ص :2

این حکم در سال دوم هجرت پیامبر ص تشریع شد.

البته همانگونه که بعدا به خواست خدا اشاره خواهیم کرد،حکم زکات قبلا در مکه نازل شده بود،اما نه به صورت وجوب جمع آوری در بیت المال، بلکه خود مردم اقدام به پرداخت آن می کردند،ولی در مدینه دستور جمع آوری و"تمرکز"آن از ناحیه خداوند در آیه 103 توبه صادر گردید.

آیه مورد بحث که مسلما بعد از آیه وجوب اخذ زکات نازل شده،(هر چند در قرآن از آن ذکر گردیده است)مصارف گوناگون زکات را بیان می کند.

و جالب اینکه آیه،با کلمه"انما"که دلیل بر انحصار است،آغاز شده،و این نشان می دهد که بعضی از افراد خود خواه،یا بی خبر،انتظار داشتند بدون هیچگونه استحقاق،سهمی از زکات دریافت دارند که با کلمه"انما"دست رد به سینه همه آنها زده شده است.در دو آیه قبل از این آیه،نیز این معنی منعکس بود که بعضی بر پیامبر ص خرده می گرفتند که چرا سهمی از زکات را در اختیار آنها نمی گذارد و حتی در صورت محروم شدن از آن خشمگین می شدند،اما به هنگام برخورداری ابراز رضایت می کردند.

به هر حال آیه فوق به روشنی مصارف واقعی زکات را بیان کرده،و به تمام توقعات بیجا پایان می دهد،و آن را در هشت مصرف خلاصه می کند:

1-"فقراء"نخست می گوید:"صدقات و زکات برای فقیران است"( إِنَّمَا الصَّدَقٰاتُ لِلْفُقَرٰاءِ ).

2-"مساکین"( وَ الْمَسٰاکِینِ ).

در اینکه"فقیر"و"مسکین"با هم چه تفاوتی دارند بحثی است که در پایان تفسیر آیه خواهد آمد.

3-"عاملان"و جمع آوری کنندگان زکات( وَ الْعٰامِلِینَ عَلَیْهٰا ).

این گروه در حقیقت کارمندان و کارکنانی هستند که برای جمع آوری

ص :4

زکات و اداره بیت المال اسلام تلاش و کوشش می کنند،و آنچه به آنها داده می شود در حقیقت به منزله مزد و اجرت آنها است،و لذا فقر در این گروه به هیچوجه شرط نیست.

4-"مؤلفة قلوبهم"یعنی کسانی که انگیزه معنوی نیرومندی برای پیشبرد اهداف اسلامی ندارند،و با تشویق مالی می توان تالیف قلب،و جلب محبت آنان نمود( وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ ).

توضیح بیشتر درباره این گروه بعدا خواهد آمد.

5-"آزاد ساختن بردگان"( وَ فِی الرِّقٰابِ ).

یعنی سهمی از زکات،تخصیص به مبارزه با بردگی،و پایان دادن به این موضوع ضد انسانی،داده می شود،و همانگونه که در جای خود گفته ایم برنامه اسلام در مورد بردگان برنامه"آزادی تدریجی"است که نتیجه نهائیش آزاد ساختن همه بردگان بدون روبرو شدن به واکنشهای نامطلوب اجتماعی آن می باشد،و تخصیص سهمی از زکات،به این موضوع،گوشه ای از این برنامه را تشکیل می دهد.

6-"اداء دین بدهکاران"و آنها که بدون جرم و تقصیر زیر بار بدهکاری مانده و از ادای آن عاجز شده اند( وَ الْغٰارِمِینَ ).

7-"در راه خدا"( وَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ ).

همانگونه که در پایان آیه اشاره خواهیم کرد منظور از آن تمام راههایی است که به گسترش و تقویت آئین الهی منتهی شود،اعم از مساله جهاد و تبلیغ و مانند آن.

8-"واماندگان در راه"( وَ ابْنِ السَّبِیلِ ).

یعنی مسافرانی که بر اثر علتی در راه مانده،و زاد و توشه و مرکب کافی برای رسیدن به مقصد ندارند،هر چند افراد فقیر و بی بضاعتی نیستند،ولی بر اثر

ص :5

دزدزدگی،یا بیماری،یا گم کردن اموال خود،و یا علل دیگر،به چنین وضعی افتاده اند،اینگونه اشخاص را باید از طریق زکات به مقداری که برای رسیدن به مقصد لازم است بی نیاز ساخت.

در پایان آیه به عنوان تاکید روی مصارف گذشته می فرماید:"این فریضه الهی است"( فَرِیضَةً مِنَ اللّٰهِ ).

و بدون شک این فریضه،حساب شده،و کاملا دقیق،و جامع مصلحت فرد و اجتماع است،زیرا"خداوند دانا و حکیم است"( وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ ).

می کند،از جمله در آیه 16 سوره بلد می خوانیم: أَوْ مِسْکِیناً ذٰا مَتْرَبَةٍ :"یا مسکین خاک نشینی را اطعام کند"و در آیه 8 سوره نساء می خوانیم: وَ إِذٰا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبیٰ وَ الْیَتٰامیٰ وَ الْمَسٰاکِینُ فَارْزُقُوهُمْ :هر گاه خویشاوندان و یتیمان و مسکینان،در موقع تقسیم ارث،حضور یابند،چیزی از آن به آنها ببخشید" از این تعبیر استفاده می شود که منظور از مساکین سائلانی است که گاه در این مواقع حضور می یابند.

و در آیه 24 سوره"قلم"می خوانیم أَنْ لاٰ یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ :

"امروز هیچ مسکینی نباید در محوطه زراعت شما حضور یابد"!که اشاره به- سائلان است.

همچنین تعبیر به"اطعام مسکین"یا"طعام مسکین"در آیات متعددی از قرآن نشان می دهد که مساکین افراد گرسنه ای هستند که حتی نیاز به یک وعده غذا دارند.

در حالی که از پاره ای از موارد استعمال کلمه"فقیر"در قرآن به خوبی استفاده می شود که افراد آبرومندی که هرگز روی سؤال ندارند اما گرفتار کمبود مالی هستند،در مفهوم این کلمه واردند،مانند آنچه در آیه 273 سوره بقره دیده می شود لِلْفُقَرٰاءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ لاٰ یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجٰاهِلُ أَغْنِیٰاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ :"انفاق برای فقیرانی است که در راه خدا گرفتار شده اند،و آن چنان ظاهر خویش را حفظ می کنند که جاهل از شدت عفت نفس آنان،چنین می پندارد که غنی و بی نیازند".

از همه اینها گذشته در روایتی که محمد بن مسلم از امام صادق ع یا امام باقر ع نقل کرده می خوانیم که از آن حضرت درباره"فقیر"و"مسکین" سؤال کردند،فرمود:

الفقیر الذی لا یسئل و المسکین الذی هو اجهد منه الذی یسئل :"فقیر کسی است که سؤال نمی کند،و مسکین حالش از او سختتر است،

ص :7

و کسی است که از مردم سؤال و تقاضا می کند" (1).

همین مضمون در حدیث دیگری از ابو بصیر از امام صادق ع نقل شده است،و هر دو صراحت در مفهوم فوق دارد.

البته پاره ای از قرائن گواهی بر خلاف آنچه در بالا گفتیم می دهد،ولی هر گاه مجموع قرائن موجود را در نظر بگیریم،روشن می شود که حق همان است که در بالا گفته شد.

***

همانگونه که در مباحث فقهی گفته ایم مفهوم آیه،و همچنین پاره ای از روایات که در این زمینه وارد شده مفهوم وسیعی دارد،و تمام کسانی را که با تشویق مالی،از آنها به نفع اسلام و مسلمین جلب محبت می شود،در بر می گیرد،و دلیلی بر تخصیص آن به کفار نیست.

***

از موارد با نماز همراه ذکر شده،و حتی شرط قبولی نماز شمرده شده است! حتی در روایات اسلامی می خوانیم که اگر حکومت اسلامی از شخص،یا اشخاصی،مطالبه زکات کند،و آنها در برابر حکومت،ایستادگی کنند و سرباز زنند،مرتد محسوب می شوند،و در صورتی که اندرزها در مورد آنها سود ندهد، توسل به نیروی نظامی،در مقابل آنها جایز است،داستان اصحاب رده(همان گروهی که بعد از پیامبر ص سر از پرداخت زکات باز زدند و خلیفه وقت به مبارزه با آنها برخاست و حتی علی ع این مبارزه را امضاء کرد و شخصا یکی از پرچمداران در میدان جنگ بود)در تواریخ اسلام مشهور است.

در روایتی از امام صادق ع می خوانیم:

من منع قیراطا من الزکاة فلیس هو بمؤمن،و لا مسلم،و لا کرامة !:"کسی که یک قیراط از زکات را نپردازد نه مؤمن است و نه مسلمان و ارزشی ندارد" (1).

جالب توجه اینکه از روایات استفاده میشود که"حدود"و"مقدار"زکات آن چنان دقیقا در اسلام تعیین شده،که اگر همه مسلمانان زکات اموال خویش را بطور صحیح و کامل بپردازند،هیچ فردی فقیر و محروم در سرتاسر کشور اسلامی باقی نخواهد ماند.

در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم

و لو ان الناس ادوا زکاة اموالهم ما بقی مسلم فقیرا محتاجا!...و ان الناس ما افتقروا،و لا احتاجوا،و لا جاعوا،و لا عروا،الا بذنوب الاغنیاء !:"اگر همه مردم زکات اموال خود را بپردازند مسلمانی فقیر و نیازمند،باقی نخواهد ماند،و مردم فقیر و محتاج و گرسنه و برهنه نمی شوند مگر به خاطر گناه ثروتمندان"! (2)و نیز از روایات استفاده می شود که ادای زکات باعث حفظ اصل مالکیت و

ص :11

تحکیم پایه های آنست،بطوری که اگر مردم این اصل مهم اسلامی را فراموش کنند شکاف و فاصله میان گروه ها آن چنان می شود که اموال اغنیاء نیز به خطر خواهد افتاد.

در حدیثی از امام موسی بن جعفر ع می خوانیم

حصنوا اموالکم بالزکاة :

"اموال خود را بوسیله زکات حفظ کنید". (1)

همین مضمون از پیامبر ص و امیر مومنان علی ع نیز در احادیث دیگر نقل شده است.

برای اطلاع بیشتر از این احادیث به ابواب یک و سه و چهار و پنج از ابواب زکات از جلد ششم وسائل مراجعه فرمائید.

***6-آخرین نکته ای که توجه به آن لازم است این است که در آیه مورد بحث در مورد چهار گروه کلمه"لام"ذکر شده( إِنَّمَا الصَّدَقٰاتُ لِلْفُقَرٰاءِ وَ الْمَسٰاکِینِ وَ الْعٰامِلِینَ عَلَیْهٰا وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ )و این تعبیر معمولا نشانه"ملکیت"است.

ولی در مورد چهار گروه دیگر کلمه"فی"آمده است( وَ فِی الرِّقٰابِ وَ الْغٰارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ )و این تعبیر معمولا برای بیان"مصرف"است (2).

در میان مفسران در تفسیر این"اختلاف تعبیر"گفتگو است،بعضی معتقدند که گروه چهارگانه اول،مالک زکات،می شوند،و گروه چهارگانه دوم،مالک، نخواهند شد،و تنها جایز است زکات در مورد آنان مصرف گردد.

بعضی دیگر معتقدند که این اختلاف تعبیر اشاره به نکته دیگری است و

ص :12

آن اینکه گروه چهارگانه دوم استحقاق بیشتری برای زکات دارند،زیرا کلمه "فی"برای بیان ظرفیت است،گویا این گروه چهارگانه ظرف زکات می باشند و زکات مظروف آنها است،در حالی که گروه های نخستین چنین نیستند.

ولی ما در اینجا احتمال دیگری را انتخاب کرده ایم و آن اینکه شش گروه "فقراء،مساکین،عاملین علیها،مؤلفة قلوبهم،غارمین،و ابن السبیل"که بدون "فی"ذکر شده اند یکسان می باشند و عطف بر یکدیگر و دو گروه دیگر که "فی الرقاب"و"فی سبیل اللّٰه"است و با کلمه"فی"بیان گردیده،وضع خاصی دارند،شاید این تفاوت تعبیر از این نظر باشد که گروه های ششگانه می توانند مالک زکات شوند،و می توان زکات را به خود آنها پرداخت(حتی بدهکاران و کسانی که از ادای دین خود ناتوانند،البته در صورتی که اطمینان داشته باشیم آن را در مورد ادای دین خود مصرف می کنند).

ولی دو گروه مالک زکات نمی شوند،و نمی توان به آنها پرداخت،بلکه باید در مورد آنها مصرف گردد،مثلا بردگان را باید از طریق زکات خرید و آزاد کرد،روشن است که آنها در این صورت مالک زکات نمی شوند،و همچنین مواردی که تحت عنوان"فی سبیل اللّٰه"مندرج است،از قبیل هزینه جهاد،تهیه اسلحه و یا ساختن مسجد و مراکز دینی و مانند آنها هیچیک مالک زکات نیستند، بلکه مصرف آنند.

و به هر حال این تفاوت در تعبیر نشان می دهد که تا چه اندازه تعبیرات قرآن حساب شده است.

ص :13

و از اطراف پیامبر ص دور می شدند.

یک رهبر مهربان و دلسوز،و در عین حال پخته و دانا،باید همه چیز را بفهمد،ولی باید بسیاری از آنها را به روی خود نیاورد،تا آنها که شایسته تربیتند، تربیت شوند و از مکتب او فرار نکنند و اسرار مردم از پرده برون نیفتد.

این احتمال نیز در معنی آیه وجود دارد که خداوند در پاسخ عیبجویان می گوید:"چنان نیست که او گوش به همه سخنان فرا،دهد،بلکه او گوش به سخنانی می دهد که به سود و نفع شما است،یعنی وحی الهی را می شنود،پیشنهاد مفید را استماع می کند و عذرخواهی افراد را در مواردی که به نفع آنها و جامعه است می پذیرد" (1).

سپس برای اینکه عیبجویان از این سخن سوء استفاده نکنند،و آن را دستاویز قرار ندهند،چنین اضافه می کند:"او به خدا و فرمانهای او ایمان دارد، و به سخنان مؤمنان راستین گوش فرا می دهد،و آن را می پذیرد و به آن ترتیب اثر می دهد"( یُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِینَ ).

یعنی در واقع پیامبر ص دو گونه برنامه دارد:یکی برنامه حفظ ظاهر و جلوگیری از پرده دری،و دیگری در مرحله عمل،در مرحله اول به سخنان همه گوش فرا می دهد،و ظاهرا انکار نمی کند،ولی در مقام عمل تنها توجه او به فرمانهای خدا و پیشنهادها و سخنان مؤمنان راستین است،و یک رهبر واقع بین باید چنین باشد،و تامین منافع جامعه جز از این راه ممکن نیست لذا بلافاصله

ص :16

می فرماید:"او رحمت برای مؤمنان شما است"( وَ رَحْمَةٌ لِلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ ).

ممکن است در اینجا سؤال شود که در پاره ای از آیات قرآن می خوانیم پیامبر ص" رَحْمَةً لِلْعٰالَمِینَ "است(انبیاء-107).

ولی آیه مورد بحث می گوید:رحمت برای مؤمنان است،آیا آن"عمومیت" با این"تخصیص"سازگار است؟! اما با توجه به یک نکته،پاسخ این سؤال روشن می شود،و آن اینکه:

رحمت،درجات و مراتب دارد که یکی از مراتب آن"قابلیت و استعداد"است، و مرتبه دیگر"فعلیت".

مثلا باران رحمت الهی است،یعنی این قابلیت و شایستگی،در تمام قطرات آن وجود دارد که منشا خیر و برکت و نمو و حیات باشد،ولی مسلما ظهور و بروز آثار این رحمت تنها در سرزمینهای آماده و مستعد است،بنا بر این هم می توانیم بگوئیم تمام قطره های باران،"رحمت"است و هم صحیح است گفته شود این قطرات در سرزمینهای مستعد و آماده،مایه"رحمت"است،جمله اول اشاره به مرحله"اقتضا و قابلیت"است،و جمله دوم اشاره به مرحله"وجود و فعلیت".

در مورد پیامبر ص او بالقوه برای همه جهانیان مایه رحمت است،ولی بالفعل مخصوص مومنان می باشد.

تنها چیزی که در اینجا باقی می ماند این است که نباید آنها که پیامبر ع را با این سخنان خود ناراحت می کنند و از او عیبجویی می نمایند،تصور کنند که بدون مجازات خواهند ماند،درست است که پیامبر ص در برابر آنها وظیفه ای دارد که با بزرگواری و وسعت روح خود با آنان روبرو شود،و از رسوا ساختنشان خود داری کند،ولی مفهوم این سخن چنین نیست که آنها در این اعمال خود بدون کیفر خواهند ماند،لذا در پایان آیه می فرماید:"آنها که رسول خدا ص را آزار می رسانند عذابی دردناک دارند"( وَ الَّذِینَ یُؤْذُونَ رَسُولَ اللّٰهِ لَهُمْ

ص :17

عَذٰابٌ أَلِیمٌ

).

گفتی،او سوگند یاد کرد که چنین سخنی نگفته است،مرد مؤمنی که با او طرف بود و این سخن را به پیامبر ص گزارش داده بود گفت خداوندا خودت راستگو را تصدیق،و دروغگو را تکذیب فرما.آیات فوق نازل شد و وضع آنها را مشخص ساخت.

این است که خدا و پیامبرش را راضی کنند"!( وَ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ أَحَقُّ أَنْ یُرْضُوهُ إِنْ کٰانُوا مُؤْمِنِینَ ) جالب توجه اینکه در جمله فوق چون سخن از"خدا"و"پیامبر"در میان است و قاعدتا باید"ضمیر"به صورت"تثنیه"آورده شود،ولی با این حال ضمیر مفرد به کار رفته است(منظور ضمیر"یرضوه"می باشد)این تعبیر در حقیقت اشاره به این است که رضایت پیامبر ص از رضایت خدا،جدا نیست،و او همان می پسندد که خدا می پسندد،و به تعبیر دیگر این اشاره به حقیقت"توحید افعالی" است،چرا که پیامبر ص در مقابل خدا از خود استقلالی ندارد،و رضا و غضب او همه به خدا منتهی می شود،همه برای او و در راه او است.

در پاره ای از روایات نقل شده که در عصر پیامبر مردی ضمن سخنان خود چنین گفت:"

من اطاع اللّٰه و رسوله فقد فاز،و من عصاهما فقد غوی ":

"کسی که خدا و پیامبرش را اطاعت کند رستگار است،و کسی که این دو را مخالفت کند گمراه و نارستگار است".

هنگامی که پیامبر ص این تعبیر را شنید که او خدا و پیامبر را در یک ردیف قرار داده و با"ضمیر"تثنیه ذکر کرده،ناراحت شد،و فرمود:"

بئس الخطیب انت،هلا قلت و من عصی اللّٰه و رسوله "؟"تو بد سخنگویی هستی!چرا نگفتی هر کس نافرمانی خدا و پیامبرش را کند..."(بلکه با ضمیر تثنیه آوردی و گفتی هر که آن دو را مخالفت کند) (1).

*** در آیه بعد این گونه افراد منافق را شدیدا تهدید می کند،و می گوید:

"مگر نمی دانند کسی که با خدا و رسولش دشمنی و مخالفت کند برای او آتش دوزخ است که جاودانه در آن میماند".

ص :20

( أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ یُحٰادِدِ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ فَأَنَّ لَهُ نٰارَ جَهَنَّمَ خٰالِداً فِیهٰا ).

سپس برای تاکید اضافه می کند"این رسوایی و ذلت بزرگی است" ( ذٰلِکَ الْخِزْیُ الْعَظِیمُ ).

"یحادد"از ماده"محادة"و از ریشه"حد"است که به معنی طرف و نهایت چیزی می باشد،و از آنجا که افراد دشمن و مخالف در طرف مقابل قرار می گیرند، این ماده(محادة)به معنی عداوت و دشمنی نیز آمده است،همانگونه که در گفتگوهای روزمره کلمه"طرفیت"را به معنی"مخالفت و دشمنی"به کار می بریم.

ص :21

به صورت ناشناس کمین کرده،شتر پیامبر ص را رم دهند،و حضرت را بقتل برسانند.خداوند پیامبرش را از این نقشه آگاه ساخت،و او دستور داد جمعی از مسلمانان مراقب باشند،و آنها را متفرق سازند،هنگامی که پیامبر ص به آن عقبه(گردنه)رسید،"عمار"مهار مرکب پیامبر ص را در دست داشت، و"حذیفه"از پشت سر آن را می راند در این هنگام گروه منافقان که گویا صورتهای خود را پوشیده بودند فرا رسیدند،پیامبر ص به حذیفه فرمود:به صورت مرکبهای آنها بزن و آنها را دور کن،حذیفه چنین کرد.

هنگامی که پیامبر ص بدون خطر از عقبه گذشت به حذیفه فرمود:آنها را نشناختی؟عرض کرد نه،هیچیک از آنها را نشناختم،سپس رسول خدا ص نام همه آنها را برای او برشمرد،حذیفه عرض کرد:حال که چنین است چرا گروهی را نمی فرستی آنها را به قتل برسانند؟فرمود:"دوست ندارم عرب بگویند هنگامی که محمد بر یارانش پیروز شد به کشتن آنها پرداخت"! این شان نزول از امام باقر ع نقل شده و در کتب متعددی از حدیث و تفاسیر نیز آمده است، در شان نزول دیگری می خوانیم:که گروهی از منافقان هنگامی که موضع پیغمبر ص را در برابر دشمن در تبوک مشاهده کردند،از روی تمسخر گفتند:

این مرد گمان می کند که قصرهای شام و دژهای نیرومند شامیان را تسخیر خواهد کرد چنین چیزی محال است محال،خداوند پیامبر خود را از این واقعه آگاه ساخت،و پیامبر ص دستور داد راه را بر این گروه ببندند،سپس آنها را صدا زد و ملامت کرد و فرمود:شما چنین و چنان گفتید،آنها عذر آوردند که ما قصد و غرضی نداشتیم،مزاح و شوخی می کردیم و بر این موضوع سوگند یاد کردند!

ص :23

اینکه انسان به دشمنش می گوید:"هر قدر کارشکنی و اذیت و آزار در قدرت داری بکن،پاسخ آنها را یک جا خواهم داد"اینگونه تعبیرات در مقام تهدید ذکر می شود.

ضمنا باید توجه داشت که از آیه فوق استفاده می شود که منافقان در دل از حقانیت دعوت پیامبر ص با خبر بودند،و ارتباط او را با خدا به خوبی می دانستند،ولی با اینحال بر اثر لجاج و عناد و دشمنی با حق،به جای اینکه در برابر او تسلیم باشند،کارشکنی می کردند،به همین دلیل قرآن می گوید:

منافقان از این بیم داشتند که آیاتی بر ضد آنها نازل شود،و مکنون خاطرشان را آشکار سازد.

توجه به این نکته نیز لازم است که جمله تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ مفهومش این نیست که این گونه آیات بر منافقان نازل می شد،بلکه منظور این است که درباره آنها و بر ضد آنها بوده،هر چند بر شخص پیامبر نازل می گردید.

*** در آیه بعد به یکی دیگر از برنامه های منافقان اشاره کرده،می گوید:

"اگر از آنها بپرسی که چرا چنین سخن نادرستی را گفته اند،و یا چنین کار خلافی را انجام داده اند،می گویند:ما مزاح و شوخی می کردیم و در واقع قصد و غرضی نداشتیم"!( وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَیَقُولُنَّ إِنَّمٰا کُنّٰا نَخُوضُ وَ نَلْعَبُ ) (1)در واقع این راه فرار عجیبی بود که توطئه ها را می چیدند،و سمپاشیها را می کردند، به این قصد که اگر رازشان آشکار نشد و هدف شومشان تحقق یافت، به مقصود جدی خود رسیده باشند،اما اگر پرده ها کنار رفت و رازشان فاش شد،

ص :25

خود را در زیر نقاب"مزاح و شوخی"پنهان سازند،و با این عذر و بهانه از مجازات پیامبر ص و مردم فرار کنند.

منافقان امروز و منافقان هر زمان که برنامه های یک نواختی دارند از این روش بهره برداری فراوان می کنند،حتی گاه می شود جدی ترین مطالب را در لباس مزاحها و شوخی های ساده مطرح کنند،اگر به هدفشان رسیدند چه بهتر، و الا با عنوان کردن شوخی و مزاح از چنگال مجازات فرار می کنند.

اما قرآن با تعبیری قاطع و کوبنده،به آنها پاسخ می گوید،و به پیامبر ص دستور می دهد که"به آنها بگو:آیا خدا،و آیات او،و رسولش،را مسخره می کنید و به شوخی می گیرید"؟!( قُلْ أَ بِاللّٰهِ وَ آیٰاتِهِ وَ رَسُولِهِ کُنْتُمْ تَسْتَهْزِؤُنَ ) یعنی آیا با همه چیز می توان شوخی کرد،حتی با خدا و پیامبر و آیات قرآن؟! آیا این امور که از جدی ترین مسائل هستند شوخی پذیرند؟! آیا مساله رم دادن شتر،و سقوط پیامبر ص از آن گردنه خطرناک، چیزی است که بتوان زیر نقاب شوخی آن را پوشاند؟و یا استهزاء و مسخره کردن آیات الهی،و اخبار پیامبر از پیروزیهای آینده مطلبی است که به بازی گرفته شود.!همه اینها گواهی می دهد که آنان اهداف خطرناکی داشتند که در زیر این پوششها قرار می دادند.

*** سپس به پیامبر دستور می دهد صریحا به این منافقان بگو:"دست از این عذرهای واهی و دروغین بردارید"( لاٰ تَعْتَذِرُوا ) چرا که"شما بعد از ایمان راه کفر پیش گرفتید"( قَدْ کَفَرْتُمْ بَعْدَ إِیمٰانِکُمْ ) این تعبیر نشان می دهد که گروه بالا از آغاز در صف منافقان نبودند،

ص :26

بلکه در صف مؤمنان ضعیف الایمان بودند و پس از ماجرای فوق راه کفر پیش گرفتند.

این احتمال نیز در تفسیر جمله فوق وجود دارد که این گروه پیش از این هم در صف منافقان بودند،ولی چون ظاهرا مرتکب خلافی نشده بودند پیامبر ص و مسلمانان وظیفه داشتند با آنها معامله افراد مؤمن کنند،ولی هنگامی که پس از ماجرای جنگ"تبوک"پرده کنار رفت،و کفر و نفاق آنها بر ملا شد،به آنها اخطار گردید که شما از این پس در صف مؤمنان نخواهید بود.

سر انجام،آیه را با این جمله پایان می دهد که"اگر ما گروهی از شما را ببخشیم گروه دیگری را به خاطر اینکه مجرم بودند،مجازات خواهیم کرد"( إِنْ نَعْفُ عَنْ طٰائِفَةٍ مِنْکُمْ نُعَذِّبْ طٰائِفَةً بِأَنَّهُمْ کٰانُوا مُجْرِمِینَ ).

اینکه می گوید گروهی را مجازات می کنیم بخاطر جرم و گناهشان،دلیل بر آن است که"گروه مورد عفو"افرادی هستند که آثار جرم و گناه را با آب توبه از وجود خود شسته اند.

در آیات آینده مانند آیه 74 نیز قرینه ای بر این مطلب وجود دارد.

روایات متعددی در ذیل این آیه وارد شده که حکایت از آن می کند که بعضی از این منافقان که وصف حالشان در آیات بالا آمده،از کرده خود پشیمان شدند،و توبه کردند،ولی بعض دیگر هم چنان بر روش خود باقی بودند(برای توضیح بیشتر به تفسیر نور الثقلین جلد 2 صفحه 239 مراجعه شود).

ص :27

قطعا فاسقند.

68-خداوند به مردان و زنان منافق و کفار وعده آتش دوزخ داده،جاودانه در آن خواهند ماند،همان برای آنها کافی است،و خدا آنها را از رحمتش دور ساخته،و عذاب همیشگی برای آنها است.

69-(شما منافقان)همانند کسانی هستید که قبل از شما بودند(و راه نفاق پوییدند)آنها از شما نیرومندتر و اموال و فرزندانشان فزونتر بود،آنها از بهره خود(در دنیا در راه هوسها و گناه)استفاده کردند،شما نیز از بهره خود(در این راه)استفاده کردید همان گونه که آنها استفاده کردند شما(در کفر و نفاق و استهزای مومنان فرو رفتید همانگونه که آنها فرو رفتند،(ولی سر انجام)اعمالشان در دنیا و آخرت نابود شد و آنها زیانکارانند.

70-آیا خبر کسانی که پیش از آنها بودند به آنان نرسیده، قَوْمِ نُوحٍ وَ عٰادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْرٰاهِیمَ وَ أَصْحٰابِ مَدْیَنَ (قوم شعیب)و شهرهای زیر و رو شده(قوم لوط)که پیامبرانشان با دلائل روشن به سوی آنها آمدند(ولی نپذیرفتند)خداوند به آنها ستم نکرد اما خودشان بر خویشتن ستم می کردند.

"مردان منافق و زنان منافق همه از یک قماشند"( اَلْمُنٰافِقُونَ وَ الْمُنٰافِقٰاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ ).

سپس به ذکر پنج صفت از اوصاف آنان می پردازد:

اول و دوم،:"آنها مردم را به"منکرات"تشویق،و از"نیکیها"باز می دارند"( یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ ).

یعنی درست بر عکس برنامه مؤمنان راستین که دائما از طریق"امر به معروف"و"نهی از منکر"در اصلاح جامعه و پیراستن آن از آلودگی و فساد کوشش دارند،منافقان دائما سعی می کنند که فساد همه جا را بگیرد،و معروف و نیکی از جامعه برچیده شود،تا بهتر بتوانند در چنان محیط آلوده ای به اهداف شومشان برسند.

سوم:آنها دست دهنده ندارند،بلکه"دستهایشان را می بندند"،نه در راه خدا انفاق می کنند،نه به کمک محرومان می شتابند،و نه خویشاوند و آشنا از کمک مالی آنها بهره می گیرند( وَ یَقْبِضُونَ أَیْدِیَهُمْ ).

روشن است آنها چون ایمان به آخرت و نتائج و پاداش"انفاق"ندارند،در بذل اموال سخت بخیلند،هر چند آنها برای رسیدن به اغراض شوم خود،اموال فراوانی خرج می کنند و یا به عنوان ریاکاری بذل و بخششی دارند،اما هرگز از روی اخلاص و برای خدا دست به چنین کاری نمی زنند.

چهارم-تمام اعمال و گفتار و رفتارشان نشان می دهد که"آنها خدا را فراموش کرده اند"و نیز وضع زندگی آنها نشان می دهد که"خدا هم آنها را از برکات و توفیقات و مواهب خود فراموش نموده"یعنی با آنها معامله فراموشی کرده است و آثار این دو فراموشی در تمام زندگی آنان آشکار است( نَسُوا اللّٰهَ فَنَسِیَهُمْ ).

بدیهی است نسبت"نسیان"به خدا به معنی فراموشی واقعی نیست،بلکه

ص :30

کنایه از این است که با آنها معامله شخص فراموشکار می کند،یعنی هیچگونه سهمی از رحمت و توفیق خود برای آنها قائل نمی شود.

این گونه تعبیر حتی در سخنان روزمره نیز دیده می شود که مثلا می گوئیم:

چون تو وظیفه خود را فراموش کردی،ما هم به هنگام پرداختن مزد و پاداش تو را فراموش خواهیم کرد،یعنی مزد و پاداشی به تو نخواهیم داد.

این معنی در روایات اهل بیت ع نیز کرارا وارد شده است (1).

قابل توجه اینکه:موضوع نسیان پروردگار با"فاء تفریع"بر نسیان آنها عطف شده است،یعنی فراموشکاری آنها نسبت به فرمان الهی و ذات پاک او اثرش این است که خدا هم آنها را از مواهب خویش محروم می سازد و این نتیجه عمل آنها است.

پنجم:اینکه"منافقان فاسقند و بیرون از دائره اطاعت فرمان خدا" ( إِنَّ الْمُنٰافِقِینَ هُمُ الْفٰاسِقُونَ ).

آنچه در آیه فوق درباره صفات مشترک منافقان گفته شد در هر عصر و زمانی دیده می شود.منافقان عصر ما با چهره های جدیدی که به خود گرفته اند،در اصول فوق همانند منافقان قرون پیشین هستند، هم تشویق به فساد می کنند،هم جلو کار نیک را می گیرند،هم بخیل و ممسکند،و هم خدا را در تمام زندگانیشان فراموش کرده اند،و هم قانون شکن و فاسقند.و عجیب اینکه با تمام این اوصاف، مدعی ایمان به خدا و اعتقاد محکم و مبرم به مبانی دینی و اسلامی نیز هستند! *** در آیه بعد،مجازات شدید و دردناک آنها،در این جمله کوتاه بیان شده است:"خداوند مردان و زنان منافق و همه کفار و افراد بی ایمان را وعده آتش جهنم داده"( وَعَدَ اللّٰهُ الْمُنٰافِقِینَ وَ الْمُنٰافِقٰاتِ وَ الْکُفّٰارَ نٰارَ جَهَنَّمَ ).

ص :31

همان آتش سوزانی که"جاودانه در آن خواهند ماند"( خٰالِدِینَ فِیهٰا ) و"همین یک مجازات که تمام انواع عذابها و کیفرها را در بر دارد برای آنها کافی است"( هِیَ حَسْبُهُمْ ).

و به تعبیر دیگر آنها نیاز به هیچ مجازات دیگری ندارند،زیرا در دوزخ همه نوع عذاب جسمانی و روحانی وجود دارد.

و در پایان آیه اضافه کند:"خداوند آنها را از رحمت خود دور ساخته و عذاب همیشگی نصیبشان نموده است"( وَ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ مُقِیمٌ ).

بلکه این دوری از خداوند،و بعد از پروردگار،خود بزرگترین عذاب و دردناکترین کیفر برای آنها محسوب می شود.

***

"مفردات"گوید:از ریشه"خلق"گرفته شده است(گویا به این جهت که انسان بهره های خود را متناسب خلق و خوی خود در این جهان دریافت می دارد).

سپس می گوید:"شما در کفر و نفاق و سخریه و استهزاء مؤمنان،فرو رفتید،همانگونه که آنها در این امور فرو رفتند"( وَ خُضْتُمْ کَالَّذِی خٰاضُوا ) (1).

سرانجام پایان کار منافقان پیشین را برای هشدار به گروه منافقان معاصر پیامبر ص و همه منافقان جهان،با دو جمله بیان می کند:

نخست اینکه:"آنها کسانی هستند که همه اعمالشان در دنیا و آخرت بر باد رفته و می رود،و هیچ نتیجه مثبتی از آن عائدشان نمی گردد"( أُولٰئِکَ حَبِطَتْ أَعْمٰالُهُمْ فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةِ ).

دیگر اینکه"آنها زیانکاران حقیقی،و خسران یافتگان واقعی هستند" ( وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْخٰاسِرُونَ ).

