ص :2

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ

محتوای سوره"صافات"

این سوره نیز به حکم آنکه از سوره های"مکی"است ویژگیهای کلی سوره های مکی را در بر دارد،و بیشتر از هر چیز روی اصول معارف و عقائد اسلامی در ناحیه"مبدأ"و"معاد"تکیه می کند،و ضمن تعبیرات قاطع و آیات کوتاه و کوبنده،مشرکان را مورد شدیدترین سرزنشها قرار می دهد،و با دلائل روشن و گویا بطلان عقائد آنها را برملا می سازد.

به طور کلی محتوای این سوره در پنج بخش خلاصه می شود:

بخش اول:بحثی پیرامون گروه هایی از ملائکه و فرشتگان خداوند، و در مقابل آنها گروهی از شیاطین سرکش و سرنوشت آنها مطرح می سازد.

بخش دوم:از کفار،و انکارشان نسبت به نبوت و معاد،و عاقبت کار آنها در قیامت سخن می گوید،و در همین رابطه بحث آنها را با یکدیگر در روز قیامت، و انداختن گناه به گردن هم،و گرفتاری تمام آنها در چنگال عذاب الهی،و نیز بخشی از نعمتهای مهم بهشتی و لذات و زیبائیها و شادکامیهای بهشتیان را شرح می دهد.

بخش سوم:قسمتی از تاریخ انبیای بزرگی،مانند"نوح"و"ابراهیم" و"اسحاق"و"موسی"و"هارون"و"الیاس"و"لوط"و"یونس"را به صورت فشرده و در عین حال بسیار مؤثر و نافذ بازگو می کند،ولی در این میان بحث در باره "ابراهیم"قهرمان بت شکن،و مواقف مختلف زندگی او مشروحتر آمده است، و هدف اصلی آن است که بیانات گذشته با ذکر این شواهد عینی از تاریخ انبیاء به صورت

ص :3

محسوس و ملموس مطرح گردد،و حقائق کلی عقلی در قالبهای حسی مجسم شود.

بخش چهارم:از یکی از انواع شرک که می توان آن را"بدترین نوع شرک" دانست-یعنی اعتقاد به رابطه خویشاوندی میان خداوند و جن و خداوند و فرشتگان بحث می کند،و در جمله های کوتاهی چنان این عقیده پوشالی را در هم می کوبد که کمترین بهایی برای آن باقی نمی ماند.

و سرانجام بخش پنجم که آخرین بخش این سوره است،و در چند آیه کوتاه مطرح شده،پیروزی لشکر حق را بر لشکر کفر و شرک و نفاق،و گرفتار شدن آنها را در چنگال عذاب الهی،ضمن تنزیه و تقدیس پروردگار از نسبتهای ناروایی که مشرکان به او می دهند بیان می دارد و سوره را با حمد و ستایش پروردگار پایان می دهد.

***

فضیلت تلاوت سوره"صافات"

در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام ص آمده است: من قرأ سورة صافات اعطی من الاجر عشر حسنات،بعدد کل جن و شیطان،و تباعدت عنه مردة الشیاطین،و برء من الشرک،و شهد له حافظاه یوم القیامة انه کان مؤمنا بالمرسلین: "کسی که سوره صافات را بخواند به عدد هر جن و شیطانی ده حسنه به او داده می شود،و شیاطین متمرد از او فاصله می گیرند،و از شرک پاک می شود و دو فرشته ای که مامور حفظ او هستند در قیامت در باره او شهادت می دهند که به رسولان خداوند ایمان داشته است" 1. و در حدیث دیگری از امام صادق ع چنین می خوانیم: من قرأ سورة صافات فی کل جمعة لم یزل محفوظا من کل آفة،مدفوعا عنه کل بلیة فی حیاته الدنیا،مرزوقا فی الدنیا باوسع ما یکون من الرزق،و لم یصبه اللّٰه فی ماله و لا ولده و لا بدنه بسوء من شیطان رجیم،و لا جبار عنید،و ان مات فی یومه او لیلته بعثه اللّٰه شهیدا،و اماته شهیدا،و ادخله الجنة مع الشهداء فی درجة من الجنة: "کسی که سوره صافات را در هر روز جمعه بخواند از هر آفتی محفوظ می ماند،و هر بلائی در زندگی دنیا از او دفع می گردد،خداوند وسیعترین روزی را در اختیارش می گذارد،و او را در مال و فرزندان و بدن گرفتار زیانهای شیطان رجیم و گردنکشان عنود نمی سازد،و اگر در آن روز و شب از دنیا برود خداوند او را شهید مبعوث می کند،و شهید می میراند،و او را در بهشت با شهداء هم درجه می سازد" 1با توجه به محتوای این سوره که در فصل نخست آمد و شرح آن را خواهید خواند دلیل اینهمه ثوابهای عظیم برای تلاوت این سوره روشن می شود،زیرا می دانیم هدف از تلاوت اندیشه و سپس اعتقاد و بعد از آن عمل است،و بدون شک کسی که تلاوت این سوره را با این کیفیت انجام دهد هم از شر شیاطین محفوظ خواهد ماند،هم از شرک پاک می گردد،و هم با داشتن اعتقاد صحیح و محکم و اعمال صالح و پند آموختن از سرگذشت انبیاء و اقوام پیشین در زمره شهیدان قرار خواهد گرفت. ضمنا نامگذاری این سوره به نام"صافات"به مناسبت آیه اول آن است. ***

ص :4

این سوره نیز به حکم آنکه از سوره های"مکی"است ویژگیهای کلی سوره های مکی را در بر دارد،و بیشتر از هر چیز روی اصول معارف و عقائد اسلامی در ناحیه"مبدأ"و"معاد"تکیه می کند،و ضمن تعبیرات قاطع و آیات کوتاه و کوبنده،مشرکان را مورد شدیدترین سرزنشها قرار می دهد،و با دلائل روشن و گویا بطلان عقائد آنها را برملا می سازد.

به طور کلی محتوای این سوره در پنج بخش خلاصه می شود:

بخش اول:بحثی پیرامون گروه هایی از ملائکه و فرشتگان خداوند، و در مقابل آنها گروهی از شیاطین سرکش و سرنوشت آنها مطرح می سازد.

بخش دوم:از کفار،و انکارشان نسبت به نبوت و معاد،و عاقبت کار آنها در قیامت سخن می گوید،و در همین رابطه بحث آنها را با یکدیگر در روز قیامت، و انداختن گناه به گردن هم،و گرفتاری تمام آنها در چنگال عذاب الهی،و نیز بخشی از نعمتهای مهم بهشتی و لذات و زیبائیها و شادکامیهای بهشتیان را شرح می دهد.

بخش سوم:قسمتی از تاریخ انبیای بزرگی،مانند"نوح"و"ابراهیم" و"اسحاق"و"موسی"و"هارون"و"الیاس"و"لوط"و"یونس"را به صورت فشرده و در عین حال بسیار مؤثر و نافذ بازگو می کند،ولی در این میان بحث در باره "ابراهیم"قهرمان بت شکن،و مواقف مختلف زندگی او مشروحتر آمده است، و هدف اصلی آن است که بیانات گذشته با ذکر این شواهد عینی از تاریخ انبیاء به صورت

ص :5

نخست می فرماید:"قسم به آنها که صف کشیده اند و صفوف خود را منظم ساخته اند"! ( وَ الصَّافّٰاتِ صَفًّا ).

*** "همانها که قویا نهی می کنند و باز می دارند"( فَالزّٰاجِرٰاتِ زَجْراً ).

*** "و آنها که پی در پی تلاوت ذکر می کنند"( فَالتّٰالِیٰاتِ ذِکْراً ).

این گروه های سه گانه کیانند؟و این توصیفات در باره چه کسانی است؟ و هدف نهایی از آن چیست؟مفسران در اینجا سخن بسیار گفته اند،اما معروف و مشهور آن است که اینها اوصافی است برای گروه هایی از فرشتگان.

گروه هایی که برای انجام فرمان الهی در عالم هستی به صف ایستاده و آماده فرمانند.

گروه هایی از فرشتگان که انسانها را از معاصی و گناه باز می دارند، و وسوسه های شیاطین را در قلوب آنها خنثی می کنند،و یا مامور ابرهای آسمانند و آنها را به هر سو می رانند و آماده آبیاری سرزمینهای خشک می کنند.

و بالآخره گروه هایی از فرشتگان که آیات کتب آسمانی را به هنگام نزول وحی بر پیامبران می خوانند (1).

ص :8

قابل توجه اینکه:"صافات"جمع"صافه"است که آن نیز به نوبه خود مفهوم جمعی دارد،و اشاره به گروهی است که صف کشیده اند،بنا بر این "صافات"بیانگر صفوف متعدد است (1).

و"زاجرات"از ماده"زجر"به معنی"راندن چیزی با صدا و فریاد"است، سپس در معنی گسترده تری به کار رفته که هر گونه طرد و منع را شامل می شود.

بنا بر این"زاجرات"به معنی گروه هایی است که به منع و طرد و زجر دیگران می پردازند.

و"تالیات"از ماده"تلاوت"جمع"تالی"است،و به معنی گروه هایی است که اقدام به تلاوت چیزی می کنند (2).

و با توجه به وسعت و گستردگی مفاهیم این الفاظ جای تعجب نیست که مفسران تفسیرهای گوناگونی برای آن ذکر کرده اند که در عین حال تضادی با هم ندارد،و ممکن است همه آنها در مفهوم این آیات جمع باشد،و مثلا منظور از"صافات"تمام صفوف فرشتگانی است که آماده اجرای اوامر الهی در عالم آفرینش هستند،و نیز فرشتگانی است که مامور نزول وحی بر پیامبران در عالم تشریعند، و همچنین صفوف رزمندگان و مجاهدان راه خدا و یا صفوف نمازگزاران و عبادت کنندگان.

ص :9

هر چند قرائن نشان می دهد که بیشتر مراد از آن فرشتگان است،و در بعضی از روایات نیز به آن اشاره شده است (1).

همچنین مانعی ندارد که"زجرات"هم شامل فرشتگانی شود که وسوسه های شیاطین را از قلوب انسانها دور می کنند،و هم انسانهایی که به فریضه نهی از منکر می پردازند و هم.

و"تالیات"اشاره به تمام فرشتگان و جماعتهایی از مؤمنان باشد که آیات الهی و ذکر خدا را پی در پی تلاوت می کنند.

در اینجا این سؤال پیش می آید که ظاهر آیات به مقتضای عطف این سه جمله بر یکدیگر با"فاء"این است که این سه گروه پشت سر یکدیگر قرار دارند،آیا این ترتیب از نظر انجام وظیفه است؟یا بر حسب مقام؟یا هر دو معنی؟ پیدا است صف کشیدن و آماده شدن در مرحله نخست قرار دارد،سپس طرد کردن موانع از سر راه،و بعد از آن بیان دستورات و اجرای آنها.

از سوی دیگر آنها که آماده اجرای فرمان می شوند مقامی دارند،و آنها که موانع را طرد می کنند مقامی برتر،و آنها که فرمانها را می خوانند و به اجراء در می آورند از همه بلند مقامترند.

به هر حال سوگند پروردگار به همه این گروه ها حاکی از عظمت مقام آنها در پیشگاه او است،و ضمنا الهام کننده این حقیقت است که رهروان راه حق نیز برای رسیدن به مقصود باید از این سه مرحله بگذرند:

نخست صفوف خود را منظم سازند،و هر گروه در صف خود قرار گیرد.

سپس به طرد موانع از سر راه،و رفع مزاحمات با فریاد بلند،همان فریادی که در مفهوم زجر نهفته شده است،بپردازند،و بعد از آن آیات الهی و فرمانهای پروردگار را بر قلوب آماده پی در پی بخوانند و در مقام تحقق بخشیدن به محتوای

ص :10

آن برآیند.

مجاهدان راه حق نیز راهی جز گذشتن از این سه مرحله ندارند،همانگونه که علما و دانشمندان راستین در تلاشهای جمعی خود نیز باید از همین برنامه الهام گیرند.

و قابل توجه اینکه بعضی از مفسران آیات را به"مجاهدان"و بعضی به"علماء" تفسیر کرده اند،ولی محدود ساختن مفهوم آیات به این دو گروه بعید به نظر می رسد اما عمومیت آیات بعید نیست،و اگر هم آن را مخصوص فرشتگان بدانیم باز دیگران می توانند در زندگی خود از برنامه این فرشتگان الهام بگیرند.

"امیر مؤمنان علی" ع نیز در نخستین خطبه"نهج البلاغه"،آنجا که سخن از فرشتگان می گوید و آنها را به گروه های مختلفی تقسیم می کند،می فرماید:

و صافون لا یتزایلون،و مسبحون لا یسامون،لا یغشاهم نوم العیون،و لا سهو العقول،و لا فترة الأبدان،و لا غفلة النسیان،و منهم امناء علی وحیه،و السنة الی رسله:

"گروهی از آنان در صفوفی که از هم پراکنده نمی شود قرار دارند،همواره تسبیح می گویند و خسته نمی شوند،هیچگاه خواب چشمانشان را نمی پوشاند، و عقولشان گرفتار سهو و نسیان نمی گردد،سستی بدن دامان آنها را نمی گیرد، و غفلت نسیان بر آنان عارض نمی شود،و گروهی از آنان امنای وحی اویند، و زبانهایش به سوی پیامبران (1).

آخرین سخن در باره این آیات سه گانه اینکه:بعضی معتقدند سوگند در این آیات به ذات پاک خدا یاد شده،و کلمه"رب"در همه اینها در تقدیر است،و در معنی چنین بوده:و رب الصافات صفا و رب الزاجرات زجرا و رب التالیات ذکرا:

"سوگند به پروردگار گروه هایی که صف می کشند و صفوف خود را منظم

ص :11

می سازند،و سوگند به پروردگار آنها که طرد و زجر می کنند،و سوگند به پروردگار آنها که ذکر خدا را پی در پی تلاوت می نمایند.

کسانی که آیات را چنین تفسیر کرده اند گویا چنین می پندارند که چون به بندگان دستور داده شده به غیر خدا قسم یاد نکنند پس خدا نیز به غیر ذات خود قسم یاد نمی کند،به علاوه قسم باید به امر مهمی باشد و مهم ذات پاک او است.

اما آنها از این نکته غفلت دارند که حساب خدا از بندگانش جدا است، او برای توجه دادن انسانها به آیات"آفاقی"و"انفسی"و نشانه های قدرتش در زمین و آسمان،پیوسته به موجودات مختلف سوگند یاد می کند،تا آنها را به تفکر در این آیات وادارد،و از این راه او را بشناسند.

از این گذشته در آیاتی از قرآن مجید-مانند آیات سوره و الشمس-سوگند به موجودات جهان در کنار سوگند به ذات پاکش قرار گرفته،و در آنجا تقدیر گرفتن چیزی ممکن نیست،می فرماید: وَ السَّمٰاءِ وَ مٰا بَنٰاهٰا وَ الْأَرْضِ وَ مٰا طَحٰاهٰا وَ نَفْسٍ وَ مٰا سَوّٰاهٰا :"سوگند به آسمان و کسی که آسمان را بنا کرده،سوگند به زمین و آن کس که زمین را گسترده،و سوگند به روح و جان آدمی و آن کس که آن را منظم ساخته است" (1).

به هر حال ظاهر آیات مورد بحث سوگند به این گروه های سه گانه است و تقدیرگرفتن چیزی خلاف ظاهر است،و بدون دلیل نمی توان آن را پذیرفت.

*** اکنون ببینیم این سوگندهای پر محتوا سوگند به صفوف فرشتگان و انسانها برای چه منظوری بوده است؟ آیه بعد این مطلب را روشن ساخته می گوید:"معبود شما مسلما یکتا است"

ص :12

( إِنَّ إِلٰهَکُمْ لَوٰاحِدٌ ).

سوگند به آن مقدساتی که گفته شد که بتها همه بر بادند،و هیچگونه شریک و شبیه و نظیری برای پروردگار نیست.

*** سپس می افزاید:"همان پروردگار آسمانها و زمین و آنچه در میان آن دو قرار دارد،و پروردگار مشرقها"!( رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا وَ رَبُّ الْمَشٰارِقِ ).

در اینجا دو سؤال پیش می آید:

1-بعد از ذکر آسمانها و زمین و آنچه در میان آن دو قرار گرفته دیگر چه نیازی به ذکر"مشارق"(مشرقها)می باشد که این نیز جزئی از آن است.

پاسخ این سؤال با توجه به یک نکته روشن می شود و آن اینکه:"مشارق" خواه اشاره به مشرقها و خاستگاههای خورشید در ایام سال بوده باشد،و یا مشرقهای ستارگان مختلف آسمان،همه دارای نظم و برنامه خاصی است که نظام آنها علاوه بر نظام آسمانها و زمین قدرت و علم بی پایان آفریننده و مدبر آنها است.

خورشید آسمان در هر روز از سال از نقطه ای غیر از نقطه روز قبل و بعد طلوع می کند،و فاصله این نقاط با یکدیگر آن قدر منظم و دقیق است که حتی یک هزارم ثانیه کم و زیاد نمی شود،و هزاران هزار سال است که نظم"مشارق شمس" برقرار می باشد.

در طلوع و غروب ستارگان دیگر نیز همین نظام حکمفرما است.

بعلاوه اگر خورشید این مسیر تدریجی را در طول سال نمی پیمود،فصول چهارگانه و برکات مختلفی که از آن حاصل می شود عاید ما نمی گشت،و این خود نشانه دیگری بر عظمت و تدبیر او است.

از این گذشته یکی دیگر از معانی"مشارق"این است که زمین به خاطر

ص :13

کروی بودن هر نقطه ای از آن نسبت به نقطه دیگر مشرق یا مغرب محسوب می شود،و به این ترتیب آیه فوق ما را به کرویت زمین و مشرقها و مغربهای آن توجه می دهد(اراده هر دو معنی از آیه نیز بی مانع است).

2-سؤال دیگر اینکه:چرا در مقابل"مشارق"سخن از"مغارب"به میان نیامده همانگونه که در آیه 40 سوره معارج آمده است: فَلاٰ أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشٰارِقِ وَ الْمَغٰارِبِ :"سوگند به پروردگار مشرقها و مغربها"! پاسخ این است که گاه بخشی از کلام را به قرینه بخش دیگر حذف می کنند، و گاه هر دو را با هم می آورند،و در اینجا ذکر"مشارق"قرینه ای است بر"مغارب" و این تنوع در بیان از فنون فصاحت محسوب می شود.

و به گفته بعضی از مفسران این نکته نیز قابل توجه است که ذکر"مشارق" متناسب با طلوع وحی است که به وسیله فرشتگان"تالیات ذکرا"بر قلب پاک پیامبر ص نازل گردید (1).

*** ***

ص :14

شیاطین و سرنوشت آنها،سخن می گوید،و می تواند مقدمه ای باشد برای ابطال اعتقاد جمعی از مشرکان که شیاطین و جن را معبود خود قرار می دادند،و در ضمن درسی از توحید در لابلای آن نهفته است.

نخست می گوید:"ما آسمان نزدیک(آسمان پائین)را به زینت ستارگان تزیین کرده ایم"( إِنّٰا زَیَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْیٰا بِزِینَةٍ الْکَوٰاکِبِ ) (1).

به راستی یک نگاه به صفحه آسمان در شبهای تاریک و پر ستاره،چنان منظره زیبایی در نظر انسان مجسم می سازد که او را مسحور و مفتون خویش سازد.

گویی با زبان بی زبانی با ما سخن می گویند،و رازهای آفرینش را بازگو می کنند گویی همه شاعرند و زیباترین غزلهای عشقی و عرفانی را پی در پی می سرایند.

چشمک زدنهای آنها بیانگر رازهایی است که جز در میان عاشق و معشوق وجود ندارد.

به راستی منظره ستارگان آسمان آن قدر زیبا است که هرگز چشم از دیدن آن خسته نمی شود،بلکه خستگی را از تمام وجود انسان بیرون می کند(هر چند این مسائل در عصر و زمان ما برای شهرنشینانی که در دود کارخانه ها غوطه ورند، و طبعا آسمانی تاریک و سیاه دارند چندان مفهوم نیست،ولی روستانشینان هنوز می توانند ناظر این گفته قرآنی یعنی تزیین آسمان با ستارگان درخشان باشند.

جالب اینکه می گوید:"آسمان پائین را با کواکب تزیین کردیم"در حالی که فرضیه ای که در آن زمان بر افکار و دانشمندان حاکم بود می گفت فقط آسمان بالا آسمان ستارگان ثوابت است(آسمان هشتم طبق فرضیه بطلمیوس).

ص :16

ولی چنان که می دانیم بطلان این فرضیه اثبات شده و عدم پیروی قرآن از فرضیه نادرست مشهور آن زمان خود معجزه زنده ای از این کتاب آسمانی است (دقت کنید).

نکته جالب دیگر اینکه از نظر علم امروز مسلم است که چشمک زدن زیبای ستارگان به خاطر قشر هوایی است که اطراف زمین را فرا گرفته،و آنها را به این کار وامی دارد،و این با تعبیر" اَلسَّمٰاءَ الدُّنْیٰا "(آسمان پائین)بسیار مناسب است، اما در بیرون جو زمین،ستارگان خیره خیره نگاه می کنند و فاقد تلألؤ هستند.

*** در آیه بعد به محفوظ بودن صحنه آسمان از نفوذ شیاطین اشاره کرده می گوید:

"ما آن را از هر شیطان خبیث و عاری از خیر و نیکی حفظ کردیم"( وَ حِفْظاً مِنْ کُلِّ شَیْطٰانٍ مٰارِدٍ ) (1).

"مارد"از ماده"مرد"(بر وزن سرد)در اصل به معنی سرزمین بلندی است که خالی از هر گونه گیاه باشد،به درختی که از برگ برهنه شود نیز"امرد" گویند،و به همین مناسبت بر نوجوانی که مو در صورتش نروئیده این کلمه اطلاق می شود،و در اینجا منظور از"مارد"کسی است که عاری از هر گونه خیر و برکت و به تعبیر خودمان"بی همه چیز"!باشد.

می دانیم یکی از طرق حفظ آسمان از صعود شیاطین به وسیله گروهی از ستارگان است که"شهب"نامیده می شود که در آیات بعد به آن اشاره خواهد شد.

***

ص :17

سپس می افزاید:"آنها نمی توانند به سخنان فرشتگان عالم بالا گوش فرا دهند، و اسرار غیب را از آنها نشنوند،و هر گاه بخواهند دست به چنین کاری زنند از هر سو هدف تیرهای شهاب قرار می گیرند"!( لاٰ یَسَّمَّعُونَ إِلَی الْمَلَإِ الْأَعْلیٰ وَ یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جٰانِبٍ ).

***آری"آنها به شدت به عقب رانده می شوند،و از صحنه آسمان طرد می گردند، و برای آنها عذاب دائم است"( دُحُوراً وَ لَهُمْ عَذٰابٌ وٰاصِبٌ ).

"لا یسمعون"(که به معنی لا یتسمعون است)مفهومش این است که آنها می خواهند اخبار"ملا اعلی"را بشنوند اما به آنها اجازه داده نمی شود.

"ملا اعلی"به معنی فرشتگان عالم بالا است،زیرا"ملا"در اصل به جماعت و گروهی گفته می شود که بر نظر واحدی اتفاق دارند و چشم دیگران را با این هماهنگی و وحدت پر می کنند،و اشراف و اعیان و اطرافیان مراکز قدرت را نیز"ملا"می گویند زیرا که وضع ظاهری آنها چشم پرکن است،ولی هنگامی که توصیف به"اعلی"می شود اشاره به ملائکه کرام و فرشتگان والا مقام حق است.

"یقذفون"از ماده"قذف"به معنی پرتاب کردن و تیر انداختن به مکان دور است،و منظور در اینجا طرد"شیاطین"به وسیله"شهب"می باشد که بعدا به شرح و تفسیر آن خواهیم پرداخت،و این نشان می دهد که خداوند حتی به آنها اجازه نمی دهد به قلمرو ملا اعلی نزدیک شوند.

"دحورا"از ماده"دحر"(بر وزن دهر)به معنی راندن و دور ساختن است،و"واصب"در اصل به معنی بیماریهای مزمن است،ولی به طور کلی به معنی دائم و مستمر و گاه به معنی خالص نیز آمده است (1).

ص :18

در اینجا اشاره به این است که نه تنها شیاطین از نزدیک شدن به عرصه آسمان منع و طرد می شوند بلکه سرانجام گرفتار عذاب دائم نیز می گردند.

*** در آخرین آیه مورد بحث به گروهی از شیاطین سرکش و جسور اشاره می کند که قصد صعود به عرصه بلند آسمان می کنند،می فرماید:"مگر آنها که در لحظات کوتاهی به عرصه آسمان برای استراق سمع نزدیک شوند که شهاب ثاقب آنها را تعقیب می کند و می سوزاند"!( إِلاّٰ مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهٰابٌ ثٰاقِبٌ ).

"خطفة"یعنی چیزی را به سرعت ربودن.

"شهاب"در اصل به معنی شعله ای است که از آتش افروخته زبانه می کشد، و به شعله های آتشینی که در آسمان به صورت خط ممتد دیده می شود نیز می گویند.

می دانیم اینها ستاره نیستند،بلکه شبیه ستارگانند،قطعات سنگهای کوچکی هستند که در فضا پراکنده اند،و هنگامی که در حوزه جاذبه زمین قرار گیرند به سوی زمین جذب شوند،و بر اثر سرعت و شدت برخورد آنها با هوای اطراف زمین مشتعل و برافروخته می شوند.

"ثاقب"به معنی نافذ و سوراخ کننده است،گویی بر اثر نور شدید صفحه چشم را سوراخ کرده و به درون چشم انسان نفوذ می کند،و در اینجا اشاره به این است که به هر موجودی اصابت کند آن را سوراخ کرده و آتش می زند.

به این ترتیب دو گونه مانع در برابر نفوذ شیاطین به صحنه آسمانها وجود دارد:

مانع اول قذف و طرد از هر جانب است که ظاهرا آن نیز بوسیله"شهب" صورت می گیرد.

مانع دوم عبارت از نوع خاصی از شهاب است که"شهاب ثاقب"نام دارد، و در انتظار آنها است که گاه و بی گاه خود را به"ملاء اعلی"برای استراق سمع

ص :19

نزدیک می کنند،و مورد اصابت آن قرار می گیرند.

نظیر همین معنی در آیه 17 و 18 سوره حجر آمده است آنجا که می گوید وَ حَفِظْنٰاهٰا مِنْ کُلِّ شَیْطٰانٍ رَجِیمٍ إِلاّٰ مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهٰابٌ مُبِینٌ :

"ما بروج آسمانی را از هر شیطان مطرودی حفظ می کنیم،مگر آنها که استراق سمع کنند که شهاب مبین آنان را تعقیب می کند"(می راند و می سوزاند)نظیر همین تعبیر در سوره ملک آیه 5 نیز آمده است: وَ لَقَدْ زَیَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْیٰا بِمَصٰابِیحَ وَ جَعَلْنٰاهٰا رُجُوماً لِلشَّیٰاطِینِ :"ما آسمان پائین را به وسیله چراغ هایی تزیین کردیم و(قسمتی از)آنها را برای طرد شیاطین قرار دادیم".

***

این تفسیر را مرحوم طبرسی در"مجمع البیان"و آلوسی در"روح المعانی" و سید قطب در"فی ظلال"و بعضی دیگر انتخاب کرده اند.

در حالی که بعضی دیگر عقیده دارند آیات فوق شبیه آیاتی است که از "لوح"و"قلم"و"عرش"و"کرسی"سخن می گوید،و از قبیل تمثیل و کنایه است.

آنها معتقدند این آیات از قبیل تشبیه"معقول"به"محسوس"است، و مصداق آیه 43 سوره عنکبوت می باشد که می فرماید وَ تِلْکَ الْأَمْثٰالُ نَضْرِبُهٰا لِلنّٰاسِ وَ مٰا یَعْقِلُهٰا إِلاَّ الْعٰالِمُونَ :"اینها مثلهایی است که برای مردم می زنیم و جز عالمان آن را درک نمی کنند"! آنها سپس افزوده اند:منظور از آسمانهایی که فرشتگان ساکن آن هستند عوالم ملکوت است که افقش برتر از این عالم حسی است،و منظور از نزدیک شدن شیاطین به آسمان و"استراق سمع"و طرد شدن آنها به وسیله"شهب"این است که این شیاطین هر گاه به خواهند به عالم فرشتگان نزدیک شوند تا از اسرار خلقت و حوادث آینده با خبر گردند به وسیله نور ملکوت که طاقت تحمل آن را ندارد طرد می شوند،و به واسطه حق،اباطیل آنها نفی می گردد،ذکر این ماجرا به دنبال بحث از گروه های فرشتگان را در آغاز این سوره مؤید این معنی می شمرند (1).

این احتمال نیز وجود دارد که"سماء"در اینجا کنایه از آسمان ایمان و معنویت است که همواره شیاطین تلاش می کنند به این محدود راه بیابند،و از طریق وسوسه در دل مؤمنان راستین نفوذ کنند،اما پیامبران الهی و امامان معصوم ع و پیروان خط فکری و عملی آنها با شهاب ثاقب علم و تقوی بر آنها هجوم می برند و آنها را از نزدیک شدن به این آسمان منع می کنند.

ما این تفسیر را فقط به عنوان"یک احتمال"در اینجا می آوریم و قرائن

ص :21

و شواهدی برای آن در جلد یازدهم ذیل آیه 18 سوره حجر ذکر کرده ایم(برای توضیح بیشتر در مورد این قرائن به صفحات 40-51 جلد یازدهم مراجعه فرمائید).

این سه تفسیر متفاوت در معنی این آیات قرآن مجید و آیات مشابه آن بود.

***

"خاک"بود سپس با"آب"آمیخته شد،کم کم به"صورت لجن بدبویی"درآمد،و بعد به صورت"گل چسبنده ای"شد(و با این بیان جمع میان تعبیرات گوناگون در آیات قرآن مجید می شود).

*** سپس می افزاید:"تو از انکار آنها نسبت به معاد تعجب می کنی ولی آنها معاد را مسخره می کنند"( بَلْ عَجِبْتَ وَ یَسْخَرُونَ ).

تو آن قدر با قلب پاکت مساله را واضح می بینی که از انکار آن در شگفتی فرو می روی،و اما این ناپاک دلان آن قدر آن را محال می شمرند که به استهزا برمی خیزند.

*** عامل این زشتکاریها تنها نادانی و جهل نیست،بلکه لجاجت و عناد است، لذا"هنگامی که به آنها یادآوری شود-یادآوری دلائل معاد و مجازات الهی- هرگز متذکر نمی گردند"و هم چنان به راه خویش ادامه می دهند( وَ إِذٰا ذُکِّرُوا لاٰ یَذْکُرُونَ ).

*** حتی از این بالاتر"هر گاه معجزه ای از معجزات تو را ببینند نه تنها به سخریه و استهزاء می پردازند بلکه دیگران را نیز به مسخره کردن وامی دارند"! ( وَ إِذٰا رَأَوْا آیَةً یَسْتَسْخِرُونَ ).

*** "و می گویند این فقط سحر آشکاری است و نه چیز دیگر"!( وَ قٰالُوا إِنْ هٰذٰا إِلاّٰ سِحْرٌ مُبِینٌ ).

تعبیر آنها به"هذا"(این)به منظور تحقیر و بی ارزش نشان دادن معجزات و آیات الهی است، و تعبیر به"سحر"به خاطر این بوده است که از یک سو

ص :24

اعمال خارق العاده پیامبر اسلام ص قابل انکار نبود،و از سوی دیگر نمی خواستند به عنوان یک معجزه در برابر آن تسلیم شوند،تنها واژه ای که می توانسته شیطنت آنها را منعکس کند و هوسهای آنها را ارضا نماید همین واژه"سحر"بوده است، که در عین حال اعتراف دشمن را به نفوذ عجیب و فوق العاده قرآن و معجزات پیامبر ص نشان می دهد.

***

اطراف مکه در حالی که تنها بود ملاقات کرد"رکانه"با اینکه از نیرومندترین و قوی ترین مردم مکه بود پیامبر ص او را بر زمین فرو کوفت تا به او نشان دهد که از نیروی اعجاز برخوردار است،چرا که از طرق عادی پیروزی حریف مسلم بود،سپس بعضی از معجزات دیگر خود را به او نشان داد که آن نیز برای هدایت او به تنهایی کافی بود،ولی او نه تنها ایمان نیاورد بلکه به مکه آمد و صدا زد"یا بنی هاشم ساحروا بصاحبکم اهل الارض":"ای بنی هاشم!دوست شما آن قدر در سحر نیرومند است که می توانید به وسیله او با تمام ساحران روی زمین مقابله کنید"آیات فوق در باره او و مانند او نازل گردید (1).

*** ***

ص :26

21-(آری)این همان روز جدایی است که شما آن را تکذیب می کردید(جدای حق از باطل).

22-(در این هنگام به فرشتگان دستور داده می شود)ظالمان و همردیفان آنها و آنچه را می پرستیدند...

23-(آری آنچه را)جز خدا می پرستیدند جمع کنید و به سوی راه دوزخ هدایتشان نمائید.

یک بار به ثبوت رسیده بود،بعلاوه آفرینش آسمانها و زمین با آن همه عظمت جای تردید در قدرت بی پایان حق برای کسی باقی نمی گذارد.

قابل توجه اینکه آنها گفته های خود را در مقام انکار با انواع تاکیدها مؤکد می ساختند(چرا که جمله أَ إِنّٰا لَمَبْعُوثُونَ هم"جمله اسمیه"است،و هم"ان" و"لام"که هر کدام برای تاکید می باشد در آن به کار رفته)و این به دلیل جهل و لجاجت آنها بود.

این نکته نیز قابل دقت است که"تراب"(خاک)در آیه فوق بر"عظام" (استخوانها)مقدم داشته شده،این امر ممکن است اشاره به یکی از سه نکته باشد:

نخست اینکه گر چه انسان بعد از مرگ ابتداء به صورت استخوان و بعد خاک در می آید ولی چون بازگشت خاک به حیات عجیب تر است مقدم ذکر شده.

دیگر اینکه هنگامی که بدن مردگان متلاشی می شود نخست گوشتها تبدیل به خاک می گردد و در کنار استخوانها قرار می گیرد،بنا بر این در آن واحد هم خاک است و هم استخوان.

و دیگر اینکه"تراب"اشاره به جسدهای نیاکان دور است و"عظام" اشاره به بدنهای پدران است که هنوز کاملا تبدیل به خاک نشده است.

*** سپس قرآن به کوبنده ترین پاسخها در برابر آنها پرداخته،به پیغمبر اکرم ص می فرماید"به آنها بگو:آری همه شما،و نیاکانتان مبعوث می شوید در حالی که ذلیل و خوار و کوچک خواهید بود"؟!( قُلْ نَعَمْ وَ أَنْتُمْ دٰاخِرُونَ ) (1).

ص :29

*** گمان می کنید زنده کردن شما و همه پیشینیان برای خداوند قادر و توانا کار مشکلی است،و عمل مهم سنگینی می باشد؟نه"تنها یک صیحه و بانگ عظیم از ناحیه مامور پروردگار زده می شود،ناگهان همه از قبرها برمی خیزند،و جان میگیرند و با چشم خود صحنه محشر را که تا آن روز تکذیب می کردند نگاه می کنند"! ( فَإِنَّمٰا هِیَ زَجْرَةٌ وٰاحِدَةٌ فَإِذٰا هُمْ یَنْظُرُونَ ).

"زجرة"از ماده"زجر"چنان که قبلا هم اشاره کردیم گاه به معنی طرد است،و گاه به معنی فریاد،و در اینجا منظور معنی دوم است،و اشاره به نفخه دوم و صیحه ثانی اسرافیل می باشد که شرح پیرامون آن را به خواست خدا ذیل آیات سوره"زمر"خواهد آمد.

جمله"ینظرون"(نگاه می کنند)اشاره به نگاه کردن خیره خیره آنها به عرصه محشر یا نگاه کردن به عنوان انتظار عذاب است و در هر صورت منظور این است که نه تنها زنده می شوند بلکه درک و دید خود را با همان یک صیحه باز می یابند! تعبیر به" زَجْرَةٌ وٰاحِدَةٌ "با توجه به محتوای این دو کلمه اشاره به سرعت و ناگهانی بودن رستاخیز و سهولت آن در برابر قدرت خدا است که با یک فریاد آمرانه "فرشته رستاخیز"همه چیز روبراه می شود! *** اینجا است که ناله این مشرکان مغرور و خیره سر که نشانه ضعف و زبونی و بیچارگی آنها است برمی خیزد،"و می گویند ای وای بر ما این روز جزا است"! ( وَ قٰالُوا یٰا وَیْلَنٰا هٰذٰا یَوْمُ الدِّینِ ).

آری هنگامی که چشمشان به دادگاه عدل الهی،و شهود و قضات این دادگاه،و علائم و نشانه های مجازات می افتد بی اختیار ناله و فریاد سر می دهند

ص :30

و با تمام وجود اعتراف به حقانیت رستاخیز می کنند،اعترافی که نمی تواند هیچ مشکلی را برای آنها حل کند،و یا کمترین تخفیف در مجازات آنها ایجاد نماید.

*** اینجا است که از ناحیه خداوند یا فرشتگان او به آنها خطاب می شود آری "امروز همان روز جدایی است که شما آن را تکذیب می کردید"جدایی حق از باطل،جدایی صفوف بدکاران از نیکوکاران،و روز داوری پروردگار بزرگ" ( هٰذٰا یَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ ).

نظیر همین تعبیر در آیات دیگر قرآن به چشم می خورد که از روز قیامت به یوم الفصل یا روز جدایی تعبیر شده،چه تعبیر عجیب و گویا و وحشتناکی؟! (1)قابل توجه اینکه کافران که در قیامت در باره آن روز سخن می گویند تعبیر به روز جزا می کنند( یٰا وَیْلَنٰا هٰذٰا یَوْمُ الدِّینِ ).

ولی خداوند به عنوان"یوم الفصل"از آن یاد می نماید( هٰذٰا یَوْمُ الْفَصْلِ ).

این تفاوت تعبیر ممکن است از این نظر باشد که مجرمان تنها به کیفر و مجازات خود می اندیشند،ولی خداوند به معنی گسترده تری اشاره می کند که مساله مجازات یکی از ابعاد آن است و آن اینکه روز قیامت روز جدایی ها است،آری روز جدایی صفوف زشتکاران از نیکوکاران چنان که در سوره یس آیه 59 آمده است" وَ امْتٰازُوا الْیَوْمَ أَیُّهَا الْمُجْرِمُونَ :""ای مجرمان از دیگران جدا شوید که اینجا دار دنیا نیست که بدکاران خود را در صف بندگان خدا جا زنند" و چه دردناک است که آنها مشاهده می کنند بستگان و فرزندان با ایمانشان از آنها جدا می شوند و راه بهشت پیش می گیرند.

بعلاوه آن روز روز جدایی حق از باطل است،مکتبها و خطوط متضاد و برنامه های

ص :31

راستین و دروغین همچون عالم دنیا بهم آمیخته نیست،باید هر کدام در جایگاه خویش قرار گیرد.

و از همه گذشته آن روز،روز فصل به معنی روز داوری است، و خداوند عالم و عادل در مقام قضاوت دقیق ترین حکم را درباره بندگانش صادر می کند،و اینجا است که رسوایی همه جانبه برای مشرکان فراهم می شود.

کوتاه سخن اینکه طبیعت این دنیا آمیزش و اختلاط حق و باطل است،در حالی که طبیعت رستاخیز طبیعت جدایی این دو از یکدیگر می باشد،و به همین دلیل یکی از نامهای قیامت در قرآن مجید که بارها تکرار شده"یوم الفصل"است، اصولا در روزی که همه نهانها آشکار می شود جدایی صفوف اجتناب ناپذیر است.

*** سپس خداوند به فرشتگانی که مامور کوچ دادن مجرمان به دوزخند فرمان می دهد:"ظالمان و همردیفان آنها و آنچه را می پرستیدند جمع آوری کنید" ( اُحْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ أَزْوٰاجَهُمْ وَ مٰا کٰانُوا یَعْبُدُونَ ).

*** آری"آنچه را جز خدا می پرستیدند حرکت دهید و به سوی دوزخ هدایتشان کنید"!( مِنْ دُونِ اللّٰهِ فَاهْدُوهُمْ إِلیٰ صِرٰاطِ الْجَحِیمِ ).

"احشروا"از ماده"حشر"به گفته راغب در مفردات به معنی خارج کردن گروهی از مقر خود و گسیل داشتن آنها به میدان جنگ و مانند آن است.

این واژه در بسیاری از موارد به معنی جمع کردن نیز آمده است.

به هر حال این سخن یا از ناحیه خداوند است،و یا از سوی گروهی از فرشتگان به گروه دیگری که مامور گردآوری و حرکت دادن مجرمان به دوزخند،و نتیجه یکی است.

"ازواج"در اینجا یا اشاره به همسران مجرم و بت پرست آنها است،

ص :32

و یا همفکران و همکاران و همشکلان آنها،زیرا این کلمه به هر دو معنی آمده است، چنان که در سوره واقعه آیه 7 می خوانیم" وَ کُنْتُمْ أَزْوٰاجاً ثَلاٰثَةً ":"شما روز قیامت به سه گروه تقسیم می شوید".

بنا بر این مشرکان،با مشرکان،و بدکاران و تاریک دلان،با اشباه و نظائر خود در صفوفی به سوی جهنم گسیل می شوند.

و یا اینکه منظور شیاطینی است که هم شکل و هم عمل آنها بودند.

در عین حال این معانی سه گانه با هم منافاتی ندارد و ممکن است در مفهوم آیه جمع باشد.

جمله" مٰا کٰانُوا یَعْبُدُونَ "اشاره به معبودهای مشرکان اعم از بتها و شیاطین و انسانهای جباری همچون فراعنه و نمرودان است،و تعبیر به" مٰا کٰانُوا یَعْبُدُونَ " (چیزهایی را که می پرستیدند)ممکن است به خاطر این باشد که اغلب معبودهای آنها موجودات بیجان و غیر عاقل بوده،و این تعبیر به اصطلاح به خاطر "تغلیب"است.

"جحیم"به معنی دوزخ از ماده"جحمه"(بر وزن ضربه)به معنی"شدت برافروختگی آتش"گرفته شده است.

جالب اینکه تعبیر می کند آنها را به"صراط جحیم"هدایت کنید،چه عبارت عجیبی؟یک روز به سوی"صراط مستقیم"هدایت شدند ولی پذیرا نگشتند، اما امروز باید به"صراط جحیم"هدایت شوند و مجبورند بپذیرند!این سرزنشی است گرانبار که اعماق روح آنها را می سوزاند.

***

ص :33

26-ولی آنها در آن روز تسلیم قدرت خداوندند.

27-(و در اینحال)آنها رو به یکدیگر کرده و از هم سؤال می کنند...

28-گروهی می گویند:(شما رهبران گمراه ما)از طریق خیرخواهی و نیکی وارد شدید (اما جز مکر و فریب چیزی در کارتان نبود).

29-(آنها در جواب)می گویند:شما خودتان اهل ایمان نبودید(تقصیر ما چیست)؟ 30-ما هیچگونه سلطه ای بر شما نداشتیم،بلکه شما خود قومی طغیانگر بودید! 31-اکنون فرمان خدا بر همه ما مسلم شده،و همگی از عذاب او می چشیم.

32-(آری)ما شما را گمراه کردیم همانگونه که خود گمراه بودیم.

بعضی افزوده اند:از توحید و لا اله الا اللّٰه.

بعضی گفته اند از نعمتها:از جوانی،تندرستی،عمر،مال و مانند اینها.

و در روایت معروفی که از طرق اهل سنت و شیعه نقل شده آمده است که از"ولایت علی ع سؤال می شود" (1).

البته این تفاسیر با هم منافاتی ندارد،چرا که در آن روز از همه چیز سؤال می شود،از عقائد،از توحید،و ولایت،از گفتار و کردار،و از نعمتها و مواهبی که خدا در اختیار انسان گذارده است.

در اینجا این سؤال پیش می آید که چگونه نخست آنها را به سوی راه دوزخ می برند و سپس آنها را برای بازپرسی متوقف می سازند؟ آیا نباید بازپرسی و دادرسی مقدم بر این کار صورت گیرد؟ این سؤال را از دو طریق می توان پاسخ گفت:

نخست اینکه جهنمی بودن این گروه بر همه واضح است،حتی بر خودشان، و بازپرسی و سؤال برای این است که حد و حدود و میزان جرمشان را برای آنها روشن سازد.

دیگر اینکه این سؤالها برای داوری نیست،بلکه یک نوع سرزنش و مجازات روانی می باشد.

البته اینها همه در صورتی است که سؤالات مربوط به آنچه در بالا آوردیم بوده باشد اما اگر مربوط به آیه بعد باشد که از آنها سؤال می شود"چرا به یاری هم بر نمی خیزند"در اینصورت هیچ مشکلی در آیه باقی نمی ماند،ولی این تفسیر با روایات متعددی که در این زمینه وارد شده سازگار نیست مگر اینکه این سؤال

ص :36

نیز جزئی از سؤالات مختلفی می باشد که از آنها صورت می گیرد(دقت کنید).

*** به هر حال این دوزخیان بینوا هنگامی که به مسیر جهنم هدایت می شوند دستشان از همه جا بریده و کوتاه می گردد،به آنها گفته می شود شما که در دنیا در مشکلات به هم پناه می بردید،و از یکدیگر کمک می گرفتید"چرا در اینجا از هم یاری نمی طلبید"؟!( مٰا لَکُمْ لاٰ تَنٰاصَرُونَ ).

آری تمام تکیه گاه هایی که در دنیا برای خود می پنداشتید همه در اینجا ویران گشته است،نه از یکدیگر می توانید کمک بگیرید،و نه معبودهایتان به یاری شما می شتابند،که آنها خود نیز بیچاره و گرفتارند.

می گویند"ابو جهل"روز"بدر"صدا زد نحن جمیع منتصر:"ما همگی به یاری هم بر مسلمانان پیروز خواهیم شد"که قرآن مجید سخن او را در آیه 44 سوره قمر بازگو کرده است" أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ مُنْتَصِرٌ "ولی در قیامت از ابو جهل ها و ابو جهل صفتان سؤال می شود چرا به یاری هم قیام نمی کنید؟اما آنها پاسخی برای این سؤال ندارند و جز سکوت ذلت بار کاری انجام نمی دهند.

*** در آیه بعد می افزاید:"بلکه آنها در آن روز در برابر فرمان خدا تسلیم و خاضعند و هیچگونه قدرت اظهار وجود تا چه رسد به مخالفت ندارند"( بَلْ هُمُ الْیَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ ) (1).

*** اینجا است که آنها به سرزنش یکدیگر برمی خیزند و هر یک اصرار دارد

ص :37

گناه خویش را به گردن دیگری بیندازد،دنباله روان رؤساء و پیشوایان خود را مقصر می شمرند،و پیشوایان پیروان خود را،چنان که در آیه بعد می گوید:"آنها رو به سوی یکدیگر می کنند و یکدیگر را مورد سؤال قرار می دهند"( وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ یَتَسٰاءَلُونَ ).

*** پیروان گمراه به پیشوایان گمراه کننده خود"می گویند:شما شیطان صفتان از طریق نصیحت و خیرخواهی و دلسوزی و به عنوان هدایت و راهنمایی به سراغ ما می آمدید"اما جز مکر و فریب چیزی در کار شما نبود!( قٰالُوا إِنَّکُمْ کُنْتُمْ تَأْتُونَنٰا عَنِ الْیَمِینِ ).

ما که به حکم فطرت طالب نیکیها و پاکیها و سعادتها بودیم دعوت شما را لبیک گفتیم،بیخبر از اینکه در پشت این چهره خیرخواهانه چهره دیوسیرتی نهفته است که ما را به پرتگاه بدبختی می کشاند،آری تمام گناهان ما به گردن شما است،ما جز حسن نیت و پاکدلی سرمایه ای نداشتیم و شما دیوسیرتان دروغگو نیز جز فریب و نیرنگ چیزی در بساط نداشتید!.

واژه"یمین"که به معنی"دست راست"یا"سمت راست"است در میان عرب گاهی کنایه از خیر و برکت و نصیحت می آید،و اصولا عربها آنچه را از طرف راست به آنها می رسید به"فال نیک"می گرفتند،لذا بسیاری از مفسران جمله " کُنْتُمْ تَأْتُونَنٰا عَنِ الْیَمِینِ ":را همانگونه که در بالا آوردیم تفسیر به اظهار خیرخواهی و نصیحت کرده اند.

به هر حال این یک فرهنگ عمومی است که عضو راست و طرف راست را شریف،و چپ را غیر شریف می شمرند،و همین سبب شده که یمین در نیکیها و خیرات به کار رود.

جمعی از مفسران در اینجا تفسیر دیگری ذکر کرده اند و گفته اند منظور

ص :38

این است که"شما با اتکاء بر قدرت به سراغ ما می آمدید"زیرا معمولا سمت راست قویتر است،به همین دلیل غالب مردم کارهای مهم را با دست راست انجام می دهند لذا این تعبیر کنایه از"قدرت"شده است.

تفسیرهای دیگری نیز ذکر کرده اند که به دو تفسیر بالا باز می گردد ولی بدون شک تفسیر اول مناسبتر به نظر می رسد.

*** به هر حال پیشوایان آنها نیز سکوت نخواهند کرد و در پاسخ"می گویند:

شما خودتان اهل ایمان نبودید"!( قٰالُوا بَلْ لَمْ تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ ).

اگر مزاج شما آماده انحراف نبود،اگر شما خود طالب شر و شیطنت نبودید، کجا به سراغ ما می آمدید؟چرا به دعوت انبیا و نیکان و پاکان پاسخ نگفتید؟و همین که ما یک اشارت کردیم با سر دویدید؟پس معلوم می شود عیب در خود شما است،بروید و خودتان را ملامت کنید و هر چه لعن و نفرین دارید بر خود بفرستید! *** دلیل ما روشن است"ما هیچگونه سلطه ای بر شما نداشتیم"و زور و اجباری در کار نبود!( وَ مٰا کٰانَ لَنٰا عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطٰانٍ ).

"بلکه خود شما قومی طغیانگر و متجاوز بودید"و خلق و خوی ستمگری شما باعث بدبختیتان شد( بَلْ کُنْتُمْ قَوْماً طٰاغِینَ ).

و چه دردناک است که انسان ببیند رهبر و پیشوای او که یک عمر دل به او بسته بود موجبات بدبختی او را فراهم کرده سپس اینگونه از او بیزاری می جوید و تمام گناه را به گردن او می اندازد و خویش را به کلی تبرئه می کند؟! حقیقت این است که هر کدام از این دو گروه از جهتی راست می گویند، نه اینها بی گناهند و نه آنها،از آنها اغواگری و شیطنت بود و از اینها اغواپذیری

ص :39

و تسلیم! *** لذا این گفتگوها به جایی نمی رسد،و سرانجام این پیشوایان گمراه به این واقعیت اعتراف می کنند و می گویند:"به همین دلیل فرمان پروردگار ما بر همه ما تثبیت شده و حکم عذاب در باره همه صادر گردیده،و همگی از عذاب او خواهیم چشید"( فَحَقَّ عَلَیْنٰا قَوْلُ رَبِّنٰا إِنّٰا لَذٰائِقُونَ ).

شما طاغی بودید و سرنوشت طغیانگران همین است،و ما هم گمراه و گمراه کننده.

*** "ما شما را گمراه کردیم همانگونه که خود گمراه بودیم"( فَأَغْوَیْنٰاکُمْ إِنّٰا کُنّٰا غٰاوِینَ ).

بنا بر این چه جای تعجب که همگی در این مصائب و عذابها شریک باشیم؟ ***

عبور کند مگر اینکه جوازی در دست داشته باشد که در آن ولایت علی ع باشد و این همان است که خداوند می گوید: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (1).

در بسیاری از کتب اهل سنت نیز تفسیر این آیه به سؤال شدن از ولایت علی بن ابی طالب ع،از ابن عباس و ابو سعید خدری،از پیغمبر گرامی اسلام ص نقل شده است،از جمله کسانی که این حدیث را نقل کرده اند این دانشمندان هستند:

"ابن حجر هیثمی"در صواعق المحرقه(صفحه 147).

"عبد الرزاق حنبلی"(طبق نقل کشف الغمه صفحه 92).

علامه"سبط ابن جوزی"در تذکره(صفحه 21).

"آلوسی"در روح المعانی ذیل آیه مورد بحث.

"ابو نعیم اصفهانی"(طبق نقل کفایة الخصال صفحه 360).

و گروهی دیگر (2).

البته همانگونه که بارها گفته ایم این گونه روایات مفهوم گسترده آیات را محدود نمی سازد،بلکه در حقیقت مصداقهای روشن آیات را منعکس می کند، بنا بر این هیچ مانعی ندارد که سؤال از همه عقائد شود،ولی از آنجا که مساله ولایت موقعیت خاصی در بحث عقائد دارد بالخصوص روی آن تکیه شده است.

این نکته نیز شایان توجه است که ولایت به معنی یک دوستی ساده و یا اعتقاد خشک نیست،بلکه هدف قبول رهبری علی ع در مسائل اعتقادی و عملی و اخلاقی و اجتماعی بعد از پیغمبر گرامی اسلام ص است،مسائلی که نمونه هایی از آن در خطبه های غرای نهج البلاغه و کلمات منقول از آن حضرت ع منعکس است،

ص :41

مسائلی که ایمان به آن و هماهنگ ساختن اعمال با آنها وسیله مؤثری برای خروج از صف دوزخیان و قرار گرفتن در صراط مستقیم پروردگار است.

***

"رب"پر معنی است یعنی کار انسان بجایی می رسد که خداوندی که مالک و مربی او است و جز خیر و سعادت او را نمی خواهد او را مشمول مجازات دردناک خویش قرار می دهد،و البته این نیز از شؤون ربوبیت او است.

به هر حال آن روز به راستی"یوم الحسرة"است،روزی است که هم پیشوایان گمراه کننده،و هم پیروان گمراهشان از برنامه های خود نادم می شوند اما چه فایده که راهی برای بازگشت نیست.

***

ص :43

38-اما شما(مستکبران کوردل)به طور مسلم عذاب دردناک(الهی)را خواهید چشید.

39-و جز به اعمالی که انجام می دادید جزا داده نمی شوید.

40-جز بندگان مخلص پروردگار(که از همه این مجازاتها برکنارند).

( إِنّٰا کَذٰلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ ).

این سنت همیشگی ما است،سنتی که از قانون عدالت نشات گرفته است.

*** و بعد به بیان ریشه اصلی بدبختی آنها پرداخته می گوید:"آنها چنان بودند که وقتی کلمه توحید و لا اله الا اللّٰه به آنان گفته می شد استکبار می کردند" ( إِنَّهُمْ کٰانُوا إِذٰا قِیلَ لَهُمْ لاٰ إِلٰهَ إِلاَّ اللّٰهُ یَسْتَکْبِرُونَ ).

آری ریشه تمام انحرافات آنها تکبر و خود برتربینی،و زیر بار حق نرفتن و بر سر سنتهای غلط و تقالید باطل اصرار و لجاجت ورزیدن،و به همه چیز غیر از آن با دیده تحقیر نگریستن بود.

نقطه مقابل روح استکبار همان خضوع و تسلیم در برابر حق است که اسلام واقعی همین است و بس،آن استکبار مایه تیره روزی است،و این خضوع و تسلیم خمیرمایه سعادت.

جالب اینکه در بعضی از آیات قرآن عذاب الهی مستقیما در ارتباط با استکبار معرفی شده،چنان که در آیه 20 سوره احقاف می خوانیم:" فَالْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذٰابَ الْهُونِ بِمٰا کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ ":"امروز عذاب خوارکننده جزای شما است به خاطر آنکه در زمین به ناحق استکبار می کردید".

*** ولی آنها برای این گناه بزرگ خود عذری بدتر از گناه می آوردند،"و پیوسته می گفتند:آیا ما خدایان و بتهای خود را به خاطر شاعر دیوانه ای رها کنیم"؟! ( وَ یَقُولُونَ أَ إِنّٰا لَتٰارِکُوا آلِهَتِنٰا لِشٰاعِرٍ مَجْنُونٍ ).

شاعرش می نامیدند چون سخنانش آن چنان در دلها نفوذ داشت و عواطف انسانها را همراه خود می برد که گویی موزون ترین اشعار را می سراید،در حالی که گفتارش ابدا شعر نبود،و مجنونش می خواندند به خاطر اینکه رنگ محیط بخود

ص :46

نمی گرفت،و در برابر عقاید خرافی انبوه متعصبان لجوج ایستاده بود،کاری که از نظر توده های گمراه یک نوع انتحار و خودکشی جنون آمیز است،در حالی که بزرگترین افتخار پیغمبر ص همین بود که تسلیم این شرائط نشد! *** سپس قرآن برای نفی این سخنان بی اساس و دفاع از مقام وحی و رسالت پیامبر ص می افزاید:"چنین نیست،او حق آورده و پیامبران پیشین را تصدیق کرده است"( بَلْ جٰاءَ بِالْحَقِّ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِینَ ).

محتوای سخنان او از یک سو،و هماهنگی آن با دعوت انبیاء از سوی دیگر دلیل صدق گفتار او است.

*** "اما شما ای مستکبران کوردل و گمراهان بدزبان بطور مسلم عذاب دردناک الهی را خواهید چشید"( إِنَّکُمْ لَذٰائِقُوا الْعَذٰابِ الْأَلِیمِ ).

*** ولی گمان نکنید که خداوند انتقامجو است و می خواهد انتقام پیامبرش را از شما بگیرد چنین نیست"شما جز به اعمالتان جزا داده نمی شوید"( وَ مٰا تُجْزَوْنَ إِلاّٰ مٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ).

در حقیقت همان اعمال شما است که در برابر شما مجسم می شود و با شما می ماند و شما را شکنجه و آزار می دهد،کیفر شما همان عمل خودتان است، همان استکبار و کفر و بی ایمانی، همان تهمت شعر و جنون به آیات الهی و پیامبرش بستن،همان ظلم و بیدادگریها و زشتکاریها.

*** و در آخرین آیه مورد بحث که در حقیقت مقدمه ای است برای بحثهای آینده یک گروه را استثناء کرده،می گوید:"جز بندگان مخلص پروردگار که

ص :47

از همه این کیفرها بدور و برکنارند"( إِلاّٰ عِبٰادَ اللّٰهِ الْمُخْلَصِینَ ) (1).

واژه" عِبٰادَ اللّٰهِ "به تنهایی برای بیان ارتباط این گروه به خداوند کافی است،ولی هنگامی که"مخلصین"در کنار آن قرار می گیرد عمق و جان دیگری به آن می بخشد،آن هم"مخلص"بصورت"صیغه اسم مفعول"کسی که خدا او را خالص کرده است،خالص از هر گونه شرک و ریا،و از هر گونه وسوسه های شیطانی و شوائب هوای نفس.

آری تنها این گروهند که به اعمالشان جزا داده نمی شوند،بلکه خدا با فضل و کرم با آنها رفتار می کند و بیحساب پاداش می گیرند.

***

چنین برهان خویش را به یوسف نشان دادیم تا بدی و فحشاء را از او دور سازیم، چرا که او از بندگان مخلص ما بود"(سوره یوسف آیه 24).

این مقام کسانی است که در"جهاد اکبر"پیروز می شوند و دست لطف پروردگار تمام ناخالصی ها را از وجودشان بر می چیند،و در کوره حوادث آن چنان ذوب می شوند که جز طلای معرفت خالص در آنها چیزی نمی ماند.

و اینجا است که پاداش آنها به معیار عمل داده نمی شود،بلکه پاداششان به معیار فضل و رحمت خدا است.

"علامه طباطبائی"در اینجا سخنی دارد که فشرده اش این است:

"خداوند در آیه مورد بحث می گوید:همه مردم پاداش اعمالشان را می گیرند جز بندگان مخلص خدا.

چرا که آنها به حکم مقام عبودیت خود را مالک هیچ چیز نمی دانند،جز آنچه خدا می خواهد اراده نمی کنند،و جز آنچه او می طلبد انجام نمی دهند.

و به حکم مخلص بودن،خدا آنان را برای خویش برگزیده،و تعلق خاطری به غیر ذات پاک او ندارند.

نه زرق و برق دنیا و نه نعمتهای عقبی،و در دل آنها چیزی جز اللّٰه نیست!.

روشن است کسی که دارای این ویژگی است لذت و نعمت و موهبت و روزیش چیزی است غیر از آنچه دیگران دارند،چنان که در آیات بعد می آید" أُولٰئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ ":"آنها روزی خاص و ویژه ای دارند که از دیگران جدا است".

درست است که آنها همچون سایر بهشتیان در بهشت زندگی دارند اما بهره آنها شباهتی به بهره های دیگران ندارد(آنها از جلوه های ذات پاک خدا از لذات باطنی او بهره می برند و قلبشان از پیمانه شوق او لبریز،و غرق عشق و وصال او هستند) (1).

*** ***

ص :49

43-در باغهای پرنعمت بهشت.

44-بر تختها روبروی یکدیگر تکیه زده اند.

45-گرداگرد آنها قدحهای لبریز از شراب طهور را می گردانند.

46-شرابی که سفید و درخشنده و لذتبخش برای نوشندگان است.

47-شرابی که نه در آن مایه فساد عقل است نه موجب مستی می گردد.

48-و نزد آنها همسرانی است که جز به شوهران خود عشق نمی ورزند و چشمانی درشت (و زیبا)دارند.

49-گویی(از لطافت و سفیدی)همچون تخم مرغهایی هستند که(در زیر بال و پر مرغ) پنهان مانده(و دست انسانی هرگز آن را لمس نکرده است).

روحانی و درک جلوه های ذات پاک حق،و سرمست شدن از باده طهور عشق او است، همان لذتی که تا کس نبیند نمی داند.

و اینکه مواهب مادی بهشت در آیات قرآن به تفصیل آمده،اما مواهب معنوی و لذات روحانی به صورت سربسته بیان شده به خاطر همین است که اولی قابل توصیف است و دومی غیر قابل توصیف!.

در معنی" رِزْقٌ مَعْلُومٌ "سخنان فراوان دیگری نیز گفته شده،آیا وقتش معلوم است؟یا بقاء و دوامش؟و یا سائر مشخصات آن؟اما بنا بر آنچه در بالا گفتیم کلمه"معلوم"تعبیر"سربسته ای است برای این مواهب توصیف ناشدنی.

