سرشناسه : رضواني علي اصغر
عنوان و نام پديدآور : شيعه شناسي و پاسخ به شبهات تاليف علي اصغر رضواني [براي] حوزه نمايندگي ولايت فقيه در امور حج و زيارت.
مشخصات نشر : تهران مشعر -1385
مشخصات ظاهري : ج.
شابك : 8000 ريال 964-7635-42-7:
وضعيت فهرست نويسي : فاپا(چاپ سوم)
يادداشت : چاپ دوم:1385
يادداشت : چاپ سوم.
يادداشت : كتابنامه
موضوع : شيعه -- دفاعيه ها و رديه ها.
موضوع : شيعه اماميه -- عقايد.
موضوع : وهابيه -- دفاعيه ها و رديه ها.
رده بندي كنگره : BP212/5/ر57ش 9 1385
رده بندي ديويي : 297/417
شماره كتابشناسي ملي : م 82-31553
ص: 1
ص: 2
ص: 3
ص: 4
ص: 5
ص: 6
ص: 7
ص: 8
ص: 9
ص: 10
ص: 11
ص: 12
ص: 13
ص: 14
ص: 15
ص: 16
ص: 17
ص: 18
ص: 19
ص: 20
ص: 21
بسم اللَّه الرحمن الرحيم
مراتب معنوي حج كه سرمايه حيات جاودانه است و انسان را به افق توحيد و تنزيه نزديك مي نمايد، حاصل نخواهد شد مگر آنكه دستورات عبادي حج بطور صحيح و شايسته مو به مو عمل شود.
حضرت امام خميني(قدس سره)
حجّ نمايشي پرشكوه، از اوج رهايي انسان موحّد از همه چيز جز او، و عرصه پيكاري فرا راه توسن نفس، و جلوه بي مانندي از عشق و ايثار، و آگاهي و مسؤوليت، در گستره حيات فردي و اجتماعي است. پس حجّ تبلور تمام عيار حقايق و ارزشهاي مكتب اسلام است.
مؤمنان گرچه با اين عبادت الهي، آشنايي ديرينه دارند، و هر سال با حضور شورانگيز از سراسر عالم، زنگار دل، با زلال زمزم توحيد مي زدايند، و با حضرت دوست تجديد ميثاق مي كنند، و گرچه ميراث ادب و فرهنگ ما، مشحون از آموزه هاي حياتبخش حجّ است، امّا هنوز ابعاد بي شماري از اين فريضه مهمّ، ناشناخته و مهجور مانده است.
پيروزي انقلاب اسلامي، در پرتو انديشه هاي تابناك امام خميني _ رضوان الله تعالي عليه _ حجّ را نيز همچون ساير معارف و احكام اسلامي، در جايگاه واقعي خويش نشاند، و
ص: 22
سيماي راستين و محتواي غني آن را نماياند. امّا هنوز راهي دراز در پيش است، تا فلسفه و ابعاد و آثار و بركات حجّ، شناخته و شناسانده شود، و مؤمن حجّ گزار با آگاهي و شعور ديني، بر آن مواقف كريمه، و مشاعر عظيمه، كه محلّ هبوط ملائكة الله، و توقّف انبيا و اوليا بود، گام بگذارد.
در راستاي تحقق اين هدف بزرگ، بعثه مقام معظّم رهبري با الهام از انديشه هاي والا و ماندگار امام راحل، احياگر حجّ ابراهيمي _ قدّس سرّه الشّريف _ و بهره گيري از رهنمودهاي ارزشمند رهبر عزيز انقلاب اسلامي حضرت آية الله خامنه اي _ مدّ ظلّه _ با تأسيس معاونت آموزش و پژوهش، تلاش مي كند فصل جديدي فرا راه انديشمندان مسلمان، و علاقمندان به فرهنگ حجّ، و زائران و راهيان حرمين شريفين بگشايد. از اين رو در عرصه تحقيق و تأليف و ترجمه، آثار گوناگون پيرامون حقايق و معارف حجّ، آشنايي با اماكن مقدسه، تاريخ و سرگذشت شخصيتهاي بزرگ اسلام، تبيين عقائد شيعه و پاسخگويي به شبهات وهابيان، بررسي رويدادها و عرضه خاطرات و بويژه آموزش مسائل و آداب حجّ تلاشهايي را آغاز كرده است.
آنچه اينك پيش روي خواننده قرار دارد برگ سبزي است از اين دفتر.
بي گمان راهنمايي و همراهي انديشوران، از نارساييها خواهد كاست، و در اين راه معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظّم رهبري، از همكاري همه علاقمندان استقبال كرده، و دست آنان را به گرمي مي فشارد.
از فاضل و محقّق ارجمند جناب آقاي علي اصغر رضواني كه با حوصله و دقّت فراوان در تأليف و تدوين كتاب شيعه شناسي و پاسخ به شبهات تلاش و كوشش نمودند صميمانه تشكّر نموده، توفيق ايشان را از خداوند قادر متعال مسألت دارم.
و من الله التوفيق و عليه التكلان
معاون آموزش و پژوهش
بعثه مقام معظم رهبري
ص: 23
چرا انسان كاوش مي كند و حقيقت جويي چيست؟ يك حسّ و محرّك دروني در انسان است كه مي خواهد از كنه و ذات هر چيز آگاه شود. حسّ كاوش و حقيقت جويي است كه بشر را به دنبال فلسفه ها و علوم فرستاده است. همين جاست كه مسئله شكّ و شبهه به وجود مي آيد؛ يعني در برابر انسان يك سلسله مجهولات پيدا مي شود كه انسان نمي تواند آنها را حلّ كند و بفهمد، دچار شك و ترديد و ابهام مي شود و امور براي او مشتبه مي گردد.
آيا در دين شك خوب است يا بد؟ مسلّماً آنچه در ابتدا به نظر مي رسد، اين است كه در دين شك بد بوده و نشانه خبث طينت و سياهي قلب است، زيرا هدف در علم و فلسفه و دين اين است كه انسان به يقين برسد و اهل يقين باشد. ايمان بايستي توأم با يقين باشد، امّا شك و شبهه تزلزل و عدم اطمينان است و در هيچ جاي قرآن ديده نشده كه خداوند مردم را به شك دعوت كند.
شك و شبهه در جايي پسنديده است كه دالان و معبر خوبي براي رسيدن به ايمان و يقين باشد و انسان با سؤال و پرسش بخواهد به يقين برسد. ايمان و يقين چيزي است كه انسان بايد آن را بيابد، امّا آيا اين ايمان از همان ابتدا در انسان بوده و بالفعل وجود دارد؟ انسان تا وقتي كه شك نكند، به يقين نمي رسد. شك و شبهه براي بشر پسنديده است، امّا نه اين كه هدف و منزل خوبي براي بشر باشد، بلكه معبري است كه تا انسان از آن عبور
ص: 24
نكند به آن سرمنزل بسيار عالي و لذيذي كه يقين نام دارد نمي رسد. قرآن اگرچه صريحاً دعوت به شك نمي كند، ولي مي فرمايد: تقليد كور كورانه را از خود دور كنيد، و اين در حقيقت دعوت به شك است؛ يعني ترديد كنيد در آنچه كه از پدران و مادران و اسلاف و محيط خودتان فرا گرفته ايد. در قرآن آمده است: " إِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلي أُمَّة وَ إِنّا عَلي آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ "؛(1)ما پدران خود را بر آيين و عقايدي يافتيم و از آنان البته پيروي خواهيم كرد.
و يا مي گفتند: " إِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلي أُمَّة وَ إِنّا عَلي آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ "؛ (2) بلكه گفتند: ما پدران خود را بر عقايد و آييني يافتيم و البته ما هم در پي آنها بر هدايت هستيم. خداوند در جواب اين گروه مي فرمايد: " أَ وَ لَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ "؛ (3) آيا بايست آنها تابع پدران باشند، در صورتي كه آنها بي عقل و نادان بودند.
امّا قرآن كه مي گويد ترديد كنيد، منظورش شك و شبهه نيست بلكه مقصودش آن است كه ترديد كنيد تا بتوانيد تحقيق كرده و با آن به يقين برسيد؛ تا زماني كه انسان در آداب و رسوم محيط خود و در تقليدهاي پدر و مادر و اجدادش ترديد نكند، هرگز موفق به تحقيق نشده و از آن جا به يقين رهنمون نخواهد شد.
هيچ گاه راجع به فلسفه درد فكر كرده ايم؟ ما مي گوييم: درد بد است، ولي خير، اين طور نيست. درد اگرچه از جهتي بد است، در عين حال پسنديده است، زيرا اگر درد نباشد انسان بيماري و احتياج را احساس نمي كند، لذا به دنبال مداوا و تهيه دارو يا پرهيز نمي رود. گرسنگي يك درد است، ولي لازم است، زيرا اگر انسان اين درد را احساس نكند هرگز به دنبال غذا نمي رود. اگر انسان تشنگي را احساس نكند هرگز به دنبال آب نمي رود.
شك و شبهه كه در حكم معبري براي رسيدن به يقين است، حكم يك درد روحي را دارد؛ تا وقتي كه اين درد در وجود انسان باشد، خوب است، زيرا روح انسان مي گويد:
ص: 25
من غذا مي خواهم، من علم مي خواهم. درد روح به صورت شك و شبهه در انسان ظاهر
مي گردد، كه من بايد بفهمم، بايد بدانم.
ولي برخي شكّ ها نوعي بيماري است؛ مانند وسوسه، شك كثير الشك در نماز، وضو و ساير عبادات و طهارت و نجاست. اين گونه شك ها و شبهه ها نوعي بيماري و مرض است. زياد شك كردن نوعي بيماري است و پايه و اساسي ندارد، زيرا در جايي كه هر آدم سالمي يقين مي كند، او شك دارد. انسان بايد اين شك هاي پليد را از خود دور كند. برخي حالت وسوسه و كثير الشكي را _ العياذ بالله _ در اصول دين پيدا مي كنند، در همه چيز شك مي كنند. اين شك و شبهه نيز نامقدس است، زيرا شكي است كه سبب تخريب همه باورهاي عقيدتي مي شود كه با دليل و برهان ثابت شده است.
آيا راه براي انسان حقيقت جو كه مغرض نيست و عنادي با كسي ندارد باز و هموار است؟ جواب قطعاً مثبت است، زيرا از مسائلي كه قرآن آن را به صورت يك تعهّد الهي ذكر كرده همين موضوع است. خداوند متعال مي فرمايد: " وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ "؛ (1) و كساني كه در راه ما جهاد و كوشش كنند البته ما آنها را به راه هايمان هدايت خواهيم كرد و همانا خداوند با نيكوكاران است. انسانها در دوران زندگي خود معمولاً از نظر شكّ و شبهه دچار بحران مي شوند. اين موضوع در افراد عميق و متفكّر تقريباً از دوازده يا سيزده سالگي شروع مي شود و در برخي ديگر در سنين بالاتر اتفاق مي افتد. انسان در دوران كودكي يك سري عقايد را دربست، بدون اين كه احتمال خلاف بدهد، از پدر و مادر گرفته است، ولي همين كه بزرگ مي شود، ممكن است در مورد همان عقايد دچار ترديد شود، اين جاست كه جوان وضع حساسي پيدا مي كند، مخصوصاً هنگامي كه با مجموعه اي از افكار و عقايد و آراي مخالف محيط خود و گاهي نيز با تبليغات از راه هاي گوناگون مواجه مي گردد، لذا اگر واقعاً حقيقت جو
ص: 26
باشد، خداوند به فرياد او رسيده و او را راهنمايي خواهد كرد.
ولي اين بدان معنا نيست كه علما و دانشمندان هيچ وظيفه اي ندارند، بلكه وظيفه سنگيني بر دوش آنان است، بايد به هر نحو ممكن توجيه گر عقلايي شك ها و شبهه ها باشند؛ تا مردم، خصوصاً نسل جوان را به سر منزل يقين كه هدف اعلي است، برسانند.
برخي مي گويند: انسان در هر سنّ و معلوماتي كه باشد، بي هيچ قيد و شرطي مي تواند به هر سخني گوش فرا دهد، هر مقاله و كتابي را مطالعه كند و نبايد برايش در اين جهت هيچ گونه مانعي ايجاد كرد. اينان براي اثبات نظريه خود به اين آيه تمسك كرده اند: " الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ "؛ (1) بندگان خاص مرا بشارت ده، آنان كه سخنان را مي شنوند و از نيكوترين آنها پيروي مي كنند.
در صورتي كه آيه شريفه، در مورد انديشهوران و صاحب نظراني است كه قدرت و توان تشخيص قول احسن را دارند، نه هركسي، در هر سنّ و سطحي از معلومات مي تواند اين چنين باشد؛ چنان كه در ادامه آيه شريفه مي فرمايد: " أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ اللهُ وَأُولئِكَ هُمْ أُولُوا اْلأَلْبابِ "؛ (2) آنان كساني اند كه خدا هدايتشان كرده و آنان خردمندان و صاحبان مغز و عقلند. يعني تنها كساني هستند كه مي توانند به سخنان افراد و گروه ها و مذاهب و اديان مختلف گوش فرا دهند و با نيروي وحي و عقل، بهترين ها را برگزينند.
بنابراين تا وقتي كه انسان اعتقادهايش را از منابع موثّق و معتبر، محكم نكرده و قدرت پاسخگويي به شبهات را نيافته است، نبايد در اين وادي وارد شود، به هر سخني گوش فرا دهد و هر مطلبي را بخواند؛ چنان كه خداوند متعال مي فرمايد: " وَ قَدْ نَزَّلَ
عَلَيْكُمْ فِي الْكِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آياتِ اللهِ يُكْفَرُ بِها وَ يُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ
ص: 27
حَتّي يَخُوضُوا فِي حَدِيث غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ... "؛ (1) خداوند در قرآن به شما دستور داده: هنگامي كه مي شونيد افرادي در دين تشكيك مي كنند و آيات خدا را استهزا مي نمايند با آنان ننشينيد تا از اين كار صرف نظر كنند و به مسائل ديگر بپردازند وگرنه شما هم مثل آنان خواهيد شد.
امام حسن(عليه السلام) مي فرمايد: أسلم القلوب ما طهر من الشبهات؛ (2) سالم ترين قلب ها، آن است كه از هر گونه شبهه اي پاك باشد.
نكته جالبي كه از اين حديث استفاده مي شود اين است كه: شبهه _ خواه ناخواه _ براي انسان رخ مي دهد، ولي سلامت انسان در اين است كه با موفقّيت از شبهه ها عبور كرده و آنها را حلّ نمايد.
انسان بايد زمان شناس باشد، براي حال و آينده اش برنامه ريزي كند، نه اين كه بنشيند و هنگامي كه با شبهات و هجوم بنيان كن تبليغات مسموم روبرو شد، به فكر چاره جويي باشد، بلكه مانند واكسني كه براي پيشگيري امراض به كودكان تزريق مي كنند، ما نيز بايد با طرح مسائل و شبهات و جواب آنها، لا اقل عدّه اي را از آن شبهات و جوابشان آگاه كنيم، تا هنگام مواجهه با مخالفان خود را نباخته و توان جواب گويي داشته باشند. در برخي از روايات نيز به اين مطلب اشاره شده است:
1 _ امام صادق(عليه السلام) مي فرمايد: العالم بزمانه لا تهجم عليه اللوابس؛ (3) كسي كه زمان شناس است، شبهات بر او هجوم نخواهد آورد.
2 _ رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: ألا وإنّ أعقل الناس عبد عرف ربّه وأطاعه، وعرف عدوّه فعصاه؛ (4) آگاه باشيد، همانا عاقل ترين مردم كسي است كه پروردگارش را شناخته،
ص: 28
آن گاه از او اطاعت كند و دشمن خود را شناخته؛ آن گاه با او به مبارزه برخيزد.
3 _ امام علي(عليه السلام) مي فرمايد: من عرف الأيّام لم يغفل عن الاستعداد؛ (1) هر كس كه روزگار خود را شناخته و زمان شناس باشد، از آمادگي غافل نخواهد بود.
4 _ هم چنين آن حضرت فرمود: من جهل موضع قدمه زلّ؛ (2) هر كس جاي پاي خود را نشناسد به لغزش گرفتار آيد.
از زماني كه افكار نوراني تشيّع، جهان را تحت تأثير قرار داد، دشمنان اين آيين در صدد بر آمدند تا با استفاده از زور و تزوير به مقابله با آن بپردازند و در اين زمينه از هيچ جنايت و كينه توزي دريغ نكردند؛
ميثم تمّارها را بردار كشيدند تا كسي جرأت بيان فضيلت مولاي متقيان علي بن ابي طالب(عليه السلام) را نداشته باشد.
دانشمندان و علماي شيعه را در زندان نگهداشته و به بدترين شكل به شهادت رساندند.
كتابهاي شيعيان را سوزاندند تا فرهنگ شيعه به نسل هاي بعدي منتقل نشود و چون به اين هدف دست نيافتند تلاش كردند با دروغ و نيرنگ افكار مسلمانان جهان را منحرف نموده، شيعيان را بزرگترين خطر براي اسلام معرفي كنند و تا آنجا پيش رفتند كه همگامي با آمريكا و اسرائيل و عناصر خودفروخته و وابسته اي چون صدّام را افتخار دانستند و از گسترش فرهنگ تشيّع و انقلاب اسلامي اظهار نگراني كردند و درست در عصر ارتباطات كه از طريق ماهواره و اينترنت در دورترين نقاط جهان مي توان به اطلاعات درست و صحيح دست يافت و از افكار ديگران آگاه شد، از يك سو اتهامات فراواني را به شيعه نسبت دادند، كتابها و جزوات بسياري در اين راستا تأليف و تدوين و به
ص: 29
زبان هاي گوناگون در سرتاسر جهان منتشر كردند و از سوي ديگر جلوي ورود كتب شيعه را به كشورهاي خود گرفتند تا مسير آگاهي مردم را سدّ كنند.
شيعيان را به صرف اعتقاد به شفاعت، توسّل و... مشرك دانسته و در همه جا از انديشه باطل خويش دفاع كردند و هنوز نيز كساني هستند كه متأسفانه همچنان درِ بسته را مي كوبند و از اين افكار باطل حمايت و پشتيباني مي كنند.
براي خنثي كردن اين توطئه و پاسخگويي به شبهات اين گروه، در حدّ توان كوشيده ام با بهره گيري از منابع شيعه و سنّي، به برخي از اتهامات مطرح شده پاسخ گويم و پرده از توطئه هاي شوم آنان بردارم و چون از طولاني شدن مطالب پرهيز داشتم، لذا به طور فشرده هر شبهه را پاسخ داده و جواب تفصيلي را به فرصتي ديگر موكول كرده ام. گفتني است در اين مسير از صاحب نظران و نوشته هاي علما و انديشمندان نيز بهره هاي فراوان برده ام.
اميد است اين حركت براي طالبان حق و حقيقت سودمند بوده، گامي هر چند كوچك در افشاي توطئه دشمنان تشيّع باشد.
از همه خوانندگان، به خصوص علما و انديشمندان مي خواهم تا كاستي ها را بر من ببخشايند و عيوب نوشتارم را متذكر شوند.
در پايان از جناب حجّة الاسلام والمسلمين آقاي قاضي عسكر كه مشوّق و راهنماي اينجانب در تأليف كتاب بوده اند تشكّر مي كنم. و نيز از صديق ارجمند جناب حجّة الاسلام والمسلمين محمّدعلي مقدادي، و ديگر عزيزاني كه در بررسي محتوايي و يا آماده سازي كتاب اينجانب را ياري دادند، قدرداني مي كنم و پاداش همه دست اندركاران را از خداوند متعال مسألت دارم.
ص: 33
شيعه شناسي
پيدايش شيعه
وقتي درباره مذهبي بحث مي شود، اين سؤال ها پيش مي آيد كه:
_ منشأ پيدايش آن مذهب چيست؟
_ مؤسس آن كيست؟
_ عوامل ظهور و بروز و پيدايش آن چه بوده؟
_ چه علل و عواملي در شكل گيري آن دخيل بوده است؟
_ حال اگر آن مذهب در اقلّيت باشد چرا در اقلّيت قرار دارد؟
_ چرا خودش را از اكثريت جدا كرده است؟
_ آيا عوامل خارجي در پيدايش اين مذهب دخيل بوده است؟
سؤال خاص اين است كه چه علل و عواملي در پيدايش مذهب شيعه دخيل بوده است؟ در اين بحث عوامل جدايي شيعه از عامه و ظهور شيعه را بررسي خواهيم كرد:
گروهي از نويسندگاني كه در مورد شيعه و تشيع قلم زده اند چنين پنداشته اند كه تشيع ايده و آرمان نوظهوري است كه بر اثر عوامل و جرياناتي خاص از پيكره واحد جامعه اسلامي جدا شده و در طول زمان گسترش يافته است. لذا در مورد سبب پيدايش اين مكتب اختلاف كرده اند:
ص: 34
عدّه اي مي گويند: اين مكتب زاييده فكر عبدالله بن سبأ و تشكيلات سياسي اوست.
عدّه اي ديگر پيدايش آن را در زمان امام علي(عليه السلام) و در جنگ صفّين يا جمل مي دانند.
گروهي نيز اين نگرش را متأثّر از افكار فارسيان قديم دانسته اند كه در پيكره جامعه اسلامي رسوخ كرده است.
آنچه اينان را به طرح اين خيالات واداشته، آن است كه گمان كرده اند اقليّت شيعه مانند عضو زايدي است كه از سازمان واحد بدن جدا شده و از اصل و ريشه خود بريده است. بنابراين بايد در جستجوي علل اين جدايي بود. آنان مي پندارند كه اصل اوّلي در امّت اسلامي، غير شيعي بودن است، لذا دنبال علت پديد آمدن تشيع برآمده اند. ولي اين فرضيه صحيح نيست، زيرا؛
اولاً: كثرت عددي را دليل بر حقّانيّت و قلّت عددي و ضعف عِدّه و عُدّه را دليل بر عدم حقانيّت قرار دادن، درست نيست و مخالف موازين صحيح عقلي و نقلي است.
قرآن كريم در موارد زيادي رهروان حقّ را قليل و پيروان باطل را كثير شمرده است: " وَ قَليلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ "؛ (1) و تعداد كمي از بندگان من شكر گزارند. در جاي ديگر مي فرمايد: " وَ إِنَّ كَثيرًا مِنَ النّاسِ لَفاسِقُونَ "؛ (2) همانا كثيري از مردم فاسق اند. هم چنين مي فرمايد: " وَ أَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ "؛ (3) و بيشتر مردم نسبت به حقّ كراهت دارند.
بنابراين قرآن مجيد چنين معياري را كه اقليت هميشه غير اصيل است باطل مي شمارد.
ثانياً: اسلامِ بي تشيع را بر اساس كثرت عددي، صفت اصلي اسلام قرار دادن و اسلام شيعي را بر اساس قلّت عددي، صفت عارضي اسلام قرار دادن نكته اي است كه با تقسيم بنديِ معمول در عقايد اسلامي سازگاري ندارد.
ص: 35
علاوه بر اين پيدايش عقيده و آرمان تشيع را نمي توان با پيدايش اصطلاح شيعه و تشيع هم زمان دانست؛ زيرا پيدايش محتوا و روح هر مكتب با پيدايش اسم و اصطلاح آن متفاوت است. بنابراين براي ورود به بحث شيعه و پيدايش منشأ آن بايد سراغ روح آن مذهب رفت، نه اسم و اصطلاح آن؛ حتّي اگر در روايات و كلمات صاحب شريعت چنين واژه هايي نتوان يافت؛ اگر چه اين گفته نيز از باب تسامح است، زيرا پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله)در روايات متعددي به شيعه بشارت هايي داده است كه بدان ها اشاره خواهيم كرد.
واژه شيعه از نظر لغت در دو معنا به كار رفته است.
1 _ موافقت و هماهنگي دو فرد يا دو گروه در عقيده يا عمل، بدون اين كه يكي تابع ديگري باشد؛ چنان كه در لسان العرب (1) آمده: شيعه جماعتي را گويند كه بر امري اجتماع كنند. پس هر قومي كه بر امري اجتماع كنند، شيعه نامند.
اين معنا در قرآن كريم نيز به كار رفته است؛ چنان كه از حضرت ابراهيم(عليه السلام) به عنوان شيعه حضرت نوح(عليه السلام)ياد شده است: " وَإِنَّ مِنْ شيعَتِهِ َلإِبْراهيمَ ".(2) .
حضرت ابراهيم(عليه السلام) از پيامبران اولوا العزم و صاحب شريعت بود و پيرو شريعت نوح نبود، ولي از آن جا كه روش او در توحيد هم آهنگ با روش نوح بود، شيعه نوح (هم آهنگ با نوح) ناميده شده است.
در اين معنا تقدم و تأخّر زماني شرط نيست، يعني همان گونه كه فرد متأخر را مي توان شيعه فرد متقدم دانست، عكس آن نيز پذيرفته است. (3) چنان كه در قرآن كريم آمده است: " وَلَقَدْ أَهْلَكْنا أَشْياعَكُمْ "، (4) مقصود از اشياع مشركان و كافران امت هاي
ص: 36
پيشين اند كه در مخالفت با پيامبرانشان همانند مشركان و كافران عصر رسالت بوده اند. (1) .
2 _ متابعت و پيروي از ديگري: در قاموس المحيط آمده است: شيعه رجل، اتباع و انصار اوست. (2) پيروي از عقيده و راه و رسم ديگري معمولاً با محبت و دوستي همراه است. در كاربرد واژه شيعه نيز اين معنا مراد است؛ چنان كه قرآن كريم در مورد فردي قبطي كه از هواداران و پيروان حضرت موسي(عليه السلام) بود فرموده است: " فَاسْتَغاثَهُ الَّذي مِنْ شيعَتِهِ عَلَي الَّذي مِنْ عَدُوِّهِ "؛ (3) در آن حال آن شخص شيعه از موسي دادخواهي و ياري عليه دشمن خواست.
از دو معناي يادشده معناي دوم شناخته شده تر و معروف تر است و هرگاه قرينه اي در ميان نباشد، همين معنا اراده خواهد شد؛ چنان كه در كتب لغت و تفسير نيز اين معنا بيشتر مورد توجه واقع شده است.
مورّخان و محقّقان در ملل و نحل عنوان شيعه را به طور مطلق بر شيعه دوازده امامي اطلاع مي كنند كه در ذيل به برخي از اين كلمات اشاره مي كنيم:
1 _ شهرستاني مي گويد: به كساني كه فقط از عليّ(عليه السلام) پيروي نموده و امامت و خلافت او را به سبب نصّ و وصيّت پذيرفته اند، شيعه اطلاق مي شود. (4)
2 _ ابن خلدون مي نويسد: شيعه در لغت به معناي همراه و پيرو است، امّا در عرف فقيهان و متكلّمان به پيروان عليّ و اولاد او(عليهم السلام) اطلاق مي شود. (5) .
3 _ مير سيد شريف جرجاني مي نويسد: شيعه به كساني گفته مي شود كه از عليّ(عليه السلام) پيروي نموده و امامت او را پس از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) پذيرفته اند و معتقدند كه امامت از
ص: 37
او و فرزندانش خارج نمي شود. (1) .
4 _ محمّد فريد وجدي مي نويسد: به كساني كه علي(عليه السلام) را امام دانسته و از او پيروي كرده اند و امامت را خارج از اولاد او نمي دانند، شيعه اطلاق مي شود. اينان معتقدند كه امامت قضيه اي مصلحتي نيست تا امّت به اختيار خود كسي را به عنوان امام معرفي كنند، بلكه ركن و پايه اي از اركان دين مي باشد. به همين جهت بايد رسول خدا(صلي الله عليه وآله)به صراحت، امام پس از خود را معرفي نمايد. از معتقدات ديگر شيعه اين است كه آنان امامان را از گناهان كبيره و صغيره معصوم دانسته و مي گويند: انسان در گفتار و رفتار بايد تولّي و تبرّي را رعايت كند، مگر اين كه از دشمن ظالم بترسد كه در آن حال مي تواند تقيه نمايد.(2) .
5 _ فيروز آبادي مي گويد: اين اسم (شيعه) بر هر كسي كه ولايت علي و اهل بيت(عليهم السلام) را قبول نموده است، غلبه پيدا كرده، تا جايي كه اسمّ خاصّ آنها قرار گرفته است. (3) .
6 _ ابوالحسن اشعري مي گويد: به شيعيان، به اين جهت شيعه اطلاق مي شود كه از عليّ(عليه السلام) پيروي نموده و او را بر ساير اصحاب پيامبر(صلي الله عليه وآله) مقدّم مي دارند. (4) .
7 _ پطرس بستاني مي گويد: شيعه يكي از گروه هاي بزرگ اسلامي است. آنان كساني اند كه معتقدند به اين كه امامت پس از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به نصّ جلّي يا خفّي به عليّ(عليه السلام) رسيده است و اين منصب از او و اولادش خارج نمي شود. (5) .
8 _ دكتر ناصر بن علي عائض حسن الشيخ _ از نويسندگان وهابي _ مي گويد: كلمه شيعه، معناي اصطلاحي خاصّي به خود گرفته و به كساني اطلاق مي شود كه امامت را از مصالح عمومي نمي دانند تا نظر امّت در آن معتبر باشد، بلكه آن را ركني از اركان دين
ص: 38
دانسته و معتقدند كه جايز نيست پيامبر(صلي الله عليه وآله) از تعيين امام پس از خود غفلت نموده و يا آن
را به امّت واگذار نمايد، بلكه بر او واجب است تا چنين شخصي را معرّفي نمايد.(1) .
9 _ شيخ مفيد(رحمه الله) نيز مي گويد: به كساني كه از امام علي(عليه السلام) پيروي نموده و او را بر ديگر صحابه مقدّم داشته اند، شيعه گفته مي شود. آنها معتقدند كه امام علي(عليه السلام) پس از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) اراده خداوند متعال و وصيّت پيامبر اكرم به عنوان امام معرّفي شده است. (2) .
جوهري در صحاح اللغة مي گويد: تشيع عبارت است از: مشايعت، يعني پيروي نمودن، ياري نمودن، ولايت كسي را داشتن. (3) به همين مضمون نيز در تاج العروس(4) و لسان العرب(5) وارد شده است.
تشيع در اصطلاح از نگرشي برخواسته است كه امامت را منصبي الهي دانسته و معتقد است كه انتخاب امام به وسيله نص و از جانب خداوند صورت مي گيرد. در اين ميان پيامبر گرامي اسلام(صلي الله عليه وآله) نيز به پيروي از سنّت الهي كه در ميان انبياي گذشته نيز وجود داشته _ به دستور خداوند _ امامان و اوصياي بعد از خود را معرفي كرده است. اين بزرگواران كه اوّل آنان علي بن ابي طالب(عليه السلام) است، و آخر آنان امام مهدي(عج)، هم در زمينه مرجعيّت ديني و در بخش ولايت، حاكميّت و رهبري جامعه، امام و مقتداي مردم پس از رسول خدا(صلي الله عليه وآله)هستند.
ص: 39
مرحوم شيخ محمّد جواد مغنيه مي گويد: تشيع عبارت است از ايمان به وجود نصّ از جانب پيامبر(صلي الله عليه وآله)بر امامت امام علي(عليه السلام) و خلافت او، بدون آن كه در حقّ او يا فرزندانش غلو شده باشد.(1) .
در مورد پيدايش تاريخي شيعه و ظهور آن نظرات گوناگوني از سوي مورّخين ارائه شده كه به عمده آنها اشاره مي كنيم:
شيعه اماميه معتقد است كه بذر اوليّه تشيع را خداوند در قرآن كريم نشانده و پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) در طول دوران رسالتش آن را آبياري كرده است. بنابراين شجره طيبه تشيع در زمان حضور نبيّ گرامي اسلام به ثمر نشسته و به همين جهت عدّه اي در زمان پيامبر(صلي الله عليه وآله) به اين عنوان معروف بوده اند؛ مثل: سلمان فارسي، ابوذر غفاري، مقداد بن اسود و غيره. اين قول و نظريه را _ ان شاءالله _ اثبات خواهيم كرد.
بعضي از تاريخ نگارانِ اهل سنّت معتقدند: هنگامي كه در سقيفه عدّه اي _ به تبع نص _ به دنبال علي(عليه السلام)رفتند، تشيع به وجود آمد. ابن خلدون، (2) دكتر حسن ابراهيم حسن، (3) احمد امين مصري(4) و محمّد عبدالله عنّان (5) از نويسندگان اهل سنت و جولد تسهير (6) (شرق شناس معروف) اين نظريه را پذيرفته اند.
ص: 40
گروهي نيز عقيده دارند كه هنگام حمله مردم به خانه عثمان و كشتن او شيعه ظهور پيدا كرده است. از ميان اهل سنت، ابن حزم اندلسي (1) و دكتر علي سامي النشار (2) و از بين شرق شناسان، فلهاوزن چنين نگرشي دارند. (3) .
دكتر كامل مصطفي شبيبي معتقد است كه تشيع و شيعه پس از شهادت امام حسين(عليه السلام) ظاهر گشته است. (4) .
ص: 41
محمّد ابوزهره (1) و ابوالحسن ملطي. (2)
در اين بحث نظريه اول را به اثبات خواهيم رساند، كه در نتيجه آراي ديگر خود به خود ابطال خواهند شد؛ اگر چه در رساله اي مستقلّ هم راجع به عبدالله بن سبأ بحث نموده ايم.
عوامل ظهور و بروز شيعه و يا به تعبيري ديگر: جدايي شيعه از عامه را مي توان در امور ذيل خلاصه كرد:
اوّل: وجود آيات فراوان بر امامت و ولايت اهل بيت(عليهم السلام).
دوّم: وجود آيات فراوان در مورد فضائل و مناقب اهل بيت(عليهم السلام).
سوّم: وجود آيات فراوان درباره مرجعيّت ديني اهل بيت(عليهم السلام).
چهارم: وجود روايات فراوان بر امامت و ولايت اهل بيت(عليهم السلام).
پنجم: وجود روايات فراوان درباره فضايل و مناقب اهل بيت(عليهم السلام).
ششم: وجود روايات فراوان درباره مرجعيت ديني اهل بيت(عليهم السلام).
هفتم: وجود روايات فراوان در مدح شيعه و پيروان اهل بيت(عليهم السلام).
ما سعي كرده ايم در اين رساله مختصر براي هر يك از امور فوق به طور فهرستوار ادله و شواهدي اقامه نماييم:
با مراجعه به قرآن كريم پي به وجود آياتي خواهيم برد كه بر امامت و ولايت امام علي(عليه السلام) يا مجموعه اهل بيت(عليهم السلام) دلالت مي كنند كه در ذيل به برخي از آنها اشاره خواهيم كرد:
ص: 42
خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ "؛ (1) وليّ امر شما تنها خدا و رسول خدا و مؤمناني هستند كه نماز را به پا داشته و فقيران را در حال ركوع زكات مي دهند.
داستان نزول آيه شريفه بنا بر آنچه در كتاب هاي تاريخي، تفسيري و روايي آمده، چنين است: روزي مرد فقيري در مسجد از مردم تقاضاي كمك كرد، علي(عليه السلام) كه در حال ركوع بود، انگشتر خود را به عنوان صدقه به او داد. آن گاه اين آيه توسط جبرئيل بر پيامبر _ كه در منزل بود _ نازل شد.
مضمون اين حديث توسط ده نفر از صحابه نقل گرديده و بيش از پنجاه نفر از علماي اهل سنت آن را در كتب خود آورده اند؛ مثل طبراني، (2) ابوبكر جصّاص، (3) واحدي،(4) زمخشري، (5) و....
خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِكُلِّ قَوْم هاد "؛ (6) همانا تو بيم دهنده اي و براي هر قومي هدايت گري مي باشد.
جمهور عامه از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) روايت كرده اند كه فرمود: من منذر و علي هادي است و با تو اي علي! هدايت شوندگان هدايت يابند. (7) .
مضمون اين حديث را نه نفر از صحابه و بيست و چهار نفر از علماي اهل سنت نقل كرده اند.
ص: 43
خداوند مي فرمايد: " يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ "؛ (1) اي رسول! ابلاغ نما آنچه را كه پروردگارت بر تو نازل كرده و اگر ابلاغ نكني رسالتت را ابلاغ ننموده اي و خداوند تو را از مردم محافظت مي نمايد.
ابن عساكر به سند صحيح از ابي سعيد خدري نقل مي كند كه اين آيه شريفه در روز غدير خم بر رسول خدا(صلي الله عليه وآله)در شأن امام علي(عليه السلام) نازل شد. (2) .
اين حديث را هشت نفر از صحابه و چهارده نفر از علماي اهل سنت نقل كرده اند.
خداوند متعال مي فرمايد: " الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَرَضيتُ لَكُمُ اْلإِسْلامَ دينًا "؛ (3) امروز دينتان را بر شما كامل نموده و نعمتم را بر شما تمام كردم و راضي شدم بر شما كه اسلام دين شما باشد.
خطيب بغدادي به سند صحيح از ابي هريره نقل مي كند كه هر كس روز هجدهم ذي حجه (روز غدير خم) را روزه بگيرد خداوند ثواب شصت ماه روزه را به او عطا مي كند. روز غدير روزي است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله)دست عليّ را گرفت و فرمود: آيا من وليّ مؤمنين نيستم؟ گفتند: آري اي رسول خدا! آن گاه فرمود: هر كه من مولاي او هستم اين عليّ مولاي اوست. در اين حال عمر بن خطاب دو بار به علي تبريك گفت و عرض كرد: اي پسر ابي طالب تو مولاي من و مولاي تمام مسلمانان گشتي، در اين هنگام آيه فوق نازل شد. (4) .
مضمون اين حديث را بيش از پانزده نفر از علماي اهل سنت نقل كرده اند.
ص: 44
در ذيل به برخي از اين آيات اشاره مي كنيم:
خداوند متعال مي فرمايد: " وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلي حُبِّهِ مِسْكينًا وَ يَتيمًا وَ أَسيرًا، إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللّهِ لا نُريدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُورًا "؛ (1) و هم به دوستي خدا به فقير و اسير و طفل يتيم طعام مي دهند [و گويند] فقط براي رضاي خدا به شما طعام مي دهيم و از شما هيچ پاداش و سپاسي هم نمي طلبيم.
سي و شش نفر از علماي اهل سنت تصريح نموده اند كه اين آيه در شأن اهل بيت پيامبر(عليهم السلام) نازل شده است: فخر رازي در التفسير الكبير، ذيل همين آيه، قاضي بيضاوي در انوار التنزيل، سيوطي در الدّر المنثور، ابوالفداء در تاريخش، (2) . بغدادي در تاريخش(3)و غيره.
خداوند متعال مي فرمايد: " وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْري نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَ اللّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبادِ "؛ (4) برخي مردان اند كه از جان خود در طلب رضايت خداوند درگذرند و خداوند دوست دار چنين بندگاني است.
ابن عباس مي گويد: اين آيه در شأن عليّ(عليه السلام) نازل شد، هنگامي كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله)از دست مشركين فرار كرده و با ابوبكر به غاري پناه برد، علي(عليه السلام) در مكه در رخت خواب پيامبر(صلي الله عليه وآله) خوابيد. (5) .
ابن ابي الحديد مي گويد: تمام مفسرين، روايت كرده اند كه آيه فوق در شأن علي(عليه السلام) نازل شد، آن هم در شبي كه آن حضرت در فِراش پيامبر(صلي الله عليه وآله) آرميد تا جان پيامبر
ص: 45
محفوظ بماند. (1) .
چهارده نفر از علماي اهل سنت بر نزول آيه شريفه در شأن امام علي تصريح نموده اند كه عبارت اند از: زيني دحلان، (2) فخر رازي، (3) ابن اثير، ديار
بكري (4) و غيره.
سيزده نفر نيز تصريح نموده اند كه اين آيه در ليلة المبيت بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) نازل شده است كه عبارت اند از: احمد بن حنبل، (5) طبري، (6) (7) ابن سعد، (8) ابن هشام، (9) ابن اثير، (10) ابن كثير (11) و غيره.
خداوند متعال مي فرمايد: " فَمَنْ حَاجَّكَ فيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَي الْكاذِبينَ "؛ (12) پس هر كس با تو در مقام مجادله درباره عيسي برآيد پس از آنكه به وحي خدا بر احوال او آگاه شدي بگو كه بياييد ما و شما با فرزندان و زنان خود با هم به مباهله برخيزيم تا دروغ گو و كافران را به لعن عذاب خدا گرفتار سازيم.
مفسرين، اجماع دارند بر اين كه مراد از انفسن در اين آيه علي بن ابي طالب(عليه السلام)است كه در اين جا از علي(عليه السلام) به نفس پيامبر(صلي الله عليه وآله) تعبير شده است.
ص: 46
احمد بن حنبل نقل مي كند: هنگامي كه اين آيه نازل شد پيامبر(صلي الله عليه وآله) علي، فاطمه، حسن و حسين را خواست، آن گاه عرض كرد: بار خدايا اينان اهل بيت من اند.(1) .
بيست و چهار نفر از صحابه و تابعين اين مضمون را نقل كرده و آيه را در شأن اهل بيت(عليهم السلام) مي دانند. از قرن سوّم تا سيزدهم نيز بيش از پنجاه نفر از علماي اهل سنت اين مضمون را نقل كرده اند.
اين حديث را مي توان از راه هاي مختلف تصحيح نمود:
1 _ حديث در صحيح مسلم از سعد بن ابي وقاص نقل شده. (2) .
2 _ ترمذي به صحت آن تصريح نموده. (3) .
3 _ حاكم به صحت آن تصريح نموده. (4) .
4 _ ذهبي در تلخيص المستدرك به صحت آن تصريح كرده. (5) .
5 _ ابن اثير اصل قضيه را از مسلّمات دانسته است. (6) .
6 _ جصاص تصريح به عدم اختلاف در حديث نموده است. (7) .
7 _ قاضي ايجي نيز به صحت اين حديث تصريح دارد. (8) .
خداوند متعال مي فرمايد: " قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبي "؛(9) .
بگو من از اجر رسالت جز اين نمي خواهم كه مودّت مرا در حقّ خويشاوندان من منظور داريد.
ص: 47
جمهور عامه روايت كرده اند كه بعد از نزول آيه فوق، سؤال كردند: اي رسول خدا! نزديكان تو كه مودّت آنان بر ما واجب است كيانند؟ فرمود: علي، فاطمه، حسن و حسين.
اين مضمون را بيست و چهار نفر از صحابه و تابعين و حدود شصت نفر از علماي اهل سنت نقل كرده اند؛ امثال: سيوطي، (1) طبري، (2) احمد بن حنبل و ديگران.
عده اي نيز؛ مانند: ابن حبّان در تفسيرش حديث را از مسلمات دانسته است.
برخي از آيات دلالت بر عصمت و مرجعيّت ديني اهل بيت(عليهم السلام) دارند كه عبارت اند از:
خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّما يُريدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيرًا "؛ (3) همانا خداوند اراده كرده تا هرگونه رجس و پليدي را از شما اهل بيت(عليهم السلام) دور كرده و شما را پاك نمايد.
شكي نيست كه اين آيه _ كه دلالت بر عصمت دارد _ در شأن اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه وآله)وارد شده است.
اين شأن نزول را سيزده نفر از صحابه و ده ها نفر از علماي اهل سنت در كتب خود ذكر كرده اند.
ترمذي در صحيحش از عمر بن ابي سلمه نقل مي كند: هنگامي كه آيه تطهير بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) در خانه ام سلمه نازل شد، پيامبر(صلي الله عليه وآله) علي، فاطمه، حسن و حسين(عليهم السلام) را دعوت كرد و سپس كساء را بر روي آنها كشيد و عرض كرد: بارخدايا!اينان اهل بيت من هستند.
ص: 48
پس رجس و پليدي را از آنان دور كن و آنان را پاك فرما. (1) .
خداوند متعال مي فرمايد: " أَطيعُوا اللّهَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي اْلأَمْرِ مِنْكُمْ "؛ (2) خدا و رسول و صاحبان امر از خود را اطاعت كنيد.
مقصود از اولي الامر معصوميني هستند كه اطاعت آنان به طور مطلق همانند اطاعت خدا و رسول خدا واجب است. البته در حقّ كساني غير از اين دوازده امام، ادّعاي عصمت نشده است.
پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: هر كسي مرا اطاعت كند خدا را اطاعت كرده و هر كسي مرا نافرماني كند خدا را نافرماني كرده است و هر كسي علي را اطاعت كند مرا اطاعت كرده و هر كسي علي را نافرماني كند مرا نافرماني كرده است. (3) .
يكي ديگر از عوامل ظهور و بروز شيعه، رواياتي است كه دلالت بر امامت و ولايت اهل بيت(عليهم السلام) و در رأس آن علي بن ابي طالب(عليه السلام) دارد؛ مانند:
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) در غدير خم فرمود: من كنت مولاه فعليّ مولاه؛ (4) هر كه من مولاي اويم اين علي مولاي اوست.
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: يكون بعدي اثنا عشر اميراً كلّهم من قريش؛ (5) بعد از من دوازده خليفه و امير خواهد بود كه همه آنان از قريش هستند.
ص: 49
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) خطاب به علي(عليه السلام) فرمود: انت وليّ كلّ مؤمن بعدي؛ (1) تو وليّ و سرپرست هر مؤمني بعد از من هستي.
پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: انّ لكلّ نبي وصيّاً؛ و وارثاً و انّ علياً وصيَّي و وارثي؛ (2) همانا براي هر نبي، وصيّ و وارثي است و همانا عليّ وصيّ و وارث من است.
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: انت منّي بمنزلة هارون من موسي الاّ انّه لا نبيّ بعدي؛ (3) تو نزد من مانند هارون نزد موسايي، مگر آن كه بعد از من نبي اي نيست.
پيامبر(صلي الله عليه وآله) خطاب به علي(عليه السلام) فرمود: انت اخي و وصيّي و خليفتي فيكم فاسمعوا له و أطيعو؛ (4) تو برادر، وصيّ و جانشين من در ميان قومت مي باشي، پس به سخنان او گوش داده و او را اطاعت كنيد.
در ذيل به برخي از اين روايات اشاره مي كنيم:
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: كنت انا و علي بن ابي طالب(عليه السلام) نوراً بين يدي الله قبل أن يخلق آدم باربعة آلاف عام، فلمّا خلق آدم قسّم ذلك النور جزئين. فجزء أنا و جزء عليّ؛ (5) من و علي بن ابي طالب نوري واحد نزد خداوند متعال بوديم، قبل از آن كه خداوند
ص: 50
حضرت آدم را به چهار هزار سال خلق كند، بعد از خلقت آدم آن نور را به دو جزء تقسيم نمود: جزئي من و جزء ديگر آن عليّ است.
اين حديث را هشت نفر از صحابه، هشت نفر از تابعين و بيش از چهل نفر از علماي اهل سنت نقل كرده اند.
امام علي(عليه السلام) كسي است كه طبق نصّ نبوي: احبّ الخلق الي الله است.
ترمذي به سند خود از انس بن مالك نقل مي كند: مرغ برياني نزد پيامبر(صلي الله عليه وآله)بود. عرض كرد: خدايا! محبوبترين خلق نزد خودت را نزد من بفرست تا با من در اين غذا شركت كند. در اين هنگام علي(عليه السلام) وارد شد و با او در غذا شركت كرد. (1) .
اين حديث صحيح را نُه نفر از صحابه، نود و يك نفر از تابعين و پنجاه نفر از علماي اهل سنت نقل كرده اند. هفت نفر از آنان نيز درباره اين حديث كتاب تأليف نموده اند و گروهي از آنان نيز حديث را از مسلّمات دانسته اند؛ مانند: مسعودي در مروج الذهب، (2) ابن عبد البرّ، محمّد بن طلحه شافعي در مطالب السؤول، (3) صفوري در نزهة المجالس و فضل بن روزبهان در ابطال الباطل.
اين حديث را مي توان از راه هايي تصحيح نمود:
الف _ عدالت و وثاقت راويانش.
ب _ تصحيح جماعتي از علماي اهل سنت؛ مانند: حاكم نيشابوري و قاضي عبدالجبار معتزلي.
ج _ به شعر در آمدن حديث كه دلالت بر اشتهار آن دارد.
استاد احمد حسن باقوري مصري مي گويد: اگر كسي از تو سؤال كند كه به چه دليل مردم عليّ(عليه السلام) را دوست دارند، تو بايد در جواب بگويي: اين دوستي از حديث نبوي شأن
ص: 51
گرفته است، زيرا طبق نصّ پيامبر(صلي الله عليه وآله)عليّ محبوب ترين فرد نزد خداست. (1) .
امام علي(عليه السلام) فرمود: لا يحبّني الاّ مؤمن و لا يبغضني الاّ منافق؛ دوست ندارد مرا مگر مؤمن و مبغوض ندارد مرا مگر منافق.
اين حديث را هشت نفر از صحابه وحدود چهل نفر ازعلماي اهل سنت نقل كرده اند، مانند مسلم در صحيح، (2) ترمذي در صحيح،(3) احمد در مسند (4) و ابن ماجه در سنن. (5) .
جابر بن عبدالله و سعيد بن مسيّب مي گويند: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بين اصحابش عقد اخوت بست و تنها رسول خدا، ابوبكر، عمر و عليّ باقي ماندند، آن گاه بين ابوبكر و عمر عقد اخوت بست و سپس به علي(عليه السلام)فرمود: تو برادر من و من برادر تو ام.
اين حديث را چهارده نفر از صحابه و حدود چهل نفر از علماي اهل سنت نقل كرده اند؛ امثال: ترمذي در صحيح (6) و حاكم در مستدرك. (7) .
احمد بن حنبل از زيد بن ارقم نقل مي كند كه: گروهي از اصحاب، درهايي را ازمنزلشان به مسجد باز نموده بودند، پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: همه درها بسته شود، غير از درب خانه علي.
آن گاه فرمود: من درب ها را از جانب خود نبستم و باز نگذاشتم، بلكه مأمور شدم و به مأموريتم عمل نمودم. (8) .
ص: 52
ترمذي نقل مي كند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: درب ها را به مسجد، ببنديد، جز درب خانه علي. (1) .
اين حديث را حدود دوازده نفر از صحابه و سي نفر از علماي عامه نقل كرده اند.
ابوهريره مي گويد: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در حالي كه سرش در دامان علي(عليه السلام) بود خوابيد، نماز عصر را نخوانده بود كه خورشيد غروب كرد. پيامبر(صلي الله عليه وآله) كه بيدار شد بر او دعا كرد، خورشيد بازگشت، علي(عليه السلام) نماز عصر را در وقت خود به جاي آورد، آن گاه خورشيد بازگشت. (2) .
اين حديث را نُه نفر از صحابه و چهل نفر از علماي عامه نقل كرده اند كه ده نفر از آنها درباره اين حديث كتاب تأليف نموده و حدود سيزده نفر نيز آن را تصحيح كرده اند؛ امثال: ابوجعفر طحاوي، (3) طبراني، (4) . بيهقي، (5) هيثمي (6) و قسطلاني. (7) .
ابو رافع مي گويد: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) ابوبكر را براي ابلاغ سوره برائت به مكه فرستاد. جبرئيل بر پيامبر(صلي الله عليه وآله)نازل شد و گفت: سوره را يا بايد خودت ابلاغ كني يا كسي كه از توست. پيامبر(صلي الله عليه وآله) عليّ(عليه السلام) را به دنبال او فرستاد. علي(عليه السلام) بين مكه و مدينه به او رسيد، سوره را از او گرفته و بر مردم قرائت نمود. (8) .
اين حديث را هفتاد و سه نفر از علماي اهل سنت نقل كرده اند كه برخي از آنها
ص: 53
عبارت است از: احمد بن حنبل در مسند، (1) ابن ماجه در سنن (2) و ترمذي در صحيح. (3) .
حاكم نيشابوري مي گويد: در اخبار متواتر آمده است كه فاطمه دختر اسد، امير المؤمنين علي بن ابي طالب _ كرّم الله وجهه _ را داخل كعبه زاييد. (4) .
اين حديث را هفده نفر از علماي اهل سنت نقل كرده، دوازده نفر به تواتر يا شهرت آن تصريح نموده و نه نفر نيز به اختصاص اين فضيلت به امام علي(عليه السلام) تصريح كرده اند.
بريده اسلمي از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: فردا پرچم را به دست كسي خواهم داد كه خدا و رسول او را دوست دارند و او نيز خدا و رسول را دوست دارد. روز بعد ابوبكر و عمر منتظر بودند كه آنها را صدا زند، ولي پيامبر(صلي الله عليه وآله) عليّ(عليه السلام) را در حالي كه درد چشم داشت صدا زد و آب دهان در چشم او ماليد، آن گاه پرچم را به دست او داد و عده اي نيز با او حركت كردند. (5) .
پيامبر(صلي الله عليه وآله) به فاطمه(عليها السلام) فرمود: عليّ اوّلين نفر از اصحاب من است كه اسلام آورد. (6) .
حاكم نيشابوري به سندش از امام علي(عليه السلام) نقل مي كند كه فرمود: با رسول خدا(صلي الله عليه وآله)هفت سال قبل از ديگران عبادت كردم. (7) .
ص: 54
رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: من خانه حكمت و عليّ درب آن است. (1) .
و نيز فرمود: من خانه علم و عليّ درب آن است، هر كس كه اراده علم مرا دارد بايد از درب آن وارد شود. (2) .
از روايات نيز مي توان مرجعيّت ديني اهل بيت(عليهم السلام) را استفاده نمود كه در ذيل به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
ترمذي از جابربن عبدالله انصاري نقل مي كند كه: در حجة الوداع روز عرفه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) را ديدم در حالي كه بر شتر خود سوار بود و خطبه مي خواند. شنيدم كه فرمود: اي مردم! من در ميان شما دو چيز گران بها مي گذارم كه اگر به آن دو چنگ زنيد هرگز گمراه نخواهيد شد: كتاب خدا و عترتم. (3) .
مضمون اين حديث را سي و چهار نفر از صحابه نقل كرده اند و نيز دويست و شصت و شش نفر از علماي اهل سنت در كتب خود به آن اشاره نموده اند.
حاكم نيشابوري به سند خود از جابر نقل مي كند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: من شهر علم و علي درب آن است، هر كس كه اراده كرده است شهر علم را دريابد بايد از درب آن وارد شود. (4) .
مضمون اين حديث را ده نفر از صحابه پانزده نفر از تابعين و ده ها نفر از علماي اهل سنت نقل كرده اند.
ص: 55
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: مثل اهل بيت من مثل كشتي نوح است، هر كس از آن تخلف كند در آتش قرار خواهد گرفت. (1) .
اين حديث را هشت نفر از صحابه؛ هفت نفر از تابعين و صد و پنجاه نفر از علماي اهل سنت نقل كرده اند.
حاكم نيشابوري از ابن عباس نقل مي كند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: ستارگان، امان بر اهل زمين اند. از غرق شدن و اهل بيت من امان اين امت از اختلاف اند، اگر قبيله اي از عرب با اهل بيتم مخالفت نمايند بين خودشان اختلاف شده و از گروه شيطان محسوب خواهند شد. (2) .
اين حديث را گروه زيادي از علماي اهل سنت نقل كرده اند.
رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: خدا رحمت كند عليّ را، با خدايا! هر جا علي است حق را با او قرار بده. (3) .
حاكم نيشابوري از ام سلمه نقل مي كند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: عليّ با قرآن و قرآن باعليّ است، اين دو از يكديگر جدا نمي شوند تا در كنار حوض كوثر بر من وارد شوند. (4) .
اين حديث را بيست و سه نفر از صحابه و ده ها نفر از علماي اهل سنت نقل كرده اند.
آيات و رواياتي كه در شأن اهل بيت(عليهم السلام) ذكر شدند تنها فضيلتي براي آنان محسوب مي شود بلكه از آنجا كه اين فضائل انحصاري آنان است دلالت بر افضليت و برتري آنان بر ديگران دارد، وطبق نصّ عدّه اي از اهل سنت همچون ابن تيمير امامت حقّ افضل امت است.
ص: 56
در مصادر حديثي اهل سنت روايات بسياري مي يابيم كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) پيروان اهل بيت(عليهم السلام) را تحت عنوان شيعيان علي(عليه السلام) مورد مدح و ستايش قرار داده است، اينك به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
جابر بن عبدالله انصاري مي گويد: نزد رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بوديم كه عليّ(عليه السلام) وارد شد، پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: قسم به كسي كه جانم به دست اوست همانا اين (علي) و شيعيان او قطعاً كساني هستند كه روز قيامت به فوز بهشت و سعادت نائل خواهند شد. (1) .
امام عليّ(عليه السلام) فرمود: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به من فرمود: تو و شيعيانت در بهشت خواهيد بود. (2) .
اين مضمون را حدود سي و چهار نفر از علماي اهل سنت نقل كرده اند كه برخي از آنها عبارت اند از: ابن عساكر، ابن حجر، ابن اثير، طبراني، هيثمي، حاكم نيشابوري، سيوطي، ابن حجر، بلاذري، طبري، خطيب بغدادي، علامه مناوي، متقي هندي، آلوسي و شوكاني.
ص: 57
در بحث ظهور شيعه به عواملي چند اشاره كرده و گفتيم كه مؤسس شيعه خداوند متعال است، زيرا در قرآن كريم، علي(عليه السلام) را به عنوان وليّ و سرپرست، بعد از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) معيّن كرده و مردم را به پيروي از او دعوت نموده است. نه تنها علي(عليه السلام)بلكه با معرفي كردن اهل بيت عصمت و طهارت به عنوان افراد معصوم، همه را به پيروي از آن بزرگواران فراخوانده است. و در طول 23 سال بعثت، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) نيز مردم را به پيروي از امام علي(عليه السلام) و التزام به امامت و ولايت آن حضرت و امامت يازده امام بعد از او فرمان داده است. آيا در زمان پيامبر(صلي الله عليه وآله)كساني بوده اند كه علي(عليه السلام) را به اين عنوان پذيرفته و او را وليّ و جانشين بعد از رسول خدا(صلي الله عليه وآله)قبول كرده باشند؟ وضعيت شيعيان و پيروان علي(عليه السلام)در طول تاريخ اسلام تا اين زمان چگونه بوده است؟
گروهي از صحابه در زمان پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) با شنيدن آيات و روايات در امر امامت و ولايت و خلافت امام علي(عليه السلام)، بعد از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)، به او اعتقاد پيدا كرده زعامت و امامت او را پذيرفتند و از ارادتمندان آن حضرت قرار گرفتند. اين گروه از همان زمان به شيعه علي(عليه السلام) معروف شدند:
1 _ ابوحاتم رازي مي گويد: اوّلين لقب و كلمه اي كه در عهد رسول خدا(صلي الله عليه وآله)ظهور
ص: 58
كرد كلمه شيعه بود. اين كلمه، لقب چهار نفر از صحابه بوده است كه عبارتند از: ابوذر، سلمان، مقداد و عمّار. (1) .
2 _ ابن خلدون مي نويسد: جماعتي از صحابه، شيعه علي بودند و او را سزاوارتر از ديگران به خلافت مي دانستند. (2) .
3 _ استاد محمّد كردعلي مي گويد: گروهي از بزرگانِ صحابه، معروف به مواليان علي(عليه السلام) در عصر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بودند از آن جمله سلمان فارسي است كه مي گفت: ما با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بيعت كرديم بر خيرخواهي مسلمانان و اقتدا به علي بن ابي طالب(عليه السلام) و مواليان او. و ابي سعيد خدري است كه گفت: مردم به پنج كار امر شدند؛ چهار تا را انجام دادند و يكي را ترك نمودند. از او سؤال شد آنچه را كه ترك نمودند چه بود؟ او در جواب گفت: ولايت علي بن ابي طالب(عليه السلام). از او سؤال شد آيا ولايت با چهار عمل ديگر واجب است؟ پاسخ داد: آري. و ابوذر غفاري، عمار بن ياسر، حذيفة بن يمان، ذي الشهادتين خزيمة بن ثابت، ابي ايوب انصاري، خالد بن سعيد بن عاص و قيس بن سعد بن عباد. (3) .
4 _ دكتر صبحي صالح مي نويسد: در ميان صحابه حتي در عصر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)براي علي(عليه السلام) پيروان و شيعياني بوده است؛ از آن جمله مي توان ابوذر غفاري، مقداد بن اسود، جابر بن عبدالله، ابي بن كعب، ابوالطفيل عامر بن واثله، عباس بن عبدالمطلب و تمام فرزندان او، عمار ياسر و ابوايوب انصاري را نام برد. (4) .
5 _ استاد محمّد عبدالله عنّان مي گويد: اين اشتباه است كه بگوييم شيعه براي اولين بار هنگام جدايي خوارج ظهور پيدا كرده است بلكه ظهور شيعه در عصر رسول خدا(صلي الله عليه وآله)بوده است.(5) .
ص: 59
شيعيان در زمان رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بعد از آن كه از ولايت و جانشيني امام علي(عليه السلام)اطلاع يافتند درصدد تثبيت اين مقام و ولايت از راه هاي مختلف برآمدند كه از آن جمله است:
پيامبر(صلي الله عليه وآله) در روز غدير خم خطبه اي ايراد كرد و در آن، مقام و منصب علي بن ابي طالب(عليه السلام) را براي خلافت ابلاغ نمود، آنگاه فرمود: آگاه باشيد! بعد از پايان خطبه ام شما را دعوت مي كنم كه با علي(عليه السلام) دست داده و بر امامت او بيعت نماييد. (1) .
حسان بن ثابت بعد از واقعه غدير از پيامبر(صلي الله عليه وآله) اجازه خواست تا نصب امام علي(عليه السلام)به ولايت را به شعر درآورد. پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيز به او اجازه داد، آن گاه واقعه غدير را چنين سرود:
يناديهم يوم الغدير نبيّهم
بخمّ وأسمع بالرسول منادياً
فقال له قم يا عليّ فانّني
جعلتك من بعدي اماماً وهادياً
تا آخر شعر. (2) .
از جمله كارهايي كه پيروان امام علي(عليه السلام) در جهت تثبيت امامت و ولايت آن حضرت انجام دادند اين بود كه شهادت به ولايت او را بعد از شهادت به رسالت پيامبر(صلي الله عليه وآله) در اذانشان به عنوان تبرك، نه به قصد جزئيت، مي گفتند تا از اين راه، هم
ص: 60
اعتقادشان را به ولايت محكم كنند و هم به ديگران گوشزد نمايند.
شيخ عبدالله مراغي مصري نقل مي كند: در زمان پيامبر(صلي الله عليه وآله) سلمان فارسي در اذان و اقامه نمازش شهادت به ولايت را بعد از شهادت به رسالت مي گفت. شخصي بر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد شد و عرض كرد: اي رسول خدا! چيزي شنيدم كه تاكنون نشنيده بودم. پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود آن چيست؟ عرض كرد سلمان در اذانش بعد از شهادت به رسالت، شهادت به ولايت مي گويد. رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: نيكي و خير شنيده اي.. (1) .
و نيز نقل مي كند كه شخصي بر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد شد و عرض كرد: اي رسول خدا! اباذر در اذان، بعد از شهادت به رسالت، شهادت به ولايت عليّ(عليه السلام) يعني: أشهد أنّ علياً وليّ الله مي گويد. پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: همينطور است. آيا فراموش كرديد گفتار مرا در روز غدير خم من كنت مولاه فعليّ مولاه پس هركس پيمان شكني كند برضرر خود چنين كرده است. (2) .
شيعيان هنگام وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) با توجه به دستورهاي آن حضرت درصدد تثبيت و تنفيذ دستورات برآمدند، از آن جمله:
1 _ با تأكيد و اصرار پيامبر(صلي الله عليه وآله) به آوردن دوات و قلم براي نوشتن وصيت، در آن دسته و جماعتي بودند كه اصرار به آوردن دوات و قلم داشتند تا پيامبر(صلي الله عليه وآله) وصيت خود را مكتوب دارد، ولي از آن جا كه طرف مقابل قوي بود نتوانستند اين دستور را عملي سازند.
2 _ بعد از آنكه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به جهت عمل نكردن به دستورش جمعيّت را از خود دور كرد، افرادي از شيعيانِ امام علي(عليه السلام) امثال مقداد و ابوذر را نزد خود نگاه داشت، آنگاه وصيت خود را نسبت به امامان بعد از خود نزد آنان مطرح نمود. (3) .
3 _ بنابر نقل مظفر در السقيفة پيامبر(صلي الله عليه وآله) گروهي از شيعيان و ارادتمندان
ص: 61
امام علي(عليه السلام)را هنگام فرستادن لشكر اسامه به جنگ و مقابله با لشكر روم نزد خود نگاه داشت، تا چنانچه مرگ او فرا رسيد اين چند نفر با بيعت با امام علي(عليه السلام) خلافت و حكومت را براي آن حضرت تمام كنند، ولي متأسفانه عمر، ابوبكر و برخي ديگر با تخلّف از لشكر اسامة بن زيد اين نقشه و تدبير عالي پيامبر(صلي الله عليه وآله) را برهم زدند تا مبادا خلافت از دست آنان گرفته شود.
4 _ هنگامي كه برخي، به جهت رسيدن به ملك و سلطنت بعد از فوت پيامبر(صلي الله عليه وآله)به سقيفه بني ساعده رفته و مشغول تقسيم قدرت يا تصاحب آن براي خود بودند، در حالي كه جنازه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) هنوز دفن نشده بود، شيعيان به پيروي امامشان علي(عليه السلام)مشغول دفن رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و عزاداري براي آن حضرت بودند.
شيعيان بعد از وفات رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نيز به تلاش خود در راه عملي كردن دستور پيامبر(صلي الله عليه وآله) در رابطه با امام علي(عليه السلام) ادامه دادند، و در اين راه اقداماتي انجام دادند كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
از آن جا كه شيعيان سفارش هاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) را در حقّ امام علي(عليه السلام) ديده و شنيده بودند و معتقد به امامت و جانشيني امام علي(عليه السلام) بعد از رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، از جانب خداوند و رسول(صلي الله عليه وآله) بودند، از اين رو بعد از وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) فوراً طرح كانديدا كردن امام را براي بيعت مطرح نمودند. عباس بن عبدالمطلب به امام علي(عليه السلام) مي گويد: أمدد يدك أبايعك يبايعك الناس؛ دستانت را به من بده تا با تو بيعت كنم و مردم نيز با تو بيعت خواهند كرد.
شيعيان بعد از واقعه سقيفه و تمام شدن خلافت به نفع ابوبكر، به عنوان اعتراض به خانه حضرت زهرا(عليها السلام) آمده در آنجا تحصن كردند تا ضمن اعتراض به عمل انجام شده،
ص: 62
بر امامت و ولايت به حقّ امام علي(عليه السلام) صحّه بگذارند.
عمر بن خطاب مي گويد: انّه كان من خبرنا حين توفّي الله نبيّه انّ عليّاً والزبير ومن معهما تخلّفوا عنّا في بيت فاطمة، (1) از جمله اتفاقاتي كه بعد از وفات رسول خدا(صلي الله عليه وآله) افتاد آن كه علي و زبير و گروهي كه با آن دو بودند از بيعت و همكاري با ما سرپيچي كرده در خانه فاطمه تحصن نمودند.
1 _ سلمان فارسي
2 _ عمار ياسر
3 _ براء بن عازب
4 _ ابان بن سعيد
ابن اثير مي گويد: وكان أبان أحد من تخلّف عن بيعة أبي بكر لينظر ما يصنع بنوهاشم، فلمّا بايعوه بايع، (2) ابان از جمله كساني بود كه از بيعت با ابوبكر سر باز زد تا ببيند بني هاشم چه مي كنند؛ بعد از آن كه ديد بني هاشم بيعت كردند او نيز بيعت نمود.
5 _ خالد بن سعيد
ابن اثير مي گويد: خالد و برادرش ابان از بيعت با ابوبكر سرباززدند و به بني هاشم خطاب كرده گفتند همانا شما خانداني ريشه دار و اصيل ايد كه افراد شايسته اي را به جامعه تحويل داده است و ما به دنبال شماييم. بعد از آن كه بني هاشم با ابوبكر _ با تهديد و زور _ بيعت كردند اين دو برادر _ خالد و ابان _ نيز بيعت نمودند. (3) .
6 _ أبُيّ بن كعب
اوازجمله كساني بودكه هرگزباابوبكربيعت نكرد وشوراي سقيفه رابي ارزش خواند. (4) .
ص: 63
ابونعيم اصفهاني در كتاب حلية الاولياء از قيس بن سعد نقل مي كند:
وارد مدينه شدم تا با ياران پيامبر(صلي الله عليه وآله) ملاقات كنم، علي الخصوص خيلي علاقه داشتم كه ابيّ را ملاقات نمايم، وارد مسجد پيامبر(صلي الله عليه وآله) شدم و در صف اوّل به نماز ايستادم، ناگهان مردي را ديدم كه نماز خود را تمام كرد و شروع به حديث گفتن نمود. گردن ها به سوي او كشيده شد تا بياناتش را بشنوند. او سه بار گفت: سران اين امّت گمراه شدند و آخرتشان تباه شد، ولي من دلم به حال آنها نمي سوزد، بلكه به حال مسلماناني مي سوزد كه به دست آنان گمراه شدند. (1) .
و نيز آورده است:
ابيّ بن كعب _ كه شاهد انحراف مردم از قطب اصلي رهبري اسلامي بود و از اين وضع رنج مي برد _ مي گفت: روزي كه پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) زنده بود همه متوجّه يك نقطه بودند ولي پس از وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) صورت ها به چپ و راست منحرف گرديد. (2) .
7 _ ابوذر غفاري.
8 _ مقداد بن اسود.
9 _ عباس بن عبدالمطلب و جماعتي از بني هاشم و جمعي از مهاجرين و انصار.(3) .
شيعيان بعد از آنكه تحصّنشان توسط عمر بن خطاب بر هم خورد، وارد مسجد رسول خدا(صلي الله عليه وآله) شده درصدد احتجاج و اقامه حجت بر مردم آمدند، تا آنان را از اين خواب غفلت بيدار سازند. اينك به موضع گيري هاي برخي از آنان اشاره مي كنيم:
الف _ فضل بن عباس در ضمن سخنان خود خطاب به مردم فرمود:.. وصاحبنا أولي بها منكم، (4) . صاحب ما _ علي(عليه السلام) _ به خلافت، از شما سزاوارتر است.
ص: 64
ب _ مقداد بن اسود مي گويد: واعجباً لقريش ودفعهم هذا الأمر عن أهل بيت نبيّهم وفيهم أوّل المؤمنين...؛ (1) . عجب دارم از قريش كه چگونه خلافت را از اهل بيت نبيّشان گرفت درحالي كه درميان آنان كسي است _ علي(عليه السلام) _ كه اول مؤمن به پيامبر است.
ونيز مي فرمود: معرفة آل محمّد برائة من النار، وحبّ آل محمّد جواز علي الصراط، والولاء لآل محمّد أمان من العذاب، (2) شناخت و معرفت آل محمّد برائت از عذاب ودوستي آنان جواز و مجوز عبور از پل صراط، وولايت آنان امان از عذاب جهنم است.
ج _ سلمان فارسي در دفاع از خاندان عصمت و طهارت خطاب به مردم مي گويد: اي مردم! همانا آل محمّد از خاندان نوح، آل ابراهيم و از ذريه اسماعيل است. آنان عترت پاك و هدايتگر محمّدند. آل محمّد را به منزله سر از بدن، بلكه به منزله دو چشم از سر بدانيد؛ زيرا آنان نسبت بشما مانند آسمان سربرافراشته، كوههاي نصب شده، خورشيد روشني بخش و درخت زيتون اند،.. (3) .
و در جايي ديگر خطاب به مردم مي فرمايد: مي بينم كه علي(عليه السلام) بين شماست ولي دست به دامان او نمي زنيد، قسم به كسي كه جانم به دست قدرت اوست، كسي بعد از عليّ(عليه السلام) از اسرار پيامبرتان خبر نمي دهد. (4) .
بعد از واقعه سقيفه خطاب به مردم فرمود: كرداز و ناكردازلو، او بايعوا علياً لأكلوا من فوقهم ومن تحت أرجلهم؛ (5) كرديد آنچه نبايد مي كرديد، و نكرديد آنچه را كه بايد مي كرديد، اگر با علي(عليه السلام) بيعت مي كرديد نعمت فراواني براي شما از آسمان و زمين جاري بود.
د _ ابوذر غفاري مي گويد: أصبتم قناعة وتركتم قرابة، لو جعلتم هذا الأمر في
ص: 65
أهل بيت نبيّكم ما اختلف عليكم اثنان؛ (1) به كم قناعت كرديد، و قرابت رسول خدا(صلي الله عليه وآله)را رها ساختيد، اگر امر خلافت را در اهل بيت نبيّتان قرار مي داديد هرگز دو نفر هم در ميان شما اختلاف نمي كرد.
ه_ _ أبيّ بن كعب: ذهبي نقل مي كند: يكي از انصار از ابي بن كعب پرسيد ابي! از كجا مي آيي؟
پاسخ داد از منزل خاندان پيامبر(صلي الله عليه وآله) گفتند: وضع آنان چگونه است؟
گفت: چگونه مي شود وضع كساني كه خانه آنان تا ديروز محلّ رفتوآمد فرشته وحي و كاشانه پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله) بود، ولي امروز جنبوجوشي در آنجا به چشم نمي خورد و از وجود پيامبر(صلي الله عليه وآله) خالي مانده است، اين را گفت درحالي كه بغض گلويش را مي فشرد و گريه مجال سخن را به او نمي داد، بطوري كه وضع او حضّار را نيز به گريه واداشت.
و _ بريدة بن خضيب اسلمي: ذهبي در ترجمه او مي نويسد: بعد از غصب خلافت از طرف ابوبكر بريده خطاب به ابوبكر كرده گفت: " إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ "، چه مصيبتهايي كه حق از طرف باطل كشيد اي ابوبكر. آيا فراموش كردي يا خودت را به فراموشي مي زني؟ كسي تو را گول زده يا نفست تو را گول زده است؟ آيا به ياد نداري كه چگونه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) ما را امر نمود كه علي(عليه السلام) را اميرالمؤمنين بناميم، آيا ياد نداري كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در اوقات مختلف، اشاره به علي كرده و فرمود: اين، اميرمؤمنين، و قاتل ظالمين است. از خدا بترس و نفس خود را محاسبه كن قبل از آنكه وقت بگذرد و خودت را از آنچه باعث هلاكت نفس است نجات بده. و حقّ را به كسي كه از تو به آن سزاوارتر است واگذار، و در غصب آن پافشاري مكن، برگرد، تو مي تواني برگردي، تو را نصيحت كرده و به راه نجات راهنمايي مي كنم، كمك كار ظالمين مباش. (2) .
ص: 66
از جمله موضع گيري هاي شيعيان در خلافت ابوبكر و عمر و عثمان سكوت معنادار آنان بود؛ زيرا از طرفي حقّ را با عليّ(عليه السلام) دانسته و ديگران را لايق مقام خلافت نمي دانستند. از طرف ديگر مصالح اسلام و مسلمين را در نظر مي گرفتند، كساني كه به تعبير اميرالمؤمنين، تازه مسلمان اند. از طرف سوم دشمنان داخلي و خارجي را در كمين مي ديدند، لذا با يك جمع بندي سكوت را بر هر چيز ديگر ترجيح مي دانند. به اين معنا كه دست به شمشير نبرند و براي گرفتن حقّ اميرالمؤمنين(عليه السلام) اقدامي انجام ندهند، ولي اين بدان معنا نبود كه سكوت مطلق داشته باشند، زيرا حقّ هيچگاه نبايد بطور مطلق خاموش بماند، بلكه در هر موردي كه صلاح مي ديدند از راه هاي مختلف حقانيت اميرالمؤمنين(عليه السلام) را گوشزد مي كردند.
در برخي از موارد نيز عملا با خليفه غاصب مقابله مي كردند كه مي توان يك نمونه از آنرا اقدام عملي مالك بن نويره در ندادن زكات به نماينده ابوبكر، خالد بن وليد دانست؛ زيرا او معتقد بود كه ابوبكر شايسته خلافت نيست و دادن زكات به نماينده او كمك به ظالم است؛ ازاين رو از دادن زكات به او سرپيچي كرد...
نمونه ديگر از مخالفت عملي را مي توان هجرت بلال از مدينه دانست؛ زيرا بلال به خاطر منصب مهمّي كه نزد رسول خدا(صلي الله عليه وآله) داشت، احساس كرد كه اگر در مدينه بماند بايد براي خليفه وقت اذان گو باشد، و از آن جا كه اذان او در حقيقت تأييد خلافت غاصب است، به همين خاطر مصلحت را در آن ديد كه از مدينه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به
محلّي دور هجرت كند تا از او بهره برداري سياسي نشود و در آنجا بود تا از دار دنيا رحلت كرد. (1) .
ص: 67
عمر بن خطاب با توجه به نقش مهمّي كه در دوران خلافت ابوبكر داشت، به خلافت رسيد و بدين جهت با مخالفت روبرو نشد. امام علي(عليه السلام) و شيعيان با اين اقدام مخالف بودند، امّا بيعت سريع مردم، فرصتي براي مخالفت امام و شيعيان باقي نگذاشت. سابقه رفتار تند عمر در دوران خلافت ابوبكر، زمينه هرگونه مخالفت عملي را منتفي مي ساخت. (1) .
علي(عليه السلام) اگرچه ميراث خويش را برباد رفته و خود را شايسته رهبري مي دانست، ولي براي حفظ موقعيّت حسّاس جهان اسلام، هم چنان سكوت توأم با بيان حقّ و حقيقت، و تذكّر به حقانيّت خود را ادامه مي داد.
شيعيان نيز همانند اميرالمؤمنين(عليه السلام) سكوت معناداري داشتند، آنها اگرچه سكوت كرده و به جهت حفظ اسلام و وحدت مسلمين دست به اقدامي عملي عليه حكومت وقت نمي زدند ولي با بيانات خود با آنان مخالفت ميورزيدند.
عمر بن خطاب در مجلسي گفت: دليل قريش در انتخاب نكردن علي(عليه السلام) به خلافت اين بود كه آنان كراهت داشتند خلافت و نبوت در يك خاندان جمع شود. ابن عباس كه در آن مجلس بود در برابر اين سخن عمر موضع گيري كرده خطاب به او فرمود: قريش نسبت به آنچه كه خداوند نازل كرده بود كراهت داشتند. (2) .
عثمان شيوه دو خليفه پيشين را دنبال نكرد. ابتدا واليان عمر را از ولايات برداشت و بستگان خود را بر كار گماشت. حكم بن العاص را كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به طائف تبعيد كرده بود به مدينه برگرداند و خزانه مسلمين را به او سپرد. مروان بن حكم را مشاور خويش قرار داد و يك پنجم زكات شمال آفريقا را كه مبلغ دوميليون و پانصد و بيست هزار دينار بود به وي
ص: 68
بخشيد و او را به دامادي خويش برگزيد.
وي از بيت المال بصره مبلغ ششصدهزار درهم به داماد ديگر خويش، عبدالله بن خالد بن اسيد، حواله كرد. عبدالله بن عامر، پسردائي خويش را كه نوجواني بود به حكومت بصره انتخاب كرد. عبدالله بن سعد بن ابي سرح، برادر رضاعي خود را _ كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در فتح مكه به سبب ارتداد وي دستور قتلش را صادر كرده بود _ به حكومت مصر و خراج آن سرزمين برگزيد. وليد بن عقبة بن ابي معيط برادر مادري خود را به كوفه فرستاد و پس از فساد و تباهي و شراب خواري او سعيد بن عاص، فاميل ديگر خود، را به آن شهر گماشت. سعيد با اعمال سياست اشرافيِ اموي و بيان اينكه سواد عراق از براي قريش است، موجب اعتراض و شورش مردم كوفه گرديد. (1) .
در اين دوران علي(عليه السلام) و شيعيان در مقابل بدعت هاي عثمان و واليانش ساكت نمي نشستند.
ابن ابي الحديد مي نويسد: بيشتر تاريخ نويسان و عالمان اخبار برآن اند كه عثمان ابتدا اباذر را به شام تبعيد كرد و بعد از آنكه معاويه از او به عثمان شكايت كرد او را به مدينه خواست و از مدينه، به خاطر مخالفت با خليفه، به ربذه تبعيد نمود. (2) .
زماني كه ابوذر را به ربذه تبعيد كردند و علي(عليه السلام) و فرزندانش او را بدرقه نمودند، ابوذر نگاهي به امام(عليه السلام) كرد و گفت وقتي شما و فرزندانت را مي بينم به ياد سخن رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در مورد شما مي افتم و گريه مي كنم. (3) .
و نيز از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) نقل مي كرد كه فرمود: زود است كه شما را فتنه فرارسد، اگر گرفتار آن شديد بر شما باد عمل به كتاب خدا و اقتدا به علي بن ابي طالب(عليه السلام). (4) .
در زمان خلافت عثمان بر درب مسجد رسول خدا(صلي الله عليه وآله) ايستاد و در خطبه اي كه ايراد كرد فرمود: اي مردم! محمّد وارث علم آدم و فضائل انبياست، و علي بن ابي طالب
ص: 69
وصيّ محمّد و وارث علم اوست.... (1) .
بلاذري مي نويسد: مقداد بن عمرو، عمار بن ياسر، طلحه و زبير با تعداد ديگري از اصحاب رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به عثمان نامه نوشتند و او را به نكاتي چند تذكر دادند و او را از خدا ترساندند. و در ضمن تهديد كردند كه اگر به تذكرات آنان گوش فرا ندهد برضدّ او اقدام خواهند كرد. عمار نامه را گرفته نزد عثمان آورد. به مجرد اينكه صدر نامه را براي او خواند، عثمان با غضب به او گفت: آيا تو از بين دوستانت جرأت خواندن نامه تهديدآميز را براي من داري؟ عمار در جواب گفت: دليلش اين است كه ناصح ترين قوم خود به تو هستم. عثمان در جواب گفت: دروغ مي گوئي اي فرزند سميّه. عمّار گفت: به خدا سوگند من پسر سميه و فرزند ياسرم. سپس عثمان به غلامش دستور داد كه دست و پاي او را بشكنند. آنگاه با دو پايش درحالي كه در كفش بود شروع به لگدزدن به عمار كرد كه بر اثر آن فتق بر او عارض شد. (2) .
خلافت امام علي(عليه السلام) در اواخر سال سيوپنج ه_.ق. شروع شد و تقريباً چهار سال و نُه ماه ادامه يافت. شيعيان اميرالمؤمنين(عليه السلام) هنگام بيعت عمومي با آن حضرت وقت را مناسب ديدند تا يادي از ولايت اميرالمؤمنين(عليه السلام) كرده مردم را به آن مقام شامخ تذكر دهند تا خواستند با آن حضرت بيعت كنند با انگيزه اي حقيقي باشد. از اين رو هنگام بيعت مردم با اميرالمؤمنين(عليه السلام)، مالك بن حارث اشتر خطاب به مردم كرده فرمود: اي مردم! اين علي(عليه السلام) وصي اوصياء و وارث علم انبياست، او كسي است كه بلاهاي بزرگ را به جان خريده و زحمت هاي فراواني در راه اسلام تحمل كرده است. او كسي است كه كتاب خدا به ايمان او شهادت داده و پيامبرش او را به بهشت رضوان بشارت داده است. كسي كه تمام فضائل در او جمع شده، و احدي از گذشتگان و اهل اين زمان در سابقه و
ص: 70
علم و فضلش شك نكرده است.... (1) .
خزيمة بن ثابت نيز پس از بيعت با امام علي(عليه السلام) مي گفت: ما كسي را برگزيديم كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) او را براي ما برگزيد. (2) .
امام علي(عليه السلام) به كوفه آمد و آن شهر را محلّ اقامت خود، به عنوان پايتخت، انتخاب نمود؛ تا آنكه بتواند تشيع را در عراق گسترش داده و خود را نيز به اهل عراق معرفي نمايد. از طرفي كوفه منطقه اي سوق الجيشي بود، و چون كلّ عراق نيز به شام نزديك بود، آن حضرت خواست تا علاوه بر عراق؛ شام را نيز تحت نظر قرار دهد.
بعد از ورود امام علي(عليه السلام) به عراق، مردم با ملاحظه امام علي(عليه السلام) به عنوان قهرمان سياست، در مقابل استيلاي شاميان از او حمايت كردند و مدّتها از حاميان مذهبي امام علي(عليه السلام) بودند.
پس از جنگ جمل، اصطلاح شيعه عليّ(عليه السلام) شامل همه كساني مي شد كه از علي(عليه السلام)در مقابل عائشه حمايت مي كردند. علاوه بر آن به اشخاص و گروه هاي غيرمذهبي كه به دلائل سياسي از علي(عليه السلام) حمايت مي كردند، لفظ شيعه اطلاق مي گرديد.
در اين مفهوم وسيع بود كه كلمه شيعه در سند حكميّت در صفين به كار رفت. ده سال بعد، زماني كه شيعيان شروع به تثبيت موقعيت اسمي خود كردند، كوشش هايي براي جدايي حاميان علي(عليه السلام) صورت گرفت و بين حاميان مذهبي و غيرمذهبي وي تمايزي حاصل شد.
امام علي(عليه السلام) در طول چهار سال و نه ماه حكومت خويش، اگرچه نتوانست جامعه اسلامي را به صورت اوّل خويش بازگرداند، اما به موفقيت هاي مهمّي دست يافت كه عبارتند از:
1 _ معرفي كردن شخصيت واقعي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) براي مردم.
2 _ تبيين احكام فراموش شده اسلام.
3 _ جلوگيري از بدعتها و تحريف هاي ديني درحدّ امكان.
ص: 71
4 _ تصحيح و اصلاح احكامي كه به اشتباه براي مردم تبيين شده بود.
5 _ تبيين مقدار زيادي از معارف ديني.
6 _ تربيت شاگرداني جليل القدر مانند: اويس قرني، كميل بن زياد، ميثم تمار، رشيد هجري و....
در عصر حكومت امام علي(عليه السلام) اگرچه فشارها و حصرهاي سياسي از شيعه برطرف شد، ولي درعوض مبتلا به جنگ هاي داخلي متعدد شدند و در اين جنگ ها نيز با گفتار و عمل دست از دفاع از اميرالمؤمنين(عليه السلام) برنداشتند.
شيعيان با وجود شكست در جنگ ها براي دفاع از اميرالمؤمنين(عليه السلام) و مقابله با مخالفين آن حضرت، دست از دفاع عقيدتي از آن حضرت(عليه السلام) برنداشتند.
شيعيان عقيدتي در جنگ جمل به جهت آگاهي دادن مخالف و موافق به حقانيت اميرالمؤمنين(عليه السلام) در خطبه ها و رجزهاي حماسي خود، آن حضرت را به ديگران معرفي مي كردند.
ابوالهيثم بن تيهان كه بدري است مي گويد:
قل للزبير وقل لطلحة إنّنا
نحن الذين شعارنا الأنصار
إنّ الوصيّ إمامنا ووليّنا
برح الخفاء وباحت الأسرار (1) .
مردي از قبيله ازد به ميدان آمده مي گويد:
هذا عليّ وهو الوصيّ
أخاه يوم النجوة النبيّ
وقال هذا بعدي الوليّ
وعاه واع ونسي الشقيّ (2) .
حجر بن عدي كندي، صحابي جليل القدر، مي گويد:
يا ربّنا سلّم لنا عليّاً
سلّم لنا المبارك المضيّا
ص: 72
المؤمن الموحّد التقيّا
لاخَطِل الرأي ولا غويّا
بل هادياً موفّقاً مهديّاً
واحفظه ربّي واحفظ النبيّا
فيه فقد كان له وليّاً
ثمّ ارتضاه بعده وصيّاً (1) .
زحر بن قيس جعفي مي گويد:
أضربكم حتّي تقرّوا لعليّ
خير قريش كلّها بعد النبيّ
من زانه الله وسمّاه الوصي
انّ الوليّ حافظاً ظهر الولي(2) .
در جنگ صفين نيز شيعيان به طرق مختلف به دفاع از اميرالمؤمنين(عليه السلام) و حريم ولايت برآمدند.
عده اي با بيان خطبه ها، به دفاع از مقام او برآمدند. ابن ابي الحديد مي گويد: بعد از آنكه اميرالمؤمنين(عليه السلام) مردم را در كوفه براي حركت به طرف صفين به جهت جنگ با معاويه جمع كرد، عمرو بن حمق خزاعي ايستاد و امام علي(عليه السلام) را مورد خطاب قرار داده عرض كرد: اي اميرمؤمنان! من تو را به جهت خويشاوندي يا طلب مال، يا سلطنت و جاه، دوست ندارم بلكه دوستي من نسبت به تو از آن جهت است كه پنج خصلت در تو يافتم كه در ديگري نبوده است: تو پسرعموي رسول خدا و جانشين و وصيّ او هستي، و پدر ذريه پيامبري كه در ميان ما به وديعت گذارده شده است. تو اول كسي هستي كه اسلام آورد، و سهم تو در جهاد از همه بيشتر است.... (3) .
امّ خير نيز در روز صفين در تحريك سپاهيان امام علي(عليه السلام) مي فرمود: عجله كنيد _ خداوند شما را رحمت كند _ به ياري امام عادل و باتقواي باوفا و راستگو كه وصي رسول خداست. (4) .
ص: 73
برخي ديگر نيز با اشعار خود به دفاع از مقام ولايت برآمدند:
قيس بن سعد، صحابي عظيم و سيد خزرج مي گويد:
وعليّ إمامنا وإمام
لسوانا أتي به التنزيل
يوم قال النبيّ من كنت مولا
ه فهذا مولاه خطب جليل
إنّ ما قاله النبيّ علي الأمّة
حتم ما فيه قال وقيل. (1) .
و نعمان بن عجلان انصاري نيز مي گويد:
كيف التفرق والوصيّ إمامنا
لا كيف إلاّ حيرة وتخاذلا
لاتغبنُنّ عقولكم، لا خير في
من لم يكن عند البلابل عاقلا
وذوو معاوية الغويّ وتابعوا
دينَ الوصيّ لتحمدوه آجلا. (2) .
اينان در اشعار خود عمدتاً بر مسأله وصايت و جانشيني امام علي(عليه السلام) از رسول خدا(صلي الله عليه وآله)تأكيد داشتند.
برخي ديگر نيز پس از آنكه امام علي(عليه السلام) از صفين به كوفه بازگشت و خوارج از او جدا شدند، در كنار امام علي(عليه السلام) ثابت قدم ماندند و بار ديگر با آن حضرت تجديد بيعت و عهد نمودند. از جمله عهد آنان اين بود كه به حضرت خطاب كرده عرض كردند: ما دوست هر كسي هستيم كه تو دوست آني، و دشمن هر كسي هستيم كه تو با آنان دشمني داري. (3) .
عده اي ديگر با نوشتن نامه به معاويه او را مورد عتاب و سرزنش قرار داده مقام ولايت و خلافت به حق اميرالمؤمنين(عليه السلام) را به او گوشزد مي كردند.
محمّد بن ابي بكر در نامه اي كه به معاويه مي نويسد، مي گويد:...واي بر تو! چگونه خودت را در كنار علي(عليه السلام) قرار مي دهي، كسي كه وارث رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و وصيّ او و پدر
ص: 74
فرزندان اوست. كسي كه قبل از ديگران به او گرويد و آخرين كسي بود كه عهد پيامبر(صلي الله عليه وآله)
را شنيد. او را از اسرارش آگاه و در امرش شريك ساخت. (1) .
دارميه حجونيه از زنان شيعه امام علي(عليه السلام) در برابر معاويه در بيان علل دوستي علي(عليه السلام) گفت: من او را دوست دارم زيرا مساكين را دوست مي داشت و به واماندگان كمك مي كرد. او فقيه در دين بود و از بيان حق كوتاهي نمي نمود. او از جانب رسول خدا(صلي الله عليه وآله) ولايت داشت.... (2) .
از سال 39 هجري، معاويه هجوم همگاني و گسترده اي را برعليه شيعيان اميرالمؤمنين آغاز نمود و با فرستادن افرادي خشن و بي دين براي سركوب شيعيان، حيطه حكومت حضرت را مورد تاختوتاز قرار داد:
1 _ نعمان بن بشير را با هزار نفر براي سركوب مردم عين التمر فرستاد.
2 _ سفيان بن عوف را با شش هزار نفر براي سركوب مردم هيت و از آنجا به انبار و مدائن فرستاد.
3 _ عبدالله بن مسعده بن حكمه فزاري كه از دشمنان اميرالمؤمنين(عليه السلام) بود با هزاروهفتصد نفر به تيماء فرستاد.
4 _ ضحاك بن قيس را با سه هزار نفر به واقعه براي غارت هركس كه در طاعت امام علي(عليه السلام) است فرستاد. و در مقابل، حضرت اميرالمؤمنين(عليه السلام) حجر بن عدي را با چهارهزار نفر براي مقابله با او فرستاد.
5 _ عبدالرحمن بن قباث بن اشيم را با جماعتي به بلاد جزيره فرستاد، كه حضرت كميل را براي مقابله با او فرستاد.
6 _ حرث بن نمر تنوخي را نيز به جزيره فرستاد تا با هركس كه در اطاعت امام
ص: 75
علي(عليه السلام) است مقابله كند كه در آن واقعه افراد زيادي كشته شدند. (1) .
7 _ در سال 40، بُسر بن أرطاة را با لشكري به سوي مكه و مدينه و يمن فرستاد او هنگامي كه به مدينه رسيد، عبيدالله بن عباس كه عامل مدينه از طرف امام علي(عليه السلام) بود، از آنجا فرار كرده و در كوفه به حضرت ملحق شد ولي بُسر هر دو فرزند او را به شهادت رسانيد. (2) .
يكي ديگر از مناطقي كه سر راه بُسر مورد غارت قرار گرفت منطقه اي بود كه گروهي از قبيله همدان و شيعيان حضرت علي(عليه السلام) در آن جا سكونت داشتند. بُسر با حركتي غافلگيرانه به آنها حمله كرد. بسياري از مردان را كشت، و تعدادي از زنان و فرزندان آنان را به اسارت برد. و اين اولين بار بود كه زنان و كودكان مسلمين به اسارت برده مي شدند. (3) .
مسعودي در مورد بسر بن ارطاة مي گويد: او افرادي از خزاعه و همدان و گروهي را كه معروف به الانباء از نژاد ايرانيان مقيم يمن بودند كشت. و هركسي را كه مشاهده مي كرد ميل به علي دارد يا هواي او را در سر دارد، مي كشت. (4) .
ابن ابي الحديد مي گويد: بُسر به طرف اهل حسبان كه همگي از شيعيان علي(عليه السلام)بودند، آمد و با آنان سخت درگير شد و به طور فجيعي آنان را به قتل رسانيد. و از آنجا به طرف صنعا آمد و در آنجا صد نفر از پيرمردان را كه اصالتاً از فارس بودند كشت، تنها به جرم اينكه دو فرزند عبيدالله بن عباس در خانه يكي از زنان آنان مخفي شده است. و بُسر در حمله هايش حدود سي هزار نفر را به قتل رساند و عدّه اي را نيز در آتش سوزاند. (5) .
او نيز مي نويسد: معاويه در نامه اي به تمام كارگزارانش نوشت: به هيچ يك از
ص: 76
شيعيان عليّ و اهل بيتش اجازه شهادت ندهيد. و در مقابل، شيعيانِ عثمان را پناه داده و آنان را اكرام كنيد.... و نيز در نامه اي ديگر به كارگزاران خود نوشت هركسي كه ثابت شد محبّ عليّ و اهل بيت اوست اسمش را از ديوان محو كرده و عطا و روزيش را قطع نماييد.و در ضميمه اين نامه نوشت: هركس كه متّهم به ولاي اهل بيت(عليهم السلام) است او را دستگير كرده و خانه او را خراب كنيد. بيشتر مصيبت بر اهل عراق بود خصوصاً اهل كوفه.... (1) .
هنگامي كه امام حسن(عليه السلام) مجبور به مصالحه با معاويه گرديد يكي از خطراتي كه امام(عليه السلام) احساس مي كرد امنيت شيعيان حضرت علي(عليه السلام) بود. ازاين رو در قرارداد خود با معاويه تصريح كرد كه بايد امنيت به اصحاب امام علي(عليه السلام) داده شود. معاويه نيز آنرا پذيرفت. ولي در همان روز اوّل معاويه اعلام كرد كه آن تعهدات را نمي پذيرد و زير پا مي گذارد.
ابن ابي الحديد از ابي الحسن مدائني روايت مي كند: معاويه در نامه خود به واليان چنين نوشت: من ذمه خود را از هركسي كه روايتي در فضيلت ابي تراب و اهل بيتش نقل نمايد، بري كردم. بعد از اين دستور خطبا در هر منطقه بر منبر شروع به لعن علي(عليه السلام)و تبرّي از او و اهل بيتش نمودند. شديدترين مردم در بلا و مصيبت اهل كوفه بودند. زيرا آن هنگام در كوفه تعداد زيادي از شيعيان وجود داشتند. معاويه، زياد را والي بصره و كوفه نمود. او شيعيان را خوب مي شناخت، بر اساس دستور معاويه هرجا كه شيعيان را مي يافت به قتل مي رساند، و يا اينكه آنان را ترسانده دست و پاي آنان را قطع مي نمود و چشمان آنان را از حدقه درآورده به دار آويزان مي كرد. همچنين عده اي را نيز از عراق تبعيد نمود. لذا هيچ شيعه معروفي در عراق باقي نماند....(2) .
ص: 77
ابن أعثم مي نويسد: زياد، دائماً در پي شيعيان بود و هركجا آنان را مي يافت
به قتل مي رساند، به طوري كه شمار زيادي را كشت. او دست و پاي مردم را قطع و
چشمانشان را كور مي كرد. البته خود معاويه نيز جماعتي از شيعيان را به قتل رساند. (1) معاويه خود دستورِ به دار آويختن گروهي از شيعيان را صادر كرد. (2) زياد شيعيان را در مسجد جمع مي كرد، تا از علي(عليه السلام) اظهار بي زاري جويند. (3) او در بصره نيز در جستجوي شيعيان بود و با يافتن آنها آنان را به قتل مي رساند. (4) عده اي از صحابه و تابعين به دستور معاويه به شهادت رسيدند.
در سال 53هجري معاويه حجر بن عدي و اصحابش را به قتل رساند و او اولين كسي بود كه به همراه اصحابش به شيوه قتل صبر در اسلام كشته شد. (5) .
عمرو بن حمق خزاعي، صحابي عظيم را كه امام حسين(عليه السلام) او را سيّدالشهدا ناميد، بعد از آنكه معاويه او را امان داد، به قتل رساند. (6) .
مالك اشتر، يكي از اشراف و بزرگان عرب و يكي از فرماندهان جنگ هاي امام علي(عليه السلام) بود. معاويه او را در مسير مصر به وسيله سمّ، به دست يكي از غلامانش به قتل رسانيد. (7) رشيد هجري، از شاگردان امام علي(عليه السلام) و خواص وي بود، زياد دستور داد كه از علي(عليه السلام)برائت جسته و او را لعنت كند، او امتناع ورزيد. ازاين رو دو دست و دو پا و زبان او را بريده و به دار آويخت. (8) .
جويريه بن مهر عبدي؛ را به جرم داشتن ولايت عليّ(عليه السلام) دستگير نموده و بعد از جداكردن دو دست و دو پاي او، بر شاخه درخت خرما به دار آويخت.
ص: 78
ابن ابي الحديد مي گويد: وضع تا وقتي كه حسن بن علي، از دار دنيا رحلت نمود، اينچنين بود. در اين هنگام مصيبت و فتنه بر شيعيان بيشتر شد، كار به جائي رسيد كه شيعيان در بين مردم از جان خويش ترس داشتند و يا از شهر خود فرار كرده و به طور پنهاني زندگي مي كردند. (1) .
امام محمد باقر(عليه السلام) مي فرمايد: بيشتر مصيبت براي ما و شيعيان، بعد از رحلت امام حسن(عليه السلام) بود كه در آن زمان در هر شهر، شيعيان ما را مي كشتند و دستها و پاهاي آنها را به اين گمان كه شيعه هستند از بدن جدا مي كردند. هركسي كه متّهم به دوستي و ارتباط با ما مي شد، او را زنداني نموده و يا اموالش را غارت مي كردند يا خانه اش را خراب مي نمودند و اين مصيبت و بلا هم چنان شدت يافت تا زمان عبيدالله ابن زياد (2) .
سال شصت هجري قمري، معاويه هلاك شد و پسرش يزيد، طبق بيعتي كه پدرش از مردم براي وي گرفته بود، زمام حكومت اسلامي را در دست گرفت. به شهادت تاريخ، يزيد، هيچ گونه شخصيت ديني نداشت. حتي در زمان حيات پدرش، جواني بود كه به اصول و قوانين اسلام، اعتنا نمي كرد و جز عيّاشي و بي بندوباري و شهوتراني، كاري نمي دانست. در سه سال حكومت خود فجايعي را به راه انداخت كه در تاريخ ظهور اسلام، با آن همه فتنه ها كه انجام گرفته، بي سابقه بود.
سال اول، حضرت حسين بن علي(عليه السلام) را كه سبط پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) بود، با فرزندان و خويشان و ياران و شيعيانش، با فجيع ترين وضع، به شهادت رساند و زنان و كودكان و اهل بيت پيامبر را به همراه سرهاي بريده شهداء، در شهرها گرداند. (3) .
سال دوّم مدينه را قتل عام كرد و جان و مال و آبروي مردم آن ديار را تا سه روز
ص: 79
براي لشكريانش مباح نمود. (1) .
و در سال سوّم كعبه مقدسه را خراب كرد و آن را به آتش كشيد. (2) .
بعد از هلاكت يزيد بن معاويه و سست شدن پايه هاي حكومت امويان، شيعيان در كوفه به دنبال فرمانده اي براي خود بودند، تا جماعت متفرق آنان را جمع نمايد و عقده به جامانده از شهادت حسين(عليه السلام) را شفابخشد.
بعد از مدتي، مختار برعليه بني اميّه قيام نمود، شيعيان به دور او جمع شدند او لشكري را به فرماندهي ابراهيم بن مالك اشتر به سوي لشكر شام روانه ساخت و آن لشكر را شكست داد و فرمانده اش ابن زياد را به قتل رسانيد؛ اين امر آرزوي اهل بيت(عليهم السلام) شيعيان بود.
بعد از شكست لشكريان شام، مختار و شيعيان، قوت گرفتند. به نقل ابن عبد ربّه در عقدالفريد، مختار شيعيان را دستور داد تا در كوچه هاي كوفه، شبانه بگردند و ندا دهند: يا لثارات الحسين. (3) .
ابوالفداء، در مورد حوادث سال 66هجري، مي نويسد: در اين سال، مختار در كوفه به طلب خون حسين(عليه السلام) قيام نمود، جماعت زياد دور او جمع شدند، او بر كوفه تسلط پيدا كرد و مردم نيز با او بر كتاب خدا و سنت رسول و طلب خون اهل بيت(عليهم السلام) بيعت نمودند.
خانم دكتر ليثي مي نويسد: شهادت امام حسين(عليه السلام) در كربلا، واقعه تاريخي بزرگي بود كه منجر به تبلور جماعت شيعه و ظهور او به عنوان يك فرقه متميّز، كه داراي مبادي سياسي و رنگ ديني است، گرديد... واقعه كربلا، در رشد و نموّ روح شيعه و زيادشدن آنها، تأثير مهمي گذاشت. جماعت شيعه بعد از شهادت امام حسين(عليه السلام) به مانند
ص: 80
جماعت منظم با رويه سياسي متين، در جامعه ظهور پيدا نمود. (1) .
از طرفي عبدالله بن زبير در مكه قيام كرده و نُه سال رياست كرد. امويان، در اين نُه سال، با وي درگير بودند. شيعيان در اين موقعيت مناسب، خدمت حضرت امام سجّاد(عليه السلام)مي رسيدند و فرصتي براي بيان مظلوميت سيدالشهدا، در ميان مردم، پديد آمد.
بني مروان، با پيروزي بر آل زبير حكومت شبه جزيره را به دست گرفتند. بعد از گسترش نفوذ عبدالملك مروان بر بلاد اسلامي و محكم شدن پايه هاي حكومتي او، به فكر مقابله با اهل بيت(عليهم السلام) و شيعيان افتاد. امام شيعيان در آن زمان، امام زين العابدين(عليه السلام)بود.
عبدالملك، براي اين كه از مقام آن حضرت بكاهد، او را از مدينه به شام آورد، ولي بعد از ظهور فضائل و معارف از آن حضرت، محبت امام، در ميان مردم بيشتر گرديد.
مركز تجمع شيعيان در آن زمان، كوفه بود. عبدالملك به قصد ريشه كن كردن تشيع از كوفه، شخصي را به نام حجاج به آن ايالت فرستاد.
امام باقر(عليه السلام) مي فرمايد: حجاج سركار آمد و تا توانست، شيعيان را به قتل رساند و به هر گمان و تهمتي آنان را دستگير نمود. كار به جائي رسيد كه اگر كسي به او زنديق يا كافر مي گفتند بهتر بود از اين كه او را شيعه علي(عليه السلام) بگويند. (2) .
ابن ابي الحديد، از مدائني نقل مي كند: هنگامي كه عبدالملك بن مروان به ولايت رسيد، بر شيعه بسيار سخت گرفت و حجاج بن يوسف را بر آنان گماشت. مردم به بغض علي(عليه السلام) و موالات دشمنان آن حضرت به او تقرب جستند و هرچه را توانستند در فضل دشمنان عليّ، روايت جعل كردند و در لعن بر علي، كوتاهي ننمودند. (3) .
ابن سعد، در طبقات، از منهال نقل مي كند: من بر علي بن حسين، وارد شدم و به آن حضرت عرض كردم: چگونه صبح كرديد؟ خدا امر تو را اصلاح كند؟ حضرت
ص: 81
فرمود: من پيرمردي مثل تو در اين شهر نمي بينم، نمي داني كه چگونه صبح كرديم؟ اگر نمي داني، من تو را باخبر نمايم؛ ما در ميان قوم خود به مانند بني اسرائيل در ميان آل فرعون(!!) صبح نموديم، كه فرزندان آنان را ذبح كرده و زنان آنان را به كنيزي مي بردند. كار ما به جايي رسيده كه شيخ و سيّد ما را بر بالاي منابر، لعن و دشنام مي دهند و با اين عمل به سوي دشمنان ما تقرّب پيدا مي كنند... (1) .
قنبر، غلام علي(عليه السلام)، از جمله كساني است كه به دست حجاج، به شهادت رسيد. حجاج، به بعضي از نزديكان خود مي گويد: دوست دارم به يكي از اصحاب ابي تراب (علي(عليه السلام)) دست پيداكنم. به او گفتند: ما از قنبر كسي را به علي(عليه السلام) نزديكتر نمي دانيم. حجاج، كسي را به دنبال او فرستاد و او را نزد حجاج آورد، حجاج به او گفت: تو قنبري؟ گفت: آري! حجاج گفت: از دين علي تبرّي بجو! قنبر گفت: آيا تو مي تواني مرا به افضل از دين علي راهنمائي نمائي؟ حجاج گفت: من تو را خواهم كشت. كدام قتلي براي تو محبوب تر است، آن را انتخاب نما! قنبر در جواب گفت: مرا اميرالمؤمنين خبر داده است كه بدون حق، ذبح خواهم شد. حجاج نيز، دستور داد تا سر او را مانند گوسفند از تن جدانمايند. (2) .
كميل بن زياد، از شيعيان و خواص علي(عليه السلام) مي باشد، حجاج در زمان ولايتش در كوفه او را طلب كرد. لكن كميل فرار نمود و در مكاني مخفي گشت. حجاج حقوق قومش را قطع نمود. كميل، با مشاهده اين وضع، با خود گفت: من پيرمردي هستم كه عمرم به سرآمده است، سزاوار نيست كه من سبب محروميت قومم گردم. لذا خود را تسليم حجاج نمود، حجاج، با مشاهده كميل گفت: من از مدّتها منتظر تو بودم كميل در جواب فرمود: خشنود مباش، زيرا از عمر من چيزي باقي نمانده است، هركاري مي خواهي انجام بده، بازگشت انسان به سوي خداست و بعد از قتل من نيز حسابي هست. اميرالمؤمنين مرا خبر داده كه تو قاتل مني. حجاج گفت: پس حجت بر تو تمام شد. در
ص: 82
اين هنگام دستور داد تا گردن او را بزنند. (1) .
از ديگر شيعيان سعيد بن جبير است. او مردي معروف به تشيع و زهد و عبادت و عفّت بود. حجاج دستور داد او را دستگير كردند، و بعد از مشاجرات زياد بين اين دو حجاج دستور داد تا سرنش را از بدن جدا كنند. (2) .
در چنين شرائطي، كه تصور نابودي اهل بيت(عليهم السلام) مي رفت، امام سجّاد(عليه السلام) فعاليت را شروع نمود. و در اين راه، موفقيت زيادي كسب كرد. (3) .
امام سجّاد(عليه السلام) توانست به شيعه، حياتي تازه بخشد. و زمينه را براي فعاليتهاي امام باقر(عليه السلام) و امام صادق(عليه السلام) فراهم آورد. به گواهي تاريخ، امام سجّاد(عليه السلام) در طول سي و چهار سال فعاليت، شيعه را از دشوارترين بحرانهاي حيات خويش عبور داد؛ بيست سال حاكميت حجاج بر عراق و سلطه عبدالملك بن مروان بر كل قلمرو اسلامي، جهت گيري روشني براي كوبيدن شيعيان بود...، حجاج كسي بود كه شنيدن لفظ كافر، براي او از شنيدن لفظ شيعه، آرامش بيشتري داشت. (4) .
روش فقهي حضرت سجاد(عليه السلام) نقل احاديث پيامبر(صلي الله عليه وآله) از طريق علي(عليه السلام) بود كه شيعيان تنها آن احاديث را درست مي دانستند. بدين صورت شيعه اولين قدمهاي فقهي خود را در مخالفت با انحرافات موجود برداشت.
شهر مدينه با توجه به كجروي هايي كه از آغاز اسلام در آن انجام شده بود عليه شيعه، تحريك گرديده بود. بنابراين، جاي مناسبي براي رشد شيعه به شمار
نمي رفت.
امام سجاد(عليه السلام) مي فرمود كه: دوستداران واقعي ما در مكه و مدينه به بيست نفر نمي رسد.(5) در عين حال، در عراق، افراد بيشتري به اهل بيت(عليهم السلام) علاقه مند بودند.
ص: 83
دوران امامت امام باقر(عليه السلام)، مصادف با ادامه فشارهاي خلفاي بني اميه و حكّام آنها بر شيعيان عراق بود. عراق مركز اصلي شيعه محسوب مي گرديد.
شيعيان هرساله در مراسم حج، با امام تماس داشتند. اين تماس ها معمولا يا در مكه و يا در بازگشت و عبور از مدينه، صورت مي گرفت. با توجه به برخي اخبار، مردم عراق از رفتن نزد امام باقر(عليه السلام) در مدينه، نهي شده بودند. (1) .
مشكل غُلات در اين دوران، يكي از مشكلات براي شيعيان بود. شمار اين گروه رو به فزوني بود. وقتي كه امام(عليه السلام) آنها رااز خودطردكرد، اصحاب آن حضرت نيز غُلات را از جمع خود بيرون راند. مغيرة بن سعيد و بيان بن سمعان، كه هردو از معروفترين شخصيتهاي غاليان و از رهبران آنها بودند، توسط اصحاب امام باقر(عليه السلام)تكفير شدند.
تأكيد امام باقر(عليه السلام) به عمل گرايي شيعيان، به طور غيرمستقيم، در مقابل تمام فرقه هايي كه به عمل صالح اعتنايي نداشتند، صورت مي گرفت.
بسياري از شيعيان عراق در اثر فشار و اختناق موجود، انتظار داشتند كه امام(عليه السلام) به عراق آمده و دست به شمشير ببرد. ولي امام باقر(عليه السلام) مأمور به تقيه بود. لذا، برخي از آنها نسبت به امامت آن حضرت دچار ترديد گشتند. آگاهي كافي درباره امامت به آنها نمي رسيد و به همين جهت گروهي به زيد، برادر امام گرويدند و انشعابي را بوجود آوردند. هرچند زيد هفت سال زودتر از برادرش، در كوفه وفات يافت. امّا در همين دوره و پس از آن ريشه هاي گرايش به زيد در ميان شمار زيادي از شيعيان رشد كرد.
مخالفت با مصالح امويان، موجب اختلافات كمتري در ميان شيعيان مي گشت. اما به موازات فروكش كردن فشارهاي سياسي بر آنان، مسئله غُلات به تدريج دامنه بيشتري گرفت؛ به طوري كه مسأله مهم در زمان امام صادق(عليه السلام) مسأله غُلات محسوب مي گرديد. فشار امويها، جز در دو سال حكومت عمر بن عبدالعزيز، (از سال 99 تا 110) در تمام دوران حكومت آنان به شدت ادامه داشت.
ص: 84
در اين دوره، به علت ضعف امويان و درگيري هاي آنان، امام(عليه السلام) و شاگردانش فرصت بيشتري براي نشر مكتب اصيل اسلامي يافتند. اين موقعيت، تا اوائل خلافت منصور و دومين خليفه عباسي نيز ادامه داشت.
عباسيان، خود را خونخواه آل ابي طالب مي دانستند. و مردم را به خوشنودي آل محمّد(عليهم السلام) دعوت مي كردند؛ بنابراين نمي توانستند در آغاز با اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه وآله)مخالفت نمايند.
در سال 140 هجري، منصور بر مخالفان خود پيروز گشت و خطر نفوذ رهبري مذهبي شيعيان اهل بيت(عليهم السلام) را بيشتر احساس كرد و به سراغ آنان رفت. ابتدا از بني الحسن آغاز نموده؛ عبدالله بن حسن و فرزندانش را دستگير ساخت و به زندان افكند و سپس دستور قتل همه آنان را داد. سپس به محدودساختن حوزه درس جعفر بن محمد(عليه السلام) در مدينه و تهديد و محاصره امام(عليه السلام) و شيعيانش پرداخت. زيرا از توجّه مردم و تشكّل شيعيان به شدّت هراسناك بود، و موقعيّت خود را در خطر مي ديد، و پس از بارها تهديد و فراخواني سرانجام، امام را در مدينه مسموم كرد.
امام كاظم(عليه السلام) در سال 148، بعد از شهادت پدرش، رهبري شيعيان را برعهده گرفت. اختلافي كه بين شيعيان بوجود مي آمد، غالباً ناشي از تعيين امام بعدي بود. گاه بنابر دلايل سياسي (وحشت از حاكميت عباسيان) امام(عليه السلام) براي بسياري از شيعيان خود ناشناخته مي ماند.
شدت اختناق منصور درباره علويان بويژه امام صادق(عليه السلام) كه عظمتي فراوان در ميان جامعه كسب كرده بود، موجب سردرگمي ميان برخي از شيعيان نسبت به رهبري آينده شده بود.
بعضي از فرزندان امام صادق(عليه السلام) داعيه رهبري داشتند و اين موجب پراكندگي
ص: 85
شيعيان مي شد. مشكل ديگر آنان دور بودن از شهرها و محل سكونت بود... با توجه به دلايل فوق، بعد از امام صادق(عليه السلام) نيز انشعاباتي رخ داد.
اسماعيل بن جعفر بن محمد، فرزند بزرگتر امام صادق(عليه السلام) بود. بسياري از شيعيان وي را رهبر آينده مي دانستند. وي در حيات پدر، فوت كرد. به طوري كه در روايت آمده است امام صادق(عليه السلام) اصرار داشتند تا شيعيان با ديدن جنازه او به مرگش يقين كنند. با اين وجود، عدّه اي بعد از آن حضرت، با داعيه مهدويت اسماعيل و بهانه هاي ديگر، فرقه اي به نام اسماعيليه در شيعه بوجود آوردند.
شيعيان راستين كساني بودند كه مدعي امامت را با طرح سؤالات خاصي، ارزيابي مي كردند و آنگاه كه در امامت وي به يقين مي رسيدند، او را به وصايت مي پذيرفتند.
هشام بن سالم مي گويد: همراه مؤمن الطاق در مدينه بودم، مشاهده كرديم كه عده اي در خانه عبدالله بن جعفر بن محمد گرد آمده و مسائلي را از او درباره زكات مي پرسند. ما نيز سؤالاتي درباره زكات از وي پرسيديم، ليكن وي جواب صحيحي به ما نداد. آنگاه بيرون آمديم و نمي دانستيم كه از فرقه هاي مرجئه، قدريه، زيديه، معتزله و خوارج چه گروهي را بپذيريم. دراين حال، شيخي را ديديم كه او را نمي شناختيم. فكركرديم جاسوسي از جاسوسان منصور است ولي برخلاف اين احتمال او ما را به خانه ابوالحسن موسي بن جعفر برد. هنوز آنجا بوديم كه فضيل و ابوبصير، وارد شده و پرسشهايي نمودند و بر امامت وي يقين حاصل نمودند. آنگاه مردم از هر سو، دسته دسته مي آمدند، به جز گروه عمار ساباطي و شمار اندكي كه عبدالله بن جعفر را قبول داشتند. (1) .
هشام بن سالم، عبدالله بن ابي يعفور، عمر بن يزيد بيّاع السابري، محمد بن نعمان، مؤمن طاق، عبيد بن زراره، جميل بن دراج، ابان بن تغلب و هشام بن حكم كه از بزرگان شيعه و اهل علم به شمار مي آمدند امامت موسي بن جعفر را پذيرفتند.
تنها كساني كه به امامت آن حضرت نگرويدند عبدالله بكير و عمار بن موسي ساباطي بودند. (2) .
ص: 86
عصر امام كاظم(عليه السلام) دوران بسيار سختي براي شيعيان بود. از مهمترين قيامهايي كه در اين دوران برعليه خلفاي عباسي صورت گرفت، قيام حسين بن علي، شهيد فَخ در زمان حكومت هادي عباسي و جنبش يحيي و ادريس، فرزندان عبدالله در زمان هارون بود.
امامان شيعه به لزوم رعايت تقيه پافشاري مي كردند و مي كوشيدند شيعيان را به طور پنهاني اداره نمايند. اين وضعيت موجب گرديد، تاريخ نتواند از حركات سياسي آنها ارزشيابي دقيقي به عمل آورد. رهبري اين حركت و ظرافتي كه در هدايت آن به كار برده شد، عامل مهمّ استواري شيعه در تاريخ گرديد.
مأمون عباسي با طرح ولايتعهدي امام رضا(عليه السلام) ظاهراً توانست بر مشكلات پيروز گردد و شيعيان و علويان را راضي نگه دارد.
شايد اولين مرحله نفوذ شيعه در دستگاه عباسي، ماجراي ولايتعهدي امام رضا(عليه السلام)باشد. هرچند قبلا علي بن يقطين به دستور امام كاظم(عليه السلام) براي كمك به شيعيان، در دستگاه عباسي باقي ماند. (1) .
در اين دوران تشيع در ظاهر رنگ سياسي به خود گرفت. و مأمون اظهار تشيع نمود. در نقلي آمده است: مأمون پس از آمدن به عراق، سعي كرد امور مملكتي را به كساني كه عقايد شيعي داشتند بسپارد. و بعد از آن كه راضي شد تا از عامه نيز كساني را به مقامي بگمارد، تصميم گرفت تا در كنار هر نفر از عامه، يك نفر شيعي نصب كند. (2) .
بعد از مأمون، معتصم عباسي و متوكل اين شيوه را دگرگون ساختند و به دفاع از اهل حديث كه به شدت با معتزله و شيعه مخالف بودند، پرداختند. متوكّل در دشمني با علويان و شيعيان تا جايي پيش رفت كه دستور خرابي قبر امام حسين(عليه السلام)را صادر
ص: 87
كرد و فرمان داد تا زمينهاي گرداگرد آن را شخم زده و كشت كنند. (1) .
لكن اين حركت ضدّ شيعي دوام نياورد و پس از روي كار آمدن مقتدر عباسي زمينه رشد شيعه در بغداد و نقاط ديگر فراهم شد در اين دوره بسياري از شيعيان برجسته، داراي مشاغل حكومتي و اداري بوده اند.
شيخ طوسي نقل مي كند: حكم بن عليا گفت: من فرمانرواييِ بحرين را داشتم و در آنجا به مال زيادي دست يافتم كه مقداري را انفاق كرده و با مقدار ديگر آن، زمين و... خريدم. پس از آن مدتي خمس آن را نزد امام جواد(عليه السلام) آوردم... (2) .
حسين بن عبدالله نيشابوري، از شيعيان امام جواد(عليه السلام)، مدتي حكومت سيستان را برعهده داشت. (3) .
جريان مشاركت شيعيان امامي، در دستگاه حكومتي، در دوران آخرين امامان(عليهم السلام)رو به گسترش نهاد. در دوران امام يازدهم(عليه السلام) و پس از آن در غيبت صغري شمار فراواني از شيعيان در دستگاه عباسي، شغلهاي مهمي به دست آوردند.
آنچه قابل تأمل است، عدم مشروع بودن خلافت عباسيان و تا سرحدّ وزارت رفتن شيعيان، بود.
در سال 203هجري امام رضا(عليه السلام) به شهادت رسيد. تنها فرزند وي امام جواد(عليه السلام) بيش از هشت سال نداشت، شيعيان از اين جهت در نگراني و اضطراب به سر مي بردند. به نوشته مورخان، در اين دوران شيعيان به حيرت افتاده و دچار اختلاف گشتند. (4) به همين جهت گروهي از آنان درمنزل عبدالرحمن بن حجّاج گردآمدند وضجّه وناله سردادند. (5) .
ص: 88
براي شيعيان مسلم بود كه امام رضا(عليه السلام) فرزند خود جواد(عليه السلام) را براي جانشيني برگزيده است. ولي خردسالي آن حضرت موجب كاوش بيشتر مردم براي اطمينان خاطر، گرديد.
اضطراب خاطر موجود، سبب شد تا برخي از آنها به دنبال عبدالله بن موسي، برادر امام رضا(عليه السلام)، بروند. ولي از آنجا كه حاضر نبودند بدون دليل، امامت كسي را بپذيرند، جمعي از آنها، پيش وي سؤالاتي را مطرح كردند و هنگامي كه او را از جواب دادن ناتوان ديدند، وي را ترك كردند. (1) و شمار ديگري نيز به واقفي ها كه بر امام كاظم(عليه السلام) توقّف كرده بودند پيوستند، زيرا طبق نظر نوبختي، آنان بلوغ را يكي از شرائط امامت مي دانستد. (2) .
با اين وجود، بيشتر شيعيان به امامت امام جواد(عليه السلام) گردن نهادند. در ميان آنان كساني، كميِ سن امام را به خود امام جواد(عليه السلام) نيز، گوشزد كردند. آن حضرت در جواب به جانشيني سليمان(عليه السلام) از داود(عليه السلام) اشاره كرد و فرمود: حضرت سليمان هنگامي كه هنوز كودكي بيش نبود، گوسفندان را به چرا مي برد حضرت داود او را جانشين خود كرد، درحالي كه علماي بني اسرائيل، عمل او را انكار مي كردند. (3) .
شيعيان امامي امامت را از جانب خدا مي دانستند، و به همين جهت كمي سن امام نمي توانست خللي در عقيده آنان ايجاد كند.
شيعيان براي اثبات امامت، سؤالاتي را مطرح مي نمودند و موقعي كه احساس مي كردند كه مدعي امامت از عهده پاسخ گويي برمي آيد، (با وجود نص به امامتشان) وي را به عنوان امام معصوم مي شناختند.
شيعيان امامي در سراسر نقاط، بويژه در عراق، مدائن و ايران و... به سر مي بردند. (4) شيعيان علاوه بر ارتباط با امام از طريق وكلاي آن حضرت، در مراسم حج نيز با امام
ص: 89
ديدار مي كردند.
بنابه روايتي عده اي از شيعيان امام جواد(عليه السلام) در مصر مي زيسته اند. در اين روايت، علي بن اسباط مي گويد: قامت امام را به دقّت مي نگريستم تا آن حضرت را براي اصحابمان در مصر بتوانم توصيف كنم.(1) .
در روايت ديگري آمده است: يك نفر از شيعيان خراسان خدمت امام جواد(عليه السلام)مشرف شد. (2) .
روايت ديگري از حر بن عثمان همداني حاكي از آن است كه عده اي از شيعيان ري به محضر ايشان شرفياب شدند. (3) و اين دلالت دارد بر اينكه شيعه در ري فراوان بوده است. (4) .
قم، يكي از مراكز تشيع در دوران امام جواد(عليه السلام) بود كه شيعيان آن ارتباط نزديكي با امام(عليه السلام) داشتند.
احمد بن محمد بن عيسي، كه از وي به عنوان شيخ القميّين ياد شده است، از اصحاب امام رضا(عليه السلام) و امام جواد(عليه السلام) بوده است و تأليفات زيادي در فقه و حديث، از خود به جاي گذاشته و حتي محضر امام حسن عسكري(عليه السلام) را درك كرده است. (5) .
صالح بن محمد بن سهل، يكي ديگر از اصحاب امام جواد(عليه السلام) در قم بود كه رسيدگي به امور موقوفات حضرت را در آن شهر عهده دار بود. (6) .
به دليل ارتباط امام رضا(عليه السلام) و سفر ايشان به خراسان، شبكه وكلاي ايشان و روابط بين مردم و امامان، رو به گسترش نهاد.
ص: 90
در اين قرن، بيشتر شيعيان از كوفه بودند، لقب كوفي كه به برخي افراد نسبت داده شده است، بهترين گواه اين مطلب است.
از دوران امام باقر و امام صادق(عليهما السلام) به بعد، لقب قمي در آخر اسم شماري از اصحاب ائمه به چشم مي خورد. اينها اشعري هاي عرب تباري بودند كه در قم مي زيستند. (1) .
در زمان امام هادي(عليه السلام)، قم مهمترين مركز تجمّع شيعيان ايران بود و روابط محكمي ميان شيعيان اين شهر و ائمه طاهرين(عليهم السلام) وجود داشت.
دو شهر آبه يا ساوه و كاشان تحت تأثير تعليمات شيعي قرار داشتند و از بينش شيعي مردم قم پيروي مي كردند. در پاره اي از روايات محمد بن علي كاشاني نام برده شده كه از امام هادي(عليه السلام)، سؤال كرده است. (2) .
مردم قم رابطه مالي نيز با امام هادي داشتند، در اين زمينه، از محمد بن داود قمي و محمد طلحي ياد شده است كه از قم و شهرهاي اطراف آن، اموال و اخبار درباره وضعيت آن سامان را، به امام(عليه السلام) مي رسانيدند. (3) .
مردم شيعه ديگر شهرهاي ايران نيز با امامان رابطه داشتند، اين درحالي بود كه بيشتر شهرهاي ايران به دليل نفوذ قهرآميز امويان و عباسيان گرايش هاي سنّي داشتند. ديلم از اواخر قرن دوم هجري، شيعيان زيادي را در آغوش خود داشت. علاوه بر آن، عده اي از مهاجران ديلمي، در عراق نيز به مذهب تشيع گرويده بودند.
در روايتي كه حاوي نامه اي از امام هادي(عليه السلام)، به وكيل خود در همدان است، اين چنين آمده است: سفارش شما را به دوستداران خود در همدان كرده ام. (4) .
ص: 91
وقتي كه امام رضا(عليه السلام) به خراسان آمد سادات علوي، به دلايل گوناگوني به نقاط مختلف كشور پهناور اسلامي مهاجرت كردند. اين مهاجرت از زماني كه فشار و اختناق براي مقابله با علويان و شيعيان، در عراق، شدت گرفت، رو به گسترش نهاد.
شيعيان ناچار شدند به مناطق امن تري كوچ نمايند. سرزمين عرب، به علّت تسلّط روحيات و طرز تفكّر اموي، نمي توانست جاي مناسبي براي آنان باشد. اما در شرق، بهويژه در ايران زمينه هاي مناسبي براي اين هدف وجود داشت. به اين جهت بسياري از شيعيان به اين سرزمين سرازير شدند و در شهرهايي دور دست و جداي از هم به زندگي پرداختند.
شيعيان نياز مبرمي به ارتباط با يكديگر داشتند؛ به اين دليل كه امام حاضر داشتند. و نيازمند حل پرسشهاي ديني و يافتن راه حلي براي مسائل سياسي و اجتماعي بودند. براي رسيدن به اين هدف، از روشهاي مختلف ارتباط، از قبيل اعزام افراد خاصي نزد امام(عليه السلام) و تماس با آن حضرت، در ايام حجّ و در مدينه و نيز مكاتبه، استفاده مي كردند.
نيشابور شيعيان فراواني را در خود جاي داده بود كه ارتباط خوبي با امام(عليه السلام)داشتند. اصولا شرق ايران جزو مناطقي است كه در قرنهاي سوم و چهارم، نام شماري از اصحاب و علماي مشهور، در تاريخ آن به چشم مي خورد. يكي از اين شخصيتها فضل بن شاذان است، كه مقام ارجمندي در ميان صحابه ائمه و علماي شيعه داشته است. غير از نيشابور، بيهق و سمرقند و طوس از محلهاي تجمّع شيعيان به شمار مي رفت.
يكي از راههاي ارتباط مردم با امام و بالعكس، وكيل بود. افرادي كه سابقه علمي درخشان و ارتباط استوار با امامان قبلي يا خود آن حضرت داشتند، و مي توانستند از نظر حديث پشتوانه اي براي شيعيان به شمار آيند، به عنوان وكيل انتخاب مي شدند.
ايجاد رابطه به شيوه مذكور، موجب احياي شيعيان و عدم هضم آنان در جامعه تسنّن گشت.
آموزه هاي شيعي درقالب كلام و حديث به تمامي جوامع كوچك و پراكنده و دور از قبيل سمرقند و كشّ فرستاده مي شد. با وجود دور بودن اين مراكز، بسياري از
ص: 92
علماي شيعه از اين مناطق برخاسته اند. فرستادگان و نامه هاي پربار و به موقع ائمه، اشكالات ناشي از دوري راه را برطرف مي ساخت.
يكي از راههاي ارتباطي ديگر، فرستادن افرادي از طرف شيعيان به محضر آن حضرت بوده است.
از جعفر بن شريف جرجاني نقل شده است: به زيارت خانه خدا مشرف شدم و در سامرا به خدمت امام عسكري(عليه السلام) رسيدم، خواستم اموالي را كه دوستان بهوسيله من فرستاده بودند، به آن حضرت بدهم. پيش از آن كه بپرسم به چه كسي بدهم، آن حضرت(عليه السلام) فرمود: آنچه را همراه آورده اي به مبارك، خادم من بسپار.(1) .
قم اصلي ترين شهري بود كه انبوهي از شيعيان را در خود جاي داد و از زمان امام صادق(عليه السلام)، به طور مرتب و منظم با امام معصوم(عليه السلام) رابطه داشته است.
احمد بن اسحاق بن عبدالله اشعري از جمله شخصيتهاي قمي بود كه با امام حسن عسكري(عليه السلام) ارتباط داشت. امام حسن عسكري(عليه السلام) وي را فردي مورد اعتماد معرفي مي كرد.
سيستم وكالت در زمينه ايجاد پيوند بين امام و شيعيان، بويژه در اخذ وجوهات شرعي براي ساماندهي امور شيعيان نقش خود را ايفا مي كرد.
در سامر، بغداد و مدائن، شيعيان آمار قابل توجهي را تشكيل مي دادند.
شايد سلمان فارسي اولين كسي بود كه سنگ بناي تشيع را در مدائن نهاد و حذيفة بن يمان بر اين اساس بنائي استوار برافراشت.
كوفه نيز در اين زمان و قبل و بعد آن خالي از شيعه نبوده است. كوفه يكي از بزرگترين شهرهاي شيعه نشين به شمار مي رفت.
برخي از شيعيان قم، (بي خبر از رحلت امام عسكري(عليه السلام)) براي پرداخت وجوه خويش به سامرا، رفتند. كساني آنها را به پيش جعفر بردند. قمي ها، نخست در پي
ص: 93
امتحان جعفر برآمدند، بدين منظور از وي پرسيدند: آيا از مبلغي كه آورديم اطلاع داري؟ جعفر گفت: تنها خدا از غيب اطلاع دارد. در نتيجه قمي ها از پرداخت پول به وي خودداري نمودند. در آن هنگام شخصي آنها را به خانه اي هدايت كرد و در آنجا پس از آن كه مبلغ وجوهات به آنها گفته شد، پول را به شخصي كه درست گفته بود، تحويل دادند.
جعفر اين موضوع را به معتمد گزارش داد و به دستور او، خانه امام و حتي خانه هاي همسايگان آن حضرت تفتيش مجدد شد...(2).
حساسيت شديد دستگاه خلافت و تحريكات جعفر براي كنترل امام دوازدهم بود و علاوه بر آن در صورت عدم دسترسي به آن حضرت، دست كم بتوانند اعلام كنند كه امام حسن عسكري(عليه السلام) فرزند نداشته است. احضار افراد موثق در منزل امام نيز براي اين بود تا به ادعاي خود در اين باره رنگ حقيقت داده و شيعيان را دچار حيرت و سردرگمي سازند. (3) .
بر اساس طرح پيش بيني شده، مسأله ولادت آن حضرت، از چشم مردم و حتي بيشتر شيعيان به دور ماند.
برخي از شيعيان مورد اعتماد و عده اي وكلاي امام حسن عسكري(عليه السلام) و كساني كه در خانه امام(عليه السلام) مشغول خدمت بودند، از ولادت حضرت باخبر شدند.
شيخ مفيد از تعدادي اصحاب و خادمان و ياران نزديك امام عسكري(عليه السلام) روايت كرده است كه آنان موفق به ديدار امام زمان(عليه السلام) شده اند.
محمد بن اسماعيل بن موسي بن جعفر، حكيمه خاتون (دختر امام جواد(عليه السلام))، ابوعلي بن مطهر، عمرو اهوازي وابونصر طريف (خدمتگذار امام) از آن جمله بودند. (4) .
به اين ترتيب امام حسن عسكري(عليه السلام) فرزند خود را به برخي نشان داد و ايشان را جانشين خويش معرفي نمود.
ص: 94
شيخ كليني، از ضوء بن عِجلي روايت كرده است كه مردي ايراني از اهالي فارس، به او گفته بود: به منظور خدمت براي امام عسكري(عليه السلام) به سامراء رفتم و امام مرا به عنوان مسئول خريد خانه پذيرفت. روزي حضرت عسكري(عليه السلام) فرزند خود را به من نشان داد و فرمود: هذا صاحبكم وي اظهار مي كند كه پس از آن نيز تا رحلت امام، آن كودك را نديده است. او مي افزايد: در زماني كه وي آن حضرت را ديد حدود دو سال سن داشته است. (1) .
شايد پراهميت ترين ديدار اصحاب و شيعيان امام عسكري(عليه السلام) با حضرت بقية الله، زماني بود كه محمد بن عثمان عمروي از وكلاي خاص امام زمان(عج)، همراه با چهل نفر ديگر در خدمت امام بودند. آن حضرت فرزند خود را به آنان نشان داد و فرمود: هذا امامكم من بعدي وخليفتي عليكم أطيعوه ولا تتفرقوا من بعدي في أديانكم لتهلكوا، أما إنكم لا ترونه بعد يومكم هذا؛ اين امام شما پس از من و جانشين من در ميان شما است. از او فرمان ببريد و پس از من در دين خود اختلاف نكنيد كه در اين صورت هلاك مي شويد و پس از اين هرگز او را نخواهيد ديد.
درادامه اين روايت آمده است: چند روز پس از آن، امام عسكري(عليه السلام) رحلت كرد. (2) .
بعد از رحلت امام عسكري(عليه السلام) احتمال ايجاد فرقه هاي انشعابي و افكار ناروا، فراوان بود زيرا تولد و نگهداري و وصايت امام زمان(عليه السلام) به طور كاملا محرمانه انجام شده بود و دوران غيبت نيز آغاز شده و تنها پشتوانه نيرومند امامت حضرت حجت، ميراث عظيم احاديث موجود، درباره اصل مهدويت و پاره اي از لوازم آن و در بخش ديگر، استقرار سيستم ارتباطي قوي و حضور برخي از عناصر سرشناس شيعه، در ميان اصحاب امام عسكري(عليه السلام) و شيعيان آن حضرت بود.
درقرن چهارم هجري عواملي چون سستي اركان خلافت بني عباس و ظهور
ص: 95
پادشاهان آل بويه، زمينه اي براي وسعت و نيروي تشيع فراهم ساخت.
پادشاهان آل بويه (كه شيعه بودند)، كمال نفوذ را در مركز خلافت (بغداد) داشتند. اين قدرت، به شيعيان توان مقابله با مخالفان را مي داد. چنان كه مورخان گفته اند، در اين قرن همه جزيرة العرب، يا قسمت بزرگ آن به استثناي شهرهاي بزرگ، شيعه بودند.
شهر بصره كه پيوسته مركز تسنن بود و با مردم شهر كوفه كه مركز شيعه بود به رقابت مذهبي مي پرداختند جماعت زيادي از شيعه را در خود جاي داده بود. همچنين در طرابلس، نابلس، طبريّه، حلب و هرات شيعه بسيار بود و در اهواز و سواحل خليج فارس، مذهب شيعه رواج داشت. (1) .
از قرن پنجم تا اواخر قرن نهم مذهب، شيعه به همان افزايش كه در قرن چهارم داشت ادامه يافت. پادشاهاني كه مذهب شيعه داشتند به ترويج اين مذهب پرداختند.
شاه خدابنده (از پادشاهان مغول) مذهب شيعه را اختيار نمود و اعقاب او ساليان دراز در ايران سلطنت كرده و تشيع را ترويج مي كردند؛ همچنين سلاطين آق قويونلو و قره قويونلو كه در تبريز حكومت مي كردند. در ترويج تشيّع سهم به سزايي داشتند. (2)
حكومت فاطميان نيز ساليان دراز، در مصر پابرجا بود. البته قدرت مذهبي مردم با پادشاهان وقت تفاوت مي كرد، چنان كه پس از برچيده شدن بساط فاطميان و روي كار آمدن سلاطين آل ايوب امر بر عكس شد و شيعيان مصر و شام آزادي مذهبي كلّي از دست دادند. و جمع كثيري از شيعيان، از دم شمشير گذشتند؛ از آن جمله، شهيد اول (محمد بن محمد مكي)، يكي از نوابغ فقه شيعه در سال 786 هجري در دمشق به جرم شيعه بودن، كشته شد.
روي هم رفته شيعه در اين پنج قرن از لحاظ جمعيت، افزايش يافت و از جهت قدرت و آزادي مذهبي تابع موافقت و مخالفت سلاطين وقت بود و هرگز مذهب تشيع در يكي از كشورهاي اسلامي مذهب رسمي اعلام نشد.
در سال 906 هجري، جوان سيزده ساله اي به نام اسماعيل صفوي از خانواده شيخ
ص: 96
صفي الدين اردبيلي، با سيصد نفر به منظور ايجاد يك كشور مستقل و مقتدر شيعه، از اردبيل قيام كرد و كشورگشايي و برانداختن ملوك الطوايفي ايران را آغاز نمود. پس از جنگهاي خونين با پادشاهان محلي و بويژه پادشاهان آل عثمان، موفق به ايجاد كشوري متحد و شيعه مذهب، گرديد. (1) .
پس از درگذشت شاه اسماعيل صفوي پادشاهان ديگري از سلسله صفوي تا اواسط قرن دوازدهم هجري سلطنت كردند و يكي پس از ديگري رسميت مذهب شيعه اماميه را تأييد و تثبيت نمودند. زماني كه در اوج قدرت بودند (زمان شاه عباس كبير) توانستند وسعت اراضي كشور و آمار جمعيت را به بيش از دو برابر ايران كنوني برسانند.(2) .
گروه شيعه، در اين دو قرن تقريباً در ساير نقاط كشورهاي اسلامي به همان حال سابق با افزايش طبيعي خود باقي بوده است.
در سه قرن اخير، پيشرفت مذهبي شيعه به همان شكل طبيعي سابقش بوده است. تشيع در ايران مذهب رسمي شناخته مي شود، و همچنين در يمن و عراق اكثريت جمعيت را شيعه تشكيل مي دهد و در همه ممالك بهويژه مسلمان نشين، تعداد قابل توجهي را به خويش اختصاص داده است.
ص: 97
كمتر كتابي از عامه مربوط به تاريخ اسلام است كه به عبدالله بن سب نپرداخته باشد. او چهره اي است كه به شكل هاي گوناگون به تصوير كشيده شده است: او را شخصي كه مردم را دعوت به الحاد و شرك نموده، و از افكار و عقايد يهوديت دفاع مي كرده معرفي نموده اند، يا شخصي كه منشأ انتشار افكار باطل در ميان جامعه اسلامي، و به گمراهي كشيدن گروه زيادي از صحابه بوده است. او را عامل فتنه و اولين محرّك در شورش برضدّ عثمان معرفي كرده اند كه منجرّ به قتل خليفه شد و بعد از آن تمام جنگ ها و فتنه ها را به او نسبت داده اند كه سبب كشته شدن هزاران نفر از صحابه و تابعين شد. از طرفي ديگر، برخي از عقايد مهمّ و اصولي شيعه از قبيل: قول به نصّ، رجعت و.. را به او نسبت داده اند و در حقيقت او را به عنوان مؤسس شيعه معرفي كرده اند، تا چهره شيعه را از اين منظر مخدوش نمايند؛ از اين رو لازم است موضوع فوق را بررسي كنيم كه آيا عبدالله بن بن سبأ شخصيتي حقيقي است يا خرافي؟ آيا او جايگاهي در فتنه ها داشته است؟ آيا او حقيقتاً مؤسس مذهب شيعه اماميه بوده است؟ مذهب شيعه چه ارتباطي با او داشته است؟
بنا به نقل طبري و ديگران، در زمان عثمان شخصي يهودي به نام عبدالله بن سبأ از صنعاء، اسلام را اختيار نمود، و افكار خود را با مسافرت هايي كه به بلاد اسلامي، مانند:
ص: 98
كوفه، شام، مصر و بصره داشت رواج مي داد. او معتقد به رجعت پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) همانند رجعت حضرت عيسي(عليه السلام) بود. هم چنين باور داشت كه براي هر پيامبري جانشيني است و علي(عليه السلام) جانشين رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و خاتم الأوصيا است. عثمان غاصب حقّ اين وصي بوده و بر او ظلم كرده است؛ از همين رو بر امت اسلامي است كه قيام نموده، و عثمان را از اريكه خلافت به زير كشيده، و حكومت را به علي(عليه السلام) واگذار كنند. در اين ميان گروهي از اصحاب، امثال: ابي ذر، عمار بن ياسر، محمّد بن ابي حذيفه، عبدالرحمن بن عديس، محمّد بن ابي بكر، صعصعة بن صوحان عبدي، مالك اشتر و ديگران فريب افكار او را خورده و به او گرويدند، و در نتيجه اين تحريك ها، جماعتي از مسلمانان بر خليفه وقت قيام و شورش نموده و او را به قتل رساندند، و حتي همين گروه در جنگ جمل و صفين نيز دخالت اساسي داشتند.... (1) .
همان گونه كه قبلاً اشاره شد، هدف از جعل اين قضيه اتهام وارد كردن به شيعه است در اين كه مؤسس آن، شخصي يهودي الأصل است كه با نشر افكار خود نه تنها فرقه اي را در جامعه اسلامي ايجاد نمود، بلكه سبب نشر افكار يهوديت و ايجاد تفرقه و تشتّت در ميان جامعه اسلامي گرديد. اينك به برخي از افراد كه اين تهمت و وصله ننگين را به شيعه اماميه نسبت مي دهند اشاره مي كنيم:
1 _ ابوالحسين ملطي گويد: زعيم اين فرقه _ شيعه _ عبدالله بن سبأ است. او همان شخصي است كه با يهود ارتباط داشت و بدين طريق بذر اول تشيع را در جامعه اسلامي كاشت، تا از اين راه به جامعه اسلامي ضربه وارد كند. (2) .
2 _ دكتر علي سامي نشار مي گويد: يهود [عبدالله بن سبأ] مؤسس عقيده شيعه غالي است. (3) .
ص: 99
3 _ محمّد ابوزهره مي گويد: طاغوت اكبر _ عبدالله بن سبأ _ كسي است كه مردم را به ولايت علي(عليه السلام) و وصايت او دعوت نمود و معتقد به رجعت پيامبر اكرم(عليه السلام) شد و در سايه اين فتنه ها مذهب شيعي نشأت گرفت. (1) .
4 _ احسان الهي ظهير مي گويد: دين اماميه و مذهب اثناعشري، مبتني بر مبناهايي است كه يهود جنايت كار توسط عبدالله بن سبأ وضع نمود. (2) .
5 _ دكتر ناصر بن عبدالله بن علي قفاري مي گويد: طليعه عقيده شيعه و اصول آن به دست سبأيّون ظهور كرد....(3) .
دكتر هويمل مي گويد: در خصوص عبدالله بن سبأ سه نظريه مطرح است:
1 _ نظريه رايج نزد مؤرخان اسلامي، كه اثبات وجود او، و موقعيّت گسترده اش در فتنه هاست؛
2 _ نظر متأخرين از شيعه، كه انكار وجود او، و به طور كلي انكار موقعيّت او است؛
3 _ نظر متوسط و معتدل، كه اثبات وجود او، و ابطال موقعيت فعّال او در فتنه هاست، و اين همان نظريه اي است كه ما به آن تمايل داريم. (4) .
ولي به تقسيمي ديگر مي توان گفت كه برخي مؤيّد، و بعضي تشكيك كننده و عده اي ديگر منكر وجود او باشند.
كساني كه عبدالله بن سبأ را شخصي حقيقي دانسته و برايش نقش و موقعيتي عظيم در فتنه قتل عثمان، جنگ جمل و صفين قائلند كه عبارتند از:
ص: 100
1 _ حسن ابراهيم حسن (تاريخ الإسلام السياسي، ج 1، ص 358)؛
2 _ أحمد أمين مصري (فجر الإسلام، ص 269)؛
3 _ أحمد شبلي (موسوسة التاريخ الإسلامي، ج 1، ص 627)؛
4 _ عباس محمود عقاد (عبقرية عثمان)؛
5 _ ابوالحسين ملطي (التنبيه و الردّ علي أهل الأهواء و البدع، ص 25)؛
6 _ دكتر علي سامي النشار (نشأة الفكر الفلسفي في الإسلام، ج 2 ص 18)؛
7 _ محمّد أبوزهره (المذاهب الإسلاميه، ص 46)؛
8 _ إحسان إلهي ظهير (الشيعة و السنه، ص 24)؛
9 _ دكتر قفاري (أصول مذهب الشيعه، ج 1، ص 78).
1 _ دكتر طه حسين مصري
او در قسمتي از سخنانش در مورد عبدالله بن سبأ مي گويد: به گمان من كساني كه تا اين حدّ موضوع عبدالله بن سبأ را بزرگ جلوه داده اند، بر خود و تاريخ اسراف شديدي نموده اند. زيرا نخستين اشكالي كه با آن مواجه مي شويم آن كه در مصادر مهمّ تاريخي و حديثي ذكري از عبدالله بن سبأ نمي بينيم. در طبقات ابن سعد، أنساب الأشراف بلاذري و ديگر مصادر تاريخي يادي از او نشده است. فقط طبري از سيف بن عمر اين قضيه را نقل كرده و ديگر مورخان نيز از او نقل كرده اند. (1) .
همو در آخر سخنانش مي گويد: به گمان قوي دشمنان شيعه در ايّام بني اميه و بني عباس در امر عبدالله بن سبأ مبالغه كردند، تا از طرفي براي حوادثي كه در عصر عثمان اتفاق افتاد منشأيي خارج از اسلام و مسلمين بيابند، و از طرفي ديگر وجهه علي(عليه السلام) و شيعيانش را خراب كنند و از اين منظر برخي از عقايد و امور شيعه را به شخصي يهودي نسبت دهند كه به جهت ضربه زدن به مسلمين، اسلام انتخاب كرد. و چه بسيار است
ص: 101
تهمت هاي ناروايي كه دشمنان شيعه برعليه شيعه وارد كرده اند. (1) .
2 _ محمّد عماره
وي در كتاب خود چنين مي گويد:... فقط در يك روايت به موضوع عبدالله بن سبأ اشاره شده و آن تنها مصدر، براي نقل بقيه مورخان شده است. (2) .
3 _ حسن بن فرحان مالكي
او در ردّ دكتر سليمان عوده مي گويد:... او گمان كرده كه من وجود عبدالله بن سبأ را به طور مطلق انكار مي نمايم؛ البته اين چنين ادعايي ندارم، بلكه در مجله رياض و مقالات سابق خود اشاره نمودم كه من در وجود عبدالله بن سبأ به طور مطلق توقف نموده ام، ولو به شدّت موقعيت گسترده او را در فتنه ايّام عثمان انكار مي كنم. (3) .
برخي ديگر از مورّخان اصل وجود عبدالله بن سبأ را انكار كرده اند كه در نتيجه نزد آنان قضيه ونقش وموقعيت او نيز مردوداست؛ اينك به اسامي بعضي ازآنهااشاره مي كنيم:
1 _ محمّد عبد الحيّ شعبان (صدر الإسلام و الدولة الإسلامية)؛
2 _ هشام جعيط (جدليّة الدين و السياسة في الإسلام المبكّر، ص 75)؛
3 _ أحمد لواساني (نظرات في تاريخ الأدب، ص 318)؛
4 _ سيّد مرتضي العسكري (عبدالله بن سبأ و أساطير أخري)؛
5 _ ابراهيم محمود (أئمة و سحرة عن مسيلمة الكذّاب و عبدالله بن سبأ، ص 192)؛
6 _ دكتر عبدالعزيز هلابي، (عبدالله بن سبأ دراسة للروايات التاريخية) ص 71؛
7 _ نويسنده مصري أحمد عباس صالح (اليمين واليسار في الإسلام) ص 95؛
8 _ دكتر علي دردي (وعاظ السلاطين) ص 274؛
9 _ دكتر شيبي (الصلة بين التصوف والتشيع) ج 1 ص 89.
ص: 102
آنچه در مورد عبدالله بن سبأ و گروه سبأيّون گفته مي شود، كمي از آن صحيح و بقيه به طور كلّي باطل است.
آنچه صحت دارد اين كه شخصي به نام عبدالله بن سبأ درباره امام علي(عليه السلام) غلوّ مي كرد و مي گفت: او خداست _ نعوذ بالله تعالي _ و من رسول اويم. اين موضوع چندان قابل انكار نيست و داعي بر انكار آن نيز وجود ندارد، زيرا در روايات معتبر كه از طرق اهل بيت(عليهم السلام) وارد شده به وجود او اشاره شده است:
امام سجاد(عليه السلام) مي فرمايد: نزد من يادي از عبدالله بن سبأ شد كه تمام موهاي بدنم راست شد، او ادعاي امري عظيم نمود _ خداوند او را لعنت كند _ به خدا سوگند! علي(عليه السلام)بنده صالح خدا و برادر رسول خدا بود و به كرامت نرسيد مگر به سبب اطاعت خدا و رسولش. (1) .
امام باقر(عليه السلام) مي فرمايد: عبدالله بن سبأ ادعاي نبوت نمود. او گمان مي كرد كه اميرالمؤمنين(عليه السلام) خداست خداوند از اين حرفها بسيار بالاتر است.(2) .
و نيز از امام صادق(عليه السلام) روايت شده كه فرمود: خدا لعنت كند عبدالله بن سبأ را، او ادعاي ربوبيّت در حقّ اميرالمؤمنين(عليه السلام) نمود. به خدا سوگند! اميرالمؤمنين(عليه السلام) بنده مطيع خدا بود. واي بر كسي كه بر ما دروغ ببندد.... (3) .
از همين رو، به دليل وجود اين روايات مي بينيم كه رجاليين با فرض وجود او به طور صريح او را به غلو و كفر نسبت داده اند:
1 _ شيخ طوسي(رحمه الله) مي گويد: عبدالله بن سبأ كسي است كه به كافر شد و اظهار غلو نمود. (4) .
2 _ علامه حلّي(رحمه الله) مي گويد: او غالي و ملعون است... او گمان نمود كه عليّ خدا و
ص: 103
خود، نبي اوست. خداوند او را لعنت كند! (1) .
3 _ ابوداود مي گويد: عبدالله بن سبأ به كفر بازگشت و اظهار غلو نمود. (2) .
و آنچه باطل است اين كه قضيه با اين حجم اش باطل بوده و به هيچوجه قابل اثبات نيست، كه به حول و قوه الهي اين مطلب را توضيح خواهيم داد.
مؤيدين در ادعاي خود برضدّ شيعه به روايتي تمسك كرده اند كه طبري و ديگران آن را نقل كرده اند.
اين حديث به چهار طريق نقل شده كه تمام طرق آن به سيف بن عمر مي رسد:
1 _ طريق طبري: فيما كتب به إلي السرّي، عن شعيب، عن سيف، عن عطية، عن يزيد الفقعسي قال..؛ (3) .
2 _ طريق ابن عساكر در تاريخ دمشق؛
3 _ طريق ذهبي در تاريخ الاسلام؛
4 _ طريق ابن ابي بكر در التمهيد و البيان.
كه تمام اين طرق به سيف بن عمر ختم مي شود.
تحليل سند
الف) سيف بن عمر
سيف بن عمر تميمي اسيّدي متوفاي سنه 170 هجري داراي دو كتاب به نام هاي: الفتوح الكبير والردّة و الجمل ومسير عائشة وعليّ مي باشد كه طبري و ديگران از اين دو كتاب روايات زيادي نقل كرده كه از آن جمله روايت مورد بحث است. او كسي است
ص: 104
كه مورد طعن و لعن و مذمت تمام رجاليون اهل سنت واقع شده است.
يحيي بن معين او را ضعيف الحديث، و نسائي نيز ضعيف، متروك الحديث و غير ثقه معرفي كرده است.
ابوداود او را كذّاب، ابن ابي حاتم او را متروك الحديث، و ابن السكن او را ضعيف معرفي كرده است.
ابن عدي مي گويد: او ضعيف است. برخي از احاديثش مشهور، ولي غالب احاديثش منكر است، لذا قابل متابعت نيست.
ابن حبان مي گويد: او، احاديث جعلي را نقل كرده و به موثّقين نسبت مي دهد. او متهم به كفر است.
حاكم مي گويد: او متروك و متّهم به كفر است.
ابن حجر نيز بعد از نقل روايتي كه در سند آن سيف بن عمر است، مي گويد: در آن راويان ضعيف وجود دارند كه از آن جمله سيف است. (1) حال جاي تعجّب است كه طبري چگونه در تاريخ خود 701 روايت از سيف نقل كرده است. (2) .
خصوصيات دو كتاب سيف
با مراجعه به دو كتاب سيف بن عمر مي توان به اين خصوصيات پي برد:
1 _ او براي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) اصحابي جعل كرده كه وجود خارجي نداشته اند؛
2 _ حوادثي را تحريف و كم يا زياد كرده است؛
3 _ حوادثي كه اصلاً وجود خارجي نداشته نقل كرده است؛
4 _ براي مشوّة جلوه دادن عقايد مسلمانان، خرافاتي را ميان آنان رواج داده است. (3) .
به همين جهت است كه مي بينيم مستشرقان توجه خاصي به احاديث سيف بن عمر نموده و آنها را در كتاب هايشان منتشر نموده اند، تا از اين راه چهره مقدس اسلام را در
ص: 105
ميان جوامع بشري كريه و مشوّه جلوه دهند.
ب) عطيه
عطيه نيز از جمله كساني است كه در سند داستان عبدالله بن سبأ قرار دارد. در مورد وي دو احتمال وجود دارد:
احتمال اول: مراد از او عطيه عوفي متوفاي سنه 110 است كه اين احتمال بعيد مي باشد. به دليل آن كه عطيه عوفي از تابعين بوده و سيف بن عمر او را درك نكرده است. خصوصاً آن كه در رجال هر دو مورد جرح و تعديل قرار گرفته اند.
احتمال دوّم: مراد از وي عطية بن قيس كلابي شامي، كه ارتباطي با سيف نداشته است.
