برگزیده تفسیر نمونه جلد 5

پيشگفتار

گزيدۀ تفسير نمونه! بزرگترين سرمايۀ ما مسلمانان قرآن مجيد است.معارف،احكام،برنامۀ زندگى،سياست اسلامى،راه به سوى قرب خدا،همه و همه را در اين كتاب بزرگ آسمانى مى يابيم.

بنابر اين،وظيفۀ هر مسلمان اين است كه با اين كتاب بزرگ دينى خود روز به روز آشناتر شود اين از يكسو.

از سوى ديگر آوازۀ اسلام كه بر اثر بيدارى مسلمين در عصر ما،و بخصوص بعد از انقلاب اسلامى در سراسر جهان پيچيده است،حس كنجكاوى مردم غير مسلمان جهان را براى آشنايى بيشتر به اين كتاب آسمانى برانگيخته است،به همين دليل در حال حاضر از همه جا تقاضاى ترجمه و تفسير قرآن به زبانهاى زندۀ دنيا مى رسد،هر چند متأسفانه جوابگويى كافى براى اين تقاضاها نيست،ولى به هر حال بايد تلاش كرد و خود را آماده براى پاسخگويى به اين تقاضاهاى مطلوب كنيم.

خوشبختانه حضور قرآن در زندگى مسلمانان جهان و بخصوص در محيط كشور ما روز به روز افزايش پيدا مى كند،قاريان بزرگ،حافظان ارجمند،مفسران آگاه

ص: 21

ادامۀ جزء 27

فضيلت تلاوت سوره:

در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام مى خوانيم:«هر كس سورۀ«اقتربت»را يك روز در ميان بخواند روز قيامت در حالى برانگيخته مى شود كه صورتش همچون ماه در شب بدر است،و هر كس آن را هر شب بخواند افضل است،و در قيامت نور و روشنائى صورتش بر ساير خلايق برترى دارد».

مسلما اين درخشندگى صورت در صحنۀ قيامت نشانۀ ايمان قوى و راستينى است كه در سايۀ تلاوت اين سوره و تفكر و سپس عمل به آن حاصل شده است نه تلاوت خالى از انديشه و عمل.

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

آيه 2

(آيه 2)-سپس قرآن مى افزايد:«و هرگاه نشانه و معجزه اى را(بر صدق دعوت تو)ببينند روى گردانده،مى گويند:اين سحرى مستمر است»! (وَ إِنْ يَرَوْا آيَةً

ص: 27

آيه 3

(آيه 3)-در اين آيه به دليل مخالفت آنها و همچنين به نتيجۀ شوم اين مخالفت،اشاره كرده،مى افزايد:«آنها(آيات خدا را)تكذيب كردند،و از هواى نفسشان پيروى نمودند،و هر امرى قرارگاهى دارد» (وَ كَذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ وَ كُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ) .

سر چشمۀ مخالفت آنها و تكذيب پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله يا تكذيب معجزات و دلائل او،و همچنين تكذيب رستاخيز و قيامت،پيروى از هواى نفس،تعصبها و لجاجتها و خود خواهيها بود.

جملۀ «وَ كُلُّ أَمْرٍ مُسْتَقِرٌّ» اشاره به اين حقيقت است كه هيچ چيز در اين عالم از ميان نمى رود،و هر كار نيك و بدى ثابت و باقى مى ماند تا انسان جزاى آن را ببيند.و چيزى نمى گذرد كه چهرۀ زيباى حق آشكار،و چهرۀ زشت و منفور باطل نيز ظاهر مى گردد،و اين يك سنت الهى در عالم هستى است.

آيه 5

(آيه 5)-سپس مى افزايد:«اين آيت حكمت بالغۀ الهى است اما انذارها (براى افراد لجوج)فايده نمى دهد» (حِكْمَةٌ بالِغَةٌ فَما تُغْنِ النُّذُرُ) .

آيه 9

(آيه 9)-ماجراى قوم نوح درس عبرتى بود!سنت قرآن بر اين است كه در بسيارى از موارد بعد از انذار كفار و مجرمان شرحى از سرگذشت اقوام پيشين و عاقبت دردآلود آنها را بيان مى كند،تا به اينها بفهماند كه اگر به راه نادرست خويش ادامه دهند سرنوشتى بهتر از آنان ندارند.

در اينجا نيز به دنبال بحثى كه در آيات گذشته آمد اشارات كوتاه و در عين حال پر معنى به سرگذشت پنج قوم سركش از اقوام پيشين مى كند كه نخستين آنها قوم نوح(ع)است.

مى فرمايد:«پيش از آنها قوم نوح(پيامبر خود را)تكذيب كردند» (كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ) .

آرى!«بندۀ ما(نوح)را تكذيب كرده و گفتند:او ديوانه است!و(سپس با انواع آزارها از ادامۀ رسالتش)بازداشته شد» فَكَذَّبُوا عَبْدَنا وَ قالُوا مَجْنُونٌ وَ ازْدُجِرَ) .

گاه«به او مى گفتند:اگر دست از كار خود برندارى سنگسارت مى كنيم»(شعراء116/) و گاه گلوى او را چنان مى فشردند كه بى هوش به زمين مى افتاد،اما هنگامى كه به هوش مى آمد مى گفت:«خداوندا!قوم مرا ببخش كه نمى دانند».

آيه 11

(آيه 11)-سپس اشارۀ گويا و تكان دهنده اى به كيفيت عذاب آنها كرده، مى فرمايد:«در اين هنگام درهاى آسمان را با آبى فراوان و پى در پى گشوديم» (فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ) .

تعبير به گشودن درهاى آسمان تعبير بسيار زيبايى است كه به هنگام نزول بارانهاى شديد به كار مى رود،همان گونه كه در فارسى نيز مى گوئيم:گوئى درهاى آسمان باز شده و هر چه آب است فرو مى بارد.

آيه 15

(آيه 15)-سپس به عنوان نتيجه گيرى از اين ماجراى عظيم مى فرمايد:«و ما اين ماجرا را به عنوان نشانه اى در ميان امتها باقى گذارديم،آيا كسى هست كه پند گيرد» (وَ لَقَدْ تَرَكْناها آيَةً فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ) .

و به راستى كه همۀ گفتنيها در همين ماجرا گفته شده،و آنچه بايد انسانى بيدار بفهمد از آن مى فهمد.

آيه 19

(آيه 19)-سپس به شرح اين اجمال پرداخته،مى افزايد:«ما تند باد وحشتناك و سردى را در يك روز شوم مستمر بر آنان فرستاديم...» (إِنّا أَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ رِيحاً صَرْصَراً فِي يَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ) .

آيه 23

(آيه 23)-سر انجام دردناك قوم ثمود!سومين قومى كه شرح زندگى آنها بطور فشرده به عنوان درس عبرتى در تعقيب بحثهاى گذشته در اين سوره مطرح شده است«قوم ثمود»است-كه در سرزمين«حجر»در شمال حجاز زندگى داشتند، و پيامبرشان«صالح»نهايت كوشش را در هدايت آنها كرد اما به جائى نرسيد.

نخست مى فرمايد:«طايفۀ ثمود(نيز)انذارهاى الهى را تكذيب كردند» (كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ) .

آيه 26

(آيه 26)-قرآن در پاسخ آنها مى گويد:«ولى فردا مى فهمند چه كسى دروغگوى هوسباز است»؟ (سَيَعْلَمُونَ غَداً مَنِ الْكَذّابُ الْأَشِرُ) .

همان زمان كه عذاب الهى فرا رسد و آنها را در هم كوبد و تبديل به يك مشت خاك و خاكستر شوند،و سپس مجازات بعد از مرگ نيز دامانشان را بگيرد مى فهمند اين گونه نسبتها شايستۀ چه كسى بوده است؟و قبائى است براى قامت چه شخصى؟!

آيه 29

(آيه 29)-به هر حال اين قوم سركش و خود خواه و لجوج تصميم گرفتند «ناقه»را از پاى درآورند،در حالى كه«صالح»به آنها اخطار كرده بود كه اگر آزارى به ناقه برسانند در فاصلۀ كوتاهى عذاب دامانشان را خواهد گرفت«اما آنها(بدون اعتنا به اين امر)يكى از ياران خود را صدا زدند،و او به سراغ اين كار آمد،(و ناقه را) پى كرد» (فَنادَوْا صاحِبَهُمْ فَتَعاطى فَعَقَرَ) .

آيه 32

(آيه 32)-در اين آيه و پايان اين سرگذشت دردناك و عبرت انگيز بار ديگر مى فرمايد:«ما قرآن را براى تذكر و بيدارى انسانها آسان نموديم آيا پند گيرنده اى پيدا مى شود»؟! (وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ) .

تعبيراتش زنده و روشن،داستانهايش گويا،و انذارها و تهديدهايش تكان دهنده و بيدارگر است.

آيه 36

(آيه 36)-و در اين آيه اين حقيقت را بازگو مى كند كه لوط قبلا اتمام حجت كرده«و آنها را از مجازات ما بيم داد،ولى آنها اصرار بر مجادله و القاى شك داشتند» (وَ لَقَدْ أَنْذَرَهُمْ بَطْشَتَنا فَتَمارَوْا بِالنُّذُرِ) .

آيه 39

(آيه 39)-سپس در اين آيه مى افزايد،بار ديگر به آنها گفته شد:«پس بچشيد عذاب و انذارهاى مرا» (فَذُوقُوا عَذابِي وَ نُذُرِ) .تا ديگر در انذارهاى پيامبران شك و ترديد نكنيد.

آيه 43

(آيه 43)-بعد از بيان داستان اقوام پيشين و عذاب و كيفر امتهاى سركش و مجرم،در اين آيه مشركان مكّه را مخاطب ساخته مى گويد:«آيا كفار شما بهتر از آنانند يا براى شما امان نامه اى در كتب آسمانى نازل شده است» (أَ كُفّارُكُمْ خَيْرٌ مِنْ أُولئِكُمْ أَمْ لَكُمْ بَراءَةٌ فِي الزُّبُرِ) .

ميان شما و قوم فرعون و قوم نوح و لوط و ثمود چه تفاوتى است؟اگر آنها به خاطر كفر و طغيان و ظلم و گناه گرفتار طوفانها و زلزله ها و صاعقه ها شدند چه دليلى دارد كه شما به چنين سرنوشتى مبتلا نشويد؟!

آيه 45

(آيه 45)-سپس به عنوان يك پيشگوئى قاطع براى ردّ سخنان آنها، مى افزايد آنها بدانند:«به زودى جمعشان شكست مى خورد و پا به فرار مى گذارند» (سَيُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ يُوَلُّونَ الدُّبُرَ) .

اين پيشگوئى در ميدان بدر و ساير جنگهاى اسلامى جامۀ عمل به خود پوشيد،و سر انجام جمعيت قدرتمند كفار متلاشى شدند و فرار كردند.

آيه 50

(آيه 50)-سپس مى فرمايد:نه تنها اعمال ما از روى حكمت است،بلكه توأم با نهايت قدرت و قاطعيت نيز مى باشد،زيرا«فرمان ما يك امر بيش نيست (و چنان با سرعت انجام مى گيرد)همچون يك چشم بر هم زدن»! (وَ ما أَمْرُنا إِلاّ واحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ) .

بنابر اين آن روز كه فرمان برپا شدن قيامت را صادر مى كنيم با يك چشم بر هم زدن همه چيز در مسير رستاخيز قرار مى گيرد،و حيات نوين در كالبدها دميده مى شود.

همچنين آن روز كه اراده كنيم مجرمان را به وسيلۀ صاعقه ها و صيحه هاى آسمانى يا زمين لرزه ها و طوفانها و تندبادها مجازات كنيم يك فرمان بيشتر لازم نيست.

توجه به اين نكته لازم است كه فرمان او همه جا يك كلمه است كه از يك چشم بر هم زدن نيز سريعتر مى باشد ولى محتواى فرمان متفاوت است كه با توجه به سنّت تدريجى بودن عالم ماده و خاصيت و طبيعت حركت،زمان به خود مى پذيرد.

آيه 53

(آيه 53)-سپس براى تأكيد بيشتر مى افزايد:«و هر كار كوچك و بزرگى نوشته شده است» (وَ كُلُّ صَغِيرٍ وَ كَبِيرٍ مُسْتَطَرٌ) .

بنابر اين حساب اعمال در آن روز يك حساب جامع و كامل است،چنانكه وقتى نامۀ اعمال مجرمان به دست آنها داده مى شود«فرياد بر مى آورند:كه اى واى بر ما!اين چه كتابى است كه هيچ عمل كوچك و بزرگى نيست مگر آن را شماره كرده»!(كهف49/)

سورۀ الرّحمن[55]

فضيلت تلاوت سوره:

از آنجا كه اين سوره حس شكرگزارى را در انسانها به عاليترين وجهى برمى انگيزد،فضيلتهاى فراوانى براى تلاوت آن در روايات آمده است،البته تلاوتى كه در اعماق روح انسان نفوذ كند و مبدأ حركت گردد نه مجرد لقلقۀ زبان.

از جمله در حديثى از رسول خدا مى خوانيم:«هر كس سورۀ الرّحمن را بخواند خداوند به ناتوانى او(در اداى شكر نعمتها)رحم مى كند،و حق شكر نعمتهايى را كه با او ارزانى داشته خودش ادا مى كند».

و در حديث ديگرى از امام صادق عليه السّلام آمده است:«هر كس سورۀ الرّحمن را بخواند و هنگامى كه به آيۀ «فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ» مى رسد بگويد:«لا بشىء من آلائك ربّ اكذّب؛خداوندا!هيچ يك از نعمتهاى تو را انكار نمى كنم»اگر اين تلاوت در شب باشد و در همان شب بميرد شهيد خواهد بود،و اگر در روز باشد و در همان روز بميرد نيز شهيد خواهد بود»! بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

آيه 3

(آيه 3)-بعد از ذکر نعمت بی مثال قرآن به مهمترین نعمت در سلسله بعد پرداخته،می فرماید:«انسان را آفرید»(خلق الانسان).

ص: 47

آيه 4

(آيه 4)-اين آيه به يكى از مهمترين نعمتها بعد از نعمت آفرينش انسان، اشاره كرده،مى افزايد:«به او بيان را آموخت» (عَلَّمَهُ الْبَيانَ) .

«بيان»از نظر مفهوم لغت معنى گسترده اى دارد،و به هر چيزى گفته مى شود كه مبين و آشكار كنندۀ چيزى باشد،بنابر اين نه فقط نطق و سخن را شامل مى شود كه حتى كتابت و خط و انواع استدلالات عقلى و منطقى كه مبين مسائل مختلف و پيچيده است همه در مفهوم بيان جمع است،هر چند شاخص اين مجموعه همان «سخن گفتن»است.

اگر نقش«بيان»را در تكامل و پيشرفت زندگى انسانها،و پيدايش و ترقى تمدنها در نظر بگيريم يقين خواهيم كرد كه اگر اين نعمت بزرگ نبود انسان هرگز نمى توانست تجربيات و علوم خود را به سادگى از نسلى به نسل ديگر منتقل سازد، و باعث پيشرفت علم و دانش و تمدن و دين و اخلاق گردد،و اگر يك روز اين نعمت بزرگ از انسانها گرفته شود جامعۀ انسانى بسرعت راه قهقرا را پيش خواهد گرفت،و هر گاه بيان را به معنى وسيع آن كه شامل خط و كتابت و حتى انواع هنرها مى شود تفسير كنيم نقش فوق العاده مهم آن در زندگى انسانها روشنتر مى گردد.

آيه 6

(آيه 6)-در پنجمين موهبت بزرگ از آسمان به زمين نظر مى افكند، و مى فرمايد:«و گياه و درخت براى او سجده مى كنند» (وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ يَسْجُدانِ) .

«نجم»گاه به معنى ستاره مى آيد،و گاه به معنى گياهان بدون ساقه و در اينجا به قرينۀ«شجر»(درخت)منظور معنى دوم يعنى؛گياهان بدون ساقه است.

مى دانيم تمام مواد غذائى انسانها در اصل از گياهان گرفته مى شود،با اين تفاوت كه قسمتى را انسان مستقيما مصرف مى كند،و قسمت ديگرى صرف تغذيۀ حيواناتى مى شود كه جزء مواد غذائى انسانهاست،اين معنى حتى در مورد

ص: 49

آيه 7

(آيه 7)-آسمان را برافراشت و براى هر چيز ميزانى قرار داد! اين آيه به ششمين نعمت كه نعمت آفرينش آسمان است اشاره كرده، مى فرمايد:«و(خداوند)آسمان را برافراشت» (وَ السَّماءَ رَفَعَها) .

«آسمان»در اين آيه خواه به معنى«جهت بالا»باشد يا«كواكب آسمانى»و يا «جو زمين»هر كدام باشد موهبتى است بزرگ و نعمتى است بى نظير،چرا كه بدون آن زندگى كردن براى انسان محال است و يا ناقص.

آرى!نور و روشنائى كه مايۀ گرما و هدايت و حيات و حركت است از سوى آسمان مى آيد،باران از طريق آسمان مى بارد،و نزول وحى نيز از آسمان است.

سپس به سراغ نعمت هفتم رفته،مى فرمايد:«و(خداوند)ميزان و قانون(در آن)گذاشت» (وَ وَضَعَ الْمِيزانَ) .

«ميزان»به معنى هر گونه وسيلۀ سنجش است،سنجش حق از باطل، سنجش عدالت از ظلم و ستم،و سنجش ارزشها و سنجش حقوق انسانها در مراحل و مسيرهاى مختلف اجتماعى.

«ميزان»هر قانون تكوينى و دستور تشريعى را شامل مى شود،چرا كه همه وسيلۀ سنجشند.

ص: 50

آيه 8

(آيه 8)-در اين آيه نتيجه گيرى جالبى از اين موضوع كرده،مى افزايد هدف از قرار دادن ميزان در عالم هستى اين است:«تا در ميزان طغيان نكنيد»و از مسير عدالت منحرف نشويد (أَلاّ تَطْغَوْا فِي الْمِيزانِ) .

چه تعبير جالبى كه از كل عالم هستى به انسان منتقل مى شود،و قوانين حاكم بر آن عالم كبير را با قوانين حاكم بر زندگى انسان و عالم صغير هماهنگ مى شمرد، و اين است حقيقت توحيد كه اصول حاكم همه جا يكى است.

آيه 12

(آيه 12)-و سر انجام از يازدهمين و دوازدهمين مواهبش بدين گونه سخن مى گويد:«و دانه هائى كه همراه با ساقه و برگى است كه بصورت كاه در مى آيد و(همچنين)گياهان خوشبو» (وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّيْحانُ) .

دانه هاى غذائى خوراك انسان،و برگهاى تر و خشكش خوراك حيواناتى است كه در خدمت انسان،و از شير و گوشت و پوست و پشم آنها بهره مى گيرد،و به اين ترتيب چيزى از آن بى فايده و دور ريختنى نيست.

و از سوى ديگر گياهان خوشبو و گلها را نيز در زمين آفريده كه مشام جسم و جان را معطر مى كند،و روح را آرامش و نشاط مى بخشد،و به اين وسيله نعمتهايش را بر انسان تمام كرده است.

آيه 15

(آيه 15)-سپس به آفرينش«جنّ»پرداخته،مى گويد:«و جنّ را از شعله هاى مختلط و متحرك آتش آفريد» (وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ) .

باز در اينجا دقيقا براى ما روشن نيست كه آفرينش«جن»از اين آتشهاى رنگارنگ چگونه بوده است؟همان گونه كه خصوصيات ديگر آن نيز از طريق وحى صادق يعنى قرآن مجيد و وحى آسمانى براى ما ثابت شده است،محدود بودن معلومات ما در برابر مجهولات هرگز به ما اجازه نمى دهد كه اين حقايق را انكار كنيم يا ناديده بگيريم،بعد از آن كه از طريق وحى اثبات گردد،هر چند علم به آن راهى نيابد (1).

آيه 18

(آيه 18)-به هر حال بعد از ذكر اين نعمت باز جن و انس را مخاطب ساخته،مى گويد:«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

آيه 21

(آيه 21)-بار ديگر بندگان را مخاطب ساخته و در برابر اين نعمتها از آنها سؤال كرده،مى فرمايد:«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

آيه 25

(آيه 25)-و بار ديگر اين سؤال پر معنى را تكرار كرده،مى فرمايد:«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟ (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

آيه 28

(آيه 28)-بار ديگر خلايق را مخاطب ساخته،مى فرمايد:«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

آيه 31

(آيه 31)-نعمتهائى كه تاكنون در آيات اين سوره مطرح شده مربوط به اين جهان بوده است،ولى در اينجا از محاسبۀ قيامت و بعضى ديگر از خصوصيات معاد سخن مى گويد كه در عين تهديد بودن براى مجرمان وسيلۀ تربيت و آگاهى و بيدارى و هم وسيلۀ تشويق و دلگرمى مؤمنان است،و به همين جهت نعمت محسوب مى شود،لذا بعد از ذكر هر كدام همان سؤال را كه در بارۀ نعمتهاست تكرار مى كند.

نخست مى فرمايد:«به زودى به حساب شما مى پردازيم اى دو گروه انس و جن»! (سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ) .

آرى!در آن روز خداوند عالم قادر دقيقا همۀ اعمال و گفتار و نيات انس و جن را مورد بررسى و حساب دقيق قرار داده،و كيفر و پاداش مناسب را براى آنها تعيين مى كند.

آيه 34

(آيه 34)-باز در اينجا دو گروه را مخاطب ساخته،مى گويد:«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

درست است كه تهديد فوق به ظاهر در مسير مجازات و كيفر است،ولى از آنجا كه ذكر آن هشدارى است به همۀ انسانها،و عاملى است براى اصطلاح و تربيت، طبعا لطف و نعمتى محسوب مى شود،و اصولا وجود حساب در هر دستگاه نعمت بزرگى است چرا كه به خاطر آن سرهاى همه به حساب خواهد آمد!

آيه 36

(آيه 36)-باز مى فرمايد:«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟! (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

تعبير به نعمت در اينجا نيز به خاطر همان لطفى است كه در آيۀ قبل به آن اشاره شد.

آيه 40

(آيه 40)-و باز در تعقيب آن همگان را مخاطب ساخته،مى گويد«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را تكذيب مى كنيد»؟! (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

آيه 43

(آيه 43)-در اين آيه مى فرمايد:«اين همان دوزخى است كه مجرمان پيوسته آن را انكار مى كردند» (هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِي يُكَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ) .

آيه 47

(آيه 47)-باز به دنبال اين نعمت بزرگ همگان را مخاطب ساخته،مى گويد:

«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟! (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

آيه 55

(آيه 55)-و باز همگان را در اينجا مخاطب ساخته،مى گويد:«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟ (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

آيه 59

(آيه 59)-بار ديگر به دنبال اين نعمت بهشتى مى فرمايد:«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟ (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

آيه 63

(آيه 63)-سپس مى افزايد:«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد» (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

آيه 71

(آيه 71)-و به دنبال ذكر اين نعمت باز مى افزايد:«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟ (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

آيه 77

(آيه 77)-سپس براى آخرين بار(و سى و يكمين مرتبه)اين سؤال را از انس و جن و از تمام افراد مى كند:«پس كدامين نعمتهاى پروردگارتان را انكار مى كنيد»؟ (فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ) .

نعمتهاى معنوى،يا نعمتهاى مادى،نعمتهاى اين جهان،يا نعمتهاى بهشتى؟نعمتهائى كه سر تا پاى وجود شما را فرا گرفته و دائما غرق در آنيد، و گاه بر اثر غرور و غفلت همۀ آنها را به دست فراموشى مى سپريد،و از بخشندۀ اين همه نعمتها و كسى كه در انتظار نعمتهايش در آينده هستيد غافل مى شويد؟ كداميك را منكريد؟

سورۀ واقعه[56]

فضيلت تلاوت سوره:

در بارۀ تلاوت اين سوره روايات زيادى در منابع اسلامى ذكر شده است،از جمله در حديثى از رسول خدا مى خوانيم:«كسى كه سورۀ واقعه را بخواند نوشته مى شود كه اين فرد از غافلان نيست».

چرا كه آيات سوره آن قدر تكان دهنده و بيدار كننده است كه جائى براى غفلت انسان باقى نمى گذارد.

در حديث ديگرى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم«هر كس سورۀ واقعه را در هر شب جمعه بخواند خداوند او را دوست دارد و او را نزد همۀ مردم محبوب مى كند، و هرگز در دنيا ناراحتى نمى بيند،و فقر و فاقه و آفتى از آفات دنيا دامنگيرش نمى شود،و از دوستان امير مؤمنان على عليه السّلام خواهد بود».

روشن است كه تنها نمى توان با لقلقۀ زبان اين همه بركات را در اختيار گرفت، بلكه بايد به دنبال تلاوت،فكر و انديشه،و به دنبال آن حركت و عمل باشد.

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

آيه 3

(آيه 3)-به هر حال رستاخيز نه تنها با دگرگونى كائنات توأم است بلكه انسانها هم دگرگون مى شوند همان گونه كه در آيۀ مورد بحث مى فرمايد:گروهى را پائين مى آورد و گروهى را بالا مى برد»! (خافِضَةٌ رافِعَةٌ) .

مستكبران گردنكش و ظالمان صدرنشين سقوط مى كنند،و مستضعفان مؤمن و صالح بر اوج قلّۀ افتخار قرار مى گيرند،گروهى در قعر جهنم سقوط مى كنند، و گروه ديگرى در اعلا عليين بهشت جاى مى گيرند،و اين است خاصيت يك انقلاب بزرگ و گستردۀ الهى! و لذا در روايتى از امام على بن الحسين عليه السّلام مى خوانيم كه در تفسير اين آيه فرمود:«رستاخيز خافضه است چرا كه به خدا سوگند دشمنان خدا را در آتش ساقط مى كند،و واقعه است چرا كه به خدا سوگند اولياء اللّه را به بهشت بالا مى برد.»

آيه 9

(آيه 9)-سپس به ذكر گروه دوم پرداخته،مى افزايد:«گروه ديگر شقاوتمندان و شومانند چه شقاوتمندان و شومانى» (وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ) .

گروهى بدبخت و تيره روز و بيچاره و بينوا كه نامه هاى اعمالشان را به دست چپشان مى دهند كه خود نشانه و رمزى است براى تيره بختى و جرم و جنايت آنها.

تعبير به «ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ» نيز در اينجا نهايت بدبختى و شقاوت آنها را منعكس مى سازد.

