ص :2

سوره اسراء قبل از ورود در تفسیر این سوره توجه به چند نکته لازم است:

1-نامهای این سوره و محل نزول آن

نام مشهور این سوره"بنی اسرائیل"است و نامهای دیگری نیز از قبیل "اسراء"و"سبحان"دارد (1).

روشن است که هر یک از این نامها به تناسب مطالبی است که در این سوره در رابطه با آن وجود دارد،اگر نام"بنی اسرائیل"بر آن گذارده شده به خاطر آنست که بخش قابل ملاحظه ای در آغاز و پایان این سوره پیرامون بنی اسرائیل است.

و اگر به آن"اسراء"گفته می شود به خاطر نخستین آیه آن که پیرامون اسراء(معراج)پیامبر ص سخن می گوید،و"سبحان"نیز از نخستین کلمه این سوره گرفته شده است.

ولی در روایاتی که فضیلت این سوره را بیان می کند تنها به نام بنی اسرائیل برخورد می کنیم،و به همین جهت غالب مفسران همین نام را برای سوره، برگزیده اند.

به هر حال مشهور و معروف این است که تمام یکصد آیه این سوره در مکه نازل شده است،و مفاهیم و محتوای آن نیز کاملا متناسب با سوره های مکی است

ص :3

هر چند بعضی از مفسران معتقدند پاره ای از آیات آن در مدینه نازل شده است، ولی گفتار مشهور صحیحتر به نظر می رسد.

***

2-فضیلت این سوره

از پیامبر ص و همچنین از امام صادق ع اجر و پاداش فراوانی برای کسی که این سوره را بخواند نقل شده است از جمله اینکه: در روایتی از امام صادق ع چنین می خوانیم:من قرء سورة بنی اسرائیل فی کل لیلة جمعه لم یمت حتی یدرک القائم و یکون من اصحابه:"کسی که سوره بنی اسرائیل را هر شب جمعه بخواند از دنیا نخواهد رفت تا اینکه"قائم" را درک کند و از یارانش خواهد بود". کرارا گفته ایم پاداشها و فضیلتهایی که برای سوره های قرآن بیان شده هرگز برای خواندن تنها نیست،بلکه خواندنی است که توأم با تفکر و اندیشه، و سپس الهام گرفتن برای عمل بوده باشد. مخصوصا در یکی از همین روایات مربوط به فضیلت این سوره می خوانیم فرق قلبه عند ذکر الوالدین:"کسی که این سوره را بخواند و به هنگامی که به توصیه های خداوند در ارتباط با پدر و مادر در این سوره می رسد،عواطف او تحریک گردد و احساس محبت بیشتر نسبت به پدر و مادر کند"دارای چنان پاداشی است. بنا بر این الفاظ قرآن هر چند بلا شک محترم و پر ارزش است،ولی این الفاظ مقدمه ای است برای معانی و معانی مقدمه ای است برای عمل. ***

ص :4

3-محتوای این سوره در یک نگاه کوتاه

گفتیم این سوره بنا بر مشهور از سوره هایی است که در مکه نازل شده است و طبعا ویژگیهای سوره های مکی در آن جمع است،از جمله دعوت مؤثر به توحید، و توجه دادن به معاد،و نصائح سودمند،و مبارزه با هر گونه شرک و ظلم و انحراف. بطور کلی می توان گفت آیات این سوره بر محور امور زیر دور می زند. 1-دلائل نبوت مخصوصا قرآن و نیز معراج. 2-بحثهایی مربوط به معاد،مساله کیفر و پاداش و نامه اعمال و نتائج آن. 3-بخشی از تاریخ پر ماجرای بنی اسرائیل که در آغاز سوره و پایان آن آمده است. 4-مساله آزادی اراده و اختیار و اینکه هر گونه عمل نیک و بد،نتیجه اش به خود انسان بازگشت می کند. 5-مساله حساب و کتاب در زندگی این جهان که نمونه ای است برای جهان دیگر. 6-حق شناسی در همه سطوح،مخصوصا درباره خویشاوندان،و بخصوص پدر و مادر. 7-تحریم"اسراف و تبذیر"و"بخل"و"فرزندکشی"و"زنا"و"خوردن مال یتیمان"و"کم فروشی"و"تکبر"و"خونریزی". 8-بحثهایی در زمینه توحید و خداشناسی. 9-مبارزه با هر گونه لجاجت در برابر حق و اینکه گناهان میان انسان و مشاهده چهره حق پرده می افکند. 10-شخصیت انسان و فضیلت و برتری او بر مخلوقات دیگر. 11-تاثیر قرآن برای درمان هر گونه بیماری اخلاقی و اجتماعی. 12-اعجاز قرآن و عدم توانایی مقابله با آن. 13-وسوسه های شیطان و هشدار به همه مؤمنان به راههای نفوذ شیطان در انسان. 14-بخشی از تعلیمات مختلف اخلاقی. 15-و سرانجام فرازهایی از تاریخ پیامبران به عنوان درسهای عبرتی برای همه انسانها و شاهدی برای مسائل بالا. ***به هر صورت مجموعه بحثهای عقیدتی و اخلاقی و اجتماعی در این سوره نسخه کاملی را تشکیل می دهد برای ارتقاء و تکامل بشر در زمینه های مختلف، و جالب اینکه این سوره با"تسبیح خدا"شروع می شود و با"حمد و تکبیر او" پایان می گیرد،تسبیح نشانه ای است برای پاکسازی و پیراستن از هر گونه عیب و نقص،و حمد نشانه ای است برای آراستن به صفات فضیلت،و تکبیر رمزی است به پیشرفت و عظمت.

ص :5

نام مشهور این سوره"بنی اسرائیل"است و نامهای دیگری نیز از قبیل "اسراء"و"سبحان"دارد 1.

روشن است که هر یک از این نامها به تناسب مطالبی است که در این سوره در رابطه با آن وجود دارد،اگر نام"بنی اسرائیل"بر آن گذارده شده به خاطر آنست که بخش قابل ملاحظه ای در آغاز و پایان این سوره پیرامون بنی اسرائیل است.

و اگر به آن"اسراء"گفته می شود به خاطر نخستین آیه آن که پیرامون اسراء(معراج)پیامبر ص سخن می گوید،و"سبحان"نیز از نخستین کلمه این سوره گرفته شده است.

ولی در روایاتی که فضیلت این سوره را بیان می کند تنها به نام بنی اسرائیل برخورد می کنیم،و به همین جهت غالب مفسران همین نام را برای سوره، برگزیده اند.

به هر حال مشهور و معروف این است که تمام یکصد آیه این سوره در مکه نازل شده است،و مفاهیم و محتوای آن نیز کاملا متناسب با سوره های مکی است

ص :6

نخست می گوید:"منزه است آن خداوندی که بنده اش را در یک شب از مسجد الحرام به مسجد اقصی برد"( سُبْحٰانَ الَّذِی أَسْریٰ بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی ).

این سیر شبانه خارق العاده:"به خاطر آن بود که بخشی از آیات عظمت خود را به او نشان دهیم"( لِنُرِیَهُ مِنْ آیٰاتِنٰا ).

و در پایان اضافه می کند"خداوند شنوا و بینا است"( إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ ).

اشاره به اینکه اگر خداوند پیامبرش را برای این افتخار برگزید بی دلیل نبود،زیرا او گفتار و کرداری آن چنان پاک و شایسته داشت که این لباس بر قامتش کاملا زیبا بود،خداوند گفتار پیامبرش را شنیده و کردار او را دیده و لیاقتش را برای این مقام پذیرفته بود.

بعضی از مفسران این احتمال را نیز در جمله فوق داده اند که منظور از آن تهدید منکران این اعجاز است که خداوند سخنانشان را می شنود و اعمالشان را می بیند و از توطئه آنها آگاه است.

این آیه در عین فشردگی بیشتر مشخصات این سفر شبانه اعجاز آمیز را بیان می کند:

1-جمله"اسری"نشان می دهد که این سفر،شب هنگام واقع شد،زیرا "اسراء"در لغت عرب به معنی سفر شبانه است،در حالی که کلمه"سیر"به مسافرت در روز گفته می شود.

2-کلمه"لیلا"در عین اینکه تاکیدی است برای آنچه از جمله"اسراء" فهمیده می شود،این حقیقت را نیز بیان می کند که این سفر،بطور کامل در یک شب واقع شد،و مهم نیز همین است که فاصله میان مسجد الحرام و بیت المقدس که بیش از یکصد فرسخ است و در شرائط آن زمان می بایست روزها یا هفته ها بطول

ص :8

بیانجامد،تنها در یک شب رخ داد.

3-کلمه"عبد"نشان می دهد که این افتخار و اکرام به خاطر مقام عبودیت و بندگی پیامبر ص بود،چرا که بالاترین مقام برای انسان است که بنده راستین خدا باشد،جز بر پیشگاه او جبین نساید،و در برابر فرمانی جز فرمان او تسلیم نگردد،هر کاری می کند برای خدا باشد و هر گام برمی دارد رضای او را بطلبد.

4-همچنین تعبیر به"عبد"نشان می دهد که این سفر در بیداری واقع شده.و این سیر جسمانی بوده است نه روحانی،زیرا سیر روحانی معنی معقولی جز مساله خواب یا حالتی شبیه به خواب ندارد،ولی کلمه"عبد"نشان می دهد که جسم و جان پیامبر ص در این سفر شرکت داشته،منتها کسانی که نتوانسته اند این اعجاز را درست در فکر خود هضم کنند احتمال روحانی بودن را به عنوان توجیهی برای آیه ذکر کرده اند،در حالی که می دانیم اگر کسی به دیگری بگوید من فلان شخص را به فلان نقطه بردم مفهومش این نیست که در عالم خواب یا خیال بوده یا تفکر اندیشه او به چنین سیری پرداخته است.

5-آغاز این سیر(که مقدمه ای بر مساله معراج به آسمانها بوده و بعدا دلائل آن ذکر خواهد شد"مسجد الحرام"در مکه و انتهای آن"مسجد الاقصی" در"قدس"بوده است.

البته در اینکه پیغمبر ص از کنار خانه کعبه به این سیر پرداخت و یا در خانه یکی از بستگانش بود،(و از آنجا که به همه شهر مکه گاهی به عنوان احترام،مسجد الحرام گفته می شود این تعبیر در آیه ذکر شده است)در میان مفسران گفتگو است،ولی بدون شک ظاهر آیه این است که مبدء سیر او مسجد الحرام بوده است.

6-هدف از این سیر،مشاهده آیات عظمت الهی بوده،همانگونه که دنباله

ص :9

این سیر در آسمانها نیز به همین منظور انجام گرفته است تا روح پر عظمت پیامبر ص در پرتو مشاهده آن آیات بینات،عظمت بیشتری یابد، و آمادگی فزونتری برای هدایت انسانها پیدا کند،نه آن گونه که کوته فکران می پندارند که پیامبر ص به معراج رفت تا خدا را ببیند!،به گمان اینکه خدا محلی در آسمانها دارد!! به هر حال پیامبر ص گرچه عظمت خدا را شناخته بود،و از عظمت آفرینش او نیز آگاه بود،"ولی شنیدن کی بود مانند دیدن"! در آیات سوره نجم که به دنباله این سفر،یعنی معراج در آسمانها اشاره می کند نیز می خوانیم لَقَدْ رَأیٰ مِنْ آیٰاتِ رَبِّهِ الْکُبْریٰ :"او در این سفر آیات بزرگ پروردگارش را مشاهده کرد".

7-جمله" بٰارَکْنٰا حَوْلَهُ "بیانگر این مطلب است که مسجد الاقصی علاوه بر اینکه خود سرزمین مقدسی است اطراف آن نیز سرزمین مبارک و پر برکتی است و این ممکن است اشاره به برکات ظاهری آن بوده باشد،چرا که می دانیم در منطقه ای سرسبز و خرم و مملو از درختان و آبهای جاری و آبادیها واقع شده است.

و نیز ممکن است اشاره به برکات معنوی آن بوده باشد،زیرا این سرزمین مقدس در طول تاریخ کانون پیامبران بزرگ خدا،و خاستگاه نور توحید و خدا پرستی بوده است.

8-جمله" إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ "همانگونه که گفتیم اشاره به این است که بخشش این موهبت به پیامبر ص بی حساب نبوده بلکه به خاطر شایستگیهایی بوده که بر اثر گفتار و کردارش پیدا شد و خداوند از آن به خوبی آگاه بود.

9-ضمنا کلمه"سبحان"دلیلی است بر اینکه این برنامه پیامبر ص خود نشانه ای بر پاک و منزه بودن خداوند از هر عیب و نقص است.

10-کلمه"من"در" مِنْ آیٰاتِنٰا "نشان می دهد که آیات عظمت خداوند

ص :10

آن قدر زیاد است که پیامبر ص با تمام عظمتش در این سفر پر عظمت تنها گوشه ای از آن را مشاهده کرده است.

***

به او ارائه فرمود،و این در بیداری بود نه در خواب".

مفسر عالیقدر مرحوم طبرسی در تفسیر خود مجمع البیان ذیل آیات سوره نجم چنین می گوید "مشهور در اخبار ما این است که خداوند پیامبر را با همین جسم در حال بیداری و حیات به آسمانها برد و اکثر مفسران را نیز عقیده همین است".

محدث شهیر علامه مجلسی در بحار الانوار می گوید:"سیر پیامبر اسلام ص از مسجد الحرام به بیت المقدس و از آنجا به آسمانها از جمله مطالبی است که آیات و احادیث متواتر شیعه و سنی بر آن دلالت دارد،و انکار امثال این مسائل یا تاویل و توجیه آن به معراج روحانی،یا خواب دیدن پیامبر ناشی از عدم اطلاع از اخبار ائمه هدی و یا ضعف یقین است".

سپس اضافه می کند"اگر بخواهیم اخباری را که در این باره رسیده جمع آوری کنیم کتاب بزرگی خواهد شد" (1).

از میان دانشمندان اهل تسنن منصور علی ناصف که از علمای معاصر و از دانشمندان الازهر و نویسنده کتاب معروف التاج است در کتاب خود احادیث معراج را جمع آوری کرده است.

فخر رازی مفسر معروف در ذیل آیه مورد بحث پس از ذکر یک رشته استدلالات عقلی بر امکان وقوع معراج می گوید"از نظر حدیث،احادیث معراج از روایات مشهوره است که در کتب صحاح اهل سنت نقل شده و مفاد آنها سیر پیامبر ص از مکه به بیت المقدس و از آنجا به آسمانها است".

شیخ عبد العزیز بن عبد اللّٰه بن باز رئیس ادارات"بحوث علمیه و افتاء و دعوت و ارشاد"که از علمای متعصب وهابی معاصر است،در کتاب"التحذیر من البدع"می گوید:"شک نیست که اسراء و معراج از نشانه های بزرگی است

ص :13

که دلالت بر صدق پیامبر ص و بلندی مقام و منزلت او می کند"تا آنجا که می گوید:"اخبار متواتر از پیامبر ص نقل شده که خدا او را به آسمانها برد و درهای آسمان را به روی او گشود" (1).

ذکر این نکته کاملا ضرورت دارد که در لابلای روایات معراج احادیث مجعول یا ضعیفی به چشم می خورد که به هیچوجه قابل قبول نیست.

لذا مفسر بزرگ مرحوم طبرسی ذیل همین آیه مورد بحث احادیث معراج را به چهار گروه تقسیم کرده است:

1-روایاتی که به حکم تواتر قطعی است،مانند اصل موضوع معراج.

2-احادیثی که قبول آنها هیچ مانع عقلی ندارد و در روایات به آن تصریح شده است،مانند مشاهده بسیاری از آیات عظمت خدا در پهنه آسمان.

3-روایاتی که با ضوابط و اصولی که در دست داریم مخالف است ولی می توان آنها را توجیه کرد،مانند احادیثی که می گوید پیامبر ص در آسمانها جمعی را در بهشت و گروهی را در دوزخ دید که باید گفت منظور مشاهده صفات بهشتیان و دوزخیان بوده است(یا بهشت و دوزخ برزخی).

4-روایاتی که مشتمل بر امور نامعقول و باطل می باشد و وضع آنها گواه روشنی بر ساختگی بودن آنها است، مانند روایاتی که می گوید پیامبر ص خدا را آشکارا دید،با او سخن گفت،و با او نشست که با هیچ منطقی سازگار نمی باشد بلکه مخالف دلیل عقل و نقل است،و بدون شک این گونه روایات مجعول است.

در تاریخ وقوع معراج در میان مورخان اسلامی اختلاف نظر است،بعضی آن را در سال دهم بعثت شب بیست و هفتم ماه رجب دانسته،و بعضی آن را در سال دوازدهم شب 17 ماه رمضان،و بعضی آن را در اوائل بعثت ذکر کرده اند،ولی اختلاف در تاریخ وقوع آن مانع از اتفاق در اصل وقوع آن نیست.

ص :14

ذکر این نکته نیز لازم است که این تنها مسلمین نیستند که عقیده به معراج دارند،این عقیده در میان پیروان ادیان دیگر کم و بیش وجود دارد از جمله در مورد حضرت عیسی ع بصورت سنگین تری دیده می شود،چنان که در انجیل مرقس باب 6،و انجیل لوقا باب 24،و انجیل یوحنا باب 21،می خوانیم که عیسی پس از آنکه به دار آویخته و کشته و دفن شد از مردگان برخاست و چهل روز در میان مردم زندگی کرد سپس به آسمانها صعود نمود(و به معراج همیشگی رفت).

ضمنا از بعضی از روایات اسلامی نیز استفاده می شود که بعضی از پیامبران پیشین نیز دارای معراج بوده اند.

***

داشته و برای خاموش کردن جنجالی بوده است که درباره مساله معراج در میان عده ای به وجود آمده بود.

***

و لکنه عز و جل اراد ان یشرف به ملائکته و سکان سماواته،و یکرمهم بمشاهدته، و یریه من عجائب عظمته ما یخبر به بعد هبوطه: "خداوند هرگز مکانی ندارد،و زمان بر او جریان نمی گیرد،و لکن او می خواست فرشتگان و ساکنان آسمانش را با قدم گذاشتن پیامبر در میان آنها احترام کند و نیز از شگفتیهای عظمتش به پیامبرش نشان دهد تا پس از بازگشت برای مردم بازگو کند" (1).

***

4-مانع چهارم اشعه های خطرناکی است که در ما وراء جو وجود دارد، مانند اشعه کیهانی و اشعه ما وراء بنفش و اشعه ایکس،این پرتوها هر گاه به مقدار کم به بدن انسان بتابد زیانی بر ارگانیسم بدن او ندارد،ولی در بیرون جو زمین این پرتوها فوق العاده زیاد است و کشنده و مرگبار،اما برای ما ساکنان زمین وجود قشر هوای جو مانع از تابش آنها است.

5-مشکل بی وزنی است،گر چه انسان تدریجا می تواند به بی وزنی عادت کند ولی برای ما ساکنان روی زمین اگر بی مقدمه به بیرون جو منتقل شویم و حالت بی وزنی دست دهد،تحمل آن بسیار مشکل یا غیر ممکن است.

6-و سرانجام مشکل زمان ششمین مشکل و از مهمترین موانع است،چرا که علوم روز می گوید سرعتی بالاتر از سرعت سیر نور نیست و اگر کسی بخواهد در سراسر آسمانها سیر کند باید سرعتی بیش از سرعت سیر نور داشته باشد.

***

اشعه های مرگبار بیرون جو را حل کند،لباسهایی بپوشد که او را در برابر سرما و گرمای فوق العاده حفظ نماید،با تمرین به بی وزنی عادت نماید،خلاصه جایی که انسان بتواند با استفاده از نیروی محدودش،این راه را طی کند آیا با استمداد از نیروی نامحدود الهی حل شدنی نیست؟! ما یقین داریم که خدا مرکب سریع السیری که متناسب این سفر فضایی بوده باشد در اختیار پیامبرش گذارده است،و او را از نظر خطراتی که در این سفر وجود داشته زیر پوشش حمایت خود گرفته،این مرکب چگونه بوده است و چه نام داشته؟براق؟رفرف؟یا مرکب دیگر؟در هر حال مرکب مرموز و ناشناخته ای است از نظر ما؟.

از همه اینها گذشته فرضیه حد اکثر سرعت که در بالا گفته شد،امروز در میان دانشمندان متزلزل شده،هر چند"اینشتاین"در فرضیه معروف خودش به آن سخت معتقد بوده است.

دانشمندان امروز می گویند امواج جاذبه بدون نیاز به زمان در آن واحد از یک سوی جهان به سوی دیگر منتقل می شود و اثر می گذارد،و حتی این احتمال وجود دارد که در حرکات مربوط به گستردگی جهان(می دانیم جهان در حال توسعه است و ستاره ها و منظومه ها به سرعت از هم دور می شوند)منظومه هایی وجود دارند که با سرعتی بیش از سرعت سیر نور از مرکز جهان دور می شوند(دقت کنید).

کوتاه سخن اینکه مشکلاتی که گفته شد هیچکدام به صورت یک مانع عقلی در این راه نیست،مانعی که معراج را به صورت یک محال عقلی در آورد، بلکه مشکلاتی است که با استفاده از وسائل و نیروی لازم قابل حل است.

به هر حال مساله معراج نه از نظر استدلالات عقلی غیر ممکن است و نه از

ص :19

نظر موازین علم روز و خارق العاده بودن آن را نیز همه قبول دارند بنا بر این هر گاه با دلیل قاطع نقلی ثابت شود باید آن را پذیرفت (1).

در زمینه مباحث معراج مطالب دیگری هست که به خواست خدا در ذیل سوره نجم خواهد آمد.

ص :20

می گفت،و این گونه موضوعات غالبا از طرف مشرکان و مخالفان مورد انکار واقع می شد که چگونه ممکن است پیامبری از میان ما بر خیزد که اینهمه افتخار داشته باشد لذا در آیات مورد بحث اشاره به دعوت موسی به کتاب آسمانی او می کند تا معلوم شود این برنامه رسالت چیز نوظهوری نیست،همچنین مخالفت لجوجانه و سرسختانه مشرکان نیز در تاریخ گذشته مخصوصا تاریخ بنی اسرائیل،سابقه دارد.

به همین دلیل در نخستین آیه مورد بحث می گوید:"ما به موسی کتاب آسمانی دادیم"( وَ آتَیْنٰا مُوسَی الْکِتٰابَ ).

"و آن را مایه هدایت بنی اسرائیل قرار دادیم"( وَ جَعَلْنٰاهُ هُدیً لِبَنِی إِسْرٰائِیلَ ).

بدون شک منظور از"کتاب"در اینجا"تورات"است که خداوند برای هدایت بنی اسرائیل در اختیار موسی ع گذاشت.

سپس به هدف اساسی بعثت پیامبران از جمله موسی اشاره می کند که"به آنها گفتیم غیر مرا وکیل و تکیه گاه خود قرار ندهید"( أَلاّٰ تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلاً ) (1).

این یکی از شاخه های اصلی توحید است،توحید در عمل که نشانه توحید در عقیده است،کسی که مؤثر واقعی را در جهان هستی تنها خدا می داند به غیر او تکیه نخواهد کرد،و آنها که تکیه گاههای دیگر برای خود انتخاب می کنند دلیل بر ضعف توحید اعتقادیشان است.

عالیترین تجلیات هدایت کتب آسمانی،بر افروختن نور توحید در دلها است که نتیجه آن"از همه بریدن و به خدا پیوستن"و بر او تکیه کردن است.

***

ص :23

در آیه بعد برای اینکه عواطف بنی اسرائیل را در رابطه با شکرگزاری از نعمتهای الهی مخصوصا نعمت معنوی و روحانی کتاب آسمانی برانگیزد آنها را مخاطب ساخته می گوید:"ای فرزندان کسانی که با نوح در کشتی حمل کردیم" ( ذُرِّیَّةَ مَنْ حَمَلْنٰا مَعَ نُوحٍ ) (1).

فراموش نکنید که"نوح بنده شکرگزاری بود"( إِنَّهُ کٰانَ عَبْداً شَکُوراً ).

شما که فرزندان یاران نوح هستید چرا به همان برنامه نیاکان با ایمانتان اقتدا نکنید؟چرا در راه کفران گام بگذارید؟! "شکور"صیغه مبالغه و به معنی بسیار شکرگزار است،و اینکه بنی اسرائیل را به عنوان فرزندان همراهان نوح شمرده،شاید بخاطر آنست که طبق تواریخ معروف،نوح دارای سه فرزند بنامهای"سام"و"حام"و"یافث" بود که مردم روی زمین پس از طوفان نوح از آنها گسترش یافتند از جمله مخصوصا بنی اسرائیل.

بدون شک همه پیامبران بنده شکرگزار خدا بودند،ولی برای نوح، ویژگیهایی در احادیث وارد شده که او را شایسته این توصیف نموده است،از جمله اینکه هر زمان که لباس می پوشید،یا آب می نوشید،یا غذایی می خورد و یا نعمت دیگری به او می رسید فورا به یاد خدا می افتاد و شکرگزاری می کرد.

در حدیثی از امام باقر ع و امام صادق ع می خوانیم:"نوح،همه روز صبحگاهان و عصرگاهان این دعا را می خواند:

اللهم انی اشهدک ان ما اصبح او امس بی من نعمة فی دین او دنیا فمنک،وحدک لا شریک لک،لک الحمد و لک الشکر بها علی حتی ترضی،و بعد الرضا.

ص :24

:"خداوندا من ترا گواه می گیرم که هر نعمتی صبح و شام به من می رسد، چه دینی و چه دنیوی،چه معنوی و چه مادی،همه از سوی تو است،یگانه ای و شریکی نداری،حمد مخصوص تو است و شکر هم از آن تو،آن قدر شکرت میگویم تا از من خشنود شوی و حتی بعد از خشنودی".

سپس امام افزود شکر نوح این گونه بود (1).

*** سپس به ذکر گوشه ای از تاریخ پر ماجرای بنی اسرائیل پرداخته و می گوید:

"ما در کتاب تورات به بنی اسرائیل اعلام کردیم که شما در زمین،دو بار فساد خواهید کرد،و راه طغیان بزرگی را در پیش خواهید گرفت"( وَ قَضَیْنٰا إِلیٰ بَنِی إِسْرٰائِیلَ فِی الْکِتٰابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتَیْنِ وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کَبِیراً ).

"قضاء"گر چه دارای معانی مختلفی است اما در اینجا به معنی"اعلام" است.

منظور از کلمه"الارض"به قرینه آیات بعد سرزمین مقدس فلسطین است که"مسجد الاقصی"در آن واقع شده است.

*** در آیات بعد به شرح این دو فساد بزرگ و حوادثی که بعد از آن به عنوان مجازات الهی واقع شد پرداخته چنین می گوید.

"هنگامی که نخستین وعده فرا رسد و شما دست به فساد و خونریزی و ظلم و جنایت بزنید،ما گروهی از بندگان رزمنده و جنگجوی خود را به سراغ شما می فرستیم"تا به کیفر اعمالتان شما را درهم بکوبد( فَإِذٰا جٰاءَ وَعْدُ أُولاٰهُمٰا بَعَثْنٰا عَلَیْکُمْ عِبٰاداً لَنٰا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ ).

این قوم جنگجو آن چنان بر شما هجوم می برند که حتی برای یافتن نفراتتان

ص :25

"هر خانه و دیاری را جستجو می کنند"( فَجٰاسُوا خِلاٰلَ الدِّیٰارِ ).

"و این یک وعده قطعی و تخلف ناپذیر خواهد بود"( وَ کٰانَ وَعْداً مَفْعُولاً ).

*** سپس الطاف الهی بار دیگر به سراغ شما آمد و شما را بر آن قوم مهاجم پیروز کردیم"( ثُمَّ رَدَدْنٰا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ ).

"و شما را بوسیله اموال و ثروت سرشار و فرزندان و نفرات بسیار تقویت نمودیم"( وَ أَمْدَدْنٰاکُمْ بِأَمْوٰالٍ وَ بَنِینَ ).

آن چنان که نفرات شما بر نفرات دشمن فزونی گرفت"( وَ جَعَلْنٰاکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً ) (1).

*** این گونه الطاف الهی شامل حال شما می شود شاید به خود آئید و به اصلاح خویشتن بپردازید دست از زشتیها بردارید و به نیکی ها رو آرید،چرا که:

"اگر نیکی کنید به خود نیکی کرده اید و اگر بدی کنید به خود بدی کرده اید"( إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهٰا ).

این یک سنت همیشگی است نیکی ها و بدیها سرانجام به خود انسان باز می گردد،هر ضربه ای که انسان می زند بر پیکر خویشتن زده است،و هر خدمتی به دیگری می کند در حقیقت به خود خدمت کرده است،ولی مع الاسف نه آن مجازات شما را بیدار می کند و نه این نعمت و رحمت مجدد الهی باز هم به طغیان می پردازید و راه ظلم و ستم و تعدی و تجاوز را پیش می گیرید و فساد کبیر در زمین ایجاد می کنید و برتری جویی را از حد می گذرانید.

ص :26

سپس وعده دوم الهی فرا می رسد:"هنگامی که این وعده دوم فرا می رسد باز گروهی جنگجو و پیکارگر بر شما چیره می شوند،آن چنان بلائی به سرتان می آورند که آثار غم و اندوه از صورتهای شما می بارد( فَإِذٰا جٰاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ لِیَسُوؤُا وُجُوهَکُمْ ). آنها حتی بزرگ معبدتان بیت المقدس را از دست شما می گیرند"و در آن داخل می شوند همانگونه که بار اول داخل شدند"( وَ لِیَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ کَمٰا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ ).

آنها به این هم قناعت نمی کنند،"تمام بلاد و سرزمینهایی را که اشغال کرده اند درهم می کوبند و ویران می کنند"( وَ لِیُتَبِّرُوا مٰا عَلَوْا تَتْبِیراً ).

با این حال باز درهای توبه و بازگشت شما به سوی خدا بسته نیست باز هم"ممکن است خداوند به شما رحم کند"( عَسیٰ رَبُّکُمْ أَنْ یَرْحَمَکُمْ ).

"و اگر به سوی ما بازگردید ما هم لطف و رحمت خود را به شما باز می گردانیم،و اگر به فساد و برتری جویی گرائید باز هم شما را به کیفر شدید گرفتار خواهیم ساخت"( وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنٰا ).

و تازه این مجازات دنیا است"و ما جهنم را برای کافران زندان سختی قرار داده ایم"( وَ جَعَلْنٰا جَهَنَّمَ لِلْکٰافِرِینَ حَصِیراً ) (1).

***

و برتری جویی می گردد به میان آمده است،که به دنبال هر یک از این دو،خداوند مردانی نیرومند و پیکار جو را بر آنها مسلط ساخته تا آنها را سخت مجازات کنند و به کیفر اعمالشان برسانند.

گر چه تاریخ پر ماجرای بنی اسرائیل،فراز و نشیب بسیار دارد،و پیروزیها و شکستها در آن فراوان دیده می شود اما در اینکه قرآن به کدامیک از این حوادث اشاره می کند در میان مفسران گفتگو بسیار زیاد است،که به عنوان نمونه چند قسمت از آنها را ذیلا می آوریم.

1-آنچه از تاریخ بنی اسرائیل استفاده می شود این است که نخستین کسی که بر آنها هجوم آورد و بیت المقدس را ویران کرد،بخت النصر پادشاه بابل بود،و هفتاد سال بیت المقدس به همان حال باقی ماند، تا یهود قیام کردند و آن را نوسازی نمودند،دومین کسی که بر آنها هجوم برد قیصر روم اسپیانوس بود که وزیرش"طرطوز"را مامور این کار کرد،او به تخریب بیت المقدس و تضعیف و قتل بنی اسرائیل کمر بست،و این حدود یکصد سال قبل از میلاد بود.

بنا بر این ممکن است دو حادثه ای که قرآن به آن اشاره می کند همان باشد که در تاریخ بنی اسرائیل نیز آمده است،زیرا حوادث دیگر در تاریخ بنی اسرائیل آن چنان شدید نبود که حکومت آنها را به کلی از هم متلاشی کند،ولی حمله بخت النصر،قدرت و شوکت آنها را به کلی درهم کوبید،این تا زمان"کورش" ادامه داشت،و پس از آن بنی اسرائیل مجددا به قدرت رسیدند و این وضع ادامه داشت تا بار دیگر قیصر روم بر آنها هجوم برد و حکومتشان را متلاشی کرد و این دربدری هم چنان ادامه یافت(تا در این اواخر که به کمک قدرتهای جهانخوار و استعمارگر حکومتی برای خود دست و پا کردند) (1).

2-"طبری"در تفسیر خود نقل می کند که پیامبر ص فرمود:مراد

ص :28

از فساد اول قتل حضرت زکریا و گروهی دیگر از پیامبران،و منظور از وعده نخستین،وعده انتقام الهی از بنی اسرائیل به وسیله"بخت النصر"می باشد،و مراد از فساد دوم شورشی است که بعد از"آزادی بوسیله یکی از سلاطین فارس"مرتکب شدند،و دست به فساد زدند،و مراد از وعده دوم هجوم"انطیاخوس"پادشاه روم است.

این تفسیر با تفسیر اول تا اندازه ای قابل انطباق است،ولی هم راوی این حدیث مورد وثوق نیست و هم انطباق تاریخ"زکریا""و یحیی"بر تاریخ"بخت النصر"و"اسپیانوس یا انطیاخوس"محرز نمی باشد،بلکه بنا به گفته بعضی بخت النصر معاصر"ارمیا"یا"دانیال"پیامبر بوده، و قیام او حدود ششصد سال پیش از زمان یحیی صورت گرفته بنا بر این چگونه قیام بخت النصر می تواند برای انتقام خون یحیی اقدام کرده باشد.

3-بعضی دیگر گفته اند بیت المقدس یک بار در زمان داود و سلیمان ساخته شد و بخت النصر آن را ویران کرد که این همان وعده اولی است که قرآن به آن اشاره می کند،و بار دیگر در زمان پادشاهان هخامنشی ساخته و آباد شد و آن را "طیطوس"رومی ویران ساخت(توجه داشته باشید طیطوس یا طرطوز که در بالا ذکر شد قابل انطباق است)و از آن پس هم چنان ویران ماند تا در عصر خلیفه دوم که آن سرزمین بوسیله مسلمانان فتح شد (1):

این تفسیر نیز چندان منافات با دو تفسیر بالا ندارد.

4-در برابر تفسیرهای فوق و تفاسیر دیگری که کم و بیش با آنها هماهنگ است،تفسیر دیگری داریم که سید قطب در تفسیر فی ظلال احتمال آن را داده است که با آنچه گفته شد به کلی متفاوت می باشد،و آن اینکه:

ص :29

این دو حادثه تاریخی در گذشته و در زمان نزول قرآن واقع نشده بوده بلکه مربوط به آینده است که یکی از آنها احتمالا فساد آنها در آغاز اسلام بود که منجر به قیام مسلمانان به فرمان پیامبر ص بر ضد آنان شد و به کلی از جزیره عرب بیرون رانده شدند،و دیگری مربوط به قیام نازیهای آلمان به ریاست هیتلر بر ضد یهود بوده است (1).

ولی اشکال این تفسیر این است که در هیچیک از آنها داخل شدن قوم پیروزمند در بیت المقدس تا چه رسد به ویران کردن آن،وجود ندارد.

5-آخرین احتمال اینکه بعضی احتمال داده اند این دو حادثه مربوط به رویدادهای بعد از جنگ جهانی دوم و تشکیل حزبی بنام"صهیونیسم"و تشکیل دولتی بنام"اسرائیل"در قلب ممالک اسلامی است،منظور از فساد اول بنی اسرائیل و برتری جویی آنها همین است،و منظور از انتقام اولی آن است که ممالک اسلامی در آغاز که از این توطئه آگاه شدند دست به دست هم دادند و توانستند بیت المقدس و قسمتی از شهرها و قصبات فلسطین را از چنگال یهود بیرون آورند، و نفوذ یهود از مسجد اقصی به کلی قطع شد.

و منظور از فساد دوم هجوم بنی اسرائیل با اتکای نیروهای استعماری جهانخوار و اشغال سرزمینهای اسلامی و گرفتن بیت المقدس و مسجد الاقصی است.

و به این ترتیب باید مسلمانان در انتظار پیروزی دوم بر بنی اسرائیل باشند بطوری که مسجد اقصی را از چنگال آنها بیرون آورند و نفوذشان را از این سرزمین اسلامی بکلی قطع کنند،این همان چیزی است که همه مسلمین جهان در انتظار آنند و وعده فتح و نصرت الهی است نسبت به مسلمانان (2).

ص :30

و تفاسیر دیگری که ذکر آنها چندان قابل ملاحظه نیست.

البته در تفسیر پنجم و چهارم باید فعلهای ماضی که در آیه ذکر شده است همه به معنی مضارع باشد،و البته این معنی در جایی که فعل بعد از حروف شرط واقع می شود از نظر ادبیات عرب بعید نیست.

ولی ظاهر آیه ثُمَّ رَدَدْنٰا لَکُمُ الْکَرَّةَ عَلَیْهِمْ وَ أَمْدَدْنٰاکُمْ بِأَمْوٰالٍ وَ بَنِینَ وَ جَعَلْنٰاکُمْ أَکْثَرَ نَفِیراً آن است که حد اقل فساد اول بنی اسرائیل و انتقام آن در گذشته واقع شده است.

از همه اینها گذشته مساله مهمی که باید در اینجا مورد توجه قرار گیرد این است که ظاهر تعبیر بَعَثْنٰا عَلَیْکُمْ عِبٰاداً لَنٰا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ (ما گروهی از بندگان خود را که قدرت جنگی زیادی داشتند بر ضد شما مبعوث کردیم، نشان می دهد که گروه انتقام گیرنده مردان با ایمان بودند که شایسته نام"عباد" و عنوان"لنا"و همچنین"بعثنا"بوده اند و این معنی در بسیاری از تفاسیر که در بالا گفته شد دیده نمی شود).

البته نمی توان انکار کرد که عنوان بعث(برانگیختن)همیشه در مورد پیامبران و مؤمنان به کار نرفته،بلکه در غیر آنها نیز در قرآن استعمال شده مانند آنچه در داستان"هابیل"و"قابیل"می خوانیم: فَبَعَثَ اللّٰهُ غُرٰاباً یَبْحَثُ فِی الْأَرْضِ :"خداوند کلاغی را برانگیخت که زمین را جستجو می کرد"(مائده آیه 31).

و در مورد عذابهای زمینی و آسمانی این کلمه به کار رفته است قُلْ هُوَ الْقٰادِرُ عَلیٰ أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذٰاباً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ (انعام-65).

و نیز کلمه"عباد"و یا"عبد"در افرادی که مورد مذمتند احیانا به کار رفته است،از جمله به کار رفتن این کلمه در مورد گنهکاران در آیه 58 فرقان وَ کَفیٰ بِهِ بِذُنُوبِ عِبٰادِهِ خَبِیراً و در آیه 27 سوره شوری در مورد طغیانگران

ص :31

وَ لَوْ بَسَطَ اللّٰهُ الرِّزْقَ لِعِبٰادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ و در مورد خطاکاران و منحرفان از اصل توحید در آیه 118 سوره مائده می خوانیم: إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبٰادُکَ .

ولی با همه اوصاف نمی توان انکار کرد که اگر قرینه قاطعی قائم نشود ظاهر آیات مورد بحث در بدو نظر آنست که جمعیت انتقام گیرنده مردمی باایمانند.

به هر حال آیات فوق اجمالا به ما می گوید که بنی اسرائیل دو بار سخت به فساد دست زدند و استکبار ورزیدند و خدا از آنها انتقام سختی گرفت،و هدف از بیان این موضوع درس عبرتی برای آنها و ما و همه انسانها است تا بدانیم ستمگریها و فسادانگیزی ها در پیشگاه خدا بدون مجازات نمی ماند،هنگامی که قدرت یافتیم حوادث دردناکی را که در آینده در انتظار ما است فراموش نکنیم و از تواریخ گذشتگان این درس را بیاموزیم.

***

مخصوصا ایجاد فساد در روی زمین،و برتری جویی و استکبار(علو کبیر) از اموری است که اثرش در همین جهان دامان انسان را می گیرد،و به همین دلیل بنی اسرائیل بارها گرفتار شکست های سخت و پراکندگی و بدبختی شدند،چرا که دست به فساد در ارض زدند.

هم اکنون گروهی از قوم یهود یعنی"صهیونیستها"اقدام به غصب سرزمینهای دیگران و آواره ساختن آنها از وطنهایشان و کشتن و نابود کردن فرزندانشان کرده اند و حتی احترام خانه خدا بیت المقدس را نیز رعایت نکردند.

آنها در برخورد با مسائل جهانی،عملا نشان داده اند که تابع هیچ قانون و معیاری نیستند،هر گاه فرضا یک جنگجوی فلسطینی به سوی آنها شلیک کند آنها در عوض اردوگاههای آوارگان و کودکستانها و بیمارستانهای آنان را بمباران می کنند،و در مقابل کشته شدن یک نفر از آنها،گاهی صدها نفر بیگناه را درو می کنند و خانه های زیادی را منفجر می سازند! آنها به هیچیک از مصوبات مجامع بین المللی خود را پایبند نمی دانند و علنا و آشکارا همه را زیر پا می گذارند،بدون شک اینهمه قانون شکنی و بیدادگری و اعمال ضد انسانی به خاطر آنست که به قدرت جهانخواری همچون"آمریکا" متکی هستند،ولی این نیز قابل تردید نیست که خود این قوم و جمعیت از نظر اخلاقی و فکری نمونه کاملی از جنایت و نادیده گرفتن همه مسائل انسانی می باشند، و این خود مصداقی است از فساد در ارض و برتری جویی و استکبار و باید در انتظار این بود که باز" عِبٰاداً لَنٰا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ "بر آنها چیره شوند و وعده قطعی خدا را درباره آنها عملی سازند.

***

تطبیق شده است از جمله فساد اول و دوم اشاره به قتل علی ع و ضربه بر پیکر امام حسن ع است و یا منظور از بَعَثْنٰا عَلَیْکُمْ عِبٰاداً لَنٰا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ حضرت مهدی ع(قائم)و یارانش می باشند.

و در بعضی دیگر اشاره به جمعیتی گرفته شده است که قبل از مهدی ع قیام می کنند (1).

پر واضح است که هرگز مفهوم این احادیث تفسیر آیات فوق در محتوای لفظیش نیست،چرا که این آیات با صراحت تمام از بنی اسرائیل سخن می گوید، بلکه منظور این است که مشابه همان برنامه در این امت از فسادها و مجازاتها رخ می دهد،و این دلیل روشنی است بر این که برنامه فوق هر چند در مورد بنی اسرائیل ذکر شده اما یک قانون کلی است در همه اقوام و ملل و یک سنت جاری عمومی است در طول تاریخ بشر.

ص :34

بر جامعه انسانی حکم فرما است که هم جنبه های معنوی را پرورش می دهد و هم از نظر مادی،تکامل آفرین است.

به افراط و تفریط عبادت و همچنین برنامه های اخلاقی که انسان را از هر گونه تمایل به افراط و تفریط و آز و حرص و طمع و اسراف و تبذیر و بخل و حسد و ضعف و استکبار رهایی می بخشد.

و بالآخره صافتر و مستقیم تر از نظر نظام حکومتی که برپادارنده عدل است و درهم کوبنده ستم و ستمگران.

آری قرآن هدایت به طریقه و روشی می کند که در تمام زمینه ها صافترین و مستقیم ترین و ثابت ترین طریقه است.

در اینجا این سؤال پیش می آید که مفهوم"افعل تفضیل"،این معنی را می رساند که در مذاهب و ادیان موجود اقوام دیگر،این استقامت و عدالت وجود دارد ولی در قرآن بیشتر است اما با توجه به چند نکته پاسخ این سؤال روشن می شود،زیرا:

اولا اگر طرف مقایسه ادیان آسمانی دیگر باشد،بدون شک آنها نیز هر کدام در زمان و عصر خود آئینی مستقیم و صاف و پا بر جا بودند،ولی طبق قانون تکامل،هنگامی که به مرحله نهایی یعنی مرحله خاتمیت برسیم،آئینی وجود خواهد داشت که صافترین و پابرجاترین است.

ثانیا اگر طرف مقایسه غیر مذاهب آسمانی باشد باز هم افعل تفضیل در اینجا مفهوم دارد زیرا مکتبهای دیگر می کوشند که سهمی از استقامت و صافی را داشته باشند ولی در مقایسه با اشتباهاتشان و در مقایسه مجموع آنها با قرآن روشن میشود که این آئین از همه مستقیم تر و صافتر و با ساختمان روح و جسم و جان انسان هماهنگتر و به همین دلیل پابرجاتر است:

ثالثا همانگونه که سابقا هم اشاره کرده ایم،"افعل تفضیل"،همیشه دلیل

ص :37

بر این نیست که طرف مقایسه،حتما سهمی از آن مفهوم را دارا است،چنان که در قرآن مجید می خوانیم أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لاٰ یَهِدِّی إِلاّٰ أَنْ یُهْدیٰ :"آیا کسی که به سوی حق دعوت می کند شایسته تر برای رهبری است یا آن کس که راهی به حق ندارد مگر اینکه او را رهبری کنند"(یونس-35).

ضمنا توجه به این نکته لازم است که با در نظر گرفتن این معنی که یکی از معانی"اقوم"ثابت تر و پابرجاتر است،و با در نظر گرفتن اینکه طرف مقایسه در عبارت ذکر نشده و به اصطلاح"حذف متعلق دلیل بر عموم است"روشن می شود که این آیه از آیاتی است که اشاره ای به مساله خاتمیت اسلام و پیامبر نیز دارد، چرا که می گوید این آئین از همه آئینها ثابت تر و پابرجاتر است(دقت کنید).

سپس از آنجا که موضع گیریهای مردم در برابر این نامه مستقیم الهی مختلف است،به دو نوع موضع گیری مشخص و نتائج آن اشاره کرده می فرماید:

"این قرآن به مؤمنانی که عمل صالح انجام می دهند مژده می دهد که برای آنان پاداش بزرگی است( وَ یُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصّٰالِحٰاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً کَبِیراً ).

*** "و به آنها که ایمان به آخرت و دادگاه بزرگش ندارند(و طبعا عمل صالحی نیز انجام نمی دهند)نیز بشارت می دهد که عذاب دردناکی برای آنها آماده کرده ایم"( وَ أَنَّ الَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ أَعْتَدْنٰا لَهُمْ عَذٰاباً أَلِیماً ).

تعبیر به بشارت در مورد مؤمنان دلیلش روشن است،ولی در مورد افراد بی ایمان و طغیانگر در حقیقت یک نوع استهزاء است،و یا بشارتی است برای مؤمنان که دشمنانشان به چنین سرنوشتی گرفتار می شوند (1).

ص :38

ضمنا پاداش مؤمنان را در عبارت کوتاه" أَجْراً کَبِیراً "و کیفر افراد بی ایمان را در عبارت جامع" عَذٰاباً أَلِیماً "خلاصه کرده که مفهوم هر دو آن چنان وسیع است که هر گونه پاداش و کیفر معنوی و مادی،جسمی و روحانی را شامل می شود.

و اما اینکه در صفات دوزخیان تنها روی"عدم ایمان به آخرت"انگشت گذارده و سخن از اعمالشان نیست،ممکن است از این جهت باشد که اعتقاد به آن دادگاه بزرگ بیش از هر چیز انسان را در مقابل گناهان کنترل می کند،و از این گذشته انکار قیامت به انکار خدا نیز بازمی گردد،زیرا چگونه ممکن است خداوند عادل و حکیم مردم این جهان را در شرائطی که می بینیم به حال خود رها کند،و جهان دیگری در کار نباشد،این نه با حکمت او سازگار است و نه با عدالتش،از همه گذشته چون بحث در آیه از پاداش و کیفر است تناسب با مساله آخرت و دادگاه عدل پروردگار دارد.

*** در آیه بعد به تناسب بحث گذشته به یکی از علل مهم بی ایمانی که عدم مطالعه کافی در امور است اشاره کرده چنین می فرماید:"انسان همانگونه که نیکیها را طلب می کند به خاطر دستپاچگی و عدم مطالعه کافی به طلب بدیها برمی خیزد" ( وَ یَدْعُ الْإِنْسٰانُ بِالشَّرِّ دُعٰاءَهُ بِالْخَیْرِ ).

"چرا که انسان ذاتا عجول است"( وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ عَجُولاً ).

"دعا"در اینجا معنی وسیعی دارد که هر گونه طلب و خواستن را شامل می شود،اعم از اینکه با زبان بخواهد،و یا عملا برای بدست آوردن چیزی بپا خیزد و تلاش و کوشش کند.

در حقیقت عجول بودن انسان برای کسب منافع بیشتر و شتابزدگی او در تحصیل خیر و منفعت سبب می شود که تمام جوانب مسائل را مورد بررسی قرار

ص :39

ندهد،و چه بسیار که با این عجله،نتواند خیر واقعی خود را تشخیص دهد،بلکه هوی و هوسهای سرکش چهره حقیقت را در نظرش دگرگون سازد و به دنبال شر برود.

و در این حال همانگونه که انسان،از خدا تقاضای نیکی می کند،بر اثر سوء تشخیص خود،بدیها را از او تقاضا می کند،و همانگونه که برای نیکی تلاش می کند،به دنبال شر و بدی می رود، و این بلای بزرگی است برای نوع انسانها و مانع عجیبی است در طریق سعادت.

چه بسیارند کسانی که بر اثر شتابزدگی خود را به پرتگاههای خطرناک افکنده اند به گمان اینکه به محل امن و امان می روند،در بیراهه ها گام گذارده اند به تصور اینکه به سوی منزل سعادت پیش می روند،در زشتیها و بدبختیها غوطه ور شده اند به پندار اینکه در مسیر افتخار راه می روند و این نتیجه شوم عجله و شتابزدگی است.

از آنچه گفتیم روشن شد که مفهوم آیه نه منحصر به دعای لفظی است،و نه طلب کردن عملی بلکه همه را در یک معنی جامع قرار می گیرد و اگر بعضی از مفسران آن را در یک قسمت محدود کرده اند دلیلی بر آن وجود ندارد.

و نیز اگر در بعضی از روایات تنها مساله دعای لفظی مطرح شده از قبیل ذکر مصداق است نه تمام مفهوم،چنان که در حدیثی از حضرت امام صادق ع نقل شده که فرمود:

و اعرف طریق نجاتک و هلاکک،کی لا تدعوا اللّٰه بشیء عسی فیه هلاکک،و انت تظن ان فیه نجاتک،قال اللّٰه تعالی وَ یَدْعُ الْإِنْسٰانُ بِالشَّرِّ دُعٰاءَهُ بِالْخَیْرِ وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ عَجُولاً :

"راه نجات و هلاک خود را درست بشناس مبادا از خدا چیزی بطلبی که نابودی تو در آن است،در حالی که گمان می بری،نجات تو در آن است،خداوند متعال می گوید انسان دعای شر می کند آن گونه که دعای خیر می کند چرا که

ص :40

انسان،عجول است" (1).

بنا بر این تنها راه رسیدن به خیر و سعادت آنست که انسان در هر کار قدم می گذارد با نهایت دقت و هوشیاری و دور از هر گونه عجله و شتابزدگی تمام جوانب را بررسی کند و خود را در انتخاب راه،از هر گونه پیشداوری و قضاوتهای آمیخته با هوی و هوس بر کنار دارد،از خدا در این راه یاری بطلبد تا راه خیر و سعادت را بیابد و در پرتگاه و بیراهه گام ننهد.

*** آیه بعد سخن از آفرینش شب و روز و منافع و برکات این دو و وجود حساب و کتاب در عالم می کند تا هم دلیلی باشد بر توحید و شناخت خدا و بحث گذشته معاد را تکمیل کند و هم شاهدی باشد بر لزوم دقت در عواقب کارها و عدم شتابزدگی می گوید:

"ما شب و روز را دو نشانه از نشانه های خود قرار دادیم"( وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهٰارَ آیَتَیْنِ ).

"سپس نشانه شب را محو،و نشانه روز را که روشنی بخش است به جای آن قرار دادیم"( فَمَحَوْنٰا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنٰا آیَةَ النَّهٰارِ مُبْصِرَةً ).

و از این کار دو هدف داشتیم"نخست اینکه از فضل پروردگارتان بهره گیرید" ( لِتَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُمْ ).

شبها به استراحت پردازید،و روزها به تلاش و کوشش و کار،و در پرتو آن از مواهب الهی بهره گیرید.

هدف دیگر اینکه:"عدد سالها و حساب کارهای زمان بندی شده خود را بدانید"( وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسٰابَ ).

"و ما هر چیز را مشخص و روشن ساختیم"( وَ کُلَّ شَیْءٍ فَصَّلْنٰاهُ تَفْصِیلاً )

ص :41

تا جای هیچگونه شبهه باقی نماند.

در اینکه منظور از"آیة اللیل"و"آیة النهار"خود شب و روز است که هر کدام آیه و نشانه ای است از پروردگار،یا منظور از"آیة اللیل"قرص ماه و"آیة النهار"قرص خورشید است؟در میان مفسران گفتگو است (1).

اما دقت در خود آیه نشان می دهد که صحیح همان تفسیر اول است،زیرا تعبیر" وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهٰارَ آیَتَیْنِ "دلیل بر آن است که هر کدام آیه و نشانه ای برای اثبات وجود خدا محسوب می شود،و منظور از محو آیه شب آنست که پرده های تاریک و ظلمت بار شب در زیر پوششی از نور و روشنایی روز محو و نابود می گردد،و آنچه در دل شب پنهان گشته بود در پرتو روشنایی روز آشکار می گردد.

و اگر در بعضی دیگر از آیات قرآن(سوره یونس آیه 5)خورشید و ماه را وسیله شناسایی سال و ماه و حساب قرار داده منافات با آنچه در بالا گفتیم ندارد، زیرا پیدایش حساب و کتاب در برنامه زندگی انسان را می توان به شب و روز نسبت داد و هم به خورشید و ماه،چرا که هر دو با هم پیوند دارند.

در نهج البلاغه در خطبه اشباح ضمن بیان نشانه های عظمت خداوند چنین می خوانیم:

و جعل شمسها آیة مبصرة لنهارها،و قمرها،آیة ممحوة من لیلها،و اجراهما فی مناقل مجراهما،و قدر سیرهما فی مدارج درجهما، لیمیز بین اللیل و النهار بهما،و لیعلم عدد السنین و الحساب بمقادیرهما:

"خورشید را نشانه روشنی بخش روز،و ماه را نشانه محو کننده شب قرار داد، و آن دو را در مجرایشان به جریان انداخت،و مراحل سیرشان را اندازه گیری نمود،تا میان شب و روز تفاوت ایجاد کند،و با اندازه گیری این دو،شماره

ص :42

سالها و حساب دانسته شود" (1).

این تعبیرها نیز با آنچه در تفسیر اول بیان شد منافاتی ندارد،زیرا همانگونه که گفتیم پیدایش حساب و شماره سالها را هم می توان به شب و روز نسبت داد و هم به خورشید و ماه،چرا که هر دو با هم مربوطند.

***

بنا بر این اگر شرط مزبور تحقق یابد تمام جنبه های مثبتی که در قرآن در رابطه با انسان آمده در وجود او بارور می گردد،و اگر این شرط،تحقق نیابد، جنبه های منفی یاد شده آشکار می شود،لذا در آیه 19 تا 24 سوره معارج می خوانیم إِنَّ الْإِنْسٰانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذٰا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذٰا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً إِلاَّ الْمُصَلِّینَ اَلَّذِینَ هُمْ عَلیٰ صَلاٰتِهِمْ دٰائِمُونَ .

:"انسان،هلوع آفریده شده،هنگامی که بدی به او برسد بی تابی می کند، و هنگامی که خوبی به او برسد،بخل می ورزد،مگر نمازگزاران که همواره به این برنامه ادامه می دهند.

شرح بیشتر این موضوع را در سوره یونس ذیل آیه 12 نیز بیان کردیم (تفسیر نمونه جلد 8 صفحه 239).

***

در حدیثی از رسول خدا ص نقل شده که فرمود:

انما اهلک الناس العجلة و لو ان الناس تثبتوا لم یهلک احد: مردم را عجله هلاک می کند،اگر مردم با تامل کارها را انجام می دادند کسی هلاک نمی شد" (1).