ج) يزيد فقعسي
با مراجعه به كتاب هاي رجال پي خواهيم برد كه شخصي به نام يزيد كه ملقّب به فقعسي باشد وجود ندارد.
در رابطه با عبدالله بن سبأ از غير طريق سيف بن عمر نيز رواياتي نقل شده كه هم سند آنها ضعيف است و هم دلالتشان ناتمام. و تنها در برخي از آنها اسم او آورده شده و ذكري از حوادثي كه به او نسبت داده مي شود نيامده است. و در برخي نيز نام ابن السوداء آمده كه قابل انطباق بر عبدالله بن وهب رواسبي است؛ زيرا او را با اين عنوان مي خواندند.
با مراجعه به سيره سياسي عثمان بن عفان پي خواهيم برد كه او مسائل سياسي بسيار سخت گير بود و بر هيچ شخص معترضي امتيازي قائل نبود. ولذا با هر كسي كه از سر مخالفت با او در مي آمد با شدّت تمام و به هر نحو ممكن به مقابله مي پرداخت. حال چگونه ممكن است كه انسان باور كند شخصي يهودي از صنعاء يمن وارد مركز حكومت اسلامي؛ يعني مدينه منوّره شود، و با تحريكاتش عقل هاي بسياري از بزرگان صحابه را تخدير كرده و آنان را مريد خود گرداند و نيز افرادي را به كشورها و شهرهاي مختلف اسلامي بفرستد و در نتيجه جمعيت زيادي را دور خود جمع كرده و با تحريك
ص: 106
او مردم بر عليه حكومت وقت يعني عثمان بن عفان قيام كرده و او را به قتل برسانند. آيا اين فرضيه با نظريه عدالت صحابه كه اهل سنت به آن قائلند سازگاري دارد؟ آيا اين فرضيه با قداست صحابه سازگاري دارد؟ آيا اين فرضيه با شدّت و خشونت عثمان نسبت به مخالفان و سخت گيري او در سياست سازگار است؟
آيا عثمان همان كسي نبود كه ابوذر غفاري را به دليل اعتراض هايش برضدّ عثمان در كيفيت تقسيم بيت المال از مدينه به ربذه تبعيد نمود؟ (1) .
آيا عثمان كسي نبود كه وقتي مقداد بن عمرو و عمار بن ياسر و طلحه و زبير با جماعتي از اصحاب رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بر او نامه نوشته و بر بدعت هايش اعتراض كردند با شدّت تمام بر عمار حمله كرده و به او ناسزا گفت؟ آن گاه به غلامانش دستور داد تا دست و پايش را كشيده و سپس با دو پاي خود آن قدر به او كتك زد كه غش كرد و به مرض فتق مبتلا شد. (2) .
آيا عثمان كسي نبود كه به جهت شركت كردن عبدالله بن مسعود در دفن اباذر او را چهل ضربه شلاّق زد؟ (3) .
آيا عثمان كسي نبود كه مالك اشتر و گروهي از صالحان كوفه را به پيشنهاد سعيدبن عاص به جهت مخالفت با دستگاه حاكم به شام تبعيد نمود؟ (4) .
مگر پيامبر(صلي الله عليه وآله) در حق ابوذر نفرموده بود: خداوند عزوجل مرا به دوست داشتن چهار نفر امر نموده است: علي، ابوذر، مقداد و سلمان. (5) .
مگر پيامبر(صلي الله عليه وآله) درحقّ عمار نفرمود: همانا عمار با حقّ و حقّ با عمار است. (6) .
علامه اميني(رحمهم الله) در اين باره مي فرمايد:
ص: 107
اگر عبدالله بن سبأ تا اين حدّ در جامعه فتنه نموده، و مردم را تحريك كرده است، تا جايي كه با ايجاد اغتشاش بين مسلمانان حكومت را ساقط نمود، چگونه عثمان او را دستگير نكرد تا به جهت جنايت هايش او را محاكمه و مورد ضرب وشتم قرار داده و در اعماق زندان ها جاي دهد؟ چرا او را اعدام نكرد تا امّت از شرّ و فساد او راحت گردند، همان گونه كه اين رفتار را با صالحان امت داشت؟... (1) .
بر فرض كه اين قصه صحيح باشد، آنچه جاي سؤال دارد آن است كه چه ارتباطي است بين اين قضيه و بين اين كه عبدالله بن سبأ مؤسس مذهب شيعه باشد، زيرا _ همان گونه كه در جاي خود ثابت شد و ما نيز به اثبات خواهيم رساند _ مؤسس شيعه در حقيقت ذات خداوند متعال با تعليمات خود در قرآن كريم است. پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيز در طول 23 سال اين درخت ريشه داري را كه قرآن در جامعه اسلامي كاشته، آبياري نموده است، چه در زمان پيامبر(صلي الله عليه وآله) و چه بعد از وفات آن حضرت افراد و گروه هايي به اين مذهب گرويده و به ولايت و وصايت و امامت اهل بيت(عليهم السلام) در رأس آنها علي(عليه السلام) اعتقاد پيدا نمودند.
عبدالحليم محمود _ شيخ أزهر _ مي گويد: به نظر ما سبب پيدايش تشيع به ايرانيان، زماني كه در دين اسلام داخل شدند باز نمي گردد. و نيز به يهوديّت كه نماينده آن عبدالله بن سبأ بوده باز نمي گردد؛ بلكه مبدأ آن از اين قضايا پيش تر است. سابقه آن از طرفي به شخصيّت علي _ رضي الله عنه _ و از طرفي ديگر به شخص رسول خدا(صلي الله عليه وآله)مرتبط است.(2) .
همو در جاي ديگر مي گويد: امّا عبدالله بن سبأ كه او را به شيعه مرتبط مي دانند و يا آن كه شيعه را به او نسبت مي دهند؛ اين كتاب هاي شيعه است كه به تمام معنا به مقابله با او پرداخته، او را لعن مي كنند و از او برائت مي جويند. و كمترين كلمه اي كه در حقّ او مي گويند آن كه او ملعون تر از آن است كه يادي از او شود. (3) .
ص: 108
استاد مغني داود مي گويد:
شايد يكي از بزرگ ترين خطاهاي تاريخ كه به دست اين پژوهشگران اتفاق افتاده و به آن تفطّن پيدا نكرده اند، اين تهمت هايي است كه بر علماي شيعه وارد نموده، حتّي اين كه به آنها قصه عبدالله بن سبأ را نسبت داده اند. (1) .
چرا شيعه به عبدالله بن سبأ نسبت داده مي شود؟ و هدف از جعل اين گونه قصه ها چيست؟
جواب
1 _ شيعه در باب امامت معتقد به عقايدي، همچون: قول به وصيت و نص و عصمت است. اين دو عقيده از اصول تشيع است كه با آن، از گروه اهل سنت جدا مي شوند. عامه با مستأصل شدن و نداشتن دليل بر انكار اين دو اصل مهمّ در صدد بر آمده اند تا اين دو اصل را _ كه از اصول تشيع است _ به يهوديت نسبت دهند، تا از اين راه بر عقول عوام مردم مسلط شوند، و مردم را از تأمل در اين مذهب باز دارند.
2 _ مورخان با مراجعه به تاريخِ اواخر حكومت عثمان و حكومت امام علي(عليه السلام) و جنگ هايي كه عليه او تحميل شد، و خصوصاً با در نظر گرفتن اين كه عده زيادي از صحابه در آن شركت داشتند، صحابه اي كه قائل به عدالت تمام آنانند نتوانستند اين قضيّه را تحليل كنند؛ از همين رو اصل اين شورش و جنگ ها را به شخص اسطوره اي نسبت دادند، تا صحابه را از اين جنايت ها مبرّا گردانند.
3 _ پوشش دادن انگيزه هاي اصلي در شورش برضدّ عثمان و كشتن او؛ زيرا آنچه از تاريخ صحيح استفاده مي شود اين است كه اعمال ناشايست عثمان و واليانش سبب شورش برعليه او بوده است.
ص: 109
آيا عبدالله بن سبأ همان صحابي معروف عماربن ياسر است؟
برخي از مورّخين همانند دكتر علي وردي معتقدند كه عبدالله بن سبأ همان عماربن ياسر است. او در استدلال بر مدعاي خود مي گويد:
1 _ عبدالله بن سبأ معروف به ابن السوداء بود كه همين كنيه عمار نيز بوده است.
2 _ عمار از قوم سبأ در يمن است.
3 _ او محبت زيادي نسبت به علي بن ابي طالب(عليه السلام) داشته و مردم را به بيعت با او دعوت مي كرده است.
4 _ عمار در مصر مردم را به شورش برعليه خليفه تحريك مي كرده است، همان گونه كه همين كار را به عبدالله بن سبأ نيز نسبت داده اند.
5 _ نقل است كه عبدالله بن سبأ عثمان را خليفه به ناحق معرفي مي كرده، و صاحب خلافت شرعي را علي بن ابي طالب مي دانسته است، كه همين اعتقاد و عمل را به عمار بن ياسر نيز نسبت داده اند.
دكتر علي وردي با ذكر ادله اي ديگر به اين نتيجه مي رسد كه عبدالله بن سبأ كسي غير از عمار بن ياسر نيست. قريش عمار را سردسته انقلابيّون و شورشيان عليه عثمان مي دانست، ولي از ابتدا نمي خواست كه به اسم او تصريح كند، لذا به صورت رمزي به او كنيه ابن سبأ يا ابن السوداء مي داد. (1) .
اين رأي را دكتر كامل مصطفي شيبي در كتاب الصلة بين التصوف والتشيع پذيرفته است. و ادله او را قانع كننده و منطقي مي داند.
از عبارات دكتر علي سامي نشار نيز تمايل به اين قول استفاده مي شود. او در كتاب
ص: 110
خود نشأة الفكر الفلسفي في الاسلام (1) مي گويد: محتمل است كه عبدالله بن سبأ شخصيّتي جعلي باشد، يا اينكه اين اسمِ رمزي اشاره به عمار بن ياسر باشد....
جواب
اين رأي و نظر تنها احتمالي است كه نه تنها دليل قانع كننده ندارد، بلكه مي توان دليل برخلاف آن اقامه نمود، از باب نمونه:
1 _ اين احتمال هنگامي صحيح است كه رواياتي كه درباره عبدالله بن سبأ وارد شده صحيح السند باشند، درحالي كه به اثبات رسيد كه همه آنها وهميّاتي بيش نيست.
2 _ مورّخين مواقف عمّار و معارضات او با عثمان را به طور صريح ذكر كرده اند، با اين حال احتياج به رمزگويي نبوده است.
3 _ مورّخين عبدالله بن سبأ را به عنوان يهوديي كه در عصر خلافت عثمان اسلام آورده معرفي كرده اند، درحالي كه عمار از سابقين در اسلام است.
4 _ عبدالله بن سبأ را اين گونه معرفي كرده اند كه اميرالمؤمنين(عليه السلام) او را بعد از دعوت به توبه و نپذيرفتن آن آتش زد يا به مدائن تبعيد نمود، درحالي كه عمار بن ياسر در جنگ صفين به شهادت رسيد.
5 _ طبري در خبري عمار را ازجمله كساني معرفي مي كند كه دعوت عبدالله بن سبأ را پذيرفته و او را در تحريك مردم برعليه عثمان و كشتن او مساعدت نموده است. (2) .
اينها همگي دلالت بر اين دارد كه عمار بن ياسر شخصيتي جداي از عبدالله بن سبأ بوده است.
ص: 111
يكي از مفاهيم و اصطلاحاتي كه معمولاً مخالفان به انگيزه نكوهش شيعه به كار مي برند، رافضه و رافضي است.
رافضه از ريشه رفض به معناي ترك و رهاكردن فرد يا چيزي است. (1) اين واژه، مانند اصطلاح شيعه در موارد زير به كار رفته است:
الف) معتقدان به نصّ در نصب امام و منصب امامت و منكران مشروعيت خلافت خلفاي قبل از امام علي(عليه السلام)
ب) معتقدان به افضليت امام علي(عليه السلام) برخلفاي پيش از او، در عين انكار نصّ در امامت؛
ج) اظهار كنندگان محبّت و مودّت به خاندان رسالت.
در ابياتي كه از امام شافعي نقل گرديده به اين معنا اشاره شده است:
يا راكبا قف با لمحصّب من مِني
واهتف بقاعد خيفها والناهض
سحراً إذا قاض الحجيج إلي مِني
فيضاً كملتطم الفرات الفائض
إن كان رفضاً حبّ آل محمّد
فليشهد الثقلان أنّي رافضي (2) .
ص: 112
و نيز در جاي ديگر مي گويد:
برئت الي المهيمن من أناس
يرون الرفض حبّ الفاطمية (1) .
ولي مشهورترين كاربرد اين واژه معناي نخست است. چنان كه اشعري، رافضي را معادل اصطلاح اماميه دانسته، و در راستاي اعتقاد به نصّ بر خلافت حضرت علي(عليه السلام)تفسير كرده است. (2) .
درباره تاريخ و منشأ پيدايش اين اصطلاح وجوهي گفته شده است:
1 _ اين لقب را زيدبن علي بن حسين(عليه السلام) بر شيعيان كوفه كه با او بيعت كرده بودند، و سپس به بيعت خود عمل نكرده و از ياري او دست كشيدند، اطلاق كرده است، زيرا آنان نظر او را درباره ابوبكر و عمر جويا شدند، و او از آن دو به نيكي يادكرد و تبرّي نجست، در نتيجه شيعيان كوفه او را رها كردند و بدين جهت رافضه ناميده شدند. (3) .
اين نظريه قابل مناقشه است؛ زيرا مورّخان معتبر آن جا كه درباره قيام زيدبن علي و شهادت وي سخن گفته اند، چنين مطلبي را بيان نكرده اند، آنان فقط از اين كه كوفيان او را تنها گذاشته اند و به بيعت با او وفادار نماندند، ياد كرده اند. اين روش كوفيان پيش از اين شناخته شده بود، چنان كه در مورد جدّش امام حسين(عليه السلام)چنين كردند. (4) .
عنوان رافضه اصطلاحي سياسي بوده كه حتّي قبل از ولادت زيد بن علي بن الحسين بين عوام مردم رايج بوده است. اين اصطلاح بر كسي اطلاق مي شد كه معتقد به مشروعيّت نظام سياسي حاكم نبوده است. لذا مشاهده مي كنيم كه معاويه مخالفين علي(عليه السلام)را متّصف به رفض كرده و آنان را رافضي مي ناميد.
ص: 113
نصر بن مزاحم منقري (م212ه_) در كتابش وقعة صفّين از معاويه نقل مي كند كه او در نامه اي به عمر بن عاص كه در فلسطين ساكن بود چنين نوشت:
امّا بعد: فإنّه كان من أمر عليّ وطلحة والزبير ما قد بلغك وقد سقط إلينا مروان بن الحكم في رافضة أهل البصرة وقَدِمَ علينا جرير بن عبدالله... (1) .
در اينجا مشاهده مي كنيم كه معاوية مروان بن حكم و همراهان و همفكران او را به رفض متّصف كرده است، و اين به جهت آن است كه آنان معترف به مشروعيّت حكومت امام علي(عليه السلام) نبوده اند. اين خود دلالت بر اين دارد كه استعمال كلمه رفض از قبل از ولادت زيد بوده است.
2 _ از گزارش هاي تاريخي به دست مي آيد كه در عصر بني اميه دشمنان اهل بيت(عليهم السلام) و شيعيانشان، اين اصطلاح را به جهت رفض و ترك نظام سلطه، براي ابراز عداوت به شيعيان به كار مي بردند. و رافضي بودن را گناه نابخشودني به شمار مي آوردند، و رافضي را سزاوار شكنجه و قتل مي دانستند.
ابابصير نقل مي كند: به امام صادق(عليه السلام) عرض كردم: مردم ما را رافضه مي نامند. حضرت(عليه السلام) فرمود: به خدا سوگند! آنان شما را رافضه نناميدند، بلكه خداوند شما را به اين لقب ناميده است. همانا هفتاد نفر از بهترين هاي بني اسرائيل به حضرت موسي و برادرش ايمان آوردند، و از اين جهت آنان را رافضه ناميدند... آنگاه امام(عليه السلام) فرمود: اي ابابصير! مردم خير را ترك كرده و شرّ را گرفتند، ولي شما شرّ را رها كرده و خير را برگزيديد. (2) .
بني اميه و بني عباس و ديگر كژانديشان، هماره شيعيان و معتقدان به ولايت و امامت و وصايت اهل بيت را متّهم به رفض نموده، و با اين لقب درصدد اهانت و سرزنش آنان برآمده اند، ولي با تعجب مي بينيم كه از راويان شيعي روايت نقل مي كنند؛ مثلا محدثين
ص: 114
اهل سنت با آن كه تعدادي از رجال صحاح ستّه متّهم به رفض و رافضه مي كنند، امّا در عين حال از آنها روايت نقل مي كنند، و اين خود دليل بر آن است كه آنان را عادل يا ثقه مي دانند؛ براي نمونه به چند راوي اشاره مي كنيم:
1 _ اسماعيل بن موسي فزازي (245 ه_):
ابن حجر مي گويد: او متّهم به رفض است. (1) اما با وجود اين در سنن ابي داود (2) و سنن ابن ماجه (3) از او روايت نقل شده است.
2 _ بكيربن عبدالله طائي:
ابن حجر مي گويد: او متّهم به رفض است. (4) با وجود اين، رواياتش در صحيح مسلم (5) و سنن ابن ماجه (6) آمده است.
3 _ تليدبن سليمان محاربي (190 ه_):
ابوداود مي نويسد: رافضي است، خبيث است، مرد بدي است، ابوبكر و عمر را دشنام مي دهد. (7) اما با وجود اين، ترمذي از او روايت نقل كرده است. (8) .
4 _ جابر بن يزيد جعفي:
ابن حجر او را رافضي دانسته، (9) اما ابوداود (10) و ابن ماجه (11) و ترمذي (12) از او روايت
ص: 115
نقل كرده اند.
افرادي مانند: جُميع بن عمير، حارث بن عبدالله همداني، حمران بن أعين، ديناربن عمر اسدي، زياد بن منذر، سعد بن طريف كوفي، سليمان بن قَرْم نحوي، عبادبن يعقوب اسدي، عبدالله بن عبدالقدوس رازي، عبدالله بن صالح هروي، عبدالملك بن اعين كوفي، عبيدالله بن موسي، عثمان بن عمير بجلي كوفي، علي بن زيدالتيمي بصري، عمّار بن رزيق كوفي، عمرو بن ثابت بكري، عمرو بن حماد قنّاد، عمرو بن عبدالله بن عبيد كوفي، غالب بن هذيل كوفي، محّمد بن راشد خزاعي، موسي بن قيس حضرمي، ميناء بن أبي ميناء قرشي، ناصح بن عبدالله كوفي، نفيع بن حارث كوفي، هارون بن سعد عجلي، هاشم بن بريد كوفي، وكيع بن جرّاح، يونس بن حبّاب أسيدي، ابوحمزه ثمالي و أبوعبدالله بجلي از اين قبيل اند. (1) .
دكتر ناصر بن عبدالله بن علي القفاري در اصول مذهب الشيعه مي نويسد: ابن ابي عاصم چهار روايت در مورد رافضه نقل كرده است، ولي ناصرالدين الباني در بررسي سند آن ها تصريح به ضعف آن احاديث كرده است. (2) .
آن گاه از طبراني نقل مي كند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: يا عليّ سيكون في أمّتي قوم ينتحلون حبّ أهل البيت، لهم نبز، يسمّون الرافضة، قاتلوهم فانّهم مشركون.
سپس مي گويد: در اسناد حديث، حجاج بن تميم مي باشد كه تضعيف شده است. (3) .
و نيز از ابن ابي عاصم در السنه [309] نقل مي كند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: أبشر يا عليّ انت وأصحابك في الجنّة، ألا انّ ممّن يزعم انّه يحبّك قوم يرفضون الاسلام يقال لهم: الرافضة، فاذا لقيتم فجاهدهم فانّهم مشركون. قلت: يا رسول الله! ما العلامة فيهم؟ قال:
ص: 116
لا يشهدون جمعة ولا جماعة، ويطعنون علي السلف!
سپس مي گويد: شوكاني اين حديث را در احاديث موضوعه آورده است. (1) .
آنگاه دكترقفاري مي نويسد: (2) ابن تيميه به كذب اين احاديث مرفوعه كه درآنها لفظ رافضه آمده پي برده است، زيرا اسم رافضه تا قرن دوّم هجري شناخته شده نبوده است. (3) .
بيهقي نيز در الدلائل بعد از نقل حديث مرفوعه ابن عباس در مذمت رافضه مي گويد: به اين معنا از راه هاي ديگر نيز رواياتي رسيده كه تمام آنها ضعيف السند است، و خدا داناتر است. (4) .
به همين جهت نيز عقيلي اين احاديث را در الضعفاء و ابن الجوزي در العلل المتناهية و الموضوعات آورده اند.
ص: 117
يكي از مشكلاتي كه هر دين و آييني با آن مواجه است، مسئله انشعاب در آن دين است؛ زيرا هركس، يا گروهي برداشت خاص از آن دين، در سطح كلّي دارند، كه نتيجه آن پديدآمدن فرقه ها و مذهب هاي مختلف در آن دين است. يهوديان به فرقه هايي از قبيل صدوقيان و فريسيان و فرقه هاي ديگر متفرق شدند. در مسيحيّت نيز فرقه هايي از قبيل كاتوليك، ارتدكس و پروتستان پديد آمد.
در اسلام نيز به نصّ پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) بيش از امت هاي پيشين فرقه ها و مذهب ها پديد آمد. واز آن جا كه مي دانيم: از ميان مذهب ها كه برداشت هاي مختلف از يك دين است، تنها يك برداشت صحيح است و بقيه باطل، لذا هر مذهب درصدد آن است كه مذهب خود را عين اسلام ناب، و به تعبير ديگر عين دين بداند.
لذا برآنيم كه مذهب حق در بين مذاهب اسلامي، و به تعبير روايي فرقه ناجيه جست وجو مي كنيم.
صاحبان صحاح و مسندها و مؤلفانِ در ملل و نحل، از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) نقل كرده اند
ص: 118
كه فرمود: امّت من بر 73 گروه تقسيم مي گردند: يك گروه آن در بهشت و 72 فرقه در دوزخ قرار خواهند گرفت. (1) .
اين حديث را تعداد زيادي از صحابه نقل كرده اند؛ امثال:
علي بن ابي طالب، ابي هريره، انس بن مالك، سعد بن ابيو قاص، صدي بن عجلان، عبدالله بن عباس، عبدالله بن عمر، عبدالله بن عمرو بن عاص، عمرو بن عوف مزني، عوف بن مالك اشجعي، عويمر بن مالك، معاوية بن ابي سفيان، واثلة بن اسقع.
حديث به حدّي مورد توجه علماي شيعه و سنّي قرار گرفته كه عده اي از آنان درصدد تصحيح آن برآمده اند؛ از جمله:
ناصرالدين الباني در (سلسلة الاحاديث الصحيحة)؛ (2) مي نويسد: اين حديث ثابت بوده و شكّي در آن نيست.
و نيز علامه مناوي در فيض القدير (3) تصريح به تواتر آن دارد. و حاكم نيشابوري بعد از نقل اين حديث در المستدرك علي الصحيحين مي گويد: سندهاي اين حديث به حدي است كه با آن مي توان اقامه حجت نمود. (4) شاطبي در الاعتصام، (5) و سفاريني در لوامع الأنوار البهية اين حديث را تصحيح نموده اند. هم چنين ذهبي با احتياطش در قبول احاديث، حديث مذكور را تأييد كرده است. (6) .
ص: 119
مطلب اساسي در اين حديث، تعيين فرقه و گروه ناجي است، كه در روايات به طور صريح به آن اشاره نشده است، لذا شيخ محمد عبده در تفسير المنار مي گويد هر طايفه و گروهي كه اعتقاد به رسالت پيامبراكرم(صلي الله عليه وآله) دارد، خودش را از گروه و فرقه ناجيه مي داند. (1) از همين رو، شايسته است كه دلالت اين حديث را بررسي كرده و مصداق فرقه ناجيه را به دست آوريم؛ تا با پيروي از آن به سعادت اخروي نائل آييم.
همان گونه كه آيات قرآن يك ديگر را تفسير مي كنند، احاديث نيز مي توانند مفسّر هم باشند. با اين بيان كه مثلا روايتي ولو از حيث مصداق مجمل است، ولي روايات ديگر مصداق آن را روشن كند. اكنون به برخي از رواياتي كه بيانگر مصداق حديث سابق است اشاره مي كنيم:
1 _ حديث ثقلين: پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: اي مردم! همانا در ميان شما دو شيء گران بها قرار مي دهم كه اگر به آن تمسك كنيد هرگز گمراه نخواهيد شد: كتاب خدا و عترتم، كه همان اهل بيت من مي باشند. (2) .
در اين حديث شريف كه با سندهاي صحيح در مصادر فريقين وارد شده، پيامبراكرم(صلي الله عليه وآله) تنها فرقه نجات يافته از گمراهي را گروهي مي داند كه متمسّك به قرآن و عترت پيامبر(صلي الله عليه وآله)شده اند تا از اين راه به سعادت دائمي نائل آيند.
2 _ حديث سفينه: پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: آگاه باشيد! همانا مثل اهل بيتم در ميان شما، همانند كشتي نوح است در قومش، هركس كه بر آن سوار شود نجات يابد و هركس كه از آن تخلف جست غرق شده و هلاك خواهد گشت. (3) .
ص: 120
اين حديث كه با سند صحيح به حدّ تواتر در كتاب هاي شيعه و سنّي وارد شده، دلالت دارد بر اين كه تنها فرقه اي اهل نجاتند كه به اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه وآله) بعد از او پناه برده، و آنان را امام و مقتداي خود قرار دهند.
3 _ حديث امان: پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: ستارگان نگه دارنده اهل زمين از غرق شدن هستند. و اهل بيت من امان امت من از اختلافند، پس هرگاه گروهي از عرب با اهل بيتم مخالفت كنند بين آنها اختلاف افتاده و در نتيجه در زمره حزب ابليس قرار مي گيرند. (1) .
در اين حديث شريف و صحيح السند، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) مردم را به منظور پرهيز از اختلاف و تفرقه و ضلالت، به پيروي از اهل بيت(عليهم السلام) دعوت كرده است، و پيروان اهل بيت را فرقه و گروه ناجي بر مي شمارد.
4 _ احاديث دوازده خليفه: جابر بن سمره مي گويد: از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) شنيدم كه فرمود: دوازده امير در ميان شما خواهند بود. سپس كلمه اي را گفت كه من نفهميدم، آن گاه از پدرم پرسيدم؛ پدرم گفت: پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: همه آنها از قريش هستند. (2) .
اين حديث دلالت دارد بر اين كه تنها فرقه و گروهي اهل نجاتند كه تا روز قيامت دوازده امامي بوده و براي خود دوازده رهبر را برگزيده اند، و به طور حتم اينان غير از شيعه دوازده امامي نيستند.
5 _ احاديث بشارت بر شيعيان امام علي(عليه السلام): از اهل سنت ابن حجر هيتمي و ديگران نقل مي كنند كه بعد از نزول آيه: " اِنَّ الَّذينَ آمَنوا وَعَمِلوُا الصّالِحات اولئِكَ هُمْ خَيْرُ البَريّة " پيامبر(صلي الله عليه وآله) خطاب به علي(عليه السلام) كرده و فرمود! مقصود از آيه، تو و شيعيان تو هستند. (3) .
در اين حديث و احاديث ديگر كه به اين مضمون از حضرت وارد شده، پيامبراكرم(صلي الله عليه وآله) فرقه شيعه را تنها فرقه اي معرفي كرده كه مصداق خيرالبريّه هستند.
ص: 121
6 _ علامه مير محمّد صالح كشفي ترمذي در مناقب مرتضوي از كتاب بحرالمناقب و مناقب ابن مردويه از زاذان(رضي الله عنه) نقل كرده كه علي _ كرم الله وجهه _ فرمود: اين امّت به 73 فرقه متفرّق خواهند شد: 72 گروه از آنان در آتش و يك فرقه در بهشت است، و آنان كساني اند كه خداوند در شأنشان فرمود: و از خلقي كه آفريديم فرقه اي به حقّ هدايت مي يابند و [از باطل هميشه] به حقّ برمي گردند (1) آن گاه علي(عليه السلام)فرمود: اينان من و شيعيان من هستند.
در برخي از روايات اهل سنت به خصوصياتي از فرقه ناجيه اشاره شده است كه مهم ترين آنها دو خصوصيت است:
1 _ ابن ماجه روايتي نقل كرده و در ذيل آن چنين آمده كه عرض شد: اي رسول خدا! مَنْ هُمْ؟؛ آنها كيانند؟ حضرت(صلي الله عليه وآله) فرمود: الجماعة. (2) .
جواب ما از حديث فوق اين است كه: اولاً، قسم زيادي از روايات مشتمل بر عبارت پاياني كه ابن ماجه نقل كرده نيست، و مطلبي با اين اهميّت نمي تواند از بيان مصداقش خالي باشد.
ثانياً: ضمير هم در روايت به 72 فرقه بر مي گردد نه به فرقه ناجيه.
2 _ در حديث ديگري كه ترمذي آن را نقل كرده، پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرقه ناجيه را اين گونه تعريف كرده است:... ما أنا عليه وأصحابي؛ (3) آن فرقه ناجيه فرقه اي است كه من و اصحابم در زمره آن مي باشند. لكن اين حديث نيز از جهاتي قابل مناقشه است:
ألف) اين زيادتيِ مصداق در برخي از نصوص نيامده است.
ب) مراد به اصحاب يا تمام و يا اكثريت آنان است؛ احتمال اول باطل است، زيرا آنان بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله) در اكثر مسائل اختلاف كردند. احتمال دوّم، با آن كه خلاف ظاهر
ص: 122
حديث است، اهل سنت به آن ملتزم نمي شوند، زيرا اكثر صحابه با خليفه سوّم مخالفت نمودند.
از همين رو، بسيار محتمل است كه اين ذيل را راوي افزوده تا براي تأييد و تقويت موقعيّت صحابه باشد.
ص: 123
ص: 124
ص: 125
وهابيون با ديدگاه خاصي كه در ميزان شرك و توحيد دارند، بسياري از اعمال مسلمين از قبيل تبرك، استعانت از ارواح اولياي الهي و... را شرك مي دانند، و عاملان به آن را مشرك مي خوانند، و به تبع آن، خونشان را به هدر دانسته و اموالشان را نيز حلال مي شمرند. آنان تا آن جا پيش مي روند كه ذبيحه آنان را حرام مي دانند. ولي در مقابل، مسلمانان عالم با مباني خاصي كه از راه عقل و قرآن و روايات معتبر كسب كرده اند اين مصاديق و اعمال را نه تنها شرك ندانسته بلكه مستحب و در راستاي توحيد مي دانند. در اين جا به بررسي موضوع فوق مي پردازيم:
1 _ شيخ عبد العزيز بن باز، مفتي وهابيون در عصر خود مي گويد: دعا از مصاديق عبادت است، و هر كس در هر بقعه اي از بقعه هاي زمين بگويد: يا رسول الله، يا نبي الله، يا محمّد به فرياد من برس، مرا درياب، مرا ياري كن، مرا شفا بده، امّتت را ياري كن، بيماران را شفا بده، گمراهان را هدايت فرما يا امثال اينها، با گفتن اين جمله ها براي خدا شريك در عبادت قرار داده و در حقيقت پيامبر(صلي الله عليه وآله) را عبادت نموده است... (1) .
ص: 126
2 _ همو در جاي ديگر مي گويد: بي شك كساني كه به پيامبر(صلي الله عليه وآله) يا غير او از اوليا و انبيا و ملائكه يا جنّ پناه مي برند، معتقدند كه آنان دعايشان را شنيده و حاجاتشان را بر آورده مي كنند، اين اعتقادها انواعي از شرك اكبر است، زيرا علم غيب را غير از خدا كسي ديگر نمي داند. دليل ديگر اين كه اموات تصرفات و اعمالشان در دنيا با مرگ منقطع شده است _ خواه پيامبر باشند يا غير پيامبر _ و ملائكه و جنّ نيز از ما غائب و به شئون خود مشغولند. (1) .
3 _ همو مي گويد: آنچه در كنار قبور از انواع شرك انجام مي گيرد قابل توجه است، از جمله صدا زدن صاحبان قبر، استغاثه به آنان، طلب شفاي مريض، طلب نصرت بر اعدا و امثال اينها، همه از انواع شرك اكبر است كه اهل جاهليّت به آن عمل مي كردند. (2) .
4 _ وي در جاي ديگر مي گويد: ذبح براي غير خدا منكري عظيم و شرك اكبر است؛ خواه براي پيامبر باشد يا وليّ يا ستاره يا بت يا غير اينها.... (3) .
5 _ همو مي گويد: در نماز اقتدا به مشركان جايز نيست، كه از جمله آنان كساني اند كه به غير خدا استغاثه مي كنند و از او مدد مي خواهند، زيرا استغاثه به غير خدا؛ از اموات و بت ها و جنّ و غير اينها از انواع شرك به خداست....(4) .
6 _ وي در جايي ديگر مي گويد: قسم به كعبه يا غير كعبه از مخلوقات جايز نيست. (5) .
7 _ او مي گويد: صدا زدن مرده و استغاثه به او و طلب مدد از وي، همگي از مصاديق شرك اكبر است آنان همانند عبادت كنندگان بت ها در زمان پيامبر(صلي الله عليه وآله) از قبيل: لات، عزّي و منات اند.... (6) .
ص: 127
گويا وهابيون تنها خود را اهل توحيد خالص مي دانند و معتقدند: بقيه _ كه اكثريّت مسلمانان را تشكيل مي دهند _ مشركاني اند كه خون، ذرّيه و اموالشان احترام ندارد، و خانه هايشان نيز خانه جنگ و شرك است....
عمر عبد السلام نويسنده سنّي مذهب مي گويد: در سفري كه در جواني به مكه مكرّمه براي اداي فريضه حجّ به سال 1395ه_. داشتم، در مدينه منوره كنار قبر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)با صحنه بسيار عجيبي رو به رو شدم. ديدم كه وهابيون با انواع اهانت ها با مسلمين برخورد مي كنند و مسلمانان را كه ميهمانان خدا و رسولند با انواع فحش و دشنام از كنار قبر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) دور مي سازند. هر گاه زائر قصد اظهار محبّت به حضرت و نزديك شدن به ضريح رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و بوسيدن آن را داشت، او را با جمله ابتعدوا ايّها المشركون از ضريح دور مي ساختند. از اين كردار بسيار ناراحت شدم، و بعد از مراجعء به تاريخ ديدم كه اين اعمال نشأت گرفته از افكار بزرگان وهابيان از قبيل ابن تيميه و ديگران است...
وهابيون با اين نوع برخورد چه هدفي را دنبال مي كنند؟ با دقت در رفتار آنان پي مي بريم كه آنان در ظاهر يك اصل مهمّي را دنبال مي كنند كه همان گسترش توحيد و مقابله با انواع شرك و بت پرستي است، ولي واقع امر و پشت قضيه حكايت از امر ديگري دارد. واقع امر آن است كه آنها خواسته يا ناخواسته هدفي را دنبال مي كنند كه استعمار خواهان آن است كه همان تفرقه بين مسلمين و ايجاد فتنه ها و جنگ ها بين آنان است، تا در اين ميان دشمن استفاده كرده به مطامع شوم خود برسد. گروهي از محققين در تاريخ وهابيت اين هدف مخفي را به اثبات رسانده و تصريح نموده اند كه اصل اين مذهب و تأسيس آن در شبه جزيرة العرب به امر مستقيم وزارت مستعمرات انگلستان بوده است، زيرا بهترين مذهبي كه مي تواند مطامع پليد آنان را تأمين نمايد، اين مذهب با همين نوع افكار، آن هم در شبه جزيرة العرب است. (1) .
ص: 128
بي شك اساس دعوت انبيا؛ توحيد و نفي شرك و بت پرستي بوده است. قرآن كريم به اين هدف اساسي انبيا اشاره نموده، مي فرمايد: " وَ لَقَدْ بَعَثْنا في كُلِّ أُمَّة رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ "؛ (1) و هر آينه در هر امتي پيامبري فرستاديم تا آنان را به عبادت خدا دعوت نمايند.
دعوت به توحيد اساس و هدف اساسي بعثت پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) بوده است. پيامبر(صلي الله عليه وآله)در حديثي مي فرمايد: من مأمور شدم كه با مردم بجنگم تا شهادت به وحدانيت خدا و رسالتم دهند و هرگاه چنين كنند خونشان و اموالشان محفوظ و حسابشان با خداوند است. (2) .
مورد نزاع و بحث با وهابيون آن است كه چه عملي شرك و چه عملي نشانه توحيد است. ما در اين بحث اثبات خواهيم كرد مصاديقي كه وهابيون شرك مي دانند، نه تنها شرك نبوده بلكه در راستاي توحيد است.
مراحل توحيد:
توحيد در لغت به يعني: چيزي را يكتا و منحصر به فرد دانستن. و هنگامي كه بر خداوند اطلاق مي گردد به معناي اعتقاد به وحدانيت و يكي بودن اوست.
در كتاب هاي اعتقادي براي توحيد مراحلي ذكر شده است:
1 _ توحيد در الوهيت؛
2 _ توحيد در خالقيت؛
3 _ توحيد در ربوبيت؛
4 _ توحيد در عبادت.
1 _ توحيد در الوهيت: يعني تنها موجود مستحق عبادت كه داراي همه صفات كمال و جمال بالاستقلال بوده خداوند متعال است. او مي فرمايد: " وَ إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ "؛ (3) .
ص: 129
و خداي شما خداي يكتاست. هم چنين مي فرمايد: " قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ "؛ (1) بگو او خداي
يگانه است. و نيز مي فرمايد: " وَ ما كانَ مَعَهُ مِنْ إِله "؛ (2) و هرگز با او خداي ديگري نيست. در جاي ديگر مي فرمايد: " وَ لاتَجْعَلُوا مَعَ اللّهِ إِلهًا آخَرَ "؛ (3) هرگز با خداوند خداي ديگري [شريك] قرار ندهيد.
2 _ توحيد در خالقيت: يعني تنها خالق مستقل در عالم يكي است و هر كس غير از او در خالقيّتش محتاج به اذن و مشيّت اوست و كسي بدون اراده او كاري انجام نمي دهد. ولي اين اراده و مشيت الهي با اختيار بنده ناسازگاري ندارد؛ زيرا اراده الهي بر اين تعلّق گرفته كه بندگان با اراده و اختيار خود اعمالشان را انجام دهند.
خداوند متعال مي فرمايد: " قُلِ اللّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْء "؛ (4) بگو خداوند خالق هر چيز است. هم چنين در جايي ديگر مي فرمايد: " هَلْ مِنْ خالِق غَيْرُ اللّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ "؛ (5) آيا خالقي غير خداوند وجود دارد كه در آسمان و زمين به شما روزي دهد؟
3 _ توحيد در ربوبيّت: يعني تنها تربيت كننده و مدبّر شئون عالم و خلقت اشياء و هدايت كننده آنها به سوي اهدافشان به صورت مستقل، خداوند متعال است و هر كس ديگر كه شأني از شئون تدبير را دارد به اذن و اراده و مشيّت الهي است.
خداوند متعال مي فرمايد: " الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ "؛ (6) حمد و ستايش مخصوص خداوندي است كه تربيت كننده عالميان است.
در جايي ديگر مي فرمايد: " قُلْ أَغَيْرَ اللّهِ أَبْغي رَبًّا وَ هُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْء "؛ (7) بگو آيا غير خدا را به عنوان پروردگار خود طلب نمايم، در حالي كه او پروردگار و تربيت كننده هر
ص: 130
چيزي است.
اين منافات ندارد كه برخي افراد امثال ملائكه تدبير برخي از امور را از جانب خداوند به دست گرفته باشند، همان گونه كه خداوند درباره آنان مي فرمايد: " فَالْمُدَبِّراتِ أَمْرًا ".
4 _ توحيد در عبادت: يعني عبادت و پرستش مخصوص خداوند متعال است. خداوند متعال در آيات بسياري به اين نوع از توحيد اشاره كرده است:
" وَقَضي رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ "؛ (1) و حكم كرده پروردگار تو اين كه غيرِ او را عبادت نكنيد.
" قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا إِلي كَلِمَة سَواء بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ أَلاّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَ لا يَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضًا أَرْبابًا مِنْ دُونِ اللّهِ "؛ (2) اي اهل كتاب بياييد از آن كلمه حقّ كه ميان ما و شما يكسان است پيروي كنيم كه به جز خداي يكتا هيچ كس را نپرستيم و چيزي را شريك او قرار ندهيم و بعضي، برخي را به جاي خدا به ربوبيت تعظيم نكنيم.
" وَ لَقَدْ بَعَثْنا في كُلِّ أُمَّة رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ "؛ (3) و همانا ما در ميان هر امّتي پيغمبري فرستاديم تا به خلق ابلاغ كنند كه خداي يكتا را بپرستيد و از بتان و فرعونيان دوري كنيد.
با توجه به تأكيدهاي قرآن بر توحيد در عبادت به جاست كه در اركان اين نوع توحيد بحث كنيم، زيرا عمده اختلاف مسلمين با وهابيون در اين نوع از توحيد است.
با مراجعه به كتاب هاي لغت پي مي بريم كه عبادت و عبوديت به معناي مطلق خضوع و تذلّل است.
ص: 131
ابن منظور افريقي مي گويد: اصل العبودية الخضوع و التذلّل. (1) .
فيروزآبادي مي گويد: العبادة: الطاعة.(2) .
راغب اصفهاني مي گويد: العبودية: اظهار التذلّل. (3) .
مي دانيم كه معناي اصطلاحي عبادت كه در قرآن به آن اشاره شده و آن مخصوص خداوند متعال است، به معناي لغوي آن _ كه مطلق خضوع باشد _ نيست؛ وگرنه لازم مي آيد كه هر كس كمترين تواضع و خضوعي را بر كسي داشته باشد عبادت حرام شمرده شود، بلكه عبادت در اصطلاح قرآن و حديث مقوّمات و اصولي دارد كه با بودن آنها عبادت تحقق مي يابد.
خداوند در قرآن كريم مي فرمايد: " فَسَوْفَ يَأْتِي اللّهُ بِقَوْم يُحِبُّهُمْوَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّة عَلَي الْمُؤْمِنينَ أَعِزَّة عَلَي الْكافِرينَ "؛ (4) در آينده خدا بر مي انگيزاند قومي را كه آنان را دوست دارد و آنها نيز خدا را دوست دارند و نسبت به مؤمنان فروتن و به كافران سرفراز و مقتدرند.
خداوند متعال امر مي كند كه ملائكه بر حضرت آدم(عليه السلام) سجده كنند و اگر اين عمل _ كه در حقيقت تعظيم است _ از فحشا شمرده مي شود، پس چرا به آن امر شده است؟ در قرآن مي خوانيم: " إِنَّ اللّهَ لا يَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَي اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ "؛ (5) خداوند هرگز به اعمال زشت امر نمي كند، آيا آنچه را شما از ناداني خود مي كنيد به خداي مي بنديد؟
هم چنين از سجده نمودن فرزندان يعقوب به يوسف خبر داده و آن را مذمت نكرده است؛ آن جا كه مي فرمايد: " وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّدًا "؛ (6) همه براي يوسف به سجده
ص: 132
افتادند. حال اگر اين نوع تعظيم ها عبادت محسوب مي شود چگونه خداوند متعال به آن امر مي كند؟
عبادت در اصطلاح قرآن و حديث مقوّمات و اركان خاصي دارد كه با بودن آنها، عبادت اصطلاحي تحقق يافته و بدون آن تنها مطلق خضوع محقق شده است:
1 _ انجام فعلي كه گوياي خضوع و تذلّل باشد.
2 _ عقيده و انگيزه خاصي كه انسان را به عبادت و خضوع نسبت به شخص وا داشته است، از قبيل:
الف) اعتقاد به الوهيت كسي كه بر او خضوع كرده است.
خداوند متعال درباره مشركان مي فرمايد: " الَّذينَ يَجْعَلُونَ مَعَ اللّهِ إِلهًا آخَرَ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ "؛ (1) آنان كه با خداي يكتا خدايي ديگر گرفتند به زودي خواهند دانست كه در چه جهل و اشتباهي بوده اند و با چه شقاوت و عذابي محشور مي شوند.
در جاي ديگر مي فرمايد: " وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا "؛ (2) و مشركان خداي يگانه را ترك گفته و براي احترام و عزّت دنيوي خدايان باطل را برگرفتند.
از اين دو آيه و آيات ديگر استفاده مي شود كه ركن عبادت غير خدا و شرك اعتقاد به الوهيت غير خداوند است.
ب) اعتقاد به ربوبيت كسي كه بر او خضوع شده است:
خداوند متعال مي فرمايد: " يا بَني إِسْرائيلَ اعْبُدُوا اللّهَ رَبّي وَ رَبَّكُمْ "؛ (3) اي بني اسرائيل! خدايي را كه آفريننده من و شماست بپرستيد.
ص: 133
در جايي ديگر مي فرمايد: " إِنَّ اللّهَ رَبّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ "؛ (1) همانا خداست پروردگار من و شما، بپرستيد او را كه همين است راه راست.
از اين دسته آيات نيز استفاده مي شود كه يكي از مقوّمات عبادت غير خدا و شرك، اعتقاد به ربوبيّت استقلالي غير خداوند است نه مطلق خضوع.
نبايد پنداشت كه تواضع و خضوع و درخواست از غير خداوند، شرك آلود و حرام است، زيرا از مجموع دلايل استفاده مي شود كه اعمال به نيّت است؛ تا نيت فرد، از عملش چه چيزي باشد.
تعمير مساجد با آن كه _ في نفسه _ عمل نيكي است، اما از آن جا كه اگر مشركان انجام دهند به قصد سوء است، لذا از اين كار ممنوع شده اند؛ خداوند متعال مي فرمايد: " ما كانَ لِلْمُشْرِكينَ أَنْ يَعْمُرُوا مَساجِدَ اللّهِ شاهِدينَ عَلي أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ أُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ وَ فِي النّارِ هُمْ خالِدُونَ. إِنَّما يَعْمُرُ مَساجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ اْلآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَي الزَّكاةَ وَ لَمْ يَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسي أُولئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدينَ "؛ (2) مشركان را نرسد كه مساجد خدا را تعمير كنند، در صورتي كه به كفر خدا شهادت مي دهند. خدا اعمالشان را نابود گردانيد و آنان در آتش دوزخ؛ جاويد در عذاب خواهند بود. به راستي تعمير مساجد خدا به دست كساني است كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده و نماز به پا دارند و زكات مال خود بدهند و از غير خدا نترسند، آنها اميدوار باشند كه از هدايت يافتگانند.
خداوند به خضوع در برابر پدر و مادر امر مي كند؛ آن جا كه مي فرمايد: " وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ "؛ (3) و هميشه پر و بال تواضع و تكريم را با كمال مهرباني نزدشان بگستران.
ص: 134
اگر مطلق خضوع عبادت بود، خداوند چنين امري نمي نمود.
با اين توضيح به اين نتيجه مي رسيم كه توسل و خضوع و استغاثه به غير خداوند متعال با عدم اعتقاد به الوهيت يا ربوبيّت او و اعتقاد به اين كه هر چه براي اوست به عنايت و به اذن و اراده خداوند است اشكالي ندارد و هيچ نوع ارتباطي با آياتي كه در مذمّت مشركان وارده شده نيز ندارد، زيرا مورد اعتراض آيات جايي است كه دعا و استغاثه و استعانت به نيت استقلال باشد، همان گونه كه در بخش پاسخ به شبهات به آنها اشاره مي كنيم.
با بررسي آيات و روايات و تاريخ پي مي بريم كه خداوند مشركان را به جهت اعتقاد به استقلال معبودان مذمّت كرده است.
خداوند متعال در مذمّت يهود مي فرمايد: " اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْبابًا مِنْ دُونِ اللّهِ وَ الْمَسيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِيَعْبُدُوا إِلهًا واحِدًا لا إِلهَ إِلاّ هُوَ سُبْحانَهُ عَمّا يُشْرِكُونَ "؛ (1) علما و راهبان خود را به مقام ربوبيت شناختند و خدا را نشناختند و نيز مسيح پسر مريم را به ربوبيت گرفتند در صورتي كه مأمور نبودند جز آن كه خداي يكتا را پرستش كنند كه منزه و برتر از آن است كه بر او شريك قرار مي دهند.
از اين آيه به طور وضوح استفاده مي شود كه علت مذمت آنان اين بود كه احبار و راهبان را به طور مستقل ربّ و مربّي خود مي دانستند.
خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّ الَّذينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقًا "؛ (2) هر كه را جز خدا مي پرستيد قادر به رزق شما نيستند.
يعني عبادت و استعانت از غير خدا به طور مستقل مذموم است.
در جاي ديگر مي فرمايد: " قُلِ ادْعُوا الَّذينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ لا يَمْلِكُونَ مِثْقالَ ذَرَّة فِي السَّماواتِ وَ لا فِي اْلأَرْضِ "؛ (3) بگو آنهايي را كه جز خدا، شما مؤثر مي پنداشتيد
ص: 135
هيچ يك مقدار ذرّه اي در آسمان ها و زمين مالك نيستند.
ابن هشام نقل مي كند: اولين كسي كه بت پرستي را به مكه و اطراف آن وارد كرد عمرو بن لحي بود. او در سفري كه به بلقاء از اراضي شام داشت، مردماني را ديد كه بت ها را عبادت مي كردند؛ از اين عمل سؤال نمود، در جواب او گفتند: اين بت هايي است كه آنان را عبادت مي كنيم و هرگاه از آنها باران و نصرت مي خواهيم به ما باران و نصرت مي دهند. عمرو بن لحي به آنان گفت: از اين بتان به ما نمي دهيد تا با خود به سرزمين عرب برده و آنها را عبادت نماييم؟ او با خود بت بزرگي به نام هبل برداشته و آن را بر سطح كعبه قرار داد، و مردم را به عبادت آن دعوت كرد. (1) .
از اين داستان استفاده مي شود كه مشركان جهت اعتقاد خاصي كه به بتان داشتند مذمّت مي شدند و آنها را به اعتقاد اين كه به طور مستقل باران مي دهند و هنگام جنگ آنان را ياري مي كنند، پرستش مي كردند، و در حقيقت بر اين اعتقاد مذمت شدند. اين كار آنان ارتباطي با كار مسلمانان ندارد؛ زيرا آنان با خضوع و تواضع و استمداد از پيامبر و اوليا بر اين اعتقادند كه همه امور به دست خداست، ولي از آن جهت كه پيامبران و اوليا به خدا نزديك اند و خداوند به آنان قدرت داده و هرچه مي كنند به اذن و اراده اوست، و خود خداوند نيز به واسطه قرار دادن آنان امر نموده، لذا به آنان توجه نموده و حاجاتشان را از آنان مي خواهند، يا خدا را به آنان قسم مي دهند تا حاجاتشان را برآورد.
حسن بن علي سقاف شافعي در كتاب التنديد لمن عدّد التوحيد (2)مي گويد: عبادت در شرع عبارت از غايت و نهايت خضوع و تذلّل نسبت به كسي است كه خضوع شده در حالي كه معتقد به اوصاف ربوبيت در او باشد. و عبادت در لغت به معناي اطاعت و عبوديت به معناي خضوع و ذلت است. پس عبادت در شرع با عبادت در لغت تفاوت دارد. كسي كه بر انسان خضوع كند شرعاً نمي گويند كه او را عبادت كرده است و اين چيزي است كه هيچ كس در آن اختلاف ندارد. پس هر كس كنار قبر پيامبر يا اوليا تذلل و
ص: 136
توسل كند نمي گويند كه او را عبادت كرده است، زيرا از نظر شرع، مجرد صدا زدن و استغاثه نمودن، عبادت محسوب نمي شود، اگر چه در لغت آن را عبادت بنامند. دليل اين مطلب اموري است مثل لفظ صلاة كه در لغت به معناي مطلق دعا و تضرع است، ولي در اصطلاح به معناي اقوال و افعال مخصوصي است كه افتتاح آن تكبير و اختتام آن تسليم است. پس هر دعايي نماز نيست، هم چنين است عبادت....
همو در جاي ديگر مي گويد: عبادت در شرع به معناي انجام نهايت خضوع قلبي و قالبي است. قلبي آن، اعتقاد به ربوبيت يا خصيصه اي از خصائص آن است، مثل استقلال در نفع يا ضرر، و قالبي آن، انجام انواع خضوع ظاهر از قيام، ركوع، سجود و غير اينهاست، همراه اعتقاد قلبي. لذا هرگاه كسي اين اعمال قالبي را بدون اعتقاد قلبي انجام دهد شرعاً عبادت محسوب نمي شود ولو آن عمل قالبي سجود باشد. اگر كسي قائل به كفر سجده كننده بر بت است از آن جهت مي باشد كه اين عمل نشانه آن اعتقاد است.... (1) .
آن گاه در نتيجه گيري از كلامش مي فرمايد: با اين بيان روشن شد كه مجرد صدا زدن يا استغاثه يا استعانت از ارواح اولياي الهي يا خوف و رجا يا توسل و تذلل عبادت محسوب نمي شود. (2) .
از همين رو در صحيحين وارد است كه خورشيد در روز قيامت به مردم چنان نزديك مي شود كه عرق به نصف گوش مردم خواهد رسيد، در اين ميان همه به حضرت آدم، آن گاه به موسي و سپس به حضرت محمّد(صلي الله عليه وآله) استغاثه مي كنند، و خداوند شفاعت آنان را مي پذيرد و بين خلايق حكم مي كند. (3) .
وهابيون توحيد را برسه نوع تقسيم نموده اند: ربوبي، الوهي و توحيد در اسما و صفات. ابن عثيمين مي گويد: توحيد ربوبي؛ يعني اختصاص دادن خلق، ملك و تدبير به
ص: 137
خداوند. توحيد الوهي همان توحيد عبادت است؛ يعني اين كه عبادت تنها مخصوص خداوند است. توحيد اسما و صفات؛ يعني اثبات هر صفتي كه در ادله بر خداوند ثابت شده، لكن بدون در نظر گرفتن نظير و شبيهي براي خداوند. (1) .
اين تقسيم اشكالاتي دارد كه به برخي از آنها اشاره مي شود:
1 _ ربوبيت به معناي خالقيّت نيست، بلكه همان گونه كه قبلا به آن اشاره شد عبارت از تدبير و اداره عالم و تصرّف در شئون آن است.
2 _ از بررسي آيات و مطالعه تاريخ بت پرستان به دست مي آيد كه توحيد در خالقيّت مورد اتفاق مردم شبه جزيرة العرب بوده، و تنها مشكل آنان توحيد در ربوبيّت و الوهيت و عبوديت است. از همين رو خداوند متعال به پيامبرش مي فرمايد: " وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللّهُ "؛ (2) و اگر از آنان سؤال كني چه كسي آسمان ها و زمين را خلق كرد همه مي گويند: خدا.
3 _ اله به معناي معبود نيست، لذا توحيد در الوهيت به معناي توحيد در عبوديت نيست؛ بلكه مقصود از اله همان معنايي است كه از لفظ جلاله الله استفاده مي شود و تنها فرقشان در اين است كه اولي كلّي و دومي مصداق آن كلّي است. شاهد اين مدعا آن است كه در كلمه اخلاص لا اله الاّ الله اگر مقصود از اله معبود باشد جمله كذب محض مي شود، زيرا به طور وضوح در خارج معبوداني غير از خداوند مي بينيم كه مورد پرستش مردم واقع مي شوند.
4 _ در مورد معناي توحيد صفاتي نيز اشكالاتي متوجه تقسيم آنان است كه در بحث كيفيت صفات الهي به آن اشاره كرده ايم. خلاصه اين كه حقيقت توحيد در صفات به معناي عينيّت صفات با ذات است، نه نيابت ذات از صفات كه معتزله قائلند، و نه زيادت صفات بر ذات كه اشاعره قائلند و نه اين معنايي كه وهابيون به آن معتقدند؛ زيرا معنايي كه وهابيون اعتقاد دارند يا سر از تشبيه در خواهد آورد يا تعطيل.
ص: 138
شرك در لغت به معناي نصيب، و در اصطلاح قرآني در مقابل حنفيت به كار رفته است. حنيف به معناي ميل به استقامت است، لذا شرك در راه استقامت و اعتدال نيست، بلكه بر خلاف فطرت سليم انسانيّت است.
خداوند متعال مي فرمايد: " قُلْ إِنَّني هَداني رَبّي إِلي صِراط مُسْتَقيم دينًا قِيَمًا مِلَّةَ إِبْراهيمَ حَنيفًا وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكينَ "؛ (1) بگو اي پيامبر محققاً مرا خدا به راه راست هدايت كرده است به دين استوار و آيين پاك ابراهيم كه وجودش از لوث شرك و عقايد باطل مشركان منزّه بود.
هم چنين مي فرمايد: " وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنيفًا وَ لا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكينَ "؛(2) و روي به جانب دين حنيف اسلام و آيين پاك توحيد آور و هرگز لحظه اي هم با آيين مشركان مباش.
قرآن كريم براي مشرك احكامي سنگين بيان كرده و با او برخورد سختي كرده است.
الف) مشرك بدون برهان است:
خداوند متعال مي فرمايد: " وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهًا آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ "؛(3) و هر كس غير خدا كسي را به خدايي بخواند براي او برهاني نيست.
ب) مشرك در گمراهي است:
خداوند متعال مي فرمايد: " وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً بَعيدًا "؛ (4) و هر كس به خدا شرك آورد سخت گمراه شده و از راه نجات و سعادت دور افتاده است.
ص: 139
ج) جايگاه مشرك در آتش است:
خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النّارُ "؛ (1) هر كس به او شرك آورد خدا بهشت را بر او حرام سازد و جايگاهش در آتش دوزخ باشد.
د) شرك باعث سقوط از مقامات عالي است:
خداوند متعال مي فرمايد: " وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَكَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ.... "؛ (2) و هر كس به خدا شرك آورد بدان ماند كه از آسمان در افتد و مرغان در فضا بدنش را با منقار [قطعه قطعه] بربايند.
ه_) شرك ظلم بزرگي است:
خداوند متعال مي فرمايد: " وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيمٌ "؛ (3) اي رسول ما ياد كن وقتي را كه لقمان در مقام پند و موعظه به فرزندش گفت: اي پسر عزيزم! هرگز به خدا شرك نياور كه شرك بسيار ستم بزرگي است.
و) شرك بخشيدني نيست:
خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّ اللّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ "؛ (4) همانا خدا هر كسي را كه به او شرك آورد نخواهد بخشيد و سواي شرك را براي هر كه بخواهد مي بخشد.
شرك يا متعلق به عقيده است و يا مربوط به عمل. قسم اوّل بر سه قسم است:
1 _ شرك در الوهيت؛
ص: 140
2 _ شرك در خالقيت؛
3 _ شرك در ربوبيت.
شرك مربوط به عمل را شرك در عبادت و طاعت مي نامند كه بر دو قسم است:
1 _ شكر جلّي: كه در علم كلام و فقه مورد بحث قرار مي گيرد.
2 _ شرك خفي: كه در علم اخلاق از آن بحث مي شود و قرآن تمام اين اقسام را بررسي كرده است.
شرك در الوهيت: يعني اعتقاد به موجودي غير از خداوند كه داراي تمامي صفات جمال و كمال به طور استقلال است؛ قرآن كريم مي فرمايد: " لَقَدْ كَفَرَ الَّذينَ قالُوا إِنَّ اللّهَ هُوَ الْمَسيحُ ابْنُ مَرْيَمَ "؛ (1) به طور تحقيق كساني كه قائل شدند خداوند همان مسيح بن مريم است كافر شدند.
شرك در خالقيت: يعني انسان به دو مبدأ مستقل براي عالم قائل شود به طوري كه خلق و تصّرف در شئونات عالم به دستشان است؛ همانگونه كه مجوس قائل به دو مبدأ خير به نام يزدان و شر به نام اهرمن مي باشند.
شرك در ربوبيت: آن است كه انسان معتقد شود در عالم، ارباب متعددي است و خداوند متعال ربّ الارباب است، به اين معنا كه تدبير عالم به هر يك از ارباب متفرق به طور استقلال تفويض شده است؛ همان گونه كه مشركان عصر حضرت ابراهيم(عليه السلام) به اين نوع شرك مبتلا بودند. خداوندمتعال مي فرمايد: " فَلَمّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأي كَوْكَبًا قالَ هذا رَبّي فَلَمّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ اْلآفِلينَ. فَلَمّا رَأَي الْقَمَرَ بازِغًا قالَ هذا رَبّي فَلَمّا أَفَلَ قالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِني رَبّي َلأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضّالِّينَ. فَلَمّا رَأَي الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبّي هذا أَكْبَرُ فَلَمّا أَفَلَتْ قالَ يا قَوْمِ إِنّي بَريءٌ مِمّا تُشْرِكُونَ "؛ (2) چون شب تاريك در آمد ستاره درخشاني را ديد گفت: اين پروردگار من است، پس چون آن ستاره غروب كرد گفت: من چيز نابود شونده را به خدايي نخواهم گرفت. پس چون ماه تابان را ديد گفت: اين خداي من است، وقتي كه آن هم نابود شد گفت: اگر خداي من مرا هدايت نكند همانا من از
ص: 141
گمراهان عالم خواهم بود. پس چون خورشيد درخشان را ديد گفت: اين خداي من است، اين از آن ستاره و ماه با عظمت و روشن تر است، پس چون آن نيز نابود گرديد، گفت: اي گروه مشركان من از آنچه شريك خدا قرار مي دهيد بيزارم.
شرك در عبادت و طاعت: به اين معناست كه انسان خضوع و تذلّلش ناشي از اعتقاد به الوهيت يا ربوبيت كساني باشد كه براي آنها خضوع و تذلل و خشوع مي كند.
وهابيون ملاك ها و مبناهاي خاصي براي شرك مطرح نموده اند، و هر عملي منطبق با آن ملاك ها باشد شرك مي نامند، ما نيز آنها را ذكر كرده و نقد خواهيم كرد.
1 _ اعتقاد به سلطه غيبي براي غير خداوند
بن باز مي گويد: اگر كسي به پيامبر يا غير از او از اوليا استغاثه كند به اعتقاد اين كه او دعايش را مي شنود و از احوالش با خبر است و حاجتش را برآورده مي كند، اينها انواعي از شرك اكبر است.... (1) .
جواب:
اعتقاد به اين نوع سلطه و قدرت غيبي اگر با اين اعتقاد همراه باشد كه تمام اين امور به خداوند متعال مستند است، شرك نخواهد بود.
حضرت يوسف(عليه السلام) پيراهن خود را به برادرانش مي دهد تا به چشمان پدرش يعقوب انداخته، بينا شود. قرآن در اين باره از قول حضرت يوسف(عليه السلام) مي فرمايد: " اذْهَبُوا بِقَميصي هذا فَأَلْقُوهُ عَلي وَجْهِ أَبي يَأْتِ بَصيرًا "؛ (2) اكنون پيراهن مرا نزد پدرم يعقوب برده، بر روي او افكنيد تا ديدگانش بينا شود. در دنباله آيه مي فرمايد: " فَلَمّا أَنْ جاءَ الْبَشيرُ أَلْقاهُ عَلي وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصيرًا "؛ (3) پس از آن كه بشارت دهنده آمد و پيراهن او را بر رخسارش افكند ديده اش بينا شد.
ص: 142
قرآن در ظاهر رجوع بصر را به يعقوب، مستند به اراده يوسف(عليه السلام) مي داند، ولي اين فعل ناشي از اراده و قدرت و مشيت الهي است.
هم چنين خداوند متعال به حضرت موسي(عليه السلام) امر مي كند تا عصايش را به سنگ بزند تا از آن آب بجوشد؛ آن جا كه مي فرمايد: " فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصاكَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَيْنًا "؛ (1) ما به او دستور داديم كه عصاي خود را بر سنگ زن پس دوازده چشمه آب از آن سنگ بيرون آمد.
خداوند متعال در جايي ديگر اين سلطه غيبي را براي يكي از نزديكان و حاشيه نشينان حضرت سليمان(عليه السلام) ثابت مي نمايد؛ آن جا كه مي فرمايد: " قالَ الَّذي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبّي "؛ (2) و آن كس كه به علم كتاب دانا بود گفت: من پيش از آن كه چشم برهم زني تخت را به اينجا آورم. چون سليمان سرير را نزد خود مشاهده كرد؛ گفت: اين توانايي از فضل خداي من است.
آيات در اين زمينه بسيار است. حال اگر كسي معتقد به سلطه غيبي براي كسي شد، نه به صورت مستقل بلكه به اذن و مشيت الهي، اگر چه آن شخص در عالم برزخ باشد، از جانب شرك مشكلي در عقيده اش پديد نيامده است.
2 _ تأثير مرگ در تحقق مفهوم شرك
محمّد بن عبدالوهاب در بحث توسل به انبيا و اوليا مي گويد:
اين امر در دنيا و آخرت جايز است، ولي بعد از وفات آنان جايز نيست. (3) .
ابن قيم جوزيه مي گويد: از انواع شرك حاجت خواستن از اموات و استعانت از آنان و توجه به آنان است و اين، اصل و اساس شرك در عالم است.... (4) .
ص: 143
جواب:
در بحث مستقلي كه در مورد حيات برزخي خواهيم نمود به اين شبهه پاسخ خواهيم داد و ثابت خواهيم كرد كه مردگان نه تنها در عالم برزخ حيات و زندگاني داشته و از اين عالم نيز باخبرند، بلكه زندگي شان از حيات دنيوي وسيع تر و علمشان به حقايق اين عالم جامع تر است.
3 _ دعا نوعي عبادت است
محمّد بن عبدالوهاب در استدلال بر عدم جواز توجه به غير خداوند و شرك بودن استغاثه و استعانت از غير خدا مي گويد: عبادت مخصوص خداوند متعال است و كسي در آن حقي ندارد و دعا نوعي از عبادت است كه كوتاهي كردن از آن مستوجب عذاب است، لذا تقاضا از غير خدا انحراف از عبادت خدا و شريك قرار دادن غير او در عبادت با خداوند است. (1) .
جواب:
درخواست حاجت از غير خداوند به دو شكل صورت مي پذيرد: يكي اين كه با اعتقاد به استقلال در تأثير واسطه است كه اين مشكل شرك را دارد. ديگر اين كه توجه به غير خدا دارد و از او حاجت طلب مي كند، لكن با اين اعتقاد كه او تنها واسطه خير است و همه امور به دست خداوند متعال است، اين عمل نه تنها اشكالي ندارد بلكه در راستاي توحيد است. و آيه شريفه: " ادْعُوني أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرينَ "؛ (2) نهي از خواستن و توجه؛ همراه با اعتقاد استقلالي در تأثير، شرك است، نه مطلق خواستن و توجه كردن، زيرا خداوند متعال در قرآن كريمش به صراحت سخن از واسطه به ميان آورده و مردم را به طلب كردن و واسطه قرار دادن دعوت كرده است؛ آن جا كه مي فرمايد: " يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَةَ... "؛ (3) اي مؤمنين تقوا پيشه كنيد و به سوي من وسيله را طلب كنيد....
ص: 144
با اين گفته ها، جواب محمّد بن عبدالوهاب در اين بخش نيز داده خواهد شد؛ آن جا كه استدلال به الدعاء مخّ العبادة كرده است، زيرا مطلق دعا عبادت نيست، تا چه رسد به اين كه روح و اصل عبادت باشد، بلكه دعا از دعوت به معناي نداست و هر ندايي دعا نيست؛ همان گونه كه هر دعايي عبادت نيست. هم چنين هر نداي خداوند به محض اين كه خطاب و نداي اوست عبادت نيست، بلكه _ همان گونه كه قبلاً اشاره شد _ عبادت در اصطلاح شرع عبارت از خضوعي است كه همراه با اعتقاد به الوهيت يا ربوبيت كسي باشد كه براي او خضوع شده است، و اين معنا هيچ گونه ربطي به توجه و خواستن از اولياي الهي و استغاثه و استعانت از آنان ندارد، زيرا با اعتقاد به الوهيت و يا ربوبيت آنان همراه نيست. پس معناي حديث الدعاء مخّ العبادة اين است: ندا دادن و خواندن خداوند به عنوان اين كه او اله و مستقل در تأثير است، اصل عبادت مي باشد.
حسن بن علي سقّاف شافعي مي گويد:
تمام اقسام دعا عبادت نيست، مگر آن نوعي كه همراه با اعتقاد به صفات ربوبيت يا يكي از آن صفات باشد و قول پيامبر(صلي الله عليه وآله): الدعاء هو العبادة به اين معنا نيست كه هر دعايي عبادت است، بلكه دعايي عبادت است كه براي خدا بوده يا براي كسي كه دعا كننده معتقد به صفتي از صفات ربوبيت براي مدعوّ است. (1) .
ص: 145
اصطلاحِ كفر و كافر از واژگانِ پركاربردِ وهابيون است. اينان هرگاه عقايد مسلماني را قبول نداشته باشند، به كفر و زندقه و ارتداد نسبت داده و او را نه تنها از اسلام خارج مي كنند، بلكه از مشركان جاهليت نيز بدتر مي دانند. اين عمل باعث اختلاف و تشتّت فراواني بين مسلمانان شده و سبب درگيري و قتل و غارت بين آنان گرديده است، از اين رو جا دارد كه واژه كفر و ضد آن؛ يعني ايمان را به خوبي ريشه يابي كنيم.
خليل بن احمد مي گويد: ايمان يعني تصديق نمودن و مؤمن يعني تصديق كننده. و اصل آن از ماده أمن ضد خوف است. (1) .
از كلمات ابن منظور در لسان العرب استفاده مي شود كه ايمان دو استعمال دارد: يكي ضدّ كفر، و ديگري تصديق، ضدّ تكذيب. (2) .
و در اصطلاح: ايمان به معناي تصديق قلبي است با اقرار به زبان، ولي عمل جزء آن نيست، بلكه شرط كمال ايمان است.
ص: 146
اين معنا مؤيّد مرجئه _ كه قائل هستند عمل اهميتي ندارد _ نيست، بلكه هدف از اين تعريف آن است كه بگويد: آنچه انسان را از كفر به ايمان متحوّل كرده و حكم به احترام جان و مالش مي دهد تصديق قلبي است، در صورتي كه با اقرار به زبان در صورت امكان مقرون گردد. امّا آنچه كه انسان را از جهنم نجات مي دهد تصديق توأم با عمل است. و شاهد اين مطلب كه عمل جزء ايمان نيست آيات و روايات است:
1 _ خداوند متعال عمل صالح را عطف بر ايمان كرده است، آن جا كه مي فرمايد: " إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ "؛ (1) همانا كساني كه ايمان آورده و عمل صالح به جاي آورده اند. و مي دانيم كه مقتضاي عطف مغايرت بين معطوف و معطوف عليه است. و اگر عمل داخل در ايمان باشد در اين جا تكرار لازم مي آيد.
2 _ و نيز مي فرمايد: " وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ "؛ (2) و هركس كه عمل صالح انجام دهد در حالي كه مؤمن است. كه از اين آيه نيز مغايرت بين عمل و ايمان در مفهوم استفاده مي شود.
3 _ و نيز خداوند متعال مي فرمايد: " وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَي اْلأُخْري فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتّي تَفِيءَ إِلي أَمْرِ اللهِ "؛ [397] و اگر دو طائفه از اهل ايمان به قتال و دشمني برخيزند، شما مؤمنان در ميان آنان صلح برقرار كنيد، و اگر يك قوم بر ديگري ظلم كرد با آن طائفه ظالم قتال كنيد، تا به فرمان خدا بازآيد. مشاهده مي نماييم كه در اين آيه خداوند مؤمن را بر گروه معصيت كار و ظالم اطلاق كرده است.
4 _ و نيز مي فرمايد: " يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ "؛ (3) اي مؤمنين تقوا پيشه كرده و همراه با صادقين باشيد. در اين آيه خداوند مؤمنين را به تقوا يعني انجام واجبات و ترك محرمات امر نموده است.
ص: 147
5 _ از برخي آيات نيز استفاده مي شود كه محلّ ايمان قلب است. خداوند مي فرمايد: " أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ اْلإِيمانَ "؛ (1) آنان كساني هستند كه خدا بر دل هايشان نور ايمان نگاشته است. در جايي ديگر مي فرمايد: " وَلَمّا يَدْخُلِ اْلإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ "؛ (2) و هرگز ايمان در دلهايتان داخل نشده است.
6 _ بخاري به سند خود از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل كرده كه در روز خيبر فرمود: به طور حتم پرچم را به دست كسي مي سپارم كه او خدا و رسول را دوست دارد و خداوند به دست او فتح و پيروزي قرار خواهد داد. عمر بن خطاب گفت: هيچ زمان به مانند آنوقت امارت را دوست نداشتم. انتظار مي كشيدم كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) مرا صدا زند. رسول خدا(صلي الله عليه وآله) علي بن ابي طالب(عليه السلام) را خواست، آنگاه پرچم را به او داد و فرمود: پيش برو و به چيزي توجه نكن تا اين كه خداوند به دست تو فتح و پيروزي حاصل كند. علي(عليه السلام)مقداري حركت كرد، سپس متوقف شد و صدا زد: اي رسول خدا(صلي الله عليه وآله)! تا كجا با آنان بجنگم؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: با آنان قتال كن تا شهادت به وحدانيت خدا و نبوت من دهند. و اگر اين چنين كردند خون ها و اموالشان محفوظ خواهد بود. (3) .
7 _ شيخ صدوق(رحمه الله) به سند صحيح از امام صادق(عليه السلام) نقل مي كند كه فرمود: شهادت به وحدانيت خدا و نبوت پيامبر(صلي الله عليه وآله) و اقرار به طاعت و معرفت امام كمتر چيزي است كه انسان را به ايمان مي رساند. (4).
همان گونه كه در معناي اصطلاحي ايمان اشاره شد: تصديق به قلب با اقرار به زبان دو ركن اساسي ايمان است. حال ببينيم كه متعلَّق ايمان چيست؟ و به چه اموري بايد تصديق قلبي داشته باشيم؟
ص: 148
تصديق قلبي بر دو گونه است: يكي اين كه اجمالاً آنچه را كه پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) به آن خبر داده تصديق نماييم. و ديگر اين كه اموري را به تفصيل تصديق نماييم از قبيل:
1 _ وجود خداوند متعال و توحيد او و اين كه او مثل و همتايي ندارد.
2 _ توحيد در خالقيّت و اين كه براي عالم خالقي به جز او نيست.
3 _ توحيد در ربوبيّت و تدبير و اين كه براي عالم مدبّري، بالاستقلال، جز او نيست.
4 _ توحيد در عبادت و اين كه معبودي غير از او نيست.
5 _ نبوت پيامبر اسلام.
6 _ معاد و روز جزا.
كفر در لغت به معناي ستر و پوشاندن است. و كشاورز را نيز كافر مي گويند؛ زيرا دانه را در خاك پنهان مي سازد. خداوند متعال مي فرمايد: " كَمَثَلِ غَيْث أَعْجَبَ الْكُفّارَ نَباتُهُ "؛ (1) در مثل مانند باراني است كه رويش آن برزگر را به تعجب وامي دارد.
و در اصطلاح: كفر به معناي ايمان نياوردن به چيزي است كه از شأنش ايمان آوردن به آن است، مثل عدم ايمان به خدا و توحيد و نبوت پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) و روز قيامت.
قاضي ايجي مي گويد: كفر خلاف ايمان است و آن نزد ما عبارت است از تصديق نكردن پيامبر(صلي الله عليه وآله) در برخي از اموري كه علم حاصل شده كه از جانب پيامبر(صلي الله عليه وآله) رسيده است. (2) .
ابن ميثم بحراني مي گويد: كفر عبارت است از انكار صدق پيامبر(صلي الله عليه وآله) و انكار چيزي كه علم داريم از جانب پيامبر(صلي الله عليه وآله) رسيده است. (3) .
فاضل مقداد نيز مي گويد: كفر در اصطلاح عبارت است از انكار چيزي كه علم
ص: 149
ضروري حاصل شده كه از جانب پيامبر(صلي الله عليه وآله) است. (1) .
سيد يزدي(رحمه الله) به اموري كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به آن خبر داده اشاره كرده مي فرمايد: كافر كسي است كه منكر الوهيت يا توحيد يا رسالت يا يكي از ضروريات دين شود، با التفات به اين كه ضروري است به طوري كه انكارش به انكار رسالت منجرّ شود. (2) .
متكلمان و صاحبان معاجم براي كفر اقسامي را ذكر كرده اند:
1 _ كفر انكار: يعني كسي به قلب و زبانش به خدا و رسول كافر شود.
2 _ كفر جحود: يعني كسي به قلبش به خدا و رسول ايمان داشته باشد و آن دو را تصديق كند، ولي به زبان آن را اقرار نكند، بلكه انكار نمايد. همان گونه كه خداوند متعال مي فرمايد: " وَجَحَدُوا بِها وَاسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ "؛ (3) با آن كه پيش نفس خود به يقين مي دانستند _ باز از كبر و نخوت و ستمگري _ انكار آن كردند.
3 _ كفر عناد: اين كه به قلب بشناسد، و به زبان اقرار كند، ولي از روي عناد و حسد به آن متديّن نشود.
4 _ كفر نفاق: اين كه به زبان اقرار كند، ولي به قلب معتقد نباشد، همانند منافق. (4) .
در مباحث گذشته اشاره نموديم به اموري كه ايمان به آنها واجب است و با عدم ايمان به آنها، انسان داخل كفر مي شود. با اين بحث به خوبي روشن مي شود كه صحيح نيست فرقه اي از فرق اسلامي را داخل در كفر نمود، مادامي كه اعتراف به شهادتين نموده، و ضروري اي از ضروريات دين را انكار نمي كند.
ص: 150
اين مطلب از اموري است كه هركسي كوچك ترين توجهي به شريعت اسلامي داشته باشد از آن اطلاع دارد، ولو معاشرت زيادي با مسلمانان ندارد. لكن _ مع الاسف _ مشاهده مي شود كه چگونه به سبب برخي از مسائل اختلافي، برخي از مذاهب ساير مسلمانان را تكفير كرده و به جان آنان مي افتند. كاري كه مورد خوشنودي استكبار و استعمار شده و از اين راه استيلاي خود را بر مسلمين ادامه مي دهند.
جمهور فقيهان و متكلمان بر اين باورند كه كسي حق ندارد ديگري را كه اهل قبله است و به طرف آن نماز مي خواند، با اقرار به شهادتين و عدم انكار ضروريي از ضروريات دين، تكفير نمايد:
1 _ قاضي سبكي مي گويد: اقدام بر تكفير مؤمنين جداً دشوار است. و هركسي كه در قلبش ايمان است تكفير اهل هوا و بدعت را دشوار مي شمرد، در صورتي كه اقرار به شهادتين دارد؛ زيرا تكفير امري دشوار و خطير است. (1) .
2 _ قاضي ايجي مي گويد: جمهور متكلمين و فقيهان بر اين امر اتفاق دارند كه نمي توان احدي از اهل قبله را تكفير نمود.... (2) .
3 _ تفتازاني مي گويد: مخالف حقّ از اهل قبله كافر نيست، مادامي كه ضرورتي از ضروريات دين را مخالفت نكند، مثل حدوث عالم، حشر اجساد. (3) .
4 _ ابن عابدين مي گويد: در كلمات صاحبان مذاهب بسيار تكفير ديگران مشاهده مي شود ولي اين گونه تعبيرها از كلام فقهاي مجتهد نيست. و معلوم است كه اعتباري به غيرفقها نيست. (4) .
در روايات از تكفير مسلماني كه اقرار به شهادتين نموده نهي فراوان شده، خصوصاً
ص: 151
كساني كه اهل عمل به فرائض ديني نيز هستند. اينك به برخي از اين روايات اشاره مي نماييم:
1 _ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: اسلام بر چند خصلت بنا شده است: شهادت به وحدانيت خداوند، رسالت پيامبر(صلي الله عليه وآله)، اقرار به آنچه از جانب خدا رسيده و جهاد.... پس مسلمانان را به جهت گناه تكفير نكنيد، و عليه آنان شهادت به شرك ندهيد.
2 _ و نيز فرمود: اهلِ ملتِ خود را تكفير نكنيد، اگرچه گناه كبيره انجام مي دهند.
3 _ هر مسلماني كه مسلمان ديگر را تكفير كند، اگر واقعا كافر باشد اشكالي ندارد، و الاّ خودش كافر مي شود.
4 _ هم چنين فرمود: به جهت گناه، اهل لااله الاّ الله را تكفير نكنيد، زيرا كسي كه چنين كند خودش به كفر نزديك تر است. (1) .
اسلام در لغت از ماده سلم به معناي سلامت است، زيرا به سلامت منتهي مي شود، يا از تسليم است؛ چون در آن تسليم نسبت به دستورهاي الهي است. (2) اسلام به معناي مصطلح آن در قرآن و روايات همان معناي لغوي است. و غالب استعمال اسلام در مقابل شرك است. خداوند متعال مي فرمايد: " قُلْ إِنّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَ لا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ "؛ (3) بگو اي رسول! من مأمورم اوّل كسي كه تسليم حكم خداست باشم و البته از گروهي كه به خدا شرك مي آورند نباشم. و نيز مي فرمايد: " مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيّاً وَلاَ نَصْرَانِيّاً وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَمَا كَانَ مِنْ الْمُشْرِكِينَ "؛ (4) ابراهيم به آيين يهود و نصارا نبود و لكن به دين حنيف توحيد و اسلام بود و هرگز از آنان كه به خدا شرك آرند نبود.
ص: 152
و غالب استعمال ايمان در مقابل كفر است. خداوند متعال مي فرمايد: " وَمَنْ يَتَبَدَّلْ
الْكُفْرَ بِالاِْيمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ "؛ (1) و هركس ايمان را به كفر مبدّل سازد بي شك راه راست را گم كرده است. و نيز مي فرمايد: " هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِيمَانِ "؛ (2) آنان به كفر در آن روز نزديك ترند تا به ايمان.
اين به حسب معناي لغوي اسلام است، ولي در قرآن كريم اسلام بر وجوه مختلفي استعمال شده است:
1 _ اسلام در مقابل ايمان:
خداوند متعال در برخي از موارد اسلام را بر اقرار لفظي اطلاق نموده كه همراه با تصديق قلبي نباشد، آن جا كه مي فرمايد: " قَالَتْ الاَْعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلْ الاِْيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ... "؛ (3) اعراب گفتند: ما ايمان آورديم، بگو شما ايمان نياورده ايد، ولكن بگوييد: اسلام آورده ايم و هنوز ايمان در قلوب شما وارد نشده است.
2 _ تسليم زباني و تصديق قلبي:
در برخي از موارد نيز اسلام بر مرتبه اول از ايمان اطلاق شده كه همان تسليم زباني و انقياد و تصديق قلبي است، آن جا كه مي فرمايد: " الَّذِينَ آمَنُوا بِآيَاتِنَا وَكَانُوا مُسْلِمِينَ "؛ (4) كساني كه به نشانه هاي ما ايمان آورده و مسلمان بودند.
3 _ تسليم، ورا تصديق قلبي:
گاهي نيز اسلام بر مرتبه ديگر از ايمان اطلاق مي شود و آن اين كه وراي تصديق قلبي، تسليم قلبي نسبت به دستورهاي خداوند نيز باشد. خداوند متعال مي فرمايد: " فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّي يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجاً
ص: 153
مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيماً "؛ (1) نه چنين است قسم به خداي تو كه اينان به حقيقت اهل ايمان نمي شوند مگر آن كه درخصومت و نزاعشان تنها تو را حاكم كنند و آن گاه به هر حكمي كه كني هيچ گونه اعتراضي در دل نداشته كاملاً از دل و جان تسليم فرمان تو باشند. و از اين قبيل است قول خداوند: " إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ "؛ (2) آن گاه پروردگارش به او فرمود: اي ابراهيم سر به فرمان خدا فرود آور، عرض كرد مطيع پروردگار عالميانم.
ص: 154
يكي ديگر از موارد اختلاف بين وهابيان و ساير مسلمين، توسل به اولياي الهي يا به تعبيري، وسيله قرار دادن آنان نزد خداوند متعال است. وهابيان آن را جايز نمي دانند، اما عموم مسلمين نه تنها آن را جايز مي شمارند، بلكه در طول تاريخ به آن عمل كرده اند. توسل انواع و اقسامي دارد كه نزد عموم مسلمين برخي از آن ها صحيح و بعضي باطل و دسته اي ديگر مورد اختلاف هست؛ به همين دليل هركدام را با حكم آن ها بيان مي نماييم.
توسل در لغت: خليل بن احمد مي گويد: توسل از وسلت الي ربّي وسيلة است؛ يعني انجام دادم عملي را تا به سبب آن به سوي خدا نزديك شوم.... (1) ابن منظور افريقي مي نويسد: وسيله چيزي است كه انسان به سبب آن به مقصود خود رهنمون مي شود. (2) .
توسل در اصطلاح: مقصود از توسل آن است كه بنده چيزي يا شخصي را نزد خداوند واسطه قرار دهد تا او وسيله قربش به خدا گردد. (3) .
ص: 155
1 _ شيخ عبدالعزيز بن باز مفتي سابق حجاز مي گويد: توسل به جاه، و بركت يا حقِ كسي بدعت است، ولي شرك نيست؛ از همين رو هرگاه كسي بگويد: اللّهم إنّي أسألك بجاه أنبيائك أو بجاه وليّك فلان أو بعبدك فلان أو بحقّ فلان او بركة فلان جايز نيست، بلكه بدعت و شرك آلود است. (1) .
2 _ شيخ صالح بن فوزان مي گويد: هركس به خالق و رازق بودن خداوند ايمان آورد، ولي در عبادت واسطه هايي بين خود و خداوند قرار دهد، در دين خدا بدعت گذارده است... و اگر به وسائط متوسل شود (به جهت جاه و مقام آنان) بدون آن كه آنان را عبادت كند، اين بدعت حرام و وسيله اي از وسائل شرك است... (2) .
3 _ گروه فتواي وهابيون، در جواب سؤالي از توسل مي گويند: توسل به ذات پيامبر(صلي الله عليه وآله) و غيرِ او (از انبيا و صالحان) جايز نيست. هم چنين توسل به جاه پيامبر(صلي الله عليه وآله)و غير او حرام است، زيرا اين عمل بدعت و از پيامبر(صلي الله عليه وآله) يا صحابه حكمي در اين مورد نرسيده است...(3).
4 _ ناصر الدين الباني مي گويد: من معتقدم: كساني كه به اوليا و صالحان و... توسل مي كنند از راه حقّ گمراه اند... (4) .
توسل وسيله و واسطه قرار دادن چيزي بين خود و مطلوب است. وسيله بر دو قسم است: گاهي از امور مادي است؛ مثل آب و غذا كه وسيله رفع تشنگي و گرسنگي است. و زماني نيز از امور معنوي است؛ مثل گناه كاري كه خدا را به مقام و جاه يا حقيقت پيامبر(صلي الله عليه وآله)قسم مي دهد تا از گناهش بگذرد. در هر دوصورت وسيله لازم است، زيرا خداوند متعال
ص: 156
جهان آفرينش را به بهترين صورت آفريده است؛ آن جا كه مي فرمايد: " الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْء خَلَقَهُ "؛ (1) آن خدايي كه همه چيز را به بهترين صورت آفريده است.
جهان براساس نظام علّت ومعلولي واسباب و مسببات، براي هدايت و رشد و تكامل انسان ها آفريده شده است و نيازمندي هاي طبيعي بشر با عوامل و اسباب عادي برآورده مي گردد. فيوضات معنوي خداوند، همچون هدايت، مغفرت و آمرزش نيز براساس نظامي خاص بر انسان ها نازل مي شود و اراده حكيمانه خداوند بر اين تعلق گرفته كه امور از طريق اسباب خاص و علل معين به انسان ها برسد. بنابراين، همان گونه كه در عالم ماده نمي توان پرسيد: چرا خداوند متعال زمين را با خورشيد نوراني كرده و خود بيواسطه به چنين كاري دست نزده است؟ در عالم معنا نيز نمي توان گفت: چرا خداوند مغفرت خويش را به واسطه اولياي الهي، شامل حال بندگان مي كند؟ شهيدمطهري مي فرمايد:
فعل خدا، داراي نظام است. اگر كسي بخواهد به نظام آفرينش اعتنا نداشته باشد گمراه است. به همين جهت است كه خداي متعال، گناه كاران را ارشاد فرموده است كه درِ خانه رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) بروند و علاوه بر اين كه خود طلب مغفرت كنند، از آن بزرگوار بخواهند كه براي ايشان طلب مغفرت كند. قرآن كريم مي فرمايد: " وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤوُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوّاباً رَحِيماً "؛ (2) اگر ايشان هنگامي كه [با ارتكاب گناه] به خود ستم كردند، نزد تو مي آمدند و از خدا آمرزش مي خواستند و پيامبر هم براي ايشان طلب مغفرت مي كرد، خدا را توبه پذير مهربان مي يافتند. (3) .
از همين رو مي بينيم كه در قرآن و سنت تأكيد فراواني بر وسيله و توسل شده است. خداوند متعال مي فرمايد: " يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ... "؛ (4) اي مؤمنين تقوا پيشه كنيد و براي رسيدن به او وسيله طلب نماييد.
ص: 157
توسل و وسيله قرار دادن براي رسيدن به خداوند و حوائج خود بر چند نوع است:
1 _ برخي از آنها به اتفاق مسلمانان جايز است؛
2 _ دسته اي به اتفاق مسلمانان جايز نيست؛
3 _ گروهي ديگر مورد اختلاف بين وهابيان و مسلمانان است.
خداوند متعال مي فرمايد: " وَ لِلّهِ اْلأَسْماءُ الْحُسْني فَادْعُوهُ بِها... "؛ (1) و براي خدا است اسم هاي پسنديده، پس او را به آنها بخوانيد.
ترمذي به سند خود از بريده نقل مي كند: پيامبر(صلي الله عليه وآله) شنيد كه مردي خداوند را به ذات، صفات و اسمائش قسم مي دهد و مي گويد: اللّهم إنّي أسألك بأنّي أشهد أنّك أنت الله لا اله إلاّ أنت الأحد الصمد الذي لم يلد و لم يولد و لم يكن له كفواً أحد پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: تو خدا را به اسم اعظم اش خواندي، اسمي كه اگر به آن خوانده شود اجابت مي كند و اگر به آن سؤال شود عطا مي كند. (2) .
شيخ عبدالعزيز بن باز مي گويد:... توسل بايد به اسماي خدا، صفات و توحيد او باشد؛ همان گونه كه در حديث صحيح وارد شده است.... (3) .
توسّل همراه عمل صالح از بهترين وسائط نزد خداوند متعال و از موارد اتفاق بين مسلمين است.
ص: 158
آلوسي در ذيل آيه شريفه: " وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ... " مي گويد: خداوند امر به ادايِ طاعات نموده است. (1) .
حضرت ابراهيم و فرزندش اسماعيل ساختن خانه خدا را عملي براي تقرّب به خداوند متعال قرار داده بودند. خداوند در اين باره مي فرمايد: " وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعِيلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ "؛ (2) و [نيز يادآوريد] هنگامي را كه ابراهيم و اسماعيل پايه هاي خانه [كعبه] را بالا مي بردند و [مي گفتند] پروردگارا! از ما بپذير، كه تو شنوا و دانايي. آن گاه از خداوند حاجتشان
را طلبيده و عرض مي كنند: " رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً
لَكَ وَ أَرِنا مَناسِكَنا وَ تُبْ عَلَيْنا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ "؛ (3) پروردگارا! ما
را تسليم فرمان خود قرار ده و از دودمان ما، امّتي كه تسليم فرمانت باشند
[بهوجود آور ] و طرز عبادتمان را به ما نشان بده و توبه ما را بپذير كه تو توبه پذير و مهرباني.
شيخ عبدالعزيز بن باز مي گويد: هم چنين يكي از اقسام توسّل جايز، توسل به اعمال صالح است؛ در روايت آمده است: گروهي در غاري محبوس شدند و هركدام با وسيله قرار دادن اعمال صالح خود از خداوند خواستند كه او را نجات دهد: يكي خدا را به نيكي به پدر و مادر قسم داد. ديگري، به عفت از زنا سوگند داد. آن يكي به اداي امانت ياد كرد؛ در اين هنگام خداوند همه آنان را نجات داد. (4) .
مصطفي محمود در ذيل آيه: " وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ " مي گويد: وسيله هر انساني عملش است و بهترين عمل متابعت كردن از رسول و الگو قرار دادن او در تمام اعمال است.... (5) .
ص: 159
احمد بن حنبل از عمران بن حصين نقل مي كند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: قرآن بخوانيد و با آن از خداوند سؤال و درخواست كنيد.... (1) .
توسل به پيامبر(صلي الله عليه وآله) در قيامت يعني اين كه مردم در روز قيامت حضرت را وسيله قرار داده و از او بخواهند تا نزد خداوند از آنها شفاعت كند. بخاري از پيامبر(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند: مؤمنان در روز قيامت دور هم جمع مي شوند، و مي گويند: چه خوب است اگر پيامبر(صلي الله عليه وآله)ما را شفاعت كند... آن گاه نزد پيامبر(صلي الله عليه وآله) آمده و از وي طلب حاجت مي كنند؛ آن حضرت(صلي الله عليه وآله)نيز از آنان شفاعت مي كند.
گروه فتواي وهابيان مي گويند:... روز قيامت مؤمنان به ترتيب به حضرت آدم، نوح، ابراهيم، موسي و عيسي پناه مي آورند و همگي عذر مي خواهند. حضرت عيسي(عليه السلام)مي فرمايد: به نزد محمد(صلي الله عليه وآله) رويد، زيرا او بنده اي است كه خداوند گناهان گذشته و آينده او را آمرزيده و از او بخواهيد تا شما را شفاعت كند. پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيز به سجده افتاده و براي آنان از درگاه الهي طلب مغفرت و غفران مي كند.... (2) .
توسل، گاهي با وسيله قرار دادن خودِ شخص است، زماني با اثرش و هنگامي نيز به مكاني است كه آن شخص بزرگوار را در خود جاي داده است.
احمد بن حنبل و ديگران نقل مي كنند: پيامبر(صلي الله عليه وآله) هنگامي كه وضو مي گرفت، مردم به جهت تبرك به آب وضوي حضرت(صلي الله عليه وآله) نزديك بود كه خود را به هلاكت اندازند. (3) .
ص: 160
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) به اين دليل كه شخصيّتي عظيم و جليل القدر است، دعايش رد نمي شود، لذا مي توان براي رسيدن به خواسته خود از خدا به دعاي او توسل جست.
برادران حضرت يوسف(عليه السلام) بعد از آن كه به خطا و اشتباه و گناهشان پي برده و پشيمان گشتند، از پدرشان خواستند تا براي آنان دعا كند. خداوند در اين زمينه مي فرمايد: " قالُوا يا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنّا كُنّا خاطِئِينَ؛ قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ "؛ (1) گفتند: پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه كه ما خطاكار بوديم... هم چنين در مذمّت منافقان مي فرمايد: " وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ "؛ (2) هنگامي كه به آنان گفته شود: بياييد تا رسول خدا براي شما استغفار كند، سرهايشان را [از روي استهزا و كبر و غرور] تكان مي دهند و آنها را مي بيني كه از سخنان تو اعراض كرده و تكبر ميورزند.
حاكم نيشابوري نقل مي كند: حضرت آدم(عليه السلام) بعد از آن كه خطايي از او سرزد، عرض كرد: بارخدايا تو را به حقّ محمد سوگند مي دهم از من بگذري! خداوند فرمود: اي آدم چه كسي به تو اين كلمات را ياد داد؟! عرض كرد: بارخدايا! بر ساق عرش ديدم چنين نوشته شده است: لا إله إلاّ الله، محمّد رسول الله از اين فهميدم كه رسول تو كريم ترين انسان ها نزد توست، زيرا اسم او را با اسم خودت مقرون ساختي. خداوند فرمود: آري، تو را بخشيدم، او آخرين پيامبران و از ذريه تو است و اگر او نبود تو را خلق نمي كردم. (3) .
ص: 161
ابن تيميه مي گويد: ترمذي به طريق صحيح نقل كرده كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به شخصي دستور داد، اين چنين خدا را بخواند: اللّهم إنّي أسألك وأتوجّه إليك بنبيّك.(1) ابوبكر نزد رسول خدا(صلي الله عليه وآله) آمد و عرض كرد: من قرآن را فرا مي گيرم، ولي آن را فراموش مي كنم. حضرت(صلي الله عليه وآله) فرمود: بگو: اللّهمّ إنّي أسألك بمحمّد نبيّك و.... (2) .
برخي از اقسام توسّل به اتفاق مسلمين جايز نيست كه عبارتند از:
خداوند متعال مي فرمايد: " يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَي الطّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ "؛ (3) مي خواهند براي داوري نزد طاغوت و حكّام باطل بروند با اين كه به آنها دستور داده شده كه به طاغوت كافر شوند.
خداوند مي فرمايد: " وَ يَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ ما لا يَضُرُّهُمْ وَلا يَنْفَعُهُمْ وَ يَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللهِ "؛ (4) آنها غير از خدا چيزهايي را مي پرستند كه نه به آنان زيان مي رساند ونه سودي مي بخشد ومي گويند: اينهاشفيعان مانزد خدا هستند.
همان گونه كه اشاره شد، وهابيان و عموم مسلمانان در برخي از اقسام توسل اختلاف دارند كه عبارت است از:
1 _ توسل به ذات حقّ، مقام و جاه پيامبر(صلي الله عليه وآله) و اولياي الهي در حيات برزخي؛
2 _ توسل به دعاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) و اولياي الهي در حيات برزخي؛
3 _ توسل به آثار پيامبر(صلي الله عليه وآله) و اوليا در حيات برزخي.
ص: 162
اين قسم طبق نظر عموم مسلمين جايز است، ولي وهابيان آن را نه تنها جايز ندانسته بلكه شرك آلود مي دانند.
گروه فتواي وهابيان مي نويسند: توسل به ذات پيامبر(صلي الله عليه وآله) و غير او (از انبيا و صالحان) جايز نيست هم چنين توسل به جاه پيامبر(صلي الله عليه وآله) و غيرِ او حرام است.... (1) .
براي جواز و رجحان اين نوع توسل مي توان به ادله اي تمسك كرد كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 _ طبراني در المعجم الكبير به سند صحيح از عثمان بن حنيف نقل مي كند: شخصي به جهت حاجتي مكرّر نزد عثمان به عفّان مراجعه مي نمود، ولي عثمان به خواسته اش توجهي نمي كرد؛ تا اين كه در بين راه عثمان بن حنيف را _ كه خود راوي است _ ملاقات كرده و از اين موضوع شكايت كرد. عثمان بن حنيف به او گفت: آبي را آماده كن و وضو بگير؛ به مسجد برو و دو ركعت نماز بگزار و بعد از اتمام نماز، پيامبر(صلي الله عليه وآله)را وسيله قرار ده و بگو: اللّهم إنّي أسألك و أتوجّه إليك بنبيّك محمّد صلّي الله عليه و سلّم نبيّ الرحمة، يا محمّد إنّي أتوجّه بك إلي ربّي فتقضي لي حاجتي، آن گاه حاجت خود را به ياد آور.
عثمان بن حنيف مي گويد: شخص يادشده آن اعمال را انجام داد، آن گاه به سوي خانه عثمان روان شد، فوراً دربان آمد و او را نزد عثمان بن عفان برد، عثمان نيز او را احترام شاياني كرد. سپس حاجتش را به طور كامل برآورد و به او گفت: من همين الآن به ياد حاجت تو افتادم و هرگاه بعد از اين از ما حاجتي خواستي به نزد ما بيا... آن گاه عثمان ابن حنيف گفت: اين دستور از من نبود، بلكه روزي خدمت پيامبر(صلي الله عليه وآله) بودم كه نابينايي نزد حضرت آمد و از كوري چشم خود شكايت نمود. حضرت(صلي الله عليه وآله) ابتدا پيشنهاد كرد كه صبر كند ولي او نپذيرفت. سپس به او همين دستور را داد و آن شخص نيز بعد از اداي آن بينا
ص: 163
شد و به مقصود خود رسيد.
اين حديث را جماعت كثيري از اهل سنت نقل كرده اند؛ امثال: حاكم نيشابوري، (1) ابن عبدالبر، (2) ابونعيم اصفهاني، (3) ذهبي، (4) حافظ هيثمي، (5) متقي هندي (6) و ديگران.
2 _ دارمي در سنن خود از ابوالجوزاء أوس بن عبدالله نقل مي كند: در مدينه قحطي شديدي پديد آمد. عده اي نزد عايشه آمده و از اين امر شكايت كردند. عايشه گفت: به سراغ قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) رويد و از آن جا دريچه اي به سوي آسمان باز كنيد تا بين قبر حضرت(صلي الله عليه وآله) و آسمان فاصله اي نباشد. آنان چنين كردند. خداوند نيز به بركت توسل به حضرت(صلي الله عليه وآله) باران فراواني به آنها عنايت كرد، تا آن كه سبزي ها رشد كرده و شتران چاق شدند.... (7) .
از آن جا كه حديث به دليل وجود سعيد بن زيد در سند آن، (8) موافق با عقيده
الباني نبوده درصدد تضعيف آن برآمده است، در حالي كه سعيد بن زيد از رجال مسلم است و يحيي بن معين او را توثيق نموده است. هم چنين بخاري، ابن سعد، عجلي، ابوزرعه، ابوجعفر دارمي و برخي ديگر از رجاليين اهل سنت او را توثيق نموده اند. (9) .
3 _ قسطلاني نقل مي كند: عربي بركنار قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) ايستاد و عرض كرد: بارخدايا! امر كردي تا بندگان را آزاد كنيم، اين حبيب تو است و من بنده تو، مرا از آتش جهنم به حقّ پيامبرت آزاد گردان. هاتفي ندا داد: اي مرد! چرا آزادي از جهنم را تنها بر خودت
ص: 164
خواستي و براي جميع مؤمنين نخواستي؟ برو كه تو را آزاد نمودم.(1) .
1 _ نورالدين سمهودي مي گويد: استغاثه و شفاعت و توسل به پيامبر(صلي الله عليه وآله) و جاه و بركت او نزد خداوند از كردار انبيا و سيره سلف صالح بوده و در هر زماني انجام مي گرفته است؛ چه قبل از خلقت و چه بعد از آن، حتي در حيات دنيوي و در برزخ. هرگاه توسل به اعمال صحيح است؛ همان گونه كه در حديث غار آمده، توسل به پيامبر(صلي الله عليه وآله) اولي است....
2 _ دكتر عبدالملك سعدي مي گويد: هرگاه كسي بگويد: أللّهمّ إنّي توسلت إليك بجاه نبيّ أو صالح؛ كسي نبايد در جواز آن شك كند، زيرا جاه همان ذات كسي نيست كه به او توسل شده، بلكه مكانت و مرتبه او نزد خداوند است و اين، حاصل و خلاصه اعمال صالح او است. خداوند متعال در مورد حضرت موسي(عليه السلام) مي فرمايد: " وَ كانَ عِنْدَ اللهِ وَجِيهاً "؛ (2) و نزد خدا آبرومند بود.... (3) .
3 _ قسطلاني مي گويد: بر زائر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) سزاوار است كه زياد دعا و تضرّع و استغاثه، طلب شفاعت و توسل به ذات پاك رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نمايد.... (4) .
4 _ زرقاني در شرح آن مي گويد:... بايد به پيامبر(صلي الله عليه وآله) توسل جست، زيرا توسل به آن حضرت سبب فروريختن كوه هاي گناهان است....
5 _ ابن الحاج ابوعبيدالله عبدري مالكي مي گويد:... مرده اي كه به زيارتش مي رويم اگر از كساني باشد كه اميد بركت از او مي رود، بايد به او توسل جست، و
ص: 165
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)در رأس آنها است.... (1) .
6 _ حسن بن علي سقاف شافعي مي گويد: توسل، استغاثه و طلب شفاعت از بزرگِ مردم (محمد(صلي الله عليه وآله) پيامبر و چراغ تاريكي ها) از امور مستحبي است كه بر آن تأكيد فراوان شده است، بهويژه هنگام گرفتاري ها. و سيره علماي اهل عمل و اولياي اهل عبادت، بزرگان محدثين و امامان سلف بر اين بوده است.
7 _ نووي در برخي از كتاب هايش قائل به استحباب توسل شده است. (2) .
8 _ غماري در مقدمه كتابش مي نويسد: قول به استحباب توسل مذهب شافعي و ديگر از امامان شايسته است. كساني كه بر جلالت و وثوق آنان اجماع است. (3) .
9 _ ابن حجر مكّي از اشعار شافعي اين دو بيت را كه بر توسل شافعي به اهل بيتِ پيامبر(صلي الله عليه وآله) دلالت دارد نقل مي كند:
آل النبيّ ذريعتي
و هم إليه وسيلتي
أرجو بهم أعطوا غداً
بيدي اليمين صحيفتي (4) .
10 _ زيني دحلان مي گويد: هركس كه ذكرهاي پيشينيان و دعاها و اوراد آنان را دنبال كند در آنها مقدار زيادي از توسل به ذوات مقدسه مي يابد. و كسي بر آنان ايراد نگرفت، تا اين كه اين منكران (وهابيان) آمدند. و اگر قرار باشد كه نمونه هاي توسل را جمع كنيم كتابي عظيم مي شود.... (5) .
مرحوم علامه اميني در توجيه توسل مي فرمايد: توسل بيش از اين نيست كه شخصي با واسطه قرار دادن ذوات مقدسه به خدا نزديك شود و آنها را وسيله برآورده شدن حاجات خود قرار دهد، زيرا آنان نزد خدا آبرومندند؛ نه اين كه ذات مقدس آنان را
ص: 166
به طور مستقل در برآورده شدن حاجت هايش دخيل بداند، بلكه آنان را مجاري فيض، حلقه هاي وصل و واسطه هاي بين مولي و بندگان مي داند... با اين عقيده كه تنها مؤثر حقيقي در عالم وجود خداوند سبحان است و تمام كساني كه متوسل به ذوات مقدسه مي شوند همين نيّت را دارند، حال اين چه ضدّيتي با توحيد دارد؟.... (1) .
عقيده مسلمانان جواز بلكه رجحان اين نوع توسل است، ولي در مقابل، وهابيان قائل به عدم جواز و حرمت آن مي باشند.
ابن تيميه مي گويد: توسل؛ يعني اين كه انسان از پيامبر(صلي الله عليه وآله) طلب كند تا برايش دعا كند؛ همان گونه كه شما به انساني زنده مي گويي: براي من دعا كن. همان طور كه صحابه از پيامبر(صلي الله عليه وآله) مي خواستند تا برايشان دعا كند. اين در مورد زنده ها صحيح و مشروع است، ولي در مورد مردگان از انبيا و صالحان مشروع نيست.... (2) .
1 _ خداوند متعال مي فرمايد: " وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤوُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوّاباً رَحِيماً "؛ (3) و اگر اين مخالفان هنگامي كه به خود ستم مي كردند [و فرمان هاي خدا را زير پا مي گذاردند] به نزد تو مي آمدند و از خدا طلب آمرزش مي كردند و پيامبر هم براي آنها استغفار مي كرد، خدا را توبه پذير و مهربان مي يافتند.
ممكن است كسي ادعا كند كه آيه، ظهور در زمان پيامبر(صلي الله عليه وآله) دارد، ولي به تنقيح مناط و اخذِ ملاك مي توان آن را به عصر بعد از وفاتشان نيز تعميم داد، زيرا انسان هميشه و در هر زمان گناه كار است و به وسيله اي نياز دارد تا او را براي طلب مغفرت از خداوند
ص: 167
واسطه قرار دهد. از همين رو، صحابه بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله) با تمسك به اين آيه از آن حضرت(صلي الله عليه وآله)طلب استغفار مي نمودند. اين مطلب علي الخصوص با اثبات حيات برزخي و وجود ارتباط بين عالم برزخ و دنيا هموارتر خواهد شد. (1) .
2 _ بيهقي و ابن ابي شيبه نقل مي كنند: در زمان خلافت عمر قحطي شديدي بر مردم روي آورد. بلال بن حرث(رحمه الله) از اصحاب رسول خدا(صلي الله عليه وآله) كنار قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) آمد و عرض كرد: اي رسول خدا! براي امتت باران طلب، زيرا آنان نزديك است كه هلاك شوند. رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در عالم رؤيا به او فرمود: زود است كه آنان سيراب شوند. (2) در اين حديث بلال به دعاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) متوسل شده است.
3 _ علي(عليه السلام) مي فرمايد: شخصي بعد از سه روز از دفن رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد مدينه شد و خود را روي قبر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) انداخت و خاك آن را بر سر ريخت و عرض كرد: اي رسول خدا! گفتي، ما هم گفتارت را شنيديم، از خداوند گرفتي ما نيز از تو گرفتيم، از جمله آياتي كه بر تو نازل شد، اين بود: " وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُوكَ " تا آخر آيه. من به خود ظلم كرده ام، آمده ام تا برايم استغفار نمايي. از داخل قبر ندا داده شد كه تو به طور حتم بخشيده شدي. (3) .
حاكم نيشابوري به سند خود از داود بن ابي صالح نقل مي كند: مروان روزي وارد روضه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) شد مردي را ديد كه صورت (پيشاني) خود را بر روي قبر گذارده است. مروان دست به شانه اش گذاشت و گفت: مي داني كه چه مي كني؟ آن مرد سر خود را بلند كرد. مروان ديد او ابوايوب انصاري است. او خطاب به مروان فرمود: آري، مي دانم كه چه مي كنم! من به خاطر اين سنگ ها نيامده ام، بلكه براي رسول خدا(صلي الله عليه وآله)
ص: 168
آمده ام. آن گاه از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل كرد كه فرمود: بر دين نگرييد، اگر كسي كه اهل است والي آن گردد، بلكه زماني بر دين بگرييد كه غير اهل والي آن شود. (4) .
عموم مسلمانان _ در طول تاريخ _ قائل به جواز آن بوده و هستند، ولي وهابيان آن را تحريم نموداند. در بحث تبرك و سنت و بدعت به فتاواي وهابيان در اين مورد اشاره كرديم.
در اين جا به طور خلاصه به برخي از روايات اشاره مي كنيم:
1 _ سمهودي شافعي از مطلّب نقل مي كند: بعد از وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) مردم به خاك قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) تبرك جسته و از آن برمي داشتند تا اين كه عايشه مانع شد و دستور داد: ديواري را به دور قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) كشيدند تا جسد پيامبر(صلي الله عليه وآله) مكشوف نگردد. (5) .
2 _ بخاري در كتاب اعتصام به سند خود از أبي برده نقل كرده است: هنگامي كه وارد مدينه شدم، عبدالله بن سلام را ملاقات كردم، او به من گفت: به منزل ما بيا تا در ظرفي كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) با آن آب آشاميده، آب خورده و سيراب شوي و در مكاني كه در آن جا نماز گزارده، نماز بخواني. با او به منزلش رفتم، با آن ظرف آب آشاميدم، از خرما تناول نموده و در آن مكان نماز گزاردم. (6) .
3 _ بخاري نيز در كتاب الأدب المفرد (7) از عبدالرحمن بن رزين روايت كرده كه فرمود: گذرمان بر سرزمين ربذه افتاد، خبردار شديم كه سلمة بن اكوع(رحمه الله) از اصحاب رسول خدا در اين سرزمين زندگي مي كند، لذا خدمت او رسيديم، بر او سلام كرديم. او دست هايش را بيرون آورد و فرمود: با اين دو دست با پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) بيعت نمودم... ما بلند شده و آن را بوسيديم.
ص: 169
تبرك به صالحين و اخيار از امت و اماكن و مشاهد مقدسه و آثار وابسته به آنان، از ناحيه وهابيون به شدت انكار شده و آن را از مصاديق شرك شمرده اند و با كساني كه قصد تبرك جستن از آثار انبيا و صالحان را داشته باشند مقابله و مبارزه مي كنند. از همين رو، تبرك يكي از مسائل اختلاف برانگيز بين وهابيون و مسلمين است. به همين جهت جا دارد كه در اين مسئله دور از تعصبات و جنجال ها بحث نماييم تا حقيقت مطلب روشن گردد.
1 _ صالح بن فوزان از مفتيان وهابيون مي گويد: سجده كردن بر تربت اگر به قصد تبرك به اين تربت و تقرب به ولي باشد، شرك اكبر است و اگر مقصود از آن تقرب به خدا با اعتقاد به فضيلت اين تربت باشد، همانند فضيلت زمين مقدس در مسجد الحرام و مسجد نبوي و مسجد الأقصي، بدعت است.... (1) .
2 _ ابن عثيمين مي گويد: تبرك جستن به پارچه كعبه و مسح آن از بدعت هاست، زيرا در اين باره از پيامبر(صلي الله عليه وآله) چيزي نرسيده است. (2) .
ص: 170
3 _ گروه دائمي مفتيان وهابيون مي گويند:... توجه پيدا كردن مردم به اين مساجد و مسح نمودن ديوارها و محراب ها و تبرك به آنها بدعت و نوعي شرك و شبيه به عمل كفار در جاهليّت است. (1) .
4 _ بن باز مي گويد: قرار دادن قرآن در ماشين به جهت تبرك، اصلي بر آن نبوده و غير مشروع است. (2) .
5 _ ابن فوزان مي گويد: تبرك به معناي طلب بركت و او به معناي ثبات خير و طلب خير و زيادتي آن است و اين طلب بايد از كسي باشد كه مالك آن بوده و بر آن قدرت دارد و او همان خداوند سبحان است كه بركت نازل كرده و ثبات مي دهد. هيچ مخلوقي قدرت بر بخشش، بركت، ايجاد و ابقاء و تثبيت آن ندارد.
لذا تبرك به اماكن و آثار و اشخاص _ از زندگان و مردگان _ جايز نيست، زيرا يا شرك است و يا.... (3) .
6 _ ابن عثيمين نيز مي گويد: برخي از زائرين دست به محراب و منبر و ديوار مسجد مي كشند، تمام اينها بدعت است. (4) .
تبرك در لغت به معناي طلب بركت است و بركت به معناي زيادت و رشد يا سعادت است. (5) تبرك به چيزي؛ يعني طلب بركت از طريق آن شيء. و در اصطلاح به معناي طلب بركت از طريق چيزها يا حقيقت هايي است كه خداوند متعال براي آنها امتيازها و مقام هاي خاصي قرار داده است؛ همانند لمس كردن يا بوسيدن دست پيامبر(صلي الله عليه وآله)يا برخي از آثار آن حضرت بعد از وفاتش.
ص: 171
كلمه بركت در قرآن كريم با الفاظ گوناگوني به كار رفته است؛ براي افاده اين معنا كه برخي از اشخاص يا مكان ها و زمان هاي معيني را خداوند متعال به جهات خاصي نوعي بركت افاضه كرده است.
الف) بركت در اشخاص
1 _ خداوند متعال درباره حضرت نوح(عليه السلام) و همراهانش مي فرمايد: " اهْبِطْ بِسَلام مِنّا وَ بَرَكات عَلَيْكَ وَ عَلي أُمَم مِمَّنْ مَعَكَ "؛ (1) اي نوح! از كشتي فرود آي كه سلام ما و بركات و رحمت ما بر تو و بر آن امم و قبايلي كه هميشه با تو هستند.
2 _ هم چنين درباره حضرت عيسي(عليه السلام) مي فرمايد: " وَ جَعَلَني مُبارَكًا أَيْنَ ما كُنْتُ وَ أَوْصاني بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيًّا "؛ (2) و مرا هر كجا باشم براي جهانيان مايه رحمت و بركت گردانيد و تا زنده ام به عبادت نماز و زكات سفارش كرد.
3 _ در مورد حضرت ابراهيم و فرزندش اسحاق مي فرمايد: " فَلَمّا جاءَها نُودِيَ أَنْ بُورِكَ مَنْ فِي النّارِ وَ مَنْ حَوْلَها "؛(3) چون موسي به آن آتش نزديك شد او را ندا كردند. آن كس كه در اشتياق اين آتش است يا به گردش در طلب است....
خداوند متعال مي فرمايد: " وَ بارَكْنا عَلَيْهِ وَ عَلي إِسْحاقَ "؛ (4) و مبارك گردانيديم بر او و بر اسحاق.
هم چنين درباره اهل بيت(عليهم السلام)، يا اهل بيت ابراهيم(عليه السلام) مي فرمايد: " رَحْمَتُ اللّهِ وَبَرَكاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَميدٌ مَجيدٌ "؛ (5) رحمت و بركات خدا مخصوص شما اهل بيت رسالت است، زيرا خداوند بسيار ستوده و بزرگوار است.
ص: 172
ب _ بركت در زمان و مكان
لفظ بركت و مشتقّات آن در مورد برخي از اماكن و بخش هايي از زمين يا زمان نيز به كار برده شده است:
1 _ خداوند متعال راجع به مكه مكرمه مي فرمايد: " إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذي بِبَكَّةَ مُبارَكًا وَ هُدًي لِلْعالَمينَ "؛ (1) همانا اولين خانه اي كه براي مكان عبادت مردم بنا شده مكه است كه در آن بركت و هدايت خلايق است.
2 _ در رابطه با مسجد الأقصي و اطراف آن مي فرمايد: " سُبْحانَ الَّذي أَسْري بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَي الْمَسْجِدِ اْلأَقْصَي الَّذي بارَكْنا حَوْلَهُ "؛ (2) پاك و منزه است خدايي كه در شبي بنده خود را از مسجد الحرام به مسجد الاقصي سوق داد كه پيرامونش را مبارك و پرنعمت ساخت.
3 _ و درباره شب قدر مي فرمايد: " إِنّا أَنْزَلْناهُ في لَيْلَة مُبارَكَة إِنّا كُنّا مُنْذِرينَ "؛ (3) اين قرآن بزرگ كتابي مبارك و عظيم الشأن است كه بر تو نازل كرديم تا امت در آياتش تفكر كنند.
با مراجعه به روايات با طيف بسياري از كلمات نبوي و اهل بيت(عليهم السلام)مواجه مي شويم كه سخن از تبرك به ميان آورده و محمّد و آل محمّد(صلي الله عليه وآله) را اشخاص مبارك، معرفي نموده اند:
1 _ پيامبر(صلي الله عليه وآله) در كيفيت صلوات چنين دستور داده اند كه بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد و علي آل محمّد كما صلّيت علي ابراهيم، و بارك علي محمّد و علي آل محمّد، كما باركت علي ابراهيم في العالمين انّك حميد مجيد و السلام كما قد علمتم. (4) .
ص: 173
2 _ در صحيح بخاري در كيفيت صلوات به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) چنين آمده است: اللّهم صلّ علي محمّد عبدك و رسولك، كما صلّيت علي ابراهيم و بارك علي محمّد و آل محمّد كما باركت علي ابراهيم. (1) .
آيا تبرك به مفهوم اصطلاحي آن يك واقعيّت تاريخي است كه در بين امّت هاي صاحب شريعت رايج بوده، تا از سيره و روش آنان كشف كنيم كه تبرك در بين امّت هاي ديني پيشين نيز امري مشروع بوده است؟
در پاسخ اين سؤال مي گوييم: تبرك به آثار انبيا، از جمله مسائلي است كه در امت هاي ديني پيشين نيز سابقه داشته است، اينك به نمونه هايي از آن اشاره مي كنيم:
1 _ خداوند متعال در مورد تبرك حضرت يعقوب(عليه السلام) به پيراهن فرزندش حضرت يوسف(عليه السلام) و فرستادن آن براي پدرش يعقوب(عليه السلام) از قول حضرت يوسف(عليه السلام)مي فرمايد: " اذْهَبُوا بِقَميصي هذا فَأَلْقُوهُ عَلي وَجْهِ أَبي يَأْتِ بَصيرًا "؛ (2) پيراهن مرا نزد پدرم يعقوب برده بر روي او افكنيد تا ديدگانش بينا شود.
برادران حضرت يوسف(عليه السلام) امر برادر خود را امتثال نموده و پيراهن را برداشته و بر صورت يعقوب(عليه السلام) انداختند. پدري كه در فراق فرزندش بر اثر شدّت حزن و زيادي اشك نابينا شده بود. در اين هنگام به اذن خداوند متعال چشمان پدر به بركت پيراهن يوسف(عليه السلام) بينا شد. البته خداوند متعال قدرت دارد كه اين عمل را مستقيماً انجام دهد، ولي از آن جا كه عالم عالِم اسباب و مسببات است و اسباب نيز برخي مادي و برخي معنوي است، حكمت الهي بر اين تعلق گرفته كه در انبيا و صالحين و آثارشان بركت قرار دهد تا از اين طريق مردم به آنها اعتقاد پيدا كرده و به آنها نزديك شوند و در نتيجه با الگو قرار دادن آنان به خداوند تقربّ پيدا كرده و به ثواب او نائل آيند.
ص: 174
2 _ از جمله موارد ديگري كه قرآن در مورد امت هاي ديني پيشين به آن اشاره كرده، تبرك جستن بني اسرائيل به تابوتي است كه در آن آثار آل موسي و آل هارون بوده است. خداوند متعال در قرآن كريم قصه پيامبر بني اسرائيل كه بشارت به پادشاهي طالوت داد، اين چنين حكايت مي كند: " إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التّابُوتُ فيهِ سَكينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةٌ مِمّا تَرَكَ آلُ مُوسي وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِكَةُ "؛ (1) نشانه پادشاهي او اين است كه آن صندوق [عهد] كه در آن آرامش خاطري از جانب پروردگارتان، و بازمانده اي از آنچه خاندان موسي و خاندان هارون [در آن] بر جاي نهاده اند در حالي كه فرشتگان آن را حمل مي كنند به سوي شما خواهد آمد.
اين تابوت همان تابوتي است كه به امر خدا مادر حضرت موسي (عليه السلام) فرزندش را در آن قرار داد و بر روي آب رها نمود، اين تابوت در بين بني اسرائيل احترام خاصي داشت؛ به حدّي كه به آن تبرك مي جستند. حضرت موسي(عليه السلام)قبل از وفاتش، الواح و زره خود و آنچه از آيات نبوّت بود در آن قرار داد و نزد وصيّ اش يوشع به وديعه گذارد. اين صندوق نزد بني اسرائيل بود و آن را از ديد مردم پنهان نگه مي داشتند. بني اسرائيل تا مادامي كه تابوت نزدشان بود در عزت و رفاه بودند، ولي هنگامي كه گناه كرده و به تابوت بي احترامي كردند، خداوند آن را مخفي نمود. آنان بعد از مدّتي، آن را از يكي از انبيايشان خواستند؛ خداوند متعال طالوت را پادشاه آنان كرد و نشانه ملك او، همان صندوق [عهد] بود.
زمخشري مي گويد: تابوت، صندوق تورات بوده است، و هرگاه حضرت موسي(عليه السلام) در صدد قتال برمي آمد آن را بيرون آورده و در منظر بني اسرائيل قرار مي داد تا با ديدن آن آرامش پيدا كرده و در جهاد سست نگردند.... (2) .
از اين داستان استفاده مي شود كه بني اسرائيل نيز از تابوتي كه آثار حضرت موسي در آن بوده تبرك مي جستند و براي آن احترام خاصي قائل بوده اند.
ص: 175
محمد طاهر مكّي مي گويد: تبرك به آثار پيامبر(صلي الله عليه وآله) سنت صحابه بوده است كه اين سنت را تابعين و صالحين مؤمن نيز دنبال نموده اند. تبرك به آثار پيامبر(صلي الله عليه وآله) در عصر آن حضرت واقع شد و حضرت بر كسي انكار نكرد و اين خود دليل قاطعي بر مشروعيت تبرك است، زيرا اگر اين چنين نبود پيامبر(صلي الله عليه وآله) مردم را از آن نهي مي كرد؛ خصوصاً با در نظر گرفتن اين نكته كه غالب صحابه ايمان هاي قوي داشته و تابع دستورهاي پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) بوده اند. (1) .
ابن حجر مي گويد: هر مولودي كه در عصر پيامبر(صلي الله عليه وآله) بوده قطعاً پيامبر(صلي الله عليه وآله) را ديده است، زيرا اصحاب انگيزه فراواني داشتند تا فرزندان خود را به نزد پيامبر(صلي الله عليه وآله) آورده تا به پيامبر(صلي الله عليه وآله) متبرك ساخته و پيامبر(صلي الله عليه وآله) او را تحنيك كند. (2) حتي گفته شده كه بعد از فتح مكه، اهالي آن فرزندانشان را نزد پيامبر(صلي الله عليه وآله) مي آوردند تا دست مباركش را بر سرشان كشيده و دعاي به بركت نمايد. (3) .
در اين زمينه روايات فراواني است كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 _ عايشه نقل مي كند: صحابه دائماً فرزندان خود را نزد رسول خدا(صلي الله عليه وآله)مي آوردند تا آنان را تحنيك كرده و مبارك گرداند. (4) .
2 _ امّ قيس فرزندش را _ كه هنوز غذا نخورده بود _ نزد رسول خدا(صلي الله عليه وآله)آورد و او را در دامن آن حضرت(صلي الله عليه وآله) قرار داد.... (5) .
ابن حجر در شرح اين حديث مي گويد: از اين حديث استفاده مي شود كه تحنيك
ص: 176
طفل و تبرك به اهل فضل مستحب است. (1) .
3 _ انس مي گويد: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) را ديدم كه حلاّق سر مباركش را مي تراشيد و اصحاب دور وجودش طواف مي كردند تا اگر دانه مويي از سر حضرت(صلي الله عليه وآله) جدا شود بر دستان آنها قرار گيرد. (2) .
4 _ ابي حجيفه مي گويد: خدمت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) رسيدم، در حالي كه وضو مي گرفت و مردم بر هم سبقت مي گرفتند تا از آب وضوي پيامبر(صلي الله عليه وآله) بهره ببرند. هر كس از آن آب بر مي داشت، براي تبرك به خود مي ماليد و كسي هم كه به آن دسترسي پيدا نمي كرد از رطوبت ديگري استفاده مي برد. (3) .
عروه از مسور و ديگران نقل مي كند: هنگام وضوي رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، نزديك بود كه مردم به دليل هجوم آوردن براي تبرك از آب وضوي پيامبر(صلي الله عليه وآله) خودشان راهلاك كنند. (4) .
5 _ سعد مي گويد: از اصحاب رسول خدا شنيدم كه مي گفتند: رسول خدا(صلي الله عليه وآله)كنار چاه بضاعه آمد و با دلوي از چاه آب كشيد و با آن وضو گرفت و بقيه آن را داخل چاه ريخت. بعد از اين جريان هرگاه شخصي مريض مي شد، از آن چاه آب مي كشيدند و او را مي شستند؛ و فوراً شفا مي يافت. (5) .
6 _ ابو ايوب انصاري مي گويد: بعد از آن كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد خانه ما شد؛ من براي حضرتش غذا مي آوردم، هنگامي كه ظرف غذا را بر مي گرداندم، من و همسرم از محل دست هاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) در غذا به نيت تبرك برداشته و استفاده مي كرديم. (6) .
ص: 177
رأي ابن تيميه و احمد بن حنبل در تبرك:
ابن تيميه در كتاب اقتضاء الصراط المستقيم نقل مي كند: احمد بن حنبل و غير او اجازه داده اند تا انسان منبر و جا دستي پيامبر(صلي الله عليه وآله) را بر روي منبر براي تبرك مسح نمايد، ولي مسح قبر آن حضرت را رخصت نداده اند. ولي برخي ديگر از اصحاب ما روايتي از احمد نقل كرده كه مسح قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) را نيز جايز شمرده است.
بخاري در صحيح بابي را به اين مضمون ذكر كرده است. آنچه از زره، عصا، شمشير، ظرف، انگشتر و... مو، كفش و... از چيزهايي كه صحابه و ديگران به آنها بعد از وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) تبرك مي جستند. (1) .
1 _ نقل است كه معاويه هنگام وفات وصيت كرد كه با پيراهن، شلوار، قبا و مقداري از موي پيامبر(صلي الله عليه وآله) دفن شود. (2) .
2 _ عمر بن عبدالعزيز هنگام وفاتش دستور داد: مو و ناخني از پيامبر(صلي الله عليه وآله) را آورده و در كفنش قرار دهند. (3) .
3 _ ابن سعد مي گويد: در حنوط انس بن مالك، كيسه اي از مشك و مويي از موهاي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) را قرار دادند. (4) .
4 _ ابن سيرين مي گويد: به عبيده گفتم: نزد ما مقداري از موي پيامبر(صلي الله عليه وآله) از طرف انس يا اهل او باقي مانده كه براي من محبوب تر است از دنيا و آخرت. (5) .
5 _ صفيه مي گويد: هرگاه عمر بر ما وارد مي شد دستور مي داد تا كاسه اي كه از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نزد ما بود به او دهيم، سپس آن را از آب زمزم پر مي نمود و از آن
ص: 178
مي آشاميد و به قصد تبرك بر صورتش مي پاشيد. (1) .
6 _ انس مي گويد: پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر امّ سليم وارد شد و در آن جا مشكي از آب ديد كه بر ديوار آويزان شده بود؛ آن گاه پيامبر(صلي الله عليه وآله) ايستاده از آن آب آشاميد. امّ سليم مشك را برداشته و دهانه آن را بريده و براي تبرك نزد خود نگاه داشت. (2) .
7 _ ابن سيرين نقل مي كند: نزد انس بن مالك، عصايي از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بود كه بعد از وفاتش آن را با او بين پهلو و پيراهنش دفن نمودند. (3) .
8 _ ابراهيم بن عبدالرحمن بن عبدالقاري مي گويد: ابن عمر را ديدم كه دستش را بر جايگاه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در منبر كشيده و به صورت خود مي ماليد. (4) .
9 _ يزيد بن عبدالله بن قسيط مي گويد: جماعتي از اصحاب پيامبر(صلي الله عليه وآله) را ديدم كه وقتي مسجد از جمعيت خالي مي شد، دست بر دستگيره منبر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) گذارده، آن گاه دعا مي نمودند. (5) .
10 _ داود بن صالح مي گويد: روزي مروان به روضه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد شد، ديد شخصي صورتش را بر روي قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) گذارده است. به او گفت: آيا مي داني چه مي كني؟ هنگامي كه آن شخص صورتش را برداشت مروان ديد كه او ابوايوب است. ابوايوب در جوابش فرمود: من به جهت اين سنگ نيامده ام، بلكه به خاطر رسول خدا(صلي الله عليه وآله)آمده ام. (6) .
11 _ ابن عساكر به سند خود از امام علي(عليه السلام) نقل مي كند: بعد از دفن رسول خدا(صلي الله عليه وآله)فاطمه(عليها السلام)بر بالاي قبر پدرش ايستاد و مشتي از خاك قبر را برداشته و بر ديدگانش ماليد و فرمود:
ص: 179
ماذا علي من شمّ تربة أحمد
أن لا يشمّ مدي الزمان غواليا
صُبّت عليّ مصائب لو أنّها
صُبّت علي الأيّام عدن ليالياً (1) .
12 _ سمهودي نقل مي كند: عبدالله بن عمر دست راستش را بر قبر شريف پيامبر(صلي الله عليه وآله)مي ماليد و بلال نيز صورتش را. آن گاه از عبدالله بن احمد بن حنبل نقل مي كند كه اين عمل به جهت شدت محبت بوده، و بدين جهت تعظيم و احترام اشكالي ندارد. (2) .
13 _ ابوالدرداء مي گويد: شبي بلال مؤذن پيامبر(صلي الله عليه وآله) در عالم رؤيا پيامبر(صلي الله عليه وآله) را زيارت نمود. حضرت(صلي الله عليه وآله) به او فرمود: اين چه جفايي است كه در حق ما نمودي! آيا وقت آن نشده كه به زيارت ما بيايي؟ بلال محزون و خائف از خواب بيدار شد؛ فوراً سوار بر مركب خود شد و به سوي مدينه حركت نمود و مستقيماً به كنار قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله)آمد و شروع به گريه كرد، در حالي كه صورتش را به قبر مبارك مي ماليد. حسن و حسين(عليهما السلام)بر او وارد شدند، بلال آنان را در بغل گرفت و بوسيد. (3) .
14 _ نافع نقل مي كند: ابن عمر را ديدم كه نماز مي گزارد در مكان هايي كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نماز خوانده بود.... (4) .
ابن حجر در شرح اين حديث مي گويد: از اين عمل ابن عمر استفاده مي شود كه دنبال نمودن آثار پيامبر(صلي الله عليه وآله) و تبرك به آنها مستحب است. (5) .
15 _ ابن عبدالبرّ مي گويد: ابن عمر از آثار رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بسيار متابعت مي نمود و در مواقف عرفه و ديگر مواضع به دنبال مكاني مي رفت كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در آن وقوف نموده بود. (6) .
ص: 180
مسلمانان به طور اتفاق استغاثه و كمك گرفتن از اولياي الهي را جايز دانسته، بلكه آن را راجح و در راستاي توحيد مي دانند، زيرا اگر از اولياي الهي، يعني پيامبر و ائمه معصومين طلب كمك كرده و از آنها مدد مي جويند به اين خاطر نيست كه آنان را مستقل در تأثير دانسته و از آنها حاجت و كمك مي خواند، بلكه از آن جهت است كه اولياي الهي مقرّب درگاه خداوند و مظهر صفات جمال، كمال، اسماي الهي، قدرت، علم و مانند آن شده اند و به اذن و اراده و مشيّت الهي در اين عالم تصرف دارند: " وَ ما تَشاؤُنَ إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللهُ ".
اما وهابيون برخلاف اجماع مسلمين اين مسئله را شديداً تحريم كرده، بلكه آن را بزرگ تر از شرك جاهليت مي دانند. لذا جا دارد كه اين مسئله را مورد بحث قرار دهيم:
1 _ ابن تيميه _ مؤسس عقايد وهابيون _ مي گويد: از اقسام شرك آن است كه كسي به شخصي كه از دنيا رفته بگويد: مرا درياب، مرا كمك كن، از من شفاعت كن، مرا بر دشمنم ياري كن و امثال اين درخواست ها كه تنها خدا بر آن قدرت دارد. (1) .
ص: 181
در جايي ديگر اين درخواست را شرك صريح دانسته و مي گويد كسي كه اين گونه بگويد بايد توبه كند، اگر توبه نكرد كشتنش واجب مي گردد. (1).
2 _ محمّد بن عبدالوهّاب مي گويد: صدا زدن غير خدا و كمك گرفتن از غير او موجب ارتداد از دين و داخل شدن در زمره مشركين و عبادت كنندگان بت هاست و حكم آن اين است كه مال و خونش حلال مي گردد، مگر توبه كند. (2) .
3 _ شيخ عبدالعزيز بن باز مي گويد: هركسي از مردم در هر جاي كره زمين بگويد: اي رسول خدا! اي نبيّ خدا! اي محمّد! كمك كن مرا، درياب مرا، ياري كن مرا، شفا ده مريضان مسلمين را، هدايت كن گم شده مسلمين را و مانند آن، براي خدا شريك در عبادت قرار داده است. (3) .
در جايي ديگر مي گويد: شكّي نيست كه استغاثه كنندگان به پيامبر(صلي الله عليه وآله)، اوليا، انبيا، ملائكه يا جنّ، اين عمل را به اين اعتقاد انجام مي دهند كه آنان دعايشان را شنيده و از احوالشان اطلاع دارند و حاجتشان را برآورده خواهند كرد، اين امور انواعي از شرك اكبر است، زيرا غيب را غير از خدا كسي ديگر نمي داند. و نيز اموات؛ چه انبيا و چه غير انبيا اعمال و تصرفاتشان در عالم دنيا با مرگ منقطع گرديده است. (4) .
هم چنين مي گويد: و امّا صدا زدن ميّت و استغاثه به او و طلب مدد از او، همه از انواع شرك اكبر و از عمل عبادت كنندگان بت ها در عهد پيامبر است. (5) .
كمك گرفتن از غير، انواع و اقسامي دارد كه درذيل به هريك از آنها با حكم شان اشاره مي كنيم:
ص: 182
1 _ كمك گرفتن از انسان در زمان حيات
اين خود به چند نوع تقسيم مي شود:
الف _ استعانت در مسائل عادي: كمك گرفتن در كارهاي عادي كه اسباب طبيعي دارد، زيربناي اساسي تمدّن بشري است، زيراحيات بشربراساس تعاونوكمك به يكديگر است. اين مطلب از هيچ جهت و نزد هيچ كس قابل انكار نيست. ولذا خداوند متعال از قول ذي القرنين مي فرمايد: " فَأَعِينُونِي بِقُوَّة أَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ رَدْماً "؛ (1) پس شما با قوّت بازو به من كمك كنيد تا سدّي محكم بسازم تا به كلّي مانع از دست برد به شما شود.
ب _ استعانت به دعاي غير:
يكي ديگر از انواع استعانت، كمك گرفتن از ديگران به صورت دعاكردن است، يعني التماس دعاگفتن. اين مورد نيز اشكالي ندارد و قرآن نيز در موارد بسياري به آن اشاره كرده است؛ مثلا كمك نگرفتن از دعاي ديگران را از صفات منافقين شمرده و مي فرمايد: " وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ "؛ (2) و هرگاه به آنان بگوييد بياييد تا رسول خدا براي شما از حقّ آمرزش طلبد، سرپيچي مي كنند و مي بيني كه با تكبّر و نخوت روي مي گردانند.
در جايي ديگر كمك گرفتن از دعاي مؤمنين را حاجتي فطري مي داند و درباره برادران يوسف مي فرمايد: " قالُوا يا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنّا كُنّا خاطِئِينَ. قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ "؛ (3) برادران يوسف عرضه داشتند: اي پدر! بر تقصيرات ما از خدا آمرزش بخواه كه درباره يوسف خطا كرده ايم. پدر گفت: به زودي از درگاه خدا براي شما آمرزش مي طلبم كه او بسيار آمرزنده و مهربان است.
درباره استغفار مؤمنين هم مي فرمايد: " وَ الَّذِينَ جاؤُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لاِِخْوانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونا بِالاِْيمانِ "؛ (4) و آنان كه پس از مهاجران و انصار آمدند
ص: 183
و دائم به دعا به درگاه خدا عرض مي كنند: پروردگارا بر ما و برادران ديني ما كه در ايمان، پيش از ما شتافتند ببخش.
اين مورد را ابن تيميه قبول كرده و مي گويد: از پيامبر(صلي الله عليه وآله) به نقل صحيح رسيده كه فرمود: هرگاه كسي از نهاد دل براي برادر دينيش دعا كند؛ به طور حتم خداوند ملكي را موكّل مي كند تا هنگام دعا به او بگويد: براي تو مثل آن چيزي است كه براي او خواستي. (1) .
ج _ كمك گرفتن از وليّ خدا در امور غيرعادي:
يكي ديگر از موارد استعانت از زنده، كمك گرفتن از او در امور غيرعادي؛ مثل شفاي مريض از راه غيرطبيعي و مانند آن است، در صورتي كه قدرت اعجاز داشته باشد.اين مورد نيز شكي در جوازش نيست، چون در واقع اعتقاد داشتن به قدرت اولياي الهي و معجزات آنهاست، لكن با اعتقاد به اين كه همه امور به دست خداست و تا خداوند نخواهد و اراده نكند كاري انجام نمي گيرد، و منافاتي با توحيد در خالقيت و ربوبيت ندارد.
حضرت سليمان از حاضرين طلب كرد تا تخت بلقيس را از يمن در يك لحظه به اردن _ كه محلّ حكومتش بود _ بياورد: " أَيُّكُمْ يَأْتِينِي بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ "؛ (2) كدام يك تخت بلقيس را پيش از آن كه تسليم امر من شود خواهيد آورد؟
هدف حضرت سليمان(عليه السلام) اين بود كه تخت بلقيس به صورت غيرطبيعي نزد او حاضر شود، آن گاه مي فرمايد: " قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ... ". (3)و آن كس كه به علم كتاب الهي دانا بود گفت: من پيش از آن كه چشم برهم زني تخت را بدين جا مي آورم، چون سليمان سرير را نزد خود مشاهده كرد...
خداوند متعال اعمال خارق عادت را به حضرت مسيح نسبت داده و مي فرمايد:
ص: 184
" وَتُبْرِئُ اْلأَكْمَهَ وَ اْلأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَ إِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتي بِإِذْنِي "؛ (1) و آن گاه كه كور مادرزاد و پيس را به امر من شفادادي و مردگان را به امر من از قبر بيرون آوردي.
اگر كار خارق العاده از شخص سر مي زند، درخواست آن كار از آن شخص اشكالي ندارد.
فرق بين افعال غيرعادي از خداوند و انسان اين است كه خداوند تنها فاعل وقادري است كه در كارهايش وابسته به كسي نيست و خود مستقل در عمل است، به خلاف ديگران كه متّكي به او هستند.
2 _ كمك گرفتن از ارواح اولياي الهي بعد از مرگ:
مسئله استعانت از ارواح اوليا و استغاثه به آنان بعد از وفاتشان، از مهم ترين مسائل باب استعانت از غير است؛ خواه به صورت دعا باشد يا طلب اعجاز. اين نوع استعانت را وهابيون از اقسام شرك دانسته و شديداً با آن مقابله مي كنند.
با مراجعه به روايات پي مي بريم كه كمك گرفتن از اولياي الهي (استعانت) و استغاثه به آنان نه تنها اشكالي ندارد، بلكه رجحان نيز دارد، زيرا سيره و سنت بزرگان دين اين گونه بوده است كه هنگام شدايد به وليّي از اولياي الهي پناه مي بردند. اينك به برخي از روايات اشاره مي كنيم:
1 _ بخاري به سند صحيح از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: همانا خورشيد در روز قيامت چنان به مردم نزديك مي شود كه از شدّت گرما عرق تا نصف گوش مردم را خواهد گرفت، در اين هنگام مردم به حضرت آدم و سپس به حضرت موسي و در آخر به حضرت محمّد پناه مي برند، تا بين خلايق حكم شود. (2) .
از اين حديث استفاده مي شود كه در كارهايي كه با قدرت خداوند انجام مي گيرد؛
ص: 185
مي توان به ديگران متوسل شد، لكن با اين اعتقاد كه همه امور به اذن و مشيّت الهي صورت مي پذيرد.
2 _ طبراني و ابويعلي در مسند خود و ابن السنّي در عمل اليوم والليلة به سند صحيح از عبدالله بن مسعود روايت كرده است كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: هرگاه حيوان يكي از شما در بيابان گم شد اين گونه صدا زنيد: اي بندگان خدا! نگه داريد بر من، اي بندگان خدا نگه داريد بر من، زيرا خداوند در روي زمين كساني را دارد كه حيوان او را حفظ كنند. (1) .
طبراني بعد از نقل حديث مي گويد: اين مطلب از مجرّبات است.
شبيه اين حديث را بزار از ابن عباس نقل كرده كه فرمود: همانا خداوند در روي زمين غير از حافظان ملائكه اي دارد كه هرچه از برگ درختان مي ريزد مي نويسند، لذا اگر كسي در بيابان گرفتار شد بگويد: اي بندگان خدا مرا ياري كنيد.(2).
ابن حجر عسقلاني در امالي الأذكار بعد از نقل حديث آن را حسن دانسته، وحافظ هيتمي نيز تمام رجال آن را ثقه مي داند.
3 _ ابن حجر عسقلاني در فتح الباري مي گويد: ابن ابي شيبه به سند صحيح از مالك دينار _ خزينه دار عمر _ چنين نقل مي كند: در زمان عمر قحطي بر مردم عارض شد، شخصي كنار قبر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) آمد و به او استغاثه نمود و عرض كرد: اي رسول خدا! براي امّتت باران بخواه، زيرا آنان هلاك شدند. (3) .
از آن جا كه اين درخواست بدون شك در منظر صحابه بوده و كسي او را منع نكرده، خود دليل بر جواز و رجحان استغاثه به ارواح اولياي الهي است.
4 _ دارمي در سننش به سند صحيح از ابوالجوزاء اوس بن عبدالله نقل مي كند كه گفت: قحطي شديدي بر مدينه عارض شد، مردم از وضع موجود نزد عايشه شكايت آوردند. عايشه دستور داد تا به سراغ قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) رفته و از آن، دريچه اي به سوي آسمان باز كنند تا سقفي بين قبر و آسمان مانع نباشد. آنان نيز چنين كردند. راوي
ص: 186
مي گويد: بعد از اين عمل آن قدر باران آمد كه سبزي ها رشد نموده و شتران چاق شدند. (1) .
5 _ اجماع مسلمين بعد از وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) تا اين زمان بر استغاثه و استمداد از ارواح اولياي الهي بوده است و اين اجماع از جايگاه خاصي نزد اهل سنت برخوردار است.
6 _ بيهقي در كتاب الشعب و ابن عساكر از طريق عبدالله بن احمد بن حنبل و نيز عبدالله بن احمد در كتاب المسائل (2) . به سند صحيح _ كه الباني (3) نيز به صحت آن اعتراف كرده _ نقل مي كند: از پدرم شنيدم كه مي گفت: من پنج بار حج گزاردم كه دو بار آن سواره و سه بار آن پياده بود، يا دو بار آن پياده و سه بار آن سواره بود. در يكي از سفرها راه را گم كردم. در حالي كه پياده بودم، شروع به گفتن اين جمله نمودم: يا عباد الله دلّونا علي الطريق؛ اي بندگان خدا ما را به مسير سفر راهنمايي كنيد. همين طور كه اين جمله را تكرار مي كردم ناگهان خود را در مسير يافتم.
7 _ قسطلاني در المواهب اللدنيّة از كتب سيره نبوي نقل مي كند كه ابوبكر در روز وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر آن حضرت وارد شد، درحالي كه ملافه اي بر روي پيامبر انداخته بودند، آن را كنار زده و صورت حضرت را بوسيد و عرض كرد: پدر و مادرم به فداي تو اي رسول خدا، تو در زمان حيات و مماتت پاك بودي! از ما نزد پروردگارت ياد فرما. (4) .
8 _ در تاريخ ثبت است كه صحابه شعارشان هنگام جنگ با مرتدين (از اهل يمامه و تابعين مسيلمه كذّاب) اين بود: يا محمّداه، يا محمّداه. (5) .
9 _ هم چنين نقل شده است كه عقبة بن عامر كسي بود كه خبر فتح دمشق را براي عمر به مدينه آورد. هنگام آمدن به مدينه هفت روز در راه بود، ولي در بازگشت از مدينه به دمشق دو روز و نصفي بيشتر طول نكشيد و اين به بركت دعا و استغاثه اي بود كه در كنار
ص: 187
قبر پيامبر انجام داد، لذا خداوند متعال مسافت او را كوتاه كرد. (1) .
10 _ سمهودي به سند خود از امام علي(عليه السلام) چنين نقل مي كند: عربي باديه نشين بعد از سه روز از دفن رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد مدينه شد، خود را بر روي قبر پيامبر انداخت و خاك قبر را بر سر خود ريخت و عرض كرد: اي پيامبر! اين آيه را تلاوت كردي و ما هم شنيديم: " إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوّاباً رَحِيماً " من نيز به نزد تو آمده ام تا استغفار نمايم. (2) .
11 _ ابوبكر مقري مي گويد: من و طبراني و ابوالشيخ در حرم رسول خدا(صلي الله عليه وآله)بوديم در حالي كه گرسنگي شديد بر ما عارض شده بود، آن روز را به پايان رسانديم، وقت عشا كنار قبر رسول خدا آمديم و عرض كرديم: اي رسول خدا! ما گرسنه ايم... در اين هنگام ملاحظه نموديم كه كسي درب را مي كوبد، باز نموديم ديديم كه شخصي علوي با دو نفر غلام با زنبيلي از غذا كنار درب ايستاده اند، علوي آنها را به ما هديه نمود. پس از صرف غذا به ما گفت: آيا به رسول خدا شكايت برديد؟ الآن رسول خدا را در عالم رؤيا ديدم، به من فرمود تا مقداري از غذا نزد شما آورم. (3) .
وهابيون بر مدّعاي خود _ حرمت استعانت از اولياي الهي و شرك بودن استغاثه به آنان _ به ادله اي واهي تمسك كرده اند كه در ذيل به نقد و بررسي آنها
مي پردازيم:
كسي كه به اولياي الهي استغاثه مي كند معتقد به علم غيب آنهاست؛ درحالي كه علم غيب مخصوص خداوند است.
ص: 188
جواب:
علم غيب نه تنها براي اولياي الهي _ اعمّ از رسول و امام _ امكان دارد، بلكه ضرورت هم دارد كه در رساله مستقلي به اين موضوع پرداخته ايم. هم چنين حيات برزخي اموات و ارتباط آنها با دنيا؛ مخصوصاً اولياي الهي به اثبات رسيده است.
حافظ هيثمي در مجمع الزوائد به سند صحيح از انس بن مالك نقل كرده است كه رسول خدا فرمود: انبيا در قبورشان زنده اند و نماز به جاي مي آورند.(1) و نيز پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: علم من بعد از وفاتم همانند علم من در زمان حيات من است. (2) .
دارمي به سند خود از سعيد بن عبدالعزيز نقل مي كند كه او وقت نماز را با همهمه اي كه از داخل قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) مي شنيد، مي شناخت. (3) .
ترمذي از ابن عباس نقل كرده كه گفته است: هرگاه چيزي خواستي از خدا بخواه و هرگاه كمك خواستي از خدا طلب نما. (4) .
جواب:
حديث به اين نكته اشاره دارد كه انسان از هركس كمك مي خواهد بايد به اين اعتقاد باشد كه همه امور به دست خدا و به اراده و مشيّت اوست، اگر كسي نيز كاري انجام مي دهد به لطف و عنايت و خواست اوست. لذا در آخر حديث مي خوانيم: بدان كه همه مردم اگر اجتماع كنند تا به تو نفعي برسانند هرگز نمي توانند، مگر اين كه خداوند بر تو مقدر كرده باشد. و هم چنين اگر همه مردم اجتماع كنند تا بر تو ضرري برسانند هرگز نمي توانند، مگر آن كه خداوند بخواهد.
ص: 189
برخي از وهابيّون براي حرمت استغاثه، به حديث عبادة بن صامت از رسول خدا(صلي الله عليه وآله)تمسك كرده اند كه آن حضرت فرمود: هرگز به من استغاثه نمي شود، بلكه تنها بايد به خداي متعال استغاثه نمود. (1) .
جواب:
اين حديث از حيث سند ضعيف است، زيرا ابن حجر هيثمي مكرّر ابن لهيعه را تضعيف نموده است؛ خصوصاً اين كه با احاديث صحيح ديگر كه در جواز بلكه استحباب استغاثه صراحت دارند، منافات دارد.
خداوند متعال مردم را از خواندن و صدا زدن غير خودش نهي كرده و فرموده: " وَأَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللهِ أَحَداً "؛ (2) و مساجد مخصوص خداست پس نبايد با خدا احدي غير از او را پرستش كنيد.
و نيز مي فرمايد:
" لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا يَسْتَجِيبُونَ لَهُمْ بِشَيْء ". (3) .
" وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا يَسْتَطِيعُونَ نَصْرَكُمْ وَ لا أَنْفُسَهُمْ يَنْصُرُونَ " (4) .
" إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ عِبادٌ أَمْثالُكُمْ " (5) .
" أُولئِكَ الَّذِينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ إِلي رَبِّهِمُ الْوَسِيلَةَ " (6) .
ص: 190
" وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللهِ ما لا يَنْفَعُكَ وَ لا يَضُرُّكَ " (1) .
" إِنْ تَدْعُوهُمْ لا يَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ " (2) .
" وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللهِ مَنْ لا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلي يَوْمِ الْقِيامَةِ " (3) .
" ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ " (4) .
جواب:
مقصود از دعا در مجموع اين آيات مطلق دعا و خواستن نيست؛ بلكه دعا و نداي خاصّي است كه با قصدِ آن معنا مرادف با معناي عبادت مي شود و آن معناي الوهيت و يا ربوبيّت است. به علاوه اين كه مجموع اين آيات مربوط به بت پرستاني است كه گمان مي كردند بت هايشان (يا آن موجوداتي كه اين بت ها رمز آنهاست) برخي از شئون تدبير را مالك اند. لذا براي آنها استقلال در فعل و تصرف قائل بودند. پر واضح است كه هر نوع تواضع براي كسي و درخواست از كسي غير از خداوند با اين اعتقاد عبادت او محسوب شده و شرك است. اين قيد به خوبي از برخي آيات ديگر استفاده مي شود؛ از جمله:
" فَما أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِي يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ مِنْ شَيْء "؛ (5) و غير از خدا همه خدايان باطلي را كه مي پرستيدند هيچ رفع هلاكت از آنان ننمود.
" وَ لا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ "؛ (6) و غير خداي يكتا كه به خدايي مي خوانند قادر بر شفاعت كسي نيستند.
ص: 191
" وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِير "؛ (1) و به غير او معبوداني را كه به خدايي مي خوانيد در جهان داراي پوست و هسته خرمايي نيستند.
" فَلا يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَ لا تَحْوِيلاً "؛ (2) پس نمي توانند دفع ضرر و تغيير حالي از شما كنند.
بنابراين، علت مذمت مشركين از طرف خداوند اين بوده كه آنان معتقد به تدبير و تصرف بتان به نحو استقلال و بدون اذن و مشيّت خداوند بوده اند.
حسن بن علي سقاف شافعي مي گويد: معناي آيه: " وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللهِ أَحَداً " اين است كه غير خدا را عبادت نكنيد و در كنار او اين بت ها را نپرستيد؛ بت هايي كه " اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً " با آن كه خداوند مي فرمايد: " أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللهُ الْواحِدُ الْقَهّارُ ". هم چنين معناي آيه: " وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِير - إِنْ تَدْعُوهُمْ لا يَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَكُمْ - وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ " (3) اين است: غير از خدا كساني كه عبادت مي كنيد مالك هيچ چيز بر شما نيستند؛ اگر لفّافه هسته خرما هم باشد. (4) .
علماي اهل سنت در ردّ عقيده وهابيون مبني بر حرمت و شرك بودن استغاثه، كتاب هايي نوشته اند كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 _ مصباح الظلام في المستغيثين بخير الأنام في اليقظة والمنام، شمس الدين ابوعبدالله محمّد بن موسي بن نعمان مراكشي.
2 _ البكري في الردّ، علي ابن تيمية.
3 _ شواهد الحقّ في الاستغاثة بسيّد الخلقِ، يوسف بن اسماعيل نهباني.
ص: 192
4 _ الإغاثة بأدلّة الاستغاثة بالنبيّ(صلي الله عليه وآله)، حسن بن علي سقاف شافعي.
5 _ نفحات القرب والاتصال بإثبات التصرف بالأولياء بعد الانتقال، شهاب الدين ابي العباس حموي حنفي.
6 _ أنوار الانتباه بحلّ النداء بيا رسول الله، احمدرضا افغاني.
7 _ شفاءالسقام، سبكي.
8 _ غوث العباد، حمامي.
ص: 193
از جمله موضوعات حرام يا شرك آلود نزد وهابيون، قسم، نذر و ذبح كردن براي غير خدا است. اكنون براي روشن شدن، از اين سه موضوع را بررسي مي كنيم.
ابن تيميه مي گويد: علما اتفاق نموده اند كه قسم به غير خدا منعقد نمي شود. (1) و نيز مي گويد: قسم خوردن به غير خداوند مشروع نيست، زيرا از آن نهي شده است يا به نهي تحريمي و يا تنزيهي. و علما در اين مسئله بر دو قول اند و قول صحيح نهي تحريمي است. (2) .
صنعاني مي نويسد: همانا قسم به غير خداوند شرك كوچك است. (3) .