آيه 13

(آيه 13)-اين آيه به چگونگى تقسيم نفرات آنها در امم گذشته و اين امت اشاره كرده،مى گويد:«گروه زيادى(از آنها)از امتهاى نخستينند» (ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ) .

آيه 20

(آيه 20)-سپس به چهارمين و پنجمين قسمت از نعمتهاى مادى مقربان در بهشت اشاره كرده،مى گويد:«و ميوه هايى از هر نوع كه انتخاب كنند»به آنها تقديم مى كنند (وَ فاكِهَةٍ مِمّا يَتَخَيَّرُونَ) .

آيه 25

(آيه 25)-هفتمين و آخرين نعمت آنها كه جنبۀ معنوى دارد اين است كه:در آن(باغهاى بهشتى)نه لغو و بيهوده اى مى شنوند،نه سخنان گناه آلود» (لا يَسْمَعُونَ فِيها لَغْواً وَ لا تَأْثِيماً) .

نه در آنجا دروغ و تهمت و افترا وجود دارد،و نه استهزا و غيبت،نه كلمات نيش دار،نه تعبيرات گوش خراش،نه سخنان لغو و بيهوده و بى اساس،هر چه هست در آنجا لطف و صفا و زيبائى و متانت و ادب و پاكى است و چه عالى است محيطى كه سخنان آلوده در آن نباشد.

آيه 30

(آيه 30)-سومين نعمت بهشتى را چنين بيان مى كند:«و سايۀ كشيده و گسترده» (وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ) .

بعضى اين سايۀ گسترده را به حالتى شبيه بين الطلوعين تفسير كرده اند كه سايه همه جا را فرا گرفته است و در حديثى در روضۀ كافى اين معنى از پيغمبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله نقل شده است.

غرض اين است كه حرارت آفتاب هرگز بهشتيان را متألم و ناراحت نمى كند، و دائما در سايه هاى مطبوع و گسترده و روح افزا به سر مى برند.

آيه 36

(آيه 36)-سپس مى افزايد:«و همگى را دوشيزه قرار داديم» (فَجَعَلْناهُنَّ أَبْكاراً) .

و شايد اين وصف هميشه براى آنها باقى باشد،چنانكه بسيارى از مفسران به آن تصريح كرده اند و در روايات نيز به آن اشاره شده يعنى؛با آميزش،وضع آنها دگرگون نمى شود.

آيه 42

(آيه 42)-سپس به سه قسمت از كيفرهاى آنها اشاره كرده،مى گويد:آنها «در ميان بادهاى كشنده و آب سوزان قرار دارند» (فِي سَمُومٍ وَ حَمِيمٍ) .

آيه 46

(آيه 46)-سپس به دومين گناه آنها اشاره كرده،مى افزايد:«و بر گناهان بزرگ اصرار مى ورزيدند» (وَ كانُوا يُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظِيمِ) .

بنابر اين ويژگى اصحاب شمال تنها انجام گناه نيست،بلكه اصرار بر گناهان عظيم است،چرا كه گناه ممكن است،احيانا از اصحاب يمين نيز سر زند،ولى آنها هرگز بر آن اصرار نمى ورزند،هنگامى كه متذكر مى شوند فورا توبه مى كنند.

آيه 50

(آيه 50)-«همگى در موعد روز معينى(روز رستاخيز)گردآورى مى شوند» (لَمَجْمُوعُونَ إِلى مِيقاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ) .

از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه معاد و رستاخيز همۀ انسانها در يك روز همراه هم انجام مى گيرد،و همين معنى در آيات ديگر قرآن نيز آمده است.

شايد نياز به تذكر نداشته باشد كه منظور از معلوم بودن قيامت،معلوم بودن نزد پروردگار است و گر نه هيچ كس حتى انبياء مرسلين و ملائكۀ مقربين از وقت آن آگاه نيست.

آيه 57

(آيه 57)-هفت دليل بر مسألۀ معاد:از آنجا كه در آيات گذشته سخن از تكذيب كنندگان معاد در ميان بود،و اصولا تكيه بحثهاى اين سوره عمدتا روى مسألۀ اثبات معاد،است در اينجا به بحث و بررسى پيرامون ادلۀ معاد مى پردازد، روى هم رفته هفت دليل بر اين مسألۀ مهم ارائه مى دهد كه پايه هاى ايمان را در اين زمينه قوى كرده،قلب انسان را به وعده هاى الهى كه در آيات گذشته پيرامون مقربان و اصحاب اليمين و اصحاب الشمال آمده بود مطمئن مى سازد.

در مرحلۀ اول مى گويد:«ما شما را آفريديم پس چرا(آفرينش مجدد را) تصديق نمى كنيد»؟ (نَحْنُ خَلَقْناكُمْ فَلَوْ لا تُصَدِّقُونَ) .

چرا از رستاخيز و معاد جسمانى بعد از خاك شدن بدن تعجب مى كنيد؟مگر روز نخست شما را از خاك نيافريديم؟

آيه 61

(آيه 61)-بلكه هدف اين بوده است«تا گروهى را به جاى گروه ديگرى بياوريم،و شما را در جهانى كه نمى دانيد آفرينش تازه اى بخشيم» (عَلى أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَكُمْ وَ نُنْشِئَكُمْ فِي ما لا تَعْلَمُونَ) .

استدلال در دو آيۀ فوق چنين است:خداوند حكيم كه انسانها را آفريده و مرتبا گروهى مى ميرند و گروه ديگرى جانشين آنها مى شوند هدفى داشته،اگر اين هدف تنها زندگى دنيا بوده سزاوار است كه عمر انسان جاودان باشد،نه آنقدر كوتاه و آميخته با هزاران ناملائمات كه به آمد و رفتنش نمى ارزد.

بنابر اين قانون مرگ به خوبى گواهى مى دهد كه اينجا يك گذرگاه است نه يك منزلگاه؛يك پل است،نه يك مقصد،چرا كه اگر مقصد و منزل بود بايد دوام مى داشت.

آيه 63

(آيه 63)-زارع خداوند است يا شما؟!تا كنون چهار دليل از دلائل هفتگانه اى را كه در اين سوره براى معاد ذكر شده خوانده ايم.در اين آيه و آيات آينده به سه دليل ديگر كه هر كدام نمونه اى از قدرت بى پايان خدا در زندگى انسان است اشاره مى كند كه يكى مربوط به آفرينش دانه هاى غذائى و ديگرى«آب» و سومى«آتش»است،زيرا سه ركن اساسى زندگى انسان را اينها تشكيل مى دهد، دانه هاى گياهى مهمترين مادۀ غذائى انسان محسوب مى شود،و آب مهمترين مشروب،و آتش مهمترين وسيله براى اصلاح مواد غذائى و ساير امور زندگى است.

نخست مى فرمايد:«آيا هيچ در بارۀ آنچه كشت مى كنيد انديشيده ايد»؟! (أَ فَرَأَيْتُمْ ما تَحْرُثُونَ) .

آيه 66

(آيه 66)-آرى!تعجب مى كنيد و به حيرت فرو مى رويد و مى گوئيد:«به راستى ما زيان كرده ايم»و سرمايه ز كف داديم،و چيزى به دست نياورديم (إِنّا لَمُغْرَمُونَ) .

آيه 71

(آيه 71)-سر انجام به هفتمين و آخرين دليل معاد در اين سلسله آيات مى رسيم و آن آفرينش آتش است،آتشى كه از مهمترين ابزار زندگى بشر، و مؤثرترين وسيله در تمام صنايع است،مى فرمايد:«آيا در بارۀ آتشى كه مى افروزيد فكر كرده ايد»؟ (أَ فَرَأَيْتُمُ النّارَ الَّتِي تُورُونَ) .

آيه 75

(آيه 75)-تنها پاكان به حريم قرآن راه مى يابند!در تعقيب بحثهاى فراوانى كه در آيات قبل با ذكر هفت دليل در بارۀ معاد آمد در اينجا سخن از اهميت قرآن مجيد است،چرا كه مسألۀ نبوت و نزول قرآن بعد از مسألۀ مبدأ و معاد مهمترين اركان اعتقادى را تشكيل مى دهد.

نخست با يك سوگند عظيم سخن را شروع كرده،مى فرمايد:«سوگند به جايگاه ستارگان»و محل طلوع و غروب آنها (فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ) .

هنگامى كه به اين نكته توجه كنيم كه طبق گواهى دانشمندان تنها در كهكشان ما حدود يك هزار ميليون ستاره وجود دارد!و در جهان،كهكشانهاى زيادى موجود است كه هر كدام مسير خاصى دارند،به اهميت اين سوگند قرآن آشناتر مى شويم.

آيه 78

(آيه 78)-سپس به توصيف دوم اين كتاب آسمانى پرداخته،مى افزايد:اين آيات«در كتاب محفوظى جاى دارد» (فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ) .

در همان«لوح محفوظ»در«علم خدا»كه از هر گونه خطا و تغيير و تبديل محفوظ است.

آيه 83

(آيه 83)-هنگامى كه جان به گلوگاه مى رسد!از لحظات حساسى كه آدمى را سخت در فكر فرو مى برد،لحظۀ احتضار و پايان عمر انسانهاست،در آن لحظه كه كار از كار گذشته،و اطرافيان مأيوس و نوميد به شخص محتضر نگاه مى كنند، و مى بينند همچون شمعى كه عمرش پايان گرفته آهسته آهسته خاموش مى شود،با زندگى وداع مى گويد،و هيچ كارى از دست هيچ كس ساخته نيست.

قرآن مجيد در تكميل بحثهاى معاد و پاسخگوئى به منكران و مكذبان، ترسيم گويائى از اين لحظه كرده،مى گويد:«پس چرا هنگامى كه جان به گلوگاه مى رسد»توانائى بازگرداندن آن را نداريد؟! (فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ) .

آيه 87

(آيه 87)-«پس آن(روح)را باز گردانيد اگر راست مى گوئيد» (تَرْجِعُونَها إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ) .

اين ضعف و ناتوانى شما دليلى است بر اين كه مالك مرگ و حيات ديگرى است،و پاداش و جزا در دست اوست،و اوست كه مى ميراند و زنده مى كند.

آيه 93

(آيه 93)-«با آب جوشان دوزخ(و حرارت و سموم آن)از او پذيرايى مى شود»! (فَنُزُلٌ مِنْ حَمِيمٍ) .

«و سرنوشت او ورود در آتش جهنم است» (وَ تَصْلِيَةُ جَحِيمٍ) .

آرى!در همان آستانۀ مرگ نخستين عذابهاى الهى را مى چشند و طعم تلخ كيفرهاى قيامت در قبر و برزخ در كام جانشان فرو مى رود.

سورۀ حديد[57]

فضيلت تلاوت سوره:

در روايات اسلامى نكته هاى جالب توجهى پيرامون فضيلت تلاوت اين سوره آمده،البته تلاوتى كه توأم با فكر،و تفكرى كه توأم با عمل باشد.

در حديثى از پيامبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله نقل شده كه قبل از خواب«مسبحات» را تلاوت مى فرمود(مسبّحات سوره هائى است كه با«سبح للّه»يا«يسبح للّه»آغاز مى شود و آن پنج سوره است:سورۀ حديد،حشر،صف،جمعه و تغابن) و مى فرمود:«در آنها آيه اى است كه از هزار آيه برتر است»! در حديث ديگرى از امام باقر عليه السّلام مى خوانيم:«كسى كه«مسبحات» (سوره هاى پنج گانۀ فوق)را پيش از خواب بخواند از دنيا نمى رود تا حضرت مهدى عليه السّلام را درك كند،و اگر قبلا از دنيا برود در جهان ديگر در همسايگى رسول خدا خواهد بود».

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

آيه 2

(آيه 2)-بعد از ذكر دو وصف از صفات ذات پاك خداوند يعنى«عزّت» و«حكمت»به«مالكيت و تدبير و تصرفش در عالم هستى»كه لازمۀ قدرت و حكمت است پرداخته،مى افزايد:«مالكيت و حاكميت آسمانها و زمين از آن اوست» (لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) .

او«زنده مى كند و مى ميراند» (يُحْيِي وَ يُمِيتُ) .آرى حيات و مرگ در تمام اشكالش به دست قدرت اوست.

«و او بر هر چيز تواناست» (وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ) .

مالكيت خداوند نسبت به عالم هستى مالكيت اعتبارى و تشريعى نيست، بلكه مالكيت حقيقى و تكوينى است،يعنى او به همه چيز احاطه دارد و همۀ جهان در قبضۀ قدرت او،و تحت اراده و فرمان اوست،لذا به دنبال آن سخن از زنده كردن و ميراندن و توانائى بر هر چيز به ميان آمده است.

تفاوت«عزت»و«قدرت»در اين است كه عزت بيشتر توجه به درهم شكستن مدافع دارد،و قدرت توجه به ايجاد اسباب،بنابر اين دو وصف مختلف محسوب مى شوند،هر چند در ريشۀ توانائى با هم مشتركند-دقت كنيد.

آيه 4

(آيه 4)-او هميشه بر تخت قدرت است!به دنبال اوصاف يازده گانه اى كه در آيات قبل در بارۀ ذات پاك پروردگار ذكر شد در اينجا اوصاف ديگرى بيان شده.

نخست از مسألۀ خالقيت سخن مى گويد و مى فرمايد:«او كسى است كه آسمانها و زمين را در شش روز[-شش دوران]آفريد» (هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّامٍ) .

مسألۀ«خلقت در شش روز»هفت مرتبه در قرآن مجيد ذكر شده است كه نخستين مرتبه در آيۀ 54 سورۀ اعراف،و آخرين مورد آن همين آيه مى باشد.

منظور از«يوم»(روز)در اين آيات روز معمولى نيست،بلكه منظور از آن «دوران»است خواه اين دوران كوتاه باشد،و يا طولانى هر چند ميليونها سال به طول انجامد.

بعد به مسألۀ حكومت و تدبير جهان پرداخته،مى افزايد:«سپس(بر تخت قدرت قرار گرفت»و به تدبير جهان پرداخت (ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ) .

بدون شك خداوند نه جسم است و نه«عرش»به معنى«تخت سلطنت» مى باشد،بلكه اين تعبير كنايه اى است لطيف از حاكميت مطلقۀ خداوند و نفوذ تدبير او در عالم هستى و موجودات بطورى كه اگر يك لحظه نظر لطف از آنها برگيرد،و فيضش را قطع كند«فرو ريزند قالبها»! سپس شاخۀ ديگرى از علم بى پايانش را بيان كرده،مى افزايد:«آنچه را در زمين فرو مى رود مى داند و از آن خارج مى شود،و آنچه از آسمان نازل مى گردد، و آنچه به آسمان بالا مى رود»همه را مى داند (يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها) .

بدون شك خداوند نه جسم است و نه«عرش»به معنى«تخت سلطنت» مى باشد،بلكه اين تعبير كنايه اى است لطيف از حاكميت مطلقۀ خداوند و نفوذ تدبير او در عالم هستى و موجودات بطورى كه اگر يك لحظه نظر لطف از آنها برگيرد،و فيضش را قطع كند«فرو ريزند قالبها»! سپس شاخۀ ديگرى از علم بى پايانش را بيان كرده،مى افزايد:«آنچه را در زمين فرو مى رود مى داند و از آن خارج مى شود،و آنچه از آسمان نازل مى گردد، و آنچه به آسمان بالا مى رود»همه را مى داند (يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ

ص: 94

آيه 5

(آيه 5)-بعد از مسألۀ حاكميت و تدبير،سخن به مسألۀ مالكيت او در كل جهان هستى مى رسد،مى فرمايد:«مالكيت آسمانها و زمين از آن اوست» (لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) .

و سر انجام به مسألۀ مرجعيت او اشاره كرده،مى افزايد:«و همۀ كارها به سوى او باز مى گردد» (وَ إِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ) .

آرى وقتى او خالق و مالك و حاكم و مدبّر ماست و همه جا با ما مى باشد مسلما بازگشت همۀ ما و همۀ كارها نيز به سوى اوست.

آيه 7

(آيه 7)-ايمان و انفاق دو سرمايۀ بزرگ نجات و خوشبختى! بعد از بيان قسمتى از دلائل عظمت خداوند در عالم هستى و اوصاف جمال و جلال او،اوصافى كه انگيزۀ حركت به سوى اللّه است،در اينجا از آنها نتيجه گيرى كرده و همگان را دعوت به ايمان و عمل مى نمايد.

نخست مى فرمايد:«به خدا و رسولش ايمان بياوريد» (آمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ) .

اين دعوت يك دعوت عام است كه شامل همۀ انسانها مى شود،مؤمنان را به ايمانى كاملتر و راسختر،و غير مؤمنان را به اصل ايمان دعوت مى كند،دعوتى كه توأم با دليل است و دلائلش در آيات توحيدى قبل گذشت.

سپس به يكى از آثار مهم ايمان كه«انفاق فى سبيل اللّه»است دعوت كرده مى گويد:«و از آنچه شما را جانشين و نمايندۀ(خود)در آن قرار داده انفاق كنيد» (وَ أَنْفِقُوا مِمّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ) .

«انفاق»مفهوم وسيعى دارد كه منحصر به مال نيست،بلكه علم و هدايت و آبروى اجتماعى و سرمايه هاى معنوى و مادى ديگر را نيز شامل مى شود.

سپس براى تشويق بيشتر مى افزايد:«كسانى كه از شما ايمان بياورند و انفاق كنند اجر بزرگى دارند» (فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ) .

توصيف اجر به بزرگى،اشاره اى به عظمت الطاف و مواهب الهى،و ابديت و خلوص و دوام آن است،نه تنها در آخرت كه در دنيا نيز قسمتى از اين اجر بزرگ عائد آنها مى شود.

آيه 9

(آيه 9)-اين آيه براى تأكيد و توضيح بيشتر پيرامون همين معنى مى افزايد:«او كسى است كه آيات روشنى بر بنده اش[-محمد]نازل مى كند،تا شما را از تاريكيها به سوى نور برد و خداوند نسبت به شما مهربان و رحيم است» (هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ عَلى عَبْدِهِ آياتٍ بَيِّناتٍ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ إِنَّ اللّهَ بِكُمْ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ) .

آيه 11

(آيه 11)-و در اين آيه باز هم براى تشويق در مورد«انفاق فى سبيل اللّه»از تعبير جالب ديگرى استفاده كرده،مى گويد:«كيست كه به خدا وام نيكو دهد(و از اموالى كه به او ارزانى داشته انفاق كند)تا خداوند آن را براى او چندين برابر كند؟ و براى او پاداش پر ارزشى است» (مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ) .

منظور از«قرض دادن به پروردگار»هر گونه انفاق در راه اوست كه يكى از مصاديق مهم آن كمك كردن به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و امام مسلمين مى باشد تا در مصارف لازم براى ادارۀ حكومت اسلامى به كار گيرد.

از امام صادق عليه السّلام نقل شده است كه فرمود:«خداوند از بندگانش وامى مطالبه نكرده است به خاطر احتياج خود و آنچه از حقوق براى خداست براى ولى و نمايندۀ اوست».

آيه 13

(آيه 13)-اما منافقان كه در تاريكى وحشتناك كفر و نفاق و گناه قرار گرفته اند در اين هنگام فريادشان بلند مى شود و ملتمسانه از مؤمنان تقاضاى نور مى كنند،اما چيزى جز جواب منفى نمى شنوند،چنانكه آيه مى گويد:«روزى كه مردان و زنان منافق به مؤمنان مى گويند:نظرى به ما بيفكنيد تا از نور شما پرتوى برگيريم» (يَوْمَ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ) .

يعنى؛كمى مهلت دهيد تا ما هم به شما برسيم و در پرتو نورتان راه را پيدا كنيم.

در پاسخ به آنها«گفته مى شود:به پشت سر خود برگرديد و كسب نور كنيد»! (قِيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً) .

اينجا جاى تحصيل نور نيست،مى بايست آن را از دنيائى كه پشت سر گذاشتيد،از طريق ايمان و عمل صالح،به دست مى آورديد،اما ديگر گذشته و دير شده است.

«پس(در اين هنگام)ديوارى ميان آنها زده مى شود كه درى دارد» (فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ) .

ص: 99

آيه 14

(آيه 14)-اما اين ديوار چنان نيست كه مانع عبور صدا باشد،لذا در اين آيه مى افزايد:«آنها را صدا مى زنند:مگر ما با شما نبوديم»؟! (يُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ) .

هم در دنيا با شما در يك جامعه مى زيستيم،و هم در اينجا در كنار شما بوديم چه شد كه ناگهان از ما جدا شديد،و به روح و رحمت الهى رفتيد،آنها در پاسخ «مى گويند:آرى!»با هم بوديم (قالُوا بَلى) .

در همه جا با هم بوديم،در كوچه و بازار،در سفر و حضر،گاه همسايۀ هم بوديم،و يا حتى گاه در يك خانه زندگى مى كرديم،ولى از نظر مكتب و عقيده و عمل فرسنگها با هم فاصله داشتيم،شما خط خود را از ما جدا كرده بوديد،و در اصول و فروع از حق بيگانه بوديد.

سپس مى افزايند:شما گرفتار خطاهاى بزرگى بوديد از جمله:

1-«شما خود را(به واسطۀ پيمودن طريق كفر)به هلاكت افكنديد» (وَ لكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَكُمْ) .

2-«و انتظار(مرگ پيامبر را)كشيديد» (وَ تَرَبَّصْتُمْ) .

بعلاوه در انجام هر كار مثبت و هر حركت صحيح حالت صبر و انتظار داشتيد و تعلل مى نموديد.

3-«و پيوسته(در امر معاد و رستاخيز و حقانيت دعوت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و قرآن) شك و ترديد داشتيد» (وَ ارْتَبْتُمْ) .

4-«و آرزوهاى دور و دراز(آرزوهائى كه هرگز دست از سر شما برنداشت) شما را فريب داد تا فرمان خدا(دائر بر مرگتان)فرا رسيد» (وَ غَرَّتْكُمُ الْأَمانِيُّ حَتّى جاءَ أَمْرُ اللّهِ) .

ص: 100

آيه 15

(آيه 15)-سر انجام مؤمنان در يك نتيجه گيرى منافقان را مخاطب ساخته، مى گويند:«پس امروز نه از شما فديه اى پذيرفته مى شود»كه در برابر آن از عذاب الهى رهائى يابيد (فَالْيَوْمَ لا يُؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْيَةٌ) .

«و نه از كافران» (وَ لا مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا) .

و به اين ترتيب كافران نيز سرنوشتى همچون منافقان دارند،و همگى در گرو گناهان و زشتيهاى اعمال خويشند،و راه خلاصى ندارند.

سپس مى افزايند:«جايگاهتان آتش است و همان سرپرستتان مى باشد» (مَأْواكُمُ النّارُ هِيَ مَوْلاكُمْ) .

«و چه بد جايگاهى است»؟! (وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ) .

معمولا انسانها براى نجات از چنگال مجازات و كيفر در دنيا يا متوسل به غرامت مالى مى شوند،و يا از نيروى ياور و شفيعى كمك مى طلبند،ولى در قيامت تمام اسباب و وسائل مادى كه در اين جهان براى رسيدن به مقاصد،معمول است از كار مى افتد و پيوندها بريده مى شود.

و به اين ترتيب قرآن روشن مى كند كه تنها وسيلۀ نجات در آن روز ايمان و عمل صالح است،حتى دايرۀ شفاعت محدود به كسانى است كه سهمى از اين دو را داشته باشند نه آنها كه پيوندهاى خود را بكلى از خدا و اولياء اللّه بريده اند.

آيه 17

(آيه 17)-و از آنجا كه زنده شدن قبلهاى مرده با ذكر الهى و پيدا كردن حيات معنوى در پرتو خشوع و خضوع در مقابل قرآن،شباهت زيادى به زنده شدن زمينهاى مرده به بركت قطرات حياتبخش باران دارد در اين آيه مى افزايد:«بدانيد خداوند زمين را بعد از مرگ آن زنده مى كند» (اعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها) .

«ما آيات(خود)را(در صحنۀ آفرينش و نيز در صحنۀ وحى)براى شما بيان كرديم شايد انديشه كنيد» (قَدْ بَيَّنّا لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ) .

در حقيقت اين آيه هم اشاره اى است به زنده شدن زمينهاى مرده به وسيلۀ باران،و هم زنده شدن دلهاى مرده به وسيلۀ ذكر اللّه و قرآن مجيد كه از آسمان وحى بر قلب پاك محمد صلّى اللّه عليه و آله نازل شده است و هر دو شايستۀ تدبر و تعقل است.

آيه 20

(آيه 20)-دنيا چيزى جز متاع غرور نيست!از آنجا كه حب و علاقۀ دنيا سر چشمۀ هر گناه و«رأس كل خطيئه»است در اين آيه ترسيم گويائى از وضع زندگى دنيا و مراحل مختلف،و انگيزه هاى حاكم بر هر مرحله را ارائه داده،مى گويد:

«بدانيد زندگى دنيا تنها بازى و سرگرمى و تجمل پرستى و فخر فروشى در ميان شما و افزون طلبى در اموال و فرزندان است» (اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِينَةٌ

ص: 104

آيه 21

(آيه 21)-یک مسابقهٔ بزرگ معنوی!بعد از بیان ناپایداری جهان و لذات آن،و این که مردم در سرمایه های کم ارزش این جهان نسبت به یکدیگر تفاخر و تکاثر می جویند،در اینجا مردم را یه یک مسابقهٔ عظیم روحانی در طریق کسب

ص: 105

آيه 22

(آيه 22)-سپس برای تأکید بیشتر در زمینهٔ عدم دلبستگی به دنیا،و شادنشدن به اقبال آن،و غمگین نگشتن به ادبار آن،می افزاید:«هیچ مصیبتی(ناخواسته)در زمین و نه در وجود شما روی نمی دهد مگر این که همهٔ آنها قبل از آن که زمین را بیافرینیم در لوح محفوظ ثبت است،و این امر برای خداوند آسان است»(ما اَصابَ مِن مُصیبَةٍ فِی الاَرض وَلافی اَنفًسِکُم اِلّا فی کِتابٍ مِن قَبلِ اَن نَبرَ أَها اِنَّ ذلِکَ عَلَی اللّهِ یَسیرُ).

ص: 106

آيه 23

(آيه 23)-اكنون ببينيم فلسفۀ تقدير اين مصائب در لوح محفوظ و سپس بيان اين حقيقت در قرآن چيست؟ آيۀ مورد بحث پرده از روى اين راز مهم برداشته،مى گويد:«اين به خاطر آن است كه براى آنچه از دست داده ايد تأسف نخوريد،و به آنچه به شما داده است دلبسته و شادمان نباشيد» (لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ) .