آنها ممکن است استفاده های"موقت"و"محدودی"از اعمال نفاق آمیز خود ببرند،ولی اگر درست بنگریم می بینیم نه در زندگی این دنیا از این رهگذر طرفی می بندند،و نه در جهان دیگر بهره ای دارند،همانگونه که تاریخ اقوام پیشین این واقعیت را روشن می سازد که چگونه نکبتهای نفاق دامانشان را گرفت و آنها را به زوال و نابودی کشاند،و عاقبت شوم و شرشان روشنگر سرنوشت آنها در جهان دیگر است.

هنگامی که می بینیم آنها با آن همه امکانات،و اموال و فرزندان،به جایی

ص :33

نرسیدند،و اعمالشان به خاطر بی ریشه بودن تحت تاثیر عامل نفاق همگی حبط و نابود شد،شما که در سطحی پائین تر از آنها از نظر قدرت و توانایی قرار دارید به طریق اولی به چنان سرنوشت شومی گرفتار خواهید شد.

*** بعد روی سخن را به پیامبر ص کرده،به عنوان استفهام انکاری چنین می گوید:"آیا این گروه منافق از سرنوشت امتهای پیشین،قوم نوح،و عاد، و ثمود،و قوم ابراهیم،و اصحاب مدین(قوم شعیب)و شهرهای ویران شده قوم لوط با خبر نشدند"( أَ لَمْ یَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عٰادٍ وَ ثَمُودَ وَ قَوْمِ إِبْرٰاهِیمَ وَ أَصْحٰابِ مَدْیَنَ وَ الْمُؤْتَفِکٰاتِ ) (1).

این اقوام که روزگاری بخشهای مهمی از جهان را در اختیار داشتند، هر کدام بر اثر تبهکاری و طغیان و سرکشی،و فرار از حق و عدالت،و پرداختن به انواع ظلم و بیدادگری و فساد،به نوعی گرفتار کیفر الهی گشتند.

قوم نوح با امواج کوبنده طوفان و غرقاب،و قوم عاد(قوم هود)به وسیله بادهای تند و وحشتزا،و قوم ثمود(قوم صالح)با زلزله های ویرانگر،و قوم ابراهیم با سلب انواع نعمتها،و اصحاب مدین(قوم شعیب)به وسیله ابر آتشبار، و قوم لوط با زیر و رو شدن شهرهای آنان همگی نابود شدند.

تنها جسمهای بیجان،و استخوانهای پوسیده در زیر خاک،و یا در میان امواج آب،از آنان باقی ماند.

اینها ماجراهای تکان دهنده ای است که مطالعه و بررسی آن هر انسانی را که کمترین احساس در قلب او باشد تکان می دهد.

هر چند خداوند آنها را هیچگاه از لطف خود محروم نساخت،"و پیامبرانشان

ص :34

را با دلائل روشن برای هدایت آنان فرستاد"( أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنٰاتِ ).

ولی آنها به هیچیک از مواعظ و اندرزهای این مردان الهی گوش فرا ندادند و برای زحمات طاقت فرسایشان در راه روشنگری خلق خدا ارجی ننهادند.

"بنا بر این هرگز خداوند به آنها ستم نکرد،این خودشان بودند که به- خویشتن ستم روا داشتند"!( فَمٰا کٰانَ اللّٰهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لٰکِنْ کٰانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ ).

3-آنها به عکس منافقان که خدا را فراموش کرده بودند"نماز را بر پا می دارند"و به یاد خدا هستند و با یاد و ذکر او،دل را روشن،و عقل را بیدار و آگاه می دارند( وَ یُقِیمُونَ الصَّلاٰةَ ).

4-آنها بر خلاف منافقان که افرادی ممسک و بخیل هستند بخشی از اموال خویش را در راه خدا،و حمایت خلق خدا،و به بازسازی جامعه،انفاق می نمایند "و زکاة اموال خویش را می پردازند"( وَ یُؤْتُونَ الزَّکٰاةَ ).

5-منافقان فاسقند و سرکش،و خارج از تحت فرمان حق،اما مؤمنان "اطاعت فرمان خدا و پیامبر او می کنند"( وَ یُطِیعُونَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ ).

در پایان این آیه اشاره به نخستین امتیاز مؤمنان از نظر نتیجه و پاداش کرده،می گوید:"خداوند آنها را به زودی مشمول رحمت خویش می گرداند" ( أُولٰئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللّٰهُ ).

کلمه"رحمت"که در اینجا ذکر شده مفهومی بسیار وسیع دارد که هر گونه خیر و برکت و سعادتی را در این جهان و جهان دیگر،در برمی گیرد، و این جمله در حقیقت نقطه مقابل حال منافقان است که خداوند آنها را لعنت کرده،و از رحمت خود دور ساخته است.

شک نیست که وعده رحمت به مؤمنان از طرف خداوند،از هر نظر قطعی و اطمینان بخش است،"زیرا او هم قدرت دارد،و هم حکیم است"،نه بدون علت وعده می دهد،و نه هنگامی که وعده داد،از انجام آن عاجز می ماند.( إِنَّ اللّٰهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ).

*** آیه بعد قسمتی از این رحمت واسعه الهی را که شامل حال افراد با ایمان می شود و در دو جنبه"مادی"و"معنوی"شرح می دهد.

نخست می فرماید:"خداوند به مردان و زنان با ایمان باغهایی از بهشت

ص :37

وعده داده است که از زیر درختهای آن نهرها جریان دارد"( وَعَدَ اللّٰهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ ).

از ویژگیهای این نعمت بزرگ این است که زوال و فنا و جدایی در آن راه ندارد،و"آنان جاودانه در آن می مانند"( خٰالِدِینَ فِیهٰا ).

دیگر از مواهب الهی به آنها این است که خداوند"مسکن های پاکیزه و منزلگاههای مرفه در قلب بهشت"عدن"در اختیار آنها می گذارد"( وَ مَسٰاکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنّٰاتِ عَدْنٍ ).

"عدن"در لغت به معنی اقامت و بقاء در یک مکان است،و لذا به"معدن" که جایگاه بقای مواد خاصی است این کلمه اطلاق می شود،بنا بر این مفهوم "عدن"با خلود شباهت دارد،ولی از آنجا که در جمله قبل به مساله خلود اشاره شده،چنین استفاده می شود که جنات عدن محل خاصی از بهشت پروردگار است که بر سایر باغهای بهشت امتیاز دارد.

در احادیث اسلامی و کلمات مفسران این امتیاز به اشکال مختلف بیان شده است در حدیثی از پیامبر ص چنین می خوانیم که فرمود:"

عدن دار اللّٰه التی لم ترها عین و لم یخطر علی قلب بشر،لا یسکنها غیر ثلاثة النبیین و الصدیقین و الشهداء :"عدن آن خانه پروردگار است که هیچ چشمی آن را ندیده،و به فکر کسی خطور نکرده و تنها سه گروه در آن ساکن می شوند:پیامبران،صدیقان (آنها که پیامبران را تصدیق کردند و از آنها حمایت کردند)و شهیدان" (1).

در کتاب خصال از رسول خدا ص چنین نقل شده:

من سره ان یحیا حیاتی و یموت مماتی و یسکن جنتی التی واعدنی اللّٰه ربی،جنات عدن...

فلیوال علی بن ابی طالب علیه السلام و ذریته علیهم السلام من بعده :" "کسی که دوست دارد حیاتش همچون من،و مرگش نیز همانند من بوده

ص :38

باشد،و در بهشتی که خداوند به من وعده داده در جنات عدن ساکن شود،باید علی بن ابی طالب ع و فرزندان بعد از او را دوست دارد" (1).

از این حدیث روشن می شود که جنات عدن باغهایی است از بهشت که پیامبر ص و جمعی از خاصان پیروان او در آنها مستقر خواهند شد.

این مضمون در حدیث دیگری از علی ع نیز نقل شده که جنات عدن جایگاه پیامبر اسلام است.

سپس اشاره به نعمت و پاداش معنوی آنها کرده می فرماید:"رضایت و خشنودی خدا که نصیب این مؤمنان راستین می شود از همه برتر و بزرگتر است" ( وَ رِضْوٰانٌ مِنَ اللّٰهِ أَکْبَرُ ).

هیچکس نمی تواند آن لذت معنوی و احساس روحانی را که به یک انسان به خاطر توجه رضایت و خشنودی خدا از او،دست می دهد،توصیف کند،و به گفته بعضی از مفسران حتی گوشه ای از این لذت روحانی از تمام بهشت،و نعمتها و مواهب گوناگون و رنگارنگ و بی پایانش،برتر و بالاتر است.

البته ما هیچیک از نعمتهای جهان دیگر را نمی توانیم در این قفس دنیا و زندگانی محدودش،در فکر خود ترسیم کنیم،تا چه رسد به این نعمت بزرگ روحانی و معنوی.

البته ترسیم ضعیفی از تفاوتهای معنوی و مادی را در این دنیا می توانیم در فکر خود مجسم کنیم مثلا لذتی که از دیدار یک دوست مهربان و بسیار صمیمی بعد از فراق و جدایی،به ما دست می دهد،و یا احساس روحانی خاصی که از درک یک مسئله پیچیده علمی که ماهها یا سالها به دنبال آن بوده ایم برای ما حاصل می شود و یا جذبه روحانی نشاط انگیزی که در حالت یک عبادت خالص،و مناجات آمیخته با حضور قلب،به ما دست می دهد،با لذت هیچ غذا و طعام و مانند آن از لذتهای

ص :39

مادی قابل مقایسه نیست.

در اینجا نیز روشن می شود که می گویند:قرآن به هنگام شرح پاداش مؤمنان و نیکوکاران تنها روی نعمتهای مادی تکیه کرده،و از جذبه های معنوی در آن خبری نیست،در اشتباهند،زیرا در جمله بالا رضایت خدا که مخصوصا با لفظ"نکره"بیان شده اشاره به گوشه ای از خشنودی خداست،از همه نعمتهای مادی بهشت برتر شمرده شده و این نشان می دهد که تا چه حد آن پاداش معنوی پر ارزش و گرانبهاست.

البته دلیل این برتری نیز روشن است زیرا روح در واقع به مانند"گوهر" است،و جسم همچون"صدف"،"روح"فرمانده است و"جسم"فرمانبر، تکامل روح هدف نهایی است،و تکامل جسم وسیله است،بهمین دلیل تمام شعاعهای روح از جسم وسیعتر و دامنه دارتر می باشد،و لذتهای روحی نیز قابل مقایسه با لذات جسمانی نیست،همانگونه که آلام روحی بمراتب دردناکتر از آلام جسمانی است.

و در پایان آیه اشاره به تمام این نعمتهای مادی و معنوی کرده می گوید:

"این پیروزی بزرگی است"( ذٰلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ )

ولی چیزی که این احتمال را تضعیف می کند،اینست که در این حالت اطلاق کلمه"منافق"بر آنها صحیح نیست،بلکه در صف"کفار حربی"قرار خواهند گرفت،زیرا همانطور که گفتیم منافق کسی است که ظاهرش اسلام و باطنش کفر باشد.

می دهد بعضی از منافقان،مطالب زننده ای در باره اسلام و پیامبر ص گفته بودند و پس از فاش شدن اسرارشان سوگند دروغ یاد کردند که چیزی نگفته اند و همچنین توطئه ای بر ضد پیامبر ص چیده بودند که خنثی گردید.

از جمله اینکه از منافقان بنام"جلاس"در ایام غزوه"تبوک"پس از شنیدن بعضی از خطبه های پیامبر ص شدیدا آن را انکار کرد و پیامبر ص را تکذیب نمود،و پس از بازگشت به مدینه شخصی بنام"عامر بن قیس"که این جریان را شنیده بود،خدمت پیامبر آمد و سخنان"جلاس"را بازگو کرد ولی هنگامی که خود او نزد پیامبر ص آمد موضوع را انکار نمود،پیامبر ص به هر دو دستور داد در مسجد در کنار منبر سوگند یاد کنند که دروغ نمی گویند هر دو سوگند یاد کردند،ولی"عامر"عرض کرد:خداوندا!آیه ای بر پیامبرت نازل کن و آن کس که راستگو است معرفی فرما! پیامبر ص و مؤمنان آمین گفتند.

جبریل نازل شد و آیه فوق را به پیامبر ص ابلاغ کرد،هنگامی که به جمله" فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ "رسید"جلاس"گفت:ای رسول خدا،پروردگار به من پیشنهاد توبه کرده است و من از گناه خود پشیمانم و توبه می کنم،پیامبر اکرم ص توبه او را پذیرفت.و نیز همانگونه که در سابق اشاره کردیم نقل کرده اند که گروهی از منافقان تصمیم داشتند بهنگام بازگشت از جنگ تبوک،در یکی از گردنه های میان راه شتر پیامبر را رم دهند،تا حضرت از بالای کوه به دره پرت شود،ولی پیامبر ص در پرتو وحی الهی از این ماجرا آگاه شد،و نقشه شوم آنها را نقش بر آب کرد،مهار ناقه را به دست"عمار"سپرد و"حذیفه"هم از پشت سر ناقه را می راند،تا مرکب کاملا در کنترل باشد،حتی به مردم دستور داد از راه دیگر بروند تا منافقان نتوانند در لابلای مردم پنهان شوند و نقشه خود را عملی کنند،و هنگامی که در آن تاریکی شب صدای آمدن عده ای را پشت سر خود در آن گردنه شنید،

ص :43

به بعضی از همراهان دستور داد که فورا آنها را باز گردانند،آنها که حدود دوازده،یا پانزده نفر بودند و قسمتی از صورت خود را پوشانیده بودند هنگامی که وضع را برای اجرای نقشه خود نامساعد دیدند متواری شدند،ولی پیامبر ص آنها را شناخت و نامهایشان را یک بیک برای بعضی از یارانش برشمرد (1).

ولی چنان که خواهیم دید آیه اشاره به دو برنامه از منافقان می کند یکی گفتار نابجایی از آنها،و دیگری توطئه ای که خنثی شد و به این ترتیب به نظر می رسد که هر دو شان نزول تؤاما صحیح باشند.

و از آن بالاتر"آنها تصمیم خطرناکی داشتند که به آن نرسیدند" ( وَ هَمُّوا بِمٰا لَمْ یَنٰالُوا ).

این تصمیم ممکن است اشاره به همان داستان توطئه برای نابودی پیامبر در "لیلة العقبة"بوده باشد که شرح آن در شان نزول گذشت،و یا اشاره به تمام کارها و فعالیتهایی است که برای به هم ریختن سازمان جامعه اسلامی،و تولید فساد و نفاق و شکاف،انجام می دادند،که هرگز به هدف نهایی منتهی نشد.

قابل توجه اینکه هوشیاری مسلمین در حوادث مختلف سبب می شد که منافقان و نقشه های آنها شناخته شوند،مسلمانان همواره در کمین آنها بودند تا اگر سخنی از آنها بشنوند،برای پیشگیری و اقدام لازم،به پیامبر گزارش دهند،این بیداری و اقدام به موقع و به دنبال آن نزول آیات،و تصدیق خداوند، موجب رسوایی منافقان و خنثی شدن توطئه های آنها می شد.

در جمله بعد برای اینکه زشتی و وقاحت فعالیتهای منافقان و نمک نشناسی آنها کاملا آشکار شود اضافه می کند:آنها در واقع خلافی از پیامبر ندیده بودند و هیچ لطمه ای از ناحیه اسلام بر آنان وارد نشده بود،بلکه به عکس در پرتو حکومت اسلام به انواع نعمتهای مادی و معنوی رسیده بودند،بنا بر این"آنها در حقیقت انتقام نعمتهایی را می کشیدند که خداوند و پیامبر با فضل و کرم خود تا سرحد استغنا به آنها داده بودند"( وَ مٰا نَقَمُوا إِلاّٰ أَنْ أَغْنٰاهُمُ اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ ) (1).

شک نیست که بی نیاز ساختن و رفع احتیاجاتشان در پرتو فضل پروردگار و خدمات پیامبر چیزی نبود که بخواهد انتقام آن را بگیرند،بلکه جای حقشناسی و سپاسگزاری داشت،اما این حق ناشناسان زشت سیرت خدمت و نعمت را با جنایت پاسخ گفتند.و این تعبیر زیبا و رسایی است که در بسیاری از گفته ها و نوشته ها

ص :45

به کار می رود،مثل اینکه به کسی که سالها به او خدمت کرده ایم و بعد به ما خیانت می کند،می گوئیم:گناه ما فقط این بود که به تو پناه دادیم و از تو دفاع کردیم و حد اکثر محبت را نمودیم.

سپس آن چنان که سیره قرآن است راه بازگشت را به روی آنان گشوده، می گوید:"اگر آنان توبه کنند برای آنها بهتر است"( فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ ).

و این نشانه واقع بینی اسلام و اهتمام به امر تربیت،و مبارزه با هر گونه سختگیری و شدت عمل نابجا است،که حتی راه آشتی و توبه را به روی منافقانی که توطئه برای نابودی پیامبر کردند و سخنان کفر آمیز و توهینهای زننده داشتند باز گذارده،بلکه از آنها دعوت به توبه می کند.

این در حقیقت چهره واقعی اسلام است،ولی چقدر بی انصافند آن کسانی که اسلام را با چنین چهره ای، دین فشار و خشونت معرفی کرده اند.

آیا در دنیای امروز هیچ حکومتی هر چند طرفدار نهایت نرمش بوده باشد در برابر توطئه گرانی که بر ضد او نقشه کشیده اند حاضر به چنین انعطاف و محبتی می باشد؟و همانطور که در شان نزول خواندیم یکی از مجریان اصلی این برنامه های نفاق انگیز با شنیدن این سخن توبه کرد و پیامبر هم توبه او را پذیرفت.

در عین حال برای اینکه آنها این نرمش را دلیل بر ضعف نگیرند،به آنها هشدار می دهد که"اگر به روش خود ادامه دهند،و از توبه روی برگردانند، خداوند در دنیا و آخرت آنان را به مجازات دردناکی کیفر خواهد داد"( وَ إِنْ یَتَوَلَّوْا یُعَذِّبْهُمُ اللّٰهُ عَذٰاباً أَلِیماً فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةِ ).

و اگر می پندارند کسی در برابر مجازات الهی ممکن است به کمک آنان بشتابد سخت در اشتباهند،زیرا"آنها در سراسر روی زمین نه ولی و سرپرستی خواهند داشت و نه یار و یاوری"( وَ مٰا لَهُمْ فِی الْأَرْضِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لاٰ نَصِیرٍ ).

ص :46

البته مجازاتهای آنها در آخرت روشن است،اما عذابهای دنیای آنها همان رسوایی و بی آبرویی و خواری و بدبختی و مانند آن است.

در حالی که او نه مفهوم"جزیه"را فهمیده بود،و نه مفهوم زکات را،و یا فهمیده بود اما دنیا پرستی اجازه بیان حقیقت و اظهار حق به او نمیداد،بهر حال هنگامی که پیامبر ص سخن او را شنید فرمود:یا ویح ثعلبه!یا ویح ثعلبه! "وای بر ثعلبه ای وای بر ثعلبه"!و در این هنگام آیات فوق نازل شد.

شان نزولهای دیگری نیز برای آیات فوق نقل شده که کم و بیش با داستان ثعلبه مشابه است،و از مجموع شان نزولهای فوق،و مضمون آیات،چنین استفاده می شود که شخص یا اشخاص مزبور در آغاز در صف منافقان نبودند،ولی به خاطر همین گونه اعمال به آنها پیوستند.

بسته اند که اگر از فضل و کرم خود به ما مرحمت کند قطعا به نیازمندان کمک می کنیم و از نیکوکاران خواهیم بود".( وَ مِنْهُمْ مَنْ عٰاهَدَ اللّٰهَ لَئِنْ آتٰانٰا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَکُونَنَّ مِنَ الصّٰالِحِینَ ).

*** ولی این سخن را تنها زمانی می گفتند که دستشان از همه چیز تهی بود "و به هنگامی که خداوند از فضل و رحمتش سرمایه هایی به آنان داد،بخل ورزیدند و سرپیچی کردند و روگردان شدند"( فَلَمّٰا آتٰاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُونَ ).

*** "این عمل و این پیمان شکنی و بخل نتیجه اش این شد که روح نفاق بطور مستمر و پایدار در دل آنان ریشه کند و تا روز قیامت و هنگامی که خدا را ملاقات می کنند ادامه یابد"( فَأَعْقَبَهُمْ نِفٰاقاً فِی قُلُوبِهِمْ إِلیٰ یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ ) این به خاطر آن است که از عهدی که با خدا بستند تخلف کردند،و به خاطر آن است که مرتبا دروغ می گفتند"( بِمٰا أَخْلَفُوا اللّٰهَ مٰا وَعَدُوهُ وَ بِمٰا کٰانُوا یَکْذِبُونَ ).

*** سرانجام آنها را با این جمله مورد سرزنش و توبیخ قرار می دهد که"آیا آنها نمی دانند خداوند اسرار درون آنها را می داند،و سخنان آهسته و در گوشی آنان را می شنود،و خداوند از همه غیوب و پنهانیها با خبر است"؟!( أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ سِرَّهُمْ وَ نَجْوٰاهُمْ وَ أَنَّ اللّٰهَ عَلاّٰمُ الْغُیُوبِ ).

***

ص :50

بسته اند زیر پا می گذارند، و حتی به پروردگار خویش دروغ می گویند،حدیث معروفی که از پیامبر ص نقل شده نیز این حقیقت را تاکید می کند که فرمود:

"

للمنافق ثلاث علامات،اذا حدث کذب،و اذا وعد اخلف،و اذا ائتمن خان "!:"منافق سه نشانه دارد:به هنگام سخن گفتن دروغ می گوید،و به هنگامی که وعده می دهد تخلف می کند،و هر گاه امانتی به او بسپارند،در آن خیانت می نماید". (1)

جالب اینکه در داستان فوق(داستان ثعلبه)هر سه نشانه وجود دارد،او هم دروغ گفت و هم پیمان شکنی کرد،و هم در اموالی که خداوند به عنوان امانت خویش به او سپرده بود خیانت نمود! حدیث فوق به صورت مؤکدتری از امام صادق ع از پیامبر ص در کتاب کافی آمده است،آنجا که می فرماید:

ثلاث من کن فیه کان منافقا و ان صام و صلی و زعم انه مسلم من اذا ائتمن خان،و اذا حدث کذب،و اذا وعد اخلف !:"سه چیز است در هر کس باشد منافق است،هر چند روزه بگیرد و نماز بخواند،و خود را مسلمان بداند:کسی که در امانت خیانت کند،و در سخن دروغ گوید،و به هنگام وعده تخلف جوید" (2).

البته ممکن است به ندرت گناهان فوق از افراد با ایمان صادر شود و سپس توبه کنند،ولی استمرار آن نشانه روح نفاق و منافق گری است.

***4-این نکته نیز لازم به تذکر است که آنچه در آیات فوق خواندیم یک بحث تاریخی و مربوط به زمان گذشته نبود،بلکه بیان یک واقعیت اخلاقی و اجتماعی است که در هر عصر و زمان،و در هر جامعه ای،بدون استثناء،نمونه های فراوانی دارد.

ص :52

اگر به اطراف خود نگاه کنیم(و حتی شاید اگر به خودمان بنگریم!) نمونه ای از اعمال"ثعلبة بن حاطب"و طرز تفکر او را،در چهره های مختلف، می یابیم،چه بسیارند کسانی که در شرائط عادی یا به هنگامی که تنگدستند،در صف مؤمنان داغ و قرص و محکم قرار دارند،در همه جلسات مذهبی حاضرند، پای هر پرچم اصلاحی سینه می زنند،با هر منادی حق و عدالت هم صدا هستند،و برای کارهای نیک گریبان چاک می کنند،و در برابر هر فسادی فریاد می کشند.

ولی به هنگامی که به اصطلاح،دری به تخته می خورد،به نوایی می رسند پست و مقامی پیدا می کنند،و سری در میان سرها در می آورند،یک مرتبه تغییر چهره و بالاتر از آن تغییر ماهیت می دهند،آن شور و عشق سوزان نسبت به خدا و دین در آنها فروکش می کند،دیگر در جلسات سازنده خبری از آنان نیست، در هیچ برنامه اصلاحی حضور ندارند،نه برای حق گریبان چاک می کنند و نه دیگر در برابر باطل فریاد می کشند! قبلا که محلی از اعراب نداشتند و موقعیتی در اجتماع،هزار گونه عهد و پیمان با خدا و خلق خدا بسته بودند،که اگر روزی امکاناتی پیدا کنند،چنین و چنان خواهند کرد،و حتی هزار گونه ایراد و انتقاد به متمکنان وظیفه نشناس داشتند،اما آن روز که وضعشان دگرگون شد تمام عهد و پیمانها را بدست فراموشی سپردند،و همه ایرادها و انتقادها همچون برف در تابستان آب شد.

آری این کم ظرفیتی یکی از نشانه های بارز منافقان است،مگر نفاق چیزی جز دو چهره بودن و یا دوگانگی شخصیت هست؟تاریخچه زندگی اینگونه افراد بارزترین نمونه دوگانگی شخصیت است،اصولا انسان با ظرفیت دو شخصیتی نمی شود.

شک نیست نفاق همچون ایمان دارای مراحل مختلف است.بعضی آن چنان

ص :53

این خوی پلید در روحشان رسوخ کرده که در قلبشان اثری از ایمان به خدا باقی نمانده،هر چند خود را در صف مومنان جا زده اند!.

ولی گروهی دیگر با اینکه دارای ایمان ضعیفی هستند،و واقعا مسلمانند، اعمالی را مرتکب می شوند که متناسب وضع منافقان است،و رنگی از دوگانگی شخصیت دارد،آن کس که پیوسته دروغ می گوید ولی ظاهرش صدق و راستی است،آیا دو چهره و منافق نیست؟ کسی که ظاهرا امین است و به همین دلیل مورد اعتماد مردم می باشد که امانتهای خود را به او می سپارند،اما در واقع در آنها خیانت می کند،آیا گرفتار دوگانگی شخصیت نمی باشد؟ همچنین آیا آنها که عهد و پیمان می بندند ولی هرگز پایبند به آن نیستند عملشان عمل منافقان محسوب نمی شود؟! اتفاقا یکی از بزرگترین بلاهای اجتماعی و عوامل عقب ماندگی وجود همین گونه منافقان در جوامع انسانی است،و اگر چشم بر هم نگذاریم و به خودمان دروغ نگوئیم چه بسیار می توانیم از این منافقان"ثعلبه صفت"در اطراف خود و در جوامع اسلامی بشمریم،و عجب اینکه با اینهمه عیب و ننگ و دور افتادگی از روح تعلیمات اسلام باز گناه عقب افتادگی خود را به گردن اسلام می گذاریم!

ص :54

ولی بعضی از کارگران کم درآمد مسلمان مانند"ابو عقیل انصاری"یا "سالم بن عمیر انصاری"با تحمل کار اضافی و کشیدن آب در شب و تهیه دو من خرما که یک من آن را برای خانواده خویش ذخیره کرد و یک من دیگر را خدمت پیامبر ص آورد،کمک ظاهرا ناچیزی به این برنامه بزرگ اسلامی نمود.

ولی منافقان عیبجو به هر یک از این دو گروه ایراد می گرفتند:کسانی را که زیاد پرداخته بودند،به عنوان ریاکار معرفی می کردند،و کسانی را که مقدار ظاهرا ناچیزی کمک نموده بودند به باد،مسخره و استهزاء می گرفتند که آیا لشکر اسلام نیاز به چنین کمکی دارد؟ آیات فوق نازل شد و شدیدا آنها را تهدید کرد و از عذاب خداوند بیم داد!.

نخست می فرماید:"آنها که به افراد نیکوکار مؤمنین در پرداختن صدقات و کمکهای صادقانه،عیب می گیرند،و مخصوصا آنها که افراد با ایمان تنگدست را که دسترسی جز به کمکهای مختصر ندارند،مسخره می کنند،خداوند آنان را مسخره می کند،و عذاب دردناک در انتظار آنها است"!( اَلَّذِینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الصَّدَقٰاتِ وَ الَّذِینَ لاٰ یَجِدُونَ إِلاّٰ جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّٰهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ ).

"یلمزون"از ماده"لمز"(بر وزن طنز)به معنی عیبجویی و"مطوعین" از ماده"طوع"(بر وزن موج)به معنی اطاعت است،ولی معمولا این کلمه به افراد نیکوکار و آنهایی که علاوه بر واجبات به مستحبات نیز عمل می کنند اطلاق می شود.

از آیه فوق استفاده می شود که منافقان از گروهی عیبجویی می کردند،و گروهی را مسخره می نمودند،روشن است،سخریه در باره کسانی بوده که تنها قادر به کمک مختصری به ارتش اسلام بودند،و لا بد عیبجویی مربوط به کسانی بوده که به عکس آنها کمکهای فراوانی داشتند،دومی را به عنوان ریاکاری و اولی را به عنوان کم کاری تخطئه می نمودند.

*** در آیه بعد تاکید بیشتری روی مجازات این گروه از منافقان نموده و آخرین تهدید را ذکر می کند به این ترتیب که روی سخن را به پیامبر ص نموده می گوید:"چه برای آنها استغفار کنی و چه نکنی،حتی اگر هفتاد بار برای آنها از خداوند طلب آمرزش نمایی هرگز خدا آنها را نمی بخشد" ( اِسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لاٰ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ ) "چرا که آنها خدا و پیامبرش را انکار کردند و راه کفر پیش گرفتند"

ص :57

و همین کفر آنها را به دره نفاق و آثار شوم آن افکند( ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ ).

و روشن است هدایت خدا شامل حال کسانی می شود که در طریق حق طلبی گام برمی دارند و جویای حقیقتند،ولی"خداوند افراد فاسق و گنهکار و منافق را هدایت نمی کند"( وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفٰاسِقِینَ "، ***

و کم نیست،سخن از احساس مسئولیت و اخلاص است، قابل توجه اینکه در حدیثی می خوانیم که از پیامبر ص سؤال شد:

ای الصدقة افضل:"کدام صدقه و کمک از همه برتر است"پیامبر ص فرمود:

جهد المقل یعنی"مقدار توانایی افراد کم در آمد"! ***

4-شک نیست که عدد سبعین(هفتاد)در آیات فوق برای"تکثیر"است نه برای"تعداد"،به عبارت دیگر مفهوم آیه این است که هر قدر برای آنها استغفار کنی خداوند آنان را نمی بخشد،درست مانند اینکه کسی به دیگری می گوید:اگر صد بار هم اصرار کنی قبول نخواهم کرد،مفهوم این سخن آن نیست که اگر یکصد و یک بار اصرار کنی می پذیرم،بلکه منظور این است که مطلقا نخواهم پذیرفت.

این گونه تعبیر در حقیقت برای تاکید مطلب است،و لذا در سوره منافقان آیه 6 همین موضوع به عنوان نفی مطلق ذکر شده است آنجا که می فرماید: سَوٰاءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ :"تفاوت نمی کند چه برای آنها طلب آمرزش کنی یا نکنی خدا آنها را نخواهد بخشید" شاهد دیگر این سخن،علتی است که در ذیل آیه ذکر شده و آن اینکه "آنها به خدا و پیامبرش کافر شده اند و خدا فاسقان را هدایت نمی کند"روشن است که برای اینگونه افراد هیچ مقدار استغفار سبب نجات نخواهد شد.

ولی عجب اینکه در روایات متعددی که از طرق اهل تسنن نقل شده می خوانیم پیامبر ص بعد از نزول آیه فوق چنین فرمود:

لازیدن فی الاستغفار لهم علی سبعین مرة!رجاء منه ان یغفر اللّٰه لهم،فنزلت: سَوٰاءٌ عَلَیْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ یَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ :"به خدا سوگند بیش از هفتاد بار برای آنها استغفار می کنم به این امید که خداوند آنها را بیامرزد،در این هنگام آیه(سوره منافقان)نازل شد که خداوند در آن می فرماید:"تفاوت نمی کند چه برای آنها استغفار کنی و چه نکنی،هرگز خدا آنها را نمی آمرزد" (1).

ص :60

مفهوم روایات فوق این است که پیامبر ص از عدد هفتاد در آیه مورد بحث "تعداد"فهمیده است و لذا فرموده من بیش از هفتاد بار برای آنها استغفار می کنم، در حالی که همانطور که گفتیم آیه مورد بحث مخصوصا با توجه به علتی که در ذیل آن آمده به روشنی به ما می فهماند که عدد هفتاد برای"تکثیر"است و کنایه از نفی مطلق توام با تاکید می باشد.

بنا بر این روایات فوق چون مخالف با قرآن است ابدا قابل قبول نیست بخصوص که اسناد آنها از نظر ما نیز معتبر نمی باشد.

تنها توجیهی که می توان برای روایات فوق کرد(هر چند خلاف ظاهر است) این است که پیامبر ص قبل از نزول آیات فوق این جمله را می فرموده،و هنگامی که آیات فوق نازل شد،از استغفار برای آنها صرف نظر فرمود.

روایت دیگری نیز در این باره نقل شده که ممکن است ریشه اصلی روایات فوق باشد که به هنگام"نقل به معنی"دگرگون شده است،و آن اینکه پیامبر ص فرمود:

لو علمت انه لو زدت علی السبعین مرة غفر لهم لفعلت یعنی"اگر می دانستم که هر گاه بیش از هفتاد بار برای آنها استغفار کنم خداوند آنان را می بخشد چنین می کردم".

مفهوم این سخن(مخصوصا با توجه به کلمه"لو"که برای امتناع می باشد) این است که می دانم خدا آنها را نمی بخشد،ولی بقدری قلبم از عشق به هدایت بندگان خدا و نجاتشان آکنده است،که اگر فرضا بیش از هفتاد بار استغفار باعث نجاتشان می شد چنین می کردم.

به هر حال مفهوم آیات فوق روشن است،و هر حدیثی بر خلاف آنها باشد یا باید آن را توجیه کرد و یا کنار گذاشت.

ص :61

رفتار و افکار آنها است،تا مسلمانان به روشنی این گروه را بشناسند و تحت تاثیر نقشه های شوم آنان قرار نگیرند.

نخست می فرماید"آنها که در(تبوک) از شرکت در جهاد تخلف جستند،و با عذرهای واهی در خانه های خود نشستند،و به گمان خود سلامت را بر خطرات میدان جنگ ترجیح دادند،از این عملی که بر ضد رسول خدا ص مرتکب شدند، خوشحالند"( فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلاٰفَ رَسُولِ اللّٰهِ ).

"و از اینکه در راه خدا با مال و جان خود جهاد کنند و به افتخارات بزرگ مجاهدان نائل گردند کراهت داشتند"( وَ کَرِهُوا أَنْ یُجٰاهِدُوا بِأَمْوٰالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ ).

آنها به تخلف خودشان از شرکت در میدان جهاد قناعت نکردند،بلکه با وسوسه های شیطانی کوشش داشتند،دیگران را نیز دلسرد یا منصرف سازند"و به آنها گفتند:در این گرمای سوزان تابستان به سوی میدان نبرد حرکت نکنید" ( وَ قٰالُوا لاٰ تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ ).

در حقیقت آنها می خواستند هم اراده مسلمانان را تضعیف کنند،و هم شریکهای بیشتری برای جرمشان فراهم سازند.

