ص :2

سوره مریم

محتوای سوره

این سوره از نظر محتوا دارای چندین بخش مهم است:

1-مهمترین بخش این سوره را قسمتی از سرگذشت زکریا و مریم و حضرت مسیح ع و یحیی و ابراهیم قهرمان توحید و فرزندش اسماعیل و ادریس و بعضی دیگر از پیامبران بزرگ الهی،تشکیل می دهد که دارای نکات تربیتی خاصی است.

2-قسمت دیگری از این سوره که بعد از بخش نخست مهمترین بخش را تشکیل می دهد مسائل مربوط به قیامت و چگونگی رستاخیز و سرنوشت مجرمان و پاداش پرهیزکاران و مانند آنست.

3-بخش دیگر مواعظ و نصائحی است که در واقع مکمل بخشهای گذشته می باشد.

4-بالآخره آخرین بخش،اشارات مربوط به قرآن و نفی فرزند از خداوند و مساله شفاعت است که مجموعا برنامه تربیتی مؤثری را برای سوق نفوس انسانی به ایمان و پاکی و تقوا تشکیل می دهد.

فضیلت سوره

از پیامبر اکرم ص چنین نقل شده است که هر کس این سوره را بخواند به تعداد کسانی که زکریا را تصدیق یا تکذیب کردند و همچنین یحیی و مریم و عیسی و موسی و هارون و ابراهیم و اسحاق و یعقوب و اسماعیل،آری به تعداد هر یک از آنها خداوند ده حسنه به او می دهد،همچنین به تعداد کسانی که(به دروغ

ص :3

و تهمت)برای خدا فرزندی قائل شدند و نیز به تعداد کسانی که فرزند قائل نشدند. (1)در حقیقت این حدیث دعوت به تلاش و کوشش در دو خط مختلف میکند: خط حمایت از پیامبران و پاکان و نیکان،و خط مبارزه با مشرکان و منحرفان و آلودگان،زیرا می دانیم این ثوابهای بزرگ را به کسانی نمی دهند که تنها الفاظ را بخوانند و عملی بر طبق آن انجام ندهند،بلکه این الفاظ مقدس مقدمه ای است برای عمل. در حدیث دیگری از امام صادق ع می خوانیم هر کس مداومت بخواندن این سوره کند از دنیا نخواهد رفت مگر اینکه خدا به برکت این سوره او را از نظر جان و مال و فرزند بی نیاز می کند. 2این غنا و بی نیازی مسلما بازتابی است از پیاده شدن محتوای سوره در درون جان انسان و انعکاسش در خلال اعمال و رفتار و گفتار او.

ص :4

بزرگ خداوند(اسماء الحسنی)می داند"کاف"اشاره به"کافی"که از اسماء بزرگ خداوند است،و"ه"اشاره به "هادی"،و"یاء"اشاره به"ولی"،و "عین"اشاره به"عالم"و"ص"اشاره به"صادق الوعد"(کسی که در وعده خود صادق است). (1)

دوم روایاتی است که این حروف مقطعه را به داستان قیام امام حسین ع در کربلا تفسیر کرده است:"کاف"اشاره به"کربلا""هاء"اشاره به"هلاک خاندان پیامبر"ص و"یاء"به"یزید"و"عین"به مسئله"عطش"و"صاد"به"صبر و استقامت"حسین و یاران جانبازش. (2)

البته همانگونه که گفته ایم آیات قرآن تاب معانی مختلفی را دارد و گاه مفاهیمی را از گذشته و آینده بیان می کند که در عین تنوع منافاتی هم با هم ندارند در حالی که اگر معنی را منحصر به یک تفسیر کنیم ممکن است از نظر وضع نزول آیه و زمان آن گرفتار اشکالاتی بشویم.

*** بعد از ذکر حروف مقطعه،نخستین سخن از داستان زکریا ع شروع می شود و می فرماید:"این یادی است از رحمت پروردگار تو نسبت به بنده اش زکریا"( ذِکْرُ رَحْمَتِ رَبِّکَ عَبْدَهُ زَکَرِیّٰا ). (3)در آن هنگام که از نداشتن فرزندی،سخت ناراحت و غمناک بود،رو به درگاه خدا آورد"آن گاه در خلوتگاه و آنجا که صدایش را دیگری نمی شنید، پروردگارش را خواند"( إِذْ نٰادیٰ رَبَّهُ نِدٰاءً خَفِیًّا ).

***

ص :7

"گفت:پروردگارا!استخوانهای من که ستون پیکر من و محکمترین اعضای تن من است سستی گرفته"( قٰالَ رَبِّ إِنِّی وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّی ).

"و شعله های پیری تمام موهای سر مرا فرا گرفته است"( وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَیْباً ).

تشبیه آثار پیری به شعله ای که تمام سر را فرا می گیرد،تشبیه جالبی است زیرا از یک سو خاصیت شعله آتش این است که زود گسترده می شود و هر چه در اطراف آنست فرا می گیرد،و از سوی دیگر شعله های آتش درخشندگی خاصی دارد و از دور جلب توجه می کند،و از سوی سوم هنگامی که آتش محلی را فرا گرفت چیزی که از آن باقی می ماند همان خاکسترها است.

"زکریا"فراگیری پیری و سفیدی تمام موی سرش را،به شعله ور شدن آتش و درخشندگی آن،و خاکستر سفیدی را که بر جای می گذارد،تشبیه کرده است و این تشبیهی است بسیار رسا و زیبا.

سپس می افزاید:"پروردگارا من هرگز در دعاهایی که کرده ام از درگاه تو محروم باز نگشتم"( وَ لَمْ أَکُنْ بِدُعٰائِکَ رَبِّ شَقِیًّا ).

تو همواره در گذشته مرا به اجابت دعاهایم عادت دادی و هیچگاه محرومم نساخته ای،اکنون که پیر و ناتوان شده ام سزاوارترم که دعایم را اجابت فرمایی و نومید بازنگردانی.

در حقیقت"شقاوت"در اینجا به معنی تعب و رنج است،یعنی من هرگز درخواسته هایم از تو به زحمت و مشقت نمی افتادم چرا که به سرعت مورد قبول تو واقع می گشت.

*** سپس حاجت خود را چنین شرح می دهد:"پروردگارا!من از بستگانم

ص :8

بعد از خودم بیمناکم(ممکن است دست به فساد بیالایند)و همسرم نازا است، از نزد خودت ولی و جانشینی به من ببخش"( وَ إِنِّی خِفْتُ الْمَوٰالِیَ مِنْ وَرٰائِی وَ کٰانَتِ امْرَأَتِی عٰاقِراً فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا ).

*** "جانشینی که از من ارث ببرد،و همچنین وارث آل یعقوب باشد،پروردگارا این جانشین مرا مورد رضایت خود قرار ده"( یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا ).

***

مِنْ عِبٰادِنٰا :"ما کتاب آسمانی را به بندگان برگزیده خود به ارث منتقل کردیم"به خاطر قرائنی است که در اینگونه موارد وجود دارد.

به علاوه از پاره ای از روایات استفاده می شود که در آن زمان بنی اسرائیل هدایا و نذور فراوانی برای"احبار"(علمای یهود)می آوردند،و زکریا رئیس احبار بود. (1)

از این گذشته همسر زکریا که از دودمان سلیمان بن داود بود،با توجه به وضع مالی فوق العاده سلیمان و داود،اموالی را به ارث برده بود.

زکریا از این بیم داشت این اموال به دست افراد ناصالح و فرصت طلب و زراندوز،یا فاسق و فاجر بیفتد و خود منشا فسادی در جامعه گردد.

لذا از پروردگار خویش تقاضای فرزند صالحی کرد تا بر این اموال نظارت کند و آنها را در بهترین راه مصرف نماید.

روایت معروفی که از فاطمه زهرا ع دختر پاک پیامبر اسلام ص نقل شده که برای گرفتن فدک در برابر خلیفه اول به آیه فوق استدلال کرد خود شاهد دیگری بر این مدعی است.

مرحوم طبرسی در کتاب"احتجاج"از بانوی اسلام ع چنین نقل می کند:

هنگامی که خلیفه اول تصمیم گرفت فدک را از فاطمه ع منع کند و این سخن به بانوی اسلام رسید نزد او آمد و چنین گفت:ای ابو بکر!

ا فی کتاب اللّٰه ان ترث اباک و لا ارث ابی لقد جئت شیئا فریا!ا فعلی عمد ترکتم کتاب اللّٰه و نبذتموه وراء ظهورکم؟اذ یقول فیما اقتص من خبر یحیی بن زکریا:

"اذ قال رب فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ " :

"آیا در کتاب خدا است که تو از پدرت ارث ببری و من نبرم؟چیز عجیبی است! آیا عمدا کتاب خدا را ترک گفته اید و پشت سر افکنده اید؟در آنجا که در داستان

ص :10

یحیی ابن زکریا می گوید:زکریا گفت خداوندا از سوی خودت جانشینی (فرزندی)به من ببخش تا از من و خاندان یعقوب ارث ببرد". (1)

اما کسانی که معتقدند"ارث"در اینجا همان ارث معنوی است به قرائنی که در خود آیه،یا خارج از آن است تمسک جسته اند مانند:

1-بعید به نظر می رسد که پیامبر بزرگی همچون زکریا در آن سن و سال،مشغله فکری مهمی از ناحیه وارثان ثروتش داشته باشد،به خصوص اینکه بعد از ذکریا جمله" یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ "این جمله را اضافه میکند وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا :"خداوندا او را مورد رضایت خویش قرار ده"و بدون شک این جمله اشاره به صفات معنوی آن وارث است.

2-در آیات آینده وقتی که خدا بشارت تولد یحیی را به او می دهد مقامات معنوی عظیم از جمله مقام نبوت را برای او ذکر می کند.

3-در سوره آل عمران آیه 39 هنگامی که انگیزه زکریا را برای تقاضای فرزند شرح می دهد اشاره می کند:او زمانی به این فکر افتاد که مقامات مریم را مشاهده کرد که به لطف پروردگار غذاهای بهشتی در برابر محراب عبادتش نمایان می شد.( هُنٰالِکَ دَعٰا زَکَرِیّٰا رَبَّهُ قٰالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعٰاءِ ).

4-در پاره ای از احادیث از پیامبر ص مطلبی نقل شده که تایید میکند ارث در اینجا اشاره به جنبه معنوی است،خلاصه حدیث چنین است:امام صادق از پیامبر ص نقل می کند عیسی بن مریم ع از کنار قبری گذشت که صاحب آن در عذاب بود،سال آینده نیز عبورش از آنجا افتاد ملاحظه کرد که صاحب قبر در عذاب نیست،از پروردگارش در این زمینه سؤال کرد،وحی الهی به او فرستاده شد که صاحب این قبر فرزند صالحی داشته است جاده ای را اصلاح کرده

ص :11

و یتیمی را پناه داده،خداوند او را به خاطر عمل فرزندش بخشیده است،سپس پیامبر ص فرمود:میراث خداوند بزرگ به بنده مؤمنش این است که فرزندی به او بدهد که بعد از وی مطیع فرمان خدا باشد،سپس امام صادق ع بهنگام نقل این حدیث آیه مربوط به زکریا را تلاوت فرمود: فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا . (1)

و اگر گفته شود ظاهر کلمه ارث همان ارث اموال است در جواب خواهند گفت که این ظهور قطعی نیست،چرا که در قرآن کرارا در ارث معنوی استعمال شده است(مانند آیه 32 سوره فاطر و آیه 53 سوره مؤمن).

بعلاوه به فرض که خلاف ظاهر باشد با وجود قرائن فوق مشکلی نخواهد بود.

ولی طرفداران نظر اول می توانند این استدلالات را پاسخ گویند که مشغله فکری زکریا پیامبر بزرگ الهی،مساله اموال به صورت یک مطلب شخصی نبود بلکه به صورت یک منبع فساد یا صلاح برای جامعه بود،زیرا همانگونه که در بالا گفته شد،هدایا و نذور فراوانی برای احبار می آوردند که بدست زکریا سپرده می شد،و شاید اموالی نیز از طرف همسرش که از دودمان سلیمان بود باقیمانده بود بدیهی است وجود یک شخص ناصالح در رأس آنها سبب مفاسد عظیمی می شد و این بود که زکریا را نگران ساخت.

و اما صفات معنوی که برای"یحیی"در این آیات و آیات دیگر قرآن ذکر شده نه تنها منافاتی با این مساله ندارد،بلکه هماهنگ با آن است،چرا که او می خواست این ثروت عظیم بدست یک مرد الهی بیفتد و از آن در مسیر سعادت جامعه بهره بگیرد.

اما به عقیده ما اگر از مجموع مباحث فوق چنین نتیجه بگیریم که"ارث" در اینجا مفهوم وسیعی دارد که هم ارث اموال را شامل می شود و هم ارث مقامات

ص :12

معنوی را،مطلب خلافی نخواهد بود،چرا که برای هر طرف قرائنی وجود دارد و با توجه به آیات قبل و بعد و مجموعه روایات،این تفسیر کاملا نزدیک به نظر می رسد.

اما جمله إِنِّی خِفْتُ الْمَوٰالِیَ مِنْ وَرٰائِی (من از بستگانم بعد از خودم بیمناکم)با هر دو معنی سازگار است چرا که اگر افراد فاسدی صاحب اختیار آن اموال می شدند براستی نگران کننده بود،و نیز اگر رهبری معنوی مردم بدست افراد ناصالح می افتاد آن نیز بسیار مایه نگرانی بود بنا بر این خوف زکریا در هر دو صورت قابل توجیه است.

حدیث معروف بانوی اسلام فاطمه زهرا ع نیز با این معنی سازگار می باشد.

***

8-گفت:پروردگارا!چگونه فرزندی برای من خواهد بود در حالی که همسرم نازا است،و من نیز از پیری افتاده شده ام؟! 9-فرمود:اینگونه پروردگارت گفته(و اراده کرده)این بر من آسان است من قبلا تو را آفریدم و چیزی نبودی! 10-عرض کرد:پروردگارا!نشانه ای برای من قرار ده.گفت نشانه تو این است که سه شبانه روز قدرت تکلم(با مردم)نخواهی داشت،در حالی که زبان تو سالم است.

11-او از محراب عبادتش به سوی مردم بیرون آمد و با اشاره به آنها گفت صبح و شام (به شکرانه این نعمت)خدا را تسبیح گوئید.

مفردات صریحا همین معنی را انتخاب کرده است.

بدون شک قبل از یحیی پیامبران بزرگی بودند حتی بالاتر از او،ولی هیچ مانعی ندارد که یحیی ویژگیهایی داشته است مخصوص خودش،چنان که بعدا به آن اشاره خواهد شد.

*** اما زکریا که اسباب ظاهر را برای رسیدن به چنین مطلوبی مساعد نمیدید از پیشگاه پروردگار تقاضای توضیح کرد و"گفت:پروردگارا!چگونه ممکن است فرزندی نصیب من شود در حالی که همسر من نازا است و من نیز از نظر سن و سال به حدی رسیده ام که فرتوت و افتاده شده ام"( قٰالَ رَبِّ أَنّٰی یَکُونُ لِی غُلاٰمٌ وَ کٰانَتِ امْرَأَتِی عٰاقِراً وَ قَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْکِبَرِ عِتِیًّا ).

"عاقر"در اصل از واژه"عقر"به معنی ریشه و اساس یا به معنی"حبس" است،و اینکه به زنان نازا"عاقر"می گویند به خاطر آنست که کار آنها از نظر فرزند به پایان رسیده،یا اینکه تولد فرزند در آنها محبوس شده است.

"عتی"به معنای کسی است که بر اثر طول زمان،اندامش خشکیده شده همان حالتی که در سنین بسیار بالا برای انسان پیدا می شود.

*** اما بزودی زکریا در پاسخ سؤالش این پیام را از درگاه خداوند دریافت داشت:"فرمود:مطلب همین گونه است که پروردگار تو گفته و این بر من آسان است"( قٰالَ کَذٰلِکَ قٰالَ رَبُّکَ هُوَ عَلَیَّ هَیِّنٌ ) (1)این مساله عجیبی نیست که از پیر مردی همچون تو و همسری ظاهرا نازا

ص :17

فرزندی متولد شود"من تو را قبلا آفریدم در حالی که هیچ نبودی"( وَ قَدْ خَلَقْتُکَ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ تَکُ شَیْئاً ).

خدایی که توانایی دارد از هیچ،همه چیز بیافریند،چه جای تعجب که در این سن و سال و این شرائط فرزندی به تو عنایت کند.

بدون شک بشارت دهنده و گوینده سخن در آیه نخست خداوند است،ولی در اینکه گوینده سخن در آیه سوم مورد بحث( قٰالَ کَذٰلِکَ قٰالَ رَبُّکَ )کیست؟ بعضی آن را سخن فرشتگان می دانند که وسیله بشارت به زکریا بودند و آیه 39 سوره آل عمران را می توان گواه بر آن دانست: فَنٰادَتْهُ الْمَلاٰئِکَةُ وَ هُوَ قٰائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرٰابِ أَنَّ اللّٰهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْییٰ :"فرشتگان به زکریا ندا دادند در حالی که او در محراب ایستاده و مشغول نماز بود که خدا تو را بشارت به یحیی می دهد.

ولی ظاهر این است که گوینده تمام این جمله ها خداوند است و دلیلی ندارد که ما آنها را از ظاهرش تغییر دهیم،و اگر فرشتگان واسطه بشارت بوده اند هیچ مانعی ندارد که خداوند اصل پیام را به خود نسبت دهد،بخصوص که در آیه 40 همان سوره آل عمران می خوانیم قٰالَ کَذٰلِکَ اللّٰهُ یَفْعَلُ مٰا یَشٰاءُ :"خدا اینگونه هر چه را بخواهد انجام می دهد".

*** به هر حال زکریا با شنیدن سخن فوق بسیار دلگرم و خوشحال شد و نور امید سر تا پای وجودش را فرا گرفت اما از آنجا که این پیام از نظر او بسیار سرنوشت ساز و پر اهمیت بود از خدا تقاضای نشانه ای بر این کار کرد و"گفت:

پروردگارا نشانه ای برای من قرار ده"( قٰالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً ).

بدون شک زکریا به وعده الهی ایمان داشت و خاطرش جمع بود ولی برای اطمینان بیشتر-همانگونه که ابراهیم مؤمن به معاد تقاضای شهود چهره معاد

ص :18

در این زندگی کرد تا قلبش اطمینان بیشتری یابد-زکریا از خدا تقاضای چنین نشانه و آیتی نمود.

"خدا به او فرمود:نشانه تو آنست که سه شبانه روز تمام در حالی که زبانت سالم است قدرت سخن گفتن با مردم را نخواهی داشت"(تنها زبانت به ذکر خدا و مناجات با او گردش می کند)( قٰالَ آیَتُکَ أَلاّٰ تُکَلِّمَ النّٰاسَ ثَلاٰثَ لَیٰالٍ سَوِیًّا ):

اما چه نشانه عجیبی،نشانه ای که از یک سو هماهنگ با حال مناجات و دعای او بود،و از سوی دیگر او را از همه خلایق می برید و به خدا پیوند می داد تا در این حال شکر این نعمت بزرگ را بجا آورد و بیش از پیش به نیایش خدا وا دارد.

این نشانه آشکاری است که انسان با داشتن زبان سالم و قدرت بر هر گونه نیایش با پروردگار در برابر مردم توانایی سخن گفتن را نداشته باشد.

*** بعد از این بشارت و این آیت روشن"زکریا"از محراب عبادتش به سراغ مردم آمد و با اشاره به آنها چنین گفت:صبح و شام تسبیح پروردگار بگوئید" ( فَخَرَجَ عَلیٰ قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرٰابِ فَأَوْحیٰ إِلَیْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُکْرَةً وَ عَشِیًّا ).

چرا که نعمت بزرگی که خدا به زکریا ارزانی داشته بود دامنه آن همه قوم را فرا می گرفت و در سرنوشت آینده همه آنها تاثیر داشت،به همین دلیل سزاوار بود همگی به شکرانه آن نعمت به تسبیح خدا برخیزند و مدح و ثنای الهی گویند.

از این گذشته این موهبت که اعجازی محسوب می شد می توانست پایه های ایمان را در دلهای افراد محکم کند،این نیز موهبت دیگری بود.

***

ص :19

که مسیحیان به فرزندان خویش می دهند و معتقدند او را از گناه پاک می کند) و هنگامی که مسیح اظهار نبوت کرده،یحیی به او ایمان آورد.

بدون شک یحیی کتاب آسمانی ویژه ای نداشت و اینکه در آیات بعد می خوانیم یٰا یَحْییٰ خُذِ الْکِتٰابَ بِقُوَّةٍ "ای یحیی کتاب را با قوت بگیر"اشاره به"تورات" کتاب حضرت موسی است.

البته عده ای پیرو یحیی هستند و کتابی را هم به او نسبت می دهند،و شاید "صابئین موحد"پیروان یحیی باشند. (1)

حضرت یحیی و حضرت مسیح،قدر مشترکهایی داشتند،زهد فوق العاده ترک ازدواج به عللی که گفته شد،و تولد اعجازآمیز و همچنین نسب بسیار نزدیک.

از روایات اسلامی استفاده می شود که امام حسین ع و یحیی نیز جهات مشترکی داشتند لذا از امام علی بن الحسین زین العابدین ع چنین نقل شده که فرمود:

خرجنا مع الحسین بن علی(ع)فما نزل منزلا و لا رحل منه الا ذکر یحیی بن زکریا و قتله،و قال و من هو ان الدنیا علی اللّٰه ان رأس یحیی بن زکریا اهدی الی بغی من بغایا بنی اسرائیل: "ما همراه امام حسین ع(به سوی کربلا)بیرون آمدیم،امام در هر منزلی نزول می فرمود و یا از آن کوچ می کرد یاد یحیی و قتل او می نمود و می فرمود:در بی ارزشی دنیا نزد خدا همین بس که سر یحیی بن زکریا را به عنوان هدیه به سوی فرد بی عفتی از بی عفتهای بنی اسرائیل بردند. (2)

شهادت امام حسین ع نیز از جهاتی همانند شهادت یحیی ع بود(کیفیت قتل یحیی را بعدا شرح خواهیم داد).

و نیز نام حسین ع همچون نام یحیی ع بیسابقه بود و مدت حمل آنها

ص :21

(به هنگامی که در شکم مادر بودند)نسبت به معمول کوتاهتر بود.

***

ولی بعضی این احتمال را داده اند که او کتابی ویژه خود داشت(همانند زبور داود)البته نه کتابی که متضمن آئینی جدید و مذهب تازه ای باشد. (1)

ولی احتمال اول قویتر به نظر می رسد.

به هر حال منظور از گرفتن کتاب با قوت و قدرت آنست که با قاطعیت هر چه تمامتر و تصمیم راسخ و اراده ای آهنین کتاب آسمانی تورات و محتوای آن را اجرا کند،و به تمام آن عمل نماید،و در راه تعمیم و گسترش آن از هر نیروی مادی و معنوی،فردی و اجتماعی،بهره گیرد.

اصولا هیچ"کتاب"و"مکتبی"را بدون قوت و قدرت و قاطعیت پیروانش نمی توان اجرا کرد،این درسی است برای همه مؤمنان و همه رهروان راه"اللّٰه".

بعد از این دستور،به مواهب دهگانه ای که خدا به یحیی داده بود،و یا او به توفیق الهی کسب کرد،اشاره می کند.

1-"ما فرمان نبوت و عقل و هوش و درایت را در کودکی به او دادیم" ( وَ آتَیْنٰاهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا ).

*** 2-"به او رحمت و محبت نسبت به بندگان از سوی خود بخشیدیم"( وَ حَنٰاناً مِنْ لَدُنّٰا ).

"حنان"در اصل به معنی رحمت و شفقت و محبت و ابراز علاقه و تمایل است.

3-"به او پاکی روح و جان و پاکی عمل دادیم"" وَ زَکٰاةً ".

گرچه مفسران برای"زکات"،معانی مختلفی کرده اند،بعضی آن را به عمل صالح،بعضی به اطاعت و اخلاص،بعضی،نیکی به پدر و مادر،بعضی،حسن شهرت،و بعضی به پاکی پیروان،تفسیر کرده اند،ولی ظاهر این است که زکات معنی وسیعی دارد و همه این پاکیزگیها را در بر خواهد گرفت.

ص :24

4-"او پرهیزگار بود"و از آنچه خلاف فرمان پروردگار بود،دوری می کرد( وَ کٰانَ تَقِیًّا ).

5-"او را نسبت به پدر و مادرش خوشرفتار و نیکوکار و پر محبت قرار دادیم"( وَ بَرًّا بِوٰالِدَیْهِ ).

6-"او مردی ستمگر و متکبر و خود برتربین در برابر خلق خدا نبود" ( وَ لَمْ یَکُنْ جَبّٰاراً ).

7-"او معصیت کار و آلوده به گناه نبود"( عَصِیًّا ). 8 و 9 و 10-و چون او جامع این صفات برجسته و افتخارات بزرگ بود "درود ما بر او به هنگام ولادتش،و درود ما بر او به هنگامی که مرگش،و درود بر او در آن روز که زنده و برانگیخته خواهد شد"( وَ سَلاٰمٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا ).

***

و در آیه 63 و 93 بقره همین خطاب نسبت به تمام بنی اسرائیل دیده می شود خُذُوا مٰا آتَیْنٰاکُمْ بِقُوَّةٍ که نشان می دهد این یک حکم عام برای همگان است، نه شخص یا اشخاص معینی.

اتفاقا همین مفهوم با تعبیر دیگری در آیه 60 سوره انفال آمده است وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ :"آنچه از قدرت و قوت در توان شما است برای مرعوب ساختن دشمنان فراهم سازید".

به هر حال این آیه پاسخی است به همه آنها که گمان می کنند از موضع ضعف می توان کاری انجام داد،و یا می خواهند با سازشکاری در همه شرائط مشکلات را حل کنند.

***

مشمول این سلامت خواهند بود.

جالب اینکه در روایتی از امام علی بن موسی الرضا ع می خوانیم:

ان اوحش ما یقوم علی هذا الخلق فی ثلاث مواطن:یوم یلد و یخرج من بطن امه فیری الدنیا،و یوم یموت فیعاین الآخرة و اهلها،و یوم یبعث حیا،فیری احکاما لم یرها فی دار الدنیا و قد سلم اللّٰه علی یحیی فی هذه المواطن الثلاث و آمن روعته فقال و سلام علیه. ..

وحشتناکترین دوران زندگی انسان سه مرحله است،آن روز که متولد می شود و چشمش به دنیا می افتد،و آن روز که می میرد و آخرت و اهل آن را می بیند و آن روز که برانگیخته می شود و احکام و قوانینی را می بیند که در این جهان حکمفرما نبود،خداوند سلامت را در این سه مرحله شامل حال یحیی نمود و او را در برابر وحشتها امنیت و آرامش داد و فرمود: وَ سَلاٰمٌ عَلَیْهِ... (1)پروردگارا در این سه موطن حساس و بحرانی سلامت را به ما مرحمت کن.

***

خدا خواهد آمد.

از اینجا روشن می شود اشکالی که پاره ای از افراد به بعضی از ائمه شیعه کرده اند که چرا بعضی از آنها در سنین کم به مقام امامت رسیدند نادرست است.

در روایتی از یکی از یاران امام جواد محمد بن علی النقی ع به نام علی بن اسباط می خوانیم که می گوید به خدمت او رسیدم(در حالی که سن امام کم بود)من درست به قامت او خیره شدم تا به ذهن خویش بسپارم و به هنگامی که به مصر باز می گردم کم و کیف مطلب را برای یاران نقل کنم،درست در همین هنگام که در چنین فکری بودم آن حضرت نشست(گویی تمام فکر مرا خوانده بود)رو به سوی من کرد و گفت:ای علی بن اسباط!خداوند کاری را که در مساله امامت کرده همانند کاری است که در نبوت کرده است،گاه می فرماید: وَ آتَیْنٰاهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا (ما به یحیی در کودکی فرمان نبوت و عقل و درایت دادیم)و گاه در باره انسانها می فرماید حَتّٰی إِذٰا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً... (هنگامی که انسان به حد بلوغ کامل عقل به چهل سال رسید...)بنا بر این همانگونه که ممکن است خداوند حکمت را به انسانی در کودکی بدهد در قدرت او است که آن را در چهل سال بدهد (1).

ضمنا این آیه پاسخ دندان شکنی است برای خرده گیرانی که می گویند علی ع نخستین کسی نبود که از میان مردان به پیامبر ص ایمان آورد،چرا که در آن روز کودک ده ساله بود و ایمان کودک ده ساله پذیرفته نیست.

ذکر این نکته نیز در اینجا بی مناسبت نیست که در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا ع می خوانیم که جمعی از کودکان در زمان کودکی آن حضرت به سراغش آمدند و گفتند اذهب بنا نلعب:"بیا برویم و با هم بازی کنیم"!او در جواب فرمود:ما للعب خلقنا:"ما برای بازی کردن آفریده نشده ایم"اینجا

ص :28

است که خداوند در باره او فرمود وَ آتَیْنٰاهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا (1).

البته باید توجه داشت منظور از"لعب"در اینجا سرگرمیهای بیهوده و به تعبیر دیگر بیهوده گرایی است،اما گاه می شود لعب و بازی هدفی را تعقیب می کند هدفی منطقی و عقلانی،مسلما اینگونه بازیها از این حکم مستثنی است.

***

داری از من بخواه که منظورت مسلما انجام خواهد یافت.

"هیرودیا"گفت:من هیچ چیز جز سر یحیی را نمی خواهم!زیرا او نام من و تو را بر سر زبانها انداخته،و همه مردم به عیبجویی ما نشسته اند،اگر می خواهی دل من آرام شود و خاطرم شاد گردد باید این عمل را انجام دهی! "هیرودیس"که دیوانه وار به آن زن عشق می ورزید بی توجه به عاقبت این کار تسلیم شد و چیزی نگذشت که سر یحیی را نزد آن زن بدکار حاضر ساختند اما عواقب دردناک این عمل،سرانجام دامان او را گرفت. (1)

در احادیث اسلامی می خوانیم که سالار شهیدان امام حسین ع می فرمود:

"از پستیهای دنیا اینکه سر یحیی بن زکریا را به عنوان هدیه برای زن بدکاره ای از زنان بنی اسرائیل بردند".

یعنی شرائط من و یحیی از این نظر نیز مشابه است چرا که یکی از هدفهای قیام من مبارزه با اعمال ننگین طاغوت زمانم یزید است.

ص :30

17-و حجابی میان خود و آنها افکند(تا خلوتگاهش از هر نظر برای عبادت آماده باشد) در این هنگام ما روح خود را به سوی او فرستادیم و او در شکل انسانی بی عیب و نقص بر مریم ظاهر شد.

18-او(سخت ترسید و)گفت من به خدای رحمن از تو پناه می برم اگر پرهیزگار هستی.

19-گفت من فرستاده پروردگار توام(آمده ام)تا پسر پاکیزه ای به تو ببخشم! 20-گفت چگونه ممکن است فرزندی برای من باشد در حالی که تا کنون انسانی با من تماس نداشته،و زن آلوده ای هم نبوده ام؟! 21-گفت مطلب همین است که پروردگارت فرموده،این کار بر من سهل و آسان است، ما می خواهیم او را نشانه ای برای مردم قرار دهیم و رحمتی از سوی ما باشد، و این امری است پایان یافته(و جای گفتگو ندارد).

بگو آن گاه که از خانواده خود،جدا شده و در یک منطقه شرقی قرار گرفت" ( وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰابِ مَرْیَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهٰا مَکٰاناً شَرْقِیًّا ).

او در حقیقت می خواست مکانی خالی و فارغ از هر گونه دغدغه پیدا کند که به راز و نیاز با خدای خود بپردازد و چیزی او را از یاد محبوب غافل نکند به همین جهت طرف شرق بیت المقدس(آن معبد بزرگ)را که شاید محلی آرامتر و یا از نظر تابش آفتاب پاکتر و مناسبتر بود برگزید.

کلمه"انتبذت"از ماده"نبذ"به گفته"راغب"به معنی دور انداختن اشیاء غیر قابل ملاحظه است،و این تعبیر در آیه فوق شاید اشاره به آن باشد که مریم به صورت متواضعانه و گمنام و خالی از هر گونه کاری که جلب توجه کند،از جمع،کناره گیری کرد،و آن مکان از خانه خدا را برای عبادت انتخاب نمود.

*** در این هنگام،مریم"حجابی میان خود و دیگران افکند"تا خلوتگاه او از هر نظر کامل شود( فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجٰاباً ).

در این جمله،تصریح نشده است که این حجاب برای چه منظور بوده، آیا برای آن بوده که آزادتر و خالی از دغدغه و اشتغال حواس بتواند به عبادت پروردگار و راز و نیاز با او پردازد یا برای این بوده است که می خواسته شستشو و غسل کند؟آیه از این نظر ساکت است.

به هر حال"در این هنگام ما روح خود(یکی از فرشتگان بزرگ)را به سوی او فرستادیم و او در شکل انسان کامل بی عیب و نقص و خوش قیافه ای بر مریم ظاهر شد"( فَأَرْسَلْنٰا إِلَیْهٰا رُوحَنٰا فَتَمَثَّلَ لَهٰا بَشَراً سَوِیًّا ).

*** پیدا است که در این موقع چه حالتی به مریم دست می دهد،مریمی که

ص :33

همواره پاکدامن زیسته،در دامان پاکان پرورش یافته،و در میان جمعیت مردم ضرب المثل عفت و تقوا است،از دیدن چنین منظره ای که مرد بیگانه زیبایی به خلوتگاه او راه یافته چه ترس و وحشتی به او دست می دهد؟لذا بلافاصله"صدا زد:من به خدای رحمان از تو پناه می برم اگر پرهیزکار هستی"( قٰالَتْ إِنِّی أَعُوذُ بِالرَّحْمٰنِ مِنْکَ إِنْ کُنْتَ تَقِیًّا ).

و این نخستین لرزه ای بود که سراسر وجود مریم را فرا گرفت.

بردن نام خدای رحمان،و توصیف او به رحمت عامه اش از یک سو،و تشویق او به تقوی و پرهیزکاری از سوی دیگر،همه برای آن بود که اگر آن شخص ناشناس قصد سویی دارد او را کنترل کند،و از همه بالاتر پناه بردن به خدا، خدایی که در سخت ترین حالات تکیه گاه انسان است و هیچ قدرتی در مقابل قدرت او عرض اندام نمی کند مشکلات را حل خواهد کرد.

*** مریم با گفتن این سخن در انتظار عکس العمل آن مرد ناشناس بود،انتظاری آمیخته با وحشت و نگرانی بسیار،اما این حالت دیری نپائید ناشناس زبان به سخن گشود و ماموریت و رسالت عظیم خویش را چنین بیان کرد و"گفت من فرستاده پروردگار توام"!( قٰالَ إِنَّمٰا أَنَا رَسُولُ رَبِّکِ ).

این جمله همچون آبی که بر آتش بریزد،به قلب پاک مریم آرامش بخشید.

ولی این آرامش نیز چندان طولانی نشد،چرا که بلافاصله افزود"من آمده ام تا پسر پاکیزه ای از نظر خلق و خوی و جسم و جان به تو ببخشم"!( لِأَهَبَ لَکِ غُلاٰماً زَکِیًّا ).

*** از شنیدن این سخن لرزش شدیدی وجود مریم را فرا گرفت و بار دیگر او در نگرانی عمیقی فرو رفت و"گفت:چگونه ممکن است من صاحب پسری

ص :34

شوم،در حالی که تا کنون انسانی با من تماس نداشته و هرگز زن آلوده ای نبوده ام"؟! ( قٰالَتْ أَنّٰی یَکُونُ لِی غُلاٰمٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ وَ لَمْ أَکُ بَغِیًّا ).

او در این حال تنها به اسباب عادی می اندیشید و فکر می کرد برای اینکه زنی صاحب فرزند شود دو راه بیشتر ندارد،یا ازدواج و انتخاب همسر و یا آلودگی و انحراف،من که خود را بهتر از هر کس می شناسم نه تا کنون همسری انتخاب کرده ام و نه هرگز زن منحرفی بوده ام،تا کنون هرگز شنیده نشده است کسی بدون این دو صاحب فرزندی شود.! *** اما به زودی طوفان این نگرانی مجدد با شنیدن سخن دیگری از پیک پروردگار فرو نشست او با صراحت به مریم"گفت:مطلب همین است که پروردگارت فرموده،این کار بر من سهل و آسان است"( قٰالَ کَذٰلِکِ قٰالَ رَبُّکِ هُوَ عَلَیَّ هَیِّنٌ ).

تو که خوب از قدرت من آگاهی،تو که میوه های بهشتی را در فصلی که در دنیا شبیه آن وجود نداشت در کنار محراب عبادت خویش دیده ای،تو که آوای فرشتگان را که شهادت به پاکیت می دادند شنیده ای،تو که میدانی جدت آدم از خاک آفریده شد،این چه تعجب است که از این خبر داری؟! سپس افزود:"ما می خواهیم او را آیه و اعجازی برای مردم قرار دهیم" ( وَ لِنَجْعَلَهُ آیَةً لِلنّٰاسِ ).

"و ما می خواهیم او را رحمتی از سوی خود برای بندگان بنمائیم"( وَ رَحْمَةً مِنّٰا ).

و به هر حال"این امری است پایان یافته"و جای گفتگو ندارد( وَ کٰانَ أَمْراً مَقْضِیًّا ).

***

ص :35

از جمله اینکه:ابلیس در آن روز که مشرکان در دار الندوه جمع شده بودند و برای نابودی پیامبر ص توطئه می چیدند،او در لباس پیر مردی خیراندیش و خیرخواه ظاهر شد و به اغوا کردن سران قریش پرداخت.

و یا دنیا و باطن آن به صورت زن زیبای دلربایی در برابر علی ع آشکار گشت و قدرت نفوذ در وی را نیافت که داستانش مفصل و معروف است.

و نیز در روایات می خوانیم مال و فرزند و عمل انسان به هنگام مرگ در چهره های مختلف و خاص در برابر او مجسم می شوند.

و یا اعمال انسان در قبر و روز قیامت تجسم می یابد و هر کدام در شکل خاصی ظاهر می گردد"تمثل"در تمام این موارد،مفهومش این است که چیزی یا شخصی صورتا به شکل دیگری درمی آید نه اینکه ماهیت و باطن آن تغییر یافته باشد (1).

ص :37

24-ناگهان از طرف پائین پایش او را صدا زد که غمگین مباش پروردگارت زیر پای تو چشمه آب(گوارایی)قرار داده است.

25-و تکانی به این درخت نخل بده تا رطب تازه بر تو فرو ریزد.

26-از(این غذای لذیذ)بخور،و از(آن آب گوارا)بنوش،و چشمت را(به این مولود جدید)روشن دار،و هر گاه کسی از انسانها را دیدی با اشاره بگو:من برای خدای رحمان روزه گرفته ام و با احدی امروز سخن نمی گویم(این نوزاد خودش از تو دفاع خواهد کرد).

بوده،زاهدان و عابدان بنی اسرائیل به کفالت او از طفولیت افتخار می کردند و زیر نظر پیامبر بزرگی پرورش یافته،و خلاصه سجایای اخلاقی و آوازه قداست او همه جا پیچیده است،بسیار دردناک است که یک روز احساس کند همه این سرمایه معنویش به خطر افتاده است،و در گرداب اتهامی قرار گرفته که بدترین اتهامات محسوب می شود،و این سومین لرزه ای بود که بر پیکر او افتاد.

اما از سوی دیگر،احساس می کرد که این فرزند پیامبر موعود الهی است یک تحفه بزرگ آسمانی می باشد،خداوندی که مرا به چنین فرزندی بشارت داده و با چنین کیفیت معجزه آسایی او را آفریده چگونه تنهایم خواهد گذاشت؟آیا ممکن است در برابر چنین اتهامی از من دفاع نکند؟من که لطف او را همیشه آزموده ام،و دست رحمتش بر سر خود دیده ام.

در اینکه دوران حمل مریم چه اندازه بود،در میان مفسران گفتگو است هر چند در قرآن به صورت سربسته بیان شده است،بعضی آن را یک ساعت و بعضی 9 ساعت و بعضی شش ماه و بعضی هفت ماه و بعضی هشت ماه و بعضی 9 ماه مانند سایر زنان دانسته اند،ولی این موضوع تاثیر چندانی در هدف این داستان ندارد.

و روایات در این زمینه نیز مختلف است.

در اینکه این مکان"قصی"(دوردست)کجا بوده بسیاری معتقدند شهر "ناصره"بوده است و شاید در آن شهر نیز پیوسته در خانه میماند و کمتر قدم بیرون می گذاشت.

*** هر چه بود دوران حمل پایان گرفت،و لحظات طوفانی زندگی مریم شروع شد،درد سخت زائیدن به او دست داد آن چنان که او را از آبادی به بیابان کشاند بیابانی خالی از انسانها،و خشک و بی آب و بی پناه! گرچه در این حالت زنان به آشنایان و دوستان خود پناه می برند تا برای

ص :40

تولد فرزند به آنها کمک کنند،ولی چون وضع مریم یک وضع استثنایی بود و هرگز نمی خواست کسی وضع حمل او را ببیند،با آغاز درد زائیدن،راه بیابان را پیش گرفت.

قرآن در این زمینه می گوید:"درد وضع حمل،او را به کنار درخت خرمایی کشاند"( فَأَجٰاءَهَا الْمَخٰاضُ إِلیٰ جِذْعِ النَّخْلَةِ ).

تعبیر به جذع النخلة با توجه به اینکه"جذع"به معنی تنه درخت است نشان می دهد که تنها بدنه ای از آن درخت باقی مانده بود یعنی درختی خشکیده بود (1).

در این حالت،طوفانی از غم و اندوه،سراسر وجود پاک مریم را فرا گرفت احساس کرد لحظه ای را که از آن می ترسید فرا رسیده است،لحظه ای که هر چه پنهان است در آن آشکار می شود و رگبار تیرهای تهمت مردم بی ایمان متوجه او خواهد شد.

به قدری این طوفان سخت بود و این بار بر دوشش سنگینی می کرد که بی اختیار"گفت:ای کاش پیش از این مرده بودم و به کلی فراموش می شدم"!.

( قٰالَتْ یٰا لَیْتَنِی مِتُّ قَبْلَ هٰذٰا وَ کُنْتُ نَسْیاً مَنْسِیًّا ).

بدیهی است تنها ترس تهمتهای آینده نبود که قلب مریم را می فشرد،هر چند مشغله فکری مریم بیش از همه همین موضوع بود،ولی مشکلات و مصائب دیگر مانند وضع حمل بدون قابله و دوست و یاور،در بیابانی تنهای تنها،نبودن محلی برای استراحت،آبی برای نوشیدن و غذا برای خوردن،وسیله برای نگاهداری مولود جدید،اینها اموری بود که سخت او را تکان می داد.

و آنها که می گویند چگونه مریم با ایمان و دارای شناخت توحیدی که

ص :41

آن همه لطف و احسان الهی را دیده بود چنین جمله ای را بر زبان راند که"ای کاش مرده بودم و فراموش شده بودم"هرگز ترسیمی از حال مریم در آن ساعت در ذهن خود نکرده اند،و اگر خود به جزء کوچکی از این مشکلات گرفتار شوند چنان دست پاچه می شوند که خود را نیز فراموش خواهند کرد.

*** اما این حالت زیاد به طول نیانجامید و همان نقطه روشن امید که همواره در اعماق قلبش وجود داشت درخشیدن گرفت،"ناگهان صدایی به گوشش رسید که از طرف پائین پا بلند است و آشکار می گوید غمگین مباش درست بنگر پروردگارت از پائین پای تو چشمه آب گوارایی را جاری ساخته است"( فَنٰادٰاهٰا مِنْ تَحْتِهٰا أَلاّٰ تَحْزَنِی قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا ).

*** و نظری به بالای سرت بیفکن بنگر چگونه ساقه خشکیده به درخت نخل باروری تبدیل شده که میوه ها،شاخه هایش را زینت بخشیده اند"تکانی به این درخت نخل بده تا رطب تازه بر تو فرو ریزد"( وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسٰاقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا ).

*** "از این غذای لذیذ و نیروبخش بخور،و از آن آب گوارا بنوش"( فَکُلِی وَ اشْرَبِی ).

"و چشمت را به این مولود جدید روشن دار"( وَ قَرِّی عَیْناً ).

"و اگر از آینده نگرانی آسوده خاطر باش،هر گاه بشری دیدی و از تو در این زمینه توضیح خواست با اشاره بگو من برای خدای رحمان روزه گرفته ام روزه سکوت و به همین دلیل امروز با احدی سخن نمی گویم"( فَإِمّٰا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِی إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْماً فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا ).

ص :42

خلاصه نیازی به این نیست که تو از خود دفاع کنی،آن کس که این مولود را به تو داده وظیفه دفاع را هم نیز به خود او سپرده است.

بنا بر این از هر نظر آسوده خاطر باش و غم و اندوه به خاطرت راه نیابد.

این حوادث پی در پی که همچون جرقه های روشنی در یک فضای فوق العاده تاریک و ظلمانی درخشیدن گرفت،سراسر قلب او را روشن کرد و حالت آرامش گوارایی به او دست داد.

***

تکان دهد و خرما را در اطراف مریم بریزد؟چه شد آن گاه که مریم سالم بود میوه بهشتی در کنار محرابش حاضر می شد اما الان که در این طوفان شدید گرفتار است خود باید میوه بچیند؟! آری این دستور الهی به مریم نشان می دهد تا حرکتی از ما نباشد برکتی نخواهد بود،و به تعبیر دیگر هر کس هنگام بروز مشکلات باید حد اکثر کوشش خود را به کار گیرد و ما وراء آن را که از قدرت او بیرون است از خدا بخواهد و به گفته شاعر. برخیز و فشان درخت خرما تا سیر شوی رسی ببارش! کان مریم تا درخت نفشاند خرما نفتاد در کنارش! ***

خرما"تمام این افکار از روحش به کنار رفت و نور اطمینان و آرامش تمام قلبش را فرا گرفت.

***

از امام علی بن الحسین ع در حدیثی چنین نقل شده:

صوم السکوت حرام :

"روزه سکوت حرام است" (1)و این به خاطر تفاوت شرائط در آن زمان با زمان ظهور اسلام است.

ولی البته یکی از آداب صوم کامل در اسلام آنست که انسان به هنگام روزه گرفتن زبان خود را از آلودگی به گناه و مکروهات حفظ کند،و همچنین چشم خود را از هر گونه آلودگی برگیرد،چنان که در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم

ان الصوم لیس من الطعام و الشراب وحده،ان مریم قالت إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمٰنِ صَوْماً ،ای صمتا،فاحفظوا السنتکم و غضوا ابصارکم و لا تحاسدوا و لا تنازعوا: "روزه تنها از خوردنی و نوشیدنی نیست،مریم گفت:من برای خداوند رحمان روزه ای نذر کرده ام یعنی سکوت را،بنا بر این (هنگامی که روزه هستید)زبان خود را حفظ کنید،دیدگان خود را از آنچه گناه است بربندید،نسبت به یکدیگر حسد نداشته باشید،و نزاع نکنید" (2).

***

وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسٰاقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا

:باید اولین چیزی که زن پس از وضع حمل می خورد رطب باشد زیرا خداوند بزرگ به مریم ع فرمود:درخت خرما را تکان ده تا رطب تازه بر تو فرو ریزد" (1).

از ذیل همین حدیث استفاده می شود که خوردن این غذا نه تنها برای مادر مؤثر است بلکه در شیر او نیز اثر خواهد گذاشت.

حتی از پاره ای از روایات استفاده می شود که بهترین غذای زن باردار و داروی او رطب است(

ما تاکل الحامل من شیء و لا تتداوی به افضل من الرطب ) (2).

ولی مسلما اعتدال در همه چیز و حتی در این موضوع باید رعایت شود چنان که از بعضی از روایات که در همین مورد وارد شده استفاده می شود.

و نیز استفاده می شود اگر رطب پیدا نشود از خرمای معمولی می توان استفاده کرد.

دانشمندان غذاشناس می گویند:قند فراوانی که در خرما وجود دارد از سالمترین قندها است که حتی در بسیاری از موارد،مبتلایان به بیماری قند نیز می توانند از آن استفاده کنند.

همین دانشمندان می گویند:در خرما 13 ماده حیاتی و پنج نوع ویتامین را کشف کرده اند که مجموع آنها خرما را به صورت یک منبع غذایی غنی در آورده است (3).

و این را می دانیم که زنان در چنین حالی نیاز شدیدی به غذای نیروبخش و پر ویتامین دارند.

ص :47

با پیشرفت دانش پزشکی اهمیت دارویی خرما نیز به ثبوت رسیده است، در خرما"کلسیوم"وجود دارد که عامل اصلی استحکام استخوانها است،و نیز "فسفر"وجود دارد که از عناصر اصلی تشکیل دهنده مغز و مانع ضعف اعصاب و خستگی است،و نیز"پتاسیوم"موجود است که فقدان آن را در بدن علت حقیقی زخم معده می دانند (1)

ص :48

30-(ناگهان عیسی زبان به سخن گشود)گفت من بنده خدایم به من کتاب(آسمانی) داده و مرا پیامبر قرار داده است.

31-و مرا وجودی پر برکت قرار داده در هر کجا باشم،و مرا توصیه به نماز و زکات ما دام که زنده ام کرده است.

32-و مرا نسبت به مادرم نیکوکار قرار داده،و جبار و شقی قرار نداده است.

33-و سلام(خدا)بر من آن روز که متولد شدم و آن روز که میمیرم و آن روز که زنده برانگیخته می شوم.

بدی در طریقه پدر و روش مادر دیدی که از آن روی برگرداندی؟! اینکه آنها به مریم گفتند:"ای خواهر هارون"موجب تفسیرهای مختلفی در میان مفسران شده است،اما آنچه صحیحتر به نظر می رسد این است که هارون مرد پاک و صالحی بود،آن چنان که در میان بنی اسرائیل ضرب المثل شده بود، هر کس را می خواستند به پاکی معرفی کنند می گفتند:او برادر یا خواهر هارون است-مرحوم طبرسی در مجمع البیان این معنی را در حدیث کوتاهی از پیامبر ص نقل کرده است (1).

در حدیث دیگری که در کتاب"سعد السعود"آمده چنین می خوانیم:

پیامبر ص"مغیره"را به نجران(برای دعوت مسیحیان به اسلام)فرستاد، جمعی از مسیحیان به عنوان(خرده گیری بر قرآن)گفتند مگر شما در کتاب خود نمی خوانید" یٰا أُخْتَ هٰارُونَ "در حالی که می دانیم اگر منظور هارون برادر موسی است میان مریم و هارون فاصله زیادی بود؟ مغیره چون نتوانست پاسخی بدهد مطلب را از پیامبر ص سؤال کرد، پیامبر ص فرمود:چرا در پاسخ آنها نگفتی که در میان بنی اسرائیل معمول بوده که افراد نیک را به پیامبران و صالحان نسبت می دادند (2).

*** در این هنگام،مریم به فرمان خدا سکوت کرد،تنها کاری که انجام داد این بود که اشاره به نوزادش عیسی کرد"( فَأَشٰارَتْ إِلَیْهِ ).

اما این کار بیشتر تعجب آنها را برانگیخت و شاید جمعی آن را حمل بر سخریه کردند و خشمناک شدند گفتند:مریم با چنین کاری که انجام داده ای قوم خود را مسخره نیز می کنی.

ص :51

به هر حال"به او گفتند ما چگونه با کودکی که در گاهواره است سخن بگوئیم"؟!( قٰالُوا کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کٰانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا ).

مفسران در مورد کلمه"کان"که دلالت بر ماضی دارد.در اینجا گفتگو بسیار کرده اند ولی ظاهر این است این کلمه در اینجا اشاره به ثبوت و لزوم وصف موجود است،و به تعبیر روشنتر آنها به مریم گفتند:ما چگونه با بچه ای که در گهواره بوده و هست سخن بگوئیم.

شاهد این معنی آیات دیگر قرآن است مانند: کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّٰاسِ :"شما بهترین امتی بودید که به سود جامعه انسانی به وجود آمدید" (سوره آل عمران-110).

مسلما جمله"کنتم"(بودید)در اینجا به معنی ماضی نیست بلکه بیان استمرار و ثبوت این صفات برای جامعه اسلامی است.

و نیز در باره"مهد"(گهواره)بحث کرده اند که عیسی هنوز به گهواره نرسیده بود بلکه ظاهر آیات این است به محض ورود مریم در میان جمعیت،در حالی که عیسی در آغوشش بود،این سخن در میان او و مردم رد و بدل شد.

ولی با توجه به معنی کلمه"مهد"در لغت عرب،پاسخ این سؤال روشن می شود.

واژه مهد-چنان که راغب در مفردات می گوید-به معنی جایگاهی است که برای کودک آماده می کنند،خواه گهواره باشد یا دامان مادر و یا بستر، و مهد و مهاد هر دو در لغت به معنی المکان الممهد الموطا:"محل آماده شده و گسترده"(برای استراحت و خواب)آمده است.

*** به هر حال،جمعیت از شنیدن این گفتار مریم نگران و حتی شاید عصبانی شدند آن چنان که طبق بعضی از روایات به یکدیگر گفتند:مسخره و استهزاء او،

ص :52

از انحرافش از جاده عفت،بر ما سخت تر و سنگینتر است!.

ولی این حالت چندان به طول نیانجامید چرا که آن کودک نوزاد زبان به سخن گشود و"گفت:من بنده خدایم"( قٰالَ إِنِّی عَبْدُ اللّٰهِ ).

"او کتاب آسمانی به من مرحمت کرده"( آتٰانِیَ الْکِتٰابَ ).

"و مرا پیامبر قرار داده است"( وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا ).

*** "و خداوند مرا وجودی پر برکت(وجودی مفید از هر نظر برای بندگان در هر جا باشم قرار داده است"( وَ جَعَلَنِی مُبٰارَکاً أَیْنَ مٰا کُنْتُ ).

"و مرا تا زنده ام توصیه به نماز و زکات کرده است"( وَ أَوْصٰانِی بِالصَّلاٰةِ وَ الزَّکٰاةِ مٰا دُمْتُ حَیًّا ).

*** و نیز"مرا نیکوکار و قدردان و خیرخواه،نسبت به مادرم قرار داده است" ( وَ بَرًّا بِوٰالِدَتِی ) (1).

"و مرا جبار و شقی قرار نداده است"( وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبّٰاراً شَقِیًّا ).

"جبار"به کسی می گویند که برای خود هر گونه حقوق بر مردم قائل است،ولی هیچ حقی برای کسی نسبت به خود قائل نیست! و نیز"جبار"به کسی می گویند که از روی خشم و غضب،افراد را می زند و نابود می کند و پیرو فرمان عقل نیست،و یا می خواهد نقص و کمبود خود را با ادعای عظمت و تکبر،برطرف سازد که همه اینها صفات بارز طاغوتیان

ص :53

مستکبران در هر زمان است (1).

"شقی"به کسی گفته می شود که اسباب گرفتاری و بلا و مجازات برای خود فراهم می سازد،و بعضی آن را به کسی که قبول نصیحت نمی کند تفسیر کرده اند،و پیدا است که این دو معنی از هم جدا نیست.

در روایتی می خوانیم که حضرت عیسی ع می گوید:"قلب من نرم است و من خود را نزد خود کوچک می دانم"(اشاره به اینکه نقطه مقابل جبار و شقی این دو وصف است) (2).

*** و سرانجام این نوزاد(حضرت مسیح)می گوید:"سلام و درود خدا بر من باد آن روز که متولد شدم،و آن روز که میمیرم،و آن روز که زنده برانگیخته می شوم"( وَ السَّلاٰمُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا ).

همانگونه که در شرح آیات مربوط به"یحیی" ع گفتیم،این سه روز در زندگی انسان،سه روز سرنوشت ساز و خطرناک است که سلامت در آنها جز به لطف خدا میسر نمی شود و لذا هم در مورد"یحیی" ع این جمله آمده،و هم در مورد حضرت مسیح ع،با این تفاوت که در مورد اول خداوند این سخن را می گوید و در مورد دوم مسیح ع این تقاضا را دارد.

***

با آن همه خرافات آمیخته شده در عباراتی کوتاه،عمیق،زنده،پرمحتوا،و کاملا گویا،مطرح می کند،بطوری که هر گونه خرافه ای را از آن جدا و طرد می نماید.

جالب اینکه در آیات فوق،هفت صفت از صفات برجسته و دو برنامه و یک دعا ذکر شده است.

هفت صفت عبارتند از:بنده خدا بودن که ذکر آن در آغاز همه اوصاف، اشاره ای است به اینکه بزرگترین مقام آدمی همان مقام عبودیت است.

و به دنبال آن صاحب کتاب آسمانی بودن و سپس مقام نبوت(البته می دانیم همیشه مقام نبوت توأم با داشتن کتاب آسمانی نیست).

سپس به دنبال مقام عبودیت و رهبری،مبارک بودن یعنی مفید به حال جامعه بودن مطرح شده است.

در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم:"معنی مبارک،"نفاع"است (یعنی بسیار پر منفعت).

و بعد از آن،نیکوکاری نسبت به مادر مطرح شده و سرانجام،جبار و شقی نبودن و بجای آن متواضع،حق شناس،و سعادتمند بودن است.

از میان تمام برنامه ها روی توصیه پروردگار به نماز و زکات تکیه می کند و این بخاطر اهمیت فوق العاده این دو برنامه است که این دو رمز ارتباط با خالق و خلق است و از یک نظر می توان همه برنامه های مذهبی را در آن خلاصه کرد چرا که بخشی از آنها پیوند انسان را با خلق و بخشی با خالق مشخص می کند.

و اما دعائی که به خود می کند و تقاضایی که در آغاز عمرش از خدا دارد این است که خدایا این سه روز را بر من سلامت دار،روز تولد،روز مرگ و روزی که در رستاخیز زنده می شوم،و به من در این سه مرحله حساس امنیت

ص :55

مرحمت فرما!.

***

در جهاد(آنجا که جهاد واجب عینی نبود)آمد،پیامبر ص فرمود:

ا لک والدة قال نعم قال ل فان الجنة تحت قدمها: "آیا مادری داری عرض کرد آری،فرمود:در خدمت مادر باش که بهشت زیر پای مادران است" (1).

بدون شک اگر زحمات فراوانی را که مادر از هنگام حمل تا وضع حمل و دوران شیرخواری و تا زمان بزرگ شدن او تحمل می کند،رنجها و تعب ها و بیداریها و بیماریها و پرستاریها را که او با آغوش باز در راه فرزند خود پذیرا می گردد در نظر بگیریم،خواهیم دید که هر قدر انسان در این راه بکوشد باز هم در برابر حقوق مادر بدهکار است.

جالب اینکه در حدیثی می خوانیم:ام سلمه خدمت پیامبر ص رسید و عرض کرد:همه افتخارات نصیب مردان شده،زنان بیچاره چه سهمی از این افتخارات دارند:پیامبر ص فرمود:

بلی اذا حملت المرأة کانت بمنزلة الصائم القائم المجاهد بنفسه و ماله فی سبیل اللّٰه فاذا وضعت کان لها من الاجر ما لا یدری احد ما هو لعظمة،فاذا ارضعت کان لها بکل مصة کعدل عتق محرر من ولد اسماعیل،فاذا فرغت من رضاعه ضرب ملک کریم علی جنبها و قال استانفی العمل فقد غفر لک! :آری(زنان هم افتخارات فراوانی دارند)هنگامی که زن باردار می شود در تمام طول مدت حمل به منزله روزه دار و شب زنده دار و مجاهد در راه خدا با جان و مال است،و هنگامی که وضع حمل می کند آن قدر خدا به او پاداش می دهد که هیچکس حد آن را از عظمت نمیداند، و هنگامی که فرزندش را شیر می دهد در برابر هر مکیدنی از سوی کودک خداوند پاداش آزاد کردن برده ای از فرزندان اسماعیل را به او می دهد،و هنگامی که دوران شیرخوارگی کودک تمام شد یکی از فرشتگان بزرگوار خداوند بر پهلوی او می زند و می گوید:برنامه اعمال خود را از نو آغاز کن چرا که خداوند همه

ص :57

گناهان تو را بخشیده"!(گویی نامه عملت از نو آغاز می شود) (1).

در جلد دوازدهم تفسیر نمونه ذیل آیه 23 سوره اسراء بحثهای دیگری در این زمینه داشتیم.

***

جانشین آن گردد،به همین دلیل مساله بکرزایی واقعیتی است که در جهان امروز مورد قبول پزشکان قرار گرفته.هر چند بسیار نادر اتفاق می افتد.

