهُمْ وَ قَوْمَهُمْ» و نيز روشن ميكند كه مكر خدا همان «دمرنا» است.ايضا: إِذٰا لَهُمْ مَكْرٌ فِي آيٰاتِنٰا قُلِ اللّٰهُ أَسْرَعُ مَكْراً يونس: 21.2- در اينگونه آيات نسبت مكر بخدا اشكالي ندارد كه مكر خدا همان تدبير خدا و تقديراتي است كه منجرّ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 267

بحرمان و عذاب بد كاران ميشود و آن در مرتبۀ ثاني از خدا ممدوح است كه مقتضاي عدالت جز آن نيست و گرنه بد كار و نيكو كار از هم شناخته نميشوند پس آن مكر ممدوح است زيرا كه عدالت است أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئٰاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ جاثية: 21.3- گاهي مكر منسوب بخدا مكر ابتدائي است مثل أَ فَأَمِنُوا مَكْرَ اللّٰهِ فَلٰا يَأْمَنُ مَكْرَ اللّٰهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخٰاسِرُونَ اعراف: 99.معلوم است كه مراد از مكر عذاب خداست در مقابل نافرماني مردم النهايه نافرماني بدكاران بلفظ مكر ذكر نشده است.4- وَ قَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلّٰهِ الْمَكْرُ جَمِيعاً يَعْلَمُ مٰا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ … رعد: 42. اين آيه صريح است در اينكه تدبير كلّي مال خداست و تدبير ديگران در مقابل تدبير خدا هيچ است و كاري از پيش نميتوانند برد.

24.لفظ مكّه يكبار بيشتر در قرآن مجيد نيامده است و آن بنا بر تصريح جوهري نام شهر مكّه است. زادها اللّه شرفا.و بتصريح قاموس و اقرب شهر مكّه و يا همۀ حرم است «بطن» در لغت از جمله بمعني جوف كلّ شي ء است بطن مكّه يعني ميان مكّه، منظور از بطن مكّه در آيه چنانكه گفته اند «حديبيّه» است بجهت نزديكيش بمكّه حتي گفته اند بعضي اراضي آن از حرم است.در حديبيّه ميان رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و مشركين صلح واقع گرديد و در نتيجه دست هر دو گروه از يكديگر كوتاه شد حال آنكه مسلمين غالب بودند و وارد ديار مشركين شده بودند و ناچار شدند كه با آنحضرت صلح كنند و قول دادند كه سال آينده آنحضرت بآزادي وارد مكّه شد و عمره آورد معني آيه چنين است: خدا همان است كه

قاموس قرآن، ج 6، ص: 268

در حديبيّه دست شما را از كفّار و دست كفّار را از شما باز داشت پس از آنكه شما را بر آنها پيروز گردانيد.

اعواني است از ملائكه كه بر همۀ عالم موكّل اند.در مجمع فرموده: جبرئيل و ميكائيل هر دو لفظ عجمي اند كه معرّب شده اند بقولي «جبر» در لغت سرياني بمعني عبد و «ايل» بمعني خداست و ميك بمعني بندۀ كوچك است پس جبرئيل يعني بندۀ خدا، ميكائيل يعني بندۀ كوچك خدا.نگارنده گويد در رياض السالكين گويد: ديلمي از ابا امامه از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله نقل كرده كه: نام ميكائيل بندۀ كوچك خدا است. دليل غير عربي بودن اين دو لفظ وقوع آنها در تورات است كه در «جبر- جبرئيل» گذشت.هاكس در قاموس كتاب مقدّس جبرائيل را مرد خدا و ميكائيل را «كيست مثل خدا» معني كرده و گويد: او رئيس الملائكه است كه دانيال او را بقوم يهود واضح نمود و گويند كه وي پيشواي عساكر فرشتگان است.نام ميكائيل در تورات كتاب دانيال باب دهم بند 13 و 21 و باب 12 بند 1 و ايضا در كتاب مكاشفۀ يوحنّا باب 12 بند 3 آمده است.اينكه هاكس گويد: او رئيس الملائكه است درست نيست زيرا فقط دربارۀ جبرئيل آمده ذِي قُوَّةٍ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 269

عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ. مُطٰاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ تكوير: 20 و 21. لفظ مطاع نشان ميدهد كه ميكائيل در اطاعت جبرئيل است.امّا در بارۀ معني آيۀ فوق. بايد دانست كه آيۀ ما قبل چنين است: قُلْ مَنْ كٰانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَليٰ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّٰهِ … آيه در جواب يهود است كه با جبرئيل عداوت داشتند و ميگفتند علت عدم ايمان ما آنست كه آورندۀ وحي جبريل است و ما با او دشمنيم. در مجمع نقل شده كه يهود بآنحضرت

گفتند: جبريل دشمن ماست كه جنگ و سختي نازل ميكند و ميكائيل آساني و راحتي مياورد اگر آورندۀ وحي ميكائيل بود حتما ايمان مياورديم.در جواب فرموده: جبريل فقط مأمور خداست در آوردن وحي. و دشمني با او بي جا است و در آيۀ ما نحن فيه بطور كلّي فرموده: هر كه با خدا، ملائكه، پيامبران، جبريل و ميكال دشمن باشد خدا با او دشمن است.

خيانت كردند و خدا بر آنها مسلّط شد و منكوبشان كرد.مكين: داراي مكانت و منزلت إِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنٰا مَكِينٌ أَمِينٌ يوسف: 54. تو امروز پيش ما محترم و مورد اعتمادي. ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ تكوير: 20. نيرومند و پيش خدا محترم است.ثُمَّ جَعَلْنٰاهُ نُطْفَةً فِي قَرٰارٍ مَكِينٍ مؤمنون: 13. فَجَعَلْنٰاهُ فِي قَرٰارٍ مَكِينٍ مرسلات: 21. گفته اند وصف رحم با مكين براي آنست كه رحم متمكّن و قادر است كه نطفه را تربيت كند بنظر ميايد منظور از آن عظمت قدر و بلند پايه بودن رحم است زيرا تنها محلّيكه رشد نطفه در آن ميسّر و عملي است رحم است يعني: سپس انسان را در قرار گاهي منيع و ممتاز قرار داديم.

هم در جماعت اشراف بكار رفته مثل قٰالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ إِنَّ هٰذٰا لَسٰاحِرٌ عَلِيمٌ اعراف: 109. و هم در مطلق جماعت و قوم، مثل وَ لَقَدْ أَرْسَلْنٰا مُوسيٰ بِآيٰاتِنٰا إِليٰ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ زخرف: 46 كه مراد مطلق قوم فرعون است ولي بيشتر در اشراف قوم بكار رفته است در ملحقات صحيفۀ سجاديّه هست: «سبحانك حاضر كلّ ملأ» شايد. بمطلق جماعت از آن ملاء گفته شده كه محلّي از زمين و يا چشم بيننده را پر ميكنند.

جٰاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً» گفتند أَ تَجْعَلُ فِيهٰا مَنْ يُفْسِدُ فِيهٰا وَ يَسْفِكُ الدِّمٰاءَ (و اللّه اعلم) و يا اختصاصي است كه ميان خويش داشتند.

هُوَ اللّٰهُ الَّذِي لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ حشر: 23.إِذْ قٰالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنٰا مَلِكاً نُقٰاتِلْ فِي سَبِيلِ اللّٰهِ بقره: 246. مراد از ملك در آيه فرمانده است كه در حدود فرماندهي داراي حكومت و اداره است. طبرسي در معني آن گفته: «القادر الواسع القدرة الّذي له السّياسة و التّدبير» راغب گفته: «هو المتصرّف بالامر و النّهي في الجمهور» آن متخذ از ملك بضم ميم و جمع آن ملوك است إِنَّ الْمُلُوكَ إِذٰا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوهٰا نمل: 34. در آيۀ وَ جَعَلَكُمْ مُلُوكاً مائده: 20. ظاهرا مراد استقلال است كه بني اسرائيل در مصر آنرا نداشتند.مِلْك: (بكسر ميم و سكون لام) مالك شدن و صاحب شدن. قُلْ لَوْ أَنْتُمْ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 274

تَمْلِكُونَ خَزٰائِنَ رَحْمَةِ رَبِّي إِذاً لَأَمْسَكْتُمْ خَشْيَةَ الْإِنْفٰاقِ اسراء: 100. بگو اگر خزائن رحمت خدايم را مالك و دارا بوديد آنوقت از ترس انفاق دست باز ميداشتيد.افعال آن بيشتر بمعني قدرت و توانائي آيد مثل: لٰا يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لٰا ضَرًّا رعد: 16.براي خويش بنفع و ضرري قادر نيستند.مالك: اسم فاعل است. بمعني صاحب مال و صاحب حكومت آيد مثل خَلَقْنٰا لَهُمْ مِمّٰا عَمِلَتْ أَيْدِينٰا أَنْعٰاماً فَهُمْ لَهٰا مٰالِكُونَ يس: 71. قُلِ اللّٰهُمَّ مٰالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشٰاءُ آل عمران: 26. كه هر دو بمعني صاحب ملك (بكسر ميم) است و مثل وَ نٰادَوْا يٰا مٰالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنٰا رَبُّكَ قٰالَ إِنَّكُمْ مٰاكِثُونَ زخرف: 77.گويند اي مالك خدايت ما را بميراند كه بمعني متصرف و حاكم است.الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ. الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ. مٰالِكِ يَوْمِ الدِّينِ فاتحه: 2- 4.عاصم، كسائي. خلف و يعقوب حضرمي آنرا مالك و ديگران ملك (بفتح ميم

و كسر لام) خوانده اند.بنظر ميايد كه مالك در آيه مثل ملك بمعني حاكم و متصرّف است به بمعني صاحب. زيرا صاحب بمال مناسب است كه بگوئيم: فلاني صاحب فلان مال است ولي مناسب با «يوم» حكومت است كه بگوئيم حكمران امروز فلاني است.مليك: مثل ملك بمعني صاحب حكومت است إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنّٰاتٍ وَ نَهَرٍ. فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ قمر: 54 و 55. پرهيزكاران در بهشتها و نهرهااند در نزد صاحب حكومت توانا (خدا). اين لفظ فقط يكبار در قرآن آمده است.مَلْكِ: (بر وزن فلس) قٰالُوا مٰا أَخْلَفْنٰا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنٰا وَ لٰكِنّٰا حُمِّلْنٰا أَوْزٰاراً مِنْ زِينَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنٰاهٰا … طه: 87. «ملك» را در آيه عاصم

قاموس قرآن، ج 6، ص: 275

و اهل مدينه و اهل كوفه بفتح ميم و ديگران بضمّ و نيز بكسر ميم خوانده اند و آن مصدر ملك يملك است در صحاح گويد فتح ميم از كسر آن افصح ميباشد.ممكن است مراد از آن حكومت يعني: ما با قدرت و اختيار در كارمان وعدۀ تو را مخالفت نكرديم … و شايد بمعني ملك و مال باشد يعني: ما با مال خويش با وعدۀ تو مخالفت نكرديم بلكه چيزهائي از زيور قوم فرعون داشتيم كه آنها را انداختيم و سامري برداشت …

وزن قفل) است ولي از ملك رساتر و ابلغ است زيرا واو و تاء براي مبالغه اضافه ميشوند.در صحاح گويد: ملكوت از ملك (بر وزن قفل) است مثل رهبوت از رهبة گويند: «له ملكوت العراق» براي او است حكومت عراق.ما وقتيكه از كارخانه اي ديدن مي كنيم مي بينيم كه در آن نظم بخصوصي حكم فرما است هم در ساختن و هم در كارانداختن آن همين طور است آسمانها و زمين. يعني: و همانطور بابراهيم حكومت و نظميكه در آسمانها و زمين است نشان ميداديم.ايضا قُلْ مَنْ بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ ءٍ مؤمنون: 88. فَسُبْحٰانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ ءٍ يس: 83.پاك و منزّه است خدائيكه حكومت و ادارۀ هر چيز در دست او است.