در حدیث دیگری از امام صادق ع می خوانیم

مع التثبت تکون السلامة، و مع العجلة تکون الندامة: "با درنگ کردن سلامت است و با عجله ندامت"! (2)و نیز پیامبر ع می فرماید:

ان الاناة من اللّٰه و العجلة من الشیطان!:

"تانی و ترک شتابزدگی از ناحیه خدا است و عجله از شیطان است"! (3).

البته در روایات اسلامی بابی در زمینه"تعجیل در کار خیر داریم"، از جمله در حدیثی از رسول خدا ص می خوانیم:

ان اللّٰه یحب من الخیر ما یعجل: "خداوند کار نیکی را دوست دارد که در آن شتاب شود" (4).

و روایات در این زمینه بسیار است که منظور از عجله در این روایات همان "سرعت"است در مقابل اهمال کاری و تاخیرهای بیجا و امروز و فردا کردن،که غالبا سبب بروز مشکلات و موانعی در کارها می گردد.

شاهد این سخن حدیثی است که در همین باب از امام صادق ع نقل شده است:

من هم بشیء من الخیر فلیعجله فان کل شیء فیه تاخیر فان للشیطان فیه نظرة: کسی که تصمیم به کار خیری گرفت باید عجله کند زیرا هر کاری را که در آن تاخیر کنید شیطان در آن حیله ای می کند" (5).

بنا بر این باید گفت:"سرعت و جدیت در کارها آری،اما عجله و شتابزدگی نه"!.

و به تعبیر دیگر،عجله مذموم آنست که به هنگام بررسی و مطالعه در جوانب کار و شناخت صورت گیرد،اما سرعت و عجله ممدوح آنست که بعد از تصمیم گیری

ص :45

لازم،در اجرا درنگ نشود،و لذا در روایات می خوانیم:"در کار خیر،عجله کنید" یعنی بعد از آنکه خیر بودن کاری ثابت شد دیگر جای مسامحه نیست.

***

( وَ کُلَّ إِنسٰانٍ أَلْزَمْنٰاهُ طٰائِرَهُ فِی عُنُقِهِ ).

"طائر"به معنی پرنده است،ولی در اینجا اشاره به چیزی است که در میان عرب معمول بوده که به وسیله پرندگان،فال نیک و بد می زدند،و از چگونگی حرکت آنها نتیجه گیری می کردند.

مثلا اگر پرنده ای از طرف راست آنها حرکت می کرد آن را به فال نیک می گرفتند،و اگر از طرف چپ حرکت می کرد آن را به فال بد می گرفتند.

لذا غالبا این کلمه به معنی فال بد زدن به کار می رود،در حالی که"تفال" بیشتر به فال نیک زدن گفته می شود.

در آیات قرآن نیز کرارا"تطیر"به معنی فال بد آمده است مانند: وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسیٰ وَ مَنْ مَعَهُ :"هر گاه ناراحتی به فرعونیان می رسید آن را از شوم بودن وجود موسی و همراهانش می دانستند"!(اعراف-131) و در سوره نمل آیه 47 می خوانیم: قٰالُوا اطَّیَّرْنٰا بِکَ وَ بِمَنْ مَعَکَ :

مشرکان قوم صالح ع به این پیامبر بزرگ"گفتند ما تو و یارانت را شوم می دانیم و به فال بد می گیریم"! در احادیث اسلامی می خوانیم که از"تطیر"نهی شده است،و راه مبارزه با آن"توکل بر خدا"معرفی گردیده است.

به هر حال،"طائر"در آیه مورد بحث،نیز اشاره به همین معنی است، یا به معنی"بخت و طالع"که قریب الافق با مساله فال نیک و بد است می باشد.

قرآن در حقیقت می گوید:فال نیک و بد،و طالع سعد و نحس،چیزی جز اعمال شما نیست که به گردنتان آویخته است!.

تعبیر به"الزمناه"(ملازم او ساخته ایم)و تعبیر به"فی عنقه"(در گردن او)همه دلیل بر این است که اعمال انسان و نتائج آن در دنیا و آخرت از او جدا نمی شوند،و باید در همه حال عهده دار و مسئول آنها باشد،هر چه هست عمل

ص :48

است و بقیه همه حرف.

بعضی از مفسران این احتمال را نیز در اطلاق کلمه"طائر"بر اعمال انسانی داده اند که اعمال خوب و بد انسان گویی همچون پرنده ای از وجود او برمی خیزد لذا به آن"طائر"اطلاق شده است.

مفسران در معنی"طائر"در آیه مورد بحث، احتمالات متعدد دیگری نیز ذکر کرده اند:از جمله"طائر"به معنی"بهره انسان از خوب و بد"،یا به معنی "دلیل و راهنما"و یا به معنی"نامه اعمال"و یا به معنی"یمن و شوم" است.

ولی بعضی از این تفسیرها به همان معنی که در آغاز ذکر کردیم بازمی گردد در حالی که بعضی دیگر از مفهوم آیه بسیار دور است.

قرآن سپس اضافه می کند"ما روز قیامت کتابی برای او بیرون می آوریم که آن را در برابر خود گشوده می بیند"( وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ کِتٰاباً یَلْقٰاهُ مَنْشُوراً ).

روشن است که منظور از کتاب چیزی جز کارنامه عمل انسان نیست،همان کارنامه ای که در این دنیا نیز وجود دارد و اعمال او در آن ثبت می شود،منتها در اینجا پوشیده و مکتوم است و در آنجا گشوده و باز.

تعبیر به"نخرج"(بیرون می آوریم)و همچنین تعبیر به منشور(گشوده) نیز اشاره به همین معنی است که آنچه در اینجا پنهان و سربسته است در آنجا آشکار و باز می شود.

در باره نامه اعمال و حقیقت آن در ذیل همین آیات،بحث خواهیم کرد.

*** در این هنگام به او گفته می شود،"نامه اعمالت را خودت بخوان"!(اقرأ کتابک).

ص :49

"کافی است که خودت امروز حسابگر خویش باشی"!( کَفیٰ بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً ).

یعنی آن قدر مسائل روشن و آشکار است و شواهد و مدارک زنده که جای گفتگو نیست و هر کس این نامه عمل را بنگرد می تواند قضاوت و داوری کند، هر چند شخص"مجرم"باشد،چرا که این نامه عمل چنان که خواهد آمد، مجموعه ای از آثار خود عمل است،و یا نفس اعمال،و به این ترتیب چیزی نیست که بتوان آن را حاشا کرد.

آیا اگر من صدای خودم را از نوار ضبط صوت بشنوم،یا عکس دقیق خود را به هنگام انجام یک عمل نیک یا بد ببینم می توانم حاشا کنم؟کیفیت تشکیل نامه عمل در قیامت از این هم زنده تر و دقیقتر است.

*** آیه بعد،چهار حکم اساسی و اصولی را در رابطه با مساله حساب و جزای اعمال او بیان می کند.

1-نخست می گوید"هر کسی هدایت را پذیرا شود به نفع خود هدایت یافته،و نتیجه اش عائد خود او می شود"( مَنِ اهْتَدیٰ فَإِنَّمٰا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ ).

2-"و هر کس گمراهی را بپذیرد،به زیان خود گمراه شده است"عواقب شومش دامن خودش را می گیرد( وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّمٰا یَضِلُّ عَلَیْهٰا ).

نظیر این دو حکم را در آیه 7 همین سوره خواندیم.

3-"هیچکس بار گناه دیگری را بر دوش نمی کشد"و کسی را به جرم دیگری مجازات نمی کنند( وَ لاٰ تَزِرُ وٰازِرَةٌ وِزْرَ أُخْریٰ ).

"وزر"به معنی بار سنگین است،و به معنی مسئولیت نیز می آید،چرا که آن هم یک بار سنگین معنوی بر دوش انسان محسوب می شود و اگر به وزیر، وزیر گفته می شود به خاطر آن است که بار سنگینی از ناحیه امیر یا مردم بر دوش

ص :50

او گذارده شده است.

البته این قانون کلی که"هیچکس بار گناه دیگری را به دوش نمی کشد" هیچگونه منافاتی با آنچه در آیه 25 سوره نحل گذشت که می گوید:"گمراه کنندگان بار مسئولیت کسانی را که گمراه کرده اند نیز بر دوش می کشند" ندارد.

زیرا آنها به خاطر اقدام به گمراه ساختن دیگران،فاعل آن گناهند،و یا همچون فاعل آن محسوب می شوند،بنا بر این در حقیقت این بار گناهان خودشان است که بر دوش دارند و به تعبیر دیگر"سبب"در اینجا در حکم"مباشر"(انجام دهنده کار)است.

همچنین روایات متعددی که در زمینه سنت نیک و بد گذشت و مفهومش این بود که هر کس سنت نیک یا بدی بگذارد در پاداش و کیفر عاملین به آن، شریک است،نیز با آنچه در بالا گفتیم تضادی ندارد،چرا که"سنت گذار" در واقع از اجزای علت تامه عمل است و شریک در فاعلیت.

4-سرانجام چهارمین حکم را به این صورت بیان می کند که"ما هیچ شخص و قومی را مجازات نخواهیم کرد مگر اینکه پیامبری را برای آنها مبعوث کنیم"تا وظائفشان را کاملا تشریح و اتمام حجت کند( وَ مٰا کُنّٰا مُعَذِّبِینَ حَتّٰی نَبْعَثَ رَسُولاً ).

در اینکه منظور از عذاب در اینجا هر نوع عذاب دنیا و آخرت است یا خصوص عذاب استیصال"(یعنی مجازاتهای نابود کننده همچون طوفان نوح)در میان مفسران گفتگو است،ولی بدون شک ظاهر آیه مطلق است و هر نوع عذاب را شامل می شود.

و نیز در اینکه آیا این حکم،مخصوص آن دسته از مسائل شرعی است که تنها راه فهم آنها ادله نقلیه است و یا همه مسائل را اعم از اصول و فروع،عقلی و نقلی

ص :51

شامل می شود؟باز در میان مفسران گفتگو است.

اما اگر بخواهیم به ظاهر آیه که اطلاق دارد عمل کنیم باید بگوئیم همه احکام عقلی و نقلی را در رابطه با اصول و فروع دین شامل می شود،و مفهوم این سخن آن است که حتی در مسائلی که عقل مستقلا نیک و بد آن را تشخیص می دهد (مانند خوبی عدالت و بدی ظلم)باز تا پیامبران الهی نیایند و حکم عقل را به وسیله حکم نقل تایید و تقویت نکنند خداوند به لطفش کسی را مجازات نخواهد کرد (دقت کنید).

ولی از آنجا که این مطلب بسیار بعید به نظر می رسد،زیرا مستقلات عقلی نیازی به بیان شرع ندارد و حکم عقل برای اتمام حجت در اینگونه موارد کافی است،چاره ای جز این نداریم که مستقلات عقلی را از آیه استثناء کنیم.

و یا اگر استثناء نکنیم،عذاب را در این جمله به معنی"عذاب استیصال بگیریم که نتیجه اش این می شود:خداوند به لطفش،ستمگران و منحرفان را نابود نمی کند مگر اینکه پیامبران را بفرستد و همه راههای سعادت را نشان دهند،حتی مستقلات عقلی را با بیان شرعی تایید نموده،اتمام حجت را از دو سو یعنی عقل و نقل به انجام برسانند(باز هم دقت کنید).

***

و از آنجا که اسلام،همیشه از مسائل مثبت،استقبال می کند،از فال نیک نهی نکرده،ولی فال بد را به شدت محکوم کرده است.

حتی در بعضی از روایات آن را در سرحد شرک شمرده اند،از پیامبر ص نقل شده که فرمود:الطیرة شرک:"فال بد زدن(و آن را در برابر خدا در سرنوشت خویش مؤثر دانستن)یک نوع شرک به خدا است".

و ما در این زمینه،مفصلا در ذیل آیه 131 سوره اعراف بحث کرده ایم (1)جالب اینکه اسلام در بسیاری از موارد اینگونه مفاهیم تخیلی و پنداری را در یک کانال صحیح و سازنده قرار داده و از آن بهره برداری کرده است.

مثلا در مورد آنچه در میان عوام معروف است که می گویند فلان همسر، خوش قدم بود و یا بد قدم،و از آن روزی که به خانه فلان کس گام گذاشت و همسرش شد چنین و چنان گشت که قطعا به این صورت خرافه ای بیش نیست،اسلام به آن شکل سازنده تربیتی داده:در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم:

من شوم المرأة غلاء مهرها و شدة مئونتها. ..:"از بدقدمی زن آنست که مهرش سنگین باشد و مخارج و هزینه اش زیاد!..." (2).

و در حدیث دیگری از پیامبر اکرم ص می خوانیم:

اما الدار فشؤمها ضیقها و خبث جیرانها: "خانه شوم خانه تنگ و تاریک و خانه ای است که همسایگان بد داشته باشد" (3).

درست ملاحظه کنید که همان الفاظی را که در مفاهیم خرافی مردم به کار می برند استخدام برای مفاهیم واقعی و سازنده کرده است،و تفکر و اندیشه ای که به بیراهه می رفت به راه راست هدایت نموده.

ص :53

این بحث را با حدیثی از پیامبر ص که تاییدی است بر آنچه گفتیم پایان می دهیم:

اللهم لا خیر الا خیرک،و لا طیر الا طیرک و لا رب غیرک: "خداوندا نیکی تنها از ناحیه تو است،هیچ فال نیک و بدی جز به اراده تو تحقق نمی یابد و پروردگاری جز تو نیست".

***

می خوانیم:

یذکر العبد جمیع ما عمل،و ما کتب علیه،حتی کانه فعله تلک الساعة،فلذلک قالوا یا ویلتنا ما لهذا الکتاب لا یغادر صغیرة و لا کبیرة الا احصاها:

"در آن روز انسان آنچه را انجام داده و در نامه عمل او ثبت است همه را به خاطر می آورد،گویی همان ساعت آن را انجام داده است!لذا فریاد مجرمان بلند می شود و می گویند:این چه نامه ای است که هیچ صغیره و کبیره ای را فروگزار نکرده است" (1).

در اینجا این سؤال پیش می آید که این نامه چیست؟و چگونه است؟ بدون شک از جنس کتاب و دفتر و نامه های معمولی،نیست،و لذا بعضی از مفسران گفته اند این نامه عمل چیزی جز"روح انسان"نمی باشد که آثار همه اعمال در آن ثبت است (2)زیرا ما هر عملی انجام می دهیم خواه ناخواه اثری در روح و جان ما می گذارد.

یا اینکه این نامه عمل،اعضای پیکر ما حتی پوست تن ما،و از آن بالاتر زمین و هوا و فضایی است که در آن اعمال خود را انجام می دهیم،چرا که اعمال ما گذشته از اینکه در جسم و همه ذرات پیکر ما نقش می بندند،در هوا و زمین منعکس می شوند.

گر چه این آثار برای ما در این دنیا محسوس و درک کردنی نیست،اما بدون شک وجود دارد،و روزی که در آن روز دید تازه ای پیدا می کنیم همه اینها را می بینیم و می خوانیم.

تعبیر به"خواندن"هرگز نباید ما را از آنچه در تفسیر بالا ذکر شد، منحرف سازد،زیرا خواندن نیز مفهوم وسیعی دارد که هر گونه مشاهده را در معنی وسیعش جای می دهد،مثلا در تعبیرات روزمره گاه می گوئیم در چشمهای

ص :55

او خواندم که چه تصمیمی دارد و یا فلان عمل را که از فلانی سر زد،بقیه اش را خواندم،همچنین تعبیر به خواندن،در مورد عکسهایی که از بیماران می گیرند نیز امروز رائج است.

روی همین جهت است که در آیات فوق خواندیم خطوط این نامه عمل به هیچوجه قابل انکار نیست،زیرا که آثار واقعی و تکوینی خود عمل است،درست مانند صدای ضبط شده انسان یا عکسی که از او گرفته اند و یا اثر انگشت او.

***

دشواری دارند.

***

می کوبیم و هلاک می کنیم"( وَ إِذٰا أَرَدْنٰا أَنْ نُهْلِکَ قَرْیَةً أَمَرْنٰا مُتْرَفِیهٰا فَفَسَقُوا فِیهٰا فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنٰاهٰا تَدْمِیراً ) (1).

گر چه بسیاری از مفسران احتمالات متعددی در تفسیر این آیه داده اند، ولی به اعتقاد ما آیه طبق ظاهر آن یک تفسیر روشن بیشتر ندارد،و آن اینکه:

خداوند هرگز قبل از اتمام حجت و بیان دستوراتش کسی را مؤاخذه و مجازات نمی کند،بلکه نخست به بیان فرمانهایش می پردازد،اگر مردم از در اطاعت وارد شدند و آنها را پذیرا گشتند چه بهتر که سعادت دنیا و آخرتشان در آنست،و اگر به فسق و مخالفت برخاستند و همه را زیر پا گذاشتند اینجا است که فرمان عذاب در باره آنها تحقق می پذیرد و به دنبال آن هلاکت است.

اگر درست در آیه دقت کنیم،چهار مرحله مشخص برای این برنامه بیان شده است:

1-مرحله اوامر(و نواهی).

2-مرحله فسق و مخالفت.

3-مرحله استحقاق مجازات.

4-مرحله هلاکت.

و همه این مراحل با فاء تفریع به یکدیگر عطف شده اند.

در اینجا این سؤال پیش می آید که چرا امر شدگان تنها مترفین هستند؟ (مترفین از ماده"ترفه"به معنی نعمت فراوان یعنی متنعمین و ثروتمندان از خدا بی خبر).

در پاسخ این سؤال توجه به یک نکته راه گشا است و آن اینکه در بسیاری از جوامع(منظور جامعه های ناسالم است)مترفین،سردمداران اجتماعند و دیگران

ص :59

تابع و پیرو آنها.

به علاوه در این تعبیر اشاره به نکته دیگری نیز هست،و آن اینکه سرچشمه غالب مفاسد اجتماعی نیز ثروتمندان از خدا بی خبری هستند که در ناز و نعمت و عیش و هوس غرقند،و هر نغمه اصلاحی و انسانی و اخلاقی در گوش آنها ناهنجار است، به همین دلیل همیشه در صف اول در مقابل پیامبران ایستاده بودند،و دعوت آنها را که به نفع عدل و داد و حمایت از مستضعفان بوده همیشه بر ضد خود می دیدند.

روی این جهات از آنها بالخصوص یاد شده است چرا که ریشه اصلی فساد همین گروهند.

ضمنا"دمرنا"و"تدمیر"از ماده"دمار"به معنی هلاکت است.

به هر حال آیه فوق،هشداری است به همه مردم با ایمان که مراقب باشند، حکومت خویش را بدست مترفین و ثروتمندان مست شهوت ندهند و از آنها دنباله روی نکنند که جامعه آنان را سرانجام به هلاکت و نابودی می کشانند.

*** آیه بعد به نمونه هایی از این مساله به صورت یک اصل کلی اشاره کرده می گوید:"چه بسیار مردمی که در قرون بعد از نوح زندگی می کردند(و طبق همین سنت)هلاک و نابود شدند"( وَ کَمْ أَهْلَکْنٰا مِنَ الْقُرُونِ مِنْ بَعْدِ نُوحٍ ).

سپس اضافه می کند:چنان نیست که ظلم و ستم و گناه فرد یا جمعیتی از دیده تیز بین علم خدا مخفی بماند،"همین مقدار کافی است که خدا از گناهان بندگانش آگاه و نسبت به آن بینا است"( وَ کَفیٰ بِرَبِّکَ بِذُنُوبِ عِبٰادِهِ خَبِیراً بَصِیراً ).

"قرون"جمع"قرن"به معنی جمعیتی است که در عصر واحدی زندگی می کنند و سپس به مجموع یک عصر اطلاق شده است.

در اینکه قرن چند سال است،نظرات گوناگونی داده اند،بعضی آن را چهل سال، بعضی هشتاد،بعضی صد،و بالآخره بعضی آن را صد و بیست سال دانسته اند،ولی

ص :60

ناگفته پیدا است که این یک امر قراردادی است که بر حسب قرار دادها متفاوت می باشد،اما معمول در عصر ما این است که قرن را به یکصد سال اطلاق می کنند (1).

و اینکه مخصوصا روی"قرون بعد از نوح"تکیه شده،ممکن است به خاطر آن باشد که زندگی انسانها قبل از نوح بسیار ساده بود و اینهمه اختلافات مخصوصا تقسیم جوامع به"مترف"و"مستضعف"کمتر وجود داشت و به همین دلیل کمتر گرفتار مجازاتهای الهی شدند.

ذکر"خبیر"و"بصیر"(آگاه و بینا)همراه هم اشاره به این است که"خبیر"به معنی آگاه از نیت و عقیده است و"بصیر"به معنی بینا نسبت به اعمال،بنا بر این خدا هم از انگیزه های باطنی اعمال اشخاص با اطلاع است،و هم از خود اعمالشان،و چنین کسی هرگز ظلم و ستمی در باره هیچکس روا نمی دارد و حق کسی در حکومتش ضایع نمی شود.

ص :61

21-ببین چگونه بعضی را(در دنیا بخاطر تلاششان)بر بعضی دیگر برتری بخشیده ایم، درجات آخرت و برتریهایش از اینهم بیشتر است.

و این هشداری است برای دنیا پرستان که اگر خیال کنید آخرت را به دنیا بفروشید به تمام هدفتان نائل می شوید،اشتباه بزرگی کرده اید،بلکه گاهی هیچ و گاه به کمی دسترسی پیدا می کنید.

و اصولا دامنه آرزوهای انسان آن قدر گسترده است که با محدودیت جهان ماده قابل اشباع نیست،تمام دنیا را به یک نفر بدهند،بسیار می شود که اشباع نمی گردد.

اما آنها که تلاش می کنند و به هیچ نمی رسند،ممکن است به دلائل مختلفی باشد یا بخاطر آنست که هنوز امید بیداری و نجاتشان است،و خدا به آنها محبت می کند،و یا به خاطر آنست که اگر به جایی برسند آن چنان طغیان می کنند که عرصه را بر خلق خدا تنگ می نمایند.

"یصلی"از ماده"صلی"به معنی آتش افروختن و به آتش سوختن است و منظور در اینجا همان معنی دوم می باشد.

قابل توجه اینکه کیفر این گروه،ضمن اینکه آتش جهنم شمرده شده است، با دو تعبیر"مذموم"و"مدحور"تاکید گردیده،که اولی به معنی مورد سرزنش و نکوهش قرار گرفتن و دومی به معنی دور ماندن از رحمت خدا است.

در حقیقت آتش دوزخ،کیفر جسمانی آنها است،و مذموم و مدحور بودن کیفر روحانی آنها،چرا که معاد هم جسمانی است و هم روحانی و کیفر و پاداش آن نیز در هر دو جنبه است.

*** سپس به شرح حال گروه دوم می پردازد،تا با قرینه مقابله،آن چنان که روش قرآن است،مطلب آشکارتر شود،می فرماید:"اما کسی که آخرت را بطلبد و سعی و کوشش خود را در این راه به کار بندد،در حالی که ایمان داشته باشد،این سعی و تلاش او مورد قبول الهی خواهد بود"( وَ مَنْ أَرٰادَ الْآخِرَةَ وَ سَعیٰ لَهٰا سَعْیَهٰا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولٰئِکَ کٰانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً ).

ص :64

بنا بر این برای رسیدن به سعادت جاویدان سه امر اساسی شرط است:

1-اراده انسان آن هم اراده ای که تعلق به حیات ابدی گیرد،و به لذات زودگذر و نعمتهای ناپایدار و هدفهای صرفا مادی تعلق نگیرد،همتی والا و روحیه ای عالی پشت بند آن باشد که او را از پذیرفتن هر گونه رنگ تعلق و وابستگی آزاد سازد.

2-این اراده به صورت ضعیف و ناتوان در محیط فکر و اندیشه و روح نباشد بلکه تمام ذرات وجود انسان را به حرکت وادارد و آخرین سعی و تلاش خود را در این به کار بندد(توجه داشته باشید که کلمه"سعیها"که به عنوان تاکید ذکر شده نشان می دهد او آخرین،سعی و تلاش و کوشش را که برای رسیدن آخرت لازم است انجام می دهد و چیزی فروگذار نمی کند).

3-همه اینها توأم با"ایمان"باشد،ایمانی ثابت و استوار،چرا که تصمیم و تلاش هنگامی به ثمر می رسد که از انگیزه صحیحی،سرچشمه گیرد و آن انگیزه چیزی جز ایمان به خدا نمی تواند باشد.

درست است که سعی و تلاش برای آخرت بدون ایمان نخواهد بود و بنا بر این مفهوم ایمان در آن نهفته شده است،ولی از آنجا که ایمان یک اصل اساسی و پایه اصلی در این راه است به آن مقدار از دلالت التزامی قناعت نکرده و با صراحت ایمان را به عنوان یک شرط بازگو می کند.

قابل توجه اینکه در مورد دنیا پرستان می گوید:"جهنم را برای آنها قرار می دهیم"،ولی در مورد عاشقان آخرت می گوید:"سعی و تلاش آنها مشکور خواهد بود"یعنی مورد تشکر و قدردانی پروردگار.

این تعبیر از این که بگوید پاداششان بهشت است بسیار جامعتر و والاتر است، چرا که تشکر و قدردانی هر کس به اندازه شخصیت و سعه وجودی او است،نه به اندازه عملی که انجام گرفته است،و روی این حساب تشکر و قدردانی خدا

ص :65

متناسب با ذات بی پایان او است انواع نعمتهای مادی و معنوی و هر آنچه در تصور ما بگنجد و نگنجد در آن جمع است.

گر چه بعضی از مفسران،"مشکور"را به معنی"اجر مضاعف" (1)و یا به معنی"قبولی عمل (2)"گرفته اند،ولی روشن است که"مشکور"معنی وسیعتری از همه اینها دارد.

*** در اینجا ممکن است این توهم پیش آید که نعمتهای دنیا،تنها سهم دنیا- پرستان خواهد شد و آخرت طلبان از آن محروم می گردند،آیه بعد به این توهم پاسخ می گوید که:"ما هر یک از این گروه و آن گروه را از عطای خود بهره می دهیم و امداد می کنیم"( کُلاًّ نُمِدُّ هٰؤُلاٰءِ وَ هَؤُلاٰءِ مِنْ عَطٰاءِ رَبِّکَ ).

"چرا که بخشش پروردگار از هیچکس ممنوع نیست"و گبر و ترسا و مؤمن و مسلم همه از خوان نعمتش وظیفه می خورند( وَ مٰا کٰانَ عَطٰاءُ رَبِّکَ مَحْظُوراً ).

"نمد"از ماده"امداد"به معنی افزودن است.

*** آیه بعد یک اصل اساسی را در همین رابطه بازگو می کند و آن اینکه:

همانگونه که تفاوت تلاشها در این دنیا باعث تفاوت در بهره گیریها است،در کارهای آخرت نیز همین اصل کاملا حاکم است،با این تفاوت که این دنیا محدود است و تفاوتهایش هم محدود،ولی آخرت نامحدود،و تفاوتهایش نیز نامحدود است، می گوید:

"بنگر چگونه بعضی از آنها را بر بعضی دیگر(بخاطر تفاوت در سعی و کوشششان)برتری دادیم،اما آخرت درجاتش بزرگتر و برتریش بیشتر است"

ص :66

( اُنْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنٰا بَعْضَهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ وَ لَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجٰاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضِیلاً ).

ممکن است گفته شود،افرادی را در این جهان می بینیم که بدون تلاش و کوشش بهره های وسیع می گیرند،ولی بدون شک اینها موارد استثنایی است و نمی توان در برابر اصل کلی تلاش و کوشش و رابطه آن با میزان موفقیت به آن اعتنایی کرد،و این گونه بهره گیریهای انحرافی منافات با آن اصل کلی ندارد.

ضمنا باید توجه داشت که منظور از تلاش و کوشش تنها کمیت آن نیست، گاه می شود تلاش کم با کمیت عالی اثرش بسیار بیشتر از تلاش فراوان با کیفیت پائین باشد.

***

در یک جا آن را عرض و متاع فانی می شمرد تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا (نساء-94).

و در جای دیگر آن را مایه غرور و غفلت می شمرد وَ مَا الْحَیٰاةُ الدُّنْیٰا إِلاّٰ مَتٰاعُ الْغُرُورِ (سوره حدید آیه 20).

و در مورد دیگر آن را وسیله سرگرمی و بازیچه شمرده وَ مٰا هٰذِهِ الْحَیٰاةُ الدُّنْیٰا إِلاّٰ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ (عنکبوت 64).

و در جایی دیگر مایه غفلت از یاد خدا رِجٰالٌ لاٰ تُلْهِیهِمْ تِجٰارَةٌ وَ لاٰ بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللّٰهِ (نور-37).

این تعبیرات دوگانه عینا در روایات اسلامی نیز دیده می شود:

از یک سو دنیا،مزرعه آخرت،تجارتخانه مردان خدا مسجد دوستان حق، محل هبوط وحی پروردگار،سرای موعظه و پند،شمرده شود(

مسجد احباء اللّٰه و مصلی ملائکة اللّٰه و مهبط وحی اللّٰه و متجر اولیاء اللّٰه ) (1).

و از سوی دیگر مایه غفلت و بیخبری از یاد خدا و متاع غرور و مانند آن.

آیا این دو گروه از آیات و روایات با هم تضاد دارند؟ پاسخ این سؤال را در خود قرآن می توان یافت.

چرا که آنجا که از دنیا و مواهبش نکوهش می کند،کسانی را می گوید که این زندگی تنها هدفشان را تشکیل می دهد،در سوره نجم آیه 29 می خوانیم وَ لَمْ یُرِدْ إِلاَّ الْحَیٰاةَ الدُّنْیٰا "کسانی که جز زندگی دنیا را نخواهند".

به تعبیر دیگر سخن از کسانی است که آخرت را به دنیا می فروشند و برای رسیدن به مادیات از هیچ خلافکاری و جنایتی ابا ندارند.

در سوره توبه آیه 38 می خوانیم ا رضیتم بالحیاة الدنیا من الآخرة:"آیا راضی شدید که زندگی دنیا را به جای آخرت بپذیرید"؟!

ص :68

آیات مورد بحث،خود شاهد این مدعا است،آنجا که می گوید: مَنْ کٰانَ یُرِیدُ الْعٰاجِلَةَ ...یعنی تنها هدفشان همین زندگی زودگذر مادی است.

اصولا تعبیر به"مزرعه"و یا"متجر"(تجارتخانه)و مانند آن خود شاهد زنده ای برای این موضوع است.

کوتاه سخن اینکه مواهب جهان مادی که همه از نعمتهای خدا است و حتما وجودش در نظام خلقت لازم بوده و هست اگر به عنوان وسیله ای برای رسیدن به سعادت و تکامل معنوی انسان مورد بهره برداری قرار گیرد از هر نظر قابل تحسین است.

و اما اگر به عنوان یک هدف و نه وسیله مورد توجه قرار گیرد و از ارزشهای معنوی و انسانی بریده شود که در این هنگام طبعا مایه غرور و غفلت و طغیان و سرکشی و ظلم و بیدادگری خواهد بود،درخور هر گونه نکوهش و مذمت است.

و چه زیبا فرموده است علی ع در آن گفتار کوتاه و پرمغزش:

من ابصر بها بصرته و من ابصر الیها اعمته: "آن کس که با چشم بصیرت به آن بنگرد (و آن را وسیله بینایی قرار دهد)دنیا به او آگاهی می بخشد،و آن کس که به خود آن نگاه کند دنیا او را نابینا خواهد کرد" (1).

در حقیقت تفاوت میان دنیای مذموم و ممدوح،همان چیزی است که از "الیها"و"بها"استفاده می شود که اولی هدف را می رساند و دومی وسیله را.

***

این حقیقت در بسیاری از آیات قرآن منعکس است.

در اینجا انسان را در گرو اعمالش می شمرد( کُلُّ نَفْسٍ بِمٰا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ ) (مدثر-38).

و در جای دیگر بهره او را تنها در گرو سعیش می شمرد( وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسٰانِ إِلاّٰ مٰا سَعیٰ ).

و در بسیاری از آیات،بعد از ذکر ایمان،روی عمل صالح تکیه می کند.

تا همگان این خیال خام را از سر بدر کنند که بی سعی و تلاش به جایی می توان رسید مواهب دنیای مادی را بی سعی و تلاش نمی توان بدست آورد،چگونه می توان انتظار داشت که سعادت جاودانی بدون آن بدست آید.

***

25-پروردگار شما از درون دلهای شما آگاه است(اگر لغزشی در این زمینه داشتید و جبران کردید شما را عفو می کند چرا که)هر گاه صالح باشید او توبه کنندگان را می بخشد.

از جمله بالا استفاده می شود که شرک سه اثر بسیار بد در وجود انسان می گذارد:

1-شرک مایه ضعف و ناتوانی و زبونی و ذلت است در حالی که توحید عامل قیام و حرکت و سرفرازی است.

2-شرک،مایه مذمت و نکوهش است،چرا که یک خط روشن انحرافی است در برابر منطق عقل و کفرانی است آشکار در مقابل نعمت پروردگار،و آن کس که تن به چنین انحرافی دهد درخور مذمت است.

3-شرک سبب می شود که خداوند مشرک را به معبودهای ساختگیش واگذارد و دست از حمایتش بردارد،و از آنجا که معبودهای ساختگی نیز قادر بر حمایت کسی نیستند و خدا هم حمایتش را از چنین کسان برداشته آنها"مخذول"یعنی بدون یار و یاور خواهند شد.

در آیات دیگر قرآن نیز همین معنی به شکل دیگری مجسم شده است، چنان که در سوره عنکبوت آیه 41 می خوانیم:"آنها که غیر خدا را معبود خویش انتخاب می کنند همانند عنکبوتند که آن خانه سست و بی اساس را تکیه گاه خود قرار داده و سست ترین خانه ها خانه عنکبوت است"( مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ أَوْلِیٰاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کٰانُوا یَعْلَمُونَ ).

*** بعد از اصل توحید به یکی از اساسی ترین تعلیمات انسانی انبیاء ضمن تاکید مجدد بر توحید اشاره کرده می گوید:"پروردگارت فرمان داده که تنها او را بپرستید و نسبت به پدر و مادر نیکی کنید"( وَ قَضیٰ رَبُّکَ أَلاّٰ تَعْبُدُوا إِلاّٰ إِیّٰاهُ وَ بِالْوٰالِدَیْنِ إِحْسٰاناً ).

"قضاء"مفهوم مؤکدتری از"امر"دارد،و امر و فرمان قطعی و محکم

ص :73

را می رساند و این نخستین تاکید در این مساله است.

قرار دادن توحید یعنی اساسی ترین اصل اسلامی در کنار نیکی به پدر و مادر تاکید دیگری است بر اهمیت این دستور اسلامی.

مطلق بودن"احسان"که هر گونه نیکی را دربرمی گیرد و همچنین، "والدین"که مسلمان و کافر را شامل می شود،سومین و چهارمین تاکید در این جمله است.

نکره بودن احسان(احسانا)که در این گونه موارد برای بیان عظمت می آید پنجمین تاکید محسوب می گردد (1).

توجه به این نکته نیز لازم است که فرمان،معمولا روی یک امر اثباتی می رود در حالی که در اینجا روی نفی رفته است(پروردگارت فرمان داده که نپرستید جز او را).

این ممکن است به خاطر آن باشد که از جمله"قضی"فهمیده می شود که جمله دیگری در شکل اثباتی در تقدیر است و در معنی چنین می باشد:پروردگارت فرمان مؤکد داده که او را بپرستید و غیر او را نپرستید.

و یا اینکه مجموع جمله"نفی و اثبات"( أَلاّٰ تَعْبُدُوا إِلاّٰ إِیّٰاهُ )در حکم یک جمله اثباتی است،اثبات عبادت انحصاری پروردگار سپس به بیان یکی از مصداقهای روشن نیکی به پدر و مادر پرداخته می گوید:

"هر گاه یکی از آن دو،یا هر دو آنها،نزد تو به سن پیری و شکستگی برسند(آن چنان که نیازمند به مراقبت دائمی تو باشند) از هر گونه محبت در مورد

ص :74

آنها دریغ مدار،و کمترین اهانتی به آنان مکن،حتی سبکترین تعبیر نامؤدبانه یعنی"اف"به آنها مگو"( إِمّٰا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمٰا أَوْ کِلاٰهُمٰا فَلاٰ تَقُلْ لَهُمٰا أُفٍّ ) (1).

"و بر سر آنها فریاد مزن"( وَ لاٰ تَنْهَرْهُمٰا ).

بلکه"با گفتار سنجیده و لطیف و بزرگوارانه با آنها سخن بگو"( وَ قُلْ لَهُمٰا قَوْلاً کَرِیماً ).

*** و نهایت فروتنی را در برابر آنها بنما،"و بالهای تواضع خود را در برابرشان از محبت و لطف فرود آر"( وَ اخْفِضْ لَهُمٰا جَنٰاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ ).

"و بگو بار پروردگارا!آنها را مشمول رحمت خویش قرار ده همانگونه که در کودکی مرا تربیت کرده اند"( وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمٰا کَمٰا رَبَّیٰانِی صَغِیراً ).

***

خود نباشند،در این موقع آزمایش بزرگ فرزندان شروع می شود.

آیا وجود چنین پدر و مادری را مایه رحمت می دانند،و یا بلا و مصیبت و عذاب آیا صبر و حوصله کافی برای نگهداری احترام آمیز از چنین پدر و مادری را دارند و یا هر زمان با نیش زبان،با کلمات سبک و اهانت آمیز و حتی گاه با تقاضای مرگ او از خدا قلبش را می فشارند و آزار می دهند؟.

2-از سوی دیگر قرآن می گوید:در این هنگام به آنها اف مگو،یعنی اظهار ناراحتی و ابراز تنفر مکن،و باز اضافه می کند با صدای بلند و اهانت آمیز و داد و فریاد با آنها سخن مگو،و باز تاکید می کند که با قول کریم و گفتار بزرگوارانه با آنها سخن بگو که همه آنها نهایت ادب در سخن را می رساند که زبان کلید قلب است.

3-از سوی دیگر دستور به تواضع و فروتنی می دهد،تواضعی که نشان دهنده محبت و علاقه باشد و نه چیز دیگر.

4-سرانجام می گوید:حتی موقعی که رو به سوی درگاه خدا می آوری پدر و مادر را(چه در حیات و چه در ممات)فراموش مکن و تقاضای رحمت پروردگار برای آنها بنما.

مخصوصا این تقاضایت را با این دلیل همراه ساز و بگو"خداوندا همانگونه که آنها در کودکی مرا تربیت کردند تو مشمول رحمتشان فرما"؟ نکته مهمی که از این تعبیر علاوه بر آنچه گفته شد استفاده می شود این است که اگر پدر و مادر آن چنان مسن و ناتوان شوند که به تنهایی قادر بر حرکت و دفع آلودگیها از خود نباشند،فراموش نکن که تو هم در کودکی چنین بودی و آنها از هر گونه حمایت و محبت از تو دریغ نداشتند محبت آنها را جبران نما.

*** و از آنجا که گاهی در رابطه با حفظ حقوق پدر و مادر و احترام آنها و تواضعی

ص :76

که بر فرزند لازم است ممکن است لغزشهایی پیش بیاید که انسان آگاهانه یا ناآگاه به سوی آن کشیده شود در آخرین آیه مورد بحث می گوید:"پروردگار شما به آنچه در دل و جان شما است از شما آگاهتر است"( رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمٰا فِی نُفُوسِکُمْ ) چرا که علم او در همه زمینه ها حضوری و ثابت و ازلی و ابدی و خالی از هر گونه اشتباه است در حالی که علوم شما واجد این صفات نیست.

بنا بر این اگر بدون قصد طغیان و سرکشی در برابر فرمان خدا لغزشی در زمینه احترام و نیکی به پدر و مادر از شما سر زند و بلافاصله پشیمان شدید و در مقام جبران برآئید مسلما مشمول عفو خدا خواهید شد:"اگر شما صالح باشید و توبه کار خداوند توبه کاران را می آمرزد"( إِنْ تَکُونُوا صٰالِحِینَ فَإِنَّهُ کٰانَ لِلْأَوّٰابِینَ غَفُوراً ).

"اواب"از ماده"اوب"(بر وزن قوم)بازگشت توأم با اراده می گویند، در حالی که رجوع هم به بازگشت با اراده گفته می شود و هم بی اراده،به همین دلیل به"توبه""اوبه"گفته می شود،چون حقیقت توبه بازگشت توأم با اراده به سوی خداست.

و از آنجا که"اواب"صیغه مبالغه است به کسی گفته می شود که هر لحظه از او خطایی سر زند به سوی پروردگار بازمی گردد.

این احتمال نیز وجود دارد که ذکر صیغه مبالغه اشاره به تعدد عوامل بازگشت و رجوع به خدا باشد،زیرا ایمان به پروردگار از یک سو،توجه به دادگاه عالم قیامت از سوی دیگر،و جدان بیدار از سوی سوم،و توجه به عواقب و آثار گناه از سوی چهارم دست به دست هم می دهند و انسان را مؤکدا از مسیر انحرافی به سوی خدا می برند.

***

ص :77

ج-شکرگزاری در برابر پدر و مادر در قرآن مجید در ردیف شکرگزاری در برابر نعمتهای خدا قرار داده شده چنان که می خوانیم: أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوٰالِدَیْکَ (سوره لقمان آیه 14)با اینکه نعمت خدا بیش از آن اندازه است که قابل احصا و شماره باشد،و این دلیل بر عمق و وسعت حقوق پدران و مادران می باشد.

د-قرآن حتی کمترین بی احترامی را در برابر پدر و مادر اجازه نداده است.در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم که فرمود:

لو علم اللّٰه شیئا هو ادنی من اف لنهی عنه،و هو من ادنی العقوق،و من العقوق ان ینظر الرجل الی والدیه فیحد النظر الیها:

"اگر چیزی کمتر از"اف"وجود داشت خدا از آن نهی می کرد(اف همانطور که گفتیم کمترین اظهار ناراحتی است)و این حد اقل مخالفت و بی احترامی نسبت به پدر و مادر است،و از این جمله نظر تند و غضب آلود به پدر و مادر کردن می باشد" (1).

ه-با اینکه جهاد یکی از مهمترین برنامه های اسلامی است،ما دام که جنبه وجوب عینی پیدا نکند یعنی داوطلب به قدر کافی باشد،بودن در خدمت پدر و مادر از آن مهمتر است،و اگر موجب ناراحتی آنها شود،جایز نیست.

در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم که مردی نزد پیامبر ص آمد و عرض کرد من جوان با نشاط و ورزیده ای هستم و جهاد را دوست دارم ولی مادری دارم که از این موضوع ناراحت می شود،پیامبر ص فرمود:

ارجع فکن مع والدتک فو الذی بعثنی بالحق لانسها بک لیلة خیر من جهاد فی سبیل اللّٰه سنة: "برگرد و با مادر خویش باش،قسم به آن خدایی که مرا به حق مبعوث ساخته است یک شب مادر با تو مانوس گردد از یک سال جهاد در راه خدا بهتر

ص :79

است" (1)! ولی البته هنگامی که جهاد،جنبه وجوب عینی پیدا کند و کشور اسلامی در خطر قرار گیرد و حضور همگان لازم شود،هیچ عذری پذیرفته نیست،حتی نارضایی پدر و مادر.

در مورد سایر واجبات کفایی و همچنین مستحبات،مساله همانگونه است که در مورد جهاد گفته شد.

و-پیامبر ص فرمود:

ایاکم و عقوق الوالدین فان ریح الجنة توجد من مسیرة الف عام و لا یجدها عاق: "بترسید از اینکه عاق پدر و مادر و مغضوب آنها شوید،زیرا بوی بهشت از پانصد سال راه به مشام می رسد،ولی هیچگاه به کسانی که در مورد خشم پدر و مادر هستند نخواهد رسید" (2).

این تعبیر اشاره لطیفی به این موضوع است که چنین اشخاص نه تنها در بهشت گام نمی گذارند بلکه در فاصله بسیار زیادی از آن قرار دارند،و حتی نمی توانند به آن نزدیک شوند.

سید قطب در تفسیر فی ظلال حدیثی به این مضمون از پیامبر ص نقل می کند که مردی مشغول طواف بود و مادرش را بر دوش گرفته طواف می داد،پیامبر ص را در همان حال مشاهده کرد عرض کرد آیا حق مادرم را با این کار انجام دادم، فرمود:نه حتی جبران یکی از ناله های او را(به هنگام وضع حمل)نمی کند (3)! و اگر بخواهیم عنان قلم را در اینجا رها کنیم سخن بسیار به درازا می کشد و از شکل تفسیر خارج می شویم،اما با صراحت باید گفت هر قدر در این زمینه گفته شود باز هم کم است چرا که آنها حق حیات بر انسان دارند.

ص :80

در پایان این بحث ذکر این نکته را لازم می دانیم که گاه می شود پدر و مادر پیشنهادهای غیر منطقی و یا خلاف شرع به انسان می کنند،بدیهی است اطاعت آنها در هیچیک از این موارد لازم نیست،ولی با این حال باید با برخورد منطقی و انجام وظیفه امر به معروف در بهترین صورتش با این گونه پیشنهادها برخورد کرد سخن خود را در این زمینه با حدیثی از امام کاظم ع پایان می دهیم:امام ع می گوید"کسی نزد پیامبر ص آمد و از حق پدر و فرزند سؤال کرد فرمود:

لا یسمیه باسمه،و لا یمشی بین یدیه،و لا یجلس قبله،و لا یستسب له:

"باید او را با نام صدا نزند(بلکه بگوید پدرم!)و جلوتر از او راه نرود،و قبل از او ننشیند،و کاری نکند که مردم به پدرش بدگویی کند" (نگویند خدا پدرت را نیامرزد که چنین کردی!) (1).

***

-"قضاء"به معنی"حکم"و داوری مانند فَاقْضِ مٰا أَنْتَ قٰاضٍ :"هر داوری می خواهی بکن"(سوره طه آیه 72).

-"قضاء"به معنی"فراغت از چیزی"مانند قُضِیَ الْأَمْرُ الَّذِی فِیهِ تَسْتَفْتِیٰانِ :"کاری را که در باره آن نظر خواهی می کردید پایان یافت"(سوره یوسف آیه 41).

-"قضاء"به معنی"اراده مانند إِذٰا قَضیٰ أَمْراً فَإِنَّمٰا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ "هنگامی که کاری را اراده کند به آن می گوید موجود باش،آن هم موجود می شود"(سوره آل عمران آیه 47).

-و"قضاء"به معنی"عهد"مانند إِذْ قَضَیْنٰا إِلیٰ مُوسَی الْأَمْرَ :"هنگامی که از موسی پیمان و عهد گرفتیم"سوره قصص آیه 44) (1).

"ابو الفتوح رازی"بر این معانی اضافه می کند.

"قضاء"به معنی"اخبار و اعلام"مانند وَ قَضَیْنٰا إِلیٰ بَنِی إِسْرٰائِیلَ فِی الْکِتٰابِ :"ما به بنی اسرائیل در تورات اعلام نمودیم" (2).

و بر این اضافه می توان کرد:

"قضاء"به معنی"مرگ"مانند فَوَکَزَهُ مُوسیٰ فَقَضیٰ عَلَیْهِ :"موسی ضربه ای بر او زد و او جان داد"(سوره قصاص آیه 15).

حتی بعضی از مفسران معانی"قضاء"را بالغ بر سیزده معنی در قرآن مجید دانسته اند (3).

ولی اینها را نمی توان معانی متعددی برای کلمه"قضاء"دانست،زیرا همه آنها جامعی دارند که در آن جمعند،و در حقیقت غالب معانی که در بالا ذکر

ص :82

شد از قبیل"اشتباه مصداق به مفهوم"است،چه اینکه هر یک از اینها مصداقی است برای آن معنی کلی و جامع یعنی"پایان دادن و جدا ساختن".

فی المثل شخص قاضی با حکم خود به دعوا خاتمه می دهد،آفریدگار با آفرینش خود به خلقت چیزی پایان می دهد،خبر دهنده با اخبارش به بیان چیزی پایان می دهد،تعهد کننده و فرمان دهنده با تعهد و فرمانشان مساله ای را خاتمه یافته تلقی می کنند به گونه ای که بازگشت در آن ممکن نیست.

ولی نمی توان انکار کرد که در بعضی از این مصداقها آن قدر این لفظ به کار رفته است که به صورت معنی جدیدی درآمده است از جمله قضاء به معنی داوری و به معنی امر و فرمان است.

***

خاک یا خاکستر مختصری روی بدن یا لباس انسان می ریزد،انسان با فوت کردن آن را از خود دور می کند،صدایی که از دهان انسان در این موقع بیرون می آید چیزی است شبیه"اوف"یا"اف"و بعدا در معنی اظهار ناراحتی و تنفر مخصوصا از چیزهای کوچک به کار رفته است.

از جمع بندی آنچه در بالا ذکر شد و قرائن دیگر چنین استفاده می شود که این کلمه در اصل"اسم صوت"بوده است،(صدایی که انسان به هنگام اظهار نفرت یا ابراز تالم و درد جزئی و یا فوت کردن چیز آلوده ای از دهانش خارج می شود).

سپس این"اسم صوت"به صورت کلمه ای درآمده و حتی افعالی از آن مشتق شده است،و در ناراحتیهای جزئی و یا اظهار تنفر به خاطر مسائل کوچکی، به کار رفته،معانی مختلفی که در بالا ذکر شد به نظر می رسد از مصداقهای همین معنی جامع و کلی بوده باشد.

به هر حال،آیه فوق می خواهد در یک عبارت کوتاه و در نهایت فصاحت و بلاغت این معنی را برساند که احترام پدر و مادر چندان زیاد است که حتی نباید در برابر آنها کمترین سخنی که دلیل بر ناراحتی از آنها و یا بی میلی و تنفر بوده باشد بر زبان جاری ساخت،

ص :84

باشی(تا گشایشی در کارت پدید آید و به آنها کمک کنی)با گفتار نرم و آمیخته لطف با آنها سخن بگو.

29-هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن(و ترک انفاق و بخشش منما)و بیش از حد آن را مگشا تا مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرو مانی.

30-پروردگارت روزی را برای هر کس بخواهد گشاده یا تنگ می دارد،او نسبت به بندگانش آگاه و بیناست.

است" (1)و نیز از آن حضرت نقل شده که روزی دستور داد رطب برای خوردن حاضران بیاورند،بعضی رطب را می خوردند و هسته آن را به دور می افکندند،فرمود:"این کار را نکنید که این تبذیر است و خدا فساد را دوست نمی دارد" (2).

دقت در مساله اسراف و تبذیر تا آن حد است که در حدیثی می خوانیم پیامبر ص از راهی عبور می کرد،یکی از یارانش بنام سعد مشغول وضوء گرفتن بود، و آب زیاد می ریخت،فرمود:چرا اسراف می کنی ای سعد!عرض کرد:آیا در آب وضو نیز اسراف است؟فرمود:

نعم و ان کنت علی نهر جار: "آری هر چند در کنار نهر جاری باشی" (3).

در اینکه منظور از ذی القربی در اینجا همه خویشاوندان است یا خصوص خویشاوندان پیامبر ص(زیرا مخاطب در آیه او است)در میان مفسران گفتگو است.

در احادیث متعددی که در نکات،بحث آن خواهد آمد می خوانیم که این آیه به ذوی القربای پیامبر ص تفسیر شده،و حتی در بعضی می خوانیم که به داستان بخشیدن سرزمین فدک به فاطمه زهرا ع نظر دارد.

ولی همانگونه که بارها گفته ایم اینگونه تفسیرها مفهوم وسیع آیات را محدود نمی کند،و در واقع بیان مصداق روشن و واضح آن است.

خطاب به پیامبر ص در جمله"و آت"دلیل بر اختصاص این حکم به او نیست،زیرا سایر احکامی که در این سلسله آیات وارد شده،مانند نهی از تبذیر و یا مدارای با سائل و مستمند و یا نهی از بخل و اسراف،همه به صورت خطاب به پیامبر ص ذکر شده،در حالی که می دانیم این احکام جنبه اختصاصی ندارد، و مفهوم آن کاملا عام است.

ص :87

توجه به این نکته نیز لازم است که نهی از تبذیر بعد از دستور به ادای حق خویشاوندان و مستمند و ابن سبیل اشاره به این است که مبادا تحت تاثیر عواطف خویشاوندی و یا عاطفه نوع دوستی در مقابل مسکین و ابن السبیل قرار بگیرید و بیش از حد استحقاقشان به آنها انفاق کنید و راه اسراف را بپوئید که اسراف و تبذیر در همه جا نکوهیده است.

*** آیه بعد به منزله استدلال و تاکیدی بر نهی از تبذیر است،می فرماید:"تبذیر کنندگان برادران شیاطین هستند"( إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کٰانُوا إِخْوٰانَ الشَّیٰاطِینِ ).

"و شیطان،کفران نعمتهای پروردگار کرد"( وَ کٰانَ الشَّیْطٰانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً ).

اما اینکه شیطان،کفران نعمتهای پروردگار را کرد روشن است،زیرا خداوند نیرو و توان و هوش و استعداد فوق العاده ای به او داده بود،و او اینهمه نیروها را در غیر موردش یعنی در طریق اغوا و گمراهی مردم صرف کرد.

و اما اینکه تبذیر کنندگان برادران شیاطینند،به خاطر آنست که آنها نیز نعمتهای خداداد را کفران می کنند و در غیر مورد قابل استفاده صرف می نمایند.

تعبیر به"اخوان"(برادران)یا به خاطر این است که اعمالشان همردیف و هماهنگ اعمال شیاطین است،همچون برادرانی که یکسان عمل می کنند،و یا به خاطر آنست که قرین و همنشین شیطان در دوزخند،همانگونه که در آیه 39 از سوره زخرف بعد از آنکه قرین بودن شیطان را با انسان های آلوده بطور کلی بیان می کند می فرماید: وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّکُمْ فِی الْعَذٰابِ مُشْتَرِکُونَ :

"امروز اظهار برائت و تقاضای جدایی از شیطان سودمند به حال شما نیست چرا که همگی در عذاب مشترکید".

ص :88

و اما اینکه"شیاطین"در اینجا به صورت جمع ذکر شده ممکن است اشاره به چیزی باشد که از آیات سوره"زخرف"استفاده می شود که هر انسانی روی از یاد خدا برتابد،شیطانی برانگیخته می شود که قرین و همنشین او خواهد بود، نه تنها در این جهان که در آن جهان نیز همراه او است وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمٰنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطٰاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ ... حَتّٰی إِذٰا جٰاءَنٰا قٰالَ یٰا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ (سوره زخرف آیه 36 و 38).

*** و از آنجا که گاهی مسکینی به انسان رو می آورد و امکاناتی برای پاسخ گویی به نیاز او در اختیارش نیست،آیه بعد طرز برخورد صریح با نیازمندان را در چنین شرائطی بیان می کند و می گوید"اگر از این نیازمندان به خاطر (نداشتن امکانات و)انتظار رحمت خدا که به امید آن هستی روی برگردانی نباید این روی گرداندن توأم با تحقیر و خشونت و بی احترامی باشد،بلکه باید با گفتاری نرم و سنجیده و توأم با محبت با آنها برخورد کنی"حتی اگر می توانی وعده آینده را به آنها بدهی و مایوسشان نسازی( وَ إِمّٰا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغٰاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوهٰا فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَیْسُوراً ).

"میسور"از ماده"یسر"به معنی راحت و آسان است،و در اینجا مفهوم وسیعی دارد که هر گونه سخن نیک و برخورد توأم با احترام و محبت را شامل می شود.

بنا بر این اگر بعضی آن را به عبارت خاصی تفسیر کرده اند،و یا به معنی وعده دادن برای آینده،همه از قبیل ذکر مصداق است.

در روایات می خوانیم که بعد از نزول این آیه هنگامی که کسی چیزی از پیامبر ص می خواست و حضرت چیزی نداشت که به او بدهد می فرمود:

یرزقنا اللّٰه

ص :89

و ایاکم من فضله: "امیدوارم خدا ما و تو را از فضلش روزی دهد" (1).

