ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

ص: 18

ص: 19

ص: 20

ص: 21

ص: 22

- جدآنان خاتم پیامبران است، این را ملل جهان می دانند.

- پدرشان سرور اوصیاء است که دستگیر ناتوان و به خاک افکن قهرمانان بود.

- آنکه به سر نیزه آموخت چگونه در قلب دشمن جای گیرد، وشمشیر را که چه سان بر فرقها نشیند.

- روز نبرد، اگر زمین از جای بجنبد، او از جای نجنبد.

- همانکه از دنیای مردم رو گرداند، موقعیکه با زر و زیور خود را آراسته بود.

- هنگامیکه دیگران با او سنجیده شوند، شریفترین آنان، بمنزله زمین پس است که با آسمان بسنجند و یا چون قطره که با دریا مقیاس گیرند.

- با آن بخششی که ابراز و آموخته و آن وقاری که کوه از آن پایداری یافت.

- بسا فتنه که با رهبری او رخت بربست و مشکلاتی که با اندیشه او فیصل یافت.

- خدای عز و جل مشعل گمراهی را بوسیله او خاموش کرد، همان مشعل که شراره های آن دامن هدایت را به آتش کشید.

- آن سروری که خداوند، خورشیدش را نزدیک غروب بر او باز گرداند.

- واگر باز نمی گشت، عوض تابش و درخشندگی برای همیشه روسیاه می شد.

- همان سروری که، بخاطر دین و آئین با نیزه با ریگ بر سر مردم کوبید همانسان که بر سر شتران عربی کوبند.

و قد علموا ان یوم الغدیر

بغدرهم جز یوم الجمل:

همگان دانستند که در اثر نابکاری آنان بود که روز غدیر، روز جمل را در پی داشت.

- ای گروه سیه کاران که به پیامبر تلخی مصیبت را چشاندید.

تا آنجا که گوید:

-صریح قرآن خصم شماست و هم آنچه بهترین پیامبران در آن روز فرمود.

- سفارش او را، علنا زیر پا نهادید، و بر او بستید آنچه را که خواستید.

ص: 25

تا آخر قصیده که در نسخه های خطی به 47 بیت بالغ می شود، ولی ناشر دیوان، قسمتی را که با مذهبش مخالف بوده از دیوان چاپی ساقط کرده است، واین اولین دست خیانتکاری نیست که سخنان حق را جابجا می کند.

وافر داشت، و در سبک شعر براه او میرفت و بر قالب او خشت میزدو چنان در این متابعت و دنباله روی شهرت داشت که یکی از شعراء گفت:

- بدبخت آنکه اشک میریزد و دانه های اشک بر پهنای سینه اش روان است.

- اگر نبود که خود را سرگرم با ده ناب کرده و با رساله های صابی و شعر کشاجم غم دل را فراموش می کند.

ابوبکر، محمد بن عبد الله حمدونی، دیوان شعرش را مرتب کرد، و اضافاتی که از پسر کشاجم ابی الفرج بدست آورده بود، بدان ملحق نمود.

از چکامه هایش چنانکه آثار مهارت در لغت و حدیث، و تفوق در فنون ادب و نویسندگی و سرود به چشم می خورد، وزنه او را در روحیات و معنویات سنگین می کند و ملکات فاضله او را نمودار می سازد، مانند این شعر:

- مقامات عالیه ام،آوازه مرا در کاخهای خسروان بلندکرد

- و اشتیاق طبیعی که به مکارم اخلاق دارم، چه من در تحصیل نیکیها سخت حریصم.

- بسوی بالاترین مراتب مجد و عظمت پر می زنم و از درجات مبتذل آن دامن می کشم.

- در مکتب دبیری و نویسندگی بشیوه های نو پرداختم و هدیه ادب آموزان ساختم.

- مضامین بکر و لطائف نغز را در جامه آدب آراسته به حجله آوردم.

- و روایات ممتاز و برگزیده را با قریحه و ذوق سرشار آزین بستم. -

این ها را همه با همتی که در ساحت مجد و بزرگواری می خرامد، دمساز کرده ام.

- و هم با عزمی راسخ که نه در مشکلات وا ماند و خسته گردد.

- و این عزم و همت در هر مصیبتی که از چشم خون بچکاند، رفیق و دمساز من است.

واز اشعار کشاجم که حکایت دارد از نبوغ او در بنظم کشیدن معانی بلند و

ص: 27

نکته سنجی، قدرت نظر، دقت اندیشه، استواری فکر، این شعر اوست:

- اگر جمعی به حق بر ثریا دست یافته اند، من بر والاترین اختران دست افراشته ام.

- نه چنین است که زبان شعرم از دم شمشیر هندی تیزتر و بران تراست؟

- و این دست من است که با انگشتان قلمی را می فشارد که اشک آن را در اختیار است؟

- قلمی چون افعی نر که دشمنان از او در هراس اند، و یا چون ماری که افسونگر از آن در جستجوی پناه است.

- و از آن شکاف که سموم جانگزا تراوش می کند، فاد زهر آن نیز می تراود.

- چون پتک بر سر دشمن فرود آید و دوست مستمند را نعمت و توان بخشد.

- و آن خطها که برنگاشته ام، مانند ابر نازک رگرگ می درخشد.

- با بیان شیرین، زیوری در قالب الفاظ ریختم که در قدرت همگان نیست.

- و قافیه ای پرداختم که چون در خوشاب آویزه گردنهاست.

- چنان زیباو دلاویز که چون گوشها بشنوند، سرور و بهجت در چشمها ظاهر گردد.

- و ادراک هر چند لطیف باشد، چون در معانی اشعارم بخرامد، شیفته و مفتون ماند.

- این لطیفه های دلاویز همخوابه من است و این اندیشه من است که آنرا در آفاق دور پراکنده می سازد.

- اگر مشکلی پیش آید، من پیشاپیش همه چون تیر شهاب روانم.

- و اگر بخواهی، شعرم شیرین تر از داستان عشاق و مغازله جوانان است.

- با شراب سرد هم پیمانم و با زیبا رویان میانسال، دمسازم. با این همه در رزمگاه چون شیر ژیان.

- صبحانه من سامان دادن امر و نهی است، عصرانه من شراب جان افزا.

- در بزم سنگین و با وقارم: نه حریفان را خجل سازم و نه ساقی را ملامت کنم.

- اگر شراب بپیمایم، پیمانه بر سر دست گیرم و بدلخواه ندیمان لبریز کنم.-

ص: 28

من آماده صید و نخجیرم: نخجیر نخبه های زنان که از نژاد اسیل و کریم باشند.

- باریک میانی که چون سمند خوشخرام، برای مسابقه ورزیده شود.

- جوانهای شاداب که از زیبائی طبیعی برخوردارند.

- و چون زبانشان از کام بر آید که سخن گوید، اندام سپید و مژگان بلندشان مدیحه سرا شود.

- گویاگاو وحشی با آن نرگس مست، دیده بدیدارشان گشوده که از شرم در گوشه خزیده است.

- اینها همه با حریفان و ندیمانی که در صفا و یکرنگی بی نظیراند.

در واقع، محقق ادیب، شاعر ما کشاجم را هنگام سرودن شعر، در لباس معلم اخلاق می بیند، آنهم استادی گرانمایه که در شعر آموزنده اش، نمونه های اخلاق نیک، طبع بلند، وفا و صمیمیت آشکار است، و واقعا برای تزویج مبادی انسانیت و تحکیم مبانی فضیلت و تقوی بپا خاسته.

این شعر او را ملاحظه کنید:

- هر که مهر ورزد، با وفا و صمیمیت، محبتش را پاس می دارم.

- تا توان در کالبد دارم، رضایت خاطرش را بجویم و چون ناگواری بدو رسد عنایت و اشفاقمان سر رسد.

- این خوی ما است، و ما مردمی هستیم که همت به مکارم اخلاق گماشته ایم.

و یا این شعر دیگرش:

- جمعی بدون جرم و خطا از ما بریدند.

- دچاربدبینی شده اند، کاش بما خوشبین می شدند و بعد از ما می بریدند. اگر مایل باشند باز بر سر پیمان می رویم.

- اگر آنها بدوستی باز گردند، ما هم برمی گردیم، و چنانچه خیانت ورزند ما خیانت نمی ورزیم.

ص: 29

- و اگر آنها از ما سرگرم و بی نیاز شده اند. ما از آنها بی نیازتریم.

و یا باین شعرش که ابن مقله را می ستاید بنگرید:

- منشهائی در من است که اگر آزمایش شود، مایه آرزوی دگران خواهد بود.

- و همتی عالی ک ه به ثریا بسته است، و تصمیم قوی که در مشکلات از هم نمی پاشد.

- و تواضعی که لباس کرامت بر من پوشانده و چه بسیار عزت،با تواضع بدست آمده.

- با سروران و بزرگان همدم شدم و کسی از من خطا و لغزش ندید.

- از کاردانی من بهره ور شدند، و من برای آنها از ریسمان رساتر و از شمشیر بران تر بودم.

- باسبک زیبا و کلمات شیوا، که نه چون سنگلاخ، بلکه روان و سلیس است.

- اگرتشنه ای را از شراب شعرم بچشانم، آتش درونش فرو نشیند و دگر آب نیاشامد.

-چه سبک های شیوا و شیوه های آسان که در شعر نهادم و هر که بدان پوید راهبر شود.

- رسوم و سنتهای من همگانی است: نه دبیر از آن بی نیاز است و نه نویسنده صاحب قدم.

- مردانی در این راه با من همگام شدند که بخشش و نوال من آنها را فرو گرفت و این دراثر جود و سلامت طبع من بود.

- اما روزگار در صدد مکر و نیرنگ شد و دامها بر سر راهم چید، روزگار همیشه چنین است.

- ولی من کنج قناعت گزیدم و به هیچکس روی نیاوردم. البته آزاد مرد بار دگران را بر دوش می برد.

ملاحظه بفرمائید: موقعی که کشاجم در اثر انقلاب زندگی از دوستان خود دور می ماند، این دوری بر او گران آمده، بار فراق بر دوشش سنگینی می کند، در

ص: 30

نتیجه زبان بشکایت گشوده جزع می کند، ناله و زاری سر می دهد و در شعر خود، آتش دل، کشش قلب، هم فراق و اشک ریزان خود را چنین شرح می دهد:

- کیست که بر چشم اشکبارم بنگرد و بر روان خسته ام رحمت آرد؟

- اشکم چون جوی روان است، گویا خاری در چشم خلیده.

- اگر از دیده نامحرم مستور بماند، سیل اشک به پهنای سینه ام بریزد و اگر از فتنه رقیب هراسد، چون چشمه آب بخشکد.

- این گریه جز به حسرت روزگار گذشته نیست.

و یا این شعر دیگرش:

- ایکه از من بریدی و بسویم نمی نگری. خدا کند شبی را مثل من بسر نیاوری.

-درد فراقت چنان مرا دردمند ساخته که دشمن بحالم گریست.

- دل آشفته ام را به آرزوی تو بسته ام: زنده اش کن یا هلاک ساز.

کشاجم از قلبی مهربان، روحی خاضع و فروتن و اخلاقی نرم و لطیف برخوردار بود، عواطف انسانیش سرشار، و هیچگاه گرد شرارت وبد ذاتی و زخم زبان نگشت، و به هجو و بدگوئی کسی نپرداخت.

او شعر را از مفاخر و فضائل خود می شمرد، و آنرا وسیله ای برای مدیحه سرائی بزرگان و یا سپری در مورد هجو دشمنان قرار نداد، اصولا بسوی مدح و یا هجا گرایشی نداشت و برای این دو ارزشی قائل نبود، چون نه می خواست به کسی زور گوید تا هجو سرا باشد، و نه شعر را وسیله معاش و مطامع خود سازد، تا مدیحه سرا گردد، او می گفت:

- اگر حقیقت بین باشی گرد هجو و یا ستایش مردم نخواهی چرخید.

- بلکه خواهی دانست: شعر ترجمان خوش بیانی است که آداب انسانی را بازگو کند.

ص: 31

- نامه ام با خواری برگشت و پیک نامه از برخورد پرده دار و خودپسندی در زبان ناله ها داشت.

- گویا می بینم نامه ای برایم نوشته و عذر این اهانت را، در ضمن ملامت و سرزنش باز گفته ای.

- انصاف بده. و البته انصاف شایسته مردم آزاده آداب دان است.

- ایکه بر همگان رحمت خدائی و بر من تنها چون تازیانه عذاب.

- پدر و مادرم فدایت باد. تو در این خصلت: خودپسندی سر و دگران را، با مهربانی نویسندگان درهم آمیخته ای.

و یا سروده دیگرش در هجو جمعی از روسا و بزرگان:

- معدود باد ریاست آن قومی که در جوانی بدبخت و زیردست بوده در پیری به دولت رسیده اند.

- اینان که نو دولت اند و در مراتب عالیه انسانی اصالت ندارند.

- سرگرانی و کبر فروشی را صواب می شمارند و حال آنکه کسی کبر و خودپسندی را صواب نمی شمارد. -

اگر روزی نامه ای بنگارند و از دوستی یاد کنند، تنها ادعیه خالصانه نثار کنند، گویا مستجاب الدعوه اند.

و از هجویات لطیفش این گفتار اوست: -

آن زنک مسکین که به ازدواج " ابی عمر" در آمده.

- در شب عروسی پسری زائید.

- گفتم: این پسر از کجا آمد؟ کسی که با او هم بستر نگشته.

- شوهرش گفت: مگر در خبر صحیح وارد نشده:

- " ولدالمرء للفراش و للعاهر الحجر "؟

(فرزند از آن صاحب بستر است و نصیب فاسق سنگ)

- با خود گفتم: پس مطابق این خبر، بینی من بخاک مالیده باد، چه عوض

ص: 33

اینکه او را هجو گویم تهنیت گفته ام.

دست درازی بجان و مال دیگران همراه است، و علاوه بر اینکه، وسیله دشمن تراشی است، باعث می شود که حق را زیر پا بگذارند و حقوق مردم را ضایع کنند و مکارم اخلاق را بچیزی نخرند.

در این زمینه کافی است توجه بفرمائید که به یکی از دوستانش که کارگزاری اداره پیک را پذیرفته چه می نگارد:

- ای کارگزار پست، از چشم من افتادی و منفور شدی، در حالی که قبلا ترا دوست می داشتم.

- تو همان بودی که وجود نگهبان را بر خود گران میشمردی و امروز با تصدی این پست، نگهبان ما گشته ای.

- جانها از تو نفرت کرد، و دلها رمید، با اینکه تو خود صید کننده دلها بودی.

- آیا مردم از او شگفت نمیاورند که تا دیروز آهوی اهلی بود و امروز گرگ آدمخوار شده؟

- توکوشش کن بهره ات از نفع بیشتر و از ضرر اندک باشد.

- تلخی اندیشه و سخن حق را بخوبی تحمل کن و آگاه باش که تلخی هوسرانی و خودسری از آن بیشتر است.

- جان خود را در کاردانی و تدبیر امور،ورزیده ساز، و مگذار بدون مطالعه و پیش بینی وارد عمل شود. چه تدبیر و کاردانی با فضیلت و افتخار همراه است.

- نفس خود را در هر چه خواهد و جوید، فرمان مبر، چه باید از قهر تو حساب برد.

- نفس آدمی، بالطبع از نیکیهاکناره می گیرد و بسوی بدی می شتابد که فریبنده است.

و نیز این شعراو:

- در شگفتم از آن که، دولتی دارد وخدایش از نگونسار شدن در طلب معاش محفوظ داشته.

- چرا اوقات خود را به دوبخش تقسیم نمیکند: نصیب مادی و بهره معنوی.

- موقعیکه از عیش و لذت فارغ شد، به تاریخ و اشعار و نویسندگی رو آورد. -

گاهی بکوشد و گاه براحت گذراند، و چون شب پرده تاریکی آویخت بپا خیزد.

- در روشنائی روز از دنیا بهره مند شود، و در شب تاریک به حقوق الهی قیام گیرد.

- این تقسیم بندی سهل است، اگر پند پذیری باشد با سعادت و راه صواب موفق میشود.

و از سخنان گهر بارش در تحلیل " رضای از نفس " و آنچه مایه سرکشی و عناد و بی توجهی او بآداب و اخلاق می شود، این شعر اوست:

- هیچگاه از خودم خوشنود نشده ام که به به نفس من خرم و شادان است بلکه یک جوانمرد، موقعی از خودش خوشنود است که نفس را بخشم آورده باشد.

- اگر من از نفس خودم خشنود می شدم، بی گمان در تحصیل آداب و اخلاق گامهای من کوتاه تر بود.

ص: 36

- حتی درآن چند گام کوتاه، زبان به سرزنش و عتاب می گشود که چرا به رنج و تعبم افکندی.

و از سخنان حکمت آمیزش این شعر اوست:

- جوانمرد اگر به زندگی حرض ورزد، باید تن به ذلت دهد ولی درصبر و شکیبائی شرافت عالی تحصیل می شود.

- آنکه دائم در طلب دولت گام می زند، در واقع حمال دیگران است. -

و گاه آنچه در اختیار دارد، بامید بهره بیشتر به معامله می گذارد و سرمایه را از کف می دهد، چنانکه پف کننده آتش گاه است که آنرا عوض شعله ور ساختن خاموش می کند. باین شعر دیگرش بنگرید: -

زیور جوانی، عاریت است، تو هم جوانی و خانه جوانان را واگذار

- از تحصیل مراتب عالیه ادب بازت ندارد، آن معشوقه ایکه وعده وصل می دهد.

- آن معشوقه که عطر دلاویزش فضا را معطر ساخته، و دستبند زرین ساعد مرمرینش را زینت داده.

- عشق بازی اولش شیرین، ولی آخر آن، تلخکامی ببار می آورد. - برای تو که لجام گسیخته، در مستی لذت غوطه وری، چه جای عذر خواهی است.

- آنهم بعد از رسیدن به حد تمیز و قدرت تصمیم.

- آنکه در عهد جوانی به مقامی رسد، میان خود و سروری پرده آویخته است.

- مایه افتخار نیست که جوانمرد، خودنمائی کند و پر جنب و جوش باشد.

- یا شیفته شراب و دلباخته آهو چشمان.

- مردم از در خانه اش مهجور باشند و میهمانان منفور.

- افتخار جوانمرد به این است که دشمنانش محزون و دوستانش عزیز باشند.

- از ناموس آبروی خود دفاع کند و برای جلب رهگذران آتش خود را شعله ور سازد.

ص: 37

- کوشش کند ولی یا در طلب فرمانروائی، یا معاونت آن.

- درمیدان نویسندگی و خطابه و سخنوری و قافیه پردازی فرد و ممتاز باشد.

- در مهمات بیدار و هوشیار، و چرت بر چشمانش راه نبرد جز اندک.

- چنانکه گویا از تندی و تیزی، چون شراره آتش است.

- تا آنجا که مایه بیم و امید باشد و جمال و جلال او چشمها را پر کند.

- آنهم در اسکورت پر هیاهوئی از سیاهی لشکر که گویا شب، چادر خود را بر آن گسترده است.

- فامیل و خاندانش افتخار دارد که گرد و غبار راه را از دوش او بتکاند.

و حاجتمندان در سر راهش بانتظار نشسته اند.

- پس همواره بکوش تا عظمتی تازه کسب کنی یا مشعل مجد و بزرگواری سابق را روشن نگهداری.

- و برای خود بنائی مرتفع در مکارم و آداب بر آور و در استحکام و زینت آن بکوش.

- و بازاری برای ترویج آن باز کن و در تجارت خودکوشا باش.

- مبادا انگل دیگران شوی. وبپرهیز از آنچه آزادگان از عار آن پرهیز دارند.

- اگر نمیتوانی از خیر زندگی مایه ای تحصیل کنی، پس سنگ به دهانت باد.

در سیر و انتقال است.

موقعیکه در مصر رحل اقامت افکنده، گفته است:

- اشتیاق دیدن مصر، خواب از چشم من ربوده بود، اینک مصر خانه من است.

- صبحگاه، با دوستان، بدیدن " جیزه " خوش و آب و هوا میروم و گاه حرکت را تاخیر میافکنم.

- در این میان که با یکی از بزرگان در ریاست وفرمان، پهلو به پهلو میزنم ناگهان ازمیخانه، سر بر میاورم، گویا مردی دائم الخمر باشم.

- صبح برای سرکشی دیوان و دفاتر رهسپارم و بازگشتم به خانه پریوشان است که عود و طنبور فراگیرند.

- جوش و خروش جوانی را پشت سر گذاشتم در حالیکه هوس دل را فرو نشاندم.

- از آهو بچه ای از مردم قبطکه زنار خود را بالای سرین زیر ناف می بندد.

و در این اشعار دیگر که سروده، ظاهرا خودش را بین مصر و عراق می بیند: گشت و گزار خود را باین دو شهر یاد می کند و آنچه از خوشی و بدحالی، سختی و رفاه دیده یا از مردم آن نعمت و نقمت چشیده و حرمت یا خواری دیده بازگو می نماید. گاهی این را ستایش می کند و آنرا هجو، گوش کنید:

- ای بت من گفتی، و اینک گوش فرا ده و بشنو از جوانمردی که زندگیش عبرت است.

- می گوئی: صبر و بردباری پیشه کن و دل برگیر، و اگر تو خود عاشق شوی چنین نخواهی کرد.

- کیست بدوستانم خبر برد - گر چه از من دور افتاده اند - که زندگی بعد از آنان تیره و تار است.

- مشتاقم روی خرم چون ماهشان را ببینم.

- شاهزادگانی که مایه مجد و بزرگواری وافتخارند.

- و نعمت و نوالی، که با جوانمردی زینت یافته و این کم نیست.

ص: 39

- موقعیکه دشمن رو آورد، مردم دست یاری بسوی آنان دراز می کنند و هم پشتوان آنهایند.

- کوه وقاراند. ماه مجلس اند، شیران بیشه اند و روز نبردپیشتازان.

- سفیدرو، نیکوکار، دست باز، که بخل و خست ندارند.

- مردم از آنان خیر می برند و خیرات آنها مشهور و زبانزد خاص و عام است.

- اگر مرا در مصر دیده بودی که در جوار و پناه آنان، چگونه پریوشان باریک اندام را اسیر می کردم.

- رود نیل امواج خود را مثل حلقه های زره پهن می کرد.

- زورقها در بالای امواج، گاه بزیر می رفت و گاه بالا.

- جام شراب در دست پیر دختری در لباس مردان می چرخید که پیراهن خزش را با مشک ناب شسته بود.

بکران لکن لهذه مائه

و تلک ثنتان و اثنتا عشره

- دوشیزه هم دو نوع است: این یکی صد ساله است و آن دیگر چهارده ساله.

- کاش من عراق را ندیده بودم و نام اهواز و بصره را نشنیده بودم.

- گاه بر فلات و گردنه فراز می گشتم، و گاه در صحرا و نشیب فرود می شدم، گاهی هموار و گاه سنگلاخ.

- گاه بر پشت شتر گردن دراز، هودج نهاده سایبان می افکندیم.

- و گاه در میان شط خروشان فرات که امواجش مانند خیال بهم میآمیخت روان بودیم.

- گویا عراق عاشق روی من است که مرا ترک نمی کند،یا دست بریده تقدیر مرا بدانجا می کشاند.

کشاجم در ضمن این سیاحتها و گشت و گزارها، با شاهان، وزرا و امرا می نشست، و از جوائز آنان بهرمند، می شد، و از عطایشان برای ادامه سفر استقبال می کرد. در ضمن با رجال علم و ادب و حدیث، رفت و آمد داشت، از آنان فرا می گرفت

ص: 40

و می آموخت، حدیث می گفت و می شنید.

بین او با دانشمندان، بزمهای ادبی و مجالس مناظره تشکیل شده و بعدها نامه نگاری ادامه یافت، تا آنجا که به علوم مختلفه آشنا و ماهر گشت، و در برخی فنون علمی و ادبی گوی سبقت ربود. از جمله در نویسندگی و خطابه پیش افتاد چنانکه مسعودی در کتاب خودمروج الذهب ج 2 ص 523 او را از رجال علم و ادب معرفی می کند.

جعفر (ع) در زندان هارون الرشیدکسی پوشیده نیست، همگان صفحات سیاه زندگی او را در تاریخ خوانده و شنیده اند.

اما فرزند زاده اش کشاجم، در این جبهه بندی شیطانی، کاملا از جدش کناره گرفته، نه تنها از خاندانش حمایت نمی کند، بلکه آشکارا به صف شعرا و قصیده سرایان اهل بیت پیوسته،بحمایت از آن بزرگواران برخاسته است.

البته شگفتی نیست. خداست که دانه در راه ریگزار می پروراند، و گل را در میان خار.

از نمونه اشعار مذهبی او این شعر است:

- می گریم ولی گریه بر خاندان انبیا چه دردی دوا خواهد کرد.

- اگر در این ماتم اشکهای نازنین و عزیزم بخاک می ریزد، در عوض صبر و شکیبائیم سر بآسمان می ساید.

-ای دوست نکوهش مکن این جامه تقوی که به تن دارم، از برکت همان محبتی است که به خاندان نبوت دارم.

- همانها که چون کشتی نوح، هر کس به دوستی و ولایتشان چنگ زند اهل نجات است.

لعمری لقد ضل رای الهوی

بافئده من هواها هواء

بجان خودم سوگند که هوی و هوس به گمراهی کشید دلهائی را که از محبت آنان خالی است.

- پیامبر خدا سفارشی فرمود که امروز سفارش او را به بیابان افکنده اند.

- این رسم تازه ای نیست، پیش از آن هم دیگران که دار فانی را وداع می گفته اند، تمشیت کارهای خود را به وصی خود محول کرده اند.

- قریش کینه های دل را آشکار نکردند مگر بعد از آنکه با خواری و پستی، آن کینه ها را در جامه پنهان کردند.

- اگر در برابر پیشوای حق تسلیم می شدند، افکار کج آنان براستی می گرائید.

ص: 42

- ماه نوی که با پرتو کامل، به سوی صلاح رهبری می کند، و شمشیری که به سهولت فرق کفر را می شکافد.

- دریای دانشی که موج معجزاتش بآسمان سر می کشد، چنانکه آب از چشمه فوران کند.

- آنهم دانش آسمانی که در دسترس دیگران نیست، چه کسی به اختران آسمان دسترسی دارد.

- بجان خودم سوگند که پیشینیان، حق او را انکار کردند و چقدر شایسته بود که متابعت و پیروی می کردند.

- در معرکه نبرد بسیار اتفاق افتاد که مرگ بر سرهمگان سایه گستر بود.

- و او با شجاعت و دلاوری غمها را به سرور مبدل ساخت. پس اگر فضل او را انکار کنند، خورشید آسمان گواه و معترف است.

- او بود که در نبرد " ذات السلاسل " قبل از طلوع فجر، غبارمیدان را بچهره خورشید کشید، و همو بود که خورشید هنگام عصر برای او بازگشت.

- اگر او در جنگ بدر، قریش راداغدار ساخت، بخدا سوگند که آنان در کربلا، داغ دل را گرفتند.

- ای مرکب خطا، در تاریکی شب بتاز که شیطان ترانه سرائی آغاز کرد.

- بخدا سوگند که حرمت مصطفی هتک شد و بالاترین مصیبتها به آنان وارد آمد.

- مردانشان را چون بردگان راندند، و زنانشان را چون کنیزان به بند کشیدند.

- کاش جدشان حاضر و ناظر بودتا به دنبال کاروان غم، ناله و زاری سر می کرد.

- کینه های بدر بود که شعله ور گشته بود، البته کینه دل، درد بی درمانی است.

- او با داس مرگ،زیر پرچم قرار گرفته بود و خدا و نصرت بر فراز پرچم.

- در میان لشکر، رهبر هدایت بود، در حالی که چون شیر جولان می کرد.

- و چه بسیار جانها به آتش دوزخ شتافت و سرها که بر هوا پران شد.

- با ضرب دستش، گویا گریبان است که پاره می شود، و با طعن نیزه گویا مشکی

ص: 43

است که سوراخ می گردد.

برگزیده خداست از میان برگزیدگان، و نخبه الهی است از میان نخبگان.

- جانم فدایتان باد پاک شدید، و خود مایه ستایش و ثنائید، و دیگران مایه نکوهش و هجا.

- روزی که برای محاکمه بدرگاه حق بخوانندم خواهم گفت: آنچه بر عهده داشتم با برکت دوستی شما ادا کرده ام. - من یقین دارم که گناهان من با دوستی و محبت شما، ریخته خواهد شد مانند برگ درختان.

- خدای عالمیان بر شما درود فرستد، درودی که با ستارگان همطراز آید.

و در شعر دیگرش خاندان طهارت را چنین می ستاید:

- ای خاندان رسول مقام شما، چون اختران رخشان بلند است.

- شما با افتخارات عالمگیر،بر دشمنان خود فائق آمده اید.

- برای شما علاوه بر شرف خاندان، بلاغت زبان و عقل و دانش بی کران است.

- اگر در مجد و بزرگواری پای مفاخرت بمیان آید. بالاترین درجه بزرگواری از آن شماست.

- این ها بجای خود، شما با فداکاری و شهامت، چه آتشها که از جان احمد خاموش نکرده اید.

- با نیزه های باریک که با خون رنگین شد و با شمشیرهای بران.

- شفا می بخشید جگرهای سوزان خود را از دست هر شخص کافر.

- شما از لذات دنیا چشم پوشیدید، بهمین خاطر به نعیم آخرت فائز شدید.

و یا باین چکامه اش در باره دوستی و ولاء امیر المومنین - با توجه بآنچه در ج 3 ص 26 در این زمینه روایت کردیم - توجه بفرمائید:

- دوستی وصی پیامبر، خود نیکی و صله است، و از طهارت جان خبر می دهد.

- اما مردم، دانشمندانشان بدوستی او متدین اند و جهال حق او را نمی شناسند.

ص: 44

- همیشه تشیع در نجبا و بزرگان مشهود بوده و دشمنی اهل بیت در مردم پست و هرزه.

و باز در همین زمینه:

- دوستی علی با همت عالی توام است، چه او خودسرور پیشوایان است.

- دوستان او را بررسی کن ببین: جز این است که همگان صاحب دولت و نعمت اند.

- آن یک رئیس، و آن دیگر ادیب که بهره بکمال و نصیبی وافر برده است.

- و نیز پاک نژاد که موقع آزمایش و تفحص، کمترین تهمتی در نژادش نیست.

- درست که بانان وارسی، آنان پرتو رخشان اند، ودشمنان سیه کارشان سیاهی و ظلمت.

این اشعار را، ثعالبی در کتاب " ثمار القلوب " ص 136 آورده و استشهاد کرده است که، نسبت سیاهی به صورت ردمان " ناصبی " نزد ادبا مشهورو معروف است. و مانند این سخن در ضمن بیوگرافی ناشی صغیر بزودی خواهد آمد.

کشاجم قصیده دیگری دارد که خاندان عترت را مرثیه گفته سوگواری می کند، توجه کنید:

آری مصیبت سنگین همین است: صبح آن دردناک است و عصر آن هم.

- هیچ خانه خراب و دیوار شکسته ای غمناکتر از آن نیست که مردان خود را هم از دست بدهد.

- مصیبتهای ناگوار که اگر طفل در شکم مادر از آن باخبر شود، مو بر اندامش راست خواهد شد.

- وای بر روزگار، که خاندان رسول را با داس مرگ درو کرد.

- اگر در مصیبت آنان بیندیشی. شرار غم و اندوه بجانت خواهد افتاد.

- برخی در همین دیار بخون غلطیدند و جمعی دورتر بخاک افتادند.

- در کربلا روزگار بر آنان سیاه شد، و چون سیاهی و ظلمت فرو نشست،

ص: 45

قربانیان معرکه همانها بودند.

هر روز، باران رحمت، چون سیل ریزان باد چه صبحگاهان و چه عصرگاه.

- بر مزاریکه غریب خاندان رسول در آن آرمیده و اعضایش چاک چاک است.

- حامیانش خوار ماندند و یاورانش کم شمار، و دشمن کینه ورش به منتهای آرزو رسید.

- پردگیانش را در پس محمل چنان دواندند که حتی شتران خسته و وا مانده شدند.

- با تهدید آنانرا از نوحه و زاری بر قربانیان خود منع می کردند، ولی فرشتگان عالم نوحه گر بودند.

- مصیبت بر جدش و پدرش تازه شد، موقعیکه با فریاد و صیحه استغاثه میکردند.

- اگر خدا نمیخواست که آنان قربانی و شهید شوند، عرصه رابر دشمنانشان تنگ می ساخت.

- او همان خدائی است که قوم ثمود را ریشه کن ساخت، هنگامیکه ناقه او را پی کردند و صالح بدو شکایت برد.

- ای گروه سرگشته و گمراه که در رسوائی غوطه ورید.

- به خدای خود خیانت کردید که رسول ناصح او را آزار کردید.

چهره کسی را بخاک کشیدید که قبل از پیامبر جبریل بر آن بوسه نهاد.

- در مسئولیت به پیشگاه عدالت حق، همه تان یکسانید:

- آنکس که او را خوار گذاشته یاری نکرد، یا کسیکه بدست خوداو را قربان کرد.

- بر آنکسی که حق آنانرا پایمال نمود، لعنت خدا باد درصبحگاه و شبانگاه.

- حق او را نشناختید با اینکه کعبه و ریگزار مکه حق او را می شناسند.

- اگر در ندای غربت و استغاثه آنان گوشها را به کری زدید، به کیفر این عمل روزی گرفتار شوید که هیچ کس، به فریاد شما نخواهد رسید.

ص: 46

- اینک قوچ وحشی هر که راببیند، نامردانه بخون کشد، فرداست که جهان پهلوانش بخاک و خون خواهد کشید.

- فردای قیامت، مخالفین خواهند دانست چه کسی در دین خود زیان برده و چه کس سود.

روزی که پیش رویتان شعله های آتش به آسمان سر کشد، و زبانه آن چهره ها را بسوزاند.

- اگر در اثر سفاهت و نادانی بر آن خرده بگیرید، ماه تابانرا از بانگ سگ چه باک است.

- اگر حق آنانرا کتمان کنید، محکمات و متشابهات قرآن یکسر به فضل و بزرگواری آنان گواهی می دهد.

- این مجد و عظمت که در مزار آنان سر بفلک می ساید از مشعل وجود آنان پرتو گرفته است.

- خاندانی که شمشیر پدرشان بخاطر دین در نیام قرارنگرفت، جز اینکه هواپرستان را بجای خود نشاند.

- اوست که چرخ سرکش زمانه بدست او رام شد، بعد از آنکه کشتزار دین بایر و ویران بود.

- قریش با او بجنگ برخاستند، در حالیکه او یاورشان بود، بدو خیانت کردند با اینکه خیرخواهشان بود.

- روز نبرد که دست وسرها پران می شد، شمشیرهای زیادی را بخونشان رنگین کرد.

هنگامی که آنان به قدرت رسیدند، از هیچ جنایتی فروگذار نکردند و همه بخاطر این بود که شمشیر آبدارش، دمار از روزگارشان برآورده بود.

- بلکه جز عناد و کینه با او روا نداشتند، کوشیدند که او رااز رسیدن به قدرت مانع گردند، و خداوند یاور او بود.

ص: 47

- چابک و بی درنگ، به آزار او برخاستند، در حالی که او از وقار و ثبات چون کوه بر جا بود.

و از چکامه اش:

- تصور کرده اند هر که علی را دوست بدارد، باید جامه فقر در پوشد.

- دروغ بسته اند،هر فقیری که او را دوست بدارد، جامه های عزت و دولت خواهد پوشید.

- منطق وصی پیامبر را تحریف کردند و این خود جنایت دیگری بود که سخن ناحق را صواب شمردند.

- سخن آن سرور این بود: اگر دوست ما هستید، از دنیای پست چشم بپوشید و دوستی دنیا را از دل دور کنید.

- به سوی کعبه آداب که در سرزمین شام زیارتگاه همگان است.

-کان علم و دانش که با حکمت و ادب درهم آمیخته.

- گاه بر او عرضه می کنند و گاه خود به افاده و تعلیم می نشیند، و علم و دانش او چون دریا مواج است.

- کیست که تحریفات حسود رابا علم و دانش او برابر گیرد.

- هنگامی که اخبار مشکله بر او عرضه شود، تار و پود آن را حلاجی کرده، درهم می پیچد.

- بوسیله اوست که دلهای اهل دانش از شک و تردید خنک می شود.

- و اوست که راههای حکمت و کاردانی رابرای دریافت همگان هموار نموده.

- من راهی خدمت او گشته ام تا مشکلی را که ازحل آن عاجز مانده ام بگشاید.

- و هم بدین جهت که از دانش و ادب خود مرا بهرمند سازد.

- چه کسی سزاوار تکریم و شایسته احترام من است جز آن که من فارغ التحصیل دانشگاه اویم.

- آن که، از علم و دانش خود زیباترین تاجها را بر فرق من نهاده است.

و اماتالیفات او:

1 - ادب الندیم، چنانکه در فهرست ابن ندیم یاد شده.

2- کتاب رسائل (نامه ها).

3- دیوان شعر.

4- کتاب مصاید و مطارد (ابن خلکان ج 2 ص379 را ببینید).

5- خصائص طرف (چشم).

6- الصبیح (زیبا).

7- بیرزه در علم شکار.

ص: 49

در مدیحه ابن مقله یاد کرده قبل از سال 324 از پیری خود می نالد.

توجه دیگر:

مسعودی در " مروج الذهب " ج 1 ص 523 چند شعر از کشاجم یاد می کند که در نکوهش نرد گفته و برای یکی از دوستانش ارسال داشته، در ضمن نام کشاجم را ابوالفتح محمد بن الحسن می نگارد، و گمان میرود سید صدر الدین کاظمی که در کتاب تاسیس الشیعه، نام کشاجم را بین محمد و محمود، و نام پدرش را بین حسن و حسین مردد آورده، بتاریخ مسعودی توجه داشته، ولی مسعودی صحیح آنرا در چند مورد از مروج الذهب به قلم آورده است.

منان می دانم.

- در عوض مادر، خودم صبح و شب ملازم او گشتم، با آنکه مادرش نجیب وزاده نجباست.

- با وجود او مجالس و محافل خود را آباد و معمور داشتم و آنچه میخواستم از وجود او توشه برداشتم.

- سراسر روز خرم و مسرور بودم که وجود او را در کنار خود احساس می کنم و همواره راه چنگ زدن به مقامت بزرگ را بدو می آموختم.

- اورا به خدمت دانشمندان می بردم که از آن توشه گیرد، اینک کمتر کسی است که بزیارت دانشمندان مشتاق باشد.

- و چون تاریکی فرا می رسید، سراسر شب بامن به گفتگو می نشست، یا در کنار من می آرمید و یا در برابرم به خدمت ایستاده بود.

- و من شب تا به صبح پاره دلم را به دل می فشردم و تار و پودم را به بر می گرفتم.

ابو نصر فرزند کشاجم هم شاعری ادیب بود، و از شعر اوست که بخیلی را نکوهش می کند:

- دوستی دارم که در بخالت از همه سر است، و بر همه فائق آمده، با اینکه هیچ تفوقی ندارد.

- مرا دعوت کرد، چنانکه یک دوست دعوت کند و منهم پذیرفتم چنانکه دوستان می پذیرند.

- چون بر سر خوان غذا نشستیم، دیدم گویا تصور می کند پاره تنش را میخورم.

- گاه خشم می گرفت و برده اش را دشنام می گفت و من می فهمیدم خشم و دشنام بخاطر من است.