*** سپس به بیان نعمتهای دیگر پرداخته،و قبل از هر چیز از نعمتهای بهشتی نام می برد،آنهم نعمتهایی که با نهایت احترام به بهشتیان داده می شود،می گوید:

"برای آنها میوه های رنگارنگ است"( فَوٰاکِهُ ).

"و آنها گرامی و مکرمند"( وَ هُمْ مُکْرَمُونَ ).

نه همچون حیواناتی که آذوقه در مقابل آنها می ریزند،بلکه به صورت میهمانهای عزیزی با نهایت احترام از آنها پذیرایی می شود.

*** از نعمت میوه های رنگارنگ و احترام و گرامیداشت که بگذریم سخن از جایگاه آنها به میان می آید،می فرماید:"جایگاه آنها در باغهای سرسبز و پر نعمت بهشت است"( فِی جَنّٰاتِ النَّعِیمِ ).

هر نعمتی بخواهند در آنجا هست و هر چه اراده کنند در برابر آنها حاضر است. و از آنجا که یکی از بزرگترین لذات انسان بهره گرفتن از مجلس انس با دوستان یک رنگ و باصفا است،در چهارمین مرحله به این نعمت اشاره کرده

ص :52

می گوید:"بهشتیان بر تختها روبروی یکدیگر نشسته اند و چشم در چشم هم دارند" ( عَلیٰ سُرُرٍ مُتَقٰابِلِینَ ).

از هر دری سخن می گویند،گاه از گذشته خویش در دنیا،و زمانی از نعمتهای عظیم پروردگار در آخرت،گاه از صفات جمال و جلال خدا سخن می گویند، و گاه از مقامات اولیاء و کرامات آنها،و از مسائل دیگری که آگاهی بر آنها برای ما زندانیان این دنیا قابل درک نیست! "سرر"جمع"سریر"به تختهایی گفته می شود که در مجلس سرور و انس بر آن قرار می گیرند،هر چند گاهی به معنی وسیعتری نیز اطلاق شده است، تا آنجا که گاه به تابوت میت نیز سریر گفته می شود،شاید به این امید که مرکب سروری برای او به سوی آمرزش الهی و بهشت جاودانش باشد.

*** در پنجمین مرحله از بیان مواهب بهشتیان سخن از نوشابه و شراب طهور آنها است،می فرماید:"قدحهای لبریز از شراب طهور گرداگرد آنها در حرکت است"و هر لحظه اراده کنند از پیمانه آن سیراب می شوند و در عالمی از نشاط و معنویت فرو می روند"( یُطٰافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ ).

این ظرفها در گوشه ای قرار نگرفته که آنها تقاضای جامی از آن کنند، بلکه به مقتضای تعبیر" یُطٰافُ عَلَیْهِمْ "گرد آنها می گردانند! "کاس"(بر وزن رأس)نزد اهل لغت به ظرفی گفته می شود که پر و لبریز باشد،و اگر خالی باشد معمولا به آن"قدح"می گویند.راغب در مفردات می گوید:

الکاس الاناء بما فیه من الشراب:کاس به معنی ظرفی است که پر از نوشیدنی باشد.

"معین"از ماده"معن"(بر وزن صحن)به معنی جاری است،اشاره به اینکه در آنجا چشمه هایی از شراب طهور در جریان است که هر لحظه پیمانه ها را از آن پر می کنند و گرداگرد بهشتیان می گردانند،چنان نیست که این شراب

ص :53

طهور پایان گیرد و یا برای تهیه آن نیاز به زحمت و درد و رنجی باشد یا کهنه و خراب و فاسد شود.

*** سپس به توصیفی از ظروف آن شراب طهور پرداخته می گوید:"آنها سفید و درخشنده است و لذت بخش برای نوشندگان"( بَیْضٰاءَ لَذَّةٍ لِلشّٰارِبِینَ ).

بعضی از مفسران"بیضاء"را صفت"ظروف"این شراب گرفته اند و بعضی توصیفی برای خود"شراب طهور"یعنی این شراب همچون شرابهای خوشرنگ دنیا نیست،شرابی است پاک،خالی از رنگهای شیطانی،سفید و شفاف.

البته معنی دوم با جمله" لَذَّةٍ لِلشّٰارِبِینَ "مناسبتر است! *** از آنجا که نام شراب و پیمانه و مانند اینها ممکن است مفاهیم دیگری در اذهان تداعی کند بلافاصله در آیه بعد با ذکر جمله کوتاه و گویایی همه این مفاهیم را از ذهن شنوندگان می شوید و می گوید:"آن خمر شراب طهور نه مایه فساد عقل است،و نه موجب مستی می شود"( لاٰ فِیهٰا غَوْلٌ وَ لاٰ هُمْ عَنْهٰا یُنْزَفُونَ ).

و جز هوشیاری و نشاط و لذت روحانی چیزی در آن نیست.

"غول"(بر وزن قول)در اصل به معنی فسادی است که به طور پنهانی در چیزی نفوذ می کند و اینکه به قتلهای مخفی و ترور در ادبیات عرب"غیلة" گفته می شود از همین نظر است.

"ینزفون"در اصل از ماده"نزف"(بر وزن حذف)به معنی از بین بردن چیزی به صورت تدریجی است.این واژه هنگامی که در مورد آب چاه به کار رود مفهومش این است که آب را تدریجا از چاه بکشند تا پایان یابد.

در مورد خونریزی تدریجی که منتهی به ریختن تمام خون بدن شود نیز تعبیر "نزف الدم"به کار می رود.

ص :54

در هر حال منظور از آن در آیه مورد بحث از بین رفتن تدریجی عقل و رسیدن به حد سکرات که در مورد شراب طهور بهشت مطلقا وجود ندارد،نه از عقل می کاهد و نه فساد تولید می کند.

این دو تعبیر به طور ضمنی بیان بسیار ظریف و دقیقی است در مورد شرابهای دنیا و مواد الکلی که به صورت تدریجی و مخفیانه در وجود انسان نفوذ می کند و فساد و تباهی می آفریند،نه تنها عقل و سلسله اعصاب را به ویرانی می کشد، که در تمام دستگاههای بدن انسان از قلب گرفته تا عروق،و از معده تا کلیه ها و کبد،تاثیر مخرب غیر قابل انکاری دارد،گویی انسان را"ترور"می کند و نابود می سازد.

و نیز عقل و هوش انسان را همانند آب چاه تدریجا می کشد تا آن را خشک و خالی می کند! ولی شراب طهور الهی در قیامت از همه این صفات خالی است (1).

*** و سرانجام در ششمین مرحله به همسران پاک بهشتی اشاره کرده،می گوید:

"نزد آنها همسرانی است که جز به شوهران خود عشق نمی ورزند،به غیر آنان نگاه نمی کنند و چشمان درشت و زیبا دارند"( وَ عِنْدَهُمْ قٰاصِرٰاتُ الطَّرْفِ عِینٌ ).

"طرف"در اصل به معنی پلک چشمها است و از آنجا که به هنگام نگاه

ص :55

کردن پلکها به حرکت در می آیند این کلمه کنایه از نگاه کردن است،بنا بر این تعبیر به" قٰاصِرٰاتُ الطَّرْفِ "به معنی زنانی است که نگاهی کوتاه دارند و در تفسیر آن احتمالات متعددی داده شده که در عین حال قابل جمع است.

نخست اینکه:آنها تنها به همسران خود نگاه می کنند،چشم خود را از همه چیز برگرفته،و به آنان می نگرند.

دیگر اینکه:این تعبیر کنایه از این است که آنها فقط به همسرانشان عشق می ورزند،و جز مهر آنها مهر دیگری را در دل ندارند که این خود یکی از بزرگترین امتیازات یک همسر است که جز به همسرش نیندیشد و جز به او عشق نورزد.

تفسیر دیگر اینکه آنها چشمانی خمار دارند،همان حالت مخصوصی که در بسیاری از اشعار شعرا به عنوان یک توصیف زیبا از چشم مطرح است (1).

البته معنی اول و دوم مناسبتر به نظر می رسد هر چند جمع میان معانی نیز بی مانع است.

کلمه"عین"(بر وزن مین)جمع"عیناء"به معنی زن درشت چشم است.

*** بالآخره آخرین آیه مورد بحث توصیف دیگری برای همین همسران بهشتی بیان کرده و پاکی و قداست آنها را با این عبارت بیان می کند:"بدن آنها از شدت پاکی و ظرافت و سفیدی و صفا همچون تخم مرغهایی است که نه دست انسان آن را لمس کرده و نه گرد و غباری بر آن نشسته،بلکه در زیر بال و پر مرغ پنهان و پوشیده مانده است"!( کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ ).

"بیض"جمع"بیضه"به معنی تخم مرغ است(هر نوع مرغ)،و"مکنون"

ص :56

از ماده"کن"(بر وزن جن)به معنی پوشیده و مستور است.

این تشبیه قرآن هنگامی به درستی روشن می شود که انسان در آن لحظاتی که تخم از مرغ جدا می شود،و هنوز دست انسانی به آن نرسیده،و زیر بال و پر مرغ قرار دارد آن را از نزدیک بنگرد،که شفافیت و صفای عجیبی دارد.

بعضی از مفسران"مکنون"را به معنی محتوای تخم مرغ گرفته اند که در زیر پوست پنهان است،و در واقع تشبیه مزبور اشاره به موقعی است که تخم مرغ را پخته و پوست آن را یک جا جدا کنند که در آن حالت علاوه بر سفیدی و درخشندگی،لطافت و نرمی خاصی دارد،به هر حال تعبیرات قرآن در بیان حقائق به قدری عمیق و پر محتوای است که با یک تعبیر کوتاه و لطیف مطالب زیادی را با لطافت خاصی منعکس می کند.

***

و الفاظ و جمله بندیها و سخنان دیگری تا بتواند شرح این ماجرا را بگوید و به تعبیر دیگر حقیقت نعمتهای بهشتی آن گونه که هست از اهل دنیا مکتوم خواهد بود،جز اینکه بروند و ببینند و دریابند! به هر حال"بندگان مخلص"و آنها که به مرحله کمال علم و ایمان رسیده اند آن قدر در پیشگاه خدا عزیزند که الطاف بیکران الهی در حق آنها به وصف نمی گنجد و هر چه فکر کنیم از آن برتر و بالاتر است.

***

ص :58

خود و دوستان دنیا می افتد،همان دوستانی که راه خود را جدا کردند و جای آنها در جمع بهشتیان خالی است،می خواهند بدانند سرنوشت آنها به کجا رسید.

آری در حالی که"آنها غرق گفتگو هستند و از هر دری سخنی می گویند و بعضی رو به بعضی دیگر کرده سؤال می کنند و جواب می شنوند"( فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ یَتَسٰاءَلُونَ ).

*** ناگهان"یکی از آنها خاطراتی در نظرش مجسم می شود رو به سوی دیگران کرده و می گوید:من دوست و همنشینی در دنیا داشتم"!( قٰالَ قٰائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّی کٰانَ لِی قَرِینٌ ).

*** مع الاسف او به انحراف کشیده شده و در خط منکران رستاخیز قرار گرفت، "او پیوسته به من می گفت:آیا به راستی تو این سخن را باور کرده ای و تصدیق می کنی"؟!( یَقُولُ أَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِینَ ).

*** "که وقتی ما مردیم و خاک و استخوان شدیم(بار دیگر)زنده می شویم و به پای حساب و کتاب می آئیم و در برابر اعمالمان مجازات و کیفر خواهیم شد"من که این سخنان را باور ندارم!( أَ إِذٰا مِتْنٰا وَ کُنّٰا تُرٰاباً وَ عِظٰاماً أَ إِنّٰا لَمَدِینُونَ ) (1).

ای دوستان!کاش می دانستم الان او کجاست؟و در چه شرائطی است؟، آه جای او در میان ما خالی است! *** سپس می افزاید:ای دوستان!آیا شما می توانید نظری بیفکنید و از او

ص :61

خبری بگیرید"؟( قٰالَ هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ ) (1).

*** "اینجا است که او نیز به جستجو برمی خیزد و نگاهی به سوی دوزخ می افکند ناگهان دوست خود را در وسط جهنم می بیند"!( فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَوٰاءِ الْجَحِیمِ ) (2)*** او را مخاطب ساخته"صدا می زند:به خدا سوگند چیزی نمانده بود که مرا نیز سقوط دهی و به هلاکت بکشانی"!( قٰالَ تَاللّٰهِ إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ ) (3).

*** چیزی نمانده بود که وسوسه های تو در قلب صاف من اثر بگذارد،و مرا به همان خط انحرافی که در آن بودی وارد کنی"اگر لطف الهی یار من نشده بود و نعمت پروردگارم به کمکم نمی شتافت من نیز امروز با تو در آتش دوزخ احضار می شدم"!( وَ لَوْ لاٰ نِعْمَةُ رَبِّی لَکُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ ).

این توفیق الهی بود که رفیق راه من شد،و این دست لطف هدایتش بود که مرا نوازش داد و رهبری کرد.

*** در اینجا به دوست جهنمیش رو می کند و این سخن را به عنوان سرزنش به یاد او می آورد و می گوید:آیا تو نبودی که در دنیا می گفتی"ما هرگز نمی میریم"؟( أَ فَمٰا نَحْنُ بِمَیِّتِینَ ).

ص :62

*** "جز همان یک مرگ اول در دنیا و بعد از آن نه حیات مجددی است و نه ما هرگز مجازات خواهیم شد"!( إِلاّٰ مَوْتَتَنَا الْأُولیٰ وَ مٰا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ ).

اکنون بنگر و ببین چه اشتباه بزرگی کردی؟بعد از مرگ چنین حیاتی بود و چنین ثواب و جزاء و کیفری،اکنون همه حقائق بر تو آشکار شده ولی چه سود که راه بازگشتی وجود ندارد! طبق این تفسیر دو آیه اخیر از گفتار این فرد بهشتی با رفیق دوزخیش می باشد که گفته های او را در زمینه انکار معاد به خاطرش می آورد.

ولی جمعی از مفسران احتمال دیگری در تفسیر این دو آیه داده اند و آن اینکه گفتگوی فرد بهشتی با رفیق دوزخی پایان یافته،و دوستان بهشتی بار دیگر با هم سخن می گویند،یکی از آنها از فرط خوشحالی صدا می زند:"آیا به راستی دیگر ما نمی میریم"و در اینجا حیات جاودان داریم؟آیا جز مرگ اول مرگ دیگری در کار نخواهد بود؟و این لطف الهی بر ما جاودان می ماند و هرگز عذاب نخواهیم شد؟ البته این سخنان از روی شک و تردید نیست،از فرط وجد و سرور است، درست مثل اینکه گاهی انسان بعد از مدتی آرزو و انتظار به منزل وسیع و مرفهی دست می یابد،با تعجب می گوید:آیا این مال من است؟ای خدای من!چه نعمتی! آیا از من گرفته نخواهد شد؟ *** به هر حال این گفتگو را با یک جمله پر معنی و بسیار احساس انگیز و مؤکد به انواع تاکیدات پایان داده،و می گوید:"راستی این رستگاری و پیروزی بزرگی است"( إِنَّ هٰذٰا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ).

چه پیروزی و رستگاری از این برتر که انسان غرق نعمت جاودانی و حیات

ص :63

ابدی و مشمول انواع الطاف الهی باشد؟از این برتر و بالاتر چه چیزی تصور می شود؟ *** و سرانجام خداوند بزرگ با یک جمله کوتاه و بیدار کننده و پر معنی به این بحث خاتمه داده،می فرماید:"برای مثل این مردم عمل کنند"و به خاطر این مواهب تلاشگران بکوشند"( لِمِثْلِ هٰذٰا فَلْیَعْمَلِ الْعٰامِلُونَ ).

اینکه بعضی از مفسران احتمال داده اند که آیه اخیر نیز از گفته های بهشتیان باشد بسیار بعید به نظر می رسد،چرا که در آن روز دیگر عملی در کار نیست،و به تعبیر دیگر در آن روز برنامه عمل وجود ندارد که با این عبارت بخواهند افراد را به آن تشویق کنند،در حالی که ظاهر آیه نشان می دهد هدف این است که از تمام آیات گذشته با ذکر این جمله نتیجه گیری گردد و مردم به سوی ایمان و عمل سوق داده شوند،لذا مناسب این است که این سخن خداوند در پایان این بحث بوده باشد.

در بعضی از کلمات مفسران آمده است که در بهشت روزنه ای وجود دارد که از آن می توان جهنم را دید! از آیات سوره اعراف نیز به خوبی این ارتباط روشن می شود،آنجا که می گوید:"بهشتیان دوزخیان را بانگ می زنند و می گویند ما آنچه را پروردگارمان وعده داده بود حقا یافتیم،آیا شما هم آنچه را پروردگارتان وعده داده بود به حق یافتید؟می گویند آری!و در این هنگام کسی در میان آنها بانگ برمی آورد که لعنت خدا بر ستمگران باد"!" وَ نٰادیٰ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ أَصْحٰابَ النّٰارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنٰا مٰا وَعَدَنٰا رَبُّنٰا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ مٰا وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا قٰالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَی الظّٰالِمِینَ "(اعراف 44).

از آیه 46 همان سوره اعراف نیز استفاده می شود که"در میان اهل بهشت و دوزخ حجابی برقرار است"" وَ بَیْنَهُمٰا حِجٰابٌ ".

تعبیر به"نادی"که معمولا در موارد سخن گفتن از دور به کار می رود نشانه بعد مکانی یا مقامی این دو گروه است،اما به هر حال همانگونه که بارها گفته ایم شرائط و احوال روز قیامت با وضع این جهان بسیار متفاوت است و ما نمی توانیم با معیارهای این جهان آنها را ارزیابی کنیم.

***

پر برکت..."(آیات 32 تا 43 سوره کهف).

در این آیات آمده است که یکی از آن دو نفر فردی بود بسیار خودخواه و مغرور و کم ظرفیت و منکر معاد و دیگری مؤمن و معتقد به قیامت و سرانجام آن مرد بی ایمان مغرور در همین جهان نیز به مجازات الهی گرفتار شد و تمام اموال و ثروتش بر باد رفت (1).

ولی لحن آیات مورد بحث با آیات سوره کهف چندان هماهنگ نیست و حکایت از دو داستان جداگانه می کند.

بعضی دیگر از مفسران آن را ناظر به دو نفر شریک یا رفیق می دانند که ثروت زیادی داشتند،یکی انفاق های زیادی کرد،و دیگری که به این امور اعتقادی نداشت خودداری نمود،بعد از مدتی انفاق کننده نیازمند شد و مورد سرزنش رفیقش قرار گرفت،و با استهزاء به او گفت: أَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِینَ :

"آیا تو در راه خدا انفاق می کنی" (2).

اما این شان نزول متوقف بر این است که"مصدقین"را در آیات مورد بحث با تشدید"صاد"بخوانیم که مربوط به انفاق و صدقه دادن بوده باشد.

در حالی که در قرائت مشهور"مصدقین"بدون تشدید"صاد"است بنا بر این شان نزول مزبور با قرائت مشهور سازگار نیست.

***

و یا این نیروهای پر ارزش را در مسیری به کار گیرد که نتیجه آن حیات جاویدان و مواهب بی پایان و خشنودی پروردگار است؟ قرآن در آیات فوق چه تعبیر زیبایی دارد می گوید تلاشگران برای این چنین هدفی باید تلاش کنند،برای بهشتی مملو از لذات روحانی،و پر از نعمت های جسمانی که شراب طهورش انسان را در نشئه ای ملکوتی فرو می برد،و همنشینی دوستان با صفایش غمی بر دل نمی گذارد،نه محدودیتی در آن است و نه ممنوعیتی، نه اندوه زوال در آن راه دارد و نه دردسر حفظ و نگهداری.

آری برای مثل این باید سعی و عمل کرد.

***

ص :67

66-آنها(مجرمان)از آن می خورند و شکم خود را از آن پر می کنند.

67-سپس روی آن آب داغ متعفنی می نوشند.

68-سپس بازگشت آنها به سوی جهنم است.

69-چرا که آنها پدران خود را گمراه یافتند.

7-با اینحال با سرعت به دنبال آنان می دوند.

به انواع گناهان در میان مردم سخت رسوا شده است و به او می گوئیم آیا این رسوایی بهتر است یا افتخار و آبرومندی؟ و اما"زقوم"به گفته اهل لغت اسم گیاهی است تلخ و بد بو و بد طعم (1).

و به گفته بعضی از مفسران اسم گیاهی است که دارای برگهای کوچک و تلخ و بد بو است و در سرزمین"تهامه"می روید و مشرکان با آن آشنا بودند (2).

و در تفسیر"روح المعانی"اضافه می کند این گیاه شیره ای دارد که وقتی به بدن انسان می رسد ورم می کند (3).

"راغب"در"مفردات"می گوید:زقوم هر نوع غذای تنفرآمیز دوزخیان است.

"لسان العرب"می گوید:این ماده در اصل به معنی بلعیدن آمده است.

سپس می افزاید هنگامی که آیه"زقوم"نازل شد ابو جهل گفت:چنین درختی در سرزمین ما نمی روید،چه کسی از شما معنی زقوم را می داند؟ در آنجا مردی بود از آفریقا گفت زقوم به لغت افریقائیان به معنی"کره و خرما"است! ابو جهل به عنوان سخریه صدا زد کنیز!مقداری خرما و کره بیاور تا زقوم کنیم!آنها می خوردند و مسخره می کردند و می گفتند محمد ص در آخرت ما را به اینها می ترساند!قرآن نازل شد و پاسخ دندانشکنی به آنها داد که در آیات بعد می خوانیم.

به هر حال واژه"شجرة"همیشه به معنی"درخت"نیست گاه به معنی گیاه نیز می آید،و قرائن نشان می دهد که منظور از آن در اینجا"گیاه"است.

ص :70

*** سپس قرآن به بعضی از ویژگیهای این گیاه پرداخته می گوید:"ما آن را مایه عذاب و رنج ظالمان قرار دادیم"( إِنّٰا جَعَلْنٰاهٰا فِتْنَةً لِلظّٰالِمِینَ ).

"فتنه"ممکن است به معنی رنج و عذاب باشد،و ممکن است به معنی آزمایش،همانگونه که در غالب موارد در قرآن به این معنی آمده است،اشاره به اینکه آنها هنگامی که نام"زقوم"را شنیدند به سخریه و استهزاء پرداختند و از این رو وسیله ای برای آزمایش این ستمگران شد.

*** سپس می افزاید:"آن درختی است که از قعر جهنم می روید"!( إِنَّهٰا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ ).

ولی این ظالمان مغرور به سخریه ادامه دادند و گفتند مگر ممکن است گیاه یا درختی از قعر جهنم بروید؟آتش کجا و درخت و گیاه کجا؟بنا بر این شنیدن نام این گیاه و اوصاف آن مایه آزمایش آنها در این دنیا،و خود آن در آخرت مایه درد و رنج آنها است.

گویا آنها از این نکته غافل بودند که اصولی که بر زندگی آن جهان(آخرت) حاکم است با این جهان بسیار تفاوت دارد،گیاه و درختی که از قعر جهنم می روید به رنگ جهنم است،و در شرائط جهنم پرورش یافته،نه گیاهی است همانند گیاهی که در باغهای این جهان می روید،و شاید از این نکته بیخبر نبودند بلکه هدفشان تنها سخریه و استهزاء بود.

*** سپس می افزاید:"شکوفه آن مانند کله های شیاطین است"!( طَلْعُهٰا کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیٰاطِینِ ).

"طلع"معمولا به شکوفه خرما گفته می شود که دارای پوسته سبز رنگی

ص :71

است و در درون آن رشته های سفیدی است که بعدا تبدیل به خوشه خرما می شود، واژه"طلع"از ماده"طلوع"به این مناسبت است که نخستین میوه ای است که بر درخت ظاهر می شود و طلوع می کند.

در اینجا این سؤال پیش می آید که مگر مردم کله های شیاطین را دیده بودند که قرآن شکوفه های"زقوم"را به آن تشبیه می کند؟ مفسران در اینجا پاسخ های متعددی ذکر کرده اند:

بعضی گفته اند:یکی از معانی"شیطان"یک نوع مار بد منظر است که شکوفه زقوم به آن تشبیه شده است.

و بعضی گفته اند:یک نوع گیاه بد چهره است چنان که در کتاب"منتهی الارب"آمده است:"رأس الشیطان"یا"روس الشیاطین"گیاهی است.

ولی آنچه صحیحتر به نظر می رسد این است که این تشبیه برای بیان نهایت زشتی و چهره تنفرآمیز آن است،زیرا انسان از چیزی که متنفر باشد در ذهن خود برای آن قیافه ای زشت و وحشتناک ترسیم می کند،و به هر چه علاقه مند است برای آن قیافه ای زیبا و دوست داشتنی.

لذا در عکسهایی که مردم برای فرشتگان می کشند زیباترین چهره ها را ترسیم می کنند و به عکس برای شیاطین و دیوان بدترین چهره ها را،در حالی که نه فرشته را دیده اند و نه دیو را.

در تعبیرات روزمره بسیار دیده می شود که می گویند:"فلان کس مانند عفریت"است،یا"قیافه دیو دارد"! اینها همه تشبیهاتی است بر اساس انعکاسات ذهنی انسانها از مفاهیم مختلف، تشبیهاتی است لطیف و گویا.

*** سرانجام قرآن می گوید:"این ظالمان مغرور مسلما از این گیاه می خورند

ص :72

و شکم را از آن پر می کنند"( فَإِنَّهُمْ لَآکِلُونَ مِنْهٰا فَمٰالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ ).

این همان فتنه و عذابی است که در آیات قبل به آن اشاره شد،خوردن از این گیاه دوزخی با آن بوی بد و طعم تلخ با آن شیره ای که تماسش با بدن مایه سوزندگی و تورم است،آنهم خوردن به مقدار زیاد،عذابی است دردناک (1).

*** بدیهی است خوردن از این غذای ناگوار و تلخ تشنگی آور است،اما به هنگامی که تشنه می شوند چه می نوشند؟قرآن می گوید:"این دوزخیان بعد از این زقوم آب داغ و کثیفی خواهند داشت"( ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَیْهٰا لَشَوْباً مِنْ حَمِیمٍ ).

"شوب"به معنی چیزی است که با شیء دیگر مخلوط شود،و"حمیم"به معنی آب داغ و سوزان است،بنا بر این حتی آب داغی که آنها می نوشند خالص نیست بلکه آلوده است.

*** آن غذای دوزخیان،و اینهم نوشابه آنان،اما بعد از این پذیرایی به کجا می روند،قرآن می گوید:"سپس بازگشت آنها به سوی جهنم است"!( ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَی الْجَحِیمِ ).

بعضی از مفسران از این تعبیر چنین استفاده کرده اند که این آب داغ آلوده از چشمه ای در بیرون دوزخ است،دوزخیان را قبلا برای نوشیدن آن همچون حیواناتی که به آبگاه می برند به آنجا می خوانند،و بعد از نوشیدن از آن بار دیگر بازگشتشان به سوی دوزخ است.

بعضی دیگر گفته اند این اشاره به مواقف و جایگاههای مختلف دوزخ است که ظالمان و مجرمان را از منطقه ای به منطقه دیگر می برند تا از آن آب سوزان

ص :73

بنوشند و بعد آنها را به جایگاه اصلیشان باز می گردانند،اما تفسیر اول مناسبتر به نظر می رسد.

همانگونه که قبلا نیز اشاره کردیم نه ترسیم نعمتهای بهشتی آن چنان که هست در این دنیا برای ما ممکن است و نه عذابهای دوزخیان.تنها شبحی از دور با عباراتی کوتاه از آن در ذهن ما ترسیم می شود(پروردگارا ما را در پناه لطفت از این عذابها محفوظ دار).

*** در آخرین آیات مورد بحث قرآن دلیل اصلی گرفتاری دوزخیان را در چنگال این مجازاتهای دردناک در دو جمله کوتاه و پرمعنی بیان می کند،و می گوید:

"آنها پدران خود را گمراه یافتند"( إِنَّهُمْ أَلْفَوْا آبٰاءَهُمْ ضٰالِّینَ ).

*** "اما با این حال با سرعت و بی اختیار به دنبال آنها می دوند"( فَهُمْ عَلیٰ آثٰارِهِمْ یُهْرَعُونَ ).

جالب اینکه در اینجا"یهرعون"به صورت"صیغه مجهول"از ماده "اهراع"که به معنی با سرعت دویدن است آمده،اشاره به اینکه چنان دل و دین بر تقلید نیاکان باخته اند که گویی آنها را به سرعت و بی اختیار به دنبالشان می دوانند گویی از خود اراده ای ندارند و این اشاره به نهایت تعصب و شیفتگی آنها به خرافات نیاکان است.

***

ص :74

تنها مشرکان مکه نیستند که به تقلید نیاکانشان در گمراهی عمیقی گرفتارند، بلکه پیش از آنها نیز اکثر اقوام گذشته به چنین سرنوشتی گرفتار شدند،و مؤمنان آنها در برابر گمراهان آنها اندک بودند،و این تسلی خاطری است برای پیامبر ص و مؤمنان اندک نخستین در آن زمان که در مکه بودند و از هر سو در محاصره دشمن.

*** سپس اضافه می کند گمراهی آنها به خاطر نداشتن رهبر و راهنما نبود، "ما در میان آنها انذارکنندگانی فرستادیم"( وَ لَقَدْ أَرْسَلْنٰا فِیهِمْ مُنْذِرِینَ ).

پیامبرانی که آنها را از شرک و کفر و ظلم و بیدادگری و تقلید کورکورانه از دیگران بیم می دادند،و آنها را به مسئولیتهایشان آشنا می ساختند.

درست است که پیامبران در یک دست نامه انذار و در دست دیگر نامه بشارت داشتند ولی چون رکن اعظم تبلیغ آنها مخصوصا نسبت به چنین اقوام گمراه و سرکش همان انذار بود در اینجا تنها روی آن تکیه شده است.

*** سپس در یک جمله کوتاه و پرمعنی می گوید:"اکنون بنگر عاقبت انذار شوندگان و این اقوام لجوج گمراه به کجا رسید"؟( فَانْظُرْ کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ ).

مخاطب در جمله"فانظر"(اکنون بنگر)ممکن است شخص پیامبر ص باشد و یا هر فرد عاقل و بیدار.

در حقیقت این جمله اشاره به پایان کار اقوامی است که در آیات بعد شرح حال آنها خواهد آمد.

*** و در آخرین آیه به عنوان یک استثنا می فرماید:"مگر بندگان مخلص خدا"

ص :76

( إِلاّٰ عِبٰادَ اللّٰهِ الْمُخْلَصِینَ ).

در واقع این جمله اشاره به آن است که عاقبت این اقوام را بنگر که چگونه آنها را به عذاب دردناکی گرفتار کردیم،و هلاک نمودیم،و جز بندگان با ایمان و مخلص که از این مهلکه جان سالم بدر بردند (1).

قابل توجه اینکه در این سوره پنج بار روی بندگان"مخلص"خدا در آیات مختلف تکیه شده،و این نشانه ای است از عظمت مقام آنها،و همانگونه که قبلا اشاره کردیم آنها کسانی هستند که در معرفت و ایمان و جهاد نفس آن چنان پیروز شده اند که خداوند آنها را برگزیده و خالص کرده،و به همین دلیل در برابر انحرافات و لغزشها مصونیت پیدا کرده اند.

شیطان از نفوذ در آنها عاجز و مایوس است و از روز نخست در برابر آنها سپر انداخته و اظهار عجز کرده است.

غوغای محیط،وسوسه های اغواگران،تقلید نیاکان و فرهنگهای غلط و طاغوتی هرگز نمی تواند آنها را از مسیرشان منحرف سازد.

و این در حقیقت پیامی است الهام بخش برای مؤمنان مقاوم آن روز در مکه و برای ما مسلمانان در دنیای پرغوغای امروز که از انبوه دشمنان نهراسیم و بگوییم در صف عباد اللّٰه مخلصین جای گیریم.

*** ***

ص :77

81-چرا که او از بندگان با ایمان ما بود.

82-سپس دیگران(دشمنان او)را غرق کردیم.

پروردگارش را چنین خواند من در چنگال این قوم مغلوبم مرا یاری فرما".

البته هیچ مانعی ندارد که آیه مورد بحث اشاره به همه این دعاها بوده باشد،و خداوند به بهترین وجهی همه را اجابت فرمود.

*** و لذا در آیه بعد بلافاصله می فرماید:ما او و خاندانش را از اندوه بزرگ نجات بخشیدیم( وَ نَجَّیْنٰاهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ ) (1).

این اندوه بزرگ کدام اندوه بوده است که نوح را سخت رنج می داده؟ ممکن است اشاره به سخریه های قوم کافر و مغرور،و آزارهای زبانی آنها و هتاکی و توهین نسبت به او و پیروانش باشد،و یا اشاره به تکذیب های پی در پی این قوم لجوج.

گاه می گفتند: وَ مٰا نَرٰاکَ اتَّبَعَکَ إِلاَّ الَّذِینَ هُمْ أَرٰاذِلُنٰا :"ما نمی بینیم کسی از تو پیروی کند مگر یک مشت اوباش ما"!(هود-27).

و گاه می گفتند: یٰا نُوحُ قَدْ جٰادَلْتَنٰا فَأَکْثَرْتَ جِدٰالَنٰا فَأْتِنٰا بِمٰا تَعِدُنٰا إِنْ کُنْتَ مِنَ الصّٰادِقِینَ :"ای نوح زیاد با ما سخن گفتی(و پر حرفی کردی!)اگر راست می گویی عذابی را که وعده می دهی بیاور"!(هود-32).

و گاه چنان که قرآن می گوید وَ یَصْنَعُ الْفُلْکَ وَ کُلَّمٰا مَرَّ عَلَیْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ :"او مشغول ساختن کشتی بود،و هر زمان گروهی از قومش از کنار او عبور می کردند وی را مسخره می نمودند"(و می گفتند این مرد دیوانه شده است!)(هود-38).

آن قدر نوح این پیامبر پر حوصله را ناراحت کردند و اسائه ادب نمودند و نسبت جنون به او دادند که عرض کرد: رَبِّ انْصُرْنِی بِمٰا کَذَّبُونِ :"پروردگارا!

ص :80

در مقابل تکذیب آنها مرا یاری کن"(مؤمنون-26).

به هر حال مجموعه ای از این حوادث ناگوار و زخم زبانهای شدید قلب پاک او را سخت می فشرد،تا اینکه طوفان فرا رسید،و خداوند او را از چنگال این قوم ستمگر،و آن کرب عظیم و اندوه بزرگ رهایی بخشید.

بعضی از مفسران احتمال داده اند که منظور از"کرب عظیم"همان طوفان بوده است که جز نوح و یارانش از آن نجات نیافتند،ولی این معنی بعید به نظر می رسد.

*** سپس می افزاید:"ما فرزندان نوح را بازماندگان(روی زمین)قرار دادیم"( وَ جَعَلْنٰا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الْبٰاقِینَ ).

آیا به راستی تمام انسانهایی که اکنون روی زمین زندگی می کنند از فرزندان نوح هستند؟و آیه فوق همین را می گوید؟ و یا گروه عظیمی از انبیاء و اولیاء و صلحاء از دودمان او باقی ماندند هر چند همه مردم از دودمان او نیستند؟ در این زمینه بحثی داریم که به خواست خدا در نکات خواهد آمد.

*** به علاوه"ذکر خیر و ثناء جمیل و نام نیک برای نوح در میان امتهای بعد قرار دادیم"( وَ تَرَکْنٰا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ ).

از او به عنوان یک پیامبر مقاوم و شجاع و صبور و دلسوز و مهربان یاد می کنند، و او را"شیخ الانبیاء"می نامند.

تاریخ او اسطوره مقاومت و ایستادگی است،و برنامه او الهام بخش برای همه رهروان راه حق در برابر کارشکنیهای سخت دشمنان و نابخردیهای آنها.

*** "سلام و درود باد بر نوح در میان جهانیان"( سَلاٰمٌ عَلیٰ نُوحٍ فِی الْعٰالَمِینَ ).

ص :81

چه افتخاری از این برتر و بالاتر که خداوند بر او سلام می فرستد،سلامی که در میان جهان و جهانیان باقی می ماند،و تا دامنه قیامت گسترده می شود،سلام خدا توأم با ثناء جمیل و ذکر خیر بندگانش.

جالب اینکه کمتر سلامی در قرآن به این گستردگی و وسعت در باره کسی دیده می شود،بخصوص اینکه"العالمین"(به مقتضای اینکه جمع است و توأم با الف و لام)آن چنان معنی وسیعی دارد که نه تنها همه انسانها،بلکه عوالم فرشتگان و ملکوتیان را نیز ممکن است در بر گیرد.

*** و برای آنکه این برنامه برای دیگران الهام بخش گردد می افزاید:"ما اینگونه نیکوکاران را جزا و پاداش می دهیم"!( إِنّٰا کَذٰلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ ).

*** "چرا که او از بندگان با ایمان ما بود"( إِنَّهُ مِنْ عِبٰادِنَا الْمُؤْمِنِینَ ).

در حقیقت مقام عبودیت و بندگی،و همچنین ایمان توأم با احسان و نیکوکاری که در دو آیه اخیر آمده،دلیل اصلی لطف خداوند نسبت به نوح و نجاتش از اندوه بزرگ و سلام و درود الهی بر او بود که اگر این برنامه از ناحیه دیگران نیز تعقیب شود مشمول همان رحمت و لطفند که نوح بود چرا که معیارهای الطاف پروردگار تخلف ناپذیر است و جنبه شخصی و خصوصی ندارد.

*** و در آخرین آیه مورد بحث با جمله ای کوتاه و کوبنده سرنوشت آن قوم ظالم و شرور و کینه توز را بیان کرده،می گوید:"سپس دیگران را غرق کردیم" ( ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِینَ ).

از آسمان سیلاب آمد،و از زمین آب جوشید،و سرتاسر کره زمین به اقیانوس پر تلاطمی مبدل شد!کاخهای بیدادگران را در هم کوبید،و جسدهای بیجانشان

ص :82

بر صفحه آب باقی ماند! جالب اینکه الطاف خود را با نوح ضمن چندین آیه بیان می کند،اما عذاب آن قوم سرکش را در یک جمله کوتاه توأم با تحقیر و بی اعتنایی،چرا که مقام بیان افتخارات و پیروزیهای مؤمنان و یاری خداوند نسبت به آنها مقام توضیح است و مقام بیان حال سرکشان مقام بی اعتنایی.

***

روایات پاره ای اشارات در آیات قرآن ممکن است استفاده کرد که از آنها نیز فرزندانی در روی زمین مانده،و اقوامی از اولاد آنها هستند.

در حدیثی که در تفسیر علی بن ابراهیم از امام باقر ع در توضیح آیه فوق نقل شده چنین می خوانیم:

الحق و النبوة و الکتاب و الایمان فی عقبه،و لیس کل من فی الارض من بنی آدم من ولد نوح(ع)قال اللّٰه عز و جل فی کتابه اِحْمِلْ فِیهٰا مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَ أَهْلَکَ إِلاّٰ مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ منهم وَ مَنْ آمَنَ وَ مٰا آمَنَ مَعَهُ إِلاّٰ قَلِیلٌ ،و قال اللّٰه عز و جل ایضا: ذُرِّیَّةَ مَنْ حَمَلْنٰا مَعَ نُوحٍ :

"منظور خداوند از این آیه( وَ جَعَلْنٰا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الْبٰاقِینَ )این است که حق و نبوت و کتاب آسمانی و ایمان در دودمان نوح باقیماند،ولی تمام کسانی که از فرزندان آدم در روی زمین زندگی می کنند از اولاد نوح نیستند،چرا که خداوند متعال در کتابش می گوید:ما به نوح دستور دادیم که از هر جفتی از حیوانات یک زوج بر کشتی سوار کن،و همچنین اهل خانواده ات را،مگر آنها که قبلا وعده هلاکشان داده شده(اشاره به همسر نوح و یکی از فرزندانش)و همچنین مؤمنان را،جز گروه اندکی به نوح ایمان نیاوردند-و نیز(خطاب به بنی اسرائیل کرده می گوید:)ای فرزندان کسانی که با نوح بر کشتی سوار کردیم" (1).

و به این ترتیب آنچه در باره منتهی شدن تمام نژادهای روی زمین به فرزندان نوح مشهور است ثابت نیست.

***

ص :84

در همین جا مطرح شده است.

آیه نخست ماجرای ابراهیم را به این صورت با ماجرای نوح پیوند می دهد و می فرماید:"و از پیروان نوح و ابراهیم بود"( وَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْرٰاهِیمَ ).

او در همان خط توحید و عدل،در همان مسیر تقوا و اخلاص که سنت نوح بود گام بر می داشت،که انبیاء همه مبلغان یک مکتب و استادان یک دانشگاهند، و هر کدام برنامه دیگری را تداوم می بخشند و تکمیل می کنند.

چه تعبیر جالبی؟ابراهیم از شیعیان نوح بود،با اینکه فاصله زمانی زیادی آن دو را از هم جدا می کرد(حدود 2600 سال به گفته بعضی از مفسران)ولی می دانیم در پیوند مکتبی زمان کمترین تاثیری ندارد (1).

*** بعد از بیان این اجمال به تفصیل آن پرداخته،می فرماید:"به خاطر بیاور هنگامی را که ابراهیم با قلب سلیم به پیشگاه پروردگارش آمد"( إِذْ جٰاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ ).

مفسران برای"قلب سلیم"تفسیرهای متعددی بیان کرده اند که هر کدام به یکی از ابعاد این مساله اشاره می کند.

قلبی که پاک از شرک باشد.

ص :87

قلبی که خالص از معاصی و کینه و نفاق بوده باشد.

قلبی که از عشق دنیا تهی باشد که حب دنیا سرچشمه همه خطاها است.

و بالآخره قلبی که جز خدا در آن نباشد! حقیقت این است که"سلیم"از ماده"سلامت"،و هنگامی که سلامت به طور مطلق مطرح می شود سلامتی از هر گونه بیماری اخلاقی و اعتقادی را شامل می شود.

قرآن مجید در باره منافقان می گوید:" فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزٰادَهُمُ اللّٰهُ مَرَضاً "در دلهای آنها یک نوع بیماری است و خداوند نیز(بر اثر لجاجت و گناهشان) بر این بیماری می افزاید"(بقره 10).

جالبترین تفسیر را برای"قلب سلیم"امام صادق ع بیان فرموده:در آنجا که می خوانیم:

القلب السلیم الذی یلقی ربه و لیس فیه احد سواه!: "قلب سلیم قلبی است که خدا را ملاقات کند در حالی که هیچ کس جز او در آن نباشد" (1).

و این تعبیر،جامع همه اوصاف گذشته است.

و نیز در روایت دیگری از همان امام ع آمده است که فرمود:

صاحب النیة الصادقة صاحب القلب السلیم،لان سلامة القلب من هواجس المذکورات تخلص النیة للّٰه فی الامور کلها: "کسی که نیت صادقی دارد صاحب قلب سلیم است چرا که سلامت قلب از شرک و شک نیت را در همه چیز خالص می کند" (2).

در باره اهمیت قلب سلیم همین بس که قرآن مجید آن را تنها سرمایه نجات روز قیامت شمرده،چنان که در سوره شعراء آیه 88 و 89 از زبان همین پیامبر بزرگ ابراهیم ع می خوانیم: یَوْمَ لاٰ یَنْفَعُ مٰالٌ وَ لاٰ بَنُونَ إِلاّٰ مَنْ أَتَی اللّٰهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ :"روزی که اموال و فرزندان سودی به حال انسان نمی بخشند،جز کسی

ص :88

که با قلب سلیم در پیشگاه خداوند حضور یابد" (1).

*** آری ابراهیم با قلب سلیم و روح پاک و اراده نیرومند و عزم راسخ مامور مبارزه با بت پرستان شد،و از پدر(عمو)و قوم خودش آغاز کرد،چنان که قرآن می گوید"به خاطر بیاور هنگامی را که به پدر و قومش گفت:اینها چه چیز است که می پرستید"؟!( إِذْ قٰالَ لِأَبِیهِ وَ قَوْمِهِ مٰا ذٰا تَعْبُدُونَ ).

حیف نیست انسان با آن شرافت ذاتی و عقل و خرد در مقابل مشتی سنگ و چوب بی ارزش تعظیم کند؟عقلتان کجا است؟! *** سپس این تعبیر را که توأم با تحقیر آشکار بتها بود با جمله دیگری تکمیل کرد و گفت:"آیا شما جز اللّٰه که بر حق است به سراغ خدایان دروغین می روید"؟ ( أَ إِفْکاً آلِهَةً دُونَ اللّٰهِ تُرِیدُونَ ) (2).

با توجه به اینکه"افک"به معنی دروغ بزرگ،و یا زشترین دروغها است، قاطعیت سخن ابراهیم در باره بتها روشنتر می شود.

*** سرانجام سخنش را با جمله کوبنده دیگری در این مقطع پایان داد و گفت:

"شما در باره پروردگار عالمیان چه گمان می برید"؟!( فَمٰا ظَنُّکُمْ بِرَبِّ الْعٰالَمِینَ ) روزی او را می خورید،مواهب او سراسر وجود شما را احاطه کرده،

ص :89

با اینحال موجودات بی ارزشی را همردیف او قرار داده اید،با اینحال باز انتظار دارید به شما رحم کند،و شما را با اشد مجازات کیفر ندهد؟چه اشتباه بزرگی؟ چه گمراهی خطرناکی؟.

تعبیر" بِرَبِّ الْعٰالَمِینَ "اشاره به این است که تمام عالم در سایه ربوبیت او اداره می شوند شما او را رها ساخته به سراغ یک مشت پندار و اوهامی که هیچ منشا اثر نیست رفته اید.

*** در تواریخ و تفاسیر آمده است که بت پرستان بابل هر سال مراسم عید مخصوصی داشتند غذاهایی در بتخانه آماده می کردند و در آنجا می چیدند به این پندار که غذاها متبرک شود،سپس دستجمعی به بیرون شهر می رفتند و در پایان روز باز می گشتند و برای نیایش و صرف غذا به بتخانه می آمدند.

آن روز شهر خالی شد و فرصت خوبی برای در هم کوبیدن بتها به دست ابراهیم افتاد.

فرصتی که ابراهیم مدتها انتظار آن را می کشید و مایل نبود به آسانی از دست برود.

***لذا هنگامی که در شب از او دعوت به شرکت در این مراسم کردند"او نگاهی به ستارگان افکند"( فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ ).

*** "و گفت من بیمارم"( فَقٰالَ إِنِّی سَقِیمٌ ).

و به این ترتیب عذر خود را خواست! *** "آنها به او پشت کرده و به سرعت از او دور شدند"و به دنبال مراسم خود

ص :90

شتافتند"( فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِینَ ).

در اینجا دو سؤال مطرح است.

نخست اینکه:چرا ابراهیم به ستارگان نگاه کرد،هدفش از این نگاه چه بود؟دیگر اینکه آیا به راستی بیمار بود که گفت بیمارم؟چه بیماری داشت؟ پاسخ سؤال اول با توجه به اعتقادات مردم بابل و رسوم و عادات آنها روشن است،آنها در علم نجوم مطالعاتی داشتند،و حتی می گویند بتهای آنها نیز"هیاکل" ستارگان بود،و به این خاطر به آنها احترام می گذاشتند که سمبل ستارگان بودند.

البته در کنار اطلاعات نجومی خرافات بسیار نیز در این زمینه در میان آنها شایع بود،از جمله اینکه ستارگان را در سرنوشت خود مؤثر می دانستند،و از آنها خیر و برکت می طلبیدند،و از وضع آنها بر حوادث آینده استدلال می کردند.

ابراهیم ع برای اینکه آنها را متقاعد کند طبق رسوم آنها نگاهی به ستارگان آسمان افکند تا چنان تصور کنند که پیش بینی بیماری خود را از مطالعه اوضاع کواکب کرده است و قانع شوند! بعضی از مفسران بزرگ این احتمال را نیز داده اند که او می خواست از حرکت ستارگان وقت بیماری خود را دقیقا دریابد،زیرا یک نوع بیماری همچون تب در فواصل زمانی خاصی به سراغش می آمد،ولی با توجه به وضع افکار مردم بابل احتمال اول مناسبتر است.

بعضی نیز احتمال داده اند که نگاه او به آسمان در واقع نگاه مطالعه در اسرار آفرینش بود،هر چند آنها نگاه او را نگاه یک منجم می پنداشتند که می خواهد از اوضاع کواکب حوادث آینده را پیش بینی کند.

در مورد سؤال دوم پاسخهای متعددی داده اند.

از جمله اینکه او واقعا بیمار بود،هر چند اگر سالم هم بود هرگز در مراسم

ص :91

جشن بتها شرکت نمی کرد،ولی بیماریش بهانه خوبی برای عدم شرکت در آن مراسم و استفاده از فرصت طلایی برای درهم کوبیدن بتها بود،و دلیلی ندارد که ما بگوئیم او در اینجا توریه کرده،چرا که توریه برای انبیاء مناسب نیست.

بعضی دیگر گفته اند که ابراهیم واقعا بیماری جسمی نداشت اما روحش بر اثر اعمال ناموزون این جمعیت و کفر و شرک و ظلم و فسادشان بیمار بود،بنا بر این او واقعیتی را بیان کرد،هر چند آنها طور دیگری فکر کردند،و او را از نظر جسمی بیمار پنداشتند.

این احتمال نیز داده شده است که او در این سخن توریه کرده باشد.

مثل اینکه کسی بر در منزل می آید و سؤال می کند فلان کس در منزل است آنها در پاسخ می گویند:اینجا نیست و منظورشان از کلمه اینجا پشت در خانه است،نه مجموع خانه،در حالی که شنونده این چنین نمی فهمد(اینگونه تعبیرات را که دروغ نیست اما ظاهرش چیز دیگر است در فقه توریه می نامند).

منظور ابراهیم از این سخن این بود که من در آینده ممکن است بیمار شوم تا دست از سر او بردارند و به سراغ کار خود بروند.

اما تفسیر اول و دوم مناسبتر به نظر می رسد.

*** به این ترتیب ابراهیم ع تنها در شهر ماند و بت پرستان شهر را خالی کرده و بیرون رفتند،ابراهیم نگاهی به اطراف خود کرد،برق شوق در چشمانش نمایان گشت،لحظاتی را که از مدتها قبل انتظارش را می کشید فرا رسید،باید یک تنه برخیزد و به جنگ بتها برود،و ضربه سختی بر پیکر آنان وارد سازد،ضربه ای که مغزهای خفته بت پرستان را تکان دهد و بیدار کند.

قرآن می گوید:"او به سراغ خدایان آنها آمد،نگاهی به آنها و ظروف غذایی که در اطرافشان بود افکند و از روی تمسخر صدا زد:آیا از این غذاها

ص :92

نمی خورید"؟! ( فَرٰاغَ إِلیٰ آلِهَتِهِمْ فَقٰالَ أَ لاٰ تَأْکُلُونَ ) (1).

این غذاها را عبادت کنندگانتان فراهم کرده اند،غذاهای چرب و شیرین متنوع و رنگین است،چرا میل نمی کنید؟! *** سپس افزود:"اصلا چرا حرف نمی زنید"؟چرا لال و بسته دهن هستید؟! ( مٰا لَکُمْ لاٰ تَنْطِقُونَ ).

و به این ترتیب تمام معتقدات خرافی آنها را به سخریه کشید،بدون شک او به خوبی می دانست نه آنها غذا می خورند،و نه سخن می گویند،موجودات بیجانی بیش نیستند،اما در حقیقت می خواست دلیل برنامه بت شکنی خود را به این صورت زیبا و لطیف ارائه داده باشد.

*** سپس آستین را بالا زد،تبر را به دست گرفت،و با قدرت حرکت داد و"با توجه ضربه ای محکم بر پیکر آنها فرود آورد"!( فَرٰاغَ عَلَیْهِمْ ضَرْباً بِالْیَمِینِ ).

منظور از"یمین"یا واقعا همان دست راست است که انسان غالب کارهای خود را با آن انجام می دهد و یا کنایه از قدرت و قوت است(هر دو معنی نیز با هم قابل جمع است).

به هر حال چیزی نگذشت که از آن بتخانه آباد و زیبا ویرانه ای وحشتناک ساخت بتها همه لت وپار شدند،و دست و پا شکسته هر کدام به گوشه ای افتادند و به راستی برای بت پرستان منظره ای دلخراش و اسفبار و غم انگیز پیدا کردند.

ابراهیم کار خود را کرد و مطمئن و آرام از بتکده بیرون آمد،و به سراغ خانه خود رفت در حالی که خود را برای حوادث آینده آماده می ساخت.

ص :93

او می دانست انفجار عظیمی در شهر،بلکه در سراسر کشور بابل ایجاد کرده که صدای آن بعدا بلند خواهد شد!طوفانی از خشم و غضب به راه می افتد که او در میان طوفان تنها است.اما او خدا را دارد،و همین او را کافی است.

*** بت پرستان به شهر بازگشتند و به سراغ بتخانه آمدند،چه منظره وحشتناک و بهت آوری؟گویی بر سر جایشان خشکشان زده؟لحظاتی چند رشته افکارشان از دست رفت،و مات و مبهوت، خیره خیره به آن ویرانه نگاه کردند و بتهایی را که پناه روز بی پناهی خود می پنداشتند بی پناه در آنجا دیدند.

سپس سکوت جای خود را به خروش و نعره و فریاد داد...چه کسی این کار را کرده؟کدام ستمگر؟! و چیزی نگذشت که به خاطرشان آمد جوان خداپرستی در این شهر وجود دارد،به نام ابراهیم که بتها را به باد استهزاء می گرفت،و تهدید کرده بود من نقشه خطرناکی برای بتهای شما کشیده ام!معلوم می شود کار،کار او است.

"سپس جمعیت به سوی او حرکت کردند در حالی که با سرعت(و خشم) راه می رفتند"( فَأَقْبَلُوا إِلَیْهِ یَزِفُّونَ ).

"یزفون"از ماده"زف"(بر وزن کف)در اصل در مورد وزش باد و حرکت سریع شترمرغ که مخلوطی از راه رفتن و پریدن است به کار رفته سپس این کلمه بطور کنایه در مورد"زفاف عروس"یعنی بردن عروس به خانه داماد استعمال شده است.

به هر حال منظور این است که بت پرستان با سرعت به سوی ابراهیم آمدند که دنباله ماجرایش را در آیات بعد خواهیم خواند.

***

ص :94

ع فرمود این دروغ نیست (1).

ولی حق این است که در اینجا باید تفصیلی داد،و به عنوان یک ضابطه کلی گفت:هر گاه لفظ از نظر مفهوم لغوی و عرفی قابلیت دو معنا دارد ولی ذهنیات مخاطب آن را بر معنی خاصی تطبیق می کند در حالی که گوینده اراده معنی دیگری را دارد این چنین توریه ای دروغ نیست مثل این که لفظ مشترک را به کار برند ذهن شنونده متوجه یک معنی شود در حالی که گوینده نظرش معنی دیگری باشد.

فی المثل در حالات سعید ابن جبیر آمده است که حجاج از او پرسید نظر تو در باره من چگونه است گفت به عقیده من تو"عادل"هستی!اطرافیان شاد شدند حجاج گفت او با این سخن حکم کفر مرا صادر کرد زیرا یک معنای عادل عدول کننده از حق به باطل است! اما اگر لفظ از نظر مفهوم لغوی و عرفی تنها یک معنی دارد و گوینده آن را رها می کند و به سوی معنای مجاز می رود بی آنکه قرینه مجاز را ذکر کند این چنین توریه ای بدون شک حرام است،و ممکن است با این تفصیل میان نظرات مختلف فقها جمع کرد.

ولی باید توجه داشت حتی در مواردی که توریه مصداق کذب و دروغ نیست گاهی مفاسد آن را در بر دارد و سبب اغراء به جهل و افکندن مردم در خطا می شود و از این نظر گاه ممکن است به مرحله حرام برسد اما هر گاه نه چنین مفسده ای دارد،و نه مصداق کذب و دروغ است،دلیلی بر حرمت آن نداریم،و روایت امام صادق ع از این قبیل است.

بنا بر این تنها دروغ نبودن برای توریه کردن کافی نیست،بلکه باید مفاسد دیگر نیز در آن نباشد.

و البته در مواردی که ضرورتی ایجاب کند که انسان دروغی بگوید مسلما

ص :96

ما دام که توریه ممکن است باید توریه کرد،تا سخن مصداق دروغ نباشد.

اما اینکه آیا برای پیامبران توریه جایز است یا نه؟باید گفت در صورتی که موجب تزلزل اعتماد عمومی مردم شود جایز نیست،چرا که سرمایه انبیاء در طریق تبلیغ همان سرمایه اعتماد عمومی مردم است،و اما در مواردی مانند آنچه در داستان ابراهیم ع در آیات فوق آمده که اظهار بیماری کند و یا همچون منجمان نگاه در ستارگان آسمان بیفکند،و هدف مهمی در این کار باشد،بی آنکه پایه های اعتماد حق جویان را متزلزل سازد،به هیچ وجه اشکالی ندارد.

***

این همان قلبی است که می تواند حقائق غیب را ببیند و به ملکوت عالم بالا نظر کند،چنان که در حدیثی از پیامبر ص آمده است:

لو لا ان الشیاطین یحومون علی قلوب بنی آدم لنظروا الی الملکوت!: "اگر شیاطین قلوب فرزندان آدم را احاطه نکنند می توانند به جهان ملکوت نظر افکنند"! (1).

در هر حال بهترین سرمایه برای نجات در قیامت همین"قلب سلیم"است، و همان بود که ابراهیم ع با آن به بارگاه پروردگارش شتافت و فرمان رسالت را دریافت کرد.

این سخن را با حدیث دیگری پایان می دهیم در روایتی آمده است:

ان للّٰه فی عباده آنیة و هو القلب فاحبها الیه"اصفاها"و"اصلبها"و "ارقها":اصلبها فی دین امه،و اصفاها من الذنوب،و ارقها علی الاخوان:

"خداوند در میان بندگانش ظرف و پیمانه ای دارد به نام"دل"که از همه آنها بهتر همان ظرفی است که"صافتر""محکمتر"و"لطیفتر"باشد،از همه محکمتر در دین خدا،از همه پاکتر از گناهان،از همه لطیفتر در مقابل برادران دینی"! (2).

***

ص :98

"مصنوع"انسان یا"معمول"انسان اطلاق شود به خاطر شکلی است که انسان به آن می دهد،و گر نه ماده آن را هم خدا آفریده است،این درست به این می ماند که می گویند این فرش،آن خانه،و آن اتومبیل ساخته انسان است.مسلما منظور این نیست که انسان مواد آنها را ساخته بلکه صورت آنها به دست انسان شکل می گیرد.

اما اگر"ما"را مصدریه بگیریم مفهومش این است که خداوند هم شما را آفریده و هم اعمال شما را،البته این معنی غلط نیست و بر خلاف پندار بعضی سر از جبر در نمی آورد،چرا که اعمال ما هر چند به اراده ما انجام می گیرد اما اراده و قدرت بر تصمیم گیری و نیروهای دیگری را که افعال خود را با آن انجام می دهیم همه از ناحیه خدا است،ولی با اینحال آیه ناظر به این معنی نیست،بلکه ناظر به بتها است می گوید"خدا هم خالق شما است و هم بتهایی که ساخته و پرداخته اید" و لطف سخن نیز در همین است،چرا که بحث از بتها بوده نه از اعمال آدمی.

در حقیقت این آیه شبیه مطلبی است که در داستان موسی و ساحران آمده که می گوید: فَإِذٰا هِیَ تَلْقَفُ مٰا یَأْفِکُونَ :"موسی عصا را رها کرد مار عظیمی شد و آنچه را به دروغ ساخته بودند بلعید(منظور مارهای ساختگی ساحران است)(اعراف-117).

*** ولی می دانیم زورگویان و قلدران هرگز با منطق و استدلال آشنا نبوده اند، به همین دلیل این برهان گویا و نیرومند ابراهیم ع در قلب سردمداران نظام جبار بابل اثر نگذاشت،هر چند گروهی از توده مردم مستضعف را بیدار کرد،اما مستکبران که پیشرفت این منطق توحیدی را مزاحم منافع خویش می دیدند با منطق زور و سرنیزه و آتش به میدان آمدند،منطقی که هرگز جز آن را نمی فهمند، تکیه بر قدرت خویش کردند"و فریاد زدند برای او بنای مرتفعی بسازید و در میان آن

ص :101

آتش بیفروزید و او را در جهنمی سوزان بیفکنید"!( قٰالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْیٰاناً فَأَلْقُوهُ فِی الْجَحِیمِ ).

از این تعبیر استفاده می شود که قبلا دستور داده شد چهار دیواری بزرگی ساختند،سپس در درون آن آتش افروختند،شاید به این منظور که هم آتش را از پراکنده شدن و خطرات احتمالی مهار کنند،و هم دوزخی را که ابراهیم، بت پرستان را با آن تهدید می کرد عملا به وجود آورند! درست است که برای سوزاندن انسانی همچون ابراهیم یک بار کوچک هیزم کافی بود،ولی برای اینکه سوز دل خود را از شکستن بتها فرو بنشانند،و به اصطلاح انتقام خویش را به حد اعلی بگیرند،و در ضمن شکوه و عظمتی به بتها بخشند که آبروی بر باد رفته آنها شاید برگردد،و نیز زهر چشمی از همه مخالفان خود بگیرند که این حادثه دیگر در تاریخ بابل تکرار نگردد،این دریای آتش را به وجود آوردند(توجه داشته باشید"جحیم"در لغت به معنی آتشهایی است که روی هم متراکم شده است).

بعضی"بنیان"را در اینجا به"منجنیق"تفسیر کرده اند که وسیله پرتاب اشیاء سنگین از فاصله های دور بود،ولی غالب مفسران همان تفسیر اول را برگزیده اند که"بنیان"همان ساختمان و چهار دیواری بزرگ است.

*** در اینجا قرآن به ریزه کاریها و جزئیات این مساله که در سوره انبیاء آمده است اشاره نمی کند،تنها در یک جمع بندی فشرده و جالب پایان این ماجرا را چنین بیان می کند:"آنها برای نابودی ابراهیم نقشه دقیقی طرح کرده بودند،ولی ما آنها را پست و مغلوب ساختیم"( فَأَرٰادُوا بِهِ کَیْداً فَجَعَلْنٰاهُمُ الْأَسْفَلِینَ ).

"کید"در اصل به معنی هر گونه"چاره اندیشی"است،خواه در طریق صحیح باشد یا غلط،هر چند غالبا در موارد مذموم استعمال می شود،و با توجه

ص :102

به اینکه در اینجا به صورت"نکره"آمده،نکره ای که دلالت بر عظمت و اهمیت می کند،اشاره به نقشه وسیع و گسترده ای است که آنها برای نابود ساختن ابراهیم و برچیدن اثرات تبلیغ قولی و عملی او طرح کرده بودند.