سپس قرآن روی سخن را به پیامبر ص کرده و با لحن قاطع و کوبنده ای به آنها چنین پاسخ می گوید:"به آنها بگو آتش سوزان دوزخ از این هم گرمتر و سوزانتر است اگر بفهمند"!( قُلْ نٰارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کٰانُوا یَفْقَهُونَ ) ولی افسوس که بر اثر ضعف ایمان،و عدم درک کافی،توجه ندارند که چه آتش سوزانی در انتظار آنها است،آتشی که یک جرقه کوچکش از آتشهای دنیا سوزنده تر است.

*** دو آیه بعد اشاره به این می کند که آنها به گمان اینکه پیروزی بدست

ص :63

آورده اند و با تخلف از جهاد و دلسرد کردن بعضی از مجاهدان به هدفی رسیده اند، قهقهه سر می دهند و بسیار می خندند،همانگونه که همه منافقان در هر عصر و زمان چنینند.

ولی قرآن به آنها اخطار می کند که"باید کم بخندند و بسیار بگریند" ( فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلاً وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً ).

گریه برای آینده تاریکی که در پیش دارند،گریه برای مجازاتهای دردناکی که در انتظار آنها است،گریه به خاطر اینکه همه پلهای بازگشت را پشت سر خود ویران ساخته اند،و بالآخره گریه برای اینکه اینهمه استعداد و سرمایه عمر را از دست داده و رسوایی و تیره روزی و بدبختی برای خود خریده اند.

و در آخر آیه می فرماید:"این جزای اعمالی است که آنها انجام می دادند" ( جَزٰاءً بِمٰا کٰانُوا یَکْسِبُونَ ).

از آنچه گفتیم روشن شد که منظور این است این گروه باید در این جهان کم بخندند و بیشتر گریه کنند،زیرا مجازاتهای دردناکی در پیش دارند که اگر از آن آگاه شوند بسیار گریه خواهند کرد و کمتر می خندند.

ولی گروهی از مفسران احتمال دیگری در معنی این جمله داده اند و آن اینکه:اینها هر قدر بخندند با توجه به عمر کوتاه دنیا خنده آنان کم خواهد بود، و در آخرت آن قدر باید گریه کنند که گریه های دنیا در برابر آن ناچیز است.

ولی تفسیر اول با ظاهر آیه و تعبیرات مشابه آن که در گفته ها و نوشته ها می آید سازگارتر است،بخصوص اینکه لازمه تفسیر دوم این است که صیغه امر به معنی اخبار بوده باشد و این بر خلاف ظاهر است.

حدیث معروفی که بسیاری از مفسران از پیامبر ص نقل کرده اند که

ص :64

فرمود:

لو تعلمون ما اعلم لضحکتم قلیلا و لبکیتم کثیرا :"اگر آنچه را من(از کیفرهای هولناک قیامت)می دانم شما هم می دانستید،کم می خندیدید و بسیار گریه می کردید"نیز شاهد معنی اول است(دقت کنید).

*** در آخرین آیه مورد بحث اشاره به یکی دیگر از روشهای حساب شده و خطرناک منافقان می کند و آن اینکه آنها به هنگامی که کار خلافی را آشکارا انجام می دهند برای تبرئه خود ظاهرا در مقام جبران برمی آیند و با این نوسانها و اعمال ضد و نقیض،چهره اصلی خود را پنهان می دارند.

آیه می گوید:"هر گاه خداوند ترا به سوی گروهی از اینها بازگرداند و از تو اجازه بخواهند که در میدان جهاد دیگری شرکت کنند،به آنها بگو هیچگاه با من در هیچ میدان جهادی شرکت نخواهید کرد،و هرگز همراه من با دشمنی نخواهید جنگید"!( فَإِنْ رَجَعَکَ اللّٰهُ إِلیٰ طٰائِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَأْذَنُوکَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ أَبَداً وَ لَنْ تُقٰاتِلُوا مَعِیَ عَدُوًّا ).

یعنی پیامبر ص باید آنها را برای همیشه مایوس کند،و روشن سازد که به اصطلاح حنایشان دیگر رنگی نخواهد داشت و کسی فریبشان را نخواهد خورد،و این گونه دامها را چه بهتر که برچینند و به جای دیگری ببرند که در اینجا کسی دیگر به دامشان نخواهد افتاد!.

ذکر این نکته نیز لازم است که جمله طائفه منهم(گروهی از ایشان) نشان می دهد که همه آنان حاضر نبودند از این طریق وارد شوند و پیشنهاد شرکت در جهاد دیگری را عرضه بدارند،شاید به خاطر اینکه بعضی بقدری رسوا و شرمنده بودند که حتی حاضر به حضور در محضر پیامبر ص و چنین پیشنهادی نمی شدند.

سپس دلیل عدم قبول پیشنهاد آنها را چنین بیان می کند:"شما برای

ص :65

نخستین بار راضی شدید که از میدان جهاد کناره گیری کنید و در خانه ها بنشینید، هم اکنون نیز به متخلفان بپیوندید،و با آنها در خانه ها بنشینید"( إِنَّکُمْ رَضِیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخٰالِفِینَ ).

***

برابر منافقان محیط خود که از روشهای مشابهی با منافقان اعصار پیشین استفاده می کنند،باید از همان برنامه محکم پیامبر ص پیروی کرده و یک بار که در دام آنان افتادند،دیگر فریب آنها را نخورند و به اشکهای تمساحانه آنها وقعی ننهند که"مرد مسلمان هیچگاه دو بار در یک دام نمی افتد"!

محکمتری در برابر آنها اتخاذ کند تا برای همیشه فکر نفاق و منافق گری از مغزهای دیگران برچیده شود،و منافقان نیز بدانند در جامعه اسلامی محلی برای آنها وجود نخواهد داشت.

لذا می فرماید:"بر هیچیک از آنها(منافقان)که از دنیا می روند نماز مگزار"!( وَ لاٰ تُصَلِّ عَلیٰ أَحَدٍ مِنْهُمْ مٰاتَ أَبَداً ).

"و هیچگاه در کنار قبر او برای طلب آمرزش و استغفار نایست"( وَ لاٰ تَقُمْ عَلیٰ قَبْرِهِ ).

در حقیقت این یک نوع مبارزه منفی،و در عین حال مؤثر،در برابر گروه منافقان است،زیرا به جهاتی که در گذشته گفتیم،پیامبر ص نمی توانست رسما دستور قتل آنها و پاکسازی محیط جامعه اسلامی را از این طریق صادر کند، ولی مبارزات منفی به حد کافی در بی اعتبار ساختن آنان،و انزوا و طردشان از جامعه اسلامی،اثر می گذارد.

زیرا می دانیم یک فرد مؤمن راستین،هم در حال حیات و هم پس از مرگ محترم است،به همین دلیل در برنامه های اسلامی دستور غسل و کفن و نماز و دفن او داده شده است که با احترام هر چه بیشتر،با تشریفات خاصی،او را به خاک بسپارند،و حتی پس از دفن در کنار قبر او بیایند و برای گناهان و لغزشهای احتمالی او از خداوند طلب بخشش کنند.

عدم انجام این مراسم در باره یک فرد به معنی طرد او از جامعه اسلامی است،و اگر این طرد کننده،شخص پیامبر ص بوده باشد،ضربه ای سخت و سنگین به حیثیت چنین فرد مطرودی وارد خواهد آمد،در حقیقت این یک برنامه مبارزه حساب شده در برابر گروه منافقان در آن زمان بود که امروز هم مسلمانان باید از روشهای مشابه آن استفاده کنند.

یعنی ما دام که افراد اظهار اسلام می کنند و به ظواهر اسلام پای بندند باید

ص :68

معامله یک مسلمان با آنها کرد هر چند باطنشان طور دیگری باشد ولی اگر پرده ها را دریدند و نفاق خود را ظاهر کردند باید با آنها همانند بیگانگان از اسلام رفتار نمود.

در پایان آیه بار دیگر دلیل این دستور را روشن می سازد و می فرماید:

"این حکم به خاطر آن است که آنها به خدا و پیامبرش کافر شدند"( إِنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ ).

"و در حالی که فاسق و مخالف فرمان خدا بودند از دنیا رفتند"نه از کرده خود پشیمان شدند و نه با آب توبه لکه های گناه را از دامان شستند( وَ مٰاتُوا وَ هُمْ فٰاسِقُونَ ).

*** در اینجا ممکن بوده است سؤالی برای مسلمانان مطرح شود که اگر منافقان براستی اینهمه از رحمت خدا دورند و باید مسلمانان هیچگونه ابراز محبت و علاقه در مورد آنان نکنند،پس چرا خداوند به آنها اینهمه محبت کرده و اینهمه مال و فرزند(نیروی اقتصادی و انسانی)را در اختیارشان قرار داده است.

خداوند در آیه بعد روی سخن را به پیامبر ص کرده و پاسخ این سؤال را چنین می دهد"اموال و فرزندانشان هیچگاه نباید مایه اعجاب تو شود"( وَ لاٰ تُعْجِبْکَ أَمْوٰالُهُمْ وَ أَوْلاٰدُهُمْ ).

چرا که به عکس آنچه مردم ظاهر بین خیال می کنند،این اموال و فرزندان نه تنها باعث خوشوقتی آنها نیست،بلکه "خداوند می خواهد آنان را بوسیله اینها در دنیا مجازات کند،و با حال کفر جان بدهند"( إِنَّمٰا یُرِیدُ اللّٰهُ أَنْ یُعَذِّبَهُمْ بِهٰا فِی الدُّنْیٰا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کٰافِرُونَ ).

این آیه که نظیر آن را در همین سوره(آیه 55)داشتیم اشاره به این

ص :69

واقعیت می کند که امکانات اقتصادی و نیروهای انسانی در دست افراد ناصالح نه تنها سعادت آفرین نیست،بلکه غالبا مایه دردسر و بلا و بدبختی است،زیرا چنین اشخاصی نه اموال خود را به مورد مصرف می کنند،تا از آن بهره مفید و سازنده ای بگیرند،و نه فرزندان سر براه و با ایمان و تربیت یافته ای دارند که مایه روشنی چشم آنان و حل مشکلات زندگانیشان گردد،بلکه اموالشان غالبا در راه هوسهای کشنده و سرکش،و تولید فساد،و تحکیم پایه های ظلم مصرف می گردد،و مایه غفلت آنها از خدا و مسائل اساسی زندگی است و فرزندانشان هم در خدمت ظالمان و فاسدان قرار می گیرند،و مبتلا به انواع انحرافهای اخلاقی می شوند،و سرانجام دردسر آفرین خواهند بود.

منتها برای کسانی که ثروت و نیروی انسانی را اصیل می پندارند و چگونگی مصرف آن،برای آنها مطرح نیست،زندگانی اینگونه اشخاص دورنمای دل- انگیزی دارد،اما اگر به متن زندگیشان نزدیکتر شویم و به این حقیقت نیز توجه کنیم که چگونگی بهره برداری از این امکانات مطرح است تصدیق خواهیم کرد که هرگز افراد خوشبختی نیستند.

***

داشت نماز بر او بگزارد،جبرئیل نازل شد و این آیه را بر او خواند و او را از این کار باز داشت.

بعضی دیگر چنین می گویند که پیامبر ص نه نماز بر او گزارد و نه تصمیم بر این کار داشت،بلکه تنها پیراهن خود را برای تشویق قبیله"عبد اللّٰه" فرستاد،تا به عنوان کفن در تن او کنند و هنگامی که پرسیدند چرا چنین اقدامی فرمودید در حالی که او مرد بی ایمانی است؟گفت:پیراهن من باعث نجات او از عذاب الهی نخواهد شد،ولی من امیدوارم که به خاطر این عمل گروه زیادی مسلمان شوند،و چنین نیز شد که پس از این جریان عده فراوانی از قبیله خزرج مسلمان گشتند.

از آنجا که این روایات با هم اختلاف فراوان دارد ما از ذکر آنها به عنوان یک شان نزول صرف نظر کردیم به خصوص اینکه طبق گفته بعضی از مفسران بزرگ مرگ"عبد اللّٰه بن ابی"در سنه 9 هجری واقع شد در حالی که آیات فوق در حدود سال هشتم نازل شده است(المیزان جلد 9 صفحه 385).

ولی آنچه جای انکار نیست این است که از لحن آیه چنین برمی آید که پیامبر ص قبل از نزول این آیه بر منافقان نماز می گزارد،و بر کنار قبر آنها توقف می کرد،چرا که آنها ظاهرا مسلمان بودند (1)ولی پس از نزول این آیه

ص :71

بطور قطع این برنامه برای همیشه تعطیل شد.

***2-از آیه فوق همچنین استفاده می شود که ایستادن در کنار قبور مؤمنان و دعا برای آنها جایز است،زیرا نهی در آیه مخصوص به منافقان است،بنا بر این مفهوم آیه این می شود که زیارت قبور مؤمنان یعنی ایستادن کنار قبرهای آنان و دعا کردن جایز است.

ولی آیه فوق در باره این موضوع که آیا می توان به قبور آنها توسل جست و به برکت آنان از خدا حاجتی تقاضا کرد؟سکوت دارد،هر چند مجاز بودن این موضوع از نظر روایات اسلامی مسلم است.

ص :72

اعمال نیک مؤمنان راستین در اینجا مقایسه شده است،و با این مقایسه انحراف و بیچارگی آنان روشنتر می شود.

در آیه نخست می گوید:"هنگامی که سوره ای در باره جهاد نازل می شود و از مردم دعوت می کند که به خدا ایمان بیاورند(یعنی بر ایمان خود ثابت قدم بمانند و آن را تقویت نمایند) و همراه پیامبر خدا ص در راه او جهاد کنند، در این هنگام منافقان قدرتمند که توانایی کافی از نظر جسمی و مالی برای شرکت در میدان جنگ دارند از تو اجازه می خواهند که در میدان جهاد شرکت نکنند و می گویند بگذار ما با قاعدین(آنها که از جهاد معذورند)باشیم"( وَ إِذٰا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللّٰهِ وَ جٰاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَکَ أُولُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَ قٰالُوا ذَرْنٰا نَکُنْ مَعَ الْقٰاعِدِینَ ).

"طول"(بر وزن قول)به معنی امکانات و توانایی مالی آمده است،بنا بر این " أُولُوا الطَّوْلِ "به معنی کسانی است که دارای قدرت مادی کافی برای حضور در میدان جنگ هستند،و با این حال مایل بوده اند در صف افراد ناتوان یعنی آنها که از نظر جسمی یا مالی توانایی جهاد نداشته اند،بمانند.

اصل این کلمه از"طول"(بر وزن پول)که ضد"عرض"است گرفته شده و تناسب این دو معنی با یکدیگر روشن است،زیرا توانایی مالی و جسمی یک نوع کشش و ادامه و طول قدرت را می رساند.

*** در آیه بعد قرآن آنها را با این جمله مورد ملامت و مذمت قرار می دهد که "آنها راضی شدند با متخلفان باقی بمانند"( رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوٰالِفِ ) همانطور که سابقا نیز اشاره کردیم"خوالف"جمع"خالفة"از ماده "خلف"به معنی پشت سر است،به همین جهت به زنان که به هنگام رفتن مردان به خارج از منزل،در منزل باقی می مانند"خالفة"گفته می شود،و در آیه مورد

ص :74

بحث منظور از"خوالف"تمام کسانی است که به نحوی از شرکت در میدان جنگ معذور بودند اعم از زنان و یا پیران و یا بیماران و کودکان.

بعضی از احادیث که در تفسیر آیه وارد شده نیز به این موضوع اشاره کرده است.

بعدا اضافه می کند که"اینها بر اثر گناه و نفاق به مرحله ای رسیده اند که بر قلبهایشان مهر زده شده،به همین دلیل چیزی نمی فهمند"( وَ طُبِعَ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاٰ یَفْقَهُونَ ).

در آغاز سوره"بقره"در باره معنی مهر نهادن بر قلب سخن گفتیم (1).

*** در آیه بعد از گروهی که در نقطه مقابل این دسته قرار دارند و صفات و روحیات آنها،و همچنین سرانجام کارشان درست به عکس آنها است،سخن به میان آمده آیه چنین می گوید:"اما پیامبر و آنها که با او ایمان آوردند با اموال و جانهای خود در راه خدا جهاد کردند"( لٰکِنِ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ جٰاهَدُوا بِأَمْوٰالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ ).

و سرانجام کارشان این شد که انواع نیکیها و سعادتها و پیروزیها و خیرات مادی و معنوی در این جهان و جهان دیگر نصیبشان است"( وَ أُولٰئِکَ لَهُمُ الْخَیْرٰاتُ ) "و گروه رستگاران همینها هستند"( وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ).

کلمه"الخیرات"به اصطلاح"صیغه جمع توام با الف و لام"است،و عمومیت از آن استفاده می شود،تعبیر جامعی است که هر گونه موفقیت و پیروزی و موهبت و خیری را اعم از مادی و معنوی شامل می گردد.

تعبیرات این دو جمله طبق قواعدی که در علم"معانی بیان"آمده است همگی دلیل بر انحصار است،یعنی تعبیرات فوق نشان می دهد که رستگاران

ص :75

تنها این گروهند و همچنین کسانی که استحقاق هر گونه خیر و سعادتی را دارند تنها این دسته اند،همانها که با تمام وجود و امکاناتشان جهاد می کنند.

از این آیه به خوبی استفاده می شود که اگر"ایمان"و"جهاد"توام گردد هر گونه خیر و برکتی را با خود همراه خواهد داشت،و جز در سایه این دو،نه راهی به سوی فلاح و رستگاری است،و نه نصیبی از خیرات و برکات مادی و معنوی.

این نکته نیز شایان توجه است که از مقابله صفات این دو گروه با هم چنین استفاده می شود که منافقان به خاطر فقدان ایمان،و آلودگی فوق العاده به گناه،افرادی نادان و بی خبرند،و به همین جهت از"علو همت"که زائیده فهم و شعور و آگاهی است محرومند،آنها راضیند که با بیماران و کودکان بمانند ولی از شرکت در میدان جهاد با آن همه افتخاراتش ابا دارند.

اما در مقابل،افراد با ایمان آن چنان روشن بینی و فهم و درک و علو همت دارند که تنها راه پیروزی بر مشکلات را جهاد،آنهم با تمام امکاناتشان،یافته اند.

این همان درس بزرگی است که قرآن در بسیاری از آیاتش به ما داده و باز هم از آن غافلیم!.

*** در آخرین آیه مورد بحث به قسمتی از پاداشهای اخروی این گروه اشاره کرده،می گوید:"خداوند باغهایی از بهشت برای آنان فراهم ساخته که از زیر درختانش نهرها جریان دارد"( أَعَدَّ اللّٰهُ لَهُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ ).

و تاکید می کند:این نعمت و موهبت عاریتی و فناپذیر نیست بلکه"جاودانه در آن می مانند"( خٰالِدِینَ فِیهٰا ).

"و این پیروزی بزرگی است"( ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ).

تعبیر به" أَعَدَّ اللّٰهُ لَهُمْ "(خدا برای آنها آماده ساخته)نشانه اهمیت موضوع

ص :76

و احترامی است که خدا برای این گروه قائل است که از پیش این مواهب را برای آنان آماده کرده است.

دسته از ایشان که کافر شدند گرفتار عذاب دردناکی خواهند شد"( سَیُصِیبُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ ).

آنچه در تفسیر آیه فوق گفتیم همان چیزی است که با قرائن موجود در آیه سازگارتر است،زیرا از یک سو می بینیم که این دو گروه در برابر یکدیگر قرار داده شده اند،و از سوی دیگر کلمه"منهم"نشان می دهد که تمام این دو گروه کافر نبودند،از مجموع این دو قرینه استفاده می شود که"معذرون" معذوران حقیقی بوده اند.

ولی در برابر این تفسیر دو تفسیر دیگر نیز گفته شده.

نخست اینکه:منظور از"معذرون"کسانی است که عذرهای واهی و دروغین،برای فرار از جهاد می تراشند،و منظور از گروه دوم آنهایی است که حتی زحمت عذرتراشی به خود نمی دهند،و صریحا از اطاعت فرمان خدا در باره جهاد سرباز می زنند.

دوم اینکه"معذرون"همه گروه هایی را شامل می شود که با اظهار عذر اعم از اینکه راست باشد یا دروغ از شرکت در جهاد خودداری می کنند.

ولی قرائن نشان می دهد که"معذرون"همان معذوران واقعی هستند.

ص :78

پنج گروه گردیده که چهار گروهشان واقعا معذورند،و یک گروه منافقند و غیر معذور! در آیه نخست می گوید:"کسانی که ضعیف و ناتوان هستند(بر اثر پیری و یا نقص اعضاء همچون فقدان بینایی)همچنین"بیماران"و"آنها که وسیله لازم برای شرکت در میدان جهاد در اختیار ندارند"بر آنها ایرادی نیست که در این برنامه واجب اسلامی شرکت نکنند"( لَیْسَ عَلَی الضُّعَفٰاءِ وَ لاٰ عَلَی الْمَرْضیٰ وَ لاٰ عَلَی الَّذِینَ لاٰ یَجِدُونَ مٰا یُنْفِقُونَ حَرَجٌ ).

این سه گروه در هر قانونی معافند،و عقل و منطق نیز معاف بودن آنها را امضاء می کند،و مسلم است که قوانین اسلامی در هیچ مورد از منطق و عقل جدا نیست.

کلمه"حرج"در اصل به معنی مرکز اجتماع چیزی است،و از آنجا که اجتماع و انبوه جمعیت توام با تنگی و ضیق مکان و کمبود جا است،این کلمه به معنی"ضیق و تنگی"و"ناراحتی"و"مسئولیت و تکلیف"آمده است،و در آیه مورد بحث به معنی اخیر یعنی مسئولیت و تکلیف می باشد.

سپس یک شرط مهم برای حکم معافی آنها بیان کرده،می گوید"این در صورتی است که آنها از هر گونه خیر خواهی مخلصانه درباره خدا و پیامبرش دریغ ندارند"( إِذٰا نَصَحُوا لِلّٰهِ وَ رَسُولِهِ ).

یعنی گر چه آنها توانایی گرفتن سلاح بدست و شرکت در میدان نبرد ندارند ولی این توانایی را دارند که با سخن و طرز رفتار خود مجاهدان را تشویق کنند و مبارزان را دلگرم سازند،و روحیه آنها را با شمردن ثمرات جهاد تقویت کنند و به عکس تا آنجا که توانایی دارند در تضعیف روحیه دشمن و فراهم آوردن مقدمات شکست آنها کوتاهی نورزند،زیرا کلمه"نصح"که در اصل به معنی اخلاص است کلمه جامعی است که هر گونه خیر خواهی و اقدام مخلصانه را

ص :81

شامل می شود،و چون مساله جهاد مطرح است ناظر به کوششها و تلاشهایی است که در این زمینه صورت می گیرد.

بعدا برای بیان دلیل این موضوع می فرماید:"اینگونه افراد مردان نیکو کاری هستند و برای نیکوکاران هیچ راه ملامت و سرزنش و مجازات و مؤاخذه وجود ندارد ( مٰا عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ ).

و در پایان آیه خدا را با دو صفت از اوصاف بزرگش به عنوان دلیل دیگری بر معاف بودن این گروه های سه گانه توصیف می کند و می گوید:"خداوند غفور و رحیم است"( وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ ).

"غفور"از ماده"غفران"به معنی مستور ساختن و پوشیدن است،یعنی خداوند به مقتضای این صفت،پرده بر کار افراد معذور و ناتوان می اندازد و عذرشان را می پذیرد،و"رحیم"بودن خدا اقتضا می کند که تکلیف شاق و مشکل بر کسی ننهد و او را معاف دارد،اگر این گروه ها مجبور به حضور در میدان بودند با غفوریت و رحیمیت خداوند سازگار نبود،یعنی خداوند غفور و رحیم حتما آنها را معاف خواهد داشت.

از پاره ای از روایات که مفسران در ذیل آیه نقل کرده اند چنین استفاده می شود که گروه های معذور نه تنها از تکلیف معافند و از مجازات بر کنار، بلکه به مقدار اشتیاقشان به شرکت در میدان جهاد در پاداشها و افتخارات مجاهدان شریکند،چنان که در حدیثی از پیامبر ص می خوانیم:

هنگامی که از غزوه تبوک بازگشت و به نزدیکی مدینه رسید فرمود:شما در این شهر مردانی را پشت سر گذاشتید که در تمام مسیر با شما بودند!،هر گامی که برداشتید،و هر مالی که در این راه انفاق کردید،و هر سرزمینی را که پیمودید با شما همراهی داشتند! عرض کردند:ای رسول خدا چگونه با ما بودند با اینکه در مدینه ماندند؟

ص :82

فرمود:به این دلیل که آنها به خاطر عذر نتوانستند در جهاد شرکت کنند (اما قلبشان با ما بود) (1).

*** سپس به گروه چهارمی اشاره می کند که آنها نیز از شرکت در جهاد معاف شدند،و می گوید:"همچنین بر آن گروه ایراد نیست که وقتی نزد تو آمدند که مرکبی برای شرکت در میدان جهاد در اختیارشان بگذاری،گفتی مرکبی در اختیار ندارم که شما را بر آن سوار کنم،ناچار از نزد تو خارج شدند در حالی که چشمهایشان اشکبار بود،و این اشک به خاطر اندوهی بود که از نداشتن وسیله برای انفاق در راه خدا سر چشمه می گرفت"( وَ لاٰ عَلَی الَّذِینَ إِذٰا مٰا أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لاٰ أَجِدُ مٰا أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا وَ أَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلاّٰ یَجِدُوا مٰا یُنْفِقُونَ ).

"تفیض"از ماده"فیضان"به معنی ریزش بر اثر پر شدن است،هنگامی که انسان ناراحت می شود اگر ناراحتی زیاد شدید نباشد،چشمها پر از اشک می شود بی آنکه جریان یابد،اما هنگامی که ناراحتی به مرحله شدید رسید اشکها جاری می شود.

این نشان می دهد که این گروه از یاران پیامبر ص بقدری شیفته و دلباخته و عاشق جهاد بودند،که نه تنها از معاف شدن خوشحال نشدند،بلکه همچون کسی که بهترین عزیزانش را از دست داده است، در غم این محرومیت اشک می ریختند.

البته شک نیست که این گروه چهارم از گروه سوم که در آیه قبل ذکر شد جدا نیستند،ولی به خاطر امتیاز خاصی که بر آنها دارند،و نیز به خاطر قدردانی از این گروه،بطور مستقل ضمن یک آیه وضع حالشان مجسم شده است

ص :83

ویژگی آنها در این بود که:

اولا به این قناعت نکردند که خودشان وسائل لازم برای شرکت در جهاد ندارند،بلکه نزد پیامبر ص آمدند و با اصرار از او مطالبه مرکب کردند.

ثانیا هنگامی که پیامبر ص به آنها جواب منفی داد نه تنها از معاف گشتن شادمان نشدند،بلکه فوق العاده منقلب و ناراحت و اندوهناک گشتند، به خاطر این دو جهت خداوند آنها را بطور مشخص و جداگانه بیان کرده است.

*** در آخرین آیه،حال گروه پنجم را شرح می دهد یعنی آنها که به هیچوجه در پیشگاه خدا معذور نبوده و نخواهند بود،و می فرماید:"راه مؤاخذه و مجازات تنها به روی کسانی گشوده است که از تو اجازه می خواهند در جهاد شرکت نکنند در حالی که امکانات کافی و وسائل لازم برای این کار در اختیار دارند و کاملا بی نیازند" ( إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ وَ هُمْ أَغْنِیٰاءُ ).

سپس اضافه می کند:"این ننگ برای آنها بس است که راضی شدند با افراد ناتوان و بیمار و معلول در مدینه بمانند و از افتخار شرکت در جهاد محروم گردند"( رَضُوا بِأَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوٰالِفِ ).

و این کیفر نیز آنها را بس که خداوند قدرت تفکر و ادراک را از آنها به خاطر اعمال زشتشان گرفته"و بر دلهایشان مهر نهاده و به همین دلیل چیزی نمی دانند"( وَ طَبَعَ اللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ ).

***

مهم پیشرفت سریع اسلام در آن روز و عقب ماندگی امروز ما روشن می شود.

ما چگونه می توانیم انتظار داشته باشیم کسانی که به هنگام معاف شدن از شرکت در جهاد همچون ابر بهاری اشک می ریختند با آنها که با"هزار و یک بهانه" می خواهند از صف مجاهدان خارج شوند یکسان باشند؟!.

اگر آن روح"ایمان"و آن"عشق به جهاد"و آن"افتخار کردن به شهادت"امروز هم در میان ما مسلمانان زنده شود پیروزی و پیشرفت همانگونه است که در آغاز اسلام بود.

بدبختی اینجاست که ما اسلام را یک پوشش سطحی و ظاهری برای خود قرار داده ایم بی آنکه در اعماق وجودمان نفوذ کند،و باز هم توقع داریم بر جای مسلمانان نخستین تکیه زنیم!.

***

بر آن اقامه می کنند آیه فوق است،زیرا او"محسن"و نیکوکار است و مرتکب عمل خلافی نشده،به همین دلیل اگر او را مسئول و ضامن بدانیم،مفهومش این است که نیکوکاران را نیز می توان مؤاخذه کرد.

البته شک نیست که آیه فوق در مورد مجاهدان است،ولی می دانیم که مورد یک آیه،از عمومیت حکم نمی کاهد،و به تعبیر دیگر مورد هرگز مخصص نیست.

"پایان جزء دهم قرآن مجید"

ص :86

آغاز جزء 11 ******

( قُلْ لاٰ تَعْتَذِرُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکُمْ ).

"چرا که خداوند ما را از اخبار شما آگاه ساخته"بنا بر این ما از نقشه های شیطانی شما به خوبی با خبریم!( قَدْ نَبَّأَنَا اللّٰهُ مِنْ أَخْبٰارِکُمْ ).

ولی در عین حال راه بازگشت و توبه،به سوی شما باز است"،و به زودی خداوند و پیامبرش اعمال شما را می بینند"( وَ سَیَرَی اللّٰهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ ) این احتمال نیز در تفسیر آیه داده شده است که منظور از این جمله مساله توبه نیست،بلکه هدف آنست که در آینده نیز خداوند و پیامبرش(طبق وحی الهی)از اعمال و نقشه های شما آگاه می شود و آنها را نقشه بر آب خواهد کرد، بنا بر این نه امروز از دست شما کاری ساخته است و نه فردا!.

ولی تفسیر اول با ظاهر آیه سازگارتر است.

ضمنا توجه داشته باشید که در باره این جمله و مساله عرضه داشتن همه اعمال امت بر پیامبرش ص بحث مشروحی داریم که در ذیل آیه 105 همین سوره خواهد آمد.

بعد می فرماید همه اعمال و نیات شما امروز ثبت و بایگانی می شود،"سپس به سوی کسی که اسرار پنهان و آشکار را می داند بازمی گردید،و او شما را به اعمالتان آگاه می کند"و جزای آن را به شما خواهد داد( ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلیٰ عٰالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهٰادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ).

*** در آیه بعد بار دیگر اشاره به سوگندهای دروغین منافقان می کند و می فرماید:

"آنها برای فریب شما به زودی دست به دامن قسم می زنند،و هنگامی که به سوی آنان بازگشتید سوگند به خدا یاد می کنند که از آنها صرف نظر کنید،و اگر خطایی کرده اند مشمول عفوشان سازید" ( سَیَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ لَکُمْ إِذَا انْقَلَبْتُمْ إِلَیْهِمْ لِتُعْرِضُوا عَنْهُمْ ).

ص :89

در حقیقت آنها از هر دری وارد می شوند،گاهی از طریق عذر خواهی می خواهند خود را بی گناه قلمداد کنند،و گاهی با اعتراف به گناه،تقاضای عفو و گذشت دارند،شاید به یکی از این طریق بتوانند در دل شما نفوذ کنند.

ولی شما به هیچوجه تحت تاثیر آنان قرار نگیرید و"از آنها روی گردانید" اما به عنوان اعتراض و خشم و انکار!نه به عنوان عفو و بخشش و گذشت (فَأَعْرِضُوا عَنْهُمْ ).

آنها تقاضای اعراض دارند،اما اعراض به معنی"گذشت"شما هم اعراض کنید ولی به معنی"تکذیب و انکار"و این دو تعبیر مشابه با دو معنی کاملا متضاد لطافت و زیبایی خاصی دارد که بر اهل ذوق پوشیده نیست.

سپس به عنوان تاکید و توضیح و بیان دلیل می فرماید:"چرا که آنها موجوداتی پلیدند"،و باید از چنین موجودات پلیدی صرف نظر کرد( إِنَّهُمْ رِجْسٌ ) و چون چنینند"جایگاهی جز جهنم نخواهند داشت"( وَ مَأْوٰاهُمْ جَهَنَّمُ ).

زیرا بهشت جای نیکان و پاکان است،نه جایگاه پلیدان و آلودگان! اما"همه اینها نتیجه اعمالی است که خودشان انجام داده اند"( جَزٰاءً بِمٰا کٰانُوا یَکْسِبُونَ ).

*** در آخرین آیه مورد بحث اشاره به یکی دیگر از سوگندهای آنها شده و آن اینکه"با اصرار و سوگند از شما می خواهند که از آنها خشنود شوید" ( یَحْلِفُونَ لَکُمْ لِتَرْضَوْا عَنْهُمْ ).

سوگندی که در آیه قبل گذشت به خاطر این بود که مؤمنان عملا واکنشی در مقابل آنها نشان ندهند،ولی سوگندی که در این آیه،به آن اشاره شده،برای آن است که علاوه بر جنبه عملی،قلبا هم از آنها خشنود شوند! جالب اینکه در این مورد خداوند نمی فرماید:از آنها راضی نشوید،بلکه

ص :90

با تعبیری که بوی تهدید از آن می آید می فرماید:"اگر هم شما از آنها راضی شوید خدا هرگز از جمعیت فاسقان راضی نخواهد شد"( فَإِنْ تَرْضَوْا عَنْهُمْ فَإِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَرْضیٰ عَنِ الْقَوْمِ الْفٰاسِقِینَ ).

شک نیست آنها از نظر دینی و اخلاقی اهمیتی برای خشنودی مسلمانان قائل نبودند،بلکه می خواستند از این راه کدورتهای قلبی آنان را بشویند تا در آینده از عکس العملهای آنان در امان بمانند،ولی خداوند با تعبیر" لاٰ یَرْضیٰ عَنِ الْقَوْمِ الْفٰاسِقِینَ "به مسلمانان هشدار می دهد که اینها فاسقند و جای این ندارد که از آنها راضی شوند،اینها دامهای فریبی است که بر سر راه شما می گذارند،بیدار باشید در آنها گرفتار نشوید!.

چه خوبست مسلمانان در هر عصر و زمان مراقب نقشه های شیطانی و شناخته شده منافقان باشند که با استفاده از همان نیرنگها و دامهای گذشته،در برابر آنان ظاهر نشوند،و مقاصد شوم خود را با استفاده از این وسائل پیاده نکنند.

ص :91

"اجدر"از ماده"جدار"به معنی دیوار است،سپس به هر چیز مرتفع و شایسته اطلاق شده است،به همین جهت"اجدر"معمولا به معنی شایسته تر استعمال می شود.