- بناچار غذا را پوشیده می ربودم، ولی چشمانش خیره، مراقب دست من بود.

- دست می بردم لقمه ای بدزدم، با خشم بمن می نگریست و من ناچار دست بطرف سبزی برده و بآن مشغول می شدم.

ص: 52

- بالاخره بادست خود گور خود را کندم، چون گرسنگی عقل را از سر من ربود:

- یعنی دست بردم و ران را پیش کشیدم و او هم دست برد که پای مرا بکشد.

- چون بعد از طعام شیرینی آوردند، من که جرات نکردم دست به سیاهی و یا سفیدی بزنم.

- از سر خوان پا شدم، و اگر دیشب نیت روزه کرده بودم، امروزثواب آنرا داشتم، چه امروز نه روزه دارم و نه غذا خورده ام.

ثعالبی در "یتیمه الدهر " ج 1 ص 251 - 257 در حدود60 بیت از اشعار او را انتخاب کرده وآورده است، محشی در ج 1 ص 240 می نویسد: در دیوان کشاجم به این اشعار دست نیافتم، و توجه نداشته که دیوان معروف کشاجم، دیوان شعر پدر است نه پسر.

ضمنا وطواط در کتاب " غرر الخصائص " به اشعار او استشهاد کرده است.

روزی ابو الفضل جعفر بن فضل بن فرات وزیر، در گذشته به سال 391 به بوستان شخصی خود در مقس رفت، ابو نصر پسر کشاجم بر روی سیبی، با آب طلا، این دو شعر را نوشته به خدمت فرستاد:

- بدان هنگام که وزیر در کنار نیل خلوت می کند.

- در واقع دو همنامش: جعفر فرزند فرات بکنار آمده اند.

و نیز در " بدایع البدایه " ج 1 ص 157 مختصری از شعر او یاد شده، و هم در تاریخ ابن عساکر ج 4 ص 149 آنچه را در رمله به سال 356 بمناسبت ورود ابو علی - قرمطی (قصیر) سروده خواهید دید.

محمد بن هارون بن اکتمی،دو فرزند کشاجم را نام برده و چنین نکوهش کرده است:

ص: 53

- ای پسران کشاجم شما هر دو کارگزار مجربی هستید.

- پدر نحستان مرد و شما به جای او نشستید.

- در روزگار ما بهم پیوستید، مانند پیوستن دو ستاره شوم، نحسی شما همگان را گرفت.

- هم قیمت ارزاق بالا گرفت و هم جهان پادشاه صاحب کرم مرد.

ص: 54

خدای من وحی کرده است.

- همه به به گفتند و سپس دست بیعت دراز کردند، هر که صادقانه با خدا معامله کند سود خواهد برد.

- او همان علی است که جبرئیل روز نبرد احد، بستایشش می گفت:

- اگر نبردی سنگین پیش آید: شمشیری جز شمشیر علی نیست و نه جوانمردی جز خود او.

- اگر شمشیری که بر پای " عمرو " کوبید، با اعمال تمام مردم بسنجند، ارزش آن برتر است.

- اوعلی است که دیگران از فتح قلعه عاجز آمده دست خالی بازگشتند، ولی او رفت و قلعه ها گشود.

- در آنروز که یهود خیبر بجوش آمده بودند، آنگاه که در قلعه را بر سر دست گرفت و غلطاند.

- مسلمانان در هیچ آسیای نبردی شرکت نکردند، جز اینکه علی را قطب آسیا دیدند.

- خداوند بخاطر پاکی بر او درود فرستاد، و این بنده اش را موفق ساخت تا او را ثنا خوان گردد.

و نیز در قصیده که 36 بیت آن به دست ما رسیده چنین گوید:

ای جانشین رسولخدا، بخدا سوگند آنها که با تو، به ستیز برخاستند، بیقین کافر شدند.

- بهترین گواه اینکه آنان، با شنیدن نص وصایت و خلافت تو، زیر بار نرفتند.

- شوریدن آنهاست، بعد از اینکه خود، ترا نامزد ریاست کردند، و پیمان شکنی آنها، با اینکه دست بیعت سپرده بودند.

ص: 56

تا آنجا که می گوید:

- ای یاور احمد مصطفی تو درس یاری از پدرت ابوطالب آموختی.

- دشمنان سر سختش را با قهر و جبر به جای خود نشاندی، لعنت خدا بر دشمنان سرسخت باد.

- خلیفه رسول خدا توئی، نه مردم، پس چه شد که ترا پشت سر نهادند.

- به ویژه آنروز که با لشکر اسلام، روانه تبوک شد، و تو از دنبال بدو پیوستی.

- همان روز که برخی گفتند: خاطر رسول خدا از علی آزرده است، و تو به خدمت رسیدی که حقیقت بر ملا شود.

- رسول خدا در پاسخ تو فرمود: مگر خوشنود نیستی که بکوری چشمشان من و تو چون موسی و هرون باشیم، اگر تن در دهند.

- اگر بعد از من نبوتی بود، همچنانکه خلیفه منی، شریک در نبوت من بودی.

- ولی من خاتم پیامبرانم و تو جانشین منی، اگر سر باطاعت در آورند.

- توئی خلیفه رسول اکرم، از آنروز که با تو، به راز نشست در برابر همه مردم.

- دیدند که تنها تو برای شنیدن اسرار شایسته بودی و البته این خدا بود که راز قرآن را بتو می آموخت.

- منتهااز دهان احمد با تو سخن می گفت و کینه وران شاهد و ناظر بودند.

- توئی خلیفه رسول از روز " دعوت عشیره " باآنکه پدرت هم در آن جمع بود.

- و از روز " غدیر خم " و البته " روز غدیر " بهانه ای برای فریبکاران باقی نگذاشت.

- آنها، با قید سوگند، پیمان بستند تا بر تو ستم کنند و از این روتو را یاری نکردند.

- هنگامی که نص رسول، بر آنها عرضه شود، گویند: علی خود سستی کرد، و ترا ضعیف و ناتوان شمرند.

- ما بدانها گفتیم: سخن رسول صریح بود، و شک از دلها زدود.

ص: 57

و از اشعار ناشی (نوپرداز) قصیده ای است که اهل بیت را ستایش می می کند:

بآل محمد عرف الصواب

و فی ابیاتهم نزل الکتاب

- (با آل محمد، راه حق شناخته آمد و در خانه آنان، قرآن فرود شد).

- همانهایند " کلمات "و " اسماء " که پرتوشان بر آدم دمید وبدین میمنت، توبه او پذیرفته آمد.

- آنان حجت خدایند بر همگان، نه بخودشان و نه فرمانشان کس شک نخواهد برد.

بازمانده حقیقت علیا و شاخه های درخت توحیداند، با بیان شیرین آنان خطاب الهی واضح گشت.

- اخترانی که درهر عصر و دوره ای آماده ارشاد همگان اند، پس آنها مشعل هدایت اند.

- ذریه احمد و فرزندان علی خلیفه رسول خدا، پس آنها حقیقت محض و لب لباب اند.

- در هر رشته از عظمت و سیادت به نهایت رسیده اند، پس جانشان پاک و طاهر گشت.

- اگر دانش پژوهان از دسترسی به حقیقت باز مانند، باید نزد آنها شتابند.

- دوستی آنها همان " صراط مستقیم " است که به حق منتهی می شود،ولی این راه بدون مشقت طی شدنی نیست.

- خصوصا ابوالحسن علی، که در روز نبرد جایگاهی دارد که همگان خائف اند.

کان سنان ذابله ضمیر

فلیس عن القلوب له ذهاب

و صارمه کبیعته بخم

معاقدها من القوم الرقاب

- گویا نوک نیزه اش خاطره است که یکسر به دلها فرو می رود.

- و شمشیر برانش مانند بیعتی که در " غدیر خم " گرفت، بر گردن همگان نشست.

ص: 58

- علی در خوشاب است، علی طلای ناب است، دیگران همه خار.

- اگر تو از دشمنانش بیزار نباشی، از محبت و دوستی او پاداشی نخواهی برد.

- موقعی که شمشیربرانش جانها را پیش خواند، جز اجابت چاره ندارند.

- نوک نیزه اش با خفتان آشتی دارد، شمشیر تیزش با کله خود رفاقت دائم.

- او بسیار می گرید، ولی شبها در محراب عبادت، و بسیار خرم و خندان است اگر پای جهاد، در میان باشد.

- همانکه دشمنان در موزه اش ماری افکندند تا او را بگزد.

- و چون خواست موزه را بر پای استوار کند، کلاغ موزه را بر هوا برد.

- چرخید و آنرا واژگون کرد، ناگهان ماری از آن افتاد و بطرف کوه خزید.

- آنکه اژدهای عظیم با او به راز نشست، همان اژدها که ابر بر در خانه رسول بر زمین انداخت.

- مردم همه دیدند و با وحشت خود را کنار کشیدند، راهها بسته شد ومیدانها پر از غلغله.

- و چون علی به اژدر نزدیک شد، مردم قدمی پیش نهادندو همه در شگفت.

- علی با اژدها بخشم و قهر سخن گفت، نه میترسید و نه میرمید.

- تا به طرف دره خیز برداشت و در آن خزید. و چون پنهان می شد گفت:

- من فرشته ام، غضب خدا مرا بدین صورت مسخ کرد، تو سرپرست مائی ودعایت مستجاب.

- رو به تو آوردم، پس شفاعت کن نزد آنخدائی که همگان سوی او روان اند.

- علی دعا کرد و رسولخدا آمین گفت، مردم همه می گرییدند.

- دعا بهدف نشست، فرشته بر آسمان بر شد، چنانکه عقاب چون تیر به آسمان رود.

- پر طاووسی بر تنش روئیدو گوهر، و از طلاب ناب زیور بست.

- می گفت: بخدا سوگند نجات یافتم به برکت خاندانی که از خشم آنها آتش

ص: 59

دوزخ فروزانست و نعیم بهشت برای دوستانشان رایگان.

- آری آنهایند " خبر بزرگ " و همانهایند کشتی نوح و هم شاهراه حقیقت چون وحی منقطع گشت.

دنباله شعر:

سخن محکم و درست تراین است که این قصیده از ناشی است، چنانکه ابن شهر آشوب در " مناقب " بدان تصریح کرده. ابن خلکان از ابی بکر خوارزمی نقل می کند که ناشی درسال 325 به کوفه رفت و در مسجد جامع شعر خود را دیکته کرد متنبی شاعر که در آنوقت نورس بود، در مجلس او حاضر می شد و از املاء ناشی، این دو بیت را از قصیده او یادداشت کرد:

کان سنان ذابله ضمیر

فلیس من القلوب له ذهاب

و صارمه کبیعته بخم

مقاصدها من الخلق الرقاب

یاقوت حموی هم در " معجم الادباء " ج 5 ص 235 و یافعی در " مرآت الجنان " ج 2 ص 335 داستان فوق را ذکر کرده اند، و صاحب " نسمه السحر " با جزم باین نسبت، شعر را آورده و گفته: هر کس آنرا به عمرو عاص بسته، مرتکب رسواترین اشتباه شده است.

اینان چکیده شعر و ادب اند و نظرشان در این گونه موارد حجت است.

پس نسبت این شعر به عمرو عاص، چنانکه در بسیاری از کتب ادبی آمده، مانند کتاب " اکلیل " (تالیف ابی محمد الحسن بن احمد الهمدانی الیمنی) و " تحفه الاحباء " (تالیف جلال الدین شیرازی) مورد اعتماد نشاید بود.

ص: 60

می گویند: روزی معاویه با ندیمانش گفت: هر کس درباره علی شعری بگوید ابن بدره زر را بدو خواهم داد، عمرو عاص این اشعار را بطمع بدره زر گفت:

و نیز نسبت اشعار به ابن فارض چنانکه در بعضی معاجم آمده صحیح نیست، چه ابن خلکان و حموی هر دو معاصر ابن فارض اند، اگر قصیده از او بود، بر آن دو مخفی نمی ماند، علاوه بر اینکه این قصیده قبل از ابن فارض دست به دست می گشته.

آنچه بگمان می رسد، این است که جمعی از قصیده سرایان در ستایش علی امیر المومنین با همین وزن و قافیه، مدیحه سرائی دارند که در میان مردم منتشر است، و گاه اتفاق می افتدکه چند بیت از آن قصیده در این قصیده دیگر مندرج می شود چنانکه برخی از اشعار " ناشی " در مناقب ابن شهرآشوب، ضمن ابیات " سوسی " جا خورده و نیز اشعاری از " ابن حماد " در خلال قطعات " عونی " دیده می شود،و هم ابیاتی از شعر " زاهی " در ضمن اشعار " ناشی " و از شعر " عبدی " درشعر " ابن حماد ". و بدین وسیله امر بر ناقلان مشتبه شده گاه به این و گاه به آن نسبت می دهند.

قسمتی از این قصیده را، علامه حجت شیخ محمد علی اعسم نجفی تخمیس کرده و آغازش این است:

بنو المختار هم للعلم باب

لهم فی کل معضله جواب

اذا وقع اختلاف و اضطراب

بآل محمد عرف الصواب الخ

(پسران برگزیده حق شاهراه علم اند، وبرای هر مشکلی جوابی آماده دارند هر گاه اختلاف آراء پدید شد، با آل محمد راه حق شناخته آمد تا آخر).

در انساب بمعنی نوپرداز است.

شاعر، یکی از صاحب نظران علم کلام است که ضمنا در فقه دستی داشته و در حدیث نبوغی یافته و در علم ادب پیش افتاده، و بالاخره درسرودن اشعارآبدار مشهور و سرشناس آمده، خلاصه مجمع فضائل و مکارم، معدن فرهنگ و دانش بوده، پیشتاز دانشمندان شیعه و متکلمین و محدثین وفقها و شعرا مذهب است:

شیخ مفید از او روایت می کند، و شیخ الطائفه ابو جعفر طوسی به توسط استادش مفید چنانکه در فهرست خود ص 89 یاد نموده و صاحب " ریاض العلماء "با قید احتمال می گوید: شاید همو باشد که از مشایخ و اساتید شیخ صدوق است.

در کتاب " الوافی بالوفیات " و کتاب " لسان المیزان " ج 4 ص 238 مرقوم است که ابو عبدالله خالع، ابوبکر ابن زرعه همدانی، عبد الواحد عکبری، عبد السلام بن حسن بصری لغوی، ابن فارس، عبد الله بن احمد بن محمد بن روزبه همدانی و جمعی دیگر از ناشی صغیر روایت می کنند، و او خود از مبرد و ابن المعتز و جز آن دو.

ابن خلکان می گوید: ناشی دانش خود را از ابی سهل اسماعیل بن علی بن نوبخت فراگرفته، و ابو سهل از بزرگان متکلمین شیعه است.

شیخ طوسی در کتاب فهرست ص 89 می نویسد: " ناشی در فقه بر مبنای مذهب اهل ظاهر بود ".

اهل ظاهر، طرفداران ابو سلیمان داودی علی بن خلف اصفهانی در گذشته سال 270 اند که معروف به ظاهری است.

ابن ندیم در " الفهرست " ص 303 در باره ابو سلیمان ظاهری می نویسد: اول کسی است که ظاهرکتاب و سنت را سند قرار داد و غیر آنرا از رای و قیاس مردود دانست.

ابن خلکان در تاریخ خود ج 1 ص 193 می نویسد: ابو سلیمان مذهب مستقلی داشته و جمعی که دنباله رو گشته اند به ظاهریه معروف اند.

نجاشی در کتاب رجال، برای ناشی شاعر ما فقطیک کتاب در امامت نام می برد ولی شیخ طوسی در فهرست می گوید: " کتابهائی تالیف کرده " و در تاریخ ابن خلکان هم

ص: 62

دارد که ناشی صاحب تصنیفات زیادی است.

در کتاب " وافی بالوفیات " آمده که: " شعر او تدوین شده و مدایح او در باره خاندان نبوت، قابل احصا نیست " و لذا ابن شهر آشوب در کتاب " معالم العلما " او را در عدادشعرائی نام می برد که بی پروا، از خاندان رسول دفاع می کرده اند.

در " معجم الادبا " از قول خالع می نویسد: ناشی معتقد به امامت اهل بیت بود و با سبک بدیعی بحث و مناظره می کرد، عمرش را در ثنا و ستایش اهل بیت به سر برده و به دوستی آنان سرشناس ومعروف است و اشعاری که در مدح آنان خاندان سروده قابل احصا نیست.

با وجود این خلیفه الراضی بالله را ثنا گفته و با او داستانها دارد، برای دیدار کافور اخشیدی به مصر روانه شده و او را ثنا گفته و نیز ابن خنزابه وزیر را مدح گفته و با او همدم بود، ضمنا مدیحه در ستایش بریدیین سروده وبه بصره گسیل داشته و مدیحه دیگری در ثنای ابی الفضل ابن العمید گفته و به ارجان ارسال نموده.

و نیز می نویسد: ابن عبدالرحیم از خالع و او از زبان خود ناشی برایم حدیث کرد که: ابن رائق مرا نزد الراضی بالله برد، من مداح و ستایشگر ابن رائق بودم و خاطره مرا می خواست، موقعی که به خدمت راضی رسیدم گفت: ناشی رافضی توئی؟ گفتم: من خادم امیر المومنین وشیعه هستم، گفت: از کدام فرقه شیعه؟ گفتم: شیعه بنی هاشم. گفت: این گونه پاسخ، حیله ای ناپاک است، گفتم: ولی با پاکی نسب همراه است.

گفت: آنچه داری بیاور من قصیده بر او خواندم، دستور داد: ده طاقه شال به من خلعت دهند و چهار هزار درهم نقد، رفتم از خزانه دار تحویل گرفتم و به خدمتش باز شدم: زمین را بوسیدم و از مراحم او تشکر کردم، بعد گفتم: من رسم دارم که طیلسان می پوشم، گفت: اینجا طیلسان عدنی داریم، یک طیلسان باو بدهید و یک عمامه خز بهمراه آن، که دادند، بعد گفت: از اشعاری که در باره بنی هاشم داری چیزی بخوان خواندم:

ص: 63

- ای فرزندان عباس، امیه با کینه و دشمنی خونهائی از شما ریخته است.

- پس هاشمی نیست آنکه امیه را دوست بدارد و یا آن مردک لعین ابازبیل را.

گفت: بین تو و ابو زبیل چه گذشته؟ گفتم: امیر المومنین بهتر می داند. خندان شد و گفت: مرخص هستی.

بسیاری اخبار حکایت دارد که ناشی علاوه بر اینکه فراوان در ثنای اهل بیت شعر سروده، مورد قبول و تقدیر و علاقه اهل بیت قرار گرفته، و این خودبالاترین فضیلت و مقام است و والاترین کرامت جاوید که رستگاری دو سرا بهمراه آن است.

حموی در معجم الادباء از گفت خالع می نویسد: من با پدرم به سال 346 در مجلس کبوذی محدث بودیم که در مسجد بین بازار کتابفروشیها و زرگرها منعقد می شد.مجلس پر بوده، ناگهان مردی از راه رسید:قبائی پر وصله به تن داشت، در یکدست مشک آب و انبان غذا و در دست دیگر چوبدستی نوک دار، هنوز گرد راه از خود نسترده بود. سلام کرد و با صدای بلند گفت:

من فرستاده فاطمه زهرا هستم. گفتند: خوش آمدی و صفا آوردی. گفت: می توانید احمد مزوق نوحه خوان را بمن معرفی کنید؟ گفتند: آری همین است که اینجا نشسته. گفت: خاتونم علیها سلام را در خواب دیدم، فرمود: راهی بغداد شو و احمد را بجو و بدو برگو که بر فرزندم با شعر ناشی نوحه سرائی کند، آنجا که می گوید:

بنی احمد قلبی بکم یتقطع

بمثل مصابی فیکم لیس یسمع

(ای زادگان احمد مختارجگرم در ماتم شما از هم گسیخت، کس نشنید آنچه در این ماتم بر دل من رسید).

ناشی در آن مجلس حاضر بود، طپانچه محکمی بر صورت خود نواخت، و به دنبال او احمد مزوق و سایرین همه لطمه بر صورت نواخته، گریه را سر دادند. از همه بیشتر ناشی و بعد از او مزوق متاثر شده بودند، بعد با این قصیده نوحه سرائی کردند تا ظهر شد و مجلس از هم پاشید.

هر چه کوشش کردند که آن مسافر از راه رسیده، هدیه قبول کند، مفید واقع

ص: 64

نشد گفت: بخدا سوگند اگر تمام دنیا را بمن بدهند، نخواهم گرفت، روانمی دانم که پیغام آور خاتونم فاطمه باشم و عوض بگیرم، مراجعت کرد و چیزی نپذیرفت.

گوید: این قصیده، بیش از ده بیت است، از جمله:

شگفت اینجاست که شما با شمشیر خودتان فنا می شوید، و آنکس بر شما چیره شد که دیروز خاضع و فروتن بود.

- گویا رسول خدا سفارش کرده که شما را از دم تیغ بگذارنند که اجساد شما را این چنین در بلاد پراکنده می سازند.

مولف کتاب امینی گوید: اول این قصیده چنین است:

-بنی احمد قلبی لکم یتقطع

بمثل مصابی فیکم لیس یسمع

- هیچ بقعه و دیاری در شرق و غرب عالم نیست جز اینکه در آنجا شهید و مقتولی به خاک کرده اید.

- ستم کردند، شما را از دم تیغ گذارندند، حقوق شما را صاحب شده بین خود قسمت کردند. تا آنجا که جهان بر شما تنگ شد و در هیچ جا امان نیافتید.

- چه تن ها که بر روی خاک افکندند و سرها که بر نیزه ها بالا رفت.

- متواری گشته اید، دمی پهلویتان بر بستر قرار نمی گیرد ولی خواب ناز مرا می رباید و آرام بخواب می روم.

حموی از زبان خالع می گوید: روزی به ناشی گذشتم که در بازار سراجها نشسته بود، به من گفت: قصیده ای ساخته ام، از من تقاضای نسخه کرده اند،می خواهم با خط تو عرضه کنم، گفتم پی کاری روانم، برمی گردم.

رفتم بانجا که حاجت داشتم، خواب مرا در ربود، ابو القاسم عبد العزیز شطرنجی نوحه خوان را که مرده بود، در رویا دیدم، به من گفت: دوست دارم که بپا خیزی و قصیده بائیه ناشی را پاک نویس کنی، ما دیشب در مشهد (حسین) باآن نوحه سرائی کردیم.

آن مرد، موقعی که از زیارت مراجعت می کرد، بین راه درگذشته و مرده بود

ص: 65

من بپا خاستم و برگشتم و به ناشی گفتم، قصیده بائیه ات را بده گفت: از کجا دانستی که بائیه است؟ من هنوز با کسی در میان نگذاشته ام، جریان خواب را بازگو کردم. گریست، گفت: بدون تردید وقت آن رسیده است، من آن قصیده را پاکنویس کردم. آغازش این است.

رجائی بعید و الممات قریب

و یخطی ء ظنی و المنون تصیب

(آرزویم دور و دراز است و مرگم نزدیک، امیدم، بخطا می رود، ولی تیر مرگ بخطا نمی رود).

مولف کتاب امینی گوید: قصیده بائیه قسمتی در ثنا و ستایش اهل بیت است:

- مردمی که بالاترین مقام را حائز شدند و در میان صاحبان فضل همتائی برای آنان نیست.

- اگر نسب خود را یاد کنند، از مجد و عظمت سر بآسمان می سایند و در صاحبان نسب کسی بدان پایه نیست.

- دریای کرم اند که در و گوهر با موج خود به ساحل افکند، و دریغ ندارد.

- کشتیهای نجات بر آن روان است و آبش برای تشنگان سرد و گوارا.

- دریائی که همسایه را بی نیاز کند وساحلش تفرجگاه وسیع باشد.

- آنان دست آویز بین بندگان و پروردگارشان باشند، دوستدارشان به روز رستاخیز زیانکار نیست.

- دانش گذشته و آینده را در آستین دارند و هم آنچه هر کس بخواهد.

- دانشها را یکسر، پی سپر کرده اند و هر چه تحفه و یا در پرده باشد.

- آنهایند که با فضل و عظمتشان چشم و چراغ جهانیانند و برای دشمنان به روز رستاخیز مایه عذاب.

علامه سماوی، اشعار ناشی را در مدح و ثنای خاندان نبوت یکجا گرد آورده که از سیصد بیت متجاوز است.

ص: 66

- ای دوست و یاور من از نژاد لوی بن غالب.

- آنکه بر دوست فرمان میراند، ستم می کند، فرمان صادر شد ولی واجب نیست،

لک صدغ کانما

لونه وجه ناصبی

(تو صاحب زلفی هستی که رنگش چون صورت ناصبی سیاه است)

- مردم را می گزد آنچنانکه عقرب.

جلب توجه:

در کتاب " تنقیج المقال " ج 2 ص 313 ترجمه ناشی دیده می شود از جمله می نویسد: " ظاهرا ناشی همان علی بن عبد الله بن وصیف بن عبد الله هاشمی است که در کتاب " عیون اخبار الرضا نص حضرت موسی بن جعفر بر امامت حضرت رضا، از او روایت شده است ".

این شگفت ترین اشتباهی است که در این کتاب دیده ام.

خاتمه الوسائل

ریاض العلماء

ملخص المقال

الحصون المنیعه

الشیعه و فنون الاسلام

تلخیص المقال

تاسیس الشیعه

روضات الجنات

تنقیح المقال

هدیه الاحباب

وفیات الاعلام

الطلیعه

بغیه الطالب

شهدا الفضیله

ص: 69

او وارث علم من است وجانشین بعد از من بر امتم، هر گاه روح از بدنم مفارقت جوید.

- پس ای پروردگار من هرکه علی را دوست گیرد،او را دوست گیر، و دشمن گیر هر که اورا دشمن گیرد و خشم گیر بر هر که بدوکینه ورزد.

ودر قصیده دیگر گوید:

- آیا این سخن راست و حدیث مشهور را وا نهم که در روز " غدیر خم" احمد مصطفی به خطابه برخاست و فرمود:

- آیا من سرور شما نیستم؟ علی هم مانند من سرور شماست، پس او را دوست گیرید. من آنچه واجب بود، ادا کردم.

و این شعر دیگرش:

- روز " غدیر" برای دوستان علی عید است و " ناصبیان " شرافت آنرا منکراند.

- روزی که در سپهر برین به عنوان " عهدمعهود " جشن گرفته شود.

- و جشن روی زمین نمونه ای از جشن آسمانی است، اگر قلدرها سر باطاعت نهند و حسودان از اخلال گری دست کشند.

- زندگی خود را وقف آن خاندان پاک کرده ام که از میان خاندانهای قریش هوخواه دین اند.

و هم این شعر دیگرش:

- ای کسیکه به نادانی منصب خلافت را از ابی الحسن باز می گردانی، دروازه شهر،به روی جاهلان گشوده نخواهد گشت.

- آنهم شهر علم که دانش طلبان از ورود بدان شهر ناگزیراند. آری مسولیت متوجه دانشوران است.

- سرور و هم سرپرست جهانیان اوست، چنانکه از جانب خداوند عرش، بر زبان جبرئیل گذشت.

و یا این شعر دیگرش:

قد خان من قدم المفضول خالقه

و للاله فبالمفضول لم اخن

- آنکه نالایقی را بر والائی مقدم شناسد، به خدای خود خیانت ورزیده، من به خاطر نالایقی پست، به خدای خود خیانت نخواهم کرد.

اشعار دیگرش که بزودی ذکر می شود، گواه این است که در تشیع مایه ای عمیق دارد و در دوستی اهل بیت، با اخلاص، و جز به سادات ائمه توجهی ندارد، پس او را " شاعر اهل بیت " باید خواند، و اینکه می گویند " شاعربنی مروان " بوده، آن چنان که در " کامل " ابن اثیر ج 9 ص 24 آمده، منظور، سلاطین " دیار بکر " از خواهرزادگان " باذ " کردی است.

سر سلسله آنان، ابو علی بن مروان بود که بر مناطق تحت اشغال خالویش مسلط شد وبعد از کشته شدن، برادرش " ممهد الدوله " به سلطنت رسید، و بعد از کشته شدن او، برادر دیگرش: ابو نصر، و سلطنت ابو نصر از سال 420 تا سال 453 بدرازا کشید و بعد از مرگش دو پسربجا گذاشت: یکی نصر که " میافارقین "را صاحب شد و در سال 453 درگذشت و فرزندش منصور بجای او نشست، دومی سعید که بر " آمد " دست یافت

ص: 72

شاعر ما، کردهای بشنویه را که در قلعه " فنک " سکونت داشتند، تحریص می کرد تا به یاری " باذ " کردی، خالوی، بنی مروان، به پا خیزند.

بنی مروان، در نبردی که با سال 380 پیش آمده، درتاریخ یاد شده اند، این نبرد بین " باذ " و بین ابو طاهر و حسین دو فرزند " حمدان " اتفاق افتاد بعد از آنکه فرزندان حمدان، بلاد موصل را سال 379صاحب شدند، و بشنوی در این باره ضمن قصیده ای سرود، - کردهای بشنویه، یاران دولت شمایند، عرب و عجم همه می دانند.

در این صورت، نسبت شاعر به بنی مروان، به خاطر علاقه است که به خالویشان " باذ " دارد، البته این علاقه در اثر هم نژادی است. و بهمین جهت سخن برخی که وفات شاعر را سال 370 نوشته اند، بی پایه است، چه تاریخ گواهی می دهد تا ده سال بعد هم، حیات داشته.

صاحب " معالم العلماء "دو تالیف به نام: " دلائل " و " رسائل بشنویه " برای او یاد کرده، و ابن اثیر، در " لباب " ج 1 ص 127 می نویسد: دیوان شعری دارد که مشهور است.

واقع می شده، و صاحب " جزیره " و نه غیر او، نمیتوانسته اندبر آنان دست یابند، با اینکه منزوی نبوده با همگان و به تمام شهرها، رفت و آمد داشته اند.

یاقوت حموی در " معجم البلدان " می نویسد: " این قلعه هادر دست طائفه اکراد است، سالها می گذرد، نزدیک سیصد سال. مردمی صاحب مروت و جوانمردی و تعصب اند اگر کسی بآنان پناه برد، از او حمایت کرده بزرگش می دارند ".

از جمله قلاع این طائفه: قلعه برقه، قلعه بشیر، قلعه فنک است و از فرمانروایان این قلعه امیر ابو طاهر، امیر ابراهیم و امیر حسام الدین است که در قرن ششم فرمانروا بوده است (از جمله) اکراد " زوزانیه " اند، این طائفه، به زوزان نسبت می برند که ناحیه وسیعی را در شرق دجله از جزیره ابن عمر، شامل می شود، تقریبا دو روزکه از موصل راه طی شود، به مناطق آنان میرسد تا به حدود خلاط می کشد وپایانش تا آذربایجان به کارگزاری سلماس منتهی می گردد. در این قسمت قلعه های محکم و استواری است که طوائف بشنویه، زوزانیه و بختیه ساکن اند.

و (بختیه)، در چند قلعه مخصوص به خود سکونت دارند: چون آتیل، علوس،القی، اروخ، باخوخه، باخو، کنگور، نیروه، خوشب و فرمانداری آنان در قلعه جرذقیل است که بهترین قلعه های آنان است و از جمله رهبرانشان امیر موسک بن مجلی است. و (هکاریه) که در بلوک بالاتر از موصل نزدیک جزیره ابن عمر جای گزید اند، از فرمانروایانشان در حلب، عز الدین عمر بن علی و عماد الدین احمد بن علی معروف به: ابن مشطوب بزرگترین امیری است که در مصر به حکومت رسیده و از دانشورانشان: شیخ الاسلام ابو الحسن علی بن احمد هکاری در گذشته است 486 است که شرح حالش در ابن خلکان 1 ر 377 مذکور است0

و (جلانیه) که نام قلعه ای از قلعه های بلوک هکاریه است و اکراد آن بنام

ص: 74

جلانیه مشهوراند.

و (وزوادیه)که از اشراف و بزرگزادگان کردند، و از آنهاست: اسد الدین شیرکوه در گذشته سال 564 و برادرش نجم الدین ایوب.

و (شوانکاریه) و این همان طائفه ای است که در سال 564 موقعیکه زنگی بن دکلاء صاحب فارس، از شمله صاحب خوزستان، شکست خورد، بدانها پناهنده گشت و سپس با کمک آنان بر شمله پیروز شده به حکومت فارس رسید.

و (حمیدیه) که دژهای مستحکمی در کنار موصل داشته اند و (هذبانیه) که در قلعه اربل و کارگزاریهای آن جا داشته و (حکمیه) که از فرمانروانشان امیر ابو الهیجاء اربلی نامبردار است.

طوائف دیگر اکراد به نام، مارانیه، یعقوبیه، جوزقانیه، سورانیه، کورانیه عمادیه، محمودیه، جوبیه، مهرانیه، جاوانیه، رضائیه، سروجیه، هارونیه، لریه مشهورو طوائف بی شمار دیگری که قابل آمار نیستند.

به چهره علی عبادت است ":

محب الدین طبری، در " ریاض " ج 2 ص 219 از ابی بکر، عبد الله بن مسعود، عمرو عاص، عمران بن حصین، و دیگران، از زبان رسول اکرم روایت کرده است.

گنجی شافعی هم در " کفایه الطالب " ص 64 و 65 با دو طریق، از ابن مسعود نقل کرده و گفته: سند حدیث اول از دومی نیکوتر است، دومی را هم جمعی از حافظان حدیث مانند ابو نعیم در حلیه الاولیاء و طبرانی در معجم خود روایت کرده اند، سند آن هم عالی و خوب است، منتهی از این طریق، سند غریب و شگفت بنظر می آید، اما سند اول خوش سیاق است.

باز هم به طریق دیگر، از معاذ بن جبل در صفحه 66 روایت کرده و گفته: حافظ دمشقی در تاریخ خود، از جمعی صحابه آنرا روایت کرده که از جمله ابوبکر، عمر، عثمان،جابر، ثوبان، عائشه، عمران بن حصین، ابوذر نامبره شده، و در حدیث ابی ذر آمده است که رسول خدا فرمود: علی بن ابی طالب در میان شما - یا در میان شما امت حکم کعبه پوشیده را دارد: نگریستن بدان عبادت و سفر به سوی آن فرض است.

و از اشعار مذهبی اوست:

- باکی نیست که در کدام سرزمین، خداوند گارم فرمان مرگ دهد.

- و نه اینکه در کدام نقطه زمین پهلوبر خاک نهم و کسی آرامگاهم را منفور دارد و از آن دوری گزیند.

- در صورتیکه گواهی میدهم: خدائی جز آن خدای یگانه نیست و فرمان او راست.

- و اینکه محمد برگزیده، پیامبر اوست وعلی برادرش.

- و فاطمه دختر رسول پاک و پاکیزه از ارجاس است، همان رسول که ما را به دین حق رهبری کرد.

- و دو فرزند گرامیش که هر دو، سرور من اند. خوشا بر آن بنده که آن دو سرورشان باشند.

ص: 76

و یا این شعر دیگرش:

- ایکه با من به نزاع و ستیزه برخاسته ای، هر چه در قوه داری بیار،که من دوستی آل محمد در آویخته ام.

- پاکان و پاک نهادان، ارباب هدایت، آنان پاک نژادند و هر که آنانرا دوست بدارد.

- خود را بدانها بستم و از دشمنانشان بریدم، تو بی پدر هر چه خواهی ملامت کن: کم یا زیاد.

- آنها چون اختران مهار زمین و مایه آرامش آن اند و هم آنان کشتیهای نجات غریق،این را از حدیث مسند می گویم.

و هم از سروده مذهبی شاعر است:

- مهترشان گفت: چه نظر می دهید و با چه وسیله می توان امر آشکار خلافت را مردود شناخت؟

- شنیدید که چگونه با سخن رسا خلافت علی را تبلیغ کرده سفارش نموده؟

- گفتند: چاره آن بر مادشوار است و نظری که می دهیم قطعی نیست.

- این کار را هم با سایر امور قیاس گیرید و به دقت مطالعه کنید، بدین وسیله به زندگانی عالی دست خواهید یافت - بعد از مرگش - بزودی آنرا به شوری می نهیم، خواه نصیب قبیله تیم شود یا قبیله عدی.

ونیز این شعرش:

- ای خواننده قرآن، که راز متشابهات را از محکم باز می شناسی

- آیا خدمت کعبه: از راهنمائی زائران و آب دادن حاجیان، با ایمان علی برابر است؟

- یا او را همرتبه " تیم "و " عدی " شناخته ای، اصولا هیچ گاه مانند آندو بوده است؟

- بجان همان علی که دوستی او بر من فرض و قطعی است. نه نزد من دانشمندان

ص: 77

و بی خردان برابر نیستند.

و هم این دو بیت دیگر:

- آن علی که امروز شهر علم را در است، به رستاخیز، فرمانروای بهشت و دوزخ است.

- از این رو دشمن او، بدبخت جهانیان، در آتش جای می کند و دوستش سرفراز روز حساب است.

و نیز این دو بیت دیگر:

خیر البریه خاصف النعل الذی

شهد النبی بحقه فی المشهد

- سالار مردم کسی بود که پیامبر اکرم در حق او گواهی داد، گفتند کی است که جانش با جان شما برابر است و دشمنان دین را سرکوب خواهد کرد؟ فرمود: آنکه کفش مرا پینه می زند و آن علی بود.

- پیامبر به دانش و داوری او گواهی داد، و دلاوری و شهامتش نیز مشهود فرشتگان گشت.

و درباره صدیقه زهرا چنین سروده است:

- آنجا که بتول عذرا در صف محشر بگذرد، سروشی بر آیدکه: چشمها فرو کشید

- همه چشمها فرو کشیده بر زمین دوزند، و سیه کاران سرانگشت ندامت به دهان گیرند.

آنروز است که دشمنان روسیاه گردند و اهل حق روسپید.

و امام صادق را نیز ثناگفته و سروده:

- چکیده نسل پیشوایان که با کرامت و بزرگواری راه جدشان رسول خدا را پیش گرفتند.

- اگر مشکلی پیش آید که از حل آنم درمانیم، سر آنرا با دلیل و برهان اراعه دهند.

ص: 78

گفت: دو سبط پیامبر که از شرف سر به آسمان سودند، زاده که بودند؟

گفتم: همان که در میدان فضیلت گوی سبقت ربود.

گفت: افتخار جنگ بدر نصیب که گشت؟

گفتم: آنکس که بیشتر بر فرق دشمنان کوبید.

گفت: در جنگ احزاب شیرژیان که بود؟

گفتم: کشنده " عمرو " دلاور بود.

گفت: پس در جنگ " حنین " که برید و درید؟

گفتم: آنکس که مشرکین را در یک لحظه درو کرد.

گفت: برای تناول مرغ بریان حضور چه کس آرزو بود؟

گفتم: همان که نزد خدا و رسول مقرب و محبوبتر بود.

قالت: فمن تلوه یوم الکساء اجب.

فقلت: افضل مکسوو مشتمل.

گفت: کدام کس در سایه عبا همتای رسول گشت؟

گفتم برترین عالمیان از گلیم دوش و خز پوش.

قالت: فمن سار فی یوم الغدیر ابن

فقلت: من کان للاسلام خیر ولی.

گفت: در روز " غدیر "چه کس سروری یافت؟

گفتم: آنکه برای اسلام بهترین یاور بود.

گفت: سوره " هل اتی " که نازل شد چه کسی تشریف یافت؟

گفتم: آنکه عطا بخشش از همه فزون بود.