1 _ در آيات قرآن كريم مشاهده مي نماييم كه خداوند متعال در بسياري از موارد به غير خود قسم خورده است، و اگر اين عمل منكر و سوء بود خداوند نبايد آن را انجام
ص: 194
مي داد؛ خداوند مي فرمايد: " لا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ "؛ (1) خداوند متعال تجاهر به كلام سوء را دوست ندارد. اينك به نمونه اي از قسم هاي خداوند به غير خودش اشاره مي نماييم:
خداوند متعال تنها در سوره الشمس، به هفت چيز از مخلوقاتش قسم خورده است: خورشيد، ماه، روز، شب، آسمان، زمين، نفس انسان. و در سوره نازعات (79) آيه 1 _ 3، به سه چيز قسم خورده است. در سوره مرسلات (77) آيه 1 تا 3، به دو چيز از مخلوقات خود قسم خورده است. و نيز در سوره طارق، قلم، عصر، بلد، تين، ليل، فجر و طور، به غير خود قسم خورده است.
2 _ در روايات فراواني كه از طريق شيعه و سنّي رسيده قسم خوردن به غير خداوند فراوان مشاهده مي شود:
مسلم در صحيح نقل مي كند كه شخصي نزد رسول خدا(صلي الله عليه وآله) آمد و عرض كرد: اي رسول خدا! كدامين صدقه اجرش نزد خداوند عظيم تر است؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: آگاه باش قسم به پدرت... (2) كه در اين حديث پيامبر(صلي الله عليه وآله) به پدر سؤال كننده قسم خورده است.
و در حديث ديگر، به سندش نقل كرده كه شخصي از نجد نزد رسول خدا(صلي الله عليه وآله)آمد تا درباره اسلام از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) سؤال كند. رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به او فرمود: پنج نماز در روز و شب به جاي آور. او سؤال نمود: آيا غير از اين نيز بر من واجب است؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: خير... مگر آن كه بخواهي مستحبي به جاي آوري. و نيز روزه ماه رمضان بر تو واجب است. آن گاه سائل عرض كرد: آيا غير از اين بر من واجب است؟ حضرت(صلي الله عليه وآله) فرمود: خير... مگر آن كه بخواهي مستحبي انجام دهي. آن گاه آن مرد پشت كرد در حالي كه با خود مي گفت: به خدا سوگند بر اين تكاليف زياد نمي كنم و از آن كم نمي نمايم. آن گاه رسول خدا(صلي الله عليه وآله)فرمود: قسم به پدرش، رستگار شد، اگر راست مي گويد. يا فرمود: داخل بهشت شد به پدرش قسم، اگر راست مي گويد. (3) .
ص: 195
در حديثي كه احمد در مسندش نقل كرده در ذيل آن آمده است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به مخاطب خود فرمود: به جان خود سوگند اگر به معروف سخن به گويي و از منكر نهي كني بهتر از آن است كه ساكت باشي. (1) .
امام علي(عليه السلام) در نامه اي به معاويه چنين مي نويسد: به جان خود سوگند اگر به عقل خود نظر كني _ نه هواي نفست _ هر آينه مرا مبرّاترين مردم خواهي ديد از خون عثمان. (2) .
مالك بن انس نقل مي كند كه ابوبكر به دزدي كه زيورآلات دخترش را دزديده بود گفت: به پدرت قسم شب تو شب دزدان نبود. (3) .
وهابيون براي حرمت قسم به غير خدا به برخي از رواياتي تمسك كرده اند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) از قسم خوردن به پدران نهي كرده است. (4) .
جواب از اين احاديث آن است كه جهت نهي پيامبر(صلي الله عليه وآله) از قسم خوردن مسلمانان به پدران خود در آن زمان، آن بوده كه در غالب موارد آنها مشرك وبت پرست بوده اند و حرمت و كرامتي نداشتند تا به آنها قسم خورده شود. و لذا در برخي روايات چنين آمده است: به پدران و طاغوت ها قسم نخوريد. (5) .
اين كه در اين روايت طاغوت ها در كنار آباء قرار گرفته مشخص است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله)پدران كافر آنها را قصد كرده است.
و امّا اين كه در برخي روايات به طور مطلق از قول پيامبر(صلي الله عليه وآله) نقل شده كه: هر كس به غير خدا قسم بخورد به تحقيق مشرك شده است.(6) اشاره به قَسَم مخصوص دارد كه همان قسم به لات و عزّي باشد كه در ميان عرب رسم بوده است.
ص: 196
از جمله موضوعاتي كه وهابيون جايز نمي دانند قسم خوردن به خداوند به حقّ مخلوق است. مثل اين كه گفته شود: خدايا تو را قسم مي دهم به حقّ پيامبرت كه حاجتم را برآوري.
ابن تيميه مي گويد: بر خداوند متعال قسم خورده نمي شود به هيچ يك از مخلوقاتش، لذا جايز نيست كه انسان بگويد: قسم مي خورم بر تو اي پروردگارم به حقّ ملائكه ات و امثال اين تعبير، بلكه تنها به خداوند و اسماء و صفاتش قسم خورده مي شود. (1) .
رفاعي مي گويد: قسم خوردن بر خداوند به حقّ مخلوقاتش امري خطير و قريب به شرك است، اگر خود شرك نباشد. (2) .
رفاعي مي گويد: چيزي كه به آن قسم خورده مي شود بايد از آنچه بر او قسم خورده مي شود اعظم باشد، پس لازمه قسم به مخلوق بر خدا آن است كه مخلوق از خالق اعظم باشد.
در جواب مي گوييم: لازمه قسم به چيزي يا كسي بر خداوند آن است كه آنچه به آن قسم خورده شده نزد خداوند محترم است نه آن كه از خدا اعظم باشد.
قدوري مي گويد: قسم خوردن و خواستن از خداوند به حقّ مخلوقين جايز نيست؛ زيرا مخلوقات هيچ گونه حقّي بر خداوند ندارند. (3) .
در پاسخ او نيز مي گوييم: در آيات بسياري، خداوند براي مومنان، حقّ معيّن است؛ خداوند متعال مي فرمايد: " وَ كَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ "؛ (4) مؤمنين بر ما حقّ دارند
ص: 197
كه ياريشان كنيم. و نيز در سوره توبه، آيه 11 و يونس، آيه 103 و نساء، آيه 17 به حقوق مردم بر خداوند اشاره شده است.
رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: حقّ است بر خداوند كه كساني را كه به جهت عفّت و خويشتن داري از گناه چشم پوشي كرده و ازدواج مي كنند، ياري نمايد. (1) .
حضرت آدم(عليه السلام) به خاطر گفتن: أسألك بحقّ محمّد الاّ غفرت لي، مورد عفو قرار گرفت. (2) .
از جمله اعمالي كه به جهت آن، وهابيون مسلمانان را به شرك نسبت داده اند، موضوع ذبح و نحر براي اموات و اولياي الهي است.
محمّد بن عبد الوهاب مي نويسد: پيامبر(صلي الله عليه وآله) بامشركان جنگيد تا تمام اعمال؛ از جمله قرباني كردن تنها براي خدا باشد. (3) .
تحقيق مطلب آن است كه: اگر كسي حيواني را با قصد عبادت براي غير خدا ذبح كند _ همان گونه كه بت پرستان انجام مي دادند _ اين عمل شرك آلود بوده و از اسلام خارج شده است، چه اعتقاد به الوهيت آنها داشته باشد و يا آن كه به قصد تقرّب به آنها اين عمل را انجام داده باشد.
ولي اگر كسي حيواني را از طرف انبيا و اوصيا يا مؤمنين ذبح كند تا آن كه ثوابش را بر آنها اهدا نمايد همان گونه كه برخي قرآن مي خوانند و ثواب آن را براي انبيا و اوصيا يا مؤمنين هديه مي نمايند، شكّي نيست كه در اين عمل اجري عظيم است. و قصد تمام قرباني كنندگان براي اولياي الهي همين قسم دوّم است.
روايت شده كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) حيواني را به دست خود قرباني نمود و عرض كرد: بار
ص: 198
خدايا اين قرباني از طرف من و هر كسي كه از امّتم قرباني نكرده است باشد. (1) .
و در روايتي وارد شده كه امام علي(عليه السلام) به طور مستمرّ از طرف رسول خدا(صلي الله عليه وآله) قوچ قرباني مي كرد و مي فرمود: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وصيّت كرده كه دائماً از طرف او قرباني كنم. (2) .
بريده روايت كرده كه زني، از پيامبر(صلي الله عليه وآله) سؤال كرد آيا مي توانم از طرف مادرم بعد از فوتش روزه گرفته و حجّ به جاي آورم؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: آري. (3) .
از جمله اعمالي كه وهابيون حكم به تحريم آن نموده اند، موضوع نذر براي غير خداوند است.
ابن تيميه مي گويد: علماي ما جايز نمي دانند كه كسي براي قبري يا مجاوران آن چيزي نذر كند، خواه پول باشد يا روغن چراغ يا شمع يا حيوان و غير اين امور، وتمام اين نوع نذرها معصيت و حرام است. (4) بلكه آنچه از كلمات سيد محسن امين عاملي استفاده مي شود اين است كه وهابيون اين عمل را موجب شرك به خداوند متعال مي دانند. (5) .
تحقيق بحث
شكّي نيست كه نذر براي غير خدا به اين قصد كه آن شخص شايستگي براي نذر دارد از آن جهت كه مالك اشيا بوده و زمام امور، به دست او است، كفر و شرك محسوب مي شود؛ زيرا نذر از اعظم عبادات است. ولي اگر مقصود نذر كننده اين باشد كه نذرش در واقع صدقه اي باشد تا ثواب آن را به اولياي الهي هديه نمايد، قطعاً اشكالي ندارد.
ص: 199
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) به دختري كه براي مادرش عملي را نذر كرده بود فرمود: به نذر خود عمل كن. (1) .
ثابت بن ضحاك از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) روايت كرده كه شخصي به پيامبر(صلي الله عليه وآله) عرض كرد كه نذر كرده حيواني را در بوّانه ذبح نمايد، آيا اين نذر صحيح است. حضرت(صلي الله عليه وآله) فرمود: آيا در آن مكان بتي كه عبادت شود، وجود دارد؟ عرض كرد: خير. باز حضرت فرمود: آيا در آن مكان عيد مشركين گرفته مي شود؟ عرض كرد: خير آن گاه حضرت فرمود: به نذر خود وفا كن. (2) .
از اين حديث استفاده مي شود كه نذر تنها براي بت ها اشكال دارد و يا آن كه با عقيده شرك آلود همراه باشد.
در خصوص آيات و رواياتي كه صفات خداوند در آن ياد شده و در ظاهر مخالف عقل قطعي است، بين علما و متكلمان سه نظريه وجود دارد:
1 _ مذهب تأويل:
اين مذهب موافق رأي اهل بيت(عليهم السلام) و فلاسفه و كثيري از علماي اهل سنت از جمله: معتزله و ماتريديه است. اساس اين قول بر تنزيه خداوند متعال است. طبق اين رأي، حكم اوّلي آن است كه هر صفتي را بايد بر معناي حقيقي آن حمل كرد، و در صورتي كه مانع لفظي يا عقلي در ميان بود بايد آن را تأويل و بر معناي مجازي اش حمل نمود.
نووي در شرح صحيح مسلم مي گويد: نخستين چيزي كه اعتقاد به آن بر هر مؤمني واجب است، تنزيه خداوند متعال از مشابهت مخلوقات است. و اعتقاد بر خلاف آن مخلّ به ايمان است. تمام علما از امامان مسلمين اتفاق كرده اند كه آنچه از صفات خداوند در قرآن و حديث وارد شده كه ظاهر آن تشبيه خداوند به خلق است بايد بر اين اعتقاد بود كه آن ظاهر مراد خداوند نيست... (3) .
همو در جايي ديگر مي گويد: اين كه از پيامبر(صلي الله عليه وآله) روايت شده كه آتش در دوزخ پر نمي شود تا آن كه خداوند قدم خود را در آن مي گذارد، اين حديث از احاديث مشهور در باب صفات است. قاضي عياض مي گويد: بايد معناي آن را از ظاهرش صرف كرده و
ص: 204
تأويل نمود، زيرا دليل عقلي قطعي بر محال بودن اثبات اعضا و جوارح بر خداوند اقامه شده است. (1) .
قسطلاني در ارشاد الساري مي نويسد: غضب خداوند كنايه از عقوبت اوست. (2) .
ابومنصور ماتريدي در تأويل يدين در قول خداوند متعال: " بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ ".
مي گويد: دو دست، كنايه از نعمت است. (3) .
2 _ مذهب تفويض:
جماعتي ديگر از علماي اهل سنت قائل به توقف اند؛ به اين معنا كه گفته اند: لازم است به جهت احتياط در دين راجع به صفات سخني نگوييم و آنها را تفسير ننماييم. از جمله كساني كه به اين نظريه متمايل شده اند مالك بن انس و سفيان بن عيينه است. (4) .
3 _ مذهب حمل به ظاهر:
اين نظريه قول كساني است كه تأويل صفات و هم چنين تفويض آن را حرام مي شمارند، و معتقدند كه تمام صفات را بر ظاهرشان بايد حمل نمود.
ابن تيميه در كتاب الفتاوي مي نويسد:... آنچه در كتاب و سنت ثابت شد و سلف از امّت بر آن اجماع كرده اند حقّ است و اگر لازمه آن نسبت جسميت به خداوند باشد اشكالي ندارد، زيرا لازمه حقّ حقّ است. (5) .
ابن بطوطه در كتاب خود مي نويسد: در دمشق از فقهاي حنبلي شخصي بود به نام تقي الدين ابن تيميه... روز جمعه بر او وارد شدم، درحالي كه مردم را بر منبر مسجد جامع شهر موعظه مي نمود. از جمله صحبت هايش اين بود كه خداوند به آسمان دنيا فرود مي آيد، همان گونه كه من از منبر پايين مي آيم. در اين هنگام از منبر پايين آمد. عالمي از
ص: 205
فقهاي مالكي معروف به ابن الزهرا بر او انكار نمود، مردم بر سرش ريختند و با دست و كفش كتك مفصّلي به او زدند، به حدّي كه عمامه از سرش به روي زمين افتاد. (1) .
شيخ بن باز در فتاوي خود مي گويد: تأويل در صفات امري منكر است و جايز نيست، بلكه واجب است اقرار بر صفات كرد طبق ظاهري كه لايق به خداوند است. (2) .
همو مي گويد: اهل سنت و جماعت از اصحاب رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بر آنند كه خداوند در آسمان بالاي عرش خود است و دست ها به سوي او دراز مي گردد. (3) .
الباني محدّث وهابيون در فتاواي خود مي گويد: ما اهل سنت ايمان داريم به اين كه از نعمت هاي خداوند بر بندگانش آن است كه خداوند در روز قيامت بر مردم تجلّي مي كند و همگان او را مي بينند، همان گونه كه ماه شب چهارده را مشاهده مي كنند. (4)
او نيز در جايي ديگر بر بخاري ايراد گرفته كه چرا قول خداوند: " كُلُّ شَيْء هالِكٌ إِلاّ وَجْهَهُ " را به ملك تأويل كرده و مي گويد: اين گونه تأويل را شخص مسلمان مؤمن انجام نمي دهد. (5) .
همو در جايي ديگر مي گويد: ما معتقديم كه كثيري از اهل تأويل كافر نيستند، ولي گفتارشان همانند كافران است. (6) .
1 _ ادعاي اجماع از قاضي عياض، و نووي و ديگران بر تأويل؛ نووي از قاضي عياض نقل مي كند كه بين مسلمانان اختلاف نيست در اينكه صفات خبري خداوند كه در قرآن و حديث آمده بايد تأويل نمود. (7) .
ص: 206
2 _ تعبيرهاي كنايي امري عادي در زندگي عادي بشر است كه خداوند متعال نيز به جهت فهم مردم مطابق با محاورات آنها در قرآن كريم سخن گفته است.
علامه طباطبايي(رحمه الله) در تفسير الميزان در سبب ورود الفاظ متشابه در قرآن مي فرمايد: سبب ورود الفاظ متشابه در قرآن به خضوع قرآن در القاي معارف عالي باز مي گردد، زيرا قصد خداوند آن است كه با الفاظ و اسلوب هاي متداول بين مردم مطالب عالي را به مردم تفهيم كند، و مي دانيم كه اين الفاظ براي معاني محسوس يا قريب به حسّ وضع شده است؛ از همين رو وافي به تمام مقصود نبوده و سبب ايجاد تشابه در آنها گشته است، مگر بر كساني كه از نوعي بصيرت و تسلط علمي برخوردارند. در نتيجه متشابهات قرآن با تعميق نظر و دقّت فكر و با رجوع به محكمات، روشن و واضح خواهد گشت. (1) .
ابن رشد اندلسي در كتاب فصل المقال در بحثي با عنوان: حقّ با حقّ مخالفت نداشته، بلكه شاهد و موافق بر آن است، مي نويسد: ما مسلمانان معتقديم كه شريعت الهي حقّ است و مي تواند ما را به سعادت برساند... و نيز معتقديم كه هرگز ديدگاه برهاني با شرع به مخالفت بر نمي خيزد... آن گاه مي گويد: هرگاه حكم عقلي برهاني برخلاف شرع بود بايد شرع را تأويل نمود. و معناي تأويل آن است كه لفظ را از معناي حقيقي به معناي مجازي تبديل كرد و اين عادت عرب است كه گاهي در كلماتش از تشبيه و استعاره استفاده مي كند. اين مطلبي است كه هيچ يك از مسلمين در آن شك ندارند... از همين رو مسلمانان اتفاق كرده اند براين كه واجب نيست تمام الفاظ شرع را به ظاهرش حمل نمود. (2) .
قاضي عبدالجبار معتزلي مي گويد: خطبه هاي اميرالمؤمنين(عليه السلام) در بيان نفي تشبيه، و اثبات عدل قابل احصا و شمارش نيست. (3) .
امام رضا(عليه السلام) مي فرمايد: هركس كه خدا را به خلقش تشبيه نمايد، مشرك است، و
ص: 207
هر كس كه او را به داشتن مكان توصيف كند، كافر است. (1) .
امام صادق(عليه السلام) فرمود: چيزي شبيه خداوند عزّ وجلّ نيست. (2) هم چنين فرمود: منزه است، خداوندي كه غير از او كسي به حقيقتش پي نخواهد برد. او همانندي ندارد. (3) .
قرآن كريم كساني را كه از عقل خود استفاده نمي كنند، به بدترين چهارپايان تعبير كرده است و مي فرمايد: " إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لا يَعْقِلُونَ "، همانا بدترين چهارپايان نزد خداوند اشخاص كر و گنگي هستند كه تعقّل نمي كنند (4) و در جايي ديگر مي فرمايد: " وَيَجْعَلُ اللهُ الرِّجْسَ عَلَي الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ "، خداوند پليدي را براي كساني قرار داده كه تعقل نمي كنند. (5) .
امام صادق(عليه السلام) در حديثي مي فرمايد:... به عقل است كه بندگان خالق خود را شناخته و مخلوق بودن خود را مي شناسند، او مدبّر آنان است و همه تحت تدبير اويند، و تنها او باقي و بقيه فاني اند... (6) .
قاضي عبدالجبار معتزلي در وصف ادلّه مي گويد: اولين دليل عقل است، زيرا با اوست كه بين نيك و بد تميز داده مي شود و نيز بهواسطه اوست كه حجّيت كتاب و هم چنين حجّيت سنت و اجماع ثابت مي شود. (7) .
ابوعلي جبايي از بزرگان معتزله ميگويد: همه معارفي كه در قرآن راجع به توحيد و عدل وارد شده، تأكيدكننده اموري است كه عقل انسان به آن اذعان دارد.... (8) .
ص: 208
از جمله مسائلي كه از روزگاران كهن نزد متكلمان مورد بحث بوده و اختلاف شديدي در آن واقع شده، رؤيت خداوند متعال است. آيا خداوند را در دنيا يا در آخرت، به چشم سر يا با چشم بصيرت مي توان ديد؟ در اين زمينه اقوال مختلفي وجود دارد كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
معتزله و شيعه اماميه معتقدند: خداوند متعال در دنيا و آخرت به ديده سر ادراك نمي شود، ولي با قلب و دل و به چشم يقين رؤيت مي شود. و اين عالي ترين مراتب ايمان است كه از او به عين اليقين و شهود قلبي تعبير مي شود. لكن وهابيون و حنبليان به طور عموم، و تابعين مذهب اشعري از حنفيه و مالكيّه و شافعيّه معتقدند كه خداوند متعال در دنيا يا در آخرت ديده مي شود.
ابن قيّم جوزيه مي گويد: قرآن و سنت متواتر و اجماع صحابه و ائمه اسلام و اهل حديث و... بر اين عقيده اند كه خداوند متعال در روز قيامت با چشم سر به طور عيان رؤيت مي شود، همان گونه كه ماه شب چهارده و خورشيد هنگام ظهر را مي توان ديد. (1) الباني در فتاواي خود مي گويد: ما اهل سنت بر اين باوريم كه از جمله نعمت هاي خداوند بر بندگانش آن است كه در روز قيامت، براي بندگانش تجلّي مي كند و او را
ص: 209
خواهند ديد، همان گونه كه ماه را در شب چهارده مي بينيم. (1) .
عبدالعزيز بن باز مفتي آل سعود در عصر خود مي گويد: كسي كه منكر رؤيت خداوند متعال در آخرت است، پشت سرش نمي توان نماز گزارد و او نزد اهل سنت و جماعت كافر است. (2) .
هم چنين الباني در تعليقه خود بر كتاب العقيدة الطحاوية (3) از برخي از مشبّهه نقل كرده و تأييد مي كند: كسي كه معتقد به رؤيت خداوند باشد، ولي نه در جهت خاص، بايد به عقل خود مراجعه كند؛ يعني مشكلي در عقل خود دارد.
شيعه اماميه و معتزله كه معتقد به نفي رؤيت به ديده ظاهري هستند، به چند دليل عقلي و نقلي، همچنين قرآني و حديثي تمسك كرده اند كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
الف) دليل عقلي
هر عاقلي مي داند كه ديدن با چشم امكان ندارد، مگر آنكه شيء مرئي در جهت و مكان خاصي مقابل بيننده قرار گيرد و اين مسأله در مورد همه اين امور در خداوند متعال محال است. (4) .
ب) دليل نقلي قرآني
1 _ خداوند مي فرمايد: " لا تُدْرِكُهُ اْلأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ اْلأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطيفُ الْخَبيرُ "؛ (5) او را هيچ چشمي درك نمي كند و حال آن كه او بينندگان را مشاهده مي كند و او
ص: 210
نامرئي و به همه چيز آگاه است.
قاضي عبدالجبار معتزلي در شرح اين آيه مي گويد: هنگامي كه ادراك با بينايي همراه شود، به معناي ديدن است كه در اين آيه، خداوند آن را نسبت به خودش نفي كرده است. (1) .
2 _ خداوند مي فرمايد: "... وَ لا يُحيطُونَ بِهِ عِلْمًا "؛ (2) هيچ كس به او احاطه علمي ندارد. پر واضح است كه رؤيت نوعي احاطه علمي از بشر به خداوند متعال است كه خداوند متعال آن را از خود نفي مي كند.
3 _ خداوند مي فرمايد: " وَ لَمّا جاءَ مُوسي لِميقاتِنا وَ كَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِني أَنْظُرْ إِلَيْكَ قالَ لَنْ تَراني وَ لكِنِ انْظُرْ إِلَي الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَراني فَلَمّا تَجَلّي رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَ خَرَّ مُوسي صَعِقًا فَلَمّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنينَ "؛ (3) و چون موسي وقت معيّن به وعده گاه ما آمد و خدا با وي سخن گفت موسي [به تقاضاي قوم خود] عرض كرد: خدايا! خودت را بر من بنمايان كه تو را ببينم؛ خداوند در پاسخ فرمود: مرا تا ابد نخواهي ديد و لكن در كوه بنگر اگر كوه به جاي خود برقرار تواند ماند تو نيز مرا خواهي ديد. پس آن گاه كه نور خدا بر كوه تابش كرد كوه را متلاشي ساخت و موسي بي هوش افتاد، سپس كه به هوش آمد، عرض كرد: خدايا تو منزّه و برتري، به درگاهت توبه كردم و اوّل كسي باشم كه ايمان آوردم.
در اين آيه از چند جهت مي توان بر نفي رؤيت استفاده كرد:
الف) جواب خداوند به نفي مؤبّد: " لَنْ تَراني "؛
ب) تعليق امكان رؤيت بر امر محال: " وَلكِنِ انْظُرْ إِلَي الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَراني "؛
ج) تنزيه حضرت موسي(عليه السلام) از رؤيت بعد از به هوش آمدن: " قالَ سُبْحانَكَ "؛
د) توبه حضرت موسي(عليه السلام) از طلب رؤيت از جانب هفتاد نفر: " تُبْتُ إِلَيْكَ ".
ص: 211
ج) دليل نقلي روايي
1 _ مسلم از عايشه نقل كرده است: هر كس گمان كند كه محمّد پروردگارش را ديده، بر خداوند نسبت ناروا داده است. (1) .
2 _ نسايي از ابي ذر نقل كرده است: پيامبر(صلي الله عليه وآله) خداوند را به قلبش، نه به ديدگانش مشاهده نموده است. (2) .
3 _ طبري در تفسيرش از ابن عباس در تفسير آيه: " سُبْحانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنينَ... " نقل مي كند كه معناي آيه اين گونه است: من اولين كسي هستم كه ايمان مي آورم به اين كه هيچ كس از مخلوقات، او را نخواهد ديد. (3) .
4 _ ابن ماجه نيز روايتي را از پيامبر(صلي الله عليه وآله) در مورد سؤال از ميت نقل مي كند، كه در آن آمده است: ميّت به جهت پاسخ به اين كه خداوند ديده نمي شود پاداش نيكي به او داده مي شود.(4).
5 _ امام علي(عليه السلام) در توصيف خداوند متعال مي فرمايد: ستايش مخصوص خداوندي است كه... ديدگان او را نبينند و پوشش ها او را مستور نسازند. (5) .
6 _ اسماعيل بن فضل مي گويد: از امام صادق(عليه السلام) پرسيدم كه آيا خداوند در روز رستاخيز ديده مي شود؟ حضرت(عليه السلام) فرمود: منزّه است خداوند، و بسيار دور است از اين امر، اي پسر فضل! ديدگان تنها اشيايي را مي بينند كه رنگ و كيفيت داشته باشند، در حالي كه خداوند خالق رنگ ها وكيفيّت است. (6) .
7 _ ذعلب يماني از امام علي(عليه السلام) سؤال كرد: اي عليّ(عليه السلام)! آيا پروردگارت را ديده اي؟ حضرت فرمود: آيا چيزي را كه نمي بينم عبادت كنم؟ ذعلب پرسيد: چگونه او
ص: 212
را ديده اي؟ حضرت فرمود: ديدگان به مشاهده عيان او را نديده است، بلكه قلب ها به حقيقتِ ايمان او را ادراك كرده است...(1) .
8 _ امام صادق(عليه السلام) فرمود: روزي پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر شخصي گذر نمود كه ديدگانش را بر آسمان دوخته و دعا مي كند، فرمود: چشمانت را ببند، زيرا او را نخواهي ديد. (2).
از مجموعه كلمات ائمه اهل بيت(عليهم السلام) استفاده مي شود كه آنچه محال است رؤيت به ديده است، ولي رؤيت به قلب _ كه از آن به شهود باطن تعبير مي شود _ براي مؤمنين امكان دارد.
1 _ محمّد بن فضيل مي گويد: از امام رضا(عليه السلام) سؤال نمودم: آيا رسول خدا پروردگارش را ديده است؟ حضرت(عليه السلام) فرمود: به قلبش ديده است؛ آيا نشنيده اي قول خداوند عزّ و جلّ را كه فرمود: " ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأي "؛ او را به چشم سر نديد و لكن او را با قلب خود مشاهده نمود. (3) .
2 _ امام صادق(عليه السلام) در جواب شخصي كه از امكان رؤيت خداوند در روز قيامت پرسيده بود، فرمود: هرگز رؤيت با قلب، همانند رؤيتِ چشم نخواهد بود؛ دور است خداوند از آنچه تشبيه كنندگان و ملحدان او را توصيف مي كنند. (4) .
3 _ مردي از خوارج بر امام باقر(عليه السلام) وارد شد و عرض كرد: اي اباجعفر! چه چيزي را عبادت مي كني؟ حضرت(عليه السلام) فرمود: خدا. آن مرد باز سؤال كرد: آيا او را ديده اي؟ حضرت فرمود: چشمها با مشاهده بينايي او را نخواهد ديد، ولي قلبها با حقيقت ايمان او را خواهد يافت.... (5) .
ص: 213
4 _ يعقوب بن اسحاق مي گويد: به ابي محمّد(عليه السلام) نامه اي نوشته از او سؤال نمودم: چگونه بنده پروردگار خود را عبادت مي كند درحالي كه او را نمي بيند؟ حضرت(عليه السلام) در توقيعي فرمود: اي ابايوسف! آقا و مولا و نعمت دهنده بر من و پدرانم بزرگتر است از آنكه به چشم ديده شود. سؤال كردم: آيا رسول خدا پروردگارش را ديده است؟ باز در توقيعي فرمود: خداوند تبارك و تعالي از نور عظمتش آنچه دوست داشت به رسولش از راه قلب نشان داد. (1) .
5 _ اسماعيل بن فضل مي گويد: از امام صادق(عليه السلام) سؤال كردم كه آيا خداوند در روز قيامت ديده مي شود؟ حضرت(عليه السلام) فرمود: منزّه است خداوند، و بسيار از اين معنا بالاتر است. اي فرزند فضل! ديدگان تنها چيزهايي را درك مي كنند كه رنگ و كيفيت داشته باشند، درحالي كه خداوند خالق رنگ ها و كيفيت است. (2) .
علاّمه طباطبايي(رحمه الله) مي فرمايد: خداوند متعال در كلام خود گونه اي از رؤيت و مشاهده را ثابت مي كند كه غير از رؤيت بصري حسّي است، و آن، نوعي شعور باطني در انسان است كه بدون به كار بردن ابزار حسّي يا فكري به آن دسترسي مي توان پيدا كرد و در پرتو آن، نوع معرفتي به خداوند پيدا مي شود كه با معرفت فكري فرق دارد؛ اين معرفت همان وجدان و شهود باطني است كه هيچ نوع حجابي با آن نمي باشد، و هرگز انسان را از او غافل نكرده و به ديگري مشغول نمي سازد. و همين معنا مراد از لقاي الهي است كه در روز قيامت از بندگان براي صالحين فراهم خواهد شد... (3) .
برخي از علماء عامه همانند شيعه اماميه قائل به عدم امكان رؤيت حضرت حقّ سبحانه وتعالي به ديده چشم شده اند. اينك به عبارات برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 _ ثعالبي در تفسير آيه شريفه " وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْري - عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهي "
ص: 214
مي گويد: از عائشه و جمهور اهل سنت نقل شده كه ضمير در رآه به جبرئيل بازمي گردد نه پيامبر. (1). نتيجه اينكه پيامبر(صلي الله عليه وآله) خدا را نديده است.
2 _ شاطبي مي گويد: صحابه منكر رؤيت خداوند متعال بوده اند. (2) .
3 _ ذهبي در ترجمه ابوعبدالله بخاري مي گويد: او عالم اهل بخارا و شيخ آنان، فقيهي باورع و زاهد بود. و هركسي را كه قائل به خلق قرآن و احاديث رؤيت و نزول خدا از آسمان بود، او را تكفير مي نمود. (3) .
كساني كه معتقد به رويت خداوند به ديدگان هستند به ادله اي چند از آيات و روايات تمسك كرده اند:
1 _ خداوند متعال مي فرمايد: " وُجُوهٌ يَوْمَئِذ ناضِرَةٌ - إِلي رَبِّها ناظِرَةٌ - وَوُجُوهٌ يَوْمَئِذ باسِرَةٌ - تَظُنُّ أَنْ يُفْعَلَ بِها فاقِرَةٌ ". (4) آنروز رخسار طائفه اي از شادي برافروخته و نوراني است و به چشم قلب جمال حقّ را مشاهده مي كنند. و رخسار گروهي ديگر عبوس و غمگين است كه مي دانند حادثه ناگواري در پيش است كه پشت آنها را مي شكند.
جواب:
شكّي نيست كه نظر در لغت به معناي رؤيت و ديدن است ولي جمله " إِلي رَبِّها ناظِرَةٌ " درمقابل " تَظُنُّ أَنْ يُفْعَلَ بِها فاقِرَةٌ " آمده است، ولذا به قرينه مقابله در معناي لغوي آن به كار نمي رود، بلكه معناي كنايي آن اراده مي شود، كه همان انتظار رحمت است؛ زيرا جمله مقابل به اين معنا است: مي دانند كه حادثه ناگواري در پيش است.... در اين مورد انتظار حادثه ناگوار است و در مورد نظر؛ نيز انتظار رحمت است.
قاضي عبدالجبار معتزلي مي گويد: از جماعتي از مفسّرين رسيده كه آيه حمل بر
ص: 215
انتظار مي شود، همانگونه كه در احاديث نيز وارد شده است. ابوحاتم رازي به سند خود از مجاهد در تفسير آيه شريفه: " وُجُوهٌ يَوْمَئِذ ناضِرَةٌ - إِلي رَبِّها ناظِرَةٌ "، نقل مي كند كه فرمود: يعني ديدگان بابشاشت و خوشرويي منتظر ثوابند. و همين تفسير از ابن عباس نيز نقل شده است... آنگاه قاضي عبدالجبار مي گويد: با اين روايات صحّت گفتار ما ثابت مي شود كه مراد به نظر در آيه انتظار است. (1) .
2 _ آيات فراواني دلالت دارد بر اينكه مؤمنين به لقاء پروردگار نائل مي شوند، و معلوم است كه لقاء مستلزم رؤيت است. خداوند متعال مي فرمايد: " فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً "، (2) هركس به لقاي رحمت او اميدوار است بايد نيكوكار شود و هرگز در پرستش خدا احدي را با او شريك نگرداند.
جواب:
خداوند متعال در رابطه با منافقين نيز از كلمه لقاء الله استفاده كرده است آنجا كه مي فرمايد: " فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِي قُلُوبِهِمْ إِلي يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ " (3) در نتيجه اين تكذيب، خدا هم دل آنها را ظلمت كده نفاق گردانيد تا روزي كه به كيفر بخل و اعمال زشتشان برسند. و مي دانيم كه هرگز منافقين خداوند را نخواهند ديد. پس در اين آيه لقاء به معناي لقاي مرگ و حساب و انواع عذاب آمده است. قاضي عبدالجبار معتزلي مي گويد: هرگز لقاء به معناي رؤيت نيست، ولذا يكي از آن دو به جاي ديگر استعمال نمي شود. شخص كور صحيح است كه بگويد: به ملاقات فلان شخص رفتم، ولي صحيح نيست كه بگويد: فلان شخص را ديدم... پس لقاء در آيه را بايد حمل بر معنايي كرد كه با حكم عقل سازگاري داشته باشد.... (4) .
ص: 216
3 _ خداوند متعال مي فرمايد: " كَلاّ إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذ لَمَحْجُوبُونَ " (1) چنين نيست اينان (كفار) از معرفت پروردگارشان محجوب و محرومند.
فخر رازي مي گويد: اصحاب ما به اين آيه تمسك كرده اند بر اينكه مؤمنين خداوند سبحان را خواهند ديد، والاّ تخصيص آيه به كفار بي فائده است. (2) .
جواب:
استدلال به آيه مبتني بر آن است كه معناي آيه اين باشد كه: كفار از ديدن خدا محرومند، درحالي كه در آيه لفظ رؤيت به كار نرفته است؛ لذا ظاهر معنا اين است كه كفار از رحمت خدا محرومند.
4 _ گروه مشبّهه در جواز رؤيت به برخي از احاديث نيز تمسك كرده اند ازقبيل قول پيامبر(صلي الله عليه وآله) كه بنابر نقل بخاري فرمود:...همانا شما خدا را در روز قيامت خواهيد ديد.... (3) .
و نيز از جرير نقل مي كند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) درحالي كه به ماه نظاره مي كرد فرمود: شما پروردگارتان را خواهيد ديد، همانگونه كه اين ماه را مي بينيد.... (4) .
جواب:
اوّلا: اينها خبر واحدند ولذا در اعتقادات ارزشي ندارند.
ثانياً: اين گونه احاديث مخالف با آيات قرآن است، ولذا اعتباري ندارد.
ثالثاً: حديث دوم به جهت وجود قيس بن ابي حازم؛ سندش ضعيف است؛ زيرا عبدالله بن يحيي بن سعيد مي گويد: او احاديث منكر را نقل مي كند و يعقوب دوسي مي گويد: اصحاب ما در حق او سخنها گفته اند، عده اي او را مورد حمله قرار داده اند.... (5) .
ص: 217
از جمله مسائل مورد اختلاف متكلمان مسأله تجسيم و جسمانيت خداوند است كه اعتقاد به آن را به اهل حديث و حشويه و وهابيون نسبت داده اند.
ابن تيميه در كتاب الفتاوي مي گويد: آنچه كه در قرآن و سنت ثابت شده و اجماع و اتفاق پيشينيان بر آن است، حقّ مي باشد. حال اگر از اين امر لازم آيد كه خداوند متصف به جسم بودن شود اشكالي ندارد، زيرا لازمه حقّ نيز حقّ است. (1) .
شيخ محمد ابوزهره در كتاب تاريخ المذاهب الاسلاميه مي نويسد: سلفيه هر صفت و شأني كه در قرآن يا روايات براي خداوند ذكر شده حمل بر حقيقت كرده و بر خداوند ثابت مي كنند... درحالي كه علما به اثبات رسانده اند كه اين عمل منجرّ به تشبيه و جسميّت خداوند متعال خواهد شد... (2) .
ابن الوردي مي گويد: ابن تيميه به جهت قول به تجسيم زنداني شد. (3) .
ناصر الدين الباني در فتاواي خود مي گويد: معتزله و ديگران منكر نعمت رؤيت خدايند، و هر كسي كه معتقد به آن باشد گمراه دانسته و او را به تشبيه و تجسيم نسبت مي دهند... ولي ما اهل سنت ايمان داريم كه از منّت هاي خداوند بر بندگانش آن است كه
ص: 218
در روز قيامت بر آنها تجلّي كرده و او را به مانند ماه شب چهارده مي بينند.
عبدالله بن احمد بن حنبل به سندش از عمر بن خطاب نقل مي كند: هرگاه خداوند بر كرسي خود مي نشيند صدايي همانند صداي زين شتر هنگام سوار شدن شخص سنگين بر آن، شنيده مي شود. (1) .
ولي رأي اكثر متكلّمان از جمله شيعه اماميه، تنزيه خداوند متعال از جسميّت است. فخر رازي در كتاب المطالب العالية مي نويسد: در اين باب اهل علم بر دو دسته اند: اكثر آنان معتقد به تنزيه خداوند از جسميّت اند، ولي مجسّمه قائل به جسمانيت خداوند مي باشند. (2) .
امّا در ميان شيعه اماميه اتفاق نظر بر نفي جسميّت است كه عبارات برخي از آنان را يادآور مي شويم:
1 _ شيخ كليني بابي در كتاب كافي با عنوان: باب النهي عن الجسم و الصورة ذكر كرده است. (3) .
2 _ شيخ صدوق در كتاب التوحيد بابي به نام باب انّه عزّو جلّ ليس بجسم ولا صورة آورده است. (4) .
3 _ ابوالفتح كراجكي در كنزالفوائد بابي با عنوان فصل من الاستدلال علي انّ الله تعالي ليس بجسم دارد. (5) .
4 _ شيخ طوسي(رحمهم الله) در تفسير التبيان (6) ذبيحه كساني كه قائل به تجسيمند حلال نمي داند. و نيز در كتاب المبسوط (7)حكم به نجاست مجسّمه كرده و آنها را در شمار كفّار مي داند.
ص: 219
5 _ قاضي ابن برّاج در جواهر الفقه تصريح به تنزيه خداوند از جسم و لوازم آن كرده است. (1) .
6 _ قطب راوندي در فقه القرآن تصريح به باطل بودن نماز در پوست ذبيحه كسي نموده كه قائل به جسميّت خداوند است. و نيز قائل به عدم جواز انتفاع از آن است. (2) همو در جايي ديگر از كتابش مي گويد: مذهب تجسيم از مذاهب فاسد است. (3) .
7 _ شيخ طبرسي در مجمع البيان (4) معتقد به جايز نبودن خوردن ذبيحه كسي است كه قائل به جسيمّت خداوند است.
و نيز از جمله كساني كه قائل به نجاست مجسّمه بوده و آنان را در زمره كفار مي دانند؛ علامه حلّي در منتهي المطلب، (5) ابن فهد حلّي در الرسائل العشر، (6) محقق كركي در جامع المقاصد، (7) علامه مجلسي در بحارالأنوار (8) و... مي باشند.
با ملاحظه دقيق آيات قرآني به اين نكته پي مي بريم كه خداوند متعال از جسم و جسمانيت مبرّاست.
1 _ خداوند مي فرمايد: " يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي اْلأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فيها وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ "؛ (9) او هر چه در زمين فرو رود و هر چه بر آيد و آنچه از آسمان نازل شود و آنچه بالا رود، همه را
ص: 220
مي داند و هر كجا باشيد او با شماست و به هر چه كنيد به خوبي آگاه است.
آيه به طور صراحت دلالت بر سعه وجود خداوند سبحان دارد و اين كه او در هر مكاني با ما است، و كسي كه چنين شأني دارد نمي تواند جسم يا حلول كننده در محلّي باشد.
2 _ و نيز مي فرمايد: " أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي اْلأَرْضِ ما يَكُونُ مِنْ نَجْوي ثَلاثَة إِلاّ هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَة إِلاّ هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْني مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْثَرَ إِلاّ هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ ما كانُوا ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْء عَليمٌ "؛ (1) آيا نديدي كه آنچه در آسمان ها و زمين است، خدا بر آن آگاه است. هيچ رازي سه كس با هم نگويند، جز آن كه خداوند چهارم آنهاست و نه پنج كس جز آن كه خدا ششم آنهاست و نه كمتر از آن و نه بيشتر، جز آن كه خدا هر كجا باشند با آنهاست، پس روزِ قيامت همه را به نتيجه اعمالشان آگاه خواهد ساخت كه خدا به كليه امورِ عالم داناست.
اين آيه نيز به طور وضوح دلالت بر سعه وجود خداوند متعال دارد، و اين كه در همه جا موجود و با همه كس همراه است. و اين گونه خدايي نمي تواند جسم باشد، زيرا جسم احتياج به مكان دارد و با وجودش در مكاني، مكاني ديگر از او خالي است.
3 _ همچنين مي فرمايد: " وَ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ واسِعٌ عَليمٌ "؛ (2) مشرق و مغرب هر دو ملك خداست، پس به هر طرف كه روي كنيد به سوي خدا روي آورده ايد. خدا به همه جا محيط و بر همه چيز داناست.
اين آيه نيز همانند آيه پيشين، دلالت بر نفيِ جسميّت خداوند دارد.
4 _ و نيز مي فرمايد: " لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ هُوَ السَّميعُ الْبَصيرُ "؛ (3) هيچ موجودي همانند او نيست و او شنوايِ بيناست.
پر واضح است كه اگر خداوند جسم بود بايد همانند ساير اجسام و شبيه آنها بود.
ص: 221
5 _ و نيز مي فرمايد: " وَ اللّهُ الْغَنِيُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ "؛ (1) و خداوند از خلق بي نياز است و شما فقير و نيازمنديد.
مي دانيم كه اگر خداوند جسم بود مركب از اجزا مي بود، و هر مركبي محتاج به اجزاي خود است. و اين با غناي خداوند سازگاري ندارد.
6 _ همچنين مي فرمايد: " هُوَ اْلأَوَّلُ وَ اْلآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ "؛ (2) اوّل و آخر هستي و پيدا و نهان وجود همه اوست.
در اين آيه خداوند متعال خود را ظاهر و باطن معرفي كرده، و اگر جسم مي بود بايد ظاهر آن غيرباطنش (عمقش) باشد، و در نتيجه لازم مي آيد كه او ظاهر و باطن نباشد.
7 _ و نيز مي فرمايد: " لا تُدْرِكُهُ اْلأَبْصارُ "؛ (3) ديده ها او را درك نمي كند.
و اگر خداوند جسم بود چرا ديده ها او را ادراك نكند؟!
امام صادق(عليه السلام) در حديثي مي فرمايد: منزه است خداوندي كه جز او كسي ديگر از كيفيتش اطلاعي ندارد، همانندي براي او نيست و او شنواي بيناست، محدود نشده، و محسوس نخواهد بود و مورد تجسس واقع نخواهد گشت. ديدگان و حواس او را ادراك نكرده و چيزي او را احاطه نمي كند. جسم و صورت نيست... (4) .
و نيز در حديثي ديگر در توصيف خداوند مي فرمايد: نه جسم است و نه صورت، بلكه او جسم كننده اجسام و صورت دهنده صور است. جزء جزء نشده و متناهي نيست. زياده و نقصان در او راه ندارد. و اگر خداوند آن گونه باشد كه مي گويند، پس فرقي بين خالق و مخلوق نيست... (5) .
ص: 222
از امام جواد و هادي(عليهما السلام) روايت شده كه فرمودند: هركس قائل به جسميّت خداوند شد به او زكات ندهيد و به او اقتدا نكنيد.(1).
1 _ ميل عوام به تجسيم: زيرا بشر به جهت آن كه به چشم خود عينك طبيعت و مادّيت را دارد، لذا مي كوشد همه چيز را از ديدگاه مادّيت حلّ كند.
2 _ خوف از افتادن در تعطيل: لكن اين قول افراط گري است كه مي توان با قول به تنزيه جلو آن را سدّ كرد.
3 _ تأثّر از فرهنگ يهود: زيرا در عهد قديم از جسم بودن خداوند بسيار سخن رفته است؛ خصوصاً با در نظر گرفتن اين نكته كه عدّه اي از مستبصرين اهل كتاب به دستگاه خلافت نزديك شده و از اين طريق در جامعه اسلامي ميراث فرهنگي خود را منتشر كرده اند.
شهرستاني در كتاب الملل و النحل مي نويسد: بسياري از يهود كه مسلمان شده بودند، احاديث فراواني را در خصوص تجسيم و تشبيه در عقايد اسلامي وارد كردند كه تمام آنها برگرفته از تورات بوده است. (2) .
جماعتي از علماي اهل سنت تصريح به تجسيم وهابيان و در رأس آنها ابن تيميه نموده اند، اينك به كلمات برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 _ قاضي سبكي مي گويد: اهل توحيد بر اينكه خداوند در جهت خاصي نيست، اتفاق كرده اند مگر برخي از افرادي كه قول شاذ دارند همانند ابن تيميه. (3) .
2 _ شيخ محمّد ابوزهره مي گويد: سلفيّه معتقدند كه هرچه در قرآن يا روايات در
ص: 223
مورد اوصاف خداوند وارد شده از قبيل محبّت، غضب، سخط، رضا، نداء، كلام، فرود آمدن در سايه ابرها، استقرار بر عرش، وجه، دست، همگي بايد بر ظاهرش حمل شود بدون هيچ گونه تأويل و تفسيري كه مخالف با ظاهرش باشد... رأي و نظر ابن تيميه نيز همين است. (1) .
3 _ شيخ سليم البشري رئيس جامعة الازهر در عصر خود مي گويد: از جمله كساني كه به او نسبت داده شده كه قائل به جهت براي خداست احمد بن عبدالحليم بن عبدالسلام بن تيميه حرّاني حنبلي دمشقي است.... (2) .
4 _ ابن حجر هيتمي مكّي شافعي مي گويد: ابن تيميه نسبت به ساحت مقدس خداوند جسارت كرده و در حقّ او ادعاي جهت و جسمانيت كرده است. (3) .
5 _ ابوالفدا، در تاريخش مي گويد: ابن تيميه از دمشق به شام فرستاده شد، از آنجا كه او قائل به تجسيم بود او را در زنداني حبس كردند. (4) .
ص: 224
در روايات اهل بيت(عليهم السلام) اعتقاد به بدا از عقايد مهمّ ديني شمرده شده است. امام صادق(عليه السلام)مي فرمايد: خداوند به چيزي مانند اعتقاد به بدا تعظيم نشده است. (1)و نيز مي فرمايد: خداوند به چيزي مانند اعتقاد به بدا، عبادت نشده است. (2) و در حديث ديگر مي خوانيم: خداوند هيچ پيامبري را به نبوّت برنگزيد مگر اين كه از او به اقرار به بدا پيمان گرفت. (3) .
بدا در لغت به معناي ظهور پس از خفا و پنهان بودن است و هرگاه در مورد انسان به كار رود به اين معناست كه چيزي بر انسان پوشيده و پنهان بوده و سپس معلوم و آشكار شده است. روشن است كه چنين معنايي مستلزم جهل و تبدّل رأي است، از اين رو اطلاق اين معنا در مورد خداوند محال است، زيرا خداوند با علم ازلي و تخلّف ناپذير خود همه چيز را مي داند و در اراده الهي تبدّل و تغيير راه ندارد. در احاديث ائمه طاهرين(عليهم السلام)، بر نادرستي بدا به اين معنا در حقّ خداوند تصريح و تأكيد شده است. چنان كه امام صادق(عليه السلام)
ص: 225
فرموده است: از كسي كه عقيده دارد براي خداوند چيزي را كه ديروز نمي دانسته آشكار شده است تبرّي بجوييد. (1) و در حديث ديگر مي فرمايد: خداوند همه چيز را پيش از آن كه اراده كند و انجام دهد، مي داند. چيزي براي خداوند آشكار نمي شود مگر اين كه آن را مي دانسته است. بداي از روي جهل در خداوند راه ندارد. (2).
با توجه به احاديث ياد شده روشن مي شود كه بدا در مورد خداوند، در حقيقت إبدا و اظهار است؛ يعني آنچه را خداوند از قبل مي دانسته ولي براي انسان معلوم نبوده، آن را اظهار و آشكار مي سازد و بدا ناميدن آن به اعتبار مقام فعل الهي است، اگر چه در ذات الهي جهل و تغيير راه ندارد.
1 _ متكلمان اماميه اتفاق دارند كه خداوند متعال، عالم به تمام حوادث گذشته، حال و آينده است و در حق او ظهور بعد از خفا و علم بعد از جهل معنا ندارد. قرآن مي فرمايد: " إِنَّ اللهَ لا يَخْفي عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي اْلأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ "، همانا براي خداوند هيچ چيزي مخفي نمي ماند در روي زمين و نه در آسمان. (3) .
امام كاظم(عليه السلام) مي فرمايد: خداوند هميشه عالم به اشيا است چه قبل و چه بعد از خلقت اشي. (4) .
2 _ آيات و روايات دلالت دارند بر اين كه خداوند متعال در امر خلق، ايجاد، تدبير و تربيت فارغ نشده است و مسير بندگان به سبب رفتار نيك و بدشان قابل تغيير و تحوّل است. انسان مسير واحدي را طيّ نمي كند، بلكه مسير و آينده او با اعمال نيك و بد متغير است. قرآن مي فرمايد " وَ مَنْ يَتَّقِ اللهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً - وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ "؛ و هر كس خدا ترس شود، خداوند راه بيرون شدن [از گناهان و حوادث عالم ]
ص: 226
را بر او مي گشايد و از جايي كه گمان نبرد به او روزي عطا كند. (1) .
امام صادق(عليه السلام) مي فرمايد: دعا قضا را ردّ مي كند و همانا مؤمن گناهي را انجام مي دهد كه به سبب آن از رزق خدا محروم مي شود.(2).
امام رضا(عليه السلام) مي فرمايد: شخصي صله رحم به جا مي آورد در حالي كه از عمرش سه سال باقي مانده است با اين عمل، خداوند عمرش را به سي سال تبديل مي نمايد و آنچه را كه بخواهد انجام مي دهد. (3) .
3 _ نظام سِفلي و عيني ناشي از نظام عِلوي و علمي و منبعث از اوست؛ به عبارت ديگر جهان ناسوت، محكوم جهان ملكوت است بنابراين ممكن است در مقابل نظام سفلي _ و لااقل قسمي از آن يعني عالم انساني _ در نظام عِلوي و عِلمي اثر بگذارد و سبب تغييراتي شود، هرچند همين تأثير نيز به موجب سرنوشت و به حكم قضا و قدر بوده باشد. اين همان مسئله عالي و شامخ بد است كه قرآن كريم براي اوّلين بار در تاريخ معارف بشري از آن ياد كرده است. خداوند متعال مي فرمايد: " يَمْحُوا اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ "؛ (4) خداوند هرچه را بخواهد [كه قبلاً ثبت شده است] محو مي كند و هرچه را بخواهد [كه قبلاً ثبت نشده است] ثبت مي كند و كتاب مادر (اصل و مادر همه كتاب ها و نوشته ها) منحصراً نزد اوست.
4 _ موجودات جهان بر دو قسم اند: برخي از آنها بيش از يك نوع خاصي ندارند؛ مانند مجردات عِلوي. برخي ديگر امكان بيش از يك نوع خاص از وجود در آنها هست. همانند ماديات.
موجودات مادي از يك ماده خاص به وجود مي آيند و زمينه به وجود آمدن موجودات ديگر مي باشند مانند همه موجوداتي كه محسوس وملموس مي باشند. در
مجرّدات كه تحت تأثير علل مختلف قرار نمي گيرند، قضا و قدر حتمي است. امّا در غير
ص: 227
مجردات كه همواره در حال دگرگوني اند، قضا و قدر غير حتمي وجود دارد؛ يعني يك نوع قضا و قدر سرنوشت آنها را معين نمي كند، زيرا سرنوشتِ معلول، در دست علت است و چون اين امور با علل مختلف سر و كار دارد پس سرنوشت هاي مختلف در انتظار آنهاست. و چون هر سلسله از علل را در نظر بگيريم؛ امكان جانشين شدن يك سلسله ديگر در كار هست، پس سرنوشت آنها غير حتمي است. به هر اندازه كه اگر درباره آنها صحيح است، قضا و قدرها هست و امكان تغيير و تبديل دارد. پس سرنوشت هاي گوناگوني وجود دارند كه مي توانند جانشين يك ديگر شوند. جانشين شدن آنها نيز به حكم سرنوشت است.
اعتقاد به بدا در روايات ائمه طاهرين(عليهما السلام) به عنوان ابطال عقيده يهود كه قدرت خداوند را محدود مي پنداشتند، معرفي شده است. امام صادق(عليه السلام) در تفسير آيه شريفه: " وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللّهِ مَغْلُولَةٌ "؛ (1) فرموده است: مقصود يهود اين بود كه خداوند از كار ايشان فارغ شده و افزايش و كاهش در جهان رخ نمي دهد. خداوند در تكذيب آنان فرموده است: " غُلَّتْ أَيْديهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشاءُ "؛(2) دست آنها بسته شده، به لعنت خداوند گرفتار گرديدند، بلكه دست هاي خدا گشوده است؛ هرگونه بخواهد انفاق مي كند. آن گاه امام(عليه السلام) به آيه محو و اثبات استشهاد كرد. (3) .
آنچه كه قبلا گفته شد جنبه الهي بدا بود؛ يعني اعتقاد به احاطه و غلبه قدرت الهي. اعتقاد به بدا جنبه ديگري نيز دارد كه مربوط به نقش اعمال نيك و بد انسان در سرنوشت او است؛ يعني تحولاتي كه در زندگي و سرنوشت انسان رخ مي دهد از اعمال نيك و بد
ص: 228
او تأثير مي پذيرد. مثلاً صله رحم عمر او را افزايش مي دهد و قطع رحم عمر او را كوتاه مي كند. دادن صدقه، بسياري از حوادث بد و حتي مرگ را از انسان دور مي سازد. عاق والدين، اجل را نزديك مي كند و احسان به آنان مايه خير و بركت در زندگي انسان مي باشد.
در صحيح مسلم از انس بن مالك روايت شده كه گفت: از پيامبر(صلي الله عليه وآله) شنيدم كه فرمود: هر كس دوست دارد روزي او فراوان شود و اجلش تأخير افتد، صله رحم نمايد. (1) .
سيوطي از امام علي(عليه السلام) روايت كرده كه آن حضرت تفسير آيه: " يَمْحُوا اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ "؛ (2) را از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) پرسيد. پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: با تفسير اين آيه چشم تو و امّتم روشن خواهد شد، آن گاه فرمود: دادن صدقه در راه خدا، نيكي به پدر و مادر و انجام كارهاي خوب، شقاوت را به سعادت مبدّل مي سازد، عمر را زياد مي كند و حوادث بد را دور مي سازد. (3) .
اشكال و جواب
ممكن است اشكال شود كه اعتقاد به قضا و قدر پيشين الهي با اعتقاد به محو، اثبات، بدا و تغيير و تحول در سرنوشت افراد معارض است.
پاسخ آن اين است: همان گونه كه قبلاً اشاره شد اين امور در سرنوشت افراد بر اساس يك سلسله اسباب و شرايط معين نيز مشمول قضا و قدر الهي است و همان گونه كه گفته شد با نظر به علم ازلي خداوند، هيچ چيز براي او پوشيده و پنهان نيست، ولي حوادث جهان تابع اسباب و شرايط ويژه اي است و مشيّت حكيمانه الهي، نظام عالم را اين گونه مقدّر نموده است. (4) .
بدا در قلمرو تكوين، همانند نسخ در قلمرو تشريع است؛ حكمي كه نسخ مي شود
ص: 229
براي خداوند از قبل معلوم بوده است و در واقع و نفس الأمر، آن حكم به صورت موقت تشريع شده، ولي در ظاهر خطاب شرعي به صورت مطلق آمده است و انسان گمان مي كند آن حكم، ابدي است. با آمدن حكمِ ناسخ، به خطاي خود واقف مي گردد. بدا در قلمرو تكوين نيز همين گونه است.
بدين ترتيب روشن شد كه نزاع در مسئله بدا، لفظي است، زيرا منكران بدا چيزي را انكار مي كنند كه طرف داران آن بدان معتقد نيستند، زيرا منكران به اين دليل بدا را انكار كرده اند كه مستلزم تغيير در علم الهي مي گردد، (1) ولي اين مطلب لازمه بدا در مورد انسان است، نه به معنايي كه در روايات ائمه طاهرين(عليه السلام)بيان شده و علماي اماميه به آن اعتقاد دارند چنان كه تفصيل آن گذشت.
ص: 230
ص: 231
ص: 232
ص: 233
يكي از بحث هاي كلامي، عصمت پيامبر(صلي الله عليه وآله) از سهو و نسيان است؛ آيا پيامبر(صلي الله عليه وآله)سهو مي كند يا خير؟.
متكلمان مراتب عصمت پيامبر را بر چهار بخش تقسيم كرده اند:
1 _ عصمت در گرفتن وحي؛
2 _ عصمت در ابلاغ وحي؛
3 _ عصمت از گناه؛
4 _ عصمت از سهو ونسيان و خطا در تطبيق شريعت قولا وفعلا، و امور عادي.
اين جا به همين قسم خواهيم پرداخت.
متكلمان شيعه و برخي از علماي اهل سنت، امثال: ابواسحاق اسفرايني، معتقد به سهو نداشتن پيامبرند. البته اين علماي سني تنها در گفتار پيامبر قايل به عدم سهواند، ولي در افعال، برخي با توجه سطحي به برخي از روايات والتزام به ظواهر آنها، بدون هيچ گونه تأويلي هنگام معارضه با حكم عقل، قائل به جواز سهو در آن شده اند. اينان كه به تعبير شيخ مفيد مقلِّد ناميده شده اند گروهي ملتزم به تقليد در اصول دين اند و از آنجا كه ظاهر برخي از روايات ناظر به سهو پيامبر(صلي الله عليه وآله) در مقام عمل است، به آن معتقد شده اند در اين بخش درصدد بحث از اين موضوع مهمّ هستيم چرا كه نفي و اثبات آن در فقه و اعتقادات، اثر فراواني دارد: در فقه، در مقام فتوا اثر گذاشته، و در اعتقادات نيز ديدگاه انسان نسبت به پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) را تغيير مي دهد.
ص: 234
براي اثبات اين بخش از عصمت مي توان به ادله اي از عقل تمسك كرد از آن جمله:
1 _ تأمين هدف بعثت با عصمت از سهو وخطا
متكلمان براي عصمت پيامبر(صلي الله عليه وآله) در مورد تلقّي وتبليغ وحي، به دليل هايي تمسك كرده اند كه تماماً در مورد عصمت از سهو وخطا نيز جاري است. آنان مي گويند: هدف از بعثت انبيا هدايت مردم به سعادت است، كه اين بدون كسب اعتماد كامل به آنها حاصل نمي شود، پس بايد انبيا معصوم باشند. همين دليل در مورد سهو و خطا نيز جاري است، زيرا اگر انسان احتمال سهو و خطا در افعال و گفتار پيامبر(صلي الله عليه وآله) بدهد، _ ولو در امور عادي، البته به شرط احتمال سرايت به امور شرعي _ ديگر به او اطمينان پيدا نمي كند و در نتيجه غرض و هدف از بعثت كه رسيدن به كمال از طريق عمل به دستورهاي شريعت است، حاصل نمي گردد.
2 _ نقض غرض
اگر پيامبر(صلي الله عليه وآله) معصوم از سهو و خطا نباشد، نقض غرض بعثت است كه از مولاي حكيم محال است.
توضيح: هدف از بعثت انبيا وفرستادن پيامبران، ارشاد و هدايت مردم به مصالح ومفاسد واقعي است تا با عمل به دستورهاي شرع، تزكيه وتربيت شده، به كمال شايسته انساني برسند.
اين هدف بدون عصمت پيامبر(صلي الله عليه وآله) از سهو و خطا حاصل نمي گردد، زيرا در غير اين صورت، ارشاد به مصالح و مفاسد واقعي نخواهد بود، و تصديق سهو كننده و خطاكار، نقض غرض از ارسال پيامبران است و اين، خلاف حكمت است وخلاف حكمت از خداوند صادر نمي شود.
3 _ اصلح بودن عصمت از سهو و خطا
شكي نيست كه وجود عصمت از خطا و سهو در پيامبر(صلي الله عليه وآله) اصلح و ارجح در تحقق هدف از خلقت است. و چون مانع عقلي از وجود آن در پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيست، حكمت اقتضا
ص: 235
مي كند كه اين نوع عصمت در پيامبر(صلي الله عليه وآله) موجود باشد، زيرا با نبود آن ترجيح مرجوح با
نبود مانع از راجح لازم مي آيد.
4 _ لزوم يكي از دو محذور
در صورت جواز وقوع خطا و سهو از پيامبر(صلي الله عليه وآله)، دو احتمال لازم مي آيد:
يا پيروي از پيامبر(صلي الله عليه وآله) واجب است يا واجب نيست. در صورت اوّل لازم مي آيد كه با اجازه خداوند، وقوع معصيت جايز بوده بلكه واجب باشد. كه اين قطعا باطل است. و اگر پيروي واجب نباشد، با نبوت و هدف بعثت پيامبر(صلي الله عليه وآله) سازگار نيست.
5 _ لزوم دور و تسلسل
علت نياز مردم به پيامبر و امام اين است كه مردم در معرض خطا هستند، حال اگر احتمال وقوع خطا و سهو در پيامبر و امام هم باشد، او نيز احتياج به رهبري الهي اعمّ از پيامبر يا امام دارد، تا ترجيح بلا مرجّح نباشد، لذا احتمال عدم عصمت پيامبر(صلي الله عليه وآله) از خطا و سهو، مستلزم دور يا تسلسل است.
از برخي از آيات، عصمت پيامبر(صلي الله عليه وآله) از سهو و خطا آشكارا استفاده مي شود كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 _ " إِنّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ بِما أَراكَ اللهُ وَ لا تَكُنْ لِلْخائِنِينَ خَصِيماً "؛ (1) ما به سوي تو قرآن را به حق فرستاديم تا به آنچه خدا به وحي خود بر تو پديد آرد ميان مردم حكم كني ونبايد به نفع خيانتكاران به خصومت بر خيزي. و نيز مي فرمايد: " وَ لَوْ لا فَضْلُ اللهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَ ما يُضِلُّونَ إِلاّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْء وَ أَنْزَلَ اللهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَ كانَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكَ عَظِيماً "؛ (2) و اگر فضل و رحمت خدا شامل
ص: 236
تو نمي بود، گروهي از آنان همّت بر آن گماشته بودند كه تو را از راه صواب دور سازند ولي
آنها خود را از راه صواب دور ساخته و به تو هيچ زياني نتوانند رساند و خدا بر تو اين كتاب و مقام حكمت و نبوت را عطا كرد و آنچه را نمي دانستي به تو آموخت ولطف خدا نسبت به تو بي اندازه است.
در شأن نزول اين دو آيه گفته شده كه: شكايتي را نزد پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) آوردند، هر يك از دو متخاصم، سعي داشت كه خود را تبرئه كرده و اتهام را به گردن ديگري بيندازد. يكي از دو طرف رفيقي داشت كه در صحبت كردن مهارت داشت، مي خواست با تحريك عواطف پيامبر، او را بفريبد و در نتيجه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به نا حقّ به نفع رفيقش حكم نمايد، كه در اين هنگام آيات فوق نازل شد. (1) .
با دقّت در كلمات و مضمون آيات پي مي بريم كه خداوند پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله)را از هرگونه اشتباه و گناه و سهو و خطا مصون داشته است.
در آيه دوّم چهار جمله به كار رفته است:
الف) " وَ لَوْ لا فَضْلُ اللهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَ ما يُضِلُّونَ إِلاّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْء "، از اين بخش استفاده مي شود نفس پيامبر(صلي الله عليه وآله)بدون تأييد و فضل الهي، به هيچوجه از اشتباه و سهو و خطا در امان نيست.
ب) " وَ أَنْزَلَ اللهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ "، اشاره به مصادر حكم وقضاوت پيامبر(صلي الله عليه وآله) دارد، كه چيزي جز وحي وتعليم الهي نيست.
ج) " وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ " كه اشاره به مصونيّت حضرت(صلي الله عليه وآله) از سهو و خطا دارد، زيرا تنها علم كلّي به كتاب و حكمت، انسان را از سهو وخطا در قضاوت و حكم باز نمي دارد، در قضاوت و حكم احتياج به تمييز صغريات و تشخيص موضوعات است؛ احتياج به تمييز و تشخيص باطل از حقّ است، واين در پيامبر(صلي الله عليه وآله) تنها با تأييد وفضل الهي حاصل ميشود.
د) از آنجا كه ممكن است كسي توهّم كند كه اين عنايت موردي است ونسبت به
ص: 237
تمام قضايا و موارد عموميّت ندارد، لذا براي دفع اين توهّم فرمود: " وَ كانَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكَ عَظِيماً ".
2 _ آيات شهادت:
خداوند در مجموعه اي از آيات قرآن، پيامبر(صلي الله عليه وآله) را به عنوان شهيد وشاهد بر اين امّت معرفي كرده است: " وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَي النّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً "؛ (1) و هم چنين مسلمانان را به آيين اسلام هدايت كرديم وبه اخلاق معتدل و سيرت نيكو بياراستيم تا گواه مردم باشيد چنانكه پيامبر را گواه شما كرديم.
" فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّة بِشَهِيد وَ جِئْنا بِكَ عَلي هؤُلاءِ شَهِيداً "؛ (2) پس چگونه است آن گاه كه از هر طائفه اي گواهي مي آوريم و تو را بر اين امّت گواه خواهيم.
" وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً ما دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَ أَنْتَ عَلي كُلِّ شَيْء شَهِيدٌ "؛ (3) و من خود بر آن مردم گواه و ناظر اعمال بودم مادامي كه در ميان آنان بودم، پس چون روح مرا تصرف كردي خود نگهبان و ناظر اعمال آنها بودي و تو بر همه خلق عالم گواهي.
از مجموع اين آيات استفاده مي شود كه در هر امّتي شاهدان وگواهاني بر اعمال امّت وجود دارد، كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در رأس آنان است. از طرف ديگر مي دانيم اگر شاهد در شهادت خود به اشتباه و خطا افتد، لازم مي آيد كه مطيع، عقاب داده شده و مجرم ثواب داده شود، كه اين عقلا قبيح است. نتيجه اين كه: بايد شهادت شاهد از هر خطا و اشتباهي مصون باشد، تا مستلزم قبح عقلي نشود. و لذا در روايات، اهل بيت(عليهم السلام)مصداق شاهدان امّت معرّفي شده اند.
3 _ آيه تطهير
خداوند متعال در شأن پنج تن اصحاب كساء مي فرمايد: " إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ
ص: 238
عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً "؛ (1) خدا چنين مي خواهد كه هر رجس و
پليدي را از شما خانواده نبوت ببرد و شما را از هر عيب، پاك و منزّه گرداند.
رجس بنابر آنچه كه در كتاب هاي لغت آمده و از موارد استعمال آن استفاده مي شود، هر چيزي است كه موجب نقص در روح و اضطراب در رأي و معصيت گردد. سهو و نسيان و خطا قطعاً موجب نقص در روح و اضطراب در رأي است، پس عنوان رجس بر او منطبق است و در حالي كه مطابق آيه تطهير رجس از اهل بيت(عليهم السلام) و در رأس آنها رسول خدا(صلي الله عليه وآله) دور است، لذا سهو و خطا نيز بر آنها عارض نمي شود. بهويژه آن كه حرام، داراي مفاسد واقعي است كه به همين جهت شرعاً حرام شده است.
مثلا: شراب حرام است، زيرا ضرر واقعي دارد كه مست كردن است و يا سمّ حرام است به خاطر ضرر واقعي كه انسان را مي كشد و مجرّد سهو و خطا اثر واقعي را از بين نمي برد، اگرچه از تكليف ظاهري كه مشروط به علم و قدرت است، مانع مي گردد، امّا از اثر وضعيِ حرام جلوگيري نمي كند و به طور حتم اثر واقعي حرام مصداق بارز رجس است.
آياتي ديگر:
4 _ " لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَي اللهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ "؛ (2) تا آن كه پس از فرستادن اين همه پيامبران، مردم را بر خدا حجتي نباشد.
5 _ " لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ "؛ (3) همانا براي شما رسول خدا الگوي خوبي است.
6 _ " أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ "؛ (4) اطاعت كنيد خدا و رسول را.
7 _ " قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللهُ "؛ (5)بگو اگر شما خدا را دوست
ص: 239
مي داريد، مرا پيروي كنيد تا خداوند شمارا دوست بدارد.
8 _ " إِنَّ اللهَ اصْطَفي آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَي الْعالَمِينَ "؛ (1) همانا خداوند آدم و نوح و آل ابراهيم و آل عمران را بر تمام عالميان برگزيد.
9 _ " وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا "؛ (2) آنچه را كه رسول بر شما آورد بگيريد و آنچه را كه از او نهي كرده دست برداريد.
10 _ " عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلي غَيْبِهِ أَحَداً - إِلاّ مَنِ ارْتَضي مِنْ رَسُول فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً - لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ وَ أَحْصي كُلَّ شَيْء عَدَداً " (3) داناي نهان است و كسي بر عالم غيب او آگاه نيست،
جز پيامبري كه از او خشنود باشد، كه (دراين صورت) براي او از پيش رو و پشت سرش نگاهباناني برخواهد گماشت، تا معلوم بدارد كه پيام هاي پروردگار خود را مي فرستند، (تا بداند كه آن رسولان پيغامهاي پروردگار خود را رسانيده اند) و خدا به آنچه نزد ايشان است احاطه دارد و هر چيزي را به عدد شماره كرده است.
11 _ " أُولئِكَ الَّذِينَ هَدَي اللهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ "؛ (4) آنان كساني بودند كه خدا خود آنان را هدايت كرد پس از راه آنان پيروي كن.
12 _ " أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوح وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْراهِيمَ وَ إِسْرائِيلَ وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا إِذا تُتْلي عَلَيْهِمْ آياتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيّاً "؛ (5) آنان كساني از پيامبران بودند كه خداوند بر ايشان نعمت
ارزاني داشت، از فرزندان آدم بودند و از كساني كه همراه نوح [بر كشتي] سوار كرديم و از فرزندان ابراهيم و اسرائيل و از كساني كه [آنان را] هدايت نموديم و برگزيديم [و ] هرگاه آيات [خداي] رحمان برايشان خوانده مي شد، سجده كنان و گريان بر خاك مي افتادند.
ص: 240
13 _ " وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُول إِلاّ لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللهِ "؛ (1) ما هيچ پيامبري را نفرستاديم مگر آن كه به دستور خداوند از او اطاعت كنند.
اماميه _ به استثناء صدوق و استادش ابن الوليد _ اتفاق كرده اند بر اين كه پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) از هرگونه سهو و خطا مصون و محفوظ است، بلكه مي توان ادعاي ضرورت مذهب بر آن نمود. اينك به نقل عبارت هاي بزرگان اماميه در اين موضوع مي پردازيم:
1 _ شيخ مفيد(رحمه الله) مي فرمايد:
همه امامان كه بر جاي انبياء تكيه زده اند در تنفيذ احكام، اقامه حدود، حفظ شرايع و تربيت مردم معصومند همانگونه كه انبيا معصومند، و هرگز هيچ نوع سهو در دين از آنان صادر نمي شود، و نيز هيچ حكمي از احكام الهي را فراموش نمي كنند. (2) .
شيخ مفيد(رحمه الله) به اين مقدار اكتفا نكرده رساله اي مستقل در ردّ نظر شيخ صدوق و استادش ابن الوليد، به اسم عدم سهوالنبيّ تأليف كرده است.
2 _ شيخ طوسي(رحمه الله) بعد از نقل خبري كه مي گويد: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) هرگز سجده سهو بجاي نياورده، مي فرمايد: من به مضمون اين خبر فتوا مي دهم. و امّا اخباري كه نشان مي دهد پيامبر(صلي الله عليه وآله)سهو كرده و سجده سهو به جاي آورده است، با نظر عامه سازگار است.... (3) .
3 _ محقّق حلّي(رحمه الله) مي فرمايد:
حقّ آن است كه منصب امامت از سهو در عبادات به دور است. (4) و به طريق اولي منصب نبوت نيز از سهو در عبادات به دور است.
4 _ خواجه نصيرالدين طوسي(رحمه الله) مي فرمايد:
ص: 241
عصمت پيامبر، براي حصول اطمينان به او واجب است، هم چنان كه مصونيت او از سهو نيز واجب است.
5 _ علامه حلّي(رحمه الله) نيز در شرح اين عبارت مي فرمايد:
صحيح نيست كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) سهو كند، تا اين كه برخي از تكاليفي كه مأمور به ابلاغ آنهاست، فراموش نكند. (1) .
و نيز مي فرمايد:
خبر ذواليدين _ كه دلالت بر سهو و خطاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) در نماز دارد _ نزد ما باطل است، زيرا پيامبر(صلي الله عليه وآله) معصوم است و سهو بر او جايز نيست.(2).
هم چنين مي گويد:
مخالف، به روايت ابوهريره تمسك كرده است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در موردي بعد از تكبير آخر، سجده سهو به جاي آورد. ولي جواب آن است كه: حديث ابوهريره نزد ما باطل است، زيرا محال است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) سهو كند. (3) .
و باز مي فرمايد:
مسلمانان در اين مسئله اختلاف كرده اند. گروهي معتقدند كه جايز نيست از پيامبر(صلي الله عليه وآله) سهو و خطا صادر شود. و گروهي ديگر آن را جايز مي دانند... آن گاه مي گويد: اين نظر در غايت و نهايت پستي است. و قول اوّل حق است، زيرا اگر سهو و خطا بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) جايز باشد، احتمال آن در تمام گفتار و افعال او داده مي شود و در نتيجه هيچ گونه اطميناني به خبرهاي او از خداوند، پيدا نمي شود، زيرا احتمال دارد كه از روي سهو يا خطا در آنها كم يا زياد كرده باشد و در نتيجه بعثت بي فايده مي شود. (4) .
6 _ فاضل مقداد، علماي اماميه، نقل مي كند كه همه علما قائل به عصمت پيامبر(صلي الله عليه وآله)و
ص: 242
امام از هرگونه سهو در اقسام چهارگانه عصمت اند. (1) .
7 _ شهيد اوّل مي فرمايد:
خبر ذواليدين دلالت اماميه متروك است، زيرا دليل عقلي دلالت بر عصمت پيامبر از سهو دارد. (2) .
برخي از علماي اهل سنت بر جواز وقوع سهو و خطا از پيامبر(صلي الله عليه وآله) به آيات و رواياتي استدلال كرده اند، كه به نقد هريك از آنها مي پردازيم:
آيه اوّل:
" وَ إِذا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آياتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتّي يَخُوضُوا فِي حَدِيث غَيْرِهِ وَ إِمّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْري مَعَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ "؛ (3) و چون گروهي را ديدي كه براي خرده گيري و طعن زدن در آيات ما گفتگو مي كنند، از آنان دوري گزين تا در سخني ديگر وارد شوند و چنانچه شيطان البته فراموشت ساخت بعد از آن كه متذكر [كلام] خدا شدي ديگر با گروه ستمگر هم نشيني مكن.
در جواب استدلال به آيه فوق مي گوييم:
اوّلا: نسيان در آيه فوق از پيامبر(صلي الله عليه وآله) صادر نشده است، بلكه مقصود به خطاب، جعل تكليف برساير مؤمنان است، زيراخطاب هاي قرآني _ همان گونه كه اهل بلاغت و اصحاب تفسير گفته اند _ از قبيل إياك أعني وإسمعي ياجاره است، كه معادل آن در فارسي مي گويند: به در مي گويند تا ديوار بشنود. اين مطلب از ابن عباس روايت شده است. و اين گونه خطاب ها از زيبايي هاي كلام متكلّم است كه قرآن نيز از آن برخوردار است.
ص: 243
ثانياً: چگونه مي توان گفت كه خطاب در آيه فوق به پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) است، درحالي كه خداوند متعال در قرآن كريم مي فرمايد: " إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ "؛ (1) همانا تو (شيطان) بر بندگان من سلطه نداري.
علامه طباطبايي(رحمه الله) در ذيل آيه شريفه مي فرمايد:
اين آيه مكّي است و در حدّ تعبير عرب اياك اعني واسمعي ياجاره وارد شده است، به دليل قول خداوند متعال: " وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آياتِ اللهِ يُكْفَرُ بِها وَ يُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتّي يَخُوضُوا فِي حَدِيث غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ... "؛ (2) آيا در كتاب الهي اين حكم بر شما منافقان فرستاده شد كه چون آيات خدا را شنيديد بدان كافر شده، استهزا كنيد؟ پس شما با اين گروه منافق مجالست نكنيد تا در حديثي ديگر داخل شوند كه شما هم به حقيقت مانند آنها منافق هستيد. لذا آيه اشاره به حكمي دارد كه قبلا نازل شده و آيه اي غير از آيه مورد نظر در سوره انعام آيه 68 كه مورد استدلال اهل سنت است، نيست كه متعرض نهي از نشستن با كساني است كه خوض در آيات خدا مي كنند. (3) .
ثالثاً: ممكن است معناي آيه استدلال شده اين باشد: هرگاه چيزي را فراموش كردي پس فراموش مكن ننشستن با آنان را، بعد از آن كه حرمتش بر تو بيان شد. و اين گونه تعبيرها براي اهميت جزاآورده مي شود، بدون آن كه توجهي به وقوع يا حتّي احتمال و جواز وقوع شرط و جزا در آن داده شود. لذا آيه دلالت بر وقوع نسيان از پيامبر(صلي الله عليه وآله)حتي در غير نماز ندارد.
آيه دوّم:
خداوند متعال مي فرمايد: " وَ لا تَقُولَنَّ لِشَيْء إِنِّي فاعِلٌ ذلِكَ غَداً - إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللهُ وَ اذْكُرْ رَبَّكَ إِذا نَسِيتَ وَ قُلْ عَسي أَنْ يَهْدِيَنِ رَبِّي لاَِقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً "؛ (4) .
ص: 244
و [اي رسول ما] هرگز مگو كه من اين كار را فردا خواهم كرد مگر آن كه بگوئي اگر خدا بخواهد و خدا را لحظه اي فراموش مكن و به خلق بگو كه اميد است خداي من، مرا به حقايقي بهتر و علومي برتر از اين [ قصه] هدايت فرمايد.
جواب از استدلال به اين آيه همانند جواب از استدلال به آيه قبل است.
آيه سوّم؛
خداوند متعال مي فرمايد: " سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسي - إِلاّ ما شاءَ اللهُ إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما يَخْفي " (1) زود است كه آيات قرآن را براي تو قرائت كنيم تا هيچ فراموش نكني مگر آنچه خدا خواهد كه او به امور آشكار و پنهان آگاه است.
قائلين به سهوالنبي(صلي الله عليه وآله) به استثناء در اين آيه استدلال كرده اند، كه ظهور در امكان نسيان پيامبر(صلي الله عليه وآله) دارد.
ولي جواب استدلال به آيه اين است كه نكته اي در اين استثنا است كه استدلال كننده از آن غافل مانده و آن اين كه گاهي الاّ ما شاء الله براي بيان قدرت خداوند آورده مي شود؛ يعني اين عنايتي كه ما در حقّ پيامبر(صلي الله عليه وآله) كرديم، قدرت ما را محدود نمي كند، ما مي توانيم اين حالت را از او بگيريم، و لذا دلالت بر وقوع نسيان ندارد. مانند اين كه قرآن مي فرمايد: " وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ اْلأَرْضُ إِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذ "؛ (2) اما كساني كه نيك بخت شده اند، تا آسمان ها و زمين باقي است در بهشت جاودانند، مگر آنچه مشيّت پروردگار باشد كه عطايش ابدي و پياپي است.
مي دانيم كسي كه وارد بهشت شود از آنجا خارج نمي گردد، ولي استثناء به " إِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ " بيان گستره قدرت خداوند متعال است. يعني در عين حال خداوند مي تواند حتي اهل بهشت را از آنجا بيرون كند.
آيه چهارم:
خداوند متعال در مورد حضرت يوسف(عليه السلام) مي فرمايد: " فَأَنْساهُ الشَّيْطانُ
ص: 245
ذِكْرَ رَبِّهِ "؛ (1)پس شيطان يادآوري به آقايش را از ياد او برد.
جواب: مقصود آيه بعد از شنيدن تمام آيه روشن مي شود: " وَ قالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ ناج مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ فَأَنْساهُ الشَّيْطانُ ذِكْرَ رَبِّهِ "؛ (2) و يوسف به آن كس از آن دو كه گمان مي كرد خلاص مي شود، گفت: مرا نزد آقاي خود ياد آور و [لي] شيطان، يادآوري به آقايش را از ياد او برد.
شكّي نيست كه بر اساس ظاهر آيه، مراد از ضمير در فأنساه شخصي است كه در او گمان نجات مي رفت، نه حضرت يوسف(عليه السلام) و نيز مقصود از ضمير ربّ در هر دو مورد، مصاحب اوست.
آيه پنجم:
" ما نَنْسَخْ مِنْ آيَة أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْر مِنْها أَوْ مِثْلِها... "؛ (3) هرچه از آيات قرآن را نسخ كنيم يا حكم آن را متروك سازيم، بهتر از آن يا مانند آن را مي آوريم.
توضيح: مقصود از نسا، عارض كردن نسيان بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) است.
جواب: اگر مقصود از آيه، آيه قرآن است، مراد، انساء پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيست، زيرا خداوند در شأن او فرمود: " سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسي "؛(4) و اگر مقصود، معجزات و دلائل نبوت پيامبر(صلي الله عليه وآله) است، در اين صورت معناي آيه چنين مي شود: اگر ما از يكي از معجزات اعراض كرديم يا به فراموشي انداختيم، بهتر از آن را براي مردم مي آوريم، كه دلالت بيشتري بر نبوّت داشته باشد. و اين طبيعتاً مربوط به امّت هاي پيشين است.
آيه ششم:
خداوند متعال به پيامبرش(صلي الله عليه وآله) مي فرمايد: " قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ " (5) بگو همانا من بشري مثل شما هستم. و نيز از قول پيامبرش مي فرمايد: " سُبْحانَ رَبِّي هَلْ كُنْتُ إِلاّ بَشَراً
ص: 246
رَسُولاً "؛ (1) منزه است پروردگار من، آيا من غير از بشري كه به سوي خلق فرستاده شده،
هستم. به اين آيات نيز تمسك كرده اند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) جائزالسهو والخطاست؛ زيرا او مثل مردم است.
جواب: مساوات رسول با بشر، اقتضا ندارد كه در همه امور باشد و گرنه لازم مي آيد كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيز همانند بقيه مردم هرنوع گناه انجام داده، حتّي كفر بورزد، كه هيچ كس چنين اعتقادي را در حقّ انبيا قائل نيست. پس آيه در حقيقت در صدد ردّ كساني است كه او را فرشته دانسته اند و لذا از او بعيد مي دانستند كه غذا بخورد و در بازارها راه برود، همان گونه كه قرآن كريم به اين موضوع اشاره كرده مي فرمايد: " وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعامَ وَ يَمْشِي فِي اْلأَسْواقِ "؛ (2) گفتند اين رسول را چه شده كه غذا مي خورد و در بازارها راه مي رود.
آن عده از علماي اهل سنت كه به سهوالنبي قائلند، به رواياتي چند تمسك كرده اند اينك به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
الف) خبر ذي الشمالين (ذواليدين):
بخاري و مسلم به سند خود از ابوهريره نقل مي كنند كه مي گويد: شبي از شب ها رسول خدا(صلي الله عليه وآله) دو ركعت از نماز عشا را با ما به جاي آورد و نماز را سلام داد، و به حياط مسجد رفته و بر تكه چوبي كه در آن جا بود نشست. مردم با سرعت از مسجد بيرون آمدند و رو به حضرت(عليه السلام) كرده عرض كردند: اي رسول خدا! آيا نمازها قصر شده است؟ در ميان جمعيت ابوبكر و عمر بودند، ولي هيبت پيامبر(صلي الله عليه وآله) مانع مي شد كه از پيامبر(صلي الله عليه وآله) سؤال كنند. در ميان جمعيّت، كسي بود كه دستان درازي داشت كه به او ذواليدين مي گفتند، او گفت: اي رسول خدا! آيا فراموش كردي و نسيان بر تو عارض
ص: 247
شده، يا آن كه حكم نماز تغيير پيدا كرده و اتمام تبديل به قصر شده است؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: من فراموش نكرده ام و نماز چهار ركعتي نيز حكمش تبديل به قصر نشده است. آن گاه از مردم سؤال كرد: آيا حرف ذواليدين صحيح است؟ همه گفتند: آري. پيامبر(صلي الله عليه وآله)برخواست و بقيه نماز را تدارك كرد و پس از سلام نماز سجده سهو به جاي آورد. (1) .
اين حديث از جهاتي قابل مناقشه است:
1 _ از حديث استفاده مي شود كه ابوهريره در نماز پيامبر(صلي الله عليه وآله) حاضر بوده و مشاهده كرده كه ذواليدين موضوع سهو پيامبر(صلي الله عليه وآله) را به آن حضرت گوشزد كرده است، درحالي كه ذواليدين در حديث همان ذوالشمالين است كه بنابر نقل مورخان در جنگ بدر به شهادت رسيده است. (2)و اين، پنج سال قبل از اسلام ابوهريره است. حال چگونه ابوهريره ادعاي ديدن ذواليدين را دارد با اين كه اين مقدار فاصله زماني وجود دارد؟
و امّا اين كه ذواليدين ذوالشمالين است كه در جنگ بدر به شهادت رسيد عده زيادي از علماي اهل سنت به آن اشاره كرده اند، از قبيل: مالك، (3)نسائي، (4) دارمي (5)و ديگران.
2 _ ظاهر روايت آن است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) و مسلمانان صورت نماز را بر هم زده و باز به مسجد بازگشته و بقيه نماز را دنبال كرده اند، درحالي كه از مبطلات قطعي نماز برهم خوردن صورت آن است.
ابن رشد مي گويد: اجماع است بر اين كه نمازگزار اگر به غير قبله منصرف شود از نماز خارج شده است. (6) .
ص: 248
سيوطي مي گويد: قبول سهو از پيامبر(صلي الله عليه وآله) دشوار است، زيرا اين احتمال با حالات
پيامبر(صلي الله عليه وآله) سازگاري ندراد. (1) .
3 _ در متن روايت اضطراب زيادي وجود دارد كه سبب وهن روايت مي شود و هركس به مصادر حديثي و باب مخصوص آن مراجعه كند، به اين اضطراب پي خواهد برد.
4 _ خداوند متعال مي فرمايد: " فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ "؛ (2) پس واي بر آن نمازگزاران كه دل از ياد خدا غافل دارند.
خداونددراين آيه سهو را صفت نقص دانسته به حدّي كه دارنده آن صفت را مستحق توبيخ و مذمت مي داند، حال چگونه ممكن است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) را به آن متصف نماييم؟
5 _ خداوند كساني را مذمت كرده كه به قول خودعمل نمي كنند، آن جا كه مي فرمايد: " لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ "؛ (3) براي چه مي گوييد چيزي را كه خود عمل نمي كنيد.
و نيز مي فرمايد: " أَ تَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ " (4) آيا مردم را به نيكي امر كرده و خود را فراموش مي كنيد.
در رواياتي كه از پيامبر(صلي الله عليه وآله) رسيده مي خوانيم: دو ركعت نماز با توجه بهتر است از آن كه يك شب را تا به صبح زنده بداريم درحالي كه قلب در سهو و شك است. (5) .
شخصي به پيامبر عرض كرد: اي رسول خدا! من نماز گزارده ام ولي نمي دانم كه دو ركعت بوده يا يك ركعت؟ حضرت فرمود: مواظب باشيد كه شيطان با شما بازي نكند. (6) حال چگونه ممكن است كه پيامبر خود به اين سفارشات عمل نكند و در نماز سهو نمايد؟
6 _ اهل سنت از پيامبر(صلي الله عليه وآله) روايت كرده اند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) چشمانش به خواب مي رود
ص: 249
ولي قلب او بيدار است. حال چگونه ممكن است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در حال خواب قلبش بيدار ومتذكّر باشد، ولي در حال بيداري از عبادت پروردگارش غافل گردد ودر نماز سهو كند؟
7 _ وقوع سهو از انبيا منافي حكمت بعثت است، همان گونه كه در ادله عقلي به آن اشاره شد.
8 _ سنن پيامبر(صلي الله عليه وآله) اعم از قول و فعل و تقرير حجت است و سهو با حجيّت سنت پيامبر(صلي الله عليه وآله) منافات دارد.
9 _ شيخ مفيد(رحمه الله) مي فرمايد: حديث سهوالنّبي در نماز، از اخبار آحاد است و نمي توان در باب اعتقادات به خبر واحد تمسك نمود، چون مفيد ظنّ است، نه قطع و آنچه قطعي است اين كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) شخصي است كامل، معصوم، كسي كه خداوند متعال در تمام حالات او را از خطا و سهو محافظت نموده است.
ب) روايت ابوهريره:
بخاري از ابوهريره نقل مي كند: نماز برپاشد، صفوف جماعت مستقيم، همگي در حال قيام، منتظرند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به مسجد بيايد و نماز را با آنان به جاي آورد، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد مسجد شد و مستقيماً به محراب رفت، ناگهان يادش آمد كه جنب است. رو به مردم كرده فرمود: شما سر جاي خود بايستيد تا من غسل كنم و دوباره بازگردم. ما مدّتي ايستاديم، پيامبر(صلي الله عليه وآله) غسل كرده و به مسجد بازگشت درحالي كه از سر آن حضرت آب مي چكيد. تكبير گفت و نماز خوانده ما نيز به او اقتدا نموديم. (1) .
همان جواب ها كه در ذيل حديث اوّل داديم، اين جا نيز ذكر مي كنيم.
اگر كسي بگويد كه قصد پيامبر(صلي الله عليه وآله) از اين رفتار بيان احكام از راه عمل است، كه تأثير بيشتري دارد تا قول، در جواب مي گوييم: برعكس، در فعل احتمال خصوصيت است، برخلاف قول. خصوصاً آن كه در حال جنابت نيز وارد مسجد شده است.
ما معتقديم اين گونه احاديث جعلي است. و سرّ جعل آن هم اين بوده كه بزرگانشان اهل سهو و نسيان و خطا بوده اند، لذا مي خواهند با نسبت دادن اين امور به پيامبر(صلي الله عليه وآله) از قبح
ص: 250
آن بكاهند، همان گونه كه تهمت ايستاده بول كردن را به پيامبر(صلي الله عليه وآله) نسبت دادند. (1) .
متقي هندي مي گويد: عمر با مردم نماز مغرب را به جاي آورد و قرائت را به جاي نياورد تا آن كه نماز را سلام داد. به او گفتند در نماز قرائت را به جاي نياوردي، اينگونه عذرخواهي كرد: هنگام نماز فكرم به آن جا منتقل شد كه قافله اي را تجهيز و آماده كردم، آن را به طرف شام حركت مي دادم، تا اين كه به شام رسيدم، اموال آن را به فروش رساندم، و لذا حواسم پرت شد، و قرائت از من فوت شد. (2).
با مراجعه به مصادر حديثي شيعه تعداد اندكي از روايات سهوالنبي وجود دارد كه در مقابل آنها، روايات فراواني بر عدم سهو النبيّ(صلي الله عليه وآله) وارد شده است، كه هم تعدادشان از آنها بيشتر و هم سندشان قوي تر است اينك به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 _ شيخ طوسي(رحمه الله) به سند خود از امام صادق(عليه السلام) نقل مي كند كه: رسول خدا(صلي الله عليه وآله)سهو كرد و بعد از نماز دو سجده سهو به جاي آورد.... (3).
2 _ و نيز به سندش از امام صادق(عليه السلام) نقل كرده كه: علي(عليه السلام) بدون طهارت با مردم نماز ظهر به جاي آورد... منادي حضرت وارد شد و صدا داد: اميرالمؤمنين نماز را بدون طهارت به جاي آورده، نمازهاي خود را اعاده كنيد.... (4) .
3 _ كليني(رحمه الله) به سند خود از سماعة بن مهران نقل مي كند كه از امام(عليه السلام) درباره شخصي پرسيدم كه نماز صبح را فراموش نمود تا اين كه فجر طلوع كرد؟ حضرت(عليه السلام)فرمود: هرگاه يادش آمد نمازش را به جاي آورد. آن گاه فرمود: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در وقتي نماز صبح از او فوت شد تا اين كه خورشيد طلوع كرد، بعد از بيدار شدن از خواب، نمازش را قضا نمود. (5) .
ص: 251
4 _ ابن بابويه به سند خود از عبدالسلام بن صالح هروي نقل مي كند كه به امام رضا(عليه السلام)عرض كردم: در اطراف كوفه كساني هستند كه گمان مي كنند: پيامبر(صلي الله عليه وآله) در نمازش سهو نمي كرده است. حضرت(عليه السلام) فرمود: دروغ مي گويند، خدا آنان را لعنت كند، تنها كسي كه سهو نمي كند خداوندي است كه جز او معبودي نيست... (1) .
از اين روايات مي توان جواب هاي مختلفي داد، از آن جمله:
الف) اين روايات معارض با ظواهر قرآن است. آياتي كه قبلا به آن اشاره شد. و خود اهل بيت(عليهم السلام) دستور داده اند كه روايات ما را به قرآن عرضه بداريد، آنچه را كه موافق با قرآن است عمل كرده و مخالف با آن را ترك نماييد.
ب) اين روايات مخالف با اجماع و اتفاق شيعه است و مخالف معلوم النسب ضرري به اجماع وارد نمي كند.
ج) سندهاي اكثر روايات سهوالنبي(صلي الله عليه وآله) ضعيف است.
د) معارض با احكام عقلي است كه قبلا به آن اشاره شد.
ه_) در متن رواياتِ سهوالنبي(صلي الله عليه وآله) اضطراب و تناقض فراوان وجود دارد.
و) بسياري از راويان اين گونه احاديث، از كساني هستند كه عقيده اي فاسد دارند.
ز) اين گونه روايات مخالف احاديث صحيح السندي است كه با اجماع اماميه تقويت شده است؛ رواياتي كه دلالت بر نفي سهو از پيامبر(صلي الله عليه وآله) دارد:
شيخ طوسي به سند خود از محمّد بن علي بن محبوب، از احمد بن محمّد، از حسن بن محبوب، از عبدالله بن بكير، از زراره نقل مي كند: از امام باقر(عليه السلام) سؤال كردم: آيا رسول خدا(صلي الله عليه وآله)سجده سهو به جاي آورد؟ فرمود: خير.... (2) .
ح) روايات سهوالنبيّ موافق با احاديث عامه است و مطابق دستور اهل بيت(عليهم السلام)هرگاه دو دسته روايت با يكديگر تعارض كردند به رواياتي عمل مي كنيم كه مخالف با عامه است.
ص: 252
علماي شيعه اماميه بر اين مطلب اتفاق دارند كه پدران پيامبر(صلي الله عليه وآله) از حضرت آدم(عليه السلام)تا عبدالله، مؤمن و موحّد بوده اند. اينك به نقل برخي از كلمات آنان اشاره مي كنيم:
1 _ محدّث بزرگوار، ابوجعفر علي بن حسين بن بابويه، مشهور به شيخ صدوق(رحمه الله) در اين زمينه مي نويسد: اعتقادما درباره پدر و اجداد پيامبر(صلي الله عليه وآله) آن است كه همه آنها از حضرت آدم(عليه السلام) تا پدرش مسلمان بوده اند. (1) .
2 _ شيخ مفيد(رحمه الله) در توضيح اين جمله صدوق مي نويسد: پدر و اجداد پيامبر(صلي الله عليه وآله) تا حضرت آدم(عليه السلام) موحّد بوده و بر حسب آنچه ابوجعفر شيخ صدوق(رحمه الله) فرموده به خداوند ايمان آورده بودند، و شيعه كه فرقه بر حقّ است بر اين امر اجماع دارد. (2) .
او نيز در جاي ديگر مي فرمايد: علماي اماميّه اتفاق نموده اند كه پدر و اجداد رسول خدا(صلي الله عليه وآله) از حضرت آدم(عليه السلام) تا عبدالله بن عبدالمطلب به خداوند _ عزّوجلّ _ ايمان آورده و به توحيد اعتراف نموده اند. (3) .
3 _ شيخ الطائفه، ابوجعفر طوسي(رحمه الله) مي نويسد: نزد اصحاب ما به اثبات رسيده و در
ص: 253
ميان آنان كافر وجود نداشته است. و دليل آنان در اين مسأله اجماع فرقه بر حقّ است. و
در جاي خود به اثبات رسيده كه اجماع آنان به جهت دخول معصوم در بين آنها حجّت است. و در اين مسأله اختلافي بين اماميه نيست.
4 _ مفسّر عالي قدر شيعه ابوعلي طبرسي(رحمه الله) نيز در تفسير آيه شريفه " يا أبتِ لا تَعْبُد الشيطان "، ضمن بيان اين مطلب كه اين خطاب متوجّه پدر بزرگِ مادري ابراهيم(عليه السلام)مي باشد، و نام پدر حقيقي ابراهيم تارُخ است؛ مي نويسد: اجماع طائفه بر آن است كه پدر و اجداد پيامبر ما(صلي الله عليه وآله) تا حضرت آدم(عليه السلام) همه مسلمان و موحّد بوده اند. (1) .
5 _ مرحوم مجلسي(رحمه الله) مي نويسد: اماميّه بر اين اتفاق دارند كه پدر و مادر پيامبر(صلي الله عليه وآله)، و تمام اجداد او تا حضرت آدم(عليه السلام) مسلمان بلكه از صديقين اند: گروهي نبي مرسل و دسته اي ديگر از اوصياي معصوم بوده اند. شايد برخي از آنان اسلام خود را به جهت تقيه يا مصلحت ديني اظهار نكرده باشند. (2) .
اين عقيده شيعه آنچنان مشهور و معروف بوده است كه فخر رازي در تفسيرش از شيعه نقل مي كند: آنان معتقدند كه هيچ يك از آباء پيامبر(صلي الله عليه وآله) و اجدادش كافر نبوده اند، آنان كافر بودن پدر ابراهيم را انكار كرده آذر را عموي حضرت ابراهيم(عليه السلام) مي دانند. (3) .
گروهي از علماي اهل سنّت با نظر اماميّه در مورد ايمان پدر و اجداد پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) هم رأي شده اند. اينك به نقل برخي از آن عبارات مي پردازيم:
1 _ آلوسي بغدادي در ذيل آيه شريفه " وَ تَقَلُّبَكَ فِي السّاجِدِينَ "، مي نويسد: به آيه شريفه بر ايمان پدر و مادر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) استدلال شده است، همانگونه كه بسياري از بزرگان اهل سنّت اين استدلال را پذيرفته اند... (4) .
ص: 254
او نيز در جاي ديگر مي نويسد: آنچه گروه زيادي از اهل سنّت بر آن اعتماد نموده اند آن است كه آذر پدر حضرت ابراهيم(عليه السلام) نبوده است. آنان چنين ادعا نموده اند كه در بين پدران پيامبر(صلي الله عليه وآله) هيچ شخص كافري وجود نداشته است. و اگر كسي همانند فخر رازي ادعا كند كه اين قول تنها مدعاي شيعه است، ناشي از كمي تتبع و جستجو گري اوست.
2 _ كتاني در كتاب نظم المتناثر از قول باجوري مي نويسد: احاديثي كه دلالت دارد بر اينكه همه پدران و مادران پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر توحيد بوده، و هرگز به كفر، عيب و پليدي و هر چيزي كه اهل جاهليت بر آن بوده اند، مبتلا نگشته اند، به حدّ تواتر است. (1) .
3 _ جلال الدين عبدالرحمن بن ابي بكر سيوطي، عالم برجسته اهل سنّت بر ايمان پدر و اجداد پيامبر(صلي الله عليه وآله) تأكيد و پاي فشاري كرده و كتابهايي را در اين موضوع تأليف نموده است.
اسامي كتابهايي كه او در اين باره تأليف كرده است، عبارتند از:
أ _ مسالك الحنفاء في نجاة آباء المصطفي.
ب _ الدرج المنيفة في الآباء الشريفة.
ج _ المقامة السندسيّة في النسبة المصطفويّة.
د _ التعظيم والمنّة في أنّ أبوي رسول الله في الجنّة.
ر _ السبل الجليّة في الآباء العليّة.
س _ نشر العلمين في اثبات عدم وضع حديث احياء ابويه(صلي الله عليه وآله) واسلامهما علي يديه. (2) .
و از جمله كساني كه قائل به ايمان پدر و اجداد پيامبر بزرگوار رسول گرامي هستند، عبارتند از: مسعودي و يعقوبي. و نيز ظاهر كلام ماوردي، و رازي در اسرار التنزيل و سنوسي و تلمساني نيز به ايمان پدران بزرگوار رسول گرامي اسلام تصريح كرده اند. (3) .
از قاضي ابوبكر بن عربي پرسيدند: چه مي گويي در مورد كسي كه بگويد: پدر
ص: 255
رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در آتش است؟!
گفت: چنين كسي ملعون است؛ زيرا خداوند فرمود: " إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللهُ فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ "، و اذيتي بالاتر از اين نيست كه كسي درباره پدر پيامبر(صلي الله عليه وآله)بگويد او در آتش جهنّم است. (1) .
وي از ابو نعيم اصفهاني نقل ميكند: براي عمر بن عبدالعزيز نويسنده اي آوردند كه پدرش كافر بود، عمر بن عبدالعزيز گفت: اگر از فرزندان مهاجر بود بهتر بود. نويسنده پاسخ داد: پدر پيامبر(صلي الله عليه وآله) هم كافر بود! عمر بن عبدالعزيز خشمگين شد و گفت: اين مرد هرگز نبايد در دستگاه خلافت نويسندگي كند. (2) .
مفسّر و محدّث مشهور عجلوني ضمن اينكه خود اين عقيده را دارد، مي نويسد: بسياري از علما درباره اسلام پدر و مادر پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) كتاب تأليف كرده اند _ خداوند بر سعي آنها جزاي خير دهد _ از جمله آنان حافظ سخاوي است، زيرا او در المقاصد گفته است كه در اين موضوع يك جلد كتاب نوشته است.(3).
وي اين عقيده را به تعدادي ديگر نيز نسبت مي دهد و مي گويد: به اين مسلك طائفه بسياري از حفاظ محدثين و غير محدثين ميل پيدا كرده اند، از آن جمله ابن شاهين و حافظ ابوبكر بغدادي و سهيلي و قرطبي و محبّ طبري را مي توان نام برد.(4) .
ولي جماعت بسياري از اهل سنّت بر اين باورند كه پدر و مادر پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) و اجداد او كافر بوده اند، حتّي برخي از آنان در اثبات اين موضوع كتاب و رساله نيز تأليف كرده اند، همانند ابراهيم حلبي و علي القاري.
فخر رازي مي گويد: اصحاب ما بر اين گمانند كه پدر پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) كافر بوده است. (5) .
ص: 256
شيعه اماميه بر مدعاي خود _ كه همانا ايمان جميع آباء پيامبر(صلي الله عليه وآله) است _ دلايلي ذكر كرده اند كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 _ اجماع شيعه اماميه بر ايمان جميع آباء پيامبر(صلي الله عليه وآله).
2 _ استدلال به قول خداوند متعال: " الَّذي يَراكَ حينَ تَقُومُ، وَتَقَلُّبَكَ فِي السّاجِدينَ " (1) معناي آيه آن است كه خداوند متعال روح پيامبر(صلي الله عليه وآله) را از سجده كننده اي به ساجدي ديگر منتقل مي كند؛ طبق اين معنا آيه دلالت دارد بر اين كه جميع آباء پيامبر(صلي الله عليه وآله)مسلمان بوده اند. لذا در ذيل اين آيه از ابن عباس، امام باقر و امام صادق روايت شده است: همانا پيامبر(صلي الله عليه وآله) پياپي از صلب پيامبري به پيامبر ديگر منتقل مي شد. (2).
سيوطي از ابن عباس در ذيل آيه شريفه نقل مي كند كه فرمود: پيامبر دائماً در اصلاب انبيا بود تا آنكه مادرش او را به دنيا آورد.
و نيز از مجاهد در ذيل آيه نقل مي كند كه گفت: رسول خدا از صلب پيامبري به صلب پيامبري ديگر و آنگاه به عنوان پيامبر خدا مبعوث شد. (3) .
3 _ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: لم يزل ينقلني الله من أصلاب الطاهرين الي أرحام المطهّرات، حتّي أخرجني في عالمكم، و لم يدنسني بدنس الجاهلية؛ (4) خداوند مرا دائماً و پي در پي از صلب هاي پاكان به رحم هاي زنان پاك منتقل نمود، تا آن كه مرا در عالم شما وارد كرد، و مرا به پليدي جاهليّت مبتلا نكرد.
اگر در ميان آباء پيامبر(صلي الله عليه وآله) افراد كافري وجود داشت هرگز جميع آنان را به طهارت متصف نمي ساخت، با آن كه خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ ".
4 _ ممكن است بر ايمان پيامبر(صلي الله عليه وآله) تا حضرت ابراهيم(عليه السلام) به قول خداوند متعال در حكايت از قول ابراهيم و اسماعيل استدلال شود كه فرمود: " وَاجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ
ص: 257
ذُرّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ " (1) با ضميمه آيه: " وَجَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً في عَقِبِهِ "؛ (2) از اين دو آيه
استفاده مي شود كه بايد كلمه الله در ذريه حضرت ابراهيم(عليه السلام)تا روز قيامت باقي بماند. و تا روز قيامت بايد جماعتي از ذريه ابراهيم(عليه السلام)باشد كه خداوند متعال را به فطرت خود عبادت نمايد. گويااين مطلب اجابت خداوند متعال از دعاي حضرت ابراهيم(عليه السلام) است كه به خدا عرض كرد: " وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ اْلأَصْنامَ "؛ من و فرزندانم را از عبادت بت ها دور كن. و نيز عرض كرد: " رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاةِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي "؛ بار پروردگارا! من و ذريّه ام از نماز گزاران قرار ده.
5 _ از جمله ادله ايمان عبدالمطلب _ جدّ پيامبر(صلي الله عليه وآله) _ كلام و دعاي او هنگام هجوم ابرهه حبشي به مكه براي خراب نمودن كعبه است، زيرا در اين هنگام حضرت عبدالمطلب(عليه السلام)به بتان پناه نبرد، بلكه براي حمايت كعبه بر خداوند متعال توكّل نمود! (3) .
حتي ممكن است بگوييم كه عبدالمطلب(عليه السلام) عارف به شأن و مقام و آينده درخشان پيامبر(صلي الله عليه وآله) بوده است، و لذا هنگام طفوليت پيامبر(صلي الله عليه وآله) براي استسقا و طلب باران او را به صحرا برد. و اين به جهت اعتقاد به منزلتي بس عظيم براي پيامبر(صلي الله عليه وآله)بوده است. (4) .
به همين دليل در تاريخ مشاهده مي كنيم كه عبدالمطلب(عليه السلام) درباره رسول خدا در سنين كودكي اش به ام ايمن سفارش مي كند كه هرگز از او غفلت نكند. (5) .
با مراجعه به روايات شيعه و عامه پي خواهيم برد كه روايات فراواني وجود دارد كه به طور وضوح و آشكار دلالت بر ايمان پدر و اجداد پيامبر اسلام دارد، اينك به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
ص: 258
1 _ كليني(رحمه الله) به سندهاي خود از امام صادق(عليه السلام) نقل مي كند كه فرمود: جبرئيل بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) نازل شد و عرض كرد: اي محمّد! خداوند _ جلّ جلاله _ بر تو درود مي فرستد و مي فرمايد: همانا من آتش را حرام نمودم بر صلبي كه تو را فرود آورده، و رَحِمي كه تو را حمل كرده، و دامني كه تو را كفالت كرده است. (1) .
2 _ شيخ طوسي(رحمه الله) به سند خود از جابر بن عبدالله انصاري از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) در حديثي نقل مي كند: خداوند چون خواست مرا خلق كند، مرا نطفه اي سفيد و پاك آفريد. آنگاه آن را در صلب پدرم آدم(عليه السلام) قرار داد. و پيوسته آن نطفه را از صلب پاكي به رحم پاكي تا نوح و ابراهيم(عليهما السلام) منتقل نمود، و اينچنين بود تا به عبدالمطلب رسيد. پس مرا بدي هاي جاهليت اصابت نكرده است. (2) .
3 _ امير المؤمنين علي(عليه السلام) در صفات انبيا مرسلين مي فرمايد:
پيامبران را در بهترين جايگاه به وديعت گذارد و در بهترين مكان ها استقرارشان داد. از صلب كريمانه پدران به رحم پاك مادران منتقل فرمود كه هرگاه يكي از آنان درگذشت ديگري براي پيشبرد دين خدا بپاخواست تا آنكه كرامت اعزام نبوت از طرف خداي سبحان به حضرت محمّد(صلي الله عليه وآله) رسيد. نهاد اصلي وجود او را از بهترين معدن استخراج كرد. و نهال وجود او را در اصيل ترين و عزيزترين سرزمين ها كاشت و آبياري كرد. او را از همان درختي كه ديگر پيامبران و امينان خود را از آن آفريد، به وجود آورد، كه عترت او بهترين عترت ها و خاندانش بهترين خاندان ها و درخت وجودش بهترين درختان است. در حرم امن الهي روييد و در آغوش خانواده كريمي بزرگ شد. شاخه هاي بلند آن سر به آسمان كشيد كه دست كسي به ميوه آن نمي رسد.(3) .
4 _ شيخ صدوق به سندش از علي(عليه السلام) نقل مي كند كه فرمود: به خدا سوگند! پدرم و جدّم عبدالمطلب و هاشم و عبدمناف هرگز بتي را سجده نكردند. از او سؤال شد: پس
ص: 259
چه چيزي را عبادت مي كردند؟ فرمود: رو به خانه خدا نماز مي گزارده و بر دين حضرت
ابراهيم بوده و به آن تمسك مي جستند.
5 _ و نيز به سندش از جابر بن يزيد جعفي از جابر بن عبدالله انصاري نقل مي كند كه فرمود: از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) سؤال شد كه شما كجا بوديد در حالي كه آدم در بهشت بود؟ فرمود: من در صلب او بودم كه در آن حال به سوي زمين فرود آمديم. من در كشتي در صلب پدرم نوح بودم. و هنگام پرتاب شدن ابراهيم در آتش در صلب او قرار داشتم... خداوند _ عزّوجلّ _ همواره مرا از اصلاب پاك به رحم هاي پاك و مطهّر منتقل مي ساخت در حالي كه هدايت گر و هدايت شده بودند. (1) .
همين مضمون را بسياري از علماي اهل سنّت همانند: متقي هندي در (كنز العمال) و سيوطي در (در المنثور) نيز نقل كرده اند.
1 _ ترمذي به سند خود روايت كرده است كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: همانا خداوند مردم را آفريد و من را در ميان بهترين آنان و بهترين فرقه ها و بهترين دو دسته قرار داد. سپس قبيله ها را اختيار كرد و مرا در بهترين قبيله قرار داد. و نيز خانواده ها را اختيار نمود آنگاه مرا در بهترين خانواده قرار داد. پس من بهترين مردم از جهت نَفْس و خانواده ام. (2) .
2 _ قندوزي حنفي از طبراني به سندش نقل مي كند كه رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: من همواره از شخصي اختيار شده به شخصي ديگر اختيار شده منتقل شدم. (3) .
3 _ هيتمي به سندش از ابن عباس در تفسير آيه شريفه " وَ تَقَلُّبَكَ فِي السّاجِدِينَ " نقل مي كند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: از صلب پيامبري به صلب پيامبري ديگر منتقل شدم تا آنكه به پيامبري رسيدم. (4) .
ص: 260
قائلين به عدمِ ايمان آباء پبامبر(صلي الله عليه وآله) به برخي از ادلّه تمسّك كرده اند كه آنها را ذكر كرده و پاسخ مي دهيم:
در قرآن كريم به كفر آزر، پدر ابراهيم(عليه السلام) تصريح شده است؛ آن جا كه مي فرمايد: " وَما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهيمَ ِلأَبيهِ إِلاّ عَنْ مَوْعِدَة وَعَدَها إِيّاهُ فَلَمّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوُّ لِلّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْراهيمَ َلأَوّاهٌ حَليمٌ "؛ (1)و طلب آمرزش ابراهيم براي پدرش جز براي وعده اي كه به او داده بود، نبود. [ولي] هنگامي كه براي او روشن شد كه وي دشمن خداست، از او بيزاري جست. راستي، ابراهيم دلسوزي بردبار بود.
پاسخ
اولاً، ابن حجر ادعاي اجماع مورخّان را كرده است كه آزر، پدر ابراهيم(عليه السلام) نبوده، بلكه عمو يا جدّ مادري اش بوده؛ بنابر اختلافي كه در نقل آن رسيده است. (2) .
اسم حقيقي پدر ابراهيم(عليه السلام) تارخ است. (3) و اطلاق اب بر عمو به جهت توسّع و مجازگويي است.
و اين نظير قول خداوند است كه مي فرمايد: " أَمْ كُنْتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قالَ لِبَنيهِ ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدي قالُوا نَعْبُدُ إِلهَكَ وَ إِلهَ آبائِكَ إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ وَ إِسْحاقَ إِلهًا واحِدًا وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ " (4) شما كي و كجا بوديد هنگامي كه يعقوب را مرگ فرارسيد و به فرزندان خود گفت: بعد از من كه را مي پرستيد؟ گفتند خداي تو و خداي پدران تو ابراهيم و اسماعيل و اسحاق را كه خداي يگانه است و ما فرمانبردار
ص: 261
اوييم. در اين آيه خداوند متعال اسماعيل را از آباء يعقوب بر شمرده است، در حالي كه از آباء او نبوده، بلكه عموي او محسوب مي شود.
ثانياً، بين أب و والد فرق است، زيرا أب اطلاق بر مربّي، عمو و جدّ نيز مي شود، به خلاف والد كه تنها بر پدر بدون واسطه اطلاق مي گردد، لذا در آيه فوق تعبير به أب آمده است، ولي در سوره ابراهيم خداوند متعال اين چنين از حضرت ابراهيم(عليه السلام)نقل مي كند كه به خداوند متعال عرض كرد: " رَبَّنَا اغْفِرْ لي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسابُ ". (1) بار خدايا روزي كه حساب به پا مي شود تو در آن روز سخت به من و والدين من و همه مؤمنان از كرم ببخشا.
مسلم و غير او روايت كرده اند كه شخصي از پيامبر(صلي الله عليه وآله) پرسيد: پدرت كجاست؟ حضرت فرمود: در آتش. او هنگامي كه به پيامبر(صلي الله عليه وآله) پشت كرد حضرت او را خواست و به او فرمود: همانا پدر من و تو در آتشند. (2) .
پاسخ
اين حديث از جهاتي باطل است:
اوّلاً، بنابه ادله اي كه قبلاً به آنها اشاره شد، جميع آباء پيامبر(صلي الله عليه وآله) مؤمن بوده اند.
ثانياً، حماد بن سلمه اين روايت را از ثابت، از انس نقل كرده، ولي معمر همين حديث را از ثابت، از انس به كيفيتي ديگر نقل كرده است كه دلالت بر كفر پدر پيامبر(صلي الله عليه وآله) ندارد. (3) .
علماي رجال از اهل سنت تصريح دارند كه معمّر در نقل حديث از حمّاد قوي تر
ص: 262
است، بلكه مردم در حفظ و ضبط كردن حمّاد شك كرده اند. برخي قائلند كه در احاديث حماد امور منكر وجود دارد. (1) .
ثالثاً، اين روايت به سند صحيح با شرط شيخين از سعد بن ابيوقّاص نقل شده، ولي در ذيل آن اين چنين آمده است: حيثما مررت بقبر كافر فبشره بالنار؛ (2) هرگاه گذرت بر قبر كافري افتاد او را به آتش دوزخ بشارت ده.
رابعاً، ممكن است در اين روايت مراد از ابي عمو باشد كه همان ابولهب يا ابوجهل يا هر دو باشند، همان گونه كه لفظ أب در آيه قرآن بر عموي حضرت ابراهيم(عليه السلام) اطلاق شده است. (3) .
سؤال و جواب
در پايان اين بحث به اين سؤال اشاره مي كنيم كه چرا عده اي در اين مسئله اين همه اصرار ميورزند كه آباء پيامبر(صلي الله عليه وآله) را تكفير نمايند؟
در جواب بايد گفت: سبب تكفير آباء پيامبر(صلي الله عليه وآله) چند جهت مي تواند باشد:
1 _ شريك كردن علي(عليه السلام) با پيامبر(صلي الله عليه وآله) در آباء پيامبر(صلي الله عليه وآله) به جهت خصومتي كه با علي(عليه السلام) دارند؛
2 _ گروهي نمي توانند ببينند كه آباء و اجداد خلفاي بني اميه و ديگران كافر بوده و آباء پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) مؤمن باشند، لذا در صدد آن برآمدند كه اين فضيلت را از پيامبر(صلي الله عليه وآله)سلب كرده تا بين او و ديگران مساوات برقرار كنند.
ص: 263
موضوع صلوات و درود فرستادن بر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) از جمله مسائلي است كه اصل آن مورد اتفاق مسلمانان است، ولي در تفصيل و كيفيّت آن اختلاف است.
اكثر اهل سنت هنگام درود فرستادن براي پيامبر(صلي الله عليه وآله) چه در قول يا كتابت آن را به صورت ابتر ادا مي كنند، يعني تنها بر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) اكتفا كرده و يادي از آل او نمي كنند. برخلاف شيعه اماميه كه آل پيامبر را نيز در درودهايشان شريك مي سازند. اينك برآنيم كه به اين مسئله پرداخته و استجابت صلوات و كيفيت آن را تبيين كنيم.
خداوند متعال مي فرمايد: " اِنَّ اللهَ وَمَلائِكَتهُ يُصَلّونَ عَلَي النَّبي يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا صَلّوا عَلَيهِ وَسَلِّموا تَسليماً "؛ (1) خدا و فرشتگان به روان پاك اين پيامبر درود مي فرستند، شما هم اي اهل ايمان بر او صلوات و درود بفرستيد، و با تعظيم و اجلال بر او سلام گوييد.
ص: 264
خداوند متعال در اين آيه شريفه مؤمنان را به صلوات و درود فرستادن و سلام بر پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) امر كرده است، همان گونه كه خود و ملائكه اش نيز بر پيامبر(صلي الله عليه وآله)درود مي فرستند. واضح است كه صلوات خداوند بر پيامبرش عبارت از فرستادن رحمت و بالاترين درجات تكريم و تشريف براي آن حضرت است، و صلوات فرستادن ملائكه و مؤمنين بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) عبارت است از درخواست رحمت و كرم از خداوند براي آن حضرت.
1 _ پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: اكثروا الصلاة عليّ، فانّ صلاتكم عليّ مغفرة لذنوبكم؛ (1) بسيار بر من درود فرستيد، زيرا درود فرستادن شما بر من سبب مغفرت و آمرزش گناهان شما خواهد شد.
2 _ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: من صلّي حين يصبح عشراً و حين يمسي عشراً ادركته شفاعتي؛ (2) هركس بر من هنگام صبح و شام هر كدام ده مرتبه درود فرستد شفاعتم شامل حال او خواهد شد.
3 _ ابي هريره از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: من صلّي عليّ واحدة صلّي الله عليه عشراً؛ (3) هر كس بر من يك بار درود فرستد، خداوند بر او ده بار درود مي فرستد.
4 _ امام حسين(عليه السلام) از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل كرده كه فرمود: البخيل من ذكرتُ عنده فلم يصلّ عليّ؛ (4) بخيل كسي است كه نام من نزد او برده شود، ولي بر من درود نفرستد.
5 _ جابر از پيامبر(صلي الله عليه وآله) نقل كرده كه فرمود: من ذكرتُ عنده فلم يصلّ عليّ فقد شقي؛ (5) هر كس كه نام من نزد او برده شود، ولي بر من درود نفرستد شقي است.
ص: 265
6 _ عايشه مي گويد: از پيامبر(صلي الله عليه وآله) شنيدم كه مي فرمود: لا يقبل صلاة الاّ بطهور، و بالصلاة عليّ؛ (1) هرگز نمازي بدون طهارت و درود برمن قبول نخواهد شد.
7 _ امام صادق(عليه السلام) فرمود: من صلّي ولم يصلّ علي النّبي(صلي الله عليه وآله) و تركه عامداً فلا صلاة له؛ (2) هركس نماز بخواند و بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) درود نفرستد و آن را عمداً ترك كند نمازش باطل است.
از همين رو اماميه، شافعي و احمد در يكي از روايت هايي كه از او نقل شده، و اسحاق و ابومسعود انصاري به وجوب درود بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) در نماز قائل شده اند. (3) .
شيخ طوسي(رحمه الله) در كتاب خلاف بر وجوب درود بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) در نماز، ادعاي اجماع شيعه كرده، و آن را طريق احتياط مي داند. هم چنين از آيه سابق و سه روايت نيز استفاده وجوب كرده است. (4) .
فقهاي شيعه اماميه اتفاق دارند بر اين كه در تشهدِ نماز اكتفا به درود فرستادن بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) جايز نيست؛ بلكه واجب است كه بعد از درود بر پيامبر(صلي الله عليه وآله)، بر آل او نيز درود فرستاده شود. و اين يكي از دو روايت از احمدبن حنبل و يكي از دو قول شافعي است (5) و اين به دليل وجود رواياتي است كه در كتاب هاي شيعه و سنّي وارد شده است:
1 _ كعب بن عجره مي گويد: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) دائماً در نمازهاي خود اين چنين مي گفت: اللّهم صلّ علي محمّد و آل محمّد كما صلّيت علي ابراهيم و آل ابراهيم انّك حميد مجيد. (6) .
ص: 266
شكّي نيست كه متابعت از پيامبر(صلي الله عليه وآله) در نماز واجب است؛ زيرا كه آن حضرت(صلي الله عليه وآله)فرمود: هم چنان كه من نماز مي خوانم، شما نيز نماز بخوانيد. (1) .
2 _ ابومسعود انصاري مي گويد كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: من صلّي صلاة و لم يصلّ فيها عليّ و علي أهل بيتي لم تقبل منه؛ (2) هركس نماز بخواند و در آن به من و اهل بيتم درود نفرستد، نمازش مورد قبول نيست.
3 _ جابر بن يزيد جعفي از امام باقر(عليه السلام) و او از ابومسعود انصاري نقل مي كند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: من صلّي صلاة لم يصلّ فيها عليّ و علي اهل بيتي لم تقبل منه؛ (3) هرگاه شخصي نمازي بخواند و در آن بر من و اهل بيتم درود نفرستد، نمازش مورد قبول واقع نمي شود.
1 _ ابومسعود انصاري مي گويد: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد مجلس سعد بن عباده شد. بشيربن سعد _ كه همان ابوالنعمان بن بشير است _ به رسول خدا(صلي الله عليه وآله)عرض كرد: امر كرديد ما را كه درود بر شما بفرستيم، كيفيت درود را براي ما ترسيم كنيد؟. پيامبر(صلي الله عليه وآله)لحظاتي سكوت نمود كه ما آرزو كرديم كاش از آن حضرت سؤال نكرده بوديم؛ آن گاه فرمود: بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد و علي آل محمّد كما صلّيت علي ابراهيم، و بارك علي محمّد و علي آل محمّد، كما باركت علي ابراهيم في العالمين انّك حميد مجيد والسلام كما قد علمتم. (4) .
2 _ ابوسعيد خدري مي گويد: به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) عرض كرديم: كيفيّت سلام بر تو را دانستيم، حال كيفيّت درود بر تو چگونه است؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد عبدك و رسولك، كما صلّيت علي ابراهيم، وبارك علي محمّد وآل محمّد، كما
ص: 267
باركت علي إبراهيم. (1) .
3 _ ابن عباس مي گويد: به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) عرض كرديم: كيفيت سلام بر تو را دانستيم، حال كيفيت صلوات بر تو چيست؟ فرمود بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد و آل محمّد كما صلّيت علي ابراهيم و آل ابراهيم انّك حميد مجيد، و بارك علي محمّد و علي آل محمّد كما باركت علي ابراهيم و آل ابراهيم انّك حميد مجيد. (2) به همين مضمون امام عليّ(عليه السلام) از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند. (3) .
4 _ زيد بن خارجه نقل مي كند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: بر من درود بفرستيد و در دعا كوشش كنيد و بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد، و بارك علي محمّد و آل محمّد كما باركت علي ابراهيم و علي آل ابراهيم انّك حميد مجيد. (4) .
5 _ ابي طلحه مي گويد: به پيامبر(صلي الله عليه وآله) عرض كرديم: اي رسول خدا! كيفيت درود بر تو چيست؟ فرمود: بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد و آل محمّد كما صلّيت علي ابراهيم و آل ابراهيم انّك حميد مجيد، و بارك علي محمّد و آل محمّد كما باركت علي ابراهيم و آل ابراهيم انّك حميد مجيد. (5) .
6 _ طلحه مي گويد به پيامبر(صلي الله عليه وآله) عرض كرديم: كيفيت سلام بر تو را دانستيم، حال كيفيت درود بر تو چيست؟ فرمود بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد و علي آل محمّد، و بارك علي محمّد و علي آل محمّد، كما صلّيت و باركت علي ابراهيم و علي آل ابراهيم انّك حميد مجيد. (6) .
به همين مضمون بخاري از كعب بن عجزه و او از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه در فصل قبل به آن اشاره شد. (7) .
ص: 268
7 _ بريده خزايي از پيامبر(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود بگوييد: اللّهم اجعل صلواتك و رحمتك و بركاتك علي محمّد و علي آل محمّد، كما جعلتها علي ابراهيم انّك حميد مجيد. (1) .
8 _ عايشه مي گويد: اصحاب به پيامبر(صلي الله عليه وآله) عرض كردند: اي رسول خدا! ما امر شديم كه بر تو زياد (شبانه روز) درود فرستيم، دوست داريم آن چنان كه شما مي پسنديد درود فرستيم. حضرت فرمود: بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد و علي آل محمّد كما صلّيت علي ابراهيم و آل ابراهيم، و ارحم محمداً و آل محمّد كما رحمت ابراهيم و آل ابراهيم، و بارك علي محمّد و آل محمّد كما باركت علي ابراهيم و آل ابراهيم انّك حميد مجيد. و امّا سلام همان گونه اي است كه شناختيد. (2) .
9 _ ابن حجر از پيامبر(صلي الله عليه وآله) نقل كرده كه فرمود: بر من درود ناتمام و بريده نفرستيد. عرض كردند: درود ناتمام چيست؟ فرمود: نگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد؛ آن گاه توقف كنيد، بلكه بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد و علي آل محمّد. (3)
از همين رو فخر رازي در تفسيرش تاكيد دارد كه صيغه درود بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) اين گونه بايد باشد: اللّهم صلِّ علي محمد و علي آل محمّد. (4) .
با مراجعه به روايات پي مي بريم كه مقصود از اهل بيت(عليهم السلام) امامان معصوم هستند.
مسلم از عايشه نقل مي كند: رسول خدا صبحگاهي در حالي كه بر دوش او كسايي خياطي نشده بود خارج شد. در آن هنگام حسن بن علي وارد شد، او را داخل كسا كرد، سپس حسين آمد، او را نيز داخل آن نمود، سپس فاطمه آمد او را نيز داخل كسا كرد، سپس علي(عليه السلام) آمد، او را نيز در آن داخل نمود، سپس اين آيه را تلاوت كرد: " إِنَّما يُريدُ
ص: 269
اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيرًا ". (1) .
ترمذي در صحيحش از عمربن ابي سلمه نقل مي كند: هنگامي كه آيه تطهير بر پيامبر در خانه ام سلمه نازل شد پيامبر، فاطمه و حسن و حسين و علي را دعوت كرد و سپس كسا را بر روي آنها كشيد و عرض كرد: بارخدايا! اينان اهل بيت من هستند، پس رجس و پليدي را از آنان دور فرما و پاكشان گردان. ام سلمه مي گويد: عرض كردم اي نبيّ خدا! آيا من نيز از آنها هستم؟ فرمود: تو در مقام خود هستي. (2) .
هم چنين احمد بن حنبل نقل مي كند: هنگامي كه آيه مباهله نازل شد رسول خدا(صلي الله عليه وآله)علي و فاطمه و حسن و حسين(عليهم السلام) را دعوت نمود و فرمود: بارخدايا اينان اهل بيت من هستند. (3) .
مي دانيم كه اين چهار نفر از اهل بيت كه مورد توجه خاص پيامبر(صلي الله عليه وآله) بوده اند خصوصيت ندارند، و اگر در برخي از روايات حصر وجود دارد، حصر اضافي، در مقابل غير معصومين است، نه حقيقي، و از طرفي ديگر از آن جا كه اين چهار نفر از اهل بيت(عليهم السلام)موجود بودند، آنان را مورد خطاب قرار داده است.
فخر رازي مي گويد: آل محمّد(عليهم السلام) كساني اند كه رجوع امرشان به پيامبر(صلي الله عليه وآله) است، و هر كس كه ارتباطش با پيامبر شديدتر و كامل تر باشد، او آل پيامبر است و شكّي نيست كه فاطمه و علي و حسن و حسين(عليهم السلام) شديدترين و وثيق ترين ارتباط را با پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله)دارند. اين مطلب به نقل متواتر به اثبات رسيده، پسواجب است كه آنان آل پيامبر باشند... (4) .
صلوات و سلام فرستادن مسلمانان بر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) گونه اي تشكّر و سپاسگذاري از زحمات طاقت فرساي 23ساله رسول گرامي اسلام(صلي الله عليه وآله) است و قدرداني هر مسلمان از
ص: 270
نعمت هدايت و ابلاغ پيامبر الهي كه از بزرگترين نعمت هاي خداوند است لازم مي باشد، از نظر روان شناسيو علم النفس نيز خود اين صلوات و سلام فرستادن و دعا براي آن حضرت، موجب تحكيم و ريشه دارتر شدن محبّت به آن حضرت مي شود، اين عمل؛ پيروي بيشتر شخص از رهنمودهاي آن حضرت را فراهم مي نمايد.
افزون بر اين صلوات يك دعا است. همچنين كلمه صلوات به معناي انعطاف و عطف توجّه خداوند و نزول رحمت الهي است كه مسلمانان هنگام صلوات فرستادن دعا مي كنند و از خداوند مي خواهند كه رحمت بيشتري بر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) و معصومان(عليهم السلام)داشته باشد و انوار مقدس و ارواح مطهّر آنان را به درجات بالاتري از قرب ارتقا دهد.(1) .
موقعيّت اهل بيت پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) در پيشگاه خداوند متعال در قرآن و احاديث؛ بسيار والا و فرازمند مي باشد اگر به نقش مهمّي كه اهل بيت(عليهم السلام) طبق بيانات نبوي(صلي الله عليه وآله) در نشر و تبيين فرهنگ اسلام ايفا كرده اند توجّه نماييم، آن وقت سرّ لزوم صلوات بر آل را بهتر درك خواهيم كرد.
آل محمّد و اهل بيت او؛ انوار مقدسي هستند كه آيه تطهير در شأن آنان نازل شده، وولايت آنها را آيات اطاعت اولي الامر و تبليغ و اكمال دين و اتمام نعمت، و ولايت گواهي داده است. آنان اهل الذكر هستند كه بايد ديگران از آنان سؤال كنند. ستارگاني هستند كه مردم به بركت آنان راه هدايت را مي يابند و محبّت و پيوند با آنان اجر رسالت خاتم انبيا است. آنان نعمت بزرگ خدا براي امّت اسلام اند كه خداوند امّت اسلامي را درباره رفتار با آنان مؤاخذه خواهد كرد.
آنان دانشمنداني هستند كه كلّ علم كتاب نزد آنان است و به عنوان حجّت هاي الهي در مباهله رسول الله(صلي الله عليه وآله) با نصاري نجران شركت كردند. آنها خانواده لؤلؤ و مرجانند، و به جهت انفاق فراوانشان نه تنها نشان آيه ايثار را از خداوند گرفتند، بلكه سوره هل أتي را
ص: 271
خداوند به آنان هديه كرده است. اهل بيت يكي از دو ثقل گرانبها هستند كه پيامبر گرامي
اسلام آنان را جايگزين خود در امّت قرار داد و قرين و عِدل قرآن ساخت. آنان كشتي نجات امّت اند كه هر كس تمسّك جويد نجات يابد وگرنه هلاك شود. آنان عليّ و فاطمه و حسن و حسين و نُه امام معصوم از ذريّه امام حسين(عليهم السلام) مي باشند.
شايد رسول خدا(صلي الله عليه وآله) پس از اين همه تأكيدات فراوان بر لزوم صلوات بر آل محمّد باز هم پيش بيني مي كردند كه عدّه اي از مسلمانان اين توصيه را عملي نمي كنند و از درود فرستادن بر آل اجتناب مي كنند، لذا طبق حديثي كه از ابن حجر نقل كرده است، پيامبر(صلي الله عليه وآله)در برابر مسلمين فرمود: لا تصلّوا عليّ الصلاة البتراء، فقالوا: وما الصلاة البتراء؟ قال: تقولون: اللّهمّ صلّ علي محمّد و تمسكون. بل قولوا: اللّهم صلّ علي محمّد وآل محمّد؛ بر من صلوات ناقص نفرستيد. اصحاب پرسيدند: اي رسول خدا! صلوات ناقص چيست؟ فرمود: اين كه بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد و تا همين جا اكتفا كنيد، بلكه بگوييد: اللهمّ صلّ علي محمّد وآل محمّد. (1).
صلوات فرستادن بر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) بدون صلوات بر آل او نه تنها مورد كراهت و نهي از آن است، بلكه اين كار در نماز باعث قبول نشدن نماز به درگاه خداوند مي شود.
دارقطني و بيهقي از رسول خدا نقل كرده اند كه فرمود: من صلّي صلاة ولم يصلّ فيها عليّ وعلي أهل بيتي لم تُقبل منه؛ هر كس نمازي بخواند و در آن بر من و آل من درود نفرستد نماز وي مورد قبول واقع نمي گردد. (2) .
جاي شكّ و ترديد نيست كه تعداد بي شماري از صحابه قابل احترام و داراي ارزشهاي انكار ناپذيرند، امّا آيا لزوم احترام مي تواند حكم جديدي را در شريعت
ص: 272
اسلامي تشريع كند، و قانوني جديد بر سنّت نبوي بيفزايد و صلوات را كه يك شعار و قانون الهي است _ و رسول خدا(صلي الله عليه وآله) كيفيّت انجام آن را به امّت اسلامي تعليم داده است _ تغيير دهد؟ اگر صلوات بر صحابه مشروع و مورد علاقه خدا و رسول(صلي الله عليه وآله) بود، چرا آن حضرت(صلي الله عليه وآله) اين مطلب را بيان نكرد، همچنان كه صلوات بر آل را توصيه نمود؟
ص: 273
ص: 274
ص: 275
شيعه اماميه در طول تاريخ با شيوه ها و روش هاي گوناگون درصدد گسترش معارف قرآني برآمده و از اين رهگذر، گستره ادبيات و علوم قرآني را پربرگ و بار ساخته است. هم چنين سعي كرده طبق شرايط زماني هرگاه قرآن مورد هجوم بيگانگان و اهل كتاب قرار گرفته، از آن دفاع كند، ولي متأسفانه برخي از دشمنان مدت هاست كه شيعه را به اعتقاد به تحريف قرآن متّهم مي كنند؛ با اين قرينه كه چند نفر معدود و انگشت شمار، روايات تحريف را نقل كرده اند. اينان ديدگاه ها و اقوال و كلمات اكثريت قريب به اتفاق علماي شيعه را نمي بينند و از طرف ديگر از احاديث تحريف در كتاب هاي خود چشم مي پوشند. لذا جا دارد اين موضوع را بررسي كنيم تا روشن شود شيعه اماميه از اين اتهام مبرّا مي باشد.
ص: 276
تحريف در اصطلاح، در معاني گوناگون به كار رفته است كه مهم ترين آنها عبارتند از:
1 _ تحريف ترتيبي كه به معناي نقل آيه از جايي به جاي ديگر است. اين معنا به اتفاق در قرآن واقع شده، زيرا چه بسيار آيه مكي كه بين آيات مدني قرار گرفته و بالعكس. اگر گردآورنده قرآن را غير از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و علي(عليه السلام) بدانيم تحريف ترتيبي معنا دارد والاّ خير.
2 _ تحريف معنوي؛ حمل لفظ بر معاني بعيد است كه ارتباطي با ظاهر آن نداشته باشد. يعني حمل لفظ بر معنايي كه با تفسير مشهور منافات دارد. اين نوع تحريف نيز در قرآن واقع شده است، ولي به اجماع امّت حرام است. پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)فرمود: من قال في القرآن بغير علم فليتبوّء مقعده من النار؛(1)هركسي به قرآن مطلبي بدون علم نسبت دهد بايد جايگاهش را از آتش آماده كند. اين نوع تحريف را تفسير به رأي نيز مي گويند كه در روايات نكوهش شده است. (2) .
3 _ تحريف لفظي كه خود بر چند قسم است:
الف _ تحريفِ جابه جايي دو لفظ؛ چنان كه برخي معتقدند به جاي فامضوا إلي ذكر الله " فَاسْعَوْا إِلي ذِكْرِ اللهِ " (3) آمده است، كه دليلي بر صحت اين تحريف در دست نيست.
ب _ تحريفِ به تقديم و تأخير الفاظ، مثلاً برخي مي گويند: به جاي و ضربت عليهم المسكنة و الذلّة، " وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْكَنَةُ " (4) آمده است. اين نوع تحريف نيز باطل است، زيرا با اعجاز قرآن منافات دارد.
ج _ تحريف به افزايش و كاهش، اين بخش هم به نوبه خود بر سه قسم است:
1 _ تحريف در حروف يا حركات كه مربوط به قرائت هاي قرآن است. اين نوع
ص: 277
تحريف نيز باطل است، مگر در برخي الفاظ، مانند آيه: " وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ "، (1) به كسر ارجل و نصب آن و آيات ديگر كه مخالف با قواعد و اصول ادبيات عرب و قرائت جمهور نيست. خصوصاً آن كه در روايت صحيح نيز آن قرائت وارد شده باشد.
2 _ تحريف در كلمات كه اين خود، دوگونه است: يكي اين كه در اصل قرآن باشد كه اين هم به اجماع باطل است. و ديگري آن كه زيادي كلمه براي روشن كردن آيه اي باشد كه فهم آن مشكل دارد كه اين نوع زيادي در صورتي كه متمايز با آيه باشد _ به اتفاق _ اشكالي ندارد.
3 _ تحريف در آيات و سوره ها؛ يعني معتقد شويم به زيادي يا نقصان در آيات و سوره هاي قرآن، اين مورد قطعاً باطل است.
ادله نفي تحريف آن قدر، متين و قوي است كه روايات دال بر تحريف قرآن را باطل مي كند؛ به ويژه آن كه اين نوع روايات قابل خدشه نيز مي باشند، چه از حيث سند و چه دلالت. اينك به برخي از آن ادله اشاره مي كنيم:
عقل بديهي حكم مي كند كه قرآن كريم از هرگونه تغيير و تبديل و تحريف مصون باشد، زيرا قرآن كتابي است كه از همان روزهاي اوّل نزول، مورد توجه خاص امّت اسلامي بوده و آن را تقديس و تعظيم نموده است و اين جاي هيچ گونه تعجّب و ترديد نيست، زيرا قرآن اولين مرجع و منبع در تمام شؤون ديني، سياسي و اجتماعي مردم است. قرآن اساس دين و مبناي شريعت و ركن اسلام است و امكان ندارد دست تحريف به چنين كتابي برسد.
ص: 278
تحريف نشدن قرآن مقتضاي قاعده لطف الهي است. لطف عبارت است از انجام كاري كه بنده را به طاعت نزديك كرده و از معصيت دور كند. اين معنا، به حكم عقل بر خداوند واجب است. و شكّي نيست كه قرآن سند اصلي براي اعتبار اسلام و نبوت پيامبر(صلي الله عليه وآله) است. و اساس چنين ديني بايد باقي بماند و ستون هاي آن محكم باشد و هيچ گاه در معرض هواهاي نفساني بدعت گذاران قرار نگيرد. از اين رو به دليل قاعده لطف، قرآن از تحريف مصون بوده و هست و اين، خود يكي از جنبه هاي اعجاز قرآن كريم است.
چگونه تحريف در قرآن ممكن است در حالي كه خداوند متعال حفظ و صيانت از آن را تضمين كرده است. در اين جا به دو نمونه از آيات اشاره مي كنيم:
الف _ " إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ "؛ (1) ما خودمان ذكر (قرآن) را فرود آورديم و خود نگهبان آن هستيم.
اين آيه از دو جمله تشكيل شده؛ در جمله اوّل كلمه تأكيد انّ و ضمير نا و نحن نشانه قطعي و مسلّم بودن خبر است و براي برطرف نمودن ترديد منكراني است كه در آيات قبلي همين سوره به آن اشاره شده است.
جمله دومِ آيه شريفه با ذكر ادوات تأكيد انّ و لام مفتوح و نيز ضمير جمع ن و وصف جمع در حافظون از نگهباني و حفظ قطعي قرآن پس از نزول سخن مي گويد. نحوه بيان اين فراز نيز هر نوع ترديدي را مي زدايد. حفظ قرآن در اين آيه به صورت مطلق و بدون هيچ قيدي بيان شده است. بنابراين شامل حفظ آن از هر نوع تحريفي است. و از آن جا كه وعده خداوند تخلّف ناپذير است " إِنَّ اللهَ لا يُخْلِفُ الْمِيعادَ "، (2) پس حفظ قرآن نيز قطعي است.
ص: 279
ب _ "... وَإِنَّهُ لَكِتابٌ عَزِيزٌ - لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيم حَمِيد "؛ (1) و به طور قطع آن، كتابي عزيز است، باطل از روبه رو و پشت سر به آن راه نمي يابد، فرود آمده از ناحيه خداوند حكيم و ستوده است.
مقصود از واژه ذكر و كتاب در اين دو آيه، قرآن مجيد است كه به سه وصف عزيز، رسوخ ناپذير،، لا يأتيه الباطل _ باطل به آن راه نمي يابد _ و تنزيل من حكيم حميد _ نازل شده از سوي خداوند حكيم ستوده است _ توصيف شده است. دو وصف اوّل دلالت بر عدم تحريف و دگرگوني در قرآن دارد، چون واژه عزيز به معناي شكست ناپذير و غيرقابل نفوذ است و تحريف نوعي شكست و نفوذپذيري قرآن است. واژه باطل در جايي به كار مي رود كه ثبات ندارد و تباهي و فساد مي پذيرد. و قرآن كه مي فرمايد: " لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ "، هرنوع تغيير و تبديلي را در خود نفي مي كند، زيرا باتوجه به اعجاز قرآن و نظم خاص در مجموعه آيه ها و جمله هاي يك سوره و مفاد آن، هرگونه تغيير و تبديل، به محتوا، نظم و هماهنگي قرآن آسيب مي رساند و مصداق تباه شونده و فسادپذير مي گردد، در حالي كه اين آيه با تعبير "...مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ "، به طور كلّي در هر زمان و از هر جهت چنين امري را منتفي دانسته است. جمله پاياني اين آيه: " تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيم حَمِيد " يادآور اين است كه قرآن به اين دليل قابل تحريف و تغيير نيست كه نازل شده از سوي خداوند حكيم و ستوده است. خداوندي كه برخوردار از همه كمالات مي باشد و كارهايش هدف دار و بدون نقص است. بنابراين اگر قرآن تحريف شده باشد نقض غرض و ناسازگار با حكمت خداوند خواهد بود.
با مقايسه آيه سوره حجر و آيات سوره فصّلت روشن مي شود كه صيانت قرآن از هرنوع تغيير و تحريفي، تضمين شده است.
د _ " لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ - إِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ "؛ (2) [اي رسول خدا در حال وحي] با عجله زبان به قرائت قرآن مگشاي كه ما خود قرآن را جمع و حفظ كرده و به تو فراخوانيم. از اين آيه هم عدم تحريف قرآن به خوبي استفاده مي شود.
ص: 280
از جمله ادله اي كه دلالت بر عدم تحريف قرآن و نفوذ ناپذيري آن دارد، روايات است كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
الف _ حديث ثقلين: پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: همانا من در ميان شما دوچيز گران بها مي گذارم: يكي كتاب خدا و ديگري عترتم اهل بيتم؛ اگر به اين دو تمسك كنيد هرگز، بعد از من گمراه، نخواهيد شد. (1) .
اين حديث دلالت دارد بر اين كه قرآن كريم در عهد پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) تدوين شده است؛ با جميع سوره ها و آياتش، وگرنه اطلاق اسم كتاب بر آن صحيح نخواهد بود. و نيز دلالت دارد بر حفظ و بقاي قرآن تا روز قيامت تا بتواند با همراهي عترت سبب هدايت امّت اسلامي گردد.
ب _ احاديث فراوان از اهل بيت(عليهم السلام) صادر شده كه به سلامت قرآن از تحريف _ با صراحت يا به اشاره _ دلالت دارد. از جمله حديثي كه در اصلِ حسين بن عثمان از امام صادق(عليه السلام) نقل شده كه حضرت فرمود: ما بين الدّفتين قرآن؛ (2) آنچه كه بين دوجلد است قرآن مي باشد [بدون كم و زياد] .
بخشي از نامه امام باقر(عليه السلام) كه به يكي از ياران خود به نام سعدالخير نوشته چنين آمده است:... و كان من نبذهم الكتاب أن أقاموا حروفه و حرّفوا حدوده؛ (3) از جمله بي اعتنايي آنان به قرآن اين است كه الفاظ قرآن را به پا داشتند، ولي حدود و معارفش را تحريف كردند.
عبارت امام(عليه السلام) دلالت دارد بر اين كه در الفاظ قرآن تحريفي صورت نگرفته است.
ج _ احاديثي كه درصدد بيان علوّ مرتبه قرآن در هدايت زندگي انسان هاست. (4) .
ص: 281
د _ احاديث صحيح فراوان كه [قرآن را] به طور مطلق معيار درستي و نادرستي انديشه ها و روايات مي شناسد. رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: همانا بر هر حقّي حقيقتي است و بر هر صوابي، نوري؛ پس آنچه كه موافق كتاب خداست بگيريد و آنچه مخالف آن است رها نماييد. (1) .
اين معنا از دو جهت، با احتمال تحريف در قرآن منافات دارد:
جهت اول آن كه ميزان و مقياس بايد قطعي باشد، زيرا تمييزدهنده بين حقّ و باطل است.
جهت دوم آن كه عرضه بايد بر چيزي باشد كه بر حدّ تواتر نزد عامه مسلمانان ثابت شده باشد.
ه_ _ روايات بي شمار در ابواب گوناگون وارد شده كه مجموع آنها دلالت بر تحريف ناپذيري قرآن دارد، مانند درخواست شفا از قرآن،(2) توسل به قرآن، (3)باب حفظ كردن قرآن، (4) آداب تلاوت قرآن، (5) سوگند به قرآن، (6) و باب هاي ديگري كه هركدام ده ها روايت را دربر دارند.
قرآن كتاب اعجاز است و هيچ كس نتوانسته است تاكنون آيه اي مثل آن را بياورد، همان گونه كه آيات قرآن نيز به آن اشاره كرده است. حال اگر در قرآن تحريف راه داشته باشد، معناي آيات قرآن تغيير و تبديل پيدا مي كند و اين، با اعجاز قرآن از نظر فصاحت و بلاغت سازگاري ندارد.
ص: 282
اين مطلب نزد هركس روشن است كه براي نسبت دادن عقيده يا فتوايي به يك مذهب، بايد به سخنان يا تأليفات اكثر بزرگان آن مذهب مراجعه كرد كه در اين موضوع نيز، با مراجعه به كتاب هاي بزرگان شيعه پي مي بريم كه قريب به اتفاق آنان از تحريف ناپذيري قرآن سخن مي گويند اينك به اسامي تعدادي از آنان اشاره مي كنيم:
1 _ شيخ صدوق در الاعتقادات، ص92.
2 _ شريف رضي در حقائق التأويل في متشابه التنزيل، ص168.
3 _ شيخ مفيد در المسائل السروية، ص 83 _ 84 و اوائل المقالات، ص80.
4 _ سيد مرتضي در الذخيرة في علم الكلام، ص361.
5 _ شيخ طوسي در التبيان في تفسير القرآن، ج6، ص320.
6 _ طبرسي در مجمع البيان، ج6، ص509.
7 _ ابوالفتوح رازي در روض الجنان و روح الجنان، ج1، ص31.
8 _ قطب الدين راوندي در الخرائج و الجرائح، ص1004.
9 _ ابن ادريس حلّي در المنتخب من تفسيرالقرآن، ج2، ص246.
10 _ ابن شهرآشوب در متشابه القرآن، ج2، ص77.
11 _ رضي الدين علي بن طاووس در سعدالسعود، ص144.
12 _ سديدالدين محمود حمصي در المنقذ من التقليد، ج1، ص477.
13 _ ابوالمكارم حسني در البلابل و القلاقل، ج1، ص244.
14 _ محمد بن حسن شيباني در نهج البيان، ج3، ص184.
15 _ حسن بن يوسف مطهر در اجوبة المسائل المهنائية، ص121.
16 _ جمال الدين مقداد سيوري در كنزالعرفان، ص 2 _ 5.
17 _ زين الدين بياض عاملي در الصراط المستقيم، ج1، ص326.
18 _ كمال الدين حسين كاشفي در مواهب علّيه، ج2، ص336.
19 _ علي بن عبدالعالي در رسالة في نفي النقيصة في القرآن، به نقل از التحقيق في نفي التحريف، ص22.
ص: 283
20 _ فتح الله كاشاني در منهج الصادقين، ج5، ص154.
21 _ مقدّس اردبيلي در مجمع الفائدة و البرهان، ج2، ص218.
22 _ محمد بن علي نقي شيباني در مختصر نهج البيان، ص262.
23 _ ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجاني در جلاء الاذهان و جلاء الاحزان، ج5، ص128.
24 _ ابوالفيض ناكوري در سواطع الالهام، ج3، ص214.
25 _ قاضي نورالله شوشتري در مصائب النواصب به نقل از آلاءالرحمن، ج2، ص25.
26 _ شيخ بهايي در العروة الوثقي، ص16.
27 _ فاضل توني در الوافية في الاصول، ص148.
28 _ فيض كاشاني در تفسير صافي، ج3، ص102 و المحجة البيضاء، ج2، ص263.
29 _ محمد بن حسن شريف لاهيجي در تفسير شريف لاهيجي، ج2، ص658.
30 _ شيخ حرّ عاملي در رسالة تواتر القرآن و عدم نقضه و تحريفه، مخطوط.
31 _ محمد بن مرتضي كاشاني در تفسير المعين، ج2، ص650.
32 _ محمدرضا قمي در كنز الدقائق، ج7، ص104.
33 _ شيخ جعفر كاشف الغطاء در كشف الغطاء، ص229.
34 _ سيد محسن كاظمي در شرح الوافية به نقل از التحقيق في نفي التحريف، ص26.
35 _ سيد محسن طباطبايي در مفاتيح الاصول به نقل از كتاب پيشين، ص27.
36 _ شيخ ابراهيم كلباسي در اشارات الاصول به نقل از كتاب پيشين، ص27.
37 _ سيد حسين كوه كمري در بشري الوصول، به نقل از كتاب پيشين، ص27.
38 _ موسي تبريزي در اوثق الوسائل، ص91.
39 _ محمد بن ابي القاسم مشهور به معرّب تهراني در كشف الارتياب في عدم تحريف الكتاب.
ص: 284
40 _ سيد محمد شهرستاني در حفظ الكتاب عن شبهة القول بالتحريف.
41 _ محمد حسن آشتياني در بحرالفوائد، ص99.
42 _ محمد جواد حسيني عاملي در مفتاح الكرامة، ج2، ص390.
43 _ شيخ محمّد جواد بلاغي نجفي در آلاء الرحمن، ص26.
44 _ شيخ محمد حسين كاشف الغطاء در أصل الشيعة وأصولها، ص133.
45 _ سيد محسن امين در أعيان الشيعة، ج1، ص41.
46 _ شيخ محمد نهاوندي در نفحات الرحمن، ج1، ص40.
47 _ ميرجعفر علوي حسيني در كشف الحقائق، ج1، ص40.
48 _ سيد عبدالحسين شرف الدين در الفصول المهمة، ص162 و أجوبة مسائل جارالله، ص28.
49 _ علامه اميني در الغدير، ج3، ص101.
50 _ سيد محمد حسين طباطبايي در الميزان، ج12، ص104 _ 133.
51 _ آيت الله العظمي خميني در تهذيب الاصول، ج2، ص165 و انوارالهداية، ص243.
52 _ آيت الله العظمي خويي در البيان، ص197.
در كتاب هاي حديثي و تفسيري، رواياتي در باب قرآن وارد شده كه برخي، آنها را دليل بر تحريف قرآن دانسته اند، ولي بايد توجه داشت كه؛
اوّلاً: اكثر روايات از طريق افراد و كتاب هايي نقل شده كه از وثاقت و اعتبار لازم برخوردار نيستند مانند كتاب قراءات احمد بن محمد سياري (متوفي 286ه_) كه علماي رجال اوراتضعيف كرده ومذهب اورافاسددانسته اند. (1) ياكتاب علي بن احمدكوفي (متوفي 353ه_) كه علماي رجال درباره او گفته اند: درپايان عمر راه غلوّ را پيش گرفته است. (2) .
ص: 285
ثانياً: بخش ديگري از روايات كه بر تحريف حمل شده جنبه تفسيري دارد، به اين معنا كه در روايت مفاد كلي آن بر مصداق اتمّ و اكمل تطبيق شده يا بر يكي از مصاديقش؛ برخي گمان كرده اند اين تفسير و تطبيق جزء قرآن بوده و از آن حذف شده است. مثلاً در سوره حمد آيه " اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ "، به صراط پيامبر(صلي الله عليه وآله) و خاندان او؛ يا به صراط علي(عليه السلام) تفسير شده است. و روشن است كه چنين تفسيري از باب تطبيق كلّي بر فرد اتمّ و اكمل آن است. (1) .