در پایان آیه می فرماید"خداوند دانا و حکیم است"یعنی اگر در باره عربهای بادیه نشین چنین داوری می کند روی تناسب خاصی است که محیط آنها با اینگونه صفات دارد( وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ ).

*** اما برای اینکه چنین توهمی پیدا نشود که همه اعراب بادیه نشین،و یا همه بادیه نشینان،دارای چنین صفاتی هستند،در آیه بعد اشاره به دو گروه مختلف در میان آنها می کند.

نخست می گوید:"گروهی از این عربهای بادیه نشین کسانی هستند که بر اثر نفاق یا ضعف ایمان هنگامی که چیزی را در راه خدا انفاق کنند،آن را ضرر و زیان و غرامت محسوب می دارند" نه یک موفقیت و پیروزی و تجارت پر سود (و مِنَ الْأَعْرٰابِ مَنْ یَتَّخِذُ مٰا یُنْفِقُ مَغْرَماً ) (1)دیگر از صفات آنها این است که"همواره در انتظار این هستند که بلاها و مشکلات شما را احاطه کند،و تیره روزی و ناکامی به سراغ شما بیاید"( وَ یَتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوٰائِرَ ).

ص :94

دوائر جمع"دائره"و معنی آن معروف است،ولی به حوادث سخت و دردناک که انسان را احاطه می کند،عرب نیز دائره و در حال جمعی"دوائر"می گوید.

در واقع آنها افرادی تنگ نظر و بخیل و حسودند،بخل آنها سبب می شود که هر گونه خدمت مالی را در راه خدا غرامت بپندارند،و حسادتشان موجب این می شود که همیشه در انتظار بروز مشکلات و گرفتاریها و مصائب برای دیگران باشند سپس اضافه می کند آنها نباید در انتظار بروز مشکلات و نزول بلاها بر شما باشند چرا که این مشکلات و ناکامیها و بدبختیها تنها به سراغ این گروه منافق بی ایمان و جاهل و نادان و تنگ نظر و حسود می رود"( عَلَیْهِمْ دٰائِرَةُ السَّوْءِ ) (1)سرانجام آیه را با این جمله که"خداوند شنوا و دانا است"پایان می دهد ( وَ اللّٰهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ).

هم سخنان آنها را می شنود و هم از نیات و مکنون ضمیر آنها آگاه است.

*** و در آخرین آیه به گروه دوم یعنی مؤمنان با اخلاص بادیه نشین اشاره کرده می گوید:"گروهی از این عربهای بادیه نشین کسانی هستند که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند"( وَ مِنَ الْأَعْرٰابِ مَنْ یُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الآخر).

به همین دلیل هیچگاه انفاق در راه خدا را غرامت و زیان،نمی دانند،بلکه با توجه به پاداشهای وسیع الهی در این جهان و سرای دیگر،"این کار را وسیله نزدیکی به خدا و مایه توجه و دعای پیامبر ص که افتخار و برکت بزرگی است می دانند" ( وَ یَتَّخِذُ مٰا یُنْفِقُ قُرُبٰاتٍ عِنْدَ اللّٰهِ وَ صَلَوٰاتِ الرَّسُولِ ).

در اینجا خداوند این طرز فکر آنها را با تاکید فراوان تصدیق می کند و

ص :95

می گوید:"آگاه باشید که این انفاقها به طور قطع مایه تقرب آنها در پیشگاه خداوند است"( أَلاٰ إِنَّهٰا قُرْبَةٌ لَهُمْ ).

و به همین دلیل"خدا آنان را به زودی در رحمت خود فرو می برد" ( سَیُدْخِلُهُمُ اللّٰهُ فِی رَحْمَتِهِ ).

و اگر لغزشهایی از آنها سرزده باشد به خاطر ایمان و اعمال پاکشان آنها را می بخشد"زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است"( إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ).

تاکیدهای پی در پی ای که در این آیه دیده می شود راستی جالب است،کلمه "الا""و ان"که هر دو برای بیان تاکید می باشد،و سپس جمله سَیُدْخِلُهُمُ اللّٰهُ فِی رَحْمَتِهِ مخصوصا با توجه به"فی"که ورود و غوطه ور شدن در رحمت الهی را می رساند،و بعدا جمله آخر که با"ان"شروع شده،و دو صفت از صفات مهر آمیز خدا(غفور و رحیم)را ذکر می کند،همه بیان کننده نهایت لطف و رحمت خدا در باره این گروه است،شاید به این جهت که این گروه با محروم بودن از تعلیم و تربیت،و عدم دسترسی کافی به آیات الهی و سخنان پیامبر ص باز از جان و دل اسلام را پذیرا شده اند و با نداشتن امکانات مالی(که وضع بادیه نشینان ایجاب می کند)از انفاق در راه خدا خود داری نمی کنند بنا بر این شایسته هر گونه تقدیر و تشویقند بیش از آنچه شهرنشینان متمکن شایستگی دارند.

مخصوصا توجه به این نکته لازم است که در مورد"اعراب منافق" عَلَیْهِمْ دٰائِرَةُ السَّوْءِ که نشان دهنده احاطه بدبختیها به آنها است به کار رفته،اما در مورد "اعراب با ایمان و فداکار"کلمه فی رحمته که بیانگر احاطه رحمت الهی به آنها است ذکر شده است،یکی رحمت او را احاطه کرده و دیگری را بدبختیها! ***

ص :96

آمده بود که نشان می دهد که آنها نه یک قرب،بلکه قربها در آن می جویند، و شک نیست که"قرب"و"قربت"در برابر پروردگار به معنی نزدیکی مکانی نمی باشد،بلکه نزدیکی مقامی،یعنی رفتن به سوی او که کمال مطلق است، و پرتوی از صفات جمال و جلالش را بر صفحه فکر و جان افکندن.

نخست آنها که پیشگامان در اسلام و هجرت بوده اند( وَ السّٰابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهٰاجِرِینَ ).

دوم آنها که پیشگام در نصرت و یاری پیامبر ص و یاران مهاجرش بودند(و الانصار).

سوم آنها که بعد از این دو گروه آمدند و از برنامه های آنها پیروی کردند،و با انجام اعمال نیک،و قبول اسلام،و هجرت،و نصرت آئین پیامبر ص به آنها پیوستند( وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسٰانٍ ) (1).

از آنچه گفتیم روشن شد که منظور از"باحسان"در واقع بیان اعمال و معتقداتی است که در آنها از پیشگامان اسلام پیروی می کنند،و به تعبیر دیگر"احسان" بیان وصف برنامه هایی است که از آن متابعت می شود.

ولی این احتمال نیز در معنی آیه داده شده است که"احسان"بیان وصف چگونگی متابعت و پیروی باشد یعنی آنها بطور شایسته پیروی می کنند(در صورت اول"با"بمعنی"فی"و در صورت دوم بمعنی"مع"است).

ولی ظاهر آیه مطابق تفسیر اول است.

پس از ذکر این گروه سه گانه میفرماید:"هم خداوند از آنها راضی است و هم آنها از خدا راضی شده اند"( رَضِیَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ).

رضایت خدا از آنها به خاطر ایمان و اعمال صالحی است که انجام داده اند، و خشنودی آنان از خدا به خاطر پاداشهای گوناگون و فوق العاده و پر اهمیت است که به آنان ارزانی داشته.

ص :100

به تعبیر دیگر آنچه خدا از آنها خواسته انجام داده اند،و آنچه آنها از خدا خواسته اند به آنان بخشیده،بنا بر این هم خدا از آنها راضی است و هم آنان از خدا راضی هستند.

با اینکه جمله گذشته همه مواهب و نعمتهای الهی را در برداشت(مواهب مادی و معنوی،جسمانی و روحانی)ولی بعنوان تاکید و بیان"تفصیل"بعد از "اجمال"اضافه می کند:"خداوند برای آنها باغهایی از بهشت فراهم ساخته که از زیر درختانش نهرها جریان دارند"( وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهٰارُ ).

از امتیازات این نعمت آن است که جاودانی است و"همواره در آن خواهند ماند"( خٰالِدِینَ فِیهٰا أَبَداً ).

"و مجموع این مواهب معنوی و مادی برای آنها پیروزی بزرگی محسوب می شود"( ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ).

چه پیروزی از این برتر که انسان احساس کند آفریدگار و معبود و مولایش از او خشنود است و کارنامه قبولی او را امضا کرده؟و چه پیروزی از این بالاتر که با اعمال محدودی در چند روز عمر فانی مواهب بی پایان ابدی پیدا کند.

نخستین با چه مشکلاتی روبرو بودند؟چگونه آنها را شکنجه و آزار می دادند، ناسزا می گفتند،متهم می کردند،به زنجیر می کشیدند و نابود می نمودند.

ولی با این همه گروهی با اراده آهنین و عشق سوزان و عزم راسخ و ایمان عمیق در این راه گام گذاردند و به استقبال انواع خطرها رفتند.

در این میان سهم مهاجران نخستین از همه بیشتر بود،و به دنبال آنها انصار نخستین یعنی آنهایی که با آغوش باز از پیامبر ص به مدینه دعوت کردند، و یاران مهاجر او را همچون برادران خویش مسکن دادند،و از آنها با تمام وجود خود دفاع کردند،و حتی بر خویشتن نیز مقدم داشتند.

و اگر می بینیم در آیه فوق به این دو گروه اهمیت فوق العاده ای داده شده است به خاطر همین موضوع است.

ولی با این حال قرآن مجید-آن چنان که روش همیشگی او است-سهم دیگران را نیز نادیده نگرفته است و به عنوان"تابعین به احسان"از تمام گروه هایی که در عصر پیامبر و یا زمانهای بعد به اسلام پیوستند،هجرت کردند،و یا مهاجران را پناه دادند و حمایت نمودند یاد می کند،و برای همه اجر و پاداشهای بزرگی را نوید می دهد.

از برنامه و اهداف پیشگامان اسلام پیروی کردند شامل می شود.

توضیح اینکه بر خلاف آنچه بعضی فکر می کنند مساله"هجرت"و همچنین "نصرت"که دو مفهوم سازنده اسلامی است،محدود به زمان پیامبر ص نیست بلکه امروز نیز این دو مفهوم در شکلهای دیگری وجود دارد،و فردا نیز وجود خواهد داشت،بنا بر این تمام کسانی که به نحوی در مسیر این دو برنامه قرار می گیرند در مفهوم تابعین به احسان داخلند.

منتها مهم آنست که توجه داشته باشیم قرآن با ذکر کلمه"احسان"تاکید می کند که پیروی و تبعیت از پیشگامان در اسلام نباید در دائره حرف و ادعا، و یا حتی ایمان بدون عمل خلاصه شود،بلکه باید این پیروی یک پیروی فکری و عملی و همه جانبه بوده باشد.

در میان تاریخ نویسان در این مساله وجود ندارد،که علی بن ابی طالب ع نخستین کسی است که اسلام آورده،تنها در بلوغ او به هنگام پذیرش اسلام اختلاف دارند" (1).

"ابن عبد البر"در"استیعاب"(ج 2 صفحه 457)چنین می نویسد:اتفقوا علی ان خدیجه اول من آمن باللّٰه و رسوله و صدقه فیما جاء به ثم علی بعدها:

"در این مساله اتفاق است که خدیجه نخستین کسی بود که ایمان به خدا و پیامبر ص آورد،و او را در آنچه آورده بود تصدیق کرد،سپس علی ع بعد از او همین کار را انجام داد" (2).

"ابو جعفر اسکافی معتزلی"می نویسد:قد روی الناس کافة افتخار علی بالسبق الی الاسلام:"عموم مردم نقل کرده اند که افتخار سبقت در اسلام مخصوص علی بن ابی طالب ع است" (3).

گذشته از این،روایات فراوانی از پیامبر ص و نیز از خود علی ع و صحابه در این باره نقل شده است که به حد تواتر می رسد و ذیلا چند حدیث را به عنوان نمونه می آوریم:

1-پیامبر ص فرمود:

اولکم واردا علی الحوض اولکم اسلاما، علی بن ابی طالب :نخستین کسی که در کنار حوض کوثر بر من وارد می شود، نخستین کسی است که اسلام آورده،و او علی بن ابی طالب ع است" (4).

2-گروهی از دانشمندان اهل سنت از پیامبر ص نقل کرده اند که پیامبر ص دست علی ع را گرفت و فرمود:

ان هذا اول من آمن بی و هذا

ص :104

اول من یصافحنی و هذا الصدیق الاکبر :"این اولین کسی است که به من ایمان آورده،و اولین کسی است که در قیامت با من مصافحه می کند و این صدیق اکبر است" (1).

3-ابو سعید خدری از پیامبر ص چنین نقل می کند که دست به میان شانه های علی ع زد و فرمود:

یا علی لک سبع خصال لا یحاجک فیهن احد یوم القیامة:انت اول المؤمنین باللّٰه ایمانا و اوفاهم بعهد اللّٰه و اقومهم بامر اللّٰه. ..:"ای علی هفت صفت ممتاز داری که احدی در قیامت نمی تواند در باره آنها با تو گفتگو کند،تو نخستین کسی هستی که به خدا ایمان آوردی، و از همه نسبت به پیمانهای الهی با وفاتری،و در اطاعت فرمان خدا پابرجاتری..." (2)همانگونه که اشاره کردیم دهها روایت در کتب مختلف تاریخ و تفسیر و حدیث،در این باره از پیامبر ص و دیگران نقل شده است و علاقمندان می توانند برای توضیح بیشتر به جلد سوم عربی الغدیر صفحه 220 تا 240 و کتاب احقاق الحق جلد 3 صفحه 114 تا 120 مراجعه نمایند.

جالب اینکه گروهی که نتوانسته اند سبقت علی ع را در ایمان و اسلام انکار کنند به عللی که ناگفته پیدا است کوشش دارند آن را به نحو دیگری انکار، یا کم اهمیت جلوه دهند،و بعضی دیگر کوشش دارند که به جای او ابو بکر را بگذارند که او اولین مسلمان است.

گاهی می گویند علی ع در آن هنگام ده ساله بود و طبعا نابالغ،بنا بر این اسلام او به عنوان اسلام یک کودک تاثیری در قوت و قدرت جبهه مسلمین در برابر

ص :105

دشمن نداشت(این سخن را فخر رازی در تفسیرش ذیل آیه فوق آورده است).

و این براستی عجیب است و در واقع ایرادی است بر شخص پیامبر ص زیرا می دانیم هنگامی که در یوم الدار پیامبر ص اسلام را به عشیره و طایفه خود عرضه داشت هیچکس آن را نپذیرفت جز علی ع که برخاست و اعلام اسلام نمود،پیامبر ص اسلامش را پذیرفت،و حتی اعلام کرد که تو برادر و وصی و خلیفه منی!. و این حدیث را که گروهی از حافظان حدیث از شیعه و سنی در کتب صحاح و مسانید،و همچنین گروهی از مورخان اسلام نقل کرده و بر آن تکیه نموده اند نشان می دهد که نه تنها پیامبر ص اسلام علی ع را در آن سن و سال کم، پذیرفت بلکه او را به عنوان برادر و وصی و جانشین خود معرفی نمود (1).

و گاهی به این تعبیر که خدیجه نخستین مسلمان از زنان و ابو بکر نخستین مسلمان از مردان و علی ع نخستین مسلمان از کودکان بود،خواسته اند از اهمیت آن بکاهند(این تعبیر را مفسر معروف و متعصب،نویسنده المنار ذیل آیه مورد بحث ذکر کرده است).

در حالی که اولا همانگونه که گفتیم کمی سن علی ع در آن روز به هیچوجه از اهمیت موضوع نمی کاهد،بخصوص اینکه قرآن در باره حضرت یحیی صریحا می گوید: وَ آتَیْنٰاهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا (2):"ما فرمان را به او در حال کودکی دادیم".

ص :106

و در باره عیسی ع نیز می خوانیم که در حال کودکی به سخن آمد و به آنها که در باره او گرفتار شک و تردید بودند گفت: إِنِّی عَبْدُ اللّٰهِ آتٰانِیَ الْکِتٰابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا :"من بنده خدایم،کتاب آسمانی به من داده،و مرا پیامبر قرار داده است" (1)هنگامی که اینگونه آیات را با حدیثی که از پیامبر ص در بالا نقل کردیم که او علی ع را وصی و خلیفه و جانشین خود قرار داد ضمیمه کنیم روشن می شود که سخن"المنار"گفتار تعصب آمیزی بیش نیست.

ثانیا این موضوع از نظر تاریخی مسلم نیست که ابو بکر سومین نفری باشد که اسلام را پذیرفته است،بلکه در بسیاری از کتب تاریخ و حدیث اسلام آوردن گروه دیگری را قبل از او ذکر کرده اند.

این بحث را با ذکر این نکته پایان می دهیم که علی ع در سخنانش بارها به این موضوع که من اولین مؤمن و اولین مسلمان و نخستین نمازگزار با پیامبرم اشاره نموده و موقعیت خود را روشن ساخته است،و این موضوع در بسیاری از کتب از آن حضرت نقل شده.

به علاوه ابن ابی الحدید از دانشمند معروف ابو جعفر اسکافی معتزلی نقل می کند اینکه بعضی می گویند ابو بکر سبقت در اسلام داشته اگر صحیح باشد چرا خودش در هیچ مورد به این موضوع بر فضیلت خود استدلال نکرده است،و نه هیچیک از هواداران او از صحابه چنین ادعایی را کرده اند (2).

در اینجا به تناسب آیه فوق که بعضی آن را دلیل قاطعی بر ادعای فوق گرفته اند بار دیگر این موضوع مهم را که سرچشمه دگرگونیهای زیادی در مسائل اسلامی می شود مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهیم:

بسیاری از مفسران اهل سنت این حدیث را ذیل آیه فوق نقل کرده اند که حمید بن زیاد می گوید:نزد محمد بن کعب قرظی رفتم و به او گفتم در باره اصحاب رسول خدا ص چه می گویی؟گفت:جمیع اصحاب رسول اللّٰه(ص)فی الجنة محسنهم و مسیئهم!:"همه یاران پیامبر ص در بهشتند،اعم از نیکوکار و بدکار و گنهکار!گفتم این سخن را از کجا می گویی؟گفت:این آیه را بخوان وَ السّٰابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهٰاجِرِینَ وَ الْأَنْصٰارِ ...تا آنجا که می فرماید: رَضِیَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ سپس گفت:اما در باره تابعین شرطی قائل شده و آن این است که آنها باید تنها در کارهای نیک از صحابه پیروی کنند(فقط در این صورت اهل نجاتند،و اما صحابه چنین قید و شرطی را ندارند) (1).

ولی این ادعا به دلائل زیادی مردود و غیر قابل قبول است،زیرا:

اول-حکم مزبور در آیه فوق شامل تابعین هم می شود،و منظور از تابعان همانگونه که اشاره کردیم تمام کسانی هستند که از روش مهاجران و انصار نخستین، و برنامه های آنها پیروی می کنند،بنا بر این باید تمام امت بدون استثناء اهل نجات باشند! و اما اینکه در حدیث محمد بن کعب از این موضوع جواب داده شده که خداوند در تابعین قید احسان را ذکر کرده،یعنی از برنامه نیک و روش صحیح صحابه پیروی کند،نه از گناهانشان،این سخن از عجیب ترین بحثها است.

چرا که مفهومش اضافه"فرع"بر"اصل"است،جایی که شرط نجات تابعان و پیروان صحابه این باشد که در اعمال صالح از آنها پیروی کنند به طریق

ص :108

اولی باید این شرط در خود صحابه بوده باشد.

و به تعبیر دیگر خداوند در آیه فوق میگوید:رضایت و خشنودی او شامل حال همه مهاجران و انصار نخستین که دارای برنامه صحیح بودند و همه پیروان آنها است،نه اینکه می خواهد مهاجران و انصار را چه خوب باشند و چه بد، مشمول رضایت خود قرار دهد،اما تابعان را با قید و شرط خاصی بپذیرد.

ثانیا-این موضوع با دلیل عقل به هیچوجه سازگار نیست،زیرا عقل هیچگونه امتیازی برای یاران پیامبر ص بر دیگران قائل نمی باشد،چه تفاوتی میان ابو جهل ها و کسانی است که نخست ایمان آوردند،سپس از آئین او منحرف شدند.

و چرا کسانی که سالها و قرنها بعد از پیامبر ص قدم به این جهان گذاردند و فداکاریها و جانبازیهای آنها در راه اسلام کمتر از یاران نخستین پیامبر ص نبود،بلکه این امتیاز را داشتند که پیامبر ص را نادیده،شناختند،و به او ایمان آوردند،مشمول این رحمت و رضایت الهی نباشند.

قرآنی که می گوید:گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شما است، چگونه این تبعیض غیر منطقی را می پسندد؟قرآنی که در آیات مختلفش به ظالمان و فاسقان لعن می کند و آنها را مستوجب عذاب الهی می شمرد،چگونه این"مصونیت غیر منطقی صحابه"را در برابر کیفر الهی می پسندد؟آیا اینگونه لعنها و تهدیدهای قرآن قابل استثناء است،و گروه خاصی از آن خارجند؟چرا و برای چه؟!.

از همه گذشته آیا چنین حکمی به منزله چراغ سبز دادن به صحابه نسبت به هر گونه گناه و جنایت محسوب نمی شود؟ ثالثا-این حکم با متون تاریخ اسلامی به هیچوجه سازگار نیست،زیرا بسیار کسان بودند که روزی در ردیف مهاجران و انصار بودند،و سپس از راه خود

ص :109

منحرف شدند و مورد خشم و غضب پیامبر ص که توام با خشم و غضب خدا است قرار گرفتند،آیا در آیات قبل داستان ثعلبه بن حاطب انصاری را نخواندیم که چگونه منحرف گردید و مغضوب پیامبر ص شد.

روشن تر بگوئیم:اگر منظور آنها این است که صحابه پیامبر ص عموما مرتکب هیچگونه گناهی نشدند و معصوم و پاک از هر معصیتی بودند،این از قبیل انکار بدیهیات است.

و اگر منظور آنست که آنها گناه کردند و اعمال خلافی انجام دادند باز هم خدا از آنها راضی است،مفهومش این است که خدا رضایت به گناه داده است! چه کسی می تواند"طلحه"و"زبیر"که در آغاز از یاران خاص پیامبر بودند و همچنین"عایشه"همسر پیامبر ص را از خون هفده هزار نفر مردم مسلمانی که خونشان در میدان جنگ جمل ریخته شد تبرئه کند؟آیا خدا به این خون ریزیها راضی بود؟ آیا مخالفت با علی ع خلیفه پیامبر ص که اگر فرضا خلافت منصوص او را نپذیریم حد اقل با اجماع امت برگزیده شده بود،و شمشیر کشیدن به روی او و یاران وفادارش چیزی است که خدا از آن خشنود و راضی باشد؟ حقیقت این است که طرفداران فرضیه"تنزیه صحابه"با اصرار و پافشاری روی این مطلب، چهره پاک اسلام را که همه جا میزان شخصیت اشخاص را ایمان و عمل صالح قرار می دهد زشت و بلامنظر ساخته اند.

آخرین سخن اینکه رضایت و خشنودی خدا که در آیه فوق است روی یک عنوان کلی قرار گرفته و آن"هجرت"و"نصرت"و"ایمان"و"عمل صالح" است،تمام صحابه و تابعان ما دام که تحت این عناوین قرار داشتند مورد رضای خدا بودند،و آن روز که از تحت این عناوین خارج شدند از تحت رضایت خدا نیز خارج گشتند.

ص :110

از آنچه گفتیم بخوبی روشن می شود که گفتار مفسر دانشمند اما متعصب یعنی نویسنده المنار که در اینجا شیعه را به خاطر عدم اعتقاد به پاکی و درستی همه صحابه،مورد سرزنش و حمله قرار می دهد کمترین ارزشی ندارد،شیعه گناهی نکرده،جز اینکه حکم عقل و شهادت تاریخ و گواهی قرآن را در اینجا پذیرفته،و به امتیازات واهی و نادرست متعصبان گوش فرا نداده است.

سپس اضافه می کند"در خود مدینه و از اهل این شهر نیز گروهی هستند که نفاق را تا سرحد سرکشی و طغیان رسانده و سخت به آن پایبندند و در آن صاحب تجربه اند"!( وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفٰاقِ ).

"مردوا"از ماده"مرد"(بر وزن سرد)به معنی طغیان و سرکشی و بیگانگی مطلق می باشد،و در اصل به معنی"برهنگی و تجرد"آمده،و بهمین جهت به پسرانی که هنوز مو در صورتشان نروئیده است "امرد"می گویند"شجرة مرداء"یعنی درختی که هیچ برگ ندارد و"مارد"بمعنی شخص سرکش است که بکلی از اطاعت فرمان خارج شده است.

بعضی از مفسران و اهل لغت این ماده را به معنی"تمرین"نیز گفته اند (از جمله در تاج العروس و قاموس تمرین یکی از معانی آن ذکر شده است).

و این شاید بخاطر آن باشد که تجرد مطلق از چیزی و خروج کامل از آن بدون ممارست و تمرین ممکن نیست.

به هر حال این گروه از منافقان چنان از حق و حقیقت عاری و چنان بر کار خود مسلط بودند که می توانستند خود را در صف مسلمانان راستین جا بزنند بدون اینکه کسی متوجه آنها بشود.

این تفاوت در تعبیر که در باره منافقان"داخلی"و"خارجی"در آیه فوق دیده می شود گویا اشاره به این نکته است که منافقان داخلی در کار خود مسلطتر و طبعا خطرناکترند،و مسلمانان باید شدیدا مراقب آنها باشند،هر چند که منافقان خارجی را نیز باید از نظر دور ندارند.

لذا بلافاصله بعد از آن میفرماید:"تو آنها را نمی شناسی ولی ما می شناسیم" ( لاٰ تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ ).

البته این اشاره به علم عادی و معمولی پیغمبر است،ولی هیچ منافات ندارد که او از طریق وحی و تعلیم الهی به اسرار آنان کاملا واقف گردد.

ص :112

در پایان آیه مجازات شدید این گروه را به این صورت بیان می کند که:

"ما بزودی آنها را دو باره مجازات خواهیم کرد،و پس از آن به سوی عذاب بزرگ دیگری فرستاده خواهند شد"( سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ یُرَدُّونَ إِلیٰ عَذٰابٍ عَظِیمٍ ).

در اینکه"عذاب عظیم"اشاره به مجازات های روز قیامت است شکی نیست، ولی در اینکه،آن دو عذاب دیگر چه نوع عذابی است،در میان مفسران گفتگو است،و احتمالات متعددی پیرامون آن داده اند.

ولی بیشتر چنین بنظر می رسد که یکی از این دو عذاب همان مجازات اجتماعی آنها بخاطر رسواییشان و کشف اسرار درونیشان می باشد که به دنبال آن تمام حیثیت اجتماعی خود را از دست می دهند،و شاهد آن را در آیات گذشته خواندیم،و در بعضی از احادیث نیز آمده که وقتی کار این گروه به مراحل خطرناک می رسید پیامبر ص آنها را با نام و نشان معرفی می کرد،و حتی از مسجد بیرون می ساخت!.

و مجازات دوم آنان همان است که در آیه 50 سوره انفال اشاره شده،آنجا که میفرماید: وَ لَوْ تَریٰ إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا الْمَلاٰئِکَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبٰارَهُمْ ..."هر گاه کافران را بهنگامی که فرشتگان مرگ جان آنها را می گیرند ببینی که چگونه به صورت و پشت آنها می کوبند،و مجازات می کنند، به حال آنها تاسف خواهی خورد".

این احتمال نیز وجود دارد که مجازات دوم اشاره به ناراحتیهای درونی و شکنجه های روانی بوده باشد که بر اثر پیروزی همه جانبه مسلمانان،دامن این گروه را گرفت.

ص :113

پیامبر ص فرمود:هنوز دستوری در این باره بر من نازل نشده است، چیزی نگذشت که آیه بعد نازل شد و دستور داد که پیامبر ص قسمتی از اموال آنها را برگیرد،و مطابق بعضی از روایات یک سوم از اموال آنها را پذیرفت.

در پاره ای دیگر از روایات میخوانیم که آیه فوق در باره"ابو لبابه"و راجع به داستان"بنی قریظه"است بنی قریظه که گروهی از یهود بودند با او مشورت کردند که آیا تسلیم حکم پیامبر ص بشوند یا نه او گفت اگر تسلیم شوید همه شما را سر می برند!سپس از این گفته خود پشیمان شد و توبه کرد و خود را بستون مسجد بست و بعد آیه فوق نازل شد و خداوند توبه او را پذیرفت (1).

تعبیر به"عسی"در آیه فوق که معمولا در موارد امیدواری و احتمال پیروزی توام با احتمال عدم پیروزی گفته می شود شاید به خاطر آنست که آنها را در میان بیم و امید و خوف و رجاء که دو وسیله تکامل و تربیت است قرار دهد.

این احتمال نیز وجود دارد که تعبیر به"عسی"اشاره باین باشد که علاوه بر توبه و ندامت و پشیمانی باید در آینده شرائط دیگری را انجام دهند و گذشته را با اعمال نیک خود جبران نمایند.

ولی با توجه به اینکه آیه را با بیان غفران و رحمت الهی تکمیل می کند جنبه امیدواری در آن غلبه دارد.

این نکته نیز روشن است که نزول آیه در باره"ابو لبابه"و یا سایر متخلفان جنگ تبوک مفهوم وسیع آیه را تخصیص نمی زند،بلکه تمام افرادی را که اعمال نیک و بد را به هم آمیخته اند و از کارهای بد خویش پشیمانند فرا می گیرد.

و لذا از بعضی دانشمندان نقل کرده اند که گفته اند آیه فوق امیدبخشترین آیات قرآن است که درها را بروی گنهکاران گشوده،و توبه کاران را به سوی خود دعوت می کند.

طبقاتی و محرومیت گروهی از جامعه به وجود می آید با انجام این فریضه الهی برمی چینی،و صحنه اجتماع را از این آلودگیها پاک می سازی.

و نیز همبستگی اجتماعی و نمو و پیشرفت اقتصادی در سایه اینگونه برنامه ها تامین می گردد.

بنا بر این حکم زکات هم"پاک کننده فرد و اجتماع"است و هم نمو دهنده بذرهای فضیلت در افراد،و هم سبب پیشرفت جامعه،و این رساترین تعبیری است که در باره زکات می توان گفت:از یک سو آلودگیها را می شوید و از سوی دیگر تکامل آفرین است.

این احتمال نیز در معنی آیه داده شده که فاعل" تُطَهِّرُهُمْ "زکات باشد، و فاعل تُزَکِّیهِمْ پیامبر ص بنا بر این معنی آیه چنین خواهد بود:زکات آنها را پاک می کند،و به وسیله آن تو آنها را پرورش می دهی،ولی اظهر این است که فاعل در هر دو،شخص پیامبر ص می باشد همانگونه که در آغاز معنی کردیم، هر چند از نظر نتیجه تفاوت چندانی میان این دو تعبیر وجود ندارد.

سپس اضافه می کند"هنگامی که آنها زکات می پردازند برای آنها دعا کن و به آنها درود بفرست"( وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ ).

این نشان می دهد که حتی در برابر انجام وظائف واجب باید از مردم تشکر و تقدیر کرد،و مخصوصا از طریق معنوی و روانی آنها را تشویق نمود،لذا در روایات می خوانیم هنگامی که مردم زکات خود را خدمت پیامبر ص می آوردند پیامبر ص با جمله

اللهم صل علیهم به آنها دعا می کرد.

بعد اضافه می کند که"این دعا و درود تو مایه آرامش خاطر آنهاست" ( إِنَّ صَلاٰتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ ).

چرا که از پرتو این دعا رحمت الهی بر دل و جان آنها نازل می شود،آن گونه

ص :118

که آن را احساس کنند، بعلاوه قدردانی پیامبر ص و یا کسانی که در جای او قرار می گیرند و زکات اموال مردم را می پذیرند،یک نوع آرامش روحی و فکری به آنها می بخشد،که اگر ظاهرا چیزی را از دست داده اند بهتر از آن را بدست آورده اند.

جالب اینکه تا کنون نشنیده ایم که ماموران وصول مالیات موظف باشند از مردم تشکر کنند،ولی این دستور به عنوان یک حکم مستحبّ در برنامه های اسلامی روشنگر عمق جنبه های انسانی در این دستورها است.

و در پایان آیه به تناسب بحثی که گذشت می گوید:"خداوند شنوا و دانا است"( وَ اللّٰهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ).

هم دعای پیامبر ص را می شنود،و هم از نیات زکات دهنده گان آگاه است.

***

یک سوم اموال ابو لبابه و یارانش را پذیرفت،در حالی که مقدار زکات در هیچ- مورد یک سوم نیست،در گندم و جو و خرما و مویز گاهی یک دهم و گاهی یک بیستم است،و در طلا و نقره تقریبا 5\2 درصد می باشد،و در چهار پایان(گاو و گوسفند و شتر) نیز هرگز به یک سوم نمی رسد.

اما این سؤال را می توان چنین پاسخ گفت که:پیامبر ص مقداری از اموال آنها را به عنوان زکات و مقدار اضافی را تا ثلث،به عنوان کفاره گناهانشان، پذیرفت.

بنا بر این پیامبر ص زکات واجب آنها را گرفته و مقداری از آن بیشتر را برای پاکسازی از گناهانشان پذیرفته است که مجموع هر دو،به یک سوم می رسیده است.

2-دستور"خذ"(بگیر)دلیل روشنی است که رئیس حکومت اسلامی می تواند زکات را از مردم بگیرد،نه اینکه منتظر بماند که اگر مایل بودند خودشان بپردازند و اگر نبودند نه.

3-جمله" صَلِّ عَلَیْهِمْ "گر چه خطاب به پیامبر ص است ولی روشن است که یک حکم کلی را بیان می کند(زیرا قانون کلی این است که احکام اسلام میان پیامبر و دیگران تفاوتی ندارد و ویژگیهای پیامبر از نظر احکام باید با دلیل خاص ثابت شود).

بنا بر این متصدیان امور بیت المال در هر عصر و زمان می توانند با جمله (اللهم صل علیهم)به زکات دهنده گان دعا کنند.

با این حال تعجب در این است که بعضی از متعصبان اهل سنت صلوات را برای آل پیامبر ص مستقلا جائز نمی دانند،یعنی اگر کسی بگوید(اللهم صل علی علی امیر المؤمنین)یا(صل علی فاطمه الزهراء)ممنوع می شمرند،در حالی که ممنوع بودن اینگونه دعا دلیل می خواهد نه جواز آن،بعلاوه همانگونه

ص :120

که در بالا گفتیم قرآن صریحا اجازه می دهد که در باره افراد عادی چنین دعائی شود،تا چه رسد برای اهل بیت جانشینان پیامبر ص و ولی،چه می توان کرد که تعصبها گاهی جلو فهم آیات قرآن را نیز می گیرد.

*** و از آنجا که بعضی از گنهکاران مانند متخلفان جنگ تبوک به پیامبر ص اصرار داشتند که توبه آنها را بپذیرد در دومین آیه مورد بحث به این موضوع اشاره می کند که پذیرش توبه کار پیامبر نیست.

"آیا آنها نمی دانند که تنها خداوند توبه را از بندگانش می پذیرد( أَ لَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبٰادِهِ )نه تنها پذیرنده توبه او است،بلکه "زکات و یا صدقات دیگری را که به عنوان کفاره گناه و تقرب به پروردگار می دهند،نیز خدا می گیرد"(و یاخذ الصدقات).