گفت: دست که در رکوع نماز با انگشتری به سوی سائل دراز گردید؟

گفتم: دست کسی که محکمتر نیزه به سینه دشمنان کوبید.

گفت: پس آن که آتش دوزخ را تقسیم کند کیست؟

گفتم: آن که شرار اندیشه اش، از شعله آتش گیراتر است.

ص: 80

گفت: رسول پاک مطهر،در مباهله که را همراه برد؟

گفتم: آن که در سفر و حضر همسنگ و همتای او بود.

گفت: پس چه کسی از میان امت شبیه هرون بود؟

گفتم: آن که در آشوب و فتن نلغزید و از پای نماند.

گفت: پس شهر علم را چه کسی در بود؟

گفتم: آن که نیازمند دانشش بودند و خود نیازمند نبود.

گفت: قاتل " ناکثین " بیعت شکن که بود؟

گفتم: جنگ جمل پرده گشای این راز است.

گفت: با " قاسطین " بیدادگر که نبرد کرد؟

گفتم: دشت صفین را بنگر که صحنه عمل بود.

گفت: " مارقین از دین " را چه کس تیغ بر سر کوفت؟

گفتم: روز نهروان معنی آن آشکار گشت.

گفت: به روز رستاخیز، شرافت حوض کوثر از کیست؟

گفتم: آنکه خاندانش شریفیترین خاندانهاست.

گفت: پس " لوای حمد" را که بر دوش خواهد کشید؟

گفتم: همان که از نبرد نهراسید.

- گفت: تمام این مزایا در یک نفر جمع بود؟

گفتم: آری در یک نفر.

- گفت: کیست؟ نامش بر گو

گفتم: امیر المومنین علی.

و در قصیده دیگری گفته است:

- ای همسر دخت محمد اگر گوهر وجودت نبود، فاطمه به خانه شوهر نمی رفت.

- ای ریشه خاندان احمد اگر تو نبودی، از احمد مرسل نسلی بجا نمی ماند.

- پیامبر خدا که شهر علم و به هر گونه کمال آراسته بود، دروازه طلائی آن شهر توئی.

ص: 81

- خورشید بخاطر تو بازگشت و آن منقبتی است که پرده پوشی نتوان کرد.

- من آنچه را دشمنانت روایت کرده اند بازگو کردم بهمین جهت جان ومال آنها را حلال می شمارم.

ای همتای محمد، ای پیوند همایون، تو با مشکلات و شدائدی مواجه گشتی که شگفتی ها ببار آورد.

- با لقب " بوتراب " تو را سر کوفت زدند ولی دین خود را با کفی " تراب " معامله کردند.

- ندانستید: وصی رسول همان است که در محراب عبادت انگشتری به رسم زکاه بخشید.

- ندانستید: وصی رسول همان باشد که روز " غدیر "، فرمانروائی او را بر صحابه مسجل ساخت.

و یا این شعر دیگرش را ملاحظه کنید:

- گفتند: علی بر کرسی افتخار بالا رفت،گفتم: بلکه کرسی از قدم علی فخر گرفت.

- من همانرا گویم که رسول گفت،موقعی که همگانرا گرد آورد، فرمود:

- هلا آگاه باشید هر که من سرور اویم، باید که علی را سرور خود شناسد. وگرنه خود داند.

و در قصیده دیگر گوید:

- چه بسیار دعای مصطفی درباره علی به اجابت پیوست و آرزوهای دشمنانش بر باد رفت.

- چشم دردمند اورا با دعا شفا داد، موقعی که در جنگ خیبر باد مخالف می وزید.

برای همیشه از صورت سرما و گرما مصون گشت و در این دعا شگفتی هاست.

- کدامین روز، کارها بر وفق مراد چرخید، که خورشید آسمان ولایت (علی) پرتوافشان نبود؟:

- آیا در آنروز که علی خواهان زهرا شد و رسول خدایش به دامادی پذیرفت

ص: 82

با آنکه همه کس خواهان زهرا بود؟

- یا آنروز که مرغ بریان بر سفره نهاده مصاحبت بهترین و محبوبترین مردمان را آرزو کرد، جز علی کس دیگر حلقه بر در کوفت؟ با آنکه خادم احمق سه نوبت او را باز گرداند.

- یا روز مباهله که علی را همتا و هم سنگ خود معرفی کرده جایگاه او را بهمگان نمود و این خود بالاترین منزلتی است که به تصور آید.

افی یوم " خم " اذا شاد بذکره

و قد سمع الایصاء جاء و ذاهب

- یا روز " غدیر خم " که نام علی را بلند کرد، وآیندگان و روندگان وصیت او را شنیدند.

- ای پادشاه دین، ای همریشه رسول، ای کسی که دوستیت از جانب حق فرض و قطعی است.

- جایگاهت بر کوکب فرقدین پیدا است و مجد و عظمتت از ستاره سماک پرتو افکن.

- شمشیرت بر گردن دشمنان قلاده زرین بسته، قلاده ای که زرگر ماهر نتواند بست.

یک مورد تحلیل و تعمق قرار داده، در هر ناحیه بطور علیحده داد سخن داد:

گاه از جنبه علم و هنر، گاه از ناحیه سخندانی و ادب، مرحله ای از وجهه سیاست و تدبیر، و بار دیگر، از وجهه عظمت روح و نجابت اصیل، تا برسد به بخشش فراوان و فضل سرشار و شرف خالص و روش استوار و سایر مفاخر روحی و معنوی که قابل آمارنیست و آنچه در فرهنگ رجال و معاجم، پیرامون این خصال برجسته او بحث و تنقیب پرداخته و یا به تشریح و تحلیل برخاسته اند، تنها به اندکی از بسیارقناعت جسته اند.

البته شهرتی که صاحب ابن عباد، در تمام شئون اجتماعی نامبرده کسب نموده خود گواه عظمت و شخصیت اوست، گرچه تاریخ نویسان، به اشاره برگزار کرده باشند. مشهورترین و قدیمی ترین کتابی که به تحلیل و ترجمه صاحب پرداخته " یتیمه الدهر " ثعالبی است که 91 صفحه آن به تحلیل شخصیت او اختصاص دارد و بقیه مربوط به شعرائی است که او را مدح و ثنا گفته اند.

جمعی دیگر کتابی علیحده در بیوگرافی صاحب بقلم آورده اند، از جمله:

1 - مهذب الدین محمد بن علی حلی مزبدی، معروف به ابو طالب خیمی، کتابی دارد به نام " الدیوان المعمور فی مدح الصاحب المذکور "

2-شیخ محمد علی بن شیخ ابی طالب زاهدی گیلانی (1181 - 1103)

3- سید ابو القاسم احمد بن محمد حسنی حسینی اصفهانی، کتابی دارد به نام " رساله الارشاد فی احوال الصاحب ابن عباد " که در سال 1259 تالیف کرده.

4 -استاد خلیل مردم بک، کتابی درباره صاحب پرداخته که در 252 صفحه در دمشق مطبعه ترقی چاپ شده، و آن جز چهارم از کتاب مفصلی است که در چهار جزء راجع به پیشوایان چهارگانه ادب تالیف نموده.

با وجود این شهرت جهانگیر، تنها وظیفه ای که بر عهده ماست، آوردن چکیده و خلاصه این کتب است که به طوراجمال، آماری از فضل سرشار او بقلم آید.

" صاحب " در یکی از آبادیهای اصطخر فارس - و یا در طالقان - به سال 326

ص: 84

شانزدهم ذی قعده، دیده بجهان گشود. علم و ادب از پدرش آموخت و از ابو الفضل ابن العمید و ابو الحسین احمد بن فارس لغوی و ابو الفضل عباس بن محمد نحوی ملقب به " عرام " و ابو سعید سیرافی و ابوبکر ابن مقسم و قاضی ابوبکر احمد بن کامل بن شجره و عبد الله بن جعفر بن فارس که از این دو نفر حدیث فرا گرفته است.

سمعانی می نویسد: حدیث را از مشایخ اصفهان و بغداد و ری فرا گرفت و به دیگران فرا داد، و همواره تحریص می کرد که حدیث بیاموزند و بنویسند، از ابن مردویه بازگو شده و او خودش از زبان " صاحب " شنیده که می گفت: " هر که حدیث ننویسد، شیرینی اسلام را احساس نخواهد کرد.

چون در مجلس حدیث، برای املاء و دیکته حاضرمی شد، جماعت انبوهی به استماع می نشستند، و ناچار هفت نفر بلندگو صدا به صدا حدیث را به گوش آخرین قسمت اجتماع میرساند.

از این رو، محدثین زیادی از او سماع حدیث دارند و احادیث نخبه فراوانی نوشته اند از جمله: قاضی عبد الجبار، شیخ عبد القاهرجرجانی، ابوبکر ابن المقری قاضی ابو الطیب طبری، ابوبکر ابن علی ذکوانی و ابوالفضل محمد بن محمد بن ابراهیم نسوی شافعی که هر یک استوانه حدیث و کلام محسوب اند.

علاوه بر این، نبوغ علمی و مهارت او در فنون ادب تا آنجا شهرت یافت و مورد گواهی حاضران و غائبان قرار گرفت، که شیخ بهاء الدین عاملی در رساله " غسل الرجلین و مسحهما " او را از علما شیعه و در شمار ثقه الاسلام کلینی ، شیخ صدوق شیخ مفید، شیخ طوسی و شهید و امثال آنان آورده، و علامه مجلسی اول در حواشی " نقد الرجال " به عنوان" افقه الفقهاء " از او یاد کرده و درجای دیگر از روسای اهل حدیث و کلامش شناخته و شیخ حر عاملی در " امل الامل " او را با عناوین: " محقق، متکلم والا مقام، گرانقدر در علم " ستوده است.

از طرف دیگر، ثعالبی در کتابش " فقه اللغه " صاحب را از پیشوایانی شمرده که سخندانی و سخن سنجی آنان سند و گواه استنباط ادبی واز هر جهت مورد اعتماد

ص: 85

بوده: مانند لیث، خلیل، سیبویه، خلف احمر، ثعلب احمثی، ابن کلبی، ابن درید و بهمین جهت " انباری " او را از علماءلغت دانسته و برای او در کتاب " طبقات ادباء از نحویین " فعلی باز کرده، و سیوطی اش در " بغیه الوعاه " که در طبقات لغویین و نحویین است یاد کرده و علامه مجلسی در پیش گفتار بحار، بعنوان " پرچمدار علم لغت و عروض و عربیت در صفوف امامیه " معرفی کرده است.

اضافات چاپ

[دومچ ابن جوزی در " المنتظم " ج 7 ص 180 می نویسد: با دانشمندان و ادیبان مراوده می کرد، بدانها می گفت: " روز چون پادشهانیم و شب چون برادران ".

از محدثین فرا گرفته و به دیگران املاء نموده: ابو الحسن علی بن محمد طبری معروف به " کیا " از زبان ابو الفضل زید بن صالح حنفی می گفت: صاحب ابن عباد، موقعی که تصمیم به املاء حدیث گرفت، در منصب وزارت کار می کرد، روزی طیلسان پوشیده تحت الحنک بسته، در هیئت اهل علم برون شد و گفت: آیا پیش کسوتی و سابقه مرا در علم و دانش قبول دارید؟ همگان پذیرفته و اعتراف کردند.

بعد گفت: من به شغل وزارت اندرم و آنچه از کودکی تاکنون،مصرف خرج و انفاق خود کرده ام، همه از مال پدر و جدم بوده است، با وجود این نمی گویم از مظلمه و حق کشی معصوم بوده ام، اینک من خدا را و سپس شما را گواه می گیرم که از هر گناهی بازگشت و به مغفرت و عنایت الهی پناه می برم.

آنگاه برای خود خانه انتخاب و نام آنرا " خانه توبه " نهاد و یک هفته در آن اعتکاف جست، و بعد از آنکه امضای فقها را به راستی و درستی توبه خود جمع آوری نمود، بر مسند املاء نشست و جمع کثیری در محضر او گرد آمد تا آنجا که یک بلندگو کافی نبود، بلکه شش نفر دیگر صدا به صدا سخن او را به اطراف مجلس می رساندند،و حتی بزرگانی مانند قاضی عبد الجبار،حدیث او را یادداشت کرده اند. ضمنا " صاحب " هر ساله پنجهزار دیناربه بغداد می فرستاد تا میان فقهاء و اهل ادب تقسیم شود، و هیچگاه، در اجرای حق الهی، ملامت مردم را به چیزی نمی خرید.[

ص: 86

جمعی از پرچمداران علم و یکتا سواران ادب، بخاطر بزرگداشت مقام " صاحب " و ارج شناسی نبوغ او، تالیفات علمی خود را به نام او نوشته و اهداء کرده اند از جمله:

1 - شیخ و استاد بزرگ ما صدوق ابو جعفر قمی، کتاب عیون اخبار الرضا علیه السلام.

اضافات چاپ دوم

[2- حسین بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، کتاب نفی التشبیه. در کتاب لسان المیزان ج 2 ص 306 به نقل از فهرست نجاشی چنین آمده ولی در کتاب نجاشی ص 50 بعد از اینکه کتاب نفی تشبیه را یاد کرده می نویسد: تالیف دیگری دارد که به نام صاحب ابن عباد نوشته است

3 - شیخ حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم.[

4- ابو الحسن احمد بن فارس رازی لغوی، کتاب " صاحبی ".

5 - قاضی عبد العزیز جرجانی، کتاب " تهذیب ".

اضافات چاپ دوم:

[6- ابو جعفر احمد بن ابی سلیمان: داود صواف مالکی، کتابی در شناخت سنگ و اسامی آن به نام " حجر ". تالیف و به خدمت صاحب ارسال داشت، صاحب گفت: " ردوا الحجر من حیث جاء " سنگ را به جای اولش برگردانید (مثل است) ولی بعد هدیه را پذیرفت و مولف را عطا بخشید. این را ابن فرحون در کتاب " دیباج مذهب " ص 36 یاد کرده].

5- کتاب " المحیط " در لغت (فرهنگ عربی) ده جلد.

6 - کتاب " زیدیه ".

7 - " المعارف " در تاریخ.

8 - کتاب " الوزراء ".

9 - کتاب " قضا و قدر ".

10 - کتاب " روزنامه " (یادداشت روزانه) ثعالبی در یتیمه الدهر از آن نقل می کند. 11 - کتاب " اخبار ابی العینا ".

12 - کتاب تاریخ الملک و اختلاف الدول.

13 - کتاب زیدیین.

14 - کتاب جوهره الجمهره ابن درید (چکیده جمهره ابن درید است).

15- کتاب " اقناع " در عروض.

16 - کتاب نقض عروض.

17 - دیوان رسائل (دفتر انشاء) ده جلد.

18 - کتاب " الکافی " در رسائل و فنون نویسندگی.

19 - کتاب اعیاد و فضائل نوروز باستانی.

20 - دیوان شعر.

21 - کتاب " شواهد ".

22 - کتاب تذکره.

23 -کتاب تعلیل.

24 - کتاب الانوار.

25-کتاب الفصول المهذبه للعقول.

26 - رساله ابانه (پرده برداری) از مذهب اهل عدل.

27 - رساله در طب.

ص: 88

28- رساله دیگری در طب.

29 - کشف از مساوی شعر متنبی، در مصر به طبع رسیده و 26 صفحه است.

ثعالبی در یتیمه می نویسد:چون صاحب، این رساله را نگاشت، قاضی ابو الحسن علی بن عبد العزیز جرجانی کتابی بنام " وساطت "بین متنبی و مدعیان او در شعر، پرداخت و یکی از ادباء نیشابور در این زمینه سرود:

- ای قاضی که کتابهایت در دسترس است و خانه ات دور.

- کتاب " وساطه " در زیبائی، نسبت به زیوری که از مفاخر ادب به گردن آویخته ای، چون گوهر میانین است.

30 - رساله در فضائل سرورمان عبدالعظیم حسنی، مدفون در ری.

31-تاب " سفینه "، ثعالبی در یتیمه الدهر از آن نام برده.

اضافات چاپ دوم

[32 - کتابی منحصرا در شرح حال شافعی محمد بن ادریس پیشوای فرقه شافعی چنانکه در کتاب " الکواکب الدریه " ص 263 یاد شده.

ضمنااستاد حسین علی محفوظ کاظمی (ساکن کاظمین) شفاها اظهار می داشت که از تالیفات صاحب ابن عباد، به نسخه این چند رساله برخورد کرده است،

1 - " فصول ادبیه و مراسلات عبادیه " در 15باب ترتیب یافته و هر بابی 15 فصل دارد. نسخه آن در تاریخ 628 نوشته شده.

2 - رساله در هدایت و ضلالت، با خط کوفی از روی نسخه مولف نوشته شده و باخط مولف زیور یافته

3-امثال سائره،منتخب از شعر ابو الطیب متنبی، و آن 372 بیت است، نسخه به خط باخرزی در تاریخ 434 نوشته شده.

خواننده گرامی کاملا توجه دارد که نویسنده این کتابهای متنوع علمی باید یکی از رجال برجسته تاریخ و نوابغ دهر باشد که در هیچ فنی از فنون علمی کوتاهی نیامده، مراتب عالیه را حائز می شوند:لذا می بینیم که صاحب ما، هم فیلسوف است

ص: 89

هم متکلم. هم فقیه و محدث، هم مورخ و لغوی. نحوی، ادیب، نویسنده و شاعر.

شما فکر می کنید، شخصیت ادبی و موقعیت علمی این یگانه دهر، که فنون پراکنده را در سینه خود جای داده و در رشته های مختلف، از دانش وهنر، تالیفاتی به یادگار نهاده، در چه مقامی است؟ جز این است که او را در قله کوهسار فضائل می یابیم که به حق و شایستگی، آوازه او در جهان علم پیچیده و نامش با فلک چرخان، اقطار کیهان را در نوریده است؟

صاحب، کتابخانه پر ارج و گرانبها و در واقع گنجینه از کتب برای خود فراهم داشته است: موقعی که صاحب خراسان نوح بن منصور سامانی، پیکی به خدمت صاحب گسیل ساخته او را به دربارخود دعوت کرد، ضمنا عطای وافری پیشنهاد فرمود صاحب را به خدمت گزاری در پست وزارت ترغیب نمود، صاحب در مقام معذرت بر آمده و از جمله چنین گفت:

"چگونه توانم اموال خود را با بار و بنه سنگین حرکت دهم، در صورتی که تنها دفاتر و وسائل و کتب علمی من برچهار صد شتر و بلکه بیشتر حمل باید شد ".

در معجم الادبا از ابو الحسن بیهقی نقل آورده که می گفت: کتابخانه ای که در ری وجود دارد، گواه صادقی بر ارج و بهای کتابخانه صاحب است. بعد از آنکه سلطان محمود بن سبکتکین قسمتی از کتابخانه ری را سوزانید، من آن کتابخانه را وارسی کردم، دیدم فهرست کتابخانه در ده جلدتدوین یافته: جریان این است که چون سلطان محمود، وارد ری شد، بدو گفتند:اینها همه کتابهای رافضیان است و اهل بدعت، و او دستور داد، کتابهای کلامی را جدا کرده همه را سوزاندند.

از این سخن بیهقی چنین برآورد می شودکه عمده کتبی که سوخته شده کتابهای صاحب بوده است، آری دست جور و ستم، این گونه با آثار شیعه و مفاخر ادبی و علمی آنان بازی کرده است.

ص: 90

باری خزانه دار این کتابخانه و سرپرست آن، ابوبکر محمد بن ابراهیم بن علی مقری متوفی به سال 381 و ابو محمد عبد الله بن حسن اصبهانی خازن بوده اند.

حموی گوید: صاحب،پنجاه دژ، در اطراف حوزه حکومتی گشوده و به فخر الدوله تسلیم کرد که حتی ده دژ آن در دوران حکومت پدرش و نه برادرش تسلیم نشده بود. صاحب به دوران وزارتش، در مردم نوازی کوشا بود، علما و شعراء از عطای فراوان، نعمت سرشار، نوال بی پایانش بهره مندشدند.

ثعالبی از زبان عون بن حسین می گوید: روزی در خزانه داری خلعت های صاحب بودم، دفتر آماری که در اختیار دوستم بود، ملاحظه کردم، دیدم تعداد عمامه خزی که در زمستان آن سال، به علویین و فقها و شعراء، خلعت داده، سوای آنچه در اختیار خدمتگاران و حاشیه نشینان قرار گرفته، 820 طاقه بوده.

ضمنا صاحب هر سال پنج هزار دینار، به فقها و ادبای بغداد، تقسیم می کرد و صله و صدقات و خیرات او در ماه مبارک رمضان، با آنچه در سایر ماههای سال انفاق می شد، برابری می کرد، هیچ کس در ماه رمضان بر او وارد نمی گشت - هر که گو باش - جز اینکه بعد از افطار از خانه او خارج می شد، و همه شب، حدود هزار نفر در آنجا افطارمی کردند. (یتیمه الدهر ج 3 ص 174).

دوران صاحب، پر برکت ترین دورانی بود که بر اهل علم و ادب گذشت: گاه با مقرب ساختن اهل فضل و گاه با تشویق و ترغیب آنان به نشر آثار گرانبهای خود، تا آنجا که بازارعلم و دانش رونق گرفت، دانشوری و دانش پروری رواج یافته، دانش پژوهان و دانش اندوزان بی شمار گشتند.

صاحب در برابر هر اثر نفیس و رساله شیوا، بدره های زر و کیسه های سیم نثار کرد، و در اثر جود سرشار و کرم بی انتها و نوال بی کرانش، پانصد شاعر او را ثنا خوان و مدیحه سرا گشتند، که قصائد آنان زینت بخش دواوین و فرهنگ رجال است.

حموی از گفت ابن بابک و اواز زبان خود صاحب چنین نقل می کند: " من و خدا بهتر داند - با صد هزار قصیده عربی و فارسی مورد ستایش قرار گرفته ام ".

آری همین قصاید بی شمار بود که نام صاحب را در صفحات تاریخ جاویدان ساخت، که نه یادش فراموش شود، و نه شعله عظمت و شخصیتش با گذشت روزگاران

ص: 92

خاموش گردد.

از جمله شعرائی که او را ثنا گفته اند:

1- ابو القاسم زعفرانی: عمر بن ابراهیم عراقی، چند قصیده در ثنای صاحب دارد و از جمله نونیه ای که سرآغازش چنین است:

سواک یعد الغنی و اقتنی

و یامره الحرص ان یخزنا

و انت ابن عبادالمرتجی

تعد نوالک نیل المنی

- دگران مال و دولت اندوزند و در اثر حرص و آز گنجینه می سازند.

- و تو که فرزند عبادی و امید همگان، عطا و بخشش را وسیله نام نیک ساخته ای.

-ابو القاسم عبد الصمد بن بابک، صاحب رابا قصیده ای ستوده که آغازش این است:

خلعت قلائدها عن الجوزاء

عذراءرقصهالعاب الماء

- زیور آلات گردنش را از ستاره جوزاء خلعت گرفته، همان مرواریدهای آبدار که از لمعان به رقص آمده

3 - ابو القاسم عبد العزیز بن یوسف وزیر، از آل بویه، قصیده دارد واز جمله آن:

اقول و قلبی فی ذراک مخیم

و جسمی جنیب للصبا و الجنائب

یجاذب نحو الصاحب الشوق مقودی

و قدجاذبتنی عنه ایدی الشواذب

- می گویم - و دلم در سایه وجودت خیمه زده و جسم در گرو باد صباست و شترانی که یدک می کشند. - اشتیاق مهار شترم را به سوی " صاحب " می کشد، ولی شتران سرکش با من سر نزاع دارند.

4-ابو العباس ضبی وزیر. در گذشته به سال398 (یکی از شعراء غدیر که قصیده اش همراه شرح حال او خواهد آمد ) چند قصیده در ثنای صاحب دارد.

5 - ابو القاسم علی بن قاسم کاشانی، منشی و نویسنده. قصیده پرداخته و به خدمت صاحب گسیل داشت، آغازش این است:

اذا الغیوم ارجفن باسقها

و حف ارجاءها بوارقها

ص: 93

- آنگاه که توده های ابر با صدای رعد آسمانرا به غلغله آرد و برق در اکناف آن بدرخشد

6 - ابو الحسن محمد بن عبد الله سلامی عراقی در گذشته سال 394، قصیده در ثنای صاحب دارد، مطلع آن چنین است:

رقی العذال ام خدع الرقیب

سقت ورد الخدود من القلوب

- افسون ملامتگر باعث شد یا نیرنگ رقیب که سرخی شرم از دل برخاسته بر چهره نشیند.

سلامی چکامه دیگری در ستایش صاحب دارد که در بحر رجز سروده:

فما تحل الوزراء ما عقد

بجهدهم ما قاله و مااجتهد

- آن قرار و پیمان که با دست و زبان صاحب بسته شود، وزرای دیگر باز گشودن نتوانند.

- چه نسبت گوسفند پروار را با شیر شکار؟ و آیا حوض آب با دریای متلاطم برابر است.

- از میان نیک روزیها و سعادتها من به این آرزو دلبسته ام که صاحب ابن عباد همیشه و همواره برایم باقی بماند.

7- قاضی ابو الحسن علی بن عبد العزیز جرجانی، درگذشته سال 392، قصیده داردکه این بیت از آن جمله است:

او ما انثنیت عن الوداع بلوعه

ملات حشاک صبابه و غلیلا؟

- آیا از وداع معشوق که بازگشتی، آتش فراق تار و پودت را نسوخته.

- یا سیل اشک از چشمانت سرازیر نیست، گویا که دست جود و بخشش اسماعیل در کنار آن است.

- ای بزرگ مردی که مجد و بزرگواری، با همت تو، حاجت خود را از زمانه گرفت.

- روزی مرم با دو دست مبارکت تقسیم شده از این رو نامت ابو القاسم گشت.

ص: 94

همین شاعر قصائد دیگری هم در مدح صاحب سروده است.

8- ابو الحسن علی بن احمد جوهری جرجانی (یکی از شعراء غدیر که شعرش همراه شرح زندگی خواهد آمد) قصائد فراوانی در مدح صاحب ساخته: همزیه، رائیه، فائیه،بائیه و جز آنها با قافیه های دیگر.

9- ابو الفیاض سعد بن احمد طبری، چندقصیده دارد از جمله میمیه ای که آغازش چنین است:

الدمع یعرب ما لا یعرب الکلم

و الدمع عدل و بعض القول متهم

- اشگ رخسار، از آتش درون حکایت دارد، سخن و ادعا - نه، اشگ گواه صادق است و سخن مورد تردید.

10-ابو هاشم محمد بن داود بن احمد بن داود بن ابی تراب: علی بن عیسی بن محمد بطحائی بن القاسم بن الحسن بن زید بن حسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام معروف به علوی طبری، اشعار فراوانی در ثنای صاحب سروده و صاحب هم اشعاری در ستایش او.

11- ابوبکر محمد بن عباس خوارزمی، قصائدی دارد و در یک قصیده اش می گوید:

و من نصر التوحید و العدل فعله

و ایقظ نوام العمالی شمائله

- آنکه با کردارش مکتب توحید و عدل را یاری کرد، و خصال ستوده اش در خواب رفتگان وادی غفلت را برای کسب عظمت هشیار ساخت.

- آنکه وا داشت تا مردم نیک، در طلب نیکوکاری بر آیند، دیرزی ای مرغزاری که مردم آن کوچ کردند.

12- ابو سعد نصر بن یعقوب، قصیده دارد بدین مطلع:

ابی لی ان ابالی باللیالی

و اخشی صرفها فیمن یبالی

روا نمی دارد که من در فکر شبهای عزیز خود باشم و من از عاقبت آن بیمناکم که شبهای خود را وقف وجوداو سازم.

ص: 95

13- سید ابو الحسین علی بن حسین بن علی بن حسین بن قاسم بن محمد بن قاسم بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، داماد صاحب است، قصیده ای سروده در 60 بیت که صاحب رابدان ستوده، با این امتیاز که از حرف واو خالی است. ثعالبی در یتیمه الدهر 20 خط آنرا آورده و مولف " الدرجات الرفیعه " 14 خط آنرا، سرآغازش این است:

برق ذکرت به الحبائب

لما بدی فالدمع ساکب

- درخشی که مرا به یاد معشوقه ها افکند، و اینک اشک بر رخسارم روان است.

14- ابو عبد الله حسین بن احمد، مشهور به " ابن حجاج بغدادی " درگذشته سال 391 (یکی از شعراء غدیر که قصیده او همراه شرح حالش خواهد آمد) سروده فائیه ای دارد که صاحب راثنا خوانده مطلع آن این است:

ایها السائل عنی

انا فی حال طریفه

و فائیه دیگری با این مطلع:

ساق علی حسن وجهها تلفی

و سرها ما راته العین من دنفی

و چکامه نونیه ای با این مطلع:

یا عذولی اما انا

فسبیلی الی العنا

- ای نکوهشگر من خودم به سوی نابودی روانم.

- ولی داستانم، شایسته است که زیور تاریخ گردد.

15- ابو الحسن علی بن هارون بن منجم، قصیده ای دارد که بارگاه صاحب را ستوده است از جمله گوید:

و ابوابها اثوابها من نقوشها

فلا ظلم الا حین ترخی ستورها

16 - شیخ ابو الحسن بن ابو الحسن، متصدی چاپار، پسر عمه صاحب است قصیده سروده و بنای با شکوه صاحب را که در اصفهان ساخته و بدانجا منتقل گشته می ستاید:

دار علی العز و التایید مبناها

وللمکارم و العلیا مغناها

خانه ای که اساسش بر عزت و قدرت نهاده شده و منزلگاه اخلاق ستوده و

ص: 96

جایگاه بزرگی و والائی است.

17- ابو الطیب کاتب (منشی)، او هم قصیده ای در ستایش همان بنا دارد که با این بیت شروع می گردد:

و دار تری الدنیا علیها مدارها

تحوز السماء ارضها و دیارها

- خانه ای که چرخ زمانه بر محور آن چرخد و خاک و خشتش با آسمان برابر آید.

18- ابو محمد ابن المنجم،رائیه ای دارد که بارگاه صاحب را ستوده با این مطلع

هجرت و لم انو الصدود و لا الهجرا

و لا اضمرت نفسی الصروف و لا الغدرا

19 - ابوعیسی ابن المنجم، صاحب را با توصیف بارگاهش چنین می ستاید:

هی الدار قدعم الاقالیم نورها

و لو قدرت بغداد کانت تزورها

- بارگاهی که پرتوش بر جهان تابیده، و اگر بغداد هم می توانست به دست بوس آن می آمد. 20- ابو القاسم عبید الله بن محمد بن معلی، او هم خانه صاحب را باقصیده ای بدین مطلع ستایش کرده:

بی من هواها و ان اظهرت لی جلدا

وجد یذیب و شوق یصدع الکبدا

- مرا در آرزوی زیارت آن بارگاه - گرچه بظاهرشکیبائی ورزم - عشقی جانکاه است و اشتیاقی جگر سوز.

21- ابو العلاء اسدی، در ضمن قصیده صاحب راستوده و بارگاهش را با این سرآغاز وصف می کند:

و اسعد بدارک انها الخلد

و العیش فیها ناعم رغد

- خوش زی که اینجا خانه خلد است و زندگی در آن با نعمت و فراوانی همراه.

22- ابو الحسین غویری، چند سروده دارد از جمله قصیده ای که همان خانه اصفهان را ستوده، بااین سرآغاز:

دار غدت للفضل داره

افلاک اسعده مداره

بارگاهی که جولانگاه بخشش و نوال است، چون فلک که مدار آن بر سعادت باشد.

23- ابو سعید رستمی محمد بن محمد بن حسن اصبهانی، صاحب را با چند

ص: 97

قصیده ستوده، از جمله بائیه که سرآغازش این است:

عقنی بالعقیق ذاک الحبیب

فالحشی حشوه الجوی و النجیب

و لامیه ای دارد که در آن چنین می گوید:

- شایسته است که سی تن شاعر کامروا گردند، و مانند من شاعری محروم ماند؟

- این بدان ماند که به " عمرو " و اواضافه دهند و در نام خدا: " بسم الله "از الف مضایقه کنند. 24- ابو محمد عبد الله بن احمد خازن اصبهانی، چند قصیده دارد که از همه بهتر آن با این مطلع شروع می گردد:

هذا فوادک نهبی بین اهواء

و ذاک رایک شوری بین آراء

25 - ابو الحسن علی بن محمد بدیهی، و او کسی است که صاحب درباره او چنین سروده:

- تو که بایدپنجاه سال بیندیشی تا یک شعر بسرائی؟چرا لقب " بدیهی " (بدیهه سرا) به خود بسته ای.

این شاعر قصائدی پرداخته، از جمله لامیه ای بدین مطلع:

قد اطعت الغرام فاعص العذو لا

ما عسی عائب الهوی ان یقولا

- اینک که سر به طاعت عشق سپردی، پند ناصح را به چیزی مخر، آن که عشق را نکوهش کند، چه عیبی بر آن تواند بست؟

26 - ابو ابراهیم اسماعیل بن احمد شاشی عامری، چند مدیحه درباره صاحب سروده از جمله بائیه ای با این سر آغاز:

سرینا الی العلیا فقیل کواکب

و ثرنا الی الجلی فقیل قواضب

- به آسمانها بر شدیم، گفتند: ستاره رخشان آمد، به میدان نبرد تاختیم گفتند: شمشیر بران آمد.

27- ابوطاهرابن ابی الربیع عمرو بن ثابت، چکامه ای چند در مدح صاحب دارد، از جمله جیمیه و اول آن:

ص: 98

اما لصحابی بالعذیب معرج

علی دمن اکنافها تتارج

28 - ابو الفرج حسین بن محمد بن هندو، چند سروده در ثنای صاحب دارد از جمله با این مطلع:

لها من ضلوعی ان یشب وقودها

و من عبراتی ان تفض عقودها

- رواست که به خاطر آن (معشوقه) آتش درون شعله کشد و اشک دیدگانم چون مروارید غلطان نثار شود.

29- عمیری، قاضی قزوین، چند کتاب، خدمت صاحب اهداء کرده و این دو شعر راهمراه آن ارسال داشته:

- عمیری، برده" کافی الکفاه " است، گرچه در شمار اعیان قضاه است.

- با اهداء چند کتاب نفیس و فرد، شرط خدمتگزاری و ادب بجاآورد.

صاحب دو بیت سروده و آنرا در رقعه ای گسیل داشت:

- از کتب اهدائی،یک کتاب پذیرفتیم و مابقی را بلادرنگ برگشت دادیم.

- من هدیه فراوان را غنیمت نمی شمارم: منش من این است که میگویم: " بگیر " نه - بیاور

30- ابو رجاء اهوازی، موقعی که صاحب به اهواز رفته بود، او را با چکامه ای ثنا خوان گشت و از آن جمله:

الی ابن عباد ابی القاسم

الصاحب اسماعیل کافی الکفاه

و تشرب الجند هنیئا بها

من بعد ما الری ماء الفرات

31 - ابو منصور احمد بن محمد لجیمی دینوری، چکامه ای در ثنای صاحب دارد.

32- ابو النجم احمد دامغانی معروف به (شصت کله) در گذشته سال 432 قصیده به زبان فارسی در مدح صاحب سروده است.

ص: 99

33- شریف رضی (یکی از شعراء غدیر است که شعرش همراه شرح حال او خواهد آمد) صاحب ابن عبادرا با قصیده دالیه ای در سال 375 ثناگفته ولی آنرا گسیل نداشته و قصیده دیگری به سال 385 قبل از درگذشت صاحب ساخته و آنرا به محضرش ارسال داشته است.

34- قاضی ابوبکر عبد الله بن محمد بن جعفر اسکی، چکامه ای در مدح صاحب دارد که از آن جمله است:

کل بر و نوال و صله

و اصل منک الی معتزله

یا ابن عباد ستلقی ندما

لفراق الجیره المرتحله

35- ابو القاسم غانم بن محمد بن ابی العلاء اصفهانی، چند چکامه درباره صاحب دارد که برخی در ستایش او و برخی در سوگ او سروده شده، ثعالبی در تتمیم یتیمه گوید: روزی با صاحب دوش به دوش می رفتند، صاحب پیشنهاد کرد تا در وصف مرکبی که به زیر ران داشت،شعری بسراید، و او بدون تامل گفت:

طرف تحاول شاوه ریح الصبا

سفها فتعجز ان تشق غباره

باری بشمس قمیصه شمس الضحی

صبغا و رض حجاره بحجاره

- سمندی اصیل، که باد صبا از سفاهت، با او به مسابقه برخاست ولی به گردش نرسید.

- سپیدی رنگش از سپیدی خورشیدسبق برده و با سنبک خود سنگ بر سنگ می کوبد.

36-ابوبکر محمد بن احمد یوسفی زوزنی، قصیده در مدح صاحب ساخته با این مطلع:

اطلع الله للمعانی سعودا

و اعاد الزمان غضا جدیدا

و از آن قصیده است:

- زمانه سپاه خود را تجهیز کرد و ما با دعا وزاری به درگاه حق، به استقبال آن شتافتیم.

ای سالار زمانه شبهای سیاه،دلها را در غم عشق فرو برد.

ص: 100

- حوادثی که باید کاخ عظمت او را ویران سازد، مایه استحکام و استواری آن گشت.

و در قصیده دیگر چنین سروده:

سلام علیها ان عینی عندما

اشارت بلحظ الطرف تخضب عندما

- درود بر او (معشوقه) آنگاه که با نرگس چشمش اشارت کرد، چشمان من از خون خضاب گرفت.

37- ابوبک ر یوسف بن محمدبن احمد جلودی رازی، در ضمن قصیده می گوید:

ریاض کان الصاحب القرم جادها

بانوائه اوصاغها من طباعه

- بوستانهائی که گویا " صاحب " جوانمرد، هر ماهه با ابر جود و بخشش سیرابشان کرده یا از طبع خرم و خندان خود پی ریزی کرده است. - تاریکی مشکلات را با اندیشه خود می زداید چنان که صبح صادق با پرتو خود تاریکی شب.

و از جمله:

سحاب کیمناه و لیل کباسه

و برق کماضیه و خرق کباعه

- ابری به جود و ریزش چون دست راستش، وشبی به شدت و سختی چون سطوتش و برقی در سوزندگی و جهندگی چون شمشیرش و شکافی در وسعت همچون فضل و کرمش.

38. -ابو طالب عبدالسلام بن حسین مامونی، فرید وجدی در " دائره المعارف " ج 6 ص 20 گوید: صاحب را با چند قصیده ستوده که سروده اش مورد شگفت و اعجاب بوده، به سال 383 درگذشته.

39- ابو منصور گرگانی، در رقعه ای که به خدمت صاحب گسیل داشت، چنین نوشت:

قل للوزیر المرتجی. کافی الکفاه الملتجی

انی رزقت ولدا. کالصبح اذ تبلجا

- باوزیر که مورد امید است، با کافی الکفاه که پناه همگان است برگو

ص: 101

- کودکی در شبستان زندگیم طلوع کرد که چون صبح می درخشد.

- پیوسته در سایه تو باشد، سایه عقل و کرامت.

-تو خود او را با نام گزاری شرف بخش وبا لقب دادن تاج بر سر نه.

صاحب در زیر رقعه نوشت:

هنئته هنئته شمس الضحی بدر الدجی

فسمه محسنا و کنه اباالرجا

- گوارایت باد گوارا، خورشید روزت باد و ماه شب. او را محسن نام کن و ابا الرجا بخوان.