از این گذشته این مساله در برابر قوانین آفرینش و قدرت خداوند آن گونه است که قرآن می گوید: إِنَّ مَثَلَ عِیسیٰ عِنْدَ اللّٰهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرٰابٍ ثُمَّ قٰالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ :"مثل عیسی در نزد خدا همچون آدم است که او را از خاک آفرید سپس به او فرمان داد موجود شو او هم موجود(کاملی)شد" (آل عمران-59).

یعنی این خارق عادت از آن خارق عادت مهمتر نیست.

***

یَمْتَرُونَ

) (1).

این عبارت در حقیقت تاکیدی است بر صحت تمام مطالب گذشته در مورد حضرت مسیح ع و اینکه کمترین خلافی در آن وجود ندارد.

اما اینکه قرآن می گوید:آنها در این زمینه در شک و تردید هستند،گویا اشاره به دوستان و دشمنان مسیح ع یا به تعبیر دیگر مسیحیان و یهودیان است، از یک سو گروهی گمراه در پاکی مادر او شک و تردید کردند،و از سوی دیگر گروهی در اینکه او یک انسان باشد اظهار شک نمودند،حتی همین گروه نیز به شعبه های مختلف تقسیم شدند بعضی او را صریحا فرزند خدا دانستند(فرزند روحانی و جسمانی،حقیقی نه مجازی!!)و به دنبال آن مساله تثلیث و خدایان سه گانه را به وجود آوردند.

بعضی مساله تثلیث را از نظر عقل نامفهوم خواندند و معتقد شدند که باید تعبدا آن را پذیرفت و بعضی برای توجیه منطقی آن به سخنان بی اساسی دست زدند،خلاصه همه آنها چون ندیدند حقیقت-یا چون نخواستند حقیقت- ره افسانه زدند (2)! *** در آیه بعد با صراحت می گوید:"هرگز برای خدا شایسته نبود فرزندی انتخاب کند او منزه و پاک از چنین چیزی است"( مٰا کٰانَ لِلّٰهِ أَنْ یَتَّخِذَ مِنْ وَلَدٍ سُبْحٰانَهُ )

ص :61

.

بلکه او هر گاه چیزی را اراده کند و فرمان دهد به آن می گوید:موجود باش آن نیز موجود می شود"( إِذٰا قَضیٰ أَمْراً فَإِنَّمٰا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ ).

اشاره به اینکه:دارا بودن فرزند-آن چنان که مسیحیان در مورد خدا می پندارند-با قداست مقام پروردگار سازگار نیست،از یک سو لازمه آن جسم بودن و از سوی دیگر محدودیت،و از سوی سوم نیاز،و خلاصه خدا را از مقام قدسش زیر چتر قوانین عالم ماده کشیدن و او را در سرحد یک موجود ضعیف و محدود مادی قرار دادن است.

خداوندی که آن قدر قدرت و توانایی دارد که اگر اراده کند هزاران عالم همانند این عالم پهناوری که در آن وجود داریم با یک فرمان و اشاره اش تحقق خواهد یافت،آیا این شرک و انحراف از اصول توحید و خداشناسی نیست که ما او را همانند یک انسان دارای فرزند بدانیم آن هم فرزندی که در رتبه پدر است و هم طراز او! تعبیر" کُنْ فَیَکُونُ "که در هشت مورد از آیات قرآن آمده است ترسیم بسیار زنده ای از وسعت قدرت خدا و تسلط و حاکمیت او در امر خلقت است، تعبیری از فرمان"کن"کوتاهتر تصور نمی شود و نتیجه ای از"فیکون" وسیعتر و جامعتر به نظر نمی رسد،مخصوصا با توجه به"فاء تفریع"که فوریت را در اینجا می رساند،حتی فاء تفریع در اینجا به تعبیر فلاسفه دلیل بر تاخر زمانی نیست،بلکه همان تاخر رتبی یعنی ترتب معلول بر علت را بیان می کند (دقت کنید).

***

محدود است و برای آنکه نسل آنها منقرض نشود و حیات نوعی آنها ادامه یابد باید فرزندانی از آنها متولد گردد؟ و از نظر اجتماعی،نیاز کارهای دستجمعی به نیروی انسانی بیشتر سبب می شود که انسان علاقه به فرزند داشته باشد.

به علاوه نیازهای عاطفی و روانی و از بین بردن،وحشت تنهایی او را به این کار دعوت می نماید.

ولی آیا در مورد خداوندی که ازلی و ابدی است و قدرتش بی نهایت است و مساله نیاز عاطفی و غیر آن در ذات پاکش اصلا راه ندارد این امور تصور می شوند؟ آیا جز این است کسانی که برای خدا فرزندی قائل شدند او را با مقیاس وجود خود سنجیده اند و در او همان دیده اند که در خود دیده اند در حالی که "هیچ چیز ما همانند خدا نیست"( لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ ) (1).

***

بود برای مسلمانان و شاید پس از قوت و قدرت به مکه باز گردند و مشکلات عظیمی برای آنها فراهم سازند.

پس از مشورت قرارشان بر این شد که دو نفر از مردان فعال قریش را انتخاب کرده به سوی"نجاشی"بفرستند،تا خطرات وجود مسلمانان را در آنجا برای نجاشی تشریح کنند،و آنها را از این سرزمین مطمئن و آرام بیرون نمایند.

"عمرو بن عاص"و"عبد اللّٰه ابن ابی ربیعه"را با هدایای فراوانی برای نجاشی و فرماندهان بزرگ لشکر او به آنجا گسیل داشتند.

"ام سلمه"همسر پیامبر ص می گوید:هنگامی که ما وارد سرزمین حبشه شدیم با حسن رفتار نجاشی روبرو گشتیم،هیچ محدودیت مذهبی نداشتیم، کسی ما را آزار نمی کرد اما قریش پس از آگاهی از این مساله و فرستادن دو نفر با هدایای فراوان به آنها دستور داده بودند که پیش از ملاقات با شخص نجاشی با فرماندهان بزرگ ملاقات کرده و هدایای آنها را به آنها بدهند،سپس هدایای نجاشی را به او تقدیم دارند و تقاضا کنند که مسلمین را بی آنکه سخنی با آنها گفته شود به آنان تسلیم کنند! آنها این برنامه را با دقت اجراء کردند و به فرماندهان نجاشی قبلا چنین گفتند:گروهی از جوانان ابله به سرزمین شما پناهنده شدند اینها از دین و آئین خود فاصله گرفته و در دین شما هم وارد نشده اند دین تازه ای بدعت گزارده اند که برای ما و شما ناشناخته است.

اشراف قریش ما را به حضور شما فرستاده اند تا شر آنها را از این کشور کوتاه کنیم و به سوی قوم خودشان باز گردانیم.

آنها از فرماندهان قول گرفتند که هر گاه نجاشی با آنها مشورت کند آنها این نظریه را تایید کنند و بگویند قوم آنها از وضع آنها آگاهترند.

سپس آنها به حضور نجاشی بار یافتند و کلمات فریبنده خود را گفتند.

ص :64

این برنامه به خوبی پیش می رفت و این سخنان فریبنده با آن هدایای فراوان سبب شد که اطرافیان نجاشی نیز آنها را تصدیق کردند.

ناگهان و رق برگشت نجاشی سخت خشمگین شد و گفت:به خدا سوگند من چنین کاری را نخواهم کرد،اینها جمعیتی هستند که به من پناهنده شده اند و کشور مرا بر کشورهای دیگر به خاطر امنیتش ترجیح داده اند،تا از آنها دعوت نکنم و تحقیق ننمایم هرگز به این پیشنهاد شما عمل نخواهم کرد.

اگر واقعا همانگونه است که اینها می گویند آنها را به این دو می سپارم و اخراجشان می کنم و گرنه در پناه محبت من باید به خوبی زندگی کنند.

"ام سلمه"می گوید:نجاشی به سراغ مسلمانان فرستاد،آنها با یکدیگر مشورت کردند که چه بگویند؟تصمیمشان بر این شد،واقعیت امر را بگویند و دستورات پیامبر ص و برنامه اسلام را شرح دهند،هر آنچه باداباد!.

آن روز که برای این دعوت تعیین شده بود روز عجیبی بود بزرگان و علمای مسیحی در حالی که کتب مقدس را در دست داشتند به این مجلس دعوت شده بودند.

"نجاشی"رو به مسلمانان کرد،پرسید:این چه دینی است که شما از قوم خود جدا شده اید و در آئین ما نیز داخل نشده اید؟ "جعفر بن ابی طالب"زبان به سخن گشود و گفت:ای ملک!ما جمعی بودیم در جاهلیت و بی خبری به سر می بردیم بتها را می پرستیدیم،از گوشت مردار می خوردیم،کارهای زشت و ننگین انجام می دادیم،با خویشاوندان خود بدی می کردیم و با همسایگان بدرفتاری،زورمندان ضعیفان را می خوردند،خلاصه بدبختی ما فراوان بود،تا اینکه خداوند پیامبری از میان ما برانگیخت که نسب او را به خوبی می شناختیم،و به صدق و امانت و پاکی او ایمان داشتیم،او ما را دعوت به خداوند یگانه کرد،و دستور داد که پرستش سنگ و چوب را که

ص :65

نیاکان ما داشتند کنار بگذاریم،او ما را به راستگویی،ادای امانت،صله رحم، نیکی به همسایگان،تشویق کرد و از محرمات،خونریزی و اعمال زشت و ننگین، شهادت باطل و خوردن مال یتیم و نسبت ناپاکی به زنان پاک دادن نهی فرمود.

و نیز فرمان داد خدای یگانه را بپرستیم چیزی را شریک او قرار ندهیم، نماز و روزه را بجا بیاوریم و زکات را بپردازیم...

ما به او ایمان آوردیم و دستوراتش را مو به مو اجراء کردیم،اما قوم ما به ما تعدی کردند،ما را اذیت و آزار نمودند و اصرار داشتند از آئین توحید به شرک باز گردیم،و به همان آلودگیهای سابق تن در دهیم.

هنگامی که ما را از هر سو تحت فشار قرار دادند به کشور شما آمدیم و دوست داشتیم همسایه تو باشیم،به این امید که هیچکس در اینجا به ما ستم نخواهد کرد!.

"نجاشی"سخت در فکر فرو رفت رو به"جعفر"کرد و گفت:آیا چیزی از کتاب آسمانی این مرد به خاطر داری:جعفر گفت:آری،نجاشی گفت برای من بخوان! جعفر که از هوش و ذکاوت و ایمان فوق العاده ای بهره مند بود مناسبترین فراز قرآن را که همین آیات آغاز سوره مریم باشد انتخاب کرد و برای نجاشی و همه حاضران که پیرو آئین مسیح بودند تلاوت کرد" کهیعص ذِکْرُ رَحْمَتِ رَبِّکَ عَبْدَهُ زَکَرِیّٰا ... وَ اذْکُرْ فِی الْکِتٰابِ مَرْیَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهٰا مَکٰاناً شَرْقِیًّا...

هنگامی که جعفر این آیات را با لحن گیرا و از روی صفای دل قرائت کرد چنان در روح نجاشی و علمای بزرگ مسیحی اثر گذاشت که بی اختیار قطره های اشک از چشمانشان سرازیر و به روی گونه هایشان فرو غلطید.

"نجاشی"رو به آنها کرد و گفت:به خدا سوگند آنچه عیسی مسیح آورده با این آیات همه از یک منبع نور سرچشمه گرفته است،بروید و راحت و آسوده

ص :66

زندگی کنید به خدا سوگند هرگز شما را به دست این دو نفر نخواهم سپرد.

بعدا فرستادگان قریش تلاشهای دیگری برای بدبین ساختن نجاشی نسبت به مسلمانان کردند اما در روح بیدار او مؤثر نیفتاد،مایوس و نومید از آنجا باز گشتند.هدایایشان را به آنها برگرداند و عذرشان را خواست (1).

ص :67

39-آنها را از روز حسرت(روز رستاخیز که برای همه مایه تاسف است)بترسان، روزی که همه چیز پایان می یابد در حالی که آنها در غفلتند و ایمان نمی آورند.

40-ما زمین و تمام کسانی را که بر آن هستند به ارث می بریم و همگی به سوی ما باز می گردند.

تَخْتَلِفُونَ فِیهِ فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَ أَطِیعُونِ إِنَّ اللّٰهَ هُوَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هٰذٰا صِرٰاطٌ مُسْتَقِیمٌ :"هنگامی که عیسی دلائل روشن برای آنها آورد گفت:من دانش و حکمت برای شما آورده ام،آمده ام تا پاره ای از امور را که در آن اختلاف دارید روشن سازم،از خدا بترسید و مرا اطاعت کنید،خداوند پروردگار من و شما است او را پرستش کنید،این است راه راست".

در اینجا تقریبا عین همان جمله را می بینیم که از زبان عیسی نقل شده است(مانند همین مضمون در سوره آل عمران آیه 50 و 51 نیز آمده است).

*** ولی با اینهمه تاکیدی که مسیح ع در زمینه توحید و پرستش خداوند یگانه داشت"بعد از او گروه ها از میان پیروانش راههای مختلفی را پیش گرفتند"(و عقائد گوناگونی مخصوصا در باره مسیح ابراز داشتند)( فَاخْتَلَفَ الْأَحْزٰابُ مِنْ بَیْنِهِمْ ).

"وای به حال آنها که راه کفر و شرک را پیش گرفتند،از مشاهده روز عظیم رستاخیز"( فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ یَوْمٍ عَظِیمٍ ).

تاریخ مسیحیت نیز به خوبی گواهی می دهد که آنها تا چه اندازه بعد از حضرت مسیح ع در باره او و مساله توحید اختلاف کردند"این اختلافات به اندازه ای بالا گرفت که"قسطنطین"امپراطور روم مجمعی از"اسقفها" (دانشمندان بزرگ مسیحی)تشکیل داد که یکی از سه مجمع معروف تاریخی آنها است،اعضای این مجمع به دو هزار و یکصد و هفتاد عضو رسید که همه از بزرگان آنها بودند،هنگامی که بحث در باره عیسی مطرح شد علمای حاضر نظرات کاملا مختلفی در باره او اظهار داشتند و هر گروهی عقیده ای داشت.

بعضی گفتند:او خدا است که به زمین نازل شده است!عده ای را زنده کرده و عده ای را میرانده سپس به آسمان صعود کرده است!.

ص :70

بعضی دیگر گفتند او فرزند خدا است!.

و بعضی دیگر گفتند:او یکی از اقانیم ثلاثه(سه ذات مقدس)است،اب و ابن و روح القدس(خدای پدر،خدای پسر و روح القدس)!.

و بعضی دیگر گفتند:او سومین آن سه نفر است:خداوند معبود است،او هم معبود،و مادرش هم معبود!.

سرانجام بعضی گفتند او بنده خدا است و فرستاده او.

و فرقه های دیگر هر کدام سخنی گفتند بطوری که اتفاق نظر بر هیچیک از این عقائد حاصل نشد،بزرگترین رقم طرفداران یک عقیده 308 نفر بود که امپراطور آن را به عنوان یک اکثریت نسبی پذیرفت و به عنوان عقیده رسمی از آن دفاع کرد و بقیه را کنار گذاشت،اما عقیده توحید که متاسفانه طرفداران کمتری داشت در اقلیت قرار گرفت. (1)

و از آنجا که انحراف از اصل توحید،بزرگترین انحراف مسیحیان محسوب می شود در ذیل آیه فوق دیدیم که چگونه خداوند آنها را تهدید می کند که در روز عظیم رستاخیز در آن محضر عام و در برابر دادگاه عدالت پروردگار سرنوشت شوم و دردناکی خواهند داشت. (2)

*** آیه بعد وضع آنها را در صحنه رستاخیز بیان می کند و می گوید:"آنها در آن روز که نزد ما می آیند چه گوشهای شنوا و چه چشمهایی بینا پیدا می کنند؟ ولی این ستمگران امروز که در دنیا هستند در گمراهی آشکارند"

ص :71

( أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ یَوْمَ یَأْتُونَنٰا لٰکِنِ الظّٰالِمُونَ الْیَوْمَ فِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ ).

روشن است که در نشاه آخرت پرده ها از برابر چشمها کنار می رود،و گوشها شنوا می شود،چرا که آثار حق در آنجا به مراتب از عالم دنیا آشکارتر است،اصولا مشاهده آن دادگاه و آثار اعمال،خواب غفلت را از چشم و گوش انسان می برد،و حتی کوردلان آگاه و دانا می شوند،ولی چه سود که این بیداری و آگاهی به حال آنها مفید نیست.

بعضی از مفسران کلمه"الیوم"در جمله" لٰکِنِ الظّٰالِمُونَ الْیَوْمَ فِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ "را به معنی روز قیامت گرفته اند که مفهوم آیه این می شود:در آنجا بینا و شنوا خواهند شد اما این بینایی و شنوایی در آن روز سودی به حالشان نخواهد داشت و در ضلال مبین خواهند بود.

ولی تفسیر اول صحیحتر به نظر می رسد. (1)

*** بار دیگر روی سرنوشت افراد بی ایمان و ستمگر در آن روز تکیه کرده می فرماید:این کوردلان را که در غفلتند و ایمان نمی آورند از روز حسرت (روز رستاخیز)که همه چیز پایان می گیرد و راه جبران و بازگشت نیست بترسان"( وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ وَ هُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ ).

می دانیم روز قیامت نامهای مختلفی در قرآن مجید دارد از جمله" یَوْمَ الْحَسْرَةِ " هم نیکوکاران تاسف می خورند ای کاش بیشتر عمل نیک انجام داده بودند و هم بدکاران چرا که پرده ها کنار می رود و حقائق اعمال و نتائج آن بر همه کس آشکار می شود.

جمله" إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ "را بعضی مربوط به پایان گرفتن برنامه های

ص :72

حساب و جزا و تکلیف در روز رستاخیز دانسته اند،و بعضی آن را اشاره به فناء دنیا می دانند،طبق این تفسیر معنی آیه چنین می شود آنها را از روز حسرت بترسان آن هنگامی که دنیا در حال غفلت و عدم ایمان آنها پایان می گیرد، (ولی تفسیر اول صحیحتر به نظر می رسد،به خصوص اینکه در روایتی از امام صادق ع در تفسیر جمله" إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ "چنین نقل شده:

ای قضی علی اهل الجنة بالخلود فیها،و قضی علی اهل النار بالخلود فیها: "یعنی خداوند فرمان خلود را در باره اهل بهشت و اهل دوزخ صادر می کند). (1)

*** آخرین آیه مورد بحث به همه ظالمان و ستمگران هشدار می دهد که این اموال که در اختیار خود آنها است،جاودانی نیست همانگونه که حیات خود آنها هم جاودانی نمی باشد،بلکه وارث نهایی همه اینها خدا است،می فرماید:"ما زمین و تمام کسانی را که بر آن هستند به ارث می بریم و همگی سرانجام به سوی ما باز می گردند"( إِنّٰا نَحْنُ نَرِثُ الْأَرْضَ وَ مَنْ عَلَیْهٰا وَ إِلَیْنٰا یُرْجَعُونَ ). (2)

ص :73

در حقیقت این آیه هموزن آیه 16 سوره مؤمن است که می گوید: لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلّٰهِ الْوٰاحِدِ الْقَهّٰارِ :"امروز(روز رستاخیز)مالکیت و حکومت از آن کیست؟از آن خداوند یگانه پیروز است".

اگر کسی به این واقعیت،مؤمن و معتقد باشد،چرا برای اموال و سایر مواهب مادی که چند روزی به امانت نزد ما سپرده شده و به سرعت از دست ما بیرون می رود،تعدی و ظلم و ستم و پایمال کردن حقیقت یا حقوق اشخاص را روا دارد؟

ص :74

44-ای پدر!شیطان را پرستش مکن که شیطان نسبت به خداوند رحمن عصیانگر بود.

45-ای پدر!من از این می ترسم که عذابی از ناحیه خداوند رحمن به تو رسد در نتیجه از دوستان شیطان باشی!

سپس به شرح گفتگوی او با پدرش"آزر"می پردازد(پدر در اینجا اشاره به عمو است و کلمه"اب"همانگونه که سابقا نیز گفته ایم در لغت عرب گاهی به معنی پدر و گاه به معنی عمو آمده است) (1)و چنین می گوید:"در آن هنگام که به پدرش گفت:ای پدر چرا چیزی را پرستش می کنی که نمی شنود و نمی بیند و نمی تواند هیچ مشکلی را از تو حل کند"( إِذْ قٰالَ لِأَبِیهِ یٰا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ مٰا لاٰ یَسْمَعُ وَ لاٰ یُبْصِرُ وَ لاٰ یُغْنِی عَنْکَ شَیْئاً ).

این بیان کوتاه و کوبنده یکی از بهترین دلائل نفی شرک و بت پرستی است چرا که یکی از انگیزه های انسان در مورد شناخت پروردگار انگیزه سود و زیان است که علمای عقائد از آن تعبیر به مساله"دفع ضرر محتمل"کرده اند.

او می گوید:چرا تو به سراغ معبودی می روی که نه تنها مشکلی از کار تو نمی گشاید بلکه اصلا قدرت شنوایی و بینایی ندارد.

و به تعبیر دیگر:عبادت برای کسی باید کرد که قدرت بر حل مشکلات دارد،و از آن گذشته عبادت کننده خود و نیازهایش را درک می کند،شنوا و بینا است،اما این بتها فاقد همه اینها هستند.

در حقیقت ابراهیم در اینجا دعوتش را از پدرش شروع می کند به این دلیل که نفوذ در نزدیکان لازمتر است همانگونه که پیامبر اسلام ص نخست مامور شد که اقوام نزدیک خود را به اسلام دعوت کند همانگونه که در آیه 214 سوره شعراء می خوانیم وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ .

*** پس از آن،ابراهیم با منطق روشنی،او را دعوت می کند که در این امر از وی تبعیت کند می گوید:"ای پدر!علم و دانشی نصیب من شده که نصیب تو

ص :77

نشده،به این دلیل از من پیروی کن و سخن مرا بشنو( یٰا أَبَتِ إِنِّی قَدْ جٰاءَنِی مِنَ الْعِلْمِ مٰا لَمْ یَأْتِکَ فَاتَّبِعْنِی ).

"از من پیروی کن تا تو را به راه راست هدایت کنم"( أَهْدِکَ صِرٰاطاً سَوِیًّا ).

من از طریق وحی الهی آگاهی فراوانی پیدا کرده ام و با اطمینان می توانم بگویم که راه خطا نخواهم پیمود و تو را به راه خطا هرگز دعوت نمی کنم،من خواهان خوشبختی و سعادت توام از من بپذیر تا رستگار شوی،و با طی این صراط مستقیم به منزل مقصود برسی.

*** سپس این جنبه اثباتی را با جنبه نفی و آثاری که بر مخالفت این دعوت مترتب می شود توأم کرده می گوید:"پدرم!شیطان را پرستش مکن،چرا که شیطان همیشه نسبت به خداوند رحمان،عصیانگر بوده است"( یٰا أَبَتِ لاٰ تَعْبُدِ الشَّیْطٰانَ إِنَّ الشَّیْطٰانَ کٰانَ لِلرَّحْمٰنِ عَصِیًّا ).

البته پیدا است که منظور از عبادت در اینجا عبادت به معنی سجده کردن و نماز و روزه برای شیطان بجا آوردن نیست،بلکه به معنی اطاعت و پیروی فرمان است که این خود یک نوع از عبادت محسوب می شود.

معنی عبادت و پرستش آن قدر وسیع است که حتی گوش دادن به سخن کسی به قصد عمل کردن به آن را نیز شامل می گردد و نیز قانون کسی را به رسمیت شناختن یک نوع عبادت و پرستش او محسوب می شود.

از پیامبر ص چنین نقل شده:

من اصغی الی ناطق فقد عبده،فان کان الناطق عن اللّٰه عز و جل فقد عبد اللّٰه و ان کان الناطق عن ابلیس فقد عبد ابلیس!: "کسی که به سخن سخنگویی گوش فرا دهد(گوش دادن از روی تسلیم و رضا)او را پرستش کرده،اگر این سخنگو از سوی خدا سخن می گوید خدا را پرستیده است،و اگر از سوی ابلیس سخن می گوید ابلیس را عبادت

ص :78

کرده. (1)

به هر حال ابراهیم به پدرش می خواهد این واقعیت را تعلیم کند که انسان در زندگی بدون خط نمیتواند باشد یا خط اللّٰه و صراط مستقیم است و یا خط شیطان عصیانگر و گمراه،او باید در این میان درست بیندیشد و برای خویش تصمیم- گیری کند و خیر و صلاح خود را دور از تعصبها و تقلیدهای کورکورانه در نظر بگیرد.

*** بار دیگر او را متوجه عواقب شوم شرک و بت پرستی کرده می گوید"ای پدر!من از این می ترسم که با این شرک و بت پرستی که داری عذابی از ناحیه خداوند رحمان به تو برسد،و تو از اولیای شیطان باشی"( یٰا أَبَتِ إِنِّی أَخٰافُ أَنْ یَمَسَّکَ عَذٰابٌ مِنَ الرَّحْمٰنِ فَتَکُونَ لِلشَّیْطٰانِ وَلِیًّا ).

تعبیر ابراهیم در برابر عمویش آزر در اینجا بسیار جالب است از یک سو مرتبا او را با خطاب یا ابت(پدرم)که نشانه ادب و احترام است مخاطب میسازد و از سوی دیگر جمله"ان یمسک"نشان می دهد که ابراهیم از رسیدن کوچکترین ناراحتی به آزر ناراحت و نگران است و از سوی سوم تعبیر به" عَذٰابٌ مِنَ الرَّحْمٰنِ " اشاره به این نکته می کند کار تو بواسطه این شرک و بت پرستی بجایی رسیده که خداوندی که رحمت عام او همگان را در برگرفته به تو خشم می گیرد و مجازاتت می کند،ببین چه کار وحشتناکی انجام می دهی.

و از سوی چهارم این کار تو کاری است که سرانجامش،قرار گرفتن زیر چتر ولایت شیطان است.

***

ص :79

48-و از شما و آنچه غیر از خدا می خوانید کناره گیری می کنم،و پروردگارم را می خوانم و امیدوارم دعایم در پیشگاه پروردگارم بی پاسخ نماند.

49-هنگامی که از آنها و از آنچه غیر خدا می پرستیدند کناره گیری کرد ما اسحاق و یعقوب را به او بخشیدیم،و هر یک را پیامبر بزرگی قرار دادیم.

50-و از رحمت خود به آنها ارزانی داشتیم و برای آنها نام نیک و مقام مقبول و برجسته (در میان همه امتها)قرار دادیم.

بلکه در همان حال ابراهیم را وجودی غیر قابل تحمل شمرد و به او گفت برای همیشه از نظرم دور شو(کلمه ملیا به گفته"راغب"در"مفردات"از ماده املاء به معنی مهلت دادن طولانی آمده است و در اینجا مفهومش آنست که برای مدت طولانی یا همیشه از من دور شو).

این تعبیر بسیار توهین آمیزی است که افراد خشن نسبت به مخالفین خود به کار می برند و در فارسی گاهی به جای آن"گورت را گم کن"می گوئیم،یعنی نه تنها خودت برای همیشه از من پنهان شو،بلکه جایی برو که حتی قبرت را هم نبینم!.

بعضی از مفسران جمله"لارجمنک"را به معنی سنگسار کردن نگرفته اند بلکه به معنی بدگویی یا متهم کردن،تفسیر کرده اند،ولی این تفسیر بعید به نظر می رسد،بررسی سایر آیات قرآن که با همین تعبیر وارد شده است،به آنچه گفتیم گواهی می دهد.

*** ولی با اینهمه،ابراهیم همانند همه پیامبران و رهبران آسمانی،تسلط بر اعصاب خویش را هم چنان حفظ کرد،و در برابر این تندی و خشونت شدید، با نهایت بزرگواری"گفت:سلام بر تو"( قٰالَ سَلاٰمٌ عَلَیْکَ ).

این سلام ممکن است تودیع و خداحافظی باشد که با گفتن آن و چند جمله بعد،ابراهیم،"آزر"را ترک گفت،ممکن است سلامی باشد که به عنوان ترک دعوی گفته می شود همانگونه در آیه 55 سوره قصص می خوانیم: لَنٰا أَعْمٰالُنٰا وَ لَکُمْ أَعْمٰالُکُمْ سَلاٰمٌ عَلَیْکُمْ لاٰ نَبْتَغِی الْجٰاهِلِینَ :"اکنون که از ما نمی پذیرید، اعمال ما برای ما و اعمال شما برای خودتان،سلام بر شما ما هواخواه جاهلان نیستیم".

سپس اضافه کرد:"من به زودی برای تو از پروردگارم تقاضای آمرزش

ص :84

می کنم چرا که او نسبت به من،رحیم و لطیف و مهربان است"( سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبِّی إِنَّهُ کٰانَ بِی حَفِیًّا ).

در واقع،ابراهیم در مقابل خشونت و تهدید آزر،مقابله به ضد نمود،وعده استغفار و تقاضای بخشش پروردگار به او داد.

در اینجا سؤالی مطرح می شود که چرا ابراهیم به او وعده استغفار داد با اینکه می دانیم آزر،هرگز ایمان نیاورد و استغفار برای مشرکان،طبق صریح آیه 113 سوره توبه ممنوع است.

پاسخ این سؤال را بطور مشروح ذیل همان آیه سوره توبه ذکر کرده ایم (جلد 8 صفحه 106).

*** سپس چنین گفت:"من از شما(از تو و این قوم بت پرست)کناره گیری می کنم،و همچنین از آنچه غیر از خدا می خوانید"یعنی از بتها( وَ أَعْتَزِلُکُمْ وَ مٰا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ ).

"و تنها پروردگارم را می خوانم،و امیدوارم که دعای من در پیشگاه پروردگارم بی پاسخ نماند"( وَ أَدْعُوا رَبِّی عَسیٰ أَلاّٰ أَکُونَ بِدُعٰاءِ رَبِّی شَقِیًّا ).

این آیه از یک سو،ادب ابراهیم را در مقابل آزر نشان می دهد،که او گفت:از من دور شو،ابراهیم هم پذیرفت،و از سوی دیگر قاطعیت او را در عقیده اش مشخص می کند که این دوری من از شما به این دلیل نیست که دست از اعتقاد راسخم به توحید برداشته باشم،بلکه به خاطر عدم آمادگیتان برای پذیرش حق است و لذا من در اعتقاد خودم هم چنان پا بر جا می مانم.

ضمنا می گوید من اگر خدایم را بخوانم اجابت می کند اما بیچاره شما که بیچاره تر از خود را می خوانید و هرگز دعایتان مستجاب نمی شود و حتی

ص :85

سخنانتان را نمی شنود.

*** ابراهیم به گفته خود وفا کرد و بر سر عقیده خویش با استقامت هر چه تمامتر باقی ماند،همواره منادی توحید بود،هر چند تمام اجتماع فاسد آن روز بر ضد او قیام کردند،اما او سرانجام تنها نماند،پیروان فراوانی در تمام قرون و اعصار پیدا کرد به طوری که همه خداپرستان جهان به وجودش افتخار می کنند.

قرآن در این زمینه می گوید:"هنگامی که ابراهیم از آن بت پرستان و از آنچه غیر از اللّٰه می پرستیدند کناره گیری کرد،اسحاق و بعد از اسحاق، فرزندش یعقوب را به او بخشیدیم،و هر یک از آنها را پیامبر بزرگی قرار دادیم" ( فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَ مٰا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَهَبْنٰا لَهُ إِسْحٰاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ کُلاًّ جَعَلْنٰا نَبِیًّا ).

گرچه مدت زیادی طول کشید که خداوند اسحاق و سپس یعقوب(فرزند اسحاق)را به ابراهیم داد ولی به هر حال این موهبت بزرگ،فرزندی همچون اسحاق و نوه ای همچون یعقوب که هر یک پیامبری عالیمقام بودند،نتیجه آن استقامتی بود که ابراهیم ع در راه مبارزه با بتها و کناره گیری از آن آئین باطل از خود نشان داد.

*** علاوه بر این،"ما به آنها از رحمت خود بخشیدیم"( وَ وَهَبْنٰا لَهُمْ مِنْ رَحْمَتِنٰا ).

رحمت خاصی که ویژه خالصین و مخلصین و مردان مجاهد و مبارز راه خدا است.

و سرانجام"برای این پدر و فرزندانش،نام نیک و زبان خیر و مقام برجسته در میان همه امتها قرار دادیم"( وَ جَعَلْنٰا لَهُمْ لِسٰانَ صِدْقٍ عَلِیًّا ).

این در حقیقت پاسخی است به تقاضای ابراهیم که در سوره شعراء آیه 84

ص :86

آمده است وَ اجْعَلْ لِی لِسٰانَ صِدْقٍ فِی الْآخِرِینَ :"خدایا برای من لسان صدق در امتهای آینده قرار ده".

در واقع آنها می خواستند آن چنان ابراهیم و دودمانش از جامعه انسانی طرد شوند که کمترین اثر و خبری از آنان باقی نماند و برای همیشه فراموش شوند، اما بر عکس،خداوند به خاطر ایثارها و فداکاریها و استقامتشان در ادای رسالتی که بر عهده داشتند آن چنان آنها را بلند آوازه ساخت که همواره بر زبانهای مردم جهان قرار داشته و دارند،و به عنوان اسوه و الگویی از خداشناسی و جهاد و پاکی و تقوا و مبارزه و جهاد شناخته می شوند.

"لسان"در اینگونه موارد به معنی یادی است که از انسان در میان مردم می شود و هنگامی که آن را اضافه"صدق"کنیم و لسان الصدق بگوئیم معنی یاد خیر و نام نیک و خاطره خوب در میان مردم است،و هنگامی که با کلمه"علیا" که به معنی عالی و برجسته است ضمیمه شود مفهومش این خواهد بود که خاطره بسیار خوب از کسی در میان مردم بماند.

ناگفته پیدا است ابراهیم نمی خواهد با این تقاضا،خواهش دل خویش را برآورد،بلکه هدفش این است که دشمنان نتوانند تاریخ زندگی او را که فوق العاده انسانساز بود به بوته فراموشی بیفکنند،و او را که می تواند الگویی برای مردم جهان باشد برای همیشه از خاطره ها محو کنند.

در روایتی از امیر مؤمنان علی ع می خوانیم:

لسان الصدق للمرء یجعله اللّٰه فی الناس خیر من المال یاکله و یورثه: "خاطره خوب و نام نیکی که خداوند برای کسی در میان مردم قرار دهد از ثروت فراوانی که هم خودش بهره می گیرد و هم به ارث می گذارد بهتر و برتر است" (1).

اصولا قطع نظر از جنبه های معنوی گاهی حسن شهرت در میان مردم،

ص :87

می تواند برای انسان و فرزندانش سرمایه عظیمی گردد که نمونه های آن را فراوان دیده ایم.

در اینجا سؤالی پیش می آید که چگونه در این آیه موهبت وجود اسماعیل، نخستین فرزند بزرگوار ابراهیم اصلا مطرح نشده،با اینکه نام یعقوب که نوه ابراهیم است صریحا آمده است؟ و در جای دیگر از قرآن وجود اسماعیل،ضمن مواهب ابراهیم بیان شده آنجا که از زبان ابراهیم می گوید: اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِی وَهَبَ لِی عَلَی الْکِبَرِ إِسْمٰاعِیلَ وَ إِسْحٰاقَ :"شکر خدایی را که در پیری اسماعیل و اسحاق را به من بخشید"(ابراهیم-39).

پاسخ این سؤال چنین است که:علاوه بر اینکه در دو سه آیه بعد نام اسماعیل و بخشی از صفات برجسته او مستقلا آمده است،منظور از آیه فوق آنست که ادامه و تسلسل نبوت را در دودمان ابراهیم بیان کند و نشان دهد چگونه این حسن شهرت و نام نیک و تاریخ بزرگ او به وسیله پیامبرانی که از دودمان او یکی بعد از دیگری به وجود آمدند تحقق یافت،و می دانیم که بسیاری پیامبران از دودمان اسحاق و یعقوب در طول اعصار و قرون به وجود آمده اند هر چند از دودمان اسماعیل نیز بزرگترین پیامبران یعنی پیامبر اسلام قدم به عرصه هستی گذارد، ولی تسلسل و تداوم در فرزندان اسحاق بود.

لذا در آیه 27 سوره عنکبوت می خوانیم: وَ وَهَبْنٰا لَهُ إِسْحٰاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ جَعَلْنٰا فِی ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَ الْکِتٰابَ :"ما به او اسحاق و یعقوب را بخشیدیم و در دودمان او نبوت و کتاب آسمانی قرار دادیم".

ص :88

خالص و پاک ساخت"( إِنَّهُ کٰانَ مُخْلَصاً ).

و مسلما کسی که به چنین مقامی برسد از خطر انحراف و آلودگی مصون خواهد بود چرا که شیطان با تمام اصراری که برای منحرف ساختن بندگان خدا دارد خودش اعتراف می کند که قدرت بر گمراه کردن"مخلصین"ندارد قٰالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلاّٰ عِبٰادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ :"گفت سوگند به عزتت همه آنها را گمراه می کنم مگر بندگان مخلصت"(سوره ص-82 و 83).

2-"او پیامبر و رسول والا مقامی بود"( وَ کٰانَ رَسُولاً نَبِیًّا ).

حقیقت رسالت این است که ماموریتی بر عهده کسی بگذارند و او موظف به تبلیغ و ادای آن ماموریت شود،و این مقامی است که همه پیامبرانی که مامور دعوت بودند داشتند.

ذکر"نبیا"در اینجا اشاره به علو مقام و رفعت شان این پیامبر بزرگ است،زیرا این واژه در اصل از"نبوه"(بر وزن نغمه)به معنی رفعت و بلندی مقام گرفته شده،البته ریشه دیگری نیز دارد که از"نبا"به معنی خبر است،زیرا پیامبر خبر الهی را دریافت می کند و به دیگران خبر می دهد اما در اینجا مناسبتر همان معنی اول است.

*** 3-آیه بعد اشاره به آغاز رسالت موسی کرده می گوید:"ما او را از طرف راست کوه طور فرا خواندیم"( وَ نٰادَیْنٰاهُ مِنْ جٰانِبِ الطُّورِ الْأَیْمَنِ ).

در آن شب تاریک و پر وحشتی که با همسرش از بیابانهای"مدین"گذشته و به سوی مصر در حرکت بود به همسرش درد وضع حمل دست داد،و گرفتار سرمای شدیدی شد و به دنبال شعله آتشی در حرکت بود،ناگهان برقی از دور درخشید و ندایی برخاست و به موسی ع فرمان رسالت داده شد،و این بزرگترین افتخار و شیرین ترین لحظه در عمر او بود.

ص :90

4-علاوه بر این"ما او را نزدیک ساختیم و با او سخن گفتیم"( وَ قَرَّبْنٰاهُ نَجِیًّا ). (1)

ندای الهی موهبتی بود و تکلم با او موهبت دیگر.

*** و سرانجام"از رحمت خود،برادرش هارون را که او نیز پیامبری بود به او بخشیدیم"تا پشتیبان و یار و همکار او باشد( وَ وَهَبْنٰا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنٰا أَخٰاهُ هٰارُونَ نَبِیًّا ).

***

گذارده شده،تا آن را ابلاغ کند و"نبی"بنا بر یک تفسیر به معنی کسی است که از وحی الهی آگاه است و خبر می دهد،و بنا بر تفسیر دیگر به معنی شخص عالیمقام است(که ماده اشتقاق هر دو قبلا بیان شد)این از نظر لغت.

اما از نظر تعبیرات قرآنی و لسان روایات بعضی معتقدند که"رسول" کسی است که صاحب آئین و مامور ابلاغ باشد،یعنی وحی الهی را دریافت کند و به مردم ابلاغ نماید،اما"نبی"دریافت وحی می کند ولی موظف به ابلاغ آن نیست،بلکه تنها برای انجام وظیفه خود او است،و یا اگر از او سؤال کنند پاسخ می گوید.

به تعبیر دیگر"نبی"همانند طبیب آگاهی است که در محل خود آماده پذیرایی بیماران است،او به دنبال بیماران نمی رود،ولی اگر بیماری به او مراجعه کند از درمانش فروگذار نمی کند.

اما رسول همانند طبیبی است سیار،و به تعبیری که علی ع در نهج- البلاغه در باره پیامبر اسلام ص فرموده:

طبیب دوار بطبه

(1)

.

او به همه جا می رود به شهرها،روستاها،کوه و دشت و بیابان تا بیماران را پیدا کند و به مداوای آنها بپردازد،او چشمه ای است که به دنبال تشنگان می دود نه چشمه ای که تشنگان او را جستجو کنند.

از روایاتی که در این زمینه به ما رسیده و مرحوم کلینی در کتاب"اصول کافی"در باب"طبقات الانبیاء و الرسل"و باب"الفرق بین النبی و الرسل" آورده چنین استفاده می شود که"نبی"کسی است که تنها حقایق وحی را در حال خواب می بیند(همانند رؤیای ابراهیم)و یا علاوه بر خواب در بیداری هم صدای فرشته وحی را می شنود.

اما"رسول"کسی است که علاوه بر دریافت وحی در خواب و شنیدن صدای

ص :92

فرشته،خود او را هم مشاهده می کند. (1)

البته آنچه در این روایات وارد شده با تفسیری که گفتیم منافات ندارد چرا که ممکن است ماموریتهای متفاوت پیامبر و رسول تاثیر در نحوه دریافت آنها از وحی داشته باشد،و به تعبیر دیگر هر مرحله ای از ماموریت همراه با مرحله ویژه ای از وحی است(دقت کنید).

ص :93

"او همواره خانواده خود را به نماز و زکات،امر می کرد"( وَ کٰانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاٰةِ وَ الزَّکٰاةِ ).

"و همواره مورد رضایت پروردگارش بود"( وَ کٰانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا ).

در این دو آیه به صادق الوعد بودن-پیامبر عالیمقام بودن-امر به نماز و پیوند و رابطه با خالق داشتن-امر به زکات و رابطه با خلق خدا برقرار نمودن و بالآخره کارهایی انجام دادن که جلب خشنودی خدا را کند،از صفات این پیامبر بزرگ الهی شمرده شده است.

تکیه روی وفای به عهد،و توجه به تربیت خانواده،به اهمیت فوق العاده این دو وظیفه الهی اشاره می کند که یکی قبل از مقام نبوت او ذکر شده و دیگری بلافاصله بعد از مقام نبوت.

در حقیقت تا انسان"صادق"نباشد،محال است به مقام والای رسالت برسد چرا که اولین شرط این مقام آنست که وحی الهی را بی کم و کاست به بندگانش برساند،و لذا حتی افراد معدودی که مقام عصمت را در پاره ای از ابعادش در انبیاء انکار می کنند مساله صدق پیامبر ص را به عنوان یک شرط اساسی پذیرفته اند،صدق و راستی در خبرها،در وعده ها و در همه چیز.

در روایتی می خوانیم:اینکه خداوند اسماعیل را،صادق الوعد شمرده به خاطر این است که او بقدری در وفای به وعده اش اصرار داشت که با کسی در محلی وعده ای گذارده بود،او نیامد،اسماعیل هم چنان تا یک سال در انتظار او بود!هنگامی که بعد از این مدت آمد،اسماعیل گفت:من همواره در انتظار تو بودم! (1)بدیهی است هرگز منظور این نیست که اسماعیل کار و زندگیش را تعطیل کرد بلکه مفهومش این است که در عین ادامه برنامه هایش مراقب آمدن

ص :95

شخص مزبور بود.

در زمینه وفای به عهد(در جلد چهارم صفحه 242)ذیل آیه اول سوره مائده مشروحا بحث کرده ایم.

و از سوی دیگر نخستین مرحله برای تبلیغ رسالت،شروع از خانواده خویشتن است،که از همه به انسان نزدیکتر می باشند،به همین دلیل پیامبر اسلام ص نیز نخست دعوت خود را از خدیجه همسر گرامیش و علی ع پسر عمویش شروع کرد و سپس طبق فرمان وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ (1)به بستگان نزدیکش پرداخت.

در آیه 132 سوره طه نیز می خوانیم: وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاٰةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْهٰا :"خانواده خود را به نماز دعوت کن و بر انجام نماز شکیبا باش".

نکته دیگر که در اینجا قابل ذکر است اینکه با توصیف اسماعیل به "مرضی"بودن،در واقع اشاره به این حقیقت شده است که او در کل برنامه هایش رضایت خدا را جلب کرده بود،اصولا نعمتی از این بالاتر نیست که معبود و مولا و خالق انسان از او راضی و خشنود باشد به همین دلیل در آیه 119 سوره مائده بعد از آنکه نعمت بهشت جاویدان را برای بندگان خاص خدا بیان می کند در پایان می گوید: رَضِیَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ :"خداوند از آنها خشنود و آنها نیز از او خشنود خواهند بود،و این فوز عظیم و رستگاری بزرگی است". (2)

ص :96

آنها که هدایت کردیم و برگزیدیم،آنها کسانی بودند که وقتی آیات خداوند رحمان بر آنان خوانده می شد به خاک می افتادند و سجده می کردند،در حالی که گریان بودند.

59-اما بعد از آنها فرزندان ناشایسته ای روی کار آمدند که نماز را ضایع کردند و پیروی از شهوات نمودند و به زودی(مجازات)گمراهی خود را خواهند دید.

60-مگر آنها که توبه کنند،ایمان آورند،و عمل صالح انجام دهند،چنین کسانی داخل بهشت می شوند و کمترین ستمی به آنها نخواهد شد.

در سوره یوسف آیه 77 می خوانیم یوسف به برادران خود که کار خلافی انجام داده بودند گفت: أَنْتُمْ شَرٌّ مَکٰاناً "شما از نظر مقام و منزلت بدترین مردمید".

به هر حال ادریس یکی از پیامبران بلند مقام الهی است که شرح حال او در نکته ها خواهد آمد.

*** سپس به صورت یک جمع بندی از تمام افتخاراتی که در آیات گذشته پیرامون انبیاء بزرگ و صفات و حالات آنها و مواهبی که خداوند به آنها داده بود،بیان گردید چنین می گوید:"آنها پیامبرانی بودند که خداوند آنان را مشمول نعمت خود قرار داده بود"( أُولٰئِکَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ ).

که بعضی از فرزندان آدم بودند،و بعضی از فرزندان کسانی که با نوح در کشتی سوار کردیم و بعضی از دودمان ابراهیم و اسرائیل"( مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنٰا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّیَّةِ إِبْرٰاهِیمَ وَ إِسْرٰائِیلَ ).

با اینکه همه این پیامبران از فرزندان آدم بودند،ولی با توجه به نزدیکی آنها به یکی از پیامبران بزرگ از آنان بعنوان"ذریه ابراهیم و اسرائیل"یاد شده،و به این ترتیب منظور از"ذریه آدم"در این آیه،ادریس است که طبق مشهور،جد نوح پیامبر بود،و منظور از"ذریه کسانی که با نوح بر کشتی سوار شدند"ابراهیم است،زیرا ابراهیم از فرزندان سام(فرزند نوح)بوده.

و منظور از"ذریه ابراهیم"اسحاق و اسماعیل و یعقوب است،و منظور از "ذریه اسرائیل"،موسی و هارون و زکریا و یحیی و عیسی می باشد که در آیات گذشته به حالات آنها و بسیاری از صفات برجسته شان اشاره شده.

سپس این بحث را با یاد پیروان راستین این پیامبران بزرگ تکمیل کرده می گوید:"از کسانی که هدایت کردیم و برگزیدیم افرادی هستند که وقتی آیات خداوند رحمان بر آنها خوانده شود به خاک می افتند و سجده می کنند،

ص :99

و سیلاب اشکشان سرازیر می شود"( وَ مِمَّنْ هَدَیْنٰا وَ اجْتَبَیْنٰا إِذٰا تُتْلیٰ عَلَیْهِمْ آیٰاتُ الرَّحْمٰنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکِیًّا ). (1)

بعضی از مفسران،جمله" مِمَّنْ هَدَیْنٰا وَ اجْتَبَیْنٰا... را بیان دیگری برای همان انبیایی که در آغاز آیه به آنها اشاره شده دانسته اند،ولی آنچه در بالا گفتیم نزدیکتر به نظر می رسد. (2)

شاهد این سخن حدیثی است که از امام زین العابدین علی بن الحسین ع نقل شده است که به هنگام تلاوت این آیه،فرمود:"نحن عنینا بها":"ما مقصود از این آیه ایم". (3)

بدیهی است هرگز منظور از این جمله انحصار نیست،بلکه بیان مصداق روشن پیروان راستین انبیاء است و ما بارها در همین تفسیر نمونه به نمونه هایی از این مطلب برخورد کرده ایم.

اما عدم توجه به این حقیقت سبب شده است که مفسرانی همچون"آلوسی" در"روح المعانی"به اشتباه بیفتد و بر این حدیث طعنه بزنند و آن را دلیل بر بی اعتبار بودن احادیث شیعه بدانند!و این است نتیجه عدم آگاهی به مفهوم واقعی روایاتی که در تفسیر آیات وارد شده است.

قابل توجه اینکه:در آیات گذشته سخن از"مریم"به میان آمد در حالی که او از انبیاء نبود،او از کسانی بود که در جمله" مِمَّنْ هَدَیْنٰا "داخل است

ص :100

و از مصادیق آن محسوب می شود و در هر زمان و مکانی،مصداق یا مصداقهایی داشته و دارد.

به همین جهت در آیه 69 سوره نساء نیز مشاهده میکنیم که مشمولین نعمتهای خدا را منحصر به پیامبران ندانسته،بلکه"صدیقین"و"شهدا"را نیز بر آن می افزاید( فَأُولٰئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَدٰاءِ ).

در آیه 75 سوره مائده نیز از مریم مادر عیسی به عنوان"صدیقه"تعبیر می کند و می گوید، وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ .

*** سپس از گروهی که از مکتب انسانساز انبیاء جدا شدند و پیروانی ناخلف از آب در آمدند سخن می گوید و قسمتی از اعمال زشت آنها را بر می شمرد و می گوید:"بعد از آنها فرزندان ناشایسته ای روی کار آمدند که نماز را ضایع کردند،و از شهوات پیروی نمودند که به زودی مجازات گمراهی خود را خواهند دید"( فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضٰاعُوا الصَّلاٰةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَوٰاتِ فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا ).

"خلف"(بر وزن برف)به معنی فرزندان ناصالح و به اصطلاح"ناخلف" است در حالی که"خلف"(بر وزن صدف)به معنی فرزند صالح است.

این جمله ممکن است اشاره به گروهی از بنی اسرائیل باشد که در طریق گمراهی گام نهاده،خدا را فراموش کردند،پیروی از شهوات را بر ذکر خدا ترجیح دادند،جهان را پر از فساد نمودند و سرانجام به نتیجه اعمال سوء خود در دنیا رسیدند و در آخرت نیز خواهند رسید.

در اینکه منظور از"اضاعه صلاة"در اینجا ترک نماز است و یا تاخیر از وقت آن،و یا انجام دادن اعمالی که نماز را در جامعه ضایع کند؟مفسران احتمالهای مختلفی داده اند،ولی معنی اخیر،صحیحتر به نظر می رسد.

ص :101

چرا از میان تمام عبادات،روی نماز در اینجا انگشت گذارده شده؟شاید دلیل آن این باشد که"نماز"چنان که می دانیم سدی است در میان انسان و گناهان،هنگامی که این سد شکسته شد،غوطه ور شدن در شهوات،نتیجه قطعی آنست و به تعبیر دیگر همانگونه که پیامبران،ارتقاء مقام خود را از یاد خدا شروع کردند و به هنگامی که آیات خدا بر آنها خوانده می شد به خاک می افتادند و گریه می کردند،این پیروان ناخلف سقوط و انحرافشان از فراموش کردن یاد خدا شروع شد.

*** از آنجا که برنامه قرآن در همه جا این است که راه بازگشت به سوی ایمان و حق را باز بگذارد در اینجا نیز بعد از ذکر سرنوشت نسلهای ناخلف چنین می گوید:"مگر آنها که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند،آنها داخل بهشت می شوند و کمترین ظلمی به آنها نخواهد شد"( إِلاّٰ مَنْ تٰابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صٰالِحاً فَأُولٰئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لاٰ یُظْلَمُونَ شَیْئاً ).

بنا بر این چنان نیست که اگر کسی یک روز در شهوات غوطه ور شود برای همیشه مهر یاس و نومیدی از رحمت خدا بر پیشانی او کوفته شود،بلکه تا نفسی باقی است و انسان در قید حیات دنیا است،راه بازگشت و توبه باز است.

***

را به انسانها آموخت.

در مورد این پیامبر بزرگ قرآن تنها دو بار-آنهم با اشاره های کوتاه سخن گفته است،یکی در آیات مورد بحث و دیگری در سوره انبیاء آیه 85 و 86 و در روایات مختلف شرح مبسوطی در باره زندگی او نوشته اند که نمی توان همه آنها را معتبر دانست به همین دلیل ما به اشاره بالا قناعت کرده و از این بحث می گذریم.

*** 2-در حدیثی که در بسیاری از کتب دانشمندان اهل سنت آمده،چنین می خوانیم پیامبر هنگامی که آیه فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ... را تلاوت کرده،فرمود:

یکون خلف من بعد ستین سنة اضاعوا الصلاة و اتبعوا الشهوات فسوف یلقون غیا ثم یکون خلف یقرءون القرآن لا یعدوا تراقیهم،و یقرأ القرآن ثلاثة مؤمن و منافق و فاجر:"بعد از شصت سال،افرادی به روی کار می آیند که نماز را ضایع می کنند و در شهوات غوطه ور می شوند و به زودی نتیجه گمراهی خود را خواهند دید،و بعد از آنها گروه دیگری روی کار می آیند که قرآن را (با آب و تاب)می خوانند ولی از شانه های آنها بالاتر نمی رود(چون نه از روی اخلاص است و نه برای تدبر و اندیشه به خاطر عمل،بلکه از روی ریا و تظاهر است و یا قناعت کردن به الفاظ،و به همین دلیل اعمال آنها به مقام قرب خدا بالا نمی رود). (1)

قابل توجه اینکه اگر مبدء شصت سال را هجرت پیامبر ص بگیریم درست منطبق بر زمانی می شود که"یزید"بر اریکه قدرت نشست و سالار شهیدان امام حسین ع و یارانش شربت شهادت نوشیدند،و بعد از این،باقیمانده دوران بنی امیه و دوران بنی عباس است که از اسلام به نامی قناعت کرده بودند و از قرآن به الفاظی و پناه می بریم به خدا که ما جزء چنین گروه ناخلفی باشیم.

ص :103

(ولی به آن ایمان دارند)( جَنّٰاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدَ الرَّحْمٰنُ عِبٰادَهُ بِالْغَیْبِ ).

"وعده خدا حتما تحقق یافتنی است"( إِنَّهُ کٰانَ وَعْدُهُ مَأْتِیًّا ).

قابل توجه اینکه:در آیات گذشته که سخن از توبه و ایمان و عمل صالح بود و به دنبال آن وعده بهشت،"جنت"به صورت مفرد آمده،اما در اینجا به صورت جمع است(جنات)زیرا بهشت در حقیقت مرکب از باغهای متعدد و فوق العاده پر نعمتی است که در اختیار مؤمنان صالح قرار دارد.

توصیف به"عدن"که به معنی همیشگی و جاودانی است دلیل بر این است که بهشت همچون باغها و نعمتهای این جهان نیست که زائل شدنی باشد،زیرا چیزی که انسان را در رابطه با نعمتهای بزرگ این جهان نگران می سازد این است که همه آنها سرانجام زوال پذیرند،اما این نگرانی در مورد نعمتهای بهشتی وجود ندارد. (1)

کلمه"عباده"به معنی بندگان مؤمن خداوند است نه همه بندگان و تعبیر بالغیب که بعد از آن گفته شده است یعنی از دیده های آنها پنهان است و به آن ایمان دارند،در آیه(30 سوره فجر)نیز می خوانیم فَادْخُلِی فِی عِبٰادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی :"در سلک بندگانم درآ و در بهشتم ورود نما"! این احتمال نیز در معنی"بالغیب"وجود دارد که نعمتهای بهشتی آن چنان است که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و حتی به مغزهای انسانها،خطور نکرده است،و به کلی از حس و درک ما غائب است،جهانی است برتر،وسیعتر و ما فوق این جهان که ما تنها شبحی از آن را از دور با چشم جان می بینیم.

*** پس از آن به یکی دیگر از بزرگترین نعمتهای بهشتی اشاره کرده می گوید:

ص :105

"آنها هرگز در آنجا سخن لغو و بیهوده ای نمی شنوند"( لاٰ یَسْمَعُونَ فِیهٰا لَغْواً ).

نه دروغی،نه دشنامی،نه تهمتی نه زخم زبانی،نه سخریه ای و نه حتی سخن بیهوده ای.

"تنها چیزی که در آنجا مرتبا به گوش می خورد سلام است"( إِلاّٰ سَلاٰماً ).

سلام به معنی وسیع کلمه که دلالت بر سلامت روح و فکر و زبان و رفتار و کردار بهشتیان دارد.

سلامی که آن محیط را،بهشتی کرده و هر گونه اذیت و ایذاء از آن برچیده شده است.

سلامی که نشانه یک محیط امن و امان،یک محیط مملو از صفا و صمیمیت و پاکی و تقوا و صلح و آرامش است.

در آیات دیگر قرآن نیز همین حقیقت با تعبیرات مختلفی آمده است،در آیه(73 سوره زمر)می خوانیم: وَ قٰالَ لَهُمْ خَزَنَتُهٰا سَلاٰمٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهٰا خٰالِدِینَ :"خازنان بهشت به هنگام ورود به آنها می گویند:سلام بر شما همیشه خوش و خوشحال باشید،پاک و پاکیزه باشید،بفرمائید وارد بهشت شوید،و جاودانه بمانید"! در(آیه 34 سوره ق)می خوانیم: اُدْخُلُوهٰا بِسَلاٰمٍ ذٰلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ :

"با سلام و سلامت وارد آن شوید امروز روز خلود و جاودانی است".

نه تنها فرشتگان بر آنها درود می فرستند و خود آنها به یکدیگر بلکه خداوند نیز،چنان که در(سوره یس آیه 57)بر آنها سلام می فرستند: سَلاٰمٌ قَوْلاً مِنْ رَبٍّ رَحِیمٍ :"سلام بر شما باد،این سلامی است از پروردگار مهربان به شما بهشتیان".

آیا محیطی باصفاتر و زیباتر از این محیط آکنده از سلام و سلامت وجود دارد.

و به دنبال این نعمت به نعمت دیگری اشاره می کند می گوید"هر صبح و

ص :106

شام روزی آنها در بهشت در انتظارشان است"( وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیهٰا بُکْرَةً وَ عَشِیًّا ).

این جمله دو سؤال را برمی انگیزد:

نخست اینکه:مگر در بهشت صبح و شامی وجود دارد؟ پاسخ این سؤال در روایات اسلامی چنین آمده است:گرچه در بهشت همواره نور و روشنایی است اما بهشتیان از کم و زیاد شدن نور و نوسان آن شب و روز را تشخیص می دهند.

سؤال دیگر اینکه:از آیات قرآن به خوبی استفاده می شود که بهشتیان هر چه بخواهند از مواهب و روزیها در اختیارشان همیشه و در هر ساعت وجود دارد،این چه رزقی است که فقط صبح و شام به سراغ آنها می آید؟ پاسخ این سؤال را از حدیث لطیفی که از پیامبر ص نقل شده می توان دریافت آنجا که می فرماید:

و تعطیهم طرف الهدایا من اللّٰه لمواقیت الصلاة التی کانوا یصلون فیها فی الدنیا: "هدایای جالب و نخبه از سوی خداوند بزرگ در اوقاتی که در این دنیا نماز می خواندند به آنها در بهشت می رسد" (1)از این حدیث استفاده می شود که این هدایای ممتاز که به هیچوجه نمی توان ماهیت آن را حتی با حدس و تخمین بیان کرد،نعمتهایی است بسیار پر ارزش که علاوه بر نعمتهای معمول بهشتی،صبح و شام به آنها اهدا می گردد.

آیا تعبیر آیه فوق و حدیثی که در بالا ذکر شد دلیل بر این نیست که زندگی بهشتیان یک نواخت نمی باشد،بلکه هر روز و هر صبح و شام موهبت جدید و لطف تازه ای شامل حالشان می شود؟ و آیا مفهوم این سخن آن نیست که در آنجا سیر تکاملی انسان ادامه خواهد داشت هر چند اعمال تازه ای در آنجا انجام نمی دهد،ولی با مرکبی که از معتقدات و اعمالش در این جهان فراهم ساخته سیر تکاملی خود را ادامه خواهد داد.

ص :107

پس از توصیف اجمالی بهشت و نعمتهای مادی و معنوی آن،بهشتیان را در یک جمله کوتاه معرفی کرده می گوید:"این همان بهشتی است که ما به ارث به بندگان پرهیزگار می دهیم"( تِلْکَ الْجَنَّةُ الَّتِی نُورِثُ مِنْ عِبٰادِنٰا مَنْ کٰانَ تَقِیًّا ).