در سنتهای قدیمی ما به هنگام برخورد با سائل چنین بوده و هست که هنگامی که تقاضا کننده ای به در خانه می آمد و چیزی برای دادن موجود نبود به او می گفتند:"ببخش"،اشاره به اینکه آمدن تو بر ما حقی ایجاد می کند و از نظر اخلاقی از ما چیزی طلبکار هستی و ما تقاضا داریم که این مطالبه اخلاقی خود را بر ما ببخشی چرا که چیزی که پاداش آن باشد موجود نداریم! *** و از آنجا که رعایت اعتدال در همه چیز حتی در انفاق و کمک به دیگران، شرط است،در آیه بعد روی این مساله تاکید کرده می گوید:"دست خود را بر گردن خویش بسته قرار مده"( وَ لاٰ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلیٰ عُنُقِکَ ).

این تعبیر کنایه لطیفی است از اینکه دست دهنده داشته باش،و همچون بخیلان که گویی دستهایشان به گردنشان با غل و زنجیر بسته اند و قادر به کمک و انفاق نیستند مباش.

از سویی دیگر"دست خود را فوق العاده گشاده مدار،و بذل و بخشش بی حساب مکن که سبب شود از کار بمانی،و مورد ملامت این و آن قرار گیری، و از مردم جدا شوی"( وَ لاٰ تَبْسُطْهٰا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً ).

همانگونه که"بسته بودن دست به گردن"کنایه از بخل،"گشودن دستها به طور کامل"آن چنان که از جمله" وَ لاٰ تَبْسُطْهٰا کُلَّ الْبَسْطِ "استفاده می شود کنایه از بذل و بخشش بی حساب است.

و"تقعد"که از ماده"قعود"به معنی نشستن است کنایه از توقف و از کار افتادن می باشد.

تعبیر به"ملوم"،اشاره به این است که گاه بذل و بخشش زیاد نه تنها

ص :90

انسان را از فعالیت و ضروریات زندگی بازمی دارد بلکه زبان ملامت مردم را بر او می گشاید.

"محسور"از ماده"حسر"(بر وزن قصر)در اصل معنی کنار زدن لباس و برهنه ساختن قسمت زیر آن است،به همین جهت"حاسر"به جنگجویی می گویند که زره در تن و کلاه خود بر سر نداشته باشد.

به حیواناتی که بر اثر کثرت راه رفتن خسته و وامانده می شوند،کلمه "حسیر"و"حاسر"اطلاق شده است،گویی تمام گوشت تن آنها یا قدرت و نیرویشان کنار می رود و برهنه می شوند.

و بعدا این مفهوم توسعه یافته به هر شخص خسته و وامانده که از رسیدن به مقصد عاجز است"محسور"یا"حسیر"و"حاسر"گفته می شود.

"حسرت"به معنی غم و اندوه نیز از همین ماده گرفته شده،چرا که این حالت به انسان معمولا در مواقعی دست می دهد که نیروی جبران مشکلات و شکستها را از دست داده،گویی از توانایی و قدرت برهنه شده است.

در مورد مساله انفاق و بخشش اگر از حد بگذرد و تمام توان و نیروی انسان جذب آن گردد،طبیعی است که انسان از ادامه کار و فعالیت و سامان دادن به زندگی خود وامی ماند،برهنه از نیروها و سرشار از غم می گردد،و طبعا از ارتباط و پیوند با مردم نیز قطع خواهد شد.

در بعضی از روایات که در شان نزول این آیه نقل شده این مطلب به وضوح دیده می شود،در روایتی می خوانیم پیامبر ص در خانه بود سؤال کننده ای بر در خانه آمد چون چیزی برای بخشش آماده نبود،و او تقاضای پیراهن کرد،پیامبر ص پیراهن خود را به او داد،و همین امر سبب شد که نتواند آن روز برای نماز به مسجد برود.

این پیش آمد زبان کفار را باز کرد،گفتند:محمد خواب مانده یا مشغول

ص :91

لهو و سرگرمی است و نمازش را بدست فراموشی سپرده است.

و به این ترتیب این کار هم ملامت و شماتت دشمن،و هم انقطاع از دوست را در پی داشت،و مصداق"ملوم حسور"شد،آیه فوق نازل گردید و به پیامبر ص هشدار داد که این کار تکرار نشود.

در مورد تضادی که این دستور ظاهرا با مساله"ایثار"دارد و پاسخ آن را در نکات آینده بحث خواهیم کرد.

بعضی نیز نقل کرده اند که گاهی پیامبر ص آنچه را در بیت المال داشت به نیازمند می داد به گونه ای که اگر بعدا نیازمندی به سراغ او می آمد،چیزی در بساط نداشت و شرمنده می شد،و چه بسا شخص نیازمند،زبان به ملامت می گشود و خاطر پیامبر ص را آزرده می ساخت،لذا دستور داده شد که نه همه آنچه را در بیت المال دارد انفاق کند و نه همه را نگاهدارد،تا این گونه مشکلات پیش نیاید.

***

گذشتگی را در شما پرورش دهد.

به علاوه بسیاری از مردم اگر کاملا بی نیاز شوند راه طغیان و سرکشی پیش می گیرند،و صلاح آنها این است که در حد معینی از روزی باشند،حدی که نه موجب فقر گردد نه طغیان.

از همه اینها گذشته وسعت و تنگی رزق در افراد انسان(بجز موارد استثنایی یعنی از کار افتادگان و معلولین)بستگی به میزان تلاش و کوشش آنها دارد و اینکه می فرماید خدا روزی را برای هر کس بخواهد تنگ و یا گشاده می دارد،این خواستن هماهنگ با حکمت او است و حکمتش ایجاب می کند که هر کس تلاشش بیشتر باشد سهمش فزونتر و هر کس کمتر باشد محرومتر گردد.

بعضی از مفسران در پیوند این آیه با آیات قبل،احتمال دیگری را پذیرفته اند و آن اینکه آیه اخیر در حکم دلیل برای نهی از افراط و تفریط در انفاق است، می گوید حتی خداوند با آن قدرت و توانایی که دارد در بخشش ارزاق حد اعتدال را رعایت می کند،نه آن چنان می بخشد که به فساد کشیده شوند،و نه آن چنان تنگ می گیرد که به زحمت بیفتند،همه اینها برای رعایت مصلحت بندگان است.

بنا بر این سزاوار است که شما هم به این اخلاق الهی متخلق شوید،طریق اعتدال در پیش گیرید،و از افراط و تفریط بپرهیزید (1).

***

1-بعضی معتقدند مخاطب،همه مؤمنان و مسلمانان هستند،و منظور پرداختن حق خویشاوندان به آنها است.

2-بعضی دیگر می گویند مخاطب پیامبر ص است و منظور پرداختن حق بستگان پیامبر ص به آنها است،مانند خمس غنائم و سایر اشیایی که خمس به آن تعلق می گیرد و بطور کلی حقوقشان در بیت المال.

لذا در روایات متعددی که از طرق شیعه و اهل تسنن نقل شده می خوانیم که به هنگام نزول آیه فوق،پیامبر ص فاطمه ع را خواند و سرزمین"فدک" را به او بخشید (1).

در حدیثی که از منابع اهل تسنن از ابو سعید خدری صحابه معروف پیامبر ص نقل شده می خوانیم:

لما نزل قوله تعالی وَ آتِ ذَا الْقُرْبیٰ حَقَّهُ أعطی رسول اللّٰه(ص)فاطمه فدکا: "هنگامی که آیه وَ آتِ ذَا الْقُرْبیٰ حَقَّهُ نازل شد پیامبر ص سرزمین فدک را به فاطمه ع داد" (2).

از بعضی از روایات استفاده می شود که حتی امام سجاد ع به هنگام اسارت

ص :94

در شام با همین آیه به شامیان استدلال فرمود و گفت:منظور از آیه" آتِ ذَا الْقُرْبیٰ حَقَّهُ "مائیم که خدا به پیامبرش دستور داده که حق ما ادا شود(و این چنین شما شامیان همه این حقوق را ضایع کردید) (1).

ولی با اینهمه همانگونه که قبلا هم گفتیم این دو تفسیر با هم منافات ندارد، همه موظفند حق ذی القربی را بپردازند پیامبر ص هم که رهبر جامعه اسلامی است موظف است به این وظیفه بزرگ الهی عمل کند،در حقیقت اهل بیت پیامبر ص از روشنترین مصداقهای ذی القربی و شخص پیامبر ص از روشنترین افراد مخاطب به این آیه است.

به همین دلیل پیامبر ص حق ذی القربی را که خمس و همچنین فدک و مانند آن بود به آنها بخشید،چرا که گرفتن زکات که در واقع از اموال عمومی محسوب می شد برای آنها ممنوع بود.

***

قرآن در آیات فراوانی شدیدا مسرفان را محکوم کرده است:

در جایی می گوید:"اسراف نکنید که خدا مسرفان را دوست ندارد" وَ لاٰ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاٰ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ (انعام-141-اعراف 31).

در مورد دیگر"مسرفان را اصحاب دوزخ می شمرد" وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحٰابُ النّٰارِ (غافر-43).

و"از اطاعت فرمان مسرفان،نهی می کند" وَ لاٰ تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ (شعراء-151).

و مجازات الهی را در انتظار مسرفان می شمرد مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُسْرِفِینَ (ذاریات-34).

و اسراف را یک برنامه فرعونی قلمداد می کند وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعٰالٍ فِی الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِینَ (یونس-83).

و مسرفان دروغگو را محروم از هدایت الهی می شمرد إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذّٰابٌ (غافر-28).

و سرانجام سرنوشت آنها را هلاکت و نابودی معرفی می کند وَ أَهْلَکْنَا الْمُسْرِفِینَ (انبیاء-9).

و همانگونه که دیدیم آیات مورد بحث نیز تبذیر کنندگان را برادران شیطان و قرین آنها می شمرد.

"اسراف"به معنی وسیع کلمه هر گونه تجاوز از حد در کاری است که انسان انجام می دهد،ولی غالبا این کلمه در مورد هزینه ها و خرجها گفته می شود.

از خود آیات قرآن به خوبی استفاده می شود،اسراف نقطه مقابل تنگ گرفتن و سختگیری است آنجا که می فرماید وَ الَّذِینَ إِذٰا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کٰانَ بَیْنَ ذٰلِکَ قَوٰاماً :"کسانی که به هنگام انفاق،نه اسراف می کنند

ص :96

و نه سختگیری و بخل میورزند بلکه در میان این دو"حد اعتدال و میانه را می گیرند" (فرقان-67).

***

در شرح آیات مورد بحث خواندیم که در دستورهای اسلامی آن قدر روی نفی اسراف و تبذیر تاکید شده که حتی از زیاد ریختن آب برای وضوء و لو در کنار نهر آب باشد نهی فرموده اند،و نیز از دور افکندن هسته خرما امام نهی می فرماید.

دنیای امروز که احساس مضیقه در پاره ای از مواد می کند،سخت به این موضوع توجه کرده است تا آنجا که از همه چیز استفاده می کند،از زباله بهترین کود می سازند،و از تفاله ها،وسائل مورد نیاز،و حتی از فاضل آبها پس از تصفیه کردن آب قابل استفاده برای زراعت درست می کنند،چرا که احساس کرده اند مواد موجود در طبیعت نامحدود نیست که به آسانی بتوان از آنها صرف نظر کرد، باید از همه به صورت"دورانی"بهره گیری نمود.

***

کس که مظلوم کشته شده برای ولیش سلطه(حق قصاص)قرار دادیم،اما در قتل اسراف نکند،چرا که او مورد حمایت است.

34-و به مال یتیم-جز به طریقی که بهترین طریق است-نزدیک نشوید تا به سرحد بلوغ برسد،و به عهد(خود)وفا کنید که از عهد سؤال می شود.

35-و به هنگامی که پیمانه می کنید حق پیمانه را ادا نمائید و با ترازوی درست وزن کنید این برای شما بهتر و عاقبتش نیکوتر است.

بعضی معتقدند اینها همه اشاره به زنده به گور کردن دختران است که به دو دلیل این کار را انجام می دادند یکی اینکه مبادا در آینده در جنگها به اسارت دشمنان در آیند نوامیس آنان به چنگال بیگانه بیفتد!!دیگر اینکه فشار فقر و عدم توانایی بر تامین هزینه زندگی آنها سبب قتلشان می شد،چرا که دختر در آن جامعه تولید کننده نبوده بلکه غالبا مصرف کننده محسوب می شد.

درست است که پسران نیز در آغاز عمر مصرف کننده بودند ولی عرب جاهلی همیشه به پسران به عنوان یک سرمایه مهم می نگریست و حاضر به از دست دادن آنها نبود.

بعضی دیگر عقیده دارند که آنها دو نوع قتل فرزند داشتند:نوعی که به پندار غلط خودشان به خاطر حفظ ناموس بود و این اختصاص به دختران داشت، و نوعی دیگر که از ترس فقر صورت می گرفت و آن جنبه عمومی داشت و پسر و دختر در آن تفاوت نمی کرد.

ظاهر تعبیر آیه که ضمیر جمع مذکر در آن به کار رفته(قتلهم)می تواند دلیلی بر این نظر بوده باشد،زیرا اطلاق جمع مذکر به پسر و دختر به طور مجموع از نظر ادبیات عرب ممکن است ولی برای خصوص دختران بعید به نظر می رسد.

اما اینکه گفته شد پسران قادر بر تولید بودند و سرمایه ای محسوب می شدند کاملا صحیح است،ولی این در صورتی است که توانایی بر هزینه آنها در کوتاه مدت داشته باشند،در حالی که گاهی آن قدر در فشار بودند که حتی توانایی بر اداره زندگی آنها در کوتاه مدت هم نداشتند(و به همین دلیل تفسیر دوم صحیحتر به نظر می رسد).

به هر حال این یک توهم بیش نبود که روزی دهنده فرزندان پدر و مادرند، خداوند اعلام می کند که این پندار شیطانی را از سر بدر کنند و به تلاش و کوشش هر چه بیشتر برخیزند،خدا هم کمک نموده،زندگی آنها را اداره می کند.

قابل توجه اینکه ما از این جنایت زشت و ننگین وحشت می کنیم،در حالی

ص :101

که همین جنایت در شکل دیگری در عصر ما و حتی به اصطلاح در مترقی ترین جوامع انجام گیرد،و آن اقدام به سقط جنین در مقیاس بسیار وسیع به خاطر جلوگیری از افزایش جمعیت و کمبودهای اقتصادی است(برای توضیح بیشتر به تفسیر آیه 151 سوره انعام جلد 6 تفسیر نمونه صفحه 33 مراجعه فرمائید).

تعبیر به" خَشْیَةَ إِمْلاٰقٍ "نیز اشاره لطیفی به نفی این پندار شیطانی است، در واقع می گوید این تنها یک ترس است که شما را به این خیانت بزرگ تشویق می کند،نه یک واقعیت.

ضمنا باید توجه داشت که جمله" کٰانَ خِطْأً کَبِیراً "با توجه به اینکه "کان"فعل ماضی است اشاره و تاکید بر این موضوع است که قتل فرزندان گناهی است بزرگ که از قدیم در میان انسانها شناخته شده،و زشتی آن در اعماق فطرت جای دارد،لذا مخصوص به عصر و زمانی نیست.

***

بالآخره ترک ازدواج برای جوانان،و سختگیریهای بی دلیل طرفین در این زمینه،همه از عوامل"قرب به زنا"است که در آیه فوق با یک جمله کوتاه همه آنها را نهی می کند،و در روایات اسلامی نیز هر کدام جداگانه مورد نهی قرار گرفته است.

ب-جمله" إِنَّهُ کٰانَ فٰاحِشَةً "که مشتمل بر سه تاکید است(ان و استفاده از فعل ماضی و تعبیر به فاحشه)عظمت این گناه آشکار را آشکارتر می کند.

ج-جمله" سٰاءَ سَبِیلاً "(راه زنا بد راهی است)بیانگر این واقعیت است که این عمل راهی به مفاسد دیگر در جامعه می گشاید.

***

2-این عمل ننگین سبب انواع برخوردها و کشمکشهای فردی و اجتماعی در میان هوسبازان است،داستانهایی را که بعضی از چگونگی وضع داخل محله های بدنام و مراکز فساد نقل کرده و نوشته اند به خوبی بیانگر این واقعیت است که در کنار انحرافات جنسی بدترین جنایات رخ می دهد.

3-تجربه نشان داده و علم ثابت کرده است که این عمل باعث اشاعه انواع بیماریها است و با تمام تشکیلاتی که برای مبارزه با عواقب و آثار آن امروز فراهم کرده اند باز آمار نشان می دهد که تا چه اندازه افراد از این راه سلامت خود را از دست داده و می دهند.

4-این عمل غالبا سبب سقوط جنین و کشتن فرزندان و قطع نسل می گردد، چرا که چنین زنانی هرگز حاضر به نگهداری اینگونه فرزندان نیستند، و اصولا وجود فرزند مانع بزرگی بر سر راه ادامه اعمال شوم آنان می باشد،لذا همیشه سعی می کنند آنها را از میان ببرند.

و این فرضیه کاملا موهوم که می توان اینگونه فرزندان را در مؤسساتی زیر نظر دولتها جمع آوری کرد شکستش در عمل روشن شده،و ثابت گردیده که پرورش فرزندان بی پدر و مادر به این صورت چقدر مشکلات دارد،و تازه محصول بسیار نامرغوبی است،فرزندانی سنگدل:جنایتکار بی شخصیت و فاقد همه چیز! 5-نباید فراموش کرد که هدف از ازدواج تنها مساله اشباع غریزه جنسی نیست،بلکه اشتراک در تشکیل زندگی و انس روحی و آرامش فکری،و تربیت فرزندان و همکاری در همه شئون حیات از آثار ازدواج است که بدون اختصاص زن و مرد به یکدیگر و تحریم زنان هیچیک از اینها امکان پذیر نیست.

امام علی بن ابی طالب ع در حدیثی می گوید:از پیامبر شنیدم چنین می فرمود:

فی الزنا ست خصال:ثلث فی الدنیا و ثلث فی الآخرة:

فاما اللواتی فی الدنیا فیذهب بنور الوجه،و یقطع الرزق،و یسرع

ص :104

الفناء.

و اما اللواتی فی الآخرة فغضب الرب و سوء الحساب و الدخول فی النار- او الخلود فی النار-:

"در زنا شش اثر سوء است،سه قسمت آن در دنیا و سه قسمت آن در آخرت است.

اما آنها که در دنیا است یکی این است که صفا و نورانیت را از انسان می گیرد روزی را قطع می کند،و تسریع در نابودی انسانها می کند.

و اما آن سه که در آخرت است غضب پروردگار،سختی حساب و دخول -یا خلود-در آتش دوزخ است" (1).

***

فیها(سوره نساء آیه 93).

حتی در اسلام برای کسانی که اسلحه به روی مردم بکشند مجازات سنگینی به عنوان"محارب"تعیین شده است که شرح آن در کتب فقهی آمده و ما در ذیل آیه 33 سوره مائده به آن اشاره کردیم.

نه تنها قتل نفس بلکه کمترین و کوچکترین آزار یک انسان از نظر اسلام مجازات دارد،و می توان با اطمینان گفت اینهمه احترام که اسلام برای خون و جان و حیثیت انسان قائل شده است در هیچ آئینی وجود ندارد.

ولی درست به همین دلیل مواردی پیش می آید که احترام خون برداشته می شود،و این در مورد کسانی است که مرتکب قتل و یا گناهی همانند آن شده اند، لذا در آیه فوق بعد از ذکر یک اصل کلی در زمینه حرمت قتل نفس بلا فاصله با جمله"الا بالحق"این گونه افراد را استثناء می کند.

در حدیث معروفی از پیامبر اسلام ص می خوانیم:

لا یحل دم امرء مسلم یشهد ان لا اله الا اللّٰه و ان محمدا رسول اللّٰه الا باحدی الثلاث:النفس بالنفس،و الزانی المحصن،و التارک لدینه المفارق للجماعة: "خون هیچ مسلمان که شهادت به وحدانیت خدا و نبوت پیامبر اسلام می دهد حلال نیست مگر سه گروه:قاتل،زانی محصن،و آن کس که دین خود را رها کند و از جماعت مسلمین بیرون رود" (1).

اما قاتل که تکلیفش روشن است و در قصاص او حیات جامعه و تامین امنیت نفوس است،و اگر حق قصاص به اولیای مقتول داده نشود قاتلان جسور و جری می شوند و امنیت جامعه مختل می گردد.

و اما زانی محصن قتل او در برابر یکی از زشت ترین گناهان است که با خون برابری می کند.

ص :106

و قتل مرتد جلو هرج و مرج را در جامعه اسلامی می گیرد،و همانگونه که قبلا گفته ایم این حکم یک حکم سیاسی برای حفظ نظام اجتماعی در مقابل اموری است که نه تنها امنیت اجتماعی بلکه اصل نظام اسلام را تهدید می کند.

اصولا اسلام کسی را مجبور به پذیرش این آئین نمی کند،بلکه برخورد آن با پیروان آئین های دیگر تنها یک برخورد منطقی توام با بحث آزاد است، ولی اگر کسی اسلام را با میل خود پذیرفت و جزء جامعه اسلامی شد،و طبعا از اسرار مسلمین آگاه گردید،سپس تصمیم گرفت از این آئین بازگردد و عملا اساس نظام را تضعیف کند و تزلزل در ارکان جامعه اسلامی ایجاد نماید مسلما این کار قابل تحمل نیست و با شرائطی که در فقه اسلامی آمده است حکم آن اعدام است (1).

البته احترام به خون انسانها در اسلام مخصوص مسلمانها نیست،بلکه غیر مسلمانانی که با مسلمین سر جنگ ندارند و در یک زندگی مسالمت آمیز با آنها بسر می برند،جان و مال و ناموسشان محفوظ است و تجاوز به آن حرام و ممنوع.

سپس به حق قصاص که برای اولیای دم ثابت است اشاره کرده،می گوید:

"کسی که مظلوم کشته شود برای ولی او سلطه قرار دادیم"(سلطه قصاص قاتل) ( وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنٰا لِوَلِیِّهِ سُلْطٰاناً ).

اما در عین حال"او نباید بیش از حق خود مطالبه کند و در قتل اسراف نماید چرا که او مورد حمایت است"( فَلاٰ یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کٰانَ مَنْصُوراً ).

آری اولیای مقتول ما دام که در مرز اسلام گام برمی دارند و از حد خود تجاوز نکرده اند مورد نصرت الهی هستند.

این جمله اشاره به اعمالی که در زمان جاهلیت بود،و در امروز نیز گاهی

ص :107

صورت می گیرد که احیانا در برابر کشته شدن یک نفر از یک قبیله،قبیله مقتول خونهای زیادی را می ریزند.

و یا اینکه در برابر کشته شدن یک نفر افراد بی گناه و بی دفاع دیگری غیر از قاتل را به قتل میرسانند،چنان که در رسوم عصر جاهلیت می خوانیم هر گاه فرد سرشناسی از قبیله ای کشته می شد قبیله مقتول به کشتن قاتل قانع نبود،بلکه لازم بود رئیس قبیله قاتل و یا فرد سرشناس دیگری را به قتل برسانند هر چند هیچگونه شرکتی در قتل نکرده باشد (1).

در عصر ما نیز گاهی جنایاتی رخ می دهد که روی جانیان عصر جاهلیت را سفید می کند و ما شاهد این گونه صحنه ها مخصوصا از ناحیه اسرائیل غاصب هستیم که هر گاه یک جنگجوی فلسطینی سربازی از آنها را بکشد بلا فاصله بمبهای خود را بر سر زنان و کودکان فلسطینی فرومی ریزند و گاه دهها نفر انسان بی دفاع و بی گناه را در برابر یک نفر به خاک و خون می کشند.

عین همین معنی را در جنگ تحمیلی که مزدوران بعث امروز بر ضد کشور اسلامی ما به راه انداخته اند مشاهده می کنیم باشد که تاریخ آینده در این زمینه قضاوت کند.

مساله رعایت عدالت حتی در مورد قاتل در آن حد و پایه است که در وصایای امیر مؤمنان علی ع می خوانیم که فرمود:

یا بنی عبد المطلب لا الفینکم تخوضون دماء المسلمین خوضا تقولون قتل امیر المؤمنین،الا لا تقتلن بی الا قاتلی،انظروا اذا انا مت من ضربته هذه فاضربوه،ضربة بضربة، و لا تمثلوا بالرجل: "ای فرزندان عبد المطلب!مبادا بعد از شهادت من در خون مسلمانان غوطه ور شوید و بگوئید امیر مؤمنان کشته شد،و به بهانه آن خونهایی بریزید،آگاه باشید تنها قاتل من(عبد الرحمن بن ملجم مرادی)کشته خواهد شد،

ص :108

درست دقت کنید هنگامی که من از این ضربه ای که او بر من زده است شهید شوم تنها یک ضربه کاری بر او بزنید و بعد از کشتنش بدن او را مثله نکنید" (1). ***

سپس توسعه یافته و به هر گونه استحکام جسمانی و روحانی گفته شده است،و منظور از"اشد"در اینجا رسیدن به حد بلوغ است،ولی بلوغ جسمانی در اینجا کافی نیست،بلکه باید بلوغ فکری و اقتصادی نیز باشد،به گونه ای که یتیم بتواند اموال خود را حفظ و نگهداری کند و انتخاب این تعبیر برای همین منظور است که البته باید از طریق آزمایش قطعی مشخص گردد.

بدون شک در هر جامعه ای بر اثر حوادث گوناگون ایتامی وجود دارند که ملاحظات انسانی و هر حساب دیگر ایجاب می کند که این یتیمان در تمام جهات زیر پوشش حمایت خیر خواهان جامعه قرار گیرند،به همین دلیل اسلام به این مساله فوق العاده اهمیت داده است که بخشی از آن را در ذیل آیه 2 سوره نساء آوردیم(به جلد سوم تفسیر نمونه صفحه 249 مراجعه فرمائید).

چیزی که در اینجا باید اضافه کنیم این است:در بعضی از روایات یتیم در معنی وسیعتری استعمال شده و به کسانی که از امام و پیشوای خود جدا شده اند و صدای حق به گوش آنها نمی رسد یتیم اطلاق گردیده است،و این یک نوع توسعه در مفهوم یتیم و استفاده معنوی از یک حکم مادی است.

در رابطه با مسائل اقتصادی و کسب و کار و زناشویی و امثال آن می گردد،و هم شامل عهد و پیمانهایی که در میان ملتها و حکومتها برقرار می گردد،و از آن بالاتر شامل پیمانهای الهی و رهبران آسمانی نسبت به امتها و امتها نسبت به آنها نیز می شود (1).

***

در وزن و حساب تعدی و طغیان نکنید"(سوره رحمن آیه 7 و 8).

اشاره به اینکه مساله رعایت عدالت در کیل و وزن مساله کوچک و کم اهمیتی نیست،بلکه جزئی از اصل عدالت و نظم است که حاکم بر سراسر هستی است.

در جایی دیگر با لحنی شدید و تهدید آمیز می گوید: وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ اَلَّذِینَ إِذَا اکْتٰالُوا عَلَی النّٰاسِ یَسْتَوْفُونَ، وَ إِذٰا کٰالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ یُخْسِرُونَ، أَ لاٰ یَظُنُّ أُولٰئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِیَوْمٍ عَظِیمٍ :"وای بر کم فروشان!آنها که به هنگام خرید،حق خود را بطور کامل می گیرند،و به هنگام فروش از کیل و وزن کم می گذارند،آیا آنها گمان نمی کنند که در روز عظیمی برانگیخته خواهند شد، روز رستاخیز در دادگاه عدل خدا"(سوره مطففین آیات 1-4).

حتی در حالات بعضی از پیامبران در قرآن مجید می خوانیم که لبه تیز مبارزه آنها بعد از مساله شرک متوجه کم فروشی بود،و سرانجام آن قوم ستمگر اعتنایی نکردند و به عذاب شدید الهی گرفتار و نابود شدند(به جلد ششم تفسیر نمونه صفحه 249 ذیل آیه 85 سوره اعراف پیرامون رسالت شعیب در مدین مراجعه فرمائید).

اصولا حق و عدالت و نظم و حساب در همه چیز و همه جا یک اصل اساسی و حیاتی است،و همانگونه که گفتیم اصلی است که بر کل عالم هستی حکومت می کند،بنا بر این هر گونه انحراف از این اصل،خطرناک و بد عاقبت است،مخصوصا کم فروشی سرمایه اعتماد و اطمینان را که رکن مهم مبادلات است از بین می برد، و نظام اقتصادی را به هم می ریزد.

بسیار جای تاسف است که گاه می بینیم غیر مسلمانان در رعایت این اصل از بعضی از مسلمانان وظیفه ناشناس،پیشقدمترند،و سعی می کنند اجناسشان را درست با همان وزن و پیمانه ای که روی آن نوشته اند بی کم و کاست به بازارهای

ص :112

جهان بفرستند و اعتماد دیگران را از این راه جلب کنند.

آری آنها می دانند که اگر انسان اهل دنیا هم باشد راهش همین است که در معامله خیانت نکند.

این موضوع نیز قابل توجه است که از نظر حقوقی کم فروشان ضامن و بدهکار در برابر خریداران هستند و لذا توبه آنها جز به ادای حقوقی را که غصب کرده اند ممکن نیست،حتی اگر صاحبانش را نشناسند باید معادل آن را به عنوان رد مظالم از طرف صاحبان اصلی به مستمندان بدهند.

2-نکته دیگر اینکه گاهی مساله کم فروشی تعمیم داده می شود به گونه ای که هر نوع کم کاری و کوتاهی در انجام وظائف را شامل می شود،به این ترتیب کارگری که از کار خود کم می گذارد،آموزگار و استادی که درست درس نمی دهد کارمندی که به موقع سر کار خود حاضر نمی شود و دلسوزی لازم را نمی کند، همه مشمول این حکمند و در عواقب آن سهیمند.

البته الفاظ آیاتی که در بالا گفته شد مستقیما شامل این تعمیم نیست،بلکه یک توسعه عقلی است ولی تعبیری که در سوره"الرحمن"خواندیم: وَ السَّمٰاءَ رَفَعَهٰا وَ وَضَعَ الْمِیزٰانَ أَلاّٰ تَطْغَوْا فِی الْمِیزٰانِ اشاره ای به این تعمیم دارد.

3-"قسطاس"به کسر قاف و ضم آن(بر وزن مقیاس و گاهی هم بر وزن قرآن نیز استعمال شده)به معنی ترازو است،بعضی آن را کلمه ای رومی،و بعضی عربی می دانند،و گاهی گفته می شود در اصل مرکب از دو کلمه"قسط"به معنی عدل و"طاس"به معنی کفه ترازو است،و بعضی گفته اند"قسطاس" ترازوی بزرگ است در حالی که"میزان"به ترازوهای کوچک هم گفته می شود (1).

به هر حال قسطاس مستقیم ترازوی صحیح و سالمی است که عادلانه وزن کند، بی کم و کاست!.

ص :113

جالب اینکه در روایتی از امام باقر ع در تفسیر این کلمه می خوانیم:

هو المیزان الذی له لسان: "قسطاس ترازویی است که زبانه دارد" (1).

اشاره به اینکه ترازوهای بدون زبانه حرکات کفه ها را به طور دقیق نشان نمی دهد،اما هنگامی که ترازو زبانه داشته باشد کمترین حرکات کفه ها روی زبانه منعکس می شود،و عدالت کاملا رعایت می گردد.

***

ص :114

شده(درگاه خدا).

40-آیا خداوند پسران مخصوص شما قرار داد و خودش دخترانی از فرشتگان انتخاب کرد؟!شما سخن بزرگ(و بسیار زشتی)می گوئید!

می نشینند،یا شهادت می دهند،و یا حتی در عمل شخصی خود طبق آن رفتار می کنند بر خلاف این دستور صریح اسلامی گام برداشته اند.

و به تعبیر دیگر نه شایعات می تواند مقیاس قضاوت و شهادت و عمل گردد و نه قرائن ظنی و نه اخبار غیر قطعی که از منابع غیر موثق بما می رسد.

و در پایان آیه دلیل این نهی را چنین بیان می کند که:"گوش و چشم و دل همگی مسئولند"و در برابر کارهایی که انجام داده اند از آنها سؤال می شود ( إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤٰادَ کُلُّ أُولٰئِکَ کٰانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً ).

این مسئولیتها به خاطر آن است که سخنانی را که انسان بدون علم و یقین می گوید یا به این طریق است که از افراد غیر موثق شنیده،و یا می گوید دیده ام در حالی که ندیده،و یا در تفکر خود دچار قضاوتهای بی ماخذ و بی پایه ای شده که با واقعیت منطبق نبوده است،به همین دلیل از چشم و گوش و فکر و عقل او سؤال می شود که آیا واقعا شما به این مسائل ایمان داشتید که شهادت دادید،یا قضاوت کردید،یا به آن معتقد شدید و عمل خود را بر آن منطبق نمودید؟! گر چه بعضی از مفسران گفته اند که منظور از سؤال کردن از این اعضاء سؤال از صاحبان آنها است،ولی با توجه به اینکه قرآن در آیات دیگر (مانند آیه 21 فصلت)تصریح می کند که روز قیامت،اعضاء پیکر انسان و حتی پوست تنش به سخن در می آیند و حقایق را بازگو می کنند،هیچ دلیلی ندارد که ما ظاهر آیه را رها سازیم و نگوئیم از خود این اعضاء سؤال می شود.

اما اینکه چرا از میان حواس انسان تنها اشاره به چشم و گوش شده است، دلیلش روشن است،زیرا معلومات حسی انسان غالبا از این دو طریق حاصل می شود و بقیه تحت الشعاع آنها هستند.

***

ص :117

لا یجوز منطقک علمک: "از حقیقت ایمان این است که گفتارت از علمت فزونتر نباشد و بیش از آنچه می دانی نگویی" (1).

4-در حدیث دیگری از امام موسی بن جعفر ع می خوانیم که از پدرانش چنین نقل می کند

لیس لک ان تتکلم بما شئت،لان اللّٰه عز و جل یقول وَ لاٰ تَقْفُ مٰا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ : "تو نمی توانی هر چه را می خواهی بگویی،زیرا خداوند متعال می گوید از آنچه علم نداری پیروی نکن" (2).

5-در حدیث دیگری از پیامبر ص می خوانیم که فرمود:

ایاکم و الظن فان الظن اکذب الکذب: "از گمان بپرهیزید که گمان بدترین دروغ است" (3).

6-کسی خدمت امام صادق ع رسید و عرض کرد من همسایگانی دارم که کنیزان خواننده ای دارند،می خوانند و می نوازند،و من گاهی که برای قضاء حاجت(به دستشویی)می روم نشستن خود را طولانی تر می کنم،تا نغمه های آنها را بشنوم در حالی که برای چنین منظوری نرفته ام امام صادق ع فرمود:

مگر گفتار خداوند را نشنیده ای که می فرماید: إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤٰادَ کُلُّ أُولٰئِکَ کٰانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً :"گوش و چشم و قلب همگی مسئولند"او عرض کرد گویا هرگز این آیه را از هیچکس نه عرب و نه عجم نشنیده بودم و من اکنون این کار را ترک می گویم و بدرگاه خدا توبه میکنم (4).

در بعضی از منابع حدیث در ذیل این روایت می خوانیم که امام به او دستور داد برخیز و غسل توبه کن و به مقداری که می توانی نماز بگذار چرا که کار بسیار بدی انجام می دادی که اگر در آن حال میمردی مسئولیت تو عظیم بود!

ص :119

از این آیات و احادیث که از پیامبر ص و ائمه هدی ع نقل شده است روشن می شود که اسلام چگونه چشم و گوش انسان را مسئول می شمرد،تا نبیند نگوید،تا نشنود قضاوت نکند،و بدون تحقیق و علم و یقین نه به چیزی معتقد شود،نه عمل کند و نه داوری نماید.

پیروی از گمان و حدس و تخمین و شایعات و هر آنچه غیر از علم و یقین است، خطرات بزرگی برای فرد و جامعه ایجاد می کند که هر کدام به تنهایی ضایعات بزرگی دارد از جمله:

1-تکیه بر غیر علم سرچشمه پایمال شدن حقوق افراد و یا دادن حق به غیر مستحق است.

2-پیروی از غیر علم،آبروی افراد آبرومند را به خطر می اندازد و خدمتگزاران را دلسرد می کند.

3-اعتماد بر غیر علم،بازار شایعات و شایعه سازان را داغ و پر رونق می کند.

4-پیروی از غیر علم،روحیه تحقیق و کنجکاوی را از انسان گرفته و او را فردی زود باور و ساده اندیش بار می آورد.

5-پیروی از غیر علم،روابط گرم و دوستانه را در خانه و بازار و مرکز کار و همه جا به هم زده و مردم را نسبت به یکدیگر بدبین می سازد.

6-پیروی از غیر علم،استقلال فکری ما را از بین می برد و روح را برای پذیرش هر گونه تبلیغات مسموم آماده می سازد.

7-پیروی از غیر علم سرچشمه قضاوتهای عجولانه و انتخابهای فوری، در مورد همه کس و همه چیز است که این خود مایه انواع ناکامیها و پشیمانیها است.

***

ص :120

( إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبٰالَ طُولاً ).

اشاره به اینکه افراد متکبر و مغرور غالبا به هنگام راه رفتن پاهای خود را محکم به زمین می کوبند تا مردم را از آمد و رفت خویش آگاه سازند،گردن به آسمان می کشند تا برتری خود را به پندار خویش بر زمینیان مشخص سازند! ولی قرآن می گوید:آیا تو اگر پای خود را به زمین بکوبی هرگز می توانی زمین را بشکافی یا ذره ناچیزی هستی بر روی این کره عظیم خاکی.

همانند مورچه ای که بر صخره بسیار عظیمی حرکت می کند و پای خود را بر آن صخره می کوبد و صخره بر حماقت و کمی ظرفیتش میخندد.

آیا تو می توانی-هر قدر گردن خود را برفرازی-هم طراز کوه ها شوی یا اینکه حد اکثر می توانی چند سانتیمتر قامت خود را بلندتر نشان دهی در حالی که حتی عظمت بلندترین قله های کوه های زمین در برابر این کره،چیز قابل ذکری نیست،و خود زمین ذره بی مقداری است در مجموعه جهان هستی.

پس این چه کبر و غروری است که تو داری؟!.

جالب توجه اینکه قرآن،تکبر و غرور را که یک خوی خطرناک درونی است مستقیما مورد بحث قرار نداده بلکه روی پدیده های ظاهری آن،حتی ساده ترینش،انگشت گذاشته،و از طرز راه رفتن متکبران و مغروران خودخواه و بی مغز سخن گفته است،اشاره به اینکه تکبر و غرور،حتی در سطح ساده ترین آثارش،مذموم و ناپسند و شرم آور است.

و نیز اشاره به اینکه صفات درونی انسان،هر چه باشد خواه و ناخواه خود را در لابلای اعمالش نشان می دهد،در طرز راه رفتنش،در نگاه کردنش،در سخن گفتنش و در همه کارش.

به همین دلیل تا به کوچکترین پدیده ای از این صفات در اعمال برخوردیم باید متوجه شویم که خطر نزدیک شده و آن خوی مذموم در روح ما لانه کرده

ص :122

است و فورا به مبارزه با آن برخیزیم.

ضمنا از آنچه گفتیم به خوبی می توان دریافت که هدف قرآن از آنچه در آیه فوق آمده(همچنین در سوره لقمان و بعضی دیگر از سوره های قرآن) این است که کبر و غرور را به طور کلی،محکوم کند،نه تنها در چهره خاصی یعنی راه رفتن.

چرا که غرور سرچشمه بیگانگی از خدا و خویشتن،و اشتباه در قضاوت، و گم کردن راه حق،و پیوستن به خط شیطان،و آلودگی به انواع گناهان است.

علی ع در خطبه"همام"در باره صفات پرهیزگاران می فرماید:

و مشیهم التواضع: "آنها متواضعا راه می روند" (1).

نه تنها در کوچه و بازار که خط مشی آنها در تمام امور زندگی و حتی در مطالعات فکری و خط سیر اندیشه ها توأم با تواضع است.

برنامه عملی پیشوایان اسلام سرمشق بسیار آموزنده ای برای هر مسلمان راستین در این زمینه است.

در سیره پیامبر ص می خوانیم:هرگز اجازه نمی داد به هنگامی که سوار بود افرادی در رکاب او پیاده راه بروند،بلکه می فرمود:"شما به فلان مکان بروید و من هم می آیم و در آنجا به هم می رسیم،حرکت کردن پیاده در کنار سواره سبب غرور سوار و ذلت پیاده می شود"! و نیز می خوانیم:پیامبر ص بر روی خاک می نشست، و غذای ساده همچون غذای بردگان می خورد،و از گوسفند شیر می دوشید،بر الاغ برهنه سوار می شد.

این گونه کارها را حتی در زمانی که به اوج قدرت رسید-مانند روز فتح مکه-انجام می داد،تا مردم گمان نکنند همین که به جایی رسیدند باد کبر و

ص :123

غرور در دماغ بیفکنند و از مردم کوچه و بازار و مستضعفان فاصله بگیرند و از حال توده های زحمت کش بیگانه شوند.

در حالات علی ع نیز می خوانیم که او برای خانه آب می آورد و گاه منزل را جارو می کرد.

و در تاریخ امام مجتبی ع می خوانیم که با داشتن مرکبهای متعدد،بیست مرتبه پیاده به خانه خدا مشرف شد و می فرمود:من برای تواضع در پیشگاه خدا این عمل را انجام می دهم (1).

*** آیه بعد به عنوان تاکیدی بر تمام احکامی که در مورد تحریم شرک و قتل نفس و زنا و فرزند کشی و تصرف در مال یتیمان و آزار پدر و مادر و مانند آن در آیات پیشین گذشت می گوید:"تمام اینها گناهش نزد پروردگارت منفور است"( کُلُّ ذٰلِکَ کٰانَ سَیِّئُهُ عِنْدَ رَبِّکَ مَکْرُوهاً ) (2).

از این تعبیر روشن می شود که بر خلاف گفته پیروان مکتب جبر،خدا هرگز اراده نکرده است گناهی از کسی سر بزند،چرا که اگر چنین چیزی را اراده کرده بود با کراهت و ناخشنودی که در این آیه روی آن تاکید شده است سازگار نبود.

و نیز ضمنا روشن می شود که تعبیر مکروه در لسان قرآن حتی در مورد بزرگترین گناهان نیز به کار می رود.

***

ص :124

مَلُوماً مَدْحُوراً

).

در حقیقت شرک و دوگانه پرستی،خمیرمایه همه انحرافات و جنایات و گناهان است،لذا بیان این سلسله احکام اساسی اسلام از شرک شروع شد و به شرک نیز پایان یافت.

*** در آخرین آیه مورد بحث،به یکی از افکار خرافی مشرکان اشاره کرده و پایه منطق و تفکر آنها را به این وسیله روشن می سازد و آن اینکه:بسیاری از آنها معتقد بودند که فرشتگان دختران خدا هستند در حالی که خودشان از شنیدن نام دختر،ننگ و عار داشتند و تولد او را در خانه خود مایه بدبختی و سرشکستگی می پنداشتند!.

قرآن از منطق خود آنها اتخاذ سند کرده،می گوید:"آیا پروردگار شما پسران را تنها در سهم شما قرار داد و خود از فرشتگان دخترانی انتخاب کرد" ( أَ فَأَصْفٰاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلاٰئِکَةِ إِنٰاثاً ).

بدون شک فرزندان دختر همانند فرزندان پسر از مواهب الهی هستند و هیچگونه تفاوتی از نظر ارزش انسانی ندارند،اصولا بقاء نسل بشر بدون هیچ یک از آنها امکان پذیر نیست و به همین دلیل تحقیر دختران که مخصوص جوامع جاهلی بوده و هست یک فکر خرافی است که ریشه های آن را در بحثهای گذشته بیان کرده ایم (1).

ولی هدف قرآن این است آنها را با منطق خودشان محکوم سازد که شما چگونه افراد نادانی هستید برای پروردگارتان چیزی قائل می شوید که خود از آن عار دارید.

سپس در پایان آیه به صورت یک حکم قاطع می گوید:"شما سخن بسیار

ص :126

بزرگ و کفر آمیزی می گوئید"( إِنَّکُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلاً عَظِیماً ).

سخنی که با هیچ منطقی سازگار نیست و از چندین جهت بی پایه است زیرا.

1-اعتقاد به وجود فرزند برای خدا اهانت عظیمی به ساحت مقدس او است،چرا که نه او جسم است نه عوارض جسمانی دارد،نه نیاز به بقاء نسل،بنا بر این اعتقاد به فرزند برای او صرفا از عدم شناخت صفات پاکش سرچشمه می گیرد.

2-چگونه شما فرزندان خدا را همه دختر می دانید؟در حالی که برای دختر پائینترین منزلت را قائلید این اعتقاد سفیهانه اهانت دیگری از نظر پندارهای شما به خدا است.

3-از همه گذشته این عقیده اهانتی به مقام فرشتگان الهی است که فرمانبران حقند و مقربان درگاه او شما از شنیدن نام دختر،وحشت دارید ولی این مقربان الهی را همه دختر می دانید.

آری با توجه به این امور به خوبی روشن می شود که این سخن،سخن بسیار عظیم و بزرگی است،بزرگ از نظر انحراف از واقعیات،بزرگ از نظر گناه و کیفر و بالآخره بزرگ از نظر عرف و عادت خودتان،همان عرف و عادت زشتی که دختران معصوم را تحقیر می کرد و احترام آنها را می کاست.

اما اینکه چرا مشرکان،مشرکان عرب،فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند؟و همچنین چرا عرب جاهلی دختران را زنده بگور می کرد و از شنیدن نام آنها وحشت داشت؟!و نیز نقش اسلام در احیای ارزش و مقام زن و مبارزه با هر گونه تحقیر جنس زن بحثهای مشروحی در جلد یازدهم در ذیل آیات 57 تا 59 سوره نحل آمده است که مطالعه مجدد آن را توصیه می کنیم.

ص :127

خاص نازل نشده بلکه برای کل جامعه انسانی است،و مسلما همه انسانها این گونه نیستند،بلکه بسیارند کسانی که این دلائل مختلف را می شنوند و راه حق را بازمی یابند،هر دسته ای از این تشنگان حقیقت از یک نوع بیان قرآن بهره می گیرند و بیدار می شوند،و همین اثر،برای نزول این آیات،کافی است،هر چند کوردلانی از آن نتیجه معکوس بگیرند.

به علاوه این گروه متعصب لجوج گر چه راهشان خطا است و خود بدبختند، ولی حق طلبان می توانند در مقایسه کردن خویش با آنها راه حق را بهتر بیابند که در مقابله نور و ظلمت ارزش نور بیشتر معلوم می شود و ادب را حتی از بی ادبان می توان آموخت.

ضمنا از این آیه این درس را در زمینه مسائل تربیتی و تبلیغی می توان فرا گرفت که باید برای رسیدن به هدفهای عالی تربیتی،تنها از یک طریق استفاده نکرد،بلکه از طرق گوناگون و وسائل مختلف بهره گرفت،که مردم ذوقها و استعدادهای مختلفی دارند،و برای نفوذ در هر یک باید از راهی وارد شد و یکی از فنون بلاغت نیز همین است.

***

راهی به سوی صاحب عرش پیدا می کردند،ولی طرز سخن نشان می دهد که منظور پیدا کردن راهی برای غلبه بر او،مخصوصا تعبیر به" ذِی الْعَرْشِ " به جای"اللّٰه"اشاره به همین مطلب می کند یعنی آنها هم می خواستند"مالک عرش اعلا"شوند،و بر پهنه جهان هستی حکومت کنند و به همین جهت به مبارزه با او برمی خاستند.

به هر حال طبیعی است که هر صاحب قدرتی می خواهد قدرت خود را کاملتر و قلمرو حکومت خویش را بیشتر کند و اگر راستی خدایانی وجود داشت این تنازع و تمانع بر سر قدرت و گسترش حکومت در میان آنها در می گرفت (1).

در اینجا ممکن است گفته شود چه مانعی دارد که خدایان متعدد با همکاری یکدیگر بر این عالم حکومت کنند؟و چه لزومی دارد که به تنازع برخیزند؟!.

در پاسخ این سؤال باید به این واقعیت توجه داشت که قطع نظر از اینکه علاقه به تکامل و توسعه قدرت برای هر موجودی طبیعی،و قطع نظر از اینکه خدایانی را که مشرکان به آن اعتقاد داشتند دارای بسیاری از صفات بشری بودند که یکی از روشنترین آنها علاقه به حکومت و قدرت بیشتر است،قطع نظر از همه اینها اصولا لازمه تعدد وجود،اختلاف است،چرا که اگر هیچگونه اختلافی در رویه و برنامه و جهات دیگر نباشد،تعدد معنی نخواهد داشت بلکه هر دو یک چیز خواهند بود(دقت کنید).

نظیر این بحث در آیه 22 سوره انبیاء نیز آمده است آنجا که می گوید: لَوْ کٰانَ فِیهِمٰا آلِهَةٌ إِلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتٰا :"اگر در زمین و آسمان خدایان دیگری

ص :131

جز"اللّٰه"وجود داشتند نظام جهان به هم می ریخت".

اشتباه نشود،این دو بیان گر چه از پاره ای جهات شبیهند ولی اشاره به دو دلیل مختلف می کنند که یکی بازگشت به"فساد نظم جهان"بر اثر تعدد خدایان است،و دیگری قطع نظر از نظم جهان از وجود تمانع و تنازع در میان خدایان متعدد سخن می گوید(در ذیل آیه 22 سوره انبیاء نیز در این زمینه به خواست خدا سخن خواهیم گفت).

*** و از آنجا که در تعبیرات مشرکان،خداوند بزرگ تا سرحد یک طرف نزاع تنزل کرده است،در آیه بعد بلا فاصله می گوید:"خداوند از آنچه آنها می گویند پاک و منزه است و از آنچه می اندیشند بسیار برتر و بالاتر است"( سُبْحٰانَهُ وَ تَعٰالیٰ عَمّٰا یَقُولُونَ عُلُوًّا کَبِیراً ).

در واقع در این جمله کوتاه با چهار تعبیر مختلف،پاکی دامان کبریائیش از اینگونه نسبتهای ناروا بیان شده است:

1-:"خداوند از این نقائص و نسبتهای ناروا منزه است"(سبحانه).

2-"او برتر از آنست که اینها می گویند"( وَ تَعٰالیٰ عَمّٰا یَقُولُونَ ).

3-با ذکر کلمه"علوا"که مفعول مطلق است و برای تاکید آمده این گفتار را تاکید نموده است.

4-سرانجام با تعبیر به"کبیرا"تاکید جدیدی بر آن می افزاید.

قابل توجه اینکه جمله" عَمّٰا یَقُولُونَ "(از آنچه آنها می گویند)معنی وسیعی دارد که همه نسبتهای ناروای آنان و لوازمی را که در بردارد شامل می شود(دقت کنید).

*** سپس برای اثبات عظمت مقام پروردگار و اینکه او برتر از خیال و قیاس

ص :132

و گمان و وهم مشرکان است،به بیان تسبیح موجودات جهان در برابر ذات مقدسش پرداخته،می گوید:"آسمانهای هفتگانه و زمین و کسانی که در آنها هستند همگی تسبیح خدا می گویند( تُسَبِّحُ لَهُ السَّمٰاوٰاتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ ).

نه تنها آسمانها و زمین،بلکه"هیچ موجودی نیست مگر اینکه تسبیح و حمد خدا می گوید ولی شما تسبیح آنها را درک نمی کنید"( وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّٰ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لٰکِنْ لاٰ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ ).

با این حال"او حلیم و غفور است"( إِنَّهُ کٰانَ حَلِیماً غَفُوراً ).

شما را به خاطر شرک و کفرتان فورا مؤاخذه نمی کند،بلکه به مقدار کافی مهلت می دهد و درهای توبه را به روی شما باز می گذارد تا اتمام حجت شود.

به تعبیر دیگر شما این توانایی را دارید که زمزمه تسبیح موجودات را از درون همه ذرات جهان بشنوید،و به خداوند یگانه قادر متعال پی برید،ولی کوتاهی می کنید،خداوند همه شما را به این کوتاهی فورا مؤاخذه و مجازات نمی کند،بلکه برای شما حد اکثر مجال و فرصت را در راه شناخت توحید و ترک شرک می دهد.

***

طنین افکنده که بی خبران توانایی شنیدن آن را ندارند،اما اندیشمندانی که قلب و جانشان به نور ایمان زنده و روشن است،این صدا را از هر سو به خوبی به گوش و جان می شنوند و به گفته شاعر: گر تو را از غیب چشمی باز شد با تو ذرات جهان همراز شد نطق آب و نطق خاک و نطق گل هست محسوس حواس اهل دل! جمله ذرات در عالم نهان با تو می گویند روزان و شبان ما سمیعیم و بصیر و باهشیم با شما نامحرمان ما خامشیم از جمادی سوی جان جان شوید غلغل اجزای عالم بشنوید فاش تسبیح جمادات آیدت وسوسه ی تاویلها بزدایدت ولی در تفسیر حقیقت این حمد و تسبیح در میان دانشمندان و فلاسفه و مفسران بسیار گفتگو است:

بعضی آن را حمد و تسبیح"حالی"دانسته اند،و بعضی"قالی" که خلاصه نظرات آنها را با آنچه مورد قبول ما است ذیلا می خوانید:

1-جمعی معتقدند که همه ذرات موجودات این جهان اعم از آنچه ما آن را عاقل می شماریم یا بیجان و غیر عاقل همه دارای یک نوع درک و شعورند،و در عالم خود تسبیح و حمد خدا می گویند،هر چند ما قادر نیستیم به نحوه درک و احساس آنها پی بریم و زمزمه حمد و تسبیح آنها را بشنویم.

آیاتی مانند وَ إِنَّ مِنْهٰا لَمٰا یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللّٰهِ :"بعضی از سنگها از ترس خدا از فراز کوه ها به پائین می افتند"(سوره بقره آیه 74).

مانند فَقٰالَ لَهٰا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِیٰا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قٰالَتٰا أَتَیْنٰا طٰائِعِینَ :

"خداوند به آسمان و زمین فرمود از روی اطاعت یا کراهت به فرمان من آئید،آنها گفتند ما از در اطاعت می آئیم"(سوره فصلت آیه 11)...و مانند آن را می توان گواه بر این عقیده گرفت.

ص :134

2-بسیاری معتقدند که این تسبیح و حمد،همان چیزی است که ما آن را "زبانحال"می نامیم،حقیقی است نه مجازی،ولی به زبان حال است نه قال (دقت کنید).

توضیح اینکه:بسیار می شود به کسی که آثار ناراحتی و درد و رنج و بی خوابی در چهره و چشم او نمایان است می گوئیم:هر چند تو از ناراحتیت سخن نمی گویی اما چشم تو می گوید که دیشب به خواب نرفتی،و چهره ات گواهی می دهد که از درد و ناراحتی جانکاهی رنج می بری! این"زبانحال"گاهی آن قدر قوی و نیرومند است که"زبان قال"را تحت الشعاع خود قرار می دهد و به تکذیب آن برمی خیزد و به گفته شاعر: گفتم که با مکر و فسون پنهان کنم راز درون! پنهان نمی گردد که خون از دیدگانم می رود! این همان چیزی است که علی ع در گفتار معروفش می فرماید:

ما اضمر احد شیئا الا ظهر فی فلتات لسانه و صفحات وجهه: "هرگز کسی رازی را در دل نهان نمی کند مگر اینکه در لابلای سخنان ناآگاه و صفحه صورتش آشکار می گردد" (1).

از سوی دیگر آیا می توان انکار کرد که یک تابلو بسیار زیبا که شاهکاری از هنر راستین است گواهی بر ذوق و مهارت نقاش می دهد و او را مدح و ثنا می گوید؟ آیا می توان انکار کرد که دیوان شعر شعرای بزرگ و نامدار از قریحه عالی آنها حکایت می کند؟و دائما آنها را می ستاید؟ آیا می توان منکر شد که ساختمانهای عظیم و کارخانه های بزرگ و مغزهای پیچیده الکترونیک و امثال آنها،با زبان بی زبانی از سازنده و مخترع و مبتکر خود سخن می گویند،و هر یک در حد خود از آنها ستایش می کنند؟

ص :135

بنا بر این باید قبول کرد که عالم شگرف هستی با آن نظام عجیبش،با آن همه رازها و اسرار،با آن عظمت خیره کننده اش و با آن ریزه کاریهای حیرت زا همگی "تسبیح و حمد"خدا می گویند.