امام خميني(رحمه الله) رواياتي را كه احتمال تحريف از آنها به دست مي آيد، سه قسم كرده اند:
ألف _ روايات ضعيفي كه نمي توان به آنها استدلال نمود.
ب _ روايات جعلي كه شواهدي بر ساختگي بودن آنها وجود دارد.
ج _ روايات صحيح كه دقت در آنها روشن مي سازد كه مقصود از تحريف در قرآن، تحريف معنوي است نه لفظي. (2) .
ثالثاً: كسي كه قصد دارد درباره يك مذهب قضاوت كند بايد عقايد آن مذهب را از علماي آن، اعم از متكلمين، فقها و مفسرين بيابد نه اين كه تنها به برخي از كتب حديثي آن مذهب مراجعه كند؛ آن گاه با يافتن برخي از احاديث، مفاد آن را به عنوان عقيده، به پيروان آن نسبت دهد؛ در مورد تحريف قرآن نيز چنين بايد كرد.
اين همه مفسران شيعه كه در طول تاريخ صدها تفسير بر قرآن نوشته اند، آيا آنان جز بر همين قرآنِ موجود تفسير نگاشته اند؟ و آيا قائل به تحريف قرآنند؟ و فقهاي شيعه كه در ابواب گوناگون فقهي خود به قرآن استناد مي كنند، آيا فتواي آنها برخلاف اين قرآن است؟ و آيا قائل به تحريف قرآنند؟
و متكلمان شيعه كه در اثبات عقائد حقه شيعه همواره به آيات همين قرآن تمسك كرده اند، همگي اعتراف به عدم تحريف قرآن دارند.
ص: 286
و محدثان شيعه كه در كتاب هاي حديثي فراوان خود صدها روايت درباره همين قرآن نقل كرده اند....
در نقل ديدگاه يك مذهب ملاك و معيار، نظريه اي است كه مورد اتفاق همه علما و محققان آن مذهب و يا اكثر آنان است نه اقوال شاذ. اين حقيقت را برخي از محقّقان اهل سنت دريافته و دامن مذهب شيعه را از اتهام اعتقاد به تحريف منزه دانسته اند؛ چنان كه شيخ رحمت الله هندي مؤلّف كتاب ارزشمند و معروف اظهارالحق گفته است: قرآن كريم از نظر اكثر علماي شيعه اماميه از هرگونه تغيير و تبديل محفوظ مانده است و قول كساني را كه قايل به تحريفِ به كاهش در قرآن مي باشند، مردود مي دانند.. (1) .
شيخ محمّد محمّد مدني از اساتيد الازهر نيز در مورد مي گويد: اماميه هرگز به كاسته شدن آيات يا سوره هايي از قرآن قائل نيستند هرچند در اين باره رواياتي در كتاب هاي حديث آنان نقل شده است. همان گونه كه نظير آن روايات در كتاب هاي حديث ما نيز نقل شده است. محققان هر دو مذهب (شيعي و سنّي) آنها را نادرست مي دانند. هركس به اتقان سيوطي رجوع كند نمونه هايي از اين روايات را خواهد يافت كه از نظر ما اعتباري ندارد. علماي بزرگ اماميه نيز روايات مربوط به تحريف در قرآن را مردود دانسته اند. (2) .
استاد مدني، در ضمن گفتار خود اين مطلب را نيز يادآور شده است كه هرگاه فردي از شيعه يا اهل سنت با استناد به پاره اي رواياتِ فاقد اعتبار، قائل به تحريف قرآن گردد، سخن وي ملاك نسبت دادن چنين اعتقادي به آن مذهب نخواهد بود چنان كه يكي از علماي مصر كتابي به نام الفرقان تأليف كرد و روايت مربوط به وقوع كاهش در قرآن را
گردآوري نمود. ولي دانشگاه الازهر پس از اثبات بي پايگي آن كتاب، از حكومت
ص: 287
خواست تا آن را توقيف نموده نسخه هاي آن را جمع كند. و حكومت نيز چنين كرد.
بنابراين گروهي از علماي وهّابي كه بر نسبت دادن اعتقاد به تحريف قرآن به شيعه اصرار ورزيده و ديدگان خود را بر آن همه اقوال صريح در نفي تحريف قرآن فرومي بندد، از جاده انصاف خارج شده و راه عناد و لجاج را مي پيمايند.
سوره نورين و ولايت دو سوره اي است كه جاعلين آن به طرز ناشيانه و با عباراتي سست و سراسر مغلوط درباره وصايت و مناقب امام علي(عليه السلام) جعل كرده اند. اين دو سوره تا پيش از قرن يازدهم هيچ مدرك و منبعي نداشته و اثري از متن و نام آنها نبوده است. افرادي كه به نقل يا نقد آنها پرداخته اند، نيز منبع معتبر يا غيرمعتبري تا پيش از اين قرن ارائه نكرده اند. برطبق مدارك و شواهد و جست و جوهاي گسترده، اين دو سوره در قرن يازدهم در هندوستانِ قديم توسط عدّه اي ناشناخته جعل شده و سپس توسط دشمنان اسلام و قرآن نشر و گسترش يافته است.
علامه عسكري مي فرمايد: مخالفين امثال احسان الهي ظهير در نسبت دادن سوره نورين به شيعه به كتاب تذكرة الائمة و كتاب دبستان المذاهب اعتماد نموده اند، در حالي كه اين دو كتاب هيچ ارزش علمي ندارند، زيرا:
اولاً: نام مؤلف دبستان المذاهب نوشته نشده است. و لذا علما در تشخيص مؤلّف آن اختلاف نموده اند؛ برخي آن را به ميرذوالفقار علي حسين اردستاني نسبت داده اند و عده اي به شيخ كشميري، از علماي متعصب اهل سنت و بعضي نيز به كيخسرو بن اسفنديار از بزرگانِ علماي فرقه مجوس در هند نسبت داده اند.
برخي مي گويند: مؤلف از آن جهت كه درصدد ترويج دين زردشت و ابطال اديان ديگر بوده، اين كتاب را نوشته است تا اديان ديگر را سست جلوه دهد.
ثانياً: كتاب تذكرة الائمة به محمدباقر مجلسي نسبت داده شده در حالي كه از او نيست بلكه براي كس ديگري است به نام محمد باقر بن محمّد تقي همان گونه كه برخي از مورخان و ترجمه نويسان به اين نكته توجه داشته و ساحت قدسي مرحوم مجلسي را از
ص: 288
اتهام به اين كتاب مبرّا نموده اند. مانند عبدالله افندي شاگرد مرحوم مجلسي در كتاب رياض العلماء. و سيد اعجاز حسين در كتاب كشف الحجب و الاستار عن الكتب و الاسفار. و سيد خونساري در كتاب روضات الجنات في احوال العلماء و السادات. و شيخ عباس قمي(رحمه الله) در كتاب الفوائدالرضوية. و شيخ آغابزرگ تهراني در كتاب الذريعة.
ثالثاً: در مدرسه اهل بيت(عليهم السلام) براي خبري كه با سند صحيح به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) يا يكي از اهل بيت(عليهم السلام) بازنگردد ارزشي قائل نيستند و براي اين سوره جعلي هيچ نوع سندي عرضه نشده است.(1) .
رضازاده ملك، پژوهشگر تواناي كتاب بستان مذاهب، از آنچه از متن كتاب به دست آورده اين است كه نويسنده آن در سال 1025 به دنيا آمده و تا سال 1069 زنده بوده است. او پس از آن كه نسبت كتاب دبستان مذاهب را به شيخ كشميري سست و غيرواقعي مي داند، (2) به ذكر ادله و بررسي قراين و شواهد گوناگون مي پردازد و چنين نتيجه مي گيرد: همه اين قراين و شواهد كافي است تا از بُن دندان معتقد شويم مؤلف دبستان مذاهب يكي از پيروان پروپاقرص آذر كيوان و آيين دساتيري است، آن هم معتقدي مورد احترام ساير آذركيوانيان و وي كسي جز موبد كيخسرو اسفنديار فرزند آذركيوان نيست.(3) .
وي در ادامه بحث، از انگيزه تأليف كتاب دبستان مذاهب پرده برداشته و مي نويسد: مؤلف دبستان مذاهب خود داعيه دار آييني ساختگي و قلابي بوده و غرض اساسي اش _ بدون آن كه اظهار كند _ سست كردن پايه هاي اعتقادي متدينين اديان ديگر و كشاندن آنها در جرگه معتقدان خود بوده است، از اين رو پاره اي از اسناد سست و بي پايه و مغرضانه از دهان مشتي مردم بنگي و چرسي بي فرهنگ نقل مي كند.
استعمارگران انگليسي نيز براي اجراي غرض مؤلّفِ دبستان مذاهب با وي
ص: 289
هم داستان شدند، چون كتاب دبستان مذاهب نخستين بار توسط انگليسيان معرفي و به انگليسي ترجمه شده است. چه اين كه نخستين چاپ فارسي اين كتاب بهوسيله ويليام بيلي، سفير انگلستان در هندوستان، هم زمان با تسلط كمپاني هند شرقي بر اين منطقه بوده است. (1) . آنان در نخستين شماره از مجله هايي كه درباره منطقه آسيايي و جهان اسلام به چاپ رسانده اند، متن اين سوره را به عنوان سوره اي كه شيعي است، منتشر كردند. همه اينها حكايت از غرضورزي و انديشه تفرقه بينداز و حكومت كن در اذهان اين استعمارگران دارد.
سوره ولايت نيز تنها در آخر نسخه خطّي، از قرآني مجهول، كه در قرن هفدهم ميلادي در هندوستان نگاشته شده، وجود دارد و لذا اثري از آن در منابع و مصادر شيعه و غيرشيعه به چشم نمي خورد. تنها آدرس اين نسخه مجهول قرآن اين است: اين نسخه در ژوئن 1912 در بانكيپور هند يافت شده، مدير كتاب خانه بانكيپور گفته است اين نسخه را بيست سال پيش از شخصي به نام نواب در لكنهوي هند خريداري كردم. قدمت اين نسخه حداكثر 200 تا 300 سال پيش است.
به هرحال بي ترديد هركس در ادله سلامت قرآن از تحريف درنگ كند و هم چنين در عبارت هاي پريشان و بي سروته اين دو سوره بنگرد به روشني بر جعلي بودن آنها حكم مي كند. البته اين نكته اختصاص به اين دو سوره جعلي ندارد بلكه پس از نزول قرآن هركس كوشيده با قرآن هماوردي كند و سوره اي مانند قرآن بسازد، سرانجام كارش به رسوايي و استهزا رسيده است، زيرا قرآن بي مانند است و محتواي بلند و ساختار زيبايش با هيچ متني قابل مقايسه نيست.
ص: 290
يكي از اشكال هاي مغرضين بر شيعه اماميه اين است كه: شيعه معتقد است امام علي(عليه السلام) مصحفي غير از مصحف متداول بين مسلمين دارد كه هم اكنون نزد امام زمان(عليه السلام)محفوظ است.
احسان الهي ظهير _ نويسنده معروف وهّابي _ در كتاب الشيعة و السنة مي نويسد: شيعه مدعي است كه امام علي(عليه السلام) مصحفي غير از مصحف متداول بين مسلمين داشته است و هدف آنان از اين شايعه ايجاد تفرقه در صفوف امت اسلامي است.. (1) .
لذا با اين اتهام جا دارد كه درباره مصحف امام علي بحث مختصري نموده تا جايگاه حقيقي آن روشن گردد.
آيا شيعه اماميه مصحف امام علي(عليه السلام) را قرآني مستقل و جداي از قرآن متداول بين مردم مي دانند، همان گونه كه احسان الهي ظهير مي گويد، يا اين كه آن را تفسيري براي قرآن كريم مي دانند؟
شكي نيست كه امام علي(عليه السلام) افضل و اعلم صحابه بوده است:
ترمذي و ديگران نقل كرده اند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: من خانه حكمتم و علي
ص: 291
درب آن است.. (1) .
ابن عباس از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: من مدينه علمم و علي درب آن است، هر كسي كه اراده علم مي نمايد بايد از درب آن وارد شود.. (2) .
ابن عساكر نقل مي كند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به علي(عليه السلام) فرمود: تو بعد از من مسائلي را براي امتم بيان مي كني كه در آنها اختلاف نموده اند.. (3) .
ابن عباس مي گويد: به خدا سوگند! به علي(عليه السلام) نُه دهم علم داده شد و به خدا قسم كه آن حضرت در جزء دهم نيز با شما شريك است.. (4) .
عمر بن خطاب در زمان خلافتش با حل شدن مشكلاتش به دست امام علي(عليه السلام)بارها اين جمله را برزبان جاري مي كرد: لو لا علي لهلك عمر؛ اگر علي نبود عمر هلاك شده بود. (5) .
امام علي(عليه السلام) نسبت به علوم قرآني از بقيه اصحاب آگاه تر و به تفسير، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه آن آشناتر بود.
ابن مسعد نقل مي كند: علي(عليه السلام) مسلمين را مورد خطاب قرار داده و فرمود: از من درباره كتاب خدا سؤال نماييد، زيرا هيچ آيه اي نيست مگر آن كه مي دانم كه شب نازل شده يا روز، در زمين هموار نازل شده يا كوهستان.. (6) .
هم چنين مي فرمايد: همانا قرآن با من است، از آن موقعي كه با او همراه شدم از او جدا نگشتم.. (7) حاكم و ديگران از امّ سلمه نقل كرده اند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: علي با قرآن
ص: 292
و قرآن با علي است، هرگز از يكديگر جدا نمي شوند تا در كنار حوض بر من
وارد شوند.. (1) .
ابن ابي الحديد به سند خود از امام باقر(عليه السلام) نقل مي كند كه بعد از طلوع فجر فقرا، مساكين و بقيه مردم دور علي(عليه السلام) جمع مي شدند، آن گاه امام علي(عليه السلام) به آنان فقه و قرآن ياد مي داد. (2) .
ابن عساكر به سند خود از ابن مسعود نقل مي كند: من نود سوره قرآن را نزد رسول خدا خواندم و قرآن را نيز نزد بهترين مردم ختم نمودم. عرض شد: بهترين مردم كيست؟ فرمود: علي بن ابي طالب(عليه السلام). (3) .
جزري در أسني المطالب نقل مي كند كه قرآن بر هفت حرف نازل شد و حرفي از او نيست مگر آن كه ظاهر و باطني دارد و همانا نزد علي بن ابي طالب علم ظاهر و باطن قرآن است. (4) .
با ملاحظه رواياتي كه ذكر شد به خوبي روشن مي شود كه تنها كسي كه لياقت دارد تا اين كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) او را براي امر عظيمي؛ چون جمع آوري قرآن انتخاب كند، علي بن ابي طالب(عليه السلام) است.
متقي هندي نقل مي كند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به علي(عليه السلام) امر فرمود تا مصحفي را كه در خانه اش پشت فراش او بر اشياي مختلفي نوشته، در يك كتاب جمع آوري نمايد. (5) .
ابن ابي الحديد درباره اميرالمؤمنين علي(عليه السلام) مي گويد: همه بر اين امر اتفاق دارند
ص: 293
كه تنها علي(عليه السلام) در زمان رسول خدا قرآن را حفظ مي نمود و اولين كسي بود كه قرآن را جمع كرد.. (1) .
امام باقر(عليه السلام) مي فرمايد: كسي از اين امت غير از وصيّ محمد(صلي الله عليه وآله) قرآن را جمع نكرد.. (2) .
علي(عليه السلام) فرمود: اگر بر من تكيه گاه گذاشته شود، قرآني را بيرون مي آورم كه به دست خود و انشاي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نوشته ام.. (3) .
امام باقر(عليه السلام) فرمود: هركس ادعا كند كه قرآن را آن گونه كه نازل شده جمع كرده دروغ گو است. هيچ كس همانند علي بن ابي طالب و امامان بعد از او قرآن را جمع و حفظ نكرده اند.. (4) .
اميرالمؤمنين(عليه السلام) فرمود: آيه اي بر رسول خدا نازل نشد مگر آنكه حضرت بر من قرائت و انشا مي كرد و من نيز آن را به خط خود مي نوشتم. تأويل، تفسير، ناسخ و منسوخ قرآن را نيز به من ياد داد.. (5) .
محمد بن سيرين از عكرمه چنين نقل مي كند: در ابتداي خلافت ابي بكر، علي بن ابي طالب در خانه نشست و مشغول جمع آوري قرآن شد. ابن سيرين مي گويد: به عكرمه عرض كردم: آيا تأليفي براي قرآن قبل از علي(عليه السلام) وجود داشت؟ گفت: اگر جنّ و انس جمع شوند نمي توانند همانند تأليف علي را داشته باشند.. (6) .
ابن حجر مي گويد: در حديث آمده است كه حضرت علي بعد از وفات رسول خدا(صلي الله عليه وآله) قرآن را به ترتيب نزولش جمع نمود.. (7) .
ص: 294
ابن كثير و ابن ابي شيبه و ابن سعد نقل مي كنند كه اخبار فراواني دلالت مي كنند بر اين كه اولين مصحفي كه در اسلام جمع شد، مصحف علي(عليه السلام) بود. (1) .
از مجموعه احاديثي كه درباره مصحف امام علي(عليه السلام) وارد شده استفاده مي شود كه مصحف آن حضرت داراي امتيازها و خصوصيات ذيل است:
1 _ براساس ترتيب نزول آيات قرآن مرتب شده؛
2 _ منسوخ بر ناسخ مقدم است؛
3 _ تأويل برخي از آيات به طور تفصيل نوشته شده؛
4 _ تفسير برخي از آيات به نحو تفصيل بيان گشته؛
5 _ محكمات و متشابهات قرآن ذكر شده؛
6 _ حرفي از قرآن كم و زياد نشده؛
7 _ اسامي اهل حقّ و باطل آورده شده؛
8 _ به املاي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و خطّ امام علي(عليه السلام) بوده؛
9 _ به فضايح قوم، از مهاجرين، انصار و از كساني كه با اسلام همراه نبوده اند اشاره شده است؛ (2) .
10 _ نصوص قرآن، ضبط و اثبات شده؛
11 _ قرائت قرآن، همان گونه كه رسول خدا(عليه السلام) قرائت فرمودند ثبت شده؛
12 _ مشتمل بودن بر توضيحات در حاشيه آن و بيان مناسباتي است كه سبب نزول آيات شد. هم چنين مكان، زمان و شأنيت اشخاص در نزول آيات قرآن منعكس و مراعات شده است. (3) .
ص: 295
با خصوصياتي كه براي مصحف امام علي(عليه السلام) بيان شد جا دارد هركس اسم آن را با خصوصياتش مي شنود درصدد دسترسي به برآيد، تا از گنجينه علم آن بهره مند شود. تاريخ گوياي آن است كه برخي از علما درصدد دست يابي به آن برآمده اند.
سيوطي و ديگران از ابن سيرين نقل مي كنند كه گفت: به من خبر رسيده كه علي(عليه السلام)قرآن را با كيفيت تنزيلش مكتوب داشته، چنان كه به آن دسترسي پيدا نمايم به علم فراواني رسيده ام.. (1) آن گاه ميگويد: آن كتاب را طلب نموده و حتي نامه اي به مدينه نوشتم تا از آن اطلاعي يابم، ولي به آن دست نيافتم.
تنها ابن سيرين نبود كه به آن دست نيافت، بلكه ابن عون نيز بعد از آن كه از فضل آن آگاه شد به دنبال آن رفت، ولي موفق نشد. خودش مي گويد: از عكرمه درباره مصحف علي سؤال نمودم، ولي او هم از آن اطلاعي نداشت.. زهري هم در مورد مصحف علي(عليه السلام) مي گويد: اگر آن مصحف يافت شود نافع تر بوده و علمش بيشتر است.. (2) .
هم چنين از ابن جزي كلبي نقل شده كه گفت: اگر مصحف علي يافت مي شد در آن علم كثيري بود. (3) .
سؤالي كه در اين جا مطرح مي شود اين است كه چرا مصحف امام علي از ديد عموم مخفي است تا انسان ها از علوم و اطلاعات آن محروم باشند؟
با دقت در تاريخ پي مي بريم كه بعد از آن كه امام علي(عليه السلام) قرآن را جمع آوري نمود آن را براي خود نگه داشت. البته قبل از آن نزد مردم آمده و به آنان ارائه نمود، ولي آنان قرآن علي(عليه السلام) را نپذيرفتند.
ص: 296
صدوق در كتاب اعتقادات چنين نقل مي كند: اميرالمؤمنين(عليه السلام) بعد از آن كه قرآن را جمع نمود با خود برداشته، وارد مسجد شد و فرمود: اين كتاب پروردگار شماست، همان گونه كه بر نبي شما نازل شد، حرفي بر آن اضافه و از آن كم نشده است. مردم در جواب آن حضرت گفتند: ما به قرآن تو احتياجي نداريم، زيرا مثل قرآن تو نزد ما موجود است. (1) .
از مصادر اهل سنت هم استفاده مي شود كه امام علي(عليه السلام) بعد از وفات رسول خدا به خاطر جمع آوري قرآن از مردم كناره گرفت، (البته اين كار به امر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بود) و فرمود: من ردا بر دوش نمي گيرم تا آن كه قرآن را جمع آوري نمايم. روايت شده كه آن حضرت ردا بر دوش نينداخت، مگر براي نماز تا آن كه قرآن را جمع نمود. (2) .
برخي معتقدند كه آن حضرت مصحف خود را در مدت شش ماه جمع نمود. (3) .
ولي طبق برخي از روايات، امام علي(عليه السلام) قرآن را بعد از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در مدت سه روز جمع آوري كرد.(4) .
جمع اين دو قول به اين است كه امام علي(عليه السلام) آيات قرآن را در طول سال هاي قبل از وفات رسول خدا(صلي الله عليه وآله) مكتوب داشته بود و بعد از وفات آن حضرت آن ها را طبق دستور پيامبر(صلي الله عليه وآله) مرتب و منظم نمود كه اين ترتيب در طول سه روز انجام شد.
اگر در جواب امام علي(عليه السلام) گفته شد: ما به قرآن تو احتياج نداريم، زيرا مثل قرآن تو نزد ما موجود است؛ تعبير حقيقي از سبب ترك قرآن امام علي(عليه السلام) نيست، چون خودشان
ص: 297
مي دانستند كه اگر جنّ و انس جمع شوند تا مثل قرآن علي(عليه السلام) را تأليف كنند، نخواهند توانست؛ همان گونه كه عكرمه به ابن سيرين گفت. (1) بلكه سبب حقيقي براي ردّ مصحف امام علي(عليه السلام) آن است كه آنان به خوبي مي دانستند كه در اين مصحف تفسير حقيقي آيات قرآن است، كه اين كار با سياست آنان سازگاري نداشت. هم چنين مي دانستند كه در آن مصحف اسامي اهل حقّ و باطل كه قرآن بر آن ها نازل شده وجود دارد. لذا به اين نتيجه رسيدند كه آن مصحف به ضرر سياست آنان است، همان ضرري كه به خاطر آن از نشر حديث رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نيز جلوگيري نمودند.
در كلام امام علي(عليه السلام) به طور صريح به همين دليل اشاره است، آن جا كه خود در مورد قصّه مصحفش چنين مي گويد: چون آگاه شدند بر آنچه خداوند از اسماي اهل حقّ و باطل بيان كرده و اين ظاهرترين نقض است كه عهد كرده اند؛ گفتند: ما را به مصحف تو احتياجي نيست، آنچه نزد ما از قرآن است ما را بي نياز مي كند. (2) .
از برخي روايات استفاده مي شود كه مصحف امام علي(عليه السلام) از آن حضرت به فرزندش امام حسن(عليه السلام) و سپس به امام حسين(عليه السلام) و همين طور به فرزندان معصومش منتقل شده است و الآن نيز نزد آخرين فرزند معصومش، يعني امام مهدي(عليه السلام) مي باشد.
طلحه مي گويد: از اميرالمؤمنين(عليه السلام) سؤال نمودم: خبرده مرا از آنچه نزد توست؛ مانند قرآن و تأويل آن، و علم حلال و حرام، آن را به چه كسي واگذار مي نمايي و صاحب آن بعد از تو كيست؟ حضرت فرمود: به كسي مي سپارم كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) مرا بدان امر كرده، او وصيّ من و اولي ترين مردم به خودشان، يعني فرزندم حسن است و او نيز به فرزندم حسين خواهد سپرد و همين طور به تك تك فرزندان فرزندم حسين(عليه السلام)خواهد رسيد.. (3) .
ص: 298
در حديثي كه از امام صادق(عليه السلام) نقل شده مي خوانيم: اين مصحف نزد امام مهدي(عليه السلام)است و هنگامي كه قيام نمايد، آن را كه به كتابت علي(عليه السلام) است بيرون مي آورد.. (1) .
بنابراين مصحف امام علي(عليه السلام) همان گونه كه روشن شد، قرآني جداي از قرآن موجود و حتي كمتر يا بيشتر از آن نيست، بلكه درحقيقت تفسيري براي آيات قرآن كريم است كه با ترتيب خاصي به حسب نزول، تفسير شده است. در آن، دريايي از علم و معرفت است كه به همان جهت كه اشاره شد مردم از بركات آن محروم شدند.
ص: 299
شيعه معتقد است كه با رحلت پيامبر باب وحي مسدود شد. امام علي(عليه السلام) هنگام غسل دادن و تجهيز رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: پدر و مادرم فداي تو باد، هرآينه با وفات تو نبوت و اخبار آسماني منقطع گرديد... (1) .
اسفبار است در اين باب شبهاتي از طرف كساني مطرح مي شود كه هيچ اطلاعي از مذهب شيعه ندارند و تنها گوش به سخن مستشرقين يا كساني مي دهند كه از محيط شيعه به دورند و از آن ها پيروي مي كنند. يكي از اين شبهات آن است كه شما شيعه چگونه قائل به خاتميّت شريعت اسلام ايد، در حالي كه به كتاب عليّ(عليه السلام) معتقد بوده و به آن عمل مي نماييد؟
در اين بحث به موضوع كتاب علي(عليه السلام) مي پردازيم:
مكتب اهل بيت(عليهم السلام) عنايت خاصي به ضبط و تدوين تمام رواياتي داشته كه از رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) به يادگار مانده است، زيرا سنت پيامبر(صلي الله عليه وآله) اعمّ از قول و فعل و تقرير تنها از وحي صادر شده است، همان گونه كه خداوند متعال مي فرمايد: " وَمَا يَنْطِقُ عَنْ الْهَوَي- إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحَي "؛ (2) و هرگز از روي هواي نفس سخن نمي گويد، سخن او هيچ غير وحي خدا نيست.
ص: 300
امام علي(عليه السلام) تربيت يافته پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) است. او كسي است كه از كودكي با پيامبر اسلام بوده و تا آخر حيات، آن حضرت را همراهي كرده است. امام(عليه السلام) آن اوقات را اين گونه توصيف مي كند:
و كنت أتّبعه اتباع الفصيل اثر أُمّه، يرفع لي في كلّ يوم من أخلاقه علماً، و يأمرني بالإقتداء به، و لقد كان يجاور في كلّ سنة بحراء فأراه و لا يراه غيري، ولم يجتمع بيت واحد يومئذ في الاسلام غير رسول الله(صلي الله عليه وآله) و خديجة و أنا ثالثهما، أري نور الوحي و الرسالة، و أشمّ ريح النبوة؛ (1) .
من در پي او بودم چنان كه شتربچه در پي مادر. هر روز براي من از اخلاقِ خود نشانه اي برپا مي داشت و مرا به پيروي آن مي گماشت. هر سال در حرا خلوت مي گزيد، من او را مي ديدم و جز من كسي وي را نمي ديد. آن هنگام جز خانه اي كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و خديجه در آن بود، در هيچ خانه اي اسلام راه نيافته بود، من سوّمين آنان بودم. روشنايي وحي و پيامبري را مي ديدم و بوي نبوت را استشمام مي كردم.
امام علي(عليه السلام) كسي بود كه شب و روز، در سفر و وطن همراه و ملازم رسول خدا(صلي الله عليه وآله)بود، در هيچ جنگ و غزوه اي رسول خدا را رها نكرد، مگر در غزوه تبوك، كه به دستور ايشان در مدينه ماند. تا اين كه وقت اجل و ارتحال رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نزديك شد. پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) در بستر بيماري است و تنها كسي كه او را پرستاري مي كند علي بن ابي طالب(عليه السلام)است. در آخرين لحظات حيات، سر مبارك آن حضرت بر سينه امام علي(عليه السلام) بود كه از اين عالم ارتحال نمود.
امام علي(عليه السلام) آن ايام و موقعيت را چنين توصيف مي كند:
ولقد قُبِض رسول الله(صلي الله عليه وآله) و انّ رأسه لَعلَي صدري و لقد سالَت نفسه في كفّي فأمررتها علي وجهي، و لقد ولّيت غسله(صلي الله عليه وآله) و الملائكة أعواني، فضجّت
ص: 301
الدار و الأفنية، ملأ يهبط، و ملأ يعرج، و ما فارقت سمعي هينمة منهم، يحلّون عليه، حتّي واريناه في ضريحه، فمن ذا احقّ به منّي حيّاً وميّتاً؛ (1) .
و رسول خدا جان سپرد در حالي كه سر او بر سينه من بود و نفس او در كف من روان شد، آن را به چهره خويش كشيدم و شستن او را عهده دار گرديدم، فرشتگان ياور من بودند، خانه و اطراف آن فرياد مي كشيد. گروهي [از فرشته ] فرود مي آمد و گروهي به آسمان مي رفت و بانگ آنان از گوش من نَبُريد، بر وي درود مي گفتند تا او را در خاك نهاديم. پس چه كسي از من به او سزاوارتر است چه در زندگي او و چه پس از مردن او؟
اين مورد يكي از امتيازات امام علي(عليه السلام) در بين صحابه بوده است كه كسي در آن شركت ننمود. لذا آن حضرت به باب علم پيامبر(صلي الله عليه وآله) معروف گشت، (2) او تنها مرجع روحي و معنوي به طور مطلق در عصر خلفا بود.
از امام علي(عليه السلام) سؤال كردند: چيست كه از بين صحابه بيش از ديگران از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) حديث نقل مي كني؟ فرمود:
انّي إذا كنت سألته أنبأني، و إذا سكتّ إبتدأني؛ (3) من كسي هستم كه هرگاه از او مسئله اي سؤال مي كردم جواب آن را به من مي داد و هرگاه سكوت اختيار مي نمودم او شروع به صحبت با من مي كرد.
رسول خدا(صلي الله عليه وآله) هميشه به علي(عليه السلام) امر مي كرد كه هرچه را كه براي او مي گويد بنويسد. يك روز علي(عليه السلام) به آن حضرت عرض كرد: اي نبي خدا! آيا بر من از فراموشي بيمناكي؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: من بر تو به اين جهت هراسان و بيمناك نيستم، زيرا از خداوند خواسته ام كه حافظه تو را قوي نموده و نسيان به تو عارض نگرداند، ولي تو براي
ص: 302
شريكانت مكتوب بدار. به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) عرض كردم: شركاي من كيانند؟ فرمود: امامان از فرزندان تو.(1) .
از جمله مطالبي كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) براي امام علي(عليه السلام) املا نموده و آن حضرت به خطّ خود مكتوب داشت، كتابي است كه طول آن هفتاد ذراع بوده است و اين همان مكتوبي است كه در روايات به عنوان كتاب عليّ يا صحيفه عليّ معروف است. اين كتاب بين اهل بيت(عليهم السلام) و پيروانشان مشهور بوده است. در اين كتاب آنچه مورد احتياج مردم در رابطه با احكام دين تا روز قيامت است موجود مي باشد. امامان نيز از آن كتاب روايت نقل كرده و به مواضعي از آن استشهاد نموده اند. اين كتاب چيزي نيست مگر همان احاديثي كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بر امام علي(عليه السلام) املا و انشا كرده و آن حضرت نيز آنها را نوشته و نزد فرزندانش به يادگار گذاشته است، تا پس از وي از آن روايت نمايند.
با اين بيان روشن مي شود كه امام علي(عليه السلام) اوّلين تدوين كننده رسمي حديث نبوي بوده است. اگرچه در اين امر بزرگ برخي از صحابه شركت داشته اند، ولي متأسفانه در عصر خلفا به جهتي كه خود مي دانند آن احاديث و كتب به آتش كشيده شد. لذا مسلمانان با اين عمل خسارت بزرگي را متحمل گشتند، به طوري كه هرگز جبران پذير نخواهد بود. بنابراين زمينه مناسبي براي جعل حديث از جانب دروغ پردازان فراهم گشت و آنچه خواستند _ از اسرائيليات، مسيحيات، و مجوسيّات _ به پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) نسبت دادند، ولي خوشبختانه كتاب امام علي كاملاً از اين مصيبت محفوظ ماند و به امامان بعد از آن حضرت(عليهم السلام) منتقل گشت.
براي اطلاع هرچه بيشتر خوانندگان از حقيقت امر به برخي از خصوصيات كتاب علي كه در روايات به آن اشاره شده مي پردازيم:
ص: 303
1 _ بكر بن كرب صيرفي مي گويد: از امام صادق(عليه السلام) شنيدم كه مي فرمود: همانا نزد ما چيزي است كه با آن احتياج به مردم نداريم، بلكه مردم به ما محتاجند. نزد ما كتابي است كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) آن را املا و انشا نموده و خط علي(عليه السلام) است. صحيفه اي است كه در آن تمام حلال و حرام آمده است. (1) .
2 _ فضيل بن يسار مي گويد: امام باقر(عليه السلام) فرمود: اي فضيل! نزد ماست كتاب علي با هفتاد ذراع، هيچ چيز در روي زمين از احتياجات بشر نيست، مگر آن كه حكمش در آن كتاب وجود دارد، حتي ارش خراش دست. (2) .
3 _ ابوبصير در حديثي از امام صادق(عليه السلام) نقل مي كند كه فرمود: اي ابامحمّد! نزد ماست كتاب جامعه و شما از جامعه چه مي دانيد؟ عرض كردم فدايت گردم، جامعه چيست؟ فرمود: صحيفه اي است كه طول آن هفتاد ذراع است، به ذراع رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و املاي او و خطّ عليّ به دست راستش، در آن تمام حلال و حرام و هرچه مردم به آن احتياج دارند وجود دارد؛ حتّي ارش خراش. (3) .
روايات ديگري نيز وجود دارد كه در اين جا به همين مقدار بسنده مي كنيم.
از تاريخ و روايات استفاده مي شود كه اهل بيت(عليهم السلام) عنايت خاصي به حفظ كتاب علي(عليه السلام) به عنوان حافظ سنت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) داشته و به آن در نقل حلال و حرام اعتماد مي نمودند. اينك به برخي از اين روايات اشاره مي نماييم:
1 _ ابوبصير از امام باقر(عليه السلام) نقل مي كند كه فرمود: نزد امام باقر(عليه السلام) بودم، حضرت كتاب جامعه را خواست، بر آن نظر كرده در آن اين حكم را مشاهده نمود: زني مي ميرد وغيرازهمسرش كسي ديگر ندارد. حكم ارث آن اين است كه كلّ مال براي همسر
ص: 304
اوست. (1) .
2 _ ابوبصير مي گويد: از امام صادق(عليه السلام) از چيزي از فرايض سؤال كردم، حضرت فرمود: آيا كتاب علي(عليه السلام) را براي تو بيرون آورم... تا اين كه فرمود: آن حضرت كتاب را آورد، در آن نوشته بود: مردي مي ميرد و عمو و دايي او باقي هستند، براي عمويش دوسوم و براي دايي او يك سوم از ارث است. (2) .
3 _ عبدالملك بن اعين مي گويد: امام باقر(عليه السلام) كتاب علي(عليه السلام) را خواست. امام جعفرصادق آن را براي حضرت آورد، در حالي كه به مانند ران انسان به هم پيچيده بود، در آن نوشته بود: زنان بعد از فوت شوهرانشان از غير منقول ارث نمي برند. آن گاه امام باقر(عليه السلام) فرمود: به خدا سوگند خطّ عليّ(عليه السلام) است به دستش، با املا و انشاء رسول خدا(صلي الله عليه وآله). (3) .
4 _ محمد بن مسلم ثقفي مي گويد: امام باقر(عليه السلام) براي من كتاب فرايضي كه به املاي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و خطّ عليّ(عليه السلام) بود قرائت كرد، در آن چنين آمده بود: عول در سهام نيست. (4) .
5 _ عذافر صيرفي مي گويد: با حكم بن عتيبه نزد امام باقر(عليه السلام) بوديم، او از امام(عليه السلام)سؤال مي نمود و امام نيز او را اكرام مي كرد. در حكم مسئله اي اختلاف نمودند. حضرت خطاب به فرزندش فرمود: اي پسرم! بلند شو و كتاب علي(عليه السلام) را بياور. آن گاه كتابي را ديدم طبقه طبقه و بزرگ، آن را باز نمود و در آن نظر نمود تا آن كه مسئله را پيدا نمود. سپس فرمود: اين خطّ علي(عليه السلام) و املاي رسول خداست. (5) .
از اين روايات استفاده مي شود كه كتاب فرايضي كه براي علي(عليه السلام) ذكر شده جزئي از كتاب بزرگ امام علي(عليه السلام) بوده است.
ص: 305
6 _ ابن بكير مي گويد: زراره از امام صادق(عليه السلام) از حكم نماز در كرك روباه و سنجاب سؤال نمود، حضرت كتابي را بيرون آورد كه زراره گمان نمود آن املاي رسول خدا(صلي الله عليه وآله)است، در آن چنين آمده بود: همانا نماز در كرك هر حيواني كه خوردنش حرام است
باطل است و نيز، نماز در كرك، مو، پوست، بول، مدفوع، شير و هرچه كه فاسد است، مورد قبول نيست. (1) .
از اين روايات به خوبي روشن مي شود كه كتاب علي(عليه السلام) از قديمي ترين جوامع حديثي است كه به انشاء و املاي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و كتابت علي(عليه السلام) بوده است. اين كتاب نزد ائمه(عليهم السلام) موجود بوده و نزد يكديگر به ارث مي گذاردند. در ديد برخي از اصحابِ اهل بيت(عليهم السلام) نيز بوده است. اگرچه فعلاً اصل اين كتاب نزد ما موجود نيست، ولي صاحبان جوامع روايي جديد، امثال كليني، صدوق و طوسي قسمت زيادي از آن را براي ما در ابواب مختلف نقل كرده اند.
برخي از محدثين به وجود صحيفه اي از امام علي(عليه السلام) اشاره نموده اند كه در غلاف شمشير آن حضرت بوده است. لكن با مقايسه بين اين احاديث و احاديثي كه در مورد كتاب علي(عليه السلام) وارد شده، پي مي بريم كه اين صحيفه غير از كتاب علي(عليه السلام) است، زيرا صحيفه و كتابي كه هفتاد ذراع است چگونه ممكن است در غلاف شمشيري جاي گيرد. لذا اين صحيفه، نوشته كوچكي بوده كه در غلاف شمشير جاي مي گرفته است. در برخي از روايات بعد از سؤال از علي(عليه السلام) در مورد محتواي آن چه در صحيفه آمده است مي فرمايد: در آن عقل و آزاديِ اسير و اين كه مؤمن به جهت كشتن كافر كشته نمي شود آمده است. (2) .
ولي اين حديث _ به فرض صحّت _ منافاتي با آنچه از طرق اهل بيت(عليهم السلام) درباره
ص: 306
كتاب علي(عليه السلام) رسيده ندارد. بلكه از اين حديث و نظائر آن استفاده مي شود كه اين احاديث جعل شده اند تا اين مطلب وانمود شود كه از ودايع نبوت و علوم پيامبر(صلي الله عليه وآله) چيزي نزد امام علي(عليه السلام) نبوده است. شاهد اين مدّعا رواياتي است كه در مصادر اهل سنّت در مورد صحيفه علي(عليه السلام) در غلاف شمشير آمده است. (1) كه مي خواهند وانمود كنند كه تنها نوشته حضرت علي(عليه السلام) همين صحيفه است كه در آن سه كلمه بيشتر وجود ندارد.
با فرض وجود و صحّت روايات مذكور، جاي اين سؤال باقي است كه با اين حجم عظيم از رواياتي كه در باب علم و اعلميت امام علي(عليه السلام)، از رسول خدا وارد شده چه بايد كرد:
1 _ رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: علي(عليه السلام) از همه شما به قضاوت آشناتر است. (2) .
2 _ ترمذي و ديگران نقل كرده اند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: من خانه حكمتم و علي(عليه السلام) درب آن است. (3) .
3 _ ابن عباس از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: من شهر علمم و علي(عليه السلام)درب آن است، پس هر كسي كه اراده علم مرا دارد بايد از درب آن وارد شود. (4) .
4 _ ابن عساكر نقل مي كند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به علي(عليه السلام) فرمود: تو بعد از من مسائلي را براي امّتم بيان مي كني كه در آنها اختلاف نموده اند. (5) .
ص: 307
در روايات اهل بيت(عليهم السلام) سخن از مصحفي به ميان آمده كه منسوب به حضرت زهرا(عليها السلام) است؛ براي نمونه محمد بن مسلم از امام صادق(عليه السلام) نقل مي كند:... فاطمه مصحفي از خود باقي گذاشته كه قرآن نيست. (1) .
اين گونه روايات در مصادر حديثي شيعه سبب شد كه برخي از مغرضان يا نادانان شيعه را متّهم سازند به اين كه قرآني غير از قرآن متداول در بين مسلمين دارند، زيرا لفظ مصحف مختص به قرآن كريم است و مصحف فاطمه؛ يعني قرآنِ فاطمه.
در برخي ديگر از روايات چنين آمده است: آن [مصحف فاطمه] مثل قرآن شما و سه برابر آن است. لذا مي گويند: شيعه معتقد است كه قرآن موجود، قرآنِ اصلي نيست و مقدار زيادي از آن حذف شده است، در حالي كه به مجموع احاديث توجه نكرده اند، زيرا خود اهل بيت(عليهم السلام) در ذيل روايات مصحف فاطمه(عليها السلام) به اين نكته تصريح دارند كه اين مصحف قرآن نيست و حتي مشتمل بر يك آيه قرآن هم نمي باشد.
به هر تقدير، با وجود اين سوء برداشت ها، ناچاريم به طور مختصر حقيقت مطلب را روشن سازيم:
ص: 308
مصحف در لغت به معناي مجموعه اي است از نوشته هاي يك كاغذ، يا مجموعه اوراقي كه در يك جلد، جاي دهند.
جوهري مي نويسد: المصحف: هو الجامع للصحف المكتوبة بين الدفتين. (1) مصحف عبارت است از چيزي كه جمع كننده نامه هايي است كه بين دو جلد نوشته شده است. در نتيجه لفظ مصحف در لغت عرب شامل مطلق كتاب جلد شده است و اختصاص به قرآن ندارد.
كلمه مصحف بعد از نزول قرآن
بي ترديد لفظ مصحف بعد از نزول قرآن استعمال زيادي داشته، به طوري كه در قرآن مشهور شده است. ولي اين بدان معنا نيست كه معناي لغوي آن الغا شده، بلكه در معاني ديگري _ غير از قرآن _ نيز استعمال شده است.
لفظ مصحف در قرآن و احاديث
با مراجعه به قرآن كريم پي مي بريم كه لفظ مصحف به معناي قرآن، در آن استعمال نشده است، با آن كه اسامي فراواني بر آن اطلاق شده كه برخي به بيش از پنجاه اسم رسانده اند.
هم چنين با مراجعه به احاديث مشاهده مي كنيم كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) لفظ مصحف را به عنوان علم بر قرآن اطلاق نكرده است.
در تاريخ آمده است: اولين مرتبه اي كه اين لفظ بر كتاب خداوند اطلاق شد در عصر خلافت ابوبكر بوده است.
سيوطي نقل مي كند: لمّا جمع ابوبكر القرآن قال سمّوه، فقال بعضهم: سمّوه انجيلاً فكرهوه. و قال بعضهم: سمّوه السفر فكرهوه من يهود. فقال ابن مسعود: رأيت بالحبشة
ص: 309
كتاباً يدعونه المصحف فسمّوه به.(1) .
هنگامي كه ابوبكر قرآن را جمع آوري كرد، دستور داد كه براي آن نام گذاري كنند: برخي آن را انجيل ناميدند، كه او راضي نشد. گروهي ديگر او را سفر ناميدند كه به جهت يهود راضي نشد. امّا ابن مسعود گفت: من در حبشه كتابي را ديدم كه آن را مصحف مي ناميدند، اسم قرآن را مصحف ناميد.
دكتر امتياز احمد در كتاب دلائل التوثيق المبكر للسنة و الحديث مي نويسد: لفظ مصحف در خصوص قرآن استعمال نشده، بلكه در بسياري از موارد به معناي كتاب به كار رفته است؛ آن گاه براي آن شواهدي اقامه كرده است. (2) .
دكتر ناصر الدين اسد مي نوسد: در بسياري از موارد بر نوشته جمع آوري شده لفظ مصحف را اطلاق مي كنند كه مقصودشان مطلق كتاب است، نه قرآن به تنهايي. (3) .
استاد بكر بن عبدالله در كتاب معرفة النسخ و الصحيفة الحديثية مي نويسد: لفظ مصحف از جمله اصطلاح هايي است كه به انواع نوشته هايي اشاره دارد كه در آنها سنت تدوين شده است. (4) .
همان گونه كه لفظ مصحف در زبان صحابه بر غير قرآن استعمال شده در زبان تابعين نيز چنين بوده است.
ابن سيرين نقل مي كند: بعد از وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) علي(عليه السلام) قسم ياد كرد كه ردا بر تن نكند مگر در روز جمعه؛ تا اين كه قرآن را در مصحفي جمع آوري كند. (5) .
ص: 310
هم چنين از رفيع بن مهران نقل شده كه گفت: در عهد خلافت ابي بكر، مسلمين قرآن را در مصحفي جمع نمودند. (1) .
از مجموع روايات استفاده مي شود كه كاتب و نويسنده مصحف فاطمه(عليها السلام)، علي بن ابي طالب(عليه السلام) بوده است.
حماد بن عثمان در مورد مصحف فاطمه(عليها السلام) از امام صادق(عليه السلام) سؤال نمود. حضرت در جواب فرمود: اميرالمؤمنين(عليه السلام) هرچه را مي شنيد مي نوشت تا آن كه تبديل به مصحفي شد. (2) .
ابوعبيده نيز از امام صادق(عليه السلام) نقل مي كند كه فرمود:... علي(عليه السلام) آن را مي نوشت و اين همان مصحف فاطمه است. (3) .
علي بن أبي حمزه از امام صادق(عليه السلام) نقل مي كند كه فرمود:.. نزد ما مصحف فاطمه(عليها السلام) و خطّ علي(عليه السلام) است.
از برخي روايات استفاده مي شود كه املا كننده خداوند است. ابوبصير از امام صادق(عليه السلام) نقل مي كند كه فرمود: همانا نزد ما مصحف فاطمه است و چه چيز آنان را به مصحف فاطمه آگاه كرده است؟... همانا آن مكتوبي است كه خداوند آن را املا كرده و به حضرتش وحي نموده است. (4) .
در بعضي از روايات آمده است كه املا كننده فرشته بوده است. (5) هم چنين از برخي
ص: 311
ديگر استفاده مي شود كه املا كننده جبرئيل بوده است. در دسته اي از روايات، املا كننده رسول خدا(صلي الله عليه وآله) معرفي شده است. (1) .
با جمع روايات به اين معنا مي رسيم كه خداوند آن را از طريق فرشهمان، ج 1، ص 241، ح 5.ته عام يا خاصش به پيامبر(صلي الله عليه وآله)ابلاغ مي كرد و پيامبر(صلي الله عليه وآله) به حضرت زهرا(عليها السلام) قرائت مي نمود و اميرالمؤمنين(عليه السلام) نيز آن را مي نوشت. و نيز بخشي از آن مستقيماً به توسّط جبرئيل بر حضرت زهرا(عليها السلام) نازل شده است.
سرّ انتساب اين مصحف به حضرت زهرا(عليها السلام)، با وجود آن كه كتابت به دست حضرت اميرالمؤمنين بوده، آن است كه الهام مطالب مصحف و خطابه هاي آن متوجه حضرت زهرا(عليها السلام) بوده است.
آنچه به طور قطع در مورد مصحف حضرت فاطمه(عليها السلام) نفي شده دو امر است:
1 _ قرآن
در كثيري از روايات كه در آن از مصحف فاطمه سخن به ميان آمده است، به صراحت به اين نكته اشاره دارد كه آن نه تنها قرآن نيست، بلكه آيه اي از آيات قرآن نيز در آن نيامده است.
محمد بن مسلم از امام صادق(عليه السلام) نقل مي كند: فاطمه مصحفي را باقي گذاشت كه قرآن نيست. (2) .
علي بن ابي حمزه از عبد صالح(عليه السلام) نقل مي كند كه فرمود: مصحف فاطمه نزد ماست كه در آن آيه اي از آيات قرآن نيست. (3) .
ص: 312
2 _ احكام شرع
نه تنها در مصحف فاطمه(عليها السلام) آيات قرآن وجود ندارد، بلكه از هر گونه احكام حلال و حرام نيز خالي است.
امام صادق(عليه السلام) فرمود:.. آگاه باش كه در مصحف فاطمه هيچ حكمي از حلال و حرام نيست.... (1) .
محتواي مصحف فاطمه(عليها السلام)
در هيچ روايتي به همه محتواي مصحف فاطمه(عليها السلام) اشاره نشده است، ولي از مجموع روايات برخي از محتويات استفاده مي شود:
1 _ مقام پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)
ابوعبيده از امام صادق(عليه السلام) نقل مي كند: فاطمه بعد از پدرش 75 روز زنده بود. در اين ايام به جهت دوري از پدرش به شدت ناراحت بود. جبرئيل همواره بر او نازل مي شد و در عزاي پدرش او را تعزيت داده و از او دلجويي مي نمود و نيز خبر از پدرش و جلالت و مقام او مي داد... علي(عليه السلام) آنها را مي نوشت و اين است مصحف فاطمه. (2) .
2 _ آينده ذريه زهرا(عليها السلام)
در همان روايت صحيح آمده است:... و خبر مي داد او را به آنچه بعد از وي بر ذريّه اش وارد مي شود.
3 _ علم حوادث
در حديثي از امام صادق(عليه السلام) منقول است كه فرمود: و امّا مصحف فاطمه، در آن اموري است كه در آينده اتفاق خواهد افتاد. (3) .
هم چنين در حديث حمّاد بن عثمان از امام صادق(عليه السلام) وارد است كه حضرت فرمود:... آگاه باش! در آن _ مصحف فاطمه _ حلال و حرام نيست، بلكه در آن علم به اموري
ص: 313
است كه در آينده اتفاق مي افتد. (1) .
4 _ اسماء انبيا و اوصيا
در روايتي از امام(عليه السلام) وارد شده كه فرمود: هيچ نبي يا وصيّي نيست مگر آنكه نامش در كتابي است كه نزد من است؛ يعني مصحف فاطمه. (2) .
5 _ اسماء ملوك و پدرانشان
در روايت سابق از امام صادق(عليه السلام) چنين آمده است: و اما مصحف فاطمه در آن علم به امور آينده است، اسامي كساني است كه تا روز قيامت حكومت مي كنند. (3) .
در حديثي ديگر اشاره به اسم آنان و اسم پدرانشان شده است. (4).
6 _ وصيت فاطمه(عليها السلام)
سليمان بن خالد از امام صادق(عليه السلام) نقل مي كند كه فرمود: مصحف فاطمه را بيرون آوريد، زيرا در آن وصيت فاطمه است. (5) .
ص: 314
ص: 315
ص: 316
ص: 317
آيا همه صحابه عادل بوده اند؟ صحابه به چه كساني اطلاق مي گردد؟ آيا گناهان صحابه بخشودني است؟ آيا نبايد در مذمّت صحابه سخن گفت؟
اين ها مسائلي است كه بين اهل سنت و شيعه اماميه مورد اختلاف واقع شده است. طبق نظر اكثر اهل سنت، صحابه عادل اند و كسي حقّ ندارد در مذمّت آنان چيزي بگويد. و اگر گناهي نيز از آنان سرزده است، بخشيدني است. ولي در مقابل، برخي از اهل سنت و شيعه اماميه، قائل به عدم عدالت كل صحابه اند، هر چند افراد خوب و عادل هم در ميان آنان فراوان بوده است...
از آن جا كه بحث درباره صحابه آثار فراواني دارد، لذا به صورت نسبتاً مبسوط مطرح خواهيم نمود.
عدالت از ماده عدل، خلاف جور است. (1) و در اصطلاح محدثان، اصولي ها و فقيهان هر كدام آن را به معنايي تفسير كرده اند كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 _ غزالي مي گويد: عدالت عبارت است از استقامت در سيره و دين. و حاصل
ص: 318
عدالت، عبارت است از هيئتي راسخ در نفس كه انسان را به ملازمت با تقوا و مروّت
وا مي دارد. (1) .
2 _ سيوطي مي گويد: اصحاب گفته اند: عدالت، ملكه يا هيئتي است راسخ در نفس كه مانع مي شود از به جاي آوردن گناه كبيره و صغيره اي كه دلالت بر خسّت نفس داشته باشد، يا مباحي كه مخّل به مروت باشد. (2) .
3 _ ابن حجر مي گويد: عادل كسي است كه داراي ملكه اي باشد كه او را بر ملازمت تقوا و مروت وا دارد. و تقوا عبارت است از اجتناب از اعمال پست مانند شرك، فسق، يا بدعت. (3) .
خليل بن احمد فراهيدي مي گويد: صحابه: مصدر صاحبك و صاحب به معناي نعتي است؛ ولي در كلام غالباً به معناي اسمي به كار مي رود. (4) .
راغب اصفهاني مي گويد: صاحب به معناي ملازم است؛ يعني كسي كه ملازم كسي يا چيزي است، خواه مصاحبتش به بدن باشد، كه اين معناي حقيقي است و در اكثر اوقات استعمال دارد، يا به عنايت وهمّت باشد، كه اين هم يك نوع مصاحبت است ولو مجازاً.... (5) و به معناي لغوي در قرآن كريم در موارد متعدّد به كار رفته است كه تمام آنها مشترك در معناي معاشرت و ملازمت است.
درباره مفهوم اصطلاحي صحابه، آراء مختلفي وجود دارد كه به پنج مورد اشاره مي نماييم:
ص: 319
1 _ صحابي كسي است كه با پيامبر(صلي الله عليه وآله) معاشرت داشته ولو ساعتي. بر اساس اين رأي، كثرت ملازمت و معاشرت با پيامبر(صلي الله عليه وآله) در اطلاق لفظ صحابي لازم نيست.
احمد بن حنبل مي گويد: افضل مردم، بعد از اهل بدر، كساني هستند كه در قرني واقع شده اند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در آن قرن بوده است. و هر كس با پيامبر(صلي الله عليه وآله) مصاحب بوده يك سال يا يك ماه يا يك روز يا يك ساعت، يا يك لحظه او را ديده، از اصحاب پيامبر(صلي الله عليه وآله)است. (1) .
بخاري مي گويد: هر مسلماني با پيامبر(صلي الله عليه وآله) مصاحبت داشته يا او را ملاقات نموده، از اصحاب پيامبر(صلي الله عليه وآله) است. (2) ابن حجر عسقلاني مي گويد: صحابي كسي است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) را ملاقات كرده، مؤمن و مسلمان از دنيا رفته است، خواه مجالستش با پيامبر(صلي الله عليه وآله)، طولاني بوده يا كوتاه؛ از او روايت كرده يا خير، با او در جنگي شركت كرده يا خير.... (3) .
2 _ صحابه كسي است كه معاصر پيامبر(صلي الله عليه وآله) است هر چند او را نديده باشد.
اين رأي از يحيي بن عثمان بن صالح مصري است؛ او مي گويد: صحابي كسي است كه هم عصر با پيامبر(صلي الله عليه وآله) باشد. (4) .
3 _ صحابي در نظر اصولي هاي اهل سنت، به كسي اطلاق مي شود كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) را ملاقات كرده و از خواص او گرديده و او را مدتي متابعت و همراهي كرده است؛ به گونه اي كه اطلاق لفظ مصاحبت درباره او صادق باشد، ولي از حيث مقدار، مصاحبت اندازه اي ندارد. (5) .
4 _ صحابي كسي است كه با پيامبر(صلي الله عليه وآله) مصاحبت طولاني داشته و از او علم اخذ نموده است.
اين تعريف را ابو يعلي فرّاء حنبلي به عمرو بن بحر جاحظ نسبت داده است. (6) .
ص: 320
5 _ شهيد، زين الدين عاملي، مي فرمايد: صحابي كسي است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) را ملاقات نموده، به او ايمان آورده و مسلمان، از دنيا رفته است. (1) اين رأي مدرسه اهل بيت(عليهم السلام) است.
در حقيقت مدرسه اهل بيت(عليهم السلام) صحابي را در معناي لغوي آن كه همان مصاحبت و ملازمت و معاشرت است به كار مي برد؛ لكن با قيد ايمان و بقاي بر اسلام، تا آخر عمر. و لذا از انس بن مالك سؤال شد: آيا از اصحاب رسول خدا(صلي الله عليه وآله) كسي غير از تو باقي مانده است؟ در جواب گفت: گروهي از اعراب او را مشاهده نمودند، كه هنوز زنده اند ولي از كساني كه با آن حضرت(صلي الله عليه وآله) مصاحبت داشته باشد كسي باقي نمانده است. (2) .
عالمان و مورخان مورد صحابه ديدگاه هاي مختلفي دارند كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 _ كفر جميع صحابه
اين رأي از فرقه كامليه است كه قائل به كفر تمام صحابه، بعد از رسول خدا(صلي الله عليه وآله)هستند. اين ديدگاه نادري است كه مخالف با قرآن و سنت و سيره صحابه و عقل است. شيعه از اين رأي متبرّي است و به آن اعتقاد ندارد.
2 _ رأي شيعه اماميه و برخي از اهل سنّت
شيعه اماميه معتقد است كه در ميان صحابه، افراد مختلفي از عادل و فاسق وجود داشته اند، از اين رو مجرّد مصاحبت با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) باعث نمي شود كه كسي تكوينا عادل گردد، بلكه اتصاف كسي به عدالت آن است كه در خطّ رسول خدا(صلي الله عليه وآله)بوده و نماد سيره رسول خدا(صلي الله عليه وآله) باشد. اين رأي، موافق با قرآن و سنت نبوي است و هم چنين مورد
ص: 321
تأكيد صحابه و موافق سيره صحابه بوده است.
اين رأي به جهت موافقت با اصول و ادله، مورد پذيرش شماري از اهل سنت با انصاف واقع شده است؛ از متقدمين همانند سعد تفتازاني، مارزي، ابن عماد حنبلي، و از متأخرين هم چون شيخ محمّد عبده، محمّد بن عقيل علوي، محمّد رشيد رضا، سيد قطب، سيّد مقبلي، شيخ محمّد ابوريه، شيخ مصطفي صادق رافعي و محمّد غزالي و ديگران. اينان به اين نتيجه رسيده اند كه عدالت ويژه آن عده از صحابه است كه به روش اسلامي استقامت داشته و در دين تغيير و تبديل ايجاد نكردند.
3 _ عدالت جميع صحابه قبل از دخول در فتنه
معتزله به عدالت جميع صحابه معتقدند، جز كساني كه با اميرالمؤمنين(عليه السلام) وارد جنگ شدند كه آنان فاسق بوده و شهادشان قبول نيست. (1).
4 _ تأويل و توجيه مواقف صحابه
برخي از اهل سنت معتقدند كه بايد جايگاه و مواقف صحابه را به نحوي توجيه كنيم كه با قول به عدالت شان سازگار باشد.
ابن حجر هيتمي مي گويد: آنچه اهل سنت و جماعت بر آن اجماع دارند اين است كه بر هر مسلماني واجب است تزكيه صحابه و اثبات عدالت آنان وطعن وارد نكردن به آنها... و نيز واجب است كارهاي آنان را كه در ظاهر خلاف است به بهترين وجه تأويل نماييم؛ زيرا آنان شايسته اين كارند. (2) .
ابن حجر خود به اين توصيه عمل كرده و در تبرئه معاويه از ظلم هايش مي گويد: گروه معاويه هر چند ظالم بودند، ولي اين ظلم سبب فسق او نمي گردد، زيرا قابل تأويل است و مي توان او و اصحابش را در اين عمل معذور دانست. (3) .
ص: 322
وعدّه اي نيز اين خطّ را دنبال كرده و دست به توجيه تمام كارهاي خلافي زده اند كه از صحابه صادر شده است.
5 _ عدالت جميع صحابه
رأي اكثر اهل سنت براين است كه تمام صحابه عادل بوده و با آن حال از دنيا رفته اند.
ابن اثير مي گويد: صحابه با بقيه راويان شريك اند مگر در جرح و تعديل؛ زيرا تمام آنان عادل بوده و جرحي در آنها راه ندارد. (1) .
ابن حجر مي گويد: اهل سنت اتفاق دارند كه جميع صحابه عادل اند و كسي در اين مسئله اختلاف ننموده مگر عده كمي از اهل بدعت. (2) .
ابن الصلاح مي گويد: امّت بر عدالت جميع صحابه اجتماع نموده و اين، به خاطر عنايت خداوند است، زيرا آنان ناقلان شريعت اند. (3) .
سرخسي مي گويد: هر كس بر صحابه طعن وارد كند ملحد است و اسلام را رها كرده و اگر توبه نكند درمانش شمشير است. (4) .
قرطبي مي گويد: همه صحابه عادل و از اولياي خدا و برگزيدگان خلق بعد از انبيا و ورسولان اند. اين، مذهب اهل سنت و جماعت است. (5) .
خطيب بغدادي مي گويد: اين مسئله احتياج به سؤال ندارد، زيرا خداوند آنها را به عدالت رسانده و خبر از طهارت باطن آنان داده است. (6) .
دكتر حسن شيخ مي گويد: عدالت صحابه ثابت و معلوم است به نصّ قرآني كه در آن باطل راه ندارد. (7) .
ص: 323
1 _ نقد صحابه به جهت دفاع از شريعت:
اگر كسي بحث از عدالت و جرح و تعديل صحابي مي كند، به خاطر ابطال كتاب خدا و سنّت رسول(صلي الله عليه وآله) يا شهود مسلمين و واسطه هاي فيض سنت نبوي نيست، بلكه هدف اساسي، شناخت صالحان آنان است، تا حديث و سنت واقعي پيامبر(صلي الله عليه وآله) از راه درست و مطمئن به دست آيد. كسي درصدد ابطال شريعت نيست، زيرا تضعيف برخي از صحابه نه تنها سبب وهن و ابطال شريعت نمي شود بلكه موجب تقويت و تبرئه شريعت از باطل است.
2 _ پرهيز از دخالت مسائل عاطفي:
نظريه عدالت كلّ صحابه ناشي از عواطف افراطي ديني است. تفتازاني مي گويد: جنگ ها و مشاجراتي كه در تاريخ، ميان صحابه رخ داده و بر زبان افراد ثقه جاري است، ظاهرش نشان مي دهد كه برخي از صحابه از راه حقّ خارج شده و به حدّ ظلم و فسق رسيدند. و داعي و انگيزه اين كار نيز كينه، حسد، عناد و گاه حبّ رياست و پادشاهي و ميل به لذات و شهوات بوده است، زيرا هر صحابي، معصوم نيست و هر كسي كه پيامبر(صلي الله عليه وآله)را ملاقات نموده، اهل خير نبوده است، ولي علما به جهت حسن ظنّشان به اصحاب رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، براي كارهاي خلاف آنان محمل ها و تأويل هايي ذكر نموده اند. و ظلمي كه در حقّ اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه وآله) كردند، در ظاهر به حدّي است كه مجالي براي اخفاي آن نيست و پستي آن به حدّي است كه اهل آسمان و زمين، بر مظلوميت اهل بيت(عليهم السلام)گريسته و كوه ها از جا كنده شده و صخره ها از هم پاشيده اند و كارهاي زشت آنان هنوز پا برجاست. لعنت خدا بر كساني باد كه دست به چنين جناياتي زده، يا به آن راضي بوده و براي آن كوشش كرده اند و عذاب آخرت دائمي و شديدتر است. (1) .
تمام مشكل اهل سنت و علت حقيقي در تعديل كلّ صحابه و صحبت نكردن از جرح و تعديل آنان، به اين خاطر است كه براي سنت اهل بيت(عليهم السلام)، هر چند در حدّ ناقلين
ص: 324
سنت پيامبر(صلي الله عليه وآله) ارزشي قائل نيستند. از همين رو مجبورند اين وسائط فيض نبوي را، به
تعبير خودشان، از هر نوع جرح و تعديل مصون دارند، تا سنت نبوي ضايع نشود. در حالي كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) براي بعد از خود دو چيز گران بها به ارمغان گذارده است: يكي كتاب خدا و ديگري عترتش، كه با تمسك به هر دو، امّت از گمراهي و ضلالت در امان اند. شيعه اماميه با تمسك به اين دو اثر گران بها مجال وسيعي در جرح و تعديل صحابه دارد، تا سنت نبوي را از اهلش اخذ كرده و به آن عمل نمايد.
3 _ امر به حسن ظن اطلاق ندارد
سيد محمّد بن عقيل مي گويد: حسن ظن به فعل مؤمن، خوب است، ولي نه در مقام بيان حق و ابطال باطل و جرح و تعديل؛ زيرا اگر حسن ظنّ را به اين مقام نيز تعميم دهيم احكام تعطيل، حدود و شهادات باطل و اساس شريعت ويران خواهد شد... (1) .
اين مطلب كاملا صحيح است، زيرا شارع مقدس گرچه فرموده است كه فعل برادر مؤمن بايد تصحيح و توجيه شود، ولي در جايي كه سخن از دين و شريعت است مي فرمايد: برادر تو، در حكم دين توست، در دينت نهايت احتياط را انجام ده. و مي دانيم كه بحث از صحابه در حقيقت بحث از الگوهايي است كه در زندگي انسان كارساز است. پس در حقيقت بحث از صحابي بحث از دين است، از اين رو بايد دقيق بوده و عادل را از فاسق جدا نماييم.
اكثر اهل سنت كه معتقد به عدالت كلّ صحابه اند، به ادله اي از كتاب و سنت و اجماع تمسك كرده اند كه در اين جا با ذكر آنها به جواب اجمالي مي پردازيم.
در قرآن كريم آياتي درباره صحابه وارد شده كه اهل سنت به جهت حسن ظن و
ص: 325
عاطفه مذهبي كه نسبت به آنان دارند، بدون هيچ تفسير و توضيحي و بدون رجوع به آيات ديگر آنها را اخذ كرده و براساس آن حكم نموده اند؛ از قبيل:
1 _ " وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَي النّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً "؛ (1) و هم چنين شما مسلمانان را به آيين اسلام هدايت كرديم و به اخلاق معتدل و سيرت نيكو بياراستيم تا گواه مردم باشيد و پيغمبر گواه شما باشد.
2 _ " كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ ".؛ (2) شما نيكوترين امّتي هستيد كه مردم را به نيكوكاري وادار كنند و از بدكاري باز دارند و ايمان به خدا آرند.
3 _ " وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللهِ وَ الَّذِينَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ "؛ (3) و آنان كه ايمان آوردند و هجرت گزيدند و در راه خدا كوشش و جان فشاني كردند و هم آنان كه مهاجران را منزل دادند و ياري كردند آنها به حقيقت اهل ايمان ند و هم آمرزش خدا و روزي نيكوي بهشتي مخصوص آنهاست.
4 _ " وَ السّابِقُونَ اْلأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِينَ وَ اْلأَنْصارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسان رَضِيَ اللهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنّات تَجْرِي تَحْتَهَا اْلأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ "؛ (4) آنان كه در صدر اسلام سبقت به ايمان گرفتند از مهاجرين و انصار، و آنان كه به اطاعت خدا، پيروي ايشان كردند از ساير امت، خدا از آنان خوشنود است و آنها از خدا و خدا براي آنها بهشتي كه از زير درختانش نهرها جاري است، مهيّا ساخته كه در آن تا ابد متنعّم باشند و اين به حقيقت سعادت بزرگي است.
5 _ " لَقَدْ رَضِيَ اللهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ
ص: 326
فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً "؛ (1) خداوند از مؤمنان كه زير درخت با تو
بيعت كردند به حقيقت خوشنود گشت و از وفا و خلوص قلبي آنان آگاه بود كه وقار و اطمينان كامل بر آنها نازل فرمود و آنان را به پيروزي نزديك پاداش داد.
6 _ " مُحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّآءُ عَلَي الْكُفَّارِ رُحَمَآءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ ".؛ (2) محمّد فرستاده خداست و ياران و همراهانش بر كافران بسيار سخت گير و با يك ديگر بسيار مهربان اند آنان را در حال ركوع و سجده و نماز بسيار بنگري كه فضل و رحمت خدا و خوشنودي او را به دعا مي طلبند. بر رخسارشان اثر سجده پديدار است.
7 _ " وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ - أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ - فِي جَنّاتِ النَّعِيمِ "؛ (3) آنان كه در ايمان بر همه پيشي گرفتند. آنان به حقيقت مقرّبان درگاه ند در بهشت پر نعمت جاوداني بهره مندند.
8 _ " لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللهِ وَ رِضْواناً وَ يَنْصُرُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ هُمُ الصّادِقُونَ "؛ (4) مقام بلند خاص فقيران مهاجر است كه آنان را از وطن و اموالشان به ديار غربت راندند در صورتي كه درطلب فضل و خوشنودي خدا مي كوشند و خدا و رسول را ياري مي كنند و اينان به حقيقت راست گويان عالم ند.
قائلان به عدالت همه صحابه به برخي روايات نيز تمسك كرده اند؛ از قبيل:
1 _ در حديثي از پيامبر(صلي الله عليه وآله) روايت شده كه فرمود: بهترين امّت من كساني هستند كه در قرن من اند، سپس كساني كه بعد از آنان آمده، سپس كساني كه بعد از آنان آمده اند. (5) .
ص: 327
2 _ و نيز حديثي كه ابوسعيد خدري از پيامبر(صلي الله عليه وآله) روايت مي كند كه فرمود: اصحابم را سبّ نكنيد، زيرا اگر كسي مانند كوه احد طلا در راه خدا انفاق كند به مقام آنان نخواهد رسيد. (1) .
3 _ ابو برده مي گويد: ما نماز مغرب را با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به جاي آورديم و با خود گفتيم: چه خوب است كه در مسجد بنشينيم تا نماز عشا را نيز با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به جماعت برگزار نماييم. پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر ما وارد شد سؤال كرد: هنوز در مسجد نشسته ايد؟ عرض كرديم: اي رسول خدا(صلي الله عليه وآله)! نماز مغرب را با شما به جاي آورديم و منتظريم تا وقت
نماز عشا رسيده، آن را نيز با شما به جماعت برگزار نماييم. حضرت(صلي الله عليه وآله) ما را تحسين
نمود. آن گاه سرمبارك خود را به سوي آسمان بلند كرده و فرمود: ستارگان امان اهل زمين اند، اگر از بين روند بر آسمان وارد مي شود آنچه وعده داده شده است. و من نيز امانم بر اصحاب خود و هر گاه از دنيا روم آنچه را كه وعده داده شده به اصحابم خواهد رسيد. و اصحابم نيز امان امت من اند و هر گاه از بين روند، بر امّتم آنچه وعده داده شده خواهد رسيد. (2) .
4 _ برخي نيز به اين حديث استدلال كرده اند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: اصحاب من به منزله ستارگان آسمان اند، به هر كدام تمسك كنيد هدايت يافته ايد. (3) .
دكتر ناصر بن علي عائض الشيخ مي گويد: اهل سنت اجماع كرده اند بر اين كه جميع صحابه _ چه كساني كه داخل فتنه شدند و چه غير آنها _ عادل ند. اين اجماع از جماعتي از اهل علم نقل شده؛ از قبيل خطيب بغدادي، ابي عمر بن عبدالبّر، غزّالي، ابن الصلاح، امام نووي، حافظ ابن حجر و ديگران. (4) .
ص: 328
پاسخ را در دو بخش دنبال مي كنيم: بخش اوّل جواب كلّي كه با آن، نظر اماميه درباره صحابه اثبات خواهد شد. و در بخش دوّم به پاسخ از هر يك از ادله ذكر شده درباره عدالت كل صحابه مي پردازيم:
بخشي از آيات قرآن ناظر به برخي ديگر است، همان گونه كه روايات چنين است. از اين رو آياتي كه به آنها استدلال نموده اند به اطلاقشان نمي توان تمسك جست، بلكه بايد به ايمان و عمل صالح تا پايان عمر مقيد نمود، والاّ چگونه تصور كنيم امثال عبدالله بن أبي كه از سردمداران منافقان است، مورد رضايت الهي است، مجرّد اين كه از بيعت كنندگان زير درخت با پيامبر(صلي الله عليه وآله) در صلح حديبيّه بوده است.
مرحوم علامه طباطبايي مي فرمايد: اگر خداوند متعال صحابه را در آيه هاي قرآن مدح كرده و از آنان اظهار رضايت نموده است، به جهت انقياد و اطاعت آنها از خداوند در احكام و تعاليم شريعت و كارهاي نيكي است كه در گذشته انجام داده اند، امّا اين رضايت را نمي توان به آينده زندگاني و اعمال آنان نيز سرايت داد؛ به اين معنا كه هر چه مي خواهند انجام دهند _ هر چند خلاف باشد _ خدا از آنان راضي است. (1) .
خداوند درباره همسران پيامبر(صلي الله عليه وآله) به جهت انتساب به آن حضرت(صلي الله عليه وآله) مي فرمايد: " يا نِساءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَد مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ "؛ (2) اي همسران پيامبر شما در صورتي كه تقوا پيشه كنيد، مانند ديگر زنان نيستيد.
و نيز در جاي ديگر مي فرمايد: " يا نِساءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَة مُبَيِّنَة يُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَيْنِ "؛ (3) اي زنان پيامبر هر كس از شما كار ناروايي را آگاهانه
ص: 329
انجام دهد دو برابر ديگران عذاب شود.
و اين، به خاطر آن است كه وابسته به پيامبر(صلي الله عليه وآله)اند و توقّع بيشتري از آنان بوده و سرمشق ديگران مي باشند.
قرآن كريم گر چه برخي از صحابه را ستايش مي كند، ولي عده ديگري را هم سرزنش و نكوهش مي كند.
آياتي را كه در مذمت برخي از صحابه وارد شده، مي توان بر چند بخش تقسيم نمود:
1 _ آياتي كه بخشي از صحابه را متّهم به نفاق نموده و با اين عنوان آنان را سرزنش كرده است؛ مانند:
الف _ " وَ مِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ اْلأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ مَرَدُوا عَلَي النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلي عَذاب عَظِيم "؛ (1) بعضي از اعراب اطراف مدينه و برخي از اهل شهر مدينه هم منافق اند و بر نفاق ثابت ند شما از نفاقشان آگاه نيستيد و ما بر نيّت ناپاك آنان آگاهيم و آنان را دوبار عذاب مي كنيم و عاقبت هم به عذاب سخت ابدي دوزخ باز خواهند گشت.
ب _ " وَ إِذْ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللهُ وَ رَسُولُهُ إِلاّ غُرُوراً "؛ (2) و نيز در آن هنگام منافقان و آنان كه در دلهايشان مرض بود با يكديگر مي گفتند آن وعده اي كه خدا و رسول به ما دادند غرور و فريبي بيش نبود.
2 _ كساني كه تصريح به فسق برخي از آنان كرده است؛ از قبيل:
الف _ " يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهالَة فَتُصْبِحُوا عَلي ما فَعَلْتُمْ نادِمِينَ "؛ (3) اي مؤمنان هر گاه فاسقي براي شما خبري آورد
ص: 330
تحقيق كنيد مبادا به سخن چيني فاسق ناداني، به قومي رنجي رسانيد و سخت پشيمان گرديد. آيه در مورد برخي از اصحاب است.
ب _ " أَفَمَن كَانَ مُؤْمِنًا كَمَن كَانَ فَاسِقًا لاَّ يَسْتَوُونَ ".؛ (1) آيا آن كس كه به خدا ايمان آورده مانند كسي است كه كافر بوده است؛ هرگز يكسان نخواهند بود. آيه در مورد برخي از صحابه است.
ج _ " وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنّا بِاللهِ وَ بِالْيَوْمِ اْلآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِينَ - يُخادِعُونَ اللهَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا "؛ (2) و گروهي از مردم [منافق] گويند كه ايمان آورده ايم به خدا و روز قيامت و حال آن كه ايمان نياورده اند؛ مي خواهند خدا و اهل ايمان را فريب دهند.
3 _ آياتي كه گروهي از صحابه را بدون عنوان مذمت مي كند امثال:
الف. " وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْها وَ تَرَكُوكَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللهُ خَيْرُ الرّازِقِينَ "؛ (3) و اين مردم چون تجارتي يا لهو و بازيچه اي ببينند بدان شتابند و تو را در نماز تنها گذارند اي رسول ما بگو به خلق كه آنچه نزد خداست، براي شما از لهو و تجارت هاي دنيا بهتر است و خدا بهترين روزي دهنده خلائق است.
ب _ " وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ حَتّي إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ قالُوا لِلَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ ما ذا قالَ آنِفاً أُولئِكَ الَّذِينَ طَبَعَ اللهُ عَلي قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ "؛ (4) و برخي از مردم كاملا به گفتارت گوش مي دهند تا وقتي كه از حضورت خارج مي شوند با اهل علم به تمسخر و اهانت مي گويند رسول باز از نو چه گفت؟ اينان هستند كه خدا بر دل هايشان مهرنهاده پيرو هواي خود گرديده اند.
ج _ " وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْر لَّكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ
ص: 331
وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِّلَّذِينَ ءَامَنُواْ مِنكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ".؛ (1) و بعضي از آنان دائم پيغمبر را مي آزارند و مي گويند او شخصي ساده و زود باور است. بگو: زود باوري من به سوي شماست رسول به خدا ايمان آورده است و به مؤمنان هم ايمان دارد و براي مؤمنان حقيقي شما رحمت كامل الهي است. و براي آنان كه رسول را مي آزارند عذاب دردناك مهياست.
د _ " سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الاَْعْرَابِ شَغَلَتْنَآ أَمْوَ لُنَا وَ أَهْلُونَا فَاسْتَغْفِرْ لَنَا يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِم مَّا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ ".؛ (2) اعراب باديه كه از حضور در جنگ ها در سفر فتح مكه تخلف ميورزند براي عذر و تعلل خود خواهند گفت كه ما را محافظت اهل و اموالمان از آمدن در ركابت بازداشت اينك از خدا بر گناه ما آمرزش طلب، اين مردم منافق چيزي كه به دل هيچ عقيده ندارند به زبان مي آورند.
ر _ " إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَي الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطانُ بِبَعْضِ ما كَسَبُوا "؛ (3) كساني از شما كه در جنگ احد پشت به جنگ كردند و منهزم شدند شيطان آنها را به سبب نافرماني و بدكرداريشان به لغزش افكند.
س _ " وَ ما لَكُمْ أَلاّ تُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللهِ وَ لِلّهِ مِيراثُ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ "؛ (4) و براي چه در راه خدا انفاق نمي كنيد در صورتي كه وارث آسمان ها و زمين، خداست.
4 _ آياتي كه صحابه را به عنوان مؤمن و مسلمان مذمت كرده است:
الف _ " يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ما لَكُمْ إِذا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللهِ اثّاقَلْتُمْ إِلَي اْلأَرْضِ أَ رَضِيتُمْ بِالْحَياةِ الدُّنْيا مِنَ الاْخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا فِي الاْخِرَةِ إِلاّ قَلِيلٌ - إِلاّ تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً وَ يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ وَ لا تَضُرُّوهُ شَيْئاً وَ اللهُ عَلي كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ "؛ (5) اي كساني كه ايمان آورديد چرا وقتي مرشود كه براي جهاد در راه دين
ص: 332
بي درنگ آماده شويد به خاك زمين دل بسته ايد؛ آيا راضي به زندگاني دنيا به جاي آخرت شديد؟ در صورتي كه متاع دنيا در برابر عالم آخرت اندك و ناچيز است. بدانيد كه اگر در راه خدا براي جهاد بيرون نشويد خدا شما را به عذابي دردناك معذب خواهد كرد و قومي ديگر براي جهاد به جاي شما بر مي گمارد و شما به خدا زياني نرسانده ايد و خدا بر هر چيز تواناست.
ب _ " يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ - كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ ". (1) اي كساني كه ايمان آورده ايد چرا چيزي به زبان مي گوييد كه در مقام عمل خلاف آن مي كنيد. اين كه سخني بگوييد و خلاف آن عمل كنيد بسيار سخت خدا را به خشم و غضب مي آورد.
ج _ " يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلامَكُمْ بَلِ اللهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلاِْيمانِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ "؛ (2) آنها بر تو به مسلمان شدن منّت مي گذارند بگو شما با اسلام خود بر من منّت نگذاريد، بلكه خداوند بر شما منّت دارد كه شما را به سوي ايمان هدايت كرده است.
با مراجعه به رواياتي كه از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) رسيده، عدالت همه صحابه مورد قبول پيامبر(صلي الله عليه وآله)نبوده است اينك به نقل برخي از روايات مي پردازيم:
1 _ ابي وائل به نقل از عبدالله از پيامبر(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: من در كنار حوض به انتظار شما مي مانم كه در اين هنگام مرداني از شما را نزد من مي آورند، همين كه اراده مي كنم به آنها نزديك شوم مانه مي شوند. عرض مي كنم: پروردگارا! اينان اصحاب من ند. خداوند مي فرمايد: اي پيامبر! نمي داني بعد از تو چه كردند؟. (3) .
به اين مضمون ده ها روايت در معتبرترين كتاب هاي اهل سنت موجود است.
ص: 333
2 _ امّ سلمه مي گويد: پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: از ميان اصحابم كساني هستند كه بعد از من، نه من آنان را خواهم ديد و نه آنان مرا. (1).
3 _ طلحة بن عبيدالله و ابن عباس و جابر بن عبدالله مي گويند: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بر كشتگان مسلمانان احد نماز گذارد، آن گاه فرمود: من بر آنان شاهدم. ابوبكر عرض كرد: اي رسول خدا! آيا اينان برادران ما نيستند، اسلام آورده و همانند ما جهاد ننمودند؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: بلي، ولي آنان از اجرهايشان استفاده نبردند. نمي دانم كه شما بعد از من چه مي كنيد؟...
4 _ ابو الدر داء مي گويد: به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) عرض كردم: شنيده ام كه فرموده ايد گروه هاي بعد، مرتّد خواهند شاد؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: بلي، ولي تو از آنان نيستي.
5 _ ثعلبة بن حاطب بن عمر بن اميه از جمله كساني است كه در جنگ بدر و احد شركت كرده است، ولي به خاطر امتناع از پرداخت زكات آيه اي در مذمت او وارد شده: " وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصّالِحِينَ - فَلَمّا آتاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ "؛ (2) و بعضي از آنها اين گونه با خدا عهد بستند كه اگر نعمت و رحمتي نصيب ما شد البته تو را تصديق كرده از نيكان مي شويم و با اين عهد باز چون فضل و نعمت خدا نصيب آنها گشت بر آن بخل ورزيدند و از دين روي گردانيده از حق اعراض كردند.
6 _ نسايي در سنن خود از ابن عباس، در شأن نزول آيه شريفه: " وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِينَ مِنْكُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِينَ "، (3) نقل مي كند كه زني بود بسيار زيبا كه در نماز بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) اقتدا مي كرد، برخي از صحابه براي اين كه چشمانشان به آن زن نيفتد از
ص: 334
صف زنان دور شده و در صف مقدم جماعت قرار مي گرفتند، ولكن برخي ديگر بر عكس در صف آخر قرار مي گرفتند تا در حالت ركوع، از زير بغل، آن زن را تماشا كنند، كه اين آيه نازل شد.
7 _ ام الدرداء مي گويد: ابو الدرداء در حالي كه غضبناك بود بر من وارد شد. به او گفتم: چه چيز شما را به خشمگين كرده است؟ گفت: به خدا سوگند كه از امّت محمّد(صلي الله عليه وآله)چيزي نمي شناسم مگر اين كه مشاهده مي كنم كه همه نماز مي خوانند. (1) .
8 _ در جريان صلح حديبه بعد از آن كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) از مصالحه با كفار فارغ شد، به اصحاب خود فرمود: بياييد و شترهاي خود را قرباني كنيد و سپس سرهاي خود را بتراشيد. راوي مي گويد: به خدا سوگند كه هيچ كس از جاي خود بلند نشد تا آن كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) اين جمله را سه بار تكرار فرمود و در هر سه بار امر او را امتنال نكردند. رسول خدا(صلي الله عليه وآله) با احدي سخن نگفت و مستقيماً به سراغ شتر خود آمد و آن را قرباني كرد. و نيز آرايشگر را دعوت نمود تا سرش را بتراشد. صحابه بعد از مشاهده اين عمل شتران خود را ذبح كرده و سر يكديگر را تراشيدند، ولي برخي از شدّت غضب به جهت اين كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) با كفار صلح كرده است نزديك بود كه يكديگر را با تبع بكشند.(2) .
9 _ اسامه مي گويد: پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) از دور نگاهي به خانه هاي مدينه كرد، آن گاه فرمود: آيا آنچه من مي بينم شما نيز مي بينيد؟ مي بينم كه چگونه فتنه ها در جاي جاي خانه هاي شما رسوخ كرده است. (3) .
10 _ عقبة بن عامر از پيامبر(صلي الله عليه وآله) نقل كرده كه فرمود: همانا من پيشتاز شما در روز قيامتم و من بر شما شاهدم، به خدا سوگند كه من الآن نظر مي كنم به حوضم، به من كليدهاي خزينه هاي زمين داده شده است. نمي ترسم از اين كه بعد از من مشرك شويد، بلكه از نزاع و اختلاف در خلافت بر شما ترس دارم. (4) .
ص: 335
11 _ ابن عباس مي گويد: خداوند متعال هيچ گاه " يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ". نازل نكرد مگر آن كه علي(عليه السلام)امير و شريف آن بود. خداوند در جاي جاي قرآن اصحاب محمّد(صلي الله عليه وآله)را عتاب كرده در حالي كه علي(عليه السلام) را جز به خير ياد نكرده است. (1) .
12 _ رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به علي(عليه السلام) خطاب كرده فرمود: همانا امّتم بعد از من به تو ظلم خواهند كرد. (2) .
با مراجعه به تاريخ صحابه نيز درمي يابيم كه عدالت همه صحابه خلاف واقعيت هاي تاريخي است.
1 _ ابن عباس مي گويد: هنگامي كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) درخواست قلم و دوات نمود تا وصيت خود را بنويسد برخي از صحابه به او جسارت كرده و نسبت هذيان دادند. (3) .
2 _ جابر مي گويد: ما با پيامبر(صلي الله عليه وآله) نماز مي خوانديم كه قافله اي با كالايشان از شام وارد مدينه شد، همه نماز گزاران پيامبر(صلي الله عليه وآله) را رها كرده و به سراغ قافله رفتند مگر دوازده نفر، كه در اين موقع آيه اي در مذمت آنان وارد شد: " وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْها وَ تَرَكُوكَ قائِماً ". (4) .
3 _ آيا مي توان وليد بن عقبه را به نص قرآن فاسق ناميده شده و در عصر عثمان شراب نوشيد و در حالت مستي امام جماعت شد، عادل بناميم. (5) .
4 _ آيا مي توان مغيرة بن شعبه را كه چند نفر بر زناي او شهادت دادند _ در حالي كه از بيعت كنندگان در زير درخت حديبه بوده است _ عادل بناميم. (6) .
5 _ آيا مي توان نعمان را كه سه بار به جهت شرب خمر حدّ خورده و بار چهارم عمر
ص: 336
از پيامبر(صلي الله عليه وآله) درخواست قتل او را كرده، عادل دانست. (1) در حالي كه تمام معركه ها شركت كرده است.
6 _ خالدين وليد، مگر مالك بن نويره را به خاطر اين كه زكات مالش را به او نداد، نكشت و همان شب با همسر او زنا نكرد.. (2) آيا او عادل است؟
7 _ آيا معاويه بن ابي سفيان كسي نبود كه درحضور مردم علناً شراب مي نوشيد. (3) و ربا خواري مي كرد. (4) و دشنام و لعن بر علي بن ابي طالب(عليه السلام) را علني كرد. (5) و مگر او نبود كه به حسن بن علي(عليه السلام) سمّ داد و او را به قتل رساند. (6) .
خداوند متعال انسان را مختار آفريده است و از طرفي، هيچ پيامبري در طول تاريخ بشريّت مردم خود را نكويناً متحوّل نكرده است، بلكه از راه تبليغ و ارشاد آنها را به راه راست هدايت فرموده، كه دسته اي اين هدايت را پذيرفته و سعادت يافتند، و دسته اي ديگر به خاطر عدم پذيرش هدايت، به گمراهي افتادند. پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله)نيز از اين قاعده استثنا نشده است، زيرا گر چه آن حضرت(صلي الله عليه وآله) نهايت سعي و كوشش فراواني در راه سعادت اصحابش نمود، ولي برخي تا به آخر راه، در مسير مستقيم باقي نماندند.
الف _ پاسخ از آيه اول
اوّلا: وسط به معناي چيزي است كه بين دو طرف واقع شده است و در مورد آيه،
ص: 337
حدّ وسط بين افراط و تفريط است، زيرا يهود افرط در توجه به دنيا داشته و نصارا تفريط.
ولي امت اسلامي حدّ وسط بين افراط و تفريط ند. و اين مطلب ارتباطي با عدالت كل صحابه ندارد.
ثانياً: آيه درباره مجموعه امت است، در حالي كه كسي قائل به عدالت فرد فرد امت اسلامي نيست.
ب _ پاسخ از آيه دوم
اوّلا: خير بودن به او صافي هم چون امر به معروف و نهي از منكر و ايمان به خدا مقيد شده است، حال اگر كسي از اين قيد تهي گردد مشمول آيه نخواهد بود.
ثانياً: افضل بودن در آيه اين امت نسبت به امت هاي پيشين نسبي است و عدالت بر كمال مطلق نسبت به همه افراد امت ندارد.
ج _ پاسخ از آيه سوم
اوّلا: آيه اخصّ از مدعاست، زيرا مدعا، عدالت كل صحابه است؛ در حالي كه مورد آيه، افرادي با خصوصيات ويژه است.
ثانياً: اگر خداوند متعال عده اي را مدح كرده به جهت انقياد و اطاعت آنان است و تا مادامي كه اين حالت در آنان وجود دارد مدح هم باقي است و الاّ مدح خود به خود برداشته مي شود.
به تعبير ديگر در آيه سوّم مدح و ستايش معلق بر صفت ايمان است؛ زيرا در آخر آيه آمده است: " أُولئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا "؛ حال اگر صفت ايمان، به جهت گناه از كسي زايل شد، مدح و ستايش نيز برداشته مي شود. ثالثاً: تعليق حكم بر وصف مشعر به عليت است و تا مادامي كه وصف باقي است حكم هم باقي است. در اين آيه حكم بر مؤمن و مهاجر و مجاهد و پناه دهنده و ناصر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و لرد شده است، حال اگر كسي دين رسول خدا راياري نكرد حكم از او برداشته مي شود.
د _ پاسخ از آيه چهارم
اوّلا: دلالت آيه بر عدالت همه صحابه متوقف بر آن است كه من در " مِنَ الْمُهاجِرِينَ... " بيانيه باشد نه تبعيضيه و مراد از " وَ السّابِقُونَ اْلأَوَّلُونَ... "، كلّ صحابه باشد، در حالي كه در هر دو مورد خلاف ظاهر است.
ص: 338
ثانياً: آيه مخصوص سبقت گيرندگان از مهاجران و انصار است و تابعان آنهاست در حالي كه محسن در افعال و اقوال نيكوكار بودند و با پايان خوش از دنيا رفتند كه شامل همه صحابه نمي شود. لذا شخصي به براء بن عازب عرض كرد: خوشا به حال تو كه با پيامبر(صلي الله عليه وآله) مصاحبت نموده و با او در زير شجره رضوان بيعت نمودي. او در جواب گفت: تو نمي داني كه بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله) چه كرديم؟. (1) .
ر _ پاسخ از آيه پنجم
اوّلا: آيه مخصوص كساني است كه در زير دخت رضوان با آن حضرت(صلي الله عليه وآله) بيعت نمودند، كه حدود 1400 نفر بودند.
ثانياً: ظرف و مورد رضايت خداوند در آيه ذكر شده كه همان بيعت باشد و رضايت در يك عمل دلالت بر رضايت مطلق ندارد.
ثالثاً: در آيه رضايت را مشروط به وفاي عهد نموده است، حال اگر كسي به اين شرط عمل نكند حكم هم از او برداشته خداهد شد.
لذا از ابن عباس در ذيل اين آيه نقل است كه: سكينه بر كساني نازل شد كه وفاي به عهد نمودند.(2) .
ص _ پاسخ از آيه ششم
اوّلا: آيه دلالت بر خلاف مقصود دارد، زيرا گر چه در ظاهر، قضيه شرطيه است، ولي در معنا انشاء است يعني بايد صحابه اين چنين بوده باشند. اگر كسي به فرزند خود مي گويد: فرزند من نماز مي خواند يعني بايد نماز به خواند.
ثانياً ذيل آيه دلالت دارد بر اين كه مقصود از آيه بعض صحابه است نه همه آنها، به دليل قول خداوند: " وَعَدَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ "، كه كلمه منهم دلالت دارد بر اين كه تمام كساني كه با پيامبر(صلي الله عليه وآله) بودند مشمول اين صفات نبوده اند.
ثالثاً: مراد از " الَّذِينَ مَعَهُ " معيّت زماني يا مكاني نيست، تا اين كه گفته شود آيه
ص: 339
مربوط به معاصرين پيامبر(صلي الله عليه وآله) و صحابه است، بلكه مراد به معيت در اين آيه معيّت در رسالت الهي است، كه شامل تمام امّت اسلامي _ تا روز قيامت _ مي شود. يعني هر كس كه با اين صفات تا روز قيامت با پيامبر(صلي الله عليه وآله) باشد، حكمش چنين است.
رابعاً: بايد در مقام تفسير آيات، همه آيات را مورد توجه قرار داد و مي دانيم كه برخي از آيات نيز گروهي از صحابه را مورد مذمّت قرار داده است و جميع اين دو دسته آيه به اين است كه صحابه را به دوسته خوب و بد تقسيم نماييم.
ض _ پاسخ از آيه هفتم
اوّلا: مراد از سابقين در آيه سبقت جويندگان در خيرات است، به قرينه آيات ديگر كه متعلق سبقت را بيان نموده است همانند: " وَ مِنْهُمْ سَابِقُم بِالْخَيْرَ تِ بِإِذْنِ اللَّهِ " (1) و " فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ " (2) و " أُولئِكَ يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَهُمْ لَها سابِقُونَ "، (3) نه سابق در زمان. مراد از سبقت گيرندگان در آيه سابقين در مغفرت و رحمت است. به دليل قول خداوند: " سَابِقُواْ إِلَي مَغْفِرَة مِّن رَّبِّكُمْ وَ جَنَّه... ".(4) .
ثانياً: رواياتي كه از طريق مختلف رسيده دلالت دارد بر اين كه مراد آيه، علي بن ابي طالب(عليه السلام) است.
سيوطي به سندش از ابن عباس _ در تفسير آيه _ نقل مي كند: آيه درباره حزقيل، مؤمن آل فرعون، حبيب نجّار _ كه در سوره يس از او ياد شده _ و علي بن ابي طالب(عليه السلام)است، كه هر كدام از آنان سابق بر امّتشان بوده اند و علي(عليه السلام) از همه سابقين افضل است. (5) .
م _ پاسخ از آيه هشتم
اوّلا: آيه اخص از مدعا است، زيرا مربوط به فقراي مهاجران است.
ص: 340
ثانياً: مربوط به مهاجريني است كه خدا و رسول راياري كردند، نه كساني كه نه تنها ياري نكردند بلكه با او امر و نواهي خدا و رسول مخالفت نمودند.
ثالثاً: آيه دلالت بر صدق آنان دارد نه عدالت.
از مجموع رواياتي كه با آنها بر عدالت صحابه استدلال شده، مي توان به طور عموم جواب هايي عرضه داشت:
اوّلا: رواياتي كه در مدح صحابه وارد شده، تماماً از طريق خود صحابه است و اين خود نه تنها سبب وهن روايت مي شود، بلكه خلاف سيره عملي برخي از صحابه است، كه قبلا به آن اشاره گرديد.
ثانياً: نمي توان باور كرد كه پيامبري با تمام كوشش و زحمت مردم را به احياي حق و حقيقت دعوت كند، آن گاه به اصحاب خود آزادي مطلق داده و با چراغ سبز نشان دادن به اين كه قطعاً شما اهل نجات يد هر چند كار خلاف انجام دهيد، آنان را بر گناه تشويق كرده و دستشان را در خلافت دستورات الهي باز گذارد.
نسبت به روايت اوّل مي گوييم:
اوّلا: خير بودن در اين روايت همانند خير بودن در آيه شريفه " كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّة... " نسبي است نه حقيقي.
ثانياً: دليل اعم از مدّعا است، زيرا شامل مطلق اشخاصي مي شود كه در قرن پيامبر(صلي الله عليه وآله)بوده اند _ چه صحابه و چه تابعان، در حالي كه مدعا خصوص صحابه است.
و نسبت به روايت دوّم مي گوييم: سبّ نكردن. غير از حكم به عدالت است، زيرا بر فرض ثبوت روايت، پيامبر(صلي الله عليه وآله) نهي از دشنام صحابه كرده است هر چند عادل نباشد، چون سبّ، امر مطلوبي در شريعت اسلامي نيست، لذا بايد زبان خود را از آن محفوظ بدارد،
ص: 341
كه شيعه هم به اين نهي عمل مي كند، لكن اين، به معناي ثبوت عدالت براي جميع صحابه نيست.
و نسبت به روايت سوّم مي گوييم: اوّلا: حديث، ضعيف السند است به خاطر وجود ابي برده؛ زيرا معروف است به جرائم شنيع و كسي است كه در قتل صحابي بزرگ، حجر بن عدي، دست داشته است. (1) و ابن ابي الحديد او را از منحرفين و مبغضين امام علي(عليه السلام)مي داند و تا جايي پيش رفت كه نسبت كفر به امام علي(عليه السلام) داد _ نعوذ باالله تعالي _، و دست قاتل عماربن ياسر را _ به جهت كشتن عمار _ بوسيد، و دعا كرد كه در آتش جهنم نسوزد. (2) مضافاً به اشكالات دلالي كه در اين رساله جاي بيان آن نيست.
و نسبت به روايت چهارم مي گوييم:
اوّلا: حديث به تصريح عده زيادي از علماي اهل سنت ضعيف است؛ امثال احمد ابن حنبل، مزني شاگرد شافعي، ابن قطان، دار قطني، ابن حزم، بيهقي، ابن عبدالبر، ابن عساكر، ابن الجوزي، ابن تيميه، ذهبي، ابن قيّم، الباني، سيوطي، ابن حجر عسقلاني و جماعتي ديگر از علماي اهل سنت. (3) .
ثانياً: حديث با واقعيت هاي خارجي سازگاري ندارد، زيرا اعمال و كردار صحابه گواهي مي دهد كه نمي توانند به طور عموم عادل باشند.
ثالثاً: احتمال دست كاري در حديث است، زيرا در لسان الميزان اين گونه نقل شده است: اهل بيتي كالنجوم بايّهم اقتديتم اهتديتم. (4) به ويژه با در نظر گرفتن اين نكته كه همه ستارگان نيستند كه سبب هدايت مردم ند، بلكه برخي از آنها به جهت وضعيت خاصّي كه دارند، مي توانند جنبه هدايت گري داشته باشند، هم چنين است اصحاب كه همه آنان قابليت هدايت بشر را ندارند.
ص: 342
در باره ادعاي اجماع از سوي عدّه اي از اعلماي اهل سنت بر عدالت صحابه، بايد بگوييم كه اين اجماع اعتباري ندارد، زيرا مدرك اين اجماع معلوم است؛ يعني آيات با رواياتي كه به آن ها اشاره شد، و اجماع مدركي حجّت نيست، بلكه اعتبار به مدرك است، كه مشكل
و نيز درجاي خود ثابت شده كه اجماع _ في حدّ نفسه _ حجّت نيست، مگر به اعتبار كاشف بودن از قول معصوم، كه اين اجماع هاي ادعا شده، از چنين شرطي برخوردار نيستند.
شيعه اماميه هر چند نسبت به جايگاه هاي برخي از صحابه اعتراض دارد، ولي صحابه كرام را ستايش مي كند؛ كساني كه در راه نصرت و ياري از رسول خدا(صلي الله عليه وآله)سختي ها كشيده و با نفس و مال جهاد نمودند و تا آخر عمر نيز از راه مستقيم هدايت منحرف نشدند، همان گونه كه امام سجاد(عليه السلام) در مدح اين دسته از اصحاب مي فرمايد:
اللّهم و اتباع الرسول و مصدّقوهم من اهل الارض بالغيب عند معارضة المعاندين لهم بالتكذيب و الاشتياق الي المرسلين بحقائق الايمان في كلّ دهر و زمان، ارسلت فيه رسولا، و اقمت لأهله دليلا، من لدن آدم الي محمّد(صلي الله عليه وآله) من ائمة الهدي وقادة اهل التقي علي جميعهم السلام، و اصحاب محمّد(صلي الله عليه وآله) خاصة، الذين احسنوا الصحبة، والذين أبلوا البلاء الحسن في نصرته، و كاتفوه و اسرعوا الي وفاته، وسابقوا الي دعوته، و استجابواله، حيث اسمعهم حجة رسالته، و فارقوا الأزواج و الأولاد في اظهار كلمته، و قاتلوا الآباء و الآبناء في تثبيت نبوته، والذين هجّرتهم الغشائر اذتعلّقوا بعروته، وانتفت منهم القربات اذسكنوا في ظلّ قرابته. اللّهم ما تركوالك وفيك و ارضهم من رضوانك و بماحاشوا الحقّ عليك، و كانوا من ذلك
ص: 343
لك واليك، واشكرهم علي هجرتهم فيك ديارهم، و خروجهم من سعة المعاش الي ضيقه....؛ (1) .
بار خدايا پيروان پيامبران و ايمان آورندگان به ايشان از اهل زمين كه از روي غيب و پنهاني ايمان آوردند؛ در آن هنگام كه دشمنان به تكذيب و دروغ پنداشتن ايشان معارضه نمودند، روبرو شدند و آن هنگام كه به سبب حقائق ايمان پيغمبران علاقه مند بودند در هر روزگار و زماني كه در آن پيغمبري فرستادي و براي اهل آن دليل و راهنمايي گماشتن، از از زمان آدم تا محمّد(صلي الله عليه وآله)، از پيشوايان هدايت و رستگاري و جلوداران اهل تقوي وپرهيزكاري كه بر همه آنها سلام و درود باد، آنان را از خود به آمرزش و خشنودي ياد فرما. بار خدايا به خصوص اصحاب و ياران محمّد آنان كه همراه بودن را نيكو به پايان بردند و آنان كه براي ياري او در جنگ شجاعت و دلاوري برجسته اي آشكار ساخنتد، و او را ياري كردند، و به ايمان آوردن به او شتافتند و به دعوتش پيشي گرفتند، و دعوت او را آن هنگام كه برهان رسالت هاي خود را به گوششان رساند پذيرفتند. و در راه آشكار ساختن دعوت او از زنان و فرزندان دوري نمودند، و در استوار كردن پيغمبري و آنان كه محبّت و دوستي آن بزرگوار را در دل داشتند، و در دوستيش تجارت و بازرگاني اي را آرزو داشتند كه هرگز كسادي در آن راه نمي يابد. و آنان كه چون به عروه و دسته آن حضرت آويختند قبيله ها از آنها دوري گزيدند، و چون در سايه خويشي با او جاي گرفتند خويشان با آنان خود را بيگانه پنداشتند. پس خدايا آنچه را كه براي تو در راه تو از دست داده اند براي ايشان فراموش مكن، و براي آن كه مردم را بر تو گرد آوردند، و براي تو با پيغمبرت دعوت كنندگان به سوي تو بودند ايشان را از خوشنودي خود خوشنود ساز. و ايشان را در برابر آن كه در راه تو از شهرها و خويشاوندان دوري گزيده از زندگي فراخ به تنگي و سختي روي آوردند...
ص: 344
و نيز امام علي(عليه السلام) در حقّ گروهي از صحابه كه وفادار به عهد بودند مي فرمايد:
...لَقَدْ رَأَيْتُ أَصْحَابَ مُحَمَّد(صلي الله عليه وآله) فَمَا أَرَي أَحَداً يُشْبِهُهُمْ مِنْكُمْ لَقَدْ كَانُوا يُصْبِحُونَ شُعْثاً غُبْراً وَ قَدْ بَاتُوا سُجَّداً وَ قِيَاماً يُرَاوِحُونَ بَيْنَ جِبَاهِهِمْ وَ خُدُودِهِمْ وَ يَقِفُونَ عَلَي مِثْلِ الْجَمْرِ مِنْ ذِكْرِ مَعَادِهِمْ كَأَنَّ بَيْنَ أَعْيُنِهِمْ رُكَبَ الْمِعْزَي مِنْ طُولِ سُجُودِهِمْ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ هَمَلَتْ أَعْيُنُهُمْ حَتَّي تَبُلَّ جُيُوبَهُمْ وَ مَادُوا كَمَا يَمِيدُ الشَّجَرُ يَوْمَ الرِّيحِ الْعَاصِفِ خَوْفاً مِنَ الْعِقَابِ وَ رَجَاءً لِلثَّوَابِ؛ (1) .
همانا ياران پيامبر(صلي الله عليه وآله) را ديدم، كسي را نمي بينم كه همانند آنان باشد، روز را ژوليده مو، گردآلود به شب مي رساندند، شب را به نوبت در سجده يا قيام به سر مي بردند. گاه پيشاني بر زمين مي سودند، و گاه گونه بر خاك. از ياد معاد چنان ناآرام بودند كه گويي بر پاره آتش ايستاده بودند. ميان دو چشمانش از سجده هاي طولاني، چون زانوي بزها پنبه بسته بود. اگر نام خدا برده مي شود چندان مي گريستند كه گريبان هايشان تر گردد، و مي لرزيدند چنان كه درخت روز تند باد لرزد، از كيفري كه بيم آن داشتند يا اميدي كه تخم آن در دل مي كاشتند.
ص: 345
اسلام آيين جهاني است و آخرين ديني است كه خداوند متعال در دوره و عصر پايان تاريخ به بشر عرضه كرده است. با ملاحظه اين دو جهت بايد دين اسلام از كمال و جامعيت فوق العاده اي برخوردار باشد، تا نه تنها بتواند جواب گوي تمام
جوامع بشري در عصر خود باشد، بلكه بايد نسل هاي آينده را نيز تا روز قيامت پاسخ گو باشد.
از طرفي ديگر، مشاهده مي كنيم كه مدّت بعثت پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) بسيار محدود است؛ يعني 23 سال، كه بيشتر اين وقت را در مكه صرف مبارزه با بت پرستي و نفي شرك از جامعه شبه جزيرة العرب كرده. ده سال باقي مانده از بعثت را نيز به جهت تشكيل حكومت اسلامي در مدينه، صرف مسائل حكومتي و ديني نمود. شيعه و اهل سنت اتفاق دارند اين وقت محدود نمي توانست جواب گوي مسائلي باشد كه جامعه بشري تا روز قيامت به آن احتياج دارد، لذا هركدام درصدد توجيه و تدبير و چاره اي برآمده اند. شيعه اماميه معتقد است: از آن جا كه وظيفه انبيا بيان كليات احكام، و فلسفه وجودي اوصيا، توسعه و تبيين شريعت است، لذا دين و شريعت و مصادر تشريع از اين جهت كامل شده است. ولي اهل سنت به لحاظ منابع استنباط و أدله در مضيقه قرار دارند، از اين رو به كثيري از ادله ومنابع ظنّي روي آورده اند كه هيچ دليل قانع كننده بر آن وجود ندارد از آن جمله حجّيت سنت صحابه است. در حقيقت اين منبع تشريع را در مقابل منبع غني سنت
ص: 346
اهل بيت(عليهم السلام) جعل كرده اند تا بتوانند اين خلأ مهمّ را جبران كنند. ما درصدديم اين منبع را بررسي كنيم.
بزرگان اهل سنت در حدود اخذ از سنت صحابه اتفاق نظر ندارند:
1 _ ابن قيّم جوزيه مي گويد: ابوحنيفه آثار صحابه را بر قياس و رأي مقدم مي داشت. (1).
2 _ شاطبي مي گويد: مالك قول صحابي را به سنت ملحق مي نمود... بلكه نقل شده كه مالك خبر واحد را با قول مخالف يك نفر از صحابه رها مي كرد.(2).
3 _ شافعي جايگاه قول صحابي را بعد از نصّ و اجماع قرار داده و آن را بر قياس مقدم مي داشت. (3) .
4 _ احمد بن حنبل جايگاه فتواي صحابي را بعد از نص قرار داده و آن را اصل دوم در منبع تشريع مي دانست. ابن قيّم مي گويد: فتواهاي احمد بن حنبل بر دو اصل استوار بود: نصوص و فتواهاي صحابه، درصورتي كه براي آن مخالفي وجود نداشته باشد. (4) .
5 _ ابن تيميه مي گويد: احمد بن حنبل و بسياري از علما، از سنت علي(عليه السلام) متابعت نموده اند؛ همان گونه كه از سنت عمر و عثمان متابعت كرده اند. اما برخي ديگر از عالمان، همانند مالك از سنت علي(عليه السلام) متابعت نكرده اند و همه در اين اتفاق دارند كه سنت عمر و عثمان حجّت است. (5) .
در مورد حجّيت در سنت صحابه دو احتمال هست:
ص: 347
الف) مقصود حجّيت موضوعي است، همان گونه كه سنت پيامبر(صلي الله عليه وآله) به همين معنا حجّت است. حجيّت موضوعي؛ يعني چيزي ذاتا حجّت بوده و موضوع براي وجوب تعبّد و متابعت باشد، نه از آن جهت كه راهي به حجّت و كاشف از حجّت است.
ب) احتمال ديگر آن است كه مقصود از حجيت در سنت صحابه، طريقيّت است؛ يعني سنت صحابه از آن جهت كه طريق و راهي به حجّت ذاتي، يعني سنت نبوي است، حجّت مي باشد كه دراين صورت بايد خبر صحابي از شرايط خبر واحد؛ امثال ثقه و عدل بودن برخوردار باشد و در حقيقت بين صحابي و ديگر راويان حديث هيچ فرقي وجود ندارد، اگر قول او حجّت است، به دليل ثقه بودن مخبر است؛ در صورتي كه ثقه يا عدل بودنش ثابت شود.
ظاهر كلام اصوليين اهل سنت اين است كه حجّيت در باب سنت صحابه، موضوعي است نه طريقي. در حقيقت كساني كه از اهل سنت، سنت صحابه را حجّت مي دانند، براي آن شأني همانند كتاب و سنت نبوي قائلند.
1 _ ابن قيّم جوزيه مي گويد: اگر كسي از اقوال صحابه پيروي كند، بي آن كه در صحّت آن تحقيق كرده باشد، مورد سپاس و ستايش خواهد بود. (1) .
2 _ شاطبي مي گويد: از روايات استفاده مي شود كسي كه از سنت صحابه پيروي كند، به مانند آن است كه از سنت پيامبر پيروي كرده است. (2) .
برخي بر اين باورند كه مقصود از حجّيت سنت صحابه نزد اهل سنت، حجّيت طريقي است نه موضوعي و اعتبارش از آن جهت است كه يا همه صحابه انجام دهند، يا اين كه برخي انجام داده و عمل او مشهور شود و ديگران سكوت كرده و آن را ردّ نكنند. اين موضوع در حقيقت به اجماع حقيقي يا تقديري و سكوتي باز مي گردد كه خود طريق قطعي از سنت نبوي است، اما اين توجيه خلاف مقصود و مراد اهل سنّت است، زيرا مطابق كلام برخي از علماي اهل سنّت حجّيت سنت صحابه از اين باب نيست.
ص: 348
ابن قيّم جوزيه مي گويد: اگر صحابي مطلبي بگويد از دو حال خارج نيست: يا صحابي ديگر با او مخالت مي كند، يانمي كند. در صورت اوّل، قولش حجّت نيست... و در صورت دوّم، يا اين است كه قول صحابي در بين صحابه مشهور مي گردد و كسي با او مخالفت نمي كند و يا اين كه اين چنين نيست. در صورت اوّل، مطابق رأي اكثر فقها در حكم اجماع و حجت است. اما برخي معتقدند حجّت است، ولي اجماع محسوب نمي شود. عده اي ديگر، آن را نه حجت مي دانند، نه تشكيل دهنده اجماع.
اگر قول صحابي مشهور نگردد، يا آن كه كسي از مشهور بودن يا نبودن آن مطلع نشود در اين صورت نزد اصوليين در حجيّت آن اختلاف است. جمهور امّت بر آن اند كه در اين صورت نيز قول صحابي حجّت است. (1) .
از آخر عبارت ابن قيّم به خوبي استفاده مي شود كه حجّيت قول صحابي را به لحاظ كاشفيت از سنت نبوي از طريق اجماع نمي داند، بلكه براي قول صحابي همانند قول نبوي حجّيت موضوعي قائل است.
در مقابل، شيعه اماميه صحابه را از اين جهت همانند بقيه مي داند در اين كه حجيت سنت آنها متوقف بر آن است كه وثاقت يا عدالت هريك از آنان به اثبات برسد، زيرا به طوركلّي صحابه عادل نيستند و دليلي بر اين مطلب موجود نيست، بلكه دلايل بر خلاف آن وجود دارد.
غزالي از عالمان اهل سنت، موافق با عقيده شيعه است او مي گويد: كسي كه ممكن است غلط يا سهو كند عصمت ندارد، لذا قولش حجّت نيست در اين صورت چگونه ممكن است كه به قول او احتجاج كرد؟ چگونه ممكن است براي گروهي عصمت تصور نمود، در حالي كه بين آنان اختلاف فراواني وجود داشته است؟ و چگونه اين احتمال داده مي شود، در حالي كه صحابه خود اتفاق نموده اند بر اين كه مي توان با اقوال و رفتار صحابي مخالفت نمود؟.... (2) .
ص: 349
با مراجعه به آيات قرآن، روايات و تاريخ پي مي بريم كه نه تنها دليلي بر حجيّت موضوعي و طريقي به نحو عموم بر سنت صحابي نيست، بلكه دليل بر عدم حجّيت آن به وفور به چشم مي خورد. اينكه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
از آيات استفاده مي شود صحابه اشتباهات و مخالت هايي با شريعت اسلامي داشته اند.
1 _ " وَ لَقَدْ صَدَقَكُمُ اللهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتّي إِذا فَشِلْتُمْ وَ تَنازَعْتُمْ فِي اْلأَمْرِ وَ عَصَيْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما أَراكُمْ ما تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيا وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الاْخِرَةَ... "؛ (1) و به حقيقت خداوند وعده خود را به شما صادق گردانيد؛ آن گاه دريافتيد كه غلبه كرديد و به فرمان خدا كافران را در خاك هلاكت انداختيد و هميشه بر دشمن غالب بوديد تا اين كه در كار جنگ سستي كرده، اختلاف ايجاد كرديد و نافرماني حكم پيامبر(صلي الله عليه وآله)نموديد، پس از آن كه هر چه آرزوي شما بود به آن رسيديد، منتها برخي براي دنيا و برخي ديگر براي آخرت مي كوشيد.
2 _ " إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَي الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطانُ بِبَعْضِ ما كَسَبُوا... "؛ (2) همانا آنان كه از شما در جنگ احد پشت به جنگ كردند و منهدم شدند شيطان آنها را به سبب نافرماني و بدكرداري شان به لغزش افكند....
3 _ " يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ - كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ "؛ (3) اي كساني كه ايمان آورده ايد، چرا چيزي به زبان مي گوييد كه در مقام عمل خلاف آن مي كنيد، اين عمل كه سخني بگوييد و خلاف آن كنيد بسيار سخت خدا را به خشم
ص: 350
و غضب مي آورد.
4 _ " وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْها وَ تَرَكُوكَ قائِماً... "؛ (1)و هنگامي كه تجارت يا لهوي ببينيد به سوي آن رفته و تو را ايستاده رها مي كنند.
هم چنين از روايات به طور وضوح استفاده ميشود كه صحابه عصمت از معصيت و خطا نداشته اند.
بخاري به سند خود از ابي حازم نقل مي كند: از سهل بن سعد شنيدم كه پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: من نظاره گر شما در كنار حوض كوثرم. هر كس بر آن وارد شود، آب آن خواهد آشاميد. و كسي كه از آن بياشامد هرگز تشنه نخواهد شد. گروهي بر من وارد مي شوند كه من آنان را مي شناسم و آنها نيز مرا مي شناسند؛ آن گاه بين من و آنان حائل مي شوند... مي گويم: ايشان از من هستند خطاب مي رسد: اي پيامبر! تو نمي داني كه چگونه اينان بعد از تو دين را تغيير و تبديل نمودند. من هم مي گويم: واي واي! بر هر كسي كه بعد از من دين را تغيير و تبديل كند. (2) .
تفتازاني مي گويد: برخي از صحابه از حقّ منحرف شده و به ظلم و فسق گرفتار شدند و علّت آن كينه، عناد، حسد، لجاجت، طلب رياست، سلطنت و ميل به لذت ها و شهوات بوده است، زيرا تمام صحابه معصوم نبوده و نيز هركسي كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) را ملاقات كرده، اهل خير نمي شود. اما عالمان به جهت حسن ظنّي كه به اصحاب رسول خدا(صلي الله عليه وآله)داشته اند درصدد توجيه و تأويل رفتار صحابه برآمده اند.... (3) .
با مراجعه به سيره صحابه پي خواهيم برد كه نه تنها آنان معصوم از گناه و اشتباه و
ص: 351
خطا نبوده اند بلكه خود نيز به خطا و اشتباه صحابه معترف بودند از همين رو، اهل سنت نهايت توجيهي كه براي عمل باطل برخي از صحابه مي كنند اين است كه آنان مجتهد بوده اند و مجتهد گاهي اجتهادش به خطا مي رود.
سيد محمدتقي حكيم مي گويد: بس است تورا دليل بر عدم حجّيت سنت صحابه اين كه در روز شورا سيره عمر و ابوبكر بر امام علي(عليه السلام) عرضه شد، ولي حضرت نپذيرفتند و حتّي خلافت را به جهت آن رها نمودند ولي متأسفانه عثمان با پذيرش آن خلافت را تصاحب كرد. زماني كه امام علي(عليه السلام) به خلافت و حكومت رسيد كوشيد تا تمام كارهاي خلافي كه از خلفاي قبل صادر شده و به عنوان سنّت بين مردم جا افتاده بود، از بين ببرد، اگر چه در برخي از آنها موفق نشد زيرا سنت خلفاي سابق اثر عميقي در ميان آنان گذاشته بود.
1 _ گروه مخالف كه تنها هدفشان رسيدن به رياست و حكومت و سلطنت اسلامي بود، بعد از فوت پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) با نقشه هاي ازپيش تعيين شده به اهداف شومشان رسيدند و از آن جا كه در ابتدا مرجعيت ديني را چندان داراي اهمّيت نمي ديدند به اهل بيت(عليهم السلام)واگذار كردند، امّا پس از مدّتي پي بردند كه ارجاع مردم به اهل بيت(عليهم السلام)
در مسائل ديني به ضرر حكومت و سلطنت آنان تمام خواهد شد، زيرا مردم مي گويند:
اگر سنت پيامبر(صلي الله عليه وآله) و معارف ديني نزد اهل بيت(عليهم السلام) هست، پس شما چه كاره ايد؟ چرا سياست و مقام و حاكميّت را به اهلش واگذار نمي كنيد؟ از همين رو در صدد برآمدند كه با طرح حجيت سنت صحابه وبه تعبير ديگر، مرجعيت صحابه، مردم را از اهل سنت دور كنند.
2 _ به مرور زمان با گسترش فتوحات اسلامي و سرازيرشدن سؤال هاي فراوان از مراكز مختلف از طرفي، و محدوديّت منابع استنباط نزد آنان از كتاب و سنت از طرفي ديگر به اين فكر افتادند كه خلأ موجود را جبران كنند، لذا سنت صحابه را به ناچار در مقابل سنت اهل بيت(عليهم السلام) يكي از منابع استنباط به جامعه فقهي معرفي كردند.
ص: 352
اهل سنت بر حجيت سنت صحابي به ادله اي تمسك كرده اند كه پس از نقل آنها، به نقد هريك خواهيم پرداخت:
1 _ خداوند متعال مي فرمايد: " وَ السّابِقُونَ اْلأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرِينَ وَ اْلأَنْصارِ وَ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسان رَضِيَ اللهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنّات تَجْرِي تَحْتَهَا اْلأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ "؛ (1) آنان كه در صدر اسلام سبقت به اسلام گرفتند از مهاجرين و انصار [و در دين خود ثابت ماندند] و آنان كه به طاعت خدا پيروي ايشان كردند از ساير امّت، خدا از آنان خشنود است و آنان از خدا، و خدا براي آنها بهشتي كه از زير درختانش نهرها جاري است مهيا ساخته كه در آن تا ابد متنعّم باشند و اين به حقيقت سعادت بزرگ است.
ابن قيّم جوزيه مي گويد: خداوند متعال پيروي كنندگان از صحابه را مدح كرده است. پس اگر كسي بي آن كه در پي صحت و سقم كلام صحابي باشد، آن را پذيرفته و از او پيروي كند، نزد خداوند مورد ستايش است. (2) .
جواب
اولا: آيه دلالت بر لزوم متابعت از سابقين صحابه دارد، به طور مطلق، بلكه در خصوص سبقت در ايمان به پيامبر(صلي الله عليه وآله). در حقيقت به مردم خطاب مي كند كه همانند كساني از صحابه باشند كه در ايمان به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) از يكديگر سبقت گرفتند.
ثانياً: ذيل آيه صدر آن را تقييد مي زند، زيرا در رابطه با همان صحابه مي فرمايد: " وَ مَنْ يَعْصِ اللهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبِيناً "؛ (3) و هر كس خدا و رسول را معصيت
ص: 353
كند به گمراهي آشكاري مبتلا شده است. از اين آيه استفاده مي شود اطاعت و متابعت صحابه تا حدّي است كه از خدا و رسولش نافرماني نكنند و گرنه اطاعت آنان لازم نيست. و اين با حجيت سنت صحابه به طور مطلق منافات دارد.
ثالثاً: آيه اخص از مدّعا است، زيرا تنها مربوط به سابقين از صحابه است، نه عموم صحابه.
2 _ خداوند متعال مي فرمايد، " اتَّبِعُوا مَنْ لا يَسْئَلُكُمْ أَجْراً وَ هُمْ مُهْتَدُونَ "؛ (1) پيروي كنيد از كسي كه از شما درخواست اجرت نمي كند، در حالي كه آنان هدايت يافتگانند.
ابن قيّم مي گويد: لازم است از هركدام از صحابه كه از مردم اجرت نطلبيدند و هدايت يافته بودند. پيروي كرد. (2) .
جواب
اوّلا: مقصود از " مَنْ لا يَسْئَلُكُمْ أَجْراً... " انبياء مرسلين است، به دليل صدر آيه كه مي فرمايد: " وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلاً أَصْحابَ الْقَرْيَةِ إِذْ جاءَهَا الْمُرْسَلُونَ... " (3) و شكي نيست كه هدايت انبياء مقرون به عصمت است.
ثانياً: آيه اعمّ از مدعي است، زيرا شامل هركس مي شود كه از اجرت سؤال نكند و خود هدايت يافته باشد.
ثالثاً: وصف اهتدا و هدايت، بر جميع صحابه صادق نيست، زيرا به طورحتم عده اي از آنان كارهاي خلاف شرع انجام داده اند.
3 _ خداوند متعال مي فرمايد: " قُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ وَسَلامٌ عَلي عِبادِهِ الَّذِينَ اصْطَفي "؛ (4) .
ص: 354
بگو ستايش مخصوص خداوند است. و درود بر بندگاني كه خداوند آنان را برانگيخت و انتخاب نمود.
ابن عباس مي گويد: مقصود از آيه اصحاب پيامبر(صلي الله عليه وآله) است، زيرا آنان كساني بودند كه خداوند متعال آنها را از هرگونه كدورت صاف گرداند. (1) .
جواب
اولا: حديث ابن عباس ثابت نيست، لذا در هيچ يك از صحاح و سنن معتبر نقل نشده و كسي از اهل حديث به آن تمسك نكرده است.
ثانياً: حجيت قول صحابي را با قول صحابي نمي توان اثبات كرد، زيرا مستلزم دور باطل است.
ثالثاً: اختلاف بين صحابه دليل بر عدم عصمت آنها از سهو و خطا و گناه است.
4 _ خداوند متعال مي فرمايد: " كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ... "؛ (2) شما نيكوترين امّتي هستيد كه بر آن قيام كردند كه مردم را به نيكوكاري دعوت كنند و از بدكاري بازدارند.
شاطبي مي گويد: آيه دلالت بر اثبات افضليّت اين امّت بر ساير امّت ها دارد و اين به نوبه خود اقتضا دارد كه اصحاب پيامبر(صلي الله عليه وآله)درهرحال در دين استقامت دارند. (3) .
جواب:
اوّلا: آيه دلالت بر استقامت نسبي براي افراد امّت اسلامي نسبت به امت هاي پيشين دارد، نه استقامت ديني براي تمام افراد امّت در هر حال.
ثانياً: آيه در مقام تفضيل و برتري است، نه بيان حجيّت سنت صحابي.
ص: 355
5 _ خداوند مي فرمايد: " يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ "؛ (1) اي اهل ايمان! خداترس باشيد و به مردمان راستگو و با ايمان بپيونديد.
ابن قيّم مي گويد: گروه زيادي از گذشتگان معتقدند: مقصود از صادقين كه بايد پيرو آنان باشيم، همان اصحاب محمّدند. (2) .
جواب
مطابق برخي از تفاسير و روايات صحيح، مقصود از صادقين معصومين اند. كه از حيث مصداق كساني غير از اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيستند. (3) .
6 _ خداوند متعال مي فرمايد: " وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَي النّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً... "؛ و هم چنان شما مسلمين را به آيين اسلام هدايت كرديم و به اخلاق معتدل و سيرت نيكو بياراستيم تا گواه مردم باشيد تا نيكي و درستي را ساير ملل عالم از شما بياموزند، چنانچه پيامبر را گواه شما كرديم.
شاطبي مي گويد: خداوند متعال عدالت را در اين آيه به طور مطلق بر صحابه ثابت كرده و اين دلالت بر استقامت آنها درهرحال دارد. (4) .
ابوحاتم رازي نيز مي گويد: خداوند متعال صحابه را امّت عدل توصيف كرد، پس اينان عدول امّت و امامان هدايت و حجت هاي دين و ناقلين كتاب و سنّت اند. (5) .
جواب
اوّلا: مجرّد عدالت موجب عصمت نيست وگرنه لازم مي آيد كه هر عادلي سنتش
ص: 356
حجت باشد، اگرچه صحابي نيست و كسي به اين مطلب قائل نشده است.
ثانياً: مخاطبِ آن تمام امّت اسلامي است و اگر آيه دلالت بر حجيت سنت دارد بايد اين حكم را بر تمام امّت سرايت داد، درحالي كه كسي اين مطلب را قبول نكرده است.
7 _ خداوند متعال مي فرمايد: " وَ جاهِدُوا فِي اللهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ... "؛ [(1) و براي خدا جهاد در راه او را به جاي آريد او شما را به دين خود سزاوار كرده است.
ابن قيم مي گويد: خداوند متعال خبر داده كه صحابه برگزيده خاص او مي باشد و چنين افرادي سنت شان حجّت است. (2) .
جواب
مقصودِ آيه تمام امّت و نيز تمام صحابه نيست، بلكه مجموع امت يا صحابه است، به لحاظ وجود افرادي شايسته و مطيع در ميان آنان، نه كساني كه طبق نصّ آيات و روايات مرتكب معصيت و نافرماني دستورات خداوند متعال شده اند.
1 _ ابن قيّم جوزيه مي گويد: در خبر صحيح از پيامبر(صلي الله عليه وآله) روايت شده كه فرمود: بهترين قرن ها قرني است كه من در آن مبعوث شده ام، سپس كساني كه بعد از اين قرن مي آيند و در مرتبه سوّم كساني كه بعد از آن مي آيند. آن گاه در توجيه حديث مي گويد: خيريّت مطلق اقتضا دارد كه صحابه در تمام امور خير پيش تاز باشند و نتيجه آن كه سنت آنان حجّت است. (3) .
ص: 357
جواب
اوّلا: حمل خيريّت بر شمول استغراقي؛ خلاف متبادر از روايت است، زيرا اگر كسي بگويد: زيد از عمرو اعلم است، اين بدان معنا نيست كه تمام مسائل اين چنين است.
ثانياً: خيريّت دليل بر حجيّت نيست، زيرا حجيّت موضوعي كه مورد بحث است، تنها با عصمت سازگاري دارد.
ثالثاً: خيريّت قرن اوّل در مقابل قرن هاي بعدي نسبي است، نه مطلق؛ بدين معنا: كساني كه در عصر پيامبر(صلي الله عليه وآله) بودند نسبت به عصرهاي بعد بهترند، نه اين كه به طور مطلق كاملند.
2 _ مسلم در صحيح به سند خود از سعيد بن ابي برده از پدرش نقل مي كند: نماز مغرب را با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به جاي آورديم؛ آن گاه با خود گفتيم: چه بهتر است كه در مسجد بنشينيم تا نماز عشا را نيز با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به جاي آوريم. پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر ما وارد شد و فرمود: هنوز اين جا نشسته ايد؟ عرض كرديم: اي رسول خدا! نماز مغرب را با شما به جاي آورديم، خواستيم كه نماز عشا را نيز با شما به جاي آوريم. حضرت ما را تحسين كرد؛ آن گاه سر به سوي آسمان بلند كرده و فرمود: ستارگان امانان آسمانند و هرگاه آنان از بين روند نظام آسمان برهم مي خورد. من نيز امان براي اصحابم مي باشم، هرگاه از ميان آنان بروم به آنچه وعده داده شده اند خواهند رسيد و اصحاب من امان اين امت اند و هر وقت اصحابم از دنيا رحلت كنند به امتم آنچه وعده داده شده خواهد رسيد. (1) .
جواب
اوّلا: حديث به دليل وجود ابي برده ضعيف است، زيرا او به جرائم سنگين مشهور است. او كسي است كه در كشتن صحابي بزرگوار حجر بن عدي و اصحابش دست داشته، زيرا به دروغ بر ضدّ آنها شهادت داده است. (2) .
ص: 358
ابن ابي الحديد، از جمله منحرفان از امام علي(عليه السلام) را ابوبرده فرزند ابي موسي اشعري معرفي كرده است. او كسي است كه دست ابوغاديه جهني را به دليل كشتن عمار بن ياسر بوسيد و بر او دعا كرد. (1) .
ثانياً: در حديث فوق آمده كه هرگاه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) از ميان اصحاب خود رحلت كند، به اصحاب عذاب و وعده الهي خواهد رسيد و اين با حجيت سنت آنان سازگاري ندارد.
ثالثاً: تعبير پيامبر(صلي الله عليه وآله) در حقّ صحابه دلالت بر عصمت آنان ندارد، زيرا شبيه اين گونه تعبير در حقّ كودك يا زن يا پيرمرد نيز رسيده است كه آنها اگر در ميان اهل زمين نبودند، خداوند مردم را عذاب مي كرد.
رابعاً: مقصود پيامبر(صلي الله عليه وآله) آن است كه: در ميان صحابه كساني وجود دارد كه با نقل سنت من حجت را بر مردم تمام خواهند كرد. و اين با حجيّت طريقي در اخبار صحابه نيز سازگاري دارد.
3 _ برخي نيز به حديث اهتد تمسك نموده اند. از ابن عباس نقل شده كه پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: همانا اصحاب من، همانند ستارگانند، به هركدام كه تمسك كنيد هدايت مي يابيد.
جواب
اولا: حديث ازحيث سندضعيف است. ازجمله كساني كه تصريح به ضعف آن حديث نموده اند، عبارتند از: احمد بن حنبل، (2) مزني شاگرد شافعي، (3) ابوبكر بزار، (4) ابن قطان، (5) .
ص: 359
دارقطني،(1) ابن حزم، (2) حافظ بيهقي، (3) ابن عبدالبرّ، (4) ابن عساكر، (5) ابن جوزي، (6) ابوحيان
اندلسي، (7) ابن تيميه، (8) الباني، (9) شمس الدين ذهبي، (10) ابن قيم جوزيه، (11) ابن حجر عسقلاني،(12) جلال الدين سيوطي، (13) متقي هندي، (14) قاضي شوكاني(15)و ديگران.
ثانياً: حديث مخالف ضرورت تاريخي است، زيرا به طور مسلّم گروهي از صحابه _ چه در زمان پيامبر(صلي الله عليه وآله) و چه بعد از حيات حضرت _ در دين بي استقامت بودند؛ و لذا نمي توانند منشأ هدايت براي ديگران گردند.
ثالثاً: در خود روايت قرائني است كه مانع ظهور حديث در تمام صحابه است، زيرا اصحاب در هدايت به ستارگان تشبيه شده اند و مي دانيم كه هر ستاره اي منشأ هدايت نيست، بلكه ستارگان خاصي است كه به دليل داشتن موقعيت خاص مي توانند مردم را هدايت نمايند.
رابعاً: صحابه در فهم برخي از آيات به اشتباه افتاده اند، لذا نمي توانند مرجع ديني مردم باشند.
غزالي مي گويد: كسي كه جايزالخطا در معرض و اشتباه است و عصمتش ثابت
ص: 360
نشده، اقوالش حجت نيست. چگونه بدون هيچ دليل و مدركي ادعاي عصمت در حقّ آنان شده است؟
از ابوبكر در مورد كلاله سؤال شد. در پاسخ گفت: من رأي خود را مي گويم، اگر درست بود از خداوند است و اگر اشتباه بود از من و شيطان است. و خدا و رسول از آن بيزارند. (1) .
زني از قبيله جهنيّه را، كه بچه شش ماهه زاييده بود، نزد عثمان آوردند. شوهرش بر ضدّ او شكايت كرد كه او زناداده و عثمان نيز به سنگساركردن وي حكم نمود. خبر به علي بن ابي طالب(عليه السلام) رسيد. حضرت فرمود: اين حكم باطل است، زيرا با جمعِ آيه: " وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً "؛ (2) با آيه: " وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ " به دست مي آيد كه كمترين زمان حمل شش ماه است. عثمان گفت: به خدا من نمي دانستم. دستور داد كه زن را برگردانند. ولي كار تمام شده بود و زن مظلوم بي هيچ جرم و گناهي، تنها به دليل جهالت و ناداني يك نفر سنگسار شد. (3) .
شيخ صدوق حديث اهتد را به سند خود از امام باقر(عليه السلام) نقل كرده كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود:...همانا مَثَل اصحابم در ميان شما مثل ستارگان است، پس به هركدام از آنها تمسك كنيد هدايت شده ايد و گفتار هركدام از آنان را بگيريد، هدايت يافته ايد و اختلاف اصحابم بر شما رحمت است. عرض شد اي رسول خدا! اصحاب تو كيانند؟ فرمود: اهل بيتم. (4) .
شيخ صدوق(رحمه الله) در تعليقه خود بر حديث فوق مي فرمايد: اهل بيت هرگز اختلاف
ص: 361
نمي كنند و براي شيعيان خود به حقيقت فتوا مي دهند. چه بسا فتوا به تقيه مي دهند كه در اين صورت گفتارشان مختلف مي گردد و تقيه براي شيعه رحمت است. (1) .
مؤيّد اين حديث در تفسير اصحاب به اهل بيت(عليهم السلام)، روايتي است كه فريقين آن را نقل كرده اند و در آن، به جاي اصحابي، اهل بيتي آمده است.(2).
4 _ ابن قيم جوزيه از انس بن مالك نقل مي كند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: همانا مَثَل اصحابم در ميان امّتم، به مانند نمك در طعام است و غذا بدون نمك بي فايده است. (3) .
جواب
اولا: حديث از حيث سند ضعيف است.
ثانياً: صلاح امت از جانب صحابه، به معناي وجوب متابعت و عصمت آنان نيست تا سنتشان حجّت گردد، بلكه تذكر به هدايت هاي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) كافي است، كه اين حدّ تذكر با حجيّت طريقي سازگار است.
5 _ ابن مسعود مي گويد: به اصحاب رسول خدا(صلي الله عليه وآله) تأسي و اقتداكنيد، زيرا اينان داراي پاك ترين قلب ها و بيشترين عمل ها و هدايت هايند....(4) .
جواب
اوّلا: حديث مصادره به مطلوب است، زيرا با كلام صحابي، حجيت قول صحابي را به اثبات رساندن باطل است.
ثانياً: اگر مقصود از تأسي،اقتدا به فردفرد اصحاب باشد، با واقعيات خارجي
ص: 362
سازگاري ندارد و اگر منظور، عام مجموعي است به اعتبار اين كه در ميان آنان اهل بيت عصمت و طهارت وجود دارند، اشكالي ندارد.
6 _ ابن مسعود مي گويد: خداوند در قلب هاي بندگانش نظر كرد و قلب محمّد را بهترين يافت؛ آن گاه به قلب هاي بندگان بعد از محمّد نظر كرد، قلب هاي اصحاب محمد را بهترين يافت و از اين جهت آنان را براي مصاحبت و نصرت پيامبر(صلي الله عليه وآله)اختيار نمود. پس آنچه مسلمانان آن را حسن بدانند، حسن و آنچه را قبيح بدانند، قبيح است. (1) .
جواب
اوّلا: استدلال به حديث همانند حديث قبل مصادره به مطلوب است.
ثانياً: حديث در نهايت، بر خوش نفس بودن صحابه دلالت دارد، نه اين كه آنان از هر اشتباه و خطا معصومند، تا سنت آنان حجّت باشد.
ثالثاً: ذيل حديث با قرآن مخالف است، زيرا خداوند متعال مي فرمايد: " وَ عَسي أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسي أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ " (2) ليكن چه بسيار شود كه چيزي را شما ناگوار شماريد ولي به حقيقت خير و صلاح شما در آن بوده است و چه بسيار شود كه چيزي را دوست داريد و در واقع شرّ و فساد شما در آن است و خداوند به مصالح امور دانا است و شما نمي دانيد.
ص: 363
ص: 364
ص: 365
به نظر برخي، در عصر ما بحث از مذهب و امامت _ كه زمان بسياري از صدر اسلام گذشته است _ بي فايده بلكه زيان آفرين است، زيرا اين بحث ها مربوط به قضيه اي است تاريخي كه قرن ها از وقوعش گذشته است. بحث از اين كه خليفه و جانشين بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله) چه كسي بوده و هست؟ علي بن ابي طالب(عليه السلام) يا ابوبكر؟ در اين زمان خالي از فايده است و حتي چه بسا اين مباحث در اين زمان، جز ايجاد فتنه و نزاع و برانگيختن كينه ها، اثر ديگر ندارد؛ به عبارت ديگر در اين عصر كه احتياج مبرم به وحدت و تقريب بين مذاهب است، چرا اين گونه مباحث كه اختلاف زا است مطرح مي گردد؟....
ما به لطف خداوند متعال در صدديم آثار و فوايد بحثِ امامت را در اين عصر طيّ مطالبي بيان كنيم.
از آن جا كه اشكال كننده، به واژه وحدت اهميت فراواني مي دهد، جا دارد ابتدا به مفهوم حقيقي آن بپردازيم:
دو اصطلاح و عنوان مهمّ است كه بايد در كنار هم مورد توجه خاص قرار گيرد و هيچ كدام را نبايد فداي ديگري كرد: يكي حفظ وحدت و يك پارچگي امّت اسلامي و ديگري حفظ اصل اسلام.
ص: 366
شك نيست كه همه مسلمانان وظيفه دارند اين دين حنيف را حفظ كرده و در گسترش آن بكوشند و از اين رو همگان در اين راه مسئوليت سنگيني دارند، هم چنين از آن جا كه مسلمانان دشمنان مشتركي دارند كه در صددند اصل اسلام و مسلمانان را نابود كنند، بايد متحد شده و در حفظ كيان اسلام و مسلمانان بكوشند. ولي اين بدان معنا نيست كه از وظيفه ديگر شانه خالي كرده و از بيان حقايق مسلّم اسلامي سرباز زنند. هرگز نبايد مسئله وحدت يا اتحاد را اصل و هدف قرار داده و حقايق شريعت را فرع و فداي آن نماييم. بلكه بر عكس، اگر اسلام بر وحدت يا اتحاد بين مسلمانان تاكيد دارد، براي صيانت و نگه داري از دين است، حال چگونه ممكن است مسئله وحدت براي كسي بسيار مهم جلوه كند؛ به طوري كه دست از برخي مسلّمات دين و مذهب بردارد و يا آن كه در صدد توجيهات بي مورد آنها برآيد.
تاريخ و سيره پيامبر(صلي الله عليه وآله) بهترين شاهد و مؤيّد اين مطلب است: پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) با
آن كه مي داند بني اميّه با علي(عليه السلام) و بني هاشم مخالف است و هرگز عده اي زير سلطه و ولايت امام علي(عليه السلام) نمي روند و امامت او را هرگز نمي پذيرند، اما اين مسئله
باعث نشد كه از بيان حقّ و حقيقت صرف نظر كرده و ولايت و امامت علي(عليه السلام) را بيان نكند، بلكه در طول 23 سال بعثت خود در هر جا و هر نحو كه ممكن بود و موقعيت داشت، ولايت و امامت علي(عليه السلام) را به مردم گوشزد كرد، با اين كه به طور قطع مي دانست
از هنگام وفاتش در اين موضوع اختلاف خواهند كرد، بلكه اين اختلاف باقي مانده تا روز ظهور امام زمان(عليه السلام) ادامه پيدا خواهد كرد، با اين همه حقّ را بيان كرد. چرا پيامبر(صلي الله عليه وآله) با اين كه مي داند تا روز قيامت به سر مسئله امامت علي(عليه السلام) اختلاف مي شود، اين گونه بر ولايت علي(عليه السلام) تأكيد ميورزد، كه حتّي در روز غدير براي جلوگيري از شك و شبهه دست آن حضرت را بالا مي برد، تا همه ببينند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) چه تأكيدي بر ولايت او
داشته است.
از اين جا به خوبي روشن مي شود كه بيان حقّ و حقيقت اصل است و در هيچ موقعيّتي نبايد از آن صرف نظر كرد؛ حتّي در صورتي كه مي دانيم با بيان آن ميان مسلمين دو صف ايجاد شده و دو دستگي ايجاد خواهد شد. ولي اين بدان معنا نيست كه مسلمانان
ص: 367
به جان يكديگر افتاده و هم ديگر را نابود كنند، بلكه با بيان مدّعاي خود، يكديگر را تحمل كرده و به پيروي از گفتار نيكو دعوت نمايند، ولي در عين حال از دشمن مشترك نيز غافل نباشند. قيام امام حسين(عليه السلام) نيز دليل و شاهد خوبي بر مدعاي ماست، زيرا حضرت(عليه السلام) با آن كه مي دانست با قيامش بين دو دسته از مسلمانان نزاع خواهد شد، در عين حال هرگز به جهت اتحاد بين مسلمانان از اصل مهم امر به معروف و نهي از منكر غافل نشد.
سيره و روش امام علي(عليه السلام) نيز گوياي اين مطلب است، زيرا به نظر برخي حضرت مي توانست با دادن امتياز بي جا به طلحه و زبير و معاويه، جلوي جنگ جمل و صفين را بگيرد و با اين كار از ايجاد اختلاف بين مسلمانان جلوگيري كند تا هزاران نفر در اين قضيه كشته نشوند، ولي آن حضرت به جهت حفظ اصول اسلام و حقّ و حقيقت و شريعت اسلامي هرگز حاضر نشد از آن حقايق چشم پوشي كند.
پس حقيقت مفهوم وحدت _ و به عبارت صحيح تر اتحاد _ آن است كه با حفظ عقايد قطعي و مسلم خود در مقابل دشمن مشترك موضع واحدي داشته و از او غافل نباشيم و اين بدان معنا نيست كه از بحث و گفتگوي علمي محض و خالي از تعصبات پرهيز كنيم، زيرا همه امور در حقيقت براي حفظ شريعت اسلامي است.
از اين رو است كه امام علي(عليه السلام) در بحبوبه جنگِ صفين، از وقت فضيلت نماز سؤال مي كند و بعد از آن كه از او سؤال مي شود كه اكنون در اوج نبرد چه وقت نماز است؟ در جواب مي فرمايد: مگر ما براي غير از برپايي نماز مي جنگيم؟ لذا نبايد هيچ گاه هدف، فداي وسيله گردد.
شيخ محمّد عاشور، معاون رئيس دانشگاه الازهر مصر و رئيس كميته گفت و گوي بين مذاهب اسلامي در بيان نظريه اي كاملاً منطقي و متين مي گويد: مقصود از انديشه تقريب بين مذاهب اسلامي، يكي كردن همه مذاهب و روي گرداني از مذهبي و روي آوردن به مذهبي ديگر نيست، كه اين به بيراهه كشاندن انديشه تقريب است. تقريب بايد بر پايه بحث و پذيرش علمي باشد تا بتوان با اين اسلحه علمي به نبرد با خرافات رفت و
ص: 368
بايد دانشمندان هر مذهبي در گفت و گوي علمي خود، دانش خود را مبادله كنند، تا در يك محيط آرام بدانند، بشناسند، بگويند و نتيجه بگيرند. (1) .
نگاه اهل هر مذهب به نقاط مشترك، باعث همكاري درون گروهي براي زيستن در جامعه جهاني مي شود و نگاه به نقاط اختلاف، در يك بستر علمي و تحقيقاتي، باعث جدّيت و تلاش در بحث و پژوهش علمي براي رسيدن به حقيقت و تبيين آرا و نظرات ديگران مي گردد. نمي توان در پوشش شعار تمسك به ولايت اهل بيت(عليهم السلام)، آثار و لوازم فقهي اقرار به شهادتين را نفي كرد، همان طور كه نمي توان تحت عنوان وحدت اسلامي و با شعار براندازي تعصبات، از جهات اختلاف در اصول ايماني و آثار و لوازم آن چشم پوشي نمود.
نفي تعصّب به معناي عدول از حقايق نيست، بلكه به معناي پايه ريزي مباني اعتقادي بر موازين علمي و كارشناسانه است _ چه در زمينه پژوهش و تحقيق، و چه در زمينه گفت و گو و بحث _ تا در نتيجه اين نظام فكري، سلوك اهل مذاهب با يكديگر بر پايه مدارا و عدم خشونت، شكل گيرد.
اسلام بر وحدت ميان مسلمانان تأكيد فراواني دارد؛ قرآن كريم مي فرمايد:
" اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوانًا "؛ (2) و نعمت خدا را بر خود ياد كنيد آن گاه كه دشمنان [يكديگر] بوديد، پس ميان دل هاي شما الفت و مهرباني انداخت تا به لطف او برادران هم شديد.
" وَ لا تَكُونُوا كَالَّذينَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَيِّناتُ وَ أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ عَظيمٌ "؛ (3) و چون كساني مباشيد كه پس از آنكه دلايل آشكار برايشان آمد، پراكنده شدند و با هم اختلاف پيدا كردند و براي آنان عذابي سنگين است.
ص: 369
" إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ "؛ (1) در حقيقت مومنان با هم برادرند.
" إِنَّ الَّذينَ فَرَّقُوا دينَهُمْ وَ كانُوا شِيَعًا لَسْتَ مِنْهُمْ في شَيْء "؛ (2) كساني كه دين را پراكنده ساختند و فرقه فرقه شدند، تو هيچ گونه مسئول ايشان نيستي.
" وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَميعًا وَ لا تَفَرَّقُوا "؛ (3) و همگي به ريسمان خدا چنگ زنيد و پراكنده نشويد.
" وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ريحُكُمْ "؛ (4) و با هم نزاع مكنيد كه سُست شويد و مهابت شما از بين برود.
" إِنَّ هذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ "؛ (5) و اين امت شما كه امتي يگانه است و منم پروردگار شما، پس مرا بپرستيد.
با اين همه تأكيد فراوان كه قرآن بر مسئله وحدت اسلامي و اتّحاد دارد، لكن از اين نكته نبايد غافل بود كه وحدت، محور مي خواهد و به تعبير ديگر كانالي براي رسيدن به وحدت و اتحاد لازم است. تأكيد بر اصل وحدت، بدون آن كه محور و كانال آن مشخّص شود، كاري لغو و بيهوده اي است.
هرگز قرآن صامت به تنهايي نمي تواند محور وحدت باشد، زيرا به تعبير اميرالمؤمنين(عليه السلام): قرآن داراي وجوهي است كه مي توان لفظ آن را بر هر يك از آن وجوه حمل كرد؛ از اين رو مي بينيم كه قرآن كريم، با آن كه از كتاب آسماني به امام تعبير
مي كند آن جا كه مي فرمايد: " وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسي إِمامًا وَ رَحْمَةً "؛ (6) و پيش از وي [نيز] كتاب موسي راهبر و مايه رحمت بوده است. همچنين از صحف ابراهيم و موسي ياد كرده و مي فرمايد: " صُحُفِ إِبْراهيمَ وَ مُوسي "؛ (7) صحيفه هاي ابراهيم و موسي.
ص: 370
ولي در عين حال به آن اكتفا نكرده، ابراهيم(عليه السلام) را به عنوان امام ناطق معرفي مي كند و مي فرمايد: " وَ إِذِ ابْتَلي إِبْراهيمَ رَبُّهُ بِكَلِمات فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِمامًا قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظّالِمينَ "؛ (1) و چون ابراهيم را پروردگارش با كلماتي بيازمود و وي آن همه را به انجام رسانيد، [خدا به او] فرمود: من تو را پيشواي مردم قرار دادم. [ابراهيم ] پرسيد: از دودمانم [چطور] ؟ فرمود: پيمان من به بيداد گران نمي رسد.
از اين جا به خوبي استفاده مي شود كه امام صامت كه همان كتاب هاي آسماني است، كافي نيست، بلكه نياز به امام ناطقي است كه در موارد اختلاف، بيانگر حقّ و حقيقت باشد. و به تعبير ديگر او محور حقّ و وحدت اسلامي گردد.
از آيه اعتصام نيز اين نكته به خوبي روشن مي شود؛ زيرا مسلمانان را امر مي كند كه به ريسمان الهي چنگ زنند؛ يعني آن كه شما را به طور قطع به خداوند مي رساند، كسي جز امام بر حقّ و معصوم نيست، زيرا همان گونه كه اشاره شد قرآن داراي ظاهر و باطن متعدّدي. ضابطه بسيار مهم در وحدت اسلامي اين است كه نتيجه آن بايد اتحاد و وحدت بر حقيقتي باشد كه پس از بحث و بررسي كارشناسانه خبرگان امر، كشف مي شود. مراد و نتيجه وحدت، دست برداشتن از حقايق نيست، بلكه وحدت در مسير حقيقت است. آيه اعتصام با تعيين معيار و ميزان وحدت در امت اسلامي از اين راز بسيار مهمّ پرده بر مي دارد كه اين وحدت در امّت محقّق نمي شود مگر با اعتصام و تمسك به حبل الله؛ چنگ زدن به ريسمان الهي امّت را از تفرقه و فرو افتادن در وادي بدبختي ها و فتنه هاي تيره و تار نجات مي دهد.
نكته قابل توجه اين است كه از محور وحدت، به حبل تعبير شده است. روشن است كه اين ريسمان دو طرف دارد: يك سوي آن امت و سوي ديگرش خداوند متعال است؛ واسطه اي است بين زمين و آسمان؛ بشر و غيب. پس بايد اين قطب دايره وحدت و
اتحاد، متّصل به عالم غيب و ملكوت باشد تا بتواند حلقه ارتباط عالم شهود با عالم غيب
ص: 371
گردد. از همين جا مي توان نتيجه گرفت كه كشتي وحدت بايد در بندر حقّ و حقيقت پهلو گيرد و لنگر بيندازد، نه در اسكله هوا و هوس؛ اتحاد بر حقّ و حقيقت مدّ نظر است، نه اتفاق بر هوا و هوس.
بنا بر اين، حقيقت واقعيتي است كه هيچ گونه ربطي به وفاق يا عدم وفاق امّت ندارد. و اين، وظيفه امّت است كه حقيقت را بيابد و به آن به صورت جمعي _ چنگ بزند؛ يعني پس از درك آن حقيقت، با تطبيق خود بر آن، متّحد گردد. پس حقيقت، مولود اتفاقِ امت نيست كه هر گاه بر چيزي متفق شد، همان حقّ باشد و هر گاه از چيزي روي گرداند، باطل گردد. همان گونه كه حضرت سيدالشهداء(عليه السلام)، شجاعانه اتحاد مسلمانان را بر هم زد و عليه يزيد قيام كرده و فرمود: إنّما خرجت لطلب الاصلاح في أمّة جدّي أريد أن آمر بالمعروف وأنهي عن المنكر. (1) من به جهت اصلاح در امّت جدّم قيام كردم و هدف من امر به معروف و نهي از منكر است. اگر نفس اتفاق امّت، ملاك و معيار حق و حقيقت است، ديگر احتياج به اصلاح ندارد. اصلاح و امر به معروف ونهي از منكر قوي ترين برهان است كه حقّ، حقانيّت خود را از اجماع مردم كسب نمي كند، بلكه اين مردم اند كه بايد خود را بر حق عرضه كنند، و خويش را با آن هماهنگ سازند. با مراجعه به رواياتي كه ذيل آيه اعتصام وارد شده نيز به اين نتيجه مي رسيم كه ريسمان خدا همان امامان معصوم اند كه انسان را به طور قطع و يقين به خداوند متعال مي رسانند.
ابن حجر هيتمي اين آيه را در رديف آياتي آورده كه در شأن اهل بيت(عليهم السلام) وارد شده است. (2) هم چنين مي توان حديث ثقلين را مفسّر آيه اعتصام دانست، زيرا در آن حديث، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) مؤمنان را امر مي كند كه به دو گوهر گران بها چنگ زنند، كه همان قرآن و عترت است، تا به حقّ و حقيقت رهنمون شده و از گمراهي رها شوند.
ابو جعفر طبري در تفسير آيه اعتصام مي گويد: مقصود از اعتصام، تمسك و چنگ زدن است، زيرا ريسمان، چيزي است كه انسان را به مقصد خواهد رساند. (3) از
ص: 372
طرف ديگر در برخي از متن هاي حديث ثقلين، تعبير اعتصام به كار رفته است. از باب نمونه ابن ابي شيبه، حديث ثقلين را چنين نقل مي كند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: انّي تركت فيكم ما لن تضلّوا بعدي ان اعتصمتم به: كتاب الله و عترتي. (1) از اين جاست كه مفسران و محدثان، حديث ثقلين را در ذيل آيه شريفه اعتصام ذكر كرده اند.
حاكم حسكاني به سند خود از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند: كسي كه دوست دارد سوار بر كشتي نجات شده به ريسمان محكم چنگ زند و اعتصام به ريسمان الهي داشته باشد، بايد ولايت عليّ را پذيرفته و به فرزندان هدايتگر او اقتدا كند. (2) .