جٰاعِلِ الْمَلٰائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ … فاطر: 1. و اينكه خداوند فرموده: اللّٰهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلٰائِكَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النّٰاسِ حجّ: 75. ظاهرا راجع بآوردن وحي باشد كه رسول از ملائكه، وحي را بپيامبران مياورد و رسول از مردم آنرا بانسانها ميرساند و اينكه در بارۀ آنها آمده يُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ وَ النَّهٰارَ لٰا يَفْتُرُونَ انبياء: 20. مانع از آن نيست كه در عين حال مأموريّتي هم داشته باشند چنانكه از آيۀ غافر پيداست [آنچه از قرآن در بارۀ ملائكه فهميده ميشود در ذيل بررسي ميشود:]

و ياراني دارد.2- آوردن وحي. نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ. عَليٰ قَلْبِكَ شعراء: 194. آيات قرآن نشان ميدهد كه پيام آور فقط يك ملك نيست مثل اللّٰهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلٰائِكَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النّٰاسِ حجّ: 75. كه گفتيم ظهور آن در آوردن وحي است و مثل فَنٰادَتْهُ الْمَلٰائِكَةُ وَ هُوَ قٰائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرٰابِ أَنَّ اللّٰهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْييٰ … آل عمران: 39. كه ملائكه مژدۀ ولادت يحيي را بزكريّا عليه السّلام دادند وَ إِذْ قٰالَتِ الْمَلٰائِكَةُ يٰا مَرْيَمُ إِنَّ اللّٰهَ اصْطَفٰاكِ … إِذْ قٰالَتِ الْمَلٰائِكَةُ يٰا مَرْيَمُ إِنَّ اللّٰهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ … آل عمران: 42 و 45.ميشود گفت: كه وحي آور فقط جبرئيل و او يك نفر بيش نيست و ديگران مژده آوراند و نظير آن نه آورندۀ احكام و دين، ولي صريح يُنَزِّلُ الْمَلٰائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَليٰ مَنْ يَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لٰا إِلٰهَ إِلّٰا أَنَا فَاتَّقُونِ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 278

نحل: 2. خلاف آنرا ميرساند و شايد فقط در اسلام منحصر بجبرئيل بود و يا او اعواني دارد.3- نوشتن اعمال انسانها. إِذْ يَتَلَقَّي الْمُتَلَقِّيٰانِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمٰالِ قَعِيدٌ. مٰا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلّٰا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ ق: 17- 18 كه در «لقي» گفته شد قُلِ اللّٰهُ أَسْرَعُ مَكْراً إِنَّ رُسُلَنٰا يَكْتُبُونَ مٰا تَمْكُرُونَ يونس: 21.بَليٰ وَ رُسُلُنٰا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ زخرف: 80. وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحٰافِظِينَ. كِرٰاماً كٰاتِبِينَ.يَعْلَمُونَ مٰا تَفْعَلُونَ انفطار: 10- 12. بقيّۀ سخن در «دلك- دلوك» است.4- حافظان انسانها. وَ هُوَ الْقٰاهِرُ فَوْقَ عِبٰادِهِ وَ يُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً حَتّٰي إِذٰا جٰاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنٰا وَ هُمْ لٰا يُفَرِّطُونَ انعام: 61. ظهور آيه در آنست كه عدّه اي از ملائكه

حافظ انسانهااند و چون مرگ كسي برسد همان حافظان او را مي ميرانند و اين ميرساند كه انسان در اين دنياي مادّه و تزاحم از نصرت ملائكه ناگزير است و گرنه نميتواند بزندگي خويش ادامه بدهد و حوادث او را از پاي درمياورند.در تفسير عياشي ذيل آيۀ لَهُ مُعَقِّبٰاتٌ … رعد: 11. از حضرت صادق عليه السّلام نقل كرده كه فرمود: «ما من عبد الّا و معه ملكان يحفظانه فاذا جاء الامر من عند اللّه خلّيا بينه و بين امر اللّه» براي هر بنده اي دو تا ملكي است كه او را حفظ ميكنند چون كاري از جانب خدا آمد او را بامر خدا وا ميگذارند.الميزان از درّ منثور نقل كرده كه علي عليه السّلام فرمود: هيچ بنده اي نيست مگر با او ملائكه اي هستند كه او را حفظ ميكنند از اينكه ديوار بر او افتد يا در چاهي ساقط شود، يا درنده اي او را بدرد، يا غرق شود و يا در آتش بسوزد و چون مقدّر خدا آيد او را بمقدّر رها ميكنند. در مجمع ذيل آيۀ 11. رعد باين حديث اشاره شده است.طبرسي رحمه اللّه آيه را بحفظ اعمال انسان حمل كرده كه فرشتگان

قاموس قرآن، ج 6، ص: 279

فقط اعمال آدمي را ثبت و حفظ ميكنند ولي ظهور آيه و روايات خلاف آنرا ميرسانند.لَهُ مُعَقِّبٰاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ لٰا يُغَيِّرُ مٰا بِقَوْمٍ حَتّٰي يُغَيِّرُوا مٰا بِأَنْفُسِهِمْ … رعد: 11. ظاهر آنست كه ضمير «لَهُ» راجع به «مَنْ أَسَرَّ» در آيۀ قبل است همچنين ضمائر «يَدَيْهِ … - خَلْفِهِ- … يَحْفَظُونَهُ» و مراد از «مِنْ أَمْرِ اللّٰهِ» حوادث و

بلاهائي است كه انسان گرفتار ميشود و ملائكه انسان را با دستور خدا از پيش آمدهاي خداوند حفظ ميكنند و چون انسان عمل و فكر خودش را تغيير داد خدا هم نعمت و حفظ را تغيير ميدهد آنوقت حافظان كنار ميروند تا مقدّرات جاي خويش را بگيرد.يعني: براي انسان تعقيب كنندگان از پس و پيش هستند كه او را از حوادث (كه امر خدااند) حفظ ميكنند، خدا آنچه براي مردم است تغيير نميدهد مگر آنكه مردم آنچه را دارند تغيير بدهند. در اين آيه بسيار بعيد است كه بگوئيم مراد حفظ اعمال است و بعيدتر از آن قول بعضي كه گويد مراد پاسبانان و مستحفظين ملوك اند.وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحٰافِظِينَ. كِرٰاماً كٰاتِبِينَ. يَعْلَمُونَ مٰا تَفْعَلُونَ انفطار: 10- 12. ظهور آيات در آنست كه ملائكه هم حافظ انسانند و هم كاتب اعمال او طبرسي رحمه اللّه فقط حفظ اعمال گفته است، الميزان نيز بقرينه، سياق حفظ اعمال دانسته است ولي در آيات ما قبل هم از خلقت انسان و هم از تكذيب قيامت سخن رفته و بعيد نيست كه حفظ راجع بانسان و كتابت راجع باعمال او باشد.5- حاملان عرش. عدّه اي از ملائكه حاملان عرش خدااند الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ … غافر: 7. وَ يَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمٰانِيَةٌ حاقه: 17. روايت شده حاملان عرش فعلا چهار ملك اند و روز قيامت با چهار نفر ديگر كمك خواهند شد مراد از حمل

قاموس قرآن، ج 6، ص: 280

عرش ظاهرا تدبير امور عالم بدستور خدا است و اين منافي با آن نيست كه عرش وجود خارجي داشته باشد چنانكه در عرش گفته ايم ولي آن چهار

كمك معلوم نيست ملك خواهند بود يا نه هر چند ظهور آن در ملك است، روايت چندي در بارۀ آن در تفسير برهان هست ملاحظه شود.كارهاي ديگري در تدبير عالم بملائكه واگذار شده كه در ضمن بررسي آيات روشن ميشود از قبيل تَنَزَّلُ الْمَلٰائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيهٰا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ … قدر: 4. و سائر آيات.

أَلٰا إِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ شوري: 5.در اين آيه «لِمَنْ فِي الْأَرْضِ» شامل عموم است اعمّ از توبه كار و غيره.در مجمع از امام صادق عليه السّلام مطلق مؤمنين نقل شده است. لفظ «يَسْتَغْفِرُونَ» در هر دو آيه مفيد دوام است و روشن ميكند كه ملائكه پيوسته در اين استغفاراند.وَ قٰالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمٰنُ وَلَداً سُبْحٰانَهُ بَلْ عِبٰادٌ مُكْرَمُونَ. لٰا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ. يَعْلَمُ مٰا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ وَ لٰا يَشْفَعُونَ إِلّٰا لِمَنِ ارْتَضيٰ وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ انبياء: 26- 28. در اين آيات مقام شفاعت براي ملائكه حتمي است و فقط بكسي شفاعت ميكنند كه مورد رضايت خداوند باشد در روايات هست كه مراد، رضايت از عقيده و طريقه است نه اعمال. رجوع شود به «شفع».وَ كَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّمٰاوٰاتِ لٰا تُغْنِي شَفٰاعَتُهُمْ شَيْئاً إِلّٰا مِنْ بَعْدِ أَنْ يَأْذَنَ اللّٰهُ لِمَنْ يَشٰاءُ وَ يَرْضيٰ نجم: 26. اين آيه مانند آيۀ سابق شفاعت ملائكه را در حقّ بندگان خدا روشن ميكند و اذن و رضايت خدا را در آن شرط ميداند.