آری خداوند آنها را"اسفل"و پائین قرار داد،و ابراهیم را در"مرتبه اعلی"همانگونه که منطقش برتری داشت در حادثه آتش سوزی نیز خدا او را برتر قرار داد،و دشمنان نیرومندش را به سقوط کشانید،آتش را بر او سرد و سالم ساخت و بی آنکه حتی یک تار موی او بسوزد از آن دریای آتش سالم به درآمد! یک روز نوح را از"غرق"نجات می دهد،و روز دیگر ابراهیم را از "حرق"تا روشن کند"آب"و"آتش"سر بر فرمان او دارند و"آنچه می گوید خدا آن می کنند".

*** ابراهیم ع از این حادثه هولناک و توطئه خطرناکی که دشمن برای او چیده بود سالم و سربلند بیرون آمد،و چون رسالت خود را در بابل پایان یافته می دید تصمیم بر مهاجرت به اراضی مقدس"شام"گرفت"و گفت من به سوی پروردگارم می روم،او مرا هدایت خواهد کرد"( وَ قٰالَ إِنِّی ذٰاهِبٌ إِلیٰ رَبِّی سَیَهْدِینِ ).

بدیهی است خداوند مکانی ندارد اما مهاجرت از محیط آلوده به محیط پاک مهاجرت به سوی خدا است.

مهاجرت به سرزمین انبیاء و اولیا و کانونهای وحی الهی مهاجرت به سوی خدا است همانگونه که سفر به مکه"سفر الی اللّٰه"نامیده می شود.

بعلاوه مهاجرت برای انجام وظیفه و رسالت الهی سفر به سوی دوست محسوب می گردد،و در این سفر،هادی و راهنما در همه جا خدا است.

***

ص :103

و در اینجا نخستین تقاضایش از خدا که در آیات فوق منعکس است تقاضای فرزند صالح بود،فرزندی که بتواند خط رسالت او را تداوم بخشد،و برنامه های نیمه تمامش را به پایان برساند،اینجا بود که عرض کرد:"پروردگارا!به من از فرزندان صالح ببخش"( رَبِّ هَبْ لِی مِنَ الصّٰالِحِینَ ).

چه تعبیر جالبی"فرزند صالح و شایسته"،شایسته از نظر اعتقاد و ایمان، شایسته از نظر گفتار و عمل،و شایسته از تمام جهات.

قابل توجه اینکه یک جا ابراهیم خودش تقاضا می کند که در زمره صالحان باشد،چنان که قرآن از قول او نقل می کند: رَبِّ هَبْ لِی حُکْماً وَ أَلْحِقْنِی بِالصّٰالِحِینَ :

"پروردگارا!به من علم و دانش مرحمت فرما،و مرا به صالحان ملحق کن" (شعراء-83).

و در اینجا تقاضا می کند که فرزندان صالح به من مرحمت فرما،چرا که صالح وصفی است جامع که تمام شایستگی های یک انسان کامل در آن جمع است.

خداوند نیز این دعا را مستجاب کرد،و فرزندان صالحی همچون"اسماعیل" و"اسحاق"به او مرحمت فرمود،چنان که در آیات بعد همین سوره می خوانیم وَ بَشَّرْنٰاهُ بِإِسْحٰاقَ نَبِیًّا مِنَ الصّٰالِحِینَ "ما او را بشارت دادیم به تولد اسحاق پیامبری از صالحان".

و در مورد اسماعیل می گوید: وَ إِسْمٰاعِیلَ وَ إِدْرِیسَ وَ ذَا الْکِفْلِ کُلٌّ مِنَ الصّٰابِرِینَ وَ أَدْخَلْنٰاهُمْ فِی رَحْمَتِنٰا إِنَّهُمْ مِنَ الصّٰالِحِینَ :"و اسماعیل و ادریس و ذا الکفل را به یاد آور که همه از صابران بودند،و ما آنها را در رحمت خود وارد کردیم چرا که از صالحان بودند(انبیاء-86 و 85).

***

ص :104

پروردگار بزرگ.

این هجرت درونی سرآغازی خواهد بود برای تحول فرد و جامعه،و مقدمه ای برای هجرت برونی در جلد چهارم تفسیر نمونه بحث مشروحی پیرامون"اسلام و مهاجرت"ذیل آیه 100 سوره نساء صفحه 89 به بعد آورده ایم.

***

ص :107

پسر،و بشارت رسیدن او به سنین نوجوانی،و بشارت به صفت والای حلم.

در تفسیر"حلیم"گفته اند کسی است که در عین توانایی در هیچ کاری قبل از وقتش شتاب نمی کند،و در کیفر مجرمان عجله ای به خرج نمی دهد.روحی بزرگ دارد و بر احساسات خویش مسلط است.

"راغب"در"مفردات"می گوید:حلم به معنی خویشتنداری به هنگام هیجان غضب است،و از آنجا که این حالت از عقل و خرد ناشی می شود گاه به معنی عقل و خرد نیز به کار رفته،و گر نه معنی حقیقی"حلم"همان است که در اول گفته شد، ضمنا از این توصیف استفاده می شود که خداوند بشارت بقای این فرزند را تا زمانی که به سنی برسد که قابل توصیف به حلم باشد داده است،و چنان که در آیات بعد خواهیم دید او مقام حلیم بودن خود را به هنگام ماجرای"ذبح"نشان داد،همانگونه که ابراهیم نیز حلیم بودن خود را در آن هنگام،و هم در موقع آتش سوزی آشکار ساخت.

قابل توجه اینکه واژه"حلیم"پانزده مرتبه در قرآن مجید تکرار شده، و غالبا وصفی است برای خداوند جز در دو مورد که به صورت توصیفی برای ابراهیم و فرزندش در کلام خدا آمده است،و در یک مورد توصیفی است برای شعیب از زبان دیگران.

واژه"غلام"به عقیده بعضی به هر کودکی قبل از رسیدن به سن جوانی گفته می شود و بعضی آن را به کودکی که از ده سال گذشته و هنوز به سن بلوغ نرسیده است اطلاق کرده اند.

از تعبیرات مختلفی که در لغت عرب آمده می توان استفاده کرد که"غلام" حد فاصل میان"طفل"(کودک)و"شاب"(جوان)است که در زبان فارسی از آن تعبیر به"نوجوان"می کنیم.

***

ص :110

سرانجام فرزند موعود ابراهیم طبق بشارت الهی متولد شد،و قلب پدر را که در انتظار فرزندی صالح سالها چشم به راه بود روشن ساخت،دوران طفولیت را پشت سر گذاشت و به سن نوجوانی رسید.

در اینجا قرآن می گوید:"هنگامی که با او به مقام سعی و کوشش رسید" ( فَلَمّٰا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ ).

یعنی به مرحله ای رسید که می توانست در مسائل مختلف زندگی همراه پدر تلاش و کوشش کند و او را یاری دهد.

بعضی"سعی"را در اینجا به معنی عبادت و کار برای خدا دانسته اند،البته سعی مفهوم وسیعی دارد که این معنی را نیز شامل می شود ولی منحصر به آن نیست،و تعبیر"معه"(با پدرش)نشان می دهد که منظور معاونت پدر در امور زندگی است.

به هر حال به گفته جمعی از مفسران،فرزندش در آن وقت 13 ساله بود که ابراهیم خواب عجیب و شگفت انگیزی می بیند که بیانگر شروع یک آزمایش بزرگ دیگر در مورد این پیامبر عظیم الشان است،در خواب می بیند که از سوی خداوند به او دستور داده شد تا فرزند یگانه اش را با دست خود قربانی کند و سر ببرد.

ابراهیم وحشت زده از خواب بیدار شد،می دانست که خواب پیامبران واقعیت دارد و از وسوسه های شیطانی دور است،اما با این حال دو شب دیگر همان خواب تکرار شد که تاکیدی بود بر لزوم این امر و فوریت آن.

می گویند نخستین بار در شب"ترویه"(شب هشتم ماه ذی الحجه)این خواب را دید،و در شبهای"عرفه"و شب"عید قربان"(نهم و دهم ذی الحجه)خواب تکرار گردید،لذا برای او کمترین شکی باقی نماند که این فرمان قطعی خدا است.

ص :111

ابراهیم که بارها از کوره داغ امتحان الهی سرافراز بیرون آمده بود،این بار نیز باید دل به دریا بزند و سر بر فرمان حق بگذارد،و فرزندی را که یک عمر در انتظارش بوده و اکنون نوجوانی برومند شده است با دست خود سر ببرد! ولی باید قبل از هر چیز فرزند را آماده این کار کند،رو به سوی او کرد و"گفت:فرزندم من در خواب دیدم که باید تو را ذبح کنم،بنگر نظر تو چیست"؟! ( قٰالَ یٰا بُنَیَّ إِنِّی أَریٰ فِی الْمَنٰامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ مٰا ذٰا تَریٰ ).

فرزندش که نسخه ای از وجود پدر ایثارگر بود و درس صبر و استقامت و ایمان را در همین عمر کوتاهش در مکتب او خوانده بود،با آغوش باز و از روی طیب خاطر از این فرمان الهی استقبال کرد،و با صراحت و قاطعیت"گفت:پدرم هر دستوری به تو داده شده است اجرا کن"( قٰالَ یٰا أَبَتِ افْعَلْ مٰا تُؤْمَرُ ).

و از ناحیه من فکر تو راحت باشد که"به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت"( سَتَجِدُنِی إِنْ شٰاءَ اللّٰهُ مِنَ الصّٰابِرِینَ ).

این تعبیرات پدر و پسر چقدر پر معنی است و چه ریزه کاریهایی در آن نهفته است؟.

از یک سو پدر با صراحت مساله ذبح را با فرزند 13 ساله مطرح می کند و از او نظرخواهی می کند،برای او شخصیت مستقل و آزادی اراده قائل می شود، او هرگز نمی خواهد فرزندش را بفریبد،و کورکورانه به این میدان بزرگ امتحان دعوت کند،او می خواهد فرزند نیز در این پیکار بزرگ با نفس شرکت جوید،و لذت تسلیم و رضا را همچون پدر بچشد! از سوی دیگر فرزند هم می خواهد پدر در عزم و تصمیمش راسخ باشد، نمی گوید مرا ذبح کن،بلکه می گوید هر ماموریتی داری انجام ده،من تسلیم امر و فرمان او هستم،و مخصوصا پدر را با خطاب"یا ابت"!(ای پدر!)مخاطب می سازد،

ص :112

تا نشان دهد این مساله از عواطف فرزندی و پدری سر سوزنی نمی کاهد که فرمان خدا حاکم بر همه چیز است.

و از سوی سوم مراتب ادب را در پیشگاه پروردگار به عالی ترین وجهی نگه می دارد،هرگز به نیروی ایمان و اراده و تصمیم خویش تکیه نمی کند،بلکه بر مشیت خدا و اراده او تکیه می نماید و با این عبارت از او توفیق پایمردی و استقامت می طلبد.

و به این ترتیب هم پدر و هم پسر نخستین مرحله این آزمایش بزرگ را با پیروزی کامل می گذرانند.

*** در این میان چه ها گذشت؟قرآن از شرح آن خودداری کرده،و تنها روی نقاط حساس این ماجرای عجیب انگشت می گذارد.

بعضی نوشته اند:فرزند فداکار برای اینکه پدر را در انجام این ماموریت کمک کند،و هم از رنج و اندوه مادر بکاهد،هنگامی که او را به قربانگاه در میان کوه های خشک و سوزان سرزمین"منی"آورد به پدر گفت:پدرم ریسمان را محکم ببند تا هنگام اجرای فرمان الهی دست و پا نزنم،می ترسم از پاداشم کاسته شود! پدر جان کارد را تیز کن و با سرعت بر گلویم بگذران تا تحملش بر من(و بر تو) آسانتر باشد! پدرم قبلا پیراهنم را از تن بیرون کن که به خون آلوده نشود،چرا که بیم دارم چون مادرم آن را ببیند عنان صبر از کفش بیرون رود.

آن گاه افزود سلامم را به مادرم برسان و اگر مانعی ندیدی پیراهنم را برایش ببر که باعث تسلی خاطر و تسکین دردهای او است،چرا که بوی فرزندش را از آن خواهد یافت،و هر گاه دلتنگ شود آن را در آغوش می فشارد و سوز درونش را تخفیف خواهد داد.

ص :113

لحظه های حساسی فرا رسید،فرمان الهی باید اجرا می شد،ابراهیم که مقام تسلیم فرزند را دید او را در آغوش کشید،و گونه هایش را بوسه داد،و هر دو در این لحظه به گریه افتادند،گریه ای که بیانگر عواطف و مقدمه شوق لقای خدا بود.

قرآن همین اندازه در عبارتی کوتاه و پر معنی می گوید:"هنگامی که هر دو تسلیم و آماده شدند و ابراهیم جبین فرزند را بر خاک نهاد..."( فَلَمّٰا أَسْلَمٰا وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ ) (1).

باز قرآن اینجا را به اختصار برگزار کرده و به شنونده اجازه می دهد تا با امواج عواطفش قصه را هم چنان دنبال کند.

بعضی گفته اند منظور از جمله" تَلَّهُ لِلْجَبِینِ "این بود که پیشانی پسر را به پیشنهاد خودش بر خاک نهاد،مبادا چشمش در صورت فرزند بیفتد و عواطف پدری به هیجان در آید و مانع اجرای فرمان خدا شود! به هر حال ابراهیم صورت فرزند را بر خاک نهاد و کارد را به حرکت در آورد و با سرعت و قدرت بر گلوی فرزند گذارد در حالی که روحش در هیجان فرو رفته بود،و تنها عشق خدا بود که او را در مسیرش بی تردید پیش می برد.

اما کارد برنده در گلوی لطیف فرزند کمترین اثری نگذارد!...

ابراهیم در حیرت فرو رفت بار دیگر کارد را به حرکت در آورد ولی باز کارگر نیفتاد،آری ابراهیم"خلیل"می گوید:ببر!اما خداوند"خلیل"فرمان می دهد نبر!و کارد تنها گوش بر فرمان او دارد.

***

ص :114

اینجا است که قرآن با یک جمله کوتاه و پر معنی به همه انتظارها پایان داده، می گوید:"در این هنگام او را ندا دادیم که ای ابراهیم"( وَ نٰادَیْنٰاهُ أَنْ یٰا إِبْرٰاهِیمُ ).

*** "آنچه را در خواب ماموریت یافتی انجام دادی"( قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیٰا ).

"ما اینگونه نیکوکاران را جزا و پاداش می دهیم"( إِنّٰا کَذٰلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ ).

هم به آنها توفیق پیروزی در امتحان می دهیم،و هم نمی گذاریم فرزند دلبندشان از دست برود،آری کسی که سر تا پا تسلیم فرمان ما است و نیکی را به حد اعلا رسانده جز این پاداشی نخواهد داشت.

*** سپس می افزاید:"این مسلما امتحان مهم و آشکاری است"( إِنَّ هٰذٰا لَهُوَ الْبَلاٰءُ الْمُبِینُ ).

ذبح کردن فرزند با دست خود،آنهم فرزندی برومند و لایق،برای پدری که یک عمر در انتظار چنین فرزندی بوده،کار ساده و آسانی نیست،چگونه می توان دل از چنین فرزندی برکند؟و از آن بالاتر با نهایت تسلیم و رضا بی آنکه خم به ابرو آورد به امتثال این فرمان بشتابد،و تمام مقدمات را تا آخرین مرحله انجام دهد،بطوری که از نظر آمادگی های روانی و عملی چیزی فروگذار نکند؟ و از آن عجیب تر تسلیم مطلق این نوجوان در برابر این فرمان بود،که با آغوش باز و با اطمینان خاطر به لطف پروردگار و تسلیم در برابر اراده او به استقبال ذبح شتافت.

لذا در بعضی از روایات آمده است هنگامی که این کار انجام گرفت جبرئیل

ص :115

(از روی اعجاب)صدا زد:"اللّٰه اکبر""اللّٰه اکبر"!...

و فرزند ابراهیم صدا زد:"لا اله الا اللّٰه،و اللّٰه اکبر!..." و پدر قهرمان فداکار نیز گفت:"اللّٰه اکبر و للّٰه الحمد" (1).

و این شبیه تکبیراتی است که ما روز عید قربان می گوئیم.

*** اما برای اینکه برنامه ابراهیم ناتمام نماند،و در پیشگاه خدا قربانی کرده باشد و آرزوی ابراهیم برآورده شود،خداوند قوچی بزرگ فرستاد تا به جای فرزند قربانی کند و سنتی برای آیندگان در مراسم"حج"و سرزمین"منی"از خود بگذارد،چنان که قرآن می گوید:"ما ذبح عظیمی را فدای او کردیم" ( وَ فَدَیْنٰاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ ).

در اینکه عظمت این ذبح از چه نظر بوده از نظر جسمانی و ظاهری؟و یا از جهت اینکه فدای فرزند ابراهیم شد؟و یا از نظر اینکه برای خدا و در راه خدا بود؟ و یا از این نظر که این قربانی از سوی خدا برای ابراهیم فرستاده شد؟ مفسران گفتگوهای فراوانی دارند،ولی هیچ مانعی ندارد که تمام این جهات در ذبح عظیم جمع،و از دیدگاههای مختلف دارای عظمت باشد.

یکی از نشانه های عظمت این ذبح آن است که با گذشت زمان سال به سال وسعت بیشتری یافته،و الان در هر سال بیش از یک میلیون به یاد آن ذبح عظیم ذبح می کنند و خاطره اش را زنده نگه می دارد.

"فدینا"از ماده"فدا"در اصل به معنی قرار دادن چیزی به عنوان بلاگردان و دفع ضرر از شخص یا چیز دیگر است،لذا مالی را که برای آزاد کردن اسیر می دهند"فدیه"می گویند،و نیز کفاره ای را که بعضی از بیماران بجای روزه می دهند به این نام نامیده می شود.

ص :116

در اینکه این قوچ بزرگ چگونه به ابراهیم ع داده شد بسیاری معتقدند جبرئیل آورد،بعضی نیز گفته اند از دامنه کوه های"منی"سرازیر شد،هر چه بود به فرمان خدا و به اراده او بود.

*** نه تنها خداوند پیروزی ابراهیم را در این امتحان بزرگ در آن روز ستود،بلکه خاطره آن را جاویدان ساخت،چنان که در آیه بعد می گوید:"ما نام نیک ابراهیم را در امتهای بعد باقی و برقرار ساختیم"( وَ تَرَکْنٰا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ ).

"او"اسوه"ای شد برای همه آیندگان،و"قدوه"ای برای تمام پاکبازان و عاشقان دلداده کوی دوست،و برنامه او را به صورت سنت حج در اعصار و قرون آینده تا پایان جهان جاودان نمودیم"او پدر پیامبران بزرگ،او پدر امت اسلام و پیامبر اسلام بود.

*** "سلام بر ابراهیم"(آن بنده مخلص و پاکباز باد)( سَلاٰمٌ عَلیٰ إِبْرٰاهِیمَ ).

*** آری،"ما اینگونه نیکوکاران را پاداش می دهیم"( کَذٰلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ ).

پاداشی به عظمت دنیا،پاداشی جاودان در سراسر زمان،پاداشی درخور سلام و درود خداوند بزرگ! جالب توجه اینکه جمله" کَذٰلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ "یک بار اینجا ذکر شده،و یک بار در چند آیه قبل،این تکرار حتما نکته ای دارد.

ممکن است دلیلش این بوده باشد که در مرحله اول خداوند پیروزی ابراهیم را در امتحان بزرگش تصدیق می کند،و کارنامه قبولی او را امضا

ص :117

می فرماید،این خود جزا و پاداش بزرگی است،و این مهمترین مژده ای بود که خداوند به ابراهیم داد،سپس مساله"فدا کردن ذبح عظیم"و"جاودان ماندن نام و سنت او"و"درود فرستادن خدا بر او"را که سه موهبت بزرگ دیگر است مطرح کرده و آن را به عنوان پاداش نیکوکاران معرفی می کند.

***

همچون یعقوب از او به وجود می آید،بنا بر این نوبتی برای ذبح باقی نخواهد ماند.

کسانی که ذبیح را اسحاق می دانند در حقیقت این آیات را نادیده گرفته اند.

ثالثا:روایات بسیاری در منابع اسلامی آمده است که نشان می دهد ذبیح "اسماعیل"بوده است به عنوان نمونه:

در حدیث معتبری که از پیامبر گرامی اسلام نقل شده می خوانیم:

انا ابن الذبیحین: "من فرزند دو ذبیحم"و منظور از دو ذبیح یکی پدرش"عبد اللّٰه"است که"عبد المطلب" جد پیامبر ص نذر کرده بود او را برای خدا قربانی کند سپس یکصد شتر به فرمان خدا فداء او قرار داد و داستانش مشهور است،و دیگر "اسماعیل"بود،زیرا مسلم است که پیامبر اسلام ص از فرزندان اسماعیل است،نه اسحاق (1).

در دعائی که از علی ع از پیامبر گرامی ص نقل شده می خوانیم:

یا من فدا اسماعیل من الذبح :"ای کسی که فدایی برای ذبح اسماعیل قرار دادی" (2).

در احادیثی که از امام باقر و امام صادق ع نقل شده می خوانیم:"هنگامی که سؤال کردند"ذبیح"که بود فرمودند:"اسماعیل".

در حدیثی که از امام علی بن موسی الرضا ع نقل شده نیز می خوانیم:

لو علم اللّٰه عز و جل شیئا اکرم من الضان لفدی به اسماعیل :"اگر حیوانی بهتر از گوسفند پیدا می شد آن را فدیه اسماعیل قرار می داد" (3).

خلاصه روایات در این زمینه بسیار است که اگر بخواهیم همه آنها را نقل

ص :119

کنیم سخن به درازا می کشد (1).

در برابر این روایات فراوان که هماهنگ با ظاهر آیات قرآن است روایت شاذی بر ذبیح بودن اسحاق دلالت دارد که نمی تواند مقابله با روایات گروه اول کند،و نه با ظاهر آیات قرآن هماهنگ است.

از همه اینها گذشته این مساله مسلم است کودکی را که ابراهیم او را با مادرش به فرمان خدا به مکه آورد و در آنجا رها نمود،و سپس خانه کعبه را با کمک او ساخت،و طواف و سعی با او بجا آورد اسماعیل بود،و این نشان می دهد که ذبیح نیز اسماعیل بوده است،زیرا برنامه ذبح مکمل برنامه های فوق محسوب می شده.

البته آنچه از کتب"عهد عتیق"(تورات کنونی)بر می آید این است که ذبیح،اسحاق بوده است (2).

و از اینجا چنین به نظر می رسد که بعضی از روایات غیر معروف اسلامی که اسحاق را ذبیح معرفی می کند تحت تاثیر روایات اسرائیلی است و احتمالا از مجعولات یهود است،یهود چون از دودمان"اسحاق"بودند مایل بودند این افتخار را برای خود ثبت کنند و از مسلمانان که پیامبرشان زاده اسماعیل بود سلب کنند، هر چند از طریق انکار واقعیات باشد! به هر حال آنچه برای ما از همه محکمتر است ظواهر آیات قرآن است که به خوبی نشان می دهد که ذبیح اسماعیل بوده است،گر چه برای ما تفاوتی نمی کند که ذبیح اسماعیل باشد یا اسحاق هر دو فرزند ابراهیم و پیامبر بزرگ خدا بودند،هدف روشن شدن این ماجرای تاریخی است.

***

ص :120

"جمره دوم"رسید باز شیطان را مشاهده نمود هفت سنگ دیگر بر او انداخت، تا به"جمره عقبه"آمد هفت سنگ دیگر بر او زد(و او را برای همیشه از خود مایوس ساخت) (1).

و این نشان می دهد که وسوسه های شیاطین در میدانهای بزرگ امتحان نه از یک سو که از جهات مختلف صورت می گیرد،هر زمان به رنگی،و از طریقی مردان خدا باید ابراهیم وار شیاطین را در همه چهره ها بشناسند،و از هر طریق وارد شوند راه را بر آنها ببندند و سنگسارشان کنند،و چه درس بزرگی؟! ***

ضمنا از روایات اسلامی معلوم می شود که نام گذاری سرزمین"منی" به این اسم به خاطر آن است که ابراهیم هنگامی که به این سرزمین رسید و از عهده امتحان برآمد جبرئیل به او گفت هر چه می خواهی از پروردگارت بخواه، او از خدا"تمنی"کرد که دستور دهد به عنوان فدای فرزندش اسماعیل قوچی را ذبح کند،و این تمنای او انجام شد (1).

***

و پسر به هنگام قربانی در نظر مجسم شود،و آن روحیات در وجود انسان پرتو افکن گردد (1).

هنگامی که به سراغ جمرات(سه ستون سنگی مخصوصی که حجاج در مراسم حج آنها را سنگباران می کنند و در هر بار هفت سنگ با مراسم مخصوص به آنها می زنند)این معما در نظر ما خودنمایی می کند که پرتاب اینهمه سنگ به یک ستون بی روح چه مفهومی می تواند داشته باشد؟و چه مشکلی را حل می کند؟ اما هنگامی که به خاطر می آوریم اینها یاد آور خاطره مبارزه ابراهیم قهرمان توحید با وسوسه های شیطان است که سه بار بر سر راه او ظاهر شد و تصمیم داشت او را در این میدان"جهاد اکبر"گرفتار سستی و تردید کند،اما هر زمان ابراهیم قهرمان او را با سنگ از خود دور ساخت،محتوای این مراسم روشنتر می شود.

مفهوم این مراسم این است که همه شما نیز در طول عمر در میدان جهاد اکبر با وسوسه های شیاطین روبرو هستید،و تا آنها را سنگ سار نکنید و از خود نرانید پیروز نخواهید شد.

اگر انتظار دارید که خداوند بزرگ همانگونه که سلام بر ابراهیم فرستاده و مکتب و یاد او را جاودان نموده به شما نظر لطف و مرحمتی کند باید خط او را تداوم بخشید.

و یا هنگامی که به"صفا"و"مروه"می آئیم و می بینیم گروه گروه مردم از این کوه کوچک به آن کوه کوچکتر می روند،و از آنجا به این باز می گردند،و بی آنکه چیزی به دست آورده باشند این عمل را تکرار می کنند،گاه می دوند، و گاه راه می روند،مسلما تعجب می کنیم که این دیگر چه کاری است،و چه مفهومی

ص :126

می تواند داشته باشد؟! اما هنگامی که به عقب بر می گردیم،و داستان سعی و تلاش آن زن با ایمان "هاجر"را برای نجات جان فرزند شیرخوارش اسماعیل در آن بیابان خشک و سوزان به خاطر می آوریم که چگونه بعد از این سعی و تلاش خداوند او را به مقصدش رسانید،چشمه زمزم از زیر پای نوزادش جوشیدن گرفت،ناگهان چرخ زمان به عقب بر می گردد،پرده ها کنار می رود،و خود را در آن لحظه در کنار "هاجر"می بینیم،و با او در سعی و تلاشش همگام می شویم که در راه خدا بی سعی و تلاش کسی به جایی نمی رسد! و به آسانی می توان از آنچه گفتیم نتیجه گرفت که"حج"را باید با این رموز تعلیم داد،و خاطرات ابراهیم و فرزند و همسرش را گام به گام تجسم بخشید،تا هم فلسفه آن درک شود و هم اثرات عمیق اخلاقی حج در نفوس حجاج پرتوافکن گردد،که بدون آن آثار،قشری بیش نیست.

***

ص :127

اخلاص گذارد و فدای راه معبود خویش کرد به خاطر ایمان عمیق و قویش بود.

آری همه اینها از جلوه های ایمان است و ایمان چه جلوه های عجیبی دارد! در ضمن این تعبیر به ماجرای ابراهیم و فرزندش گسترش و تعمیم می دهد، و آن را از صورت یک واقعه شخصی و خصوصی بیرون می آورد،و نشان می دهد هر کجا ایمان است ایثار و عشق و فداکاری و گذشت است.ابراهیم همان را می پسندید که خدا می پسندید و همان را می خواست که خدا می خواست،و هر مؤمنی می تواند چنین باشد.

*** سپس به یکی دیگر از مواهب خدا به ابراهیم سخن می گوید:می فرماید:

"ما او را بشارت دادیم به اسحاق،که مقدر بود پیامبر گردد و از صالحان شود" ( وَ بَشَّرْنٰاهُ بِإِسْحٰاقَ نَبِیًّا مِنَ الصّٰالِحِینَ ).

با توجه به آیه: فَبَشَّرْنٰاهُ بِغُلاٰمٍ حَلِیمٍ که در آغاز این ماجرا ذکر شده به خوبی روشن می شود که این دو بشارت مربوط به دو فرزند است،اگر بشارت اخیر طبق صریح آیه مورد بحث مربوط به"اسحاق"است پس"غلام حلیم" (نوجوان بردبار شکیبا)حتما"اسماعیل"است،و آنها که اصرار دارند"ذبیح" را"اسحاق"بدانند هر دو آیه را اشاره به یک مطلب دانسته اند با این تفاوت که آیه اول را بیان اصل بشارت فرزند می دانند و آیه دوم را بشارت به نبوت می دانند ولی این معنی بسیار بعید است و آیات فوق به وضوح می گوید که این دو بشارت مربوط به دو فرزند بوده است(دقت کنید).

از این گذشته بشارت نبوت نشان می دهد که اسحاق باید زنده بماند و وظائف نبوت را انجام دهد،و این با مساله ذبح سازگار نیست.

جالب این است که در اینجا بار دیگر به عظمت مقام صالحان برخورد می کنیم،که در توصیف اسحاق می فرماید"می بایست پیامبر شود و از صالحان

ص :129

گردد"و چه والاست مقام صالحان در پیشگاه خداوند بزرگ؟ *** و در آخرین آیه،سخن از برکتی در میان است که خدا به ابراهیم و فرزندش اسحاق ارزانی داشت،می فرماید:"ما به او و اسحاق برکت دادیم"( وَ بٰارَکْنٰا عَلَیْهِ وَ عَلیٰ إِسْحٰاقَ ).

اما برکت در چه چیز؟توضیحی برای آن داده نشده،و می دانیم معمولا هنگامی که فعلی به صورت مطلق می آید و قید و شرطی در آن نیست معنی عموم را می رساند،بنا بر این برکت در همه چیز را شامل می شود،در عمر و زندگی، در نسلهای آینده،در تاریخ و مکتب و در همه چیز.

اصولا"برکت"در اصل از"برک"(بر وزن درک)به معنی سینه شتر است و هنگامی که شتر سینه خود را بر زمین می افکند همین ماده در مورد او به کار می رود(برک البعیر).

و تدریجا این ماده در معنی ثبوت و دوام چیزی به کار رفته است،برکه آب را نیز از آن جهت"برکه"گویند که آب در آن ثابت است،و مبارک را از این نظر مبارک می گویند که خیر آن باقی و برقرار است.

از اینجا روشن می شود که آیه مورد بحث اشاره به ثبوت و دوام نعمتهای الهی بر ابراهیم و اسحاق(و خاندانشان)می باشد و یکی از برکاتی که خداوند بر ابراهیم و اسحاق داد این بود که تمام انبیای بنی اسرائیل از دودمان اسحاق به وجود آمدند در حالی که پیامبر بزرگ اسلام از دودمان اسماعیل است.

اما برای اینکه توهم نشود که این برکت در خاندان ابراهیم جنبه نسب و قبیله دارد بلکه در ارتباط با مذهب و مکتب و ایمان است،در آخر آیه می افزاید:

"از دودمان این دو،افرادی نیکوکار به وجود آمدند،و هم افرادی که به خاطر عدم ایمان،آشکارا به خود ستم کردند"( مِنْ ذُرِّیَّتِهِمٰا مُحْسِنٌ وَ ظٰالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِینٌ ).

ص :130

"محسن"در اینجا به معنی مؤمن و مطیع فرمان خدا است،و چه احسان و نیکوکاری از این برتر تصور می شود؟و"ظالم"به معنی کافر و گنهکار است و تعبیر به"لنفسه"اشاره به این است که کفر و گناه در درجه اول ظلم بر خویشتن است،آنهم ظلمی واضح و آشکار.

و به این ترتیب آیه فوق به گروهی از یهود و نصاری که افتخار می کردند ما از فرزندان انبیاء هستیم پاسخ می گوید که پیوند خویشاوندی به تنهایی افتخار نیست،مگر اینکه در سایه پیوند فکری و مکتبی قرار گیرد.

شاهد این سخن حدیثی است که از پیامبر گرامی اسلام ص نقل شده که خطاب به"بنی هاشم"فرمود:

لا یاتینی الناس باعمالهم و تاتونی بانسابکم! "ای بنی هاشم نکند در روز قیامت مردم با اعمالشان به سراغ من بیایند و شما با انساب و پیوند خویشاوندیتان"!(آنها پیوند مکتبی داشته باشند و شما پیوند جسمانی" (1).

***

ص :131

119-و ذکر خیر آنها را در اقوام بعد باقی گذاردیم.

120-سلام بر موسی و هارون.

121-ما اینگونه نیکوکاران را پاداش می دهیم.

122-آنها از بندگان مؤمن ما بودند.

را شرح می دهد که هر کدام از دیگری گرانقدرتر است.

*** در نخستین مرحله می فرماید:"ما این دو برادر و قوم آنها را از اندوه بزرگ رهایی بخشیدیم"( وَ نَجَّیْنٰاهُمٰا وَ قَوْمَهُمٰا مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ ).

چه اندوهی از این بزرگتر که بنی اسرائیل در چنگال فرعونیان جبار و خونخوار گرفتار بودند؟پسرانشان را سر می بریدند،و زنانشان را به خدمتکاری و مردان را به بردگی و بیگاری وامی داشتند.

آری از دست دادن حریت و آزادی و گرفتاری در چنگال سلطان بیرحمی که نه بر صغیر رحم می کرد و نه بر کبیر،و حتی نوامیس قوم و ملتی را به بازیچه می گرفت کرب عظیم و اندوه بزرگی بود،و این نخستین منتی است که خدا بر قوم بنی اسرائیل نهاد.

*** در مرحله دوم می فرماید:"ما آنها(موسی و هارون و بنی اسرائیل)را یاری کردیم تا آنها بر دشمنان نیرومند خود پیروز شدند"( وَ نَصَرْنٰاهُمْ فَکٰانُوا هُمُ الْغٰالِبِینَ ).

در آن روز که لشکر خونخوار فرعونی با قدرت و نیروی عظیم و در پیشاپیش آنها شخص فرعون به حرکت درآمد،بنی اسرائیل قومی ضعیف و ناتوان و فاقد مردان جنگی و سلاح کافی بودند،اما دست لطف خدا به یاری آنها آمد،فرعونیان را در میان امواج دفن کرد،و آنها را از غرقاب رهایی بخشید و کاخها و ثروتها و باغها و گنجهای فرعونیان را به آنها سپرد.

*** در سومین مرحله به مواهب معنوی که خدا به این قوم از بند رسته عنایت فرمود اشاره کرده،می گوید:"ما به آن دو کتاب آشکار دادیم"( وَ آتَیْنٰاهُمَا

ص :134

الْکِتٰابَ الْمُسْتَبِینَ

).

آری"تورات"کتاب مستبین یعنی کتاب روشنگر بود،و به تمام نیازمندیهای دین و دنیای بنی اسرائیل در آن روز پاسخ می گفت،همانگونه که در آیه 44 سوره مائده نیز می خوانیم إِنّٰا أَنْزَلْنَا التَّوْرٰاةَ فِیهٰا هُدیً وَ نُورٌ ."ما تورات را نازل کردیم که هم در آن هدایت بود و هم نور و روشنایی".

*** در مرحله چهارم باز به یکی دیگر از مواهب معنوی-موهبت هدایت به صراط مستقیم-اشاره کرده،می گوید:"ما آن دو را به راه راست هدایت نمودیم"( وَ هَدَیْنٰاهُمَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِیمَ ).

همان راه راست و خالی از هر گونه کجی و اعوجاج که راه انبیاء و اولیاء است،و خطر انحراف و گمراهی و سقوط در آن وجود ندارد.

جالب اینکه:در سوره حمد که در همه نمازها می خوانیم وقتی که از خدا تقاضای هدایت به"صراط مستقیم"می کنیم می گوئیم:راه کسانی که آنان را مشمول نعمتهای خود قرار دادی،نه راه مغضوبین و گمراهان،و این همان راه انبیاء و اولیاست.

*** در پنجمین مرحله به سراغ تداوم مکتب و بقای نام نیک آنها رفته،می گوید:

"ما ذکر خیر آنها را در اقوام بعد باقی و برقرار ساختیم"(تا به عنوان دو اسوه شناخته شوند،و مردم جهان از روش و تاریخ آنان الهام گیرند)( وَ تَرَکْنٰا عَلَیْهِمٰا فِی الْآخِرِینَ ).

این همان تعبیری است که در آیات گذشته در باره"ابراهیم"و"نوح"آمده بود،اصولا همه مردان خدا و رهروان بزرگ راه حق،تاریخ و نامشان جاویدان است، و باید چنین باشد که آنها متعلق به قوم و ملتی نیستند،بلکه تعلق به تمام

ص :135

جهان انسانیت دارند.

*** در ششمین مرحله سخن از سلام و درود خداوند بر موسی و هارون است می فرماید:"سلام بر موسی و هارون"( سَلاٰمٌ عَلیٰ مُوسیٰ وَ هٰارُونَ ).

سلامی از ناحیه پروردگار بزرگ و مهربان.

سلامی که رمز سلامت در دین و ایمان،در اعتقاد و مکتب،و در خط و مذهب است.

سلامی که بیانگر نجات و امنیت از مجازات و عذاب این جهان و آن جهان است.

*** و در هفتمین و آخرین مرحله به جزا و پاداش بزرگ خود به آنها پرداخته، می گوید آری"ما این چنین نیکوکاران را پاداش می دهیم"( إِنّٰا کَذٰلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ ).

اگر آنها به این افتخارات نائل شدند بی دلیل نبود،آنها محسن بودند، مؤمن و مخلص و فداکار و نیکوکار،و چنین کسانی باید مشمول این همه پاداش شوند.

قابل توجه اینکه عین این عبارت" إِنّٰا کَذٰلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ "در همین سوره در مورد نوح و ابراهیم موسی و هارون الیاس آمده است.

و تعبیری شبیه آن در مورد یوسف(یوسف آیه 22)و گروهی دیگر از انبیاء (انعام آیه 84)نیز به چشم می خورد،و همگی گواهی می دهد که برای بهره مند شدن از الطاف الهی باید نخست در زمره"محسنین"قرار گرفت که به دنبال آن برکات الهی قطعی است(دقت کنید).

***

ص :136

سرانجام در آخرین آیه مورد بحث به همان دلیلی اشاره می کند که در داستان ابراهیم و نوح قبل از آن آمد،می گوید:"آن هر دو(موسی و هارون)از بندگان مؤمن ما بودند"( إِنَّهُمٰا مِنْ عِبٰادِنَا الْمُؤْمِنِینَ ).

ایمان است که روح انسان را چنان روشن و نیرومند می سازد که به سراغ احسان و نیکوکاری و پاکی و تقوا می رود،احسانی که درهای رحمت الهی را به روی انسان می گشاید،و انواع نعمتهایش را بر انسان نازل می کند.

***

ص :137

تقوای الهی و پرهیز از شرک و بت پرستی،از گناه و ظلم و فساد،و از آنچه انسانیت را به تباهی می کشاند.

*** در آیه بعد با صراحت بیشتری از این مساله سخن می گوید:"آیا بت"بعل" را می خوانید و بهترین خالقها را رها می سازید"؟!( أَ تَدْعُونَ بَعْلاً وَ تَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخٰالِقِینَ ).

و از اینجا روشن می شود که آنها بت معروفی به نام"بعل"داشتند که در مقابل آن سجده می کردند،"الیاس"آنها را از این عمل زشت باز داشت،و به سوی آفریدگار بزرگ جهان و توحید خالص دعوت کرد.

و از همین جا است که جمعی معتقدند مرکز فعالیت"الیاس"شهر"بعلبک" از شهرهای شامات بود (1).

زیرا"بعل"نام آن بت مخصوص و"بک"به معنی شهر بود،و از ترکیب این دو با هم"بعلبک"به وجود آمد،گفته اند این بت طلایی به قدری بزرگ بود که طولش به 20 ذراع می رسید!و چهار صورت داشت،و خدمه او بالغ بر چهار صد نفر بود! (2).

ولی بعضی"بعل"را اسم بت معینی ندانسته بلکه به معنی مطلق بت گرفته اند ولی بعضی دیگر آن را به معنی"رب و معبود"می دانند.

"راغب"در مفردات می گوید:"بعل"در اصل به معنی شوهر است، اما عرب معبودهایی را که به وسیله آن به خدا تقرب می جستند بعل می نامید.

تعبیر به بهترین خالق با اینکه آفریننده واقعی در عالم جز خدا نیست- ظاهرا اشاره به مصنوعاتی است که انسان با تغییر شکل دادن به مواد طبیعی درست

ص :140

می کند،و از این نظر خالق بر او اطلاق می گردد،هر چند خالق مجازی است.

*** به هر حال"الیاس"این قوم بت پرست را سخت نکوهش کرد،و ادامه داد:"خدایی را رها می کنید که پروردگار شما و پروردگار پدران پیشین شما است"( اَللّٰهَ رَبَّکُمْ وَ رَبَّ آبٰائِکُمُ الْأَوَّلِینَ ).

مالک و مربی همه شما او بوده و هست،هر نعمتی دارید از او است،و حل هر مشکلی با دست قدرت او میسر است،غیر از او نه سرچشمه خیر و برکتی وجود دارد و نه دفع کننده شر و آفتی.

گویا بت پرستان زمان"الیاس"همانند بت پرستان عصر پیامبر اسلام ص برای توجیه کار خود تکیه بر سنت نیاکان و پیشینیان می کردند که الیاس در پاسخ آنها می گوید:"اللّٰه رب شما و رب پدران شما است".

تعبیر به"رب"(مالک و مربی)بهترین محرک برای تفکر و اندیشه است، چرا که مهمترین مساله در زندگی انسان این است که بداند از ناحیه چه کسی آفریده شده؟و امروز صاحب اختیار و مربی و ولی نعمت او کیست؟ *** اما این قوم خیره سر و خودخواه گوش به اندرزهای مستدل،و هدایتهای روشن این پیامبر بزرگ الهی فرا ندادند،"و به تکذیب او برخاستند" ( فَکَذَّبُوهُ ).

خداوند هم مجازات آنها را در یک جمله کوتاه بیان کرده می فرماید:

آنها در دادگاه عدل الهی،و در عذاب دوزخ او احضار می شوند"( فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ ).

و به کیفر اعمال زشت و شوم خود خواهند رسید.

*** ولی ظاهرا گروه اندکی از پاکان نیکان و خالصان به الیاس ایمان آوردند،

ص :141

برای آنکه حق آنها فراموش نگردد،بلافاصله می فرماید:"مگر بندگان مخلص خدا"( إِلاّٰ عِبٰادَ اللّٰهِ الْمُخْلَصِینَ ) (1).

*** در آیات اخیر این داستان همان مسائل چهارگانه ای را که در سرگذشتهای پیامبران دیگر(در مورد موسی و هارون و ابراهیم و نوح)آمده بود به خاطر اهمیتی که دارد تکرار شده است:

نخست می فرماید:"ما نام نیک الیاس را در میان امتهای بعد جاودان ساختیم"( وَ تَرَکْنٰا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ ).

امتهای دیگر زحمات این انبیاء بزرگ را که در پاسداری خط توحید، و آبیاری بذر ایمان منتهای تلاش و کوشش را به عمل آوردند،هرگز فراموش نخواهند کرد،و تا دنیا برقرار است یاد و مکتب این بزرگمردان و فداکار زنده و جاویدان است. در مرحله دوم می افزاید:"سلام و درود بر الیاسین"( سَلاٰمٌ عَلیٰ إِلْ یٰاسِینَ ).

تعبیر به"الیاسین"به جای"الیاس"یا به خاطر این است که الیاسین لغتی در واژه"الیاس"بود،و هر دو بیک معنی است،و یا اشاره به الیاس و پیروان او است که به صورت جمعی آمده است (2).

*** در مرحله سوم می فرماید:"ما اینگونه نیکوکاران را پاداش می دهیم" ( إِنّٰا کَذٰلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ ).

ص :142

منظور نیکوکاری و احسان به معنی وسیع کلمه است که عمل به تمام آئین و دستورات او را شامل می شود،سپس مبارزه با هر گونه شرک و انحراف و گناه و فساد.

*** و در مرحله چهارم ریشه اصلی همه اینها که"ایمان"است طرح می کند و می گوید:"مسلما او(الیاس)از بندگان مؤمن ماست"( إِنَّهُ مِنْ عِبٰادِنَا الْمُؤْمِنِینَ ).

"ایمان"و"عبودیت"سرچشمه احسان،و احسان عامل قرار گرفتن در صف مخلصین است و مشمول سلام خدا شدن.

***

ج:الیاس همان خضر است،در حالی که بعضی دیگر معتقدند الیاس از دوستان خضر است،و هر دو زنده اند،با این تفاوت که الیاس ماموریتی در خشکی دارد،ولی خضر در جزائر و دریاها،بعضی دیگر ماموریت الیاس را در بیابانها و ماموریت خضر را در کوه ها می دانند،و برای هر دو عمر جاودان قائلند،بعضی نیز الیاس را فرزند"الیسع"دانسته اند.

د:الیاس همان"ایلیا"پیامبر بنی اسرائیل معاصر"آجاب"پادشاه بنی اسرائیل بود که خداوند او را برای تخویف و هدایت این پادشاه جبار فرستاده.

بعضی او را نیز"یحیی"تعمید دهنده مسیح دانسته اند.

اما آنچه با ظاهر آیات قرآن هماهنگ است این است که این کلمه مستقلا نام یکی از پیامبران است غیر از آنها که نامشان در قرآن آمده،که برای هدایت یک قوم بت پرست مامور گردید،و اکثریت آن قوم به تکذیب او برخاستند، اما گروهی از مؤمنان مخلص به او گرویدند.

و به طوری که قبلا هم اشاره کردیم بعضی با توجه به اینکه نام بت بزرگ این قوم"بعل"بوده معتقدند که این پیامبر از سرزمین"شامات"برخاست،و مرکز فعالیت او را شهر"بعلبک"می دانند که امروز جزء لبنان است و در مرز سوریه قرار دارد.

به هر حال در باره این پیامبر داستانهای مختلفی در کتابها آمده است و چون مورد اعتماد و اطمینان نبود از نقل آن صرف نظر می کنیم (1).

***

الف:بعضی آن را لغتی در الیاس می دانند،یعنی همانگونه که فی المثل "میکان"و"میکائیل"دو تعبیر از آن فرشته مخصوص است و"سینا"و"سینین" هر دو نام برای سرزمین معروفی است،"الیاس"و"الیاسین"نیز دو تعبیر از این پیغمبر بزرگ است (1).

ب:بعضی دیگر آن را جمع می دانند به این ترتیب که"الیاس"با یاء نسبت همراه شده،و"الیاسی"شده،و بعد با یاء و نون جمع بسته شده و"الیاسیین" گردیده و پس از تخفیف"الیاسین"شده بنا بر این مفهومش کلیه کسانی است که به الیاس مربوط بودند و پیرو مکتب او شدند (2).

ج:"آلیاسین"با الف ممدوده ترکیبی است از کلمه"آل"و"یاسین"یاسین طبق نقلی نام پدر الیاس است،و طبق نقل دیگری از نامهای پیامبر گرامی اسلام ص است،بنا بر این"آل یاسین"به معنی خاندان پیغمبر گرامی اسلام ص یا خاندان یاسین پدر الیاس می باشد.

قرائن روشنی در خود قرآن است که همان معنی اول را تایید می کند که منظور از"الیاسین"همان"الیاس"است،زیرا بعد از آیه" سَلاٰمٌ عَلیٰ إِلْ یٰاسِینَ " به فاصله یک آیه می گوید: إِنَّهُ مِنْ عِبٰادِنَا الْمُؤْمِنِینَ (او از بندگان مؤمن ما بود) بازگشت ضمیر مفرد به"الیاسین"دلیل بر این است که او یک نفر بیشتر نبوده، یعنی همان الیاس.

دلیل دیگر اینکه این آیات چهارگانه ای که در پایان ماجرای الیاس بود عینا همان آیاتی است که در پایان داستان نوح و ابراهیم و موسی و هارون بود، و هنگامی که این آیات را در کنار هم قرار می دهیم می بینیم سلامی که از سوی خدا در این آیات ذکر شده،به همان پیامبری است که در صدر سخن آمده است ( سَلاٰمٌ عَلیٰ نُوحٍ فِی الْعٰالَمِینَ -سَلاٰمٌ عَلیٰ إِبْرٰاهِیمَ -سَلاٰمٌ عَلیٰ مُوسیٰ وَ هٰارُونَ )

ص :145

بنا بر این در اینجا هم سَلاٰمٌ عَلیٰ إِلْ یٰاسِینَ سلام بر الیاس خواهد بود(دقت کنید).

نکته ای که در اینجا باید مورد توجه قرار گیرد این است که در بسیاری از تفاسیر حدیثی نقل شده که سند آن به ابن عباس برمی گردد و او می گوید:

منظور از"آل یاسین"آل محمد ص است چرا که"یاسین"از اسماء پیامبر اسلام ص است.

در معانی الاخبار صدوق در بابی که برای تفسیر"آل یاسین"ذکر کرده پنج حدیث در همین زمینه نقل شده که هیچکدام از آنها به ائمه اهل بیت- جز یک حدیث-منتهی نمی شود،و راوی آن حدیث شخصی به نام"کادح"یا"قادح" است (1)که در کتب رجال خبری از او نیست.

از آنجا که این اخبار روی فرض این است که قرائت آیه فوق را به صورت سلام علی آل یاسین بخوانیم،و هماهنگی آیات را نادیده بگیریم،و اسناد این روایات نیز چنان که دیدیم قابل گفتگو است،بهتر این است که از قضاوت در باره این روایات خودداری کنیم و علم آن را به اهلش بسپاریم.

***

ص :146

صریح قرآن همزمان و معاصر با ابراهیم ع بوده است،و از پیامبران بزرگ خدا است(عنکبوت آیه 26 و سوره هود 74).

نام"لوط" ع در قرآن در آیات زیادی آمده است،و کرارا در باره او و قومش بحث شده،و مخصوصا سرنوشت دردناک این قوم منحرف به روشنترین صورتی تبیین گشته است(سوره شعراء آیات 167 تا 173،و سوره هود 70 تا 83، و سوره نمل از آیه 54 تا آیه 58 و غیر آن).

نخست می گوید:"لوط از رسولان ما بود"( وَ إِنَّ لُوطاً لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ ).

*** و بعد از بیان این اجمال طبق روش اجمال و تفصیل که قرآن دارد به شرح قسمتی از ماجرای او پرداخته،می گوید:"به خاطر بیاور زمانی را که لوط و خاندانش را همگی نجات دادیم"( إِذْ نَجَّیْنٰاهُ وَ أَهْلَهُ أَجْمَعِینَ ).

*** "جز همسرش پیر زنی که در میان بازماندگان باقی ماند"( إِلاّٰ عَجُوزاً فِی الْغٰابِرِینَ ) (1).

*** "سپس بقیه را در هم کوبیدیم و نابود کردیم"( ثُمَّ دَمَّرْنَا الْآخَرِینَ ).

جمله های کوتاه فوق اشاراتی به تاریخ پر ماجرای این قوم است که شرح آن در سوره های"هود"و"شعراء"و"عنکبوت"گذشت.

"لوط"همچون سایر انبیاء نخست دعوت خود را از توحید شروع کرد،

ص :148

سپس به مبارزه شدید با مفاسد محیط پرداخت،مخصوصا همان انحراف معروف اخلاقی و همجنس گرایی آنها که رسوایی آن در تمام تواریخ منعکس است.

این پیامبر بزرگ مرارتها کشید،و خون جگرها خورد،و آنچه در توان داشت برای اصلاح این قوم منحرف و زشت سیرت و زشت صورت و جلوگیری آنان از اعمال ننگینشان به کار بست،اما نتیجه ای نگرفت،و اگر افراد اندکی به او ایمان آوردند به زودی خود را از آن محیط آلوده نجات بخشیدند.

سرانجام لوط از آنها نومید شد و در مقام دعا بر آمد،و از خداوند تقاضای نجات خود و خاندانش را کرد،خداوند دعای او را اجابت کرد و آن گروه اندک را همگی نجات داد،جز همسرش همان پیر زنی که نه تنها از تعلیمات او پیروی نمی کرد بلکه گاه به دشمنان او نیز کمک می نمود.

خداوند سخت ترین مجازات را برای این قوم قائل شد،نخست شهرهای آنها را زیر و رو کرد،و بعد بارانی از سنگریزه متراکم بر آنها فرو بارید،به گونه ای که همگی نابود شدند حتی اجسادشان محو شد! *** و از آنجا که همه اینها مقدمه ای است برای بیدار کردن غافلان مغرور در پایان این سخن اضافه می کند:"شما پیوسته صبحگاهان از کنار ویرانه های شهرهای آنها می گذرید"( وَ إِنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِمْ مُصْبِحِینَ ).

*** "و شبانگاه نیز از آنجا عبور می کنید آیا نمی اندیشید"؟!( وَ بِاللَّیْلِ أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ ).

این تعبیر به خاطر آن است که شهرهای قوم لوط در مسیر کاروانهای مردم حجاز به سوی شام قرار داشت،و اینها در سفرهای روزانه و شبانه خود از کنار آن عبور می کردند،اگر گوش جانی داشتند فریاد دلخراش و جانکاه این قوم گنهکار

ص :149

بلا دیده را می شنیدند،چرا که ویرانه های شهرهای آنها با زبان بی زبانی به همه عابران درس می دهد،و از گرفتار شدن در چنگال حوادث مشابهی بر حذر می دارد.

آری درس عبرت بسیار است اما عبرت گیرندگان کمند"ما اکثر العبر و اقل الاعتبار" (1).

نظیر همین معنی در آیه 76 سوره حجر بعد از بیان داستان قوم لوط آمده است،" وَ إِنَّهٰا لَبِسَبِیلٍ مُقِیمٍ ":"این آثار بر سر راه کاروانیان و عابران همواره برقرار است".

در روایتی از امام صادق ع این جمله طور دیگری تفسیر شده است هنگامی که یکی از اصحاب از تفسیر آیات" وَ إِنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِمْ مُصْبِحِینَ وَ بِاللَّیْلِ أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ "سؤال کرد،فرمود:

تمرون علیهم فی القرآن اذا قرأتم فی القرآن فاقرئوا ما قص اللّٰه علیکم من خبرهم: "شما در قرآن به هنگامی که تلاوت آیات قرآن می کنید از کنار آنها می گذرید،قرآن اخباری را که خداوند بیان کرده برای شما بازگو می کند" (2).

این تفسیر ممکن است اشاره به معنی دوم آیه و بطون آن باشد،و در هر حال جمع میان دو تفسیر نیز بی مانع است،چرا که هم آثار قوم لوط در خارج در برابر چشمان آنها قرار داشت،و هم اخبار آن در قرآن مجید.

***

ص :150

فراری ذکر می شود تعبیر نمود! اشاره به اینکه شما مشرکان عرب،و شما انسانها در طول تاریخ،آیا می خواهید همانند آن اقوام پنجگانه باشید یا همانند قوم یونس؟آیا آن عاقبت شوم و دردناک را طلب می کنید،یا این پایان خیر و سعادت؟بسته به تصمیم خود شما است! به هر حال در سوره های متعددی از قرآن مجید(از جمله سوره انبیاء و یونس و سوره قلم و همین سوره صافات)از این پیامبر بزرگ و داستانش سخن به میان آمده و در هر کدام بخشی از حالات او منعکس است،و در سوره صافات بیشترین تکیه روی مساله فرار یونس و گرفتاری و نجات او است.

نخست همچون داستانهای گذشته سخن از مقام رسالت او به میان آورده، می گوید:"یونس از رسولان خداوند بود"( وَ إِنَّ یُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ ).

یونس ع همانند سایر انبیاء دعوت خود را از توحید و مبارزه با بت پرستی شروع کرد،و سپس با مفاسدی که در محیط رائج بود به مبارزه پرداخت.

اما آن قوم متعصب که چشم و گوش بسته از نیاکان خود تقلید می کردند در برابر دعوت او تسلیم نشدند.

یونس ع هم چنان از روی دلسوزی و خیرخواهی مانند پدری مهربان آن قوم گمراه را اندرز می داد،ولی در برابر این منطق حکیمانه چیزی جز مغالطه و سفسطه از دشمنان نمی شنید.

تنها گروه اندکی که شاید از دو نفر تجاوز کردند("عابد"و"عالمی"!) به او ایمان آوردند.

یونس آن قدر تبلیغ کرد که تقریبا از آنها مایوس شد،در بعضی از روایات آمده است که به پیشنهاد مرد عابد(و با ملاحظه اوضاع و احوال قوم گمراه)

ص :153

تصمیم گرفت به آنها نفرین کند (1).

این برنامه تحقق یافت و یونس به آنها نفرین کرد،به او وحی آمد که در فلان زمان عذاب الهی نازل می شود،هنگامی که موعد عذاب نزدیک شد یونس همراه مرد عابد از میان آنها بیرون رفت در حالی که خشمگین بود،تا به ساحل دریا رسید در آنجا یک کشتی پر از جمعیت و بار را مشاهده کرد،و از آنها خواهش نمود که او را نیز همراه خود ببرند.

*** این همان است که قرآن در آیه بعد به آن اشاره کرده،می گوید:"به خاطر بیاور هنگامی را که به سوی کشتی مملو از بار و جمعیت فرار کرد"( إِذْ أَبَقَ إِلَی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ ).

تعبیر به"ابق"از ماده"اباق"به معنی فرار کردن بنده از مولای خود، در اینجا تعبیر عجیبی است،و نشان می دهد که ترک اولای بسیار کوچک تا چه حد در مورد پیامبران عالیمقام از سوی خداوند مورد سخت گیری و عتاب واقع می شود تا آنجا که پیامبرش را بنده فراری می نامد! بدون شک یونس پیامبر معصوم بود و هرگز مرتکب گناهی نشد،ولی بهتر این بود که باز هم تحمل به خرج می داد و تا آخرین لحظات قبل از نزول عذاب در میان قوم می ماند شاید بیدار می شدند.

درست است که طبق بعضی از روایات چهل سال تبلیغ کرد،ولی باز بهتر بود چند روز یا چند ساعتی هم بر آن می افزود،چون چنین نکرد تشبیه به بنده فراری شد.

***

ص :154

به هر حال یونس سوار بر کشتی شد،طبق روایات ماهی عظیمی سر راه را بر کشتی گرفت،دهان باز کرد گویی غذایی می طلبد،سرنشینان کشتی گفتند به نظر می رسد گناهکاری در میان ما است!(که باید طعمه این ماهی شود،و چاره ای جز استفاده از قرعه نیست)در اینجا قرعه افکندند قرعه به نام یونس درآمد! طبق روایتی قرعه را سه بار تکرار کردند،و هر بار به نام یونس در آمد، ناچار یونس را گرفتند در دهان ماهی عظیم پرتاب کردند! قرآن در آیات مورد بحث با یک جمله کوتاه به این ماجرا اشاره کرده می گوید:"یونس با آنها قرعه افکند و مغلوب شد"!( فَسٰاهَمَ فَکٰانَ مِنَ الْمُدْحَضِینَ ).

"ساهم"از ماده"سهم"در اصل به معنی تیر و"ساهمه"به معنی قرعه کشی آمده است،زیرا به هنگام قرعه کشی نامها را بر چوبه های تیر می نوشتند، و با هم مخلوط می کردند،سپس یک چوبه تیر از آن بیرون می آوردند و به نام هر کس اصابت می کرد مشمول قرعه می شد.

"مدحض"از ماده"ادحاض"به معنی باطل کردن و زائل نمودن و مغلوب کردن است،و در اینجا منظور این است که قرعه به نام او اصابت کرد.

این تفسیر نیز گفته شده که دریا طوفانی شد،و بار کشتی سنگین بود و هر لحظه خطر غرق شدن سرنشینان کشتی را تهدید می کرد و چاره ای جز این نبود که برای سبک شدن کشتی بعضی از افراد را به دریا بیفکنند،و قرعه به نام یونس درآمد،او را به دریا انداختند،و درست در همین هنگام نهنگی فرا رسید و او را در کام خود فرو برد.

*** به هر حال قرآن می گوید:"ماهی عظیم او را بلعید در حالی که مستحق ملامت بود"!( فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَ هُوَ مُلِیمٌ ).

ص :155

"التقمه"از ماده"التقام"به معنی"بلعیدن"است.

"ملیم"در اصل از ماده"لوم"به معنی ملامت است(و هنگامی که به باب افعال می رود معنی استحقاق ملامت را می دهد).

مسلم است این ملامت و سرزنش به خاطر ارتکاب گناه کبیره یا صغیره ای نبود، بلکه علت آن تنها ترک اولایی بود که از او سر زد،و آن عجله در ترک قوم خویش و هجرت از آنان بود.

اما خدایی که آتش را در دل آب،و شیشه را در کنار سنگ سالم نگه می دارد،به این حیوان عظیم فرمان تکوینی داد که کمترین آزاری به بنده اش "یونس"نرساند،او باید یک دوران زندان بی سابقه را طی کند و متوجه ترک اولای خود شود و در مقام جبران بر آید.

در روایتی آمده است

اوحی اللّٰه الی الحوت لا تکسر منه عظما و لا تقطع له وصلا :"خداوند به آن ماهی وحی فرستاد که هیچ استخوانی را از او مشکن، و هیچ پیوندی را از او قطع مکن"! (1).

*** یونس خیلی زود متوجه ماجرا شد،و با تمام وجودش رو به درگاه خدا آورد،و از ترک اولی خویش استغفار کرد،و از پیشگاه مقدسش تقاضای عفو نمود.

در اینجا ذکر معروف و پرمحتوایی از قول یونس نقل شده که در آیه 87 سوره انبیاء آمده،و در میان اهل عرفان به ذکر"یونسیه"معروف است: فَنٰادیٰ فِی الظُّلُمٰاتِ أَنْ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ أَنْتَ سُبْحٰانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظّٰالِمِینَ :

"او در میان ظلمتهای متراکم فریاد زد که معبودی جز تو نیست،منزهی تو،من از ظالمان و ستمکاران بودم"!

ص :156

بر خویشتن ستم کردم و از درگاهت دور افتادم،و به عتاب و سرزنش تو که جهنم آتش سوزانی برای من است گرفتار شدم.