نتيجه اين كه از آيه شريفه و رواياتي كه در تفسير آن آمده است به خوبي استفاده مي شود كه اهل بيت(عليهم السلام)محور وحدت ميان امّت اسلامي اند، و بحث از امامت و ولايت آنان در حقيقت، بحث از محور وحدتي است كه قرآن و روايات بر آن تأكيد فراواني داشته اند. همان گونه كه روايات ديگر نيز بر اين امر تأكيد دارند؛
حاكم نيشابوري به سند خود از ابن عباس نقل مي كند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: ستارگان، امان اهل زمين اند از غرق شدن و اهل بيت من امان اند براي امّتم از اختلاف و هر گاه قبيله اي از عرب با آنان مخالفت كنند، در ميان خودشان اختلاف افتاده و جزء حزب ابليس مي گردند. (3) و نيز به سند خود از ابوذر نقل مي كند كه او در كنار كعبه ايستاد، دست ها را به درِ كعبه گرفت، خطاب به مردم فرمود: اي مردم! هر كس مرا مي شناسد كه مي شناسد و هر كس نمي شناسد، من ابوذرم، از رسول خدا(صلي الله عليه وآله)شنيدم كه فرمود: مثل اهل بيت من مثل كشتي نوح است، هر كس سوار بر آن شود نجات يافته است و هر كس از آن سرپيچي كند غرق شود. (4) آن گاه هر دو حديث را صحيح مي شمرد.
بزرگ ترين اختلاف بين امّت اسلامي، مسئله امامت و رهبري است. شهرستاني
ص: 373
مي گويد: بزرگ ترين خلاف بين امّت، اختلاف در مسئله امامت است، زيرا در هيچ مسئله اي در اسلام مانند امامت اين قدر شمشير كشيده نشده است. (1) لذا هر مسلماني وظيفه دارد كه در راه وحدت مسلمانان بكوشد ولي اين بدان معنا نيست كه دست از بحث علميِ خالي از هر گونه تعصّب و عناد بر دارد، زيرا اين بحث ها به طور قطع در وحدت صفوف مسلمان اثر دارد. هنگامي كه هر كدام از فرقه هاي مسلمانان، پي به عقايد واقعي فرقه ديگر برده و بداند كه او نيز عقائدش مستند به عقل و قرآن و سنت است. كينه و دشمني نسبت به يكديگر كمتر مي شود. بخش مهّم كينه ها و دشمني ها به اين خاطر است كه مسلمانان از عقايد يكديگر بي خبرند و يا بدون دليل مي دانند. اگر شيعه را به جهت اعتقاد به بدا متهم به كفر مي كنند، تقيه را به نفاق نسبت مي دهند، به خاطر آن است كه از حقيقت اين اعتقاد و عمل ناآگاه اند، كه بخشي از آن به كوتاهي ما در عرضه نمودن عقايد خودمان باز مي گردد. مسئله امامت نيز از اين موضوع مستثنا نيست اگر اهل سنت اعتقاد شيعه اماميه را در مسئله امامت و شرايط آن غلوّ مي دانند، به جهت آن است كه ما به طور علمي و صحيح آن را معرفي نكرده ايم، و هر جا كه خوب عمل كرديم تا حدود زيادي موفق بوده ايم و زمينه ساز وحدت مسلمانان شده ايم. اينك به نمونه هايي از اين قبيل اشاره مي كنيم:
1 _ شيخ محمود شلتوت، رئيس دانشگاه الأزهر مصر در عصر خود، بعد از مطالعه فراوان در فقه شيعه و مرجعيت اهل بيت(عليهم السلام) پي به اعتبار شيعه جعفري برده و فتواي معروف خود را در جواز تعبّد به مذهب جعفري صادر مي كند و مي فرمايد: مذهب جعفري، معروف به مذهب شيعه امامي اثنا عشري، مذهبي است كه تعبّد به آن شرعاً جايز است، همانند ساير مذاهب اهل سنت، لذا سزاوار است بر مسلمانان كه آن را شناخته و از تعصّبِ به ناحقّ نسبت به مذاهبي معيّن خلاصي يابند. (2) .
ص: 374
2 _ شيخ أزهر، دكتر محمّد محمّد فحّام نيز در تقريظي كه بر فتواي شلتوت نوشت نظر او را تأييد كرده، فرمود: من از شيخ محمود شلتوت و اخلاق، علم، گستردگي اطلاع، بهره مندي از لغت عرب، تفسير قرآن و اصول فقه او در عجبم. او فتوا به جواز تعبد به مذهب شيعه اماميه را صادر كرده است. شك ندارم كه فتواي او اساس محكمي دارد، كه اعتقاد من نيز همان است. (1) .
و نيز مي فرمايد: خدا رحمت كند شيخ شلتوت را كه به اين معناي كريم التفات نمود و با آن فتواي صريح و شجاعانه اي كه صادر كرد خودش را جاودانه ساخت، او فتوا به جواز عمل به مذهب شيعه اماميه داد، از آن جهت كه مذهبي است فقهي و اسلامي، و اعتماد آن بر كتاب و سنت و دليل محكم است...(2).
3 _ شيخ محمّد غزالي نيز مي گويد: من معتقدم كه فتواي استاد اكبر؛ شيخ محمود شلتوت، راه طولاني را در تقريب بين مسلمان پيموده است... عمل او در حقيقت تكذيب خيالاتي است كه مستشرقين در سر مي پروراندند، آنان در اين خيال بودند كه كينه ها و اختلافاتي كه بين مسلمانان است بالاخره روزي امت اسلامي را از هم پاشيده قبل از آن كه به وحدت برسند و تحت لواي واحد در آيند، آنان را نابود خواهد كرد. ولي اين فتوا در نظر من شروع راه و اولين كار است. (3) .
4 _ عبدالرحمن نجار، مدير مساجد قاهره مي گويد: ما نيز فتواي شيخ شلتوت را محترم شمرده و به آن فتوا مي دهيم و مردم را از انحصار در مذاهب چهار گانه بر حذر مي داريم. شيخ شلتوت، امامي است مجتهد، رأي او صحيح و عين حقّ است، چرا بايد در انديشه و فتاوايمان، اكتفا بر مذاهب معيّني نماييم، در حالي كه همه آنان مجتهد بودند؟. (4) .
5 _ استاد احمد بك، استاد شيخ شلتوت و ابوزهره مي گويد: شيعه اماميه همگي مسلمان اند و به خدا و رسول و قرآن و هر چه پيامبر(صلي الله عليه وآله) آورده، ايمان دارند. در ميان آنان
ص: 375
از قديم و جديد فقيهاني بزرگ و علمايي در هر علم و فنّ ديده مي شود. آنان تفكّري عميق داشته و اطلاعاتي وسيع دارند. تأليفات آنان به صدها هزار مي رسد و من بر مقدار زيادي از آنها اطلاع پيدا نمودم. (1) .
6 _ شيخ محمّد ابوزهره نيز مي نويسد: شكي نيست كه شيعه، فرقه اي است اسلامي،... هر چه مي گويند به خصوص قرآن يا احاديث منسوب به پيامبر(صلي الله عليه وآله)تمسك مي كنند. آنان با همسايگان خود از سنّي ها دوست بوده و از يكديگر نفرت ندارند. (2) .
7 _ استاد محمود سرطاوي، يكي از مفتيان اردن مي گويد: من همان مطلبي را كه سلف صالحمان گفته اند مي گويم و آن اين كه شيعه اماميه برادران ديني ما هستند، بر ما حق اخوّت و برادري دارند و ما نيز بر آنان حقّ برادري داريم. (3) .
8 _ استاد عبدالفتاح عبدالمقصود نيز مي گويد: به عقيده من شيعه تنها مذهبي است كه آينه تمام نما و روشن اسلام است و هر كسي كه بخواهد بر اسلام نظر كند بايد از خلال عقائد و اعمال شيعه نظر نمايد. تاريخ بهترين شاهد است بر خدمات فراواني كه شيعه در ميدان هاي دفاع از عقيده اسلامي داشته است. (4) .
9 _ دكتر حامد حنفي داود، استاد ادبيات عرب در دانشكده زبان قاهره مي گويد: از اين جا مي توانم براي خواننده متدبّر آشكار سازم كه تشيع آن گونه كه منحرفان و سفياني ها گمان مي كنند كه مذهبي است نقلي محض، يا قائم بر آثاري مملو از خرافات و اوهام و اسرائيليات، يا منسوب به عبد الله بن سبأ و ديگر شخصيت هاي خيالي در تاريخ، نيست، بلكه تشيع در روش علمي جديد ما به عكس آن چيزي است كه آنان گمان مي كنند. تشيع اولين مذهب اسلامي است كه عنايت خاصي به منقول و معقول داشته است و در ميان مذاهب اسلامي توانسته است راهي را انتخاب كند كه داراي افق گسترده اي است. و اگر نبود امتيازي كه شيعه در جمع بين معقول و منقول پيدا كرده هرگز
ص: 376
نمي توانست به روح تجدّد در اجتهاد رسيده و خود را با شرايط زمان و مكان وفق دهد به حدّي كه با روح شريعت اسلامي منافات نداشته باشد. (1) .
او همچنين در تقريظي كه بر كتاب عبد الله بن سبأ زده مي گويد: سيزده قرن است كه بر تاريخ اسلامي مي گذرد و ما شاهد صدور فتواهايي از جانب علما بر ضدّ شيعه هستيم، فتاوايي ممزوج با عواطف و هواهاي نفساني. اين روش بد سبب شكاف عظيم بين فرقه هاي اسلامي شده است. و از اين رهگذر نيز علم و علماي اسلامي از معارف بزرگان اين فرقه محروم گشته اند، همان گونه كه از آراي نمونه و ثمرات ذوق هاي آنان محروم بوده اند. و در حقيقت خساراتي كه از اين رهگذر بر عالم علم و دانش رسيده، بيشتر است از خساراتي كه توسط اين خرافات به شيعه و تشيع وارد شده است، خرافاتي كه در حقيقت، ساحت شيعه از آن مبرّا است. و تو را بس، اين كه امام جعفر صادق (ت 148ه_.) پرچم دار فقه شيعي _ استاد دو امام سنّي است: ابوحنيفه نعمان بن ثابت (ت 150ه_.) و ابي عبدالله مالك بن انس (ت 179ه_.) و در همين جهت است كه ابو حنيفه مي گويد: اگر آن دو سال نبود، نعمان هلاك مي شد. مقصود او همان دو سالي است كه از علم فراوان جعفر بن محمّد بهره ها برده بود. و مالك بن انس مي گويد: من كسي را فقيه تر از جعفر بن محمّد نديدم. (2) .
10 _ دكتر عبد الرحمن كيالي يكي از شخصيتهاي حلب در نامه خود به علامه اميني(رحمه الله) مي نويسد: عالم اسلامي هميشه نياز شديد به مثل اين تحقيقات دارد... چرا بعد از وفات رسول اعظم، بين مسلمين اختلاف شد و در نتيجه بني هاشم از حقّ خود محروم شدند؟ و نيز سزاوار است كه از عوامل انحطاط و انحلال مسلمانان سخن به ميان آيد، چه شد كه مسلمانان به اين وضع امروز مبتلا شده اند؟ آيا ممكن است آنچه از دست مسلمانان رفته با رجوع به تاريخ اصيل و اعتماد بر آن، باز گرداند؟. (3) .
11 _ استاد ابوالوفاء غنيمي تفتازاني، مدرّس فلسفه اسلامي در دانشگاه الأزهر
ص: 377
مي گويد: بسياري از بحث كنندگان در شرق و غرب عالم، از قديم و جديد، دچار احكام نادرست زيادي بر ضدّ شيعه شده اند كه با هيچ دليل يا شواهد نقلي سازگار نيست. مردم نيز اين احكام را دست به دست كرده و بدون آن كه از صحت و فساد آن سؤال كنند، شيعه را به آنها متهم مي نمايند. از جمله عواملي كه منجرّ به بي انصافي آنان نسبت به شيعه شد، جهلي است كه ناشي از بي اطلاعي آنان نسبت به مصادر شيعه است و در آن اتهامات تنها به كتاب هاي دشمنان شيعه مراجعه نموده اند. (1) .
طرح مباحث علمي محض و عاري از تعصّب و جدال غير احسن و تاليف در آنها، نه تنها منجرّ به تمايل برخي از شخصيت هاي طراز اوّل اهل سنت در اعتراف به جواز تعبّد به مذهب جعفري و قبول شيعه اماميه به عنوان مذهبي كه داراي اصول و فروع مستند به عقل و قرآن و حديث است، شد، بلكه باعث شد كه عده اي ديگر از بزرگان اهل سنت مذهب خود را رها كرده، مذهب تشيع را در آغوش بگيرند. و اعتراف كنند كه حقّ يكي است و آن در هيچ مذهبي جز تشيع كه همان مذهب اهل بيت(عليهم السلام) است، نيست. اينك تعدادي از اين اشخاص را معرفي مي كنيم:
1 _ علامه شيخ محمّد مرعي، امين انطاكي:
او در قريه عنصو از توابع انطاكيه در سال 1314ه_ متولد شد. مذهب شافعي داشت. به همراه برادرش احمد براي فراگيري علوم به مصر عزيمت نمود و بعد از طيّ مراحل مقدماتي از شخصيت هاي طراز اوّل ازهر؛ از قبيل: شيخ مصطفي مراغي، محمود ابوطه مهني، شيخ رحيم و ديگران استفاده كرده و به درجات عالي از علم رسيد. هنگام بازگشت به وطن، بزرگان ازهر از آن دو دعوت كردند كه در مصر باقي مانده و هر كدام تدريس در ازهر را به عهده گرفته و شاگردان را از علوم خود سيراب كنند، ولي نپذيرفته و به شهر خود باز گشتند. با گذشت زماني نه چندان دور با مطالعه كتاب ها به حقانيّت شيعه
ص: 378
پي برده و هر دو برادر داخل در مذهب تشيع مي شوند.
شيخ محمّد در كتاب خود لماذا اخترت مذهب الشيعة مي گويد: به طور قطع خداوند مرا هدايت كرد. و برايم تمسك به مذهب حقّ مقدّر فرمود؛ يعني مذهب اهل بيت(عليهم السلام)، مذهب نوه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) امام جعفر بن محمّد صادق...
او در عوامل و اسبابي كه منجرّ به تمسك به مذهب اهل بيت(عليهم السلام) شد مي گويد:
اولا: مشاهده كردم كه عمل به مذهب شيعه مجزي است و ذمه مكلف را به طور قطع بري مي كند. بسياري از علماي اهل سنت _ از گذشته و حال _ نيز به صحّت آن فتوا داده اند...
ثانياً: با دلايل قوي، برهان هاي قطع آور و حجت هاي واضح، كه مثل خورشيد درخشان در وسط روز است، ثابت شد حقانيت مذهب اهل بيت(عليهم السلام) و اين كه آن مذهب همان مذهبي است كه شيعه آن را از اهل بيت(عليهم السلام) اخذ كرده و اهل بيت نيز از رسول خدا و او از جبرائيل و او از خداوند جليل اخذ كرده است...
ثالثاً: وحي در خانه آنان نازل شد و اهل خانه از ديگران بهتر مي دانند كه در خانه چيست. لذا بر عاقل مدبّر است كه دليل هايي كه از اهل بيت(عليهم السلام)رسيده رها نكرده، و نظر بيگانگان را دنبال نكنند.
رابعاً: آيات فراواني در قرآن كريم وارد شده كه دعوت به ولايت و مرجعيت ديني آنان نموده است.
خامساً: روايات فراواني از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) نقل شده كه ما را به تعبد به مذهب اهل بيت(عليهم السلام)دعوت مي كند، كه بسياري از آنها را در كتاب الشيعة و حججهم في التشيع آورده ام.
2 _ علامه شيخ احمد امين انطاكي:
او برادر شيخ محمّد امين است كه بعد از مطالعه كتاب المراجعات سيد شرف الدين عاملي و تدبّر و تفكر در مطالب آن، از مذهب خود عدول كرده، مذهب تشيع را انتخاب نموده است. او نيز در مقدمه كتابش في طريقي إلي التشيع مي گويد: سبب تشيع من گفتاري است از پيامبر اكرم كه تمام مذاهب اسلامي بر آن اتفاق نظر دارند. پيامبر(صلي الله عليه وآله)
ص: 379
فرمود: مثل اهل بيت من همانند كشتي نوح است، هر كس بر آن سوار شد نجات يافت و هر كسي از آن سرپيچي كرد غرق شد. ملاحظه كردم كه اگر از اهل بيت(عليهم السلام) پيروي كرده و احكام دينم را از آنان اخذ كنم بدون شك نجات يافته ام. اگر آنان را رها كرده و احكام دين خود را از غير آنان اخذ نمايم، از گمراهان خواهم بود....
و نيز مي فرمايد: با تمسك به مذهب جعفري، ضمير و درونم آرامش يافت. مذهبي كه در حقيقت مذهب آل بيت نبوت(عليهم السلام)است، كه درود و سلام خدا تا روز قيامت بر آنان باد. به عقيده ام از عذاب خداوند متعال با پذيرفتن ولايت آل رسول(عليهم السلام)، نجات يافته ام، زيرا نجات جز با ولايت آنان نيست....
3 _ دكتر محمّد تيجاني سماوي:
او در تونس متولد شد. و بعد از گذر از ايام طفوليّت، به كشورهاي عربي مسافرت نمود، تا بتواند از شخصيت هاي مختلف علمي بهره مند شود. در مصر، علماي الازهر از او درخواست كردند كه در آنجا بماند و طلاب الأزهر را از علم فراوان خود بهره مند سازد، ولي قبول نكرد و در عوض سفري كه به عراق داشت، با مباحثات فراوان با علماي شيعه اماميه، مذهب تشيع را انتخاب نمود و الآن در دنيا از مروّجين تشيع شناخته مي شود. و كتاب هايي را نيز در دفاع از اين مذهب تأليف نموده است.
او در بخشي از كتابش مي گويد: شيعه ثابت قدم بوده و صبر كرده و به حقّ تمسك كرده است... و من از هر عالمي تقاضا دارم كه با علماي شيعه مجالست كرده و با آنان بحث نمايد، كه به طور قطع از نزد آنان بيرون نمي آيد جز آن كه به مذهب آنان كه همان تشيع است، بصيرت خواهد يافت... آري من جايگزيني براي مذهب سابق خود يافتم و سپاس خداوندي را كه مرا بر اين امر هدايت نمود و اگر هدايت و عنايت او نبود، هرگز بر اين امر هدايت نمي يافتم.
ستايش و سپاس خدايي را سزاست كه مرا بر فرقه ناجيه راهنمايي كرد؛ فرقه اي كه مدتّ ها با زحمت فراوان در پي آن بودم. هيچ شك ندارم هر كس به ولاي علي و اهل بيتش تمسك كند به ريسمان محكمي چنگ زده كه گسستني نيست. روايات پيامبر(صلي الله عليه وآله)در اين مورد بسيار است، رواياتي كه مورد اجماع مسلمين است. عقل نيز به تنهايي بهترين
ص: 380
راهنما براي طالب حق است... آري، به حمد خدا، جايگزين را يافتم، و در اعتقاد به اميرالمؤمنين و سيد الوصيين امام علي بن ابي طالب(عليه السلام)، به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) اقتدا كردم، و نيز در اعتقاد به دو سيّد جوانان اهل بهشت و دو دسته گل از اين امّت، امام ابو محمّد حسن زكّي و امام ابو عبدالله حسين، و پاره تن مصطفي خلاصه نبوت، مادر امامان و معدن رسالت و كسي كه خداوند عزيز به غضب او غضبناك مي شود، بهترين زنان، فاطمه زهراء.
به جاي امام مالك، با استاد تمام امامان، امام جعفر صادق(عليه السلام) و نه نفر از امامان معصوم از ذريه حسين و امامان معصوم را برگزيدم....
او بعد از ذكر حديث باب مدينة العلم مي گويد: چرا در امور دين و دنياي خود از علي(عليه السلام)تقليد نمي كنيد، اگر معتقديد كه او باب مدينه علم پيامبر(صلي الله عليه وآله) است؟ چرا باب علم پيامبر(صلي الله عليه وآله)را عمداً ترك كرده و به تقليد از ابو حنيفه و مالك و شافعي و احمد بن حنبل و ابن تيميه پرداخته ايد، كساني كه هرگز در علم، عمل، فضل و شرف به او نمي رسند؟
آن گاه خطاب به اهل سنت نموده مي گويد: اي اهل و عشيره من! شما را به بحث و كوشش از حقّ و رها كردن تعصّب دعوت مي كنم، ما قربانيان بني اميه و بني عباسيم، ما قربانيان تاريخ سياهيم. قرباني هاي جمود و تحجر فكري هستيم كه گذشتگان براي ما به ارث گذاشته اند.
او كتاب هايي در دفاع از تشيع نوشته كه برخي از آنها عبارتند از: ثم اهتديت، لأكون مع الصادقين، فاسألوا أهل الذكر، الشيعة هم أهل السنة، اتقوا الله وياقومنا أجيبوا داعي الله، كه زير چاپ است.
4 _ نويسنده معاصر، صائب عبدالحميد:
او شخصيتي عراقي است كه با سفر به ايران و تحقيقات فراوان، با عنايات خداوند مذهب اهل سنت را رها و تشيع را انتخاب نموده است. او در بخشي از كتاب خود مي نويسد: من اعتراف مي كنم بر نفس خود كه اگر رحمت پروردگار و توفيقات او مرا شامل نمي شد، به طور حتم نفس معاندم مرا به زمين مي زد. اين امر نزديك بود و حتّي يك بار نيز اتفاق افتاد. ولي خداوند مرا كمك نمود. با اطمينان خاطر به هوش آمدم در
ص: 381
حالي كه خود را در وسط كشتي نجات مي يافتم، مشغول به آشاميدن آب گوارا شدم و الآن با تو از سايه هاي بهاري آن گلها سخن مي گويم.
بعد از اطلاع دوستانم از اين وضع همگي مرا رها نموده به من جفا كردند. يكي از آنان كه از همه داناتر بود به من گفت: آيا مي داني كه چه كردي؟ گفتم: آري، تمسك كردم به مذهب امام جعفر صادق، فرزند محمّد باقر، فرزند زين العابدين، فرزند سيّد جوانان بهشت، فرزند سيد وصيين و سيده زنان عالميان و فرزند سيد مرسلين. او گفت: چرا اين گونه ما را رها كردي، و مي داني كه مردم در حقّ ما حرف ها مي زنند؟ گفتم: من آنچه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرموده مي گويم. گفت چه مي گويي: گفتم: سخن رسول خدا(صلي الله عليه وآله) را مي گويم كه فرمود: من در ميان شما چيزهايي قرار مي دهم كه با تمسك به آنها بعد
از من گمراه نمي شويد: كتاب خدا و عترتم، اهل بيتم. و گفتار پيامبر(صلي الله عليه وآله) در حق اهل بيتش كه فرمود: اهل بيتم كشتي هاي نجات اند، كه هر كس بر آنها سوار شود، نجات يابد.
صائب عبدالحميد كتاب هايي را نيز در دفاع از اهل بيت(عليهم السلام) و تشيع نوشته كه برخي از آنها عبارتند از: منهج في الانتماء المذهبي وابن تيميه، حياته، عقائده و تاريخ الاسلام الثقافي و السياسي.
5 _ استاد عبدالمنعم حسن:
او نيز از جمله كساني است كه با مطالعات فراوان پي به حقانيت تشيع برده، او مذهب اهل سنت را رها كرده تشيع را انتخاب مي كند. او از جمله كساني است كه بدون خوف و ترس از كسي، به طور علني اعتراف به تشيع نموده و مردم را نيز در مصر به آن مذهب دعوت مي نمايد.
در بخشي از كتاب خود الخدعة، رحلتي من السنة الي الشيعة مي نويسد: در مدتي كه سنّي بودم، مردم را به عقل گرايي دعوت كرده و شعار عقل را سر دادم، ولي در ميان قوم خود جايگاهي نيافتم و از هر طرفي تهمت ها و شايعات عليه خود شنيدم... و من به خوبي مي دانستم كه كوتاه آمدن از عقل يعني ذوب شدن در پيشينيان و در نتيجه انسان بدون هيچ شخصيتي خواهد بود كه واقع را بر او روشن كند... من هرگز چيزي را بدون
ص: 382
تحقيق و دقت نظر نمي گويم... عقل گرايي من عامل اساسي در تمايلم به سوي تشيع و خطّ اهل بيت(عليهم السلام) و اختيار مذهب آنان بود.... (1) .
6 _ استاد معتصم سيد احمد سوداني:
او با مطالعات فراوان در تاريخ و حديث، به حقانيت مذهب اهل بيت(عليهم السلام) پي برده و با رها كردن مذهب خود، تشيع را انتخاب مي كند. او در توصيف و وجه نام گذاري كتابش، بنور فاطمة اهتديت مي گويد: هر انساني در اندرون خود نوري را احساس مي كند كه راهنماي به حق است، ولي هواهاي نفساني و پيروي از گمان بر آن نور پرده مي اندازد، لذا انسان نيازمند تذكّر و بيداري است و فاطمه(عليها السلام) اصل آن نور است. من آن نور را دائماً در وجود خود احساس مي كنم... (2) .
او نيز درباره نظريه عدالت صحابه مي گويد: عدالت صحابه نظريه اي است كه اهل سنت در مقابل عصمت اهل بيت(عليهم السلام)جعل نمودند، و چقدر بين اين دو فرق است. عصمت اهل بيت(عليهم السلام)حقيقتي است قرآني و پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيز بر آن تأكيد دارد و در واقع نيز تحقّق پيدا كرده است. امّا نظريه عدالت صحابه، مخالف قرآن كريم است. همان گونه كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيز تصريح بر خلاف آن نموده است، بلكه خود صحابه به بدعت هايي كه در زمان پيامبر(صلي الله عليه وآله) و نيز بعد از آن ايجاد كردند، اقرار نمودند. (3) .
و نيز مي فرمايد: من در وجود خود چيزي مي يابم و احساس مي كنم، كه نمي توانم توصيفش كنم. ولي نهايت تعبيري كه مي توانم از آن داشته باشم اين كه: هر روز احساس مي كنم كه به جهت تمسّك به ولاي اهل بيت(عليهم السلام) در خود قرب بيشتري به خداوند متعال پيدا كرده ام، و هر چه در كلمات آنان بيشتر تدبر مي كنم معرفت و يقينم به دين بيشتر مي شود. معتقدم اگر تشيع نبود، از اسلام خبري نبود. و هر گاه در صدد تطبيق و پياده كردن تعليمات اهل بيت(عليهم السلام) در خود بر مي آيم، لذت ايمان و لطافت يقين را در خود احساس مي كنم. و هنگامي كه دعاهاي مباركي را كه از طريق اهل بيت(عليهم السلام) رسيده و در هيچ مذهبي
ص: 383
يافت نمي شود، قرائت مي كنم، شيريني مناجات پروردگار را مي چشم... (1) .
7 _ وكيل مشهور مصري، دمرداش عقالي:
او از شخصيت هاي مشهور و بارز مصري است كه در شغل وكالت مدت هاست فعاليّت مي كند. هنگام تحقيق در يك مسئله فقهي و مقايسه آرا در آن مسئله، فقه و استنباط هاي شيعه اماميه را از ديگر مذاهب فقهي قوي تر مي يابد و همين مسئله با رقه هاي تشيع را در دلش روشن مي گرداند، تا اين كه حادثه اي عجيب سر نوشت او را به كلّي عوض كرده و او را مفتخر به ورود در مذهب تشيع مي نمايد و آن، اين بود كه: وقتي گروهي از حجّاج ايراني همراه با حدود بيش از بيست كارتن كتاب اعتقادي وارد عربستان مي شوند. تمام كتاب ها از طرف حكومت مصادره مي شود. سفير ايران در زمان شاه، موضوع را با ملك فيصل در ميان مي گذارد. او نيز به وزارت كشور عربستان مي نويسد تا به موضوع رسيدگي كنند. وزير كشور دستور مي دهد كه تمام كتاب ها را بررسي كرده، اگر مشكلي ندارد آن را به صاحبش برگردانند. در آن زمان دمرداش عقالي در حجاز به سر مي برد، از او خواستند كه اين كتاب ها را بررسي كند و در نهايت رأي و نظر قانوني خود را بدهد. او با مطالعه اين كتاب ها به حقانيّت تشيع پي مي برد و از همان موقع قدم در راه اهل بيت(عليهم السلام)مي گذارد... (2) .
8 _ علاّمه دكتر محمّد حسن شحّاته
او نيز كه استاد سابق دانشگاه ازهر است پس از مطالعات فراوان در رابطه با شيعه اماميّه پي به حقّانيّت اين فرقه برده و در سفري كه به ايران داشت در سخنراني خود براي مردم اهواز مي گويد:
عشق به امام حسين(عليه السلام) سبب شد كه از تمامي موقعيّت هايي كه داشتم دست بردارم.
و در قسمتي ديگر از سخنانش مي گويد: اگر از من سؤال كنند: امام حسين(عليه السلام) را در شرق يا غرب مي توان يافت؟ من جواب مي دهم كه امام را مي توان در درون قلب من ديد
ص: 384
و خداوند توفيق تشرّف به ساحت امام حسين(عليه السلام) را به من داده است.
وي در ادامه مي گويد: 50 سال است كه شيفته امام علي(عليه السلام) شده ام و سالهاست كه هاله اي از طواف پيرامون ولايت امام علي(عليه السلام) در خود مي بينم. (1) .
9 _ عالم فلسطيني شيخ محمّد عبدالعال:
او كسي است كه بعد از مدّت ها تحقيق در مذهب تشيع، پي به حقانيّت آن برده، و به اهل بيت(عليهم السلام) اقتدا نموده است. در مصاحبه اي مي گويد:... از مهم ترين كتاب هايي كه قرائت كردم كتاب المراجعات بود، كه چيزي بر ايمان من نيفزود و تنها بر معلوماتم اضافه شد. تنها حادثه اي كه مطلب را نهايي كرده و مرا به ولايت اهل بيت(عليهم السلام) رهنمون ساخت. اين بود كه: روزي در پياده رو، رو به روي مغازه يكي از اقوامم نشسته بودم، مغازه اي كوچك بود. شنيدم كه آن شخص به يك نفر از نوه هاي خود امر مي كند كه به جاي او در مغازه بنشيند، تا نماز عصر را به جاي آورد. من به فكر فرو رفتم، كه چگونه يك نفر مغازه خود را رها نمي كند تا به نماز بايستد، مگر آن كه كسي را به جاي خود قرار دهد كه بتواند حافظ اموالش باشد، حال چگونه ممكن است كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) يك امّتي را بدون امام و جانشين رها كند!! به خدا سوگند كه هرگز چنين نخواهد بود...
هنگامي كه از او سؤال شد كه آيا الآن كه در شهر غربت لبنان به سر مي بري احساس وحشت و تنهايي نمي كني؟. او در جواب مي گويد: به رغم اين كه عوارض و لوازم تنهايي زياد و شكننده است، ولي در من هيچ اثري نگذاشته و هرگز آنها را احساس نمي كنم؛ زيرا در قلبم كلام اميرالمؤمنين را حفظ كرده ام كه فرمود: اي مردم هيچ گاه از راه حق به جهت كمي اهلش وحشت نكنيد. (2) .
او نيز مي گويد: مردم به خودي خود به دين اهل بيت(عليهم السلام)روي خواهند آورد، زيرا دين فطرت است، ولي چه كنيم كه اين دين در زير چكمه هاي حكومت ها قرار گرفته است.
ص: 385
و نيز در پاسخ اين سؤال كه آيا ولايت احتياج به بيّنه و دليل دارد مي گويد: ما معتقديم كه هر چيزي احتياج به دليل دارد مگر ولايت اهل بيت(عليهم السلام)، كه دليل محتاج به آن است... (1) .
و نيز مي گويد: هر كسي كه دور كعبه طواف مي كند _ دانسته يا ندانسته، جبري باشد يا اختياري يا امر بين الامري _ در حقيقت به دور ولايت طواف مي كند، زيرا كعبه مظهراست و مولود آن، جوهر، و هر كسي كه برگرد مظهر طواف مي كند در حقيقت به دور جوهر طواف مي كند. (2) .
10 _ مجاهد و رهبر فلسطيني محمّد شحّاده
او كسي است كه هنگام گذراندن محكوميّت خود در زندان هاي اسرائيل با بحث هاي فراواني كه با شيعيان لبناني در بند زندان هاي اسرائيل داشت پي به حقانيت شيعه برد و با انتخاب تشيع و مذهب اهل بيت(عليهم السلام) از دعوت كنندگان صريح و علني مردم فلسطين به اهل بيت(عليهم السلام) است. اينك قسمت هايي از مصاحبه اي را كه با او انجام گرفته نقل مي نماييم: بازگشت فلسطين به محمّد و عليّ است. من آزاد مردان عالم را به اقتدا و پيروي از امام و پيشواي آزاد مردان؛ حسين(عليه السلام) دعوت مي كنم.
و نيز مي فرمايد: من هم دردي فراواني با مظلوميّت اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه وآله) دارم و احساسم اين است كه علي بن ابي طالب(عليه السلام) حقاً مظلوم بود. و اين احساس به مظلوميّت آن حضرت(عليه السلام) در من عميق تر و ريشه دارتر شده، هر گاه كه ظلم اشغالگري در فلسطين بيشتر مي شود.
جهل من به تشيع عامل اين بود كه در گذشته در تسنّن باقي بمانم. و اميدوارم كه من آخرين كسي نباشم كه مي گويم: ثم اهتديت؛ آنگاه هدايت شدم. رجوع من به تشيع هيچ ربطي به مسئله سياسي ندارد كه ما را احاطه كرده است. من همانند بقيه مسلمانان
افتخارها و پيروزي هايي را كه مقاومت در جنوب لبنان پديد آورد در خود احساس
ص: 386
مي كنم، كه در درجه اوّل آن ر حزب الله پديد آورد. ولي اين بدان معنا نيست كه عامل اساسي در ورود من در تشيع مسائل سياسي بوده است، بلكه در بر گرفتن عقيده اهل بيت(عليهم السلام) از جانب من، در نتيجه پذيرش باطني من بوده و تحت تأثير هيچ چيز ديگري نبوده است. راه اهل بيت(عليهم السلام) راه حقّ است كه من به آن تمسك كرده ام. تشيع من عقيدتي است نه سياسي. زود است كه در نشر مذهب امامي در فلسطين بكوشم و از خداوند مي خواهم كه مرا در اين امر كمك نمايد.
امام قائم آل بيت نبّوت(عليه السلام) براي ما بركت ها و فيض هايي دارد كه موجب تحرك مردم فلسطين است. و در ما جنب و جوشي دائمي ايجاد كرده، كه نصرت و پيروزي را در مقابل خود مشاهده مي كنيم و فرج او را نزديك مي بينيم ان شاءالله. و من با او از راه باطن ارتباط دارم و با او نجوا مي كنم و از او مي خواهم كه ما را در اين موقعيت حساس مورد توجه خود قرار دهد.
آزاد مردان عالم خصوصاً مسلمانان با اختلاف مذاهب را نصيحت مي كنم كه قيام حسين(عليه السلام) و نهضت او بر ضد ظلم را سرمشق خود قرار داده و هرگز سكوت بر ظلمي را كه آمريكا، شيطان بزرگ و اسرائيل آن غده سرطاني كه در كشورهاي اسلامي رشد كرده، رو اندازد.
من در كنفرانس ها و جلساتي كه در فلسطين تشكيل مي شود و مرا براي سخنراني دعوت مي كنند، در حضور هزاران نفر، تمام كلمات و سخنان خود را بر محور مواقف و سيره اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه وآله) قرار مي دهم كه اين سخنان سهم به سزايي در تغيير وضع موجود در جامعه فلسطين رابطه با اهل بيت(عليهم السلام) داشته، و اين روش را ادامه مي دهم تا اين كه مردم قدر آنان را بدانند و با اقتدا به آنان به اذن و مشيّت خداوند به پيروزي برسند....
زود است كه با مشيّت خداوند با گروهي از برادران مؤمنم مذهب اهل بيت(عليهم السلام) را در فلسطين منتشر خواهيم كرد تا اين كه زمينه ساز ظهور مهدي آل محّمد عجل الله تعالي فرجه الشريف گردد.
هنگامي كه رئيس علماي ازهر مصر به طور صريح به جهت نشر تشيع و دفاع از آن، او را مورد هجوم قرار داد، در جواب فرمود: من تنها [اين را] مي گويم: بار خدايا قوم مرا
ص: 387
هدايت كن، كه آنان نمي دانند... سپس مي گويد: من مردود كلامي را كه به زبان جاري كرد: كه جهل و ناداني من نسبت به مذهب شيعه باعث شد كه وارد تشيع شو و تنها بر اين نكته تأكيد مي كنم كه در حقيقت اين جهل به تشيع بود كه مرا در مذهب تسنن تا به حال باقي گذارد، تا الآن كه به حقانيّت آن اعتراف مي كنم. (1) .
11 _ طبيب فلسطيني اسعد وحيد قاسم:
او نيز بعد از مطالعات بسيار در رابطه با شيعه، تشيع را انتخاب نمود و از راه هاي مختلف در صدد اثبات حقانيّت و نشر تشيع بر آمد و در اين راه سعي و كوشش فراوان نمود. در مصاحبه اي كه با او انجام گرفته مي گويد: به عقيده من تشيع همان اسلام است و اسلام نيز همان تشيع. (2) او نيز تأليفاتي در دفاع از مذهب تشيع دارد كه از آن جمله مي توان به ازمة الخلافة و الامامة و آثارها المعاصرة اشاره كرد.
لازم به ذكر است كه حقّانيّت تشيّع باعث گرايش تعداد فراوان از پيروان اهل سنّت و ساير اديان به اين مذهب گرديده و انسانهاي پاك نهاد و حقيقت گرا؛ پس از درك حقّانيت شيعه، پيرو اين مكتب پويا و مقدّس مي شوند.
آنچه در اين مختصر آورده شد، نتها به عنوان نمونه مطرح گرديد.
مسئله امامت دو جنبه دارد: يكي جنبه تاريخي و ديگري ديني. بر فرض كه از جنبه تاريخي عصر آن گذشته باشد، از جنبه ديني، اثر آن تاكنون باقي است و تا روز قيامت نيز باقي خواهد ماند. اگر از امامت و ولايت بحث مي كنيم، يك جهت مهمّش اين است كه مرجع ديني ما كيست و دين را از چه كساني بايد اخذ كرد؟ سنت واقعي پيامبر(صلي الله عليه وآله)نزد چه كساني است؟ آيا دين و معارف اسلام را از امثال ابوالحسن اشعري و ابن تيميه و فقه و فروع دين را از ائمه مذاهب چهار گانه بگيريم، همان گونه كه اهل سنت و وهابيون
ص: 388
مي گويند، يا از راه افرادي معصوم كه جز اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه وآله) كسان ديگر نيستند،
پيروي كنيم؟
همان گونه كه آيات و روايات بر اين امر تأكيد فراوان نموده است و شيعه امامي بر آن اصرار دارد؛ بر هر مسلمان واجب است كه بعد از گذشت زمان و فاصله زياد از صاحب رسالت، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) و اختلاف مذاهب و آرا، راهي را براي رسيدن به سنت نبوي و معارف ديني بپيمايد كه مورد اطمينان اوست. و لذا نصب امام علي(عليه السلام) به مقام ولايت و خلافت غير از آن كه خلأ زعامت و حاكميّت اسلامي را در امور سياسي، بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله)جبران مي كند، او را مرجعي براي رفع مشكلات ديني و مسائل شرعي مردم نيز قرار مي دهد. مشكلاتي كه طبيعتاً بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله)پديد آمده بلكه شديدتر مي شود. و به همين جهت است كه امام علي(عليه السلام) بر اين امر مهّم تأكيد كرده در توصيف عترت پيامبر(صلي الله عليه وآله)خطاب به مردم مي فرمايد:
فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ؟ وَ أَنَّي تُؤْفَكُونَ وَ الأَعْلاَمُ قَائِمَةٌ وَ الآيَاتُ وَاضِحَةٌ وَ الْمَنَارُ مَنْصُوبَةٌ فَأَيْنَ يُتَاهُ بِكُمْ وَ كَيْفَ تَعْمَهُونَ وَ بَيْنَكُمْ عِتْرَةُ نَبِيِّكُمْ؟ وَ هُمْ أَزِمَّةُ الْحَقِّ وَ أَعْلاَمُ الدِّينِ وَ أَلْسِنَةُ الصِّدْقِ؛ (1) .
مردم كجا مي رويد؟ چرا از حق منحرف مي شويد؟ پرچمهاي حقّ بر پاست، و نشانه هاي آن آشكار است، با اين كه چراغهاي هدايت روشنگر راه اند، چون گمراهان به كجا مي رويد؟ چرا سرگردان هستيد؟ در حالي كه عترت پيامبر(صلي الله عليه وآله)شما در ميان شماست. آنان زمام داران حقّ ند، پيشوايان دين، و زبان هاي راستي و راست گويانند، پس در بهترين منازل قرآن جايشان دهيد همچون تشنگاني كه به سوي آب شتابانند، به سويشان هجوم ببريد.
2 _ اُنْظُرُوا أَهْلَ بَيْتِ نَبِيِّكُمْ فَالْزَمُوا سَمْتَهُمْ وَ اتَّبِعُوا أَثَرَهُمْ فَلَنْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ هُدًي وَ لَنْ يُعِيدُوكُمْ فِي رَدًي فَإِنْ لَبَدُوا فَالْبُدُوا وَ إِنْ نَهَضُوا فَانْهَضُوا وَ لا تَسْبِقُوهُمْ فَتَضِلُّوا وَ
ص: 389
لا تَتَأَخَّرُوا عَنْهُمْ فَتَهْلِكُوا.؛ (1) مردم! به اهل بيت پيامبرتان بنگريد از آن سو كه گام
برمي دارند و گام را به جاي گام آنان بگذاريد، آنان شما را از راه هدايت بيرون نمي برند و به پستي و هلاكت باز نمي گردانند. اگر سكوت كردند سكوت كنيد و اگر قيام كردند، بپا خيزيد. از آنان پيشي نگيريد كه گمراه مي شويد و از آنان عقب نماييد كه نابود گرديد.
3 _ نَحْنُ الشِّعَارُ وَ الأَصْحَابُ وَالْخَزَنَةُ وَ الأَبْوَابُ وَ لا تُؤْتَي الْبُيُوتُ إِلاّ مِنْ أَبْوَابِهَا فَمَنْ أَتَاهَا مِنْ غَيْرِ أَبْوَابِهَا سُمِّيَ سَارِقاً. (2) مردم! ما اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه وآله) چونان پيراهن تن او و ياران راستين او خزانه داران علوم و معارف وحي و درهاي ورود به آن معارف، مي باشيم، كه جز از در، هيچ كس به خانه ها وارد نخواهد شد.
4 _ أَيْنَ الَّذِينَ زَعَمُوا أَنَّهُمُ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ دُونَنَا كَذِباً وَ بَغْياً عَلَيْنَا أَنْ رَفَعَنَا اللَّهُ وَوَضَعَهُمْ وَ أَعْطَانَا وَ حَرَمَهُمْ وَ أَدْخَلَنَا وَ أَخْرَجَهُمْ بِنَا يُسْتَعْطَي الْهُدَي وَ يُسْتَجْلَي الْعَمَي.؛ (3) كجايند كساني كه پنداشتند دانايان علم قرآن آنان مي باشند نه ما؟ كه اين ادعا را بر اساس دروغ وستمكاري بر ضد ما روا داشتند. خدا ما اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه وآله) را بالا آورد و آنان را پست و خوار كرد، به ما عطا فرمود و آنها را محروم ساخت، ما را در حريم نعمت هاي خويش داخل و آنان را خارج كرد، كه راه هدايت را با راهنمايي ما مي پويند و روشني دل هاي كور از ما مي جويند.
5 _ إِنَّمَا مَثَلِي بَيْنَكُمْ كَمَثَلِ السِّرَاجِ فِي الظُّلْمَةِ يَسْتَضِيءُ بِهِ مَنْ وَلَجَهَا.؛ (4) همانامن
در بين شما چونان چراغ درخشنده در تاريكي هستم كه هر كس به آن روي مي آورد از نورش بهرمند مي گردد.
6 _ هُمْ عَيْشُ الْعِلْمِ وَ مَوْتُ الْجَهْلِ يُخْبِرُكُمْ حِلْمُهُمْ عَنْ عِلْمِهِمْ وَ ظَاهِرُهُمْ عَنْ بَاطِنِهِمْ وَ صَمْتُهُمْ عَنْ حِكَمِ مَنْطِقِهِمْ لا يُخَالِفُونَ الْحَقَّ وَ لا يَخْتَلِفُونَ فِيهِ... (5) آنها _
ص: 390
اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه وآله) _ رمز حيات دانش و راز مرگ ناداني هستند، حكمشان شما را از دانش آنان، ظاهرشان از باطنشان و سكوتشان از منطق آنان اطلاع مي دهد، نه با دين خدا مخالفتي دارند و نه در آن اختلاف مي كنند.
يكي از امتيازات اديان اين است كه اگر هدفي عالي را براي انسان مشخص كرده و راه رسيدن به آن را ترسيم مي كنند، الگو و نمونه اي را نيز براي آن مشخص مي نمايند تا با در نظر گرفتن سيره عملي او، و اقتدا و پيروي از او، انسان ها بهتر بتوانند به سر منزل مقصود برسند، زيرا طبق نظر روانشناسان و روان كاوان، با الگوي كامل، بهتر مي توان انسان ها را به حقّ و حقيقت و هدف راهنمايي كرد.
خداوند متعال پيامبر اسلام را الگوي خوبي براي مسلمين معرفي كرده مي فرمايد: " لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ "؛ (1) قطعاً براي شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقي نيكوست.
بايد دانست كه موقعيت ها و مواقفي بعد از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) پديد آمد كه هرگز در عصر پيامبر(صلي الله عليه وآله) پديد نيامده بود، تا آنحضرت(صلي الله عليه وآله) را در آن مواقف الگو قرار دهيم، از آن جمله اتفاقي بود كه در عصر امام حسين(عليه السلام) پديد آمد، كه حاكمي به اسم اسلام ولي بر ضدّ اسلام به اسم يزيد حاكم بر كشورهاي اسلام شود، در آن وقت تنها كسي كه بهترين الگو را تا روز قيامت به جامعه انساني عرضه كرد امام حسين(عليه السلام) بود. اين الگو براي جامعه شيعه و پيروان اهل بيت(عليهم السلام) از آن جمله امام حسين(عليه السلام) است، كه اهل سنّت چنين الگويي ندارند.
بحث از امامت و خلافت بعد از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) اگر چه از جهتي تاريخي است، ولي همين تاريخ صدر اسلام است كه انسان ساز است. بحث از امامت بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله)در حقيقت بحث از اين موضوع است كه امام بايد قابليت امامت داشته باشد و از جانب
ص: 391
خداوند منصوب گردد. بحث از اين كه امام بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله) چه كسي بوده، در حقيقت بحث از اين است كه چه كسي بايد تا روز قيامت براي جامعه اسلامي، بلكه جامعه بشريت الگو باشد؛ آيا مثل علي(عليه السلام) الگو باشد كه جامع همه صفات كمال است، در شجاعت، عدالت، سخاوت، عبادت، زهد، تقوا، فروتني، و ديگر صفات كه نظير نداشت، يا آن كه ابوبكر الگو باشد كه به قول عبدالكريم خطيب، نويسنده مصري؛ هيچ موقفي در هيچ جنگي نداشته است؟ يا مثل عمر بن خطاب كه فرّار غير كرار در جنگ ها بوده است. امّت اسلامي احتياج به الگو هايي جامع در بين بزرگان صدر اسلام دارد، كه بتوانند محرّك آنان تا روز قيامت باشند. و مردم با خواندن مواقف و فضائل و كمالاتشان در راه آنان قرار گرفته، به حق و حقيقت نزديك شوند.
مگر نه اين است كه ماهاتما گاندي به عنوان الگو و نمونه ضد استعمار در شبه قاره هند مطرح است؟ مگر نه اين است كه دهقان فداكار به عنوان الگوي فداكاري و از خود گذشتگي در كتاب هاي كودكان مطرح مي شود، تا از ابتدا كودكان با ترسيم موقعيت او در روح و روان و ذهنشان فداكار بار آيند. چرا امّت اسلامي در خواب است در حالي كه دشمنان اسلام و مسلمانان بر بلاد آنان غلبه و سيطره پيدا كرده و دين و منابع مادي آنان را به غارت مي برد؟ مگر خداوند متعال در قرآن كريم نمي فرمايد: " وَلَنْ يَجْعَلَ اللّهُ لِلْكافِرِينَ عَلي المُ _ ؤْمِنِ _ ينَ سَبِ _ يلاً "؛ (1) و خداوند هرگز بر مؤمنان، براي كافران
راه [تسلطي] قرار نداده است.
مگر اسلام نفرموده است: الإسلام يَعْلو و لا يُعلي عليه؛ (2) اسلام بر هر ديني برتري دارد و هيچ ديني بر او علوّ و برتري ندارد.
چرا مسلمانان بايد در خدمت به استعمار، حتّي بر ضدّ بلاد ديگر اسلامي سبقت گرفته و مسابقه دهند؟ چرا بايد يك كشور اسلامي به خاطر خوش خدمتي به استعمار؛ به خاطر اشغال يكي از بلاد اسلامي به اشغالگر مدال افتخار عطا كند؟ چرا در خوابيم؟ چرا غافليم؟ چرا ملت افغانستان با ده ها سال انقلاب و شهادت صدها هزار بلكه ميليون ها
ص: 392
شهيد، به پيروزي نرسيد؟ چرا ملت تاجيكستان با تقديم دويست هزار شهيد و دو مليون آواره به پيروزي نرسيد؟ ولي ملّت ايران با تقديم كمترين شهيد در حدود شصت هزار ظرف يك سال، حكومت طاغوتي 2500 ساله را بر انداخت، اين به جهت داشتن الگوهايي همانند علي(عليه السلام) و حسين(عليه السلام) بود. كدام كشوري مي توانست هشت سال جنگ را كه از سوي استكبار و استعمار تحميل شده بود، از همان اوايل پيروزي انقلابش تحمل كند و در نهايت، سرفراز از جنگ بيرون آيد؟ آيا غير از داشتن الگوهايي همچون حسين(عليه السلام)و اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه وآله) بود؟ آيا به غير از داشتن الگويي همچون اباالفضل العباس(عليه السلام) بود؟ اين ادعا از من نيست كه يك نفر شيعي هستم، بلكه اين ادعاي افراد و شخصيت هاي بزرگ سياسي و انقلابي برخي از كشورهاي اسلامي است، كه از بي تحرّكي امّتشان رنج مي برند. در قضيه فلسطين متأسفانه شاهد بوده و هستيم كه برخي از كشورهاي اسلامي از خود هيچ گونه تحركي نشان ندادند، حتّي در سطح يك راهپيمايي، كه در حقيقت به نفع خودشان بود، زيرا اسرائيل چشم طمع به تمام كشورهاي اسلامي دوخته است، ولي گويا كه هيچ اتفاقي براي ملّت فلسطين كه هم نوع و هم دين آنان است
نيفتاده است و آنان همانند پرنده اي كه سر بزير برف كرده و شكارچي را نمي بيند و مي گويد دشمن وجود ندارد، مشغول عيش و نوش خود هستند، اما زهي غفلت كه يك مرتبه دشمن بر بالاي سر آنان آمده و همه را شكار كرده و نابود كنند ولي ملّت مسلمان شيعه دوازده امامي با پيروزي بر استكبار، به فكر تمام ملت هاي اسلامي است، و از فلسطين و افغانستان و چچن و عراق گرفته تا بوسني و ساير ملت هاي مسلمان در صدد ياري رساندن به آنان از هر طريق ممكن بر آمده است اگر چه در اين راه بهاي سنگيني را پرداخته است. اينها نيست مگر آن كه شيعه امامي الگوهايي دارد كه براي او درس هايي تا پايان تاريخ به يادگار گذاشته است. شيعه الگويي مثل علي(عليه السلام) دارد كه معتقد است اگر به خاطر ربودن خلخال از پاي زن يهودي، انسان بميرد جا دارد. شيعه الگويي دارد مثل حسين بن علي(عليه السلام)كه مي گويد: نه ظلم كن به كسي ني به زير ظلم برو كسي كه مي گويد: هيهات منّا الذله. كسي كه مي گويد: مرگ سرخ به از زندگي ننگين است. كسي كه معتقد است به خاطر امر به معروف ونهي از منكر گاهي جان بايد داد.
ص: 393
بحث از امامت در اين زمان در حقيقت بحث از اين الگوهاست. بحث از امامت در حقيقت بحث از الگو در تمام زمينه هاست: در زمينه عبادت، نظام خانواده، وظائف فردي و اجتماعي، و... اين الگوها هستند كه آينده انسان را ترسيم كرده ورق مي زنند. فرزند خردسالي كه از كودكي پرچم هيهات منّا الذله را بر پيشاني مي بندد و در مجالس امام حسين(عليه السلام) شركت كرده و او را الگوي خود مي بيند، هرگز در سنين بالاتر زير بار ذلت نمي رود، همان گونه مولايش حسين(عليه السلام) چنين بود. انسان الگو را نصب العين خود قرار مي دهد، تا به او اقتدا كرده و به او نزديك شود، نزديكي به او همان، و نزديك شدن به خدا همان، پس چه بهتر كه در الگو، بهترين ها انتخاب شوند، آناني كه در طول عمر خود هرگز گناهي انجام نداده و هرگز خطا و اشتباهي از آنان سرنزده است. امام حقيقي است كه براي انسان حقّ را از باطل، نيك از بد، مضر از مفيد را تمييز مي دهد. و با ارتباط به خطّ امامت است كه راه انسان از هر يك از دو طرف جدا مي شود. اگر من پيرو حسين بن علي باشم هرگز دست بيعت به حاكم فاسق و فاجر نمي دهم، ولي اگر پيرو فردي مانند عبدالله بن عمر باشم، حاضرم حتّي با پاي حجاج بن يوسف ثقفي آن خون خوار معروف تاريخ هم بيعت كنم، همان گونه كه احمد بن حنبل با الگو قرار دادن عبدالله بن عمر، با متوكّل بيعت كرد. امامت است كه معيارها و شعارها را مشخّص مي كند. پس بحث از امامت و غدير بحثي تاريخي و بي ثمر عقيم نيست، بحث روز است، بحثي است زنده كه حيات
جامعه اسلامي بلكه بشري به آن وابسته است. امامت امري است كه با حقيقت و شالوده و روح انساني ارتباط دارد. امامت مسير و آينده انسان را روشن مي كند، امامت مربوط به دنيا و آخرت انسان است، امامت حقيقتي است كه در جاي جاي زندگي انسان
تأثير گذار است.
آيا هر يك از ما مذهب خود را با دليل و برهان و تحقيق انتخاب كرده ايم، يا اين كه موروثي به دست ما رسيده است؟ چون پدر و مادرمان بر اين مذهب و عقيده اند ما نيز چنين هستيم؟ آيا امامت از اصول اعتقادي نيست كه هر يك بايد بر آن دليل اقامه كنيم؟
ص: 394
چه عاملي باعث شده كه من اين اعتقاد و مذهب را پذيرفته ام؟ آيا عامل قرآني است يا حديثي يا عقل سليم قطعي يا تعصّبات قومي و قبيله اي و خانواده اي كه به هيچ اصلي تكيه ندارد؟ به چه دليل مذاهب ديگر از مذهب من برتر نباشند؟ آيا در آينده بر اين اعتقاداتي كه دارم مسئول نيستم؟ اينها سؤال هايي است كه ممكن است در ذهن هر كسي خطور كند و طبيعتاً بايد پاسخگوي آن بود پاسخ آن جز با بحث از امامت نخواهد بود، زيرا محور همه مذاهب بر مسئله امامت است.
تقليد هر چند در برخي از موارد صحيح و ممدوح است؛ مثل تقليد جاهل از عالم در مسائل فقهي، لكن در برخي از موارد ديگر صحيح نيست و مورد سرزنش عقل و شرع است، مثل تقليد جاهل از جاهل، يا تقليد عالم از عالم بر خلاف آنچه كه خود به آن نتيجه رسيده است. لذا قرآن كريم مي فرمايد: " وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلي ما أَنْزَلَ اللّهُ وَ إِلي الرَّسُولِ قالُوا حَسْبُنا ما وَجَدْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَوَ لَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْلَمُونَ شَيْئاً وَلا يَهْتَدُونَ "؛ (1) و چون به آنان گفته شود: به سوي آنچه خدا نازل كرده و به سوي پيامبر [ش] بياييد، مي گويند: آنچه پدران خود را بر آن يافته ايم ما را بس است. آيا هر چند پدرانشان چيزي نمي دانستند و هدايت نيافته بودند؟
و نيز مي فرمايد: " وَكَذ لِكَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ فِي قَرْيَة مِنْ نَذِير إِلاّ قالَ مُتْرَفُوها إِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلي أُمَّة وَ إِنّا عَلي آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ "؛ (2) و بدين گونه در هيچ شهري پيش از تو هشدار دهنده اي نفرستاديم مگر آن كه خوش گذرانان آن گفتند: ما پدران خود را بر آييني [و راهي] يافته ايم و ما از پي ايشان راهسپاريم.
و نيز مي فرمايد: " يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النّارِ يَقُولُونَ يا لَيْتَنا أَطَعْنا اللّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولاْ - وَقالُوا رَبَّنا إِنّا أَطَعْنا سادَتَنا وَكُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلاْ - رَبَّنا آتِهِمْ
ص: 395
ضِعْفَيْنِ مِنَ العَذابِ َالْعَنْهُمْ لَعْناً كَبِيراً "؛ (1) روزي كه چهره هايشان را در آتش زيرو رو
مي كنند، مي گويند: اي كاش ما فرمان خدا را فرمان مي برديم و پيامبر را اطاعت مي كرديم.؛ و مي گويند: پروردگارا، ما رؤسا و بزرگان خويش را اطاعت كرديم و ما را از راه به در كردند.؛ پروردگارا، آنان را دو چندان عذاب ده و لعنتشان كن لعنتي بزرگ.
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)فرمود: امتي نباشيد كه بگوييد اگر مردم كار خوب كردند مانيز خواهيم كرد و اگر مردم ظلم كردند ما نيز ظلم مي كنيم. ولي خود را آماده كنيد كه اگر مردم كار خوب كردند شما نيز چنين كنيد و اگر بد كردند شما بد نكنيد. (2) .
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: امت موسي بر هفتاد و يك فرقه متفرّق شدند و امّت عيسي بر هفتاد و دو فرقه و زود است كه امّت من بر هفتاد و سه فرقه متفرّق گردند، يك فرقه آنان اهل نجات و ساير فرقه ها در آتش دوزخ اند. (3) مي دانيم كه عمده اختلافات در مسئله امامت است و همين مسئله بود كه سرمنشأ بسياري از فرقه ها در جامعه اسلامي شده است. لذا براي آن كه به فرقه ناجيه برسيم بايد از امامت و رهبري در جامعه اسلامي بحث كنيم.
شيعه و سني روايات فراواني از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) به اين مضمون نقل كرده اند كه هر كس وظيفه دارد تا امام زمان خود را بشناسد. پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: هر كس بميرد و امام زمان خود را نشناسد به مرگ جاهليّت از دنيا رفته است. (4) و نيز فرمود: هر كس بدون امام
ص: 396
بميرد به مردن جاهليّت از دنيا رفته است. (1) .
از طرف ديگر مي دانيم كه قيامت روزي است كه هر كس و گروهي با امام خود خوانده مي شود و با او به جايگاه ابدي خود رهسپار مي شود، خداوند متعال مي فرمايد: " يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناس بِإِمامِهِمْ "؛ (2) [ياد كن] روزي را كه هر گروهي را با پيشوايان فرا مي خوانيم. پس بايد با بحث از امامت، امام خود را بشناسيم، تا مردنمان مانند مردن جاهليت نباشد و نيز امام خود را در روز قيامت مشخص كنيم.
ص: 397
آيا امامت و خلافت و حكومت به نص و نصب الهي است يا به انتخاب مردم؟ آيا همان گونه كه غربي ها مي گويند: انسان به طور مستقل در تعيين سرنوشت خود، مختار و آزاد است و مي تواند امام و حاكم اسلامي را انتخاب كند يا اين كه امام و حاكم اسلامي بايد از ابتدا اراده و مشيّت الهي انتخاب گردد؟
شيعه معتقد به قول دوّم است، ولي برخي معتقد به آزادي و اختيار مطلق انسان در تعيين سرنوشت خود مي باشند و حاكميت و حكومت را بالاصالة از خداوند نمي دانند؛ در حقيقت قائل به همان نظريه دموكراسي غربي اند.
برخي نيز معتقدند خداوند امر حكومت را به شورا واگذاشته تا با انتخاب خود _ كه همان انتخاب خداست _ به حاكميتِ حاكم مشروعيت بخشند. اينك به بررسي اين موضوع مي پردازيم.
رهبري در اسلام تفاوت اساسي و جوهري با ديدگاه مادّيون و ملحدان دارد. رهبري نزد مادّيون در محدوده اداره شئون زندگي مادي بشر خلاصه مي شود،
ولي در اسلام، رهبري در عرصه هاي مختلف مؤثر است كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
ص: 398
با قطع نظر از بهشت و دوزخ و عوالم ديگر، بشر در اين دنيا نياز به رهبري دارد تا امورش را نظام مند كند. اين همان موردي است كه مادّيون رهبري را در آن محصور كرده اند و اسلام نيز اگر به آن نظر و توجه دارد، با نگاهي استقلالي نيست، بلكه از آن جهت كه دنيا پل و معبر و مزرعه اي است براي آخرت، دنيا را نگريسته و براي آن برنامه ريزي مي كند.
اهميت اسلام به اداره شئون دنيوي بشر را مي توان از دو زاويه نگريست:
الف) گسترش عدل و رفع ظلم: خداوند متعال مي فرمايد: " وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ "؛ (1) و چون ميان مردم حكم كنيد به عدالت داوري كنيد.
ب) بهره مندي دنيوي: خداوند متعال مي فرمايد: " قُلْ مَنْ حَرَّمَ زينَةَ اللّهِ الَّتي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ "؛ (2) . بگو چه كسي زينت هاي خدا را كه براي بندگانش آفريد حرام كرده و از صرف روزي حلال و پاكيزه منع كرده است.
مادّيون از آن جا كه عالم دنيا را از مبدأ و معاد جدا كرده اند، تنها توجه و كوشش خود را به عالم طبيعت معطوف داشته اند، ولي اسلام از آن جا كه معتقد به مبدأ و معاد است، مردم را به عمل براي عالمي ديگر _ كه عظيم تر از عالم دنياست _ نيز دعوت مي كند و دنيا را در حقيقت مقدّمه اي براي عالم آخرت مي داند. قرآن به اين حقيقت مهمّ اشاره كرده است؛ آن جا كه مي فرمايد: " وَ لَلاْخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ اْلأُولي "؛ (3) و هر آينه آخرت براي تو از دنيا بهتر است. و نيز مي فرمايد: " وَ ما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدّارَ اْلآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ "؛ (4) اين زندگاني چند روزه دنيا لهو و بازيچه اي بيش نيست و
ص: 399
زندگاني به حقيقت دار آخرت است. اسلام توجهي كه به رهبري دارد، اين جنبه را نيز در نظر گرفته و رهبر را راه گشاي سعادت اخروي مي داند.
مادّيون غير از مسائل مادي، هرگز چيزي را به عنوان ارزش هاي اخلاقي و روحي قبول ندارند، ولي اسلام به دليل اصل قرار دادن اعتقاد به مبدأ و معاد و نيز باور به حقيقتي به نام روح، به ارزش هاي اخلاقي و معنوي، توجه خاصي كرده است. از همين رو رهبراني الهي تربيت كرده تا بتواند مجتمع اسلامي را در اين زمينه نيز رهبري نمايد.
اسلام ديني است شمول گرا كه در تمام زمينه ها حكم و دستورهايي دارد. يكي ازديدگاه هاي اسلام در خصوص رهبري اين است كه وظيفه رهبر را پياده كردن احكام و دستورهاي الهي در سطح كلّ جامعه بشري مي داند و اين مورد، تمام زمينه هاي پيشين را پوشش مي دهد، زيرا تطبيق و پياده كردن احكام موجب رفاه دنيوي، سعادت اخروي و كمال نفساني انسان مي گردد.
از اين جا به خوبي روشن مي گردد كه چرا روايات و دعاهاي وارده از معصومين(عليهم السلام) تعبيرهاي بلندي از امام و امامت نموده و براي رهبري در جامعه اسلامي وظايف سنگيني را در نظر گرفته اند. حال با در نظر گرفتن چنين وظايفي مي توان امر امامت و رهبري جامعه را به مردم واگذاشت؟
از مجموع كلمات اهل سنّت استفاده مي شود امر رهبري جامعه اسلامي به طور مستقيم و مستقل در دست مردم است، آنان هستند كه خود بر مي گزينند و به هيچ اذن و اراده و مشيّت الهي نيازي ندارند و اگر احتياجي باشد، خداوند آن را به مردم واگذاشته است.
ص: 400
1 _ قاضي ابوبكر باقلاني (ت 403ه_.) مي گويد: اگر كسي گويد: به رأي چند نفر، امامت و رهبريِ شخص مشروعيت مي يابد؟ در جواب گوييم: به نظر و رأي يك نفر از اهل حلّ و عقد، امامت و رهبري شخص ثابت مي گردد، در صورتي كه آن شخص شرايط و خصوصيات لازم در امام را داشته باشد. (1) .
2 _ عبدالقاهر بغدادي (ت 429ه_.) مي گويد: امامت و رهبري با رأي يك نفر از اهل كوشش و تقوا ثابت مي شود براي شخصي كه لايق آن باشد، و در صورت بيعت يك نفر بر سايرين لازم است كه از او اطاعت كنند. (2) .
3 _ قاضي ايجي مي گويد: چون ثابت شد كه امامت و رهبري با اختيار و بيعت مشروعيت مي يابد، ديگر نيازي به اجماع امّت نيست، زيرا دليل عقلي يا سمعي بر آن وجود ندارد، بلكه بيعت يك نفر يا دو نفر از اهل حلّ و عقد كفايت مي كند. (3) .
تاريخ همواره شاهد حكومت هايي بوده كه نگرش هاي مختلفي داشته اند مهم ترين آنها را بر مي شمريم:
نظامي است كه تمام سلطه ها و قدرت ها به دست يك نفر است و او بدون توجه به قانوني خاص به مشيّت و اراده خود عمل مي كند. اصل اين كلمه در حكومت روم به كار رفت، زيرا مردم حاكم را انتخاب مي كردند و به مدت شش ماه تمام قدرت ها و سلطه ها به او واگذار مي شد، ولي اين كلمه بعدها بر هر حاكمي كه متولّي تمام مراكز قدرت شود، اطلاق شد؛ هر چند با قهر و غلبه و كودتا و به شكل دائم، بدون اين كه خود را تابع هيچ قانون بداند به قدرت رسيده باشد.
ص: 401
مبتكر اين نوع حكومت افلاطون است، زيرا از آن جا كه او با حكومت دمكراسي مخالف بود، طرح نوعي حكومت به نام طبقاتي يا حكومت طبقه طلايي را مطرح نمود و مقصود او از طبقه طلايي، اشراف و صاحبان فرهنگ بود كه ارسطو نيز آن را سلطه و قدرت حكماء ناميده است.
اين كلمه در اصل يوناني و به معناي حكومت مردم است و در اصطلاح، نوعي نظام سياسي _ اجتماعي است كه بر اساس نوع علاقه و ارتباط بين مجتمع و دولت با مشاركت مردمي به طور مساوات ايجاد مي گردد.
اين حكومت بر اين اصل استوار است كه مردم منشأ قدرت و سلطه اند و اساسِ نظام، قرار دادي اجتماعي است بين مردم و حاكم.
اين نوع حكومت، نظامي است قائم بر اساس اعتقاد ديني؛ يعني منشأ قدرت و سلطه خداوند متعال مي باشد و حاكم _ با واسطه يا بيواسطه، همانند حكومت انبيا و اوصياء (1) _ سلطه خود را از خداوند متعال اخذ كرده است.
با بررسيِ اجمالي ديدگاه هاي مختلف در مورد حكومت پي مي بريم به اينكه نوع اوّل (حكومت ديكتاتوري) هرگز مورد نظر اسلام نبوده و حتّي شخص رسول اكرم(صلي الله عليه وآله)بعد از تشكيل حكومت اسلامي در مدينه منوّره، مطلق العنان و رها از قانون الهي نبوده است، بلكه مأمور بوده كه طبق قوانين و حدود الهي حكم كند. خداوند متعال خطاب به
ص: 402
پيامبرش(صلي الله عليه وآله) مي فرمايد: " وَ أَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ "؛ (1) و اين كه حكم كن [بين آنان] به چيزي كه خداوند نازل كرده است.
نوع دوّم (حكومت طبقاتي) نيز از اين قبيل است، زيرا طبق نصوص قرآن و حديث طبقات مردم بر يكديگر هيچ نوع برتري جز در تقوا ندارند.
امّا بي شك حكومت دموكراسي نيز منطبق بر نظام و حكومت اسلامي نخواهد بود، زيرا _ همان گونه كه خواهيم گفت _ مطابق ادله عقلي و شرعي، مردم هيچ حقّي در تعيين پيامبر و يا امامشان ندارند و تنها ارزشي كه مي توان براي بيعت و انتخاب آنان دانست همان التزام عملي به اطاعت از دستورهاي شخصي است كه از جانب خداوند متعال به عنوان حاكم و امام و پيامبر معرفي شده و سود اين انتخاب نيز به خودشان باز مي گردد.
آري اين اهل سنتند كه يك نوع دموكراسي را در حكومتِ بعد از رسول در دو زمينه قائلند:
الف) در تعيين حاكم؛
ب) در تشريع و جعل قانون در مسائل حكومتي.
برخي حكومت ديني اسلامي را با حكومت ديني كليسا در قرون وسطاي مسيحي مقايسه و تشبيه مي كنند.
دكتر احمد محمود صبحي مي گويد: اگر بخواهيم رأي شيعه و اهل سنّت را مطابق اصطلاحات علم سياست ارزيابي كنيم بايد بگوييم كه رأي شيعه در سلطه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در سياست شبيه ثيوقراطي و حكومت ديني است كه در عصر كليسا پديد آمد و نظر اهل سنّت مطابق با دموكراسي غربي است. مفهوم ثيوقراطي آن است كه حكومت برگرفته از وحي يا الهام الهي باشد.... (2) .
ص: 403
در جواب مي گوييم: حكومت ديني اسلامي با حكومت ديني مسيحي در
قرون وسطا تفاوت هاي اساسي دارد. حكومت ديني در قرون وسطا در حقيقت از طرف كليساي مسيحي به رهبر كليسا (پاپ) داده شد، تا بدون هيچ قيد و حدّ و مرزي در نظام حكومتي مردم دخالت كند؛ و همه مردم در مقابل او خضوع كرده و تسليم
محض باشند.
اين نظريه سه مرحله را طي كرد كه عبارتند از:
1 _ طبيعت الهي براي حاكمان كليسا
اين نظريه بر اين اصل استوار بود كه امپراتور، خدا يا مظهر او و يا فرزند تربيت شده اوست، لذا سلطه و قدرتي بي نهايت بر مردم دارد. اين نظريه، به تمدن هاي قديم، چون روم، ايران، مصر و ژاپن باز مي گردد. با مراجعه به تاريخ مصر قديم پي مي بريم مردم آن عصر براي پادشاهان و فراعنه خود چنين عقيده و امتيازي را قائل بودند....
2 _ انتخاب مستقيم
بعد از گذشت زمان در مسيحيّت ديدگاه جديدي درباره حاكمان پديد آمد. اين نگرش برخلاف نظريه گذشته حاكم را انساني مي دانست كه خداوند متعال او را به طور مستقيم اختيار كرده و به جهت قابليت هايي كه دارد به او قدرت و سلطه داده است. او از خود به طور استقلال سلطه اي ندارد و تمام قدرتش برگرفته از قدرت و سلطه حقيقي الهي است.
3 _ انتخاب غير مستقيم
اين نظريه مي گويد: خداوند حاكم را به واسطه مردم انتخاب مي كند، نه به صورت مستقل و مستقيم. اين نظريه هنگامي پديد آمد كه بين كليساي مسيحيّت و پادشاهان اروپا بر سر حكومت نزاع در گرفت و از اين طريق توانستند نفوذ كليسا را از حكومت ها بردارند.
ص: 404
فرق اوّل:
با تأمل و دقت در حكومت ديني مسيحي (ثيوقراطي) و حكومت ديني اسلامي پي مي بريم بين اين دو نوع حكومت فرق هاي اساسي است، زيرا نظام ديني اسلامي معتقد است حاكم، اگرچه پيامبر يا امام باشد، در حدود و مرزهاي خاصي سلطه داشته و مي تواند نظر دهد و قدرتش بي حدّ و مرز نيست؛ از همين رو خداوند متعال خطاب به پيامبر(صلي الله عليه وآله) مي فرمايد: " وَ أَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ "؛ (1) . هم چنين خطاب به عموم حاكمان مي فرمايد: " وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكافِرُونَ "؛ (2) و هر كس طبق آنچه خداوند نازل كرده حكم نكند، پس آنها همان كافرانند.
حاكم اسلامي خود را در برابر قانون الهي و اسلامي مسئول مي بيند و هرگز حقّ ندارد از آن تخطّي كند و اين برخلاف نظام ثيوقراطي و حكومت مسيحي در قرون وسطا است، زيرا آنان براي رهبران كليسا قدرت مطلقه و بي حدّ و مرز را قائلند.
فرق دوّم:
فرق ديگري كه در مبناي نظريِ اين دو نوع حكومت ديني مي بينيم، اين است كه رجال و شخصيت هاي مسيحي هيچ دستور نظام مندي در مورد مسائل سياسي و حكومتي نداشتند و تنها به مواعظ اخلاقي اكتفا مي كردند، در حالي كه اسلام دين جامعي است كه در تمام زمينه ها از خود دستوري به جاي گذاشته است.
ابوالأعلي مودودي مي گويد: ثيوقراطي و حكومت الهي ديني _ كه در بين مسيحيّت و اروپا مطرح شد _ تفاوت كلّي و اساسي با يكديگر دارند، زيرا حكومت ديني مسيحيت در اروپا بر اين اصل پايه گذاري شد كه طبقه اي از مردم قدرت قانون گذاري براي خود داشته باشند تا طبق هوا و هوس و اغراض شخصي و طايفه اي خود، قوانيني را جعل كنند، برخلاف حكومت ديني اسلامي كه حاكم را محصور در قوانين ثابت الهي مي داند. (3) .
ص: 405
در اين بخش به بررسي اصول و اركان سه نظام رايج در جهان مي پردازيم:
اين نظام بر چند اصل اساسي استوار است كه از مبناي فكري آن سرچشمه مي گيرد؛
الف) خرافي بودن دين
دين در فرهنگ ماركسيسم خرافه اي است كه بايد از آن عبور نموده و حتي با آن مقابله كرد.
ماركس مي گويد: آزادي سياسي در بي توجهي و عدم اعتقاد به دين است. (1) .
انگلس مي نويسد: ما هرگونه طمعي كه بخواهد بر ما عقايد ي اخلاقي فرض كند، از خود دور مي كنيم. (2) .
ب) محوريّت اقتصاد
ماركسيست ها اساسِ هر چيز را اقتصاد دانسته اند نه ارزش هاي اخلاقي و هدف از سير انسان را نيز رسيدن به منافع اقتصادي مي دانند.
انگلس مي گويد: نيرو و توان، تنها وسيله است و غايت، همان منفعت اقتصادي است.
ج) نظام طبقاتي
ماركسيست ها در نوع حكومت خود نظامي طبقاتي ايجاد كرده اند كه در رأس آن، حزب حاكم بر كلّ مردم و طبقات جامعه حكومت مي كند.
بوليتزر مي گويد: حزب حاكم سياسي داراي سلطه بر طبقه كارگر است.
هر كدام از اين اصول طبق نظر اسلام مردود است.
ص: 406
يكي از اصول و مباني ماركسيسم خرافي بودن دين است. در جوابِ اين اصل مي گوييم:
اوّلاً: اسلام دين جامعي است كه براي آرامش دروني انسان در عين دستور به اتقان و استحكام در امور معيشتي، به تسليم شدن در برابر ناكامي ها و ارتباط باطني با ماوراي طبيعت امر مي كند.
ثانياً: دين آثار و فوايد بي شماري دارد؛ از آن جمله:
الف) پيشرفت علم در سايه دين است، زيرا دين خلقت را بر اساس نظم مي داند نه اتفاق؛
ب) دين پشتوانه مسائل اخلاقي است؛
ج) دين با وجود شدائد و مصائب عامل تحرّك و استمرار است؛
د) دين دار مقيّد به قانون است، زيرا خودش را در محضر خدا مي بيند.
امّا اصل دوم ماركسيست ها كه همان محوريّت اقتصاد است، ناشي از عدم اعتقاد آنان به مبدأ و معاد است. كسي كه اعتقاد به ماوراي طبيعت ندارد طبيعي است كه همه وجود و هستي و خلقت را بر محوريّت اقتصاد و رفاه دنيوي مي بيند، در حالي كه علم كلام و فلسفه خلاف اين مطلب را به اثبات رسانده است.
هم چنين اصل سوم كه همان اختلاف طبقاتي و برتري نظام و حزب حاكم بر طبقه كارگر است با كرامت انساني سازگاري ندارد. عقل، قرآن و سنت نيز بر اين نكته تأكيد دارد كه كسي بر ديگري جز در تقوا كه عامل پيشرفت و رسيدن به هدف و غايت خلقت است، برتري ندارد.
اوستن رني در كتاب سياسة الحكم اصول دموكراسي را چهار چيز برشمرده است:
الف) سلطه سياسي ناشي از اراده مردمي است و اين مردمند كه قدرت و حكومت
ص: 407
بر خود را به حاكم تفويض مي كنند. اين اصل مي گويد: حقِّ سلطه براي خود مردم است و كسي نمي تواند آن را از آنِ خود يا حزبش بداند.
ب) همه مردم در رابطه با قانون و سياست حقوق مساوي دارند و كسي بر ديگري برتري ندارد.
ج) مردم از طريق شورا مي توانند حقّ سلطه و نفوذ بر خود را به شخصي واگذارند تا او هر نوع محدوديت سياسي كه صلاح مي داند براي آنان قرار دهد.
د) ميزان رأي اكثريّت است و اگر حدّ اقلّ 51 درصد از مردم به شخصي رأي مثبت دادند، او منصوب به حكومت است و بر ديگران است كه اين رأي را محترم شمرده و از حاكمي كه آنان انتخاب كرده اند، پيروي كنند.... (1) .
نظام حكومتي اسلام نيز بر اصول و مباديي استوار است كه عبارتند از:
الف) مبدأ حكومت الله
اين مبدأ از اساسي ترين اركان و اصول فكر ديني، خصوصاً اسلامي است كه قرآن و روايات به آن اشاره كرده است؛ يعني همان گونه كه حكومت تكويني از آنِ خداوند است، حكومت تشريعي نيز به عهده اوست و همان طور كه وجود و عدم، خلق و فنا، منع و عطا، حاكميت و حقّ اطاعت از آنِ اوست، امر و نهي و قبول و ردّ نيز به عهده اوست. اين مبدأ چند معنا دارد كه عبارت است از:
1 _ خضوع و تابعيت سياست اسلامي با دستور الهي كه در شريعت اسلام تبيين شده است؛
2 _ حكومت دين و آزادي تكامل؛ به اين معنا كه انسان در پرتو حكومت الله به صورت مطلق آزاد نيست و دين حركت او را در مسير صحيح و عقلايي قرار داده است.
3 _ حكومت الله مردم را بر اساس ديني و تقوايي دسته بندي مي كند، نه بر اساس
ص: 408
طبقاتي، اشرافي و... زيرا اسلام همه مؤمنان را برادر يكديگر خوانده و براي نژاد، زبان و قوميّت ارزش خاصي قائل نشده است.
4 _ دعوت به سوي خداوند متعال؛ از مسئوليت هاي خطير هر فرد جامعه دعوتِ مردم به سوي خداوند است، خصوصاً كساني كه رأس حكومت اند تكليف بيشتري در اين زمينه دارند.
خداوند متعال مي فرمايد: " وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَي الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ "؛ (1) و بايد از شما مسلمانان برخي خلق را به خير و صلاح دعوت كنند و مردم را به نيكوكاري فرا خوانند و از بدكاري نهي كنند.
ب) مبدأ حكومت امّت
مبدأ حكومت الله به اين معنا نيست كه انسان هيچ گونه آزادي و اراده اي از خود ندارد و مانند مرغي است كه در قفس زنداني شده است، بلكه انسان از آن جهت كه خليفه خدا روي زمين است حقّ دارد براي آباداني آن بكوشد و زندگي سعادت مندي داشته باشد و امّت را به خير و معروف دعوت كند و از بدي ها باز دارد.
امّا التزام به مبدأ حكومت امت به معناي تجاوز از حدود الهي نيست و آن گونه كه دموكراسي مي گويد صلاحيت هايش مطلق نبوده و حكومت امت در عرض حكومت الله نخواهد بود، بلكه در واقع مسئوليتي است كه خداوند بر عهده مردم واگذارده است و مردم نيز ملزم به انجام دادن آن مسئوليت هايند.
ج) مبدأ حكومت ارزش هاي اخلاقي
نظام اسلامي براي ارزش هاي اخلاقي اهميّت ويژه اي قائل است. اسلام در عين دعوت به صدق، احسان و احترام به يكديگر، صفات پسنديده ديگري را گوشزد مي كند كه اين اعمال داراي حسن و كمال ذاتي اند و در مقابل، از كارهاي زشتي، از قبيل: دروغ، غش، نفاق و ديگر صفات قبيح نهي مي كند و آنها را سقوط معنوي مي داند.
از همين رو، اسلام در زمينه هاي مختلف مردم را به برپايي ارزش هاي اخلاقي
ص: 409
دعوت كرده و مي فرمايد: " وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْم عَلي أَلاّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوي "؛(1) و البته نبايد دشمنيِ گروهي شما را بر آن دارد كه عدالت نكنيد. عدالت كنيد كه آن به تقوا نزديك تر است. و اين درست نقطه مقابل فرهنگ ماركسيستي است كه براي اخلاق هيچ نوع ارزشي قائل نيست؛ هم چنين دموكراسي غربي كه ارزش هاي اخلاقي را محدود به مصلحت، منافع شخصي يا حزبي و قومي و مملكتي مي داند.
اسلام ارزش هاي اخلاقي را در تمام زمينه ها از جمله مسائل سياسي توسعه مي دهد؛ از همين رو:
اوّلاً: هدف و وسيله را بر اساس اين ارزش ها توجيه مي كند كه نمونه بارز آن در حكومت اميرالمؤمنين(عليه السلام)مشاهده مي شود، زيرا آن حضرت كسي بود كه هدف اعلي را در قبول خلافت، پياده كردن ارزش هاي اخلاقي دانسته و هرگز از طريق ضدّ ارزش به آن اهداف مقدس نرسيد. حضرت حتّي براي لحظه اي حاضر نشد حاكمي جائر و فاسق از طرف او، والي يكي از ايالاتش باشد، هرچند وي مانع از تحقق اهداف عالي او نگردد و مي فرمود: كسي كه بخواهد از راه شر بر ديگران غلبه كند، مغلوب است.
ثانياً: حكومت اسلامي دعوت خود را بر اساس ايمان به ضرورت پياده شدن ارزش ها در جامعه پايه گذاري كرده است و اين در حقيقت التزامي مبدئي و عقيدتي است نه مصلحتي، بر خلاف دولت هايي كه از دموكراسي سخن مي گويند و هدف اصلي شان از ارزش هاي اخلاقي ادعايي براي رسيدن به مصالح و منافع كشورهاي خود است.
مايلزكو بلاند مي گويد: حقيقت اين است كه در پشت تمام اين كمك ها و مساعدت ها به كشورهاي مستضعف مصالح و منافع خود ما در مدّ نظر است. (2) .
ثالثاً: نكته مهمّ ديگري كه در اين اصل نهفته است، تربيت اخلاقي جامعه اسلامي و ايجاد انگيزه دروني براي افراد و جامعه در مقابل وظيفه سنگيني است كه بر دوش آنان وا گذاشته اند.
ص: 410
از همين رو، مي بينيم رسول خدا(صلي الله عليه وآله) هنگام فرستادن علي(عليه السلام) به يمن براي مقابله با آنان مي فرمايد: اي علي! هرگز با كسي جنگ مكن مگر آن كه او را در ابتدا به اسلام دعوت كني، زيرا قسم به خدا! اگر كسي را هدايت كني، براي تو از آنچه خورشيد بر آن طلوع و غروب مي كند بهتر است. (1) .
د) مبدأ ولايت امام
اسلام و ساير اديان بر اين نكته تأكيد دارند كه امّت در تمام مراحلش به هر نقطه اي از ادراك و پيشرفت فرهنگي و اجتماعي برسد، هرگز از حركت توجيهي و هدايت و ولايت انبيا و اولياي الهي بي نياز نخواهد شد؛ خداوند متعال مي فرمايد: " وَ إِنْ مِنْ أُمَّة إِلاّ خَلا فيها نَذيرٌ "؛ (2) و هيچ امّتي نبوده جز آن كه در ميان شان ترساننده و راهنمايي بوده است.
و نيز مي فرمايد: " يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ "؛ (3) اي پيامبر! آنچه از خدا بر تو نازل شد، به خلق برسان كه اگر نرساني تبليغ رسالت و اداي وظيفه نكرده اي و خدا تو را از آزار مردم نگاه خواهد داشت.
از همين جهت است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) مي فرمايد: من دو چيز گران بها را در ميان شما قرار مي دهم: كتاب خدا و عترتم، كه اگر به هر دو تمسك كنيد، هرگز گمراه نخواهيد شد. (4) .
يكي از مهم ترين مباني و اصول نظام هاي سياسي موضوع مبدأ سلطه و قدرت است. هر يك از نظام ها براي خود مبدأ خاصي قائلند:
ص: 411
1 _ اسلام
ديدگاه اسلام در اين زمينه به مسئله خلقت عالم و انسان و رابطه آن با خالق باز مي گردد. اسلام همانند ساير اديان انسان را معبود خالقي به نام الله مي داند كه بايد در برابرش خضوع و تواضع و كرنش كند و در پرتو اين عقيده، انسان سلطه و قدرت مطلق را از براي خداوند متعال مي داند و هرگز در مقابل او، حتي برخود سلطه و قدرتي نمي داند و نمي تواند با خود هركاري كه بخواهد انجام دهد، زيرا او بنده خداست. خداوند متعال اين سيادت و سلطه را به عموم مردم واگذار نكرده، تا بدون هيچ معياري به هر كسي كه خواستند رأي دهند. از همين رو خود متكفّل اين امر شده و حاكم اسلامي را به طور خصوص يا عموم معرفي كرده است.
2 _ دموكراسي غربي
طبق اين نظريه امّت صاحب قدرت و سيادت و سلطه مطلق اند، چه در مجال قانون گذاري و تشريع و چه در مجال سياسي و حكم راني، زيرا مردم آزاد آفريده شده اند، لذا خودشان حقّ تعيين سرنوشت بر خود را دارند.
در ماده پنجم از اعلاميه حقوق بشر آمده است: قانون نمي تواند آزادي بشر را محدود كند، مگر در كارهايي كه به ضرر اجتماع باشد.... (1) .
نظريه اسلام در مورد حقّ سيادت و سلطه اين است كه آن به طور استقلال و بالذات براي خداوند متعال است، لذا هر كس كه به حكومت مي رسد بايد _ به طور مستقيم يا غير مستقيم از جانب خداوند متعال اذن و اجازه داشته باشد. اين رأي و نظر، مطابق ادله عقلي و نقلي، قرآني و حديثي است كه اينك به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
متكلمان براي توحيد افعالي اقسامي را ذكر كرده اند كه يكي از آنها توحيد در
ص: 412
حقّ الطاعه است؛ يعني تنها كسي كه اطاعت او بالذات و به طور استقلال واجب است خداوند متعال مي باشد و اطاعت ديگران نيز در طول اطاعت خداوند واجب است، در صورتي كه دستوري بر اطاعت او از جانب خدا رسيده باشد و دليل آن، اين است كه اطاعت، از شئون مالكيّت است و از آن جا كه مالك حقيقي انسان، خداست، پس اطاعت او نيز ذاتاً واجب است، لذا خداوند متعال وجوب اطاعت پيامبرش را به اذن خود مي داند و مي فرمايد: " وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُول إِلاّ لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللّهِ... "؛ (1) . هيچ رسولي نفرستاديم مگر آن كه به توفيق الهي از آن اطاعت كنند....
از اين آيه به طور وضوح استفاده مي شود اطاعت پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرع اطاعت خدا و در طول اطاعت اوست. در جايي ديگر مي فرمايد: " مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ "؛ (2) هر كس از رسول اطاعت كند، قطعاً خدا را اطاعت كرده است.
طبق نصّ قرآن كريم و به امر خداوند متعال، اطاعت از برخي افراد واجب است:
الف) رسول اكرم
خداوند متعال مي فرمايد: " قُلْ أَطيعُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللّهَ لا يُحِبُّ الْكافِرينَ "؛ (3) بگو اي پيامبر! فرمانبرداري كنيد از خدا و رسول، اگر از آنان روي گردانيد، همانا خداوند كافران را دوست نخواهد داشت.
ب) اولي الأمر
خداوند متعال مي فرمايد: " يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَطيعُوا اللّهَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي اْلأَمْرِ مِنْكُمْ "؛ (4) اي اهل ايمان! خدا و رسول و صاحبان امر از خود را اطاعت كنيد.
ص: 413
ج) پدر و مادر
خداوند مي فرمايد: " وَ قَضي رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْسانًا... "؛ (1) پروردگارت حكم كرده كه جز او را مپرستيد و به پدر و مادر [خود] احسان كنيد....
آري، اطاعت آنان از مصاديق احسان بوده و محدود به مواردي است كه به شرك و معصيت امر نكرده باشند.
د) فقيه حاكم
امام صادق(عليه السلام) فرمود:... نظر كنيد به كساني كه از شما حديث ما را نقل كرده و در حلال و حرام ما مي نگرند و احكام ما را مي شناسند، آنان را حَكَم قرار دهيد، زيرا من آنها را بر شما حاكم قرار داده ام. و هرگاه كه او به حكم ما حكم كند و كسي آن را نپذيرد، در حقيقت حكم ما را سبك شمرده و رد كرده است و هر كس بر ما رد كند، حكم خدا را رد كرده و آن در حكم شرك به اوست. (2) .
هم چنين از اقسام توحيد افعالي، توحيد در حاكميّت است؛ يعني حكومت حكمراني و حاكميّت، بالأصاله و ذاتاً از براي خداوند متعال است، زيرا حاكميّت هرگز منفكّ از تصرّف در نفوس و اموال و ايجاد محدوديّت نيست، در حالي كه تصرف و محدوديّت حقّ كسي است كه بر ديگران ولايت و سلطنت دارد و در غير اين صورت تصرّف عدواني است. حقّ ولايت و سلطنت بالأصاله و ذاتاً براي خداوند است، پس حاكميت نيز از آنِ خداوند است. هر كس كه قرار است بر مردم حكومت كند بايد از جانب او اذن داشته باشد. خداوند متعال به اين موضوع اشاره كرده و دو نوع حاكميت را در قرآن از براي خود ذكر كرده است: يكي، حاكميت تشريع و قانون گذاري؛ آن جا كه مي فرمايد: " إِنِ الْحُكْمُ إِلاّ لِلّهِ أَمَرَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ... "؛ (3) و تنها حكمفرماي عالم
ص: 414
خداوند است و امر فرموده كه جز آن ذات يكتا كسي را نپرستيد.
ديگري، حاكميّت در تكوين؛ آن جا كه مي فرمايد: " ما عِنْدي ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلاّ لِلّهِ "؛ (1) عذابي كه شما به آن تعجيل داريد به دست من نيست، فرمان جز براي خدا نخواهد بود.
علامه طباطبائي(رحمه الله) مي فرمايد: از آن جا كه تأثير از آنِ خداوند متعال است، حكمي كه نوعي از تأثير و جعل است نيز از آنِ اوست، خواه آن حكم در حقايق تكويني باشد يا در شرايع وضعي و اعتباري و اين معنا به آيات قرآن تأييد مي شود؛ آن جا كه مي فرمايد: " إِنِ الْحُكْمُ إِلاّ لِلّهِ "، " أَلا لَهُ الْحُكْمُ "، " لَهُ الْحَمْدُ فِي اْلأُولي وَ اْلآخِرَةِ وَ لَهُ الْحُكْمُ "، " وَ اللّهُ يَحْكُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ " از اين آيات استفاده مي شود كه اگر براي غير خدا حكمي هست بايد بعد از حكم خداوند و به اذن او باشد و هرگز با اراده و مشيّت او منافاتي نداشته باشد....(2) .
ابوالأعلي مودودي نيز مي گويد: حاكميت تنها براي خداوند است و تنها حاكم حقيقي اوست. با همين فرض است كه نظام اسلامي داخل در نظام دموكراسي نيست، بلكه حكومتي الهي مي باشد.... (3) .
با مراجعه و تدبّر در آيات قرآن پي مي بريم كه امامت و حكومت به امر خداوند است و به هر كس كه صلاح بداند واگذار مي كند.
خداوند متعال مي فرمايد: " وَ إِذِ ابْتَلي إِبْراهيمَ رَبُّهُ بِكَلِمات فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِمامًا "؛ (4) به ياد آر آن هنگامي كه خداوند ابراهيم را به اموري چند امتحان فرمود و همه را به جاي آورد. خدا بدو گفت: من تو را به پيشوايي خلق برگزيدم....
ص: 415
از آن جا كه امر امامت به دست خداوند است، مي فرمايد: من تو را بر مردم امام قرار دادم.
و به همين دليل است كه حضرت موسي(عليه السلام) از خداوند مي خواهد تا برادرش هارون وزير و جانشين خود قرار دهد؛ آن جا كه از قول حضرت موسي(عليه السلام) مي فرمايد: " قالَ رَبِّ اشْرَحْ لي صَدْري وَ يَسِّرْ لي أَمْري وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِساني يَفْقَهُوا قَوْلي وَ اجْعَلْ لي وَزيرًا مِنْ أَهْلي هارُونَ أَخي... "؛ (1) موسي عرض كرد: پروردگارا! شرح صدر به من عطا فرما و كار مرا آسان گردان. عقده زبانم را بگشا تا مردم سخنم را به خوبي بفهمند و نيز از اهل بيتم يكي را وزير و معاون من قرار ده....
خداوند متعال در جواب حضرت موسي(عليه السلام) نفرمود: به رأي مردم رجوع كن، بلكه فرمود: " قَدْ أُوتيتَ سُؤْلَكَ يا مُوسي "؛ (2) آنچه از ما خواستي به تو عطا كرديم.
و نيز در جاي ديگر مي فرمايد: " وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا "؛ (3) و آنان را پيشواي مردم قرار داديم تا خلق را به امر ما هدايت كنند.
هم چنين مي فرمايد: " يا داوُودُ إِنّا جَعَلْناكَ خَليفَةً فِي اْلأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ "؛(4) اي داود! تو را در روي زمين مقام خلافت داديم، تا در ميان خلق خدا به حق حكم كني.
با مراجعه به تاريخ و تدبّر در اقوال و سيره پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) نيز به اين نتيجه مي رسيم كه امامت و خلافت و حاكميت نزد آن حضرت امري الهي بوده و نصبش هم بايد به امر خداوند باشد. هرگز موردي ديده يا شنيده نشده كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) امر خلافت و امامت و جانشيني بعد از خود را به مردم واگذارد، بلكه به عكس از مردم سلب كرده و مخصوص خداوند دانسته است.
ص: 416
اينك به ذكر شواهدي از اين قبيل مي پردازيم:
1 _ ابن هشام نقل مي كند: بني عامر بن صعصعه خدمت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) رسيدند. حضرت آنان را به خداوند متعال دعوت نمود و خود را بر آنان عرضه كرد. شخصي از آنان به نام بحيرة بن فراس به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) عرض كرد: به من بگو: اگر ما با تو بر اسلام بيعت كنيم، آن گاه تو بر دشمنانت غلبه كردي، آيا ما بعد از تو حقّي در امر خلافت داريم؟ حضرت فرمود: امر امامت و خلافت و جانشيني من به دست خداست و هر جا كه صلاح بداند قرار مي دهد. او در جواب پيامبر(صلي الله عليه وآله) عرض كرد: آيا ما گلوهاي خود را هدف تير و نيزه ها قرار دهيم تا شما به پيروزي برسي، ولي در خلافت و جانشيني تو سهمي نداشته باشيم؟ ما اين چنين ديني را نمي پذيريم.... (1) .
2 _ ابن كثير نيز به سند خود نقل مي كند كه قبيله كنده به خدمت رسول خدا(صلي الله عليه وآله)شرف ياب شده، عرض كردند: اگر تو بر دشمنانت ظفر يافتي ما را در خلافت و جانشيني بعد از خود سهيم مي گرداني؟ حضرت فرمود: ملك و سلطنت و حكومت براي خداوند است، هر كجا كه صلاح بداند آن را قرار مي دهد. آنان نيز به رسول خدا(صلي الله عليه وآله)عرض كردند: ما را به ديني كه آورده اي حاجتي نيست. (2) .
همو نقل مي كند كه عامر بن طفيل و اربد بن قيس در مدينه خدمت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) رسيدند، عامر بن طفيل عرض كرد: اي محمّد! اگر من اسلام آورم چه امتيازي برايم قرار خواهي داد؟ حضرت فرمود: هر امتيازي كه مسلمانان دارند، به تو نيز خواهم داد. عامر گفت: آيا امر خلافت و جانشيني بعد از خود را به من وا مي گذاري؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: امر امامت براي تو و قومت نخواهد بود. (3) .
برخي از طرفداران نظريه دموكراسي به آياتي چند از قرآن كريم استدلال كرده اند:
ص: 417
محمّد يوسف موسي مي گويد: گاهي استدلال مي شود بر سلطه امّت و اين كه امّت منشأ سلطه و سيادت است. به اينكه قرآن در بسياري از آيات، خطاب هاي خود را متوجّه عموم مؤمنان مي كند، بدان دليل كه امّت را صاحب حقّ در تنفيذ امور مي داند و اين، همان معناي حقّ سلطه امّت است. (1) .
اين استدلال از جهاتي باطل است:
1 _ خطاب هاي قرآن كريم در تكاليف _ اعم از واجب عيني يا كفايي _ متوجه مؤمنان است و اين گونه تكاليف، طبيعت ولايي ندارد كه تنفيذ آن منوط به حاكم باشد تا اين كه نتيجه گيري شود: قرآن حقّ سلطه را براي امّت قرار داده است.
آري، در برخي از موارد اين گونه توهّم مي شود؛ همانند آيه شريفه: " الزّانِيَةُ وَالزّاني فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِد مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَة "؛ (2) زن زناكار و مرد زناكار را هر كدام صد تازيانه بزنيد.
و نيز آيه: " وَ السّارِقُ وَ السّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما... "؛ (3) دستان مرد و زن دزد را قطع كنيد.
هم چنين آيه: " وَ الَّذينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمانينَ جَلْدَةً... "؛ (4) و آنان كه به زنان پاك مؤمن نسبت زنا دهند؛ آن گاه چهار شاهد بر ادعاي خود نياورند آنان را به هشتاد تازيانه كيفر دهيد. ولي با دقّت و تأمّل در آيات پي مي بريم كه خطاب آيات فوق به مجموع امّت نيست، تا از آنها حقّ سيادت براي امّت استفاده شود، بلكه خطاب به اولي الأمر و كساني است كه حقّ قضاوتِ بين مردم را دارند.
2 _ اگر حقّ سلطه از براي امّت است، بايد امام در حكمراني اش از همه امّت رضايت بگيرد، در حالي كه اهل سنت معتقدند ولايت امام به بيعت برخي از اهل حلّ و
ص: 418
عقد و حتّي يك نفر از علماي اهل حلّ و عقد نيز منعقد مي شود.
3 _ حاصل اين نظريه اين است كه هر كس متولّي امر امّت از جانب مردم شد، ولايتش شرعي و اطاعتش واجب است، هر چند فاسق و جائر باشد، در حالي كه اين ديدگاه منافات دارد با آيات و رواياتي كه از دوستي و همكاري با ظالمين نمي كرده، و از حرمت اطاعت كسي كه به غير از احكام الهي حكم مي كند سخن مي گويد.
4 _ با جمع بين آيات فوق و برخي از آيات ديگر؛ مانند: "... وَ لِيَعْلَمَ اللّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَيْبِ... "؛ (1) استفاده مي شود حقّ سلطه و سيادت از براي خداوند متعال است، ولي وظيفه مردم است كه خدا و پيامبرش را ياري و اطاعت كنند.
در برخي از آيات، اشاره شده به اين كه خلافت از براي مجتمع است نه شخص معين؛ مثل قول خداوند متعال: " وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنّي جاعِلٌ فِي اْلأَرْضِ خَليفَةً... "؛ (2) و يادآور زماني را كه پروردگارت به ملائكه فرمود: همانا من در روي زمين خليفه قرار مي دهم. از اين تعبير استفاده كرده اند چون انسان خليفه و جانشين خدا در روي زمين است، پس حقّ سلطه نيز براي خود اوست. در جواب مي گوييم:
اوّلاً: از اين آيات چنين استفاده مي شود كه بشر جانشين خداوند در آباداني روي زمين است و اين معنا ربطي به سلطه انسان بر خود ندارد. از همين رو مي بينيم هنگامي كه خلافت به معناي حكومت است، خداوند آن را به مردم نسبت نمي دهد، بلكه مي فرمايد: " يا داوُودُ إِنّا جَعَلْناكَ خَليفَةً فِي اْلأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ "؛ (3) اي داود! ما تو را جانشين خود در روي زمين قرار داديم، پس بين مردم به حق حكم كن.
ثانياً: آيات خلافت عامّه _ تكويناً نه تشريعاً _ دلالت بر تفويض آباداني زمين به بشر دارد، زيرا تشريع بر شرايطي خاص متوقف است.
ص: 419
خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اْلأَماناتِ إِلي أَهْلِها وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ "؛ (1) خدا به شما امر مي كند كه البته امانت ها را به صاحبانشان برگردانيد و چون ميان مردم حكم مي كنيد به عدالت داوري كنيد.
از آيه فوق چنين استفاده كرده اند كه مقصود از امانت، حكومت بين مردم است، به قرينه تفريعي كه در آيه آمده است: " وَ إِذا حَكَمْتُمْ " به اين معنا كه حكم و حكومت بين مردم امانت است و آنها صاحب و مالك تدبير آن هستند، زيرا مخاطب اين حكم آنانند و هر كس از طريق مردم انتخاب شد بايد به عدل رفتار كند.
در جواب مي گوييم: آيه شريفه بر فرض كه خطابش به عموم مردم است، دلالت دارد بر اين كه مردم وظيفه دارند حكومت را به اهلش _ كه از جانب خدا منصوب است _ واگذارند، نه آن كه بگويند ما در آن حق داريم و بخواهند خود حاكم برگزينند.
يكي از بارزترين اشكال ها در علم سياست، تضاد بين سلطه و آزادي است، زيرا سلطه منشأ تضييق و سلب آزادي در انسان است، در حالي كه اين عمل با آزادي انسان سازگاري ندارد. حقّ هر انساني است كه آزاد زندگي كند و روي همين تضاد است كه مي بينيم بشر در طول تاريخ در حال ستيز و نبرد با سلطه ديگران است و مي كوشد كه از آن بگريزد. به عبارت ديگر سلطه از دو جنبه اشكال دارد:
1 _ جنبه علمي؛
2 _ جنبه عملي.
از جنبه علمي اين سؤال مطرح است: چگونه مي توان بين آزادي انسان كه حدّ و حدودي ندارد، با فرض تضييق ها و قيدها جمع كرد؟ آيا اين تضييق و تقييد آزادي طبيعي انسان نيست؟ به چه معيار و ميزاني براي انسان ها از جانب شخصي حدود و تضييقاتي،
ص: 420
فراهم مي شود؟
اين اشكال علمي در جنبه عملي نيز پديد مي آيد، با اين بيان: مادامي كه انسان آزادي خود را مطلق و بدون حدّ و قيد مي بيند، چگونه مي توان ضمانت اجرايي داد كه همه مردم مطيع و فرمانبردار حاكم سلطه گرا باشند؟
براي حلّ اين اشكال طرح ها و برنامه هايي پيشنهاد شده كه از آن جمله است:
ژان ژاك روسو معتقد است قرارداد اجتماعي مي تواند برطرف كننده اين تضاد باشد، به نحوي كه حكومت و حاكم سلطه خود را از قراردادي مي گيرد كه مردم با او مي بندند و با اين قرارداد، حاكم و حكومت حقّ مي يابد كه با جعل قانون تضييقاتي را براي مردم ايجاد كند.
روسو نظريه خود را بر سه اصل استوار مي كند:
الف) ولايت و سلطه انساني بر انسان ديگر را نفي مي كند؛
ب) انسان بر خودش ولايت دارد و به تعبير ديگر، انسان حق تعيين سرنوشت خود را خود به دست مي گيرد؛
ج) انسان مي تواند با يك قرارداد اجتماعي حق خود را به ديگري واگذار كند، تا او با هيئت حاكمه اي كه تشكيل مي دهد بر مردم حكومت كند.
اين نظريه نتوانسته است جوابگوي پرسش هاي فراواني باشد كه روشن فكران جامعه مطرح مي كنند؛ به طور قطع تمام افراد جامعه بر يك فرد اتفاق نمي كنند، در اين هنگام است كه صاحبان اين نظريه مسئله رأي اكثريت را _ هر چند 51 درصد باشد _ مطرح مي كنند و اين ظلمي به 49 درصد، بقيه جامعه است كه سلطه آن شخص را قبول ندارند.
اگر گفته شود كه بقيه مردم، از جنبه اخلاقي بر رأي اكثريت احترام قائل شده و فرد انتخاب شده را مي پذيرند. در جواب مي گوييم: اين اضطرار در صورتي مورد قبول است كه جاي گزيني نداشته باشد، در حالي كه مي توان مسئله را با نصّ عام يا خاص بر امام و
ص: 421
حاكم اسلامي از جانب خداوند متعال و ابلاغ پيامبر(صلي الله عليه وآله) حلّ كرد كه در نتيجه اختلافي پيش نمي آيد و حقّ ذاتي و اولي خداوند بيشتر مراعات مي شود.
هم چنين حقّ اشخاصي ضايع خواهد شد كه بعدها به حدّ بلوغ و رشد و شعور سياسي مي رسند، در حالي كه به او رأي مثبت نداده و با او قرارداد اجتماعي نبسته اند، خصوصاً با در نظر گرفتن اين نكته كه چه بسيار اشخاص و احزابي كه براي منافع شخصي و حزبي خود چه خيانتهايي كه نكرده و نمي كنند.
لاسكي يكي ديگر از نظريه پردازاني است كه در صدد حلّ تناقض بين آزادي و سلطه اجتماعي بر آمده است. او مي گويد: شخصيت يك فرد جامعه، در حقيقت جزئي از مجموعه جامعه اي منظّم است كه به او وابستگي دارد. كسي كه مي گويد: من مي كوشم تا اهدافم را پياده كنم، در واقع مي گويد: من سعي دارم كه با نظامي سير كنم و خود را وفق دهم كه جزئي از آن نظام هستم... پس حريّت و آزادي از اين ديدگاه، پاره كردن حدود و قيدها نيست.... (1) .
اين ديدگاه، هرچند بر فرض ممكن است اشكال نظري و علمي نداشته باشد، ولي هرگز نمي تواند بيانگر شرح واقعي حال انسان باشد، زيرا انسان هميشه در صدد پياده كردن خواسته ها و خواهش هاي نفساني خود است. او دائماً در حال نزاع با افراد جامعه براي جلب منافع شخصي است. آيا چنين نيست كه هرگاه دستگاه حاكمه، حكمي را به نفع ما صادر كند خوشحال و با عكس آن ناراحت مي شويم؟
آيا اين نظريه و ديدگاه توانسته است كه از جنبه علمي مشكل تضاد بين سلطه و آزادي را حلّ كند و از جنبه عملي نيز انسان را تسليم محضِ دستگاه حاكمه نمايد؟ با رجوع به عمق وجود انسان ها پي مي بريم هرگز حكومتي چنين نبوده است، خصوصاً با در نظر گرفتن اين كه غالب نظام ها در صدد مصالح شخصي و حزبي و قومي خود هستند و به طبقات ديگر چندان توجهي ندارند. از اين جاست كه مشكل گريز از قانون پديد مي آيد.
ص: 422
دين نيز در اين مسئله دخالت كرده و به نحو كامل در هر دو جنبه، نظري و عملي اين اشكال را حل كرده است:
دين آزادي مطلق را حقّ طبيعي انسان نمي داند، بلكه انسان را به عبوديت الهي سفارش مي كند؛ عبوديّتي كه با وجود او ملازم و همراه است. دين با اين نظر مخالف است كه طبيعت به انسان آزادي مطلق بخشيده است. از ديدگاه ديني، انسان مملوك و عبد خالقش است، در مقابل اين مالك حقيقي، هيچ گونه آزادي ندارد، اگر چه اين عبوديت و سلب آزادي عين آزادي است. آزادي بدين معنا نيست كه انسان خود را اسير بند شهوات و غرايز و صفات رذيله نفساني كند، بلكه رهايي انسان از اين قيدهاي باطني به او آزادي را نويد مي دهد؛ خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّما كانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنينَ إِذا دُعُوا إِلَي اللّهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَنْ يَقُولُوا سَمِعْنا وَأَطَعْنا "؛ (1) آن مؤمنانند كه چون به سوي حكمِ خدا و رسولشان بخوانند تا خدا ميان آنان داوري كند خواهند گفت كه حكم خدا را شنيديم و اطاعت كرديم.
اگر اصل در انسان عبوديت است، خروج از حدود آن و دوري از طاعت الهي، موجب تضاد است؛ همان گونه كه خداوند متعال مي فرمايد: " وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ "؛ (2) و هر كس از حدود الهي تجاوز كند به خود ظلم كرده است.
در آيه ديگري نيز به اين حقيقت اشاره شده است: " وَ ما لِيَ لا أَعْبُدُ الَّذي فَطَرَني وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ءَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِهِ آلِهَةً إِنْ يُرِدْنِ الرَّحْمنُ بِضُرِّ لا تُغْنِ عَنّي شَفاعَتُهُمْ شَيْئًا وَ لا يُنْقِذُونِ "؛ (3) آخر چرا كسي را نپرستم كه مرا آفريده است و [همه] شما به سوي او بازگشت مي يابيد؟ آيا من به جاي او خداياني را بپرستم كه اگر [خداي] رحمان بخواهد به
ص: 423
من گزندي برساند، نه شفاعتشان به حالم سود مي دهد و نه مي توانند مرا برهانند؟
عبادت خداوند و عبوديت انسان در برابر خداوند و دستورهايش، چيزي است كه هرگز از فطرت انسان جدا نمي شود؛ همان گونه كه قرآن مي فرمايد: " لَنْ يَسْتَنْكِفَ الْمَسيحُ أَنْ يَكُونَ عَبْدًا لِلّهِ "؛ (1) هرگز مسيح از بنده خدا بودن ابا و استنكاف ندارد.
طبق اين اصل ديني اسلام مي گويد: سلطه شرعي كه سبب حقّ سيادت و قدرت بر انسان هاست، منشأش از خداوند متعال گرفته شده، زيرا مالكِ حقيقي انسان اوست و تمام سلطه ها بايد به او باز گردد.
چرا انسان در صدد فرار از سلطه و سلطه پذيري است؟ چرا او در صدد نزاع با نظام سلطه بر مي آيد و هرگز مايل نيست تا با آن وفاق داشته و تسليم مطلق در برابر تمام قوانين آن باشد؟
در جواب مي گوييم: ممكن است اين موضع گيري سه عامل داشته باشد:
عامل اوّل: انسان چنين مي پندارد كه آزادي حقّ طبيعي اوست و هر حدّ و قيدي كه برايش گذارده شده با آزادي اش منافات دارد و در نتيجه مردود است.
عامل دوم: حبّ ذات و نفس و جلب منافع شخصي براي خود است. اين حبّ نفس در غريزه انسان است.
عامل سوّم: تصوّر خيانت و ظلم از ناحيه حاكم سلطه گر و پايمال كردن حقوق مسلّم انسان، وي را به موضع گيري در مقابل حاكم وامي دارد.
حال ببينيم دين اين سه عامل را چگونه علاج كرده است، تا در نتيجه مشكل تعارض بين سلطه و آزادي حلّ شود.
در مورد عامل اوّل: مي بينيم كه اديان هرگونه آزادي خيالي را مردود مي شمارند و در صدد آنند كه انسان را از حيث فكري و اخلاقي اين گونه تربيت كنند كه بنده مطلق
ص: 424
پروردگار باشد تا از اين طريق به مقام خليفة اللّهي برسد. دين تنها به جنبه نظري انسان _ كه معتقد به عبوديّت خداوند است _ توجه ندارد، بلكه در صدد آن است كه او را بر اين عقيده تربيت كند. امام علي(عليه السلام) مي فرمايد: الهي كفي بي عزّاً ان اكون لك عبداً، و كفي بي فخراً أن تكون لي ربّاً؛ خدايا بس است مرا از حيث عزّت كه بنده تو باشم و كافي است مرا در فخر كه تو پرودرگار من باشي.
در مورد عامل دوّم: دين در صدد آن نيست تا حبّ نفس و ميل تحصيل منافع را از انسان جدا كند، بلكه مي خواهد به انسان بفهماند مصالح اين دنيا زودگذر و موقّتي است و تنها مصالح عالم آخرت پابرجاست و لذا بايد انسان تمام وجود خود را براي هدفي عالي به كار گيرد.
در مورد عامل سوّم: در صورتي كه انسان بداند حاكم اصلي خداست و او تنها خير و صلاحش را مي خواهد، هيچ گاه از فرمان او و حاكمي كه به توسط او منصوب شده سرباز نمي زند.
در نتيجه، اطاعت و خضوع انسان به سلطه حاكم هيچ ضرري براي او نخواهد داشت، بلكه در آن سودي است كه دنيا و آخرت او را تأمين مي كند.
علامه طباطبايي(رحمه الله) در اين باره مي فرمايد: آن اصل طبيعي تكويني كه آزادي از آن نشأت گرفته است نيرويي است به نام اراده كه در وجود انسان نهاده شده است و او را به فعاليّت و عمل بر مي انگيزاند.
اراده، حالتي روحي است كه اگر سركوب شود منجر به سركوبي و نابودي حسّ و شعور انسان مي گردد و پيامد آن از بين رفتن انسانيت انسان است. امّا از سويي ديگر، از آن جا كه بشر موجودي اجتماعي است، آفرينش و طبيعتش او را به زندگي در اجتماع و همراهي با ديگران سوق مي دهد. بدين صورت كه اراده اش را با اراده هاي ديگر و فعاليتش را با فعاليّت ديگران همراه و سازگار مي نمايد. نتيجه اين مي شود كه انسان در برابر قانون _ كه اراده ها و فعاليت ها را با وضع محدوديت هايي تعديل مي كند _ خاضع و تسليم باشد.
بنابراين همان طبيعت و آفرينشي كه به انسان آزادي اراده و عمل بخشيده است،
ص: 425
خودش محدود كننده اراده و عمل انسان نيز هست و آن رها بودن ابتدايي و آزادي اوليه را مقيّد و محدود مي سازد. و از آن جايي كه قوانين تمدن كنوني پايه احكامش بر اساس منافع مادي بنا نهاده شده است، اين امر موجب مي شود كه اين جوامع از نظر التزام به معارف زير بنايي ديني و لوازم آن آزاد باشند؛ هم چنان كه موجب آزاد بودن آنان در مسائل اخلاقي و هر آنچه كه در وراي قوانين مذكور است مي شود؛ يعني انسان در وراي آن قوانين هر چه را كه بخواهد و هر چه را كه انجام بدهد آزاد است. اين است معناي آزادي نزد پيروان تمدن كنوني. اما در اسلام قانون بر اساس اصل توحيد وضع شده است و پس از آن بر اساس اخلاق فاضله. بدين جهت اين قانون همه چيزهايي را كه به اعمال فردي و اجتماعي انسان مربوط است، از امور جزئي گرفته تا امور بسيار مهمّ و آن هم در همه ابعاد، بيان كرده است.
بنابراين هر چيزي كه ارتباطي با انسان دارد و يا انسان ارتباطي با آن دارد، در شريعت اسلامي نشان و اثري از آن به چشم مي خورد.از اين رو ديگر جايي براي بروز و ظهور آزادي به آن معنايي كه در تمدن مادي مطرح است، در اسلام وجود ندارد.
آري، در اسلام براي انسان آزادي از قيد بندگي غير خداوند متعال وجود دارد، اين آزادي اگر چه بيشتر از يك كلمه نيست، ولي داراي معنايي بسيار وسيع و گسترده است. به طوري كه اگر كسي با تعمّق و تحقيق كافي در قوانين اسلامي و در شيوه هاي كاربردي كه انسان ها را به سوي آن فرا مي خواند و آن قوانين و شيوه ها را بين افراد و طبقات جامعه برقرار مي كند، كاوش و بررسي كند و سپس آن را با روش ها و قوانين زور مدارانه و ارباب منشانه حاكم بر جوامع متمدن امروزي و زورگويي هايي كه بين طبقات و افراد آن جوامع و يا بين آن جوامع قوي و جوامع ضعيف وجود دارد مقايسه كند، در اين صورت است كه به اين معناي گسترده و فراگير پي خواهد برد. (1) .
آزادي به مفهوم و معناي صحيح آن، در روايات اهل بيت(عليهم السلام) زياد به چشم
ص: 426
مي خورد، ولي مفهوم آن اختلاف اساسي دارد با آنچه دموكراسي غربي از آن اراده مي كند. از امام علي(عليه السلام) نقل است كه فرمود: اي مردم! انسان عبد يا كنيز آفريده نشده است و همانا تمام مردم آزادند.... (1) .
همو فرمود: بنده غير مباش، در حالي كه خداوند تو را آزاد قرار داده است. (2) .
اسلام تأكيد مي كند انسان بدان دليل كه آزاد است نبايد بنده ديگري گردد و زير يوق اسارت سلطه گران رود. هم چنين نبايد بنده و اسير شهوت و غضب و ساير قوا و صفات رذيله خود باشد. اما آزادي در اسلام به اين معنا نيست كه انسان به دليل آزاد بودنش، خود را از سلطه و حكومت خداوند و فرستادگانش خارج كرده و بي نياز ببيند و قانون گريزي و قانون شكني كند.
اسلام در مورد آزادي انسان به حقايقي فكر مي كند كه فرهنگ غربي هرگز بدان توجهي نداشته يا در تضاد با آن عمل كرده است. اسلام حقيقت انسان را در روح او مي داند و در صدد حفظ كرامت و حريّت و آزادي روح اوست. اگر مي گويد: به خاطر اموالِ كسي، او را تعظيم نكن؛ اين براي حفظ كرامت و شخصيّت انساني است. به طور كلي بين آزادي در غرب و مفهوم آزادي در اسلام فرق اساسي وجود دارد. آزادي در غرب بر مسئوليت نداشتن پايه گذاري شده است، ولي در اسلام بر اساس احساس مسئوليت و عبوديّتِ خداوند متعال بنا نهاده شده است. اين فرق اساسي بين اسلام و دموكراسي غربي است.
ص: 427
يكي از اعتراض هايي كه اهل سنت بر شيعه اماميه دارند اين است كه شيعه اماميه در اقليت است و اكثر مسلمانان اهل سنتند، اگر تشيع بر حقّ بود هيچ گاه در اقليت قرار نمي گرفت. نمي توانيم ادعا كنيم همه مسلمين بر خلاف رفته اند، مگر گروهي به نام شيعه.
شيخ سليم البشري رئيس الأزهر مصر در عصر خود در مباحثاتش با سيدشرف الدين عاملي _ بعد از آن كه تمام ادله او را متين و محكم مي بيند _ مي گويد: من نمي دانم چه بگويم، متحيّرم، از طرفي دلايل تو را مشاهده مي كنم همه را از حيث سند و دلالت، محكم، قوي و متين مي بينم، ولي از طرف ديگر مي بينم كه بيشتر مسلمانان از امامت و ولايت علي بن ابي طالب(عليه السلام) اعراض كرده و به آن اعتقاد ندارند، و شما شيعه را در اقليت مي بينم، لذا متحيرم كه چه بگويم... (1) .
پيش از هر بحثي بايد روشن كنيم كه آيا اكثريت محور حقانيت است؟ آيا اگر اكثر مردم در مقابل اقليتي ادعايي دارد مجرد اكثريت دليل بر حقّانيت آنان است، و مجرد اقليت دليل بر بطلان طرف مقابل است، يا اين كه وظيفه داريم ادله هر كدام را به خوبي نظر كنيم تا پي به حقّ و حقيقت ببريم؟
ص: 428
با مراجعه به قرآن كريم پي مي بريم كه خداوند متعال هيچ گاه اكثريّت را محور و ميزان حقّ و حقيقت قرار نداده است؛ بلكه برعكس بيشتر مردم را به اين دليل كه هميشه و در طول تاريخ بر خلاف حقّ بوده اند مذمت و نكوهش كرده است. اينك به برخي از آيات در اين زمينه اشاره مي كنيم:
1 _ " وَ إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي اْلأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ "؛ (1) و اگر پيروي كني از اكثر مردم زمين تو را از راه خدا گمراه خواهند كرد، كه اينان جز از پي گمان نمي روند.
2 _ " وَ إِنَّ كَثيرًا لَيُضِلُّونَ بِأَهْوائِهِمْ بِغَيْرِ عِلْم "؛ (2) و بسياري به هواي نفس خود از روي ناداني به گمراهي روند.
3 _ " وَ ما يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلاّ ظَنًّا "؛ (3) اكثر اين مردم به غير از گمان باطل خود از چيزي پيروي نمي كنند.
4 _ " وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ "؛ (4) ولي اكثر آنان جاهلند.
5 _ " بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ، وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ اْلأَرْضُ وَ مَنْ فيهِنَّ بَلْ أَتَيْناهُمْ بِذِكْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ "؛ (5) بلكه در كمال عقل دين حقّ را بر آنها آورده، و لكن اكثر آنها از حقّ متنفّرند. و اگر حقّ تابع هواي نفس آنان شود همانا آسمان و زمين و هرچه در آنهاست فاسد خواهد شد، بلكه ما اندرز قرآن بزرگ را بر آنها فرستاديم و آنان به ناحق از آن اعراض كردند.
ص: 429
6 _ " وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنينَ "؛ (1) و اكثر اينان به خدا ايمان نمي آورند.
7 _ " وَ ما وَجَدْنا ِلأَكْثَرِهِمْ مِنْ عَهْد "؛ (2) اكثر مردمان را در عهد استوار نديديم.
8 _ " وَ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ "؛ (3) و بيشتر آنان خرد را به كار نمي بندند.
9 _ " كِتابٌ فُصِّلَتْ آياتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِقَوْم يَعْلَمُونَ. بَشيرًا وَ نَذيرًا فَأَعْرَضَ أَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لا يَسْمَعُونَ "؛ (4) كتابي كه آيات جامعش را به زبان عربي فصيح براي دانشمندان مبيّن ساخته است. قرآني است كه نيكان را بشارت مي دهد و بدان را مي ترساند امّا اكثر مردم اعراض كرده اند و به نصايحش گوش نمي دهند.
10 _ " أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاّ كَاْلأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبيلاً "؛ (5) يا مي پنداري كه اكثر اين كافران حرفي مي شنوند يا فكر و تعقّلي دارند؟ اينان در بي عقلي بسي مانند چهار پايانند بلكه گمراه و نادان تر.
11 _ " بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ "؛ (6) امّا اكثر اين مشركان جاهل به حقّ دانا نيستند كه از آن اعراض مي كنند.
12 _ " وَ قَليلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ "؛ (7) و كمي از بندگان من شكرگزارند.
13 _ " وَ ما أَكْثَرُ النّاسِ وَ لَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنينَ "؛ (8) و تو هرچند جهد و ترغيب در ايمان مردم كني باز اكثر آنان ايمان نخواهند آورد.
14 _ " وَ إِنَّ كَثيرًا مِنَ الْخُلَطاءِ لَيَبْغي بَعْضُهُمْ عَلي بَعْض إِلاَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ قَليلٌ ما هُمْ "؛ (9) و چه بسيار معاشران و شريكان در حقّ يك ديگر تعدي
ص: 430
مي كنند مگر آنان كه اهل ايمان و داراي عمل صالح اند كه آنها هم بسيار كم هستند.
و آيات ديگري، كه دلالت دارند بر اين كه هيچ گاه اكثريت محور و ميزان حقانيّت نبوده و نخواهد بود، بلكه برعكس هميشه بيشتر مردم بر باطل بوده و كمي از آنان داراي ايمان و عمل صالح بوده و شكر گذار پروردگارند.
سؤال:
تمام جوامع اسلامي و انساني بر اكثريت آراء و خواست مردم استناد نموده و آن را قانوني و معتبر و درخور عمل مي دانند.
چرا قرآن مجيد اكثريت را تحقير نموده و نظريه و خواست اكثريت را با لفظ: " اكثرهم لا يعقلون "، " اكثرهم لا يعلمون " و... نكوهش مي كند و رأي اكثريت را رد مي نمايد؟
آيا سرزنش اكثريت، يك سنت ثابت و يك قانون تكويني است. يا مخصوص زمان ومكان خودش بوده است؟
جواب:
قبل از پاسخ، مناسب است نگاه اجمالي به آياتي كه در مذمّت اكثريت وارد شده است داشته باشيم. بيش از شصت مورد است كه قرآن به گونه اي اكثريت را با تعبيرهاي مختلف سرزنش كرده، كه به برخي از اين موارد اشاره مي شود:
1 _ برخي از موارد در صدد سرزنش از اكثر مردمي است كه آيات الهي راانكار مي كنند و به خدا ايمان نمي آورند كه اين مورد بيشتر درباره اهل كتاب و انكار آنان نسبت به آيات الهي است، مانند:
الف _ " وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتابِ لَكانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَكْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ "؛ (1) اگر اهل كتاب ايمان آورند، براي آنها بهتر است ولي تنها عده كمي از آنها با ايمانند و بيشتر آنها فاسقند. [خارج از اطاعت پروردگار و منكر آيات الهي هستند]
ب _ "... ما كانُوا لِيُؤْمِنُوا إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللّهُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ "؛ (2) هرگز ايمان
ص: 431
نمي آورند مگر آن كه خدا بخواهد ولي بيشتر آنها نادانند.
ج _ " وَ ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلاّ وَ هُمْ مُشْرِكُونَ "؛ (1) بيشتر مردم به خدا ايمان نياورند مگر اين كه مشرك باشند.
2 _ برخي از موارد در صدد سرزنش از اكثر مردمي است كه رسالت پيامبر(صلي الله عليه وآله) و قرآن را انكار مي كنند، مانند:
الف _ " إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لا يُؤْمِنُونَ "؛ (2) پس ترديدي در آن نداشته باش كه آن حق است از پروردگارت ولي بيشتر مردم ايمان نمي آورند.
ب _ " وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاّ كَافَّةً لِلنّاسِ بَشيرًا وَ نَذيرًا وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لا يَعْلَمُونَ "؛ (3) و ما تو را جز براي همه مردم نفرستاديم تا [آنها را به پاداش هاي الهي ] بشارت دهي و [از عذاب] بترساني ولي بيشتر مردم نمي دانند.
ج _ " أَمْ يَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ "؛ (4) يا مي گويند او ديوانه است، ولي او حق را براي آنان آورده امّا بيشترشان از حق كراهت دارند [و گريزانند] .
3 _ برخي از اين موارد در صدد نكوهش اكثر مردمي است كه قيامت را انكار مي كنند، مانند:
الف _ " وَ أَقْسَمُوا بِاللّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لا يَبْعَثُ اللّهُ مَنْ يَمُوتُ بَلي وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لا يَعْلَمُونَ "؛ (5) آنها سوگندهاي شديد به خدا ياد كرده اند كه هرگز خداوند كسي را كه مي ميرد بر نمي انگيزد، آري اين بعث وعده قطعي خداست ولي بيشتر مردم نمي دانند.
ب _ " إِنَّ السّاعَةَ َلآتِيَةٌ لا رَيْبَ فيها وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لا يُؤْمِنُونَ "؛ (6) روز قيامت
ص: 432
به يقين آمدني است و شكي در آن نيست ولي اكثر مردم ايمان نمي آورند.
ج _ " قُلِ اللّهُ يُحْييكُمْ ثُمَّ يُميتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلي يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فيهِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لا يَعْلَمُونَ "؛ (1) بگو خداوند شما را زنده مي كند و سپس مي ميراند بار ديگر در روز قيامت كه در آن ترديدي نيست گرد آوري مي كند ولي بيشتر مردم نمي دانند.
اين آيات و بسياري از آيات ديگر، برخي صفات مذموم با تعبير فسق، كفر، كذب، شرك، جدل، اضلال، جهل و... را براي اكثريت اثبات مي كند و با تعبير " أَكْثَرُهُمْ فاسِقُونَ "، " أَكْثَرُهُمْ كافِرون "، " أَكْثَرُهُمْ كاذِبُونَ "، " أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ "، " أَكْثَرُهُمْ لا يُؤْمِنُونَ "، " أَكْثَرَهُمْ لا يَشْكُرُونَ " و... نام مي برد.
در تمام اين موارد، مناسبتي بين مذمّتي كه قرآن از اين گروه كرده با كاري كه اين گروه انجام داده اند وجود دارد؛ به عنوان نمونه، آن جا كه نسبت به نعمت هاي الهي ناسپاسي كرده اند، خداوند مي فرمايد: " أَكْثَرَهُمْ لا يَشْكُرُونَ "؛ اكثر آنان شكر نعمت را به جا نمي آورند، طبيعي است بين شكر و نعمت تناسب وجود دارد.
با توجّه به مطالب گذشته در پاسخ به سؤال فوق مي گوييم:
اكثريتي كه در قرآن مجيد، تحقير شده اند، اكثريت كمّي و عددي است، نه اكثريت كيفي، زيرا بر خلاف آنچه در نظر بعضي مسلّم است كه اكثريت هاي عددي همواره راه صحيح را مي پيمايند، قرآن كريم در آيات متعددي اين موضوع را نفي كرده و براي آن اهميتي قائل نيست و در واقع، مقياس حق و حقانيّت را اكثريّت كيفي مي داند نه كمّي و عددي، گرچه در جوامع كنوني براي اداره اجتماع، بر آراي اكثريت تكيه مي كنند، ولي نبايد فراموش كرد كه اين نوعي اجبار و به بن بست رسيدن است، زيرا در يك جامعه مادي هيچ ضابطه اي كه خالي از اشكال و ايراد باشد براي اتّخاذ تصميم ها و تصويب قوانين نيست.
از اين رو، بسياري از دانشمندان با اعتراف به اين حقيقت كه در بسياري از موارد نظر اكثريت اشتباه آميز است، مجبور به پذيرش آن شده اند چون راه ديگري ندارند، پس
ص: 433
به طور خلاصه بايد گفت: اكثريت راه حل است نه راه حق. اگرچه اين راه حلّ را در مورد تعيين امام قبول نداريم و آنرا به نصّ از جانب خداوند مي دانيم.
امّا در يك جامعه معتقد به رسالت انبيا، انسان هيچ گونه اجباري براي پيروي نظر اكثريت در تصويب قوانين نمي بيند، زيرا برنامه ها و قوانين انبيا از جانب خداي حكيم و آگاه به مصالح بندگان نازل شده و خالي از هرگونه عيب و نقص و اشتباه است و با آنچه اكثريت جايز الخطاء تصويب مي كنند، قابل مقايسه نيست، چنان كه خداوندمتعال مي فرمايد: " وَ إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي اْلأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ "؛ (1) و اگر از اكثر كساني كه روي زمين هستند پيروي كني تو را از راه خدا گمراه مي كنند.
در حقيقت، قرآن كريم با اين نكوهش و سرزنش، با يك طرز تفكّر خطرناك مبارزه مي كند و همه بشريت را به سوي دست آوردهاي انبياي الهي راهنمايي مي نمايد تا با پيوستن به اين قافله راستين، خود و جامعه كنوني را از ورطه هلاكت، نجات بخشند.
ممكن است در اين جا اين پرسش پيش آيد كه چرا نسبت به گروه هايي، مانند: كافران و مشركان، با آن كه به طور كلي بد هستند، تعبير اكثريت كرده است؟
در پاسخ بايد گفت: چون قرآن كريم كتاب هدايت و تربيت است، حقوق اقليت و گروه كم را هم از آنها ضايع نمي سازد؛ از اين رو، اگر اندكي كه انسانيت خود را از دست نداده اند در بين آنها باشند آنان را از دايره نكوهش خارج مي سازد تا حقشان ادا شود و از طرفي نمي خواهد راه را بر همگان مسدود سازد.
و امّا در پاسخ به پرسش دوم(آيا مذمّت اكثريت يك سنت ثابت و...) بايد گفت:
اين تحقير و نكوهش، سنتي ثابت و تكويني نيست، زيرا اگر مغزهاي متفكّر و مصلحان دلسوز جوامع بشري و انديشهوران تلاش و كوشش همه جانبه اي براي هدايت و روشن ساختن توده هاي مردم انجام دهند و جوامع انساني، به اندازه كافي رشد فكري و اخلاقي و اجتماعي بيابند به طور مسلم چنان اكثريتي به حقيقت نزديك خواهند بود و آن زمان نكوهش قرآن مجيد شامل اين گونه اكثريت ها نخواهد شد.
ص: 434
در هر حال، اكثريت غير رشيد، ناآگاه يا فاسد و منحرف چه مشكلي را مي تواند از سر راه خود و ديگران بردارد!؟
پس تنها اكثريت، كافي نيست، بلكه اگر اكثريت از رهبري صحيح و تعليمات درستي بهره مند گردد و به اصطلاح، يك اكثريت به تمام معنا رشيد شود آن گاه ممكن است تمايلات او مقياسي براي سنجش خوب و بد و تصويب قوانين باشد و اين امر ممكن نيست مگر در سايه تعاليم انبيا و اولياي الهي.
پس اگر قرآن مجيد اين گونه با شدت اكثريت را تحقير و نكوهش مي كند منظورش آن اكثريت غير رشيد و رهبري نشده است.
از مجموعه ادلّه قرآني و روايي استفاده مي شود كه وظيفه انسان، متابعت از حقّ است، و لو پيروان آن در اقليّت باشند، زيرا بناي سنت اسلامي بر متابعت از حقّ استوار است، نه موافقت با طبع، و اين مطلب از واضح ترين بيانات قرآني است؛
خداوند متعال مي فرمايد: " هُوَ الَّذي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدي وَ دينِ الْحَقِّ "، (1) " وَ اللّهُ يَقْضي بِالْحَقِّ "، (2) " وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ " (3) و " لَقَدْ جِئْناكُمْ بِالْحَقِّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ ". (4) .
خداوند متعال در اين آيات اشاره نموده كه محور و ميزان متابعت حقّ است، و از طرفي اين را مي دانيم كه حقّ هيچ گاه موافق با طبع ها و هواهاي اكثر مردم نيست. آن گاه خداوند لزوم موافقت هواهاي اكثريت را ردّ مي كند، به جهت آن كه به فساد مي انجامد؛ آنجا كه مي فرمايد: " أَمْ يَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ. وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ اْلأَرْضُ وَ مَنْ فيهِنَّ بَلْ أَتَيْناهُمْ بِذِكْرِهِمْ فَهُمْ
ص: 435
عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ ".(1) .
ابوعبيده معتزلي به هشام بن حكم عرض كرد: دليلِ صحت عقيده ما و بطلانِ عقيده شما اين است كه شما در اقليت قرار داريد و ما در اكثريت. هشام بن حكم در جواب فرمود: تو با اين كلامت به ما ايراد نمي كني بلكه در حقيقت ايرادت بر نوح(عليه السلام) است، زيرا او در ميان قومش 950 سال درنگ كرد و مردم را شب و روز به نجات دعوت نمود، ولي غير از عده كمي به او ايمان نياوردند. (2) .
روايات نيز همانند آيات قرآن اكثريّت را ميزان حقّانيت نمي شمارد، بلكه قليلي از مردم را بر حقّ مي داند. اينك به برخي از اين روايات اشاره مي كنيم:
1 _ بخاري و ديگران به سند صحيح از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) نقل مي كنند كه فرمود: در آن زمان كه در كنار حوض كوثر ايستاده ام ناگهان گروهي را مي آورند، بعد از آن كه آنان را شناختم _ كه اصحاب منند _ شخصي بين من و آنان ظاهر مي گردد و امر به حركت آنان مي كند. من مي گويم: به كجا مي روند؟ در جواب مي گويد: به خدا سوگند! به طرف جهنّم. مي گويم: چه كرده اند؟ مي گويد: آنان بعد از تو مرتد شده و به افكار جاهليّت بازگشتند... آن گاه پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: من نمي بينم كه نجات يابند مگر عده كمي از آنان. (3) .
2 _ ابوايوب انصاري مي گويد: شنيدم از پيامبر(صلي الله عليه وآله) كه به عمّار ياسر فرمود: گروه ظالم تو را خواهند كشت، در حالي كه تو بر حقّي و حقّ با توست. اي عمّار اگر علي را ديدي كه به سويي مي رود و بقيه مردم به جانب ديگر، تو با علي(عليه السلام) باش و مردم را رها كن، زيرا او كسي است كه تو را هرگز به گمراهي هدايت نمي كند و از هدايت خارج نمي گرداند. (4) .
ص: 436
3 _ پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: هيچ امّتي بعد از نبيّ اش اختلاف نمي كند، مگر آن كه اهل باطلش بر اهل حقّ غلبه خواهد كرد. (1) .
4 _ امام حسين(عليه السلام) فرمود: مردم بنده دنيا هستند و دين از زبان آنان تجاوز نمي كند، به دور دين مي گردند مادامي كه معيشتشان تأمين گردد، ولي هنگامي كه به بلا امتحان گردند دين داران كم مي شوند. (2) .
حقّ بودن رأي اكثريت، مخالف عقل سليم است، زيرا مي دانيم كه همه انسان ها معصوم نيستند و واضح است كه از اجتماع اكثريّت غير معصوم، معصوم از خطا پديد نمي آيد. طبيعت اوليه انسان اين است كه دنبال هواي نفس برود و حقّ را نپذيرد، لذا انسان نمي تواند خود را تابع آرا و هواهاي اكثريت كند. از همين رو، قرآن كريم از آراي اكثريت تعبير به هواهاي نفساني كرده و مي فرمايد: " وَلَوْاتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوَاءَهُمْ لَفَسَدَتْ السَّمَاوَاتُ وَالاَْرْضُ... "؛ (3) و اگر حقّ از هواهاي آنان پيروي مي كرد همانا آسمان ها و زمين فاسد مي شد.
طبيعي است كه عموم مردم اسير هواهاي نفساني اند و به تكامل عقلاني نرسيده اند تا انتخاب شان نيز بر اين اساس باشد، مگر آن كه تحت هدايت رهبري الهي در آيند تا آنان را از هواهاي نفساني به دور سازد.
گفتني است همانگونه كه قبلا اشاره شد ما در صدد اثبات اين نيستيم كه هميشه اكثريت بر باطل بوده و ملاك بطلان هميشه و همه جا اكثريت و نيز ملاك حقانيّت اقليت است، بلكه در صدديم حربه اكثريت كه به دست عده اي از مخالفين شيعه اماميه قرار گرفته تا او را به دليل در اقليّت قرار گرفتن بكوبند و خود را نيز به جهت در اكثريّت قرار گرفتن برتر، بلكه ميزان حقّ بدانند، باطل كرده و از دست آنها بگيريم.
ص: 437
ميزان قرار دادن اكثريت براي حقانيت، مخالف با حقايق تاريخي است، زيرا همين اكثريت بود كه اجتماع نموده و عثمان بن عفان را به قتل رساندند. هم چنين اكثريت بود كه اجتماع كرده و سبط رسول خدا(صلي الله عليه وآله)و سيد جوانان بهشت امام حسين(عليه السلام) را به شهادت رساندند.
شيخ اسماعيل بن محمّد انصاري در رساله القول الفصل في حكم الاحتفال بمولد خير الرسل مي گويد: وحشت و ترسيدن از تنهايي _ اين كه مردم كجا رفتند؟ هر جا كه مي روند من هم آن جا بروم _ منطقي است كه وضع اكثر مردم را فاسد نموده و آنان را هلاك كرده است. انسان آگاه هيچ وقت از كمي رفيق و حتّي نبود رفيق به وحشت نمي افتد، در صورتي كه با خود رفيقاني از انبيا، صديقين، شهدا و صالحين مي بيند. اگر بنده اي در طريق طلب حقّ، خودش را تنها ديد، اين خود دليل بر صدق طلب اوست... (1) .
ابن قيّم جوزيه نيز در كتاب أعلام الموقعين مي گويد: كسي كه صاحب حقّ است او حجت، اجماع و سواد اعظم است، ولو تنهاست و تمام اهل زمين با او مخالفت مي كنند. (2) .
همو در كتاب مفتاح دار السعادة مي گويد: بپرهيز از اين كه فريب چيزي را بخوري كه جاهلين فريب آن را خورده اند، زيرا افراد جاهل مي گويند: اگر اينها بر حقّ بودند در اقليّت قرار نمي گرفتند و بيشتر مردم با آنان به مخالفت بر نمي خواستند. بدان كه اينها كه بر حقّند همان مردان واقعي اند و كساني كه با آنان به مخالفت برخاسته اند شبيه مردانند و در حقيقت انسان نيستند. مرد واقعي كسي است كه تابع حقّ باشد، ولو در اقليت به سر برد.
ابن مسعود مي فرمايد: "هيچ گاه نبايد يكي از شما إمَّعه باشد؛ يعني اين كه بگويد: من با مردم هستم. انسان بايد خودش را آماده پذيرش حقّ و حقيقت و ايمان كند، ولو
ص: 438
همه مردم كافر شوند زيرا خداوند متعال در موارد متعددي از كتابش اكثريت را مذمّت كرده است؛ آن جا كه مي فرمايد: " وَ إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي اْلأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ " (1) و " وَ ما أَكْثَرُ النّاسِ وَ لَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنينَ "،(2) " وَ قَليلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ " (3) و " وَ إِنَّ كَثيرًا مِنَ الْخُلَطاءِ لَيَبْغي بَعْضُهُمْ عَلي بَعْض إِلاَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ قَليلٌ ما هُمْ " (4) ، (5) .
اشكال:
اگر كسي بگويد: اين مطالبي را كه بر ضدّ رأي أكثريت بيان داشتيد با رواياتي كه در تأييد جماعت آمده سازگاري ندارد، زيرا در روايات مي خوانيم: (يد الله مع الجماعة)، دست خدا با جماعت است.
جواب:
1 _ به قرينه ادلّه ديگر كه جماعت را به حق دعوت مي كند، مقصود آن است كه دست خداوند و نصرت او همراه جماعتي است كه به دنبال حق و حقيقت است.
2 _ روايت در ظاهر دلالت بر ترغيب مردم به عبادات همگاني همانند دعا و نماز دارد، و اينكه اگر همه مردم يا جماعتي بر امر خيري اتفاق كنند خداوند با آنان بوده و به فريادشان خواهد رسيد.
ابن قيم جوزيه مي گويد: كسي كه صاحب حق است، حجّت، اجماع و سواد اعظم است اگر چه تنهاست و تمام اهل زمين با او مخالفت مي كنند. (6) .
ص: 439
از جمله مباحثي كه فقها و متكلّمان مطرح كرده اند اين است كه آيا بيعت مردم با شخصي به عنوان حاكم اسلامي، بيعت اهل حلّ و عقد و يا حتّي دو يا يك نفر، به حكومت آن شخص مشروعيت مي بخشد يا اين كه مشروعيت حكومت هر شخص، از آن جا كه حاكميت و حكومت بالاصاله از براي خداست، بايد از جانب خداوند _ باواسطه يا بدون واسطه _ ثابت شود و بيعت مردم در حقيقت التزامي عملي از جانب آنان و تعهدي است بر گوش دادن به سخنان حاكم و اطاعت كردن از دستورهايش و اين بيعت، عهدي است كه ثمره و فايده اش تنها براي بيعت كننده است؟
اهل سنت قول اوّل، و شيعه اماميه قول دوم را برگزيده اند. اكنون به بررسي اين موضوع مي پردازيم.
فقها و متكلمان اهل سنت يكي از مصاديق تفويض شرعي، به تعبيري ديگر اسبابِ مشروعيت بخشيدن به حكومت را بيعت عموم مردم يا بيعت اهل حلّ و عقد مي دانند و معتقدند كه خلافت و زعامت به توسط آن مشروع مي گردد. برخلاف شيعه اماميه كه تنها نظريه نصّ را قبول دارند و بيعت را سببِ مشروعيت حكومت و حكم نمي دانند، بلكه تنها التزامي عملي از جانب مردم به رهبر مي دانند كه با آن حكومتش فعليّت پيدا مي كند.
ص: 440
اينك آراي اهل سنت را نقل مي كنيم:
1 _ ابوالحسن علي بن محمّد ماوردي (متوفاي 450 ه_) مي گويد:
اگر اهل حلّ براي تعيين امام تفحّص كنند تا كسي را بيابند كه شروط امامت در او به طور اكمل جمع است؛ آن گاه با وي بيعت كنند، امامت براي او ثابت مي شود. ازهمين رو بر تمام مردم است كه با وي بيعت كرده و التزام به اطاعت او دهند. (1) .
2 _ قاضي عبدالجبار معتزلي (متوفاي 415) مي گويد:
اگر برخي از اهل حلّ و عقد كسي را به عنوان امام معرفي كردند، او امام مردم مي گردد و بر بقيه واجب است كه امامت او را بپذيرند. ازهمين رو بيعت نكردن ساير افراد امّت در انعقاد امامت او تأثيري ندارد، زيرا عقد امامت به مجرّد بيعت اهل حلّ و عقد تمام مي شود....(2) .
3 _ ابن تيميه (متوفاي 728 ه_) مي گويد:
مقصود از امامت تنها به قدرت و سلطنت حاصل مي گردد و اگر با كسي بيعتي صورت گرفت، اين قدرت و سلطنت براي او حاصل شده او امام مردم است.... (3) .
4 _ دكتر محمّد خالدي اردني مي گويد:
بيعت بر تمام مسلمانان واجب است و آن حقِّ هر مسلماني _ مرد يا زن _ است، زيرا بيعت تنها راه شرعي در توليت و عزل است. از آن جا كه تعيين خليفه واجب است، و اين عمل بدون بيعت تمام نمي شود، پس مقدمه واجب _ كه بيعت است _ نيز واجب است. (4) .
5 _ دكتر طه حسين مي گويد:
امر خلافت به طور كلّي قائم بر بيعت (رضايت مردم) است. پس در حقيقت خلافت عقدي است بين حاكمان و مردم.... (5) .
ص: 441
علماي اهل سنت بيعت را يكي از اسباب مشروعيت حكومت امام مي دانند و ظاهر كلامشان اين است كه مشروعيّت از جانب بيعت تمام افراد جامعه يا تمام اهل حلوعقد حاصل مي گردد. اما با پي گيري آراي آنان به اين نتيجه خواهيم رسيد كه مشروعيت حكومت امام بيعت كلّ لازم نيست، بلكه حتّي دو يا يك نفر هم اگر بيعت كنند، اين مشروعيّت حاصل خواهد شد.
1 _ قاضي عبدالرحمن ايجي شافعي (متوفاي 757 ه_) مي گويد:
امامت ثابت مي شود به بيعت اهل حلّوعقد، بر خلاف نظر شيعه. بنابراين، ديگر احتياجي به اجماع نيست، زيرا دليل عقلي يا سمعي بر آن اقامه نشده است، بلكه بيعت يك يا دو نفر از اهل حلّ و عقد كافي است. (1) .
2 _ مي رسيد شريف جرجاني نيز همين نظريه را در شرح عبارت فوق قبول كرده است. (2) .
3 _ عبدالقاهر بغدادي از ابوالحسن اشعري (متوفاي 330 ه_) نقل مي كند:
امامت ثابت مي شود براي هركس كه صلاحيت آن را داشته باشد، حتي با بيعت يك نفر از اهل اجتهاد و ورع؛ در اين صورت بر ديگران واجب است كه از وي اطاعت كنند.... (3) .
4 _ ابوالحسن ماوردي مي گويد:
عالمان در عدد كساني كه با بيعت آنان امامت ثابت مي گردد اختلاف كرده اند: گروهي معتقدند كه امامت تنها با بيعت همه اهل حلّ و عقد از هر شهري منعقد مي شود، تا رضايت عمومي براي حاكم حاصل گردد. دسته اي ديگر معتقدند كه امامت به بيعت پنج
نفر منعقد و ثابت مي گردد؛ يك نفر بيعت كند و چهار نفر ديگر به بيعت با او راضي باشند. اين گروه به دو دليل استدلال كرده اند: يكي اين كه: امامت و خلافت ابوبكر با بيعت پنج
ص: 442
نفر منعقد شد و بقيه مردم از آنان متابعت كردند. ديگر اين كه: عمر، شورا را در شش نفر قرار داد تا اين كه يكي از آنان با رضايت پنج نفر ديگر، به امامت برسد و اين رأي اكثر فقيهان و متكلمان است. عالمان كوفه معتقدند كه اگر سه نفر با يكديگر مشورت كرده و دو نفر از آنان با يكي بيعت كنند، خلافت و امامت او مشروع خواهد شد. گروهي ديگر معتقدند كه حتّي با بيعت يك نفر هم امامت او مشروع مي گردد، زيرا عباس به علي(عليه السلام)عرض كرد: دستت را بده تا با تو بيعت كنم. (1) .
5 _ جبائي از معتزله مي گويد:
امامت منعقد و ثابت مي شود با بيعت پنج نفر كه بر يك نفر اجتماع كنند. (2) .
6 _ امام الحرمين، جويني مي گويد:
در انعقاد امامت، اجماع شرط نيست، بلكه بدون اجماع نيز امامت منعقد مي گردد... و اگر اجماع شرط نباشد، عدد معيني نيز شرط نيست، لذا مي توان گفت كه امامت به بيعت يك نفر از اهل حلّ و عقد نيز ثابت مي گردد. (3) .
7 _ قرطبي (متوفاي 671) مي گويد:
اگر با كسي از جانب يك نفر از اهل حلّ و عقد بيعت شود، امامت او ثابت مي گردد و بر مردم است كه از او اطاعت كنند، برخلاف نظر برخي از مردم كه مي گويند: امامت تنها با بيعت جماعتي از اهل حلّوعقد منعقد مي شود.
ابوالمعالي نيز معتقد است: امامت با بيعت يك نفر ثابت مي گردد، و اين مسئله، اجماعي است....(4) .
1 _ خليل بن احمد فراهيدي مي گويد: بيعت دست به دست هم دادن بر ايجاب بيع
ص: 443
و معامله است، هم چنين به معناي دست به دست هم دادن براي اطاعت نيز به كار مي رود. (1) .
2 _ فيومي نيز دقيقاً همان معناي خليل را در مورد بيعت بيان مي كند. (2) .
3 _ راغب اصفهاني مي گويد: "بايع السلطان؛ با سلطان بيعت كرد" يعني اين كه فرد به ازاي خدماتي كه سلطان انجام مي دهد، پيروي و اطاعت از وي را مي پذيرد.... (3) .
4 _ ابن اثير مي گويد: بيعت عبارت است از معاقده و معاهده. (4) .
روشن شد كه بيعت و بيع، افزون بر آن كه از يك ريشه و ماده اند، داراي معناي نزديك به هم هستند.
ارباب لغت در سرّ ارتباط معنوي آن مي گويند: اصل اين واژه (ب،ي،ع) دلالت بر معاقده و مبادله مال به مال دارد و بيعت نيز چون در حقيقت نوعي مبادله و معامله است، از همين ريشه گرفته شده است.
ابن اثير در ادامه معناي بيعت مي افزايد: گويا هريك از آن دو (مبايعان) آن چه در اختيار دارند، به طرف مقابل مي فروشند...
ابن خلدون مي گويد:
بيعت، پيمان بستن براي فرمان بري و اطاعت است. بيعت كننده با امير خويش پيمان مي بندد كه در امور مربوط به خود و مسلمانان، تسليم نظر وي باشد و در هيچ چيز از امور مزبور با او به ستيز برنخيزد و تكاليفي كه برعهده وي مي گذارد و وي را به انجام دادن آن مكلّف مي سازد اطاعت كند، خواه آن تكاليف موافق ميل او باشد يا مخالف آن. (5) .
ص: 444
بيعت را مي توان به سه نوع تقسيم كرد:
1 _ بيعت دعوت يا متابعت: اولين بيعت در تاريخ اسلام بيعت عقبه اولي است. در اين بيعت، پيامبر(صلي الله عليه وآله) با دوازده نفر _ كه يكي از آنان زن بود _ بيعت كرد، تا قومشان را به اسلام دعوت كنند و از بيعت كنندگان، بر جهاد بيعت نگرفت، بلكه بيعت تنها براي دعوت بود.
2 _ بيعت بر جهاد: همانند بيعت عقبه دوّم كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) با 72 مرد و دو زن بيعت كرد؛ تا با دشمنان پيامبر(صلي الله عليه وآله) و اسلام مقابله كنند. هم چنين بيعت رضوان (بيعت شجره) نيز جزو اين دسته است.
3 _ بيعت ولايت و امامت: مسلمانان در غديرخم با اميرالمؤمنين(عليه السلام) بيعت كردند كه او بعد از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) خليفه مسلمين است. اين بيعت در حقيقت مردم است به اطاعت، به رغم اين كه ولايت اميرالمؤمنين(عليه السلام) از جانب خداوند منصوص است و مشروعيتش را از اذن خداوند كسب كرده، نه اين كه بيعت به آن مشروعيت بخشد.
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) با اصحابش در موارد متعددي بيعت نمودند كه به طور خلاصه به آنها اشاره مي كنيم:
1 _ بيعت عقبه اولي
اين بيعت در سال دوازدهم از بعثت پيامبر(صلي الله عليه وآله) صورت گرفت كه در آن دوازده نفر از اهل مدينه با پيامبر(صلي الله عليه وآله) بيعت كردند: دو نفر از قبيله اوس و ده نفر از قبيله خزرج.مضمون آن التزام به عمل كردن به تعاليم دين بوده است. (1) .
ص: 445
2 _ بيعت عقبه دوم
اين بيعت در سال سيزدهم بعثت صورت گرفت كه زمينه ساز هجرت پيامبر(صلي الله عليه وآله) به مدينه شد. اين بيعت در موسم حجّ با 72 مرد و دو زن صورت گرفت. عبادة بن صامت، از جمله كساني كه در آن بيعت حضور داشته درباره مفاد بيعت مي گويد: ما با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بيعت كرديم در امر جنگ كه به سخنان او گوش داده و از وي در سختي و آسايش حمايت كنيم.... (1) .
3 _ بيعت هنگام حركت به سوي بدر
امام موسي بن جعفر(عليهما السلام) از پدرش نقل مي كند: هنگامي كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به مدينه هجرت نمود، و وقت آن شد كه به سوي بدر حركت كند، مردم را به بيعت با خود دعوت نمود. مردم نيز دعوت او را پذيرفتند و بر سمع و طاعت با او بيعت كردند. (2) .