مگر"تسبیح"جز به معنی پاک و منزه شمردن از عیوب می باشد؟ساختمان و نظم این عالم هستی می گوید خالق آن از هر گونه نقص و عیبی مبرا است.

مگر"حمد"چیزی جز بیان صفات کمال می باشد؟نظام جهان آفرینش از صفات کمال خدا،از علم بی پایان و قدرت بی انتها و حکمت وسیع و فراگیر او سخن می گوید.

مخصوصا با پیشرفت علم و دانش بشر،و پرده برداشتن از گوشه هایی از اسرار و رازهای این عالم پهناور،این حمد و تسبیح عمومی موجودات آشکارتر شده است.

اگر یک روز آن شاعر نکته پرداز هر برگی از برگهای درختان سبز را دفتری از معرفت کردگار می دانست،دانشمندان گیاه شناس امروز در باره این برگها نه یک دفتر بلکه کتابها نوشته اند،و از ساختمان اسرار آمیز کوچکترین اجزای آن یعنی سلولها گرفته تا طبقات هفتگانه برگ،و دستگاه تنفسی آن، و رشته های آبیاری و تغذیه و سایر مشخصات بسیار پیچیده برگها در این کتابها، بحثها کرده اند.

بنا بر این هر برگی شب و روز نغمه توحید سرمی دهد و آواز رسای تسبیحش را در درون باغ و جنگل،بر فراز کوه ها،در خمیدگی دره ها پخش می کند،اما بیخبران چیزی از آن نمی فهمند،خاموشش می شمارند و زبان بسته! این معنی برای تسبیح و حمد عمومی موجودات کاملا قابل درک است و نیاز به آن ندارد که ما برای همه ذرات عالم هستی درک و شعور قائل شویم چرا که دلیل قاطعی برای آن در دست نیست و آیات گذشته نیز به احتمال زیاد همان

ص :136

زبان حال را بیان می کند.

***

و شعور حمد و ثنای او می گویند و همگی ذرات موجودات نیز با زبان حالشان از عظمت و بزرگی خالق بحث می کنند.

گر چه این دو نوع حمد و تسبیح با هم متفاوت است ولی در قدر جامع یعنی مفهوم وسیع کلمه حمد و تسبیح،مشترک می باشند.

ولی چنان که پیدا است تفسیر دوم با آن شرح که بیان کردیم از همه دلچسب تر است.

***

می گویند،ابو حمزه ثمالی که از یاران خاص امام بود میگوید عرض کردم نه،فرمود:

یسبحن ربهن عز و جل و یسئلن قوت یومهن: "اینها تسبیح خداوند بزرگ را می گویند و روزی خود را از او می خواهند" (1).

در حدیث دیگری می خوانیم که یک روز پیامبر ص نزد عایشه آمد، فرمود:این دو لباس مرا بشوی عرض کرد:ای رسول خدا دیروز شستم،فرمود:

ا ما علمت ان الثوب یسبحن فاذا اتسخ انقطع تسبیحه"آیا نمی دانی که لباس انسان نیز تسبیح خدا میگوید و هنگامی که چرک و آلوده شود تسبیح آن قطع می شود" (2)! در حدیث دیگری از امام صادق ع می خوانیم که فرمود:

للدابة علی صاحبها ستة حقوق لا یحملها فوق طاقتها،و لا یتخذ ظهرها مجلسا یتحدث علیها،و یبدء بعلفها اذا نزل،و لا یسمها فی وجهها،و لا یضر بها فانها تسبح و یعرض علیها الماء اذا مر بها:

"حیوان بر صاحبش،شش حق دارد:بیش از تواناییش بر او بار نکند، پشت او را مجلسی برای سخن گفتن قرار ندهد(بلکه هنگامی که به دیگری می رسد و می خواهد با او سخن بگوید پیاده شود و پس از اتمام سخن سوار شود)، در هر منزلی وارد می شود،نخست علف او را آماده کند،علامت داغ در صورت او نگذارد،و او را نزند،چرا که تسبیح خدا می گوید و هنگامی که بر چشمه آب و مانند آن می گذرد،او را به کنار آب برد"(تا اگر تشنه است بنوشد) (3).

مجموعه این روایات که بعضی از آنها معانی دقیق و باریکی دارد نشان می دهد که این حکم عمومی تسبیح موجودات،همه چیز را بدون استثناء در بر می گیرد و همه اینها با آنچه در تفسیر دوم(تسبیح به معنی زبانحال و تکوین)گفتیم

ص :139

کاملا سازگار است،و اینکه در این روایات خواندیم هنگامی که لباس آلوده و کثیف می شود،تسبیح آن قطع می گردد،ممکن است اشاره به این باشد که موجودات تا چهره پاک طبیعی دارند،انسان را به یاد خدا می اندازند، اما هنگامی که چهره پاک طبیعی خود را از دست دادند دیگر آن یادآوری از بین می رود.

***

ص :140

برمی گردانند.

47-ما می دانیم آنها به چه منظوری به سخنان تو گوش فرا می دهند،و هنگامی که با هم نجوا می کنند،در آن هنگام که ستمگران می گویند شما جز از انسانی که سحر شده است پیروی نمی کنید! 48-ببین چگونه برای تو مثل می زنند،و از همین رو گمراه شدند و قدرت پیدا کردن راه (حق)را ندارند!

ولی ابو سفیان گفت:فکر می کنم بعضی از سخنانش حق است،ابو جهل اظهار داشت او دیوانه است و ابو لهب اضافه کرد او کاهن است،دیگری گفت او شاعر است و به دنبال این سخنان ناموزون و نسبتهای ناروا آیات فوق نازل گشت (1).

را درک نکنند و در گوشهایشان ثقل و سنگینی"( وَ جَعَلْنٰا عَلیٰ قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذٰانِهِمْ وَقْراً ).

و لذا"هنگامی که پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد می کنی آنها پشت می کنند و رو بر می گردانند"( وَ إِذٰا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلیٰ أَدْبٰارِهِمْ نُفُوراً ).

راستی چه عجیب است فرار از حق،فرار از سعادت و نجات،و فرار از خوشبختی و پیروزی و فهم و شعور.

نظیر همین معنی در سوره"مدثر"آیات 50 و 51 آمده است: کَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ :"گویی آنها خران رم کننده ای هستند که از شیر ژیان می گریزند"! *** باز اضافه می کند:"ما می دانیم آنها به چه منظوری به سخنان تو گوش فرا می دهند هنگامی که نزد تو می آیند و پای سخنانت می نشینند"( نَحْنُ أَعْلَمُ بِمٰا یَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ ).

"و هنگامی که آنها با هم نجوی می کنند و سخنان در گوشی دارند" ( وَ إِذْ هُمْ نَجْویٰ ).

"هنگامی که ظالمان به مؤمنان می گویند شما تنها از کسی پیروی می کنید که مسحور شده،ساحران در عقل و هوش او نفوذ کرده،و آن را مختل ساخته اند" ( إِذْ یَقُولُ الظّٰالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاّٰ رَجُلاً مَسْحُوراً ).

در حقیقت آنها به منظور درک حقیقت به سراغ تو نمی آیند و سخنانت را با گوش جان نمی شنوند،بلکه هدفشان آنست که بیایند و اخلال کنند،وصله بچسبانند و مؤمنان را-اگر بتوانند-از راه بدر برند،اصولا کسی که بر قلبش پوشش و در گوشش(در برابر شنیدن حق)سنگینی است،جز به چنین قصدهایی پای

ص :144

سخن مردان حق نمی نشیند.

*** در آخرین آیه باز روی سخن را به پیامبر ص کرده،ضمن عبارت کوتاهی پاسخ دندانشکنی به این گروه گمراه می دهد و می گوید:"بنگر چگونه برای تو مثل می زنند(یکی ساحرت می خواند دیگری مسحور،یکی کاهن و دیگری مجنون)و از همین رو آنها گمراه شده اند و قدرت پیدا کردن راه حق را ندارند" ( اُنْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثٰالَ فَضَلُّوا فَلاٰ یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلاً ).

نه اینکه راه ناپیدا باشد و چهره حق مخفی گردد، بلکه آنها چشم بینا ندارند،و عقل و خرد خود را به خاطر بغض و جهل و تعصب و لجاج از کار انداخته اند.

***

گوشها گویی از سخن حق نفرت داشت و آن را از خود بیرون می افکند و"کر" می شد،به عکس،سخنان باطل که با ذائقه هاشان سازگار بود و لذتبخش،به سرعت در اعماق جانشان نفوذ می کرد.

مخصوصا به تجربه ثابت شده که انسان سخنانی را که به آن تمایل ندارد به سختی می شنود،و سخنانی که مورد علاقه و عشق او است با سرعت و تیز گوشی مخصوصی درک می کند،گویی تمایلات درونی در حواس ظاهری انسان نیز اثر می گذارند،و آن را به رنگ خود درمی آورند.

نتیجه این موانع سه گانه آن بود که اولا از شنیدن حق فرار می کردند، مخصوصا هنگامی که سخن از یگانگی خدا به میان می آمد که با اساس همه معتقدات شرک آلودشان تناقض داشت به سرعت می گریختند، ثانیا برای تقویت خط انحرافی خود به توجیهات غلط درباره پیامبر ص و سخنانش پرداخته، هر کدام او را به چیزی متهم می ساختند:ساحر،شاعر،مجنون و دیوانه! و این چنین است سرنوشت همه دشمنان حق که اعمال و صفات رذیله آنها حجابی است برای آنان.

و اینجا است که می گوئیم:اگر کسی بخواهد صراط مستقیم حق را بپوید و از انحراف و گمراهی در امان بماند باید قبل از هر چیز در اصلاح خویشتن بکوشد.

دل را از بغض و کینه و حسد و عناد،و روح را از کبر و غرور و نخوت، و خلاصه وجود خود را از صفات رذیله پاک کند،چرا که آئینه قلب هر گاه از این رذائل پاک شود و صیقل یابد،همه حقایق در آن پرتوافکن خواهد بود به همین دلیل گاهی افراد بی سواد پاکدل،حقایقی را می فهمند که دانشمند تهذیب نایافته، قدرت درک آن را ندارد.

***

ص :146

ج-بعضی دیگر توصیف حجاب را به مستور یک توصیف مجازی می دانند و می گویند منظور این نیست که این حجاب مستور است بلکه حقایقی که ما وراء این حجاب است مستور می باشد(مانند شخصیت پیامبر و صدق دعوت او و عظمت سخنانش).

اما دقت در این سه تفسیر نشان می دهد که تفسیر اول با ظاهر آیه هماهنگتر است.

در بعضی از روایات نیز می خوانیم که گاهی دشمنان سرسخت پیامبر ص به سراغ او می آمدند در حالی که او با یاران خود مشغول تلاوت قرآن بود اما او را نمی دیدند،گویی عظمت خیره کننده پیامبر ص مانع میشد که این کوردلان او را ببینند و بشناسند و آزار دهند.

***

می دانیم آنها به چه انگیزه ای به سخنان تو گوش فرا می دهند،برای درک حق، نه،بلکه برای استهزاء و وصله چسباندن و توجیهات انحرافی و سرانجام گمراه شدن و گمراه کردن دیگران.

بعضی دیگر(همچون علامه طباطبائی در المیزان)آن را به معنی"وسیله استماع"گرفته اند،یعنی ما آگاهیم آنها به چه گوشهایی به سخنان تو گوش فرا می دهند و آگاهیم از دلهای آنها و از نجواهای آنها(تفسیر اول نزدیکتر به نظر می رسد).

***

52-همان روز که شما را(از قبرهایتان)فرا می خواند،شما هم اجابت می کنید در حالی که حمد او می گوئید و تصور می کنید تنها مدت کوتاهی(در جهان برزخ) درنگ کردید.

بود اینگونه ایرادهای مخالفان به هیچوجه معنی نداشت.

*** قرآن در پاسخ آنها می گوید:بگو استخوان پوسیده و خاک شده که سهل است"شما سنگ و آهن هم که باشید،باز خدا قادر است لباس حیات در تنتان بپوشاند"( قُلْ کُونُوا حِجٰارَةً أَوْ حَدِیداً ).

*** "حتی اگر مخلوقی از سنگ و آهن سختتر و از حیات و از زندگی دورتر، و از این جهت در نظر شما بسیار بزرگ باشد باز خداوند می تواند جامه حیات در تن آن کند"( أَوْ خَلْقاً مِمّٰا یَکْبُرُ فِی صُدُورِکُمْ ).

روشن است که استخوانها بعد از پوسیدن تبدیل به خاک می شوند،و خاک همیشه آثاری از حیات دارد،گیاهان از خاک می رویند،موجودات زنده در خاک پرورش می یابند،و اصل وجود آدمی نیز از خاک است،کوتاه سخن اینکه خاک دروازه حیات و زندگی است.

ولی سنگ و آهن یا موجوداتی از اینها سختتر فاصله شان با حیات و زندگی بسیار بیشتر است،هرگز گیاهی از دل سنگ و آهن برنمی خیزد،اما قرآن می گوید در پیشگاه قدرت خدا اینها اهمیت ندارد،هر چه باشید و هر چه شوید باز امکان بازگشتتان به حیات و زندگی محفوظ است.

سنگها می پوسند و تبدیل به خاک می شوند،و جوانه های حیات از دل خاک برمی خیزد.

آهنها نیز می پوسند و متلاشی می شوند و با موجودات دیگر این کره خاکی ترکیب می یابند و مبدء حیات و زندگی می شوند.

هر موجودی را که در این زمین تصور کنیم از فلزات و شبه فلزات و مواد آلی در ساختمان بدن انسانها به کار رفته است،و این نشان می دهد که قابلیت تبدیل به موجود زنده در همه موجودات این عالم هست،هر چند بعضی در یک مرحله

ص :153

نزدیکتر قرار دارند همچون خاک،و پاره ای دورترند همچون سنگ و آهن.

دومین ایراد آنها این بود که می گفتند:بسیار خوب اگر بپذیریم که این استخوانهای پوسیده و متلاشی شده قابل بازگشت به حیات است چه کسی قدرت انجام این کار را دارد،چرا که این تبدیل را یک امر بسیار پیچیده و مشکل می دانستند "آنها می گویند چه کسی ما را باز می گرداند؟"( فَسَیَقُولُونَ مَنْ یُعِیدُنٰا ).

پاسخ این سؤال را قرآن چنین می گوید:"به آنها بگو همان کسی که شما را روز اول آفرید"( قُلِ الَّذِی فَطَرَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ ).

اگر در قابلیت"قابل"شک دارید که شما در اول خاک بودید چه مانعی دارد بار دیگر خاک شوید و به زندگی بازگردید.

و اگر در فاعلیت"فاعل"شک دارید همان خدایی که در آغاز شما را از خاک آفرید می تواند بار دیگر این کار را تکرار کند که حکم الامثال فیما یجوز و فیما لا یجوز واحد.

سرانجام به سومین ایراد آنها می پردازد و می گوید:"آنها سر خود را از روی تعجب و انکار تکان می دهند و می گویند:چه زمانی این معاد واقع می شود"؟ ( فَسَیُنْغِضُونَ إِلَیْکَ رُؤُسَهُمْ وَ یَقُولُونَ مَتیٰ هُوَ ).

" فَسَیُنْغِضُونَ "از ماده"انغاض"به معنی حرکت دادن سر به سوی طرف مقابل از روی تعجب است.

آنها در حقیقت با این ایراد خود می خواستند این مطلب را منعکس کنند که به فرض این ماده خاکی قابل تبدیل به انسان باشد،و قدرت خدا را نیز قبول کنیم،اما این یک وعده نسیه بیش نیست و معلوم نیست در چه زمانی واقع می شود؟ اگر در هزاران یا میلیونها سال بعد باشد چه تاثیری در زندگی امروز ما می کند، سخن از نقد بگو و نسیه را رها کن.

قرآن در پاسخشان می گوید:"به آنها بگو شاید زمان آن نزدیک باشد"

ص :154

( قُلْ عَسیٰ أَنْ یَکُونَ قَرِیباً ).

و البته نزدیک است چرا که مجموعه عمر این جهان هر چه باشد در برابر زندگی بی پایان در سرای دیگر لحظه زود گذری بیش نیست.

و از این گذشته،اگر قیامت در مقیاسهای کوچک و محدود ما دور به نظر برسد آستانه قیامت که مرگ است به همه ما نزدیک است چرا که مرگ قیامت صغری است،(اذا مات الانسان قامت قیامته)،درست است که مرگ،قیامت کبری نیست ولی یاد آور آنست.

ضمنا تعبیر به"عسی"شاید اشاره به این است که هیچکس تاریخ قیام قیامت را دقیقا نمی داند حتی شخص پیامبر ص و این از علومی است که مخصوص ذات پروردگار است و جز او کسی از آن آگاه نیست.

*** در آیه بعد بی آنکه تاریخ دقیقی از قیامت ذکر کند بعضی از خصوصیات آن را چنین بیان می کند:"این بازگشت به حیات روزی خواهد بود که شما را از قبرهایتان فرا می خواند،و چه بخواهید و چه نخواهید دعوت او را اجابت می کنید و حمد خداگویان به زندگی بازمی گردید"( یَوْمَ یَدْعُوکُمْ فَتَسْتَجِیبُونَ بِحَمْدِهِ ).

و آن روز است که فاصله مرگ و رستاخیز یعنی دوران برزخ را کوتاه خواهید شمرد و گمان می کنید که تنها مدت کمی در عالم برزخ درنگ کردید ( وَ تَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاّٰ قَلِیلاً ).

آری آن روز این احساس به انسان دست می دهد که دوران برزخ هر چند طولانی بوده، در برابر عمر بی نهایت در عالم بقاء،لحظات زود گذری بیش نیست.

بعضی از مفسران این احتمال را نیز داده اند که منظور اشاره به توقف در دنیا است یعنی آن روز است که می دانید زندگی دنیا چندان طولانی نبوده،ساعاتی بوده کوتاه و بسیار زود گذر.

ص :155

"چرا که اگر قول احسن را ترک گویند و به خشونت در کلام و مخاصمه و لجاج برخیزند شیطان در میان آنها فساد و فتنه می کند"( إِنَّ الشَّیْطٰانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ ).

و فراموش نکنید شیطان در کمین نشسته و بیکار نیست"زیرا شیطان از آغاز دشمن آشکاری برای انسان بوده است"( إِنَّ الشَّیْطٰانَ کٰانَ لِلْإِنْسٰانِ عَدُوًّا مُبِیناً ) در اینکه منظور از"عباد"در این آیه کیانند؟دو عقیده متفاوت در میان مفسران وجود دارد که هر یک با قرائنی تایید می شود:

1-منظور از"عباد"بندگان مشرکند،گر چه آنها راه خطا را پیش گرفته اند اما خداوند برای تحریک عواطف انسانی آنها با تعبیر به"عبادی" (بندگانم)از آنها یاد کرده و آنان را دعوت می کند که به سراغ"احسن"یعنی کلمه توحید و نفی شرک بروند و مراقب وسوسه های شیطان باشند،و به این ترتیب هدف از بیان این آیات بعد از ذکر دلائل توحید و معاد نفوذ در دل مشرکان است تا آنها که آمادگی دارند،بیدار شوند و به راه آیند.

آیات بعد-چنان که خواهد-آمد نیز متناسب با این معنی است.

مکی بودن این سوره با توجه به اینکه در آن زمان حکم جهاد نازل نشده بود و تنها راه مبارزه،مبارزه منطقی بود نیز این معنی را تایید می کند.

2-کلمه"عبادی"اشاره به مؤمنان است،و روش بحث با دشمنان را به آنها می آموزد چرا که گاهی مؤمنان تازه کار طبق روشی که از پیش داشتند با هر کس که در عقیده با آنها مخالف بود به خشونت می پرداختند، و آنها را صریحا اهل جهنم و عذاب و شقی و گمراه می خواندند،و خود را اهل نجات،و این سبب می شد که مخالفان یک حالت منفی در برابر دعوت پیامبر ص به خود بگیرند.

از این گذشته تعبیرات توهین آمیز مخالفان نسبت به پیامبر ص که بعضی از آنها در آیات پیشین گذشت مانند مسحور،مجنون،کاهن،شاعر،گاهی سبب

ص :158

می شد که مؤمنان عنان اختیار را از دست بدهند و به مقابله با آنها در یک مشاجره لفظی خشن برخیزند و هر چه می خواهند بگویند.

"قرآن"مؤمنان را از این کار باز می دارد و دعوت به نرمش و لطافت در بیان و انتخاب بهترین کلمات را می کند تا از فساد شیطان بپرهیزند.

البته کلمه"بینهم"(در میان آنها)طبق این تفسیر مفهومش این است که شیطان،سعی می کند میان مؤمنان و مخالفانشان فساد کند و یا سعی می کند در دلهای مؤمنان به طرز مرموزی نفوذ کند و آنها را به فساد و افساد دعوت نماید (زیرا ینزغ از ماده نزغ به معنی ورود در کاری به نیت افساد است).

ولی با توجه به مجموع قرائن،تفسیر دوم با ظاهر آیه سازگارتر است چرا که در قرآن کلمه"عبادی"معمولا برای مؤمنان ذکر می شود.

علاوه بر این در شان نزولی که بعضی از مفسران نقل کرده اند می خوانیم مشرکان در مکه یاران پیامبر ص را آزار می کردند،هنگامی که آنها در فشار قرار می گرفتند به پیامبر ص اصرار می کردند که به ما اجازه جهاد بده(یا اجازه خشونت در سخن و مبارزه به مثل)پیامبر ص می فرمود هنوز چنین دستورهایی به من داده نشده است:در این هنگام آیات فوق نازل گشت(و به آنها دستور داد تنها به مبارزه منطقی ادامه دهند) (1).

*** آیه بعد اضافه می کند:"پروردگار شما از حال شما آگاهتر است،اگر بخواهد شما را مشمول رحمت خویش قرار می دهد،و اگر بخواهد مجازاتتان خواهد کرد"( رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِکُمْ إِنْ یَشَأْ یَرْحَمْکُمْ أَوْ إِنْ یَشَأْ یُعَذِّبْکُمْ ).

در ارتباط به دو تفسیر آیه قبل،این آیه نیز تاب دو تفسیر دارد:

نخست اینکه:ای مشرکان و ای افراد بی ایمان،خدای شما هم رحمت واسعه

ص :159

دارد و هم مجازات دردناک و شما را شایسته هر یک ببیند،مشمول آن می سازد،چه بهتر که دست به دامن رحمت واسعه او بزنید و از عذابش بپرهیزید.

اما طبق تفسیر دوم مفهومش چنین است:گمان نکنید که شما مؤمنان تنها اهل نجاتید و دیگران اهل دوزخند،خدا از اعمال شما و دلهای شما آگاهتر است،اگر بخواهد به گناهانتان شما را مجازات می کند و اگر بخواهد مشمول رحمت می سازد،کمی به حال خود بیندیشید و در باره خود و دیگران عادلانه تر قضاوت کنید.

به هر حال در پایان آیه روی سخن را به پیامبر ص کرده و به عنوان دلداری و پیشگیری از ناراحتی فوق العاده پیامبر ص از عدم ایمان مشرکان می فرماید:

"ما تو را وکیل بر آنها نساخته ایم که ملزم باشی حتما آنها ایمان بیاورند" ( وَ مٰا أَرْسَلْنٰاکَ عَلَیْهِمْ وَکِیلاً ).

وظیفه تو ابلاغ آشکار و دعوت مجدانه به سوی حق است،اگر ایمان آوردند چه بهتر و گرنه زیانی به تو نخواهد رسید،تو وظیفه خود را انجام داده ای! گر چه مخاطب در این جمله شخص پیامبر ص است،ولی بعید نیست-مانند بسیاری دیگر از خطابهای قرآن-هدف همه مؤمنان باشند،در این صورت قرینه دیگری خواهد بود بر تفسیر دوم،چرا که قرآن می گوید:وظیفه شما مسلمین دعوت به حق است،خواه ایمان بیاورند یا نه،بنا بر این جوش و خروش بی حد که موجب توسل به خشونت در سخن،و هتاکی و توهین شود دلیلی ندارد.

*** آیه بعد سخن را از این فراتر می برد و می گوید:خدا تنها آگاه از حال شما نیست بلکه:"پروردگارت نسبت به حال همه کسانی که در آسمانها و زمین هستند،از همه آگاهتر است"( وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِمَنْ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ )

ص :160

سپس اضافه می کند:"ما بعضی از پیامبران را بر بعض دیگری فضیلت بخشیدیم و به داود کتاب زبور دادیم"( وَ لَقَدْ فَضَّلْنٰا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلیٰ بَعْضٍ وَ آتَیْنٰا دٰاوُدَ زَبُوراً ).

این جمله در حقیقت پاسخ به یکی از ایرادات مشرکان است،که با تعبیر تحقیر آمیزی می گفتند آیا خداوند شخص دیگری را نداشت که محمد یتیم را به نبوت انتخاب کرد؟وانگهی چه شد که او سرآمد همه پیامبران و خاتم آنها شد؟!.

قرآن می گوید:این جای تعجب نیست خداوند از ارزش انسانی هر کس آگاه است و پیامبران خود را از میان همین توده مردم برگزیده و بعضی را بر بعضی فضیلت و برتری داده،یکی را به عنوان خلیل اللهی مفتخر ساخت،دیگری را کلیم اللّٰه،و دیگری را روح اللّٰه قرار داد،پیامبر اسلام ص را به عنوان حبیب اللّٰه برگزید و خلاصه بعضی را بر بعضی فضیلت بخشید،طبق موازینی که خودش می داند و حکمتش اقتضا می کند.

و اما اینکه چرا از میان همه پیامبران،سخن از"داود"و"زبور" به میان آمده،ممکن است به خاطر جهات زیر باشد:

1-زبور داود از میان کتب پیامبران این ویژگی را دارد که تمام آن مناجات و نیایش و اندرز است و با قول احسن و گفتار نیکو که در آیات قبل به آن دستور داده شد از همه متناسبتر می باشد.

2-در زبور داود خبر از حکومت صالحان و نیکان داده شده هر چند ظاهرا مردمی تهی دست و فقیر و یتیم باشند (1).

ص :161

و این با دعوت پیامبر ص و مؤمنان راستین که غالبا در زمره تهی دستان بودند کاملا هماهنگ است،و پاسخی است به ایراد مشرکان.

3-با اینکه داود دارای حکومت عظیم و کشور پهناوری بود، خداوند این را افتخار او قرار نمی دهد بلکه کتاب زبور را افتخار او می شمرد تا مشرکان بدانند عظمت یک انسان به مال و ثروت و داشتن قدرت و حکومت ظاهری نیست و یتیم و بی مال بودن دلیلی بر تحقیر نخواهد شد.

4-بعضی از یهود می گفتند:بعد از موسی نزول کتاب دیگری ممکن نیست، قرآن به آنها پاسخ می گوید که ما به داود زبور دادیم،چرا شما از نزول قرآن تعجب می کنید؟(البته کتاب داود کتاب احکام نبود بلکه کتاب اخلاق بود، ولی هر چه بود بعد از تورات و از طرف خداوند نازل شده بود).

به هر حال هیچ مانعی ندارد که تمام جهات چهارگانه فوق دلیل بر انتخاب داود و زبور در این جمله از میان همه پیامبران و همه کتب آسمانی باشد.

*** در آیه بعد باز سخن از مشرکان است و در تعقیب بحثهای گذشته به پیامبر ص می گوید"به آنها بگو معبودهایی را که غیر خدا شایسته پرستش می پندارید بخوانید،آنها نه قدرت دارند مشکلات و گرفتاریها را از شما بر طرف سازند و نه دگرگونی در آن ایجاد کنند"( قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِهِ فَلاٰ یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنْکُمْ وَ لاٰ تَحْوِیلاً ).

در حقیقت این آیه همانند بسیاری دیگر از آیات قرآن،منطق و عقیده مشرکان را از این راه ابطال می کند که پرستش و عبادت الهه یا به خاطر جلب

ص :162

منفعت است یا دفع زیان،در حالی که اینها قدرتی از خود ندارند که مشکلی را بر طرف سازند و نه حتی مشکلی را جابجا کنند،یعنی از درجه شدیدتر لا اقل به درجه خفیفتر تنزل دهند که معلوم شود آنها از خود قدرتی دارند.

بنا بر این ذکر جمله وَ لاٰ تَحْوِیلاً بعد از فَلاٰ یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ اشاره به این است که آنها نه توانایی بر تاثیر کامل در بر طرف ساختن مشکلات دارند و نه تاثیر ناقص در دگرگونی آنها.

"زعمتم"از ماده"زعم"،معمولا به پندار نادرست گفته می شود،لذا از ابن عباس نقل شده که هر جا کلمه"زعم"در قرآن به کار رفته به معنی دروغ و کذب(و عقیده بی اساس)است.

"راغب"در کتاب مفردات می گوید:الزعم حکایة قول یکون مظنة للکذب...:"زعم به معنی نقل سخن(یا عقیده)ای است که احتمال دروغ در آن می رود،لذا در تمام مواردی که در قرآن به کار رفته در مورد مذمت و نکوهش است".

کلمه"کشف"در اصل به معنی کنار زدن پرده یا لباس و مانند آن از روی چیزی است و اگر این تعبیر(کشف ضر)در مورد بر طرف ساختن غم و اندوه و بیماری و ناراحتی نیز اطلاق می شود به خاطر آنست که گویی غم و اندوه و بیماری همچون پرده ای بر چهره جان و تن انسان می افتند،چهره حقیقی را که سلامت و آسایش و آرامش است،می پوشاند،به همین جهت بر طرف ساختن این اندوه و ناراحتی به عنوان"کشف ضر"تلقی می شود.

توجه به این نکته نیز لازم است که تعبیر به"الذین"در این آیه بیانگر آنست که منظور همه معبودهای غیر اللّٰه نیست،بلکه معبودهایی همچون فرشتگان و حضرت مسیح ع و مانند آنها است(زیرا"الذین"معمولا برای جمع عاقل گفته می شود).

***

ص :163

آیه بعد در حقیقت دلیلی است برای آنچه در آیه قبل گفته شد،این آیه می گوید:می دانید چرا آنها قادر نیستند مشکلی را از دوش شما،بدون اذن پروردگار بردارند،برای اینکه خودشان برای حل مشکلات به در خانه خدا می روند،خودشان سعی دارند به ذات پاک او تقرب جویند و هر چه می خواهند از او بخواهند:"آنها کسانی هستند که خدا را می خوانند و برای تقرب به او به اطاعتش متوسل می شوند"( أُولٰئِکَ الَّذِینَ یَدْعُونَ یَبْتَغُونَ إِلیٰ رَبِّهِمُ الْوَسِیلَةَ ) "و نزدیکترین وسیله را می طلبند"( أَیُّهُمْ أَقْرَبُ ).

"و به رحمت او امیدوارند"( وَ یَرْجُونَ رَحْمَتَهُ ).

"و از عذاب او می ترسند"( وَ یَخٰافُونَ عَذٰابَهُ ).

"چرا که عذاب پروردگارت چنان شدید است که همه از آن پرهیز و وحشت دارند"( إِنَّ عَذٰابَ رَبِّکَ کٰانَ مَحْذُوراً ) در تفسیر جمله"ایهم اقرب"مفسران بزرگ اسلام،تفسیرهای گوناگونی دارند:

جمعی می گویند:این جمله اشاره به آنست که هر یک از این اولیاء پروردگار از فرشتگان و پیامبرانی که معبود واقع شده اند هر کدام به خدا نزدیکترند به درگاه او بیشتر می روند،بنا بر این آنها از خود چیزی ندارند هر چه دارند از خدا است و هر چه مقامشان بالا رود طاعت و بندگیشان فزونتر می شود (1).

بعضی دیگر معتقدند که مفهوم جمله چنین است:آنها می کوشند که هر یک در تقرب پروردگار بر دیگری سبقت جویند،گویی در مسیر اطاعت پروردگار و قرب به ذات پاک او در یک مسابقه معنوی شرکت جسته اند که هر یک می کوشد در این میدان بر دیگری تقدم یابد،آیا کسانی که چنین هستند می توانند معبود،

ص :164

واقع شوند و استقلال داشته باشند؟ (1).

اما این تفسیر که آنها به هر وسیله ای که نزدیکتر است به خدا تقرب می جویند احتمال بسیار بعیدی است،زیرا ضمیر"هم"در"ایهم"که معمولا برای جمع مذکر است با این معنی سازگار نیست بلکه باید"ایها"باشد (2)به علاوه"ایهم اقرب"به صورت مبتدا و خبر است در حالی که طبق این معنی باید به صورت مفعول یا بدل از مفعول به کار رود(دقت کنید).

***

انسان را از سقوط و پستی نجات می دهد" (1).

همچنین شفاعت پیامبران و بندگان صالح خدا و مقربان درگاه او که طبق صریح آیات قرآن در پیشگاه او پذیرفته می شود،نیز یکی از وسائل تقرب به او است.

اشتباه نشود منظور از توسل به مقربان درگاه پروردگار این نیست که انسان چیزی را از پیامبر یا امام،مستقلا تقاضا کند و یا حل مشکلی را از او بخواهد، بلکه هدف آن است که خود را در خط آنان قرار دهد و هماهنگ با برنامه های آنها شود و خدا را به مقام آنان بخواند تا خدا اجازه شفاعت در مورد آنان بدهد (برای توضیح بیشتر به جلد چهارم تفسیر نمونه صفحه 363 به بعد مراجعه شود).

ص :166

رساندند)ما معجزات را فقط برای تخویف(و اتمام حجت)می فرستیم.

60-به یاد آور زمانی را که به تو گفتیم پروردگارت احاطه کامل به مردم دارد(و از وضعشان کاملا آگاه است)ما آن رؤیایی را به تو نشان دادیم فقط برای آزمایش مردم بود،همچنین شجره ملعونه را که در قرآن ذکر کرده ایم،ما آنها را تخویف (و انذار)می کنیم اما جز بر طغیانشان افزوده نمی شود.

هم زنده بمانند باز عاقبتش فنا و سپس بازگشت به حساب و جزا است.

*** در اینجا این ایراد برای مشرکان باقی می ماند که خوب ما بحثی نداریم ایمان بیاوریم،اما به این شرط که پیامبر اسلام ص هر معجزه ای را که ما پیشنهاد می کنیم انجام دهد،و در واقع به بهانه جوئیهای ما تن در دهد.

قرآن در پاسخ آنها می گوید:"هیچ چیز مانع ما نبود که این گونه معجزات را بفرستیم جز اینکه پیشینیان آن را تکذیب کردند"( وَ مٰا مَنَعَنٰا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیٰاتِ إِلاّٰ أَنْ کَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ ).

اشاره به اینکه:معجزاتی که دلیل صدق پیامبر است به قدر کافی فرستاده شده و اما معجزات اقتراحی و پیشنهادی شما،چیزی نیست که با آن موافقت شود، چرا که پس از مشاهده باز ایمان نخواهید آورد،اگر بپرسند به چه دلیل؟ در پاسخ گفته می شود به دلیل اینکه امتهای گذشته که آنها هم شرائطی کاملا مشابه شما داشتند نیز چنین پیشنهادهای بهانه جویانه ای را کردند،بعدا هم ایمان نیاوردند.

سپس قرآن روی یک نمونه روشن از این مساله انگشت گذارده می گوید" "ما به قوم ثمود ناقه دادیم که روشنگر بود"( وَ آتَیْنٰا ثَمُودَ النّٰاقَةَ مُبْصِرَةً ).

همان شتری که به فرمان خدا از کوه سر برآورد،چرا که تقاضای چنین معجزه ای را کرده بودند،معجزه ای روشن و روشنگر! "ولی با این حال آنها ایمان نیاوردند"و به آن ناقه ستم کردند"و او را به قتل رساندند"( فَظَلَمُوا بِهٰا ).

اصولا برنامه ما این نیست که هر کسی معجزه ای پیشنهاد کند پیامبر تسلیم او گردد"ما آیات و معجزات را جز برای تخویف مردم و اتمام حجت نمی فرستیم" ( وَ مٰا نُرْسِلُ بِالْآیٰاتِ إِلاّٰ تَخْوِیفاً ).

ص :169

پیامبران ما افراد خارق العاده گر نیستند که بنشینند و هر کسی پیشنهادی کند آن را انجام دهند،وظیفه آنها ابلاغ دعوت الهی و تعلیم و تربیت و بر پا نمودن حکومت عدل و داد است،منتها باید برای اثبات رابطه خود با خدا به اندازه کافی معجزه ارائه دهند،همین و بس.

*** سپس پیامبرش را در برابر سرسختی و لجاجت دشمنان دلداری می دهد و می گوید:اگر آنها در مقابل سخنانت این چنین لجاجت به خرج می دهند و ایمان نمی آورند مطلب تازه ای نیست،"به خاطر بیاور هنگامی را که ما به تو گفتیم پروردگارت از وضع مردم بخوبی آگاه است و احاطه علمی به آنها دارد"( وَ إِذْ قُلْنٰا لَکَ إِنَّ رَبَّکَ أَحٰاطَ بِالنّٰاسِ ).

همیشه در برابر دعوت پیامبران،گروهی پاکدل ایمان آورده اند و گروهی متعصب و لجوج به بهانه جویی و کارشکنی و دشمنی برخاسته اند،در گذشته چنین بوده،امروز نیز چنین است.

سپس اضافه می کند:"ما رویایی را که به تو نشان دادیم تنها به عنوان آزمایش مردم بود"( وَ مٰا جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْنٰاکَ إِلاّٰ فِتْنَةً لِلنّٰاسِ ).

"همچنین"شجره ملعونه"را که در قرآن به آن اشاره کرده ایم،آن نیز آزمایشی برای مردم است".( وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ ).

در مورد تفسیر این"رؤیا"و همچنین"شجره ملعونه"در نکات بحث خواهیم کرد.

در پایان اضافه می کند"ما این کوردلان لجوج را از راههای مختلف تخویف می کنیم ولی برنامه های سازنده چیزی جز طغیان و سرکشی بر آنها نمی افزاید"( وَ نُخَوِّفُهُمْ فَمٰا یَزِیدُهُمْ إِلاّٰ طُغْیٰاناً کَبِیراً ).

چرا که اگر دل و جان آدمی آماده پذیرش حق نباشد،نه تنها سخن حق

ص :170

در آن اثر نمی گذارد،بلکه غالبا نتیجه معکوس می دهد و به خاطر سرسختی و مقاومت منفی بر گمراهی و لجاجتشان می افزاید(دقت کنید).

***

نگفتم امسال به مکه می روید گفتم در آینده نزدیک چنین خواهد شد(و چنین هم شد).

ایرادی که به این تفسیر متوجه می شود آنست که سوره بنی اسرائیل از سوره های مکی است و ماجرای حدیبیه،در سال ششم هجرت واقع شده است! ج:جمعی از مفسران شیعه و اهل تسنن نقل کرده اند که این خواب اشاره به جریان معروفی که پیامبر ص در خواب دید میمونهایی از منبر او بالا می روند و پائین می آیند،بسیار از این مساله غمگین شد،آن چنان که بعد از آن کمتر می خندید (این میمونها را بنی امیه تفسیر کرده اند که یکی بعد از دیگری بر جای پیامبر ص نشستند در حالی که از یکدیگر تقلید می کردند و افرادی فاقد شخصیت بودند و حکومت اسلامی و خلافت رسول اللّٰه را به فساد کشیدند).

این روایت را"فخر رازی"در تفسیر کبیر،و"قرطبی"مفسر معروف اهل تسنن در تفسیر الجامع،و"طبرسی"در مجمع البیان و جمعی دیگر نقل کرده اند، و مرحوم فیض کاشانی در تفسیر صافی می گوید:این روایت از روایات معروف در میان عامه و خاصه است.

البته این سه تفسیر منافاتی با هم ندارند،ممکن است هر سه در معنی آیه جمع باشد ولی همانگونه که گفتیم تفسیر دوم با مکی بودن سوره سازگار نیست.

***اما شجره ملعونه در این مورد نیز با تفسیرهای متعددی روبرو می شویم:

الف-"شجره ملعونه"که در قرآن از آن نام برده شده،"شجره زقوم" است و آن درختی است که طبق آیه 64 سوره صافات در بن جهنم می روید،و ثمره ای ناگوار و رنج آور دارد( إِنَّهٰا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ )این شجره طبق آیات 46 تا 47 سوره دخان خوراک گناهکاران است،نه همچون طعامهای این دنیا بلکه همچون فلز گداخته در دل می جوشد که تفسیر آن به طور کامل به خواست

ص :172

خدا در ذیل آیات سوره دخان خواهد آمد.

بدون شک شجره زقوم،هیچ شباهتی با درختان این دنیا ندارد،و به همین دلیل از لابلای آتش می روید،بدیهی است ما تنها از این گونه مسائل که مربوط به جهان دیگر است شبحی را درک می کنیم.

ولی مشرکان قریش،این تعبیر قرآن را بخاطر جهل و نادانی به باد مسخره می گرفتند،ابو جهل می گفت:محمد ص شما را به آتشی تهدید می کند که سنگها را می سوزاند،سپس چنین می پندارد که در دوزخ،درخت می روید! و نیز از ابو جهل نقل شده که به عنوان سخریه،خرما و کره،حاضر می کرد و می خورد و به یاران خود می گفت از این بخورید که"زقوم"همین است! (روح المعانی ذیل آیه) روی همین جهت،قرآن در آیات مورد بحث،این شجره ملعونه را وسیله ای برای آزمایش مردم معرفی می کند،چرا که مشرکان لجوج آن را به سخریه می گیرند و مؤمنین راستین در برابر آن تسلیمند.

ممکن است سؤال شود که این شجره در قرآن به عنوان"شجره ملعونه" نیامده است؟ در پاسخ می گوئیم ممکن است منظور لعن خورندگان آن باشد،بعلاوه لعن چیزی جز بعد از رحمت خدا نیست،و بدیهی است چنین درختی،از رحمت پروردگار بسیار دور است.

ب-"شجره ملعونه"قوم سرکش یهود هستند،آنها همانند درختی هستند با شاخ و برگ فراوان اما مطرود درگاه پروردگار.

ج-در بسیاری از تفسیرهای شیعه و اهل تسنن نقل شده که"شجره ملعونه"، بنی امیه هستند.

فخر رازی در تفسیر خود روایتی در این زمینه از ابن عباس مفسر معروف

ص :173

اسلامی نقل می کند.

این تفسیر متناسب روایتی است که در بالا در رابطه با رؤیای پیامبر ص آوردیم،و نیز متناسب با حدیثی است که از عایشه نقل شده که رو به مروان کرد و گفت:لعن اللّٰه اباک و انت فی صلبه فانت بعض من لعنه اللّٰه:"خدا پدر ترا لعنت کرد،در حالی که تو در صلب او بودی،بنا بر این تو بخشی هستی از کسی که خدایش لعن کرده است" (1)! باز در اینجا این سؤال پیش می آید که در کجای قرآن،شجره خبیثه بنی امیه مورد لعن واقع شده است؟ در پاسخ می گوئیم در سوره ابراهیم آیه 26 آنجا که سخن از"شجره خبیثه" به میان آمده با توجه به مفهوم وسیعی که شجره خبیثه دارد و با توجه به روایاتی که در تفسیر آن وارد شده و شجره خبیثه را به بنی امیه تفسیر نموده،و نیز با توجه به اینکه"خبیثه"از نظر معنی با"ملعونه"،متلازم است می توان گفت که در قرآن ذکر شده است (2).

قابل توجه اینکه بسیاری از این تفسیرها،و یا همه آنها،منافاتی با هم ندارند،و ممکن است"شجره ملعونه"در قرآن اشاره به هر گروه منافق و خبیث و مطرود درگاه خدا،مخصوصا گروه هایی همانند بنی امیه و یهودیان سنگدل و لجوج و همه کسانی که در خط آنها گام برمی دارند،باشد،و شجره زقوم در قیامت تجسمی از وجود این شجرات خبیثه در جهان دیگر است،و همه این شجرات خبیثه مایه آزمایش و امتحان مؤمنان راستین در این جهان هستند.

یهودیانی که امروز بر مراکز حساس اسلامی غاصبانه مسلط شده اند، و هر ساعت در گوشه ای از جهان آتشی برمی افروزند و آن همه جنایت و بیدادگری

ص :174

دارند،همچنین منافقانی که با آنها معاملات سیاسی و غیر سیاسی کرده و می کنند، و همه سلطه گرانی که خط بنی امیه را در برابر اسلام در کل کشورهای اسلامی تعقیب می نمایند،و نیکان را از صحنه اجتماع کنار می زنند،فرومایگان را بر گرده مردم مسلط می کنند،دوستان حق و مجاهدان راستین را شهید و بازماندگان دوران جاهلیت را بر سر کار می گمارند،همه اینها شاخ و برگ شجره خبیثه ملعونه هستند و آزمایشی برای مردم!.

***

نیاورند،استحقاق مجازات سریع را خواهند یافت).

بنا بر این آنچه را قرآن در آیه فوق در مورد پیامبر اسلام ص نفی می کند تنها بخش دوم از معجزات است،نه بخش اول که وجود آن از دعوی نبوت تفکیک ناپذیر است.

درست است که قرآن به تنهایی یک معجزه روشن جاویدان است و هر گاه جز آن،معجزه ای دیگر برای پیامبر اسلام ص نبود ما می توانستیم به صدق دعوت او پی بریم،ولی بدون شک قرآن یک معجزه روحانی و معنوی است و برای آنها که اهل فکر و اندیشه اند بهترین گواه است،اما نمی توان انکار کرد که ضمیمه کردن این معجزه با معجزات محسوس مادی برای افراد عادی و توده مردم نهایت اهمیت را داشته است،بخصوص اینکه قرآن مرتبا از این گونه معجزات در مورد سایر پیامبران خبر می دهد و بدون شک،این سبب می شود که مردم در خواست چنان معجزاتی از پیامبر اسلام ص بکنند،و بگویند تو چگونه ادعا می کنی که برترین و آخرین پیامبران الهی هستی و نمی توانی کوچکترین معجزات آنها را انجام دهی؟.

مسلما در برابر این سؤال،پاسخ قانع کننده ای جز این وجود نداشت که پیامبر اسلام ص نمونه ای از معجزات پیامبران سلف را ارائه دهد.

تواریخ متواتر اسلامی نیز می گوید پیامبر اسلام چنین معجزاتی را ارائه داده است.

در آیات متعددی از قرآن به نمونه هایی از این معجزات،مانند پیشگوییهای مختلف نسبت به حوادث آینده،و یا کمک فرشتگان به ارتش اسلام برای براندازی دشمنان،و خارق عادات دیگری که مخصوصا در جنگهای اسلامی به وقوع پیوست برخورد می کنیم.

***

ص :176

نخست می گوید:"یاد آور هنگامی را که به فرشتگان گفتیم برای آدم سجده کنید و همگی جز ابلیس سجده کردند"( وَ إِذْ قُلْنٰا لِلْمَلاٰئِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّٰ إِبْلِیسَ ).

همانگونه که در گذشته نیز ذیل آیات مربوط به آفرینش آدم گفته ایم این سجده یک نوع خضوع و تواضع به خاطر عظمت خلقت آدم و امتیاز او بر سایر موجودات و یا سجده ای بوده است به عنوان پرستش در برابر خداوند به خاطر آفرینش چنین مخلوق شگرفی.

و نیز گفتیم گر چه ابلیس در اینجا به عنوان استثناء از فرشتگان آمده، اما او به شهادت قرآن هرگز جزء فرشتگان نبوده،بلکه بر اثر بندگی خدا در صف آنها قرار داشت او از جن بود و خلقت مادی داشت.

به هر حال ابلیس که باد کبر و غرور در سر داشت و خودخواهی و خودبینی بر عقل و هوشش پرده افکنده بود،به گمان اینکه خاک و گل،که منبع همه برکات و سرچشمه حیات است کم اهمیت تر از آتش است به عنوان اعتراض به پیشگاه خدا"چنین گفت:آیا من برای موجودی سجده کنم که او را از گل آفریده ای" ( قٰالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِیناً ).

*** ولی هنگامی که دید بر اثر این استکبار و سرکشی در برابر فرمان خدا از درگاه مقدسش برای همیشه طرد شد:"عرض کرد هر گاه به من تا روز قیامت مهلت دهی،این موجودی را که بر من مقدم و گرامی داشتی تمام فرزندانش را گمراه خواهم ساخت و آنها را از بیخ و بن بر می کنم،و به گمراهی می کشانم، بجز عده کمی"!( قٰالَ أَ رَأَیْتَکَ هٰذَا الَّذِی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلیٰ یَوْمِ الْقِیٰامَةِ

ص :180

لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ إِلاّٰ قَلِیلاً

) (1)"احتنکن"از ماده"احتناک"به معنی از ریشه کندن چیزی است، لذا هنگامی که ملخ زراعت را به کلی بخورد عرب می گوید:احتنک الجراد الزرع،بنا بر این گفتار مزبور اشاره به این است که من کل بنی آدم را جز عده کمی از جاده اطاعت تو برمی کنم.

این احتمال نیز وجود دارد که"احتنکن"از ماده"حنک"به معنی زیر گلو بوده باشد،هنگامی که طناب و افسار به گردن حیوان می افکنند عرب تعبیر به"حنتک الدابه"می کند در واقع شیطان می خواهد بگوید من به گردن همه آنها ریسمان وسوسه می افکنم و به جاده خطا می کشانم.

*** در این هنگام برای اینکه میدان آزمایشی برای همگان تحقق یابد، و وسیله ای برای پرورش مؤمنان راستین فراهم شود که انسان همواره در کوره حوادث پخته می شود،و در برابر دشمن نیرومند،قوی و قهرمان می گردد،به شیطان امکان بقاء و فعالیت داده شده:"فرمود:برو،کسانی از آنها که از تو پیروی کنند جهنم کیفرشان خواهد بود،کیفری است کافی و وافر"!( قٰالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزٰاؤُکُمْ جَزٰاءً مَوْفُوراً ).

ص :181

به این وسیله اعلام آزمایش کرد و سرانجام پیروزی و شکست در این آزمایش بزرگ الهی را بیان فرموده.

*** سپس طرق نفوذ شیطان و اسباب و وسائلی را که در وسوسه های خود به آن متوسل می شود به شکل جالب و گویایی چنین شرح می دهد:

"هر کدام از آنها را می توانی با صدای خودت تحریک و وسوسه کن" ( وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ ).

"و لشگر سواره و پیاده ات را به سوی آنها با فریادت گسیل دار"!( وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ ).

"و در اموال و فرزندان آنها شرکت جوی"!( وَ شٰارِکْهُمْ فِی الْأَمْوٰالِ وَ الْأَوْلاٰدِ ).

"و با وعده های دروغینت آنها را بفریب"!( وَ عِدْهُمْ ).

سپس هشدار می دهد که"شیطان جز فریب و نیرنگ و غرور،وعده ای نمی دهد" ( وَ مٰا یَعِدُهُمُ الشَّیْطٰانُ إِلاّٰ غُرُوراً ).

*** ولی بدان که"سلطه ای بر بندگان من نخواهی داشت"( إِنَّ عِبٰادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطٰانٌ ).

"همین قدر کافی است که پروردگارت ولی و حافظ این بندگان است" ( وَ کَفیٰ بِرَبِّکَ وَکِیلاً ).

***

ص :182

می دارند،و حتی در عصر خود می بینیم برنامه گسیل سریع که درست همان مفهوم"اجلاب"را دارد تنظیم کرده اند،به این ترتیب که پاره ای از قدرتهای جهانخوار غرب نیروی ویژه ای،آماده ساخته اند که بتوانند آن را در کوتاهترین مدت در هر منطقه ای از جهان که منافع نامشروع شیطانیشان به خطر بیفتد اعزام کنند و هر جنبش حق طلبانه ای را در نطفه خفه نمایند.

و قبل از وصول این لشکر سریع،زمینه را با جاسوسان ماهر خود که در واقع لشکر پیاده اند آماده می سازند.

غافل از اینکه خداوند به بندگان راستینش در همین آیات وعده داده است که شیطان و لشکر او هرگز بر آنها سلطه نخواهند یافت! ج:برنامه های اقتصادی و ظاهرا انسانی-یکی دیگر از وسائل مؤثر نفوذ شیطان از طریق شرکت در اموال و نفوس است،باز در اینجا می بینیم بعضی از مفسران شرکت در اموال را منحصرا به معنی"ربا"،و شرکت در اولاد را فقط به معنی فرزندان نامشروع دانسته اند (1)در حالی که این دو کلمه معنی بسیار وسیعتری دارد که همه اموال حرام و فرزندان نامشروع و غیر آن را شامل می شود.

مثلا در عصر و زمان خود می بینیم که شیاطین جهانخوار،مرتبا پیشنهاد سرمایه گذاری و تاسیس شرکتها و ایجاد انواع کارخانه ها و مراکز تولیدی در کشورهای ضعیف می کنند،و زیر پوشش این شرکتها انواع فعالیتهای خطرناک و مضر را انجام می دهند،جاسوسهای خود را به نام کارشناس فنی یا مشاور

ص :185

اقتصادی و مهندس و تکنیسین به این کشورها اعزام می دارند،و با لطائف الحیل آخرین رمق آنها را میمکند و از رشد و نمو و استقلال اقتصادی آنها جلوگیری می کنند.

و نیز از طریق تاسیس مدارس،دانشگاهها،کتابخانه ها،بیمارستانها، و جهانگردی در فرزندان آنها شرکت می جویند،جمعی را از آنها به سوی خود متمایل می سازند،حتی گاهی با کمکهای سخاوتمندانه از طریق بورس تحصیلی که در اختیار جوانان می گذارند آنها را به طور کامل به فرهنگ و برنامه خود جلب می کنند،و در افکار آنها شریک می شوند.

ایجاد مراکز فساد تحت پوشش ساختن هتلهای بین المللی و کلوپهای تفریحات سالم و سینماها و فیلمهای گمراه کننده و مانند آن یکی از رایجترین برنامه های مخرب این شیاطین است که نه تنها فحشاء را از این طریق ترویج می کنند و عامل فزونی فرزندان نامشروع می شوند،بلکه نسلی منحرف سست و بی اراده، بی خیال و هوسباز از این طریق پرورش می دهند،هر اندازه ما در برنامه های آنها باریکتر و دقیقتر شویم به عمق خطرات این وسوسه های شیطانی آشناتر خواهیم شد.

د:برنامه های مخرب روانی-استفاده از وعده های مغرور کننده و انواع فریبها و نیرنگها یکی دیگر از برنامه های شیطانها است، آنها روانشناسان و روانکاوان ماهری را برای اغفال و فریب مردم ساده دل و حتی هوشیار تربیت کرده اند،گاهی به نام اینکه دروازه تمدن بزرگ در چند قدمی آنها است،و یا اینکه در آینده نزدیکی در ردیف اولین کشورهای متمدن و پیشرو قرار خواهند گرفت،و یا اینکه نسل آنها نسل نمونه و بی نظیری است که می تواند در پرتو برنامه های آنان به اوج عظمت برسد و امثال این خیالات و پندارها،آنها را سرگرم می سازند که همه در جمله"و عدهم"خلاصه می شود!

ص :186

و گاهی به عکس از طریق تحقیر و تضعیف روحیه و اینکه آنها هرگز توانایی مبارزه با قدرتهای عظیم جهانی را ندارند و میان تمدنشان با تمدن کشورهای پیشرفته صدها سال فاصله است آنان را از هر گونه تلاش و کوششی باز می دارند.

این قصه سر دراز دارد،و طرق نفوذ شیطان و لشکریان او یک راه و دو راه نیست، اینجا است که عباد اللّٰه و بندگان راستین خدا با دلگرمی که از وعده قطعی او در این آیات به دست می آورند به جنگ با این شیاطین برمی خیزند و کمترین وحشتی به خود راه نمی دهند و میدانند سر و صدای شیاطین هر قدر زیاد باشد بی محتوا و تو خالی است و با قدرت ایمان و توکل بر خدا بر همه آنها می توان پیروز شد و نقشه هاشان را نقش بر آب کرد چنان که قرآن می گوید وَ کَفیٰ بِرَبِّکَ وَکِیلاً :"خداوند بهترین حافظ و نگاهبان و یار و یاور آنها است".