این اعتراف خالصانه و این تسبیح توأم با ندامت کار خود را کرد و همانگونه که در آیه 88 سوره انبیاء آمده فَاسْتَجَبْنٰا لَهُ وَ نَجَّیْنٰاهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذٰلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ :

"ما دعای او را اجابت کردیم و از غم و اندوه نجاتش دادیم و اینگونه مؤمنان را نجات می دهیم".

اکنون ببینیم آیات مورد بحث در این زمینه چه می گوید؟در یک جمله کوتاه می گوید:"اگر او از تسبیح کنندگان نبود..."( فَلَوْ لاٰ أَنَّهُ کٰانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ ).

*** "مسلما تا روز قیامت در شکم ماهی باقی می ماند"!( لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلیٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ ).

و این زندان موقت تبدیل به یک زندان دائم می شد،و آن زندان دائم مبدل به گورستان او می گشت! در اینکه آیا ماندن یونس در شکم ماهی تا روز رستاخیز(به فرض ترک تسبیح و توبه به درگاه الهی)به صورت زنده یا مرده بوده است بعضی از مفسران احتمالاتی ذکر کرده اند:

"نخست"اینکه هر دو زنده می ماندند و یونس به صورت یک زندانی تا روز قیامت در شکم ماهی محبوس بود.

"دوم"اینکه یونس از دنیا می رفت و ماهی به صورت قبرستان سیار او زنده می ماند! "سوم"اینکه یونس و ماهی هر دو می مردند و شکم ماهی قبر یونس می شد، و زمین قبر ماهی،او در دل ماهی و ماهی در دل زمین تا روز رستاخیز دفن می شدند.

ص :157

آیه مورد بحث دلیل بر هیچیک از این اقوال نمی تواند باشد،ولی آیات متعددی که می گوید در پایان دنیا همه می میرند نشان می دهد که زنده ماندن "یونس"یا زنده ماندن ماهی تا روز قیامت ممکن نیست،لذا از میان این تفسیرهای سه گانه تفسیر سوم نزدیکتر به نظر می رسد (1).

این احتمال نیز وجود دارد که این تعبیر کنایه از مدت طولانی باشد یعنی تا مدتی طولانی در این زندان باقی می ماند،چنان که این تعبیر را در موارد مشابه آن نیز می گویند که تا قیامت باید در انتظار فلان مطلب بمانی.

ولی فراموش نکنیم که اینها همه در صورتی تحقق می یافت که او تسبیح و توبه را ترک می گفت،ولی چنین نشد او در سایه تسبیح پروردگار مشمول عفو خاصش شد.

*** سپس همانگونه که قرآن می گوید:"ما او را در یک سرزمین خشک و خالی از درخت و گیاه افکندیم،در حالی که بیمار بود"( فَنَبَذْنٰاهُ بِالْعَرٰاءِ وَ هُوَ سَقِیمٌ ).

ماهی عظیم در کنار ساحل خشک و بی گیاهی آمد،و به فرمان خدا لقمه ای را که از او زیاد بود بیرون افکند،اما پیدا است این زندان عجیب سلامت جسم یونس را بر هم زده بود،بیمار و ناتوان از این زندان آزاد شد.

درست نمی دانیم یونس چه مدت در شکم ماهی بود،ولی مسلم است هر چه بود نمی توانست از عوارض آن بر کنار ماند،درست است که فرمان الهی صادر شده بود که یونس هضم و جذب بدن ماهی نشود،اما این بدان معنی نبود که آثاری از این زندان را به همراه نیاورد،لذا جمعی از مفسران نوشته اند که او به صورت

ص :158

جوجه نوزاد و ضعیف و بی بال و پر از شکم ماهی بیرون آمد،به طوری که توان حرکت نداشت.

*** باز در اینجا لطف الهی به سراغ او آمد،چرا که بدنش بیمار و آزرده، و اندامش خسته و ناتوان بود،آفتاب ساحل او را آزار می داد،پوششی لطیف لازم بود تا بدنش در زیر آن بیارامد،قرآن در اینجا می گوید:"ما کدوبنی بر او رویانیدیم"تا در سایه برگهای پهن و مرطوب بیارامد( وَ أَنْبَتْنٰا عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطِینٍ ).

"یقطین"به طوری که بسیاری از ارباب لغت و مفسران گفته اند:هر گیاهی است که ساقه ندارد،و دارای برگهای پهن است،مانند بوته خربزه و کدو و خیار و هندوانه و امثال آن،ولی بسیاری از مفسران و روات حدیث در اینجا تصریح کرده اند که منظور خصوص کدوبن است(باید توجه داشت که"شجره" در لغت عرب هم به نباتاتی گفته می شود که دارای ساقه و شاخه است و هم بدون ساقه و شاخه،و به تعبیر دیگر اعم از درخت و گیاه است حتی در اینجا حدیثی از پیامبر گرامی اسلام ص نقل کرده اند که شخصی به آن حضرت عرض کرد:

"انک تحب القرع"؟"شما کدو را دوست دارید"فرمود

اجل هی شجرة اخی یونس :"آری آن گیاه برادرم یونس است" (1).

می گویند:کدوبن علاوه بر اینکه برگهای پهن و پرآبی دارد و می توان از آن سایبان خوبی تهیه کرد مگس نیز بر برگهای آن نمی نشیند، و یونس به خاطر توقف در شکم ماهی پوست تنش آن قدر نازک و حساس شده بود که از نشستن حشرات بر آن رنج می برد،او اندام خود را با این کدوبن پوشانید تا هم از سوزش آفتاب در امان باشد و هم از حشرات.

ص :159

شاید خداوند می خواهد درسی را که به یونس در شکم ماهی داده است، در این مرحله تکمیل کند،او باید تابش آفتاب و حرارتش را بر پوست نازک تنش احساس کند،تا در آینده در مقام رهبری برای نجات امتش از آتش سوزان جهنم تلاش و کوشش بیشتری به خرج دهد،همین مضمون در بعضی از روایات اسلامی وارد شده است (1).

*** "یونس"را در اینجا رها می کنیم و به سراغ قومش می رویم.

هنگامی که یونس با حالت خشم و غضب قوم را رها کرد،و مقدمات خشم الهی نیز بر آنها ظاهر شد،تکان سختی خوردند و به خود آمدند،اطراف عالم و دانشمندی را که در میان آنها بود گرفتند،و با رهبری او در مقام توبه بر آمدند.

در بعضی از روایات آمده است که آنها دستجمعی به سوی بیابان حرکت کردند، و بین زنان و فرزندان،و حیوانات و بچه های آنها،جدایی افکندند،سپس گریه را سر دادند،و صدای ناله خود را بلند کردند و مخلصانه از گناهان خویش و تقصیراتی که در باره پیامبر خدا یونس داشتند توبه کردند.

در اینجا پرده های عذاب کنار رفت و حادثه بر کوه ها ریخت،و جمعیت مؤمن توبه کار به لطف الهی نجات یافتند (2).

یونس بعد از این ماجرا به سراغ قومش آمد تا ببیند عذاب بر سر آنها چه آورده است؟ هنگامی که آمد در تعجب فرو رفت که چگونه آنها در روز هجرتش همه بت پرست بودند ولی اکنون همه موحد خداپرست شده اند؟ ***

ص :160

قرآن در اینجا می گوید:"ما او را به سوی جمعیت یکصد هزار نفری یا بیشتر فرستادیم"( وَ أَرْسَلْنٰاهُ إِلیٰ مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ ).

*** "آنها ایمان آوردند و ما تا مدت معینی آنان را از مواهب حیات و زندگی دنیا بهره مند ساختیم( فَآمَنُوا فَمَتَّعْنٰاهُمْ إِلیٰ حِینٍ ).

البته ایمان اجمالی و توبه آنها قبلا بود،ولی ایمان آنها بطور تفصیل به خدا و پیامبرش یونس و تعلیمات و دستورات او هنگامی صورت گرفت که"یونس"به میان آنها بازگشت.

قابل توجه اینکه از آیات قرآن استفاده می شود که این ماموریت مجدد به سوی همان قوم پیشین بوده است،و اینکه بعضی آن را ماموریت جدیدی به سوی قوم تازه ای دانسته اند با ظاهر آیات سازگار نیست.

زیرا از یک سو در اینجا خواندیم: فَآمَنُوا فَمَتَّعْنٰاهُمْ إِلیٰ حِینٍ :یعنی این قومی که یونس ماموریت هدایت آنها را پیدا کرد ایمان آوردند و ما آنها را تا زمان معینی بهره مند ساختیم.

و از سوی دیگر همین تعبیر در سوره یونس در باره همان قوم سابق آمده است: فَلَوْ لاٰ کٰانَتْ قَرْیَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهٰا إِیمٰانُهٰا إِلاّٰ قَوْمَ یُونُسَ لَمّٰا آمَنُوا کَشَفْنٰا عَنْهُمْ عَذٰابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ مَتَّعْنٰاهُمْ إِلیٰ حِینٍ :"چرا هیچیک از اقوام به موقع ایمان نیاوردند تا مفید به حالشان باشد،جز قوم یونس که وقتی ایمان آوردند عذاب خوارکننده را در زندگی دنیا از آنها برطرف ساختیم، و تا مدت معینی آنها را بهره مند نمودیم"(یونس-98).

ضمنا از اینجا روشن می شود که مراد از"الی حین"(تا مدت معینی) همان پایان زندگی و اجل طبیعی آنها است.

در اینکه چرا در آیات فوق می فرماید:"صد هزار نفر،یا بیشتر"و مراد

ص :161

از بیشتر چه اندازه است مفسران تفسیرهای گوناگونی ذکر کرده اند.

ولی ظاهر این است که این گونه تعبیرات برای تاکید و عظمت چیزی است نه بخاطر تردید و شک گوینده (1).

***

در کتاب"یوناه"از کتب عهد عتیق(تورات)بحثهای مشروحی در باره یونس تحت نام"یوناه ابن متی"آمده است.

طبق این نقل او ماموریت داشت که به شهر بزرگ نینوا رود،و در برابر شرارت مردم قیام کند،سپس حوادث دیگری ذکر می کند که شباهت زیادی دارد با آنچه در قرآن آمده است،با این تفاوت که طبق روایات اسلامی یونس به دعوت قوم خود برخاست و وظیفه خود را در این زمینه انجام داد،و بعد از آنکه قوم دعوت او را رد کردند به آنها نفرین کرد،و از میان آنها خارج شد و ماجرای کشتی و ماهی برای او پیش آمد،ولی تورات عبارت زننده ای دارد و تصریح می کند که او قبل از انجام ماموریت می خواست استعفا کند!لذا برخاست و فرار کرد و ماجرای کشتی و ماهی پیش آمد.

و عجبتر اینکه"تورات"می گوید هنگامی که خداوند عذاب را از قوم او به خاطر توبه آنها برداشت یونس،بسیار ناراحت شد و خشمش افروخته شد! (1).

از فصول تورات استفاده می شود که یونس دو بار ماموریت پیدا کرد، در ماموریت اول خودداری نمود و به آن سرنوشت دردناک مبتلا شد،بار دوم به او ماموریت داده شد که به همان شهر"نینوا"برود مردم نینوا بیدار شدند، به خدا ایمان آوردند،و به توبه از گناهان خود پرداختند،و مشمول عفو الهی شدند و این همان عفوی بود که یونس را خوش آمد نبود! از مقایسه آنچه در قرآن و روایات اسلامی آمده با آنچه در تورات کنونی آمده است روشن می شود که تا چه حد"تورات تحریف یافته"مقام این پیامبر بزرگ را پائین آورده است،گاه نسبت عدم قبول ماموریت رسالت را به او می دهد و گاه خشمناک شدن از شمول عفو و رحمت پروردگار نسبت به یک قوم توبه کار،و اینها است که نشان می دهد تورات کنونی به هیچ وجه کتاب قابل اعتمادی نیست.به هر

ص :163

حال او از پیامبران بزرگی است که قرآن از او به عظمت یاد کرده است.

***

دارد و بزرگترین حیوان روی زمین است و جگر او بالغ بر یک تن می شود! در همین سوره داستانهای انبیای پیشین را خواندیم که به طرز اعجازآمیزی از چنگال بلاها رهایی یافتند و یونس آخرین آنها در این سلسله است.

***

و توبه و بازگشت به سوی او است.

ج:این ماجرا نشان می دهد که چگونه یک قوم گنهکار و مستحق عذاب می توانند در آخرین لحظات مسیر تاریخ خود را عوض کنند،و به آغوش پر مهر و رحمت الهی بازگردند و نجات یابند،مشروط بر اینکه پیش از آنکه فرصت از دست رود متوجه شوند و اگر بتوانند"عالمی"را به رهبری خود برگزینند.

د:این ماجرا نشان می دهد که ایمان به خدا و توبه از گناه علاوه بر آثار و برکات معنوی مواهب ظاهری دنیا را نیز متوجه انسان می سازد،عمران و آبادی می آفریند،و مایه طول عمر و بهره گیری از مواهب حیات می شود،نظیر این معنی در داستان نوح ع نیز آمده است که شرح آن را به خواست خدا در تفسیر سوره"نوح"خواهیم خواند.

ه:قدرت خداوند آن قدر وسیع و گسترده است که چیزی در برابر آن مشکل نیست،تا آن حد که می تواند انسانی را در دهان و شکم جانور عظیم و وحشتناکی سالم نگهدارد،و سالم بیرون فرستد.اینها نشان می دهد که همه اسباب این عالم ابزار اراده او هستند و همه سر بر فرمان او دارند.

***

و پیش از نزول عذاب توبه نمودند و ایمان آوردند.

"دیگر"اینکه این عذاب"عذاب استیصال"نبوده،و از قبیل گوشمالی هایی بوده که قبل از نزول عذاب بنیان کن به اقوام مختلف می داده تا قبل از فوت فرصت بیدار شوند و راه تقوا پیش گیرند،مانند مجازاتهای مختلف قوم فرعون قبل از غرقاب.

***

اصابت می کند و حق آشکار می شود (1).

شرح بیشتر پیرامون این مساله را در کتاب"القواعد الفقهیه"آورده ایم.

*** ***

ص :168

هیچگونه علم و دانش خدا را با خود قیاس می کردند و برای او فرزند و گاهی همسر قائل بودند.

از جمله قبائل"جهینه"،و"سلیم"و"خزاعه"و"بنی ملیح"معتقد بودند که"فرشتگان"دختران خدا هستند!و بسیاری از مشرکان عرب"جن" را نیز فرزندان او می پنداشتند و یا بعضا همسری از"جن"برای پروردگار قائل بودند! این پندارهای بی اساس و خرافی آنها را به کلی از راه حق منحرف ساخته بود،به گونه ای که آثار توحید و یگانگی خدا از بین آنها برچیده شده بود.

در حدیث آمده است که"مورچه گمان می کند که پروردگارش مانند او دو شاخک دارد"!.

آری فکر کوتاه انسان را به مقایسه می کشاند،مقایسه خالق به مخلوق، و این مقایسه بدترین عامل گمراهی در شناخت خدا است.

به هر حال قرآن نخست به سراغ آنها می رود که فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند و از سه طریق"تجربی"و"عقلی"و"نقلی"به آنها پاسخ می دهد:

نخست می فرماید:"از آنها بپرس:آیا پروردگار تو دخترانی دارد و پسران از آن آنها است"؟!( فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَنٰاتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ ) (1).

چگونه آنچه را برای خود نمی پسندید برای خدا قائل هستید(این سخن طبق عقیده باطل آنها است که از دختر سخت متنفر بودند و به پسر سخت علاقمند، چرا که پسران در زندگی آنها در جنگها و غارتگریهاشان نقش مؤثری داشتند در حالی که دختران کمکی به آنها نمی کردند.

ص :171

بدون شک پسر و دختر از نظر انسانی و در پیشگاه خدا از نظر ارزش یکسانند و معیار شخصیت هر دو پاکی و تقوا است،ولی استدلال قرآن در اینجا به اصطلاح از باب"ذکر مسلمات خصم"است که مطالب طرف را بگیرند و به خود او بازگردانند.

نظیر این معنی در سوره های دیگر قرآن آمده است،از جمله:در سوره نجم آیه 22 می خوانیم: أَ لَکُمُ الذَّکَرُ وَ لَهُ الْأُنْثیٰ تِلْکَ إِذاً قِسْمَةٌ ضِیزیٰ :"آیا برای شما پسر است و برای او دختر؟این تقسیم غیر عادلانه ای است"! *** سپس به دلیل حسی مساله پرداخته،باز به طریق استفهام انکاری می گوید:

"آیا ما فرشتگان را به صورت دختران آفریدیم و آنها شاهد و ناظر بودند"؟( أَمْ خَلَقْنَا الْمَلاٰئِکَةَ إِنٰاثاً وَ هُمْ شٰاهِدُونَ ).

بدون شک جواب آنها در این زمینه منفی بود،چه اینکه هیچکدام نمی توانستند حضور خود را به هنگام خلقت فرشتگان ادعا کنند.

*** بار دیگر به دلیل عقلی که از مسلمات ذهنی آنها گرفته شده باز می گردد و می گوید:"بدانید آنها با این تهمت زشت و بزرگشان می گویند..."( أَلاٰ إِنَّهُمْ مِنْ إِفْکِهِمْ لَیَقُولُونَ ).

*** "خداوند فرزندی آورده،آنها قطعا کاذب و دروغگو هستند"!( وَلَدَ اللّٰهُ وَ إِنَّهُمْ لَکٰاذِبُونَ ).

*** "آیا دختران را بر پسران ترجیح داده"؟!( أَصْطَفَی الْبَنٰاتِ عَلَی الْبَنِینَ ).

***

ص :172

"شما را چه می شود؟چگونه حکم می کنید"؟!هیچ می فهمید چه می گوئید؟ ( مٰا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ ).

*** "آیا وقت آن نرسیده است که از این لاطائلات و خرافات زشت و رسوا دست بردارید؟"آیا متذکر نمی شوید"؟( أَ فَلاٰ تَذَکَّرُونَ ).

این سخنان به قدری باطل و بی پایه است که اگر آدمی یک ذره عقل و درایت داشته باشد و اندیشه کند باطل بودن آن را درک می نماید.

*** بعد از ابطال ادعای خرافی آنها با یک دلیل حسی و یک دلیل عقلی،به سومین دلیل می پردازد که دلیل نقلی است،می گوید:اگر چنین چیزی که شما می گوئید صحت داشت باید اثری از آن در کتب پیشین باشد،آیا شما دلیل روشنی در این زمینه دارید"؟!( أَمْ لَکُمْ سُلْطٰانٌ مُبِینٌ ).

*** اگر دارید"کتاب خود را بیاورید اگر راست می گوئید"!( فَأْتُوا بِکِتٰابِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ ).

در کدام کتاب؟در کدام نوشته؟و در کدام وحی آسمانی چنین چیزی آمده،و بر کدام پیامبر نازل شده است؟! این سخن نظیر گفتگوی دیگری است که قرآن با بت پرستان دارد.پس از آنکه می گوید:آنها فرشتگان را که بندگان خدا هستند دختران قرار داده اند،و ادعا می کنند که اگر خدا نمی خواست ما اینها را پرستش نمی کردیم می گوید: أَمْ آتَیْنٰاهُمْ کِتٰاباً مِنْ قَبْلِهِ فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِکُونَ :"آیا ما کتابی پیش از آن برای آنها فرستاده ایم و در این ادعای خود به آن تمسک می جویند"؟ (زخرف-21).

ص :173

نه،اینها چکیده کتب آسمانی نیست،اینها خرافاتی است که از نسلی به نسل دیگر و از جاهلانی به جاهلان دیگر منتقل شده،و هیچ مبنا و ماخذ خردپسندی ندارد.چنان که در ذیل همین آیه سوره زخرف نیز به آن اشاره شده است.

*** در آیه بعد به یکی دیگر از خرافات مشرکان عرب می پردازد،و آن نسبتی است که میان"خدا"و"جن"قائل بودند!سخن را از صورت"خطاب" در آورده و به صورت"غائب"مطرح می کند،گویی آنها چنان بی ارزشند که بیش از این شایستگی و لیاقت رویارویی در سخن را ندارند،می فرماید:"آنها میان او و جن خویشاوندی و نسبتی قائل شدند"!( وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً ).

این چه نسبتی بود که آنها میان خداوند و جن قائل بودند؟در پاسخ این سؤال تفسیرهای مختلفی ذکر شده است.

بعضی گفته اند:آنها دوگانه پرست بودند و معتقد بودند(نعوذ باللّٰه)خدا و شیطان برادرند!خدا خالق نیکی ها است و شیطان خالق شرور!.

این تفسیر بعید به نظر می رسد،زیرا دوگانه پرستان یا ثنویین در میان عرب معروف نبودند،در مناطقی مثل ایران در عصر ساسانی این خرافه وجود داشت.

بعضی دیگر"جن"و"ملائکه"را به یک معنی دانسته اند،زیرا جن در اصل به معنی موجودی است که از نظرها پوشیده و پنهان است،و چون فرشتگان با چشم دیده نمی شوند این کلمه بر آنها اطلاق شده است،بنا بر این می گویند مراد از نسب همان نسبتی است که عرب جاهلی برای آنها قائل بود و آنان را دختران خدا می نامید.

این تفسیر نیز مشکل به نظر می رسد چرا که ظاهر آیات مورد بحث این است که دو مطلب را تعقیب می کند،بعلاوه اطلاق واژه جن بر فرشتگان معمول

ص :174

و مانوس نیست،به خصوص در قرآن مجید.

تفسیر سومی که بعضی برای این آیه گفته اند این است که آنها"جن"را همسران خدا می پنداشتند و ملائکه را دختران او!! این نیز بعید به نظر می رسد،چون اطلاق کلمه"نسب"به"همسری" نیز بعید است.

تفسیری که از همه مناسبتر است اینکه منظور از"نسب"هر گونه نسبت و رابطه است،هر چند جنبه خویشاوندی نداشته باشد،و می دانیم که جمعی از مشرکان عرب جن را می پرستیدند و آنها را شریک خدا می پنداشتند،و به این ترتیب رابطه ای میان آنها و خداوند قائل بودند.

به هر حال قرآن مجید این عقیده خرافی را سخت انکار کرده،و می گوید:

"جنیانی که بت پرستان خرافی آنها را معبود خود می پندارند،یا رابطه خویشاوندی با خدا برای آنها قائلند،آری همان جنیان،به خوبی می دانستند که این بت پرستان خرافی در دادگاه عدل الهی برای حساب و مجازات احضار می شوند" ( وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ ).

بعضی احتمال دیگری در تفسیر این آیه نیز گفته اند که منظور این است:

"جنیان اغواگر می دانند که خود در دادگاه خداوند برای حساب و کیفر احضار می شوند"،ولی تفسیر اول مناسبتر به نظر می رسد (1).

*** بعد می افزاید:"منزه است خداوند از توصیفی که این گروه(جاهل گمراه) می کنند"( سُبْحٰانَ اللّٰهِ عَمّٰا یَصِفُونَ ).

***

ص :175

"جز توصیفی که بندگان مخلص خدا(از روی آگاهی و معرفت در مورد او دارند)هیچ توصیفی شایسته ذات مقدسش نیست"( إِلاّٰ عِبٰادَ اللّٰهِ الْمُخْلَصِینَ ).

به این ترتیب هر گونه توصیفی که مردم در باره خدا می کنند نادرست است،و خداوند از آن پاک و منزه است،جز توصیفی که بندگان مخلص از او دارند،بندگانی که از هر گونه شرک و هوای نفس و جهل و گمراهی مبرا هستند، و خدا را جز به آنچه خودش اجازه داده توصیف نمی کنند (1).

در باره" عِبٰادَ اللّٰهِ الْمُخْلَصِینَ "ذیل آیه 128 همین سوره بحثی داشته ایم.

آری برای شناخت خدا نباید دنبال خرافاتی افتاد که از اقوام جاهلی باقی مانده و انسان از بیان آنها شرم دارد،باید به سراغ بندگان مخلصی رفت که گفتار آنها روح انسان را به اوج آسمانها پرواز می دهد،و در نور وحدانیت او محو می سازد،هر گونه شائبه شرک را از دل می شوید،و هر گونه"تجسم" و"تشبیه"را از فکر می زداید.

باید به سراغ سخنان پیامبر ص و خطبه های نهج البلاغه علی ع و دعاهای پر مغز امام سجاد ع در صحیفه سجادیه رفت،و در پرتو توصیفهای این بندگان خدا،خدا را شناخت.

امیر مؤمنان علی ع در یک جا می فرماید:"

لم یطلع العقول علی تحدید صفته،و لم یحجبها عن واجب معرفته،فهو الذی تشهد له اعلام الوجود،علی اقرار قلب ذی الجحود،تعالی اللّٰه عما یقوله المشبهون به و الجاحدون له علوا کبیرا:

"نه عقول را بر کنه صفات خویش آگاه ساخته،و نه آنها را از معرفت و شناختش باز داشته،او است که نشانه های عالم هستی دلهای منکران را بر اقرار

ص :176

به وجودش واداشته،و برتر و بالاتر است از گفتار کسانی که او را به مخلوقاتش تشبیه می کنند،یا راه انکارش را می پویند" (1).

در جای دیگر در توصیف پروردگار چنین می گوید:

"

لا تناله الاوهام فتقدره،و لا تتوهمه الفطن فتصوره،و لا تدرکه الحواس فتحسه،و لا تلمسه الایدی فتمسه،و لا یتغیر بحال،و لا یتبدل فی الاحوال،و لا تبلیه اللیالی و الایام،و لا یغیره الضیاء و الظلام،و لا یوصف بشیء من الاجزاء و لا بالجوارح و الاعضاء،و لا بعرض من الاعراض، و لا بالغیریة و الأبعاض،و لا یقال له حد و لا نهایة،و لا انقطاع و لا غایة:

"دست اندیشه های بلند به دامن کبریائیش نرسد،تا در حد و نهایتی محدودش کند،و هوشمندان نتوانند نقش او را در خیال تصویر نمایند،حواس از درکش عاجز،و دستها از لمسش قاصرند،تغییر و گوناگونی در او راه ندارد،و گذشت زمان هیچگونه تبدیل و دگرگونی برای او به وجود نیاورد،آمد و شد شبها و روزها او را کهنه نسازد،و روشنایی و تاریکی تغییرش ندهد،او به اجزاء و جوارح و اعضاء،و به عوارض و ابعاض،به هیچکدام توصیف نگردد،حد و نهایتی برای او نیست،و انقطاع و انتهایی ندارد" (2).

و در جای دیگر می فرماید"

و من قال فیم؟فقد ضمنه،و من قال علام؟ فقد اخلی منه،کائن لا عن حدث،موجود لا عن عدم،مع کل شیء لا بمقارنة و غیر کل شیء لا بمزایله: "و آن کس که بگوید خدا در کجا است؟ وی را در ضمن چیزی تصور کرده،و هر کس بپرسد بر روی چه قرار دارد؟ جایی را از او خالی دانسته،همواره بوده است،و از چیزی به وجود نیامده، وجودی است که سابقه عدم بر او نیست و با همه چیز هست،اما نه اینکه قرین آن

ص :177

باشد و مغیر با همه چیز است اما نه اینکه از آن بیگانه و جدا باشد"! (1)و امام علی بن الحسین سید الساجدین ع در صحیفه سجادیه می گوید:

"

الحمد للّٰه الاول بلا اول کان قبله،و الآخر بلا آخر یکون بعده، الذی قصرت عن رؤیته ابصار الناظرین و عجزت عن نعته اوهام الواصفین:

"ستایش مخصوص خدا است که هستی او مبدأ آفرینش است بی آنکه ذات ازلی او را ابتدایی باشد،و آخر در وجود است بی آنکه برای آن حقیقت ابدی آخر و انتهایی تصور شود،موجودی قبل از او و بعد از او نتواند بود،ذاتی است که دیده بینندگان از دیدنش قاصر،و فهم و اندیشه توصیف کنندگان از نعمت و وصفش عاجز است" (2).

آری شناخت خدا را از مکتب بزرگ این"عباد اللّٰه الصالحین"باید فرا گرفت،و در این مدرسه درس خداشناسی خواند.

***

ص :178

منحرف سازید"( مٰا أَنْتُمْ عَلَیْهِ بِفٰاتِنِینَ ) (1).

*** "مگر آنها که می خواهند در آتش دوزخ بسوزند"!( إِلاّٰ مَنْ هُوَ صٰالِ الْجَحِیمِ ).

این آیات-بر خلاف آنچه طرفداران مسلک جبر پنداشته اند-دلیلی است بر ضد این مکتب،و اشاره ای است به این حقیقت که هیچ کس نمی تواند خود را در برابر انحرافات معذور بداند،و ادعا کند مرا فریب داده و به بت پرستی کشانده اند،می گوید:شما بت پرستان توانایی بر"فتنه"و فریب اشخاص ندارید، مگر آنها که با اراده خود راه دوزخ را پیش گیرند.

شاهد این سخن تعبیر" صٰالِ الْجَحِیمِ "است،زیرا در اصل"صالی"به صورت اسم فاعل بوده،و معمولا هنگامی که صیغه اسم فاعل را در مورد موجود عاقلی به کار می برند مفهومش انجام کاری از روی اراده و اختیار است،همانند "قاتل"و"جالس"و"ضارب"،بنا بر این"صال الجحیم"یعنی کسی که مایل است خود را به آتش دوزخ بسوزاند،و به این ترتیب راه عذر را بر همه منحرفان می بندد.

ص :181

تعجب از بعضی از مفسران معروف است که آیه را چنین معنی کرده اند:

"شما نمی توانید کسی را به فریبید،مگر آنها که مقدر شده جهنمی باشند"! به راستی اگر معنی آیه این است پیامبران برای چه می آیند؟کتابهای آسمانی به چه منظور نازل شده؟حساب و کتاب و ملامت و سرزنش بت پرستان در آیات قرآن چه مفهومی دارد؟و عدالت خدا کجا خواهد رفت؟! آری باید قبول کرد که اعتراف به مکتب جبر، اصالت مکتب انبیا را به کلی مخدوش می کند،همه مفاهیم آن را مسخ می نماید،و تمام ارزشهای الهی و انسانی را به نابودی می کشاند.

توجه به این نکته لازم است که"صالی"از ماده صلی(بر وزن سرد) به معنی آتش افروختن و داخل شدن در آتش و یا سوختن و برشته شدن به وسیله آن است،و"فاتن"اسم فاعل از ماده"فتنه"به معنی فتنه گر و اغواکننده است.

*** بعد از این سه آیه که مساله اختیار انسانها را در برابر فتنه جویی و اغواگری بت پرستان روشن می سازد،ضمن سه آیه دیگر از مقام والای فرشتگان خدا سخن می گوید،همان فرشتگانی که بت پرستان آنها را دختران خدا می پنداشتند، و جالب اینکه سخن را از زبان خود آنها بیان می کند و می گوید:"هر یک از ما مقام معلومی داریم"( وَ مٰا مِنّٰا إِلاّٰ لَهُ مَقٰامٌ مَعْلُومٌ ) (1).

*** "و ما همگی برای اطاعت فرمان خدا به صف ایستاده ایم،و چشم بر امر او

ص :182

داریم"( وَ إِنّٰا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ ).

*** "و ما همگی تسبیح او می گوئیم،و او را از آنچه لایق ذات پاکش نیست منزه می شمریم"( وَ إِنّٰا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ ).

آری ما بندگانیم که جان و دل بر کف داریم،همواره چشم بر امر، و گوش بر فرمانش سپرده ایم،ما کجا و فرزندی خدا کجا؟ما او را از این نسبتهای زشت و دروغین منزه می شمریم،و از این خرافات و اوهام مشرکان متنفر و بیزاریم.

در حقیقت آیات سه گانه فوق به سه قسمت از صفات فرشتگان اشاره می کند:

نخست اینکه هر کدام رتبه و منزلتی دارند که از آن تجاوز نمی کنند.

دیگر اینکه آنها دائما آماده اطاعت فرمان خدا در عرصه آفرینش و اجرای اوامر او در پهنه عالم هستی هستند.این سخن شبیه چیزی است که در آیه 26 و 27 سوره انبیاء آمده است" بَلْ عِبٰادٌ مُکْرَمُونَ لاٰ یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ ":

"آنها بندگان شایسته خدا هستند که در سخن بر او پیشی نمی گیرند،و فرمان او را عمل می کنند.

سوم اینکه آنها پیوسته تسبیح خدا می گویند و او را از آنچه لایق مقامش نیست منزه می شمرند.

از آنجا که این دو جمله( إِنّٰا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنّٰا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ )از نظر ادبیات عرب مفهومش"حصر"است،بعضی از مفسران از آن چنین استفاده کرده اند که فرشتگان با این عبارت می خواهند بگویند تنها ما مطیع فرمان خدا هستیم و تسبیح کننده واقعی او نیز مائیم،اشاره به اینکه"اطاعت"و"تسبیح" بنی آدم در برابر کار فرشتگان چیز قابل ملاحظه ای نیست.

قابل توجه اینکه جمعی از مفسران ذیل این آیات حدیثی از پیامبر گرامی

ص :183

اسلام نقل کرده که فرمود:"

ما فی السماوات موضع شبر الا و علیه ملک یصلی و یسبح: "در تمام آسمانها حتی به اندازه یک وجب مکانی وجود ندارد مگر اینکه در آنجا فرشته ای است که نماز می خواند و تسبیح خدا می گوید" (1)! در نقل دیگری همین معنی به این صورت بیان شده:

ما فی السماء موضع قدم الا علیه ملک ساجد او قائم: "در تمام آسمانها حتی به اندازه یک جای پا وجود ندارد جز اینکه فرشته ای در آنجا در حال سجده یا قیام است"! (2)و در نقل دیگری از پیامبر گرامی اسلام چنین آمده است:روزی به دوستان که در گردش نشسته بودند فرمود:

اطت السماء و حق لها ان تاط!لیس فیها موضع قدم الا علیه ملک راکع او ساجد،ثم قرأ وَ إِنّٰا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنّٰا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ :"آسمان(از سنگینی بار خود)ناله کرد،و حق دارد ناله کند،چرا که در آن به اندازه جای پایی نیست مگر اینکه فرشته ای بر آن در حال رکوع یا سجود است!سپس این آیات را قرائت فرمود: وَ إِنّٰا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ... (3).

این تعبیرهای گوناگون کنایه لطیفی است از اینکه عالم هستی پر است از فرمانبرداران پروردگار و تسبیح کنندگان برای او.

*** سپس در چهار آیه اخیر به یکی از عذرهای ناموجه این مشرکان در ارتباط با همین مساله بت پرستی و مطالب دیگر اشاره کرده و پاسخ می دهد،می فرماید:

"آنها پیوسته می گفتند..."( وَ إِنْ کٰانُوا لَیَقُولُونَ ) (4).

***

ص :184

"اگر نزد ما یکی از کتب آسمانی پیشینیان بود..."( لَوْ أَنَّ عِنْدَنٰا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلِینَ ).

*** "ما از بندگان مخلص خدا بودیم"( لَکُنّٰا عِبٰادَ اللّٰهِ الْمُخْلَصِینَ ).

این همه از بندگان مخلص و آنان که خدایشان خالص کرده است سخن مگوی،و پیامبران بزرگی همچون نوح و ابراهیم و موسی و غیر آنها را به رخ ما مکش،ما هم اگر مشمول لطف خدا شده بودیم و یکی از کتب آسمانی بر ما نازل می شد،در زمره این بندگان مخلص بودیم! این درست به گفتار شاگردان عقب افتاده و رفوزه ای می ماند که برای سرپوش نهادن بر تنبلی خود می گویند ما هم اگر معلم و استاد خوبی داشتیم از شاگردان ردیف اول بودیم! *** آیه بعد می گوید این آرزوی آنها هم اکنون جامه عمل به خود پوشیده و بزرگترین کتاب آسمانی خدا قرآن مجید بر آنان نازل شده،اما این دروغ پردازان پر ادعا"به آن کافر شدند و از در مخالفت و انکار و دشمنی درآمدند،اما به زودی نتیجه کار خود را خواهند دانست"( فَکَفَرُوا بِهِ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ ) (1).

این همه لاف و گزاف نگوئید،و خود را شایسته قرار گرفتن در صف بندگان مخلص خدا نشمارید،دروغ شما آشکار شد،و ادعاهایتان تو خالی از آب درآمد، کتابی بهتر از قرآن تصور نمی شود،و مکتبی بهتر از مکتب تربیتی اسلام نیست، ولی ببینید چگونه با این کتاب آسمانی برخورد کردید؟منتظر عواقب دردناک کفر و بی ایمانی خود باشید.

ص :185

47 سوره روم می خوانیم: وَ کٰانَ حَقًّا عَلَیْنٰا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ "یاری کردن مؤمنان حقی است مسلم بر ما"! و در آیه 40 سوره حج آمده است: وَ لَیَنْصُرَنَّ اللّٰهُ مَنْ یَنْصُرُهُ :"خداوند هر کس را که به یاری آئین او برخیزد یاریش می کند".

و در آیه 51 از سوره غافر می خوانیم: إِنّٰا لَنَنْصُرُ رُسُلَنٰا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهٰادُ :"ما رسولان خود و افراد با ایمان را در زندگی دنیا و در(روز رستاخیز)آن روز که شاهدان به حق قیام می کنند یاری می دهیم".

و بالآخره در آیه 21 سوره مجادله با قاطعیت تمام از این غلبه و پیروزی به عنوان یک سنت قطعی سخن می گوید: کَتَبَ اللّٰهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی :"خداوند مقرر داشته است که من و رسولانم بطور قطع غلبه خواهیم کرد"! بدیهی است خداوندی که بر همه چیز توانا است،و در وعده های او هرگز تخلف نبوده و نیست،می تواند به این وعده بزرگ خود جامه عمل بپوشاند، و همانند سنتهای تخلف ناپذیر عالم هستی بی کم و کاست مردان حق را پیروز گرداند.

این وعده الهی یکی از مهمترین مسائلی است که رهروان راه حق به آن دلگرمند،و از آن روح و جان می گیرند،هر زمان خسته شوند با آن نفس،تازه می کنند،و خون جدیدی در عروقشان جاری می شود.

*** یک سؤال مهم در اینجا سؤالی مطرح می شود و آن اینکه:اگر مشیت و اراده الهی بر یاری پیامبران و پیروزی مؤمنان قرار گرفته،چگونه مشاهده می کنیم که در طول تاریخ پرماجرای بشر پیامبرانی به شهادت رسیدند،و گروه هایی از مؤمنان مواجه با شکست شدند؟اگر این یک سنت تخلف ناپذیر الهی است،پس این استثناها

ص :188

برای چیست؟! در پاسخ می گوئیم:

اولا:پیروزی معنی وسیعی دارد،و همیشه به معنی غلبه ظاهری و جسمانی بر دشمن نیست،گاه پیروزی پیروزی مکتب است،و مهمترین پیروزی همین است،فرض کنید پیامبر اسلام ص در یکی از غزوات شهید شده بود،اما می بینیم آئینش دنیا را گرفته،آیا ممکن است این شهادت را به شکست تعبیر کنیم؟ مثال روشنتر اینکه امام حسین ع و یارانش در کربلا واقعا شربت شهادت نوشیدند،ولی هدف آنها این بود که چهره زشت"بنی امیه"را که مدعی خلافت پیامبر ص بودند اما در حقیقت جامعه اسلامی را به عصر جاهلیت باز می گرداندند نشان دهند،و به این هدف بزرگ رسیدند،مسلمانان را از خطر آنان آگاه کردند و اسلام را از سقوط رهایی بخشیدند،آیا می توان گفت آنها در کربلا مغلوب شدند؟! مهم این است که انبیاء و جنود الهی یعنی مؤمنان در برابر تمام تلاشهای مستمر و منسجم دشمنان حق توانستند اهداف خود را در دنیا پیش ببرند و پیروان زیادی پیدا کنند و خط مکتبی خود را تداوم بخشند،و در برابر آن همه طوفان قد علم کنند و حتی در دنیای امروز افکار اکثریت مردم جهان را به خود متوجه سازند.

نوع دیگر از پیروزی داریم که پیروزی تدریجی در برابر دشمن در طول قرنها است که گاه نسلی به میدان می آید و پیروز نمی شود،اما نسلهای آینده دنبال کار آنها را می گیرند و به پیروزی می رسند(مانند پیروزی نهایی لشکر اسلام بر لشکر صلیبیون بعد از دویست سال!) این نیز پیروزی برای مجموع محسوب می شود.

ثانیا:فراموش نباید کرد که وعده خداوند دائر به غلبه مؤمنان یک وعده

ص :189

مشروط است نه مطلق،و بسیاری از اشتباهات از عدم توجه به این حقیقت سرچشمه می گیرد.

زیرا در آیات مورد بحث کلمه"عبادنا"(بندگان ما)و"جندنا" (لشکر ما)و یا تعبیرات مشابه دیگری که در این زمینه در سایر آیات قرآن آمده،مانند حِزْبَ اللّٰهِ -و- اَلَّذِینَ جٰاهَدُوا فِینٰا -و- وَ لَیَنْصُرَنَّ اللّٰهُ مَنْ یَنْصُرُهُ و مانند اینها همه دلیل روشنی است برای شرائط پیروزی.

ما می خواهیم نه مؤمن مجاهدی باشیم،و نه جند مخلصی،و با این حال بر دشمنان حق و عدالت پیروز شویم! ما می خواهیم در مسیر الهی با افکار و برنامه های شیطانی پیش برویم،بعد تعجب می کنیم که چرا مغلوب دشمنان هستیم،مگر ما به وعده های خود عمل کرده ایم که از خدا مطالبه وفا به وعده هایش می کنیم؟! در جنگ احد پیامبر اسلام ص وعده پیروزی به مسلمانان داده بود، و در مرحله اول جنگ نیز پیروز شدند،اما گروهی به فکر جمع آوری غنائم و ایجاد تفرقه و نفاق و رها کردن فرمان رسول خدا افتادند،و در حفاظت از دستاورد پیروزی آغاز جنگ و دره احد کوتاهی کردند،و همین امر سبب شکست نهایی آنها در آن جنگ شد.

گویا گروهی که خود را طلبکار می دانستند خدمت پیامبر اسلام آمدند و با لحن خاصی عرض کردند پس وعده پیروزی چه شد؟ قرآن جواب بسیار جالبی به آنها گفت که شاهد گفتار ما است،فرمود: وَ لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللّٰهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتّٰی إِذٰا فَشِلْتُمْ وَ تَنٰازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ وَ عَصَیْتُمْ مِنْ بَعْدِ مٰا أَرٰاکُمْ مٰا تُحِبُّونَ مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الدُّنْیٰا وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ وَ لَقَدْ عَفٰا عَنْکُمْ وَ اللّٰهُ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ :

ص :190

"خداوند وعده خود را به شما(در باره پیروزی بر دشمن در احد)محقق ساخت،در آن هنگام که(در آغاز جنگ)دشمنان را به فرمان او می کشتید، و این پیروزی هم چنان ادامه داشت تا اینکه سست شدید،و در کار خود به نزاع پرداختید،و بعد از آنکه(به مطلوب خود رسیدید)و آنچه را دوست می داشتید خداوند به شما نشان داد،نافرمانی کردید،بعضی از شما خواهان دنیا بودند، و بعضی خواهان آخرت(با این حال باز شما را از شکست کامل نجات داد)و آنها را از شما منصرف ساخت تا شما را بیازماید،و شما را مشمول عفو خود قرار داد، و خداوند نسبت به مؤمنان فضل و بخشش دارد"(آل عمران آیه 152).

تعبیراتی مانند"فشلتم"(سست شدید).

"تنازعتم"(به اختلاف پرداختید).

"عصیتم"(نافرمانی کردید).

به خوبی نشان می دهد که آنها شرائط نصرت الهی و پیروزی بر دشمن را رها کردند،در نتیجه به مقصود خود نرسیدند.

آری خداوند هرگز قول نداده است که هر کس نام خود را مسلمان و سرباز اسلام نهاد،و دم از جند اللّٰه،و حزب اللّٰه زد،در تمام صحنه ها بر دشمن غلبه کند، این وعده الهی مخصوص کسانی است که از قلب و جان خواهان رضای خدا و از نظر عمل در خط فرمان او باشند و تقوا و امانت را فراموش نکنند.

نظیر همین سؤال و جواب را در مورد"دعا"و"وعده اجابت"الهی نیز گفته ایم (1).

*** سپس در ادامه این آیات هم برای دلداری پیامبر ص و مؤمنان و تاکید بر پیروزی،و هم تهدید مشرکان بیخبر می گوید:"از آنها روی بگردان و آنها

ص :191

را تا زمان معینی به حال خود بگذار"!( فَتَوَلَّ عَنْهُمْ حَتّٰی حِینٍ ).

تهدیدی است پر معنی و هول انگیز که از اطمینان به پیروزی نهایی سرچشمه می گیرد،به خصوص اینکه تعبیر"حتی حین"(تا مدتی)به صورت سربسته اداء شده است،اما تا چه مدت؟تا زمان هجرت؟تا موقع جنگ بدر؟تا فتح مکه؟ و یا زمانی که شرائط قیام نهایی و عمومی مسلمانان بر ضد این کوردلان فراهم گردد؟ دقیقا معلوم نیست.

نظیر این تعبیر در آیات دیگر قرآن نیز دیده می شود:گاه می گوید: فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللّٰهِ "از آنها روی بگردان و بر خدا توکل کن" (نساء-81).

در جای دیگر می گوید: قُلِ اللّٰهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِهِمْ یَلْعَبُونَ :"بگو اللّٰه، سپس آنها را رها کن که در دروغهای خود بازی کنند"(انعام-91).

*** سپس این جمله را با تهدید دیگری تاکید کرده،می فرماید:"وضع آنها را بنگر(چه بی محتوا است لجاجت هایشان،دروغهایشان،خرافاتشان،و خیره سریهایشان را)اما به زودی آنها نیز نتیجه شوم کار خود را می بینند"( وَ أَبْصِرْهُمْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ ).

به زودی پیروزی تو و مؤمنان،و شکست ذلت بار خود را در این دنیا،و مجازات الهی را در جهان دیگر خواهند دید.

*** و از آنجا که این خیره سران بی شرم پیوسته این سخن را تکرار می کردند که وعده عذاب الهی چه شد؟و اگر راست می گویی چرا معطلی؟قرآن با لحنی تهدیدآمیز در پاسخ آنها می گوید:"آیا اینها برای عذاب ما عجله می کنند"؟ گاه می گویند مَتیٰ هٰذَا الْوَعْدُ (این وعده الهی چه شده)و گاه می گویند

ص :192

" مَتیٰ هٰذَا الْفَتْحُ "(این پیروزی کی خواهد آمد)( أَ فَبِعَذٰابِنٰا یَسْتَعْجِلُونَ ).

*** "اما هنگامی که عذاب ما در صحن خانه شان فرود آید و روزگارشان تیره و تار شود،آن روز می فهمند چه بد و خطرناک است صبح انذارشده گان" ( فَإِذٰا نَزَلَ بِسٰاحَتِهِمْ فَسٰاءَ صَبٰاحُ الْمُنْذَرِینَ ) (1).

تعبیر به"ساحة"(صحن خانه و فضای میان خانه ها)برای این است که نزول عذاب را در متن زندگی آنها مجسم کند،و مبدل شدن کانون آرامش آنها را به کانونی از وحشت و اضطراب نشان دهد.

تعبیر به" صَبٰاحُ الْمُنْذَرِینَ "(صبح انذارشدگان)ممکن است اشاره به این باشد که عذاب الهی بر این قوم لجوج و ستمگر-همانند بسیاری از اقوام پیشین-صبحگاهان فرود می آید.

و یا به این معنی است که مردم همگی در انتظار این هستند که صبحشان با خیر و نیکی شروع شود اما اینها صبحگاهانی بد و تیره و تار در پیش دارند.

و یا اینکه صبح موقع بیداری است،اینها نیز زمانی بیدار می شوند که راه نجاتی باقی نمانده و کار از کار گذشته است.

ص :193

آنها روی بگردان و آنان را به حال خود واگذار تا مدت معینی"( وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتّٰی حِینٍ ).

*** "لجاجت و کارشکنی آنها و تکذیب و انکارشان را بنگر که آنها نیز به زودی نتیجه کار خود را می نگرند"!( وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ ).

این تکرار چنان که گفتیم به خاطر تاکید است که آنها بدانند این یک مساله قطعی است که به زودی مجازات و شکست و ناکامی خود را خواهند دید، و به نتائج مرارت بار اعمالشان گرفتار می شوند و پیروزی مؤمنان نیز قطعی و مسلم است.

یا به خاطر این است که نخست آنها را به مجازات دنیا تهدید می کند و بار دوم به مجازات و کیفر الهی در آخرت.

*** سپس سوره را با سه جمله پرمعنی در باره"خداوند"و"پیامبران" و"جهانیان"پایان می دهد.

می فرماید:"منزه است پروردگار تو،پروردگار عزت و قدرت از این توصیفهای بی اساسی که مشرکان و جاهلان می کنند"( سُبْحٰانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّٰا یَصِفُونَ ).

گاه فرشتگان را دختران او می نامند،گاه در میان او و جن نسبی قائل می شوند،و گاه موجودات بی ارزشی همچون قطعات سنگ و چوب را همردیف او قرار می دهند.

تکیه بر عزت(قدرت مطلق و شکست ناپذیر)در حقیقت به معنی کشیدن خط بطلان بر تمام این معبودهای خیالی است.

در آیات این سوره گاه سخن از تسبیح و تنزیه"عباد اللّٰه المخلصین"به میان آمده،و گاه سخن از تسبیح فرشتگان،و در اینجا سخن از تسبیح و تنزیه خداوند

ص :195

نسبت به ذات پاکش می باشد.

*** و در جمله دوم همه پیامبران را مورد لطف بی پایان خویش قرار داده و می گوید:"سلام بر رسولان"( وَ سَلاٰمٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ ).

سلامی که نشانه سلامت و عافیت از هر گونه عذاب و کیفر روز قیامت،سلامی که امان در برابر شکست ها و دلیل بر پیروزی بر دشمنان است.

قابل توجه اینکه در آیات این سوره بر بسیاری از پیامبران جداگانه سلام فرستاده،در آیه 79 فرمود: سَلاٰمٌ عَلیٰ نُوحٍ فِی الْعٰالَمِینَ ،و در آیه 109 سَلاٰمٌ عَلیٰ إِبْرٰاهِیمَ ،و در آیه 120 سَلاٰمٌ عَلیٰ مُوسیٰ وَ هٰارُونَ و در آیه 130 سَلاٰمٌ عَلیٰ إِلْ یٰاسِینَ .

اما در اینجا تمام این سلام ها و غیر اینها را در یک جمله خلاصه و جمع بندی کرده می فرماید:"سلام بر همه پیامبران مرسل".

*** و سرانجام آخرین جمله سخن را با حمد الهی پایان داده می گوید:

"حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است"( وَ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ ).

سه آیه اخیر می تواند اشاره و مروری اجمالی بر تمام این مسائل این سوره باشد،چرا که بخش مهمی از این سوره پیرامون توحید و مبارزه با انواع شرک بود،و آیه اول با تسبیح و تنزیه خداوند از توصیفهای مشرکان همه را بازگو می کند.

بخش دیگری از این سوره بیان گوشه هایی از حالات هفت پیامبر بزرگ بود،آیه دوم اشاره ای به آنها است.

و بالآخره بخش دیگری از نعمتهای الهی،مخصوصا انواع نعمتهای بهشتی،

ص :196

و پیروزی جنود الهی بر لشکر کفر سخن می گفت،و حمد و ستایش خدا در پایان کار اشاره ای به همه اینها است.

بعضی از مفسران تحلیل دیگری در مورد آیات سه گانه آخر این سوره دارند،و آن این است:

مهمترین مسائلی که انسان را به خود مشغول می دارد معرفت سه چیز است:

نخست معرفت خداوند عالم به مقدار توانایی بشر،و آخرین کاری که انسان در این زمینه می تواند انجام دهد سه امر است:

منزه دانستن او از آنچه شایسته مقام او نیست که با لفظ"سبحان" بیان شده.

و توصیف او به تمام صفات کمال که با کلمه"رب"که دلیل بر حکمت و رحمت خداوند و مالکیت و تربیت موجودات است اشاره شده.

و منزه بودن از هر گونه شریک و نظیر که در جمله" عَمّٰا یَصِفُونَ "آمده است.

دومین مساله مهم در زندگانی انسانها مساله تکمیل نقائص است که آن نیز بدون وجود رهبران الهی و ارشاد کنندگان آسمانی ممکن نیست،و جمله سَلاٰمٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ اشاره ای به آن است.

سومین مساله مهم در زندگی انسان این است که بداند سرنوشت او بعد از مردن چگونه خواهد بود؟در اینجا توجه به نعمتهای"رب العالمین"و مقام غنا و رحمت و لطف او،به انسان آرامش می دهد- وَ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ (1).

***

ص :197

که در آغاز خدا بود و چیزی غیر از او نبود،و در عین حال قادر و عزیز بود و هنوز عزتی آفریده نشده بود"(او در ذات پاکش هم قدرت داشت و هم علم بی آنکه نیاز به آفرینش علم و قدرت داشته باشد)سپس افزود:"این همان چیزی است که خدا می فرماید" سُبْحٰانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمّٰا یَصِفُونَ " (1)اشاره به این که سخنانی که این و آن به تو گفته اند سخنان شرک آلودی بوده که مشمول این آیه می باشد خداوند از ازل قادر و عالم و عزیز بوده است.

***پروردگارا!خودت قول داده ای که رسولانت را یاری و جنودت را پیروز گردانی،ما را در خط رسولان،و در صفوف جنودت قرار ده،و بر دشمنان خونخواری که از شرق و غرب عالم برای نابودی و خاموش کردن نور قرآن برخاسته اند پیروز فرما! بارالها!ما را از آلودگی به هر گونه شرک،و انحراف از طریق توحید مصون و محفوظ دار.

خداوندا!مشکلاتی که انبیای مرسل در طول تاریخ در برابر لشکر شرک و کفر داشتند هم اکنون در برابر جامعه اسلامی ما مجسم شده است،همان سلامی را که مایه سلامت پیامبران مرسل بود شامل حال ما در این معرکه ها فرما.

آمین یا رب العالمین پایان سوره صافات جمعه 22 ماه مبارک رمضان 1404 اول تیر ماه 1363

ص :199

ص :200

ص :202

محتوای سوره"ص"

این سوره در حقیقت مکملی برای سوره"صافات"است،و استخوان بندی مطالبش شباهت زیادی با استخوان بندی سوره"صافات"دارد،و از این نظر که سوره مکی است تمام ویژگیهای این سوره ها را در زمینه بحث از مبدء و معاد و رسالت پیامبر اسلام ص در بر دارد،و آن را با مطالب حساس دیگری آمیخته، و در مجموع معجونی شفابخش برای همه جویندگان راه حق فراهم ساخته است.

محتوای این سوره را در پنج بخش می توان خلاصه کرد:

بخش اول از مساله توحید و مبارزه با شرک و مساله نبوت پیامبر اسلام ص و سرسختی و لجاجت دشمنان مشرک در برابر این دو امر سخن می گوید.

بخش دوم گوشه هایی از تاریخ نه نفر از پیامبران خدا را منعکس ساخته، و بالخصوص از"داود"و"سلیمان"و"ایوب"بحث بیشتری دارد،مشکلات آنها را در زندگی و دعوت به سوی خدا منعکس می سازد تا درسی باشد آموزنده برای مؤمنان نخستین که در آن موقع تحت فشار شدیدی قرار داشتند.

بخش سوم سخن از سرنوشت کفار طاغی و یاغی در قیامت و تخاصم و جنگ و جدال آنها در دوزخ می گوید،و به مشرکان و افراد بی ایمان نشان می دهد که پایان کار آنها به کجا خواهد رسید.

چهارمین بخش سخن از آفرینش انسان و مقام والای او و سجده کردن فرشتگان برای آدم می گوید،و نشان می دهد که فاصله قوس صعودی و نزولی انسان تا چه حد عظیم است،تا این کوردلان بیخبر به ارزش وجودی خویش پی برند،و در برنامه های انحرافی خود تجدید نظر کنند و از زمره شیاطین بدر آیند.

ص :203

پنجمین و آخرین بخش تهدیدی است برای همه دشمنان لجوج،و تسلی خاطری است برای پیامبر اسلام ص و بیان این واقعیت که او در دعوت خود هیچگونه اجر و مزدی از کسی نمی طلبد،و هیچ درد و رنجی برای کسی نمی خواهد.

***

فضیلت تلاوت این سوره

در فضیلت این سوره که به خاطر آغازش به نام سوره"ص"نامیده شده، در روایتی از پیامبر گرامی اسلام ص می خوانیم: من قرء سورة"ص"اعطی من الاجر بوزن کل جبل سخره اللّٰه لداود حسنات و عصمه اللّٰه ان یصر علی ذنب صغیرا او کبیرا: کسی که سوره"ص"را بخواند به اندازه هر کوهی که خدا مسخر داود فرموده بود"حسنه"به او می دهد،و از آلوده شدن و اصرار بر گناه صغیر و کبیر حفظ می کند" 1. و در حدیث دیگری از امام باقر ع چنین آمده: من قرء سورة"ص" فی لیلة الجمعة اعطی من خیر الدنیا و الآخرة ما لم یعط احد من الناس الا نبی مرسل او ملک مقرب،و ادخله اللّٰه الجنة و کل من احب من أهل بیته حتی خادمه الذی یخدمه: "کسی که سوره"ص"را در شب جمعه بخواند از خیر دنیا و آخرت آن قدر (از سوی خداوند)به او بخشیده می شود که به هیچکس داده نشده،جز پیامبران مرسل،و فرشتگان مقرب،و خدا او و تمام کسانی را که از خانواده اش مورد علاقه او هستند وارد بهشت می کند،حتی خدمتگزاری که به او خدمت می کرده" 2. هر گاه محتوای این سوره را در کنار این پاداشها بچینیم،پیوند و ارتباط این اجر و پاداشها با آن تعلیمات روشن می شود،و بار دیگر تاکیدی است بر این حقیقت که منظور تلاوت خشک و بیروح نیست،بلکه تلاوتی است اندیشه بر انگیز، و تصمیم آفرین،اندیشه و تصمیمی که انگیزه عمل گردد،و محتوای سوره را در زندگی انسان پیاده کند. ***

ص :204

این سوره در حقیقت مکملی برای سوره"صافات"است،و استخوان بندی مطالبش شباهت زیادی با استخوان بندی سوره"صافات"دارد،و از این نظر که سوره مکی است تمام ویژگیهای این سوره ها را در زمینه بحث از مبدء و معاد و رسالت پیامبر اسلام ص در بر دارد،و آن را با مطالب حساس دیگری آمیخته، و در مجموع معجونی شفابخش برای همه جویندگان راه حق فراهم ساخته است.

محتوای این سوره را در پنج بخش می توان خلاصه کرد:

بخش اول از مساله توحید و مبارزه با شرک و مساله نبوت پیامبر اسلام ص و سرسختی و لجاجت دشمنان مشرک در برابر این دو امر سخن می گوید.

بخش دوم گوشه هایی از تاریخ نه نفر از پیامبران خدا را منعکس ساخته، و بالخصوص از"داود"و"سلیمان"و"ایوب"بحث بیشتری دارد،مشکلات آنها را در زندگی و دعوت به سوی خدا منعکس می سازد تا درسی باشد آموزنده برای مؤمنان نخستین که در آن موقع تحت فشار شدیدی قرار داشتند.

بخش سوم سخن از سرنوشت کفار طاغی و یاغی در قیامت و تخاصم و جنگ و جدال آنها در دوزخ می گوید،و به مشرکان و افراد بی ایمان نشان می دهد که پایان کار آنها به کجا خواهد رسید.

چهارمین بخش سخن از آفرینش انسان و مقام والای او و سجده کردن فرشتگان برای آدم می گوید،و نشان می دهد که فاصله قوس صعودی و نزولی انسان تا چه حد عظیم است،تا این کوردلان بیخبر به ارزش وجودی خویش پی برند،و در برنامه های انحرافی خود تجدید نظر کنند و از زمره شیاطین بدر آیند.

ص :

است!او را بخوان و به او دستور ده دست از خدایان ما بردارد تا ما هم ناسزا به خدای او نگوئیم! ابو طالب کسی را خدمت پیامبر ص فرستاد،هنگامی که پیامبر ص وارد خانه شد و به اطراف اطاق نگاه کرد دید کسی جز مشرکان در کنار ابو طالب نیست،گفت:

السلام علی من اتبع الهدی "سلام بر کسانی که پیرو هدایتند"! سپس نشست،ابو طالب سخنان آنها را برای پیامبر ص شرح داد.

پیامبر ص در جواب فرمود:

او هل لهم فی کلمة خیر لهم یسودون بها العرب و یطاون اعناقهم: "آیا آنها حاضرند جمله ای را با من موافقت کنند و در سایه آن بر تمام عرب پیشی گیرند و حکومت کنند"؟! ابو جهل(که از این سخن به وجد آمده بود و انتظار داشت کلید حکومت بر عرب را از دست پیامبر بگیرد)گفت:بله موافقیم،منظورت کدام جمله است؟ پیغمبر ص فرمود:

تقولون لا اله الا اللّٰه!: "بگوئید معبودی جز اللّٰه نیست"!(و این بتها را که مایه بدبختی و ننگ و عقب افتادگی شماست دور بریزید).

هنگامی که حضار این جمله را شنیدند آن چنان وحشت کردند که انگشتها در گوش گذاردند و با سرعت خارج شدند،و می گفتند،چنین چیزی را تا کنون نشنیده ایم،این یک دروغ است.

اینجا بود که آیات آغاز سوره"ص"نازل شد (1).

***

ص :207

رستاخیز،و یاد هدف خلقت انسان.

آری عامل مهم بدبختی انسانها فراموشی و غفلت است،و قرآن مجید آن را زائل می کند.

قرآن در باره منافقان می گوید: نَسُوا اللّٰهَ فَنَسِیَهُمْ :"آنها خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را فراموش نمود"(و رحمتش را از آنها قطع کرد) (توبه-67).

و در همین سوره(ص)آیه 26 در باره گمراهان می خوانیم: إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ لَهُمْ عَذٰابٌ شَدِیدٌ بِمٰا نَسُوا یَوْمَ الْحِسٰابِ :"کسانی که از راه خداوند گمراه می شوند عذاب شدیدی به خاطر فراموش کردن روز حساب دارند".

آری بلای بزرگ گمراهان و گنهکاران همان فراموشی است،تا آنجا که حتی خویشتن و ارزشهای وجودی خویش را فراموش می کنند،چنان که قرآن می گوید: وَ لاٰ تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللّٰهَ فَأَنْسٰاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولٰئِکَ هُمُ الْفٰاسِقُونَ :

"مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند،خداوند خودشان نیز از یادشان برد،آنها فاسقانند"!(حشر-19).