40- اوسی، قصیده بائیه ای در مدح صاحب سروده و در برابرش خواند، چون بدین بیت رسید:

لما رکبت الیک مهری انعلت

بدر السماء و سمرت بکواکب

- چون به سویت تاختم، مادیانم از ماه آسمان نعل بست و از ستارگان میخ.

صاحب بدو گفت: " مهر " مذکر است، چرا مونث آوردی؟ و از چه بدر آسمان را به نعل مانند کردی که به نعل می ماند؟ اگر با هلال مانند ساخته بودی بهتر بود چه هلال بر هیئت نعل است؟

اوسی در پاسخ گفت: اما تانیث " مهر " چون مونث آنرا که " مهره " است منظور داشتم، و اما تشبیه نعل به ماه آسمان چون نعل تمام ک ف بکار بسته بودم

41- ابراهیم بن عبد الرحمن معری، صاحب را با قصیده ثنا گفته که از آن جمله است:

قد ظهر الحق و بان الهدی

لمن له عینان او قلب

- حق چهره گشود و راه روشن گشت برای آن کس که چشم دارد و بیند یا دل دارد و فهمد.

- همان سال که خورشید از پس ابر چهره گشاید و جهان را به نور خود آراید.

- با سالار بزرگ (صاحب)،شرق و غرب گیتی، خندان و خرم گشت.

42- محمد بن یعقوب، از پیشوایان علم نحو، چنان که در " دمیه القصر " ج 1

ص: 102

ص 301 آمده، به خدمت صاحب نوشت:

قل للوزیر - ادام الله نعمته

مستخدما لمجاری الدهر و القدر

-باوزیر بگو که خداوندش بر نعمت پایدار دارد و قضا و قدر او را به خدمت گزاری مفتخر سازد.

- برده خود را بر کشیدی و فرزندی پسر بدو بخشیدی، اینک او را با نامی از نامهای عرب افتخار بخش.

-اگر باز هم لطف فرموده با دادن لقب او را تشریف بخشی، با کرم خود، بوستان را با باران خرم ساخته ای.

- سایه ات پیوسته و گسترده باد که از میان پیوسته ها و گسترده ها بهترین است.

[و صاحب در کنار رقعه نگاشت]

هنئته ابنا یشیع الانس فی البشر

هنیت مقدم هذا الصارم الذکر

- نعمت فرزندت گوارا باد که چون " انس و بشر " قرین خوشخوئی و خوشروئی است، قدم نو رسیده ات مبارکباد که چون شمشیر فولادین برنده و تیز است.

43- محمد بن علی بن عمر، از بزرگان ری است که در محضر صاحب حدیث فرا گرفته و با قصیده رائیه ای او را ثنا گستر شده.

- ادبا از صاحب ابن عباد و ابو اسحاق صابی با لقب " صادین " (دو صاد) یاد کرده اند، از جمله در چکامه شیخ احمدبربیر، در گذشته سال 1226 که در کتابش شرح جلی ص 283 ثبت آمده، و منشی با نمکی را می ستاید:

لله کاتبا الذی انا رقه

و هو الذی لا زال قره عینی

فی میم مبسمه و لام عذاره

ما بات ینسخ بهجه الصادین

ص: 103

- قربان آن منشی گردم که مرا برده خود ساخته و پیوسته چشمم بدو روشن است.

- با غنچه خندانش که چون میم است، و خط رخسارش که به شکل لام است شب تا صبح از خرمی صاحب و صابی نسخه برداری می نماید.

ص 81 و هم خوارزمی در کتاب " مناقب "ص 69 این چند بیت او را یاد کرده اند.

- ای امیر مومنان علی مرتضی من دل در گرو تو دارم.

- هر گاه زبان به ستایشت گشودم، دشمن بد کیشت گفت: خلفای اسبق را از یاد بردی.

-کدام یک مانند سرور من علی، زاهد و وارسته بود ک ه براستی دنیا را با سه طلاق رها کرد.

- چه کسی برای تناول مرغ بریان دعوت گشت؟ برای صدق دعوی ما همین بس است.

- به عقیده شما وصی محمد مصطفی کیست؟ وصی مصطفی هم باید مصطفی و برگزیده باشد.

باز فقیه گنجی در " کفایه " خود ص 192 و سبط ابن جوزی در " تذکره خواص امت " ص 88 و خوارزمی در " مناقب " ص 61 چنین یاد کرده اند:

- دوستی رسول و خاندانش تکیه گاه من است پس چرا مشکلات زندگی به سعادت و نیکبختی ما بدبین است.

- ای پسر عم رسول، ای برترین کسی که رهبر جهانیان و سرور هاشمیان بودی.

- ای نادره دین، ای یگانه دهر منت گزار و ثنای این بنده ای را گوش کن که دین و آئنیش تفضیل وبرتری شما بر تمام جهانیان است.

- آیا شمشیری چون شمشیر تو در اسلام به کار افتاده است؟ - اگر حقشناسی کنند. و این خود فضیلت تابناکی است که به تنهائی گواه مدعاست.

- آیا چون علم تو، علمی در اسلام وجود داشته؟ آن هنگام که دیگران لغزیدند و تو خود به اسرار دین راهبر شدی و راهبر ما گشتی؟

- آیا کسی چون تو می شناسیم که قرآن مجید را با لفظ و معنی و هم تاویل و تنزیل، گرد آورده و نگهبان باشد؟

ص: 105

و چون رسول خدا به درگاه حق دعا کرد و تنها تو برای تناول مرغ بریان حاضر شدی، کسی همپایه تو بود؟

- یا کسی در صدق و اخلاص همطراز تو بود که " مسکین و تیم و اسیر " را برخود ایثار کردی و سوره هل اتی در این باره نازل گشت.

- آیا کسی در حد تو پایدار و شکیبا بود، آن هنگام که خیانت کردند و مرتکب رسواترین نیرنگها شدند، و بالاخره در روز صفین، گذشت آنچه گذشت؟

- و یا چون توکسی مشکل گشائی کرد، تا آنجا که از شوق فریادشان بآسمان برخاست: " اگر علی نبود، در اثر ندانم کاری نابود می شدیم ".

- بار پروردگارا توفیق زیارتشان را نصیب فرما، چه مرغ دلم به سوی تربتشان پر می کشد.

- بار خدایا زندگی مرا در دوست و محبت آنان خلاصه کن و روز حشر مرا با آنان برانگیز. آمین. آمین.

ابن شهرآشوب، از این قصیده، انتخاب دیگری دارد، و بعد از آوردن دو بیت اول، چنین یاد می کند:

- تو پیشوائی و چشم همگان به سوی تو است. هر که این سخن را مردود شمارد براهین متقن را زیر پا نهاده.

- آیا کسی در شب " فراش " چون تو فداکاری نمود که جانت را، برخی خاتم انبیا کردی؟

- آیا چونان فاطمه زهرا سالار زنان که همسر تو گشت، زنی همتای او بود تا زیور دگران شود؟ ای زیور خاندان فاطمه.

-و یا چون تو کسی یافت شد که د رحال رکوع انفاق کند، آنهم انگشتری خاتم؟

هل مثل فعلک عند النعل تخصفها

لو لم یکن جاحدوا التفضیل لاهینا

- موقعی که رسولخدا فرمود: ای مردم ثقیف سخن کوتاه کنید وگرنه شیر مردی را که همتای من است، به سویتان گسیل دارم که جنگاورانتان را درو کند، و

ص: 106

زنان و فرزندانتان را به اسیری آورد پرسیدند: و او که باشد؟ فرمود: آنکه نعلین مرا وصله می زند؟ آیا پاره دوزتو بودی، نه دیگران. البته اگر بی خردانه بر این سخن نگذرند و مقام برترت را منکر نشوند.

آیا مانند دو شیر بچه ات، در عظمت و بزرگواری یافت می شود که از نسل بزرگواران به عمل آمده اند؟

در " مناقب " خوارزمی ص 105 و " کفایه الطالب " گنجی شافعی ص 243 و تذکره خواص امت ص 31 و مناقب ابن شهر آشوب و سایر معاجم، قصیده ازصاحب یاد شده که شمارابیات آن اختلاف دارد، ما این قصیده را با توجه به تمام روایات، می آوریم، و ابیاتی که رجال عامه روایت کرده اند، با حرف " ع " مشخص می سازیم:

- به وسیله سرورانم آل " طه "،جانم به آرزو رسید.

-هر آنکه بر درجات بالا پای نهاده، به برکت رسول خدا بوده.

- و برکت فاطمه دخترش که در فضیلت و شرف مانند پدرش مصطفی است.

ع - موقعی که، آتش جنگ شعله می زد، چه کسی چون علی به میدان می تاخت؟

ع - چه کسی شیران را شکار می کرد، موقعی که شمشیر تیز را از نیام بر می کشید؟

- روزی که شمشیر راند و باز هم شمشیر راند تا آنجا که جوهر آنرا ستود.

ع - چه کسی هر روز کشتار تازه ای می کرد که تاریخ به یاد ندارد؟

ع - چقدر، و باز هم چقدر با شمشیر نازکش، بر دهان غول جنگ کوبید؟

ع - روز " بدر " را به خاطر آورید. از جنگهای دیگر سخن نمی کنم.

ع - یا جنگ احد را که خورشید رخشان آن علی است.

ع - و یا نبرد با " هوازن " در " حنین " که ماه تابان آن علی است.

ع - و پیش از روز " حنین " روز " احزاب" که شیر بیشه آن علی است.

ع - به خاطر آورید، خون " عمرو " را که ریخت؟

ع - سوره " براءت " را بخوانید و به من بگوئید: چه کسی آنرا بر مشرکین تلاوت کرد؟

ص: 107

ع - یا بگوئید: با زهراء که - تربتش پاک باد -. چه کسی همسر گشت؟

ع - از مرغ بریان یاد کنید که فضیلت آن جهانگیر شد.

ع - یا بگوئید: بر قله های علم ودانش که صعود کرد؟

ع - داستان او، داستان هارون است و موسی، هر دو را خوب درک کنید.

ع - آیا در محبت علی مرا با سفاهت نکوهش می کنند؟

ع - خویشی او را با پیامبر نادیده گرفتندو مقتضای مودت را زیر پا نهادند.

ع -اول نماز گزاری که با تقوی زینت بست.

ع - خورشید بعد از آنکه پرتوش ناپدیدشد، بر او بازگشت.

ع - او بر خلق جهان حجت خدا است، هر که او را دشمن گیرد، شقی و بدبخت خواهد بود.

- آری من با دوستی حسن به آرزوهایم رسیدم که والاترین مقام را حائز گشته.

- و با دوستی حسین، آن پسندیده ای که در میدان مکارم همه افتخارات را صاحب گشت.

- در این خاندان هر چه بنگری، جز ستاره رخشان به چشم نمی خورد که بالا رفته و بر طاق فلک نشسته.

- خاندانی ویژه، که جهانی در حمایت آنان قرار گرفته.

-گروه متجاوز، با ارتکاب آنهمه عناد و لجاجت. چه افتخاری می جست؟

- سبط اکبر را با زهر به خاک کردند و این بس نبود؟

- با تعرض در جستجوی حسین بر آمده با او به پیکار بر آمدند و او هم پیکار کرد.

-او را از نوشیدن شربتی آب مانع شدند، با آنکه پرندگان سیراب بودند.

- او جان خود را بر سر این پیکار گذاشت، کاش جان من برخی اوگشته بود.

- دخترش فریاد می زد: ای پدر و خواهرش در سوک برادر می نالید.

ص: 108

- اگر احمد مختار می دید، به روزگار او و خاندانش چه رسید؟

- شکایت به سوی خدا می برد و البته شکایت برده است.

در مناقب ابن شهر آشوب و مناقب خوارزمی ص 233 قصیده از صاحب یاد شده که در شمار ابیات اختلاف دارد، و ما هر دو روایت را بهم پیوست می دهیم:

ما لعلی العلی اشباه

لا و الذی لا اله الا هو

- علی عالی قدر شبیه ندارد، نه بآن خدائی که جز او خدائی نیست.

- سیره او همان سیره رسول است که تو هم می شناسی و پسرانش - اگر پای فخر در میان باشد - پسران رسول اند. -علی بر پایه از شرف بر شده که و هم و پندار بدان نخواهد رسید.

1- ای صبح، به یادبود حدیث کساء، در شرح مفاخر علی سستی مگیر که روز مباهله صبحگاهان علی در زیر " کساء " قرار گرفت.

2- و ای ظهر، به یادبود مرغ بریان از شرف علی پرده بر گیر، آن شرفی که بر والاترین مراتب آن دست یافت.

3- و ای سوره براءت، اعلام کن: چه کسی از ابلاغ تو معزول گشت و چه کسی کارگزارآن بود؟

4- ای مرحب ای امید کافران، از دم شمشیر چه کس شربت مرگ چشیدی؟

- و ای عمرو عبدود، کی بود که شرنگ مرگ در کامت ریخت؟

- اگر خواهد، بر ثریا بر شود و از " فرقدین " موزه سازد.

- مگر پایگاه بلند او را نشناخته اید وجایگاه والایش را درک ننموده اید؟

- ندیده اید که چگونه محمد بدو مشفق و مهربان بود و به تربیت او همت گماشت؟

- از کودکی در دامن مهر و محبتش پروریده مخصوص خود دانست و از کمال

ص: 109

صفا و اخلاص به برادری برگزید.

- دخترش فاطمه را که پاره تنش بود به او کابین بست، چه او را بهترین شوهر و پرهیزکارتر از همگان یافت.

- پدرم فدای حسین سرور آزادگان باد که روز عاشورا، در راه اعلاء دین جهاد کرد.

-پدرم فدای خاندانش که در اطراف او به خون غلطیدند و چشم از او بر نداشتند.

- خدا رسوا کند امتی را که سرور خود را تنها گذاشتند و در رضایت خاطرش نکوشیدند.

- و نفرین خدا بر آن گندیده مردار نجس باد که از کین، چوب بر دندان او کوبید.

و بهمین ترتیب، قصیده به قافیه دال دارد که خوارزمی در " مناقب " ص 223 و ابن شهر آشوب در مناقب مجتمعا روایت کرده اند:

- او در جنگ بدر چون ماه (بدر) درخشید و دیگران را از شنیدن نام شمشیر لرزه بر اندام بود.

- برای علی در حدیث " مرغ بریان " فضیلتی است که آوازه اش در اکناف جهان پیچیده و حتی دشمنانش گواه و معترف اند.

- برای علی در سوره " هل اتی " اخلاص و صفائی است که خود ناچار، آنرا تلاوت کردید و بینی خود را به خاک کشیدید، باز هم از یاری او دامن بکشید.

- و چه سخنها که در جنگ خیبر روایت کردید: او را محبوب خدا و رسول، کرار غیر فرار، شناختید، ولی چون شتر مرغ شانه از زیر بار تهی کرده فراری شدید.

- ویا در روز " احد " که همگان پشت داده فرار نمودند و شمشیر او روی کفر را سیاه نمود.

- و در روز " حنین "که برخی از شما راه خیانت گرفت. و او باشمشیر تیز،

ص: 110

یکنواخت بر سر دشمن کوبید.

- امور مردم را در دست کفایت گرفت و به مال آنان طمع نیست، گاهی می شود که امانت والیان مورد تردید است. - در داوری به دانش دیگران نیاز نداشت، آنجا که دیگران نیازمند شده چون خر به گل ماندند.

- راه خانه اش که به بهترین مساجد (مسجد رسول) باز می شد، مسدود نگشت درصورتیکه راه دگران یکسره مسدود شد.

- و همسرش زهرا، بهترین دختری بود که به خانه بهترین شوهر رفت، مقام زهرا قابل انکار نیست. - در سایه حسن و حسین بود که مجد و بزرگواری، رواق عظمت بر کشید، اگر آن دو نبودند، مجدو بزرگواری در کجا مشهود می گشت.

- پرتو نور، از آن دو وجود مبارک بر زمین تابید، برای خدا پرتوهاست که تجدید می شود. - آنان حجت های تابناک خدایند که روشن گشته اند و مشعلهای افروخته که خاموشی ندارند.

-ای خاندان محمد. من پیوسته دوستدار شما خواهم بود، این شمائید که برای علم و آئین ستاره رخشانید.

- آنکه از دوستی شما پا کشد، به هیچش نخرم که بی آبروست و مادرش ننگین.

حمویئی صاحب " فرائد السمطین " در سمط دوم باب اول، این دو بیت را از صاحب آورده است.

- الطاف الهی از حدود آرزوو تمنایم درگذشته و با دست و زبان، شکر آن نتوانم گذاشت.

- از بهترین الطاف و کامل ترین نعمت ها، همین دوستی امیر المومنین علی

ص: 111

است که بدان چنگ زده ام.

علامه مجلسی در " بحار " ج 10 ص 264 قصیده ای طولانی به نام صاحب ثبت کرده که از برخی کتب قدیمی نقل فرموده:

- فرزندان علی، برادر مصطفی را به خون کشیدند، و شایسته است که بر این سوگ اشکهای ما بریزد و سیلاب کشد. -و لعنت و نفرین، پیوسته نثار دشمنانش گردد، چه آنها که در گذشته اند و چه آنها که از دنبال آیند.

- ابتدا بر سر پسرانش ریختند. سپس بر سر دخترانش و مصیبتی عظیم به بار آوردند: اینک سخنی از شهادت او بشنو.

- حسین را در کربلا، از نوشیدن آب مانع شدند، بی پروا، فریاد نوحه و زاری برکش.

- آب گوارای فرات را بر او بستند، از این رو به رستاخیز، ناگوارترین آب دوزخ را به حلقومشان خواهند بست. -رواست که سر پسر پیامبر را جدا کنند، و در جهان اسلام کسی زنده باشد و در رکابش شهید نشود؟

- زنازادگان درباره آنهاکه شعارشان " حی علی الفلاح " بود، هر چه خواستند کردند و فرصت از کف ننهادند. -زنازاده پسر زنازاده با چوب خیزران لب و دندان کسی را به بازی گرفت که بهترین بوسه گاه بهترین پیامبران بود. پسران هند جگرخوار، باشمشیرهای هندی خود رگهای گردن پیامبررا می برند و سرفرازی می کنند.

ص: 112

- فرشتگان به خاطر شهادتشان زاری کرده گریستند، آری آنانرا از ناوک تیر و نیزه شربت شهادت دادند.

- من گریه و زاری را گر چه پیوسته و بر دوام باشد روا می دانم، و بعد از مصیبت طف (کربلا) خنده را بر احدی روا نخواهم شمرد.

- چقدر این سخن را بر زبان راندم و گفتم: ای اندوه بر دوام باش و ای غم در قلب من خانه گیر و کوچ مکن.

اینها نمونه از اشعار صاحب است که درباره ائمه اطهارسروده، و در مناقب ابن شهر آشوب، قسمت دیگری در ابواب کتاب به تناسب پراکنده شده که همه را سید " امین " در کتاب " اعیان الشیعه " گرد آورده،و چون هر دو کتاب در دسترس همگان است از نقل آن اشعار، خودداری و تنها به ذکر قسمتی پرداختیم که در سایر معاجم یاد شده بود. سید علیخان مدنی،در کتاب " الدرجات الرفیعه " می نویسد: صاحب - که خدایش رحمت کناد - قصیده بدون الف پرداخته، با اینکه الف، در نثر و نظرم از هر حرفی دیگر بیشتر وارد می شود، مطلع قصیده این است:

قد ظل یجری صدری

من لیس یعدوه فکری

این قصیده که در مدح اهل بیت سروده شده، هفتاد بیت است، و لذا مورد اعجاب و شگفت همگان واقع شده دست بدست می گشت. چون طلوع خورشید، به هر شهری سرکشید و چون وزش باد، به بر و بحر تاخت.

صاحب، بر این طریقه و روش به کار خود ادامه داد، وقصائدی ساخت که هر کدام، از یک حرف خالی بود، و تنها سرودن قصیده ای که از حرف واو، خالی باشد بر او مشکل افتاد.

دامادش ابوالحسین علی، درصددآن بر آمده قصیده ای سرود که از واو خالی و همه در ثنای صاحب بود، مطلع قصیده این است:

ص: 113

برق ذکرت به الحبائب

لما بدی فالدمع ساکب

صاحب،دو خاتم داشت که بر یکی این کلمات نقش بود:

علی الله توکلت

وبا لخمس توسلت

- بر خدا توکل کرده ام و به پنجتن آل عبا توسل جسته ام.

و بر خاتم دومی چنین:

شفیع اسماعیل فی الاخره

محمد و العتره الطاهره

شیخ آنرا در کتاب مجالس آورده و شیخ صدوق در اول " عیون اخبار الرضا " بدان اشارت کرده است.

صاحب شیعه تندی است مانند آل بویه و طرفدار اعتزال ".

بالاتر از این، گواهی دو شیخ بزرگ کافی است: اول رئیس المحدثین صدوق طائفه در " عیون الاخبار ". دوم شیخ مفید، آن طور که ابن حجر در " لسان المیزان " ج 1 ص413 حکایت می کند و از جمله شواهد رساله ای است که خود صاحب در شرح حال عبدالعظیم حسنی نگاشته و درخاتمه مستدرک ج 3 ص 614 ثبت آمده است.

در " لسان المیزان " ج 1 ص 413 می نویسد: صاحب به مذهب امامیه می رفته و کسیکه تصور کرده معتزلی است به خطا رفته، قاضی عبد الجبار، آنگاه که برای نماز بر جنازه صاحب پیش افتاد، گفت: نمیدانم بر جنازه این رافضی چگونه نماز گزارم. و از ابن ابی طی آورده که شیخ مفید گواهی داده است که آن کتابی که در تایید مذهب اعتزال، به صاحب ابن عباد منسوب است، ساختگی و مجعول است.

در این میان سخنان درهم ریخته ای وجود دارد که برخی گواه بطلان برخی دیگر است، از جمله می گویند: صاحب پابند مذهب اعتزال بوده، و شافعی مذهب گاه می گویند حنفی مذهب بوده و شیعه زیدی است.

در میان نکوهشگران او، برخی سینه پر کینه ای دارد که از گفتن آنچه حقد و حسد بدو الهام کند، باکی ندارد، مانند ابو حیان توحیدی، و برخی نظرشان ضد و نقیض نقل شده چون شیخ مفید که ابن حجر، هم مجعول بودن رساله اعتزال را از او نقل کرده هم اعتقاد صاحب رابه مذهب اعتزال.

این تهافت و درهم ریزی سخن، اعتماد بر این حکایات و وارسیها را سست می کند اما تصریح به تشیع او، با گواهی دانشمندان متقدم و متاخر تایید شده و سید ابن طاوس که در کتاب " الیقین " به امامی بودن اوتنصیص می کند، بعد، از شیخ مفید و علم الهدی نسبت او را به مذهب اعتزال، حکایت می نماید، البته این صرف حکایت است و

ص: 115

اعتقادش درباره صاحب، همان سخن اول اوست که صریحا اظهار نظر کرده است.

نظر شیخ مفید که قبلا معلوم شد، اما نظر سید مرتضی علم الهدی، ظاهرا نسبت از اینجا ناشی شده که صاحب در باره جاحظ که از بزرگان معتزله است تعصب داشته و از او جانبداری می کرده و چون سید مرتضی براو رد و اعتراض نموده، گمان برده اندکه صاحب برمذهب اعتزال بوده و سید مرتضی بدین جهت بر او ایراد کرده است.

ولی ما احتمال می دهیم که تعصب و جانبداری صاحب، به خاطر بزرگداشت ادب و هنر، جاحظ باشد، نه به خاطر مذهب اعتزال، چنانکه می بینیم، سیدرضی نسبت به صابی زندیق تعصب دارد.

اما آنچه از رساله " ابانه " حکایت شده و اشعار دارد که صاحب، نص بر ولایت امیر المومنین علیه السلام را منکر بوده، صرف حکایت است. چون عبارت این رساله به تنهائی می تواند،امامی بودن او رابه ثبوت رساند.

اینک متن کلام صاحب را آن گونه که از ابانه نقل شده همراه آنچه در " تذکره" آمده ملاحظه بفرمائید.

در " ابانه "گوید:

عثمانیه (طرفداران عثمان) و طوائف ناصبیان، تصور کرده اند که سایرین، از امیر المومنین والاتر و مهتراند، و گواه آورده اند که ابوبکرو عمر بر او ریاست کردند. شیعه عدلیه گویند: پیامبر خدا، عمرو عاص را در غزوه " ذات السلاسل " بر آن دو امیرساخت، اگر آن گواهی درست باشد، باید که عمرو عاص از آن دو خلیفه برتر باشد.

بعد از آن طائفه شیعه گفتند: علی بعد از رسول افضل و برتر از همگان باشد و از این رو بود که رسول خدا - در آن هنگام که بین ابوبکرو عمر عقد برادری استوار کرد - علی را برادر خود خواند، البته رسول، بهترین را برای خود انتخاب فرموده است.

حتی به این معنی تصریح فرموده وگفته: انت منی بمنزله هارون من موسی،و از این نسبت که تو بمنزله هارون هستی، جز نبوت را استثنا نفرموده است.

ص: 116

و نیز در باره علی فرموده است (: اللهم آتنی باحب خلقک الیک یاکل معی هذا الطیر) خدایا محبوب ترین بندگانت را بفرست، تا این مرغ را با من تناول کند. و خدا علی را فرستاد.

و نیز رسول خدا فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه: هر که مرا سرپرست خود می داند، علی سرپرست او خواهد بود، پروردگارا یاورش را یاور باش و دشمنش را دشمن.تا آخر دعا.

بعد از همه اینها، فضیلت و برتری، با سبقت به اسلام ثابت شود، واسلام علی از همه پیشتر بود، و خدا هم فرموده است: پیشروان پیشروان، آنها مقرب درگاه اند.

و هم با جهاد و پیکار در راه دین، و علی شمشیر در نیام نکرد، و از پیشروی باز ننشست: او است که غبار حزن، از چهره رسول می زدود، اوست که مشکلات را از پیش برمی داشت اوست که آتش افروز پیکار بود:

او قاتل مرحب است و بر کننده در خیبر و به خاک افکننده عمرو بن عبدود.

او همان کسی است که رسول خدا در باره اش فرمود: " فردا پرچم به کسی سپارم که خدا و رسول را دوست دارد، و خدا و رسول او را دوست دارند، حمله می کند و فرار نمی کند " و قرآن هم فرموده است: خداوند پیکارگران را بر بازنشینان از جنگ برتری داده است با اجر بسیار.

و هم با علم، و رسول فرمود: انا مدینه العلم و علی بابها:من شهر علمم، و دروازه این شهر علی است. اثر این حدیث روشن است، چه علی از صحابه پرسش نکرد. و همگان ازو پرسش کرده اند، او از کسی فتوی نخواست، و همه از او فتوی خواسته اندتا آنجا که عمر می گفت: لو لا علی لهلک عمر: اگر علی نبود، عمر نابود شده بود، و می گفت: خدایم برای مشکلی زنده نگذارد که ابو الحسن آنجا نباشد. و خدا هم فرموده است: بگو آنان که می دانند با آنان که نمی دانند برابرند؟

و هم با زهد و تقوی ونیکی و احسان، در صورتیکه علی اعلم آنان باشد، با تقوی تر آنان خواهد بود، چه خداوند فرماید: از میان بندگان، تنها دانشمندان اندکه از

ص: 117

خدا می ترسند.

ضمنا همو است که مسکین و یتیم و اسیر را بر خود ایثار کرد و هر سه شب، تنها خوراک موجود خود را که برای افطار ذخیره داشت، بدانها بخشید، و خدای عز و جل چنین نازل فرمود: " و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا " و به پیامبرش خبر داد که پاداش این عمل بهشت است. داستان مفصل است و فضیلت آن بسیار. و نیز همو است که انگشتری خود را در حال رکوع، تصدق کرد، و خدا نازل کرد: " انما ولیکم الله و رسوله ".

و یک طائفه از شیعه، غافل از حقیقت استدلال، تصور کرده اند که علی در حال تقیه بود، و از این رو از دعوت مردم به امامت خود دست کشید. و نیز تصور کرده اند که بر امامت او نص آشکاری است که قابل تاویل نیست.

طائفه عدلیه گویند: این سخن فاسد است. چگونه وظیفه او تقیه بوده، آنهم در اقامه حق، با آنکه سرور بنی هاشم بوده است؟ این سعد بن عباده نبود که با مهاجر و انصار در افتاد و از همه برید. بدون اینکه از مانع و دافعی بهراسد؟ و بالاخره به "حوران " رفت و حاضر به بیعت نگشت؟

و نیز اگر روا باشد نص آشکاری بر امامت باشد و از همه امت مخفی بماند. رواست که بگوئیم: نماز ششمی هم در فرائض یومیه وجود داشته و هم ماه دیگری جز ماه رمضان که باید روزه دار بود، و همه را مخفی کرده اند، با اینکه امت اسلامی بر آنچه در امر امامت اتفاق افتاده، و هم خلافت آن خلفا که قیام به حق کردند و بر عدل و داد فرمان راندند، اجماع دارند و اجماع گواه حقانیت است.

البته آنان که با علی درافتادند و به پیکار برخاسته شمشیر بروی او کشیدند، از ولایت الهی خارج اند، مگر آنان که بازگشت نموده و راه صلاح گرفته باشند. و خداوند، توبه کنندگان و پاکی طلبان را دوست دارد.

سخن صاحب تمام شد.

بنابر آنچه از جواب طائفه عدلیه بدست می آید، مراد این است که، ادعای

ص: 118

شیعه: دائر به تقیه علی (ع) و ترک فرمودن آن سرور دعوت مردم را به امامت خود، با ادعای دیگرشان راجع به وجود نص جلی مجتمعا، تصور باطلی است که با هم سازگار نمی نماید، چه اگر نص بود، علی خود آنرا آشکار می فرمود و از دعوت بامامت خود صرف نظر نمی کرد.

و در واقع می گوید: مدعی این دو مطلب، از ظاهر ساختن حقیقت به صورت برهان، غافل مانده و نتوانسته است به آنچه در کتاب و سنت آمده استدلال کند، چه ما می دانیم که آن سرور به امامت خوددعوت کرده و با براهین و نصوصی که بدان اشاره شد، احتجاج فرموده است.

وخلاصه از این عبارت، انکار نص جلی، مفهوم نمی شود. و نمیتوان صاحب را منکر آن شمرد. آنچنان که دیگران نسبت داده اند.

و در ذیل کتابش " تذکره " می نویسد:

" صاحب که خدایش رحمت کناد، در آخر کتاب " نهج السبیل "" چنین مرقوم داشته است که امیر المومنین علی، بطور قطع، فاضل ترین صحابه رسول است و بر این اعتقاد خود گواه آورده که برتری با مسابقه و پیش قدمی در خدمات دینی است و هم در اثرعلم و جهاد و زهد که بالاترین درجات است:

بدون تردید علی بر همه صحابه مقدم بوده و از هیچکس دنبال نمانده است، چه می بینیم که در پیکار با دلاوران و کشتن سران کفار و پرچمداران ضلالت بر همه پیشی گرفته، و همو است که رسول خدا بین خود و او، عقد برادری بست، آن هنگام که بتناسب بین ابوبکر و عمر رشته برادری استوارکرد.

و نیز رسول خدا او را کفو و همتای فاطمه زهرا شناخت که سالار زنان جهان بود.

و هم دعا فرمود که " خداوند دوست او دوست بدارد، و دشمن او را دشمن " و همگانرا مطلع فرمود که " علی نسبت باو منزلت هارون دارد، نسبت به موسی " به خاطر آن فضائلی که در او می شناخته.

و نیز فرمود: " پروردگارا محبوبترین بندگانت را بفرست تا در تناول این مرغ

ص: 119

بریان با من شریک گردد " و علی آمد. و البته محبوبترین صحابه فاضل ترین آنهاخواهد بود.

و فرمود: " من شهرعلمم و علی در آن شهر "

و فرمود: " از خدایم درخواستی نکردم جزآنکه مانند آنرا برای علی درخواست کردم حتی مقام نبوت را و پاسخ رسید: نبوتی پس از تو سزاوار نیست " و البته مقام نبوت را به خاطر فضل و برتری او مسئلت فرمود,واز این رو بود که در حدیث " انت منی بمنزله هارون من موسی "، نبوت را استثنا فرموده گفت " الا انه لا نبوه بعدی ".

علی بر محنت روزگار و سختیها و شدائد آن شکیبا ماند، و در دوران خلافتش هم در استحکام مبانی دین و آئین، سرسخت بود و خود جز با خوراک درشت و لباس خشن سر نکرد، همگان از سرجشمه علمش سیراب شدند، و این خود معلوم که مردم جز به دانشمندتر از خود مراجعه نکنند.

او بهترین گذشتگان امت و بهترین آیندگانشان خواهد بود، رسول خدا سفارش کرد که با ناکثین جمل و قاسطین صفین و مارقین نهروان پیکارکند، و عمار بن یاسر که رسول خدا در اثر بصیرت و بینش در دین، مژده بهشتش داده بود، در رکاب او شهید گشت.

رسول خدا او را به عیسی بن مریم مانند کرد،آن چنانکه به هارونش مانند کرده بود،و حاضر نشد برای او مثلی، جز از میان انبیا انتخاب فرماید. و علی بود که در رکوع نماز، انگشتری به سائل بخشیدو آیه نازل گشت " انما ولیکم الله و رسوله " تا آخر آیه.

و همو بود که سه روز، قوت روزانه خود را بر مسکین و یتیم و اسیر ایثار فرمود و آیه نازل گشت: " و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا ".

و هم در قرآن نازل گشت " انما انت منذرو لکل قوم هاد " و از این رو، رسول فرمود: من رسول و منذرم و تو یا علی،سرور و رهبر آنان.

و آیه نازل گشت " و تعیها اذن واعیه " یعنی قرآن را گوش شنوا فرا خواهد گرفت

ص: 120

و رسول فرمود: آن گوش شنوا گوش علی است.

و خدایش مرزدار ایمان ساخت که دوستیش آیت ایمان و دشمنیش نشانه نفاق بود، تا آنجا که گفتند: ما در دوران رسول، منافقین امت را فقط و فقط از راه دشمنی با علی می شناختیم.

و رسولش خبر داد که روز رستاخیز علی تقسیم کننده سهام بهشت و دوزخ است:

سهم دوزخ را از مردم محشر بدو می سپارد و بهشتیان را با خود به بهشت خواهد برد.

و ابن عباس گفت: خدا در قرآنش خطاب " یا ایها الذین آمنوا " نازل نفرمود جز آنکه علی سرور آن مومنان و شریف آنان بود.

و از این والاتر، سخن رسول است که فرمود: علی یعسوب مومنان است. و یعسوب، نام ملکه زنبوران است که در گرد او انبوه شوند و هر کجا رود، از او جدا نگردند.

در شب هجرت، که قریش،گرد خانه رسول، بانتظار سپیده دم مراقب بودند، تا هجوم آورده او را مقتول سازند، علی با استقامت و شیردلی، بر جایگاه رسول خوابید و در هر آن منتظر هجوم آنان بود، در آن شب درست موقعیت و منزلت اسحاق ذبیح را داشت که با آرامش دل بانتظار قربان گشتن در راه حق بود.

و همو است که عمر بن الخطاب در حق او گفت: لو لا علی لهلک عمر: اگر علی نبود نابودی عمر قطعی بود، و یا گفت: خدایم برای مشکلاتی چنین زنده نگذارد که ابوالحسن در کنارم نباشد.

علی، زندگیش تماما اسلام و عمرش سراسر ایمان بود: لحظه ای به خدا کافر نگشت،زحماتش در یاری اسلام، پسندیده و مشکور و بالاخره در راه آئین و احیای دین، شربت شهادت نوشید.

خداوند ما رادر زمره آن کسانی قرار دهد که دوستی و مودت خاندان پیامبر را بر همه چیز دنیا برگزیدند، و هم ما را بر آن سیره و روشی بدارد که نیکوتر و

ص: 121

شایسته تر است، و خدا ما را بس است: همان فرستنده باران و شکافنده دانه، خالق جان ".

از اینها گذشته، صاحب در اشعار خود، به مذهب حق که همان مذهب امامیه است تصریح کرده، و نص غدیر راسند اعتقاد خود می شمارد، می گوید:

بالنص فاعقد ان عقدت یمینا

کل اعتقاد الاختیار رضینا

- اگر سوگند یاد کنی، بر نص خلافت یاد کن، ما به قانون " اختیار " گردن نهادیم.

- در برابر سخن خداوند تسلم شو که فرمود: موسی از میان امت هفتاد نفر اختیار کرد.

و نیز در قصیده که با قافیه " با " گذشت، گفته بود:

- ندانستید وصی رسول همان است که در محراب عبادت انگشتری به رسم زکاه بخشید؟

- ندانستید وصی رسول همان باشدکه روز " غدیر " حقانیت او را اعلام و صحابه را محکوم ساخت؟

و یا این شعرش:

- دوستی جانشین پیامبر امیر مومنان فریضه قرآن است.

- که خداوند بر عهده تمام جهانیان نهاده وبه سالاری مومنانش برگزیده.

و آنچه در " لسان المیزان " آمده که: صاحب از مذهب اعتزال جانبداری می کرده و بدان شهرت داشته، از چند جهت مردود است، چه ابن حجر، خود این نسبت را تخطئه کرده و هم از قاضی عبد الجبار حکایت کرده که هنگام نماز بر جنازه صاحب گفته: " نمی دانم چگونه بر این رافضی نماز بخوانم " و از همه بالاتراشعار او است که می گوید: از شماتت دشمن که مرا رافضی می خوانند، باکی ندارم.

ص: 122

ممکن است منظور ابن حجر، تنها شهرت باشد، گرچه با واقعیت همراه نباشد و در آن صورت است که سخن او از تناقض و تهافت خارج می شود.

با توجه به قرائن، بنظر می رسد که صاحب، مانند سایر بزرگان مذهب، موقعی که موضوع " عدل الهی " مطرح بحث بوده، علنا به حمایت و جانبداری از معتزلیان برمی خاسته است.

البته علت حمایت این است که شیعه و معتزله،در برخی مسائل، کاملا اتفاق نظر داشته مجتمعا در برابر اشاعره ایستادگی داشته اند، خصوصا در مسئله جبر که مستزلم انکار الهی است، گرچه در فرع دیگر آن که موضوع تفویض و اختیار است، اختلاف نظر دارند.

و از آنجا که فرق نهادن بین این دو مسئله،خصوصا در هنگام مشاجره و جدال برای همگان سهل و میسور نیست، فراوان بین پیروان این دو مذهب خلط و اشتباه شده، شیعه را معتزلی، و معتزلی را شیعه قلمداد کرده اند،چنانکه غیر ازصاحب بزرگان دیگری همچون علم الهدی سید مرتضی و برادرش شریف رضی به اعتزال منسوب گشته اند.

و اماشافعی بودن صاحب، درست مانند حنفی بودن اوست، و تناقض شگفت تر سخن ابی حیان در امتاع ج 1 ص 55 میباشد که گفته: " صاحب شیعه ای است که بین مذهب ابی حنیفه و سخن زیدیه، جمع کرده "، با اینکه صاحب در اشعار فراوانی نام ائمه اطهار را صریحا یادکرده و در واقع اعتقاد زیدیه را از خود نفی می کند، به این شعر او توجه فرمائید:

- سرور من محمد است و هم علی وصیش و دو پسر پاکشان و سالار عابدان.

- و محمد باقر و فرزند او جعفر صادق و آنکه با موسی بن عمران همنام است.