شک نیست که گیرنده زکات و صدقات یا پیامبر ص و امام ع و پیشوای مسلمین است و یا افراد مستحق،و در هر صورت خداوند به ظاهر آنها را نمی گیرد،ولی از آنجا که دست پیامبر و پیشوایان راستین دست خدا است(چرا که آنها نماینده خدا هستند)گویی خداوند این صدقات را می گیرد،همچنین بندگان نیازمندی که به اجازه و فرمان الهی این گونه کمکها را می پذیرند آنها نیز در حقیقت نمایندگان پروردگارند،و به این ترتیب دست آنها نیز دست خدا است.

این تعبیر یکی از لطیف ترین تعبیراتی است که عظمت و شکوه این حکم اسلامی یعنی زکات را مجسم می سازد،و علاوه بر تشویق همه مسلمانان به این فریضه بزرگ الهی به آنها هشدار می دهد که در پرداخت زکات و صدقات نهایت ادب و احترام را به خرج دهند چرا که گیرنده خدا است،نکند همچون افراد کوتاه فکر چنین تصور کنند که مانعی ندارد شخص نیازمند مورد تحقیر قرار

ص :121

گیرد،و یا آن چنان زکات را به او بپردازند که شخصیتش در هم شکسته شود،بلکه به عکس باید همچون بنده خاضعی در مقابل ولی نعمت خود شرط ادب را در ادای زکات و رساندن به اهلش رعایت کنند.

در روایتی که از پیامبر ص نقل شده میخوانیم(

ان الصدقة تقع فی ید اللّٰه قبل ان تصل الی ید السائل ):"صدقه پیش از آنکه در دست نیازمند قرار بگیرد به دست خدا می رسد"! (1)در حدیث دیگری از امام سجاد نقل شده که

ان الصدقة لا تقع فی ید العبد حتی تقع فی ید الرب "صدقه در دست بنده نمی افتد مگر اینکه قبلا در دست خدا قرار بگیرد"(نخست به دست خدا و بعد به دست بنده می رسد) (2).

حتی در روایتی تصریح شده که همه اعمال این آدمی را فرشتگان تحویل می گیرند جز صدقه که مستقیما به دست خدا می رسد! (3)این مضمون که با عبارات گوناگون در روایات اهل بیت ع خواندیم از طرق اهل تسنن نیز از پیامبر ص با تعبیر دیگری نقل شده است در صحیح مسلم و بخاری چنین آمده است

ما تصدق احدکم بصدقه من کسب حلال طیب-و لا یقبل اللّٰه الا الطیب-الا اخذها الرحمن بیمینه و ان کانت تمرة فتربوا فی کف الرحمن حتی تکون اعظم من الجبل :"هیچ کس از شما صدقه ای از در آمد حلالی نمی پردازد-و البته خداوند جز حلال قبول نمی کند-مگر اینکه خداوند با دست راست خود آن را می گیرد حتی اگر یک دانه خرما باشد،سپس در دست خدا نمو می کند تا بزرگتر از کوه شود (4).

ص :122

این حدیث که پر از تشبیه و کنایه های پر معنی است روشنگر اهمیت فوق العاده خدمات انسانی و کمک به نیازمندان در تعلیمات اسلام است.

تعبیرات مختلف دیگری که در احادیث در این زمینه وارد شده به قدری جالب و پر اهمیت است که پرورش یافتگان این مکتب را چنان در برابر نیازمندانی که کمکهای مالی را می گیرند خاضع می کند که گویی شخص نیازمند بر آنها منت گذارده و افتخار داده که آن کمک را از آنان پذیرفته است! مثلا از بعضی از احادیث استفاده می شود که پیشوایان معصوم گاهی پیش از آنکه صدقه ای را به شخص نیازمند بدهند نخست دست خود را بعلامت احترام و تعظیم می بوسیدند سپس آن را به نیازمند می دادند،و یا اینکه نخست آن را به نیازمند می دادند بعد از او می گرفتند و آن را می بوسیدند و می بوئیدند و به او باز می گردانیدند،چرا؟که با دست خدا روبرو بودند! اما چقدر دورند مردمی که به هنگام یک کمک جزئی به برادران و خواهران نیازمند خود آنها را تحقیر می کنند و یا با خشونت و بی اعتنایی با آنها رفتار می کنند و یا حتی گاهی بسوی آنها با بی ادبی پرتاب می کنند.

البته همانگونه که در جای خود گفته ایم اسلام نهایت کوشش خود را به خرج می دهد که در تمام جامعه اسلامی حتی یک فقیر و نیازمند پیدا نشود،ولی بدون شک در هر جامعه ای افراد از کار افتاده آبرومند،کودکان یتیم،بیماران و مانند آنها که توانایی بر تولید ندارند وجود دارد،که باید به وسیله بیت المال و افراد متمکن با نهایت ادب و احترام به شخصیت آنان بی نیاز شوند.

و در پایان آیه بار دیگر بعنوان تاکید می فرماید:"و خداوند توبه پذیر و مهربان است"( وَ أَنَّ اللّٰهَ هُوَ التَّوّٰابُ الرَّحِیمُ ).

***

ص :123

توبه و جبران همانگونه که از آیات متعددی از قرآن مجید استفاده می شود توبه تنها ندامت و پشیمانی از گناه نیست،بلکه باید توام با اصلاح و جبران نیز باشد،این جبران مخصوصا ممکن است به صورت کمکهای بلا عوض به نیازمندان باشد چنان که در آیات فوق،و در داستان"ابو لبابه"خواندیم.

و این تفاوت نمی کند که گناه یک گناه مالی باشد،یا گناه دیگر،همانگونه که در مسئله متخلفان از جنگ تبوک خواندیم،در واقع هدف این است که روح آلوده به گناه،با عمل صالح و شایسته ای شستشو شود،و پاکی نخستین و فطری را بازیابد.

*** در آیه بعد بحثهای گذشته را به شکل تازه ای تاکید می کند و به پیامبر ص دستور می دهد که به همه مردم این موضوع را ابلاغ کن"و بگو اعمال و وظائف خود را انجام دهید،و بدانید هم خدا و هم رسولش و هم مؤمنان اعمال شما را خواهند دید"( وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللّٰهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ ).

اشاره به اینکه کسی تصور نکند اگر در خلوتگاه یا در میان جمع عملی را انجام می دهد از دیدگاه علم خدا مخفی و پنهان می ماند،بلکه علاوه بر خداوند، پیامبر ص و مؤمنان نیز از آن آگاهند.

توجه و ایمان به این حقیقت چه اثر عمیق و فوق العاده ای در پاکسازی اعمال و نیات دارد،معمولا اگر انسان حس کند حتی یک نفر مراقب او است وضع خود را چنان می کند که مورد ایراد نباشد تا چه رسد به اینکه احساس نماید که خدا و پیامبر ص و مؤمنان از اعمال او آگاه می شوند.

این آگاهی مقدمه پاداش و یا کیفری است که در جهان دیگر در انتظار او است،لذا به دنبال این جمله می افزاید:"و به زودی به سوی کسی که آگاه

ص :124

از پنهان و آشکار است باز می گردید،و شما را به آنچه عمل کرده اید خبر می دهد"و بر طبق آن جزا خواهد داد( وَ سَتُرَدُّونَ إِلیٰ عٰالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهٰادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ).

***

باز در روایت دیگری از امام علی بن موسی الرضا ع می خوانیم که شخصی به خدمتش عرض کرد برای من و خانواده ام دعائی فرما،فرمود مگر من دعا نمی کنم؟

و اللّٰه ان اعمالکم لتعرض علی فی کل یوم و لیله "بخدا سوگند،اعمال شما هر شب و روز بر من عرضه می شود".

راوی این حدیث می گوید این سخن بر من گران آمد،امام متوجه شد و به من فرمود:

ا ما تقرا کتاب اللّٰه عز و جل وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللّٰهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ ،هو و اللّٰه علی بن ابی طالب :"آیا کتاب خداوند عز و جل را نمی خوانی که میگوید:عمل کنید خدا و پیامبرش و مؤمنان عمل شما را می بینند بخدا سوگند منظور از مؤمنان علی بن ابی طالب(و امامان دیگر از فرزندان او)می باشد (1).

البته در بعضی از این اخبار تنها سخن از پیامبر ص به میان آمده و در پاره ای از علی ع،و در بعضی پیامبر و امامان همگی ذکر شده اند،همانطور که بعضی تنها عصر پنجشنبه را وقت عرض اعمال می شمرند،و بعضی همه روز،و بعضی هفته ای دو بار و بعضی در آغاز هر ماه و بعضی بهنگام مرگ و گذاردن در قبر.

روشن است که این روایات منافاتی با هم ندارند،و همه آنها می تواند صحیح باشد،درست همانند اینکه در بسیاری از مؤسسات گزارش کار کرد،روزانه را همه روز،و گزارش کار هفته را در پایان هفته،و گزارش کار ماه یا سال را در پایان ماه یا سال به مقامات بالاتر می دهند.

در اینجا این سؤال پیش می آید که آیا از خود آیه فوق منهای روایاتی که در تفسیر آن وارد شده است این موضوع را می توان استفاده کرد و یا همانگونه که مفسران اهل سنت گفته اند آیه اشاره به یک مسئله عادی دارد و آن اینکه انسان هر عملی انجام دهد،خواه ناخواه ظاهر خواهد شد،و علاوه بر خداوند،

ص :126

پیامبر ص و همه مؤمنان از طرق عادی از آن آگاه می شوند.

در پاسخ این سؤال باید گفت:انصاف این است که در خود آیه شواهدی بر این موضوع داریم زیرا:

اولا:آیه اطلاق دارد،و تمام اعمال را شامل می شود و می دانیم که همه اعمال از طرق عادی بر پیامبر ص و مؤمنان آشکار نخواهد شد،چرا که بیشتر اعمال خلاف در پنهانی و بطور مخفیانه انجام می شود و در پرده استتار غالبا پوشیده می ماند،و حتی بسیاری از اعمال نیک مستور و مکتوم چنین است.

و اگر ما ادعا کنیم که همه اعمال اعم از نیک و بد و یا غالب آنها بر همه روشن می شود سخنی بسیار گزاف گفته ایم.

بنا بر این آگاهی پیامبر ص و مؤمنان از اعمال مردم باید از طرق غیر عادی و به تعلیم الهی باشد.

ثانیا:در پایان آیه می خوانیم فَیُنَبِّئُکُمْ بِمٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ "خداوند شما را در قیامت به آنچه عمل کرده اید آگاه می سازد"شک نیست که این جمله تمام اعمال آدمی را اعم از مخفی و آشکار شامل می شود،و ظاهر تعبیر آیه این است که منظور از عمل در اول و آخر آیه یکی است،بنا بر این آغاز آیه نیز همه اعمال را چه آشکار باشد چه پنهان باشد شامل می شود،و شک نیست که آگاهی بر همه اینها از طرق عادی ممکن نیست.

به تعبیر دیگر پایان آیه از جزای همه اعمال سخن می گوید،آغاز آیه نیز از اطلاع خداوند و پیامبر و مؤمنان نسبت به همه اعمال بحث می کند،یکی مرحله آگاهی است،و دیگری مرحله جزا،و موضوع در هر دو قسمت یکی است.

ثالثا:تکیه روی مؤمنان در صورتی صحیح است که منظور همه اعمال و از طرق غیر عادی باشد،و الا اعمال آشکار را هم مؤمنان می بینند و هم غیر مؤمنان.

ص :127

از اینجا ضمنا این نکته روشن می شود که منظور از مؤمنان در این آیه- همانگونه که در روایات فراوانی نیز آمده است-تمام افراد با ایمان نیست،بلکه گروه خاصی از آنها است که به فرمان خدا از اسرار غیب آگاهند یعنی جانشینان راستین پیامبر ص.

نکته مهمی که در اینجا باید به آن توجه داشت این است که،همانگونه که سابقا اشاره کردیم مساله عرض اعمال اثر تربیتی فوق العاده ای در معتقدان به آن دارد،زیرا هنگامی که من بدانم علاوه بر خداوند که همه جا با من است پیامبر ص و پیشوایان محبوب من همه روز یا همه هفته از هر عملی که انجام می دهم،در هر نقطه و هر مکان اعم از خوب و بد همه آگاه می شوند،بدون شک بیشتر رعایت می کنم و مراقب اعمال خود خواهم بود.

درست مثل اینکه کارکنان مؤسسه ای بدانند همه روز یا همه هفته گزارش تمام جزئیات اعمال آنها به مقامات بالاتر داده می شود و آنها از همه آنها با خبر می گردند.

***

قیامت باقی میماند.

3-شک نیست که خداوند قبل از انجام اعمال از آنها با خبر و آگاه است و اینکه در آیه با جمله فسیری اللّٰه می گوید"به زودی خدا اعمال شما را می بیند" اشاره به وضع اعمال بعد از وجود و تحقق آنها است.

پیرامون آن پرداخته اند و آن اینکه این گروه با گروهی که در آیه 102 همین سوره وضع حالشان گذشت چه تفاوتی دارند؟ هر دو گروه جزء گنهکاران بودند و هر دو از گناه خود توبه کردند(زیرا گروه اول با اعتراف به گناه ابراز پشیمانی نمودند،و گروه دوم از جمله" إِمّٰا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ "استفاده می شود که آنها نیز توبه نموده اند).

همچنین هر دو گروه در انتظار رحمت الهی هستند و در میان"خوف"و"رجاء" قرار دارند.

پاسخ این سؤال این است که بگوئیم از دو راه می توان میان این دو گروه تفاوت گذارد:

1-گروه اول به زودی توبه کردند و آشکارا به علامت پشیمانی همانند ابو لبابه خود را بستون مسجد بستند،خلاصه ندامت خود را با صراحت اظهار داشتند و آمادگی خود را برای هر گونه جبران بدنی و مالی اظهار کردند.

اما گروه دوم کسانی بودند که پشیمانی خود را در آغاز اظهار نکردند هر چند در دل پشیمان شدند و اعلام آمادگی برای جبران ننمودند،و در حقیقت خواستند بسادگی از گناهان بزرگ خود بگذرند،این گروه که نمونه آشکار آنها سه نفری است که در بالا اشاره شد و شرح حال آنها به زودی خواهد آمد،در میان خوف و رجا باقیماندند،و لذا می بینیم پیامبر ص دستور داد مردم از آنها فاصله بگیرند و با آنها قطع ارتباط کنند،این وضع،آنان را در محاصره اجتماعی شدیدی قرار داد و سر انجام ناچار شدند از همان راهی بروند که گروه قبل رفتند و چون قبولی توبه این گونه اشخاص در آن زمان باید با نزول آیه ای اعلام شود پیامبر ص هم چنان در انتظار وحی بود،تا اینکه پس از پنجاه روز یا کمتر توبه آنان پذیرفته شد.

لذا می بینیم در ذیل آیه ای که در باره گروه اول است جمله إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ

ص :131

رَحِیمٌ که دلیل بر پذیرش توبه آنها است وارد شده،ولی در باره گروه دوم تا زمانی که مسیرشان را عوض نکرده اند جمله وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ آمده است که هیچ نشانه ای از قبول توبه در آن نمی باشد.

البته جای تعجب نیست که در گناهان بزرگ مخصوصا در عصر نزول آیات قرآن،ندامت و پشیمانی،برای قبول توبه کافی نباشد بلکه اقدام به جبران و اعتراف آشکار به گناه و سپس نزول آیه ای دائر بر قبولی توبه،شرط باشد.

2-فرق دیگری که ممکن است میان این دو گروه گذاشت این است که گروه اول هر چند از یک وظیفه بزرگ اسلامی مانند جهاد سر پیچیده بودند و یا بعضی از اسرار جنگی را به دشمن داده بودند ولی آلوده گناهان عظیمی همانند کشتن"حمزه"سید الشهداء نشده بودند،لذا پس از توبه و آمادگی برای جبران،خداوند توبه آنها را پذیرفت،اما اقدام به گناهی همچون قتل حمزه چیزی نبود که بتوان آن را جبران نمود،لذا نجات این گروه بسته به فرمان خدا است که آیا آنها را مشمول عفوش می سازد و یا مجازات می کند؟.

به هر حال پاسخ اول با آن دسته از روایات که در شان نزول آیه وارد شده و آیه مورد بحث را مربوط به سه نفر از متخلفان جنگ تبوک می کند سازگار است،در حالی که پاسخ دوم با روایات متعددی که از طرق ائمه اهل بیت ع وارد شده و می گوید این آیه اشاره به قاتلان حمزه و جعفر و مانند آنها است موافقت دارد (1).

و اگر درست دقت کنیم این دو جواب منافاتی با هم ندارند و ممکن است هر دو در تفسیر آیه منظور گردد.

ص :132

دچار حیرت خواهیم شد،مگر ساختن مسجد،آن هم برای حمایت از بیماران و پیران و مواقع اضطراری که در حقیقت هم یک خدمت دینی است و هم یک خدمت انسانی کار بدی است که چنین دستوری در باره آن صادر شده.

اما هنگامی که چهره باطنی مسئله را بررسی کنیم خواهیم دید این دستور چقدر حساب شده بوده است.

توضیح اینکه:در زمان جاهلیت مردی بود بنام"ابو عامر"که آئین نصرانیت را پذیرفته و در سلک راهبان در آمده بود،و از عباد و زهاد بشمار می رفت و نفوذ وسیعی در طائفه"خزرج"داشت.

هنگامی که پیامبر ص به مدینه هجرت کرد و مسلمانان گرد او را گرفتند و کار اسلام بالا گرفت،و هنگامی که مسلمانان در جنگ بدر بر مشرکان پیروز شدند ابو عامر که خود روزی از بشارت دهندگان ظهور پیامبر ص بود اطراف خود را خالی دید،و به مبارزه با اسلام برخاست،و از مدینه بسوی کفار"مکه" گریخت،و از آنها برای جنگ با پیغمبر اکرم ص استمداد جست و از قبائل عرب دعوت کرد.

او که قسمتی از نقشه های جنگ"احد"را ضد مسلمین رهبری می کرد، دستور داد در میان دو صف لشکر گودالهایی بکنند که اتفاقا پیامبر ص در یکی از آنها افتاد و پیشانیش مجروح شد و دندانش شکست.

هنگامی که غزوه احد پایان یافت و با تمام مشکلاتی که مسلمانان در این میدان با آن روبرو شدند آوازه اسلام بلندتر گردید و در همه جا پیچید او از مدینه فرار کرد و به سوی"هرقل"پادشاه روم رفت تا از او کمک بگیرد و با لشکری برای کوبیدن مسلمانان حرکت کند.ذکر این نکته نیز لازم است که بر اثر این تحریکات و کارشکنی ها پیامبر ص لقب"فاسق"به او داده بود.

بعضی می گویند مرگ به او مهلت نداد تا خواسته خود را با هرقل در میان

ص :135

بگذارد،ولی در بعضی از کتب دیگر می خوانیم که او با هرقل تماس گرفت و به وعده های او دلگرم شد!.

به هر حال او پیش از آنکه بمیرد نامه ای برای منافقان مدینه نوشت و به آنها نوید داد که با لشکری از روم به کمکشان خواهد آمد،مخصوصا توصیه و تاکید کرد که مرکزی برای او در مدینه بسازند تا کانون فعالیتهای آینده او باشد.

ولی از آنجا که ساختن چنین مرکزی در مدینه بنام دشمنان اسلام عملا امکان پذیر نبود منافقان بهتر این دیدند که در زیر نقاب مسجد،و به عنوان کمک به بیماران و معذوران،این برنامه را عملی سازند.

سر انجام مسجد ساخته شد و حتی می گویند جوانی آشنا به قرآن را از میان مسلمانان بنام"مجمع بن حارثه"(یا مجمع بن جاریه)به امامت مسجد برگزیدند.

ولی وحی الهی پرده از روی کار آنها برداشت و شاید اینکه پیامبر ص قبل از رفتن به تبوک دستور نداد شدت عمل در مقابل آنها به خرج دهند برای این بوده که هم وضع کار آنها روشن تر شود،و هم در سفر تبوک ناراحتی فکری دیگری از این ناحیه نداشته باشد.

هر چه بود پیامبر ص نه تنها در آن مسجد نماز نگزارد،بلکه همانگونه که گفتیم بعضی از مسلمانان(مالک بن دخشم،و معنی بن عدی،و عامر بن سکر، یا عاصم بن عدی)را ماموریت داد که مسجد را بسوزانند و ویران کنند،آنها چنین کردند نخست به وسیله آتش سقف مسجد را سوزاندند و بعد دیوارها را ویران ساختند و سر انجام محل آن را مرکزی برای ریختن زباله ها قرار دادند (1).

ص :136

داشت از رونق می افتاد( وَ تَفْرِیقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ ).

از این جمله-آن چنان که بعضی از مفسران استفاده کرده اند-چنین بر می آید که نباید فاصله میان مساجد آن چنان کم باشد که روی اجتماع یکدیگر اثر بگذارند،بنا بر این آنها که روی تعصبهای قومی و یا اغراض شخصی مساجد را در کنار یکدیگر می سازند،و جماعات مسلمین را آن چنان پراکنده می کنند که صفوف جماعت آنها خلوت و بی رونق و بی روح می شود،عملی بر خلاف اهداف اسلامی انجام می دهند.

4-آخرین هدف آنها این بود که مرکز و کانونی برای کسی که با خدا و پیامبرش از پیش مبارزه کرده بود و سوابق سوئش بر همگان روشن بود بسازند تا از این پایگاه نفاق،برنامه های خود را عملی سازند( وَ إِرْصٰاداً لِمَنْ حٰارَبَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ ).

ولی عجب این است که تمام این اغراض سوء و اهداف شوم را در یک لباس زیبا و ظاهر فریب پیچیده بودند،"و حتی سوگند یاد می کردند که ما جز نیکی قصد و نظر دیگری نداشتیم"( وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنٰا إِلاَّ الْحُسْنیٰ ).

و این است آئین منافقان در هر عصر و زمان که علاوه بر استتار در پرده های ظاهرا زیبا متوسل به انواع سوگندهای دروغین برای منحرف ساختن افکار عمومی می شوند.

ولی قرآن اضافه می کند"خداوندی که از اسرار درون همه آگاه است و غیب و شهود برایش یکسان می باشد گواهی می دهد که بطور مسلم آنها دروغگو هستند" ( وَ اللّٰهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکٰاذِبُونَ ).

در این جمله انواع تاکیدها برای تکذیب آنان به چشم می خورد نخست اینکه"جمله اسمیه"است،و دیگر اینکه کلمه"ان"برای تاکید است،و نیز لام"لکاذبون"که به اصطلاح لام ابتدا و برای تاکید می باشد و همچنین ذکر

ص :138

"کاذبون"بجای فعل ماضی دلیل بر استمرار و ادامه دروغگویی آنان می باشد، و به این ترتیب خداوند با شدیدترین وجهی سوگندهای غلیظ و شدید آنان را تکذیب می کند!.

*** خداوند در آیه بعد تاکید بیشتری روی این موضوع حیاتی کرده،به پیامبرش صریحا دستور می دهد که"هرگز در این مسجد قیام به عبادت مکن"و نماز مگزار ( لاٰ تَقُمْ فِیهِ أَبَداً ).

بلکه بجای این مسجد"شایسته تر این است که در مسجدی قیام به عبادت کنی که شالوده آن در روز نخست بر اساس تقوا گذارده شده است"( لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْویٰ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ ).

نه این مسجدی که شالوده و اساسش از روز نخست بر کفر و نفاق و بی دینی و تفرقه بنا شده است.

کلمه"احق"شایسته تر"گر چه افعل التفضیل است ولی در اینجا به معنی مقایسه دو چیز در شایستگی نیامده بلکه"شایسته"و"ناشایسته"ای را مقایسه می کند،و این در آیات قرآن و احادیث و سخنان روزمره نمونه های زیادی دارد.

مثلا گاه به شخص ناپاک و دزد می گوئیم پاکی و درست کاری برای تو بهتر است،معنی این سخن آن نیست که دزدی و ناپاکی خوب است ولی پاکی از آن بهتر است بلکه مفهومش این است که پاکی خوب و دزدی بد و ناشایست است.

مفسران گفته اند مسجدی که در جمله فوق به آن اشاره شده که شایسته است پیامبر ص در آن نماز بخواند همان مسجد"قبا"است که منافقان مسجد ضرار را در نزدیک آن ساخته بودند.

البته این احتمال نیز داده شده که منظور مسجد پیامبر ص و یا همه

ص :139

مساجدی است که بر اساس تقوا بنا شود،ولی با توجه به تعبیر" أَوَّلِ یَوْمٍ "(از روز نخست)و با توجه به اینکه مسجد"قبا"نخستین مسجدی بود که در مدینه ساخته شد (1)احتمال اول مناسبتر به نظر می رسد،هر چند این کلمه با مساجدی همچون مسجد پیامبر ص نیز سازگار است.

سپس قرآن اضافه می کند:علاوه بر اینکه این مسجد از اساس بر شالوده تقوا گذارده شده،"گروهی از مردان در آن به عبادت مشغولند که دوست می دارند خود را پاکیزه نگه دارند،و خدا پاکیزگان را دوست دارد"( فِیهِ رِجٰالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللّٰهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ ).

در اینکه منظور از این پاکیزگی،پاکیزگی ظاهری و جسمانی یا معنوی و باطنی است،در میان مفسران گفتگو است،در روایتی که در تفسیر"تبیان" و"مجمع البیان"در ذیل این آیه از پیامبر ص نقل شده چنین می خوانیم که به اهل مسجد قبا فرمود"

ما ذا تفعلون فی طهرکم فان اللّٰه تعالی قد احسن علیکم الثناء،قالوا نغسل اثر الغائط ":"شما به هنگام پاک ساختن خود چه کاری انجام می دهید که خداوند این چنین شما را مدح کرده است؟گفتند ما اثر مدفوع را با آب می شوئیم".

روایاتی به همین مضمون از امام باقر ع و امام صادق ع نقل شده است ولی همانگونه که بارها اشاره کرده ایم اینگونه روایات دلیل بر منحصر بودن مفهوم آیه به این مصداق نیست،بلکه همانگونه که ظاهر اطلاق آیه گواهی می دهد طهارت در اینجا معنی وسیعی دارد که هر گونه پاکسازی روحانی از آثار شرک و گناه،و جسمانی از آثار آلودگی به کثافات را شامل می شود.

*** در سومین آیه مورد بحث مقایسه ای میان دو گروه مؤمنان که مساجدی

ص :140

همچون مسجد قبا را بر پایه تقوی بنا می کنند با منافقانی که شالوده آن را بر کفر و نفاق و تفرقه و فساد قرار می دهند به عمل آمده است.

نخست می گوید:"آیا کسی که بنای آن مسجد را بر پایه تقوا و پرهیز از مخالفت فرمان خدا و جلب خشنودی او نهاده است بهتر است،یا کسی که شالوده آن را بر لبه پرتگاه سستی در کنار دوزخ نهاده که بزودی در آتش جهنم سقوط خواهد کرد"!( أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْیٰانَهُ عَلیٰ تَقْویٰ مِنَ اللّٰهِ وَ رِضْوٰانٍ خَیْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْیٰانَهُ عَلیٰ شَفٰا جُرُفٍ هٰارٍ فَانْهٰارَ بِهِ فِی نٰارِ جَهَنَّمَ ).

"بنیان"مصدری است به معنی"اسم مفعول"یعنی بنا و ساختمان و"شفا" به معنی لبه چیزی است،و"جرف"به معنی"حاشیه"نهر و یا چاه است که آب زیر آن را خالی کرده باشد،و"هار"به معنی شخص یا ساختمان سستی است که در حال سقوط است.

تشبیه فوق با نهایت روشنی و وضوح بی ثباتی و سستی کار منافقان و استحکام و بقای کار اهل ایمان و برنامه های آنها را روشن می سازد.

مؤمنان به کسی می مانند که برای بنای یک ساختمان،زمین بسیار محکمی را انتخاب کرده و آن را از شالوده با مصالحی پر دوام و مطمئن بنا می کند،اما منافقان به کسی می مانند که ساختمان خود را بر لبه رودخانه ای که سیلاب زیر آن را به کلی خالی کرده و هر آن آماده سقوط است می سازد،همانگونه که نفاق ظاهری دارد فاقد محتوا چنین ساختمانی نیز ظاهری دارد بدون پایه و شالوده.

این ساختمان هر آن ممکن است فرو بریزد،مکتب اهل نفاق نیز هر لحظه ممکن است باطن خود را نشان دهد و به رسوایی بیانجامد.

پرهیزگاری و جلب رضای خدا،یعنی هماهنگی با واقعیت و همگامی با جهان آفرینش و نوامیس آن بدون شک عامل بقا و ثبات است.

اما نفاق یعنی بیگانگی با واقعیتها و جدایی از قوانین آفرینش بدون تردید

ص :141

عامل زوال و فناست.

و از آنجا که گروه منافقان هم به خویشتن ستم می کنند و هم به جامعه، در آخر آیه می فرماید"خداوند ظالمان را هدایت نمی کند"( وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الظّٰالِمِینَ ).

همانگونه که بارها گفته ایم هدایت الهی یعنی فراهم ساختن مقدمات برای رسیدن به مقصد،تنها شامل حال گروهی می شود که شایستگی و استحقاق و آمادگی آن را داشته باشند،اما ظالمانی که از این شایستگی دورند هرگز مشمول چنین لطفی نخواهند بود زیرا خداوند حکیم است و مشیت و اراده اش روی حساب.

*** در آخرین آیه اشاره به لجاجت و سرسختی منافقان کرده،می گوید آنها چنان در کار خود سرسختند و در نفاق سرگردان،و در تاریکی و ظلمت کفر حیرانند که حتی"بنائی را که خودشان برپا کردند همواره به عنوان یک عامل شک و تردید،یا یک نتیجه شک و تردید،در قلوب آنها باقی میماند،مگر اینکه دلهای آنها قطعه قطعه شود و بمیرند"( لاٰ یَزٰالُ بُنْیٰانُهُمُ الَّذِی بَنَوْا رِیبَةً فِی قُلُوبِهِمْ إِلاّٰ أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ ).

آنها در یک حالت حیرت و سرگردانی دائم بسر می برند،و این کانون نفاق و مسجد ضراری که برپا کرده بودند به صورت یک عامل لجاجت و تردید در روح آنها هم چنان باقی می ماند،هر چند آن بنا را پیامبر ص بسوزاند و ویران کند،اما گویی نقش آن از دل پر تردیدشان زائل نمی گردد.

و در آخر آیه می گوید"و خداوند دانا و حکیم است"( وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ ).

اگر به پیامبرش دستور مبارزه و در هم کوبیدن چنین بنای ظاهرا حق به- جانبی را داد به خاطر آگاهی از نیات سوء بنا کنندگان و باطن و حقیقت این بنا بود این دستور عین حکمت و بر طبق مصلحت و صلاح حال جامعه اسلامی صادر شد

ص :142

نه یک قضاوت عجولانه بود و نه زائیده یک هیجان و عصبانیت.

***

شروع به کار می کند،و بررسی قرائن دیگر به ماهیت اصلی پی ببرد،و چهره باطنی افراد را در پشت چهره ظاهری ببیند.

مسلمان کسی نیست که هر ندایی از هر حلقومی برخاست همین اندازه که ظاهرا حق بجانب باشد بپذیرد و به آن لبیک گوید،مسلمان کسی نیست که هر دستی به سویش دراز شد آن را بفشارد،و هر حرکت ظاهرا دینی را مشاهده کرد با آن همگام شود،و هر کسی پرچمی بنام مذهب برافراشت پای آن سینه زند، و هر بنائی بنام مذهب ساخته شد به سوی آن جذب گردد.

مسلمان باید هوشیار،آگاه،واقع بین،آینده نگر و اهل تجزیه و تحلیل در همه مسائل اجتماعی باشد.

دیوان را در لباس فرشته بشناسد،گرگها را در لباس چوپان تشخیص دهد و خود را برای مبارزه با این دشمنان ظاهرا دوست آماده سازد.

یک اصل اساسی در اسلام این است که باید قبل از همه چیز نیات بررسی شود و ارزش هر عمل بستگی به نیت آن دارد،نه به ظاهر آن،گر چه نیت یک امر باطنی است،اما ممکن نیست کسی نیتی در دل داشته باشد،اثر آن در گوشه و کنار عملش ظاهر نشود،هر چند در پرده پوشی فوق العاده استاد و ماهر باشد.

و از اینجا جواب این سؤال روشن می شود که چرا پیامبر ص با آن عظمت مقام دستور داد مسجد یعنی خانه خدا را آتش بزنند،و مسجدی که یک ریگ آن را نمی توان بیرون برد ویران سازند،و مکانی را که اگر آلوده شود باید فورا تطهیر کنند مزبله گاه شهر سازند! پاسخ همه این سؤالها یک مطلب است و آن اینکه مسجد ضرار مسجد نبود در واقع بتخانه بود،مکان مقدس نبود کانون تفرقه و نفاق بود،خانه خدا نبود بلکه خانه شیطان بود،و هرگز اسم و عنوان ظاهری و ماسک ها،واقعیت چیزی را دگرگون نمی سازد.

ص :144

این بود درس بزرگی که داستان مسجد ضرار به همه مسلمانان برای همه اعصار و قرون داد.

از این بحث این موضوع نیز روشن می شود که اهمیت اتحاد در میان صفوف مسلمین در نظر اسلام بقدری زیاد است که حتی اگر ساختن مسجدی در کنار مسجد دیگر باعث ایجاد تفرقه و اختلاف و شکاف در میان صفوف مسلمانان گردد آن مسجد تفرقه انداز نامقدس است.

***

صحیح اشباع کرد،چرا که این برنامه مسلم اسلام است که"لا"باید با"الا" توام گردد تا از آن توحیدی حیاتبخش متولد شود.

و این درسی است که متاسفانه بسیاری از مسلمانان آن را بدست فراموشی سپرده اند و باز هم شکایت می کنند چرا برنامه های اسلامی پیش نمی رود،در حالی که برنامه اسلام منحصر به نفی نیست آن چنان که آنها خیال می کنند،اگر نفی و اثبات را با هم قرین می ساختند پیشرفتشان حتمی بود.

دو شرط اساسی 3-سومین درس ارزنده ای که از جریان مسجد ضرار و آیات فوق فرا می گیریم این است که یک کانون فعال و مثبت دینی و اجتماعی کانونی است که از دو عنصر مثبت تشکیل گردد نخست شالوده و هدف آن از آغاز پاک باشد ( أُسِّسَ عَلَی التَّقْویٰ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ ).

و دیگر اینکه حامیان و پاسدارانش انسانهایی پاک و درستکار و با ایمان و مصمم باشند( فِیهِ رِجٰالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا ).

از میان رفتن هر یک از این دو رکن اساسی باعث فقدان نتیجه و نرسیدن به مقصد است.

ص :146

در این مثال خداوند خود را خریدار و مؤمنان را فروشنده معرفی کرده، و می گوید"خداوند از مؤمنان جانها و اموالشان را خریداری می کند،و در برابر این متاع،بهشت را به آنان می دهد"( إِنَّ اللّٰهَ اشْتَریٰ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوٰالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ ) و از آنجا که در هر معامله در حقیقت"پنج رکن اساسی"وجود دارد که عبارتند از خریدار،فروشنده،متاع،قیمت و سند معامله،خداوند در این آیه به تمام این ارکان اشاره کرده است.