اين دو جملۀ كوتاه در حقيقت يكى از مسائل پيچيدۀ فلسفۀ آفرينش را حل مى كند،چرا كه انسان هميشه در جهان هستى با مشكلات و گرفتاريها و حوادث ناگوار رو بروست،و غالبا از خود سؤال مى كند:با اين كه خداوند مهربان و كريم و رحيم است اين حوادث دردناك براى چيست؟ قرآن مى گويد:«هدف اين بوده كه شما دلبسته و اسير زرق و برق اين جهان نباشيد».

اين مصائب زنگ بيدارباشى است براى غافلان و شلاقى است،براى ارواح خفته،و رمزى است از ناپايدارى جهان،و اشاره اى است به كوتاه بودن عمر اين زندگى.

آرى اين مصائب شكنندۀ تفاخر و غرور است،لذا در پايان آيه مى افزايد:

ص: 107

آيه 24

(آيه 24)-اين آيه توضيح و تفسيرى است بر آنچه در آيۀ قبل آمده و در حقيقت«مختال فخور»(متكبر فخر فروش)را معرفى مى كند،مى فرمايد:

«همانها كه بخل مى ورزند و مردم را به بخل دعوت مى كنند» (الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبُخْلِ) .

آرى!لازمۀ دلبستگى شديد به مواهب دنيا تكبر و غرور است،و لازمۀ تكبر و غرور بخل كردن،و دعوت ديگران به بخل است،اما بخل كردن به اين دليل كه سرمايۀ كبر و غرور خود را اين اموال مى داند،و هرگز نمى خواهد آن را از دست دهد،و اما دعوت ديگران به بخل براى اين است كه اگر ديگران سخاوتمند باشند او رسوا مى شود و ديگر اين كه،چون بخل را دوست دارد مبلغ چيزى است كه به آن عشق مى ورزد! و براى اين كه تصور نشود اصرار و تأكيد خداوند در مسألۀ انفاق و ترك بخل و يا حتى تعبير به وام گرفتن خداوند از بندگان در آيات گذشته-كه همه براى تشويق آنها به انفاق است-از نياز ذات پاك او سر چشمه مى گيرد،در پايان آيه مى افزايد:

«و هر كس(از اين فرمان)روى گردان شود(به خود زيان مى رساند نه به خدا)چرا كه خداوند بى نياز و شايستۀ ستايش است» (وَ مَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ) .

همه به او نيازمندند و او از همگان بى نياز است،چرا كه خزائن و منابع اصلى همه چيز نزد اوست،و از آنجا كه جامع همۀ صفات كمال است شايستۀ هر حمد

ص: 108

آيه 25

(آيه 25)-هدف اصلى بعث انبياء!از آنجا كه سبقت به سوى رحمت و مغفرت و بهشت پروردگار كه در آيات قبل به آن اشاره شده بود نياز به رهبرى «رهبران الهى»دارد در اين آيه كه از پرمحتواترين آيات قرآن است به اين معنى اشاره كرده،و هدف ارسال انبياء و برنامۀ آنها را دقيقا بيان مى كند،مى فرمايد:«ما رسولان خود را با دلائل روشن فرستاديم» (لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ) .

«و با آنها كتاب(آسمانى)و ميزان(شناسايى حق از باطل و قوانين عادلانه) نازل كرديم» (وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ) .

«تا مردم قيام به عدالت كنند» (لِيَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ) .

به اين ترتيب پيامبران با سه وسيله مجهز بودند:دلائل روشن،كتب آسمانى، و معيار سنجش حق از باطل و خوب از بد،و مانعى ندارد كه فى المثل قرآن مجيد هم«بينه»(معجزه)باشد،و هم كتاب آسمانى،و هم بيان كنندۀ احكام و قوانين، يعنى سه بعد در يك محتوا.

و به هر حال هدف از اعزام اين مردان بزرگ با اين تجهيزات كامل همان اجراى«قسط و عدل»است و اين يكى از اهداف متعدد ارسال پيامبران است.

ولى از آنجا كه در يك جامعۀ انسانى هر قدر سطح اخلاق و اعتقاد و تقوا بالا باشد باز افرادى پيدا مى شوند كه سر به طغيان و گردنكشى بر مى دارند و مانع اجراى قسط و عدل خواهند بود.لذا در ادامۀ آيه مى فرمايد:«و آهن را نازل كرديم كه در آن نيروى شديد و منافعى براى مردم است»! (وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ) .

آرى!تجهيزات سه گانۀ انبياء الهى براى اجراى عدالت وقتى مى تواند به هدف نهائى برسد كه از ضمانت اجرائى آهن و«بأس شديد»آن برخوردار باشد.

امير مؤمنان على عليه السّلام در تفسير جملۀ «وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ» فرمود:«منظور از نازل كردن آهن خلقت آن است».

سپس به يكى ديگر از اهداف ارسال انبيا و نزول كتب آسمانى و همچنين

ص: 109

آيه 26

(آيه 26)-پیامبران را یکی بعد از دیگری فرستادیم!چنانکه می دانیم شیوهٔ قرآن این است که بعد از بیان یک سلسله اصول کلی تعلیمات خود،اشاره به سرنوشت اقوام پیشین می کند تا شاهد گویائی برای آن باشد،در اینجا نیزبعد از ذکر مسائل پیشین دربارهٔ ارسال رسولان همراه بینات و کتاب و میزان،و همچنین لزوم سبقت مرددم بر یکدیگر در وصول به غفران پروردگار و سعادت جاویدان،از بعضی از اقوام و پیامبران پیشین نام می برد و این

ص: 110

آيه 27

(آيه 27)-سپس اشارۀ سر بسته اى به سلسلۀ انبياى ديگر،و آخرين آنها قبل از پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله كرده،مى افزايد:«سپس در پى آنان رسولان ديگر خود را فرستاديم» (ثُمَّ قَفَّيْنا عَلى آثارِهِمْ بِرُسُلِنا) .

يكى بعد از ديگرى با اهدافى هماهنگ قيام كردند و چراغ هدايت را فرا راه مردم قرار دادند تا نوبت به حضرت مسيح عليه السّلام رسيد.

«و بعد از آنان عيسى بن مريم را مبعوث كرديم» (وَ قَفَّيْنا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ) .

سپس به كتاب آسمانى مسيح عليه السّلام اشاره كرده،مى افزايد:«و به او انجيل عطا كرديم» (وَ آتَيْناهُ الْإِنْجِيلَ) .

بعد از ويژگيهاى پيروان او سخن مى گويد،مى فرمايد:«و در دل كسانى كه از او پيروى كردند رأفت و رحمت قرار داديم» (وَ جَعَلْنا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً) .

سپس مى افزايد:«و رهبانيّتى را كه ابداع كرده بودند،ما بر آنان مقرّر نداشته بوديم،هدفشان جلب خشنودى خدا بود ولى حق آن را رعايت نكردند،از اين رو ما به كسانى از آنها كه ايمان آوردند پاداش داديم،و بسيارى از آنها فاسقند» (وَ رَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ إِلاَّ ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها فَآتَيْنَا

ص: 111

آيه 28

(آيه 28)-

شأن نزول:

در مورد نزول اين آيه و آيۀ بعد نقل شده كه:رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله جعفر بن ابي طالب را با هفتاد نفر به سوى نجاشى(به حبشه)فرستاد،او بر نجاشى وارد شد،و وى را دعوت به اسلام كرد،و اجابت نمود و ايمان آورد،به هنگام بازگشت از حبشه چهل تن از اهل آن كشور كه ايمان آورده بودند به جعفر گفتند:به ما اجازه ده كه خدمت اين پيامبر صلّى اللّه عليه و آله برسيم و اسلام خود را بر او عرضه بداريم،و همراه جعفر به مدينه آمدند.

هنگامى كه فقر مالى مسلمانها را مشاهده كردند،به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله عرض كردند:اگر اجازه فرمائيد به كشور خود بازگرديم و اموال خود را همراه بياوريم و با مسلمانان تقسيم كنيم.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله اجازه فرمود.

ص: 112

آيه 29

(آيه 29)-اين آيه كه آخرين آيۀ اين سوره است بيان دليلى است براى آنچه در آيۀ قبل آمده،مى فرمايد:اين پاداشهاى مضاعف الهى علاوه بر نورانيت و مغفرت به خاطر آن است«تا اهل كتاب بدانند كه آنها قادر بر چيزى از فضل خدا نيستند و تمام فضل(و رحمت)به دست اوست،به هر كس بخواهد آن را مى بخشد و خداوند داراى فضل عظيم است» (لِئَلاّ يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتابِ أَلاّ يَقْدِرُونَ عَلى شَيْءٍ مِنْ فَضْلِ اللّهِ وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ) .

اين پاسخى است به آنها كه مى گفتند:خداوند به گروهى از اهل كتاب كه ايمان به محمّد آورده اند-طبق عقيدۀ مسلمانان-دو پاداش مى دهد،بنابر اين ما كه ايمان به او نياورده ايم داراى يك پاداشيم همانند ديگر مسلمانان! قرآن به آنها پاسخ مى گويد كه مسلمانان عموما داراى دو پاداشند،چرا كه همۀ آنها ايمان به رسول خدا و تمام انبياء پيشين دارند و اما گروهى از اهل كتاب كه ايمان نياورده اند هيچ سهمى ندارند تا بدانند كه رحمت الهى در اختيار آنان نيست كه به هر كس بخواهند بدهند و از هر كس بخواهند دريغ دارند! «پايان سورۀ حديد»

ص: 114

آغاز جزء 28 قرآن مجيد

فضيلت تلاوت سوره:

در حديثى از پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مى خوانيم:«هر كس سورۀ مجادله را تلاوت كند(و در آن بينديشد و به كار بندد)در قيامت در زمرۀ حزب اللّه خواهد بود.» همچنين در حديث ديگرى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم:«هر كس سورۀ حديد و مجادله را در نمازهاى فريضه بخواند و آن را ادامه دهد،خداوند هرگز او را در تمام طول زندگى عذاب نمى كند،و در خود و خانواده اش هرگز بدى نمى بيند، و نيز گرفتار فقر و بد حالى نمى شود».

تناسب محتواى اين سوره ها با پاداشهاى فوق روشن است،و اين خود نشان مى دهد كه هدف از تلاوت پياده كردن محتواى آن در زندگى است نه تلاوتى خالى از انديشه و عمل.

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

آيه 2

(آيه 2)-سپس به سراغ بیان حکم ظهار می رود و به عنوان مقدمه رشهٔ این عقیدهٔ خرافی را با جمله های کوتاه و قاطع درهم می کوبد،می فرماید:«کسانی از شما که نسبت به همسرانشان ظهار می کنند(و می گویند:اَنتَ کَظَهرِ اُمّمی؛تو نسبت به من بهمنزلهٔ مادرم هستی)آنان هرگز مادرانشان نیستند،مادرانشان تنها کسانی هستند که آنها را به دنیا آورده اند»!(اَلَذینَ یُظاهِرُونَ مِنکُم مِن نِسائِهِم ماهُنَّ تُمَّاتِهِم اِن اُمَّهاتُهُم اِلاَّ اللّائی وَ لَدنَهُم).

ص: 117

آيه 3

(آيه 3)-ولى از آنجا كه اين سخن زشت و زننده چيزى نبود كه از نظر اسلام ناديده گرفته شود لذا كفارۀ نسبتا سنگينى براى آن قرار داده تا از تكرار آن جلوگيرى كند،مى فرمايد:«كسانى كه همسران خود را ظهار مى كنند،سپس از گفتۀ خود باز مى گردند،بايد پيش از آميزش جنسى آنها با هم برده اى را آزاد كنند» (وَ الَّذِينَ يُظاهِرُونَ مِنْ نِسائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِما قالُوا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسّا) .

سپس مى افزايد:«اين دستورى است كه به آن اندرز داده مى شويد» (ذلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ) .

گمان نكنيد كه چنين كفّاره اى در مقابل«ظهار»كفّارۀ سنگين و نامتعادلى است،زيرا اين سبب اندرز و بيدارى و تربيت نفوس شماست،تا بتوانيد خود را در برابر اين گونه كارهاى زشت و حرام كنترل كنيد.

اصولا تمام كفّارات جنبۀ بازدارنده و تربيتى دارد،و اى بسا كفّاره هائى كه جنبۀ مالى دارد تأثيرش از غالب تعزيرات كه جنبۀ بدنى دارد بيشتر است.

و از آنجا كه ممكن است بعضى با بهانه هائى شانه از زير بار كفّاره خالى كنند

ص: 118

آيه 4

(آيه 4)-و نيز از آنجا كه آزاد كردن يك برده براى همۀ مردم امكان پذير نيست،همان گونه كه در شأن نزول آمد و نيز ممكن است انسان از نظر مالى قادر به آزاد كردن برده باشد اما برده اى براى اين كار پيدا نشود-همان گونه كه در عصر ما چنين است-لذا جهانى و جاودانگى بودن اسلام ايجاب مى كند كه در مرحلۀ بعد جانشينى براى آزادى بردگان ذكر شود به همين دليل در آيۀ مورد بحث مى فرمايد:

«و كسى كه توانائى(آزاد كردن برده اى)نداشته باشد دو ماه پياپى قبل از آميزش روزه بگيرد» (فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ شَهْرَيْنِ مُتَتابِعَيْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسّا) .

اين كفاره نيز اثر عميق بازدارنده اى دارد،به علاوه از آنجا كه روزه در تصفيۀ روح و تهذيب نفوس اثر عميق دارد مى تواند جلو تكرار اين گونه اعمال را در آينده بگيرد.

البته ظاهر آيه اين است كه هر شصت روز پى در پى انجام شود،و بسيارى از فقهاى اهل سنت نيز بر طبق آن فتوا داده اند،ولى در روايات ائمۀ اهل بيت عليهم السّلام آمده است كه اگر كمى از ماه دوم را(حتى يك روز)به دنبال ماه اول روزه بگيرد مصداق شهرين متتابعين و دو ماه پى در پى خواهد بود و اين تصريح حاكم بر ظهور آيه است.

و از آنجا كه بسيارى از مردم نيز قادر به انجام كفّارۀ دوم يعنى دو ماه متوالى روزه نيستند،جانشين ديگرى براى آن ذكر كرده،مى فرمايد:«و كسى كه اين را هم نتواند شصت مسكين را اطعام كند» (فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّينَ مِسْكِيناً) .

ظاهر«اطعام»اين است كه به اندازه اى غذا دهد كه در يك وعده سير شود، اما در روايات اسلامى در يك«مد»طعام(حدود 750 گرم)تعيين شده است.

سپس در دنبالۀ آيه بار ديگر به هدف اصلى اين گونه كفّارات اشاره كرده، مى افزايد:«اين براى آن است كه به خدا و رسولش ايمان بياوريد» (ذلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ) .

ص: 119

آيه 5

(آيه 5)-آنها كه با خدا دشمنى مى كنند از آنجا كه آخرين جملۀ آيۀ قبل به همگان اخطار مى كرد كه حدود الهى را رعايت كنند،و از آن تجاوز ننمايند،در اينجا از كسانى سخن مى گويد كه نه تنها از اين حدود تجاوز كرده،بلكه به مبارزه با خدا و پيامبر او صلّى اللّه عليه و آله برخاسته اند و سرنوشت آنها را در اين دنيا و جهان ديگر روشن مى سازد.

نخست مى فرمايد:«كسانى كه با خدا و رسولش دشمنى مى كنند خوار و ذليل شدند آن گونه كه پيشينيان آنها خوار و ذليل شدند» (إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ كُبِتُوا كَما كُبِتَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ) .

سپس مى افزايد:«ما آيات روشنى نازل كرديم» (وَ قَدْ أَنْزَلْنا آياتٍ بَيِّناتٍ) .

بنابر اين،به قدر كافى اتمام حجت شده و عذر و بهانه اى براى مخالفت باقى نمانده است،و با اين حال اگر مخالفت كنند بايد مجازات شوند.

نه تنها در اين دنيا مجازات مى شوند بلكه؛«براى كافران عذاب خوار كننده اى (در قيامت)است» (وَ لِلْكافِرِينَ عَذابٌ مُهِينٌ) .

به هر حال اين تهديد الهى در مورد كسانى كه در برابر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و قرآن ايستاده بودند به وقوع پيوست،و در جنگهاى بدر و خيبر و خندق و غير آن با ذلت

ص: 120

آيه 6

(آيه 6)-اين آيه در توصيف زمان وقوع عذاب اخروى آنها چنين مى گويد:

«در آن روز كه خداوند همۀ آنها را بر مى انگيزد و از اعمالى كه انجام دادند با خبر مى سازد» (يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللّهُ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا) .

«اعمالى كه خداوند حساب آن را نگه داشته و آنها فراموشش كردند» (أَحْصاهُ اللّهُ وَ نَسُوهُ) .

و اين خود عذاب دردناكى است كه خداوند گناهان فراموش شدۀ آنها را به يادشان مى آورد و در صحنۀ محشر در برابر خلايق رسوا مى شوند.

و در پايان آيه مى فرمايد:«و خداوند بر هر چيز شاهد و ناظر است» (وَ اللّهُ عَلى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ) .

آرى؛حضور خداوند در همه جا و در هر زمان و در درون و برون ما ايجاب مى كند كه نه فقط اعمال،بلكه نيات و عقايد ما را شمارش كند و در آن روز بزرگ كه «يوم البروز»است همه را بازگو فرمايد.

آيه 8

(آيه 8)-

شأن نزول:

در مورد اين آيه دو شأن نزول نقل شده كه هر كدام مربوط به يك قسمت از آيه است.

نخست اين كه:جمعى از يهود و منافقان در ميان خودشان جدا از مؤمنان نجوا مى كردند و گاه با چشمهاى خود اشاره هاى ناراحت كننده اى به مؤمنان داشتند،و همين باعث غم و اندوه مؤمنان مى شد،هنگامى كه اين كار را تكرار كردند مؤمنان شكايت به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نمودند،پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دستور داد كه هيچ كس در برابر مسلمانان با ديگرى نجوا نكند،اما آنها گوش ندادند،باز هم تكرار كردند، آيه نازل شد(و آنها را سخت بر اين كار تهديد كرد).

همچنين نقل شده كه:گروهى از يهود خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آمدند و به جاى «السّلام عليك»گفتند:«السّام عليك يا ابا القاسم»(كه مفهومش مرگ بر تو يا ملالت و خستگى بر تو باد،است).

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در جواب آنها فرمود:«و عليكم؛همين بر شما باد».

عايشه مى گويد:من متوجه اين مطلب شدم و گفتم:«عليكم السّام و لعنكم اللّه و غضب عليكم؛مرگ بر شما،خدا لعنت كند شما را،و غضب كند»! پيامبر به من فرمود:مدارا كن و از خشونت و بدگوئى بپرهيز.

گفتم:مگر نمى شنوى مى گويند:«مرگ بر تو»! فرمود:مگر تو هم نشنيدى كه من در جواب«عليكم»گفتم! اينجا بود كه خداوند آيه نازل كرد كه هنگامى كه اين گروه نزد شما مى آيند تحيتى مى گويند كه خدا چنان تحيتى به شما نگفته است.

تفسير:

«نجوا»از شيطان است!در اينجا همچنان ادامۀ بحثهاى نجواست.

نخست مى فرمايد:«آيا نديدى كسانى را كه از نجوا[-سخنان در گوشى]نهى

ص: 122

آيه 9

(آيه 9)-و از آنجا که مؤمنان نیز گهگاه به خاطر ضرورتها یا تمایلاتی به نجوا می پرداختند در این آیه روی سخن را به آنها کرده،و برای این که در این کار آلوده به گناهان منافقان و یهود نشوند می فرماید:«ای کسانی که ایمان آورده اید!

ص: 123

آيه 10

(آيه 10)-لذا در اين آيه مى افزايد:«نجوا تنها از سوى شيطان است» (إِنَّمَا النَّجْوى مِنَ الشَّيْطانِ) .

«مى خواهد با آن مؤمنان را غمگين سازد» (لِيَحْزُنَ الَّذِينَ آمَنُوا) .

«ولى(بايد بدانند كه شيطان)نمى تواند هيچ گونه ضررى به آنها برساند جز به فرمان خدا» (وَ لَيْسَ بِضارِّهِمْ شَيْئاً إِلاّ بِإِذْنِ اللّهِ) .

چرا كه هر مؤثرى در عالم هستى است تأثيرش به فرمان خداست.

«پس مؤمنان بايد تنها بر خدا توكل كنند»و از هيچ چيز جز او نترسند و بر غير او دل ننهند (وَ عَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ) .

بدين ترتيب«نجوا»گاه حرام است و اين در صورتى است كه موجب اذيت و آزار و هتك حيثيت مسلمانى گردد و چنين نجوائى نجواى شيطانى است كه هدفش غمگين ساختن مؤمنان است.

در مقابل گاه حكم وجوب به خود مى گيرد،و اين در صورتى است كه مسألۀ سرى لازمى در ميان باشد كه افشاى آن خطرناك،و عدم ذكر آن نيز موجب تضييع حق و يا خطرى براى اسلام و مسلمين است.

و گاه متصف به استحباب مى شود و آن در جائى است كه انسان براى انجام كارهاى نيك و بر و تقوا به سراغ آن رود،و همچنين حكم كراهت و اباحه.

ص: 124

آيه 11

(آيه 11)-

شأن نزول:

نقل كرده اند كه:پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در يكى از روزهاى جمعه در «صفّه»(سكوى بزرگى كه در كنار مسجد پيامبر صلّى اللّه عليه و آله قرار داشت)نشسته بود و گروهى نزد حضرت حاضر بودند،و جا تنگ بود،پيامبر صلّى اللّه عليه و آله عادتش اين بود كه مجاهدان بدر را اعم از مهاجر و انصار احترام فراوان مى كرد،در اين هنگام گروهى از بدريون وارد شدند،در حالى كه ديگران قبل از آنها اطراف پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را پر كرده بودند،هنگامى كه مقابل پيامبر صلّى اللّه عليه و آله رسيدند سلام كردند،پيامبر صلّى اللّه عليه و آله پاسخ فرمود؛ سپس به حاضران سلام كردند آنها نيز پاسخ گفتند،آنها روى پاى خود ايستاده بودند،و منتظر بودند حاضران به آنها جا دهند ولى هيچ كس تكان نخورد! اين امر بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله سخت آمد،رو به بعضى از كسانى كه اطراف او نشسته بودند كرد و فرمود:فلان و فلانى برخيزيد،چند نفر را از جا بلند كرد تا واردين بنشينند(و اين در حقيقت نوعى ادب آموزى و درس احترام گذاردن به پيش كسوتان در ايمان و جهاد بود.) ولى اين مطلب بر آن چند نفر كه از جا برخاستند ناگوار آمد،منافقان گفتند:

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله رسم عدالت را رعايت نكرد!در اينجا آيه نازل شد و قسمتى از آداب نشستن در مجالس را براى آنها شرح داد.

تفسير:

احترام به پيش كسوتان در مجالس در تعقيب دستورى كه در آيات گذشته در مورد ترك نجوا در مجالس، و محدود ساختن آن به موارد معين آمده،در اين آيه يكى ديگر از آداب مجلس را بازگو كرده،مى فرمايد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!هنگامى كه به شما گفته شود:

مجلس را وسعت بخشيد(و به تازه واردها جا دهيد)وسعت بخشيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجالِسِ فَافْسَحُوا) .

كه اگر چنين كنيد:«خداوند(بهشت را)براى شما وسعت مى بخشد»و در

ص: 125

آيه 12

(آيه 12)-

شأن نزول:

نقل كرده اند:جمعى از اغنياء خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى آمدند و با او نجوا مى كردند(اين كار علاوه بر اين كه وقت گرانبهاى پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله را مى گرفت مايۀ نگرانى مستضعفين و موجب امتيازى براى اغنياء بود)در اينجا اين آيه نازل شد و به آنها دستور داد كه قبل از نجوا كردن با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله صدقه اى به مستمندان بپردازند،اغنياء وقتى چنين ديدند از نجوا خوددارى كردند.آيۀ بعد نازل

ص: 126

آيه 13

(آيه 13)-جالب اين كه دستور فوق تأثير عجيبى گذاشت و آزمون جالبى شد و همگى جز يك نفر از دادن صدقه و نجوا خوددارى كردند،و او امير مؤمنان على عليه السّلام بود اينجا بود كه آنچه لازم بود روشن شود شد و آنچه بايد مسلمانان از اين دستور بفهمند و درس گيرند گرفتند.

لذا آيۀ مورد بحث نازل گرديد و اين حكم را نسخ كرد و فرمود:«آيا ترسيديد

ص: 127

آيه 14

(آيه 14)-حزب شيطان!در اينجا بخشى از توطئه هاى منافقان را بر ملا مى سازد،و آنها را با نشانه هايشان به مسلمانان معرفى مى كند،و ذكر اين معنى بعد از آيات نجوا شايد به اين مناسبت است كه در ميان نجوا كنندگان با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله افراد منافقى نيز وجود داشتند كه از اين كار به عنوان پوششى براى توطئه هاى خود و اظهار نزديكى به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله استفاده مى كردند همين امر سبب شد كه قرآن به صورت يك امر كلى با آن برخورد كند.

نخست مى فرمايد:«آيا نديدى كسانى را كه طرح دوستى با گروهى كه مورد غضب خدا بودند ريختند»؟! (أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ) .

سپس مى افزايد:«آنها نه از شما هستند و نه از آنان»يهود (ما هُمْ مِنْكُمْ وَ لا مِنْهُمْ) .

نه در مشكلات و گرفتاريها ياور شما هستند،و نه دوست صميمى آنها،بلكه منافقانى هستند كه هر روز چهره عوض مى كنند،و هر لمحه به شكلى در مى آيند.

باز در ادامۀ همين سخن مى افزايد:«سوگند دروغ ياد مى كنند(كه از شما

ص: 128

آيه 15

(آيه 15)-بعد به عذاب دردناك اين منافقان لجوج اشاره كرده،مى فرمايد:

«خداوند عذاب شديدى براى آنها فراهم ساخته است» (أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِيداً) .

و بدون شك اين عذاب عادلانه است؛«چرا كه آنها اعمال بدى انجام مى دادند» (إِنَّهُمْ ساءَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ) .