- و علی که در خاک طوس خفته بعد محمد و آنگاه علی که مسموم شد و بعد رهبرمان -

- حسن و بعد از او به امامت " قائم آل محمد " معتقدم که در کمین ستمکاران است.

ص: 123

و یا این شعر دیگرش:

- به برکت محمد و علی و دو پسرشان و زین العابدین و دو باقر و یک کاظم.

- بعدرضا، بعد محمد، سپس فرزندش، و عسکری پرهیزکار، و قائم آل محمد.

- امیدوارم که روز رستاخیز، رستگار شده به نعیم بهشت واصل گردم.

و یا این دوبیت:

- پیامبر حق و وصی او، با دو سرور آزادگان بهشت، بعد زین العابدین و دو باقر.

- و موسی و رضا و دو فاضل که با برکت آنان چشم طمع به بهشت جاوید دوخته ام.

و در این رجزخود گفته است:

- ای زائری که مشاهد مشرفه را عازم گشتی و کوه و صحرا در نوشتی.

- درود مرا بر رسول خدا نثار کن درودی که با گذشت روزگاران کهنه نگردد.

- و چون به کوفه بازگشتی،همان تربت پاک معروف.

- در بهترین جایگاه " نجف " به مهتر عالمیان ابو الحسن درود فرست.

- و مجددا باز گرد به مدینه و در بقیع. بر امام مجبتی سلام گوی.

- و در کربلاء، صحرای طف عنان بازگیر و سلام مرا با بهترین تحیات هدیه کن.

- به خدمت آن خفته در خاک، حسین که سالار شهیدان است.

- و باز در پهنه بقیع پهلوگیر که تربتی شریف و والاست.

- در آنجا زین العابدین چراغ تابان و باقر شکافنده علم و جعفر صادق بخاک اندراند.

- سلام مرا به آنان برسان، سلامی پیوسته که طنین آن دشت و دمن را پر سازد.

-و بعد در بغداد پهلو بگیر و برپاکیزه نهاد: موسی، سلام مرا نثار کن.

- و با عجله به طوس رو ولی آرام دل، و سلام و تحیت مرا به ابی الحسن تقدیم کن.

- سپس بر بال همای نشین و به بغداد باز شو و درود مرا بر معدن تقوی محمد نثار کن.

- و بعد در سامرا سرزمین عسکر، بر علی هادی سلام گوی که از شک و ریب،

ص: 124

پاک است و هم بر حسن فرزندش که رفتارش پسندیده و گفتارش از معدن علم الهی سرچشمه گرفته.

- اینان اند، نه سایر مردمان،که پناه من اند و هر روز با جان و دل رو به سوی آنان دارم.

و نیز ارجوزه دیگری دارد که به نام یکایک پیشوایان رهبر زینت داده است.

اضافات چاپ دوم:

[و نیز قصیده در ثنای امام ابی الحسن علی بن موسی الرضا هشتمین حجت خدا دارد، که در مقدمه " عیون اخبار الرضا " تالیف شیخ صدوق درج شده و هم قصیده دیگری در ستایش آن امام که می گوید:

- ای زائر که پا در رکاب کرده به تاخت می روی.

- چنان از ما گذشت که گویا برقی بود: جهید و ناپدید شد.

ابلغ سلامی زاکیا

بطوس مولای الرضا

- درود خالصانه ام را درطوس به سرورم رضا نثار کن.

- فرزند زاده پیامبر مصطفی، فرزند خلیفه اش مرتضی.

- آنکه به عزتی پایدار، دست یافته و با عظمتی رخشان زیور بسته.

- از این مخلص که دوستی و ولایت آنان را فرض می شمارد پیغام برده بگو:

- در سینه سوز آتشی است که دلم را پردرد گفتم.

-از این ناصبیان که دام نهاده در کمین نشسته اند ,قلب دوستانتان جریحه دار است

-با صراحت لهجه بر آنان گذشتم و سخن را بی پرده گفتم.

- علنا پرچم خلاف برافراشتم و از اینکه بگویند: رافضی گشته، هراس نداشتم.

- چه خوش است ترک گفتن آنها که رسما به دشمنی و خلاف شما برخاسته اند.

- اگر امکان می یافتم، خود به زیارت او مشرف می گشتم، گر چه بر آتش تفته پای نهم.

- ولی من پای بست این دیارم، با قید و بندی خطیر.

ص: 125

- این ثنا و تحیت را نثار مرقدش می سازم تا به ثواب زیارت نائل گردم.

- این امانتی است که به خدمتش گسیل داشته ام، باشد که خوشنود گردد.

- پسر عباد، با سرودن این تحیت، به شفاعتی امید بسته که هرگز مردود نخواهد گشت.

بد دیناری زر به وزن صد مثقال نیاز کردم تا به فال نیک صد سال زندگی با سعادتش نصیب گردد، و چون طلای ناب از تصرف روزگار در امان ماند. و السلام.

3- یکی از حاشیه نشینان رقعه ای به خدمت صاحب فرستاده تقاضای حاجتی کرد.

نامه را بدو عودت داده و گفتند: صاحب به دست خود نامه ات را امضا و وعده مساعدت داده است، ولی او هر چه نامه را زیر و رو کرد، چیزی بنظرش نرسید، نامه را به ابی العباس ضبی عرضه کرد، ابو العباس بعد از دقت کافی متوجه شد که صاحب با نوشتن فقط یک الف، پاسخ مساعد داده است:

در رقعه متقاضی چنین بود: فان رای مولانا ان ینعم بکذا، فعل. اگر رای مبارک سرورمان تعلق گیرد که مساعدت فرماید، خواهد کرد، و معلوم شد صاحب جلو " فعل " که فعل ماضی است، بمعنی " خواهد کرد " یک الف اضافه کرده یعنی " افعل " خواهم کرد.

4- صاحب، در یک طبق نقره، عطری خدمت ابی هاشم علوی هدیه کرده وبا این سروده گسیل داشت:

- این بنده به قصد زیارت عتبه مرابکه خدمت رسید،تا از پرتو انوارت نصیبی گیرد.

- از این عطری که تقدیم مقامت شده بهره گیر، که عطرفروش از خوی چون مشکت مایه گرفته.

- اما ظرف پیشکشی است که با عطر همراه شده، با قبول آن، عنایتی بر عنایاتت بیفزا.

5- ابو القاسم زعفرانی به شکوه و جلال صاحب نگریست که جمعی از خدم و حشم و حاشیه نشینان با لباسهای فاخر و جبه های خز گرداگرد مجلس نشسته اند به کناری رفت و به نوشتن پرداخت، به صاحب گفتند: در حضور شما چنین جسارتی

ص: 127

مرتکب می شود، صاحب فرمود: او را بیاورید زعفرانی لحظه ای مهلت خواست تا از نوشتن بپردازد، صاحب تقاضای او را رد کرده دستور داد طومار را از دستش گرفته باز آورند، زعفرانی نزدیک شد و گفت خداوند صاحب را موید بدارد، و سرود:

- چکامه را از زبان شاعرش بشنو که بیشتر در شگفت شوی، گر بر سر شاخه زیباتر است.

صاحب فرمود: بیاور تا چه داری، ابو القاسم ابیاتی بر خواند که از آن جمله است:

- دگران مال و دولت اندوزند و با حرص و ولع گنجینه سازند.

- و تو ای زاده عباد، ای امید همگان، نوال و بخشش آرزوی توست.

- عطایت برای همگان، خواه دستی دراز یافرو کشیده دارند، چون میوه رسیده مهیای چیدن است.

- جهانی را با نعمت و احسان فرو گرفتی، کمترین بهره ای که نصیب مردم شد، دولت و بی نیازی است.

- حساس ترین شعرا در برابرت زبان بسته، و شاکرترین آنان از سپاس نعمتت عاجز و خسته.

- ای سروری که جودو نوالش، دولت و مکنت به ارمغان می آورد و به پای دور و نزدیک می ریزد.

- همگان را از زائر و مجاور، خلعت بخشودی، آنهم خلعتی که در پندار نگنجد.

- حاشیه نشینان این بارگاه، در لباس خز می خرامند و جلوه می فروشند جز من.

- البته آن را که بر عهد خود پایدار است و همواره نیکی کند حاجت یادآوری نیست.

صاحب فرمود: در داستانهای معن زائده خواندم که مردی بدو گفت: ای امیر مرکبی عطایم کن. و او فرمود تا یک ناقه، یک سمند، یک قاطر، یک الاغ، یک

ص: 128

کنیز بدو عطا کردند، و اضافه کرد: اگر من دانستم خداوند بلند پایه مرکوبی جز اینها آفریده، عطایت می کردم. اینک من که صاحبم، فرمایم که از جامه خز: یک جبه، یک پیراهن، یک جلیقه یک شلوار، یک عمامه، یک دستمال، یک طاقه ازار (کمرپوش)، یک ردا (بالاپوش) یک جوراب بر تو خلعت کنند، اگر دانستم جز اینها لباس دیگری از خز ساخته شود. عطایت می کردم.

بعد فرمود تا به خزانه اندر شد، و تمام این خلعتها را بر او ریختند. هرچه توانست پوشید، و آنچه نتوانست به غلامش تحویل شد.

6- ابو حفص وراق اصفهانی، در رقعه ای به صاحب نگاشت:

خداوند سایه سرورمان صاحب را مستدام بدارد، اگر نه این بود که یادآوری مایه سود بخشی، و افراختن شمشیر بعد از جنبش آن در نیام، سهل و هموارتر است نه یادآوری کردمی، و نه این شمشیر برنده را، تکان دادمی، ولی حاجتمندی که کاردش به استخوان رسیده، به روا گشتن حاجت شتاب، و در برابر بخشنده بی دریغ هم،دست طلب و الحاح دراز دارد.

حال و روزگار این بنده ات - که خدایت موید بدارد - پریشان است، حتی موشها از انبار گندم در حال کوچ اند، اگر رای مبارک باشد که این بنده را با سایر چاکران که در نعمت غوطه وراند و از این رو رحل اقامت افکنده اند، دمساز فرمائی خواهی فرمود. ان شا الله.

صاحب در کنار رقعه اش نگاشت:

چه نیک سخن ساز کردی، ما هم به نیکی پاسخ آغاز کنیم: موشهای خانگی را به نعمت سرشار و نوال بی زوال، مژده بخش گندم، همین هفته می رسد، سایر حوائج در راه است.

7- ابو الحسن علوی همدانی مشهور به " وصی " گوید: از جانب سلطان به سفارتی عازم ری گشتم، در راه بسیار اندیشیدم که مقالی زیباو سخنی شیوا که در خور ملاقات

ص: 129

صاحب باشد، طراز بندم، موفق نشدم. هنگامی که در اسکورت خود با من روبروگشت و من نزدیک شدم تا آنجا که عنان دو مرکب بهم پیوست، به یاد یوسف افتادم و بر زبانم گذشت: " ما هذا الا بشر ان هذا الا ملک کریم " این مرد ما فوق بشر است، این فرشته عالی مقام است. و او در پاسخ گفت: " انی لاجد ریح یوسف اولا ان تفندون " اگر نه این بود ک ه مرا تخطئه کنید می گفتم بوی یوسف بمشام می رسد، بعد فرمود: خوش آمدی؟ مرحبا بالرسول، ابن الرسول، الوصی ابن الوصی.

8- صاحب دراهواز با مرض اسهال به بستر افتاد، هر گاه که از سر طشت برمی خاست، در کنار آن ده دینار زر سرخ می نهاد، مبادا خدمتگار از کار ملال گیرد و ازاین رو خدمتکاران خواهان دوام کسالت بودند، و چون عافیت یافت، قریب پنجاه هزار دینار تصدق کرد

9 - در " یتیمه الدهر " از ابو نصر ابن المرزبان حکایت آورده که هر گاه برای صاحب ابن عباد، آب یخ می آوردند، بعد از نوشیدن آن می گفت:

قعقعه الثلج بماء عذب

تستخرج الحمد من اقصی القلب

- قورت قورت آب یخ، بیرون کشد سپاس الهی را از ته قلب.

و بعد می گفت: بارپروردگارا لعنت خود را بریزید، تجدیدفرما.

10- در " معجم البلدان "می نویسد: ابن حضیری، شبها به مجلس صاحب حاضر می گشت، شبی چرت بر او غالب گشت و بادی از او برخاست، در نتیجه شرمسار و از حضور دربار برید، صاحب گفت این دو بیت را بر او بر خوانید.

- حضیری زاده به خاطر آوازی که چون ناله نای و آوای عود است. خجل مباش.

- باد است، چه می توان کرد؟ می توانی آنرا حبس کنی. تو که سلیمان نیستی.

ص: 130

پشت آن نرم و لغزنده تر و نیشش گزنده تر.

رشته منت و احسان، بر گردن کس استوار نتوان کرد،جز با خدمات شایان.

گاه باشد که حلم و بردباری خواری آرد، چونان که از پایداری بیجا شکست زاید.

نامه هر کس،تراز اندیشه و ادراک، بل محک اعتبار اوست و ترجمان فضل و مقام، بل و نمونه فهم و دانش اوست. وفای به وعدت، برهان تشخیص و عظمت، امروز و فردا کردن، نشان بخل و خست، و گواه بی وفائیت تجدید مهلت. احسان نکو آن است که اخلص و فراوان باشد، و احسان شوم آنکه امروز و فردا شود و با خاطره ناخوش آلوده گردد. هشیاری جوانمردان کندی نگیرد، و سیمای شوم خطا نپذیرد.

سگ که بر چهره ماه تابان بانک کند، با سنگ دهانش بسته گردد.

بسیار شد که به آرزوی خونخواهی و انتقام، در ورطه هولناک به خاک راه افتاده اند.

وعده نوال، برخی چون آب حیات است و برخی چون درخش سراب.

نفوذسخن گاه بدانجا رسد که تیر پران نرسد.

چه بسا اعتراف به تقصیر که گویاتر است از زبان تشکرآمیز.

چه بساسخن کوتاه که رساتر به مقصود باشد.

هر سری آرزوئی پرورد، و هر روزی کاری شایسته خود دارد.

سخن نرم و هموار سود بخشد وگرنه شمشیر بران، سودبخش تر افتد.

دلاور شیردل فراوان است، ولی نه چون عمرو، و بر مردگان ماتمداری کرده اند ولی نه چنان که بر صخر.

فراموش مکن که فاصله جوان و پیر فراوان است و فرق میان عقاب و شاهین از زمین تا آسمان.

کفران نعمت، سرآغاز نقمت است.

ص: 132

ناسپاسی نوال، مایه زوال است.

مقابله احسان با کفران، نعمت موجود را تا راندن است.

گاه باشد که ضعیف قوی گردد، جراحت التیام پذیرد، کج راه، استقامت گیرد، و فرو مانده در خواب غفلت بیدار شود.

ناله از دل تنگ بر آید و شکایت از درون درمند.

نه هر که را خوانی، پاسخ مثبت دهد، و سر به اطاعت سپارد.

شود که، بی گناه به جرم گناهکار بسوزد، و نیکوکار در عوض بدکار گرفتار آید.

نه هر که حق طلبد، باز جوید و نه هر که چشم طمع به ابر دوزد، از باران رحمتش شراب اندوزد.

ثعالبی در یتیمه الدهر از این گونه کلمات قصار و سخنان درر بار، از صاحب فراوان یاد کرده که سیدامین تمام آنها را در " اعیان الشیعه "ثبت فرموده است.

این است یک شیعه نمونه و این نمونه افکارش. این است یک وزیر شیعه و این سخنان حکمت شعارش،این است فقیه شیعه و این ادب تابناکش. این است دانشمند شیعه و این اندیشه عالمتابش، این است متکلم و سخنگوی شیعه و این مقاله و گفتارش. اینان مردان بزرگ شیعه اند و این مفاخر و میراثشان. شیعه راستین که در پی خاندان حق گام زند، باید که چنین باشد. وگرنه نباشد.

ابو العباس ضبی بر جنازه او نماز خواند، فخر الدوله پیشاپیش جنازه حرکت می کرد. و چند روز برای عزا در خانه نشست.

بعد از نماز جنازه را در یک خانه آویز کردندتا هنگامی که به اصفهان برده و در قبه ای به نام دریه دفن شد، ابن خلکان می نویسد: این قبه تا این زمان آباد مانده و دخترزادگانش به تعمیر وکچکاری آن مواظب اند. و سید در " روضات الجنات " اضافه کرده و گوید: اکنون هم آباد و معمور است، چندی پیش دچار شکست و انهدامی گشته بود که پیشوای بزرگ علامه سترک محمد ابراهیم کرباسی به تجدید عمارت آن فرمان داد، و با وجود ناتوانی، دو ماه یکبار و گاه ماهی و چه بسا هفته ای یکبار، زیارت آن قبه را ترک نمی فرماید. در این اوقات به نام " باب طوقچی " و گاه " میدان کهنه " خوانده می شود، ومردم با زیارت مرقدش برکت می جویند ودر کنار آن قبه حاجات خود را از خداوند تعالی مسئلت می دارند.

ثعالبی در " یتیمه " می نویسد: موقعی که ستاره شناسان، با اشاره و کنایه از مرگ او خبر دادند، صاحب در قطعه ای چنین سرود:

- ای خالق ارواح و اجسام و ای آفریننده اختران و آثار.

- ای پدید آرنده روشنی و سیاهی.

- نه چشم امید به مشتری دارم.

- و نه از مریخ بیمناکم.

چرا که ستارگان در واقع علامت اند.

- سرنوشت در دست خدای داناست. بار پروردگارا از درد و بلا محفوظم دار.

- و از حوادث روزگار در امان و از رسوائی گناه نگهبان باش.

- بدوستی محمد مصطفی برگزیده ات و همتایش علی مرتضی و خاندان گرامش بر من ببخشای.

ص: 134

در مرگ صاحب قصائد فراوانی سروده شد، از جمله قصیده ابو منصور احمد بن محمد لجیمی است با قافیه نون: -ای بزرگ مرد با کفایت که مشکلات را با سر پنجه تدبیر گشود و با نوال سرشارش نیاز ما را برآورد.

-آرزوی ما این بود که جاوان مانی، و روزگار نخواست، اراده او بر تمنای ماپیروز گشت.

- بر مرگت گریبان چاک زدم، اما قانع نشده اند و غم را دمسازآمدم.

- اگر خود را کشته بودم، ممکن بود حق ترا ادا کرده باشم.

- از رازی که اینک دریافته ای پرده بردار که چه بسیار از بیانات رشیقه ات بهرمند بودیم.

- مگر نه مردی دادگستر و با انصاف بودی؟ از چه گوری آباد کردی و شهرها ویران ساختی؟

- وا نهادی که مردم لجام گسیخته شوند، دیروز که چنین نبودند.

- سفله گان مسلط شده برما سوار شدند با آنکه دیروز برده ما بودند.

- اگر در ماتم او دلهای ما آب شود و اشک از دیدگان بباریم.

- حق ماتم را ادا نکرده ایم، ولی گذشت روزگاران خواهد گفت چه کسی را از دست داده ایم.

و در قصیده دیگری گوید:

- بزرگ مردی درگذشت که هر گاه دانش وجود کمیاب می شد، هر دو را ازدست و زبان او باز می جستیم.

-بزرگ مردی که هر چه در میان خلق جویا گشتم کسی را مانندش نیافتم.

- جود و بخشش را با " کافی الکفاه " در یک گور کردند تا بهم مانوس باشند.

- در زندگی با هم زیستند و اینک در گور همخوابه گشتند، گوری که در باب

ص: 135

ذریه است.

گاهی چند بیت این قصیده به نام ابی القاسم ابن ابن ابی العلاء اصفهانی ثبت شده که با حکایتی لطیف همراه است. از قصائدی که در سوک صاحب سروده شده، نونیه ابو القاسم ابن ابی العلاء است که ثعالبی در ج 3 ص 263 برخی ابیات آنراچنین آورده:

- ای یگانه رهبر من آنچه در ستایش و ثنایت گویم، که گفته ام.

- تو از ستایش و ثنا برتری، هیچ کس ترا نستاید جز که شان ترا بکاهد.

- بامرگ تو فرزندان حوا همه مردند، دنیا مرد، بلکه دین مرد.

- اینک، سروش فضیلت و آزادگی است که عزای تو را اعلام می کند بعد از آن که، حوریان به عزایت نشستند.

- عطا و صله بر تو می گریند چنانکه ملت و دولت می گریند.

- بدگویان و خبرچینان به پا خاستند، هم آنها که از بیم تو خانه نشین بودند بعد از مرگت رانده های درگاه همه جان گرفتند.

- شگفت نباشد که اینان همه بر کوی و برزن روانند، سلیمان درگذشت و شیاطین از بند رستند.

از جمله قصائدی که در ماتم صاحب سروده شده، دالیه ابی الفرج ابن میسره است،ثعالبی این چند بیت آنرا در یتیمه ج 3 ص 254 یاد کرده:

- اگر می پذیرفتند، جانها برخی او می گشت، گرچه این هم مصیبتی بزرگ بود.

- ولی مرگ چون شاهین تیزبین است و بهترین را می رباید.

- زمانه را برگو: این ستم به خود کردی، اینک به کوری چشمت، جامه عزا ببر کن.

- با این مصیبت، عظیم ترین ضایعه بشری را پیش انداختی، و رونق بازارت کاست.

از جمله دالیه ابو سعید رستمی است، که ثعالبی دو بیت آنرا آورده:

- بعد از " صاحب " آرزومندی به شب بار سفر خواهد بست؟ یا اصولا دست تمنا

ص: 136

به سوی رادمردی گشود خواهد گشت؟

- خداوند راضی نگشت جز به اینکه (آرزو و بخشش) هر دو با صاحب بمیرند دگر این دو، تا روز حشر باز نخواهند گشت.

و نیز لامیه ابو الفیاض سعید بن احمد طبری در 44 بیت که تمام آن در یتیمه ج 3 ص 254 مذکور افتاده:

- ای همسفر چگونه در بستر خواب آرمیدی،با آنکه به روزگار نه خوابیدی و نه خوابد.

- هر روز در میان فرزندانش بپا خاسته و ندا در دهد: بپا خیزید که هنگام کوچ است.

- دو دسته اند: یکدسته با غفلت در انتظارند و دسته دیگر کمر بسته و با شتاب.

- گویا داستان آنان که می روند و می مانند، گروهانی است که از پس گروهان روان اند.

- آنان سواراند، بی مرکب، روانند و بازگشت ندارند.

- جام مرگ در میانشان می چرخد چونانکه شراب ناب در دست حریفان.

- راننده با خشونت ازپی، فریاد رحیل می زند و به سوی میعاد می دواند. جلودار قافله نمایان نیست.

- ندیدی آنها که پیش از این درگذشتند و غول مرگ آنانرا در ربود.

- آنان حیله ها بکار بستند، بی ثمر بود، ما ناله ها زدیم نافع نیفتاد.

- شیوه روزگار چنین است، عمرمی گذرد، احوال دگرگون می شود و باز نمی گردد.

- گرچه نخواهیم و یا به هراس اندر شویم، پیک مرگ در میرسد و مهلت نمی دهد.

- در پایان راه، مقصد مرگ نمایان است ولی راه دیگری وجود ندارد.

- بجانت سوگند، عمر فرصت کوتاهی است و بعد از آن راهی دور و دراز در پیش.

- می بینم که اسلام و اسلامیان در اندوه و ماتم فرو رفته اند.

ص: 137

- خورشید رخشان تاریکی گرفته همچون چشم بی فروغ.

- ماه تابان ناتوان بر آمده رخشان نیست گویا از لاغری رنجور است.

- اختران درخشان ماتم گرفته اند گویا کاخ بلندشان رو به ویرانی است.

- می بینم چهره روزگار و هر چهره دیگری از رنج درون دژم است.

- کوهساران با قله های بلند، چنان در اضطرابند که گوئی، اینک آب شود، و یا درهم ریزد.

- آسمان تیره گشته می لرزد، گوئی دردی به دل دارد.

- نسیم صبا که روح پرور بود، اینک چون باد سموم جانکاه است وسورت سرما اینک گوارا مینماید.

- ابرهای سنگین به هر دره و هامون سیلاب اشک روان کرده اند ولی کشتزارها همچنان در سوز و گدازند.

- پیک مرگ، عالم کیهان را از مرگ عزیز جوانمردی، که امین ملک و ملت بود، باخبرساخت، اینک جهانیان در ماتم عزیزخود غرق اند.

- جارچی، مرگ " کافی الکفاه " را به جهان اعلام کرد،یعنی آزاد مرد گرانمایه بعد از این، خوار و ذلیل خواهد گشت.

- خبر داد که پناه حاجتمندان از جهان چشم بربست و خاک بر چشم جهانیان نشست.

- سحرگاه که نسیم تربتش می وزد گویا باد صباست که از روضه رضوان خیزد.

- و چون بر مشام کاروان نشیند، گویند غبار است یا سوده مشک ناب؟

- ای درخشان ماه آسمان فضیلت، از چه بدین زودی غروب کردی.

- چگونه شبح مرگ بر تو ظاهر گشت و با آن عزت و شوکت غول مرگت در ربود؟

- ای ادب آموز جهانیان که هم ارباب قلم را مهار کردی و هم افسران صاحب کمر.

- هر که از روزگار به تو شکایت برد، دادش گرفتی، اینک که روزگار بر تو تاخت چه کسی داد تو خواهد گرفت؟ -دین و دنیا بر تو گریست، و هم اهل دنیا و دین، آن چنان که پردگیان گریستند.

ص: 138

- شمشیر بران بر تو گریست و هم نیزه جان ستان، و تو خود کفیل ارزاق آن و این بودی.

- خیل اسب بر تو گریست و گریه آنها شیعه ماتم بود.

- دلهای جهانیان بر تو منقلب است و نصیبت از زاری آنان کم.

- دلی دارم که به " صاحب " خود وفادار است لذا از غم آب شده و با جانم روان است.

- هر خطی که شعر که بر صفحه کاغذ نگاشتم، قطرات اشک رخسارم شست.

- اگر بینی که شعرم بی مایه و سست می نماید، علت این است که از هوش بیگانه ام.

- هر شعری که رقم زنم، از آب دیده مرکب سازم، چرا که سر شکم همواره روان است.

- فکر می کردم که جان من برخی تو خواهد گشت، ولی لیاقت آنرا نداشت.

- بعد از او زنده باشم و چشمم روشن باشد؟ ابدا. زندگی بعد از او حرام است.

- بر تو باد درود پروردگارت همه وقت، و به همراهش نسیم روح پرور خلد وزان باد.

از جمله قصیده با قافیه میم از ابو القاسم غانم بن محمد بن ابی العلاء اصفهانی است که ضمن آن سروده است:

- شیر بچه عباد، امید جهانیان درگذشت، گویا جهانی درگذشت.

- تربتت را با اهل زمانه سنجیدم، از عالم کیهان فزون بود.

چکامه دیگری در سوگ صاحب سروده که در آن چنین گفته است:

- این جان من است که با ناله ام برون شد و این خود دل است که از چشمم سیلاب کشید.

- جوانی چون سبزه زاری خرم با چشمه سار آب شیرین گذشت و پیری چون مرغزاری خشکیده و سوخته نمایان است.

ص: 139

- روزگاری خوش که اینک دیدگانم اشک حسرت بر آن فشاند تاآنجا که شمع وجودم آب شود.

- به یاد آن روزگاران، آتشی چون شعله خورشید دردرونم زبانه می کشد و اشک چون سیلاب بهاری بر دامنم می نشیند، اینک زمستان و تابستان با هم گرد آمده اند.

- دورانی که باران رحمتش چون ژاله با برکت و مرغزارش سبز و خرم بود.

- خرمی و سرسبزی آن از روزگار نبود، بلکه از دست بخشنده " صاحب " بود: شیربچه امیر، " کافی الکفاه ".

- دو دستش به کارگشائی برخاسته اند: با یکدست به واردین جایزه بخشید، و با دست دگر، سرکشان را به دیار مرگ فرستد.

- عطایش از سود سرشار حکایت کند و شمشیرش آمار ارواح نگه دارد.

- به هنگام نشاط مانند طلحه الطلحات (جوانمرد عرب) است که هزار هزار بخشد.

- دست مبارکش زیر بوسه شاکران نعمت غرق و یا بر روی دوات می چرخد وجائزه می نگارد.

از جمله قصیده تائیه دامادش سید ابو الحسن علی بن حسین حسینی است چنین شروع می شود:

- آری این دست فضیلت و کرم بود که خشک شد و آزادگی و عظمت با مرگش بعزا نشست.

- بر تاریکی حرام باد که کوچ کند و بر خورشید عالم آرا که بتابد.

- آن مفاخر و آزادگیها که با ستارگان رخشان برابراند، باید که بر صاحب ما کافی الکفاه بگریند.

- بجان حق سوگند که مصیبت او سنگین و دردناک است، آن چنان که عطا و نوالش بزرگ بود.

ص: 140

- آیا آفاق جهان دانست که چه اندوهی سایه گستر شد و یا کدام نعمت و دولت پشت کرد؟

- این خاک سیاه خبر شد که چه جانی در خود نهفت؟ و آن عماری تابوت که چه گوهری در بر گرفت؟

- درخش ابری ندیدم که از باران جود و نوالت حکایت آرد، جز اینکه از شوق به فریاد آمد.

- اگر می پذیرفتند که جان ما، برخی جان تو باشد، فدایت می کردیم و این کمترین فدا بود.

سید ابو الحسن محمد بن حسین حسینی، معروف به وصی همدانی که شرح حالش درکتاب " یتیمه الدهر " عنوان شده، در سوگ صاحب چنین سروده است.

- آنکه خاندان علی را دوست و خدمتگزار بود، درگذشت.

- آنکه چون کوه بلند پناهگاه آنان بود، اینک در خاک نهان گشت.

و همو در سوگ صاحب چنین سروده است:

- برآن چشمی که قطرات اشکش با خون روان است، خواب شیرین ناگوار است.

- آزادگی و دین و قرآن و اسلام همه، درسوگ وزیر: صاحب به عباد، چشمی اشکبار دارند.

- خانه خدا با همه شعائر، حاجیان با احرام و قربانی، همه و همه در ماتمش گریان اند.

- مدینه بر او می گرید با رسولخدا و هرکه در مدینه است، دره های مدینه بر او گریان است و دشت و کوه آن هم. - " کافی الکفاه " با نام نیک درگذشت، همان که پیشوا بود و هم سرور و سالار.

- آزادگی و دانش با مرگ او مرد، دیگر با آزادگی و دانش وداع باید گفت.

سرور ما شیعیان، شریف رضی هم که شرح حالش در پایان همین جلد خواهد

ص: 141

آمد، صاحب را با قصیده مفصل رثا گفته است، این قصیده را، آنچنان که حموی در معجم الادباءج 5 ص 31 یاد کرده، ابو الفتح عثمان بن جنی درگذشته سال 392، به صورت کتابی جداگانه شرح کرده است، و چون قصیده در دیوان سید رضی و سایر فرهنگهای رجال ثبت آمده، از نقل تمام آن معذرت خواسته و به این چند بیت اکتفا می کنیم:

- بدینسان مرگ دلاورانرا در خون کشد؟ و روزگار کوه را درهم ریزد؟

- بدینگونه شیر بیشه به خاک غلطد، بعد از آنکه با غرور و نخوت از حریم خود دفاع کرد؟

- این سان بی باک بر شکار شیر می گذرند، بعد ازآن که جهانی از نعره جانشکافش در بیم و هراس بود؟

- اینچنین ستارگان رخشان از آسمان به زیر آیند، با آنکه چشمهااز دریافت پرتوشان عاجز و ناتوان بود.

این قصیده 12 بیت است.

ابو العباس ضبی، بر قصر صاحب گذشت، و خطاب بآن چنین سرود:

- ای خجسته درگاه از چه گرد اندوه بر چهره ات نشسته؟ پرده های زرنگارت کو؟ دربانت چه شد؟

- آنکه روزگار از او در هراس بود؟ امروز با خاک تیره یکسان است.

خواننده گرامی فراموش نشود که صاحب ابن عباد، با آن فرهنگ و ادب و آن گام استواری که در علم لغت دارد، با نظم و نثر خود، به حدیث غدیر، احتجاج کرده و آنرا گواه برتری مقام امیر المو منین علی علیه السلام دانسته است، این استدلال صاحب، سندی متقن و برهانی متین است بر اینکه کلمه " مولی " از مفهوم امامت و خلافت خارج نیست.

ص: 142

تاخت و تاز نموده، سخنی باطل و شهادتی مردود آورده و به ناسزا و ناروا دشنام گفته. با نفاق مورخین و نویسندگان نه راه انصاف پوئیده است و نه کاری ستوده به فرجام آورده، البته برای این حرمت شکنی او علل و انگیزه هائی بوده که در اعیان الشیعه و غیر آن از فرهنگ رجال مشروحا ذکر شده است.

ص: 144

- بار دیگر هم خورشید به احترام او بازگشت، و آن در روزگار مصطفی بود که اختیارش فراوان است.

- او همه افتخارات را صاحب گشته، از این رو ثنا و ستایش او از قلمرو شعر واحساس شاعران بیرون است.

از جمله در نامه ای که به ابو العباس ضبی (یکی از شعرا غدیر) نوشته و به اصفهان گسیل داشته، بالاترین ثنا را در مدح جوهری بکار بسته و بدین وسیله ابو العباس را به اکرام و بزرگداشت و جلب رضایت او وا داشته.

این نامه در " یتیمه " ج 4 ص 26 یاد شده و ما در اینجا چکیده آنرا می آوریم:

" اگر سرور من گوید: صاحب این همه شان و جاه و این رفعت پایگاه کیست؟ گویم: همان که فضل و دانشش ترجمانی عادل است و طبع سرشارش زیب محافل. آنکه همشهریانش مایه افتخار و سرآمد آن دیار شمارند تا آنجا که نه در جرجانش- به گذشته های دور و نزدیک - و نه در طبرستان جوارش، از قدیم و جدید مثل و مانند نشناسند. آنکه شهر سخن را فرمانروا گشته، نظم و قافیه را چون اسیران به فتراک بسته آنهم در ابتدای جوانی و شور زندگانی پیش از آنکه آموزگارش درس ادب آموزد و رخش سخن در میدان فضل و هنر تازد.

او ابو الحسن جوهری است که خدایش مویددارد و همگان دانند که انتسابش به این دربار، قدیم است و اختصاصش بدین درگاه، عظیم و با این همه باید گفت: شنیدن کی بود مانند دیدن.

همانا که در میدان فضیلت گوی سبقت ربوده و بر پیش گامان آزموده برتر و فزون آمده. ندانمش از چه آغاز کنم؟ از پاس ادبش در خدمت یا معرفتش به حق دوستی و حدود معاشرت؟ یا درخشیدن چشم گیرش درحضور، که سراپا گوش باشد جز در وقت ضرور و از جای نجنبند، مگر به دستور.

با ظرافت و بذله گوئی، بزم خلوت را رونق فزاید، و با شیرین زبانی غم از دل ببرد و دشمنی بزداید.

اگر به فارسی سخن ساز کند چه نثر باشد چه نظم، از طبع سرشارش چون دریا خروش خیزد و موج از پس موج گهر ریزد، چه پارسی زبانان دیارش جز اندکی چون

ص: 147

برق رخشنده به آسمان تازند، اگر به پارسی سخن آغازند، و زبان در کام کشند، اگر به لغت عرب پردازند، تا آنجا که پیشتاز سخندانشان و تا جدار هنرمندشان، هنگامی که در میدان عربیت تکاور دواند، کندی گیرد، گویا نداند " عدنان " که بوده و " قحطان "کیست؟.

و از مزایای این برادرمان، یا فضل و هنرش آنکه، دبیری باشد که با منطق خود فصاحت آموزد و نگارنده ای که در فن انشا نکته ها پردازد. روزگاریش به ناصر الدوله ابو الحسن محمدبن ابراهیم گسیل داشتم، در خویشتن داری و امانت نگهداری با دست و زبان توفیقی عظیم یافت و شیه ای ملکوتی و منشی پسندیده در معاشرت به کار بست که مرا هم در گمان نمی گنجید، تا آنجا که از خدمت ناصر الدوله مرخص آمد، بی آنکه نقد و ایرادی در میان آید. با آنکه نکته سنجی و نقادی او نسبت به سفیران و کاتبان فراوان بود.

از این رو، سرور من او را چنان گرامی دارد که منش دارم چه خورد و خواب و نشست و برخاست او، یا کنار من است و یا در نزدیکترین غرفه ها به من، و نفرماید که: شاعری، برای عرض ادب و دریافت صله شعری سروده، یا مهمانی به طمع نوال دستبوس آمده، بل چنان پندارد که سالها و ماهها سبکبال به خدمت کمر بسته تا کودکی را به جوانی پیوسته.

چنین بزرگی تا آن هنگام نیازمند معرف و شفیع است که متاع ادب نگسترده و زیور آزادگی حمایل نبسته وگرنه خود شفیع دگران و معرف این و آن خواهد بود، آنجاست که سرور من خدا راسپاس گوید بر این یکه تاز نام آور که چه سرعت و مهارتی دارد و چه سپر بلائی.

او فراوان به مناظر زیبای جرجان و مرغزارها و جنگلها و بوستانهای آن بنازد و باید که سرورمان چشم و دل او را از گلگشت اصفهان و نسیم عبیر آمیزش پر سازد که دیگر فخر و ناز نفروشد و هوای وطن از سر بگذارد.

ص: 148

ثعالبی هم از هر گونه ثنا و ستایش جوهری دریغ نکرده است، گوید: در سال 377 که با منصب سفارت، خدمت امیر ابی الحسن رسید، با او دمساز شدم " و در مجلدات " یتیمه الدهر " پاره ای از اشعار بلندش را زینت کتاب ساخته است. و نیز صاحب " ریاض العلماء " شرح حال شاعر را ترجمان گشته و دانش و فضلش را همراه شعر گهربارش ستوده است. از اشعاری که در ماتم سید شهدا سبط پیامبر (ص) سروده این است:

- من شیدای کوفه ام. آنهم چه شیدائی؟ پیش از آنکه سرشت رخسارم سیلاب کشد، خون از جگرم روان است.

- تربتی که چون نسیمش وزان گردد، عطر جان فزایش از سر حد خراسان بگذرد.

- شهیدی که در کربلا با لب تشنه جان داد و از رحمت خدا سیراب بود.

- آنجا که گوری چند و مزاری کوچک به چشم می خورد، ولی به آن عظمت و آبرو که گورستان بقیع را سیراب سازد و خود از عبیر خلد و رضوان الهی آکنده است.

هذا قسیم رسول الله من ادم

قدا معا مثل ما قد الشراکان

- آن یک با رسول خدا از یک پوست بر آمده چونان دو میوه ازیک شاخ.

و ذاک سبطا رسول الله جدهما

وجد الهدی و هما فی الوجه عینان

- و این دو سبط رسول اند که جدشان چهره هدایت بود و این دو، نور چشمش.

- وه چه شرمساری از روی پدرشان که به روز رستاخیز، غرق خونشان بیند.

- گوید: ای امتی که به ضلالت و گمراهی اندر شدید و با کوردلی، کفر از ایمان باز نشناختید.

- چه جنایتی مرتکب شده بودم؟ جز این بود که بهترین دستاویز هدایت را که قرآن و فرقان است، به شما هدیه کردم؟

- آیا از آتش سوزان، که بر لب پرتگاه آن بودید، شما را نجات نبخشیدم.