نيز آنها را ديد و از مژدۀ ولادت تعجّب كرد، گفتند: «أَ تَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللّٰهِ» آنوقت ملائكه پيش لوط عليه السّلام آمدند آنحضرت نيز آنها را نشناخت و از ورود آنها كه بصورت جوان بودند

قاموس قرآن، ج 6، ص: 282

ناراحت گرديد و آنگاه كه قوم لوط خواستند آنها را از دست لوط بگيرند و لوط بيچاره شد گفتند: يٰا لُوطُ إِنّٰا رُسُلُ رَبِّكَ لَنْ يَصِلُوا إِلَيْكَ … سورۀ هود. 69- 81.و نيز در بارۀ مريم آمده كه: ملك در صورت انسان پيش مريم آمد. مريم ترسيد كه آن جوان شايد نظر سوئي بمريم دارد گفت: من از تو بخدا پناه ميبرم فرشته گفت: إِنَّمٰا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلٰاماً زَكِيًّا مريم: 19.اين آيات با روايات بيشتر، شاهد صدق اند بر اينكه ملائكه در صورت ممثل شدن قابل رؤيت اند و در قيامت هم نيكوكاران و هم بد كاران ملائكه را خواهند ديد چنانكه فرموده: وَ الْمَلٰائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بٰابٍ.سَلٰامٌ عَلَيْكُمْ رعد: 23. و در بارۀ بد كاران فرموده: يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلٰائِكَةَ لٰا بُشْريٰ يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِينَ … فرقان: 22. وَ نٰادَوْا يٰا مٰالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنٰا رَبُّكَ قٰالَ إِنَّكُمْ مٰاكِثُونَ زخرف: 77. در اين باره روايات زيادي هست در اينكه انبياء عليهم السلام بعضي از ملائكه مخصوصا جبرئيل را ديده اند كه احتياج بنقل آنها نيست. و در «جنّ» در بنده ديده شدن جنّ در اين زمينه صحبت شده است.

يَعْصُونَ اللّٰهَ مٰا أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ مٰا يُؤْمَرُونَ تحريم: 6.جملۀ «لٰا يَعْصُونَ اللّٰهَ … » ظاهرا سالبه بانتفاء موضوع نيست بلكه ظهورش آنست كه قدرت بگناه دارند ولي نميكنند نه اينكه قادر نيستند و نميكنند. هكذا «يَفْعَلُونَ مٰا يُؤْمَرُونَ» نشان ميدهد كه قادر بگناه اند ولي

قاموس قرآن، ج 6، ص: 283

نميكنند.ولي اين آيه راجع بعموم ملائكه نيست و فقط وضع مأموران جهنّم را روشن ميكند آيات ديگري در اين زمينه وارد است كه مفيد عموم اند مثل وَ قٰالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمٰنُ وَلَداً سُبْحٰانَهُ بَلْ عِبٰادٌ مُكْرَمُونَ. لٰا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ. يَعْلَمُ مٰا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ وَ لٰا يَشْفَعُونَ إِلّٰا لِمَنِ ارْتَضيٰ وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ.وَ مَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلٰهٌ مِنْ دُونِهِ فَذٰلِكَ نَجْزِيهِ جَهَنَّمَ كَذٰلِكَ نَجْزِي الظّٰالِمِينَ انبياء: 26- 29.از جملۀ «لٰا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ» مستفاد آنست كه قادر بگناه اند ولي نميكنند مخصوصا بقرينه آيۀ اخير كه وَ مَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلٰهٌ مِنْ دُونِهِ كه اگر كسي از آنها ادّعاي معبوديّت كند مورد عذاب است، اين ميرساند كه قدرت اين ادّعا را دارند و نيز آيات شامل عموم ملائكه است.ما حصل آيات گذشته آنست كه ملائكه معصومند و مختار. به بقيّه مطلب توجّه كنيد.وَ إِذْ قُلْنٰا لِلْمَلٰائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلّٰا إِبْلِيسَ … بقره: 34.اگر ابليس از ملائكه باشد و اگر جريان آدم و ابليس و سجدۀ ملائكه زبانحال و تجسيم واقع بصورت داستان نباشد بايد گفت كه ملك گناه ميكند و كرده است ولي اثبات اينكه ابليس ملك است و ما جري بصورت ظاهر بوده بسيار مشكل ميباشد. رجوع شود به «شطن- شيطان».در سفينة البحار ذيل

لفظ فطرس از جامع بزنطي از امام صادق عليه السّلام منقول است: فطرس ملكي بود، عرش خدا را طواف ميكرد در چيزي از دستور خدا كوتاهي كرد جناحش بريده شد (مقامش پائين آمد) بجزيره اي از جزائر رانده گشت، چون امام حسين عليه السّلام بدنيا آمد جبرئيل براي عرض تبريك محضر رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله آمد در ضمن از محلّ فطرس گذشت، فطرس بجبرئيل التماس نمود، جبرئيل گفت: مأمورم

قاموس قرآن، ج 6، ص: 284

براي عرض تهنيت بمحضر حضرت محمد صلّي اللّه عليه و آله بروم كه مولوي براي وي متولّد شده است ميخواهي ترا نيز با خود به برم، فطرس مايل شد، جبرئيل او را به محضر آنحضرت آورد، فطرس با انگشتش بآنحضرت التماس كرد حضرت فرمود: بالت را ببدن حسين بمال. او چنان كرد و پرواز نمود.سند روايت در بحار چنين است: در سرائر از جامع بزنطي از عيسان مولي سدير از ابي عبد اللّه عليه السّلام و از مردي از اصحاب از پدرش از ابي عبد اللّه عليه السّلام، گويد جمعي از اصحاب نقل كرده اند كه فطرس … شيخ رحمه اللّه در مصباح راجع بسوّم شعبان دعائي از حضرت عسكري سلام اللّه عليه نقل كرده كه در ضمن آن اين جمله است: «و عاذ فطرس بمهده و نحن عائذون بقبره من بعده» پيدا است كه اشاره بروايت بزنطي است.در نهج البلاغه خطبه 190. معروف به (قاصعه) از ابليس بلفظ ملك تعبير آورده «كلّا ما كان اللّه سبحانه ليدخل الجنّة بشرا بامر أخرج به منها ملكا» . نقل شيخ در مصباح چنين است: بقاسم بن علاء همداني وكيل امام عسكري عليه السّلام توقيع

رسيد كه مولانا الحسين عليه السّلام روز سوم شعبان متولّد شد آنرا روزه بگير و اين دعا را بخوان: اللّهُمَّ … كه جملۀ «عاذ فطرس بمهده … » در ضمن آنست.در رجال كشي در ذكر محمد بن سنان نقل شده: چون ببركت دعاي امام جواد عليه السّلام درد چشم محمد بن سنان برطرف شد، محمد بآنحضرت گفت «يا شبيه صاحب فطرس» سپس محمد بن مرزبان از ابن سنان پرسيد: مقصودت از شبيه صاحب فطرس چه چيز بود گفت: خدا بملكي از ملائكه كه فطرس نام داشت غضب كرد الخ … سند روايت چنين است: حمدويه از ابو سعيد آدمي از محمد بن مرزبان از محمد بن سنان.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 285

در روايت ديگري نيز بآن اشاره شده باين سند كشي گويد بخطّ جبرئيل بن احمد ديدم كه روايتم كرد محمد بن عبد اللّه بن مهران از احمد بن ابي نصر و محمد بن سنان كه گفتند … در آخر حديث هست كه ابن سنان گفت: فطرسيّة. و اللّه اعلم.

فزع مرگ باشد. ولي گفته اند مراد نفخ صور دوم است بقرينه وَ كُلٌّ أَتَوْهُ دٰاخِرِينَ و بقرينۀ آيۀ 89. همين سوره كه فرموده: مَنْ جٰاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهٰا وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ يَوْمَئِذٍ آمِنُونَ.بنظر بعضي مراد از نفخ صور اعمّ است و «فَفَزِعَ مَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلّٰا مَنْ شٰاءَ اللّٰهُ» از آثار نفخ اوّل و «كُلٌّ أَتَوْهُ دٰاخِرِينَ» از آثار نفخ دوّم ميباشد.بهر حال با اين آيه نميشود استدلال كرد كه ملائكه در قيامت نخواهند مرد ولي مراد از «إِلّٰا مَنْ شٰاءَ اللّٰهُ» در آيۀ اول كدام كسانند؟ اينكه عدّه اي از بندگان خدا از صعقۀ اوّل جان سالم بدر خواهند برد يقين است ولي آنها كدام اند ميشود گفت ملائكه يا لا اقلّ قسمتي از آنهااند زيرا آنها حشر و نشري و عذاب و بهشتي ظاهرا ندارند و فقط واسطۀ فيض و كارگزاران عالم خلقت اند، اين احتمال در نظر نگارنده نزديك بيقين است.بقولي: آنها جبرئيل، ميكائيل، اسرافيل و عزرائيل اند كه بعدا خواهند مرد. بقولي اين چهار نفر و حاملان

قاموس قرآن، ج 6، ص: 286

عرش مراداند. بقولي مراد رضوان، حور، مالك و زبانيه است.در الميزان از جمله احتمال داده كه مراد ارواح انسانها است و آنها نخواهند مرد و بعضي از روايات اهل بيت عليهم السلام مؤيّد آنست كه روايت شده چون خدا «لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ» فرمايد ارواح انبياء در جواب گويند: «لِلّٰهِ الْوٰاحِدِ الْقَهّٰارِ». روايات ديگري نيز دالّ بر اين مطلب اند.بنظر نگارنده مردن و زنده شدن فقط شامل مخلوقاتي است كه حساب و كتاب و عذاب و بهشت دارند خواه در آسمانها باشند كه در «سماء» گفته شده و خواه در زمين

و اثبات اينكه ملائكه نيز خواهند مرد و همچنين ارواح، مشكل بلكه غير ممكن است و «إِلّٰا مَنْ شٰاءَ اللّٰهُ» مشكل است كه راجع بارواح باشد بلكه ظهور آيه در آنست كه در نفخ صور اوّل همه خواهند مرد مگر عدّه ايكه خدا خواهد و آنها ظاهرا ملائكه اند كه ظهور قيامت احتياجي بمرگ آنها ندارد بلكه بايد باشند كه واسطۀ فيض اند.اگر گوئي: آيۀ كُلُّ شَيْ ءٍ هٰالِكٌ إِلّٰا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ قصص: 88. ميرساند كه جز ذات خدا همه چيز هالك و از بين رفتني است؟گوئيم: بنظر ميايد كه مراد از آيه آنست كه: هلاك و بطلان تمام اشياء را جز خدا احاطه كرده است زيرا هيچ چيز در عالم جز ذات خدا مستقلّ نيست بنا بر اين، آيۀ فوق دلالت بر حال دارد نه اينكه از آينده خبر ميدهد، بايد در نظر داشت كه اين آيه با «إِلّٰا مَنْ شٰاءَ اللّٰهُ» قابل جمع است لذا بايد معنايش آنچه گفته شد يا نظير آن باشد.

است در «جنح» ذيل أُولِي أَجْنِحَةٍ مَثْنيٰ وَ ثُلٰاثَ وَ رُبٰاعَ گفته شد كه ملائكه بر همديگر تفاوت دارند و ظهور وَ مٰا مِنّٰا إِلّٰا لَهُ مَقٰامٌ مَعْلُومٌ صافات: 164. نيز در آنست.