و به این ترتیب کلید در بهشت با تمام آن نعمتها که گذشت چیزی جز "تقوا"نیست.

گرچه تعبیر به"عبادنا"(بندگان ما)اشاره اجمالی به ایمان و تقوا دارد ولی اینجا جایی نیست که به اشاره اجمالی اکتفاء شود،بلکه با صراحت باید این حقیقت بیان گردد که بهشت تنها جای پرهیزکاران است.

باز در اینجا به کلمه"ارث"برخورد می کنیم که معمولا به اموالی گفته می شود که از کسی به دیگری بعد از مرگش انتقال می یابد،در حالی که بهشت مال کسی نبوده و انتقالی ظاهرا در کار نیست.

پاسخ این سؤال را از دو راه می توان گفت:

1-"ارث"از نظر لغت به معنی تملیک آمده است و منحصر به انتقال مالی از میت به بازماندگانش،نمی باشد.

2-در حدیثی از پیامبر اکرم ص می خوانیم:

ما من احد الا و له منزل فی الجنة و منزل فی النار،فاما الکافر فیرث المؤمن منزله من النار،و المؤمن یرث الکافر منزله من الجنة: "هر کس بدون استثناء منزلگاهی در بهشت و منزلگاهی در دوزخ دارد،کافران منزلگاه دوزخی مؤمنان را به ارث میبرند، و مؤمنان جایگاه بهشتی کافران را"! (1)ذکر این نکته نیز لازم است که"وراثت"به آن معنی که در حدیث آمده

ص :108

بر اساس پیوندهای نسبی نیست،بلکه بر اثر پیوند مکتبی و عملی تقوا است.

از شان نزولی که بعضی از مفسران در آیه فوق نقل کرده اند نیز همین معنی استفاده می شود که یکی از مشرکان به نام"عاص بن وائل"مزد کارگر خود را (که گویا مرد مسلمانی بوده است)نپرداخت و به طعنه گفت:اگر آنچه محمد می گوید،حق باشد ما از هر کس به نعمتهای بهشت سزاوارتریم،در همانجا مزد این کارگر را بطور کامل خواهم پرداخت!آیه فوق نازل شد و گفت:"این بهشت مخصوص بندگان با تقوا است".

بسیار مشتاق تو بودم،جبرئیل گفت،من به تو مشتاقترم!ولی من بنده ای مامورم هنگامی که مامور شوم می آیم و هنگامی که دستور نداشته باشم خودداری می کنم. (1)

***

بالا آوردیم از همه مناسبتر به نظر می رسد.

*** سپس اضافه می کند:اینها همه به فرمان پروردگار تو است پروردگار آسمانها و زمین و آنچه در میان این دو قرار دارد"( رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا ).

حال که چنین است و همه خطوط به او منتهی می شود،"تنها او را پرستش کن"( فَاعْبُدْهُ ).

عبادتی توأم با توحید و اخلاص و از آنجا که در این راه-راه بندگی و اطاعت و عبادت خالصانه خدا-مشکلات و سختیها فراوان است،اضافه می کند:"و در راه عبادت او صابر و شکیبا باش"( وَ اصْطَبِرْ لِعِبٰادَتِهِ ).

و در آخرین جمله می گوید:"آیا مثل و مانندی برای خداوند پیدا می کنی"؟( هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِیًّا ).

این جمله در حقیقت دلیلی است بر آنچه در جمله قبل آمده،یعنی مگر برای ذات پاکش شریک و مانندی هست که دست به سوی او دراز کنی و او را پرستش نمایی؟! کلمه"سمی"گرچه به معنی"همنام"است،ولی روشن است که منظور در اینجا تنها نام نیست بلکه محتوای نام است،یعنی آیا کسی غیر از خدا،خالق رازق،محیی،ممیت،عالم و قادر به همه چیز و بر همه چیز پیدا خواهی کرد؟

ص :111

"ولید بن مغیره"نازل شده که قطعه استخوان پوسیده ای را در دست گرفته بودند و آن را با دست خود نرم می کردند و در برابر باد می پاشیدند،تا هر ذره ای از آن به گوشه ای پراکنده گردد،و می گفتند،محمد را بنگرید که گمان می کند خداوند ما را بعد از مردن و پوسیده شدن استخوانهایمان مثل این استخوان، بار دیگر زنده می کند،چنین چیزی ابدا ممکن نیست!.

این آیات نازل شد و پاسخ دندانشکنی به آنها گفت،پاسخی که برای همه انسانها در همه قرون و اعصار،مفید و آموزنده است.

تعبیر به"الانسان"در اینجا نیز ممکن است اشاره به این نکته باشد که انسان با آن استعداد و هوش خداداد نباید در برابر چنین سؤالی خاموش بنشیند، باید خودش با یادآوری خلقت نخستین به آن پاسخ گوید و گرنه حقیقت"انسانیت" خود را به کار نگرفته است.

این آیات مانند بسیاری از آیات مربوط به معاد تکیه روی معاد جسمانی دارد،و الا اگر بنا بود تنها روح باقی بماند و بازگشت جسم به زندگی مطرح نباشد،نه آن سؤال جا داشت و نه این پاسخ.

به هر حال این منطق را که قرآن برای اثبات معاد در اینجا به کار گرفته در مواردی دیگر از قرآن نیز آمده است،از جمله در اواخر سوره"یس"که با همین تعبیر"انسان"مطرح شده است أَ وَ لَمْ یَرَ الْإِنْسٰانُ أَنّٰا خَلَقْنٰاهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذٰا هُوَ خَصِیمٌ مُبِینٌ وَ ضَرَبَ لَنٰا مَثَلاً وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قٰالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظٰامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَهٰا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ :آیا انسان نمی اندیشد که ما او را از نطفه آفریده ایم،و سپس این نطفه ناچیز به انسانی سخنگو که از خود دفاع می کند تغییر شکل یافت اما با این حال این انسان مثلی برای ما زد و آفرینش خود را بکلی فراموش کرد و گفت چه کسی است که استخوانهای پوسیده را بار دیگر زنده کند؟بگو همان خدایی که او را نخستین بار آفریده، زنده خواهد کرد،و او به همه مخلوقات خود دانا است"(سوره یس-77- 79). (1)

بعضی از مفسران در اینجا سؤالی مطرح کرده اند که اگر این دلیل درست است که هر کس کاری را انجام داد قدرت دارد مانند آن را نیز انجام بدهد پس

ص :114

چرا ما کارهایی را انجام می دهیم و گاه نمی توانیم عین همان را تکرار کنیم؟مثلا گاهی قطعه شعری بسیار عالی می سرائیم و یا خط بسیار زیبایی می نویسیم،اما بعدا هر چه تلاش می کنیم مثل آن را نمی توانیم انجام دهیم.

پاسخی را که ما برای این سؤال انتخاب کرده ایم این است که درست است که ما اعمال خود را از روی اراده و اختیار انجام می دهیم،ولی گاهی یک سلسله امور غیر اختیاری در بعضی از ویژگیهای افعال ما اثر می گذارد،لرزش نامحسوس دست ما گاه در شکل دقیق حروف مؤثر است،و از این گذشته قدرت و استعداد ما همیشه یکسان نیست،گاه عواملی پیش می آید که تمام نیروی درونی ما را بسیج می کند،و ما می توانیم به اصطلاح شاهکاری بیافرینیم،ولی گاه عوامل محرکه ضعیف است و تمام نیروی ما بسیج نمی شود،به همین دلیل کار مرتبه دوم به خوبی مرتبه اول انجام نمی گیرد.

ولی خداوندی که قدرتش بی انتها است،این گونه مسائل برای او مطرح نیست،هر کاری را انجام دهد عین آن را بی کم و کاست می تواند تکرار کند.

*** در آیه بعد با لحن بسیار قاطع،منکران معاد و گنهکاران بی ایمان را تهدید می کند و می گوید:"قسم به پروردگارت که ما همه آنها را با شیاطینی که آنان را وسوسه می کردند و یا معبودشان بودند،همه را محشور می کنیم"( فَوَ رَبِّکَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّیٰاطِینَ ).

"سپس همه آنها را گرداگرد جهنم در حالی که به زانو درآمده اند حاضر می کنیم"( ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِیًّا ).

این آیه نشان می دهد که دادگاه افراد بی ایمان و گنهکار در نزدیکی جهنم است!.

تعبیر"جثیا"(با توجه به اینکه"جثی"جمع"جاثی"به معنی کسی

ص :115

است بر سر زانو نشسته)شاید اشاره به ضعف و ناتوانی و ذلت و زبونی آنها باشد، گویی قدرت ندارند بر سر پا بایستند، البته این کلمه معانی دیگری هم دارد از جمله اینکه بعضی"جثی"را به معنی"گروه گروه"تفسیر کرده اند،و بعضی به معنی انبوه و متراکم بر روی هم،همانند خاکها و سنگها،ولی تفسیر اول مناسبتر و مشهورتر است.

*** و از آنجا که اولویتها در آن دادگاه عدل منظور می شود در آیه بعد می گوید:ما اول به سراغ سرکشترین و یاغی ترین افراد می رویم،"ما از هر گروه و جمعیتی افرادی را که از همه در برابر خداوند رحمان سرکش تر بودند جدا می کنیم"( ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شِیعَةٍ أَیُّهُمْ أَشَدُّ عَلَی الرَّحْمٰنِ عِتِیًّا ). (1)

همان بی شرمانی که حتی مواهب خدای"رحمان"را به دست فراموشی سپردند و در برابر ولی نعمت خود به گستاخی و طغیان و یاغی گری برخاستند، آری اینها از همه به آتش دوزخ سزاوارترند! *** باز روی این معنی تاکید کرده می گوید:"ما به خوبی از کسانی که برای سوختن در آتش اولویت دارند آگاهیم"( ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ بِالَّذِینَ هُمْ أَوْلیٰ بِهٰا صِلِیًّا ).

دقیقا آنها را انتخاب می کنیم و در این انتخاب هیچگونه اشتباهی رخ نخواهد داد.

"صلی"مصدر است که هم به معنی روشن کردن آتش،و هم چیزی را که با آتش می سوزانند آمده است.

ص :116

بعضی از مفسران معتقدند که"ورود"در اینجا به معنی نزدیک شدن و اشراف پیدا کردن است،یعنی همه مردم،خوبان و بدان،بدون استثنا برای حسابرسی یا برای مشاهده سرنوشت نهایی بدکاران،به کنار جهنم می آیند، سپس خداوند پرهیزگاران را رهایی می بخشد و ستمگران را در آن رها می کند.

آنها برای این تفسیر به آیه 23 سوره قصص استدلال می کنند وَ لَمّٰا وَرَدَ مٰاءَ مَدْیَنَ... "هنگامی که موسی کنار آب مدین رسید..."که در اینجا نیز ورود به همان معنی است.

تفسیر دومی که اکثر مفسران آن را انتخاب کرده اند این است که"ورود" در اینجا به معنی دخول است و به این ترتیب همه انسانها بدون استثناء،نیک و بد،وارد جهنم می شوند،منتها دوزخ بر نیکان سرد و سالم خواهد بود همانگونه که آتش نمرود بر ابراهیم( یٰا نٰارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاٰماً عَلیٰ إِبْرٰاهِیمَ )چرا که آتش با آنها سنخیت ندارد گویی از آنان دور می شود و فرار می کند،و هر جا آنها قرار می گیرند خاموش می گردد،ولی دوزخیان که تناسب با آتش دوزخ دارند همچون ماده قابل اشتعالی که به آتش برسد فورا شعله ور می شوند.

قطع نظر از اینکه فلسفه این کار چیست که بعدا به خواست خدا شرح خواهیم داد بدون شک ظاهر آیه فوق با تفسیر دوم هماهنگ است،زیرا معنی اصلی ورود،دخول است و غیر آن نیاز به قرینه دارد،علاوه بر این جمله" ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا "(سپس پرهیزگاران را نجات می دهیم)همچون جمله نَذَرُ الظّٰالِمِینَ فِیهٰا (ستمگران را در آن وا می گذاریم)همه شاهد برای این معنی است.

بعلاوه روایات متعددی در تفسیر آیه رسیده است که این معنی را کاملا تقویت می کند:

از جمله از"جابر بن عبد اللّٰه انصاری"چنین نقل شده که شخصی از او در

ص :118

باره این آیه پرسید،جابر با هر دو انگشت به دو گوشش اشاره کرد و گفت:

مطلبی با این دو گوش خود از پیامبر ص شنیدم که اگر دروغ بگویم هر دو کر باد!می فرمود:

الورود الدخول،لا یبقی بر و لا فاجر لا یدخلها فیکون علی المؤمنین بردا و سلاما کما کانت علی ابراهیم حتی ان للنار-او قال لجهنم-ضجیجا من بردها، ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظّٰالِمِینَ فِیهٰا جِثِیًّا : "ورود در اینجا به معنی دخول است هیچ نیکوکار و بدکاری نیست مگر اینکه داخل جهنم می شود،آتش در برابر مؤمنان سرد و سالم خواهد بود،همانگونه که بر ابراهیم بود،تا آنجا که"آتش"-یا"جهنم"-(تردید از جابر است) از شدت سردی فریاد می کشد،سپس خداوند پرهیزگاران را رهایی می بخشد و ظالمان را در آن ذلیلانه رها می کند". (1)

در حدیث دیگری از پیامبر ص می خوانیم:

تقول النار للمؤمن یوم القیامه جز،یا مؤمن!فقد اطفا نورک لهبی: "آتش به فرد با ایمان روز قیامت می گوید زودتر از من بگذر که نورت،شعله مرا خاموش کرد"! (2)این معنی از بعضی دیگر از روایات نیز استفاده می شود.

تعبیر پر معنایی که در باره پل صراط در روایات آمده که آن بر روی جهنم کشیده شده،از مو باریکتر و از شمشیر تیزتر است نیز شاهد و گواه دیگری بر این تفسیر است. (3)

اما اینکه بعضی می گویند:آیه 101 سوره انبیاء أُولٰئِکَ عَنْهٰا مُبْعَدُونَ :

"آنها(مؤمنان)از آتش دور خواهند بود"دلیل بر تفسیر اول است صحیح به نظر نمی رسد،زیرا این آیه مربوط به جایگاه دائمی و قرارگاه همیشگی مؤمنان است،حتی در آیه بعد از آن می خوانیم لاٰ یَسْمَعُونَ حَسِیسَهٰا :"مؤمنان حتی صدای شعله های

ص :119

آتش را نمی شنوند".

"اگر ورود در آیه مورد بحث به معنی نزدیک شدن باشد نه با کلمه"مبعدون" سازگار است و نه با جمله" لاٰ یَسْمَعُونَ حَسِیسَهٰا ".

***

و از این گذشته دوزخیان نیز از مشاهده این صحنه که بهشتیان با چنان سرعتی می گذرند و آنها می مانند،مجازات بیشتری می بینند،و به این ترتیب پاسخ هر دو سؤال روشن می شود.

76-اما کسانی که در راه هدایت گام نهادند خداوند بر هدایتشان می افزاید،آثار و اعمال صالحی که(از انسان)باقی می ماند در پیشگاه پروردگار تو ثوابش بیشتر و عاقبتش ارزشمندتر است.

"قرن"-همانگونه که در گذشته(جلد پنج صفحه 156)گفته ایم معمولا به معنی یک زمان طولانی است،ولی چون از ماده"اقتران"به معنی نزدیکی گرفته شده است به قوم و جمعیتی که در یک زمان جمعند نیز گفته می شود.

*** سپس هشدار دیگری به آنها می دهد که به آنها بگو گمان نکنید ای ستمگران بی ایمان این مال و ثروت شما مایه رحمت است،بلکه چه بسا،این دلیل عذاب الهی باشد:"کسی که در گمراهی است و اصرار بر ادامه این راه دارد خداوند به او مهلت می دهد،و این زندگی مرفه هم چنان ادامه می یابد"( قُلْ مَنْ کٰانَ فِی الضَّلاٰلَةِ فَلْیَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمٰنُ مَدًّا ).

"تا زمانی که وعده های الهی را با چشم خود ببینند یا عذاب این دنیا یا عذاب آخرت"( حَتّٰی إِذٰا رَأَوْا مٰا یُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذٰابَ وَ إِمَّا السّٰاعَةَ ).

"آن روز است که خواهند دانست،چه کسی مکان و مجلسش بدتر و چه کسی لشکرش ناتوانتر است"( فَسَیَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَکٰاناً وَ أَضْعَفُ جُنْداً ).

در حقیقت اینگونه افراد منحرف که دیگر قابل هدایت نیستند(توجه داشته باشید که قرآن" مَنْ کٰانَ فِی الضَّلاٰلَةِ "می گوید که اشاره به استمرار در گمراهی است) برای اینکه دردناکترین مجازات الهی را ببینند گاهی خداوند آنها را در نعمتها غوطه ور می سازد که هم مایه غرور و غفلتشان می شود،و هم عذاب الهی،سلب نعمتها را دردناکتر می کند،این همان چیزی است که در بعضی از آیات قرآن به عنوان مجازات"استدراج"ذکر شده است. (1)

جمله" فَلْیَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمٰنُ مَدًّا "گرچه به صورت امر است،ولی در معنی خبر می باشد و مفهوم آن این است که خداوند به آنها مهلت و ادامه نعمت می دهد.

بعضی از مفسران نیز آن را به همان معنی امر که در اینجا به مفهوم نفرین

ص :124

یا به معنی لزوم چنین رفتاری بر خدا تفسیر کرده اند،ولی تفسیر اول نزدیکتر به نظر می رسد.

کلمه"عذاب"در آیه فوق به قرینه اینکه در مقابل"الساعة"قرار گرفته اشاره به مجازاتهای الهی در عالم دنیا است،مجازاتهایی همچون طوفان نوح و زلزله و سنگهای آسمانی که بر قوم لوط نازل شد،یا مجازاتهایی که به وسیله مؤمنان و رزمندگان جبهه حق،بر سر آنان فرود می آید،چنان که(در سوره توبه آیه 14)می خوانیم: قٰاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللّٰهُ بِأَیْدِیکُمْ :"با آنان پیکار کنید که خداوند آنها را با دست شما مجازات می کند".

و"الساعة"در اینجا یا به معنی پایان دنیا است،یا عذاب الهی در قیامت (معنی دوم مناسبتر به نظر می رسد).

*** این عاقبت و سرنوشت ستمگران و فریفته گان زرق و برق و لذات دنیا است "اما کسانی که در راه هدایت گام نهادند خداوند بر هدایتشان می افزاید" ( وَ یَزِیدُ اللّٰهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً ).

بدیهی است هدایت درجاتی دارد هنگامی که درجات نخستین آن بوسیله انسان پیموده شود خداوند دست او را می گیرد و بدرجات عالیتر می برد،و همچون درخت باروری که هر روز مرحله تازه ای از رشد و تکامل را می پیماید این هدایت یافتگان نیز در پرتو ایمان و اعمال صالحشان هر روز به مراحل بالاتری گام می نهند.

در پایان آیه به آنها که بر زیورهای زودگذرشان در دنیا تکیه کرده، و آن را وسیله تفاخر بر دیگران قرار داده اند پاسخ می دهد که"آثار و اعمال صالحی که از انسان باقی می ماند در پیشگاه پروردگار تو ثوابش بیشتر و عاقبتش ارزشمندتر است"( وَ الْبٰاقِیٰاتُ الصّٰالِحٰاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَوٰاباً وَ خَیْرٌ مَرَدًّا ). (1)

ص :125

سپس قرآن به آنها چنین پاسخ می گوید:"آیا او از اسرار غیب آگاه شده یا از خدا عهد و پیمانی در این زمینه گرفته است"؟!( أَطَّلَعَ الْغَیْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمٰنِ عَهْداً ).

کسی می تواند چنین پیشگویی کند و رابطه ای میان کفر و دارا شدن مال و فرزندان قائل شود که آگاه بر غیب باشد،زیرا هیچ رابطه ای میان این دو ما نمی بینیم،و یا عهد و پیمانی از خدا گرفته باشد،چنین سخنی نیز بی معنی است.

*** بعد با لحن قاطع اضافه می کند:"این چنین نیست(هرگز کفر و بی ایمانی مایه فزونی مال و فرزند کسی نخواهد شد)"ما به زودی آنچه را می گوید، می نویسیم"( کَلاّٰ سَنَکْتُبُ مٰا یَقُولُ ).

آری این سخنان بی پایه که ممکن است مایه انحراف بعضی از ساده لوحان گردد همه در پرونده اعمال آنها ثبت خواهد شد.

"و ما عذاب خود را بر او مستمر خواهیم داشت"(عذابهایی پی در پی و یکی بالای دیگر)( وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذٰابِ مَدًّا ).

این جمله ممکن است اشاره به عذاب مستمر و جاویدان آخرت بوده باشد، و نیز ممکن است اشاره به عذابهایی باشد که بر اثر کفر و بی ایمانی در این دنیا دامنگیر آنها می شود،این احتمال نیز قابل ملاحظه است که این مال و فرزندان که مایه غرور و گمراهی است،خود عذابی است مستمر برای آنها!.

***

ص :128

"آنچه را او می گوید(از اموال و فرزندان)از او به ارث می بریم،و روز قیامت تک و تنها نزد ما خواهد آمد"( وَ نَرِثُهُ مٰا یَقُولُ وَ یَأْتِینٰا فَرْداً ).

آری سرانجام همه این امکانات مادی را می گذارد و می رود و با دست تهی در آن دادگاه عدل پروردگار حاضر می شود،در حالی که نامه اعمالش از گناهان سیاه و از حسنات خالی است آنجا است که نتیجه این گفته های بی اساس خود را در دنیا می بیند.

*** آیه بعد به یکی دیگر از انگیزه های این افراد در پرستش بتها اشاره کرده می گوید:"آنها غیر از خدا معبودانی برای خود انتخاب کرده اند تا مایه عزتشان باشد"( وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ آلِهَةً لِیَکُونُوا لَهُمْ عِزًّا ).

تا برای آنها در پیشگاه خدا شفاعت کنند،و در مشکلات یاریشان دهند، اما چه پندار نادرست و خیال خامی؟! *** هرگز آن چنان که آنها پنداشتند نیست،نه تنها بتها مایه عزتشان نخواهند بود،بلکه سرچشمه ذلت و عذابند،و به همین جهت"به زودی یعنی در روز رستاخیز معبودها منکر عبادت عابدان می شوند و از آنها بیزاری می جویند بلکه بر ضدشان خواهند بود"( کَلاّٰ سَیَکْفُرُونَ بِعِبٰادَتِهِمْ وَ یَکُونُونَ عَلَیْهِمْ ضِدًّا ).

این جمله اشاره به همان مطلبی است که در آیه 14 سوره فاطر می خوانیم: وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مٰا یَمْلِکُونَ مِنْ قِطْمِیرٍ إِنْ تَدْعُوهُمْ لاٰ یَسْمَعُوا دُعٰاءَکُمْ ... وَ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ :"کسانی را که غیر از خدا می خوانید مالک هیچ چیز نیستند،اگر آنها را بخوانید سخنان شما را نمی شنوند...

و روز رستاخیز منکر شرک شما می شوند".

و نیز در آیه 6 سوره احقاف می خوانیم: وَ إِذٰا حُشِرَ النّٰاسُ کٰانُوا لَهُمْ أَعْدٰاءً :

"هنگامی که مردم محشور شوند این معبودها دشمنان آنها خواهند بود".

ص :129

این احتمال را نیز بعضی از مفسران بزرگ داده اند که منظور از آیه فوق این است که عبادت کنندگان بتها،در قیامت که پرده ها کنار می رود و همه حقایق آشکار می شود و خود را رسوا می بینند،منکر عبادت بتها می شوند،و بر ضد آنها سخن خواهند گفت،چنان که در آیه 23 سوره انعام می خوانیم:بت پرستان در قیامت می گویند: وَ اللّٰهِ رَبِّنٰا مٰا کُنّٰا مُشْرِکِینَ :"به خدایی که پروردگار ما است سوگند که ما هرگز مشرک نبودیم"!.

ولی تفسیر اول با ظاهر آیه سازگارتر است،چرا که عبادت کنندگان می خواستند، معبودان عزتشان باشند ولی سرانجام ضدشان می شوند.

البته معبودهایی همچون فرشتگان یا شیاطین و جن که دارای عقل و درکند وضعشان روشن است،ولی معبودهای بی جان در آن روز،ممکن است به فرمان خدا به سخن درآیند و بیزاری خود را از عابدان اعلام کنند.

از حدیثی که از امام صادق ع نقل شده نیز همین تفسیر را می توان استفاده کرد زیرا امام در تفسیر آیه فوق می فرماید:

یکون هؤلاء الذین اتخذوهم آلهة من دون اللّٰه ضدا یوم القیامة،و یتبرءون منهم و من عبادتهم الی یوم القیامه: "روز قیامت معبودهایی را که جز خدا انتخاب کردند بر ضدشان خواهند بود و از آنها و از عبادت کردنشان بیزاری می جویند".

جالب اینکه در ذیل حدیث جمله کوتاه و پرمحتوایی در باره حقیقت عبادت، می خوانیم:

لیس العبادة هی السجود و لا الرکوع،و انما هی طاعة الرجال، من اطاع مخلوقا فی معصیة الخالق فقد عبده: "عبادت(تنها)سجود و رکوع نیست،بلکه حقیقت عبادت،اطاعت این و آن است،هر کس مخلوقی را در معصیت خالق اطاعت کند او را پرستش کرده است"(و سرنوشت او همان سرنوشت مشرکان و بت پرستان است). (1)

ص :130

عزتشان نبودند بلکه مایه بدبختی و ذلتشان گشتند.

نخست می گوید:"آیا ندیدی که ما شیاطین را به سوی کافران فرستادیم که آنها را در راه غلطشان تحریک بلکه زیر و رو می کند"( أَ لَمْ تَرَ أَنّٰا أَرْسَلْنَا الشَّیٰاطِینَ عَلَی الْکٰافِرِینَ تَؤُزُّهُمْ أَزًّا ).

"از"چنان که راغب در مفردات می گوید در اصل به معنی جوشش دیک و زیر و رو شدن محتوای آن به هنگام شدت غلیان است و در اینجا کنایه از آنست که شیاطین آن چنان بر آنها مسلط می شوند که در هر مسیر و به هر شکلی بخواهند آنان را به حرکت در می آورند،و زیر و رو می کنند!.

بدیهی است-و بارها هم گفته ایم-که تسلط شیاطین بر انسانها یک تسلط اجباری و ناآگاه نیست،بلکه این انسان است که به شیاطین اجازه ورود به درون قلب و جان خود می دهد،بند بندگی آنها را بر گردن می نهد و اطاعتشان را پذیرا می شود،همانگونه که قرآن در آیه 100 سوره نحل می گوید: إِنَّمٰا سُلْطٰانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ :"تسلط شیطان تنها بر کسانی است که ولایت او را پذیرا گشته،و او را بت و معبود خود ساخته اند".

*** سپس روی سخن را به پیامبر ص کرده می گوید:"در باره آنها عجله مکن ما تمام اعمال آنها را دقیقا شماره و احصا می کنیم"( فَلاٰ تَعْجَلْ عَلَیْهِمْ إِنَّمٰا نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا ).

و همه را برای آن روز که دادگاه عدل الهی تشکیل می شود،ثبت و ضبط خواهیم کرد.

این احتمال نیز در تفسیر آیه وجود دارد که منظور از شمردن ایام عمر، بلکه نفس های آنها است،یعنی مدت بقاء آنها کوتاه است و تحت شماره و عدد می باشد،زیرا معدود بودن چیزی معمولا کنایه از کم و کوتاه بودن آنست.

ص :132

در روایتی از امام صادق ع در تفسیر" إِنَّمٰا نَعُدُّ لَهُمْ عَدًّا "چنین میخوانیم:

از یکی از دوستان خود سؤال فرمود:به عقیده تو منظور پروردگار از این آیه شمردن چه چیز است؟او در پاسخ عرض کرد:عدد روزها،امام فرمود:پدران و مادران هم حساب روزهای عمر فرزندان را دارند،

و لکنه عدد الانفاس: "منظور شمارش عدد نفسهاست"! (1)این تعبیر امام ممکن است اشاره به تفسیر اول یا تفسیر دوم و یا هر دو تفسیر باشد.

به هر حال دقت در محتوای این آیه انسان را تکان می دهد،چرا که ثابت می کند همه چیز ما حتی نفسهای ما روی حساب و تحت شماره است،و باید روزی پاسخگوی همه آنها باشیم.

*** سپس مسیر نهایی"متقین"و"مجرمین"را در عباراتی کوتاه و گویا چنین بیان می کند"همه این اعمال را برای روزی ذخیره کرده ایم که پرهیزگاران را دستجمعی با عزت و احترام به سوی خداوند رحمان،به سوی بهشت و پاداشهای او راهنمایی می کنیم"( یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَی الرَّحْمٰنِ وَفْداً ).

"وفد"(بر وزن وعد)در اصل به معنی هیئت یا گروهی است که برای حل مشکلاتشان نزد بزرگان می روند و مورد احترام و تکریم قرار می گیرند، بنا بر این بطور ضمنی مفهوم احترام را در بردارد و شاید به همین جهت است که در بعضی از روایات می خوانیم پرهیزگاران بر مرکبهای راهواری سوار می شوند و با احترام فراوان به بهشت می روند.

امام صادق ع می فرماید:علی ع تفسیر این آیه را از پیامبر ص جویا شد( یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَی الرَّحْمٰنِ وَفْداً )فرمود:

یا علی الوفد لا یکون

ص :133

الا رکبانا اولئک رجال اتقوا اللّٰه عز و جل،فاحبهم و اختصهم و رضی اعمالهم فسماهم متقین: "ای علی!وفد،حتما به کسانی می گویند که سوار بر مرکبند آنها افرادی هستند که تقوا و پرهیزگاری را پیشه ساختند،خدا آنها را دوست داشت و آنان را مخصوص خود گردانید،و از اعمالشان خوشنود شد،و نام متقین بر آنها گذارد..." (1)جالب توجه اینکه در آیه فوق می خوانیم:پرهیزگاران را به سوی خدای رحمان می برد،در حالی که در آیه بعد سخن از"راندن"مجرمان به جهنم است آیا مناسبتر این نبود که به جای رحمان در اینجا"جنت"گفته شود؟ولی این تعبیر در حقیقت اشاره به نکته مهمی دارد و آن اینکه پرهیزکاران بالاتر از بهشت را در آنجا می یابند،به مقام قرب خدا و جلوه های خاص او نزدیک می شوند،و رضایت او که برترین بهشت است درک می کنند(تعبیراتی که در حدیث فوق از پیامبر ص خواندیم نیز اشاراتی به همین معنی دارد).

*** سپس می گوید در مقابل"مجرمان را در حالی که تشنه کامند به سوی جهنم می رانیم"( وَ نَسُوقُ الْمُجْرِمِینَ إِلیٰ جَهَنَّمَ وِرْداً ).

همانگونه که شتران تشنه را به سوی آبگاه می رانند،منتها در اینجا آبی نیست بلکه آتش است.

باید توجه داشت که کلمه"ورد"به معنی گروه انسانها یا حیواناتی است که وارد آبگاه می شوند،و از آنجا که چنین گروهی حتما تشنه اند مفسران این تعبیر را در اینجا به معنی تشنه کامان گرفته اند.

چقدر فاصله است میان کسانی که آنها را با عزت و احترام به سوی خداوند رحمان می برند،فرشتگان به استقبالشان می شتابند و بر آنها سلام و درود می فرستند

ص :134

و گروهی که آنها را همچون حیوانات تشنه کام به سوی آتش دوزخ می رانند،در حالی که سر بزیرند و شرمسار و رسوا و بی مقدار؟ *** و اگر تصور کنند که در آنجا از طریق شفاعت می توانند به جایی برسند، باید بدانند که"آنها هرگز مالک شفاعت در آنجا نیستند"( لاٰ یَمْلِکُونَ الشَّفٰاعَةَ ).

نه کسی از آنها شفاعت می کند،و به طریق اولی قادر بر آن نیستند که از کسی شفاعت کنند.

"تنها کسانی مالک شفاعتند که در نزد خداوند رحمان عهد و پیمانی دارند" ( إِلاّٰ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمٰنِ عَهْداً ).

تنها این دسته اند که مشمول شفاعت شافعان می شوند و یا مقامشان از این هم برتر است و توانایی دارند از گنهکارانی که لایق شفاعتند شفاعت کنند.

***

عهد نزد خداست" (1)در روایت دیگری از پیامبر ص می خوانیم:

من ادخل علی مؤمن سرورا فقد سرنی و من سرنی فقد اتخذ عند اللّٰه عهدا: "کسی که سرور و شادی در دل مؤمنی ایجاد کند مرا مسرور کرده،و هر کس مرا مسرور کند عهدی نزد خدا دارد. (2)

در حدیث دیگری از پیامبر ص می خوانیم که محافظت بر عهد همان محافظت بر نمازهای پنجگانه است. (3)

از بررسی روایات فوق که در منابع مختلف اسلامی آمده،و همچنین کلمات مفسران بزرگ اسلام،چنین نتیجه می گیریم که عهد نزد خدا-همانگونه که از مفهوم لغوی آن استفاده می شود-معنی وسیعی دارد که هر گونه رابطه با پروردگار و معرفت و اطاعت او،و همچنین ارتباط و پیوند با مکتب اولیای حق، و هر گونه عمل صالح در آن جمع است،هر چند در هر روایتی به بخشی از آن یا مصداق روشنی اشاره شده است.

لذا در حدیث دیگری که در بیان چگونگی وصیت کردن از پیامبر گرامی اسلام ص نقل شده تقریبا تمام مسائل اعتقادی جمع است،آنجا که فرمود:

مسلمان باید در آستانه مرگ چنین وصیت کند،و بگوید:پروردگارا! تویی که خالق آسمانها و زمین هستی،دانای پنهان و آشکاری،رحمان و رحیمی من در این دنیا با تو پیمان می بندم و شهادت می دهم که معبودی جز تو نیست، یگانه ای،شریکی نداری،محمد بنده و فرستاده تو است،بهشت حق است،دوزخ حق است،رستاخیز و حساب،حق است،تقدیر و میزان سنجش اعمال حق است

ص :136

دین همانگونه است که تو بیان کردی،و اسلام همانست که تو تشریع نمودی، و سخن همانست که تو گفته ای،قرآن همان گونه است که تو نازل کردی،تو خداوند حق و آشکاری،پروردگارا!محمد ص را از ما به بهترین پاداشی پاداش ده و تحیت و سلام بر او و آلش بفرست.

پروردگارا!تو سرمایه من در مشکلاتی و یار من در شدتها،تو ولی نعمت منی،تو معبود من و معبود پدران منی،به اندازه یک چشم بر هم زدن مرا به خود وامگذار که اگر واگذاری به بدیها نزدیک،و از نیکیها دور می شوم ای خدای من!تو مونس من در قبر باش و برای من عهدی قرار ده که در روز قیامت آن را گشاده ببینم.

سپس پیامبر ص فرمود:بعد از اعتراف به این حقایق آنچه را که لازم می بیند وصیت می کند و تصدیق این وصیت در سوره مریم است در آیه" لاٰ یَمْلِکُونَ الشَّفٰاعَةَ إِلاّٰ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمٰنِ عَهْداً "این است عهد و وصیت..." (1)بدیهی است منظور این نیست که مطالب فوق را به عربی و فارسی همچون اورادی بخواند یا بنویسد،بلکه با تمام قلب به آن ایمان داشته باشد ایمانی که آثارش در تمام برنامه زندگی او آشکار گردد.

ص :137

92-و هرگز سزاوار نیست که او فرزندی برگزیند.

93-تمام کسانی که در آسمانها و زمین هستند بنده اویند.

94-همه آنها را احصا کرده و دقیقا شمرده است.

95-و همگی روز رستاخیز تک و تنها نزد او حاضر می شوند.

نه شبیه و مانندی دارد،و نه نیاز به فرزند،و نه عوارض جسم و جسمانیت،گویی تمام عالم هستی که بر پایه توحید بنا شده است از این نسبت ناروا در وحشت و اضطراب فرو می روند.

لذا در آیه بعد اضافه می کند"نزدیک است آسمانها به خاطر این سخن از هم متلاشی گردد و زمین شکافته شود و کوه ها به شدت فرو ریزد"!( تَکٰادُ السَّمٰاوٰاتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبٰالُ هَدًّا ).

*** باز برای تاکید و بیان اهمیت موضوع می گوید:"به خاطر اینکه برای خداوند رحمان فرزندی ادعا کردند"( أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمٰنِ وَلَداً ).

*** اینها در حقیقت خدا را به هیچوجه نشناخته اند و گرنه می دانستند"هرگز برای خداوند رحمان،سزاوار نیست که فرزندی برگزیند"( وَ مٰا یَنْبَغِی لِلرَّحْمٰنِ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً ).

انسان فرزند را برای یکی از چند چیز می خواهد:

یا به خاطر این است که عمر او پایان می پذیرد،برای بقاء نسل خود نیاز به تولید مثل دارد.

یا کمک و یار و یاوری می طلبد،چرا که نیرویش محدود است.

یا از تنهایی وحشت دارد،مونسی برای تنهایی می جوید.

یا به هنگام پیری و ناتوانی،یار و کمک کاری جوان می خواهد.

اما هیچیک از این مفاهیم در باره خدا معنی ندارد،نه قدرتش محدود است،نه حیات او پایان می گیرد،نه ضعف و سستی در وجود او راه دارد و نه احساس تنهایی و نه نیاز.

از این گذشته داشتن فرزند،نشانه جسم بودن و همسر داشتن است و همه

ص :140

این معانی از ذات پاک او دور است.

*** به همین دلیل در آیه بعد می گوید:"تمام کسانی که در آسمانها و زمین هستند بنده اویند و سر بر فرمانش"( إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ إِلاّٰ آتِی الرَّحْمٰنِ عَبْداً ).

و با اینکه همه بندگان جان و دل بر کف او هستند،نیازی به اطاعت و فرمانبرداری آنها ندارد بلکه آنها هستند که نیازمندند.

*** "او همه آنها را شماره کرده است و دقیقا تعداد آنها را می داند"( لَقَدْ أَحْصٰاهُمْ وَ عَدَّهُمْ عَدًّا ).

یعنی هرگز تصور نکنید که با وجود اینهمه بندگان چگونه ممکن است حساب آنها را داشته باشد،علم او بقدری وسیع و گسترده است که نه تنها شماره آنها را دارد بلکه از تمام خصوصیات آنها آگاه است،نه از حوزه حکومت او می توانند بگریزند و نه چیزی از اعمالشان بر او مکتوم است.

*** و همه آنها روز رستاخیز تک و تنها در محضر او حاضر می شوند"( وَ کُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ فَرْداً ).

بنا بر این هم مسیح،هم عزیر،هم فرشتگان و هم تمامی انسانها مشمول این حکم عمومی او هستند با این حال چه نازیبا است که فرزندی برای او قائل شویم،و چه اندازه ذات پاک او را از اوج عظمت به پائین می آوریم و صفات جلال و جمال او را انکار می کنیم اگر نسبت فرزندی به او بدهیم. (1)

***

ص :141

هم شکافته"شاهد بر آن می باشد.

این نسبت ناروا به ساحت قدس پروردگار همه جهان را در وحشت عمیق فرو می برد.

یا کنایه از زشتی فوق العاده آنست و نظیر این کنایه در زبان عرب و زبان فارسی کم نیست که می گوئیم کاری کردی که گویی آسمان و زمین را بر سر من کوبیدند.

به خواست خدا در این زمینه ذیل آیات مناسب باز هم بحث خواهیم کرد.

و امانت و شجاعت و ایثار و گذشت،تجلی کند،همچون نیروهای عظیم مغناطیس کشیده و رباینده است.

حتی افراد ناپاک و آلوده از پاکان لذت می برند،و از ناپاکانی همچون خود متنفرند،به همین دلیل هنگامی که فی المثل می خواهند همسر یا شریکی انتخاب کنند تاکید دارند که طرف آنها پاک و نجیب و امین و درستکار باشد.

این طبیعی است و در حقیقت نخستین پاداشی است که خدا به مؤمنان و صالحان می دهد که دامنه اش از دنیا به سرای دیگر نیز کشیده می شود.

با چشم خود بسیار دیده ایم اینگونه افراد پاک هنگامی که چشم از جهان می بندند،دیده ها برای آنها گریان می شود،هر چند ظاهرا پست و مقام اجتماعی نداشته باشند،همه مردم جای آنها را خالی می بینند،همه خود را در عزای آنها شریک محسوب می دارند.

اما اینکه بعضی آن را در باره امیر مؤمنان علی ع دانسته و در روایات بسیاری به آن اشاره شده بدون شک درجه عالی و مرحله بالای آن،ویژه آن امام متقین است،(و در نکته ها از این روایات مشروحا بحث خواهیم کرد)ولی این مانع از آن نخواهد بود که در مراحل دیگر همه مؤمنان و صالحان از طعم این محبت و محبوبیت در افکار عمومی بچشند،و از این مودت الهی سهمی ببرند،و نیز مانع از آن نخواهد بود که دشمنان نیز در دل خود احساس محبت و احترام نسبت به آنها کنند.

جالب اینکه در حدیثی از پیامبر ص می خوانیم:

ان اللّٰه اذا احب عبدا دعا جبرئیل،فقال یا جبرئیل انی احب فلانا فاحبه،قال فیحبه جبرئیل ثم ینادی فی اهل السماء ان اللّٰه یحب فلانا فاحبوه،قال فیحبه اهل السماء ثم یوضع له القبول فی الارض! و ان اللّٰه اذا ابغض عبدا دعا جبرئیل،فقال یا جبرئیل انی ابغض فلانا فابغضه،قال فیبغضه جبرئیل،ثم ینادی فی اهل السماء ان اللّٰه یبغض فلانا

ص :145

فابغضوه،قال فیبغضه اهل السماء ثم یوضع له البغضاء فی الارض! "هنگامی که خداوند کسی از بندگانش را دوست دارد به فرشته بزرگش جبرئیل می گوید من فلان کس را دوست دارم او را دوست بدار،جبرئیل او را دوست خواهد داشت،سپس در آسمانها ندا می دهد که ای اهل آسمان!خداوند فلان کس را دوست دارد او را دوست دارید،و به دنبال آن همه اهل آسمان او را دوست می دارند،سپس پذیرش این محبت در زمین منعکس می شود.

و هنگامی که خداوند کسی را دشمن بدارد به جبرئیل می گوید من از او متنفرم،او را دشمن بدار،جبرئیل او را دشمن می دارد،سپس در میان اهل آسمانها ندا می دهد که خداوند از او متنفر است او را دشمن دارید،همه اهل آسمانها از او متنفر می شوند،سپس انعکاس این تنفر در زمین خواهد بود". (1)

این حدیث پر معنی نشان می دهد که ایمان و عمل صالح بازتابی دارد به وسعت عالم هستی،و شعاع محبوبیت حاصل از آن تمام پهنه آفرینش را فرا می گیرد،ذات پاک خداوند چنین کسانی را دوست دارد،نزد همه اهل آسمان محبوبند،و این محبت در قلوب انسانهایی که در زمین هستند پرتوافکن می شود.

راستی چه لذتی از این بالاتر که انسان احساس کند محبوب همه پاکان و نیکان عالم هستی است؟و چه دردناک است که انسان احساس کند زمین و آسمان فرشته ها و انسانهای با ایمان همه از او متنفر و بیزارند.

*** سپس به"قرآن"که سرچشمه پرورش ایمان و عمل صالح است اشاره کرده می گوید"ما قرآن را بر زبان تو آسان ساختیم،تا پرهیزگاران را بوسیله آن بشارت دهی،و دشمنان سرسخت و لجوج را انذار کنی"

ص :146

( فَإِنَّمٰا یَسَّرْنٰاهُ بِلِسٰانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا ).

"لد"(با ضم لام و تشدید دال)جمع"الد"(بر وزن عدد)به معنی دشمنی است که خصومت شدید دارد،و به کسانی گفته می شود که در دشمنی کردن متعصب،لجوج و بی منطقند.

*** آخرین آیه به عنوان دلداری به پیامبر ص و مؤمنان(مخصوصا با توجه به این نکته که این سوره در مکه نازل شده و در آن روز مسلمانان،سخت تحت فشار بودند)و نیز به عنوان تهدید و هشدار به همه دشمنان عنود و لجوج می گوید:

"چه بسیار اقوام بی ایمان و گنهکاری را که قبل از اینها هلاک و نابود کردیم آن چنان محو و نابود شدند که اثری از آنها باقی نماند،آیا تو ای پیامبر!احدی از آنها را احساس می کنی؟یا کمترین صدایی از آنان می شنوی"؟( وَ کَمْ أَهْلَکْنٰا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ أَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِکْزاً ).

"رکز"به معنی صدای آهسته است،و به چیزهایی که در زیر زمین پنهان می کنند"رکاز"گفته می شود،یعنی این اقوام ستمگر و دشمنان سرسخت حق و حقیقت آن چنان درهم کوبیده شدند که حتی صدای آهسته ای از آنان به گوش نمی رسد.

***

مشهورش و"محب الدین طبری"در ذخائر العقبی و"نیشابوری"در تفسیر معروف خود،و"ابن صباغ مالکی"در فصول المهمه و"سیوطی"در در المنثور و"هیثمی" در صواعق المحرقه،و"آلوسی"در روح المعانی را می توان نام برد از جمله:

1-"ثعلبی"در تفسیر خود از"براء بن عازب"چنین نقل می کند:

رسول خدا ص به علی ع فرمود:

قل اللهم اجعل لی عندک عهدا،و اجعل لی فی قلوب المؤمنین مودة، فانزل اللّٰه تعالی: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمٰنُ وُدًّا : "بگو خداوندا!برای من عهدی نزد خودت قرار ده،و در دلهای مؤمنان مودت مرا بیفکن،در این هنگام،آیه إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا... نازل گردید". (1)

عین همین عبارت یا با کمی اختلاف در بسیاری از کتب دیگر آمده است.

2-در بسیاری از کتب اسلامی این معنی از ابن عباس نقل شده که می گوید:

نزلت فی علی بن ابی طالب" إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمٰنُ وُدًّا "قال محبة فی قلوب المؤمنین،یعنی:آیه إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا...

در باره علی بن ابی طالب ع نازل گردیده،و معنی آن این است خدا محبت او را در دلهای مؤمنان قرار می دهد". (2)

3-در کتاب"صواعق"از"محمد بن حنفیه"در تفسیر این آیه چنین نقل می کند:لا یبقی مؤمن الا و فی قلبه ود لعلی و لأهل بیته:"هیچ فرد با ایمانی پیدا نمی شود مگر اینکه در درون قلبش،محبت علی و خاندان او است". (3)

4-شاید به همین دلیل در روایت صحیح و معتبر از خود امیر مؤمنان علی ع چنین نقل شده:

لو ضربت خیشوم المؤمن بسیفی هذا علی ان یبغضنی ما ابغضنی و لو صببت الدنیا بجماتها علی المنافق علی ان یحبنی ما احبنی و ذلک انه قضی فانقضی علی لسان النبی الامی انه قال لا یبغضک مؤمن و لا یحبک منافق: "اگر با این شمشیرم بر بینی مؤمن بزنم که مرا دشمن دارد هرگز

ص :148

دشمن نخواهد داشت،و اگر تمام دنیا(و نعمتهایش)را در کام منافق فرو ریزم که مرا دوست دارد،دوست نخواهد داشت،این به خاطر آنست که پیامبر ص به صورت یک حکم قاطع به من فرموده است:ای علی!هیچ مؤمنی تو را دشمن نخواهد داشت و هیچ منافقی محبت تو را در دل نخواهد گرفت"! (1)5-در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم:که پیامبر ص در آخر نماز خود با صدای بلند به طوری که مردم می شنیدند در حق امیر مؤمنان علی ع چنین دعا می کرد:

اللهم هب لعلی المودة فی صدور المؤمنین،و الهیبة و العظمة فی صدور المنافقین فانزل اللّٰه إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا... "خداوندا! محبت علی ع را در دلهای مؤمنان بیفکن،و همچنین هیبت و عظمت او را در دلهای منافقان،در این هنگام آیه فوق و آیه بعد از آن نازل شد". (2)

به هر حال همانگونه که در تفسیر آیات فوق گفتیم،نزول این آیه در مورد علی ع به عنوان یک نمونه اتم و اکمل است و مانع از تعمیم مفهوم آن در مورد همه مؤمنان با سلسله مراتب،نخواهد بود.

***

بر مؤمنان تلاوت می نمود.

3-از نظر محتوا که در عین عمیق و پرمایه بودن درک آن سهل و ساده و آسان است،اصولا آن همه حقایق بزرگ و برجسته که در قالب این الفاظ محدود با سهولت درک معانی ریخته شده،خود نشانه ای است از آنچه در آیه فوق می خوانیم که بر اثر یک امداد الهی،صورت گرفته است.

در سوره قمر در آیات متعدد این جمله تکرار شده است وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ :"ما قرآن را برای تذکر و یادآوری آسان کردیم آیا پندگیرنده ای هست".

***پروردگارا!قلب ما را به نور ایمان،و تمام وجود ما را به نور عمل صالح روشن فرما،ما را دوستدار مؤمنان و صالحان،مخصوصا امام المتقین امیر مؤمنان علی ع بدار،و محبت ما را نیز در دلهای همه مؤمنان بیفکن.

بار الها!جامعه بزرگ اسلامی ما که با داشتن اینهمه نفرات و امکانات وسیع مادی و معنوی در چنگال دشمنان گرفتار، و به خاطر پراکندگی و تفرقه صفوف،ضعیف و ناتوان شده است در گرد مشعل ایمان و عمل صالح جمع بفرما.

خداوندا همانگونه که گردنکشان و جباران پیشین را چنان هلاک و محو و نابود کردی که کوچکترین صدایی از آنها به گوش نمی رسد،ابرقدرتهای جبار زمان ما را نیز نابود کن،شر آنها را از سر مستضعفان کوتاه فرما و قیام مؤمنان را بر ضد این مستکبران به پیروزی نهایی برسان.

آمین یا رب العالمین پایان سوره مریم جمعه 23\بهمن\1360 17\ع 2\1402

ص :150

فضیلت سوره طه

روایات متعددی در باره عظمت و اهمیت این سوره در منابع اسلامی وارد شده است.

از پیامبر اکرم ص می خوانیم"خداوند سوره طه و یس را قبل از آفرینش آدم به دو هزار سال برای فرشتگان بازگو کرده هنگامی که فرشتگان این بخش از قرآن را شنیدند گفتند:

طوبی لامة ینزل هذا علیها،و طوبی لاجواف تحمل هذا،و طوبی لالسن تکلم بهذا: "خوشا به حال امتی که این سوره ها بر آنها نازل می گردد،خوشا به دلهایی که این آیات را در خود پذیرا می شود، و خوشا به زبانهایی که این آیات بر آن جاری می گردد" (1).

در حدیث دیگری از امام صادق ع می خوانیم:

لا تدعوا قراءة سورة طه،فان اللّٰه یحبها و یحب من قرأها،و من ادمن قراءتها اعطاه اللّٰه یوم القیامة کتابه بیمینه،و لم یحاسبه بما عمل فی الاسلام،و اعطی فی الآخرة من الاجر حتی یرضی:

"تلاوت سوره طه را ترک نکنید،چرا که خدا آن را دوست می دارد و دوست می دارد کسانی را که آن را تلاوت کنند،هر کس تلاوت آن را ادامه دهد خداوند در روز قیامت نامه اعمالش را به دست راستش می سپارد و بدون حساب به بهشت می رود،و در آخرت آن قدر پاداش به او می دهد که راضی شود" (2).

در حدیث دیگری از پیامبر ص می خوانیم:

من قرأها اعطی یوم

ص :152

القیامة ثواب المهاجرین و الانصار: "هر کس آن را بخواند در روز رستاخیز ثواب مهاجران و انصار نصیبش خواهد شد" (1)باز لازم می دانیم این حقیقت را تکرار کنیم که اینهمه پاداشهای عظیم که برای تلاوت سوره های قرآن از پیامبر ص و ائمه ع به ما رسیده،هرگز مفهومش این نیست که تنها با تلاوت،این همه نتیجه،عائد انسان می شود،بلکه منظور تلاوتی است که مقدمه اندیشه باشد اندیشه ای که آثارش در تمام اعمال و گفتار انسان متجلی شود،و اگر محتوای اجمالی این سوره را در نظر بگیریم خواهیم دید که روایات فوق تناسب کاملی با محتوای این سوره دارد.

***

محتوای سوره

"سوره طه"به گفته همه مفسران در مکه نازل شده است،محتوای آن نیز همانند سایر سوره های مکی است که بیشتر سخن از"مبدء"و"معاد"می گوید، و نتائج توحید و بدبختیهای شرک را برمی شمرد. در بخش اول:این سوره اشاره کوتاهی به عظمت قرآن و بخشی از صفات جلال و جمال پروردگار است. بخش دوم:که بیش از هشتاد آیه را در برمی گیرد از داستان موسی ع سخن می گوید،از آن زمان که به نبوت مبعوث گردید و سپس با فرعون جبار به مبارزه برخاست،و پس از درگیریهای فراوان او با دستگاه فرعونیان و مبارزه با ساحران و ایمان آوردن آنها خداوند به صورت اعجازآمیز فرعون و فرعونیان را در دریا غرق کرد،و موسی و مؤمنان را رهایی بخشید. بعد ماجرای گوساله پرستی بنی اسرائیل و درگیری هارون و موسی را با آنها بیان می کند. در سومین بخش:بخشهایی در باره معاد و قسمتی از خصوصیات رستاخیز آمده است. در بخش چهارم:سخن از قرآن و عظمت آن است. و در بخش پنجم:سرگذشت آدم و حوا را در بهشت و سپس ماجرای وسوسه ابلیس و سرانجام هبوط آنها را در زمین،توصیف می کند. و بالآخره در آخرین قسمت،نصیحت و اندرزهای بیدار کننده ای، برای همه مؤمنان بیان می دارد که روی سخن در بسیاری از آن به پیامبر اسلام ص است.

ص :153

روایات متعددی در باره عظمت و اهمیت این سوره در منابع اسلامی وارد شده است.

از پیامبر اکرم ص می خوانیم"خداوند سوره طه و یس را قبل از آفرینش آدم به دو هزار سال برای فرشتگان بازگو کرده هنگامی که فرشتگان این بخش از قرآن را شنیدند گفتند:

طوبی لامة ینزل هذا علیها،و طوبی لاجواف تحمل هذا،و طوبی لالسن تکلم بهذا: "خوشا به حال امتی که این سوره ها بر آنها نازل می گردد،خوشا به دلهایی که این آیات را در خود پذیرا می شود، و خوشا به زبانهایی که این آیات بر آن جاری می گردد" 1.

در حدیث دیگری از امام صادق ع می خوانیم:

لا تدعوا قراءة سورة طه،فان اللّٰه یحبها و یحب من قرأها،و من ادمن قراءتها اعطاه اللّٰه یوم القیامة کتابه بیمینه،و لم یحاسبه بما عمل فی الاسلام،و اعطی فی الآخرة من الاجر حتی یرضی:

"تلاوت سوره طه را ترک نکنید،چرا که خدا آن را دوست می دارد و دوست می دارد کسانی را که آن را تلاوت کنند،هر کس تلاوت آن را ادامه دهد خداوند در روز قیامت نامه اعمالش را به دست راستش می سپارد و بدون حساب به بهشت می رود،و در آخرت آن قدر پاداش به او می دهد که راضی شود" 2.

در حدیث دیگری از پیامبر ص می خوانیم:

من قرأها اعطی یوم

ص :

5-او خداوندی است رحمن که بر عرش مسلط است.

6-از آن اوست آنچه در آسمانها و زمین و میان این دو و در اعماق زمین وجود دارد.

7-اگر سخن آشکارا بگویی(یا مخفی کنی)او پنهانیها و حتی پنهان تر از آن را نیز می داند! 8-او خداوندی است که معبودی جز او نیست و برای او نامهای نیک است.

یا حد اقل قسمتی از این حروف مقطعه،دارای معانی و مفاهیم خاصی باشد،درست همانند یک کلمه که محتوایی در بردارد.

اتفاقا در بسیاری از روایات و کلمات مفسران در آغاز این سوره و سوره یس به چنین مطلبی برخورد می کنیم که:" طه "به معنی یا رجل(ای مرد) است،و در پاره ای از اشعار عرب نیز به کلمه"طه"برخورد می کنیم که مفهومی شبیه"یا رجل"و یا نزدیک به آن دارد که بعضی از این اشعار ممکن است مربوط به آغاز اسلام یا قبل از اسلام باشد. (1)

و بطوری که یکی از آگاهان برای ما نقل کرد بعضی از دانشمندان غرب که پیرامون مسائل اسلامی مطالعه می کنند این مطلب را به همه حروف مقطعه قرآن تعمیم داده اند و معتقدند حروف مقطعه در آغاز هر سوره،کلمه ای است، دارای معنی خاص که بعضی با گذشت زمان متروک مانده،و بعضی به ما رسیده است،و الا بعید به نظر می رسد که مشرکان عرب،حروف مقطعه را بشنوند و مفهومی از آن درک نکنند و به سخریه و استهزاء برنخیزند،در حالی که در هیچیک از تواریخ دیده نشده که این بهانه جویان سبک مغز،حروف مقطعه را دستاویز برای چنین عکس العملی کرده باشند.

البته این نظر را به طور کلی و در باره همه حروف مقطعه قرآن،مشکل بتوان پذیرفت،ولی در باره بعضی قابل قبول است و در منابع اسلامی نیز از آن بحث شده است.

این موضوع نیز جالب توجه است که در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم"طه"از اسامی پیامبر است و معنی آن یا طالب الحق،الهادی الیه:

"ای کسی که طالب حقی،و هدایت کننده به سوی آنی".

از این حدیث چنین برمی آید که"طه"مرکب از دو حرف رمزی است

ص :157

"طا"اشاره به"طالب الحق"و"ها"اشاره به"هادی الیه"می باشد،می دانیم استفاده از حروف رمزی و علائم اختصاری در زمان گذشته و حال،فراوان بوده است،مخصوصا در عصر ما بسیار مورد استفاده است.

آخرین سخن در این زمینه اینکه کلمه"طه"مانند"یس"بر اثر گذشت زمان،تدریجا به صورت"اسم خاص"برای پیامبر اسلام ص درآمده است، تا آنجا که آل پیامبر ص را نیز"آل طه"می گویند،و از حضرت مهدی ع در دعای ندبه"یا بن طه"تعبیر شده است.

*** سپس می گوید"ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را به زحمت بیفکنی" ( مٰا أَنْزَلْنٰا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقیٰ ).

درست است که عبادت و جستجوی قرب پروردگار از طریق نیایش او،از بهترین کارها است،ولی هر کار حسابی دارد،عبادت هم حساب دارد،نباید آن قدر بر خود تحمیل کنی که پاهایت متورم گردد و نیرویت برای تبلیغ و جهاد کم شود.

باید توجه داشت که"تشقی"از ماده"شقاوت"بر ضد"سعادت"است، ولی همانگونه که"راغب"در"مفردات"می گوید:گاه می شود که این ماده به معنی رنج و تعب می آید و در آیه فوق،منظور همین معنی است همانگونه که شان نزولها نیز حکایت از آن می کند.

*** در آیه بعد هدف نزول قرآن را چنین شرح می دهد:"ما قرآن را جز برای یادآوری کسانی که از خدا می ترسند نازل نکردیم"( إِلاّٰ تَذْکِرَةً لِمَنْ یَخْشیٰ ).

تعبیر به"تذکرة"از یک سو"و من یخشی"از سوی دیگر،اشاره به واقعیت انکارناپذیری دارد:تذکره و یادآوری نشان می دهد که خمیر مایه

ص :158

همه تعلیمات الهی در درون جان انسان و سرشت او وجود دارد،و تعلیمات انبیاء آن را بارور می سازد آن چنان که گویی مطلبی را یادآوری می کند.

نمی گوئیم تمام علوم و دانشها را انسان قبلا می دانسته و از خاطر برده و نقش تعلیم در این جهان نقش یادآوری است(آن چنان که از افلاطون نقل می کنند) بلکه می گوئیم مایه اصلی آنها در سرشت آدمی نهفته است(دقت کنید).

تعبیر"من یخشی"نشان می دهد که تا یک نوع احساس مسئولیت که قرآن نام آن را"خشیت و ترس"گذاشته در آدمی نباشد،پذیرای حقایق نخواهد شد چرا که قابلیت قابل هم در بارور شدن هر بذر و دانه ای شرط است،و در حقیقت این تعبیر شبیه چیزی است که در آغاز سوره بقره می خوانیم" هُدیً لِلْمُتَّقِینَ " (قرآن مایه هدایت پرهیزکاران است).