- و دلهای شما را که پر از کینه و دشمنیهای دیرینه بود، بهم مهربان نساختم؟

- و کتاب خدا را در میانتان به میراث ننهادم و آیات تابناکش را فراهم نیاوردم

ص: 149

که در میان جمع تلاوت شود؟

- آیاپناه دردمندانتان نبودم و آب گوارای تشنه کامان؟

- پسرم را بالب تشنه بلادفاع کشتید، با این همه بر لب آب کوثر چشم امید به من دارید؟

- مادرتان بعزا نشیند، دختران زهرای بتول را اسیر کردید با آنکه پاره تنم بودند.

- عهد و پیمان پدرشان علی را درهم شکستید، با این پیمان شکنی رشته مرا قطع کردید.

- بار خدایا، تو خود انتقام مرا بازستان که خاندان گرامیم را به روز سیاه نشانده، می خواستند بنیاد مرا بر باد دهند.

- موقعی که زهرا به محاکمه برخیزد و داور میان ستمکشان و ستمگران خدا باشد، چه پاسخی توانید داد؟

- ای " اهل کسا " درود و رحمت خدا بر شما نازل بادتا روزگار باقی است.

- شما ستارگان نسل آدم و حوائید، تا خورشید تابناک می درخشد و دو اختر " سماک " نور می پاشد.

- پیوسته دل در آرزوی شما می طپد و روزگارم به این عشق و شیفتگی فرمان می دهد و منع می کند.

- اینک با سر آمدم: مرکب توحید را زین بستم و از عدل الهی توشه ساخته از تقوا و پرهیزگاری مدد جستم.

- اینها همه حقائق است که در پرده الفاظ نهفته شده و چون بدرخشد، با لمعانش چشم کوردلان را شفا بخشد.

- اینها زیور آل طه است و زیب خاندانش، و همین هاست که برای فرزندان ابوسفیان و مروان، پستی و ننگ به بار آورد.

- آری این همه جواهر بود که " جوهری " به پاس محبت، از سرزمین جرجان

ص: 150

به ارمغان آورد.

جوهری، قصیده دیگری در رثا و ماتم حسین شهید دارد که خوارزمی در " مقتل " خود، و ابن شهر آشوب در " مناقب " خود و علامه مجلسی در جلد دهم بحار آورد، ملاحظه بفرمائید

یا اهل عاشور یا لهفی علی الدین

خذوا حدادکم یا آل یاسین

- ای ماتم زدگان عاشورا این آه و ناله ای که سر کرده ام، در ماتم دین است. ای " آل یاسین " جامه ماتم ببر کنید. - در این روز، گریبان دین چاک شد، چون دختران احمد را بسان کفار روم و چین به اسیری بردند.

- امروز، نوحه سرای این خاندان بر فراز تپه های کربلا، باصدای بلند می گفت: کی است که از پدر کشته بی نوا تفقد کند؟

- امروز جگر مصطفی به خون نشست، خونی که اینک بر سینه حوریان چون مشک دلاویز است.

- امروز ستاره افتخار " مضر " از پا درافتاده خوار و ذلیل گشت.

- امروز مشعل فروزان الهی خاموش شد، و کشتی تقوی به گل نشست.

- امروز رشته هدایت از هم گسیخت، و گرد خواری بر سیمای اسلام پاشید.

- امروز بارگاه قدس الهی فرو ریخت و عرصه آن پامال ستوران گشت.

- امروز فرزندان ابوسفیان آرزوی خود رادریافتند، از آتشی که در " بدر " و "صفین " افروختند.

-امروز سبط مصطفی راخون دل در گلو گرفت و از پای در آمد.

- آب را به رویش بستند و به آتش درونش دامن زدند، نگون باد پرچم این خسارت زدگان.

- با زور و ستم زمام قدرت را به چنگ گرفتند، کاش از شربت آبی دریغ نمی کردند.

ص: 151

- تا آنجا رسوائی و ننگ به بار آوردند که راهب قنسرین گفت: ای گمراهان و ای یاوران شیطان.

- آیا به سر این شهید که بر نیزه استوار کرده اید، سخریه وتوهین روا می دارید، با اینکه همین سر مرا به دین خدا سفارش می کند.

- وای بر شما.من به خداوند و رسول او ایمان آورده راه هدایت گرفت، دوستی مرتضی آئین من است.

- او را نگون به خاک افکندند و با شمشیر و کارد پاره پاره نمودند.

- چه کینه ها که بر گرده اسبها بار کردند و فرعون منش، به جان اسیران تاختند.

- با غل و زنجیر بر جهاز شترانشان بستند و با کعب نیزه بدنشان را خستند.

- شیرخوارفاطمه را از شیر باز گرفتند، و در عوض پستان، نیش مار بدهان نهادند.

- ای گروهی که شیطان پرچمدار شماست و گمراهی در دل شما جا گرفته.

- مرتضی وفرزندانش را چه نسبت با معاویه و فاطمه را چه نسبت با هند جگر خوار و یا میسون مادر یزید؟

- خاندان رسول از دم شمشیر پراکنده شدند: برخی سر خود گرفته به صحرا گریختند و جمعی در زندانها جای کرده اند.

- ای دیده به انتظار منشین که با ابر صبحگاهان بباری و یا با غمدیده دگری دمساز گردی.

- بپاخیز بر بر تربت کربلا و چون مروارید غلطان سرشک بیفشان.چندان که در قوه داری.

- ای خاندان احمد زبان " جوهری " شمشیر است که عار و عیب را از ساحت شما می زداید.

ثعالبی در " یتیمه الدهر " ج 4 از صفحه 29 تا 21 قسمتی از سروده های

ص: 152

جوهری را ثبت کرده و از جمله در قصیده ای که " شریف حسنی " را ثنا گفته چنین آورده است:

- اگر در غم دل، سرشک از دیدگان روان ساخته ام، نکوهشی نیست، هر که در این رنج و غم به تسلیت آمد، بر من گریست.

-اگررمقی به تن داشتم، پروانه وار بر سر کاروان طواف می کردم تا دلم آرام گیرد، ولی چکنم؟ توانم رفته است.

-نیمه جانی داشتم که سرگرم خیال و خاطره آنان بود، آنرا هم در پی کاروان روان ساختم.

- ای شب تاریک که اخترانش بر من دیده نمی گشایند، با دیده دردمندم مدارا کن.

- من صبح روشن را می جویم ولی نیمه شب هنوز به سراغم نیامده، این درد من چه طولانی است.

- اگر وعده وصلی بود، راه شکیبائی می گرفتم، ولی شب هجرم پایان ندارد.

- عوض اشک، صبر و قرارم آب گشت و از دیده روان شد، شنیده ای سرشک دیده چنین باشد؟

- آه دلم از حسرت و ناامیدی یخ زده از ناله سردم تگرگ می بارد، شنیده ای که از آتش تگرگ خیزد؟

-گفتند: با تپه های شهر " جی " خو گرفته ای، گفتم: آری دوستی شهر مام است و دریافت آرزوها فرزند.

- طراوت شبهای آن شهره آفاق ولی شبهای آن چه سخت و نامیمون است.

- اگر شهر و دیار باید به خاطر عیش و رفاه گزین. گردد، هر آن شهری که روزگارم قرین سعادت باشد، وطن خواهم ساخت.

- برای جوانمردی و آزادگی هم مردانی بپا خاسته اند که معروف خاص وعام اند و با طلعت نیک شناخته آیند.

ص: 153

- خدا را، آن گروه راستین که هر گاه از مجد و بزرگواریشان فصلی تلاوت شود همگان به خاک افتند و خضوع برند.

- خاندانی که تاج افتخاری چنین بر سر دارند: " طه " در شان جدشان و " هل اتی " در ثنای پدرشان نازل گشته.

- اگر مدح و ثنائی درباره کریمان و آزادگان ساخته شود، ای پسر پیامبر چکامه من در خانه ترا می کوبد.

اصبت فیک رشادی غیر مجتهد

و لیس کل مصیب فیک مجتهد

- جود و نوالت جهان را گرفته و هر کس به زبانی ثناخوان تو است.

شاعر گرانمایه ما جوهری، در جرجان، بین سالهای 377 و 385، وفات یافته است.یک نوبت به سال 377 صاحب ابن عباد، او را خدمت امیر ابوالحسن ناصر الدوله به رسالت فرستاد،نوبت دیگر، خدمت ابو العباس ضبی امیر اصفهان.و چون از اصفهان به جرجان بازگشت، دیری نگذشت که دیده بر جهان فرو بست و چون در حال حیات صاحب، دار فانی را وداع گفته، و فوت صاحب به سال 385 یاد شده، حدود تقریبی وفاتش سال 380 خواهد بود.

ص: 154

می فشارم، شرفیاب خدمت شده ام.

- اطمینان دارم که مشمول شفاعتت واقع شده از شراب بهشتیم سیراب و عطش درونم را شفامی بخشی.

- چرا که تو دستاویز محکم خدائی و هر کس بدان چنگ زند، نه بدبخت شود و نه از تیره روزی هراسد.

- هر گاه نامهای مبارکت بر مریض خوانده شود، شفا یابدو از دردمندی برهد.

- زیرا مقام و منزلت پستی نگیرد و نورت تاریک نشود.

- تو بزرگ آیت حقی که بر عارفان در جلوه های ملکوتی ظاهر گشتی.

- و اینک فرشتگان خدای رحمان اند که پیوسته بامهر الهی و ره آورد آسمانی بر مزارت نزول گیرند.

- همچون سطل آب و جام وضوو هوله که جبرئیل امین برایت هدیه آورد و کس را در آن خلاف نیست.

- و چون رسول خدایت نامزد کارمهمی نمود، به خوبی و همواری از پیش بردی.

- داستان " مرغ بریان " که " انس " راوی آن است، بر شرف موبدت از زبان رسول مختار گواه است.

- و حکایت" دانه و شاخ و زیتون " که در قرآن آمده از لطف و کرامت خدای عرش آگاهی دهد.

- و داستان " گروه اسبان " و " غبار فرا آسمان " که در " عادیات " آمده و " شمشیر بران " که سپرها دریده و ناله ها دارد.

- جوانانی چون شاخ شمشاد بر آنان گسیل داشتی، تا همه را به آتش کشیدند و خاکسترشان برباد رفت.

- اگر می خواستی، همه را درخانه هایشان مسخ و باژگون می فرمودی،یا می فرمودی: ای زمین آنها را به کام درکش

- مرگ در فرمانت و جانها درقبضه ات، فرمانروا توئی نه ستم کنی، نه جفا

ص: 156

روا داری.

- خدایشان ازآلودگیها پاک نکند آن گوینده ای که گفت بخ بخ چه فضل و چه شرفی؟

و بایعوک بخم ثم اکدها

محمد بمقال منه غیر خفی

- در " غدیر خم " با تو پیمان بستند، و رسول خدا با سخن خود پیمان را استوار نمود.

- ولی ترا عقب زدند و سخن رسول خدا را زیر پا افکندند و نه این سخن پیامبر بازشان داشت، که فرمود: این برادر من و خلیفه من است.

- این سرپرست شماست بعد از من، هر که در دامن او چنگ زندنه از آینده هراسد و نه از گذشته.

این قصیده قریب 64 بیت است و داستانی دارد که به موقع یاد خواهد شد.قصیده دگری هم دارد که در پاسخ "ابن سکره " سروده، همان که بر خاندان حق و شاعرشان ابن الحجاج زبان درازی کرده است، ما این قصیده را از نسخه خطی دیوانش که به سال 620 با قلم عمر بن اسماعیل احمد موصلی رونویس شده برداشته ایم آغاز قصیده چنین است:

- لا اکذب الله ان الصدق ینجینی

ید الامیر بحمد الله یحیینی

- نه.خدا را- دروغ نگویم.چه راستی راه نجات و نعمت امیر - سپاس خدا را - مایه حیات است.

تا آنجا که گوید:

- و درمانی نیافتی که بدان شفا جوئی، جز اینکه در طلب آمده آل یاسین را هجو گفتی.

- و سزای آن ناسزا که نثار اهل حق و رو سفیدان مبارک سیرت نمودی، پروردگارت بدست قدرت این سزا بخشید.

ص: 157

- فقری همراه کفر که در میان هر دو سرگردان و نالان بمانی، تا روزمرگ که نه دنیائی مانده با شدت و نه دین.

- به راستی سخنت در باره فاطمه زهرا، سخن دشمنی سرگشته و لجوج بود.

- با دست آسیا و آرد جوینش نکوهش و سرزنش کردی.پیوسته گندمت بی آسیا باد.

- گفتی: رسول خدایش با فقیر مسکینی کابین بست: دختری مسکین و شوهری مسکین.

کذبت یا ابن اللتی باب استهاسلس

الاغلاق باللیل مفکوک الزرافین

دروغ بافتی ای مادر... که شب حلقه های...

- فاطمه خاتون زنان است، آن که در روز حشر، همه بهشتیان با دوشیزگان سیمتن آهو چشم، کمر به خدمتش بندند.

- گفتی:امیر المومنین در نبرد صفین بر معاویه ستم راند.

- و گفتی: فرمان پیشوای مقتدر، به خاطر حق، بر کشتن حسین سبط پیامبر صادر گشت.

- نه پسر مرجانه در این خونریزی گناهی مرتکب گشت و نه شمر، ملعون و مطرود است.

- و گفتی: پسر سعد را در حلال شمردن حرمت خاندان نبوت، اجری فزون و بی کران است.

- و سپس به عقب بازگشتی و عثمان را ماتم سرا گشتی آنهم با اشعار بی مایه و مبتذل.

- و از این راه مورد طعن و سلامتی گشتی که بر کم خردان و دیوانگان هم پوشیده نیست.

- و گفتی:بالاتر از " روز غدیر " اگر روایتش صحیح باشد، روز " شعانین " یهود است.

- و روز عیدت، روز عاشورا است که شراب و شیرینی تهیه بینی چونانکه نصاری

ص: 158

شراب و نان مقدس.

- در آنروز پیر زنانتان به خانه درآیند.غیر از این است که سخن پیر زنان وحی شیطان است؟

با خدایت بدشمنی برخاستی و از نعمتش بی پروا شدی، و حال آنکه از سطوت الهی ایمن نتوان گشت.

- پس خدایت گفت: برو بوزینه باش که بر کونش دم روید.و فرمان خدایت با کاف و نون است.

- و بمن فرمود: برو آزاده ای باش که هر آن، رتبه ات بالا گیرد،در پیشگاه ملوک و دربار سلاطین.

- خداوند پیش از تو، به دوران موسی و هرون جماعتی را مسخ فرمود.

- به خاطر گناهی که کمتر از این بود، برو بآنهاملحق باش و پیرامون این مگرد که بمن ملحق شوی.

و در قصیده دیگری از " روزغدیر " یاد کرده و گفته:

بالمصطفی و بصهره

و وصیه یوم الغدیر

و شهرت عالمگیرش در نکته سنجی ماهرانه و سخن پردازی شاهانه - تا آنجا که در نسمه السحرش، معلم ثانی شمرده - آوازه علم و دانشش را تحت الشعاع گرفته و پرده بر روی آن کشیده است.ما در اینجا به مقتضای وظیفه از هر دو جنبه حق او را ادا خواهیم کرد.

ماوردی در احکام سلطانیه ص 209 می نویسد:

از شرایط عهده داری امور حسبیه این است که محتسب: آزاد، عادل،دادگستر صاحب نظر، با برش و کار کشته باشد، در امور دین متعصب و سرسخت بوده منکرات قطیعه ای را که همه مذاهب بر فساد آن اتفاق نظر دارند بشناسد.

فقهاء مذهب شافعی، در این معنی اختلاف نظر دارند که آیا محتسب،می تواند در موارد اختلاف مذاهب عقیده و اجتهاد خود را بر مردم تحمیل کند یا نه؟ ابو سعید اصطخری معتقد بودکه می تواند، و در این صورت باید گفت که محتسب باید دانشمندی باشد مجتهد وصاحب نظر تا بتواند در مورد اختلاف، رای شخصی خود را ابراز دارد.

سخن ماوردی پایان پذیرفت.

رشیدالدین وطواط، درگذشته سال 573 می گوید:

سزاوارترین کارها که باید موردتوجه قرار گرفته، نظام آن تمشیت یابدو همت بر تاسیس مبانی و درستی تشریفات آن گماشته آید، کاری است که پایه دین و آئین بر آن استوار و مصالح اجتماعی مسلمین بدان برقرار خواهد گشت، و آن تولیت امور حسبیه است، که بدین وسیله منحرفین از جاده حق، براه آمده، فروماندگان وادی فسق و تباهی ادب یافته، بازوی شرع و دین نیرو گیرد و برخوردهای اجتماعی بر پایه قانون و قاعده و مصالح همگانی انجام پذیرد.

شایسته آن است که تولیت این امر، کسی را سپرده آید که به دین داری موصوف و به حفظ و امانت معروف، از رسوائی و بدنامی دور و از عیب و تهمت برکنار بوده، پیراهن تقوی و درست کاری بر تن، به راه رشد و صلاح پویا و کوشا باشد.

(نقل از معجم الادباء ج 19 ص.) 31

با توجه به اینکه شاعر ما ابن الحجاج، بارها عهده دار این خدمت خطیر اجتماعی گشته، و تصدی این منصب باشکوه، جز بااحراز رتبه اجتهاد و وصول به مقام فقه و عدالت ممکن نیست، نیازی به اثبات شون نامبرده، و ستایش مقام علمی و اجتماعی او نمی ماند.

ص: 161

ابن الحجاج، دو مرتبه در بغداد، متولی امور حسبیه گشت: یک مرتبه در عهد خلیفه عباسی " مقتدر بالله " چنان که از ابن خلکان و یافعی شنیدیم،و بار دگر، عز الدوله او را به این مقام اجتماعی برگزید و آن در دوران وزارت این بقیه بود که در سال 362 به وزارت رسیده و در سال 367 رخت از این جهان کشید، موقعی که ابن بقیه درمنصب وزارت باقی بود، شاعر ما قصیده ای سروده و در مطلع آن چنین گفت:

- ای وزیر اگر می توانی انصاف ده و داد مظلوم بگیر، وگرنه با همه درباریانت از جای برخیز.

و در همین قصیده می گوید:

- من که محتسب و بازرس اجتماعی این مردمم، کاش می دانستم چرا مقام ورتبه مرا نمی شناسید.

او بی سابقه بود و هنر او پرمایه، و استعداد و مهارتی بس شگفت در پرداختن معانی داشت، هر چند صعب و دشوار باشد، آنهم با طبعی روان و الفاظی شیرین و ملاحتی تمام و بلاغتی به کمال.

بدیع اسطرلابی، هبه الله بن حسن درگذشته سال 534، اشعار این الحجاج را در 141 باب تدوین کرده که هر بابی در فنی از فنون شعر مرتب گشته است، نام دیوان را " دره التاج در شعر ابن الحجاج " نهاده که نسخه آن در کتابخانه پاریس تحت شماره 5913نگهداری می شود، و ابن الخشاب نحوی مقدمه ای بر آن پرداخته.

شریف رضی هم برگزیده اشعارش را گرد آورده و به نام " الحسن من شعر الحسین " نامیده که ضمنا بر ترتیب حروف الفباست.این گزینش در زمان زندگی شاعر ابن الحجاج بود، و لذا درباره این حسن توجهی که از شریف رضی نسبت به شعر او بعمل آمد چکامه ای ساخته که در جلد آخر دیوانش ثبت است، بدین شرح:

- میدانی سروده ام به که پیوست؟و اینک در حوزه اختیار اوست

- و به ماه تابان، به سرورم شریف ابو الحسن موسوی.

- جوانمردی که چون مرا با شعرسخیف و بی مایه ام باژگون دید، دستم بگرفت و قامتم را استوار ساخت.

- اندیشیدم و وارسیدم: گاهی شعرم درست و گاهی در عین درستی پیچیده و غامض بود.

- پس به لطف و مهربانی، ناموزن و پستش را از بلند و موزون جدا ساخت.

- وزن و آهنگش را با علم عروض راست کرد، و قافیه آنرا نیک بپرداخت.

- و بعد به استقامت و استواری هدایت کرد و شیطان شعرم را از گمراهی به راه رشد و صلاح آورد.

- آثار سرپنجه زرینش در این بافته خز خسروی آشکار است.

ص: 163

- بخداوند سوگند - و البته پیری چون من سوگند دروغ نیاورد.

- که اگر زردشت به استماع شعرش نشیند، بر منطق و گفتار پهلوی خرده گیرد.

- سبزه زار سخن رسایم را تشنه و پژمرده یافت.

- از این رو پیوسته و همواره به آبیاریش پرداخت تا خرمی و طراوت گرفت.

- اینک شعرم رو به زندگی جاوید می رود، و دل حسوداز خشم بر سرورم داغدار است.

- حسودی که جگرش بر آتش تافته کباب و بریان است.

ثعالبی گوید: برای نسخه دیوانش سر و دست می شکنند و ارزش یک نسخه اش از 60 دینار کمتر نشده است، و هم گوید: دیوان شعرش سریعتر از پندو امثال در آفاق جهان سیر کرده و لطیف تر از طیف خیال بر دل نشسته است.در " یتیمه " قسمت مهمی از فنون شعر او رایاد کرده و 62 صفحه از جزء سوم آن در اشغال چکامه های اوست.

شعرابن الحجاج، غالبا با خل بازی و لودگی همراه است، گویا این دو، از لوازم احساس و انگیزه ذوق حساس و خمیرمایه طبع و فطرت اوست، هر گاه، طبع شوخ و بی پروایش گل می کرد، نه محضر سلطان و نه هیبت امیران، هیچیک مانع گستاخی ولودگی او نبود، هر چه در دل داشت می گفت، و جز با لطف و مهربانی و پذیرش عموم روبرو نمی گشت، چونان که بیشترچکامه هایش گواه ولایت خالص و دوستی اهل بیت است و نکوهش و بدگوئی از دشمنانشان.

5- الراضی بالله،درگذشته329.

6-مستکفی بالله، درگذشته 338.

7- قاهر بالله، درگذشته 339.

8- متقی لله، درگذشته 358.

9- مطیع لله درگذشته 364.

10- طائع لله، درگذشته 393.

و از سلاطین آل بویه، آنان که در عراق حکومت کرده اند:

1 - معزالدوله، فاتح عراق، درگذشته سال 356.

2- عز الدوله، ابو منصور، بختیار پسر معز الدوله، که در سال 367 کشته شد

3- عضد الدوله، فنا خسرو، پسر رکن الدوله، درگذشته 372.

4- شرف الدوله، پسر عضد الدوله، در سال 379 درگذشت

5- صمصام الدوله، پسر عضد الدوله، در سال 388 مقتول شد.

6- بها الدوله، ابو نصر، پسر عضد الدوله، سال 403 درگذشت.

شاعر ما، آن چنان که ثعالبی گوید، تاعمر داشته بر وزراء وقت و امیران معاصرش زور گفته، چونان که کودک به خانواده اش زور گوید، و از این رو درجوار آنان زندگی خوش و مطبوعی داشته و از نعمت بی کران و بی شائبه ای برخوردار گشته.

در دیوان شعرش، چکامه های فراوانی یافت می شود که رجال برجسته آن عصر را، از خلفا، وزرا، امیران، دبیران و استادان، در مرگ و زندگی هجا گفته و یا ثنا گستر گشته، وآنان، چنان که از مجلدات دیوانش، آمار گرفتیم، از شصت نفر متجاوز اند از جمله:

- ابو عبد الله، هارون بن منجم، درگذشته سال288.

- ابو الفضل، عباس بن حسن، درگذشته296.

- وزیر، ابو محمد مهلبی، درگذشته352.

- ابو الطیب، متنبی شاعر، درگذشته سال354.

ص: 165

- وزیر، ابو الفضل، ابن العمید، درگذشته سال 360.

- مطیع لله، خلیفه عباسی درگذشته سال364.

- ابو الفتح، ابن العمید درگذشته سال366.

- وزیر، ابو ریان خلیفه عضد الدوله در بغداد.

- وزیر، ابو طاهر، ابن بقیه درگذشته سال367.

- عز الدوله، بختیار فرزند بویه درگذشته سال367.

- عمران بن شاهین درگذشته سال369.

- امیر، ابو تغلب، غضنفر درگذشته سال369.

- عضد الدوله، فنا خسرو درگذشته سال 372.

- ابو الفتح، ابن شاهین درگذشته سال372.

- ابو الفرج، پسر عمران بن شاهین درگذشته سال373.

- ابو المعالی، فرزند محمد بن عمران درگذشته سال373.

- شرف الدوله، پسر بویه درگذشته سال379.

-ابو اسحاق، ابراهیم صابی درگذشته سال384.

- قاضی، ابو علی تنوخی درگذشته سال384.

- وزیر، صاحب ابن عباد درگذشته سال385.

- ابن سکره، شاعر، عباسی درگذشته سال385.

- ابو علی، محمد بن حسن، حالتی.درگذشته سال388.

- ابوالقاسم، عبدالعزیز بن یوسف درگذشته سال388.

- وزیر، ابو نصر، شاپور بن اردشیردرگذشته سال416.

- وزیر، ابو منصور، محمد بن مرزبان درگذشته سال416.

- ابو احمد، ابن حفص، که با شاعر ما ابن الحجاج، در امور حسبیه، معارض بود.

- وزیر، ابو الفرج، محمد بن عباس بن فسابخش.

ثعالبی در " یتیمه " ج 3 ص 70می نویسد: وزیر ابو الفرج با وزیر ابوالفضل

ص: 166

ابن العمید.در دفتر وزارت، خلوت گزیده و کارمندان ابو محمد مهلبی وزیر را، پس از مرگش، تحت محاکمه و بازخواست کشیده بودند، و فرمان دادند که اگر مردم رجاله نزدیک شوند، با پاشیدن نفت، آنانرامتفرق سازند، اول کسی که چنین امریه ای صادر کرده بود، وزیر مهلبی بود، ابن الحجاج شاعر، به دفتر وزارت آمد،از انبوه جمعیت و حیله دو وزیر، در پراکنده ساختن مردم، شگفت آورد، و ازترس نفت بازگشت و گفت:

- پس گردنی، آنهم باداشیدن نفت بر جامه و لباس چنین حسابی نداشتیم، ابدا.

- ورود به دفتر وزارت و رسیدن خدمت وزیر، با دوتار از نخ جامه، پیش من برابر نیست.

- بار پروردگارا هر که این سنت نهاد، شکنجه و عذابش را دو چندان ساز.

- درکوره آتش که جز بچه های چوچولک و زنان قحبه نباشند.

- با گوشت تفتیده اش همان کن که آتش سرخ، با کباب کند.

- بوزینه، پیش من بزرگوارتر از آن کسی است که چنین شکنجه را بر سگان روا داند.

شاعر ما ابن الحجاج، فراوان زبان به ثنا و ستایش اهل بیت گشود و دشمنانشان را امثال مروان پسر ابی حفصه نکوهش کرده و دشنام گفته تا آنجا که نقادان سخن براو خورده گرفته اند که نمی باید تا این حد، با زبانی تند و گزنده، فحش های رسوا و ننگین بر زبان رانده باشد.

ولی باید گفت، شاعر ما، از ظلم و ستمی که بر سادات اهل بیت رفته، دلی پر خون داشته، و این برخورد شدیدش بادشمنان خدا و دین، به منزله آهی است که از سینه دردمند خیزدو ناله ای که از سوز درون و خشم فزون مایه گیرد، گویا می خواسته عقده دل بگشاید و آبی بر جگر تفتیده پاشد، نه اینکه، فحش وناسزاگوئی را پیشه خود ساخته، در پرده دری و هتاکی راه هوی و هوس گرفته باشد، و از این رو می بینیم که سروده هایش نزد سرورانش - صلوات الله علیهم - مورد قبول و پذیرش واقع شده واز

ص: 167

ناپسند آن، کریمانه چشم پوشی فرموده اند:

سرور اجل ما، زین الدین علی بن عبد الحمید نیلی نجفی در کتابش " الدر النضید فی تعازی الامام الشهید " نقل می فرماید که درزمان ابن الحجاج، دومرد صالح بودند که از شعر او عیبجوئی می کردند، یکی محمد بن قارون سیبی و دیگری علی بن زر زور سورائی:

محمد بن قارون در خواب می بیند: گویا به روضه شریف حسینی مشرف شده و فاطمه زهرا - سلام الله علیها - در آنجا حضور دارد و به جرز چپ در ورودی تکیه داده سایر پیشوایان تا امام صادق - علیهم السلام - نیز مقابل آن خاتون، در زاویه ای که میان ضریح حسین و فرزندش علی اکبر شهید واقع شده، نشسته اند وسخن می گویند، و او (محمد بن قارون) در برابرشان ایستاده است.

سورائی هم که چنین خوابی دیده و خود را در کناراین پیشوایان مشاهده کرده است، می گوید: دیدم ابن الحجاج در حضور آنان می آید و میرود، به محمد بن قارون گفتم: نمی بینی که این مرد چه گستاخانه در حضور پیشوایان راه میرود؟ و او در پاسخ من گفت: من او را دوست نمی دارم تا به او بنگرم

می گوید: حضرت زهرا، این سخن را شنید، وبا خشم بدو فرمود: ابو عبد الله را دوست نداری؟ او را دوست بدارید چه هرکس او را دوست ندارد، شیعه ما نیست.از اجتماع امامان هم صدائی برخاست که: " هر کس ابو عبد الله را دوست ندارد، مومن نیست ".

محمد بن قارون گوید: ندانستم گوینده این سخن کدامشان بود، بعد با وحشت

ص: 168

از خواب جستم، و از اینکه در حق ابو عبد الله ابن الحجاج کوتاهی نموده و عیبجوئی کرده بودم، اندیشه ناک گشتم.

دیری گذشت و خواب را بدست فراموشی سپردم، تا اینکه به زیارت سبط شهید - سلام الله علیه - مشرف شدم، در راه جماعتی از شیعیان را دیدم که شعر ابن الحجاج را می سرایند، به آنها ملحق گشتم و با شگفت مشاهده کردم که علی بن زر زور سورائی هم در میان آنهاست.

بر او سلام کردم و گفتم: پیش از این شعر ابن الحجاج را ناروا می شناختی و رو گردان بودی؟ اینک چه شده که با سکوت بدان گوش فرا داده ای؟ گفت: خوابی دیده ام، و درست عین آن رویائی که من دیده بودم حکایت کرد، و منهم جریان خواب را بدو باز گفتم.

این دو نفر مرد صالح، پس از این خواب، زبان به ثنا و ستایش ابن الحجاج گشودند: اشعارش را می سرودند و مناقب و فضائل او را منتشر می ساختند.

و نیز- موقعی که سلطان مسعود فرزند بابویه، با روی نجف را ساخت، و به حرم شریف وارد شده با حسن ادب، اعتاب مقدسه را بوسید، ابو عبد الله ابن الحجاج در برابر او ایستاد و قصیده فائیه ای را که از او یاد کردیم انشاد کرد، چون به ابیاتی رسید که فحش و ناسزا نثار دشمن کرده بود، سرورمان شریف مرتضی علم الهدی با خشونت او را از خواندن این گونه اشعار در حرم شریف علوی منع فرمود، و او هم ساکت شد.

چون شب در آمد، ابن الحجاج علی علیه السلام را در خواب دید که باو می فرماید: خاطرات اندوهگین نباشد، چه مرتضی علم الهدی را فرستادیم برای معذرت خواهی بیاید،تا نیامده از خانه خارج مشو

شریف مرتضی هم در آن شب رسول اکرم را در خواب می بیند که پیشوایان و امامان بتمامی در اطراف او نشسته اند، در برابر آنان می ایستد و سلام می گوید، و

ص: 169

از پاسخ آنان احساس سردی می کند، به عرض می رساند که سروران من من برده شمایم، فرزند شمایم، دوستار شمایم، این سردی از چیست که روا می دارید؟ میفرمایند: به خاطر اینکه شاعر ما ابن الحجاج را دلشکسته و غمین ساختی، بر تو است که خود نزد از روی و معذرت بخواهی و بعداو را برداشته خدمت مسعود بن بابویه برده و از عنایت و شفقتی که به این شاعر داریم، باخبرش سازی.

سید مرتضی بلا درنگ بر می خیزد و به منزل ابو عبد الله رفته در می کوبد، ابن الحجاج از داخل منزل با صدای بلند می گوید: همان سرور من که ترا به اینجا گسیل ساخته، دستورم داده است که از خانه خارج نشوم.و خودش فرموده: که نزد من خواهی آمد، سید مرتضی می گوید: چشم وگوش بفرمانم، داخل می شود و بعد از عذر خواهی خدمت سلطانش می برد و هر دوداستان رویا را برایش بازگو می نمایند، و سلطان مقدم او را گرامی داشته، عطائی شایسته و رتبه ای شایان بدو می بخشد و دستور می دهد شعرش را در حضور، باز خواند.

زمینه بدست است از جمله:

1- ابن شهر آشوب در معالم العلماء می نویسد که بر " ابن الرومی " قرائت داشته و ابن الرومی در سال 282 درگذشته 2- قبل از امام اصطخری درگذشته سال 328 متصدی امور حسبیه بوده است چنان که در تاریخ ابن خلکان و مرآه الجنان یافعی و غیر آن دو کتاب یاد شده: گفته اند: " ابن الحجاج در بغداد عهده دار امور حسبیه شد و مدتی در آن سمت پائید، و می گویند با عزل او ابو سعید اصطخری به عنوان محتسب بر سر کار آمد، و ابن الحجاج درباره عزل از این سمت، ابیاتی سروده که مشهور است ".

امام اصطخری، آن چنانکه در شذرات الذهب ج2 ص 132 یاد شده: در سال 320 به فرمان مقتدر بالله عباسی عهده دار این منصب گشته است.

3- سروده شاعر در هجوابو عبد الله هارون بن علی بن ابی منصور منجم درگذشته سال 288، که در دیوانش موجود است، و جامع دیوانش گوید: این شعر را در جوانی سروده.

4- قصیده ای در باره ابو الفضل عباس بن حسین، وزیر مکتفی بالله عباسی دارد که در دیوانش موجود است، این وزیر به سال 296 مقتول شده.

ضمنا اشعار فراوانی در اواسط قرن چهارم سروده که ضمن آن از پیری و سالخوردگی خود یاد می کند، از جمله ابیاتی است در ستایش ابو منصور بختیار پسر معز الدوله که در سال 367 مقتول شده:

- گفتم: رای مرا بپذیر.که رای پیر، خوش فرجام است و با تدبیر.

و درباره ابو طاهر " ابن بقیه " درگذشته 366 قصیده ای دارد که حقوق پس افتاده خود را مطالعه کرده ضمنا درخواست می کند که نام فرزندش در دفتر " بادویا " با حقوق کافی ثبت شود، از جمله آن ابیات:

طلبت ما یطلبه

مثلی الشیوخ الفسقه

- من چیزی را مطالبه می کنم که مانند من دیگر پیران فاسق، مطالبه کرده اند.

ص: 171

شما هیچ شاعر دیگری را نمی یابید که به اندازه ابن الحجاج از پیری و سالخوردگی خود یاد کند، از جمله با ابو محمد یحیی بن فهد می گوید:

- ای شاعر تازه دوران که با شاعری ممتاز و بی پروا ببازی برخاسته ای.

- تو بسان جامه تو بافته ای، و شعر من چون طرازی است بر گریبان پیراهن خواب.

- من پیرم، طبعا بر هر شاعر مطبوعی بگذرم، پشکل نثار او خواهم کرد.و نیز، ضمن اشعاری که به ابی محمد ابن فهد مرقوم داشته و از تولد فرزند خود یاد می کند، چنین می گوید:

- یحیی بن فهد را گوئید: ای کسی که جانم قربانش باد.

- نه این است که خدایم پسری داد که حسن رخسارش همه را مفتون سازد؟

- چون خورشید، آنهم خورشید نیمروز، و چون ماه تابان ولی در شب تاریک.

- آب و رنگش مرا شیفته ساخته و در گهواره دلم برای خایه هایش غنج می زند.

- گویا - با اینکه فرزندان بسیاری دارم.قبل از او چنین پسری نداشته ام.

و درقصیده که 129 بیت دارد، و درباره وزیر ابو نصر گفته، با این مطلع:

یا عاذلی کیف اصنع؟

و لیس فی الصیر مطمع

چنین می سراید:

خذها الیک عروسا

لها من الحسن برقع

الاذن لا العین منها

بحسنها تتمتع

خطیبها فیک شیخ

مهملج الفکر مصقع

- چون عروسیش در برکش که از تابش حسن، پرده بر رخسار دارد.

- چشم نه، بلکه گوش از حسن رخسارش تمتع می برد.

- و آنکه خطبه عقدش را برایت خوانده، پیری است که فکرش باد پیما و بیانش رسا است.

و نیز، عضد الدوله فنا خسرو، درگذشته سال 372 را با قصیده ای که 41 بیت است، ثنا گفته و در آن از پیری و فرسودگی خود یاد کرده.

ص: 172

ضمنا هرمحققی که بر این دو بیت دیگری بگذرد، یقین می کند که شاعر از سالمندان و متولدین قرن سوم است، ملاحظه کنید:

وقائله تعیش...

... مظلوما بسیف

فقلت لها: اباکی ذاک حزنی

علی مائه فجعت بها ونیف

- گوینده می گفت: امروز با عزت و شوکت زندگی داری و فردا با ستم از دم شمشیرت می گذارنند.

- گفتمش: آیا غم و دردم فزون می شود؟ با اینکه صد سال و اندی رنج کشیده ام.

بعد از این شرحی که در طول عمر شاعر گذشت.ارزشی برای سخن ابن کثیر در ج 11 تاریخش ص 329 نمی ماند که گفته ابن خلکان را تضعیف کرده و می گوید: چگونه ابن الحجاج قبل از ابو سعید اصطخری متصدی امور حسبیه شده با اینکه اصطخری در سال 328 درگذشته و به سال 320 منصب احتساب را متولی گشته؟

چنان که شاگردی او بگفته " معالم العلماء " درمحضر ابن الرومی درگذشته 283 بعید نمی نماید، چه این شاگردی در قسمت ادبیات و مقدمات آن بوده و امکان دارد قبل از دوران بلوغ به محضر او رفته باشد، درست مانند شاگردی شریف رضی نزد استادش سیرافی بروزگاری که هنوز ده سال از عمر شریفش نگذشته بودو بیان آن در شرح حالش خواهد آمد.

مصادر ترجمه ابن الحجاج: یتیمه الدهر ج 3 ص 25

تاریخ خطیب ج 8ص 14

معجم الادبا ج 4 ص 6

تاریخ ابن خلکان 1 ر 170

معالم العلماء ص 136

کامل ابن اثیر ج 9 ص 63

منتظم ابن جوزی 7 ر 216

مرآه الجنان 2 ر 444

معاهد التنصیص 2 ر 62

مجالس المومنین459

ص: 173

شذرات الذهب 3 ر 136

ایضاح المقاصد از شیخ بهائی خ

کشف الظنون ج1 ر 498

ریاض العلماء از میرزا عبدالله خ

امل الامل - از شیخ حر عاملی

ریاض الجنه از سید زنوزی خ

روضات الجنات ص 239

نسمه السحر فیمن تشیع و شعر خ

سفینه البحار 1 ر 225

تتمیم امل الامل از ابن ابی شبانه خ

الشیعه و فنون الاسلام 106

تنقیح المقال ج 1 ر 318

دائره المعارف اسلامیه 1 ر 130

اعلام زرکلی 1 ر 245

دائره المعارف بستانی 1 ر 439

دائره المعارف فرید وجدی 6 ر 12

ص: 174

" خصائص علوی "از شعبه از حکم از ابن عباس روایت کرده که: ما با رسول خدا در مکه بودیم، رسول خدا دست علی را گرفت و ما را بر کوه " ثبیر " بالا برد، چهاررکعت نماز خواند و بعد سر به آسمان کرده و عرض کرد:

" بار پروردگارا موسی پسر عمران از تو تمنا کرد و من نیز که محمد پیام آور توام تمنا دارم که سینه ام را باز کنی و کارم را فرجام بخشی و گره زبانم بگشائی تا سخنم را بفهمند، یاوری برایم برانگیزی از خاندانم همین علی بن ابیطالب باشدکه برادر من است، کمرم را بوسیله او بر بند و او را در کار من شریک ساز!"