آيه 18

(آيه 18)-و عجب اين كه اين منافقان در قيامت هم دست از منافقگرى خود بر نمى دارند چنانكه در اين آيه مى فرمايد:به خاطر بياوريد«روزى را كه خداوند همۀ آنها را بر مى انگيزد(و اعمالشان را بر آنها عرضه مى دارد و در دادگاه عدلش از آنها سؤال مى كند)ولى آنان براى خدا نيز سوگند(دروغ)ياد مى كنند همان گونه كه(امروز)براى شما ياد مى كنند» (يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللّهُ جَمِيعاً فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَما يَحْلِفُونَ لَكُمْ) .

قيامت تجليگاه اعمال و روحيات انسان در اين دنياست،و از آنجا كه منافقان اين روحيه را همراه خود به قبر و برزخ برده اند در صحنۀ قيامت نيز آشكار مى شود، و بر طبق عادت گذشته سوگند دروغين ياد مى كنند.

سپس مى افزايد:«و گمان مى كنند كارى مى توانند انجام دهند» (وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلى شَيْءٍ) .ولى اين يك پندار موهوم و خيالى خام بيش نيست! و سر انجام آيه را با اين جمله پايان مى دهد:«بدانيد آنها دروغگويانند» (أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْكاذِبُونَ) .

و به اين ترتيب كوس رسوائى آنها را همه جا مى زنند.

آيه 21

(آيه 21)-اين آيه در حقيقت دليلى است براى اين معنى،مى فرمايد:«خدا چنين مقرّر داشته كه من و رسولانم پيروز مى شويم» (كَتَبَ اللّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي) .

و هيچ شك و ترديدى در آن نيست.

«چرا(چنين نباشد،در حالى)كه خداوند قوى و شكست ناپذير است» (إِنَّ اللّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ) .

به همان اندازه كه خداوند قدرتمند است دشمنانش ضعيف و ذليلند،و اگر مى بينيم در آيۀ قبل تعبير به«اذلّين»(ذليل ترين افراد)شده دليلش همين بوده است.

در طول تاريخ اين پيروزى فرستادگان الهى در چهره هاى گوناگونى نمايان شده:در عذابهاى مختلفى همچون طوفان نوح،و صاعقۀ عاد و ثمود،و زلزله هاى ويرانگر قوم لوط،و مانند آن،و در پيروزى در جنگهاى مختلف،مانند غزوات«بدر» و«حنين»و فتح«مكه»و ساير غزوات پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله.

و از همه مهمتر پيروزى منطقى آنها بر مكاتب شيطانى و دشمنان حق و عدالت بوده است.

سورۀ حشر[59]

فضيلت تلاوت سوره:

در حديثى از پيغمبر گرامى صلّى اللّه عليه و آله مى خوانيم:«هر كس سورۀ حشر را بخواند تمام بهشت و دوزخ و عرش و كرسى و حجاب و آسمانها و زمينهاى هفتگانه و حشرات و بادها و پرندگان و درختان و جنبندگان و خورشيد و ماه و فرشتگان همگى بر او رحمت مى فرستند،و براى او استغفار مى كنند،و اگر در آن روز يا در آن شب بميرد شهيد مرده است».

بدون شك اينها همه آثار انديشه در محتواى سوره است كه از قرائت آن ناشى مى شود و در زندگى انسان پرتو افكن مى گردد.

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

آيه 2

(آيه 2)-بعد از بیان این مقدمه به داستان رانده شدن یهود بنی نضیر از مدینه پرداخته،می فرماید:«او(خداوند)کسی است که کافران اهل کتاب را در نخستین برخورد(با مسلمانان)از خانه هایشان بیرون راند»!(هُوَ الَّذی اَخرَجَ الَّذینَ کَفَرُوا مِن اَهلِ الکِتابِ مِن دِیارِ هِم لِاَوَّلِ الحَشرِ).

ص: 136

آيه 3

(آيه 3)-این آیه می افزاید:«و اگر نه این بود که خداوند ترک وطن را بر آنان مقرّر داشته بود آنها را در همین دنیا مجازات می کرد»(وَلَولا اَن کَتَبَ اللّهُ عَلَیهِمُ الجَلاءَ لَعَذَّبهُم فِی الدُّنیا).

ص: 137

آيه 4

(آيه 4)-و از آنجا كه ذكر اين ماجرا علاوه بر بيان قدرت پروردگار و حقانيت پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بايد هشدارى براى تمام كسانى باشد كه اعمالى مشابه يهود بنى نضير دارند تا مسأله در آنها خلاصه نشود در اين آيه مطلب را تعميم داده، مى افزايد:«اين مجازات(دنيا و آخرت)از آن جهت دامنگيرشان شد كه با خدا و رسولش به دشمنى برخاستند» (ذلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ) .

«و هر كس به دشمنى با خدا برخيزد(خداوند مجازاتش مى كند زيرا)خدا مجازات شديدى دارد» (وَ مَنْ يُشَاقِّ اللّهَ فَإِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ) .

آيه 6

(آيه 6)-

شأن نزول:

از آنجا كه اين آيه و آيۀ بعد نيز تكميلى است بر آيات گذشته،شأن نزول آن نيز ادامۀ همان شأن نزول است.

توضيح اين كه:بعد از بيرون رفتن يهود«بنى نضير»از مدينه،باغها و زمينهاى كشاورزى و خانه ها و قسمتى از اموال آنها در مدينه باقى ماند،جمعى از سران مسلمين خدمت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله رسيدند و طبق آنچه از سنت عصر جاهليت به خاطر داشتند عرض كردند:برگزيده هاى اين غنيمت،و يك چهارم آن را برگير و بقيه را به ما واگذار،تا در ميان خود تقسيم كنيم! آيات مورد بحث نازل شد و با صراحت گفت:چون براى اين غنائم،جنگى نشده و مسلمانان زحمتى نكشيده اند تمام آن تعلق به رسول اللّه(رئيس حكومت اسلامى)دارد و او هرگونه صلاح بداند تقسيم مى كند.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله اين اموال را در ميان مهاجرين كه دستهاى آنها در سرزمين مدينه از مال دنيا تهى بود و تعداد كمى از انصار كه نياز شديدى داشتند تقسيم كرد.

تفسير:

حكم غنائمى كه بدون جنگ به دست مى آيد در اين آيه حكم غنائم بنى نضير را بيان مى كند،و در عين حال روشنگر يك قانون كلى در زمينۀ تمام غنائمى است كه بدون دردسر و زحمت و رنج عائد جامعۀ اسلامى مى شود كه از آن در فقه اسلامى به عنوان«فيىء»ياد شده است.

مى فرمايد:«و آنچه را خدا از آنان[-يهود]به رسولش بازگردانده (و بخشيده)چيزى است كه شما براى به دست آوردن آن(زحمتى نكشيديد)نه

ص: 139

آيه 7

(آيه 7)-اين آيه مصرف«فيئ»را كه در آيۀ قبل آمده است به وضوح بيان مى كند و به صورت يك قاعدۀ كلى مى فرمايد:«آنچه را خداوند از اهل اين آباديها به رسولش بازگرداند،از آن خدا،و رسول،و خويشاوندان او و يتيمان و مستمندان و در راه ماندگان است» (ما أَفاءَ اللّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى فَلِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ) .

يعنى؛اين همانند غنائم جنگهاى مسلحانه نيست كه تنها يك پنجم آن در اختيار پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و ساير نيازمندان قرار گيرد،و چهار پنجم از آن جنگجويان باشد.

و نيز اگر در آيۀ قبل گفته شد كه تمام آن متعلق به رسول خداست مفهومش اين نيست كه تمام آن را در مصارف شخصى صرف كند،بلكه چون رئيس حكومت اسلامى،و مخصوصا مدافع و حافظ حقوق نيازمندان است قسمت عمده را در مورد آنها مصرف مى كند.

پس اين مصارف ششگانه ذكر اولويتهائى است كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در مورد اموالى كه در اختيار دارد بايد رعايت كند،و به تعبير ديگر پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله اين همه ثروت را براى شخص خودش نمى خواهد بلكه به عنوان رهبر و رئيس حكومت اسلامى در

ص: 140

آيه 8

(آيه 8)-سه گروه مهاجران و انصار و تابعان و صفات برجستهٔ هر کدام! قرآن همچنان بحث آیات گذشته پیرامون مصارف ششگانهٔ«فییٔء»_ اموال

ص: 141

آيه 9

(آيه 9)-در اين آيه به يكى ديگر از مصارف اين اموال پرداخته،و در ضمن آن توصيف بسيار جالب و بليغى در بارۀ طايفۀ انصار مى كند،و بحثى را كه در آيۀ قبل در بارۀ مهاجران بود با آن تكميل نموده،مى فرمايد:«و براى كسانى است كه در اين سرا[-سرزمين مدينه]و در سراى ايمان پيش از مهاجران مسكن گزيدند» (وَ الَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدّارَ وَ الْإِيمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ) .

تعبير به«تبوّءوا»نشان مى دهد كه انصار نه تنها خانه هاى ظاهرى را آمادۀ پذيرائى مهاجران كردند كه خانۀ دل و جان و محيط شهر خود را تا آنجا كه مى توانستند آماده ساختند و اينها همه قبل از هجرت مسلمانان مكه بوده است، و مهم همين است.

سپس به سه توصيف ديگر كه بيانگر كل روحيات انصار مى باشد پرداخته، چنين مى گويد:آنها چنان هستند كه:«هر مسلمانى را به سويشان هجرت كند دوست مى دارند» (يُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَيْهِمْ) .

و در اين زمينه تفاوتى ميان مسلمانان از نظر آنها نيست،بلكه مهم نزد آنان مسألۀ ايمان و هجرت است،و اين دوست داشتن يك ويژگى مستمر آنها محسوب مى شود.

ص: 142

آيه 10

(آيه 10)-در این آیه سخن از گروهی سومی از مسلمین به میان می آورد که با

ص: 143

آيه 11

(آيه 11)-

شأن نزول:

جمعى از منافقان مدينه مانند«عبد اللّه بن ابىّ» و يارانش مخفيانه كسى را به سراغ يهود«بنى نضير»فرستادند و گفتند:شما محكم در جاى خود بايستيد،از خانه هاى خود بيرون نرويد،و دژهاى خود را محكم سازيد،ما دو هزار نفر ياور از قوم خود و ديگران داريم و تا آخرين نفس با شما هستيم،طايفۀ بنى قريظه و ساير هم پيمانهاى شما از قبيلۀ غطفان نيز با شما همراهى مى كنند.

همين امر سبب شد كه يهود بنى نضير بر مخالفت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله تشويق شوند، اما در اين هنگام يكى از بزرگان بنى نضير به نام«سلام»به«حى بن اخطب»كه سرپرست برنامه هاى بنى نضير بود گفت:اعتنائى به حرف«عبد اللّه بن ابى»نكنيد، او مى خواهد شما را تشويق به جنگ محمد صلّى اللّه عليه و آله كند،و خودش در خانه بنشيند و شما را تسليم حوادث نمايد.

حيى گفت:ما جز دشمنى محمد صلّى اللّه عليه و آله و پيكار با او چيزى را نمى شناسيم، «سلام»در پاسخ او گفت:به خدا سوگند من مى بينم سر انجام ما را از اين سرزمين

ص: 145

آيه 12

(آيه 12)-سپس براى توضيح بيشتر در بارۀ دروغگوئى آنها مى افزايد:«اگر آنها را بيرون كنند با آنان بيرون نمى روند» (لَئِنْ أُخْرِجُوا لا يَخْرُجُونَ مَعَهُمْ) .

«و اگر با آنها پيكار شود ياريشان نخواهند كرد» (وَ لَئِنْ قُوتِلُوا لا يَنْصُرُونَهُمْ) .

«و اگر(به گفتۀ خود عمل كنند و)ياريشان كنند پشت به ميدان كرده فرار مى كنند»! (وَ لَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَيُوَلُّنَّ الْأَدْبارَ) .

«سپس كسى آنان را يارى نمى كند» (ثُمَّ لا يُنْصَرُونَ) .

آيه 14

(آيه 14)-سپس به بيان نشانۀ روشنى از اين ترس درونى پرداخته، مى افزايد:«آنها هرگز با شما به صورت گروهى نمى جنگند جز در دژهاى محكم يا از پشت ديوارها» (لا يُقاتِلُونَكُمْ جَمِيعاً إِلاّ فِي قُرىً مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَراءِ جُدُرٍ) .

آرى!آنها چون از دژ ايمان و توكل بر خدا بيرون هستند جز در پناه ديوارها و قلعه هاى محكم جرأت جنگ و روياروئى با مؤمنان ندارند! سپس مى افزايد:اما اين نه به خاطر آن است كه آنها افرادى ضعيف و ناتوان و ناآگاه به فنون جنگند بلكه به هنگامى كه درگيرى رخ مى دهد«پيكارشان در ميان خودشان شديد است»اما در برابر شما ضعيف (بَأْسُهُمْ بَيْنَهُمْ شَدِيدٌ) .

و در ادامۀ همين آيه،به عامل ديگرى براى شكست و ناكامى آنها پرداخته، مى فرمايد:به ظاهر آنها كه مى نگرى«آنها را متحد مى پندارى در حالى كه دلهايشان پراكنده است،اين به خاطر آن است كه آنها قومى هستند كه تعقل نمى كنند» (تَحْسَبُهُمْ جَمِيعاً وَ قُلُوبُهُمْ شَتّى ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَعْقِلُونَ) .

به اين ترتيب انسجام ظاهرى افراد بى ايمان و پيمان و وحدت نظامى و اقتصادى آنها هرگز نبايد ما را فريب دهد،چرا كه در پشت اين پيمانها و شعارهاى وحدت،دلهاى پراكنده اى قرار دارد،و دليل آن هم روشن است،زيرا هر كدام حافظ منافع مادى خويشند،و مى دانيم منافع مادى هميشه در تضاد است،در حالى كه وحدت و انسجام مؤمنان بر اساس اصولى است كه تضاد در آن راه ندارد،يعنى اصل ايمان و توحيد و ارزشهاى الهى.

آيه 16

(آيه 16)-با طناب پوسيدۀ شيطان به چاه نرويد! در اين آيه به تشبيهى در بارۀ منافقان پرداخته،مى گويد:داستان آنها نيز «همچون شيطان است كه به انسان گفت:كافر شو(تا مشكلات تو را حل كنم)اما هنگامى كه كافر شد؛گفت:من از تو بيزارم،من از خداوندى كه پروردگار عالميان است بيم دارم» (كَمَثَلِ الشَّيْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اكْفُرْ فَلَمّا كَفَرَ قالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِنْكَ إِنِّي أَخافُ اللّهَ رَبَّ الْعالَمِينَ) .

منظور از«انسان»مطلق انسانهائى است كه تحت تأثير شيطان قرار گرفته، فريب وعده هاى دروغين او را مى خورند و راه كفر مى پويند،و سر انجام شيطان آنها را تنها گذاشته و از آنان بيزارى مى جويد! آرى!چنين است حال منافقان كه دوستان خود را با وعده هاى دروغين و نيرنگ به وسط معركه مى فرستند،سپس آنها را تنها گذارده فرار مى كنند چرا كه در نفاق وفادارى نيست.

آيه 18

(آيه 18)-در اين آيه روى سخن را به مؤمنان كرده،به عنوان يك نتيجه گيرى از ماجراى شوم و دردناك«بنى نضير»و منافقان و شيطان،مى فرمايد:

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!از(مخالفت)خدا بپرهيزيد،و هر كس بايد بنگرد تا براى فردايش چه چيز از پيش فرستاده»؟ (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ) .

در حقيقت سرمايۀ اصلى انسان در صحنۀ قيامت كارهائى است كه از پيش فرستاده،و گر نه غالبا كسى به فكر انسان نيست كه براى او چيزى بعد از مرگ او بفرستد،و يا اگر بفرستند ارزش زيادى ندارد.

سپس بار ديگر براى تأكيد مى افزايد:«از خدا بپرهيزيد كه خداوند از آنچه انجام مى دهيد آگاه است» (وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ) .

آرى!تقوا و ترس از خداوند سبب مى شود كه انسان براى فرداى قيامت بينديشد،و اعمال خود را پاك و پاكيزه و خالص كند.

آيه 20

(آيه 20)-در اين آيه به مقايسۀ اين دو گروه(گروه مؤمنان با تقوا،و متوجه به مبدأ و معاد،و گروه فراموشكاران خدا كه گرفتار خود فراموشى شده اند)پرداخته، مى گويد:«هرگز دوزخيان و بهشتيان يكسان نيستند» (لا يَسْتَوِي أَصْحابُ النّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ) .

نه در اين دنيا،نه در معارف،نه در نحوۀ تفكّر،نه در طرز زندگى فردى و جمعى و هدف آن،و نه در آخرت و پاداشهاى الهى،خط اين دو گروه در همه جا، و همه چيز،از هم جداست،يكى به ياد خدا و قيامت و احياى ارزشهاى والاى انسانى،و اندوختن ذخائر براى زندگى جاويدان است،و ديگرى غرق شهوات و لذات مادى و گرفتار فراموشى همه چيز و اسير بند هوى و هوس.

و به اين ترتيب انسان بر سر دو راهى قرار دارد يا بايد به گروه اول بپيوندد يا به گروه دوم و راه سومى در پيش نيست.

و در پايان آيه به صورت يك حكم قاطع مى فرمايد:«اصحاب بهشت رستگار و پيروزند» (أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفائِزُونَ) .

نه تنها در قيامت رستگار و پيروزند كه در اين دنيا نيز پيروزى و آرامش و نجات از آن آنهاست،و شكست در هر دو جهان نصيب فراموشكاران است.

آيه 22

(آيه 22)-در آيات بعد به ذكر قسمت مهمى از اوصاف جمال و جلال خدا -كه توجه به هر يك در تربيت نفوس و تهذيب قلوب تأثير عميق دارد-مى پردازد، و ضمن سه آيه پانزده صفت و به تعبير ديگر هجده صفت از اوصاف عظيم او را بر مى شمرد و هر آيه با بيان توحيد الهى و نام مقدس«اللّه»شروع مى شود كه انسان را به عالم نورانى اسماء و صفات حق رهنمون مى گردد.

مى فرمايد:«او خدائى است كه معبودى جز او نيست،داناى آشكار و نهان است و او رحمان و رحيم است» (هُوَ اللّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلاّ هُوَ عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ) .

ص: 151

آيه 23

(آيه 23)-در اين آيه علاوه بر تأكيد روى مسألۀ توحيد هشت وصف ديگر ذكر كرده،مى فرمايد:«او خدائى است كه معبودى جز او نيست» (هُوَ اللّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلاّ هُوَ) .

«حاكم و مالك اصلى اوست» (الْمَلِكُ) .

«از هر عيب منزه است» (الْقُدُّوسُ) .

«به كسى ستم نمى كند»و همه از ناحيۀ او در سلامتند (السَّلامُ) .

سپس مى افزايد:او براى دوستانش«امنيت بخش است» (الْمُؤْمِنُ) .

او حافظ و نگاهدارنده و«مراقب(همه چيز)است» (الْمُهَيْمِنُ) .

«او قدرتمندى شكست ناپذير است» (الْعَزِيزُ) .

«كه با ارادۀ نافذ خود هر امرى را اصلاح مى كند» (الْجَبّارُ) .

سپس مى افزايد:«و شايستۀ عظمت است»و چيزى برتر و بالاتر از او نيست (الْمُتَكَبِّرُ) .

از آنجا كه عظمت و بزرگى تنها شايستۀ مقام خداست اين واژه به معنى ممدوحش تنها در بارۀ او به كار مى رود و هر گاه در غير مورد او به كار رود به معنى مذموم است.

و در پايان آيه،بار ديگر روى مسألۀ توحيد كه سخن با آن آغاز شده بود تكيه كرده،مى فرمايد:«خداوند منزه است از آنچه شريك براى او قرار مى دهند» (سُبْحانَ اللّهِ عَمّا يُشْرِكُونَ) .

ص: 152

آيه 24

(آيه 24)-و در آخرين آيۀ سوره در تكميل اين صفات به شش وصف ديگر اشاره كرده،چنين مى فرمايد:«او خداوندى است خالق» (هُوَ اللّهُ الْخالِقُ) .

«آفريننده اى بى سابقه» (الْبارِئُ) .

«و صورتگرى»بى نظير (الْمُصَوِّرُ) .

و سپس از آنجا كه اوصاف خداوند منحصر به اين اوصاف نيست،بلكه اوصافش همچون ذاتش بى پايان است،مى افزايد:«براى او نامهاى نيك است» (لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى) .

و به همين دليل از هرگونه عيب و نقص،منزه و مبراست،«و آنچه در آسمانها و زمين است تسبيح او مى گويند»و او را از هر عيب و نقصى پاك مى شمرند (يُسَبِّحُ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) .

و سر انجام براى تأكيد بيشتر،روى موضوع نظام آفرينش به دو وصف ديگر از اوصافش كه يكى از آنها قبلا آمد،اشاره كرده،مى فرمايد:«و او عزيز و حكيم است» (وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ) .

اولى نشانۀ كمال قدرت او بر همه چيز،و غلبۀ بر هر مانع است،و دومى اشاره به علم و آگاهى از نظام آفرينش و تنظيم برنامۀ دقيق در امر خلقت و تدبير است.

و به اين ترتيب در مجموع اين آيات سه گانه علاوه بر مسألۀ توحيد-كه دو بار تكرار شده-هفده وصف از اوصاف خدا آمده است بدين ترتيب:

عالم الغيب و الشهاده-رحمان-رحيم-ملك-قدّوس-سلام-مؤمن -مهيمن-عزيز-جبّار-متكبّر-خالق-بارئ-مصوّر-حكيم-داراى اسماء الحسنى-كسى كه همۀ موجودات عالم تسبيح او مى گويند.

و به اين ترتيب،اين آيات دست پويندگان راه معرفت اللّه را گرفته منزل به منزل پيش مى برد،از ذات پاك او شروع مى كند،و بعد به عالم خلقت مى آورد،و باز در اين سير الى اللّه از مخلوق نيز به سوى خالق مى برد،قلب را مظهر اسماء و صفات الهى و مركز انوار ربانى مى كند و در لابلاى اين معارف و انوار،او را مى سازد

ص: 153

سورۀ ممتحنه[60]

آيه 1

(آيه 1)-

شأن نزول:

اين آيه در بارۀ«حاطب بن ابى بلتعه»نازل شده است.

جريان چنين بود كه:زنى به نام«ساره»كه وابسته به يكى از قبائل«مكّه»بود از مكّه به مدينه خدمت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله آمد.حضرت به او فرمود:آيا مسلمان شده اى و به اينجا آمده اى؟ عرض كرد:نه.

فرمود:پس چرا آمدى؟ عرض كرد:شما اصل و عشيرۀ ما بوديد،و سرپرستان من همه رفتند،و من شديدا،محتاج شدم نزد شما آمده ام تا عطائى به من كنيد و لباس و مركبى ببخشيد.

فرمود:پس جوانان مكّه چه شدند؟(اشاره به اين كه آن زن خواننده بود و براى جوانان خوانندگى مى كرد.) گفت:بعد از واقعۀ بدر،هيچ كس از من تقاضاى خوانندگى نكرد-و اين نشان مى دهد ضربۀ جنگ بدر تا چه حد بر مشركان مكّه سنگين بود-حضرت دستور داد،لباس و مركب و خرج راهى به او دادند،و اين در حالى بود كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آمادۀ فتح مكّه مى شد.

در اين موقع«حاطب بن ابى بلتعه»(يكى از مسلمانان معروف كه در جنگ بدر و بيعت رضوان شركت كرده بود)نزد«ساره»آمد و نامه اى نوشت و گفت:آن را به اهل مكّه بده و ده دينار و به قولى ده درهم نيز به او داد.

«حاطب»در نامه به اهل مكّه نوشته بود رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله قصد دارد به سوى شما آيد،آمادۀ دفاع از خويش باشيد! جبرئيل اين ماجرا را به اطلاع پيامبر صلّى اللّه عليه و آله رسانيد،رسول خدا،على عليه السّلام و عمار و عمر و زبير و طلحه و مقداد و ابو مرثد را دستور داد كه به سوى مكّه حركت كنند و فرمود:در يكى از منزلگاههاى وسط راه به زنى مى رسيد كه حامل نامه اى به مشركين مكّه است،نامه را از او بگيريد.

ص: 156

آيه 2

(آيه 2)-در اين آيه،براى تأكيد و توضيح بيشتر،مى افزايد:شما براى چه طرح دوستى با آنها مى ريزيد؟با اين كه:«اگر آنها بر شما مسلّط شوند دشمنانتان خواهند بود،و دست و زبان خود را به بدى كردن به شما مى گشايند» (إِنْ يَثْقَفُوكُمْ يَكُونُوا لَكُمْ أَعْداءً وَ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ) .

شما براى آنها دلسوزى مى كنيد در حالى كه عداوتشان با شما آن چنان ريشه دار است كه اگر بر شما دست يابند از هيچ كارى فروگذار نمى كنند.

و از همه بدتر اين است كه:«دوست دارند شما(از اسلام)به كفر بازگرديد» و بزرگترين افتخار خود يعنى گوهر ايمان را از دست دهيد (وَ وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ) .

آيه 5

(آيه 5)-در اين آيه به يكى ديگر از درخواستهاى ابراهيم و يارانش كه در اين زمينه،حساس و چشمگير است اشاره كرده،مى گويد:«پروردگارا!ما را مايۀ گمراهى كافران قرار مده» (رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا) .

اين تعبير ممكن است اشاره به اعمالى مانند اعمال«حاطب ابن ابى بلتعه» باشد كه گاهى از افراد بى خبر سر مى زند و كارى مى كنند كه سبب تقويت گمراهان مى گردد در حالى كه گمان مى كنند كار خلافى نكرده اند.

و در پايان آيه مى افزايد:«پروردگارا!(اگر لغزشى از ما سرزد)ما را ببخش» (وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا) .

«چرا كه تو عزيز و حكيمى» (إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ) .

ص: 161

آيه 6

(آيه 6)-در اين آيه بار ديگر روى همان مطلبى تكيه مى كند كه در نخستين آيه تكيه شده بود،مى فرمايد:«براى شما(مسلمانان)در زندگى آنها اسوۀ حسنه (و سرمشق نيكوئى)بود،براى كسانى كه اميد به خدا و روز قيامت دارند» (لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِيهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ) .