*** سپس به معرفی خداوندی که"نازل کننده قرآن"است می پردازد،تا از طریق شناخت او،عظمت قرآن آشکارتر شود،می گوید:"این قرآن از سوی کسی نازل شده است که خالق زمین و آسمانهای بلند و برافراشته است"( تَنْزِیلاً مِمَّنْ خَلَقَ الْأَرْضَ وَ السَّمٰاوٰاتِ الْعُلیٰ ). (1)

در حقیقت این توصیف،اشاره به ابتدا و انتهای نزول قرآن می کند، انتهای آن زمین و ابتدایش آسمانها به معنی وسیع کلمه،و اگر در اینجا کلمه "و ما بینهما"-مانند بعضی دیگر از آیات قرآن-اضافه نشده،شاید به خاطر همین است که هدف بیان ابتدا و انتها بوده است.

به هر حال خداوندی که قدرت و تدبیر و حکمتش پهنه آسمان و زمین را

ص :159

فرا گرفته،پیدا است اگر کتابی نازل کند چه اندازه پر محتوا و پر بار است.

*** باز به معرفی پروردگار نازل کننده قرآن ادامه می دهد و می گوید:"او خداوندی است رحمان که فیض رحمتش همه جا را فرا گرفته،و بر عرش مسلط است"( اَلرَّحْمٰنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَویٰ ).

همانگونه که قبلا در تفسیر آیه ثُمَّ اسْتَویٰ عَلَی الْعَرْشِ (اعراف-54) گفته ایم"عرش"در لغت به چیزی می گویند که دارای سقف است و گاهی به خود سقف و یا تختهای پایه بلند مانند تختهای سلاطین نیز عرش اطلاق می شود.

در داستان"سلیمان"،می خوانیم: أَیُّکُمْ یَأْتِینِی بِعَرْشِهٰا :"کدامیک از شما می توانید تخت او(بلقیس)را برای من حاضر کنید"(نمل-38).

بدیهی است خداوند نه تختی دارد و نه حکومتی همانند حاکمان بشر، بلکه منظور از"عرش خدا"مجموعه جهان هستی است که تخت حکومت او محسوب می شود.

بنا بر این" اِسْتَویٰ عَلَی الْعَرْشِ "،کنایه از تسلط پروردگار و احاطه کامل او نسبت به جهان هستی و نفوذ امر و فرمان و تدبیرش در سراسر عالم است.

اصولا کلمه"عرش"در لغت عرب و"تخت"در فارسی غالبا کنایه از قدرت می باشد،مثلا می گوئیم فلان کس را از تخت فرو کشیدند،یعنی به قدرت و حکومتش پایان دادند،یا در عربی می گوئیم:ثل عرشه(تختش فرو ریخت) (1).

به هر حال بسیار کودکانه است اگر کسانی بخواهند از این تعبیر توهم جسمیت خداوند را بکنند.

*** به دنبال"حاکمیت"خدا بر عالم هستی از"مالکیت"او سخن می گوید:

ص :160

"آنچه در آسمانها،و در زمین،و در میان این دو،و در زیر خاکها و اعماق زمین وجود دارد همه از آن اوست"( لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا وَ مٰا تَحْتَ الثَّریٰ ).

"ثری"در اصل به معنی خاک مرطوب است و از آنجا که تنها قشر روی زمین بر اثر تابش آفتاب و وزش باد می خشکد ولی طبقه زیرین غالبا مرطوب است به این طبقه،"ثری"گفته می شود و به این ترتیب" مٰا تَحْتَ الثَّریٰ "به معنی اعماق زمین و جوف آنست که همه آنها مملوک مالک الملوک و خالق عالم هستی است.

تا به اینجا سه رکن از ارکان صفات پروردگار بیان شده بود،رکن اول "خالقیت"،رکن دوم"حاکمیت"رکن سوم"مالکیت"او است.

*** در آیه بعد به چهارمین رکن یعنی"عالمیت"او اشاره کرده می گوید:

"او آن قدر احاطه علمی دارد که اگر سخن آشکارا بگویی می داند،و اگر مخفی کنی نیز می داند،و حتی مخفی تر از مخفی را نیز آگاه است"( وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ یَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفیٰ ).

در اینکه منظور از"اخفی"(مخفی تر از سر)در اینجا چیست؟در میان مفسران گفتگو بسیار است.

-بعضی گفته اند:"سر"آنست که انسان با دیگری به طور پنهانی بازگو می کند و"اخفی"آنست که در دل نگهداشته و به کسی نمی گوید.

-بعضی گفته اند"سر"آنست که انسان در دل دارد،و"اخفی"آنست به فکر کسی نرسیده است اما خدا از آن آگاه است.

-بعضی دیگر گفته اند"سر"عملی است که مخفیانه انجام می دهد،و"اخفی" نیتی است که به دل دارد.

-بعضی گفته اند"سر"به معنی اسرار مردم است،و"اخفی"اسراری

ص :161

است که در ذات پاک خدا است.

-در حدیثی از امام باقر ع و صادق ع می خوانیم:"سر آنست که در دل پنهان نموده ای و اخفی آنست که به خاطرت آمده اما فراموش کرده ای". (1)

این حدیث ممکن است اشاره به این نکته باشد که آنچه را انسان،یاد میگیرد به مخزن حافظه سپرده میشود منتها گاهی ارتباط انسان با گوشه ای از این مخزن قطع میگردد و حالت نسیان باو دست میدهد لذا اگر با وسیله ای یادآوری بشود کاملا آن را مطلب آشنایی می بیند،بنا بر این آنچه را انسان فراموش کرده، مخفی ترین اسرار او است که در زوایای حافظه پنهان گشته و ارتباطش موقتا یا برای همیشه قطع شده است.

ولی به هر حال مانعی ندارد که تمام تفسیرهایی که در بالا گفته شد در مفهوم وسیع کلمه سر و اخفی جمع باشد.

به این ترتیب ترسیم روشنی از علم بی پایان پروردگار شده است و از مجموع آیات فوق شناخت اجمالی نسبت به نازل کننده قرآن در ابعاد چهارگانه"خلقت" و"حکومت"و"مالکیت"و"علم"حاصل می گردد.

*** و شاید به همین جهت است که در آیه بعد می گوید:"او اللّٰه است همان خداوندی که معبودی جز او نیست برای او نامها و صفات نیک است"( اَللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ لَهُ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنیٰ ).

چنان که در تفسیر(آیه 180 سوره اعراف)گفته ایم،تعبیر به"اسماء حسنی"هم در آیات قرآن و هم در کتب حدیث کرارا آمده است،این تعبیر در اصل به معنی نامهای نیک است،بدیهی است که همه نامهای پروردگار نیک است،ولی از آنجا که در میان اسماء و صفات خدا بعضی دارای اهمیت بیشتری

ص :162

است، به عنوان"اسماء حسنی"نامیده شده است.

در بسیاری از روایات که از پیامبر و ائمه ع به ما رسیده می خوانیم خداوند دارای 99 اسم است،هر کس او را به این نامها بخواند دعایش مستجاب می شود و هر کس آنها را احصا کند اهل بهشت است،این مضمون در منابع معروف حدیث اهل تسنن نیز دیده می شود.

به نظر می رسد که منظور از احصاء و شماره کردن این نامها همان"تخلق" به این صفات است،نه تنها ذکر الفاظ آنها،بدون شک اگر کسی با صفت عالم و قادر یا رحیم و غفور و امثال اینها،تخلق پیدا کند و اشعه ای از این صفات بزرگ الهی در وجود او بتابد هم بهشتی است و هم دعایش مستجاب(برای توضیح بیشتر به جلد هفتم تفسیر نمونه صفحه 25-28 مراجعه فرمائید).

ص :163

که می تواند در سراسر دوران انقلاب اسلام،راهنما و راهگشای آنها باشد.

مجموعه آیاتی را که در این سوره از موسی و بنی اسرائیل و فرعونیان سخن می گوید می توان به چهار بخش تقسیم کرد:

بخش اول:از آغاز نبوت و بعثت موسی و اولین جرقه های وحی سخن گفته و به تعبیر دیگر بحث از مدرسه ای است کوتاه مدت و پر محتوا که موسی در آن "وادی مقدس"در آن بیابان تاریک و خلوت،دوره آن را گذراند.

بخش دوم:از دعوت موسی و برادرش هارون نسبت به فرعون و فرعونیان به آئین یکتاپرستی و سپس درگیریهای آنها با دشمنان سخن می گوید.

بخش سوم:از خروج موسی و بنی اسرائیل از مصر و چگونگی نجات آنها از چنگال فرعون و فرعونیان و غرق شدن و هلاکت آنها بحث می کند.

بخش چهارم:پیرامون گرایش تند انحرافی بنی اسرائیل از آئین توحید به شرک و پذیرش وسوسه های سامری و مبارزه قاطع و شدید موسی با این انحراف سخن می گوید.

اکنون به آیات مورد بحث که مربوط به بخش نخست است باز می گردیم:

این آیات با تعبیر لطیف و جذابی این چنین می گوید:"آیا خبر موسی به تو رسیده است"؟!( وَ هَلْ أَتٰاکَ حَدِیثُ مُوسیٰ ).

بدیهی است این استفهام برای کسب خبر نیست که او از همه اسرار آگاه است،بلکه به تعبیر معروف این"استفهام تقریری"و یا به تعبیر دیگر استفهامی است که مقدمه بیان یک خبر مهم است همانگونه که در زبان روزمره نیز هنگام شروع به یک خبر مهم می گوئیم:آیا این خبر را شنیده ای که...؟ *** سپس می گوید:"در آن زمان که آتشی(از دور)مشاهده کرد و به خانواده خود گفت اندکی مکث کنید که من آتشی دیدم،من به سراغ آن بروم شاید

ص :166

شعله ای از آن برای شما بیاورم و یا به وسیله این آتش راهی پیدا کنم"( إِذْ رَأیٰ نٰاراً فَقٰالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ نٰاراً لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْهٰا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَی النّٰارِ هُدیً ).

با توجه به اینکه"قبس"(بر وزن قفس)به معنی مختصری از آتش است که از مجموعه ای جدا می کنند،و با توجه به اینکه معمولا مشاهده آتش در بیابانها نشان می دهد که جمعیتی گرد آن جمعند،و یا اینکه شعله ای را بر بلندی روشن ساخته اند که کاروانیان در شب راه را گم نکنند،و نیز با توجه به اینکه"امکثوا"از ماده"مکث"به معنی توقف کوتاه است،از مجموع این تعبیرات چنین استفاده می شود که موسی با همسر و فرزند خود در شبی تاریک از بیابان عبور می کرده،شبی بود سرد و ظلمانی که راه را در آن گم کرده بود، شعله آتشی از دور نظر او را به خود جلب کرد،به محض دیدن این شعله به خانواده اش گفت توقف کوتاهی کنید که من آتشی دیدم،بروم اندکی از آن برای شما بیاورم و یا راه را بوسیله آتش یا کسانی که آنجا هستند پیدا کنم.

در تواریخ نیز می خوانیم که موسی ع هنگامی که مدت قراردادش با "شعیب"در"مدین"پایان یافت،همسر و فرزند و همچنین گوسفندان خود را برداشت و از مدین به سوی مصر رهسپار شد،راه را گم کرد،شبی تاریک و ظلمانی بود،گوسفندان او در بیابان متفرق شدند،می خواست آتشی بیفروزد تا در آن شب سرد،خود و فرزندانش گرم شوند،اما بوسیله آتش زنه آتش روشن نشد در این اثناء همسر باردارش دچار درد وضع حمل شد.

طوفانی از حوادث سخت،او را محاصره کرد در این هنگام بود که شعله ای از دور به چشمش خورد،ولی این آتش نبود بلکه نور الهی بود،موسی به گمان اینکه آتش است برای پیدا کردن راه و یا برگرفتن شعله ای،به سوی آتش حرکت کرد (1)

ص :167

اکنون دنباله ماجرا را از زبان قرآن می شنویم:

*** "هنگامی که موسی ع نزد آتش آمد،صدایی شنید که او را مخاطب ساخته می گوید:ای موسی"!( فَلَمّٰا أَتٰاهٰا نُودِیَ یٰا مُوسیٰ ).

*** "من پروردگار توام،کفشهایت بیرون آر،که تو در سرزمین مقدس"طوی" هستی"( إِنِّی أَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوٰادِ الْمُقَدَّسِ طُویً ).

از آیه 30 سوره قصص استفاده می شود که موسی این ندا را از سوی درختی که در آنجا بود شنید( نُودِیَ مِنْ شٰاطِئِ الْوٰادِ الْأَیْمَنِ فِی الْبُقْعَةِ الْمُبٰارَکَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَنْ یٰا مُوسیٰ إِنِّی أَنَا اللّٰهُ رَبُّ الْعٰالَمِینَ )از مجموع این دو تعبیر استفاده می شود که موسی هنگامی که نزدیک شد آتش را در درون درخت(مفسران می گویند درخت عنابی بوده)مشاهده کرد،و این خود قرینه روشنی بود که این آتش یک آتش معمولی نیست،بلکه این نور الهی است که نه تنها درخت را نمی سوزاند بلکه با آن هماهنگ و آشنا است،نور حیات است و زندگی!.

موسی با شنیدن این ندای روحپرور:"من پروردگار توام"هیجان زده شد و لذت غیر قابل توصیفی سرتاپایش را احاطه کرد،این کیست که با من سخن می گوید؟این پروردگار من است،که با کلمه"ربک"مرا مفتخر ساخته،تا به من نشان دهد که در آغوش رحمتش از آغاز طفولیت تا کنون پرورش یافته ام و آماده رسالت عظیمی شده ام.

او مامور شد تا کفش خود را از پای در آورد،چرا که در سرزمین مقدسی گام نهاده،سرزمینی که نور الهی بر آن جلوه گر است،پیام خدا را در آن می شنود و پذیرای مسئولیت رسالت می شود،باید با نهایت خضوع و تواضع در این سرزمین گام نهد،این است دلیل بیرون آوردن کفش از پا.

ص :168

بنا بر این،بحث مشروحی که بعضی از مفسران در باره بیرون آوردن کفش از پا کرده اند،و اقوالی از مفسران نقل نموده اند زائد به نظر می رسد(البته روایاتی در زمینه تاویل این آیه نقل شده که هنگام ذکر نکات از آن بحث خواهیم کرد).

تعبیر به"طوی"یا به خاطر آنست که نام آن سرزمین،سرزمین طوی بوده است،همانگونه که غالب مفسران گفته اند،و یا اینکه"طوی"که در اصل به معنی پیچیدن است در اینجا کنایه از آنست که این سرزمین را برکات معنوی از هر سو احاطه کرده بود،به همین جهت در آیه 30 سوره قصص از آن به عنوان " اَلْبُقْعَةِ الْمُبٰارَکَةِ "تعبیر شده است.

*** سپس از همان گوینده این سخن را نیز شنید:"و من تو را برای مقام رسالت برگزیده ام،اکنون به آنچه به تو وحی می شود گوش فرا ده"!( وَ أَنَا اخْتَرْتُکَ فَاسْتَمِعْ لِمٰا یُوحیٰ ).

*** و به دنبال آن نخستین جمله وحی را موسی به این صورت دریافت کرد"من "اللّٰه"هستم،معبودی جز من نیست"( إِنَّنِی أَنَا اللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ أَنَا ).

"اکنون که چنین است تنها مرا عبادت کن،عبادتی خالص از هر گونه شرک"( فَاعْبُدْنِی ).

"و نماز را برپای دار،تا همیشه به یاد من باشی"( وَ أَقِمِ الصَّلاٰةَ لِذِکْرِی ).

در این آیه پس از بیان مهمترین اصل دعوت انبیاء که مساله توحید است موضوع عبادت خداوند یگانه به عنوان یک ثمره برای درخت ایمان و توحید بیان شده،و به دنبال آن دستور به نماز،یعنی بزرگترین عبادت و مهمترین پیوند خلق با خالق و مؤثرترین راه برای فراموش نکردن ذات پاک او داده شده.

این سه دستور با فرمان رسالت که در آیه قبل بود،و مساله معاد که در آیه

ص :169

بعد است یک مجموعه کامل و فشرده از اصول و فروع دین را بازگو می کند که با دستور به استقامت که در آخرین آیات مورد بحث خواهد آمد از هر نظر تکمیل می گردد.

*** و از آنجا که بعد از ذکر"توحید"و شاخ و برگهای آن،دومین اصل اساسی مساله"معاد"است در آیه بعد اضافه می کند:"رستاخیز به طور قطع خواهد آمد،من می خواهم آن را پنهان کنم،تا هر کس در برابر سعی و کوششهایش جزا ببیند"( إِنَّ السّٰاعَةَ آتِیَةٌ أَکٰادُ أُخْفِیهٰا لِتُجْزیٰ کُلُّ نَفْسٍ بِمٰا تَسْعیٰ ).

در این جمله دو نکته است که باید به آن توجه داشت:نخست اینکه جمله " أَکٰادُ أُخْفِیهٰا "مفهومش آنست که"نزدیک"است من تاریخ قیام قیامت را مخفی دارم،و لازمه این تعبیر آنست که مخفی نداشته ام،در حالی که می دانیم طبق صریح بسیاری از آیات قرآن،احدی از تاریخ قیامت آگاه نیست،چنان که در آیه 187 سوره اعراف می خوانیم یَسْئَلُونَکَ عَنِ السّٰاعَةِ أَیّٰانَ مُرْسٰاهٰا قُلْ إِنَّمٰا عِلْمُهٰا عِنْدَ رَبِّی :"در باره قیامت از تو سؤال می کنند،بگو همانا علم آن مخصوص خدا است".

مفسران،برای پاسخ این سؤال به گفتگو پرداخته اند،بسیاری عقیده دارند تعبیر فوق،یک نوع مبالغه است و مفهومش این است که تاریخ شروع رستاخیز آن قدر مخفی و پنهان است که حتی نزدیک است من نیز از خودم پنهان دارم، در این زمینه روایتی هم وارد شده است و احتمالا این دسته از مفسران مطلب خود را از آن روایت اقتباس کرده اند.

تفسیر دیگر این است که مشتقات"کاد"همواره به معنی نزدیک شدن نیست،بلکه گاهی به معنی تاکید می آید،بی آنکه معنی نزدیک شدن را داشته باشد.

و لذا بعضی از مفسران"اکاد"را به معنی"ارید"(می خواهم)تفسیر

ص :170

کرده اند، و در بعضی از متون لغت نیز همین معنی صریحا آمده است. (1)

نکته دیگر اینکه:علت مخفی نگاه داشتن تاریخ قیامت،طبق آیه فوق آنست که"خداوند می خواهد هر کسی را به تلاش و کوششهایش پاداش دهد" و به تعبیر دیگر:با مخفی بودن آن یک نوع آزادی عمل برای همگان پیدا می شود و از سوی دیگر چون وقت آن دقیقا معلوم نیست و در هر زمانی محتمل است نتیجه اش حالت آماده باش دائمی و یا پذیرش سریع برنامه های تربیتی است، همانگونه که در باره فلسفه اخفاء"شب قدر"گفته اند منظور این است که مردم همه شبهای سال،یا همه شبهای ماه مبارک رمضان را گرامی دارند و به درگاه خدا بروند.

*** در آخرین آیه مورد بحث به یک اصل اساسی که ضامن اجرای همه برنامه های عقیدتی و تربیتی فوق است اشاره کرده می فرماید:"هرگز نباید افرادی که ایمان به رستاخیز ندارند و از هوسهای خویش پیروی کرده اند تو را مانع از آن شوند که اگر چنین شود هلاک خواهی شد"!( فَلاٰ یَصُدَّنَّکَ عَنْهٰا مَنْ لاٰ یُؤْمِنُ بِهٰا وَ اتَّبَعَ هَوٰاهُ فَتَرْدیٰ ).

در برابر افراد بی ایمان و وسوسه ها و کارشکنیهای آنان محکم بایست،نه از انبوه آنها وحشت کن،و نه از توطئه های آنها ترسی به دل راه ده،و نه هرگز در حقانیت دعوت و اصالت مکتبت از این هیاهوها شک و تردیدی داشته باش.

جالب اینکه در اینجا جمله" لاٰ یُؤْمِنُ "به صورت صیغه مضارع و جمله " وَ اتَّبَعَ هَوٰاهُ "به صورت صیغه ماضی است،و در حقیقت اشاره به این نکته است که عدم ایمان منکران قیامت از پیروی هوای نفس سرچشمه می گیرد،گویی

ص :171

می خواهند آزاد باشند و هر چه دلشان خواست انجام دهند پس چه بهتر که انکار قیامت کنند تا بر آزادی هوسهایشان خدشه ای وارد نشود! ***

در حدیث دیگری از امام صادق ع مطلب جالبی در رابطه با این فراز از زندگی موسی نقل شده آنجا که می فرماید:

کن لما لا ترجو ارجی منک لما ترجو،فان موسی بن عمران خرج لیقبس لاهله نارا فرجع الیهم و هو رسول نبی!: "نسبت به چیزهایی که امید نداری بیش از چیزهایی که امید داری،امیدوار باش!چرا که موسی بن عمران به دنبال یک شعله آتش رفت،اما با مقام نبوت و رسالت بازگشت"! (1)اشاره به اینکه بسیار می شود که انسان به چیزی امیدوار است اما به آن نمی رسد ولی چیزهای مهمتری که امیدی نسبت به آن ندارد به لطف پروردگار برای او فراهم می شود! همین معنی از امیر مؤمنان علی ع نیز نقل شده است. (2)

***

این موضوع نیز لازم به یادآوری است که شنیدن سخن خدا،آنهم بدون هیچ واسطه،مفهومش این نیست که خداوند،حنجره و صوتی دارد بلکه او به قدرت کامله اش امواج صوت را در فضا خلق می کند،و به وسیله این امواج با پیامبرانش سخن می گوید،و از آنجا که آغاز نبوت موسی ع به اینگونه انجام یافت لقب"کلیم اللّٰه"به او داده شده است.

***

را بر پا دار تا به یاد من باشی.

جالب اینکه این آیه می گوید:نماز را بر پا دار تا به یاد من باشی،اما در آیه 28 سوره رعد می گوید:ذکر خدا مایه اطمینان و آرامش دلها است ( أَلاٰ بِذِکْرِ اللّٰهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ )و در آیه 27 تا 30 سوره فجر می فرماید: یٰا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ اِرْجِعِی إِلیٰ رَبِّکِ رٰاضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلِی فِی عِبٰادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی :"ای نفس مطمئنه به سوی پروردگارت بازگرد،در حالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود،در زمره بندگانم درآی،و در بهشتم گام بگذار"! از قرار دادن این سه آیه در کنار هم به خوبی می فهمیم نماز انسان را به یاد خدا می دارد،یاد خدا نفس مطمئنه به او می دهد،و نفس مطمئنه او را به مقام بندگان خاص و بهشت جاویدان می رساند.

ص :175

21-فرمود آن را بگیر و نترس ما آن را به همان صورت اول باز می گردانیم.

22-و دست خود را در گریبانت فرو بر،تا سفید و درخشنده بی عیب بیرون آید،و این معجزه دیگری است.

23-می خواهیم آیات بزرگ خود را به تو نشان دهیم.

و از آنجا که مایل بود سخنش را با محبوب خود که برای نخستین بار در را به روی او گشوده است ادامه دهد،و نیز از آنجا که شاید فکر می کرد تنها گفتن این عصای من است کافی نباشد،بلکه منظور بازگو کردن آثار و فوائد آنست،اضافه کرد:"من بر آن تکیه می کنم( أَتَوَکَّؤُا عَلَیْهٰا ).

"و برگ درختان را با آن برای گوسفندانم فرو می ریزم"( وَ أَهُشُّ بِهٰا عَلیٰ غَنَمِی ). (1)

علاوه بر این فوائد و نتایج دیگری نیز در آن دارم"( وَ لِیَ فِیهٰا مَآرِبُ أُخْریٰ ). (2)

البته پیدا است،عصا برای صاحبان آن چه فوائدی دارد،گاهی از آن به عنوان یک وسیله دفاعی در مقابل حیوانات موذی و دشمنان استفاده می کنند، گاهی در بیابان سایبان به توسط آن می سازند،گاه ظرف به آن بسته و از نهر عمیق آب می کشند.

به هر حال موسی در تعجب عمیقی فرو رفته بود که در این محضر بزرگ این چه سؤالی است و من چه جوابی دارم می گویم،آن فرمانهای قبل چه بود؟ و این استفهام برای چیست؟ *** ناگهان"به او فرمان داده شد ای موسی عصایت را بیفکن"!( قٰالَ أَلْقِهٰا یٰا مُوسیٰ ).

*** "موسی فورا و بدون فوت وقت عصا را افکند،ناگهان مار عظیمی شد

ص :178

و شروع به حرکت کرد"( فَأَلْقٰاهٰا فَإِذٰا هِیَ حَیَّةٌ تَسْعیٰ ).

"تسعی"از ماده"سعی"به معنی راه رفتن سریع است که به مرحله دویدن نرسد.

*** در اینجا"به موسی دستور داده شد که آن را بگیر،و نترس،ما آن را به همان صورت نخستین باز می گردانیم"!( قٰالَ خُذْهٰا وَ لاٰ تَخَفْ سَنُعِیدُهٰا سِیرَتَهَا الْأُولیٰ ). (1)

در آیه 31 سوره قصص می خوانیم" وَلّٰی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ یٰا مُوسیٰ أَقْبِلْ وَ لاٰ تَخَفْ ":"موسی با مشاهده کردن آن مار عظیم،ترسید و فرار کرد،خداوند بار دیگر فرمود:ای موسی بازگرد و نترس".

گرچه مساله ترس موسی در اینجا برای جمعی از مفسران سؤال انگیز شده است که این حالت با شجاعتی که در موسی سراغ داریم و عملا در طول عمر خود به هنگام مبارزه با فرعونیان به ثبوت رسانید،بعلاوه از شرائط کلی انبیاء است چگونه سازگار است؟ ولی با توجه به یک نکته پاسخ آن روشن می شود،زیرا طبیعی هر انسانی است-هر قدر هم شجاع و نترس باشد-که اگر ببیند ناگهان قطعه چوبی تبدیل به مار عظیمی شود و سریعا به حرکت درآید،موقتا متوحش می شود و خود را کنار می کشد،مگر آنکه در برابر او این صحنه بارها تکرار شود،این عکس- العمل طبیعی هیچگونه ایرادی بر موسی نخواهد بود و با آیه 39 احزاب که می گوید: اَلَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسٰالاٰتِ اللّٰهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لاٰ یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللّٰهَ :

"کسانی که ابلاغ رسالتهای الهی می کنند و از او می ترسند،و از هیچکس جز

ص :179

او ترسی ندارند"منافاتی ندارد،این یک وحشت طبیعی زودگذر و موقتی در برابر یک حادثه کاملا بی سابقه و خارق عادت است.

*** سپس به دومین معجزه مهم موسی اشاره کرده به او دستور می دهد:"دست خود را در گریبانت فرو بر،تا سفید و روشن بیرون آید،بی آنکه عیب و نقصی در آن باشد،و این معجزه دیگری برای تو است"( وَ اضْمُمْ یَدَکَ إِلیٰ جَنٰاحِکَ تَخْرُجْ بَیْضٰاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ آیَةً أُخْریٰ ). (1)

گرچه در تفسیر جمله" وَ اضْمُمْ یَدَکَ إِلیٰ جَنٰاحِکَ... "مفسران عبارات گوناگونی دارند،ولی با توجه به آیه 32 سوره قصص که می گوید: اُسْلُکْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ و آیه 12 سوره نمل که می گوید: وَ أَدْخِلْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ به خوبی استفاده می شود که موسی مامور بوده است دست خود را در گریبانش فرو برد و تا زیر بغل یا پهلو ادامه دهد(چرا که جناح در اصل به معنی بال پرندگان است و در اینجا می تواند کنایه از زیر بغل بوده باشد).

"بیضاء"به معنی سفید است،و جمله" مِنْ غَیْرِ سُوءٍ "اشاره به این است که سفیدی دست تو بر اثر بیماری پیسی و مانند آن نخواهد بود،به دلیل اینکه درخشندگی خاصی دارد،در یک لحظه ظاهر و در لحظه دیگری از بین می رود.

ولی از بعضی روایات استفاده می شود که دست موسی در آن حالت،نورانیت فوق العاده ای پیدا کرد،اگر چنین بوده است باید قبول کرد که جمله مِنْ غَیْرِ سُوءٍ مفهوم دیگری جز آنچه در بالا گفتیم خواهد داشت یعنی نورانیتی دارد بدون عیب،نه چشم را آزار می رساند و نه لکه تاریکی در میان آن دیده می شود و نه غیر آن.

***

ص :180

در آخرین آیه مورد بحث به عنوان یک نتیجه گیری از آنچه در آیات قبل بیان شد می فرماید:"ما اینها را در اختیار تو قرار دادیم تا آیات بزرگ خود را به تو نشان دهیم"( لِنُرِیَکَ مِنْ آیٰاتِنَا الْکُبْریٰ ).

پیدا است که منظور از"آیات کبری"همان دو معجزه مهمی است که در بالا آمد،و اینکه بعضی از مفسران احتمال داده اند،اشاره به معجزات دیگری است که بعد از آن خداوند در اختیار موسی گذاشت بسیار بعید به نظر می رسد.

***

مگر عصا و مار عظیم هر دو در گذشته های دور از خاک گرفته نشده اند، البته شاید میلیونها یا صدها میلیون سال طول کشید که از خاک این چنین موجوداتی به وجود آمد(و هیچ در این مساله تفاوتی نیست که ما قائل به تکامل انواع باشیم و یا ثبوت انواع،چرا که به هر حال هم چوب درختان از خاک آفریده شده اند و هم حیوانات) منتها کار اعجاز در این مورد بوده است که آن مراحلی را که می بایست در طول سالیان دراز طی شود،در یک لحظه و در مدتی بسیار کوتاه انجام داده است آیا چنین امری محال به نظر می رسد؟ ممکن است من کتاب قطوری را با دست در یک سال بنویسم،حال اگر کسی پیدا شود با اتکاء به اعجاز آن چنان سریع انجام دهد که در یک ساعت یا کمتر از آن نوشته شود این محال عقلی نیست،این خارق عادت است.(دقت کنید) به هر حال قضاوت عجولانه در باره معجزات و آنها را خدای ناکرده به خرافات نسبت دادن دور از منطق و عقل است،تنها چیزی که گاهی اینگونه افکار را به وجود می آورد این است که ما به علل و معلول عادی خو گرفته ایم تا آنجا که آنها را به صورت ضرورت تلقی می کنیم،و هر چه را خلاف آن باشد مخالف ضرورت می دانیم در حالی که شکل این علل و معلول طبیعی و عادی هرگز جنبه ضرورت ندارد و هیچ مانعی ندارد عامل ما فوق طبیعت،دگرگونیها در آنها ایجاد کند (1).

***

وسیله ساده می توان آن چنان نیروی خارق العاده ای به وجود آورد.

این در واقع درسی است به همه انسانها که در این جهان هیچ چیز را ساده نپندارند،ای بسا موجودات یا افرادی که ما با دیده حقارت به آنها می نگریم قدرتهای عظیمی در دل نهفته داشته باشند که ما از آن بیخبریم.

***

خودشان و یا افکار و اعوان و انصارشان همه جا حاضرند،آنهایی که تمام سازمانهای تبلیغاتی و اقتصادی و سیاسی را در قبضه خود گرفته اند که اگر آنها اصلاح شوند و یا در صورت عدم اصلاح ریشه کن گردند می توان به نجات جامعه امیدوار بود، و گرنه هر گونه اصلاحی بشود.سطحی و موقتی و گذرا است.

جالب اینکه:دلیل لزوم آغاز کردن از فرعون،در یک جمله کوتاه" إِنَّهُ طَغیٰ "(او طغیان کرده است)بیان شده که در این کلمه"طغیان"همه چیز جمع است،آری طغیان و تجاوز از حد و مرز در تمام ابعاد زندگی،و به همین جهت به اینگونه افراد"طاغوت"گفته می شود که از همین ماده گرفته شده است.

*** موسی ع نه تنها از چنین ماموریت سنگینی وحشت نکرد،و حتی کمترین تخفیفی از خداوند نخواست،بلکه با آغوش باز از آن استقبال نمود،منتهی وسائل پیروزی در این ماموریت را از خدا خواست.

و از آنجا که نخستین وسیله پیروزی روح بزرگ،فکر بلند و عقل توانا و به عبارت دیگر گشادگی سینه است"عرض کرد پروردگار من!سینه مرا گشاده بدار"( قٰالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی ).

آری نخستین سرمایه برای یک رهبر انقلابی،سینه گشاده،حوصله فراوان استقامت و شهامت و تحمل بار مشکلات است،و به همین دلیل در حدیثی از امیر مؤمنان علی ع می خوانیم:

آلة الریاسة سعة الصدر: "وسیله رهبری و ریاست سینه گشاده است" (1)(در باره شرح صدر و مفهوم آن در جلد پنجم تفسیر نمونه صفحه 436 ذیل آیه 125 انعام نیز بحث کرده ایم).

*** و از آنجا که این راه مشکلات فراوانی دارد که جز به لطف خدا گشوده

ص :186

نمی شود در مرحله دوم از خدا تقاضا کرد که کارها را بر او آسان گرداند و مشکلات را از سر راهش بردارد،عرض کرد"کار مرا آسان گردان"( وَ یَسِّرْ لِی أَمْرِی ).

*** سپس موسی تقاضای قدرت بیان هر چه بیشتر کرد و عرضه داشت:"گره از زبانم بگشا"( وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسٰانِی ).

درست است که داشتن سرمایه شرح صدر،مهمترین سرمایه است ولی کار سازی این سرمایه در صورتی است که قدرت ارائه و اظهار آن به صورت کامل وجود داشته باشد، به همین دلیل،موسی بعد از تقاضای شرح صدر و برطرف شدن موانع،تقاضا کرد خداوند گره از زبانش بردارد.

*** و مخصوصا علت آن را چنین بیان کرد:"تا سخنان مرا درک کنند" ( یَفْقَهُوا قَوْلِی ).

این جمله در حقیقت،آیه قبل را تفسیر می کند و از آن،روشن می شود که منظور از گشوده شدن گره زبان،این نبوده است که زبان موسی ع بخاطر سوختگی در دوران طفولیت یک نوع گرفتگی داشته(آن گونه که بعضی از مفسران از ابن عباس نقل کرده اند)بلکه منظور گرههای سخن است که مانع درک و فهم شنونده می گردد،یعنی آن چنان فصیح و بلیغ و رسا و گویا سخن بگویم که هر شنونده ای منظور مرا به خوبی درک کند.

شاهد دیگر این تفسیر،آیه 34 سوره قصص است وَ أَخِی هٰارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّی لِسٰاناً :"برادرم هارون زبانش از من فصیحتر است".

جالب اینکه:افصح از ماده"فصیح"در اصل به معنی خالص بودن چیزی از زوائد است و سپس به سخنی که رسا و گویا و خالی از حشو و زوائد باشد گفته شده است.

ص :187

به هر حال یک رهبر و پیشوای موفق و پیروز کسی است که علاوه بر سعه فکر و قدرت روح،دارای بیانی گویا و خالی از هر گونه ابهام و نارسایی باشد.

*** و از آنجا که رساندن این بار سنگین به مقصد(بار رسالت پروردگار و رهبری انسانها و مبارزه با طاغوتها و جباران)نیاز به یار و یاور دارد،و به تنهایی ممکن نیست،چهارمین تقاضای موسی ع از پروردگار این بود:"خداوندا! وزیر و یاوری از خاندانم برای من قرار ده"( وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی ).

"وزیر"از ماده"وزر"در اصل به معنی بار سنگین است،و از آنجا که وزیران بسیاری از بارهای سنگین را در کشورداری بر دوش دارند این نام بر آنها گذارده شده است.و نیز کلمه وزیر به معاون و یاور اطلاق می شود.

اما اینکه موسی ع تقاضا می کند که این وزیر از خانواده او باشد دلیلش روشن است، چرا که هم شناخت بیشتری نسبت به او خواهد داشت،و هم دلسوزی فراوانتر،چه خوبست که انسان بتواند با کسی همکاری کند که پیوندهای روحانی و جسمانی آنان را به هم مربوط ساخته است.

*** سپس مخصوصا انگشت روی برادر خویش گذاشت و عرضه داشت"این مسئولیت را به برادرم هارون بده"( هٰارُونَ أَخِی ).

هارون:طبق نقل بعضی از مفسران،برادر بزرگتر موسی بود و سه سال با او فاصله سنی داشت،قامتی بلند و رسا و زبانی گویا و درک عالی داشت سه سال قبل از وفات موسی،دنیا را ترک گفت. (1)

او از پیامبران مرسل بود چنان که در آیه 45 سوره مؤمنون می خوانیم: ثُمَّ أَرْسَلْنٰا مُوسیٰ وَ أَخٰاهُ هٰارُونَ بِآیٰاتِنٰا وَ سُلْطٰانٍ مُبِینٍ ،و نیز دارای نور و روشنایی

ص :188

باطنی و وسیله تشخیص حق از باطل بود چنان که در آیه 48 سوره انبیاء می خوانیم: وَ لَقَدْ آتَیْنٰا مُوسیٰ وَ هٰارُونَ الْفُرْقٰانَ وَ ضِیٰاءً .

بالآخره او پیامبری بود که خداوند از باب رحمتش به موسی بخشید وَ وَهَبْنٰا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنٰا أَخٰاهُ هٰارُونَ نَبِیًّا (مریم-53).

او دوش به دوش،برادرش موسی ع در انجام این رسالت سنگین،تلاش می کرد.

درست است که موسی ع در آن شب تاریک.در آن وادی مقدس که این تقاضا را از خدا به هنگام دریافت فرمان رسالت می کند بیش از ده سال از وطن خود دور مانده بود،ولی قاعدتا ارتباطش به طور کامل از برادرش در این مدت قطع نشده بود که با این صراحت و روشنی از او سخن می گوید و از درگاه خدا تقاضای شرکت او در این برنامه بزرگ می کند.

*** سپس موسی هدف خود را از تعیین هارون به وزارت و معاونت چنین بیان می کند:"خداوندا!پشتم را با او محکم کن"( اُشْدُدْ بِهِ أَزْرِی ).

"ازر"در اصل،از ماده"ازار"بمعنی لباس گرفته شده است،مخصوصا به لباسی گفته می شود که بند آن را بر کمر گره می زنند،به همین جهت گاهی این کلمه به کمر،یا قوت و قدرت نیز اطلاق شده است.

*** و برای تکمیل این مقصد،تقاضا می کند"او را در کار من شریک گردان" ( وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی ).

هم شریک در مقام رسالت باشد،و هم در پیاده کردن این برنامه بزرگ شرکت جوید،ولی به هر حال او پیرو موسی در تمام برنامه ها بود و موسی امام و پیشوای او.

***

ص :189

سرانجام نتیجه خواسته های خود را چنین بیان می کند"تا تو را بسیار تسبیح گوئیم"( کَیْ نُسَبِّحَکَ کَثِیراً ).

*** "و تو را بسیار یاد کنیم"( وَ نَذْکُرَکَ کَثِیراً ).

*** چرا که تو همیشه از حال ما آگاه بوده ای( إِنَّکَ کُنْتَ بِنٰا بَصِیراً ).

تو نیازهای ما را به خوبی می دانی،و به مشکلات این راه از هر کس آگاهتری ما از تو آن می خواهیم که ما را در اطاعت فرمانت قدرت بخشی،و به انجام وظائف و تعهدها و مسئولیتهایمان موفق و پیروز داری.

*** از آنجا که موسی در این تقاضاهای مخلصانه اش نظری جز خدمت بیشتر و کاملتر نداشت،خداوند تقاضای او را در همان وقت اجابت فرمود"به او گفت آنچه را خواسته بودی به تو داده شد ای موسی"!( قٰالَ قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یٰا مُوسیٰ ).

در واقع در این لحظات حساس و سرنوشت ساز که موسی برای نخستین بار بر بساط میهمانی خداوند بزرگ گام می نهاد هر چه لازم داشت یک جا از او درخواست کرد،و او نیز مهمانش را نهایت گرامی داشت و همه خواسته های او را در یک جمله کوتاه با ندایی حیاتبخش اجابت کرده بی آنکه در آن قید و شرط یا چون و چرایی کند،و با تکرار نام موسی که هر گونه ابهامی را از دل می زداید آن را تکمیل فرموده و چه شوق انگیز و افتخار آفرین است که نام بنده در گفتار مولی تکرار گردد.

ص :190

مذهب دارند و آن را در خدمت طغیانگران و استعمار پیشگان می دانند.

ممکن است گفتار آنها در باره مذاهب ساختگی تخدیری صحیح باشد،ولی تاریخ انبیای راستین با صراحت تمام،پندارهای واهی آنها را در مورد مذاهب آسمانی صد در صد نفی می کند،مخصوصا قیام موسی بن عمران شاهد گویایی است در این رابطه.

***

الهی را در سطح جامعه پرتوافکن سازد،تکیه بر کلمه"کثیرا"نشان می دهد که می خواهد آن را همگانی و عمومی سازد و از اختصاص به دایره محدودی درآورد.

***

(طبق نقل تفسیر المیزان)در کتاب"غایة المرام"از یک صد طریق از طرق اهل سنت و هفتاد طریق از طرق شیعه نقل شده است،آن قدر معتبر می باشد که جای هیچگونه انکار ندارد.

ما در باره حدیث منزله،در جلد ششم تفسیر نمونه ذیل آیه 142 اعراف (صفحه 339)به قدر کافی بحث کرده ایم،اما آنچه ذکر آن را در اینجا ضروری می دانیم این است که بعضی از مفسران(مانند آلوسی در روح المعانی)با قبول اصل روایت در دلالت آن ایراد کرده اند و گفته اند جمله" وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی " (او را شریک در کار من بنما)چیزی را جز شرکت در امر ارشاد و دعوت مردم به سوی حق،اثبات نمی کند.

ولی پیدا است که مساله شرکت در ارشاد و به تعبیر دیگر امر به معروف و نهی از منکر و گسترش دعوت حق،وظیفه فرد فرد مسلمانان است و این چیزی نبوده است که پیامبر ص برای علی ع بخواهد،این یک توضیح واضح است که هرگز نمی توان دعای پیامبر ص را به آن تفسیر کرد.

از سوی دیگر می دانیم که منظور شرکت در امر نبوت هم نبوده است، بنا بر این نتیجه می گیریم که مقام خاصی بوده غیر از نبوت و غیر از وظیفه عمومی ارشاد،آیا این جز مساله ولایت خاصه چیزی خواهد بود؟آیا این همان خلافت (به مفهوم خاصی که شیعه برای آن قائل است)نیست؟و جمله"وزیرا"نیز آن را تایید و تقویت می کند.

به تعبیر دیگر وظائفی وجود دارد که کار همه افراد نیست و آن حفظ آئین پیامبر ص از هر گونه تحریف و انحراف،و تفسیر هر گونه ابهامی که در محتوای آئین برای بعضی رخ دهد،و رهبری امت در غیبت پیامبر ص و بعد از او، و کمک بسیار مؤثر در پیشبرد اهداف او.

اینها همان چیزی است که پیامبر ص با گفتن جمله"اشرکه فی امری"

ص :194

از خدا برای علی ع خواست.

و از اینجا روشن می شود،وفات هارون قبل از موسی ع مشکلی در این بحث ایجاد نمی کند،زیرا خلافت و جانشینی گاهی در زمان غیبت رهبر است آن گونه که هارون در غیبت موسی داشت و گاهی بعد از وفات او است،آن گونه که علی ع بعد از وفات پیامبر ص داشت هر دو دارای یک قدر مشترک و جامع واحد است هر چند مصداقها متفاوت بوده است.(دقت کنید)

ص :195

بیفکند،و دشمن من و دشمن او آن را بگیرد و من محبتی از خودم بر تو افکندم، تا در برابر دیدگان(علم)من پرورش یابی.

40-در آن هنگام که خواهرت(در نزدیکی کاخ فرعون)راه می رفت و می گفت آیا خانواده ای را به شما نشان دهم که این نوزاد را کفالت می کند(و دایه خوبی برای اوست)و به دنبال آن ما تو را به مادرت بازگرداندیم تا چشمش به تو روشن شود،و غمگین نگردد،و تو کسی(از فرعونیان)را کشتی اما ما تو را از اندوه نجات دادیم،پس از آن سالیانی در میان مردم مدین توقف نمودی و تو را بارها آزمودیم سپس در زمان مقدر(برای فرمان رسالت)به اینجا آمدی.

41-و من تو را برای خودم پرورش دادم!

هنگام که وحی کردیم به مادر تو آنچه باید وحی شود"( إِذْ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ أُمِّکَ مٰا یُوحیٰ ).

اشاره به اینکه:تمام خطوطی که منتهی به نجات موسی ع از چنگال فرعونیان در آن روز می شد همه را به مادرت تعلیم دادیم:

زیرا به گونه ای که از سایر آیات قرآن استفاده می شود،فرعون شدیدا بنی اسرائیل را تحت فشار قرار داده بود،مخصوصا برای جلوگیری از قدرت و قوت بنی اسرائیل و شورش احتمالی آنها،و یا به گفته جمعی از مورخان و مفسران برای جلوگیری از به وجود آمدن فرزندی که پیش بینی کرده بودند از بنی اسرائیل برمی خیزد و دستگاه فرعون را درهم می کوبد،دستور داده بود پسران آنها را به قتل برسانند،و دختران را برای کنیزی و خدمتگزاری زنده نگهدارند.

طبعا جاسوسان فرعون محله ها و خانه های بنی اسرائیل را سخت زیر نظر داشتند،و تولد فرزندان پسر را به دستگاه او اطلاع می دادند،آنها نیز به سرعت برای نابود کردن آنها اقدام می نمودند.

بعضی از مفسران گفته اند:فرعون از یک سو می خواست قدرت بنی اسرائیل را در هم بشکند و از سوی دیگر مایل نبود نسل آنها بکلی منقرض شود،چرا که بردگان و بندگان آماده ای برای او محسوب می شدند،لذا دستور داده بود یک سال نوزادان آنها را زنده بگذارند و یک سال پسران را از دم تیغ بگذرانند، اتفاقا موسی در همان سال قتل عام فرزندان پسر متولد شد!.

به هر حال مادر احساس می کند که جان نوزادش در خطر است و مخفی نگاه داشتن موقتی او مشکل را حل نخواهد کرد،در این هنگام خدایی که این کودک را برای قیامی بزرگ نامزد کرده است،به قلب این مادر الهام می کند که او را از این بعد به ما بسپار و ببین چگونه او را حفظ خواهیم کرد و به تو باز خواهیم گرداند.

***

ص :198

به قلب مادر موسی چنین الهام کرد:"او را در صندوقی بیفکن،و آن صندوق را به دریا بینداز"!( أَنِ اقْذِفِیهِ فِی التّٰابُوتِ فَاقْذِفِیهِ فِی الْیَمِّ ).

"یم"در اینجا به معنی رود عظیم نیل است که بر اثر وسعت و آب فراوان گاهی دریا به آن اطلاق می شود.

تعبیر به اِقْذِفِیهِ فِی التّٰابُوتِ (آن را در صندوق بیفکن)شاید اشاره به این باشد که بدون هیچ ترس و واهمه دل از او بردار و شجاعانه در صندوقش بگذار و بی اعتنا،به شط نیلش بیفکن،و ترس و وحشتی به خود راه مده.

کلمه"تابوت"به معنی صندوق چوبی و به عکس آنچه بعضی می پندارند همیشه به معنی صندوقی که مردگان را در آن می نهند نیست،بلکه مفهوم وسیعی دارد که گاهی به صندوقهای دیگر نیز گفته می شود همانگونه که در داستان طالوت و جالوت در سوره بقره ذیل آیه 248 خواندیم. (1)

سپس اضافه می کند:"دریا مامور است که آن را به ساحل بیفکند،تا سرانجام دشمن من و دشمن او وی را برگیرد"(و در دامان خویش پرورش دهد!) ( فَلْیُلْقِهِ الْیَمُّ بِالسّٰاحِلِ یَأْخُذْهُ عَدُوٌّ لِی وَ عَدُوٌّ لَهُ ).

جالب اینکه:کلمه"عدو"در اینجا تکرار شده،و این در حقیقت تاکیدی است بر دشمنی فرعون هم نسبت به خداوند و هم نسبت به موسی و بنی اسرائیل، و اشاره به اینکه کسی که تا این حد در دشمنی و عداوت،پافشاری داشت،عاقبت خدمت و پرورش موسی را بر عهده گرفت،تا بشر خاکی بداند نه تنها قادر نیست با فرمان خدا به مبارزه برخیزد،بلکه خدا دشمن او را با دست خودش و در دامانش پرورش خواهد داد.

و هنگامی که او اراده نابودی گردنکشان ستمگر را کند آنها را با دست خودشان نابود می کند،و با آتشی که خودشان برافروخته اند می سوزاند،چه قدرت

ص :199

عجیبی دارد! و از آنجا که موسی ع باید در این راه پر نشیب و فراز که در پیش دارد در یک سپر حفاظتی قرار گیرد،خداوند پرتوی از محبت خود را بر او می افکند آن چنان که هر کس وی را ببیند دلباخته او می شود،نه تنها به کشتن او راضی نخواهد بود بلکه راضی نمی شود که مویی از سرش کم شود!،آن چنان که قرآن در ادامه این آیات می گوید:"و من محبتی از خودم بر تو افکندم"( وَ أَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّةً مِنِّی ).

چه سپر عجیبی،کاملا نامرئی است،اما از فولاد و آهن محکمتر.

می گویند:قابله موسی از فرعونیان بود و تصمیم داشت گزارش تولد او را به دستگاه جبار فرعون بدهد،اما نخستین بار که چشمش در چشم نوزاد افتاد گویی برقی از چشم او جستن کرد که اعماق قلب قابله را روشن ساخت،و رشته محبت او را در گردنش افکند و هر گونه فکر بدی را از مغز او دور ساخت!.

در این زمینه در حدیثی از امام باقر ع می خوانیم:"هنگامی که موسی ع متولد شد و مادر دید نوزادش پسر است رنگ از صورتش پرید،قابله پرسید چرا اینگونه رنگت زرد شد؟گفت:از این می ترسم که سر پسرم را ببرند،ولی قابله گفت:هرگز چنین ترسی به خود راه مده و کان موسی لا یراه احد الا احبه!:"موسی چنان بود که هر کس او را می دید دوستش می داشت". (1)

و همین سپر محبت بود که او را در دربار فرعون نیز کاملا حفظ کرد.

در پایان این آیه می فرماید:"هدف این بود که در پیشگاه من و در برابر دیدگان(علم)من پرورش یابی"( وَ لِتُصْنَعَ عَلیٰ عَیْنِی ).

بدون شک ذره ای در آسمان و زمین از علم خدا پنهان نیست،و همه در پیشگاه او حاضرند اما این تعبیر در اینجا اشاره به عنایت خاصی است که خدا نسبت

ص :200

به موسی و تربیت او داشت.

گرچه بعضی از مفسران جمله" وَ لِتُصْنَعَ عَلیٰ عَیْنِی "را محدود به مساله دوران شیرخواری موسی و مانند آن دانسته اند ولی پیدا است که این جمله معنی وسیعی دارد،و هر گونه پرورش و تربیت و ساخته شدن موسی ع را برای حمل پرچم رسالت با عنایت خاص پروردگار شامل می شود.

***از قرائن موجود در این آیات و آیات مشابه آن در قرآن مجید،و آنچه در روایات و تواریخ آمده،به خوبی استفاده می شود که مادر موسی ع سرانجام با وحشت و نگرانی صندوقی را که موسی در آن بود به نیل افکند،امواج نیل آن را بر دوش خود حمل کرد،و مادر که منظره را می دید در تب و تاب فرو رفت اما خداوند به دل او الهام کرد که اندوه و غمی به خود راه مده،ما سرانجام او را سالم به تو باز می گردانیم.

کاخ فرعون بر گوشه ای از شط نیل ساخته شده بود،و احتمالا شعبه ای از این شط عظیم از درون کاخش می گذشت،امواج آب صندوق نجات موسی را با خود به آن شعبه کشانید،در حالی که فرعون و همسرش در کنار آب به تماشای امواج مشغول بودند،ناگهان این صندوق مرموز توجه آنها را به خود جلب کرد، مامورین را دستور داد تا صندوق را از آب بگیرند،هنگامی که در صندوق گشوده شد با کمال تعجب نوزاد زیبایی را در آن دیدند،چیزی که شاید حتی احتمال آن را نمی دادند.

فرعون متوجه شد که این نوزاد باید از بنی اسرائیل باشد که از ترس ماموران به چنین سرنوشتی گرفتار شده است و دستور کشتن او را صادر کرد،ولی همسرش که"نازا"بود سخت به کودک دل بست و شعاع مرموزی که از چشم نوزاد جستن نمود در زوایای قلب آن زن نفوذ کرد،و او را مجذوب و فریفته خود ساخت.

ص :201

دست به دامن فرعون زد و در حالی که از این کودک به نور چشمان(قرة عین)تعبیر می نمود،تقاضا کرد از کشتنش صرف نظر شود،حتی بالاتر از آن درخواست کرد به عنوان فرزند خویش و مایه امید آینده شان او را در دامان پرورش دهند،و بالآخره با اصرار موفق شد سخن خود را به کرسی بنشاند.

اما از سوی دیگر کودک گرسنه شده و شیر می خواهد،گریه می کند و اشک می ریزد،گریه و اشکی که قلب همسر فرعون را به لرزه آورده،چاره ای نبود جز اینکه ماموران هر چه زودتر به جستجوی دایه ای بروند،ولی هر دایه ای آوردند نوزاد پستان او را نگرفت چرا که خدا مقدر کرده بود تنها به مادرش برگردد،مامورین باز به جستجو برخاستند و در بدر به دنبال دایه تازه ای می گشتند.

اکنون بقیه داستان را از آیات فوق می خوانیم: آری ای موسی ما مقدر کرده بودیم که در برابر دیدگان(علم)ما پرورش بیابی"در آن هنگام که خواهرت(در نزدیکی کاخ فرعون)راه می رفت"و به دستور مادر،مراقب اوضاع و سرنوشت تو بود( إِذْ تَمْشِی أُخْتُکَ ).

او به ماموران فرعون"می گفت آیا زنی را به شما معرفی بکنم که توانایی سرپرستی این نوزاد را دارد"( فَتَقُولُ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلیٰ مَنْ یَکْفُلُهُ ).

و شاید اضافه کرد این زن شیر پاکی دارد که من مطمئنم نوزاد آن را پذیرا خواهد شد.

مامورین خوشحال شدند و به امید اینکه شاید گمشده آنها از این طریق پیدا شود همراه او حرکت کردند،خواهر موسی که خود را به صورت فردی ناشناس و بیگانه،نشان می داد،مادر را از جریان امر آگاه کرد،مادر نیز بی آنکه خونسردی خود را از دست دهد،در حالی که طوفانی از عشق و امید تمام قلب او را احاطه کرده بود،به دربار فرعون آمد،کودک را به دامن او انداختند کودک بوی مادر را شنید،بویی آشنا،ناگهان پستان او را همچون جان شیرین

ص :202

در برگرفت و با عشق و علاقه بسیار،مشغول نوشیدن شیر شد،غریو شادی از حاضران برخاست و آثار خشنودی و شوق در چشمان همسر فرعون نمایان شد.

بعضی می گویند:فرعون از این ماجرا تعجب کرد،گفت:تو کیستی که این نوزاد شیر تو را پذیرفت،در حالی که دیگران را همه رد کرد؟مادر گفت:

من زنی پاکیزه بوی و پاکشیرم و هیچ کودکی شیر مرا رد نمی کند!.

به هر حال فرعون کودک را به او سپرد،و همسرش تاکید فراوان نسبت به حفظ و حراست او کرد،و دستور داد در فاصله های کوتاه کودک را به نظر او برساند.

اینجا است که قرآن می گوید:"ما تو را به مادرت بازگرداندیم تا چشمش به تو روشن شود،و غم و اندوهی به خود راه ندهد"( فَرَجَعْنٰاکَ إِلیٰ أُمِّکَ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُهٰا وَ لاٰ تَحْزَنَ ).

و بتواند با آسودگی خاطر و اطمینان از عدم وجود خطری برای او از ناحیه فرعونیان به پرورش فرزند بپردازد.

از جمله فوق چنین می توان استفاده کرد که فرعون کودک را به مادر سپرد تا او را به خانه خویش بیاورد،ولی طبیعی است نوزادی که فرزند خوانده فرعون! و مورد علاقه شدید همسر او است باید در فاصله های کوتاه به نظر آنها برسد.

سالها گذشت،و موسی ع در میان هاله ای از لطف و محبت خداوند و محیطی امن و امان پرورش یافت،کم کم به صورت نوجوانی درآمد.

روزی از راهی عبور می کرد دو نفر را در برابر خود به جنگ و نزاع مشغول دید که یکی از بنی اسرائیل و دیگری از قبطیان(مصریان و هواخواهان فرعون)بود،از آنجا که همیشه بنی اسرائیل تحت فشار و آزار قبطیان ستمگر بودند،موسی به کمک مظلوم که از بنی اسرائیل بود شتافت و برای دفاع از او، مشتی محکم بر پیکر مرد قبطی وارد آورد،اما این دفاع از مظلوم به جای

ص :203

باریکی رسید،و همان یک مشت کار قبطی را ساخت.

موسی از این ماجرا ناراحت شد چرا که ماموران فرعون سرانجام متوجه شدند که این قتل به دست چه کسی واقع شده،و شدیدا به تعقیب او برخاستند.

اما موسی طبق توصیه بعضی از دوستانش،مخفیانه از مصر بیرون آمد و به سوی مدین شتافت و در آنجا محیطی امن و امان در کنار شعیب پیغمبر که شرح آن به خواست خدا در تفسیر سوره قصص خواهد آمد پیدا کرد.

اینجا است که قرآن می گوید:"تو کسی را کشتی و در اندوه فرو رفتی، اما ما تو را از آن غم و اندوه رهایی بخشیدیم"( وَ قَتَلْتَ نَفْساً فَنَجَّیْنٰاکَ مِنَ الْغَمِّ ).

و پس از آن"تو را در کوره های حوادث یکی بعد از دیگری آزمودیم" ( وَ فَتَنّٰاکَ فُتُوناً ).

"پس از آن سالیانی در میان مردم مدین توقف نمودی"( فَلَبِثْتَ سِنِینَ فِی أَهْلِ مَدْیَنَ ) و بعد از پیمودن این راه طولانی و آمادگی روحی و جسمی و بیرون آمدن از کوره حوادث با سرافرازی و پیروزی"سپس در زمانی که برای گرفتن فرمان رسالت مقدر بود به اینجا آمدی"( ثُمَّ جِئْتَ عَلیٰ قَدَرٍ یٰا مُوسیٰ ).

کلمه"قدر"به گفته بسیاری از مفسران به معنی زمانی است که مقدر شده بود موسی به رسالت برگزیده شود،ولی بعضی دیگر آن را به معنی"مقدار" گرفته اند،همانگونه که در بعضی از آیات قرآن نیز به همین معنی آمده است (سوره حجر آیه 21)طبق این تفسیر معنی جمله چنین خواهد بود:ای موسی بعد از این فراز و نشیبها و امتحانات گوناگون و زندگی ممتد در جوار پیامبر بزرگی همچون شعیب پرورش یافتی،سرانجام دارای قدر و مقام و شخصیتی شدی که آماده پذیرش وحی گشتی.

*** سپس اضافه می کند:"من تو را برای خودم پرورش دادم و ساختم" ( وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِی )برای وظیفه سنگین دریافت وحی،برای قبول رسالت،

ص :204

برای هدایت و رهبری بندگانم،تو را پرورش دادم و در کورانهای حوادث آزمودم و نیرو و توان بخشیدم و اکنون که این ماموریت بزرگ بر دوش تو گذارده می شود از هر نظر ساخته شده ای!.

"اصطناع"از ماده"صنع"به معنی"اصرار و اقدام مؤکد برای اصلاح چیزی است"(آن گونه که راغب در مفردات گفته است)یعنی تو را از هر نظر اصلاح کردم گویی برای خودم می خواهم،و این محبت آمیزترین سخنی است که خداوند در حق این پیامبر بزرگ فرمود،و به گفته بعضی شبیه سخنی است که حکماء گفته اند ان اللّٰه تعالی اذا احب عبدا تفقده کما یتفقد الصدیق صدیقه:

"خداوند هنگامی که بنده ای را دوست دارد آن چنان از او تفقد می کند که دوست مهربان نسبت به دوستش".