ابن عباس گوید: سروشی شنیدم می گفت: ای احمد، تمنایت بر آورده شد.

شد و چکامه اش چون تحفه و ارمغان به اقطار جهان رفت.

در واقع جانشین شایسته ای برای درگذشته صالحش صاحب بود که تمام شئون و مقامات او راصاحب گشت.

در جامع اصفهان دکه های مرتفع و سراهای وسیع و آبرومندی داشته که وقف بر ابنا سبیل و درماندگان نموده و در مقابل آن قراءتخانه مخصوصش با غرفه های مطالعه و مخزن کتاب که از آثار نفیس علمی مشحون و فنون علم و هنر را گنجی شایگان و فهرست آن چنانکه در کتاب " محاسن اصفهان " ص 85 آمده در سه جلد بزرگ تنظیم شده بود.

فرهنگ رجال و تراجم از ثنا و ستایش او پر، و شعراء روزگارش با قصائد نمکین ثنا گستر از جمله آنان:

1- ابو عبد الله محمد بن حامد خوارزمی است که در چکامه اش چنین ستایش می کند.

- روزی نوین و عیدی سعادت قرین و ساعتی خوش آئین دیگر چه بکار است.

- و از آن بهتر، طلعت نیکوی رئیس است که پرتو آن سعادتبار است.

- چه بسیار، ردای عظمتی بر دوش افکنده که طراز آن از حله های آل یزید بیشتر است.

2- ابو الحسن، علی بن احمد جوهری جرجانی (که یادش گذشت) قصائدی در ثنای ضبی دارد، از جمله سروده ای در سالگرد تولدش که ثعالبی در " یتیمه " ج 4 ص 38 آورده، برخی ابیاتش چنین است:

- روزی که رفعت و شرف آزین بسته، بی پروا پرده ها را به کنار زد.

- روزی که ستاره مشتری با شهابی مسعود، شرار افکن شد:

ص: 177

- چکیده عزت آشکار و برگزیده دودمان و الاتبار.

- شهریاری که چون جبه شرف پوشد، روزگار از جامه شرف عریان ماند.

- و هر گاه در کاری خشم گیرد، چه آتشها که بیفروزد.

- و به هنگام عطا بخشش که چون ابر خنده زند، طلا بر دامن ریزد.

- ای طلعت صاحب کرامت کجا مانندت یافت شود؟

- امروز، روزی است که از یمن و سعادتش، بینوایانهم کمربند زرین بسته اند.

- امروز، زادروز مسعود تو است که در واقع زادروز ادب است.

- خوش زی در این بزم با برکت که از آب انگور سیراب شده.

-و سراپرده عشرقی بر افراز که بر جهانی سایه افکن شود.

3- مهیار دیلمی (یکی از شعرا غدیر که یادش خواهد آمد) شاعر ما ضبی را با چند قصیده ثنا گفته، از جمله قصیده ای با قافیه میم که 65 بیت است و در ج 3 دیوانش ص 344 دیده می شود، آغازش چنین است:

- ای همجواران قافله بر سرکوه مانده شما در مغاک شده اید؟ آری دلی که از عشق خالی است کجا داند که بر عاشق شیدا چه گذشت؟

- شما کوچ کردید، ساعات شب برای ما و شما یکسان است ولی جمعی بیداراند و گروهی در خواب.

و از جمله، قصیده ای با قافیه باء در 45 بیت که با این مطلع در ج 1 ص 230 دیوانش ثبت شده:

شفی الله نفسا لا تذل لمطلب

و صبرا متی یسمع به الدهر یعجب

و قصیده در 61 بیت با قافیه دال که با این مطلع در ج 1 ص 230 دیوانش آمده:

اذا صاح وفد السحب بالریح اوحدا

و راح بها ملای ثقالا او اغتدی

و چکامه دیگر با قافیه با 37 بیت که درج 1 ص 12 دیوانش با این مطلع دیده می شود:

دواعی الهدی لک ان لا تجیبا

هجرنا تقی ما وصلنا ذنوبا

ص: 178

و دیگری با قافیه عین در 40 بیت در ج 2ص 179 دیوانش با این سرآغاز:

علی ای لائمه اربع

و فی ایما سلوه اطمع

و قد اخذ العهد یوم الرحیل

امامی والعهد مستودع

- به کدامین نکوهش و عتاب رو کنم، و در کدامین تسلیت خاطر طمع بندم.

- با آنکه روز وداع عهد و پیمان گرفت و البته عهد و پیمان، امانت است.

و دیگری با قافیه لام 52 بیت، در ج 3 ص 18 دیوانش با این سرآغاز:

الیوم انجز ماطل الامال

فاتتک طائعه من الاقبال

و قصیده دیگر 69 بیت که در ج 4 ص 30 دیوانش ثبت آمده، مهیار این قصیده رادر سال 392 به نظم آورده، ملاحظه بفرمائید:

قالوا: عساک مرجم فتبین

هیهات لیس بناظری ان غرنی

- گفتند: نیک بنگر شاید خطا کرده باشی، هیهات اگرم فریب دهد دیدگان من نخواهد بود.

- این است خانه هایشان و اینهم چشمه آب، نگهدار و بنوش، گوارایت مباد اگرم ننوشانی.

- بجان خودم، نزدیک بود راهبر نشوم، بوی عنبری که محبوبان بر خاک افشانده اند، راهبر من گشت.

- نکهت جانرا با شاخ عنبر به خاک افشاندند و رفتند، بوی مشک آن برجای ماند.

- ای تربتی که بازیچه جوانان گشتی، آنهم بازیچه شک و تردید، اینک با یقین من آشکار آمدی.

- اگر عهد دیرینه را فرا خاطرم آری، بدان که محفوظ است، و چه بد خاطره ای است.

- بعد از آن محبوبکان، آهوان وحشی در تو جای گرفتند که اینجا خانه شوخ چشمان است، و کاش جا نمی گرفتند.

ص: 179

- من که نرگس مستشان را با اثرجادوی آن می شناسم، این آهوان وحشی با چه امید اطراف من می لولند.

و در همین قصیده می گوید:

- حاشا که دست تمنا به هر سو دراز کنم،با آنکه جود و کرامت جایگاه مشخصی دارد.

- ای بخت بپا خیزد و در ری آنجا که پایگاه دولت و استغناست صلا درده و رحمت آر بر بی نوائی که بی خبر است.

- یاریش کن تا به مراد رسد،این چنین موفق از محروم باز شناخته آید.

- به خاطر کیست که رفیقم راه شرق گرفته، با آنکه ضمانت او کافی است، و جز آن مجاز نباشد.

- ای شتران رهوار که چون کشتی در صحرا روانید، مشتاقم، سعی کنید و ای کاروان سالار، به نشاط آمده ام، سرود بر خوان.

- ای غلام برخیز و بر شتری راهوار جهاز بربند که ریگزار صحرا در زیر پایش استوار باشد.

- اگر گیاهی نباشد، با بوی گیاه سر کند ولی از راه سپردن سیر نشود.

- چنان با نشاط و رقصان که سواری بر پشت آن مشکل و جهاز شتر فریاد زند: آهسته

- روزی و انصاف در این مرز و بوم نایاب است، به ری پناه بر و هر دو را از معدن بجوی.

- اگر راه به سوی " ابو العباس " شهریار آن دیار باشد، دشواریها آسان و سختیها هموار شود.

4- ابو الفیاض، سعد بن احمد طبری قصیده در ثنای او دارد از آن جمله:

- من با این قافیه پردازیم،شعر خود را به حساس ترین قافیه پردازان و شاعران هدیه می کنم:

ص: 180

- چون که در مثل آمده خرما به قلعه خیبر می برم.اینگونه مثل فراوان است.

- از دست کرمت آرزوئی دارم که روا ندانستم نزد دیگرانش اظهار کنم.

-نه بینی که زاده امیرم پناه داد و ازساحت خود، عالی ترین غرفه را مخصوص من ساخت؟

5 - صاعد بن محمد جرجانی، این دو بیت را به خدمتش ارسال داشته:

- اگر بخواهم در خور اشتیاق و آرزویم تحفه ای به خدمت آورم، جز دیدگانم نخواهد بود.

- ولی هدیه من بر حسب قدرت و استطاعت است، از این رو دیوانی با خط ابن مقله به ارمغان آوردم.

6- ابو القاسم، عبد الواحد بن محمد بن علی بن حریش اصفهانی، ضمن قصیده بسیار طولانی که ثناگستر ضبی گشته، چنین می گوید:

- جان و خاندانم فدای آن منزل که تو ساکن باشی، و هم فدای آن روزگاران که گذشت و جز ایامی قلیل نافع نیفتاد.

- و آن زلفان دلاویز که بر رخسارش راه برده و باد صبا وزیده و از راهش بدر می برد.

- و آن لذت هم آغوشی که چون ماه تابانش ببر گرفتم، خواستم ببوسم روا نداشتم.

- در کنار هم ایستادیم.زبان سرزنش، طوفانی از رعد برانگیخت واز دیدگان ما سیلاب اشک سرازیر بود.

- دانه های مروارید غلطان بر صفحه رخسارش می درخشید چونان که شبنم بر روی گل.

- رقیب از صحنه وداع مان دور شد که نبیند، ولی نفس پر اشتیاق ما را می شنید و برنج اندر بود.

- ازسرزنش دوست و معذرت او دل در برم می طپید و از شوخی رقیب و سخنان

ص: 181

جدیش در بیم و اضطراب بودم.

- چگونه قلبم را سپر بلایش سازم، با اینکه نمیدانم از کدام ترکش تیر می زند.

- پشت کرده و میرود، ولی گلزار چشمم را در زیر قدمش فرش کرده، فدایش گشته و قدمهایش را می بوسد.

پس از دورانی که از وزارت او گذشت، مادر مجد الدوله او را متهم ساخت که برادرش را مسموم ساخته، از این رو 200 هزار دینار مطالبه می کرد، تا درسوگواری او خرج کند، ابو العباس از پرداخت آن امتناع کرد و ناچار در سال 392 از ترس به " بروجرد " گریخت که در حوزه عمل " بدر " فرزند " حسنویه " بود.

بعد حاضر شد که مبلغ معهود رابدهد و بر سر کار خود برگردد، مورد قبول واقع نشد، و در همان " بروجرد "باقی ماند تا در سال 398 دار فانی راوداع گفت.برخی گفته اند ابوبکر فرزند رافع که یکی از سرهنگان فخر الدوله بود، با یکی از چاکران ابو العباس توطئه کرده بدو سم خورانید.

پسرش تابوت او را با یکی ازپرده داران به بغداد فرستاد، و نامه ای به ابوبکر خوارزمی نگاشته خاطر نشان کرد که پدرش وصیت کرده است تا او را در جوار سید شهدا در کربلا دفن کنند، درخواست کرد تا خوارزمی ترتیب کار را بدهد و آرامگاهی معادل 500 دینار برایش ابتیاع نمایند.

موضوع را با شریف ابو احمد (پدر سید شریف علم الهدی و سید شریف رضی) در میان نهادند، فرمود: ابو العباس مردی است که به جوار جدمان پناه آورده، از

ص: 182

این رو برای تربتش بهائی نخواهم گرفت.

تربتش را مشخص کرد و تابوت را به مسجد " براثا " بردند، ابو احمد به همراه اشراف و فقها حاضرشده بر او نماز خواندند و دستور داد پنجاه نفر همراه تابوت حرکت کرده جنازه را در کربلا دفن کنند.

مهیار دیلمی (که ذکرش خواهد آمد) با قصیده که 59 بیت است و در ج 3 دیوانش ص 27 ثبت آمده، وزیر مرحوم را رثا گفته و قصیده را خدمت فرزندش سعد به " دینور " گسیل داشت تا او را تسلیت داده باشد، ملاحظه بفرمائید:

- چیست که از شاه نشین پرسی: که از اینجا برخاست؟ و از صدر زین که: چه کس بر زمین افتاد؟

- از چه دفتر وزارت که دیروز غلغله بود، تعطیل شد و مجالس آن که پر بود خالی گشت؟

- اسبان راهوار از چه زانوی غم ببر گرفته، و ساکت و سر بزیرند، با اینکه دیروز با غریو شیهه و شادی در صحنه میدان دوان بودند؟

- دلاوران را از صدر زین که بر زمین افکند، هم آنها که دیروز در سایه نیزه و شمشیر چون شاهین در کمین بودند؟

- از چیست که آسمان تاریک است، و چرا در عزای اختران نشسته؟

- جارچی عزای کی را اعلام کرد که زبانش در کام شکسته بود،پرسیدند: مرگ آجلش در ربود یا سم قاتل؟

- رفعت و شرف در گور شد؟ یا طالع دنیا سقوط کرد؟ یا رکن " ضبه " فرو افتاد؟

- گمان نمیرفت که با آن عزت و اقتدار، غول مرگ بدو دست یابد.

- آیا غول مرگ دانست - بجانم سوگند ندانست - که دام و ریسمانش پای که را خواهد بست؟

- حادثه ای که روزگار از عقل بیگانه شد، گاهی روزگار دچار جهالت است.

ص: 183

- ای باران، زمین را سیراب کن و برگرد بوستان خیمه زن تا سرزمین خشک و سوزان زبان بتشکر گشاید.

- بارانی که چون دهان مشک ریزان باشد و زمین تشنه را جان بخشد.

- بارانی که بر سنگ خارا اثر گذارد چونان که نعل سمند برمرغزار.

- ابری تیره چون شتر که مهاربینی اش را شترمرغی رم کرده بر نوک کشد.

- و پستانهایش برای دره ها و تپه ماهورها سوگند خورده سوگندی راست و درست که پر و لبریز است.

- برق جهنده آسمان با شمشیرش رگهای آنرا برید، اینک به هر دره جوی کشیده روان است.

- ابو العباس را از جانب من بر گو: به هر دره و هامون سر می کشم تااینکه تربتت را جسته و سیراب کنم.

- ولی توده خاک پرده و حجابت گشته، چگونه مورد خطاب و پیغام گردی.

- خوش بخت آن سنگ و خاکی که در زیر تنت بالش و متکا گشت و بدبخت آنچه بر روی تنت هوار شد.

- می گریم و می مویم: به خاطر خودم و به خاطر خاک نشینانی که فرزندانش بعد از تو یتیم شوند و زنانش بی سرپرست.

- و به خاطر پناهنده ای که حوادثش در سپرده تمنای خوراک دارد، و روزگارش خورنده او است.

- به انتظار مانده که چه تصمیم گیرد: نه در خانه بی سامانش رحل اقامت می افکند و نه اراده کوچ دارد.

- از دوره گردی به هلاکت رسیده هر روز بر در این و آن یار و یاور می طلبد و همه گانش از در می رانند.

- تا اینکه بخت و اقبالش را در بارگاه شما یافت و رنج گذشته را با شادی سال تو از یاد برد.

ص: 184

- می گریم بر آن گروهی که فضل و دانششان در نظر مردم جرم و گناه است و اینک همان فضل و دانش را به درگاهت شفیع آورده اند.

- با اطمینان خاطر از کوشش مداوم و خستگی و خواری بر کنار شدند و کفیل حوائج آنان توئی.

- بعد از آنکه هلاکت راه را بر تو بست، آواز ساربان هم راه بر آنان بست که در گمان شرفیابی و کاموری نباشند.

- گروهی پس از گروه دگر که اگر بر فرازسمند نشینی، در گردت حلقه زنند و چشمها را خیره سازند و اگر خشمناک شوی چون سپاهی چیره باشند که.

- با مشت استخوان دشمن را درهم شکنند. و در سایه نیزه چون سر نیزه آهنین باشند.

- اگر دشمن خونخورات تیراندازان ماهر " ثعل " باشند، یک نفر از آنان باقی نماند.

- درنگ و شکیبائیت را منکر و عجیب شمردند، ولی این مرگ بود که پیش می تاخت و تو با توانی به دفاع برخاستی.

- آشنایان دور از یاریت دریغ کردند و نزدیکان ترا تنها گذشتند که صیاد تو چه خواهدکرد؟

- مرگ بر تو در آمد از آن دری که هیچ مانع و دافعی نداشت جز فشار انبوهی که به خدمت می آمدند.

- خوشحال و خرم بودند که به دست بوس توآمدند، و هیچکدامشان متحمل نشده او را از در نراند.

- خوان کرمت مانع نگشت، بذل و نوالت به حمایت بر نخاست و نه عطا و بخشش به کفایت و دفاع.

- تلخ و شیرین روزگار تو بودی: هر که کامش تلخ بود از قهر تو بود آنکه شیرین، از عسلی که تو در دهانش ریختی.

ص: 185

- به حالی اندر شدی که نه خود چاره دشمن توانستی و نه دوست یکرنگ کاری از پیش برد.

- آری مرگ پر جفاترین قاضی است ولی جوری که یکسان تقسیم شود عدالت است.

- آنکه از زندگی تو عبرت گیرد، و حق خود بشناسد فریب روزگار نخورد و از باطل به شگفت اندر نشود.

- ای پای بند گورستان که جگرهای تفتیده و چشمان اشکبار، حق ترا ادا نکرده اند.

- اگرمرگ هلاکت بارت فدا می گرفت، خون دلم و تمام خاندانم را فدای تو می کردم.

- چه شد که روزگارم با فقدان تو چون نیمروز، در تب و تاب است، با آنکه درکنارت چون عطر طربناک بود؟

- پیش از این با مدح و ثنا خوانیت، جامه فخری بر تن داشتم که دامنش بر خاک می کشید....

و در همین قصیده گفته است:

- گمان مبر، با آنکه طالع سعدفرزندت تابان است.اختر دیگران در برج طالعت فروزان شود.

- بعد از تو میهمانان و واردان وجه نکویش را با میمنت پذیرا شدند، البته در ماه تابان از خورشید رخشان نشانه هاست!

- ای سعد نیکرفتار باش و بار سنگین پدررا بر دوش بکش، تا توان داری و تا دگرانت اطاعت کنند.

- من آنم که با گریه و ناله ترا خورسند سازم و در آنچه گویم و سرایم ترا مسرور سازم.

شاعر ما ابو العباس ضبی خود شعری لطیف و قریحه نمکین دارد، از جمله گوید:

ص: 186

- ای سرور من لختی با اسیران کویت مدارا کن همانا نگاه مستت جانها مفتون ساخته.

- و عقل ها ربوده است، و ندانیم واقعا جام شراب است که می نوشیم یا جادوی فتان.

و قطعه دیگری دارد که بر زبان سرود گران می چرخد:

- ای کاش دانستمی که مرادت چیست؟ این قلب نامراد، از دوریت دردمند است.

- کاش می دانستم با کدام حسنت مرا اسیر خودساخته ای؟ با جمالت؟ یا کمالت؟ یا بامهر و وداد؟

- و یا میدانستم کدامین سیاهتر است؟ خالت؟ یا خط عذارت؟ یا قلب و فواد؟

و یا این قطعه دیگرش:

- گفتم به آن که گلی تحفه آورد، و محفل ما از نشاط خندان بود.

- نور دو چشم، نزد من، درک آرزو است، نه فرزندی چون سام و یا حام.

- گفتمش: از سخن چین بپرهیز و به خود راهش مده، سخن چین بدبخت هیزم کش است.

- از چشم زخم جاسوسانی هراسناکم که حسودان و دشمنان گسیل می دارند.

و این قطعه هم از اوست:

- به جدائی و قهر مکوش که مایه تلخ کامی و عذاب است.

- خورشید که به هنگام غروب زرد رو شود از بیم فراق است.

و ازجمله قطعاتی که به صاحب ابن عباد گسیل داشته:

- ای " کافی الکفاه " دولتت جاوید و عزتت بر دوام است و چه عظیم نعمتی است؟

- با نثر خود بر صفحه کاغذ در شاهوار پاشیدی و دگر باره گوهری منظوم که رشک ستارگان است.

گوهری که اگر از " جواهر " بود،واقعا در سلک کشیده می شد، ولی " عرض" است و سلک ناپذیر.

ص: 187

و قطعه در ستایش " پروین " دارد:

- گمان بردم که " پروین " هنگامی که درسیاهی شب طالع شد.

- خوشه ای است از لولوتر یا دسته از گل نرگس.

و نیز این قطعه دیگر:

- چون " ثریا " به جلوه آمد هنگام طلوع فجر.

- گمان بردم - از لمعانش - که خوشه ای است از در و گوهر.

و این قطعه در کوتاهی شب:

- شبی کوتاهتر از اندیشه من، در مقدار.

- جلوه کرد و رفت، چون دوشیزه بی قرار.

- و قطعه دیگر در شب طولانی:

- چه شبها که نخوابیدم و در فکر شدم از چه جهت طولانی است.

- هر چه بیش نظاره کردم، سیاهتر شد.

- دانستم که او هم خواب بسر گشته.

- یا اخترانش مرده اند و جامه سیاه پوشیده.

شاعر والا مقام، پایگاه مجد و عظمتش را بعد از خود به فرزندش ابو القاسم سعد بن احمد ضبی سپرد، و او بعد از فرار پدر به " بروجرد " دنبال پدر گرفت و در همانجابعد از پدرش به چند ماه رخت به دار بقا کشید.

مهیار دیلمی قصائد زیادی در ثنا و ستایش او سروده، از جمله قصیده با 45 بیت که در دوران اقامت بروجرد شخصا در حضور او خوانده است: آغازش این است:

ذکرت و ما وفای بحیث انسی

بدجله کم صباح لی و ممسی

و قصیده دیگر نیز در 45 بیت ومطلعش این:

اشاقک من حسنا رهنا طروقها

نعم کل حاجات النفوس یشوقها

و سروده ای با قافیه نون در 44 بیت که در ج 4 دیوانش ص 51 با این سرآغازثبت آمده:

ص: 188

ما انت بعد البین من اوطانی

دار الهوی و الدار بالجیران

در این سروده می گوید:

- سخن از کریمان و آزادگان فراوان بود، اماهر که را آزمودم لفظ بی معنی بود.

- مگر " سعد " آنکه برای رفعت و تعالی بپا خاست، هیهات که خواب رفتگانشان چون شخص بیدار باشد.

- آرام ای حسودان کینه ور همانا تعالی و شرف باکینه و حسد، دست نخواهد داد.

- در میان کوههای سر به فلک کشیده دریای هشتمی است که صخره های کوه پیکر بر آن احاطه کرده و هم ماه تابان دگری است.

- گروهی که چون باد به سوی خواسته ها می تازند، بادی که برای مسابقه در جریان است.

- گروهی که هر گاه به وزارت شاهان رسند، عمامه آنان بر تاج شاهی فرمان دهد.

- خرگاه خود را بر رهگذر مسافران بپا کرده اند، گویا برای جلب مهمان قرعه می کشند.

-شب که بر سر بام خود آتش افروزند، ازشوق مهمان، چه بسا جان خود را بر سر هیزم نهند چه با آتش فروزانتر مهمان بیشتر آید.

- زادگان " ضبه " در پهنای زمین پراکنده اند به هر کوی و کنار، و در روز نبرد چون صف دندان در شمار.

- ای سواری که به سوی اختران تابان می تازی، پیش رو، باشد که مرا در آنجا بیابی.

- بایست و ندادر ده که: ای سعد شاهان، رسالتی دارم از بنده دور افتاده و دوست نزدیک:

- پیش از آنکه به دیدارت نائل شوم، اشتیاق خود را می فریفتم، البته نزدیک شدن چون خیال است و دیدار آرزو.

ص: 189

- و چون با روز وصلت آتش دل را فرو نشاندم تشنه تر از روز هجران گشت.

- بسیار شد که در برابر اشتیاق زبان مقاومت کردم، چون به عیان آمد ناتوان ماندم.

- و تو این شیوه را بر من باژگون کردی: پیش از آنکه مرا ببینی محبوبتر بودم.

- از شگفتیهاست که نزدیکی من، خود باعث دوری گشته است، آری زمانه چون بوقلمون رنگ و وارنگ است.

ص: 190

- آنها پیش تاختند، منهم دلوم را دور سرم چرخاندم، ولی متاسفانه بر سر خودکوبیدم.

- ای شیرمردان، پس کلمه هم را نشانه بگیرید، که این بازی، کلید نشاط است.

- غافل مشوید که سینه ها را از کینه ها پاک کند.

- این بازی مانند " بخور " فضای مجلس را معطر کند از این " بخور " ملال مگیرید.

- بخدا سوگند که هر گاه موقع سحری به یاد دوستان افتم، جایشان را خالی می کنم.

- و هم اندوهگین شوم چه همینکه نزدیک شد دیزی بپزد.

- رفتند.با اینکه خودشان فطیر کرده بودند، از خوردن فطیر باز ماندند.

لا و الذی نطق النبی

بفضله یوم الغدیر

ما للامام ابی علی

فی البریه من نظیر

- نه بجان آن سروری که رسول خدا در روز " غدیر " زبان به ثنایش گشود.

- سرورمان " ابو علی " در جهان بی نظیر است.

کلس و امثال آنان.

در مصر، با جماعتی از بذله بافان و شوخ طبعان مصادف شد، و در شوخ سرائی و هزل باقی افراط کرد تا آنجا که لقب " ابو رقعمق " به او بسته شد، گاهی گفته میشود که خودش این لقب را ساخته و این خود اوست که در شعرش صریحا اظهارمی درد که با دیوانگی هم پیمان است:

- از خدا آمرزش طلبم از سخن عاقلانه ای که بر زبان راندم، فرزانگی شان من نیست.

- نه بان خدائی که تنها مرا از میان خلق بر سر زبانها افکند و به دیوانگیم وا داشت.

این دو بیت، از قصیده ای است که خاطراتش را در شب " تنیس " در آن بازگفته و آن نام شهری است در مصر که روزگاری مهد تمدن بوده و پانصد محدث صاحب قلم در آن حدیث می نوشت.آغاز قصیده چنین است:

لیلی بتنیس لیل الخالف العانی

تفنی اللیالی و لیلی لیس بالفانی

سروده دارد که کاملا از افراط او در دیوانگی و خل بازی حکایت می کند:

- بس کن از نکوهش و عتابت ای معشوقه پرچانه.من این خل بازی و مسخرگی را با هیچ مقامی عوض نخواهم کرد.

- موقعی که ترانه های خارجی سر کنم و گروه جاکشان دنبالم روان باشند گویا - کشیش دیری باشم که سحرگاه، تلاوت خود را با آوای خوش برگروه کشیشان به پایان برده است.

- من خل شده ام و استاد این فنم، با هیچ عنوانی نامبردار نشوم جز " خدای مسخره ها ".

- علت آن است که دیدم فرزانگی بی ارج مانده، منهم برای اهل زمانه، خل -

ص: 193

بازی و مسخرگی آوردم.

و در قصیده دیگری گوید:

- آنچه خواهی خل بازی و مسخرگی دارم،و هوسی که مقدار کمش اکسیر حماقت و خل بازی بسیار است.

- شاعران زیادی در طلب آن شدند و دست نیافتند، چگونه بر آن دست یابند که باید از پلهای زیادی بگذرند.

- من از خل بازی و حماقتم قدرانی می کنم، چه بدین وسیله پرچم خود را در آفاق جهان افروخته ام.

- و آنرا با هیچ دوستی و نه با هیچ عوضی برابر نخواهم کرد، ابدا.دیگران اند که از ترک حماقت معذوراند.

- ایرادی در وجود من نیست جز اینکه هر گاه به نشاط آیند و من باشم چندان بر سرشان بکوبم که شکاف بردارد.

و درقصیده دیگری گوید:

- گوشت به من باشد، بر من خرده مگیر از زیاد و کم.

- و کوچک و بزرگ و نازک و کلفت.

- همانا با خل بازی و دیوانگی از فرزانگان بردیم.

- خدایش در نعمت بپرورد و نگهدارد هر که عقل و بی مایه است.

- هر چه بجویند مانند من احمق و کم خرد نخواهند یافت.

- هر گاه یاد من افتند، خواهند گفت: استادما طبل طبلها است.

- استاد ما استاد است ولی نه استادی خردمند.

- بیشتر اشعارش محکم و خوب است، بر روش" صریع الدلاء " و " قصار بصری " چنانکه ابن خلکان گوید، و به سروده اش در فنون ادب استشهاد شده آن طور که در باب مشاکله در کتاب تلخیص و سایر کتب ادبی یاد شده، در کتاب تلخیص

ص: 194

باین شعرش استناد کرده است.

قالوا: اقترح شیئا نجد لک طبخه

قلت اطبخوا لی جبه و قمیصا

سید عباسی در ج 1 " معاهد التنصیص " ص 225 گوید: این شعر، سروده ابو رقعمق شاعر است، از زبان شاعر نقل

شده که می گفت: چهار نفر دوست گرامی داشتم که در روزگار کافور را خشیدی ندیم و همدم بودیم، یک روز سرد، پیک آنان آمد و گفت: دوستانت سلام می رسانند ومی گویند: امروز صبح بزمی ترتیب داده ایم و گوسفندی فربه کشته ایم، هر چه هوس داری بگو که برایت بپزیم من که دیدم لباس گرمی ندارم که از سرما نگهبان باشد، به آنان نوشتم:

- دوستانم صبح زود، در فکر چاشت شدند وپیک آنان پیغامی ویژه آورد:

- گفتند:پیشنهاد کن هر چه خواهی برایت بپزیم،گفتم: برای من یک جبه و یک پیراهن بپزید.

گوید: پیک با رقعه رفت، من فکر نمیکردم ولی بزودی برگشت و چهار خلعت آورد با چهار کیسه زر که در هر یک ده دینار زر سرخ بود، یکی از خلعت ها را پوشیدم و روان شدم.

ثعالبی در ج 1 " یتیمه الدهر " از ص 269 تا 296 به شرح حال او پرداخته و چهار صد و نود و چهار از سروده های او را یاد کرده و در ثنایش گفته:

" یگانه دوران بود و چکیده احسان.و از آن چکامه سرایان که با طبعی روان در میدان جد و هزل گوی فضل در ربود، مدیحه سرائی بود بنام و فاضلی نیک انجام و در شام همانند ابن الحجاج درعراق ".

شاید تشبیه کردن شاعر به ابن الحجاج، از نظر تشیع او باشد، چه شیعه گری ظاهرترین و مشهورترین خصال ابن الحجاج است، و هر که او را شناسدبا محبت و ولایت اهل بیت وحی - که سلام خدای بر آنان باد - می شناسد، خصوصا ترشروئی و خشونت او با دشمنان حق و بد گوئی و تند زبانی با آنان.

از این رو اساس تشبیه که بر اخص و اشهر اوصاف مشبه به، پایه گزاری شود

ص: 195

اقتضاء دارد که شاعر ما ابو رقعمق نیزدر تشیع همانند ابن الحجاج و یا نزدیک بدو باشد، علاوه بر اینکه صاحب" نسمه السحر فیمن تشیع و شعر " او را در شمار شیعیان شعر پیشه یاد کرده و فصلی مشبع و طولانی در شرح حال او آورده است.

البته ابو رقعمق با ابن الحجاج، در شیوه شعر سرائی بر یک روش میرفته یعنی همیشه جد را با شوخی و هزل در میآمیخته و خل بازی و لودگی براشعارش غلبه داشته و جدا بعید نیست که ثعالبی همین نکته را منظور نظر داشته.

باری.از سروده های او، قصیده ای است در ثنای یکی از ممدوحین خود از سادات علوی، و از جمله:

- و شگفت است با اینکه " حسی " دستی دارد به جود و بخشش گشاده و ریزان.

- نوشابه ام در خدمت او ناگوار است و بهارم خشک و بی باران.

-بارگاهی دارد که بدان پناه برند و ساحتی سبزه و آبادان.

- هر گاه ابر آسمان از بارش دریغ کند، بارانی است پر فائده و شایگان.

- و پناه ما در حوادث زمانه " رسی " است و در روز سختی ام به ساحت او گریزان.

-سروری که سر رفعت به آسمان سوده، گواه عزت و شرفش نجابت پدران.

- بارگاه شرفش در آسمانها باشد فوق کهکشان.

- از شرافت همینش بس که از نسل مصطفی است و زاده علی شاه مردان.

- مرتبه ای که در عزت سر به فلک کشیده ما فوق رتبت دگران.

- افتخاری که هیچکس منکر نیست از عجمان و تازیان.

- این شمائید که در شانشان نازل شده اخبار آسمان.

- هر آن مقنبتی که در جهانیان یافت شود، انتسابش بشما خاندان.

- در میدان نبرد، با زور بازوی شما جلوه فروشد، شمشیر بران.

ص: 196

- و در مکتب معارف، بیان شیوای شماست پرده گشای راز عرفان.

- و در روز جنگ که نیزه ها درهم پیچد شمائید برطرف کننده احزان.

و در قصیده دیگری گوید، با این آغاز:

- اندوه عشق را آشکار کرد، زانکه کامش بر نیامد.

- شیدائی که درد عشقش بزانو در آورده امید شفا نباشد.

- چنان نحیف و لاغر گشته که گویا به چشم نیاید.

- اگر لاغری کسی را از دیده ناپدید می کرد، هم او بود.

- و در همین قصیده می سراید:

- وه که چه سروری است " رسی " که همگان به سروی او خوشنود اند.

- خداوند دشمنانش را، در حوادث زمانه برخی او سازد.

- بخدا سوگند، هر که در بارگاهش جا سازد، به دولت وثروت دست یابد.

- کیست که در مقامات عالیه همرتبه و همتای او باشد.

- بالاتر از آن است که در سروری و عظمت به پایه او رسند.

- شاهی که تابوده، با قدرت و صولت از حریم خود دفاع کرده.

- دریای جود و کرم که ساحلش ناپیداست.

- هر که از جهانیان امیدش به " ابراهیم " باشد ناامید نیست.

- نه. و نه از حوادث روزگار ترسد، اگر پا پیچ او گردد.

- کسی که زمان از اوامان خواست و او امانش داد.

- چگونه نستایم کسی را که هیچکس از خان کرمش بی بهره نیست.

و از بهترین چکامه هایش این قصیده اوست که باز هم زبان به ستایش گشوده:

- سخنش را شنیدیم، پوزشش را پذیرفتیم، گناه و لغزشش را بخشیدیم.

- هر سخنی مخاطبی دارد، ولی روی سخنم با تو است، درست بشنو ای همسایه.

- آن که با او راه آمد و شد باز کرده ای، همیشه و هر گاهش ببینی بند قبایش باز است.

ص: 197

- می داند وجودش عذاب و شکنجه است که برای دیده تماشائیان مهیا کشته.

- خداوند، پرده آزرمش را دریده و رواست که شما پرده های دگرش را بدرانید

- با نگاهش مرا جادو کرد، و هر نمکین پسری نرکس چشمش جادو است.

- آن که جفا آورده و دوری گزیده، چه می شد که با خوشنودی راه آشتی می گرفت.

- با دوری و جفا مرا شکنجه و آزار داده، با وجود این خواهان اویم.

- همیشه، خدا نکند چنین دوستی را از دست بدهم که جوار او را خواهانم و از جفایش بیزار.

در قسمت ثنا و ستایش گوید:

- برای عزیز مصر، دشمنی باقی نگذارد جز آنکه آتش او را خاموش کرد.

- به خاطر این بود که سر و سامانش بخشید و برای خود برگزید.

- منصب وزارت، پایه عظمتش را استوار نکرد، نه و نه بر مبدار و مقامش افزود.

- بلکه، بنیاد وزارت ویران و خراب بود،و او جامه عظمت و نشاط و خرمی بر او پوشید.

- هرروز با بخشش و نوالش بر سپاه مشکلات غارت می آورد.

- دستی دارد که از بخل و خست بیزار است و در میدان بخشش و نوال کرار غیرفرار.

- همین دست بخشنده و پر عطاست که دشمنان عزیز را گریزاند و یارانش را فزون ساخت.

- از دست مردی لایق و فاضل، این چنین - در شبان و روزان - نفع و ضرر خیزد.

- بدو پناه بر که درامان نماند جز آنکه به سایه او رخت کشد و پناه آرد.

- هر گاه بینی که دربحر اندیشه، غوطه ور شده، فکر خود رادر مهمی بکار انداخته.

- با هوش و درایت، نکته ای را در پرده غیب نگذارد، جز اینکه روشن و

ص: 198

آشکارسازد.

- نه و نه نقطه ای از زمین را،جز اینکه با نظر صائب، حدود و اقطار آنرا باز شناسد.

- خدایش قدرت بخشیده و از حوادث روزگار در امان داشته.

نویری در کتاب " نهایه الارب " ج 3 ص 190 سه بیت از سروده های او را یاد می کند:

- اگر با مجد و بزرگواری بتوان بر قله شرف بر شد، اوبر گردن آسمانها صعود خواهد کرد.

- هر گاه بینش دانشمندان به تاریکی گراید، با شرار اندیشه اش تاریکیهای حوادث را می شکافد.

- او را نخواهم یافت جز نزد کسی که قدرش را شناسد و یا در برابر نیزه های تابدیده.

ابن خلکان درج 1 تاریخش ص 42 شرح حال او را ذکر کرده و بعد از ثنا و ستایش سخن ثعالبی را که یاد کردیم نقل نموده و چند بیت از اشعارش را نمونه آورده و بعد می گوید: امیر مختار مسبحی در تاریخ مصرش یاد کرده و گفته: در سال 399 وفات یافته، و دیگران اضافه کرده اند که روز جمعه بیست و دوم ماه رمضان بوده و هم گویند: در ماه ربیع الآخر و گمان دارم که در مصر زندگانی را بدرود گفته باشد.

" یافعی " هم در "مرآه الجنان " ج 2 ص 452 شرح حال و تاریخ وفاتش را همین طور نوشته و نیز" ابن عماد حنبلی " در کتاب " شذرات " ج 3 ص 155 و سید عباسی در معاهد التنصیص ج 1 ص 226 و " زرکلی " در کتاب " الاعلام " ج 1 ص 74 و صاحب تاریخ آداب اللغه در ج 2 ص264.

ص: 199

تالیفاتی دارد با شعری شیوا و مشهور و کلام نمیکن که قسمت مهمی از آن در یتیمه الدهر ج 4 ص 68 محاسن اصفهان ص 52 و 56 و همچنین نهایه الارب نویری ثبت آمده و از جمله چکامه ای در وصف طبرستان دارد که یاقوت حموی در معجم البلدان ج 6 ص 18، ایراد کرده است:

- آن هنگام که باد از پی باد خیزد، فاخته بر شاخساران به سرود آید.

- چه غنچه های نوشگفت که در فضاپران سازد و گلهای خبازی پرپر کند.

- درختان سیب که میوه های گلگونش مانند عارض مه رخساران بروی عشاق خود خنده زند.

- اگر با تابش خورشید رنگ بیشتری گیرد،چون گونه های سرخ یار، تمام رخ و نیمرخ عیان گردد.

- مرغان سرودگر بر سر شاخ، نغمه سرا گشته، شور تازه ای در دل عشاق برانگیزد.