خودش را"خریدار"و مؤمنان را"فروشنده"و جانها و اموال را"متاع" و بهشت را"ثمن"(بها)برای این معامله قرار داده است.

منتها طرز پرداخت این متاع را با تعبیر لطیفی چنین بیان می کند:"آنها در راه خدا پیکار می کنند،و دشمنان حق را می کشند و یا در این راه کشته می شوند و شربت شهادت را می نوشند( یُقٰاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ ) در حقیقت دست خدا در میدان جهاد برای تحویل گرفتن این متاع اعم از جان،و یا اموالی که در جهاد مصرف می شود آماده است!.

و به دنبال آن به"اسناد"معتبر و محکم این معامله که پنجمین رکن است اشاره کرده می فرماید:"این وعده حقی است بر عهده خداوند که در سه کتاب آسمانی تورات،انجیل و قرآن آمده است"( وَعْداً عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْرٰاةِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الْقُرْآنِ ).

البته با توجه به تعبیر( فِی سَبِیلِ اللّٰهِ )به خوبی روشن می شود که خداوند خریدار جانها و تلاشها و کوششها و مجاهدتهاایست که در راه او صورت میگیرد یعنی در راه پیاده کردن حق و عدالت و آزادی و نجات انسانها از چنگال کفر و ظلم و فساد.

سپس برای تاکید روی این معامله بزرگ اضافه می کند"چه کسی وفادارتر

ص :148

به عهدش از خدا است"؟( وَ مَنْ أَوْفیٰ بِعَهْدِهِ مِنَ اللّٰهِ ).

یعنی گر چه بهای این معامله فورا پرداخته نمی شود،اما خطرات نسیه را در بر ندارد!چرا که خداوند به حکم قدرت و توانایی و بی نیازی از هر کس نسبت به عهد و پیمانش وفادارتر است،نه فراموش می کند،نه از پرداخت عاجز است،و نه کاری بر خلاف حکمت انجام می دهد که از آن پشیمان گردد و نه العیاذ باللّٰه خلاف می گوید،بنا بر این هیچگونه جای شک و تردید در وفاداری او به عهدش، و پرداختن بها در راس موعد،باقی نمی ماند.

و از همه جالبتر اینکه پس از انجام مراسم این معامله،همانگونه که در میان تجارت کنندگان معمول است،به طرف مقابل تبریک گفته و معامله را معامله پر سودی برای او می خواهد و می گوید:"بشارت باد بر شما به این معامله ای که انجام دادید"( فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بٰایَعْتُمْ بِهِ ) (1)"و این پیروزی و رستگاری بزرگی برای همه شما است"( وَ ذٰلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ).

نظیر همین مطلب به عبارات دیگری در سوره صف،در آیات"10"و"11" آمده است،آنجا که می فرماید" یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلیٰ تِجٰارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذٰابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجٰاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ بِأَمْوٰالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذٰلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ. یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ یُدْخِلْکُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ وَ مَسٰاکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنّٰاتِ عَدْنٍ ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ " در اینجا انسان از این همه لطف و محبت پروردگار در حیرت فرو می رود، خداوندی که مالک همه عالم هستی،و حاکم مطلق بر تمام جهان آفرینش است،

ص :149

و هر کس هر چه دارد از ناحیه او دارد،در مقام خریداری همین مواهبی که به بندگان بخشیده بر می آید و اعطایی خود را به بهایی صد چندان می خرد.

عجیبتر اینکه جهادی که باعث سر بلندی خود انسان و پیروزی و افتخار هر قوم و ملتی است،و ثمراتش سرانجام به خود آنها باز می گردد،به عنوان پرداخت این متاع شمرده است.

و با اینکه باید در مقابل متاع و بها معادله ای باشد این تعادل را نادیده گرفته و سعادت جاویدان را در برابر یک متاع ناپایدار که به هر حال فانی شدنی است(خواه در بستر بیماری و خواه در میدان جنگ)قرار داده.

و ازین مهمتر،با اینکه خدا از همه راستگویان راستگوتر است و نیاز به هیچگونه سند و تضمینی ندارد،مهمترین اسناد و تضمینها را برای بندگانش قائل شده است.

و در پایان این معامله بزرگ به آنها تبریک می گوید و بشارت می دهد،آیا لطف و محبت و مرحمت از این بالاتر تصور می شود؟! و آیا معامله ای از این پرسودتر وجود دارد؟ لذا در حدیثی از"جابر بن عبد اللّٰه انصاری"می خوانیم هنگامی که آیه فوق نازل شد،پیامبر ص در مسجد بود،حضرت آیه را با صدای بلند تلاوت کرد و مردم تکبیر گفتند،مردی از انصار پیش آمد از روی تعجب از پیامبر ص پرسید:راستی این آیه بود که نازل شد؟پیامبر ص فرمود آری.

مرد انصاری گفت"بیع ربیح لا نقیل و لا نستقیل":"چه معامله پر سودی؟نه این معامله را باز می گردانیم و نه اگر بازگشتی از ما بخواهند می پذیریم"! (1)***

ص :150

همانگونه که روش قرآن مجید است که در آیه ای سخنی را به اجمال برگذار می کند و در آیه بعد به شرح و توضیح آن می پردازد،در دومین آیه مورد بحث مؤمنان را که فروشنده گان جان و مال به خدا هستند با نه صفت بارز معرفی می کند.

1-"آنها توبه کارانند"و دل و جان خود را به وسیله آب توبه از آلودگی گناه شستشو می دهند (التّٰائِبُونَ ).

2-"آنها عبادت کارانند"و در پرتو راز و نیاز با خدا و پرستش ذات پاک او خود سازی می کنند".( اَلْعٰابِدُونَ ) 3-"آنها در برابر نعمتهای مادی و معنوی پروردگار سپاس می گویند" ( اَلْحٰامِدُونَ ).

4-"آنها از یک کانون عبادت و پرستش به کانون دیگری رفت و آمد دارند" ( اَلسّٰائِحُونَ ).

و به این ترتیب برنامه های خود سازی آنان در پرتو عبادت،در محیط محدودی خلاصه نمی شود،و به افق خاصی تعلق ندارد،بلکه همه جا کانون عبودیت پروردگار و خودسازی و تربیت برای آنها است،و هر کجا درسی در این زمینه باشد طالب آنند.

"سائح"در اصل از ماده"سیح"و"سیاحت"به معنی جریان و استمرار گرفته شده.

و در اینکه منظور از سائح در آیه فوق چه نوع سیاحت و جریان و استمراری است در میان مفسران گفتگو است.

بعضی همانگونه که در بالا گفتیم سیر در میان کانونهای عبادت گرفته اند، در حدیثی از پیامبر ص می خوانیم"

سیاحة امتی فی المساجد ""سیاحت امت من در مساجد است" (1).

ص :151

بعضی دیگر"سائح"را به معنی"صائم"و روزه دار گرفته اند،زیرا روزه یک کار مستمر در سراسر روز است،در حدیث دیگری می خوانیم که پیامبر ص فرمود"

ان السائحین هم الصائمون ":"سائحان روزه دارانند" (1).

بعضی دیگر از مفسران سیاحت را به معنی سیر و گردش در روی زمین و مشاهده آثار عظمت خدا و شناخت جوامع بشری و آشنایی به عادات و رسوم و علوم و دانشهای اقوام که اندیشه انسان را زنده و فکر او را پخته می سازد، دانسته اند.

بعضی دیگر از مفسران سیاحت را به معنی سیر و حرکت به سوی میدان جهاد و مبارزه با دشمن می دانند،و حدیث نبوی معروف را"ان سیاحة امتی الجهاد فی سبیل اللّٰه"سیاحت امت من جهاد در راه خدا است" (2)شاهد آن گرفته اند.

و سر انجام بعضی آن را به معنی سیر عقل و فکر در مسائل مختلف مربوط به جهان هستی،و عوامل سعادت و پیروزی،و اسباب شکست و ناکامی دانسته اند.

ولی با توجه به اوصافی که قبل و بعد از آن شمرده شده معنی اول مناسبتر از همه به نظر می رسد،هر چند اراده تمام این معانی از این کلمه،نیز کاملا ممکن است،زیرا همه این مفاهیم در مفهوم سیر و سیاحت جمع است.

5-"آنها که در برابر عظمت خدا رکوع می کنند"( اَلرّٰاکِعُونَ ).

6-"آنها که سر بر آستانش می سایند و سجده می آورند"( اَلسّٰاجِدُونَ ).

7-"آنها که مردم را به نیکیها دعوت می کنند"( اَلْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ ).

8-"آنها که تنها به وظیفه دعوت به نیکی قناعت نمی کنند بلکه با هر گونه فساد و منکری می جنگند"( وَ النّٰاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ ).

ص :152

9-و"آنها که پس از ادای رسالت امر به معروف و نهی از منکر،به آخرین و مهمترین وظیفه اجتماعی خود یعنی حفظ حدود الهی،و اجرای قوانین او،و اقامه حق و عدالت قیام می کنند"( وَ الْحٰافِظُونَ لِحُدُودِ اللّٰهِ ).

پس از ذکر این صفات نه گانه،خداوند بار دیگر چنین مؤمنان راستین و تربیت یافتگان مکتب ایمان و عمل را تشویق می کند،و به پیامبرش می گوید "این مؤمنان را بشارت ده"( وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ ).

و از آنجا که متعلق بشارت ذکر نشده و یا به تعبیر دیگر بشارت بطور مطلق آمده است،مفهوم وسیعی را می فهماند که هر خیر و سعادتی را در بر می گیرد، یعنی آنها را به هر خیر و هر سعادت و هر گونه افتخار بشارت ده!.

توجه به این نکته نیز لازم است که قسمتی از این صفات نه گانه(شش صفت اول)مربوط به جنبه های خود سازی و تربیتی افراد است،و قسمت دیگری(دو صفت هفتم و هشتم)به وظائف حساس اجتماعی و پاکسازی محیط جامعه اشاره می کند،و آخرین صفت حکایت از مسئولیتهای همگانی در مورد تشکیل حکومت صالح و شرکت فعالانه در مسائل مثبت سیاسی دارد.

ص :153

او آشکار شد که وی دشمن خدا است از او بیزاری جست و برایش استغفار نکرد" ( وَ مٰا کٰانَ اسْتِغْفٰارُ إِبْرٰاهِیمَ لِأَبِیهِ إِلاّٰ عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهٰا إِیّٰاهُ فَلَمّٰا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّٰهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ ).

در پایان آیه اضافه می کند:"ابراهیم کسی بود که در پیشگاه خدا خاضع و از خشم و غضب پروردگار خائف و ترسان،و مردی بزرگوار و حلیم و بردبار بود" ( إِنَّ إِبْرٰاهِیمَ لَأَوّٰاهٌ حَلِیمٌ ).

این جمله ممکن است دلیلی برای وعده ابراهیم به آزر در زمینه استغفار بوده،باشد،زیرا حلم و بردباری از یک سو،و اواه بودن او که طبق بعضی از تفاسیر به معنی رحیم بودن است از سوی دیگر،ایجاب می کرد که حد اکثر تلاش و کوشش را برای هدایت آزر انجام دهد،اگر چه از طریق وعده استغفار و طلب آمرزش از گذشته او باشد.

این احتمال نیز وجود دارد که جمله فوق دلیل برای این موضوع باشد که ابراهیم به خاطر خضوع و خشوعی که داشت و ترس از مخالفت پروردگار هرگز حاضر نبود برای دشمنان حق استغفار کند،بلکه این کار مخصوص به زمانی بود که امید هدایت آزر را در دل می پروراند،لذا به محض آشکار شدن عداوت او از این کار صرف نظر کرد.

اگر سؤال شود مسلمانان از کجا می دانستند که ابراهیم برای آزر استغفار کرد.

در پاسخ می گوئیم این آیات سوره توبه همانگونه که در آغاز اشاره کردیم در اواخر عمر پیامبر ص نازل شد و قبلا مسلمانان در سوره مریم آیه 47 خوانده بودند که ابراهیم با جمله" سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبِّی "به آزر وعده استغفار داده بود و مسلمان پیامبر خدا ص بیهوده وعده نمی دهد،و هر گاه وعده داده به وعده اش وفا کرده است،و نیز در سوره ممتحنه آیه 4 خوانده بودند که ابراهیم به او گفت

ص :156

" لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَکَ ""من برای تو استغفار خواهم کرد"همچنین در سوره شعرا که از سوره های مکی است استغفار ابراهیم برای پدرش صریحا آمده است آنجا که می گوید" وَ اغْفِرْ لِأَبِی إِنَّهُ کٰانَ مِنَ الضّٰالِّینَ "(آیه 86)

بخاطر همین تضاد روشن بعضی از متعصبان مانند نویسنده تفسیر المنار به دست و پا افتاده اند،گاهی گفته اند این آیه دو بار نازل شده است!یک بار در مکه،و یک بار در مدینه سال نهم هجرت!و با این ادعای بی دلیل به گمان خود خواسته اند تضاد را برطرف سازند.

و گاهی گفته اند ممکن است این آیه در مکه هنگام وفات ابو طالب نازل شده باشد بعدا به دستور پیامبر ص در سوره توبه قرار داده شده است،در حالی که این ادعا نیز کاملا عاری از دلیل است.

آیا بهتر نبود بجای این گونه توجیه های بی مدرک،در روایت مزبور و صحت آن تردید کنند؟.

ثانیا-شک نیست که قبل از مرگ ابو طالب خداوند در آیاتی از قرآن مسلمانان را از دوستی و محبت مشرکان نهی کرده بود-و می دانیم استغفار کردن یکی از روشنترین مصادیق اظهار محبت و دوستی است،با این حال چگونه ممکن است ابو طالب مشرک از دنیا برود و پیامبر ص سوگند یاد کند که من هم چنان برای تو استغفار خواهم کرد تا خدا مرا نهی کند؟! عجیب اینکه فخر رازی که به تعصب در اینگونه مسائل مشهور است چون نتوانسته است انکار کند که این آیه مانند بقیه سوره توبه در مدینه و در اواخر عمر پیغمبر ص نازل شده است،دست به توجیه شگفت آوری زده و آن اینکه پیامبر ص بعد از مرگ"ابو طالب"تا زمان نزول سوره توبه هم چنان برای او استغفار می کرد تا اینکه آیه فوق نازل شد و او را نهی کرد،سپس می گوید چه مانعی دارد که این امر برای پیامبر ص و مؤمنان تا آن زمان مجاز بوده باشد؟! فخر رازی اگر خود را از قید و بند تعصب رها می ساخت به حقیقت متوجه می شد که امکان ندارد پیامبر ص در این مدت طولانی برای یک نفر مشرک استغفار کند در حالی که آیات فراوانی از قرآن که تا آن زمان نازل شده بود هر گونه

ص :158

مودت و محبت و دوستی را نسبت به مشرکان محکوم ساخته بود (1)ثالثا-تنها کسی که این روایت را نقل کرده"سعید بن مسیب"است و دشمنی او با امیر مؤمنان علی ع معروف است،بنا بر این هرگز نمی توان به گفتار او در باره علی ع یا پدر و فرزندش اعتماد کرد.

مرحوم"علامه امینی"پس از اشاره به مطلب فوق سخنی از"واقدی" نقل می کند که قابل توجه است میگوید:"سعید بن مسیب"از کنار جنازه"امام سجاد علی بن الحسین(ع)"گذشت و بر آن نماز نگزارد(و با عذری واهی)از این کار صرفنظر کرد،اما هنگامی که به گفته ابن حزم از او پرسیدند آیا پشت سر حجاج نماز می خوانی یا نه گفت ما پشت سر بدتر از حجاج نماز می خوانیم!.

رابعا-همانگونه که در جلد پنجم همین تفسیر گفتیم شک نیست که ابو طالب به پیامبر اسلام ص ایمان آورد و مدارک و دلائل روشنی برای این موضوع ارائه دادیم و ثابت کردیم که آنچه در باره عدم ایمان ابو طالب گفته اند تهمتی بزرگ است که تمام علمای شیعه و گروهی از دانشمندان اهل تسنن مانند ابن ابی الحدید (در شرح نهج البلاغه)و قسطلانی(در ارشاد الساری)و زینی دحلان(در حاشیه تفسیر حلبی)به آن تصریح کرده اند.

و گفتیم یک محقق موشکاف با توجه به موج سیاسی مغرضانه ای که از حکام "بنی امیه"بر ضد علی ع برخاست به خوبی می تواند حدس بزند که هر کس با آن حضرت ارتباط و پیوند داشت از این تعرض مغرضانه در امان نماند،در واقع ابو طالب گناهی نداشت جز اینکه پدر علی بن ابی طالب ع پیشوای بزرگ اسلام

ص :159

بود،مگر"ابو ذر"آن مجاهد بزرگ اسلام را به خاطر عشقش به علی ع و مبارزه اش با مکتب عثمان مورد آن همه اتهام قرار ندادند؟! (برای اطلاع بیشتر از ایمان ابو طالب که در تمام دوران حیاتش حامی پیامبر ص و مدافع او بود و سر بر فرمانش داشت به جلد پنجم همین تفسیر صفحه 191 تا 198 مراجعه فرمائید) ***

ع وعده داده بود که اگر آزر اسلام بیاورد برای او استغفار کند(نه اینکه پیش از اسلام آوردن)و هنگامی که برای او روشن شد که او دشمن خدا است،از وی بیزاری جست و بنا بر این وعده ابراهیم مشروط بود و چون شرط آن حاصل نشد او هرگز استغفار نکرد.

این روایت علاوه بر اینکه روایت مرسل و ضعیفی است مخالف ظاهر یا صریح آیات قرآن است،زیرا ظاهر آیه مورد بحث این است که ابراهیم استغفار کرد و صریح آیه 86 سوره"شعراء"این است که ابراهیم از خداوند تقاضای آمرزش او را کرد آنجا که می گوید" وَ اغْفِرْ لِأَبِی إِنَّهُ کٰانَ مِنَ الضّٰالِّینَ ".

شاهد دیگر این سخن جمله معروفی است که از ابن عباس نقل شده که ابراهیم کرارا برای آزر مادامی که در حیات بود استغفار کرد،اما هنگامی که در حال کفر از دنیا رفت،و عداوت او نسبت به آئین حق مسلم شد،از این کار خودداری نمود.

و از آنجا که گروهی از مسلمانان مایل بودند برای نیاکان مشرک خود که در حال کفر مرده بودند استغفار کنند قرآن صریحا آنها را نهی کرد و تصریح نمود که وضع ابراهیم با آنها کاملا متفاوت بوده،او در حال حیات آزر،و به امید ایمان او،چنین کاری را می کرد،نه پس از مرگش!

و هرگز پیوندهای سطحی و رو بنائی نمی تواند آن را نفی کند،این درسی بود برای دیروز و امروز و همه اعصار و قرون.

بعضی دیگر از مفسران گفته اند که این آیه در مورد استغفار مسلمانان برای مشرکان و اظهار محبت آنها قبل از نهی صریح در آیات سابق نازل شده است،زیرا این موضوع،باعث نگرانی گروهی از مسلمین شده بود،آیه فوق نازل شد و به آنها اطمینان داد که استغفارهای آنان قبل از نهی الهی موجب مؤاخذه و مجازات نخواهد بود.

و یا به معنی گمراه ساختن از طریق ثواب و پاداشهای روز قیامت است،که در واقع به مفهوم مجازات کردن خواهد بود.

و یا اینکه منظور از"اضلال"همانست که در سابق نیز داشته ایم و آن بر گرفتن نعمت توفیق،و رها ساختن انسان به حال خود که نتیجه اش گمراه شدن و سرگردان ماندن در طریق هدایت است،و این تعبیر اشاره لطیفی به این حقیقت است که همواره گناهان سرچشمه گمراهی بیشتر و دور ماندن از طریق هدایت است (1).

و در پایان آیه می فرماید:"خداوند به هر چیزی دانا است"( إِنَّ اللّٰهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ).

یعنی علم و دانایی خداوند ایجاب می کند که تا چیزی را برای بندگان بیان نکرده است،کسی را در برابر آن مسئول نداند و مؤاخذه نکند.

و مانند آن مخصوص مسائلی است که در پرده ابهام باقی مانده و نیاز به تبیین و روشنگری دارد،و مسلما مستقلات عقلی را شامل نمی شود،زیرا زشتی ظلم و خوبی عدالت موضوع مبهمی نیست که نیاز به تبیین داشته باشد.

کسانی که چنین می گویند توجه ندارند که اگر این سخن درست باشد هیچ لزومی ندارد که مردم به ندای پیامبران پاسخ گویند و برای پی بردن به صدق آنها به مطالعه در دعوت مدعی نبوت و معجزاتش بپردازد:چرا که هنوز صدق پیامبر و حکم الهی برای آنان روشن نشده،بنا بر این لزومی ندارد که ادعای آنان را مورد بررسی قرار دهند.

لذا همانگونه که وجوب بررسی دعوت مدعیان نبوت به حکم عقل و فرمان خرد است،و به اصطلاح از مستقلات عقلیه می باشد،سایر مسائلی را که عقل و خرد آنها را به روشنی درک می کند نیز واجب الاتباع است.

شاهد این سخن تعبیری است که در بعضی از احادیث که از طرق اهل بیت ع وارد شده استفاده و به چشم می خورد،در کتاب توحید از امام صادق ع می خوانیم:

که در تفسیر این آیه فرمود:حتی یعرفهم ما یرضیه و ما یسخطه یعنی خداوند کسی را مجازات نمی کند تا آن زمانی که به آنها بفهماند و معرفی کند که چه چیزها موجب خشنودی او است و چه چیزها موجب خشم و غضب او (1).

و به هر حال این آیه و مانند آن پایه ای برای یک قانون کلی اصولی محسوب می شود که ما دام که دلیلی بر وجوب یا حرمت چیزی نداشته باشیم هیچگونه مسئولیتی در برابر آن نداریم،و به تعبیر دیگر همه چیز برای ما مجاز است مگر آنکه دلیلی بر وجوب یا تحریم آن اقامه شود،و این همانست که نام آن را "اصل برائت"می گذارند.

***

ص :165

در آیه بعد روی مساله تکیه و تاکید می کند که:"حکومت آسمانها و زمین برای خدا است"( إِنَّ اللّٰهَ لَهُ مُلْکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ).

و نظام حیات و مرگ نیز در کف قدرت او است،او است که"زنده می کند و می میراند"( یُحْیِی وَ یُمِیتُ ).

و بنا بر این"هیچ ولی و سرپرست و یاوری جز خدا ندارید"( وَ مٰا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لاٰ نَصِیرٍ ).

اشاره به اینکه با توجه به این موضوع که همه قدرتها و تمام حکومتها در عالم هستی بدست او و به فرمان او است،شما نباید بر غیر او تکیه کنید،و بیگانگان از خدا را پناهگاه یا مورد علاقه خود قرار دهید،و پیوند محبت خویش را با این دشمنان خدا از طریق استغفار یا غیر آن برقرار و محکم دارید.

ص :166

که به مسلمانان در این جنگ رسید نازل شده،این مشکلات به قدری بود که گروهی تصمیم به بازگشت گرفتند اما لطف و توفیق الهی شامل حالشان شد،و هم چنان پا بر جا ماندند.

از جمله کسانی که می گویند آیه در مورد او نازل شده"ابو حیثمه"است، که از یاران پیامبر ص بود،نه از منافقان،ولی بر اثر سستی از حرکت به سوی میدان تبوک به اتفاق پیامبر ص خودداری کرد.

ده روز از این واقعه گذشت.هوا گرم و سوزان بود،روزی نزد همسران خود آمد،در حالی که سایبانهای او را مرتب و آماده و آب خنک مهیا و طعام خوبی فراهم ساخته بودند،او ناگهان در فکر فرو رفت و به یاد پیشوای خود پیامبر ص افتاد و گفت:رسول خدا ص که هیچ گناهی ندارد و خداوند گذشته و آینده او را تضمین فرموده،در میان بادهای سوزان بیابان اسلحه به دوش گرفته،و رنج این سفر دشوار را بر خود تحمل کرده،ابو حیثمه را ببین که در سایه خنک و کنار غذای آماده و زنان زیبا قرار گرفته است،این انصاف نیست.

سپس رو به همسران خود کرد و گفت به خدا قسم با هیچکدام از شما یک کلمه سخن نمی گویم،و در زیر این سایبان قرار نمی گیرم،تا به پیامبر ص ملحق شوم،این سخن را گفت و زاد و توشه برگرفت و بر شتر خود سوار شد و حرکت، کرد،هر قدر همسرانش خواستند با او سخن بگویند او کلمه ای بر زبان جاری نکرد،و هم چنان به حرکت ادامه داد تا به نزدیکی تبوک رسید.

مسلمانان به یکدیگر می گفتند:این سواری است که از کنار جاده می گذرد اما پیامبر ص فرمود ای سوار!ابو حیثمه باشی بهتر است.

هنگامی که نزدیک شد و مردم او را شناختند گفتند آری ابو حیثمه است،شتر خود را بر زمین خواباند و به پیامبر ص سلام گفت،و ماجرای خویش را بازگو کرد،پیامبر ص به او خوش آمد گفت و برای او دعا فرمود.

ص :168

-به این ترتیب او از جمله کسانی بود که قلبش متمایل به باطل شده بود،اما به خاطر آمادگی روحی خداوند او را متوجه حق ساخت و ثابت قدم گردانید.

***در مورد آیه دوم شان نزول دیگری نقل شده که خلاصه اش چنین است:

سه نفر از مسلمانان به نام"کعب بن مالک"و"مرارة بن ربیع"و"هلال بن امیه"از شرکت در جنگ تبوک،و حرکت همراه پیامبر ص سرباز زدند، ولی این به خاطر آن نبود که جزء دار و دسته منافقان باشند،بلکه به خاطر سستی و تنبلی بود،چیزی نگذشت که پشیمان شدند.

هنگامی که پیامبر ص از صحنه تبوک به مدینه بازگشت،خدمتش رسیدند و عذر خواهی کردند، اما پیامبر ص حتی یک جمله با آنها سخن نگفت و به مسلمانان نیز دستور داد که احدی با آنها سخن نگوید.

آنها در یک محاصره عجیب اجتماعی قرار گرفتند،تا آنجا که حتی کودکان و زنان آنان نزد پیامبر ص آمدند و اجازه خواستند که از آنها جدا شوند، پیامبر ص اجازه جدایی نداد،ولی دستور داد که به آنها نزدیک نشوند.

فضای مدینه با تمام وسعتش چنان بر آنها تنگ شد که مجبور شدند برای نجات از این خواری و رسوایی بزرگ،شهر را ترک گویند و به قله کوه های اطراف مدینه پناه ببرند از جمله مسائلی که ضربه شدیدی بر روحیه آنها وارد کرد این بود که کعب بن مالک می گوید روزی در بازار مدینه با ناراحتی نشسته بودم دیدم یک نفر مسیحی شامی سراغ مرا می گیرد،هنگامی که مرا شناخت نامه ای از پادشاه غسان به دست من داد که در آن نوشته بود اگر صاحبت ترا از خود رانده به سوی ما بیا،حال من منقلب شد گفتم ای وای بر من کارم به جایی رسیده است که دشمنان در من طمع دارند!

ص :169

خلاصه بستگان آنها غذا می آوردند،اما حتی یک کلمه با آنها سخن نمی گفتند.

مدتی به این صورت گذشت و پیوسته انتظار می کشیدند که توبه آنها قبول شود و آیه ای که دلیل بر قبولی توبه آنها باشد نازل گردد،اما خبری نبود.

در این هنگام فکری به نظر یکی از آنان رسید و به دیگران گفت:اکنون که مردم با ما قطع رابطه کرده اند،چه بهتر که ما هم از یکدیگر قطع رابطه کنیم (درست است که ما گنهکاریم ولی باید از گناهکار دیگری خشنود نباشیم).

آنها چنین کردند به طوری که حتی یک کلمه با یکدیگر سخن نمی گفتند، و دو نفر از آنان با هم نبودند،و به این ترتیب سر انجام پس از پنجاه روز توبه و تضرع به پیشگاه خداوند،توبه آنان قبول شد و آیه فوق در این زمینه نازل گردید (1).

سپس اضافه می کند:"این شمول رحمت الهی به هنگامی بود که بر اثر شدت حوادث و فشار ناراحتیها نزدیک بود گروهی از مسلمانان از جاده حق باز گردند"(و تصمیم به مراجعت از تبوک بگیرند)( مِنْ بَعْدِ مٰا کٰادَ یَزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِنْهُمْ ).

دگر بار تاکید می کند که"بعد از این ماجرا،خداوند رحمت خود را شامل حال آنها ساخت،و توبه آنها را پذیرفت،زیرا او نسبت به مؤمنان مهربان و رحیم است"( ثُمَّ تٰابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِیمٌ ).

*** نه تنها این گروه عظیم را که در جهاد شرکت کرده بودند،مورد رحمت خویش قرار داد،بلکه آن سه نفر را که از شرکت در جهاد تخلف ورزیده بودند و جنگجویان آنها را پشت سر گذاشتند و رفتند،نیز مشمول لطف خود قرار داد ( وَ عَلَی الثَّلاٰثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا ).

اما این لطف الهی به آسانی شامل حال آنها نشد،بلکه آن به هنگامی بود که این سه نفر(کعب بن مالک و مرارة بن ربیع و هلال بن امیة که شرح حالشان در شان نزول گذشت)در محاصره شدید اجتماعی قرار گرفتند،و مردم همگی با آنها قطع رابطه کردند،"و آن چنان که زمین با همه وسعتش بر آنها تنگ شد" ( حَتّٰی إِذٰا ضٰاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِمٰا رَحُبَتْ ).

و سینه آنها چنان از اندوه آکنده شد که گویی"جایی در وجود خویش برای خود نمی یافتند"تا آنجا که خود آنها نیز از یکدیگر قطع رابطه کردند ( وَ ضٰاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ ).

و به این ترتیب همه راهها به روی آنها بسته شد،"و یقین پیدا کردند که پناهگاهی از خشم خدا جز از طریق بازگشت به سوی او نیست"( وَ ظَنُّوا أَنْ لاٰ مَلْجَأَ مِنَ اللّٰهِ إِلاّٰ إِلَیْهِ ).

ص :171

"بار دیگر رحمت خدا به سراغ آنان آمد،و توبه و بازگشت حقیقی و خالصانه را بر آنان آسان ساخت،تا توبه کنند"( ثُمَّ تٰابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا ).

چرا که"خداوند توبه پذیر و رحیم است"( إِنَّ اللّٰهَ هُوَ التَّوّٰابُ الرَّحِیمُ ).

***

در کتاب معروف"قاموس"یکی از معانی توبه چنین ذکر شده"رجع علیه بفضله و قبوله".

و ثالثا در آیه مورد بحث،تخلف و انحراف از حق را تنها به گروهی از مؤمنان نسبت می دهد با اینکه توبه الهی را شامل حال همه می داند،و این خود نشان می دهد که توبه خدا در اینجا به معنی پذیرش عذر بندگان از گناه نیست،بلکه همان رحمت خاص الهی است که در این لحظات سخت به یاری پیامبر ص و همه مؤمنان بدون استثناء از مهاجران و انصار آمد،و آنها را در امر جهاد ثابت قدم ساخت، ***

گاه ده نفر مجبور می شدند به نوبت از یک مرکب استفاده کنند،بعضی از پیاده ها حتی کفش بپانداشتند،و مجبور بودند با پای برهنه از ریگهای سوزان بیابان بگذرند،از نظر غذا و آب به قدری در مضیقه بودند که گاهی یک دانه خرما را چند نفر به نوبت،در دهان گرفته و می مکیدند تا موقعی که تنها هسته آن باقی می ماند،و یک جرعه آب را چند نفر می نوشیدند.

ولی با تمام این اوصاف مسلمانان غالبا روحیه قوی و محکم داشتند و علی رغم تمام این مشکلات به سوی دشمن همراه پیامبر ص حرکت کردند و با این استقامت و پایمردی عجیب درس بزرگی برای همه مسلمین جهان در تمام قرون و اعصار به یادگار گذاشتند،درسی که برای همه نسلها کافی بود،و وسیله پیروزی و غلبه بر دشمنان بزرگ و مجهز و خطرناک.

شک نیست در میان مسلمانان افرادی بودند که روحیه ضعیفتری داشتند،و همانها بودند که فکر بازگشت را در سر می پروراندند که قرآن از آن تعبیر به "مِنْ بَعْدِ مٰا کٰادَ یَزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِنْهُمْ "کرده است(زیرا"یزیغ"از ماده "زیغ"به معنی تمایل و انحراف از حق به سوی باطل است).

ولی همانگونه که دیدیم روحیه عالی اکثریت،و لطف پروردگار آنها را نیز از این فکر منصرف ساخت،و به جمع مجاهدان راه حق پیوستند.

***3-در آیات فوق در باره آن سه نفر از مسلمانان سست و سهل انگار تعبیر به"خلفوا"شده است،یعنی"پشت سر گذارده شده اند".

این تعبیر یا به خاطر آن است که مسلمانان هنگامی که اینگونه اشخاص سستی می کردند آنها را پشت سر گذارده،و بی اعتنا به وضعشان به سوی میدان جهاد پیش می رفتند،و یا به خاطر آنست که هنگامی که برای عذرخواهی نزد پیامبر ص آمدند،عذر آنها را نپذیرفت و قبول توبه آنها را به عقب انداخت.

ص :174

و شام قرار داشت،و به همین سبب آن سرزمین به نام سرزمین تبوک نامیده شد.

نفوذ سریع اسلام در جزیره عربستان سبب شد که آوازه پیامبر ص در تمام کشورهای اطراف بپیچد،و با اینکه تا آن روز برای حجاز اهمیتی قائل نبودند طلوع اسلام و قدرت ارتش پیامبر ص که حجاز را در زیر یک پرچم بسیج کرده بود،آنها را از آینده کار خود بیمناک ساخت.

روم شرقی که هم مرز با حجاز بود فکر می کرد ممکن است یکی از نخستین قربانیان پیشرفت سریع اسلام باشد،لذا سپاهی در حدود چهل هزار نفر با اسلحه کافی و مجهز،آن چنان که درخور دولت نیرومندی همانند امپراطوری روم در آن زمان بود،گردآوری کرد،و در مرز حجاز متمرکز ساخت،این خبر وسیله مسافران به گوش پیامبر ص رسید،و پیامبر برای اینکه درس عبرتی به روم و سایر همسایگان بدهد بی درنگ فرمان آماده باش صادر کرد سخنگویان پیامبر ص در مدینه و نقاط دیگر صدای پیامبر ص را به گوش مردم رساندند و چیزی نگذشت که سی هزار نفر برای پیکار با رومیان آماده شدند که از میان آنها ده هزار سوار و بیست هزار پیاده بود.

هوا به شدت گرم شده بود،و انبارها از مواد غذایی خالی و محصولات کشاورزی آن سال هنوز جمع آوری نشده بود و حرکت در چنین شرائطی برای مسلمانان بسیار مشکل بود،ولی فرمان خدا و پیامبر ص است و به هر حال باید حرکت کرد،و بیابان طولانی و پر مخاطره میان مدینه و تبوک را پیمود!.