***3-در زمینه اینکه خدا چرا شیطان را آفرید در تفسیر سوره بقره آیه 39 بحث کرده ایم.

همچنین در مورد وسوسه های شیطان در لباسهای مختلف،و معنی شیطان در قرآن در جلد ششم صفحه 115 و جلد اول صفحه 136 بحث شده است.

ص :187

68-آیا از این ایمن هستید که در خشکی(با یک زلزله شدید)شما را در زمین فرو ببرد یا طوفانی از سنگریزه بر شما بفرستد(و در آن مدفونتان کند)سپس حافظ (و یاوری)برای خود نیابید؟! 69-یا اینکه ایمن هستید که بار دیگر شما را به دریا بازگرداند و تندباد کوبنده ای بر شما بفرستد و شما را بخاطر کفرتان غرق کند،حتی کسی که خونتان را مطالبه نماید پیدا نکنید.

از سوی چهارم نیاز به وسیله راهیابی است که در گذشته خورشید و ستارگان آسمان بودند و امروز قطب نماها و نقشه ها هستند.

به هر حال اگر این چهار موضوع دست به دست هم نمی دادند و برای حرکت منظم کشتیها هم آهنگ نمی شدند انسان از این وسیله بسیار مهم حمل و نقل و مرکب سواری راهوار محروم میماند.

البته می دانید کشتیها همیشه بزرگترین وسیله نقلیه انسانها بوده و هستند، هم اکنون کشتیهای غول پیکری داریم که به اندازه یک شهر کوچک وسعت و سرنشین دارند.

سپس اضافه می کند:"هدف از این برنامه آنست که شما از فضل خدا بهره گیرید"( لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ ).

برای مسافرتهای خودتان،برای نقل و انتقال مال التجاره ها،و برای آنچه به دین و دنیای شما کمک می کند.

"چرا که خداوند نسبت به شما مهربان است"( إِنَّهُ کٰانَ بِکُمْ رَحِیماً ).

*** از این توحید استدلالی که گوشه کوچکی از نظام آفرینش را که حاکی از مبدء علم و قدرت و حکمت آفریدگار است نشان می دهد،به استدلال فطری منتقل می شود و می گوید:فراموش نکنید:"هنگامی که ناراحتیها در دریا به شما برسد(و گرفتار طوفان و امواج کوبنده و وحشتناک شوید)تمام معبودهایی را که می خوانید جز خدا از نظر شما گم می شود"( وَ إِذٰا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فِی الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلاّٰ إِیّٰاهُ ).

و باید گم شود چرا که طوفان حوادث پرده های تقلید و تعصب را که بر فطرت آدمی افتاده کنار می زند،و نور فطرت که نور توحید و خداپرستی و یگانه پرستی است جلوه گر می شود،آری در چنین لحظاتی همه معبودهای پنداری و خیالی که

ص :190

نیروی توهم انسان به آنها قدرت بخشیده بود همچون برف در آفتاب تابستان آب می شوند و از ذهن محو می گردند و تنها نور اللّٰه در آن می درخشد.

این یک قانون عمومی است که تقریبا هر کس آن را تجربه کرده است که در گرفتاریها هنگامی که کارد به استخوان میرسد،موقعی که اسباب ظاهری از کار می افتند،و کمکهای مادی ناتوان می گردند،انسان به یاد مبدء بزرگی از علم و قدرت می افتد که او قادر بر حل سخت ترین مشکلات است.

کار نداریم که نام این مبدء را چه بگذارند همین قدر می دانیم روزنه امیدی به قلب گشوده می شود و نور لطیف و نیرومندی در دل می پاشد،این یکی از نزدیکترین راهها به سوی خدا است،راهی از درون جان و سویدای قلب (1).

سپس اضافه می کند:اما شما فراموشکاران"هنگامی که دست قدرت الهی شما را به سوی خشکی نجات داد به او پشت می کنید و رو می گردانید و اصولا انسان کفران کننده است( فَلَمّٰا نَجّٰاکُمْ إِلَی الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ کَفُوراً ).

بار دیگر پرده های غرور و غفلت،تقلید و تعصب،این نور الهی را می پوشاند و گرد و غبار عصیان و گناه و سرگرمیهای زندگی مادی،چهره تابناک آن را پنهان میسازد.

*** ولی آیا فکر می کنید خداوند در خشکی و قلب صحرا نمی تواند شما را به مجازاتهای شدید مبتلا سازد؟: "آیا شما از این ایمنید که به فرمان او زمین بشکافد و شما را در کام خود فرو ببرد"؟( أَ فَأَمِنْتُمْ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمْ جٰانِبَ الْبَرِّ ).

و"آیا از این ایمنید که طوفانی از سنگ بر شما ببارد و شما را در زیر سنگها مدفون سازد(عذابی که به مراتب از غرق در دریاها سخت تر است)سپس حافظ

ص :191

و نگهبانی پیدا نکنید"؟!( أَوْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حٰاصِباً ثُمَّ لاٰ تَجِدُوا لَکُمْ وَکِیلاً ).

بیابانگردان که مخصوصا با این مساله آشنا بودند که گاهی طوفان در دل بیابانها می وزید و توده ای از شن و سنگریزه را با خود حمل می کرد و در نقطه دیگر فرود می آورد،و تلی عظیم تشکیل می داد به گونه ای که گاهی قطار شتران در زیر آن دفن می شدند،اهمیت این تهدید را بیشتر درک می کردند.

*** سپس اضافه می کند:ای فراموشکاران آیا گمان کردید این آخرین بار بود که شما نیاز به سفر دریا پیدا کردید؟"آیا از این ایمن هستید که بار دیگر بر اثر ضرورتها و نیازها خداوند شما را به قلب دریا بفرستد،و در آنجا به تندبادهای کوبنده فرمان دهد که شما را به خاطر کفر و کفرانتان غرق کند و آن گاه حتی کسی که خون شما را مطالبه کند و بگوید چرا؟وجود نداشته باشد"؟!( أَمْ أَمِنْتُمْ أَنْ یُعِیدَکُمْ فِیهِ تٰارَةً أُخْریٰ فَیُرْسِلَ عَلَیْکُمْ قٰاصِفاً مِنَ الرِّیحِ فَیُغْرِقَکُمْ بِمٰا کَفَرْتُمْ ثُمَّ لاٰ تَجِدُوا لَکُمْ عَلَیْنٰا بِهِ تَبِیعاً ).

***

موجود است به یاد خدا هستند،اما به محض اینکه بر طرف شد به طبیعت انحرافی خود بازمی گردند،و خدا را به دست فراموشی می سپرند.

خلاصه کمتر کسی را می توان پیدا کرد که در مشکلات سخت و طاقت فرسا به پیشگاه با عظمت خدا سر فرود نیاورد ولی می دانیم این بیداری و"توجه اضطراری"،بی ارزش است.

افراد با ایمان و مسلمانان راستین،آنها هستند که در راحتی و بلا،در سلامت و بیماری،در فراوانی و قحطی،در زندان و بر تخت قدرت،و خلاصه در همه حال به یاد او می باشند،و اصولا این تغییر حالات به هیچوجه آنها را دگرگون نمیسازد.

روحشان بقدری بزرگ است که همه اینها را در خود هضم می کند،همچون علی ع که عبادت و زهد و رسیدگیش به دردمندان،بر تخت قدرت همان بود که در گوشه انزوا.

چنان که خودش در صفات پرهیزکاران می فرماید:

نزلت انفسهم منهم فی البلاء کالتی نزلت فی الرخاء: "حال آنها در بلا و راحتی یکسان است" (1).

کوتاه سخن اینکه:ایمان،توجه به خدا،توسل،عبادت،توبه و تسلیم در برابر پروردگار همه در صورتی ارزش دارد که دائمی و پایدار باشد،اما ایمان موسمی،توبه موسمی و عبادتهای موسمی که در شرائط اضطراری و یا آنجا که منافع انسان ایجاب می کند،انجام می شود،بی فایده و یا بسیار کم ارزش است، و در آیات قرآن از این گونه اشخاص کرارا نکوهش شده است.

***

که مثلا در وسط اقیانوس یا در یک پرتگاه خطرناک یا حالت بیماری شدید گرفتار شوند،در حالی که اگر درست بیندیشیم انسان در همه حال،و در همه جا،شدیدا آسیب پذیر است،دریا و صحرا،سلامت و بیماری،پرتگاه و غیر آن در واقع همه یکسان می باشند.

یک زلزله مختصر:خانه امن و امان و آرام ما را ممکن است به ویرانه ای وحشتناک تبدیل کند،یک لخته کوچک خون می تواند شاهرگ بزرگ قلب یا مغز ما را ببندد،و با سکته قلبی و مغزی،مرگ در یک ثانیه فرا رسد،با توجه به این امور غفلت از خداوند و فراموشی ذات پاک او،چقدر جاهلانه است؟! ممکن است طرفداران فرضیه اتکای مذهب به ترس،همین موضوع را دستاویز قرار دهند و بگویند:ترس از عوامل مختلف طبیعی انسان را به سوی خدا می راند و چنین پنداری را در نظر او تقویت می کند.

ولی آیات قرآن به این گونه اوهام پاسخ داده است،زیرا هیچگاه قرآن پایه خداشناسی را بر این مساله قرار نداده،بلکه اساس را مطالعه نظام آفرینش و پی بردن به ذات پاکش از طریق این مطالعه قرار داده است،حتی در آیات فوق دیدیم که قبل از ذکر توحید فطری به ایمان استدلالی می پردازد و در واقع این حوادث را یادآور خدا می شمرد،نه موجب شناخت او که شناختش هم از طریق استدلال و هم از راه فطرت برای حق جویان آشکار است.

***

پشت سر هم بر جایی می کوبد،و در اصل از حصباء به معنی سنگریزه گرفته شده است.

"قاصف"به معنی شکننده است و در اینجا اشاره به طوفان شدیدی است که همه چیز را در هم می شکند.

"تبیع"به معنی تابع و در اینجا اشاره به کسی است که به مطالبه خون و خونبها برمی خیزد و دنبال آن را می گیرد.

***

ص :195

در اینجا به بیان شخصیت والای نوع بشر و مواهب الهی نسبت به او می پردازد، تا با توجه به این ارزش فوق العاده به آسانی گوهر خود را نیالاید و خویش را به بهای ناچیزی نفروشد،می فرماید:"ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم( وَ لَقَدْ کَرَّمْنٰا بَنِی آدَمَ ).

سپس به سه قسمت از مواهب الهی،نسبت به انسانها اشاره کرده می گوید:

"ما آنها را با مرکبهای مختلفی که در اختیارشان قرار داده ایم در خشکی و دریا حمل کردیم"( وَ حَمَلْنٰاهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ ) دیگر اینکه"آنها را از طیبات روزی دادیم"( وَ رَزَقْنٰاهُمْ مِنَ الطَّیِّبٰاتِ ).

با توجه به وسعت مفهوم کلمه"طیب"که هر موجود پاکیزه ای را شامل می شود،گستردگی این نعمت بزرگ الهی آشکار می گردد.

سوم اینکه"ما آنها را بر بسیاری از مخلوقات خود فضیلت و برتری دادیم" ( وَ فَضَّلْنٰاهُمْ عَلیٰ کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنٰا تَفْضِیلاً ).

***

بر دریا،صحرا،و فراز هوا.

این احتمال نیز بسیار نزدیک به نظر می رسد که جمله"کرمنا"به جنبه های مادی اشاره می کند و"فضلنا" به مواهب معنوی،زیرا کلمه"فضلنا"غالبا در قرآن به همین معنی آمده است.

تضادها می تواند پرورش پیدا کند،و استعداد تکامل و پیشروی نامحدود دارد، انسان است.

حدیث معروفی که از امیر مؤمنان علی ع نقل شده نیز شاهد روشنی بر این مدعا است:

"خداوند خلق عالم را بر سه گونه آفرید:فرشتگان و حیوانات و انسان، فرشتگان عقل دارند بدون شهوت و غضب،حیوانات مجموعه ای از شهوت و غضبند و عقل ندارند،اما انسان مجموعه ای است از هر دو تا کدامین غالب آید،اگر عقل او بر شهوتش غالب شود،از فرشتگان برتر است و اگر شهوتش بر عقلش چیره گردد، از حیوانات پست تر" (1).

در اینجا یک سؤال باقی میماند و آن اینکه آیا همه انسانها از فرشتگان برترند؟در حالی که گروهی بی ایمان و شرور و ستمگر هستند که از پست ترین خلق خدا محسوب می شوند و به تعبیر دیگر آیا بنی آدم در آیه مورد بحث همه انسانها را شامل می شود یا تنها گروهی از آنها را.

پاسخ این سؤال را در یک جمله می توان خلاصه کرد،و آن اینکه:آری همه انسانها برترند،اما بالقوه و بالاستعداد،یعنی همگی این زمینه و شایستگی را دارند،حال اگر از آن استفاده نکنند،و سقوط نمایند مربوط به خودشان است.

گر چه برتری اساسی انسان بر سایر موجودات روی جنبه های معنوی و انسانی او است ولی بی مناسبت نیست که بدانیم به گفته دانشمندان انسان حتی از نظر نیروهای جسمانی در بعضی از جهات از سایر جانداران قویتر و نیرومندتر است (هر چند از پاره ای جهات ضعیفتر به نظر می رسد).

نویسنده کتاب"انسان موجود ناشناخته""الکسیس کارل"می گوید:

"بدن انسان دارای استحکام و ظرافت فوق العاده ای می باشد و در مقابل هر نوع

ص :200

حادثه استقامت می ورزد،همچنین در مقابل بی غذایی،بیخوابی،خستگی،غصه افراطی،درد،بیماری،رنج،پرکاری و در مورد حفظ موازنه و تعادل حیرت انگیز بدن و روح خویش،تحمل عجیبی از خود نشان می دهد،حتی می توان گفت که انسان از تمام حیوانات پردوامتر،پرتلاشتر است،با این توانایی جسمی و فکری شگرفش توانسته است،اینهمه امور،صنایع،و تمدن کنونی را به وجود آورد و برتریش را بر همه جانداران به اثبات رساند" (1).

*** آیه بعد به یکی دیگر از مواهب الهی نسبت به انسان،و سپس مسئولیتهای سنگینی را که به موازات این مواهب متوجه او می شود اشاره می کند:

در آغاز به"مساله رهبری"و نقش آن در سرنوشت انسانها پرداخته، می گوید:"روز قیامت هر گروهی را با امام و رهبرشان می خوانیم"( یَوْمَ نَدْعُوا کُلَّ أُنٰاسٍ بِإِمٰامِهِمْ ) یعنی آنها که رهبری پیامبران و جانشینان آنان را در هر عصر و زمان پذیرفتند، همراه پیشوایشان خواهند بود،و آنها که رهبری شیطان و ائمه ضلال و پیشوایان جبار و ستمگر را انتخاب کردند همراه آنها خواهند بود.

خلاصه اینکه پیوند"رهبری"و"پیروی"در این جهان بطور کامل در آن جهان منعکس می شود،و بر اساس آن گروه هایی که اهل نجات و اهل عذابند مشخص می گردند.

گر چه بعضی از مفسران،خواسته اند"امام"را در اینجا منحصرا به معنی پیامبران،و بعضی به معنی کتابهای آسمانی،و بعضی به معنی علما و دانشمندان تفسیر کنند،ولی روشن است که امام در اینجا معنی وسیعی دارد که هر پیشوایی

ص :201

را اعم از پیامبران و ائمه هدی و دانشمندان و کتاب و سنت،و همچنین ائمه کفر و ضلال را شامل می شود،و به این ترتیب هر کس در آنجا در خط همان رهبری قرار خواهد گرفت که در این جهان خط او را انتخاب کرده بود.

این تعبیر در عین اینکه یکی از اسباب تکامل انسان را بیان می کند،هشداری است به همه افراد بشر که در انتخاب رهبر فوق العاده دقیق و سخت گیر باشند، و زمام فکر و برنامه خود را به دست هر کس نسپرند.

سپس می گوید:آنجا مردم دو گروه می شوند:"کسانی که نامه اعمالشان به دست راستشان داده می شود آنها با سرفرازی و افتخار و خوشحالی و سرور نامه اعمالشان را می خوانند و کوچکترین ظلم و ستمی به آنها نمی شود"( فَمَنْ أُوتِیَ کِتٰابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولٰئِکَ یقرءون کِتٰابَهُمْ وَ لاٰ یُظْلَمُونَ فَتِیلاً ) (1).

*** "اما کسانی که در این جهان،کوردل بودند،آنها در سرای آخرت نیز نابینا خواهند بود"( وَ مَنْ کٰانَ فِی هٰذِهِ أَعْمیٰ فَهُوَ فِی الآخرة اعمی).

و طبیعی است که این کوردلان نابینا از همه گمراهترند(و اضل سبیلا).

نه در این دنیا راه هدایت را پیدا می کنند و نه در آخرت راه بهشت و سعادت را،چرا که چشم خود را به روی همه واقعیات بستند و از دیدن چهره حق و آیات خداوند و آنچه مایه هدایت و عبرت است و آن همه مواهبی که خدا به آنها بخشیده بود،خود را محروم ساختند،و از آنجا که سرای آخرت بازتاب و انعکاس عظیمی است از این جهان،چه جای تعجب که این کوردلان به صورت نابینایان وارد عرصه محشر شوند؟! ***

ص :202

فالی این ترون یذهب بکم الی الجنة و رب الکعبة-قالها ثلاثا-:

"آیا شما حمد و سپاس خدا را بجا نمی آورید؟هنگامی که روز قیامت می شود خداوند هر گروهی را با کسی که ولایت او را پذیرفته می خواند،ما را همراه پیامبر ص و شما را همراه ما،فکر می کنید در این حال شما را به کجا می بردند،به خداوند کعبه به سوی بهشت-سه بار امام این جمله را تکرار کرد- (1).

***

اجتماعی اسلام را بیان می کند چهار رکن اصلی دیگر.

سپس امام ع اضافه می کند:"هیچ چیز به اندازه ولایت و رهبری اهمیت ندارد".(چرا که اجرای اصول دیگر در سایه آن خواهد بود) (1).

و نیز به همین دلیل در حدیث معروفی از پیامبر ص نقل شده:

من مات بغیر امام مات میتة الجاهلیة. "کسی که بدون امام و رهبر از دنیا برود مرگ او مرگ جاهلیت است" (2).

تاریخ نیز بسیار بخاطر دارد که گاهی یک ملت در پرتو رهبری یک رهبر بزرگ و شایسته در صف اول در جهان قرار گرفته،و گاه همان ملت با همان نیروهای انسانی و منابع دیگر بخاطر رهبری ضعیف و نالایق آن چنان سقوط کرده که شاید کسی باور نکند این همان ملت پیشرو است.

مگر عرب جاهلی نبود که در جهل و بدبختی و فساد و ذلت و نکبت و پراکندگی و انحطاط غوطه ور بود؟چرا که رهبر لایقی نداشت،ولی با ظهور رهبر الهی یعنی محمد ص چنان راه ترقی و تکامل و عظمت را با سرعت پیمود که دنیایی را در شگفتی فرو برد،آری این است نقش رهبر در آن زمان و این زمان و هر زمان.

البته خداوند برای هر عصر و زمانی رهبری برای نجات و هدایت انسانها قرار داد؟چرا که حکمت او ایجاب می کند فرمان سعادت بدون ضامن اجرا نباشد، اما مهم این است که مردم رهبرشان را بشناسند،و در دام رهبران گمراه و فاسد و مفسد گرفتار نشوند که نجات از چنگالشان دشوار است.

اعتقاد شیعه به وجود یک امام معصوم در هر عصر و زمان فلسفه اش همین است آن گونه که علی ع فرمود:(

اللهم بلی لا تخلو الارض من قائم للّٰه بحجة،

ص :205

اما ظاهرا مشهورا و اما خائفا مغمورا،لئلا تبطل حجج اللّٰه و بیناته.

"آری به خدا سوگند صفحه روی زمین هرگز از رهبری که با حجت الهی قیام کند خالی نشود،خواه ظاهر و آشکار باشد یا(بر اثر نداشتن پیروان کافی) ترسان و پنهان،تا نشانه های الهی و دلائل فرمان او از میان نرود (1)".

در زمینه معنی امامت و لزوم آن در جهان انسانیت در جلد اول ذیل آیه 124 سوره بقره نیز بحث کرده ایم.

***

و گمراه تر است" (1)و نیز در روایات متعددی این آیه به کسی تفسیر شده است که استطاعت بر حج دارد ولی تا پایان عمر انجام نمی دهد. (2).

بدون شک این یکی از مصادیق این آیه است،نه تمام آن،و شاید ذکر این مصداق بخاطر آن باشد که با شرکت در مراسم حج و مشاهده آن کنگره عظیم اسلامی و اسرار عبادی و سیاسی که در آن نهفته است چشم انسان بینا می شود و حقایق بسیاری به او می آموزد.

در بعضی دیگر از روایات بدترین نابینایی،نابینایی دل شمرده شده.

شر العمی عمی القلب (3).

به هر حال همانگونه که بارها گفته ایم عالم قیامت بازتابی از این عالم،و اعتقادات و اعمال ما در این عالم است،به همین دلیل در آیه 124 تا 126 سوره طه میخوانیم: وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ أَعْمیٰ قٰالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمیٰ وَ قَدْ کُنْتُ بَصِیراً قٰالَ کَذٰلِکَ أَتَتْکَ آیٰاتُنٰا فَنَسِیتَهٰا وَ کَذٰلِکَ الْیَوْمَ تُنْسیٰ ."کسی که از ذکر ما روی گردان شود زندگی سخت و دردناکی خواهد داشت،و روز قیامت نابینا محشور می شود،عرض می کند پروردگارا چرا مرا اعمی محشور کردی در حالی که قبلا بینا بودم؟!می فرماید این گونه که آیات ما به سراغ تو آمد و چشم از آن فرو بستی و به فراموشی سپردی،امروز به فراموشی سپرده خواهی شد"!

ص :207

بگذاری تا لا اقل با دیده احترام به خدایان ما بنگری،پیامبر در دل گفت:

خدا که می داند من از این بتها متنفرم اما چه مانعی دارد نگاهی به سوی آنها بیفکنم تا بگذارند استلام حجر الاسود کنم،آیات فوق نازل شد و پیامبر را از این کار نهی کرد.

2-قریش پیشنهاد کردند دست از ناسزاگویی به خدایان ما و سبک شمردن عقلهایمان بردار،و این بردگان و افراد بی سر و پا را که بوی بد از آنها به مشام می رسد از دور خود دور کن،تا در مجلس تو حضور یابیم و به سخنانت گوش فرا دهیم.

پیامبر ص به امید اینکه آنها مسلمان شوند در فکر بود که خواسته آنان را (هر چند موقت)بپذیرد که آیات فوق نازل شد و پیامبر را بر حذر داشت.

3-پیامبر ص بتها را از مسجد الحرام بیرون ریخت،قریش تقاضا کردند که اجازه دهد بتی که بر کوه مروه نزدیک خانه خدا بود به حال خود بماند،پیامبر ص نخست به خاطر پیشبرد هدفهای سیاسی تصمیم گرفت به این پیشنهاد عمل کند ولی بعد از آن صرفنظر نمود،و دستور داد آن بت را نیز شکستند، در این هنگام آیات فوق نازل شد.

4-جمعی از نمایندگان قبیله"ثقیف"خدمت پیامبر ص آمدند و عرض کردند ما با تو بیعت می کنیم اما به سه شرط:اول در موقع نماز برای رکوع و سجود خم نشویم!دوم بتهایمان را به دست خودمان نشکنیم،خودت بشکن! سوم اجازه بده بت"لات"یک سال بماند! پیامبر ص فرمود دینی که در آن رکوع و سجود نباشد به درد نمی خورد، و اما شکستن بتهایتان به دست خودتان مایلید انجام دهید،اگر مایل نیستید ما خودمان می شکنیم!و اما عبادت"لات"من به شما چنین اجازه ای را نمی دهم.

در این هنگام پیامبر ص برخواست و وضو گرفت و عمر رو به مردم کرد

ص :209

و گفت:چرا پیامبر ص را آزار می دهید؟او هرگز اجازه نخواهد داد بتها در سرزمین عرب باشد،ولی درخواست کنندگان هم چنان به درخواست خود ادامه می دادند تا این آیات نازل شد.

5-گروهی از نمایندگان طایفه ثقیف خدمتش رسیدند و گفتند یک سال به ما مهلت بده تا هدایایی را که برای بتها می آورند بگیریم،هنگامی که این کار انجام شد خود ما بتها را می شکنیم،و اسلام می آوریم،پیامبر ص در فکر بود که روی جهاتی این مهلت را به آنها بدهد که آیات نازل شد و شدیدا نهی کرد.

شان نزولهای دیگری شبیه آنچه در بالا آمد نیز نقل شده است.

ولی شاید نیاز به توضیح نداشته باشد که نادرست بودن اکثر آنها در خودشان نهفته است،زیرا آمدن نمایندگان قبائل و تقاضاهای آنها از پیامبر ص و یا بیرون ریختن بتها از مسجد الحرام و شکستن آنها،همه بعد از فتح مکه در سال هشتم هجرت بوده،در حالی که این سوره اساسا قبل از هجرت پیامبر نازل شده است،و در آن زمان پیامبر ص چنین قدرت ظاهری نداشت که مشرکان در برابرش اینچنین تواضع کنند.

قطع نظر از این موضوع بی اساس بودن بعضی دیگر از آنها نیز از توضیحاتی که در ذیل خواهد آمد روشن می شود.

آنچه ما بر تو وحی فرستاده ایم بفریبند،تا غیر آن را به ما نسبت دهی،آن گاه ترا به عنوان دوست خود بپذیرند"( وَ إِنْ کٰادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنٰا غَیْرَهُ وَ إِذاً لاَتَّخَذُوکَ خَلِیلاً ).

*** "و اگر ما قلب ترا بر حق و حقیقت،تثبیت نکرده بودیم(و در پرتو نور عصمت ثابت قدم نشده بودی)نزدیک بود کمی به آنها اعتماد کنی و تمایل نمایی"( وَ لَوْ لاٰ أَنْ ثَبَّتْنٰاکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلاً ).

*** "و اگر چنین می کردی ما دو برابر مجازات مشرکان در حیات دنیا،و دو چندان بعد از مرگ به تو می چشانیدیم،سپس در برابر ما یار و یاوری نمی یافتی" ( إِذاً لَأَذَقْنٰاکَ ضِعْفَ الْحَیٰاةِ وَ ضِعْفَ الْمَمٰاتِ ثُمَّ لاٰ تَجِدُ لَکَ عَلَیْنٰا نَصِیراً ).

***

مانع این تمایل شد،نه اینکه پیامبر ص انعطاف نشان داده بود و خداوند او را نهی و مؤاخذه کرد.

توضیح اینکه:آیه اول و دوم در حقیقت اشاره به دو حالت مختلف پیامبر ص است:

حالت اول که حالت بشری و انسان عادی است و در آیه نخست بیان شده ایجاب می کند که وسوسه های دشمنان در او اثر بگذارد،بخصوص اگر مصالحی ظاهرا در این انعطاف به چشم بخورد،مانند امید به اسلام سران شرک بعد از این انعطاف،و یا پیشگیری از خونریزی و درگیریهای بیشتر،و هر بشر عادی هر قدر قوی باشد احتمال تحت تاثیر واقع شدن در برابر این وسوسه ها را دارد.

ولی آیه دوم جنبه روحانی و عصمت الهی و لطف خاص پروردگار را بیان می کند که شامل حال پیامبران مخصوصا پیامبر اسلام ص در بحرانی ترین لحظات زندگی بود.

نتیجه اینکه:پیامبر با طبع بشری تا لب پرتگاه قبول وسوسه های مشرکان آمد،اما تایید الهی او را حفظ کرد و نجات داد.

این تعبیر درست همان تعبیری است که در سوره یوسف می خوانیم که در بحرانی ترین لحظات برهان الهی به سراغ او آمد و اگر مشاهده این برهان نبود تسلیم وسوسه های فوق العاده نیرومند همسر عزیز مصر می شد( وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِهٰا لَوْ لاٰ أَنْ رَأیٰ بُرْهٰانَ رَبِّهِ کَذٰلِکَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشٰاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبٰادِنَا الْمُخْلَصِینَ )(سوره یوسف آیه 24).

به عقیده ما آیات فوق،نه تنها دلیل بر نفی عصمت نیست،بلکه یکی از آیات دال بر عصمت است چرا که مسلما این تثبیت الهی(تثبیت از نظر فکر و عواطف و تثبیت از نظر گامهای عملی)منحصر به این مورد نبوده است زیرا دلیل آن در موارد مشابه نیز وجود دارد،و به این ترتیب گواه زنده ای بر معصوم بودن

ص :212

پیامبران و رهبران الهی محسوب می شود.

و اما سومین آیه مورد بحث که می گوید"اگر تو تمایل به آنها پیدا کرده بودی،شدیدا مجازات می شدی"دلیل بر همان چیزی است که در بحثهای مربوط به عصمت پیامبران آمده است که معصوم بودن آنها جنبه اضطراری ندارد،بلکه توأم با یک نوع خود آگاهی است که با اختیار و آزادی اراده انجام می شود،لذا ارتکاب گناه در چنین حالتی عقلا محال نیست،بلکه عملا به خاطر آن آگاهی و ایمان خاص،وجود خارجی هرگز نخواهد یافت و اگر فرضا وجود می یافت مشمول همان کیفرها و مجازاتهای الهی بود.(دقت کنید) (1).

***

وَ مَنْ یَقْنُتْ مِنْکُنَّ لِلّٰهِ وَ رَسُولِهِ وَ تَعْمَلْ صٰالِحاً نُؤْتِهٰا أَجْرَهٰا مَرَّتَیْنِ وَ أَعْتَدْنٰا لَهٰا رِزْقاً کَرِیماً :"ای همسران پیامبر!هر کس از شما عمل ناشایست آشکاری انجام دهد مجازات او دو برابر خواهد شد و این بر خدا آسان است- و هر کس از شما در پیشگاه خدا و پیامبر ص خضوع کند و عمل صالح انجام دهد پاداش او را دو چندان خواهیم داد،و روزی بزرگوارانه ای را برای او آماده کرده ایم"(سوره احزاب آیه 30 و 31).

در روایات نیز می خوانیم"خداوند از هفتاد گناه جاهل می گذرد پیش از آنکه از یک گناه عالم بگذرد"!

یغفر للجاهل سبعون ذنبا قبل ان یغفر للعالم ذنب واحد (1).

آیات فوق نیز اشاره به همین واقعیت است که به پیامبر ص می گوید اگر انحراف و تمایلی به شرک و مشرکان پیدا می کردی مجازاتت را در دنیا و آخرت مضاعف می کردیم.

***

(آیه 40 سوره نساء)و گاه می گوید مَنْ جٰاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثٰالِهٰا :"کسی که حسنه ای انجام دهد ده برابر پاداش می گیرد"(انعام-160).

در روایات اسلامی از امام صادق ع در تفسیر آیه 261 سوره بقره نیز می خوانیم

اذا احسن المؤمن عمله ضاعف اللّٰه عمله بکل حسنة سبعمائة ضعف،و ذلک قول اللّٰه وَ اللّٰهُ یُضٰاعِفُ لِمَنْ یَشٰاءُ : "هنگامی که انسان با ایمان عملی انجام دهد خداوند در برابر هر کار نیکی هفتصد برابر آن را اضافه می کند و این معنی سخن خدا است که می فرماید وَ اللّٰهُ یُضٰاعِفُ لِمَنْ یَشٰاءُ " (1).

ولی این سخن مانع از آن نخواهد بود که به هنگامی که این کلمه به اصطلاح "تثنیه"بسته می شود(ضعفان و ضعفین)به معنی دو برابر باشد،یا هنگامی که به صورت اضافه آورده می شود به معنی سه برابر باشد،مثل اینکه بگوئیم ضعف الواحد(دقت کنید).

یک چشم بر هم زدن به خویشتن وامگذار"! این دعای پر معنی پیامبر ص یک درس مهم را به همه ما می دهد که در هر حال باید به خدا پناه برد و به لطف او متکی بود که پیامبران معصوم نیز بدون یاری او در لغزشگاهها مصون نخواهند بود،تا چه رسد به ما در برابر اینهمه وسوسه های شیطانی.

به تصمیم بر اعدام پیامبر ص در مکه گردید و به دنبال آن خانه پیامبر ص از هر سو محاصره شد،و همانگونه که می دانیم پیامبر ص از این حلقه محاصره، به طرز اعجاز آمیزی،بیرون آمد و به سوی مدینه حرکت کرد و سرآغاز هجرت گردید.

ولی بعضی گفته اند که این آیات در رابطه با پیشنهاد یهود مدینه نازل شده است که برای خارج کردن پیامبر ص از مدینه به خدمتش رسیده گفتند،این سرزمین،سرزمین انبیاء نیست،سرزمین پیامبران شام است،اگر می خواهی دعوتت پیشرفت کند باید آنجا بروی.

ولی با توجه به اینکه این سوره،مکی است،تناسبی با این شان نزول ندارد، به علاوه جمله های آیات فوق چنان که خواهیم دید نیز متناسب با محتوای این شان نزول نیست.

الْأَرْضِ لِیُخْرِجُوکَ مِنْهٰا

).

با توجه به اینکه"یستفزونک"از ماده"استفزاز"است که گاهی به معنی ریشه کن کردن آمده و گاه به معنی تحریک نمودن توأم با سرعت و مهارت،معلوم می شود که مشرکان،توطئه حساب شده ای چیده بودند که محیط را آن چنان غیر قابل تحمل برای پیغمبر کنند و یا توده عوام را چنان بر ضدش بشورانند که به راحتی بتوانند او را از مکه اخراج نمایند،ولی آنها نمی دانستند که از قدرت آنها بالاتر قدرت خداوند بزرگی است که آنان در برابر اراده اش بسیار ضعیف و ناتوانند.

سپس قرآن به آنها هشدار می دهد که"اگر آنها چنین کاری را انجام می دادند، بعد از تو جز مدت کوتاهی درنگ نمی کردند"( وَ إِذاً لاٰ یَلْبَثُونَ خِلاٰفَکَ إِلاّٰ قَلِیلاً ) و به زودی نابود می شدند زیرا این گناه بسیار عظیمی است که مردم،رهبر دلسوز و نجات بخششان را،از شهر خود بیرون کنند،و به این ترتیب بزرگترین نعمت الهی را کفران نمایند،چنین جمعیتی دیگر حق حیات نخواهند داشت و مجازات نابود کننده الهی به سراغشان خواهد آمد.

*** این تنها مربوط به مشرکان عرب نیست:"این سنت پیامبرانی است که پیش از تو فرستادیم و سنت ما هرگز تغییر پذیر نخواهد بود"( سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنٰا قَبْلَکَ مِنْ رُسُلِنٰا وَ لاٰ تَجِدُ لِسُنَّتِنٰا تَحْوِیلاً ).

این سنت از یک منطق روشن سرچشمه می گیرد و آن اینکه چنین قوم ناسپاسی که چراغ هدایت خود را می شکنند:سنگر نجات خویش را ویران می کنند، و طبیب دردهای جانکاهشان را می آزارند،آری چنین قومی دیگر لایق رحمت الهی نیستند،و مجازات آنها را فرا خواهد گرفت،و می دانیم خداوند تبعیضی در میان بندگانش قائل نیست،یعنی در مقابل اعمال یکسان(با شرایط یکسان)مجازات یکسان قائل می شود.

ص :218

و این است معنی عدم تخلف سنتهای پروردگار،به عکس سنتهای انسانهای خودکامه که یک روز منافعشان ایجاب می کند،سنتی را وضع کنند،و فردا که منافعشان غیر آن را اقتضا کند آن را حذف نموده حتی گاهی ضدش را به جایش می نشانند.

اصولا تغییر سنتها در جوامع انسانی یا به خاطر مسائل مجهولی است که با گذشت زمان آشکار می شود و به انسان نشان می دهد که در گذشته گرفتار اشتباهاتی شده،یا به خاطر اقتضای منافع خاص و شرائط زندگی یا خودکامگیها است،و می دانیم در ذات پاک خدا هیچیک از این مسائل راه ندارد،سنتی را که طبق حکمتی قرار داد،در شرائط مشابه همیشه جریان داشته و خواهد داشت.

ص :219

چهار نماز بر مسلمانان واجب کرده است که آغاز آن وقت زوال شمس(ظهر) و پایان آن نیمه شب است" (1).

در روایت دیگری از امام باقر ع در تفسیر همین آیه هنگامی که زراره محدث بزرگ شیعه از آن سؤال کرد چنین فرمود:

دلوکها زوالها،غسق اللیل الی نصف اللیل،ذلک اربع صلوات وضعهن رسول اللّٰه(ص)و وقتهن للناس و قرآن الفجر صلاة الغداة: "دلوک شمس به معنی زوال آن(از دائره نصف النهار)است،و غسق اللیل به معنی نیمه شب است،این چهار نماز است که پیامبر ص آنها را برای مردم قرار داد و توقیت نمود،و قرآن الفجر اشاره به نماز صبح است" (2).

البته بعضی از مفسران،احتمالات دیگری در معنی دلوک داده اند که قابل ملاحظه نیست.

و اما"غسق اللیل"با توجه به اینکه غسق شدت ظلمت است،و تاریکی شب در نیمه شب از هر وقت متراکم تر می باشد این کلمه روی هم رفته"نیمه شب" را می رساند.

"قرآن"به معنی چیزی است که قرائت می شود و"قرآن فجر"روی هم رفته اشاره به نماز فجر است.

به همین دلیل آیه فوق از آیاتی است که اشاره اجمالی به وقت نمازهای پنجگانه می کند،و با انضمام به سایر آیات قرآن در زمینه وقت نماز است،و روایات فراوانی که در این رابطه وارد شده،وقت نمازهای پنجگانه دقیقا مشخص می شود.

البته توجه به این نکته لازم است که بعضی از آیات قرآن تنها اشاره به یک نماز کرده،مانند حٰافِظُوا عَلَی الصَّلَوٰاتِ وَ الصَّلاٰةِ الْوُسْطیٰ (بقره-238)

ص :222

که نماز وسطی طبق تفسیر صحیح همان نماز ظهر است.

و گاهی اشاره به وقت سه نماز از نمازهای پنجگانه کرده،مانند وَ أَقِمِ الصَّلاٰةَ طَرَفَیِ النَّهٰارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ (هود-114)که"طرف النهار"اشاره به نماز صبح و مغرب و" زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ "اشاره به نماز عشا است.

و گاهی اوقات هر پنج نماز را اجمالا بیان می کند،مانند آیه مورد بحث (شرح بیشتر در این زمینه را در جلد نهم تفسیر نمونه ذیل آیه 114 سوره هود صفحه 265 به بعد بیان کرده ایم).

به هر حال جای تردید نیست که جزئیات اوقات نمازهای پنجگانه در این آیات بیان نشده،بلکه مانند بسیاری دیگر از احکام اسلامی تنها به کلیات قناعت شده و شرح آن در سنت پیامبر ص و امامان راستین آمده است.

نکته دیگری که در اینجا باقی میماند این است که آیه فوق می گوید: إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کٰانَ مَشْهُوداً :"نماز صبح مورد مشاهده است"اکنون این سؤال پیش می آید که مشاهده چه کسانی؟ روایاتی که در تفسیر این آیه به ما رسیده می گوید:مشهود ملائکه شب و روز است،زیرا در آغاز صبح فرشتگان شب که مراقب بندگان خدایند جای خود را به فرشتگان روز می دهند،و چون نماز صبح در همان آغاز طلوع انجام می گیرد هر دو گروه آن را مشاهده کرده و بر آن گواهی می دهند.

این روایات را دانشمندان شیعه و اهل تسنن هر دو نقل کرده اند.

از جمله(طبق نقل تفسیر روح المعانی)احمد و نسایی و ابن ماجه و ترمذی و حاکم از پیامبر ص نقل کرده اند که در تفسیر این جمله فرمود:

تشهده ملائکة اللیل و ملائکة النهار (1).

محدث معروف اهل سنت بخاری و مسلم نیز همین معنی را در صحیح خود نقل کرده اند (2).

ص :223

برای آگاهی از احادیث اهل بیت ع به تفسیر نور الثقلین جلد سوم ذیل آیه مورد بحث مراجعه نمائید.

از این تعبیر به خوبی روشن می شود که بهترین موقع برای ادای نماز صبح همان لحظات آغاز طلوع فجر است.

*** بعد از ذکر نمازهای فریضه پنجگانه این چنین اضافه می کند"پاسی از شب را از خواب برخیز و قرآن بخوان"( وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ ) (1).

مفسران معروف اسلامی این تعبیر را اشاره به نافله شب که در فضیلت آن روایات بی شماری وارد شده است دانسته اند،هر چند آیه صراحت در این مساله ندارد ولی با قرائن مختلفی که در دست است این تفسیر روشن به نظر می رسد.

سپس می گوید:"این یک برنامه اضافی است،علاوه بر نمازهای فریضه برای تو"(نافلة لک) بسیاری این جمله را دلیل بر آن دانسته اند که نماز شب بر پیامبر ص واجب بوده است،زیرا"نافله"به معنی"زیاده"است، اشاره به اینکه این فریضه اضافی مربوط به تو است.

بعضی دیگر معتقدند که نماز شب بر پیامبر ص قبلا واجب بوده است بقرینه آیات سوره مزمل،سپس آیه فوق،آن را نسخ کرده و مستحبّ بودن آن را اعلام کرده است.

ص :224

ولی این تفسیر،ضعیف به نظر می رسد،چرا که نافله در اصل،به معنی مصطلح امروز یعنی"نماز مستحبّ"نبوده،بلکه به معنی زیاده و اضافه است،و می دانیم که نماز شب هر گاه بر پیامبر ص واجب بوده باشد اضافه بر فرائض یومیه است.

به هر حال در پایان آیه نتیجه این برنامه الهی روحانی و صفابخش را چنین بیان می کند:"باشد که در پرتو این عمل،خداوند تو را به"مقام محمود" مبعوث کند"( عَسیٰ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقٰاماً مَحْمُوداً ).

بدون شک"مقام محمود"مقام بسیار برجسته ای است که ستایش برانگیز است(چرا که محمود از ماده حمد به معنی ستایش می باشد).

و از آنجا که این کلمه به طور مطلق آمده است،شاید اشاره به این باشد که ستایش همگان را از اولین و آخرین متوجه تو می کند.

روایات اسلامی،اعم از روایات اهل بیت ع و روایاتی که از طرق برادران اهل تسنن نقل شده است مقام محمود را به عنوان مقام شفاعت کبری تفسیر کرده است،چرا که پیامبر ص بزرگترین شفیعان در عالم دیگر است و آنها که شایسته شفاعت باشند،مشمول این شفاعت بزرگ خواهند شد.

*** آیه بعد به یکی از دستورات اصولی اسلام که از روح ایمان و توحید،سر چشمه می گیرد اشاره کرده می گوید:"بگو پروردگارا!ورود مرا در هر کار نیز صادقانه قرار ده"( وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ ) (1)هیچ کار فردی و اجتماعی را جز با صدق و راستی آغاز نکنم،همچنین هیچ برنامه ای را جز به راستی پایان ندهم،راستی و صداقت و درستی و امانت،

ص :225

خط اصلی من در همه کارها باشد و آغاز و انجام همه چیز با آن صورت گیرد.

گر چه مفسران بعضا خواسته اند مفهوم وسیع این آیه را در مصداق یا مصادیق معینی محدود سازند،از جمله ورود به مدینه و خروج از آن به مکه،یا دخول در قبر و خروج از آن به هنگام رستاخیز،و یا مانند اینها،ولی پر واضح است که تعبیر جامع فوق هیچگونه محدودیتی در آن نیست،تقاضایی است برای ورود و خروج صادقانه در همه چیز،در همه کار،و در هر برنامه.

در حقیقت رمز اصلی پیروزی در همین جا نهفته شده است و راه و روش انبیاء و اولیای الهی همین بوده که فکرشان،گفتارشان و اعمالشان از هر گونه غش و تقلب و خدعه و نیرنگ و هر چه بر خلاف صدق و راستی است پاک باشد.

اصولا بسیاری از بدبختیهایی که امروز با چشم خود می بینیم که دامنگیر افراد و اقوام و ملتها شده به خاطر انحراف از همین اصل است،گاهی پایه اصلی کارشان بر اساس دروغ و نیرنگ است،و گاه که ورودشان در کارها بر اساس راستی است این خط اصیل را تا پایان حفظ نمی کنند،و همین عامل شکست آنها خواهد بود.

دومین اصل که از یک نظر میوه درخت توحید،و از نظر دیگر نتیجه ورود و خروج صادقانه در کارها است،همانست که در پایان آیه به آن اشاره شده است:

"خداوندا برای من از سوی خودت سلطان و یاوری قرار ده"( وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطٰاناً نَصِیراً ).

چرا که من تنها هستم،و به تنهایی کاری نمی توان انجام داد،و با اتکاء بر قدرتم در برابر اینهمه مشکلات پیروز نخواهم شد،تو مرا یاری کن و تو یاورانی برای من فراهم ساز.

به من منطقی نیرومند،دلائلی دندانشکن در برابر دشمنان،دوستانی جانباز، اراده ای قوی،فکری روشن،عقلی سرشار که همه یاوران من در این راه خواهند

ص :226

بود مرحمت فرما،که جز تو کسی قادر بر این کار نیست.

*** و از آنجا که به دنبال"صدق"و"توکل"که در آیه قبل به آن اشاره شد، امید به پیروزی قطعی،خود عامل دیگری برای موفقیت است در آخرین آیه مورد بحث به پیامبرش می گوید:"بگو حق فرا رسید و باطل مضمحل و نابود شد" ( وَ قُلْ جٰاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْبٰاطِلُ ) (1).

اصولا طبیعت باطل همین است که مضمحل و نابود شدنی است( إِنَّ الْبٰاطِلَ کٰانَ زَهُوقاً ).

باطل جولانی دارد ولی دوام و بقایی نخواهد داشت،و سرانجام پیروزی از آن حق و طرفداران و پیروان حق خواهد بود.

به همین دلیل دوستان خدا همیشه از عبادتهای آخر شب،برای تصفیه روح و حیات قلب و تقویت اراده و تکمیل اخلاص،نیرو می گرفته اند.

در آغاز اسلام نیز پیامبر ص با استفاده از همین برنامه روحانی مسلمانان را پرورش داد،و شخصیت آنها را آن قدر بالا برد که گویی آن انسان سابق نیستند، یعنی از آنها انسانهای تازه ای آفرید،مصمم،شجاع،با ایمان،پاک و با اخلاص و شاید مقام محمود که در آیات فوق به عنوان نتیجه نافله شب آمده است اشاره به همین حقیقت نیز باشد.

بررسی روایاتی که در منابع اسلام در فضیلت نماز شب وارد شده نیز روشنگر همین حقیقت است،به عنوان نمونه:

1-پیغمبر اکرم ص می فرماید:

خیرکم من اطاب الکلام و اطعم الطعام و صلی باللیل و الناس نیام: "بهترین شما کسانی هستند که در سخن گفتن مؤدبند گرسنگان را سیر می کنند و در شب در آن هنگام که مردم خوابند نماز می خوانند" (1).

امیر مؤمنان علی ع می فرماید:

قیام اللیل مصحة للبدن و مرضاة للرب عز و جل و تعرض للرحمة و تمسک باخلاق النبیین: "قیام شب موجب صحت جسم و خشنودی پروردگار و در معرض رحمت او قرار گرفتن و تمسک به اخلاق پیامبران است" (2).

3-امام صادق ع به یکی از یارانش فرمود:

لا تدع قیام اللیل فان المغبون من حرم قیام اللیل: "دست از قیام شب برمدار،مغبون کسی است که از قیام و عبادت شب محروم گردد" (3).

4-رسول خدا ص می فرماید:

من صلی باللیل حسن وجهه بالنهار:

"کسی که نماز شب بخواند صورت(و سیرتش)در روز نیکو خواهد بود" (4).

ص :228

حتی در بعضی از روایات می خوانیم که این عبادت بقدری اهمیت دارد که جز پاکان و نیکان موفق به آن نمی شوند!.

5-مردی نزد علی امیر مؤمنان ع آمد و عرض کرد،من از نماز شب محروم شدم،علی ع فرمود:

انت رجل قد قیدتک ذنوبک: "تو کسی هستی که گناهانت تو را به بند کشیده است" (1)! 6-در حدیث دیگری از امام صادق ع می خوانیم:

ان الرجل لیکذب الکذبة و یحرم بها صلاة اللیل فاذا حرم بها صلاة اللیل حرم بها الرزق:

"انسان گاهی دروغ می گوید و سبب محرومیتش از نماز شب می شود،هنگامی که از نماز شب محروم شد از روزی(و مواهب مادی و معنوی)نیز محروم می شود" (2).

7-با اینکه می دانیم کسی همچون علی ع هرگز ترک نماز شب نمی کرد در عین حال اهمیت موضوع تا آن پایه است که پیامبر ص در وصایایش به او فرمود:

اوصیک فی نفسی بخصال فاحفظها-ثم قال اللهم اعنه-...

و علیک بصلاة اللیل،و علیک بصلاة اللیل،و علیک بصلاة اللیل! تو را به اموری سفارش می کنم همه را حفظ کن-سپس فرمود:خداوندا!او را بر انجام این وظائف یاری فرما-تا آنجا که فرمود:بر تو باد به نماز شب،بر تو باد به نماز شب بر تو باد به نماز شب! (3)8-پیامبر اسلام ص به جبرئیل فرمود:مرا پند ده جبرئیل گفت:

یا محمد عش ما شئت فانک میت،و احبب ما شئت فانک مفارقه،و اعمل ما شئت فانک ملاقیه،و اعلم ان شرف المؤمن صلوته باللیل،و عزه کفه عن اعراض الناس:

ص :229

"ای محمد هر چه می خواهی عمر کن اما بدان که سرانجام خواهی مرد، و به هر چه می خواهی دل ببند اما بدان سرانجام از آن جدا خواهی شد،و هر عملی می خواهی انجام ده ولی بدان سرانجام،عملت را خواهی دید،و نیز بدان که شرف مؤمن نماز شب او است،و عزتش خودداری از ریختن آبروی مردم است" (1).

این اندرزهای ملکوتی جبرئیل که همه حساب شده است نشان می دهد که نماز شب آن چنان شخصیت و تربیت و روحانیت و ایمانی به انسان می دهد که مایه شرف و آبروی او است همانگونه که ترک مزاحمت نسبت به مردم،سبب عزت خواهد شد 9-امام صادق ع می فرماید:

ثلاثة هن فخر المؤمن و زینة فی الدنیا و الآخرة،الصلاة فی آخر اللیل و یاسه مما فی ایدی الناس و ولایة الامام من آل محمد: "سه چیز است که افتخار مؤمن و زینت او در دنیا و آخرت است نماز در آخر شب،و بی اعتنایی به آنچه در دست مردم است،و ولایت امام از اهل بیت پیامبر ص (2).

10-از همان امام نقل شده که فرمود:هر کار نیکی که انسان با ایمان انجام می دهد پاداشش در قرآن صریحا آمده جز نماز شب که خداوند به خاطر اهمیت فوق العاده اش آن را با صراحت بیان نفرموده،همین قدر فرموده است: تَتَجٰافیٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضٰاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ یُنْفِقُونَ- فَلاٰ تَعْلَمُ نَفْسٌ مٰا أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزٰاءً بِمٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ :

"آنها شب هنگام از بسترها برمی خیزند و پروردگارشان را با بیم و امید می خوانند و از آنچه به آنها روزی داده ایم انفاق می کنند،اما هیچکس نمی داند خداوند چه پاداشهایی که موجب روشنی چشمها می شود در برابر اعمالشان قرار داده است (3).

ص :230

البته نماز شب آداب فراوانی دارد ولی بد نیست ساده ترین صورت آن را در اینجا بیاوریم تا عاشقان این عمل روحانی بتوانند بهره بیشتر گیرند،نماز شب بطور کاملا ساده یازده رکعت است که به ترتیب ذیل به سه بخش تقسیم می شود.

الف-چهار نماز دو رکعتی که مجموعا هشت رکعت می شود و نامش نافله شب است.

ب-یک نماز دو رکعتی که نامش نافله"شفع"است.

ج-نماز یک رکعتی که نامش نافله"وتر"است،و طرز انجام این نمازها درست همانند نماز صبح می باشد،ولی اذان و اقامه ندارند و قنوت وتر را هر چه طولانی تر کنند بهتر است (1).

***

بعضی از مفسران کوشش کرده اند که از مفهوم خود آیه این حقیقت را دریابند:آنها معتقدند که جمله" عَسیٰ أَنْ یَبْعَثَکَ "دلیل بر این است که این مقامی است که خدا در آینده به تو خواهد داد.مقامی است که ستایش همگان را برمی انگیزد،زیرا سودش به همگان می رسد،(چرا که محمود در جمله بالا مطلق است و هیچگونه قید و شرطی ندارد).

از این گذشته حمد و ستایش در برابر یک عمل اختیاری است،و چیزی که واجد همه این صفات باشد چیزی جز شفاعت عامه پیامبر ص نیست (1).

این احتمال نیز وجود دارد که مقام محمود همان نهایت قرب به پروردگار است که یکی از آثارش شفاعت کبری می باشد(دقت کنید).

گر چه مخاطب در این آیه ظاهرا پیامبر ص است،ولی از یک نظر می توان حکم آن را تعمیم داد و گفت همه افراد با ایمان که برنامه الهی روحانی تلاوت و نماز شب را انجام می دهند سهمی از مقام محمود خواهند داشت،و به میزان ایمان و عمل خود به بارگاه قرب پروردگار راه خواهند یافت،و به همان نسبت می توانند شفیع و دستگیر واماندگان در راه شوند.

زیرا می دانیم هر مؤمنی در شعاع ایمان خود از مقام شفاعت برخوردار خواهد بود،ولی مصداق اتم و اکمل این آیه شخص پیامبر ص است.

***

ملتهای مستضعف در برابر ابرقدرتهای مستکبر مشاهده می کنیم.

این به خاطر آن است که حامیان حق از نیروی معنوی خاصی برخوردارند که از یک"انسان"یک"امت"می سازد.

در آیات فوق به سه عامل مهم پیروزی اشاره شد عواملی که مسلمانان امروز غالبا از آن فاصله گرفته اند و به همین دلیل شاهد شکستهای پی در پی از دشمنان مستکبرند.

این سه عامل عبارتند از:ورود صادقانه و صمیمانه در کارها،و ادامه این برنامه تا پایان کار( رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ ).

تکیه بر قدرت پروردگار و اعتماد به نفس و ترک هر گونه اتکاء و وابستگی دیگران( وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطٰاناً نَصِیراً ).

و به این ترتیب هیچ سیاستی در مسیر پیروزی مؤثرتر از صدق و راستی نیست و هیچ تکیه گاهی برتر از استقلال و نفی وابستگی و توکل بر خدا نمی باشد مسلمانان چگونه می خواهند بر دشمنانی که سرزمینهایشان را غصب کرده اند،و منابع حیاتیشان را به غارت می برند پیروز شوند،در حالی که نظر نظامی و اقتصادی و سیاسی وابسته به همانها هستند؟ آیا می توان با سلاحی که از دشمن خریداری می کنیم بر دشمن پیروز شویم چه خیال خام و فکر باطلی؟!.

***

سقوط می کند.

و یا به گفته قرآن همچون کفهای روی آب چشمکی می زند،غوغایی می کند و خاموش می گردد،و آب که مایه حیات است می ماند( فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفٰاءً وَ أَمّٰا مٰا یَنْفَعُ النّٰاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ )(رعد-18) دلیل این موضوع در باطن کلمه باطل نهفته شده،زیرا چیزی است که با قوانین عالم آفرینش هماهنگ نیست و سهمی از واقعیت و حقیقت ندارد.

ساختگی است،قلابی است،بی ریشه است،میان تهی است،و مسلما چیزی که دارای این صفات است نمی تواند برای مدتی طولانی باقی بماند.

اما حق عین واقعیت است توأم با راستی و درستی و دارای عمق و ریشه و هماهنگ با قوانین خلقت است و چنین چیزی باید باقی بماند!.