و قرآن وسیله ای برای شکافتن این پرده های نسیان،و نوری برای برطرف ساختن ظلمات غفلت و فراموشکاری است،آیاتش انسان را به یاد خدا و معاد می اندازد و جمله هایش انسان را به ارزشهای وجودی خویش آشنا می سازد.

*** در آیه بعد می گوید:اگر می بینی آنها در برابر این آیات روشنگر و قرآن بیدارکننده تسلیم نمی شوند نه به خاطر این است که پرده ای بر این کلام حق افتاده"بلکه کافران گرفتار تکبر و غروری هستند که آنها را از قبول حق باز داشته،و عداوت و عصیانی که آنها را از پذیرش دعوت تو مانع می شود"( بَلِ الَّذِینَ

ص :209

کَفَرُوا فِی عِزَّةٍ وَ شِقٰاقٍ

).

"عزة"به گفته"راغب"در"مفردات"حالتی است که مانع مغلوب شدن انسان می گردد(حالت شکست ناپذیری)و در اصل از"عزاز"به معنی سر زمین صلب و محکم و نفوذناپذیر گرفته شده است...و آن بر دو گونه است گاه "عزت ممدوح"و شایسته است،چنان که ذات پاک خدا را به"عزیز"توصیف می کنیم،و گاه"عزت مذموم"و آن نفوذناپذیری در مقابل حق و تکبر از پذیرش واقعیات می باشد،و این عزت در حقیقت ذلت است! "شقاق"از ماده"شق"در اصل به معنی شکاف است،سپس به معنی اختلاف نیز به کار رفته،زیرا اختلاف سبب می شود که هر گروهی در شقی قرار گیرد.

قرآن در اینجا مساله نفوذناپذیری و کبر و غرور و پیمودن راه جدایی و شکاف و تفرقه را عامل بدبختی کفار شمرده،آری اینها صفات زشت و شومی است که روی چشم و گوش انسان پرده می افکند،و حس تشخیص را از انسان می گیرد، و چه دردناک است که چشم باز باشد و گوش باز اما آدمی کور باشد و کر؟ در آیه 206 سوره"بقره"می خوانیم: وَ إِذٰا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللّٰهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهٰادُ :"هنگامی که به او(منافق)گفته می شود از خدا بترس لجاجت و تعصب و غرور او را می گیرد و به گناه می کشاند،آتش دوزخ برای او کافی است و چه جایگاه بدی"؟ *** سپس برای بیدار ساختن این مغروران غافل دست آنها را گرفته،به گذشته تاریخ بشر می برد،و سرنوشت اقوام مغرور و متکبر و لجوج را به آنها نشان می دهد، شاید عبرت گیرند،می گوید:"چه بسیار اقوامی که قبل از آنها بودند و ما آنها را (به خاطر تکذیب پیامبران و انکار آیات الهی و ظلم و گناه)هلاک کردیم" ( کَمْ أَهْلَکْنٰا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ ).

ص :210

"و به هنگام نزول عذاب فریاد استغاثه آنها بلند شد،اما چه سود که دیر شده بود،و زمان نجات سپری شده بود"( فَنٰادَوْا وَ لاٰتَ حِینَ مَنٰاصٍ ).

آن روز که پیامبران الهی و اولیای حق آنها را اندرز دادند و از عاقبت شوم اعمالشان بر حذر داشتند نه تنها گوش شنوا نداشتند بلکه به استهزاء و سخریه و آزار مؤمنان و حتی قتل آنها پرداختند،و فرصتها از دست رفت و پلهای پشت سر ویران گشت،و در حالی عذاب استیصال برای نابودی آنها نازل شد که درهای توبه و بازگشت همه بسته شده بود و فریادهای استغاثه آنها به جایی نرسید! واژه لات برای نفی است و در اصل"لاء نافیه"بوده،و"تاء تانیث"برای تاکید بر آن افزوده شده است (1).

"مناص"از ماده"نوص"به معنی پناهگاه و فریادرس است،می گویند عرب هنگامی که حادثه سخت و وحشتناکی رخ می داده مخصوصا در جنگها این کلمه را تکرار می کرد و می گفت"مناص،مناص"یعنی پناهگاه کجا است، پناهگاه کجاست؟و چون این مفهوم با فرار مقارن است گاهی به معنی محل فرار نیز آمده است (2).

به هر حال این غافلان مغرور تا فرصت در دست داشتند که به آغوش پر مهر لطف خدا پناه برند از آن استفاده نکردند،و به هنگامی که فرصتها از دست رفت

ص :211

و عذاب استیصال نازل شد این فریادهای استغاثه و تلاش برای پیدا کردن راه فرار و پناهگاه به جایی نمی رسد.

این سنت پروردگار در همه اقوام پیشین بوده،و در آینده نیز ادامه خواهد داشت،چرا که برای سنت او تغییر و تبدیلی نیست.

افسوس که بسیاری از مردم حاضر نیستند از تجارب دیگران استفاده کنند باید خودشان بار دیگر تجربه های تلخ را بیازمایند،تجربه هایی که گاه در طول عمر انسان تنها یک بار رخ می دهد،و نوبت به بار دوم نمی رسد،و باصطلاح اول و آخر آن یکی است.

***

ص :212

ولی از آنجا که این شان نزول مطالب تازه ای دارد ما آن را از تفسیر "علی بن ابراهیم"در اینجا می آوریم،و آن این است که:

هنگامی که رسول خدا دعوتش را آشکار کرد سران قریش نزد ابو طالب آمدند و گفتند ای ابو طالب فرزند برادرت ما را سبک مغز می خواند،و به خدایان ما ناسزا می گوید،جوانان ما را فاسد نموده،و در جمعیت ما تفرقه افکنده است،اگر این کارها به خاطر کمبود مالی است ما آن قدر مال برای او جمع آوری می کنیم که ثروتمندترین مرد قریش شود،و حتی حاضریم او را به ریاست برگزینیم.

ابو طالب این پیام را به رسول اللّٰه ص عرض کرد:پیامبر ص فرمود:

لو وضعوا الشمس فی یمینی و القمر فی یساری ما اردته،و لکن کلمة یعطونی یملکون بها العرب و تدین بها العجم و یکونون ملوکا فی الجنة!:

"اگر آنها خورشید را در دست راست من و ماه را در دست چپ من بگذارند من به آن تمایل ندارم،ولی(به جای این همه وعده ها)یک جمله،با من موافقت نمایند تا در سایه آن بر عرب حکومت کنند،و غیر عرب نیز به آئین آنها درآیند، و آنها سلاطین بهشت خواهند بود"!.

ابو طالب این پیام را به آنها رسانید،آنها گفتند:حاضریم به جای یک جمله ده جمله را بپذیریم(کدام جمله منظور تو است؟).

پیامبر ص به آنها فرمود:

تشهدون ان لا اله الا اللّٰه و انی رسول اللّٰه:

"گواهی دهید که معبودی جز اللّٰه نیست و من رسول خدا هستم".

آنها(از این سخن سخت وحشت کردند و)گفتند:ما 360 خدا را رها کنیم تنها به سراغ یک خدا برویم؟چه چیز عجیبی؟!(آنهم خدایی که هرگز دیده نمی شود!).

در اینجا آیات زیر نازل شد" وَ عَجِبُوا أَنْ جٰاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قٰالَ

ص :214

الْکٰافِرُونَ هٰذٰا سٰاحِرٌ کَذّٰابٌ

... إِنْ هٰذٰا إِلاَّ اخْتِلاٰقٌ " (1).

همین معنی در تفسیر مجمع البیان با تفاوت مختصری نقل شده و در آخر آن آمده است:"پیامبر ص در حالی که اشک از چشمانش جاری بود فرمود ای عمو!اگر اینها خورشید را در دست راست من و ماه را در دست چپم قرار دهند تا دست از این سخن بردارم هرگز چنین نخواهم کرد،مگر اینکه این سخن را در جامعه نفوذ دهم،و یا در راه آن کشته شوم،هنگامی که ابو طالب این سخن را شنید عرض کرد به دنبال برنامه خود باش به خدا سوگند که من هرگز دست از یاری تو بر نخواهم داشت" (2).

***

آنها با خبر بود،و با مشکلات و مسائل زندگی آنان آشنایی داشت،می توانست در همه چیز الگو و اسوه باشد،آنها این امتیاز بزرگ را به عنوان یک نقطه تاریک در دعوت پیامبر ص تلقی می کردند و از آن تعجب داشتند.

گاه از این مرحله نیز فراتر رفتند"و کافران گفتند این ساحر دروغگویی است"!( وَ قٰالَ الْکٰافِرُونَ هٰذٰا سٰاحِرٌ کَذّٰابٌ ).

بارها گفته ایم که نسبت دادن سحر به پیامبر ص به خاطر مشاهده معجزات غیر قابل انکار و نفوذ خارق العاده او در افکار بود،و نسبت دادن کذب به او به خاطر این بود که بر خلاف سنتهای خرافی و افکار منحطی که جزء مسلمات آن محیط محسوب می شد قیام کرد و بر ضد آن سخن می گفت و دعوی رسالت از سوی خدا داشت.

*** هنگامی که پیامبر دعوت توحیدی خود را آشکار نمود نگاه به یکدیگر می کردند و می گفتند بیائید چیزهای ناشنیده بشنوید"آیا او بجای اینهمه خدایان یک خدا قرار داده؟این راستی چیز عجیبی است"؟!( أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلٰهاً وٰاحِداً إِنَّ هٰذٰا لَشَیْءٌ عُجٰابٌ ) (1).

آری گاه غرور و خودخواهی و مطلق نگری و فساد محیط آن چنان بینش و قضاوت انسان را تغییر می دهد که از واقعیتهای روشن تعجب می کند در حالی که به خرافات و پندارهای واهی سخت پای بند است.

واژه"عجاب"مانند"طوال"(بر وزن تراب)معنی مبالغه را می رساند، و به امور بسیار عجیب گفته می شود.

این سبک مغزان فکر می کردند هر قدر تعداد معبودهای آنها بیشتر شود

ص :216

قدرت و اعتبار نفوذ آنها بیشتر خواهد بود،و به همین دلیل خدای یکتا چیز کمی به نظر آنها می رسید،در حالی که می دانیم اشیاء متعدد از نظر فلسفی همیشه محدودند،و وجود نامحدود یکی بیشتر نیست،به همین دلیل تمام مطالعات در خداشناسی به خط"توحید"منتهی می شود.

*** "سرکردگان آنها هنگامی که از مراجعه به ابو طالب و میانجیگری او مایوس و ناامید شدند از نزد او بیرون آمدند،و گفتند:بروید و خدایانتان را محکم بچسبید،و ایستادگی و استقامت به خرج دهید که هدف محمد ص این است که جامعه ما را به فساد و تباهی کشد و نعمتهای خدا را به خاطر پشت کردن به بتها از ما قطع کند و خود بر ما ریاست نماید"!( وَ انْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَ اصْبِرُوا عَلیٰ آلِهَتِکُمْ إِنَّ هٰذٰا لَشَیْءٌ یُرٰادُ ).

"انطلق"از ماده"انطلاق"به معنی بیرون رفتن با سرعت و توام با رها ساختن کار قبلی است،و در اینجا اشاره به رها ساختن مجلس ابو طالب با قهر و خشم است.

"ملا"اشاره به اشراف و سرشناسان قریش است که به سراغ ابو طالب آمدند که بعد از بیرون آمدن از آن مجلس به یکدیگر و یا به پیروان خود می گفتند دست از بتها برندارید و معبودهایتان را محکم بچسبید.

جمله" لَشَیْءٌ یُرٰادُ "مفهومش این است که"این مساله چیزی است خواسته شده"و چون جمله سربسته ای است مفسران تفسیرهای بسیاری برای آن ذکر کرده اند،از جمله:

بعضی گفته اند:اشاره به دعوت پیامبر گرامی اسلام است و منظور این است که این دعوت توطئه ای است که هدفش مائیم،ظاهری دارد دعوت به سوی اللّٰه و باطنی که حکومت کردن بر ما و سیادت و ریاست بر عرب است،و اینها همه بهانه ای

ص :217

است برای این مطلب،شما مردم بروید و محکم بر آئین خود بایستید،و تحلیل در باره این توطئه را به ما سران قوم واگذارید!.

این چیزی است که سردمداران باطل همیشه برای خاموش کردن صدای رهروان راه حق مطرح می کردند،آن را توطئه می نامیدند،توطئه ای که باید سیاستمداران آن را به دقت تحلیل کرده،و برای مبارزه با آن برنامه تنظیم کنند، و اما توده مردم باید بی اعتنا از کنار آن بگذرند،و به آنچه در دست دارند سخت بچسبند! نظیر این سخن در داستان نوح نیز آمده است که اشراف و سرجنبانها به توده مردم گفتند: مٰا هٰذٰا إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُرِیدُ أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ :"این مرد فقط انسانی مثل شما است که می خواهد بر شما تقدم جوید"(مؤمنون-24).

بعضی دیگر در تفسیر این جمله گفته اند:منظور این است شما بت پرستان محکم در مورد خدایانتان استقامت کنید،این همان چیزی است که از شما خواسته شده است.

بعضی نیز گفته اند:منظور این است محمد ص هدفش مائیم،او می خواهد جامعه ما را به فساد بکشد و ما به خدایانمان پشت کنیم،در نتیجه نعمت ها از ما قطع شود،و عذاب بر ما نازل گردد! بعضی نیز احتمال داده اند:منظور این است که محمد ص از کار خود دست بردار نیست،تصمیمی است گرفته شده،و اراده ای است تخلف ناپذیر،بنا بر این مذاکره کردن با او بیهوده است،بروید و عقائدتان را محکم نگهدارید.

و بالآخره احتمال داده شده که منظور آنها این بوده که این مصیبتی است برای ما پیش آمده،و به هر حال باید بسازیم و بسوزیم و آئین خود را محکم نگهداریم.

البته با توجه به کلی بودن مفهوم این جمله غالب این تفسیرها ممکن است در آن جمع باشد هر چند معنی اول از همه مناسبتر به نظر می رسد.

ص :218

به هر حال سران بت پرستان می خواستند با این سخن،روحیه متزلزل پیروان خود را تقویت کنند،و از سقوط هر چه بیشتر اعتقاداتشان جلوگیری بعمل آورند اما چه تلاش بیهوده ای؟!.

*** سپس برای اغفال مردم و یا قانع ساختن خویش گفتند:"ما هرگز چنین چیزی را از پدران خود نشنیده ایم،این فقط یک دروغ و کذب است"! ( مٰا سَمِعْنٰا بِهٰذٰا فِی الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هٰذٰا إِلاَّ اخْتِلاٰقٌ ).

اگر ادعای توحید و نفی بتها واقعیتی داشت باید پدران ما با آن عظمت و شخصیت!آن را درک کرده باشند،و ما از آنها شنیده باشیم،اما این یک گفتار دروغین و بی سابقه است! تعبیر به" اَلْمِلَّةِ الْآخِرَةِ "ممکن است اشاره به جمعیت پدرانشان باشد که نسبت به آنها آخرین ملت بودند چنان که در بالا گفتیم،و ممکن است اشاره به"اهل کتاب"مخصوصا"نصاری"باشد که آخرین دین و ملت قبل از ظهور پیامبر اسلام ص محسوب می شدند،یعنی در کتب نصارا نیز از سخنان محمد ص اثری نیست،چرا که آنها قائل به"تثلیث"(خدایان سه گانه)هستند،توحید محمد ص مطلب نوظهوری است! ولی چنان که لحن قرآن در آیات مختلف دیگر نشان می دهد عرب جاهلی تکیه بر کتب یهود و نصاری نداشت،تمام تکیه گاهش سنت و آئین نیاکان و پدران بود،و همین شاهد خوبی برای تفسیر اول است.

"اختلاق"از ماده"خلق"در اصل به معنی ابداء چیزی بدون سابقه است،سپس این کلمه به"دروغ"نیز اطلاق شده،چرا که دروغگو در بسیاری از مواقع مطالب بی سابقه ای را مطرح می کند،بنا بر این منظور از"اختلاق" در آیه مورد بحث این است که ادعای توحید ادعای نوظهور و بی سابقه ای است

ص :219

که محمد ص آن را مطرح کرده و در میان ما و پیشینیانمان کاملا ناشناخته بوده است، و این خود دلیل بر بطلان آن است! ***

پیدا کنند!و از این راه نظر خود را یک عقیده کهنه و قدیمی نشان دهند،تا در امان بمانند،و این بسیار دردناک است! نمونه این سخن را در مورد نظریه معروف"حرکت جوهری"صدر المتالهین شیرازی در اسفار می توان مشاهده کرد.

به هر حال این طرز برخورد با مسائل تازه و ابتکارات جدید ضایعات بزرگی برای جوامع انسانی و برای جهان علم و دانش داشته و دارد،و باید علاقمندان دلسوز برای اصلاح آن بکوشند،و این رسوبات جاهلی را از افکار بزدایند.

اما این سخن به آن معنی نیست که هر مطلب تازه ای را به خاطر تازه بودنش مورد استقبال قرار دهیم،هر چند بی پایه و بی اساس باشد،که"تازه زدگی" مانند"عشق به کهنه ها"خود بلای بزرگی است.

اعتدال اسلامی ایجاب می کند که نه آن"افراط"در کار باشد و نه این "تفریط".

***

ص :221

یافته ترند"(نساء-51).

بدیهی است این تعجب ها و انکارها که علاوه بر حسد و حب دنیا سرچشمه دیگری یعنی اشتباه در"تشخیص ارزشها"داشت هرگز نمی توانست معیار منطقی برای قضاوت باشد،مگر شخصیت انسان در اسم و آوازه پول و مقام و سن و سال او است؟مگر رحمت الهی بر این معیارها تقسیم می شود؟ لذا در دنباله آیه می فرماید درد آنها چیز دیگری است،"آنها در حقیقت در اصل وحی و ذکر من شک و تردید دارند"( بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْ ذِکْرِی ).

ایراد به شخص محمد ص بهانه ای بیش نیست و این شک و تردید آنها در مساله نه بخاطر وجود ابهام در قرآن مجید است،بلکه سرچشمه آن هوی و هوسها و حب دنیا و حسادتها است.

و سرانجام آنها را با این جمله تهدید می کند:"آنها هنوز عذاب الهی را نچشیده اند که اینگونه جسورانه در برابر فرستاده خدا ایستاده اند، و با این سخنان واهی به جنگ در برابر وحی الهی برخاسته اند"( بَلْ لَمّٰا یَذُوقُوا عَذٰابِ ) آری همیشه گروهی وجود دارند که گوششان بدهکار منطق و حرف حساب نیست،و چیزی جز تازیانه های عذاب آنان را از مرکب غرورشان پیاده نمی کند،باید مجازات شوند که درمانشان تنها عذاب الهی است.

*** سپس در پاسخ آنها می افزاید:"راستی مگر خزائن رحمت پروردگار قادر و بخشنده تو نزد آنها است"تا هر که را میل دارند فرمان نبوت بدهند،و هر کس را مایل نیستند محروم سازند؟( أَمْ عِنْدَهُمْ خَزٰائِنُ رَحْمَةِ رَبِّکَ الْعَزِیزِ الْوَهّٰابِ ).

خداوند به مقتضای اینکه"رب"است(و پروردگار مالک و مربی عالم هستی و جهان انسانیت است)کسی را برای رسالتش برمی گزیند که بتواند مردم را در مسیر تکامل و تربیت رهبری کند،و به مقتضای"عزیز"بودنش،مغلوب

ص :224

خواسته هیچ کس نیست،تا مقام رسالت را به فرد نالایقی واگذارد،و اصولا مقام نبوت مقامی است بس عظیم که تنها خدا قدرت دارد آن را به کسی بدهد و به مقتضای"وهاب"بودنش هر چه را بخواهد و به هر کس صلاح بداند می بخشد.

قابل توجه اینکه"وهاب"صیغه مبالغه و به معنی بسیار بخشنده است، اشاره به اینکه نبوت تنها یک موهبت نیست،بلکه موهبتهای متعددی است که دست به دست هم می دهد تا کسی بتواند عهده دار آن منصب گردد،موهبت علم و تقوا و عصمت و شجاعت و شهامت.

نظیر این سخن را در سوره زخرف آیه 32 نیز می خوانیم: أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ :"آنها به خاطر نزول قرآن بر تو ایراد می گیرند مگر رحمت پروردگارت به دست آنها تقسیم می شود"؟ ضمنا از تعبیر به"رحمت"به خوبی استفاده می شود که نبوت رحمت و لطف خدا بر جهان انسانیت است،و به راستی چنین است،چرا که اگر انبیاء نبودند انسانها هم راه آخرت و معنویت را گم می کردند و هم راه دنیا را،چنان که دور افتادگان از مکتب انبیاء هر دو راه را گم کرده اند.

*** باز در آیه بعد همین معنی را از طریق دیگری تعقیب کرده،می گوید:

آیا مالکیت و حاکمیت آسمانها و زمین و آنچه در میان این دو است از آن آنها است؟ اگر چنین است به آسمانها بروند و جلو نزول وحی الهی را بر قلب پاک محمد بگیرند"! ( أَمْ لَهُمْ مُلْکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا فَلْیَرْتَقُوا فِی الْأَسْبٰابِ ).

این سخن در حقیقت تکمیلی است بر بحث گذشته،در آنجا می گفت:"خزائن رحمت پروردگار در دست شما نیست که به هر کس که با تمایلات هوس آلودتان هماهنگ است ببخشید"،حال می گوید اکنون که این خزائن به دست شما نیست و فقط در اختیار خدا است،تنها راهی که در پیش دارید این است که به آسمانها

ص :225

بروید،و مانع نزول وحی او شوید،و خود می دانید که از این کار نیز سخت عاجز و ناتوانید! بنا بر این نه"مقتضی"در اختیار شما است و نه قدرت بر ایجاد"مانع" دارید،با اینحال چه کاری از دست شما ساخته است؟از حسد بمیرید،و هر کار از دستتان ساخته است انجام دهید.

به این ترتیب این دو آیه مطلب واحدی را تکرار نمی کنند-آن چنان که جمعی از مفسران گفته اند-بلکه هر کدام به یکی از ابعاد مساله ناظر است.

*** در آخرین آیه مورد بحث در مقام تحقیر این مغروران سبک مغز و فخرفروش می گوید:"اینها لشکر کوچک شکست خورده ای از احزابند"!( جُنْدٌ مٰا هُنٰالِکَ مَهْزُومٌ مِنَ الْأَحْزٰابِ ) (1).

"هنالک"به معنی"آنجا"و برای اشاره به بعید است،به همین دلیل جمعی آن را اشاره به شکست مشرکان در جنگ"بدر"می دانند که در نقطه نسبتا دوردستی از مکه واقع شده.

تعبیر به"احزاب"ظاهرا اشاره به تمام گروه هایی است که بر ضد پیامبران قیام کردند و خداوند آنها را در هم کوبید،این جمعیت مشرکان گروهک کوچکی از آن گروه ها هستند که به سرنوشت آنان گرفتار خواهند شد.(شاهد این سخن آیات آینده است که به این مساله تصریح کرده).

فراموش نکنیم که این سوره از سوره های مکی است،و این سخن را قرآن

ص :226

زمانی می گوید که مسلمانان در اقلیت شدیدی بودند،آن چنان که ممکن بود مشرکان آنها را همچون یک لقمه بربایند" تَخٰافُونَ أَنْ یَتَخَطَّفَکُمُ النّٰاسُ " (انفال-26).

آن روز هیچ نشانه ای از پیروزی برای مسلمانان به چشم نمی خورد.

آن روز پیروزیهای بدر و احزاب و حنین پیش نیامده بود،ولی قرآن با قاطعیت گفت:"این دشمنان سرسخت لشکر کوچکی هستند که دچار شکست خواهند شد".

امروز هم قرآن همین بشارت را به مسلمانان جهان که از هر سو در محاصره قدرتهای متجاوز و ستمگر قرار گرفته اند می دهد که اگر همچون مسلمانان نخستین بر سر عهد و پیمان خدا به ایستند او نیز وعده خودش را در زمینه شکست جنود احزاب تحقق خواهد بخشید.

***

ص :227

می داد،و آنها را لشکر کوچکی از احزاب مغلوب معرفی می کرد،در آیات مورد بحث گروهی از این احزاب را که تکذیب پیامبران کردند و به سرنوشت شومی گرفتار شدند معرفی می کند.

می گوید:"قبل از آنها قوم نوح و عاد و فرعون ذو الاوتاد و صاحب قدرت آیات الهی و رسولانش را تکذیب کردند"( کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عٰادٌ وَ فِرْعَوْنُ ذُو الْأَوْتٰادِ ).

*** "همچنین قوم ثمود و قوم لوط و اصحاب الایکه(قوم شعیب)اینها احزابی بودند که به تکذیب پیامبران برخاستند"( وَ ثَمُودُ وَ قَوْمُ لُوطٍ وَ أَصْحٰابُ الْأَیْکَةِ أُولٰئِکَ الْأَحْزٰابُ ) (1).

آری اینها شش گروه از احزاب جاهلی و بت پرست بودند که بر ضد پیامبران بزرگی قیام کردند.

قوم نوح در برابر این پیامبر عظیم.

قوم عاد در مقابل حضرت"هود".

فرعون در برابر"موسی"و"هارون".

قوم ثمود در برابر"صالح".

قوم لوط در برابر حضرت"لوط".

و اصحاب الایکه در برابر"شعیب".

آنها آنچه در توان داشتند در تکذیب و آزار و ایذاء پیامبران و مؤمنان به کار گرفتند اما سرانجام عذاب الهی دامانشان را گرفت و همچون مزرعه خشک

ص :229

شده آنها را درو کرد.

قوم نوح با طوفان و بارانهای سیلابی نابود شدند.

عاد با تندبادی سرسخت و کوبنده.

فرعون و فرعونیان با امواج نیل.

قوم ثمود با صیحه آسمانی(صاعقه ای عظیم).

قوم لوط با زلزله ای وحشتناک توام با بارانی از سنگهای آسمانی.

قوم شعیب نیز با صاعقه ای مرگبار که از ابری بر سر آنها فرود آمد و به این ترتیب"آب"و"باد"و"خاک"و"آتش"که وسائل اصلی زندگی انسان را تشکیل می دهند مامور مرگ آنها شدند،و چنان طومار عمر این سرکشان یاغی را در هم نوردیدند که اثری از آنها باقی نماند.

این مشرکان مکه باید بیندیشند نسبت به این اقوام گروه کوچکی بیش نیستند،چرا از خواب غفلت بیدار نمی شوند؟ توصیف فرعون به" ذُو الْأَوْتٰادِ "(صاحب میخهای محکم)که در آیات فوق صریحتر و در آیه 10 سوره فجر آمده است،کنایه از استحکام قدرت فرعون و فرعونیان است،این تعبیر در سخنان روزمره نیز به معنی استحکام به کار می رود گفته می شود:فلان کس میخهایش محکم است،یا میخهای این کار کوبیده شده، و یا چهارمیخه شده است،چرا که همیشه برای استحکام بنا یا خیمه ها از انواع میخها استفاده می کنند.

بعضی نیز آن را اشاره به لشکریان عظیم فرعون دانسته اند،چرا که لشکر معمولا از خیمه ها استفاده می کند،و برای نگهداشتن خیمه ها از میخ استفاده می نمایند.

بعضی دیگر آن را اشاره به شکنجه های وحشتناک فرعونیان نسبت به دشمنانشان دانسته اند که به اصطلاح آنها را به چهار میخ می کشند،هر یک از دست و پای

ص :230

آنها را با میخ به زمین،چوبه دار،و یا دیواری می کوبیدند،و می گذاشتند تا جان دهد! و سرانجام بعضی نیز احتمال داده اند که"اوتاد"همان"اهرام"مصر است که همچون میخ بر دل زمین نشسته،و چون اهرام از ویژگیهای فراعنه است این توصیف در قرآن منحصرا در مورد آنان آمده است.

در عین حال این احتمالات با هم منافاتی ندارد و ممکن است در مفهوم این کلمه جمع باشد.

در مورد"اصحاب الایکه،"ایکه"به معنی درخت و"اصحاب الایکه" همان قوم حضرت شعیب هستند که در سرزمینی پر آب و مشجر در میان حجاز و شام زندگی می کردند در تفسیر سوره حجر ذیل آیه 78 به قدر کافی سخن گفته ایم (جلد 11 صفحه 120).

*** "آری هر یک از این گروه ها رسولان پروردگار را تکذیب کردند و عذاب الهی در باره آنها محقق شد" ( إِنْ کُلٌّ إِلاّٰ کَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ عِقٰابِ ) (1).

و تاریخ نشان می دهد که چگونه هر گروهی از آنها به بلائی جان سپردند و در مدت کوتاهی شهر و دیارشان به ویرانه ای تبدیل شد،و نفراتشان به جسدهایی بی روح! *** آیا این مشرکان مکه با این کارهای خود سرنوشتی بهتر از آنها می توانند داشته باشند،؟در حالی که اعمال آنها همان اعمال است و سنت خداوند همان سنت؟!

ص :231

لذا در آیه بعد به عنوان یک تهدید قاطع و کوبنده می گوید:"اینها با این اعمال انتظاری جز این نمی کشند که یک صیحه آسمانی فرا رسد،صیحه ای که در آن بازگشت نیست"( وَ مٰا یَنْظُرُ هٰؤُلاٰءِ إِلاّٰ صَیْحَةً وٰاحِدَةً مٰا لَهٰا مِنْ فَوٰاقٍ ).

این صیحه ممکن است همانند صیحه هایی باشد که بر اقوام پیشین فرود آمد، صاعقه ای وحشتناک،یا زمین لرزه ای پر صدا،و زندگی آنها را در هم کوبید.

و نیز ممکن است اشاره به"صیحه عظیم پایان جهان"باشد که از آن تعبیر به"نفخه صور اول"می شود.

بعضی از مفسران تفسیر اول را مورد ایراد قرار داده اند و آن را مخالف آیه 33 سوره انفال دانسته اند که می فرماید: وَ مٰا کٰانَ اللّٰهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ :

"تا تو در میان آنها هستی خداوند آنان را مجازات نمی کند".

اما با توجه به اینکه مشرکان این اعتقاد را در باره پیامبر اسلام ص نداشتند،و اعمالشان همانند اعمال اقوامی بود که با صیحه های آسمانی جان داده بودند،می بایست هر لحظه در انتظار چنین سرنوشتی باشند،چرا که آیه سخن از مساله"انتظار"می گوید(دقت کنید).

بعضی به تفسیر دوم نیز ایراد کرده اند که مشرکان عرب به هنگام پایان جهان زنده نیستند که آن صیحه عظیم دامانشان را بگیرد.

ولی این ایراد نیز درست نیست،به همان دلیل که قبلا گفتیم،زیرا هیچکس لحظه پایان جهان و قیام قیامت را نمی داند،بنا بر این در آن روز مشرکان می بایست هر لحظه در انتظار آن صیحه عظیم و غیر قابل بازگشت باشند (1).

ص :232

به هر حال این بیخبران با تکذیب و انکار آیات الهی و نسبت های ناروا در باره پیامبر اسلام ص و اصرار و لجاجت بر بت پرستی ظلم و فساد گویی در انتظار عذاب الهی نشسته اند،عذابی که خرمن عمر آنها را بسوزاند،و یا صیحه ای که به عمر جهان پایان دهد و آنها را به راهی غیر قابل بازگشت ببرد.

"فواق"(بر وزن رواق)به طوری که بسیاری از اهل لغت و تفسیر گفته اند در اصل به معنی فاصله ای است که در میان دو مرتبه دوشیدن شیر از پستان می باشد، زیرا هنگامی که شیر به طور کامل دوشیده شود کمی باید صبر کرد تا مجددا شیر در پستان جمع شود.

و بعضی آن را به معنی فاصله ای که میان باز کردن انگشتان و بستن آن به هنگام دوشیدن شیر با انگشت است می دانند.

و از آنجا که پستان بعد از دوشیدن شیر در استراحت فرو می رود گاه این کلمه در معنی آرامش و استراحت نیز به کار رفته است.

و نیز از آنجا که این فاصله برای بازگشت شیر به پستان است این تعبیر به معنی بازگشت و رجوع نیز آمده،و از همین جهت بهبودی مریض را"افاقه" می گویند،چرا که سلامت و تندرستی به او باز می گردد،و نیز به هوش آمدن مست،و عاقل شدن دیوانه را به خاطر بازگشت هوش و عقل به آنها"افاقه" می گویند. (1)

به هر حال این صیحه وحشتناک هیچگونه بازگشت و راحت و آرامش و سکونی در آن نیست،و هنگامی که تحقق یافت همه درها به روی انسان بسته می شود،

ص :233

نه پشیمانی سودی دارد،نه امکان جبران موجود است،و نه فریادها بجایی می رسد.

*** آخرین آیه مورد بحث به یکی دیگر از سخنان کفار و منکران که از روی سخریه و استهزاء می گفتند اشاره کرده می گوید:

"آنها گفتند:پروردگارا!نصیب ما را از عذابت هر چه زودتر قبل از روز حساب به ما ده"!( وَ قٰالُوا رَبَّنٰا عَجِّلْ لَنٰا قِطَّنٰا قَبْلَ یَوْمِ الْحِسٰابِ ).

این کوردلان مغرور آن چنان مست باده غرور بودند که حتی عذاب الهی و دادگاه عدلش را به باد مسخره می گرفتند،و می گفتند:چرا سهمیه عذاب ما تاخیر کرد؟ چرا خدا زودتر سهمیه ما را نمی دهد؟! در میان اقوام پیشین این چنین سبک مغزان از خود راضی نیز کم نبودند، اما در لحظه گرفتاری در چنگال عذاب الهی مانند حیوانات نعره می کشیدند، و کسی به فریادشان نمی رسید.

"قط"(بر وزن جن)در اصل به معنی چیزی است که از عرض بریده می شود، و"قد"(بر همین وزن)به معنی چیزی است که از طول بریده می شود! و از آنجا که نصیب و سهمیه معین هر کس گویی چیزی مقطوع و بریده شده است،این واژه در معنی سهم نیز بکار رفته است.

و گاه به معنی کاغذی است که چیزی بر آن می نگارند،و یا نام اشخاص و جوائز آنها را در آن می نویسند.

لذا بعضی از مفسران در تفسیر آیه فوق گفته اند منظور این است"خداوندا نامه اعمال ما را پیش از روز جزا به دست ما ده"این سخن را زمانی گفتند که آیات قرآن خبر داد گروهی در روز قیامت نامه اعمالشان در دست راست و گروهی

ص :234

در دست چپ آنها است.

آنها از روی استهزاء گفتند چه خوب بود الان نامه اعمال ما به ما داده می شد؟تا بخوانیم و به بینیم چکاره ایم؟ به هر حال"جهل"و"غرور"دو صفت بسیار زشت و مذموم است که غالبا از یکدیگر جدا نمی شود،جاهلان مغرورند،و مغروران جاهل،و آثار این دو در مشرکان عصر جاهلیت فراوان به چشم می خورد.

***

ص :235

همه قدرت به او داد،و حتی کوه ها و پرندگان را مسخر او ساخت،تا نشان دهد هنگامی که لطف او شامل حال کسی باشد کاری از انبوه دشمنان ساخته نیست.

ولی این پیغمبر بزرگ نیز با آن همه قدرت ظاهری از زخم زبان مردم در امان نماند،تا تسلی خاطری برای پیامبر ص باشد که این مساله منحصر به او نبوده و بزرگان جهان در این امر شرکت داشته اند.

نخست می گوید:"در برابر آنچه آنها می گویند شکیبا باش،و به خاطر بیاور بنده ما را داود صاحب قدرت بود و بسیار توبه کار"( اِصْبِرْ عَلیٰ مٰا یَقُولُونَ وَ اذْکُرْ عَبْدَنٰا دٰاوُدَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أَوّٰابٌ ).

"اید"هم به معنی"قدرت"آمده و هم به معنی"نعمت".

و داود به هر دو معنی"ذا الاید"بود،نیروی جسمانیش در حدی بود که در میدان جنگ بنی اسرائیل با جالوت جبار ستمگر با یک ضربه نیرومند به وسیله سنگی که از فلاخن رها کرد جالوت را از بالای مرکب به روی خاک افکند، و در خون خود غلطید.

بعضی نوشته اند سنگ سینه او را شکافت و از آن طرف بیرون آمد! و از نظر قدرت سیاسی،حکومتی نیرومند داشت که با قدرت تمام در برابر دشمنان می ایستاد،حتی گفته اند در اطراف محراب عبادت او هزاران نفر شب تا به صبح به حال آماده باش بودند!.

و از نظر قدرت معنوی و اخلاقی و نیروی عبادت چنان بود که بسیاری از شب را بیدار بود و به عبادت پروردگار مشغول،و نیمی از روزهای سال را روزه می گرفت.

از نظر نعمتها خداوند انواع نعم ظاهری و باطنی را به او ارزانی داشته بود،خلاصه اینکه داود مردی بود نیرومند در جنگها،در عبادت،در علم و دانش

ص :237

و در حکومت،و هم صاحب نعمت فراوان (1).

"اواب"از ماده"اوب"(بر وزن قول)به معنی بازگشت اختیاری به سوی چیزی است،و از آنجا که"اواب"صیغه مبالغه می باشد اشاره به این است که او بسیار به سوی پروردگارش بازگشت می کرد،و از کوچکترین غفلت و ترک اولی توبه می نمود.

*** سپس طبق روش اجمال و تفصیل که در قرآن مجید به هنگام ذکر مسائل مختلف معمول است،بعد از بیان اجمالی نعمتهای خداوند بر داود،به شرح قسمتی از آن پرداخته،چنین می گوید:"ما کوه ها را مسخر او ساختیم به گونه ای که هر شامگاه و صبحگاه با او خدا را تسبیح می گفتند"!( إِنّٰا سَخَّرْنَا الْجِبٰالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِشْرٰاقِ ) (2).

*** نه تنها کوه ها که"پرندگان را نیز دسته جمعی مسخر او کردیم،تا همراه او تسبیح خدا گویند"( وَ الطَّیْرَ مَحْشُورَةً ).

همه این پرندگان و کوه ها مطیع فرمان داود و همصدا با او و"بازگشت کننده به سوی او بودند"( کُلٌّ لَهُ أَوّٰابٌ ).

ضمیر"له"ممکن است به"داود"باز گردد،بنا بر این مفهوم جمله همان

ص :238

خواهد بود که در بالا گفتیم،این احتمال نیز داده شده که به ذات پاک خداوند برگردد یعنی همه ذرات عالم به سوی او باز می گردند و سر بر فرمان او دارند.

در اینکه همصدا شدن کوه ها و پرندگان با داود چگونه بوده؟در میان مفسران گفتگو است:

1-گاه احتمال داده اند که این صدای گیرا و جذاب و پر طنین داود بود که در کوه ها منعکس می شد و پرندگان را به سوی خود جذب می کرد(البته این فضیلت مهمی محسوب نمی شود که قرآن از آن با آن همه عظمت یاد کند).

2-گاه گفته اند که این تسبیح توأم با صدای ظاهری و همراه با نوعی درک و شعور بوده که در باطن ذرات عالم است،طبق این نظر تمامی موجودات جهان از یک نوع عقل و شعور برخوردارند،و هنگامی که صدای دل انگیز این پیامبر بزرگ را به وقت مناجات می شنیدند با او همصدا می شدند،و غلغله تسبیح آنها درهم می آمیخت.

3-بعضی نیز احتمال داده اند که این همان تسبیح تکوینی است که همه موجودات با زبان حال دارند،و نظام خلقت آنها به خوبی حکایت می کند که خداوند از هر عیب و نقص پاک و منزه است و دارای علم و قدرت و هر گونه صفات کمال.

ولی این معنی اختصاص به"داود"ندارد که از ویژگیهای او شمرده شود بنا بر این از همه مناسبتر تفسیر دوم است،و این از قدرت خدا بعید نیست،این زمزمه ای بود که در درون این موجودات جهان و در مکنون باطن آنها همیشه جریان داشت،اما خداوند به نیروی اعجاز آن را برای داود ظاهر می ساخت، همانگونه که در مورد تسبیح سنگریزه در کف پیغمبر اسلام ص نیز مشهور است.

*** آیه بعد هم چنان به ذکر نعمتهای خداوند بر داود ادامه داده،می فرماید:

ص :239

"ما نظام حکومت او را استحکام بخشیدیم"( وَ شَدَدْنٰا مُلْکَهُ ).

آن چنان که همه سرکشان و طاغیان و دشمنان از او حساب می بردند.

علاوه بر این"به او حکمت و علم و دانش دادیم"( وَ آتَیْنٰاهُ الْحِکْمَةَ ).

همان حکمتی که قرآن در باره آن می گوید: وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً :"هر کس حکمت به او اعطا شده خیر فراوان نصیب او شده است".

"حکمت"در اینجا به معنی علم و دانش و نیروی تدبیر امور کشور یا مقام نبوت و یا همه اینها است.

"حکمت"گاه جنبه علمی دارد که از آن تعبیر به"معارف عالیه"می شود، و گاه جنبه عملی که از آن تعبیر به"اخلاق و عمل صالح"می گردد،و داود از همه اینها بهره وافر داشت.

آخرین نعمت بزرگ خدا بر داود این بود که می فرماید:"ما به او علم قضا و داوری صحیح و عادلانه دادیم"( وَ فَصْلَ الْخِطٰابِ ).

تعبیر از داوری به"فصل الخطاب"به خاطر آن است که"خطاب"همان گفتگوهای طرفین نزاع است،و"فصل"به معنی قطع و جدایی است.

و می دانیم گفتگوهای صاحبان نزاع هنگامی قطع خواهد شد که داوری صحیحی بین آنها بشود،لذا این تعبیر به معنی قضاوت عادلانه آمده است.

این احتمال در تفسیر این جمله نیز وجود دارد که خداوند منطق نیرومندی که از فکر بلند،و عمق اندیشه،حکایت می کرد در اختیار داود گذارد،نه تنها در مقام داوری که در همه جا سخن آخر و آخرین سخن را بیان می کرد.

به راستی با وجود خداوندی که قدرت دارد به انسان شایسته ای اینهمه نیرو و توان بخشد جای این نیست که احدی از لطف او مایوس گردد،و این نه تنها مایه تسلی خاطر پیامبر ص و مؤمنان مکه در آن روز بود که سخت در فشار

ص :240

بودند،بلکه مایه تسلی همه مؤمنان در بند در همه اعصار و قرون است.

***

6-هماوازی پرندگان را با او در نیایش و تسبیح خدا یکی از مواهب خدادادی او می شمرد( وَ الطَّیْرَ مَحْشُورَةً ).

7-نه تنها در آغاز با او همصدا بودند که هر بار او به تسبیح خدا باز می گشت با او هم آواز می شدند( کُلٌّ لَهُ أَوّٰابٌ ).

8-خداوند ملک و حکومتی به او داد که پایه های آن را محکم ساخته بود،و وسائل مادی و معنوی برای نیل به این مقصود را در اختیارش گذارده بود ( وَ شَدَدْنٰا مُلْکَهُ ).

9-سرمایه مهم دیگر خدادادیش علم و دانش فوق العاده بود،همان علم و دانشی که هر جا باشد منبع خیر کثیر و سرچشمه هر نیکی و برکت است ( وَ آتَیْنٰاهُ الْحِکْمَةَ ).

10-و بالآخره منطقی نیرومند و گفتاری مؤثر و نافذ و قدرت بر داوری قاطع و عادلانه به او ارزانی شده بود( وَ فَصْلَ الْخِطٰابِ ) (1).

و به راستی پایه های هیچ حکومتی بدون این صفات:علم،قدرت منطق، تقوای الهی،توانایی بر ضبط نفس،و نیل به مقام عبودیت پروردگار محکم نمی شود.

*** ***

ص :242

بیان می کرد قرآن ماجرایی را که در یک دادرسی برای داود پیش آمد شرح می دهد:

نخست خطاب به پیامبر اسلام ص کرده،می گوید:"آیا داستان شاکیانی که از دیوار محراب داود بالا رفتند به تو رسیده است"؟!( وَ هَلْ أَتٰاکَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرٰابَ ).

"خصم"در اصل معنی مصدری دارد،و به معنی نزاع کردن است،ولی بسیار می شود که به طرفین نزاع نیز"خصم"می گویند،این کلمه بر مفرد و جمع هر دو اطلاق می شود،و گاه جمع آن به صورت"خصوم"آمده است.

"تسوروا"از ماده"سور"به معنی دیوار بلندی است که اطراف خانه یا شهر را گرفته باشد،ولی باید توجه داشت که این ماده در اصل به معنی پریدن و بالا رفتن است.

"محراب"به معنی صدر مجلس و یا غرفه های فوقانی است،و چون محل عبادت در آن قرار می گرفته تدریجا به معنی"معبد"به کار رفته است،و در استعمالات روزمره خصوصا به مکانی که امام جماعت برای اقامه نماز جماعت می ایستد گفته می شود.

در"مفردات"از بعضی نقل شده که"محراب"مسجد را از این نظر محراب گفته اند که محل حرب و جنگ با شیطان و هوای نفس است.

*** به هر حال با اینکه"داود"محافظین و مراقبین فراوانی در اطراف خود داشت،طرفین نزاع از غیر راه معمولی از دیوار محراب و قصر او بالا رفتند، و ناگهان در برابر او ظاهر گشتند،چنان که قرآن در ادامه این بحث می گوید:

"ناگهان آنها بر داود وارد شدند(بی آنکه اجازه ای گرفته باشند و یا اطلاع قبلی بدهند)لذا داود از مشاهده آنها وحشت کرده زیرا فکر می کرد قصد سویی

ص :245

در باره او دارند( إِذْ دَخَلُوا عَلیٰ دٰاوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ ).

اما آنها به زودی وحشت او را از بین بردند و"گفتند:نترس،دو نفر شاکی هستیم که یکی از ما بر دیگری تعدی کرده"و برای دادرسی نزد تو آمدیم ( قٰالُوا لاٰ تَخَفْ خَصْمٰانِ بَغیٰ بَعْضُنٰا عَلیٰ بَعْضٍ ).

"اکنون در میان ما به حق داوری کن،و ستم روا مدار،و ما را به راه راست هدایت فرما"( فَاحْکُمْ بَیْنَنٰا بِالْحَقِّ وَ لاٰ تُشْطِطْ وَ اهْدِنٰا إِلیٰ سَوٰاءِ الصِّرٰاطِ ) "تشطط"از ماده"شطط"(بر وزن فقط)در اصل به معنی دوری زیاد است،و از آنجا که ظلم و ستم انسان را از حق بسیار دور می کند واژه"شطط" در این معنی بکار رفته،و همچنین به سخنی که دور از حقیقت باشد اطلاق می شود.

*** مسلما نگرانی و وحشت داود در اینجا کم شد،ولی شاید این سؤال هنوز برای او باقی بود که بسیار خوب،شما قصد سویی ندارید،و هدفتان شکایت نزد قاضی است،ولی آمدن از این راه غیر معمول برای چه منظوری بود؟ اما آنها مجال زیادی به داود ندادند و یکی برای طرح شکایت پیشقدم شد و گفت"این برادر من است،نود و نه میش دارد،و من یکی بیش ندارم ولی او اصرار دارد که این یکی را هم به من واگذار!،او از نظر سخن بر من غلبه کرده،و از من گویاتر است"( إِنَّ هٰذٰا أَخِی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ وٰاحِدَةٌ فَقٰالَ أَکْفِلْنِیهٰا وَ عَزَّنِی فِی الْخِطٰابِ ).

"نعجة"به معنی میش(گوسفند ماده)است،و به گاو وحشی و گوسفند کوهی ماده نیز گفته می شود.

اکفلنیها از ماده"کفالت"در اینجا کنایه از واگذار کردن است(معنی جمله این است که کفالت آن را به من واگذار یعنی آن را به من ببخش).

"عزنی"از ماده"عزت"به معنی غلبه است،و مفهوم جمله این است که

ص :246

"او بر من غلبه کرد".

*** در اینجا داود پیش از آنکه گفتار طرف مقابل را بشنود-چنان که ظاهر آیات قرآن است-رو به شاکی کرد و"گفت:مسلما او با درخواست یک میش تو برای افزودن آن به میش هایش بر تو ستم روا داشته"!( قٰالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤٰالِ نَعْجَتِکَ إِلیٰ نِعٰاجِهِ ).

اما این تازگی ندارد"بسیاری از دوستان و افرادی که با هم سرو کار دارند نسبت به یکدیگر ظلم و ستم می کنند"( وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ الْخُلَطٰاءِ لَیَبْغِی بَعْضُهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ ) (1).

"مگر آنها که ایمان آورده اند و عمل صالح دارند"( إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ ).

"اما عده آنها کم است"( وَ قَلِیلٌ مٰا هُمْ ) (2).

آری آنها که در معاشرت و دوستی حق دیگران را بطور کامل رعایت کنند و کمترین تعدی بر دوستان خود روا ندارند کمند،تنها کسانی می توانند حق دوستان و آشنایان را بطور کاملا عادلانه ادا کنند که از سرمایه ایمان و عمل صالح بهره کافی داشته باشند.

به هر حال چنین به نظر می رسد که طرفین نزاع با شنیدن این سخن قانع

ص :247

شدند،و مجلس داود را ترک گفتند.

ولی داود در اینجا در فکر فرو رفت و با این که می دانست قضاوت عادلانه ای کرده چه اینکه اگر طرف دعوا ادعای شاکی را قبول نداشت حتما اعتراض می کرد، سکوت او بهترین دلیل بر این بوده که مساله همان است که شاکی مطرح کرده،ولی با این حال آداب مجلس قضا ایجاب می کند که داود در گفتار خود عجله نمی کرد،بلکه از طرف مقابل شخصا سؤال می نمود سپس داوری می کرد، لذا از این کار خود سخت پشیمان شد"و گمان کرد که ما او را با این جریان آزموده ایم"( وَ ظَنَّ دٰاوُدُ أَنَّمٰا فَتَنّٰاهُ ).

در مقام استغفار بر آمد "و از درگاه پروردگارش طلب آمرزش نمود و به سجده افتاد و توبه کرد"( فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ رٰاکِعاً وَ أَنٰابَ ).

"خر"از ماده"خریر"به معنی سقوط از بلندی و توام با صدا است، مانند صدای آبشار،و از آنجا که افراد سجده کننده گویی از بلندی سقوط می کنند و به هنگام سجده تسبیح می گویند این تعبیر کنایه از سجده کردن آمده.

تعبیر به"راکعا"در آیه مورد بحث یا به خاطر آن است که رکوع به معنی سجده نیز در لغت آمده،و یا رکوع مقدمه ای است برای سجده.

*** به هر حال خداوند او را مشمول لطف خود قرار داد و لغزش او را در این ترک اولی بخشید چنان که قرآن در آیه بعد می گوید:"ما این عمل را بر او بخشیدیم"( فَغَفَرْنٰا لَهُ ذٰلِکَ ).

"و او نزد ما دارای مقام والا و آینده نیک است"( وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنٰا لَزُلْفیٰ وَ حُسْنَ مَآبٍ ).

"زلفی"به معنی مقام(و قرب در پیشگاه خدا)است،و"حسن ماب"اشاره به بهشت و نعمتهای اخروی می باشد.

ص :248

***

زمین قرار دادیم،لذا از روی حق و عدالت در میان مردم داوری کن و از هوا و هوس پیروی منما.

این تعبیر نشان می دهد که لغزش داود در طرز قضاوت و داوری بوده است.

به این ترتیب در آیات فوق چیزی که مخالف شان و مقام این پیامبر بزرگ باشد وجود ندارد.

***

حتی"را نزد من بفرست،و یوآب،اوریاه را نزد او فرستاد.و اوریاه نزد وی آمد،و داود از سلامتی یوآب و از سلامتی قوم و از خوش گذشتن جنگ پرسید.

و داود به اوریاه گفت به خانه ات فرود آی و پاهایت را شستشو نمای،و اوریاه از خانه ملک بیرون رفت و از عقبش مجموعه طعام از ملک بیرون رفت.اما اوریاه در دهنه خانه ملک با سایر بندگان آقایش خوابید و به خانه اش فرود نیامد، و هنگامی که داود را خبر داده گفتند که"اوریاه"به خانه اش فرود نیامده بود، داود به اوریاه گفت که آیا از سفر نیامده ای؟چرا به خانه ات فرود نیامدی؟و اوریاه به داود عرض کرد که صندوق و اسرائیل و یهودا،در سایه بانها ساکنند،و آقایم یوآب و بندگان آقایم بروی صحرا خیمه نشینند،و من آیا می شود که به جهت خوردن و نوشیدن و خوابیدن با زن خود بخانه خود بروم؟به حیات جانت(سوگند) این کار را نخواهم کرد...

و واقع شد که داود صبحدم مکتوبی به"یوآب"نوشته به دست اوریاه فرستاد،و در مکتوب بدین مضمون نوشت که اوریاه را در مقابل روی جنگ شدیدی بگذارید،و از عقبش پس بروید،تا که زده شده بمیرد(کشته شود).

و چنین شد بعد از آنی که یوآب شهر را ملاحظه کرده بود اوریاه را در مکانی که می دانست مردمان دلیر در آن بوده باشند در آنجا گذاشت و مردمان شهر بیرون آمده با یوآب جنگیدند،و بعضی از قوم بندگان داود افتادند و"اوریاه حتی" نیز مرد... زن اوریاه شنید که شوهرش اوریاه مرده است،و به خصوص شوهرش عزاداری نمود و بعد از انقضای تعزیه داود فرستاد او را بخانه اش آورد که او زنش شد!...اما کاری که داود کرده بود در نظر خدا ناپسند آمد! (1).

خلاصه این داستان تا به اینجا چنین می شود که:

داود روزی به پشت بام قصر می رود و چشمش به خانه مجاور می افتد،زنی

ص :251

را برهنه در حال شستشو می بیند،عشق او در دلش جای می گیرد،به هر وسیله ای بود او را به خانه خود می آورد،و او از داود باردار می شود! شوهر این زن یکی از افسران برجسته لشکر داود،و مرد پاک طینت و با صفایی بود،داود او را(نعوذ باللّٰه)با توطئه ناجوانمردانه ای از طریق فرستادن او به منطقه خطرناکی در جنگ به قتل می رساند،و همسر او را رسما به ازدواج خود درمی آورد"!! اکنون بقیه داستان را از زبان تورات کنونی بشنوید:

در فصل 12 از همان کتاب دوم اشموئیل چنین آمده است:"خداوند ناثان را(یکی از پیامبران بنی اسرائیل و مشاور داود)نزد داود فرستاد،و گفت در شهری دو آدم بودند یکی غنی و دیگری فقیر،غنی گوسفند و گاو بسیار داشت،و فقیر را جز یک بره کوچک نبود،مسافری نزد غنی آمد او دریغ کرد که از گوسفندان خود غذا برای میهمان تهیه کند،بره مرد فقیر را گرفت و کشت،اکنون چه باید کرد؟! داود سخت خشمگین شد و به ناثان گفت:به خدا سوگند کسی که این کار را کرده مستحق قتل است!،او باید چهار گوسفند به جای گوسفند بدهد! اما ناثان به داود گفت آن مرد تویی! داود متوجه کار نادرست خویش شد،و توبه کرد،خداوند توبه او را پذیرفت در عین حال بلاهای سنگین بر سر داود آورد".

در اینجا تورات تعبیراتی دارد که قلم از ذکر آن شرم دارد،لذا از آن صرف نظر می کنیم.

در این قسمت از داستان تورات نکاتی به چشم می خورد که مخصوصا قابل دقت است.

1-کسی به عنوان دادخواهی نزد داود نیامد بلکه یکی از پیامبران

ص :252

مشاور او داستانی را بر سبیل مثال برای پند و اندرز برای او ذکر کرد،سخن از دو برادر و تقاضای یکی از دیگری در اینجا نیست،بلکه سخن از دو آدم غنی و فقیر است که یکی گاوان و گوسفندان بسیار داشته،و دیگری فقط یک بره،ولی مرد غنی بره مرد فقیر را برای میهمان خود کشته،تا اینجا نه سخن از بالا رفتن از دیوار محراب است،نه وحشت داود،و نه طرح دعوا میان دو برادر،و نه تقاضای بخشش.

2-داود آن مرد غنی ستمگر را مستحق قتل دانست(برای یک گوسفند قتل چرا؟).

3-بلافاصله حکمی بر ضد این حکم صادر کرد و گفت باید به عوض یک گوسفند چهار گوسفند بدهد؟(چرا؟).

4-داود به گناه خود در مورد خیانت به همسر اوریاه اعتراف کرد.

5-خداوند او را عفو کرد(به این سادگی چرا؟).

6-خداوند مجازات عجیبی در باره داود قائل شد که نقل ناکردنش بهتر است.

7-و همین زن-با این سوابق درخشان-مادر سلیمان شد! گر چه نقل این داستانها به راستی رنج آور است اما چه می توان کرد،بعضی از جاهلان ناآگاه تحت تاثیر این روایات اسرائیلی چهره پاک آیات قرآن مجید را تیره ساخته اند،و سخنانی گفته اند که برای روشن کردن حق،چاره ای جز ذکر بخشی از این داستان رسوا نبود.

***

است یک هزارم از این اتهامات بر او وارد باشد؟! 2-آیا این اراجیف با جمله ای که قرآن در آیات بعد از این می گوید: یٰا دٰاوُدُ إِنّٰا جَعَلْنٰاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ :"ای داود ما تو را خلیفه و نماینده خود در زمین قرار دادیم"سازگار است؟! 3-پیامبر خدا نه،اگر یک فرد عادی مرتکب چنین جنایتی شود همسر افسر وفادار و پاک و با ایمانش را این چنین ناجوانمردانه از دست او برباید مردم چه قضاوتی در باره او خواهند کرد و مجازاتش چیست؟! حتی اگر این کار از افسق فساق سر زند جای تعجب است.

درست است که تورات داود را پیامبر نمی داند ولی او را به عنوان یک پادشاه عادل که مقامی بس ارجمند داشته،و بنیانگذار معبد بزرگ بنی اسرائیل بوده معرفی می کند.

4-جالب اینکه یکی از کتابهای معروف تورات کتاب"مزامیر داود" و مناجاتهای او است،آیا مناجات و سخنان یک چنین آدمی می تواند در لابلای کتب آسمانی قرار گیرد؟ 5-هر کس اندک عقل و شعوری داشته باشد می داند که داستانهای تورات محرف کنونی در این زمینه خرافاتی است که به دست دشمنان مکتب انبیاء و یا افراد بسیار ناآگاه و جاهل ساخته و پرداخته شده است،چگونه می توان آنها را معیار بحث قرار داد؟ آری عظمت قرآن در این است که از این گونه خرافات خالی است.

***

لا اوتی برجل یزعم داود تزوج امرأة اوریا الا جلدته حدین حدا للنبوة و حدا للاسلام هر کس را نزد من آورند که بگوید داود با همسر اوریا ازدواج کرده دو حد بر او جاری می کنم حدی برای نبوت و حدی برای اسلام (1).

چرا که نسبت فوق از یک سو نسبت یک عمل نامشروع به انسان مؤمنی است و از سوی دیگر هتک مقام نبوت است لذا باید دو بار حد قذف(هر بار 80 تازیانه) در مورد او اجرا شود. همین معنی به تعبیر دیگری از آن امام بزرگوار نقل شده

من حدثکم بحدیث داود علی ما یرویه القصاص جلدته مائة و ستین:

"هر کس حدیث داود را طبق آنچه افسانه سرایان می گویند برای شما روایت کند من یکصد و شصت تازیانه به او خواهم زد" (2).

در حدیث دیگری که"صدوق"در"امالی"از امام صادق ع نقل کرده چنین می خوانیم:

ان رضا الناس لا یملک،و السنتهم لا تضبط،ا لم ینسبوا داود الی انه تبع الطیر حتی نظر الی امرأة اوریا فهواها،و انه قدم زوجها امام التابوت حتی قتل ثم تزوج بها!:

"رضایت همه مردم را نمی توان به دست آورد،و زبان آنها را نمی توان بست، آیا آنها این نسبت(فوق العاده زشت را)به داود ندادند که او به دنبال پرنده ای به پشت بام قصرش رفت،و چشمش به همسر"اوریا"افتاد،و عشق او را به دل گرفت،سپس همسر او را به میدان جنگ در پیشاپیش تابوت(که آثار انبیای بنی اسرائیل در آن حفظ می شد و به عنوان برکت در پیشاپیش لشکر حمل می نمودند) فرستاد تا کشته شد،سپس با همسرش ازدواج کرد؟!(جایی که پیامبر بزرگ

ص :255

خدا از زبان مردم در امان نباشد دیگران چه انتظاری می توانند داشته باشند) (1).

بالآخره در حدیثی در"عیون الاخبار"از امام علی بن موسی الرضا ع چنین آمده است که به هنگام گفتگو با ارباب مذاهب مختلف در مورد عصمت پیامبران به یکی از حاضران(علی بن جهم)فرمود:"شما در باره داود چه می گوئید"؟او گفت:می گویند داود در محرابش مشغول عبادت بود شیطان به صورت پرنده زیبایی در مقابل او نمایان شد،داود نمازش را شکست و به دنبال پرنده رفت!...

سپس افسانه دیدن زن اوریا را در حال غسل کردن،و دل به او بستن و همسرش را در پیشاپیش تابوت به میدان نبرد فرستادن و کشته شدن و ازدواج داود با همسرش را شرح داد.

امام علی بن موسی الرضا ع سخت ناراحت شد،دست بر پیشانی مبارک زد و فرمود:

إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ ،لقد نسبتم نبیا من انبیاء اللّٰه الی التهاون بصلاته حتی خرج فی اثر الطیر،ثم بالفاحشة ثم بالقتل؟!:

" إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ ،شما پیامبری از پیغمبران خدا را به سستی در نمازش نسبت دادید،تا آنجا که(همچون کودکان)به دنبال پرنده ای رفت،سپس او را به فحشاء،و بعد از آن به قتل انسان بی گناهی متهم ساختید"؟! "علی بن جهم"پرسید پس گناه داود که از آن استغفار کرد و در قرآن به آن اشاره شده چه بود؟ امام ع در جواب عجله داود را در مساله قضاوت شرح می دهد و از آیه بعد: یٰا دٰاوُدُ إِنّٰا جَعَلْنٰاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ به عنوان گواه کمک می گیرد.