نه تنها برائت و بيزاريشان از بت پرستان و خط كفر،بلكه دعاهاى آنها و تقاضاهايشان در پيشگاه خدا نيز براى همۀ مسلمانان سرمشق است.

بدون شك اين تأسى و پيروى نفعش قبل از هر كس به خود مسلمانان باز مى گردد لذا در پايان مى افزايد:«و هر كس سرپيچى كند(به خويشتن ضرر زده است)زيرا خداوند بى نياز و شايستۀ ستايش است» (وَ مَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ) .

زيرا طرح دوستى با دشمنان خدا آنها را تقويت مى كند،و قوت آنها باعث شكست خود شماست.

هميشه وجود الگوها و سرمشقهاى بزرگ در زندگى انسانها،وسيلۀ مؤثرى براى تربيت آنها بوده است،به همين دليل،پيامبر و پيشوايان معصوم مهمترين شاخۀ هدايت را با عمل خود نشان مى دادند.

آيه 8

(آيه 8)-اين آيه شرح و توضيحى است بر مسألۀ ترك رابطۀ دوستى با مشركان،مى فرمايد:«خدا شما را از نيكى كردن و رعايت عدالت نسبت به كسانى كه با شما در امر دين پيكار نكردند و شما را از خانه و ديارتان بيرون نراندند نهى نمى كند» (لا يَنْهاكُمُ اللّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ لَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ) .

«چرا كه خداوند عدالت پيشگان را دوست دارد» (إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ) .

آيه 10

(آيه 10)-

شأن نزول:

در شأن نزول اين آيه و آيۀ بعد آمده است كه:

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله در«حديبيه»با مشركان مكّه پيمانى امضا كرد يكى از موارد پيمان اين بود كه هر كس از اهل مكّه به مسلمانان بپيوندد او را بازگردانند،اما اگر كسى از مسلمانان اسلام را رها كرده به مكّه بازگردد مى توانند او را برنگردانند.

در اين هنگام زنى به نام«سبيعه»اسلام را پذيرفت،و در همان سرزمين حديبيه به مسلمانان پيوست،همسرش خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آمد و گفت:اى محمّد! همسرم را به من بازگردان،چرا كه اين يكى از مواد پيمان ماست،و هنوز مركب آن خشك نشده.

آيه نازل شد و دستور داد زنان مهاجر را امتحان كنيد.

ابن عباس مى گويد:امتحانشان به اين بود كه بايد سوگند ياد كنند هجرت آنها به خاطر كينه با شوهر،يا علاقه به سرزمين جديد،و يا هدف دنيوى نبوده بلكه تنها به خاطر اسلام بوده است.

آن زن سوگند ياد كرد كه چنين است در اينجا رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله مهريه اى را كه شوهرش پرداخته بود و هزينه هائى را كه متحمل شده بود به او پرداخت و فرمود:

طبق اين مادۀ قرارداد تنها مردان را باز مى گرداند نه زنان را.

تفسير:

جبران زيانهاى مسلمين و كفار-در آيات گذشته سخن از«بغض فى اللّه»و قطع پيوند با دشمنان خدا بود،اما در اينجا سخن از«حبّ فى اللّه»و برقرار ساختن پيوند با كسانى است كه از كفر جدا مى شوند و به ايمان مى پيوندند.

نخست از زنان مهاجر،سخن مى گويد،و جمعا هفت دستور در اين آيه وارد شده كه عمدتا در بارۀ زنان مهاجر،و قسمتى نيز در بارۀ زنان كافر است.

1-نخستين دستور در بارۀ آزمايش«زنان مهاجرات»است،روى سخن را به مؤمنان كرده،مى فرمايد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!هنگامى كه زنان با ايمان به عنوان هجرت نزد شما آيند،آنها را(از خود نرانيد،بلكه)آزمايش كنيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ) .

نحوۀ امتحان چنين بود كه آنها را سوگند به خدا مى دادند كه مهاجرتشان جز

ص: 164

آيه 11

(آيه 11)-در این آیه در ادامهٔ همین سخن می فرماید:«و اگر بعضی از همسران شما از دستتان بروند(اسلام را رها کرده به کفّار پیوستند)و شما در جنگی بر آنها پیروز شدید و غنائمی به دست گرفتید،به کسانی که همسرانشان رفته اند همانند مهری را که پرداخته اند(از غنائم)بدهید»(وَاَن فاتَکُم شَی مِن اَزواجِکُم اِلَی الکُفّارِ فَعاقَبتُم فَاتُوا الَّذینَ ذَهَبَت اَزوتجُهُم مِثلَ ما اَنفَقُوا).

ص: 166

آيه 12

(آيه 12)-شرايط بيعت زنان:در تعقيب آيات گذشته كه احكام زنان مهاجر را بيان مى كرد در اين آيه حكم بيعت زنان را با پيامبر صلّى اللّه عليه و آله شرح مى دهد.

بطورى كه مفسران نوشته اند اين آيه روز فتح مكّه نازل شد،هنگامى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بر كوه صفا قرار گرفته بود از مردان بيعت گرفت،زنان مكّه كه ايمان آورده بودند براى بيعت خدمتش آمدند،آيه نازل شد و كيفيت بيعت با آنان را شرح داد.

روى سخن را به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كرده،مى فرمايد:«اى پيامبر!هنگامى كه زنان مؤمن نزد تو آيند و با تو بيعت كنند كه چيزى را شريك خدا قرار ندهند،دزدى و زنا نكنند،فرزندان خود را نكشند تهمت و افترائى پيش دست و پاى خود نياورند، و در هيچ كار شايسته اى مخالفت و نافرمانى تو نكنند،با آنها بيعت كن و براى آنها از درگاه خداوند آمرزش بطلب كه خداوند آمرزنده و مهربان است» (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا جاءَكَ الْمُؤْمِناتُ يُبايِعْنَكَ عَلى أَنْ لا يُشْرِكْنَ بِاللّهِ شَيْئاً وَ لا يَسْرِقْنَ وَ لا يَزْنِينَ وَ لا يَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا يَأْتِينَ بِبُهْتانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبايِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ) .

در مورد چگونگى بيعت بعضى نوشته اند كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دستور داد ظرف آبى آوردند،و دست خود را در آن ظرف آب گذارد و زنان هم دست خود را در طرف ديگر ظرف مى گذاردند،و بعضى گفته اند:پيامبر از روى لباس با آنها بيعت مى كرد.

سورۀ صف[61]

آيه 1

(آيه 1)-آغاز اين سوره نيز تسبيح خداوند است و به همين جهت آن را جزء سوره هاى«مسبّحات»(سوره هائى كه با تسبيح خدا شروع مى شود) شمرده اند.

مى فرمايد:«آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است،همه تسبيح خدا مى گويند» (سَبَّحَ لِلّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ) .

چرا تسبيح او نگويند و از هر عيب و نقصى منزهش نشمرند با اين كه«او شكست ناپذير،و حكيم است» (وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ) .

آيه 4

(آيه 4)-در اين آيه مسألۀ اصلى را كه مسألۀ جهاد است پيش كشيده، مى فرمايد:«خداوند كسانى را دوست مى دارد كه در راه او پيكار مى كنند گوئى بنائى آهنين اند» (إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ) .

بنابر اين نفس پيكار مطرح نيست،آنچه مهم است اين كه پيكار«فى سبيل اللّه» باشد و آن هم با اتحاد و انسجام كامل همانند سدّى فولادين.

از مهمترين عوامل پيروزى در برابر دشمنان انسجام و به هم پيوستگى صفوف در ميدان نبرد است،نه تنها در نبردهاى نظامى كه در نبرد سياسى و اقتصادى نيز جز از طريق وحدت كارى ساخته نيست.

آيه 6

(آيه 6)-من بشارت ظهور«احمد»را آورده ام! در اين آيه به مسألۀ رسالت حضرت عيسى(ع)و كارشكنى و تكذيب بنى اسرائيل در مقابل او اشاره كرده،مى افزايد«و(به ياد آوريد)هنگامى را كه عيسى بن مريم گفت:اى بنى اسرائيل!من فرستادۀ خدا به سوى شما هستم،اين در حالى است كه تصديق كنندۀ كتابى كه قبل از من فرستاده شده[-تورات]مى باشم» (وَ إِذْ قالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يا بَنِي إِسْرائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ) .

«و بشارت دهنده به رسولى كه بعد از من مى آيد و نام او احمد است» (وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ) .

بنابر اين من حلقۀ اتّصالى هستم كه امت موسى و كتاب او را به امت پيامبر آينده(پيامبر اسلام)و كتاب او،پيوند مى دهم.

گرچه جمعى از بنى اسرائيل به اين پيامبر موعود ايمان آوردند،اما گروه عظيمى سرسختانه در برابر او ايستادند،و حتّى معجزات آشكار او را انكار كردند و لذا در پايان آيه مى افزايد:«هنگامى كه او[-احمد]با معجزات و دلائل روشن به سراغ آنان آمد گفتند:اين سحرى است آشكار»! (فَلَمّا جاءَهُمْ بِالْبَيِّناتِ قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِينٌ) .

عجب اين كه:طايفۀ يهود،قبل از مشركان عرب،اين پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را شناخته بودند،اما با اين همه بسيارى از بت پرستان،ايمان آوردند ولى بسيارى از يهود بر لجاج و عناد و انكار باقى ماندند.

آيه 8

(آيه 8)-مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش كنند!سپس براى اين كه نشان دهد دشمنان حق قادر نيستند آئين او را برچينند ضمن تشبيه جالبى مى فرمايد:«آنان مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش سازند،ولى خداوند نور خود را كامل مى كند هر چند كافران خوش نداشته باشند»! (يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ) .

آرى!همان گونه كه خداوند اراده كرده بود اين نور الهى روز به روز در گسترش است و دامنۀ اسلام هر زمان نسبت به گذشته وسيعتر مى شود،و آمارها نشان مى دهد كه جمعيت مسلمانان جهان على رغم تلاشهاى مشترك«صهيونيستها»، «صليبيها»و ديگر دشمنان اسلام رو به افزايش است.

آيه 10

(آيه 10)-تجارتى پرسود و بى نظير!يكى از اهداف مهم اين سوره،دعوت به ايمان و جهاد است،اين آيه و سه آيۀ بعد نيز تأكيدى است به اين دو اصل،با مثال لطيفى كه انگيزۀ حركت الهى را در جان انسان به وجود مى آورد.

نخست مى فرمايد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!آيا شما را به تجارتى راهنمائى كنم كه شما را از عذاب دردناك رهائى مى بخشد»؟ (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلى تِجارَةٍ تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ) .

آيه 13

(آيه 13)-در اين آيه به دو شاخه از مواهب الهى در دنيا نيز اشاره كرده، مى فرمايد:«و(نعمت)ديگرى كه آن را دوست داريد به شما مى بخشد،و آن يارى خداوند،و پيروزى نزديك است» (وَ أُخْرى تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللّهِ وَ فَتْحٌ قَرِيبٌ) .

چه تجارت پرسود و پربركتى؟كه سراسرش فتح و پيروزى و نعمت و رحمت است.

سپس به همين دليل به مؤمنان در مورد اين تجارت بزرگ تبريك مى گويد و مى افزايد:«و مؤمنان را بشارت ده»به اين پيروزى بزرگ (وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ) .

سورۀ جمعه[62]

آيه 2

(آيه 2)-بعد از اين اشارۀ كوتاه و پر معنى به مسألۀ توحيد و صفات خدا، به مسألۀ بعثت پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله و هدف از اين رسالت بزرگ كه در ارتباط با عزيز و حكيم و قدوس بودن خداوند است پرداخته،مى گويد:«او كسى است كه در ميان جمعيت درس نخوانده رسولى از خودشان برانگيخت كه آياتش را بر آنها مى خواند» (هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ) .

و در پرتو اين تلاوت،«آنها را تزكيه مى كند،و به آنها كتاب(قرآن)و حكمت مى آموزد» (وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ) .

«هر چند پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند» (وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ) .

پيامبر اسلام از ميان همين گروه درس نخوانده برخاسته تا عظمت رسالت او را روشن سازد،كتابى مثل قرآن با اين محتواى عميق و عظيم،محال است زائيدۀ فكر بشر باشد آن هم بشرى كه نه خود درس خوانده،و نه در محيط علم و دانش پرورش يافته است،اين نورى است كه از ظلمت برخاسته،و اين خود معجزه اى است آشكار و سندى است روشن بر حقّانيت او.

ص: 178

آيه 3

(آيه 3)-ولى از آنجا كه پيامبر اسلام تنها مبعوث به اين قوم«امى»نبود،بلكه دعوتش همۀ جهانيان را در بر مى گرفت در اين آيه،مى افزايد:«و رسول است بر گروه ديگرى(از مؤمنان)كه هنوز به آنها ملحق نشده اند» (وَ آخَرِينَ مِنْهُمْ لَمّا يَلْحَقُوا بِهِمْ) .

به اين ترتيب آيۀ فوق تمام اقوامى را كه بعد از صحابۀ پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به وجود آمدند از عرب و عجم شامل مى شود.

و از آنجا كه همۀ اين امور از قدرت و حكمت خداوند سر چشمۀ مى گيرد،در پايان آيه مى افزايد:«و او عزيز و حكيم است» (وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ) .

آيه 6

(آيه 6)-گفتيم يهود خود را امتى برگزيده،و به اصطلاح تافته اى جدا بافته مى دانستند،حتى گاهى ادعا مى كردند كه پسران خدا هستند!و گاه خود را دوستان خاص خداوند قلمداد مى كردند،چنانكه در آيۀ 18 سورۀ مائده آمده است.

قرآن در مقابل اين بلند پروازيهاى بى دليل،آن هم از ناحيۀ گروهى كه حامل

ص: 180

آيه 7

(آيه 7)-سپس به دليل اصلى وحشت آنها از مرگ اشاره كرده،مى افزايد:

«ولى آنان هرگز تمناى مرگ نمى كنند به خاطر اعمالى كه از پيش فرستاده اند» (وَ لا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ) .

«و خداوند ظالمان را به خوبى مى شناسد» (وَ اللّهُ عَلِيمٌ بِالظّالِمِينَ) .

در حقيقت ترس انسان از مرگ به خاطر يكى از دو عامل است:يا به زندگى بعد از مرگ ايمان ندارد،و مرگ را هيولاى فنا و نيستى مى پندارد،و طبيعى است كه انسان از نيستى و عدم بگريزد.

و يا اين كه به جهان پس از مرگ معتقد است اما پروندۀ اعمال خود را چنان تاريك و سياه و خالى از حسنات مى بيند كه از حضور در آن دادگاه بزرگ سخت بيمناك است.و از آنجا كه يهود معتقد به معاد و جهان پس از مرگ بودند طبعا علت وحشت آنها از مرگ،عامل دوم بود.

آيه 9

(آيه 9)-

شأن نزول:

در شأن نزول اين آيه و سه آيۀ بعد يا خصوص آخرين آيۀ اين سوره روايات مختلفى نقل شده و همۀ آنها از اين معنى خبر مى دهد كه در يكى از سالها كه مردم مدينه گرفتار خشكسالى و گرسنگى و افزايش نرخ اجناس شده بودند «دحيه»با كاروانى از شام فرا رسيد و با خود مواد غذائى آورده بود،در حالى كه روز جمعه بود و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مشغول خطبۀ نماز جمعه بود.

طبق معمول براى اعلام ورود كاروان طبل زدند و حتى بعضى ديگر آلات موسيقى را نواختند،مردم با سرعت خود را به بازار رساندند،در اين هنگام مسلمانانى كه در مسجد براى نماز اجتماع كرده بودند خطبه را رها كرده و براى تأمين نيازهاى خود به سوى بازار شتافتند،تنها دوازده مرد و يك زن در مسجد باقى ماندند-آيه نازل شد و آنها را سخت مذمّت كرد.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود:«اگر اين گروه اندك هم مى رفتند از آسمان سنگ بر آنها مى باريد.»

تفسير:

بزرگترين اجتماع عبادى-سياسى هفته در آيات گذشته بحثهاى فشرده اى پيرامون توحيد و نبوت و معاد، و نيز مذمت يهود دنيا پرست آمده بود در اينجا به گفتگو پيرامون يكى از مهمترين وظائف اسلامى كه در تقويت پايه هاى ايمان تأثير فوق العاده دارد،و از يك نظر

ص: 182

آيه 10

(آيه 10)-در اين آيه مى افزايد:«و هنگامى كه نماز پايان گرفت(شما آزاديد)در زمين پراكنده شويد و از فضل خدا بطلبيد و خدا را بسيار ياد كنيد شايد رستگار شويد» (فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللّهِ وَ اذْكُرُوا اللّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ) .

سورۀ منافقون[63]

آيه 1

(آيه 1)-نخستين سخنى را كه قرآن در اينجا در بارۀ منافقان مطرح مى كند همان اظهار ايمان دروغين آنهاست كه پايۀ اصلى نفاق را تشكيل مى دهد، مى فرمايد:«هنگامى كه منافقان نزد تو آيند مى گويند،ما شهادت مى دهيم كه حتما تو رسول خدائى»! (إِذا جاءَكَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللّهِ) .

سپس مى افزايد:«خداوند مى داند كه تو فرستادۀ او هستى،ولى خداوند شهادت مى دهد كه منافقان دروغگو هستند»و به گفتۀ خود ايمان ندارند (وَ اللّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَ اللّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِينَ لَكاذِبُونَ) .چرا كه آنها نمى خواستند،خبر از رسالت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بدهند،بلكه مى خواستند از اعتقاد خود به نبوّت او خبر دهند و مسلما در اين خبر دروغگو بودند.

و از اينجا نخستين نشانۀ نفاق،روشن مى شود و آن دوگانگى ظاهر و باطن است كه با زبان مؤكّدا اظهار ايمان مى كنند،ولى در دل آنها مطلقا خبرى از ايمان نيست،اين دروغگوئى محور اصلى نفاق را تشكيل مى دهد.

آيه 4

(آيه 4)-اين آيه نشانه هاى بيشترى را از منافقين ارائه داده،مى گويد:

«هنگامى كه آنها را مى بينى جسم و قيافۀ آنان تو را در شگفتى فرو مى برد» (وَ إِذا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسامُهُمْ) .ظاهرى آراسته و قيافه هائى جالب دارند.

علاوه بر اين چنان شيرين و جذاب سخن مى گويند كه«اگر سخن بگويند به سخنانشان گوش فرا مى دهى»! (وَ إِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ) .

جائى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله ظاهرا تحت تأثير جذابيت سخنان آنها قرار گيرد تكليف ديگران روشن است.

اين از نظر ظاهر و اما از نظر باطن،«گوئى چوبهاى خشكى هستند كه به ديوار تكيه داده شده اند» (كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ) .

اجسامى بى روح،و صورتهائى بى معنى و هيكلهائى توخالى دارند،نه از خود استقلالى،نه در درون نور و صفائى؛و نه اراده و تصميم محكم و ايمانى دارند، درست همچون چوبهائى خشك تكيه زده بر ديوار! سپس مى افزايد:آنها چنان تو خالى و فاقد توكل بر خدا و اعتماد بر نفس هستند كه«هر فريادى از هر جا بلند شود آن را بر ضد خود مى پندارند» (يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ) .

ترس و وحشتى عجيب هميشه بر قلب و جان آنها حكم فرماست،و يك حالت سوء ظن و بدبينى جانكاه سرتاسر روح آنها را فرا گرفته است.

ص: 190

آيه 5

(آيه 5)-

شأن نزول:

براى اين آيه و سه آيۀ بعد شأن نزول مفصّلى نقل شده كه خلاصۀ آن چنين است:بعد از غزوۀ بنى المصطلق(جنگى كه در سال ششم هجرت در سرزمين«قديد»واقع شد)دو نفر از مسلمانان،يكى از طايفۀ انصار و ديگرى از مهاجران به هنگام گرفتن آب از چاه با هم اختلاف پيدا كردند، «عبد اللّه بن ابى»كه از سركرده هاى معروف منافقان بود به يارى مرد انصارى شتافت، و مشاجرۀ لفظى شديدى در ميان آن دو در گرفت،عبد اللّه بن ابى،سخت،خشمگين شد،و در حالى كه جمعى از قومش نزد او بودند گفت:«به خدا سوگند اگر به مدينه بازگرديم،عزيزان،ذليلان را بيرون خواهند كرد»و منظورش از عزيزان،خود و اتباعش بود و از ذليلان مهاجران،سپس رو به اطرافيانش كرد و گفت:اين نتيجۀ كارى است كه شما به سر خودتان آورديد،اين گروه را در شهر خود جاى داديد و اموالتان را با آنها قسمت كرديد:هرگاه باقيماندۀ غذاى خودتان را به مثل اين مرد (اشاره به مرد مهاجر)نمى داديد برگردن شما سوار نمى شدند.

در اينجا«زيد بن ارقم»كه در آن وقت جوانى نوخاسته بود،رو به«عبد اللّه بن ابى»كرد و گفت به خدا سوگند ذليل و قليل توئى!و محمّد صلّى اللّه عليه و آله در عزّت الهى و محبّت مسلمين است،«عبد اللّه»صدا زد:خاموش باش تو بايد بازى كنى اى كودك! زيد بن ارقم خدمت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله آمد و ماجرا را نقل كرد.

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كسى را به سراغ«عبد اللّه»فرستاد فرمود:اين چيست كه براى من نقل كرده اند؟ عبد اللّه گفت:به خدائى كه كتاب آسمانى بر تو نازل كرده من چيزى نگفتم! و«زيد»دروغ مى گويد.

سپس پيامبر صلّى اللّه عليه و آله دستور داد تمام آن روز و تمام شب را لشكريان به راه ادامه

ص: 191

آيه 6

(آيه 6)-در اين آيه براى رفع هرگونه ابهام در اين زمينه،مى افزايد:به فرض كه آنها نزد تو بيايند و براى آنها استغفار كنى،زمينۀ آمرزش در آنها وجود ندارد بنابر اين«براى آنها تفاوت نمى كند كه،خواه استغفار كنى يا نكنى،هرگز خداوند آنان را نمى بخشد»! (سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللّهُ لَهُمْ) .

دليل آن هم اين است كه:«خداوند قوم فاسق را هدايت نمى كند» (إِنَّ اللّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ) .چرا كه در گناه اصرار مى ورزند و در برابر حق مستكبرند.

استغفار پيامبر صلّى اللّه عليه و آله تنها در صورتى اثر مى گذارد كه زمينۀ مساعد و قابليت لازم فراهم شود،اگر به راستى آنها توبه كنند و سر تسليم در مقابل حق فرود آورند،

ص: 192

آيه 7

(آيه 7)-سپس به يكى از گفته هاى بسيار زشت آنها كه روشنترين گواه نفاق آنها محسوب مى شود اشاره كرده،مى فرمايد:«آنها كسانى هستند كه مى گويند:به افرادى كه نزد رسول خدا هستند انفاق نكنيد(و از اموال و امكانات خود در اختيار آنها قرار ندهيد)تا پراكنده شوند» (هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ حَتّى يَنْفَضُّوا) .

غافل از اين كه«خزائن آسمانها و زمين از آن خداست ولى منافقان نمى فهمند» (وَ لِلّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لا يَفْقَهُونَ) .

اين بينواها نمى دانند كه هر كس هر چه دارد از خدا دارد،اگر«انصار» مى توانند به«مهاجران»پناه دهند و آنها را در اموال خود سهيم كنند اين بزرگترين افتخارى است كه نصيبشان شده،نه تنها نبايد منتى بگذارند،بلكه بايد خدا را بر اين توفيق بزرگ شكر گويند.

آيه 9

(آيه 9)-اموال و فرزندان،شما را از ياد خدا غافل نكنند! از آنجا كه يكى از عوامل مهم نفاق حبّ دنيا،و علاقۀ افراطى به اموال و فرزندان است،در اينجا مؤمنان را از چنين علاقۀ افراطى باز مى دارد،مى گويد:

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!اموال و فرزندانتان شما را از ياد خدا غافل نكند»! (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُلْهِكُمْ أَمْوالُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّهِ) .

«و كسانى كه چنين كنند زيانكارانند» (وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ) .

درست است كه اموال و اولاد از مواهب الهى هستند،ولى تا آنجا كه از آنها در راه خدا و براى نيل به سعادت كمك گرفته شود،اما اگر علاقۀ افراطى به آنها سدّى در ميان انسان و خدا ايجاد كند بزرگترين بلا محسوب مى شوند.

آيه 11

(آيه 11)-در آخرين آيه با قاطعيت تمام،مى افزايد:«و خداوند هرگز (مرگ)كسى را،هنگامى كه اجلش فرا رسد،به تأخير نمى اندازد»! (وَ لَنْ يُؤَخِّرَ اللّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها) .

چنانكه در آيۀ 34 سورۀ اعراف مى خوانيم:«هنگامى كه مرگ آنها فرا رسد،نه يك ساعت پيش مى گيرند نه يك ساعت،تأخير مى كنند».

و سر انجام آيه را با اين جمله پايان مى دهد:«و خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است» (وَ اللّهُ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ) .

و همۀ آنها را براى پاداش و كيفر،ثبت كرده و در برابر همۀ آنها به شما جزا مى دهد.

«پايان سورۀ منافقون»

ص: 195

سورۀ تغابن[64]

فضيلت تلاوت سوره:

در حديثى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم:«كسى كه سورۀ تغابن را در نماز فريضه اش بخواند شفيع او روز قيامت خواهد شد،و شاهد عادلى است در نزد كسى كه شفاعت او را اجازه مى دهد،سپس از او جدا نمى شود تا داخل بهشت گردد».

بديهى است اين تلاوت بايد توأم با انديشه باشد انديشه اى كه محتواى آن را در عمل منعكس كند،تا اين همه آثار و بركات بر آن مترتب گردد.

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

آيه 4

(آيه 4)-و از آنجا كه انسان براى هدف بزرگى آفريده شده بايد دائما تحت مراقبت پروردگار باشد،پروردگارى كه،از درون و برون او با خبر است،لذا در اين آيه مى فرمايد:«آنچه را در آسمانها و زمين است مى داند،و از آنچه پنهان يا آشكار مى كنيد با خبر است،و خداوند از آنچه در درون سينه هاست،آگاه است» (يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ وَ اللّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ) .

اين آيه ترسيمى است از علم بى پايان خداوند،در سه مرحله:نخست علم او نسبت به تمامى موجودات آسمانها و زمين،سپس علم او به همۀ اعمال انسانها و آنچه را پنهان مى دارند يا آشكار مى سازند،و در مرحلۀ سوم مخصوصا روى عقائد باطنى و چگونگى نيّتها و آنچه بر قلب و جان انسان،حاكم است، تكيه مى كند.