این لشکر که به خاطر مشکلات زیادش از نظر اقتصادی و از نظر مسیر طولانی،و بادهای سوزان سموم،و طوفانهای کشنده شن،و نداشتن مرکب کافی به جیش العسرة!(لشکر مشکلات!)معروف شد تمام سختی ها را تحمل کرد و در آغاز ماه شعبان،سال نهم هجرت،به سرزمین تبوک رسید،در حالی که پیامبر ص علی ع را بجای خود در مدینه گذارده بود،و این تنها غزوه ای بود که

ص :176

علی ع در آن شرکت نکرد.

این اقدام پیامبر ص یک اقدام بسیار بجا و ضروری بود، زیرا بسیار محتمل بود بعضی از بازماندگان مشرکان و یا منافقان مدینه که ببهانه هایی از شرکت در میدان تبوک سر باز زده بودند،از غیبت طولانی پیامبر ص و سربازانش استفاده کنند،و به مدینه حمله ور شوند،زنان و کودکان را بکشند و مدینه را ویران سازند،ولی وجود علی ع در مدینه سد نیرومندی در برابر توطئه های آنها بود.

بهر حال هنگامی که پیامبر ص به تبوک رسید اثری از سپاهیان روم ندید، گویا به هنگامی که از حرکت سپاه عظیم اسلام با آن شهامت و شجاعت عجیبی که در جنگها نشان داده بودند و کم و بیش به گوش رومیان رسیده بود با خبر شدند،صلاح در این دیدند که ارتش خویش را به درون کشور فرا خوانده چنین وانمود کنند که خبر تمرکز ارتش روم در مرزها به قصد حمله به مدینه،شایعه بی اساسی بیش نبوده است،چرا که از دست زدن به چنین جنگ خطرناکی که مستمسک و مجوزی نیز نداشت وحشت داشتند.

ولی حضور سپاه اسلام با این سرعت در میدان تبوک چند درس به دشمنان اسلام داد:

اولا-این موضوع به ثبوت رسید که روحیه جنگی سربازان اسلام آن چنان قوی است که از درگیری با نیرومندترین ارتش آن زمان نیز بیمی ندارد.

ثانیا-بسیاری از قبائل و امرای اطراف تبوک به خدمت پیامبر ص آمدند و پیمان عدم تعرض با پیامبر ص امضا کردند و فکر مسلمانان از ناحیه آنان آسوده شد.

ثالثا-امواج اسلام به داخل مرزهای امپراطوری روم نفوذ کرد و به عنوان یک واقعه مهم روز این صدا همه جا پیچید،و زمینه را برای توجه رومیان

ص :177

به اسلام فراهم ساخت.

رابعا-مسلمانان با پیمودن این راه و تحمل آن زحمات، راه را برای فتح شام در آینده هموار ساختند و معلوم شد که این راه سرانجام پیمودنی است.

و این فوائد بزرگ چیزی بود که به زحمت لشگرکشی می ارزید.

به هر حال پیامبر ص با سپاهیان خود طبق سنتی که داشت مشورت کرد که آیا به پیشروی ادامه دهیم یا باز گردیم،رای بیشتر آنها بر آن قرار گرفت که بازگشت بهتر است و با روح برنامه های اسلامی سازگارتر،به خصوص که سپاهیان اسلام بر اثر مشقت طاقت فرسای راه خسته و کوفته شده بودند،و مقاومت جسمانی آنها تضعیف شده بود.

پیامبر ص این نظر را تصویب کرد و سپاه اسلام به مدینه بازگشت.

رابطه خود را با راستگویان و آنها که بر سر پیمان خود ایستاده اند محکم بدارند.

نخست می فرماید:"ای کسانی که ایمان آورده اید از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید"( یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ ).

و برای اینکه بتوانند راه پر پیچ و خم تقوا را بدون اشتباه و انحراف بپیمایند اضافه می کند:"با صادقان باشید"( وَ کُونُوا مَعَ الصّٰادِقِینَ ).

در اینکه منظور از"صادقین"چه کسانی است،مفسران احتمالات گوناگونی داده اند.

ولی اگر بخواهیم راه را نزدیک کنیم،باید به خود قرآن مراجعه کنیم که در آیات متعددی"صادقین"را تفسیر کرده است.

در سوره بقره می خوانیم: لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لٰکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلاٰئِکَةِ وَ الْکِتٰابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَی الْمٰالَ عَلیٰ حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبیٰ وَ الْیَتٰامیٰ وَ الْمَسٰاکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السّٰائِلِینَ وَ فِی الرِّقٰابِ وَ أَقٰامَ الصَّلاٰةَ وَ آتَی الزَّکٰاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذٰا عٰاهَدُوا وَ الصّٰابِرِینَ فِی الْبَأْسٰاءِ وَ الضَّرّٰاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولٰئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ (بقره-177).

در این آیه می بینیم پس از آنکه مسلمانان را از گفتگوهای اضافی در باره مساله تغییر قبله نهی می کند حقیقت نیکوکاری را برای آنها چنین تفسیر می کند:ایمان به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتب آسمانی و پیامبران، سپس انفاق در راه خدا به نیازمندان و محرومان،و بر پا داشتن نماز،و پرداختن زکات،و وفای به عهد،و استقامت در برابر مشکلات به هنگام جهاد،و پس از ذکر همه اینها می گوید:کسانی که این صفات را دارا باشند،صادقان و پرهیزگارانند.

و به این ترتیب صادق کسی است که دارای ایمان به تمام مقدسات و بدنبال

ص :179

آن عمل در تمام زمینه ها باشد.

و در آیه 15 سوره حجرات می خوانیم: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتٰابُوا وَ جٰاهَدُوا بِأَمْوٰالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ أُولٰئِکَ هُمُ الصّٰادِقُونَ .

"مؤمنان تنها کسانی هستند که ایمان به خدا و پیامبرش آورده،سپس شک و تردیدی به خود راه نداده اند(و علاوه بر این)با اموال و جانهای خود در راه خدا جهاد کردند،اینها صادقان هستند.

این آیه نیز"صدق"را مجموعه ای از ایمان و عمل که در آن هیچگونه تردید و تخلفی نباشد معرفی می کند.

و در آیه 8 سوره حشر می خوانیم: لِلْفُقَرٰاءِ الْمُهٰاجِرِینَ الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیٰارِهِمْ وَ أَمْوٰالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّٰهِ وَ رِضْوٰاناً وَ یَنْصُرُونَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ أُولٰئِکَ هُمُ الصّٰادِقُونَ .

در این آیه مؤمنان محرومی که علی رغم همه مشکلات،استقامت به خرج دادند و از خانه و اموال خود بیرون رانده شدند،و جز رضای خدا و یاری پیامبر ص هدفی نداشتند،به عنوان صادقان معرفی شده اند.

از مجموع این آیات نتیجه می گیریم که"صادقین"آنهایی هستند که تعهدات خود را در برابر ایمان به پروردگار به خوبی انجام می دهند،نه تردیدی به خود راه می دهند،نه عقب نشینی می کنند،نه از انبوه مشکلات می هراسند بلکه با انواع فداکاریها،صدق ایمان خود را ثابت می کنند.

شک نیست که این صفات مراتبی دارد،بعضی ممکن است در قله آن قرار گرفته باشند که ما نام آنها را معصومان می گذاریم،و بعضی در مراحل پائینتر.

***

ص :180

نقل کرده:هو علی بن ابی طالب(او علی بن ابی طالب است).

سپس می گوید:همین مطلب را"عبد الرزاق"در کتاب"رموز الکنوز" نیز آورده است (1).

اما مساله مهمتر این است که در آیه فوق دو دستور داده شده نخست دستور به تقوا و سپس دستور به همراه بودن با صادقین،اگر مفهوم صادقین در آیه عام باشد و همه مؤمنان راستین و با استقامت را شامل گردد باید گفته شود و کونوا من الصادقین از صادقین باشید،نه با صادقین باشید(دقت کنید).

این خود قرینه روشنی است که"صادقین"در آیه به معنی گروه خاصی است.

از سوی دیگر منظور از همراه بودن این نیست که انسان همنشین آنها باشد بلکه بدون شک منظور آن است که همگام آنها باشد.

آیا اگر کسی معصوم نباشد ممکن است بدون قید و شرط،دستور پیروی و همگامی با او صادر شود؟آیا این خود دلیل بر آن نیست که این گروه تنها معصومانند؟! بنا بر این آنچه را از روایات استفاده کردیم،با دقت و تامل از خود آیه نیز می توان استفاده کرد.

جالب توجه اینکه مفسر معروف"فخر رازی"که به تعصب و شک آوری معروف است،این حقیقت را پذیرفته(هر چند غالب مفسران اهل تسنن،با سکوت، از این مساله گذشته اند!)و می گوید:"خداوند مؤمنان را به همراه بودن با صادقین دستور داده،بنا بر این آیه دلالت بر این دارد که:آنها که جائز الخطا هستند باید به کسی اقتدا کنند که معصوم است،تا در پرتو او از خطا مصون بمانند،و این معنی در هر زمانی خواهد بود،و هیچ دلیلی بر اختصاص آن

ص :182

به عصر پیامبر ص نداریم".

ولی بعدا اضافه می کند:"قبول داریم که مفهوم آیه این است و در هر زمانی باید معصومی باشد،اما ما این معصوم را مجموع امت می دانیم نه یک فرد!، و به تعبیر دیگر این آیه دلیل بر حجیت اجماع مؤمنین و عدم خطای مجموع امت است" (1):

به این ترتیب فخر رازی نیمی از راه را به خوبی پیموده،اما در نیمه دوم گرفتار اشتباه شده است،اگر او به یک نکته که در متن آیه است توجه می کرد نیمه دوم راه را نیز بطور صحیح می پیمود،و آن اینکه اگر منظور از صادقان مجموع امت باشد،خود این"پیرو"نیز جزء آن مجموع است،و در واقع پیرو جزئی از پیشوا می شود،و اتحاد تابع و متبوع خواهد شد،در حالی که ظاهر آیه این است که پیروان از پیشوایان،و تابعان از متبوعان جدا هستند(دقت کنید).

نتیجه اینکه آیه فوق از آیاتی است که دلالت بر وجود معصوم در هر عصر و زمان می کند.

***تنها سؤالی که باقی می ماند این است که"صادقین"جمع است و باید در هر عصری معصومان،متعدد باشند.

پاسخ این سؤال نیز روشن است و آن اینکه مخاطب تنها اهل یک عصر نیستند،بلکه آیه تمام اعصار و قرون را مخاطب ساخته و مسلم است که مجموع مخاطبین همه اعصار با جمعی از صادقین خواهند بود،و به تعبیر دیگر چون در هر عصری معصومی وجود دارد،هنگامی که همه قرون و اعصار را مورد توجه قرار دهیم سخن از جمع معصومان به میان خواهد آمد،نه از یک فرد.

شاهد گویای این موضوع آن است که در عصر پیامبر ص جز او کسی

ص :183

که واجب الاطاعة باشد وجود نداشت،و در عین حال آیه به طور مسلم شامل مؤمنان زمان او می شود،بنا بر این می فهمیم منظور جمع در یک زمان نیست بلکه جمع در مجموعه زمانهاست.

روز کانون اسلام مدینه بود،و الا این حکم نه اختصاصی به مدینه و اطراف آن دارد و نه مخصوص پیامبر ص است.

این وظیفه همه مسلمانان در تمام قرون و اعصار است که رهبران خویش را همچون جان خویش،بلکه بیشتر گرامی دارند و در حفظ آنان بکوشند و آنها را در برابر حوادث سخت تنها نگذارند،چرا که خطر برای آنها خطر برای امت است.

سپس به پاداشهای مجاهدان که در برابر هر گونه مشکلی در راه جهاد نصیبشان می شود،اشاره کرده و روی هفت قسمت از این مشکلات و پاداشش انگشت می گذارد و می گوید:

"این به خاطر آن است که هیچگونه تشنگی به آنها نمی رسد"( ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ لاٰ یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ ) "و هیچ رنج و خستگی پیدا نمی کنند"( وَ لاٰ نَصَبٌ ".

"و هیچ گرسنگی در راه خدا دامن آنها را نمی گیرد"( وَ لاٰ مَخْمَصَةٌ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ ).

"و در هیچ نقطه خطرناک و میدان پر مخاطره ای که موجب خشم و ناراحتی کفار است قرار نمی گیرند"( وَ لاٰ یَطَؤُنَ مَوْطِئاً یَغِیظُ الْکُفّٰارَ ).

"و هیچ ضربه ای از دشمن بر آنها وارد نمی شود"( وَ لاٰ یَنٰالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلاً ) "مگر اینکه در ارتباط با آن،عمل صالحی برای آنها ثبت می شود" ( إِلاّٰ کُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صٰالِحٌ ).

و مسلما پاداش یک به یک آنها را از خداوند بزرگ دریافت خواهند داشت، "زیرا خدا پاداش نیکوکاران را هیچگاه ضایع نمی کند"( إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ ).***

ص :186

"همچنین هیچ مال کم یا زیادی را در مسیر جهاد،انفاق نمی کنند"( وَ لاٰ یُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِیرَةً وَ لاٰ کَبِیرَةً ) "و هیچ سرزمینی را برای رسیدن به میدان جهاد و یا به هنگام بازگشت زیر پا نمی گذارند،مگر اینکه تمام این گامها،و آن انفاقها،برای آنها ثبت می شود"( وَ لاٰ یَقْطَعُونَ وٰادِیاً إِلاّٰ کُتِبَ لَهُمْ ).

"تا سر انجام خداوند این اعمال را به عنوان بهترین اعمالشان پاداش دهد" "( لِیَجْزِیَهُمُ اللّٰهُ أَحْسَنَ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ ) ***

در تفسیر اول که ما در بالا انتخاب کردیم و با ظاهر آیه نیز موافقتر است اینگونه اعمال مجاهدان به عنوان بهترین اعمال دوران حیاتشان شناخته شده،و خداوند پاداش آن را متناسب با آن می دهد.

و در تفسیر دوم که احتیاج به"تقدیر"گرفتن کلمه"من"بعد از کلمه "احسن"دارد، پاداش الهی بهتر و بالاتر از اعمالشان معرفی شده و تقدیر جمله چنین است"لیجزیهم اللّٰه احسن مما کانوا یعملون"یعنی خداوند آنها را بهتر از آنچه انجام دادند پاداش می دهد.

***3-آیات فوق تنها برای مسلمانان دیروز نبود،بلکه برای دیروز و امروز و همه قرون و اعصار است.

بدون شک شرکت در هر نوع جهاد خواه کوچک باشد یا بزرگ،مشکلات و ناراحتیهای گوناگون دارد،مشکلات جسمی و روحی و مشکلات مالی و مانند آن،ولی هر گاه مجاهدان دل و جان خود را با ایمان به خدا و وعده های بزرگ او روشن سازند،و بدانند هر نفسی،و هر سخنی،و هر گامی،در این راه بر می دارند گم نمی شود،بلکه حساب همه آنها بدون کم و کاست و در نهایت دقت محفوظ است و خداوند،در برابر آنها به عنوان بهترین اعمال از دریای بیکران لطفش شایسته ترین پاداشها را می دهد.با این حال هرگز از تحمل این مشکلات سر باز نمی زنند و از عظمت آنها نمی هراسند،و هیچگونه ضعف و فتوری هر چند جهاد طولانی و پر حادثه و پر مشقت باشد به خود راه نمی دهند.

ص :188

که گروهی از یاران پیامبر ص برای تبلیغ اسلام به میان قبائل بادیه نشین رفتند،بادیه نشینان مقدم آنها را گرامی داشتند،و به آنها نیکی کردند،ولی بعضی به آنها ایراد گرفتند که چرا پیامبر ص را رها کردید و به سراغ ما آمدید،آنها از این نظر ناراحت و افسرده شدند و به خدمت پیامبر ص بازگشتند آیه نازل شد و برنامه تبلیغی آنها را تصویب کرد و از آنها رفع نگرانی شد.

***شان نزول سومی نیز در تفسیر"تبیان"برای آیه فوق نقل شده و آن اینکه بادیه نشینان هنگامی که مسلمان شدند برای فرا گرفتن احکام اسلام همگی به سوی مدینه حرکت کردند،و این سبب بالا رفتن قیمت اجناس و ارزاق و مشکلات و گرفتاریهای دیگری برای مسلمانان مدینه شد،آیه نازل گردید و به آنها دستور داد،لازم نیست همگی شهر و دیار خود را خالی کنند و برای فهم معارف اسلام به مدینه بیایند،بلکه کافی است گروهی این عمل را انجام دهند.

( وَ مٰا کٰانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لاٰ نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طٰائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ ).

"و به هنگامی که یاران مجاهدشان از میدان بازگشتند احکام و فرمانهای الهی را به آنها تعلیم دهند و از مخالفت آن انذارشان نمایند"( وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذٰا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ ).

"باشد که این برنامه موجب شود که آنها از مخالفت فرمان خدا بپرهیزند و وظائف خویش را انجام دهند"( لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ ).

***

احتمال سومی که بعضی دیگر از مفسران داده اند این است که آیه حکم مستقلی را جدا از مباحث جهاد بیان می کند و آن اینکه مسلمانان وظیفه دارند که به عنوان یک واجب کفایی از هر قوم و جمعیتی عده ای برخیزند،و برای فرا گرفتن معارف و تعلیمات اسلام به مراکز بزرگ اسلامی بروند،و پس از فرا گرفتن علوم،به شهر و دیار خود بازگردند،و به تعلیم دیگران بپردازند (1)ولی همانگونه که گفتیم تفسیر اول به مفهوم آیه نزدیکتر است هر چند اراده همه این معانی نیز چندان بعید نیست (2).

***2-بعضی چنین تصور کرده اند که میان این آیه و آیات سابق نوعی منافات دیده می شود،زیرا در آیات گذشته به همه دستور شرکت در میدان جهاد داده شده،و تخلف کنندگان به شدت مورد سرزنش قرار گرفتند،ولی در آیه مورد بحث،دستور می دهد که همه نباید به سوی میدان جهاد حرکت کنند.

اما روشن است که این دو دستور با توجه به شرائط مختلف صادر شده، مثلا در مورد جنگ تبوک و روبرو شدن با ارتش نیرومند امپراطوری روم،چاره ای جز این نبود که همه مسلمانان آماده جهاد شوند،ولی در مورد مقابله با گروه های کوچکتر،ضرورتی ندارد که همه مسلمانان حرکت کنند،مخصوصا در مواردی که خود پیامبر ص در مدینه می ماند،نباید مدینه را خالی نمایند،و خطرات احتمالی آن را نادیده بگیرند،و از فرا گیری معارف و احکام اسلام غافل بمانند.

بنا بر این هیچگونه نسخ در آیات فوق وجود ندارد،و اینکه بعضی چنین تصور کرده اند،اشتباه است.

***

ص :192

3-شک نیست که منظور از"تفقه"در دین فرا گیری همه معارف و احکام اسلام اعم از اصول و فروع است،زیرا در مفهوم تفقه،همه این امور جمع است، بنا بر این آیه فوق دلیل روشنی است بر اینکه همواره گروهی از مسلمانان به عنوان انجام یک واجب کفایی باید به تحصیل علم و دانش در زمینه تمام مسائل اسلامی بپردازند،و پس از فراغت از تحصیل برای تبلیغ احکام اسلام به نقاط مختلف، مخصوصا به قوم و جمعیت خود باز گردند،و آنها را به مسائل اسلامی آشنا سازند.

بنا بر این آیه فوق دلیل روشنی است بر وجوب تعلیم و تعلم در مسائل اسلامی، و به تعبیر دیگر هم تحصیل را واجب می کند،و هم یاد دادن را،و اگر دنیای امروز به تعلیمات اجباری افتخار می کند،قرآن در چهارده قرن پیش علاوه بر آن بر معلمین نیز این وظیفه را فرض کرده است.

***

را پاسخ داد.

توضیح اینکه:شک نیست که علم فقه با وسعتی که امروز دارد در آن زمان وجود نداشت،و مسلمانان به راحتی مسائل را از پیامبر ص می آموختند،ولی با این حال چنان نبوده که همه بزرگان اسلام در حکم مساله گویان زمان ما باشند،زیرا بسیاری از آنها به عنوان قضاوت و یا امارت به نقاط دیگر می رفتند و طبعا مسائلی پیش می آمد که عین آن را از پیامبر ص نشنیده بودند،ولی در عمومات و اطلاقات آیات قرآن مجید،وجود داشت،مسلما آنها با تطبیق کلیات بر جزئیات،و به اصطلاح علمی"رد فروع به اصول"و"رد اصول بر فروع"،احکام آنها را درک می کردند و این یک نوع اجتهاد ساده بوده است(دقت کنید).

مسلما این کار و امثال آن در زمان پیامبر ص بوده و بهمین دلیل ریشه اصلی اجتهاد در میان صحابه و یاران او وجود داشت،هر چند همه یاران و اصحاب در این حد نبودند.

و از آنجا که آیه فوق یک مفهوم عام دارد،هم قبول گفتار مساله گویان را شامل می شود، و هم قبول قول مجتهدان را،و به این ترتیب با عموم آیه می توان استدلال بر جواز تقلید کرد.

***

شکست است.

یکی از مفسران معاصر در ذیل این آیه مطلب جالبی دارد،او می گوید:

من در"طرابلس"مشغول تحصیل علم بودم،روزی فرماندار آنجا که خود از معارف اسلامی اطلاعات قابل ملاحظه ای داشت،به من گفت:چرا دولت،علما و طلاب علوم دینی را از خدمت سربازی معاف می کند،در حالی که این خدمت مقدس،شرعا بر همه واجب است،و طلاب علوم دینی از همه مردم به انجام این فریضه دینی شایسته ترند،آیا این کار اشتباه نیست؟ من بدون مقدمه به فکر آیه فوق افتادم و گفتم این کار ریشه ای در قرآن مجید دارد،آنجا که می گوید:گروهی جهاد کنند و گروهی به تحصیل علم پردازند! او بسیار از این جواب لذت برد،بخصوص اینکه از یک فرد مبتدی مانند من که در آن روز تازه مشغول به تحصیل شده بودم صادر شده بود (1).

شده به دو دستور دیگر در زمینه این موضوع مهم اسلامی اشاره گردیده است.

نخست روی سخن را به مؤمنان کرده،می گوید:"ای کسانی که ایمان آورده اید با کفاری که به شما نزدیکترند پیکار کنید"( یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قٰاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفّٰارِ ).

درست است که با تمام دشمنان باید مبارزه کرد،و تفاوتی در این وجود ندارد،ولی از نظر تاکتیک و روش مبارزه،بدون شک باید نخست از دشمنان نزدیکتر شروع کرد،چرا که خطر دشمنان نزدیکتر بیشتر است همانگونه که به هنگام دعوت به سوی اسلام و هدایت مردم به آئین حق باید از نزدیکتر شروع کرد،پیامبر ص دعوت خود را به فرمان خداوند از بستگانش شروع کرد و سپس مردم مکه را تبلیغ فرمود،بعد از آن به سراسر جزیره عرب،مبلغ فرستاد و سپس نامه برای سلاطین جهان نوشت،و بدون شک این روش به پیروزی نزدیکتر است.

البته هر قانونی استثنایی دارد،ممکن است مواقع فوق العاده ای پیش بیاید که دشمن دورتر به مراتب خطرناکتر باشد،و قبلا باید به دفع او شتافت،اما همانگونه که گفتیم این یک استثناء است نه یک قانون همیشگی.

و اما اینکه گفتیم پرداختن به دشمن نزدیکتر لازمتر است،دلائلش واضح است زیرا.

اولا- خطر دشمن نزدیک از خطر دشمنان دور بیشتر می باشد.

ثانیا-آگاهی و اطلاعات ما نسبت به دشمنان نزدیکتر افزونتر است و این خود به پیروزی کمک می کند.

ثالثا پرداختن به دور و رها کردن نزدیک این خطر را نیز دارد که دشمنان نزدیک ممکن است از پشت سر حمله کنند و یا کانون اصلی اسلام را به هنگام خالی شدن مرکز درهم بکوبند.

ص :196

رابعا وسائل و هزینه مبارزه با نزدیک،کمتر و ساده تر،و تسلط بر جبهه در آن آسانتر است به این جهات و جهات دیگر دفع اینگونه دشمنان،لازمتر است.

ذکر این نکته نیز لازم به نظر می رسد:در آن موقع که آیه فوق نازل شد، اسلام تقریبا همه جزیره العرب را گرفته بود و بنا بر این نزدیکترین دشمن در آن روز شاید امپراطوری روم شرقی بود که مسلمانان برای مبارزه با آنان به تبوک شتافتند.

این را نیز نباید فراموش کرد که آیه فوق گر چه از"پیکار مسلحانه"،و از"فاصله مکانی"سخن می گوید،ولی بعید نیست که روح آیه در پیکارهای منطقی و فاصله های معنوی نیز حاکم باشد،به این معنی که مسلمانان به هنگام پرداختن به مبارزه منطقی و تبلیغاتی با دشمنان،اول باید به سراغ کسانی بروند که خطرشان برای جامعه اسلامی بیشتر و نزدیکتر است،مثلا در عصر ما که خطر الحاد و مادیگری همه جوامع را تهدید می کند،باید مبارزه با آن را مقدم بر مبارزه با مذاهب باطله قرار داد،نه اینکه آنها فراموش شوند،بلکه باید لبه تیز حمله متوجه گروه خطرناکتر گردد،یا مثلا مبارزه با استعمار فکری و سیاسی و اقتصادی باید در درجه اول قرار گیرد.

دومین دستوری که در زمینه جهاد،در آیه فوق می خوانیم،دستور شدت عمل است،آیه می گوید دشمنان باید در شما یک نوع خشونت احساس کنند ( وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً ).

اشاره به اینکه تنها شجاعت و شهامت درونی،و آمادگی روانی برای ایستادگی و مبارزه سرسختانه با دشمن کافی نیست،بلکه باید این آمادگی و سر سختی خود را به دشمن نشان بدهید،و آنها بدانند در شما چنین روحیه ای هست،و همان سبب عقب نشینی و شکست روحیه آنان گردد،و به تعبیر دیگر وجود قدرت کافی نیست،بلکه باید در برابر دشمن نمایش قدرت داد.

ص :197

و لذا در تاریخ اسلام می خوانیم که به هنگام آمدن مسلمانان به مکه برای مراسم زیارت خانه خدا پیامبر ص به آنها دستور داد به هنگام طواف با سرعت راه بروند بلکه بدوند و شدت و سرعت و ورزیدگی خود را به دشمنانی که ناظر آنها بودند نشان دهند.

و نیز در داستان فتح مکه می خوانیم که پیامبر ص شب هنگام دستور داد مسلمانان همگی در بیابان آتش بیفروزند تا مردم مکه به عظمت ارتش اسلام آشنا شوند و اتفاقا این کار در روحیه آنها اثر گذاشت و نیز دستور داد که ابو سفیان بزرگ مکه را در گوشه ای نگهدارند و ارتش نیرومند اسلام در مقابل او رژه روند.

و در پایان آیه به مسلمانان با این عبارت نوید پیروزی می دهد که بدانید که خدا با پرهیزکاران است.

این تعبیر ممکن است علاوه بر آنچه گفته شد،اشاره به این معنی نیز باشد که توسل به خشونت و شدت عمل باید توام با تقوا باشد،و هیچگاه از حدود انسانی تجاوز نکند.

"و سر انجام در حال کفر و بی ایمانی از دنیا خواهند رفت"( وَ مٰاتُوا وَ هُمْ کٰافِرُونَ ).

***

در کتاب"مفردات"،این پلیدی چهار گونه است:گاهی از نظر غریزه و طبع، و گاهی از نظر فکر و عقل،و گاهی از جهت شرع،و گاهی از تمام جهات.

البته شک نیست که پلیدی ناشی از نفاق و لجاجت و سرسختی در مقابل حق یک نوع پلیدی باطنی و معنوی است که اثرش در تمام وجود انسان و سخنان و کردارش سر انجام آشکار می گردد.

خواندن یک سوره در آنها اثر نمی گذارد بلکه از ختم تمام قرآن نیز در آنها کمترین اثری دیده نمی شود.

آیا سوره ها و آیات قرآن اثر خود را از دست داده اند؟و یا آلودگی افکار و بیماری دلها و وجود حجابها که از اعمال سوء ما ناشی می شود چنین حالت بی تفاوتی و نفوذناپذیری را به قلبهای ما داده است،باید از این حال به خدا پناه ببریم و از درگاه پاکش بخواهیم که قلبی همچون قلب مسلمانان نخستین به ما ببخشد.

سرزنش و اندرز قرار داده می گوید:"آیا آنها نمی بینند که در هر سال،یک یا دو بار،مورد آزمایش قرار می گیرند"!( أَ وَ لاٰ یَرَوْنَ أَنَّهُمْ یُفْتَنُونَ فِی کُلِّ عٰامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَیْنِ ).

و عجب اینکه با اینهمه آزمایشهای پی در پی"از راه خلاف باز نمی ایستند و توبه نمی کنند و متذکر نمی شوند"( ثُمَّ لاٰ یَتُوبُونَ وَ لاٰ هُمْ یَذَّکَّرُونَ ).

در اینکه منظور از این آزمایش سالانه که یک یا دو بار تکرار می شود چیست؟ در میان مفسران گفتگو است.

بعضی آن را بیماریها.

و بعضی گرسنگی و شدائد دیگر.

بعضی مشاهده آثار عظمت اسلام و حقانیت پیامبر ص را در میدانهای جهاد که منافقان به حکم اجبار محیط در آن شرکت داشتند.

و بعضی پرده بر داشتن از اسرار آنها،می دانند.

اما با توجه به اینکه در آخر آیه می خوانیم آنها متذکر نمی شوند،روشن می شود که آزمایش از نوع آزمایشهایی بوده که باید باعث بیداری این گروه گردد.

و نیز از تعبیر آیه چنین بر می آید که این آزمایش غیر از آزمایش عمومی است که همه مردم در زندگی خود با آن روبرو می شوند.

با توجه به این موضوع به نظر می رسد که تفسیر چهارم یعنی پرده برداری از اعمال سوء آنها و ظاهر شدن باطنشان،به مفهوم آیه نزدیکتر است.

این احتمال نیز وجود دارد که"افتنان و امتحان"در آیه مورد بحث، مفهوم جامعی داشته باشد که شامل همه این موضوعات بشود.

*** سپس اشاره به قیافه انکار آمیزی که آنها در برابر آیات الهی به خود می گرفتند کرده می گوید:"هنگامی که سوره ای از قرآن نازل می شود،آنها

ص :203

با نظر تحقیر و انکار نسبت به آن سوره به یکدیگر نگاه می کنند،و با حرکات چشم،مراتب نگرانی خود را ظاهر می سازند"( وَ إِذٰا مٰا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلیٰ بَعْضٍ ).

ناراحتی و نگرانی آنها از این نظر است که مبادا نزول آن سوره،رسوایی جدیدی برایشان فراهم سازد و یا به خاطر آن است که بر اثر کوردلی چیزی از آن نمی فهمند،و انسان دشمن چیزی است که نمی داند.

و به هر حال تصمیم بر این می گیرند که از مجلس بیرون بروند،تا این نغمه های آسمانی را نشنوند،اما از این بیم دارند که به هنگام خروج کسی آنها را ببیند،لذا آهسته از یکدیگر سؤال می کنند:آیا کسی متوجه ما نیست،"آیا کسی شما را می بیند"؟!( هَلْ یَرٰاکُمْ مِنْ أَحَدٍ ).

و همین که اطمینان پیدا می کنند جمعیت به سخنان پیامبر ص مشغولند و متوجه آنها نیستند"از مجلس بیرون می روند"( ثُمَّ انْصَرَفُوا ).

جمله"هل یریکم من احد"(کسی شما را می بیند)را،یا با زبان می گفتند،و یا با اشاره چشمها،در صورت دوم جمله" نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلیٰ بَعْضٍ " با این جمله یک مفهوم را بیان می کند و در حقیقت"هل یریکم من احد"تفسیری است برای نگاهشان به یکدیگر.

در پایان آیه،به ذکر علت این موضوع پرداخته و می گوید:آنها به این جهت از شنیدن کلمات خدا ناراحت می شوند که"خداوند قلوبشان را(به خاطر لجاجت و عناد و بخاطر گناهانشان)از حق منصرف ساخته(و یک حالت دشمنی و عداوت نسبت به حق پیدا کرده اند)چرا که آنها افرادی بی فکر و نفهم هستند" ( صَرَفَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاٰ یَفْقَهُونَ ).

در مورد جمله صَرَفَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ ،مفسران دو احتمال داده اند:نخست اینکه جمله خبریه باشد آن چنان که در بالا تفسیر کردیم،دیگر اینکه جمله انشائیه

ص :204

و به معنی نفرین باشد یعنی خداوند دلهای آنها را از حق منصرف کند،ولی احتمال اول نزدیکتر به نظر می رسد.

و عصیانهای مردم که نمونه های زیادی از آن نیز در این سوره گذشت نگران و ناراحت نباشد و بداند که در هر حال خداوند پشتیبان و یار و یاور او است.

لذا در نخستین آیه،روی سخن را به مردم کرده،می گوید:"پیامبری از خودتان به سوی شما آمد"!( لَقَدْ جٰاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ ).

مخصوصا اینکه بجای"منکم"در این آیه"من انفسکم"آمده است.

اشاره به شدت ارتباط پیامبر ص با مردم است،گویی پاره ای از جان مردم و از روح جامعه در شکل پیامبر ص ظاهر شده است.

به همین دلیل تمام دردهای آنها را می داند،از مشکلات آنان آگاه است، و در ناراحتیها و غمها و اندوهها با آنان شریک می باشد،و با این حال تصور نمی شود سخنی جز به نفع آنها بگوید و گامی جز در راه آنها بردارد،و این در واقع نخستین وصفی است که در آیه فوق برای پیامبر ص ذکر شده است.

و عجب اینکه گروهی از مفسران که تحت تاثیر تعصبات نژادی و عربی بوده اند گفته اند مخاطب در این آیه نژاد عرب است!یعنی پیامبری از این نژاد، به سوی شما آمد!.

به عقیده ما این بدترین تفسیری است که برای آیه فوق ذکر کرده اند، زیرا می دانیم چیزی که در قرآن از آن سخنی نیست،مساله"نژاد"است،همه جا خطابات قرآن با"یا ایها الناس "و یا ایها الذین آمنوا"و امثال آنها شروع می شود، و در هیچ موردی"یا ایها العرب"و"یا قریش"و مانند آن وجود ندارد.

به علاوه ذیل آیه که می گوید:" بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ "به روشنی این تفسیر را نفی می کند،زیرا در آن سخن از همه مؤمنان است،از هر قوم و ملت و نژادی که باشند.

جای تاسف است که بعضی از دانشمندان متعصب قرآن را از آن اوج جهانی و بشری فرود آورده،و می خواهند در محدوده های کوچک نژادی محصور کنند.

ص :206

به هر حال پس از ذکر این صفت( مِنْ أَنْفُسِکُمْ )به چهار قسمت دیگر از صفات ممتاز پیامبر ص که در تحریک عواطف مردم و جلب احساساتشان اثر عمیق دارد اشاره می کند.