… كهف: 50. ولي راجع بذرّيّه، ملائكه خبري در قرآن و غيره نيست.4- شيطان چنانكه آيۀ فوق صريح است از جنّ بود كه از امر خدا بيرون رفت ولي در جائي تصريح نشده كه او از ملائكه بود مگر استثناء در آيات سجدۀ ملائكه و جملۀ منقول از نهج البلاغه كه بررسي خواهد شد.5- در آيۀ فوق هست كه وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ يعني شيطان و ذرّيّه اش دشمن بشراند امّا چنانكه ميدانيم ملائكه دوست بشراند و بآدم سجده كرده اند و بر آدميان چنانكه گذشت استغفار ميكنند و شفاعت خواهند كرد.6- در بارۀ جنّ آمده: وَ لَقَدْ ذَرَأْنٰا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ اعراف: 179. رَبَّنٰا أَرِنَا الَّذَيْنِ أَضَلّٰانٰا مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فصلّت: 29. ولي اضلال و جهنّمي بودن در بارۀ ملائكه نيامده است. 7- جنّ با انسان دو موجود مكلّف زمين و دوش بدوش انسان در هدايت و ضلالت و غيره است چنانكۀ در «جنّ» گذشت ولي راجع بملك چنين چيزها را سراغ نداريم.تنها چيزيكه در بارۀ ملك بودن ابليس داريم ظهور استثناء در آيات وَ إِذْ قُلْنٰا لِلْمَلٰائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلّٰا إِبْلِيسَ است كه در صورت متصل بودن ميرساند ابليس از ملائكه بود. ولي ميشود گفت كه چون جنّ با ملائكه از بعضي جهات هم سنخ اند و ابليس با ملائكه بود خطاب جمع در اثر تغليب بر او هم شامل بود و او فهميد كه او هم داخل در خطاب است لذا در جواب مٰا مَنَعَكَ أَلّٰا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ نگفت: خدايا مرا امر نكردي دستور فقط براي ملائكه بود بلكه مأموريّت خويش را مسلّم گرفت و استكبار كرد.و امّا جملۀ

نهج البلاغه كه در فصل «عصمت ملائكه» ذكر شد و در «بلس»

قاموس قرآن، ج 6، ص: 289

نيز گذشته است ممكن است مشي امام عليه السّلام مطابق قرآن باشد و چون قرآن او را بطور تغليب داخل در ملائكه كرده است، امام عليه السّلام نيز ملك اطلاق نموده است زيرا در ميان ملائكه بود و مانند آنها عمل ميكرد.و نيز شايد اطلاق قرآن راجع بسنخ عمل باشد كه چون مانند ملائكه بخدا عبادت و بندگي ميكرد از اين لحاظ در رديف آنها بود نه از لحاظ اتّحاد در هويّت و ذات.

و نيز در سورۀ ابراهيم آيه 13.و كهف: 20.

مَرْقَدِنٰا يس: 52 كي ما را از قبرهايمان بر انگيخت؟ قٰالَ فَمَنْ رَبُّكُمٰا يٰا مُوسيٰ طه: 49. گفت: اي موسي پروردگار شما كيست؟3- اسم موصول و اكثر در أولو العقل بكار رود مثل أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّٰهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ حجّ: 18. در قرآن مجيد در غير اولي العقل نيز بكار رفته است.مثل وَ اللّٰهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ مٰاءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَليٰ بَطْنِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَليٰ رِجْلَيْنِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمْشِي عَليٰ أَرْبَعٍ … نور: 45. «مَنْ يَمْشِي عَليٰ بَطْنِهِ» خزندگان و «مَنْ يَمْشِي عَليٰ أَرْبَعٍ» چهارپايان است. بقيّۀ مطلب در كتب لغت ديده شود.

باقي معاني در كتب لغت ديده شود.

كشيدن نعمت است قبيح ميباشد مگر وقتيكه طرف كفران نعمت كند (ترجمۀ آزاد).آنانكه منّ را قطع معني كرده اند گويند آلت وزن را از آن من گويند كه جنس وزن شده با آن در مقداري قطع و تعيين ميگردد. [در اينجا سه مطلب هست.]1- منّت در قرآن آنجا كه بخدا نسبت داده شده همه بمعني انعام و نعمت دادن است مثل لَقَدْ مَنَّ اللّٰهُ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا آل عمران: 164. خدا بر مؤمنان نعمت بخشيد آنگاه كه در ميان آنها پيامبري مبعوث كرد وجود پيغمبر نعمت است كه خدا بمردم عطا فرموده است.كَذٰلِكَ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللّٰهُ عَلَيْكُمْ نساء: 94. ولي در آيۀ يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لٰا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلٰامَكُمْ بَلِ اللّٰهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَدٰاكُمْ لِلْإِيمٰانِ إِنْ كُنْتُمْ صٰادِقِينَ حجرات: 17. ظاهرا مراد از «يَمُنُّ عَلَيْكُمْ» منّت قولي است كه در مقابل آنانكه اسلام خويش را برخ آنحضرت ميكشيدند و منّت مي نهادند ميفرمايد: بلكه خدا بر شما منّت دارد كه هدايتتان كرد.2- منّت در انسان مثل منّت خدا بمعني انعام و عطيه آمده مثل هٰذٰا عَطٰاؤُنٰا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسٰابٍ ص: 39. اين عطاي با حساب ماست بتو، تو هم عطا كن يا باز دار.فَشُدُّوا الْوَثٰاقَ فَإِمّٰا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمّٰا فِدٰاءً محمد: 4. ريسمان را محكم كنيد سپس يا احسان و آزاد ميكنيد و يا عوض ميگيريد. ظاهرا منظور احسان و آزاد كردن است نه آزاد كردن و برخشان كشيدن.3- منّت قولي و برخ كشيدن كه ناپسند و مبطل عمل است مثل وَ تِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهٰا عَلَيَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِي إِسْرٰائِيلَ شعراء: 22. موسي عليه السّلام بفرعون

گفت: آن نعمتي است كه چون بني اسرائيل را بردۀ خويش كرده اي بر من منّت مي نهي

قاموس قرآن، ج 6، ص: 294

منّت فرعون همان بود كه برخ موسي كشيد و گفت: أَ لَمْ نُرَبِّكَ فِينٰا وَلِيداً وَ لَبِثْتَ فِينٰا مِنْ عُمُرِكَ سِنِينَ.يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا حجرات: 17. بر تو منّت ميدهند كه اسلام آورده اند لٰا تُبْطِلُوا صَدَقٰاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذيٰ بقره: 264. صدقات خويش با منّت و اذيّت باطل نكنيد رجوع شود به «حبط».وَ ثِيٰابَكَ فَطَهِّرْ. وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ.وَ لٰا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ. وَ لِرَبِّكَ فَاصْبِرْ مدّثّر. 6. «تَسْتَكْثِرُ» حال است از فاعل «تَمْنُنْ» اگر مراد منّت فعلي باشد منظور آنست كه احسان نكن در حاليكه آنرا زياد ميداني يعني: لباست را پاك كن، از تزلزل و اضطراب بپرهيز، كار خوب و احسانت را زياد مشمار، براي خدايت در كارها استقامت ورز.در الميزان مناسب سياق ميداند كه مراد منّت قولي باشد يعني عمل باين دستورها را منّت نگذار و زياد نبين و متعجّب مباش كه تو عبدي بيش نيستي و اين قدرت از جانب خداست (ترجمۀ آزاد).إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ فصلت: 8. «غَيْرُ مَمْنُونٍ» كه بمعني غير مقطوع و دائمي است چهار بار در قرآن آمده و همه در بارۀ اجر آخرت است كه اجر دنيوي در هر حال مقطوع است. فصلت: 8- قلم: 3- انشقاق: 25- تين: 6.أَمْ يَقُولُونَ شٰاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ طور: 30. منون چنانكه در پيش گفته شد بمعني مرگ است يعني: يا ميگويند شاعر است براي او به پيشامد مرگ منتظر باشيم كه از دنيا برود، مكتبش نيز فراموش گردد، اين لفظ فقط يكبار در قرآن

آمده است.

است و اللّه العالم.

فرقهائي است كه در خلقت ميان زنان و مردان وجود دارد و يا راجع به پيشرفت در مال و اختلاف تقسيم ارث است رجوع شود به تفاسير.أُمنيّة: آرزو. راغب گويد: آن صورت حاصله در ذهن از تمني شي ء است. أمنيّة بمعني دروغ نيز آمده است چنانكه در قاموس و اقرب تصريح شده، و در صحاح گويد: آن در اينصورت مقلوب است از «مين» بمعني كذب. راغب در علت آن گفته: چون دروغ در اغلب تصوّر چيز بي حقيقت و گفتن آن با زبان است و صحيح است كه از كذب با تمنّي

قاموس قرآن، ج 6، ص: 297

تعبير آورده شود. و از بعضي نقل كرده: «ما تغنّيت و لا تمنّيت منذ أسلمت» از آنوقت كه اسلام آوردم نه آواز خوانده ام و نه دروغ گفته ام.وَ مٰا أَرْسَلْنٰا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لٰا نَبِيٍّ إِلّٰا إِذٰا تَمَنّٰي أَلْقَي الشَّيْطٰانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللّٰهُ مٰا يُلْقِي الشَّيْطٰانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللّٰهُ آيٰاتِهِ وَ اللّٰهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ. لِيَجْعَلَ مٰا يُلْقِي الشَّيْطٰانُ فِتْنَةً لِلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْقٰاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ … وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ … حج: 52- 54.مراد از ظاهر آيات با ذهن خالي و غير مشوب آنست كه هر نبي و رسول كه ميخواهد برنامۀ خدا پرستي و حكومت عدل پياده كند شيطان با اغواء گمراهان، جنگي و آشوبي و اختلافي در مقابل نقشه هاي او القاء و برپا ميكند (و در نتيجه تزلزلي در عملي شدن نقش پيغمبر پديد ميشود) آنگاه خدا با امداد پيامبرش آن آشفتگي را از بين ميبرد و هدف پيغمبر را بر كرسي مي نشاند نتيجۀ اين امر دو چيز است

يكي اينكه مريض القلب ها امتحان ميشوند و با برپا شدن آشوب باين در و آن در ميزنند، ديگري اينكه چون فتنه فرو نشست دانايان ميدانند كه دين پيغمبر حق و خدا پشتيبان او است.علي هذا مراد از «أمنيّة» در آيه آرزوي خارجي پيغمبر است كه همان عملي كردن نقشه هاي توحيد باشد، اين مطلب از مطالعۀ حالات حضرت رسول و موسي و غيرهم عليهم السلام روشن و هويدا است.روايت شده كه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله در مجمع قريش سورۀ و النجم را ميخواند چون بآيۀ: وَ مَنٰاةَ الثّٰالِثَةَ الْأُخْريٰ رسيد شيطان بزبانش اين دو جمله را انداخت: «تلك الغرانيق العلي و انّ شفاعتهنّ لترتجي» يعني: اينها اصنام والا مقام هستند و شفاعتشان پيش خدا مورد اميد است، مشركان از اين سخن شاد شدند و ديدند كه آنحضرت معبوداتشان را بنيكي ياد كرد.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 298