ص :205

47-شما به سراغ او بروید و بگوئید:ما فرستاده های پروردگار توایم،بنی اسرائیل را با ما بفرست،و آنها را شکنجه و آزار مکن،ما آیت روشنی از سوی پروردگارت برای تو آورده ایم و سلام و درود بر آن کس باد که از هدایت پیروی می کند.

48-(به او بگوئید)به ما وحی شده که عذاب بر کسی است که(آیات الهی)را تکذیب کند و سرپیچی نماید.

یک ملت،قبل از هر چیز،رهبران و سردمداران آن ملت است و لذا باید هدف گیری شما قبل از همه به سوی آنها باشد.

درست است که هارون در آن موقع در آن بیابان حاضر نبود،و بطوری که مفسران گفته اند خداوند او را از این ماجرا آگاه ساخت و او به استقبال برادرش موسی برای انجام این ماموریت به بیرون مصر آمد،ولی به هر حال هیچ مانعی ندارد که دو نفر مخاطب قرار گیرند و ماموریت برای انجام کاری پیدا کنند،در حالی که تنها یکی حاضر باشد و در تعبیرات فارسی روزانه نیز از این نمونه بسیار داریم،مثل اینکه می گوئیم:"تو و برادرت که فردا از سفر می آید نزد من آئید".

*** سپس طرز برخورد مؤثر با فرعون را در آغاز کار به این شرح،بیان می فرماید برای اینکه بتوانید در او نفوذ کنید و اثر بگذارید"با سخن نرم با او سخن بگوئید،شاید متذکر شود یا از خدا بترسد"( فَقُولاٰ لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشیٰ )فرق میان"یتذکر"و"یخشی"در اینجا این است که:اگر با سخن نرم و ملایم با او روبرو شوید و در عین حال مطالب را با صراحت و قاطعیت بیان کنید یک احتمال اینست که او دلائل منطقی شما را از دل بپذیرد و ایمان آورد احتمال دیگر اینکه لا اقل از ترس مجازات الهی در دنیا یا آخرت و بر باد رفتن قدرتش،سر تسلیم فرود آورد و با شما مخالفت نکند.

البته احتمال سومی نیز وجود دارد و آن اینکه نه متذکر شود و نه از خدا بترسد،بلکه راه مخالفت و مبارزه را پیش گیرد که با تعبیر"لعل"(شاید) به آن اشاره شده است.و در این صورت نسبت به او اتمام حجت شده است،و در هیچ حال اجرای این برنامه بی فایده نیست.

بدون شک خداوند می دانست سرانجام کار او به کجا خواهد رسید ولی

ص :208

تعبیرات فوق،درسی است برای موسی و هارون و همه رهبران راه الهی. (1)

*** اما با این حال موسی و هارون از این معنی نگران بودند که ممکن است این مرد قلدر و زورمند مستکبر که آوازه خشونت و سرسختی او همه جا پیچیده بود قبل از آنکه موسی ع و هارون ع ابلاغ دعوت کنند،پیش دستی کرده،آنها را از بین ببرد،لذا"عرضه داشتند پروردگارا!ما از این می ترسیم که او قبل از آنکه به سخنان ما گوش فرا دهد،فرمان مجازات صادر کند و پیام تو به گوش او و اطرافیانش نرسد،و یا بعد از شنیدن طغیانگری آغاز نماید"( قٰالاٰ رَبَّنٰا إِنَّنٰا نَخٰافُ أَنْ یَفْرُطَ عَلَیْنٰا أَوْ أَنْ یَطْغیٰ ).

"یفرط"از ماده"فرط"(بر وزن شرط)به معنی پیش افتادن است و به همین جهت به کسی که قبل از همه وارد آبگاه می شود،"فارط"می گویند در سخنان علی ع که در برابر قبرهای مردگان،پشت دروازه کوفه فرمود می خوانیم:انتم لنا فرط سابق:"شما پیشگامان این قافله بودید و قبل از ما به دیار آخرت شتافتید". (2)

به هر حال موسی و برادرش از دو چیز بیم داشتند،نخست آنکه فرعون قبل از آنکه سخنانشان را بشنود شدت عمل به خرج دهد،و یا بعد از شنیدن بلافاصله و بدون مطالعه دست به چنین اقدامی بزند و در هر دو حال ماموریت آنها به خطر بیفتد و ناتمام بماند.

*** اما خداوند به آنها بطور قاطع"فرمود:شما هرگز نترسید،من خود با شما هستم می شنوم و می بینم"( قٰالَ لاٰ تَخٰافٰا إِنَّنِی مَعَکُمٰا أَسْمَعُ وَ أَریٰ ).

ص :209

بنا بر این با وجود خداوند توانایی که همه جا با شما است و به همین دلیل همه چیز،همه سخنها را می شنود،و همه چیز را می بیند و حامی و پشتیبان شما است،ترس و وحشت معنایی ندارد.

*** سپس دقیقا چگونگی پیاده کردن دعوتشان را در حضور فرعون در پنج جمله کوتاه و قاطع و پرمحتوا برای آنها بیان می فرماید،که یکی مربوط به اصل ماموریت است و دیگری بیان محتوای ماموریت و سومی دلیل و سند و چهارمی تشویق پذیرندگان و سرانجام تهدید مخالفان.

نخست می گوید:"شما به سراغ او بروید و به او بگوئید ما فرستادگان پروردگار توایم"( فَأْتِیٰاهُ فَقُولاٰ إِنّٰا رَسُولاٰ رَبِّکَ ).

جالب اینکه بجای پروردگار ما می گوید پروردگار تو،تا عواطف فرعون را متوجه این نکته سازند که او پروردگاری دارد و اینها نمایندگان پروردگار اویند،ضمنا بطور کنایه به او فهمانده باشند که ادعای ربوبیت از هیچکس صحیح نیست و مخصوص خدا است.

دیگر اینکه"بنی اسرائیل را همراه ما بفرست و آنها را اذیت و آزار مکن" ( فَأَرْسِلْ مَعَنٰا بَنِی إِسْرٰائِیلَ وَ لاٰ تُعَذِّبْهُمْ ).

درست است که دعوت موسی تنها برای نجات بنی اسرائیل از چنگال فرعونیان نبوده،بلکه به گواهی سایر آیات قرآن به منظور نجات خود فرعون و فرعونیان از چنگال شرک و بت پرستی نیز بوده است،ولی اهمیت این موضوع و ارتباط منطقی آن با موسی سبب شده است که او مخصوصا انگشت روی این مساله بگذارد چرا که استثمار و به بردگی کشیدن بنی اسرائیل با آن همه شکنجه و آزار مطلبی نبوده است که قابل توجیه باشد.

سپس اشاره به دلیل و مدرک خود کرده می گوید به او بگوئید"ما نشانه ای

ص :210

از پروردگارت برای تو آورده ایم"( قَدْ جِئْنٰاکَ بِآیَةٍ مِنْ رَبِّکَ ).

ما بیهوده سخن نمی گوئیم و بی دلیل حرفی نمی زنیم،بنا بر این به حکم عقل لازم است لا اقل در سخنان ما بیندیشی و اگر درست بود بپذیری.

سپس به عنوان تشویق مؤمنان اضافه می کنند"درود بر آنها که از هدایت پیروی می کنند"( وَ السَّلاٰمُ عَلیٰ مَنِ اتَّبَعَ الْهُدیٰ ).

این جمله ممکن است به معنی دیگری نیز اشاره باشد و آن اینکه سلامت در این جهان و جهان دیگر از ناراحتیها و رنجها و عذابهای دردناک الهی،و مشکلات زندگی فردی و اجتماعی از آن کسانی است که از هدایت الهی پیروی کنند و این در حقیقت نتیجه نهایی دعوت موسی است.

*** سرانجام عاقبت شوم سرپیچی از این دعوت را نیز به او بفهمانید و بگوئید "به ما وحی شده است که عذاب الهی دامان کسانی را که تکذیب آیاتش کرده و از فرمانش سرپیچی نمایند خواهد گرفت"!( إِنّٰا قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنٰا أَنَّ الْعَذٰابَ عَلیٰ مَنْ کَذَّبَ وَ تَوَلّٰی ).

ممکن است توهم شود که ذکر این جمله با گفتار ملایمی که به آن مامور بودند تناسب ندارد،ولی این اشتباه است،چه مانعی دارد که یک طبیب دلسوز با لحن ملایم به بیمارش بگوید،هر کس از این دارو استفاده کند نجات می یابد و هر کس نکند مرگ دامانش را خواهد گرفت.

این بیان نتیجه برخورد نامناسب به یک واقعیت است و تهدید خاص و برخورد خصوصی و شدت عمل در آن وجود ندارد،و به تعبیر دیگر این واقعیتی است که باید بی پرده به فرعون گفته می شد.

***

ص :211

مربوط به مراحل بعد است که برخوردهای دوستانه اثر نگذارد.

هدف آنست که مردم جذب شوند،متذکر شوند و راه را پیدا کنند یا از عواقب شوم کار بد خود بترسند( لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشیٰ ).

هر مکتبی باید جاذبه داشته باشد،و بی دلیل،افراد را از خود دفع نکند سرگذشت پیامبران و ائمه دین ع بخوبی نشان می دهد که آنها هرگز از این برنامه در تمام طول عمرشان انحراف پیدا نکردند.

آری ممکن است،هیچ برنامه محبت آمیزی در دل سیاه بعضی اثر نگذارد، و راه منحصرا توسل به خشونت باشد،آن در جای خود صحیح است،اما نه به عنوان یک اصل کلی و برای آغاز کار،برنامه نخستین محبت است و ملایمت، و این همان درسی است که آیات فوق به روشنی به ما می گوید.

جالب اینکه در بعضی از روایات می خوانیم:حتی موسی مامور بود،فرعون را با بهترین نامش صدا کند،شاید در دل تاریک او اثر بگذارد.

***

مانند: یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبٰارَهٰا بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحیٰ لَهٰا :"در قیامت زمین خبرهای خود را بازگو می کند چرا که پروردگارت به او وحی کرده است" (زلزال-5).

و گاه به معنی الهام می آید،الهامی که به قلب افراد با ایمان می فرستد هر چند پیامبر و امام نباشد،مانند: إِذْ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ أُمِّکَ مٰا یُوحیٰ :"ما به مادر تو ای موسی آنچه باید وحی کنیم کردیم"(طه-38).

اما یکی از مهمترین موارد استعمال آن در قرآن مجید پیامهای الهی است که مخصوص پیامبران است،مانند إِنّٰا أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ کَمٰا أَوْحَیْنٰا إِلیٰ نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ :"ما به تو وحی فرستادیم همانگونه که به نوح و پیامبران بعد از او وحی فرستادیم"(نساء-163).

بنا بر این کلمه وحی،مفهوم وسیع و جامعی دارد که همه این موارد را شامل می شود و به این ترتیب تعجب نخواهیم کرد اگر در آیات فوق،کلمه وحی در مورد مادر موسی به کار رفته است.

***

شروع کند،نه اینکه نخست به سراغ دیگران برود و لشگر و یار و یاور فراهم آورد،بلکه باید نخستین جرقه را بر قلب فرعون بزند،این براستی ماموریت بسیار پیچیده و فوق العاده مشکلی بوده است،بعلاوه ما می دانیم که علم و آگاهی مراتبی دارد،بسیار می شود انسان چیزی را یقینا می داند،اما مایل است به مرحله علم الیقین و اطمینان عینی برسد،همانگونه که ابراهیم با ایمان قاطعش نسبت به معاد از خدا تقاضا کرد صحنه ای از زنده شدن مردگان را در این جهان با چشم خود ببیند تا اطمینان خاطر بیشتری پیدا کند.

ص :215

هنگامی که موسی در برابر فرعون قرار گرفت،جمله های حساب شده و مؤثری را که خداوند به هنگام فرمان رسالت به او آموخته بود بازگو می کند:

ما فرستادگان پروردگار توایم.

بنی اسرائیل را با ما بفرست و آنها را شکنجه و آزار مکن.

ما دلیل و معجزه روشنی با خود از سوی پروردگارت آورده ایم.

سلام بر کسی که از هدایت پیروی کند.

و این را نیز بدان که به ما وحی شده است که عذاب در انتظار کسانی است که تکذیب کنند و از فرمان خدا روی بگردانند! هنگامی که فرعون این سخنان را شنید نخستین عکس العملش این بود گفت:"بگوئید ببینم پروردگار شما کیست ای موسی"؟( قٰالَ فَمَنْ رَبُّکُمٰا یٰا مُوسیٰ ).

عجیب اینکه فرعون مغرور و از خود راضی حتی حاضر نشد بگوید پروردگار من که شما مدعی هستید کیست؟بلکه گفت:پروردگار شما کیست؟ *** موسی بلافاصله معرفی بسیار جامع و در عین حال کوتاهی از پروردگار کرد:"گفت:پروردگار ما همان کس است که به هر موجودی آنچه لازمه آفرینش او بوده است داده،و سپس او را در مراحل هستی رهبری و هدایت فرموده است" ( قٰالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطیٰ کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدیٰ ).

در این سخن کوتاه،موسی اشاره به دو اصل اساسی از آفرینش و هستی می کند که هر یک دلیل مستقل و روشنی برای شناسایی پروردگار است:

نخست اینکه خداوند به هر موجودی آنچه نیاز داشته بخشیده است،این همان مطلبی است که در باره آن می توان کتابها نوشت،بلکه کتابها نوشته اند.

اگر ما اندکی در باره گیاهان و جاندارانی که در هر منطقه ای زندگی

ص :218

می کنند،اعم از پرندگان،حیوانات دریایی،حشرات،خزندگان دقت کنیم خواهیم دید که هر کدام هماهنگی کامل با محیط خود دارند و آنچه مورد نیازشان است در اختیارشان می باشد.

ساختمان پرندگان آن چنان است که از نظر شکل و وزن و حواس مختلف آنها را برای پرواز آماده می کند،و ساختمان جانوران اعماق دریاها نیز همین گونه است.

و مسلما بحث از آنها در این مختصر نمی گنجد.

مساله دوم:مساله هدایت و رهبری موجودات است که قرآن آن را با کلمه"ثم" در درجه بعد از تامین نیازمندیها قرار داده است.

ممکن است کسی یا چیزی وسائل حیاتی را در اختیار داشته باشد اما طرز استفاده از آن را نداند،مهم آنست که به طرز کاربرد آنها آشنا باشد،و این همان چیزی است که ما در موجودات مختلف به خوبی می بینیم که چگونه هر کدام از آنها نیروهایشان را دقیقا در مسیر ادامه حیاتشان به کار می گیرند،چگونه لانه میسازند،تولید مثل می کنند،فرزندان خود را پرورش میدهند،و از دسترس دشمنان مخفی می شوند،و یا به مبارزه با دشمن برمی خیزند.

انسانها نیز دارای این هدایت تکوینی هستند،ولی از آنجا که انسان موجودی است دارای عقل و شعور،خداوند هدایت تکوینیش را با هدایت تشریعی او به وسیله پیامبران همراه و همگام کرده است که اگر از آن مسیر منحرف نشود مسلما به مقصد خواهد رسید.

به تعبیر دیگر انسان به خاطر داشتن عقل و اختیار،وظائف و مسئولیتها و به دنبال آن برنامه های تکاملی دارد که حیوانات ندارند و به همین دلیل علاوه بر هدایتهای تکوینی نیاز به هدایت تشریعی نیز دارد.

خلاصه اینکه:موسی ع می خواهد به فرعون بفهماند که این عالم هستی نه منحصر به تو است و نه منحصر به سرزمین مصر است،نه مخصوص امروز است

ص :219

و نه گذشته،این عالم پهناور گذشته و آینده ای دارد که نه من در آن بوده ام و نه تو و دو مساله اساسی در این عالم چشمگیر است،تامین نیازمندیها و سپس به کار گرفتن نیروها و امکانات در مسیر پیشرفت موجودات،اینها به خوبی می تواند تو را به پروردگار ما آشنا سازد و هر چه بیشتر در این زمینه بیندیشی دلائل بیشتری از عظمت و قدرت او خواهی یافت.

*** فرعون با شنیدن این جواب جامع و جالب،سؤال دیگری مطرح کرد، "گفت:اگر چنین است،پس تکلیف پیشینیان ما چه خواهد شد؟"( قٰالَ فَمٰا بٰالُ الْقُرُونِ الْأُولیٰ ).

در اینکه منظور فرعون از این جمله چه بوده است؟مفسران نظرات گوناگونی اظهار داشته اند:

1-بعضی گفته اند:چون موسی در آخرین جمله خود،مخالفان توحید را مشمول عذاب الهی دانست،فرعون سؤال کرد پس چرا آن همه اقوام مشرکی که در گذشته بوده اند به چنان عذابی مبتلا نشده اند؟! 2-بعضی گفته اند،چون موسی،خداوند عالم را رب و معبود همگان معرفی کرد،فرعون سؤال کرد پس چرا نیاکان ما و اینهمه اقوام گذشته،مشرک بودند این نشان می دهد که شرک و بت پرستی کار نادرستی نیست! 3-بعضی دیگر گفته اند:چون مفهوم سخن موسی این بود که سرانجام همه به نتیجه اعمال خود میرسند و آنها که از فرمان الهی سرپیچی کرده اند مجازات خواهند شد،فرعون پرسید پس تکلیف اینها که فانی شدند و دیگر بازگشتی به این زندگی ندارند چه خواهد شد؟ *** به هر حال موسی در جواب"گفت:تمام مشخصات اقوام گذشته،نزد پروردگار من در کتابی ثبت است،هیچگاه پروردگار من برای حفظ آنها گمراه

ص :220

نمی شود و نه فراموش می کند( قٰالَ عِلْمُهٰا عِنْدَ رَبِّی فِی کِتٰابٍ لاٰ یَضِلُّ رَبِّی وَ لاٰ یَنْسیٰ ) (1).

بنا بر این حساب و کتاب آنها محفوظ است،و سرانجام به پاداش و کیفر اعمالشان خواهند رسید،نگهدارنده این حساب،خدایی است که نه اشتباه در کار او وجود دارد و نه فراموشی،و با توجه به آنچه موسی ع در اصل توحید و معرفی خدا بیان کرد کاملا روشن است که نگهداشتن این حساب برای آن کس که به هر موجودی،دقیقا نیازمندیهایش را داده و سپس آن را هدایت می کند کار مشکلی نخواهد بود.

در تفاوت مفهوم جمله" لاٰ یَضِلُّ "با جمله" لاٰ یَنْسیٰ "مفسران بیانات گوناگونی دارند،ولی ظاهر این است که"لا یضل"،اشاره به نفی هر گونه اشتباه از پروردگار است،و"لا ینسی"اشاره به نفی نسیان،یعنی نه در آغاز کار در حساب افراد اشتباه می کند،و نه در نگهداری حسابشان گرفتار نسیان می گردد و به این ترتیب موسی ضمنا احاطه علمی پروردگار را به همه چیز خاطر نشان می کند تا فرعون متوجه این واقعیت بشود که سر سوزنی از اعمال او از دیدگاه علم خدا مکتوم و بی پاداش و کیفر نخواهد بود.

در حقیقت این احاطه علمی خداوند نتیجه سخنی است که موسی ع قبلا گفت و آن اینکه:خداوندی که به هر موجودی نیازمندیش را داده و او را هدایت می کند،از حال همه کس و همه چیز آگاه است.

*** و از آنجا که بخشی از سخن موسی ع پیرامون مساله توحید و شناسایی

ص :221

خدا بود قرآن در اینجا فصل دیگری در همین زمینه بیان می دارد:"همان خداوندی که زمین را برای شما مهد آسایش قرار داد،و راههایی در آن ایجاد کرد،و از آسمان،آبی فرستاد"( اَلَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَکَ لَکُمْ فِیهٰا سُبُلاً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً ).

"ما به وسیله این آب،انواع گوناگون از گیاهان مختلف را از خاک تیره برآوردیم"( فَأَخْرَجْنٰا بِهِ أَزْوٰاجاً مِنْ نَبٰاتٍ شَتّٰی ).

در مجموع این آیه به چهار بخش از نعمتهای بزرگ خدا اشاره شده است:

1-زمین که مهد آرامش و آسایش انسان است و به برکت قانون جاذبه و همچنین قشر عظیم هوایی که اطراف آن را گرفته انسان می تواند به راحتی و امن و امان روی آن زندگی کند.

2-راهها و جاده هایی که خداوند در زمین به وجود آورده است که تمام مناطق آن را به یکدیگر پیوند می دهد،همانگونه که غالبا دیده ایم در میان سلسله جبال سر به آسمان کشیده،غالبا دره ها و راههایی وجود دارد،که انسان می تواند از آنها عبور کرده،به مقصد خود برسد.

3-آبی که مایه حیات است و سرچشمه همه برکات از آسمان نازل کرده.

4-گیاهان و نباتات گوناگون و مختلفی که به وسیله این آب از زمین می روید که قسمتی از آنها مواد غذایی انسان را تشکیل می دهند و بخشی مواد دارویی قسمتی را انسان برای ساختن لباس مورد استفاده قرار می دهد و قسمت دیگری را برای وسائل زندگی(همچون درها و حتی خانه هایی که از چوب ساخته می شود و کشتی ها و بسیاری از وسائل نقلیه دیگر).

بلکه می توان گفت:این چهار نعمت بزرگ به همان ترتیب که در آیه فوق آمده است اولویتهای زندگی انسان را تشکیل می دهد،قبل از همه چیز، محل سکونت و آرامش لازم است،و به دنبال آن راههای ارتباطی،سپس آب،

ص :222

و فرآورده های کشاورزی.

*** سرانجام اشاره به پنجمین و آخرین نعمت از این سلسله نعمتهای الهی کرده می گوید:"از این فرآورده های گیاهی،هم خودتان بخورید و هم چهار پایان خود را در آن به چرا ببرید"( کُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعٰامَکُمْ ).

اشاره به اینکه:فرآورده های حیوانی شما که بخش مهمی از مواد غذایی و لباس و پوشاک و سایر وسائل زندگی شما را تشکیل می دهد نیز از برکت همان زمین و همان آبی است که از آسمان نازل می شود.

و در پایان در حالی که به همه این نعمتها اشاره کرده می فرماید:"در این امور،نشانه های روشنی است برای صاحبان عقل و اندیشه"( إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ لِأُولِی النُّهیٰ ).

قابل توجه اینکه"نهی"جمع"نهیه"(بر وزن کپیه)در اصل از ماده"نهی"(نقطه مقابل امر)گرفته شده و به معنی عقل و دانشی است که انسان را از زشتیها نهی می کند،اشاره به اینکه:هر گونه فکر و اندیشه برای پی بردن به اهمیت این آیات کافی نیست،بلکه عقل و اندیشه های مسئول می تواند به این واقعیت پی ببرد.

*** و به تناسب اینکه در بیان توحیدی این آیات،از آفرینش زمین و نعمتهای آن استفاده شده"معاد"را نیز با اشاره به همین زمین در آخرین آیه مورد بحث بیان کرده،می فرماید:"از آن شما را آفریدیم و در آن باز می گردانیم،و از آن نیز شما را بار دیگر بیرون می آوریم"( مِنْهٰا خَلَقْنٰاکُمْ وَ فِیهٰا نُعِیدُکُمْ وَ مِنْهٰا نُخْرِجُکُمْ تٰارَةً أُخْریٰ ).

چه تعبیر گویا و فشرده ای از گذشته و امروز و آینده انسانها،همه از خاک به وجود آمده ایم،همه به خاک باز می گردیم و همه بار دیگر از خاک برانگیخته

ص :223

می شویم.

بازگشت همه ما به خاک و یا مبعوث شدن از خاک،کاملا روشن است اما اینکه چگونه آغاز همه ما از خاک است،دو تفسیر وجود دارد،نخست اینکه همه ما از آدم هستیم و آدم از خاک،و دیگر اینکه:حتی خود ما نیز از خاک گرفته شده ایم،زیرا تمام مواد غذایی که بدن ما و پدران و مادران ما را تشکیل داده از همین خاک گرفته شده است.

ضمنا این تعبیر،اخطاری است به همه گردنکشان و فرعون صفتان که فراموش نکنند از کجا آمده اند،و به کجا خواهند رفت،این همه غرور و نخوت و گردنکشی و طغیان،برای موجودی که دیروز خاک بوده و فردا نیز خاک می شود چرا؟ ***

و من اولوا النهی؟قال هم اولوا الاخلاق الحسنة و الاحلام الرزینة وصلة الارحام و البررة بالامهات و الآباء،و المتعاهدین للفقراء و الجیران و الیتامی و یطعمون الطعام و یفشون السلام فی العالم،و یصلون و الناس نیام غافلون:

"بهترین شما اولوا النهی(صاحبان اندیشه های مسئول)است،از پیامبر ص پرسیدند اولوا النهی کیانند؟فرمود:آنها که دارای اخلاق حسنه و عقلهای پر وزن هستند،دارای صله رحم و نیکی به مادران و پدران کمک کننده به فقیران و همسایگان نیازمند و یتیمان،آنها که گرسنگان را سیر می کنند،صلح در جهان می گسترانند،همانها که نماز می خوانند در حالی که مردم خوابند". (1)

و در حدیث دیگری از امیر مؤمنان علی ع چنین نقل شده که شخصی از آن بزرگوار از معنی دو سجده در هر رکعت از نماز سؤال کرد،امام فرمود:

معنی سجده نخستین هنگامی که سر به زمین می گذاری آنست که پروردگارا من در آغاز از این خاک بودم،و هنگامی که سر برمی داری مفهومش این است که مرا از این خاک بیرون فرستادی،و مفهوم سجده دوم این است که مرا به این خاک باز می گردانی،و هنگامی که سر از سجده دوم برمی داری مفهومش این است که تو بار دیگر مرا از خاک،مبعوث خواهی کرد. (2)

ص :225

نگذاشت،همه را تکذیب کرد و از پذیرش آنها امتناع ورزید"( وَ لَقَدْ أَرَیْنٰاهُ آیٰاتِنٰا کُلَّهٰا فَکَذَّبَ وَ أَبیٰ ).

مسلما منظور از آیات،در اینجا تمام معجزاتی که در طول عمر موسی و زندگیش در مصر به وسیله او ظاهر شد،نیست،بلکه این مربوط به معجزاتی است که در آغاز دعوت به فرعون ارائه داد،"معجزه عصا"و"ید بیضا"و"محتوای دعوت جامع آسمانیش"که خود دلیل زنده ای بر حقانیتش بود.

و لذا بعد از این ماجرا به مساله مبارزه ساحران با موسی ع و اعجازهای تازه او برخورد می کنیم.

*** اکنون ببینیم فرعون طغیانگر،مستکبر و لجوج در برابر موسی و معجزات او چه گفت،و او را چگونه-طبق معمول همه زمامداران زورگو-متهم ساخت؟ "گفت ای موسی!آیا آمده ای که ما را از سرزمین و وطنمان با سحرت بیرون کنی؟!"( قٰالَ أَ جِئْتَنٰا لِتُخْرِجَنٰا مِنْ أَرْضِنٰا بِسِحْرِکَ یٰا مُوسیٰ ):

اشاره به اینکه:ما می دانیم مساله نبوت و دعوت به توحید،و ارائه این معجزات همگی توطئه برای غلبه بر حکومت و بیرون کردن ما و قبطیان از سرزمین آباء و اجدادمان است،منظور تو،نه دعوت به توحید است و نه نجات بنی اسرائیل،منظور حکومت است و سیطره بر این سرزمین و بیرون راندن مخالفان!.

این تهمت درست همان حربه ای است که همه زورگویان و استعمارگران در طول تاریخ داشته اند که هر گاه خود را در خطر می دیدند،برای تحریک مردم به نفع خود،مساله خطری که مملکت را تهدید می کرد،پیش می کشیدند مملکت یعنی حکومت این زورگویان و موجودیتش یعنی موجودیت آنها! بعضی از مفسران معتقدند که اصلا آوردن بنی اسرائیل به مصر و نگهداری

ص :228

آنها در این سرزمین،تنها برای استفاده از نیروی کار آنها در شکل بردگان نبود بلکه در عین حال می خواستند،آنها که قومی نیرومند بودند قدرت پیدا نکنند مبادا تبدیل به کانون خطری شوند،دستور کشتن پسران آنها نیز تنها به خاطر ترس از تولد موسی نبود،بلکه برای جلوگیری از قدرت و قوت آنها بود،و این کاری است که همه قلدران انجام می دهند،بنا بر این بیرون رفتن بنی اسرائیل طبق خواسته موسی- یعنی قدرت یافتن این ملت،و در این صورت تاج و تخت فراعنه به خطر می افتاد.

نکته دیگر اینکه در همین عبارت کوتاه،فرعون،موسی را متهم به سحر کرد،همان اتهامی که به همه پیامبران در برابر معجزات روشنشان زدند.

همانگونه که در سوره"ذاریات"آیه 52 و 53 می خوانیم کَذٰلِکَ مٰا أَتَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاّٰ قٰالُوا سٰاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ أَ تَوٰاصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طٰاغُونَ :"هیچ پیامبری،قبل از اینها نیامد جز اینکه گفتند ساحر است یا دیوانه؟آیا این(تهمت و افترا)را به یکدیگر توصیه می کردند(که همگی در آن هم صدا بودند)بلکه آنها قومی طغیانگرند".

این موضوع نیز قابل تذکر است که دامن زدن به احساسات"میهن دوستی" در این گونه مواقع کاملا حساب شده بوده است،زیرا غالب مردم،سرزمین و وطنشان را همانند جانشان دوست دارند،لذا در پاره ای از آیات قرآن این دو در ردیف هم قرار گرفته اند وَ لَوْ أَنّٰا کَتَبْنٰا عَلَیْهِمْ أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ أَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِیٰارِکُمْ مٰا فَعَلُوهُ إِلاّٰ قَلِیلٌ مِنْهُمْ :"اگر ما بر آنها فرض کرده بودیم خود را به کشتن دهید و یا از وطن و خانه خود بیرون روید تنها عده کمی از آنها عمل می کردند" (1).

*** فرعون سپس اضافه کرد گمان نکن ما قادر نیستیم همانند این سحرهای

ص :229

تو را بیاوریم،"یقینا بدان به همین زودی سحری همانند آن برای تو خواهیم آورد"( فَلَنَأْتِیَنَّکَ بِسِحْرٍ مِثْلِهِ ).

و برای اینکه قاطعیت بیشتری نشان دهد گفت:"هم اکنون تاریخش را معین کن،باید میان ما و تو وعده ای باشد که نه ما از آن تخلف کنیم و نه تو از آن،آنهم در مکانی که نسبت به همگان یکسان باشد( فَاجْعَلْ بَیْنَنٰا وَ بَیْنَکَ مَوْعِداً لاٰ نُخْلِفُهُ نَحْنُ وَ لاٰ أَنْتَ مَکٰاناً سُویً ).

در تفسیر" مَکٰاناً سُویً "بعضی گفته اند:منظور آن بوده که فاصله آن از ما و تو یکسان باشد،و بعضی گفته اند فاصله اش نسبت به مردم شهر یکسان باشد، یعنی محلی درست در مرکز شهر،و بعضی گفته اند منظور یک سرزمین مسطح است که همگان بر آن اشراف داشته،و عالی و دانی در آن یکسان باشد،و می توان همه این معانی را در آن جمع دانست.

توجه به این نکته نیز لازم است که زمامداران زورگو برای اینکه حریف خود را از میدان بدر کنند،و به اطرافیان خود که گاهی تحت تاثیر واقع شده اند (و در داستان موسی و معجزاتش حتما تحت تاثیر واقع شده بودند)قدرت و قوت و روحیه بدهند،ظاهرا برخورد قاطع با اینگونه مسائل می کنند و سر و صدای زیاد به راه می اندازند!.

*** ولی موسی بی آنکه خونسردی خود را از دست بدهد و از جنجال فرعون هراسی به دل راه دهد با صراحت و قاطعیت"گفت:من هم آماده ام،هم اکنون روز و ساعت آن را تعیین کنم،میعاد ما و شما روز زینت(روز عید)است،مشروط بر اینکه مردم همگی به هنگامی که روز بالا می آید در محل جمع شوند" ( قٰالَ مَوْعِدُکُمْ یَوْمُ الزِّینَةِ وَ أَنْ یُحْشَرَ النّٰاسُ ضُحًی ). (1)

ص :230

تعبیر به" یَوْمُ الزِّینَةِ "(روز زینت)مسلما اشاره به یک روز عید بوده که نمی توانیم دقیقا آن را تعیین کنیم،ولی مهم آنست که مردم در آن روز کسب و کار خود را تعطیل می کردند،و طبعا آماده شرکت در چنین برنامه ای بودند.

*** به هر حال فرعون بعد از مشاهده معجزات شگفت آور موسی و مشاهده تاثیر روانی این معجزات در اطرافیانش تصمیم گرفت با کمک ساحران به مبارزه با او برخیزد،لذا قرار لازم را با موسی گذارد،"آن مجلس را ترک گفت و تمام مکر و فریب خود را جمع کرد و سپس همه را در روز موعود آورد"( فَتَوَلّٰی فِرْعَوْنُ فَجَمَعَ کَیْدَهُ ثُمَّ أَتیٰ ).

در این جمله کوتاه سرگذشتهای مفصلی که در سوره اعراف و شعراء به طور مبسوط آمده،خلاصه شده است،زیرا فرعون پس از ترک آن مجلس و جدا شدن از موسی و هارون،جلسات مختلفی با مشاوران مخصوص و اطرافیان مستکبرش تشکیل داد،سپس از سراسر مصر،ساحران را دعوت به پایتخت نمود و آنها را با وسائل تشویق فراوان به این مبارزه سرنوشت ساز دعوت کرد،و مطالب دیگری که اینجا جای بحث آن نیست،اما قرآن،همه اینها را در این سه جمله جمع کرده است(فرعون،موسی را ترک گفت،تمام مکر خود را جمع کرد،و سپس آمد). (1)

*** سرانجام روز موعود فرا رسید،موسی ع در برابر انبوه جمعیت قرار گرفت،جمعیتی که گروهی از آن ساحران بودند و تعداد آنها به گفته بعضی از

ص :231

مفسران 72 نفر و به گفته بعضی دیگر به چهارصد نفر هم میرسید و بعضی دیگر نیز اعداد بزرگتری گفته اند.

و گروهی از آنها،فرعون و اطرافیان او را تشکیل می دادند و بالآخره گروه سوم که اکثریت از آن تشکیل یافته بود،توده های تماشاچی مردم بودند.

موسی در اینجا رو به ساحران و یا فرعونیان و ساحران کرد و"به آنان چنین گفت وای بر شما،دروغ بر خدا نبندید که شما را با مجازات خود،نابود و ریشه کن خواهد ساخت"( قٰالَ لَهُمْ مُوسیٰ وَیْلَکُمْ لاٰ تَفْتَرُوا عَلَی اللّٰهِ کَذِباً فَیُسْحِتَکُمْ بِعَذٰابٍ ).

"و شکست و نومیدی و خسران از آن آنهاست که بر خدا دروغ می بندند و به او نسبت باطل می دهند"( وَ قَدْ خٰابَ مَنِ افْتَریٰ ).

واضح است که منظور موسی از افترای بر خدا،آنست که کسی یا چیزی را شریک او قرار داده،معجزات فرستاده خدا را به سحر نسبت دهند و فرعون را معبود و اله خود بپندارند،مسلما کسی که چنین دروغهایی به خدا ببندد و با تمام قوا برای خاموش کردن نور حق بکوشد،خداوند چنین کسانی را بدون مجازات نخواهد گذارد.

*** این سخن قاطع موسی که هیچ شباهتی به سخن ساحران نداشت،بلکه آهنگش آهنگ دعوت همه پیامبران راستین بود،و از دل پاک موسی برخاسته بود،بر بعضی از دلها اثر گذاشت،و در میان جمعیت اختلاف افتاد،بعضی طرفدار شدت عمل بودند،و بعضی به شک و تردید افتادند و احتمال می دادند موسی پیامبر بزرگ خدا باشد و تهدیدهای او مؤثر گردد،به خصوص که لباس ساده او و برادرش هارون،همان لباس ساده چوپانی بود،و چهره مصمم آنها که علی رغم تنها بودن،ضعف و فتوری در آن مشاهده نمی گشت،دلیل دیگری بر اصالت

ص :232

گفتار و برنامه های آنها محسوب می شد،لذا قرآن می گوید:"آنها در میان خود در باره کارهایشان به نزاع برخاستند،و مخفیانه و درگوشی با هم سخن گفتند" ( فَتَنٰازَعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ وَ أَسَرُّوا النَّجْویٰ ).

ممکن است این پنهان گویی و نجوی در برابر موسی بوده باشد،این احتمال نیز دارد که در برابر فرعون باشد،و احتمال دیگر اینکه:گردانندگان این صحنه در خفای از توده مردم به چنین نجوی و تنازعی برخاستند.

*** ولی به هر حال طرفداران ادامه مبارزه و شدت عمل،پیروز شدند و رشته سخن را بدست گرفتند و از طرق مختلف،به تحریک مبارزه کنندگان با موسی پرداختند.

نخست:"گفتند این دو مسلما ساحرند"!( قٰالُوا إِنْ هٰذٰانِ لَسٰاحِرٰانِ ) (1)بنا بر این وحشتی از مبارزه با آنها نباید به خود راه داد،چرا که شما بزرگان و سردمداران سحر در این کشور پهناورید،و توان و نیروی شما از آنها بیشتر است!.

دیگر اینکه"آنها می خواهند شما را از سرزمینتان با سحرشان بیرون کنند"سرزمینی که همچون جان شما عزیز است و به آن تعلق دارید آن هم به شما تعلق دارد( یُرِیدٰانِ أَنْ یُخْرِجٰاکُمْ مِنْ أَرْضِکُمْ بِسِحْرِهِمٰا ).

بعلاوه اینها تنها به بیرون کردن شما از وطنتان قانع نیستند،اینها می خواهند مقدسات شما را هم بازیچه قرار دهند"و آئین عالی و مذهب حق شما

ص :233

را از میان ببرند"!( وَ یَذْهَبٰا بِطَرِیقَتِکُمُ الْمُثْلیٰ ). (1)

*** اکنون که چنین است به هیچوجه به خود تردید راه ندهید،و"تمام نیرو و نقشه و مهارت و توانتان را جمع کنید و به کار گیرید"( فَأَجْمِعُوا کَیْدَکُمْ ).

"سپس همگی متحد در صف واحدی به میدان مبارزه،گام نهید" ( ثُمَّ ائْتُوا صَفًّا ).

چرا که وحدت و اتحاد رمز پیروزی شما در این مبارزه سرنوشت ساز است.

و بالآخره"فلاح و رستگاری،امروز،از آن کسی است که بتواند برتری خود را بر حریفش اثبات نماید"( وَ قَدْ أَفْلَحَ الْیَوْمَ مَنِ اسْتَعْلیٰ ).

ص :234

هزاران نفر بودند بپذیریم مفهومش این می شود که در یک لحظه هزاران عصا و طناب که مواد مخصوصی در درون آنها ذخیره شده بود،به وسط میدان انداختند.

"ناگهان طنابها و عصاهایشان به خاطر سحر آنها،چنان به نظر می رسید که دارند حرکت می کنند"!( فَإِذٰا حِبٰالُهُمْ وَ عِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّهٰا تَسْعیٰ ).

آری به صورت مارهایی کوچک و بزرگ،رنگارنگ در اشکال مختلف به جنب و جوش درآمدند،آیات دیگر قرآن در این زمینه می خوانیم که"آنها چشم مردم را سحر کردند و آنها را در وحشت فرو بردند و سحر عظیمی به وجود آوردند" سَحَرُوا أَعْیُنَ النّٰاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ وَ جٰاؤُ بِسِحْرٍ عَظِیمٍ (اعراف- 116).

و به تعبیر آیه 44 سوره شعراء،"ساحران صدا زدند که به عزت فرعون ما پیروزیم" وَ قٰالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنّٰا لَنَحْنُ الْغٰالِبُونَ .

بسیاری از مفسران نوشته اند که آنها موادی همچون"جیوه"در درون این طنابها و عصاها قرار داده بودند که با تابش آفتاب،و گرم شدن این ماده فوق العاده فرار،حرکات مختلف و سریعی به آنها دست داد،این حرکات مسلما راه رفتن نبود،ولی با تلقینهایی که ساحران به مردم کرده بودند،و صحنه خاصی که در آنجا به وجود آمده بود،این چنین در چشم مردم مجسم می شد که این موجودات جان گرفته اند و مشغول حرکتند!(تعبیر" سَحَرُوا أَعْیُنَ النّٰاسِ " یعنی چشم مردم را سحر کردند،نیز اشاره به همین معنی است و همچنین تعبیر " یُخَیَّلُ إِلَیْهِ "یعنی در نظر موسی چنین منعکس شد-نیز ممکن است اشاره به همین معنی باشد).

به هر حال صحنه بسیار عجیبی بود،ساحران که هم تعدادشان زیاد بود

ص :237

و هم آگاهیشان در این فن،و طرز استفاده از خواص مرموز فیزیکی و شیمیایی اجسام و مانند آن را به خوبی می دانستند،توانستند آن چنان در افکار حاضران نفوذ کنند که این باور برای آنها پیدا شود که اینهمه موجودات بی جان،جان گرفتند.

غریو شادی از فرعونیان برخاست،گروهی از ترس و وحشت فریاد زدند و خود را عقب می کشیدند!.

*** "در این هنگام موسی احساس ترس خفیفی در دل کرد"( فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُوسیٰ ).

"اوجس"از ماده"ایجاس"در اصل از"وجس"(بر وزن حبس) به معنی صدای پنهان گرفته شده است،بنا بر این"ایجاس"به معنی یک احساس پنهانی و درونی است،و این تعبیر نشان می دهد که ترس درونی موسی،سطحی و خفیف بود تازه آن هم به خاطر این نبود که برای صحنه رعب انگیزی که بر اثر سحر ساحران به وجود آمده بود اهمیتی قائل شده باشد،بلکه از این بیم داشت که نکند مردم تحت تاثیر این صحنه واقع شوند،آن چنان که بازگرداندن آنها آسان نباشد.

یا اینکه پیش از آنکه موسی مجال نشان دادن معجزه خود را داشته باشد جمعی صحنه را ترک گویند یا از صحنه بیرونشان کنند و حق آشکار نگردد.

چنان که در خطبه 6 نهج البلاغه می خوانیم:

لم یوجس موسی(ع)خیفة علی نفسه بل اشفق من غلبة الجهال و دول الضلال: "موسی ع هرگز به خاطر خودش در درون دل احساس ترس نکرد،بلکه از آن ترسید که جاهلان غلبه کنند و دولتهای ضلال،پیروز شوند". (1)

ص :238

با آنچه گفته شد،ضرورتی برای پاسخهای دیگری که در زمینه ترس موسی ع ذکر کرده اند نمی بینیم.

*** به هر حال در این موقع،نصرت و یاری الهی به سراغ موسی آمد و فرمان وحی وظیفه او را مشخص کرد،چنان که قرآن می گوید:"به او گفتیم ترس به خود راه مده تو مسلما برتری"!( قُلْنٰا لاٰ تَخَفْ إِنَّکَ أَنْتَ الْأَعْلیٰ ).

این جمله با قاطعیت تمام،موسی را در پیروزیش دلگرم می سازد(کلمه "ان"و تکرار"ضمیر"هر یک تاکید مستقلی است بر این معنی،و همچنین اسمیه بودن این جمله)و به اینگونه موسی،قوت قلبش را که لحظات کوتاهی متزلزل شده بود باز یافت.

*** مجددا به او خطاب شد که:"آنچه را در دست راست داری بیفکن که تمام آنچه را که آنها ساخته اند می بلعد"!( وَ أَلْقِ مٰا فِی یَمِینِکَ تَلْقَفْ مٰا صَنَعُوا ).

"چرا که کار آنها تنها مکر ساحر است"( إِنَّمٰا صَنَعُوا کَیْدُ سٰاحِرٍ ).

"و ساحر هر کجا برود پیروز نخواهد شد"( وَ لاٰ یُفْلِحُ السّٰاحِرُ حَیْثُ أَتیٰ ).

"تلقف"از ماده"لقف"(بر وزن وقف)به معنی بلعیدن است ولی "راغب"در"مفردات"می گوید:این کلمه در اصل به معنی برگرفتن چیزی است با مهارت،خواه به وسیله دهان بوده باشد یا با دست،و بعضی از ارباب لغت آن را به معنی"برگرفتن به سرعت"دانسته اند که در فارسی به جای آن"ربودن" به کار می رود.

جالب اینکه:نمی گوید"عصایت را بیفکن"بلکه می گوید:"آنچه در دست راست داری بیفکن این تعبیر شاید به عنوان بی اعتنایی به عصا باشد و اشاره به اینکه عصا مساله مهمی نیست آنچه مهم است اراده و فرمان خدا است که اگر

ص :239

اراده او باشد عصا که سهل است کمتر و کوچکتر از آن هم می تواند چنین قدرت نمایی کند!.

این نکته نیز قابل ذکر است که"ساحر"در آیه فوق،بار اول به صورت نکره و بعدا به صورت معرفه و با الف و لام جنس آمده است،این تفاوت شاید به خاطر آن باشد که هدف در مرتبه اول آنست که نسبت به کار این ساحران بی اعتنایی شود و مفهوم جمله این است کاری که آنها کردند مکر ساحری بیش نیست اما در مرتبه دوم این حقیقت را می خواهد تفهیم کند که نه تنها این ساحران هر ساحری در هر زمان و مکانی پیدا شود پیروز و رستگار نخواهد شد.

***

در زمان ما آشکار شده است،و حتی کتابهایی در زمینه آثار اعجاب انگیز موجودات مختلف نوشته اند،قسمت زیادی از سحرهای ساحران از دستشان گرفته شده است.

مثلا در شیمی امروز اجسام بسیاری را می شناسیم که وزنشان از هوا سبکتر است،و اگر درون جسمی قرار داده شوند ممکن است آن جسم به حرکت درآید و کسی هم تعجب نمی کند،حتی بسیاری از وسائل بازی کودکان امروز شاید در گذشته یک نوع سحر به نظر می رسید! امروز در سیرکها نمایشهایی می دهند که شبیه سحر ساحران گذشته است با استفاده از چگونگی تابش نور،آینه ها،خواص فیزیکی و شیمیایی اجسام، صحنه های غریب و عجیبی به وجود می آورند که گاه دهان تماشاچیان از تعجب باز می ماند.

البته اعمال خارق العاده مرتاضان،آن خود داستان دیگری دارد،که بسیار شگفت انگیز است.

در هر حال،سحر چیزی نیست که وجود آن را بتوان انکار کرد یا به خرافات نسبت داد،چه در گذشته و چه در امروز.

نکته قابل توجه اینکه:سحر در اسلام،ممنوع،و از گناهان کبیره است چرا که در بسیاری از موارد،باعث گمراه ساختن مردم و تحریف حقایق و متزلزل ساختن پایه عقائد افراد ساده ذهن می شود،البته این حکم اسلامی مانند بسیاری از احکام دیگر،موارد استثناء نیز دارد،از جمله فرا گرفتن سحر،برای ابطال ادعای مدعیان دروغین نبوت،و یا برای از بین بردن اثر آن در مورد کسانی که از آن آسیب دیده اند.

در جلد اول ذیل آیه 102 و 103 سوره بقره نیز مشروحا در این باره،سخن گفته ایم.

***

ص :241

آنها را شناخت،در حالی که اخلاص و پاکی و درستی انبیاء،سندی است که با اعجاز آنها آمیخته و اثر آن را مضاعف می کند.(دقت کنید) و شاید روی این جهات است که آیات فوق می گوید وَ لاٰ یُفْلِحُ السّٰاحِرُ حَیْثُ أَتیٰ :ساحر هر کجا باشد و در هر شرائط و هر زمان رستگار نمی شود،و به قول معروف به زودی پته اش روی آب خواهد افتاد،چرا که نیرویش محدود است و افکار و صفاتش انحرافی.

این موضوع،مخصوص ساحرانی نیست که به مبارزه با انبیاء برخاستند بلکه در باره ساحران به طور کلی صادق است که آنها زود شناخته می شوند و به پیروزی نمی رسند.

ص :243

تا دستگاه سحر ساحران را نابود سازد.

در آیات مورد بحث این مساله تعقیب شده،منتها جمله هایی که روشن بوده است حذف گردیده(موسی عصای خود را افکند،عصا تبدیل به مار عظیمی شد و تمام اسباب و آلات سحر ساحران را بلعید،غوغا و ولوله ای در تمام جمعیت افتاد فرعون،سخت متوحش شد،و اطرافیانش دهانهاشان از تعجب باز ماند.

ساحران که تا آن زمان با چنین صحنه ای روبرو نشده بودند و به خوبی سحر را از غیر سحر می شناختند،یقین کردند که این امر،چیزی جز معجزه الهی نیست،و این مرد فرستاده خدا است که آنها را دعوت به سوی پروردگارشان می کند،طوفانی در دل آنها به وجود آمد و انقلاب عظیمی در روحشان پدیدار گشت).

اکنون دنباله سخن را از زبان آیات می شنویم:

"ساحران همگی به سجده افتادند و گفتند:ما به پروردگار هارون و موسی ایمان آوردیم"( فَأُلْقِیَ السَّحَرَةُ سُجَّداً قٰالُوا آمَنّٰا بِرَبِّ هٰارُونَ وَ مُوسیٰ ).

تعبیر به"القی"(با استفاده از فعل مجهول)گویا اشاره به این است که آن چنان مجذوب موسی و تحت تاثیر معجزه او واقع شدند که گویی بی اختیار به سجده افتادند.

این نکته نیز قابل توجه است که تنها قناعت به ایمان آوردن نکردند، بلکه وظیفه خود دیدند که این ایمان را به صورت روشنی و با جمله هایی که هیچگونه ابهام در آن نباشد،یعنی با تاکید به پروردگار موسی و هارون اظهار دارند،تا اگر کسانی بر اثر کار آنها گمراه شده اند بازگردند و از این نظر مسئولیتی بر دوش آنها باقی نماند! *** بدیهی است که این عمل ساحران،ضربه سنگینی بر پیکر فرعون و حکومت جبار و خودکامه و بیدادگرش وارد ساخت،و تمام ارکان آن را به لرزه درآورد،

ص :246

چرا که مدتها در سرتاسر مصر روی این مساله تبلیغ شده بود،و ساحران را از هر گوشه و کنار گردآوری کرده بودند،و هر گونه پاداش و امتیازی برای آنها در صورت پیروزی قائل شده بود.

اما الان مشاهده می کند که همانها که در صف اول مبارزه بودند یکباره تسلیم دشمن،نه تسلیم،بلکه مدافع سرسخت او شدند،و این مساله ای بود که هرگز برای فرعون قابل پیش بینی نبود،و بدون شک گروهی از مردم نیز به پیروی از ساحران به موسی و آئینش دل بستند.

لذا فرعون،چاره ای جز این ندید که با داد و فریاد و تهدیدهای غلیظ و شدید ته مانده حیثیتی را که نداشت،جمع و جور کند،رو به سوی ساحران کرد و"گفت:آیا پیش از آنکه به شما اذن دهم به او ایمان آوردید"؟!( قٰالَ آمَنْتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَکُمْ ).

این جبار مستکبر،نه تنها مدعی بود که بر جسم و جان مردم،حکومت دارد بلکه می خواست بگوید قلب شما هم در اختیار من و متعلق به من است، و باید با اجازه من تصمیم بگیرد،این همان کاری است که همه فرعونها در هر عصر و زمان،طرفدار آنند.

بعضی مانند فرعون مصر،ناشیانه به هنگام دستپاچگی بر زبان جاری می کنند،و بعضی مرموزانه و با استفاده از وسائل تبلیغاتی و ارتباط جمعی و انواع سانسورها عملا این حق را برای خود قائلند و معتقدند نباید به مردم اجازه اندیشیدن مستقل داد،بلکه حتی گاهی به نام آزادی اندیشه،باید این سلب آزادی را بر مردم تحمیل کرد.

به هر حال فرعون به این قناعت نکرد،فورا وصله ای به دامان ساحران چسبانید و آنها را متهم کرد و گفت:"او بزرگ شما است،او کسی است که سحر به شما آموخته"،و تمام اینها توطئه است با نقشه قبلی!!( إِنَّهُ لَکَبِیرُکُمُ الَّذِی

ص :247

عَلَّمَکُمُ السِّحْرَ

).

بدون شک فرعون می دانست و یقین داشت این سخن دروغ است،و اساسا چنین توطئه ای که سرتاسر مصر را فراگیرد و ماموران مخفی و جاسوسان او از آن بیخبر بمانند امکان پذیر نیست،اصولا فرعون موسی را در آغوش خود پرورش داده بود و غیبت او از مصر برایش مسلم بود،اگر او بزرگ ساحران مصر بود همه جا به این عنوان معروف می شد،و چیزی نبود که بتوان آن را مخفی کرد.

ولی می دانیم قلدرها و زورگویان،وقتی موقعیت نامشروع خود را در خطر ببینند از هیچ دروغ و تهمتی باک ندارند.

تازه به این نیز قناعت نکرد و ساحران را با شدیدترین لحنی،تهدید به مرگ نمود و گفت:"سوگند یاد می کنم که دست و پاهای شما را به طور مختلف قطع می کنم،و بر فراز شاخه های بلند نخل به دار می آویزم،تا بدانید مجازات من دردناکتر و پایدارتر است یا مجازات خدای موسی و هارون"( فَلَأُقَطِّعَنَّ أَیْدِیَکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ مِنْ خِلاٰفٍ وَ لَأُصَلِّبَنَّکُمْ فِی جُذُوعِ النَّخْلِ وَ لَتَعْلَمُنَّ أَیُّنٰا أَشَدُّ عَذٰاباً وَ أَبْقیٰ ). (1)

در حقیقت جمله" أَیُّنٰا أَشَدُّ عَذٰاباً "اشاره به تهدیدی است که موسی قبلا کرده بود و مخصوصا به ساحران قبل از این ماجرا گوشزد کرد که اگر شما بر خدا دروغ ببندید،شما را با عذاب و مجازات خود ریشه کن خواهد کرد.

تعبیر به" مِنْ خِلاٰفٍ "(دست و پای شما را بطور مختلف قطع می کنم) اشاره به آنست که دست راست با پای چپ یا به عکس،و شاید انتخاب این نوع شکنجه برای ساحران به خاطر این بوده است که با این وضع انسان دیرتر می میرد

ص :248

یعنی خونریزی کندتر انجام می گیرد و شکنجه بیشتری خواهند دید،بعلاوه گویا می خواهد بگوید هر دو سمت بدن شما را ناقص می کنم.

و اما تهدید به اینکه شما را بر درختان نخل به دار می آویزم شاید به خاطر این بوده است که این درختان از بلندترین درختانند و همه کس از دور و نزدیک کسی را که به آن آویخته باشد می بیند.

این نکته نیز قابل ملاحظه است که در عرف آن زمان دارزدن آن چنان که در عرف ما معمول است نبوده،طناب دار را به گردن شخصی که می خواستند او را دار بزنند نمی انداختند،بلکه به دستها یا شانه ها می بستند،تا زجرکش شود.

*** اما ببینیم عکس العمل ساحران در برابر این تهدیدهای شدید فرعون چه بود؟آنها نه تنها مرعوب نشدند و جا نخوردند،و از میدان بیرون نرفتند،بلکه حضور خود را در صحنه بطور قاطعتری ثابت کردند و"گفتند:به خدایی که ما را آفریده است که ما هرگز تو را بر این دلائل روشنی که به سراغ ما آمده مقدم نخواهیم داشت"( قٰالُوا لَنْ نُؤْثِرَکَ عَلیٰ مٰا جٰاءَنٰا مِنَ الْبَیِّنٰاتِ وَ الَّذِی فَطَرَنٰا ).

"تو هر حکمی می خواهی بکن"( فَاقْضِ مٰا أَنْتَ قٰاضٍ ).

اما بدان تو تنها می توانی در زندگی این دنیا قضاوت کنی(ولی در آخرت ما پیروزیم و تو گرفتار و مبتلا به شدیدترین کیفرها)( إِنَّمٰا تَقْضِی هٰذِهِ الْحَیٰاةَ الدُّنْیٰا ).

و به این ترتیب آنها سه جمله کوبنده در برابر فرعون بیان کردند:نخست اینکه مطمئن باش ما آن هدایتی را که یافته ایم با هیچ چیز معاوضه نخواهیم کرد دیگر اینکه از تهدیدهایت ابدا هراسی نداریم،و سوم اینکه قلمرو حکومت و فعالیت تو همین چهار روز دنیا است.

***

ص :249

سپس افزودند:"اگر می بینی ما به پروردگارمان ایمان آورده ایم برای آنست که گناهان ما را ببخشد"(ما با سحر و ساحری مرتکب گناهان بسیاری شده ایم)( إِنّٰا آمَنّٰا بِرَبِّنٰا لِیَغْفِرَ لَنٰا خَطٰایٰانٰا ).

و همچنین"ما را در برابر این گناه بزرگ که تو بر ما تحمیل کردی(سحر در برابر پیامبر خدا)مشمول رحمتش گرداند و خدا از همه چیز بهتر و باقی تر است ( وَ مٰا أَکْرَهْتَنٰا عَلَیْهِ مِنَ السِّحْرِ وَ اللّٰهُ خَیْرٌ وَ أَبْقیٰ ).

خلاصه اینکه هدف ما پاک شدن از گناهان گذشته از جمله مبارزه با پیامبر راستین خدا است،ما از این طریق می خواهیم به سعادت جاویدان برسیم،ولی تو ما را تهدید به مرگ این دنیا می کنی،ما این ضرر کم را در مقابل آن خیر عظیم پذیرا هستیم!.

در اینجا سؤالی پیش می آید و آن اینکه ظاهرا ساحران با میل خودشان به این میدان گام نهادند،هر چند فرعون وعده های فراوانی به آنها داده بود، چگونه در آیه فوق تعبیر به"اکراه"شده است؟ در پاسخ می گوئیم:هیچ دلیلی در دست نیست که ساحران از آغاز مجبور به پذیرش این دعوت نبودند،بلکه ظاهر جمله یَأْتُوکَ بِکُلِّ سٰاحِرٍ عَلِیمٍ (ماموران باید بروند و هر ساحر آگاهی را بیاورند)(اعراف-112)این است که ساحران آگاه ملزم به پذیرش بودند،و البته در شرائط حکومت استبدادی و خودکامه فرعونی نیز این معنی کاملا طبیعی به نظر می رسد که در مسیر منویات خود، افراد را به اجبار حرکت دهند،و اما قرار دادن جایزه و امثال آن برای تشویق آنها هیچ منافاتی با این معنی ندارد،چرا که بسیار دیده ایم،حکومتهای زورگوی ستمگر در کنار توسل به زور،از تشویقهای مادی نیز استفاده می کنند.

این احتمال نیز داده شده است که در اولین برخورد ساحران با موسی ع روی قرائنی بر آنها روشن شد که موسی ع حق است،یا لا اقل در شک و تردید

ص :250

فرو رفتند و به همین دلیل در میان آنها"بگومگو"برخواست چنان که در آیه 62 همین سوره خواندیم" فَتَنٰازَعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ ".

فرعون و دستگاهش از این ماجرا آگاه شدند و آنها را به ادامه مبارزه مجبور ساختند.

*** ساحران سپس چنین ادامه دادند اگر ما ایمان آورده ایم دلیلش روشن است"چرا که هر کس بی ایمان و گنهکار در محضر پروردگار در قیامت بیاید آتش سوزان دوزخ برای او است"( إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِماً فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ ).

و مصیبت بزرگ او در دوزخ این است که"نه میمیرد و نه زنده می شود" ( لاٰ یَمُوتُ فِیهٰا وَ لاٰ یَحْییٰ ).

بلکه دائما در میان مرگ و زندگی دست و پا می زند،حیاتی که از مرگ تلختر و مشقت بارتر است.

*** "و هر کس در آن محضر بزرگ،با ایمان و عمل صالح،وارد شود،درجات عالی در انتظار او است"( وَ مَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصّٰالِحٰاتِ فَأُولٰئِکَ لَهُمُ الدَّرَجٰاتُ الْعُلیٰ ).

*** "بهشتهای جاویدانی که نهرها از زیر درختانش جاری است،و جاودانه در آن خواهند ماند"( جَنّٰاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ خٰالِدِینَ فِیهٰا ).

"و این است پاداش کسی که با ایمان و اطاعت پروردگار خود را پاک و پاکیزه کند"( وَ ذٰلِکَ جَزٰاءُ مَنْ تَزَکّٰی ).

در اینکه سه آیه اخیر،دنباله گفتار ساحران در برابر فرعون است یا جمله های مستقلی است از ناحیه خداوند که در اینجا به عنوان تکمیل سخنان آنها بیان فرموده،در میان مفسران گفتگو است.

ص :251

گروهی آن را دنباله کلام ساحران می دانند و شاید شروع با"انه"که در واقع برای بیان علت است،این نظر را تایید می کند.