مسلما توجه به اين حقيقت در اصلاح و تربيت انسان فوق العاده مؤثر است، و انسان را براى وصول به هدف آفرينش و قانون تكامل آماده مى سازد.

آيه 6

(آيه 6)-اين آيه به منشأ اصلى اين سرنوشت دردناك اشاره كرده، مى افزايد:«اين به خاطر آن بود كه رسولان آنها(پيوسته)با دلائل روشن به سراغشان مى آمدند ولى آنها(از روى كبر و غرور)گفتند:آيا بشرهايى(مثل ما)مى خواهند ما را هدايت كنند»؟مگر چنين چيزى ممكن است؟ (ذلِكَ بِأَنَّهُ كانَتْ تَأْتِيهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَقالُوا أَ بَشَرٌ يَهْدُونَنا) .

و با اين منطق پوشالى به مخالفت با آنها برخاستند«پس كافر شدند و روى برگرداندند» (فَكَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا) .

«در حالى كه خداوند(از ايمان و طاعتشان)بى نياز بود» (وَ اسْتَغْنَى اللّهُ) .و اگر آنها را موظف به ايمان و اطاعت و پرهيز از گناه فرمود تنها براى منفعت خودشان و سعادت و نجاتشان در اين جهان و جهان ديگر بود.

آرى«خداوند بى نياز و شايستۀ ستايش است» (وَ اللّهُ غَنِيٌّ حَمِيدٌ) .

اگر جملۀ كائنات كافر شوند بر دامان كبريائيش گردى نمى نشيند،همان گونه كه اگر همۀ مخلوقات مؤمن و مطيع فرمان او باشند چيزى بر جلالش افزوده نمى شود،اين مائيم كه نيازمند به اين برنامه هاى تربيتى و سازنده و تكامل بخش هستيم.

آيه 8

(آيه 8)-در اين آيه چنين نتيجه گيرى مى كند:اكنون كه قطعا معادى در كار است،«به خدا و رسول او و نورى كه نازل كرده ايم ايمان بياوريد» (فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا) .

و بدانيد«خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است» (وَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ) .

به اين ترتيب دستور مى دهد كه خود را براى رستاخيز از طريق ايمان و عمل صالح آماده كنند،ايمان به سه اصل«خدا»،«پيامبر»و«قرآن»كه اصول ديگر نيز در آن درج است.

آيه 10

(آيه 10)-در اين آيه مى افزايد:«اما كسانى كه كافر شدند،و آيات ما را تكذيب كردند اصحاب دوزخند،جاودانه در آن مى مانند،و(سر انجام آنها) سر انجام بدى است» (وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النّارِ خالِدِينَ فِيها وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ) .

در اينجا نيز،عامل بدبختى دو چيز شمرده شده است:«كفر»و«تكذيب آيات الهى»كه ضد«ايمان»و«عمل صالح»است،و در نتيجه در آنجا سخن از بهشت جاويدان است و در اينجا از دوزخ هميشگى،آنجا فوز عظيم است و اينجا بئس المصير و سر انجام مرگبار!

آيه 12

(آيه 12)-و از آنجا كه معرفت مبدأ و معاد كه در آيات قبل،پايه ريزى شده و اثر حتمى آن،تلاش در راستاى اطاعت خدا و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله است،در اين آيه مى افزايد:«و اطاعت كنيد خدا را و اطاعت كنيد پيامبر را» (وَ أَطِيعُوا اللّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ) .

ناگفته پيداست كه اطاعت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله نيز شعبه اى از اطاعت خداوند است،چرا كه او از خود چيزى نمى گويد،و تكرار«اطيعوا»در اينجا اشاره به همين است كه اين دو در عرض هم نيست،بلكه يكى از ديگرى سر چشمه مى گيرد،از اين گذشته اطاعت خداوند،مربوط به اصول قوانين و تشريع الهى است،و اطاعت رسول مربوط به تفسيرها و مسائل اجرائى مى باشد،بنابر اين يكى اصل و ديگرى فرع است.

سپس مى فرمايد:«اگر شما روى گردان شويد(و اطاعت نكنيد،او هرگز مأمور به اجبار شما نيست)رسول ما جز ابلاغ آشكار وظيفه اى ندارد» (فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَإِنَّما عَلى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِينُ) .

آرى!او موظف به رساندن پيام حق است،بعدا سر و كار شما با خداست، و اين تعبير يك نوع تهديد جدّى و سر بسته است.

آيه 14

(آيه 14)-

شأن نزول:

در روايتى از امام باقر عليه السّلام مى خوانيم:كه در مورد آيۀ«انّ من ازواجكم...»فرمود:منظور اين است كه وقتى بعضى از مردان مى خواستند هجرت كنند پسر و همسرش دامن او را مى گرفتند و مى گفتند:تو را به خدا سوگند كه هجرت نكن،زيرا اگر بروى ما بعد از تو بى سرپرست خواهيم شد،بعضى مى پذيرفتند و مى ماندند،آيه نازل شد و آنها را از قبول اين گونه پيشنهادها و اطاعت فرزندان و زنان در اين زمينه ها بر حذر داشت.

اما بعضى ديگر اعتنا نمى كردند و مى رفتند ولى به خانوادۀ خود مى گفتند:به خدا اگر با ما هجرت نكنيد و بعدا در(دار الهجرة)مدينه نزد ما آئيد ما مطلقا به شما اعتنا نخواهيم كرد،ولى به آنها دستور داده شد كه هر وقت خانوادۀ آنها به آنها پيوستند گذشته را فراموش كنند و جملۀ«و ان تعفوا و تصفحوا...»ناظر به همين معنى است.

تفسير:

اموال و فرزندانتان وسيلۀ آزمايش شما هستند! از آنجا كه در آيات گذشته فرمان به اطاعت بى قيد و شرط خدا و رسولش آمده بود،و نيز يكى از موانع مهم اين راه علاقۀ افراطى به اموال و همسران و فرزندان است در اينجا به مسلمانان در اين زمينه هشدار مى دهد.

نخست مى گويد:«اى كسانى كه ايمان آورده ايد!بعضى از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند،از آنها بر حذر باشيد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ) .

البته نشانه هاى اين عداوت كم نيست گاه مى خواهيد اقدام به كار مثبتى همچون هجرت كنيد دامان شما را مى گيرند و مانع اين فيض عظيم مى شوند،و گاه انتظار مرگ شما را مى كشند تا ثروت شما را تملك كنند،و مانند اينها.

البته اين دشمنى گاه در لباس دوستى است و به گمان خدمت است، و گاه به راستى با نيت سوء و قصد عداوت انجام مى گيرد،و يا به قصد منافع خويشتن.

ولى از آنجا كه ممكن است اين دستور بهانه اى براى خشونت و انتقام جوئى

ص: 205

آيه 15

(آيه 15)-در اين آيه به يك اصل كلى ديگر در مورد اموال و فرزندان اشاره كرده،مى فرمايد:«اموال و فرزندانتان فقط وسيلۀ آزمايش شما هستند» (إِنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ) .

و اگر در اين ميدان آزمايش،از عهده برآئيد«اجر و پاداش عظيم نزد خداوند (از آن شما)خواهد بود» (وَ اللّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ) .

در آيۀ گذشته تنها سخن از عداوت بعضى از همسران و فرزندان نسبت به انسان بود كه او را از راه اطاعت خدا منحرف ساخته،به گناه،و گاهى به كفر مى كشانند،ولى در اينجا سخن از همۀ فرزندان و اموال است كه وسيلۀ آزمايش انسانند.

در واقع اين دو موضوع،بيش از هر چيز ديگر وسيلۀ امتحان است،و به همين دليل در روايتى از امير مؤمنان على عليه السّلام مى خوانيم كه فرمود:«هيچ كس از شما نگويد:خداوندا!من به تو پناه مى برم،از امتحان و آزمايش،چرا كه هر كس داراى وسيلۀ آزمايشى است(و حد اقل مال و فرزندى دارد و اصولا طبيعت زندگى دنيا، طبيعت آزمايش و بوتۀ امتحان است)و لكن كسى كه مى خواهد به خدا پناه برد،از امتحانات گمراه كننده پناه برد چه اين كه خداوند مى گويد.بدانيد اموال و اولاد شما وسيلۀ آزمون است».

آيه 17

(آيه 17)-سپس براى تشويق به انفاق و جلوگيرى از بخل و شحّ نفس مى فرمايد:«اگر به خدا،قرض الحسنه دهيد،آن را براى شما مضاعف مى سازد، و شما را مى بخشد،و خداوند شكر كننده و بردبار است» (إِنْ تُقْرِضُوا اللّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعِفْهُ لَكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ) .

چه تعبير عجيبى خدائى كه آفرينندۀ اصل و فرع وجود ما،و بخشندۀ تمام نعمتهاست از ما وام مى طلبد!و در برابر آن وعدۀ«اجر مضاعف و آمرزش»مى دهد، و نيز از ما تشكر مى كند،لطف و محبت بالاتر از اين تصور نمى شود.

ص: 207

آيه 18

(آيه 18)-و بالاخره در آخرين آيه،مى فرمايد:«او داناى پنهان و آشكار است و او عزيز و حكيم است» (عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ) .

از اعمال بندگان مخصوصا انفاقهاى آنها،در نهان و آشكار،با خبر است،و اگر از آنها تقاضاى قرض مى كند،نه به خاطر نياز و عدم قدرت است بلكه به خاطر كمال لطف و محبت است،و اگر اين همه پاداش در برابر انفاقها به آنها وعده مى دهد،اين نيز مقتضاى حكمت اوست.

«پايان سورۀ تغابن»

ص: 208

سورۀ طلاق[65]

آيه 2

(آيه 2)-يا سازش يا جدائى خدا پسندانه! در ادامۀ بحثهاى مربوط به«طلاق»در اين آيه به چند حكم ديگر اشاره مى كند،نخست مى فرمايد:«و چون عدّۀ آنها سر آمد،آنها را بطرز شايسته اى نگه داريد يا بطرز شايسته اى از آنان جدا شويد» (فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ) .

منظور از«بلغن اجلهنّ»(رسيدن به پايان مدت)رسيدن به اواخر مدت است.و گر نه رجوع كردن بعد از پايان عده جايز نيست مگر اين كه نگهدارى آنها از طريق عقد جديد صورت گيرد.

همان گونه كه زندگى مشترك بايد روى اصول صحيح و طرز انسانى و شايسته باشد،جدائى نيز بايد خالى از هر گونه جار و جنجال و دعوى و نزاع و بدگوئى و ناسزا و اجحاف و تضييع حقوق بوده باشد،چرا كه ممكن است در آينده اين زن و مرد بار ديگر به فكر تجديد زندگى مشترك بيفتند،ولى بدرفتاريهاى هنگام جدائى چنان جوّ فكرى آنها را تيره و تار ساخته كه راه

ص: 212

آيه 3

(آيه 3)-«و او را از جائى كه گمان ندارد روزى مى دهد» (وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ) .

«و هر كس بر خداوند توكل كند(و كار خود را به او واگذارد خدا)كفايت امرش را مى كند» (وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ) .

«خداوند فرمان خود را به انجام مى رساند؛و خدا براى هر چيزى اندازه اى قرار داده است» (إِنَّ اللّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْراً) .

به اين ترتيب به زنان و مردان و شهود هشدار مى دهد كه از مشكلات حق

ص: 213

آيه 4

(آيه 4)-احكام زنان مطلّقه و حقوق آنها از جمله احكامى كه از آيات گذشته استفاده شد لزوم نگهداشتن عده بعد از طلاق است،و از آنجا كه در آيۀ 228 سورۀ بقره حكم زنانى كه عادت ماهيانه مى بينند در مسألۀ عده روشن شده است كه بايد سه بار پاكى را پشت سر گذاشته عادت ماهانه ببينند هنگامى كه براى بار سوم وارد عادت ماهانه شدند عدّۀ آنها پايان يافته،ولى در اين ميان افراد ديگرى هستند كه به عللى عادت ماهانه نمى بينند و يا باردارند،آيۀ مورد بحث حكم اين افراد را روشن ساخته و بحث عدّه را تكميل مى كند.

نخست مى فرمايد:«و از زنانتان آنان كه از عادت ماهانه مأيوسند اگر در وضع آنها(از نظر باردارى)شك كنيد عدّۀ آنان سه ماه است» (وَ اللاّئِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلاثَةُ أَشْهُرٍ) .

«و همچنين آنها كه عادت ماهانه نديده اند»آنها نيز بايد سه ماه تمام عدّه نگهدارند (وَ اللاّئِي لَمْ يَحِضْنَ) .

سپس به سومين گروه اشاره كرده،مى افزايد:«و عدّۀ زنان باردار اين است كه بار خود را بر زمين بگذارند» (وَ أُولاتُ الْأَحْمالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ) .

به اين ترتيب حكم سه گروه ديگر از زنان در آيۀ فوق مشخص شده است، دو گروه بايد سه ماه عدّه نگهدارند،و گروه سوم يعنى،زنان باردار با وضع حمل

ص: 214

آيه 5

(آيه 5)-در اين آيه باز براى تأكيد بيشتر روى احكامى كه در زمينۀ طلاق و عدّه در آيات قبل آمده،مى افزايد:«اين فرمان خداست كه بر شما نازل كرده است» (ذلِكَ أَمْرُ اللّهِ أَنْزَلَهُ إِلَيْكُمْ) .

«و هر كس تقواى الهى پيشه كند(و از مخالفت فرمان او بپرهيزد)خداوند گناهانش را مى بخشد،و پاداش او را بزرگ مى دارد» (وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ وَ يُعْظِمْ لَهُ أَجْراً) .

آيه 7

(آيه 7)-اين آيه هفتمين و آخرين حكم را در اين زمينه بيان كرده، مى افزايد:«آنان كه امكانات وسيعى دارند،از امكانات وسيع خود انفاق كنند،و آنها كه تنگدستند،از آنچه كه خدا به آنها داده انفاق نمايند،خداوند هيچ كس را جز به مقدار توانايى كه به او داده،تكليف نمى كند» (لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمّا آتاهُ اللّهُ لا يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ ما آتاها) .

دستور انفاق به اندازۀ توانائى هم مربوط به زنانى است كه بعد از جدائى، شير دادن كودكان را بر عهده مى گيرند،و هم مربوط به ايام عدّه است كه در آيات قبل بطور اجمال اشاره شده بود.

به هر حال آنها كه توانائى كافى دارند،بايد مضايقه و سختگيرى نكنند،و آنها كه تمكن مالى ندارند،بيش از توانائى خود مأمور نيستند،و زنان نمى توانند ايرادى به آنها داشته باشند.

و در پايان آيه،براى اين كه تنگى معيشت،سبب خارج شدن از جادۀ حق و عدالت نگردد،و هيچ يك زبان به شكايت نگشايند،مى فرمايد:«خداوند به زودى بعد از سختيها،آسانى قرار مى دهد» (سَيَجْعَلُ اللّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْراً) .

يعنى،غم مخوريد،بيتابى نكنيد،دنيا به يك حال نمى ماند،مبادا مشكلات مقطعى و زود گذر رشتۀ صبر و شكيبائى شما را پاره كند.

آيه 9

(آيه 9)-سپس در اين آيه مى افزايد:«آنها آثار سوء كار خود را چشيدند، و عاقبت كارشان خسران بود» (فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها وَ كانَ عاقِبَةُ أَمْرِها خُسْراً) .

چه زيانى از اين بدتر كه سرمايه هاى خداداد را از كف دادند،و در اين بازار تجارت دنيا نه تنها متاعى نخريدند بلكه سر انجام با عذاب الهى نابود شدند.

آيه 12

(آيه 12)-هدف از آفرينش عالم،معرفت است اين آيه-كه آخرين آيۀ سورۀ طلاق است-اشاره پرمعنى و روشنى به عظمت قدرت خداوند در آفرينش آسمانها و زمين،و نيز هدف نهائى اين آفرينش دارد.

نخست مى فرمايد:«خداوند همان كسى است كه هفت آسمان را آفريد» (اللّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ) .

«و از زمين نيز همانند آنها را» (وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ) .

يعنى،همان گونه كه آسمانها«هفتگانه»اند زمينها نيز هفتگانه مى باشند،و اين تنها آيه اى از قرآن مجيد است كه اشاره به زمينهاى هفتگانه مى كند.

با توجه به آيۀ 6 سورۀ صافات كه مى گويد:«ما آسمان نزديك(آسمان اول) را با كواكب و ستارگان زينت بخشيديم».

روشن مى شود كه آنچه ما مى بينيم و علم و دانش بشر به آن احاطه دارد همه مربوط به آسمان اول است،و ماوراى اين ثوابت و سيّارات،شش عالم ديگر وجود دارد كه از دسترس علم ما بيرون است.

ص: 219

سورۀ تحريم[66]

آيه 1

(آيه 1)-

شأن نزول:

پيامبر صلّى اللّه عليه و آله گاه كه نزد«زينب بنت جحش»(يكى از همسرانش)مى رفت زينب او را نگاه مى داشت و از عسلى كه تهيه كرده بود خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى آورد،اين سخن به گوش«عايشه»رسيد،و بر او گران آمده،مى گويد:من با«حفصه»(يكى ديگر از همسران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله)قرار گذاشتيم كه هر وقت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نزد يكى از ما آمد فورا بگوئيم،آيا صمغ«مغافير» خورده اى؟! «مغافير»صمغى بود كه يكى از درختان حجاز به نام«عرفط»تراوش مى كرد و بوى نامناسبى داشت و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مقيّد بود كه هرگز بوى نامناسبى از دهان يا لباسش استشمام نشود.

روزى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نزد«حفصه»آمد،او اين سخن را به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله گفت.

حضرت فرمود:من«مغافير»نخورده ام،بلكه عسلى نزد زينب بنت جحش نوشيدم،و من سوگند ياد مى كنم كه ديگر از آن عسل ننوشم ولى اين سخن را به كسى مگو-مبادا به گوش مردم برسد،و بگويند چرا پيامبر غذاى حلالى را بر خود تحريم كرده،و يا از كار پيامبر در اين مورد و يا مشابه آن تبعيت كنند،و يا به گوش زينب برسد و او دل شكسته شود.

ولى سر انجام او اين راز را افشا كرد،و بعدا معلوم شد اصل اين قضيه توطئه اى بوده است،پيامبر صلّى اللّه عليه و آله سخت ناراحت شد و پنج آيۀ اول اين سوره نازل گشت-و ماجرا را چنان پايان داد كه ديگر اين گونه كارها در درون خانۀ پيامبر صلّى اللّه عليه و آله تكرار نشود.

تفسير:

سرزنش شديد نسبت به بعضى از همسران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بدون شك مرد بزرگى همچون پيغمبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله تنها به خودش تعلق ندارد، بلكه به تمام جامعۀ اسلامى و عالم بشريت متعلق است،بنابر اين اگر در داخل خانۀ

ص: 222

آيه 2

(آيه 2)-در اين آيه اضافه مى كند:«خداوند راه گشودن سوگندهايتان را (در اين گونه موارد)روشن ساخته است» (قَدْ فَرَضَ اللّهُ لَكُمْ تَحِلَّةَ أَيْمانِكُمْ) .

به اين ترتيب كه كفّارۀ قسم را بدهيد و خود را آزاد سازيد.

سپس مى افزايد:«و خداوند مولاى شماست و او دانا و حكيم است» (وَ اللّهُ مَوْلاكُمْ وَ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ) .

لذا او راه نجات از اين گونه سوگندها را براى شما هموار ساخته،و طبق علم و حكمتش مشكل را براى شما گشوده است.

از روايات استفاده مى شود كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بعد از نزول اين آيه برده اى آزاد كرد و آنچه را بر خود از طريق قسم حرام كرده بود حلال نمود.

ص: 223

آيه 3

(آيه 3)-در اين آيه شرح بيشترى پيرامون اين ماجرا داده،مى فرمايد:

«به خاطر بياوريد هنگامى را كه پيامبر يكى از رازهاى خود را به بعضى از همسرانش گفت،ولى هنگامى كه وى آن را افشا كرد و خداوند پيامبرش را از آن آگاه ساخت، قسمتى از آن را براى او بازگو كرد و از قسمت ديگر خوددارى نمود» (وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِيثاً فَلَمّا نَبَّأَتْ بِهِ وَ أَظْهَرَهُ اللّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ) .

اين راز دو مطلب بود:يكى نوشيدن عسل نزد همسرش زينب بنت جحش،و ديگرى تحريم نوشيدن آن بر خود در آينده بود،و منظور از همسر غير رازدارش در اين آيه«حفصه»بود،كه او اين سخن را شنيد و به«عايشه» بازگو كرد.

به هر حال؛«هنگامى كه پيامبر همسرش را از آن خبر داد،گفت:چه كسى تو را از اين راز آگاه ساخت»؟ (فَلَمّا نَبَّأَها بِهِ قالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هذا) .

«گفت:خداوند عالم و آگاه مرا با خبر ساخت» (قالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ) .

از مجموع اين آيه بر مى آيد كه بعضى از همسران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نه تنها او را با سخنان خود ناراحت مى كردند بلكه مسألۀ رازدارى كه از مهمترين شرائط يك همسر باوفاست نيز در آنها نبود.

آيه 5

(آيه 5)-در اين آيه خداوند روى سخن را به تمام زنان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله كرده،با لحنى كه خالى از تهديد نيست مى فرمايد:«اميد است اگر او شما را طلاق گويد پروردگارش به جاى شما همسرانى بهتر براى او قرار دهد همسرانى مسلمان، مؤمن،متواضع،توبه كار،عابد،هجرت كننده،زنانى غير باكره و باكره» (عَسى رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَكُنَّ أَنْ يُبْدِلَهُ أَزْواجاً خَيْراً مِنْكُنَّ مُسْلِماتٍ مُؤْمِناتٍ قانِتاتٍ تائِباتٍ عابِداتٍ سائِحاتٍ ثَيِّباتٍ وَ أَبْكاراً) .

به اين ترتيب به آنها هشدار مى دهد تصور نكنند كه پيامبر هرگز آنها را طلاق نخواهد داد،و نيز تصور نكنند كه اگر آنها را طلاق دهد همسرانى بهتر از آنان جانشين آنها نمى شود.

در آيۀ فوق قرآن شش وصف براى همسران خوب شمرده است كه مى تواند الگوئى براى همۀ مسلمانان به هنگام انتخاب همسر باشد.

آيه 7

(آيه 7)-در اين آيه كفار را مخاطب ساخته،و وضع آنها را در آن روز بازگو مى كند؛مى فرمايد:«اى كسانى كه كافر شده ايد!امروز عذرخواهى نكنيد،چرا كه تنها به اعمالتان جزا داده مى شويد» (يا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) .

آيه 9

(آيه 9)-از آنجا كه منافقان از افشاى اسرار درونى خانۀ پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و بروز مشاجرات و اختلافهائى در ميان همسران او كه در آيات قبل به آن اشاره شده قطعا خوشحال بودند،بلكه به شايعات در اين زمينه دامن مى زدند شايد به همين مناسبت در اين آيه دستور شدت عمل در بارۀ آنها داده،مى فرمايد:«اى پيامبر!با كفّار و منافقين پيكار كن و بر آنان سخت بگير جايگاهشان جهنم است و بدفرجامى است» (يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفّارَ وَ الْمُنافِقِينَ وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ) .

اين جهاد در مورد كفار ممكن است به صورت مسلحانه يا غير مسلحانه بوده باشد،ولى در مورد منافقان بدون شك جهاد مسلحانه نيست،زيرا در هيچ تاريخى نقل نشده كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله با منافقان پيكار مسلحانه كرده باشد،بلكه مراد از جهاد با

ص: 227

آيه 10

(آيه 10)-الگوهائى از زنان مؤمن و كافر:بار ديگر به ماجراى همسران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله باز مى گردد،و براى اين كه درس عملى زنده اى به آنها بدهد به ذكر سرنوشت فشردۀ دو نفر از زنان بى تقوا كه در خانۀ دو پيامبر بزرگ خدا بودند، و سرنوشت دو زن مؤمن و ايثارگر كه يكى از آنها در خانۀ يكى از جبارترين مردان تاريخ بود مى پردازد.

نخست مى فرمايد:«خداوند براى كسانى كه كافر شده اند به همسر نوح و همسر لوط مثل زده است» (ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ) .

«آن دو تحت سرپرستى دو بنده از بندگان صالح ما بودند،ولى به آن دو خيانت كردند» (كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما) .

«اما ارتباط با اين دو(پيامبر)سودى به حالشان(در برابر عذاب الهى) نداشت،و به آنها گفته شد:وارد آتش شويد همراه كسانى كه وارد مى شوند» (فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ اللّهِ شَيْئاً وَ قِيلَ ادْخُلاَ النّارَ مَعَ الدّاخِلِينَ) .

و به اين ترتيب،به دو همسر پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله كه در ماجراى افشاى اسرار و آزار آن حضرت دخالت داشتند هشدار مى دهد كه گمان نكنند همسرى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به تنهائى مى تواند مانع كيفر آنها باشد و در ضمن هشدارى است به همۀ مؤمنان در تمام قشرها كه پيوندهاى خود را با اولياء اللّه در صورت گناه و عصيان مانع عذاب الهى نپندارند.

به هر حال اين دو زن به اين دو پيامبر بزرگ خيانت كردند،البته خيانت آنها هرگز انحراف از جادۀ عفت نبود،زيرا هرگز همسر هيچ پيامبرى آلوده به بى عفتى نشده است،چنانكه در حديثى از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله صريحا آمده است:«همسر هيچ پيامبرى هرگز آلودۀ عمل منافى عفت نشد».

ص: 228

آيه 11

(آيه 11)-سپس دو مثال براى افراد با ايمان ذكر كرده،مى گويد:«و خداوند براى مؤمنان به همسر فرعون مثل زده است در آن هنگام كه گفت:پروردگارا! خانه اى براى من نزد خودت در بهشت بساز،و مرا از فرعون و كار او نجات ده و مرا از گروه ستمگران رهايى بخش» (وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِينَ) .