پیروان حق متکی به سلاح ایمان،منطق وفای به عهد،صدق حدیث، فداکاری و گذشت،و آمادگی برای جانبازی تا سر حد شهادتند،نور آگاهی قلبشان را روشن کرده،از هیچ چیز جز اللّٰه نمی ترسند،و به غیر او متکی نیستند، و همین است رمز پیروزی آنها!.

***

مسلما مفهوم این احادیث انحصار معنی وسیع آیه به این مصداق نیست بلکه قیام مهدی از روشنترین مصداقهای آن است که نتیجه اش پیروزی نهایی حق بر باطل در سراسر جهان می باشد.

در حالات پیامبر ص می خوانیم که در روز فتح مکه وارد مسجد الحرام شد و 360 بت که از قبائل عرب بر گرد خانه کعبه چیده شده بود هر یک را پس از دیگری با عصای خود سرنگون می ساخت و پیوسته می فرمود: جٰاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْبٰاطِلُ إِنَّ الْبٰاطِلَ کٰانَ زَهُوقاً .

کوتاه سخن اینکه این قانون کلی الهی و ناموس تخلف ناپذیر آفرینش در هر عصر و زمانی مصداقی دارد،و قیام پیامبر ص و پیروزیش بر لشکر شرک و بت پرستی و همچنین قیام مهدی ع ارواحنا له الفداء بر ستمگران و جباران جهان از چهره های روشن و تابناک این قانون عمومی است.

و همین قانون الهی است که رهروان راه حق را در برابر مشکلات امیدوار و نیرومند و قوی و پر استقامت می دارد و به ما در همه تلاشهای اسلامی مان نشاط و نیرو می بخشد.

***

ص :235

تبعیض است،و اشاره به نزول تدریجی قرآن می باشد(بخصوص اینکه جمله ننزل فعل مضارع است)در این صورت معنی جمله رویهمرفته چنین می شود:"ما قرآن را نازل می کنیم و هر بخشی از آن که نازل می شود به تنهایی مایه شفاء و رحمت است..."(دقت کنید).

***

تقویت می کند.

یک غذای نیرو بخش را اگر به عالم مجاهد و دانشمند مبارزی بدهیم از آن نیروی کافی برای تعلیم و تربیت و یا جهاد در راه حق می گیرد،ولی همین غذای نیروبخش را اگر به ظالم بیدادگری بدهیم از نیروی آن برای ظلم بیشتر استفاده می کند، تفاوت در غذا نیست،تفاوت در مزاجها و طرز تفکرها است!:

آیات قرآن طبق مثل معروف همچون قطره های حیاتبخش باران است که در باغها،لاله می روید،و در شوره زارها خس! و درست به همین دلیل،برای استفاده از قرآن باید قبلا آمادگی پذیرش را پیدا کرد،و به اصطلاح علاوه بر فاعلیت فاعل،قابلیت محل نیز شرط است.

و از اینجا پاسخ این سؤال که چگونه قرآن که مایه هدایت است این افراد را هدایت نمی کند روشن می گردد،زیرا قرآن بدون شک مایه هدایت گمراهان است اما به یک شرط،گمراهانی که در جستجوی حق هستند،به همین انگیزه به سراغ دعوت قرآن می آیند،و اندیشه خود را برای درک حق به کار می گیرند اما متعصبان لجوج و دشمنان قسم خورده حق که با حالت صد در صد منفی به سراغ قرآن می آیند مسلما بهره ای از آن نخواهند داشت،بلکه بر عناد و کفرشان افزوده می شود چرا که تکرار عمل خلاف به آن عمق بیشتر در جان آدمی می دهد.

***

هر دو گاهی به مرحله ای میرسند که غیر قابل علاجند ولی در بیشتر موارد می توان آنها را درمان کرد.

چه تشبیه جالب و پر معنی و پرمایه ای؟آری قرآن نسخه حیاتبخشی است برای آنها که می خواهند با جهل و کبر و غرور و حسد و نفاق به مبارزه برخیزند.

قرآن نسخه شفابخشی است برای بر طرف ساختن ضعفها و زبونی ها و ترسهای بی دلیل.اختلافها و پراکندگیها.

قرآن داروی شفا بخشی است. برای آنها که از بیماری عشق به دنیا، وابستگی به مادیات.تسلیم بی قید و شرط در برابر شهوتها رنج می برند.

قرآن نسخه شفابخشی است برای دنیایی که آتش جنگها در هر سوی آن افروخته است،و در زیر بار مسابقه تسلیحاتی کمرش خم شده،و مهمترین سرمایه های اقتصادی و انسانی خود را در پای غول جنگ و تسلیحات می ریزد.

و سرانجام قرآن نسخه شفا بخشی است برای آنها که پرده های ظلمانی شهوات آنها را از رسیدن به قرب پروردگار مانع شده است.

در آیه 57 سوره یونس می خوانیم: قَدْ جٰاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفٰاءٌ لِمٰا فِی الصُّدُورِ :از سوی پروردگارتان اندرز و شفا دهنده دلها نازل شد".

در آیه 44 سوره فصلت نیز می خوانیم: قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدیً وَ شِفٰاءٌ :

"به این لجوجان تیره دل بگو این قرآن برای مؤمنان مایه هدایت و شفاء است".

علی ع در سخن بسیار جامع خود در نهج البلاغه این حقیقت را با شیواترین عبارات بیان فرموده است:

فاستشفوه من ادوائکم و استعینوا به علی لاوائکم،فان فیه شفاء من اکبر الداء،و هو الکفر و النفاق و الغی و الضلال:

"از این کتاب بزرگ آسمانی برای بیماریهای خود شفا بخواهید و برای حل مشکلاتتان از آن یاری بطلبید،چرا که در این کتاب درمان بزرگترین دردها است:درد کفر و نفاق و گمراهی و ضلالت" (1)!

ص :239

و در عبارت دیگری از همان حضرت می خوانیم:

الا ان فیه علم ما یاتی و الحدیث عن الماضی و دواء دائکم و نظم ما بینکم: "آگاه باشید در این خبرهای آینده است،و بیان حوادث اقوام گذشته،و درمان بیماریهای شما و برنامه نظم زندگی اجتماعی شما" (1).

و در جای دیگر از همان امام بزرگ می خوانیم:

و علیکم بکتاب اللّٰه فانه الحبل المتین و النور المبین و الشفاء النافع،و الری النافع،و العصمة للمتمسک و النجاة للمتعلق،لا یعوج فیقام،و لا یزیغ فیستعتب،و لا تخلقه کثرة الرد و ولوج السمع،من قال به صدق و من عمل به سبق: "کتاب خدا را محکم بگیرید،زیرا رشته ای است بسیار مستحکم،و نوری است آشکار،دارویی است شفا بخش و پر برکت،و آب حیاتی است که عطش تشنگان حق را فرو می نشاند هر کس به آن تمسک جوید او را حفظ می کند،و آن کس که بدامنش چنگ زند نجاتش می بخشد،انحراف در آن راه ندارد تا نیاز به راست نمودن داشته باشد، و هرگز خطا نمی کند تا از خوانندگانش پوزش بطلبد،تکرارش موجب کهنگی و یا ناراحتی گوش نمی گردد(و هر قدر آن را بخوانند،شیرین تر و دلپذیرتر خواهد بود)کسی که با قرآن سخن بگوید راست می گوید و کسی که به آن عمل کند گوی سبقت را از همگان می برد" (2).

این تعبیرهای رسا و گویا که نظیر آن در سخنان پیامبر ص و سایر گفته های علی ع و ائمه هدی ع کم نیست،به خوبی ثابت می کند که قرآن نسخه ای است برای سامان بخشیدن به همه نابسامانی ها، بهبودی فرد و جامعه از انواع بیماریهای اخلاقی و اجتماعی.

ص :240

بهترین دلیل برای اثبات این واقعیت،مقایسه وضع عرب جاهلی با تربیت شدگان مکتب پیامبر ص در آغاز اسلام است،دیدیم چگونه آن قوم خونخوار و جاهل و نادان که انواع بیماریهای اجتماعی و اخلاقی سر تا پای وجودشان را فرا گرفته بود،با استفاده از این نسخه شفا بخش نه تنها درمان یافتند،بلکه آن چنان قوی و نیرومند شدند که ابرقدرتهای جبار جهان را به زانو در آوردند.

و این درست همان حقیقتی است که مسلمانان امروز آن را از یاد برده اند، و به این حال و روزگار که می دانیم و می دانید گرفتار گشته اند.

تفرقه در میانشان غوغا می کند،غارتگران بر منابعشان مسلط شده اند، سرنوشتشان به دست دیگران تعیین می شود،و انواع وابستگیها آنها را به ضعف و زبونی و ذلت کشانده است.

و این است سرانجام کار کسانی که نسخه شفا بخش در خانه هاشان باشد و برای شفای دردهای خود دست به سوی کسانی دراز کنند که از آنها بیمارترند! قرآن نه فقط شفا می بخشد،بلکه بعد از بهبودی یعنی در دوران نقاهت بیماران را با پیامهای گوناگونش تقویت می کند چرا که بعد از"شفا"،"رحمت" است.

جالب اینکه داروهای دردهای جسمانی غالبا اثرهای نامطلوبی روی ارگانهای بدن می گذارند تا آنجا که در حدیث معروفی آمده:"هیچ دارویی نیست مگر اینکه خود سرچشمه بیماری دیگر است"(

ما من دواء الا و یهیج داء ) (1).

اما این داروی شفابخش هیچگونه اثر نامطلوب روی جان و فکر و روح آدمی ندارد،بلکه به عکس تمام آن خیر و برکت است.

در یکی از عبارات نهج البلاغه می خوانیم:

شفاء لا تخشی اسقامه: "قرآن

ص :241

داروی شفابخشی است که هیچ بیماری از آن برنمی خیزد" (1).

کافی است یک ماه خود را متعهد به پیروی از این نسخه شفابخش کنیم، فرمانش را در زمینه علم و آگاهی و عدل و داد و تقوی و پرهیزگاری،اتحاد و صمیمیت،از خود گذشتگی و جهاد و...پذیرا گردیم،خواهیم دید به سرعت نابسامانیهامان سامان می یابد.

ذکر این نکته:نیز ضرورت دارد که این نسخه مانند نسخه های دیگر وقتی مؤثر است که به آن عمل شود و الا صد بار اگر بهترین نسخه های شفا بخش را بخوانیم و روی سر بگذاریم ولی به آن عمل نکنیم،نتیجه ای نخواهیم گرفت.

ص :242

"نا"از ماده"نای"(بر وزن رأی)به معنی دور شدن است،و با اضافه کلمه"بجانبه"معنی تکبر و غرور و موضع گیری خصمانه را می رساند.

از مجموع این جمله استفاده می شود که انسانهای بی ایمان و یا ضعیف الایمان به هنگام روی آوردن نعمتها آن چنان مغرور می شوند که به کلی بخشنده نعمتها را بدست فراموشی می سپارند،نه تنها فراموشش می کنند بلکه یک حالت بی اعتنایی و اعتراض و استکبار در برابر او به خود می گیرند.

جمله"مسه الشر"اشاره به کمترین ناراحتی است که به انسان دست می دهد،یعنی آنها بقدری کم ظرفیتند که با مختصر گرفتاری،دست و پای خود را گم می کنند و رشته افکارشان به کلی در هم می ریزد و ظلمت یاس و نومیدی بر قلبشان سایه می افکند. دومین آیه روی سخن را به پیامبر ص کرده می فرماید:"بگو هر کس بر طبق روش و خلق و خوی خود عمل می کند"( قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلیٰ شٰاکِلَتِهِ ).

مؤمنانی که از آیات قرآن،شفا می طلبند و رحمت کسب می کنند،و ظالمانی که جز خسارت و زیان،بهره ای از آن نمی گیرند،و انسانهای کم ظرفیتی که در حال نعمت مغرورند و در مشکلات مایوس و زبون،همه اینها طبق روحیاتشان عمل می کنند،روحیاتی که بر اثر تعلیم و تربیت و اعمال مکرر خود انسان شکل گرفته است.

و در این میان خداوند شاهد و ناظر حال همه است:"آری پروردگار شما آگاهتر است به کسانی که راهشان بهتر و از نظر هدایت پربارتر است"( فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدیٰ سَبِیلاً ).

***

ص :244

بحث،این گونه افراد را در هنگام سختیها،"یؤس"(نومید)معرفی کرده، در حالی که در آیات دیگر(مانند آیه 65 سوره عنکبوت)آنها را به عنوان " مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ "که حاکی از نهایت توجه به خدا است در چنین حالی توصیف می نماید.

ولی این دو حالت با هم تضادی ندارند بلکه یکی مقدمه دیگری است، این گونه افراد به هنگام روبرو شدن با مشکلات از زندگی خویش به کلی مایوس می شوند و همین حالت یاس سبب می شود که پرده ها از فطرتشان کنار برود و به درگاه خدا روی آورند،اما این توجه اضطراری نه برای آنها افتخاری است و نه دلیلی است بر بیداریشان،زیرا به محض اینکه مشکلات بر طرف گردد،به همان حال سابق که طبیعت ثانوی آنها شده رو می آورند.

ولی اولیای حق و بندگان راستین خدا نه تنها با دیدن چهره مشکلات مایوس نمی شوند،بلکه این حوادث بر میزان استقامتشان می افزاید،و به خاطر اتکاء به خدا و اعتماد به نفس،حالت تهاجم بیشتر نسبت به مشکلات به خود می گیرند چرا که یاس را در وجودشان راهی نیست آنها فقط خدا را در مشکلات نشناخته اند،در همه حال با یاد او زنده اند،و به ذات پاکش تکیه دارند،و نور رحمتش همیشه در قلب آنها پرتوافکن است.

***

مقید می سازد (1).

به این ترتیب مفهوم"شاکله"هیچگونه اختصاصی به طبیعت ذاتی انسان ندارد،لذا مرحوم"طبرسی"در"مجمع البیان"دو معنی برای آن ذکر کرده است،طبیعت و خلقت و نیز طریقه و مذهب و سنت(چرا که هر یک از این امور انسان را از نظر عمل به نحوی مقید میسازد).

و از اینجا روشن می شود آنها که آیه فوق را دلیلی بر حکومت صفات ذات بر انسان گرفته اند و آن را دلیلی بر جبر می پندارند،و در این راه تا آنجا پیش رفته اند که به تربیت و تزکیه اعتقاد ندارند،تا چه حد در اشتباهند.

این طرز تفکر که به علل مختلف سیاسی و اجتماعی و روانی که در مباحث جبر و اختیار آورده ایم بر ادبیات بسیاری از ملتها حکومت می کند و برای توجیه نارساییهای خود به آن متوسل می شوند از خطرناکترین اعتقاداتی است که می تواند یک جامعه را به ذلت و زبونی بکشاند،و در حال عقب افتادگی،سالها یا قرنها نگاه دارد.

درست در شعر زیر که بیانگر این تفکر در مساله تعلیم و تربیت است بیندیشید: درختی که تلخ است اندر سرشت گرش بر نشانی به باغ بهشت و از جوی خلدش به هنگام آب به بیخ انگبین ریزی و شهد ناب سرانجام گوهر به کار آورد همان میوه تلخ بار آورد! اگر براستی این منطق،زیر بنای مسائل تربیتی و اجتماعی قرار گیرد، بیهوده بودن هر گونه تعلیم و تربیت،اجتناب ناپذیر خواهد بود.

و به همین دلیل ما معتقدیم مسلک جبر همیشه دستاویزی برای سلطه های استعماری بوده تا به این وسیله از واکنشهای شدید مردمانی که به زنجیر کشیده

ص :247

شده اند در امان بمانند.

جمله معروف:الجبر و التشبیه امویان و العدل و التوحید علویان:

"عقیده جبر و تشبیه خدا به موجودات از اعتقادات بنی امیه است،و عقیده عدل و توحید زیر بنای مکتب علوی است"بیانگر این واقعیت می باشد.

خلاصه،شاکله هرگز به معنی طبیعت ذاتی نیست،بلکه به هر گونه عادت و طریقه و مذهب و روشی که به انسان جهت می دهد شاکله گفته می شود بنا بر این عادات و سننی که انسان بر اثر تکرار یک عمل اختیاری کسب کرده است،و همچنین اعتقاداتی که با استدلال و یا از روی تعصب پذیرفته است،همه اینها نقش تعیین کننده دارند،و شاکله محسوب می شوند.

اصولا ملکات و روحیات انسان معمولا جنبه اختیاری دارد چرا که انسان هنگامی که عملی را تکرار کند،نخست"حالت"و سپس"عادت"و بعد تدریجا تبدیل به"ملکه"می شود،همین ملکات است که به اعمال انسان شکل می دهد و خط او را در زندگی مشخص میسازد،در حالی که پیدایش آن مستند به عوامل اختیاری بوده است.

در بعضی از روایات"شاکله"به نیت تفسیر شده است،در اصول کافی از امام صادق ع چنین نقل شده:

النیة افضل من العمل الا و ان النیة هی العمل، ثم تلا قوله عز و جل قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلیٰ شٰاکِلَتِهِ یعنی علی نیته:"نیت افضل از عمل است اصلا نیت همان عمل است سپس آیه قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلیٰ شٰاکِلَتِهِ را قرائت فرمود و اضافه کرد منظور از شاکله نیت است" (1).

این تفسیر،نکته جالبی در بر دارد.و آن اینکه نیت انسان که از اعتقادات او برمی خیزد به عمل او شکل می دهد،و اصولا خود نیت یک نوع شاکله یعنی امر مقید کننده است،لذا گاهی نیت را به خود عمل،تفسیر فرموده و گاه آن را برتر از عمل شناخته،چرا که به هر حال"خط عمل"منشعب از"خط نیت"است.

ص :248

در روایت دیگری می خوانیم که از امام صادق ع پرسیدند آیا می توان در معابد یهود و کلیساهای نصاری نماز خواند؟فرمود:"در آنها نماز بخوانید"کسی می پرسد:آیا ما در آن نماز بخوانیم هر چند آنها هم در آن نماز می خوانند؟ فرمود:آری،مگر قرآن نمی خوانی آنجا که می فرماید: قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلیٰ شٰاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدیٰ سَبِیلاً سپس فرمود:تو به سوی قبله ات نماز بخوان و آنها را رها کن (1).

ص :249

2-موارد استعمال آن در قرآن بسیار متنوع است:

گاهی به معنی روح مقدسی است که پیامبران را در انجام رسالتشان تقویت می کرده،مانند آیه 253 بقره وَ آتَیْنٰا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنٰاتِ وَ أَیَّدْنٰاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ :"ما دلائل روشن در اختیار عیسی بن مریم قرار دادیم و او را با روح القدس تقویت نمودیم".

گاه به نیروی معنوی الهی که مؤمنان را تقویت می کند اطلاق شده، مانند آیه 22 مجادله أُولٰئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمٰانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ :

"آنها کسانی هستند که خدا ایمان را در قلبشان نوشته و به روح الهی تاییدشان کرده است".

زمانی به معنی"فرشته مخصوص وحی"آمده و با عنوان"امین"توصیف شده،مانند آیه 193 سوره شعراء نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلیٰ قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ :"این قرآن را روح الامین بر قلب تو نازل کرد تا از انذار کنندگان باشی".

و گاه به معنی فرشته بزرگی از فرشتگان خاص خدا یا مخلوقی برتر از فرشتگان آمده،مانند تَنَزَّلُ الْمَلاٰئِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیهٰا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ :

"در شب قدر فرشتگان،و روح،به فرمان پروردگارشان برای تقدیر امور نازل می شوند"(آیه 4 سوره قدر)و در(آیه 38 سوره نبا)نیز می خوانیم یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلاٰئِکَةُ صَفًّا :"در روز رستاخیز روح فرشتگان در یک صف قیام می کنند"، و گاه به معنی قرآن یا وحی آسمانی آمده است مانند وَ کَذٰلِکَ أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنٰا :"این گونه وحی به سوی تو فرستادیم،روحی که از فرمان ما است"(شوری-52).

و بالآخره زمانی هم به معنی روح انسانی آمده است،چنان که در آیات

ص :251

آفرینش آدم می خوانیم: ثُمَّ سَوّٰاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ :"سپس آدم را نظام بخشید و از روح خود در آن دمید"(آیه 9 سوره سجده).

و همچنین فَإِذٰا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ سٰاجِدِینَ :

"هنگامی که آفرینش آدم را نظام بخشیدم و از روحم در او دمیدم برای او سجده کنید" (1)(آیه 29 سوره حجر).

3-اکنون سخن در این است که منظور از روح در آیه مورد بحث چیست؟ این کدام روح است که جمعی کنجکاو از آن سؤال کردند و پیامبر ص در پاسخ آنها فرمود:"روح از امر پروردگار من است و شما جز دانش کمی ندارید"؟! از مجموع قرائن موجود در آیه و خارج آن چنین استفاده می شود که پرسش کنندگان از حقیقت روح آدمی سؤال کردند،همین روح عظیمی که ما را از حیوانات جدا می سازد و برترین شرف ما است،و تمام قدرت و فعالیت ما از آن سرچشمه می گیرد و به کمکش زمین و آسمان را جولانگاه خود قرار می دهیم، اسرار علوم را می شکافیم و به اعماق موجودات راه می یابیم،می خواستند بدانند حقیقت این اعجوبه عالم آفرینش چیست؟ و از آنجا که روح،ساختمانی مغایر با ساختمان ماده دارد و اصول حاکم بر آن غیر از اصول حاکم بر ماده و خواص فیزیکی و شیمیایی آنست،پیامبر ص مامور می شود در یک جمله کوتاه و پر معنی بگوید:"روح،از عالم امر است یعنی خلقتی اسرار آمیز دارد".

سپس برای اینکه از این پاسخ تعجب نکنند،اضافه می کند،بهره شما از علم و دانش بسیار کم و ناچیز است،بنا بر این چه جای شگفتی که رازهای روح را نشناسید،هر چند از همه چیز به شما نزدیکتر است؟ ***

ص :252

در تفسیر عیاشی از امام باقر ع و امام صادق ع چنین نقل شده که در تفسیر آیه یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ فرمود:

انما الروح خلق من خلقه،له بصر و قوة و تایید،یجعله فی قلوب الرسل و المؤمنین: "روح از مخلوقات خداوند است بینایی و قدرت و قوت دارد،خدا آن را در دلهای پیغمبران و مؤمنان قرار می دهد (1)".

در حدیث دیگری از یکی از آن دو امام بزرگوار نقل شده که فرمود:

هی من الملکوت من القدرة: "روح از عالم ملکوت و از قدرت خداوند است" (2).

در روایات متعددی که در کتب شیعه و اهل تسنن آمده است می خوانیم که مشرکان قریش این سؤال را از دانشمندان اهل کتاب گرفتند و می خواستند پیامبر ص را با آن بیازمایند،به آنها گفته شده بود که اگر محمد ص اطلاعات فراوانی در باره روح در اختیار شما بگذارد دلیل بر عدم صداقت او است،لذا جمله کوتاه و پرمعنی پیامبر ص برای آنها اعجاب انگیز بود.

ولی در بخشی دیگر از روایات که از طرق اهل بیت ع در تفسیر آیه فوق به ما رسیده می بینیم که روح به معنی مخلوقی برتر از جبرئیل و میکائیل معرفی شده که با پیامبر ص و امامان همواره بوده است و آنان را در خط سیرشان از هر گونه انحراف بازمی داشت (3).

این روایات با آنچه در تفسیر آیه گفتیم نه تنها مخالفتی ندارد،بلکه با آنها هماهنگ است چرا که روح آدمی مراتب و درجاتی دارد،آن مرتبه ای از روح که در پیامبران و امامان است مرتبه فوق العاده والایی است،که از آثارش معصوم بودن از خطا و گناه و نیز آگاهی و علم فوق العاده است و مسلما چنین مرتبه ای از روح از همه فرشتگان برتر خواهد بود حتی از جبرئیل و میکائیل!(دقت کنید) ***

ص :253

البته این مساله در لابلای بحث استقلال روح روشن خواهد شد.

اکنون به اصل سخن باز گردیم.

در این که انسان با سنگ و چوب بی روح فرق دارد شکی نیست،زیرا ما به خوبی احساس می کنیم که با موجودات بی جان و حتی با گیاهان تفاوت داریم،ما می فهمیم،تصور می کنیم،تصمیم می گیریم،اراده داریم،عشق می ورزیم، متنفر می شویم،و...

ولی گیاهان و سنگها هیچ یک از این احساسات را ندارند،بنا بر این میان ما و آنها یک تفاوت اصولی وجود دارد،و آن داشتن روح انسانی است.

نه مادیها و نه هیچ دسته ای دیگر هرگز منکر اصل وجود"روح"و"روان" نیستند و به همین دلیل همه آنها روان شناسی(پسیکولوژی)و روانکاوی (پسیکانالیزم)را به عنوان یک علم مثبت می شناسند،این دو علم گر چه تقریبا از جهاتی مراحل طفولیت خود را طی می کنند ولی به هر حال از علومی هستند که در دانشگاههای بزرگ دنیا بوسیله استادان و دانش پژوهان تعقیب می شوند و همانطور که خواهیم دید"روان"و"روح"دو حقیقت جدای از هم نیستند بلکه مراحل مختلف یک واقعیتند.

آنجا که سخن از ارتباط روح با جسم است و تاثیر متقابل این دو در یکدیگر بیان می شود نام"روان"بر آن می گذاریم و آنجا که پدیده های روحی جدای از جسم مورد بحث قرار می گیرند نام روح را به کار می بریم.

خلاصه اینکه هیچکس انکار نمی کند که حقیقتی بنام روح و روان در ما وجود دارد.

اکنون باید دید جنگ دامنه دار میان"ماتریالیستها"از یک سو و"فلاسفه متافیزیک و روحیون"از سوی دیگر در کجاست؟ پاسخ این است که:دانشمندان الهی و فلاسفه روحیون معتقدند غیر از

ص :255

موادی که جسم انسان را تشکیل می دهد،حقیقت و گوهر دیگری در او نهفته است که از جنس ماده نیست اما بدن آدمی تحت تاثیر مستقیم آن قرار دارد.

بعبارت دیگر:روح یک حقیقت ما ورای طبیعی است که ساختمان و فعالیت آن غیر از ساختمان و فعالیت جهان ماده است،درست است که دائما با جهان ماده ارتباط دارد،ولی ماده و یا خاصیت ماده نیست! در صف مقابل،فلاسفه مادی قرار دارند:آنها می گویند:ما موجودی مستقل از ماده بنام روح یا نام دیگر سراغ نداریم،هر چه هست همین ماده جسمانی و یا آثار فیزیکی و شیمیایی آن است.

ما دستگاهی بنام"مغز و اعصاب"داریم که بخش مهمی از اعمال حیاتی ما را انجام می دهند،و مانند سایر دستگاههای بدن مادی هستند و تحت قوانین ماده فعالیت می کنند.

ما غده هایی در زیر زبان داریم بنام"غده های بزاق"که هم فعالیت فیزیکی دارند و هم شیمیایی،هنگامی که غذا وارد دهان می شود،این چاههای آرتزین! بطور خودکار و کاملا اتوماتیک شروع بکار می کنند،و چنان حسابگرند که درست به همان اندازه که آب برای جویدن و نرم کردن غذا لازم است روی آن می پاشند، غذاهای آبدار،کم آب،خشک،هر کدام باندازه نیاز خود،سهمیه ای از آب دهان دریافت می دارند.

مواد اسیدی خصوصا هنگامی که زیاد غلیظ باشند،فعالیت این غده ها را افزایش می دهند،تا سهم بیشتری از آب دریافت دارند،و به اندازه کافی رقیق شوند و به دیوارهای معده زیانی نرسانند! و هنگامی که غذا را فرو بردیم فعالیت این چاهها خاموش می گردد،خلاصه نظام عجیبی بر این چشمه های جوشان حکومت می کند که اگر یک ساعت تعادل و حساب آنها بهم بخورد،یا دائما آب از"لب و لوچه"ما سرازیر است و یا

ص :256

باندازه ای زبان و گلوی ما خشک می شود که لقمه در گلوی ما گیر می کند!.

این کار"فیزیکی"بزاق است،ولی می دانیم کار مهمتر بزاق کار شیمیایی آن است،مواد مختلفی با آن آمیخته است که با غذا ترکیب می شوند و زحمت معده را کم می کنند.

ماتریالیستها می گویند:سلسله اعصاب و مغز ما شبیه غده های بزاقی و مانند آن دارای فعالیتهای فیزیکی و شیمیایی است(که به طور مجموع "فیزیک و شیمیایی"بان گفته می شود)و همین فعالیتهای"فیزیک و شیمیایی"است که ما نام آن را"پدیده های روحی"و یا"روح"می گذاریم.

آنها می گویند:هنگامی که مشغول فکر کردن هستیم یک سلسله امواج الکتریکی مخصوص از مغز ما برمی خیزد،این امواج را امروز با دستگاه هایی می گیرند و روی کاغذ ثبت می کنند،مخصوصا در بیمارستانهای روانی با مطالعه روی این امواج راههایی برای شناخت و درمان بیماران روانی پیدا می کنند، این فعالیت فیزیکی مغز ما است.

علاوه بر این سلولهای مغز بهنگام فکر کردن و یا سایر فعالیتهای روانی دارای یک رشته فعل و انفعالات شیمیایی هستند.

بنا بر این روح و پدیده های روحی چیزی جز خواص فیزیکی و فعل و انفعالات شیمیایی سلولهای مغزی و عصبی ما نمی باشد.

آنها از این بحث چنین نتیجه می گیرند.

1-همانطور که فعالیت غده های بزاقی و اثرات مختلف آن قبل از بدن نبوده و بعد از آن نیز نخواهد بود،فعالیت های روحی ما نیز با پیدایش مغز و دستگاه اعصاب،موجود می شوند،و با مردن آن می میرند! 2-روح از خواص جسم است،پس مادی است و جنبه ما ورای طبیعی ندارد.

3-روح مشمول تمام قوانینی است که بر جسم حکومت می کند.

ص :257

4-روح بدون بدن وجود مستقلی ندارد و نمی تواند داشته باشد.

***

2-"هنگام فکر کردن تغییرات مادی در سطح مغز بیشتر می شود،مغز بیشتر غذا می گیرد،و بیشتر مواد فسفری پس میدهد موقع خواب که مغز کار تفکر را انجام نمی دهد کمتر غذا میگیرد این خود دلیل بر مادی بودن آثار فکری است" (1).

3-مشاهدات نشان می دهد که وزن مغز متفکران عموما بیش از حد متوسط است(حد متوسط مغز مردان در حدود 1400 گرم و حد متوسط مغز زنان مقداری از آن کمتر است)این نشانه دیگری بر مادی بودن روح است.

4-اگر نیروی تفکر و تظاهرات روحی دلیل بر وجود روح مستقل باشد باید این معنی را در حیوانات نیز بپذیریم،زیرا آنها هم در حد خود ادراکاتی دارند خلاصه آنها می گویند ما احساس می کنیم که روح ما موجود مستقلی نیست و پیشرفتهای معلوم مربوط به انسان شناسی نیز این واقعیت را تایید می کند.

از مجموع این استدلالات چنین نتیجه می گیرند که پیشرفت و توسعه فیزیولوژی انسانی و حیوانی روز به روز این حقیقت را واضحتر می سازد که میان پدیده های روحی و سلولهای مغزی رابطه نزدیکی وجود دارد.

***

ستارگان آسمان پرداخت،صحنه شگفت انگیزی در برابر چشم او آشکار گردید که تا آن روز هیچ انسان دیگری ندیده بود،او فهمید کشف مهمی کرده است و از آن روز به بعد کلیه مطالعه اسرار جهان بالا بدست انسان افتاد! تا آن روز انسان شبیه پروانه ای بود که فقط چند شاخه اطراف خود را می دید اما هنگامی که دوربین را به چشم گرفت،مقدار قابل ملاحظه ای از درختان اطراف خود را در این جنگل بزرگ آفرینش نیز مشاهده کرد.

این مساله به تکامل خود ادامه داد تا اینکه دوربینهای بزرگ نجومی ساخته شد که قطر عدسی آنها پنج متر یا بیشتر بود،آنها را بر فراز کوه های بلندی که در منطقه مناسبی از نظر صافی هوا قرار داشت نصب کردند،این دوربینها که مجموع دستگاه آنها گاهی به اندازه یک عمارت چند طبقه می شد عوالمی از جهان بالا را به انسان نشان داد که چشم عادی حتی یک هزارم آن را ندیده بود.

حال فکر کنید اگر روزی تکنولوژی بشر اجازه ساختمان دوربینهایی به قطر یکصد متر با تجهیزاتی به اندازه یک شهر دهد چه عوالمی بر ما کشف خواهد شد؟! اکنون این سؤال پیش می آید که اگر این دوربینها را از ما بگیرید به طور قطع بخشی یا بخشهایی از معلومات و مشاهدات ما در باره آسمانها تعطیل خواهد شد،ولی آیا بیننده اصلی،ما هستیم یا دوربین است؟! آیا دوربین و تلسکوپ ابزار کار ما است که بوسیله آن می بینیم و یا فاعل کار و بیننده واقعی است؟! در مورد مغز نیز هیچکس انکار نمی کند که بدون سلولهای مغزی انجام تفکر و مانند آن ممکن نیست ولی آیا مغز ابزار کار روح است؟یا خود روح؟! کوتاه سخن آنکه:تمام دلائلی که مادیها در اینجا آورده اند فقط ثابت می کند که میان سلولهای مغزی و ادراکات ما،ارتباط وجود دارد،ولی هیچکدام از آنها اثبات نمی کند که مغز انجام دهنده ادراکات است نه ابزار ادراک(دقت کنید).

ص :260

و از اینجا روشن می شود اگر مردگان چیزی نمی فهمند به خاطر این است که ارتباط روح آنها با بدن از بین رفته،نه اینکه روح،فانی شده است،درست همانند کشتی یا هواپیمایی که دستگاه بی سیم آن همه از کار افتاده است،کشتی و راهنمایان و ناخدایان کشتی وجود دارند اما ساحل نشینان نمی توانند با آنها رابطه ای برقرار سازند،زیرا وسیله ارتباطی از میان رفته است.

***

برای توضیح این سخن باید به چند نکته توجه کرد:

نخست اینکه:آیا جهانی بیرون از وجود ما هست یا نه؟مسلما چنین جهانی وجود دارد،و ایده آلیستها که وجود جهان خارج را انکار می کنند و می گویند هر چه هست"مائیم"و"تصورات ما"و جهان خارج درست همانند صحنه هایی که در خواب می بینیم چیزی جز تصورات نیست،سخت در اشتباهند،و اشتباه آنها را در جای خود اثبات کرده ایم که چگونه ایده آلیستها در عمل رئالیست می شوند، و آنچه را در محیط کتابخانه خود می اندیشند هنگامی که به کوچه و خیابان و محیط زندگی معمولی قدم می گذارند همه را فراموش می کنند.

دیگر اینکه آیا ما از وجود جهان بیرون آگاه هستیم یا نه؟ قطعا پاسخ این سؤال نیز مثبت است،زیرا ما آگاهی زیادی از جهان بیرون خود داریم،و از موجوداتی که در اطراف ما با نقاط دور دست است اطلاعات فراوانی در اختیار ما هست.

اکنون این سؤال پیش می آید آیا جهان خارج به درون وجود ما می آید؟ مسلما نه،بلکه نقشه آن پیش ما است که با استفاده از خاصیت"واقع نمایی" به جهان بیرون وجود خود پی می بریم.

این واقع نمایی نمی تواند تنها خواص فیزیک و شیمیایی مغز باشد زیرا این خواص زائیده تاثرات ما از جهان بیرون است،و به اصطلاح معلول آنها است، درست همانند تاثیرهایی که غذا روی معده ما می گذارد.آیا تاثیر غذا روی معده و فعل و انفعال فیزیکی و شیمیایی آن سبب می شود که معده از غذاها آگاهی داشته باشد،پس چطور مغز ما می تواند از دنیا بیرون خود با خبر گردد؟! به تعبیر دیگر:برای آگاهی از موجودات خارجی و عینی یک نوع احاطه بر آنها لازم است،و این احاطه کار سلولهای مغزی نیست،سلولهای مغزی تنها از خارج متاثر می شوند،و این تاثر:همانند تاثر سایر دستگاههای بدن از وضع

ص :262

خارج است،این موضوع را ما به خوبی درک می کنیم.

اگر تاثر از خارج دلیلی بر آگاهی ما از خارج بود لازم بود ما با معده و زبان خود نیز بفهمیم در حالی که چنین نیست،خلاصه وضع استثنایی ادراکات ما دلیل بر آن است که حقیقت دیگری در آن نهفته است،که نظامش با نظام قوانین فیزیکی و شیمیایی کاملا تفاوت دارد(دقت کنید).

***

شخص هستم،نه شخص دیگر،البته درس خواندم،با سواد شده ام،تکامل یافته ام، و باز هم خواهم یافت، ولی یک آدم دیگر نشده ام،و به همین دلیل همه مردم از آغاز تا پایان عمر مرا یک آدم می شناسند یک نام دارم یک شناسنامه دارم و...

اکنون حساب کنیم و ببینیم این موجود واحدی که سراسر عمر ما را پوشانده چیست؟آیا ذرات و سلولهای بدن ما و یا مجموعه سلولهای مغزی و فعل و انفعالات آن است؟اینها که در طول عمر ما بارها عوض می شوند و تقریبا در هفت سال یک بار تمام سلولها تعویض می گردند،زیرا می دانیم در هر شبانه روز ملیونها سلول در بدن ما می میرد و ملیونها سلول تازه جانشین آن می شود،همانند ساختمانی که تدریجا آجرهای آن را برون آورند،و آجرهای تازه ای جای آن کار بگذارند این ساختمان بعد از مدتی بکلی عوض می شود اگر چه مردم سطحی متوجه نشوند،و یا همانند استخر بزرگی که از یک طرف آهسته آهسته آب وارد آن می شود،و از طرف دیگر خارج می گردد،بدیهی است بعد از مدتی تمام آب استخر عوض می شود، اگر چه افراد ظاهر بین توجه نداشته باشند و آن را به همان حال ثابت ببینند.

به طور کلی هر موجودی که دریافت غذا می کند و از سوی دیگر مصرف غذا دارد تدریجا"نوسازی"و"تعویض"خواهد شد.

بنا بر این یک آدم هفتاد ساله احتمالا ده بار تمام اجزای بدن او عوض شده است روی این حساب اگر همانند مادیها انسان را همان جسم و دستگاههای مغزی و عصبی و خواص فیزیک و شیمیایی آن بدانیم باید این"من"در 70 سال ده بار عوض شده باشد و همان شخص سابق نباشد در حالی که هیچ وجدانی این سخن را نخواهد پذیرفت.

از اینجا روشن می شود که غیر از اجزای مادی،یک حقیقت واحد ثابت در سراسر عمر،وجود دارد که همانند اجزای مادی تعویض نمی شود و اساس وجود،را همان تشکیل می دهد و عامل وحدت شخصیت ما همان است.

ص :264

پرهیز از یک اشتباه بعضی تصور می کنند سلولهای مغزی عوض نمی شوند و می گویند:در کتابهای فیزیولوژی خوانده ایم که تعداد سلولهای مغزی از آغاز تا آخر عمر یکسان است، یعنی هرگز کم و زیاد نمی شوند،بلکه فقط بزرگ می شوند،اما تولید مثل نمی کنند،و به همین جهت اگر ضایعه ای برای آنها پیش بیاید قابل ترمیم نیستند، بنا بر این ما یک واحد ثابت در مجموع بدن داریم که همان سلولهای مغزی است، و این حافظ وحدت شخصیت ماست.

اما این اشتباه بزرگی است،زیرا آنها که این سخن را می گویند،دو مساله را با یکدیگر اشتباه کرده اند،آنچه در علم امروز ثابت شده این است که سلولهای مغزی از آغاز تا پایان عمر از نظر تعداد ثابت است،و کم و زیاد نمی شود.

نه اینکه ذرات تشکیل دهنده این سلولها تعویض نمی گردند،زیرا همانطور که گفتیم سلولهای بدن دائما غذا دریافت می کنند و نیز تدریجا ذرات کهنه را از دست می دهند،درست همانند کسی هستند که دائما از یک طرف دریافت و از طرف دیگر پرداخت دارد،مسلما سرمایه چنین کسی تدریجا عوض خواهد شد اگر چه مقدار آن عوض نشود،همانند همان استخر آبی که از یک سو آب به آن می ریزد و از سوی دیگر آب از آن خارج می شود،پس از مدتی محتویات آن به کلی تعویض می گردد،اگر چه مقدار آب ثابت مانده است.

(در کتابهای فیزیولوژی نیز به این مسئله اشاره شده است به عنوان نمونه به کتاب هورمونها صفحه 11 و کتاب فیزیولوژی حیوانی تالیف دکتر محمود بهزاد و همکاران صفحه 32 مراجعه شود)بنا بر این سلولهای مغزی نیز ثابت نیستند و همانند سایر سلولها عوض می شوند.

***

ص :265

از کره زمین بزرگتر است و همچنین کهکشانهایی را که میلیونها بار از خورشید ما وسیعترند همه را در فکر خود مجسم کنیم،این نقشه ها اگر بخواهند در سلولهای کوچک مغزی ما پیاده شوند طبق قانون عدم انطباق بزرگ بر کوچک امکان پذیر نیست،پس باید به وجودی ما فوق این جسم اعتراف کنیم که مرکز پذیرش این نقشه های بزرگ می باشد.

کنیم و نقشه بزرگ واقعی را در ذهن خود منعکس نمائیم،حالا این سؤال پیش می آید که آن پرده بزرگی که میکروفیلمهای ذهنی ما روی آن به صورت عظیم منعکس می گردد کجا است.

آیا این پرده بزرگ همان سلولهای مغزی هستند؟قطعا نه.و آن نقشه جغرافیایی کوچک را که ما در عدد بزرگ ضرب می کنیم و تبدیل به نقشه عظیمی می نمائیم،مسلما محلی لازم دارد،آیا می تواند سلولهای کوچک مغزی باشد.

به عبارت روشنتر:در مثال میکروفیلم و نقشه جغرافیایی آنچه در خارج وجود دارد،همان فیلمها و نقشه های کوچک هستند،ولی در نقشه های ذهنی ما این نقشه ها درست به اندازه وجود خارجی آنها می باشند و قطعا محلی لازم دارند به اندازه خودشان و می دانیم سلولهای مغزی کوچکتر از آن است که بتواند آنها را با آن عظمت منعکس سازد.

کوتاه سخن اینکه:ما این نقشه های ذهنی را با همان بزرگی که در خارج دارند تصور می کنیم و این تصور عظیم نمی تواند در سلول کوچکی منعکس گردد، بنا بر این نیازمند به محلی است و از اینجا به وجود حقیقی ما فوق این سلولها پی می بریم.

***

ولی پدیده های ذهنی دارای این خواص و آثار نیستند،ما می توانیم جهانی همانند جهان فعلی در ذهن خود ترسیم کنیم،بی آنکه احتیاج به گذشت زمان و جنبه های تدریجی داشته باشد.

از این گذشته صحنه هایی که مثلا از زمان کودکی در ذهن ما نقش بسته با گذشت زمان نه کهنه می شود و نه فرسوده،و همان شکل خود را حفظ کرده است،ممکن است مغز انسان فرسوده شود ولی با فرسوده شدن مغز خانه ای که نقشه اش از بیست سال قبل در ذهن ما ثبت شده فرسوده نمی گردد و از یک نوع ثبات که خاصیت جهان ما ورای ماده است برخوردار است.

روح ما نسبت به نقش ها و عکسها خلاقیت عجیبی دارد و در یک آن می توانیم بدون هیچ مقدمه ای هر گونه نقشی را در ذهن ترسیم کنیم،کرات آسمانی،کهکشانها و یا موجودات زمینی دریاها و کوه ها و مانند آن،این خاصیت یک موجود مادی نیست،بلکه نشانه موجودی ما فوق مادی است.

به علاوه ما می دانیم مثلا 2+2 4 شکی نیست که طرفین این معادله را می توانیم تجزیه کنیم یعنی عدد دو را تجزیه نمائیم،و یا عدد چهار را،ولی این برابری را هرگز نمی توانیم تجزیه کنیم و بگوئیم برابری دو نیم دارد و هر نیمی غیر از نیم دیگر است،برابری یک مفهوم غیر قابل تجزیه است یا وجود دارد و یا وجود ندارد هرگز نمی توان آن را دو نیم کرد.

بنا بر این،این گونه مفاهیم ذهنی قابل تجزیه نیستند و به همین دلیل نمی توانند مادی باشند زیرا اگر مادی بودند قابل تجزیه بودند و باز به همین دلیل روح ما که مرکز چنین مفاهیم غیر مادی است نمی تواند مادی بوده باشد بنا بر این ما فوق ماده است(دقت کنید) (1).

ص :269

در پیوند این آیات با آیه قبل،علاوه بر آنچه گفته شد این احتمال نیز وجود دارد که در آخرین جمله بحث گذشته خواندیم"تنها بهره اندکی از علم و دانش به شما داده شده است".

و در آیات مورد بحث می خوانیم که خداوند حتی بهره ای را که از علم و دانش به پیامبرش داده است می تواند باز پس بگیرد،پس همه چیز شما حتی علم و آگاهیتان از سوی او است.

*** آیه بعد که به صورت استثناء آمده است می گوید"اگر ما این علم و دانش را از تو نمی گیریم رحمت پروردگار تو است"( إِلاّٰ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ ).

رحمتی است برای هدایت و نجات خودت و رحمتی است برای هدایت و نجات جهان بشریت و این رحمت در واقع دنباله همان رحمت آفرینش است.

آن خدایی که به مقتضای رحمت عام و خاصش،انسانها را آفرید و لباس هستی که برترین لباس تکامل است در اندامشان پوشانید،همان خدا برای پیمودن این راه،به مقتضای رحمتش،به آنها کمک می کند،رهبرانی آگاه و معصوم،خستگی ناپذیر و دلسوز،و مهربان و پر استقامت برای هدایتشان مبعوث می نماید،همین رحمت است که ایجاب می کند هرگز روی زمین از حجت الهی خالی نماند.

و در پایان آیه به عنوان تاکید،یا به عنوان بیان دلیل بر جمله سابق می گوید:

"فضل پروردگار بر تو بزرگ بوده است"( إِنَّ فَضْلَهُ کٰانَ عَلَیْکَ کَبِیراً ).

وجود زمینه این فضل در دل تو که با آب عبادت و تهذیب نفس و جهاد آبیاری شده از یک سو،و نیاز مبرم بندگان به چنین رهبری از سویی دیگر،ایجاب کرده است که فضل خدا بر تو فوق العاده زیاد باشد:

درهای علم را به روی تو بگشاید،از اسرار هدایت انسان آگاهت سازد، و از خطاها محفوظت دارد،تا الگو و اسوه ای برای همه انسانها تا پایان

ص :271

جهان باشی.

ضمنا ذکر این نکته نیز لازم است که جمله استثنائیه فوق با آنچه در آیه قبل آمده است ارتباط دارد،و مفهوم مستثنی و مستثنی منه چنین است"اگر ما بخواهیم می توانیم این وحی را که بر تو فرستاده ایم بگیریم ولی چنین نمی کنیم چرا که رحمت الهی شامل حال تو و مردم است (1).

روشن است که این گونه استثناها دلیل بر این نیست که ممکن است خداوند عملا روزی این رحمت را از پیامبرش بگیرد،بلکه دلیل بر آنست که پیامبر ص نیز چیزی از خود ندارد،علم و دانش و وحی آسمانی او همه از ناحیه خدا و بسته به مشیت او است.

ص :272

بعضی نیز خواسته اند پیوند این آیه را با آیات گذشته از نظر مقایسه اسرار آمیز بودن روح با اسرار آمیز بودن قرآن بیان کنند (1)ولی پیوندی را که در بالا گفتیم روشنتر به نظر می رسد.

به هر حال خدا روی سخن را در اینجا به پیامبر ص کرده،می گوید:

"به آنها بگو اگر تمام انسانها و پریان اجتماع و اتفاق کنند تا همانند این قرآن را بیاورند قادر نخواهند بود هر چند یکدیگر را معاضدت و کمک کنند" ( قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلیٰ أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هٰذَا الْقُرْآنِ لاٰ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کٰانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً ).

این آیه با صراحت تمام،همه جهانیان را اعم از کوچک و بزرگ،عرب و غیر عرب،انسانها و حتی موجودات عاقل غیر انسانی،دانشمندان،فلاسفه،ادباء، مورخان،نوابغ و غیر نوابغ،خلاصه همه را بدون استثناء دعوت به مقابله با قرآن کرده است و می گوید اگر فکر می کنید قرآن سخن خدا نیست و ساخته مغز بشر است،شما هم انسان هستید،همانند آن را بیاورید و هر گاه بعد از تلاش و کوشش همگانی،خود را ناتوان یافتید،این بهترین دلیل بر معجزه بودن قرآن است.

این دعوت به مقابله که در اصطلاح علماء عقائد،"تحدی"نامیده می شود یکی از ارکان هر معجزه است،و هر جا چنین تعبیری به میان آمد به روشنی می فهمیم که آن موضوع،از معجزات است.

***

پیامبر ص بوده است،امروز هم هست،فردا نیز خواهد بود.

3-تعبیر به اجتماع،اشاره به مساله همکاری و همفکری و تعاون و تعاضد است که مسلما بازده کار انسانها را صدها یا هزاران برابر می کند.

4-جمله"و لَوْ کٰانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً "(هر چند بعضی،بعض دیگر را یاری و کمک کنند)تاکید مجددی است روی مساله همفکری و تعاون، و ضمنا اشاره سربسته ای است به اهمیت و تاثیر این کار در پیشبرد هدفها.

5-تعبیر به" بِمِثْلِ هٰذَا الْقُرْآنِ "تعبیر جامعی است که شباهت و همانندی را در تمام زمینه ها می رساند،یعنی مثل آن از نظر فصاحت،مثل آن از نظر محتوی و مثل آن از نظر انسان سازی،بحثهای علمی،قانونهای حیاتبخش اجتماعی،تاریخ خالی از خرافات،پیشگوییهای مربوط به آینده و امثال آن.

6-دعوت از همه انسانها دلیل بر این است که در مساله اعجاز تنها جنبه الفاظ قرآن و فصاحت و بلاغت مطرح نیست،چرا که اگر چنین بود دعوت از ناآشنایان به زبان عربی بی فایده بود.

7-یک معجزه گویا و رسا آنست که آورنده آن مخالفان را نه تنها دعوت به مقابله کند بلکه آنها را با وسائل مختلف به این کار تحریک و تشویق نموده، و به اصطلاح بر سر غیرت آورد،تا آنچه را در توان دارند به کار گیرند،سپس که عجز آنها نمایان شد،عمق و عظمت اعجاز روشن گردد.

در آیه مورد بحث این موضوع کاملا عملی شده است،زیرا از یک سو پای همه انسانها را به میان کشیده،و با تصریح به ناتوانی آنها طی جمله" لاٰ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ "آنها را برانگیخته و با جمله" وَ لَوْ کٰانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً "تحریک بیشتری نموده است.

*** آیه بعد در واقع بیان یکی از جنبه های اعجاز قرآن یعنی"جامعیت"

ص :275

آن است،می گوید:"ما برای مردم در این قرآن از هر نمونه ای از انواع معارف بیان کردیم"( وَ لَقَدْ صَرَّفْنٰا لِلنّٰاسِ فِی هٰذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ ).

"ولی با این حال اکثر مردم جاهل و نادان جز انکار حق،و نادیده گرفتن دلائل هدایت،عکس العملی نشان ندادند"( فَأَبیٰ أَکْثَرُ النّٰاسِ إِلاّٰ کُفُوراً ) "صرفنا"از ماده"تصریف"به معنی تغییر،یا تبدیل و از حالی به حالی کردن آمده است.

"کفور"به معنی انکار حق است.

براستی این تنوع محتویات قرآن،آن هم از انسانی درس نخوانده،عجیب است،چرا که در این کتاب آسمانی،هم دلائل متین عقلی با ریزه کاریهای مخصوصش در زمینه عقائد آمده،و هم بیان احکام متین و استوار بر اساس نیازمندیهای بشر در همه زمینه ها،هم بحثهای تاریخی قرآن در نوع خود بی نظیر،هیجان انگیز، بیدارگر،دلچسب،تکان دهنده و خالی از هر گونه خرافه است.

و هم مباحث اخلاقیش که با دلهای آماده همان کار را می کند که باران بهار با زمینهای مرده! مسائل علمی که در قرآن مطرح شده،پرده از روی حقایقی برمی دارد که حد اقل در آن زمان برای هیچ دانشمند شناخته نشده بود.

خلاصه قرآن در هر وادی گام می نهد،عالیترین نمونه را ارائه می دهد.

آیا با توجه به اینکه معلومات انسان محدود است(همانگونه که در آیات گذشته به آن اشاره شده،مخصوصا با توجه به اینکه پیامبر اسلام در محیطی پرورش یافته بود که از همان علم و دانش محدود بشری آن زمان نیز خبری نبود، آیا وجود اینهمه محتوای متنوع در زمینه های توحیدی و اخلاقی و اجتماعی و سیاسی و نظامی دلیل بر این نیست که از مغز انسان تراوش نکرده بلکه از ناحیه

ص :276

خدا است).

و به همین دلیل اگر جن و انس جمع شوند که همانند آن را بیاورند قادر نخواهند بود.

فرض کنیم تمام دانشمندان امروز و متخصصان علوم مختلف جمع شوند دائرة المعارفی تنظیم کنند و آن را در قالب بهترین عبارات بریزند ممکن است این مجموعه برای امروز جامعیت داشته باشد اما مسلما برای پنجاه سال بعد نه تنها ناقص و نارسا است بلکه آثار کهنگی از آن می بارد.

در حالی که قرآن در هر عصر و زمانی که خوانده می شود-مخصوصا در عصر ما-آن چنان است که گویی"امروز"و"برای امروز"نازل شده و هیچ اثری از گذشت زمان در آن دیده نمی شود.

ص :277

بگو منزه است پروردگارم(از این سخنان بی ارزش)مگر من جز بشری هستم فرستاده خدا؟!

و کتاب آسمانی بر من نازل کرده اگر آن را بپذیرید به نفع شما در دنیا و آخرت خواهد بود و اگر نپذیرید صبر می کنم تا خدا میان من و شما داوری کند.

گفتند بسیار خوب،حال که چنین می گویی هیچ شهری تنگ تر از شهر ما نیست(اطراف مکه را کوه های نزدیک به هم فرا گرفته)از پروردگارت بخواه این کوه ها را عقب بنشاند و نهرهای آب همچون نهرهای شام و عراق در این سرزمین خشک و بی آب و علف جاری سازد.

و نیز از او بخواه نیاکان ما را زنده کند و حتما"قصی بن کلاب"باید در میان آنها باشد چرا که پیر مرد راستگویی است!تا ما از آنها بپرسیم آنچه را تو می گویی حق است یا باطل؟!:

پیامبر با بی اعتنایی فرمود:من مامور به این کارها نیستم.

گفتند اگر چنین نمی کنی لا اقل از خدایت بخواه که فرشته ای بفرستد و تو را تصدیق کند،و برای ما باغها و گنجها و قصرها از طلا قرار دهد! فرمود:به این امور هم مبعوث نشده ام،من دعوتی از ناحیه خدا دارم اگر می پذیرید چه بهتر و الا خداوند میان من و شما داوری خواهد کرد.

گفتند پس قطعاتی از سنگهای آسمانی را-آن گونه که گمان می کنی خدایت هر وقت بخواهد می تواند بر سر ما بیفکند-بر ما فرود آر! فرمود:این مربوط به خدا است اگر بخواهد می کند.

یکی از آن میان صدا زد:ما با این کارها نیز ایمان نمی آوریم،هنگامی ایمان خواهیم آورد که خدا و فرشتگان را بیاوری و در برابر ما قرار دهی! پیامبر(هنگامی که این لاطائلات را شنید)از جا برخاست تا آن مجلس را ترک کند بعضی از آن گروه به دنبال حضرت حرکت کردند و گفتند:

ای محمد قوم تو هر پیشنهادی کردند قبول نکردی،سپس اموری در رابطه با خودشان خواستند آن را هم انجام ندادی،سرانجام از تو خواستند عذابی را

ص :280

که تهدیدشان به آن می کنی بر سرشان فرود آری آن را هم انجام ندادی، به خدا سوگند هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد تا نردبانی به آسمان قرار دهی و مقابل چشم ما از آن بالا روی،و چند نفر از ملائکه را پس از بازگشت با خود بیاوری!و نامه ای در دست داشته باشی که گواهی بر صدق دعوتت دهد!.