اما شرح و بسطی که در این آیات سه گانه پیرامون سرنوشت مؤمنان صالح و کافران مجرم بیان شده و با جمله" وَ ذٰلِکَ جَزٰاءُ مَنْ تَزَکّٰی "(این است پاداش کسی که پاکی برگزیند)پایان می یابد،و نیز اوصافی که برای بهشت و دوزخ در آن آمده،نظر دوم را تایید می کند که اینها از کلام خدا است،زیرا ساحران باید در این مدت کوتاه،سهم وافری از آگاهی و علوم الهی پیدا کرده باشند که بتوانند این چنین قاطع و آگاهانه در باره بهشت و دوزخ و سرنوشت مؤمنان و مجرمان قضاوت کنند.

مگر اینکه بگوئیم خداوند این سخنان پرمحتوا را-به خاطر ایمانشان بر زبان آنها جاری ساخت،هر چند از نظر تربیت الهی و نتیجه برای ما هیچ تفاوتی نمی کند که خداوند فرموده باشد یا مؤمنان تعلیم یافته از ناحیه خدا، به خصوص اینکه قرآن همه را با لحن موافق نقل می کند.

***

حساب شده قبلی،نسبت دهد در حالی که خودش هم می دانست این نسبت دروغ است.

چه عاملی سبب این دگرگونی عمیق و سریع شد؟چه عاملی نور ایمان را آن چنان نیرومند در قلب آنها تابانید که حتی حاضر شدند تمام وجود و هستی خود را بر سر این کار بگذارند-و طبق نقل تاریخ-گذاردند،چرا که فرعون به تهدید خود جامه عمل پوشانید و آنها را به طرز وحشیانه ای شهید کرد.

آیا عاملی جز علم و آگاهی در اینجا سراغ داریم؟آنها چون به فنون و رموز سحر آشنا بودند،و به روشنی دریافتند که برنامه موسی،سحر نیست بلکه معجزه الهی است،اینچنین شجاعانه و قاطعانه تغییر مسیر دادند،و از اینجا به خوبی درمی یابیم که برای دگرگون ساختن افراد یا جامعه های منحرف و به وجود آوردن یک انقلاب سریع و راستین باید قبل از هر چیز به آنها آگاهی داد. (1)

***

توجه به این نکته نیز لازم است که جمعی از مفسران جمله" وَ الَّذِی فَطَرَنٰا " را سوگند نگرفته اند بلکه آن را عطف بر" مٰا جٰاءَنٰا مِنَ الْبَیِّنٰاتِ "می دانند، و بنا بر این معنی مجموع جمله چنین می شود:"ما هرگز تو را بر این دلائل روشن و بر خدایی که ما را آفریده است مقدم نخواهیم شمرد".

ولی تفسیر اول صحیحتر به نظر می رسد،چون عطف این دو بر یکدیگر چندان مناسب نیست.(دقت کنید) ***

بگیرد می تواند مسیر خود را از باطل به سوی حق تغییر دهد،هر چند تمام مردم محیط او غرق در گناه و گرفتار انحراف باشند،ساحرانی که سالیان دراز در آن محیط شرک آلود،خود مرتکب شرک آمیزترین اعمال می شدند به هنگامی که تصمیم گرفتند،حق را پذیرا شوند و در راه آن عاشقانه ایستادگی کنند،از هیچ تهدیدی نترسیدند،و به هدف خود نائل شدند،و به گفته مفسر بزرگ مرحوم طبرسی کانوا اول النهار کفارا سحرة و آخر النهار شهداء بررة!:"صبحگاهان کافر بودند و ساحر،اما شامگاهان شهیدان نیکوکار راه حق"! (1)و نیز از اینجا به خوبی روشن می شود که افسانه های مادیها و مخصوصا مارکسیستها در زمینه پیدایش مذهب تا چه اندازه سست و بی پایه است،آنها عامل هر حرکتی را مسائل اقتصادی می دانند در حالی که در اینجا کاملا بر عکس بود زیرا ساحران در آغاز به خاطر فشار دستگاه فرعون از یک سو،و تشویقهای اقتصادی او از سویی دیگر در میدان مبارزه با حق گام نهادند،ولی ایمان به اللّٰه همه اینها را از بین برد،هم مال و مقامی را که فرعون به آنها وعده داده بود بر پای ایمان خود ریختند و هم جان عزیز خویش را بر سر این عشق نهادند!

ص :255

آیات مورد بحث به آخرین فراز از این ماجراها یعنی برنامه خروج بنی اسرائیل از مصر،اشاره کرده می فرماید:"ما به موسی،وحی فرستادیم که بندگانم را شبانه از مصر بیرون ببر"( وَ لَقَدْ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ مُوسیٰ أَنْ أَسْرِ بِعِبٰادِی ).

بنی اسرائیل آماده حرکت به سوی سرزمین موعود(فلسطین)شدند،اما هنگامی که به کرانه های نیل رسیدند فرعونیان،آگاه گشتند و فرعون با لشگری عظیم آنها را تعقیب کرد،آنها خود را در محاصره دریا و دشمن دیدند،از یک سو رود عظیم نیل،از سوی دیگر دشمن نیرومند خونخوار و خشمگین! اما خدا که می خواست این جمعیت ستم کشیده محروم و با ایمان را از چنگال ظالمان رهایی بخشد،و ستمگران را به دیار فنا بفرستد.

به موسی چنین دستور داد:"راهی خشک برای آنها،در دریا بگشا"! ( فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ یَبَساً ).

راهی که هر گاه در آن گام بگذاری"نه از تعقیب فرعونیان می ترسی، نه از غرق شدن در دریا"( لاٰ تَخٰافُ دَرَکاً وَ لاٰ تَخْشیٰ ).

جالب اینکه:نه تنها راه گشوده شد،بلکه این راه،به فرمان خدا،راه خشکی بود،با اینکه معمولا چنین است که اگر آب رودخانه یا دریا کنار برود باز اعماق آن تا مدتها غیر قابل عبور است.

"راغب"در"مفردات"می گوید:"درک"(بر وزن مرگ)به معنی پائینترین عمق دریا است،و به طنابی که متصل به طناب دیگری می کنند تا به آب برسد"درک"(بر وزن محک)گفته می شود،و همچنین به خساراتی که دامنگیر انسان می شود،درک می گویند،"درکات نار"در برابر"درجات جنت"به معنی مراحل پائین دوزخ است.

ولی با توجه به اینکه(طبق آیه 61 سوره شعراء)بنی اسرائیل به هنگامی که از آمدن لشگر فرعون با خبر شدند به موسی گفتند: إِنّٰا لَمُدْرَکُونَ :"ما

ص :257

در چنگال فرعونیان گرفتار شدیم"به نظر می رسد که منظور از درک در آیه مورد بحث آنست که شما چنین گرفتاری پیدا نخواهید کرد،و منظور از" لاٰ تَخْشیٰ " آنست که خطری از ناحیه دریا نیز شما را تهدید نمی کند.

*** و به این ترتیب موسی و بنی اسرائیل وارد جاده هایی شدند که در درون دریا با کنار رفتن آبها پیدا شدند،در این هنگام فرعون به همراه لشکریانش به کنار دریا رسید و با این صحنه غیر منتظره و شگفت انگیز روبرو شد"و فرعون لشکریان خود را به دنبال بنی اسرائیل فرستاد و خود نیز وارد همان جاده ها شد"( فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ بِجُنُودِهِ ). (1)

مسلما ارتش فرعون در آغاز اکراه داشت که در این جای خطرناک ناشناخته گام بگذارد و بنی اسرائیل را تعقیب کند،حد اقل مشاهده چنین معجزه شگرفی کافی بود که آنها را از ادامه این راه باز دارد.

ولی فرعون که باد غرور و نخوت مغزش را پر کرده بود،و در لجاجت و خیره سری غوطه ور بود،بی اعتنا از کنار یک چنین معجزه بزرگی گذشت، و لشکر خود را تشویق به ورود در این جاده های ناشناخته دریایی کرد! از این سو آخرین نفر لشکر فرعون وارد دریا شد،و از آن سو آخرین نفر از بنی اسرائیل خارج گردید.

در این هنگام به امواج آب فرمان داده شد به جای نخستین بازگردند.

امواج همانند ساختمان فرسوده ای که پایه آن را بکشند یک بار فرو ریختند"و دریا آنها را در میان امواج خروشان خود پوشاند پوشاندنی کامل"

ص :258

( فَغَشِیَهُمْ مِنَ الْیَمِّ مٰا غَشِیَهُمْ ). (1)

و به این ترتیب،یک قدرت جبار ستمگر با لشکر نیرومند و قهارش در میان امواج آب غوطه ور شدند و طعمه آماده ای برای ماهیان دریا! *** آری"فرعون،قوم خود را گمراه ساخت و هرگز هدایتشان نکرد" ( وَ أَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَ مٰا هَدیٰ ).

درست است که جمله"اضل"و جمله"ما هدی"تقریبا یک مفهوم را می رساند،و شاید به همین جهت بعضی از مفسرین آن را تاکید دانسته اند،ولی ظاهر این است که این دو،با هم تفاوتی دارد و آن اینکه"اضل"اشاره به گمراه ساختن است،و"ما هدی"اشاره به عدم هدایت بعد از روشن شدن گمراهی است.

توضیح اینکه:یک رهبر،گاهی اشتباه می کند،و پیروانش را به جاده انحرافی می کشاند،اما به هنگامی که متوجه شد فورا آنها را به مسیر صحیح باز می گرداند،اما فرعون آن چنان لجاجتی داشت که پس از مشاهده گمراهی باز حقیقت را برای قومش بیان نکرد،و هم چنان آنها را در بیراهه ها کشاند تا خودش و آنها نابود شدند.

و به هر حال،این جمله در واقع سخن فرعون را که در سوره غافر آیه 29 آمده نفی می کند وَ مٰا أَهْدِیکُمْ إِلاّٰ سَبِیلَ الرَّشٰادِ :"من شما را جز به راه راست هدایت نمی کنم"حوادث نشان داد که این جمله دروغ بزرگی بوده همانند دروغهای دیگرش.

ص :259

بدیهی است پایه هر فعالیت مثبتی،نجات و رهایی از چنگال عوامل سلطه جو و کسب استقلال و آزادی است،و به همین دلیل قبل از هر چیز به آن اشاره شده است.

سپس به یکی از نعمتهای مهم معنوی اشاره کرده می گوید:"ما شما را به میعادگاه مقدسی دعوت کردیم،در طرف راست طور،آن مرکز وحی الهی" ( وَ وٰاعَدْنٰاکُمْ جٰانِبَ الطُّورِ الْأَیْمَنَ ).

این اشاره به جریان رفتن موسی ع به اتفاق جمعی از بنی اسرائیل به میعادگاه طور است،در همین میعادگاه بود که خداوند الواح تورات را بر موسی نازل کرد و با او سخن گفت و جلوه خاص پروردگار را همگان مشاهده کردند. (1)

و سرانجام به یک نعمت مهم مادی که از الطاف خاص خداوند نسبت به بنی اسرائیل سرچشمه می گرفت اشاره کرده می فرماید:"ما"من"و"سلوی" بر شما نازل کردیم"( وَ نَزَّلْنٰا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْویٰ ).

در آن بیابانی که سرگردان بودید،و غذای مناسبی نداشتید،لطف خدا به یاریتان شتافت و از غذای لذیذ و خوشمزه ای به مقداری که به آن احتیاج داشتید در اختیارتان قرار داد و از آن استفاده می کردید.

در اینکه منظور از"من"و"سلوی"چیست؟مفسران بحثهای فراوانی دارند که ما در جلد اول همین تفسیر(ذیل آیه 57 سوره بقره)بیان کردیم، و پس از ذکر سخنان مفسران دیگر گفتیم بعید نیست"من"یک نوع عسل طبیعی بوده که در کوه های مجاور آن بیابان وجود داشته،و یا شیره های نیروبخش مخصوص نباتی بوده که در درختانی که در گوشه و کنار آن بیابان می روئیده آشکار می گردید،و"سلوی"نوعی پرنده حلال گوشت شبیه به کبوتر بوده است.

ص :261

برای توضیح بیشتر به جلد اول ذیل آیه فوق مراجعه فرمائید.

*** در آیه بعد به دنبال ذکر این نعمتهای سه گانه پر ارزش آنها را چنین مخاطب می سازد"از روزیهای پاکیزه ای که به شما دادیم بخورید،ولی در آن طغیان نکنید"( کُلُوا مِنْ طَیِّبٰاتِ مٰا رَزَقْنٰاکُمْ وَ لاٰ تَطْغَوْا فِیهِ ).

طغیان در نعمتها آن است که انسان به جای اینکه از آنها در راه اطاعت خدا و طریق سعادت خویش استفاده کند،آنها را وسیله ای برای گناه،ناسپاسی و کفران و گردنکشی و اسیر افکاری قرار دهد،همانگونه که بنی اسرائیل چنین کردند،اینهمه نعمتهای الهی را دریافت داشتند و سپس راه کفر و طغیان و گناه را پیمودند.

و به دنبال آن به آنها هشدار می دهد،"اگر طغیان کنید،غضب من دامان شما را خواهد گرفت"( فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی ).

"و هر کس غضب من بر او وارد شود سقوط می کند"( وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَویٰ ).

"هوی"در اصل به معنی سقوط کردن از بلندی است،که معمولا نتیجه آن،نابودی است،به علاوه در اینجا اشاره به سقوط مقامی و دوری از قرب پروردگار و رانده شدن از درگاهش نیز می باشد.

*** و از آنجا که همیشه باید هشدار و تهدید با تشویق و بشارت،همراه باشد تا نیروی خوف و رجا را که عامل اصلی تکامل است یکسان برانگیزد،و درهای بازگشت به روی توبه کاران بگشاید،آیه بعد چنین می گوید:"من کسانی را که توبه کنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند و سپس هدایت یابند می آمرزم"( وَ إِنِّی لَغَفّٰارٌ لِمَنْ تٰابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صٰالِحاً ثُمَّ اهْتَدیٰ ).

ص :262

با توجه به اینکه"غفار"صیغه مبالغه است نشان می دهد که خداوند چنین افراد را نه تنها یک بار که بارها مشمول آمرزش خود قرار می دهد.

قابل توجه اینکه نخستین شرط توبه بازگشت از گناه است،و بعد از آنکه صفحه روح انسان از این آلودگی شستشو شد،شرط دوم آنست که نور ایمان به خدا و توحید بر آن بنشیند.

و در مرحله سوم باید شکوفه های ایمان و توحید که اعمال صالح و کارهای شایسته است بر شاخسار وجود انسان ظاهر گردد.

ولی در اینجا بر خلاف سایر آیات قرآن که فقط از توبه و ایمان و عمل صالح سخن می گوید،شرط چهارمی تحت عنوان" ثُمَّ اهْتَدیٰ "اضافه شده است.

در معنی این جمله،مفسران بحثهای فراوانی دارند که از میان همه آنها دو تفسیر،جالبتر به نظر می رسد.

نخست اینکه اشاره به ادامه دادن راه ایمان و تقوی و عمل صالح است،یعنی توبه گذشته را می شوید و باعث نجات می شود،مشروط بر اینکه بار دیگر شخص توبه کار در همان دره شرک و گناه،سقوط نکند و دائما مراقب باشد که وسوسه های شیطان و نفس او را به خط سابق باز نگرداند.

دیگر اینکه:این جمله اشاره به لزوم قبول ولایت و پذیرش رهبری رهبران الهی است یعنی توبه و ایمان و عمل صالح آن گاه باعث نجات است که در زیر چتر هدایت رهبران الهی قرار گیرد،در یک زمان موسی ع،و در زمان دیگر پیامبر اسلام ص و در یک روز امیر مؤمنان علی ع و امروز حضرت مهدی س) می باشد.

چرا که یکی از ارکان دین،پذیرش دعوت پیامبر و رهبری او و سپس پذیرش رهبری جانشینان او می باشد.

مرحوم طبرسی ذیل این آیه از امام باقر ع چنین نقل می کند که فرمود:

ص :263

"منظور از جمله" ثُمَّ اهْتَدیٰ "هدایت به ولایت ما اهل بیت است"سپس اضافه کرد:

فو اللّٰه لو ان رجلا عبد اللّٰه عمره ما بین الرکن و المقام ثم مات و لم یجیء بولایتنا لاکبه اللّٰه فی النار علی وجهه: "به خدا سوگند اگر کسی تمام عمر خود را در میان رکن و مقام(نزدیک خانه کعبه)عبادت کند،و سپس از دنیا برود در حالی که ولایت ما را نپذیرفته باشد خداوند او را به صورت در آتش جهنم خواهد افکند".

این روایت را محدث معروف اهل تسنن"حاکم ابو القاسم حسکانی"نیز نقل کرده است. (1)

روایات متعدد دیگری نیز در همین زمینه از امام زین العابدین ع و امام صادق ع و از شخص پیامبر ص نقل شده است.

برای اینکه بدانیم ترک این اصل تا چه حد مرگبار است،کافی است آیات بعد را بررسی کنیم،که چگونه بنی اسرائیل به خاطر ترک ولایت و بیرون رفتن از خط پیروی موسی و جانشینش هارون گرفتار گوساله پرستی و شرک و کفر شدند.

و از اینجا روشن می شود اینکه آلوسی در تفسیر روح المعانی بعد از ذکر پاره ای از این روایات گفته است:وجوب محبت اهل بیت نزد ما جای تردید نیست ولی این ارتباطی به بنی اسرائیل و عصر موسی ندارد،سخن بی اساسی است.

چرا که اولا بحث از محبت نیست بلکه سخن از قبول رهبری است و ثانیا منظور انحصار رهبری به ائمه اهل بیت ع نیست،بلکه در عصر موسی او و برادرش هارون رهبر بودند و قبول ولایتشان لازم بود و در عصر پیامبر اسلام ص ولایت او و در عصر ائمه اهل بیت ولایت آنها.

این نیز روشن است که مخاطب این آیه گرچه بنی اسرائیل هستند،ولی انحصار به آنها ندارد،هر فرد یا گروهی که این مراحل چهارگانه را طی کنند مشمول غفران و عفو خدا خواهند شد.

ص :264

91-ولی آنها گفتند ما هم چنان بر گرد آن می گردیم(و به پرستش گوساله ادامه می دهیم) تا موسی به سوی ما بازگردد!.

این راه رضایت تو را بهتر جلب کنم،آری من عاشق رضای توام و مشتاق شنیدن فرمانت.

*** ولی بالآخره در این دیدار،جلوه های معنوی پروردگار از سی شب به چهل شب تمدید شد،و زمینه های مختلفی که از قبل در میان بنی اسرائیل برای انحراف وجود داشت کار خود را کرد،سامری آن مرد هوشیار منحرف میاندار شد،و با استفاده کردن از وسائلی که بعدا اشاره خواهیم کرد گوساله ای ساخت و جمعیت را به پرستش آن فرا خواند.

بدون شک زمینه هایی مانند مشاهده گوساله پرستی مصریان،و یا دیدن صحنه بت پرستی(گاوپرستی)پس از عبور از رود نیل،و تقاضای ساختن بتی همانند آنها،و همچنین تمدید میعاد موسی و بروز شایعه مرگ او از ناحیه منافقان و بالآخره جهل و نادانی این جمعیت در بروز این حادثه و انحراف بزرگ از توحید به کفر اثر داشت،چرا که حوادث اجتماعی معمولا بدون مقدمه،رخ نمی دهد منتها گاهی این مقدمات آشکار است و گاهی مرموز و پنهان.

به هر حال شرک در بدترین صورتش دامان بنی اسرائیل را گرفت بخصوص که بزرگان قوم هم در خدمت موسی در میعادگاه بودند و تنها رهبر جمعیت هارون بود،بی آنکه دستیاران مؤثری داشته باشد.

بالآخره در آنجا بود که خداوند به موسی ع در همان میعادگاه"فرمود ما قوم تو را بعد از تو آزمایش کردیم،ولی از عهده امتحان خوب بیرون نیامدند و سامری آنها را گمراه کرد"( قٰالَ فَإِنّٰا قَدْ فَتَنّٰا قَوْمَکَ مِنْ بَعْدِکَ وَ أَضَلَّهُمُ السّٰامِرِیُّ ).

*** موسی با شنیدن این سخن آن چنان برآشفت که تمام وجودش گویی شعله ور

ص :268

گشت،شاید به خود می گفت:سالیان دراز خون جگر خوردم،زحمت کشیدم با هر گونه خطر روبرو شدم تا این جمعیت را به توحید آشنا ساختم،اما افسوس و صد افسوس،با چند روز غیبت من،زحماتم بر باد رفت! لذا بلا فاصله"موسی خشمگین و اندوهناک به سوی قوم خود بازگشت" ( فَرَجَعَ مُوسیٰ إِلیٰ قَوْمِهِ غَضْبٰانَ أَسِفاً ).

هنگامی که چشمش به آن صحنه بسیار زننده گوساله پرستی افتاد،"فریاد برآورد ای قوم من!مگر پروردگار شما وعده نیکویی به شما نداد"( أَ لَمْ یَعِدْکُمْ رَبُّکُمْ وَعْداً حَسَناً ).

این وعده نیکو یا وعده ای بوده که در زمینه نزول تورات و بیان احکام آسمانی در آن،به بنی اسرائیل داده شده بود،یا وعده نجات و پیروزی بر فرعونیان و وارث حکومت زمین شدن،و یا وعده مغفرت و آمرزش برای کسانی که توبه کنند و ایمان و عمل صالح داشته باشند و یا همه این امور.

سپس افزود:"آیا مدت جدایی من از شما به طول انجامیده"؟!( أَ فَطٰالَ عَلَیْکُمُ الْعَهْدُ ).

اشاره به اینکه:گیرم مدت وعده بازگشت من از سی روز به چهل روز تمدید شد،این زمانی طولانی نیست،آیا شما نباید در این مدت کوتاه خودتان را حفظ کنید حتی اگر سالها من از شما دور بمانم آئین خدا را که به شما تعلیم داده ام و معجزاتی را که با چشم خود مشاهده کرده اید باید بر شما حاکم باشد.

"یا با این عمل زشت خود می خواستید غضب پروردگارتان بر شما نازل شود که با وعده من مخالفت کردید"( أَمْ أَرَدْتُمْ أَنْ یَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّکُمْ فَأَخْلَفْتُمْ مَوْعِدِی ) (1).

ص :269

من با شما عهد کرده بودم که بر خط توحید و راه اطاعت خالصانه پروردگار بایستید و کمترین انحرافی از آن پیدا نکنید،اما شما گویا همه سخنان مرا در غیاب من فراموش کردید و از اطاعت فرمان برادرم هارون نیز سرپیچی کردید.

*** بنی اسرائیل که خود را در برابر اعتراض شدید موسی ع دیدند و متوجه شدند براستی کار بسیار بدی انجام داده اند،در مقام عذرتراشی برآمدند و"گفتند ما وعده تو را به میل و اراده خود تخلف نکردیم"( قٰالُوا مٰا أَخْلَفْنٰا مَوْعِدَکَ بِمَلْکِنٰا ). (1)

در واقع این ما نبودیم که به اراده خود گرایش به گوساله پرستی کردیم "لکن مبالغی از زینت آلات فرعونیان به همراه ما بود که ما او را از خود دور ساختیم،و سامری نیز آن را افکند"( وَ لٰکِنّٰا حُمِّلْنٰا أَوْزٰاراً مِنْ زِینَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنٰاهٰا فَکَذٰلِکَ أَلْقَی السّٰامِرِیُّ ).

در اینکه بنی اسرائیل چه کردند و سامری چه کرد و جمله های آیات فوق دقیقا چه معنی دارد؟مفسران بحثهایی دارند که در مجموع فرق زیادی از نظر نتیجه ندارد.

بعضی گفته اند"قذفناها"یعنی ما زینت آلاتی را که قبل از حرکت از مصر از فرعونیان گرفته بودیم در آتش افکندیم،سامری هم آنچه داشت نیز در آتش افکند تا ذوب شد و از آن گوساله ساخت.

ص :270

بعضی گفته اند معنی جمله این است ما زینت آلات را از خود دور ساختیم و سامری آن را برداشت و در آتش افکند تا از آن گوساله بسازد.

این احتمال نیز وجود دارد که جمله" فَکَذٰلِکَ أَلْقَی السّٰامِرِیُّ "اشاره به مجموع برنامه و طرحی است که سامری اجرا کرد.

به هر حال معمول است که وقتی بزرگی زیردستان خود را در باره گناهی که مرتکب شده اند ملامت می کند،آنها سعی دارند،گناه را از خود رد کنند و به گردن دیگری بیفکنند،گوساله پرستان بنی اسرائیل که با میل و اراده خود از توحید به شرک گرائیده بودند خواستند تمام گناه را بر گردن سامری بیفکنند.

*** در هر صورت سامری از زینت آلات فرعونیان که از طریق ظلم و گناه در دست فرعونیان قرار گرفته بود و ارزشی جز این نداشت که خرج چنین کار حرامی بشود،آری از مجموع این زینت آلات"مجسمه گوساله ای را برای آنها تهیه کرد جسد بی جانی که صدایی همچون گوساله داشت"( فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلاً جَسَداً لَهُ خُوٰارٌ ). (1)

بنی اسرائیل که این صحنه را دیدند،ناگهان همه تعلیمات توحیدی موسی را به دست فراموشی سپردند و به یکدیگر"گفتند این است خدای شما و خدای موسی"( فَقٰالُوا هٰذٰا إِلٰهُکُمْ وَ إِلٰهُ مُوسیٰ ).

این احتمال نیز وجود دارد که گوینده این سخن سامری و دستیاران و مؤمنان نخستین او بوده اند.

"و به این ترتیب،سامری عهد و پیمانش را با موسی بلکه با خدای موسی فراموش کرد"و مردم را به گمراهی کشاند( فَنَسِیَ ).

اینکه بعضی از مفسران،نسیان را در اینجا به معنی گمراهی و رفتن از بیراهه،تفسیر کرده اند،یا فاعل نسیان را موسی دانسته اند و گفته اند این جمله

ص :271

سخن سامری است،می خواهد بگوید:موسی فراموش کرده است که این گوساله خدای شما است،همه اینها مخالف ظاهر آیه است،ظاهر همان است که در بالا گفتیم که منظور این است سامری عهد و پیمانش را با موسی و خدای موسی به دست فراموشی سپرد و راه بت پرستی پیش گرفت.

*** در اینجا خداوند به عنوان توبیخ و سرزنش این بت پرستان می گوید:"آیا آنها نمی بینند که این گوساله پاسخ آنها را نمی دهد و هیچگونه ضرری از آنها دفع نمی کند و منفعتی برای آنها فراهم نمی سازد"( أَ فَلاٰ یَرَوْنَ أَلاّٰ یَرْجِعُ إِلَیْهِمْ قَوْلاً وَ لاٰ یَمْلِکُ لَهُمْ ضَرًّا وَ لاٰ نَفْعاً ).

یک معبود واقعی حد اقل باید بتواند سؤالات بندگانش را پاسخ گوید آیا تنها شنیده شدن صدای گوساله از این مجسمه طلایی،صدایی که هیچ اراده و اختیاری در آن احساس نمی شد می تواند دلیل پرستش باشد.

و به فرض که پاسخ سخنان آنها را هم بدهد،تازه موجودی می شود همچون یک انسان ناتوان که مالک سود و زیان دیگری و حتی خودش نیست آیا با این حال می تواند معبود باشد؟! کدام عقل اجازه می دهد که انسان یک مجسمه بی جان را که گاهگاه صدایی نامفهوم از آن برمی خیزد پرستش کند و در برابرش سر تعظیم فرود آورد؟ *** بدون شک در این قال و غوغا،هارون جانشین موسی ع و پیامبر بزرگ خدا دست از رسالت خویش برنداشت و وظیفه مبارزه با انحراف و فساد را تا آنجا که در توان داشت انجام داد،چنان که قرآن می گوید:

"هارون قبل از آمدن موسی از میعادگاه به بنی اسرائیل این سخن را گفته بود که شما مورد آزمایش سختی قرار گرفته اید"فریب نخورید و از راه توحید

ص :272

منحرف نشوید( وَ لَقَدْ قٰالَ لَهُمْ هٰارُونُ مِنْ قَبْلُ یٰا قَوْمِ إِنَّمٰا فُتِنْتُمْ بِهِ ).

سپس اضافه کرد:"پروردگار شما مسلما همان خداوند بخشنده ای است که این همه نعمت به شما مرحمت کرده"( وَ إِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمٰنُ ).

برده بودید شما را آزاد ساخت،اسیر بودید رهایی بخشید،گمراه بودید هدایت کرد،پراکنده بودید در سایه رهبری یک مرد آسمانی،شما را جمع و متحد نمود،جاهل و گمراه بودید،نور علم بر شما افکند،و به صراط مستقیم توحید هدایتتان نمود.

"اکنون که چنین است شما از من پیروی کنید و اطاعت فرمان من نمائید" ( فَاتَّبِعُونِی وَ أَطِیعُوا أَمْرِی ).

مگر فراموش کرده اید برادرم موسی،مرا جانشین خود ساخته و اطاعتم را بر شما فرض کرده است چرا پیمان شکنی می کنید؟چرا خود را به دره نیستی سقوط می دهید؟ *** ولی بنی اسرائیل چنان لجوجانه به این گوساله چسبیده بودند که منطق نیرومند و دلائل روشن این مرد خدا و رهبر دلسوز در آنها مؤثر نیفتاد،با صراحت اعلام مخالفت با هارون کردند و"گفتند ما هم چنان به پرستش این گوساله ادامه می دهیم تا موسی به سوی ما بازگردد"( قٰالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَیْهِ عٰاکِفِینَ حَتّٰی یَرْجِعَ إِلَیْنٰا مُوسیٰ ) (1).

خلاصه دو پا را در یک کفش کردند،و گفتند:مطلب همین است و غیر

ص :273

این نیست،باید برنامه گوساله پرستی هم چنان ادامه یابد تا موسی برگردد، و از او داوری بطلبیم:ای بسا خود او هم همراه ما در برابر گوساله سجده کند!! بنا بر این خودت را زیاد خسته مکن و دست از سر ما بردار! و به این ترتیب هم فرمان مسلم عقل را از زیر پا گذاشتند،و هم فرمان جانشین رهبرشان را.

ولی بطوری که مفسران نوشته اند-و قاعده نیز چنین اقتضا می کند-هنگامی که هارون رسالت خود را در این مبارزه انجام داد و اکثریت پذیرا نشدند،به اتفاق اقلیتی که تابع او بودند،از آنها جدا شد و دوری گزید،مبادا اختلاط آنها با یکدیگر دلیلی بر امضای برنامه های انحرافیشان گردد.

عجیب اینکه:بعضی از مفسران نقل کرده اند که این دگرگونیهای انحرافی در بنی اسرائیل تنها در چند روز کوتاه واقع شد،هنگامی که 35 روز از رفتن موسی به میعادگاه گذشت،سامری دست به کار شد و از بنی اسرائیل خواست تا تمام زیورآلاتی را که از فرعونیان به عاریت گرفته بودند و بعد از داستان غرق آنها با خود داشتند جمع کنند،در روز سی و ششم و سی و هفتم و سی و هشتم همه آنها را در بوته ریخت و آب کرد و مجسمه گوساله را ساخت،و در روز سی و نهم آنها را به پرستش آن دعوت کرد و گروه عظیمی(طبق پاره ای از روایات ششصد هزار نفر!)آن را پذیرا گشتند و یک روز بعد،یعنی با پایان گرفتن چهل روز موسی بازگشت (1).

ولی به هر حال،هارون با اقلیتی در حدود دوازده هزار نفر از مؤمنان ثابت قدم از جمعیت جدا شدند در حالی که اکثریت جاهل و لجوج نزدیک بود او را به قتل برسانند.

***

ص :274

و یعبد اللّٰه لیلا و نهارا،راجیا بان یصل الی ما یشتاق الیه...کما اخبر اللّٰه عن موسی بن عمران فی میعاد ربه بقوله وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضیٰ : "مشتاق بیقرار نه میل به غذا می کند،نه از نوشیدنی گوارا لذت می برد،نه خواب آسوده دارد،نه با دوستی انس می گیرد و نه در خانه ای آرام خواهد داشت...بلکه خدا را شب و روز بندگی می کند،به این امید که به محبوبش(اللّٰه)برسد...آن چنان که خداوند از موسی بن عمران در باره میعادگاه پروردگارش نقل می کند" وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضیٰ " (1).

***

قرار دهد(یا با استفاده از هر وسیله ای دیگر)تا صدایی از آن برخیزد،سپس با استفاده از یک فرصت مناسب(غیبت چند روزه موسی)و با توجه به اینکه بنی اسرائیل پس از نجات از دریا و عبور از کنار یک قوم بت پرست،تقاضای بتی از موسی کردند،خلاصه با استفاده از تمام ضعفهای روانی و فرصتهای مناسب زمانی و مکانی،برنامه ضد توحیدی خود را آغاز کرد،و آن چنان ماهرانه مواد آن را تنظیم نمود که در مدت کوتاهی اکثریت قاطع جاهلان بنی اسرائیل را از راه و رسم توحید منحرف ساخت و به شرک کشاند.

این توطئه هر چند به مجرد بازگشت موسی و قدرت ایمان و منطق او در پرتو نور وحی خنثی شد،ولی فکر کنیم اگر موسی بازنگشته بود چه می شد؟ به یقین برادرش هارون را یا می کشتند و یا آن چنان منزوی می کردند که صدای او به گوش هیچکس نرسد! آری هر انقلابی در آغاز این چنین شکننده است و باید کاملا به هوش بود، کمترین حرکتهای شرک آلود ارتجاعی را زیر نظر داشت،و توطئه های دشمن را در نطفه خفه کرد.

ضمنا باید به این واقعیت توجه داشت که بسیاری از انقلابهای راستین به دلائل مختلفی در آغاز متکی به فرد یا افراد مخصوصی است که اگر پای آنها از میان برود خطر بازگشت،انقلاب را تهدید می کند،و به همین دلیل باید کوشش کرد که هر چه زودتر معیارهای انقلابی در عمق جامعه پیاده شود،و مردم آن چنان ساخته شوند که به هیچ وجه طوفانهای ضد انقلاب آنها را تکان ندهد و همچون کوه در مقابل هر حرکت ارتجاعی بایستند.

یا به تعبیر دیگر این یکی از وظائف رهبران راستین است که معیارها را از خویش به جامعه منتقل کنند و بدون شک این امر مهم نیاز به گذشت زمان نیز دارد،ولی باید کوشید که این زمان هر چه ممکن است کوتاهتر شود.

ص :277

در باره اینکه سامری که بود؟و سرنوشتش به کجا انجامید در آیات بعد به خواست خدا سخن خواهیم گفت.

***

انت منی بمنزلة هارون من موسی (تو نسبت به من همچون هارون نسبت به موسی هستی)برای ولایت علی ع استدلال کرده اند،در حالی که هارون در برابر انبوه عظیم بت پرستان هرگز به خود اجازه تقیه نداد و با صراحت مردم را به پیروی خود و ترک متابعت دیگران دعوت نمود.

اگر براستی امت محمد ص بعد از رحلت او راه خطا پیمودند بر علی ع واجب بود که همان برنامه هارون را عملی کند،بر فراز منبر برود و بدون هیچگونه ترس و تقیه فَاتَّبِعُونِی وَ أَطِیعُوا أَمْرِی بگوید،چون چنین کاری را نکرد ما می فهمیم که راه و رسم امت در آن زمان حق و صواب بوده است.

ولی گویا فخر رازی از دو نکته اساسی در این زمینه غفلت کرده است.

1-اینکه می گوید علی ع چیزی در زمینه خلافت بلافصلی خود اظهار نداشت اشتباه است،زیرا ما مدارک فراوانی در دست داریم که امام در موارد مختلف این موضوع را بیان فرمود،گاهی صریح و عریان و گاه در پرده،در کتاب نهج البلاغه فرازهای مختلفی به چشم می خورد مانند خطبه شقشقیه(خطبه سوم و خطبه 87 و خطبه 97 و خطبه 94 و خطبه 154 و خطبه 147 که همگی در این زمینه سخن می گوید.

در جلد پنجم تفسیر نمونه ذیل آیه 67 سوره مائده پس از بیان داستان غدیر،روایات متعددی نقل کرده ایم که خود علی ع کرارا به حدیث غدیر برای اثبات موقعیت و خلافت بلافصل خویش استناد کرده است(برای توضیح بیشتر به جلد پنجم صفحه 19 به بعد مراجعه فرمائید).

بعد از وفات پیامبر ص شرائط خاصی بود،منافقانی که در انتظار وفات پیامبر ص روزشماری می کردند خود را برای ضربه نهایی بر اسلام نوپا آماده ساخته بودند،و لذا می بینیم اصحاب الرده(گروه ضد انقلاب

ص :279

اسلامی)بلافاصله در زمان خلافت ابو بکر قیام کردند و اگر وحدت و انسجام و هوشیاری مسلمانان نبود ممکن بود ضربات غیر قابل جبرانی بر اسلام وارد کنند علی ع به خاطر همین امر نیز کوتاه آمد تا دشمن سوء استفاده نکند.

اتفاقا هارون-با اینکه موسی در حیات بود-در برابر سرزنش برادر که چرا کوتاهی کردی صریحا عرض کرد إِنِّی خَشِیتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی- إِسْرٰائِیلَ :"من از این ترسیدم که به من بگویی در میان بنی اسرائیل تفرقه ایجاد کردی"(طه-94)و این نشان می دهد که او هم به خاطر ترس از اختلاف تا حدی کوتاه آمد.

***

ص :280

تو چرا با این بت پرستان به مبارزه برنخاستی؟ بنا بر این منظور از جمله" أَلاّٰ تَتَّبِعَنِ "این است که چرا از روش و سنت من در شدت عمل نسبت به بت پرستی پیروی نکردی.

اما اینکه بعضی گفته اند منظور از این جمله این است که چرا به همراه اقلیتی که بر توحید ثابت قدم مانده بودند به دنبال من به کوه طور نیامدی،بسیار بعید به نظر می رسد و با پاسخی که هارون در آیات بعد می گوید،چندان تناسب ندارد.

سپس موسی اضافه کرد:"آیا تو در برابر فرمان من عصیان کردی"؟! ( أَ فَعَصَیْتَ أَمْرِی ).

*** موسی با شدت و عصبانیت هر چه تمامتر این سخنان را با برادرش می گفت و بر او فریاد می زد،در حالی که ریش و سر او را گرفته بود و می کشید.

هارون که ناراحتی شدید برادر را دید،برای اینکه او را بر سر لطف آورد،و از التهاب او بکاهد و ضمنا عذر موجه خویش را در این ماجرا بیان کند گفت:"فرزند مادرم!ریش و سر مرا مگیر،من فکر کردم که اگر به مبارزه برخیزم و درگیری پیدا کنم تفرقه شدیدی در میان بنی اسرائیل می افتد،و از این ترسیدم که تو به هنگام بازگشت بگویی چرا در میان بنی اسرائیل تفرقه افکندی و سفارش مرا در غیاب من به کار نبستی"( قٰالَ یَا بْنَ أُمَّ لاٰ تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لاٰ بِرَأْسِی إِنِّی خَشِیتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرٰائِیلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی ).

در حقیقت نظر هارون به همان سخنی است که موسی به هنگام حرکت به سوی میعادگاه به او گفته بود که محتوای آن،دعوت به اصلاح است(سوره اعراف آیه 142).

او می خواهد بگوید من اگر اقدام به درگیری می کردم،بر خلاف دستور

ص :283

تو بود،و حق داشتی مرا مؤاخذه می کردی.

و به این ترتیب هارون بی گناهی خود را اثبات کرد،مخصوصا با توجه به جمله دیگری که در سوره اعراف آیه 150 آمده: إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کٰادُوا یَقْتُلُونَنِی :"این جمعیت نادان،مرا در ضعف و اقلیت قرار دادند و نزدیک بود مرا بکشند"من بی گناهم،بی گناه.

در اینجا این سؤال پیش می آید که موسی ع و هارون ع بدون شک هر دو پیامبر بودند و معصوم،این جر و بحث و عتاب و خطاب شدید،از ناحیه موسی و دفاعی که هارون از خودش می کند چگونه قابل توجیه است؟ در پاسخ می توان گفت:که موسی یقین داشت برادرش بی گناه است،اما با این عمل دو مطلب را می خواست اثبات کند:نخست به بنی اسرائیل بفهماند که گناه بسیار عظیمی مرتکب شده اند،گناهی که حتی پای برادر موسی را که خود پیامبری عالیقدر بود به محکمه و دادگاه کشانده است،آن هم با آن شدت عمل،یعنی مساله به این سادگی نیست که بعضی از بنی اسرائیل پنداشته اند، انحراف از توحید و بازگشت به شرک آنهم بعد از آن همه تعلیمات و دیدن آن همه معجزات و آثار عظمت حق،این کار باورکردنی نیست و باید با قاطعیت هر چه بیشتر در برابر آن ایستاد.

گاه می شود به هنگامی که حادثه عظیمی رخ می دهد،انسان دست می برد و یقه خود را چاک می زند و بر سر می زند،تا چه رسد به اینکه برادرش را مورد عتاب و خطاب قرار دهد،و بدون شک برای حفظ هدف و گذاردن اثر روانی در افراد منحرف،و نشان دادن عظمت گناه به آنها این برنامه ها،مؤثر است و قطعا هارون نیز در این ماجرا کمال رضایت را داشته است.

دیگر اینکه بی گناهی هارون با توضیحاتی که می دهد بر همگان ثابت شود و بعدا او را متهم به مسامحه در اداء رسالتش نمی کنند.

***

ص :284

بعد از پایان گفتگو با برادرش هارون و تبرئه او،به محاکمه سامری پرداخت و"گفت:این چه کاری بود که تو انجام دادی و چه چیز انگیزه تو بود ای سامری"؟! ( قٰالَ فَمٰا خَطْبُکَ یٰا سٰامِرِیُّ ).

*** او در پاسخ"گفت:من از مطالبی آگاه شدم که آنها ندیدند و آگاه نشدند" ( قٰالَ بَصُرْتُ بِمٰا لَمْ یَبْصُرُوا بِهِ ).

"من چیزی از آثار رسول و فرستاده خدا را گرفتم،و سپس آن را به دور افکندم و اینچنین نفس من مطلب را در نظرم زینت داد"!( فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهٰا وَ کَذٰلِکَ سَوَّلَتْ لِی نَفْسِی ).

در اینکه:منظور سامری از این سخن چه بوده؟در میان مفسران دو تفسیر معروف است:

نخست اینکه:مقصودش آن است که به هنگام آمدن لشکر فرعون به کنار دریای نیل،من جبرئیل را بر مرکبی دیدم که برای تشویق آن لشکر به ورود در جاده های خشک شده دریا در پیشاپیش آنها حرکت می کرد،قسمتی از خاک زیر پای او یا مرکبش را بر گرفتم،و برای امروز ذخیره کردم،و آن را در درون گوساله طلایی افکندم و این سر و صدا از برکت آن است! تفسیر دیگر اینکه:من در آغاز به قسمتی از آثار این رسول پروردگار (موسی)مؤمن شدم،و سپس در آن تردید کردم و آن را بدور افکندم،و به سوی آئین بت پرستی گرایش نمودم،و این در نظر من جالبتر و زیباتر بود! طبق تفسیر اول،"رسول"به معنی"جبرئیل"است،در حالی که در تفسیر دوم"رسول"به معنی موسی است.

"اثر"در تفسیر اول به معنی"خاک زیر پا"است،و در تفسیر دوم به معنی "بخشی از تعلیمات است"،"نبذتها"در تفسیر اول به معنی افکندن خاک در

ص :285

درون گوساله است،و در تفسیر دوم به معنی رها کردن تعلیمات موسی ع است و بالآخره" بَصُرْتُ بِمٰا لَمْ یَبْصُرُوا بِهِ "در تفسیر اول اشاره به مجاهده جبرئیل است که به صورت اسب سواری آشکار شده بود(شاید بعضی دیگر هم او را دیدند،ولی نشناختند)ولی در تفسیر دوم اشاره به اطلاعات خاصی در باره آئین موسی ع است.

به هر حال هر یک از این دو تفسیر،طرفدارانی دارد و دارای نقاط روشن و یا مبهم است،ولی رویهمرفته تفسیر دوم از جهاتی بهتر به نظر می رسد،بخصوص اینکه در حدیثی در کتاب"احتجاج طبرسی"می خوانیم هنگامی که امیر مؤمنان علی ع بصره را فتح کرد،مردم اطراف او را گرفتند و در میان آنها"حسن بصری"بود،و الواحی با خود آورده بود که هر سخنی را امیر مؤمنان علی ع می فرمود:فورا یادداشت می کرد،امام با صدای بلند او را در میان جمعیت مخاطب قرار داد و فرمود:چه می کنی؟!عرض کرد آثار و سخنان شما را می نویسم تا برای آیندگان بازگو کنم،امیر مؤمنان فرمود:

اما ان لکل قوم سامریا و هذا سامری هذه الامة!انه لا یقول لا مساس و لکنه یقول لا قتال: "بدانید هر قوم و جمعیتی سامری دارد،و این مرد(حسن بصری)سامری این امت است! تنها تفاوتش با سامری زمان موسی ع این است که هر کس به سامری نزدیک می شد می گفت لا مساس(هیچ کس با من تماس نگیرد)ولی این به مردم می گوید لا قتال(یعنی نباید جنگ کرد حتی با منحرفان،اشاره به تبلیغاتی است که حسن بصری بر ضد جنگ جمل داشت) (1).

از این حدیث چنین استفاده می شود که سامری نیز مرد منافقی بوده است که با استفاده از پاره ای مطالب حق بجانب،کوشش برای منحرف ساختن مردم داشته است و این معنی با تفسیر دوم مناسبتر می باشد.

***

ص :286

روشن است که پاسخ و عذر سامری در برابر سؤال موسی ع به هیچوجه قابل قبول نبود،لذا موسی فرمان محکومیت او را در این دادگاه صادر کرد و سه دستور در باره او و گوساله اش داد:

نخست اینکه به او گفت:"باید از میان مردم دور شوی با کسی تماس نگیری،و بهره تو در باقیمانده عمرت این است که هر کس به تو نزدیک می شود خواهی گفت:با من تماس نگیر"!( قٰالَ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَکَ فِی الْحَیٰاةِ أَنْ تَقُولَ لاٰ مِسٰاسَ ). و به این ترتیب با یک فرمان قاطع سامری را از جامعه طرد کرد و او را به انزوای مطلق کشانید.

بعضی از مفسران گفته اند که جمله" لاٰ مِسٰاسَ "اشاره به یکی از قوانین جزائی شریعت موسی ع است که در باره بعضی افراد که گناه سنگینی داشتند صادر می شد،آن فرد به منزله موجودی که از نظر پلید و نجس و ناپاک بود درمی آمد،احدی با او تماس نمی گرفت و او هم حق نداشت با کسی تماس بگیرد (1).

سامری بعد از این ماجرا ناچار شد از میان بنی اسرائیل و شهر و دیار بیرون رود،و در بیابانها متواری گردد،و این است جزای انسان جاه طلبی که با بدعتهای خود می خواست،گروه های عظیمی را منحرف ساخته و دور خود جمع کند،او باید ناکام شود و حتی یک نفر با او تماس نگیرد و برای این گونه اشخاص این طرد مطلق و انزوای کامل،از مرگ و اعدام سخت تر است،چرا که او را به صورت یک موجود پلید و آلوده از همه جا می رانند.

بعضی از مفسران نیز گفته اند که بعد از ثبوت جرم و خطای بزرگ سامری موسی در باره او نفرین کرد و خداوند او را به بیماری مرموزی مبتلا ساخت که تا زنده بود کسی نمی توانست با او تماس بگیرد و اگر کسی تماس می گرفت،

ص :287

گرفتار بیماری می شد.

یا اینکه سامری گرفتار یک نوع بیماری روانی به صورت وسواس شدید و وحشت از هر انسانی شد،به طوری که هر کس نزدیک او می شد فریاد می زد " لاٰ مِسٰاسَ "(با من تماس نگیرید!) (1).

مجازات دوم سامری این بود که موسی ع کیفر او را در قیامت به او گوشزد کرد و گفت"تو وعده گاهی در پیش داری-وعده عذاب دردناک الهی-که هرگز از آن تخلف نخواهد شد"( وَ إِنَّ لَکَ مَوْعِداً لَنْ تُخْلَفَهُ ) (2).

سومین برنامه این بود که موسی به سامری گفت:"به این معبودت که پیوسته او را عبادت می کردی نگاه کن و ببین ما آن را می سوزانیم و سپس ذرات آن را به دریا می پاشیم"(تا برای همیشه محو و نابود گردد)( وَ انْظُرْ إِلیٰ إِلٰهِکَ الَّذِی ظَلْتَ عَلَیْهِ عٰاکِفاً لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِی الْیَمِّ نَسْفاً ).

در اینجا دو سؤال پیش می آید:

نخست اینکه جمله"لنحرقنه"(ما آن را قطعا می سوزانیم)دلیل بر آن است که گوساله جسم قابل سوختن بوده و این عقیده کسانی را که می گویند:

گوساله طلایی نبود بلکه به خاطر خاک پای جبرئیل تبدیل به موجود زنده ای شده بود تایید می کند.

در پاسخ می گوئیم:ظاهر جمله" جَسَداً لَهُ خُوٰارٌ "آن است که گوساله مجسمه بیجانی بود که صدایی شبیه صدای گوساله(به طریقی که قبلا گفتیم)

ص :288

از آن برمی خاست،و اما مساله سوزاندن ممکن است به یکی از دو علت باشد، یکی اینکه این مجسمه تنها از طلا نبوده بلکه احتمالا چوب هم در آن به کار رفته و طلا پوششی برای آن بوده است.

دیگر اینکه به فرض که تمام آن هم از طلا بوده،سوزاندن آن برای تحقیر و توهین و از میان بردن شکل و ظاهر آن بوده،همانگونه که این عمل در مورد مجسمه های فلزی پادشاهان جبار عصر ما تکرار شد! بنا بر این بعد از سوزاندن،آن را با وسائلی خرد کرده،سپس ذراتش را به دریا ریختند.

سؤال دیگر اینکه:آیا ریختن اینهمه طلا به دریا مجاز بوده؟و اسراف محسوب نمی شده؟ پاسخ اینکه:گاهی برای یک هدف عالی و مهمتر مانند کوبیدن فکر بت- پرستی لازم می شود که با بتی این چنین معامله شود مبادا ماده فساد در میان مردم بماند،و باز هم برای بعضی وسوسه انگیز باشد.

بعبارت روشنتر اگر موسی ع طلاهایی که در ساختن گوساله به کار رفته بود،باقی می گذارد،و یا فی المثل در میان مردم تقسیم می کرد،باز ممکن بود روزی افراد جاهل و نادان به نظر قداست به آن نگاه کنند و خاطره گوساله پرستی از نو در آنها زنده شود،در اینجا می بایست این ماده گرانقیمت را فدای حفظ اعتقاد مردم نمود و راهی جز این نبود،و به این ترتیب موسی با روش فوق العاده قاطعی که هم نسبت به سامری و هم نسبت به گوساله اش در پیش گرفت توانست غائله گوساله پرستی را برچیند و آثار روانی آن را از مغزها جاروب کند،بعدا نیز خواهیم دید که با برخورد قاطعی که با گوساله پرستان داشت چنان در مغزهای بنی اسرائیل نفوذ کرد که هرگز در آینده به دنبال چنین خطوط انحرافی

ص :289

نروند (1).

*** و در آخرین جمله موسی،با تاکید فراوان روی مساله توحید،حاکمیت خط اللّٰه را مشخص کرد و چنین گفت:"معبود شما تنها اللّٰه است،همان خدایی که معبودی جز او نیست،همان خدایی که علمش همه چیز را فرا گرفته"( إِنَّمٰا إِلٰهُکُمُ اللّٰهُ الَّذِی لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ وَسِعَ کُلَّ شَیْءٍ عِلْماً ).

نه همچون بتهای ساختگی که نه سخنی می شنوند،نه پاسخی می گویند، نه مشکلی می گشایند و نه زیانی را دفع می کنند.

در واقع جمله" وَسِعَ کُلَّ شَیْءٍ عِلْماً "در مقابل توصیفی است که در چند آیه قبل در باره گوساله و نادانی و ناتوانی آن بیان شده بود.

***

و در مقابل گوساله پرستان،اول از"برادرش"شروع کرد،محاسن او را گرفته و کشید و بر سر او فریاد زد و در حقیقت محکمه ای برای او تشکیل داد(هر چند سرانجام بی گناهی او بر مردم ثابت شد)تا دیگران حساب خود را برسند.

سپس به سراغ عامل اصلی توطئه یعنی"سامری"رفت،او را به چنان مجازاتی محکوم نمود که از کشتن بدتر بود،طرد از جامعه،و منزوی ساختن او و تبدیل او به یک وجود نجس و آلوده که همگان باید از او فاصله بگیرند و تهدید او به مجازات دردناک پروردگار.

بعد به سراغ گوساله پرستان بنی اسرائیل آمد و به آنها حالی کرد که این گناه شما به قدری بزرگ است که برای توبه کردن از آن راهی جز این نیست که شمشیر در میان خود بگذارید و گروهی با دست یکدیگر کشته شوند،و این خونهای کثیف از کالبد این جامعه بیرون ریزد و به این ترتیب جمعی از گنهکاران بدست خودشان اعدام شوند تا برای همیشه این فکر انحرافی خطرناک از مغز آنها بیرون رود که شرح این ماجرا را در جلد اول ذیل آیات 51 تا 54 سوره بقره تحت عنوان"یک توبه بی سابقه"بیان کرده ایم.

و به این ترتیب نخست به سراغ رهبر جمعیت رفت تا ببیند او قصوری در کار خود کرده یا نه و بعد از ثبوت برائت او،به سراغ عامل فساد،و سپس به سراغ طرفداران و هواخواهان فساد رفت.

***

یشاکر چهارمین نسل یعقوب است.

و از اینجا روشن می شود خرده گیری بعضی از مسیحیان به قرآن مجید که قرآن شخصی را که در زمان موسی می زیسته و سردمدار گوساله پرستی شد،سامری منسوب به شهر"سامره"معرفی کرده در صورتی که سامره در آن زمان اصلا وجود نداشت،بی اساس است زیرا چنان که گفتیم سامری منسوب به شمرون است نه سامره (1).

به هر حال سامری مرد خودخواه و منحرف و در عین حال باهوشی بود که با جرات و مهارت مخصوصی با استفاده از نقاط ضعف بنی اسرائیل توانست چنان فتنه عظیمی که سبب گرایش اکثریت قاطع به بت پرستی بود ایجاد کند و چنان که دیدیم کیفر این خودخواهی و فتنه انگیزی خود را نیز در همین دنیا دید.

ص :292

104-ما به آنچه آنها می گویند آگاهتریم،هنگامی که آن کس که از همه آنها روشی بهتر دارد می گوید شما تنها یک روز درنگ کردید!

بیاموزیم.

به تعبیر دیگر،حاصل زندگی انسان-از یک نظر-چیزی جز تجربه نیست و تاریخ در صورتی که خالی از هر گونه تحریف باشد،محصول زندگی هزاران سال عمر بشر است که یک جا در دسترس مطالعه کنندگان قرار داده می شود.

به همین دلیل امیر مؤمنان علی ع در اندرزهای حکیمانه اش به فرزندش امام مجتبی ع مخصوصا روی این نکته تکیه کرده می فرماید:

ای بنی!انی و ان لم اکن عمرت من کان قبلی،فقد نظرت فی اعمالهم و فکرت فی اخبارهم،و سرت فی آثارهم،حتی عدت کاحدهم، بل کانی بما انتهی الی من امورهم قد عمرت مع اولهم الی آخرهم،فعرفت صفو ذلک من کدره،و نفعه من ضرره فاستخلصت لک من کل امر نخیله:

"پسرم!درست است که من به اندازه همه کسانی که پیش از من می زیسته اند عمر نکرده ام،اما در کردار آنها نظر افکندم،و در اخبارشان تفکر نمودم،و در آثارشان به سیر و سیاحت پرداختم،تا بدانجا که همانند یکی از آنها شدم،بلکه گویی به خاطر آنچه از تاریخشان به من رسیده،با همه آنها از اول جهان تا امروز بوده ام،من قسمت زلال و مصفای زندگی آنان را از بخش کدر و تاریک باز شناختم،و سود و زیانش را دانستم،و از میان تمام آنها قسمتهای مهم و برگزیده را برایت خلاصه نمودم" (1).

بنا بر این:تاریخ آئینه ای است گذشته را نشان می دهد و حلقه ای است که امروز را با دیروز متصل می کند،و عمر انسان را به اندازه خود بزرگ می نماید! تاریخ معلمی است که رمز عزت و سقوط امتها را بازگو می کند،به ستمگران اخطار می دهد،سرنوشت شوم ظالمان پیشین که از آنها نیرومندتر بودند مجسم می سازد،به مردان حق بشارت می دهد و به استقامت دعوت می کند،و آنها را

ص :295

در مسیرشان دلگرم می سازد.

تاریخ چراغی است که مسیر زندگی انسانها را روشن می سازد،و جاده ها را برای حرکت مردم امروز باز و هموار می کند.

تاریخ تربیت کننده انسانهای امروز و انسانهای امروز سازنده تاریخ فردایند.

خلاصه تاریخ یکی از اسباب هدایت الهی است.

ولی اشتباه نشود به همان اندازه که بیان یک تاریخ راستین،سازنده و تربیت کننده است،تاریخهای ساختگی و تحریف یافته،فوق العاده مایه گمراهی است و به همین دلیل آنها که دلهای بیماری دارند،همیشه سعی کرده اند با تحریف تاریخ انسانها را فریب دهند و از راه خدا بازدارند و نباید فراموش کنیم که تحریف در تاریخ فراوان است (1).

ذکر این نکته نیز لازم است که کلمه"ذکر"در اینجا و در بسیاری دیگر از آیات قرآن اشاره به خود قرآن می کند،چرا که آیاتش موجب تذکر و یاد- آوری انسانها و بیداری و هشیاری است.

*** و به همین جهت آیه بعد از کسانی سخن می گوید که حقایق قرآن و درسهای عبرت تاریخ را فراموش کنند،می گوید:"کسی که از قرآن روی بگرداند در قیامت بار سنگینی از گناه و مسئولیت بر دوش خواهد کشید"( مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ یَحْمِلُ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ وِزْراً ).

آری اعراض از پروردگار،انسان را به آن چنان بیراهه ها می کشاند که بارهای سنگینی از انواع گناهان و انحرافات فکری و عقیدتی را بر دوش او می نهد

ص :296

(اصولا کلمه وزر،خود به معنی بار سنگین است و ذکر آن به صورت نکره تاکید بیشتری در این زمینه می کند).

*** سپس اضافه می کند:"آنها در میان این اعمالشان جاودانه خواهند ماند" ( خٰالِدِینَ فِیهِ ).

"و این بار سنگین گناه،بد باری است برای آنها در روز قیامت"( وَ سٰاءَ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ حِمْلاً ).

جالب توجه اینکه:ضمیر"فیه"در این آیه به"وزر"باز می گردد یعنی آنها در همان وزر و مسئولیت و بار سنگینشان،همیشه خواهند ماند،(دلیلی نداریم که در اینجا چیزی را در تقدیر بگیریم و بگوئیم آنها در مجازات یا در دوزخ جاودانه می مانند)و این خود اشاره ای است به مساله تجسم اعمال و اینکه انسان به وسیله همان اعمال و کارهایی که در این جهان انجام داده در قیامت پاداش نیک یا مجازات می بیند.

*** سپس به توصیف روز قیامت و آغاز آن پرداخته چنین می گوید:"همان روزی که در صور دمیده می شود،و گنهکاران را با بدنهای کبود و تیره در آن روز جمع می کنیم"( یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ وَ نَحْشُرُ الْمُجْرِمِینَ یَوْمَئِذٍ زُرْقاً ).

همانگونه که قبلا هم اشاره کرده ایم از آیات قرآن استفاده می شود که پایان این جهان و آغاز جهان دیگر با دو جنبش انقلابی و ناگهانی صورت خواهد گرفت که از هر کدام از آنها به"نفخه صور"(دمیدن در شیپور!)تعبیر شده که به خواست خدا شرح آن را در سوره زمر ذیل آیه 68 بیان خواهیم کرد.

واژه"زرق"جمع"ازرق"معمولا به معنی کبود چشم می آید،ولی گاه به کسی که اندامش بر اثر شدت درد و رنج،تیره و کبود شده نیز اطلاق

ص :297

می گردد چه اینکه بدن به هنگام تحمل درد و رنج،نحیف و ضعیف شده،طراوت و رطوبت خود را از دست می دهد و کبود به نظر می رسد.