معروف اين است كه نام همسر فرعون«آسيه»و نام پدرش«مزاحم» بوده است،گفته اند هنگامى كه معجزۀ موسى عليه السّلام را در مقابل ساحران مشاهده كرد اعماق قلبش به نور ايمان روشن شد،و از همان لحظه به موسى ايمان آورد او پيوسته ايمان خود را مكتوم مى داشت،هنگامى كه فرعون از ايمان او با خبر شد بارها او را نهى كرد،ولى اين زن با استقامت هرگز تسليم خواستۀ فرعون نشد.

سر انجام فرعون دستور داد دست و پاهايش را با ميخها بسته،در زير آفتاب سوزان قرار دهند،و سنگ عظيمى بر سينۀ او بيفكنند،هنگامى كه آخرين لحظه هاى عمر خود را مى گذراند دعايش اين بود«پروردگارا!براى من خانه اى در بهشت در جوار خودت بنا كن و مرا از فرعون و اعمالش رهائى بخش و مرا از اين قوم ظالم نجات ده»! خداوند نيز دعاى اين مؤمن پاكباز فداكار را اجابت فرمود و او را در كنار بهترين زنان جهان مانند مريم قرار داد.

در روايتى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله مى خوانيم:«برترين زنان اهل بهشت چهار نفرند «خديجه»دختر خويلد و«فاطمه»دختر محمد صلّى اللّه عليه و آله و«مريم»دختر عمران و«آسيه» دختر مزاحم همسر فرعون».

آغاز جزء 29 قرآن مجيد

آيه 1

(آيه 1)-اين سوره با مسألۀ مهم مالكيت و حاكميت خداوند و جاودانگى ذات پاك او آغاز مى شود كه در واقع كليد همۀ بحثهاى اين سوره است.

مى فرمايد:«پر بركت و زوال ناپذير است كسى كه حكومت جهان هستى به دست اوست،و او بر هر چيز تواناست» (تَبارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ) .

آيه 4

(آيه 4)-و لذا در اين آيه براى تأكيد همين معنى مى افزايد:«بار ديگر به عالم هستى بنگر،سر انجام چشمانت به سوى تو باز مى گردد در حالى كه خسته و ناتوان شده»و در جستجوى خلل و نقصان در اين عالم بزرگ ناكام مانده است! (ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يَنْقَلِبْ إِلَيْكَ الْبَصَرُ خاسِئاً وَ هُوَ حَسِيرٌ) .

آيه 6

(آيه 6)-از آنجا كه در آيات گذشته سخن از نشانه هاى عظمت و قدرت خدا و دلائل آن در عالم آفرينش بود،در اينجا سخن از كسانى مى گويد كه اين دلائل را ناديده گرفته،و راه كفر و شرك را پيش مى گيرند،و همچون شياطين،عذاب الهى را به جان مى خرند.

نخست مى فرمايد:«براى كسانى كه به پروردگارشان كافر شدند عذاب جهنم است و بدفرجامى است» (وَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ) .

آيه 10

(آيه 10)-بعد به دليل اصلى بدبختى و گمراهى خود اشاره كرده «و مى گويند:اگر ما گوش شنوا داشتيم،و يا تعقل مى كرديم،در ميان دوزخيان نبوديم»! (وَ قالُوا لَوْ كُنّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنّا فِي أَصْحابِ السَّعِيرِ) .

آيه 14

(آيه 14)-اين آيه در حقيقت به منزلۀ دليلى است براى آنچه در آيۀ قبل آمد،مى فرمايد:«آيا آن كسى كه موجودات را آفريده از حال آنها آگاه نيست؟در حالى كه او(از اسرار دقيق)با خبر و آگاه است» (أَ لا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ) .

آيه 16

(آيه 16)-به دنبال اين تشويق و تبشير به سراغ تهديد و انذار مى رود، و مى افزايد:«آيا خود را از عذاب كسى كه حاكم بر آسمان است در امان مى دانيد كه دستور دهد زمين بشكافد و شما را در خود فرو برد،و دائما به لرزش خود ادامه دهد»؟!بطورى كه حتى قبر شما هم آرام نباشد (أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّماءِ أَنْ يَخْسِفَ بِكُمُ الْأَرْضَ فَإِذا هِيَ تَمُورُ) .

آرى!اگر او دستور دهد اين زمين ذلول و آرام طغيان مى كند،و به صورت حيوان چموشى در مى آيد،زلزله ها شروع مى شود،شكافها در زمين ظاهر مى گردد و شما و خانه ها و شهرهايتان را در كام خود فرو مى بلعد،و باز هم به لرزه و اضطراب خود ادامه مى دهد.

آيه 19

(آيه 19)-به اين پرندگان بالاى سر خود بنگريد! در آيات آغاز اين سوره به هنگامى كه بحث از قدرت و مالكيت خداوند بود سخن از آسمانهاى هفتگانه و ستارگان و كواكب آنها به ميان آمد،در اين آيه همين مسألۀ قدرت با ذكر يكى از موجودات به ظاهر كوچك عالم هستى تعقيب مى شود، مى فرمايد:«آيا به پرندگانى كه بالاى سرشان است و گاه بالهاى خود را گسترده و گاه جمع مى كنند نگاه نكردند؟! (أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ فَوْقَهُمْ صافّاتٍ وَ يَقْبِضْنَ) .همه پرواز مى كنند اما هر كدام برنامۀ مخصوصى دارند.

اين اجسام سنگين بر خلاف قانون جاذبه از زمين برمى خيزند،و به راحتى تمام بر فراز آسمان،ساعتها،و گاه هفته ها و ماهها پشت سر هم به حركت سريع و نرم خود ادامه مى دهند،بى آنكه هيچ مشكلى داشته باشند.

چه كسى بدن آنها را به گونه اى آفريده كه به راحتى در هوا سير مى كنند؟! و چه كسى اين قدرت را به بالهاى آنها بخشيده؟ لذا در پايان آيه مى افزايد:«جز خداوند رحمان كسى آنها را بر فراز آسمان نگه نمى دارد،چرا كه او به هر چيز بيناست،»و نياز هر مخلوقى را مى داند (ما يُمْسِكُهُنَّ إِلاَّ الرَّحْمنُ إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ بَصِيرٌ) .

اوست كه وسائل و نيروهاى مختلف را براى پرواز در اختيار آنها گذارده،

ص: 238

آيه 20

(آيه 20)-در اين آيه به اين معنى اشاره مى كند كه كافران در برابر قدرت خداوند هيچ گونه يار و مددكارى ندارند،مى فرمايد:«آيا اين كسى كه لشكر شماست مى تواند شما را در برابر خداوند رحمان يارى دهد»؟! (أَمَّنْ هذَا الَّذِي هُوَ جُنْدٌ لَكُمْ يَنْصُرُكُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ) .

نه تنها نمى توانند شما را در گرفتاريها يارى دهند،بلكه اگر بخواهد همانها را مأمور عذاب و نابودى شما مى كند.

«ولى كافران تنها گرفتار فريبند» (إِنِ الْكافِرُونَ إِلاّ فِي غُرُورٍ) .

پرده هاى غرور و جهل بر عقلهاى آنها افتاده،و به آنان اجازه نمى دهد اين همه درس عبرت را بر صفحات تاريخ يا در گوشه و كنار زندگى خود ببينند.

آيه 23

(آيه 23)-در اين آيه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را مخاطب ساخته،مى افزايد:«بگو:او كسى است كه شما را آفريد،و براى شما گوش و چشم و قلب قرار داد،اما كمتر سپاسگزارى مى كنيد» (قُلْ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِيلاً ما تَشْكُرُونَ) .

خداوند،هم وسيلۀ مشاهده و تجربه را در اختيار شما قرار داد(چشم)و هم وسيلۀ آگاهى بر نتيجۀ افكار ديگران(گوش)و هم وسيلۀ انديشيدن در علوم عقلى (قلب)را،خلاصه تمام ابزار لازم براى آگاهى به علوم عقلى و نقلى را در اختيار شما گذارده است،اما كمتر كسى سپاس اين همه نعمتهاى بزرگ را به جا مى آورد،زيرا شكر نعمت آن است كه هر نعمتى در مسير هدفى كه به خاطر آن آفريده شده است به كار گرفته شود.

آيه 25

(آيه 25)-سپس در همين رابطه،به گفتار منكران معاد و پاسخ آنها پرداخته، مى فرمايد:«آنها(از روى استهزاء)مى گويند:اگر راست مى گوئيد اين وعدۀ قيامت چه زمانى است»؟! (وَ يَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ) .

آيه 29

(آيه 29)-و در ادامۀ همين سخن مى افزايد:«به آنها بگو:او خداوند رحمان است،ما به او ايمان آورده،و بر او توكل كرده ايم،و به زودى مى دانيد چه كسى در گمراهى آشكار است» (قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنّا بِهِ وَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْنا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ) .

يعنى،اگر ما به خدا ايمان آورده ايم،و او را ولى و و كيل و سرپرست خود برگزيده ايم،دليلش روشن است،او خداى رحمان است،رحمت عامش همه جا رسيده،و فيض انعامش دوست و دشمن را فرا گرفته،اما معبودهاى شما چه كارى كرده اند؟!

سورۀ قلم[68]

فضيلت تلاوت سوره:

از پيغمبر گرامى اسلام نقل شده كه فرمود:«كسى كه سورۀ«ن و القلم»را تلاوت كند خداوند ثواب كسانى را كه داراى حسن اخلاقند به او مى دهد».

در حديثى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم:«كسى كه سورۀ ن و القلم را در نماز واجب يا نافله بخواند خداوند او را براى هميشه از فقر در امان مى دارد،و هنگامى كه بميرد او را از فشار قبر پناه مى دهد».

اين ثوابها تناسب خاصى با محتواى سوره دارد،و نشان مى دهد كه هدف تلاوتى است كه توأم با آگاهى و به دنبال آن عمل باشد.

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

آيه 2

(آيه 2)-سپس به چيزى كه سوگند براى آن ياد شده پرداخته،مى فرمايد:

«به(بركت)نعمت پروردگارت تو مجنون نيستى» (ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ) .

ديوانه آنها هستند كه مظهر عقل كل را متهم به جنون مى كنند،و رهبر و راهنماى انسانها را با اين نسبت ناروا از خود دور مى سازند.

آيه 5

(آيه 5)-و به دنبال آن مى افزايد:«به زودى تو مى بينى و آنان نيز مى بينند» (فَسَتُبْصِرُ وَ يُبْصِرُونَ) .

آيه 10

(آيه 10)-سپس بار ديگر از اطاعت آنها نهى كرده و صفات نه گانۀ مذمومى را كه هر يك به تنهائى مى تواند مانع اطاعت و تبعيت گردد بر مى شمرد،مى فرمايد:

«و از هر كسى كه بسيار سوگند ياد مى كند و پست است اطاعت مكن» (وَ لا تُطِعْ كُلَّ حَلاّفٍ مَهِينٍ) .

آيه 16

(آيه 16)-در اين آيه از يكى از مجازاتهاى اين گروه پرده برداشته،مى افزايد:

«ما به زودى بر بينى او علامت و داغ ننگ مى نهيم»! (سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ) .

اين تعبيرى است گويا و رسا بر نهايت ذليل ساختن آنها،زيرا تعبير به «خرطوم»(بينى)كه تنها در مورد خوك و فيل گفته مى شود تحقير روشنى براى آنهاست،و دوم اين كه،بينى در لغت عرب معمولا كنايه از بزرگى و عزت است همان گونه كه در فارسى نيز وقتى مى گوئيم بينى او را به خاك بماليد دليل بر اين است كه عزت او را بر باد دهيد و سوم اين كه علامت گذاردن مخصوص حيوانات است،حتى در حيوانات در صورت آنها مخصوصا بر بينى آنها علامت گذارى نمى شود،و در اسلام نيز اين كار نهى شده است،همۀ اينها با بيانى رسا مى گويد:

خداوند اين چنين افراد طغيانگر خود خواه متجاوز سركش را چنان ذليل مى كند كه عبرت همگان گردند.

آيه 18

(آيه 18)-«و هيچ از آن استثنا نكنند»و براى مستمندان چيزى فرو نگذارند (وَ لا يَسْتَثْنُونَ) .

اين تصميم آنها ناشى از بخل و ضعف ايمان آنها بود،زيرا انسان هر قدر هم نيازمند باشد مى تواند كمى از محصول يك باغ پردرآمد را به نيازمندان اختصاص دهد.

آيه 25

(آيه 25)-و به اين ترتيب،«آنها صبحگاهان تصميم داشتند كه با قدرت از مستمندان جلوگيرى كنند» (وَ غَدَوْا عَلى حَرْدٍ قادِرِينَ) .

آيه 32

(آيه 32)-سر انجام آنها بعد از اين بيدارى و هشيارى و اعتراف به گناه و بازگشت به سوى خدا،رو به درگاه او آوردند،و گفتند:«اميدواريم پروردگارمان (گناهان ما را ببخشد و)بهتر از آن به جاى آن به ما بدهد» (عَسى رَبُّنا أَنْ يُبْدِلَنا خَيْراً مِنْها) .

«چرا كه ما به او علاقه منديم»و به ذات پاكش دل بسته ايم و حل اين مشكل را نيز از قدرت بى پايان او مى طلبيم (إِنّا إِلى رَبِّنا راغِبُونَ) .

آيه 36

(آيه 36)-«شما را چه مى شود؟چگونه داورى مى كنيد»؟! (ما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ) .

هيچ انسان عاقلى باور مى كند سرنوشت عادل و ظالم،مطيع و مجرم،ايثارگر و انحصار طلب يكسان باشد؟آن هم در پيشگاه خداوند.

آيه 42

(آيه 42)-آن روز مى خواهند سجده كنند اما قادر نيستند! در تعقيب آيات گذشته كه مشركان و مجرمان را در برابر يك بازپرسى كوبنده قرار مى داد،در اينجا گوشه اى از سرنوشت آنها را در قيامت نشان مى دهد تا روشن شود اين گروه خود خواه و پرادعا در آن روز چقدر ذليل و خوارند؟ مى فرمايد:به خاطر بياوريد«روزى را كه(از شدت ترس و وحشت)ساق پاها برهنه مى گردد و دعوت به سجود مى شوند اما نمى توانند»سجود كنند (يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلا يَسْتَطِيعُونَ) .

آرى!در آن روز همگان به سجده و خضوع در برابر پروردگار دعوت مى شوند،مؤمنان به سجده مى افتند،ولى مجرمان قدرت سجده ندارند!

آيه 45

(آيه 45)-«و به آنها مهلت(بازگشت)مى دهم(و در عذابشان عجله نخواهم كرد)چرا كه نقشه هاى من محكم و دقيق(و عذاب من شديد)است» (وَ أُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ) .

در حديثى از امام صادق عليه السّلام مى خوانيم:«گاه هنگامى كه بندگان سركش گناه مى كنند خداوند به آنها نعمتى مى دهد،آنها از گناه خود غافل مى شوند،و توبه را فراموش مى كنند،اين همان استدراج و بلا و عذاب تدريجى است».

هنگامى كه انسان گناه مى كند از سه حال بيرون نيست،يا خودش متوجه مى شود و باز مى گردد،و يا خداوند تازيانۀ«بلا»بر او مى نوازد تا بيدار شود،و يا شايستگى هيچ يك از اين دو را ندارد،خدا به جاى بلا نعمت به او مى بخشد و اين همان«عذاب استدراج»است.

لذا انسان بايد به هنگام روى آوردن نعمتهاى الهى مراقب باشد نكند اين امر كه ظاهرا نعمت است«عذاب استدراج»گردد،به همين دليل مسلمانان بيدار در اين گونه مواقع در فكر فرو مى رفتند،و به بازنگرى اعمال خود مى پرداختند،چنانكه در حديثى آمده است كه يكى از ياران امام صادق عليه السّلام عرض كرد:من از خداوند مالى طلب كردم به من روزى فرمود،فرزندى خواستم به من بخشيد،خانه اى طلب كردم به من مرحمت كرد،من مى ترسم نكند اين«استدراج»باشد! امام عليه السّلام فرمود:«اگر اينها توأم با حمد و شكر الهى است استدراج نيست» (نعمت است).

آيه 47

(آيه 47)-سپس در ادامۀ همين گفتگو،مى افزايد:«يا اسرار غيب نزد آنهاست،و آن را مى نويسند»و به يكديگر منتقل مى كنند،و در اين اسرار آمده است كه آنها با مسلمانان يكسانند؟ (أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَيْبُ فَهُمْ يَكْتُبُونَ) .

آيه 49

(آيه 49)-در اين آيه مى افزايد:«و اگر رحمت پروردگارش به ياريش نيامده بود(از شكم ماهى)بيرون افكنده مى شد در حالى كه نكوهيده بود» (لَوْ لا أَنْ تَدارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ وَ هُوَ مَذْمُومٌ) .

منظور از«نعمت»در آيۀ فوق همان توفيق توبه و شمول رحمت الهى است.

سورۀ حاقّه[69]

آيه 2

(آيه 2)-«چه روز واقع شدنى»! (مَا الْحَاقَّةُ) .

آيه 7

(آيه 7)-سپس به توصيف ديگرى از اين تندباد كوبنده پرداخته، مى افزايد:«(خداوند)اين تندباد بنيان كن را هفت شب و هشت روز پى در پى بر آنها مسلّط ساخت» (سَخَّرَها عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيالٍ وَ ثَمانِيَةَ أَيّامٍ حُسُوماً) .

نتيجه آن شد كه قرآن مى گويد:«و(اگر آنجا بودى)مى ديدى كه آن قوم همچون تنه هاى پوسيده و تو خالى درختان نخل در ميان اين تند باد روى زمين افتاده و هلاك شده اند»! (فَتَرَى الْقَوْمَ فِيها صَرْعى كَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِيَةٍ) .

چه تشبيه جالبى كه هم بزرگى قامت آنها را مشخص مى كند،و هم ريشه كن شدن آنها را،و هم تو خالى بودن در برابر عذابهاى الهى به گونه اى كه تندباد آنها را به آسانى جا به جا مى كرد.

آيه 11

(آيه 11)-و سر انجام اشارۀ كوتاهى به سرنوشت قوم نوح و مجازات دردناك آنها كرده،مى گويد:«و هنگامى كه آب طغيان كرد ما شما را بر كشتى سوار كرديم» (إِنّا لَمّا طَغَى الْماءُ حَمَلْناكُمْ فِي الْجارِيَةِ) .

طغيان آب چنين بود كه ابرهاى تيره و تار آسمان را پوشانيد،و چنان بارانى نازل شد كه گوئى سيلاب از آسمان فرو مى ريزد،چشمه ها نيز از زمين جوشيدن گرفت،و اين هر دو آب دست به دست هم دادند،و همه چيز زير آب فرو رفت،تنها گروهى كه نجات يافتند مؤمنانى بودند كه همراه نوح سوار بر كشتى شدند.

تعبير به«حملناكم»(شما را حمل كرديم)كنايه از اسلاف و نياكان ماست چرا كه اگر آنها نجات نيافته بودند ما نيز امروز وجود نداشتيم.

آيه 13

(آيه 13)-روزى كه آن واقعۀ بزرگ رخ مى دهد!در ادامۀ آيات آغاز اين سوره كه ناظر به مسألۀ رستاخيز و قيامت بود،در اينجا بحثهائى از حوادث اين رستاخيز عظيم را مطرح مى كند،مى فرمايد:«به محض اين كه يكبار در صور دميده شود...» (فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ نَفْخَةٌ واحِدَةٌ) .

چنانكه قبلا نيز اشاره كرده ايم از قرآن مجيد استفاده مى شود كه پايان اين جهان و آغاز جهان ديگر،ناگهانى و با صدائى عظيم انجام مى گيرد كه از آن تعبير به «نفخۀ صور»دميدن در شيپور)شده است.

نفخۀ صور دو نفخه است:«نفخۀ مرگ»و«نفخۀ حيات مجدد»و آنچه در آيۀ مورد بحث آمده«نفخۀ اول»يعنى،نفخۀ پايان دنياست.

آيه 17

(آيه 17)-«فرشتگان در اطراف آسمان قرار مى گيرند»و براى انجام مأموريتها آماده مى شوند (وَ الْمَلَكُ عَلى أَرْجائِها) .

سپس مى فرمايد:«و آن روز عرش پروردگارت را هشت فرشته بر فراز همۀ آنها حمل مى كنند» (وَ يَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمانِيَةٌ) .

منظور از«عرش»مجموعۀ جهان هستى است كه عرش حكومت خداوند است،و به وسيلۀ فرشتگان كه مجرى فرمان او هستند تدبير مى شود.

و جالب اين كه در روايتى آمده است:«حاملان هشتگانۀ عرش خدا در قيامت چهار نفر از اولين،و چهار نفر از آخرين هستند،اما چهار نفر از اولين نوح و ابراهيم و موسى و عيسى مى باشند،و چهار نفر از آخرين محمّد صلّى اللّه عليه و آله و على و حسن و حسين عليهم السّلام هستند»! اين تعبير ممكن است اشاره به مقام شفاعت آنها براى اولين و آخرين باشد، البته شفاعت در مورد كسانى كه لايق شفاعتند،و به هر حال گسترش مفهوم«عرش» را نشان مى دهد.

آيه 19

(آيه 19)-و به دنبال آن مى گويد:«پس كسى كه نامۀ اعمالش را به دست راستش دهند(از فرط خوشحالى)فرياد مى زند كه(اى اهل محشر!)نامۀ اعمال مرا بگيريد و بخوانيد» (فَأَمّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ فَيَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا كِتابِيَهْ) .

آيه 23

(آيه 23)-بهشتى كه«ميوه هايش در دسترس است» (قُطُوفُها دانِيَةٌ) .

نه زحمتى براى چيدن ميوه ها در كار است،و نه مشكلى براى نزديك شدن به درختان پربارش،و اصولا تمام نعمتهايش بدون استثنا در دسترس است.

آيه 29

(آيه 29)-نه تنها اموالم مرا بى نياز نكرد و حل مشكلى از من ننمود بلكه «قدرت من نيز از دست رفت»! (هَلَكَ عَنِّي سُلْطانِيَهْ) .

خلاصه نه مال به كار آمد،و نه مقام،و امروز با دست تهى،و در نهايت ذلت و شرمسارى،در دادگاه عدل الهى حاضرم،همۀ اسباب نجات قطع شده،قدرتم بر باد رفته،و اميدم از همه جا بريده است.

يك داستان عبرت انگيز!در اينجا سرگذشتهاى بسيارى نقل شده كه همه تأكيدى است بر محتواى آيات فوق و درس عبرتى است براى آنها كه تكيه بر مال و مقام كرده،سر تا پا آلودۀ غرور و غفلت و گناهند،از جمله:

در«سفينة البحار»از كتاب«نصائح»چنين نقل شده:«هنگامى كه بيمارى هارون الرشيد در خراسان شديد شد دستور داد طبيبى از طوس حاضر كنند، و سپس سفارش كرد كه ادرار او را با ادرار جمع ديگرى از بيماران و از افراد سالم بر طبيب عرضه كنند،طبيب شيشه ها را يكى بعد از ديگرى وارسى مى كرد تا به شيشۀ هارون رسيد،و بى اينكه بداند مال كيست،گفت:به صاحب اين شيشه بگوئيد وصيتش را بكند،چرا كه نيرويش مضمحل شده و بنيه اش فرو ريخته است! هارون از شنيدن اين سخن از حيات خود مأيوس شد،و شروع به خواندن اين اشعار كرد:

انّ الطّبيب بطبّه و دوائه***لا يستطيع دفاع نحب قد أتى

ما للطّبيب يموت بالدّاء الّذى***قد كان يبرء مثله فيما مضى

«طبيب با طبابت و داروى خود-قدرت ندارد در برابر مرگى كه فرا رسيد دفاع كند».

اگر قدرت دارد پس چرا خودش با همان بيمارى مى ميرد-كه سابقا آن را درمان مى كرد»؟ در اين هنگام به او خبر دادند كه مردم شايعۀ مرگ او را پخش كرده اند،براى اين كه اين شايعه برچيده شود دستور داد چهارپائى آوردند و گفت:مرا بر آن سوار

ص: 267

آيه 30

(آيه 30)-او را بگيريد و زنجيرش كنيد!در ادامۀ آيات گذشته كه سخن از «اصحاب شمال»مى گفت كه نامۀ اعمالشان را به دست چپشان مى دهند در اينجا به گوشه اى از عذابهاى آنها در قيامت اشاره كرده،مى فرمايد:در اين هنگام به فرشتگان عذاب دستور داده مى شود:«او را بگيريد و در بند و زنجيرش كنيد»! (خُذُوهُ فَغُلُّوهُ) .

آيه 35

(آيه 35)-سپس مى افزايد:«چون عقيده و عمل او چنين بود«از اين رو امروز هم در اينجا يار مهربانى ندارد»! (فَلَيْسَ لَهُ الْيَوْمَ هاهُنا حَمِيمٌ) .

آيه 41

(آيه 41)-سپس مى افزايد:«و گفتۀ شاعرى نيست،اما كمتر ايمان مى آوريد» (وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِيلاً ما تُؤْمِنُونَ) .

آيه 47

(آيه 47)-«و هيچ كس از شما نمى توانست از(مجازات)او مانع شود»و از او حمايت كند (فَما مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِينَ) .

آيه 52

(آيه 52)-و سر انجام در آخرين آيه مى فرمايد:«حال كه چنين است به نام پروردگار بزرگت تسبيح گوى»!و او را از هر گونه عيب و نقص منزّه بشمار (فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ) .

قابل توجه اين كه مضمون اين آيه و آيۀ قبل با مختصر تفاوتى در آخر سورۀ واقعه نيز آمده است،با اين تفاوت كه در اينجا سخن از قرآن مجيد است و توصيف آن به«حق اليقين»اما در پايان سورۀ«واقعه»سخن از گروههاى مختلف نيكوكاران و بدكاران در قيامت است.

«پايان سورۀ حاقّه»

ص: 272

سورۀ معارج[70]

آيه 1

(آيه 1)-

شأن نزول:

هنگامى كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله على عليه السّلام را در روز غدير خم به خلافت منصوب فرمود و در بارۀ او گفت:من كنت مولاه فعلىّ مولاه؛ هر كس من مولى و ولىّ او هستم على مولى و ولىّ اوست.

چيزى نگذشت كه اين مسأله در بلاد و شهرها منتشر شد«نعمان بن حارث فهرى»خدمت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آمد و عرض كرد:تو به ما دستور دادى شهادت به يگانگى خدا و اين كه تو فرستادۀ او هستى دهيم ما هم شهادت داديم،سپس دستور به جهاد و حج و روزه و نماز و زكات دادى ما همۀ اينها را نيز پذيرفتيم،اما با اينها راضى نشدى تا اين كه اين جوان على عليه السّلام را به جانشينى خود منصوب كردى،و گفتى:من كنت مولاه فعلىّ مولاه؛آيا اين سخنى است از ناحيۀ خودت يا از سوى خدا؟! پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود:«قسم به خدائى كه معبودى جز او نيست اين از ناحيۀ خداست».