ابو جهل گفت(ولش کنید)او جز دشنام به بتها و نیاکان ما کار دیگری بلد نیست!،و من با خدا عهد کرده ام صخره ای بردارم و هنگامی که سجده کرد بر مغز او بکوبم!! پیامبر ص در حالی که قلبش را هاله ای از اندوه و غم به خاطر جهل و لجاجت و استکبار این قوم فرا گرفته بود از نزد آنها بازگشت...

در این هنگام آیات فوق نازل شد و به گفتگوهای آنها پاسخ داد (1).

***

1-نخست می گوید:"و آنها گفتند ما هرگز به تو ایمان نمی آوریم مگر اینکه از این سرزمین چشمه پر آبی برای ما خارج کنی"!( وَ قٰالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتّٰی تَفْجُرَ لَنٰا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً ).

"فجور و تفجیر"به معنی شکافتن است اعم از شکافتن زمین به وسیله چشمه ها و یا شکافتن افق به وسیله نور صبحگاهان(البته تفجیر مبالغه بیشتری نسبت به فجور را می رساند).

"ینبوع"از ماده"نبع"محل جوشش آب است،بعضی گفته اند که ینبوع چشمه آبی است که هرگز خشک نمی شود.

*** 2-:یا اینکه باغی از درختان خرما و انگور در اختیار تو باشد که جویبارها و نهرها در لابلای درختانش به جریان اندازی"!( أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهٰارَ خِلاٰلَهٰا تَفْجِیراً ).

3-"یا آسمان را آن چنان که می پنداری قطعه قطعه بر سر ما فرود آری" ( أَوْ تُسْقِطَ السَّمٰاءَ کَمٰا زَعَمْتَ عَلَیْنٰا کِسَفاً ).

4-:"یا خداوند و فرشتگان را در برابر ما رو در رو بیاوری"( أَوْ تَأْتِیَ بِاللّٰهِ وَ الْمَلاٰئِکَةِ قَبِیلاً ).

"قبیل"گاهی به معنی کفیل و ضامن تفسیر شده،و گاه به معنی چیزی که در مقابل انسان قرار می گیرد و رو در روی او قرار دارد،بعضی نیز آن را جمع "قبیله"به معنی جماعت دانسته اند.

طبق معنی اول تفسیر آیه چنین می شود:تو باید خدا و فرشتگان را به عنوان ضامن صدق گفتارت بیاوری.

و طبق معنی دوم چنین است:تو باید خدا و فرشتگان را بیاوری و در برابر ما قرار دهی.

و اما طبق معنی سوم مفهوم آیه چنین است تو باید خدا و فرشتگان را گروه،گروه نزد ما آوری!.

ص :282

باید توجه داشت که این مفاهیم سه گانه با هم منافات و تضادی ندارند، و ممکن است همه در مفهوم آیه جمع شوند،چرا که استعمال لفظ واحد در اکثر از معنی نزد ما هیچ مانع ندارد.

*** 5-:"یا اینکه خانه ای از طلا داشته باشی،خانه ای پر نقش و نگار و زینتی" ( أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ ).

"زخرف"در اصل به معنی زینت است،و از آنجا که طلا یکی از فلزات معروف زینتی است به آن زخرف گفته می شود خانه های پر نقش و نگار را نیز "زخرف"می گویند،و همچنین سخنان پر آب و رنگ فریبنده را گفتار مزخرف می نامند.

6-"یا به آسمان بالا روی!ولی هرگز تنها به آسمان بالا رفتنت ایمان نخواهیم آورد مگر اینکه نامه ای همراه خود برای ما بیاوری که آن را بخوانیم"! ( أَوْ تَرْقیٰ فِی السَّمٰاءِ وَ لَنْ نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتّٰی تُنَزِّلَ عَلَیْنٰا کِتٰاباً نَقْرَؤُهُ ).

در پایان این آیات می خوانیم که خداوند به پیامبرش دستور می دهد که در برابر این پیشنهادهای ضد و نقیض و بی پایه و گاهی مضحک"بگو پاک و منزه است پروردگار من از این اوهام"( قُلْ سُبْحٰانَ رَبِّی ).

"آیا من جز انسانی فرستاده خدا بیشترم"( هَلْ کُنْتُ إِلاّٰ بَشَراً رَسُولاً ).

***

قدرت رؤسای مکه را تشکیل می داد هم چنان بر جا بماند،و پیامبر اسلام را به هر وسیله ممکن است از ادامه راه توحید بازدارند.

ولی پیامبر دو جواب منطقی و روشن در یک عبارت کوتاه به آنها داد.

نخست اینکه پروردگار منزه از اینگونه امور است،منزه است از اینکه تحت فرمان این و آن قرار گیرد و تسلیم پیشنهادهای واهی و بی اساس سبک مغزان گردد( سُبْحٰانَ رَبِّی ).

دیگر اینکه:قطع نظر از آنچه گذشت اصولا آوردن معجزات کار من نیست، من بشری هستم همچون شما،با این تفاوت که رسول خدایم،ارسال معجزات کار او است،و به اراده و فرمان او انجام می گیرد،من حتی حق ندارم پیش خود چنین تقاضایی کنم،او هر وقت لازم بداند برای اثبات صدق دعوت پیامبرش هر معجزه ای که لازم باشد می فرستد( هَلْ کُنْتُ إِلاّٰ بَشَراً رَسُولاً ).

درست است که این دو پاسخ با هم ارتباط و پیوند دارند،ولی در عین حال دو پاسخ محسوب می شوند،یکی ضعف بشر را در برابر این امر اثبات می کند، و دیگری منزه بودن خدای بشر را از قبول اینگونه معجزات اقتراحی.

اصولا پیامبر یک خارق العاده گر نیست که در جایی بنشیند و هر کسی از در وارد شود پیشنهاد اعجازی به میل خود کند و اگر نپسندیدند پیشنهاد دیگری مطرح نماید،و خلاصه قوانین و سنن آفرینش را به بازی بگیرد،و بعد از اینهمه نیز اگر مایل بود بپذیرد و اگر میل مبارکش اقتضا نکرد با بهانه ای شانه خالی کند.

وظیفه پیامبر اثبات ارتباط خود به خدا از طریق آوردن معجزه است،و هر گاه به قدر کافی معجزه نشان دهد دیگر هیچگونه وظیفه ای در این رابطه ندارد.

او حتی زمان نزول معجزات را ممکن است نتواند پیش بینی کند و تنها در جایی از خداوند تقاضای معجزه می کند که بداند خدا به این امر راضی است.

***

ص :284

در هر دو زمینه است.

بگذریم از پیشنهادهای کودکانه یا احمقانه آنها مانند اینکه اگر راست می گویی عذاب الهی را بر ما بفرست و قطعات سنگهای آسمانی را بر سر و مغز ما فرود آور!.

یا اینکه نردبانی بگذار و به آسمان صعود کن و از آنجا نامه فدایت شوم برای ما بیاور! و یا اینکه خدا و فرشتگان را دسته جمعی نزد ما احضار کن.

حتی پیشنهاد نکردند ما را نزد او ببر،چه جهل و غرور و تکبری این انسان بی مغز دارد؟! ***

بوده است،مانند احضار کردن خداوند و فرشتگان.و یا نامه مخصوص از آسمان لا بد به نام و نشان آنها آوردن! بعضی دیگر اقتراحی بوده که اگر عملی می شد اثری از تقاضاکنندگان باقی نمی ماند تا ایمان بیاورند یا نیاورند(مانند نازل شدن سنگهای آسمانی بر سر آنها).

بقیه پیشنهادهای آنان در داشتن یک زندگی مرفه و کاملا تجملاتی با مال و ثروت فراوان خلاصه می شده است در حالی که می دانیم پیامبران برای چنین کاری نیامده اند.

و اگر فرض کنیم بعضی از اینها هیچیک از این اشکالات را نداشته می دانیم صرفا به منظور بهانه جویی بوده است،به قرینه بخشهای دیگر این آیات و می دانیم وظیفه پیامبر این نیست که در مقابل پیشنهادات بهانه جویان تسلیم گردد،بلکه وظیفه او ارائه معجزه است به مقداری که صدق دعوت او ثابت شود،و بیش از این چیزی بر او نیست.

2-پاره ای از این تعبیرات خود این آیات با صراحت می گوید که این درخواست کنندگان تا چه اندازه بهانه جو و لجوج بودند،آنها در حالی که پیشنهاد صعود بر آسمان را به پیامبر می کنند با صراحت می گویند اگر به آسمان هم صعود کنی ما ایمان نخواهیم آورد،مگر اینکه نامه ای برای ما از آسمان با خود آوری.

اگر به راستی آنها تقاضای معجزه داشتند،پس چرا می گویند صعود بر آسمان نیز برای ما کافی نیست؟آیا قرینه ای از این واضحتر برای غیر منطقی بودن آنها پیدا می شود؟ 3-از همه اینها گذشته ما می دانیم که معجزه کار خدا است نه کار پیامبر، در حالی که لحن سخن این بهانه جویان به وضوح نشان می دهد که آنها معجزه را کار پیامبر می دانستند،لذا تمام افعال را به شخص پیامبر نسبت می دادند:

ص :287

تو باید این زمین را بشکافی و نهرهای آب در آن جاری کنی،تو باید سنگهای آسمان را بر سرمان فرود آوری،تو باید خدا و فرشتگان را نزد ما ظاهر کنی!.

در حالی که بر پیامبر لازم است این پندار را از مغز آنها بیرون کند و به آنها ثابت نماید که من نه خدا هستم،نه شریک خدا و اعجاز تنها کار او است،من بشری هستم همانند انسانهای دیگر با این تفاوت که وحی بر من نازل می شود.و آن مقدار که از اعجاز نیز لازم بوده خودش در اختیارم گذارده است،بیش از این کاری از دست من ساخته نیست،مخصوصا جمله" سُبْحٰانَ رَبِّی "گواهی است بر همین معنی چرا که مقام پروردگار را از داشتن هر گونه شریک و شبیه پاک می شمرد.

به همین دلیل با اینکه در قرآن معجزات متعددی به عیسی نسبت داده شده است از قبیل زنده کردن مردگان و شفای بیماران غیر قابل علاج و یا کور مادرزاد ولی با اینحال در تمام این موارد کلمه"باذنی"یا"باذن اللّٰه"که آن را منحصرا منوط به فرمان پروردگار می داند آمده است،تا روشن شود این معجزات گر چه به دست مسیح ظاهر شده اما از خود او نبوده است بلکه همه به فرمان خدا بوده (1).

4-وانگهی کدام عقل باور می کند انسانی دعوی پیامبری نماید و حتی خود را خاتم پیامبران بداند و برای انبیای گذشته در کتاب آسمانیش هر گونه معجزات ذکر کند ولی خودش از آوردن هر گونه معجزه سر باز زند؟! آیا مردم نخواهند گفت تو چگونه پیامبری هستی که نمی توانی هیچیک از معجزاتی را که خودت برای دیگران قائلی بیاوری؟ تو مدعی هستی از همه آنها برتری و سرآمدی در حالی که شاگرد آنها هم نخواهی شد.

پیامبر در مقابل اینگونه سخنان چه می توانست بگوید؟

ص :288

و این خود نشانه زنده ای است بر اینکه او در موقع لزوم معجزاتی عرضه کرده است،بنا بر این روشن می شود اگر پیامبر در این آیات تسلیم پیشنهادهای آنها نشده حتما پیشنهادهای بی پایه و بهانه جوئیهای بی اساسی بوده است و گرنه در برابر پیشنهاد منطقی و معقول تسلیم بوده است.

آیا باور کردنی است که این مقام والا و بسیار مهم بر عهده انسانی گذارده شود؟ آیا نباید این رسالت عظیم بر دوش نوع برتری همچون فرشتگان بگذارند.

تا از عهده آن بخوبی برآید،انسانی خاکی کجا و رسالت الهی کجا؟افلاکیان شایسته این مقامند نه خاکیان!.

این منطق سست و بی پایه مخصوص بیک گروه و دو گروه نبود،بلکه شاید اکثر افراد بی ایمان در طول تاریخ در برابر پیامبران به آن توسل جسته اند:

قوم نوح در مخالفت خود با این پیامبر بزرگ فریاد می زدند" مٰا هٰذٰا إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ ".

"این تنها انسانی همانند شما است".(آیه 24 سوره مؤمنون).

قوم بی ایمان معاصر هود می گفتند" مٰا هٰذٰا إِلاّٰ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمّٰا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ مِمّٰا تَشْرَبُونَ ".

"این انسانی همانند شما است،از آنچه می خورید می خورد و از آنچه می نوشید می نوشد"(آیه 33 مؤمنون).

حتی اضافه می کردند که اگر شما از بشری همانند خودتان اطاعت کنید زیانکارید( وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذاً لَخٰاسِرُونَ )(آیه 34 مؤمنون).

عین این ایراد را به پیامبر اسلام ص نیز می کردند و می گفتند:" مٰا لِهٰذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعٰامَ وَ یَمْشِی فِی الْأَسْوٰاقِ لَوْ لاٰ أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ فَیَکُونَ مَعَهُ نَذِیراً ).

"چرا این پیامبر غذا میخورد،و در بازارها راه میرود؟لا اقل چرا فرشته ای همراه او نازل نشده که همراه او مردم را انذار کند؟(آیه 7 سوره فرقان).

*** قرآن در یک جمله کوتاه و روشن پاسخ پر معنایی به همه آنها داده می گوید:

ص :290

"بگو حتی اگر در روی زمین فرشتگانی بودند که با آرامش گام می زدند،ما از آسمان فرشته ای را به عنوان پیامبر بر آنها نازل می کردیم"( قُلْ لَوْ کٰانَ فِی الْأَرْضِ مَلاٰئِکَةٌ یَمْشُونَ مُطْمَئِنِّینَ لَنَزَّلْنٰا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّمٰاءِ مَلَکاً رَسُولاً ).

یعنی همواره رهبر باید از جنس پیروانش باشد،انسان برای انسانها و فرشته برای فرشتگان.

دلیل این همگونی رهبر و پیروان نیز روشن است،زیرا از یک سو مهمترین بخش تبلیغی یک رهبر بخش تبلیغی عملی او است.همان الگو بودن و اسوه بودن، و این تنها در صورتی ممکن است که دارای همان غرائز و احساسات،و همان ساختمان جسمی و روحی باشد،و گرنه پاکی فرشته ای که نه شهوت جنسی دارد و نه نیاز به مسکن و لباس و غذا،و نه سایر غرائز انسانی در آن موجود است،هیچگاه نمی تواند سرمشقی برای انسانها باشد، بلکه مردم می گویند او از دل ما خبر ندارد،و نمی داند چه طوفانهایی بر اثر شهوت و غضب در روح ما جریان دارد،او تنها برای دل خودش سخنی می گوید،او اگر احساسات ما را داشت مثل ما بود یا بدتر!اعتباری به حرفهای او نیست!.

اما هنگامی که رهبری همچون علی ع بگوید:"انما هی نفسی اروضها بالتقوی لتاتی آمنة یوم الخوف الاکبر" (1).

"منهم نفسی همچون شما دارم اما بوسیله تقوا آن را مهار میکنم تا در روز قیامت در امن و امان باشد"در چنین حالتی می تواند الگو و اسوه باشند.

از سوی دیگر رهبر باید همه دردها،نیازها،و خواسته های پیروان خود را بخوبی درک کند تا برای درمان و پاسخگویی به آن آماده باشد،و مشمول گفته شاعر:"آگه نیی از حال من مشکل همین است"نگردد.

مخصوصا به همین دلیل پیامبران از میان توده های مردم برخاسته اند،

ص :291

و دورانهایی از سختترین نوع زندگی را غالبا تحمل کرده اند،تا همه تلخیهای زندگی را بچشند و حقایق دردناک را لمس کنند و خود را برای درمان آنها آماده و مهیا سازند.

***

3-علامه طباطبائی در تفسیر"المیزان"از کلمه"ارض"در آیه فوق چنین استفاده می کند که طبیعت زندگی مادی در روی زمین طبیعت نیاز به وجود پیامبر است و بدون آن زندگی هرگز سامان نمی پذیرد.

و علاوه این کلمه را اشاره لطیفی به مسئله جاذبه زمین میداند چرا که راه رفتن توام با آرامش و اطمینان بدون وجود آن امکان پذیر نیست.

***

ص :293

نخست می گوید:اگر آنها دلائل روشن تو را در رابطه با توحید و نبوت و معاد نپذیرند به آنها اعلام کن و"بگو همین بس که خدا میان من و شما گواه باشد،چرا که او از حال بندگانش آگاه،و نسبت به کارشان بینا است"( قُلْ کَفیٰ بِاللّٰهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ إِنَّهُ کٰانَ بِعِبٰادِهِ خَبِیراً بَصِیراً ) (1).

در حقیقت دو هدف از بیان این عبارت در نظر بوده است:نخست اینکه:

مخالفان متعصب لجوج را تهدید کند که خداوند آگاه و بینا،شاهد و گواه اعمال ما و شما است،گمان نکنید از محیط قدرت او بیرون خواهید رفت،و یا چیزی از اعمالتان بر او مخفی می ماند.

دیگر اینکه پیامبر ص با بیان این عبارت ایمان قاطع خود را به آنچه گفته است ظاهر سازد چرا که قاطعیت گوینده در سخن خود،اثر عمیق روانی در شنونده دارد،باشد که این تعبیر محکم و قاطع که توأم با یک نوع تهدید ملایم نیز می باشد در آنها اثر بگذارد قلبشان را تکان دهد و فکرشان را بیدار کند و به راه راست بخواند.

*** سپس اضافه می کند"تنها کسی هدایت می یابد که خدا نور هدایت را به قلبش بیفکند"( وَ مَنْ یَهْدِ اللّٰهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ ).

"اما آنها را که خدا(بخاطر اعمالشان)گمراه ساخته است هرگز اولیاء و راهنما و سرپرستی جز خدا برای آنها نخواهی یافت"( وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیٰاءَ مِنْ دُونِهِ ).

تنها راه این است که باز هم به سوی او بازگردند و نور هدایت از او بطلبند.

این دو جمله در حقیقت اشاره به این است که تنها استدلالات قوی و کوبنده کافی برای ایمان آوردن نیست،بلکه تا توفیق الهی و شایستگی هدایت در او پیدا

ص :295

نشود محال است ایمان بیاورد.

این تعبیر همانند آن است که ما افرادی را به انجام یک کار خیر قابل توجهی دعوت می کنیم،و یا انواع استدلال اهمیت موضوع را گوشزد می نمائیم،اما عده ای می پذیرند،و عده ای مخالفت می کنند ما می گوئیم همه کس لایق انجام چنین کاری نیست! نطفه پاک بباید که شود قابل فیض و رنه هر سنگ و گلی لؤلؤ و مرجان نشود! این یک واقعیت است که هر دلی لایق نور حق نیست،و هر سری جای سودای او نمی باشد،به علاوه این سخن اثر تحریک کننده در شنونده دارد و بسیار می شود که او برای اثبات لیاقت خود دست از لجاجت برمی دارد و تسلیم حق می شود.

این را نیز بارها گفته ایم که هدایت و ضلالت الهی هرگز جنبه جبری ندارد، بلکه اثر مستقیم اعمال و صفات خود انسان است:

آنها که در راه او به جهاد برمی خیزند و برای رسیدن به حق همه گونه فداکاری می کنند،مسلما شایسته آنند که مشمول هدایت او شوند( وَ الَّذِینَ جٰاهَدُوا فِینٰا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنٰا )(سوره عنکبوت آیه 69).

و اما آنها که با پیمودن راه عناد و لجاج و آلوده شدن به هر گونه ظلم و فساد و گناه شایستگی را در خود کشته،و مستحق سلب توفیق و گمراهی شده اند مسلما این افراد را گمراه می سازد،چنان که میفرماید( وَ یُضِلُّ اللّٰهُ الظّٰالِمِینَ ) (ابراهیم 27)( وَ مٰا یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفٰاسِقِینَ )(سوره بقره 26)( کَذٰلِکَ یُضِلُّ اللّٰهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتٰابٌ )(غافر 34).

اما اینکه"اولیاء"به صورت جمع ذکر شده ممکن است اشاره به تعدد خدایان پنداری،و یا تنوع وسائل و اسبابهایی باشد که آنها به آن پناه می بردند، یعنی هیچیک از این وسائل و اسباب و همچنین انسانها و غیر انسانها و خدایان پنداری نمی توانند به فریاد آنها برسند و از گمراهی و بدبختی نجاتشان بخشند.

ص :296

سپس به صورت یک تهدید قاطع و کوبنده صحنه ای از صحنه های قیامت را که نتیجه قطعی اعمال آنها است به آنها نشان می دهد:

"و ما آنها را در روز قیامت بر صورتهایشان محشور می کنیم"( وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ عَلیٰ وُجُوهِهِمْ ):

بجای اینکه مستقیم و ایستاده راه بروند فرشتگان عذاب آنان را به صورتشان بر زمین می کشند.

بعضی نیز این احتمال داده اند که این گنهکاران چون در آنجا قادر به راه رفتن نیستند همچون خزندگان بر صورت و سینه می خزند،و با حالی دردناک و ذلت بار پیش می روند.

آری آنها از نعمتهای بزرگی همچون پاها برای راه رفتن محرومند چرا که در این جهان از این وسائل در راه سعادت استفاده نکردند،بلکه در مسیر گناه آنها را به کار گرفتند.

و نیز"آنها در حالتی که نابینا و لال و کر هستند به آن دادگاه بزرگ وارد شوند"( عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا ).

در اینجا این سؤال پیش می آید که از آیات دیگر قرآن استفاده می شود که مجرمان و دوزخیان هم می بینند هم می شنوند و هم سخن می گویند (1)چگونه آیه فوق می گوید آنها کور و کر و لالند؟! مفسران در پاسخ این سؤال تفسیرهای متعددی ذکر کردند که بهتر از همه دو تفسیر زیر است:

ص :297

1-مواقف و مراحل قیامت مختلف است در بعضی از مراحل و مواقف آنها کور و کر و نابینا هستند،و این خود یک نوع مجازات برای آنها است،(چرا که این نعمتهای بزرگ الهی را در دنیا مورد بهره برداری صحیح قرار ندادند) ولی در مراحل دیگری چشمشان بینا و گوششان شنوا و زبانشان باز می شود، تا صحنه های عذاب را ببینند و سرزنشهای سرزنش کنندگان را بشنوند و به ناله و فریاد و اظهار ضعف بپردازند که این خود نوع دیگری از مجازات برای آنها است.

2-مجرمان از دیدن آنچه مایه سرور است و از شنیدن آنچه مایه نشاط و از گفتن آنچه موجب نجات می باشد محرومند و به عکس آنچه که مایه زجر و ناراحتی است می بینند و می شنوند و می گویند.

و در پایان آیه می فرماید"جایگاه همیشگی آنها دوزخ است"( مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ ).

اما گمان نکنید آتشش همچون آتشهای دنیا سرانجام به خاموشی می گراید نه"هر زمان التهاب آن فرو می نشیند شعله تازه ای بر آنها می افزائیم"( کُلَّمٰا خَبَتْ زِدْنٰاهُمْ سَعِیراً ).

ص :298

و از آنجا که آنها اصرار داشتند پیامبر نباید از جنس بشر باشد گویی یک نوع حسادت و بخل مانع از این می شد که باور کنند ممکن است خدا این موهبت را به انسانی بدهد،لذا در آخرین آیه مورد بحث می فرماید:"به آنها بگو اگر شما مالک خزائن رحمت پروردگار من بودید مسلما بخاطر تنگ نظری امساک می کردید،مبادا انفاق مایه فقر و تنگدستی شما شود"( قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ خَزٰائِنَ رَحْمَةِ رَبِّی إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ خَشْیَةَ الْإِنْفٰاقِ ).

"و انسان طبعا موجود بخیلی است"( وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ قَتُوراً ).

"قتور"از ماده"قتر"بر وزن"قتل"به معنی امساک در خرج کردن است.و از آنجا که"قتور"صیغه مبالغه است معنی شدت امساک و تنگ نظری را می رساند.

***

قدرت خدا است (1).

***

البته مسلم است که شخصیت انسان به روح و جان او است و می دانیم همان روح نخستین هنگام رستاخیز بازمی گردد،ولی معاد جسمانی به ما می گوید که روح با همان مرکب نخستین خواهد بود،یعنی همان ماده متلاشی شده جمع آوری و نوسازی می شود و با روح او هماهنگ می گردد،و در بحثهای معاد این موضوع را ثابت کرده ایم که اصولا روح انسانی پس از شکل گرفتن با هیچ بدن دیگری نمی تواند هماهنگ شود جز با بدن اصلی که با آن پرورش یافته است،آن"قبا" تنها بر این"اندام"موزون است،و این"اندام"برای آن"قبا"،و اینست رمز لزوم رستاخیز روح و جسم با هم(معاد جسمانی و روحانی).

***

مطرح می شده است(دقت کنید).

***

درست در جهت مخالف این صفات قرار داشته باشند بلکه اشاره به آن است که طبیعت آدمی چنین می باشد که اگر تحت تربیت رهبران الهی قرار نگیرد،و او را به حال خودش،همچون گیاهی خودرو،واگذارند،آمادگی پذیرش همه این صفات زشت را دارد.

نه اینکه ذاتا چنین آفریده شده و یا سرانجام همه چنین خواهند بود (1)

104-و بعد از آن به بنی اسرائیل گفتیم در این سرزمین(مصر و شام)ساکن شوید،اما هنگامی که وعده آخرت فرا رسد همه شما را دسته جمعی(به آن دادگاه عدل)می آوریم.

"میمون"به معنی"یامن"کسی که مایه خوشبختی است ولی جمعی دیگر از مفسران "مسحور"را به همان معنی مفعولی واگذاشته اند،به معنی کسی که سحر در او اثر گذاشته،چنان که از آیه 39 ذاریات استفاده می شود که هم نسبت سحر به او دادند هم جنون.

به هر حال این روش همیشگی مستکبران است که مردان الهی را بخاطر نوآوریها،و حرکت بر ضد مسیر جامعه های فاسد،و همچنین نشاندادن خارق عادات متهم به سحر و یا جنون میکردند،تا در افکار مردم ساده دل نفوذ کنند و آنها را از گرد پیامبران پراکنده سازند.

*** ولی موسی در برابر این تهمت ناروا سکوت نکرد و با قاطعیت هر چه تمامتر "گفت ای فرعون تو بخوبی میدانی که این آیات روشنی بخش را جز پروردگار آسمانها و زمین نازل نکرده است"( قٰالَ لَقَدْ عَلِمْتَ مٰا أَنْزَلَ هٰؤُلاٰءِ إِلاّٰ رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ بَصٰائِرَ ).

بنا بر این تو با علم و اطلاع و آگاهی حقایق را انکار میکنی،تو بخوبی میدانی که اینها از طرف خدا است،و منهم میدانم که میدانی!.

اینها"بصائر"است،دلائلی است آشکار که بوسیله آن مردم راه حق را پیدا کنند و برای پیمودن جاده سعادت بصیرت می یابند.

و به همین دلیل چون حق را دانسته انکار میکنی"من فکر میکنم ای فرعون تو سرانجام هلاک خواهی شد"( وَ إِنِّی لَأَظُنُّکَ یٰا فِرْعَوْنُ مَثْبُوراً ).

"مثبور"از ماده"ثبور"به معنی هلاکت است.

*** چون فرعون نتوانست در برابر استدلالهای دندان شکن موسی مقاومت کند به همان چیزی متوسل شده که همه طاغوتیان بی منطق در تمام قرون و اعصار به آن متوسل می شدند یعنی:"اراده کرد که آنها را از آن سرزمین بیرون کند اما ما

ص :308

او و همه همراهانش را غرق کردیم"( فَأَرٰادَ أَنْ یَسْتَفِزَّهُمْ مِنَ الْأَرْضِ فَأَغْرَقْنٰاهُ وَ مَنْ مَعَهُ جَمِیعاً ) "یستفز"از ماده"استفزاز"به معنی بیرون راندن به زور و عنف است.

*** و به دنبال این پیروزی و نجات بزرگ"به بنی اسرائیل گفتیم که در این سرزمین(سرزمین مصر و شام)سکونت نمائید"( وَ قُلْنٰا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِی إِسْرٰائِیلَ اسْکُنُوا الْأَرْضَ ).

"اما هنگامی که وعده آخرت فرا رسد همه شما را به پای میزان حساب حاضر خواهیم کرد"( فَإِذٰا جٰاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ جِئْنٰا بِکُمْ لَفِیفاً ).

"لفیف"از ماده"لف"به معنی پیچیدن است،و در اینجا منظور گروهی است که کاملا در هم آمیخته و بهم پیچیده شده اند بطوری که شخص و قبیله آنها شناخته نمی شود.

***

آبادشان شد-(و الجراد)(اعراف-133).

5-"قمل"یک نوع آفت نباتی که غلات را نابود می کرد-( وَ الْقُمَّلَ ) (اعراف-133).

6-"ضفادع"قورباغه ها که از رود نیل سر برآوردند و آن قدر تولید مثل کردند که زندگی آنها را قرین بدبختی و مشکلات کرد-( وَ الضَّفٰادِعَ ) (اعراف-133).

7-"دم"یا ابتلای عمومی به خون دماغ شدن و یا به رنگ خون درآمدن رود نیل بطوری که نه برای شرب قابل استفاده بود و نه کشاورزی( وَ الدَّمَ آیٰاتٍ مُفَصَّلاٰتٍ )(اعراف-133).

8-شکافته شدن دریا به گونه ای که بنی اسرائیل توانستند از آن بگذرند ( وَ إِذْ فَرَقْنٰا بِکُمُ الْبَحْرَ )(بقره-50).

9-نزول"من"و"سلوی"که شرح آن در ذیل آیه 57 سوره بقره(جلد اول صفحه 178)گذشت( وَ أَنْزَلْنٰا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْویٰ )(بقره-57).

10-جوشیدن چشمه ها از سنگ( فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصٰاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتٰا عَشْرَةَ عَیْناً )(بقره-60).

11-جدا شدن قسمتی از کوه و قرار گرفتن همچون سایبانی فوق آنان ( وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ )(اعراف-171).

12-قحطی و خشکسالی و کمبود میوه ها( وَ لَقَدْ أَخَذْنٰا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَرٰاتِ )(اعراف-130).

13-بازگشت حیات و زندگی به مقتولی که قتل او مایه اختلاف شدید میان بنی اسرائیل شده بود( فَقُلْنٰا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهٰا کَذٰلِکَ یُحْیِ اللّٰهُ الْمَوْتیٰ ) (بقره-73).

14-استفاده از سایه ابرها که در حرارت شدید بیابان بطور معجزه آسایی

ص :310

بر سر آنها قرار می گرفت( وَ ظَلَّلْنٰا عَلَیْکُمُ الْغَمٰامَ )(بقره-57).

ولی سخن در اینجاست که منظور از"آیات نه گانه"که در آیات مورد بحث به آن اشاره شده چیست؟ تعبیراتی که در این آیات به کار رفته نشان می دهد که منظور از آن معجزاتی است که در ارتباط با فرعون و فرعونیان صورت گرفته،نه آنها که در ارتباط با خود بنی اسرائیل است،مانند نزول من و سلوی،و خارج شدن چشمه از سنگ و امثال آن.

با توجه به این نکته می توان گفت پنج موضوعی که در آیه 133 سوره اعراف آمده جزء این نه آیه است(طوفان،آفت نباتی،ملخ،فزونی قورباغه و خون).

همچنین بدون شک دو معجزه معروف موسی ع:یعنی مساله"عصا" و"ید بیضاء"جزء این آیات نه گانه خواهد بود،به خصوص اینکه در سوره نمل آیه 10 تا 12 همین تعبیر"تسع آیات"(آیات نه گانه)را بعد از بیان این دو معجزه بزرگ ذکر می کند.

مجموع اینها هفت امر خارق عادت می شود،ببینیم دو آیه دیگر چیست؟ بدون شک غرق فرعونیان و مانند آن نمی تواند از این آیات باشد چرا که هدف بیان آیاتی است که برای هدایت فرعونیان آمده،نه آنها که مایه نابودیشان شد.

دقت در آیات سوره اعراف که بسیاری از این آیات در آن آمده است نشان می دهد که منظور از دو آیه دیگر"خشکسالی"و"کمبود انواع میوه ها"بوده است،چه اینکه بعد از معجزه عصا و ید بیضاء،و قبل از بیان آیات پنجگانه طوفان و ملخ...چنین می خوانیم:" وَ لَقَدْ أَخَذْنٰا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَرٰاتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ ":"ما آل فرعون را گرفتار خشکسالی و کمبود انواع میوه ها کردیم شاید بیدار شوند".

گر چه ممکن است بعضی تصور کنند خشکسالی جدا از کمبود میوه ها نیست و به این ترتیب مجموعا یک نشانه محسوب می شوند،اما همانگونه که در تفسیر

ص :311

آیه 130 سوره اعراف گفتیم خشکسالی های موقت و محدود ممکن است در درختان کمتر اثر بگذارد،اما هنگامی که طولانی گردد باعث نابودی درختان نیز خواهد شد،بنا بر این خشکسالی به تنهایی همیشه سبب نابودی میوه ها نیست.

از این گذشته ممکن است از میان رفتن میوه ها بخاطر آفات دیگری غیر از خشکسالی بوده باشد.

نتیجه اینکه خارق عادات نه گانه که در آیات مورد بحث به آن اشاره شده عبارتند از عصا،ید بیضا،طوفان،ملخ،یک نوع آفت نباتی بنام قمل،فزونی قورباغه،خون،خشکسالی،کمبود میوه ها.

در همان سوره اعراف می خوانیم که بعد از ذکر این آیات نه گانه می گوید چون سرانجام با مشاهده این همه آیات ایمان نیاوردند از آنها انتقام گرفتیم و در دریا غرقشان کردیم چرا که آیات ما را تکذیب کردند و از آن غافل شدند(آیه 136 اعراف).

البته در منابع حدیث ما روایاتی در تفسیر این آیه نقل شده است اما چون این روایات با هم اختلاف دارند نمی توان آنها را معیار برای قضاوت قرار داد و به آنها اطمینان پیدا کرد.

***

پیامبر ص باشد تا مشرکان بدانند اگر پیامبر ص تسلیم پیشنهادهای جوراجور آنها نمی شود بخاطر آن است که این پیشنهادها انگیزه حقجویی ندارد،بلکه از سر لجاجت و تعصب و عناد است،همانگونه که در داستان موسی ع و فرعون نظیر آن را می خوانیم.

***

108-و می گویند منزه است پروردگار ما که وعده هایش قطعا انجام شدنی است.

109-آنها(بی اختیار)به زمین می افتند(و سجده می کنند)و اشک می ریزند و هر زمان خشوعشان فزونتر می شود.

می باشد و آن اینکه گاه انسان شروع به کاری میکند اما چون قدرتش محدود است نمی تواند آن را تا به آخر بطور صحیح پیاده کند،اما کسی که از همه چیز آگاه است،و بر همه چیز تواناست،هم آغاز را صحیح شروع میکند و هم انجام را بطور کامل تحقق می بخشد،فی المثل گاهی انسان آب زلالی را از سرچشمه رها می کند،اما چون نمی تواند در مسیر راه آن را از آلودگیها حفظ کند پاک و زلال بدست مصرف کننده نمی رسد،ولی آن کس که از هر نظر بر کار خود مسلط است، هم آن را پاک و زلال از چشمه بیرون می آورد،و هم آن را پاک و زلال در ظرفهای تشنگان و نوشندگان وارد می سازد.

قرآن نیز درست چنین کتابی است که به حق از ناحیه خداوند نازل شده است و در تمام مسیر ابلاغ چه در آن مرحله که واسطه جبرئیل بوده،و چه در آن مرحله که گیرنده پیامبر ص بود،در همه حال آن را از هر نظر حفظ و حراست فرمود،و حتی با گذشت زمان به مقتضای( إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ )دست هیچگونه تحریف بدامانش دراز نشده و نخواهد شد،چرا که خدا پاسداریش را بر عهده گرفته است.

بنا بر این،این آب زلال وحی الهی از عصر پیامبر ص تا پایان جهان دست نخورده به همه دلها راه می یابد.

*** در آیه بعد به پاسخ یکی از بهانه گیریهای مخالفان که می گفتند چرا قرآن یک جا بر پیامبر نازل نشده،و روش نزول آن حتما تدریجی است(همانگونه که آیه 32 فرقان به آن اشاره می کند)پرداخته،می گوید:

"ما قرآنی بر تو نازل کردیم که به صورت آیات جدا از هم می باشد،تا با آرامش و بطور تدریج بر مردم بخوانی"و به خوبی جذب دلها و فکرها گردد،و در عمل نیز کاملا پیاده شود( وَ قُرْآناً فَرَقْنٰاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النّٰاسِ

ص :316

عَلیٰ مُکْثٍ

) (1).

و باز برای تاکید بیشتر می گوید تمامی این قرآن را بطور قطع ما نازل کردیم ( وَ نَزَّلْنٰاهُ تَنْزِیلاً ).

بدون شک برای افراد سطحی مخصوصا اگر بهانه جو باشند این اشکال در کیفیت نزول قرآن پیدا خواهد شد که چرا این کتاب آسمانی بزرگ که پایه و مایه اسلام است،و رهنمای کل بشر،و محور همه قوانین حقوقی اجتماعی و سیاسی و عبادی مسلمانان محسوب می شود،به صورت کامل یک جا بر پیامبر اسلام ص نازل نگردید،تا مردم پیوسته آن را از آغاز بخوانند و تا انجامش با خبر باشند؟! ولی کمی دقت برای حل این ایراد کافی است زیرا:

اولا قرآن گر چه نامش کتاب است،ولی همچون کتابهای تالیفی انسانها نمی باشد که بنشینند و موضوعی را در نظر بگیرند،و فصول و ابوابش را تنظیم کنند،و برشته تحریر در آورند،بلکه کتابی است که با حوادث عصر خود یعنی با بیست و سه سال دوران نبوت پیامبر اسلام ص با رویدادهایش پیوند و ارتباط ناگسستنی دارد.

چگونه ممکن است کتابی که با حوادث بیست و سه سال در ارتباط بوده یک جا و در یک روز نازل شود؟! مگر ممکن است همه حوادث 23 سال را در یک روز جمع آوری کرد،تا مسائل مربوط به آن یک جا در قرآن نازل شود؟! فی المثل قسمتهای زیادی در قرآن در رابطه با غزوات اسلامی است،و بخشهایی در باره عملکردهای منافقان.و مسائلی در مورد هیئت هایی که از اقوام مختلف نزد

ص :317

پیامبر ص می آمدند و پیامبر ص به فرمان الهی در برابر آنها اقدامهایی به عمل می آورد می باشد.

آیا ممکن است همه اینها روز اول نوشته شود؟ ثانیا-قرآن کتابی است که تنها جنبه تعلیمی ندارد،بلکه حتما می بایست هر آیه آن پس از نزول اجرا گردد،اگر همه قرآن یک جا نازل می شد باید یک جا هم اجرا بشود،و می دانیم که یک جا اجرا شدن امری محال بوده است،چرا که اصلاح یک جامعه سر تا پا فاسد را در یک روز نمی توان انجام داد،و کودک بیسوادی را نمی توان یک روزه از کلاس اول به دوران دکترا کشاند،به همین دلیل قرآن تدریجا نازل شد تا بخوبی اجرا گردد،و به اصطلاح کاملا جا بیفتد،دچار هیچگونه تزلزل نگردد و جامعه نیز قدرت جذب و پذیرش و حفظ آن را داشته باشد.

ثالثا-خود پیامبر که رهبر این انقلاب بزرگ بود بدون شک اگر می خواست فکر خود را در اجرای کل قرآن پخش کند تا در اجرای جزء جزء، دومی برای او قدرت و آمادگی بیشتری ایجاد می کرد،درست است که او فرستاده خدا و صاحب عقل و توانایی بی نظیری بود،ولی با همه اینها پذیرش تدریجی قرآن و اجرای تدریجی آن به صورت کاملتری انجام می گرفت.

رابعا-نزول تدریجی مفهومش ارتباط دائمی پیامبر ص با مبدأ وحی بود ولی نزول دفعی ارتباط پیامبر ص را بیش از یک بار تضمین نمی کرد.

ذیل آیه 32 سوره فرقان که می گوید کَذٰلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤٰادَکَ وَ رَتَّلْنٰاهُ تَرْتِیلاً "ما اینچنین قرآن را نازل کردیم تا قلب تو را تثبیت کنیم و آن را تدریجا و آرام بر تو خواندیم"اشاره به سومین فلسفه می کند،در حالی که آیه مورد بحث ما بیشتر به دومین فلسفه اشاره دارد:ولی به هر حال مجموعه این عوامل دلیل زنده و روشنی است بر نزول تدریجی قرآن و فلسفه آن.

***

ص :318

آیه بعد برای درهم شکستن غرور مخالفان نادان می گوید:"میخواهید ایمان بیاورید،میخواهید نیاورید،آنها که پیش از این علم و دانش به آنها داده شده است هنگامی که قرآن بر آنان خوانده می شود با تمام صورت بخاک می افتند" و سر تسلیم در برابر آن فرود می آورند( قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لاٰ تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذٰا یُتْلیٰ عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقٰانِ سُجَّداً ).

***

در آیات دیگری از قرآن نیز اشاره به این موضوع شده است،مانند: لَیْسُوا سَوٰاءً مِنْ أَهْلِ الْکِتٰابِ أُمَّةٌ قٰائِمَةٌ یَتْلُونَ آیٰاتِ اللّٰهِ آنٰاءَ اللَّیْلِ وَ هُمْ یَسْجُدُونَ "همه آنها یکسان نیستند،از اهل کتاب جمعیتی هستند که قیام(بحق و ایمان)میکنند،و پیوسته در اوقات شب آیات خدا را میخوانند و سجده می کنند" (آیه 113 آل عمران).

***3-"یخرون"یعنی بی اختیار به زمین می افتند،بکار بردن این تعبیر بجای "یسجدون"(سجده میکنند)اشاره به نکته لطیفی دارد،و آن اینکه آگاهان بیداردل به هنگام شنیدن آیات قرآن آن چنان مجذوب و شیفته سخنان الهی می شوند که بی اختیار به سجده می افتند و دل و جان را در راه آن از دست می دهند (1).

***4-"اذقان"جمع"ذقن"به معنی چانه است،و می دانیم بهنگام سجده کردن کسی چانه بر زمین نمیگذارد،اما تعبیر آیه اشاره به این است که آنها با تمام صورت در پیشگاه خدا بر زمین می افتند،حتی چانه آنها که آخرین عضوی است که بهنگام سجده ممکن است به زمین برسد در پیشگاه با عظمتش بر زمین قرار می گیرد.

بعضی از مفسران این احتمال را نیز داده اند که در سجده معمولی انسان نخست پیشانی بر خاک می نهد ولی کسی که همچون مدهوشان بر خاک می افتد اول چانه او بر زمین قرار می گیرد،بکار بردن این تعبیر در آیه تاکیدی است بر معنی

ص :320

"یخرون" (1).

*** آیه بعد گفتارشان را به هنگامی که به سجده می افتند بازگو می کند:

"آنها می گویند پاک و منزه است پروردگار ما،مسلما وعده های پروردگارمان انجام شدنی است"( وَ یَقُولُونَ سُبْحٰانَ رَبِّنٰا إِنْ کٰانَ وَعْدُ رَبِّنٰا لَمَفْعُولاً ) (2).

آنها با این سخن نهایت ایمان و اعتماد خود را به ربوبیت پروردگار و صفات پاک او و هم به وعده هایی که داده است،اظهار می دارند،سخنی که در آن هم ایمان به توحید و صفات حق و عدالت او درج است و هم نبوت پیامبر ص و معاد،و به این ترتیب اصول دین را در یک جمله جمع می کنند.

*** باز برای تاکید بیشتر در تاثیر آن آیات الهی و این سجده عاشقانه در آیه بعد می گوید:"آنها با تمام صورت بر خاک می افتند،اشکشان جاری می شود،و خشوعشان در برابر پروردگار افزون می گردد"( وَ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقٰانِ یَبْکُونَ وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً ) تکرار جمله" یَخِرُّونَ لِلْأَذْقٰانِ "هم دلیل بر تاکید است،هم استمرار.

همچنین استفاده از فعل مضارع"یبکون"دلیل بر ادامه گریه های عاشقانه آنها است.

و نیز به کار بردن فعل مضارع در" یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً "(خشوع آنها افزون می شود)دلیل دیگری بر این است که هرگز در یک حال متوقف نمیمانند و همیشه به سوی قله تکامل پیش می روند،و هر زمان خشوع آنها افزون می گردد(خشوع حالت تواضع و ادب جسمی و روحی است که انسان در مقابل شخص و یا حقیقتی داشته باشد).

ص :321

به"اللّٰه"در وجودشان شعله می کشد که بی اختیار در برابر آن به سجده می افتند و سیلاب اشک بر رخسارشان جاری می شود،و هر زمان خضوع و خشوعشان بیشتر و ادب و احترامشان نسبت به این آیات فزونتر می گردد!.

تنها فرومایگان جاهل هستند که در برخورد با حقائق گاه با بی اعتنایی و گاهی با سخریه و استهزاء از کنار آن می گذرند،و اگر این گونه افراد احیانا جذب به سوی ایمان بشوند ایمانی ضعیف و ناپایدار و خالی از عشق و شور و حرارت خواهند داشت.

بعلاوه این تاکید مجددی است بر ابطال فرضیه پوچ آنها که خیال می کنند دین رابطه ی با جهل بشر دارد،قرآن مجید بر ضد این ادعا در موارد مختلف تاکید می کند که علم و ایمان همه جا با هم هستند،ایمان عمیق و پابرجا جز در سایه علم ممکن نیست،و علم نیز در مراحل عالیتر و بالاتر از ایمان کمک می گیرد(دقت کنید).

ص :323

خبر می دهد) (1).

***

پیامبر ص با آن وسعت روح می فرماید:"ما عرفناک حق معرفتک".

ولی این دلیل بر آن نیست که به اندازه عقل و درایت خویش او را نشناسیم، به خصوص که او خودش در شناخت ذاتش به ما کمک بسیار فرموده و با نامهای گوناگون در کتابش از خود یاد کرده است،و در بیانات اولیاء دینش به نامهای بیشتری که به هزار نام بالغ می شود برخورد می کنیم.

بدیهی است همه اینها اسم است،و یک معنی اسم،علامت و نشانه است،همه اینها نشانه هایی از ذات پاک او می باشد،و تمام این خطوط به یک نقطه منتهی می گردد، و به هیچ وجه از توحید ذات و صفات او نمی کاهد.

از میان اینهمه اسماء قسمتی اهمیت و عظمت بیشتری دارد،زیرا معرفت و آگاهی فزونتری به ما می دهد که از آن به اسماء حسنی در قرآن و روایات اسلامی تعبیر شده است،و طبق روایت معروفی از پیامبر ص می خوانیم:"خداوند نود و نه اسم دارد هر کس آنها را شماره کند داخل بهشت خواهد شد"! در باره معنی اسماء حسنی و این 99 اسم به طور مشروح در جلد هفتم صفحه 25 به بعد ذیل آیه 180 سوره اعراف( وَ لِلّٰهِ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنیٰ فَادْعُوهُ بِهٰا )بحث مشروحی آورده ایم.

اما مهم آن است که بدانیم معنی شمارش این اسماء این نیست که تنها این نامها را بر زبان جاری کنیم و خدا را به آن بخوانیم تا بهشتی شویم یا مستجاب الدعوة.

بلکه هدف"تخلق"به این اسماء و پیاده کردن پرتوی از نامهای عالم و رحمان و رحیم و جواد و کریم...در وجودمان می باشد تا هم بهشتی مان کند و هم دعایمان در همه حال مستجاب! در حدیثی که مرحوم صدوق در کتاب"توحید"از"هشام بن حکم"نقل کرده چنین می خوانیم:هشام می گوید:از امام ع پیرامون نامهای خدا و مبدأ

ص :326

اشتقاق این نامها(یعنی اصلی که این نام از آن گرفته شده)سؤال کردم،و گفتم آیا"اللّٰه"از چه چیز مشتق است؟.

امام ع فرمود:ای هشام!از"اله"(که به معنی تحیر است)گرفته شده و اله مفهومش این است که مالوهی داشته باشد(کسی که حیران و سرگردان در شناخت عمق ذات او است).

ولی ای هشام!این را باید بدانی که"اسم"غیر از"مسمی"است،کسی که تنها اسم را پرستش کند بدون معنی و محتوا کافر است،و در حقیقت چیزی را نپرستیده،و کسی که اسم و مسمی را هر دو پرستش کند او هم کافر است زیرا دوگانه پرست است!.

اما کسی که تنها مسمی را بپرستد نه اسم را(بلکه اسم را نشانه و علامتی برای رسیدن به آن معنی بداند)این حقیقت توحید راستین است-فهمیدی ای هشام؟! او می گوید:عرض کردم کمی بیشتر برایم توضیح دهید.

فرمود:خداوند بزرگ 99 اسم،دارد اگر هر اسمی مسمائی داشت باید 99 خدا داشته باشیم،ولی"اللّٰه"نامی است که به همه این صفات اشاره می کند، و به هر حال همه نامهای او غیر از ذات او است.

ای هشام!نان نام خوردنی است،و آب نام نوشیدنی،و لباس نام پوشیدنی است،و آتش نام آن ماده سوزنده است(اما همه اینها نام است،آنچه را ما می خوریم،می نوشیم،می پوشیم و از سوزش آن می هراسیم نام نیست،بلکه همان عینیت خارجی است) (1).

از این بحث بگذریم:در ذیل آیه مورد بحث نظر به گفتگوی مشرکان در مکه در رابطه با نماز پیامبر ص و اینکه می گفتند:او نماز خود را بلند می خواند

ص :327

و ما را ناراحت می کند،این چه عبادتی است؟این چه برنامه ای است؟،به پیامبر ص دستور می دهد:"نمازت را زیاد بلند مخوان،زیاد هم آهسته مخوان،بلکه میان این دو راه اعتدال را انتخاب کن"( وَ لاٰ تَجْهَرْ بِصَلاٰتِکَ وَ لاٰ تُخٰافِتْ بِهٰا وَ ابْتَغِ بَیْنَ ذٰلِکَ سَبِیلاً ).

بنا بر این آیه فوق کاری به مساله نمازهای"جهریه"و"اخفاتیه" به اصطلاح معروف فقهی ندارد،بلکه ناظر به افراط و تفریط در بلند خواندن و آهسته خواندن است،می گوید نه بیش از حد بلند بخوان و فریاد بزن،و نه بیش از حد آهسته که تنها حرکت لبها مشخص شود و صدایی به گوش نرسد.

شان نزولی را که بسیاری از مفسران از ابن عباس نقل کرده اند نیز مؤید همین معنی است.

روایات متعددی که از طرق اهل بیت از امام باقر و امام صادق ع در ذیل این آیه آمده است نیز اشاره به همین تفسیر می کند (1).

بنا بر این تفسیرهای دیگری که برای این آیه ذکر شده است همگی بیگانه از مطلب به نظر می رسد.

اما اینکه حد اعتدال در اینجا چگونه است،و جهر و اخفاتی که از آن نهی شده چه می باشد؟ظاهر این است که"جهر"به معنی فریاد کشیدن، و"اخفات"به معنی آهسته خواندن آن چنان که خود انسان هم نشنود می باشد.

در تفسیر"علی بن ابراهیم"از امام صادق ع چنین نقل شد که در تفسیر آیه فرمود:

الجهر بها رفع الصوت،و التخافت بها ما لم تسمع نفسک،و اقرأ بین ذلک: "جهر این است که زیاد صدا را بلند کنی،و اخفات آن است که حتی خودت نشنوی،هیچیک از این دو را انجام نده،بلکه حد وسط میان آن دو

ص :328

را انتخاب کن" (1).

و اما"اخفات"و"جهر"در نمازهای روزانه،و شبانه-همانگونه که در بالا اشاره کردیم-حکم دیگری است،با مفهوم دیگر،که دلائل جداگانه دارد، و فقهای ما(رضوان اللّٰه علیهم)مدارک آن را در"کتاب الصلاة"آورده اند.

***

سرانجام به آخرین آیه این سوره(سوره اسراء)می رسیم آیه ای که با حمد خداوند سوره را پایان می دهد همانگونه که با تسبیح ذات پاک او سوره آغاز شده بود،و در حقیقت این آیه نتیجه ای است بر کل بحثهای توحیدی این سوره و محتوای همه آن مفاهیم توحیدی.

روی سخن را به پیامبر کرده،چنین می گوید:"بگو حمد و سپاس مخصوص خداوندی است که نه فرزندی برای خود انتخاب کرده و نه شریکی در حکومت و مالکیت جهان دارد،و نه سرپرستی برای حمایت در برابر ذلت و ناتوانی"( وَ قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ ).

و چنین خدایی با چنان صفات از هر چه فکر کنی برتر و بالاتر است"بنا بر این او را بزرگ دار و به عظمت بی انتهایش آشنا شو"( وَ کَبِّرْهُ تَکْبِیراً ).

***

نیز از خداوند بزرگ و بی نهایت بدیهی است.

و به تعبیر دیگر این آیه هر گونه کمک کار و شبیه را از خداوند نفی می کند، چه آن کس که پائین تر باشد(همچون فرزند)و آن کس که همسان باشد(همچون شریک)و آن کس که برتر باشد(همچون ولی).

مرحوم"طبرسی"در"مجمع البیان"از بعضی از مفسران که نامشان را صریحا ذکر نکرده چنین نقل می کند که این آیه ناظر به نفی اعتقاد انحرافی سه گروه است:نخست مسیحیان و یهود که برای خدا فرزند قائل بودند،و دیگر مشرکان عرب که برای او شریکی می پنداشتند،و لذا در مراسم صبح می گفتند:

لبیک لا شریک لک،الا شریکا هو لک!و دیگر ستاره پرستان و مجوس،چرا که آنها برای خدا ولی و حامی قائل بودند.

***

موجودات دیگر نمودی،و برتر از آنها شمردی).

آن مرد پرسید:پس چه بگویم؟ فرمود:بگو اللّٰه اکبر من ان یوصف:"خدا برتر از آن است که به وصف درآید" (1). ای برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم و از آنچه دیده ایم و نوشتیم و خوانده ایم مجلس تمام گشت و به آخر رسید عمر ما هم چنان در اول وصف تو مانده ایم جالب اینکه در حدیث دیگری که از همان امام ع نقل شده است می خوانیم:

هنگامی که یکی از اصحاب عرض کرد منظور بزرگتر بودن خدا از همه چیز است، امام فرمود:و کان ثم شیء فیکون اکبر منه:"آیا اصولا در برابر ذات خدا وجودی هست که او برتر از آن باشد؟" آن مرد صحابی از امام می پرسد:پس چه بگویم؟ فرمود:بگو:اکبر من ان یوصف! (2).

***

همانگونه که در آغاز این سوره تسبیح بر یک امر اثباتی شده است( سُبْحٰانَ الَّذِی أَسْریٰ بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی )منزه است خداوندی که پیامبرش را شبانه از مسجد الحرام به مسجد اقصی برد).

***پروردگارا!قلب ما را از نور علم و ایمان سرشار کن تا در برابر عظمتت همواره خاضع باشیم،به وعده هایت مؤمن و به دستوراتت گردن نهیم.جز تو را نپرستیم و به غیر تو تکیه نکنیم.

بار الها!بما توفیق ده که هرگز در زندگی خود از مرز اعتدال بیرون نرویم و از هر گونه افراط و تفریط بپرهیزیم.

خداوندا!ما تو را سپاس می گوئیم،تو را یگانه میدانیم،بزرگ میشمریم، بزرگتر از آنچه به وصف آید،تو نیز ما را ببخش و گامهایمان را در راهت استوار دار،و بر دشمنان که از داخل و خارج ما را احاطه کرده اند پیروز گردان.