"علی بن جهم"سؤال می کند پس داستان"اوریا"چه بوده؟ امام می فرماید:در زمان داود زنانی که شوهرانشان از دنیا می رفت یا کشته

ص :256

می شد هرگز ازدواج نمی کردند(و این منشا مفاسد فراوان بود)نخستین کسی که خداوند این کار را برای او مباح کرد داود بود(تا این سنت شکسته شود، و زنان شوهر از دست داده از بلاتکلیفی درآیند)لذا داود بعد از آنکه اوریا (بر حسب تصادف در یکی از جنگها)کشته شد همسرش را به عقد خود درآورد، و این بر مردم آن زمان سنگین آمد(و به دنبال آن افسانه ها به هم بافته شد) (1).

از این حدیث استفاده می شود که مساله"اوریا"یک ریشه واقعی ساده ای داشته،که داود به عنوان یک رسالت الهی آن را انجام داد،ولی دشمنان دانا از یک سو، و دوستان نادان از سوی دیگر،و افسانه سرایانی که عادت به ارائه مطالب عجیب و دروغین دارند از سوی سوم شاخ و برگهایی برای این قصه درست کرده اند که انسان از آن وحشت می کند.

یکی گفته:لا بد این ازدواج بدون مقدمه صورت نگرفته؟ دیگری گفته:لا بد خانه اوریا در همسایگی داود بوده! و بالآخره برای این که چشم داود را به همسر اوریا بیندازند افسانه پرنده را بهم بافته،و سرانجام در مجموع پیامبر بزرگی را به انواع گناهان کبیره شرم آور متهم ساخته اند،و بیخبران ابله آن را نیز زبان به زبان نقل کرده اند که اگر ذکر آن در کتب معروف نیامده بود حتی نقل آن را غلط می دانستیم.

البته این روایت با آنچه در روایت امیر مؤمنان علی ع آمده منافات ندارد،زیرا سخن آن حضرت اشاره به داستان دروغین معروفی است که نسبت به زنا و مانند آن(نعوذ باللّٰه)به این پیامبر بزرگ می دهد.

***

ص :257

ولی خصوصیات داستان مانند بالا رفتن آنها از محراب،و وارد شدن بر داود، بطور غیر عادی،و ترس و وحشت او،و همچنین توجه به اینکه این ماجرا یک آزمایش الهی است،همه اینها نشان می دهد که این ماجرا به صورت تمثل از فرشتگان در قیافه مردانی از نوع انسان بوده است.

(منظور از تمثل این است که واقعا در وجود خارجی چنین افرادی به سراغ داود نیامدند بلکه در قوه ادراک داود چنین منعکس شد).

بنا بر این حکمی که او در این دعوا صادر کرد حکمی در ظرف"تمثل" بوده،درست مثل آنکه آنها را در خواب دیده باشد،همانگونه که انسان در وقایع عالم خواب تکلیفی ندارد در ظرف تمثل نیز تکلیفی نیست،تکلیف در عالم مشهود یعنی جهان ماده است،و اگر خطایی از او سر زده،در همین ظرف"تمثل"بوده، و چیزی نیست که با مقام عصمت ناسازگار باشد،همانند خطای آدم در بهشت پیش از آنکه هبوط به زمین کند که محل تکلیف و تشریع است،و به این ترتیب استغفار او استغفار از یک گناه واقعی نیست (1).

ولی مسلما ظاهر آیات این است که این شکایت و طرح دعوا از ناحیه افرادی بوده که عینیت خارجی داشته اند،و با این حال قضاوت مزبور گناهی نبوده که از داود سر زده باشد بعد از آنکه او از گفتار شاکی علم و یقین حاصل کرده باشد،هر چند آداب مستحبّ قضا ایجاب می کرده که عجله در قضا نکند، و استغفار او نیز از این"ترک اولی"بوده است.

به هر حال ضرورتی ندارد که ماجرای این داوری را در ظرف تمثل بدانیم، و یا به گفته بعضی دیگر آن را یک صحنه سازی برای تنبه و بیداری داود بشمریم، بهتر این است ظاهر آیات را حفظ کنیم،و به ترتیبی که گفته شد آن را تفسیر نمائیم که هم ظواهر الفاظ آیه حفظ شده و هم مشکلی از نظر مقام عصمت انبیاء پیش نمی آید.

ص :259

کسانی که از راه خدا گمراه شوند عذاب شدیدی به خاطر فراموش کردن روز حساب دارند.

27-ما آسمان و زمین و آنچه را در میان آنها است بیهوده نیافریدیم،این گمان کافران است وای بر کافران از آتش(دوزخ).

28-آیا کسانی را که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند همچون مفسدان در زمین قرار دهیم،یا پرهیزگاران را همچون فاجران؟! 29-این کتابی است پر برکت که بر تو نازل کرده ایم تا در آیات آن تدبر کنند و صاحبان مغز(و اندیشه)متذکر شوند

دهد،و مقام قضاوت را به طور مطلق به او بسپارد؟! این آیه از پنج جمله که هر کدام حقیقتی را دنبال می کند تشکیل یافته:

نخست مقام خلافت داود در زمین است،آیا منظور جانشینی انبیای پیشین است یا خلافت الهی؟معنی دوم مناسبتر به نظر می رسد،و با آیه 30 سوره بقره سازگارتر است" وَ إِذْ قٰالَ رَبُّکَ لِلْمَلاٰئِکَةِ إِنِّی جٰاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً ":

"به خاطر بیاور هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان گفت من در روی زمین خلیفه ای قرار دهم".

البته خلافت به معنی واقعی کلمه در مورد خداوند معنی ندارد زیرا تنها در مورد کسانی که وفات یا غیبت دارند صحیح است،بلکه منظور از آن نمایندگی او است در میان بندگان،و اجرای اوامر و فرمانهای او در زمین.

این جمله نشان می دهد که حکومت در زمین باید از حکومت الهی نشات گیرد و هر حکومتی از غیر این طریق باشد حکومتی است ظالمانه و غاصبانه.

در جمله دوم دستور می دهد:اکنون که این موهبت بزرگ به تو داده شده وظیفه تو این است که در میان مردم به حق حکم کنی،در حقیقت نتیجه خلافت الهی حکومت حق است،و از این جمله می توان استفاده کرد که حکومت حق نیز تنها از خلافت الهی ناشی می شود و محصول مستقیم آن است.

در جمله سوم به مهمترین خطری که یک حاکم عادل را تهدید می کند اشاره کرده،می گوید:"هرگز از هوای نفس پیروی مکن".

آری هوای نفس پرده ضخیمی بر چشمان حقیقت بین انسان می افکند، و میان او و عدالت جدایی می اندازد.

لذا در جمله چهارم می گوید:"اگر از هوای نفس پیروی کنی تو را از راه خدا که همان راه حق است بازمی دارد".

ص :262

بنا بر این هر جا گمراهی است پای هوای نفس در میان است،و هر جا هوای نفس است نتیجه آن گمراهی است.

حاکمی که پیرو هوای نفس باشد منافع و حقوق مردم را فدای مطامع خویش می کند،و به همین دلیل حکومتش ناپایدار و مواجه با شکست خواهد بود.

ممکن است هوای نفس در اینجا معنی وسیعی داشته باشد که هم هوای نفس خود انسان را شامل شود،و هم هوای نفس مردم را،و به این ترتیب قرآن قلم بطلان بر مکتبهایی که پیروی از افکار عمومی را-هر چه باشد-برای حکومتها لازم می شمرند می کشد،چرا که نتیجه هر دو گمراهی از طریق خدا و صراط حق است.

ما امروز شاهد آثار نکبت بار این طرز تفکر در دنیای به اصطلاح متمدن هستیم که گاهی شنیعترین اعمال زشت را به خاطر تمایلات مردم شکل قانونی داده،و رسوایی را به حد اعلی رسانده اند که قلم از شرح آن شرم دارد.

درست است که پایه های حکومت باید بر دوش مردم باشد،و با مشارکت عموم تحقق یابد،اما این به آن معنی نیست که معیار حق و باطل در همه چیز و در همه جا تمایلات اکثریت باشد.

حکومت باید چهارچوبه ای از حق داشته باشد اما در پیاده کردن این چهارچوب از نیروی جامعه کمک گیرد.و معنی جمهوری اسلامی که ما خواهان آن هستیم و از دو کلمه"جمهوری"و"اسلامی"ترکیب یافته نیز همین است و به تعبیر دیگر اصول از مکتب گرفته می شود و اجرا با مشارکت مردم(دقت کنید).

بالآخره در پنجمین جمله به این حقیقت اشاره می کند که گمراهی از طریق حق از فراموشی"یوم الحساب"سرچشمه می گیرد و نتیجه اش عذاب شدید الهی است.

ص :263

اصولا فراموشی روز قیامت همیشه سرچشمه گمراهیها است،و هر گمراهی آمیخته با این فراموشکاری است و این اصل تاثیر تربیتی توجه به معاد را در زندگی انسانها روشن می سازد.

روایاتی که در این زمینه در منابع اسلامی وارد شده بسیار قابل دقت است، از جمله حدیث معروفی است که از پیغمبر گرامی اسلام ص و هم از امیر مؤمنان علی ع نقل شده که فرمودند

ایها الناس ان اخوف ما اخاف علیکم اثنان اتباع، الهوی و طول الامل فاما اتباع الهوی فیصد عن الحق و اما طول الامل فینسی الآخرة:

"ای مردم!وحشتناکترین چیزی که از ناحیه آن بر شما می ترسم دو چیز است:پیروی از هوا و آرزوهای دور و دراز است،اما پیروی هوا شما را از حق باز می دارد،و آرزوهای دور و دراز قیامت را به دست فراموشی می سپارد" (1).

سزاوار است این جمله با آب طلا نوشته شود و در برابر دیدگان همه مخصوصا حکمرانان و قضات و مسئولین امور قرار گیرد.

در روایت دیگری از امام باقر ع می خوانیم:

ثلاث موبقات:شح مطاع و هوی متبع،و اعجاب المرء بنفسه: "سه چیز است که آدمی را هلاک می کند:

بخلی که مورد اطاعت باشد،و هوای نفسی که از آن پیروی نماید،و راضی بودن انسان از خویشتن"! (2).

*** سپس به دنبال بحث از سرگذشت داود و خلافت الهی او در زمین،سخن از هدفدار بودن جهان هستی به میان می آورد تا جهت حکومت بر زمین که جزئی از آن است مشخص گردد،می فرماید:ما آسمان و زمین و آنچه را در میان این

ص :264

دو است باطل و بیهوده نیافریده ایم،این گمان کافران است،وای بر کافران از آتش دوزخ"!( وَ مٰا خَلَقْنَا السَّمٰاءَ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا بٰاطِلاً ذٰلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النّٰارِ ).

مساله مهمی که تمام حقوق از آن سرچشمه می گیرد هدفدار بودن خلقت است،هنگامی که در جهان بینی خود این مطلب را پذیرفتیم که این عالم وسیع از ناحیه خداوند بزرگ بیهوده آفریده نشده،بلافاصله به دنبال هدف آن می رویم،هدفی که در کلمه های کوتاه و پر محتوای"تکامل"و"تعلیم"و"تربیت" خلاصه می شود،و از آنجا نتیجه می گیریم که حکومتها نیز باید در همین خط گام بردارند،پایه های تعلیم و تربیت را محکم کنند و مایه تکامل معنوی انسانها شوند.

به تعبیر دیگر عالم هستی بر پایه حق و عدالت است،و حکومتها نیز باید هماهنگ با مجموعه عالم یعنی منطبق بر موازین حق و عدالت باشند.

ضمنا آخرین جمله آیه گذشته که سخن از فراموشی روز جزا می گفت نیز با محتوای آیه مورد بحث کاملا هماهنگ است چرا که هدف آفرینش جهان ایجاب می کند که روز جزائی در کار باشد،و چنان که در بحثهای معاد(در پایان سوره یس)گفته ایم اگر روز حسابی در کار نبود آفرینش این جهان بیهوده و بی معنی و بی محتوا و نامفهوم بود.

جالب اینکه پایان این آیه به یکی از خطوط روشنی که مکتب ایمان را از کفر جدا می سازد اشاره می کند،و آن اعتقاد به پوچی عالم در مکتبهای الحادی است که ما امروز نیز گرفتار نمونه های آن هستیم.آنها با صراحت اعلام می کنند که این جهان پوچ و بیهدف است،با این طرز جهان بینی چگونه می توانند در حکومتهای خود مجری حق و عدالت باشند؟! تنها حکومتی می تواند حق و عدالت را اجراء کند که از جهان بینی الهی

ص :265

نشات گیرد که برای عالم هدفی قائل است،و نظامی حساب شده که حکومت نیز باید در مسیر آن باشد.و اگر دنیای الحادی امروز در حکومتش،در جنگ و صلحش،و در اقتصاد و فرهنگش،به بن بست رسیده،ریشه اصلی آن را در همین امر باید جستجو کرد،و نیز به همین دلیل است آنها پایه فعالیتهای خود را بر"زور و سلطه"قرار می دهند،و برای هر کس همان قائلند که می تواند با زور و ستم به دست آورد،و چه وحشتناک است دنیایی که بر این طرز فکر پی ریزی و اداره شود.

به هر حال خداوند حکیم است و ممکن نیست این عالم بزرگ را بدون هدف بیافریند،این هدف در صورتی تامین خواهد شد که این عالم مقدمه ای باشد برای جهانی وسیعتر و گسترده تر،جهانی که به ابدیت به پیوندد،و مشروعیت عالم دنیا را توجیه کند.

*** در آیه بعد اضافه می کند:"آیا ممکن است کسانی را که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند همچون مفسدان در زمین قرار دهیم"؟!( أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ ) (1).

"و آیا امکان دارد پرهیزکاران را همچون فاجران قرار دهیم"( أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجّٰارِ ).

نه بی هدفی در خلقت ممکن است،و نه مساوات صالحان و طالحان،چرا که گروه اول در مسیر اهداف آفرینش گام برمی دارند و به سوی مقصد پیش می روند،اما گروه دوم در جهت مخالف قرار گرفته اند.

ص :266

در حقیقت بحث معاد با تمام شؤونش در این آیه و آیه قبل به طور مستدل بیان شده است:

از یک سو می گوید:حکمت آفریدگار ایجاب می کند که آفرینش جهان هدفی داشته باشد(و این هدف بدون جهان دیگر حاصل نمی گردد چرا که چند روزه زندگی دنیا بی ارزش تر از آن است که بتواند هدف این آفرینش بزرگ باشد).

از سوی دیگر حکمت و عدل او ایجاب می کند که نیکان و بدان و عادلان و ظالمان یکسان نباشند،و این است مجموعه رستاخیز و پاداش و کیفر و بهشت و دوزخ.

از این گذشته هنگامی که به صحنه جامعه انسانی در این دنیا می نگریم فاجران همردیف مؤمنان و بدان را در کنار نیکان می بینیم،بلکه در بسیاری از موارد مفسدان بدکار را در تنعم و رفاه بیشتری می یابیم،اگر بعد از این جهان عالم دیگری نباشد که عدالت در آن اجرا شود وضع این جهان هم مخالف"حکمت" است و هم بر خلاف"عدل"و این خود دلیل دیگری بر مساله معاد محسوب می شود.

به تعبیر دیگر:برای اثبات معاد گاهی از طریق برهان"حکمت"استدلال می شود و گاه از طریق برهان"عدالت"آیه قبل به استدلال اول نظر دارد و آیه بعد به استدلال دوم.

*** در آخرین آیه مورد بحث به مطلبی اشاره می کند که در حقیقت تامین کننده هدف آفرینش است،می فرماید:"این کتابی پر برکت است که بر تو نازل کرده ایم،تا آیات آن را تدبر کنند،و صاحبان مغز و اندیشه متذکر شوند"( کِتٰابٌ أَنْزَلْنٰاهُ إِلَیْکَ مُبٰارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیٰاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبٰابِ ).

ص :267

تعلیماتش جاویدان،و دستوراتش عمیق و ریشه دار،و برنامه هایش حیاتبخش و راهبر انسان در طریق هدف آفرینش است.

"هدف"از نزول این کتاب بزرگ این نبوده که تنها به تلاوت و لقلقه زبان قناعت کنند بلکه هدف این بوده که آیاتش سرچشمه فکر و اندیشه،و مایه بیداری وجدانها گردد و آن نیز به نوبه خود حرکتی در مسیر عمل بیافریند.

تعبیر به"مبارک"چنان که می دانیم به معنی چیزی است که دارای خیر مستمر و مداوم باشد،و این تعبیر در مورد قرآن اشاره به دوام استفاده جامعه انسانی از تعلیمات آن است،و چون این کلمه به صورت مطلق به کار رفته هر گونه خیر و سعادت دنیا و آخرت را شامل می شود.

خلاصه هر خیر و برکتی بخواهید در آن است،به شرط اینکه در آن تدبر کنید و از آن الهام بگیرید و به حرکت درآئید.

***

باشد،و عمل صالح و فساد در ارض ناظر به جنبه های اجتماعی.

ولی تاکید مناسبتر به نظر می رسد.

***

( وَ وَهَبْنٰا لِدٰاوُدَ سُلَیْمٰانَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوّٰابٌ ).

این تعبیر که نشان دهنده عظمت مقام سلیمان است شاید برای رد اتهامات بی اساس و زشتی است که در مورد تولد سلیمان از همسر"اوریا"در تورات تحریف یافته آمده است و در عصر نزول قرآن در آن محیط شایع بوده.

تعبیر به"وهبنا"(بخشیدیم)از یک سو،و تعبیر به"نعم العبد"(چه بنده خوبی)از سوی دیگر،و تعلیل"انه اواب" (کسی که پیوسته به اطاعت و امتثال فرمان خدا باز می گردد و از کوچکترین غفلت ها و لغزش ها توبه می کند)از سوی سوم،همه نشان دهنده عظمت مقام این پیامبر بزرگ است.

تعبیر به"انه اواب"درست همان تعبیری است که در باره پدرش داود در آیه 17 همین سوره آمده بود،و با توجه به اینکه"اواب"صیغه مبالغه است و مفهومش "بسیار بازگشت کننده"می باشد،و قید و شرطی در آن نیست می تواند بیانگر بازگشت به اطاعت فرمان خدا،بازگشت به حق و عدالت،و بازگشت از غفلت ها و ترک اولی ها باشد.

*** از آیه بعد داستان اسبهای سلیمان شروع می شود که تفسیرهای گوناگونی برای آن شده که بعضا از سوی ناآگاهان بوده و بسیار زننده و مخالف موازین عقل و حتی دون شان یک انسان عادی است،تا چه رسد به پیامبر بزرگی همچون سلیمان ع هر چند محققان با الهام از دلائل عقل و نقل راه را بر این گونه تفسیرها بسته اند.

ما پیش از آنکه به سراغ احتمالات مختلف برویم آیات را طبق ظاهر آن -یا ظاهرترین احتمال آن-تفسیر می کنیم تا روشن شود این نسبتهای ناروا در قرآن نبوده،بلکه از طریق پیشداوریهای دیگران بر قرآن تحمیل شده است.

قرآن می گوید:"به خاطر بیاور هنگامی را که عصرگاهان اسبان چابک

ص :271

و تندرو را بر او(سلیمان)عرضه داشتند"( إِذْ عُرِضَ عَلَیْهِ بِالْعَشِیِّ الصّٰافِنٰاتُ الْجِیٰادُ ).

"صافنات"جمع"صافنة"بطوری که بسیاری از مفسران و ارباب لغت نوشته اند به اسبهایی گفته می شود که به هنگام ایستادن بر روی سه دست و پا ایستاده، و یک دست را کمی بلند کرده،تنها نوک جلو سم را بر زمین می گذارد،و این حالت مخصوص اسبهای چابک و تیزرو است که هر لحظه آماده حرکت می باشد (1).

"جیاد"جمع"جواد"در اینجا به معنی اسبهای سریع السیر و تندرو است، و در اصل از ماده"جود"و بخشش گرفته شده،منتهی"جود"در انسان از طریق بخشیدن مال است،و در اسب از طریق سرعت سیر.

به این ترتیب اسبهای مزبور هم در حالت توقف آمادگی خود را برای حرکت نشان می داد،و هم در حال حرکت سرعت عمل را.

از مجموعه این آیه با قرائن مختلف که در اطراف آن وجود دارد چنین بر می آمد که روزی به هنگام عصر سلیمان از اسبان تیزرو و چابک خود که برای میدان جهاد آماده کرده بود سان می دید،و ماموران با اسبهای مزبور از جلو او رژه می رفتند،و از آنجا که یک پادشاه عادل و صاحب نفوذ باید ارتشی نیرومند داشته باشد،و یکی از وسائل مهم ارتش مرکبهای تندرو است،این توصیف در قرآن بعد از ذکر مقام سلیمان به عنوان یک نمونه از کار او بازگو شده است.

*** سلیمان در اینجا برای اینکه تصور نشود که علاقه او به این اسبهای پرقدرت جنبه دنیاپرستی دارد،"گفت:من این اسبان را به خاطر یاد پروردگارم و دستور او دوست دارم"من می خواهم از آنها در میدان جهاد با دشمنان او استفاده کنم

ص :272

( فَقٰالَ إِنِّی أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَیْرِ عَنْ ذِکْرِ رَبِّی ).

در میان عرب معمول است که از"خیل"(اسب)به"خیر"تعبیر می کنند،و در حدیثی آمده است که پیامبر گرامی اسلام ص فرمود:

الخیر معقود بنواصی الخیل الی یوم القیامة: "خیر و خوبی به پیشانی اسب تا روز قیامت بسته شده است" (1).

سلیمان که از مشاهده این اسبهای چابک و آماده برای جهاد و پیکار با دشمن خرسند شده بود هم چنان آنها را نگاه می کرد و چشم به آنها دوخته بود"تا از دیدگانش پنهان شدند"( حَتّٰی تَوٰارَتْ بِالْحِجٰابِ ).

*** صحنه آن قدر جالب و زیبا و برای یک فرمانده بزرگ همچون سلیمان نشاط آور بود که او دستور داد"بار دیگر این اسبها را برای من بازگردانید" ( رُدُّوهٰا عَلَیَّ ).

به هنگامی که مامورانش این فرمان را اطاعت کردند و اسبها را بازگرداندند سلیمان شخصا آنها را مورد نوازش قرار داد"و دست به ساقها و گردنهای آنها کشید"( فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْنٰاقِ ).

و به این وسیله هم مربیان آنها را تشویق کرد،و هم از آنها قدردانی نمود،زیرا معمول است هنگامی که می خواهند از مرکبی قدردانی کنند دست بر سر و صورت و یال و گردن،یا بر پایش می کشند، و چنین ابراز علاقه ای در برابر وسیله مؤثری که انسان را در هدفهای والایش کمک می کنند از پیغمبر بزرگی همچون سلیمان تعجب آور نیست.

ص :273

"طفق"(به اصطلاح نحویین از افعال مقاربه است و)به معنی آغاز کردن کاری است.

"سوق"جمع"ساق"و"اعناق"جمع"عنق"(گردن)است،و معنی مجموع جمله این است:"سلیمان شروع کرد به مسح کردن و نوازش نمودن گردنها و ساقهای آنها".

آنچه در بالا در تفسیر این آیات گفته شد موافق چیزی است که بعضی از مفسران همچون فخر رازی برگزیده اند،و در میان بزرگان شیعه از کلمات عالم نامدار و بزرگوار سید مرتضی نیز قسمتی از این تفسیر استفاده می شود،چرا که او در کتاب"تنزیه الانبیاء"هنگامی که می خواهد نسبت های ناروایی را که بعضی از مفسران و ارباب حدیث به سلیمان داده اند نفی کند می گوید:

"چگونه ممکن است خداوند در آغاز این پیامبر را مورد مدح قرار دهد، سپس بلافاصله کار زشتی به او نسبت دهد که او مشغول سان دیدن اسبان بود و نماز را فراموش کرد؟بلکه ظاهر این است که علاقه او به آن اسبها نیز به فرمان پروردگار و امر و دستور او بوده است،زیرا خداوند ما را نیز دستور به نگهداری و پرورش اسب و آماده ساختن آن برای جنگ با دشمنان داده است،چه مانعی دارد که پیامبر خدا نیز چنین باشد" (1).

مرحوم"علامه مجلسی"در کتاب نبوت"بحار الانوار"در تفسیر آیات فوق بیاناتی دارد که بعضی از آنها با آنچه در بالا آوردیم قریب الافق است (2).

به هر حال مطابق این تفسیر نه گناهی از سلیمان سر زده،نه هماهنگی آیات بهم می خورد،و نه مشکلی پیش می آید که بخواهیم به توجیه آن بپردازیم (3).

ص :274

***اکنون به تفسیرهای دیگری که جمعی از مفسران ذکر کرده اند می پردازیم و از همه مشهورتر این است که:ضمیر در جمله های"توارت"و"ردوها" هر دو به "شمس"(خورشید)باز می گردد که در عبارت مذکور نیست،ولی از تعبیر به"عشی"(عصرگاهان)در آیات مورد بحث می توان آن را استفاده کرد، به این ترتیب مفهوم آیات چنین می شود:سلیمان غرق تماشای اسبها بود که خورشید سر به افق مغرب نهاد و در حجاب پنهان شد!.

سلیمان که به خاطر از دست رفتن نماز عصرش سخت خشمگین و ناراحت شده بود صدا زد ای فرشتگان پروردگار!خورشید را برای من بازگردانید، این تقاضای سلیمان انجام یافت و"رد شمس"شد،یعنی خورشید بار دیگر به افق بازگشت،سلیمان وضو گرفت(منظور از مسح کردن ساق و گردن برنامه وضویی بوده که در آئین سلیمان وجود داشت،البته گاهی مسح در لغت عرب به معنی شستن نیز آمده است)سپس نماز خود را بجای آورد.

بعضی از ناآگاهان از این هم فراتر رفته اند،و نسبت زشت و ناروای دیگری نیز در اینجا به این پیغمبر بزرگ داده اند و گفته اند:منظور از جمله" فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ وَ الْأَعْنٰاقِ "این است که دستور داد با شمشیر ساق و گردن اسبها را بزنند و یا شخصا این کار را کرد،چرا که آنها سبب فراموشی یاد پروردگار و نماز او شده بودند!! البته بطلان گفتار اخیر بر کسی پنهان نیست،چرا که اسبها گناهی نداشتند که از دم شمشیر سلیمان بگذرند،اگر گناهی باشد متوجه خود او است که غرق تماشای اسبها شده،و غیر آن را فراموش کرده است.

وانگهی کشتن اسبها علاوه بر اینکه جنایت است اسراف نیز هست،چگونه ممکن است چنین عمل ناروایی از پیغمبری سر زند؟لذا در روایاتی که در ذیل

ص :275

این آیات در منابع اسلامی آمده این نسبت شدیدا از سلیمان نفی شده است.

و اما جمله های قبل که از فراموشی و غفلت از نماز عصر سخن می گوید آن نیز این سؤال را به وجود می آورد که مگر ممکن است پیامبر معصومی وظیفه واجب خود را به دست فراموشی بسپارد؟هر چند سان دیدن اسبها نیز وظیفه دیگری از او بوده است،مگر اینکه به گفته بعضی نماز،نماز نافله و مستحبّ بوده باشد که فراموشی آن مشکلی ایجاد نکند،ولی برای نماز نافله "رد شمس"ضرورتی ندارد.

از اینها که بگذریم اشکالات دیگری در این تفسیر است.

1-کلمه"شمس"(خورشید)صریحا در آیات نیامده،در حالی که اسبها ( اَلصّٰافِنٰاتُ الْجِیٰادُ )صریحا ذکر شده است،و مناسبتر این است که ضمیرها به چیزی بازگردد که صریحا در آیات آمده.

2-تعبیر به" عَنْ ذِکْرِ رَبِّی "ظاهرش این است که محبت این اسبها ناشی از یاد و فرمان خدا بوده در حالی که بر طبق تفسیر اخیر باید کلمه"عن"به معنی "علی"باشد یعنی من محبت اسبها را بر محبت پروردگارم ترجیح دادم و این معنی خلاف ظاهر است(دقت کنید).

3-از همه اینها عجیبتر جمله" رُدُّوهٰا عَلَیَّ "(آن را بر من بازگردانید) با آن لحن آمرانه است،آیا ممکن است"سلیمان"با چنین لحنی که با خدمت- گذارانش صحبت می کند از خدا یا فرشتگان او بخواهد که خورشید را بازگردانند 4-مسئله"رد شمس"گر چه در برابر قدرت خدا محال نیست،اما مشکلات روشنی دارد که جز در موارد قیام دلیل روشن نمی توان آن را پذیرفت.

5-آیات فوق با مدح و تمجید سلیمان شروع می شود در حالی که این آیات طبق تفسیر اخیر به مذمت او می انجامد.

6-اگر نماز واجب ترک شده توجیه آن مشکل است و اگر نماز نافله بوده

ص :276

رد شمس چه لزومی دارد؟ تنها سؤالی که در اینجا باقی می ماند این است که این تفسیر در روایات متعددی که در منابع حدیث آمده است به چشم می خورد،ولی اگر در اسناد این احادیث دقت کنیم تصدیق خواهیم کرد که هیچ کدام سند معتبری ندارد، و غالبا روایات مرسله است.

آیا بهتر این نیست که از این روایات غیر معتبر صرفنظر شود و علمش را به اهلش واگذاریم و آنچه را از آیات با ذهن خالی از پیشداوریها استفاده می کنیم برگزینیم،و از اشکالات مختلف فارغ و آسوده شویم؟ ***

ص :277

می خواهد برود.

37-و شیاطین را مسخر او ساختیم،هر بناء و غواصی از آنها.

38-و گروه دیگری(از شیاطین)را در غل و زنجیر(تحت سلطه او)قرار دادیم.

39-(و به او گفتیم)این عطای ماست به هر کس می خواهی(و صلاح می بینی)ببخش و از هر کس می خواهی امساک کن و حسابی بر تو نیست.

40-و برای او(سلیمان)نزد ما مقامی ارجمند و سرانجامی نیک است

او جسدی افکندیم،سپس به درگاه خداوند انابه کرد،و به سوی او بازگشت" ( وَ لَقَدْ فَتَنّٰا سُلَیْمٰانَ وَ أَلْقَیْنٰا عَلیٰ کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنٰابَ ).

"کرسی"به معنی"تخت پایه کوتاه"است،و چنین به نظر می رسد که سلاطین دارای دو نوع تخت بوده اند،تختی برای مواقع عادی بود که پایه های کوتاهی داشت،و تختی برای جلسات رسمی و تشریفاتی که پایه های بلند داشت،اولی را "کرسی"و دومی را"عرش"می نامیدند.

"جسد"به معنی جسم بی روح است،و به گفته"راغب"در کتاب"مفردات" مفهومی محدودتر از مفهوم"جسم"دارد،زیرا جسد بر غیر انسان اطلاق نمی شود (مگر به طور نادر)ولی جسم اعم است.

از این آیه اجمالا استفاده می شود که موضوع آزمایش سلیمان به وسیله جسد بی روحی بوده است که بر تخت او در برابر چشمانش قرار گرفت،چیزی که انتظار آن را نداشت،و امید به غیر آن بسته بود،ولی قرآن شرح بیشتری در این زمینه نداده است.

مفسران و محدثان در این زمینه اخبار و تفسیرهایی نقل کرده اند که از همه موجه تر و روشنتر این است که:

"سلیمان"آرزو داشت فرزندان برومند شجاعی نصیبش شود که در اداره کشور و مخصوصا جهاد با دشمن به او کمک کنند،او دارای همسران متعدد بود با خود گفت:من با آنها همبستر می شوم-تا فرزندان متعددی نصیبم گردد،و به هدفهای من کمک کنند،ولی چون در اینجا غفلت کرد و"انشاء اللّٰه"،همان جمله ای که بیانگر اتکای انسان به خدا در همه حال است،نگفت در آن زمان هیچ فرزندی از همسرانش تولد نیافت،جز فرزندی ناقص الخلقه،همچون جسدی بی روح که آن را آوردند و بر کرسی او افکندند! سلیمان سخت در فکر فرو رفت،و ناراحت شد که چرا یک لحظه از خدا

ص :280

غفلت کرده،و بر نیروی خودش تکیه کرده است،توبه کرد و به درگاه خدا بازگشت.

تفسیر دیگری که بعد از این تفسیر قابل توجه به نظر می رسد این است که:

خداوند سلیمان را با بیماری شدیدی مورد آزمایش قرار داد،آن چنان که همچون جسدی بی روح بر تختش افتاد،و در زبان عرب معمول است که به انسان ضعیف و بسیار بیمار گاهی"جسد بلا روح"گفته می شود.

سرانجام او توبه کرد و خداوند او را به حال اول بازگرداند(منظور از"اناب"بازگشت به سلامت است).

البته ایرادی که متوجه این تفسیر می شود این است که طبق این معنی باید "و القیناه"بوده باشد،یعنی ما سلیمان را بر تختش به صورت جسدی بی روح افکندیم،در حالی که این تعبیر در آیه نیامده است و تقدیر گرفتن نیز بر خلاف ظاهر می باشد.

جمله"اناب"نیز در این تفسیر به معنی"بازگشت به صحت"آمده که این نیز بر خلاف ظاهر است.

ولی اگر"اناب"را به معنی توبه و بازگشت به خدا بگیریم ضرری به این تفسیر نمی زند بنا بر این تنها مورد خلاف ظاهر همان حذف ضمیر"القیناه" می باشد.

اما افسانه های دروغین زشتی که در باره گمشدن انگشتر سلیمان،و یا ربوده شدن آن به وسیله یکی از شیاطین،و نشستن شیطان بر تخت حکومت به جای او که با آب و تاب در بعضی از کتب آمده،و ظاهرا ریشه آن به"تلمود"یهودیان باز می گردد و از خرافات اسرائیلی است با هیچ عقل و منطقی سازگار نیست.

این افسانه ها قبل از هر چیز دلیل بر انحطاط فکری گویندگانش می باشد، و لذا محققان اسلامی هر جا از آن نام برده اند بی پایه بودن آنها را با صراحت

ص :281

بازگو کرده اند،و گفته اند نه مقام نبوت و حکومت الهی به انگشتر وابسته است.

و نه هرگز خداوند این مقام را از پیامبری گرفته،شیطانی را به صورت پیامبری درآورده،تا چه رسد به اینکه چهل روز بر جای او بنشیند و میان مردم حکومت و قضاوت کند (1).

*** به هر حال قرآن در آیه بعد مساله توبه سلیمان را که در آخرین جمله آیه قبل آمده بود به صورت مشروحتری بازگو کرده،می فرماید:"گفت پروردگارا مرا ببخش"( قٰالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی ).

و ملک و حکومتی به من عطا کن که بعد از من سزاوار هیچکس نباشد که تو بسیار بخشنده ای"( وَ هَبْ لِی مُلْکاً لاٰ یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهّٰابُ ).

***

الهی،حکومت بر بادها،و شیاطین، با ویژگیهای بسیار دیگر.

و این برای پیامبران عیب و نقصی محسوب نمی شود که برای خود تقاضای معجزه ویژه ای کنند،تا وضع آنها را کاملا مشخص کند،بنا بر این هیچ مانعی ندارد که دیگران حکومتهای وسیعتر و گسترده تر از سلیمان پیدا کنند اما ویژگیهای آن را نخواهند داشت.

شاهد این سخن آیات بعد از این آیه است که در حقیقت اجابت این درخواست سلیمان را منعکس ساخته و سخن از تسخیر باد و شیاطین می گوید،و می دانیم این موضوع از ویژگیهای حکومت سلیمان بود.

و از اینجا پاسخ سؤال دوم که می گوید:طبق عقیده ما مسلمانان حکومت مهدی ع(ارواحنا فداه)حکومتی است جهانی و مسلما گسترده تر از حکومت سلیمان،روشن می شود. زیرا با تمام وسعتی که حکومت حضرت مهدی ع دارد و با همه امتیازاتی که آن را از سایر حکومتها مشخص می کند،از نظر ویژگیها و خصوصیات با حکومت سلیمان متفاوت است،و این حکومت سلیمان مخصوص خودش بوده.

خلاصه اینکه سخن از کم و زیاد و افزون طلبی و انحصارجویی نیست،سخن از این است که کمال نبوت در این است که از نظر معجزات ویژگیهایی داشته باشد که آن را از نبوت انبیای دیگر مشخص کند،و سلیمان طالب این بود.

در بعضی از روایات که از طرق اهل بیت از امام موسی بن جعفر ع نقل شده پاسخی از سؤال بخل داده شده که بسیار جالب است.

حدیث چنین است که یکی از دوستانش بنام علی بن یقطین از آن امام ع سؤال کرد آیا جایز است پیامبر خدا بخیل باشد؟ امام ع فرمود:نه.

عرض کرد پس چرا سلیمان می گوید:" رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً

ص :283

لاٰ یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی

"و مفهوم و تفسیر این آیه چیست؟ امام ع فرمود:"حکومت دو گونه است:حکومتی که از طریق ظلم و غلبه و اجبار مردم به دست می آید،و حکومتی که از سوی خداوند است، مانند حکومت خاندان ابراهیم و طالوت و ذو القرنین.

سلیمان از خداوند خواست حکومتی به او دهد که هیچ کس نتواند بعد از او بگوید از طریق غلبه و ظلم و اجبار مردم به دست آمده است.

لذا خداوند متعال باد را مسخر فرمان او ساخت که به نرمی هر کجا او مایل بود جریان می یافت،و صبحگاهان فاصله یک ماه را می پیمود،و عصرگاهان فاصله یک ماه را،و خداوند متعال شیاطین را مسخر او ساخت که برای او ساختمان می ساختند و غواصی می کردند،و علم سخن گفتن پرندگان را به او تعلیم داد، و حکومت او را در زمین پا بر جا ساخت،لذا در همان زمان و زمانهای بعد مردم دانستند که حکومت او هیچ شباهتی به حکومتی که مردم آن را برمی گزینند،و یا از طریق قهر و غلبه و ستم حاصل می شود ندارد".

علی بن یقطین می گوید عرض کردم پس تفسیر این سخن که از پیامبر اسلام ص نقل شده که فرمود

رحم اللّٰه اخی سلیمان ابن داود ما کان ابخله:

"خدا رحمت کند برادرم سلیمان بن داود را چه بخیل بود"چیست؟! فرمود:دو معنی دارد:نخست اینکه او بسیار در مورد نوامیس و عرضش بخیل بود از اینکه کسی سخن نامناسبی در باره آنها بگوید.

دیگر این که منظور پیامبر ص این بود که اگر آیه قرآن را آن چنان که بعضی از جهال تفسیر کرده اند که او تقاضای حکومتی بی نظیر و منحصر به خود کرد باید او مرد بخیلی باشد(و این طعنی است بر آنها) (1).

***

ص :284

آیات بعد همانگونه که گفتیم بیان این مطلب است که خدا تقاضای سلیمان را پذیرفت و حکومتی با امتیازات ویژه و مواهبی بزرگ در اختیار او گذارد که آنها را می توان در پنج موضوع خلاصه کرد:

1-تسخیر بادها به عنوان یک مرکب راهوار،چنان که می فرماید:"ما باد را مسخر او ساختیم تا مطابق فرمانش به نرمی حرکت کند،و به هر جا او اراده نماید برود"( فَسَخَّرْنٰا لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخٰاءً حَیْثُ أَصٰابَ ).

مسلم است یک حکومت وسیع و گسترده باید از وسیله ارتباطی سریعی برخوردار باشد،تا رئیس حکومت بتواند در مواقع لزوم به سرعت از تمام مناطق کشور سرکشی کند،و خداوند این امتیاز را به سلیمان داده بود.

اینکه چگونه باد به فرمان او بود؟و با چه سرعتی حرکت می کرد؟، سلیمان و یارانش به هنگام حرکت به وسیله باد،بر چه چیز سوار می شدند؟ و چه عواملی آنها را از سقوط و کم و زیاد شدن فشار هوا و مشکلات دیگر حفظ می کرد؟ و خلاصه این چه وسیله مرموز و اسرارآمیزی بوده که در آن عصر و زمان در اختیار سلیمان قرار داشت؟ اینها مسائلی است که جزئیات آن بر ما روشن نیست،ما همین قدر می دانیم که این از جمله خوارق عاداتی بود که در اختیار پیامبران قرار می گرفت، یک مساله عادی و معمولی نبود،یک موهبت فوق العاده و یک اعجاز بود،و این امور در برابر قدرت خداوند امر ساده ای است و چه بسیارند مسائلی که ما اصل آن را می دانیم اما از جزئیاتش خبر نداریم.

در اینجا سؤالی پیش می آید که تعبیر به رخاء(نرم و ملایم)که در این آیه وارد شده با تعبیر عاصفه(تندباد)که در آیه 81 سوره انبیاء آمده است هماهنگ نیست،آنجا که می فرماید: وَ لِسُلَیْمٰانَ الرِّیحَ عٰاصِفَةً تَجْرِی بِأَمْرِهِ

ص :285

إِلیٰ الْأَرْضِ الَّتِی بٰارَکْنٰا فِیهٰا :"ما تندباد را مسخر سلیمان ساختیم که به فرمان او به سوی سرزمینی که آن را برکت داده بودیم حرکت می کرد".

این سؤال را از دو راه می توان پاسخ گفت:

نخست اینکه توصیف به"عاصفه"(تندباد)برای بیان سرعت آن است، و توصیف به رخاء بیان منظم بودن و نرم بودن حرکات آن می باشد،به طوری که آنها در عین حرکت سریع احساس ناراحتی نمی کردند،درست مانند وسائل تکامل یافته سریع السیر کنونی که بعضا انسان به هنگامی که با آن سفر می کند این احساس را دارد که گویی در اطاق خانه اش نشسته است در حالی که با سرعت سرسام آوری در حرکت است.

دیگر اینکه بعضی از مفسران این دو آیه را ناظر به دو نوع باد دانسته اند که هر دو را خداوند در اختیار سلیمان قرار داده بود نوعی سریع السیر و نوعی آرام.

*** 2-موهبت دیگر خداوند به سلیمان ع مساله تسخیر موجودات سرکش و قرار دادن آن در اختیار او برای انجام کارهای مثبت بود چنان که در آیه بعد می گوید"و شیاطین را مسخر او ساختیم،و هر بنا و غواصی از آنها را سر بر فرمان او نهادیم"تا گروهی در خشکی هر بنائی می خواهد برای او بسازند،و گروهی در دریا به غواصی مشغول باشند"( وَ الشَّیٰاطِینَ کُلَّ بَنّٰاءٍ وَ غَوّٰاصٍ ) (1).

و به این ترتیب خداوند نیروی آماده ای برای کارهای مثبت را در اختیار او گذاشت،و شیاطین که طبیعتشان تمرد و سرکشی است آن چنان مسخر او شدند که در مسیر سازندگی و استخراج منابع گرانبها قرار گرفتند.

ص :286

نه تنها در این آیه که در آیات متعدد دیگری از قرآن مجید به این معنی اشاره شده که شیاطین مسخر سلیمان بودند،و برای او فعالیتهای مثبتی داشتند، منتها در بعضی از آیات مانند آیات مورد بحث و آیه 82 سوره انبیاء تعبیر به "شیاطین"شده،در حالی که در آیه 12 سوره سبأ تعبیر به"جن"شده است.

همانگونه که قبلا نیز گفته ایم"جن"موجودی است که از نظر ما پوشیده است،اما دارای عقل و شعور و قدرت می باشد،همچنین مؤمن و کافر است،و هیچ مانعی ندارد که به فرمان خدا در اختیار پیامبری قرار گیرند و به کارهای مفیدی مشغول شوند،این احتمال نیز وجود دارد که شیاطین معنی گسترده ای داشته باشد که هم انسانهای سرکش و هم غیر آنها را شامل شود،و اطلاق شیطان بر این مفهوم وسیع در قرآن مجید آمده است(انعام-112)و به این ترتیب خداوند نیرویی به سلیمان داد که توانست همه متمردان را تسلیم خود سازد.

*** 3-موهبت دیگر خداوند به سلیمان مهار کردن گروهی از نیروهای مخرب بود،زیرا به هر حال در میان شیاطین افرادی بودند که به عنوان یک نیروی مفید و سازنده قابل استفاده به حساب نمی آمدند،و چاره ای جز این نبود که آنها در بند باشند،تا جامعه از شر مزاحمت آنها در امان بماند،چنان که قرآن در آیه بعد می گوید:"و گروه دیگری از شیاطین را در غل و زنجیر تحت سلطه او قرار دادیم"( وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفٰادِ ) (1).

"مقرنین"از ماده"قرن"به معنی"مقارنت"و نزدیکی است،و در اینجا اشاره به جمع کردن دست و پا یا گردن در بند و زنجیر است.

ص :287

"اصفاد"جمع"صفد"(بر وزن نمد)به معنی قید و بند است(مانند دستبندها و پابندهایی که بر زندانیان می گذارند،بعضی از جمله" مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفٰادِ ""غل جامعه"را استفاده کردند و آن زنجیری بوده است که دستها را به گردن می بست که با معنی"مقرنین"که مفهوم نزدیکی را دارد متناسب است.

این احتمال نیز داده شده که منظور از این جمله این است که آنها هر گروه در یک بند قرار داشتند.

منتها این سؤال پیش می آید که اگر منظور از شیاطین،شیاطین جن باشد که طبعا دارای جسمی لطیفند غل و زنجیر و دستبند تناسبی با آنها ندارد.

لذا بعضی گفته اند که این تعبیر کنایه از بازداشت و جلوگیری آنها از فعالیتهای تخریبی است،و اگر منظور شیاطین و سرکشان انس باشد غل و زنجیر و دستبند مفهوم اصلی خود را حفظ خواهد کرد.

*** 4-چهارمین موهبت خداوند به سلیمان اختیارات فراوانی بود که دست او را در اعطا و منع باز می گذارد،چنان که آیه بعد می گوید:"به او گفتیم این عطا و بخشش ماست به هر کس می خواهی(و صلاح می بینی)ببخش و از هر کس می خواهی(و صلاح می دانی)امساک کن و حسابی بر تو نیست"( هٰذٰا عَطٰاؤُنٰا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسٰابٍ ).

تعبیر"بغیر حساب"یا اشاره به این است که خداوند به خاطر مقام عدالت تو در این زمینه اختیارات وسیعی به تو داده و مورد محاسبه و بازخواست قرار نخواهی گرفت،و یا به این معنی است که عطای الهی بر تو آن قدر زیاد است که هر چه ببخشی در آن به حساب نمی آید.

بعضی از مفسران نیز این تعبیر را تنها مربوط به شیاطین دربند دانستند که هر کس را می خواهی(و صلاح می دانی)آزاد کن و هر کدام را مصلحت

ص :288

می دانی در بند نگهدار،اما این معنی بعید به نظر می رسد زیرا با ظاهر کلمه "عطائنا"هماهنگ نیست.

*** 5-پنجمین و آخرین موهبت خداوند بر سلیمان مقامات معنوی او بود که خدا در سایه شایستگیهایش به او مرحمت کرده بود،چنان که در آخرین آیه مورد بحث می فرماید"برای او(سلیمان)نزد ما مقامی بلند و والا و سرانجامی نیک است"( وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنٰا لَزُلْفیٰ وَ حُسْنَ مَآبٍ ).

این جمله در حقیقت پاسخی است به آنها که ساحت قدس این پیامبر بزرگ را به انواع نسبتهای ناروا و خرافی-به پیروی آنچه در تورات کنونی آمده است- آلوده ساخته اند،و به این ترتیب او را از همه این اتهامات مبرا می شمرد،و مقام او را نزد خداوند گرامی می دارد،حتی تعبیر به"حسن ماب"که خبر از عاقبت نیک او می دهد ممکن است اشاره به نسبت ناروایی باشد که در تورات آمده که سلیمان به خاطر ازدواج با بت پرستان سرانجام به آئین بت پرستی تمایل پیدا کرد!و حتی دست به ساختن بتخانه ای زد!!قرآن با این تعبیر خط بطلان بر تمام این اوهام و خرافات می کشد.

***

چنان که آیات فوق بعد از ذکر تمام مواهب مادی سلیمان در پایان می گوید:با این همه او در پیشگاه خدا مقامی والا و سرانجامی نیک داشت.

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام ص آمده است

ا رأیتم ما اعطی سلیمان بن داود من ملکه؟فان ذلک لم یزده الا تخشعا،ما کان یرفع بصره الی السماء تخشعا لربه!:

"شنیده اید خداوند چه اندازه از ملک و حکومت به سلیمان داد؟با این حال اینهمه مواهب جز بر خشوع او نیفزود،به گونه ای که حتی از شدت خشوع و ادب چشم به آسمان نمی انداخت" (1).

ب:برای اداره یک کشور آباد هم وسیله ارتباطی سریع لازم است،و هم به کار گرفتن نیروهای مختلف،و هم جلوگیری از نیروهای مخرب،هم توجه به مسائل عمرانی،هم تولید سرمایه از طریق استخراج منابع مختلف،و هم دادن اختیارات به مدیران لایق که همه اینها در این داستان به طرز روشنی منعکس شده است.

ج:از نیروها باید حد اکثر استفاده را کرد و حتی شیاطین را به طور کامل نباید حذف کرد،بلکه آنها را که قابل توجیه و ارشادند در مسیر صحیح به کار گرفت،و تنها آن بخش که به هیچوجه قابل استفاده نیستند باید در بند باشند.

***

و هواپرست با نقطه های ضعف فراوان معرفی می کند و عجب اینکه در همین کتاب مناجاتهای سلیمان و اشعار مذهبی او و امثال و حکمتش در کنار بقیه ابواب تورات قرار گرفته که نشان می دهد او مردی حکیم و وارسته بوده است،و این تناقض عجیبی است که در میان مندرجات تورات کنونی وجود دارد.

برای توضیح بیشتر در این زمینه به بحث مشروحی که در جلد 18 تفسیر نمونه ذیل آیات 12 تا 14 سوره سبا(تحت عنوان چهره سلیمان در قرآن و تورات کنونی)آورده ایم مراجعه فرمائید.

***

ص :291

خواند و عرض کرد:"شیطان مرا به رنج و عذاب افکنده"( وَ اذْکُرْ عَبْدَنٰا أَیُّوبَ إِذْ نٰادیٰ رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِیَ الشَّیْطٰانُ بِنُصْبٍ وَ عَذٰابٍ ).

"نصب"(بر وزن عسر)و"نصب"(بر وزن حسد)هر دو به معنی بلا و شر است.

از این آیه اولا مقام والای ایوب در پیشگاه خدا به عنوان"عبدنا"(بنده ما)به خوبی استفاده می شود،ثانیا اشاره سربسته ای است به گرفتاریهای شدید و طاقتفرسا و درد و رنج فراوان ایوب.

شرح این ماجرا در قرآن نیامده،ولی در کتب معروف حدیث و در تفاسیر ماجرا به این صورت نقل شده است:

کسی از امام صادق سؤال کرد:بلائی که دامنگیر ایوب شد برای چه بود؟ (شاید فکر می کرد کار خلافی از او سر زده بود که خداوند او را مبتلا ساخت).

امام در پاسخ او جواب مشروحی فرمود که خلاصه اش چنین است:

"ایوب به خاطر کفران نعمت گرفتار آن مصائب عظیم نشد،بلکه به عکس به خاطر شکر نعمت بود،زیرا شیطان به پیشگاه خدا عرضه داشت که اگر ایوب را شاکر می بینی به خاطر نعمت فراوانی است که به او داده ای،مسلما اگر این نعمتها از او گرفته شود او هرگز بنده شکرگزاری نخواهد بود! خداوند برای اینکه اخلاص ایوب را بر همگان روشن سازد،و او را الگویی برای جهانیان قرار دهد که به هنگام"نعمت"و"رنج"هر دو شاکر و صابر باشند به شیطان اجازه داد که بر دنیای او مسلط گردد.شیطان از خدا خواست اموال سرشار ایوب،زراعت و گوسفندانش و همچنین فرزندان او از میان بروند،و آفات و بلاها در مدت کوتاهی آنها را از میان برد،ولی نه تنها از مقام شکر ایوب کاسته نشد بلکه افزوده گشت! او از خدا خواست که این بار بر بدن ایوب مسلط گردد،و آن چنان بیمار

ص :294

شود که از شدت درد و رنجوری به خود بپیچد و اسیر و زندانی بستر گردد.

این نیز از مقام شکر او چیزی نکاست.

ولی جریانی پیش آمد که قلب ایوب را شکست و روح او را سخت جریحه دار ساخت،و آن اینکه جمعی از راهبان بنی اسرائیل به دیدنش آمدند و گفتند:

تو چه گناهی کرده ای که به این عذاب الیم گرفتار شده ای؟! ایوب در پاسخ گفت:به پروردگارم سوگند که خلافی در کار نبوده،همیشه در طاعت الهی کوشا بوده ام،و هر لقمه غذایی خوردم یتیم و بینوایی بر سر سفره من حاضر بوده.

درست است که ایوب از این شماتت دوستان بیش از هر مصیبت دیگری ناراحت شد،ولی باز رشته صبر را از کف نداد،و آب زلال شکر را به کفران آلوده نساخت،تنها رو به درگاه خدا آورد و جمله های بالا را بیان نمود،و چون از عهده امتحانات الهی به خوبی برآمده بود خداوند درهای رحمتش را بار دیگر به روی این بنده صابر و شکیبا گشود،و نعمتهای از دست رفته را یکی پس از دیگری و حتی بیش از آن را به او ارزانی داشت،تا همگان سرانجام نیک صبر و شکیبایی و شکر را دریابند" (1).

بعضی از مفسران بزرگ احتمال داده اند که رنج و آزار شیطان نسبت به ایوب از ناحیه وسوسه های مختلف او بود،گاه می گفت:بیماری تو طولانی شده، خدایت تو را فراموش کرده! گاه می گفت:چه نعمتهای عظیمی داشتی؟چه سلامت و قدرت و قوتی؟ همه را از تو گرفت،باز هم شکر او را بجا می آوری؟!

ص :295

شاید این تفسیر به خاطر آن باشد که تسلط شیطان را بر پیامبری همچون ایوب و بر جان و مال و فرزندش بعید دانسته اند،اما با توجه به اینکه این سلطه اولا به فرمان خدا بوده،و ثانیا محدود و موقتی بوده و ثالثا برای آزمایش این پیامبر بزرگ و ترفیع درجه او صورت گرفته،مشکلی ایجاد نمی کند.

به هر حال،می گویند:ناراحتی و رنج و بیماری او هفت سال و به روایتی هیجده سال طول کشید و کار بجایی رسید که حتی نزدیکترین یاران و اصحابش او را ترک گفتند،تنها همسرش بود که در وفاداری نسبت به ایوب استقامت به خرج داد.

و این خود شاهدی است بر وفاداری بعضی از همسران! اما در میان تمام ناراحتی ها و رنجها آنچه بیشتر روح ایوب را آزار می داد مساله شماتت دشمنان بود،لذا در حدیثی می خوانیم:بعد از آنکه ایوب سلامت خود را بازیافت و درهای رحمت الهی به روی او گشوده شد از او سؤال کردند بدترین درد و رنج تو چه بود؟ گفت شماتت دشمنان!.

*** سرانجام ایوب از بوته داغ این آزمایش الهی سالم به درآمد،و فرمان رحمت خدا از اینجا آغاز شد که به او دستور داد"پای خود را بر زمین بکوب، چشمه آبی می جوشد که هم خنک است برای شستشوی تنت،و هم گواراست برای نوشیدن"( اُرْکُضْ بِرِجْلِکَ هٰذٰا مُغْتَسَلٌ بٰارِدٌ وَ شَرٰابٌ ).

"ارکض"از ماده"رکض"(بر وزن مکث)به معنی کوبیدن پا بر زمین، و گاه به معنی دویدن آمده است،و در اینجا به معنی اول است.

همان خداوندی که چشمه زمزم را در آن بیابان خشک و سوزان از زیر پاشنه پای اسماعیل شیرخوار بیرون آورد،و همان خداوندی که هر حرکت و

ص :296

هر سکونی،هر نعمت و هر موهبتی،از ناحیه اوست،این فرمان را نیز در مورد ایوب صادر کرد،چشمه آب جوشیدن گرفت چشمه ای خنک و گوارا و شفابخش از بیماریهای"برون"و"درون".

بعضی معتقدند این چشمه دارای یک نوع آب معدنی بوده که هم برای نوشیدن گوارا بوده،و هم اثرات شفابخش از نظر بیماریها داشته،هر چه بود لطف و رحمت الهی بود،در باره پیامبری صابر و شکیبا.

"مغتسل"به معنی آبی است که با آن شستشو می کنند،و بعضی آن را به معنی محل شستشو دانسته اند،ولی معنی اول صحیحتر به نظر می رسد،و به هر حال توصیف آن آب به خنک بودن شاید اشاره ای باشد به تاثیر مخصوص شستشو با آب سرد برای بهبود و سلامت تن،همانگونه که در طب امروز نیز ثابت شده است.

و نیز اشاره لطیفی است بر اینکه کمال آب شستشو در آن است که از نظر پاکی و نظافت همچون آب نوشیدنی باشد! شاهد این سخن اینکه در دستورهای اسلامی نیز آمده،"قبل از آنکه با آبی غسل کنید جرعه ای از آن بنوشید"! (1).

*** نخستین و مهمترین نعمت الهی که عافیت و بهبودی و سلامت بود به ایوب بازگشت،نوبت بازگشت مواهب و نعمتهای دیگر رسید،و در این زمینه قرآن می گوید:"ما خانواده اش را به او بخشیدیم"( وَ وَهَبْنٰا لَهُ أَهْلَهُ ).

"و همانند آنها را با آنها قرار دادیم"( وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ ).

"تا رحمتی از سوی ما باشد،و هم تذکری برای صاحبان فکر و اندیشه" ( رَحْمَةً مِنّٰا وَ ذِکْریٰ لِأُولِی الْأَلْبٰابِ ).

ص :297

در اینکه چگونه خاندان او به او بازگشتند؟تفسیرهای متعددی وجود دارد،مشهور این است که آنها مرده بودند خداوند بار دیگر آنها را به زندگی و حیات بازگرداند.

ولی بعضی گفته اند آنها بر اثر بیماری ممتد ایوب از گرد او پراکنده شده بودند،هنگامی که ایوب سلامت و نشاط خود را بازیافت بار دیگر گرد او جمع شدند.

این احتمال نیز داده شده است که همه یا عده ای از آنها نیز گرفتار انواع بیماریها شده بودند،رحمت الهی شامل حال آنها نیز شد،و همگی سلامت خود را بازیافتند،و همچون پروانگانی گرد شمع وجود پدر جمع گشتند.

افزودن"همانند آنها بر آنها"اشاره به این است که خداوند کانون خانوادگی او را گرمتر از گذشته ساخت و فرزندان بیشتری به او مرحمت فرمود.

گر چه در مورد اموال ایوب در این آیات سخنی به میان نیامده است،ولی قرائن حال نشان می دهد که خداوند آنها را به صورت کاملتر نیز به او بازگرداند.

قابل توجه اینکه ذیل آیه فوق هدف بازگشت مواهب الهی به ایوب را دو چیز می شمرد:یکی"رحمت الهی بر او"که جنبه فردی دارد،و در حقیقت پاداش و جائزه ای است که از سوی خداوند به این بنده صابر و شکیبا،و دیگر"دادن درس عبرتی به همه صاحبان عقل و هوش در تمام طول تاریخ"تا در مشکلات و حوادث سخت،رشته صبر و شکیبایی را از دست ندهند،و همواره به رحمت الهی امیدوار باشند.

*** تنها مشکلی که برای ایوب مانده بود سوگندی بود که در مورد همسرش خورده بود و آن اینکه تخلفی از او دید و در آن حال بیماری سوگند یاد کرد که هر گاه قدرت پیدا کند یکصد ضربه یا کمتر بر او بزند،اما بعد از بهبودی

ص :298

می خواست به پاس وفاداریها و خدماتش او را ببخشد،ولی مساله سوگند و نام خدا در میان بود.

خداوند این مشکل را نیز برای او حل کرد و چنان که قرآن می گوید:

فرمود"بسته ای از ساقه های گندم(یا مانند آن)را برگیر،و به او بزن و سوگند خود را مشکن"!( وَ خُذْ بِیَدِکَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لاٰ تَحْنَثْ ).

"ضغث"(بر وزن حرص)به معنی دسته ای از چوبهای نازک ساقه گندم و جو و یا رشته های خوشه خرما و یا دسته گل و مانند آن است.

در اینکه تخلف همسر ایوب که طبق روایتی نامش"لیا"دختر یعقوب بود،چه بوده است؟باز در میان مفسران گفتگو است.

از ابن عباس مفسر معروف نقل شده که شیطان(یا شیطان صفتی)به صورت طبیعی بر همسرش ظاهر شد گفت من شوهر تو را معالجه می کنم تنها به این شرط که وقتی بهبودی یافت به من بگوید تنها عامل بهبودیش من بوده ام،و هیچ مزد دیگری نمی خواهم! همسرش که از ادامه بیماری شوهر سخت ناراحت بود پذیرفت و این پیشنهاد را به ایوب کرد،ایوب که متوجه دام شیطان بود سخت برآشفت و سوگندی یاد کرد همسرش را تنبیه کند.

بعضی دیگر گفته اند ایوب او را دنبال انجام کاری فرستاد،و او دیر کرد، او که از بیماری رنج می برد سخت ناراحت شد و چنان سوگندی یاد کرد.

ولی به هر حال اگر او از یک نظر مستحق چنین کیفری بوده،از نظر وفاداریش در طول خدمت و پرستاری استحقاق چنان عفوی را نیز داشته است.

درست است که زدن یک دسته ساقه گندم یا چوبهای خوشه خرما مصداق واقعی سوگند او نبوده است،ولی برای حفظ احترام نام خدا و عدم اشاعه قانون شکنی او این کار را انجام داد،و این تنها در موردی است که طرف مستحق عفو باشد

ص :299

و انسان می خواهد در عین عفو،حفظ ظاهر قانون را نیز بکند،و گرنه در مواردی که استحقاق عفو نباشد هرگز چنین کاری مجاز نیست (1).

و بالآخره در آخرین جمله از آیات مورد بحث که در واقع عصاره ای است از آغاز و پایان این داستان می فرماید:"ما او را صابر و شکیبا یافتیم،چه بنده خوبی بود ایوب که بسیار بازگشت کننده به سوی ما بود"( إِنّٰا وَجَدْنٰاهُ صٰابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوّٰابٌ ).

ناگفته پیداست که دعای او به درگاه خدا،و تقاضای دفع وسوسه های شیطان،و رنج و محنت و بیماری،منافات با مقام صبر و شکیبایی ندارد،آن هم بعد از هفت سال یا به روایتی هیجده سال با درد و بیماری و فقر و ناداری ساختن و تحمل کردن و شاکر بودن.