4 _ بيعت رضوان يا بيعت شجره
پيامبر(صلي الله عليه وآله) در سال هشتم هجرت با 1500 نفر از مهاجران و انصار، به قصد اداي حجّ يا عمره به طرف مكه حركت كردند. هنگامي كه به حديبيه رسيدند لشكر دشمن از حركت آنان به سوي مكه جلوگيري كرد. با مشاجرات فراوان كه بين دو
طايفه واقع شد، قرار بر اين شد كه در آن مكان با مشركان مصالحه اي صورت گيرد و در نتيجه پيامبر(صلي الله عليه وآله) با اصحابش سال آينده براي اعمال حجّ به مكه وارد شوند.
در اين موقع بود كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) با اصحابش در زير درختي بيعت كردند. قرآن نيز به آن اشاره كرده مي فرمايد: " لَقَدْ رَضِيَ اللهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ... ". (3) .
ص: 446
5 _ بيعت فتح
بعد از فتح مكه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بر كوه صفا نشست و مردم دور او جمع شده و با او بيعت كردند كه بر اسلام پابرجا بوده و به دستورهايش گوش فرا دهند و از وي تا سر حد توان اطاعت كنند.(1) .
6 _ بيعت زنان
در جريان فتح مكه بعد از آن كه مروان با حضرت بيعت كردند. پيامبر(صلي الله عليه وآله) دستور داد كه ظرفي از آب آماده كردند. حضرت دست خود را در آب فرو برد و خارج كرد؛ آن گاه فرمود: شما زنان دستانتان را داخل اين آب كنيد. (2) .
آيه شريفه به مضمون آن چنين اشاره مي كند: " يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا جاءَكَ الْمُؤْمِناتُ يُبايِعْنَكَ عَلي أَنْ لا يُشْرِكْنَ بِاللهِ شَيْئاً وَ لا يَسْرِقْنَ وَ لا يَزْنِينَ وَ لا يَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا يَأْتِينَ بِبُهْتان يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوف فَبايِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللهَ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ "؛ (3) اي پيامبر! چون زنان مؤمن آيند كه با تو بر ايمان بيعت كنند، كه ديگر هرگز به خدا شرك نورزند و سرقت و زناكاري نكنند، اولاد خود را به قتل نرسانند، و بر كسي افترا و بهتان ميان دستوپاي خود نبندند و با تو در هيچ امر معروفي مخالفت نكنند، بدين شرايط با آنها بيعت كن و بر آنان از خدا آمرزش و غفران طلب، كه خدا بسيار آمرزنده و مهربان است.
7 _ بيعت غدير
پيامبر(صلي الله عليه وآله) در روز غديرخم خطبه اي ايراد كرد و در آن، مقام و منصب علي بن ابي طالب(عليه السلام)را براي خلافت و امامت ابلاغ نمود؛ آن گاه فرمود: آگاه باشيد! بعد از پايان
ص: 447
خطبه ام شما را دعوت مي كنم كه با علي دست داده و بر امامت او بيعت نماييد.... (1) .
اولين كساني كه با علي(عليه السلام) دست داده و بيعت كردند، عبارتند از: ابوبكر، عثمان، طلحه، زبير و به ترتيب بقيه مهاجران و انصار و ساير مردم. (2) .
با تأمل در بيعت هاي پيشين مي توان به اين نتيجه رسيد كه مضمون بيعت هاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) بدين شرح است:
1 _ به خدا شرك نورزند؛
2 _ زنا و سرقت انجام نداده و تهمت نزنند؛
3 _ فرزندان خود را نكشند؛
4 _ او را نصرت كرده و از عايله او حمايت كنند؛
5 _ همراه با او جهاد كرده و در مقابل مشركان بايستند.
6 _ از جنگ فرار نكنند؛
7 _ در همه حال به دستورهايش گوش فراداده و از او اطاعت كنند؛
8 _ هميشه حق را بگويند و از هيچ ملامتي نهراسند؛
9 _ امربه معروف و نهي ازمنكر را ترك نكنند؛
10 _ نصيحت خواه هر مسلماني باشند.
روشن است كه هيچ يك از مواد بيعت، بيعت بر نبوت، رسالت يا امامت و ولايت و حكومت نبوده است. و با دقت نيز پي مي بريم كه آن موارد همگي از لوازم ايمان و تصديق به نبوت پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) است.
فقها و متكلمين براي بيعت سه ركن ذكر كرده اند.
ص: 448
1 _ بيعت كننده؛
2 _ بيعت شونده؛
3 _ عهد و ميثاق بر اطاعت.
مصداق و مورد عهد و ميثاق بر اطاعت نيز يكي از اين سه امر است:
الف) اطاعت در دعوت؛
ب) اطاعت در امر امامت و ولايت؛
ج) اطاعت در امر قتال و جنگ.
فقيهان و متكلمان، شرايط مهم بيعت را سه چيز دانسته اند:
1 _ استطاعت
عبدالله بن عمر مي گويد: ما با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بيعت كرديم كه به سخنانش گوش فراداده و از دستورهايش در حد توان اطاعت كنيم. (1) .
2 _ بلوغ
هرماس بن زياد مي گويد: در حالي كه كودكي بيش نبودم دستم را دراز نمودم تا با پيامبر(صلي الله عليه وآله) بيعت كنم، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بيعت مرا نپذيرفت و با من بيعت نكرد. (2) .
3 _ اطاعت در غير معصيت خداوند متعال
عبدالله بن عمر از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل كرده كه فرمود: بر مرد مسلمان است كه گوش به فرمان حاكم خود داده و از او در آنچه دوست يا كراهت دارد، اطاعت كند، مگر آن كه
ص: 449
حاكم او را امر به معصيت كند، در اين صورت گوش دادن به فرمان او، و اطاعتش واجب نيست. (1) .
انس بن مالك از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: كسي كه از خدا اطاعت نكند، حق اطاعت ندارد. (2) .
محدوده دلالت و تأثير بيعت، همانا به فعليت رساندن حكومت و به دست گرفتن زمام حكم و التزام عملي دادن از جانب بيعت كننده در عمل به دستورهاي حاكم است، اين محدوده تأثير تنها در صورتي است كه بيعت از روي ميل و رغبت باشد نه اكراه و اجبار، زيرا بيعت به معناي ميثاق و عهد در اطاعت است و اين ميثاق در صورتي تمام است كه با اراده و اختيار باشد، نه از روي اكراه؛ خداوند متعال مي فرمايد: " لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ "؛ (3) در دين اكراهي نيست. اسلام اجازه نمي دهد كسي به زور و اكراه تحت سلطه ديگري درآيد، لذا بيعت در محدوده خود در حقيقت نوعي تكريم از جانب خداوند به انسان است كه مي تواند در تعيين سرنوشت خود صاحب نظر باشد. اسلام، اگرچه خليفه و جانشين پيامبر(صلي الله عليه وآله) و حاكم اسلامي را خود معين مي كند، ولي مي خواهد انسان نيز با اراده و اختيار و فهم و شعور به اين حقيقت برسد كه انتخاب خداوند بهترين انتخاب است، لذا انسان است كه منتخب خدا را برگزيند.
بيعت عهدي است كه وفاي به آن واجب است، در صورتي كه با امام به حقّ انجام گرفته باشد. بر اين حكم مي توان به دلايلي اشاره كرد:
1 _ بيعت از ماده بيع است و از عقود لازم مي باشد و وفاي به عقد لازم،
ص: 450
واجب است.
2 _ بيعت عهدي است كه راهي براي نقض آن وجود ندارد؛ از همين رو خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللهَ يَدُ اللهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ... "؛ (1) همانا كساني كه با تو بيعت مي كنند در حقيقت با خدا بيعت مي كنند، دست خداوند بالاي همه دست هاي آنان است.
3 _ وفاي به عهد بيعت، از مقدّمات ايمان است. قرآن درباره مؤمنان مي فرمايد: " الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا "؛ (2) و هنگامي كه عهد مي بندند به عهدشان وفا مي كنند.
در مورد بيعت و تأثير آن نسبت به حاكم اسلامي سه احتمال وجود دارد:
بيعت شرط فعليت ولايت و وجوب اطاعت است؛ به اين معنا كه اطاعت پيامبر و امام قبل از آن كه با او بيعت شود واجب نيست. يكي از معاصرين مي گويد:...تا مردم با حاكم بيعت نكرده اند، اطاعت از فرمان او لازم نيست، امّا همين كه با او بيعت به حكمراني كردند، حكومت او بر ايشان مشروعيت پيدا مي كند و اطاعت از او شرعاً واجب مي گردد... آن گاه براي نمونه به بيعت صحابه با پيامبر(صلي الله عليه وآله) در حديبيه اشاره مي كند... (3) ولي به نظر مي رسد كه اين احتمال باطل باشد، زيرا از برخي آيات قرآن استفاده مي شود كه ولايت حضرت(صلي الله عليه وآله) فعلي است و حتي در صورت عدم بيعت با او اطاعت دستوراتش واجب است و گرنه لازم مي آيد كساني كه با حضرت(صلي الله عليه وآله) بيعت نكردند، در نافرماني هايشان نسبت به تكاليف شرعي و اجتماعي پاسخ گو نباشند.
خداوند متعال به نحو قضيه مطلقه و غيرمشروطه مي فرمايد: " النَّبِيُّ أَوْلي
ص: 451
بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ "؛ (1) پيامبر(صلي الله عليه وآله)سزاوارتر است به مؤمنين از خودشان. از اين آيه
به خوبي استفاده مي شود كه ولايت پيامبر(صلي الله عليه وآله) از جانب خداوند از ابتدا ثابت بوده و مشروط به بيعت با مردم نبوده است. در حقيقت بيعت مردم فرع بر ولايت حضرت است. چون كه او ولايت دارد، با او بيعت مي كنند. هم چنين پيامبر(صلي الله عليه وآله) در مورد ولايت اميرالمؤمنين(عليه السلام) در روز غدير فرمود: الست اولي بالمؤمنين من انفسهم؟ قالوا بلي يا رسول الله، قال: من كنت مولاه فعليّ مولاه.
پيامبر(صلي الله عليه وآله) بعد از ابلاغ ولايت اميرالمؤمنين(عليه السلام) از جانب خداوند از آنان دعوت مي كند كه با علي(عليه السلام) بيعت كنند. در حقيقت، بيعت از لوازم ولايتِ شخصي است كه از جانب خداوند به آن مقام نائل شده، نه اين كه اين مقام، از بيعت مردمي حاصل شده است؛ خداوند متعال در آيه فوق به نحو قضيه مطلقه و بدون هيچ قيد و شرطي، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) را ولي و سرپرست مؤمنين مي داند. پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيز همين مقام را بدون هيچ قيد و شرطي براي علي بن ابي طالب(عليه السلام) قرار مي دهد و در حقيقت از جانب خداوند به مردم ابلاغ مي كند.
مگر نه اين است كه طبق عقيده توحيد در حقّ الطاعه و توحيد در حاكميت، امامت منصبي الهي است و هر حاكمي بايد از جانب خداوند مأذون بر حكم و حكومت باشد؟ مگر نه اين است كه حقّ سيادت و سلطه بالاصاله از براي خداوند متعال است نه مردم و بر آن دلايلي اقامه نموديم؟ حال چگونه ممكن است كه مشروعيت سلطه پيامبر يا امام از جانب مردم به آنان داده شود؟
احتمال دوّم آن است كه بگوييم: بيعت سببي مستقل در مقابل نصّ براي مشروعيت بخشيدن به خلافت و امامت است كه گاهي ممكن است هر دو در فردي جمع شود، همان گونه كه در پيامبر(صلي الله عليه وآله) و علي بن ابي طالب(عليه السلام) هر دو جمع شد.
ص: 452
اين احتمال نيز باطل است، زيرا _ همان گونه كه اشاره شد _ بيعت سببي مستقل در مشروعيت دادن به حكم و حكومت نيست و مشروعيت، تنها از جانب نصّ الهي با واسطه يا بدون واسطه حاصل مي گردد.
احتمال ديگر آن است كه بيعت هيچ ربطي در مشروعيّت بخشيدن به حكومت و خلافت ندارد و تنها تأثير آن در ايجاد عقد و التزام عملي به دستورهاي حاكم است. در حقيقت با كسي بيعت مي شود كه ولايتش از جانب خداوند متعال ثابت شده است.
به تعبير ديگر، بيعت به جهت به عهده گرفتن حكومت و اداره شئون مردم است، نه آنكه اصل امامت و ولايت به آن ثابت شود. اين بيعت مردمي است كه براي حاكم زمينه لازم را در جهت اعمال ولايت و حكومت خود فراهم مي سازد. اين تفسير و توجيه براي بيعت، توجيه معقولي است.
اهل سنت بر مدعاي خود در مشروعيّت بخشيدن بيعت به حكومت به دلايلي اشاره كرده اند كه به يكايك آنها پرداخته و سپس پاسخ مي گوييم.
1 _ آيات بيعت
خداوند متعال مي فرمايد: " يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا جاءَكَ الْمُؤْمِناتُ يُبايِعْنَكَ عَلي أَنْ لا يُشْرِكْنَ بِاللهِ شَيْئاً وَ لا يَسْرِقْنَ وَ لا يَزْنِينَ... ". (1) .
هم چنين مي فرمايد: " إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللهَ... ". (2) .
و در جاي ديگر مي فرمايد: " لَقَدْ رَضِيَ اللهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ
ص: 453
تَحْتَ الشَّجَرَةِ... " (1) .
اين آيات به بيعت هايي اشاره دارد كه مؤمنين با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) داشته اند. اهل سنت نتيجه مي گيرند كه اين بيعت ها براي اصل حكومت و ولايت رسول خدا(صلي الله عليه وآله)بوده و به آن مشروعيت داده است، پس بيعت به حكومت مشروعيت مي دهد.
2 _ سيره مسلمين در بيعت با خلفا
گاهي مي گويند: در طول تاريخ اسلامي از پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) گرفته تا علي بن ابي طالب(عليه السلام)، امام حسن(عليه السلام)، مسلم(عليه السلام)، امام رضا(عليه السلام)، بيعت مردم با امام مهدي(عليه السلام) در عصر ظهور و بيعت مردم با خلفاء همه اينها دليل بر اين است كه بيعت يكي از اسباب مشروعيّت بخشيدن به حكم و حكومت است و گرنه بيعت بي فايده خواهد بود.
3 _ كلامي از امير المؤمنين(عليه السلام):
برخي نيز به كلامي از اميرالمؤمنين(عليه السلام) در نهج البلاغه استدلال مي كنند كه خطاب به معاويه فرمود: انّه بايعني القوم الذين بايعوا ابابكر وعمر وعثمان علي ما بايعوهم عليه...؛ (2) همانا با من بيعت نمودند مردمي كه با ابوبكر و عمر و عثمان بيعت كردند، بر آنچه با آنها بيعت كردند....
4 _ ادله وجوب بيعت
برخي نيز به رواياتي تمسك كرده اند كه اهل سنت به مضمون هاي مختلف از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل كرده اند، كه حضرت فرمود: من مات وليس في عنقه بيعة مات ميتة جاهلية؛ (3) هركس بميرد و بر گردنش بيعت امام و خليفه اي نباشد، به مرگ جاهليت از دنيا رفته است.
ص: 454
جواب:
1 _ با ملاحظه دقيق در معناي بيع پي مي بريم كه اين لفظ از اسباب اوليه براي حصول ملكيّت، همانند حيازت و ابتكار و ارث نيست، بلكه فرع ملكيّتي در رتبه سابق است. در مورد بيعت نيز اين چنين است.
2 _ از رواياتي كه از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) رسيده، استفاده مي شود كه امامت و ملك و حكومت امري الهي است كه زمام آن بالاصاله به مردم واگذار نشده است؛ همان گونه كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به بحيرة بن فراس از قبيله بني عامر بن صعصعه فرمود: امر خلافت و ملك به دست خداست، نزد هر كسي كه بخواهد قرار مي دهد. (1) .
3 _ از آيات بيعت كه ذكر شد، استفاده مي شود كه مؤمنان با پيامبر(صلي الله عليه وآله) در اموري بيعت كردند كه امر آن به دست خودشان بود، نه اين كه بر حاكميت و ولايت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) با او بيعت كرده باشند. در حقيقت از آن جهت با پيامبر(صلي الله عليه وآله) بيعت بر نصرت و ياري او كردند كه بر آنان از جانب خداوند ولايت داشت.
4 _ در جاي خود به اثبات رسانديم كه منشأ حقّ سلطه، خداوند متعال است و اين حقّ را تنها از راه نصّ به كسي همانند پيامبر و امامان معصومينش واگذار كرده است و هيچ دليلي وجود ندارد كه اين حقّ را از راه ديگري، همچون بيعت، شورا و عهد و راه هاي ديگر به مردم تفويض كرده باشد.
5 _ با مراجعه تاريخي به بيعت هاي پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) پي خواهيم برد كه همه آنها در راستاي التزام عملي به گوش فرادادن به دستورهاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) و عمل كردن به آنها و اطاعت از او بوده است. چه در بيعت عقبه اول يا دوم يا بدر و ديگر بيعت ها. عبادة بن صامت مي گويد: ما با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بيعت كرديم كه درهرحال به حرف هاي او گوش فراداده، در امر خلافت با او نزاع نكنيم، هميشه حقّ به زبان جاري نماييم و هرگز از سرزنشِ ملامت كننده خوف به خود راه ندهيم. (2) .
ص: 455
امّ عطيه مي گويد: با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بيعت كرديم، آن حضرت براي ما اين آيه را قرائت فرمود: " أَنْ لا يُشْرِكْنَ بِاللهِ شَيْئاً... ". (1) .
جرير بن عبدالله مي گويد: با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بيعت كردم كه به حرف هايش گوش فراداده و از دستورهايش اطاعت كنم. (2) .
6 _ يكي از شروط مهم در امامت، عصمت است؛ همان گونه كه از آيات قرآن همانند آيه " ابتلاء " (3) استفاده مي شود. عصمت حقيقتي است در وجود برخي از افراد كه غير از خداوند كسي ديگر از آن اطلاع ندارد؛ از همين رو تنها راه تعيين امام نصّ است نه چيز ديگر.
7 _ بحث از سبب قرارگرفتن بيعت در حكومت و مشروعيت دادن به آن، بي فايده است، زيرا بر فرض كه بيعت سبب مشروعيت حكومت باشد، اين در صورتي است كه نصّ بر وجود شخصي معين بر امامت و خلافت نباشد، در غير اين صورت راه ديگر را پيمودن از مصاديق بارز اجتهاد در مقابل نصّ است كه بطلانش از اوضح واضحات است.
8 _ در مورد كلام اميرالمؤمنين(عليه السلام) در نهج البلاغه مي گوييم: مخاطب اميرالمؤمنين در اين كلام، معاوية بن ابي سفيان است، كسي كه به نظريه نصّ اعتقادي ندارد، ولي سيره خلفاي قبل از اميرالمؤمنين(عليه السلام) را در ظاهر قبول دارد، لذا حضرت(عليه السلام) از باب اين كه با دشمن در مقام بحث و مناظره، گاهي به اعتقادهاي خودش استدلال مي شود، با معاويه از همين راه استفاده مي كند و در حقيقت مي فرمايد: اگر تو معتقد به بيعت هستي و مي گويي كه بيعت به حكومت مشروعيت مي دهد، مگر من كسي نيستم كه مردم با من بيعت كردند...؟.
9 _ نسبت به حديث: من مات ولم يكن في عنقه بيعة... نيز همان جواب سابق را مي دهيم كه به قرينه آيات و روايات، بيعتِ با امام عادل و معصوم بر سمع و طاعت است، نه اين كه اين بيعت به حكومت حاكم مشروعيت مي بخشد.
ص: 456
آيا نفس شورا به حكومتِ شخصي كه از آن طريق انتخاب مي شود، مشروعيت و اعتبار مي بخشد يا بايد امام و حاكم اسلامي از جانب خداوند منصوب گرديده و پيامبرش به مردم ابلاغ نمايد؟
اهل سنت براي شورا اعتبار خاصّي قائل بوده و مي گويند: حكومت كسي كه از راه شورا و مشورتِ تعدادي از اهل حلّوعقد به دست آمده مشروعيّت پيدا كرده، خليفه و جانشين رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و حاكم اسلامي خواهد بود. در مقابل، شيعه اماميه اين نظريه را قبول ندارد و معتقد است امام بايد از جانب خداوند منصوب گردد. و در عصر غيبت وظيفه علما، تنها تطبيق معيارهاي رهبري بر شخص لايق است، كه اين معيارها توسط پيامبر(صلي الله عليه وآله)و امام منصوب از جانب خداوند متعال بيان شده است.
نظام شورايي نزد اهل سنت شكل خاصي ندارد، بلكه _ به تبع امر انجام شده بعد از وفات رسول خدا(صلي الله عليه وآله) _ آن را به دو بخش تقسيم كرده اند:
1 _ نظام شوراي ابتدايي؛ همان گونه كه در بيعت ابوبكر اتفاق افتاد.
2 _ نظام شورايي بين چند نفر كه خليفه پيشين آن را تعيين مي نمايد؛ همانند كاري كه عمر بن خطاب انجام داد.
ص: 457
تفتازاني مي گويد: امامت چند روش دارد: يكي بيعت اهل حلّوعقد از علما و سرشناسان. و ديگري: استخلاف و عهد امام و امر را شورايي كردن. البته خليفه در نظام شورايي معين نيست، اصحاب شورا دور هم جمع مي شوند و با مشاوره بر يك نفر توافق مي كنند. (1) .
قرطبي _ پس از مستحب دانستن شورا _ مي گويد: عمر بن خطاب خلافتي را كه از اعظم امور است، شورايي كرد. (2) .
و جهت آن اين است كه به عمر خبر رسيده بود كه زبير مي گويد: اگر عمر از دنيا رفت با علي(عليه السلام) بيعت خواهيم كرد، (3) و چون او با امامت و خلافت علي(عليه السلام) موافق نبود، از اين رو با اصل بيعت مخالفت كرد و امر را تنها از راه شورا و مشورت مشروع دانست و تهديد كرد كه هركس بعد از اين دستور، موضوع بيعت را مطرح كند و بخواهد از اين راه امامت و خلافت را ثابت كند، خطر مرگ در كمين اوست؟ (4) .
راغب اصفهاني مي گويد: شورا از تشاور و مشاوره و مشورت است به معناي به دست آوردن رأي با مراجعه بعضي به بعض ديگر. (5) .
ابن فارس مي گويد: ماده شور بر دو اصل جدا از هم وضع شده است: يكي ابداء و اظهار شيئي و ديگري اخذ و گرفتن شيء. (6) .
در معجم الوسيط نيز آمده است: شار الشيء يعني عرضه كرد آن را تا آن كه محاسن اش را آشكار نمايد.
از مجموع تعريف هاي لغوي كلمه شورا استفاده مي شود كه هيچ نوع ولايت و
ص: 458
سلطه اي در معناي وضعي و لغوي ماده شور اخذ نشده است. اين مطلب را اموري نيز تأييد مي نمايد:
1 _ انسان در اداره هر كاري بر اصل مشورت اعتماد مي نمايد، بدون آن كه براي نظر مشاور، سلطه يا ولايت در نظر بگيرد؛ به اين معنا كه نظرش لازم الاجرا باشد.
2 _ فقها يكي از انواع استخاره را استشاره مي دانند و يا مي گويند: قبل از استخاره، استشاره شود، حال آن كه براي استشاره، سلطه و ولايت قائل نيستند.
3 _ قرآن به مسئله ولايت و سلطه به طور مكرر اشاره كرده است، بدون آن كه در قالب لفظ شورا بيان كرده باشد و اگر در معناي شورا، سلطه نهفته بود، بايد بتوان به جاي آن، لفظ ولايت و سلطه را به كار برد.
4 _ در قصه بلقيس، قرآن بعد از مشورت او با قومش نقل مي كند كه قوم او به بلقيس گفتند: " وَ اْلأَمْرُ إِلَيْكِ "؛ [آخر الامر] امر به دست توست و اين مي رساند كه در معناي شورا و مشورت، الزام، سلطه و ولايت نهفته نشده است؛ يعني مجرّد مشورت كردن و رأي دادن بر شخصي الزام آور نبوده و بر ديگران لازم نيست از فردي كه با مشاوره برگزيده شده، اطاعت نمايند و او هيچ ولايتي بر احدي ندارد، مگر آن كه از جانب خدا و رسول معرفي شود.
5 _ خداوند متعال مي فرمايد: " وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِير مِنَ اْلأَمْرِ لَعَنِتُّمْ... "؛ (1) و بدانيد كه پيامبر خدا در ميان شماست. اگر در بسياري از كارها از [رأي و ميل] شما پيروي كند، قطعاً دچار زحمت مي شويد....
از اين آيه برمي آيد كه پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) مأمور به اطاعت از ديگران نبود، هرچند با آنان مشورت مي كرد.
يكي از راه هاي اثبات خلافت و امامت حاكم اسلامي نزد اهل سنت شورا است؛
ص: 459
يعني شورا و حاكمي كه از آن طريق برگزيده مي شود، مشروع است. اينك دلايل اهل سنت را ذكر كرده و آنها را نقد مي كنيم:
الف _ آيه " وَ شاوِرْهُمْ فِي اْلأَمْرِ ":
خداوند مي فرمايد: " فَبِما رَحْمَة مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي اْلأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَي اللهِ "؛ (1) پس به [بركت ] رحمت الهي، با آنان نرم خو و پرمهر شدي و اگر تندخو و سخت دل بودي قطعاً از پيرامون تو پراكنده مي شدند. پس، از آنان درگذر و برايشان آمرزش بخواه و در كار [ها] با آنان مشورت كن و چون تصميم گرفتي بر خدا توكل كن.
با اين آيه بر حجيت شورا در تمام امور استدلال شده؛ زيرا خداوند پيامبر(صلي الله عليه وآله) را به اين امر دعوت كرده و ما نيز بايد در اين امر به او اقتدا نماييم.
جواب:
1 _ مخاطب در آيه كسي است كه حكومتش ثابت شده، آن گاه مأمور است تا با مردم به مشورت بپردازد، و امّا اين كه امر خلافت نيز به شورا ثابت مي گردد، نمي توان از اين آيه اثبات نمود.
2 _ مقصود از كلمه امر در آيه شريفه، شؤون اجتماعي است كه مربوط به مردم است و امّا اين كه امر خلافت از شؤون مردم است، هنوز مورد بحث است.
3 _ ظاهر آيه كريمه و مستفاد از كلمه شور مجرّد استشاره و مشورت با مردم در حوادث مختلف است، قبل از صدور حكم، نه اين كه انتخاب حكم نيز بايد تابع رأي مشورت كنندگان باشد.
4 _ ذيل آيه دلالت دارد بر اين كه نفس مشاوره و مشورت، موجب الزام براي حاكم اسلامي نمي شود، بلكه اين نظر اوست كه در صدور حكمش تأثير دارد؛ زيرا در ذيل آيه مي فرمايد: " فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَي اللهِ "؛ و چون تصميم گرفتي بر خدا توكّل كن. اگر چه عزم او برخلاف رأي مردم باشد. ولذا اميرالمؤمنين(عليه السلام) خطاب به عبدالله بن عباس
ص: 460
مي فرمايد: بر توست كه نظر خود را بگويي و بر من است كه در آن نظر كنم، اگر رأيم با تو مخالف بود، بايد از من اطاعت كني. (1) .
5 _ آيه فوق در ذيل آيات مربوط به جنگ است و اين مي رساند كه مشورت، تنها به جهت تأليف و قلوب جنگجويان بوده، تا خود را در امر جنگ سهيم و مسؤول بدانند.
توضيح اين كه آيه فوق در ضمن آيات 139 تا 166 آل عمران است، كه همه آنها درباره جنگ هاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) است، كه چگونه مسلمانان، آن حضرت را ياري دادند. از اين رو فخر رازي مي گويد: آيه فوق مخصوص جنگ است؛ يعني خداوند متعال، پيامبر گرامي اش را امر به مشورت با اصحابش در قضاياي جنگ نموده است. آنگاه مي گويد: الف و لام در الامر براي عهد است و معهود در اين آيه، جنگ و ملاقات با دشمن است. (2) .
ابن عباس مي گويد: بعد از نزول آيه " وَ شاوِرْهُمْ فِي اْلأَمْرِ "، رسول خدا(صلي الله عليه وآله)فرمود: آگاه باشيد، خدا و پيامبرش از مشورت كردن بي نيازند، لكن خداوند مشورت را رحمتي براي امّتم قرارداد.... (3) .
ب: آيه " وَ أَمْرُهُمْ شُوري بَيْنَهُمْ "
خداوند متعال مي فرمايد: " وَ الَّذِينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَمْرُهُمْ شُوري بَيْنَهُمْ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ "؛ (4) و كساني كه [نداي] پروردگارشان را پاسخ [مثبت] داده و نماز برپا كرده اند و كارشان در ميانشان مشورت است و از آنچه روزيشان داده ايم انفاق مي كنند.
استدلال به آيه شريفه به اين صورت است كه: كلمه امر مصدر است و هرگاه اضافه شود، افاده عموم مي كند، در نتيجه مستفاد از آيه شريفه آن است كه مردم در تمام شئون خود از جمله امر خلافت، بايد به مشورت بپردازند.
ص: 461
جواب:
1 _ آيه در اموري ترغيب به مشورت مي كند كه مربوط به خود مردم است، امّا اين كه امر تعيين خليفه و حاكم اسلامي به دست مردم است و به آنها واگذار شده، جاي بحث و بررسي دارد.
2 _ مشورت در امري صحيح است كه حكمي از خدا و رسول(صلي الله عليه وآله) درباره آن نرسيده باشد، وگرنه هيچ كس حقّ ندارد در مقابلِ حكم خدا و رسول، از خود نظري اعمال كرده و به اجرا گذارد. خداوند متعال مي فرمايد: " وَ ما كانَ لِمُؤْمِن وَ لا مُؤْمِنَة إِذا قَضَي اللهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبِيناً "؛ (1) و هيچ مرد و زن مؤمني را نرسد كه چون خدا و فرستاده اش به كاري فرمان دهند، براي آنان در كارشان اختياري باشد و هركس خدا و فرستاده اش را نافرماني كند قطعاً دچار گمراهيِ آشكار گرديده است.
و نيز مي فرمايد: " وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ يَخْتارُ ما كانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ "؛ (2) پروردگار تو هرچه را بخواهد مي آفريند و برمي گزيند و آنان اختياري ندارند.
3 _ امّت اسلامي در مسئله تعيين خليفه و حاكم با نظام شورايي انسي نداشته است و تنها با دو آيه، بدون بيان كيفيت و خصوصيات آن، نمي توان نظام شورايي را ثابت نمود.
ج: استدلال به حديث أنتم أعلم بامور دنياكم
برخي از اهل سنت براي اثبات مدعاي خود در نظام شورايي، به حديثي تمسك كرده اند كه مضمونش اين است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: شما به امور دنياي خود آگاه تريد. مي گويند: حديث عام است و شامل همه امور دنيوي، از جمله تعيين خلافت به شورا نيز مي شود.
جواب:
1 _ حديث سند معتبري ندارد.
2 _ مورد حديث امور جزيي دنيوي است، كه از پيامبر(صلي الله عليه وآله) سؤال شده، و حضرت،
ص: 462
مردم را به متخصّصان از خودشان ارجاع داده اند، لذا ربطي به امر امامت و خلافت امّت كه سعادت و شقاوت جامعه به آن وابسته است، ندارد.
د: استدلال به روايت سيوطي
سيوطي در درالمنثور به سند خود از علي بن ابي طالب(عليه السلام) نقل مي كند: به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) عرض كردم: اگر امري بعد از شما حادث شد كه قرآن بر آن نازل نشده و مطلبي از جانب شما درباره آن نرسيده، چه بايد كرد؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: متديّنين امّت را جمع كنيد، سپس آن موضوع را به شورا بگذاريد، و به رأي يك نفر اكتفا نكنيد. (1) .
جواب:
1 _ حديث سند معتبري ندارد از اين رو ابن عبدالبر مي گويد: اين حديث، اصلي براي او نيست. دارقطني مي گويد: حديث صحيح نيست. خطيب مي گويد: اين حديث از مالك ثابت نشده است. (2) .
2 _ حديث به اين نكته اشاره دارد كه: حكم هر امري كه در قرآن و سنت نيست به شورا بگذاريد، حال چه كسي مي گويد كه: حكم امامت در قرآن و سنت نيامده است؟ مگر نه اين است كه آيات و روايات زيادي وجود دارد كه امر خلافت و حكومت را امري الهي مي داند و به همين جهت خدا و رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، جانشينان را تا روز قيامت كه دوازده نفرند، مشخص كرده است.
ه_ _ استدلال به مشورت هاي پيامبر(صلي الله عليه وآله):
برخي نيز براي اعتبار و حجيت شورا به مشورت هاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) با اصحابش در امور مختلف استدلال كرده اند، كه اين نيز از جهاتي قابل مناقشه است:
1 _ عمده مشورت هاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) در جنگ ها بوده است، ابوهريره مي گويد: كسي را مانند پيامبر(صلي الله عليه وآله) نديدم كه اين قدر با اصحابش مشورت كند و مشورت هاي او تنها در امور جنگ بود. (3) .
ص: 463
2 _ در مواردي نيز مشاهده مي شود كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) با اصحابش مشورت نموده، ولي در عين حال با آنان مخالفت كرده است، همانند مشورت در صلح حديبيه، در امارت و فرماندهي زيد بن اسامه در جنگ موته و فرماندهي اسامة بن زيد در اواخر حيات پيامبر(صلي الله عليه وآله).
3 _ يكي از اهداف مشورت هاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) با مردم و اصحاب خود، استخراج و بيرون ريختن نيت ها و باطن افراد بوده است تا روشن شود چه كسي در مقابل دستورهاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) تسليم محض است و چه كسي زبون، ترسو و مردّد در هدف و دين خود است.
مشورت هاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) از آن جهت نبود كه اصل مشورت ايجاد سلطه نموده و الزام آور باشد، بلكه به خاطر آثار و بركات آن بوده است. اينك به برخي از آن آثار اشاره مي كنيم:
1 _ تأليف قلوب؛
2 _ شركت دادن مردم در تعيين سرنوشت خود؛
3 _ تربيت امت اسلامي براي چگونگي معاشرت با مردم و پيروي از رأي درست؛ " فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَي اللهِ ".
4 _ افزايش سطح بينش مردم؛
5 _ آشكارشدن حقيقت و باطن انسان هاي ناصالح.
و: حديث اقتد:
برخي به حديث اقتد براي اعتبار و مشروعيت بخشيدن به حكم و حكومت از طريق شورا استدلال مي كنند زيرا طبق نقل اهل سنت، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: اقتدوا بالذين من بعدي ابي بكر و عمر؛ بعد از من به ابوبكر و عمر اقتدا نماييد. و از آن جا كه عمر خلافت بعد از خود را به شورا محوّل كرد، پس نظام شورايي مشروعيت دارد.
جواب:
1 _ تمام سندهاي اين حديث به عبدالملك بن عمير بازمي گردد كه ضعيف،
ص: 464
كثيرالغلط، و مضطرب الحديث است او كسي بود كه سر عبدالله بن يقطر يا قيس بن مسهر صيداوي _ فرستاده امام حسين(عليه السلام) به كوفه _ را از تن جداكرد.
2 _ ترمذي بعد از نقل حديث، تصريح به غرابت آن مي كند و مي گويد: تنها از طريق يحيي بن سلمة بن كهيل به حديث دست يافتم، كه ضعيف است.
3 _ سندهاي ديگر نيز از جهات مختلف اشكال دارند.
4 _ گروه زيادي از علماي اهل سنت اين حديث را با تعبيرات گوناگون همچون: موضوع، باطل، غيرصحيح و منكر، تضعيف نموده اند. از قبيل: ابوحاتم رازي، ابوعيسي ترمذي، ابوبكر بزار، ابوجعفر عقيلي، ابوبكر نقاش، دارقطني، ابن حزم اندلسي، برهان الدين فرقاني، شمس الدين ذهبي، نورالدين هيثمي، ابن حجر عسقلاني، شيخ الاسلام هروي، عبدالرؤف مناوي و ابن درويش حوت كه هركدام در كتاب هاي خود، آن را تضعيف كرده اند.
5 _ ابوبكر و عمر در بسياري از مسائل با يكديگر اختلاف داشتند، پس نمي توان گفت كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) به اقتدا و پيروي از آن دو امر كرده باشد.
6 _ با مراجعه به تاريخِ خليفه اول و دوم درمي يابيم كه آن دو نسبت به بسياري از مسائل جاهل و ناآگاه بوده اند، و بعيد است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) امر به اطاعت و پيروي از آن دو نموده باشد.
7 _ ظاهر اين حديث دلالت بر عصمت عمر و ابوبكر دارد، درحالي كه هيچ كس چنين ادعايي نكرده است.
ز: حديث سنت خلف
اهل سنت از عرباض بن ساريه نقل كرده اند، كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: بر شما باد سنت من و سنت خلفاي راشدين هدايت شده بعد از من.؛ ممكن است برخي به اين حديث بر نظام شورايي تمسّك كنند، به اين بيان كه از جمله سنت برخي از خلفا برپاكردن نظام شورايي است، همانند كاري كه عمر بن خطاب انجام داد.
جواب:
1 _ اين حديث با واقعيت ها سازگاري ندارد؛ زيرا ابوبكر، عمر، عثمان و امام
ص: 465
علي(عليه السلام)در بسياري از مسائل با يكديگر اختلاف فاحش داشتند، و امكان ندارد كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) سنت همه آنان را، بدون استثنا براي ما حجت كرده باشد.
2 _ اين حديث با تمام سندهايش به عرباض بن ساريه بازمي گردد، درحالي كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) اين حديث را _ طبق متن آن _ در مسجد مدينه و در ملأ عام ايراد كرده است. چرا تنها يك نفر آن را روايت كرده است، اين، دليل ضعف روايت است.
3 _ حديث مزبور تنها در شام رواج يافته است و اكثر راويان آن نيز از اهالي حمص اند، كه بنابرنقل معجم البلدان از ياران معاويه و دشمنان اهل بيت اند.
4 _ بر فرض صحت حديث از حيث سند، مي توان آن را بر دوازده امام از ذريه پيامبر(صلي الله عليه وآله) منطبق نمود، همان گونه كه قندوزي در ينابيع المودّه آنان را از بني هاشم برشمرده است.
ح: استدلال به روايات مشورت
عده اي نيز به رواياتي استدلال كرده اند كه مشورت با مردم را تشويق كرده است و آن را تعميم داده، در امر خلافت نيز جاري كرده اند، اينك به برخي از روايات اشاره مي كنيم:
1 _ ترمذي از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: هرگاه بهترين هاي شما امير شما و بي نيازهاي شما اهل جود و امورتان با مشورت بود، روي زمين بر شما از زيرزمين بهتر است. (1) .
2 _ رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: با عاقل مشورت كنيد و او را نافرماني نكنيد كه پشيمان مي شويد. (2) .
3 _ ابن ابي الحديد از امام علي(عليه السلام) نقل مي كند كه آن حضرت خطاب به طلحه و زبير فرمود: اگر مسئله اي پديد آيد كه بيان آن در قرآن نبود و برهان و استدلالش نيز در سنت نيست با شما مشورت خواهم كرد.
ص: 466
جواب:
1 _ روايات شورا دلالت بر استحباب و ترغيب مشورت در اموري دارد كه مربوط به خود مردم است، درحالي كه امامت و خلافت، امري الهي است.
2 _ بر فرض كه روايات استشاره به شورا اعتبار و مشروعيّت بخشد، ولي اين، در جايي است كه نصّي موجود نباشد، درحالي كه نصوص قرآني و روايي بر امامت و خلافت اهل بيت معصومين(عليهم السلام) تأكيد دارند.
3 _ نسبت به حديث اوّل، پيامبر(صلي الله عليه وآله) دو عنوان ذكر كرده است يكي: امراءكم و ديگري: اموركم، پس مورد هركدام با يكديگر فرق مي كند، در نتيجه تعيين اميران از مورد مشورت خارج است.
4 _ نسبت به كلام امام علي(عليه السلام) و خطاب او به طلحه و زبير مي گوييم: اين كلام، مخالف نظر اهل سنت است، زيرا حضرت(عليه السلام) مي فرمايد: اگر مسئله اي حادث شد كه حكم آن در كتاب و سنت نيست، با شما مشورت مي كنم، امّا از كجا كه حكم مسئله خلافت و امامت در كتاب و سنت نيامده باشد، مگر نه اين است كه هم كبراي برهان از كتاب و سنت استفاده مي شود كه امامت و خلافت امر الهي است و دليلي بر تفويض آن به شورا نيست. و هم صغراي آن. تا زماني كه تصريح بر خليفه پيامبر(صلي الله عليه وآله) از جانب خدا و رسول وجود دارد، كسي حقّ ندارد در مقابل آن اجتهاد كرده و امر خلافت را به شورا واگذار كند.
ط: استدلال به كلماتي از ائمه(عليهم السلام)
برخي نيز براي مشروعيّت بخشيدن به حكومت شورايي، به كلماتي از اهل بيت(عليهم السلام)استدلال كرده اند:
1 _ اميرالمؤمنين(عليه السلام) مي فرمايد:... وانّما الشوري للمهاجرين والأنصار فإن اجتمعوا علي رجل وسمّوه اماماً كان ذلك لله رضي. (1) همانا شورا براي مهاجرين و انصار است، اگر بر كسي توافق كردند و او را به امامت انتخاب نمودند رضايت خداوند در
ص: 467
آن است.
2 _ مجلسي(رحمه الله) در كيفيت مصالحه امام حسن(عليه السلام) مي نويسد: حضرت با او [معاويه ] مصالحه كرد به اين شرط كه امر مسلمين را به او واگذارد و در ميان مردم به كتاب خدا، سنت رسول و سيره خلفاي صالح عمل كند و حق ندارد كه بر احدي بعد از خود عهد خلافت نمايد، بلكه بايد آن را به شوراي مسلمين واگذارد. (1) .
3 _ امام رضا(عليه السلام) فرمود: هركس به رأي خود عمل كرده، و باعث ايجاد تفرقه در ميان مسلمانان گردد، امر خلافت امّت را غصب نمايد و بدون مشورت، متولّي امور مسلمانان گردد، او را بكشيد. (2) .
جواب:
1 _ قاعده الزام طرف مقابل به چيزي كه ملتزم به آن است، شرط نمي كند كه استدلال كننده خود نيز آن را قبول داشته باشد، بلكه صحّت دليل نزد مقابل و خصم كافي است. و استدلال امام علي(عليه السلام) از اين قبيل است، گواه مطلب اين كه: بنابر نقل صحيح بخاري، امام علي(عليه السلام) تا هنگامي كه فاطمه زهرا(عليها السلام) زنده بود با وجود شورا با ابوبكر بيعت نكرد.
2 _ اگر حضرت امير(عليه السلام) براي شورا مشروعيت قائل بود، چرا در مدت خانه نشيني اش اين همه در جلسات و موقعيت هاي مختلف براي حقانيت خود، به حديث غدير و ثقلين استدلال نمود. (3) .
3 _ اگر شورا اعتبار داشت چرا امام علي(عليه السلام) در موقعيت هاي مناسب اظهار مظلوميت نموده و ديگران را غاصب حقّ خود معرّفي مي كرد. توجّه كنيد!:
الف _ امام علي(عليه السلام) بعد از واقعه سقيفه _ رو به قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) _ فرمود: كجاست جعفر؛ امروز براي من جعفري نيست، كجاست حمزه؛ امروز براي من حمزه اي نيست. (4) .
ص: 468
ب _ امام علي(عليه السلام) بعد از واقعه سقيفه به مسجد آمد و خطاب به ابوبكر فرمود: امور را بر ما فاسد كردي، با ما مشورت نكردي و رعايت حقّ ما را ننمودي. (1) .
ج _ و نيز اين گونه به خداوند شكوه مي كند: بارخدايا! من از قريش و كساني كه به آنها كمك كردند، به تو شكايت مي كنم، زيرا آنان رَحِم مرا قطع كردند، ظرف مرا واژگون نمودند و بر منازعه بر حقّي كه من اولي بر آن بودم، اتفاق نمودند. (2) .
د _ حضرت(عليه السلام) در خطبه معروف شقشقيه مي فرمايد: آگاه باشيد به خدا سوگند ابابكر جامه خلافت بر تن كرد، درحالي كه مي دانست جايگاه من نسبت به حكومت چون جايگاه محور آسياب بر سنگ آسياب است، كه دور آن حركت مي كند. (3) .
ه_ _ امام علي(عليه السلام) هنگام حركت به سوي بصره فرمودند: خداوند متعال بعد از آن كه رسولش را به سوي خود فراخواند، قريش بر ما پيشي گرفت و ما را از حقّي كه سزاوار آن بوديم، محروم ساخت، لكن من صبر را بهتر از اختلاف مسلمانان و ريخته شدن خون آنان ديدم، زيرا مردم تازه به اسلام گرويده بودند. (4) .
و _ حضرت امير(عليه السلام) در جواب برخي از اصحاب كه گفته بودند: چرا طلحه و زبير را تعقيب نمي كني؟ فرمود: به خدا سوگند! من از زمان وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) تابه حال از حقّ خود محروم بودم. (5) .
ز _ برخي از اصحاب به امام علي(عليه السلام) گفتند: تو به امر خلافت حريص هستي. حضرت در جواب فرمود: به خدا سوگند! شما با اين كه از پيامبر دورتريد، حريص تر مي باشيد اما من شايسته تر و نزديك تر به پيامبرم. همانا من تنها حق خود را مطالبه مي كنم كه شما بين من و آن حايل شديد و دست رد بر سينه ام زديد. (6) .
ص: 469
ح _ و نيز فرمود: بعد از وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) با مشاهده بيوفايي ياران، به اطراف خود نگاه كردم ياوري جز اهل بيت خود نديدم، پس به مرگ آنان رضايت ندادم. چشم پر از خار و خاشاك را ناچار فروبستم و با گلويي كه استخوان شكسته در آن گيركرده بود جام تلخ حوادث را نوشيدم و خشم خود را فروخوردم و بر نوشيدن جام تلخ از گياه حنظل شكيبايي نمودم. (1) .
ط _ در جايي ديگر مي فرمايد: مردم! كجا مي رويد؟ چرا از حق منحرف مي شويد؟ پرچم هاي حق برافراشته و نشانه هاي آن آشكار است، با اين كه چراغ هاي هدايت روشنگر راه اند. چون گمراهان به كجا مي رويد؟ چرا سرگردانيد؟ درحالي كه عترت پيامبر شما در ميان شماست، آنها زمام داران حق و يقين اند؛ پيشوايان دين و زبان هاي راستي و راستگويانند، پس بايد در بهترين منازل قرآن جايشان دهيد و همانند تشنگاني كه به سوي آب شتابانند، به سويشان هجوم ببريد. (2) .
4 _ اما روايت امام رضا(عليه السلام): ظاهر آن مربوط به كسي است كه قيام به زور و عنف كرده تا حكومت امام عادل را غصب كند و خود بر تخت خلافت بنشيند، اين شخص بايد كشته شود، زيرا مصداق خروج بر امام عادل است، همان عملي كه معاويه با امام علي(عليه السلام)در ايام حكومتش انجام داد.
5 _ نسبت به روايت اوّل: در برخي از نسخه هاي نهج البلاغه كان ذلك رضيً دارد، بدون اسم جلاله. كه در اين صورت دلالت بر رضايت الهي بر شورا ندارد.
ص: 470
شيعه اماميه معتقد است تنها راه اثبات امامت و خلافت برمردم از راه نصّ از جانب خداوند متعال و ابلاغ رسول(صلي الله عليه وآله) يا امام منصوص و منصوب قبل است و با اجماع مسلمين بر خلافت و زعامت كسي، خلافت او مشروعيت نمي يابد. در مقابل، اهل سنت از آن جا كه درمقابل عمل انجام شده اي قرار گرفته اند، كه همان خلافت ابوبكر است، و با تعصب هايي بي مبنا نمي توانند از آن دست بردارند، از اين رو در صدد توجيه عمل انجام شده بر آمده و مي كوشند مشروعيت آن را به هر نحوي كه ممكن است، درست نشان دهند به همين جهت گاهي به اجماع امت تمسك مي كنند و آن را دليل مستقلي بر مشروعيت حكومت مي دانند. اينك تفصيل بحث را مي آوريم.
تفتازاني در شرح مقاصد در بحث امامت مي گويد: امام به حق بعد از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نزد ما و معتزله و اكثر فرقه ها ابوبكر است، ولي نزد شيعه عليّ است. دليل ما وجوهي است: وجه اوّل _ كه عمده همين است _ اجماع اهل حلّ و عقد بر خلافت اوست. (1) .
ص: 471
ابن تيميه مي گويد: اگر عمر بن خطاب و گروهي كه با او بودند با ابوبكر بر سر خلافت بيعت كرده بودند ولي بقيه صحابه از بيعت با ابوبكر سرباز مي زدند، هرگز او امام مسلمين نمي شد، او آن وقت امام مسلمانان شد كه جمهور صحابه با او بيعت كردند. (1) .
عالمان اهل سنت براي حجيت و اعتبار اجماع، در تعيين خليفه و موارد ديگر، چند دليل آورده اند كه به برخي از آن ها اشاره مي نماييم:
1_ خداوند متعال مي فرمايد: " وَ مَنْ يُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدي وَ يَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ ما تَوَلّي وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِيراً "، (2) و هركس پس از روشن شدن راه حقّ بر او با رسول خدا به مخالفت بر خيزد و راهي غير از راه اهل ايمان پيش گيرد وي را به همان طريق باطل و راه ضلالت كه برگزيده وا مي گذاريم و او را به جهنم در افكنيم كه آن مكان بر او منزلگاه بسيار بدي است.
اهل سنت از اين آيه استفاده كرده اند كه: مخالفت با آنچه مؤمنين بر آن اجماع كرده اند حرام است و كسي كه اين چنين كند به جهنم وارد خواهد شد. (3) .
در جواب استدلال به آيه فوق مي گوييم:
اوّلاً: تبعيت از غير مؤمنان، بيان ديگري از مخالفت با رسول(صلي الله عليه وآله) است، و مراد از سبيل و راه مؤمنان همان اطاعت رسول(صلي الله عليه وآله) است. ومقصود آيه اين است كه هركس كه با رسول خدا مخالفت كند و از او پيروي نكند آن گونه كه مؤمنين متابعت كردند، جايگاهش در جهنم است. (4) .
ص: 472
ثانياً: شرط در اين آيه شريفه از دو امرِ با هم تشكيل شده: يكي مخالفت رسول و
ديگري مخالفت مؤمنين، حال اگر در مخالفت از مؤمنين مخالفت با رسول نباشد جزا كه ورود در جهنم است بر آن مترتب نمي شود. همانگونه كه شيعه اماميه با مخالفت اكثريت در خلافت ابي بكر، كار حرامي را انجام نداده است، زيرا به دستور پيامبر(صلي الله عليه وآله)نسبت به خلافت علي(عليه السلام)، عمل كرده است.
ثالثاً: مراد از غير سبيل مؤمنين ممكن است سبيل كافران يعني كفر باشد كه در اين صورت ربطي به اجماع مؤمنين ندارد همانگونه كه عضدي در شرح المختصر و تفتازاني در شرح الشرح مي گويند.
رابعاً: آيه دلالت مي كند بر وجوب متابعت مؤمنيني كه ايمانشان ثابت است، نه مطلق مسلمين، واين چنين افراد در اقليّت قرار دارند.
خامساً: شيخ طوسي(رحمه الله) مي فرمايد: الف و لام در المؤمنين روشن نيست كه براي استغراق و شمول باشد، بلكه احتمال دارد مراد برخي از مؤمنين باشند، كه با اين احتمال استدلال ناتمام است. (1) .
2 _ " وَ اتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنابَ إِلَيَّ "، (2) و دنبال كن راه كسي را كه به سوي من بازگشته است.
كيفيت استدلال اين است كه: خداوند متعال واجب كرده متابعت از راه هر كسي كه به سوي خداوند بازگشته است كه همان مسلمانان اند.
ولي جواب از استدلال همانند جواب از استدلال به آيه قبل است. و توضيح اضافه اي كه مي توان داد اين است: انابه در لغت به معناي رجوع است، ودر عرف و اصطلاح، در توبه استعمال مي شود، و در حقيقت آيه اشاره بر اين دارد كه بايد از راه توبه كنندگان متابعت كرد، و به سوي خدا بازگشت.
ص: 473
3_ استدلال به آيه: " وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً "؛ (1) و اين چنين شما را امّت وسط قرار داديم.
به اين بيان كه وسط به معناي عدل است، واگر امّت بر خطا اتفاق كنند، بر عدل نخواهد بود در حالي كه مخالف اين آيه است. در جواب از استدلال به اين آيه مي گوييم:
اوّلاً نمي توان آيه فوق را حمل بر تمام افراد امّت يا تمام صحابه نمود؛ زيرا مي دانيم كه عده زيادي از امت و برخي از صحابه از خطّ عدالت خارج شدند همانگونه كه قرآن در حقّ برخي از آنان به فاسق تعبير مي كند. ودر نتيجه بايد آيه را بر افراد مخصوصي حمل نمود كه به طور قطع عدالتشان بلكه عصمتشان ثابت است كه همان اهل بيت(عليهم السلام) اند، خصوصاً با در نظر گرفتن ذيل آيه كه مي فرمايد: " لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَي النّاسِ " كه اين مجموعه از امّت شاهدان بر مردم در روز قيامت اند. و مي دانيم كه شاهدان بر كل امت بايد از علم غيب برخوردار باشند و اينان غير از اهل بيت معصومين، كه امامان بر اين امتند، كسان ديگر نيستند.
ثانياً: اتصاف اين امت به عدالت، اقتضاي عصمت آنان را ندارد تا اتفاق آنان به باطل محال باشد، چه بسا افرادي كه عادل بودند ولي به باطل رفته اند، زيرا غالباً عادل كسي است كه عملاً گناه نمي كند.
4_ استدلال به قول خداوند متعال: " كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ... "، (2) . شما (مسلمانان حقيقي) نيكوترين امّتي هستيد كه بر آن قيام كردند كه مردم را به نيكو كاري وادار كنند واز كار بد بازدارند.
كيفيت استدلال آن است كه: اتصاف امّت به خير بودن اقتضا دارد كه بر خطا و باطل اتفاق نكنند.
ولي در جواب از اين استدلال مي گوييم:
اوّلاً: آيه دلالت بر خير بودن نسبي بر پيروان اديان ديگر دارد؛ به اين معنا كه افراد
ص: 474
اين امّت از افراد امت هاي ديگر من حيث المجموع بهترند و اين بدان معنا نيست كه همه افراد اين امّت خوبند.
ثانياً: خير بودن اين امت به لحاظ امر به معروف و نهي از منكر است؛ ولي كساني كه نه تنها امر به معروف و نهي از منكر نمي كنند بلكه امر به منكر و نهي از معروف مي نمايند، خير بودن در آيه شامل حال آنها نمي شود.
متكلمان در بحث امامت، فقيهان و اصولي ها نيز در بحث حجيّت اجماع به حديث لا تجتمع امّتي علي ضلالة؛ امّت من بر گمراهي اجتماع نمي كنند، بر حجيت و اعتبار اجماع تمسك كرده اند و اين كه اجماع امّت بر اشتباه نمي رود و اگر در يك امري امّت اتفاق كرد، آن امر بر حقّ است، پس خلافت ابوبكر نيز به جهت اجماع امت بر حقّ است.
لكن اين حديث و احاديث ديگر به اين مضمون از جنبه هاي مختلف اشكالاتي دارد كه به يكايك آنها اشاره مي كنيم:
اين حديث با تمام طرق و سندهايش ضعيف است.، زيرا:
الف _ ابن ماجه در سنن خود نقل كرده با سندي كه در آن ابوخلف اعمي است، كه به تصريح هيثمي در مجمع الزوائد ضعيف است. و ذهبي در ميزان الاعتدال مي گويد: يحيي بن معين او را تكذيب كرده است. ابوحاتم مي گويد: او منكر الحديث است و در حديث قوي نيست. (1) .
ب _ ترمذي نيز با سند خود آن را نقل كرده، ولي در آن سند سليمان بن سفيان مدني است، كه نزد همه رجالي ها ضعيف است.
ج _ ابوداود نيز اين حديث را نقل كرده، ولي در سندش محمّد بن عوف طائي است كه ذهبي او را مجهول الحال مي داند. (2) و نيز خمخم بن زرعه وجود دارد كه ابوحاتم او را
ص: 475
تضعيف كرده است. (1) .
هم چنين محمّد بن عوف به طريق وجاده نقل مي كند كه اكثر اهل سنت نقل حديث به نحو وجاده را قبول ندارند و تنها با قرائت از استاد را مي پذيرند.
و ديگر اين كه در سند آن شريح از ابومالك اشعري نقل مي كند كه او را درك نكرده است و از اين رو حديث از حيث سند مرسل و _ در نتيجه _ ضعيف است.
د _ احمد بن حنبل نيز آن را در مسند خود با سندي آورده كه در آن ابن عياس حميري است و ذهبي نقل مي كند: او مجهول است. (2) .
و نيز در سند آن بختري بن عبيد است كه ابوحاتم او را تضعيف نموده است. وابو نعيم حافظ مي گويد: او از پدرش احاديث جعلي نقل مي كند. ابن عدي مي گويد: او از پدرش بيست حديث نقل كرده كه عموم آنها منكرند. (3) .
ه_ _ هم چنين حاكم نيشابوري در المستدرك علي الصحيحين آن را با هفت سند نقل كرده است كه همه آنها به معتمد بن سليمان باز مي گردند.
ولي در آخر، حاكم عبارتي را نقل مي كند كه از آن استفاده مي شود كه او در صحت أسناد اين روايت ترديد داشته است. (4) .
و اشكال ديگر اين كه در سند حديث سليمان بن سفيان مدني وجود دارد كه ابن معين مي گويد: او ثقه نيست. ابن المديني مي گويد: احاديث منكره روايت كرده است. و ابوحاتم مي گويد: او ضعيف الحديث است و از افراد مورد اطمينان احاديثِ منكر روايت مي كند. دولابي و نسائي مي گويند: ثقه نيست. و دار قطني او را ضعيف شمرده است... (5) .
و _ اين حديث را شيخ صدوق(رحمه الله)نيز در كتاب خصال (6) نقل كرده است، ولي اوّلاً: در
ص: 476
سند آن مجهول هايي وجود دارد كه قابل اعتماد نيستند.
ثانياً: ممكن است كه استدلال امام(عليه السلام) به حديث لا يجتمع امّتي علي ضلال، از باب جدل، و ردّ بر خليفه طبق اعتقادات خود او باشد، زيرا آنان براي اجتماع امّت اعتبار خاصي قائلند.
و نيز اين حديث را ابن شعبه در كتاب تحف العقول (1) از رساله امام هادي(عليه السلام) نقل كرده است ولي: رساله امام هادي(عليه السلام) مرسل بوده و براي آن سندي نيست. و نيز اين حديث را طبرسي در احتجاج (2) و مجلسي در بحار الانوار (3) بدون سند نقل كرده اند.
از جمله اشكالاتي كه به اهل سنّت در مسئله مدرك بودن اجماع بر خلافت و امامت است اين كه: اين فرض منجّر به استحاله عادي خواهد شد؛ زيرا مسئله خلافت و امامت از جمله مسائلي است كه مورد اختلاف شديد بين مردم حتّي مسلمانان بوده و هست و هر قوم و قبيله اي امام و خليفه را از قوم خود پيشنهاد مي كند كه در نتيجه تزاحم و اختلاف خواهد شد و هيچ گاه با ميل و رغبت امّت بر يك خليفه اتفاق نخواهند كرد. همان گونه كه بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله) در امر خلافت چنين شد. آنان با نپذيرفتن خليفه به حقّ رسول خدا(صلي الله عليه وآله)يعني اميرالمؤمنين(عليه السلام) و طرد او از خلافت، در ميان خود اختلاف نمودند، به حدّي كه به فتنه اي منجّر شد كه به تعبير عمر بن خطاب اگر لطف خدا نبود، امّت اسلامي نابود مي گشت. وتا آخر نيز اين اتفاق حاصل نشد، گرچه توانستند با زور، تهديد و تطميع، گروهي را با خود موافق كنند.
اصولي ها به اين نكته اشاره كرده اند كه اجماع في حد نفسه و بما هو اجماع، اعتبار و
ص: 477
حجّيتي ندارد و اگر اعتباري براي آن فرض شود در صورتي است كه كاشف از قول معصوم باشد و در حقيقت اعتبار به مكشوف (رأي معصوم) است نه كاشف (اتفاق كل). و از همين رو برخي از اصولي ها اجماع را، با اين فرض، به سنت باز گردانده و براي آن جايگاه ويژه اي، غير از سنت، در ادله استنباط قائل نيستند.
به تعبير ديگر از آن جا كه زمين خالي از حجت و معصوم(عليه السلام) نيست، لذا اگر همه امّت بر يك امري اتفاق كردند، امام معصوم و حجت خدا در روي زمين نيز در جمع اجماع كنندگان است و در حقيقت به جهت قول يا فعل و يا تقرير امام، اين مطلب صحيح است.
اين كه اجماع في نفسه حجت است با برخي از آيات مخالفت دارد، زيرا قرآن كريم اكثريت مردم را بر باطل مي داند و _ خطاب به پيامبر(صلي الله عليه وآله) _ مي فرمايد: " وَ إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي اْلأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللهِ "، (1) و اگر تو از بيشتر مردم روي زمين اطاعت كني تو را از راه خدا گمراه خواهند كرد. از طرف ديگر اقليّت را مورد مدح و ستايش قرار داده، نه از آن جهت كه در اقليت است، بلكه به جهت آن كه غالباً خوب ها در اقليتند؛ ولذا خداوند متعال مي فرمايد: " وَ قَلِيلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ "، (2) و اندكي از بندگان من شكرگزارند.
از اين دو آيه و آيات فراوان ديگر به خوبي استفاده مي شود كه كثرت هيچ وقت به تنهايي ميزان حقانيت نيست چه بسيار مواقعي كه اقليت بر حق بوده اند. پس ميزان حقانيت، متابعت از حقّ و حقيقت است، هر چند پيروان آن در اقليت باشند.
ص: 478
شيعه اماميه تنها راه مشروع و عقلايي براي نصب امام و خليفه را از طريق نص و نصب الهي، با ابلاغ رسول خدا(صلي الله عليه وآله) يا امام منصوب قبل مي داند. ولي اهل سنت يكي از راه هاي مشروعيت بخشيدن به خلافت و امامت شخص را اجماع مسلمين مي دانند. ولي از آن جا كه با اشكال هاي متعددي مواجه شدند، از جمله حاصل نشدن اجماع و نبود ميل و رغبت بر خلافت ابوبكر، لذا در صدد بر آمدند تا دايره آن را ضيق كنند، لذا به اتفاق اهل حلّ و عقد يعني علمايي كه براي مردم عقد يا ايقاع مي خوانند، يا پايين تر از آن به اتفاق چهل يا شش يا پنج يا چهار يا سه، يا دو و حتي يك نفر بسنده كردند، تا كاري را كه به ناحق انجام گرفته توجيه نمايند. از اين رو به جاست كه اين راه فرار نيز بررسي شود.
1 _ تفتازاني مي گويد: امامت نزد اكثر اهل سنت به اختيار علماي اهل حلّ و عقد ثابت مي شود هر چند تعداد آنان اندك باشد؛ زيرا امامت ابوبكر بدون نص و اجماع بود. (1) .
2 _ امام الحرمين، جويني، مي گويد:.. در ثبوت امامت شرط نيست كه امت بر آن
ص: 479
اتفاق نمايند، بلكه امامت ثابت مي شود اگر چه امّت بر آن اتفاق نكنند. دليل اين مطلب آن است كه در خلافت ابوبكر گروهي با او بيعت كردند و به انتظار ننشستند تا خبر به تمام مناطق اسلامي برسد و آنان نيز بيعت كنند، تا امامت و خلافت او ثابت شود... پس حقّ آن است كه بگوييم امامت با موافقت يك نفر از اهل حلّ و عقد ثابت مي شود.... (1) .
3 _ ابن عربي مالكي در شرح صحيح ترمذي مي گويد: در بيعت با امام، لازم نيست كه همه مردم با او بيعت كنند، بلكه بيعت و نظر دو نفر يا حتي يك نفر از مردم كافي است. (2) .
4 _ قرطبي مي گويد: اگر يكي از اهل حلّ و عقد با كسي بيعت كند، بر ديگران نيز لازم است كه از او متابعت كرده با او بيعت كنند؛ بر خلاف برخي از مردم كه معتقدند: امامت جز با بيعت جماعتي از اهل حلّ و عقد ثابت نمي شود.
دليل ما اين است كه عمر با ابوبكر بيعت كرد و كسي از صحابه نيز با او مخالفت ننمود. و ديگر اينكه: بيعت يك نفر و نظر او عقد بر امامت است و ديگر احتياجي به تعدد عقد نيست، زيرا با همان عقد اوّل امامت منعقد شد، همانند ساير عقود. و لذا امام ابو المعالي مي گويد: عقد امامت هر كس كه بسته شد، ثابت مي شود و كسي حق ندارد او را از امامت خلع نمايد و اين امر اجماعي است. (3) .
5 _ باو يعلي مي گويد: خلافت تنها به اجماع اهل حلّ و عقد منعقد مي گردد و همين، نظر ابن حزم ظاهري و امام احمد در يكي از دو نقل از اوست. (4) .
6 _ شريف جرجاني مي گويد: اجماع مطلقا در تعيين و انعقاد امام شرط نيست، بلكه به هر عددي خلافت ثابت مي شود، وهمين است رأي آمُدي و امام الحرمين و.... (5) .
7 _ ابن تيميه مي گويد: امامت جز با موافقت جماعتي كه اهل شوكت و جلال باشند،
ص: 480
منعقد نمي گردد. (1) .
8 _ قلقشندي مي نويسد: خلافت با بيعت اهل حلّ و عقد به مقداري كه ممكن باشد اجتماع و اتفاقشان منعقد مي شود، و اين قول صحيح تر نزد اصحاب ما شافعيه است. (2) .
و نيز مي گويد: برخي از علما، عدد معيني از اهل حلّ و عقد را در بيعت با امام و خليفه شرط مي دانند اما در تعداد آن اختلاف نموده اند كه به هفت قول مي رسد:
1 _ اين كه كمترين نفراتي كه به آنها خلافت منعقد مي شود چهل نفر است نه كمتر؛
2 _ اقل مقدار، شش نفر است. (رأي قاضي عبدالجبار)؛
3 _ اقل مقدار، پنج نفر است؛
4 _ چهار نفر است، به اندازه عدد شهود زنا؛
5 _ سه نفر است كه يكي از آنها مي تواند با رضايت دو نفر ديگر به خلافت برسد؛
6 _ دو نفر است. (رأي عبدالقاهر بغدادي)؛
7 _ امامت و خلافت به يك نفر از اهل حلّ و عقد ثابت مي شود؛ و اين رأي هر كس است كه اجماع را شرط نمي داند همانند آمدي، جويني و جرجاني.(3) .
نظريه اهل حلّ و عقد در تعيين خليفه و امام و اين كه رأي آنها مي تواند به حكومت شخصي مشروعيت بخشد، از جهاتي مورد اشكال است:
1 _ در عبارت هاي اهل سنت در تعداد علماي اهل حلّ و عقد، اختلافات زيادي است؛ بعضي اجماع امت را و برخي اجماع علماي اهل حلّ و عقد و پاره اي اجماع و اتفاق علماي سرشناس و داراي شوكت و برخي ديگر هم تا چهل نفر را كافي مي دانند. همين طور اختلافات و اقوال ديگري نيز وجود دارد و اينها خود دليل بر آن است كه اين نظريه مورد توجه و امضاي شرع نبوده و از آن سخن نگفته است و تنها نزد علماي اهل
ص: 481
سنت، آن هم با اختلاف فراوان، مطرح شده است.
ابن حزم مي گويد: هر گفتاري كه خالي از دليل قرآني يا سنت رسول خدا و يا اجماع يقيني باشد، به طور يقين باطل است....
مي گويد: هنگامي كه اين آراء باطل شد، بايد رجوع كنيم به آنچه كه قرآن و سنت و اجماع مسلمين بر ما واجب كرده است.... (1) .
2 _ آنچه كه بر فرض بتوان بر آن دليل اقامه كرد، اجماع مسلمين است و اين، ظهور در اتّفاق تمام مسلمين دارد، در حالي كه نظريه اهل حلّ و عقد ناظر به اتفاق مسلمين نيست، بلكه اشاره به اتفاق علماي اهل حلّ و عقد و يا حدود چهل نفر يا شش يا پنج يا چهار و يا دو و يا حتّي يك نفر از آنان دارد، كه اين، با هيچ دليلي تناسب ندارد.
3 _ عمده دليل در كلمات اهل سنت آن است كه: چند نفر از اهل حلّ و عقد با ابوبكر بيعت كردند و امامت و خلافت او از اين طرق ثابت شد و اين اول بحث است. سخن در اين است كه با وجود نصّ بر امامت و خلافت امام علي(عليه السلام) چه حقّي داشتند كه با كسي ديگر بيعت كنند؟ مگر مسلمانان با علي(عليه السلام) در روز غدير خم بيعت نكرده بودند؟ مگر در آن جا اهل حلّ و عقد نبود؟ چرا بيعت خود را شكسته و با ديگري بيعت نمودند؟ مگر قرآن از نقض بيعت و عهد نهي نكرده و مذمّت ننموده است؟. آيا به مجرّد اين كه چند نفر بعد از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بدون هيچ دليل و مدركي كاري را انجام دادند، مشروعيّت پيدا مي كند؟ مگر آنان معصوم بودند كه سنت آنان حجّت گردد؟
4 _ چرا اگر يك نفر با كسي بيعت نمود، بر ديگران واجب باشد كه با او مخالفت نكرده بيعت كنند؟. شايد آن فرد به جهات و اغراض معيني اين كار را انجام داده باشد، نه از روي شرايط و ضوابط معين و قابليت هاي خاص. آيا براي ما نيز واجب مي شود كه به همان شخص رأي دهيم هر چند عملكرد او را صحيح ندانيم، آيا اين، عين استبداد در رأي نيست؟.
5 _ قبلا گفتيم كه امامت منصبي الهي است و هر امام و حاكمي بايد از جانب خداوند
ص: 482
مأذون و منصوب باشد و هيچ دليلي وجود ندارد كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) امر خلافت و امامت را به دست يكي از علماي اهل حلّ و عقد واگذار كرده باشد.
6 _ قرطبي در استدلال بر كفايت عقد و بيعت از يك نفر مي گويد: زيرا با همان عقد اول امامت ثابت مي شود و نيازي به عقدهاي ديگر نيست، همانند ساير عقود.... اين نوع استدلال، قياس مع الفارق است؛ زيرا در باب ساير عقود، حقّ همين است كه ايشان مي گويد و تكرار عقد تحصيل حاصل است، ولي در مورد خلافت و امامت و زعامت مسلمين نمي توان اين حرف را مطرح كرد، زيرا از آن جا كه زعامت بر جميع مسلمين است، نيازمند عقد و بيعت همه آنان است و از آن جا كه اين بيعت و عقد بايد با اختيار و ميل و رغبت باشد و اين، در هيچ موردي تحقق پيدا نمي كند، زيرا نمي شود كه مخالف نداشته باشد، لذا بايد از راه نصّ و نصب الهي وارد شد؛ خداوندي كه خالق كلّ و مالك همه خلائق است، از آن جا كه بر همه سلطه دارد، مي تواند كسي را كه به صلاح خلق است، به عنوان امام و خليفه معيّن نمايد. و اين كار را خداي تعالي انجام داده است.
آن گاه قرطبي در آخر كلماتش به نقل از ابوالمعالي مي گويد: هر كس كه عقد امامت بر او بسته شد، امامت او ثابت مي شود و كسي حقّ ندارد او را از امامت خلع نمايد و اين امر اجماعي است. (1) .
ادعاي اجماع، خلاف واقع است؛ زيرا شيعه اماميه كه از بزرگ ترين فرقه هاي اسلامي است، با اين نظريه مخالف است.
هم چنين در كلام قرطبي مي خوانيم: دليل ما اين است كه عمر عقد بيعت بر ابوبكر نمود و هيچ يك از صحابه با آن مخالفت نكردند. (2) سؤال اين است كه آيام تمام بني هاشم، انصار، زبير، عمار، سلمان، مقداد، اباذر، كثيري از مهاجرين و كساني كه از بيعت ابوبكر تخلف نمودند، آيا از صحابه نبودند؟ آيا اينان با بيعت ابوبكر مخالفت نكردند؟ آيا سعد بن عباده با بيعت ابوبكر مخالفت نكرد؟ آيا او را به خاطر مخالفت با بيعت ابوبكر لگدمال نكردند؟.
ص: 483
هم چنين اگر مخالفت با بيعت جايز نيست، چرا امثال عبدالله بن عمر، اسامة بن زيد، سعد بن ابيوقّاص، ابوموسي اشعري، ابومسعود انصاري، حسّان بن ثابت، مغيرة بن شعبة، محمّد بن مسلمه و عده اي ديگر از واليان عثمان از بيعت با امام علي(عليه السلام) سر باز زدند، بعد از آن كه مشاهده نمودند كه قريب به اتفاق مردم با امام علي(عليه السلام) بيعت كردند؟.
بالاتر از اين: اگر مخالفت با عقد بيعت با خليفه جائز نيست، چگونه عائشه و معاويه و طلحه و زبير بر ضدّ امام علي(عليه السلام)، چنين خليفه اي كه اكثر قريب به اتفاق با او بيعت كردند، قيام كردند؟.
7 _ در كلام ابي عربي آمده بود: بلكه كفايت مي كند بيعت و نظر دو نفر يا حتي يك نفر از مردم. (1) اين عبارت شامل حتّي يك نفر عامي و بي سواد نيز مي شود؛ چگونه ممكن است رأي يك نفر عامي بر آراي ديگران غالب گردد و ديگران حقّ اظهار نظر نداشته باشند؟
8 _ اگر بيعت يك نفر مثل عمر بر شخصي همانند ابوبكر در انعقاد امامت و خلافت كافي بود و به آن مشروعيّت مي بخشيد، پس چرا عمر بن خطاب مي گويد: بيعت ابوبكر امري بدون تأمّل و دقت بود و خدا امّت را از شرّ آن نجات داد. (2) .
9 _ هم چنين اگر بيعت اهل حلّ و عقد و حتّي اجماع مسلمين به خلافت كسي مشروعيت مي بخشد، چرا ابوبكر در آخر عمر خود از سه موضوع تأسف مي خورد كه اي كاش آنها را ترك كرده بود؛ يكي آن كه: دوست داشتم كه از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) سؤال مي كردم كه خلافت بعد از او از آنِ كيست؟ تا احدي در آن نزاع نكند.... (3).
سؤال
نظريه اهل حلّ و عقد در جامعه شيعي نيز كاربرد داشته و به آن عمل مي شود؛ زيرا آنان معتقدند كه مجلس خبرگان رهبري كه اهل حلّ و عقد و مجتهدان امّت اند، دور هم
ص: 484
جمع شده و با انتخاب رهبر، به زعامت او مشروعيت مي بخشند، و اين همان نظريه اهل حلّ و عقد است.
جواب:
اين مطلب درست نيست؛ زيرا اهل سنت از راه اهل حلّ و عقد به زعامت رهبر مشروعيت مي بخشند و همين امر را علت تامّه براي مشروعيت خلافت مي دانند، ولي شيعه اماميه مشروعيت حاكم و زعيم اسلامي را از جانب خدا مي داند، به دليل توحيد در حاكميت و حقّ الطاعة، لذا امامت و زعامت پيامبر(صلي الله عليه وآله) را از جانب خداوند مي داند: " النَّبِيُّ أَوْلَي بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ " و زعامت امام علي(عليه السلام) را به تبليغ رسول خدا(صلي الله عليه وآله) كه فرمود: من كنت مولاه فعليّ مولاه وزعامت بقيه امامان از اهل بيت(عليهم السلام) را به نصّ امام علي(عليه السلام) و بيان خود پيامبر(صلي الله عليه وآله) مي دانند، آن جا كه فرمود: امامان بعد از من دوازده نفرند.... هم چنين در عصر غيبت امامان منصوص و منصوب از جانب خداوند كه معصوم اند، زعامت را با شرايطي خاص بر دوش افرادي خاص قرار داده اند و كار خبرگان مجتهد و اهل حلّ و عقد آن است كه با ملاحظه شرايطي كه در روايات براي حاكم اسلامي بيان شده و از طرفي با ملاحظه خصوصيات افراد لايق اين خصوصيات و شرايط را بر شخصي قابل، انطباق داده است، و به او رأي مي دهند.
از طرف ديگر: از آن جا كه زعيم مسلمين احتياج به بيعت مردمي دارد كه در حقيقت التزام عملي براي اطاعت از اوست، همان گونه كه با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و با اميرالمؤمنين(عليه السلام)و امام حسن(عليه السلام) نيز بيعت شد ونيز اصحاب امام زمان(عليه السلام)، بعد از ظهور با حضرتش بيعت خواهند كرد. در حقيقت انتخاب خبرگان مجتهد بيعت با آنان و از اين رهگذر بيعت با رهبري است كه توسط آنان انتخاب مي گردد. رهبري كه داراي صفات مذكور در روايات بوده و مورد نصب عامِ امام معصوم قرار گرفته است.
به تعبير ديگر بيعت مردمي مشروعيت به اصل حكومتِ حاكم نمي دهد، بلكه از آن جا كه حكم و حكومت از جانب خداست، اين خداوند است كه به حاكمِ بر حقّ اسلامي اذن حكومت داده است، ولي تنها اثري كه اين بيعت دارد، جنبه التزام عملي اوست، كه در حقيقت فائده اش به مردم باز مي گردد.
ص: 485
يكي از مسائل اختلافي بين اهل سنت و شيعه اين است كه اهل سنّت معتقدند: امامت و خلافت به اموري ازجمله عهد و استخلاف منعقد مي شود؛ به اين معنا كه اگر خليفه پيشين كسي را براي بعد از خود به عنوان امام و جانشين معين كند و بر او عهد نمايد، امامت او مشروع مي گردد، خواه از جانب خداوند مأذون باشد يا خير. اما شيعه معتقد است كه امامت و خلافت منصبي الهي است امام بايد از جانب خداوند منصوب باشد، اگرچه امام سابق بر او عهد و استخلاف كرده باشد و لذا عهد و استخلاف امام معصومِ قبل، نشانه اذن، اراده و مشيت خداوند است. در اين قسمت به بررسي اين موضوع مي پردازيم.
علماي اهل سنت يكي از راه هاي اثبات امامت و خلافت را عهد خليفه سابق بر امام و خليفه بعدي مي دانند، هرچند از جانب خداوند نصّ نباشد. اكنون به كلمات و فتاواي برخي از آنان اشاره مي كنيم:
1 _ دكتر محمّد فاروق نهبان مي گويد: مقصود از ولايت عهد اين است كه خليفه سابق به شخصي كه شروط خلافت در او جمع است، عهد كند تا متولّي امر خلافت، بعد
ص: 486
از او گردد.... (1) .
2 _ بغوي مي گويد: استخلاف آن است كه خليفه اي شخصي را در زمان حياتش جانشين خود قرار دهد، تا بعد از وفاتش به جاي او بنشيند. (2).
3 _ ماوردي مي گويد: امامت از دو راه ثابت مي شود: يكي به انتخاب اهل حلّ و عقد، ديگري به عهد از امام سابق... كه اين قسم اجماعي است. هم چنين امّت اتفاق بر صحّت آن دارند، زيرا برخي اين چنين كردند و ديگران با آن مخالفت ننمودند. از باب نمونه اين كه:
الف _ ابوبكر عهد بر خلافت عمر كرد و مسلمين نيز آن را پذيرفتند.
ب _ عمر عهد به خلافت بر اهل شورا كرد و آن جماعت شش نفره نيز ورود در شورا را پذيرفتند.... (3) .
4 _ ابويعلي نيز مي گويد: امام مسلمين مي تواند بر امام بعد از خود عهد كند تا بعد از وفاتش خليفه مردم گردد. و اين احتياج به شهادت اهل حلّ و عقد ندارد؛ زيرا ابوبكر بر خلاف عمر عهد نمود و عمر نيز بر شش نفر از صحابه چنين كرد. (4) .
5 _ دكتر محمود خالدي مي گويد: استخلاف آن است كه خليفه مسلمين بر خلافت شخصي نصّ و تصريح كند، كه جانشين او در امر خلافت گردد.... (5) .
آن گاه مي گويد: گروه بسياري از علما معتقدند كه استخلاف و عهد طريقه اي شرعي براي نصب خليفه است، از قبيل ماوردي، نووي، ابن حزم، قلقشندي، ابن قتيبه دينوري، رافعي و ديگران. ماوردي مي گويد: ظاهر مذهب امام شافعي و جمهور فقها نيز همين است. بلكه ابن حزم يقين پيدا كرد كه بين علما خلافي نيست كه امامت به عهد و قرارداد امام قبلي منعقد مي شود.... (6) .
ص: 487
6 _ ابوالحسن اشعري (ت 330 ه_) در استدلال بر صحّت خلافت ابوبكر مي گويد:...اگر امامت عمر ثابت شد، امامت ابوبكر نيز ثابت مي گردد، همان گونه كه امامت عمر ثابت است؛ زيرا ابوبكر بر عمر عهد و عقد امامت نمود. (1).
و نيز مي گويد: هرگاه امامت صدّيق (=ابوبكر) ثابت شد امامت فاروق (=عمر) نيز ثابت مي گردد، زيرا صدّيق بر او نصّ و عهد كرده و او را براي امامت انتخاب نموده است. (2) .
7 _ ابوبكر باقلاني (ت 403 ه_) نيز مي گويد:...ابوبكر عقد خلافت بر عمر كرد، لذا امامت عمر از اين طريق ثابت شد... (3) .
8 _ تفتازاني در بحث راه هاي اثبات امامت مي گويد: راه دوّم: استخلاف امام بر شخصي براي جانشيني بعد از اوست. و امر خلافت را به شورا واگذار كردن نيز به منزله استخلاف است، ولي خليفه مشخص نيست، آنان مي نشينند و بر يكي اتفاق مي كنند.(4).
بين اهل سنت در يك مسئله اختلاف است و آن اين كه آيا عهد و استخلاف از جانب امام قبل بر امام و خليفه بعد كافي است، يا اين كه بايد، غير از عهد، نظر اهل حلّ و عقد نيز موافق با خلافت كسي باشد كه از ناحيه امام قبل عهد شده است.
برخي اين موافقت را ضروري مي دانند، ولي بعضي ضروري نمي دانند؛ زيرا عمر كه بر اهل شورا عهد كرد به انتظار رأي اهل حلّ و عقد نبود، تا آنان نيز نظر دهند.
اين نظريه اشكالاتي دارد كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 _ گفتيم كه امامت منصبي الهي است و هر خليفه و امامي بايد از جانب خداوند به خلافت منصوب باشد و اين، با نظريه عهد و استخلاف سازگاري ندارد.
ص: 488
2 _ قبل از هر چيز بايد در مشروعيت خليفه اي كه مي خواهد عهد و استخلاف كند، تأمل كنيم كه آيا فرمان روايي و خلافت او از راه مشروع به دست آمده است و يا با غصب تصاحب كرده است؟ شكّي نيست كه خلافت ابوبكر مشروع نبود، زيرا پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) بر خلافتِ امام علي(عليه السلام)، از جانب خداوند، تصريح نموده است.
3 _ چگونه مي توان باور نمود كه خلفاي بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله) هركدام به فكر امّت بوده و بر جانشين خود عهد و استخلاف كرده اند، ولي پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) از اين قانون استثنا شده و به فكر امّت نبوده و بر كسي عهد و استخلاف نكرده است؟
4 _ امر ديگري كه جاي تعجب دارد اين كه چگونه اهل سنت عهد ابوبكر و عمر را در حال احتضار و مرض موت بر خليفه بعد از خود مي پذيرند، ولي عمر بن خطاب و طرف داران او، عهد پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) را در بستر بيماري، براي خلافت امام علي(عليه السلام)نپذيرفتند، و پيامبر(صلي الله عليه وآله) را به هذيان نسبت دادند؟!!!
نظريه عهد و استخلاف در تعيين امام، از نظريه هاي مورد اتفاق بين شيعه و اهل سنت است، ولي اختلاف در ملاك و مستند شرعي آن است. شيعه اماميه معتقد است كه: عهد يا استخلاف كه از امام سابق يا رسول خدا مي شود، بايد مستند به خداوند و اذن او باشد، زيرا امامت و خلافت منصب الهي است و آن كه به عنوان امام تعيين مي شود، بايد از جانب خداوند مأذون باشد. لذا تمام عهدهاي امامان سابق، بر امامان بعد و نيز عهد پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر امام علي(عليه السلام) به اذن خداوند متعال و امر او بوده است و آنان، از پيشِ خود اقدامي در اين زمينه نكرده اند.
ولي اهل سنت اين ملاك را قبول ندارند و در حقيقت، در مقابل يك عمل انجام شده قرار گرفته اند، زيرا از طرفي مشاهده مي كنند كه خلافت عمر و عثمان به عهد و استخلاف بوده است. و از طرفي ديگر، خلافت هركدام را مستند به امر و اذن و اراده خاص خداوند نمي دانند، زيرا هرگز رسول خدا(صلي الله عليه وآله) امر به خلافت ابوبكر، بعد از خود نكرده است، لذا براي توجيه اين عمل انجام شده براي نفس عهد و استخلافِ خليفه
ص: 489
پيشين ارزش و موضوعيّت قائلند، و امر الهي و اذن و مشيت او را هرگز دخيل نمي دانند، وگرنه مشروعيت خلافت و امامت اولي و دومي و سوّمي زير سؤال مي رود. و اين، يادآور ضرب المثلي كه مي گويد: دوستيِ چيزي، انسان را كور و كر مي كند.
دكتر محمود خالدي مي گويد: قائلين اين رأي _ انعقاد امامت به عهد و استخلاف _ به چهار دليل تمسك كرده اند:
1 _ اجماع صحابه بر جواز نصب خليفه از راه استخلاف يا عهد. (1) .
2 _ نص يا اجماعي كه مانع اين روش باشد، وجود ندارد، بلكه ثابت شدن خلافت به عهد امام سابق بهترين وجه است. (2) .
3 _ ابوبكر از اين طريق خليفه بعد از خود را معين كرد، بدون آن كه به انتظار رضايت مسلمانان باشد.(3) .
4 _ مي توان مشروعيت اين طريق را بر عمل پيامبر(صلي الله عليه وآله) قياس كرد؛ زيرا پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)در لشكر موته، عهد و استخلاف كرد.... (4) .
جواب دليل اول:
اولا: اجماعي بر جواز نصب خليفه از طريق عهد يا استخلاف نبوده است، زيرا بني هاشم و در رأس آنها امام علي(عليه السلام) و برخي ديگر از بزرگان صحابه به نظريه عهد و استخلاف به طور مطلق و بدون اذن الهي اعتقاد نداشتند، بلكه معتقد بودند كه بايد با اذن و اجازه و امر خداوند باشد.
ثانياً: اين اجماع و اتفاق بر فرض صحّت، اعتباري ندارد، زيرا مدرك، همان عمل
ص: 490
شيخين، ابوبكر و عمر است و صحت عمل اين دو در عهد و استخلاف، خود ابتداي بحث است.
ثالثاً: عمل هركس بايد با موازين شرعي سنجيده شود، نه آن كه براي او، به طور مستقل، عصمت و مشروعيت قائل شد؛ مگر آن كه معصوم باشد. و كسي ادعاي عصمت در حقّ عمر و ابوبكر نكرده است.
اگر كسي اشكال كند كه حديث: عليكم بسنتي وسنة الخلفاء الراشدين المهديين من بعدي؛ بر شما باد به سنت من و سنت خلفاي راشدين هدايت شده از بعد من و حديث اقتدوا بالذين من بعدي، ابي بكر وعمر؛ اقتدا كنيد به كساني كه از بعد من اند؛ يعني ابوبكر و عمر، دلالت بر حجّيت سنّت شيخين در تمام اعمال آنها دارد، كه از آن جمله نصّ و عهد بر خلافت است. در جواب گوييم: اين دو حديث از اشكالات متعدد سندي و دلالي برخوردار است:
حديث اوّل از چند جهت مورد مناقشه است:
1 _ اين حديث با واقعيات تاريخي سازگاري ندارد، زيرا ابوبكر و عمر و عثمان، در بسياري از مسائل با يكديگر اختلاف فاحش داشتند؛ چگونه ممكن است كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) سنت همه آنان را بدون استثنا براي ما حجت كرده باشد.
2 _ اين حديث با تمام طرق و سندهايش به عرباض بن ساريه سلمي برمي گردد و تنها راوي حديث، اوست. درحالي كه از متن حديث استفاده مي شود كه جمله مورد نظر را، پيامبر(صلي الله عليه وآله) در ملأ عام، در مسجد مدينه ايراد كرده است، حال چگونه شده كه تنها يك نفر آن را روايت كرده است، اين نكته خود سبب ضعف و شك در روايت است.
3 _ حديث مزبور تنها در شام رواج يافته و آنان بر يكديگر نقل كرده اند، تا اين كه در كتب حديث راه يافته است. و اكثر راويان آن نيز از اهل حمص اند كه بنابر نقل صاحب
ص: 491
معجم البلدان، (1) تمام آنان از ياران معاويه و دشمنان علي بن ابي طالب(عليه السلام)مي باشند. و
مي دانيم كه كلام خَصم اميرالمؤمنين(عليه السلام) در حقّ دشمنان اميرالمؤمنين مورد پذيرش نيست، زيرا شهود نبايد مورد اتهام باشند.
4 _ حديث مزبور را بخاري، مسلم، نسائي و برخي ديگر از محدّثين اهل سنت نقل نكرده اند و اگر حديث از حيث سند و دلالت مشكلي نداشت از آن جهت كه درصدد دفاع از مدرسه خلفاست حتماً آن را نقل مي كردند.
5 _ بر فرض صحت حديث از حيث سند، مي توان آن را بر دوازده امام از ذريه پيامبر(صلي الله عليه وآله) منطبق نمود كه اوّل آنها علي بن ابي طالب و آخر آنها حضرت مهدي _ عج _ است، زيرا همان گونه كه برخي از آيات قرآن برخي ديگر را تفسير مي كند، روايات نيز چنين است؛ لذا مي توان احاديث دوازده خليفه را كه جابر بن سمره و ديگران از پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) نقل كرده اند درباره خلفا و امامان بعد از پيامبر، به عنوان مفسر روايت مزبور معرفي نمود، زيرا روايت: عليكم بسنتي وسنة الخلفاء... مجمل است و روايت جابر بن سمره آن را تفسير مي كند كه آن خلفائي كه سنتشان حجت است دوازده نفرند و همگي از قريش، بلكه بنابر نقل ينابيع المودة از بني هاشم اند.
بخاري و مسلم از جابر بن سمره نقل مي كنند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: بعد از من دوازده امير و خليفه خواهد بود و همه آنان از قريش اند. (2) .
حديث اقتداء نيز از جهاتي قابل مناقشه است كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 _ تمام سندها به عبدالملك بن عمير بازمي گردد، كه ضعيف، كثيرالغلط و مضطرب الحديث است. وي كسي است كه سر عبدالله بن يقطر يا قيس بن مصهّر صيداوي _ فرستاده امام حسين(عليه السلام) به كوفه _ را از تن جدا كرد.
2 _ ترمذي بعد از نقل حديث تصريح به غرابت آن مي كند و مي گويد: از حديث
ص: 492
اطلاعي نداريم مگر از طريق يحيي بن سلمة بن كهيل، كه او ضعيف است.
3 _ سندهاي ديگر نيز اشكال هاي مختلفي دارد، كه در جاي خود مورد بررسي قرار گرفته است.
4 _ گروه زيادي از علماي اهل سنت اين حديث را با تعبيرات مختلف مانند: موضوعٌ، باطل، لم يصحّ، ومنكَر، تضعيف نموده اند: از قبيل ابوحاتم رازي، (1) ابوعيسي ترمذي، (2) ابوبكر بزار، (3) ابوجعفر عقيلي، (4)ابوبكر نقاش، (5) دارقطني، (6) ابن حزم اندلسي، (7) برهان الدين فرغاني، (8) شمس الدين ذهبي، (9) نورالدين هيثمي، (10) ابن حجر عسقلاني، (11) شيخ الاسلام هروي، (12) عبدالرؤف مناوي (13) و ابن درويش حوت. (14) .
5 _ ابوبكر و عمر در بسياري از مسائل با يكديگر اختلاف داشتند، حال چگونه مي توان تصديق كرد كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) امر به اقتدا و پيروي از هر دو نموده باشد.
6 _ با مراجعه به تاريخ خليفه اول و دوم پي مي بريم كه آن دو به كثيري از مسائل جاهل و ناآگاه بوده اند؛ حال چگونه ممكن است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) امر به اطاعت و متابعت از
ص: 493
آن دو نموده باشد.
7 _ اين حديث دلالت بر عصمت عمر و ابوبكر دارد، درحالي كه هيچ كس، حتّي اهل سنت، قائل به عصمت اين دو نيستند.
8 _ اگر اين حديث صحيح بود چرا ابوبكر هنگام سقيفه به آن استدلال نكرد و اگر استدلال كرده بود، تاريخ آن را ذكر مي كرد.
جواب دليل دوّم
قبلا گفتيم كه امامت منصبي الهي است و هر امامي بايد از جانب خداوند مأذون باشد. و بر اين امر ادله اي عقلي و نقلي _ قرآني و روائي _ اقامه نموديم، لذا، به طور قطع، مي توان گفت كه نصّ شرعي بر عدم انعقاد امامت به عهد و استخلاف است.
جواب دليل سوم
خلافت كسي كه مي خواهد بر امام بعد از خود عهد كند، ابتدا بايد ثابت و مشروع گردد، و الاّ كسي كه خود از مشروعيت در خلافت برخوردار نيست چگونه مي تواند به خلافت ديگري مشروعيت بخشد؟ (فاقد شيء نمي تواند معطي شيء باشد.) و مي دانيم كه عمر و ابوبكر غاصب خلافتِ برحقّ اميرالمؤمنين، علي بن ابي طالب(عليه السلام)بودند، لذا خلافتشان مشروعيت ندارد.
بنابراين انتخاب امامِ بعد، از راه عهد و استخلاف در صورتي صحيح است كه امام سابق، خود برحقّ باشد و اجازه عهد و استخلاف را داشته باشد، و گرنه كاري بيهوده است.
جواب دليل چهارم
اوّلا: قياس به عمل پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)، مع الفارق است؛ زيرا اگر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) بر كسي عهد مي كند، از جانب خداوند مأذون بوده و ولايت مطلقه دارد، همان گونه كه خداوند
ص: 494
مي فرمايد: " إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ... ". (1) و نمي توان عمل ديگران را بر پيامبر(صلي الله عليه وآله)قياس نمود.
ثانياً: بين امارت لشكر با خلافت مسلمين فرق است، زيرا در امارت و خلافت بر مسلمين شرايطي لازم است كه در امارت لشكر لازم نيست، لذا نمي توان اين دو را بر يكديگر قياس نمود.
ص: 495
بي ترديد امامت و خلافت موروثي نيست تا از خليفه قبل به فرزندش به ارث برسد، ولي متأسفانه به جهت اشتباه در فهم عقايد شيعه اماميه گروهي از اهل سنت از روي جهل يا كينه توزي شيعه را متهم نموده اند كه امامت را موروثي مي داند، از اين رو امامت و جانشيني پيامبر(صلي الله عليه وآله) را در ذريه پيامبر خلاصه مي كند. لذا مناسب است درباره اين موضوع بحث كنيم و به اثبات برسانيم كه چرا شيعه در عين اين كه خلافت و امامت را موروثي نمي داند، آن را در ذريه پيامبر(صلي الله عليه وآله) خلاصه مي كند؟
ص: 496
4 _ عبدالقاهر بغدادي نيز مي گويد: اكثر اماميه بر اين باورند كه امامت موروثي است. (1) .
5 _ ابوالحسن ندوي مي گويد: بديهي است كه ديدگاه داعي اوّل و فرستاده او كه حامل رسالت اوست در مورد حكومت، با ديدگاه ساير حكومت ها و فاتحان و جنگ جويان و رهبران سياسي، وحكمرانان مادي گرا در طبيعت، ذوق، روش، عمل، مقصد، نتيجه، فرق فاحش داشته باشند.... محور تلاش هاي حاكمان و فاتحان شهرها و رهبران عالم، كه طمع سيطره بر جهان را دارند و نيز عالي ترين هدف آنان بر پايي كشوري خاص است، تأسيس حكومتي موروثي است. اين حقيقتي آشكار درطول تاريخ است....
در آخر از كلام خود نتيجه مي گيرد كه: عقيده شيعه اماميه در مسئله امامت و خلافت با اهداف خدا و رسول او سازگاري ندارد؛ كه همان حكومت موروثي است. (2).
پاسخ ما به ايرادهايي كه در اين خصوص گرفته اند اين است كه:
1 _ شيعه اماميه بر اين مطلب اجماع دارد كه تنها راه تعيين امام، نصّ از جانب خداوند متعال و معرّفي از جانب رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و امامان معصوم است، ولذا به آيه شريفه: " يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ " تمسّك مي كنند كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)مأمور ابلاغ ولايت امام علي(عليه السلام) از جانب خداوند به مردم بوده است. پس در حقيقت اراده و مشيّت الهي بر نصب شخصي لايق براي امامت است كه با وحي به پيامبر(صلي الله عليه وآله)، او مأمور ابلاغ است، از همين رو، آن بزرگوار بر امامت يكايك اهل بيت تصريح كرده است. هريك از امامان نيز امام بعد از خود را، كه از جانب خداوند معين شده، معرّفي كرده اند. اين سخن هيچ ربطي به وراثت ندارد.
2 _ با مروري بر ادله امامت و ولايت علي بن ابي طالب و ساير ائمه(عليهم السلام) از قبيل
ص: 497
حديث غدير، ثقلين و ديگر ادلّه پي مي بريم كه خداوند متعال ورسولش اصرار اكيد بر نصب امام علي(عليه السلام) و ساير اهل بيت(عليهم السلام) بر امامت و ولايت داشته اند. آيا مي توان گفت كه اين همه تأكيد جنبه خويشاوندي داشته و پيامبر(صلي الله عليه وآله) مي خواسته داماد و نوه هايش را به حكومت برساند تا به نوايي برسند، و با اين روايات در صدد بر پايي حكومت موروثي بوده است؟
مشكل اساسي اين است كه مابين واقع و حقّ فرق نمي گذاريم و آنچه را كه واقع شده مي خواهيم حقّ بدانيم در حالي كه اين چنين نيست. اهل سنت چون واقع خارجي را با انتخاب ابوبكر مي بينند، حقّ را هم از اين ديد مي بينند و مي گويند او بر حقّ بوده است. يا اگر شيعه به دنبال اهل بيت و دررأس آنان علي بن ابي طالب(عليه السلام)است، در صدد موروثي كردن حكومت و خلافت رسول الله(صلي الله عليه وآله) است ولي مشكل اساسي چيز ديگري است ما بايد تابع حقّ باشيم؛ حقّ همان چيزي است كه در كتاب و سنت آمده و عقل نيز مؤيّد آن است و كتاب، سنت و عقل بر غير اهل بيت معصوم(عليهم السلام)تطبيق نمي كند.
3 _ اگر امامت نزد شيعه موروثي است چرا با وجود محمّد بن حنفيه كه برادر امام حسين(عليه السلام) است، امامت به امام علي بن الحسين(عليه السلام)، فرزند آن حضرت(عليه السلام)، منتقل شد؟ اين نيست مگر اين كه شيعه اماميه براي مقام امامت، لياقت ذاتي قائل است و آن را در محمد ابن حنفيه نمي بيند ولي در امام زين العابدين(عليه السلام) مي يابد.
4 _ از ابوالحسن نووي و امثال او سؤال مي كنيم كه مراد از وراثت در امامت چيست؟ اگر مقصود آن است كه امامت بايد در يك قبيله خاص باشد كه اين را خود رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، بنابر نصوص متواتر، در مصادر فريقين به آن اشاره كرده است.
جابر بن سمره مي گويد: با پدرم محضر رسول خدا رسيديم، شنيديم كه فرمود: اين امر _ دنيا _ تمام نمي شود تا آن كه دوازده خليفه بر آنان حكومت كنند. آن گاه سخني فرمود كه بر من مخفي شد، به پدرم عرض كردم: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) چه فرمود؟ پدرم در جواب گفت: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمودند: همه آنان از قريشند. (1) .
ص: 498
ابو الحسن نووي و امثال او، چگونه مي توانند به اين سؤال پاسخ دهند كه:
امامت و خلافت تنها در قريش چه معنايي دارد؟ هر توجيهي كه ايشان در اين روايت و امثال آن دارند، ما قبول مي كنيم. طبعاً هيچ توجيهي ندارند جز اين كه بگويند امامت و خلافت به قابليت هاست و اين قابليت ها را خداوند در قريش قرار داده است. همين توجيه را ما درباره اهل بيت پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) بيان مي كنيم. اگر مراد از وراثت آن است كه بگوييم به صرف اين كه اين ها اولاد پيامبرند و امام علي(عليه السلام) داماد او است، بايد امام باشد ولو قابليت اين مقام را نداشته باشد، قطعاً شيعه اماميه به اين معنا معتقد نيست.
5 _ با مراجعه به كتاب هاي كلامي شيعه اماميه، در مبحث امامت، پي مي بريم كه آنان براي امام چندين شرط از جمله: عصمت، افضل بودن، علم لدنّي و... قائلند. حال اگر امامت نزد آنان موروثي است ديگر بيان اين شرط ها چه معنايي دارد؟ اين شرط ها چيزي جز بيان لياقت ها نيست، كه به استناد روايات و تاريخ، در غير اهل بيت(عليهم السلام)وجود ندارد.
6 _ اگر آن گونه كه ابوالحسن نووي مي گويد؛ حكومتِ موروثي شعار حكومت هاي مادّي است و انبيا بايد از آن منزه باشند، چه فرق است بين پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله)و ديگر پيامبران و بين حكومت دائمي و موقت؟ با آنكه حكومت وراثتي را، با در نظر گرفتن قابليّت ها در انبياء گذشته مشاهده مي كنيم:
خداوند متعال مي فرمايد: " أَمْ يَحْسُدُونَ النّاسَ عَلي ما آتاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً "، (1) يا حسد ميورزند با مردم چون آنها را خدا به فضل خود بهره مند نمود كه البته ما بر آل ابراهيم كتاب و حكمت فرستاديم و به آنها فرمانروايي بزرگ عطا كرديم.
از سوي ديگر مي بينيم كه برخي از انبياء، امامت يا نبوت را براي ذريه خود مي خواستند كه اين، در حقيقت با دادن شايستگي به آنان از جانب خداوند متعال است.
درباره حضرت ابراهيم(عليه السلام) مي خواهيم: " وَ إِذِ ابْتَلي إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمات فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظّالِمِينَ "، (2) .
ص: 499
[بياد آر] هنگامي كه خداوند ابراهيم را به اموري چند امتحان فرمود و همه را به جاي آورد خدا بدو گفت من تو را به پيشوايي خلق برگزيدم عرض كرد اين پيشوايي را به فرزندان من نيز عطا خواهي كرد؟ فرمود: [آري اگر شايسته آن باشند] عهد من هرگز به ستمكاران نمي رسد.
در اين آيه خداوند حكومت موروثي و نسبي را به طور مطلق نفي نكرده بلكه از خصوص ستمگران از ذريه حضرت ابراهيم(عليه السلام) نفي نموده است. از اينرو معلوم مي شود كه ذريه و نسل حضرت ابراهيم(عليه السلام) و هر پيامبر ديگري در صورتي كه ظالم نباشند، چه ظلم به خدا، چه ظلم به خلق و چه ظلم به نفس، نداشته باشند مي توانند مقام امامت و رهبري جامعه را به عهده گيرند.
و نيز حضرت موسي از خداوند مي خواهد كه از اهلش كسي را به عنوان وزير خود قرار دهد. خداوند متعال از قول حضرت موسي مي فرمايد: " وَاجْعَلْ لِي وَزيراً مِنْ أهْلِي هارُونَ أَخي ". (1) .
7 _ شايد علت اين كه امامت، خلافت و يا نبوّت در نسل پيامبر سابق قرار مي گيرد با ضميمه لياقت هاي لازم اين باشد كه پيامبر(عليه السلام) با ثبوت نبوت و كمالاتش، در قلب ها جا گرفته و در ميان مردم محبوبيّت خاصي پيدا مي كند. مردم نيز در صورتي كه كسي را دوست بدارند وابستگان صالحِ او را نيز دوست مي دارند و هركسي كه مورد محبت قرار گرفت در صدد اطاعت از فرامين او بر مي آيند، از همين رو بهترين افراد براي امامت و جانشيني و يا نبوت، ذريّه و نسل آن پيامبراند، هر چند آن را مطلق نمي دانيم، بلكه قيدها و شرط هايي را كه از جمله عصمت و افضل بودن و... است نيز در امام معتبر مي دانيم.
ص: 500
ص: 501
ص: 502
ص: 503
از ويژگي هاي امام نزد شيعه اماميه، عصمت از گناه، اشتباه، خطا و نسيان است. ولي اهل سنت اين شرط را از شروط لازم در امام نمي دانند.
بازگشت اين اختلاف به اختلاف مبنايي در حقيقت مقام امامت و ولايت است؛ توضيح آن كه: شيعه اماميه ولايت را مقام قرب الهي مي داند كه به سبب آن انسان كامل به مقام ولايت مي رسد، و از آثار آن ولايت، امامت و رهبري جامعه در مسائل سياسي و ديني است. ولي اهل سنت چنين مقامي را براي غير از پيامبر(صلي الله عليه وآله) قائل نيستند و براي آن ضرورت نيز نمي بينند، آنان امام را در حدّ يك رئيس جمهور _ كه تدبير امور جامعه به دست اوست _ مي دانند، لذا شرط عصمت را از امام حذف كرده اند. در اين مقال، به بررسي اين موضوع مي پردازيم.
همه علماي شيعه اماميه در كتاب هاي كلامي بر ضرورت عصمت امام تصريح كرده اند. اينك به برخي از اينها اشاره مي كنيم:
1 _ شيخ مفيد(رحمه الله) مي فرمايد:... نبّي ما به طور خصوص و امامان از ذريه او، بعد از نبوّت و امامت هيچ گناه صغيره اي از آنان صادر نمي گردد.... (1) .
ص: 504
2 _ سيد مرتضي(رحمه الله) نيز در سبب حجيت اجماع مي گويد: اجماع و اتفاق فقها حجت است، زيرا در اجماع آنان قول امام است؛ و عقل دلالت دارد بر اين كه هيچ زماني زمين از او خالي نيست و او معصومي است كه در قول و فعل خطا ندارد. (1) .
3 _ شيخ طوسي(رحمه الله) مي فرمايد: واجب است كه امام از رفتارها و كردارهاي قبيح و اخلال وارد كردن به واجبات معصوم باشد. (2) .
4 _ خواجه نصير الدين طوسي(رحمه الله) مي گويد: امام بايد معصوم باشد آن گاه براي وجوب عصمت امام سه دليل اقامه مي كند. (3) .
5 _ علامه حلّي(رحمه الله) نيز در شرح اين جمله مي فرمايد: اماميه و اسماعيليه معتقدند امام بايد معصوم باشد. (4) .
6 _ علامه مجلسي(رحمه الله) مي فرمايد: اعتقاد ما در مورد انبيا و رسولان و امامان و ملائكه آن است كه آنان معصوم و از هر پليدي پاك مي باشند. آنان هيچ نوع گناه _ صغيره و كبيره _ انجام نمي دهند، نافرماني خداوند نمي كنند و به هر چه كه خداوند دستور داده فرمان بردارند. هر كس در برخي از حالات از اين بزرگواران نفي عصمت كند، به مقامشان جاهل است... (5) .
7 _ مرحوم مظفّر نيز مي فرمايد: ما معتقديم كه امام همانند پيامبر است در اين كه بايد از تمام رذائل و فواحش ظاهري و باطني، از دوران كودكي تا هنگام مرگ _ عمداً و سهواً _ مصون و معصوم باشد، همان گونه كه واجب است از سهو و خطا نيز معصوم باشد، زيرا امامان حافظان و برپاكنندگان شرع اند، همان طوري كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) چنين بود؛ از اين رو به همان دليل كه پيامبر بايد معصوم باشد امام نيز بايد عصمت داشته باشد. (6) .
ص: 505
همانگونه كه اشاره شد اهل سنت بر خلاف شيعه اماميه، عصمت را از شرايط اساسي امام نمي دانند. اين اختلاف به اختلافي مبنايي در امامت بعد از رسول خدا(صلي الله عليه وآله)باز مي گردد. شيعه معتقد است دين بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله) نياز به نگاهبان دارد؛ كسي كه در موارد اختلاف، حلاّل مشكلات مردم باشد و به تمام سنت پيامبر(صلي الله عليه وآله) و حقيقت كتاب خدا آگاه باشد تا بتواند حقيقت شريعت را براي مردم تبيين و تفسير كند، خصوصاً با در نظر گرفتن اين نكته كه يكي از امتيازهاي كتاب هاي آسماني، تدريجي بيان كردن احكام است. به عبارت ديگر از آنجا كه مردم تازه مسلمان بودند پيامبر احتياج به كساني داشت كه داراي مقام عصمت اند و به حقيقت شريعت آگاه اند تا بتوانند اسلام را تطبيق نمايند. كساني كه بتوانند در ابعاد مختلف _ با هدايت تشريعي و باطني _ جوابگوي انسان هاي قابل باشند، زيرا پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) به نصّ قرآن و سنت آخرين پيامبر و دين او خاتم الأديان است، پس به طور قطع بعد از هر پيامبري نياز به اوصيا و امامان معصوم است و آنان كساني جز علي(عليه السلام)و اهل بيت معصومش نبوده اند.
در مقابل، اهل سنت چنين ضرورتي را درك نكرده اند. آنان با وفات پيامبر، مطلب را تمام شده مي پندارند و معتقدند بعد از او به افرادي معصوم كه شريعت نبوي را تبيين و تطبيق كند، نيازي نيست؛ از همين رو بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله) رهبري را در محدوده يك حاكم و رئيس جمهور، مي پندارند. واضح است كه با اين نوع تصور از رهبري و امامت، شرط عصمت براي رهبر لازم نيست. ولي همان گونه كه گفتيم، مسئله اوصيا و امامان معصوم بعد از هر پيامبري از ضروريات هر دين است. از اين جا است كه شيعه اماميه، عصمت را از شرايط حتمي امام و رهبر جامعه مي داند.
شيعه اماميه معتقد است امام و خليفه و جانشين پيامبر(صلي الله عليه وآله) بايد معصوم باشد، آنان براي ادعاي خود به ادله اي چند تمسك كرده اند. كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
ص: 506
در جاي خود ثابت شده كه بين غيب الغيوب _ كه همان ذات مقدس باري تعالي است _ با عوالم پايين و علي الخصوص عالم انسان بايد ارتباط برقرار باشد و اين ارتباط قطعاً بايد از طريق مخلوقات صورت پذيرد. اكنون به تفصيل اين مطلب مي پردازيم:
الف) وجوب اتصال و عدم انقطاع بين عالم ربوبي و مخلوقات، خصوصاً انسان عين توحيد است، و توحيد انواعي دارد كه يكي از آنها توحيد افعالي، با اقسام آن از قبيل توحيد در تشريع، حقّ الطاعه، حاكميت و ربوبيت است.
ب) ارتباط خداوند با مخلوقات بر دو نوع متصور است:
1 _ اين كه خداوند به طور مستقيم و بي واسطه با تك تك افراد بشر ارتباط داشته باشد كه اين بر خلاف نظام خلقت است.
2 _ اين كه ارتباط توسط افراد باشد. افراد نيز مي توانند از جنس بشر باشند يا ملائكه. ولي از آن جا كه واسطه فيض تشريع الهي بايد از جنس خود بشر باشد تا بتواند الگو و اسوه ديگر افراد گردد، در نتيجه آن واسطه نمي تواند از ملائكه باشد.
ممكن است كسي سؤال كند كه وجود نبّي در ارتباط و اتصال به غيب كافي است، ديگر چه حاجتي به وجود امامان بعد از اوست؟
در جواب مي گوييم: از مجموع روايات استفاده مي شود هر يك از امامان حقّ تشريع دارند، نه به اين معنا كه آورنده اصل شريعتند، بلكه به معناي اين كه هدايت هاي آنان در حكم متمّم نبّوت و رسالت و شريعت است و هدايت ها _ هر نوعي كه هست _ بايد داراي عصمت باشد.
اين مطلب را مي توان با ذكر مقدماتي چند بيان نمود:
الف) از امتيازهاي اساسي كه در تمام تشريع ها و قانون گذاري ها، خصوصاً در اديان مشاهده مي شود، تدرّج در بيان قوانين است؛ به اين بيان كه ابتدا قانون به صورت قاعده كلّي و عموم فوقاني بيان مي شود، آن گاه به قوانين متوسط تبديل شده و سرانجام به
قوانين جزئي كه قابل انطباق بر افراد و اجتماع است، منتهي مي گردد. اين نوع قانون گذاري كه در محاكم موجود است، به عينه در اديان و تشريعات آن به وسيله اولياي الهي
ص: 507
ديده مي شود.
ب) تنزّل قوانين كلّي و قواعد عمومي بر مصاديق، احتياج به مراقبت ويژه اي دارد، تا آن كه در مقام تطبيق با يكديگر خلط نشوند.
ج) از طرفي مي بينيم سنت جاري در نظام خلقت، طبيعي بودن و محدوديت عمر انبيا و رسولان است. به همين دليل است كه آنان به ذكر كليات و قوانين عمومي اكتفا كرده و تنزيل و تطبيق و تبيين آنها را در موارد جزئي و مصداقي به كساني كه در خط و مسير آنان هستند، واگذار مي كنند، زيرا حفظ دين مقتضي استمرار مراقبت در آن ابعاد است. از همين رو به افرادي نياز است كه با حفظ و مراقبت از قواعد عمومي و قوانين كلّي _ كه مصالح و مفاسد بشر را به خوبي در نظر گرفته است _ آنها را در موارد جزئي و فردي و اجتماعي پياده كنند، خصوصاً با در نظر گرفتن اين كه احكام و دستورهاي خداوند در تمام زمينه ها جريان دارد.
د) بشر عادي نمي تواند عهده دار اين وظيفه گردد؛ يعني نمي تواند در حوزه تبيين و تطبيق عهده دار مراقبت از شريعت گردد.
نتيجه اين كه بعد از پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) و هر پيامبري ديگر، احتياج به افرادي معصوم است تا در سطحي گسترده اين وظيفه را بر عهده گيرند و آنان در اسلام كساني جز اهل بيت معصوم از ذريه پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) نيستند.
به زعم برخي كه مي گويند امام تنها رهبري سياسي است كه مردم را در امور اجتماعي و فردي و سياسي، در سطح ظاهري، رهبري مي كند يا به عنوان رهبري ديني احكام الهي را براي مردم تبيين مي نمايد. به عبارتي ديگر، وظيفه امام راهنمايي مردم است، از برخي ادله استفاده مي شود امام وظيفه ديگري نيز دارد كه همان هدايت باطني و يا به تعبيري ديگر هدايت تكويني است.
علامه طباطبايي ره مي فرمايد: امام كسي است كه به واسطه امر ملكوتي _ كه همراه اوست _ مردم را هدايت مي كند. امامت بر حسب باطني، نوع ولايتي است در اعمال
ص: 508
مردم، كه هدايت آن ايصال به مطلوب است به امر خداوند، نه مجرّد راهنمايي و نشان دادن راه، كه اين در شأن نبّي و رسول است.... (1) اين مطلب كه احتياج به هدايت باطني و تكويني امام است، صرف ادعا نيست، بلكه مي توان براي آن از عقل و نقل اقامه دليل نمود:
الف) دليل عقلي
برهان را با ذكر دو مقدمه، بيان خواهيم كرد:
مقدمه اول:
طبق آيات قرآن و عقل، انسان در اين عالم بدون هدف آفريده نشده است. در قرآن هدف از خلقت، عبادت، ذكر شده است؛ آن جا كه مي فرمايد: " وَ مَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الاِْنسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُونِ "؛ (2) من جن و انس را تنها براي عبادت آفريدم.
از برخي آيات ديگر استفاده مي شود كه عبادت هدف نهايي از خلقت جنّ و انس نيست، بلكه هدف ديگري بالاتر از آن هست كه آن رسيدن به يقين است؛ آن جا كه مي فرمايد: " وَ اعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّي يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ "؛ (3) و دائم پروردگارت را عبادت كن، تا يقين تو را فرا رسد.
مقدمه دوم:
انسان هر چند به طور فطري و ذاتي طالب كمال است، اما بايد دانست مصداق كمال چيست؟ آيا مال و جاه و امثال اين هاست يا چيزي ديگري كه عقل نمي تواند آن را به تنهايي تشخيص دهد، بر فرض كه هدف را دريابد، آيا راه رسيدن به آن را مي داند؟ در اين موقع جايگاه شرايع آسماني روشن مي گردد، زيرا اولا: آنها مصداق كمال را مشخص مي كنند كه مال و جاه و دنيا نيست، بلكه رسيدن به يقين و وصول به خداست. ثانياً: نزديك ترين راه براي رسيدن به هدف را ترسيم مي كنند.
از اين جا پي به ضرورت وجود هدايتگراني معصوم و الهي مي بريم كه بتوانند انسان
ص: 509
را در اين دو بعد _ تعيين مصداق هدف و بيان نزديك ترين راه براي رسيدن به آن _ ياري كنند.
هدايت اولياي الهي بر دو نوع است: تشريعي كه همان راهنمايي و بيان شريعت است. ديگري هدايت باطني (تكويني) كه همان ايصال و رساندن به مقصد، با دستگيري و ياري انسان هاي قابل است. گاهي پيامبر(صلي الله عليه وآله) اين دو نوع هدايت را انجام مي دهد كه در اين صورت آن شخص هم نبي است كه وظيفه اش راهنمايي است و هم امام و هادي به هدايت باطني (ايصال به مطلوب).
گاهي نيز امام اين هدايت را بر عهده مي گيرد. و پر واضح است امامي كه از وظايف او هدايت باطني و تكويني است، بايد معصوم باشد.
ب) دليل نقلي
خداوند متعال مي فرمايد: " وَ جَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا "؛ (1) و آنان را پيشواي مردم قرار داديم تا خلق را به امر ما هدايت كنند.
ضمير جَعَلْنَا مِنْهُمْ در ظاهر به ابراهيم و اسحاق و يعقوب باز مي گردد و يَهْدُونَ بِأَمْرِنَ همان معناي امامت است. مقصود از هدايت كه از شئون امامت است _ تنها ارائة الطريق و نشان دادن راه نيست، زيرا خداوند متعال حضرت ابراهيم(عليه السلام) را بعد از نبوت به مقام امامت رسانيد و مي دانيم كه مقام نبّوت همان بيان راه و راهنمايي است. پس مقصود از امامت و هدايت در اين آيه شريفه، ايصال الي المطلوب يعني دستگيري و رساندن افراد قابل به حقّ و حقيقت است.
حال چنين امامي كه قرار است انسان ها وافراد شايسته را به حقّ و حقيقت برساند، آيا لازم نيست كه خود نيز به حقّ و حقيقت رسيده و از هر گونه گناه و اشتباه و نسيان
مصون باشد؟
خداوند متعال در جواب حضرت ابراهيم(عليه السلام) كه از او خواست امامت را در ذريه او
ص: 510
قرار دهد، فرمود: " لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظّالِمِينَ "؛ (1) عهد من [كه همان امامت است] به ظالمين نخواهد رسيد.
ظلم در لغت به معناي قرار دادن چيزي در غير جايگاهش است و در اصطلاح، تجاوز از حدّي است كه شارع يا عرف معين كرده، لذا معصيت صغيره و كبيره ظلم است، زيرا معصيت كار از حدّي كه شارع ترسيم كرده تجاوز نموده است.
اقسام ظلم:
1 _ ظلم به خدا: اعظم آن شرك و كفر است؛ خداوند متعال مي فرمايد: " فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَّبَ بِآياتِ اللهِ "؛ (2) اكنون كيست ستمكارتر از آن كه آيات خدا را تكذيب كند.
هم چنين مي فرمايد: " إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ "؛ (3) همانا شرك، ظلم بزرگي است.
2 _ ظلم به ديگران: خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَي الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ "؛ (4) تنها راه مؤاخذه بر آنهايي است كه به مردم ظلم كنند.
3 _ ظلم به خود: خداوند متعال مي فرمايد: " وَمَن يَفْعَلْ ذَ لِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ "؛؛ (5) ... هر كس چنين كند همانا بر خود ستم كرده است.
هم چنين مي فرمايد: " وَ مَن يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ "؛ (6)و هر كس از حدود الهي تجاوز كند بر خويشتن ظلم كرده است. از آيه: " لا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ " استفاده مي شود عهد امامت به هيچ ظالمي نمي رسد؛ بدين ترتيب كسي جز معصوم شايسته امامت نيست و تنها اوست كه هيچ يك از انواع ظلم را حتي در دوران كودكي نداشته است.
اگر كسي گويد: آيه شامل كسي است كه مقيم بر ظلم و بالفعل ظالم باشد و كسي را
ص: 511
كه قبلا ظالم بوده و الآن توبه كرده، در بر نمي گيرد. در نتيجه كسي كه معصوم نبوده و حتّي گناه كرده، ولي بعداً توبه كرده است مي تواند به مقام و عهد امامت نائل گردد.
در جواب مي گوييم: احكام بر دو نوع است: برخي از آنها دائر مدار وجود موضوع است، مثل جمله: شراب حرام است كه با تبديل موضوع، حكم نيز منتفي مي گردد. نوع ديگر اين چنين نيست، بلكه كفايت مي كند در ترتّب حكم، اتصاف موضوع به وصف و عنوان ولو در يك لحظه كه بعد از آن، وصف منتفي گردد، مثل جمله: زنا كار حدّ مي خورد و دست دزد قطع مي گردد كه مقصود به آن اين است: كسي كه به اين دو عنوان متصف شد ولو در يك برهه از زمان، محكوم به حدّ و دست بريدن است، اگر چه الآن اهل اين عمل نباشد. ظلم نيز نسبت به حكم عهد امامت از نوع دوّم است، زيرا مردم در مورد ظلم بر چهار دسته اند:
1 _ كساني كه در طول عمر خود ظالمند؛
2 _ كساني كه در طول عمر خود طاهر و منزّه از گناهند؛
3 _ كساني كه در ابتداي عمر خود ظالم ولي در پايان عمر توبه مي كنند؛
4 _ كساني كه در ابتداي عمر طاهر و از گناه منزهند، ولي در آخر عمر ظالمند.
محال است حضرت ابراهيم(عليه السلام) براي دسته اول و چهارم از ذريه خود عهد و مقام امامت را طلب كند، تنها قسم دوّم و سوّم باقي مي ماند و ظالمي كه خداوند عهد امامت را از او نفي مي كند، نيست مگر مورد سوّم؛ يعني كسي كه در ابتداي عمرش ظالم بوده، ولي در آخر عمر توبه كرده است. در نتيجه مورد دوّم باقي مي ماند، يعني همان كسي كه در طول عمرش از هر گونه گناه و آلودگي پاك بوده است و اين بر كسي غير معصوم منطبق نيست.
خداوند متعال به طور مطلق امر به اطاعت اولي الأمر كرده و مي فرمايد: " أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الاَْمْرِ مِنكُمْ "؛ (1) خدا و رسول و صاحبان امر از خود را
ص: 512
اطاعت نماييد.
استدلال به اين آيه بر ضرورت عصمت امام و صاحب امر ولايت و خلافت متوقف بر دو امر است:
الف) خداوند متعال به طور مطلق امر به اطاعت از صاحبان امر نموده است؛ يعني از مؤمنان خواسته كه در تمام زمان ها و مكان ها و در تمام حالات و خصوصيات، از آنان اطاعت كنند و اين اطاعت را مقيد به هيچ قيدي نكرده است.
ب) بديهي است خداوند به كفر و عصيان و فسوق بندگان خود راضي نيست، لذا مي فرمايد: " وَ لاَ يَرْضَي لِعِبَادِهِ الْكُفْرَ "؛ (1) .
با جمع بين اين دو مطلب به اين نتيجه مي رسيم: اولوالامري كه اطاعتش در آيه فوق به طور مطلق واجب شده بايد متّصف به خصوصيتي ذاتي و عنايتي الهي باشد، تا او را از امر به معصيت و نهي از اطاعت باز دارد و اين نيست مگر همان مقام
عصمت كه شيعه اماميه بدان معتقد است. از همين رو امام و جانشين پيامبر(صلي الله عليه وآله) بايد معصوم باشد.
دكتر ناصربن عبدالله بن علي قفاري مي گويد: امري ديگري كه موضوع عصمت را باطل مي كند و در كتاب هاي شيعه موجود است، اختلاف و تناقض در رواياتي است كه از امامان شيعه وارد شده، و اختلاف در گفتار يا رفتار با عصمت سازگاري ندارد.... (2) .
جواب
در پاسخ اين اشكال عوامل وقوع تعارض در كلمات و سيره و روايات اهل بيت معصومين(عليهم السلام) مي پردازيم كه با روشن شدن آن پي خواهيم برد كه وقوع تعارض و
ص: 513
اختلاف هيچ گونه ضرري به مقام عصمت اهل بيت(عليهم السلام) نمي رساند.
مهم ترين عوامل وقوع اختلاف و تعارض در روايات عبارت است از:
در بسياري از موارد انسان بين دو دليل و روايت تعارض مي بيند، در حالي كه هيچ گونه تعارض در واقع وجود ندارد و اين ذهن انسان است كه اشتباهاً بين دو روايت تعارض ملاحظه كرده است. يا به جهت جهل به لغت و يا اطلاع نداشتن از دقّت هاي لغويّين يا غفلت از وجود برخي از قرائن يا قرينه موجود يا به دليل عدم شناخت نسبت به تغيراتي كه در برخي از اوضاع لغوي حاصل شده است... كه هر يك از اين عوامل باعث مي شود انسان بين دو روايت تعارض و اختلاف تصوّر كند.
از جمله عوامل پيدايش تعارض در ظاهر احاديث، وقوع نسخ در برخي از احكام شرعي است. ولي طبق نظر برخي، تعارض بر اساس اين عامل منحصر به احاديث نبوي است و شامل روايات اهل بيت(عليهم السلام) نمي شود.
از جمله عوامل، ضايع شدن برخي از قرائن است كه با حديث از امام نقل شده و مي توانسته است در حكم مخصّص يك روايت باشد، ولي با مفقود شدن آن، در احاديث تعارض ظاهري ايجاد كرده است، خصوصاً با در نظر گرفتن اين كه برخي از قرائن ارتكازي و مربوط به يك محيط خاص است.
يكي ديگر از عوامل پيدايش تعارض، تصرف راويان حديث در الفاظ روايات و نقل به معناست، زيرا برخي كه احاديث را حفظ و ضبط نمي نمودند و از طرفي در نقل به
ص: 514
معنا تسلط نداشتند، به گونه اي احاديث را معنا مي كردند كه با روايات ديگر در ظاهر تعارض مي نمود.
از مهم ترين عوامل پيدايش تعارض در روايات اسلوب تدرّج است. تدرّج در بيان احكام از امتيازهاي اديان در بيان حكم است؛ به اين معنا كه در ابتدا احكام به صورت كلّي، سپس خاص يا مقيد آن بيان مي شد. در اين ميان ممكن بود كسي مطلق و عام را گرفته و از خاص و قيد بي خبر باشد و در نتيجه در ظاهر برخي از روايات تعارض ايجاد مي شود.
تقيه نيز جايگاه خاصّي در پيدايش تعارض و اختلاف در روايات اهل بيت(عليهم السلام)داشته است. بيشتر امامان شيعه در موقعيت هاي خاصي به سر مي بردند كه اقتضا مي كرد درگفتار يا رفتار شان تقيه كنند. تقيه اي را كه اهل بيت(عليهم السلام) داشتند تنها از حاكمان بني اميه و بني عباس نبود، بلكه در برخي از موارد ضرورت اقتضا مي كرد كه از مسلمين و رأي آنها نيز تقيه شود، زيرا امكان نداشت كه امام بر خلاف آنان در ملأ عام سخني گفته يا عملي انجام دهد.
در برخي از مواقع امام(عليه السلام) هنگام بيان مطلبي ملاحظه موقعيّت و وضعيّت خاصّ راوي را مي نمود، مثل حالت علم، جهل، نسيان، عذر و حالات ديگر و طبق آن حالات حكمي را براي او بيان مي كرد، در حالي كه نسبت به راوي
ديگر، حكم ديگري بيان مي داشت. در هر دو صورت راويان حديث، آن را به صورت مطلق و بدون قيد نقل كرده اند كه اين به نوبه خود منجر به تعارض در ظاهر دو روايت
مي شود.
ص: 515
قرآن اگر چه از تحريف به زيادي و كمي و تزوير مصون مانده است، ولي در احاديث چنين ضمانتي نيامده است. از همين رو در طول تاريخ مي بينيم كه چگونه عده اي مغرض حركتي را شروع كرده و در احاديث پيامبر(صلي الله عليه وآله) و اهل بيت(عليهم السلام) تزوير و تحريف به زيادي و نقصان نموده اند كه اين خود نيز سبب پيدايش تعارض و اختلاف در احاديث شده است.
ص: 516
شيعه اماميه معتقد است كه امام و خليفه و جانشين پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) بايد از هرگونه خطا و اشتباهي مصون باشد، كه به آن عصمت گويند. قبل از هر بحثي ضرورت دارد كه به بررسي مفهوم لغوي و اصطلاحي آن بپردازيم.
عصمت در لغت به معناي مصونيت و نگهداري و منع به كار رفته است.
فيروزآبادي مي گويد: عصم يعصم يعني اكتساب كرد، منع كرد، نگه داري نمود... و عصمت به كسر به معناي منع است (1) .
ابن منظور مي گويد: عصمت در كلام عرب به معناي منع به كار رفته است. (2) .
1 _ شيخ مفيد مي فرمايد: عصمت لطفي است كه خداوند متعال در حقّ مكلّفي انجام مي دهد كه با آن، وقوع معصيت و ترك طاعت از او ممتنع مي گردد؛ با وجود قدرت
ص: 517
بر اين دو. (1) .
2 _ شيخ طوسي(رحمه الله) مي گويد: عصمت امري است كه با وجود آن، معصيت از مكلّف ممتنع مي گردد، درحالي كه اختيار فعل معصيت را دارد.... (2) .
3 _ قاضي بيضاوي شافعي مي گويد: عصمت ملكه اي نفساني است كه مانع از فسق و فجور مي شود و متوقف بر علم به عواقب گناهان و مناقب طاعات است. (3) .
4 _ فاضل مقداد مي فرمايد: عصمت عبارت است از لطفي كه خداوند متعال در حقّ مكلّف انجام مي دهد، به نحوي كه با آن لطف، انگيزه اي به ترك طاعت و انجام معصيت ندارد؛ با وجود قدرت برآن. (4) .
5 _ علامه طباطبايي(رحمه الله) مي گويد: مقصود ما از عصمت لطفي است در وجود انسان معصوم كه او را از وقوع كارهايي كه جايز نيست؛ مانند خطايا و معصيت بازمي دارد. (5) .
عدالت، ملكه اي است اكتسابي كه غالباً مانع از صدور گناه است، از همين رو ممكن است كه انسان عادل در برخي مواقع مرتكب گناهي شود؛ برخلاف عصمت كه با وجود آن، ممتنع است كه انگيزه گناه در معصوم پديد آيد، اگرچه اختيار از او سلب نشده و قدرت ذاتي باقي است؛ زيرا امتناع به جهت نبود انگيزه با قدرت ذاتي منافاتي ندارد. (6) .
عصمت را به معناي منع از ارتكاب معصيت و نگه داري از هر پليدي معنا كرديم، حال بحث در اسباب اين منع و موجبات اين نگه داري است. در ابتداي امر سه احتمال در
ص: 518
آن متصور است:
عصمت جبري به اين معناست كه خداوند از راه جبر معصوم را از ارتكاب حرام باز مي دارد و به انجام دادن طاعت وادار مي كند و در حقيقت قدرت و اختيار را از او سلب مي كند.
برخي از معاصران اين احتمال را قبول دارند و معتقدند: جمع بين اختيار از طرفي، و ضرورت عصمت از طرفي ديگر محال است.
اين احتمال از جهاتي قابل مناقشه است:
1 _ اين طور نيست كه هرگاه عملي واجب و فعلي ديگر ممتنع شد، صاحب آن مجبور بر آن فعل و ترك ديگر گردد؛ از همين رو بين اختيار و ضرورت عصمت تنافي نيست وگرنه لازم مي آيد كه خداوند متعال مجبور به ترك ظلم و فعل عدل باشد، با آن كه مي دانيم او بر هر كاري مختار است. مورد بحث نيز از همين قبيل است.
2 _ امتناع و وجوب بر دو نوع است:
الف) وجوب و امتناع ذاتي به معناي ضرورت ثبوت يا ضرورت امتناع؛ مثل ضرورت ثبوت زوجيت براي عدد چهار و ضرورت امتناع جمع بين نقيضين. اينها از بديهياتي است كه هرگز تخلف بردار نيست.
ب) وجوب و امتناع وقوعي: به اين معنا كه عملي ذاتاً ممكن است، ولي به حسب خارج وقوع آن ضروري يا ممتنع مي باشد؛ مثل ظلم نسبت به خداوند كه ذاتاً خداوند متمكن از ظلم است، ولي به حسب وقوع خارجي از او صادر نشده و نمي شود. خداوند با آن كه قدرت بر ظلم دارد، ظلم نمي كند و با آن كه مي تواند عدالت نداشته باشد، آن را ترك نمي كند.
از اين جا نتيجه مي گيريم كه وجوب شيء يا امتناع وقوعي آن، با قدرت بر آن منافاتي ندارد. عصمت نيز از اين قبيل است، زيرا معصوم درحالي كه قدرت بر معصيت دارد، گناه نمي كند.
ص: 519
3 _ آيات قرآن نيز به اختياري بودن عصمت صحّه گذارده است؛ آن جا كه مي فرمايد:
الف) " قُلْ أَ غَيْرَ اللهِ أَتَّخِذُ وَلِيّاً فاطِرِ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ هُوَ يُطْعِمُ وَ لا يُطْعَمُ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَ لا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ - قُلْ إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذابَ يَوْم عَظِيم "؛ (1) بگو اي پيامبر! آيا غير از خدا را به ياري و دوستي برگزينيم؟ [در صورتي كه ] آفريننده آسمان ها و زمين خداست. او به خلق طعام و روزي مي خوراند و خود از طعام بي نياز است. بگو اي رسول، من مأمورم اولين كسي باشم كه تسليم حكم خداست و البته از گروهي نباشم كه به خدا شرك مي آورد. بگو اگر من نافرماني كنم، از عذاب آن روز بزرگ سخت مي ترسم.
صريح آيه آن است كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) از معصيت مي ترسد، زيرا منجر به عذاب قيامت مي گردد. او اگر قدرت بر معصيت نداشت چگونه ممكن است كه از معصيت خوف داشته باشد.
ب) " وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللهِ ما لا يَنْفَعُكَ وَ لا يَضُرُّكَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّكَ إِذاً مِنَ الظّالِمِينَ "؛ (2)و غير از خداي يكتا هيچ يك از اين خدايان باطل كه به حال تو سود و ضرري ندارد، به خدايي مخوان و گرنه از ستمكاران خواهي بود.
كسي كه اختيار ندارد، آيا صحيح است كه درباره او گفته شود: اگر انجام دهي...؟.
ج) " قُلْ إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللهَ وَ لا أُشْرِكَ بِهِ إِلَيْهِ أَدْعُوا وَإِلَيْهِ مَآبِ "؛ (3) به آنها بگو: من مأمورم كه خداي يكتا را بپرستم و هرگز كسي را شريك او قرار ندهم و خلق را به سوي او دعوت كنم. پر واضح است، كسي كه اختياري از خود ندارد، صحيح نيست كه به كاري مأمور شود.
د) " وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ أَنْ لا تُشْرِكْ بِي شَيْئاً... "؛ (4) و يادآور اي
ص: 520
رسول ما! كه ابراهيم را در آن بيت الحرام تمكين داديم تا براي من شريكي قرار ندهد....
ه_) " وَ لَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَ إِلَي الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ "؛ (1) و همانا بر تو و رسولان پيش از تو چنين وحي شده است كه اگر به خدا شرك آوري عملت را محو و نابود گرداند و سخت از زيانكاران خواهي گرديد.
و) " وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ اْلأَقاوِيلِ - لاََخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ - ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ - فَما مِنْكُمْ مِنْ أَحَد عَنْهُ حاجِزِينَ "؛ (2) و اگر به دروغ به ما سخناني مي بست محققاً ما او را از يمينش مي گرفتيم و شاه رگش را قطع مي كرديم و شما هيچ يك به دفاع از او قادر نبوديد.
اين احتمال مي گويد: معصوم از سنخ بشر نيست، بلكه موجود ديگري به صورت بشري است؛ همانند ملائكه كه گاهي به صورت بشر در مي آمدند.
از همين رو، احكام بشري؛ از قبيل: شهوت، غضب و ديگر صفات رذيله در آنان وجود ندارد. اين قول به برخي متكلمان اشاعره نسبت داده شده است.
ابن ابي الحديد مي گويد: معصوم كسي است كه در نفس يا بدنش يا هر دو، خاصيتي است كه مقتضي امتناع اقدام او بر معاصي است. (3) .
اين احتمال نيز از جهاتي اشكال دارد:
1 _ شخص معصوم _ پيامبر يا امام _ بايد در ميان مردم الگو باشد؛ همان گونه كه خداوند مي فرمايد: " لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ "، (4) در حقيقت الگو جنبه عملي دين است كه در شخص معصوم پياده شده است؛ تا مردم به او اقتدا كرده و از اين طريق به كمال و سعادت خود برسند. همان طور كه مي دانيم الگوي بشر بايد از جنس
ص: 521
خودش باشد؛ تا با وجود تمام غرايز و صفات نفساني بشر با آنها مبارزه كرده و راه سعادت را دنبال كند و در اين راه بر ديگران الگو باشد.
از همين رو مي بينيم كه قرآن در هيچ موردي ملائكه را الگوي بشر قرار نداده و مردم را به اقتداي آنان دعوت نكرده است، بلكه تمام دعوت قرآن بر اقتدا و تأسي به انبيا و صالحان متمركز شده است.
2 _ اين احتمال مخالف با آيات قرآن است، زيرا قرآن به صراحت بر اين حقيقت تأكيد دارد كه معصوم همانند بقيه مردم است و تنها داراي كمالات و فضايل و قابليت هايي است كه خداوند متعال آنان را با اين اوصاف به سوي خلق فرستاده است. اينك به برخي از آيات اشاره مي كنيم:
الف) " قالَتْ لَهُمْ رُسُلُهُمْ إِنْ نَحْنُ إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ "؛ (1) فرستادگانشان به آنان گفتند: ما بشري همانند شماييم.
ب) " قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحي إِلَيَّ "؛ (2) بگو اي پيامبر! من بشري همانند شمايم كه بر من وحي مي شود.
ج) " وَ ما كانَ لِبَشَر أَنْ يُكَلِّمَهُ اللهُ إِلاّ وَحْياً... "؛ (3) بر هيچ بشري نيست كه خداوند با او سخن گويد مگر از طريق وحي....
د) " وَ ما جَعَلْنا لِبَشَر مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ "؛ (4) و ما به هيچ كس پيش از تو عمر ابدي نداديم. آيا با آن كه تو خواهي مرد ديگران در دنيا زنده مانند؟
ه_) " وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَكَ إِلاّ رِجالاً نُوحِي إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ - وَ ما جَعَلْناهُمْ جَسَداً لا يَأْكُلُونَ الطَّعامَ وَ ما كانُوا خالِدِينَ "؛ (5) و ما پيش از تو كسي را به رسالت نفرستاديم جز مردان پاكي را كه به آنها وحي فرستاديم شما خود اگر
ص: 522
نمي دانيد برويد از اهل ذكر سؤال كنيد. و ما پيامبران را بدون بدن دنيوي قرار نداديم تا به غذا و طعام محتاج نباشند و در دنيا هميشه زنده بمانند.
اين احتمال بر جنبه اختيار و اراده معصوم در تمام افعال و حالاتش تأكيد مي كند. خود معصوم است كه نفسش را به طرف طاعت تحريك كرده و از هر معصيتي باز مي دارد، نه اين كه از جانب خداوند يا ديگري مجبور به انجام دادن اين كار باشد. بسياري از متكلمان _ خصوصاً از مدرسه اهل بيت(عليهم السلام) _ مؤيد اين نظريه هستند كه در حقيقت برگرفته از نظريه أمر بين الأمرين است.
1 _ شيخ مفيد مي فرمايد: عصمت از جانب خداوند بر حجت هايش همان توفيق و لطف است كه به سبب آن از گناه و اشتباه در دين باز داشته مي شود. عصمت تفضّلي از خداوند بر هر كسي است كه خداوند مي داند او به آن عصمت متمسّك مي گردد. اين نگه داري از خود معصوم است و عصمت هيچ گاه مانع از قدرت معصوم بر قبيح نيست و او را بر كار نيك وادار و مضطرّ نمي كند. (1)
2 _ سيد مرتضي مي فرمايد: عصمت لطفي است كه خداوند بر بنده اش مي كند و معصوم با آن به اختيار خود، از قبيح دست برمي دارد. (2).
3 _ شيخ طوسي مي فرمايد: عصمت در لغت به معناي منع از آفت است و معصوم در دين كسي است كه به سبب لطف خداوند از فعل قبيح بازداشته مي شود، نه به اين نحو كه خداوند بين او و معصيت حائل گردد، بلكه اين كار به اختيار خود اوست. (3) .
همو در جايي ديگر مي فرمايد:... يا اين كه خداوند رجس و پليدي را از معصوم دور مي كند و در حق او لطفي انجام مي دهد، كه با آن خود معصوم دست از قبايح
ص: 523
برمي دارد... (1) .
4 _ ابن ابي الحديد مي گويد: اكثر اهل نظر معتقدند: معصوم مختار و متمكّن از فعل معصيت و طاعت است... و اصحاب ما معتزله نيز معتقدند: عصمت لطفي است كه با وجود آن مكلف با اختيار خودش از فعل قبيح دست برمي دارد. (2) .
حقيقت عصمت به نحو منع خلو به يكي از اين سه امر بازمي گردد، اگرچه مانعة الجمع نيست؛ يعني ممكن است كه هر سه امر در معصوم محقّق باشد:
الف) عصمت، نتيجه وصول به مقام فناي در اسما و صفات الهي
اين نظريه اي است كه حقيقت عصمت را نتيجه رسيدن به مقام فناي در اسما و صفات و ذات الهي مي داند و اين، همان نظريه عرفاست، زيرا هنگامي كه سالك الي الله در خارج تنها صفت و اسم و ذات حقيقي كه همان خداوند متعال و صفات و اسماي اوست مي بيند، ديگر غير از خدا و صفات و اسمايش كسي را نمي بيند كه بخواهد گناهي انجام دهد. ديگر اين كه وقتي كه به مقام فنا رسيد اشتباهي از او صادر نمي گردد.
ب) عصمت نتيجه درجه عالي از تقوا
بي ترديد تقوا حالتي نفساني است كه انسان را از انجام معصيت بازمي دارد. حال اگر اين حالت به نهايت درجه خود برسد او را عصمت مي نامند، كه حتّي انسان را نيز از فكر گناه بازمي دارد.
ج) عصمت نتيجه علم قطعي به عواقب معاصي و مصالح طاعات
در مورد عصمت نظريه ديگري است كه با نظريه اوّل منافاتي ندارد، بلكه از علل تحقق عالي ترين درجه تقوا به شمار مي آيد. حقيقت اين نظريه عبارت است از وجود
علم قطعي و يقيني به عواقب معاصي، به اين معنا كه علم انسان به درجه اي برسد كه در
ص: 524
اين دنيا لوازم اعمال و آثار آنها را به طور يقين درك كند؛ همان گونه كه قرآن كريم
مي فرمايد: " كَلاّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ - لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ "؛ (1) به راستي اگر به طور يقين مي دانستيد، البته دوزخ را مشاهده خواهيد كرد.
اميرالمؤمنين(عليه السلام) در وصف متّقين مي فرمايد: وهم والجنّة كمن قد رآها وهم فيها منعّمون. وهم والنار كمن قد رآها وهم فيها معذّبون؛ (2) متقين نسبت به بهشت همانند كساني اند كه آن را ديده و در آن متنعم اند و نسبت به جهنم همانند كساني اند كه آن را ديده و در آن معذب هستند.
تعبير بيضاوي نيز به همين معنا اشاره دارد: عصمت ملكه اي نفساني است كه از فجور مانع مي گردد و متوقف است بر علم به عواقب گناهان و مناقب طاعات. (3) .
فاضل مقداد مي نويسد:...اين ملكه _ عصمت _ متوقف است بر علم به عواقب گناهان و مناقب طاعت ها، زيرا عفّت هرگاه در جوهر نفس حاصل گردد و به آن علم تام به آنچه در معصيت است از شقاوت و آنچه در طاعت است از سعادت، ضميمه شود، آن علم موجب رسوخ آن ملكه در نفس گشته و به مقام عصمت مي رسد. (4) .
علامه طباطبايي(رحمه الله) نيز مي فرمايد: امري كه عصمت به آن تحقق مي يابد نوعي از علم است كه صاحبش را از وقوع در معصيت و خطا بازمي دارد؛ همان گونه كه ساير حالات؛ مثل: شجاعت، عفت وسخاوت، هنگامي كه صورت علميِ راسخ به خود بگيرد، آثارش درانسان ظاهرمي گردد وهرگز آن انسان به اضداد اين صفات متلبس نمي گردد.... (5) .
همو در جايي ديگر مي فرمايد: عصمت از جانب خداوند متعال امري است در وجود پيامبر كه سبب مي شود او به اختيار خود مطيع خداوند گردد و آن نوعي از علم است كه در انسان رسوخ كرده است.(6).
ص: 525
منشأ تمام افعال ارادي و اختياري انسان صورت هاي علمي است كه در وجود انسان نقش مي بندد؛ اگر آنها نبود هرگز از انسان فعلي با اختيار صادر نمي گشت، زيرا انسان قبل از آن كه از او فعلي صادر شود آن را در ذهن خود تصور مي كند، غرض و اهداف را نيز در نظر مي گيرد؛ آن گاه در او شوق به فعل حاصل شده، سپس آن را انجام مي دهد. هم چنين كسي كه مي خواهد فعلي را ترك كند، ابتدا آن را در ذهن خود تصور كرده، غايت آن را ملاحظه مي كند؛ آن گاه آن فعل را ترك مي كند؛ همانند خوردن سمّ، اتصال با برق و....
از اين جا به خوبي روشن مي شود كه حتميّت و ضرورت فعل يا ترك با اختيار منافاتي ندارد، زيرا كسي كه سمّ را مي شناسد و عواقب شرب آن را نيز مي داند، هرگز از آن نمي خورد، با آن كه در خوردنش مختار است.
هم چنين پر واضح است كه سبب عصمت، علم قطعي به عواقب اخروي معاصي و اخلاق رذيله است.
قرآن نيز بر اين حقيقت تأكيد مي كند كه منشأ عصمت علم راسخ و يقيني به عواقب و حقايق امور است:
الف) خداوند متعال از قول حضرت يوسف(عليه السلام) مي فرمايد: " قالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ وَ إِلاّ تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَ أَكُنْ مِنَ الْجاهِلِينَ "؛ (1) يوسف گفت: اي خدا! مرا رنج زندان خوش تر از اين كار زشتي است كه زنان از من تقاضا دارند و اگر تو حيله اينان را به لطف و عنايت از من دفع نفرمايي به آنان ميل كرده و از جاهلان خواهم گشت.
آيه تصريح دارد به اين كه منشأ ميل به گناه و معصيت جهل است. " وَ أَكُنْ مِنَ الْجاهِلِينَ " پس در نتيجه، منشأ عصمت، همان علم است كه در مقابل جهل قرار دارد.
مرحوم علامه طباطبائي مي فرمايد: اين قوه قدسيّه (عصمت) همانند علوم و
ص: 526
معارف است؛ خداوند متعال فرمود: " وَ أَكُنْ مِنَ الْجاهِلِينَ " و نفرمود: اكن من الظالمين. (1) پس از اين آيه به خوبي استفاده مي شود كه منشأ عصمت علم است نه عمل، همان گونه كه منشأ گناه جهل است نه ظلم.
ب) خداوند متعال مي فرمايد: " وَ لَوْ لا فَضْلُ اللهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَ ما يُضِلُّونَ إِلاّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْء وَ أَنْزَلَ اللهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَ كانَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكَ عَظِيماً "؛ (2) و اگر فضل و رحمت خدا شامل حال تو نمي بود گروهي از آنان همّت بر آن گماشته بودند كه تو را از راه صواب دور سازند ولي آنها خود را از راه صواب دور ساخته و به تو هيچ زياني نتوانند رساند و خدا بر تو اين كتاب و مقام حكمت و نبوت را عطا كرد و آنچه را نمي دانستي به تو ياد داد كه لطف و عنايت خدا بر تو بي اندازه است.
از اين آيه به خوبي استفاده مي شود كه منافقان به هيچ نحو، توانايي گمراه كردن پيامبر را ندارند، به دليل علم خاصي كه خداوند به پيامبر مرحمت نموده است.
روشن شد كه عصمت هرگز موجب سلب اختيار از انسان معصوم در فعل يا ترك نمي شود، زيرا انسان عاقلي كه از وجود نيروي برق در سيم كابل اطلاع دارد، هرگز به آن دست نمي زند. و نيز كسي كه از سمّ در كاسه خبر دارد، و عواقب آن را نيز مي داند، هرگز از آن نمي خورد، ولو در خوردن سمّ و دست زدن به سيم برق مختار است، از همين رو كساني كه قصد خودكشي دارند، اين كار را انجام مي دهند، همچنين است مورد عصمت از گناه، زيرا كسي كه به سرانجامِ گناهان و آثار و بركات طاعات آگاه است، هرگز ميل به گناه و ترك طاعت ندارد، ولو در انجام آن مختار است؛ همان طوري كه خداوند متعال با قدرتش بر ظلم و عدوان بر بندگان، به كسي ظلم و تعدّي نمي كند.
ص: 527
علامه طباطبائي(رحمه الله) مي فرمايد: ملكه عصمت هرگز طبيعت مختار انسان را در افعال ارادي، تغيير نمي دهد و آن را به اجبار و اضطرار نمي كشاند، چگونه چنين كند، در صورتي كه علم _ كه منشأ عصمت است _ از مبادي و مقدمات اختيار است و به تنهايي قوت علم، موجب قوت اراده است.... (1) .
بي شك عصمت كمالي نفساني و داراي آثاري خاص است، ولي چيزي كه سؤال برانگيز است اين كه: آيا اين كمال موهبتي است كه خداوند متعال به بندگان مخلص خود مي دهد يا اين كه امري است اكتسابي كه با كوشش خود بنده فراهم مي گردد؟
ظاهر كلمات متكلمان آن است كه عصمت موهبتي است كه خداوند متعال به برخي از بندگانش بجهت وظايف خاصي كه با قابليت هاي خاص بر عهده دارند، مرحمت مي فرمايد.
شيخ مفيد مي فرمايد: عصمت لطفي است از جانب خداوند به صاحب آن.... (2) فاضل مقداد نيز مي فرمايد: عصمت عبارت است از لطفي كه خداوند در حق مكلف انجام مي دهد.... (3) .
بي ترديد عصمت به كسي افاضه مي شود كه قابليت آن را داشته باشد، ولي قابليت ها از يك نوع نيست، بلكه قسمي از آنها از اختيار انسان خارج و برخي نيز در محدوده اراده و اختيار انسان است.
نوع اوّل: عبارت است از وراثت و تربيت، زيرا خداوند از آن جا كه اراده اش بر آن تعلق گرفته است كه معصومي را در وقت معيني به عنوان پيامبر يا امام بر مردم بفرستد، لذا
ص: 528
در خانواده اي محترم و باتقوا قرار داده و او را تحت تربيت خاصي قرار مي دهد.
نوع دوّم: عوامل اكتسابي است و اختيار معصوم در آن دخالت دارد، يعني اين كه زندگي انبيا از هنگام ولادت تا زمان بعثت مملوّ از مجاهدت هاي فردي و اجتماعي است. آنان از كودكي با نفس امّاره مجاهدت كرده و مشغول تهذيب نفس اند؛ از همين رو در قصه حضرت يوسف(عليه السلام) آمده است: هنگامي كه زليخا درب ها را به روي او بست و خود را در آن اتاق خلوت به حضرت يوسف(عليه السلام) عرضه كرد؛ آن حضرت(عليه السلام) در جواب زليخا فرمود: " مَعاذَ اللهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوايَ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظّالِمُونَ "؛ (1) به خدا پناه مي برم. خدا مرا مقامي منزّه و نيكو عطا كرده است و خداوند هرگز ستمكاران را رستگار نسازد.
و در صورتي كه عصمت پيامبر و امام را از همان ابتداي ولادت بدانيم _ كه حق هم همين است _ دخالت اختيار پيامبر و امام و ايجاد قابليت از طرف آنها را قبل از ولادت مي دانيم كه از امتحان الهي در آن عالم به نحو احسن سرافراز بيرون آمده اند.
ص: 529
در مبحث امامت بين اهل سنت و شيعه اماميه اختلافات بسيار گسترده اي مشاهده مي شود. شيعه اولا: امامت را منصبي الهي مي داند، لذا بايد هر امام و خليفه و حاكمي از جانب خداوند منصوب گردد. ثانياً: براي امامت و ولايت معناي خاصي قائل است؛ يعني همان ولايتي كه خداوند بر كل هستي دارد، از جانب خداوند به امام معصوم تفويض شده است.
اين ولايت شئوني دارد كه يكي از آنها حاكميت سياسي و ديگري مرجعيت ديني است. اين ولايت و امامت و هدايت حتّي در تكوين، نفوس و باطن اشخاص نيز هست، همان طوري كه امامت و ولايت در رسول خدا(صلي الله عليه وآله) اين گونه بوده است. به دليل همين اهميت است كه شيعه اماميه براي چنين امامي كه ضرورت وجودش را نيز اثبات مي كند شرايط خاصّي مانند افضليت، قائل است؛ برخلاف اهل سنت كه شرايط ديگري را طرح مي كنند. آنان خليفه و امام را در حدّ يك رئيس جمهور معرفي مي كنند كه نظام يك كشور را به عهده مي گيرد، لذا براي او شرايط آسان تري قرار داده اند. و از جمله صفات او را افضليّت در صفات و كمالات نمي دانند؛ همين كه بتواند كشوري را اداره كند كافي است. در اين جا به اين موضوع مي پردازيم.
1 _ باقلاني (م 403) در كتاب التمهيد اين شرايط را براي امام واجب مي داند:
ص: 530
أ _ از قبيله قريش باشد؛
ب _ در علم هم طراز يكي از قضات باشد؛
ج _ داراي بصيرت در جنگ، تدبير لشكر، حفظ مرزها، حفظ امّت، انتقام از ستم كنندگان به امّت، دفاع از مظلومين و اطلاع از مصالح مسلمين باشد؛
د _ مردي رقيق القلب و با گذشت در برپايي حدود الهي نباشد و نيز در اجراي حدود بر گناه كاران عطوفت به خرج ندهد؛
ر _ در علم و صفات ديگر كه قابل برتري دادن است، نمونه باشد، مگر آن كه مانعي در نصب خليفه افضل باشد، كه در اين هنگام نصب مفضول جائز است.
از شرايط و صفات امام عصمت، علم غيب، زيرك تر و شجاع تر بودن نيست. هم چنين لازم نيست كه از خصوص قبيله بني هاشم باشد. (1) .