جبرئيل در تسلّي آنحضرت آيۀ ما نحن فيه را آورد كه ناراحت مباش اين كلمات را شيطان بدهان انداخت و هر پيغمبري چنين باشد ولي خدا با فرستادن آيات ديگر دروغ بودن آنرا روشن ميكند. بنا بر اين مراد از «امنيّه» تلاوت است أَلْقَي الشَّيْطٰانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ يعني شيطان بتلاوت و قرائت او چيزهائي ميافكند و او آنها را ميخواند امّا خدا سپس متوجّه اش ميكند.نگارنده گويد: اين همان افسانۀ غرانيق است كه بواسطۀ حديث سازان بكتب تفسير و تاريخ راه يافته خوشبختانه علماي محقّق ما بجعل آن پي برده و مجعول بودنش را آفتابي كرده اند. در جلد سوّم جنايات تاريخ تحت عنوان «افسانۀ غرانيق» تحقيق رشيقي در بارۀ مجعوليّت آن شده كه در خور تحسين است.عجب است كه

از درّ منثور نقل شده: آنحضرت متوجّه اين كلمات كفرآميز نبود تا آنكه جبرئيل آمد و گفت: آنچه از قرآن آوردم براي من بخوان حضرت خواند و چون به «تِلْكَ الْغَرانيقُ الْعُلي … » رسيد جبرئيل گفت: من اينها را نياورده ام اينها از شيطان است. در جنايات تاريخ احتمال داده كه اين افسانه ساختۀ كشيشان نصاري يا از طرف يهود باشد.ناگفته نماند: اگر مراد از «أمنيّة» تلاوت باشد ظاهرا منظور آنست كه چون پيامبر بخواهد نقشۀ خدا را پياده كند شيطان در بارۀ سخنان او شبهاتي بذهن منكران القا ميكند كه با او مقابله كنند و باو نسبت دروغ و افترا بدهند ولي خدا آن شبهات را از بين ميبرد.وَ مِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لٰا يَعْلَمُونَ الْكِتٰابَ إِلّٰا أَمٰانِيَّ وَ إِنْ هُمْ إِلّٰا يَظُنُّونَ بقره: 78. امانيّ جمع أمنيّه و ظاهرا مراد از آن اكاذيب است يعني: گروهي از يهود درس نخوانده هااند (كه قدرت خواندن و تحقيق ندارند) و تورات را فقط دروغهائي ميدانند كه

قاموس قرآن، ج 6، ص: 299

علماءشان ميگويند.لَيْسَ بِأَمٰانِيِّكُمْ وَ لٰا أَمٰانِيِّ أَهْلِ الْكِتٰابِ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً يُجْزَ بِهِ … نساء: 123. كار با آرزوهاي شما و اهل كتاب درست شدني نيست، حكم خدا بطور كلّي اين است كه: هر كه كار بدي كند مجازات ميشود …

محترم بود و در كنارش قرباني ميكردند، قبيلۀ اوس و خزرج براي آن قرباني و هدايا مي بردند.قبيلۀ اوس و خزرج چون بحجّ ميرفتند پس از بازگشت سر خود را در نزد منات تراشيده و آنرا اتمام حجّ مي پنداشتند، بت پرستان بعلت علاقه بآن فرزندان خويش را عبد منات و زيد منات ميناميدند.جريان اين بود تا در سال هشتم هجرت (سال فتح مكّه) رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله چهار يا پنج منزل از مدينه خارج شده بودند، علي عليه السّلام را فرستاد منات را منهدم كرد و امواليكه در بتكده بود پيش آنحضرت آورد از جمله دو تا شمشير كه ابي شمر غسّاني پادشاه غسّان بآنجا هديّه كرده بود، يكي بنام مخدم و ديگري رسوب آنحضرت هر دو را بعلي عليه السّلام بخشيد، گويند: ذو الفقار يكي از آندو شمشير بود.در جوامع الجامع فرموده: بقولي لات و عزّي و منات بتهائي بودند از سنگ، آنها را در كعبه گذاشته و عبادت ميكردند.ممكن است لفظ «الاخري» اشاره باشد باينكه مقام منات پيش آنها از لات و عزّي كمتر بوده چنانكه در تفسير جلالين و جوامع الجامع است.يعني: مرا خبر دهيد از لات و عزّي و منات كه سوّمين ديگر آنهاست (آيا

قاموس قرآن، ج 6، ص: 300

اينها نفع و ضرري دارند كه ميپرستيد؟!) آيا پسر خاصّ شماست و دختر خاص خدا است. اين قسمت ظالمانه است.بنظر ميايد كه آن سه بت را دختر خدا ميدانسته اند و يا ملائكه را كه دختران خدا ميدانستند آن سه بت را تمثال ملائكه دانسته و عبادت ميكردند.لذا پشت سر آن آمده أَ لَكُمُ الذَّكَرُ وَ لَهُ الْأُنْثيٰ و شايد مطلب اين آيه

غير از مطلب آيات ما قبل باشد. رجوع شود به «عزي» و «لات».

رُوَيْداً طارق: 17. بكفّار مهلت بده مهلت كمي دربارۀ شان عجله نكن، منتظر تدبير خدا و جريان امر خدا باش مثل فَلٰا تَعْجَلْ عَلَيْهِمْ إِنَّمٰا نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا مريم: 84. «رويد» بمعني قليل است طبرسي و زمخشري گفته اند آمدن دو فعل براي تأكيد و تبديل فعل براي دفع تكرار است.بنظر الميزان تمهيل براي تدريج و امهال مقيد دفعي بودن است و لذا امهال با رويدا مقيد شده يعني امهال توأم با قلّت است كه بلافاصله عذاب ميرسد (ترجمۀ آزاد) پس منتظر باش و عجله نكن و چون وعده فرا رسيد فقط كمي درنگ كن.

أَ وَ مَنْ كٰانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْنٰاهُ انعام: 122. لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً فرقان: 49. كه در مردۀ انسان و غير انسان است و مثل إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَيِّتُونَ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 303

زمر: 30. حَتّٰي إِذٰا أَقَلَّتْ سَحٰاباً ثِقٰالًا سُقْنٰاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ اعراف: 57. كه دربارۀ انسان و غير انسان هر دو آمده است.جمع آن اموات، موتي، ميّتون و ميتون آمده مثل وَ مٰا يَسْتَوِي الْأَحْيٰاءُ وَ لَا الْأَمْوٰاتُ فاطر: 22. كَذٰلِكَ يُحْيِ اللّٰهُ الْمَوْتيٰ بقره: 73. ثُمَّ إِنَّكُمْ بَعْدَ ذٰلِكَ لَمَيِّتُونَ مؤمنون: 15.ولي ميتوان با تخفيف در قرآن نيامده است.موتة: مرگ و آن اخصّ از موت و گويا تاء آن براي وحدت است لٰا يَذُوقُونَ فِيهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُوليٰ دخان: 56.ممات: نيز بمعني موت است. إِذاً لَأَذَقْنٰاكَ ضِعْفَ الْحَيٰاةِ وَ ضِعْفَ الْمَمٰاتِ اسراء: 75.ميتة: مؤنّث ميت و در عرف شرع حيواني است كه بدون ذبح شرعي مرده است خواه خود بخود بميرد و يا بذبح غير شرعي. حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ … مائده: 3. در آيۀ وَ آيَةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَيْتَةُ أَحْيَيْنٰاهٰا وَ أَخْرَجْنٰا مِنْهٰا حَبًّا يس: 33.در معناي اوّلي بكار رفته است.

وَ إِنّٰا فَوْقَهُمْ قٰاهِرُونَ اعراف: 127، اگر كشتن بچه ها براي جلوگيري از ولادت موسي بود ديگر تهديد فرعون جاي نداشت كه موسي بدنيا آمده بود، ظاهرا نظر فرعون آن بوده كه باز پسرانشان را ميكشم و نميگذارم تقويت شده و خطري ايجاد كنند.و اگر شبهه را قوي گرفتيم بايد بگوئيم: جريان ولادت موسي عليه السّلام توسط انبياء در بني اسرائيل شهرت يافته و از آنها بسمع فرعون رسيده بود نه بوسيلۀ ساحران كه راهي بغيب ندارند.و اگر وجه دوّم صحيح باشد خدا خواسته با تربيت موسي در آغوش فرعون بفهماند كه فرعونها از تغيير تقدير خداوندي عاجزاند بلكه پسري را كه براي او همه را ميكشت بايد خودش در آغوش خودش تربيت كند.بهر حال چون موسي متولد شد مادرش با الهام خداوندي او را شير داد و در صندوقي گذاشته در آب رها كرد و با الهام خدائي ميدانست كه بوي باز خواهد گشت، غلامان فرعون صندوق را از آب گرفتند و چون باز كردند تازه مولودي در آن يافتند نظر فرعون آن بود روي قانون كلّي اين بچه نيز مشمول قتل شود كه وضع نشان ميدهد از بني اسرائيل است، ولي زن فرعون شيفتۀ تازه مولود شد «وَ أَلْقَيْتُ عَلَيْكَ مَحَبَّةً مِنِّي» زن در اثر علاقۀ شديد از كشتن وي مانع شد و گفت: «قُرَّتُ عَيْنٍ لِي وَ لَكَ لٰا تَقْتُلُوهُ عَسيٰ أَنْ يَنْفَعَنٰا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً» بالاخره فرعون تسليم شد كه او را نكشد و براي خود نگه دارد، مسأله اوّل و فوري آن بود كه زن شيردهي باشد و او را شير دهد، تقدير خدا كار خود را كرد هر زنيكه آوردند

موسي پستانش را نگرفت، «وَ حَرَّمْنٰا عَلَيْهِ الْمَرٰاضِعَ مِنْ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 306

قَبْلُ» حاضرين در اين كار فرو ماندند.خواهر موسي كه وارد آن مجمع شده و بتوصيۀ مادرش ناظر جريان بود گفت: مادري مي شناسم كه او را كفالت كند و شير بدهد، بگفتۀ او موسي را پيش مادرش آوردند آنگاه بفرعون بشارت دادند كه مسأله حل شد و پستان فلان زن را گرفت، (پس حقوقي و ماهيانه اي براي اين زن مقرر كنيد كه پسر پادشاه را شير ميدهد) فَرَدَدْنٰاهُ إِليٰ أُمِّهِ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُهٰا وَ لٰا تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ أَنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَ لٰكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لٰا يَعْلَمُونَ قصص: 7- 3 ترجمۀ آزاد.قصّه روي ارادۀ خدا جريان داشت، دشمن فرعون و مايۀ اندوه فرعون در خانۀ فرعون تربيت ميشد «وَ اللّٰهُ غٰالِبٌ عَليٰ أَمْرِهِ» موسي چون برشد و جواني رسيد خداوند بوي حكمت و درك و علم عنايت فرمود (تربيت شدۀ اشراف ضدّ اشرافيت را در سر پروراند و آنخانه و حكومت آنرا محكوم كرد) روزي وقت ظهر كه مردم نوعا در خانه ها مشغول استراحت بودند از قصر بيرون آمد و در شهر گردش ميكرد، اتفاقا دو نفر مصري و اسرائيلي مشغول مقاتله و نزاع بودند (گوئي قبطي را نظر آن بود كه سبطي را بكشد او نيز ميخواست از خود دفاع كند و لو بمرگ مصري تمام شود) لذا فرموده «فَوَجَدَ فِيهٰا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلٰانِ» بهر حال اسرائيلي موسي را بياري طلبيد موسي با يكمشت كار مصري را تمام كرد ولي از اينكه اين مداخله بمرگ مصري انجاميد ناراحت شد و گفت: اين منازعه كه ميكردند كار شيطان است، خدايا من خويش را بزحمت انداختم،