بعضی نیز این کلمه را به معنی"نابینا"تفسیر کرده اند،زیرا گاه می شود که افراد کبود چشم،ضعف بینایی فوق العاده ای دارند که معمولا توأم با بور بودن تمام موهای بدن آنها است،اما آنچه در تفسیر بالا ذکر کردیم شاید از همه بهتر باشد.

*** در این حال مجرمان در میان خود،در باره مقدار توقفشان در عالم برزخ آهسته به گفتگوی می پردازند،بعضی می گویند:شما تنها ده شب(یا ده شبانه روز)در عالم برزخ بودید( یَتَخٰافَتُونَ بَیْنَهُمْ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاّٰ عَشْراً ) (1).

بدون شک مدت توقف آنها در عالم برزخ طولانی بوده است،ولی در برابر عمر قیامت مدتی بسیار کوتاه به نظر می رسد.

این آهسته گفتن آنها یا بخاطر رعب و وحشت شدیدی است که از مشاهده صحنه قیامت به آنها دست می دهد و یا بر اثر شدت ضعف و ناتوانی است.

بعضی از مفسران نیز احتمال داده اند که این جمله اشاره به توقف آنها در دنیا بوده باشد که آخرت و حوادث وحشتناکش به منزله چند روز کوتاه به حساب می آید.

*** سپس اضافه می کند"ما به آنچه می گویند کاملا آگاهیم"

ص :298

( نَحْنُ أَعْلَمُ بِمٰا یَقُولُونَ ).

خواه آهسته بگویند یا بلند.

"و در این هنگام کسی که از همه آنها راه و روشی بهتر و عقل و درایتی بیشتر دارد میگوید تنها شما یک روز درنگ کردید"!( إِذْ یَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِیقَةً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاّٰ یَوْماً ).

مسلما نه ده روز مدتی است طولانی و نه یک روز،ولی این تفاوت را با هم دارند که یک روز اشاره به کمترین اعداد آحاد است،و 10 روز به کمترین اعداد عشرات،لذا اولی به مدت کمتری اشاره می کند،به همین دلیل قرآن در مورد گوینده این سخن تعبیر به" أَمْثَلُهُمْ طَرِیقَةً "کرده است(کسی که روش و فکر او بهتر است)زیرا کوتاهی عمر دنیا یا برزخ،در برابر عمر آخرت و همچنین ناچیز بودن کیفیت اینها در برابر کیفیت آن،با کمترین عدد سازگارتر می باشد (دقت کنید).

ص :299

106-سپس زمین را صاف و هموار و بی آب و گیاه رها می سازد! 107-به گونه ای که در آن هیچ پستی و بلندی نمی بینی! 108-در آن روز همگی از دعوت کننده الهی پیروی کرده(و دعوت او را به حیات مجدد لبیک می گویند)و همه صداها در برابر(عظمت)خداوند رحمان خاضع می گردد،و جز صدای آهسته چیزی نمی شنوی! 109-در آن روز شفاعت(هیچکس)سودی نمی بخشد،جز کسی که خداوند رحمان به او اجازه داده و از گفتار او راضی است.

110-آنچه را آنها(مجرمان)در پیش دارند و آنچه را(در دنیا)پشت سر گذاشتند می داند،ولی آنها احاطه به(علم)او ندارند.

111-و همه چهره ها(در آن روز)در برابر خداوند حی قیوم خاضع می شود،و مایوس (و زیانکار)کسانی که بار ظلم بر دوش کشیدند! 112-(اما)آن کس که اعمال صالحی انجام دهد در حالی که مؤمن باشد نه از ظلمی می ترسد،و نه از نقصان حقش.

کرده سپس بر باد می دهد"!( فَقُلْ یَنْسِفُهٰا رَبِّی نَسْفاً ) (1).

از مجموع آیات قرآن در مورد سرنوشت کوه ها چنین استفاده می شود که آنها در آستانه رستاخیز مراحل مختلفی را طی می کنند:

نخست به لرزه در می آیند( یَوْمَ تَرْجُفُ الْأَرْضُ وَ الْجِبٰالُ -مزمل-14).

سپس به حرکت درمی آیند( وَ تَسِیرُ الْجِبٰالُ سَیْراً -طور-10) در سومین مرحله از هم متلاشی می شوند و به صورت انبوهی از شن درمی آیند ( وَ کٰانَتِ الْجِبٰالُ کَثِیباً مَهِیلاً -مزمل-14).

و در آخرین مرحله آن چنان طوفان و باد آنها را از جا حرکت می دهد و در فضا می پاشد که همچون پشمهای زده شده به نظر می رسد( وَ تَکُونُ الْجِبٰالُ کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ -قارعه-5).

*** آیه بعد می گوید:با متلاشی شدن کوه ها و پراکنده شدن ذرات آن، "خداوند صفحه زمین را به صورت زمینی صاف و مستوی و بی آب و گیاه درمی آورد" ( فَیَذَرُهٰا قٰاعاً صَفْصَفاً ) (2).

*** "آن چنان که در آن هیچگونه اعوجاج و پستی و بلندی مشاهده نخواهی

ص :302

کرد"( لاٰ تَریٰ فِیهٰا عِوَجاً وَ لاٰ أَمْتاً ) (1).

*** "در این هنگام دعوت کننده الهی،مردم را به حیات و جمع در محشر و حساب دعوت می کند و همگی بی کم و کاست،دعوت او را لبیک می گویند و از او پیروی می نمایند"( یَوْمَئِذٍ یَتَّبِعُونَ الدّٰاعِیَ لاٰ عِوَجَ لَهُ ).

آیا این دعوت کننده"اسرافیل"است یا فرشته دیگری از فرشتگان بزرگ خدا؟ در قرآن دقیقا مشخص نشده است،ولی هر کس که باشد آن چنان فرمانش نافذ است که هیچکس قدرت بر تخلف از آن را ندارد.

جمله" لاٰ عِوَجَ لَهُ "(هیچ انحراف و کجی ندارد)ممکن است توصیف برای دعوت این دعوت کننده بوده باشد و یا توصیفی برای پیروی کردن دعوت شدگان و یا هر دو،جالب توجه اینکه همانگونه که سطح زمین آن چنان صاف و مستوی می شود که کمترین اعوجاجی در آن نیست،فرمان الهی و دعوت کننده او نیز آن چنان صاف و مستقیم و پیروی از او آن چنان مشخص است که هیچ انحراف و کجی در آن نیز راه ندارد.

"در این موقع اصوات در برابر عظمت پروردگار رحمان خاضع می گردد و جز صدای آهسته،چیزی نمی شنوی"( وَ خَشَعَتِ الْأَصْوٰاتُ لِلرَّحْمٰنِ فَلاٰ تَسْمَعُ إِلاّٰ هَمْساً ) (2).

ص :303

این خاموشی صداها یا به خاطر سیطره عظمت الهی بر عرصه محشر است که همگان در برابرش خضوع می کنند،و یا از ترس حساب و کتاب و نتیجه اعمال و یا هر دو.

*** از آنجا که ممکن است بعضی گرفتار این اشتباه شوند که ممکن است غرق گناه باشند و به وسیله شفیعانی شفاعت شوند بلافاصله اضافه می کند:"در آن روز شفاعت هیچکس سودی نمی دهد مگر کسانی که خداوند رحمان به آنها اجازه شفاعت داده،و از گفتار آنها در این زمینه راضی است"( یَوْمَئِذٍ لاٰ تَنْفَعُ الشَّفٰاعَةُ إِلاّٰ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمٰنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلاً ).

اشاره به اینکه:شفاعت در آنجا بی حساب نیست،بلکه برنامه دقیقی دارد هم در مورد شفاعت کننده،و هم در مورد شفاعت شونده،و تا استحقاق و شایستگی در افراد برای شفاعت شدن وجود نداشته باشد،شفاعت معنی ندارد.

حقیقت این است که گروهی پندارهای غلطی از شفاعت دارند و آن را بی شباهت به پارتی بازیهای دنیا نمی دانند،در حالی که شفاعت از نظر منطق اسلام یک کلاس عالی تربیت است،درسی است برای آنها که راه حق را با پای تلاش و کوشش می پیمایند،ولی احیانا گرفتار کمبودها و لغزشها می شوند،این لغزشها ممکن است گرد و غبار یاس و نومیدی بر دلهاشان بپاشد،در اینجا است که شفاعت به عنوان یک نیروی محرک به سراغ آنها می آید و می گوید:مایوس نشوید و راه حق را هم چنان ادامه دهید و دست از تلاش و کوشش در این راه برندارید،و اگر لغزشی از شما سر زده است شفیعانی هستند که به اجازه خداوند رحمان که رحمت عامش همگان را فرا گرفته از شما شفاعت می کنند.

شفاعت،دعوت به تنبلی،یا فرار از زیر بار مسئولیت،و یا چراغ سبز در برابر ارتکاب گناه نیست،شفاعت دعوت به استقامت در راه حق و تقلیل گناه در

ص :304

سر حد امکان است.

گرچه بحث شفاعت را به طور مشروح در جلد اول ذیل آیه 47 و 48 سوره بقره و جلد دوم ذیل آیه 255 سوره بقره آورده ایم بد نیست در اینجا داستان جالبی را بر آن بیفزائیم و آن اینکه:عالم ربانی مرحوم یاسری از علمای محترم تهران چنین نقل می کرد که شاعری به نام"حاجب"که در مساله شفاعت گرفتار اشتباهات عوام شده بود شعری به این مضمون می سراید: حاجب اگر معامله حشر با علی است من ضامنم که هر چه بخواهی گناه کن!! شب هنگام امیر مؤمنان علی ع را در خواب می بیند در حالی که عصبانی و خشمگین بوده می فرماید شعر خوبی نگفتی!،عرض می کند چه بگویم؟می فرماید شعرت را این چنین اصلاح کن: حاجب اگر معامله حشر با علی است شرم از رخ علی کن و کمتر گناه کن! *** و از آنجا که حضور مردم در صحنه قیامت برای حساب و جزاء،نیاز به آگاهی خداوند از اعمال و رفتار آنها دارد،در آیه بعد چنین اضافه می کند:"خداوند آنچه را مجرمان در پیش دارند و آنچه را در دنیا پشت سر گذاشته اند،همه را می داند،و از تمام افعال و سخنان و نیات آنها در گذشته و پاداش کیفری را که در آینده در پیش دارند،از همه با خبر است،ولی آنها احاطه علمی به پروردگار ندارند"( یَعْلَمُ مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ وَ لاٰ یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً ) (1).

ص :305

و به این ترتیب احاطه علمی خداوند هم نسبت به اعمال آنها است و هم نسبت به جزای آنها،و این دو در حقیقت دو رکن قضاوت کامل و عادلانه است،که قاضی هم از حوادثی که رخ داده کاملا آگاه باشد و هم از حکم و جزای آن.

*** "در آن روز همه مردم در برابر خداوند حی قیوم،کاملا خاضع می شوند" ( وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَیِّ الْقَیُّومِ ).

"عنت"از ماده"عنوة"به معنی خضوع و ذلت آمده،لذا به اسیر،"عانی" گفته می شود،چرا که در دست اسیرکننده،خاضع و ذلیل است.

و اگر می بینیم در اینجا خضوع به"وجوه"(صورتها)نسبت داده شده، به خاطر آن است که همه پدیده های روانی از جمله خضوع نخستین بار،آثارش در چهره انسان ظاهر می شود.

این احتمال را نیز بعضی از مفسران داده اند که"وجوه"در اینجا به معنی "رؤساء"و سردمداران و زمامداران است که در آن روز همگی در پیشگاه خدا ذلیل و خاضع می شوند(ولی تفسیر اول مناسبتر به نظر می رسد).

انتخاب صفت"حی و قیوم"از میان صفات خدا در اینجا به خاطر تناسبی است که این دو صفت با مساله رستاخیز که روز حیات و قیام همگان است دارد.

و در پایان آیه،اضافه می کند:"مایوس و نومید از ثواب الهی کسانی هستند که بار ظلم و ستم بر دوش کشیدند"( وَ قَدْ خٰابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً ).

گویی ظلم و ستم همچون بار عظیمی است که بر دوش انسان سنگینی می کند و از پیشرفت او به سوی نعمتهای جاویدان الهی بازمی دارد،ظالمان و ستمگران چه آنها که بر خویش ستم کردند،یا بر دیگران،از اینکه در آن روز،با چشم خود می بینند،سبکباران به سوی بهشت می روند اما آنها زیر بار سنگین

ص :306

ظلم در کنار جهنم زانو زده اند نومیدانه به آنها نگاه می کنند و حسرت می برند!.

*** و از آنجا که روش قرآن غالبا بیان تطبیقی مسائل است بعد از ذکر سر- نوشت ظالمان و مجرمان در آن روز،به بیان حال مؤمنان پرداخته می گوید:

"اما کسانی که اعمال صالحی انجام دهند،در حالی که ایمان دارند،آنها نه از ظلم و ستمی می ترسند و نه از نقصان حقشان"( وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصّٰالِحٰاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلاٰ یَخٰافُ ظُلْماً وَ لاٰ هَضْماً ) (1).

تعبیر به" مِنَ الصّٰالِحٰاتِ "اشاره به این است که اگر نتوانند همه اعمال صالح را انجام دهند لا اقل بخشی از آن را بجا می آورند،چرا که ایمان بدون عمل صالح،درختی است بی میوه همانگونه که عمل صالح بدون ایمان درختی است بی ریشه که ممکن است چند روزی سر پا بماند اما سرانجام می خشکد، به همین دلیل بعد از ذکر عمل صالح در آیه فوق،قید و هو مؤمن آمده است.

اصولا"عمل صالح"نمی تواند بدون ایمان،وجود پیدا کند،و اگر هم گاهی افراد بی ایمان اعمال نیکی انجام دهند بدون شک محدود و ضعیف و استثنایی خواهد بود،و به تعبیر دیگر برای اینکه عمل صالح به طور مستمر و ریشه دار و عمیق انجام گیرد باید از عقیده پاک و اعتقاد صحیحی سیراب گردد.

***

نه از ظلم می ترسند و نه از هضم،بعضی از مفسران گفته اند ظلم اشاره به این است که آنها در آن دادگاه عدل هرگز از این بیم ندارند که ستمی بر آنها بشود و به خاطر گناهی که انجام نداده اند مؤاخذه گردند،و هضم اشاره به آن است که از نقصان ثوابشان نیز وحشتی ندارند،چرا که می دانند پاداش آنها بی کم و کاست داده می شود.

بعضی دیگر احتمال داده اند که اولی اشاره به آن است از نابود شدن کل حسناتشان بیم ندارند،و دومی اشاره به آنست که حتی از نقصان مقدار کمی از آن نیز وحشتی به خود راه نمی دهند،چرا که حساب الهی دقیق است.

این احتمال نیز وجود دارد که این مؤمنان صالح احتمالا لغزشهایی نیز داشته اند،یقین دارند این لغزشها را بیش از آنچه هست در باره آنها نمی نویسند و از ثواب اعمال صالحشان نیز چیزی نمی کاهند.

تفسیرهای فوق در عین حال با هم منافاتی ندارند و ممکن است جمله بالا اشاره به همه این معانی باشد.

***

خاموش و آهسته می گردد( یَوْمَئِذٍ یَتَّبِعُونَ الدّٰاعِیَ... ).

5-در آن روز شفاعت بی اذن خدا مؤثر نیست( یَوْمَئِذٍ لاٰ تَنْفَعُ الشَّفٰاعَةُ... ).

6-خداوند با علم بی پایانش همه را برای حساب آماده می کند( یَعْلَمُ مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ... ).

7-همگی در برابر حکم او سر تسلیم فرود می آورند( وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَیِّ الْقَیُّومِ ).

8-ظالمان مایوس می گردند( وَ قَدْ خٰابَ مَنْ حَمَلَ ظُلْماً ).

9-و مؤمنان به لطف پروردگار امیدوار( وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصّٰالِحٰاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ... ).

***

ص :309

شده است،و درست به این می ماند که انسان مطالب بیدارکننده و عبرت انگیزی برای دیگری بگوید،و بعد اضافه کند:اینچنین باید پند داد،(بنا بر این نیاز به تفسیرهای دیگری که بعضی از مفسران در اینجا گفته اند و از معنی آیه دور است نداریم).

کلمه"عربی"گرچه به معنی زبان عربی است،ولی از دو نظر در اینجا اشاره به فصاحت و بلاغت قرآن و رسا بودن مفاهیم آن می باشد:

نخست اینکه:اصولا زبان عربی-به تصدیق زبان شناسان جهان-یکی از رساترین لغات،و ادبیات آن از قویترین ادبیات است.

دیگر اینکه گاه جمله"صرفنا"اشاره به بیانات مختلفی است که قرآن از یک واقعیت دارد،مثلا مساله وعید و مجازات مجرمان را،گاهی در لباس بیان سرگذشت امتهای پیشین،و گاهی به صورت خطاب به حاضران،و گاهی در شکل ترسیم حال آنها در صحنه قیامت و گاه به لباسهای دیگر بیان می کند.

تفاوت جمله" لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ "با جمله" یُحْدِثُ لَهُمْ ذِکْراً "ممکن است از این نظر باشد که در جمله نخست می گوید:هدف پیدایش تقوا به صورت کامل است،و در جمله دوم هدف آن است که اگر تقوای کامل حاصل نشود لا اقل بیداری و آگاهی حاصل گردد که فعلا تا حدودی او را محدود کند و در آینده سرچشمه حرکت و جنبش شود.

این احتمال نیز وجود دارد که جمله اول اشاره به تحقق تقوا برای ناپرهیزکاران و دومی اشاره به تذکر و یادآوری برای پرهیزکاران است، چنان که در آیه 2 سوره انفال می خوانیم: إِذٰا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیٰاتُهُ زٰادَتْهُمْ إِیمٰاناً :

"وقتی که آیات قرآن بر مؤمنان خوانده می شود بر ایمانشان افزوده می گردد".

در حقیقت در آیه فوق اشاره به دو اصل از اصول مؤثر تعلیم و تربیت شده است نخست مساله صراحت در بیان و رسا بودن عبارات و روشن و دلنشین بودن

ص :311

آنها،و دیگر بیان مطالب در لباسهای گوناگون است که موجب تکرار و ملالت نشود،و سبب نفوذ در دلها می گردد.

*** آیه بعد اضافه می کند:"بلند مرتبه است خداوندی که سلطان بر حق است"( فَتَعٰالَی اللّٰهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ ).

ممکن است ذکر کلمه"حق"بعد از کلمه"ملک"به خاطر این باشد که مردم معمولا از کلمه"ملک"(سلطان)خاطره بدی دارند،و ظلم و ستم و خودکامگی از آن در ذهنشان تداعی می شود،لذا بلافاصله می فرماید:"خداوند ملک بر حق است".

و از آنجا که گاه پیامبر ص بخاطر عشق به فراگیری قرآن و حفظ آن برای مردم به هنگام دریافت وحی عجله می کرد و کاملا مهلت نمی داد تا جبرئیل سخن خود را تمام کند در دنباله این آیه چنین به او تذکر داده می شود:"نسبت به قرآن عجله مکن پیش از آنکه وحی آن تمام شود"( وَ لاٰ تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضیٰ إِلَیْکَ وَحْیُهُ ).

"و بگو پروردگارا!علم مرا افزون کن"( وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً ).

از بعضی دیگر از آیات قرآن نیز استفاده می شود که پیامبر به هنگام نزول وحی شور مخصوصی داشت که سبب می شد برای دریافت وحی عجله کند مانند " لاٰ تُحَرِّکْ بِهِ لِسٰانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَیْنٰا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ فَإِذٰا قَرَأْنٰاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ ":

زبانت را به خاطر عجله به هنگام دریافت وحی حرکت مده،بر ما است که آن را در سینه تو جمع کنیم تا بتوانی آن را تلاوت نمایی،سپس هنگامی که ما آن را بر تو خواندیم از تلاوت آن پیروی کن" (1).

***

ص :312

ولی تفسیر نخست نزدیکتر به نظر می رسد.

***

است و طالب علم،حتی اگر برترین استاد شود.

جالب اینکه در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم که به یکی از یارانش فرمود:ما در هر شب جمعه سرور و شادی خاصی داریم،او عرض کرد خداوند این شادی را افزون کند این چه شادی است؟فرمود:

اذا کان لیلة الجمعة وافی رسول اللّٰه(ص)العرش و وافی الأئمة(ع)و وافینا معهم فلا ترد ارواحنا بابداننا الا بعلم مستفاد و لو لا ذلک لانفدنا!: "هنگامی که شب جمعه می شود روح پاک پیامبر ص و ارواح ائمه ع و ما با آنها به عرش خدا می روند و ارواح ما به بدنها باز نمی گردد مگر با علم و دانش تازه ای و اگر چنین نبود، علوم ما پایان می گرفت"! (1).

این مضمون در روایات متعددی با عبارات گوناگون بیان شده و نشان می دهد که پیامبر و امامان تا پایان جهان بر علم و دانششان افزوده می شود.

در روایت دیگری از پیامبر گرامی اسلام ص می خوانیم که فرمود:

اذا اتی علی یوم لا ازداد فیه علما یقربنی الی اللّٰه فلا بارک اللّٰه لی فی طلوع شمسه: "آن روز که فرا رسد و علم و دانشی که مرا به خدا نزدیک کند بر علم من افزوده نشود طلوع آفتاب آن روز بر من مبارک مباد"! (2).

باز در حدیث دیگری از پیامبر اکرم ص می خوانیم:

اعلم الناس من جمع علم الناس الی علمه،و اکثر الناس قیمة اکثرهم علما و اقل الناس قیمة اقلهم علما: "داناترین مردم کسی است که دانش مردم را بر دانش خود بیفزاید،گرانبهاترین مردم کسی است که از همه داناتر باشد و کم بهاترین مردم کسی است که دانشش از همه کمتر باشد" (3)و این است ارزش علم از دیدگاه تعلیمات اسلام.

ص :315

لَهُ عَزْماً

).

در اینکه منظور از این عهد،کدام عهد است،بعضی گفته اند فرمان خدا دائر به نزدیک نشدن به درخت ممنوع است،روایات متعددی نیز این تفسیر را تایید می کند.

در حالی که بعضی از مفسران احتمالات دیگری داده اند که آنها را نیز شاخ و برگ این معنی می توان شمرد،مانند اخطار خداوند به آدم که شیطان دشمن سرسخت او است و از او نباید پیروی کند.

و اما"نسیان"در اینجا مسلما به معنی فراموشی مطلق نیست،زیرا در فراموشی مطلق عتاب و ملامتی وجود ندارد،بلکه یا به معنی ترک کردن است همانگونه که در تعبیرات روزمره به کسی که به عهد خودش وفا نکرده می گوئیم گویا عهد خود را فراموش کردی،یعنی درک کردن تو همانند یک فرد فراموش کار است،و یا به معنی فراموشکاریهایی است که به خاطر کم توجهی و به اصطلاح "ترک تحفظ"پیدا می شود.

و منظور از"عزم"در اینجا تصمیم و اراده محکمی است که انسان را در برابر وسوسه های نیرومند شیطان حفظ کند.

به هر حال بدون شک آدم،مرتکب گناهی نشد بلکه تنها ترک اولایی از او سر زد،یا به تعبیر دیگر دوران سکونت آدم در بهشت دوران تکلیف نبود، بلکه یک دوران آزمایشی برای آماده شدن جهت زندگی در دنیا و پذیرش مسئولیت تکالیف بود،بخصوص اینکه نهی خداوند در اینجا جنبه ارشادی داشته،زیرا به او فرموده بود که اگر از درخت ممنوع بخوری حتما گرفتار زحمت فراوان خواهی شد(شرح همه اینها و همچنین منظور از شجره ممنوعه و مانند آن را در جلد ششم صفحه 115 به بعد ذیل آیات 19 تا 22 سوره اعراف مشروحا آورده ایم).

***

ص :318

سپس به بخش دیگر این داستان اشاره کرده می گوید:"به خاطر بیاورید هنگامی که به فرشتگان گفتیم:برای آدم سجده کنید،آنها نیز همگی سجده کردند جز ابلیس که امتناع ورزید"( وَ إِذْ قُلْنٰا لِلْمَلاٰئِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّٰ إِبْلِیسَ أَبیٰ ).

و از اینجا به خوبی مقام با عظمت آدم روشن می شود،آدمی که مسجود فرشتگان بود و مورد احترام این مخلوقات بزرگ پروردگار،ضمنا عداوت ابلیس با او از نخستین گام آشکار می گردد،که او هرگز سر تعظیم در برابر عظمت آدم فرود نیاورد.

شک نیست که سجده به معنی پرستش مخصوص خدا است،و غیر از خدا هیچکس و هیچ چیز نمی تواند معبود باشد،بنا بر این سجده فرشتگان در برابر خدا بود،منتهی بخاطر آفرینش این موجود با عظمت که: شایسته ستایش آن آفریدگاری است کارد چنین دل آویز نقشی ز ماء و طینی! و یا سجده در اینجا به معنی خضوع و تواضع است.

*** به هر حال ما در این موقع به آدم اخطار کردیم و"گفتیم:ای آدم با این برنامه مسجل شد که ابلیس دشمن تو و همسر تو است،مواظب باشید مبادا شما را از بهشت بیرون کند که به درد و رنج خواهی افتاد"( فَقُلْنٰا یٰا آدَمُ إِنَّ هٰذٰا عَدُوٌّ لَکَ وَ لِزَوْجِکَ فَلاٰ یُخْرِجَنَّکُمٰا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقیٰ ).

روشن است که"جنت"در اینجا به معنی بهشت جاویدان سرای دیگر نیست که آن یک نقطه تکاملی است و بیرون آمدن و بازگشت به عقب در آن امکان ندارد،این جنت باغی بوده است دارای همه چیز از باغهای این جهان که به لطف پروردگار ناراحتی در آن وجود نداشته،و لذا خداوند به آدم اخطار می کند که اگر از این نقطه امن و امان بیرون بروی به دردسر خواهی افتاد("تشقی"

ص :319

از ماده شقاوت و یکی از معانی شقاوت درد و رنج است).

در اینجا سؤالی پیش می آید که چرا خداوند نخست روی سخن را به هر دو یعنی آدم و حوا کرده و فرمود: فَلاٰ یُخْرِجَنَّکُمٰا مِنَ الْجَنَّةِ (شیطان شما دو نفر را از بهشت بیرون نکند)ولی نتیجه بیرون آمدن را به صورت مفرد در مورد آدم گفته،می گوید:"فتشقی":"تو ای آدم به درد و رنج خواهی افتاد".

این اختلاف تعبیر ممکن است اشاره به این نکته باشد که درد و رنجها در درجه اول متوجه آدم بود و حتی او وظیفه داشت که مشکلات همسرش حوا را نیز به دوش کشد و چنین بوده مسئولیت مردان از همان آغاز کار! یا اینکه:چون عهد و پیمان از آغاز متوجه آدم بوده،نقطه پایان نیز متوجه او شده است.

*** سپس خداوند آسایش بهشت و درد و رنج محیط بیرون آن را برای آدم چنین شرح می دهد "تو در اینجا گرسنه نخواهی شد و برهنه نمی شوی"( إِنَّ لَکَ أَلاّٰ تَجُوعَ فِیهٰا وَ لاٰ تَعْریٰ ).

*** "و تو در آن تشنه نخواهی شد و آفتاب سوزان آزارت نمی دهد"( وَ أَنَّکَ لاٰ تَظْمَؤُا فِیهٰا وَ لاٰ تَضْحیٰ ).

در اینجا سؤالی برای مفسران مطرح شده و آن اینکه چرا در این آیات تشنگی با تابش آفتاب،و گرسنگی با برهنگی ذکر شده،در حالی که معمولا تشنگی را با گرسنگی همراه می آورند؟ در پاسخ این سؤال چنین گفته اند که میان"تشنگی"و"تابش آفتاب" پیوند انکارناپذیری است،("تضحی"از ماده"ضحی"به معنی تابش آفتاب بدون حجاب ابر و مانند آن است).

ص :320

و اما جمع میان گرسنگی و برهنگی ممکن است بخاطر این باشد که گرسنگی نیز نوعی از برهنگی درون از غذا است!(بهتر این است که گفته شود این دو-برهنگی و گرسنگی-دو نشانه مشخص فقر است که معمولا با هم آورده می شوند).

به هر حال در این دو آیه به چهار نیاز اصلی و ابتدایی انسان یعنی نیاز به غذا و آب و لباس و مسکن(پوشش در مقابل آفتاب)اشاره شده است،تامین این نیازمندیها در بهشت بخاطر وفور نعمت بوده است و در واقع ذکر این امور توضیحی است برای آنچه در جمله"فتشقی"(به زحمت خواهی افتاد)آمده است.

*** اما با این همه شیطان کمر عداوت و دشمنی را با آدم بسته بود،به همین دلیل آرام ننشست"و شروع به وسوسه آدم کرد و گفت ای آدم!آیا درخت عمر جاویدان را بتو نشان بدهم که هر کس از میوه آن بخورد همیشه زنده خواهد بود،آیا راه رسیدن به حکومت و سلطنت همیشگی را می خواهی بدانی"؟!( فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطٰانُ قٰالَ یٰا آدَمُ هَلْ أَدُلُّکَ عَلیٰ شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْکٍ لاٰ یَبْلیٰ ).

"وسوسه"در اصل به معنی صدای بسیار آهسته است،سپس به خطور مطالب بد و افکار بی اساس به ذهن گفته شده،اعم اینکه از درون خود انسان بجوشد و یا کسی از بیرون عامل آن شود.

در واقع شیطان حساب کرد تمایل آدم به چیست و به اینجا رسید که او تمایل به زندگی جاویدان و رسیدن به قدرت بی زوال دارد،لذا برای کشاندن او به مخالفت فرمان پروردگار از این دو عامل استفاده کرد،و به تعبیر دیگر همانگونه که خداوند به آدم وعده داد که اگر شیطان را از خود دور سازی همیشه در بهشت مشمول نعمتهای پروردگارت خواهی بود، شیطان نیز در وسوسه هایش انگشت روی همین نقطه گذارد،آری همیشه شیطانها در آغاز برنامه های خود را

ص :321

از همان راههایی شروع می کنند که رهبران راه حق شروع کرده اند،ولی چیزی نمی گذرد که آن را به انحراف می کشانند،و جاذبه راه حق را وسیله برای رسیدن به بیراهه ها قرار می دهند.

*** سرانجام آنچه نمی بایست بشود شد،و آدم و حوا هر دو از درخت ممنوع خوردند،و به دنبال آن لباسهای بهشتی از اندامشان فرو ریخت و اعضایشان آشکار گشت!( فَأَکَلاٰ مِنْهٰا فَبَدَتْ لَهُمٰا سَوْآتُهُمٰا ). (1)

هنگامی که آدم و حوا چنین دیدند بلافاصله"از برگهای درختان بهشتی برای پوشاندن اندام خود استفاده کردند"( وَ طَفِقٰا یَخْصِفٰانِ عَلَیْهِمٰا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ ) (2).

آری عاقبت"آدم پروردگارش را عصیان کرد و از پاداش او محروم ماند" ( وَ عَصیٰ آدَمُ رَبَّهُ فَغَویٰ ).

"غوی"از ماده"غی"گرفته شده که به معنی کاری جاهلانه است که از اعتقاد نادرستی سرچشمه می گیرد،و چون در اینجا آدم بخاطر گمانی که از گفته شیطان برای او پیدا شده بود ناآگاهانه از شجره ممنوع خورد از آن تعبیر به"غوی"شده است.

بعضی از مفسران"غوی"را بمعنی جهل و نادانی ناشی از غفلت و بعضی بمعنی محرومیت و بعضی بمعنی فساد در زندگی گرفته اند.

به هر حال"غی"نقطه مقابل رشد است،رشد آن است که انسان از طریقی

ص :322

برود و به مقصد برسد اما"غی"آن است که از رسیدن به مقصود باز ماند.

*** ولی از آنجا که آدم ذاتا پاک و مؤمن بود و در طریق رضای خدا گام برمی داشت،و این خطا که بر اثر وسوسه شیطان دامن او را گرفت جنبه استثنایی داشت،خداوند او را از رحمت خود برای همیشه دور نساخت،بلکه"بعد از این ماجرا پروردگارش او را برگزید و توبه اش را پذیرا شد و هدایتش کرد"( ثُمَّ اجْتَبٰاهُ رَبُّهُ فَتٰابَ عَلَیْهِ وَ هَدیٰ ).

***

استثناء گناه است،مانند دروغ گفتن و ظلم کردن و اموال حرام خوردن،و گاه جنبه نسبی دارد یعنی کاری است،که اگر از یک نفر سر بزند نه تنها گناه نیست بلکه گاه نسبت به او یک عمل مطلوب و شایسته است،اما اگر از دیگری سر بزند با مقایسه به مقام او کار نامناسبی است.

فی المثل برای ساختن یک بیمارستان از مردم تقاضای کمک می شود،شخص کارگری مزد یک روزش را که گاه چند تومان بیشتر نیست می دهد،این عمل نسبت به او ایثار و حسنه است و کاملا مطلوب،اما اگر یک ثروتمند این مقدار کمک کند،نه تنها این عمل نسبت به او پسندیده نیست بلکه گاه درخور ملامت و مذمت و نکوهش نیز هست،با اینکه از نظر اصولی نه تنها کار حرامی نکرده بلکه ظاهرا مختصر کمکی نیز به کار خیر نموده است.

این همان است که می گوئیم:حسنات الأبرار سیئات المقربین(حسنات نیکان گناهان مقربان است).

و نیز این همان چیزی است که به عنوان ترک اولی معروف شده است و ما از آن به عنوان"گناه نسبی"یاد می کنیم،که نه گناه است و نه مخالف مقام عصمت.

در احادیث اسلامی نیز احیانا اطلاق معصیت بر مخالفت مستحبات شده است:

در حدیثی از امام باقر ع می خوانیم که در باره نمازهای نافله روزانه فرمود:"اینها همه مستحبّ است و واجب نیست...و هر کس آن را ترک کند معصیت کرده زیرا مستحبّ است انسان هنگامی که کار خیری را انجام می دهد کارش تداوم داشته باشد" (1).

در زمینه این موضوع و سایر مسائل مربوط به آدم و خروج او از بهشت، در جلد ششم سوره اعراف ذیل آیه 19 به بعد،و در جلد اول ذیل آیه 30 تا 38 بحث کرده ایم و نیازی به تکرار نیست.

ص :324

امروز نیز تو فراموش خواهی شد! 127-و اینگونه جزا می دهیم کسی را که اسراف کند و ایمان به آیات پروردگارش نیاورد و عذاب آخرت شدیدتر و پایدارتر است!

بلافاصله پاسخ می شنود:"این به خاطر آنست که آیات ما به سراغ تو آمد همه را بدست فراموشی سپردی و از مشاهده آن چشم پوشیدی و تو امروز به دست فراموشی سپرده خواهی شد"( قٰالَ کَذٰلِکَ أَتَتْکَ آیٰاتُنٰا فَنَسِیتَهٰا وَ کَذٰلِکَ الْیَوْمَ تُنْسیٰ ).

و چشمت از دیدن نعمتهای پروردگار و مقام قرب او نابینا می گردد.

*** سرانجام به صورت یک جمع بندی و نتیجه گیری در آخرین آیه مورد بحث می فرماید:"این گونه کسانی را که راه اسراف را پیش گرفتند و ایمان به آیات پروردگارشان نیاوردند جزا می دهیم"( وَ کَذٰلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ وَ لَمْ یُؤْمِنْ بِآیٰاتِ رَبِّهِ ).

"و عذاب آخرت از این هم شدیدتر و پایدارتر است"( وَ لَعَذٰابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ وَ أَبْقیٰ ).

***

و درآمدش هنگفت است،ولی بخل و حرص و آز زندگی را بر او تنگ می کند نه تنها میل ندارد در خانه اش باز باشد و دیگران از زندگی او استفاده کنند، بلکه گویی نمی خواهد آن را به روی خویش بگشاید،به فرموده علی ع"همچون فقیران زندگی می کند و همانند اغنیاء و ثروتمندان حساب پس می دهد".

راستی چرا انسان گرفتار این تنگناها می شود،قرآن می گوید:عامل اصلیش اعراض از یاد حق است.

یاد خدا مایه آرامش جان،و تقوا و شهامت است و فراموش کردن او مایه اضطراب و ترس و نگرانی است.

هنگامی که انسان مسئولیتهایش را به دنبال فراموش کردن یاد خدا به فراموشی بسپارد،غرق در شهوات و حرص و طمع می گردد،پیدا است،که نصیب او معیشت ضنک خواهد بود،نه قناعتی که جان او را پر کند،نه توجه به معنویت که به او غنای روحی دهد،و نه اخلاقی که او را در برابر طغیان شهوات باز دارد.

اصولا تنگی زندگی بیشتر به خاطر کمبودهای معنوی و نبودن غنای روحی است،به خاطر عدم اطمینان به آینده و ترس از نابود شدن امکانات موجود، و وابستگی بیش از حد به جهان ماده است،و آن کس که ایمان به خدا دارد و دل به ذات پاک او بسته،از همه این نگرانیها در امان است.

البته تا اینجا سخن از فرد بود،هنگامی که به جامعه هایی که از یاد خدا روی گردانده اند وارد شویم،مساله از این وحشتناکتر خواهد بود،جوامعی که علی رغم پیشرفت شگفت انگیز صنعت و علی رغم فراهم بودن همه وسائل زندگی در اضطراب و نگرانی شدید بسر می برند،در تنگنای عجیبی گرفتارند و خود را محبوس و زندانی می بینند.

همه از هم می ترسند،هیچکس به دیگری اعتماد نمی کند،رابطه ها

ص :328

و پیوندها همه بر محور منافع شخصی است،بار تسلیحات سنگین به خاطر ترس از جنگ بیشترین امکانات اقتصادی آنها را در کام خود فرو برده،و پشتهایشان زیر این بار سنگین خم شده است.

زندانها مملو از جنایتکاران است و در هر ساعت و دقیقه طبق آمارهای رسمیشان،قتلها و جنایتهای هولناکی رخ می دهد،آلودگی به مواد مخدر و فحشاء آنها را برده و اسیر ساخته است،در محیط خانواده هاشان نه نور محبتی است، و نه پیوند عاطفی نشاط بخشی،آری این است زندگی سخت و معیشت ضنک آنها! رئیس جمهور اسبق آمریکا(کشور شیطان بزرگ)"نیکسون"در نخستین نطق ریاست جمهوریش به این واقعیت اعتراف کرد و گفت:"ما گرداگرد خویش زندگانیهای تو خالی می بینیم،در آرزوی ارضاء شدن هستیم،ولی هرگز ارضاء نمی شویم"! یکی دیگر از مردان معروف آنها که نقش او در جامعه به اصطلاح شادی آفریدن برای همه بود،می گوید:"من می بینم انسانیت در کوچه تاریکی می دود که در انتهای آن جز نگرانی مطلق نیست"! (1)جالب اینکه در روایات اسلامی می خوانیم که از امام صادق ع پرسیدند منظور از آیه مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً چیست؟فرمود:اعراض از ولایت امیر مؤمنان ع است" (2)آری آن کس که الگوی خود را از زندگی علی ع بگیرد همان ابرمردی که تمام دنیا در نظرش از یک برگ درخت کم ارزشتر بود آن چنان به خدا دل ببندد که جهان در نظرش کوچک گردد،او هر کس باشد،زندگی گشاده و وسیعی خواهد داشت،اما آنها که این الگوها را فراموش کنند در هر شرائط گرفتار معیشت ضنک هستند.

ص :329

در روایات متعددی اعراض از یاد حق در آیه فوق به"ترک حج"برای کسانی که قادرند تفسیر شده،و این به خاطر آنست که مراسم تکان دهنده حج ارتباط و پیوند مجددی برای انسان با خدا می آفریند و همین ارتباط و پیوند راهگشای زندگی او است،در حالی که عکس آن سبب دلبستگی هر چه بیشتر به مادیات است که سرچشمه معیشت ضنک می باشد.

***

نابینا!،و به نقل مرحوم طبرسی از بعضی از مفسران انهم اعمی عن جهات الخیر لا یهتدی لشیء منها:"آنها در برابر آنچه خیر و سعادت و نعمت است نابینا هستند و آنچه عذاب و شر و مایه حسرت و بدبختی است بینا می باشند"چرا که نظام آن جهان با نظام این جهان متفاوت است.

این احتمال نیز وجود دارد که آنها در پاره ای از منازل و مواقف نابینا هستند و در پاره ای بینا می شوند.

ضمنا منظور از فراموش شدن مجرمان در جهان دیگر این نیست که خداوند آنها را فراموش می کند بلکه روشن است که منظور معامله فراموشی با آنها کردن است،همانگونه که در تعبیرات روزمره خود داریم که اگر کسی به دیگری بی اعتنایی کرد می گوید:چرا ما را فراموش کردی؟ ***

می شمرد،فرق بسیار دارد چرا که دسته اول ممکن است سرانجام در مقام توبه و جبران برآیند اما آنها که در گناه اسراف می کنند،نه.

***

از سوی دیگر دشمنی برقرار شد.

ولی به هر حال مخاطب در جمله" فَإِمّٰا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً "(هر گاه هدایت من به سراغ شما بیاید)حتما فرزندان آدم و حوا هستند،زیرا هدایت الهی مخصوص آنها است،اما شیطان و ذریه اش که حساب خود را از برنامه هدایت الهی جدا کرده اند در این خطاب مطرح نیستند.

***

ص :333

نخستین آیات مورد بحث به یکی از بهترین و مؤثرترین طرق بیداری که مطالعه تاریخ پیشینیان است اشاره کرده چنین می گوید:"آیا برای هدایت آنها همین کافی نیست که بسیاری از اقوام گذشته را که در قرون پیشین زندگی می کردند هلاک کردیم"( أَ فَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ کَمْ أَهْلَکْنٰا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ ) (1).

همان کسانی که گرفتار مجازات دردناک الهی شدند و"اینها در مساکن ویران شده آنان رفت و آمد دارند"( یَمْشُونَ فِی مَسٰاکِنِهِمْ ).

اینها در مسیر رفت و آمد خود،به خانه های قوم عاد(در سفرهای یمن) و مساکن ویران شده قوم ثمود(در سفر شام)و منازل زیر و رو گشته قوم لوط (در سفر فلسطین)می گذرند،آثار آنها را می بینند،ولی درس عبرت نمی گیرند ویرانیهایی که با زبان بی زبانی،ماجراهای دردناک پیشین را بازگو می کند و به مردم امروز و آینده هشدار می دهد،فریاد می کشد و سرانجام ظلم و کفر و فساد را بیان می دارد.

آری"در اینها دلائل روشن و آیات فراوانی است برای صاحبان عقل و اندیشه بیدار"( إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ لِأُولِی النُّهیٰ ) (2).

موضوع عبرت گرفتن از تاریخ پیشینیان از مسائلی است که قرآن و احادیث اسلامی زیاد روی آن تکیه کرده است و حقا معلم بیدارکننده ای است چه بسیارند افرادی که از هیچ موعظه ای پند نمی گیرند،اما دیدن صحنه هایی از آثار عبرت انگیز گذشتگان آنها را تکان می دهد و بسیار می شود که مسیر زندگی آنها را دگرگون میسازد.

ص :335

در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام ص می خوانیم:

اغفل الناس من لم یتعظ بتغیر الدنیا من حال الی حال: "غافلترین مردم کسی است که از دگرگون شدن دنیا اندرز نگیرد" (1)و از ورق گردانی لیل و نهار اندیشه نکند.

*** آیه بعد در حقیقت پاسخ به سؤالی است که در اینجا مطرح می شود و آن اینکه چرا خداوند همان برنامه ای را که برای مجرمان پیشین ترتیب داد برای این گروه ترتیب نمی دهد،قرآن می گوید:"اگر سنت و تقدیر پروردگارت و زمان مقرر نبود،به زودی عذاب الهی دامان آنها را می گرفت"( وَ لَوْ لاٰ کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَکٰانَ لِزٰاماً وَ أَجَلٌ مُسَمًّی ).

این سنت الهی که در قرآن در موارد متعدد به عنوان"کلمه"از آن یاد شده،اشاره ای به فرمان آفرینش دائر به آزادی انسانها است،زیرا اگر هر مجرمی بلافاصله و بدون هیچگونه مهلت مجازات شود،ایمان و عمل صالح،تقریبا جنبه اضطراری و اجباری پیدا می کند،و بیشتر به خاطر ترس و وحشت از مجازات فوری خواهد بود،بنا بر این وسیله تکامل که هدف اصلی است نخواهد شد.

بعلاوه اگر حکم شود که همه مجرمان فورا مجازات شوند،کسی در روی زمین زنده نخواهد ماند( وَ لَوْ یُؤٰاخِذُ اللّٰهُ النّٰاسَ بِظُلْمِهِمْ مٰا تَرَکَ عَلَیْهٰا مِنْ دَابَّةٍ ).

(نحل-61).

بنا بر این باید مهلتی باشد تا گنهکاران به خود آیند و راه اصلاح در پیش گیرند،و هم فرصتی برای خودسازی،به همه پویندگان راه حق داده شود.

تعبیر به" أَجَلٌ مُسَمًّی "به طوری که از مجموعه آیات قرآن استفاده

ص :336

می شود اشاره به زمان حتمی پایان زندگی انسان است (1).

به هر حال ستمکاران بی ایمان و مجرمان جسور نباید از تاخیر عذاب الهی مغرور شوند،و این واقعیت را نادیده بگیرند که این لطف خدا،این سنت الهی، این قانون تکامل است که میدان را برای آنها گشوده.

*** سپس روی سخن را به پیامبر ص کرده،می گوید:"اکنون که بنا نیست این بدکاران فورا مجازات شوند تو در برابر آنچه آنها می گویند صابر و شکیبا باش"( فَاصْبِرْ عَلیٰ مٰا یَقُولُونَ ).

و برای تقویت روحیه پیامبر ص و تسلی خاطر او دستور راز و نیاز با خدا و نماز و تسبیح را می دهد و می گوید:"قبل از طلوع آفتاب و پیش از غروب آن، همچنین در اثناء شب و اطراف روز تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور تا راضی و خشنود شوی"و قلب تو در برابر سخنان دردآور آنها ناراحت نشود( وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِهٰا وَ مِنْ آنٰاءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرٰافَ النَّهٰارِ لَعَلَّکَ تَرْضیٰ ).

بدون شک این حمد و تسبیح مبارزه ای است با شرک و بت پرستی در عین صبر و شکیبایی در برابر بدگوئیها و سخنان ناهنجار مشرکان.

ولی در اینکه منظور حمد و تسبیح مطلق است و یا اشاره به خصوص نمازهای پنجگانه روزانه،در میان مفسران گفتگو است،جمعی معتقدند که باید ظاهر عبارت را به همان معنی وسیعش رها کرد و از آن تسبیح و حمد مطلق استفاده نمود، در حالی که گروهی دیگر آن را اشاره به نمازهای پنجگانه می دانند،به این

ص :337

ترتیب که:

" قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ "اشاره به نماز صبح.

و" قَبْلَ غُرُوبِهٰا "اشاره به نماز عصر(یا اشاره به نماز ظهر و عصر است که وقت آنها تا غروب ادامه دارد).

" مِنْ آنٰاءِ اللَّیْلِ "اشاره به نماز مغرب و عشاء و همچنین نماز شب است.

اما تعبیر به" أَطْرٰافَ النَّهٰارِ "یا اشاره به نماز ظهر است،زیرا"اطراف" جمع"طرف"به معنی جانب است و اگر روز را دو نیم کنیم نماز ظهر در یک طرف نیمه دوم قرار گرفته است.

از بعضی از روایات نیز استفاده می شود که" أَطْرٰافَ النَّهٰارِ "اشاره به نمازهای مستحبی است که انسان در اوقات مختلف روز می تواند انجام دهد،زیرا" أَطْرٰافَ النَّهٰارِ "در اینجا در مقابل" آنٰاءِ اللَّیْلِ "قرار گرفته و تمام ساعات روز را در بر می گیرد.(مخصوصا با توجه به این که اطراف به صورت جمع آمده در حالی که روز دو طرف بیشتر ندارد روشن می شود که اطراف معنی وسیعی دارد که ساعات مختلف روز را شامل می شود).

احتمال سومی نیز در تفسیر آیه وجود دارد که اشاره به اذکار خاصی باشد که در روایات اسلامی در این ساعات مخصوص وارد شده است،مثلا در حدیثی از امام صادق ع در تفسیر آیه فوق می خوانیم که امام ع فرمود:"بر هر مسلمانی لازم است قبل از طلوع آفتاب و قبل از غروب آن ده بار این ذکر را بگوید

"لا اله الا اللّٰه وحده لا شریک له،له الملک و له الحمد یحیی و یمیت و هو حی لا یموت بیده الخیر و هو علی کل شیء قدیر".

ولی به هر حال این تفسیرها منافاتی با هم ندارد،و ممکن است آیه هم اشاره به تسبیحات،و هم اشاره به نمازهای واجب و مستحبّ در روز و شب باشد،و به این ترتیب تضادی در میان روایاتی که در این زمینه رسیده نخواهد بود،زیرا در بعضی

ص :338

از روایات به اذکار مخصوص و در بعضی به نماز تفسیر شده است.

ذکر این نکته نیز لازم است که جمله" لَعَلَّکَ تَرْضیٰ "در واقع نتیجه حمد و تسبیح پروردگار و شکیبایی در مقابل گفته آنها است،چرا که این حمد و تسبیح و نمازهای شب و روز پیوند انسان را با خدا آن چنان محکم می کند که به هیچ چیز جز او نمی اندیشد،از حوادث سخت نمی هراسد،و با داشتن چنین تکیه گاه محکمی از دشمنان واهمه نمی کند،و به این ترتیب آرامش و اطمینان روح و جان او را پر می کند.

و تعبیر به"لعل"(شاید)ممکن است اشاره به همان مطلبی باشد که در گذشته نیز در تفسیر این کلمه گفته ایم،و آن این که"لعل"معمولا اشاره به شرائطی است که برای گرفتن نتیجه لازم می باشد،فی المثل نماز و ذکر خدا به شرطی مایه چنین آرامشی است که با حضور قلب و آداب کامل انجام گیرد.

ضمنا گرچه مخاطب در این آیه پیامبر اسلام ص است ولی قرائن نشان می دهد که این حکم جنبه عمومی دارد.

***

ص :339

132-و خانواده خود را به نماز دستور ده و بر انجام آن شکیبا باش ما از تو روزی نمی خواهیم بلکه ما به تو روزی می دهیم و عاقبت نیک برای تقوا است.

133-و آنها گفتند چرا(پیامبر)معجزه و نشانه ای از سوی پروردگارش برای ما نمی آورد بگو آیا خبرهای روشن اقوام پیشین که در کتب آسمانی نخستین بوده است برای آنها نیامد.

134-و اگر ما آنها را قبل از آن(قبل از نزول قرآن)با عذابی هلاک می کردیم(در قیامت)می گفتند پروردگارا چرا برای ما پیامبری نفرستادی تا از آیات تو پیروی کنیم پیش از آنکه ذلیل و رسوا شویم.

135-بگو همه(ما و شما)در انتظاریم(ما در انتظار وعده پیروزی بر شما هستیم و شما در انتظار شکست ما)حال چنین است انتظار بکشید اما به زودی می دانید چه کسی از اصحاب صراط مستقیم است و چه کسی هدایت یافته است.

و به هر حال"آنچه پروردگارت به تو روزی داده بهتر و پایدارتر است" ( وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقیٰ ).

خداوند انواع مواهب و نعمتها را به تو بخشیده است،ایمان و اسلام،قرآن و آیات الهی،روزیهای حلال و پاکیزه و سرانجام نعمتهای جاودان آخرت این روزیها پایدارند و جاودانی.

*** در آیه بعد برای تلطیف روح پیامبر ص و تقویت قلب او می فرماید:

"خانواده خود را به نماز دستور ده و خود نیز بر انجام آن شکیبا و پر استقامت باش"( وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاٰةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْهٰا ).

چرا که این نماز برای تو و خاندانت مایه پاکی و صفای قلب و تقویت روح و دوام یاد خدا است.

بدون شک ظاهر"اهل"در اینجا خاندان پیامبر ص بطور کلی است، ولی از آنجا که این سوره در مکه نازل شده در آن زمان مصداق اهل،خدیجه و علی ع بوده اند،و ممکن است بعضی دیگر از نزدیکان پیامبر ص را نیز شامل شود،ولی با گذشت زمان دامنه خاندان پیامبر گسترده شد.

سپس اضافه می کند اگر دستور نماز به تو و خاندانت داده شده است منافع و برکاتش تنها متوجه خود شما است"ما از تو روزی نمی خواهیم بلکه به تو روزی می دهیم"( لاٰ نَسْئَلُکَ رِزْقاً نَحْنُ نَرْزُقُکَ ).

این نماز چیزی بر عظمت پروردگار نمی افزاید،بلکه سرمایه بزرگی برای تکامل شما انسانها و کلاس عالی تربیت است.

یا به تعبیر دیگر خداوند همچون پادشاهان و امیران نیست که از ملت خود باج می گرفتند و زندگی خود و اطرافیان را اداره می کردند،خداوند از همگان بی نیاز است و همگان به او نیازمند.

ص :342

در حقیقت این تعبیر شبیه همان چیزی است که در سوره ذاریات آیه 56- 58 وارد شده است" وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّٰ لِیَعْبُدُونِ مٰا أُرِیدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ مٰا أُرِیدُ أَنْ یُطْعِمُونِ إِنَّ اللّٰهَ هُوَ الرَّزّٰاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ ":من جن و انس را نیافریدم مگر بخاطر اینکه عبادتم کنند،من از آنها روزی نمی طلبم،و نمی خواهم طعامم دهند،خداوند روزی دهنده همگان است و صاحب قدرت مستحکم".

و به این ترتیب نتیجه عبادات مستقیما به خود عبادت کنندگان باز می گردد.

و در پایان آیه اضافه می کند"عاقبت و سرانجام نیک از آن تقوا است" ( وَ الْعٰاقِبَةُ لِلتَّقْویٰ ).

آنچه باقی می ماند و سرانجامش مفید و سازنده و حیات بخش است همان تقوا و پرهیزکاری است،پرهیزکاران سرانجام پیروزند و بی تقوایان محکوم به شکست.

این احتمال در تفسیر جمله اخیر نیز وجود دارد که هدف آن تاکید در زمینه روح تقوا و اخلاص در عبادات است،چرا که اساس عبادت همین است،در آیه 37 سوره حج،می خوانیم:" لَنْ یَنٰالَ اللّٰهَ لُحُومُهٰا وَ لاٰ دِمٰاؤُهٰا وَ لٰکِنْ یَنٰالُهُ التَّقْویٰ مِنْکُمْ ":"گوشتهای حیوانات قربانی و خونهای آنها به خدا نمی رسد، ولی تقوای شما به او می رسد"آنچه به مقام قرب او از اعمال شما واصل می گردد پوسته و ظاهر آن نیست،بلکه مغز و باطن و اخلاصی که در آن است به مقام قربش راه می یابد.

*** آیه بعد به یکی از بهانه جوئیهای کفار اشاره کرده می گوید:"آنها گفتند چرا پیامبر معجزه ای از سوی پروردگارش-آن چنان که ما می خواهیم-نمی آورد" ( وَ قٰالُوا لَوْ لاٰ یَأْتِینٰا بِآیَةٍ مِنْ رَبِّهِ ).

بلافاصله به آنها پاسخ می گوید:"آیا خبرهای روشن اقوام پیشین که

ص :343

در کتب آسمانی گذشته بوده است برای آنها نیامده"؟(که پی در پی برای آوردن معجزات بهانه جویی می کردند و پس از مشاهده معجزات به کفر و انکار ادامه می دادند و عذاب شدید الهی دامنشان را می گرفت،آیا نمیدانند اگر اینها نیز همین راه را بروند همان سرنوشت در انتظارشان است)( أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ بَیِّنَةُ مٰا فِی الصُّحُفِ الْأُولیٰ ).

این احتمال نیز در تفسیر آیه وجود دارد که منظور از"بینه"خود قرآن است که بیانگر حقایق کتب آسمانی گذشته در سطحی عالیتر است،آیه فوق می گوید:اینها چرا معجزه می طلبند و بهانه جویی می کنند مگر همین قرآن با این امتیازات بزرگ که حاوی حقایق کتب آسمانی پیشین است برای آنها کافی نیست.

تفسیر دیگری نیز برای این آیه گفته شده و آن اینکه پیامبر اسلام با اینکه درس نخوانده بود آن چنان کتاب روشن و آشکاری آورده که با آنچه در متون کتب آسمانی بوده هماهنگ است،و این خود نشانه بر اعجاز آن می باشد،بعلاوه صفات پیامبر و کتابش با نشانه هایی که در کتب آسمانی پیشین آمده است کاملا تطبیق می کند،و این دلیل حقانیت او است (1).

*** به هر حال این بهانه جویان مردمی حق طلب نیستند بلکه دائما در فکر بهانه گیری تازه ای می باشند حتی"اگر ما آنها را قبل از نزول این قرآن و آمدن پیامبر اسلام مجازات و هلاک می کردیم در قیامت می گفتند پروردگارا چرا پیامبری برای ما نفرستادی،تا از آیات تو پیروی کنیم پیش از آنکه ذلیل و رسوا شویم"؟!

ص :344

( وَ لَوْ أَنّٰا أَهْلَکْنٰاهُمْ بِعَذٰابٍ مِنْ قَبْلِهِ لَقٰالُوا رَبَّنٰا لَوْ لاٰ أَرْسَلْتَ إِلَیْنٰا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آیٰاتِکَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزیٰ ).

ولی اکنون که این پیامبر بزرگ با این کتاب با عظمت به سراغ آنها آمده هر روز سخنی می گویند و برای فرار از حق بهانه ای می تراشند.

*** به آنها اخطار کن"و بگو همه ما و شما در انتظاریم"( قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ ).

ما انتظار وعده های الهی را در مورد شما داریم،شما هم در انتظار این هستید که مشکلات و مصائب دامان ما را بگیرد.

"اکنون که چنین است در انتظار باشید"( فَتَرَبَّصُوا ).

"اما به زودی خواهید دانست چه کسانی اهل راه مستقیم و آئین حقند و چه کسانی به منزلگاه حق،و نعمت جاودان الهی هدایت یافتند"( فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحٰابُ الصِّرٰاطِ السَّوِیِّ وَ مَنِ اهْتَدیٰ ).

و با این جمله قاطع و پرمعنی گفتگوی خود را با این منکران لجوج و بهانه جو در اینجا پایان می دهد.

خلاصه از آنجا که این سوره در"مکه"نازل شده،و در آن زمان پیامبر ص و مسلمانان تحت فشار شدیدی از ناحیه دشمنان قرار داشتند خداوند در پایان این سوره به آنها دلداری می دهد:گاه می گوید:اموال و ثروتهای آنها که سرمایه زودگذر این دنیا است و برای آزمایش و امتحان است چشم شما را بخود متوجه نکند.

و گاه دستور به نماز و استقامت می دهد تا نیروی معنوی آنان را در برابر انبوه دشمنان تقویت کنند.

و سرانجام به مسلمانان بشارت می دهد که این گروه اگر ایمان نیاورند

ص :345

سرنوشت شوم و تاریکی دارند که باید در انتظار آن باشند.

***پروردگارا!ما را از هدایت یافتگان و اصحاب صراط مستقیم قرار ده.

خداوندا!به ما آن قدرت و شهامت عطا فرما که نه از انبوه دشمنان بترسیم،و نه از حوادث سخت و مشکلات در هراس بیفتیم.

روح لجاجت و بهانه جویی را از ما برگیر و توفیق پذیرش حق را به ما مرحمت کن.

پایان سوره طه پنجشنبه 20 جمادی الثانیة(روز میلاد مسعود بانوی اسلام فاطمه زهرا(ع) سال 1402 هجری قمری

ص :346

فضیلت سوره انبیاء

از پیامبر گرامی اسلام ص در فضیلت تلاوت این سوره چنین نقل شده:

من قرء سورة الانبیاء حاسبه اللّٰه حسابا یسیرا،و صافحه و سلم علیه کل نبی ذکر اسمه فی القرآن: "هر کس سوره انبیاء را بخواند خداوند حساب او را آسان می کند(و در محاسبه اعمالش روز قیامت سخت گیری نخواهد کرد)و هر پیامبری که نام او در قرآن ذکر شده با او مصافحه کرده و سلام می فرستد" (1).

و از امام صادق ع می خوانیم:

من قرء سورة الانبیاء حبا لها کان کمن رافق النبیین اجمعین فی جنات النعیم،و کان مهیبا فی اعین الناس حیاة الدنیا: "هر کس سوره انبیاء را از روی عشق و علاقه بخواند،با همه پیامبران در باغهای پر نعمت بهشت،رفیق و همنشین می گردد،و در زندگی دنیا نیز در چشم مردم پر ابهت خواهد بود) (2).