«نعمان»روى برگرداند در حالى كه مى گفت:«خداوندا!اگر اين سخن حق است و از ناحيۀ تو،سنگى از آسمان بر ما بباران»! اينجا بود كه سنگى از آسمان بر سرش فرود آمد و او را كشت،همين جا اين آيه و دو آيۀ بعد نازل گشت.

تفسير:

عذاب فورى:سورۀ معارج از اينجا آغاز مى شود كه مى فرمايد:

«تقاضا كننده اى تقاضاى عذابى كرد كه واقع شد» (سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ) .

آيه 3

(آيه 3)-و در اين آيه به كسى كه اين عذاب از ناحيۀ اوست اشاره كرده، مى گويد:«از سوى خداوند ذى المعارج»خداوندى كه فرشتگانش بر آسمانها صعود و عروج مى كنند (مِنَ اللّهِ ذِي الْمَعارِجِ) .

از آنجا كه خداوند مقامات مختلفى براى فرشتگان قرار داده كه با سلسله مراتب به سوى قرب خدا پيش مى روند،خداوند به«ذى المعارج»توصيف شده است.

آرى!اين فرشتگانند كه مأموريت عذاب كافران و مجرمان دارند،و همانها بودند كه بر ابراهيم خليل عليه السّلام نازل شدند،و به او خبر دادند كه ما مأمور نابودى قوم لوط هستيم.

آيه 6

(آيه 6)-سپس مى افزايد:«زيرا آنها آن روز را دور مى بينند» (إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيداً) .

آيه 11

(آيه 11)-نه اين كه دوستان صميمى خود را در آنجا نشناسند،بلكه مخصوصا«آنها را نشانشان مى دهند»ولى هر كس گرفتار كار خويشتن است (يُبَصَّرُونَهُمْ) .

مسأله اين است كه هول و وحشت بيش از آن است كه بتواند به ديگرى بينديشد.

و در ادامۀ همين سخن و ترسيم آن صحنه وحشتناك مى افزايد:وضع چنان است كه«گنهكار دوست مى دارد فرزندان خود را در برابر عذاب آن روز فدا كند» (يَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ يَفْتَدِي مِنْ عَذابِ يَوْمِئِذٍ بِبَنِيهِ) .

آيه 18

(آيه 18)-و آنها كه«اموال را جمع و ذخيره كردند»و در راه خدا انفاق نكردند (وَ جَمَعَ فَأَوْعى) .

به اين ترتيب اين آتش سوزان با زبان حال و جاذبۀ مخصوصى كه نسبت به مجرمان دارد،يا با زبان قال كه خداوند به او داده،پيوسته آنها را صدا مى زند و به سوى خود فرا مى خواند.

آيه 24

(آيه 24)-به هر حال بعد از ذكر نماز كه بهترين اعمال،و بهترين حالات مؤمنان است،به دومين ويژگى آنها پرداخته،مى افزايد:«و آنها كه در اموالشان حق معلومى است» (وَ الَّذِينَ فِي أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ) .

آيه 30

(آيه 30)-«جز با همسران و كنيزانشان(كه در حكم همسرند آميزش ندارند) چرا كه بهره گيرى از اينها مورد سرزنش نخواهند بود» (إِلاّ عَلى أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ) .

بدون شك غريزۀ جنسى از غرائز سركش انسان،و سر چشمۀ بسيارى از گناهان است تا آنجا كه بعضى معتقدند در تمام پرونده هاى مهم جنائى اثرى از اين غريزه ديده مى شود،لذا كنترل و حفظ حدود آن از نشانه هاى مهم تقواست و به همين دليل بعد از ذكر نماز و كمك به نيازمندان و ايمان به روز قيامت و ترس از عذاب الهى كنترل اين غريزه ذكر شده است.

آيه 33

(آيه 33)-و در چهارمين وصف اضافه مى كند:«و كسانى كه به اداى شهادتشان قيام مى نمايند» (وَ الَّذِينَ هُمْ بِشَهاداتِهِمْ قائِمُونَ) .

زيرا اقامۀ شهادت عادلانه و ترك كتمان آن،يكى از مهمترين پايه هاى اقامۀ عدالت در جامعۀ بشرى است.

آيه 37

(آيه 37)-«از راست و چپ گروه گروه»و آرزوى بهشت دارند (عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِينَ) .

آيه 41

(آيه 41)-«كه جاى آنان را به كسانى بدهيم كه از آنها بهترند و ما هرگز مغلوب نخواهيم شد» (عَلى أَنْ نُبَدِّلَ خَيْراً مِنْهُمْ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ) .

اين جمله ممكن است اشاره به آن باشد كه ما نه تنها قادريم كه آنها را بعد از خاك شدن به زندگى و حيات نوين بازگردانيم،بلكه مى توانيم آنها را به موجوداتى كاملتر و بهتر تبديل كنيم.

و يا اشاره به اين باشد كه براى ما هيچ مانعى ندارد شما را به كيفر اعمالتان نابود كنيم و افرادى شايسته و آگاه و مؤمن جانشين شما سازيم و چيزى مانع ما از اين كار نخواهد بود.

سورۀ نوح[71]

فضيلت تلاوت سوره:

در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و آله مى خوانيم:

«كسى كه سورۀ«نوح»را بخواند از مؤمنانى خواهد بود كه شعاع دعوت نوح پيامبر او را فرا مى گيرد».

ناگفته پيداست كه هدف از تلاوت آن اين است كه انسان از راه و رسم اين پيامبر بزرگ و استقامت و شكيبائى ياران او در راه دعوت به سوى حق الهام گيرد، و خود را در شعاع دعوت او قرار دهد،نه خواندن فاقد انديشه و فكر و نه انديشه اى خالى از عمل.

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ به نام خداوند بخشندۀ بخشايشگر

آيه 5

(آيه 5)-از هر فرصتى براى هدايت آنها استفاده كردم،اما...

در اينجا در ادامۀ رسالت و مأموريت نوح براى دعوت قومش سخنانى از زبان خود او،هنگامى كه به پيشگاه پروردگار شكايت مى برد،نقل شده كه بسيار آموزنده است.

سخنان نوح در اين زمينه سخنانى است كه مى تواند راهگشا براى همۀ مبلغان دينى باشد،مى فرمايد:«نوح گفت:پروردگارا!من قوم خود را شب و روز به سوى تو دعوت كردم» (قالَ رَبِّ إِنِّي دَعَوْتُ قَوْمِي لَيْلاً وَ نَهاراً) .

و لحظه اى در ارشاد و تبليغ آنها كوتاهى نكردم.

ص: 287

آيه 6

(آيه 6)-«اما دعوت من چيزى جز فرار از حق بر آنان نيفزود» (فَلَمْ يَزِدْهُمْ دُعائِي إِلاّ فِراراً) .

و اين عجيب است كه دعوت به سوى چيزى سبب فرار از آن شود،اما با توجه به اين كه تأثير دعوتها نياز به يك نوع آمادگى و سنخيت و جاذبۀ متقابل دارد جاى تعجب نيست كه در دلهاى ناآماده اثر معكوس و منفى ببخشد.

آيه 10

(آيه 10)-پاداش دنيوى ايمان:«نوح»در ادامۀ بيانات مؤثر خود براى هدايت آن قوم لجوج و سركش اين بار روى بشارت و تشويق تكيه مى كند،و به آنها وعدۀ مؤكد مى دهد كه اگر از شرك و گناه توبه كنند خدا درهاى رحمت خويش را از هر سو به روى آنها مى گشايد،عرض مى كند:خداوندا!«به آنها گفتم:از پروردگار خويش آمرزش بطلبيد كه او بسيار آمرزنده است...» (فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفّاراً) .

آيه 14

(آيه 14)-«در حالى كه شما را مراحل مختلف آفريد» (وَ قَدْ خَلَقَكُمْ أَطْواراً) .

نخست«نطفۀ»بى ارزشى بوديد،چيزى نگذشت كه شما را به صورت«علقه» و از آن پس به صورت«مضغه»درآورد،سپس شكل و اندام انسانى به شما داد،بعد لباس حيات در اندام شما پوشانيد،و به شما روح و حس و حركت داد.

نه تنها از نظر جسمانى اشكال مختلفى به خود مى گيرد،كه چهرۀ روح و جان شما نيز دائما در تغيير است،هر يك از شما استعدادى داريد،و در هر سرى ذوقى و در هر دلى عشقى است.

و به اين ترتيب او در همه جا با شماست و در هر گام رهبرى و هدايت مى كند و با اين همه لطف و عنايت او،اين همه كفران و بى حرمتى چرا؟

آيه 17

(آيه 17)-باغبان هستى،شما را همچون گلى پرورش داد! سپس بار ديگر به آفرينش انسان باز مى گردد،مى افزايد:«و خداوند شما را همچون گياهى از زمين رويانيد»! (وَ اللّهُ أَنْبَتَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً) .

تعبير به«انبات»و رويانيدن،در مورد انسان،بخاطر آن است كه آفرينش نخستين انسان از خاك است،دوم اين كه،تمام مواد غذائى كه انسان مى خورد و به كمك آن رشد و نمو مى كند از زمين است،يا مستقيما مانند سبزيها و دانه هاى غذائى و ميوه ها،و يا بطور غير مستقيم مانند گوشت حيوانات،و سوم اين كه، شباهت زيادى در ميان انسان و گياه وجود دارد و بسيارى از قوانينى كه حاكم بر تغذيه و توليد مثل و نمو و رشد گياهان است بر انسان نيز حكمفرماست.

آيه 21

(آيه 21)-لطف حق با تو مداراها كند...

هنگامى كه نوح آخرين تلاش خود را در طى صدها سال به كار زد،و آن قوم، جز گروه اندكى،همچنان بر كفر و بت پرستى و گمراهى و فساد اصرار ورزيدند از هدايت آنها مأيوس شد،رو به درگاه خدا آورد و تقاضاى مجازات براى آنها كرد.

چنانكه در اين آيه مى خوانيم:«نوح(بعد از هدايت آنان)گفت:پروردگارا! آنها نافرمانى من كردند،و از كسانى پيروى نمودند كه اموال و فرزندانشان چيزى جز زيانكارى بر آنها نيفزوده است» (قالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِي وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ يَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلاّ خَساراً) .

اشاره به اين كه رهبران اين قوم جمعيتى هستند كه تنها امتيازشان اموال و فرزندان زياد است،آن هم اموال و فرزندانى كه جز در مسير فساد به كار گرفته نمى شود.

آيه 24

(آيه 24)-سپس نوح مى افزايد:خداوندا!«آنها(رهبران گمراه و خود خواه) گروه بسيارى را گمراه ساختند» (وَ قَدْ أَضَلُّوا كَثِيراً) .

خداوندا!«ظالمان را جز ضلالت ميفزا» (وَ لا تَزِدِ الظّالِمِينَ إِلاّ ضَلالاً) .

منظور از افزودن ضلالت و گمراهى ظالمان و ستمگران،همان سلب توفيق الهى از آنهاست كه سبب بدبختى آنها مى شود،و يا مجازاتى است كه آنها به خاطر ظلمشان دريافت مى دارند كه خدا نور ايمان را از آنها مى گيرد،و تاريكى كفر را جانشين آن مى سازد.

آيه 27

(آيه 27)-سپس«نوح»براى نفرين خود استدلال مى كند و مى افزايد:«زيرا اگر آنها را باقى بگذارى بندگانت را گمراه مى كنند،و جز نسلى فاجر و كافر به وجود نمى آورند»! (إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَ لا يَلِدُوا إِلاّ فاجِراً كَفّاراً) .

اين نشان مى دهد كه نفرين انبياء،از جمله نوح(ع)از روى خشم و غضب و انتقامجوئى و كينه توزى نبود،بلكه روى يك حساب منطقى صورت گرفته است.

سورۀ جنّ[72]

آيه 1

(آيه 1)-ما قرآن عجيبى شنيده ايم! در اين آيه مى فرمايد:«بگو:به من وحى شده كه جمعى از جنّ به سخنانم گوش فرا داده اند،سپس گفته اند،ما قرآن عجيبى شنيده ايم...» (قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا إِنّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً) .

اين آيه به خوبى نشان مى دهد كه طايفۀ«جنّ»داراى عقل و شعور و فهم و درك،و تكليف و مسؤوليت،و آشنائى به لغت،و توجه به فرق بين كلام اعجاز و غير آن دارند،همچنين خود را موظّف به تبليغ حق مى دانند،و مخاطب خطابهاى قرآن نيز هستند.

آنها حق داشتند كه قرآن را سخنى عجيب بشمرند،زيرا هم لحن و آهنگ آن عجيب است،و هم نفوذ و جاذبه اش،هم محتوا و تأثيرش عجيب است و هم آورندۀ آن كه درس نخوانده بود و از اميين برخاست.

آيه 5

(آيه 5)-سپس افزودند:«و ما گمان مى كرديم كه انس و جنّ هرگز،بر خدا دروغ نمى بندند» (وَ أَنّا ظَنَنّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلَى اللّهِ كَذِباً) .

اين سخن ممكن است اشاره به تقليد كوركورانه اى باشد كه اين گروه قبلا از ديگران داشتند،و براى خدا شريك و شبيه و همسر و فرزند قائل بودند مى گويند:

اگر ما اين مسائل را از ديگران بدون دليل پذيرفتيم به خاطر خوش باورى بود،هرگز خيال نمى كرديم كه انس و جن به خود جرأت دهند كه چنين دروغهاى بزرگى به خدا ببندند،ولى اكنون به غلط بودن اين تقليد ناروا پى برديم و به اين ترتيب به اشتباه خود و انحراف مشركان جن اعتراف مى كنيم.

آيه 8

(آيه 8)-سپس مؤمنان جن،به يكى از نشانه هاى صدق گفتار خود كه در جهان طبيعت براى همۀ جنيان قابل درك است اشاره كرده،مى گويند:«ما آسمان را جستجو كرديم و همه را پر از محافظان قوى و تيرهاى شهاب يافتيم» (وَ أَنّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِيداً وَ شُهُباً) .

آيه 11

(آيه 11)-اين آيه همچنان ادامۀ گفتار مؤمنان جن به هنگام تبليغ قوم گمراه خويش است،نخست از زبان آنها مى گويد:«و در ميان ما افراد صالح و افرادى غير صالحند و ما گروههاى متفاوتى هستيم» (وَ أَنّا مِنَّا الصّالِحُونَ وَ مِنّا دُونَ ذلِكَ كُنّا طَرائِقَ قِدَداً) .

اين جمله را احتمالا به اين منظور گفتند كه مبادا وجود«ابليس»در ميان طايفۀ جن،اين توهّم را براى عده اى از آنها به وجود آورد كه طبيعت جنّ بر شر و فساد و شيطنت است،و هرگز نور هدايت به قلب او نمى تابد.

مؤمنان جن با اين سخن روشن مى سازند كه اصل اختيار و آزادى اراده بر آنها نيز حاكم است.و افرادى صالح و غير صالح هر دو وجود دارند،بنابر اين زمينه هاى هدايت در وجود آنها فراهم مى باشد.

اين آيه در ضمن ذهنيات ما انسانها را در بارۀ جن نيز اصلاح مى كند،زيرا در تصور بسيارى از مردم واژۀ«جنّ»با نوعى«شيطنت»و فساد و گمراهى و انحراف، همراه است،اين آيه مى گويد آنها نيز گروههاى مختلفى دارند،صالح و غير صالح.

آيه 13

(آيه 13)-مؤمنان جن در ادامۀ كلام خود مى افزايند:«ما هنگامى كه هدايت قرآن را شنيديم به آن ايمان آورديم» (وَ أَنّا لَمّا سَمِعْنَا الْهُدى آمَنّا بِهِ) .

و اگر شما را به هدايت قرآن فرا مى خوانيم،قبلا خودمان به اين برنامه عمل كرده ايم،بنابر اين ديگران را به چيزى دعوت نمى كنيم كه خود آن را ترك گفته باشيم.

سپس نتيجۀ ايمان را در يك جملۀ كوتاه بيان كرده،مى گويد:«هر كس به پروردگارش ايمان بياورد،نه از نقصان مى ترسد و نه از ظلم» (فَمَنْ يُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا يَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً) .

و هر كار كوچك و بزرگى را انجام دهد،اجر و پاداش آن را بى كم و كاست دريافت مى نمايد.

آيه 17

(آيه 17)-در اين آيه به حقيقت ديگرى در همين رابطه اشاره كرده، مى افزايد:«هدف اين است كه ما آنها را با اين نعمت فراوان بيازمائيم» (لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ) .

و از اينجا روشن مى شود كه يكى از اسباب مهم امتحان الهى وفور نعمت است،و اتفاقا آزمايش به وسيلۀ«نعمت»از آزمايش به وسيلۀ«عذاب»سخت تر و پيچيده تر است،زيرا طبيعت فزونى نعمت،سستى و تنبلى و غفلت و غرق شدن در لذائذ و شهوات است،و اين درست چيزى است كه انسان را از خدا دور مى سازد و ميدان را براى فعاليت شيطان آماده مى كند تنها كسانى مى توانند از عوارض نامطلوب فزونى وفور نعمت در امان بمانند كه بطور دائم به ياد خدا باشند.

و لذا به دنبال آن،مى افزايد:«و هر كس از ياد پروردگارش روى گرداند او را به عذاب شديد و فزاينده اى گرفتار مى سازد» (وَ مَنْ يُعْرِضْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِ يَسْلُكْهُ عَذاباً صَعَداً) .

آيه 19

(آيه 19)-و در ادامۀ اين سخن براى بيان تأثير فوق العادۀ قرآن مجيد و عبادت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى افزايد:«هنگامى كه بندۀ خدا[-محمّد]به عبادت بر مى خاست و او را مى خواند گروهى پيرامون او بشدت ازدحام مى كردند» (وَ أَنَّهُ لَمّا قامَ عَبْدُ اللّهِ يَدْعُوهُ كادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً) .

تعبير«لبد»بيانگر هجوم عجيب مؤمنان جن براى شنيدن قرآن در اولين برخورد با آن،و همچنين بيانگر جاذبۀ فوق العاده نماز پيامبر صلّى اللّه عليه و آله است.

آيه 23

(آيه 23)-در اين آيه مى افزايد:«تنها وظيفۀ من ابلاغ از سوى خدا و رساندن رسالتهاى اوست» (إِلاّ بَلاغاً مِنَ اللّهِ وَ رِسالاتِهِ) .

اين تعبير شبيه چيزى است كه در آيۀ 92 سورۀ مائده مى خوانيم:«تنها چيزى كه بر عهدۀ پيامبر است ابلاغ آشكار است».

و در آيۀ 188 سورۀ اعراف آمده است:«بگو:من مالك سود و زيانى براى خويش نيستم،مگر آنچه خدا بخواهد،و اگر از غيب با خبر بودم منافع فراوانى براى خود فراهم مى ساختم،و هيچ بدى به من نمى رسيد،من تنها بيم دهنده و بشارت دهنده ام براى گروهى كه ايمان مى آورند».

به هر حال در پايان آيه هشدار مى دهد كه:«هر كس نافرمانى خدا و رسولش كند آتش دوزخ از آن اوست،و جاودانه در آن مى ماند» (وَ مَنْ يَعْصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها أَبَداً) .

روشن است كه منظور هر گنهكارى نيست،بلكه منظور مشركان و كافران است زيرا هر گنهكارى مستحق خلود در آتش دوزخ نمى باشد.

آيه 26

(آيه 26)-سپس در ادامۀ اين بحث يك قاعدۀ كلى را در مورد علم غيب بيان مى دارد،مى فرمايد:«داناى غيب اوست و هيچ كس را بر اسرار غيبش آگاه نمى سازد» (عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً) .

سورۀ مزّمّل[73]

آيه 1

(آيه 1)-اى جامه به خود پيچيده به پاخيز!همان گونه كه از لحن آغاز اين سوره بر مى آيد دعوتى است آسمانى از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله براى استقامت،و آمادگى جهت پذيرش يك وظيفۀ بزرگ و سنگين،كه بدون خود سازى قبلى انجام.آن ممكن نيست.

مى فرمايد:«اى جامه به خود پيچيده»! (يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ) .

آيه 5

(آيه 5)-سپس هدف نهايى اين دستور سخت و مهم را چنين بيان مى كند:

«ما به زودى سخنى سنگين را به تو القا خواهيم كرد» (إِنّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقِيلاً) .

سنگين از نظر محتوا،و مفهوم آيات!و بيان مسؤوليتها.

سنگين از نظر تحمل آن بر قلوب و دلها،تا آنجا كه قرآن در آيۀ 21 سورۀ حشر مى گويد:«اگر اين قرآن را بر كوهها نازل مى كرديم آن را خاشع و از هم شكافته مى ديدى»! سنگين از نظر تبليغ،و مشكلات راه دعوت!و برنامه ريزى و اجراى كامل آن! سنگين در ترازوى عمل و در عرصۀ قيامت.

ولى پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و ياران اندكش با استمداد از تربيت قرآن مجيد، و استعانت به نماز شب و استفاده از تقرب به ذات پاك پروردگار،توانستند بر تمام اين مشكلات فائق آيند،و بار اين«قول ثقيل»را بر دوش كشند و به منزل مقصود برسانند!

فضيلت نماز شب:

اين آيات بار ديگر اهميت شب زنده دارى،و نماز شب،و تلاوت قرآن را در آن هنگام كه غافلان در خوابند گوشزد مى كند،عبادت در شب،مخصوصا در سحرگاهان و نزديك طلوع فجر،اثر فوق العاده اى در صفاى روح،و تهذيب نفوس،و تربيت معنوى انسان،و پاكى قلب و بيدارى دل و تقويت ايمان و اراده،و تحكيم پايه هاى تقوا در دل و جان انسان دارد.

ص: 313

آيه 6

(آيه 6)-تأثير نيايش در دل شب:اين آيه ادامۀ بحث پيرامون عبادت شبانه،و آموزشهاى معنوى در پرتو تلاوت قرآن در دل شب است و در حقيقت به منزلۀ بيان دليلى است براى آنچه در آيات قبل آمده است،مى فرمايد:«مسلما نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت تر است» (إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِيلاً) .

آيۀ فوق از آياتى است كه با تعبيرات پرمحتوايش رساترين سخن را در بارۀ «عبادت شبانه»و نيايش سحرگاهان،و راز و نياز با محبوب،در ساعاتى كه اسباب فراغت خاطر از هر زمان فراهمتر است،و همچنين تأثير آن در تهذيب نفس، و پرورش روح و جان انسانى،بيان كرده است،و نشان مى دهد كه روح آدمى در آن ساعات آمادگى خاصى براى نيايش و مناجات و ذكر و فكر دارد.

آيه 9

(آيه 9)-سپس به سومين دستور پرداخته مى افزايد:«همان پروردگار شرق و غرب كه معبودى جز او نيست،او را نگاهبان و و كيل خود انتخاب كن» (رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِيلاً) .

در اينجا بعد از مرحلۀ«ذكر اللّه»و«اخلاص»مرحلۀ توكل و واگذارى همۀ كارها به خدا فرا مى رسد،خداوندى كه مشرق و مغرب عالم،يعنى،مجموعۀ جهان هستى در زير سيطرۀ حكومت و ربوبيت او قرار دارد،و تنها معبود شايستۀ پرستش،اوست.

اين تعبير در حقيقت به منزلۀ دليلى است براى موضوع توكل بر خدا،چگونه انسان بر او توكل نكند،و كار خويش را به او نسپارد،در حالى كه در پهنۀ جهان هستى غير از او حاكم و فرمانروا و منعم و مربّى و معبود نيست.

آيه 11

(آيه 11)-در آيۀ قبل اشاره اى به كار شكنيها و سخنان ناروا و اذيت و آزار دشمنان اسلام بود در اينجا آنها را زير رگبارى از تهديدات شديد،دائر به عذابهاى دنيا و آخرت از سوى خداوند،قرار داده،و آنها را دعوت به تجديد نظر در برنامه هاى شوم خود مى كند،و هم به مسلمانان صدر اول در برابر هجوم سخت اين دشمنان دلدارى مى دهد،و پايمردى مى بخشد.

نخست مى فرمايد:«مرا با تكذيب كنندگان صاحب نعمت واگذار،و آنها را كمى مهلت ده»! (وَ ذَرْنِي وَ الْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ وَ مَهِّلْهُمْ قَلِيلاً) .

يعنى،طرف آنها تو نيستى،مجازات و كيفر آنها را به خود من واگذار،و كمى به آنها مهلت ده،تا هم اتمام حجت گردد،و هم ماهيت خود را آشكار سازند، و مى دانيم مدت كمى گذشت كه مسلمانان نيرومند شدند،و ضربات سنگين و شكنندۀ خود را در جنگهاى«بدر»و«حنين»و«احزاب»و مانند آن بر پيكر دشمن وارد آوردند و نيز مدت كمى بيشتر نگذشت كه اين گردنكشان از دنيا رفتند،و گرفتار عذاب الهى در برزخ شدند و عذاب قيامت نيز از آنها چندان دور نيست.

آيه 14

(آيه 14)-در اين آيه به شرح روزى مى پردازد كه اين عذابها در آن ظاهر مى شوند،مى فرمايد:«در آن روز كه زمين و كوهها سخت به لرزه در مى آيد و كوهها (چنان در هم كوبيده مى شود كه)به شكل توده هائى از شن نرم در مى آيد» (يَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ وَ كانَتِ الْجِبالُ كَثِيباً مَهِيلاً) .

آيه 18

(آيه 18)-در اين آيه توصيف بيشترى در بارۀ آن روز وحشتناك بيان كرده، مى افزايد:در آن روز«آسمان از هم شكافته مى شود،و وعدۀ او شدنى و حتمى است» (السَّماءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ كانَ وَعْدُهُ مَفْعُولاً) .

وقتى آسمان و كرات آسمانى با آن همه عظمت نتوانند در برابر حوادث عظيم آن روز مقاومت كنند از اين انسان ضعيف و ناتوان و آسيب پذير چه كارى ساخته است؟

سورۀ مدّثّر[74]