مصريان از اين كار اغماض نخواهند كرد مرا فرجي پيش آور.ديگر بكاخ فرعون بر نگشت فرداي آنروز گوش بزنگ بود كه قتل قبطي چه عكس العملي ببار خواهد آورد، از قضا ديد، اسرائيلي ديروز با شخص ديگري گلاويز شده باز موسي

قاموس قرآن، ج 6، ص: 307

را بياري طلبيد، موسي گفت تو در ضلالت آشكاري كه با اين وضع و تسلط مصريان هر روز نغمه اي ساز ميكني اين بگفت و باز خواست از او دفاع كند، سبطي بخيال آنكه اين دفعه موسي قصد وي را دارد و ميخواهد كارش را تمام كند فرياد كشيد: «يٰا مُوسيٰ أَ تُرِيدُ أَنْ تَقْتُلَنِي كَمٰا قَتَلْتَ نَفْساً بِالْأَمْسِ إِنْ تُرِيدُ إِلّٰا أَنْ تَكُونَ جَبّٰاراً فِي الْأَرْضِ … » در همين وقت بود كه مردي رسيد و گفت: موسي اشراف دربار فرعون رأي گيري ميكنند كه تو را بكشند هر چه زودتر خودت را نجات ده، موسي چاره اي جز فرار نداشت لذا پا بفرار گذاشت و از مصر خارج شد.فَخَرَجَ مِنْهٰا خٰائِفاً يَتَرَقَّبُ قٰالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظّٰالِمِينَ قصص: 14- 21 ترجمۀ آزاد.

بموسي گفت: پدرم تو را ميخواهد تا مزد اين كار را كه كردي بدهد.موسي پيش شعيب عليه السّلام آمد و ماجراي خويش را باز گفت، شعيب پس از شنيدن سر گذشت او گفت: «لٰا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظّٰالِمِينَ» يكي از دختران گفت: پدر جان اين جوان را اجير كن كه هم نيرومند است و هم درستكار.شعيب گفت: ميخواهم يكي از دخترانم را بعقد نكاح تو در آورم كه هشت سال بمن اجير باشي و اگر ده سال

قاموس قرآن، ج 6، ص: 308

كاركردي باختيار تو است و من نميخواهم تو را بزحمت اندازم و كار زياد رجوع كنم خواهي ديد كه از نيكوكارانم «سَتَجِدُنِي إِنْ شٰاءَ اللّٰهُ مِنَ الصّٰالِحِينَ» موسي گفت: اين كار ميان من و تو باشد هر كدام از هشت سال يا ده سال را كار كردم بمن تحميل نخواهي كرد وَ اللّٰهُ عَليٰ مٰا نَقُولُ وَكِيلٌ قصص: 22- 28 ترجمۀ آزاد.

الْعٰالَمِينَ. وَ أَنْ أَلْقِ عَصٰاكَ … اي موسي منم خدا، پرورش دهندۀ همۀ مخلوقات اي موسي عصايت را بيانداز. (سر تا پاي موسي را لرزشي فرا گرفت و با آرامشي از جانب خدا خويشتن را باز يافت و آرام گرديد) سپس در پيروي از همان ندا عصا را بزمين انداخت ديد عصا بصورت مار در آمد و همچون مار حركت ميكند، موسي از ديدن آن پا بفرار گذاشت و به پشت سرش نگاه نكرد. بار ديگر ندا بلند شد يٰا مُوسيٰ أَقْبِلْ وَ لٰا تَخَفْ إِنَّكَ مِنَ الْآمِنِينَ موسي بر گرد و نترس تو ايمني، چون باز گشت ندا چنين ادامه يافت: دستت را بگريبانت فرو بر چون بيرون آوري خواهي ديد سفيد و نوراني شده بي آنكه صدمه اي به بيند … عصا و يد بيضاء دو معجزه اند

قاموس قرآن، ج 6، ص: 309

با اين دو معجزه پيش فرعون و قومش برو و هدايتشان كن كه گروهي فاسق اند. گفت خدايا من يك نفر از آنها را كشته ام ميترسم مرا بكشند، برادرم هارون از من فصيحتر است او را با من بفرست كه تصديقم كند ميترسم تكذيبم نمايند، خطاب رسيد سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَ نَجْعَلُ لَكُمٰا سُلْطٰاناً فَلٰا يَصِلُونَ إِلَيْكُمٰا بِآيٰاتِنٰا … قصص: 29- 35.

مُوسيٰ؟» موسي پروردگار شما دو برادر كيست؟ گفت: رَبُّنَا الَّذِي أَعْطيٰ كُلَّ شَيْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَديٰ پروردگار ما آنست كه هر چيز را آفريده و براههاي ادامۀ زندگي هدايت فرموده است.فرعون گفت: «فَمٰا بٰالُ الْقُرُونِ الْأُوليٰ» حال مردمان گذشته (كه بخدا ايمان نياوردند) چيست؟موسي گفت: فِي كِتٰابٍ لٰا يَضِلُّ رَبِّي وَ لٰا يَنْسيٰ ماجراي آنها در كتابي موجود است خدايم نه يكي را جاي ديگري ميگيرد و نه فراموش ميكند همان خدائيكه زمين را براي زندگي آماده كرد و در آن راهها قرار داد و از آسمان آب بارانيد و اصناف مختلف نباتات را بوسيلۀ آن بوجود آورد، بخوريد و چهارپايانتان را بچرانيد و در آنها خردمندان را دلائلي است بر وجود و تربيت پروردگار، شما را از اين زمين آفريده ايم و در آن باز ميگردانيم و بار ديگر از آن بيرون مياوريم مِنْهٰا خَلَقْنٰاكُمْ وَ فِيهٰا نُعِيدُكُمْ وَ مِنْهٰا نُخْرِجُكُمْ تٰارَةً أُخْريٰ.فرعون كه نخوت سلطنت

قاموس قرآن، ج 6، ص: 310

وجودش را فرا گرفته بود در مقابل موسي و هارون تسليم نشد نبوّت آنها را تكذيب كرد و از پذيرش امتناع نمود و با كمال غرور گفت: أَ جِئْتَنٰا لِتُخْرِجَنٰا مِنْ أَرْضِنٰا بِسِحْرِكَ يٰا مُوسيٰ موسي آمده اي تا با جادوي خودت ما را از ديارمان بيرون كني؟!! ما هم سحري در مقابل سحر تو مياوريم روزي را معيّن كن كه بدون عذر در آنروز گرد آئيم و با جادوگران ما مبارزه كن تا جواب جادوي تو را بدهند. موسي فرمود: روز عيد و آنگاه كه مردم در وقت چاشت جمع گردند روز ملاقات ما باشد. «طه: 47- 59»

از هر طرف جمع كرده بپايتخت آوردند فرعون قول داد كه در صورت غلبه بموسي از مقرّبين درگاهش خواهند بود.موسي بساحران فرمود وَيْلَكُمْ لٰا تَفْتَرُوا عَلَي اللّٰهِ كَذِباً فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذٰابٍ وَ قَدْ خٰابَ مَنِ افْتَريٰ واي بر شما بخدا نسبت دروغ ندهيد و با اين آمادگي خود مرا مانند خودتان جادوگر قلمداد نكنيد من مأموري از جانب آفريدگارم، خدا شما را با عذابي در اين صورت خواهد كوبيد هر كه بخدا دروغ بندد زيانكار است … عده اي گفتند: اين دو برادر دو جادوگراند، ميخواهند شما را بوسيلۀ جادو از ديارتان برانند و طريقۀ شريفتان را از بين ببرند و شما را بخود برده كنند، حيلۀ خود را يكجا كنيد و در برابرشان صف آرائي نمائيد هر كه امروز پيروز گرديد نجات يافته است.ساحران گفتند: موسي تو اوّل سحر خودت را بكار مي بندي يا ما اوّل بكار بنديم؟ موسي گفت: نه شما اوّل بياندازيد، جادوگران سحر خويش را بكار بردند، مردم از سحر آنها چنان خيال كردند كه ريسمانها و عصاهائيكه بزمين انداخته اند بمارها مبدّل شده و حركت ميكنند و حتي خود موسي

قاموس قرآن، ج 6، ص: 311

نيز چنان خيال كرد فَإِذٰا حِبٰالُهُمْ وَ عِصِيُّهُمْ يُخَيَّلُ إِلَيْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّهٰا تَسْعيٰ.موسي با ديدن آنمنظره ترسيد (از اينكه مردم گمان كنند اينها واقعيّات است) خطاب رسيد: نترس تو پيروزي، عصايت را بيانداز آنچه بباطل كرده اند خواهد بلعيد كار اينان كار ساحر است و رستگاري از ساحر بدور.عصا در دم اژدها شد و همۀ آن ابزار را بكام خويش فرو برد جادوگران از ديدن آن دانستند كه موسي ساحر نيست و مبعوث از طرف خدا و كارش معجزه است

لذا بموسي ايمان آوردند.فرعون در كارش فرو ماند و بتهديد و ارعاب دست زد و بساحران فرياد كشيد: آيا بي آنكه من اجازه دهم بموسي ايمان آورديد او استاد شما است كه تعليمتان داده، بدانيد كه دست و پاهاتان را بعكس ميبرم و در درختان خرما بدارتان مياويزم و خواهيد دانست كه عذاب كدام يك ما سخت تر است شاخ و شانه كشيدن فرعون مؤمنان را ارعاب نكرد و در جواب فرعون گفتند: لَنْ نُؤْثِرَكَ عَليٰ مٰا جٰاءَنٰا مِنَ الْبَيِّنٰاتِ وَ الَّذِي فَطَرَنٰا فَاقْضِ مٰا أَنْتَ قٰاضٍ … طه 60- 72.

و خويشتن دار باشيد زمين و مملكت مال خدا است بهر كس از بندگان كه خواهد ميدهد و عاقبت مال پرهيزكاران است. گفتند: اي موسي پيش از آنكه تو آئي در اذيّت بوديم و اكنون كه تو آمده اي باز در اذيت و ناراحت هستيم. موسي گفت: اميد است كه خدا دشمنتان را هلاك كند و شما را جانشين گرداند و به بيند چطور كار ميكنيد (اعراف: 127- 129).در آن دوران بود كه معجزات موسي عليه السّلام از قبيل طوفان، ملخ و غيره به 9 واحد رسيد چنانكه در «تسع» گذشت.هر وقت يكي از آن بلاها و معجزه ها ظاهر ميشد در مقام عجز از موسي ميخواستند كه از خدا بخواهد تا بلا را از بين ببرد و در آنصورت ايمان خواهند آورد ولي پس از كشف بلا بقول خود عمل نميكردند جريان بدين منوال بود كه موسي مأمور شد بني اسرائيل را از مصر بيرون برد.