قابل توجه اینکه در این جمله،حضرت ایوب به سه وصف مهم توصیف شده است که در هر کس باشد انسان کاملی است:

1-مقام عبودیت 2-صبر و شکیبایی و استقامت 3-بازگشت پی در پی به سوی خدا.

***

جهان بر این اساس گذارده شده،و اصولا بدون آزمایشهای سخت استعدادهای نهفته انسانها شکوفا نمی شود.

ب:"فرج بعد از شدت"نکته دیگری است که در این ماجرا نهفته است هنگامی که امواج حوادث و بلا از هر سو انسان را در فشار قرار می دهد،نه تنها نباید مایوس و نومید گشت،بلکه باید آن را نشانه و مقدمه ای بر گشوده شدن درهای رحمت الهی دانست،چنان که امیر مؤمنان علی ع می فرماید:

عند تناهی الشدة تکون الفرجة،و عند تضایق حلق البلاء یکون الرخاء:

"به هنگامی که سختیها به اوج خود می رسد فرج نزدیک است،و هنگامی که حلقه های بلا تنگ تر می شود راحتی و آسودگی فرا می رسد" (1).

ج:از این ماجرا به خوبی بعضی از فلسفه های بلاها و حوادث سخت زندگی روشن می شود،و به آنها که وجود آفات و بلاها را ماده نقضی بر ضد برهان نظم در بحث توحید می شمرند پاسخ می دهد،که وجود این حوادث سخت گاه در زندگی انسانها از پیامبران بزرگ خدا گرفته،تا افراد عادی یک ضرورت است،ضرورت امتحان و آزمایش و شکوفا شدن استعدادهای نهفته،و بالآخره تکامل وجود انسان.

لذا در بعضی از روایات اسلامی از امام صادق ع آمده است:

ان اشد الناس بلاء الانبیاء ثم الذی یلونهم الامثل فالامثل: "بیش از همه مردم پیامبران الهی گرفتار حوادث سخت می شوند،سپس کسانی که پشت سر آنها قرار دارند، به تناسب شخصیت و مقامشان" (2).

و نیز از همان امام بزرگوار ع نقل شده که فرمود:

ان فی الجنة منزلة لا یبلغها عبد الا بالابتلاء: "در بهشت مقامی هست که هیچکس به آن نمی رسد مگر در پرتو ابتلائات و گرفتاریهایی که پیدا می کند" (3).

ص :301

د:این ماجرا درس شکیبایی به همه مؤمنان راستین در تمام طول زندگی می دهد،همان صبر و شکیبایی که سرانجامش پیروزی در تمام زمینه هاست، و نتیجه اش داشتن"مقام محمود"و"منزلت والا"در پیشگاه پروردگار است.

ه:آزمونی که برای یک انسان پیش می آید در عین حال آزمونی است برای دوستان و اطرافیان او،تا میزان صداقت و دوستی آنها به محک زده شود که تا چه حد وفادارند،ایوب هنگامی که اموال و ثروت و سلامت خود را از دست داد دوستانش نیز خسته و پراکنده شدند،و دوستان و دشمنان زبان به شماتت و ملامت گشودند، و بهتر از هر زمان خود را نشان دادند،و دیدیم که رنج ایوب از زبان آنها بیش از هر رنج دیگر بود،چرا که طبق مثل معروف زخمهای نیزه و شمشیر التیام می یابد،ولی زخمی که زبان بر دل می زند التیام پذیر نیست! و:دوستان خدا کسانی نیستند که تنها به هنگام روی آوردن نعمت به یاد او باشند،دوستان واقعی کسانی هستند که در"سراء"و"ضراء"در بلا و نعمت،در بیماری و عافیت،و در فقر و غنا به یاد او باشند،و دگرگونیهای زندگی مادی ایمان و افکار آنها را دگرگون نسازد.

امیر مؤمنان علی ع در آن خطبه غرا و پرشوری که در اوصاف پرهیزگاران برای دوست باصفایش"همام"بیان کرد،و بیش از یکصد صفت برای متقین برشمرد،یکی از اوصاف مهمشان را این می شمرد:

نزلت انفسهم منهم فی البلاء کالتی نزلت فی الرخاء: "روح آنها به هنگام بلا همانند حالت آسایش و آرامش است"(و تحولات زندگی آنها را دگرگون نمی سازد).

ز:این ماجرا بار دیگر این حقیقت را تاکید می کند نه از دست رفتن امکانات مادی و روی آوردن مصائب و مشکلات و فقر دلیل بر بی لطفی خداوند نسبت به انسان است،و نه داشتن امکانات مادی دلیل بر دوری از ساحت قرب پروردگار،

ص :302

بلکه انسان می تواند با داشتن همه این امکانات بنده خاص او باشد،مشروط بر اینکه اسیر مال و مقام و فرزند نگردد،و با از دست دادن آن زمام صبر از دست ندهد.

***

ولی در تورات کتاب مفصلی در باره"ایوب"دیده می شود که قبل از"مزامیر داود"قرار دارد،این کتاب مشتمل بر 42 فصل است،و در هر فصل بحثهای مشروحی وجود دارد،در بعضی از این فصول مطالب زننده ای به چشم می خورد، از جمله اینکه در فصل سوم می گوید:ایوب زبان به شکایت باز کرد و شکوه بسیار نمود،در حالی که قرآن او را به مقام صبر و شکیبایی ستوده است.

***

از آیه یٰا جِبٰالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَ الطَّیْرَ سوره سبا آیه-10)که در باره داود است معنی دیگری نیز برای اواب استفاده می شود و آن همصدا شدن و هم آواز گردیدن است،زیرا می گوید ای کوه ها و ای پرندگان!با داود همصدا شوید،بنا بر این "اواب"کسی است که همصدا و هماهنگ با قوانین آفرینش،اوامر الهی و حمد و تسبیح عمومی موجودات جهان باشد و اتفاقا یکی از معانی ایوب نیز اواب است.

***

ص :305

الهی را برده،و اوصاف برجسته آنها را که می تواند الگو و اسوه برای همه انسانها باشد به طور فشرده بیان می دارد.

جالب اینکه برای این شش پیامبر بزرگ شش توصیف مختلف ذکر شده که هر کدام معنی و مفهوم خاصی دارد.

نخست روی سخن را به پیامبر اسلام ص کرده می گوید:"به خاطر بیاور بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب را"( وَ اذْکُرْ عِبٰادَنٰا إِبْرٰاهِیمَ وَ إِسْحٰاقَ وَ یَعْقُوبَ ).

مقام"عبودیت"و بندگی نخستین توصیفی است که برای آنها ذکر شده،و به راستی همه چیز در آن جمع است،بندگی خدا یعنی وابستگی مطلق به او،یعنی در برابر اراده او از خود اراده ای نداشتن،و در همه حال سر بر فرمان او نهادن.

بندگی خدا یعنی بی نیازی از غیر او،و بی اعتنایی به ما سوی اللّٰه،و تنها چشم بر لطف او دوختن،این همان اوج تکامل انسان و برترین شرف و افتخار او است.

سپس اضافه می کند:"آنها صاحبان دستهای نیرومند و چشمهای بینا بودند" ( أُولِی الْأَیْدِی وَ الْأَبْصٰارِ ).

چه تعبیر عجیبی؟صاحبان دست و چشم! "ایدی"جمع"ید"و"ابصار"جمع"بصر"به معنی"چشم"و"بینایی" است.

انسان برای پیشبرد هدفهایش نیاز به دو نیرو دارد:نیروی درک و تشخیص، و نیروی کار و عمل،و به تعبیر دیگر باید از"علم"و"قدرت"کمک گرفت تا به هدف واصل گشت.

خداوند این پیامبران را به داشتن"درک و تشخیص و بینش قوی"و"قوت

ص :307

و قدرت کافی"برای انجام کار توصیف کرده است.

آنها افراد کم اطلاعی نبودند،سطح معرفتشان بالا،میزان آگاهیشان از آئین خدا و اسرار آفرینش و رموز زندگی قابل ملاحظه بود.

از نظر اراده و تصمیم و نیروی عمل،افرادی سست و زبون و ضعیف و ناتوان نبودند،افرادی با اراده،پر قدرت،و دارای تصمیم قاطع و آهنین بودند.

این الگویی است برای همه رهروان راه حق که بعد از مقام عبودیت و بندگی خدا با این دو سلاح برنده مسلح گردند.

از آنچه گفتیم بخوبی روشن شد که دست و چشم در اینجا به معنی دو عضو مخصوص نیست،چرا که بسیارند افرادی که دارای این دو عضوند،اما نه درک و شعور کافی دارند،و نه قدرت تصمیم گیری، و نه توانایی بر عمل،بلکه کنایه از دو صفت"علم و قدرت"است.

*** در چهارمین توصیف از آنان می گوید"ما آنها را با خلوص ویژه ای خالص کردیم"( إِنّٰا أَخْلَصْنٰاهُمْ بِخٰالِصَةٍ ).

"و آن یادآوری سرای آخرت بود"( ذِکْرَی الدّٰارِ ) (1).

آری آنها پیوسته به یاد جهان دیگر بودند،افق دید آنها در زندگی چند روزه این دنیا و لذات آن محدود نمی شد،آنها در ما ورای این زندگی زودگذر سرای جاویدان با نعمتهای بی پایانش را می دیدند،و همواره برای آن تلاش و کوشش داشتند.

بنا بر این منظور از"الدار"(سرا)که به طور مطلق ذکر شده سرای آخرت است،گویی غیر از آن سرایی وجود ندارد،و هر چه غیر از آن است

ص :308

گذرگاهی به سوی آن! بعضی از مفسران این احتمال را نیز داده اند که مراد از"دار"در اینجا سرای دنیا باشد،و تعبیر به" ذِکْرَی الدّٰارِ "اشاره به نام نیکی است که از این پیامبران در این جهان باقی مانده،اما این احتمال-به خصوص با توجه به مطلق بودن"الدار"-بسیار بعید به نظر می رسد،و با کلمه"ذکری"نیز چندان سازگار نیست.

بعضی نیز احتمال داده اند که مراد نام نیک و ذکر جمیل در سرای آخرت باشد که آن نیز بعید به نظر می رسد.

به هر حال دیگران ممکن است گهگاه به یاد سرای آخرت بیفتند،مخصوصا هنگامی که یکی از دوستانشان از دنیا می رود و یا در مراسم تشییع و یادبود عزیزی حاضر می شوند،ولی این یاد"خالص"نیست مشوب به یاد دنیاست،اما مردان خدا توجهی خالص و عمیق و مداوم و مستمر به سرای دیگر دارند،گویی همیشه در برابر چشمانشان حاضر است،و تعبیر به"خالصة"در آیه اشاره به همین است.

*** توصیف پنجم و ششم آنها همانست که در آیه بعد آمده:می فرماید:"آنها نزد ما از برگزیدگان و نیکانند"( وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنٰا لَمِنَ الْمُصْطَفَیْنَ الْأَخْیٰارِ ) (1).

ایمان و عمل صالح آنها سبب شده که خدا آنان را از میان بندگان برگزیند و به منصب نبوت و رسالت مفتخر سازد،و نیکوکاری آنها به حدی رسیده که عنوان "اخیار"(نیکان)را به طور مطلق پیدا کرده اند،افکارشان نیک،و اخلاقشان نیک و اعمال و برنامه ها و سراسر زندگانیشان نیک است،و"آنچه خوبان همه دارند آنها تنها دارند"،به همین دلیل بعضی از مفسران از این تعبیر که خداوند بدون هیچ قید

ص :309

و شرطی آنها را از"اخیار"خوانده،استفاده مقام عصمت برای انبیا کرده اند، چرا که هر گاه انسانی"خیر مطلق"باشد حتما معصوم است (1).

تعبیر"عندنا"(نزد ما)تعبیر بسیار پر معنی است،اشاره به اینکه برگزیدگی و نیکی آنها نزد مردم نیست که گاه در ارزیابیهای خود انواع مسامحه و چشم پوشی را روا می دارند،بلکه توصیف آنها به این دو وصف نزد ما محقق بوده که با دقت تمام و ارزیابی ظاهر و باطن آنها انجام گرفته است.

*** بعد از اشاره به مقامات برجسته سه پیامبر فوق،نوبت به سه پیامبر بزرگ دیگر می رسد،می فرماید:"و به یاد آور اسماعیل و الیسع و ذا الکفل را که همه از اخیار و نیکان بودند"( وَ اذْکُرْ إِسْمٰاعِیلَ وَ الْیَسَعَ وَ ذَا الْکِفْلِ وَ کُلٌّ مِنَ الْأَخْیٰارِ ).

هر یک از آنها الگو و اسوه ای در صبر و استقامت و اطاعت فرمان خدا بودند، مخصوصا اسماعیل که آماده شد جان خود را فدای راه او کند به همین دلیل "ذبیح اللّٰه"نامیده شد،با پدرش ابراهیم در بنای خانه کعبه و گرم کردن این کانون بزرگ و رسالتهای دیگر همکاری فراوان داشت،توجه به زندگی آنان برای پیامبر اسلام ص و همه مسلمین الهام بخش است،و مطالعه زندگی این چنین مردان بزرگ به زندگی انسانها جهت می دهد،روح تقوا و فداکاری و ایثار را در آنها زنده می کند،و در برابر مشکلات و حوادث سخت مقاوم می سازد.

تعبیر به" کُلٌّ مِنَ الْأَخْیٰارِ "با توجه به اینکه همین توصیف(الاخیار) عینا در باره"ابراهیم"و"اسحاق"و"یعقوب"به عنوان آخرین صفت آمده بود ممکن است اشاره به این باشد که این سه پیامبر نیز دارای تمام اوصاف سه پیامبر پیشین بودند،چرا که"خیر مطلق"معنی وسیعی دارد که هم"نبوت"را شامل می شود و هم توجه به سرای آخرت،و هم مقام عبودیت و علم و قدرت را.

ص :310

در میان این سه پیامبر"اسماعیل"از همه معروفتر و شناخته تر است، اما"الیسع"که نام او دو بار در قرآن مجید آمده است(اینجا و سوره انعام آیه 86)تعبیر قرآن در باره او نشان می دهد که وی از پیامبران بزرگ الهی بوده است،و در زمره کسانی است که در باره آنها می فرماید: وَ کلاًّ فَضَّلْنٰا عَلَی الْعٰالَمِینَ "هر یک از آنها را بر جهانیان برتری دادیم"(انعام-86).

بعضی معتقدند او همان"یوشع بن نون"پیامبر معروف بنی اسرائیل است،که"الف و لام"بر آن داخل شده،و"شین"به"سین"تبدیل گردیده است،و داخل شدن الف و لام بر یک نام غیر عربی(و در اینجا عبری)چیز تازه ای نیست،همانگونه که عرب"اسکندر"را به عنوان"الاسکندر"می شناسند.

در حالی که بعضی آن را یک واژه عربی می دانند که از"یسع"(فعل مضارع از ماده وسعت)گرفته شده،و بعد از آنکه جنبه اسمی به خود گرفته"الف و لام" که از مشخصات اسم است بر آن وارد شده.

آیه سوره انعام نشان می دهد که او از دودمان ابراهیم است،ولی روشن نمی سازد که از پیامبران بنی اسرائیل بوده یا نه؟ در تورات در کتاب"پادشاهان"نام وی"الیشع"فرزند"شافات" ضبط شده،و معنی الیشع در زبان عبری"ناجی"و معنی شافات"قاضی"است.

بعضی او را با"خضر"یکی دانسته اند،اما دلیل روشنی بر این معنی در دست نیست،و اینکه بعضی او را همان"ذا الکفل"می دانند خلاف صریح آیه مورد بحث است چرا که ذا الکفل را عطف بر الیسع کرده،به هر حال او پیامبری است والا مقام و پر استقامت و برای الهام گرفتن از زندگانیش همین برای ما کافی است.

و اما"ذا الکفل"مشهور این است که از پیامبران بوده،و ذکر نام او در ردیف نام پیامبران در سوره انبیاء آیه 85 بعد از نام اسماعیل و ادریس گواه بر این معنی است.

ص :311

بعضی معتقدند که او از پیامبران بنی اسرائیل است،وی را فرزند ایوب می دانند که اسم اصلیش"بشر"یا"بشیر"یا"شرف"بوده است و بعضی او را همان"حزقیل"می دانند که ذا الکفل به عنوان لقب او انتخاب شده است (1).

در اینکه چرا او"ذا الکفل"نامیده شده،با توجه به اینکه"کفل"هم به معنی نصیب آمده و هم به معنی کفالت و عهده داری،احتمالات مختلفی داده اند:

گاه گفته اند:چون خداوند نصیب وافری از ثواب و رحمتش به او مرحمت فرمود"ذا الکفل"یعنی"صاحب بهره وافی"نامیده شد.

و گاه گفته اند چون تعهد کرده بود که شبها را به عبادت برخیزد،و روزها را روزه دارد،و هنگام قضاوت هرگز خشم نگیرد،و بر سر این عهد و پیمان باقیماند این لقب به او داده شد.

و گاه گفته اند چون گروهی از انبیاء بنی اسرائیل را کفالت کرد و جان آنها را در برابر پادشاه جبار زمان حفظ نمود او را به این اسم نامیدند.

به هر حال همین مقدار از زندگی او که امروز در دست ماست دلیلی بر استقامت او در طریق اطاعت و بندگی خدا و مقاومت در برابر جباران است و سرمشقی است برای امروز و فردای ما،هر چند در باره جزئیات زندگی آنها بر اثر بعد زمان نمی توان قضاوت دقیقی کرد.

***

ص :312

بعد از این جمله کوتاه و سربسته که خوبی حال آنها را اجمالا ترسیم می کند، با استفاده از روش اجمال و تفصیل که روش قرآن است به شرح آن پرداخته می گوید:"بازگشت آنها به باغهای جاویدان بهشت است که درهایش به روی آنان گشوده است"( جَنّٰاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوٰابُ ) (1).

"جنات"اشاره به باغهای بهشت است و"عدن"(بر وزن عدل)به معنی استقرار و ثبات است،و"معدن"را به این جهت معدن گفته اند که فلزات و مواد گرانقیمت در آنجا مستقر است،به هر حال این تعبیر در اینجا اشاره به جاویدان بودن باغهای بهشت است.

تعبیر به" مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْأَبْوٰابُ "اشاره به آن است که حتی زحمت گشودن درها برای بهشتیان وجود ندارد،گویی بهشت در انتظار آنهاست،و هنگامی که چشمش به آنان می افتد آغوش باز می کند و آنها را به درون دعوت می کند! *** سپس آرامش و احترام خاص بهشتیان را به این صورت بیان می کند:"این در حالی است که آنها بر تختها در آن تکیه کرده اند،و انواع میوه های فراوان و نوشیدنی در اختیار آنها است"هر زمان آن را می طلبند،فورا نزد آنها حاضر می شود"( مُتَّکِئِینَ فِیهٰا یَدْعُونَ فِیهٰا بِفٰاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ وَ شَرٰابٍ ) (2).

آیا فورا به وسیله خدمتکاران بهشتی در برابر آنها حاضر می گردد، یا

ص :315

تنها اراده آنها کافی برای حضور آن است؟هر دو احتمال وجود دارد.

تکیه روی"فاکهة"و"شراب"(میوه و نوشیدنی)ممکن است اشاره به این باشد که بیشترین غذای بهشتیان میوه است،هر چند غذاهای دیگر طبق صریح آیات قرآن نیز در آنجا وجود دارد.

همانگونه که بهترین و سالمترین غذای انسان در این دنیا نیز میوه است! تعبیر به"کثیرة"اشاره به انواع مختلف میوه های بهشتی است،همانگونه که نوشیدنی و شراب طهور آن نیز اشکال متنوعی دارد که در آیات مختلف قرآن به آن اشاره شده است.

*** بعد از آن سخن از همسران پاک بهشتی به میان آورده،می گوید:"نزد بهشتیان همسرانی است که فقط چشم به شوهرانشان دوخته اند،همگی جوان و با شوهران خود هم سن و سالند"( وَ عِنْدَهُمْ قٰاصِرٰاتُ الطَّرْفِ أَتْرٰابٌ ).

"طرف"(بر وزن برف)به معنی پلک چشم است،و گاه به معنی نگاه کردن نیز آمده است،توصیف زنان بهشتی به"قاصرات الطرف"(آنها که نگاهی کوتاه دارند)اشاره به این است که تنها چشم به همسران خود دوخته اند، فقط به آنها عشق می ورزند و به غیر آنان نمی اندیشند که این از بزرگترین مزایای همسر است،بعضی از مفسران نیز آن را به معنی حالت خمار بودن چشم که حالت جالب مخصوصی است دانسته اند،جمع میان این دو معنی نیز بی مانع است.

"اتراب"به معنی"هم سن و سال"توصیف دیگری است برای زنان بهشتی نسبت به همسرانشان،چرا که توافق سنی جاذبه را میان دو همسر افزون می کند،و یا توصیفی است برای خود آن زنان که همه آنها هم سن و سال و جوانند (1).

ص :316

*** در آخرین آیات مورد بحث به تمام هفت نعمت بزرگ بهشتیان که در آیات قبل آمده بود اشاره کرده،می گوید:"این چیزی است که برای روز حساب به شما وعده داده می شود"( هٰذٰا مٰا تُوعَدُونَ لِیَوْمِ الْحِسٰابِ ).

وعده ای تخلف ناپذیر و نشاط انگیز،وعده ای از سوی خداوند بزرگ.

*** و برای تاکید بر جاودانگی این مواهب می افزاید"این رزق و روزی ماست، عطائی است که هرگز پایان نمی گیرد و فنایی برای آن متصور نیست"( إِنَّ هٰذٰا لَرِزْقُنٰا مٰا لَهُ مِنْ نَفٰادٍ ) (1).

بنا بر این غم زوال و نابودی که همچون سایه شومی بر نعمتهای این جهان افتاده در آنجا وجود ندارد،و از برکت خزائن پربار الهی پیوسته مدد می گیرد و محدودیتی برای آن نیست،و حتی کاستی در آن ظاهر نمی شود،چون اراده خدا بر آن تعلق گرفته.

***

ص :317

همان رؤسای ضلالند)خوشامد بر آنها مباد،همگی در آتش خواهند سوخت.

60-آنها(به رؤسای خود)می گویند:بلکه خوشامد بر شما مباد که این عذاب را شما برای ما فراهم ساختید،چه بد قرارگاهی است اینجا؟! 61-(سپس)می گویند:پروردگارا هر کس این عذاب را برای ما فراهم ساخته عذابی مضاعف در آتش بر او بیفزا

گویا جمله"یصلونها"(در جهنم وارد می شوند و به آتش آن می سوزند) برای بیان این است که کسی گمان نکند تنها جهنم را از فاصله دور می بینند و یا در کنار آن قرار می گیرند،نه،به درون آن وارد می کنند،و نیز کسی توهم نکند که آنها به آتش دوزخ عادت می کنند و انس می گیرند،نه،پیوسته با آن می سوزند.

"مهاد"-چنان که قبلا هم گفته ایم-به معنی بستری است که برای خواب و استراحت گسترده می شود،به گاهواره طفل نیز اطلاق می گردد.

بستر جایگاه استراحت است و باید از هر نظر مناسب حال و ملایم طبع باشد، اما چگونه خواهد بود وضع کسانی که بسترشان آتش جهنم می باشد؟! *** سپس به انواع دیگری از عذابهای آنها پرداخته می گوید:"این نوشابه حمیم و غساق است که باید از آن بچشند"( هٰذٰا فَلْیَذُوقُوهُ حَمِیمٌ وَ غَسّٰاقٌ ) (1).

"حمیم"به معنی آب داغ و سوزان که یکی از نوشابه های دوزخیان می باشد، در برابر انواع"شراب طهور"که در آیات قبل برای بهشتیان ذکر شده بود.

"غساق"از ماده"غسق"(بر وزن رمق)به معنی شدت تاریکی شب است،ابن عباس آن را به نوشابه بسیار سردی(که از شدت برودت درون انسان را می سوزاند و مجروح می کند)تفسیر کرده است، ولی در مفهوم ریشه این کلمه چیزی نیست که دلالت بر این معنی کند جز اینکه مقابله آن با حمیم که آب داغ و سوزان است ممکن است منشا چنین استنباطی شده باشد.

ص :320

"راغب"در"مفردات"آن را به قطراتی که از پوست تن دوزخیان (و جراحات بدن آنها)بیرون می آید تفسیر کرده است.

لا بد تیره بودن رنگ آن سبب اطلاق این واژه بر آن شده است،چرا که محصول آن آتش سوزان چیزی جز یک مشت اندام سوخته با تراوشهای سیاه نیست! به هر حال از پاره ای از کلمات بر می آید که"غساق"بوی بسیار بد و زننده ای دارد که همگان را ناراحت می کند.

بعضی دیگر آن را به یک نوع عذاب که جز خدا از آن آگاه نیست تفسیر کرده اند،چرا که آنها مرتکب گناهان و مظالم سختی شده اند که جز خدا از آن آگاه نبوده و کیفرشان نیز باید چنین باشد.

همانگونه که بهشتیان پرهیزگار اعمال نیکی انجام می دادند که جز خدا از آن آگاه نبود لذا به آنها وعده پاداشهایی داده شده که جز خدا از آن خبر ندارد: فَلاٰ تَعْلَمُ نَفْسٌ مٰا أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ (الم سجده-17).

*** باز به انواع دیگری از عذابهای دردناک آنها اشاره کرده،می گوید:"و جز اینها،کیفرهای دیگری هم شکل آن دارند"( وَ آخَرُ مِنْ شَکْلِهِ أَزْوٰاجٌ ) (1).

"شکل"(به فتح شین)به معنی مثل و مانند است،و"ازواج"به معنی انواع و اقسام است و این یک اشاره اجمالی به انواع دیگری از عذاب همانند عذابهای گذشته است که در اینجا به طور سربسته بیان شده،و شاید برای محبوسان این جهان ماده قابل توصیف و درک نباشد.

ص :321

این در حقیقت نقطه مقابل" بِفٰاکِهَةٍ کَثِیرَةٍ "در آیات گذشته است که اشاره به انواع مختلف نعمتها و میوه های بهشتی بود.

به هر حال این شباهت ممکن است در شدت و ناراحتی و یا در جمیع جهات باشد.

*** سپس آخرین مجازات آنها را که همنشینان بد با زبانی مملو از سرزنش است مطرح ساخته می گوید:هنگامی که رؤسای ضلال وارد دوزخ می شوند و با چشم خود می بینند که پیروان را نیز به سمت دوزخ می آورند به یک دیگر می گویند:"این فوجی است که همراه شما وارد دوزخ می شود"( هٰذٰا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ ) (1).

"خوش آمد بر آنها مباد"!( لاٰ مَرْحَباً بِهِمْ ).

"آنها همگی در آتش خواهند سوخت"( إِنَّهُمْ صٰالُوا النّٰارِ ).

جمله" هٰذٰا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَکُمْ "به قرینه جمله ها و آیات بعد،از گفتار پیشوایان ضلالت و گمراهی است،وقتی پیروان خویش را آماده ورود در دوزخ می بینند به یکدیگر می گویند اینها هم با شما خواهند بود بعضی از مفسران نیز آن را خطاب فرشتگان به سردمداران کفر و عصیان می دانند،ولی معنی اول مناسبتر به نظر می رسد.

"مرحبا"کلمه ای است که به هنگام خوش آمد گفتن به میهمان،گفته می شود و"لا مرحبا"ضد آن است،این کلمه مصدر از ماده رحب(بر وزن محو)به معنی وسعت مکان است،یعنی بفرمائید که در مکان وسیع و مناسبی ورود کرده اید،و معادل آن در زبان فارسی جمله"خوش آمدید"می باشد.

"مقتحم"از ماده"اقتحام"به معنی وارد شدن در کار شدید و خوفناک

ص :322

است،و غالبا به ورود در کارها بدون مطالعه و فکر قبلی نیز اطلاق می شود.

این تعبیر نشان می دهد که پیروان ضلالت بدون مطالعه و فکر و صرفا روی هوا و هوس و تقلیدهای کورکورانه در آتش شدید و خوفناک جهنم ورود می کنند.

*** به هر حال این صدا به گوش پیروان می رسد و از ناخوشامد گفتن رؤسای ضلالت سخت خشمگین می گردند،رو به سوی آنها کرده،"می گویند:بلکه خوشامد بر شما مباد که شما این عذاب دردناک را به ما پیشنهاد کردید و برای ما فراهم ساختید،چه بد قرارگاهی است دوزخ"؟!( قٰالُوا بَلْ أَنْتُمْ لاٰ مَرْحَباً بِکُمْ أَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنٰا فَبِئْسَ الْقَرٰارُ ).

جمله اخیر( فَبِئْسَ الْقَرٰارُ )در حقیقت نقطه مقابل" جَنّٰاتِ عَدْنٍ "است که در باره پرهیزگاران آمده بود،اشاره به اینکه مصیبت بزرگ این است که دوزخ جایگاه موقتی نیست،بلکه قرارگاه ثابت است! هدف پیروان از این تعبیر این است که آنها می خواهند بگویند هر چه هست این حسن را دارد که شما رؤسای ضلالت نیز در این امر با ما مشترکید، و این مایه تشفی قلب ماست،و یا اشاره به این است که جنایت شما پیشوایان بر ما جنایتی بس عظیم بود،چرا که دوزخ یک جایگاه موقتی نیست بلکه قرارگاه ماست.

*** ولی با این حال پیروان به این سخن راضی نمی شوند،چرا که رؤسای ضلالت را که عامل اصلی جرم بودند از خود مستحق تر می دانند لذا رو به درگاه خدا کرده"می گویند:پروردگارا!هر کس این عذاب را برای ما فراهم ساخته عذابی مضاعف در آتش دوزخ بر او بیفزا"( قٰالُوا رَبَّنٰا مَنْ قَدَّمَ لَنٰا هٰذٰا فَزِدْهُ عَذٰاباً ضِعْفاً فِی النّٰارِ ).

ص :323

عذابی به خاطر گمراهی خودشان و عذابی به خاطر گمراه کردن ما.

این آیه شبیه همان مطلبی است که در آیه 38 سوره اعراف آمده: رَبَّنٰا هٰؤُلاٰءِ أَضَلُّونٰا فَآتِهِمْ عَذٰاباً ضِعْفاً مِنَ النّٰارِ :"پروردگارا!اینها ما را گمراه کردند،عذاب مضاعف از آتش برای آنها قرار ده"!هر چند دنباله همین آیه سوره اعراف می گوید "هر دو عذاب مضاعف دارند"(چرا که پیروان نیز نیروی اجرایی پیشوایان بودند،و زمینه های ضلالت و فساد به دست آنها فراهم شد که اگر توده مردم تنور ظالمان را داغ نکنند آنها قدرت بر انجام کاری نخواهند داشت)ولی به هر حال شک نیست که عذاب پیشوایان به درجات سنگین تر است هر چند هر دو عذاب مضاعف دارند.

آری این است سرانجام کسانی که با هم پیمان دوستی بستند و در راه انحراف و ضلالت بیعت کردند که وقتی نتائج شوم اعمال خود را می بینند به مخاصمت و دشمنی و نفرین بر یکدیگر برمی خیزند.

قابل توجه اینکه در این آیات ذکر نعمتهای پرهیزگاران تنوع بیشتری از ذکر مجازاتها و عذابهای طغیانگران دارد(در قسمت اول به هفت موهبت و در قسمت دوم به پنج عذاب اشاره شده)این شاید به خاطر پیشی گرفتن رحمت خدا بر غضب اوست"یا من سبقت رحمته غضبه"! ***

ص :324

ما آنها را مشتی اخلالگر و مفسد فی الارض و اشرار و اوباش می دانستیم که برای به همزدن آرامش اجتماع،و از بین بردن افتخارات نیاکان ما،بپاخاسته بودند، مثل اینکه تشخیص ما تمام غلط بود! *** "آیا ما آنها را به سخریه گرفتیم یا به اندازه ای حقیر بودند که چشمهای ما آنها را نمی دید"( أَتَّخَذْنٰاهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زٰاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصٰارُ ) (1).

آری ما این مردان بزرگ و با شخصیت را به باد مسخره می گرفتیم،و بر حسب و وصله اشرار بودن به آنها می زدیم،و گاه حتی از این مرحله نیز پائین تر می شمردیم آنها را افراد حقیری می دانستیم که اصلا به چشم نمی آمدند،اما معلوم شد هوا و هوسها و جهل و غرور بر چشم ما پرده سنگینی افکنده بود،آنها مقربان درگاه خدا بودند و الان بهشت جایگاهشان است.

جمعی از مفسران احتمال دیگری در تفسیر آیه فوق داده اند و آن اینکه:

مساله سخریه اشاره به وضع عالم دنیا است و جمله" أَمْ زٰاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصٰارُ " اشاره به وضع دوزخ است یعنی در اینجا چشم نزدیک بین ما در میان این شعله های دود و آتش آنها را نمی تواند ببیند،البته معنی اول صحیحتر به نظر می رسد.

این نکته قابل توجه است که یکی از عوامل عدم درک واقعیتها جدی نگرفتن مسائل و استهزا و شوخی با حقایق است،همیشه باید با تصمیم جدی به بررسی واقعیتها پرداخت تا حقیقت روشن گردد.

*** سپس به عنوان یک خلاصه گیری از گفتگوهایی که میان دوزخیان

ص :326

واقع می شود و تاکید بر آنچه گذشت می فرماید:"این یک واقعیت است مخاصمه و گفتگوهای خصمانه دوزخیان"( إِنَّ ذٰلِکَ لَحَقٌّ تَخٰاصُمُ أَهْلِ النّٰارِ ) (1).

دوزخیان در این جهان نیز گرفتار تخاصم و نزاعند و روح پرخاشگری و نزاع و جدال بر آنها حاکم است،و هر روز با کسی درگیر و گلاویز می شوند، و در قیامت که صحنه بروز مکنونات است آنچه در درون داشتند ظاهر می گردد، و در جهنم به جان هم می افتند،دوستان دیروز دشمنان امروز،و مریدان دیروز مخالفان امروز می شوند،تنها خط ایمان و توحید است که خط وحدت و صفا در این جهان و آن جهان می باشد.

جالب اینکه بهشتیان بر سریرها و تختها تکیه زده،به گفتگوهای دوستانه مشغولند،چنان که در آیات مختلف قرآن آمده در حالی که دوزخیان در حال جنگ و جدالند که آن خود موهبتی است بزرگ،و این عذابی است دردناک! ***

این جهان است مالکی که آنها را تدبیر و تربیت می کند،تنها کسی شایسته"عبودیت" است که چنین باشد،نه بتهایی که به مقدار سر سوزن از خود چیزی ندارند.

دوم مساله"عزت"او است،می دانیم"عزیز"از نظر معنی لغت به کسی گفته می شود که هیچکس نتواند بر او غالب گردد،و هر چه اراده کند انجام شدنی باشد،و به تعبیر دیگر همیشه غالب است و هرگز مغلوب نیست.

کسی که چنین است فرار کردن از چنگال قدرتش چگونه امکان دارد؟ و نجات از کیفرش چگونه میسر است؟ سومین توصیف مقام"غفاریت"و کثرت آمرزش او است که درهای بازگشت را به روی گنهکاران می گشاید،و باران رحمتش را بر آنها می بارد،تا تصور نکنند اگر"قهار"و"عزیز"است مفهومش بستن درهای رحمت و توبه به روی بندگان می باشد.

در حقیقت یکی بیان"خوف"است و دیگری بیان"رجاء"که بدون موازنه این دو حالت تکامل انسان امکان پذیر نیست،یا گرفتار غرور و غفلت می شود،و یا در گرداب یاس و نومیدی فرو می رود.

و به تعبیر دیگر توصیف او به"عزیز"و"غفار"دلیل دیگری بر"الوهیت" او است،چرا که تنها کسی شایسته پرستش است که علاوه بر"ربوبیت"قدرت بر مجازات نیز دارد،و علاوه بر قدرت بر مجازات،درهای رحمت و مغفرت او نیز گشوده است.

*** سپس در جمله ای کوتاه و تکان دهنده خطاب به پیامبر ص کرده،می فرماید:

"بگو این یک خبر بزرگ است"( قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ ).

*** "که شما از آن روی گردان هستید"( أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ ).

ص :330

این کدام خبر است که به آن اشاره کرده و آن را به عظمت توصیف می کند؟ قرآن مجید؟رسالت پیامبر؟قیامت و سرنوشت مؤمنان و کافران؟توحید و یگانگی خدا؟و یا همه اینها؟ از آنجا که قرآن مشتمل بر همه این امور است و جامع میان آنها است، و اعراض مشرکان نیز از آن بوده،مناسبتر همان معنی اول یعنی قرآن است.

آری این کتاب بزرگ آسمانی خبری است بزرگ،به عظمت تمام عالم هستی که از ناحیه خالق این جهان،خالق عزیز و غفار و واحد و قهار،نازل شده، خبری که عظمت آن را گروه عظیمی به هنگام نزولش درنیافتند،جمعی آن را به باد سخریه و استهزاء گرفتند،و جمعی سحرش خواندند،و عده ای شعرش نامیدند، ولی چیزی نگذشت که این"نبا عظیم"باطن خود را نشان داد،مسیر تاریخ بشریت را عوض کرد،بر پهنه جهان سایه افکند،تمدنی عظیم و درخشان در تمام زمینه ها به وجود آورد،و جالب اینکه اعلام این نبا عظیم در این سوره مکی شده،در زمانی که مسلمانان ظاهرا در نهایت ضعف و ناتوانی بودند،و درهای پیروزی و نجات به روی آنان بسته بود.

حتی امروز نیز عظمت این خبر بزرگ بر جهانیان و حتی بر خود مسلمانان کاملا روشن نیست،و باید آینده آن را نشان دهد.

این گفتار قرآن که"شما از آن روی گردان هستید"هنوز صادق است، و همین اعراض مسلمین سبب شده که نتوانند از این چشمه جوشان فیض الهی کاملا سیراب شوند،و در پرتو انوار آن به پیش تازند،و قله های فخر و شرف را تسخیر کنند.

*** سپس به عنوان مقدمه ای برای ذکر ماجرای آفرینش آدم،و ارزش والای وجود انسان تا آن حد که فرشتگان همگی در برابر او سجده کردند،می فرماید:

ص :331

"من از ملاء اعلی،و فرشتگان عالم بالا به هنگامی که در باره آفرینش انسان گفتگو و مخاصمه می کردند خبر ندارم"( مٰا کٰانَ لِی مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْلیٰ إِذْ یَخْتَصِمُونَ ).

*** آگاهی من تنها از طریق وحی است،و"تنها چیزی که به من وحی می شود این است که من انذارکننده آشکاری هستم"( إِنْ یُوحیٰ إِلَیَّ إِلاّٰ أَنَّمٰا أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ ).

گر چه فرشتگان،جدال و مخاصمه ای با پروردگار نداشتند،ولی همین اندازه که به هنگام خطاب خداوند به آنها که"من می خواهم خلیفه ای در زمین بیافرینم"آنها به گفتگو پرداختند و عرض کردند:"آیا می خواهی کسی را بیافرینی که فساد و خونریزی کند"؟که در پاسخ آنها فرمود:"من چیزی می دانم که شما نمی دانید"(آیه 30-سوره بقره)به این گفتگوها"مخاصمه"اطلاق شده است که یک اطلاق مجازی است،و همانگونه که اشاره کردیم این در حقیقت مقدمه ای است برای آیات بعد که پیرامون آفرینش آدم سخن می گوید.

این احتمال نیز وجود دارد که"ملاء اعلی"مفهوم وسیعی دارد که حتی شیطان را شامل می شود،چه اینکه آن روز شیطان در زمره فرشتگان بود و به مخاصمه با خدا برخاست و زبان به اعتراض گشود،و به همین دلیل برای همیشه مطرود درگاه حق شد،ولی تفسیر اول مناسبتر است.

در روایات متعددی که از طرق شیعه و اهل سنت نقل شده می خوانیم که پیامبر ص از یکی از یارانش پرسید:

ا تدری فیما یختصم الملأ الاعلی؟:

"آیا می دانی فرشتگان عالم بالا در چه چیز بحث و گفتگو می کنند"؟! عرض کرد:نه.

فرمود:

اختصموا فی الکفارات و الدرجات،فاما الکفارات فاصباغ

ص :332

الوضوء فی السبرات،و نقل الاقدام الی الجماعات،و انتظار الصلاة بعد الصلاة،و اما الدرجات فافشاء السلام،و اطعام الطعام،و الصلاة فی اللیل و الناس نیام :

"آنها در مورد"کفارات"(کارهایی که گناهان را جبران می کند) و"درجات"(آنچه بر درجات انسان می افزاید)به گفتگو پرداختند:اما کفارات وضوی پر آب در سرمای زمستان گرفتن،و به سوی نماز جماعت گام برداشتن، و انتظار نمازی بعد از نماز دیگر کشیدن است،و اما درجات،بسیار سلام کردن و اطعام طعام نمودن،و نماز در شب به هنگامی که چشم مردم در خواب است باشد" (1).

البته در این حدیث صریحا نیامده است که نظر به تفسیر آیه فوق دارد، هر چند تعبیرات شبیه تعبیرات آیه مورد بحث است،و به هر حال از این حدیث استفاده می شود که منظور از"مخاصمه"در اینجا تنها بحث و گفتگو است،نه جدال و کشمکش،بحث و گفتگو از اعمال آدمیان،و کارهایی که کفاره گناهان می شود و بر درجات انسانها می افزاید،و شاید گفتگوی آنها در تعداد اعمالی است که سرچشمه این فضائل می گردد،و یا در تعیین حد و میزان درجاتی است که از این اعمال حاصل می شود،و به این ترتیب از این حدیث تفسیر سومی برای آیه به دست می آید که از جهاتی مناسب است ولی با آیات آینده تناسب زیادی ندارد و همانگونه که گفتیم ممکن است ناظر به گفتگوهای دیگر فرشتگان باشد نه آنچه مربوط به این آیات است.

این نکته نیز قابل توجه است که عدم علم پیامبر به این معنی است که من از خودم چیزی در این زمینه ها نمی دانم تنها همان را می دانم که از طریق وحی بر من نازل می گردد.

ص :333

اما برای اینکه تصور نشود که بعد وجود انسانی همان بعد خاکی است در آیه بعد می افزاید:"و هنگامی که آن را نظام بخشیدم،و از روح خودم(روح شریف و ممتازی را که آفریده ام)در او دمیدم همگی برای او به خاک بیفتید و سجده کنید"( فَإِذٰا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ سٰاجِدِینَ ).

*** به این ترتیب آفرینش انسان پایان پذیرفت،"روح خدا"و"گل تیره" به هم آمیختند،و موجودی عجیب و بی سابقه که قوس صعودی و نزولیش هر دو بی انتها بود آفرینش یافت،و موجودی با استعداد فوق العاده که می توانست شایسته مقام"خلیفة اللهی"باشد،قدم به عرصه هستی گذاشت"و در آن هنگام همه فرشتگان بدون استثنا سجده کردند"( فَسَجَدَ الْمَلاٰئِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ ).

و شایسته ستایش آن آفریدگاری را دانستند"کارد چنین دل آویز نقشی ز ماء و طینی"! *** اما"تنها کسی که سجده نکرد ابلیس بود تکبر ورزید و تمرد و طغیان نمود و به همین دلیل از مقام با عظمت خود سقوط کرد و در صف کافران بود" ( إِلاّٰ إِبْلِیسَ اسْتَکْبَرَ وَ کٰانَ مِنَ الْکٰافِرِینَ ).

آری و بدترین بلای جان انسان نیز همین کبر و غرور است که پرده های تاریک جهل بر چشم بینای او می افکند،و او را از درک حقایق محروم می سازد، او را به تمرد و سرکشی وامی دارد،و از صف مؤمنان که صف بندگان مطیع خداست بیرون می افکند،و در صف کافران که صف یاغیان و طاغیان است قرار می دهد،آن گونه که ابلیس را قرار داد.

*** اینجا بود که ابلیس از سوی خداوند مورد مؤاخذه و بازپرسی قرار گرفت:

ص :337

"فرمود ای ابلیس!چه چیز مانع تو از سجده کردن بر مخلوقی که با دو دست خود آفریدم گردید"؟!( قٰالَ یٰا إِبْلِیسُ مٰا مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِمٰا خَلَقْتُ بِیَدَیَّ ).

بدیهی است تعبیر به"یدی"(دو دست)به معنی دستهای حسی نیست که او از هر گونه جسم و جسمانیت پاک و منزه است،بلکه دست در اینجا کنایه از قدرت است،چرا که انسان معمولا قدرت خود را با دست اعمال می کند،لذا در تعبیرات روزمره این کلمه در معنی قدرت،فراوان به کار می رود،گفته می شود فلان کشور در دست فلان گروه است،یا فلان معبد و ساختمان بزرگ به دست فلان کس ساخته شده،گاه گفته می شود دست من کوتاه است یا دست تو پر است.

دست در هیچکدام از این استعمالات به معنی عضو مخصوص نیست،بلکه تمام اینها کنایه از قدرت و سلطه است.

و از آنجا که انسان کارهای مهم را با دو دست انجام می دهد،و به کار گرفتن دو دست نشانه نهایت توجه و علاقه انسان به چیزی است،ذکر این تعبیر در آیه فوق کنایه از عنایت مخصوص پروردگار و اعمال قدرت مطلقه اش در آفرینش انسان است.

سپس می افزاید:"آیا تکبر ورزیدی،یا بالاتر از آن بودی که فرمان سجود به تو داده شود"؟!( أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعٰالِینَ ).

بدون شک احدی نمی تواند ادعا کند که قدر و منزلتش ما فوق این است که برای خدا سجده کند(یا برای آدم به فرمان خدا)بنا بر این تنها راهی که باقی می ماند همان احتمال دوم یعنی تکبر است.

بعضی از مفسران"عالین"را در اینجا به معنی کسانی می دانند که همیشه در راه کبر و غرور گام بر می دارند و بنا بر این معنی جمله چنین می شود:"آیا تو هم اکنون تکبر کرده یا همواره چنین بوده ای"؟! ولی معنی اول مناسبتر به نظر می رسد.

ص :338

*** اما ابلیس با نهایت تعجب شق دوم را انتخاب کرد،و معتقد بود برتر از آن است که چنین دستوری به او داده شود،لذا با کمال جسارت به مقام استدلال در مخالفتش با فرمان خدا بر آمد و"گفت:من از او(آدم)بهترم،چرا که مرا از آتش آفریده ای و او را از گل"!( قٰالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نٰارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ ).

او در واقع می خواست به پندار خویش با سه مقدمه فرمان پروردگار را نفی کند:

نخست اینکه من از آتش آفریده شده ام و او از گل که این یک واقعیت بود، همانگونه که قرآن مجید به آن ناطق است: خَلَقَ الْإِنْسٰانَ مِنْ صَلْصٰالٍ کَالْفَخّٰارِ وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مٰارِجٍ مِنْ نٰارٍ :"خداوند انسان را از گل خشکیده ای همچون آجر و سفال آفرید و جن را(که ابلیس نیز از آنها است)از شعله آتش"(الرحمن 14 و 15).

مقدمه دوم اینکه آنچه از آتش آفریده شده،از آنچه از خاک آفریده شده برتر است،چرا که آتش اشرف از خاک است.

مقدمه سوم اینکه هرگز نباید به موجود اشرف دستور داد که در برابر غیر اشرف سجده کند!! و تمام اشتباه ابلیس در این دو مقدمه اخیر بود.

زیرا اولا آدم تنها از خاک نبود،بلکه عظمتش از آن روح الهی بود که در آن دمیده شد،و گرنه خاک کجا و اینهمه افتخار و استعداد و تکامل کجا؟! ثانیا:خاک نه تنها کمتر از آتش نیست،بلکه به مراتب برتر از آن است، تمام زندگی و حیات و منابع حیاتی از خاک برمی خیزد،گیاهان و گلها و تمام موجودات زنده از خاک مدد می گیرند،تمام معادن گرانبها در دل خاک نهفته

ص :339

شده،و خلاصه خاک منبع انواع برکات است،در حالی که آتش با تمام اهمیتی که در زندگی دارد هرگز به پای آن نمی رسد،و تنها ابزاری است برای استفاده کردن از منابع خاکی،آن هم ابزاری خطرناک و ویرانگر،تازه مواد آتش زا غالبا از برکت زمین به وجود آمده(هیزم،ذغال نفت و مانند آنها).

ثالثا:مساله،مساله اطاعت فرمان پروردگار،و انجام اوامر او است،همه مخلوق و بنده او هستند و باید سر به فرمان او داشته باشند.

به هر حال اگر استدلال ابلیس را بشکافیم سر از کفر عجیبی در می آورد، او با این سخن خدا می خواست هم حکمت خدا را نفی کند،و هم امر او را(نعوذ باللّٰه)بی مأخذ بشمرد،و این موضعگیری دلیل بر نهایت جهل او است،چرا که اگر می گفت:هوای نفس من مانع شد،یا کبر و غرور به من اجازه نداد،و مانند اینها،تنها اعتراف به یک گناه کرده بود،اما اکنون که برای توجیه عصیانش به نفی حکمت پروردگار و علم و دانش او می پردازد نشان می دهد که به پست ترین مرحله کفر سقوط کرده است.

بعلاوه مخلوق در برابر خالق از خود استقلالی ندارد،هر چه دارد از اوست،و لحن ابلیس نشان می دهد که او برای خود حاکمیت و استقلال در مقابل حاکمیت پروردگار قائل بوده است،و این یکی دیگر از سرچشمه های کفر است.

به هر حال عامل گمراهی شیطان معجونی از"خودخواهی"و"غرور" و"کبر"و"جهل"و"حسد"بود،این صفات شیطانی دست به دست هم دادند و او را که سالیان دراز همنشین ملائکه،بلکه معلم آنان بود از آن اوج و افتخار پائین کشیدند،و چه خطرناک است این اوصاف زشت در هر جا که پیدا شود؟! به فرموده علی ع در یکی از خطبه های"نهج البلاغه":"او هزاران سال عبادت پروردگار کرده بود،اما یک ساعت تکبر همه آنها را به آتش کشید

ص :340

و بر باد داد"! (1).

آری یک بنای مهم و معظم را باید در سالیان دراز ساخت ولی ممکن است آن را در یک لحظه با یک بمب قوی به ویرانی کشید! *** اینجا بود که می بایست این موجود پلید از صفوف ملاء اعلی و فرشتگان عالم بالا اخراج گردد،لذا خداوند به او خطاب کرد و"فرمود:از صفوف ملائکه، از آسمان برین،بیرون رو که تو رانده درگاه منی"!( قٰالَ فَاخْرُجْ مِنْهٰا فَإِنَّکَ رَجِیمٌ ).

"ضمیر در فاخرج منها"ممکن است اشاره به صفوف ملائکه،یا عوالم بالا،یا بهشت و یا رحمت خدا بوده باشد.

آری این نامحرم باید از اینجا بیرون رود که دیگر جای او نیست،اینجا جای پاکان و مقربان است،نه جای آلودگان و سرکشان و تاریک دلان.

"رجیم"از ماده"رجم"به معنی سنگسار کردن است،و چون لازمه آن طرد می باشد گاه در این معنی به کار می رود.

*** و سپس افزود:"مسلما لعنت من بر تو تا روز قیامت ادامه خواهد یافت"

ص :341

و همیشه مطرود از رحمت من خواهی بود( وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلیٰ یَوْمِ الدِّینِ ).

*** مهم این است که انسان هنگامی که از اعمال زشت خود نتیجه شومی می گیرد بیدار شود،و به فکر جبران بیفتد،اما چیزی خطرناکتر از آن نیست که هم چنان بر مرکب غرور و لجاج سوار گردد،و به مسیر خود به سوی پرتگاه ادامه دهد،اینجاست که لحظه به لحظه فاصله او از صراط مستقیم بیشتر می شود، و این همان سرنوشت شومی بود که دامن"ابلیس"را گرفت.

اینجا بود که"حسد"تبدیل به"کینه"شد،کینه ای سخت و ریشه دار، و چنان که قرآن می گوید:

"عرض کرد:پروردگار من!مرا تا روز رستاخیز که انسانها برانگیخته می شوند مهلت ده"( قٰالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلیٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ ).

مهلتی که بر گذشته خود اشک حسرت و ندامت بریزم؟مهلتی که عصیان زشت و شوم خود را جبران کنم؟نه!،مهلتی که از فرزندان آدم انتقام گیرم، و همه را به گمراهی بکشانم،هر چند گمراهی هر یک نفر از آنها بار سنگین تازه ای از گناه بر دوش من می نهد،و مرا در این منجلاب کفر و عصیان پائین تر می برد،!ای وای از لجاجت و کبر و غرور و حسد که چه بلاها که بر سر افراد نمی آورد؟!! در حقیقت او می خواست تا آخرین فرصت ممکن به اغوای فرزندان آدم بپردازد،چرا که روز رستاخیز پایان دوران تکلیف است،و دیگر وسوسه و اغوا مفهومی ندارد،علاوه بر این با این درخواست مرگ را از خود دور کند،و تا قیامت زنده بماند،هر چند همه جهانیان از دنیا بروند.

*** در اینجا مشیت الهی به دلائلی که بعد اشاره خواهیم کرد اقتضا نمود که این

ص :342

خواسته ابلیس برآورده شود،اما نه به طور مطلق،که به صورت مشروط، چنان که در آیه بعد می فرماید:"گفت تو از مهلت داده شدگانی"( قٰالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ ).

*** ولی نه تا روز رستاخیز و مبعوث شدن خلایق بلکه"تا روز و زمان معینی" ( إِلیٰ یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ ).

در اینکه" یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ "چه روزی است؟مفسران تفسیرهای گوناگونی دارند:

بعضی آن را پایان این جهان می دانند،چرا که در آن روز همه موجودات زنده می میرند،و تنها ذات پاک خداوند می ماند،چنان که در آیه 88 سوره قصص می خوانیم" کُلُّ شَیْءٍ هٰالِکٌ إِلاّٰ وَجْهَهُ "و به این ترتیب به قسمتی از خواسته ابلیس ترتیب اثر داده شده.

بعضی احتمال داده اند منظور از آن روز قیامت است،ولی این احتمال نه با ظاهر آیات مورد بحث می سازد که لحن آن نشان می دهد با تمام خواسته او موافقت نشد،و نه با آیات دیگر قرآن که خبر از مرگ عموم زندگان در پایان این جهان می دهد.

این احتمال نیز وجود دارد که آیه فوق اشاره به زمانی باشد که هیچکس جز خدا نمی داند.

ولی تفسیر اول از همه مناسبتر است لذا در روایتی که در تفسیر برهان از امام صادق ع نقل شده آمده است که ابلیس بین نفخه اول و دوم می میرد (1).

*** اینجا بود که ابلیس مکنون خاطر خود را آشکار ساخت،و هدف نهائیش را

ص :343

از تقاضای عمر جاویدان نشان داد،و"گفت:به عزتت سوگند که همه آنها را گمراه خواهم کرد"!( قٰالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ ).

سوگند به"عزت"برای تکیه بر قدرت و اظهار توانایی است،و این تاکیدهای پی در پی(قسم از یک سو،و نون تاکید ثقلیه از سوی دیگر،و کلمه"اجمعین" از سوی سوم)نشان می دهد که او نهایت پافشاری را در تصمیم خویش داشته و دارد،و تا آخرین نفس بر سر گفتار خود ایستاده است.

*** ولی متوجه این واقعیت بود که گروهی از بندگان خاص خدا به هیچ قیمتی در منطقه نفوذ و حوزه وسوسه او قرار نمی گیرند،لذا ناچار آنها را از گفتار بالا استثنا کرد و گفت:"مگر بندگان مخلص تو از میان آنها"!( إِلاّٰ عِبٰادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ ).

همانها که در راه معرفت و بندگی تو از روی اخلاص و صدق و صفا گام برمی دارند،تو نیز آنها را پذیرا شده ای،خالصشان کرده ای،و در حوزه حفاظت خود قرار داده ای،تنها این گروهند که من به آنها دسترسی ندارم،و گرنه بقیه را به دام خود خواهم افکند! اتفاقا این حدس و گمان ابلیس درست از آب در آمد،و هر کس به نحوی در دام او گرفتار شد،و جز"مخلصین"از آن نجات نیافتند،همانگونه که قرآن در آیه 20 سوره سبأ می فرماید: وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلاّٰ فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ :"گمان ابلیس در باره آنها به واقعیت پیوست،و جز گروهی از مؤمنان همه از او پیروی کردند"! ***

ص :344

سیاستمداران با تجربه و پر قدرت آنها هستند که در کوره های سخت بحرانهای سیاسی با دشمنان نیرومندی دست پنجه نرم کرده اند.

قهرمانان بزرگ کشتی آنها هستند که با حریفهای پر قدرت و سرسخت زورآزمایی کرده اند.

بنا بر این چه جای تعجب که بندگان بزرگ خدا با مبارزه مستمر و پی گیر در برابر"شیطان" روز به روز قویتر و نیرومندتر شوند! دانشمندان امروز در مورد فلسفه وجود میکربهای مزاحم می گویند:

اگر آنها نبودند سلولهای بدن انسان در یک حالت سستی و کرخی فرو می رفتند، و احتمالا نمو بدن انسانها از 80 سانتیمتر تجاوز نمی کرد،همگی به صورت آدمهای کوتوله بودند،و به این ترتیب انسانهای کنونی با مبارزه جسمانی با میکربهای مزاحم نیرو و نمو بیشتری کسب کرده اند.

و چنین است روح انسان در مبارزه با شیطان و هوای نفس.

اما این بدان معنا نیست که شیطان وظیفه دارد بندگان خدا را اغوا کند، شیطان از روز اول خلقتی پاک داشت،مانند همه موجودات دیگر،انحراف و انحطاط و بدبختی و شیطنت با اراده و خواست خودش به سراغش آمد،بنا بر این خداوند ابلیس را از روز اول شیطان نیافرید،او خودش خواست شیطان باشد ولی در عین حال شیطنت او نه تنها زیانی به بندگان حق طلب نمی رساند بلکه نردبان ترقی آنها است(دقت کنید).

منتها این سؤال باقی می ماند که چرا درخواست او را در باره ادامه حیاتش پذیرفت،و چرا فورا نابودش نکرد؟! پاسخ این سؤال همانست که در بالا گفته شد و به تعبیر دیگر:

عالم دنیا میدان آزمایش و امتحان است(آزمایشی که وسیله پرورش و تکامل انسانها است).و می دانیم آزمایش جز در برابر دشمنان سرسخت و طوفانها و بحرانها

ص :346

امکان پذیر نیست.

البته اگر شیطان هم نبود هوای نفس و وسوسه های نفسانی انسان را در بوته آزمایش قرار می داد،اما با وجود شیطان این تنور آزمایش داغتر شد،چرا که شیطان عاملی است از برون و هوای نفس عاملی است از درون! ***

المستکبرین،الذی وضع اساس العصبیة،و نازع اللّٰه رداء الجبریة،و ادرع لباس التعزز،و خلع قناع التذلل الا ترون کیف صغره اللّٰه بتکبره؟و وضعه بترفعه؟فجعله فی الدنیا مدحورا و اعد له فی الآخرة سعیرا:

"این دشمن خدا شیطان پیشوای متعصبان و سلف مستکبران است که اساس تعصب و تکبر و خودخواهی را پی ریزی کرد،و با خداوند در مقام جبروتیش به ستیز و منازعه برخاست،لباس خود بزرگ بینی بر تن پوشانید،و پوشش تواضع و فروتنی را کنار گذاشت.

آیا نمی بینید چگونه خداوند او را به خاطر تکبرش کوچک کرد؟و بر اثر بلندپروازیش پست و خوار گردانید؟در دنیا مطرودش ساخت،و در آخرت آتش سوزان دوزخ را برای او آماده کرده است"!(نهج البلاغه خطبه 192 خطبه قاصعه).

***

ص :348

نخست در پاسخ"ابلیس"که تهدید کرد تمام انسانها را به جز"مخلصین"اغوا می کند خداوند"فرمود:به حق سوگند،و حق می گویم"( قٰالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ ) (1).

*** "که جهنم را از تو و پیروانت همگی پر خواهم کرد"( لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکَ وَ مِمَّنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ أَجْمَعِینَ ).

آنچه از آغاز سوره تا به اینجا بوده همه حق بوده است،و آنچه پیامبران بزرگی که گوشه ای از زندگانیشان در این سوره آمده به خاطر آن پیکار و مبارزه کردند حق بوده،سخن از قیامت و عذاب دردناک طاغیان و انواع مواهب بهشتیان که در این سوره به میان آمد همه حق بود،پایان سوره نیز حق است و خداوند به حق سوگند یاد می کند و حق می گوید که جهنم را از شیطان و پیروانش پر می کند تا در برابر حرف ابلیس در مورد اغوای انسانها که با قاطعیت ادا شد پاسخ قاطعی بیان فرموده باشد و تکلیف همه را روشن کند.

به هر حال این دو جمله مشتمل بر تاکیدات فراوانی است:دو بار روی مساله "حق"تاکید کرده و سوگند یاد نموده،و جمله"لأملأن"نیز با نون تاکید ثقیله همراه است،"اجمعین"نیز تاکید مجددی بر همه اینهاست،تا کسی کمترین تردید و شکی در این باره به خود راه ندهد که برای شیطان و پیروانش راه نجاتی نیست و ادامه خط آنها به دار البوار منتهی می گردد.

***

ص :350

سپس در پایان این سخن به چهار مطلب مهم در عباراتی کوتاه و روشن اشاره می کند:

در مرحله اول می فرماید"بگو من از شما هیچ اجر و پاداشی نمی طلبم" ( قُلْ مٰا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ ).

و به این ترتیب به بهانه های بهانه جویان پایان می دهد،و روشن می سازد که من تنها طالب نجات و سعادت شما هستم،نه پاداش مادی از شما می خواهم نه معنوی،نه تقدیر و نه شکرگزاری،نه مقام و نه حکومت.پاداش من تنها بر خداست، همانگونه که در آیات دیگری از قرآن مجید از قبیل آیه 47 سوره سبأ به آن تصریح شده است" إِنْ أَجْرِیَ إِلاّٰ عَلَی اللّٰهِ ".

این خود یکی از دلائل صدق پیامبر ص است چرا که مدعی دروغین برای مطامعی دعوی خود را مطرح می کند،و مطامعش از خلال سخنانش به هر صورت آشکار خواهد شد.

در مرحله دوم می گوید:"من از متکلفین نیستم"سخنانم مقرون به دلیل و منطق است،و هیچگونه تکلفی در آن وجود ندارد،عباراتم روشن و سخنانم خالی از هر گونه ابهام و پیچیدگی است( وَ مٰا أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ ).