و پیروزیهای ما را به پیروزی نهایی قیام مهدی موعود ارواحنا فداه متصل گردان و توفیق تکمیل این تفسیر را آن چنان که مورد رضایت و خشنودی تو است به ما مرحمت کن.

"پایان سوره اسراء" سوم محرم الحرام 1402 مطابق 9 آبان ماه 1360

ص :333

ص :334

فضیلت سوره کهف

در فضیلت این سوره روایات بسیاری از پیامبر ص و ائمه اهل بیت نقل شده که اهمیت فوق العاده محتوای آن را بیان می کند از جمله:

1-پیامبر فرمود:آیا سوره ای را به شما معرفی کنم که هفتاد هزار فرشته بهنگام نزولش آن را بدرقه کردند و عظمتش آسمان و زمین را پر کرد یاران عرض کردند آری؟فرمود:آن سوره کهف است هر کس آن را روز جمعه بخواند خداوند تا جمعه دیگر او را می آمرزد(و طبق روایتی او را از گناه حفظ می کند)...و به او نوری می بخشد که به آسمان می تابد و از فتنه دجال محفوظ خواهد ماند (1).

2-در حدیث دیگری از پیامبر میخوانیم:هر کس 10 آیه از اول سوره کهف را حفظ کند"دجال"به او زیانی نمیرساند و کسی که آیات آخر سوره را حفظ کند نور و روشنایی برای او در قیامت خواهد بود (2).

3-از امام صادق ع می خوانیم:کسی که در هر شب جمعه سوره کهف را بخواند شهید از دنیا می رود،و با شهداء مبعوث می شود و در روز قیامت در صف شهداء قرار می گیرد (3).

بارها گفته ایم عظمت سوره های قرآن و آثار معنوی و برکات اخلاقیش بخاطر محتوای آن یعنی ایمان و عمل به آن است.

و از آنجا که یکی از مهمترین بخشهای این سوره داستان قیام جمعی از جوانان با شخصیت،بر ضد طاغوت و دجال زمان خود بود،قیامی که جان آنها را بخطر افکند و تا سر حد مرگ پیش رفتند،اما خدا آنها را حفظ کرد،توجه به این واقعیت می تواند نور ایمان را در دلهای آماده شعله ور سازد و او را در برابر گناهان و وسوسه دجالان و حل شدن در محیط فاسد حفظ کند.

ص :336

توصیفهای تکان دهنده ای که از مجازاتهای دوزخ در آیات این سوره بچشم میخورد،و همچنین سرنوشت شومی که در انتظار مستکبران است.و در آیات این سوره انعکاس وسیع یافته،و توجه به علم بی پایان خدا که در ضمن مثال جالبی در این سوره منعکس است همگی می تواند این اثر را تکمیل نماید.

انسان را از فتنه های شیاطین حفظ کند،نور پاکی و عصمت در قلب او بیفشاند و سرانجام با شهدایش محشور کند.

***

محتوای سوره کهف

این سوره با حمد و ستایش خداوند آغاز می شود،و با توحید و ایمان و عمل صالح پایان می یابد. محتوای این سوره همچون سایر سوره های"مکی"بیشتر بیان مبدء و معاد و بشارت و انذار است،و نیز به مساله مهمی که مسلمانان در آن روزها سخت به آن نیاز داشتند اشاره می کند،و آن اینکه یک اقلیت هر چند کوچک باشد،در برابر یک اکثریت هر چند ظاهرا قوی و نیرومند باشند نباید تسلیم گردد،و در فساد محیط حل شود،بلکه همچون گروه کوچک اصحاب کهف باید حساب خودشان را از محیط فاسد جدا کنند،و بر ضد آن قیام نمایند. آن روز که توانایی دارند به مبارزه ادامه دهند و در صورت عدم توانایی، هجرت نمایند. همچنین از جمله داستانهای این سوره،داستان دو نفر است که یکی بسیار ثروتمند و مرفه اما بی ایمان و دیگری فقیر و تهیدست اما مؤمن بود،ولی او هرگز عزت و شرف خود را در برابر آن فرد بی ایمان از دست نداد،و تا آنجا که می توانست او را نصیحت و ارشاد کرد و سرانجام اعلام بیزاری نمود و پیروزی هم با او بود. تا مؤمنان در شرائطی همچون آغاز دعوت پیغمبر ص بدانند اگر ثروتمندان بی ایمان جنب و جوشی دارند موقت است و خاموش شدنی همانند فقر و تنگدستی افراد با ایمان. بخش دیگری از این سوره به داستان موسی و خضر(هر چند نام خضر در این سوره نیامده است)اشاره می کند که چگونه موسی ع در برابر کارهایی که ظاهر آن زننده بود اما باطنش پر مصلحت نتوانست صبر و حوصله بخرج دهد،ولی پس از توضیحات خضر به عمق مسائل کاملا آگاه شد و از بیتابی خود پشیمان گشت. این نیز درسی است برای همه،تا به ظواهر حوادث و رویدادها ننگرند، و بدانند در زیر این ظواهر باطنی است بسیار عمیق و پر معنی. بخش دیگری از این سوره ماجرای ذو القرنین را شرح میدهد که چگونه شرق و غرب عالم را پیمود،و با اقوام گوناگونی که سنن و آداب بسیار متفاوتی داشتند روبرو شد،و سرانجام با کمک گروهی از مردم به مقابله با توطئه"یاجوج" و"ماجوج"برخاست و سدی آهنین بر سر راه آنها کشید،و نفوذشان را قطع کرد (شرح کامل همه اینها به خواست خدا بعدا خواهد آمد)تا مسلمانان با بینش وسیعتر خود را برای نفوذ در شرق و غرب جهان آماده سازند و برای مبارزه با "یاجوجها"و"ماجوجها"دست اتحاد بهم دهند!. جالب اینکه در این سوره به سه داستان اشاره شده(داستان اصحاب کهف داستان موسی و خضر و داستان ذو القرنین)که بر خلاف غالب داستانهای قرآن در هیچ جای دیگر از قرآن سخنی از اینها به میان نیامده است(تنها در سوره انبیاء آیه 96 به مسئله یاجوج و ماجوج بدون ذکر نام ذو القرنین اشاره شده است)و این یکی از ویژگیهای این سوره است. و به هر حال محتوایش از هر نظر پر بار،و تربیت کننده می باشد.

ص :337

در فضیلت این سوره روایات بسیاری از پیامبر ص و ائمه اهل بیت نقل شده که اهمیت فوق العاده محتوای آن را بیان می کند از جمله:

1-پیامبر فرمود:آیا سوره ای را به شما معرفی کنم که هفتاد هزار فرشته بهنگام نزولش آن را بدرقه کردند و عظمتش آسمان و زمین را پر کرد یاران عرض کردند آری؟فرمود:آن سوره کهف است هر کس آن را روز جمعه بخواند خداوند تا جمعه دیگر او را می آمرزد(و طبق روایتی او را از گناه حفظ می کند)...و به او نوری می بخشد که به آسمان می تابد و از فتنه دجال محفوظ خواهد ماند 1.

2-در حدیث دیگری از پیامبر میخوانیم:هر کس 10 آیه از اول سوره کهف را حفظ کند"دجال"به او زیانی نمیرساند و کسی که آیات آخر سوره را حفظ کند نور و روشنایی برای او در قیامت خواهد بود 2.

3-از امام صادق ع می خوانیم:کسی که در هر شب جمعه سوره کهف را بخواند شهید از دنیا می رود،و با شهداء مبعوث می شود و در روز قیامت در صف شهداء قرار می گیرد 3.

بارها گفته ایم عظمت سوره های قرآن و آثار معنوی و برکات اخلاقیش بخاطر محتوای آن یعنی ایمان و عمل به آن است.

و از آنجا که یکی از مهمترین بخشهای این سوره داستان قیام جمعی از جوانان با شخصیت،بر ضد طاغوت و دجال زمان خود بود،قیامی که جان آنها را بخطر افکند و تا سر حد مرگ پیش رفتند،اما خدا آنها را حفظ کرد،توجه به این واقعیت می تواند نور ایمان را در دلهای آماده شعله ور سازد و او را در برابر گناهان و وسوسه دجالان و حل شدن در محیط فاسد حفظ کند.

ص :

( لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ ).

"و مؤمنان راستین را که پیوسته عمل صالح انجام می دهند بشارت دهد که پاداش بزرگ و نیکویی در انتظار آنها است"( وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصّٰالِحٰاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً حَسَناً ).

*** "اجر و پاداشی که جاودانی است و تا ابد در آن خواهند ماند"( مٰاکِثِینَ فِیهِ أَبَداً ).

*** سپس بیکی از انحرافات عمومی مخالفان،اعم از نصارا و یهود و مشرکان، اشاره کرده می گوید:"دیگر از هدفهای این کتاب آسمانی آن است که پیامبر بوسیله آن کسانی را که برای خدا فرزند قائل شدند انذار کند"( وَ یُنْذِرَ الَّذِینَ قٰالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَداً ).

هم مسیحیان را بخاطر اعتقاد به اینکه مسیح فرزند خدا است،و هم یهود را بخاطر اعتقاد به فرزندی عزیر و هم مشرکان را بخاطر اینکه فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند هشدار دهد.

*** سپس به یک اصل اساسی برای ابطال اینگونه ادعاهای پوچ و بی اساس پرداخته می گوید:"آنها هیچگونه علم و یقین به این سخن ندارند،و اگر از پدرانشان تقلید می کنند آنها نیز چنین بودند"( مٰا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَ لاٰ لِآبٰائِهِمْ ) "اما سخن بسیار بزرگ و وحشتناکی از دهان آنها خارج می شود".

( کَبُرَتْ کَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْوٰاهِهِمْ ).

خدا و جسم بودن؟خدا و فرزند داشتن؟خدا و نیازهای مادی؟و بالآخره خدا و محدود بودن؟چه سخنان وحشتناکی؟!...

ص :341

آری"اینها فقط دروغ می گویند"( إِنْ یَقُولُونَ إِلاّٰ کَذِباً ) ***

در آیات فوق آمده است هم تاکیدی است بر استقامت و اعتدال قرآن و خالی بودن از هر گونه ضد و نقیض،و هم اشاره ای است به جاودانی بودن این کتاب بزرگ آسمانی و هم الگو بودن برای حفظ اصالتها و اصلاح کژیها و پاسداری از احکام خداوند و عدالت و فضیلت بشر.

این صفت(قیم)در واقع اشتقاقی است از صفت قیومیت پروردگار که به مقتضای آن خداوند حافظ و نگاهبان همه موجودات و اشیاء جهان است، "ما به تو قائم چو تو قائم بذات"! قرآن که کلام خدا است نیز همین حال را دارد.

قابل توجه اینکه توصیف به"قیم"در آیات قرآن کرارا در مورد آئین اسلام آمده است و حتی به پیامبر ص دستور داده شده است که"خود را هماهنگ با دین قیم و صاف و مستقیم سازد"( فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ )(آیه 43 روم).

آنچه در بالا در تفسیر"قیم"گفته شد معنی جامعی است که تفسیرهای مختلفی را که مفسران گفته اند همه را در برمی گیرد:چه اینکه بعضی آن را به معنی کتابی که هرگز نسخ نمی شود تفسیر کرده اند،و بعضی به معنی حافظ کتب پیشین، و بعضی به معنی برپادارنده امور دین،و بعضی به معنی کتابی که در آن اختلاف و تناقض نیست،ولی همه این معانی در آن مفهوم جامع که گفتیم جمع است.

بعضی از مفسران جمله" لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً "را به معنی فصاحت الفاظ قرآن دانسته اند،در حالی که"قیما"را به معنی بلاغت و استقامت محتوای آن گرفته اند (1)ولی دلیل روشنی بر این تفاوت در دست نیست،و بیشتر به نظر میرسد که این دو،تاکید یکدیگر باشد،با این تفاوت که"قیم"مفهوم گسترده تری دارد یعنی علاوه بر مفهوم استقامت ذاتی مفهوم پاسداری و اصلاح و نگهداری

ص :343

دیگران را نیز دربرمیگیرد (1).

*** 3-در آیات فوق پس از ذکر مسئله انذار بطور وسیع و مطلق،انذار نسبت به کسانی بیان شده که مخصوصا برای خدا فرزندی قائل شده اند،این نشان می دهد که این انحراف اهمیت خاصی دارد.

این انحراف اعتقادی همان طوری که در بالا گفتیم مخصوص مسیحیان نیست بلکه یهود و مشرکان هم در آن شریک بودند،و تقریبا یک اعتقاد عمومی در محیط نزول قرآن به شمار می رفت،و می دانیم چنین عقده ای روح توحید را بکلی از میان می برد،خدا را در سرحد موجودات مادی و جسمانی قرار می دهد،و دارای عواطف و احساسات بشری،و برای او شبیه و شریک قائل می شود،و او را نیازمند می شمرد، و به همین دلیل مخصوصا روی این مطلب انگشت گذارده شده است.

در سوره یونس آیه 68 می خوانیم" قٰالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَداً سُبْحٰانَهُ هُوَ الْغَنِیُّ " آنها گفتند خداوند برای خود فرزندی انتخاب کرده در حالی که او غنی و بی- نیاز است.

و در سوره مریم آیه 88 تا 91 می خوانیم:" وَ قٰالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمٰنُ وَلَداً لَقَدْ جِئْتُمْ شَیْئاً إِدًّا، تَکٰادُ السَّمٰاوٰاتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَ تَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَ تَخِرُّ الْجِبٰالُ هَدًّا أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمٰنِ وَلَداً ":آنها گفتند خداوند فرزندی انتخاب کرده است، شما سخنی بسیار ناموزون و سخت و سنگین آورده اید.نزدیک است آسمانها از هم بشکافد و زمین پاره شود و کوه ها فرو ریزند،چرا که برای خدا فرزندی قائل شده اند.

این تعبیر فوق العاده شدید دلیل بر آن است که عواقب شوم این اعتقاد ناموزون

ص :344

بسیار وسیع و گسترده می باشد،و در واقع چنین است چرا که نتیجه آن خدا را از اوج عظمتش فرود آوردن و در سرحد موجودات پست مادی قرار دادن است (1).

***

نیست،آنچه دلیل ایمان راستین است استمرار در عمل صالح است.

*** 6-آخرین سخن در اینجا اینکه قرآن در آیات فوق وقتی می خواهد نزول این کتاب آسمانی را بیان کند می گوید"شکر خدایی را که این کتاب را بر بنده اش نازل کرد"و این دلیل بر آن است که تعبیر به بنده پرافتخارترین و باشکوه ترین توصیفی است که ممکن است از یک انسان شود،انسانی که راستی بنده خدا باشد،همه چیز خود را متعلق به او بداند،چشم بر امر و گوش بر فرمانش دارد،به غیر او نیندیشد و جز راه او را نرود،و افتخارش این باشد که بنده پاکباز او است.

ص :346

داشتند،در نهان و آشکار تبلیغ می کردند،در خلوت و اجتماع فریاد می زدند، و از اینکه مردم راه روشن و راست را گذارده،به بیراهه می رفتند غصه می خوردند، غصه ای جانکاه که گاهی آنها را تا سرحد مرگ پیش می برد! و راستی تا چنین نباشد"رهبری"در مفهوم عمیقش پیاده نخواهد شد! گاه این حالت اندوه بقدری شدید می شد که جان پیامبر ص به خطر می افتاد و خدا او را دلداری می داد.

در سوره شعراء آیه 3 و 4 می خوانیم لَعَلَّکَ بٰاخِعٌ نَفْسَکَ أَلاّٰ یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّمٰاءِ آیَةً فَظَلَّتْ أَعْنٰاقُهُمْ لَهٰا خٰاضِعِینَ :"گویی می خواهی خود را هلاک کنی که چرا اینها ایمان نمی آورند،غم مخور ما آنها را آزاد قرار داده ایم و اگر بخواهیم آیه ای از آسمان فرو می فرستیم که گردنهایشان بی اختیار در برابر آن فرود آید." *** آیه بعد ترسیمی از وضع این جهان به عنوان یک میدان آزمایش برای انسانها،و توضیحی برای خط سیر انسان در این مسیر است.

نخست می گوید:"ما آنچه را روی زمین است زینت آن قرار دادیم" ( إِنّٰا جَعَلْنٰا مٰا عَلَی الْأَرْضِ زِینَةً لَهٰا ).

جهانی پر زرق و برق ساختیم که هر گوشه ای از آن دل می برد،دیدگان را به خود مشغول می دارد،و انگیزه های مختلف را در درون آدمی بیدار می کند، تا در کشاکش این انگیزه ها و درخشش این زرق و برقها و چهره های دل انگیز و دلربا،انسان بر کرسی آزمایش قرار گیرد و میزان قدرت ایمان و نیروی اراده و معنویت و فضیلت خود را به نمایش بگذارد.

لذا بلافاصله اضافه می کند"تا آنها را بیازمائیم کدامینشان بهتر عمل می کنند"؟( لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً ).

ص :349

بعضی از مفسرین خواسته اند مفهوم" مٰا عَلَی الْأَرْضِ "را محدود به"علماء" و یا خصوص"مردان"کنند و بگویند زینت زمین اینها هستند،در صورتی که این کلمه مفهوم وسیعی دارد که همه موجودات روی زمین را شامل می شود.

جالب اینکه تعبیر به" أَحْسَنُ عَمَلاً "شده،نه"اکثر عملا"،اشاره به اینکه آنچه در پیشگاه خدا ارزش دارد حسن عمل و کیفیت عالی آن است،نه فزونی و کثرت و کمیت و تعداد آن.

به هر حال این هشداری است به همه انسانها و همه مسلمانها که در این میدان آزمایش الهی فریب زرق و برقها را نخورند.و بجای آنکه به این مظاهر فریبنده دلبستگی پیدا کنند به حسن عمل بیندیشند.

*** سپس می گوید:اینها پایدار نیست و سرانجام محو و نابود خواهد شد،ما همه آنچه را روی زمین است از میان خواهیم برد"و صفحه زمین را،خاک بی گیاهی قرار خواهیم داد"( وَ إِنّٰا لَجٰاعِلُونَ مٰا عَلَیْهٰا صَعِیداً جُرُزاً ).

"صعید"از ماده"صعود"در اینجا به معنی صفحه روی زمین است، صفحه ای که در آن خاک کاملا نمایان باشد.

و"جرز"به معنی زمینی است که گیاهی در آن نمی روید گویی گیاهان خود را میخورد،و به تعبیر دیگر"جرز"به سرزمینی گفته میشود که بخاطر خشکسالی و کمی باران تمام گیاهانش از میان بروند.

آری این منظره زیبا و دل انگیزی را که در فصل بهار در دامان صحرا و کوهسار می بینیم گلها می خندند،گیاهان می رقصند،برگها نجوا می کنند، و جویبارها زمزمه شادی سر داده اند،اما به همین حال باقی نمی ماند،فصل خزان فرا می رسد،شاخه ها عریان می شوند،جویبارها خاموش،غنچه ها می خشکند،

ص :350

برگها پژمرده می شوند و آوای حیات بخاموشی می گراید.

زندگی پر زرق و برق انسانها نیز همین گونه است،این کاخهای سر به آسمان کشیده،این لباسهای رنگارنگ،این نعمتهای گوناگون،این انسانهای آماده به خدمت،و این پستها و مقامها و مانند آن نیز جاودانی نیستند،روزی فرا می رسد که جز یک قبرستان خشک و خاموش از این جامعه ها بیش باقی نمی ماند و این درس بزرگ عبرتی است.

ص :351

آنها به مدینه آمدند و با علمای یهود تماس گرفتند و گفتار قریش را بازگو کردند.

علماء یهود به آنها گفتند شما سه مساله را از محمد ص سؤال کنید،اگر همه را پاسخ کافی گفت پیامبری است از سوی خدا(و طبق بعضی از روایات اگر دو سؤال از آن را پاسخ کافی و یک سؤال را سربسته جواب داد پیامبر است)و گرنه مرد کذابی است که شما هر تصمیمی در باره او می توانید بگیرید.

نخست از او سؤال کنید داستان آن گروهی از جوانان که در گذشته دور، از قوم خود جدا شدند چه بود؟زیرا آنها سرگذشت عجیبی داشتند! و نیز از او سؤال کنید مردی که زمین را طواف کرد و به شرق و غرب جهان رسید که بود و داستانش چه بود؟.

و نیز سؤال کنید حقیقت روح چیست؟.

آنها حرکت کردند و به مکه بازگشتند و سران قریش را ملاقات کردند و گفتند ما معیار سنجش صدق و کذب محمد ص را پیدا کردیم،سپس سرگذشت خود را بازگو کردند،بعد خدمت پیامبر رسیدند و سؤالات خود را مطرح کردند.

پیامبر فرمود فردا به شما پاسخ خواهم گفت-ولی انشاء اللّٰه نفرمود-پانزده شبانه روز گذشت که وحی از ناحیه خدا بر پیامبر نازل نشد،و جبرئیل به سراغش نیامد،همین امر موجب شد که اهل مکه شایعاتی بسازند و مطالب ناموزونی نسبت به پیامبر ص بگویند.

این امر بر پیامبر ص گران آمد،ولی سرانجام جبرئیل فرا رسید و سوره کهف را از سوی خداوند آورد که در آن داستان آن گروه از جوانان و همچنین آن مرد دنیاگرد بود،بعلاوه آیه" یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ "...را نیز بر پیامبر نازل کرد.

پیامبر به جبرئیل فرمود چرا اینقدر تاخیر کردی؟گفت من جز به فرمان

ص :353

پروردگارت نازل نمیشوم،اجازه نداشتم! (لازم به تذکر است که دو بخش از پاسخ سؤالات سه گانه در این سوره آمده اما آیه مربوط به روح،در سوره بنی اسرائیل گذشت،و این مطلب در قرآن کم نظیر نیست که آیه ای به مناسبتی نازل شود و آن را به دستور پیامبر ص در لابلای سوره خاصی جای دهند).

***

ما آیات عجیبتری در آسمان و زمین داریم که هر یک از آنها نمونه ای است از عظمت و بزرگی آفرینش،و نیز در زندگی تو اسرار عجیبی وجود دارد که هر یک نشانه ای است از حقانیت دعوتت،و همچنین در این کتاب بزرگ آسمانی تو آیات عجیب فراوان است،و مسلما داستان اصحاب کهف از آنها شگفت انگیزتر نیست.

اینکه نام این گروه،"اصحاب کهف"(یاران غار)گذارده شده به خاطر همان است که آنها برای نجات جان خود به غاری پناهنده شدند چنان که در شرح حالاتشان خواهد آمد.

و اما"رقیم"در اصل از ماده"رقم"به معنی نوشتن است (1)و به عقیده غالب مفسران این نام دیگری است،برای اصحاب کهف،چرا که سرانجام نام آنها را بر لوحه ای نوشته و بر در غار نصب کردند.

بعضی نیز آن را نام کوهی می دانند که غار در آن واقع شده بود.

و بعضی آن را نام سرزمینی می دانند که آن کوه در آن بوده.

و بعضی نام شهر و دیاری که اصحاب کهف از آن بیرون آمدند،ولی معنی اول صحیحتر به نظر می رسد.

اما اینکه بعضی احتمال داده اند اصحاب رقیم گروه دیگری غیر از اصحاب کهف بوده اند،و در بعضی از اخبار داستانی برای آنها نقل شده است با ظاهر آیه هماهنگ نیست،چرا که ظاهر آیه فوق این است که اصحاب کهف و رقیم یک گروه بودند و لذا بعد از ذکر این دو عنوان تنها به بیان داستان اصحاب کهف می پردازد و مطلقا سخنی از غیر آنها به میان نمی آورد،و این خود دلیل وحدت است.

ص :355

در روایات معروفی که در تفسیر نور الثقلین در ذیل این آیه پیرامون سه نفر که در غاری گرفتار شدند ذکر شده،که هر یک خدا را به عمل خالصی که انجام داده بودند خواندند و از آن تنگنا رهایی یافتند بهیچ وجه سخنی از عنوان اصحاب رقیم در آن نیست،هر چند در بعضی از کتب تفسیر این عنوان آمده است.

به هر حال تردید نباید کرد که این دو(اصحاب کهف و رقیم)اشاره به یک گروه است و شان نزول آیات نیز این حقیقت را تایید می کند.

*** سپس می گوید:"به خاطر بیاور زمانی را که این گروه جوانان به غار پناه بردند"( إِذْ أَوَی الْفِتْیَةُ إِلَی الْکَهْفِ ).

دستشان از همه جا کوتاه شده،رو به درگاه خدا آوردند:"و عرض کردند پروردگارا!ما را از رحمتت بهره مند کن"( فَقٰالُوا رَبَّنٰا آتِنٰا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً ) "و راه نجاتی برای ما فراهم ساز"( وَ هَیِّئْ لَنٰا مِنْ أَمْرِنٰا رَشَداً ).

راهی که ما را از این تنگنا برهاند،به رضایت و خشنودی تو نزدیک سازد، راهی که در آن خیر و سعادت و انجام وظیفه بوده باشد. ما دعای آنها را به اجابت رساندیم،"پرده های خواب را بر گوش آنها افکندیم و سالها در غار به خواب فرو رفتند"( فَضَرَبْنٰا عَلَی آذٰانِهِمْ فِی الْکَهْفِ سِنِینَ عَدَداً ).

*** "سپس آنها را برانگیختیم و بیدار نمودیم،تا ببینیم کدام گروه از آنان مدت خواب خود را بهتر حساب کرده اند"( ثُمَّ بَعَثْنٰاهُمْ لِنَعْلَمَ أَیُّ الْحِزْبَیْنِ أَحْصیٰ لِمٰا لَبِثُوا أَمَداً ).

***

ص :356

کنایه ظریفی است از"خواباندن"گویی پرده و حجابی بر گوش شخص افکنده می شود تا سخنی را نشنود و این پرده همان پرده خواب است.

به همین دلیل خواب حقیقی،خوابی است که گوشهای انسان را از کار بیندازد، و نیز به همین دلیل هنگامی که کسی را میخواهند بیدار کنند غالبا از طریق صدا زدن و نفوذ در شنوایی او بیدارش می کنند.

5-تعبیر به"سنین عددا"(سالهای متعدد)اشاره به آن است که خواب آنان سالیان دراز به طول انجامید چنان که شرح آن در تفسیر آیات آینده به خواست خدا خواهد آمد.

6-تعبیر به"بعثناهم"در مورد بیدار شدن آنها،شاید به این جهت است که خواب آنها به قدری طولانی شد که همچون مرگ بود،و بیداری آنها همچون رستاخیز و زندگی پس از مرگ.

7-جمله"لنعلم"(تا بدانیم...)مفهومش این نیست که خداوند می خواسته در اینجا علم تازه ای کسب کند،این تعبیر در قرآن فراوان است و منظور از آن تحقق معلوم الهی است یعنی ما آنها را از خواب بیدار کردیم تا این معنی تحقق یابد که آنها در باره میزان خوابشان از هم سؤال کنند.

8-تعبیر به"ای الحزبین"اشاره به چیزی است که در تفسیر آیات آینده خواهد آمد که آنها پس از بیدار شدن در باره مقدار خواب خود اختلاف کردند، بعضی آن را یک روز،و بعضی یک نیمه روز میدانستند،در حالی که سالیان دراز خوابیده بودند.

و اما اینکه بعضی گفته اند این تعبیر شاهد بر آن است که اصحاب"رقیم"غیر از اصحاب"کهف"بودند سخن بسیار بعیدی است که از توضیح بیشتر در باره آن بی نیاز هستیم (1).

ص :358

15-این قوم ما معبودهایی جز خدا انتخاب کرده اند،چرا آنها دلیل آشکاری بر این معبودان نمی آورند؟!چه کسی ظالمتر است از آن کس که بر خدا دروغ ببندد؟! 16-و هنگامی که از آنها و آنچه را جز خدا می پرستند کناره گیری کردید به غار پناهنده شوید،که پروردگارتان(سایه)رحمتش را بر شما می گستراند،و راه آسایش و نجات به رویتان می گشاید.

می شود که اصحاب کهف در محیط و زمانی می زیستند که بت پرستی و کفر،آنها را احاطه کرده بود و یک حکومت جبار و ستمگر که معمولا حافظ و پاسدار شرک و کفر و جهل و غارتگری و جنایت است بر سر آنها سایه شوم افکنده بود.

اما این گروه از جوانمردان که از هوش و صداقت کافی برخوردار بودند سرانجام به فساد این آئین پی بردند و تصمیم بر قیام گرفتند و در صورت عدم توانایی، مهاجرت کردن از آن محیط آلوده.

*** لذا قرآن به دنبال بحث گذشته می گوید:"ما دلهای آنها را محکم ساختیم، در آن هنگام که قیام کردند و گفتند پروردگار ما پروردگار آسمانها و زمین است" ( وَ رَبَطْنٰا عَلیٰ قُلُوبِهِمْ إِذْ قٰامُوا فَقٰالُوا رَبُّنٰا رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ).

"ما هرگز غیر از او معبودی را نمی پرستیم"( لَنْ نَدْعُوَا مِنْ دُونِهِ إِلٰهاً ).

اگر چنین بگوئیم و کسی را جز او معبود بدانیم"سخنی گزاف و دور از حق گفته ایم"( لَقَدْ قُلْنٰا إِذاً شَطَطاً ).

از جمله" رَبَطْنٰا عَلیٰ قُلُوبِهِمْ "استفاده می شود که نخست فکر توحید در دل آنها پیدا شد ولی توانایی بر اظهار آن را نداشتند،اما خداوند دلهای آنها را استحکام بخشید و به آنها قدرت و شهامت داد تا بپاخیزند و آشکارا ندای توحید سر دهند.

آیا نخستین بار در برابر پادشاه جبار زمان"دقیانوس"چنین اظهاری را کردند،و یا در میان توده مردم،و یا هر دو و یا خودشان در میان خود؟درست روشن نیست،ولی ظاهر تعبیر به"قاموا"این است که این سخن را در میان مردم یا در برابر سلطان ظالم گفته اند.

"شطط"(بر وزن وسط)به معنی خارج شدن از حد،و افراط در دوری است،لذا به سخنانی که بسیار دور از حق است،شطط گفته می شود،و اگر

ص :361

به حاشیه نهرهای بزرگ"شط"می گویند به خاطر آنست که از آب فاصله زیاد دارد و دیوارهای آن بلند است.

در واقع این جوانمردان با ایمان برای اثبات توحید و نفی(آلهه)به دلیل روشنی دست زدند،و آن اینکه ما به وضوح می بینیم که این آسمان و زمین پروردگاری دارد که وجود نظام آفرینش دلیل بر هستی او است،ما هم بخشی از این مجموعه هستی می باشیم،بنا بر این پروردگار ما نیز همان پروردگار آسمانها و زمین است.

*** سپس به دلیل دیگری نیز توسل جستند و آن اینکه:"این قوم ما معبودهایی جز خدا انتخاب کرده اند"( هٰؤُلاٰءِ قَوْمُنَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً ).

آخر مگر اعتقاد بدون دلیل و برهان ممکن است؟"چرا آنها دلیل آشکاری برای الوهیت آنها نمی آورند؟"( لَوْ لاٰ یَأْتُونَ عَلَیْهِمْ بِسُلْطٰانٍ بَیِّنٍ ).

آیا پندار و خیال،یا تقلید کورکورانه می تواند دلیلی بر چنین اعتقادی باشد؟این چه ظلم فاحش و انحراف بزرگی است.

"چه کسی ظالمتر است از آن کس که به خدا دروغ ببندد"( فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَریٰ عَلَی اللّٰهِ کَذِباً ).

این"افترا"هم ستمی است بر خویشتن،چرا که انسان سرنوشت خود را به دست عوامل بدبختی و سقوط سپرده،و هم ظلمی است بر جامعه ای که این نغمه در آن سر می دهد و به انحراف می کشاند،و هم ظلمی است به ساحت قدس پروردگار و اهانتی است به مقام بزرگ او.

***این جوانمردان موحد تا آنجا که در توان داشتند برای زدودن زنگار شرک از دلها،و نشاندن نهال توحید در قلبها،تلاش و کوشش کردند،اما آن قدر

ص :362

غوغای بت و بت پرستی در آن محیط بلند بود و خفقان ظلم و بیدادگری شاه جبار، نفسهای مردان خدا را در سینه ها حبس کرده بود که نغمه های توحیدی آنها در گلویشان گم شد.

ناچار برای نجات خویشتن و یافتن محیطی آماده تر تصمیم به"هجرت" گرفتند،و لذا در میان خود به مشورت پرداختند که به کجا بروند،و به کدام سو حرکت نمایند؟و با یکدیگر چنین گفتند:

*** "هنگامی که از این قوم بت پرست و آنچه را جز خدا می پرستند کناره گیری کردید،و حساب خود را از آنها جدا نمودید،به غار پناهنده شوید"( وَ إِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَ مٰا یَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّٰهَ فَأْوُوا إِلَی الْکَهْفِ ).

"تا پروردگار شما رحمتش را بر شما بگستراند و راهی به سوی آرامش و آسایش و نجات از این مشکل به رویتان بگشاید"( یَنْشُرْ لَکُمْ رَبُّکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ و یهیئ لَکُمْ مِنْ أَمْرِکُمْ مِرْفَقاً ).

"یهیئ"از ماده"تهیه"به معنی آماده ساختن است.

و"مرفق"به معنی چیزی است که وسیله لطف و راحتی و رفق باشد، بنا بر این مجموع جمله" یُهَیِّئْ لَکُمْ مِنْ أَمْرِکُمْ مِرْفَقاً "یعنی خداوند،وسیله لطف و راحتی شما را فراهم می سازد.

بعید نیست"نشر رحمت"که در جمله اول آمده است اشاره به الطاف معنوی خداوند باشد،در حالی که جمله دوم به جنبه های جسمانی و نجات و آرامش مادی اشاره می کند.

***

ص :363

آیات دیگر قرآن نیز این حقیقت را به روشنی تایید می کند مگر نه این است که اگر انسان برای خدا مجاهده کند خدا او را به راه حق هدایت می نماید"؟ ( وَ الَّذِینَ جٰاهَدُوا فِینٰا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنٰا )(سوره عنکبوت آخرین آیه).

و نیز در سوره محمد آیه 17 می خوانیم: وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زٰادَهُمْ هُدیً :"آنها که راه هدایت را پوییدند خدا بر هدایتشان می افزاید".

می دانیم راه حق راهی است با موانع بسیار و دشواریهای فراوان که اگر لطف خدا شامل حال انسان نشود پیمودن آن تا وصول به مقصد کار مشکلی است.

این را هم می دانیم که لطف خداوند بالاتر از آن است که بنده حقجو و حق طلبش را در این مسیر تک و تنها بگذارد.

***

موذی،یک دنیا نور و صفا و توحید و معنویت بود.

خطوط رحمت الهی بر دیوار چنین غاری نقش بسته،و آثار لطف پروردگار در فضایش موج می زد،خبری از بتهای رنگارنگ مسخره در آن نبوده،و دامنه طوفان ظلم جباران به آن کشیده نمی شد.

انسان را از آن فضای محدود و خفقان بار محیط جهل و جنایت رهایی می بخشید و در فراخنای اندیشه آزاد غوطه ور می ساخت.

آری این جوانمردان موحد آن دنیای آلوده را که با تمام وسعتش زندان جانکاهی بود ترک گفتند،و به غار خشک و تاریکی که ابعادش همچون فضایی بیکران می نمود روی آوردند.

درست همچون یوسف پاکدامن که هر چه به او اصرار کردند اگر تسلیم هوسهای سرکش همسر زیبای عزیز مصر نشوی،زندان تاریک و وحشتناک در انتظار تو است،او بر استقامتش افزود،و سرانجام این جمله عجیب را به پیشگاه خداوند عرضه داشت:" رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمّٰا یَدْعُونَنِی إِلَیْهِ وَ إِلاّٰ تَصْرِفْ عَنِّی کَیْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَیْهِنَّ ":"پروردگارا!زندان با آن همه دردهای جانکاهش نزد من از این آلودگی که مرا به آن دعوت می کنند،محبوبتر است،و اگر وسوسه های آنها را از من دفع نکنی من در دام آنها گرفتار خواهم شد"!(یوسف-32).

ص :366

اشاره به اینکه دهانه غار که معمولا تنگ است جایگاه آنها نبود،بلکه قسمتهای وسط غار را انتخاب کرده بودند که هم از چشم بینندگان دور بود،و هم از تابش مستقیم آفتاب.

در اینجا قرآن رشته سخن را قطع می کند،و به یک نتیجه گیری معنوی می پردازد،چرا که ذکر همه این داستانها برای همین منظور است.

می گوید:"این از آیات خدا است،هر کس را خدا هدایت کند هدایت یافته واقعی او است،و هر کس را گمراه نماید سرپرست و راهنمایی هرگز برای او نخواهی یافت"( ذٰلِکَ مِنْ آیٰاتِ اللّٰهِ مَنْ یَهْدِ اللّٰهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَنْ یُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِیًّا مُرْشِداً ).

آری آنها که در راه خدا گام بگذارند و برای او به جهاد برخیزند در هر قدمی آنان را مشمول لطف خود می سازد،نه فقط در اساس کار،که در جزئیات هم لطفش شامل حال آنها است.

*** 3-خواب آنها یک خواب عادی و معمولی نبود،"اگر به آنها نگاه می کردی، خیال می کردی آنها بیدارند،در حالی که در خواب فرو رفته بودند"!( وَ تَحْسَبُهُمْ أَیْقٰاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ ).

و این نشان می دهد که چشمان آنها کاملا باز بوده است،درست همانند یک انسان بیدار،این حالت استثنایی شاید برای آن بوده که حیوانات موذی به آنان نزدیک نشوند چرا که از انسان بیدار می ترسند،و یا به خاطر اینکه منظره رعب انگیزی پیدا کنند که هیچ انسانی جرات ننماید به آنها نزدیک شود،و این خود یک سپر حفاظتی برای آنها بوده باشد.

4-برای اینکه بر اثر گذشت سالیان دراز از این خواب طولانی،اندام آنها نپوسد:"ما آنها را به سمت راست و چپ می گرداندیم"( وَ نُقَلِّبُهُمْ

ص :369

ذٰاتَ الْیَمِینِ وَ ذٰاتَ الشِّمٰالِ

).

تا خون بدنشان در یک جا متمرکز نشود،و فشار و سنگینی در یک زمان طولانی روی عضلاتی که بر زمین قرار داشتند اثر زیانبار نگذارد.

5-در این میان"سگی که همراه آنها بود بر دهانه غار دستها را گشوده و به حالت نگهبانی خوابیده بود"( وَ کَلْبُهُمْ بٰاسِطٌ ذِرٰاعَیْهِ بِالْوَصِیدِ ).

"وصید"چنان که"راغب"در کتاب"مفردات"می گوید:در اصل به معنی اطاق و انباری است که در کوهستان برای ذخیره اموال ایجاد می کنند، و در اینجا به معنی دهانه غار است.

با اینکه در آیات قرآن تا کنون سخنی از سگ اصحاب کهف نبوده ولی قرآن مخصوصا در ذکر داستانها گاه تعبیراتی می کند که از آن مسائل دیگری نیز روشن می شود،از جمله بیان حالت سگ اصحاب کهف در اینجا نشان می دهد که آنها سگی نیز به همراه داشتند که پابپای آنها راه می رفت،و گویی مراقب و نگاهبانشان بود.

در اینکه این سگ از کجا با آنها همراهی کرد،آیا سگ"صید"آنها بود،و یا سگ چوپانی بود که در وسط راه به او برخوردند،و هنگامی که چوپان آنها را شناخت حیوانات را رو به سوی آبادی روانه کرد و خود که جویای حقیقت و طالب دیدار یار بود با این پاکبازان همراه شد،سگ نیز دست از دامنشان برنداشت و براه خود ادامه داد.

آیا مفهوم این سخن آن نیست که در راه رسیدن به حق همه عاشقان این راه می توانند گام بگذارند،و درهای کوی دوست به روی کسی بسته نیست، از وزیران توبه کار شاه جبار گرفته،تا مرد چوپان،و حتی سگش؟! مگر نه این است که قرآن می گوید تمام ذرات موجودات در زمین و آسمان و همه درختان و جنبندگان ذکر خدا می گویند،عشق او را در سر و مهر او را به دل دارند(آیه 44 سوره اسراء).

ص :370

6-"منظره آنها چنان رعب انگیز بود که اگر به آنها نگاه می کردی فرار می نمودی.و سر تا پای تو از ترس و وحشت پر می شد"( لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَیْهِمْ لَوَلَّیْتَ مِنْهُمْ فِرٰاراً وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً ).

این اولین و آخرین بار نیست که خداوند به وسیله رعب و ترس یک سپر حفاظتی به دور بندگان با ایمانش ایجاد می کند،در آیات سوره آل عمران آیه 151 نیز به صحنه ای از همین امر برخورد می کنیم که خداوند می گوید: سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ :"ما به زودی در دلهای کافران ترس و وحشت می افکنیم" (1).

در دعای ندبه نیز در باره پیامبر اسلام ص می خوانیم ثم نصرته بالرعب:

"خداوندا تو پیامبرت را بوسیله رعب و وحشتی که در دل دشمنانش افکندی یاری نمودی".

اما اینکه این رعب و وحشت که از مشاهده اصحاب کهف سراسر وجود بیننده را پر می کرد به خاطر ظاهر جسمانی آنها بود،یا یک نیروی مرموز معنوی در این زمینه کار می کرد؟در آیات قرآن سخنی از آن نیامده،هر چند مفسران بحثهایی دارند که چون دلیلی بر آنها نبود از ذکر آنها صرف نظر می کنیم.

ضمنا جمله" وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً "(سر تا پای وجود تو از ترس پر می شد) در حقیقت علت است برای جمله " لَوَلَّیْتَ مِنْهُمْ فِرٰاراً "(اگر آنها را می دیدی فرار می کردی)یعنی به این دلیل فرار می کردی که ترس و وحشت قلب تو را احاطه می کرد،بلکه گویی از قلب که کانون اصلی آنست نیز سر برآورده،به تمام ذرات وجود نفوذ می کرد و همه را مملو از وحشت میساخت به هر حال هنگامی که اراده خدا به چیزی تعلق گیرد از ساده ترین راه،مهمترین نتیجه را پدید می آورد.

ص :371

جمعی گفته اند گوینده این سخن بزرگترین آنها که"تملیخا"نام داشت بوده است،و تعبیر به صیغه جمع"قالوا"(گفتند)در اینگونه موارد معمول است.

و شاید این سخن به خاطر آن بود که از وضع قیافه و موها و ناخنها و همچنین طرز لباسهایشان در شک فرو رفتند که نکند این یک خواب غیر عادی باشد.

ولی به هر حال سخت احساس گرسنگی و نیاز به غذا می کردند چون ذخیره های بدن آنها تمام شده بود،لذا نخستین پیشنهادشان این بود:"سکه نقره ای را که با خود دارید به دست یکی از نفرات خود بدهید و او را به شهر بفرستید،تا برود و ببیند کدامین فروشنده غذای پاکتری دارد،به مقدار روزی و نیاز از آن برای شما بیاورد"( فَابْعَثُوا أَحَدَکُمْ بِوَرِقِکُمْ هٰذِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ فَلْیَنْظُرْ أَیُّهٰا أَزْکیٰ طَعٰاماً فَلْیَأْتِکُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ ).

"اما باید نهایت دقت را به خرج دهد،و هیچکس را از وضع شما آگاه نسازد"( وَ لْیَتَلَطَّفْ وَ لاٰ یُشْعِرَنَّ بِکُمْ أَحَداً ).

*** "چرا که اگر آنها از وضع شما آگاه شوند و بر شما دست یابند یا سنگسارتان می کنند یا به آئین خویش(آئین بت پرستی)بازمی گردانند"( إِنَّهُمْ إِنْ یَظْهَرُوا عَلَیْکُمْ یَرْجُمُوکُمْ أَوْ یُعِیدُوکُمْ فِی مِلَّتِهِمْ ).

"و در آن صورت هرگز روی نجات و رستگاری را نخواهید دید"( وَ لَنْ تُفْلِحُوا إِذاً أَبَداً ).

***

کهف بعد از بیداری با اینکه قاعدتا بسیار گرسنه بودند و ذخیره بدن آنها در این مدت طولانی مصرف شده بود،ولی باز به کسی که مامور خرید غذا می شود توصیه می کنند هر غذایی را نخرد،بلکه بنگرد در میان فروشندگان کدامین نفر غذایش از همه پاکتر است آن را انتخاب کند.

بعضی از مفسران گفته اند این سخن ناظر به حیوانات ذبح شده است،زیرا آنها می دانستند در آن شهر افرادی هستند که گوشتهای آلوده و احیانا مردار می فروشند،و یا بعضی از آنها کسب و کارشان اصولا آلوده به حرام بوده،آنها توصیه می کنند از خرید طعام از چنین اشخاصی پرهیز شود.

ولی ظاهرا این جمله مفهوم وسیعی دارد که هر گونه پاکی ظاهری و باطنی را شامل می شود،و این توصیه ای است به همه رهروان راه حق که نه تنها به غذای روحانی بیندیشند،بلکه مراقب پاکی غذای جسمانیشان نیز باشند،پاک از هر گونه آلودگی،حتی در بحرانی ترین لحظات زندگی نیز این اصل را فراموش نکنند.

امروز بسیاری از مردم جهان به اهمیت این دستور در یک قسمت پی برده اند، و سعی دارند غذای آنها از هر نوع آلودگی ظاهری به دور باشد،غذاها را در ظرفهای سرپوشیده و دور از دستهای آلوده،و گرد و غبار نگهداری می کنند،البته این کار بسیار خوبی است،ولی به این مقدار نباید قناعت کرد،بلکه باید غذاها از آلودگی به حرام،ربا،غش و تقلب و هر گونه آلودگی باطنی نیز پاک باشد.

در روایات اسلامی تاکید فراوانی روی غذای حلال و تاثیر آن در استجابت دعا و صفای قلب شده است.

در روایتی می خوانیم کسی خدمت پیامبر آمد عرض کرد"احب ان یستجاب دعائی":"دوست دارم دعای من به اجابت برسد".

پیامبر فرمود:"

طهر مأکلک و لا تدخل بطنک الحرام ":"غذای خود

ص :375

را پاک کن و غذای حرام در معده خود وارد منما" (1).

***

آگاه نشود.

بعضی از مفسران گفته اند منظور لطافت در خریدن غذا است به گونه ای که در معامله سختگیری نکند،و نزاع و جنجالی به راه نیندازد،و جنس بهترین را انتخاب کند.

و این خود لطفی است که جمله وسط قرآن را لطف و تلطف تشکیل می دهد (1).

ص :377

اما هر چه بیشتر جستند کمتر یافتند،و این خود معمایی برای مردم محیط و نقطه عطفی در سازمان فکر آنها شد،و شاید همین امر که گروهی از برترین مقامات مملکتی پشت پا بر همه مقامات مادی بزنند و انواع خطرات را پذیرا گردند سرچشمه بیداری و آگاهی برای گروهی از مردم شد.

ولی به هر حال داستان اسرارآمیز این گروه در تاریخشان ثبت گردید، و از نسلی به نسل دیگر انتقال یافت،و صدها سال بر این منوال گذشت...

اکنون به سراغ مامور خرید غذا برویم و ببینیم بر سر او چه آمد،او وارد شهر شد ولی دهانش از تعجب بازماند،شکل ساختمانها به کلی دگرگون شده، قیافه ها همه ناشناس،لباسها طرز جدیدی پیدا کرده،و حتی طرز سخن گفتن و آداب و رسوم مردم عوض شده است،ویرانه های دیروز تبدیل به قصرها و قصرهای دیروز به ویرانه ها مبدل گردیده! شاید در یک لحظه کوتاه فکر کرد هنوز خواب است و آنچه می بیند رؤیا است،چشمهای خود را بهم می مالد اما متوجه می شود آنچه را می بیند عین واقعیتی عجیب و باورناکردنی.

او هنوز فکر می کند خوابشان در غار یک روز یا یک نیمه روز بوده است پس اینهمه دگرگونی چرا؟اینهمه تغییرات در یک روز چگونه امکان پذیر است.

از سوی دیگر قیافه او برای مردم نیز عجیب و نامانوس است،لباس او،طرز سخن گفتن او،و چهره و سیمای او،همه برای آنها تازه است،و شاید این وضع نظر عده ای را به سوی او جلب کرد و به دنبالش روان شدند.

تعجب او هنگامی به نهایت رسید که دست در جیب کرد تا بهای غذایی را که خریده بود بپردازد،فروشنده چشمش به سکه ای افتاد که به 300 سال قبل و بیشتر تعلق داشت،و شاید نام"دقیانوس"شاه جبار آن زمان بر آن نقش بود، هنگامی که توضیح خواست،او در جواب گفت تازگی این سکه را به دست آورده ام!

ص :380

کم کم از قرائن احوال بر مردم مسلم شد که این مرد یکی از گروهی است که نامشان را در تاریخ 300 سال قبل خوانده اند و در بسیاری از محافل سرگذشت اسرارآمیزشان مطرح بوده است.

و خود او نیز متوجه شد که در چه خواب عمیق و طولانی او و یارانش فرو رفته بودند.

این مساله مثل بمب در شهر صدا کرد،و زبان به زبان در همه جا پیچید.

بعضی از مؤرخان می نویسند در آن ایام زمامدار صالح و موحدی بر آنها حکومت می کرد،ولی هضم مساله معاد جسمانی و زنده شدن مردگان بعد از مرگ برای مردم آن محیط مشکل بود جمعی از آنها نمی توانستند باور کنند که انسان بعد از مردن به زندگی بازمی گردد،اما ماجرای خواب اصحاب کهف دلیل دندان شکنی شد برای آنها که طرفدار معاد جسمانی بودند.

و لذا قرآن در نخستین آیه می گوید:

"همانگونه که آنها را به خواب فرو بردیم از آن خواب عمیق و طولانی بیدار کردیم و مردم را متوجه حالشان نمودیم،تا بدانند وعده رستاخیز خداوند حق است"( وَ کَذٰلِکَ أَعْثَرْنٰا عَلَیْهِمْ لِیَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ ).

"و در پایان جهان و قیام قیامت شکی نیست"( وَ أَنَّ السّٰاعَةَ لاٰ رَیْبَ فِیهٰا ).

چرا که این خواب طولانی که صدها سال به طول انجامید بی شباهت به مرگ نبود و بیدار شدنشان همچون رستاخیز،بلکه می توان گفت این خواب و بیداری از پاره ای جهات از مردن و بازگشتن به حیات،عجیب تر بود،زیرا صدها سال بر آنها گذشت در حالی که بدنشان نپوسید،در حالی که نه غذایی خوردند و نه آبی نوشیدند،در این مدت طولانی چگونه زنده ماندند؟ آیا این دلیل بر قدرت خدا بر هر چیز و هر کار نیست؟حیات بعد از مرگ با توجه به چنین صحنه ای مسلما امکان پذیر است.

ص :381

بعضی از مؤرخان نوشته اند که مامور خرید غذا به سرعت به غار بازگشت و دوستان خود را از ماجرا آگاه ساخت،همگی در تعجب عمیق فرو رفتند،و از آنجا که احساس می کردند همه فرزندان و برادران و دوستان را از دست داده اند، و هیچکس از یاران سابق آنها زنده نمانده،تحمل این زندگی برای آنها سخت و ناگوار بود،از خدا خواستند که چشم از این جهان بپوشند و به جوار رحمت حق منتقل شوند و چنین شد.

آنها چشم از جهان پوشیدند و جسدهای آنها در غار مانده بود که مردم به سراغشان آمدند.

"در اینجا نزاع و کشمکش بین طرفداران مساله معاد جسمانی و مخالفان آنها در گرفت.

مخالفان سعی داشتند که مساله خواب و بیداری اصحاب کهف به زودی به دست فراموشی سپرده شود،و این دلیل دندان شکن را از دست موافقان بگیرند، لذا پیشنهاد کردند در غار گرفته شود،تا برای همیشه از نظر مردم پنهان گردند" ( إِذْ یَتَنٰازَعُونَ بَیْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقٰالُوا ابْنُوا عَلَیْهِمْ بُنْیٰاناً ).

و برای خاموش کردن مردم می گفتند زیاد از آنها سخن نگوئید،آنها سرنوشت اسرارآمیزی داشتند که"پروردگارشان از وضع آنها آگاهتر است" ( رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ ).

بنا بر این داستان آنها را رها کنید و به حال خودشان واگذارید.

در حالی که"مؤمنان راستین که از این امر آگاهی یافته بودند و آن را سند زنده ای برای اثبات رستاخیز به مفهوم حقیقیش می دانستند،سعی داشتند این داستان هرگز فراموش نشود،و لذا گفتند:ما در کنار مدفن آنها مسجد و معبدی می سازیم"تا مردم یاد آنها را از خاطره ها هرگز نبرند،به علاوه از روح پاک آنها استمداد طلبند( قٰالَ الَّذِینَ غَلَبُوا عَلیٰ أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِمْ مَسْجِداً ).

ص :382

در تفسیر آیه فوق احتمالات متعدد دیگری داده اند که به هنگام ذکر نکته ها به بعضی از آنها اشاره خواهیم کرد.

*** آیه بعد به پاره ای از اختلافات اشاره می کند که در میان مردم در زمینه اصحاب کهف وجود دارد،از جمله:در باره تعداد آنها می گوید:

"گروهی از مردم خواهند گفت آنها سه نفر بودند که چهارمینشان سگشان بود"( سَیَقُولُونَ ثَلاٰثَةٌ رٰابِعُهُمْ کَلْبُهُمْ ).

"و گروهی می گویند پنج نفر بودند که ششمین آنها سگ آنها بود" ( وَ یَقُولُونَ خَمْسَةٌ سٰادِسُهُمْ کَلْبُهُمْ ).

"همه اینها سخنانی بدون دلیل و تیر در تاریکی است".(رجما بالغیب).

"و گروهی می گویند آنها هفت نفر بودند و هشتمین آنها سگ آنها بود" ( وَ یَقُولُونَ سَبْعَةٌ وَ ثٰامِنُهُمْ کَلْبُهُمْ ).

"بگو پروردگار من از تعداد آنها آگاهتر است"( قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ ).

"تنها گروه کمی تعداد آنها را می دانند"( مٰا یَعْلَمُهُمْ إِلاّٰ قَلِیلٌ ).

گر چه در جمله های فوق قرآن با صراحت تعداد آنها را بیان نکرده است، ولی از اشاراتی که در آیه وجود دارد می توان فهمید که قول سوم همان قول صحیح و مطابق واقع است،چرا که به دنبال قول اول و دوم کلمه"رجما بالغیب" (تیر در تاریکی)که اشاره به بی اساس بودن آنها است آمده،ولی در مورد قول سوم نه تنها چنین تعبیری نیست،بلکه تعبیر"بگو پروردگارم از تعداد آنها آگاهتر است"و همچنین"تعداد آنها را تنها گروه کمی می دانند"ذکر شده است که این خود دلیلی است بر تایید این قول و در هر حال در پایان آیه اضافه می کند "در مورد آنها بحث مکن جز بحث مستدل و توأم با دلیل و منطق"(فلا تُمٰارِ فِیهِمْ إِلاّٰ مِرٰاءً ظٰاهِراً ).

ص :383

"مراء"بطوری که"راغب"در"مفردات"می گوید-در اصل از "مریت الناقة"یعنی"پستان شتر را بدست گرفتم برای دوشیدن"گرفته شده است،سپس به بحث و گفتگو پیرامون چیزی که مورد شک و تردید است اطلاق گردیده.

و بسیار می شود که در گفتگوهای لجاجت آمیز و دفاع از باطل به کار می رود،ولی ریشه اصلی آن محدود به این معنی نیست،بلکه هر نوع بحث و گفتگو را در باره هر مطلبی که محل تردید است شامل می شود.

"ظاهر"به معنی غالب و مسلط و پیروز است.

بنا بر این جمله( فَلاٰ تُمٰارِ فِیهِمْ إِلاّٰ مِرٰاءً ظٰاهِراً )مفهومش این است که آن چنان با آنها منطقی و مستدل سخن بگو که برتری منطق تو آشکار گردد.