2 _ تفتازاني مي گويد: در كتاب هاي فقهي گفته ايم كه امّت اسلامي احتياج به امام و رهبري دارد كه بتواند شريعت اسلامي را زنده و سنت را برپادارد و حقّ ستم ديدگان را از ستمگران بگيرد؛ حقوق را استيفا نموده و در جاي خود قرار دهد. از شرايط او اين است كه مكلف، مسلمان، عادل، حرّ، مرد، مجتهد، شجاع، داراي رأي، شنوا، بينا، ناطق و قريشي باشد؛ اگر در قريش كسي با اين صفات يافت نشد، مي توان شخصي را از كنانه به خلافت منصوب نمود وگرنه مردي از فرزندان اسماعيل، و اگر يافت نشد، فردي از عجم را مي توان به خلافت منصوب نمود.(2) .
و در پايان مي گويد: لازم نيست كه امام، هاشمي، معصوم، و افضل مردم باشد.
3 _ قاضي ايجي در المواقف مي گويد: جمهور بر اين عقيده اند كه كسي شايستگي امامت دارد كه در اصول و فروع مجتهد باشد تا بتواند به امور دين بپردازد. داراي رأي باشد تا بتواند به امور حكومت رسيدگي كند. شجاع باشد تا بتواند از كشور اسلامي دفاع
كند. و برخي، اين شرايط را لازم نمي دانند و معتقدند كه صفاتي از قبيل عدالت، عقل،
ص: 531
بلوغ، مرد بودن و حريّت كافي است. و برخي از صفات است كه در اشتراط آن اختلاف است، از قبيل قريشي و هاشمي بودن، عالم بودن به جميع مسائل دين، معجزه و عصمت داشتن كه اين شرايط را شيعه اماميه قائل است. (1) .
4 _ عبدالقاهر بغدادي (م 429) مي گويد: اصحاب ما كسي را بر امامت صالح مي دانند كه در او چهار صفت باشد:
الف _ علم در حدّ يك مجتهد؛
ب _ عدالت و ورع در حدّ قبول شهادت در تحمّل و ادا؛
ج _ تسلط بر امور سياسي و حسن تدبير؛
د _ نسبش از قريش باشد. (2) .
5 _ ابن حزم (م 456) مي گويد: در امام شرايطي لازم است از قبيل قريشي بودن، بلوغ، تمييز، مرد بودن، مسلمان بودن، پيشتاز بودن، عالم به فرائض ديني بودن، تقوا، علني فساد در زمين نكردن، ولايت كسي را بر عهده نداشتن. (3) همين مضمون از ابي الحسن بغدادي ماوردي (م 450)، (4) و قاضي سراج الدين ارموي (م 689) (5) رسيده است.
شيعه اماميه شرايط خاصي را براي امام قائل است از قبيل: عصمت و افضليت و... در اينجا نظر برخي از عالمان شيعي را در اين خصوص مي آوريم:
1 _ خواجه نصيرالدين طوسي(رحمه الله) مي گويد: از جمله شرايط امام، عصمت و افضل بودن است. (6) .
ص: 532
2 _ علامه حلّي(رحمه الله) مي فرمايد: اماميه معتقد است كه ائمه همانند انبيا بايد معصوم از هر زشتي باشند؛ از كودكي تا هنگام مرگ، عمداً و سهواً. و نيز بايد افضل از رعيت خود باشند. ولي جمهور اهل سنت در اين مسأله با اماميه مخالفت كرده و تقديم مفضول بر فاضل را جايز مي دانند.(1) .
3 _ شيخ طوسي(رحمه الله) مي فرمايد: امام بايد از زشتي ها و اخلالِ به واجبات معصوم باشد و از تمام مردم زمان خود افضل باشد. (2) .
4 _ سيّد مرتضي(رحمه الله) مي فرمايد: از صفات امام اين است كه از هر قبحي معصوم و از هر معصيتي منزّه باشد.
نيز مي فرمايد: و از جمله صفاتش آن است كه داناترين امّت به احكام شريعت و مسائل سياسي باشد. هم چنين افضل مردم بوده و ثوابش از همه افزون تر باشد.(3) .
5 _ شيخ سديدالدين محمود حمصي رازي(رحمه الله) مي گويد: صفات رئيس، منحصر در چهار صفت است: عصمت، افضل رعيت در دقت رأي و علم به سياست، در قرب و منزلت نزد خداوند متعال، داناترين مردم به احكام شريعت و شجاع ترين مردم باشد.(4).
از كلمات اكثر علماي اهل سنّت استفاده مي شود كه امامت مفضول، با وجود افضل يا فاضل، جايز است. اينك به برخي از عبارت هاي آنان اشاره مي كنيم:
1 _ باقلاني مي گويد: اصل اوّلي آن است كه امام افضل رعيت باشد به دليل روايات بسيار كه امر به اين مطلب نموده است، ولي اگر با تعيين افضل فتنه اي در جامعه ايجاد گردد، عدول از فاضل به مفضول اشكالي ندارد. (5) .
ص: 533
2 _ ابوالحسن قلانسي مي گويد: با وجود افضل، امامت مفضول جايز است، البته اگر شرايط امامت در او باشد. (1) .
3 _ اكثر معتزله بر اين عقيده اند كه افضل، اولي به امامت است، ولي اگر در تعيين او خوفي حاصل گردد مي توان به مفضول واگذار نمود. (2) .
4 _ امام الحرمين جويني مي گويد: رأي معظم اهل سنت بر آن است كه امام بايد افضل مردم باشد، مگر آن كه در نصب او بر خلافت هرج و فتنه باشد در اين صورت نصب غير افضل (مفضول) اشكالي ندارد، البته اگر استحقاق امامت و رهبري داشته باشد. (3) .
5 _ ابويعلي فراء مي گويد: اگر افضل بود بايد با او بيعت نمود. و اگر افضل از او پيدا شد عدول به او جايز نيست. و اگر در ابتدا بدون عذر از افضل، به غير افضل عدول شود، جايز نيست. و اگر با عذر باشد، مثل اين كه افضل غائب يا مريض است، يا پذيرشش در ميان مردم بيشتر است، اشكالي ندارد. (4) .
6 _ تفتازاني مي گويد: شرط نيست كه امام افضل مردم باشد.(5).
7 _ ابوبكر بن ابي قحافه معتقد بود مفضول مي تواند با وجود افضل، متولّي امامت مسلمين گردد. حلبي بعد از نقل اين عبارت مي گويد: حق نزد اهل سنت همين است، زيرا گاهي مفضول مملكت را بهتر از افضل اداره مي كند. (6) .
شيعه اماميه و برخي از علماي اهل سنت افضليت را از شرايط اساسي در امام مي دانند:
ص: 534
1 _ ابوالحسن اشعري مي گويد: بايد امام افضلِ اهل زمان خود باشد و هرگز _ با وجود افضل در ميان مردم _ با امامت مفضول منعقد نمي گردد. و اگر قومي با مفضول بيعت نمودند او پادشاه مردم است نه امام مردم. (1) .
2 _ نظام و جاحظ از معتزله معتقدند: امامت تنها مستحقّ افضل رعيّت است و نمي توان آن را برعهده غيرافضل (مفضول) قرار داد. (2) .
3 _ ابن تيميه نيز شرط افضل بودن امام را از شرايط اساسي امام مي داند، لذا در بحث خلافت ابي بكر مي گويد: مردم او را مقدّم بر ديگران داشتند، زيرا او افضل مردم بود. (3) و در جايي ديگر مي گويد: متولّي شدنِ مفضول با وجود افضل ظلم بزرگ است. (4) .
4 _ محبّ الدين طبري نيز مي گويد: ولايت مفضول، با وجود افضل، منعقد نمي شود. (5) .
علماي شيعه اماميه نيز افضل بودن را به طور اتفاق از شرايط اساسي امام مي دانند كه قبلا به كلماتشان اشاره شد.
علامه حلّي(رحمه الله) مي فرمايد: امام بايد افضل مردم باشد و در اين شرط اماميه اتفاق دارند، ولي جمهور اهل سنت با آن مخالفت كرده، تقديم مفضول بر فاضل را جايز شمرده اند. (6) .
همانگونه كه اشاره شد تمامي شيعه اماميه و برخي از علماي اهل سنت معتقدند كه امام بايد افضل رعيّت باشد و براي اين مدّعا به اموري استدلال كرده اند كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
ص: 535
امام، قائم مقام پيامبر(صلي الله عليه وآله) در تمام شئون به جز تلقّي وحي است، لذا بايد متخلّق به اخلاق پيامبر(صلي الله عليه وآله) و صفات او باشد و بدون آن نيابت و جانشيني محقّق نخواهد شد و اين مستلزم نقض غرض و مخالفت عنايت و رحمانيت الهي است. و از جمله صفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) افضليت است.
به تعبير ديگر از جمله اهداف بعثت، كامل كردن نفوس بشري است، لذا بايد پيامبر(صلي الله عليه وآله) در صفات اكمل و افضل مردم خود باشد تا بتواند آنان را هدايت كرده و به سوي خود جذب نمايد. اگر مبعوث به قوم خاصّي است بايد افضل آن قوم باشد و اگر مبعوث بر جميع بشر تا روز قيامت است، بايد از همه آنان افضل باشد.
اگر افضليت در پيامبر لازم است، امام نيز بايد افضل مردم در صفات كمالي مانند شجاعت، كرم، عفّت، صداقت، عدالت، تدبير، عقل، حكمت، علم، حلم، خلق و غيره باشد، زيرا امام جانشين پيامبر و نائب او در تمام امور و شئون است مگر در تلقّي وحي و اين نيابت بدون افضليت امكان پذير نيست.
خداوند متعال مي فرمايد: " أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَي الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاّ أَنْ يُهْدي فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ "؛ (1) آيا آن كه خلق را به راه حقّ رهبري مي كند سزاوارتر به پيروي است يا آن كه هدايت نمي كند؟ مگر آن كه خود هدايت شود. پس شما مشركان را چه شده كه بي خرد و نادان ايد، و چگونه چنين قضاوت باطل را براي بت ها مي كنيد؟
آيه فوق دلالت مي كند بر اين كه آن كس كه به حقّ و حقيقت هدايت مي كند بايد متابعت شود؛ زيرا او با حقّ و راهنماي به حق است، لذا بايد او را بر ديگران كه يا راهنمايي به حقّ نمي كنند و يا راهنمايي به غير حقّ مي كنند، مقدّم داشت. از اين رو قرآن كريم
ص: 536
استدلالش را بر ضدّ مشركين، بر اين پايه قرار داده و مي فرمايد: " قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ مَنْ يَهْدِي إِلَي الْحَقِّ "؛ آيا از ميان شركاي شما كه شريك بر خدا قرار داده ايد، كساني هستند كه شما را به حقّ هدايت كنند؟
واضح است كه آنان از عهده چنين كاري برنمي آيند، لذا فوراً در جواب مي فرمايد: " قُلِ اللهُ يَهْدِي لِلْحَقِّ "؛ بگو تنها خداست كه مردم را به حقّ هدايت مي كند نه شريكان....
از مجموع روايات زير نيز شرط افضليت به خوبي استفاده مي شود:
1 _ پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: هركس كه شخصي را بر ده نفر بگمارد، درحالي كه مي داند در ميان آن ده نفر افضل از او وجود دارد، خدا و رسول و جماعتي از مسلمين را فريب داده است. (1) .
2 _ احمد بن حنبل، به سند خود از ابن عباس، روايت كرده كه هركس فردي را سرپرست جماعتي قرار دهد در حالي كه مي داند در ميان آنان كسي وجود دارد كه بيشتر مورد رضاي خداوند است، به خدا و رسول او و مؤمنين خيانت كرده است. (2) .
3 _ باقلاني در حديثي از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: افضل مردم بايد امامت را بر عهده گيرند. (3) .
كساني كه شرط افضل بودن امام را نپذيرفته اند به وجوهي استدلال كرده اند كه ضمن نقل، آنها را مورد نقد و بررسي قرار خواهيم داد:
وجه اوّل:
فضل بن روزبهان مي گويد: مدار امامت بر حفظ كشور و علم به رياست و راه
ص: 537
زندگي مردم است، لذا كافي است كه تندخو، و سهل انگار نباشد.... (1) .
جواب
رياست امام رياستي ديني و زعامتي الهي و نيابت از رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) در اداي وظائف است، نه مجرد حفظ كشور و تحصيل امنيت در آن، وگرنه كافر هم مي تواند از عهده اين وظيفه برآيد؛ هدف اسلام از حكومت، تحصيل سعادت بشر در دنيا و آخرت است كه تنها با وجود پيامبر يا امامي معصوم كه حريص بر هدايت مردم بوده و برتر از مردم در همه صفات است حاصل باشد.
وجه دوّم:
امام الحرمين جويني مي گويد: امام بايد افضل روزگار خود باشد مگر آن كه در نصبش هرج و هيجان و فتنه باشد كه در اين صورت امامت مفضول جايز است.
و در جايي ديگر مي گويد: مسئله امتناع امامت مفضول قطعي نيست. آن گاه استدلال كرده به اين كه شرع از اين امر جلوگيري نكرده، لذا در نماز، امامت مفضول بر افضل را صحيح مي داند. (2) .
جواب:
اوّلا: چه فتنه اي در نصب افضل وجود دارد؛ مگر وظيفه همه مردم نيست كه تسليم دستورات خدا باشند، آيا بايد در پياده كردن اوامر شارع مقدس و مولاي حكيم ميل و هواي نفساني افراد فاسد و گمراه را در نظر بگيريم؟ مگر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) با علم به اين كه عده اي بعد از او فتنه كرده و با ايجاد هرجومرج، امارت و ولايت علي بن ابي طالب(عليه السلام) را قبول نمي كنند؛ مصرّ بر اين امر نبود؟ و در مناسب هاي گوناگون، در طول 23 سال بعد از بعثت، عليّ(عليه السلام) را به عنوان جانشين خود معرفي نكرد؟ پس به مجرد خوف از هرجومرج و فتنه نمي توان حقّ و حقيقت را كه در افضل متجلّي است تنها گذارد و سراغ ديگران رفت.
ثانياً: چه خوف از فتنه و هرجومرج بود كه علي بن ابي طالب(عليه السلام) را رهاكرده و به سراغ ابوبكر و معاويه رفتند؟ آيا به اين بهانه كه قريش زير بار حكومت و ولايت
ص: 538
امام علي(عليه السلام)نمي رود مي توان حقّ را از حقّ دار گرفته و به باطل داد؟ آيا اين، همان قريشي نيست كه آن همه به پيامبر(صلي الله عليه وآله) و اسلام ضربه زد؟ آيا به جهت دل خوشي آنان و اين كه مبادا ناراحت شوند مي توان حقّ خلافت را از علي بن ابي طالب(عليه السلام) غصب كرد و براي شادي دل قريش خلافت را به ديگري داد؟
ثالثاً: جويني در بخش دوم كلام خود قياس مع الفارق انجام داده است، زيرا مسأله خلافت و زعامت مسلمين را كه داراي حساسيتي خاص با شرايط بس عظيم است، به مسأله امامت جماعت قياس كرده است، امامت در جماعت كه با وجود دو نفر تحقق پيدا مي كند طبيعتاً شرايط مهمّي نمي خواهد، ولي امامت و ولايت و زعامت عامه مسلمين در سطح كلّ كشورهاي اسلامي است، خصوصاً با توجه به معناي خاصي كه از امام و امامت و ولايت اراده مي شود كه شامل امامت و هدايت و ولايت تكويني و تشريعي و باطني است، طبيعتاً اين معنا از شرائط بسيار ويژه اي برخوردار است.
وجه سوّم:
ابن حزم مي گويد: افضل را به طور يقين نمي توان شناخت و تنها با ظن و گمان مي توان به آن دسترسي پيدا كرد، و گمان هيچ گاه انسان را از حقّ بي نياز نمي كند. و از طرفي ديگر قريش زيادند و در مشرق و مغرب زمين پراكنده اند، لذا نمي توان افضل آنان را پيدا نمود. و به اين جهت است كه امّت اجماع نموده اند كه افضليت شرط در امامت نيست. (1) .
جواب:
اوّلا: در جاي خود ثابت نموديم كه امامت منصبي الهي است و امام بايد از سوي خداوند منصوب گردد ولذا بر خداوند متعال _ از باب لطف _ واجب است كه اعلم مردم را به مردم معرفي كند ولو به توسط پيامبرش، خواه بعينه، خواه با ذكر خصوصياتي كه سبب علم و يقين گردد.
و از طرف ديگر از آن جا كه شناخت افضل ظنّي است، پس بايد حتماً از جانب خدا
ص: 539
و رسولش براي مردم معرفي شود، همان گونه كه نسبت به خليفه و جانشين پيامبر(صلي الله عليه وآله) كه علي بن ابي طالب(عليه السلام) است در طول 23 سال، پيامبر(صلي الله عليه وآله) او را از راه هاي مختلف معرّفي نمود.
ثانياً: اهل سنت امامت را از فروع دين مي دانند، كه ظنّ در آن كافي است، در صورتي كه دسترسي به يقين موجب عسر و حرج باشد.
ثالثاً: ادعاي اجماع در صورتي مفيد است كه احتمال مدركيت در آن نباشد، و در مورد اين شرط احتمال مي دهيم كه به جهت تصحيح خلافت خلفاي سه گانه اين اجماع صورت گرفته باشد، و به همين خاطر اعتباري ندارد.
رابعاً: ادعاي اين اجماع مخالف با مدعاي جويني، امام الحرمين، است، زيرا او مي گويد: معظم اهل سنّت لازم مي دانند كه امامت به كسي واگذار شود كه افضل اهل عصر خود باشد مگر آن كه منجرّ به هرج و فتنه گردد.(1) خصوصاً اين كه شيعه اماميه كه مذهبي از مذاهب مسلمين است افضليت را شرط مي داند.
وجه چهارم:
ابن ابي الحديد مي گويد: خداوند مفضول را بر فاضل مقدّم داشت به جهت حكمتي كه اقتضا مي كرده است. (2) .
جواب:
ايشان در اين كلام درصدد توجيه امري است كه بعد از وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) اتفاق افتاده است كه آن را به خداوند و مصلحت او ربط مي دهد! اين حرف از جهاتي اشكال دارد.
اوّلا: شما كه معتزلي و عدلي و تفويضي هستيد اين حرف با عقايد شما سازگاري ندارد، زيرا طبق نظر شما اين مردم اند كه سرنوشت خود را ورق مي زنند نه اينكه خداوند جبراً كاري را در عالم انجام مي دهد.
ثانياً: چه مصلحتي در انتخاب ابوبكر و مقدم داشتن او بر علي بن ابي طالب(عليه السلام)بوده است كه اگر امام علي(عليه السلام) انتخاب مي شد آن مصلحت نبود؟
ص: 540
ثالثاً: اين تقديم اگر به اراده و مشيّت الهي بود، چرا امام علي(عليه السلام) از اين انتخاب شكايت مي كند؟ آيا شكايت، اعتراض بر انتخاب الهي نيست؟
رابعاً: اگر انتخاب ابوبكر و تقديم او بر امام علي(عليه السلام) به مصلحت و خواست الهي بود، چرا ابوبكر از مردم مي خواست كه او را از خلافت خلع كنند، زيرا با وجود امام عليّ(عليه السلام)خود را لايق آن نمي ديده است. (1) .
وجه پنجم:
قاضي ايجي مي گويد: اكثر علما امامت مفضول را _ با وجود فاضل _ جايز مي دانند، زيرا شايد منفعتش بر امّت بيشتر باشد... چه بسا مفضول در علم و عملش بر زعامت مردم آگاه تر باشد.... (2) .
مير سيد شريف جرجاني نيز در شرح اين عبارت مي گويد: مثل اين كه در جايي لشكر و مردم انقياد و اطاعت بيشتري از مفضول دارند نسبت به فاضل.(3) .
جواب:
اوّلا: مورد بحث در جايي است كه افضل داراي جميع صفات و قابليت ها براي امامت و زعامت باشد، لذا فرض قاضي ايجي از مورد بحث خارج است.
ثانياً: نمي توانيم براي جلب آراء و توجه مردم دست از حقّ كه همان افضل است برداريم همان گونه كه قرآن بر آن تصريح دارد. رسول خدا(صلي الله عليه وآله) با اين كه مي دانست گروهي از مردم سلطه و ولايت و امامت امام علي(عليه السلام) را نمي پذيرند، از بيان حقيقت كوتاهي نكرد و در طول 23 سال با روش هاي مختلف امامت و خلافت و ولايت امام علي(عليه السلام) را تبيين نمود. و همچنين در مورد تجهيز لشكر اسامه، هر اندازه كه لشكريان اصرار به تعويض اسامة بن زيد از امارت لشكر كردند، پيامبر(صلي الله عليه وآله) قبول نكرد، زيرا او را لايق به امارت مي دانست.
ص: 541
يكي از مسائل اختلافي بين مذاهب اسلامي، علم غيب پيامبر و امام و اولياي الهي به موضوعات و احكام است. برخي از محققان به آياتي نظر كرده اند كه علم غيب را محصور در خداوند نموده و به آيات مخصّص توجهي نكرده اند، و كسي كه آن را براي غير خدا اثبات كرده به غلوّ متهم كرده اند. برخي ديگر با جمع بين آيات به علم غيب پيامبر در تمام زمينه ها پي برده اند، ولي علم غيب را براي امام ثابت نمي دانند. جا دارد كه اين موضوع را مورد بحث قرار دهيم تا حقيقت علم غيب و اين كه چه نوع غيبي مورد نظر است و بر چه افرادي قابل اثبات است روشن گردد.
شيعه اماميه معتقد است امامت منصب جانشيني رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در امر هدايت بشر _ غير از وحي _ است، لذا امام نيز بايد تمام خصوصيات پيامبر مانند عصمت، علم لدني، كمالات و فضايل و دوري از صفات ناپسند را داشته باشد.
شيعه اماميه مي گويد: از آنجا كه امام مبيّن و تطبيق دهنده و حافظ شريعت است، لذا بايد از گناه و سهو و نسيان و اشتباه معصوم باشد.
علاوه بر اين بايد عالم به حقيقت شريعت و نيز هر چه را كه امت در جهت كمال به آن محتاج است باشد؛ همان طوري كه بايد كامل ترين شخص در زمينه صفات كمال باشد، تا مردم تسليم محض او شوند.
ص: 542
غيب در مقابل شهود بر چيزي اطلاق مي شود كه با حواس ظاهري قابل درك نيست. قيامت، برزخ، ملائكه، جنّ و... عوالمي هستند كه با حواسّ ظاهري انسان قابل درك نيستند، از اين رو داخل عالم غيب شمرده شده اند.
غيب را ميتوان به دو بخش تقسيم كرد: غيب مطلق و غيب نسبي. غيب مطلق غيبي است كه به هيچ نحو و در هيچ زمان و مكان قابل ادراك نيست، مثل ذات الهي كه غيب الغيوب است؛ به خلاف غيب نسبي كه با شرايطي خاص براي افرادي ويژه قابل ادراك به غير حواس ظاهري است. و غالب غيب ها از اين قبيل است. و تنها كسي كه به عالم غيب و شهادت به طور كامل احاطه دارد، خداوند است. در قرآن كريم آمده: " هُوَ اللّهُ الَّذي لا إِلهَ إِلاّ هُوَ عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحيمُ "؛ (1) اوست خداي يكتايي كه غير از او خدايي نيست كه داناي نهان و آشكار است و اوست بخشنده و مهربان.
به گمان بعضي علم غيب از ويژگي هاي ذات احديت است و علم هيچ كس در آن راه ندارد. اينان به برخي از آيات تمسك مي نمايند؛ از قبيل:
" وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلاّ هُوَ "؛ (2) كليدهاي غيب تنها نزد اوست و از آنها غير از او اطلاعي ندارد.
" قُلْ لا أَمْلِكُ لِنَفْسي نَفْعًا وَ لا ضَرًّا إِلاّ ما شاءَ اللّهُ وَ لَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لاَسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَ ما مَسَّنِيَ السُّوءُ إِنْ أَنَا إِلاّ نَذيرٌ وَ بَشيرٌ لِقَوْم يُؤْمِنُونَ "؛ (3) [اي
ص: 543
رسول ما] به مردم بگو كه مالك سود و زيان خويش نيستم مگر آنچه خدا بر من خواسته اگر من از غيب آگاه بودم به خير خود هميشه مي افزودم و هيچ گاه زيان و رنج نمي ديدم من نيستم مگر رسول ترساننده و بشارت دهنده گروهي كه اهل ايمان اند.
" قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللّهُ وَ ما يَشْعُرُونَ أَيّانَ يُبْعَثُونَ "؛ (4) [اي رسول ما] بگو كه در آسمان ها و زمين جز خدا كسي از علم غيب آگاه نيست و هيچ خلقي نمي داند كه چه هنگام زنده و برانگيخته مي شوند.
جواب:
اشكال كننده، تنها به برخي از آيات توجه نموده كه ظهور در اختصاص علم غيب به خداوند متعال دارد، ولي از آيات ديگر كه دلالت بر اختصاص ندارد، توجهي نداشته است. خداوند در سوره جن مي فرمايد: " عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلي غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاّ مَنِ ارْتَضي مِنْ رَسُول... "؛ (5) او داناي غيب است و هيچ كس به عالم غيب او آگاه نيست جز پيامبري را كه از او خشنود باشد....
از استثناي اين آيه استفاده مي شود كه خداوند متعال بر پيامبري كه مرضيّ اوست، علم غيب افاضه مي كند. و از آن جا كه لازم است هرچه براي رسول صلاحيت دارد، امام نيز آن را دارا باشد چون هر دو شريعت را بيان مي كنند، پس امام هم مشمول اين عنايت الهي خواهد بود.
لذا در قرآن اشاره به انواع اطلاعات غيبي براي انبيا و اولياكرده و مي فرمايد: " ذلِكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحيهِ إِلَيْكَ "؛ (6) آن، از خبرهاي غيبي است كه به تو وحي نموديم. و از قول حضرت عيسي(عليه السلام)مي فرمايد: " وَ أُنَبِّئُكُمْ بِما تَأْكُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ في بُيُوتِكُمْ "؛ (7)و به شما خبر مي دهم كه در خانه هايتان چه مي خوريد و چه مي اندوزيد.
بنابراين در جمع بين اين دو دسته از آيات مي توان گفت: آياتي كه ظهور در
ص: 544
اختصاص علم غيب به خداوند دارد، علم غيب به نحو اصالت و استقلال است. و آياتي كه علم غيب را بر غير خداوند ثابت مي كند به نحو تبعيّت و به اذن خداوند است.
با همين بيان مي توانيم از آياتي كه ظهور در انكار علم غيب از پيامبر دارد جواب دهيم، زيرا انكار اين آيات به نحو استقلال بوده نه آن كه به طور مطلق آن را از پيامبر نفي كنند.
ابن حجر هيتمي مي گويد:
بين اين آيات: " قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللّهُ " و " عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلي غَيْبِهِ أَحَدًا " و بين علم انبيا و اوليا به پاره اي از غيب هيچ گونه منافاتي نيست، زيرا علم آنان به اعلان از جانب خداوند متعال است و اين غير از آن علمي است كه از صفات ازلي و ابدي خداوند است كه از تغيير و تحوّل منزّه است. (1) .
و نيز ابن ابي الحديد معتزلي مي گويد:
ما منكر وجود افرادي كه خبر از غيب داده و مي دهند نيستيم ولي آن را مستند به خداوند باري تعالي مي دانيم كه با قدرت و تمكين و آمادگي اسباب آن، به آنان عطا نموده است. (2) .
سؤال برخي از مخالفان اين است كه آيا امام نيز همانند پيامبر مي توانداز غيب مطلع باشد يا بالاتر از اين، آيا امام، همانند پيامبر بايد از علم غيب بهره مند باشد؟ اين سؤالي است كه با بيان مقدماتي به آن پاسخ خواهيم داد:
1 _ مقصود از امام در مورد بحث همان شخصي است كه حجت خدا در روي زمين است. او كسي است كه معرفت و طاعتش واجب و مردن با عدم معرفت او همانند مردن جاهليت است و اينان كساني جز اهل بيت معصوم پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيستند.
ص: 545
2 _ در علوم عقلي ثابت شده كه علم دوگونه است: علم حضوري و علم حصولي. مراد از علم حضوري علمي است كه از طريق اكتساب به دست نمي آيد و عبارت است از حضور معلوم نزد عالم. به خلاف علم حصولي.
3 _ علم حضوري خداوند با علم حضوري بندگان خدا فرق دارد، زيرا علم خداوند سابق بر معلومات، عين ذات او و علت معلومات است، به خلاف علم حضوريِ اولياي الهي كه در اين جهات با خداوند شريك نيستند.
4 _ مورد نزاع در علم غيب پيامبر(صلي الله عليه وآله) موضوعات خارجي است، نه احكام كلّي؛ زيرا به اتفاق همه مسلمين حتي وهابيون، جهل به آنها موجب نقص در رتبه و نقض غرض خواهد بود.
الف _ علم غيب نبي
پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) مبعوث بر تمام افراد عالم است. چنين شريعتي طبعاً بايد كامل باشد، در هر عصر و زماني و براي هر قوم و دسته اي قابل اجرا باشد. و نيز صاحب آن شريعت به خصوصيات افراد و نفوس آنان، تا روز قيامت، آگاه باشد، در غير اين صورت رسالت او ناقص و اصلاح و عدالت گستري او فراگير نخواهد بود. در نتيجه، بايد پيامبر(صلي الله عليه وآله) احاطه غيبي نه تنها به احكام و موضوعات آنها داشته باشد، بلكه از موضوعات خارجي نيز مطلع باشد.
ب _ علم غيب امام
مي دانيم كه همه موقعيت ها به طور كامل براي پيامبر(صلي الله عليه وآله) فراهم نگشت تا شريعت اسلامي را به طور كامل تبيين نمايد. عمر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) محدود بود ولذا بايد براي بعد از خود خليفه و امامان و جانشيناني قرار مي داد تا ادامه دهنده راه او باشند. و به همان دليل كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) احتياج به علم غيب دارد، امام و جانشين او نيز بايد از اين علم بهره مند گردد. شيخ الرئيس ابوعلي سينا مي گويد:
ص: 546
تجربه و قياس مي پذيرند كه نفس انساني مي تواند در عالم خواب به غيب نايل شود و مانعي نيز ندارد كه همين علم غيب در حال بيداري به او افاضه شود. (1) .
خداوند متعال مي فرمايد: " وَ عَلَّمَ آدَمَ اْلأَسْماءَ كُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَي الْمَلائِكَةِ فَقالَ أَنْبِئُوني بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ؛ قالُوا سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إِلاّ ما عَلَّمْتَنا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَليمُ الْحَكيمُ "؛ (2) خداوند همه اسماء را به آدم ياد داد آن گاه حقايق آنها را بر فرشتگان عرضه داشت و فرمود اگر شما در دعواي خود صادق ايد اسماء اينان را بيان كنيد. فرشتگان عرضه داشتند اي خداي پاك و منزه ما نمي دانيم جز آنچه به ما تعليم فرمودي تويي دانا و حكيم.
و نيز مي فرمايد: " عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلي غَيْبِهِ أَحَدًا، إِلاّ مَنِ ارْتَضي مِنْ رَسُول "؛(3) او داناي غيب است و هيچ كس بر عالم غيب او آگاه نيست به جز پيامبراني كه خود برگزيده است.
و نيز به نقل از حضرت عيسي(عليه السلام) مي فرمايد: " وَ أُنَبِّئُكُمْ بِما تَأْكُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ في بُيُوتِكُمْ "، (4) و به شما خبر مي دهم كه در خانه هايتان چه مي خوريد و چه ذخيره مي كنيد.
و نيز خداوند متعال درباره شهيدان مي فرمايد: " وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا في سَبيلِ اللّهِ أَمْواتًا بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ... "؛ (5) مپنداريد كه شهيدان راه خدا مرده اند بلكه زنده اند و نزد پروردگارشان روزي مي خورند. و نيز مي فرمايد: " وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدّيقينَ وَ الشُّهَداءِ وَ
ص: 547
الصّالِحينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفيقاً "؛ (1) آنان كه خدا و رسول را اطاعت كنند البته با كساني كه
خدا به آنان لطف و عنايت كامل كرده يعني با پيامبران و صدّيقان و شهيدان و نيكوكاران محشور خواهند شد و اينان رفيقان نيكويي هستند. با ضميمه كردن اين دو آيه استفاده مي شود كه انسان هاي مطيع واقعي خدا و رسول با شهيدان اند، و شهدا نزد پروردگار متنعّم اند، اينان نيز نزد پروردگارند. و نيز با ضميمه اين دو آيه به آيه " وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ "؛ (2) و او با شماست هر جا كه هستيد.
و نيز آيه " أَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ "؛ (3) هر كجا رو كنيد همان جا وجه خداست. و نيز آيه " نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَريدِ "؛ (4) وما از رگ گردن به او نزديك تريم.
با جمع بين اين آيات استفاده مي شود كه اولياي الهي همانند خداوند با شما و همه حال باشمايند. هرچند از دنيا رفته اند. و همان گونه كه خداوند متعال مي فرمايد: " يَعْلَمُ خائِنَةَ اْلأَعْيُنِ وَ ما تُخْفِي الصُّدُورُ "، (5) آنان نيز چنين اند و اين، غير از علم غيب چيز ديگري نيست.
الف _ از طريق اهل بيت(عليه السلام)
1 _ امام باقر(عليه السلام) فرمود: در وجود عليّ(عليه السلام) سنت هزار پيامبر است. آن گاه فرمود: علمي كه بر آدم نازل گشت بالا نرفت، علم هيچ كسي با مرگ نابود نگرديد. بلكه علم به ارث گذارده مي شود و زمين هرگز بدون عالم باقي نمي ماند. (6) .
2 _ عبدالأعلي بن أعين مي گويد: از امام صادق(عليه السلام) شنيدم كه مي فرمود: من از
ص: 548
اولاد رسول خدايم، به كتاب خدا علم دارم، كتابي كه در آن اشاره به پيدايش خلق و آنچه تا روز قيامت اتفاق خواهد افتاد نموده است. در آن كتاب خبر آسمان و زمين و بهشت و آتش جهنم و خبر آنچه هست مي باشد. من به اين امور همان گونه كه به كف دست نگاه مي كنم، آگاهم. خداوند مي فرمايد: در اين قرآن بيان هر چيزي است. (1) .
3 _ امام صادق(عليه السلام) به ابوبصير فرمود: اي ابابصير ما اهل بيتي هستيم كه علم خواب ها و بلاها و نسب ها و وصيت ها و فصل خطاب به ما داده شده است. شيعيانِ خود را مي شناسيم. همان گونه كه هر مردي اهل بيت خود را مي شناسد. (2) .
4 _ امام صادق(عليه السلام) فرمود: همانا امام هرگاه بخواهد كه بداند تعليم داده مي شود. (3) .
5 _ سيف تمار مي گويد: من با جماعتي از شيعه نزد امام صادق(عليه السلام) در كنار حِجر بوديم، حضرت فرمود: جاسوسي بر ما نظاره مي كند. ما نگاه به راست و چپ كرديم ولي كسي را نديديم. عرض كرديم جاسوسي وجود ندارد. حضرت فرمود: قسم به پروردگار كعبه وپروردگار اين بنا _ سه بار تكرار كرد _ اگر من بين موسي و خضر بودم مي گفتم كه از آن دو داناترم، و نيز خبر مي دادم به چيزي كه آن دو نمي دانستند؛ زيرا موسي و خضر(عليهما السلام)تنها از علم گذشته آگاه بودند، نه از علم آينده و حال تا روز قيامت، و ما اين دو را از پيامبر(صلي الله عليه وآله)به ارث برده ايم. (4) .
ب _ از طريق عامه
1 _ مسلم و ديگران از حذيفه نقل كرده اند كه گفت: پيامبر(صلي الله عليه وآله) به من علم گذشته و آينده تا روز قيامت را آموخت. (5) .
2 _ احمد بن حنبل از ابن ادريس نقل مي كند كه فرمود: از حذيفة بن يمان شنيدم كه مي فرمود: به خدا سوگند همانا من داناترين مردم به هر فتنه اي هستم كه تا روز قيامت
ص: 549
اتفاق خواهد افتاد. (1) .
3 _ ابن النجّار مي گويد: روزي شيخ ابو محمّد عبدالله جبايي (متوفي 605) سخن از اخلاص و عُجب به ميان آورد در حالي كه من در مجلس او حاضر بودم، در نفسم اين سؤال خطور كرد: كه راه خلاصي از عجب چيست؟ فوراً شيخ به من توجه كرده و فرمود: هرگاه همه اشياء را از خدا ديدي و اين كه او تو را موفق به خير كرده و... آن گاه از عُجب رهانيده شده اي. (2) .
با نگاهي گذرا به نهج البلاغه به خبرهايي غيبي از امام علي(عليه السلام) پي مي بريم اينك به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 _ امام علي(عليه السلام) در بصره بعد از پايان جنگ به ناكثين فرمود:
كأنّي بمسجد كم كجؤجؤ سفينة قد بعث الله عليها العذاب من فوقها و من تحتها و غرق من في ضمنه؛ (3) گويا مسجد شما چون سينه كشتي است به امر خدا زير و زبر آن در عذاب است و هر كه در آن است غرق در آب.
مي دانيم كه بصره دوبار غرق شد، يك بار در عصر حكومت قادر بالله، و بار ديگر در عصر حكومت قائم بامرالله، و تنها مسجد جامع آن طبق خبر اميرالمؤمنين(عليه السلام) باقي ماند.
2 _ و نيز درباره فتنه تاتار و لشكريانش و هجوم آنان به بلاد مسلمين فرمود: و كانّي أراهم قوماً كان وجوههم المجان المطرقة، يلبسون السرق و الديباج، يعتقبون الخيل العتاق، و يكون هناك استمرار قتل، حتّي يعيش المجروح علي المقتول، و يكون المفلت أقلّ من المأسور؛ (4) گويا آنان را مي بينم كه چهره هايشان چون سپرهاي تو بر
ص: 550
تو است. حرير و ديبا پوشند و اسب هاي برگزيده نگاه دارند. آن جا كشتار چنان سخت شود كه خسته بر كشته راه رود و گريخته از اسير كمتر باشد.
3 _ و نيز درباره حكومت بني اميه و زوال آن هنگام اوج فساد در روي زمين مي فرمايد:
أقسم ثمّ أقسم لتنخمنّها من بعدي كما تلفظ النخامة ثمّ لا تذوقها و لا تطعم بطعمها أبداً ما كرّ الجديدان؛ (1) سوگند مي خورم و سوگند مي خورم كه فرزندان اميه پس از من اين خلافت را رها سازند، چنان كه خلط سينه را بيرون اندازند و از آن پس، چند شب و روز از پي هم آيد مزه آن را نچشند...
4 _ و نيز خبر از تسلط معاويه بر عراق و مجبور كردن اهل آن بر سبّ او داده مي فرمايد:
أما انّه سيظهر عليكم بعدي رجل رحب البلعوم، مندحق البطن، يأكل ما يجد، و يطلب ما لا يجد، فاقتلوه، ألا وإنّه سيأمركم بسبّي و البرائة منّي أمّا السبّ فسبّوني، فإنّه لي زكاة و لكم النجاة، و أمّا البرائة فلاتتبرأوا منّي؛ فإنّي ولدت علي الفطرة، و سبقت إلي الايمان و الهجرة؛ (2) همانا پس از من مردي بر شما چيره شود كه گلويي گشاده دارد و شكمي فراخ و برون افتاده. بخورد هرچه يابد و بجويد آنچه نيابد. او را بكشيد. او شما را فرمان دهد تا مرا دشنام دهيد و از من بيزاري جوييد. اما دشنام؛ پس مرا دشنام دهيد كه براي من زكات است و براي شما نجات. امّا بيزاري؛ از من بيزاري مجوييد كه من بر فطرت مسلماني زادم و در ايمان و هجرت از همه پيش افتادم.
در اين جا، به صورت خلاصه، به ذكر شبهات مخالفان و پاسخ آنها مي پردازيم:
وجود پيامبر و امام محدود است، در حالي كه غيب نامحدود است و محدود
ص: 551
نمي تواند به حكم عقل بر غير محدود احاطه پيدا كند و لذا علم غيب مخصوص خداوند است.
جواب:
اولاً: گفتيم غيب بر دو قسم است: مطلق و نسبي و علم غيب پيامبر و امام نسبي است.
ثانياً: پيامبر و امام به اعتبار قرب الهي كه دارند، وجودشان به سعه وجود الهي وسيع گشته و به معدن عظمت و غيب الغيوب الهي متصل گرديده است.
از برخي ادله استفاده مي شود كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) يا امام(عليه السلام) سهو مي كرده اند و اين، با علم غيب آنان منافات دارد:
جواب:
اوّلاً: روايات تماماً ضعيف السند است.
ثانياً: با حكم عقل قطعي سازگاري ندارد، زيرا نقض غرض بعثت است.
ثالثاً: با آيات قرآن سازگاري ندارد، زيرا بر اساس برخي آيات، پيامبر(صلي الله عليه وآله) در تمام امور، مورد تاييد خداوند است. تفصيل بيشتر را در بحث عدم سهو النبي(صلي الله عليه وآله) بررسي خواهيم نمود.
رسول و امام اگر از غيب اطلاع دارند بايد امور مكروه و شدايد را از خود دور نمايند، در حالي كه چنين نبوده است.
جواب:
اوّلاً: پيامبر وامام از آنجا كه مظهر جميع صفاتِ جمال و كمال الهي اند، لذا از جانب خداوند داراي علم غيب اند و به همه امور احاطه دارند ولي از اين نكته نبايد غفلت كرد كه اين نوع علم در اعمال و رفتار و تكاليف آنان اثري ندارد، زيرا هيچ گاه مخالف قضا و قدر الهي كاري انجام نمي دهند و اين، با اختيار انسان نيز منافاتي ندارد. پس، اگر مشاهده مي كنيم كه ظواهر اعمال اولياي الهي با علل و اسباب طبيعي سازگاري دارد دليل بر عدم اطلاع آنان از علم غيب نيست.
ص: 552
ثانياً: مجرد انداختن نفس در هلاكت حرام نيست وگرنه جهاد نيز بايد حرام باشد، بلكه بايد اطلاق آيه " وَ لا تُلْقُوا بِأَيْديكُمْ إِلَي التَّهْلُكَةِ " را مقيد به صورتي كرد كه دليلي بر جواز آن نباشد، همان گونه كه در جريان قيام امام حسين(عليه السلام) چنين جوازي بود، لذا آن حضرت(عليه السلام) با علم به شهادت، دست به قيام زد.
و به تعبيري ديگر هرگاه اولياي الهي رضاي خدا را در عملي ببينند كه ضرر دارد به جان خريده و خود را فداي خدا و دين او مي نمايند.
ثالثاً: ممكن است كسي علم غيب اولياي الهي به موضوعات خارجي را تعليقي بداند نه فعليِ حضوري؛ يعني هرگاه بخواهند بدانند مي دانند، همان گونه كه برخي از روايات به آن اشاره دارد.
عبدالله قميصي مي گويد: علم غيب از آنِ خداوند است و اگر پيامبر و امام نيز از آن بهره مند باشند لازم مي آيد كه پيامبر و امام با خداوند در اين صفت شريك باشند كه اين باطل است. (1) .
جواب:
اين، شبه اي پوچ و بي پايه و اساس است، زيرا قبلا اشاره شد كه علم غيب خدا و بقيه صفات ذاتي او جزء ذات خدا و از براي او _ بالاستقلال _ است، به خلاف علم غيبي كه پيامبر يا امام دارند كه به عنايت و اذن خداوند متعال است و استقلالي ندارد.
ص: 553
ثانياً: اين روايات و نظاير آنها كه علم غيب را از غير خداوند نفي مي كند در اصل ناظر به نفي استقلال از غير خداوند متعال است، زيرا علوم اهل بيت(عليهم السلام) تابع علم الهي است. و رواياتي كه دلالت بر علم غيب ائمه دارد منافاتي با اين دسته از
روايات ندارد، زيرا با تبعي بودن، قابل جمع اند، يعني علم غيب را به عنايت و تفضّل الهي، دارند.
ثالثاً: رواياتي كه علم غيب را از امام نفي مي كند با قطع نظر از سند، اندك اند به حدّي كه نمي توانند با روايات كثير و متواتر، كه علم غيب امام را اثبات مي كنند، معارضه داشته باشند.
رابعاً: علم غيب مسئله اي است كه عقلِ برخي از عوام تحمل آن را ندارد و لذا گاهي كه از امام نفي مي شود شايد به جهت تقيه ازعوام باشد، تا به تكذيب يا غلو مبتلا نگردند.
با بررسي اين بحث و اثبات علم غيب براي پيامبر و امام، به طور مطلق، يك بحث ديگر روشن مي گردد و آن، جواز استغاثه و استعانت از ارواح اولياي الهي است، زيرا يكي از اشكالات وهابيون علم غيب نداشتن اولياي الهي خصوصاً در عالم برزخ است، كه خلاف آن اثبات شد.
خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّ اللّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ ما فِي اْلأَرْحامِ وَ ما تَدْري نَفْسٌ ماذا تَكْسِبُ غَدًا وَ ما تَدْري نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْض تَمُوتُ إِنَّ اللّهَ عَليمٌ خَبيرٌ "؛ (1) همانا علم ساعت (قيامت) نزد خداست و او باران را فرو آرد و آنچه از نر و ماده و زشت و زيبا كه در رحم هاي آبستن است مي داند و هيچ كسي نمي داند كه فردا چه خواهد كرد و هيچ كس نمي داندكه به كدام سرزمين مرگش فرا رسد، پس خدا _ به همه چيز خلايق دانا و به كليه اسرار دقايق عالم _ آگاه است.
از اين آيه برخي نتيجه گرفته اند كه علم اين پنج چيز به خداوند متعال اختصاص دارد، در حالي كه در واقع امروز با پيشرفت علم و تكنيك به برخي از اين امور علم
ص: 554
حاصل شده است، از قبيل وقت بارش باران و شناسايي فرزند در رحم زن.
جواب:
اوّلاً: در مورد جنين، خداوند متعال از ابتداي قرار گرفتن نطفه در رحم زن، وضعيت آن را مي داند و اين، مقدور بشر نيست. و نيز اخبار هواشناسي به صورت دقيق و يقيني نيست، بلكه تماماً بر اساس ظنيّات و حدسيات است ولي خداوند متعال به خصوصيات آن علم يقيني و حضوري دارد.
ثانياً: بشر با وسايل مدرن امروز مي تواند كشف نمايد، ولي خداوند به اين امور، بدون وسايل پيشرفته، علم دارد.
ثالثاً: آيه تعبيرات جملاتش يكسان نيست، در بعضي به لسان حصر آمده و برخي با لسان اثبات علم و برخي ديگر با تصريح به جهل بشر است.
اما علم به زمان قيامت، منحصراً نزد خداوند متعال است. و در مورد نزول باران و موقعيت فرزند در رحم مادر، علمش را براي خود ثابت كرده نه حصر آن را.
و در مورد كسب انسان در آينده و اين كه در كجا خواهد مرد تصريح به جهل بشر دارد.
ص: 555
در طول تاريخ افراد يا گروه هايي بوده اند كه در حقّ پيامبران و اولياي الهي غلوّ كرده اند واين انكارناپذير است، ولي مع الأسف در مواردي در كلمات مغرضان و معاندان يا جاهلان مي بينيم كه اين عنوان را به شيعه اماميه نسبت داده اند؛ براي نمونه احمد امين مصري مي نويسد: غاليان شيعه در حقّ علي به اين اكتفا نكردند كه او افضل خلق بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله) و معصوم است، بلكه برخي از آنان قائل به الوهيت او شده اند. (1) .
زبيدي در تاج العروس مي نويسد: اماميه فرقه اي از غاليان شيعه است.(2) .
دكتر كامل مصطفي مي نويسد: غاليان از شيعه عقايد اصلي تشيع، از قبيل: بداء، رجعت، عصمت و علم لدنّي را تأسيس نمودند كه بعدها به عنوان مبادي رسمي براي تشيع شناخته شد....(3) .
لذا جا دارد كه در مورد اين واژه قدري بحث و تأمل كنيم.
واژه غلوّ در مقابل تقصير است، و در لغت به معناي تجاوز از حد و افراط در شيء
ص: 556
است؛ (1) يعني فرد يا چيزي بيش از آنچه در او هست، توصيف شود. اين واژه در اصطلاح شرع، به تجاوز و مبالغه نمودن در حق پيامبران و اولياي الهي و اعتقاد به الوهيت يا ربوبيت آنان اطلاق مي شود.
قرآن كريم اهل كتاب را از غلوّ در حقّ مسيح(عليه السلام) بر حذر داشته و مي فرمايد: " قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ لا تَغْلُوا في دينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ "؛ (2) بگو اي اهل كتاب در دين خود به ناحقّ غلو نكنيد....
غلوّ اهل كتاب (نصاري) اين بود كه به الوهيت حضرت مسيح(عليه السلام) اعتقاد داشتند؛ چنان كه در جاي ديگر مي فرمايد: " لَقَدْ كَفَرَ الَّذينَ قالُوا إِنَّ اللّهَ هُوَ الْمَسيحُ ابْنُ مَرْيَمَ "؛ (3) آنان كه به خداييِ مسيح پسر مريم قائل اند به راستي كافر شدند.
بي شك يكي از پديده هاي انحرافي كه در حوزه اعتقادهاي ديني در جهان اسلام رخ داده است، پديده غلوّ و ظهور غاليان است. آنان كساني بوده اند كه در حقّ پيامبر(صلي الله عليه وآله) يا علي بن أبي طالب(عليه السلام) و يا ديگر ائمه اهل بيت يا افراد ديگر به الوهيت، حلول خداوند در آنها، يا اتحاد خداوند با آنان قائل شده اند. ولي اين بدان معنا نيست كه شيعه اماميه هر عقيده اي كه به امامان خود دارد، از قبيل: عصمت، رجعت، علم لدنّي و... همه غلوّ باشد، زيرا شيعه در اعتقاد به اين امور ادله اي متقن دارد.
عقايدي كه از ويژگي غاليان شمرده شده و نشانه غلوّ به شمار مي رود، عبارتند از:
1 _ اعتقاد به الوهيت پيامبر(صلي الله عليه وآله) يا اميرالمؤمنين(عليه السلام) يا يكي از اولياي الهي؛
2 _ اعتقاد به اين كه تدبير جهان به پيامبر(صلي الله عليه وآله) يا اميرالمؤمنين(عليه السلام) يا ائمه اهل بيت(عليهم السلام) يا
ص: 557
افرادي ديگر واگذار شده است؛
3 _ اعتقاد به نبوت اميرالمؤمنين يا ائمه ديگر يا فردي از مردم؛
4 _ اعتقاد به آگاهي فردي از عالم غيب، بدون آن كه به او وحي يا الهام شود؛
5 _ اعتقاد به اين كه معرفت و محبّت ائمه اهل بيت(عليهم السلام) انسان را از عبادت خداوند و انجام فرايض الهي بي نياز مي سازد. (1) .
و امّا اعتقادهايي كه دليل قطعي _ از عقل يا نقل _ بر آنها اقامه شده، از قبيل: اعتقاد به عصمت اهل بيت(عليهم السلام)، و وصايت و خلافت بلا فصل اميرالمؤمنين(عليه السلام) و بعد از او ائمه اهل بيت(عليهم السلام) اعتقاد به رجعت، علم لدنّي امام و ديگر اعتقادهاي شيعه كه براي هر يك دليل محكم و متقني اقامه نموده است نمي توان آن را غلوّ و تجاوز از حدّ ناميد، بلكه عين حقّ و حقيقت است.
ائمه اهل بيت(عليهم السلام) با پديده غلوّ و غاليان به شدّت مخالفت نموده اند:
امام صادق(عليه السلام) فرمود: بر جوانان خود از خطر غاليان بيمناك باشيد، مبادا عقايد آنان را تباه سازند، زيرا غلات بدترين خلقِ خدايند. عظمتِ خدا را كوچك دانسته و براي بندگان خدا قائل به ربوبيّت اند. (2) .
امام علي(عليه السلام) از غلات به درگاه خدا تبرّي جسته و مي فرمايد: بار خدايا من از غلات تبري مي جويم، همان گونه كه عيسي بن مريم از نصاري تبرّي جست. بار خدايا آنان را تا ابد خوار و ذليل گردان و هيچ يك از آنان را ياري مكن. (3) .
امام صادق(عليه السلام) فرمود: لعنت خدا بر عبدالله بن سبأ باد كه در مورد اميرالمؤمنين قائل به ربوبيت شد. سوگند به خدا كه اميرالمؤمنين بنده مطيع خدا بود. واي بر كسي كه به ما
ص: 558
نسبت دروغ دهد. گروهي در مورد ما مطالبي مي گويند كه ما قائل به آن نيستيم. (1) .
امام صادق در جاي ديگر مي فرمايد: لعنت خدا بر كسي باد كه ما را پيامبر بداند. (2) .
دانشمندان و متكلّمان اماميه نيز به مقابله با غاليان پرداخته و آنان را كافر و مشرك دانسته و از آنان تبرّي جسته اند.
شيخ صدوق مي فرمايد: اعتقاد ما در مورد غلات و مفوّضه آن است كه آنان كافران به خدا مي باشند. (3) .
شيخ مفيد مي فرمايد: غلات گروهي از متظاهران به دين اسلامند كه اميرالمؤمنين و ائمه از ذريه او را به الوهيت و پيامبري نسبت داده اند. آنان گمراه و كافرند و اميرالمؤمنين(عليه السلام) به قتل آنان دستور داد. ائمه ديگر نيز آنان را كافر و خارج از اسلام دانسته اند. (4) .
علامه حلّي مي فرمايد: برخي از غلات به الوهيت اميرالمؤمنين، دسته اي ديگر به نبوت او معتقدند. و اين باورها باطل است، زيرا ما اثبات نموديم كه خدا جسم نيست و حلول در مورد خدا محال و اتحاد نيز باطل است. هم چنين ثابت كرديم كه محمّد(صلي الله عليه وآله)خاتم پيامبران است. (5) .
حال جاي بسي تعجب و تأسّف است كه گاهي از طرف افرادي مغرض يا ناآگاه شيعه اماميه به غلوّ در مورد ائمه طاهرين متّهم مي گردد؛ اين پنداري بيش نيست، زيرا حقيقت غلوّ _ چنان كه قبلاً توضيح داده شد _ تجاوز از حدّ است، همانند اعتقاد به مقام الوهيت و ربوبيت، يا نبوت و پيامبري ائمه اهل بيت(عليهم السلام)، ولي آنچه از شئون الوهيت و از
ص: 559
مختصات نبوت نيست هيچ ربطي به غلوّ در دين ندارد، بلكه در آن مواردي كه به آنها معتقداند دليل قانع كننده دارند و حقيقت داشته و گزافه نيست. مثلا اعتقاد به عصمت، وصايت، رجعت، علم لدنّي و... در حقّ اهل بيت حقيقت داشته و براي آن ادله قطعي اقامه شده؛ از همين رو اين گونه اعتقادها از غلوّ خارج است.
اصولاً برخورداري از مقام عصمت و موهبت اعجاز و كرامت و آگاهي برغيب از مقامات اولياي بزرگ الهي است و اختصاص به پيامبران و امامان نيز ندارد. قرآن كريم از عصمت حضرت مريم خبر داده، مي فرمايد: " إِنَّ اللّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلي نِساءِ الْعالَمينَ "؛ (1) خداوند تو را برگزيد و پاكيزه گردانيد و بر زنان جهان برتري بخشيد.
هم چنين از كرامت يكي از ياران حضرت سليمان خبر داده مي فرمايد: " قالَ الَّذي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ "؛ (2) و آن كس كه به علم الهي دانا بود، گفت: من پيش از آن كه چشم بر هم زني تخت را بدين جا آورم.
در احاديث اسلامي در بابي با عنوان محدّث از كساني كه داراي اين مقام بوده اند ياد شده است. محدّث كسي را گويند كه بدون اين كه داراي مقام نبوت بوده و ملك و فرشته را در خواب يا بيداري مشاهده كند، چيزي از عالم غيب به او الهام شود.
محمّد بن اسماعيل بخاري از ابوهريره روايت كرده كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: در ميان بني اسرائيل افرادي بودند كه بدون اين كه داراي مقام نبوت باشند از غيب با آنان گفت و گو مي شد.(3) .
در احاديث شيعه نيز از ائمه طاهرين به عنوان (محدّث) و از فاطمه زهرا(عليها السلام) به عنوان محدّثه ياد شده است؛ چنان كه كليني روايات آن را در كافي و علامه مجلسي در بحارالانوار آورده است.
ص: 560
همان گونه كه از تعريف لغوي استفاده شد، غلوّ به معناي تجاوز از حدّ به كار رفته است؛ حال ببينيم حدّ و ميزان چيست كه تجاوز از آن غلوّ است و نرسيدن به آن تقصير. در اين جا چهار احتمال وجود دارد.
1 _ مراد از حد و ميزان عرف باشد؛ يعني هر چه زائد بر فهم عرف باشد غلوّ است. لكن اين احتمال باطل بوده و انسان دين دار هرگز آن را قبول نمي كند، بلكه اين ميزان براي كساني است كه لائيك بوده و براي دين ارزشي قائل نيستند.
2 _ مراد از آن، منزلت صحابه باشد؛ به اين معنا كه براي صحابه منزلتي قائل شويم كه براي غير آنها نيستيم و غلوّ را به ميزان آن منزلت يا بالاتر از آن حد براي غير صحابه بدانيم. براي اين ميزان و حدّ نيز دليلي نداريم، بلكه اين ميزان از بارزترين مصاديق مصادره به مطلوب است.
3 _ مراد از حدّ و ميزان مطالبي باشد كه علماي اهل سنت از كتاب و سنت مي فهمند. كه اين احتمال هم بدون دليل است، زيرا چه مستندي در دست است كه ميزان و حدّ؛ فهم طائفه اي از امت باشد.
4 _ مراد از حدّ و ميزان خود كتاب و سنت باشد كه همين احتمال صحيح است و عقل و قرآن و سنت نيز آن را تأييد مي كند.
ص: 561
يكي از مسائل مورد اختلاف بين اهل سنت و شيعه اماميه، اطاعت از امام و حاكم جائر و فاسق و ظالم است؛ آيا اگر خليفه فاسق بود يا فاسق شد از خلافت عزل مي شود؟ و آيا مي توان عليه او قيام كرد يا خير؟
اجماع اهل سنت براين است كه سلطان با فسق از خلافت عزل نمي شود، لذا نمي توان با او مخالفت نمود و عليه او قيام كرد، تنها مي توان او را موعظه و نصيحت نمود.
درمقابل، شيعه اماميه، به تبع از اهل بيت(عليه السلام)، اطاعت از حاكم ستمگر و فاسق را نه تنها واجب نمي داند بلكه حرام مي داند. در اين بحث درصدد اثبات رأي اهل بيت(عليهم السلام)هستيم.
ص: 562
3 _ قاضي ابوبكر باقلاني نيز مي نويسد: جمهور اصحاب حديث معتقدند امام با فسق، ظلم، غضب اموال و زدن سيلي به صورت ها و متعرض جان هاي محترم شدن و تضييع حقوق و تعطيل حدود، از امامت خلع نمي شود و خروج بر او هم جايز نيست، بلكه تنها وظيفه مردم آن است كه او را موعظه كرده و از عواقب كارهايش بر حذر دارند. ودر آنچه از معاصي كه مردم را به آن ها دعوت نموده، نبايد عمل كرد. اينان در اين مسئله به روايات فراواني از پيامبر(صلي الله عليه وآله) و صحابه، در وجوب اطاعت از امام و خليفه، هر چند ظالم و ستمگر باشد و اموال مردم را به زور از آنان بستاند، تمسك كرده اند، زيرا پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: گوش فرا دهيد و اطاعت نماييد از حاكمان ولو بنده اي باشد كه بيني بريده يا حبشي است. و به هر شخص نيكوكار و فاسقي در نماز اقتدا نماييد. و نيز فرمود: از حاكمان خود اطاعت كنيد اگرچه مالتان را به غارت برده و كمر شما را بشكنند.(1) .
ولي برخي، با اين گروه مخالفت كرده اند همانند ماوردي در الأحكام السلطانيه (2)و عبدالقاهر بغدادي در اصول الدين (3) و بزودي و ابن حزم ظاهري در الفِصَل في الملل والأهواء و النحل (4) و جرجاني در شرح المواقف. (5) .
هم چنين علماي اهل سنت اتفاق كرده اند بر اين كه خروج برضدّ امام و خليفه جائر و ستمگر جايز نيست.
از قدما، عبدالله بن عمر و احمد بن حنبل از مخالفين سرسخت خروج عليه خليفه مسلمين بوده اند گرچه ظالم و جائر باشد. ابوبكر مروزي از احمد بن حنبل نقل مي كند كه او امر به جلوگيري از خون ريزي و انكار شديد از خروج عليه خليفه مسلمين مي نمود. (6) .
ص: 563
دكتر عطيه زهراني در ذيل حكايت مروزي مي گويد: سند اين حكايت صحيح است و همين است مذهب سلف. (1) .
امام نووي در شرح صحيح مسلم ادعاي اجماع نموده است و مي گويد:... و امّا بر خروج امامان مسلمين و جنگ با آنان به اجماع مسلمين حرام است اگرچه فاسق و ظالم باشند. (2) .
ولي اين ادعا صحيح نيست، زيرا همان گونه كه بعداً خواهيم گفت، شيعه اماميه مخالف آن است و معتقد است كه نه تنها اطاعت از حاكم ظالم و جائر و فاسق جائز نيست بلكه خروج عليه او نيز با شرايط خاصي واجب است.
دكتر محمّد فاروق نهبان حرمت خروج بر امام جائر و فاسق را به اكثر اهل سنت نسبت مي دهد و مي گويد: علما در حكم انقلاب و شورش عليه امام ظالم و فاسق دو نظر دارند:
نظر اوّل آن است كه خروج بر امام و خلع او از قدرت جايز است. اين رأي معتزله و خوارج و زيديه و برخي از مرجئه است، بلكه خروج را واجب مي دانند و به آيه: " وَتَعَاوَنُوا عَلَي الْبِرِّ وَالتَّقْوَي "، و آيه " فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّي تَفِيءَ إِلَي أَمْرِ اللهِ " و آيه " لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ "، تمسك كرده اند....
نظر ديگر آن است كه شمشير كشيدن بر عليه امام جائز نيست، زيرا منجّر به فتنه و خون ريزي خواهد شد و اين نظرِ اكثريت اهل سنّت و رجال حديث و عده زيادي از صحابه از قبيل ابن عمر و سعد بن ابيوقّاص و اسامة بن زيد است.(3) .
الف _ روايات:
علماي اهل سنت در حرمت خروج بر امام جائر و وجوب اطاعت از او، به رواياتي
ص: 564
تمسك كرده اند كه از طريق خودشان نقل شده است، كه به برخي از آن ها اشاره مي كنيم:
1 _ مسلم در صحيح از حذيفه نقل مي كند كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: بعد از من اماماني به حكومت مي رسند كه به هدايت من هدايت نمي شوند و به سنّت من عمل نمي كنند و زود است كه قيام كند در ميان آنان مرداني كه قلب هايشان همانند قلب هاي شياطين است در بدن انسان. حذيفه مي گويد: عرض كردم چه كنم اي رسول خدا اگر چنين موقعيّتي را درك نمودم؟ فرمود: گوش فرا مي دهي و اطاعت مي كني اگر چه به كمر تو بكوبد و مال تو را به زور بگيرد؛ تو گوش به فرمان او بده و او را اطاعت كن. (1) .
2 _ و نيز از ابن عباس نقل مي كند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: هر كس از امام خود چيزي ببيند كه موجب كراهت او شود بايد صبر كند، زيرا كسي كه از جماعت جدا شود، به مرگ جاهليت از دنيا رفته است. (2) .
3 _ در روايتي ديگر از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: به طور قطع هر كس بر سلطان خود به اندازه يك وجب خروج كند به مرگ جاهليت از دنيا رفته است. (3) .
4 _ از عبدالله بن عمر بن خطاب نقل مي كند كه در واقعه حرّه در زمان يزيد بن معاويه مي گفت: از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) شنيدم كه مي فرمود: هركس كه از اطاعت سلطان خود بيرون رود، خدا را ملاقات مي كند در حالي كه حجّت و دليلي ندارد. و هركس كه بميرد و برگردنش بيعت سلطان نباشد مانند مردن جاهليت از دنيا رفته است.(4).
ب _ حفظ نظام امور مسلمين
برخي از علماي اهل سنت براي عدم جواز خروج عليه امام جائر و فاسق به اين قاعده استدلال كرده اند كه حفظ نظام مسلمين در رأس امور است و خروج بر او سبب وجود فتنه و هرج و مرج و خون ريزي در ميان مسلمين مي شود، لذا جايز نبوده بلكه حرام است.
ص: 565
دكتر محمّد فاروق نهبان مي گويد:.. اكثر اهل سنت بر اين عقيده اند كه خروج بر امام و اگرچه جائز باشد جايز نيست، زيرا منجّر به فتنه و خون ريزي خواهد شد.... (1) .
الف _ جواب روايات
اين نظريّه كه اطاعت از خليفه و سلطان واجب است هر چند فاسق و ظالم باشد و خروج بر او نيز حرام است؛ از جهاتي اشكال دارد كه به برخي از آن ها اشاره مي كنيم:
1 _ مخالف با صريح آيات
از آيات استفاده مي شود كه امامت و خلافت حقّ انسان فاسق و جائز نيست و نبايد از او اطاعت كرد:
الف _ " وَإِذْ ابْتَلَي إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَات فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَاماً قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ "؛ (2) به ياد آر هنگامي كه خداوند ابراهيم را به اموري چند امتحان فرمود و همه را به جاي آورد خدا بدو گفت: من تو را به پيشوايي خلق برگزيدم. ابراهيم عرض كرد: اين پيشوايي را به فرزندان من نيز عطا خواهي فرمود؟ فرمود عهد من هرگز به ستمكاران نخواهد رسيد.
ب _ "... أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَي الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لاَ يَهِدِّي إِلاَّ أَنْ يُهْدَي فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ "؛ (3) آيا آن كه خلق را به راه حقّ رهبري مي كند سزاوارتر به پيروي است يا آن كه نمي كند مگر آن كه خود هدايت شود پس شما مشركان را چه شده و چگونه چنين قضاوت باطل براي بت ها مي كنيد؟.
از اين آيه استفاده مي شود كسي كه هدايت به حقّ نمي كند سزاوار اطاعت و متابعت نيست.
ج _ برخي از آيات عقوبت خضوع و ميل به ستمگران را آتش جهنم قرار داده،
ص: 566
مي فرمايد: " وَلاَ تَرْكَنُوا إِلَي الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمْ النَّارُ "؛ (1) و شما مؤمنان هرگز نبايد
با ظالمان هم دست و دوست شويد وگرنه آتش كيفر آنان شما را خواهد گرفت.
د _ حاكمي را كه حكم به ما أنزل الله نكند كافر دانسته، مي فرمايد: "... وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنزَلَ اللهُ فَأُوْلَئِكَ هُمْ الْكَافِرُونَ "؛ (2) و هر كس به خلاف آنچه خدا فرستاده حكم كند چنين كس از كافران خواهد بود. و مي دانيم كه اطاعت از كافر جايز نيست.
2 _ مخالف با ادله حرمت اطاعت اهل معصيت
آيات بسياري در قرآن به طور مطلق و عموم _ به نحوي كه مانع از تخصيص و تقييد است _ از اطاعت اهل معصيت و گناه هر كس كه باشد نهي مي كند هر چند خليفه و سلطان و امام باشد.
1 _ خداوند متعال مي فرمايد: " فَلاَ تُطِعْ الْمُكَذِّبِينَ "(3) پيروي مكن دروغ گويان را.
2 _ " وَلاَ تُطِعْ كُلَّ حَلاَّف مَهِين " (4) و تو هرگز اطاعت مكن احدي از منافقان پست را كه دائم سوگند مي خورند.
3 _ " وَلاَ تُطِعْ الْكَافِرِينَ وَالْمُنَافِقِينَ "؛ (5) و تو هرگز اطاعت مكن كافران و منافقان را.
4 _ " وَلاَ تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الاَْرْضِ وَلاَ يُصْلِحُونَ "؛ (6) و از رفتار رؤساي مسرف و ستمگر كه در زمين فساد مي كنند و به اصلاح حال مردم نمي پردازند، پيروي نكنيد.
5 _ " فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلاَ تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ كَفُوراً "؛ (7)بر طاعت حكم پروردگار شكيبا باش و از مردم بدكار كفر پيشه اطاعت مكن.
ص: 567
6 _ " وَلاَ تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطاً "؛ (1) و هرگز آنان كه ما دل هايشان را از ياد خود غافل كرده ايم و تابع هواي نفس خود شدند و به تبه كاري پرداختند، متابعت مكن.
7 _ " يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَ- وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءَنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَ- رَبَّنَا آتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنْ الْعَذَابِ وَالْعَنْهُمْ لَعْناً كَبِيراً "؛ (2) در آن روز صورت هايشان در آتش دگرگون مي شود و مي گويند اي كاش ما خدا و رسول را اطاعت مي كرديم. و گويند: اي خدا ما از بزرگان و پيشوايان خود اطاعت كرديم و ما را به گمراهي كشيدند. اي خدا عذاب آنان را سخت و مضاعف ساز و به لعن و غضب شديد گرفتارشان ساز.
8 _ " وَلاَ تَرْكَنُوا إِلَي الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمْ النَّارُ "؛ (3) و شما مؤمنان هرگز نبايد با ظالمان همدست و دوست شويد و گرنه آتش كيفر آنان شما را خواهد گرفت.
3 _ مخالف با روايات اهل سنت
اين نظريه مخالف با روايات ديگري است كه در مصادر حديثي اهل سنّت وارد شده است كه مردم را از اطاعت خليفه جائر و فاسق نهي مي كند. وما مي دانيم كه:
اوّلاً: هر روايتي را بايد به كتاب خدا عرضه كرد؛ اگر با آن مخالف بود بايد بر ديوار زد. ومي دانيم كه روايات وجوب اطاعت از جائر با آيات قرآن مخالف است، لذا مورد قبول نيست.
ثانياً: رواياتِ وجوب اطاعت از جائر، با روايات حرمت اطاعت از جائر تعارض دارد و طبق قانون باب تعارض، هنگام تعارض مرجع، كتاب خداست و به آن دسته رواياتي عمل مي شود كه موافق با كتاب خداوند است كه همان رواياتي است كه نهي از
ص: 568
اطاعت جائر دارد.
ثالثاً: برفرض استقرار تعارض و عدم رجوع به قرآن، حد اقل بايد حكم به تساقط شود و با تساقط، به عمومات قرآني رجوع مي كنيم كه نهي از اطاعت جائر دارد.
اينك به برخي از رواياتي كه در مصادر حديثي اهل سنت آمده و نهي از اطاعت حاكم جائر و فاسق نموده، اشاره مي كنيم:
الف _ رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: چرخ آسياب اسلام زود است كه به حركت در آيد. هرجا كه قرآن دور مي زند شما نيز به دور او بگرديد. خواهد آمد كه سلطان و قرآن به جنگ يكديگر برآمده و از يكديگر جدا شوند. به طور قطع زود است كه بر شما پادشاهان حكمراني كنند، كه بر خود به نوعي حكم مي كنند و بر ديگران نوعي ديگر. اگر از آنان اطاعت كنيد شما را گمراه مي كنند. واگر نافرماني كنيد شما را به قتل مي رساند. گفتند: اي رسول خدا! اگر آن زمان را درك كرديم چه كنيم؟ فرمود: همانند اصحاب عيسي باشيد كه با قيچي، بدن آنان تكه تكه مي شد و بر دار مي رفتند، ولي اطاعت از جائر نمي كردند. مردن در راه اطاعت بهتر است از زندگاني در معصيت. (1) .
ب _ عبد الله بن عمر مي گويد: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: بر مرد مسلمان است كه گوش فراداده و اطاعت كند در آنچه دوست داشته يا كراهت دارد، مگر آن كه امر به معصيت شود كه در اين صورت جايز نيست.(2) .
ج _ عبدالله بن مسعود مي گويد: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: زود است كه بعد از من مرداني متولّي امور شما گردند كه سنت را خاموش و عمل به بدعت كنند و نماز را از اوقاتش تأخير اندازند. عرض كردم: اي رسول خدا! اگر آن زمان را درك كردم چه كنم؟ فرمود: از من سؤال مي كني اي فرزند امّ عبد كه چه كني؟ كسي كه خدا را معصيت مي كند، اطاعت ندارد. (3) .
ص: 569
4 _ مخالف با احاديث اهل بيت(عليهم السلام)
الف _ سيوطي در درّالمنثور در تفسير آيه شريفه: " لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ " از علي بن ابي طالب نقل مي كند كه فرمود: اطاعت تنها در معروف و كارهاي نيك است.
ب _ طبري و ديگران از امام حسين(صلي الله عليه وآله) نقل كرده اند كه آن حضرت(عليه السلام) در راه خود به طرف كوفه در منزل بيضه فرمود: اي مردم! رسول خدا فرمود: هركس كه سلطان ظالمي را ببيند كه حلال خدا را حرام كرده، عهد خدا را شكسته، با سنت رسول خدا(صلي الله عليه وآله)مخالفت كرده، در بين بندگان خدا به گناه و ظلم رفتار مي كند؛ آنگاه به فعل و قول بر او اعتراض نكند و درصدد تغيير وضع موجود نباشد، بر خداوند است كه او را در آن جايگاهي كه بايد برود، ببرد يعني وارد جهنم كند. (1) .
ج _ طبري و ديگران نقل كرده اند كه حسين بن علي(عليه السلام) در جواب نامه اهل كوفه چنين مرقوم داشت: به جان خودم نيست امام مگر كسي كه به كتاب خدا عمل كرده و به قسط و عدل متمسك باشد. حقّ را ادا كرده و نفس خود را براي خداوند حبس نمايد. (2) .
د _ و باز طبري و ديگران نقل كرده اند كه حسين بن علي(عليه السلام) خطاب به وليد فرمود: اي امير! ما اهل بيت نبوت و جايگاه رسالت و محلّ آمد و شد ملائكه و محلّ نزول وحي ايم. تنها بهوسيله ما فتح و ختم مي نمايد. يزيد مردي است شارب الخمر، كشنده جان محترم، به طور علني فسق و فجور انجام مي دهد و كسي همانند من با او بيعت نمي كند. (3) .
امام حسين(عليه السلام) كسي است كه به نصّ آيه تطهير معصوم است. رسول خدا(صلي الله عليه وآله)در حق او مي فرمايد: حسن و حسين دو آقاي جوانان اهل بهشت اند. (4) و نيز فرمود: حسين از من است و من نيز از حسين (5) و نيز فرمود: بهترين مردان شما علي بن ابي طالب و بهترين
ص: 570
جوانان شما حسن و حسين و بهترين زنان شما فاطمه، دختر محمّد است.(1).
ابن عباس مي گويد: پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: شبي كه به معراج رفتم بر درِ بهشت ديدم نوشته بود: لا إله إلاّ الله، محمّد رسول الله، علي حبّ حبيب الله، الحسن والحسين صفوة الله، فاطمة أمَة الله خيرة الله، علي باغضهم لعنة الله. (2) خدايي به جز او نيست. محمد فرستاده اوست. عليّ محبوب اوست. حسن و حسين برگزيده خدايند، فاطمه كنيز خداست. لعنت خدا بر هر كسي باد كه بغض آنان را در دل داشته باشد.
با وجود رواياتي كه در كتب شيعه و سني، كه دلالت بر حرمت اطاعت از حاكم
جائر و فاسق دارد، پي مي بريم رواياتي كه امر به اطاعت از حاكم جائر و فاسق دارد و خروج بر او را جائز نمي داند، ظاهراً حاكمان بني اميه و بني عباس جعل كرده اند،
تا بتوانند با وجود فسق و فجور و ظلمي كه دارند، اطاعت مردم را از دست ندهند و مردم را به اطاعت از دستورهايشان ترغيب كرده، جلوي خروج عليه خودشان را بگيرند. و متأسفانه بدون هيچ گونه تأملي در به اين روايات و مقايسه آن ها با آيات و روايات
ديگر، محدثان اهل سنت آن ها را در كتب حديثي خود آورده و فقهاي اهل سنت نيز به آن، فتوا داده اند. و غير از آن كه اين روايات با آيات و روايات ديگر متعارض است،
بايد به اين نكته توجه داشت كه دشمن اگر در صدد جعل حديث است، سندهاي صحيح
جعل مي كند.
ب _ جواب حفظ نظام
از مجموعه ادله استفاده مي شود كه حفظ نظام واجب است، ولي بايد توجه داشت كه حفظ هر نظامي واجب نيست و تنها نظامي بايد حفظ شود كه حاكمش عادل و
ص: 571
عمل كننده به دستورهاي الهي باشد و حكومت نيز، اسلامي باشد. اين نوع حكومت و حاكم را بايد حفظ كرد و با نظامي كه در آن است مخالفت نورزيد. ولي اگر نظامي به اسم اسلام بوده و حاكم و حكومت آن اهل ظلم و فسق است، حفظ آن واجب نيست و بايد براي برپايي نظام اسلامي قيام كرد و نظام طاغوتي و فسق را از ميان برداشت، همان كاري كه امام حسين(عليه السلام) با نظام طاغوتي و فسق و فجور يزيد بن معاويه انجام داد.
ص: 572
از جمله سؤال ها در مورد برخي از امامان بهويژه امام زمان(عليه السلام) اين است كه: آيا كسي مي تواند در كودكي به مقام امامت و خلافت برسد؟ به بيان ديگر: كودكي كه تكليف ندارد چگونه مي تواند به مقام ولايتِ الهي برسد؟
ابن حجر هيتمي، از علماي اهل سنت، در اين باره مي نويسد:
آنچه در شريعت مطهّر ثابت شده، اين است كه ولايتِ كودك صحيح نيست، پس چرا شيعيان مي پندارند كودكي كه هنوز عمرش بيش از پنج سال نيست به امامت رسيده است. (1) .
احمد كاتب نيز مي نويسد:
معقول نيست كه خداوند كودكي را به رهبري مسلمانان منصوب كند. (2) .
ابتدا به مقدماتي چند اشاره مي كنيم، سپس به پاسخ اشكال خواهيم پرداخت.
مقدمه اول:
در ميان شيعيان بر خلاف ساير فرقه هاي اسلامي امامت از اهميت فوق العاده اي برخوردار است. شيعه، امامت را جزء اصول دين مي شمارد، ولي اهل تسنن آن را از
ص: 573
فروع دين. امامت به معناي اعتقاد به ضرورت وجود امام كامل علي الاطلاق و معصوم در هر زمان است. كسي كه امامتش موروثي نيست، بلكه به خاطر قابليّت هاي ذاتي، از سوي خداوند كسب كرده است. اين اعتقاد تأثير به سزايي در ميان جوامع شيعي و دوست داران اهل بيت(عليهم السلام) دارد و به لحاظ فكري و عقيدتي آنان را نسبت به رهبري و امامت اين بزرگواران قانع ساخته است.
خداوند مي فرمايد: " وَ إِذِ ابْتَلي إِبْراهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمات فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظّالِمِينَ "؛ (1) [بياد آر] هنگامي كه خداوند، ابراهيم را به اموري چند امتحان كرد و او همه را به جاي آورد، خداوند بدو فرمود: من تو را به پيشوايي خلق برگزيدم. ابراهيم عرض كرد: اين پيشوايي را به فرزندانم نيز عطا خواهي كرد؟ فرمود: عهد من [هرگز] به ستمكاران نمي رسد.
از اين آيه استفاده مي شود كه امامت، عهد الهي است كه خداوند به هركس قابل باشد عطا مي نمايد.
در سيره ابن هشام آمده است: بني عامر بن صعصعه، خدمت رسول خدا(صلي الله عليه وآله)رسيدند، حضرت آنان را به سوي خدا دعوت نمود و نبوت خود را بر آنها عرضه كرد. در اين هنگام شخصي به نام (بحيرة بن فراس) به پيامبر(صلي الله عليه وآله) عرض كرد: به من بگو اگر ما با تو بر اسلام بيعت كرديم و خداوند تو را بر مخالفان غلبه داد؛ آيا در خلافت بعد از تو سهمي داريم؟ آن حضرت فرمود: امر خلافت به دست خداست، هركجا كه بخواهد قرار مي دهد.... (2) .
مقدمه دوم:
مجامع شيعي و تابعان مدرسه اهل بيت(عليهم السلام) در تعيين امامان خود شرايط سختي را استنباط و انتخاب كرده اند و در نتيجه غير از اشخاص خاصي را كه مورد تأييد خدا بوده و از جانب او منصوب هستند، شامل نمي شود.
ص: 574
خواجه نصيرالدين طوسي در تجريدالاعتقاد، عصمت و افضل بودن را از شرايط حتمي امام مي شمارد. (1) .
سيد مرتضي(رحمه الله) از شرايط حتمي امام، عصمت از هر پليدي، منزّه بودن از هر معصيت، داناتر از همه نسبت به احكام شريعت و وجوه سياست و تدبير و... برمي شمارد.(2) .
از نظر قرآن امامت، نبوت و ولايت در كودكي نه تنها امري ناممكن نيست، بلكه قرآن آشكارا مي فرمايد: ما ولايت، نبوت و امامت را به افرادي در كودكي داديم:
1 _ يحيي بن زكريا(عليه السلام)
خداوند متعال خطاب به حضرت يحيي(عليه السلام) مي فرمايد: " يا يَحْيي خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّة وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيّاً "؛ (3) اي يحيي! تو كتاب آسماني ما را به قوت فراگير و به او در كودكي مقام نبوّت داديم.
فخر رازي درباره حكمي كه خداوند به حضرت يحيي(عليه السلام) داد، مي گويد: الحكم هو النبوّة، فإنّ الله تعالي أحكم عقله في صباه وأوحي إليه؛ وذلك لأنّ الله تعالي قد بعث يحيي و عيسي(عليهما السلام) وهما صبيّان، لا كما بعث موسي ومحمّداً وقد بلغا الأشدّ. (4) .
مراد از حكم در آيه شريفه، همان نبوت است، زيرا خداوند متعال عقل او را در كودكي محكم و كامل كرد و به او وحي فرستاد. چرا كه خداوند متعال حضرت يحيي(عليه السلام)و
ص: 575
عيسي(عليه السلام) را در كودكي به پيامبري برگزيد، برخلاف حضرت موسي(عليه السلام) و محمّد(صلي الله عليه وآله) كه
آنان را در بزرگ سالي به رسالت مبعوث نمود.
2 _ عيسي بن مريم(عليه السلام):
خداوند متعال مي فرمايد: " فَأَشارَتْ إِلَيْهِ قالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيّاً
قالَ إِنِّي عَبْدُ اللهِ آتانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيّاً - وَ جَعَلَنِي مُبارَكاً أَيْنَ ما كُنْتُ وَ أَوْصانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيّاً... "؛ (1) مريم [در پاسخ ملامت گران] به طفل اشاره كرد، آنها گفتند: چگونه با طفل گهواره اي سخن گوييم. آن طفل گفت: همانا من بنده خدايم كه مرا كتاب آسماني و شرفِ نبوت عطافرمود. و مرا هركجا باشم براي جهانيان مايه بركت و رحمت گردانيد و تا زنده ام به عبادتِ نماز و زكات سفارش كرد.
قندوزي حنفي _ بعد از ذكر ولادت امام مهدي(عليه السلام) _ مي نويسد:
گفته اند كه خداوند _ تبارك و تعالي، او را در كودكي حكمت و فصل الخطاب عنايت فرمود و او را نشانه اي براي عالميان قرار داد، همان گونه كه در شأن حضرت يحيي(عليه السلام) فرمود: " يا يَحْيي خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّة وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيّاً ". و نيز در شأن حضرت عيسي(عليه السلام) فرمود: " قالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيّاً - قالَ إِنِّي عَبْدُ اللهِ آتانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيّاً "، خداوند امر حضرت مهدي(عليه السلام) را مانند حضرت خضر(عليه السلام)طولاني گردانيد. (2) .
قطب راوندي و ديگران با سند خود از يزيد كناسي نقل مي كنند كه: به ابي جعفر(عليه السلام)عرض كردم: آيا عيسي(عليه السلام) هنگامي كه در گهواره سخن گفت، حجّت خدا بر اهل زمان خود بود. حضرت(عليه السلام) فرمود: عيسي(عليه السلام) در آن هنگام در گهواره، پيامبر و حجّت خدا بر زكريّا(عليه السلام) بود و در آن حال نشانه اي براي مردم و رحمتي از جانب خدا براي مريم بود، آن هنگامي كه سخن گفت و از او تعبير كرد. [و نيز] پيامبر و حجّت بود بر هركه كلام او را در
آن حال شنيد. سپس عيسي(عليه السلام) ساكت شد و تا دو سال با كسي سخن نگفت در اين مدّت
ص: 576
زكريّا(عليه السلام) حجّت بر مردم بود. پس از فوت او، يحيي(عليه السلام) در كودكي وارث كتاب و حكمت شد.
عيسي(عليه السلام) وقتي به هفت سالگي رسيد، با اولين وحي كه بر او نازل شد، خبر از نبوت خود داد. در اين هنگام او حجّت بر يحيي و تمام مردم شد. اي اباخالد! از هنگام خلقت آدم(عليه السلام) حتّي يك روز هم زمين خالي از حجّت خدا بر مردم نمي ماند.
يزيد كناسي مي گويد: به حضرت(عليه السلام) عرض كردم: آيا علي بن ابي طالب(عليه السلام) در زمان حيات رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، حجّت خدا بر اين امّت بود؟
حضرت(عليه السلام) فرمود: آري، اين چنين بود و طاعت او در حيات و وفات رسول خدا(صلي الله عليه وآله)بر مردم واجب بود، لكن با وجود رسول خدا(صلي الله عليه وآله) آن حضرت سكوت كرد و سخن نگفت، لذا رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در زمان حياتش، بر امّت و بر علي(عليه السلام) واجب الاطاعة بود. علي(عليه السلام) حكيم و دانا بود. (1) .
3 _ شاهدي از خانه زليخا:
قرآن كريم در قضيه حضرت يوسف(عليه السلام) و زليخا مي فرمايد: " وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ أَهْلِها إِنْ كانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُل فَصَدَقَتْ وَ هُوَ مِنَ الْكاذِبِينَ - وَ إِنْ كانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُر فَكَذَبَتْ وَ هُوَ مِنَ الصّادِقِينَ "؛ [براي درستي سخن يوسف ] شاهدي از بستگان زن گواهي داد و گفت: اگر پيراهن يوسف از جلو دريده باشد، زن راستگو و يوسف از دروغگويان است. و اگر پيراهن از پشت دريده است، زن دروغ گو و يوسف از راستگويان است.
شيخ مفيد(رحمه الله) مي نويسد:
اهل تفسير _ به جز شمار اندكي _ اتفاق كرده اند در آيه شريفه " وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ أَهْلِها... "، كه آن شاهد، طفلي صغير در گهواره بود. خداوند متعال او را به نطق درآورد تا حضرت يوسف(عليه السلام) را از گناه تبرئه نموده و تهمت را از او دور كند. (2) .
ص: 577
هرچند طفل، پيامبر يا امام نبوده، ولي از آن استفاده مي شود كه ممكن است كسي در طفوليّت به حقّ و حقيقت حكم كند.
با مراجعه به تاريخ روشن مي گردد كه مسئله امامت و رهبريِ كودك امري واقعي بوده است و فيلسوفان و حكيمان مي گويند: قوي ترين دليل بر امكان شيء، وقوع آن شيء است. اينك به دو نمونه از آن اشاره مي كنيم.
1 _ خلافت و وزارت علي بن ابي طالب(عليه السلام)
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) در سال سوّم بعثت، بعد از نزول آيه شريفه " وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ اْلأَقْرَبِينَ "، علي بن ابي طالب(عليه السلام) را كه نوجوان بود، به خلافت و وصايت منصوب كرد و به قوم خود دستور داد كه حرف او را گوش داده و از او اطاعت كنند.(1) .
شيخ مفيد(رحمه الله) مي نويسد:
شيعيان و مخالفان آنها، بر اين امر اتفاق دارند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) حضرت علي(عليه السلام)را دعوت به وزارت، خلافت و وصايت كرد، درحالي كه سنّش كم بود، ولي از ديگر كودكان دعوت نكرد. (2) .
2 _ مباهله پيامبر(صلي الله عليه وآله) همراه امام حسن و امام حسين(عليهما السلام)
به اتفاق مورخان مسلمان، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) براي مباهله با نصاراي نجران، امام حسن و امام حسين(عليهما السلام) را به همراه خويش بردند و اين خود دلالت بر بزرگي شأن و قابليت اين دو كودك با وجود سن كم دارد.
شيخ مفيد(رحمه الله) مي نويسد:
پيامبر(صلي الله عليه وآله) همراه حسن و حسين(عليهما السلام) _ درحالي كه آن دو كودك بودند _ با نصارا
ص: 578
مباهله كرد و قبل و بعد از اين واقعه، سابقه نداشت كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به همراه كودكان مباهله
كرده باشد. اگر حقيقت امر چنين باشد كه ممكن است خداوند متعال، حجت هاي خود را به اموري اختصاص دهد، ديگر اشكالي از مخالفان _ در مسئله امامت شخص كودك _ باقي نخواهد ماند. (1) .
در پاسخ كساني كه امامت و رهبري كودك را محال مي دانند مي گوييم: امور مُحال يا ممتنع، از يك جهت به سه دسته تقسيم مي شوند:
1 _ محال ذاتي؛ امري است كه في نفسه و ذاتاً محال و ناشدني است، بدون در نظر گرفتن امر ديگري؛ اجتماع يا ارتفاع نقيضين از روشن ترين مصداق هاي محال ذاتي است.
2 _ محال وقوعي: امري است كه ذاتاً محال نيست، ليكن وقوع آن مستلزم محال ذاتي است. براي مثال، وجود معلول بدون علّت محال وقوعي است، زيرا تحقق آن مستلزم تناقض (اجتماع نقيضين) است. محال ذاتي و وقوعي را محال عقلي نيز مي گويند.
3 _ محال عادي: امري است كه وقوع آن با توجه به قوانين شناخته شده طبيعت ناممكن است، امّا ذاتاً نه ممتنع است و نه مستلزم محال ذاتي است.
با توجه به اقسام و تعريف هاي محال، پي مي بريم كه آنچه قدرت خداوند به آن تعلّق نمي گيرد محال ذاتي و وقوعي است، نه عادي و مي دانيم كه خداوند متعال، قادر است در يك كودك، تمام شرايطِ رسالت و امامت را قرار دهد، زيرا عقلا بعيد نيست كه خداوند مقام رسالت، نبوت و يا امامت را به كودك نابالغ بدهد، زيرا خداوند از انجام اين عمل عاجز نيست و قضيه حضرت يحيي و عيسي(عليهما السلام) بهترين گواه درستي اين مدعا است.
محمّد بن حسن صفار در كتاب بصائرالدرجات از علي بن اسباط نقل كرده كه
ص: 579
فرمود: رأيت أباجعفر(عليه السلام) وقد خرج عليّ، فاحددت النظر اليه والي رأسه ورجله لأصف قامته لأصحابنا بمصر، فخرّ ساجداً وقال: انّ الله احتجّ في الإمامة ما احتجّ في النّبوة، قال الله تعالي: " وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيّاً " وقال الله " إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً " فقد يجوز أن يعطي الحكمة وهو صبيّ، ويجوز أن يعطي الحكمة وهو ابن أربعين سنة؛ (1) اباجعفر را ديدم، درحالي كه بر من وارد شد، من خوب به دست و پاي مبارك او نگاه كردم تا بتوانم براي اصحاب خود در مصر، آن حضرت را توصيف كنم. ناگهان ديدم آن حضرت(عليه السلام) به سجده افتاد و فرمود: خداوند، احتجاج نموده در امر امامت به آنچه كه در امر نبوت احتجاج كرده است و مي فرمايد: " وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيّاً "، و نيز مي فرمايد: " إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً ". پس ممكن است كه خداوند به كسي حكمت عطاكند، درحالي كه كودكي بيش نيست، همان طور كه جايز است به ديگري در چهل سالگي، حكمت عنايت فرمايد.
مسعودي از اسماعيل بن بزيع نقل مي كند: امام جواد(عليه السلام) به من فرمود: امر امامت به ابوالحسن تفويض مي شود، درحالي كه او فرزندي هفت ساله است، سپس فرمود: آري و كمتر از هفت سال، همان طوري كه در عيسي(عليه السلام) چنين بود. (2) .
دانشمندان مي گويند: براي رشد عقلي، سنّ معيني وجود ندارد، زيرا چه بسا شخصي رشيد است، اما سن او بيش از پنج سال نيست، زيرا قوّه عاقله او به قدرت خداوند به حدّ كافي رشد و نموّ داشته است. چه مانعي دارد كه خداوند متعال، سنّ رشد را در امام(عليه السلام) در پنج سالگي قرار دهد؟ آيا اين امر، محال ذاتي است، يا وقوعي؟ قطعاً هيچ كدام، پس از آن جا كه خداوند مي تواند نبوت و تعليم كتاب را به كودكي در گهواره و حكم را در كودكي براي حضرت يحيي(عليه السلام) قرار دهد، مي تواند امامت را براي حجّت منتظر(عليه السلام) در كودكي قرار دهد، تا زمين خالي از حجّت نباشد.
ص: 580
علامه حلّي(رحمه الله) درباره ارزش ايمان و اسلام علي بن ابي طالب(عليه السلام) در كودكي مي گويد: انّ الطباع في الصبيان مجبولة علي حبّ الأبوين والميل إليهما، فإعراض الصبيّ عنهما والتوجّه الي الله تعالي يدلّ علي قوّة كماله؛ (1) طبيعت كودكان با دوستي و محبت پدر و مادر و ميل به آن دو درآميخته است، لذا كناره گيري كودك از آنان و توجه به خداوند متعال، دليل بر قوّت كمال او است. وي در ادامه مي گويد:
إنّ طباع الصبيان منافية للنظر في الامور العقلية والتكاليف الإلهيّة، وملائمة للعب واللهو، فإعراض الصبيّ عمّا يلائم طباعه إلي ما ينافره يدلّ علي عظم منزلته في الكمال؛ طبيعت كودكان با نظر و تأمّل در امور عقلي و تكاليف الهي، ناسازگار و متناسب با بازي و لهو و لعب است. پس اگر كودكي با اموري كه ناسازگار با طبع كودكانه است، انس گرفته، دليل رسيدن به كمال است.
صفوان بن يحيي مي گويد:
عند ما أشار الإمام الرضا(عليه السلام) إلي الإمام الجواد(عليه السلام) ونصبه ودلّ عليه وهو ابن ثلاث سنين، قلت للإمام(عليه السلام): جعلت فداك، هذا ابن ثلاث سنين؟ فقال(عليه السلام): وما يضرّه من ذلك، فقد قام عيسي بالحجّة وهو ابن ثلاث سنين؛ (2) هنگامي كه امام رضا(عليه السلام) به امام جواد(عليه السلام) اشاره فرمود و او را به امامت منصوب كرد _ درحالي كه سه ساله بود _ به آن حضرت(عليه السلام) عرض كردم: فدايت گردم! فرزند شما سه سال بيشتر ندارد؟ حضرت فرمود: چه اشكال دارد، درحالي كه عيسي(عليه السلام) نيز در سه سالگي حجّت خدا گشت.
به امام جواد(عليه السلام) عرض شد: مردم به جهت كمي سنّ شما، امامت شما را انكار مي كنند. حضرت در جواب فرمود:
وما ينكرون من ذلك وقد قال الله تعالي لنبيّه: " قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَي اللهِ عَلي بَصِيرَة أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي "، فوالله ما اتبعه حينئذ إلاّ علي(عليه السلام)، وله تسع سنين، وأنا ابن تسع سنين.؛ (3) چرا انكار مي كنند، درحالي كه خداوند به نبيّ خود فرمود: (اي رسول ما!
ص: 581
امت را بگو: طريقه من و پيروانم همين است كه خلق را با بينايي و بصيرت، به سوي خدا دعوت كنيم) پس به خدا سوگند در آن هنگام، او را متابعت نكرد مگر عليّ(عليه السلام)، درحالي كه نه سال بيشتر نداشت و من نيز نه ساله هستم.
بر اساس شواهد تاريخي، مسئله عهده داري امامت در كودكي، از حضرت امام جواد(عليه السلام) شروع شد، زيرا وقتي پدرش امام رضا(عليه السلام) از دنيا رحلت نمود، حضرت جواد(عليه السلام)هفت سال بيشتر نداشت. (1) لذا آن حضرت(عليه السلام) در هفت سالگي، متولّي رهبري شيعه اماميه، در مسائل ديني، عملي و فكري شد.
با دقت در اين مسئله، پي مي بريم كه همين موضوع به تنهايي كافي است كه به خطّ امامت هرچند در كودكي _ كه در امام جواد(عليه السلام) متجلّي شد و تا امامت امام مهدي(عليه السلام) ادامه يافت _ پي ببريم.
اين مطلب هنگامي بيشتر روشن مي شود كه بدانيم: دانش آموختگان مدرسه اهل بيت(عليهم السلام) در طول تاريخ فداكاري و جان فشاني هاي زيادي در راه تثبيت عقيده خود در مسئله امامت داشتند، زيرا داشتن چنين عقيده و فكري، منشأ دشمني و خصومت دستگاه خلفا با دوست داران اهل بيت(عليه السلام) بود.
اين امر منجرّ به درگيري نظام سلطه با اهل بيت(عليهم السلام) و ياران آنان مي شد لذا عده زيادي را زنداني و گروهي را نيز مي كشتند و اين نشان مي دهد كه اعتقاد به ولايت اهل بيت(عليهم السلام) _ هرچند در كودكي _ براي آنان چنان روشن و مسلّم شده بود، كه از جان مايه مي گذاشتند.
در اين جا سؤال هايي مطرح شده كه به آنها پاسخ مي دهيم:
1 _ شايد شيعه اماميه به خاطر ملاحظه مقامات علمي و فكري شخصي، معتقد به امامت او در كودكي شده باشد، درحالي كه او هنوز به امامت نرسيده است. همان گونه كه
ص: 582
ما الآن مشاهده مي كنيم كودكاني داراي مقامات علمي بالايي هستند، ولي امام نيستند.
پاسخ:
اين سخن بر خلاف واقعيت هاي تاريخي است، زيرا طائفه اماميه در آن زمان بزرگاني داشتند كه از مدرسه علمي امام باقر، و امام صادق و امام كاظم(عليهم السلام) دانش آموخته بودند، مدرسه اي كه دربردارنده شاگردان آن امامان و شاگردانِ شاگردان آنان بوده است.
در چنين مدرسه اي _ با آن پيشينه و قوّت فرهنگي _ قابل تصور نيست كه دانش آموختگان آن، شخصي را امام قرار دهند كه امام نبوده است، اگر فردي پنجاه ساله آگاه به علوم مختلف باشد، آيا مي توان گفت كه امّت به جهت علم زياد او، قائل به امامت و ولايت او شده باشند؟ اگر اين فرض امكان ندارد، پس در حقّ شخصي كه هنوز به ده سالگي نرسيده، نيز امكان ندارد؛ زيرا مكتب اهل بيت(عليهم السلام) در آن زمان، از قوي ترين مدارس فكري و فرهنگي بود. و عده اي از فارغ التحصيل هاي آن در كوفه، قم، مدينه و جاهاي ديگر زندگي مي كردند. بزرگان اين مدرسه قطعاً با امام جواد(عليه السلام)و... معاشرت داشته و آن حضرت را امتحان كرده بودند. باوركردني نيست كه بدون تفحص و تحقيق و رسيدن به يقين، به امامت كودكي اعتقاد پيدا كرده و در راه او جان فشاني نموده باشند.
2 _ ممكن است كسي بگويد: طائفه اماميه، مفهوم و معناي امامت را نمي دانست، و گمان مي كرد كه امامت، مجرّد سلسله نسبي و وراثتي است؟!
پاسخ:
اين اشكال برخلاف شرط ها و نشانه هاي امامت است كه به صورت متواتر يا مستفيض، از اميرالمؤمنين(عليه السلام) تا امام رضا(عليه السلام) به جامعه شيعه رسيده است. شيعه اماميه قائل به امامت كسي است كه معصوم از گناه، اشتباه و خطا بوده و از همه افراد امّت خود داناتر باشد. هم چنين لازم است كه بر امامت او تصريح شده باشد. اين شرط ها با دليل عقلي و نقلي قطعي ثابت شده است.
هشام بن سالم مي گويد: به امام صادق(عليه السلام) عرض كردم: آيا ممكن است در يك وقت دوامام باشد؟ امام(عليه السلام) فرمود: خير، مگراين كه يكي از آن دو ساكت و مأمومِ ديگري باشد و آن ديگري ناطق و امام، امّا اين كه هر دو همزمان امامِ ناطق باشند امكان ندارد.
ص: 583
هشام مي گويد: باز به حضرت(عليه السلام) عرض كردم: آيا ممكن است كه امامت بعد از حسن و حسين(عليهما السلام)، در دو برادر محقّق گردد؟ حضرت فرمود: خير.... (1).
از اين روايت و روايات ديگر به خوبي استفاده مي شود كه شيعيان، اهميّت فراواني براي امامت قائل بودند و همواره درباره خصوصيات و شرايط آن، از امامان خود سؤال مي كردند.
3 _ شايد اعتقاد به امامت و ولايت امامان در كودكي، بر اساس تهديد و تحميل از سوي بزرگان شيعه بوده است؟
پاسخ:
اين فرضيه نيز باطل است، زيرا با ورع و قداست بزرگان طائفه اماميه، هيچ گاه نمي توان باور كرد كه آنان با تهديد و تحميل مردم را به اطاعت از اشخاص دعوت كرده باشند! بهويژه آن كه بزرگان طائفه شيعه در طول اين مدت در شديدترين وضع _ به جهت پذيرش دعوت اهل بيت(عليهم السلام) _ به سر مي برده و در عين حال مردم را به پيروي از اهل بيت دعوت مي نمودند. پذيرش دعوت اهل بيت(عليهم السلام)، و دعوت به آنان، سود مادي و مقام ظاهري در پي نداشت تا توهم طمع به اين امور باشد. پذيرفتني نيست كه عقلا و علماي اماميه، به نادرستي بر امامت شخصي در كودكي تباني و اتفاق داشته باشند، درحالي كه اين كار سبب ايجاد انواع محروميّت ها براي آنان بود! اين نيست مگر اين كه دعوت ناشي از اعتقادِ به امامت آن شخص بوده است.
رهبري و امامت اهل بيت(عليهم السلام)، برخلاف ديگران، زعامتي همراه با سرباز، لشكر و ابهّت پادشاهي نبوده است. هم چنين آنان دعوت سرّي همانند دعوت هاي صوفيه و فاطميون نداشتند، زيرا آنان بين رهبر و مردم فاصله مي انداختند، تا فرض شود كه رهبر از مردم دور است با آن كه مردم به او ايمان دارند. امامان معصوم(عليهم السلام) براي مردم آشكار و معلوم بودند و معاشرت با آنها از نزديك امكان داشت به جز امام زمان(عليه السلام) كه به دلايل سياسي، معاشرت با آن حضرت محدود بود.
ص: 584
خلفاي معاصر با امامان، به فضائل اخلاقي و كمالات معنوي و علمي امامان اعتراف مي كردند و آن را زنگ خطري براي خود و خلافت غاصبانه خويش پنداشتند و بر اين اساس، تمام توان خود را براي از بين بردن امامان و فضايل شان به كار مي بستند.
با توجّه به اين مطالب به خوبي روشن مي شود كه مسئله امامت شخص _ هرچند در كودكي _ امري ثابت بوده است، زيرا وقتي امام، مردم را به اطاعت خود دعوت مي كند، طبيعتاً خود را در تمام زمينه ها شايسته تر مي داند. در غير اين صورت مردم از او پيروي نخواهند كرد. با اين همه آيا ممكن است شخصي در كودكي، مردم را به امامت خود در ملأ عام دعوت كند و شيعيان نيز بدون هيچ تحقيق و تفحّص، امامت او را پذيرفته و در راه او جان فشاني كنند؟ اما اگر در ابتداي دعوتش، حقيقت امر بر مردم روشن نشده باشد، با گذر روزها، ماه ها و سال ها ممكن بود وضعيّت او در صورت عدم صحّت دعوتش، بر مردم آشكار شود.
حال اگر عدم صحت دعوت او براي مردم روشن نشود، آيا براي نظام حاكم نيز روشن نخواهد شد؟ آيا براي مقابله با آن دعوت _ در صورتي كه به مصلحت خود باشد _ موضع گيري نخواهد كرد؟ تنها تفسيرِ سكوت دستگاه خلافتِ معاصر با امام(عليه السلام) در كودكي اين است كه نظام سلطه به اين نتيجه رسيده بود كه امامت شخص _ هر چند در كودكي _ امري مسلّم بوده است، بهويژه آن كه خلفا به طور مكرّر آن بزرگواران را امتحان كرده و به فضلشان اعتراف نموده بودند.
از آن جا كه يكي از راه هاي اثبات امامت شخص، تصريح و نصّ امام سابق است، گاهي سؤال مي شود كه آيا بر امامت امثال امام جواد(عليه السلام) يا امام مهدي(عليه السلام) در كودكي نصّ و تصريحي وجود دارد؛ آيا امام رضا(عليه السلام) تصريح به امامت فرزند كودكش، جوادالائمه(عليه السلام)نموده است؟ آيا امام عسكري(عليه السلام) بر امامت حضرت مهدي(عليه السلام) تصريح كرده است؟
در پاسخ مي گوييم: دو نوع نصّ نسبت به امام بعدي وجود دارد: يكي نصّ عام و
ص: 585
كلّي، كه امامان بعد را شامل مي شده است و ديگري نصّ خاص، كه فقط اختصاص به امام
بعد از خود داشته است:
1 _ نصّ عام
امام صادق(عليه السلام) مي فرمايد: پدرم به جابر بن عبدالله انصاري فرمود: از تو سؤالي دارم، هرگاه كه توانستي نزد من بيا. جابر عرض كرد: هر وقت كه شما دوست داشته باشيد من حاضرم. روزي خدمت امام باقر آمد، حضرت به او فرمود: اي جابر! از لوحي كه در دست مادرم فاطمه، دختر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) ديده اي و آنچه درباره آن به تو فرموده به ما خبر ده؟
جابر گفت: خدا را شاهد مي گيرم كه روزي بر مادرت فاطمه(عليها السلام) _ در حيات رسول خدا(صلي الله عليه وآله) _ وارد شدم، تا تولد حسين(عليه السلام) را به او تبريك بگويم، كه در دست او لوحي سبز ديدم، گمان كردم كه از زمرّد است، در آن، نوشته اي سفيد يافتم شبيه رنگ خورشيد. عرض كردم: پدر و مادرم فداي تو اي دختر رسول خدا! اين لوح چيست؟ فرمود: اين لوحي است كه خداوند به رسولش هديه كرده و در آن اسم پدر، شوهر، دو فرزندم و اوصيايي از فرزندم نوشته شده است. پدرم به من داده تا به آن شاد گردم.
جابر خطاب به امام باقر(عليه السلام) مي گويد: مادرت فاطمه(عليها السلام) آن را به من داد، من آن را خوانده و از رويش براي خودم استنساخ نمودم. امام صادق(عليه السلام) فرمود: پدرم به جابر فرمود: آيا ممكن است صحيفه را بر ما عرضه كني. جابر عرض كرد: آري. آن گاه بلند شد و با پدرم به سوي منزل رفتند. جابر در آن جا صحيفه اي از ورق بيرون آورد. حضرت(عليه السلام)به جابر فرمود: در نوشته خود نظر كن تا من آن را بر تو بخوانم. جابر به صحيفه خود نظر كرد و پدرم تمام آن را مرتّب خواند.... (1) .
اسم ها و اوصاف هريك از امامان در آن لوح و صحيفه به طور مفصل ذكر شده است.... (2) .
ص: 586
2 _ نصّ خاص
الف) نصّ بر امام جواد(عليه السلام)
محمّد بن ابي نصر مي گويد: فرزند نجاشي به من گفت: امام بعد از صاحبت _ امام رضا(عليه السلام)_ كيست؟ دوست دارم پاسخ آن را بدانم. محمّد بن ابي نصر مي گويد: نزد امام رضا(عليه السلام)رفتم و سؤال فرزند نجاشي را به امام عرض كردم. حضرت فرمود: امام، فرزند من است... (1) .
معمّر بن خلاد مي گويد: از امام رضا(عليه السلام) شنيدم كه ضمن نقل مطلبي فرمود: چه حاجتي به آن است، اين ابوجعفر است كه او را به جاي خود نشانده و جانشين خود قرار داده ام. و فرمود: ما اهل بيت كساني هستيم كه كودكان ما از بزرگانمان همه چيز را به ارث مي برند. (2) .
ابويحيي صنعاني مي گويد: نزد امام ابي الحسن، علي بن موسي الرضا(عليه السلام) بودم، كه فرزند كودك آن حضرت ابوجعفر را نزد او آوردند. امام(عليه السلام) فرمود: اين مولودي است كه پر بركت تر از او بر شيعيان ما، متولد نشده است. (3) .
ب) نصّ بر امام مهدي(عليه السلام)
محمّد بن علي بن هلال مي گويد: از ناحيه امام عسكري _ دو سال قبل از وفاتش _ نامه اي به دستم رسيد كه در آن، خبر از جانشين بعد از خود داده بود و نيز سه روز قبل از وفاتش نامه اي ديگر براي من فرستاد و در آن خبر از جانشين بعد از خود داد. (4) .
عمرو اهوازي مي گويد: امام عسكري فرزند خود را به من نشان داد و فرمود: اين، صاحب و امام شما بعد از من است. (5) .
ص: 587
حمدان قلانسي مي گويد: به عمري عرض كردم: آيا امام عسكري(عليه السلام) از دنيا رحلت نمود؟ فرمود: آري، ولي كسي را به جانشيني خود قرار داد كه گردنش مثل اين است. اشاره به دست خود نمود. (1) .
در كودكي از امام جواد(عليه السلام) فضائل و كمالاتي آشكار شد كه انسان يقين به امامت و ولايت آن حضرت(عليه السلام) پيدا مي كند. از جمله:
1 _ شبلنجي مي نويسد:
چون مأمون از خراسان به بغداد آمد، نامه اي خدمت امام محمّد تقي(عليه السلام)نوشت و با عزت و احترام تمام آن جناب را طلبيد. چون آن حضرت به بغداد تشريف آورد، پيش از آن كه مأمون او را ملاقات كند، روزي مأمون به قصد شكار عازم صحرا شد. در بين راه به جمعي از كودكان رسيد كه ايستاده بودند. چون آنان ابهّت مأمون را مشاهده كردند، پراكنده شدند، جز آن حضرت كه از جاي خود حركت نفرمود و با نهايت وقار در جاي خود ايستاد، تا آن كه مأمون نزديك شد و از مشاهده آثار متانت و وقار او متعجّب گرديد. عنان كشيد و پرسيد: اي كودك! چرا مانند كودكان ديگر از سر راه دور نشدي؟
حضرت(عليه السلام) فرمود: اي خليفه! راه تنگ نبود كه بر تو گشاده كنم، و جرم و خطايي هم نداشتم كه از تو بگريزم و گمان ندارم تو كسي را بدون جرم مجازات كني.
مأمون از شنيدن اين سخنان سخت متعجب شد و از مشاهده حسن و جمال او، دل از دست داد و پرسيد: اي كودك! نام تو چيست؟
فرمود: پسر علي بن موسي الرضا(عليه السلام) هستم.
مأمون چون نسبش را شنيد، بر پدرش درود و رحمت فرستاد و روانه صحرا شد. چون به صحرا رسيد نظرش به مرغي افتاد. باز شكاري به سوي او فرستاد، آن باز مدّتي ناپديد شد. چون از آسمان برگشت، ماهي كوچكي در منقار داشت كه هنوز نيمه جاني
ص: 588
داشت. مأمون از مشاهده آن در شگفت شد و ماهي را در دست خود گرفته، به شهر بازگشت. چون به همان جايي رسيد كه هنگام رفتن، حضرت جواد(عليه السلام) را ديده بود، كودكان پراكنده شدند، ولي حضرت(عليه السلام) از جاي خود حركت نفرمود. مأمون گفت: اي محمّد! اين چيست كه در دست دارم؟
حضرت(عليه السلام) فرمود: حق تعالي دريايي چند خلق كرده است كه ابر از آن درياها بلند مي شود و ماهيان ريز با ابر بالا مي روند، و بازهاي پادشاهان آن را شكار مي كنند و پادشاهان آن را در دست مي گيرند و سلاله نبوت را با آن امتحان مي كنند. مأمون از مشاهده اين معجزه، شگفت زده شد و گفت: حقّا كه تويي فرزند رضا(عليه السلام). و سپس آن حضرت را به جهت فضل، علم و كمال و عقل، نزد خود نگاه داشت. (1) .
2 _ ابن حجر هيتمي و ديگران نقل كرده اند:
مأمون مي خواست دختر خود را به حضرت جواد(عليه السلام) تزويج كند، بني عباس، از شنيدن اين قضيه، به صدا درآمده، به او گفتند: خلافت هم اكنون در دست بني عباس است، چرا مي خواهي آن را به بني هاشم منتقل كني؟
مأمون در جواب گفت: علت آن، كثرت علم و فضل اين كودك است.
آنان جواب دادند: او كودكي خردسال است و هنوز اكتساب علم و كمال نكرده است. اگر صبر كني كه كامل شود و بعداً با او وصلت نمايي، بهتر است.
مأمون گفت: شما ايشان را نمي شناسيد. علم ايشان از جانب خداوند است و كوچك و بزرگ آنان از ديگران افضل اند. اگر مي خواهيد اين امر بر شما ثابت شود، علما را جمع كنيد و با او مباحثه نماييد.
عباسيان قبول نموده، اتفاق كردند كه يحيي بن اكثم، قاضي القضات آن عصر، با او بحث كند. از اين رو در يك روز معين، در مجلس مأمون حاضر شدند و يحيي بن اكثم، مسائلي را از حضرت جواد(عليه السلام) پرسيد، و آن حضرت(عليه السلام) به بهترين وجه از آنها پاسخ داد.
سپس مأمون از امام(عليه السلام) خواست كه يحيي بن اكثم را امتحان نموده، از او سؤال كند.
ص: 589
حضرت(عليه السلام) به او فرمود: از تو سؤال كنم؟ يحيي در جواب عرض كرد: اختيار با شما است.
اگر جواب آن را بدانم مي دهم وگرنه از محضر شما استفاده مي كنم.
امام جواد(عليه السلام) پرسيد: نظر تو چيست درباره مردي كه در اول روز، به زني به حرام نگاه كرد و در وسط روز نگاهش به آن زن حلال گشت. هنگام ظهر، نظر بر او حرام شد و در وقت عشا، دوباره بر او حلال گشت، نصف شب باز زن بر او حرام شد و هنگام صبح نگاه به آن زن بر او حلال گشت. سرّ اين قضيه چيست و چرا آن زن اين گونه بر او حلال و حرام شده است؟
يحيي بن اكثم در جواب عرض كرد: به خدا سوگند كه از اين مسئله اطلاعي ندارم و اگر شما صلاح مي دانيد جواب آن را بفرماييد.
امام جواد(عليه السلام) فرمود: آن زن كنيز كسي بود. در اول روز مردي اجنبي به او نگاه كرد كه نظر او حرام بود. آن مرد در نيمه روز آن كنيز را از صاحبش خريد و از اين طريق كنيز را بر خود حلال كرد. هنگام ظهر آن زن را آزاد كرد، لذا بر او حرام شد. در وقت عصر با او ازدواج نمود و او را بر خود حلال گرداند. و غروب او را ظِهار كرد و زن بر او حرام شد. هنگام عشا، كفاره ظهار پرداخت و دوباره او را بر خود حلال كرد. نيمه شب آن زن را يك طلاقه كرده و او را بر خود حرام نمود، ولي هنگام صبح به آن زن رجوع كرده و دوباره آن زن بر او حلال شد.
هنگامي كه سخنان امام جواد(عليه السلام) به پايان رسيد، مأمون رو به عباسيان كرد و گفت: آيا به آنچه كه انكار مي كرديد رسيديد؟ سپس دخترش را به عقد امام جواد(عليه السلام)درآورد. (1) .
امام مهدي(عليه السلام) از خردسالي آثار امامت و فضل و كمال در او نمايان بود. اينك به برخي از آنها اشاره مي كنيم.
ص: 590
1 _ حكيمه از جمله كساني است كه قصه ولادت امام زمان(عليه السلام) را نقل مي كند، در آن قصّه مي گويد:
...روز هفتم ولادت حضرت خدمت امام عسكري(عليه السلام) رسيدم. حضرت فرمود: اي عمه! فرزندم را نزد من بياور، او را نزد پدرش آوردم، ايشان خطاب به فرزند خود فرمود: سخن بگو اي پسرم. در اين هنگام بود كه مهدي(عليه السلام) شهادتين را به زبان جاري كرده بر يكايك پدران معصوم خود درود فرستاد. آن گاه اين آيه را تلاوت نمود: " وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَي الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي اْلأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ ".(1) .
2 _ عثمان بن سعيد عمري با چهل نفر از شيعيان خدمت امام عسكري(عليه السلام) رسيدند تا از امام و جانشين بعد از او آگاه شوند. امام(عليه السلام) فرمود: آمده ايد تا از حجّت بعد از من سؤال كنيد؟ گفتند: آري. در اين هنگام كودكي وارد مجلس شد گويا پاره اي از ماه... (2).
3 _ نسيم خادمه امام عسكري(عليه السلام) مي گويد: يك شب پس از ولادت حضرت مهدي(عليه السلام)، بر او وارد شدم، ناگهان نزد او عطسه اي كردم. حضرت(عليه السلام) فرمود: خداوند تو را رحمت كند. من به اين دعا خشنود شدم. آن گاه فرمود: آيا بشارت دهم تو را به عطسه؟ عرض كردم: آري. فرمود: عطسه امان از مرگ است تا سه روز.(3) .
4 _ احمد بن اسحاق مي گويد: نزد امام عسكري(عليه السلام) رفتم تا از جانشين او سؤال كنم. حضرت ابتدا فرمود: اي احمد بن اسحاق! خداوند هرگز زمين را از ابتداي خلقت آدم از حجت خالي نگذاشته است و تا روز قيامت نيز خالي نخواهد گذاشت. با او بلا را از اهل زمين دفع مي كند، و باران نازل كرده و بركات زمين را خارج مي گرداند. عرض كردم: اي فرزند رسول خدا! امام و خليفه بعد از تو كيست؟ حضرت بلند شده وارد اطاق شد، و درحالي كه كودكي بر روي شانه او بود، بيرون آمد. صورت كودك همانند ماه شب چهارده، با حدود سه سال سنّ. آن گاه فرمود: اي احمد بن اسحاق! اگر كرامت تو بر خدا و حجت هاي خدا نبود، اين فرزند را بر تو نشان نمي دادم. او هم نام و هم كنيه رسول
ص: 591
خداست. كسي است كه زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد. همان گونه كه پر از ظلم و جور شده باشد....
آنگاه عرض كردم: آيا علامتي هست كه سبب اطمينان قلب من گردد؟ در اين هنگام كودك به سخن آمد و با زبان عربي فصيح فرمود: من بقية الله در روي زمين، و انتقام گيرنده از دشمنانم.... (1) .
5 _ عبدالله بن جعفر حميري مي گويد: از محمّد بن عثمان عمري سؤال كردم: آيا صاحب اين امر را ديده اي؟ فرمود: آري، آخرين باري كه ديدم در كنار خانه خدا بود كه مي گفت: بار خدايا! وعده اي كه به من داده اي عملي ساز. (2) .
شيخ مفيد(رحمه الله) مي گويد: شايد به شيعيان گفته شود كه شما چطور اعتقاد به امامت دوازده امام داريد و حال آن كه مي دانيد در ميان آنان كساني هستند كه پدرانشان آنان را در كودكي _ درحالي كه به حدّ رشد و بلوغ نرسيده اند _ جانشين خود قرار داده اند، همانند ابي جعفر، محمّد بن علي بن موسي(عليه السلام)، كه هنگام وفات پدرش، هفت سال داشت و همانند قائمِ شما كه او را مي خوانيد، درحالي كه سنّ او هنگام وفات پدرش _ نزد اكثر مؤرّخان _ پنج سال بوده است. و ما به جهت عادتي كه در هيچ زماني نقض نشده، مي دانيم شخص در چنين سنّي، به حدّ رشد نمي رسد؟! خداوند متعال مي فرمايد: " وَ ابْتَلُوا الْيَتامي حَتّي إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ "؛ (3)و اگر خداوند متعال كسي را كه به حدّ بلوغ نرسيده از تصرف در اموالش منع مي كند؛ پس چگونه ممكن است او را امام قرار دهد، زيرا امام، وليّ بر خلق در تمام امور دين و دنيا
ص: 592
است؟! و صحيح نيست كه والي و سرپرست تمام اموال از قبيل صدقه ها و خمس ها و امين بر شريعت و احكام، امام فقيهان، قاضيان و حاكمان و مانع كثيري از صاحبان خرد در كارها، كسي باشد كه ولايت بر درهمي از اموال خود هم ندارد.... (1) .
همو در پاسخ مي گويد:
اين اشكال از كسي صادر مي شود كه بصيرتي در دين ندارد، زيرا آيه اي را كه مخالفان در اين باب به آن اعتماد كرده اند، خاص است و شامل امام معصوم نمي شود، زيرا خداوند متعال با برهان قياسي و دليل سمعي، امامت آنان را ثابت فرموده و اين مي رساند كه امام، مخاطب آيه فوق نمي باشد و از زمره ايتام خارج است. و هيچ اختلافي بين امّت نيست كه اين آيه، مربوط به كساني است كه عقلشان ناقص است و هيچ ربطي به آنان كه عقلشان _ به عنايت الهي _ به حدّ كمال رسيده، ندارد اگرچه كودك باشد. لذا آيه شريفه شامل ائمه اهل بيت(عليهم السلام) نمي شود. (2) .
از اين جا پاسخ پرسش هاي ديگر نيز درباره امامت كودك داده مي شود مثل اين كه طفل چگونه مي تواند امام باشد، درحالي كه نمي تواند حتّي امام جماعت باشد؟ طفل چگونه مي تواند امام باشد با آنكه معامله با او صحيح نيست؟
طفل چگونه مي تواند امام باشد درحالي كه عقد او باطل است؟
طفل چگونه مي تواند امام باشد درحالي كه شهادت او جز در موارد خاص باطل است؟ طفل پنج ساله چگونه نمازش بر جنازه امام صحيح است؟
منشأ تمام اين اشكالات اين است كه امام را با ديگران مقايسه كرده ايم و براي او امتياز خاصي قائل نيستيم. ولي اگر معتقد شديم كه امام _ اگرچه كودك باشد _ كسي است كه با معجزه و نصّ، امامتش ثابت شده و عقلش به عنايت الهي كامل گرديده است، ديگر او را با مردم عوام مقايسه نكرده و احكام آنان را بر او تطبيق كنيم. از آن جا كه كودك و كسي كه به حدّ بلوغ نرسيده، عقلش رشد نيافته و هنوز مصالح و مفاسد خود را درك نمي كند، لذا از يك سري كارهاي اجتماعي ممنوع شده است. ولي امام از ابتدا مورد
ص: 593
توجه خاص خداوند متعال قرار گرفته و عقلش كامل شده است، تا بتواند ديگران را دستگيري كرده و به كمال برساند، همان گونه كه سراسر زندگاني امام و قضايايي كه اتفاق افتاده بر اين مطلب گواهي مي دهد.
با اين بيان برخي ديگر از پرسش ها نيز پاسخ داده مي شود؛ مثل اينكه مي گويند: هدايت جامعه از وظائف امام است و هدايت انواع و اقسامي دارد؛ مثل هدايت تكويني، تشريعي و باطني؛ چگونه طفل مي تواند انواع و اقسام اين هدايت ها را بر عهده گيرد، درحالي كه هريك از آنها وظيفه بسيار سنگيني است، كه احتياج به قابليت هاي خاص دارد؟
پاسخ همان است كه اشاره شد، زيرا اگر خداوند متعال به كسي مقام هدايت و امامت مي دهد؛ قابليتش را نيز عنايت مي فرمايد. عقل او را به حدّ اعلاي رشد و كمال مي رساند، اگرچه خود نيز در رسيدن به كمال دخيل است، ولي همه به لطف و عنايت الهي است و واقعيت خارجي اين امر را تصديق مي كند. همان گونه كه حضرت عيسي(عليه السلام)در گهواره با مردم سخن گفت.
گاهي سؤال مي شود كه طفل چگونه مي تواند امام و رهبر باشد درحالي كه تكليف ندارد، و به حدّ بلوغ نرسيده است. و چون بر اعمالش عقوبت مترتّب نيست، ممكن است كه لغزش هايي از او سرزند، كه اين، با مقام و شأن امامت سازگاري ندارد؟
پاسخ: بلوغ _ در حقيقت _ رسيدن به حدّ رشد عقلاني است و اين كه براي نوجوانان سنّ بلوغ را پانزده سال قرار داده اند، براي اين است كه غالباً در اين سن نوجوانان به رشد عقلاني مي رسند، ولذا مي توانند مورد خطاب خداوند متعال قرارگيرند و صلاح و فساد خود را درك كنند. خداوند متعال مي فرمايد " وَ ابْتَلُوا الْيَتامي حَتّي إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ "؛ (1) يتيمان را آزمايش كنيد تا هنگامي كه بالغ
ص: 594
شده تمايل به نكاح پيدا كنند اگر ديديد آنها قادر به درك مصالح زندگاني خود هستند اموالشان را به آنها بازدهيد.
ولي اگر افرادي در كودكي به طور يقين و قطع به حدّ اعلاي كمال و رشد رسيدند _ كه بايد هم رسيده باشند، وگرنه امامت و نصب آنها بي معنا خواهد بود _ قطعاً مورد تكليف خواهند بود، و از آن جا كه عقل كاملي داشته و از مقام عصمت بهره مندند، هرگز كار ناشايست انجام نخواهند داد.
از اين جا پاسخ اشكال برخي از علماي اهل سنت، درباره ايمان و اسلام امام علي بن ابي طالب(عليه السلام)، قبل از بلوغ نيز داده مي شود، آنان مي گويند: علي بن ابي طالب(عليه السلام) به حدّ بلوغ نرسيده بود، ولذا اسلامش ارزش ندارد، اسلامي كه بدون تعقّل و فهم و شعور عقلاني باشد چه فائده اي دارد؟ درحالي كه اسلام ابوبكر در سنين بالا بوده است، و اسلام در اين سنّ با تعقل و فكر همراه بوده و از اين رو داراي ارزش خاصي است.
پاسخ: علي(عليه السلام) اگرچه قبل از بلوغ اسلام آورد، ولي او از كمال و عقلانيت كافي برخوردار بود، دوره كودكي علي(عليه السلام) با همراهي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) سپري شد. ولذا رسول خدا(صلي الله عليه وآله) را بر ديگران ترجيح داده تحت تربيت خاص او قرار گرفته بود. با بصيرت كامل اسلام را برگزيد و در حقيقت بايد گفت: اسلام و شهادتين را به زبان جاري كرد، زيرا او كسي بود كه از هنگام ولادت، ذكر توحيد را بر زبان داشت و به نبوت پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله)معتقد بود زماني كه ديگران مشغول بت پرستي بوده، و از توحيد روي گردان بودند. پس حقيقتاً علي(عليه السلام)اولين مؤمن و مسلمان است. چه كسي گفته كه هركسي سنّش بيشتر است، عقلش نيز بيشتر است؟ چه بسيار افراد بزرگ سال كه يك دهم عقل و رشد يك كودك را هم ندارند.
گاهي سؤال مي شود: چه ضرورتي دارد امام، كودك باشد، درحالي كه ممكن است مورد شك و ترديد عدّه اي قرار گيرد؟
پاسخ: ممكن است عواملي چند در اين انتخاب مؤثّر باشد:
ص: 595
1 _ امتحان مردم؛ زيرا با اثبات امامت طفل، از راه معجزه و جهات ديگر، انسان مورد امتحان قرار مي گيرد كه چگونه در برابر حقّ تسليم گردد، همان گونه كه حضرت عبدالعظيم حسني(عليه السلام) اين گونه امتحان شد و لذا مورد تكريم خاص قرار گرفت. و نيز علي بن جعفر(عليه السلام) كه در سن بالا به امام جواد(عليه السلام) احترام مي گذاشت، تا به حدّي كه كفش هاي حضرت جواد(عليه السلام) را جفت مي كرد و هنگامي كه از او سؤال شد چرا چنين مي كند، درحالي كه با مقام و شأن او سازگاري ندارد، در جواب مي گويد: خداوند اين محاسن سفيد را لايق مقام امامت ندانست، ولي اين كودك را شايسته اين مقام ديد. اين افراد به جهت اين نوع تسليم ها در مقابل حق، به مقامات عالي رسيدند.
2 _ براي اثبات اين كه امامت اين شخص، از جانب خداوند است، زيرا اگر امامان تنها در بزرگ سالي به مقام امامت نائل مي شدند، ممكن بود گمان شود كه مقامات و كمالات آنان همه اكتسابي است. ولي در طفل صغير، هيچ گاه اين گمان برده نمي شود. و اگر طفلي، فضائلي در حدّ امامت داشت، شكّي نيست كه ازجانب خداوند است، همان گونه كه در مورد امام جواد(عليه السلام) چنين اتفاق افتاد. ولذا يك توجيه براي امّي بودن پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)اين است كه كسي گمان نكند معارفي را كه براي مردم آورده، از ديگران فراگرفته، و يا در كتابي خوانده است.
3 _ براي اثبات اين كه مقام و منزلت، بر اساس لياقت است نه بزرگي سنّ، چنان كه در جريان فرماندهي اسامة بن زيد چنين بود، زيرا درحالي كه عده اي از صحابه بر عزل او اصرار داشتند، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) به جهت لياقت وي، اصرار بر فرماندهي او داشت.
4 _ از آن جا كه تا امام رضا(عليه السلام)، امامان را يكي پس از ديگري به شهادت مي رساندند، سنّت الهي بر اين قرار گرفت كه از زمان امام جواد(عليه السلام)، امامت در سنين پايين قرارگيرد، تا حاكمان جور و ظلم به امامت آنان باور نداشته و آنها را نكشند، تا اين كه نوبت به امام زمان رسيد، فهميدند امامت در كودكي ممكن است، آنان از امتحان امامت در همان سنين كم سربلند بيرون آمدند، لذا خواستند امام را به قتل برسانند، كه خواست خدا بر آن تعلّق گرفت كه امام دوازدهم از هنگام ولادت در پشت پرده غيبت قرار گيرند.
ص: 596
گاهي گفته مي شود: امامت طفل با قاعده لطف، آن هم لطف مقرّب سازگاري ندارد، زيرا لطف مقرّب آن است كه خداوند متعال هر عملي كه در راستاي اهداف خلقت، براي رسيدن انسان به كمال مؤثّر است، انجام دهد، وگرنه نقض غرض خلقت است. ولذا لطف بر خداوند متعال واجب است. و مي دانيم كه قرار دادن و عطاكردن امامت به طفل از آن جا كه مورد شك و ترديد برخي از افراد خواهد شد، خلاف لطف است.
پاسخ: گاهي لطف اقتضا مي كند كه امامت در كودكي باشد، زيرا همان گونه كه اشاره شد: هم مردم با آن امتحان مي شوند و هم _ برعكس _ گروهي به امامت او يقين پيدا مي كنند، زيرا ممكن است كسي احتمال دهد كه فضائل و كمالات و معلومات را امام در طول عمر از ديگران كسب كرده يا با تجربه به دست آورده باشد، ولي اين احتمال در امامت كودك وجود ندارد. و ديگر اين كه: انسان بفهمد كه امامت به لياقت است، نه به بزرگي سنّ.
برخي سؤال مي كنند كه چرا امام زمان(عليه السلام) از ابتداي كودكي در نهان به سر بردند، در حالي كه وظيفه امام حضور در ميان مردم و ارشاد آنان است؟ به بياني ديگر: چرا امام عسكري(عليه السلام) فرزند خود را از هنگام ولادت، از مردم مخفي داشت؟
براي پاسخ بايد مقداري به تاريخ عصر امام حسن عسكري(عليه السلام) بازگرديم؛ آن حضرت معاصر با سه نفر از حاكمان بني عباس؛ معتزّ، مهتدي و معتمد عباسي است، معتمد فردي متعصّب و دشمن اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه وآله) بود. هركس حوادث سال هاي 257 تا 260 را كه ايّام حكومت او بود، مطالعه كند، به سفّاكي و ستم او به علويين _ خصوصاً اهل بيت پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) _ پي خواهد برد. از آن جا كه مي دانست مهدي موعود با ستمگران مبارزه كرده و زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد، جاسوس هايي از زنان قابله _ مامايي _ در خانه امام عسكري(عليه السلام) قرار داده بود، تا با ظاهر شدن اثر وضع حمل در هريك از كنيزان حضرت به دستگاه حكومت اطلاع دهند، تا هرچه سريع تر با آن مقابله كند.
ص: 597
فشار سياسي به امام عسكري(عليه السلام) و كنترل ارتباط ها و تماس ها با حضرت به حدّي شديد بود كه به شيعيان و اصحاب خود سفارش نموده بود تا در ملأ عام كسي بر او سلام نكند، يا با دست به او اشاره ننمايد، زيرا در اين صورت در امان نخواهند بود. (1) .
تنها راه ارتباط با حضرت، تجمّع اصحاب در يكي از خانه ها، آن هم در تاريكي شب، بود.
سيّد مرتضي(رحمه الله) زمان امام عسكري و ارتباط مردم با آن حضرت را چنين توصيف مي كند:
امام عسكري(عليه السلام) كسي را به سراغ اصحاب و شيعيان خود مي فرستاد و به آنان مي فرمود: بعد از وقت عشا در فلان موضع و فلان خانه، در فلان شب جمع شويد، كه مرا در آن جا خواهيد ديد. (2) .
ابن شهرآشوب از داود بن اسود نقل مي كند: امام عسكري(عليه السلام) عصايي به من داد و فرمود: آن را به عَمري بده. در بين راه عصا از دست من افتاد و شكست، ناگهان در وسط آن مكتوبي را يافتم. خدمت امام(عليه السلام) رسيدم و قضيه را عرض كردم. حضرت فرمود: هرگاه كسي را يافتي كه ما را دشنام مي دهد راه خود را در پيش گير و به مأموريتي كه فرستاده شده اي عمل كن، مبادا كه جواب دشنام و شماتتِ دشمنانِ ما را بدهي، يا خودت را معرفي كني، زيرا ما در شهر و كشور بدي هستيم، تو راه خود را پيش گير؛ و بدان كه به طور حتم خبرها و حالات تو به ما مي رسد؛ به اين مطلب خوب دقت كن.(3) .
محمّد بن عبدالعزيز بلخي مي گويد: يك روز در خيابان گوسفندان نشستم، ناگاه مشاهده كردم كه امام عسكري(عليه السلام) از منزل خود خارج شده به سوي خانه عمومي در حركت است. با خود گفتم: اگر با صداي بلند بگويم: اي مردم! اين حجت خدا در ميان شما است، او را بشناسيد، آيا مرا خواهند كشت؟ در اين فكر بودم كه امام عسكري(عليه السلام) به من نزديك شد و با انگشت سبابه بر دهان مبارك خود گذاشت، و به من فهماند كه
ص: 598
سكوت كنم. شبِ همان روز به خدمت حضرت شرفياب شدم. آن حضرت فرمود: يا بايد كتمان كني و يا اين كه كشته خواهي شد، جان خود را به خاطر خدا حفظ كن. (1) .
شدّت اختناق در عصر امام عسكري(عليه السلام) به حدّي رسيد كه اصحاب آن حضرت به توصيه او عمل كرده و هنگام نقل روايت تصريح به نام او نمي كردند. ولذا مقدس اردبيلي در جامع الرواة مي گويد: هر روايتي كه اصحاب امام عسكري(عليه السلام) از شخصي با عنوان رجل نقل كرده اند، او امام عسكري(عليه السلام) است. (2) .
اميد و آرزوي شيعه و پيروان اهل بيت(عليهم السلام) در آن عصر، اين بود كه بتوانند در راه رفتوآمد حضرت بنشينند تا شايد، او را زيارت كنند.
يكي از شيعيان دچار شبهه وثنيّت شده بود، در راه بازگشتِ امام از دارالاماره نشست، تا شايد حضرت را مشاهده كرده و از او جواب شبهه اش را بخواهد، كه ناگهان حضرت با اشاره انگشت سبابه به او فهماند كه خدا يكي است. (3) .
با وجود همين فشارهاي شديد سياسي بود كه حضرت، نظام وكالت را تأسيس كرد، تا هم بتواند به نيازهاي مردم رسيدگي كند و هم از گرفتاري هايي كه از ناحيه ملاقات ها براي مردم حاصل مي شد، بكاهد.
در اين موقعيت حسّاس سياسي، امام زمان(عليه السلام) متولد شد؛ كسي كه حجت خدا در روي زمين، بعد از امام عسكري(عليه السلام) خواهد بود و دوازدهمين امامي است كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وعده داده كه خواهد آمد و بعد از او قيامت برپاخواهد شد؛ كسي كه قرار است به كمك و لطف و عنايت خداوند در آخرالزمان حكومت توحيدي فراگير برپا كرده و با رهبري خود زمين را پر از عدل و داد كند؛ كسي كه به جهت قيام غيرمترقّبه اش، نمي تواند بيعت كسي را بر گردن گيرد، آيا چنين امامي نبايد از ابتداي ولادت و حتّي از هنگام به امامت رسيدن از ديد عموم مردم غائب باشد، اگرچه در ميان مردم است و با آنان زندگي مي كند؟ قطعاً بايد اين چنين باشد وگرنه برخلاف مصالح كلّي عالم خواهد بود.
ص: 599
ص: 600
ص: 601
گروهي از اهل سنت معتقدند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) براي بعد از خود كسي را به عنوان خليفه معين نكرده و امر خلافت را به مردم واگذار نموده است. گروهي ديگر مي گويند: پيامبر، ابوبكر را به عنوان جانشين خود معين كرده است، ولي شيعه اماميه معتقد است كه بايد پيامبر(صلي الله عليه وآله) خليفه و جانشين بعد از خود را معرفي مي كرده كه قطعاً نيز معرّفي كرده است. ما در اين بحث اين موضوع را بررسي كرده و ضرورت تعيين جانشين بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله) را به اثبات خواهيم رساند:
اولين سؤالي كه مي توان آن را مطرح كرد اين است كه آيا پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) از اختلاف و حوادثي كه بعد از وفاتش در مورد خلافت پديد آمد اطلاع داشته است يا خير؟
در مورد علم غيب؛ حتّي در موضوعات خارجي بايد بگوييم: اگر چه خداوند در آيات فراواني علم غيب را مخصوص به خود مي داند: " وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلاّ هُوَ "؛ (1) و كليد خزائن غيب نزد خداست، كسي جز خدا بر آنها آگاه نيست. و نيز
ص: 602
مي فرمايد: " وَ لِلّهِ غَيْبُ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ "؛ (1) و علم غيب آسمان ها و زمين مختص خدا است. و مي فرمايد: " قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللّهُ "؛ (2) بگو [اي پيامبر] هيچ كس از آنان كه در آسمان ها و زمين هستند به جز او از غيب آگاهي ندارند.
ولي يك آيه هست كه مخصّص تمام آياتِ حصر غيب است، آن جا كه مي فرمايد: " عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلي غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاّ مَنِ ارْتَضي مِنْ رَسُول "؛ (3) او آگاه از غيب است، پس احدي را بر غيبش مطّلع نمي سازد، مگر رسولان برگزيده خود را.
با جمع بين اين آيه و آيات پيشين به اين نتيجه مي رسيم كه علم غيب به تمام انواعش تنها مخصوص خداوند است، ولي به هر كسي كه خداوند اراده كرده باشد، عنايت مي كند.
بنابراين از قرآن به خوبي استفاده مي شود كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) از غيب و آينده مطلع است، لذا از فتنه اي كه بعد از وفاتش در مورد خلافت و جانشيني پديد خواهد آمد مطلع بوده است.
با مراجعه به روايات نيز به طور صريح پي مي بريم كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) كاملاً نسبت به فتنه و نزاعي كه در مسئله خلافت و جانشيني او پديد آمد، آگاهي داشته است. اينك به برخي از روايات اشاره مي كنيم:
1_ پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: آگاه باشيد كه اهل كتاب قبل از شما به هفتاد و دو فرقه تقسيم شدند و اين ملّت زود است كه به هفتاد و سه فرقه تقسيم شود كه هفتاد و دو فرقه از آنها در جهنّم و يك فرقه در بهشت است.(4) .
ص: 603
اين حديث را عده زيادي از صحابه همانند: علي بن ابي طالب(عليه السلام)، انس بن مالك، سعد بن ابي وقاص، صُدي بن عجلان، عبدالله بن عباس، عبدالله بن عمر، عبدالله بن عمرو ابن عاص، عمرو بن عوف مزني، عوف بن مالك اشجعي، عويمر بن مالك و معاوية بن ابي سفيان نقل كرده اند.
عده اي از علماي اهل سنت نيز آن را تصحيح نموده يا به تواتر آن تصريح كرده اند؛ همانند: مناوي در فيض القدير، (1) حاكم نيشابوري در المستدرك علي الصحيحين، (2) ذهبي در تلخيص المستدرك، شاطبي در الاعتصام، (3) سفاريني در لوامع الانوار البهية(4) و ناصر الدين الباني در سلسلة الاحاديث الصحيحة. (5) .
البته عدد هفتاد و سه فرقه را مي توان يا حقيقي گرفت و يا مجازي تا بر مبالغه دلالت بكند.
مي دانيم كه عمده اختلافات و دسته بندي ها در مورد مسئله امامت و رهبري در جامعه اسلامي است.
2_ عقبة بن عامر از پيامبر(صلي الله عليه وآله) نقل كرده كه فرمود: همانا من پيشتاز شما در روز قيامتم و بر شما شاهدم، به خدا سوگند كه من الآن نظر مي كنم بحوضم، به من كليد خزينه هاي زمين داده شده است. نمي ترسم از اين كه بعد از من مشرك شويد، ولي از نزاع و اختلاف در مسأله خلافت بيمناكم. (6) .
3_ ابن عباس از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: روز قيامت گروهي از اصحابم را به جهنّم مي برند، عرض مي كنم خدايا اينان اصحاب من هستند؟ خداوند مي فرمايد: اينان كساني هستند كه از زماني كه از ميانشان رحلت نمودي به
ص: 604
جاهليّت برگشتند. (1) .
به اين مضمون روايات زيادي در اصحّ كتب اهل سنت از برخي از صحابه از قبيل: انس بن مالك، ابي هريره، ابي بكره، ابي سعيد خدري، اسماء بنت ابي بكر، عايشه و امّ سلمه نقل شده است.
شيخ محمود ابوريه از مقبلي در كتاب العلم الشامخ نقل مي كند كه اين احاديث متواتر معنوي است.
البته اين احاديث را نمي توان بر اصحاب ردّه (از مسلمين) كه بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله) به شرك و بت پرستي بازگشتند حمل كرد، زيرا پيامبر در روايتي كه عقبة بن عامر از آن حضرت نقل مي كند مي فرمايد: به خدا سوگند كه من بر شما از اين كه بعد از من مشرك شويد نمي ترسم، بلكه از آن مي ترسم كه بعد از من مشاجره و نزاع نماييد. (2) .
لذا پيامبر(صلي الله عليه وآله) در ذيل برخي از احاديث مي فرمايد: سحقاً سحقاً لمن غيّر بعدي. (3) و مي دانيم كه تبديل و تحريف در دين غير از شرك است.
هم چنين نمي توانيم اين دسته را همان كساني بدانيم كه بر عثمان هجوم آورده و او را به قتل رساندند. چنانكه عده اي مي گويند، زيرا اوّلاً: در برخي از روايات آمده: بعد از وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) آنان به جاهليت برگشتند كه ظهور در اتصال دارد. و ثانياً: اهل سنت قائل به عدالت كل صحابه اند و شكي نيست كه در ميان آنان جماعتي از صحابه نيز وجود داشته است.
4_ ابي علقمه مي گويد: به سعد بن عباده _ هنگام تمايل مردم به بيعت با ابي بكر _ گفتم: آيا همانند بقيه با ابي بكر بيعت نمي كني؟ گفت: نزديك بيا، به خدا سوگند! از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) شنيدم كه مي فرمود: وقتي كه از دنيا مي روم، هواي نفس [بر مردم] غلبه كرده و آنها را به جاهليت بر مي گرداند، حقّ در آن روز با عليّ است و كتاب خدا به دست
ص: 605
اوست، با كسي غير از او بيعت مكن. (1) .
5_ خوارزمي حنفي در مناقب، از ابي ليلي نقلي مي كند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: زود است كه بعد از من فتنه اي ايجاد شود، در آن هنگام به علي بن ابي طالب پناه بريد، زيرا او فرق گذارنده بين حقّ و باطل است. (2) .
6_ ابن عساكر به سند صحيح از ابن عباس نقل مي كند: من با پيامبر و علي(عليهما السلام) در كوچه هاي مدينه عبور مي كرديم، گذرمان به باغي افتاد، علي(عليه السلام) عرض كرد: اي رسول خدا! اين باغ چقدر زيباست؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: باغ تو در بهشت از اين باغ زيباتر است. آن گاه به دست خود به سر و محاسن علي(عليه السلام) اشاره كرده و سپس با صداي بلند گريست. علي(عليه السلام) عرض كرد: چه چيز شما را به گريه درآورد؟ فرمود: اين قوم در سينه هايشان كينه هايي دارند كه آن را اظهار نمي كنند، مگر بعد از وفاتم. (3) .
7_ ابو مويهبه، خادم رسول خدا مي گويد: پيامبر(صلي الله عليه وآله) شبي مرا از خواب بيدار كرد و فرمود: من امر شده ام تا بر اهل بقيع استغفار نمايم، همراه من بيا. با حضرت حركت كردم تا به بقيع رسيديم. پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر اهل بقيع سلام نمود و سپس فرمود: جايگاه خوشي داشته باشيد، هر آينه فتنه ها مانند شب تاريك بر شما روي آورده است. آن گاه بر اهل بقيع استغفار نمود و برگشت و در بستر بيماري افتاد و با همان مرض از دنيا رحلت نمود. (4) .
شهيد صدر(رحمه الله) در توضيح آن فتنه مي گويد: اين فتنه همان فتنه اي است كه فاطمه زهرا(عليها السلام) از آن خبر داده، آن جا كه فرمود: از فتنه ترسيدند، ولي خود در فتنه گرفتار شدند. (5) آري اين همان فتنه است، بلكه بدون شك اصل و اساس همه فتنه هاست. اي پاره تن پيامبر! چه چيز قلب تو را به درد آورده است كه پرده از حقيقتي تلخ بر مي داري و براي امّت پدرت از آينده اي بس تاريك خبر مي دهي؟
ص: 606
آري بازي هاي سياسي در آن روز فتنه اي بود كه در حقيقت اصل و ريشه همه فتنه ها شد، همان گونه كه از كلام عمر بن خطاب ظاهر مي شودكه گفت: بيعت ابي بكر امري بدون فكر و تأمل بود كه خداوند مسلمين را از شرّ آن نجات داد. (1) .
گفته شد كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) از آينده امّت خود و آن فتنه اي كه درباره خلافت اتفاق افتاد، آگاهي داشت، حال سؤال اين است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) براي مقابله با آن فتنه چه تدابيري انديشيده بود؟ آيا احساس مسئوليّت كرده و راه حلّي براي پيش گيري از آن ارائه داده است يا خير؟
در جواب مي گوييم: سه احتمال در اين جا متصوّر است:
الف _ راه سلبي: يعني پيامبر(صلي الله عليه وآله) وظيفه اي را احساس نمي كرده است.
ب _ راه ايجابي به واگذاري به شورا: به اين صورت كه براي رفع اختلاف و نزاع، مردم را به شورا دعوت نموده تا طبق نظر شورا عمل كنند.
ج _ راه ايجابي به تعيين: يعني پيامبر(صلي الله عليه وآله) براي رفع فتنه و اختلاف مردم، كسي را به جانشيني خود معرفي كرده است.
نخستين كسي كه اين شايعه را پراكنده كرد كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر كسي وصيت نكرده، عايشه بود. او مي گويد: پيامبر(صلي الله عليه وآله)در حالي كه سرش بر دامان من بود از دنيا رفت و بر كسي وصيّت ننمود. (2) .
ابوبكر نيز هنگام وفاتش مي گفت: دوست داشتم كه از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) سؤال مي كردم كه امر خلافت در شأن كيست تا كسي در آن نزاع نكند. (3) .
ص: 607
در جايي ديگر نيز مي گويد: پيامبر(صلي الله عليه وآله) مردم را به حال خود گذاشت تا براي خود آن چه مصلحت شان در آن است انتخاب كنند. (1) .
عمر بن خطاب نيز در جواب فرزندش كه از او خواسته بود كه مردم را مانند گله اي بدون چوپان رها نكند، گفت: اگر جانشين براي خود معين نكنم، به رسول خدا(صلي الله عليه وآله)اقتدا كرده ام و اگر خليفه معيّن كنم به ابوبكر اقتدا نموده ام. (2) .
اين احتمال كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) هيچ گونه احساس وظيفه اي نسبت به جانشيني بعد از خود نمي كرده اشكالاتي دارد كه در ذيل به آن اشاره مي كنيم:
1_ نتيجه اين احتمال، اهمال يكي از ضروريات اسلام و مسلمين است. ما معتقديم كه اسلام دين جامعي است كه در تمام ابعاد زندگي انسان دستورات كاملي دارد كه مي تواند سعادت آفرين باشد، حال چگونه ممكن است كه پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) نسبت به اين وظيفه مهمّ (جانشيني) بي توجه بوده باشد!
2_ اين احتمال، خلاف سيره رسول خدا(صلي الله عليه وآله) است. كساني كه توجهي به تاريخ پيامبر دارند مي دانند كه چه مقدار آن حضرت در طول بيست و سه سال براي گسترش اسلام و عزت مسلمين كوشش نموده است. او كسي بود كه حتّي در مرض موتش لشكري را براي حفظ حدود و مرزهاي اسلامي تجهيز كرده و خود تا بيرون شهر آنان را در حالي كه بيمار بود، بدرقه كرد.
او كسي بود كه براي حفظ مسلمين از اختلاف و ضلالت، دستور داد: كاغذ و قلمي آماده كنند تا وصيتي كند كه مردم با عمل كردن به آن گمراه نشوند.
او كسي بود كه هرگاه به خاطر جنگ از مدينه بيرون مي رفت كسي را به جاي خود نصب مي كرد تا امور مردم را ساماندهي كند؛ مثلاً:
در سال دوّم هجرت در غزوه بواط، سعد بن معاذ را، در غزوه ذي العشيره،
ص: 608
ابوسلمه مخزومي، در غزوه بدر كبر، ابن ام مكتوم و در غزوه بني قينقاع و غزوه سويق، ابولبابه انصاري را جانشين خود كرد.
در سال سوّم هجري نيز در غزوه قرقرة الكُدْر و فران و احد و حمراء الاسد، ابن ام مكتوم و در غزوه ذي امر در نجد، عثمان بن عفان را به جاي خود قرار داد.
در سال چهارم، در غزوه بني النضير، ابن ام مكتوم و در غزوه بدر سوّم، عبدالله بن رواحه را جانشين خود قرار داد.
در سال پنجم هجري در غزوه ذات الرقاع، عثمان بن عفان، در غزوه دومة الجندل و خندق، ابن امّ مكتوم و در غزوه بني المصطلق، زيد بن حارثه را به جاي خود قرار داد.
در سال ششم، ابن ام مكتوم را در غزوه بني لحيان و ذي قَرَد و حديبيه جانشين خود كرد.
در سال هفتم، سباع بن عُرْفُطه را در غزوه خيبر و عمرة القضاء و در سال هشتم، علي بن ابي طالب(عليه السلام) را در غزوه تبوك جانشين خود در مدينه قرار داد.
حال با اين چنين وضعي كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) حاضر نبود تا براي چند روزي كه از مدينه خارج مي شود، آن جا را از جانشين خالي گذارد، آيا ممكن است كسي تصور كند كه در سفري كه در آن بازگشت نيست كسي را جانشين خود نكند، تا به امور مردم بپردازد؟
3_ اين احتمال، خلاف دستورات پيامبر(صلي الله عليه وآله) است، زيرا خود به مسلمانان فرمود: هر كسي صبح كند در حالي كه به فكر امور مسلمين نباشد، مسلمان نيست. (1) .
آيا با اين وضع مي توان گفت كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به فكر آينده درخشان مسلمين نبوده است؟
4_ اين احتمال، خلاف سيره خلفاست، زيرا هر يك از خلفا به فكر آينده مسلمين بوده و براي خود جانشين معين نموده اند.
طبري مي گويد: ابوبكر هنگام احتضار، عثمان را در اتاقي خلوت به حضور
ص: 609
پذيرفت. به او گفت: بنويس: بسم الله الرحمن الرحيم، اين عهدي است از ابوبكر بن ابي قحافه به مسلمين، اين را گفت و از هوش رفت. عثمان براي آن كه مبادا ابوبكر بدون تعيين جانشين از دار دنيا برود، نامه را با تعيين عمر بن خطاب به عنوان جانشين ابوبكر ادامه داد. ابوبكر بعد از به هوش آمدن نوشته او را تصديق كرده و آن را مهر نمود و به غلام خود داد تا به عمر بن خطاب برساند. عمر نيز نامه را گرفت و در مسجد به مردم گفت: اي مردم! اين نامه ابي بكر خليفه رسول خداست كه در آن از هيچ نصيحتي براي شما فروگذار نكرده است. (1) .
در اين قصه به دو نكته پي مي بريم: يكي اين كه ابوبكر و عثمان هر دو به فكر امّت اسلامي بوده و براي خود جانشين معيّن نموده اند كه عمر نيز آن را تأييد كرده است.
دوم اين كه چگونه حبّ جاه و مقام؛ عمر را بر آن واداشت كه با وصيت پيامبر(صلي الله عليه وآله)مقابله كرده و به پيامبر(صلي الله عليه وآله) نسبت هذيان دهد، ولي وصيت ابوبكر در حال احتضار را قبول كرده و هرگز آن را به هذيان نسبت نداد؟!
عمر نيز همين كه احساس كرد مرگش حتمي است، فرزند خود عبدالله را نزد عايشه فرستاد تا از او براي دفن در حجره پيامبر(صلي الله عليه وآله) اجازه بگيرد، عايشه با قبول درخواست، براي عمر چنين پيغام فرستاد: مبادا امت پيامبر(صلي الله عليه وآله) را مانند گله اي بدون چوپان رها كرده و براي آنان جانشين معين نكني. (2) .
از اين داستان نيز استفاده مي شود كه عايشه و عمر نيز به فكر آينده امت اسلامي بوده و براي خود جانشين معين كرده اند.
معاويه نيز براي گرفتن بيعت براي فرزندش يزيد، به مدينه آمد و با ملاقاتي كه با جمعي از صحابه؛ از جمله عبدالله بن عمر داشت، گفت: من از اين كه امّت محمّد را مانند گله اي بدون چوپان رها كنم ناخوشنودم، لذا در فكر جانشيني فرزند خود يزيد هستم. (3) .