در حقیقت جمله اول از اوصاف دعوت کننده سخن می گوید،و جمله دوم از چگونگی دعوت و محتوای آن،و در واقع مصداق"آفتاب آمد دلیل آفتاب" است.

*** در مرحله سوم هدف اصلی این دعوت بزرگ و نزول این کتاب آسمانی را بیان کرده می فرماید"این قرآن فقط وسیله تذکر و بیداری برای همه جهانیان است" ( إِنْ هُوَ إِلاّٰ ذِکْرٌ لِلْعٰالَمِینَ ).

آری مهم آنست که مردم از غفلت به درآیند و به تفکر و اندیشه پردازند،

ص :351

چرا که راه روشن،و نشانه های آن آشکار است،و در درون جان انسان فطرت پاکی است که به او جهت می دهد،و به خط توحید و تقوی می کشاند،مهم بیداری است،و رسالت اصلی پیامبران و کتب آسمانی همین است.

این تعبیر که نظیرش در قرآن مجید کم نیست نشان می دهد که محتوای دعوت انبیاء در تمام مراحل هماهنگ با فطرت خدادادی است و این دو همدوش با هم پیش می روند.

*** و در چهارمین و آخرین مرحله مخالفان را با عبارتی کوتاه و پر معنی تهدید کرده می گوید:"خبر آن را بعد از مدتی خواهید شنید"!( وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ ).

ممکن است شما این سخنان را جدی نگیرید،و بی اعتنا از کنار آن بگذرید،اما به زودی صدق گفتار من آشکار خواهد شد،هم در این جهان در میدانهای نبرد اسلام و کفر،در منطقه نفوذ اجتماعی و فکری،در مجازاتهای الهی،و هم در عالم دیگر و مجازاتهای دردناک خدا خواهید دید،خلاصه هر چه را به شما گفتم به موقع آن را با چشم خویش مشاهده خواهید کرد،خلاصه تازیانه الهی آماده است و به زودی بر گرده مستکبران و ظالمان فرود خواهد آمد.

***

در حدیثی که در"جوامع الجامع"از پیامبر ص نقل شده می خوانیم:

للمتکلف ثلاث علامات:ینازع من فوقه،و یتعاطی ما لا ینال،و یقول ما لا یعلم!:

"متکلف سه نشانه دارد:پیوسته با کسانی که ما فوق او هستند نزاع و پرخاشگری می کند،و به دنبال اموری است که به آن هرگز نمی رسد،و سخن از مطالبی می گوید که از آن آگاهی ندارد"! (1).

همین مضمون به عبارت دیگری از امام صادق ع در کلمات لقمان حکیم نیز آمده است.

در حدیث دیگری از وصایای پیامبر ص به علی ع می خوانیم:

للمتکلف ثلاث علامات:یتملق اذا حضر،و یغتاب اذا غاب،و یشمت بالمصیبة:

"متکلف"سه نشانه دارد:

در حضور تملق می گوید.

در غیاب غیبت می کند.

و به هنگام مصیبت زبان به شماتت می گشاید"! (2).

باز در حدیث دیگری از امام صادق ع می خوانیم:

المتکلف مخطئ و ان اصاب،و المتکلف لا یستجلب فی عاقبة امره الا الهوان،و فی الوقت الا التعب و العناء و الشقاء،و المتکلف ظاهره ریاء و باطنه نفاق،و هما جناحان بهما یطیر المتکلف،و لیس فی الجملة من اخلاق الصالحین،و لا من شعار المتقین المتکلف فی ای باب،کما قال اللّٰه تعالی لنبیه قال مٰا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ مٰا أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ :

"متکلف خطاکار است هر چند ظاهرا به حقیقت رسد.

ص :353

متکلف در عاقبت کار جز پستی و خواری نتیجه ای نخواهد گرفت،و امروز نیز جز رنج و زحمت و ناراحتی بهره ای ندارد.

متکلف ظاهرش ریا،و باطنش نفاق است،و پیوسته با این دو بال پرواز می کند! خلاصه تکلف از اخلاق صالحین و شعار متقین نیست در هر چه بوده باشد، همانگونه که خداوند به پیامبرش می فرماید:بگو من از شما پاداشی نمی طلبم و از متکلفان نیستم" (1).

از مجموع این روایات به خوبی استفاده می شود که متکلفان کسانی هستند که از جاده حق و عدالت و راستی و درستی قدم بیرون نهاده،واقعیتها را نادیده می گیرند،به پندارها روی می آورند،از اموری که آگاهی ندارند خبر می دهند، و در اموری که نمی دانند دخالت می کنند،ظاهر و باطنشان دو تاست،و حضور و غیابشان متضاد است،خود را به رنج و زحمت می افکنند،و نتیجه ای جز سرشکستگی و بدبختی به دست نمی آورند،و پرهیزگاران و صالحان از این"صفت" به کلی پاک و منزهند.

***پروردگارا!به ما توفیقی عنایت فرما که تمام آثار تکلف و نفاق و تمرد و طغیان را از خود برانیم.

خداوندا!ما را در صف مخلصانی قرار ده که آنها را در کنف حمایت خودت حفظ می کنی و شیطان اغواگر از آنها مایوس است.

بارالها!به ما آن بیداری و هوشیاری را مرحمت کن که برای احیای محتوای این قرآن بزرگ به پاخیزیم،نیروهای مسلمانان را در سراسر جهان

ص :354

بسیج کنیم،یک دل و یک زبان در راه تو گام برداریم،و دشمنان حق و حقیقت را در هم بشکنیم آمین یا رب العالمین.

پایان سوره ص دوشنبه 9 شوال 1404 18 تیر ماه 1363 ***

ص :355

ص :356

ص :358

بسم اللّٰه الرحمن الرحیم

محتوای سوره زمر:

این سوره در مکه نازل شده،و به همین دلیل بیش از هر چیز سخن از مسائل مربوط به توحید و معاد،و اهمیت قرآن و مقام نبوت پیامبر اسلام ص می گوید.چنان که معمول سوره های مکی همین است.

دوران مکه دوران سازندگی مسلمانان از نظر زیربنای اعتقادات دینی و پایه های ایمانی بود،لذا قویترین و مؤثرترین بحثها در این زمینه در سوره های مکی منعکس است،و همین اساس محکم بود که اثرات شگرفش در مدینه،در غزوات، در برخورد با دشمن،در برابر کارشکنیهای منافقین،و در پذیرش نظام اسلامی شد.و اگر بخواهیم سر پیروزی سریع مسلمانان را در مدینه بدانیم باید آموزشهای مؤثر مکه را مورد مطالعه قرار دهیم.

به هر حال این سوره از چند بخش مهم تشکیل یافته است:

1-چیزی که بیش از همه در سراسر این سوره منعکس است مساله دعوت به توحید خالص می باشد،توصیه در تمام ابعاد و شاخه هایش،توحید خالقیت، توحید ربوبیت،و توحید عبادت،مخصوصا روی مساله اخلاص در عبادت و بندگی خدا بارها در آیات مختلف این سوره تکیه شده است،و تعبیراتش در این زمینه آن چنان مؤثر است که قلب انسان را به سوی اخلاص می کشاند و جذب می کند.

2-مساله مهم دیگری که در مقاطع مختلف این سوره و تقریبا از آغاز تا

ص :359

انجام آن مورد توجه است مساله"معاد"و دادگاه بزرگ عدالت خدا است،مساله ثواب و جزا،غرفه های بهشتی،و سایبانهای آتشین دوزخی،مساله ترس و وحشت روز قیامت،و آشکار شدن نتایج اعمال،و ظاهر شدن خود آنها در آن صحنه بزرگ مساله سیاه شدن صورت دروغگویان و کسانی که بر خدا افترا بستند، رانده شدن کافران به سوی جهنم،ملامت و سرزنش فرشتگان عذاب نسبت به آنها، و دعوت بهشتیان به سوی بهشت و تبریک و تهنیت فرشتگان رحمت به آنها! این مسائل که بر محور معاد دور می زند آن چنان با مسائل توحیدی آمیخته است که گویی تار و پود یک پارچه را تشکیل می دهد.

3-بخش دیگری از این سوره که تنها قسمت کوتاهی از آن را اشغال می کند اهمیت قرآن مجید است،ولی این بخش کوتاه ترسیم جالبی از قرآن و تاثیر نیرومند آن در قلوب و جانها در بر دارد.

4-بخش دیگری که آن هم نسبتا کوتاه است بیان سرنوشت اقوام پیشین و مجازات دردناک الهی نسبت به تکذیب کنندگان آیات حق می باشد.

5-و بالآخره بخشی از این سوره نیز پیرامون مساله توبه و باز بودن درهای بازگشت به سوی خداست،و مؤثرترین آیات توبه و رحمت در این بخش بیان شده که شاید در قرآن آیه ای نویدبخش تر از آن در این زمینه نباشد.

این سوره بنام سوره"زمر"معروف است و این نام از آیه 71 و 73 این سوره گرفته شده و گاه سوره"غرف"به مناسبت آیه 20 نامیده می شود اما این نام مشهور نیست.

***

ص :360

"فضیلت سوره زمر":

در احادیث اسلامی اهمیت فوق العاده ای به تلاوت این سوره داده شده،از جمله در حدیثی از پیامبر اسلام ص می خوانیم: من قرء سورة الزمر لم یقطع اللّٰه رجاه، و اعطاه ثواب الخائفین الذین خافوا اللّٰه تعالی: "کسی که سوره زمر را قرائت کند خداوند امیدش را(از رحمت خود)قطع نخواهد کرد،و پاداش کسانی را که از خدا می ترسند به او عطا می کند" 1. در حدیث دیگری از امام صادق چنین نقل شده: من قرء سورة الزمر اعطاه اللّٰه شرف الدنیا و الآخرة،و اعزه بلا مال و لا عشیرة،حتی یهابه من یراه و حرم جسده علی النار: "کسی که سوره زمر را تلاوت کند خداوند شرف دنیا و آخرت به او می دهد،و بدون داشتن مال و قبیله قدرت و عزت به او می بخشد، آن چنان که هر کس او را ببیند از او حساب می برد،و بدن او را بر آتش دوزخ حرام می کند" 2. مقایسه فضیلتهای فوق با محتوای این سوره در زمینه خوف از پروردگار، و امید به رحمت او،و اخلاص در عبودیت،و تسلیم مطلق در برابر ذات پاک حق، به خوبی نشان می دهد که این پاداشها از آن کسانی است که"تلاوت"را مقدمه ای برای"اندیشه"و"اندیشه"را وسیله ای برای"ایمان و عمل"قرار می دهند، و به تعبیر دیگر:محتوای این سوره در درون جان آنها پیاده می شود،و تجلی آن در تمام زندگی آنها نمایان می گردد،آری چنین افرادی،درخور چنان پاداش عظیم و رحمت وسیع پروردگارند.

ص :361

نزدیک کنند،خداوند روز قیامت میان آنها در آنچه اختلاف داشتند داوری می کند، خداوند آن کس را که دروغگو و کفران کننده است هرگز هدایت نمی کند

سپس به محتوای این کتاب آسمانی و هدف آن پرداخته می گوید:"ما این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم"( إِنّٰا أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ الْکِتٰابَ بِالْحَقِّ ).

چیزی جز"حق"در آن نیست،و مطلبی جز"حق"در آن مشاهده نمی کنی از همین رو حق طلبان به دنبال آن می روند و تشنه کامان وادی حقیقت در جستجوی محتوای آنند.

و از آنجا که هدف از نزول آن دادن دین خالص به انسانهاست در پایان آیه می افزاید:اکنون که چنین است"خدا را پرستش کن در حالی که دین خود را برای او خالص می کنی"( فَاعْبُدِ اللّٰهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ ).

ممکن است منظور از"دین"در اینجا عبادت خداوند باشد،چرا که قبل از آن با جمله" فَاعْبُدِ اللّٰهَ "دستور به عبادت می دهد،بنا بر این دنباله آن که" مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ "است شرط صحت عبادت یعنی اخلاص و خالی از هر گونه شرک و ریا و غیر خدا بودن را بیان می کند.

با این حال وسعت مفهوم"دین"و عدم هیچگونه قید و شرط در آن،معنی گسترده تری را می رساند که هم عبادت را شامل می شود و هم اعمال دیگر و هم اعتقادات را،به تعبیر دیگر"دین"مجموعه حیات معنوی و مادی انسان را در بر می گیرد،و بندگان خالص خدا باید تمام شؤون زندگی خود را برای او خالص گردانند،غیر او را از خانه دل و صحنه جان،و میدان عمل،و دایره گفتار بزدایند،به او بیندیشند و برای او دوست بدارند،از او سخن بگویند و به خاطر او عمل کنند،و همیشه در راه رضای او گام بردارند که"اخلاص دین"همین است.

بنا بر این محدود ساختن مفهوم آیه در شهادت"لا اله الا اللّٰه"یا خصوص "عبادت و اطاعت"نه لزومی دارد و نه دلیل روشنی.

***

ص :364

در آیه بعد بار دیگر روی مساله"اخلاص"تاکید کرده می گوید"آگاه باشید دین خالص از آن خدا است"!( أَلاٰ لِلّٰهِ الدِّینُ الْخٰالِصُ ).

این عبارت تاب دو معنی دارد:

نخست اینکه:آنچه را خدا می پذیرد تنها دین خالص است،و تنها تسلیم بی قید و شرط در برابر فرمان او است و هر گونه شرک و ریاء و آمیختن قوانین الهی به غیر آن مردود و مطرود است.

دیگر اینکه:دین و آئین خالص را تنها از خدا باید گرفت،چرا که هر چه ساخته و پرداخته افکار انسانها است نارسا است،و آمیخته با خطا و اشتباه است.

ولی با توجه به آنچه در ذیل آیه سابق آمد معنی اول مناسبتر به نظر می رسد، چرا که در آنجا فاعل اخلاص،بندگان هستند،بنا بر این خلوص در آیه مورد بحث نیز باید از ناحیه آنها رعایت شود.

شاهد دیگر این سخن حدیثی است که از پیغمبر گرامی ص نقل شده است که مردی خدمتش آمد و عرض کرد:

یا رسول اللّٰه!انا نعطی اموالنا التماس الذکر فهل لنا من اجر؟فقال رسول اللّٰه(ص)لا،قال یا رسول اللّٰه!انا نعطی التماس الاجر و الذکر،فهل لنا اجر؟فقال رسول اللّٰه(ص)ان اللّٰه تعالی لا یقبل الا من اخلص له،ثم تلا رسول اللّٰه(ص)هذه الایة أَلاٰ لِلّٰهِ الدِّینُ الْخٰالِصُ :

"ای رسول خدا ص ما اموال خود را به دیگران می بخشیم تا اسم و رسمی در میان مردم پیدا کنیم آیا پاداشی داریم؟فرمود نه.

مجددا عرض کرد:گاهی هم برای اجر الهی و هم به دست آوردن نام می بخشیم آیا پاداشی داریم؟پیامبر فرمود:خداوند چیزی را قبول نمی کند مگر اینکه خالص برای او باشد،سپس این آیه را تلاوت کرد" أَلاٰ لِلّٰهِ الدِّینُ الْخٰالِصُ " (1).

ص :365

به هر حال این آیه در حقیقت بیان دلیل برای آیه قبل است،در آنجا می گوید:خدا را از روی اخلاص عبادت کن،و در اینجا می افزاید:بدانید خدا تنها عمل خالص را می پذیرد.

در آیات قرآن و احادیث اسلامی روی مساله اخلاص بسیار تکیه شده است، شروع جمله مورد بحث با"الا"که معمولا برای جلب توجه گفته می شود نشانه دیگری نیز بر اهمیت این موضوع است.

سپس به ابطال منطق سست و واهی مشرکان که راه اخلاص را رها کرده و در بیراهه شرک سرگردان شده اند پرداخته،چنین می گوید:"کسانی که غیر از خدا را اولیای خود پذیرفته اند و دلیلشان این است که اینها را نمی پرستیم مگر به خاطر اینکه ما را به خداوند نزدیک کنند،خداوند روز قیامت میان آنها در آنچه اختلاف داشتند داوری می کند"و آنجا است که فساد و تباهی اعمال و افکارشان بر همگان آشکار می شود"( وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیٰاءَ مٰا نَعْبُدُهُمْ إِلاّٰ لِیُقَرِّبُونٰا إِلَی اللّٰهِ زُلْفیٰ إِنَّ اللّٰهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی مٰا هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ ) (1).

این آیه در حقیقت تهدیدی است قاطع برای مشرکان که در روز قیامت که روز برطرف شدن اختلافات و آشکار شدن حقائق است در میان آنها داوری می کند،و آنان را به کیفر اعمالشان می رساند،علاوه بر اینکه در صحنه محشر در برابر همگان رسوا می شوند.

در اینجا منطق بت پرستان به روشنی بیان شده است.

توضیح اینکه:

بعضی معتقدند یکی از سرچشمه های بت پرستی این است که گروهی به زعم خود ذات پاک خداوند را بزرگتر از آن می دانستند که عقل و فکر ما به آن راه یابد

ص :366

و بر این اساس او را منزه از این می دانستند که ما مستقیما او را مورد عبادت خویش قرار دهیم،بنا بر این باید به کسانی روی آوریم که ربوبیت و تدبیر این عالم از سوی خداوند بر عهده آنها گذارده شده است،و آنها را واسطه میان خود و او قرار دهیم.

آنها را به عنوان"ارباب"و خدایان بپذیریم و پرستش کنیم تا ما را به خدا نزدیک کنند،آنها همان فرشتگان و جن و به طور کلی وجودات مقدس عالمند.

سپس از آنجا که دسترسی به این مقدسین نیز امکان پذیر نبود تمثال و سمبلی برای آنها می ساختند،و آنها را پرستش می کردند،و اینها همان بتها بودند، و چون میان این تمثالها و وجود مقدسین یک نوع وحدت قائل بودند بتها را نیز "ارباب"و خدایان خود می پنداشتند.

به این ترتیب خدایان در نزد آنها همان موجودات ممکنی بودند که از سوی خداوند عالم آفریده شده بودند،و به زعم آنها مقربان درگاه حق و اداره کنندگان امور جهان به امر پروردگار بودند،و خدا را رب الارباب(خدای خدایان) می دانستند که خالق و آفریدگار عالم هستی است،و گرنه کمتر کسی از بت پرستان معتقد بود که این بتهای سنگی و چوبی و یا حتی خدایان پنداری آنها یعنی فرشتگان و جن و مانند آن خالق و آفریدگار این جهان می باشد (1).

البته بت پرستی سرچشمه های دیگری نیز دارد از جمله اینکه احترام فوق العاده به انبیاء و نیکان گاهی سبب می شد که تمثال آنها را بعد از مرگشان مورد احترام قرار دهند،و با گذشت زمان این تمثالها جنبه استقلالی پیدا کرده، و احترام نیز تبدیل به پرستش می شد،و به همین علت مساله مجسمه سازی در اسلام شدیدا نهی شده است.

ص :367

این امر نیز در تواریخ آمده است که عرب جاهلی به خاطر احترام فوق العاده ای که برای کعبه و سرزمین مکه قائل بود گاهی قطعات سنگی از آنجا را با خود به نقاط دیگر می برد و مورد احترام و کم کم پرستش قرار می داد.

و در هر حال اینها منافاتی با آنچه در داستان"عمرو بن لحی"نقل شده ندارد که او به هنگام سفر به شام صحنه هایی از بت پرستی را مشاهده کرد و برای اولین بار بتی را با خود از آنجا به حجاز آورد،و پرستش بتان از آن زمان معمول شد،چرا که هر یک از آنچه گفتیم یکی از ریشه های بت پرستی را بیان می کند و انگیزه شامیان در پرستش بتها نیز از همین امور یا مانند آن سرچشمه می گرفت.

اما در هر صورت اینها همه اوهام و خیالات بی اساسی بود که از مغزهای ناتوان تراوش می کرد،و مردم را از جاده اصیل خداشناسی منحرف می ساخت.

قرآن مجید مخصوصا روی این نکته تاکید می کند که انسان بدون هیچ واسطه ای می تواند با خدای خود تماس گیرد،با او سخن گوید،راز و نیاز کند،حاجت بطلبد،تقاضای عفو و توبه کند،اینها همه از آن او و در اختیار و قدرت او است.

سوره"حمد"بیانگر این واقعیت است چرا که بندگان با خواندن این سوره به طور مداوم در نمازهای روزانه مستقیما با پروردگار خود ارتباط برقرار می کنند،او را می خوانند و بدون هیچ واسطه ای از او تقاضا می کنند و حاجات خویش را می طلبند.

طرز استغفار و توبه در برنامه های اسلامی و همچنین هر گونه تقاضا از خداوند بزرگ که دعاهای ماثوره ما مملو از آن است همگی نشان می دهد که اسلام هیچگونه واسطه ای در این مسائل قائل نشده است و این همان حقیقت توحید است.

حتی مساله شفاعت و توسل به اولیاء اللّٰه نیز مقید به اذن پروردگار و اجازه

ص :368

او است و تاکیدی است بر همان مساله توحید.

و باید هم چنین رابطه ای برقرار باشد،چرا که او به ما از خود ما نزدیکتر است،چنان که قرآن می گوید: وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ :"ما به انسان از رگ گردن او نزدیکتریم"!(ق-16) وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ :"بدانید خداوند میان انسان و دل او قرار دارد"!(انفال-24).

با این حال نه او از ما دور است،و نه ما از او دوریم،تا نیازی به واسطه باشد،او از هر کس دیگر به ما نزدیکتر است،در همه جا حضور دارد،و در درون قلب ما جای او است.

بنا بر این پرستش واسطه ها،خواه فرشتگان و جن و مانند آنها باشند، و خواه پرستش بتهای سنگی و چوبی،یک عمل بی اساس و دروغین است،به علاوه کفران نعمتهای پروردگار محسوب می شود،چرا که بخشنده نعمت سزاوار پرستش است نه این موجودات بی جان یا سراپا نیاز.

لذا در پایان آیه می گوید:"خداوند کسی را که دروغگو و کفران کننده است هرگز هدایت نمی کند"( إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَهْدِی مَنْ هُوَ کٰاذِبٌ کَفّٰارٌ ).

نه هدایت به راه مستقیم در این جهان،نه به سوی بهشت در جهان دیگر، چرا که خود مقدمات بسته شدن درهای هدایت را فراهم ساخته است،زیرا خداوند فیض هدایتش را به زمینه هایی می فرستد که لایق و آماده پذیرش آنند، نه دلهایی که آگاهانه هر گونه آمادگی را در خود نابود کرده اند.

***

در اینکه در میان"تنزیل"و"انزال"چه تفاوتی است؟و این اختلاف تعبیر در این آیات به چه منظور است؟آنچه از پاره ای از متون لغت استفاده می شود این است که"تنزیل"معمولا در مواردی گفته می شود که چیزی تدریجا نازل شود در حالی که"انزال"معنی عامی دارد که هم شامل نزول تدریجی می گردد،و هم نزول دفعی (1).

بعضی نیز این دو را در مقابل یکدیگر دانسته اند و معتقدند"تنزیل"فقط نزول تدریجی و"انزال"فقط نزول دفعی است (2).

بنا بر این اختلاف تعبیر فوق ممکن است به خاطر آن باشد که قرآن دارای دو گونه نزول است،یکی نزول دفعی که در شب قدر و در ماه مبارک رمضان واقع شد که یک جا بر قلب پیامبر گرامی اسلام نازل گشت چنان که قرآن می گوید: إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ :"ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم"(قدر آیه 1)- إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبٰارَکَةٍ :"ما آن را در شب مبارکی نازل کردیم" (دخان-3)- شَهْرُ رَمَضٰانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ "ماه رمضان همان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است"(بقره-185).

در تمام این موارد از ماده"انزال"استفاده شده که اشاره به نزول دفعی قرآن است.

و نزول دیگری که تدریجا در طی 23 سال دوران نبوت پیامبر ص صورت گرفت،و در هر حادثه و ماجرایی آیاتی متناسب آن نازل گردید،و مسلمانها را مرحله به مرحله در مدارج کمال معنوی و اخلاقی و اعتقادی و اجتماعی سیر داد،

ص :370

چنان که در آیه 106 سوره اسراء می خوانیم: وَ قُرْآناً فَرَقْنٰاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النّٰاسِ عَلیٰ مُکْثٍ وَ نَزَّلْنٰاهُ تَنْزِیلاً :"ما قرآنی بر تو نازل کردیم که به صورت آیاتی جدا از هم می باشد تا آن را تدریجا و با آرامش بر مردم بخوانی(و جذب دلها شود)و به طور قطع این قرآن را تدریجا ما نازل کردیم".

جالب اینکه گاهی در یک آیه هر دو تعبیر به دو منظور به کار رفته است، چنان که قرآن مجید در آیه 20 سوره محمد می گوید: وَ یَقُولُ الَّذِینَ آمَنُوا لَوْ لاٰ نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذٰا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْکَمَةٌ وَ ذُکِرَ فِیهَا الْقِتٰالُ رَأَیْتَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یَنْظُرُونَ إِلَیْکَ نَظَرَ الْمَغْشِیِّ عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ :

"مؤمنان می گویند چرا سوره ای نازل نشده؟هنگامی که سوره محکمی نازل شود و یادی از جنگ در آن باشد منافقان بیمار دل را می بینی آن چنان به تو نگاه می کنند که گویی می خواهند قبض روح شوند"! گویی مؤمنان تقاضای نزول تدریجی یک سوره را می کنند تا با آن خو بگیرند،ولی از آنجا که گاه نزول یک سوره به طور تدریجی در مورد مسائلی همچون جهاد سبب سوء استفاده منافقان می شد تا مرحله به مرحله از آن شانه خالی کنند در اینگونه موارد سوره یک جا نازل می گشت.

این آخرین چیزی است که در تفاوت این دو تعبیر می توان گفت،و بر طبق آن آیات مورد بحث اشاره به هر دو گونه نزول کرده است،و از این نظر جامعیت کامل دارد.

ولی با این حال موارد استثنایی نیز برای تفسیر و تفاوت فوق وجود دارد از جمله در آیه 32 فرقان می خوانیم: وَ قٰالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لاٰ نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وٰاحِدَةً کَذٰلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤٰادَکَ وَ رَتَّلْنٰاهُ تَرْتِیلاً :"کافران گفتند چرا قرآن یک جا بر او نازل نشده؟این به خاطر آنست که قلب تو را محکم داریم،و آن را تدریجا بر تو فرو خواندیم".

ص :371

البته هر یک از این دو"نزول"فوائد و آثاری دارد که در جای خود به آن اشاره شده است (1).

*** ***

ص :372

بحث به پاسخ این پندار زشت پرداخته می گوید:"اگر خدا می خواست فرزندی انتخاب کند از میان مخلوقاتش آنچه را می خواست بر می گزید"( لَوْ أَرٰادَ اللّٰهُ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً لاَصْطَفیٰ مِمّٰا یَخْلُقُ مٰا یَشٰاءُ ).

"پاک و منزه است از اینکه فرزندی داشته باشد،او خداوند واحد قهار است"( سُبْحٰانَهُ هُوَ اللّٰهُ الْوٰاحِدُ الْقَهّٰارُ ).

در تفسیر جمله اول مفسران تفسیرهای گوناگونی دارند:

بعضی گفته اند:منظور این است که اگر خدا می خواست فرزندی انتخاب کند چرا دختران را برگزیند که به زعم و پندار شما انسانهایی هستند کم ارزش؟ چرا پسران را برنگزیند؟،و این در حقیقت یک نوع استدلال بر طبق ذهنیات طرف مقابل است تا بی پایه بودن گفتار خودش را دریابد.

بعضی دیگر گفته اند منظور این است که اگر خدا می خواست فرزندی داشته باشد مخلوقاتی برتر و بهتر از فرشتگان می آفرید.

اما با توجه به اینکه ارزش وجودی دختران در پیشگاه خدا از پسران کمتر نیست،و با توجه به اینکه فرشتگان و یا حضرت عیسی که به اعتقاد منحرفان فرزند خداست موجوداتی بسیار شریف و شایسته اند،هیچیک از این دو تفسیر مناسب به نظر نمی رسد.

بهتر این است که گفته شود آیه در صدد بیان این مطلب است که فرزند لا بد برای"کمک"یا"انس روحی"است،به فرض محال که خداوند نیاز به چنین چیزی داشت فرزند لزومی نداشت،بلکه از میان مخلوقات شریف خود کسانی را برمی گزید که این هدف را تامین کنند چرا فرزند انتخاب کند؟ ولی از آنجا که او واحد و یگانه و قاهر و غالب بر همه چیز و ازلی و ابدی است نه نیازی به کمک کسی دارد،و نه وحشتی در او تصور می شود که از طریق انس گرفتن با چیزی بر طرف گردد و نه احتیاج به ادامه نسل دارد،بنا بر این او منزه

ص :374

و پاک است از داشتن فرزند خواه فرزند حقیقی باشد و یا فرزند انتخابی.

بعلاوه چنان که قبلا هم گفته ایم این سبک مغزان بیخبر که گاه فرشتگان را فرزندان خدا می پنداشتند و گاه در میان او و جن نسبتی قائل می شدند و گاه "مسیح"یا"عزیر"را پسر خدا معرفی می کردند از این واقعیت روشن بیخبر بودند که اگر منظور از فرزند،فرزند حقیقی است،اولا لازمه آن جسم بودن است،ثانیا تجزیه پذیرفتن(چرا که فرزند جزئی از وجود پدر است که از او جدا می شود).

ثالثا لازمه آن داشتن شبیه و نظیر است(چرا که فرزند همیشه شباهت به پدر دارد).

و رابعا:لازمه آن نیاز به همسر است.

و خداوند از همه این امور پاک و منزه می باشد.

و اگر منظور فرزند انتخابی و به اصطلاح"تبنی"است،آن نیز یا به خاطر نیاز به کمک جسمانی و یا انس اخلاقی و مانند آن است،و خدای قادر و قاهر از همه این امور بی نیاز است.

بنا بر این توصیف به"واحد"و"قهار"پاسخ فشرده ای به تمام این احتمالات است.

به هر حال انتخاب تعبیر"لو"که معمولا در موارد شرطهای محال به کار می رود اشاره به این است که این یک فرض محال است که خدا فرزندی برگزیند، و به فرض محال که نیازی داشت،نیازی به آنچه آنها می گویند نداشت،بلکه مخلوقات برگزیده اش این منظور را تامین می کردند.

*** سپس برای تثبیت این واقعیت که خدا هیچ نیازی به مخلوقات ندارد، و نیز برای بیان نشانه هایی از توحید و عظمتش می فرماید:"خداوند همه آسمانها

ص :375

و زمین را به حق آفرید"( خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ ).

حق بودن آنها دلیل بر این است که هدفی بزرگ در کار بوده که آن چیزی جز تکامل موجودات،و در پیشاپیش آنها انسان،و سپس منتهی شدن به رستاخیز نیست.

بعد از بیان این آفرینش بزرگ به گوشه ای از تدبیر عجیب و تغییرات حساب شده و نظامات شگرف حاکم بر آنها اشاره کرده،می گوید:"او شب را بر روز می پیچد و روز را بر شب"( یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهٰارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهٰارَ عَلَی اللَّیْلِ ).

چه تعبیر جالبی؟اگر انسانی بیرون کره زمین ایستاده باشد و به منظره حرکت وضعی زمین به دور خودش و پیدایش شب و روز بر گرد آن نگاه کند، می بیند که گویی به طور مرتب از یک سو نوار سیاه رنگ شب بر روشنایی روز پیچیده می شود و از سوی دیگر نوار سفید رنگ روز بر سیاهی شب،و با توجه به اینکه "یکور"از ماده"تکویر"به معنی پیچیدن است و مخصوصا ارباب لغت پیچیدن عمامه و دستار را به دور سر نمونه ای از آن می شمارند،نکته لطیفی که در این تعبیر قرآنی، نهفته است روشن می شود،هر چند بسیاری از مفسران بر اثر عدم توجه به این نکته مطالب دیگری ذکر کرده اند که چندان مناسب با مفهوم "تکویر"نیست،نکته این است که زمین کروی است و به دور خود گردش می کند، و بر اثر این گردش،نوار سیاه شب،و نوار سفید روز،دائما گرد آن می گردند، گویی از یک سو نوار سفید بر سیاه و از سوی دیگر نوار سیاه بر سفید پیچیده می شود.

به هر حال قرآن مجید در مورد نظام"نور"و"ظلمت"و پیدایش شب و روز تعبیرات گوناگونی دارد که هر کدام به نکته ای اشاره می کند و از زاویه خاصی به آن می نگرد:

گاه می گوید: یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهٰارِ وَ یُولِجُ النَّهٰارَ فِی اللَّیْلِ :

ص :376

"شب را در روز تدریجا وارد می کند،و روز را در شب"(فاطر-13).

در اینجا سخن از ورود مخفیانه و بی سر و صدای شب در روز و روز در شب است.

و گاه می گوید: یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهٰارَ :"خداوند پرده های ظلمانی شب را بر روز می پوشاند"(اعراف-54)و در اینجا شب به پرده ای ظلمانی تشبیه شده که گویی بر روشنایی روز می افتد و آن را پنهان می سازد.

و در آیات مورد بحث سخن از"تکویر"و پیچیده شدن این دو بر یکدیگر است که آن نیز نکته ای دارد که در بالا به آن اشاره شد.

سپس به گوشه دیگر از تدبیر و نظم این جهان پرداخته می گوید:"او خورشید و ماه را مسخر فرمان خویش قرار داد که هر کدام تا سرآمد معینی به حرکت خود ادامه می دهند"( وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی ).

نور خورشید در حرکتی که به گرد خود دارد،یا حرکتی که با مجموع منظومه شمسی به سوی نقطه خاصی از کهکشان پیش می رود کمترین بی نظمی از خود نشان می دهد،و نه ماه در حرکت خود به دور زمین و به دور خودش،و در همه حال سر بر فرمان او دارند،"مسخر قوانین آفرینش"اویند،و تا سرآمد عمرشان به وضع خود ادامه می دهند.

این احتمال نیز وجود دارد که منظور از تسخیر خورشید و ماه"مسخر شدن آنها برای انسان"به اذن پروردگار باشد،چنان که در آیه 33 سوره ابراهیم آمده است وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دٰائِبَیْنِ :"او خورشید و ماه که دائما در حرکتند مسخر شما قرار داده.

ولی با توجه به جمله های قبل و بعد در آیه مورد بحث،و نیز با توجه به اینکه تعبیر به"لکم"در آیه مورد بحث وجود ندارد این معنی بعید به نظر می رسد.

در پایان آیه به عنوان تهدید مشرکان در عین گشودن راه بازگشت و لطف

ص :377

و عنایت می فرماید:"بدانید او عزیز غفار است"!( أَلاٰ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفّٰارُ ).

به مقتضای عزت و قدرت بی انتهایش هیچ گنهکار و مشرکی نمی تواند از چنگال عذابش بگریزد،و به مقتضای غفاریتش پرده بر روی عیوب و گناهان توبه کاران می افکند و آنها را در سایه رحمتش قرار می دهد.

"غفار"صیغه مبالغه از ماده غفران است که در اصل به معنی پوشیدن چیزی است که انسان را از آلودگی نگه دارد،و هنگامی که در مورد خداوند به کار می رود مفهومش این است که عیوب و گناهان بندگان نادم را می پوشاند و آنها را از عذاب و کیفر حفظ می کند،آری او در عین عزت و قدرت"غفار"است و در عین رحمت و غفران"قهار"،و ذکر این دو وصف در پایان آیه برای ایجاد حالت خوف و رجاء در بندگان است که عامل اصلی هر گونه حرکت تکاملی است.

***

ص :378

7-اگر کفران کنید خداوند از شما بی نیاز است،و هرگز کفران را برای بندگانش نمی پسندد،و اگر شکر او را بجا آورید آن را برای شما می پسندد،و هیچ گنهکاری گناه دیگری را بر دوش نمی کشد،سپس بازگشت همه شما به سوی پروردگارتان است،و شما را از آنچه انجام می دادید آگاه می سازد،چرا که به آنچه در سینه هاست آگاه است

کردیم،در حالی که اعمال دیروز مسلما قبل از اعمال امروز واقع شده،ولی توجه به آن در مرحله بعد بوده است.

و اینکه بعضی تعبیر فوق را اشاره به مساله"عالم ذر"و آفرینش فرزندان "آدم"بعد از خلقت او و قبل از خلقت"حوا"به صورت مورچگان دانسته اند مطلب نادرستی است که در تفسیر و توضیح"عالم ذر ذیل آیه 172 سوره اعراف بیان کردیم" (1).

این نکته نیز لازم به یادآوری است که آفرینش همسر آدم از اجزای وجود خود آدم نبوده بلکه از باقیمانده گل او صورت گرفته است،چنان که در روایات اسلامی به آن تصریح شده،و اما روایتی که می گوید"حوا"از آخرین دنده چپ آدم آفریده شده است سخن بی اساسی است که از بعضی از روایات اسرائیلی گرفته شده،و هماهنگ با مطلبی است که در فصل دوم از"سفر تکوین"تورات تحریف یافته کنونی آمده است،و از این گذشته بر خلاف مشاهده و حس می باشد زیرا طبق این روایت یک دنده آدم برداشته شد و از آن حوا آفریده گشت،و لذا مردان یک دنده در طرف چپ کمتر دارند،در حالی که می دانیم هیچ تفاوتی میان تعداد دنده های مرد و زن وجود ندارد و این تفاوت یک افسانه بیش نیست.

بعد از آن به مساله آفرینش چهارپایان که از وسایل مهم زندگی انسانهاست لباس از پوست و از یک سو برای تغذیه خود از شیر و گوشت آنها استفاده می کنند، و از سوی دیگر از پوست و پشم آنها لباس و انواع وسایل زندگی می سازند، و از سوی سوم به عنوان مرکب و وسیله حمل و نقل از آنها بهره می گیرند اشاره کرده،می فرماید:"از چهارپایان هشت زوج برای شما نازل کرد"( وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعٰامِ ثَمٰانِیَةَ أَزْوٰاجٍ ).

منظور از"هشت زوج"گوسفند نر و ماده،بز نر و ماده،شتر و گاو نر و ماده

ص :381

است،و از آنجا که کلمه"زوج"به هر یک از دو جنس نر و ماده گفته می شود مجموعا 8 زوج می شود(هر چند در تعبیرات روزمره فارسی"زوج"به مجموع دو جنس اطلاق می گردد،ولی در تعبیرات عربی چنین نیست،لذا در آغاز همین آیه از همسر آدم به عنوان"زوج"تعبیر شده است).

تعبیر به" أَنْزَلَ لَکُمْ "(برای شما نازل کرد)در مورد چهارپایان-چنان که قبلا هم گفته ایم-به معنی فرستادن از مکان بالا نیست،بلکه در اینگونه موارد به معنی"نزول مقامی"و نعمتی است که از مقام برتر به مقام پائین تر داده شود.

این احتمال را نیز داده اند که"انزال"در اینجا از ماده"نزل"(بر وزن رسل)به معنی پذیرایی کردن میهمان یا نخستین چیزی است که برای پذیرایی میهمان می آورند،نظیر آنچه در سوره"آل عمران"آیه 198 در باره بهشتیان آمده:

" خٰالِدِینَ فِیهٰا نُزُلاً مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ ":"جاودانه در بهشت می مانند،این پذیرایی از ناحیه خداست".

بعضی از مفسران نیز گفته اند که چهارپایان گر چه از مکان بالا نازل نشده اند،ولی مقدمات حیات و پرورش آنها که قطرات جان پرور باران،و اشعه حیاتبخش آفتاب است،از سمت بالا به زمین می آید.

تفسیر چهارمی نیز برای این تعبیر گفته اند و آن اینکه:همه موجودات در آغاز در خزانه علم و قدرت پروردگار،در عالم غیب،بوده اند،سپس از مقام "غیب"به مقام"شهود"و ظهور و بروز رسیده اند،لذا از آن تعبیر به"انزال"شده است،چنان که در آیه 21 سوره حجر می خوانیم: وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّٰ عِنْدَنٰا خَزٰائِنُهُ وَ مٰا نُنَزِّلُهُ إِلاّٰ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ :"خزائن و منابع هر چیزی نزد ماست و ما جز به مقدار معلوم از آن نازل نمی کنیم" (1).

ص :382

ولی تفسیر اول از همه مناسبتر به نظر می رسد،هر چند تضادی در میان این تفاسیر نیست و ممکن است همه در مفهوم آیه جمع باشد.

در حدیثی از امیر مؤمنان علی ع در تفسیر این آیه می خوانیم که فرمود:

انزاله ذلک خلقه ایاه: "نازل کردن هشت جفت از چهارپایان همان آفرینش آنها از سوی خدا است".

این حدیث نیز ظاهرا اشاره به تفسیر اول است،چرا که آفرینش خداوند آفرینشی است از سوی مقام برتر.

به هر حال،چهارپایان هر چند امروز برای حمل و نقل کمتر مورد استفاده قرار می گیرند،ولی منافع مهم دیگر آنها نه تنها نسبت به گذشته کم نشده،بلکه گسترش بیشتری پیدا کرده است،هم امروز قسمت عمده تغذیه انسانها از فراورده های شیر و گوشت چهارپایان است،گذشته از لباس و سایر وسایل زندگی که از پشم و پوست آنها تهیه می شود،و به همین دلیل یکی از منابع مهم درآمد کشورهای بزرگ دنیا از طریق پرورش این حیوانات صورت می گیرد.

سپس به حلقه دیگری از حلقه های آفرینش پروردگار که تطورات خلقت جنین بوده باشد پرداخته،می گوید:"او شما را در شکم مادرانتان خلقتی بعد از خلقت دیگر و آفرینشی بعد از آفرینش دیگر می بخشد،در میان تاریکیهای سه گانه، ( یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهٰاتِکُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُمٰاتٍ ثَلاٰثٍ ).

ناگفته پیداست که منظور از" خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ "آفرینشهای مکرر و پی در پی است،نه فقط دو آفرینش.

و نیز روشن است"یخلقکم"به حکم اینکه فعل مضارع است دلالت بر استمرار دارد و اشاره ای است کوتاه و پر معنی به تحولات عجیب،و چهره های متفاوت شگفت انگیز جنین،در مراحل مختلف در شکم مادر،که به گفته علمای"جنین شناسی" از عجیبترین و ظریفترین چهره های آفرینش پروردگار است،تا آنجا

ص :383

که علم"جنین شناسی"یک دوره کامل توحید و خداشناسی محسوب می شود،و کمتر کسی است که ریزه کاریهای این مسائل را مطالعه کند و زبان به حمد و ستایش آفریننده آن نگشاید.

تعبیر به" ظُلُمٰاتٍ ثَلاٰثٍ "(ظلمتهای سه گانه)اشاره به ظلمت شکم مادر، و ظلمت رحم،و مشیمه(کیسه مخصوصی که جنین در آن قرار گرفته است)می باشد که در حقیقت سه پرده ضخیم است که بر روی جنین کشیده شده.

صورتگران معمولی باید در مقابل نور و روشنایی کامل صورتگری کنند، اما آفریدگار انسان در آن ظلمتگاه عجیب چنان نقش بر آب می زند و صورتگری می کند که همه مجذوب تماشای آن می شوند،و در جایی که هیچ دسترسی از ناحیه هیچکس به آن نیست رزق و روزیش را که برای پرورش و رشد سریع سخت به آن نیازمند است به طور مداوم به او می رساند.

سید الشهداء امام حسین ع در دعای معروف"عرفه"که یک دوره کامل و عالی درس توحید است به هنگام بر شمردن نعمت و قدرت خداوند به پیشگاه او چنین عرض می کند:

و ابتدعت خلقی من منی یمنی،ثم اسکنتنی فی ظلمات ثلاث:

بین لحم و جلد و دم،لم تشهر بخلقی،و لم تجعل الی شیئا من امری، ثم اخرجتنی الی الدنیا تاما سویا!: "آغاز آفرینش مرا از قطرات ناچیز منی قرار دادی،سپس مرا در ظلمتهای سه گانه،در میان گوشت و پوست و خون ساکن نمودی،آفرینش مرا آشکار نساختی،و در آن مخفیگاه به تطورات خلقتم ادامه دادی،و هیچیک از امور حیاتی مرا به من واگذار نکردی،سپس مرا به دنیا کامل و سالم منتقل ساختی" (1).

(در زمینه عجائب آفرینش در دوران جنین و مراحل مختلف آن در جلد 2 صفحه 316 به بعد"ذیل آیه 6 سوره آل عمران"و در جلد 14 صفحه 22 به بعد

ص :384

"ذیل آیه 5 سوره حج"بحث کرده ایم).

در پایان آیه و بعد از ذکر حلقه های سه گانه توحیدی پیرامون خلقت انسان،و چهارپایان،و تطورات جنین،می گوید:"این است خداوند پروردگار شما که حکومت در سراسر عالم هستی از آن اوست،هیچ معبودی جز او وجود ندارد،با اینحال چگونه از راه حق منحرف می شوید"؟!( ذٰلِکُمُ اللّٰهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ فَأَنّٰی تُصْرَفُونَ ).

گویی انسان را بعد از مشاهده این آثار بزرگ توحیدی به مقام شهود ذات پروردگار رسانده،سپس به ذات مقدسش اشاره کرده،می گوید:"این است خداوند و معبود و پروردگار شما"و به راستی اگر چشم بینایی باشد او را در پشت این آثار به خوبی تماشا می کند،چشم سر آثار را می بیند و چشم دل آفریننده آثار را! با صد هزار جلوه برون آمدی که من با صد هزار دیده تماشا کنم تو را! تعبیر به"ربکم"و همچنین"له الملک"در واقع دلیلی است برای انحصار معبود در ذات پاک خدا که در جمله" لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ "بیان شده است(دقت کنید).

هنگامی که خالق اوست،مالک و مربی نیز اوست،حاکمیت در سراسر هستی نیز تنها برای اوست،پس غیر او چه نقشی در این عالم دارد که شایسته عبودیت شود؟! اینجاست که گویی به جمعی خواب و گروهی غافل از همه جا بیخبر فریاد می زند" فَأَنّٰی تُصْرَفُونَ "با اینحال چگونه شما اغفال شده اید و از راه توحید منحرف گشته اید؟! (1).

***

ص :385

بعد از ذکر این نعمتهای بزرگ پروردگار،در آیه بعد به مساله"شکر و کفران"پرداخته و جوانب آن را مورد بررسی قرار می دهد.

نخست می گوید:نتیجه کفران و شکر شما به خودتان باز می گردد،و اگر کفران کنید خداوند از شما بی نیاز است"(و همچنین اگر شکر نعمت او را بجا آورید نیازی به آن ندارد)( إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللّٰهَ غَنِیٌّ عَنْکُمْ ).

سپس می افزاید این غنا و بی نیازی پروردگار مانع از آن نیست که شما را مکلف به شکر و ممنوع از کفران سازد،چرا که"تکلیف"خود لطف و نعمت دیگری است،آری"او هرگز کفران را برای بندگانش نمی پسندد،و اگر شکر او را بجا آورید آن را برای شما می پسندد"( وَ لاٰ یَرْضیٰ لِعِبٰادِهِ الْکُفْرَ وَ إِنْ تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ ) (1).

بعد از بیان این دو مطلب به مساله سومی در این رابطه می پردازد، و آن "مسئولیت هر کس در برابر عمل خویش است"،چرا که مساله"تکلیف"بدون این معنی کامل نمی شود،می فرماید:"هیچکس بار گناه دیگری را بر دوش نمی کشد" ( وَ لاٰ تَزِرُ وٰازِرَةٌ وِزْرَ أُخْریٰ ).

و از آنجا که تکلیف بدون کیفر و پاداش معنی ندارد،در مرحله چهارم به مساله معاد اشاره کرده،می گوید:"سپس بازگشت همه شما به سوی پروردگارتان است،و او شما را از آنچه انجام می دادید آگاه می سازد"( ثُمَّ إِلیٰ رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ).

ص :386

و چون مساله محاسبه و جزا بدون علم و آگاهی از اسرار نهان امکان پذیر نیست، آیه را با این جمله پایان می دهد:"او به آنچه در سینه ها نهفته،و بر آن حاکم است آگاه است"( إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذٰاتِ الصُّدُورِ ).

و به این ترتیب مجموعه ای از فلسفه"تکلیف"و خصوصیات آن،و همچنین"مسئولیت انسانها"و مساله"جزا و پاداش و کیفر"را در جمله هایی کوتاه و منسجم بیان می دارد.

ضمنا این آیه پاسخ دندان شکنی است به طرفداران مکتب جبر که متاسفانه در میان فرق اسلامی کم نبوده اند،چرا که با صراحت می گوید:او هرگز راضی به کفران کردن بندگانش نیست،و این خود دلیل روشنی است بر اینکه هرگز اراده کفر در مورد کافران نیز نکرده(آن چنان که پیروان مکتب جبر می گویند) زیرا هنگامی که راضی به چیزی نباشد حتما اراده آن را نخواهد کرد، مگر ممکن است اراده او از رضای او جدا باشد؟ و عجب از متعصبانی است که برای پرده پوشی بر این عبارت روشن خواسته اند کلمه"عباد"را محصور در مؤمنان یا معصومان کنند،در حالی که این کلمه مطلق است و به وضوح همه بندگان را شامل می شود،آری خداوند کفر و کفران را برای هیچیک از بندگانش نمی پسندد،همانگونه که شکر را برای همه آنها بدون استثنا می پسندد (1).

این نکته نیز قابل توجه است که اصل مسئولیت هر کس در برابر اعمال خویش از اصول منطقی و مسلم در همه ادیان آسمانی است (2).

ص :387

البته گاه ممکن است انسان شریک جرم دیگری باشد اما این در صورتی است که به نحوی در ایجاد مقدمات یا اصل آن عمل دخالت داشته باشد،مانند کسانی که بدعت شومی می گذارند،و یا سنت زشت و غلطی که هر کس به آن عمل کند گناه آن را بر"مسبب اصلی"می نویسند بی آنکه از گناه عاملین به آن چیزی کاسته شود (1).

*** ***

ص :388

( وَ جَعَلَ لِلّٰهِ أَنْدٰاداً لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِهِ ).

منظور از"انسان"در اینجا انسانهای عادی و تربیت نایافته در پرتو تعلیمات انبیاء است،و گرنه دست پروردگان مردان حق همچون خود آنان در"سراء" و"ضراء"در ناراحتیها و راحتیها،در ناکامیها و کامیابیها همواره به یاد او هستند، و دست به دامن لطف او دارند.

منظور از"ضر"در اینجا هر گونه گزند و زیان و ناراحتی است،خواه جنبه جسمانی داشته باشد یا روحی.

"خولناه"از ماده"خول"(بر وزن عمل)به معنی سرکشی و مراقبت مداوم از چیزی است،و از آنجا که چنین توجه خاصی مستلزم اعطا و بخشش است این ماده در معنی"بخشیدن"به کار رفته است.

جمعی نیز گفته اند از"خول"(بر وزن عمل)که به معنی خدمتگزار است، آمده،بنا بر این"خوله"به معنی"خدمتگزارانی به او بخشید"می باشد،و سپس در هر گونه بخشیدن نعمت به کار رفته است.

بعضی نیز این ماده را به معنی فخر و مباهات دانسته اند،بنا بر این جمله فوق به معنی مفتخر ساختن کسی از طریق اعطای نعمتی است (1).

رویهمرفته این جمله علاوه بر مساله اعطاء و بخشش توجه و عنایت مخصوص خداوند را نیز منعکس می کند.

تعبیر" مُنِیباً إِلَیْهِ "نشان می دهد که انسان در حالات سخت که تمام پرده های غرور و غفلت کنار می رود هر چه غیر از خدا است رها کرده و به سوی او باز می گردد، و در مفهوم"انابه"و بازگشت این حقیقت نیز افتاده که جایگاه اصلی انسان و مبدء و مقصد او نیز خدا بوده است.

"انداد"جمع"ند"(بر وزن ضد)به معنی مثل و مانند است،با این

ص :391

تفاوت که"مثل"مفهوم وسیعی دارد،ولی"ند"تنها به معنی مماثلت در حقیقت و گوهر چیزی است.

تعبیر به"جعل"نشان می دهد که انسان با پندار و خیال خام خود مثل و مانندی برای خدا می تراشد و جعل می کند،چیزی که به هیچوجه با واقعیت تطبیق نمی کند.

جمله" لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِهِ "نشان می دهد که گمراهان مغرور تنها به گمراهی خویش قناعت نمی کنند،بلکه سعی دارند دیگران را هم به این وادی بکشانند.

به هر حال بارها در آیات قرآن مجید به رابطه"توحید فطری"و"حوادث سخت زندگی"که تجلیگاه آن است اشاره شده،و دگرگونی و کم ظرفیتی این انسان مغرور که به هنگام وزش طوفانها رنگ الهی و توحیدی خالص به خود می گیرد،و به هنگام فرو نشستن طوفان تغییر رنگ می دهد و لجوجانه در مسیر شرک گام برمی دارد،منعکس شده است.

و چه بسیارند این افراد متلون،و چه کمند کسانی که پیروزیها و نعمتها و آرامش ها و طوفانها اقیانوس آرام وجود آنها را دگرگون نسازد.

آری یک ظرف آب یا یک استخر کوچک با نسیمی به هم می خورد ولی اقیانوس کبیر به خاطر عظمتش در مقابل طوفانهای سخت آرام است،و از همین جهت نام آرام به خود گرفته است.

در پایان آیه اینگونه افراد را با تهدیدی صریح و قاطع و برنده مخاطب ساخته،می گوید:"به او بگو از کفر و کفرانت کمی بهره گیر و چند روزی را به غفلت و غرور طی کن اما بدان که از اصحاب دوزخی"( قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلاً إِنَّکَ مِنْ أَصْحٰابِ النّٰارِ ).

مگر چنین انسان کوته فکر گمراه و گمراه کننده سرنوشتی غیر از این

ص :392

می تواند داشته باشد.

*** در آیه بعد از روش مقایسه که روش شناخته شده قرآن برای تفهیم مسائل مختلف است استفاده کرده می گوید:"آیا چنین کسی شایسته و با ارزش است یا کسی که در ساعات شب به عبادت پروردگار و سجده و قیام مشغول است،با او راز و نیاز می کند،از عذاب آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امید دارد"( أَمَّنْ هُوَ قٰانِتٌ آنٰاءَ اللَّیْلِ سٰاجِداً وَ قٰائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ ) (1).

آن انسان مشرک و فراموشکار و متلون و گمراه و گمراه کننده کجا و این انسان بیدار دل و نورانی و با صفا که در دل شب که چشم غافلان در خواب است پیشانی بر درگاه دوست گذارده،و با خوف و رجاء او را می خواند،کجا؟! آنها نه به هنگام نعمت از مجازات و کیفر او خود را در امان می دانند، و نه به هنگام بلا از رحمتش قطع امید می کنند،و این دو عامل همواره وجود آنان را در حرکتی مداوم توأم با هوشیاری و احتیاط به سوی دوست می برد.

"قانت"از ماده"قنوت"به معنی ملازمت اطاعت توأم با خضوع است.

"آناء"جمع"انا"(بر وزن صدا و فنا)به معنی ساعت و مقداری از وقت است.

تکیه روی ساعت شب به خاطر آن است که در آن ساعات حضور قلب بیشتر و آلودگی به ریا از هر زمان کمتر است.

مقدم داشتن ساجدا بر قائما به خاطر آن است که سجده مرحله بالاتر از عبادت است و مطلق بودن رحمت و مقید نشدن آن به آخرت دلیل بر وسعت رحمت الهی و شمول آن نسبت به دنیا و آخرت است.

ص :393

در حدیثی که در علل الشرائع از امام باقر ع و همچنین در کتاب کافی از آن حضرت نقل شده می خوانیم:که آیه فوق( أَمَّنْ هُوَ قٰانِتٌ آنٰاءَ اللَّیْلِ )به نماز شب تفسیر شده است (1).

روشن است این تفسیر مانند بسیاری از تفاسیر دیگری که در ذیل آیات مختلف قرآن بیان شده از قبیل بیان مصداق روشن است و مفهوم آیه را محدود به نماز شب نمی کند.

در دنباله آیه پیامبر را مخاطب ساخته می فرماید:"بگو آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند یکسانند"؟!( قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ ).

نه یکسان نیستند"تنها صاحبان فکر و مغز متذکر می شوند"( إِنَّمٰا یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبٰابِ ).

گر چه سؤال فوق سؤالی است وسیع و گسترده،و مقایسه ای است آشکار میان آگاهان و ناآگاهان،و عالمان و جاهلان،ولی نظر به اینکه قبل از ذکر این سؤال،سؤال دیگری در مورد نابرابری مشرکان با مؤمنان شب زنده دار مطرح شده،سؤال دوم بیشتر به همین مساله اشاره می کند،یعنی آیا کسانی که می دانند آن مشرکان لجوج و کوردل با این مؤمنان پاک و روشن ضمیر و مخلص نابرابرند با کسانی که از این واقعیت روشن آگاه نیستند مساویند؟ به هر حال این جمله که با استفهام انکاری شروع شده،و جزء شعارهای اساسی اسلام است عظمت مقام علم و عالمان را در برابر جاهلان روشن می سازد، و از آنجا که این نابرابری به صورت مطلق ذکر شده،معلوم می شود این دو گروه نه در پیشگاه خدا یکسانند،و نه در نظر خلق آگاه،نه در دنیا در یک صف قرار

ص :394

دارند،و نه در آخرت،نه در ظاهر یکسانند و نه در باطن.

***

عالمان واقعی آنها هستند که در همه حال به او توجه دارند.

***5-جالب اینکه در پایان آیه اخیر می گوید:تفاوت علم و جهل را نیز "صاحبان"مغز می فهمند!چرا که جاهل ارزش علم را هم نمی داند!،در حقیقت هر مرحله ای از علم مقدمه برای مرحله دیگر است.

***6-علم در این آیه و آیات دیگر قرآن به معنی دانستن یک مشت اصطلاحات یا روابط مادی در میان اشیاء،و به اصطلاح"علوم رسمی"نیست،بلکه منظور از آن معرفت و آگاهی خاصی است که انسان را به"قنوت"یعنی اطاعت پروردگار،و ترس از دادگاه او و امید به رحمت خدا دعوت می کند،این است حقیقت علم،و علوم رسمی نیز اگر در خدمت چنین معرفتی باشد علم است،و اگر مایه غرور و غفلت و ظلم و فساد در ارض شود و از آن"کیفیت و حالی"حاصل نشود"قیل و قالی"بیش نیست.

***7-بر خلاف آنچه بیخبران می پندارند و مذهب را عامل تخدیر می شمرند مهمترین دعوت انبیا به سوی علم و دانش بوده است،و بیگانگی خود را با جهل در همه جا اعلام کرده اند،علاوه بر آیات قرآن که از هر فرصتی برای بیان این حقیقت استفاده می کند تعبیراتی در روایات اسلامی دیده می شود که بالاتر از آن در اهمیت علم تصور نمی شود.

در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام می خوانیم

لا خیر فی العیش الا لرجلین عالم مطاع او مستمع واع: "زندگی جز برای دو کس فایده ندارد:دانشمندی که نظرات او اجرا گردد،و دانش طلبانی که گوش به سخن دانشمندی دهند" (1).

ص :396

در حدیث دیگری از امام صادق می خوانیم:

ان العلماء ورثة الانبیاء و ذاک ان الانبیاء لم یورثوا درهما و لا دینارا،و انما اورثوا احادیث من احادیثهم،فمن اخذ بشیء منها فقد اخذ حظا وافرا،فانظروا علمکم هذا عمن تاخذونه فان فینا اهل البیت فی کل خلف عدولا ینفون عنه تحریف الغالین و انتحال المبطلین و تاویل الجاهلین:

"دانشمندان وارثان پیامبرانند،چرا که پیامبران درهم و دیناری از خود به یادگار نگذاشتند،بلکه علوم و احادیثی از آنها به یادگار ماند،هر کس بهره ای از آن داشته باشد بهره فراوانی از میراث پیامبران دارد،سپس امام می افزاید:بنگرید علم خود را از چه کسی می گیرید(از علمای واقعی،یا عالم نماها؟)بدانید در میان ما اهل بیت در هر عصری افراد عادل و مورد اعتمادی هستند که تحریف تندروان،و ادعاهای بی اساس منحرفان،و توجیهات جاهلان را از این آئین پاک نفی می کنند" (1).

***8-در آیه اخیر از سه گروه سخن به میان آمده:عالمان و جاهلان و اولو الالباب،در حدیثی از امام صادق ع در تفسیر این سه گروه می خوانیم:

نحن الذین یعلمون و عدونا الذین لا یعلمون،و شیعتنا اولو الالباب:

"مائیم عالمان و دشمنان ما جاهلانند و شیعیان ما اولو الالباب هستند" (2).

روشن است که این تفسیر به عنوان بیان مصداقهای واضح آیه است و عمومیت مفهوم آیه را نفی نمی کند.

9-در حدیثی آمده است:امیر مؤمنان علی ع شبی از مسجد کوفه به

ص :397

سوی خانه خویش حرکت کرد در حالی که کمیل بن زیاد که از دوستان خاص آن حضرت بود او را همراهی می کرد،در اثناء راه از کنار خانه مردی گذشتند که صدای تلاوت قرآنش بلند بود،و این آیه را أَمَّنْ هُوَ قٰانِتٌ آنٰاءَ اللَّیْلِ...

با صدای دلنشین و حزین می خواند،کمیل در دل از حال این مرد بسیار لذت برد،و از روحانیت او خوشحال شد،بی آنکه چیزی بر زبان براند،امام ع رو به سوی او کرد و فرمود:سر و صدای این مرد مایه اعجاب تو نشود او اهل دوزخ است!و به زودی خبر آن را به تو خواهم داد! کمیل از این مساله در تعجب فرو رفت،نخست اینکه امام ع به زودی از فکر و نیت او آگاه گشت و دیگر اینکه شهادت به دوزخی بودن این مرد ظاهر الصلاح داد، مدتی گذشت تا سرانجام کار خوارج به آنجا رسید که در مقابل امیر مؤمنان ع ایستادند و حضرت با آنها پیکار کرد در حالی که قرآن را آن گونه که نازل شده بود حفظ داشتند،امیر مؤمنان علی ع رو به کمیل کرد،در حالی که شمشیر در دست حضرت بود و سرهای آن کافران طغیانگر بر زمین افتاده بود،با نوک شمشیر به یکی از آن سرها اشاره کرد و فرمود:ای کمیل! أَمَّنْ هُوَ قٰانِتٌ آنٰاءَ اللَّیْلِ :

یعنی این همان شخصی است که در آن شب تلاوت قرآن می نمود،و حال او اعجاب تو را برانگیخت کمیل حضرت را بوسید و استغفار کرد (1).

*** ***

ص :398