دشمن.شب تاريك و بيم موج و گردابي چنين حائل كجا دانند حال ما سبكباران ساحلها. (اي بسا كه زبانهاي ملامت بسوي موسي عليه السّلام گشوده شد). موسي گفت: نه خدايم با من و يار من و من با طرح نقشه خدائي بيرون شده ام در همين هنگام عصا كار خودش را براي چندمين بار كرد.فَأَوْحَيْنٰا إِليٰ مُوسيٰ أَنِ اضْرِبْ بِعَصٰاكَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَكٰانَ كُلُّ فِرْقٍ كَالطَّوْدِ الْعَظِيمِ بمحض رسيدن عصا بدريا، آبهاي دريا بشكافت و متحجّر گرديد و راهي باز شد و در دو طرف آن راه آبها مانند كوه بزرگي جامد و بي حركت ماندند خالق كاينات صفت ميعان و جريان را از آب برداشت همچنانكه سوزاندن را از آتش در قصّۀ ابراهيم عليه السّلام، بني اسرائيل بسرعت وارد آن راه شده و بطرف صحراي سينا رفتند در اين وقت فرعون با لشگريانش رسيدند و راه را باز ديده وارد شدند تا بني اسرائيل را تعقيب نمايند پس از ورود آنها آبهاي دريا بهم آمد فرعونيان شروع بدست و پا زدن نمودند. (شعراء: 61- 64).فرعون چون مرگ را معاينه ديد گفت: آمَنْتُ أَنَّهُ لٰا إِلٰهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرٰائِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ ولي خداوند توبۀ او را قبول نكرده و در جوابش (كه فرعون نشنيد) فرمود: اكنون ايمان مياوري حال آنكه پيشتر عصيان كردي و از مفسدان بودي، امروز فقط جسد تو را بيرون انداخته و در دسترس مردمان قرار خواهيم داد تا بآيندگان عبرتي باشي و بدانند عاقبت دشمنان حق و عاقبت جبّاران چنين است. (يونس: 90- 92)

جٰاءَهُمُ الْعِلْمُ …

قاموس قرآن، ج 6، ص: 314

يونس: 93.بني اسرائيل چون بصحراي سينا وارد شدند زندگي نويني آغاز كردند از اسارت فرعونيان رستند ولي روي جهالتي كه داشتند قدر آنهمه نعمت را ندانسته مرتبا خدا را عصيان كردند و موسي و هارون عليهما السلام را بزحمت انداختند، خداوند براي آنها منّ و سلوي نازل فرمود مدّتها از آندو ارتزاق كردند رجوع شود به «منّ» و «سلوي» با اين همه معجزات چون در آباديهاي سينا بگروهي بت پرست برخوردند گفتند: يٰا مُوسَي اجْعَلْ لَنٰا إِلٰهاً كَمٰا لَهُمْ آلِهَةٌ اعراف: 138.موسي براي ما نيز خداياني بساز.از لحاظ آب در مضيقه شدند بدستور خدا موسي عصا را بسنگ زد، دوازده چشمه از آن جاري گرديد بنا شد هر يك از دوازده گروه از چشمه اي آب گيرند. وَ إِذِ اسْتَسْقيٰ مُوسيٰ لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصٰاكَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتٰا عَشْرَةَ عَيْناً قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنٰاسٍ مَشْرَبَهُمْ بقره: 60. از جملۀ وقايع صحراي سينا داستان گاو كشي است كه بني اسرائيل در مورد پيدا كردن قاتلي انجام دادند، آن ماجرا كاري بس مهمّ بود كه در «بقر» ذيل عنوان بقرۀ بني اسرائيل مشروحا گفته شده است.

ولي آيۀ وَ وٰاعَدْنٰا مُوسيٰ ثَلٰاثِينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْنٰاهٰا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقٰاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً اعراف: 142 وعده ملاقات را سي روز ذكر ميكند كه ده روز ديگر بر آن افزوده شده.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 315

بنظرم وعده از اوّل چهل شب بوده ولي ذكر سي شب و افزودن ده شب براي امتحان بوده است يعني بني اسرائيل اوّل بدانند كه موسي پس از 30 روز مراجعت خواهد كرد و چون بنا شد ده روز ديگر بماند آيا در اين ده روز استقامت خواهند ورزيد يا نه و چون سي روز گذشت و موسي نيامد سامري فورا جريان گوساله را پيش آورد و با ياران خويش مردم را بعبادت آن خواند.بهر حال چون برگشتن موسي عليه السّلام بطول انجاميد سامري مقداري زيور آلات از مردم و مقداري از خويش جمع كرده و آنها را ذوب نموده بصورت گوساله اي در آورد و آن صداي گاو داشت (بنظر ميايد كه در جوف آن دستگاههائي گذاشته بود باد كه از عقب آن وارد ميشد در اصطكاك با آن دستگاه بصورت صداي گاو از دهانش خارج ميشد كه فرموده فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلًا جَسَداً لَهُ خُوٰارٌ طه: 88.) سامري چون از ساختن گوساله فارغ شد با عده اي از همدستان خويش مردم را بعبادت گوساله خواندند و گفتند: «هٰذٰا إِلٰهُكُمْ وَ إِلٰهُ مُوسيٰ» اين معبود شما و معبود موسي است، موسي معبود خويش را كه در اينجا است از ياد برد و در طلب آن بطور رفت.هارون كه جانشين موسي بود با اين امر بمخالفت برخاست و گفت: مردم پروردگار شما خداي رحمن است نه اين گوساله از من پيروي كنيد و

از عبادت آن دست برداريد گفتند: تا برگشتن موسي بآن عبادت خواهيم كرد.خداوند در طور بموسي از ماجراي سامري خبر داد، موسي بعجله و اندوهناك و خشمگين بميان بني اسرائيل باز گشت و آنها را بباد ملامت گرفت و گفت: يٰا قَوْمِ أَ لَمْ يَعِدْكُمْ رَبُّكُمْ وَعْداً حَسَناً أَ فَطٰالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِي؟!

قاموس قرآن، ج 6، ص: 316

مردم تقصير را بگردن سامري انداخته و گفتند او اين كار را كرد.موسي آنگاه ببرادرش هارون پرخاش كرد: چرا گذاشتي اينكار كنند و سر هارون را گرفت و پيش خود كشيد. هارون گفت: پسر مادرم سر و ريش مرا مگير مردم مرا بيچاره كردند و خواستند بكشندم، ترسيدم بگوئي ميان بني اسرائيل نفاق افكندي و فرمانم را مراعات نكردي.موسي عليه السّلام آنگاه بسراغ سامري آمد: اين چه وضعي است پيش آوردي؟! سامري گفت: آنچه اين مردم ندانستند من دانستم مقداري از دين تو را اخذ كرده سپس رها كردم و نفس من اين چنين وادارم كرد رجوع شود به «اثر».موسي گفت: برو حق نداري با كسي افت و خيز و گفتگو و معاشرت كني و بايد تنها زندگي نمائي و اين معبوديكه بآن عبادت كردي ريز ريز كرده و بدست باد در دريا پراكنده خواهم كرد، (طه: 85- 97) عبادت كنندگان گوساله توبه كردند، فتنه فرو نشست.

حربي بودند، پسران آنها را سر بريده و دخترانشان زنده نگه داشته و بردۀ خويش بحساب مياوردند موسي عليه السّلام بفرعون گفت عَبَّدْتَ بَنِي إِسْرٰائِيلَ شعراء: 22 يعني بني اسرائيل را برده گرفته اي و نيز بفرعون ميگفت فَأَرْسِلْ مَعَنٰا بَنِي- إِسْرٰائِيلَ وَ لٰا تُعَذِّبْهُمْ طه: 47.بني اسرائيل را با ما بفرست و عذابشان نكن» قبطيان راجع بموسي و هارون ميگفتند: أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنٰا وَ قَوْمُهُمٰا لَنٰا عٰابِدُونَ مؤمنون: 47 آيا بدو

قاموس قرآن، ج 6، ص: 317

بشر مثل خودمان ايمان بياوريم حال آنكه قوم اينها بردگان مااند. علي هذا شكي در كافر حربي بودن آنها نمي ماند.وانگهي آيه فَوَجَدَ فِيهٰا رَجُلَيْنِ يَقْتَتِلٰانِ قصص: 15 ظهورش آنست كه هر دو ميخواستند همديگر را بكشند، بنظرم قبطي ميخواسته اسرائيلي را بكشد او هم ميخواسته از خود دفاع كند هر چند بقتل مصري تمام شود، در اينصورت قتل مصري براي دفاع از اسرائيلي اشكال نداشته در صورتيكه دفاع بدون قتل مقدور نبود. اين دو وجه در صورتي است كه قتل را عمدي بگيريم. ولي قتل مصري غير عمدي بود و موسي نميدانست كه مشت كار قبطي را تمام خواهد كرد ظهور فَوَكَزَهُ مُوسيٰ فَقَضيٰ عَلَيْهِ قٰالَ هٰذٰا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطٰانِ قصص: 15 در آنست كه موسي از اين اتّفاق دلخوش نبوده است لفظ «هذا» ظاهرا اشاره بمنازعۀ آندو نفر است يعني اين كاريكه ميكردند كار شيطاني است مرا نيز بزحمت انداخت و اينكه موسي پس از آنواقعه گفت: رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي فَغَفَرَ لَهُ قصص: 16 مرادش آن نيست كه خدايا من گناه كردم و مستحقّ عذاب شدم بلكه ظاهرا نظرش بوضع روز بود كه خدايا من خودم

را بزحمت انداختم فرعون اين كار را ناديده نخواهد گرفت براي من چاره اي پيش آور.بنا بر اين «فَغَفَرَ لَهُ» همان بود كه بتوفيق خدا از مصر فرار كرد و نجات يافت، در جاي ديگر ميخوانيم كه خدا اين كار را بموسي منّت نهاده و ميفرمايد: وَ قَتَلْتَ نَفْساً فَنَجَّيْنٰاكَ مِنَ الْغَمِّ طه: 40 اگر قتل مصري گناه بود ميبايست بفرمايد: نفسي را كشتي و مستحق عقوبت شدي- و باز مي بينيم كه موسي در موقع مناجات ميگويد: آنها مرا دربارۀ قتل مصري گناهكار ميدانند نه اينكه بگويد: من گناهكار شده ام رَبِّ إِنِّي قَتَلْتُ مِنْهُمْ نَفْساً فَأَخٰافُ أَنْ يَقْتُلُونِ قصص: 33 در جاي ديگر گفته: وَ لَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ

قاموس قرآن، ج 6، ص: 318

فَأَخٰافُ أَنْ يَقْتُلُونِ شعراء: 14 در هيچ يك از اين آيات مسئوليتي از جانب خدا بر موسي ذكر نشده است.