حال چگونه ممكن است كه همه به فكر امّت باشند، ولي پيامبر(صلي الله عليه وآله) بي خيال باشد؟
ص: 610
5_ اين احتمال، خلاف سيره انبياست، زيرا با بررسي هاي اوليه پي مي بريم كه تمام انبياي الهي براي بعد از خود جانشين معين كرده اند و به طور قطع پيامبر اسلام نيز از اين خصوصيّت مستثنا نيست.
به همين دليل حضرت موسي(عليه السلام) از خداوند متعال مي خواهد كه وزيري را براي او معين كند، آن جا كه مي فرمايد: " وَ اجْعَلْ لي وَزيرًا مِنْ أَهْلي هارُونَ أَخي "؛ (1) از اهلم هارون برادرم را به عنوان وزير من قرار ده.
ابن عباس نقل مي كند: يهودي اي به نام نعثل خدمت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) آمد و عرض كرد: اي محمّد! از تو درباره اموري سؤال مي كنم كه در خاطرم وارد شده، اگر جواب دهي به تو ايمان مي آورم. اي محمّد! به من بگو كه جانشين تو كيست؟ زيرا هيچ پيامبري نيست، مگر آن كه جانشيني داشته است. و جانشين نبي ما (موسي بن عمران)، يوشع بن نون است. پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: همانا وصيّ من علي بن ابي طالب و بعد از او دو سبط من حسن و حسين، بعد از آن دو، نُه امام از صُلب حسين است. (2) .
يعقوبي مي گويد: آدم(عليه السلام) هنگام وفات بر شيث وصيّت نمود و او را به تقوي و حُسن عبادت امر كرده و از معاشرت با قابيلِ لعين برحذر داشت. (3) .
شيث نيز به فرزندش انوش وصيت كرد. انوش نيز به فرزندش قينان و او به فرزندش مهلائيل و او به فرزندش يَرد و او به فرزندش ادريس وصيت نمود. (4) ادريس نيز به فرزندش متوشلخ، و او به فرزندش لمك و او به فرزندش نوح، و نوح نيز به فرزندش سام وصيت نمود. (5) .
هنگامي كه ابراهيم(عليه السلام) خواست از مكه حركت كند به فرزندش اسماعيل وصيت نمود كه در كنار خانه خدا اقامت كند و حج و مناسك مردم را برپا دارد. (6) اسماعيل نيز
ص: 611
هنگام وفات به برادرش اسحاق وصيت نمود، و او نيز به فرزندش يعقوب، وهمين طور وصيت از پدر به پسر يا برادر ادامه يافت.
داود بر فرزندش سليمان وصيت نمود و فرمود: به وصاياي خدايت عمل كن و مواثيق و عهدها و وصاياي او را كه در تورات است، حفظ نما.
عيسي(عليه السلام) نيز به شمعون وصيت كرده و شمعون نيز هنگام وفات، خداوند به او وحي نمود كه حكمت (نور خدا) و تمام مواريث انبيا را نزد يحيي به امانت بگذارد.
و يحيي را امر نمود تا امامت را در اولاد شمعون و حواريين از اصحاب حضرت عيسي قرار دهد. اين چنين وصيت ادامه يافت تا به پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) رسيد. (1) .
اين وصايا تنها به تقسيم مال يا مراعات اهل بيت محدود نبوده است خصوصاً با در نظر گرفتن اينكه اهل سنت معتقدند كه انبيا از خود مالي به ارث نمي گذاشته اند، بلكه وصايت در امر هدايت و رهبري جامعه و حفظ شرع و شريعت نيز بوده است.
حال آيا ممكن است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) از اين قانون عقلايي مستثنا بوده باشد؟
سلمان فارسي از رسول خدا(صلي الله عليه وآله)سؤال كرد: اي رسول خدا! براي هر پيامبري وصيّي است، وصيّ تو كيست؟ پيامبر بعد از لحظاتي فرمود: آيا مي داني وصيّ موسي كيست؟ سلمان گفت: يوشع بن نون. فرمود: براي چه او وصيّ شد؟ عرض كرد: زيرا او اعلم مردم در آن زمان بود. پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: همانا وصي و موضع سرّ من و بهترين كسي كه براي بعد از خود مي گذارم، كسي كه به وعده من عمل كرده و حكم به دينم خواهد كرد، علي بن ابي طالب است.(2) .
بريده نيز از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود: براي هر پيامبري وصي و وارث است، و همانا عليّ وصي و وارث من است. (3) .
6_ پيامبر(صلي الله عليه وآله) وظيفه اش تنها گرفتن وحي و ابلاغ آن به مردم نبوده است، بلكه وظائف ديگري نيز داشته است از قبيل:
ص: 612
الف _ تفسير قرآن كريم و شرح مقاصد و بيان اهداف و كشف رموزات و اسرار آن.
ب _ تبيين احكام و موضوعاتي كه در زمان حضرت اتفاق مي افتاد.
ج _ پاسخ به سؤالات و شبهاتِ دشوار كه دشمنان اسلام به خاطر غرض ورزي هايي كه داشتند، به جامعه تزريق مي كردند.
د _ حفظ دين از تحريف.
بعد از پيامبر نيز اين احتياجات، شديداً احساس مي شد، و ضرورت وجود جانشين براي پيامبر كه قابليت پاسخ گويي به آن را داشته باشد احساس مي شد.
از طرفي ديگر نيز مي دانيم كه كسي از عهده آنها غير از علي بن ابي طالب(عليه السلام) بر نمي آمد.
7_ هم چنان مشاهده مي كنيم كه هنگام وفات پيامبر، امّت اسلامي از راه هاي مختلف، مورد تهاجم و خطر بوده است؛ مثلاً از طرف شمال و شرق با دو امپراطور بزرگ روم و ايران در حال كشمكش بوده، و در داخل نيز با منافقين درگير بود. يهود بني قريظه و بني النضير هم با مسلمين چندان انسي نداشتند و خيال شكست و نابودي آن را در سر مي پروراندند.
حال در اين وضعيت وظيفه پيامبر(صلي الله عليه وآله) درباره جانشيني خود چيست؟ آيا آنان را به حال خود بگذارد، يا اين كه وظيفه دارد يك نفر به عنوان جانشين براي رفع اختلاف مسلمين معين كرده تا با هدايت و رهبري مردم از تضعيف اسلام جلوگيري نمايد؟
قطعاً بايد قبول كنيم كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در اين زمينه به وظيفه خود عمل كرده و جانشيني را تعيين كرده است، ولي متأسفانه عده اي از اصحاب، اين سفارش و وصيت را ناديده گرفته و مردم را به گمراهي كشاندند. لذا آشوبي در جامعه به وجود آوردند كه _ به قول عمر بن خطاب _ خداوند مسلمين را از شرّ آن نجات داد.
راه دومي كه در پيش روي پيامبر(صلي الله عليه وآله) قرار داشت اين بود كه آن حضرت مسئله خلافت را به شورا واگذار نموده تا با توافق هم خليفه اي را انتخاب نمايند. اشكالات اين
ص: 613
راه نيز عبارت اند از:
1_ اگر پيامبر(صلي الله عليه وآله) اين راه را براي خلافت برگزيده بود، مي بايست، مردم را در اين باره توجيه نموده و براي فرد انتخاب شده و افراد انتخاب كننده شرايطي بيان مي كرد، در حالي كه مي بينيم چنين اتفاقي نيفتاده است. بنابراين اگر بنا بود كه امر خلافت، شورايي باشد بايد آن را مكرر و با بياني صريح و بليغ بيان مي داشت.
2_ نه تنها پيامبر(صلي الله عليه وآله) نظام شورايي را بيان نكرد، بلكه هرگز مردم صلاحيّت و آمادگي چنين نظامي را نداشتند، زيرا اينان همان كساني بودند كه در قضيه بناي حجرالاسود با يك ديگر در نصب آن نزاع كرده و هر قبيله اي مي خواست آن را خود نصب كند تا اين افتخار نصيب او گردد كه نزديك بود، اين نزاع به جنگي تبديل شود. تنها پيامبر(صلي الله عليه وآله) با تدبير حكيمانه خود اين نزاع را خاموش كرد و با قرار دادن حجر الاسود در ميان پارچه اي از تمام اقوام دعوت كرد تا نماينده آنان در نصب حجر الاسود سهيم باشد.
در غزوه بني المصطلق يكي از انصار و ديگري از مهاجرين در مسئله اي نزاع كردند و هر كدام قوم خود را به ياري خواست، در همان جنگ نزديك بود كه جنگ داخلي اي در گرفته و دشمن بر مسلمين مسلط گردد كه باز هم پيامبر(صلي الله عليه وآله) آنان را مورد سرزنش قرار داده و از ادعاهاي جاهلي برحذر داشت.
همان مردم هستند كه در مسئله خلافت بعد از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) اين چنين اختلاف كرده و تعدادي از انصار و مهاجرين در سقيفه با ادعاهاي واهي و بي اساس خود، حقّ خلافت را از آنِ خويش دانستند. در آخر هم با زير پا گذاشتن صحابي(سعد بن عباده) مهاجرين حكومت و خلافت را براي خود تمام نمودند.
3_ گفته شد كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) وظايف ديگري غير از تلقي و تبليغ وحي داشته است. مسلمين بعد از رسول خدا(صلي الله عليه وآله)به كسي احتياج داشتند كه خلأاي را كه با رحلت پيامبر حاصل شده بود جبران كند و آن هم كسي غير از علي(عليه السلام) و اهل بيتش نبوده است.
لذا از علي(عليه السلام) سؤال شد: چرا تو از همه بيشتر از پيامبر(صلي الله عليه وآله) روايت نقل مي كني؟ فرمود: زيرا من هرگاه از پيامبر(صلي الله عليه وآله) سؤال مي كردم مرا خبر مي داد و هرگاه سكوت
ص: 614
مي كردم او شروع به حديث گفتن مي كرد. (1) .
پيامبر بارها فرمود: من شهر حكمت و علي درب آن است. (2) .
هم چنين فرمود: من شهر علم و علي درب آن شهر است، هر كس اراده علم مرا دارد بايد از درب آن وارد شود.(3) .
نتيجه اين كه: با ردّ احتمال و راه اول و دوّم، راه سوّم كه همان تعيين و نصب خليفه از جانب رسول خدا است، متعيّن مي گردد.
ممكن است كسي سؤال كند: آيا در سقيفه فتنه اي اتفاق افتاد؟. براي روشن شدن قضيه اشاره مختصري به اين واقعه خواهيم كرد.
برخي از صحابه پيش از آنكه جسد رسول خدا(صلي الله عليه وآله) را دفن كنند، در سقيفه گردآمدند تا جانشيني براي وي تعيين نمايند، و هر كسي در اين مورد سخني مي گفت و كسي را به خلافت نامزد و معرفي مي نمود و از وي طرفداري مي كرد. سخن به درازا و جريان به نزاع و كشمكش كشيده بود. گروهي در اين ميان از ابوبكر طرفداري مي كردند كه در رأس آنان عمر قرار داشت. او مردم را به بيعت با ابو بكر تشويق و مخالفين را تهديد مي كرد.
حباب بن منذر از جاي برخاست و گفت: اي جماعت انصار! زمام كار را محكم به دست گيريد تا ديگران ريزه خوار شما باشند و زير سايه شما قرار گيرند و هرگز كسي را جرأت مخالفت با شما نباشد...
عمر گفت: هرگز دو پادشاه در اقليمي نگنجد. به خدا سوگند! عرب هرگز راضي نخواهد شد كه شما بر آنان حكومت كنيد در حالي كه پيغمبرشان از غير شماست...
حباب به منذر مجدداً از جاي برخاست و چنين گفت: اي گروه انصار! دست نگه
ص: 615
داريد و به گفتار اين مرد و يارانش گوش فرا ندهيد كه حق شما را غصب خواهند كرد. و اگر چنانچه با پيشنهاد شما مخالفت كردند آنان را از اين شهر تبعيد كنيد و زمام حكومت را به دست گيريد... اينان كساني اند كه از ترس شمشيرهاي شما تسليم شدند...
عمر گفت: خدا تو را بكشد.
او گفت: بلكه تو را بكشد! عمر او را گرفت ولگدي بر شكمش زد و دهان وي را پر از خاك كرد... (1) .
عمر مي گويد: آنچنان صداها بلند شد كه ترسيدم اختلاف پديد آيد، به ابوبكر گفتم: دستت را پيش آر تا با تو بيعت كنم! (2) .
يعقوبي مي گويد: مردم براي بيعت با ابوبكر از روي سعد و فرشي كه براي او گسترده بودند، ردّ مي شدند به طوري كه نزديك بود كه وي را لگدمال كنند. جمعي كه اطراف سعد را گرفته بودند فرياد برآوردند: مواظب باشيد كه سعد را لگدمال نكنيد.
عمر پاسخ داد: او را بكشيد كه خدا وي را بكشد. آنگاه بر بالين سعد ايستاد و گفت: مي خواهم تو را پايمال كنم كه اعضايت درهم شكند. در اين هنگام قيس بن سعد آمد و ريش عمر را گرفت و گفت: به خدا سوگند! اگر يك مو از سر پدرم سعد كم شود چنان به دهانت مي كوبم كه يك دندان سالم برايت باقي نماند.
ابوبكر بانگ زد: اي عم! آرام باش كه در اين موقع حساس به آرامش نياز است...(3) .
ص: 616
گفته شد كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) بايد جانشين خود را مشخص مي نمود، لذا راه سلبي و ايجابيِ به واگذاري انتخاب خليفه به شورا را ابطال كرديم و گفتيم تنها شخص لايق براي جانشيني پيامبر(صلي الله عليه وآله) علي بن ابي طالب(عليه السلام) است، چون همه كمالات را در خود داشت و از همه صحابه فاضل تر و كامل تر بود.
حال ببينيم پيامبر(صلي الله عليه وآله) براي تبيين و تثبيت خلافت و جانشيني امام علي(عليه السلام) چه تدابيري انديشيد.
مي توان تدابير پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) در تبيين و تثبيت خلافت و جانشيني امام علي(عليه السلام) را در سه نوع خلاصه كرد:
1 _ آمادگي تربيتي امام علي(عليه السلام) از كودكي و امتياز او در كمالات و فضايل و علوم؛
2 _ بيان نصوص ولايت و امامت؛
3 _ اجراي عملي با تدابير مخصوص در اواخر عمر پيامبر.
اينك هريك از اين سه مورد را توضيح مي دهيم:
ص: 617
از آن جا كه قرار بود خليفه و جانشين رسول خدا(صلي الله عليه وآله) امام علي بن ابي طالب(عليه السلام)باشد، لذا اراده و مشيّت الهي بر آن تعلّق گرفت كه از همان ابتداي طفوليت در دامان رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و در مركز وحي تربيت شود.
1 _ حاكم نيشابوري مي گويد: از نعمت هاي خدا بر علي بن ابي طالب(عليه السلام) اين بود كه بر قريش قحطي شديدي وارد شده، ابوطالب(عليه السلام) عيالوار بود. رسول خدا(صلي الله عليه وآله)به عموي خود عباس، كه از ثروتمندان بني هاشم بود، فرمود: اي ابافضل! برادرت عيالوار است و قحطي بر مردم هجوم آورده، بيا به نزد او رويم و از عيالات او كم كنيم. من يكي از فرزندانش را انتخاب مي كنم، تو نيز يك نفر را انتخاب كن، تا با كفالت آن دو از خرجش بكاهيم. عباس اين پيشنهاد را پذيرفت و با پيامبر(صلي الله عليه وآله) به نزد ابوطالب(عليه السلام) رفتند و پيشنهاد خود را بازگو كردند. ابوطالب(عليه السلام) عرض كرد: شما عقيل را نزد من بگذاريد و هركدام از فرزندانم را كه مي خواهيد به منزل خود ببريد. رسول خدا(صلي الله عليه وآله) علي(عليه السلام) را انتخاب كرد و عباس، جعفر را برگرفت. علي(عليه السلام) تا زمان بعثت پيامبر(صلي الله عليه وآله)، با آن حضرت بود و از او پيروي كرده و او را تصديق مي نمود. (1) .
2 _ در آن ايّام پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) به مسجدالحرام مي رفت تا نماز بخواند، علي(عليه السلام) و خديجه نيز به دنبالش مي رفتند و با او در مقابل ديدگان مردم نماز مي خواندند، و اين در زماني بود كه كسي غير از اين سه، روي زمين نماز نمي گزارد. (2) .
عباد بن عبدالله مي گويد: از علي(عليه السلام) شنيدم كه مي فرمود: من بنده خدا و برادر رسول خدا و صدّيق اكبرم؛ اين ادعا را كسي بعد از من، غير از دروغگو و افترا زننده، نمي كند، هفت سال، قبل از مردم با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نماز گزاردم. (3) .
ابن صباغ مالكي و ابن طلحه شافعي و ديگران نقل مي كنند: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) قبل از دعوت به رسالت خود هرگاه مي خواست نماز بگزارد، به بيرون مكّه، در ميان درّه ها،
ص: 618
مي رفت، تا مخفيانه نماز بخواند و علي(عليه السلام) را نيز با خود مي برد، و هر دو با هم هر مقدار مي خواستند نماز مي گزاردند و باز مي گشتند. (1) .
3 _ امام علي(عليه السلام) آن ايّام را، در نهج البلاغه چنين توصيف مي كند: شما مي دانيد كه من نزد رسول خدا چه جايگاهي دارم، و خويشاونديم با او در چه درجه است. آن گاه كه كودك بودم مرا در كنارش مي نهاد و در سينه خود جا مي داد و در بستر خود مي خوابانيد، چنان كه تنم را به تن خويش مي سود، و بوي خوشِ خود را به من مي افشاند! و گاه بود كه چيزي را مي جَويد و به من مي خورانيد. از من دروغي نشنيد و خطايي نديد.
هنگامي كه از شير گرفته شد خدا بزرگ ترين فرشته خود را شب و روز هم نشين او فرمود، تا راه هاي بزرگواري را پيمود و خوي هاي نيكوي جهان را فراهم نمود.
من در پي او بودم _ در سفر و حضر _ چنان كه بچه شتري در پي مادر. هر روز براي من از اخلاقِ خود نشانه اي بر پا مي داشت و مرا به پيروي از آن مي گماشت. هر سال در حراء خلوت مي گزيد، من او را مي ديدم و جز من كسي وي را نمي ديد. آن هنگام، اسلام در هيچ خانه اي جز در خانه اي كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و خديجه در آن بود، راه نيافته بود، من سوّمين آنان بودم. روشنايي وحي و پيامبري را مي ديدم و بوي نبوت را مي شنيدم.
من هنگامي كه وحي بر او(صلي الله عليه وآله) فرود آمد، آواي شيطان را شنيدم، گفتم: اي فرستاده خدا اين آوا چيست؟ فرمود: اين شيطان است و از اين كه او را نپرستند نوميد و نگران است. همانا تو مي شنوي آنچه را من مي شنوم و مي بيني آنچه را من مي بينم، جز اين كه تو پيامبر نيستي و وزيري و به راه خير مي روي. (2) .
4 _ پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) هنگام هجرت به سوي مدينه، علي(عليه السلام) را انتخاب كرد تا در جاي او بخوابد، آن گاه امانت ها را به صاحبانش برگرداند و سپس با بقيه زنان بني هاشم به سوي مدينه هجرت كند. (3) .
ص: 619
5 _ در سنين جواني او را به دامادي خود برگزيد، و بهترين زنان عالم يعني فاطمه زهرا(عليها السلام) را به ازدواج او درآورد. و اين هنگامي بود كه خواستگاري ابوبكر و عمر را رد نموده بود. (1) .
پيامبر(صلي الله عليه وآله) بعد از ازدواج فرمود: من تو را به ازدواج كسي درآوردم كه در اسلام از همه پيش تر و در علم از همه بيشتر و در حلم از همه عظيم تر است.(2) .
6 _ در غالب جنگ ها پرچم مسلمانان يا تنها مهاجرين به دست علي بن ابي طالب(عليه السلام)بود. (3) .
7 _ در حجّة الوداع در هدي و قربانيِ پيامبر(صلي الله عليه وآله) شريك شد. (4) .
8 _ پيامبر(صلي الله عليه وآله) در طول مدّت حياتش او را امتياز خاصّي داده بود، كه احدي در آن شريك نگشت يعني اجازه داده بود كه علي(عليه السلام) ساعتي از سحر نزد او بيايد و با او مذاكره كند. (5) .
امام علي(عليه السلام) مي فرمود: من با پيامبر(صلي الله عليه وآله) شبانه روز دو بار ملاقات مي كردم: يكي در شب و ديگري در روز. (6).
9 _ هنگام نزول آيه شريفه " وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ " پيامبر(صلي الله عليه وآله) هر روز صبح كنار خانه علي(عليه السلام) مي آمد و مي فرمود: الصلاة رحمكم الله " إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً ". (7) .
10 _ در جنگ خيبر بعد از آن كه ابوبكر و عمر كاري از پيش نبردند، پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: پرچم را به كسي خواهم داد كه خدا و رسول را دوست دارد و خدا و رسول نيز او را دوست دارند، خداوند او را هرگز خوار نخواهد كرد، باز نمي گردد تا آن كه خداوند به
ص: 620
دست او فتح و پيروزي برساند. آن گاه علي(عليه السلام) را خواست، و پرچم را به دست او داد و برايش دعا كرد. و پيروزي به دست علي(عليه السلام) حاصل شد.(1) .
11 _ پيامبر(صلي الله عليه وآله) ابوبكر را با سوره برائت، امير بر حجّاج نمود، آن گاه به امر خداوند علي(عليه السلام) را به دنبال او فرستاد تا سوره را از دست او گرفته و خود، آن را بر مردم ابلاغ كند. پيامبر(صلي الله عليه وآله) در پاسخ اعتراض ابوبكر فرمود: من امر شدم كه خودم اين سوره را ابلاغ كنم يا به كسي كه از من است بدهم تا او ابلاغ نمايد. (2) .
12 _ برخي از اصحاب دري را به سوي مسجد باز كرده بودند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) دستور داد تا همه درها بسته شود به جز در خانه علي(عليه السلام). (3) .
13 _ عائشه مي گويد: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) هنگام وفات خود فرمود: حبيبم را صدا بزنيد كه بيايد. ابوبكر را صدا زدند. تا نگاه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به او افتاد سر خود را به زير افكند. باز صدا زد: حبيبم را بگوييد تا بيايد. عمر را خواستند. هنگامي كه پيامبر(صلي الله عليه وآله)نگاهش به او افتاد سر را به زير افكند. سوّمين بار فرمود: حبيبم را بگوييد تا بيايد. علي(عليه السلام)را صدا زدند. هنگامي كه آمد، كنار خود نشانيد و او را در پارچه اي كه بر رويش بود، گرفت در اين حال بود تا آن كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) دست در دستان علي(عليه السلام) از دنيا رحلت نمود. (4) .
امّ سلمه نيز مي گويد: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) هنگام وفاتش با علي(عليه السلام) نجوا مي نمود و اسراري را به او بازگو مي كرد و در اين حال بود كه از دنيا رفت. لذا علي(عليه السلام) نزديك ترين مردم به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) از حيث عهد و پيمان است. (5) .
14 _ ترمذي از عبدالله بن عمر نقل مي كند كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) بين اصحاب خود عقد اخوت بست. علي(عليه السلام) در حالي كه گريان بود خدمت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) آمد و عرض كرد: اي رسول خدا، بين اصحاب خود عقد اخوّت بستيد ولي ميان من و كسي عقد اخوت نبستيد؟
ص: 621
رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: تو برادر من در دنيا و آخرتي!
توجه خاص پيامبر(صلي الله عليه وآله) به علي(عليه السلام) جهتي جز آماده كردن علي(عليه السلام) براي خلافت نداشت، و اينكه نشان دهد تنها كسي كه براي اين پست و مقام قابليّت دارد امام علي(عليه السلام)است.
تدبير ديگر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) اين بود كه در طول 23 سال بعثت هر جا كه موقعيت را مناسب مي ديد يادي از ولايت امام علي(عليه السلام) و جانشين خود كرده، و مردم را به اين مسئله مهمّ تذكّر مي داد. به برخي از آن ها فهرستوار اشاره مي كنيم، زيرا در بحث عوامل ظهور شيعه به صورت مفصل اشاره نموده ايم:
1 _ آيه ولايت: " انّما وليّكم الله ورسوله والذين آمنوا الذين يقيمنون الصلوة ويؤتون الزكاة وهم راكعون ". (1) .
2 _ آيه إنذار: " انّما انت منذر ولكل قوم هاد ". (2) .
3 _ آيه تبليغ: " يا ايها الرسول بلّغ ما انزل اليك من ربّك وان لم تفعل فما بلّغت رسالته والله يعصمك من الناس ". (3) .
4 _ آيه اكمال: " اليوم اكملت لكم دينكم واتممت عليكم نعمتي ورضيت لكم الاسلام دينا ". (4) .
5 _ آيه تطهير: " إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً ". (5) .
ص: 622
6 _ آيه اولي الامر: " أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي اْلأَمْرِ مِنْكُمْ ". (1) .
1 _ حديث غدير: من كنت مولاه فعليّ مولاه. (2) .
2 _ حديث دوازده خليفه: يكون بعدي إثناعشر أميراً كلّهم من قريش. (3) .
3 _ حديث ولايت: وهو وليّ كلّ مؤمن بعدي. (4) .
4 _ حديث وصايت: انّ لكلّ نبيّ وصيّاً ووارثاً وإنّ عليّاً وصيّي ووارثي. (5) .
5 _ حديث منزلت؛ پيامبر(صلي الله عليه وآله) به علي(عليه السلام) فرمود: أنت منّي بمنزلة هارون من موسي إلاّ أنّه لا نبيّ بعدي. (6) .
6 _ حديث خلافت: پيامبر(صلي الله عليه وآله) خطاب به علي(عليه السلام) فرمود: أنت أخي ووصيّي وخليفتي فيكم فاسمعوا له واطيعو. (7) .
7 _ حديث ثقلين: انّي تارك فيكم الثقلين كتاب الله وعترتي، ما إن تمسكتم بهما لن تضلّوا بعدي أبد. (8) .
8 _ حديث مدينه علم: انا مدينة العلم وعليّ بابها فمن اراد العلم فليأتها من بابه. (9).
9 _ حديث سفينه: مثل اهل بيتي كسفينة نوح من ركبها نجي ومن تخلف عنها زخّ في النار. (10) .
ص: 623
10 _ حديث امان: النجوم أمان لأهل السماء وأهل بيتي أمان لأمّتي من الاختلاف فإذا خالفتها قبيلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب إبليس. (1) .
11 _ حديث حق: عليّ مع الحقّ والحقّ مع عليّ يدور حيثما دار. (2) .
12 _ حديث قرآن: عليّ مع القرآن والقرآن مع عليّ. (3) .
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) در آخر عمر خود نيز براي تثبيت خلافت امام علي(عليه السلام) راه هايي را عملي كردند تا شايد جلوي مكر و حيله ديگران را در غصب خلافت بگيرند، ولي متأسفانه اين تدابير اثري نداشت، زيرا گروه مخالف، چنان قوي بود كه نگذاشت اين تدبيرهاي پيامبر(صلي الله عليه وآله)عملي شود. در اين جا به چند نمونه از تدابير عملي اشاره خواهيم كرد:
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) براي به جاآوردن آخرين حج كه به حجة الوداع معروف شد با جماعت زيادي از اصحاب به سوي مكه حركت كرد. در سرزمين عرفات براي مردم خطبه اي ايراد فرمود. در آن خطبه خواست امامان بعد از خود را معرفي كند تا امّت بعد از خود به گمراهي و فتنه و آشوب نيفتد. ولي گروه مخالف بني هاشم كه با خلافت اهل بيت(عليهم السلام) دشمني ميورزيدند در كمين بودند تا مبادا در آن جمع عظيم، پيامبر(صلي الله عليه وآله)مطلبي بگويد و توطئه هاي آنان نقش بر آب شود. جابر بن سمره سوائي مي گويد: من نزديك پيامبر(صلي الله عليه وآله) بودم تا سخنان او را بشنوم. حضرت در خطبه اش اشاره به خلفا و اميراني بعد از خود نمود و فرمود: امامان و خلفا و جانشينان بعد از من دوازده نفرند. جابر مي گويد: پيامبر(صلي الله عليه وآله) به اين جا كه رسيد عده اي شلوغ كردند به حدّي كه من نفهميدم پيامبر(صلي الله عليه وآله) چه
ص: 624
گفت. از پدرم كه نزديك تر بود پرسيدم، گفت: پيامبر(صلي الله عليه وآله) در ادامه فرمودند: تمام آنان از قريشند.
شگفتا هنگامي كه به مُسند جابر بن سمره در مسند احمد مراجعه مي كنيم، مي بينيم تعبيراتي از جابر آمده كه سابقه نداشته است. در برخي از روايات جابر بن سمره آمده: هنگامي كه سخن پيامبر(صلي الله عليه وآله) به اين نقطه رسيد فرمود: جانشينان بعد از من دوازده نفرند: مردم فرياد زدند. در بعضي ديگر آمده تكبير گفتند و در برخي ديگر: شلوغ كردند و در برخي ديگر: بلند شده و نشستند.
جمع اين روايات كه همگي از يك راوي است به اين است كه در آن مجلس طيف مخالف دسته هايي را براي بر هم زدن مجلس قرار داده بود تا نگذارند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به مقصود خود در امر خلافت و جانشيني برسد. و اين دسته ها درصدد برآمدند تا هركدام به نحوي جلسه را برهم زنند كه در اين امر نيز موفّق شدند.
پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) براي آن كه بتواند با گفتار خود امر خلافت را در اين مركز بزرگ تبيين و تثبيت كند مأيوس شد. و به فكر مكاني ديگر برآمد، تا با اجراي عملي، امر خلافت را براي امام علي(عليه السلام) تثبيت نمايد. از آن رو بعد از پايان اعمال حجّ و قبل از آن كه حاجيان متفرّق شوند، مردم را در سرزمين غدير خم جمع كرد و قبل از بيان ولايت امام، اموري را به عنوان مقدمه بيان داشته و از مردم نيز اقرار گرفت. پيامبر(صلي الله عليه وآله)مي دانست كه اين بار نيز منافقين در كمين اند تا نگذارند امر خلافت حضرت علي(عليه السلام)تثبيت شود، ولي آن حضرت(صلي الله عليه وآله) تدبيري عملي انديشيد كه همه نقشه ها را بر باد داد، و آن اين كه دستور داد تا سايه بانهاي هودج شتران را روي هم بگذارند، آن گاه خود و علي(عليه السلام) بر بالاي آن قرار گرفتند؛ به طوري كه همگي آن دو را مي ديدند. پس از قرائت خطبه و تذكر به نكاتي چند و اقرارهاي اكيد از مردم، آن گاه دست علي(عليه السلام) را بلند كرد و از جانب خداوند، ولايت و امامت او را به مردم ابلاغ نمود.
منافقان با اين تدبير پيامبر(صلي الله عليه وآله) كه قبلا فكر آن را نكرده بودند، در مقابل يك عمل انجام شده قرار گرفتند، و لذا نتوانستند از خود عكس العملي انجام دهند.
ص: 625
پيامبر(صلي الله عليه وآله) در بستر بيماري است، در حالي كه بر امت خود سخت نگران مي باشد؛ نگران اختلاف و گمراهي؛ نگران اين كه تمام تدابير او بر هم ريزد؛ نگران اين كه مسير نبوت و رسالت و شريعت به انحراف كشيده شود. پيامبر(صلي الله عليه وآله) مضطرب است، دشمني بزرگ چون روم در پشت مرزهاي اسلامي كمين نموده تا صحنه را خالي ببيند و با ضربه اي سهمگين مسلمين را از پاي درآورد.
پيامبر(صلي الله عليه وآله) وظايف مختلفي دارد؛ از سويي بايد با دشمن بيروني مقابله كند، لذا تأكيد فراوان داشت تا لشكري را براي مقابله با آنان گسيل دارد، از طرفي ديگر خليفه و جانشين به حقّ بايد مشخص شده و موقعيّت او تثبيت گردد، ولي چه كند؟ نه تنها با دشمن بيروني دست به گريبان است بلكه با طيفي از دشمنان داخلي نيز كه درصددند تا نگذارند نقشه ها و تدابير پيامبر(صلي الله عليه وآله)در مسئله خلافت و جانشيني عملي شود، نيز روبه روست. پيامبر(صلي الله عليه وآله)براي عملي كردن تدبير خود دستور مي دهد همه كساني كه آمادگي جهاد و شركت در لشكر اسامه را دارند از مدينه خارج شده و به لشكر او بپيوندند. ولي مشاهده مي كند كه عده اي با بهانه هاي واهي عذر آورده و از لشكر اسامه خارج مي شوند و به او نمي پيوندند. گاهي بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) اعتراض مي كنند كه چرا اسامه را، كه فردي جوان و تازه كار است، به اميري لشكر برگزيده است، در حالي كه در ميان لشكر افرادي كارآزموده وجود دارد؟
پيامبر(صلي الله عليه وآله) با اعتراض بر آن ها و اين كه اگر بر فرماندهي اسامه خرده مي گيريد، قبلا بر امارت پدرش ايراد مي كرديد، سعي بر آن داشت كه جمعيّت را از مدينه خارج كرده و به لشكر اسامه ملحق نمايد. حتّي كار به جايي رسيد كه وقتي پيامبر(صلي الله عليه وآله) نافرماني عده اي از جمله عمر و ابوبكر و ابوعبيده و سعد بن ابيوقاص و برخي ديگر را ديد كه امر او را در ملحق شدن به لشكر اسامه امتثال نمي كنند، آنان را لعنت كرد و فرمود: خدا لعنت كند هر كه را كه از لشكر اسامه تخلّف نمايد. (1) ولي در عين حال به دستورهاي اكيد پيامبر(صلي الله عليه وآله)
ص: 626
توجهي نمي كردند. و گاهي به بهانه اين كه ما نمي توانيم دوري پيامبر(صلي الله عليه وآله) را هنگام مرگ تحمل كنيم، از عمل به دستور پيامبر(صلي الله عليه وآله)سرپيچي مي كردند.
ولي حقيقت امر چيز ديگري بود؛ آنان مي دانستند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله)علي(عليه السلام) و برخي از اصحاب خود را كه موافق با بني هاشم و امامت و خلافت امام علي(عليه السلام)هستند، نزد خود نگاه داشته تا هنگام وفات به او وصيت كرده و بعد از وفات نيز آن گروه از صحابه با علي(عليه السلام) بيعت نمايند و خلافت از دست آنان خارج شود، ولي عزم آنان بر اين بود كه هر طور و به هر نحوي كه شده از انجام اين عمل جلوگيري كنند، و نگذارند كه عملي شود.
اين نكته نيز قابل توجه است كه چرا پيامبر(صلي الله عليه وآله) اسامه را كه جوان تازه كار و كم سنّ و سال است، به فرماندهي لشكر برگزيد و به پيشنهاد كنار گذاشتن او از فرماندهي لشكر به حرف هيچ كس توجهي نكرده بلكه بر اميري او تأكيد نمود؟ نكته اش چيست؟
پيامبر(صلي الله عليه وآله) مي دانست كه بعد از رحلتش به مسئله خلافت و امامت علي بن ابي طالب(عليه السلام)به بهانه هاي مختلف از جمله جواني علي بن ابي طالب(عليه السلام) خرده مي گيرند؛ خواست با اين عمل به مردم بفهماند كه امارت و خلافت به لياقت است، نه به سنّ، بعد از من نبايد در امامت علي(عليه السلام) به عذر اين كه علي(عليه السلام) كم سن و سال است، اعتراض كرده و حقّ او را غصب نمايند. اگر كسي لايق امارت و خلافت است، بايد همه _ پير و جوان، زن و مرد _ مطيع او باشند، ولي _ متأسفانه _ اين تدبير پيامبر(صلي الله عليه وآله)عملي نشد و با برهم زدن لشكر و خارج شدن از آن به بهانه هاي مختلف نقشه هاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) را برهم زدند. (1) .
مگر خداوند متعال در قرآن امر اكيد به اطاعت از دستورهاي پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)نكرده است آن جا كه مي فرمايد: " وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا "؛ (2) آنچه را كه رسول دستور دهد بگيريد و آنچه را كه از آن نهي كند واگذاريد. و نيز مي فرمايد: " فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتّي يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي
ص: 627
أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْلِيماً "؛ (1) نه چنين است قسم به خداي تو كه اينان به حقيقت اهل ايمان نمي شوند مگر آن كه در خصومت و نزاعشان تنها تو را حاكم كنند و آن گاه هر حكمي كه كني هيچ گونه اعتراض در دل نداشته، كاملا از دل و جان تسليم فرمان تو باشند.
بعد از آن كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) مشاهده نمود كه تدبير فرستادن مردم با لشكر به بيرون مدينه عملي نشد، در صدد برآمد كه تمام سفارش هاي لفظي را در باب امامت علي(عليه السلام) كه در طول 23 سال به مردم گوشزد كرده است، در وصيت نامه اي مكتوب كند. از همين رو در روز پنج شنبه چند روز قبل از وفاتش در حالي كه در بستر آرميده بود و از طرفي نيز حجره پيامبر(صلي الله عليه وآله) مملوّ از جمعيّت و گروه هاي مختلف بود، خطاب به جمعيت كرده و فرمود: كتابي بياوريد تا در آن چيزي بنويسم كه با عمل به آن بعد از من گمراه نشويد. بني هاشم و همسران پيامبر(صلي الله عليه وآله) در پشت پرده اصرار اكيد بر آوردن صحيفه و قلم براي نوشتن وصيت نامه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) داشتند. ولي همان طيفي كه در سرزمين عرفات مانع شدند تا پيامبر(صلي الله عليه وآله) كلام خود را در امر امامت خلفاي بعدش بفرمايد، در حجره پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيز جمع بودند و از عملي شدن دستور پيامبر(صلي الله عليه وآله) جلوگيري كردند. عمر يك لحظه متوجه شد كه اگر اين وصيت مكتوب شود تمام نقشه ها و تدبيرهايش در غصب خلافت بر باد خواهد رفت و از طرفي مخالفت دستور پيامبر(صلي الله عليه وآله) را صلاح نمي ديد. لذا درصدد چاره اي برآمد و به اين نتيجه رسيد كه به پيامبر(صلي الله عليه وآله) نسبتي دهد كه عملا و خودبه خود نوشتن نامه و وصيت بي اثر گردد. از اين رو به مردم خطاب كرده گفت: نمي خواهد صحيفه بياوريد، زيرا پيامبر(صلي الله عليه وآله)هذيان مي گويد، كتاب خدا ما را بس است! اين جمله را كه طرفداران عمر و بني اميه و قريش از او شنيدند، نيز تكرار كردند. ولي بني هاشم سخت ناراحت شده با آنان به مخالفت برخاستند. پيامبر(صلي الله عليه وآله) با اين نسبت ناروا، كه همه شخصيت پيامبر(صلي الله عليه وآله) را زير
ص: 628
سؤال مي برد، چه كند؟ چاره اي نديد جز اين كه آنان را از خانه خارج كرد و فرمود: از نزد من خارج شويد، سزاوار نيست كه نزد پيامبر(صلي الله عليه وآله) نزاع شود! (1) .
تعجب اين جاست كه طرفداران عمر بن خطاب و به طوركلّي مدرسه خلفا براي سرپوش گذاشتن بر اين نسبت ناروا از طرف عمر به پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)، هنگامي كه اصل كلمه را كه همان هجر _ هذيان باشد مي خواهند نقل كنند، آن را به جمعيت نسبت داده مي گويند: قالوا: هجر رسول الله. و هنگامي كه به عمر بن خطاب نسبت مي دهند مي گويند: قال عمر: انّ النبيّ قد غلب عليه الوجع. ولي كلام ابوبكر جوهري در كتاب السقيفه مطلب را روشن مي سازد كه: شروع نسبت هذيان از جانب عمر بوده و طرفداران او به متابعت از او اين جمله را به پيامبر(صلي الله عليه وآله) نسبت دادند. جوهري اين گونه نسبت را از ناحيه عمر نقل مي كند: قال عمر كلمة معناها انّ النبيّ قد غلب عليه الوجع؛ عمر جمله اي گفت كه مضمون و معناي آن اين است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) درد مرض بر او غلبه كرده است. پس معلوم مي شود كه تعبير عمر چيز ديگري بوده كه به جهت قباحت آن نقل به معنا كرده اند. متأسفانه بخاري و مسلم و ديگران اصل كلمه را نقل نكرده اند و نقل به معنا و مضمون را آورده اند. گر چه از كلام ابن اثير در النهاية و ابن ابي الحديد استفاده مي شود كه نسبت هذيان را مستقيماً خود عمر داده است. لكن به هر تقدير پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)بعد از بيرون كردن گروه مخالف و خالص شدن اصحاب وصيت خود را آن طور كه بايد بيان نمود، و طبق نصّ سليم بن قيس با وجود برخي از اصحاب بر يكايك اهل بيت(عليهم السلام)وصيت كرده و آنان را به عنوان خلفاي بعد از خود معرفي كرد. (2) .
اهل سنت نيز در كتاب هاي حديثي خود به اين وصيت اشاره كرده اند، ولي اصل موضوع را مبهم گذارده اند.
ابن عباس در پايان آن حديث مي گويد: پيامبر در آخر امر، به سه مورد وصيت نمود: يكي آن كه مشركين را از جزيرة العرب بيرون برانيد. ديگر آن كه به كاروان ها
ص: 629
همان گونه كه من اجازه ورود دادم، اجازه دهيد. ولي در خصوصِ وصيت سوّم سكوت كرد. و در برخي از احاديث ديگر آمده است: آن را فراموش كردم. (1) .
سابقه نداشته است كه در حديثي ابن عباس بگويد: اين قسمت از آن را فراموش كرده ام يا آن را نقل نكند. اين نيست مگر خوف و ترس ابن عباس از عمر بن خطاب، زيرا به طور حتم وصيت سوّم به ولايت و خلافت و امامت امام علي(عليه السلام) و اهل بيت پيامبر(عليهم السلام)بوده است، ولي از آن جا كه ابن عباس از عمر مي ترسيد، از نشر آن جلوگيري كرد. همان گونه كه در زمان حيات عمر بن خطاب نتوانست با نظر عمر بن خطاب در مسئله عول و تعصيب مخالفت كند، تا اين كه بعد از فوت او حقّ را بيان كرد و هنگامي كه از او در تأخير بيان حكم سؤال كردند، گفت: از مخالفت با نظر عمر بيمناك بودم.
اين سؤال در ذهن هركس خطور مي كند كه چرا عمر بن خطاب و طرفدارانش نگذاشتند قصد و تدبير پيامبر(صلي الله عليه وآله) عملي شود؟ مگر پيامبر(صلي الله عليه وآله) نويد نگهداري امّت از ضلالت را تا روز قيامت نداده بود؟ چه بشارتي بالاتر از اين؟ پس چرا با اين كار مخالفت نمودند؟ چرا امّت را از اين سعادت محروم كردند؟ چه بگوييم كه حبّ جاه و مقام و كينه و حسد گاهي بر عقل چيره مي شود و نتيجه گيري را از عقل سلب مي كند. مي دانيم كه عمر چه نيّاتي در سر مي پروراند. او مي دانست كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) براي چه از مردم كاغذ و دوات مي خواهد، او به طور حتم مي دانست كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) قصد مكتوب كردن سفارش هاي لفظي خود در امر خلافت علي بن ابي طالب(عليه السلام) و بقيه اهل بيت(عليهم السلام) را دارد، از همين رو مانع نوشتن اين وصيّت شد. اين صرف ادعا نيست بلكه مي توان براي آن شواهدي قطعي ادعا نمود كه به دو نمونه از آن اشاره مي كنيم:
1 _ عمر بن خطاب در اواخر زندگاني پيامبر(صلي الله عليه وآله) مكرر حديث ثقلين به گوشش رسيده بود؛ در آن حديث، پيامبر(صلي الله عليه وآله) مي فرمايد: من دو چيز گران بها در ميان شما به
ص: 630
ارمغان مي گذارم كه با تمسك به آن دو هرگز گمراه نخواهيد شد. اين تعبيرِ گمراه نشدن را چندين بار عمر درباره كتاب و عترت شنيده بود. در حجره هنگام درخواست كاغذ و دوات نيز همين تعبير را از زبان پيامبر(صلي الله عليه وآله) شنيد كه مي فرمايد: نامه اي بنويسم كه بعد از آن گمراه نشويد. فوراً عمر به اين نكته توجه پيدا كرد كه: پيامبر(صلي الله عليه وآله)قصد دارد تا وصيت به كتاب و عترت را مكتوب دارد، لذا شديداً با آن به مخالفت برخاست.
2 _ ابن عباس مي گويد: در اول خلافت عمر بر او وارد شدم... رو به من كرده گفت: بر تو باد خون هاي شتران اگر آن چه از تو سؤال مي كنم كتمان نمايي! آيا هنوز علي در امر خلافت، خود را بر حق مي داند؟ آيا گمان مي كند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بر او نصّ نموده است؟ گفتم: آري. اين را از پدرم سؤال كردم؛ او نيز تصديق كرد... عمر گفت: به تو بگويم: پيامبر(صلي الله عليه وآله) در بيماريش خواست تصريح به اسم عليّ به عنوان امام و خليفه كند، من مانع شدم.... (1) .
ص: 631
دهمين سال هجرت، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) قصد زيارت خانه خدا را نمودند فرمان حضرت مبني بر اجتماع مسلمانان، در ميان قبايل مختلف و طوائف اطراف، اعلان شد، گروه عظيمي براي انجام تكاليف الهي (اداي مناسك حج) و پيروي از تعليمات آن حضرت، به مدينه آمدند. اين تنها حجّي بود كه پيامبر بعد از مهاجرت به مدينه، انجام مي داد، كه با نام هاي متعدد، در تاريخ ثبت شده است، از قبيل: حجة الوداع، حجة الاسلام، حجة البلاغ، حجة الكمال و حجة التمام.
رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، غسل كردند. دو جامه ساده احرام، با خود برداشتند: يكي را به كمر بسته و ديگري را به دوش مبارك انداختند، و روز شنبه، 24 يا 25 ذي قعده، به قصد
حج، پياده از مدينه خارج شدند. تمامي زنان و اهل حرم خود را نيز، در هودج ها قرار
دادند. با همه اهل بيت خود و به اتفاق تمام مهاجران و انصار و قبايل عرب و گروه بزرگي از مردم، حركت كردند. (1) بسياري از مردم به علت شيوع بيماري آبله از عزيمت و شركت در اين سفر باز ماندند با اين وجود، گروه بي شماري با آن حضرت، همراه شدند. تعداد شركت كننده ها را، 114 هزار، 120 تا 124 هزار و بيشتر، ثبت كرده اند؛ البته تعداد كساني كه در مكه بوده، و گروهي كه با علي(عليه السلام) و ابوموسي اشعري از يمن آمدند به اين تعداد
ص: 632
افزوده مي شود.
بعد از انجام مراسم حج،پيامبر با جمعيت، آهنگ بازگشت به مدينه كردند.هنگامي كه به غدير خم، رسيدند، جبرئيل امين، فرود آمد و از جانب خداي متعال، اين آيه را آورد: " يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ... " (1) اي رسول ما! آنچه از جانب پروردگارت به تو نازل شده به مردم ابلاغ كن. جحفه، منزلگاهي است كه راه هاي متعدد، از آن جا منشعب مي شود. ورود پيامبر و يارانش به آن جا، در روز پنج شنبه، هجده ذي الحجّة صورت گرفت.
امين وحي، از طرف خداوند به پيامبر امر كرد تا علي(عليه السلام) را ولي و امام، معرفي كرده و وجوب پيروي و اطاعت از او را به خلق ابلاغ كند.
آنان كه در دنبال قافله بودند، رسيدند، و كساني كه از آن مكان عبور كرده بودند، باز گشتند. پيامبر فرمود: خار و خاشاك و خار آن جا را برطرف كنند. هوا به شدت گرم بود، مردم، قسمتي از رداي خود را بر سر و قسمتي را زير پا افكندند و براي آسايش پيامبر، چادري تهيه كردند.
اذان ظهر گفته شد و پيامبر، نماز ظهر را با همراهان، ادا كردند. بعد از پايان نماز، از جهاز شتر، محل مرتفعي ترتيب دادند.
پيامبر با صداي بلند، همگان را متوجه ساخت و خطبه را اين گونه آغاز فرمود: حمد، مخصوص خداست، ياري از او مي خواهيم، به او ايمان داريم، و توكل ما بر اوست. از بدي هاي خود و اعمال نادرست به او پناه مي بريم. گمراهان را جز او، پناهي نيست. آن كس را كه او راهنمايي فرموده گمراه كننده اي نخواهد بود. گواهي مي دهم معبودي جز او نيست ومحمّد بنده و فرستاده اوست. پس از ستايش خداوند و گواهي به يگانگي او فرمود اي گروه مردم! خداوند مهربان و دانا مرا آگاهي داده كه دوران عمرم به سر آمده است. هر چه زودتر دعوت خدا را اجابت و به سراي باقي خواهم شتافت. من و شما هركدام برحسب آنچه برعهده داريم، مسئوليم. اينك انديشه و گفتار شما چيست؟
ص: 633
مردم گفتند: ما گواهي مي دهيم كه تو پيام خدا را ابلاغ كردي و از پند دادن ما و كوشش در راه وظيفه، دريغ ننمودي، خداي به تو پاداش نيك عطا فرمايد! سپس فرمود: آيا اين كه شما به يگانگي خداوند و اين كه محمّد بنده و فرستاده اوست، گواهي مي دهيد؟ و اين كه بهشت و دوزخ و مرگ و قيامت ترديدناپذير است و اين كه مردگان را خدا بر مي انگيزد، و اينها همه راست و مورد اعتقاد شما است؟ همگان گفتند: آري! به اين حقايق، گواهي مي دهيم.
پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: خداوندا! گواه باش. پس، با تأكيد فرمود: همانا من در انتقال به سراي ديگر و رسيدن به كنار حوض، بر شما سبقت خواهم گرفت و شما در كنار حوض بر من وارد مي شويد؛ پهناي حوض من به مانند مسافت بين صنع و بصري است، در آن به شماره ستارگان، قدح ها و جام هاي سيمين، وجود دارد. بينديشيد و مواظب باشيد، كه من پس از خودم دو چيز گران بها و ارجمند در ميان شما مي گذارم، چگونه رفتار مي كنيد؟ در اين موقع، مردم بانگ برآوردند: يا رسول الله، آن دو چيز گران بها چيست؟ فرمود: آنچه بزرگ تر است كتاب خداست، كه يك طرف آن در دست خدا و طرف ديگر آن، در دست شماست. بنابراين آن را محكم بگيريد و از دست ندهيد تا گمراه نشويد. آنچه كوچك تر است، عترت من مي باشد. همانا، خداي دانا و مهربان، مرا آگاه ساخت، كه اين دو هرگز از يكديگر جدا نخواهند شد، تا در كنار حوض بر من وارد شوند؛ من اين امر را از خداي خود، درخواست نموده ام، بنابراين بر آن دو پيشي نگيريد و از پيروي آن دو باز نايستيد و كوتاهي نكنيد، كه هلاك خواهيد شد.
سپس دست علي(عليه السلام) را گرفت و او را بلند نمود، تا به حدّي كه سفيدي زير بغل هر دو نمايان شد. مردم او را ديدند و شناختند. رسول الله، اين گونه ادامه داد: اي مردم! كيست كه بر اهل ايمان از خود آنها سزاوارتر باشد؟ مردم گفتند: خداي و رسولش داناترند. فرمود: همانا خدا مولاي من است و من مولاي مؤمنين هستم و بر آنها از خودشان اولي و سزاوارترم. پس هر كس كه من مولاي اويم، علي مولاي او خواهد بود. و بنا به گفته احمد بن حنبل (پيشواي حنبلي ها)، پيامبر اين جمله را چهار بار تكرار نمود. سپس دست به دعا گشود و گفت: بارخدايا! دوست بدار، آن كه او را دوست دارد و
ص: 634
دشمن بدار آن كه او را دشمن دارد. ياري فرما ياران او را و خواركنندگان او را خوارگردان. او را معيار، ميزان و محور حق و راستي قرار ده.
آن گاه، پيامبر فرمود: بايد آنان كه حاضرند، اين امر را به غايبان برسانند و ابلاغ كنند.
قبل از پراكنده شدن جمعيت، امين وحي، اين آيه را بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) نازل نمود: " أَلْيَوْمَ أكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَرَضيتُ لَكُمْ الاِسْلامَ ديناً "؛ (1) امروز دين شما را كامل نمودم و نعمت را بر شما تمام كردم و دين اسلام را براي شما پسنديدم. در اين موقع پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: الله اكبر، بر اكمال دين و اتمام نعمت و خشنودي خدا به رسالت من و ولايت علي(عليه السلام) بعد از من.
جمعيت حاضر، از جمله شيخين (ابوبكر و عمر) به اميرالمؤمنين، اين گونه تهنيت گفتند: مبارك باد! مبارك باد! بر تو اي پسر ابي طالب كه مولاي من و مولاي هر مرد و زن مؤمن گشتي ابن عباس گفت: به خدا سوگند، ولايت علي(عليه السلام) بر همه واجب گشت.
حسان بن ثابت گفت: يا رسول الله! اجازه فرما تا درباره علي(عليه السلام) اشعاري بسرايم پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: بگو با ميمنت و بركت الهي. در اين هنگام، حسّان برخاست و چنين گفت: اي گروه بزرگان قريش! در محضر پيامبر اسلام، اشعار و گفتار خود را درباره ولايت، كه مسلّم گشت بيان مي نمايم. و اين گونه اشعار خود را سرود:
يناديهم يوم الغدير نبيّهم
بخم فاسمع بالرسول منادي (2) .
تا آخر اشعار
اجمالي از واقعه غدير را، كه همه امت اسلامي، بر وقوع آن اتفاق دارند بيان نموديم. شايان ذكر است كه در هيچ جاي جهان، واقعه و داستاني به اين نام و نشان و خصوصيات، ذكر نشده است.
ص: 635
داستان نصب علي(عليه السلام) به مقام ولايت، در غدير خم، از داستان هاي مهم تاريخ اسلام است؛ شايد داستاني با اهميت و مهم تر از اين واقعه نداشته باشيم. اين واقعه بيانگر بقاي رسالت پيامبراكرم(صلي الله عليه وآله) و دوام دوره الهي آن حضرت در تجلّي گاه وجود مبارك علي(عليه السلام)بوده است.
غدير، نشانِ اتحاد و پيوند رسالت و امامت است؛ اين دو از يك ريشه و بن روييده اند؛ غدير، محل ظهور حقايق مخفي و بواطن پنهان شده و ارشاد و هدايت مردمان به اين راه است.
غدير، روز بيعت با حق و روز سرسپردگي است، روز دادوستد جنود شيطان با جنود رحمان است.
غدير، روز درخشش خورشيد عالمتاب از پس ابرهاي تاريك است.
حديث غدير را به مضمون ذكرشده، تعداد كثيري از صحابه پيامبر(صلي الله عليه وآله) نقل نموده اند. در اين مقال به اسامي تعدادي از آنان، بسنده مي كنيم:
1 _ ابوهريره دوسي؛
2 _ ابورافع قبطي؛
3 _ ابوالهيثم بن تيهان؛
4 _ ابوبكر بن ابي قحافه؛
5 _ اسامة بن زيد؛
6 _ اسماء بنت عميس؛
7 _ ام سلمه همسر پيامبر(صلي الله عليه وآله)؛
8 _ براء بن عازب؛
9 _ جابربن سمره؛
ص: 636
10 _ جابربن عبداللّه انصاري؛
11 _ ابوذر غفاري؛
12 _ حذيفة بن اسيد؛
13 _ حذيفة بن يمان؛
14 _ حسّان بن ثابت؛
15 _ امام مجتبي(عليه السلام)؛
16 _ امام حسين(عليه السلام)؛
17 _ ابي ايوب انصاري؛
18 _ خالدبن وليد؛
19 _ خزيمة بن ثابت؛
20 _ زبير بن عوام؛
21 _ زيد بن ارقم؛
22 _ سعد بن ابيوقّاص؛
23 _ سعد بن عباده؛
24 _ سلمان فارسي؛
25 _ سهل بن حنيف؛
26 _ سهل بن سعد انصاري؛
27 _ عامربن واثله؛
28 _ عايشه دختر ابي بكر؛
29 _ عباس بن عبد المطلب؛
30 _ عبدالرحمن بن عوف؛
31 _ عبداللّه بن جعفر؛
32 _ عبداللّه بن عباس؛
33 _ عبداللّه بن عمر؛
34 _ علي بن ابي طالب(عليه السلام)؛
ص: 637
35 _ عمر بن الخطاب؛
36 _ عمرو بن عاص؛
37 _ عمرو بن حمق خزائي؛
38 _ صديقه فاطمه زهرإ(عليهما السلام)؛
39 _ مقداد بن اسود.
حديث غدير را 84 نفر از تابعين نقل نموده اند؛ از جمله:
_ اصبغ بن نباته؛
_ ابي ليلي كندي؛
_ زياد بن ابي زياد؛
_ سالم بن عبدالله بن عمر؛
_ سعيد بن جبير؛
_ سليم بن قيس هلالي؛
_ معروف بن خربوذ؛
در قرن دوم هجري، حديث غدير را 56 نفر از علماي عامه نقل كرده اند؛ امثال:
_ حافظ محمد بن اسحاق مدني، متوفاي 151؛
_ حافظ سفيان بن سعيد ثوري، متوفاي 161؛
_ حافظ وكيع بن جراح، متوفاي 196.
در قرن سوم 92 نفر از علماي عامه، اين حديث را نقل كرده اند، از جمله:
_ محمد بن ادريس شافعي، متوفاي 204؛
ص: 638
_ احمد بن حنبل متوفاي 241؛
_ حافظ محمد بن اسماعيل بخاري متوفاي 256 (تاريخ البخاري ج 1، ص 375)؛
_ حافظ محمد بن عيسي ترمذي متوفاي 279؛
_ حافظ احمد بن يحيي بلاذري متوفاي 279 (انساب الأشراف، ج 2 ص 108).
در قرن چهارم 43 نفر از علماي عامه حديث غدير را نقل نموده اند؛ امثال:
_ احمد بن شعيب نسائي متوفاي 303 (خصائص النسائي، ص 16)؛
_ حافظ احمد بن علي موصلي، ابويعلي متوفاي 307 (مسند ابي يعلي، ج 11، ص 307)؛
_ حافظ محمد بن جرير طبري متوفاي 310 (جامع البيان، ج 3، ص 428)؛
_ حافظ ابوالقاسم طبراني متوفاي 360 (المعجم الأوسط، ج 3، ص 133).
در قرن پنجم 24 نفر از علماي عامه حديث غدير را نقل كرده اند؛ از جمله:
_ قاضي ابي بكر باقلاني متوفاي 403 (التمهيد، ص 169)؛
_ ابي اسحاق ثعلبي متوفاي 427 (الكشف و البيان، ص 181)؛
_ ابي منصور ثعالبي متوفاي 429 (ثمار القلوب) 636؛
_ حافظ ابي عمر قرطبي متوفاي 463 (الاستيعاب، ج 3، ص 1099)؛
_ ابي بكر خطيب بغدادي متوفاي 463 (تاريخ بغداد، ج 8، ص 290)؛
_ ابن مغازلي شافعي، متوفاي 483 (المناقب، ص 25)؛
_ حافظ حسكاني، متوفاي 490 (شواهد التنزيل، ج 1، ص 201).
در قرن ششم، 20 نفر از علماي عامه، حديث غدير را نقل كرده اند؛ از قبيل:
ص: 639
_ حجة الاسلام غزّالي، متوفاي 505؛
_ جارالله زمخشري، متوفاي 538 (ربيع الابرار، ج 1، ص 84)؛
_ موفق بن احمد خوارزمي،متوفاي 568 (المناقب، ص 154)؛
_ ابن عساكر دمشقي، متوفاي 571 ص (ترجمه الامام علي(عليه السلام)، حديث 572).
در قرن هفتم 21 نفر از علماي عامه حديث غدير را نقل نموده اند؛امثال:
_ فخر رازي، متوفاي 606 (تفسير رازي ج 3، ص 636)؛
_ ابن اثير جزري، متوفاي 630 (اسدالغابة ج 1، ص 364)؛
_ ابن ابي الحديد، متوفاي 655 (شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 13)؛
_ حافظ گنجي شافعي متوفاي 658 (كفاية الطالب ص 16).
در قرن هشتم، 18 نفر از علماي عامه، حديث غدير را نقل كرده اند؛ از قبيل:
_ شيخ الاسلام جويني، متوفاي 722 (فرائد السمطين، ج 2، ص 274)؛
_ جمال الدين زرندي، متوفاي 750 (نظم درر المسطين، ص 109)؛
_ قاضي ايجي شافعي، متوفاي 756 (المواقف، ص 405)؛
_ حافظ ابن كثير شافعي، متوفاي 774 (البداية و النهايه، ج 5، ص 209)؛
_ سيد علي همداني، متوفاي 786 (المودّة القربي، مودّت پنجم)؛
_ سعدالدين تفتازاني شافعي، متوفاي 791 (شرح المقاصد ج 5 ص 273).
در قرن نهم، 17 نفر از علماي عامه، حديث غدير را نقل كرده اند؛امثال:
_ حافظ ابي الحسن هيثمي شافعي، متوفاي 807 (مجمع الزوائد، ج 9، ص 165)؛
_ حافظ ابن خلدون مالكي، متوفاي 808 (مقدمه ابن خلدون، ج 1، ص 246)؛
ص: 640
_ سيد شريف جرجاني حنفي، متوفاي 816 (شرح المواقف، ج 8، ص 360)؛
_ ابن حجر عسقلاني شافعي، متوفاي 852 (الاصابه، ج 7، ص 780)؛
_ ابن صباغ مالكي، متوفاي 855 (الفصول المهمّه، ص 24)؛
_ علاءالدين قوشجي، متوفاي 789 (شرح التجريد، ص 477).
در قرن دهم، 14 نفر از علماي عامه، حديث غدير را نقل كرده اند؛ از قبيل:
_ حافظ جلال الدين سيوطي، متوفاي 911 (تاريخ الخلفا، ص 114)؛
_ نور الدين سمهودي شافعي، متوفاي 911 (جواهرالعقدين)؛
_ حافظ ابي العباس قسطلاني شافعي، متوفاي 923؛
_ ابن حجر شافعي، متوفاي 974 (الصواعق المحرقه، ص 25)؛
_ متقي هندي، (كنزالعمّال، ج 2، ص 154).
در قرن يازدهم، 13 نفر از علماي عامه، حديث غدير را نقل نموده اند؛ امثال:
_ زيدالدين مناوي شافعي، متوفاي 1031 (كنوزالحقايق، ج 2، ص 118)؛
_ نورالدين حلبي شافعي، متوفاي 1044 (السيرة الحلبيّه، ج 3، ص 274).
در اين قرن، 13 نفر از علماي عامه، حديث غدير را نقل نموده اند؛ امثال:
_ ضياءالدين مقبلي، متوفاي 1108؛
_ ابن حمزه حرّاني، متوفاي 1120 (البيان والتعريف، ج 3، ص 74)؛
_ ابي عبدالله زرقاني مصري مالكي، 1122 (شرح المواهب، ج7، ص 13).
در قرن سيزدهم، 12 نفر از علماي عامه، حديث غدير رانقل كرده اند؛ از قبيل:
ص: 641
_ محمد بن صبّان شافعي، متوفاي 1206 (اسعاف الراغبين، در حاشيه نورالأبصار، ص 152)؛
_ قاضي شوكاني، متوفاي 1250؛
_ سيد شهاب الدين آلوسي، متوفاي 1270 (روح المعاني، ج 6، ص 194).
در قرن چهاردهم، 19 نفر از علماي عامه، حديث غدير را نقل كرده اند؛ مانند:
_ احمد بن زيني دحلان شافعي، متوفاي 1304؛
_ سيد مؤمن شبلنجي؛
_ شيخ محمد عبده مصري متوفاي 1323 (تفسير المنار ج 6 ص 464)؛
_ شيخ عبدالحميد آلوسي (نثر اللئالي، ص 166)؛
_ عبدالفتاح عبدالمقصود.
چهارده نفر از علماي اهل سنت ادعاي تواتر حديث غدير را نموده اند؛ از قبيل:
_ علامه مناوي (شرح جامع الصغير، ج 2، ص 442)؛
_ علامه عزيزي (شرح جامع الصغير، ج 3، ص 360)؛
_ جلال الدين سيوطي (اخبار متواتره)؛
_ ملاعلي قاري حنفي (شرح مشكاة، ج 5، ص 568)؛
_ ابن كثير دمشقي، (تاريخ ابن كثير).
سي نفر از علماي اهل سنت، به صحت حديث غدير اعتراف كرده اند؛ مانند:
_ ابن حجر هيتمي (الصواعق المحرقه، ص 42 _ 43)؛
_ حاكم نيشابوري (مستدرك حاكم، ج 3، ص 109)؛
ص: 642
_ حلبي (السيرة الحلبيه، ج 3، ص 274)؛
_ ابن كثير (البداية و النهاية، ج 5، ص 288)؛
_ ترمذي (صحيح الترمذي، ج 2، ص 298)؛
_ ابوجعفر طحاوي (مشكل الاثار، ج 2، ص 308)؛
_ ابن عبدالبرّ قرطبي (الاستيعاب، ج 2، ص 373)؛
_ سبط بن جوزي (تذكرة الخواص، ص 18)؛
_ ابوحامد غزالي (سرّ العالمين، ص 21)؛
_ ابن ابي الحديد (شرح نهج البلاغه، ج 9، ص 166)؛
_ حافظ گنجي شافعي، (كفاية الطالب، ص 64)؛
_ حافظ نور الدين هيثمي (مجمع الزوائد، ج 9، ص 104 _ 109)؛
_ شمس الدين ذهبي؛
_ ابي العباس شهاب الدين عسقلاني (مواهب اللدنيّه، ج 3، ص 365)؛
_ زين الدين مناوي شافعي (فيض القدير، ج 6، ص 218)؛
_ ميرزا احمد بدخشي (نزل الابرار، ص 54)؛
_ ألباني، (محدث وهابيان) (السّنة لابن ابي عاصم، تحقيق الباني، ج 2، ص 566)؛
_ ابن حجر عسقلاني (فتح الباري، ج 7، ص 61)؛
_ ابن مغازلي شافعي (المناقب، ص 26).
ص: 643
_ ابوبكر جعابي، به 125 طريق، حديث غدير را در كتابي مستقل نقل كرده است؛ (1) .
_ علي بن عمر دارقطني؛ (2) .
_ ذهبي، بنا به نقل خودش، طرق حديث را در كتابي ذكر كرده است؛ (3) .
_ جزري شافعي، دراثبات تواترحديث غديركتابي به رشته تحرير در آورده است؛ (4) .
_ ابوسعيد سجستاني.
دلالت حديث غدير بر امامت اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب را از دو طريق مي توان اثبات كرد:
الف) دلالت به وضع لغوي؛
ب) دلالت به قرائن.
ابن بطريق مي گويد: كسي كه كتاب هاي لغت را بررسي كند، در مي يابد كه براي لفظ مولي معاني زيادي ذكر نموده اند؛ از قبيل: مالك، عبد، آزادكننده، آزاد شده، صاحب، قريب،همسايه، هم قسم، دوست، تابع و معاني ديگر. لكن حق آن است كه ولي يك معنا بيشتر ندارد و آن اولي و سزاوارتر به كاري است، كه اين معنا به حسب استعمال، در هر موردي فرق مي كند. پس مشترك معنوي است. و در اصول گفته اند كه اشتراك معنوي اولي از اشتراك لفظي است... (5) .
علامه اميني فهم صحابه از حديث غدير را بهترين دليل بر دلالت بر ولايت گرفته اند، زيرا با مراجعه به اشعار و كلماتشان پي مي بريم كه آنان از حديث غدير معناي
ص: 644
ولايت را فهميده اند.
و نيز مي توان ادعاي تبادر خصوص معناي ولايت و اولي به تصرف و امامت را از لفظ مولي نمود.
قرائن متصل و منفصلي در حديث غدير وجود دارد، كه دلالت مي كند بر اينكه مولي به معناي اولي به تصرف است. اينك به تعدادي از آن قراين، اشاره مي كنيم:
جمله " الست اولي بكم من انفسكم "؛ آيا من اولي به شما از خود شما بر نفستان نيستم. در اين كه اولي به معناي امامت است؛ تعداد 64 نفر از علماي عامه نقل كرده اند. و اين خود قرينه اي بر جمله من كنت مولاه فعليّ مولاه مي باشد، كه مراد امامت است.
معناي اولويت
قسطلاني مي گويد: نبي اولي به مؤمنين است؛ در تمام امور از خود آنها در نفوذ حكمش و وجوب طاعتش.
ابن عباس و ابن عطا در شرح آيه " النَّبِيُّ أَوْلي بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ " مي گويند: يعني، هر گاه پيامبر(صلي الله عليه وآله) آنان را براي امري دعوت كند، ولي نفسشان آنان را بر امري ديگر دعوت نمايد، اطاعت پيامبر(صلي الله عليه وآله)، اولي از اطاعت نفس شان است. (1) .
گفتاري به همين مضمون، از قاضي بيضاوي، (2) زمخشري، (3) نسفي (4) و سيوطي (5) رسيده است.
ص: 645
در حديث حذيفة بن اسيد، به سند صحيح نقل شده است، كه پيامبر فرمود: آيا شهادت نمي دهيد كه جز خدا الهي نيست و محمد(صلي الله عليه وآله) رسول اوست؟...
گفتند: بلي، شهادت مي دهيم. در اين هنگام پيامبر عرض كرد: خدايا! شاهد باش. سپس فرمود: اي مردم! خدا، مولاي من، و من مولاي مؤمنانم. و من اولي به مومنين از خود آنهايم. پس هر كه من مولاي اويم، علي مولاي اوست. (1) .
قرار گرفتن ولايت در سياق شهادت به توحيد و رسالت و در رديف مولويت خدا و رسول، دليل بر آن است كه در حديث، ولايت به معناي امامت و اولي به تصرف است.
دليل ديگر بر اين ادعا، گذاشتن عمامه به دست پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر سر علي(عليه السلام) در روز غدير است كه در تاريخ آمده است.
ابن قيّم جوزيّه، نقل مي كند: براي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) عمامه اي بود، به نام سحاب، كه بر سر علي(عليه السلام) قرار داد. (2) .
عبدالاعلي بن عدي بهراني، نقل مي كند: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در روز غدير، علي(عليه السلام) را خواست و عمامه اي بر سر او نهاد. (3) .
جماعت زيادي از علماي اهل سنت، تصريح كرده اند كه حديث، دلالت بر امامت اميرالمؤمنين دارد. اسامي بعضي از آنها را ذكر مي كنيم:
ص: 646
1 _ محمد بن محمّد غزالي (سر العالمين)؛
2 _ حكيم سنايي (حديقة الحقيقة)؛
3 _ فريدالدين عطار (مثنوي مظهر حق)؛
4 _ محمد بن طلحه شافعي (مطالب السؤول، ص 44 _ 45)؛
5 _ سبط بن جوزي حنفي (تذكرة الخواص، ص 166 _ 167)؛
6 _ محمد بن يوسف گنجي شافعي (كفايت الطالب، ص 166 _ 167)؛
7 _ سعيدالدين فرغاني (شرح تائيه ابن فارض)؛
8 _ تقي الدين مقريزي (المواعظ و الاعتبار، ج 2، ص 220)؛
9 _ تفتازاني (شرح المقاصد، ج 2، ص 290).
آيه تبليغ، از جمله آياتي است كه در مورد غدير نازل شده است و قرينه اي بر امامت امام علي(عليه السلام) مي باشد. خداوند متعال مي فرمايد: " يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ... واِنْ لَمْ تَفْعَل فَما بَلَغت رسالَتَهُ وَللهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاس "؛ (1) اي رسول! ابلاغ نما، آنچه را كه پروردگارت بر تو نازل نموده است و چنانچه ابلاغ نكني رسالتت را ابلاغ ننموده اي و خداوند تو را از مردم، محافظت مي نمايد.
مفسّرين فريقين مي گويند: اين آيه شريفه، در هيجده ذي حجه، سال دهم هجري در حجة الوداع، در غدير خم بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) نازل شده است. و لذا پيامبر دستور داد تا جمعيت (كه حدود صدهزار يا بيشتر بودند)، در غديرخم گرد هم آيند، سپس، علي(عليه السلام) را به مقام خلافت منصوب نمود.
1 _ حبري، به سند صحيح از ابن عباس نقل مي كند: اين آيه در شأن علي(عليه السلام) نازل
ص: 647
شده است. رسول خدا به تبليغ ولايت امر شد، سپس دست علي(عليه السلام) را گرفت و فرمود: هر كه من مولاي اويم، اين علي مولاي اوست. (1) .
2 _ ابونعيم اصفهاني، به سند صحيح از ابي سعيد خدري نقل مي كند: اين آيه بر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در شأن علي(عليه السلام) نازل شده است. (2) .
3 _ ابن عساكر به سند صحيح از ابي سعيد خدري نقل مي كند: آيه شريفه، در روز غدير خم، بر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در شأن علي(عليه السلام) نازل شده است. (3) .
تعدادي از صحابه، نقل كرده اند كه آيه تبليغ در شأن علي(عليه السلام) نازل شده است. از قبيل:
1 _ عبدالله بن عباس؛
2 _ ابوسعيد خدري؛
3 _ زيدبن ارقم؛
4 _ جابربن عبداللّه بن انصاري؛
5 _ براء بن عازب؛
6 _ ابوهريره؛
7 _ عبداللّه بن مسعود؛
8 _ عبداللّه بن أبي أوفي.
تعداد زيادي از علماي اهل سنت، آيه تبليغ را در شأن علي(عليه السلام) دانسته اند، مانند:
1 _ حافظ أبوجعفر طبري، (الولايه)؛
ص: 648
2 _ حافظ أبواسحاق ثعلبي (الكشف والبيان، ص 234)؛
3 _ حافظ أبونعيم اصفهاني (مانزل من القرآن في علي(عليه السلام)، ص86)؛
4 _ واحدي نيشابوري (اسباب النزول، ص 135)؛
5 _ حاكم حسكاني (شواهد التنزيل، ج 1، ص 255)؛
6 _ حافظ ابن عساكر شافعي(تاريخ مدينه دمشق، ج 12، ص 237)؛
7 _ فخرالدين رازي شافعي (تفسير كبير، ج 12، ص 49)؛
8 _ شيخ السلام حموئي (فرائد السمطين، ج 1، ص 158)؛
9 _ نورالدين ابن صباغ مالكي (الفصول المهمه، ص 42)؛
10 _ جلال الدين سيوطي (الدر المنثور، ج 3، ص 116)؛
11 _ بدرالدين عيني (عمدة القاري في شرح صحيح البخاري، ج 18، ص 206)؛
12 _ قاضي شوكاني (فتح القدير، ج 2، ص 60)؛
13 _ شهاب الدين آلوسي (روح المعاني، ج 6، ص 196)؛
18 _ شيخ محمد عبده (المنار، ج 6، ص 463)؛
در آيه تبليغ دو قرينه وجود دارد كه بر مسئله ولايت علي(عليه السلام) دلالت مي كند.
الف) اهتمام خداوند متعال به مسئله، زيرا خداوند فرمود: و اگر اين دستور را امتثال نكني، رسالتت را ابلاغ ننموده اي.
ب) از آيه شريفه استفاده مي شود: آنچه بر او نازل شده، مهمّ و سنگين بوده است.
سنگيني مسئله به جهت خوف از خود نبوده، بلكه خوف آن حضرت از جهت مردم بوده است، لذا خداوند براي تسكين خاطر آن حضرت فرمود: " وَالله يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ ".
آيه اكمال، از جمله آياتي است كه دلالت ضمني بر ولايت و امامت علي(عليه السلام) دارد.
ص: 649
خداوند مي فرمايد: " أَلْيَوْمَ أكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَرَضيتُ لَكُمْ الاِسْلامَ ديناً "؛ (1) امروز دينتان را بر شما كامل نمودم و نعمتم را بر شما تمام كرده و راضي شدم بر شما كه اسلام دين شما باشد.
در روايات فراواني اشاره شده كه بعد از واقعه غدير، اين آيه در شأن امام علي(عليه السلام)نازل شده است.
الف) ابونعيم اصفهاني، به سند صحيح از ابي سعيد خدري، نقل مي كند: پيامبر(صلي الله عليه وآله)در غدير خم مردم را به علي(عليه السلام) دعوت كرد و دستور داد تا زير درختي را جاروب كنند، سپس علي(عليه السلام) را دعوت كرده و دو دست او را بلند نمود، _ به حدي كه مردم زير بغل هاي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) را مشاهده نمودند _ قبل از اين كه مردم متفرق شوند، اين آيه بر پيامبر نازل شد: " الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ... " پس رسول خدا(صلي الله عليه وآله)فرمود: خدا اكبر است بر اكمال دين و اتمام نعمت... سپس فرمود: هر كه من مولاي اويم، اين علي(عليه السلام)مولاي اوست... (2) .
ب) خطيب بغدادي، به سند صحيح از ابي هريره نقل مي كند: هركس روز هيجده ذي الحجة را روزه بدارد، خداوند براي او ثواب شصت ماه روزه را مي نويسد و آن، روز غدير است؛ آن زماني كه پيامبر، دست علي را گرفت و فرمود: آيا من ولي مؤمنان نيستم، گفتند: آري! فرمود: هر كه من مولاي اويم، علي مولاي اوست. در اين هنگام عمربن خطاب گفت: مبارك باد، مبارك باد، اي پسر علي بن ابي طالب! مولاي من و مولاي هر مسلماني گرديدي. آنگاه اين آيه نازل شد: " الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ... ". (3) .
ج) ابن عساكر نيز، همين مضمون را به طريق صحيح، در تاريخ خود نقل نموده است. (4) .
ص: 650
علماي اماميه بر نزول آيه اكمال بر پيامبر در غدير، اتفاق دارند، علاوه بر آن عده اي زيادي از علماي اهل سنت نيز با اماميه موافقند، از قبيل:
1 _ ابوجعفر محمدبن جرير طبري؛
2 _ ابوالحسن علي بن عمر دارقطني؛
3 _ ابوعبدالله حاكم نيشابوري؛
4 _ ابوبكر ابن مردويه اصفهاني؛
5 _ ابونعيم اصفهاني؛
6 _ ابوبكر احمدبن حسين بيهقي؛
7 _ ابوبكر خطيب بغدادي؛
8 _ ابوالحسن ابن المغازلي؛
9 _ ابوالقاسم حاكم حسكاني؛
10 _ خطيب خوارزمي؛
11 _ ابوالقاسم ابن عساكر دمشقي؛
12 _ سبط بن جوزي؛
13 _ شيخ الاسلام حمويني؛
14 _ ابن كثير دمشقي؛
15 _ جلال الدين سيوطي.
نازل شدن آيه اكمال، بعد از خطبه غدير، شاهد صدقي بر قول رسول خداست كه فرمود: من كنت مولاه فعليٌّ مولاه زيرا، معنايي غير از امامت و خلافت، سزاوار نيست كه از آن به اكمال دين تعبير شود. (1) .
ص: 651
ازجمله آياتي كه بعد از واقعه غدير، بر پيامبر نازل شد، آيات اول سوره معارج است؛ آن جا كه مي فرمايد: " بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ، سَأَلَ سائِل بِعَذاب واقِع، لِلْكافِرين لَيْسَ لَهُ دافِع، مِنَ الله ذِي المَعارِج... " سؤال كننده اي از خداوندي كه صاحب معارج است، از عذابي كه واقع است سؤال كرد، براي كافران دفع كننده اي نيست.
الف) ابواسحاق ثعلبي، مي گويد: از سفيان بن عيينه سؤال شد: آيه " سَأَلَ سائِلٌ... " در حق چه كسي نازل شده است. او در جواب گفت: از من سؤالي كردي كه هيچ كس قبل از تو نپرسيده بود. پدرم حديثي از جعفربن محمد از پدرانش براي من نقل كرد: هنگامي كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به غديرخم رسيد، مردم را ندا داد و پس از اجتماع مردم دست علي(عليه السلام)را گرفت و بلند نمود، و فرمود: هركس من مولاي اويم پس علي مولاي اوست.
اين خبر در تمام بلاد، پخش شد وقتي اين خبر به حارث بن نعمان رسيد، نزد رسول خدا آمد از شتر خود پياده شد، و به رسول خدا گفت: اي محمد! ما را به شهادت دادن به توحيد و رسالت امر نمودي، قبول كرديم. ما را به نماز پنج گانه، زكات، روزه و حج امر نمودي، همه را پذيرفتيم و قبول كرديم، به اين امور اكتفا نكردي و دست پسرعموي خود را بلند كردي و او را بر ما تفضيل دادي و گفتي: هر كه من مولاي اويم اين علي مولاي اوست. آيا اين عمل از جانب توست يا از جانب خدا؟ پيامبر فرمود: قسم به كسي كه به جز او خدايي نيست، اين عمل از جانب خداوند بوده است! در اين هنگام حارث بن نعمان برگشت درحالي كه اين گونه زمزمه مي كرد: خدايا! اگر آنچه محمد مي گويد حق است، از آسمان بر ما سنگي ببار و يا ما را به عذابي دردناك مبتلا گردان. هنوز به شتر خود نرسيده بود كه سنگي از آسمان بر زمين فرود آمد و بر فرق او رسيد و از پايين او بيرون آمد، و او را به جهنّم واصل كرد.
در اين هنگام اين آيه نازل شد: " سَأَلَ سائِل بِعَذاب واقِع، لِلْكافِرين لَيْسَ
ص: 652
لَهُ دافِع... ". (1) .
ب)ابوعبيد هروي اين حديث را به همين مضمون، در تفسيرش به نام غرايب القرآن نقل نموده است. (2) .
ج) شيخ الاسلام حمّوئي، اين مضمون را در كتاب (فرائد السمطين) درباب 15 نقل كرده است. (3) .
مضمون اين حديث را، تعدادي از علماي اهل سنت، در كتابهاي خويش نقل نموده اند؛ از قبيل:
1 _ حافظ ابوعبيد هروي (غريب القرآن)؛
2 _ ابواسحاق ثعلبي (الكشف والبيان، ص 234)؛
3 _ حاكم حسكاني (شواهد التنزيل، ج 2، ص383)؛
4 _ ابوبكر يحيي قرطبي (الجامع لأحكام القرآن، ج 18، ص 278)؛
5 _ سبط بن الجوزي (تذكرة الخواص ص 30)؛
6 _ شيخ الاسلام حمّويي (فرائدالسمطين ج 1 ص 92)؛
7 _ نورالدين ابن صباغ مالكي (الفصول المهمّه، ص 41)؛
8 _ نورالدين سمهودي شافعي (جواهر العقدين، ص 179)؛
9 _ زين الدين مناوي شافعي (شرح جامع الصغير، ج 6، ص 218)؛
10 _ برهان الدين حلبي شافعي (السيرة الحلبيّه، ج 3، ص 274)؛
11 _ سيد مؤمن شبلنجي (نورالابصار، ص 159)؛
12 _ شيخ عبدالرحمن صفوري (نزهة المجالس، ج 2، ص 387)؛
13 _ شيخ محمد عبده (المنار، ج 6، ص 464)؛
ص: 653
14 _ قندوزي حنفي (ينابيع المودّه، ص 274)؛
15 _ حافظ گنجي شافعي (كفاية الطالب)؛
حارث بن نعمان از حديث غدير ولايت و سرپرستي را فهميده، ولذا به جهت عنادي كه داشته تقاضاي مرگ كرده است.
ص: 654
از جمله شرايط متكلمان براي امامت امام، اين است كه بايد افضل اهل زمانش باشد. خداوند متعال مي فرمايد: " أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَي الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لا يَهِدِّي إِلاّ أَنْ يُهْدي فَما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ "؛ (1) آيا آن كه خلق را به راه حقّ رهبري مي كند سزاوارتر به پيروي است يا آن كه نمي كند مگر آن كه خود هدايت شود.
پس شما مشركان را چه شده [كه اين قدر بي خرد و نادانيد] و چگونه چنين قضاوت باطل مي كنيد؟.
پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: هر كس شخصي را برده نفر بگمارد و بداند كه در ميان آنها فاضل تر از آن كس وجود دارد، به طور قطع غشّ به خدا و رسول و جماعتي از مؤمنان كرده است. (2) .
احمد بن حنبل به سندش از پيامبر(صلي الله عليه وآله) نقل كرده كه فرمود: هر كس شخصي را به جماعتي بگمارد، در حالي كه مي داند در ميان آنها افضل از او وجود دارد، قطعاً به خدا و رسول و مؤمنان خيانت كرده است. (3) .
ص: 655
به خليل بن احمد گفتند: چرا علي(عليه السلام) را مدح نمي كني؟ فرمود: چه بگويم در حقّ كسي كه دوستانش فضايل او را به جهت خوف كتمان كرده و دشمنانش نيز به دليل حسد از انتشار آن جلوگيري كردند، در حالي كه فضايل آن حضرت همه جا را پر كرده است. (1) .
امام علي(عليه السلام) كسي است كه در شأن او آيه ولايت نازل شده است: " إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ "؛ (2) ولّي امر شما تنها خدا و رسول خدا و مؤمناني هستند كه نماز به پا داشته و فقيران را در حال ركوع زكات مي دهند.
به اتفاق مفسّران عامه و خاصه، شأن نزول آيه علي(عليه السلام) است، و بيش از پنجاه نفر از علماي اهل سنت به آن اشاره كرده اند. (3) .
امام علي(عليه السلام) از جمله كساني است كه مودّتش بر همه مسلمانان فرض و واجب شده است. خداوند متعال مي فرمايد: " قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبي "؛ (4) [اي رسول ما به امّت] بگو من از شما اجر رسالت جز اين نمي خواهم كه مودّت و محبّت مرا در حقّ خويشان من منظور داريد.
سيوطي از ابن عباس نقل كرده است: هنگامي كه اين آيه بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) نازل شد،
ص: 656
عرض كردند: اي رسول خدا! قرابت تو كه مودّتشان بر ما واجب است كيانند؟ فرمود: علي و فاطمه و دو فرزند آنها.(1).
امام علي(عليه السلام) كسي است كه مشمول آيه تطهير است. خداوند مي فرمايد: " إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً " (2) مسلم بن حجاج به سند خود از عايشه نقل كرده كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) صبح هنگامي از اتاق خارج شد، در حالي كه بر دوش او عبائي بود، در آن هنگام حسن بن علي وارد شد، او را داخل آن عبا _ كسا _ نمود. سپس حسين وارد شد و در آن داخل شد. آن گاه فاطمه وارد شد و پيامبر او را داخل آن عبا نمود. آن گاه علي وارد شد و او را نيز در آن داخل نمود. سپس اين آيه را قرائت كرد: " إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً ". (3) .
امام علي(عليه السلام) كسي است كه در شب هجرت پيامبر(صلي الله عليه وآله) به جاي حضرت خوابيد و در شأن او اين آيه نازل شد: " وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللهِ وَ اللهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ "؛ (4) بعضي از مردان به جهت درخواست رضايت الهي از جان خود درگذرند؛ و خداوند دوستدار چنين بندگاني است.
ابن عباس مي گويد: آيه هنگامي نازل شد كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) با ابوبكر از دست مشركان مكه به غار پناه برد و علي(عليه السلام) در رختخواب پيامبر(صلي الله عليه وآله)خوابيد. (5) .
ص: 657
ابن ابي الحديد مي گويد: تمام مفسران روايت كرده اند كه اين آيه در شأن علي(عليه السلام)هنگامي نازل شد كه در بستر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) آرميد. (1) .
اين حديث را احمد بن حنبل در المسند، (2) طبري در تاريخ الأمم و الملوك (3) و ديگران نقل كرده اند.
خداوند متعال مي فرمايد: " فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللهِ عَلَي الْكاذِبِينَ "؛(4) پس هر كس با تو [درباره عيسي] در مقام محاجّه بر آيد، پس از آن كه به وحي خدا براحوال او آگاه شدي، بگو كه بياييد ما و شما با فرزندان و زنان خود با هم به مباهله برخيزيم تا دروغگو و كافران را به لعن و عذاب خدا گرفتار سازيم.
مفسران بر اين اجماع دارند كه مراد از انفسن در اين آيه علي بن ابي طالب(عليه السلام)است، پس علي(عليه السلام) در مقامات و فضايل با پيامبر(صلي الله عليه وآله) مساوي است.
احمد بن حنبل در المسند نقل كرده است. هنگامي كه اين آيه بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) نازل شد، حضرت علي و فاطمه و حسن و حسين(عليهم السلام)را دعوت كرد و فرمود: بار خدايا اينان أهل بيت منند. (5) .
به همين مضمون مسلم، (6) ترمذي، (7) حاكم (8) و ديگران نقل كرده اند.
ص: 658
حاكم نيشابوري از عبدالله بن عمر روايت كرده است: پيامبر(صلي الله عليه وآله) بين اصحاب خود عقد اخوّت بست: ابوبكر را برادر عمر، طلحه را برادر زبير و عثمان را برادر عبدالله بن عوف قرار داد. علي(عليه السلام) عرض كرد: اي رسول خدا! بين اصحابت عقد اخوت بستي، پس برادر من كيست؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: تو برادر مني در دنيا و آخرت. (1) .
استاد توفيق ابو علم _ وكيل اول وزارت دادگستري مصر _ مي نويسد: اين عمل پيامبر دلالت بر برتري امام علي(عليه السلام) بر جميع صحابه دارد، و نيز دلالت دارد بر اين كه غير از علي(عليه السلام)كسي ديگر كفو و همتاي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نيست. (2) .
استاد خالد محمّد خالد مصري مي نويسد: چه مي گوييد در حق شخصي كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) او را از بين اصحابش انتخاب نمود تا آن كه در روز عقد اخوّت او را برادر خود برگزيد. چه بسيار ابعاد و اعماق ايمان آن حضرت گسترده بود، كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) او را بر ساير صحابه مقدم داشته و به عنوان برادر برگزيده است. (3) .
استاد عبدالكريم خطيب مصري مي نويسد: اين اخوت و برادري را كه پيامبر(صلي الله عليه وآله)تنها به علي(عليه السلام) مرحمت نمود بي جهت نبود، بلكه به امر خداوند و به جهت فضل او بوده است. (4) .
حاكم نيشابوري مي نويسد: اخبار متواتره دلالت دارد بر اين كه فاطمه بنت اسد، اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب _ كرّم الله وجهه _ را داخل كعبه به دنيا آورد.(5) .
ص: 659
خانم دكتر سعاد ماهر محمّد از نويسندگان اهل سنت مي گويد: امام علي(عليه السلام) بي نياز از ترجمه و تعريف است. و بس است ما را از تعريف اين كه آن حضرت در كعبه متولد شد، و در منزل وحي تربيت يافت و تحت تربيت قرآن كريم قرار گرفت.... (1) .
حاكم نيشابوري مي نويسد: از نعمت هاي خداوند بر علي بن ابي طالب(عليه السلام) تقديري بود كه براي آن حضرت مقدر داشت. قريش در مشكلات بي شماري قرار گرفته بودند. ابوطالب(عليه السلام)اولاد زيادي داشت، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به عمويش عباس كه از تمام بني هاشم ثروتمندتر بود، فرمود: اي اباالفضل! برادر تو ابوطالب عيالمند است و زندگي سختي دارد، نزد او رويم تا از بار او بكاهيم: من يكي از فرزندان او را بر مي گزينم و تو نيز فرزند ديگري را انتخاب كن تا تحت كفالت خود قرار دهيم. عباس قبول كرد و هر دو به نزد ابوطالب آمدند و بعد از طرح تقاضاي خود، ابوطالب عرض كرد: عقيل را نزد من بگذاريد و هر كدام از فرزندها را كه خواستيد مي توانيد انتخاب كنيد. پيامبر(صلي الله عليه وآله)علي(عليه السلام) را انتخاب كرد و عباس، جعفر را. علي(عليه السلام) تا هنگام بعثت با پيامبر(صلي الله عليه وآله) بود و از او پيروي كرده و او را تصديق مي نمود...
پيامبر(صلي الله عليه وآله) براي نماز به مسجد مي آمد، و به دنبالش علي(عليه السلام) و خديجه(عليه السلام)مي آمدند و با آن حضرت در ملأ عام نماز مي گزاردند، در حالي كه غير از اين سه نفر كسي ديگر نماز گزار نبود. (2) .
عبّاد بن عبدالله مي گويد:از علي(عليه السلام) شنيدم كه فرمود: من بنده خدا و برادر رسول اويم. من صديق اكبرم، اين ادعا را كسي بعد از من نمي كند مگر آن كه دروغگو و تهمت زننده است. من هفت سال قبل از مردم باپيامبر(صلي الله عليه وآله) نماز گزاردم. (3) .
استاد عباس محمود عقّاد نويسنده معروف مصري مي گويد: علي(عليه السلام) در خانه اي
ص: 660
تربيت يافت كه از آن جا دعوت اسلامي به سر تا سر عالم گسترش يافت.... (1) .
دكتر محمّد عبده يماني در مورد امام علي(عليه السلام) مي نويسد: او جوانمردي بود كه از زمان كودكيش كه در دامان رسول خدا(صلي الله عليه وآله) پرورش يافت، تا آخر عمر آن حضرت را رها نساخت. (2) .
استاد احمد حسن باقوري وزير اوقات مصر مي نويسد: اختصاص امام علي(عليه السلام) از بين صحابه به كلمه كرم الله وجهه به جهت آن است كه او هرگز بر هيچ بتي سجده نكرده است... (3) .
استاد عباس محمود عقّاد مي نويسد: به طور مسلّم علي(عليه السلام) مسلمان متولد شد، زيرا او تنها كسي بود كه دو چشمش را بر اسلام باز نمود، و هرگز شناختي از عبادت بت ها نداشت. (4) .
دكتر محمّد يماني مي نويسد: علي بن ابي طالب همسر فاطمه، صاحب مجد و يقين دختر بهترين فرستادگان _ كرّم الله وجهه _ كسي كه براي هيچ بتي تواضع و فروتني نكرد. (5) .
همين فضيلت را دكتر محمّد بيوّمي مهران استاد دانشكده شريعت در دانشگاه امّ القري در مكه مكرمه، و خانم دكتر سعاد ماهر نيز بيان كرده است. (6) .
پيامبر(صلي الله عليه وآله) در مورد علي(عليه السلام) به حضرت زهرا(عليها السلام) فرمود: همانا او اولين شخصي است از اصحابم كه به من ايمان آورد. (7) .
ص: 661
ابن ابي الحديد مي نويسد: چه بگويم در حق كسي كه پيشي گرفت از ديگران به هدايت، به خدا ايمان آورد و او را عبادت نمود، در حالي كه تمام مردم سنگ را مي پرستيدند.... (1) .
ترمذي به سندش از انس بن مالك نقل كرده كه فرمود: نزد رسول خدا(صلي الله عليه وآله)پرنده اي بريان شده قرار داشت، پيامبر(صلي الله عليه وآله) عرض كرد: بار خدايا محبوب ترين خلقت را به سوي من بفرست تا با من از اين پرنده ميل نمايد، در اين هنگام علي آمد و با پيامبر(صلي الله عليه وآله)تناول نمود. (2) .
استاد احمد حسن باقوري مي نويسد: اگر كسي از تو سؤال كند كه به چه دليل مردم علي را دوست مي دارند؟ بر توست كه در جواب او بگويي: بدان جهت است كه خدا علي(عليه السلام) را دوست مي دارد. (3) .
رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: من و علي بن ابي طالب چهار هزار سال قبل از آنكه حضرت آدم خلق شود نزد خداوند نور واحدي بوديم، هنگامي كه خداوند آدم را خلق كرد، آن نور دو قسمت شد: جزئي از آن، من هستم و جزء ديگرش علي است. (4) .
استاد عباس محمود عقّاد مي نويسد: در ميان خلفا، در لذّت بردن از دنيا، زاهدتر از علي(عليه السلام) نبوده است.... (5) .
ص: 662
استادان علي جندي، و محمّد ابوالفضل ابراهيم، و محمّد يوسف محجوب در كتاب خود سجع الحمام في حكم الامام مي نويسد: او سيّد مجاهدين بود و در اين امر منازعي نداشت. و در مقام او همين بس كه در جنگ بدر _ بزرگ ترين جنگي كه در آن رسول خدا(صلي الله عليه وآله) حضور داشت _ هفتاد نفر از مشركان كشته شدند، كه نصف آنها را علي(عليه السلام) و بقيه را مسلمانان و ملائكه كشتند. او كسي بود كه در جنگ ها زحمات زيادي را متحمل شد. وي پيش تاز مبارزان در روز بدر بود. و از جمله كساني بود كه در جنگ احد و حنين ثابت قدم ماند. او فاتح و شجاع خيبر و قاتل عَمر بن عبدوَدّ سواره خندق و مرحب يهودي بود. (1) .
عباس محمود عقّاد مي نويسد، مشهور است كه علي با كسي تن به تن نشد مگر آن كه او را به زمين زد. و با كسي مبارزه نكرد مگر آن كه او را به قتل رسانيد. (2).
دكتر محمّد عبده يماني در توصيف امام علي(عليه السلام) مي نويسد: او شجاع و پيش تازي بود كه براي سلامتي و حفظ رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در روز هجرت، جانش را در طبق اخلاص گذاشت؛ آن هنگامي كه به جاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) در بستر او خوابيد.... (3) .
امام علي(عليه السلام) داناترين اهل زمان خود بود و اين مطلب را از جهاتي مي توان به اثبات رساند:
پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: أعلم امّت بعد از من علي بن ابي طالب است. (4) .
ص: 663
ترمذي از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل كرده كه فرمود: من خانه حكمتم و علي درب آن است. (1) .
پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: من شهر علمم و علي درب آن است، پس هر كس طالب علم من است بايد از درب آن وارد شود. (2) .
احمد بن حنبل از پيامبر(صلي الله عليه وآله) نقل كرده كه به فاطمه(عليه السلام) فرمود: آيا راضي نمي شوي كه من تو را به كسي تزويج كنم كه اولين مسلمان است و علمش از همه بيشتر و حكمش از همه عظيم تر است. (3) .
عايشه مي گويد: علي اعلم مردم به سنت است. (4) .
ابن عباس مي گويد: عمر در خطبه اي كه ايراد كرد، گفت: علي در قضاوت بي مانند است. (5) .
امام حسن(عليه السلام) بعد از شهادت پدرش امام علي(عليه السلام) فرمود: همانا روز گذشته از ميان شما شخصي رفت كه سابقين و لاحقين به علم او نرسيدند. (6) .
عباس محمود عقاد مي نويسد: امّا در قضاوت و فقه: مشهور آن است كه حضرت علي(عليه السلام) در قضاوت و فقه و شريعت پيش تاز بود و بر ديگران سابق... هر گاه بر عمر بن خطاب مسئله دشواري پيش مي آمد، مي گفت: اين قضيه اي است كه خدا كند براي حلّ آن اباالحسن به فرياد ما برسد. (7) .
ص: 664
ابن ابي الحديد در شرح نهج البلاغه مي نويسد: مبادي جميع علوم به او باز مي گردد. او كسي است كه قواعد دين را مرتب و احكام شريعت راتبيين كرده است. او كسي است كه مباحث علوم عقلي و نقلي را تقرير نموده است. (1) آن گاه كيفيت رجوع هر يك از علوم را به امام علي(عليه السلام) توضيح مي دهد.
امام علي(عليه السلام) مي فرمايد: با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) حركت كرديم تا به كعبه رسيديم. ابتدا رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بر روي شانه من سوار شد و فرمود: حركت كن. من حركت نمودم و هنگامي كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) ضعف مرا مشاهده كرد، فرمود: بنشين و من نيز نشستم. پيامبر(صلي الله عليه وآله) از روي دوش من پايين آمده بر زمين نشست و فرمود. تو بر دوش من سوار شو. بر دوش او سوار شدم. و به سطح كعبه رسيدم. حضرت مي فرمايد: در آن هنگام گمان مي كردم كه اگر بخواهم مي توانم به افق آسمان ها برسم. بالاي كعبه رفتم بر روي بام تمثالي طلا يا مس ديدم، به فكر افتادم چگونه آن را نابود سازم، آن را چپ و راست و جلو و عقب كردم تا بر آن دسترسي يابم. پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: او را بر زمين بينداز. من نيز آن را از بالاي بام كعبه پايين انداخته و به مانند كوزه كه بر زمين مي خورد و خُرد مي شود، آن را شكستم. آن گاه از بام كعبه پايين آمده با سرعت فرار نموديم، تا آن كه در اتاق هايي مخفي شديم تا كسي ما را نبيند. (2) .
ص: 665
اگر يك دهم گواه هايي كه بر ايمان و اسلام ابوطالب داريم، درباره فرد ديگري _ دور از مسائل سياسي _ داشتيم، به اتفاق شيعه و سني اسلام و ايمان او را تصديق مي كرديم، ولي چگونه است كه با وجود اين همه گواهِ محكم بر ايمان ابوطالب، باز گروهي ظالمانه وي را تكفير كرده اند. حتّي بعضي گفته اند: برخي از آياتي كه دلالت بر عذاب دارد در حقّ او نازل شده است. گروهي هم در اين باره توقف نموده اند. عده انگشت شماري از دانشمندان سنّي نيز حكم به اسلام و ايمان او كرده اند؛ از جمله زيني دحلان، مفتي مكه (متوفاي سال 1304ه_) او مي گويد: بايد انصاف داد كه هدف از طرح اين مسئله جز طعن در فرزندان ابوطالب و بالاخص اميرالمؤمنين چيز ديگري نيست. در اين بحث قصد داريم با اثبات مظلوميّت و ايمان ابوطالب(عليه السلام)، حقيقت امر را روشن نماييم.
ايمان در لغت به معناي تصديق است. مؤمن را از آن جهت مؤمن گويند كه خدا و رسول را تصديق مي كند.
و در عرف متكلمان، ايمان اعتقاد به قلب و تصديق به زبان است؛ مگر در صورت تقيه كه تصديق به زبان لازم نيست، بلكه خلاف آن جايز بوده و حتّي در برخي موارد
ص: 666
تصديق زباني به آنچه كه در قلب است، حرام مي باشد؛ آن جا كه خوف بر نفس باشد.
شناخت ايمان هركس دو راه دارد:
يكي آن كه: انسان از نزديك مشاهده كند كه او خدا و رسول را تصديق و به تمام معارف اقرار و به احكام اسلام عمل مي كند، كه در اين صورت احكام ايمان بر او جاري شده و از گروه كافران خارج مي گردد و ديگر اين كه: معصومان خبر از ايمان شخصي دهند؛ همان گونه كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) خبر از ايمان سلمان، عمار، ابوذر و امثال آنان داد. از اين رو هرگاه يكي از معصومين، خبر از ايمان كسي داده است، او را جزو مؤمنان مي دانيم، كه از آن جمله حضرت ابوطالب(عليه السلام)، پدر اميرالمؤمنين، علي(عليه السلام)است. در جاي خود به عبارت ها و سخنان صريح آنان اشاره خواهيم كرد.
با يكي از سه روش زير مي توان طرز تفكر و عقيده هركسي را شناخت:
1 _ بررسي آثار علمي و ادبي به يادگار مانده از او؛
2 _ طرز رفتار و كردار او در جامعه؛
3 _ عقيده دوستان، نزديكان و بزرگان منصف و بي غرض نسبت به او.
اشعار و سروده ها و هم چنين، خدمات ارزشمند ابوطالب در ده سال آخر عمر، گواه محكمي بر ايمان فوق العاده اوست. عقيده نزديكان بي غرض وي نيز اين است كه او فردي مسلمان و با ايمان بوده است و هرگز كسي از دوستان و اقوام او در حقّ وي جز تصديق اخلاص و ايمان او چيز ديگري نگفته است. اينك موضوع را از سه طريق يادشده دنبال مي كنيم.
از ميان قصائد طولاني وي، قطعاتي چند انتخاب نموده و براي روشن شدن مطلب، ترجمه آنها را نيز مي آوريم:
1 _ لِيَعْلَم خِيارُ الناسِ أنَّ مُحَمَّداً
نبيٌّ كَموُسي والمسيحِ بن مريَم
ص: 667
أتانا بهُدي مثلَ ما أتيا بِهِ
فكلٌّ بأمرِ اللهِ يَهدِي ويعصم (1) .
اشخاص شريف و فهميده بدانند كه محمّد بسان موسي و مسيح، پيامبر است. همان نور آسماني را كه آن دو نفر در اختيار داشتند، او نيز دارد. و تمام پيامبران به فرمان خداوند، مردم را راهنمايي و از گناه باز مي دارند.
2 _ تمنّيتم إن تقتلوه وإنّما
أمانيّكم هذي كأحلام نائم
نبيّ أتاه الوحي من عند ربّه
ومن قال لا يقرع بها سن نادم (2) .
[اي سران قريش!] تصور كرده ايد كه مي توانيد بر او دست يابيد، در صورتي كه آرزويي را در سر مي پرورانيد كه كمتر از خواب هاي آشفته نيست. او پيامبر است، وحي از ناحيه خدا بر او نازل مي گردد و كسي كه بگويد نه، انگشت پشيماني به دندان خواهد گرفت.
3 _ ألم تَعلموا انّا وجدنا محمّداً
رسولا كموسي خطّ في أوّل الكتب
وإنّ عليه في العباد محبّة
ولا حيف فيمن خصّه الله بالحبّ (3).
[اي قريش!] آيا نمي دانيد كه ما محمّد را مانند موسي، پيامبر يافته ايم و نام و نشان او در كتاب هاي آسماني آمده است و بندگان خدا محبّت خاصي به وي دارند و نبايد درباره كسي كه خدا محبّت او را در دل ها به وديعه نهاده، ستم كرد.
4 _ والله لن يصلوا إليك بجمعهم
حتّي أؤسّد في التراب دفيناً
فاصدع بأمرك ما عليك غضافة
وابشر بذاك وقرّ منك عيوناً
ودعوتني وعلمت انّك ناصحي
ولقد دعوت وكنت ثمّ أميناً
ولقد علمت بأنّ دينَ محمّد
من خير أديان البريّة ديناً (4) .
ص: 668
[برادرزاده ام! تا من هستم] هرگز قريش به تو دست نخواهند يافت، من تا روزي كه لحد را بستر كنم و در ميان خاك بخوابم دست از ياري تو برنخواهم داشت. به آنچه مأموري آشكار كن. از هيچ چيز مترس و بشارت ده و چشماني را روشن ساز. مرا به آيين خود خواندي و مي دانم تو پنددهنده مني و در دعوت خود امين و درست كاري. به درستي كه كيش محمّد از بهترين آيين هاست.
5 _ أو تؤمنوا بكتاب منزل عجب
علي نبيّ كموسي أو كذي النون (1) .
يا اين كه ايمان به قرآنِ سراپا شگفتي بياوريد كه بر پيامبري مانند موسي و يونس نازل گرديده است.
6 _ يا شاهد الله عليّ فاشهد
إنّي علي دين النبيّ أحمد (2) .
اي گواه خدا! بر من شهادت ده كه هرآينه من بر دين پيامبر، احمدم.
7 _ أنت الرسول رسول الله نعلمه
عليك نُزِّل من ذي العزة الكتب (3) .
تو فرستاده شده اي، فرستاده خدايي، ما اين مطلب را بطور يقين مي دانيم، بر تو از صاحب عزّت [خداوند] كتاب ها نازل شده است.
8 _ لقد اكرم الله النبيّ محمّداً
فأكرم خلق الله في الناس أحمد
وخير بني هاشم احمد
رسول الإله علي فتره (4) .
همانا خداوند پيامبرش محمّد را گرامي داشت، پس گرامي ترين خلق خدا در ميان مردم و بهترينِ بني هاشم، احمد است. او كسي است كه بعد از نبودِ پيامبر، از جانب خدا فرستاده شد.
9 _ نصرت الرسولَ رسول المَليك
ببيض تلألأ كَلَمع البُروق
ص: 669
أذبّ وأحمي رسول الإله
حماية حام عليه شفيق
وما إن أدبّ لأعدائه
دبيب البِكار حذار الفتيق
ولكن أزير لهم سامياً
كما زار ليث بِغيل مضيق(1) .
فرستاده پروردگار را ياري كردم با شمشيري درخشان چون صاعقه. از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) پشتيباني مي كنم همانند پشتيباني كه دل مي سوزاند. اگرچه بر دشمنانش به نرمش رفتار كنم، همچون نرمش شتري نوجوان و پاپس كشيدن شتر نري گرانمايه. ولكن از روي بزرگي بر آنان نعره مي زنم، چونان نعره هايي كه شير در بيشه هاي تنگ برمي آورد.
علامه اميني(رحمه الله) مي گويد: من نمي دانم اگر اين عبارت هاي گوناگون كه در اين اشعار آمده، شهادت و اعتراف به نبوّت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به شمار نيايد، پس اعتراف و شهادت به نبوت چگونه است. (2) .
ابن ابي الحديد مي گويد: اين اشعار در لفظ متواتر نيستند، ولي در معنا متواترند،و همه آنها در يك امر مشترك اند، و آن تصديق ابوطالب(عليه السلام) به نبوت پيامبراسلام(صلي الله عليه وآله). (3) .
راه دوم براي اثبات ايمان ابوطالب(عليه السلام)، طرز رفتار و فداكاري و دفاع او از ساحت اقدس پيامبر(صلي الله عليه وآله) است، كه هركدام از آن خدمات مي تواند آيينه فكر و روشنگر روحيات او باشد:
1 _ ابوطالب(عليه السلام) كسي بود كه پادشاه حبشه را به اسلام دعوت نموده و در شعري خطاب به او فرمود:
أتعلم ملك الحبش أنّ محمّداً
نبياً كموسي والمسيح بن مريم
ص: 670
أتي بالهدي مثل الذي أتيا به
فكلّ بأمر الله يهدي ويعصم
وإنّكم تتلونه في كتابكم
بصدق حديث لاحديث الترجم
اي پادشاه حبشه آيا مي داني كه محمّد پيامبري است، همانند موسي و عيسي بن مريم. او براي مردم هدايت آورده مانند آنچه كه موسي و عيسي آوردند. همه آنان به امر خداوند هدايت كرده و مردم را از گمراهي باز مي دارند. شما در كتاب خود او را به درستي گفتار ياد مي كنيد نه به گفتار ظنّي.
2 _ او كسي بود كه همسرش فاطمه بنت اسد را به اسلام دعوت كرد. (1) .
3 _ ابن اثير نقل كرده كه ابوطالب، پيامبر(صلي الله عليه وآله) و عليّ(عليه السلام) را ديد كه هر دو نماز مي گزارند، درحالي كه عليّ(عليه السلام) در طرف راست پيامبر(صلي الله عليه وآله) ايستاده است. به جعفر tفرمود: كنار رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و در طرف چپ او نماز بگزار. (2) .
4 _ وي هنگام مرگ به فرزندان خود چنين گفت: من، حمايت و پيروي از محمّد را به شما توصيه مي كنم، زيرا او امين قريش و راست گوي عرب و داراي تمام كمالات است. آييني آورده كه دل ها بدان ايمان آورده، امّا زبان ها از ترس شماتت به انكار آن برخاسته است. من اكنون مي بينم كه افتادگان و ضعيفان عرب به حمايت او برخاسته و به او ايمان آورده اند و محمّد به كمك آنها براي شكستن صف هاي قريش قيام نموده است. سران قريش را خوار، خانه هاي آنان را ويران و بي پناهان آنها را قوي و نيرومند و در مصدر امور قرار داده است.
آن گاه گفته هاي خود را با جمله هاي زير به پايان رساند:
اي خويشاوندان من! از دوستان و حاميان حزب او، اسلام، باشيد، هركس از او پيروي كند، سعادتمند مي گردد. اگر اجل مرا مهلت مي داد، حوادث و سختي هاي روزگار را از او دفع مي نمودم. (3) .
ص: 671
خوب است ايمان و اخلاص ابوطالب(عليه السلام) را از نزديكان وي و نيز از دانشمندان بي غرض بپرسيم؛ زيرا آنان هرگز دروغ نمي گويند.
1 _ وقتي علي(عليه السلام) خبر مرگ ابوطالب(عليه السلام) را به پيامبر(صلي الله عليه وآله) داد، وي سخت گريست و به علي(عليه السلام) دستور داد، تا غسل و كفن و دفن او را برعهده گيرد و از خداوند متعال براي او طلب مغفرت نمود. (1) .
مي دانيم كه ترحّم تنها بر مسلمان صحيح است. لذا پيامبر(صلي الله عليه وآله) به سفانه دختر حاتم طائي فرمود: اگر پدر تو مسلمان بود برايش طلب مغفرت مي كرديم. (2) .
2 _ امام باقر(عليه السلام) مي فرمايد: ايمان ابوطالب، بر ايمان بسياري از مردم ترجيح دارد و اميرمؤمنان دستور مي داد تا از طرف وي حجّ به جا آورند. (3) .
3 _ امام صادق(عليه السلام) فرمود: حضرت ابوطالب(عليه السلام) به سان اصحاب كهف است؛ در دل ايمان داشتند، و تظاهر به شرك مي نمودند، از اين جهت دو بار مأجور خواهند بود. (4) .
4 _ عباس عرض كرد: اي رسول خدا! براي ابوطالب چه اميدي داري؟ فرمود: تمام خير را از پروردگارم براي او مي خواهم. (5) .
5 _ ابن ابي الحديد معتزلي مي گويد: با سندهاي فراوان؛ برخي از عباس بن عبدالمطلب و بعضي ديگر از ابوبكر بن ابي قحافه، روايت شده كه ابوطالب از دنيا نرفت تا اين كه: لا اله الاّ الله، محمّد رسول الله گفت. (6) .
6 _ هنگامي كه ابوطالب رحلت نمود پيامبر(صلي الله عليه وآله) در تشييع جنازه او شركت نمود، با
ص: 672
آن كه اهل سنت تشييع جنازه مشرك را جايز نمي دانند. (1) .
اگر كسي اشكال كند كه چرا پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر او نماز ميّت به جاي نياورد، اين، دليل بر عدم ايمان اوست، (2) در جواب گوييم: در آن زمان نماز جنازه واجب نشده بود، از همين رو پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر خديجه نيز بعد از وفاتش، نماز جنازه نخواند، با آن كه قطعاً از زنان مسلمان صدر اسلام است.
7 _ امام علي(عليه السلام) در رثاء او اشعاري را اين گونه سرود:
اباطالب عصمة المستجير
وغيث المحوّل ونور الظلم
لقد هدّ فقدك اهل الحفاظ
فصلّي عليك وليّ النعم. (3) .
اي ابوطالب! تو نگهدار پناه آورنده بودي. تو افراد متحير را پناه داده و نوري در تاريكي بودي. فقدان تو اهل دين را به لرزه درآورد و صاحب نعمت ها [خداوند ] بر تو درود فرستاد.
8 _ محمّد بن حنيفه در جنگ جمل هنگام حمله بر يكي از اهالي بصره، در رجزي كه مي خواند فرمود: من بر دين ابوطالبم. (4) .
9 _ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: روز قيامت كه مي شود براي پسر و مادر و عمويم، ابوطالب، شفاعت خواهم كرد. (5) و مي دانيم كه شفاعت براي كافر صحيح نيست.
10 _ از امام سجاد(عليه السلام) درباره ايمان ابوطالب(عليه السلام) سؤال شد؟ فرمود: چه قدر جاي تعجب است، خداوند رسولش را نهي كرده كه زن مسلماني در نكاح كافري باشد، فاطمه بنت اسد از زناني است كه در اسلام بر ديگران سبقت گرفته است، درحالي كه تا آخر عمر ابوطالب(عليه السلام) همسر او بود.(6) .
ص: 673
11 _ شخصي از امام رضا(عليه السلام) درباره ايمان ابوطالب(عليه السلام) سؤال كرد، حضرت بر او اين آيه را نوشت: " وَ مَنْ يُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدي وَ يَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ... " (1) آنگاه فرمود: تو اگر اقرار به ايمان ابو طالب نداشته باشي عاقبتت جهنم است. (2) .
12 _ اميرالمؤمنين(عليه السلام) فرمود: به خدا سوگند، پدر و جدّم عبدالمطلب و نيز هاشم و عبدمناف، هرگز بتي را نپرستيدند. سؤال شد كه اينان چه چيز را مي پرستيدند؟ حضرت(عليه السلام) فرمود: به سوي كعبه و به آيين ابراهيم(عليه السلام) نماز مي گزاردند. (3) .
13 _ درست بن ابي منصور از حضرت موسي بن جعفر(عليهما السلام) پرسيد: آيا ابوطالب بر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) حجّت بود؟ فرمود: خير، بلكه وصايايي نزد او به امانت بود كه به حضرت تسليم كرد.
راوي مي گويد: من گفتم: وصايا را به او داد چون حجّت بر او بود؟ فرمود: اگر بر او حجّت بود، وصيّت را به او نمي داد.
عرض كردم: پس حال ابوطالب چگونه بوده است؟ فرمود: او به پيامبر و آنچه آورده است، شهادت داد و در روز وفات، وصايا را به او تحويل داد، آن گاه از دار دنيا رفت. (4) .
14 _ شيخ صدوق(رحمه الله) به سندش از امام عسكري(عليه السلام) و او از پدرانش در ضمن حديثي طولاني چنين روايت مي كند كه: خداي متعال به پيامبرش وحي كرد كه من تو را با دو گروه از پيروانت ياري نمودم: گروهي كه تو را در نهان ياري داده و گروهي كه آشكارا تأييدت كردند. از ميان گروه اوّل سالار و برترشان عمويت، ابوطالب است. و از ميان گروه دوّم فرزند او، علي(عليه السلام) است. آن گاه فرمود: ابوطالب همچون مؤمن آل فرعون بود كه ايمانش را كتمان مي كرد. (5).
ص: 674
شيعيان اهل بيت(عليهم السلام) در ايمان ابوطالب(عليه السلام) اتفاق دارند بدون آنكه ترديدي داشته باشند. از همين رو عده اي از علماي اماميه، در ايمان او ادعاي اجماع اماميه نموده اند:
1 _ شيخ طوسي، بعد از نقل روايتي از امام باقر و امام صادق(عليهما السلام) در ايمان و اسلام ابوطالب مي فرمايد: بر اين مطلب اجماع اماميه است و در آن اختلاف ندارند. آنها دلايل يقين آور دارند كه موجب علم به ايمان ابوطالب است. (1) .
2 _ شيخ طبرسي مي گويد: اجماع اهل بيت(عليهم السلام) بر ايمان ابوطالب است و اجماع آنها حجّت است، زيرا آنان يكي از دو چيز گران بهايي هستند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) امر به تمسك به آنان نموده، آن جا كه فرمود: اگر به آن دو تمسك كنيد گمراه نخواهيد شد. (2).
3 _ ابن معد فخار مي نويسد: در ايمان ابوطالب، اجماع اهل بيت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و علماي شيعيان اهل بيت براي ما بس است؛ زيرا اجماع آنان حجّت است و مي توان بر آن اعتماد نمود. (3) .
4 _ فتال نيشابوري مي گويد: طايفه بر حقّ شيعه اجماع كرده اند بر اين كه ابوطالب، عبدالله بن عبدالمطلب و آمنه دختر وهب، همگي مؤمن اند و اجماع آنان حجّت است. (4) .
5 _ سيد بن طاووس مي گويد: علماي عترت پيامبر(صلي الله عليه وآله) همگي بر ايمان ابوطالب اتفاق نموده اند. هم چنين مي گويد: شكي نيست در اين كه عترت، به باطن ابوطالب، آگاه تر از بيگانگان اند. و نيز شيعه اهل بيت(عليهم السلام) بر اين امر اجماع دارند و كتاب هايي هم در اين زمينه تصنيف كرده اند. (5) .
6 _ علامه مجلسي مي فرمايد: شيعه اجماع دارد بر ايمان ابوطالب و اين كه او در ابتداي امر رسالتِ پيامبر(صلي الله عليه وآله)، به او ايمان آورد و هرگز بر بتي سجده نكرد، بلكه از
ص: 675
اوصياي ابراهيم(عليه السلام) بود، و اين امر به حدّي نزد شيعه مشهور است كه حتّي مخالفان آنان، اين موضوع را به شيعه نسبت مي دهند. و اخبار متواتر از طرق خاصه و عامه، بر ايمان او رسيده است. و بسياري از علما و محدثان ما درباره اين موضوع كتاب مستقل تأليف كرده اند. (1) .
7 _ ابن ابي الحديد مي گويد: مردم در ايمان ابوطالب اختلاف نموده اند؛ اماميه و اكثر زيديه مي گويند: او مسلمان از دنيا رفت. برخي از شيوخ ما _ معتزله _ نيز به اين امر اعتراف كرده اند، از جمله: شيخ ابوالقاسم بلخي، ابوجعفر اسكافي و ديگران. (2) .
كساني كه به كفر ابوطالب _ العياذ بالله _ قائلند، به روايات و ادله اي سست تمسك كرده اند كه در اين جا به عمده آنها اشاره مي كنيم:
خداوند متعال مي فرمايد: " وَ هُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ يَنْأَوْنَ عَنْهُ وَ إِنْ يُهْلِكُونَ إِلاّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُونَ "؛ (3) و آنان [مردم را] از آن باز مي دارند و [خود نيز] از آن دوري مي كنند، و [لي ] جز خويشتن را به هلاكت نمي افكنند و نمي دانند.
طبري و ديگران از طريق سفيان ثوري، از حبيب بن ابي ثابت، از كسي كه از ابن عباس شنيده نقل مي كند كه ابن عباس گفت: اين آيه در حقّ ابوطالب نازل شد، كه مردم را نهي از اذيت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) مي كرد، ولي خود داخل در اسلام نمي شد. (4) .
جواب:
الف _ حديث، مرسل است، زيرا مشخص نيست كسي كه از ابن عباس شنيده، كيست؟
ص: 676
ب _ حبيب بن ابي ثابت بر فرض كه ثقه باشد _ كه نيست، زيرا ابن حبان او را مدلّس خوانده است (1) _ در نقل اين حديث منفرد است و كس ديگري آن را نقل نكرده است.
ج _ از ابن عباس به چند طريق، خلاف مضمون اين روايت رسيده است، به اين نحو كه اين آيه در شأن مشركاني است كه مردم را از ايمان به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بازداشته، و خود نيز به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) ايمان نمي آوردند. (2) .
د _ سياق آيه با مشركان سازگاري دارد، زيرا خداوند متعال قبل از آن آيه مي فرمايد: " وَ إِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَة لا يُؤْمِنُوا بِها حَتّي إِذا جاؤُكَ يُجادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذا إِلاّ أَساطِيرُ اْلأَوَّلِينَ - وَ هُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ... "؛ (3) و اگر هر معجزه اي را ببينند به آن ايمان نمي آورند. تا آن جا كه وقتي نزد تو مي آيند و با تو جدال مي كنند، كساني كه كفر ورزيدند، مي گويند: اين [كتاب] چيزي جز افسانه هاي پيشينيان نيست....
همه ضمائر جمع در اين آيه به كساني كه در آيه قبل ذكر شده اند باز مي گردد، كه همان مشركان هستند. و به طور قطع صفات آيه قبل بر ابوطالب صدق نمي كند.
بخاري و مسلم از ابن مسيب از پدرش روايتي را نقل مي كند كه خلاصه اش اين است: پيامبر(صلي الله عليه وآله) از ابوطالب هنگام وفاتش خواست كه كلمه لا اله الاّ الله را بگويد تا نزد خداوند براي او احتجاج كند. ابوجهل و عبدالله بن اميه به ابوطالب گفتند: آيا مي خواهي از ملت عبدالمطلب بازگردي؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله) جمله خود را تكرار كرد و آن دو نيز حرفشان را تكرار كردند تا اين كه آخرين كلمه اي كه ابوطالب گفت اين بود: بر ملت و آيين عبدالمطلب. بدين ترتيب از گفتن لا اله الاّ الله امتناع نمود. پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: به خدا سوگند، بر تو استغفار مي كنم تا زماني كه نهي شوم. در اين هنگام بود كه آيه نازل شد: " ما كانَ لِلنَّبِيِّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَ لَوْ كانُوا أُولِي قُرْبي مِنْ بَعْدِ ما
ص: 677
تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحِيمِ "؛ و در حق ابوطالب نازل شد كه: " إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ... ". (1) .
جواب:
الف _ سعيد بن مسيّب، تنها ناقل اين روايت، از جمله كساني است كه معروف به دشمني با علي بن ابي طالب(عليه السلام) است. (2) ولذا قول او در حقّ پدر حجّت نيست.
ب _ آيه نهي از استغفار مشركان در سوره توبه آمده، كه آخرين سوره اي است كه بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) در مدينه نازل گرديده است. حال چگونه ممكن است كه بيش از ده سال پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر ابوطالب(عليه السلام) استغفار و ترحّم كند، با اين كه استغفار و ترحّم از آشكارترين مصاديق مودّتِ كافر است، كه خداوند از آن نهي كرده و مي فرمايد: " لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ كانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ "؛ (3) قومي را نيابي كه به خدا و روز بازپسين ايمان داشته باشند [و] كساني را كه با خدا و رسولش مخالفت كرده اند _ هرچند پدرانشان يا پسرانشان يا برادرانشان يا عشيره آنان باشند _ دوست بدارند.
ج _ خداوند متعال مي فرمايد: " سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللهُ لَهُمْ " (4) براي آنان يكسان است: چه برايشان آمرزش بخواهي يا برايشان آمرزش نخواهي، خدا هرگز برايشان را نخواهد بخشود.
به طور قطع، اين آيه كه در غزوه بني المصطلق نازل شده، قبل از سوره توبه است كه آيه مورد نظر در آن قرار دارد. حال اگر پيامبر(صلي الله عليه وآله) مي داند كه استغفار بي فايده است، چرا خود را به زحمت مي انداخته و بر ابوطالب استغفار مي كرده است؟
د _ پيامبر(صلي الله عليه وآله)، طبق نقل اهل سنت، به خداوند عرض مي كند: اللّهم لا تجعل لفاجر
ص: 678
ولا لفاسق عندي نعمة؛ (1) بارخدايا براي فاجر و فاسق نزد من نعمتي قرار مده. چه فسقي بالاتر از شرك است و چه نعمتي بالاتر از استغفار پيامبر(صلي الله عليه وآله). حال اگر ابوطالب(عليه السلام) مشرك بود _ العياذ بالله _، چگونه ممكن است مشمول نعمت استغفار رسول خدا(صلي الله عليه وآله) گردد؟
ه_ _ به سند صحيح از امام علي(عليه السلام)روايت شده كه فرمود: شنيدم مردي براي پدر و مادر مشركش استغفار مي كرد، آن را به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) عرض كردم، اين آيه نازل شد: " ما كانَ لِلنَّبِيِّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا... ". اين روايت از طيالسي، ابن ابي شيبه، احمد، ترمذي، نسائي، ابي يعلي، ابن جرير، ابن منذر، ابن ابي حاتم، ابي الشيخ، ابن مردويه، حاكم، بيهقي، ضياء، سيوطي، واحدي، ابن كثير، زمخشري، دحلان و ديگران نقل شده است. (2) .
در روايت ديگر آمده است: مسلمانان عرض كردند: آيا ما بر پدرانمان استغفار كنيم؟ در اين هنگام آيه فوق نازل شد. (3) .
در روايتي ديگر وارد شده كه: آيه فوق هنگامي نازل شد كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) از خداوند متعال خواست اذن دهد تا بر مادرش استغفار كند كه در اين آيه از آن نهي شد. ولي اجازه خواست كه به زيارت قبر مادرش رود، خداوند اجازه داد. (4) .
گرچه ما معتقديم مادر حضرت محمّد(صلي الله عليه وآله) مؤمنه بوده، ولي به هر تقدير اين روايت كه از طرق اهل سنت وارد شده نقيض روايتي است كه مي گويد: آيه در شأن ابوطالب(عليه السلام)نازل شده است.
و _ آيه " إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ... "، بنابر نقلي در روز احد بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) نازل شد، هنگامي كه دندان رباعي پيامبر(صلي الله عليه وآله) شكسته شد و صورتش با شمشير شكافت. آن گاه پيامبر(صلي الله عليه وآله) عرض كرد: بارخدايا قومم را هدايت كن زيرا آنان ناآگاهند. در اين موقع
ص: 679
نازل شد: " إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ... ". (1) .
ز _ آيه " إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ "، دلالت بر عدم ايمان ابوطالب ندارد، بلكه دنبال آيه دلالت دارد بر اين كه خداوند متعال هدايت ابوطالب(عليه السلام) را اراده كرده است و هرگز هدايت كسي به اراده و خواست مستقل پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيست.
ح _ اين كه ابوطالب(عليه السلام) هنگام مرگ مي گويد: علي ملّة عبدالمطلب، دلالت بر كفر و عدم توحيد ندارد، زيرا ما معتقديم _ همان گونه كه در جاي خود به اثبات رسانديم _ پدر و اجداد پيامبر(صلي الله عليه وآله) همگي مؤمن بوده اند و اگر اين چنين مي گويد، مقصودش همان لا إله إلاّ الله و توحيد است كه آباء پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر آن بوده اند، ولي در برابر ابوجهل توريه و تقيه كرده است. ولذا تصريح به كلمه توحيد لا إله إلاّ الله نكرده است.
ابي سعيد خدري مي گويد: شخصي نزد پيامبر از ابوطالب ياد كرد، حضرت(صلي الله عليه وآله)فرمود: اميد است كه شفاعت من در روز قيامت براي او سودمند باشد، در ميان آبي جوشيده از آتش قرار مي گيرد كه تا دو كعب او مي رسد و از آن جا تا مغز او را مي جوشاند... (2) .
جواب:
الف _ حديث، ضعيف السند است؛ به خاطر سفيان ثوري كه تدليس كننده از ضعفاست و از دروغ گويان، روايت نقل مي كند؛ و به خاطر عبدالملك بن عمير لخمي كوفي، كه احمد او را تضعيف نموده است. (3) و به خاطر عبدالعزيز دراوردي كه احمد و ابوزرعه او را بدحافظه مي دانند. و ابوحاتم مي گويد: به حديث او احتجاج نمي شود. (4) .
ب _ اگر ابو طالب مشرك بوده _ العياذ بالله _ اميد شفاعت او را داشتن معنا ندارد، زيرا
ص: 680
شفاعت، شامل حال مشرك نمي شود.
ج _ حديث ضحضاح را از شخصي به نام مغيرة بن شعبه نقل مي كنند؛ همو كه بغض و دشمني او نسبت به بني هاشم، خصوصاً علي(عليه السلام) معروف و مشهور است. (1) .
د _ از امام باقر(عليه السلام) از حديث ضحضاح سؤال شد؟ حضرت(عليه السلام) فرمود: اگر ايمان ابوطالب در كفه اي از ترازو و ايمان اين مردم در كفه اي ديگر قرارگيرد، هرآينه ايمان او ترجيح خواهد يافت. آن گاه فرمود: آيا نمي دانيد كه اميرالمؤمنين علي(عليه السلام) دائماً امر مي كرد كه از طرف عبدالله و فرزندش و ابوطالب، در زمان حياتش حج به جاي آورده شود. و نيز وصيّت كرد كه بعد از وفات نيز براي آنان حجّ به جاي آورند. (2) .
ه_ _ از امام علي(عليه السلام) درباره پدرش سؤال شد كه آيا او معذّب در آتش است يا خير؟ حضرت(عليه السلام) فرمود: ساكت شو، خداوند دهانت را بشكند، قسم به كسي كه محمّد(صلي الله عليه وآله) را به حقّ مبعوث كرد، اگر پدرم تمام گناه كاران روي زمين را شفاعت كند، خداوند شفاعت او را مي پذيرد. آيا پدر من در آتش جهنّم است درحالي كه فرزندش تقسيم كننده بهشت و دوزخ است؟ (3) .
از روايات و كتاب هاي تاريخي استفاده مي شود كه ابوطالب مؤمن بوده ولي ايمانش را از قريش كتمان مي كرده است.
امام صادق(عليه السلام) فرمود: همانا مَثَل ابوطالب مانند اصحاب كهف است كه ايمان خود را پنهان كرده و شرك را آشكار ساختند ولذا خداوند دوبار به آنان اجر داده است. (4) .
و نيز امام علي(عليه السلام) فرمود: به خدا سوگند كه ابوطالب بن عبدالمطلب بن عبدمناف،
ص: 681
مؤمنِ مسلماني بود كه ايمانش را كتمان مي نمود... (1) .
ما مي توانيم دريابيم كه سرّي بودن ايمان ابوطالب(عليه السلام) ضرورتي غيرقابل انكار بوده است، زيرا دعوت پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيازمند شخصيتي اجتماعي و نيرومند بود تا آن را پشتيباني كند، و رهبر آن را از دشمنان حفظ نمايد و خود نيز در ظاهر در هيچ يك از دو طرف نزاع نباشد. اگر ابوطالب، كه شخصيتي بزرگ و سرشناس در ميان قريش بود، ايمانش را كتمان نمي كرد نمي توانست امر خود را پيش ببرد و از پيامبر(صلي الله عليه وآله) دفاع كند؛ دفاعي كه در حقيقت به خاطر اعتقاد و ايمان به نبوت حضرت بود، اگرچه مشركين مي پنداشتند كه به خاطر آن كه پسربرادر او است، از او پشتيباني مي كند.
بعضي از دانشمندان درباره ايمان ابوطالب(عليه السلام) در كتاب هاي خود و در ضمن مطالب، بحث كرده و بر آن دليل اقامه كرده اند، عده اي نيز كتاب هاي مستقل در اين مورد تأليف نموده اند كه برخي از آنها را نام مي بريم:
1 _ سعد بن عبدالله اشعري قمي متوفّي (299،301ه_)، فضل أبي طالب و عبدالمطلب و أب النبي عبدالله ابن النبي. (2) .
2 _ ابوعلي كوفي احمد بن محمّد بن عماره متوفي (346ه_)، ايمان أبي طالب. (3) .
3 _ ابومحمّد سهل بن احمد بن عبدالله ديباچي، ايمان أبي طالب. (4) .
4 _ ابونعيم علي بن حمزه بصري تميمي لغوي، متوفي (375ه_)، ايمان أبي طالب. (5) .
5 _ ابوسعيد محمّد بن احمد بن حسين خزاعي نيشابوري، مني الطالب في ايمان أبي طالب. (6) .
ص: 682
6 _ ابوالحسن علي بن بلال بن ابي معاويه مهلّبي ازدي، البيان عن خيرة الرحمن في إيمان أبي طالب وآباء النبيّ. (1) .
7 _ احمد بن قاسم، إيمان أبي طالب. (2) .
8 _ ابوالحسين احمد بن محمّد بن احمد بن طرفان كندي جرجاني، متوفي (450ه_)، إيمان أبي طالب. (3) .
9 _ شيخ مفيد، متوفي (413ه_)، إيمان أبي طالب.(4) .
10 _ ابوعلي شمس الدين سيّد فخار بن معد موسوي، متوفي (630ه_)، الحجة علي الذاهب إلي تكفير أبي طالب، كه اخيراً چاپ شده است.
11 _ ابوالفضائل احمد بن طاووس حسني، متوفي (673ه_)، إيمان أبي طالب، كه آن را در بناء المقالة العلوية ذكر كرده است.
12 _ سيد حسين طباطبايي يزدي حائري، متوفي (1306ه_) منية الطالب في إيمان أبي طالب كه به طبع رسيده است.
13 _ مفتي شريف سيدمحمّدعباس تستري هندي، متوفي (1306ه_) بغية الطالب في إيمان أبي طالب.
14 _ شمس العلماء ميرزا محمّدحسين گرگاني، مقصد الطالب في إيمان آباء النبيّ وعمّه أبي طالب كه طبع شده است.
15 _ شيخ محمّدعلي بن ميرزا جعفر علي فصيح هندي، القول الواجب في ايمان أبي طالب. (5) .
16 _ ميرزا محسن فرزند علامه ميرزا محمّد تبريزي، إيمان أبي طالب وأحواله وأشعاره. (6) .
ص: 683
17 _ سيدمحمّد علي آل شرف الدين عاملي، شيخ الأبطح او أبوطالب كه در بغداد طبع شده است.
18 _ شيخ ميرزا نجم الدين فرزند ميرزا محمّدطهراني، الشهاب الثاقب لرجم مكفّر أبي طالب. (1) .
19 _ شيخ جعفر بن محمّد نقدي، مواهب الواهب في فضائل أبي طالب، كه در نجف اشرف به طبع رسيده است.
20 _ عبدالله خنيزي حجازي، أبوطالب مؤمن قريش كه اخيراً به طبع رسيده است، و وهابيان او را به جهت اين كتاب زنداني نموده و حكم اعدام او را صادر كردند.
ص: 684
از تهمت هاي ناروايي كه به اهل بيت(عليهم السلام) به ويژه علي بن ابي طالب(عليه السلام)زده اند قصه ساختگي خواستگاري امام علي(عليه السلام) از دختر ابي جهل در زمان حيات فاطمه زهرا(عليها السلام)است. اهل سنت مي گويند كه علي(عليه السلام) دست به اين اقدام زد، ولي با مخالفت شديد رسول خدا(صلي الله عليه وآله)روبه رو شد و از قصد خود صرف نظر كرد. اما اين داستان هرگز با مقام عصمت علي(عليه السلام) و ارادت پيامبر(صلي الله عليه وآله) و فاطمه زهرا(عليها السلام) به علي(عليه السلام) سازگاري ندارد، از همين رو جا دارد كه اصل داستان را بررسي كنيم.
با مراجعه به كتاب هاي حديثي پي مي بريم تنها علماي عامه اين حديث را در متون حديثي خود ذكر كرده اند و از آن در مصادر حديثي شيعه اثري نيست. اينك به برخي از روايات اشاره مي كنيم:
1 _ بخاري از قتيبه از ليث از ابن ابي مليكه از مسور بن مخرمه نقل مي كند كه گفت: از رسول خد(صلي الله عليه وآله) شنيدم كه بر بالاي منبر مي فرمود: همانا بني هاشم بن مغيره اذن گرفتند تا اين كه دخترشان را به نكاح علي بن ابي طالب در آورند، من اذن نمي دهم، اين جمله را سه بار تكرار كرد مگر اين كه فرزند ابي طالب بخواهد دخترم را طلاق دهد؛ آن گاه با دختر آنان ازدواج كند. همانا فاطمه پاره تن من است، بي تاب مي كند مرا هر آنچه او را
ص: 685
بي تاب كند و آزار مي دهد مرا هر آنچه او را اذيت كند. (1) .
2 _ هم چنين از ابي اليمان از شعيب از زهري از علي بن حسين از مسور بن مخرمه نقل مي كند كه علي(عليه السلام) از دختر ابي جهل خواستگاري كرد. فاطمه از اين موضوع با خبر شد، خدمت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) آمد و عرض كرد: قوم تو گمان مي كنند كه به خاطر دخترانت غضبناك نمي شوي، در حالي كه اين علي است كه دختر ابي جهل را به نكاح خود در آورده است؛ آن گاه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بعد از اداي شهادتين فرمود:... همانا فاطمه پاره تن من است و من از ناراحتي او كراهت دارم. به خدا سوگند كه دختر رسول خدا و دختر دشمن خدا نزد يك مرد، جمع نمي شود. (2) .
3 _ همو از ابي الوليد از ليث از ابن ابي مليكه از مسور بن مخرمه زهري نقل مي كند كه گفت: از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) شنيدم كه فرمود: همانا بني مغيره اذن گرفتند تا اين كه دخترشان را به نكاح علي در آوردند، ولي من اجازه نمي دهم. (3) .
اين حديث با سندها و مضامين مختلف در كتاب هاي حديثي عامه نقل شده است.
اين حديث از جهت هاي مختلف _ سند و دلالت _ اشكال دارد كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
اين حديث در همه كتاب هاي حديثي عامه به ده نفر منتهي مي گردد كه عبارتند از: مسور بن مخرمه، عبد الله بن عباس، علي بن حسين، عبد الله بن زبير، عروة ابن زبير، محمّد بن علي، سويد بن غفله، عامر شعبي، ابن ابي مليكه و مردي از اهل مكّه.
ص: 686
الف) ابن عباس
در حديث ابن عباس عبيد الله بن تمام واقع شده كه طبق نصّ هيثمي در مجمع الزوائد ضعيف است. ابن حجر اين حديث را در ترجمه عبيد الله بن تمام از منكرات او برشمرده؛ آن گاه مي گويد: دار قطني و ابوحاتم و ابوزرعه و ديگران او را تضعيف كرده اند. ابوحاتم مي گويد: او احاديث منكره نقل مي كند. ساجي مي گويد: او بسيار دروغ گو است و حديث منكر نقل مي كند. (1) .
ب) علي بن الحسين(عليه السلام)
ابن حجر عسقلاني آن را نقل كرده و بويصري در حاشيه آن مي گويد: اين حديث را حارث با سند منقطع و ضعيف نقل كرده است، زيرا در سند آن علي بن زيد بن جدعان آمده كه ضعيف است.
ج) عبد الله بن زبير
ابن حجر احتمال مي دهد كه عبد الله بن زبير اين حديث را از مسور شنيده و آن را مرسلاً نقل كرده باشد. (2) . به هر حال اگر به واسطه مسور نقل مي كند به شرح حال او خواهيم پرداخت كه مشكل دارد و چنانچه بيواسطه از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند احتمالي بعيد است، زيرا وي هنگام وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) ده ساله بوده، و وضع او نيز معلوم است، زيرا او معروف به بغض و عداوت و دشمني با علي(عليه السلام) و اهل بيت(عليهم السلام) وحتّي شخص پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) مي باشد.
د) عروة بن زبير
حديث عروه را تنها ابوداود به سندش از زهري از عروه نقل مي كند و سندش مرسل است، زيرا عروة بن زبير در عهد و خلافت عمر به سال 19 هجري متولد شد. هم چنين او مشهور به بغض و دشمني با اميرالمؤمنين(عليه السلام) است. حتي يكي از بهترين شاگردانش، زهري تصريح كرده كه وي در دشمني با علي(عليه السلام) حديث جعل مي كرد.
ص: 687
معمر مي گويد: زهري دو حديث از عروه از عايشه در مورد علي(عليه السلام) داشت. روزي از آن دو سؤال كردم، گفت: با اين دو حديث چكار داري؟ خدا به آن دو آگاه تر است، ما آن دو را به بني هاشم اتهام بستيم. (1) .
حتّي فرزند او يحيي به اين خصلت پدرش اعتراف كرد و گفت: هرگاه پدرم يادي از علي مي كرد، او را ناسزا مي گفت. (2) در حالي كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) خطاب به علي(عليه السلام)فرمود: دوست ندارد تو را مگر مؤمن و دشمن تو نيست، مگر منافق.
ه_) محمد بن علي
حديث وي تنها در كتاب الفضائل احمد بن حنبل از عمرو بن دينار آمده است كه محقق آن در حاشيه كتاب مي گويد: حديث مرسل است، زيرا او سندي براي آن ذكر نكرده است. ديگر اين كه، عمرو بن دينار مطابق نصّ رجاليين از محمّد بن علي روايت نشنيده است. (3) هم چنين به طور حتم محمّد بن علي از صحابه نبوده، لذا روايت او از جهاتي مرسل است.
و) سويد بن غفله
حديث او را تنها حاكم نيشابوري از احمد نقل كرده است، ولي ذهبي در تلخيص آن مي گويد: حديث مرسل است، زيرا سويد پيامبر(صلي الله عليه وآله) را درك نكرده است. او بعد از دفن پيامبر(صلي الله عليه وآله) وارد مدينه شد.
ز) عامر شعبي
حديث او را عبدالرزاق بن همام نقل كرده است، در حالي كه وي در سال ششم از خلافت عمر بن خطاب متولّد شده و بعد از سده اول از دار دنيا رفته است. (4) از همين رو حديث از اين جهت ارسال دارد. ممكن است از سويد بن غفله نقل كرده باشد كه آن نيز ارسال دارد. با قطع نظر از ارسال حديث، شعبي از جمله كساني است كه بسيار حديث
ص: 688
جعلي به اهل بيت(عليهم السلام) نسبت مي داد؛ تا جايي كه ابن حجر بدين جهت او را تضعيف كرده است. (1) .
هم چنين در اين حديث راوي از شعبي، زكريا بن ابي زائده است كه علماي رجال او را ضعيف و اهل تدليس شمرده اند. (2) گذشته از اينها، شعبي از قاضيان و نديمان سلاطين جور همانند عبد الملك بن مروان و ديگر دشمنان اهل بيت(عليهم السلام)بوده است. (3) .
ح) ابن ابي مليكه
حديث به سه طريق نقل شده مذكور است: در يك طريق مسور بن مخرمه واقع است كه شرح حال او خواهد آمد. در طريق ديگر، عبد الله بن زبير و در طريقي نيز مرسلاً آن را نقل مي كند.
ط) مردي از اهل مكه
اين سند را، احمد در الفضائل و حاكم نيشابوري بهواسطه ابي حنظله نقل كرده اند:
اوّلاً: در سند آن اضطراب است، زيرا يك بار ابوحنظله از رجل مكّي نقل مي كند و بار ديگر ابوحنظله _ همان مرد مكي _ از علي(عليه السلام) مباشرتاً نقل مي كند.
ثانياً: ابوحنظله و مردي از اهل مكّه هر دو مجهولند. ذهبي بعد از نقل حديث آن را مرسل شمرده است.
ثالثاً: در تنها سند آن يزيد بن هارون در اول سند است كه رجاليين اهل سنت او را تضعيف كرده اند. (4) .
ي) مِسور بن مخرمه
تنها طريقي كه همه صاحبان صحاح بر آن اتفاق كرده اند، طريق مسور است. روايات اهل سنت از مسور به علي بن الحسين(عليه السلام) و عبدالله بن عبيدالله بن ابي مليكه باز مي گردد و راوي از امام سجاد(عليه السلام) تنها محمّد بن شهاب زهري و راوي از ابن ابي مليكه
ص: 689
نيز، ليث بن سعد و ايّوب بن ابي تميمه سختياني است.
ابن ابي مليكه كسي است كه او را قاضيِ عبدالله بن زبير و مؤذن او برشمرده اند؛ (1) در آن ايامي كه ابن زبير در مكه و برخي از شهرهاي حجاز و عراق دولت تشكيل داد. عبدالله بن زبيري كه معروف به دشمني اهل بيت بود.
امّا زهري كه بيشتر روايات از او نقل شده، كسي است كه از منحرفين اميرالمؤمنين و اهل بيت طاهرين(عليهم السلام) شمرده شده است.
ابن ابي الحديد از محمّد بن شيبه نقل مي كند: در مسجد مدينه حاضر بودم و ديدم زهري و عروة بن الزبير نشسته بودند و ياد علي مي كردند؛ آن گاه هردو به علي(عليه السلام) ناسزا گفتند. (2) .
وي از جمله كساني است كه سابق به اسلام بودن علي(عليه السلام) را نيز انكار مي نمود و زيد بن حارثه را اولين مسلمان مي دانست. (3) .
هم چنين وي از جمله كاركنان بني اميّه و پايه هاي سلطنت بني اميه محسوب مي شد، تا جايي كه علما و زهّاد و حتي ابن معين او را بر اين كار سرزنش نمودند.(4).
با اين موقعيّت آيا مي توان حديث زهري را در تنقيص امام علي(عليه السلام) پذيرفت؟ امّا در مورد مسور بن مخرمه مي توان گفت:
اولاً: او كسي بود كه دائماً با ابن الزبير همراه بود.
ثانياً: هيچ گاه يادي از معاويه نمي كرد، مگر آن كه بر او درود مي فرستاد.
ثالثاً: از خوارج بود. (5) .
رابعاً: ولادت او دوسال بعد از هجرت است، حال چگونه حديث را از پيامبر(صلي الله عليه وآله)شنيده است؟.
ص: 690
با قطع نظر از اشكال هاي سندي كه در اين حديث وجود دارد، از جهت دلالي و متني نيز حديث قابل مناقشات فراواني است كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1 _ مسور بن مخرمه مي گويد: من در حالي كه محتلم بودم، اين حديث را از پيامبر(صلي الله عليه وآله) كه بالاي منبر بود، شنيدم. اين خود سبب وهن روايت است، زيرا چگونه ممكن است شخصي در حال احتلام وارد مسجد شده و گوش به سخنان پيامبر(صلي الله عليه وآله)دهد. اين نيست مگر سهل انگاري او به دستورهاي شرع.
2 _ مسور، قصه خواستگاري را هنگامي كه از علي بن الحسين(عليه السلام) شمشير طلب مي كند نقل كرده كه اين قرينه نامفهومي بوده، بلكه ممكن است حمل بر غرض ورزي شود.
3 _ حديث به الفاظ و معاني مختلف نقل شده است، به حدّي كه شارحان حديث نتوانسته اند براي آن وجه معقولي در جمع اين الفاظ مختلف بيان كنند كه اين خود سبب وهن و ضعف روايت است.
4 _ طبق روايات فراوان، خداوند متعال نكاحِ علي و فاطمه(عليهما السلام) را انتخاب كرده است. (1) واضح است كه خداوند براي فاطمه همسري نمي گزيند كه او را اذيت كند.
5 _ چگونه ممكن است كه بين علي و فاطمه(عليهما السلام) خصومت و اختلاف باشد، در حالي كه علي(عليه السلام) به حدّي از علم رسيده بود كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در حقّ او فرمود: من شهر علم هستم و علي درب آن.
ابن حجر عسقلاني مي گويد: من از مسور بن مخرمه، راوي اين حديث از پيامبر(صلي الله عليه وآله)تعجب مي كنم كه چگونه در تعصّب مبالغه نموده و ملاحظه مقام و منزلت علي بن الحسين(عليه السلام) را نكرده است و اين افترا را به او نسبت داده است.
6 _ مرحوم قزويني دركتاب الامامة الكبري در جواب اين احاديث مي گويد: بر فرضِ صحت اين احاديث، نقصي بر علي(عليه السلام) وارد نيست، زيرا قرآن و روايات، تعدد
ص: 691
همسران را اجازه داده است و تنها جمع بين فاطمه(عليها السلام) وديگري حكم خاصي بوده كه
رسول خدا(صلي الله عليه وآله) آن را ابلاغ كرده،در حالي كه(عليه السلام) علي آن را تا آنوقت نمي دانسته و بعد از اطلاع، دستور پيامبر(صلي الله عليه وآله) را امتثال كرده است. از همين رو هيچ عتاب و سرزنش متوجه امام علي(عليه السلام) نيست. آري، سرزنش و عتاب بر كسي است كه بعد از آن كه از پيامبر(صلي الله عليه وآله)شنيد: فاطمه پاره تن من است، بي تاب مي كند مرا آن چه فاطمه را بي تاب مي كند و آزار مي دهد مرا آنچه فاطمه را اذيت مي كند، بر فاطمه ظلم كرده و او را اذيّت نمود؛ تا آن كه در حالي كه بر او غضبناك بود از دنيا رحلت نمود. (1)
7 _ در مناظره اي كه بين عمر بن خطاب و ابن عباس اتفاق افتاد، چنين آمده است: ابن عباس به عمر گفت: صاحب ما كسي است كه تو او را خوب مي شناسي. به خدا سوگند! او چيزي را تغيير و تبديل نكرده و هرگز رسول خدا(صلي الله عليه وآله)را درايام مصاحبتش به غضب در نياورده است. عمر گفت: حتّي در خواستگاري از دختر ابي جهل كه مي خواست با داشتن فاطمه، او را به همسري خود در آورد؟
ابن عباس گفت: خداوند درباره معصيت حضرت آدم(عليه السلام) مي فرمايد: " وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً "؛ (2) ما عزمي در او نيافتيم. صاحب ما _ علي(عليه السلام) _ نيز قصدي بر ناراحت كردن رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نداشت، ولي نوعي از مسائلي است كه در ذهن آدمي خطور مي كند و انسان بر دفع آنها از ذهن خود قدرت ندارد. چه بسا از فقيه در دين خدا و عالم به امر خدا حادث شود، ولي به مجرّد آن كه متنبّه و آگاه شد رجوع نموده و توبه مي كند. (3) .
ابن ابي الحديد از استاد منصف خود ابو جعفر نقيب محمّد بن ابي زيد نقل مي كند: او معتقد است عمر اين تهمت را در ميان مردم پخش كرد كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در اين قضيه از علي(عليه السلام) غضبناك شده است. او مي گويد: عمر، به جهت خواستگاري علي(عليه السلام) از دختر
ص: 692
ابي جهل ناراحت شد و بر علي عيب گرفت و اين گونه وانمود كرد كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) از اين عمل ناخرسند است.... (1).
8 _ در برخي از روايات آمده كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به علي(عليه السلام) امر كرد تا دخترش فاطمه(عليها السلام)را طلاق دهد، اگر ابن مي خواهدبا دختر ابي جهل ازدواج كند، با آن كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)در خطبه خود مي گويد: من هرگز حلالي را حرام و حرامي را حلال نمي كنم.
بديهي است خداوند متعال طلاق را به دست مرد قرار داده و هرگز زن و پدرش حقّ طلاق گرفتن ندارند.
از طرفي ديگر، در اين روايت پيامبر(صلي الله عليه وآله) علي(عليه السلام) را منع مي كند از ازدواج دوّم با آن كه خلاف نصّ قرآن است كه مي توان تا چهار زن دائمي داشت. بر فرض كه در زمان حيات فاطمه زهرا(عليها السلام) به طور خصوص ازدواج دوّم بر حضرت علي(عليه السلام) حرام باشد؛ اين، از دو حال خارج نيست: يا در آن وقت حكم به علي(عليه السلام) نرسيده بود كه اين گونه آشكارا بر ضدّ علي(عليه السلام) سخن گفتن و تهديد كردن معنا نداشت و اگر حكم به او رسيده بود، چگونه مي شود كه عليّ(عليه السلام) اقدام بر كار حرامي كرده باشد، در حالي كه طبق نصّ آيه تطهير او از هر رجس و پليدي معصوم است.
آيا علي(عليه السلام) به اندازه بني مغيره ادب و احترام براي پيامبر(صلي الله عليه وآله) قائل نبوده، تا از آن حضرت در خواستگاري دختر ابي جهل از پيامبر(صلي الله عليه وآله) اذن و اجازه بگيرد؛ همان گونه كه بني مغيره اجازه گرفتند؟
چرا پيامبر(صلي الله عليه وآله) با علي(عليه السلام) مخفيانه راجع به اين موضوع صحبت نكرد و از او نخواست كه از اين امر صرف نظر كند؟ يا از او خود است، ولي از آن جا كه علي(عليه السلام)نپذيرفت مجبور به افشاي آن شد تا مردم بر ضدّ علي(عليه السلام) اقدام كنند (2)؟ اينها همه ابهام ها و سؤال هايي است كه شايد در اين زمينه به ذهن خطور كند كه قطعاً با عصمت علي(عليه السلام)سازگاري ندارد.
9 _ سيد مرتضي(رحمه الله)مي گويد: اگر اين قضيه صحت داشت، به طور حتم دشمنان
ص: 693
علي(عليه السلام) از بني اميه و پيروانشان، از اين فرصت استفاده كرده بر ضدّ علي(عليه السلام)آن را ترويج مي كردند، در حالي كه نديد كسي از بني اميه و دشمنان اهل بيت(عليهم السلام)اين قصه را بر ضدّ علي(عليه السلام) به كار برند. (1) .
10 _ چگونه پيامبر(صلي الله عليه وآله) از دختر ابي جهل به بنت عدوّ الله تعبير مي كند، در حالي كه مي دانيم در اسلام جايز نيست اگر كسي پدر يا مادرش بدكاره باشد، او را به پدر و مادرش با القاب بد نسبت داد، چرا پيامبر(صلي الله عليه وآله) چنين تعبيري به كار برده است؟
سيّد مرتضي اين حديث را ساخته و پرداخته كرابيسي بغدادي _ مصاحب شافعي _ مي داند. شخصي كه به نصب و عداوت اهل بيت(عليهم السلام) و انحرافش از امير المؤمنين(عليه السلام)معروف بوده است. (2) .