جمله"حبا لها"(از روی عشق و علاقه به این سوره)در واقع کلیدی است برای فهم معنی روایاتی که در زمینه فضیلت سوره های قرآن به ما رسیده، یعنی هدف تنها تلاوت و خواندن الفاظ نیست،بلکه عشق به محتوی است و مسلما عشق به محتوی بدون عمل معنی ندارد و اگر کسی چنین ادعایی کند که من عاشق فلان سوره ام،اما عملش بر ضد مفاهیم آن باشد دروغ می گوید.

بارها گفته ایم قرآن کتاب عقیده و عمل است و خواندن مقدمه ای است برای اندیشیدن،و اندیشیدن مقدمه ای است برای ایمان و عمل!.

***

ص :348

محتوای سوره

1-این سوره چنان که از نامش پیدا است،سوره پیامبران است،چرا که نام شانزده پیامبر،بعضی،با ذکر فرازهایی از حالاتشان و بعضی تنها به صورت اشاره در این سوره آمده است(موسی-هارون-ابراهیم-لوط-اسحاق- یعقوب-نوح-داود-سلیمان-ایوب-اسماعیل-ادریس-ذا الکفل-ذا النون (یونس)-زکریا و یحیی ع). بنا بر این تکیه بحثهای مهم این سوره بر روی برنامه های انبیاء است. علاوه بر اینها پیامبران دیگری هستند که نامشان صریحا در این سوره برده نشده ولی پیرامون آنها سخنی آمده است(مانند پیامبر اسلام ص و حضرت مسیح). 2-از این گذشته ویژگی سوره های"مکی"که از عقائد دینی،مخصوصا از مبدء و معاد سخن می گوید،کاملا در این سوره منعکس است. 3-در این سوره از وحدت خالق و اینکه جز او معبود و آفریدگاری نیست و نیز از آفرینش جهان بر اساس هدف و برنامه،و وحدت قوانین حاکم بر این عالم و همچنین وحدت سرچشمه حیات و هستی،و نیز وحدت موجودات در برنامه فنا و مرگ،بحث به میان آمده است. 4-بخش دیگری از این سوره،از پیروزی حق بر باطل،توحید بر شرک و لشکریان عدل و داد بر جنود ابلیس،سخن گفته شده است. 5-جالب اینکه این سوره با هشدارهای شدید نسبت به مردم غافل و بیخبر از حساب و کتاب آغاز شده،و پایان آن نیز با هشدارهای دیگری در این زمینه تکمیل می گردد. پیامبرانی که نامشان در این سوره آمده بعضا بیان زندگی و برنامه های مشروحشان در سوره های دیگر ذکر شده است ولی در این سوره بیشتر روی این بخش از حالات انبیاء تکیه شده که آنها هنگامی که در تنگناهای سخت گرفتار می شدند چگونه دست توسل به دامان لطف حق می زدند و چگونه خداوند این بن بستها را بر آنها می گشود و از طوفان و گرداب نجاتشان می بخشید. "ابراهیم"به هنگامی که در آتش نمرود گرفتار شد. "یونس"هنگامی که در شکم ماهی فرو رفت. "زکریا"هنگامی که آفتاب عمر خود را نزدیک به غروب دید ولی جانشینی نداشت که برنامه هایش را تکمیل کند. و همچنین سایر پیامبران به هنگام گرفتاری در طوفانهای سخت.

ص :349

از پیامبر گرامی اسلام ص در فضیلت تلاوت این سوره چنین نقل شده:

من قرء سورة الانبیاء حاسبه اللّٰه حسابا یسیرا،و صافحه و سلم علیه کل نبی ذکر اسمه فی القرآن: "هر کس سوره انبیاء را بخواند خداوند حساب او را آسان می کند(و در محاسبه اعمالش روز قیامت سخت گیری نخواهد کرد)و هر پیامبری که نام او در قرآن ذکر شده با او مصافحه کرده و سلام می فرستد" 1.

و از امام صادق ع می خوانیم:

من قرء سورة الانبیاء حبا لها کان کمن رافق النبیین اجمعین فی جنات النعیم،و کان مهیبا فی اعین الناس حیاة الدنیا: "هر کس سوره انبیاء را از روی عشق و علاقه بخواند،با همه پیامبران در باغهای پر نعمت بهشت،رفیق و همنشین می گردد،و در زندگی دنیا نیز در چشم مردم پر ابهت خواهد بود) 2.

جمله"حبا لها"(از روی عشق و علاقه به این سوره)در واقع کلیدی است برای فهم معنی روایاتی که در زمینه فضیلت سوره های قرآن به ما رسیده، یعنی هدف تنها تلاوت و خواندن الفاظ نیست،بلکه عشق به محتوی است و مسلما عشق به محتوی بدون عمل معنی ندارد و اگر کسی چنین ادعایی کند که من عاشق فلان سوره ام،اما عملش بر ضد مفاهیم آن باشد دروغ می گوید.

بارها گفته ایم قرآن کتاب عقیده و عمل است و خواندن مقدمه ای است برای اندیشیدن،و اندیشیدن مقدمه ای است برای ایمان و عمل!.

***

ص :

4-(اما پیامبر)گفت پروردگار من همه سخنان را چه در آسمان باشد و چه در زمین می داند و او شنوا و داناست.

5-آنها گفتند(آنچه را محمد آورده وحی نیست)بلکه خوابهای آشفته است،اصلا او به دروغ آن را به خدا بسته،نه او یک شاعر است!(اگر راست می گوید)باید معجزه ای برای ما بیاورد،همانگونه که پیامبران پیشین با معجزات فرستاده شدند.

آنها از نزدیکی حساب غافلند،و این غفلت سبب می شود که از آیات حق اعراض کنند در حقیقت"غفلت از حساب"علت است،و"اعراض از آیات حق"معلول آن،و یا منظور اعراض از خود حساب و آمادگی برای پاسخگویی در آن دادگاه بزرگ است،یعنی چون غافلند خود را آماده نمی کنند و روی گردان می شوند.

در اینجا این سؤال پیش می آید که نزدیک شدن حساب و قیامت به چه معنی است؟ بعضی گفته اند:منظور آن است که باقیمانده دنیا در برابر آنچه گذشته کم است،و به همین دلیل رستاخیز نزدیک خواهد بود(نزدیک نسبی)به خصوص اینکه از پیامبر اسلام ص نقل شده که فرمود:

بعثت انا و الساعة کهاتین! :

"بعثت من و روز قیامت مانند این دو است"!(اشاره به انگشت"سبابه"و "وسطی" که در کنار هم قرار دارند فرمود) (1).

بعضی دیگر گفته اند:این تعبیر به خاطر بودن رستاخیز است،همانگونه که در ضرب المثل معروف عرب می خوانیم:کل ما هو آت قریب(هر چه قطعا می آید نزدیک است).

در عین حال این دو تفسیر منافاتی با هم ندارند و ممکن است آیه اشاره به هر دو نکته باشد.

بعضی از مفسران مانند"قرطبی"این احتمال را نیز داده که"حساب" در اینجا اشاره به"قیامت صغری"یعنی مرگ است،زیرا به هنگام مرگ نیز قسمتی از محاسبه و جزای اعمال به انسان می رسد (2).

ولی ظاهرا آیه فوق ناظر به قیامت کبری است.

***

ص :353

آیه بعد یکی از نشانه های اعراض و روی گردانی آنها را به این صورت بیان می کند:"هر ذکر و یادآوری تازه پروردگار که به سراغ آنها بیاید با شوخی و بازی و لعب به آن گوش فرا می دهند"!( مٰا یَأْتِیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلاَّ اسْتَمَعُوهُ وَ هُمْ یَلْعَبُونَ ).

هرگز نشده است که در برابر سوره یا آیه،و خلاصه سخن بیدارکننده ای از ناحیه پروردگار،به طور جدی با آن برخورد کنند،ساعتی در آن بیندیشند و حد اقل احتمال بدهند که این سخن در حیات و سرنوشت آنها اثر دارد آنها نه به حساب الهی فکر می کنند و نه به هشدارهای پروردگار.

اصولا یکی از بدبختیهای افراد جاهل و متکبر و خودخواه این است که همیشه نصائح و اندرزهای خیراندیشان را به شوخی و بازی می گیرند،و همین سبب می شود که هرگز از خواب غفلت بیدار نشوند،در حالی که اگر حتی یک بار به صورت جدی با آن برخورد کنند چه بسا مسیر زندگانی آنها در همان لحظه تغییر پیدا می کند.

کلمه"ذکر"در آیه فوق اشاره به هر سخن بیدارکننده است،و تعبیر به"محدث"(تازه و جدید)اشاره به این است که کتب آسمانی،یکی پس از دیگری نازل می گردد و سوره های قرآن و آیات آن هر کدام محتوای تازه و نوی دارد،که از طرق مختلف برای نفوذ در دلهای غافلان وارد می شود،اما چه سود برای کسانی که همه اینها را به شوخی می گیرند.

اصولا گویا آنها از تازه ها وحشت دارند،با همان خرافات قدیمی که از نیاکان خود به ارث برده اند دل خوش کرده اند،گویی پیمان جاودانه بسته اند که با هر حقیقت تازه ای مخالفت کنند،در حالی که اساس قانون تکامل بر این است که هر روز انسان را با مسائل تازه و نوینی مواجه می سازد.

***

ص :354

باز برای تاکید بیشتر می گوید:"آنها در حالی هستند که دلهایشان در لهو و بی خبری فرو رفته است"( لاٰهِیَةً قُلُوبُهُمْ ).

زیرا آنها از نظر ظاهر همه مسائل جدی را لعب و بازی و شوخی می پندارند (چنان که جمله یلعبون به صورت فعل مضارع و مطلق به آن اشاره می کند)و از نظر باطن گرفتار لهو و اشتغال فکر به مسائل بی ارزش و غافل کننده هستند.

و طبیعی است چنین کسانی هرگز راه سعادت را نخواهند یافت.

بعد به گوشه ای از نقشه های شیطانی آنها اشاره کرده می فرماید:"این ظالمان گفتگوهای درگوشی خود را که برای توطئه انجام می دهند پنهان می دارند، و می گویند این یک بشر عادی همچون شما است"( وَ أَسَرُّوا النَّجْوَی الَّذِینَ ظَلَمُوا هَلْ هٰذٰا إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ ) (1).

حال که او یک بشر عادی بیش نیست لا بد این کارهای خارق العاده او و نفوذ سخنش چیزی جز سحر نمی تواند باشد"آیا شما به سراغ سحر می روید با اینکه می بینید"؟!( أَ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَ أَنْتُمْ تُبْصِرُونَ ).

گفتیم این سوره در"مکه"نازل شده،و در آن ایام دشمنان اسلام کاملا نیرومند بودند،پس چه لزومی داشت که سخنان خود را مخفی کنند،حتی نجواهایشان را،(توجه داشته باشید که قرآن می گوید سخنان درگوشی را پنهان می کردند).

این ممکن است به خاطر آن باشد که آنها در مسائلی که جنبه توطئه و نقشه داشت به مشورت می پرداختند تا در برابر توده مردم با طرح واحدی در برابر پیامبر ص بایستند.

ص :355

بعلاوه آنها از نظر قدرت و زور مسلما جلو بودند ولی از نظر منطق و قدرت نفوذ کلام،برتری با پیامبر ص و مسلمانان بود،و همین برتری سبب می شد که آنها برای انتخاب برچسبها و پاسخهای ساختگی در برابر پیامبر ص به مشورتهای نهانی بنشینند.

به هر حال آنها در این گفتارشان روی دو چیز تکیه داشتند،یکی بشر بودن پیامبر ص و دیگری برچسب سحر،و در آیات بعد برچسبهای دیگری نیز خواهد آمد که قرآن به پاسخ آنها می پردازد.

*** ولی قرآن نخست به صورت کلی به آنها از زبان پیامبر ص چنین پاسخ می گوید:"پروردگار من هر سخنی چه در آسمان باشد و چه در زمین می داند" ( قٰالَ رَبِّی یَعْلَمُ الْقَوْلَ فِی السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ ).

چنین تصور نکنید که سخنان مخفیانه و توطئه های پنهانی شما بر او مخفی باشد،"چرا که او هم شنوا است و هم دانا"( وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ).

او همه چیز را می داند و از همه کار با خبر است،نه تنها سخنان را می شنود، از اندیشه هایی که از مغزها می گذرد،و تصمیمهایی که در سینه ها پنهان است آگاه است.

*** بعد از ذکر دو قسمت از بهانه جوئیهای مخالفان،به چهار قسمت دیگر از آن پرداخته چنین می گوید:"آنها گفتند آنچه پیامبر ص به عنوان وحی آورده خوابهای آشفته و پراکنده ای بیش نیست"که او آنها را حقیقت و واقعیت می پندارد! ( بَلْ قٰالُوا أَضْغٰاثُ أَحْلاٰمٍ ) (1).

ص :356

و گاه این سخن خود را عوض می کنند و می گویند:"او مرد دروغگویی است که این سخنان را به خدا افترا بسته"!( بَلِ افْتَرٰاهُ ).

و گاه می گویند:"نه او یک شاعر است"و این آیات مجموعه ای از تخیلات شاعرانه او است"( بَلْ هُوَ شٰاعِرٌ ).

و در آخرین مرحله می گویند:از همه اینها که بگذریم"اگر او راست می گوید که فرستاده خدا است باید معجزه ای برای ما بیاورد همانگونه که پیامبران پیشین با معجزات فرستاده شدند"( فَلْیَأْتِنٰا بِآیَةٍ کَمٰا أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ ).

بررسیهای این نسبتهای ضد و نقیض به پیامبر ص خود بهترین دلیل بر آن است که آنها حق طلب نبودند،بلکه هدفشان بهانه جویی و به اصطلاح بیرون کردن حریف از میدان به هر قیمت و به هر صورت بوده است.

گاه ساحرش می خواندند،زمانی شاعر،گاه مفتری،و گاه(العیاذ باللّٰه) یک آدم خیالاتی که خوابهای پریشانش را وحی به حساب آورده! گاه می گویند چرا تو انسانی؟!و گاه با دیدن آن همه معجزات باز بهانه معجزه دیگر می گیرند.

اگر ما دلیلی بر بطلان سخنانشان جز این پراکنده گویی نداشتیم به تنهایی کافی بود،ولی در آیات بعد خواهیم دید که قرآن از طرق دیگر نیز به آنها پاسخ قاطع می گوید.

***

جر و بحث بود و مدتی طولانی افکار گروهی از دانشمندان را به خود جلب کرده بود.

ولی ما امروز به خوبی می دانیم که این بحث بیشتر جنبه سرگرمی سیاسی داشته،تا علمای اسلام را به خود مشغول دارند و از مسائل اصولی و اساسی که تماس با وضع حکومت و طرز زندگی مردم و حقایق اصلی اسلام دارد منصرف سازند.

امروز برای ما کاملا روشن است که اگر منظور از کلام اللّٰه محتوا و مضمون آنست،بطور قطع قدیم است یعنی همیشه در علم خدا بوده و علم واسع پروردگار همیشه به آن احاطه داشته است.

و اگر منظور این الفاظ و این کلمات و این وحی است که بر پیامبر ص نازل شده،آن هم بدون شک"حادث"است.

کدام عاقل می گوید الفاظ و کلمات ازلی است؟یا نزول وحی بر پیامبر ص از آغاز فرمان رسالت نبوده؟بنا بر این ملاحظه می کنید هر طرف بحث را بگیریم مساله آفتابی و روشن است.

به تعبیر دیگر قرآن الفاظی دارد و معانی،الفاظش قطعا حادث است و معانیش قطعا قدیم،بنا بر این جایی برای جر و بحث نیست.

وانگهی این بحث کدام مشکل علمی و اجتماعی و سیاسی و اخلاقی از جامعه اسلامی را حل می کند؟و چرا بعضی از دانشمندان پیشین فریب شگردهای حاکمان مکار توطئه گر را خورده اند؟! لذا می بینیم بعضی از امامان اهل بیت ع ضمن بیان روشن این مساله عملا به آنها هشدار دادند که از این گونه بحثها بپرهیزید (1).

***

ص :358

10-ما بر شما کتابی نازل کردیم که وسیله تذکر(و بیداری)شما در آنست،آیا اندیشه نمی کنید؟

که پیش از تو آمدند،مردانی بودند که وحی به آنها میفرستادیم"( وَ مٰا أَرْسَلْنٰا قَبْلَکَ إِلاّٰ رِجٰالاً نُوحِی إِلَیْهِمْ ).

این یک واقعیت تاریخی است که همگان از آن آگاهند"و اگر شما نمی دانید از آگاهان بپرسید"( فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ ).

***

وَ یَمْشِی فِی الْأَسْوٰاقِ :"چرا این پیامبر غذا می خورد و در بازارها راه می رود"؟! (فرقان-7).

جمله" مٰا کٰانُوا خٰالِدِینَ "نیز تکمیلی بر همین معنی است،چرا که مشرکان می گفتند:خوب بود بجای بشر فرشته ای فرستاده می شد،فرشته ای که عمر جاودان داشته باشد و دست مرگ به دامان او دراز نشود!قرآن در پاسخ آنها می گوید:هیچیک از پیامبران پیشین عمر جاویدان نداشتند که پیامبر اسلام ص داشته باشد.

به هر حال بدون شک-همانگونه که بارها گفته ایم-رهبر انسانها باید از جنس خودشان باشد،با همان غرائز،عواطف،احساسها،نیازها،و علاقه ها،تا دردهای آنها را لمس کند،و بهترین طریق درمان را با الهام گرفتن از تعلیماتش انتخاب نماید،تا الگو و اسوه ای برای همه انسانها باشد و حجت را بر همه تمام کند.

*** سپس به عنوان تهدید و هشداری به منکران سرسخت و لجوج چنین می گوید:ما به پیامبرانمان وعده داده بودیم که آنها را از چنگال دشمنان رهایی بخشیم و نقشه های آنها را نقش بر آب کنیم،آری"ما سرانجام به این وعده خود وفا کردیم و صدق آن را آشکار ساختیم،آنها و تمام کسانی را که می خواستیم نجات دادیم و مسرفان را هلاک نمودیم"!( ثُمَّ صَدَقْنٰاهُمُ الْوَعْدَ فَأَنْجَیْنٰاهُمْ وَ مَنْ نَشٰاءُ وَ أَهْلَکْنَا الْمُسْرِفِینَ ).

آری همانگونه که سنت ما انتخاب کردن رهبران بشر از میان افراد بشر بود،این هم سنت ما بود که در برابر توطئه های مخالفان از آنها حمایت کنیم و اگر اندرزهای پی در پی در آنها مؤثر نیفتاد،صفحه زمین را از لوث وجودشان پاک سازیم.

ص :362

پیدا است که منظور از" وَ مَنْ نَشٰاءُ "(هر که را بخواهیم)خواستنی است که بر معیار ایمان و عمل صالح دور می زند،و نیز روشن است که منظور از "مسرفان"در اینجا کسانی است که در مورد خویشتن و جامعه ای که در آن زندگی داشتند،اسراف کردند،از طریق انکار آیات الهی و تکذیب پیامبران.

لذا در جای دیگر قرآن می خوانیم: کَذٰلِکَ حَقًّا عَلَیْنٰا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ :

"این گونه بر ما حق و لازم بود که مؤمنان را نجات دهیم"(یونس-103).

*** در آخرین آیه مورد بحث در یک جمله کوتاه و پرمعنی،به اکثر ایرادهای مشرکان مجددا پاسخ داده می گوید:"ما بر شما کتابی نازل کردیم که وسیله بیداری شما در آن است آیا تعقل نمی کنید؟!"( لَقَدْ أَنْزَلْنٰا إِلَیْکُمْ کِتٰاباً فِیهِ ذِکْرُکُمْ أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ ).

هر کس آیات این کتاب را که مایه تذکر و بیداری دل و حرکت اندیشه و پاکی جامعه ها است بررسی کند به خوبی می داند یک معجزه روشن و جاویدان است،با وجود این معجزه آشکار که از جهات مختلف آثار اعجاز در آن نمایان است(از جهت جاذبه فوق العاده،از جهت محتوی،احکام و قوانین،عقائد و معارف و...)آیا باز در انتظار ظهور معجزه دیگری هستید؟کدام معجزه بهتر از این می تواند حقانیت دعوت پیامبر اسلام ص را ثابت کند؟! از این گذشته آیات این کتاب فریاد می زند،که سحر نیست،واقعیت است و تعلیمات پرمحتوا و جذاب،آیا باز هم می گوئید سحر است؟! آیا می توان نسبت" أَضْغٰاثُ أَحْلاٰمٍ "به این آیات داد؟خوابهای پریشان و بی معنی کجا و این سخنان موزون و منسجم کجا؟ آیا می توان آن را دروغ و افترا شمرد؟با اینکه آثار صدق از همه جای آن نمایان است؟

ص :363

و آیا آورنده آن"شاعر"بوده،در حالی که شعر بر محور تخیل دور می زند و آیات این کتاب همه بر اساس واقعیتها است؟! کوتاه سخن اینکه دقت و بررسی در این کتاب ثابت می کند که این نسبتهای ضد و نقیض،وصله هایی است ناهمرنگ و سخنانی است مغرضانه و نابخردانه.

در اینکه کلمه"ذکرکم"در آیه فوق به چه معنی است،مفسران بیانات گوناگونی دارند:

بعضی گفته اند:منظور این است که آیات قرآن،مایه تذکر و بیداری اندیشه های شما است،چنان که در جای دیگر می گوید: فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخٰافُ وَعِیدِ :"به وسیله این قرآن کسانی را که از مجازات الهی می ترسند تذکر ده"(ق-45).

گروهی گفته اند:منظور این است که این قرآن،نام و آوازه شما را در دنیا بلند می کند،یعنی مایه عز و شرف شما است،شما مؤمنان و مسلمانان،و یا شما قوم عرب،که قرآن به زبان شما نازل شده،و اگر از شما گرفته شود،نام و نشانی در جهان نخواهید داشت.

بعضی دیگر گفته اند:منظور این است که در این قرآن آنچه مورد نیاز شما در امر دین و دنیا است و یا در زمینه مکارم اخلاق است،یادآوری شده.

گرچه این تفاسیر منافاتی با یکدیگر ندارد و ممکن است همه در تعبیر ذکرکم جمع باشند اما تفسیر نخست روشنتر به نظر می رسد.

و اگر گفته شود چگونه این قرآن مایه بیداری است؟در حالی که بسیاری از مشرکان شنیدند و بیدار نشدند،در پاسخ می گوئیم:بیدارکننده بودن قرآن جنبه اجباری و الزامی ندارد بلکه مشروط است به اینکه انسان خودش بخواهد و دریچه های قلبش را به روی آن بگشاید.

ص :364

15-و هم چنان این سخن را تکرار می کردند تا ریشه آنها را قطع کردیم و آنها را خاموش ساختیم!.

پا به فرار گذاردند"( فَلَمّٰا أَحَسُّوا بَأْسَنٰا إِذٰا هُمْ مِنْهٰا یَرْکُضُونَ ) (1).

درست همانند یک لشگر شکست خورده که شمشیرهای برهنه دشمن را پشت سر خود می بیند به هر سو پراکنده می شوند.

*** اما به عنوان توبیخ و سرزنش به آنها گفته می شود:"فرار نکنید و بازگردید به سوی زندگانی پرناز و نعمتتان!و به سوی کاخها و قصرها و مسکنهای پرزر و زیورتان،شاید سائلان بیایند و از شما تقاضا کنند"( لاٰ تَرْکُضُوا وَ ارْجِعُوا إِلیٰ مٰا أُتْرِفْتُمْ فِیهِ وَ مَسٰاکِنِکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْئَلُونَ ).

این عبارت ممکن است اشاره به آن باشد که همواره در این زندگی پرناز و نعمتی که داشتند سائلان و تقاضاکنندگان بر در خانه هایشان رفت و آمد داشتند،با امید می آمدند و محروم بازمی گشتند به آنها می گوید:بازگردید و همان صحنه های نفرت انگیز را تکرار کنید،و این در حقیقت یک نوع استهزاء و سرزنش است.

بعضی از مفسران نیز احتمال داده اند که جمله" لَعَلَّکُمْ تُسْئَلُونَ "اشاره ای به دستگاه پر زرق و برق و کبریایی آنها است که خود شخصا در گوشه ای می نشستند و مرتبا فرمان می دادند،و خدمتگزاران،پی در پی نزد آنها می آمدند و سؤال از امر و فرمانشان می کردند.

اما اینکه گوینده این سخن کیست؟در آیه صریحا نیامده.

ممکن است ندایی وسیله فرشتگان خدا یا پیامبران و رسولانشان باشد

ص :367

یا از درون ضمیر مخفی و وجدانشان.

در حقیقت این ندای الهی بوده است که به آنها گفته می شد:"فرار نکنید و بازگردید"که از یکی از این سه طریق به آنها می رسیده است.

جالب اینکه در اینجا از میان تمام نعمتهای مادی بالخصوص روی"مسکن" انگشت گذارده شده،شاید به خاطر اینکه نخستین وسیله آرامش انسان وجود یک مسکن مناسب است،و یا اینکه انسان غالبا بیشترین درآمد زندگی خود را صرف مسکنش می کند،و نیز بیشترین علاقه او به آن است.

*** به هر حال آنها در این هنگام بیدار می شوند،آنچه را قبلا شوخی می پنداشتند به جدی ترین صورت در برابر خویش می بینند و فریادشان بلند می شود"می گویند:

ای وای بر ما که ظالم و ستمگر بودیم"!( قٰالُوا یٰا وَیْلَنٰا إِنّٰا کُنّٰا ظٰالِمِینَ ).

*** اما این بیداری اضطراری که در برابر صحنه های جدی عذاب برای هر کس پیدا می شود بی ارزش است،و اثری در تغییر سرنوشت آنها ندارد،لذا قرآن در آخرین آیه مورد بحث اضافه می کند:"و هم چنان این سخن را(وای بر ما ظالم و ستمگر بودیم)تکرار می کردند تا آنها را از ریشه،قطع کردیم و آنها را خاموش ساختیم"( فَمٰا زٰاَلَتْ تِلْکَ دَعْوٰاهُمْ حَتّٰی جَعَلْنٰاهُمْ حَصِیداً خٰامِدِینَ ).

همچون زراعتی درو شده(حصید)بر زمین می ریزند،و شهر پر جوش و خروش و آبادشان به قبرستان ویران و خاموشی مبدل می گردد(خامدین) (1)

ص :368

این زمین گسترده،این آسمان پهناور،و اینهمه موجودات متنوع و بدیعی که در صحنه آنها است نشان می دهد،غرض مهمی در کار بوده است، آری هدف این بوده که از یک سو بیانگر آن آفریننده بزرگ باشند و نشانه ای از عظمتش، و از سوی دیگر دلیلی بر"معاد"باشد و گرنه این همه غوغا برای این چند روز معنی نداشت.

آیا ممکن است انسانی در وسط بیابانی،کاخ مجهزی با تمام وسائل فراهم کند،تنها برای اینکه در تمام عمر یک ساعت از آنجا می گذرد،در آن استراحت می کند؟ کوتاه سخن اینکه:اگر این جهان با عظمت را از دریچه چشم مردم بی ایمان بنگریم پوچ و بی هدف است،تنها ایمان به"مبدء"و"معاد"است که آن را هدف دار می کند.

*** آیه بعد می گوید:اکنون که مسلم شد عالم بی هدف نیست،این هم مسلم است که هدف این آفرینش،سرگرمی خدا به امر خلقت نبوده است که این سرگرمی نامعقولی است:"به فرض محال که ما می خواستیم وسیله ای برای سرگرمی خود انتخاب کنیم چیزی انتخاب می کردیم که متناسب ما باشد" ( لَوْ أَرَدْنٰا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لاَتَّخَذْنٰاهُ مِنْ لَدُنّٰا إِنْ کُنّٰا فٰاعِلِینَ ).

در حقیقت"لعب"به معنی کار بی هدف است،و"لهو"اشاره به هدفهای نامعقول یا سرگرمیهاست.

آیه مورد بحث بازگوی دو حقیقت است:نخست با توجه به کلمه"لو" که در لغت عرب برای امتناع است،اشاره به این می کند که محال است هدف پروردگار سرگرمی خویشتن باشد.

ص :370

سپس می گوید:به فرض که هدف سرگرمی بود باید سرگرمی مناسب ذات او باشد،از عالم مجردات و مانند آن،نه عالم محدود ماده (1).

*** سپس با لحن قاطعی برای ابطال اوهام بیخردانی که دنیا را بی هدف یا تنها مایه سرگرمی می پندارند چنین می گوید:این جهان،مجموعه ای است از حق و واقعیت، چنین نیست که اساس آن بر باطل بوده باشد"بلکه ما حق را بر سر باطل می کوبیم تا آن را نابود و هلاک سازد و باطل محو و نابود می شود" ( بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْبٰاطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذٰا هُوَ زٰاهِقٌ ).

و در پایان آیه می گوید:"اما وای بر شما از این توصیفی که از بی هدفی عالم می کنید"( وَ لَکُمُ الْوَیْلُ مِمّٰا تَصِفُونَ ).

یعنی ما همواره دلائل عقلی و استدلالات روشن و معجزات آشکار خود را در برابر پندارها و اوهام بیهوده گرایان قرار می دهیم،تا در نظر اندیشمندان و صاحبان عقل،این پندارها درهم کوبیده و نابود شود.

دلائل شناسایی خدا روشن است،دلائل وجود معاد آشکار،براهین حقانیت انبیاء،واضح،و در حقیقت برای آنها که لجوج و بهانه گیر نیستند،حق از باطل کاملا قابل شناسایی است.

قابل توجه اینکه:جمله"نقذف"از ماده"قذف"به معنی پرتاب کردن است،مخصوصا پرتاب کردن از راه دور،و از آنجا که پرتاب از راه دور،شتاب

ص :371

و سرعت و قوت بیشتری دارد،این تعبیر بیانگر قدرت پیروزی حق بر باطل است، کلمه"علی"نیز مؤید این معنی است،زیرا این کلمه معمولا در موارد"علو" به کار می رود.

جمله"یدمغه"که به گفته راغب به معنی شکستن جمجمه و مغز سر است که حساسترین نقطه بدن انسان محسوب می شود،تعبیر رسایی است برای غالب بودن لشگر حق،غلبه ای چشمگیر و قاطع.

تعبیر به"اذا"نشان می دهد که حتی در آنجایی که انتظار نمی رود حق پیروز شود ما این برنامه را انجام می دهیم.

تعبیر به"زاهق"که به معنی چیزی است که به کلی مضمحل شده نیز تاکید دیگری است بر این منظور.

و اینکه جمله"نقذف"و"یدمغ"به صورت فعل مضارع آمده دلیل بر استمرار این برنامه است.

***

آیا او نیازی به عبادت و نیایشهای ما دارد؟آیا او می خواسته است شناخته شود و خلق را آفریده است تا شناخته گردد؟! ولی همانگونه که گفتیم این یک اشتباه بزرگ است که از مقایسه"خدا" و"خلق"ناشی می گردد،در حالی که در بحث شناخت صفات خدا،بزرگترین سد و مانع همین مقایسه نادرست است،(لذا اصل اولی در این بحث آنست که ما بدانیم او در هیچ چیز به ما شباهت ندارد).

ما موجودی هستیم از هر نظر محدود،و به همین دلیل تمام تلاشهایمان برای رفع کمبودهایمان است،درس می خوانیم،تا با سواد شویم و کمبود علممان از بین برود،بدنبال کسب و کار می رویم تا با فقر و ناداری مبارزه کنیم،لشکر و عسکر و نیرو تهیه می کنیم تا کمبود قدرتمان را در برابر حریف جبران کنیم حتی در مسائل معنوی و تهذیب نفس و سیر و مقامات روحانی،باز تلاشها در جهت رفع کمبودها است.

ولی آیا آن وجودی که از هر نظر بی نهایت است، علم و قدرت و نیروهایش بی انتها،و از هیچ نظر کمبودی ندارد،معقول است کاری برای رفع کمبودش انجام دهد؟ از این تحلیل روشن به اینجا می رسیم که از یک سو آفرینش بی هدف نیست و از سوی دیگر این هدف به آفریدگار باز نمی گردد.

در اینجا به آسانی می توان نتیجه گرفت که هدف حتما و بدون شک چیزی مربوط به خود ماست.

با توجه به این مقدمه می توان دریافت که هدف آفرینش چیزی جز تکامل و تعالی ما نیست،به تعبیر دیگر عالم هستی،دانشگاهی است برای تکامل ما در زمینه علم.

پرورشگاهی است از نظر تربیتی برای تهذیب نفوس ما.

ص :373

تجارتخانه ای است برای کسب درآمدهای معنوی.

سرزمین زراعت پرباری است برای پرورش انواع محصولات انسان.

آری(الدنیا مزرعة الآخرة...الدنیا دار صدق لمن صدقها و دار غنی لمن تزود منها و دار موعظة لمن اتعظ منها) (1).

این قافله از عالم عدم به حرکت درآمده و به سوی بی نهایت دائما در حال پیشروی است.

قرآن مجید با اشارات کوتاه و بسیار پر معنی در آیات مختلف از یک سو به اصل وجود هدف در آفرینش اشاره می کند،و از سوی دیگر این هدف را مشخص می سازد.

در قسمت اول می گوید: أَ یَحْسَبُ الْإِنْسٰانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدیً :"آیا انسان گمان می کند مهمل آفریده شده و بیهوده رها می شود"(قیامت-36) أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّمٰا خَلَقْنٰاکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنٰا لاٰ تُرْجَعُونَ :"آیا چنین پنداشتید که ما بیهوده شما را آفریدیم و به سوی ما بازگشت نمی کنید"(مؤمنون-115).

وَ مٰا خَلَقْنَا السَّمٰاءَ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَیْنَهُمٰا بٰاطِلاً ذٰلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا :

"ما آسمان و زمین و آنچه میان آنها است بیهوده نیافریدیم،این گمان و پندار کافران است"(ص-27).

و در قسمت دوم گاه در آیات قرآن،هدف آفرینش،عبودیت و بندگی خدا قرار داده شده، وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّٰ لِیَعْبُدُونِ :"من انسانها و جن را نیافریدم مگر برای اینکه عبادتم کنند"(ذاریات-56)بدیهی است عبادت مکتبی است برای پرورش انسان در ابعاد مختلف،عبادت به معنی وسیع کلمه که تسلیم فرمان خدا بودن است روح و جان انسان را در زمینه های گوناگون تکامل می بخشد که شرح آن را در ذیل آیات مربوط به عبادات مختلف بیان کرده ایم.

ص :374

و گاه می گوید:هدف آفرینش آگاهی و بیداری و تقویت ایمان و اعتقاد شما است اَللّٰهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ :"خدا همان کسی است که آسمانهای هفتگانه و زمینهایی همانند آن را آفرید،فرمان او در میان آنها جاری است،همه اینها به خاطر آن بوده است تا شما بدانید خدا بر هر چیزی قادر است"(طلاق-12).

و گاه می گوید:هدف آفرینش آزمایش حسن عمل شما است اَلَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیٰاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً :"او خدایی است که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را در میدان حسن عمل بیازماید و پرورش دهد"(ملک-2).

آیات سه گانه فوق که هر کدام به یکی از ابعاد سه گانه وجود انسان (بعد آگاهی و ایمان،بعد اخلاق و بعد عمل)اشاره می کند بیانگر هدف تکاملی آفرینش است که به خود انسانها باز می گردد.

ذکر این نکته نیز لازم است که بعضی چنین تصور می کنند چون کلمه "تکامل"در آیات قرآن در این مباحث مطرح نشده است نکند این یک فکر وارداتی باشد؟ولی پاسخ این ایراد روشن است،زیرا ما در بند الفاظ خاص نیستیم مفهوم و مصداقهای تکامل در آیات فوق به خوبی روشن است،آیا علم و آگاهی مصداق واضح آن نیست و همچنین پیشرفت در عبودیت و حسن عمل؟! در آیه 17 سوره محمد می خوانیم: وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زٰادَهُمْ هُدیً :"آنها که در مسیر هدایت وارد شدند،خداوند بر هدایتشان می افزاید"آیا تعبیر به"افزایش" چیزی جز تکامل است؟! در اینجا سؤالی پیش می آید که اگر هدف تکامل بوده چرا خداوند از آغاز انسان را در همه ابعاد،کامل نیافرید تا نیازی به پیمودن مراحل تکامل نبوده باشد؟ سرچشمه این ایراد غفلت از این نکته است که شاخه اصلی تکامل،"تکامل اختیاری"است،و به تعبیر دیگر تکامل آنست که انسان راه را با پای خود

ص :375

و اراده و تصمیم خویش بپیماید،اگر دست او را بگیرند و به زور ببرند نه افتخار است و نه تکامل،فی المثل اگر انسان،یک ریال از مال خود را با تصمیم و اراده خویش انفاق کند به همان نسبت راه کمال اخلاقی پیموده،در حالی که اگر ملیونها از ثروت او را به اجبار بردارند و انفاق کنند،حتی یک گام هم در این راه پیش نرفته است،و لذا در آیات مختلف قرآن مجید به این واقعیت تصریح شده که اگر خدا می خواست همه مردم به اجبار ایمان می آوردند ولی این ایمان برای آنها سودی نداشت( وَ لَوْ شٰاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً -یونس-99).

ص :376

وَ لاٰ یَسْتَحْسِرُونَ

) (1).

*** دائما شب و روز تسبیح می گویند و کمترین ضعف و سستی به خود راه نمی دهند"( یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَ النَّهٰارَ لاٰ یَفْتُرُونَ ).

با این حال او چه نیازی به طاعت و عبادت شما دارد،این همه فرشتگان بزرگ،شب و روز مشغول تسبیحند،او حتی نیاز به عبادت آنها هم ندارد،پس اگر دستور ایمان و عمل صالح و بندگی و عبودیت به شما داده،سود و فایده اش متوجه خود شما است.

این نکته نیز جالب توجه است که در نظام بندگان و موالی ظاهری هر قدر بنده ای به مولا نزدیکتر باشد،خضوعش در برابر او کمتر است،چرا که خصوصیت بیشتری دارد و مولا نسبت به او نیاز فزونتر! اما در نظام عبودیت"خلق"و"خالق"قضیه بر عکس است،هر قدر فرشتگان و اولیای خدا به او نزدیکتر می شوند،مقام عبودیتشان بیشتر می گردد (2).

*** پس از آنکه بیهودگی و بی هدفی عالم هستی در آیات گذشته،نفی شد و مسلم گشت که این عالم دارای هدف مقدسی است،در آیات مورد بحث به مساله وحدت معبود و مدیر و مدبر این جهان پرداخته،چنین می گوید:"آیا آنها خدایانی از زمین برگزیدند،خدایانی که می توانند موجودات زنده را بیافرینند و در جهان پخش کنند"؟!( أَمِ اتَّخَذُوا آلِهَةً مِنَ الْأَرْضِ هُمْ یُنْشِرُونَ ).

ص :379

این جمله در حقیقت اشاره به این است که معبود باید خالق باشد،مخصوصا خالق حیات و زندگی که روشنترین چهره های خلقت است،این در حقیقت شبیه به همان چیزی است که در آیه 73 سوره حج می خوانیم: إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُبٰاباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ :"تمام معبودهایی را که جز خدا می خوانید حتی قدرت ندارند مگسی بیافرینند هر چند دست بدست هم دهند و متحد شوند"با این حال آنها چگونه شایسته پرستش هستند (1).

تعبیر به" آلِهَةً مِنَ الْأَرْضِ "(خدایانی از زمین)اشاره به بتها و معبودهایی است که از سنگ و چوب و مانند آن می ساختند،و حاکم بر آسمانها می پنداشتند.

*** آیه بعد،یکی از دلائل روشن نفی"آلهه"و خدایان مشرکان را به این صورت بیان می کند"اگر در آسمان و زمین،معبودها و خدایانی جز اللّٰه بود هر دو فاسد می شدند و نظام جهان بر هم می خورد"( لَوْ کٰانَ فِیهِمٰا آلِهَةٌ إِلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتٰا ).

"منزه و پاک است خداوند،پروردگار عرش،از توصیفی که آنها می کنند" ( فَسُبْحٰانَ اللّٰهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمّٰا یَصِفُونَ ).

این نسبتهای ناروا،و این خدایان ساختگی و آلهه پنداری،اوهامی بیش نیستند و دامان کبریایی ذات پاک او با این نسبتهای ناروا آلوده نمی گردد.

***

ص :380

خود را خواهد کرد،و اثرش را در نوشته های آنها خواهد گذاشت.

حال هر قدر این کتاب،بزرگتر و مفصلتر باشد و در موضوعات متنوعتری بحث کند زودتر این ناهماهنگی احساس می شود.

کتاب بزرگ عالم آفرینش که عظمتش بقدری است که ما با تمام وجودمان در لابلای عباراتش گم می شویم،نیز مشمول همین قانون است.

درست است که ما حتی در تمام عمر نمی توانیم تمام این کتاب را مطالعه کنیم اما با همین اندازه که توفیق مطالعه نصیب ما و کل دانشمندان جهان شده است،آن چنان هماهنگی دارد که از وحدت مؤلف به خوبی حکایت می کند،ما هر چه این کتاب عجیب را و رق می زنیم در همه جا آثار یک نظم عالی و انسجام و هماهنگی غیر قابل توصیف در میان کلمات و سطور و صفحاتش نمایان است.

اگر در اداره این جهان و نظامات آن،اراده ها و مبدءهای متعددی دخالت داشت این هماهنگی امکان پذیر نبود.

راستی چرا دانشمندان فضایی می توانند سفینه های فضاپیما را با دقت کامل به فضا بفرستند،و قایق ماه نشین آن را دقیقا در همان محلی که از نظر علمی پیش بینی کرده اند فرود آورند،سپس آن را از آنجا حرکت داده در محل پیش بینی شده در زمین پائین بیاورند؟! آیا این دقت محاسبات به خاطر این نیست که نظام حاکم بر کل هستی که پایه محاسبات این دانشمندان است دقیق و منسجم و هماهنگ است که اگر یک ذره ناهماهنگی(از نظر زمان یک صدم ثانیه)کم و زیادی در آن بود تمام محاسباتشان به هم می خورد.

کوتاه سخن اینکه:اگر دو یا چند اراده در عالم حاکم بود،هر یک اقتضایی داشت و هر کدام اثر دیگری را خنثی می کرد و سرانجام جهان به فساد می گرائید.

***

ص :382

ضعیف است،توحید خدا را پذیرفته ای،زیرا دومی ضعیف است و ناتوان، بنا بر این خدا نیست.

و اگر بگویی آنها دو هستند،از دو حال خارج نیست،یا از تمام جهات متفقند یا مختلف،اما هنگامی که ما آفرینش را منظم می بینیم و کواکب آسمان هر کدام در مسیر ویژه خود سیر می کنند و شب و روز با نظم خاصی جانشین یکدیگر می شوند و خورشید و ماه هر یک،برنامه ویژه خود را دارند،این هماهنگی تدبیر جهان و انسجام امورش دلیل بر این است که مدبر یکی است.

از این گذشته،اگر ادعا کنی خداوند دو تا است لا بد در میان آنها باید فاصله ای(امتیازی)باشد تا دوگانگی درست شود،در اینجا آن فاصله(امتیاز) خود موجود سومی:ازلی خواهد بود،و به این ترتیب خدایان،سه می شوند، و اگر بگویی سه هستند،باید میان آنها دو فاصله(امتیاز)باشند،در این صورت باید به پنج وجود قدیم ازلی قائل شوی،و به همین ترتیب،عدد،بالا می رود و سر از بی نهایت در می آورد" (1).

آغاز این حدیث،اشاره به برهان تمانع است،و ذیل آن اشاره به برهان دیگری است،که آن"برهان فرجه"یا"تفاوت ما به الاشتراک،و ما به الامتیاز" می گویند.

در حدیث دیگری می خوانیم که"هشام بن حکم"از"امام صادق" ع پرسید:

ما الدلیل علی ان اللّٰه واحد؟قال:اتصال التدبیر و تمام الصنع، کما قال اللّٰه عز و جل: لَوْ کٰانَ فِیهِمٰا آلِهَةٌ إِلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتٰا .

"هشام می گوید:عرض کردم چه دلیلی بر یگانگی خدا وجود دارد؟فرمود:

پیوستگی و انسجام تدبیر جهان،و کامل بودن آفرینش،آن گونه که خداوند متعال فرموده: لَوْ کٰانَ فِیهِمٰا آلِهَةٌ إِلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتٰا (اگر در آسمان و زمین،خدایانی جز

ص :384

او بودند جهان به فساد کشانده می شد) (1).

*** پس از آنکه با استدلالی که در آیه آمد توحید مدبر و اداره کننده این جهان اثبات شد،در آیه بعد می گوید"او آن چنان حکیمانه جهان را نظم بخشیده که جای هیچ ایراد و گفتگو در آن نیست آری"هیچکس بر کار او نمی تواند خرده بگیرد و از آن سؤال کند،در حالی که دیگران چنین نیستند و در افعالشان جای ایراد و سؤال بسیار است"( لاٰ یُسْئَلُ عَمّٰا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ ).

گرچه در تفسیر این آیه مفسران،سخن بسیار گفته اند،ولی آنچه در بالا گفته شد از همه نزدیکتر به نظر می رسد.

توضیح اینکه:ما دو گونه سؤال داریم،یک نوع سؤال،سؤال توضیحی است که انسان از مسائلی بیخبر است و مایل است حقیقت آن را درک کند،حتی با علم و ایمان به اینکه کار انجام شده کار صحیحی بوده باز می خواهد نکته اصلی و هدف واقعی آن را بداند،اینگونه سؤال در افعال خدا نیز جائز است،بلکه این همان سؤالی است که سرچشمه کاوشگری و پژوهش در جهان خلقت و مسائل علمی محسوب می شود،و از این گونه سؤالات چه در رابطه با عالم تکوین،و چه تشریع یاران پیامبر و امامان بسیار داشتند.

اما نوع دیگر سؤال،سؤال اعتراضی است،که مفهومش این است عمل انجام شده نادرست و غلط بوده،مثل اینکه به کسی که عهد خود را بی دلیل شکسته می گوئیم تو چرا عهدشکنی می کنی؟هدف این نیست که توضیح بخواهیم بلکه هدف آنست که ایراد کنیم.

مسلما این نوع سؤال در افعال خداوند حکیم معنی ندارد،و اگر گاهی از کسی سر بزند حتما به خاطر ناآگاهی است،ولی جای این گونه سؤال در

ص :385

افعال دیگران بسیار است.

در حدیثی از امام باقر ع می خوانیم که در جواب سؤال"جابر جعفی" از این آیه چنین فرمود:

لانه لا یفعل الا ما کان حکمة و صوابا: "برای اینکه او کاری را جز از روی حکمت و صواب انجام نمی دهد" (1).

ضمنا از این سخن به خوبی می توان نتیجه گرفت که اگر کسی سؤالی از نوع دوم داشته باشد دلیل بر آنست که هنوز خدا را به خوبی نشناخته و از حکیم بودن او آگاه نیست.

*** آیه بعد مشتمل بر دو دلیل دیگر در زمینه نفی شرک است،که با دلیل گذشته مجموعا سه دلیل می شود.

نخست می گوید:"آیا آنها جز خدا معبودانی برای خود انتخاب کرده اند؟! بگو دلیل خود را بیاورید"( أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً قُلْ هٰاتُوا بُرْهٰانَکُمْ ).

اشاره به اینکه اگر از دلیل گذشته دائر به اینکه نظام عالم هستی دلیل بر توحید است صرف نظر کنید لا اقل هیچگونه دلیلی بر اثبات شرک و الوهیت این خدایان وجود ندارد،انسان عاقل چگونه مطلبی را بی دلیل می پذیرد؟ سپس به آخرین دلیل اشاره کرده می گوید:"این تنها من و همراهانم نیستند که سخن از توحید می گویند،بلکه تمام پیامبران و مؤمنان پیشین نیز همه موحد بودند"( هٰذٰا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ وَ ذِکْرُ مَنْ قَبْلِی ).

این همان دلیلی است که دانشمندان عقائد تحت عنوان اجماع و اتفاق پیامبران بر مساله یگانگی خدا ذکر کرده اند.

و از آنجا که ممکن است گاهی کثرت بت پرستان(مخصوصا در شرائط زندگی مسلمانان در مکه که سوره انبیاء ناظر به آن است)برای بعضی مانع از

ص :386

پذیرش توحید گردد،چنین اضافه می کند:"اما اکثر آنها حق را نمی دانند لذا از آن روی گردانند"( بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ الْحَقَّ فَهُمْ مُعْرِضُونَ ).

همیشه مخالفت کردن اکثریت نادان در بسیاری از جامعه ها دلیلی بوده است،برای اعراض ناآگاهان،و قرآن در بسیاری از آیات،چه آیاتی که در سوره های"مکی"نازل شده یا سوره های"مدنی"تکیه بر این اکثریت را شدیدا محکوم کرده است،و برای آن هیچگونه ارزشی قائل نیست،بلکه معیار را دلیل و منطق می شمرد.

*** و از آنجا که ممکن است بعضی بیخبران بگویند ما پیامبران مانند عیسی ع داریم که دعوت به خدایان متعدد کرده است،قرآن در آخرین آیه مورد بحث با صراحت تمام می گوید:"ما قبل از تو هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر اینکه به او وحی نمودیم که معبودی جز من نیست،و تنها مرا پرستش کنید" ( وَ مٰا أَرْسَلْنٰا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلاّٰ نُوحِی إِلَیْهِ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ أَنَا فَاعْبُدُونِ ).

و به این ترتیب ثابت می شود که نه عیسی و نه غیر او هرگز دعوت به شرک نکرده اند،و اینگونه نسبتها تهمت است.

***

ص :387

هر گونه شرک(و ضمنا نفی فرزند بودن حضرت مسیح)در میان بود،آیات مورد بحث همه در مورد نفی فرزند بودن فرشتگان است.

توضیح اینکه:بسیاری از مشرکان عرب عقیده داشتند که فرشتگان، فرزندان خدا هستند،و به همین دلیل گاه آنها را پرستش می کردند،قرآن صریحا در آیات فوق،این عقیده خرافی و بی اساس را محکوم کرده و بطلان آن را با دلائل مختلف بیان می کند.

نخست می گوید:"آنها گفتند:خداوند رحمان فرزندی برای خود انتخاب کرده است"( وَ قٰالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمٰنُ وَلَداً ).

اگر منظورشان فرزند حقیقی باشد که لازمه آن جسم بودن است،و اگر "تبنی"(فرزندخواندگی)که در میان عرب معمول بوده است باشد،آن نیز دلیل بر ضعف و احتیاج است،و از همه اینها گذشته اصولا کسی نیاز به فرزند دارد که فانی می شود،برای بقاء نسل و کیان و آثار او باید فرزندش حیات او را در درازمدت ادامه دهد،یا برای عدم احساس تنهایی و انس گرفتن یا کسب قدرت است،اما یک وجود ازلی و ابدی و غیر جسمانی و از هر نظر بی نیاز،فرزند در مورد او معنی ندارد.

لذا بلافاصله می فرماید:"منزه و پاک است او از این عیب و نقص"( سُبْحٰانَهُ ).

سپس اوصاف فرشتگان را در شش قسمت بیان می کند که مجموعا دلیل روشنی است بر نفی فرزند بودن آنها:

1-"آنها بندگان خدا هستند"( بَلْ عِبٰادٌ ).

2-"بندگانی شایسته و گرامی داشته"( مُکْرَمُونَ ).

آنها همچون بندگان گریزپا نیستند که تحت فشار مولی،تن به خدمت می دهند بلکه بندگانی هستند،از هر نظر شایسته که راه و رسم عبودیت را خوب می دانند،و به آن افتخار می کنند،خدا نیز آنها را به خاطر اخلاصشان در عبودیت

ص :389

گرامی داشته و مواهب خویش را به آنها افزایش داده است.

*** 3-آنها آن قدر مؤدب و تسلیم و سر بر فرمان خدا هستند که"هرگز در سخن گفتن بر او پیشی نمی گیرند"( لاٰ یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ ).

4-و از نظر عمل نیز"آنها تنها فرمان او را اجرا می کنند"( وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ ).

آیا این صفات،صفات فرزندان است یا صفات بندگان؟! *** سپس به احاطه علمی پروردگار نسبت به آنها اشاره کرده می فرماید:

"خداوند هم اعمال امروز و آینده آنها را می داند،و هم اعمال گذشته را،هم از دنیای آنها آگاه است و هم از آخرتشان،هم قبل از وجودشان و هم بعد از وجودشان" ( یَعْلَمُ مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ ) (1).

مسلما فرشتگان از این موضوع آگاهند که خدا یک چنین احاطه علمی به آنها دارد،و همین عرفان،سبب می شود که آنها نه سخنی قبل از او بگویند و نه از فرمانش سرپیچی کنند و به این ترتیب این جمله می تواند در حکم تعلیل برای آیه سابق بوده باشد.

5-بدون شک آنها که بندگان گرامی و شایسته خدا هستند برای نیازمندان شفاعت می کنند ولی باید توجه داشت"هرگز برای کسی شفاعت نمی کنند مگر اینکه بدانند خدا از او خشنود است"و اجازه شفاعت او را داده است( وَ لاٰ یَشْفَعُونَ إِلاّٰ لِمَنِ ارْتَضیٰ ).

مسلما خشنودی خداوند و اجازه شفاعت دادن او،بی دلیل نمی تواند باشد

ص :390

حتما به خاطر ایمان راستین و یا اعمالی است که پیوند انسان را با خدا محفوظ می دارد،به تعبیر دیگر انسان ممکن است آلوده گناه شود ولی اگر رابطه خویش را با پروردگار و اولیای الهی به کلی قطع نکند امید شفاعت در باره او هست.

اما اگر پیوندش را از نظر خط فکری و عقیدتی به کلی برید،و یا از نظر عملی آن قدر آلوده بود که لیاقت شفاعت را از دست داد،در این موقع،هیچ پیامبر مرسل یا فرشته مقربی شفاعت او نخواهد کرد.

این همان مطلبی است که در بحث فلسفه شفاعت ضمن بحثهای گذشته آورده ایم که شفاعت یک مکتب انسانساز است و وسیله ای است برای بازگرداندن آلودگان از نیمه راه و جلوگیری از یاس و نومیدی که خود عاملی است برای غرق شدن در انحراف و گناه،ایمان به این گونه شفاعت،سبب می شود که افراد گنهکار رابطه خویش را با خدا و پیامبران و امامان قطع نکنند،همه پلها را پشت سر خود ویران ننمایند،و خط بازگشت را حفظ کنند (1).

ضمنا این جمله پاسخی است به آنها که می گفتند:ما فرشتگان را عبادت می کنیم تا در پیشگاه خدا برای ما شفاعت کنند،قرآن می گوید آنها از پیش خود هیچکاری نمی توانند بکنند و هر چه می خواهید باید مستقیما از خدا بخواهید حتی اجازه شفاعت شفیعان را.

6-به خاطر همین معرفت و آگاهی است که"آنها تنها از او می ترسند" و تنها ترس او را به دل راه می دهند( وَ هُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ ).

آنها از این نمی ترسند که گناهی انجام داده باشند،بلکه از کوتاهی در عبادت یا ترک اولی بیمناکند.

جالب اینکه"خشیت"از نظر ریشه لغت به معنی هر گونه ترس نیست،

ص :391

بلکه ترسی است که توأم با تعظیم و احترام باشد.

"مشفق"از ماده"اشفاق"به معنی توجهی است که آمیخته با ترس باشد (چون در اصل از ماده"شفق"گرفته شده که روشنی آمیخته با تاریکی است).

بنا بر این ترس آنها از خداوند،همچون ترس انسان از یک حادثه وحشتناک نیست،و همچنین"اشفاق"آنها همچون بیم انسان از یک موجود خطرناک نمی باشد بلکه ترس و اشفاقشان آمیزه ای است از احترام،عنایت و توجه،معرفت و احساس مسئولیت (1).

*** روشن است که فرشتگان با این صفات برجسته و ممتاز و مقام عبودیت خالص هرگز دعوی خدایی نمی کنند،اما اگر فرضا"کسی از آنها بگوید من معبودی جز خدا هستم ما کیفر او را جهنم می دهیم،آری این چنین ظالمان را کیفر خواهیم داد"( وَ مَنْ یَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّی إِلٰهٌ مِنْ دُونِهِ فَذٰلِکَ نَجْزِیهِ جَهَنَّمَ کَذٰلِکَ نَجْزِی الظّٰالِمِینَ ).

در حقیقت دعوی الوهیت یک مصداق روشن ظلم بر خویشتن و بر جامعه است و در قانون کلی" کَذٰلِکَ نَجْزِی الظّٰالِمِینَ "درج است.

***

ص :392

همه در هم فرو رفته بود و به صورت ماده واحدی خودنمایی می کرد،اما با گذشت زمان،مواد از هم جدا شدند،و ترکیبات جدیدی پیدا کردند،و انواع مختلف گیاهان و حیوانات و موجودات دیگر،در آسمان و زمین ظاهر شدند،موجوداتی که هر یک نظام مخصوص و آثار و خواص ویژه ای دارد،و هر کدام نشانه ای است از عظمت پروردگار و علم و قدرت بی پایانش (1).

3-منظور از به هم پیوستگی آسمان این است که در آغاز بارانی نمی بارید و به هم پیوستگی زمین این است که در آن زمان گیاهی نمی روئید،اما خدا این هر دو را گشود،از آسمان باران نازل کرد و از زمین انواع گیاهان را رویانید.

روایات متعددی از طرق اهل بیت ع به معنی اخیر اشاره می کند،و بعضی از آنها اشاره ای به تفسیر اول دارد (2).

بدون شک،تفسیر اخیر چیزی است که با چشم قابل رؤیت است که چگونه از آسمان باران نازل می شود،و زمینها شکافته می شوند و گیاهان می رویند،و با جمله" أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا "(آیا کسانی که کافر شدند ندیدند...)کاملا سازگار است،و با جمله" وَ جَعَلْنٰا مِنَ الْمٰاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ "نیز هماهنگی کامل دارد.

ولی تفسیر اول و دوم نیز با معنی وسیع این جمله ها،مخالف نیست،چرا که رؤیت گاهی به معنی"علم"می آید،درست است که این علم و آگاهی برای همه نیست تنها دانشمندانند که می توانند در باره گذشته زمین و آسمان و به هم پیوستگی آنها و سپس جداییشان آگاهیهایی پیدا کنند،ولی می دانیم قرآن کتاب یک قرن و یک عصر نیست،بلکه راهنما و راهگشای انسانها در تمامی قرون و اعصار است.

به همین دلیل آن چنان محتوای عمیقی دارد که برای هر گروه و هر عصر،

ص :395

قابل استفاده است،روی این حساب ما معتقدیم،هیچ مانعی ندارد که آیه فوق دارای هر سه تفسیر باشد که هر کدام در جای خود،صحیح و کامل است،و بارها گفته ایم استعمال لفظ در بیش از یک معنی نه تنها ایراد ندارد بلکه گاهی دلیل کمال فصاحت است،و اینکه در روایات می خوانیم:"قرآن دارای بطون مختلفی است" نیز ممکن است اشاره به همین معنی باشد.

و اما در مورد پیدایش همه موجودات زنده از آب که در ذیل آیه فوق به آن اشاره شده دو تفسیر مشهور است:

1-حیات همه موجودات زنده-اعم از گیاهان و حیوانات-به آب بستگی دارد،همین آبی که بالآخره مبدء آن بارانی است که از آسمان نازل شده.

دیگر اینکه"ماء"در اینجا اشاره به آب نطفه است که موجودات زنده معمولا از آن به وجود می آیند.

جالب اینکه دانشمندان امروز معتقدند که نخستین جوانه حیات در اعماق دریاها پیدا شده است،به همین دلیل آغاز حیات و زندگی را از آب می دانند، و اگر قرآن آفرینش انسان را از خاک می شمرد،نباید فراموش کنیم منظور از خاک همان طین(گل)است که ترکیبی است از آب و خاک.

این موضوع نیز قابل توجه است که طبق تحقیقات دانشمندان قسمت عمده بدن انسان و بسیاری از حیوانات را آب تشکیل می دهد(در حدود هفتاد درصد!).

و اینکه بعضی ایراد کرده اند که آفرینش فرشتگان و جن با اینکه موجودات زنده ای هستند مسلما از آب نیست،پاسخش روشن است،زیرا هدف موجودات زنده ای است که برای ما محسوس است.

در حدیثی می خوانیم که:شخصی از امام صادق ع پرسید:آب چه طعمی دارد؟امام نخست فرمود:

سل تفقها و لا تسئل تعنتا: "به منظور یاد گرفتن سؤال کن نه به منظور بهانه جویی!"سپس اضافه فرمود:

طعم الماء طعم