كرده و گفته: «خدايا خودت را بمن بنمايان تا تو را به بينم» خدا فرموده تو هرگز مرا نتواني ديد ولي بكوه بنگر و در اثر تجلّي خدا كوه ريز ريز شد و موسي بيهوش افتاد و چون بيدار شد و بحال آمد گفت: سُبْحٰانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنِينَ.در آيات بعدي سخن از آمدن تورات است و آنگاه خدا جريان سامري را بموسي خبر ميدهد، موسي خشمگين بسوي قوم بر ميگردد و مردم را ملامت ميكند و بهارون پرخاش مي نمايد و الواح تورات را بكناري مياندازد و آنگاه ميگويد: وَ لَمّٰا سَكَتَ عَنْ مُوسَي الْغَضَبُ أَخَذَ الْأَلْوٰاحَ … پس از همۀ اين ماجري ها ميرسيم باين آيه وَ اخْتٰارَ مُوسيٰ قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلًا لِمِيقٰاتِنٰا فَلَمّٰا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قٰالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَكْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِيّٰايَ أَ تُهْلِكُنٰا بِمٰا فَعَلَ السُّفَهٰاءُ مِنّٰا … از آيۀ اخير هم روشن ميشود كه موسي عليه السّلام بار ديگر با آن هفتاد نفر بطور رفته و آنها را لرزه گرفته است

قاموس قرآن، ج 6، ص: 319

مگر آنكه بگوئيم مراد از «ميقاتنا» در اين آيه همان ميقات اوّل است و بردن آن هفتاد نفر بعدا بطور مستقل ذكر شده است.علّت اينكه آنها را لرزه گرفته و مرده اند ظاهرا همان است كه بموسي عليه السّلام گفتند: خدا را آشكارا بما نشان بده وَ إِذْ قُلْتُمْ يٰا مُوسيٰ لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتّٰي نَرَي اللّٰهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصّٰاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ. ثُمَّ بَعَثْنٰاكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ … بقره: 55، ايضا آيۀ فَقٰالُوا أَرِنَا اللّٰهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصّٰاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ … نساء 153.چون علّت رجفۀ آن هفتاد نفر در آيۀ وَ اخْتٰارَ

مُوسيٰ … ذكر نشده بنظر ميايد كه گويندگان «أَرِنَا اللّٰهَ جَهْرَةً» همان هفتاد نفر بوده اند وانگهي در دو آيۀ اخير كه اخذ صاعقه بدنبال آن درخواست، آمده مسلّما براي همۀ بني اسرائيل نبوده است.بنظر ميايد چنانكه بعضي از بزرگان نيز احتمال داده اند حضور در ميقات فقط يكبار بوده براي نزول تورات و آنهم با حضور آن هفتاد نفر، آنوقت بايد ديد چرا در سئوال «أَرِنَا اللّٰهَ جَهْرَةً» آنها را صاعقه گرفته و مرده و سپس زنده شدند ولي در جواب «أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ» كه از جانب موسي بود فقط «لَنْ تَرٰانِي» و ريز ريز شدن كوه بوقوع پيوسته است.بنظر بعضي: موسي عليه السّلام اين درخواست را در اثر اصرار آن هفتاد نفر كرده است، ولي ظهور «أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ» مفيد آنست كه موسي اين درخواست را بالاستقلال براي خود كرده است و گرنه ميگفت: خدايا اينها چنين درخواست ميكنند.جاي گفتگو است كه پس از درخواست موسي كوه ريز ريز شده و موسي بيهوش افتاده است ولي آن هفتاد نفر پس از درخواست از شدت صاعقه مرده اند آيا اين دو واقعه در يك وقت و در يك ميقات اتفاق افتاده است يا در دو بار اللّه اعلم.در خاتمه بايد گفت: مقصود

قاموس قرآن، ج 6، ص: 320

بني اسرائيل از «أَرِنَا اللّٰهَ جَهْرَةً» ديدن خدا بصورت جسم و مادّه بود (نعوذ باللّه) ولي غرض موسي از «أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ» رؤيت قلبي بود چنانكه گفته اند و چون رؤيت قلبي را بصورت علم ضروري ميخواست كه خدا آني از نظرش دور نباشد لذا خدا در جوابش «لَنْ تَرٰانِي» گفت يعني وجود تو آن قدرت را ندارد.ناگفته نماند: در حالات حضرت رسول

صلّي اللّه عليه و آله نقل شده چون توجّه بملكوت اعلي ميكرد طوري وضعش منقلب ميشد كه دست بپاي عايشه زده ميفرمود: «كلّميني يا حميراء» اي عايشه با من حرف بزن، گويا منظور موسي عليه السّلام آن بود كه در مقام توجّه بخدا هميشه در چنين حالي باشد، پيداست كه وجود بشر طاقت آنرا ندارد.

آيد، بني لاوي پيش او جمع شدند، موسي گفت: خدا ميگويد: هر كس برادر، دوست و همسايۀ خود را بكشد بني لاوي موافق سخن موسي عمل كردند در آنروز قريب بسه هزار تن كشته شدند.دربارۀ آيۀ فوق فقط دو روايت در تفسير صافي و برهان نقل شده كه قابل اعتماد نيستند و متن هر دو مشوش است و در يكي از آندو عدد كشتگان ده هزار نقل شده و بعضي ها كه عدد آنها را هفتاد هزار كشته ذكر كرده اند معلوم است كه اغراق ميباشد.الميزان ظهور آيه را پذيرفته و المنار آنچه را كه از تورات نقل كرديم نقل نموده و قضيّه را حتمي دانسته است و احتمال داده مراد از: «فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ» انتحار باشد. بنظر بعضي مراد غصّه مرگ شدن و يا قتل شهوات نفساني است ولي ظهور آيه مخالف اين احتمالات است.

بر اين

قاموس قرآن، ج 6، ص: 322

است قول آنكه گفته «المال قحبة تكون يوما في بيت عطّار و يوما في بيت بيطار» . مال مانند زن زنا كاري است، روزي در خانۀ عطّار و روزي در خانۀ جرّاح است.رَبَّنٰا إِنَّكَ آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِينَةً وَ أَمْوٰالًا يونس: 88 ظاهرا مراد از زينت اثاث البيت و ذكر اموال ذكر عام بعد از خاصّ است و اينكه بعضي زينت را خوش قيافه بودن گفته اند درست نيست.وَ لٰا تُؤْتُوا السُّفَهٰاءَ أَمْوٰالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللّٰهُ لَكُمْ قِيٰاماً وَ ارْزُقُوهُمْ فِيهٰا وَ اكْسُوهُمْ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفاً نساء 4 در اين آيه مراد از «أَمْوٰالَكُمُ» ظاهرا اموال سفهاء است ولي نسبت آن به ضمير «كم» از آنست كه سفه مثل مجنون محجور و ممنوع التصرّف است. بايد با مالش او را اداره كرد و طعام و پوشاك داد، در اينصورت مال، مال عقلا است، مال كساني است كه طريق كسب و خرج آنرا ميدانند. در الميزان گفته: مراد از اموال در حقيقت اموال سفهاء است بنوعي از عنايت باولياء سفهاء نسبت داده شده است.بعضي ها آنرا اموال ديگران دانسته و گفته اند: مراد از آيه آنستكه انسان مال خويش را بسفهاء و اطفال ندهد بلكه اگر واجب النفقه اند بآنها كسوت و طعام بدهد ولي ظاهرا مراد معناي اوّل است.

از جمله فرموده: وَ جَعَلْنٰا مِنَ الْمٰاءِ كُلَّ شَيْ ءٍ حَيٍّ انبياء: 30 ميدانيم كه آب را در تشكيل موجودات زنده دخالت تامّي است كه بدون آن زندگي نه وجود داشت و نه بقا.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 323

قرآن در بسياري از آيات روئيدن نباتات را بآب باران نسبت داده و مرتبا گفته: وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرٰاتِ رِزْقاً لَكُمْ ابراهيم، 32، اين از آنجهت است كه آب درياها شور و تلخ است و براي نباتات و آشاميدن قابل استفاده نيست ولي بوسيلۀ تبخير، آب خالص بصورت ابرها از سطح اقيانوسها بلند ميشود و بصورت باران و برف بخشكيها ميبارد و مورد استفادۀ حيوانات و نباتات قرار ميگيرد أَ فَرَأَيْتُمُ الْمٰاءَ الَّذِي تَشْرَبُونَ، أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ واقعة: 68.وَ أَنْزَلْنٰا مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً بِقَدَرٍ فَأَسْكَنّٰاهُ فِي الْأَرْضِ وَ إِنّٰا عَليٰ ذَهٰابٍ بِهِ لَقٰادِرُونَ. فَأَنْشَأْنٰا لَكُمْ بِهِ جَنّٰاتٍ مِنْ نَخِيلٍ وَ أَعْنٰابٍ … مؤمنون: 18.اين آيه تذكّر ميدهد اوّلا آب بقدر احتياج مردم و حيوان و نبات از آسمان ميبارد و باريدن آن بدون تقدير و اندازه نيست. بلكه «مٰاءً بِقَدَرٍ» است، ذخيرۀ برفها در كوه ها در اثر برودت هوا و ذوب شدن تدريجي آنها و تشكيل جويبارها و رودخانه ها هم «بِقَدَرٍ» است نه سرسري.ثانيا «فَأَسْكَنّٰاهُ فِي الْأَرْضِ» بايد اين آب در روي زمين و در اعماق آن كه در دسترس بشر است ساكن باشد كه بشر بتواند با حفر چاهها و قنوات آنرا مهار كند و مورد استفاده قرار دهد اگر اعماق زمين خاك رس نبود و آب در آنها حبس نميشد آبها بتدريج چنان باعماق فرو ميرفت كه

از دسترس انسان خارج ميشد «وَ إِنّٰا عَليٰ ذَهٰابٍ بِهِ لَقٰادِرُونَ» «سبحان من مهد الارض للحياة».وَ اللّٰهُ خَلَقَ كُلَّ دَابَّةٍ مِنْ مٰاءٍ نور، 45 مراد از «ماء» نطفه است مثل وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْمٰاءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً فرقان: 54، ايضا أَ لَمْ نَخْلُقْكُمْ مِنْ مٰاءٍ مَهِينٍ. فَجَعَلْنٰاهُ فِي قَرٰارٍ مَكِينٍ مرسلات: 20.

قاموس قرآن، ج 6، ص: 324

توانست اينكه ميان زنان بعدالت رفتار كنيد (رجوع به «علق») هر چند بدان حريص باشيد پس از زنيكه دوست نداريد بآنكه دوست ميداريد بتمام عدول نكنيد كه در نتيجه وي را بلا تكليف گذاريد.و الحمد للّه اوّلا و آخرا هفتم ذو الحجة الحرام 1394 مطابق 30/ 9/ 1353.