و چکامه های درستایش اهلبیت دارد که ابن شهر آشوب در مناقب ج 2 ص 73 طبع ایران ثبت کرده:

- دو مخالف بر رخسارت بهم پیچیده و آشتی کردند، بعد از آنکه روزگاران سر خلاف داشتند.

- این یک با پرچم سپید طالع شده و آن یک پرچم سیاه بخود پیچیده و به میدان تاخته.

- شگفتم از این است که دو شعار مخالف را بهم درآمیخته است.

- این شاهان بنی العباس اند که جامه سیاه را شعار خود ساخته مایه شرافت دانستند.

- و آن، سروران از زادگان زهرا، که پرچم سفید بر بالای سرشان در اهتزاز است.

- اما حادثه ای که درشرف وقوع است.

- چندی با رونق جوانی دمساز شد که دوامی نداشت و چندی با پیری که دوره

ص: 201

خردمندی است.

- جزاین است که پیری بعد از جوانی چون صبح سفیدی است که پرده از رخسار سیاهی کشد؟

- و یا غیر از این است که با گذشت جوانی و آمدن پیری کدورتها و تاریکیها به صفا و روشنی تبدیل شود؟

- اگر برای حقانیت فرزندان زهرا جز این گواه دیگری نبود،کفایت می کرد:

- و زادگان عباس را پرچمی است سیاه و دژم که از ناز و نخوتشان حاکی است.

- و زادگان زهرا - علیها سلام - را پرچمی تابان و سفید که نشان حق و عدالت است.

- این گواهی از روی حقیقتی پنهان پرده داشته، حق را اعلام کن و انصاف ده.

- پیامبر خدا و دو فرزند و خاتونش مقامی را حائز شدند که در کتاب نگنجد.

- اگر افتخارات آنان به صورت عروسی تصویر شود، فضائل و مناقبشان چون آویزه ای در گوش او عیان خواهد گشت.

- ولی خردها درباره اهل بیت دگرگون گشته و اینک نور خدا تاریک است.

- جز اینکه ابو الحسن با علم و دانش خود تاریکی را زدود و آتش دلها را فرو نشاند.

- آیا در زهد و پارسائی مانند او یافت شد با آنکه دنیا در اختیارش بود؟

- آیا در اطاعت پیامبر مصطفی، کسی بر او پیشی جست که همواره دنباله رو او باشد؟

آیا دیدیم و یا شنیدیم که جز او با ذوالفقار به سوی دلیران و پهلوانان بتازد؟

- یکه تاز میدان را به مبارزه تن به تن خواند، موقعی که گوساله قوم، نفس در سینه حبس کرده و سامری از ترس بیخود گشته بود.

- روز نبرد که دلها از ترس مرگ می طپد، او غم و اندوه را از دل رسول خدا می زدود.

ص: 202

- موقعی که میدان جنگ در زیر پای دلیران بلرزه آید، او چون شیر ژیان است که بیشه خود را غرق کرده است.

- پیروزی بر سر او سایه گستر است به همراه ترسی که دل دشمنان را می لرزاند چه بایستد و چه روان گردد.

- دلائلی که طاعت او را بر خلق واجب می کند، و بینی حسودان و منحرفان را به خاک می ساید.

- بعد از او، امامان و پیشوایان از فرزندانش چون اختران تابنده اند که تاج هدایت بر تارک آنان می درخشد.

- برخی در خانه نشسته به کمال علم و دانش مشهور است و آن دگر، قبضه شمشیر را بچنگ می فشارد.

-پاک اند و گرامی و همگان برتر و والا، آن چنان که گویند " مشکل گشا نه مشکل زا ".

و در " یتیمه الدهر " ج 4 ص 48، این دو بیت را از او یاد کرده:

- بر چمنی گذشتیم که چون گل خندان ولی از گلوی لاله ها خون می چکید.

- منظره ای زیباتر از این ندیده ایم که چمن خندان و خون دل از دیده اش روان باشد.

و در ستایش نرگس گوید:

- سلام بر باد بهاران که نرگس زیبا و به بازار آورد.

- کاسه برگش به دلبری دهان گشاده، گویا ظرفی از طلاست در ملافه ای سفید.

وهم در باره نرگس گوید - آن چنان که صاحب " ظرائف و لطائف " در ص 159 و صاحب " حلبه الکمیت " در ص 203 یاد کرده:

- صبحگاهان به گل نرگس بنگر که شاخه آن می شکفد.

آنان که این گل زیبا را به چشم دلبر مانند کنند، نامشان را در دفتر حماقت ثبت کن.

ص: 203

- کی تواند چشم زیبا، منظر بدیع نرگس را باز نماید، گر چه درخش و تابش در گوشه های آن نمایان باشد.

- برگی از تره بر سر آن یک نان برنجی سفید در وسط آن زرده تخم مرغ!

شاعری غریب بدو نامه نوشت، و در ضمن ابیاتی از نپذیرفتن او گله آورد که:

- چند نوبت بزیارت آمدم، گفتند: رفت تشریف برد!

- شایسته نیست از مانند من شاعری روی پنهان کنید.

به پاسخ در پشت نامه اش برنگاشت:

- رو نهان کردنم از جفاکاری نیست و یا فراموشکاری که حرمت مهمان را پاس ندارم.

- بخاطر این روزگار فرومایه خائن است که حق آزادگان را فرو می گذارد.

- پیش از این روی از مهمان نهان نمی داشتم، اینک از سایه خود هم می گریزم.

ثعالبی در " ثمار القلوب " ص 354 این شعر او را یاد می کند.

- نبینی شاخسار درختان در لباس گل غرق گشته است؟

- حلقه ای از در بافته چون گردن بند که در زیبائی و رونق آن خون رز حلال خواهد بود.

- مرغان خطیب بر منبری از گل سرخ و آس ساز سخن کرده بترنم برخاسته اند.

مرغان خطیب (خطبا الطیر) همان فاخته و قمری نر و ماده و هزار دستان و امثال آن است، ثعالبی گوید: گمان می رود، اول کسی که این استعاره ملیح رابرای مرغان خوش نوا آورده (خطیب - منبر) ابو العلاء سروی است در همین شعر یاد شده.

صاحب " محاسن اصفهان " در ص 52 این شعر او را یاد می کند:

او ما تری البستان کیف تجاوبت

اطیاره و زهالنا ریحانه

و تضاحکت انواره و تسلسلت

انهاره و تعارضت اغصانه

و کانما یفتر غب القطر عن

حلل نشرن ریاضه و جنانه

- به بوستان ننگری که چگونه مرغانش نوائی با شور و حال، ساز کرده

ص: 204

گلهایش ناز می فروشد؟

- شکوفه هایش می خندد،جویبارش دل می برد، شاخسارش بهم می پیچد؟

- گویا بعد از باران سحرگاهی خوش و خندان جامه های دیبا را بر آفتاب پهن کرده است.

و در ص 56 نقل می کند:

- گویا بلبل دوستان مست شراب، بر سر شاخ و گل، ترنم و هلهله آغاز کرده.

- که نسیم صبا از رفتار مانده و در اطراف شاخساران آرام و قرار گرفته.

صاحب ابن عباد، چند بیتی دارد که به ابی العلاء نامبرده نگاشته، آن چنان که " ما فروخی " در " محاسن اصفهان " ص 14 یاد می کند:

- دوست گرامی، ابو العلاءسروی بشارتت که با رخش بادپا بسویت روانم.

- گمان نمی رفت بدین زودی بازگردیم آنهم به فاصله ای چنین کوتاه.

-با آنکه بغداد با اصرارم می طلبد و اهواز به وعده گاهم می خواند.

- پیامم فرستاده که بشتاب و مرا صاحب شو تا آب رفته باز به جو آید.

- گفتم: گریزی از اصفهان و دیدن دوستانم نیست، کاش جوانی بمن باز می گشت.

- در آنجا دوستان یکدلم را خواهم دید، بالاتری آرزویم همین است.

- و از دیدار کسانی برخوردار شوم که محضر آنان با ملک سلیمان برابر است.

ابو العلاء نامبرده در نزاع شعوبیه که عرب برتر است یا عجم، نسبت به هم میهنان خود عجم تعصب می ورزید،ابن العمید وزیر در نامه ای بدو نگاشت که:

" سفارش دوست را بپذیر، و پند ناصح مشفق را درگوش گیر در میدان جهالت بیهوده متاز که به سر درآئی، وبا لجالت و خودسری پرواز میاغاز که پروانه وار جان بر سر آتش نهی سرور من از آن بیم دار که گویند: نبرد " بسوس " از ریختن خود پستان شتر، بالاگرفت و جنگ " غطفان " به خاطر شتری گر، شعله ور گشت.

خون هزار جنگجو، برسر یک تای نان ریخت که از " حولاء " ربوده شد، و تازیانه

ص: 205

عذاب بر سر عجم از آنجا فرود آمد که ابوالعلاءسروی زبان به شوخی باز کرد

بیان (نبرد بسوس) " بسوس " دختر " منقذ " تمیمی بدیدن خواهرش: مادر جساس بن مره رفت، و پناهنده اش مردی از قبیله جرم به نام سعد بن شمس همراه او بود، شتر سعد در چراگاه مخصوص " کلیب وائل " وارد شد، و کلیب به خاطراین بی حرمتی شتر، تیری در کمان نهاد، تیر زوزه کشان بر پستان شتر نشست، و شتر ناله کنان به سوی صاحبش سعد گریخت و شیر آمیخته به خون ازپستانش روان.

سعد که حال و روز شتررا چنین دید، نزد " بسوس " آمده شکایت آغاز کرد " بسوس " دست بر سر فریاد کشید: و اذلاه و اغربتاه: داد از خواری و فریاد از بی کسی سپس چند بیتی سرود که عرب نام آنرا چکامه " مرگ " نهاده است:

- بجان خودم، اگر در خانه پدرم منقذ بودم، پناهنده ام سعد با چنین خواری روبر نمی گشت.

- اما اینک در دیار غربتم که اگر گرگی بجهد، گوسفند من غریب رامی رباید.

- ای سعد جان خود را بخطر میفکن، بار سفر بر بند که در میان این قوم حق پناهندگی مرده است.

- هر چه زودتر زاد و توشه مرا برگیر و بیاور تا راه را نبسته اند از این دیار بگریزیم.

پسر خواهرش جساس، استغاثه خاله را شنید و بدو گفت: خانم آزاده!

آرام و قرار گیر، بخدا سوگند، بخاطر شتر پناهنده ات سعد، خون " کلیب " را خواهم ریخت، بی درنگ سوار گشت و به جانب کلیب تاخت وبا نیزه سینه اش را شکافت که از آن زخم یری نپائیده مرد.

- در نتیجه آتش جنگ بین دو قبیله بکر و تغلب شعله ورشد که تا چهل سال ادامه یافت و هنگامه ها برخاست، شومی" بسوس " زبانزد همگان گشت و " نبرد بسوس "

ص: 206

که مشهورترین نبردهای عرب است، به نام او ثبت صفحات تاریخ شد.

(قرص نان حولاء) از مثلهای مشهور عرب است: " اشام من رغیف الحولاء " شومتر از نان حولاء.

حولاء زنی خباز بود که در قبیله سعد بن زیدمناه می زیست، سبدی نان بر سر می گذشت، مردی از میان سبد نانی ربود، حولاء گفت: بخدا سوگند نه از من طلبکاری که حق خود بازجوئی و نه دست گدائی بسویم دراز کردی که ناامیدت کرده باشم، از چه قرص نان را ربودی؟ معلوم است که با فلانی سر نزاع داری که پناهنده او را آزار می دهی.به حال شکایت نزد پناه دهنده خود رفت و آن مرد با کمک اقوام و عشیره بر سر رباینده نان ریختند، قوم و عشیره آن مرد هم بحمایت برخاستند و هزار تن برسر یک نان جان باختند، و نان حولاء مثل شد برای هر چیز بی ارزش که هنگامه بزرگ بپا سازد.

(تازیانه عذاب) از استعاره های قرآن کریم است " فصب علیهم ربک سوط عذاب ".

" نویری " هم در کتاب " نهایه الارب " ج 2 ص 23 این دو بیت را به شاعر گرانمایه ما نسبت داده است:

- سلام بر پیری که به مهمانی دائم آمد و سلام بر جوانی که رفت و باز نیامد.

-زیباتر از این چیست؟ طره ای سپید همچون عاج بهمراه زلفی سیاه چون آبنوس.

ص: 207

در همین قصیده به حدیثی که در جلد دوم ص 288 گذشت چنین اشاره می کند:

- در خبری که از مصطفی رسول خدا به صحت پیوسته، شکی ندارد که مورد تردید قرار گیرد.

- فرمود: چون به آسمانها بالا شدم، مشاهده کردم فرشتگان با گوشه چشم نگرانند

- سوی شخصی که میان من و او پرده افتاد، به خاطر عظمتی که از او در خاطر نشست.

گفتم دوست من جبرئیل این کیست که فرشتگان بدو خیره شده اند؟ گفت بشارتت باد.

- گفتم بشارت چیست؟ و این کیست؟ گفت علی همان مرد پسندیده که خدایش بافتخارات برکشید.

- بدین خاطر، فرشتگانش مشتاق دیدار شدند، و خدایش با این صورت نمودار ساخت.

- رسول خدا مشتاقانه سوی او شتافت و چهره چون گلش را بشناخت.

و از سروده های اوست این " غدیریه " دیگر چنانکه در مناقب ابن شهر آشوب ج 1 ص 537 ط ایران آمده است:

الیس قام رسول الله یخطبهم

یوم الغدیر و جمع الناس محتفل

- نه این است که روز غدیر، رسول خدا - هنگامی که تمام مردم گرد آمدند - به خطبه برخاست -

گفت: هر که من رهبر و سرورم، این علی پس از من سرور و رهبراست، ولی نپذیرفتند.

- اگر زمام خلافت را به ابو الحسن هادی امم می سپردند، جهانرا بس بود و راهها امن.

- ولی آن یک با سینه پر کین منتظر فرصت و آن دیگری بر شتر سوی بصره می تازد.

و از قصیده -دیگرش این چند بیت است که در مناقب ج 1 ص 538 ط ایران آمده:

ص: 209

- رسول خدا فرمود: این مرد (علی) امروز سرور شماست چونانکه من سرور شمایم، بار خدایا بشنو.

- منکری نفاق پیشه برخاست و فریاد از دل پر درد بر کشید:

- این فرمان از خداست یا خود بافته ای؟ فرمود: پناه بر خدای بزرگ که من خود رای باشم.

- گفت: بارالها اگر راست می گوید که این فرمان از تواست، عذاب را بر من فرود آر.

- کیفر کفرش از آسمان، سنگی بشتاب بر سر آمدو به رو در افتاد.

ابو العلاء نامبرده، قصیده طولانی در ستایش مولی امیر المومنین علیه السلام سروده و ائمه پاک گوهر را به تن به تن نام می برد:

- رسول خدا مشعل هدایت و بر تمام عالمیان حجت و گواه است.

- با معجزی روشنگر حق و باطل از جانب خدای مقتدر آمد.

- اول کسی که او را تصدیق کرد، وصی او بود نوجوان.

- که نه شرک ورزید و نه با سجده به سنگهای جامد روح خود را آلوده کرد.

- این نوجوان،اولین مومن به پروردگار است، و همانکه دین خدا را با جهاد یاری کرد.

- اول کسی که پیشانی عبودیت بر خاک نهاد و با آداب تمام مناسک عمره و حج بپای آورده طواف کرد.

- همانکه روز مباهله (روز کسا) با پاکمرد جهان رسولخدا برابر آمد.هر که در این مقاله تردید کند کافر است.

- کیست آن جوانمردی که در شب هجرت بر فراش رسول برخی او گشت؟ و آن که از بذل جان دریغ کرد؟

- کیست صاحب آن خانه که ستاره آسمان در آن سقوط کرد؟

- کیست صاحب آن پرچم فتح که دیروزش، فلان و فلان با خواری شکست به

ص: 210

رسول خدا باز دادند؟

- کیست آنکه درب خانه اش به مسجد باز می شد، حلال و آزاد، و دگران ممنوع شدند.

من حاز فی خم بامر الله ذاک

الفضل و استولی علیهم و اقتدر

- کیست که در روز " غدیر خم " بفرمان حق صاحب فضل و امتیاز شد و بر همگان فرمانروای مقتدر؟

- کیست که در تناول " مرغ بریان " با دعای رسول خدا شریک گشت وکیست مخصوص به این افتخار؟

من ذا الذی اسری به حتی رای

القدره فی حندس لیل معتکر؟

- " خاصف نعل" کیست، آنکه رسول خدا انواع فضائل او را بر شمرد.

- از روز " حنین " پرس چه کسی در صف نبرد مخلصانه شمشیرزد و چه کس راه فرار گرفت؟

- آنکه باخورشید سخن گفت و بعد از غروب و تاریکی به دعای خود فرازش خواند تا نماز گزارد.

- آنکه با اصحاب کهف هم سخن گشت، در آن شب که بفرمان رسول برپلاس خیبری سوار شدند.

- و داستان اژدها که در پای منبر با علی سخن گفت و همگان دسته دسته بکناری خزیدند.

- و آن شیر دژم که به فضل و منقبت علی زبان باز کرد و اعتراف نمود که:

- اوخلیفه خداست در روی زمین و خدای رحمان آنچه خواهد مقدر کند.

- گنجور دانش حق و باب علم رسول که از آن در آیند.

و در قصیده دگر گوید: -ای امت کج خیم که به خواب خرگوشی گرفتار و از عبرتها پند نمی گیرید

- ای امتی که تبار پیامبر و خاندان او را به خون کشید، آنهم چه خون کشیدنی؟

ص: 211

- ای امتی که با مرتضی، پرچم هدایت، پیشوای امم، راه خیانت گرفت همانکه غمگسار ملت بود.

- در جنگ " بدر " و " احد " و حصار " بنی نضیر "و نبرد " خیبر " و روز " حنین " که غبار جنگ برخاست.

صاحب افتخار " غدیرخم " و فداکار " شب هجرت " و آنکه به تبلیغ سوره براءت مخصوص گشت.

و قصیده دارد که علی بن ابی طالب امیر المومنین را می ستاید:

- خداوندش جامه هیبت و لباس فرازنگی برتن آراست و از عبادت بتها بپیر است.

- همواره با آئین محمدش بپرورد: هم در پیری و کودکی، نوجوانی و نورستگی.

- جز او کیست که در قضاوت شک و شبهه را زدود و عقول را بحیرت افکند؟

- هرگاه بر خلاف رای همگان نظر داد، با آنکه دگران جدید و کوشش خود بکار بستند.

- کتاب آسمانی طبق نظر او نزول گرفت، گویا خداوند عزت احکام را بار ای او پیوند داده است.

- کیست جزاو که - هر گاه نیزه ها درهم رفت، و دلیران از حمله و پیشری باز نشستند.

- طرقا طروق اسلحه فضا را پر کرد و سوارکاران با فریاد و غلغله از کار ماندند.

- اگر نیک بنگری، از گرد و غبار معرکه، کله خودها سیاه و رویها دژم است:

- خداوند با شمشیر او که از خون دشمنان سیراب شود، عقده های مومنین بگشاید؟

- و در روز نبرد جبرئیل و میکائیل دستیار او باشند.

-کیست جز او که احمد مرسل، روز " غدیر" و روزهای دگر، می گفت: - این برادرمن سرور و پیشوای شماست و جانشین من اگر مرگ به سراغم آید.

- نسبت به من چنان است که هرون برای موسی، در حق شناسی او کوتاهی مکنید.

- اگر معترف اند که هارون در غیاب موسی پیشوا و سرور بنی اسرائیل بود.

- علی هم جانشین رسول و پیشوای امت و سرور داوران و سبکباران است.

ص: 212

- حتی پسر خطاب، هنگامیکه از غدیر خم بار می بستند، گفت:

- تو امروز سرور من گشتی و سرور همه آنان که برای خدای جهان روزه و نماز گزارند.

- شاخه ای که رسول خدایش در زمین نشاندو طراوت و خرمی آن بر همه شاخساران فزون گشت.

- تا آنجا سر کشید و به آسمان بر شد که خدایش خواسته بود، سروری والا.

- و از اینکه بر سروران قریش فرمانروا باشد، حقیرش نشمرد و نه " اسامه " را بر او سرور ساخت.

- در زندگی و مرگ امیر مومنان بود، فرمانی است الزامی از خدای بزرگ.

- خداوندش بپاس کرامت درور فرستاد و هم فرشتگانی که نزد خدای گرانقدر و بزرگواراند.

و از غدیریه دیگرش:

- ای خاندان احمد، اگر برکت وجود شما نبود، نه خورشیدی می دمید ونه مرغزار و چمن خندان می گشت.

- خاندان احمد این قلب زارم در ماتم شما گریان و خون چکان است.

- خاندان احمد شمائید بهترین فرزندان آدم و شمائید آخرین امید.

- پدرتان علی بهترین فریادرسی بود که برای گرفتاریها و غمها بخوانند.

- همتای قرآن، وصی مصطفی، پدر سبطین: حسن و حسین، به به به آن پدر.

- شوهر زهرای پاک، پاک گوهر با حسب که رسولش جفت خاندان خود ساخت.

من قال احمد فی یوم الغدیر له

من کنت مولی له فی العجم و العرب

- آنکه احمدش در روز " غدیر " گفت: هر که من سرور او باشم از عجم و عرب.

- بداند که این مرد، سرور و رهبر اوست.وه چه خوب سروری، پدرم فدایش باد.

- کیست همسنگ او در صورتیکه او سرور خلایق است، بفرمان خدای جهان و نص بهترین پیامبران.

ص: 213

- فردای قیامت با پرچم سپاس به محشر آید، و مردمان را روی دژم و سیاه است.

- و چون قدمها بر صراط به پیچید و لغزان شود به سوی آتش....

بیشتر به خشم آمده، [زاد ضغثا علی اباله] غوزی بالای غوز نهاده و می نویسد: " شاعر منیر در بازارها آوازه خوانی می کرده" و بقیه سخن را حذف کرده است.البته روزی به حساب این دو نفر خواهند رسیدو آن روز رستاخیز است که منیر شاعر، حق خود را از این دو نفر مورخ امین باز خواهد گرفت، و خداوند در کمین ستمکاران است.

اینها همه و قصائد و قطعاتی که در ین کتاب یاد شده و در آن ائمه دوازده گانه را نام می برد، گواه روشنی از مقام بلند و پایه ارجمند او در موالات و تشیع است، تا آنجا که کوته فکران و یا بهتر بگوئیم کینه وران، بخاطر اینکه اکثر مناقب را به نظم کشیده، او را به غلو نسبت داده اند چنانکه ابن شهرآشوب در " معالم العلماء " یاد کرده است.

البته آنکه بر مضامین اشعارش واقف شود، خواهد دید که عونی در جاده وسط: بین افراط و تفریط قدم می زده، و برای اهل بیت جز آنچه شایسته مقام والا بلکه دون مراتب آنان است، اثبات نمی کند، و نظم او منحصر در مناقبی است که احادیث مشهوره درباره آن در دست است، از این رو تهمت غالی گری سخنی است جاهلانه یا از روی عناد.

درهر حال تشیع عونی از دیرباز در زمان زندگی و بعد از مرگ او مشهور و معروف است، حتی موقعی که در بغداد سال 443 هجری، میان شیعیان و سنیان فتنه بالاگرفت و کار به خونریزی کشید، از جمله فجایعی که دستهای ستم پیشه مرتکب شد،این بود که گور جمعی از شیعیان بزرگ را شکافته و به آتش کشیدند، و از آن میان گور " عونی " و گور شاعر معروف " جذوعی " و گور ناشی صغیر علی بن وصیف بود که شرح حالش تحت شماره 23 گذشت.

عونی شاعر در فنون ادبی شعر و پرداختن شیوه های متنوع چیره دست بود

ص: 215

و قالب الفاظ و جملات بسهولت و سادگی در دست او می چرخید، ابن رشیق در کتاب " عمده " ج 1 ص 154می نویسد:

از انواع شعر، نوع شگفتی است که آنرا " قوادیسی " نامیده اند،قوادیس چینهای سطل چرمی را گویند که زیر و رو قرار می گیرد همانسان که قافیه شعر در این اسلوب بدیع، زیر و رو می شود: گاهی ضمه دارد و گاهی کسره، اول کسی که من شناخته ام در این فن ادبی گام نهاده، طلحه بن عبیدالله عونی است در قصیده طولانی و مشهور از آن جمله:

کم للدمی الابکار

بالجنبین من منازل

بمهجتی للوجد من

تذکارها منازل

معاهد رعیلها

مثعجر الهواطل

لما نای ساکنها

فادمعی هواطل

عونی در پیراستن مضامین شعری، قدرت و تسلط کافی داشته تا آنجا که شعرای معاصر و غیر معاصر همگان ذوق لطیف او را ستوده و از ابتکارات ادبی او بهره ور گشته اند.گر چه نام او را بمیان نیاورده اند، ولی واقعیت گواهی زنده است که امتیازاصلی متعلق به شاعر ماعونی مبتکر این مضامین است.

ابو سعید محمد بن احمد عبیدی در کتاب " الابانه " [پرده برداری از سرقتهای متنبی شاعر] ص 22می نویسد:

عونی گفته:

- فصل بهاران گذشت تابستان آمد و در پیشاپیش آن سپاه گرما که زمین را با شراره خود به آتش کشید.

کان بالجوما بی من جوی و هوی

و من شحوب فلا یخلو من الکدر

- گویا فضای جهان از حرارت عشق و سوز و گداز دلم رنگ گرفته که چنین تیره وتار است.

و متنبی گوید (مقتول بسال 354 ه):

ص: 216

کان الجوقاسی ما اقاسی

فصار سواده فیه شحوبا

- گویا فضای جهان بدرد من مبتلاست که رنگ آن تیره و تار است.

و در ص 64 " ابانه " گوید: و از شعر عونی است:

- ای یاران دیرین رفتید و قلب مرا در سوز و گداز عشق و جوانی تنها گذاشتید.

ابکی وفاء کما و عهدکما کما

یبکی المحب معاهد الاحباب

- می گریم بر وفای شما و می مویم بر وعده هایتان، چونانکه دوست را یادگاری دوست می گریاند.

و متنبی گفته:

وفاءکما کالربع اشجاه طاسمه

بان تسعدا و الدمع اشجاه ساجمه

- وفای شماهمچون دیار معشوق، عاشق زار غمز ده را صلا دهد: بیا تا بگرییم و اشکها را چون ژاله روان سازد.

و بازدر ص 66 " ابانه " می نویسد:

عونی درضمن قصیده که در ستایش و ثنای اهل بیت سروده چنین می گوید:

- همدمی نیست که با من همناله شود؟ چه گوارا و شیرین است اشکی که به دامن دارم.

-دخترزاده مصطفی را دوستارم، مشتاقانه و بی تاب بزیارت او روانم.

و ما قدمی فی سعیه نحو قبره

بافضل منه رتبه مرکب العقل

- گامهای من که به سوی مرقدش در تب و تاب است، امتیازی کمتر از سر من ندارد که جایگاه عقل است.

ومتنبی گوید:

ص: 217

خیر اعضائنا الروس و لکن

فضلتها بقصدها الاقدام

- شریفترین اعضا سر و گردن است ولی با این کشش و کوششی که قدمها در دیدار دوست داشته، امتیاز بیشتری یافته.

امینی گوید: در همین مضمون، سرور شهیدمان سید نصر الله حائری، ازعونی شاعر اقتباس کرده که در قصیده با قافیه کاف، در ثنای تربت کربلای شریف چنین می گوید:

اقدام من زار مغناک الشریف غدت

تفاخر الراس منه طاب مثواک

- ای پاک مرقد گامهای آنکس که مرقد شریف ترا زیارت کند، تواند که با سر، بمفاخرت و مباهات برخیزد.

باری - اشعار و قصائد عونی، آنچه در باره اهل بیت سروده، چه در ثنا و ستایش و یا ماتم و سوگواری، در کتاب " مناقب ابن شهر آشوب " و " روضه الواعظین فتال " و " صراط المستقیم بیاضی " پراکنده است و آنچه از چکامه هایش گردآوری کرده ایم، از 350 بیت تجاوز می کند، علامه سماوی اشعار او را در دیوانی ثبت کرده و از جمله قصیده معروف به " مذهبه " است که در " مناقب " ابن شهر آشوب بطور ناقص و نامنظم یاد شده است.

قصیده مذهبه:

پرسید: آیا در شان علی عالی، نصی در قرآن مجید هست که اوست وصی احمد پاک گوهر عدنانی، نه دیگر کس؟

حجتی صریح و روشن آر

گفتم: آری نص " غدیر خم " و آیه تبلیغ بدو اختصاص دارد.

باضافه اخبار و نصوص فراوان، غیر از آنها که دست خائنان ربود.

پنهان کرد، باشد که بنی امیه را خشنود سازد

ص: 218

ای کور ذهن نشنیدی که احمد مصطفی با حال تهنیت گفت:

نسبت تو به من، نسبت هارون است به موسی که برادرش را گفت جانشین من باش.

از ایشان پرس: کز چه مخالفت کردند

داستان مباهله را نشنیدی و ندانستی که بدان وسیله برتر آمدند

ازهمگان، آیا کسی با او برابر هست و نزدخدا رتبت او دارد؟

مگر نه رسولش او را بخود خواند

نشنیدی که رسولش وصی خود ساخت با آنکه فقیر بود و تو هم دانی

او را مخصوص کرد که تواند ادای دین کند و اگر جز او را مخصوص می کرد- و نکرد.

دین او را کس ادا نتوانست

پرسید: آیتی هست که بی تعلل بر علی پاک گوهر دلالت آرد

بدان سان که تنهاآن پاک گوهر صاحب فضل باشد و دیگران مهجور.

و هر کس جز او رانده و مطرود؟

گفتم: خداوند فرمود: آنگاه که لباس تشریف بر قامت پدران و فرزندان آراست آل ابراهیم از همگان برتر و الاتراند و ما بدانها مرحمت کردیم.

خاطره ای گرامی و آوازه ای بلند

از این رو ابراهیم مردی گشت الهی و از آن پس رسول پسندیده

و از آن پس خلیل خدا و برگزیده و از آن پس پیشوائی راهیاب و راهبر.

نزد خدایش ستوده گوهر

این گاه بود که استدعا کرد: پروردگارا از نژاد من پیشوائی برانگیز، فرمودش نه

ولی عهدی من به ستمگران از خلق نرسد، از ذات یگانه من بدورست.

منزه باد آنکه پیوست یکتاست

مصطفی هم در این امت آمر و ناهی است، شبیه و نظیر ندارد

کردارش با گفتاری چون لولو رخشان جز به فرمان حق صادر نگشت.

و نه از پیش خودافترا بست

ص: 219

گر او از هوای دل سخن نکند بلکه بفرمان حق دم زند

از چه طرد آنها کرد و علی را پیش خواند؟ بیهوده؟ اینکه گمراهی است.

حاشا که گمراه و سرگشته باشد

قصه این است که مهاجر و انصار در سقیفه با نظر خود خلیفه ساختند و پرداختند و علی سرگرم وظیفه انسانی و دینی خود بود که جثه شریف رسول را غسل دهد.

بااندوهی گرانبار و غمی جانکاه

دوری گذشت و خلیفه درگذشت و دست دومی را در میان عرب افراشت او هم درگذشت و سومی را علم کرد، البته با مجلس شوری که آنهم انگیزه داشت.

پیدا بود که چگونه برگزار خواهد گشت

سومی هم درگذشت و گروه گروه به در خانه علی روان گشتند

و او جز قبول چاره نیافت در حالی که اتفاق نظر محال بود.

چه هر کس در پی آرزوی خود بود

ابتدا زنی شترسوار برخاست و آن دو (طلحه و زبیر) با او همعنان گشتند

شمشیر قضیه را فیصله بخشید ولی زبان ملامتگران را نبرید.

البته نبرد هم اندکی بیش نبود

بعد از آن معاویه خشمگین برخاست و علی با ذوالفقارش درپی شتافت اما یار موافق دشمن مخالف گشت، چون قرآنها بر سر نی بالا رفت.

بسان پرچم صلح که فراز و نشیب گیرد نزدیک بود سر تسلیم فرود آرد و بر تکاوری رعدزا راه فرار گیرد.

نیرنگی ساز نمود و بفرمان شیطان مطرود، شور حکمیت آغاز کرد.

رعیت حاکم بر سلطان گشت

علی ناچار دست از نبرد کشید و حکمیت سرنوشت همگانرا بدست گرفت شامیان با پسر عاصی (عمرو) به میعاد آمدند و او دام خود را پهن کرده.

ابوموسی اشعری را بفریفت

ص: 220

ابو موسی بر منبر به خطبه برخاست، گفت: من علی را خلع کردم

چونانکه این انگشتری از انگشت خلع کنم، خلافت از آن زاده عمر باد.

ای پسر عاص برشو و معاویه را خلع کن

پسر عاص گفت: ای مردم گواه باشید که این مرد مقتدای خود را خلع نمود

سخن مرا هم بشنوید وبر من متابید: من زاده هند معاویه رابخلافت برگرفتم.

مردم راه و روش عمروعاص را می پسندند

با وجود این حال و مقال، نظرت چیست؟ چه میگوئی و چه خواهی کرد

دست به دل هر کس بگذاری، انباشته از کینه و پدر کشتگی است.

آتشها در درونشان شعله ور است

علی باگواهی اهل حدیث، اول کسی است که به این نام مفتخر آمد

این مرتبت از جانب خدا و به دست برادر و پسر عمش بدو مخصوص شد.

وحی الهی از عنایت ازلی پرده برداشت

اوست که در تورات نامبردار است، پیشنیان که او را هادی امم خوانند

صریح و آشکار در صف پاکان نامبرده شده تا بینی دشمنان بخاک مالیده شود.

آری از هر عیب و عواری بری است

و نزد کاهنان معبد: آنها که پس از ضایعه تورات، به جمع آن پرداختند

از هر فصلی آنچه نیکتر بود گرفتند، همانها که گنجوران تورات کلیم محسوبند.

تا حق را به کرسی بنشانند، نامش بوری است

اوست که نامش در انجیل معروف است و با عظمت و بزرگواری همعنان.

سرور دست و رو سپیدان

ناظر بر کارگاه امکان

در نزد آنان نامش الی است

اوست که در زبور نامش مشهور است، زبور داود تابان و درخشان

صاحب مقام و منصب والا و پرچم بلند، همنام شیر ژیان.

یکه تاز میدان، منظورم اری است

ص: 221

اوست که بزرگان هند و سران آن سرزمین از میان جهانیان نام برند

همانها که از تاریخ پیشین مطلع اند نامش را کنگر صاحب هنر دانند.

و کنگر قهرمان تاریخ باستان است

اوست که رومیان فطرسش خوانند: ابر قدرت و ابر دانش

حافظ اسرار پنهانی، خطیب و سخن دان صاحب معانی.

و هر کس چنین باش بطرسی خوانند

اوست که فارسیانش به هنگام درس و تعلیم یاد کنند

با نام غرسنا که نامی است مقدس و معنایش رباینده جانها.

و گاهی بنام بازی شاهباز پرندگان

اوست که در میان ترکان معروف به تیر است یعنی محک

از این رو که زداینده هر گونه شک است از پیرامون حق.

اگر با لغت ترک آشنائی

اوست که سیاهان حبشه بتریک خوانند: شجاع بی پروا

پر قدرت و بی مهابا درهم کوبنده هر هیولا ابر قهرمان والا.

از آن پرس که زبان حبشی شناسد

اوست که در زنگبار بنام حنبر شناخته آید: بنیاد کن و نجات بخش

شیر صحرا که دشت و دمن حوزه اقتدار اوست و جز به فرمان او نگذرند.

اگر خواهی از زنگیان پرس

در لغت ارمن بنام فریق معروف است: فاروق حق و باطل، مومن و منافق

بزرگسالان و پیران از قدیم می شناسند، اگر اهل تحقیق و اطلاع باشی

از مردم ارمن باز جو

مادر پاک گوهر برای او نامی برگزید: آنگاه که در کعبه قدسش بزائید

از کعبه برون آمدو خلق گفتند: این چیست؟ گفت: شیربچه ام حیدر.

پاک و مقدس پای بجهان نهاد

ص: 222

پدرش او را ظهیر نامید، چه او را از کودکی یار و پشتبان دید

چون دامن کشتی بر میان می بست، برادران بزرگتر را بر زمین می کوبید.

درشت استخوان، ورزیده و نیرومند

دایه اش بنام میمون می شناخت که مبارک و سعادت قرین بود

بسان دانه درش به جان مواظب بود، چه او حامی نوزادان همشیر بود.

ببرکت وجودش پستان او چون جوی روان

نام برادر همشیرش در بنی هلال، آویخته دست میمون باحبال

این داستانی است که مردان قبله در شب نشینیها بازگو کرده اند.

موهبتی شریف، در کودکی و صباوت

نام او در آسمانها نزد خداوند عزت علی است، صریح و روشن و آشکار

نامش از نام خود مشتق ساخت چونانکه نام رسول را در ازل از نام خود گرفت.

عطائی بود مخصوص رسول و وصی

آراء اهل علم درنام مبارک علی متفق است در معنی آن مختلف

در معنی و مقصود این لفظ، هر کس سخنی گفته، البته مناسب و موتلف.

تیر فکرش به هدف نشست

جمعی گفتند: او بر همه قهرمانان چیره گشت و دست همه را بر بست

هر دلیری که او را شناخت، کناری گرفت و سر برتافت.

زین رو نامش علی است

برخی گفتند: علی ای بر دوش نبی نهاده بتهای کعبه را سرنگون ساخت

چون نتوانست سنگینی رسول را بر دوش کشد، که از بار وحی گرانبار است.

زین رو منزلت عالی یافت

ص: 223

فرقه گفتند: چون جایگاهش بلند است و با رسول مختار هم مکان

فرمانروای عرش بر نیکانش برگزید و اینک در بوستانی مخصوص خرامان

مرتضی صاحب جایگاه برترین است

و جماعت دگر گویند: دانش علی از همه سربود که رسولش " اقضاکم علی " فرمود

آنکه با فرمان رسول بر کرسی قضا بالارود، مقامش عالیتر و والاتر بود

بکوش که شیعه آن دانشور والا شوی

در قرآن و حدیث راه تاویل مپوی، و جز ظاهر و آشکار آن مجوی

خدای با مهین فرد بشر چنان سخن گفت که همگان توانند شنفت

هم مقام رسول را باز شناسند و هم منزلت وصی

به دستاویز محکم الهی چنگ زن که نه بگسلد و نه یاوه گردی پایدار

آزادانه بر صراط روی با قدمی ثابت، قلبی آرام و استوار

جانب بهشت گیری سالم و با قرار

بهشت جاویدان، بالاترین مراتب، که هر کس با محبوب خود دمساز شود

این موهبتی است از جانب خدای که سپاسش واجب است، مهربان پروردگار

عزیز و با شوکت، پادشاه با اقتدار

با پروردگارا- برده که با فضل و انعامت پروریدی ازروز نخست

ندانسته نافرمانی کرد، گفتی: اگر باز گردد گناهش بیامرزی

اینک بازگشتم تجاوزم را بیامرز

بار پروردگارا - کرداری ندارم جز ولاء احمد و خاندان والایش

همتای رسول و وصی او آزمون گشته با بلایا وهم فاطمه و دو فرزندش

سپید رویان، زیور عرش و کرسی

از آن پس علی و فرزندش محمد و هم جعفر صادق و موسی راهبر

باز علی و آنگه سرور جوادان محمد و بعد علی هادی کامور

و حسن آنکه مهدی را برآورد

ص: 224