نخست می گوید:"هر گونه ناراحتی و زیان و ضرری به شما برسد برای او سخت ناراحت کننده است( عَزِیزٌ عَلَیْهِ مٰا عَنِتُّمْ ).

یعنی او نه تنها از ناراحتی شما خشنود نمی شود،بلکه بی تفاوت هم نخواهد بود،او به شدت از رنجهای شما رنج می برد،و اگر اصرار بر هدایت شما و جنگهای طاقت فرسای پر زحمت دارد،آن هم برای نجات شما،برای رهائیتان از چنگال ظلم و ستم و گناه و بدبختی است.

دیگر اینکه"او سخت به هدایت شما علاقمند است"،و به آن عشق می ورزد، ( حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ ).

"حرص"در لغت به معنی شدت علاقه به چیزی است،و جالب اینکه در آیه مورد بحث به طور مطلق می گوید:"حریص بر شما است"نه سخنی از هدایت به میان می آورد و نه از چیز دیگر،اشاره به اینکه به هر گونه خیر و سعادت شما،و به هر گونه پیشرفت و ترقی و خوشبختیان عشق می ورزد(و به اصطلاح حذف متعلق دلیل بر عموم است).

بنا بر این اگر شما را به میدانهای پر مرارت جهاد،اعزام می دارد،و اگر منافقان را تحت فشار شدید،می گذارد،همه اینها به خاطر عشق به آزادی،به شرف،به عزت و به هدایت شما و پاکسازی جامعه شماست.

سپس به سومین و چهارمین صفت اشاره کرده،می گوید"او نسبت به مؤمنان رءوف و رحیم است"( بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ ).

بنا بر این هر گونه دستور مشکل و طاقت فرسایی را می دهد(حتی گذشتن از بیابانهای طولانی و سوزان در فصل تابستان،با گرسنگی و تشنگی،برای

ص :207

مقابله با یک دشمن نیرومند در جنگ تبوک)آن هم یک نوع محبت و لطف از ناحیه او است.

در اینکه رءوف و رحیم با هم چه تفاوتی دارد،در میان مفسران گفتگو است ولی به نظر می رسد بهترین تفسیر آن است که رءوف اشاره به محبت و لطف مخصوص در مورد فرمانبرداران است،در حالی که رحیم اشاره به رحمت در مقابل گناهکاران می باشد.

ولی نباید فراموش کرد که این دو کلمه هنگامی که از هم جدا شوند، ممکن است در یک معنی استعمال شود اما به هنگامی که همراه یکدیگر ذکر شوند،احیانا دو معنی متفاوت می بخشند.

*** در آیه بعد که آخرین آیه سوره است،پیامبر ص را دلداری می دهد که از سرکشیها و عصیانهای مردم،دلسرد و نگران نشود،می گوید:"اگر آنها روی از حق بگردانند نگران نباش و بگو خداوند برای من کافی است"چرا که او بر هر چیزی توانا است"( فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللّٰهُ ).

"همان خداوندی که هیچ معبودی جز او نیست"و بنا بر این تنها پناهگاه او است( لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ ).

آری"من تنها بر چنین معبودی تکیه کرده ام،و به او دلبسته ام و کارهایم را به او واگذارده ام(علیه توکلت).

"و او پروردگار عرش بزرگ است"( وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ ).

جایی که عرش و عالم بالا و جهان ما وراء طبیعت با آن همه عظمتی که دارد، در قبضه قدرت او،و تحت حمایت و کفالت او است،چگونه مرا تنها می گذارد و در برابر دشمن یاری نمی کند؟مگر قدرتی در برابر قدرتش تاب مقاومت دارد؟ و یا رحمت و عطوفتی بالاتر از رحمت و عطوفت او تصور می شود؟

ص :208

خداوندا هم اکنون که این سوره را به پایان می رسانیم و این سطور را می نگاریم دشمنان ما را احاطه کرده و ملت رشید و قهرمان ما برای بر چیدن ظلم و فساد و استبداد بپاخاسته است،یکپارچگی بی نظیر و اتحادی که هیچگاه تصور نمی شد در میان همه صفوف و قشرها بدون استثناء پیدا شده،حتی کودکان و خردسالان نیز در این مبارزه شریکند،و هیچکس از هیچ نوع فداکاری مضایقه ندارد.

پروردگارا تو همه اینها را می دانی،و می بینی و تو کانون مهر و محبتی، و تو به مجاهدان وعده پیروزی داده ای،نصرت و یاریت را نزدیک کن،و پیروزی نهایی را به ما مرحمت فرما،و این تشنگان و شیفتگان را با زلال ایمان و عدل و آزادی سیراب فرما.انک علی کل شیء قدیر (1).

"پایان تفسیر سوره توبه"

ص :209

بسم اللّٰه الرحمن الرحیم

ص :211

محتوی و فضیلت این سوره

این سوره که از سوره های مکی است،و به گفته بعضی از مفسران بعد از سوره اسراء و قبل از سوره هود نازل شده است همانند بسیاری از سوره های مکی روی چند مساله اصولی و زیر بنائی تکیه می کند،که از همه مهمتر مساله "مبدء"و"معاد"است.

منتها نخست از مساله وحی و مقام پیامبر ص سخن می گوید،سپس به نشانه هایی از عظمت آفرینش که نشانه عظمت خدا است می پردازد،بعد،مردم را به ناپایداری زندگی مادی دنیا و لزوم توجه به سرای آخرت و آمادگی برای آن از طریق ایمان و عمل صالح متوجه می سازد.

و به تناسب همین مسائل قسمتهای مختلفی از زندگی پیامبران بزرگ از جمله نوح و موسی و یونس(ع)را بازگو می کند و به همین مناسبت نام سوره یونس بر آن گذارده شده است.

و باز برای تایید مباحث فوق،سخن از لجاجت و سرسختی بت پرستان به میان می آورد،و حضور و شهود خدا را در همه جا برای آنها ترسیم می کند،و مخصوصا برای اثبات این مساله از اعماق فطرت آنان که به هنگام مشکلات آشکار می شود و به یاد خدای واحد یکتا می افتند،کمک می گیرد.

و بالآخره برای تکمیل بحثهای فوق در هر مورد مناسبی از بشارت و انذار، بشارت به نعمتهای بی پایان الهی برای صالحان و انذار و بیم دادن طاغیان و گردنکشان،استفاده می کند.

لذا در روایتی از امام صادق ع می خوانیم که فرمود:"

من قرء سورة یونس فی کل شهرین او ثلاثة لم یخف علیه ان یکون من الجاهلین و کان یوم

ص :212

القیامة من المقربین ":"کسی که سوره یونس را در هر دو یا سه ماه بخواند بیم آن نمی رود که از جاهلان و بی خبران باشد،و روز قیامت از مقربان خواهد بود" (1).

این به خاطر آن است آیات هشدار دهنده و بیدار کننده در این سوره فراوان است،و اگر با دقت و تامل خوانده شود،تاریکی جهل را از روح آدمی بر طرف می کند،و اثر آن حد اقل چند ماهی در وجود او خواهد بود،و هر گاه علاوه بر درک و فهم محتوای سوره،به آن نیز عمل کند،به طور یقین روز رستاخیز در زمره مقربان قرار خواهد گرفت.

شاید نیاز به یادآوری نداشته باشد که فضائل سوره ها همانگونه که سابقا هم گفته ایم،تنها با تلاوت آیات،بدون درک معنی،و بدون عمل به محتوای آن فراهم نمی گردد،زیرا تلاوت،مقدمه فهم است،و فهم مقدمه عمل!.

ص :213

به دنبال آن نخست اشاره به عظمت آیات قرآن کرده،می گوید:"آنها آیات کتاب حکیم است"( تِلْکَ آیٰاتُ الْکِتٰابِ الْحَکِیمِ ).

تعبیر به"آنها"(اسم اشاره بعید)به جای هذه"اینها"(اسم اشاره به نزدیک) که نظیر آن در آغاز سوره بقره نیز آمده است،از تعبیرات لطیف قرآن محسوب می شود،و کنایه از عظمت و والا بودن مفاهیم قرآن است.

زیرا مطالب پیش پا افتاده و ساده را غالبا با اسم اشاره نزدیک می آورند،اما مطالب مهمی که در سطح بالا و گویی بر فراز آسمانها در یک افق عالی قرار گرفته، با اسم اشاره دور بیان می کنند،و اتفاقا در تعبیرات روزمره،ما نیز از این تعبیر استفاده می کنیم،و برای عظمت اشخاص هر چند در حضورشان بوده باشیم"آن جناب"یا"آن حضرت"می گوئیم،نه این جناب و این حضرت،ولی به هنگام تواضع کلمه"اینجانب"را به کار می بریم.

توصیف کتاب آسمانی یعنی قرآن به"حکیم"اشاره به این است که آیات قرآن دارای آن چنان استحکام و نظم و حسابی است که هر گونه باطل و خرافه و هزل را از خود دور می سازد،جز حق نمی گوید و جز به راه حق دعوت نمی کند.

*** آیه دوم به تناسب اشاره ای که در آیه قبل به قرآن مجید و وحی آسمانی شده،یکی از ایرادات مشرکان را نسبت به پیامبر ص بیان می کند،همان اشکالی که به طور مکرر در قرآن مجید آمده و تکرارش نشان می دهد از ایرادات مکرر مشرکان بوده است و آن اینکه چرا وحی آسمانی از ناحیه خدا بر انسانی نازل شده،چرا فرشته ای ماموریت این رسالت بزرگ را به عهده نگرفته است؟! قرآن در پاسخ اینگونه سؤالات می گوید:"آیا تعجبی برای مردم دارد که ما وحی به مردی از آنان فرستادیم"( أَ کٰانَ لِلنّٰاسِ عَجَباً أَنْ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ رَجُلٍ مِنْهُمْ ) در واقع جواب ایراد آنها با کلمه"منهم"(از جنس آنان)داده شده است

ص :215

یعنی اگر رهبر و راهنما،همجنس پیروانش باشد و دردهای آنها را بداند و از نیازهایشان آگاه گردد جای تعجب نیست،تعجب در این است که از غیر جنس آنها باشد که بر اثر ناآگاهی از وضعشان نتواند آنها را رهبری کند.

سپس به محتوای این وحی آسمانی اشاره کرده،آن را در دو چیز خلاصه می کند:

نخست اینکه به او وحی فرستادیم که"مردم را انذار کند و از عواقب کفر و گناه بترساند"( أَنْ أَنْذِرِ النّٰاسَ ).

دیگر اینکه"به افراد با ایمان بشارت ده که برای آنان در پیشگاه خدا قدم صدق است"( وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ ).

در اینکه منظور از قدم صدق چیست؟در میان مفسران بحث است، اما روی هم رفته یکی از سه تفسیر(یا هر سه با هم)برای آن قابل قبول است.

نخست اینکه اشاره به آن است که ایمان"سابقه فطری"دارد و در حقیقت مؤمنان با ابراز ایمان،مقتضای فطرت خود را تصدیق و تاکید کرده اند(زیرا یکی از معانی قدم،سابقه است)چنان که می گویند لفلان قدم فی الاسلام-او قدم فی الحرب(یعنی:فلان کس در اسلام یا در جنگ و مبارزه،سابقه دارد).

دوم اینکه اشاره به مساله معاد و نعمتهای آخرت باشد،زیرا یکی از معانی قدم،مقام و منزلة است(به تناسب اینکه انسان با پای خود به منزلگاهش وارد می شود)یعنی برای افراد با ایمان مقام و منزله ثابت و مسلمی در پیشگاه خدا است که هیچ چیز نمی تواند آن را تغییر دهد و دگرگون سازد.

سوم اینکه قدم به معنی پیشوا و رهبر است،یعنی برای مؤمنان پیشوا و رهبری صادق فرستاده شده است.

روایات متعددی که در تفاسیر شیعه و اهل تسنن در ذیل این آیه وارد شده و قدم صدق را به شخص پیامبر ص یا ولایت علی ع تفسیر کرده است،مؤید

ص :216

همین معنی است (1).

و همانگونه که گفتیم ممکن است بشارت به همه این امور،هدف از تعبیر فوق بوده باشد.

باز در پایان آیه به یکی از اتهاماتی که مشرکان کرارا برای پیامبر ص ذکر می کردند اشاره کرده،می گوید:"کافران گفتند این مرد ساحر آشکاری است"( قٰالَ الْکٰافِرُونَ إِنَّ هٰذٰا لَسٰاحِرٌ مُبِینٌ ).

کلمه"ان"و"لام تاکید"و صفت"مبین"،همه نشانه تاکیدی است که آنها روی این تهمت داشتند و تعبیر به"هذا"(اسم اشاره به نزدیک)برای این بوده که مقام پیامبر ص را تحقیر کنند.

اما اینکه چرا نسبت سحر به پیامبر ص می دادند روشن است،زیرا در برابر سخنان اعجاز آمیز و برنامه های و قوانین درخشان و سایر معجزاتش پاسخ قانع کننده ای نداشتند،جز اینکه فوق العادگی آن را با سحر تفسیر کنند،و به این صورت،پرده جهل و بی خبری،برای ساده لوحان،روی آن بیفکنند.

اینگونه تعبیرها که از ناحیه دشمنان پیامبر ص صادر می شد خود دلیل روشنی است بر اینکه پیامبر ص کارهای خارق العاده ای داشته که افکار و دلها را به سوی خود جذب می کرده است،مخصوصا تکیه کردن روی سحر در مورد قرآن مجید خود گواه زنده ای بر جاذبه فوق العاده این کتاب آسمانی است که آنها برای اغفال مردم آن را زیر پرده سحر می پوشاندند.

به خواست خدا در ذیل آیات مناسب باز در این باره سخن خواهیم گفت.

ص :217

سراغ دو اصل اساسی تعلیمات همه انبیاء یعنی"مبدء"و"معاد"می رود،و در دو آیه فوق این دو اصل مهم را در ضمن عباراتی کوتاه و گویا بیان می کند.

نخست می گوید:"پروردگار شما همان خداوندی است که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید"( إِنَّ رَبَّکُمُ اللّٰهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیّٰامٍ ).

همانگونه که سابقا هم اشاره کرده ایم کلمه"یوم"در لغت عرب و"روز" در فارسی و معادل آن در سایر لغات در بسیاری مواقع به معنی دوران استعمال می شود چنان که می گوئیم:روزی در کشور ما استبداد حکومت می کرد،ولی اکنون در پرتو انقلاب روز آزادی است،یعنی دورانی استبداد بود و پس از پایان استبداد دوران رهایی مردم رسیده است (1).

بنا بر این مفهوم جمله فوق این می شود که پروردگار آسمان و زمین را در شش دوران آفریده است و چون در باره این دورانهای ششگانه سابقا سخن گفته ایم از تکرار آن خود داری می کنیم (2).

سپس اضافه می کند:"خداوند پس از آفرینش جهان زمام امور آنها را در دست گرفت"( ثُمَّ اسْتَویٰ عَلَی الْعَرْشِ ).

"همه کارهای جهان به فرمان او است،و همه چیز در قبضه تدبیرش" (یدبر الامر).

کلمه"عرش"گاهی به معنی"سقف"،و گاهی به معنی چیزی که دارای سقف است،و زمانی به معنی تختهای بلند پایه می آید،این معنی اصلی آن است اما معنی کنایی آن همان قدرت است،چنان که می گوئیم فلان شخص بر تخت نشست، و یا پایه های تختش فرو ریخت،و یا او را از تخت به زیر آوردند،همه اینها کنایه از قدرت یافتن و یا از دست دادن قدرت است در حالی که ممکن است اصلا تختی

ص :219

در کار نبوده باشد،به همین دلیل" اِسْتَویٰ عَلَی الْعَرْشِ "به معنی این است که خداوند زمام امور جهان را بر دست گرفت (1).

"تدبر"از ماده"تدبیر"در اصل از"دبر"(بر وزن ابر)به معنی پشت سر و عاقبت چیزی است بنا بر این تدبیر به معنی بررسی کردن عواقب کارها،و مصالح را سنجیدن و بر طبق آن عمل نمودن است.پس از آنکه روشن شد خالق و آفریدگار"اللّٰه"است و زمام اداره جهان هستی به دست او است و تدبیر همه امور به فرمان او می باشد معلوم است که بتها این موجودات بی جان و عاجز و ناتوان هیچگونه نقشی در سرنوشت انسانها نمی توانند داشته باشند لذا در جمله بعد می فرماید:"هیچ شفاعت کننده ای جز به اذن و فرمان او وجود ندارد"( مٰا مِنْ شَفِیعٍ إِلاّٰ مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ) (2).

آری"این چنین است"اللّٰه"پروردگار شما،او را باید پرستش کنید نه غیر او" ( ذٰلِکُمُ اللّٰهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ ).

"آیا با این دلیل روشن متذکر نمی شوید؟"( أَ فَلاٰ تَذَکَّرُونَ ).

*** در آیه بعد همانگونه که اشاره کردیم سخن از معاد می گوید و در جمله های کوتاهی هم اصل این مسئله و هم دلیل،و هم هدف آن را بیان می دارد.

نخست می گوید:"بازگشت همه شما به سوی خدا است"( إِلَیْهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً ).

سپس روی این مساله مهم تکیه و تاکید کرده اضافه می کند:"این وعده

ص :220

قطعی خداوند است"( وَعْدَ اللّٰهِ حَقًّا ).

بعد با این عبارت اشاره به دلیل آن کرده،می گوید:"خداوند آفرینش را آغاز کرد و سپس تجدید می کند."( إِنَّهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ).

یعنی آنها که در معاد تردید دارند باید آغاز خلقت را بنگرند،کسی که جهان را در آغاز ایجاد کرد توانایی اعاده آن را دارد،این استدلال به صورت دیگری در سوره"اعراف"آیه 29 ضمن یک جمله کوتاه بیان شده است کَمٰا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ :"همانگونه که شما را در آغاز ایجاد کرد باز می گرداند"که شرح آن در تفسیر سوره اعراف گذشت.

آیات مربوط به معاد در قرآن نشان می دهد که علت عمده تردید مشرکان و مخالفان،این بوده که در امکان چنین چیزی تردید داشته اند و با تعجب سؤال می کردند آیا این استخوانهای پوسیده و خاک شده بار دیگر لباس حیات و زندگی در بر می کند و به شکل نخست باز می گردد؟لذا قرآن نیز روی همین مساله "امکان"انگشت گذارده و می گوید:فراموش نکنید آن کسی که جهان را از نو سامان می بخشد و مردگان را زنده می کند همان آفریدگاری است که در آغاز چنین کرده است.

سپس سخن از هدف معاد به میان می آید که این برنامه"برای آن است که خداوند افرادی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند به عدالت پاداش دهد"،بی آنکه کوچکترین اعمال آنها از نظر لطف و مرحمت او مخفی و بی اجر بماند ( لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ بِالْقِسْطِ ).

"و آنها که راه کفر و انکار پوییدند و طبعا عمل صالحی نیز نداشتند(زیرا ریشه عمل خوب اعتقاد خوب است)مجازات دردناک،و نوشیدنی از آب گرم و سوزان و عذاب الیم به خاطر کفرشان در انتظارشان است".( وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ شَرٰابٌ مِنْ حَمِیمٍ وَ عَذٰابٌ أَلِیمٌ بِمٰا کٰانُوا یَکْفُرُونَ ).

***

ص :221

"رجوع"و بازگشت شده است.

کوتاه سخن اینکه این گونه تعبیرها علاوه بر اینکه اشاره به آغاز حرکت عمومی موجودات از ناحیه خدا است هدف و مقصد این حرکت را که ذات پاک او است نیز مشخص می کند.

و با توجه به اینکه تقدیم کلمه"الیه"دلیل انحصار است روشن می شود که هیچ وجودی جز ذات پاک او نمی تواند مقصد حرکت تکاملی انسان باشد نه بتها و نه هیچ مخلوق دیگر،زیرا همه اینها محدودند و مسیر انسان یک مسیر نامحدود است.

2-"قسط"در لغت به معنی پرداختن سهم دیگری است و لذا مفهوم دادگری در آن نهفته است،جالب اینکه در آیه فوق این کلمه تنها در مورد کسانی که عمل صالح دارند و پاداش نیک دریافت می کنند گفته شده،ولی در مورد کیفر بدکاران عنوان نشده است،این به خاطر آن است که مجازات و کیفر شکل در آمد و سهمیه ندارد،و به تعبیر دیگر کلمه قسط تنها متناسب پاداش نیک است نه مجازات.

می رود تا حدود نیمه ماه و از آن پس تدریجا نقصان می یابد تا یکی دو روز آخر ماه بعد در تاریکی محاق فرو می رود و بار دیگر به شکل هلال ظاهر می گردد، و همان منزلگاههای پیشین را طی می کند،این دگرگونی عبث و بیهوده نیست، بلکه یک تقویم بسیار دقیق و زنده طبیعی است که عالم و جاهل می توانند آن را بخوانند و حساب تاریخ کارها و امور زندگی خود را نگهدارند و این اضافه بر نوری است که ماه به ما می بخشد (1).

سپس اضافه می کند این آفرینش و این گردش مهر و ماه سرسری و از بهر بازیگری نیست"خداوند آن را نیافریده است مگر به حق"( مٰا خَلَقَ اللّٰهُ ذٰلِکَ إِلاّٰ بِالْحَقِّ ).

و در پایان آیه تاکید می کند که"خدا آیات و نشانه های خود را برای آنها که می فهمند و درک می کنند شرح می دهد"( یُفَصِّلُ الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ ).

اما بیخبران بی بصر چه بسیار از کنار همه این آیات و نشانه های پروردگار می گذرند و کمترین چیزی از آن درک نمی کنند.

*** در آیه دوم به قسمتی دیگر از نشانه ها و دلائل وجودش در آسمان و زمین پرداخته می گوید:"در آمد و شد شب و روز و آنچه خداوند در آسمان و زمین آفریده است نشانه هایی است برای گروه پرهیزکاران"( إِنَّ فِی اخْتِلاٰفِ اللَّیْلِ وَ النَّهٰارِ وَ مٰا خَلَقَ اللّٰهُ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ ).

نه تنها خود آسمانها و زمین از آیات خدا است بلکه تمام ذرات موجوداتی که در آنها وجود دارد هر یک آیتی و نشانه ای محسوب می شود،اما تنها کسانی آنها را درک می کنند که در پرتو تقوا و پرهیز از گناه،صفای روح و روشن بینی یافته،

ص :225

و می توانند چهره حقیقت و جمال یار را ببینند.

و یا به تعبیر دیگر هفت رنگ است،همان رنگهایی که در رنگین کمان،و به هنگام عبور نور از منشورهای بلورین دیده می شود.

ولی جای این سؤال باقی می ماند که مگر نور ماه-هر چند ضعیفتر است- مرکب از رنگهای مختلف نیست؟.

می کند،که در آن زمان از نظر علم و دانش بشر پوشیده بود و آن اینکه ماه دارای حرکت است و اما خورشید حرکتی ندارد.

4-در آیات فوق آمد و شد شب و روز یکی از نشانه های خدا شمرده شده است،و این به خاطر آن است که اگر نور آفتاب یک نواخت و به طور مداوم بر زمین می تابید مسلما درجه حرارت در زمین به قدری بالا می رفت که قابل زندگی نبود(مانند حرارت سوزان ماه در روزهایش که به اندازه 15 شبانه روز زمین طولانی است)و همچنین اگر شب به طور مستمر ادامه می یافت همه چیز از شدت سرما می خشکید(همانند شبهای طولانی ماه)ولی خداوند این دو را پشت سر یکدیگر قرار داده تا بستر حیات و زندگی را در کره زمین آماده و مهیا سازد (1).

نقش عدد و حساب و تاریخ و سال و ماه در نظام زندگی بشر و پیوندهای اجتماعی و کسب و کار بر همه کس روشن و آشکار است.

با نظام،آفریده،وسائل آن را نیز در اختیارش گذاشته است.

درست است که انسان با یک تاریخ قرار دادی می تواند کارهای خود را تا حدودی منظم سازد،ولی اگر بر پایه یک میزان طبیعی استوار نباشد نه عمومیت پیدا می کند و نه چندان قابل اعتماد است.

گردش ماه و خورشید(یا صحیحتر زمین به دور خورشید)و منزلگاههایی که دارند یک تقویم طبیعی را پی ریزی می کند که همه جا و برای همه کس روشن و قابل اعتماد است.

همانطور که مقدار شبانه روز که یک واحد کوچک تاریخی است،بر اثر یک عامل طبیعی یعنی حرکت زمین به دور خود به وجود می آید،ماه و سال نیز باید متکی به یک گردش طبیعی باشد،و به این ترتیب حرکت ماه به دور کره زمین یک واحد بزرگتر(ماه که تقریبا مساوی 30 روز است)و حرکت زمین به دور آفتاب واحد عظیمتری یعنی سال را تشکیل می دهد.

گفتیم تقویم اسلامی بر اساس تقویم قمری و گردش ماه است،درست است که گردش خورشید در برجهای دوازده گانه نیز وسیله خوبی برای تعیین ماههای شمسی است،ولی این تقویم با اینکه طبیعی است به درد همه نمی خورد،و تنها دانشمندان نجوم از طریق رصدهای نجومی می توانند،بودن خورشید را در فلان برج تشخیص دهند،به همین دلیل دیگران مجبورند به تقویمهایی که بوسیله همان منجمان تنظیم شده مراجعه کنند.

ولی گردش منظم ماه به دور زمین،تقویم روشنی به دست می دهد که حتی افراد بی سواد و بیابان گرد نیز قادر به خواندن خطوط و نقوش آن هستند.

توضیح اینکه قیافه ماه هر شب در آسمان به گونه خاصی غیر از شب قبل و بعد است به طوری که در شب در تمام ماه وضع و قیافه ماه در آسمان یکسان نیست،و اگر کمی در وضع ماه هر شب دقت کنیم کم کم عادت خواهیم کرد که با دقت

ص :229

تعیین کنیم آن شب،چندمین شب ماه هست.

ممکن است بعضی تصور کنند از نیمه دوم ماه به بعد منظره های نیمه اول ماه عینا تکرار می شود،و مثلا چهره ماه در شب بیست و یکم درست مانند شب هفتم است، ولی این یک اشتباه بزرگ است،زیرا قسمت ناقص ماه در نیمه اول طرف بالا است در حالی که قسمت ناقص در نیمه دوم طرف پائین است و به تعبیر دیگر نوکهای هلال در آغاز ماه به سمت شرق است،در حالی که نوکهای ماه در اواخر ماه به سمت غرب می باشد،به علاوه ماه در اوائل ماه در سمت غرب دیده می شود،ولی در اواخر بیشتر در سمت شرق و بسیار دیرتر طلوع می کند.

به این ترتیب می توان از شکل ماه با تغییرات تدریجی اش به عنوان یک روز شمار استفاده کرد،و با دقت روزهای ماه را از شکل ماه بدست آورد.

به هر حال ما در این موهبت که نامش را"نظام تاریخی"می نامیم، مدیون این آفرینش الهی هستیم،و اگر حرکات ماه و خورشید(زمین)نبود، چنان هرج و مرج و ناراحتی در زندگی برای ما پدید می آمد که حسابی برای آن متصور نبود.

زندانیانی که در سلولهای انفرادی و تاریک گرفتار شده اند و زمان را گم کرده اند این سرگردانی و بلاتکلیفی را کاملا احساس کرده اند.

یکی از زندانیانی که در عصر ما حدود یک ماه در سلول تاریک انفرادی عمال استبداد گرفتار شده بود نقل می کرد که من برای تشخیص وقت نماز هیچ وسیله ای نداشتم جز اینکه به هنگامی که نهار می آوردند نماز ظهر و عصر می خواندم و به هنگامی که شام می آوردند،نماز مغرب و عشا و نماز صبح را نیز معمولا همراه آوردن صبحانه می خواندم!برای اینکه روزها را بشمرم حساب وعده های غذا را در نظر می گرفتم،هر سه وعده غذا را یک روز حساب می کردم! اما نمی دانم چه شد هنگامی که از زندان بیرون آمدم حساب من با حساب مردم

ص :230

در خارج تفاوت پیدا کرده بود!

آن چیزی جز آتش نمی تواند باشد.

بنا بر این هر دو گروه فوق یعنی آنها که ایمان به مبدء یا ایمان به معاد ندارند،مسلما از نظر عمل آلوده خواهند بود و آینده هر دو گروه تاریک است.

این دو آیه بار دیگر این حقیقت را تاکید می کند که برای اصلاح یک جامعه و نجات آن از آتش ظلم و فساد،تقویت پایه های ایمان به"خدا"و"معاد" دو شرط ضروری و اساسی است چرا که بدون ایمان به خدا،احساس مسئولیت از وجود انسان برچیده می شود،و بدون توجه به معاد ترس از مجازات از میان خواهد رفت،و به این ترتیب این دو پایه اعتقادی پایه تمام اصلاحات اجتماعی است.

*** سپس اشاره به حال گروه دیگری می کند که نقطه مقابل این دو گروه می باشند و می گوید"کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند،خداوند به کمک ایمانشان آنها را هدایت می کند"( إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمٰانِهِمْ ).

این نور هدایت الهی که از نور ایمانشان سرچشمه می گیرد،تمام افق زندگانی آنها را روشن می سازد،در پرتو این نور آن چنان روشن بینی پیدا می کنند که جار و جنجالهای مکتبهای مادی،و وسوسه های شیطانی،و زرق و برقهای گناه،و زر و زور،فکر آنها را نمی دزدد،و از راه به بیراهه گام نمی نهند.

این حال دنیای آنها"و در جهان دیگر خداوند در باغهای پر نعمت بهشت قصرهایی به آنها می بخشد که از زیر آنها نهرهای آب جریان دارد"( تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهٰارُ فِی جَنّٰاتِ النَّعِیمِ ).

*** آنها در محیطی مملو از صلح و صفا و عشق به پروردگار و انواع نعمتها به

ص :233

سر می برند.

هر زمان که جذبه ذات و صفات خدا وجودشان را روشن می سازد،"می گویند پروردگارا منزه و پاک از هر گونه عیب و نقصی"(دعویهم فِیهٰا سُبْحٰانَکَ اللّٰهُمَّ ) و هر زمان به یکدیگر می رسند سخن از صلح و صفا می گویند"و تحیتشان آنجا سلام است"( وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیهٰا سَلاٰمٌ ).

و سرانجام هر گاه از نعمتهای گوناگون خداوند در آنجا بهره می گیرند به شکر پرداخته و می گویند:"حمد و سپاس مخصوص خداوندی است که پروردگار عالمیان است"( وَ آخِرُ دَعْوٰاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ ).

***

در پیشاپیش رو،و در طرف راستشان در حرکت است".

و در حدیثی از پیامبر ص می خوانیم:

ان المؤمن اذا خرج من قبره صور له عمله فی صورة حسنة فیقول له انا عملک فیکون له نورا و قائدا الی الجنة " (1):"هنگامی که مؤمن از قبر خود خارج میشود،اعمالش به صورت زیبایی نمایان می گردد و با او سخن می گوید که من اعمال توام و به صورت نوری در می آید که او را به سوی بهشت هدایت می کند"! 3-در آیات فوق تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهٰارُ آمده است،در حالی که در آیات دیگر قرآن" تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ "دیده می شود،و به تعبیر دیگر در موارد دیگر می خوانیم که از زیر درختان بهشت نهرها جریان دارد،اما در آیه فوق می خوانیم از زیر پای بهشتیان نهرها جاری است.

این تعبیر ممکن است اشاره به این باشد که حتی قصرهای بهشتیان بر روی نهرها بنا شده،که لطف و زیبایی فوق العاده ای به آنها می بخشد.

و یا اشاره به اینکه نهرهای بهشتی به فرمان آنها هستند و در قبضه قدرتشان می باشد،چنان که در سرگذشت فرعون می خوانیم که می گفت أَ لَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَ هٰذِهِ الْأَنْهٰارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِی :"آیا حکومت مصر در اختیار من نیست و این نهرها به فرمان من جریان ندارند" (2).

این احتمال نیز داده شده است که کلمه"تحت"به معنی"بین ایدی" باشد یعنی در مقابل آنها نهرهای آب جریان دارد.

4-جالب توجه اینکه در آخرین آیه مورد بحث اشاره به سه حالت و یا سه نعمت و لذت بزرگ بهشتیان شده است:

حالت نخست توجه به ذات پاک پروردگار و لذتی که از این توجه به آنها

ص :235

دست می دهد که قابل مقایسه با هیچ لذتی نیست.

حالت دوم لذتی است که بر اثر تماس داشتن با مؤمنان دیگر در آن محیط پر از صلح و تفاهم پیدا می شود که بعد از لذت توجه به خدا از همه چیز برتر است.

حالت سوم لذتی است که از انواع نعمتهای بهشتی به آنها دست می دهد و باز آنها را متوجه به خدا می سازد،و حمد و سپاس او را می گویند(دقت کنید).

و در پایان آیه می فرماید:"مجازاتشان همین بس که افرادی را که ایمان به رستاخیز و لقای ما ندارند به حال خود رها می کنیم تا در طغیانشان حیران و سرگردان شوند"،نه حق را از باطل بشناسند،و نه راه را از چاه( فَنَذَرُ الَّذِینَ لاٰ یَرْجُونَ لِقٰاءَنٰا فِی طُغْیٰانِهِمْ یَعْمَهُونَ ).

*** آن گاه اشاره به وجود نور توحید در فطرت و عمق روح آدمی کرده می گوید:

"هنگامی که به انسان زیانی می رسد،و دستش از همه جا کوتاه می شود،دست به سوی ما دراز می کند و ما را در همه حال در حالی که به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده است می خواند"( وَ إِذٰا مَسَّ الْإِنْسٰانَ الضُّرُّ دَعٰانٰا لِجَنْبِهِ أَوْ قٰاعِداً أَوْ قٰائِماً ) آری خاصیت مشکلات و حوادث دردناک،کنار رفتن حجابها از روی فطرت پاک آدمی است،در کوره حوادث تمام قشرهای سیاهی که روی این فطرت را پوشانده است می سوزد و از میان می رود،و برای مدتی،هر چند کوتاه درخشش این نور توحیدی آشکار می گردد.

سپس می گوید اما این افراد،چنان کم ظرفیت و بی خردند که"به مجرد اینکه بلا و ناراحتی آنها را بر طرف می سازیم،آن چنان در غفلت فرو می روند که گویا هرگز از ما تقاضایی نداشتند"و ما نیز به آنها کمکی نکردیم( فَلَمّٰا کَشَفْنٰا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنٰا إِلیٰ ضُرٍّ مَسَّهُ ) "آری این چنین اعمال مسرفان در نظرشان جلوه داده شده است"( کَذٰلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ ).

در اینکه چه کسی اعمال اینگونه افراد را در نظرشان جلوه و زینت می دهد، در ذیل آیه 122 سوره انعام جلد پنجم تفسیر نمونه صفحه 428 بحث کرده ایم و اجمال سخن این است که:

زینت دهنده خداوند است اما از این طریق که این خاصیت را در اعمال

ص :238

زشت و آلوده آفریده که هر قدر انسان به آنها بیشتر آلوده شود،بیشتر خو می گیرد و نه تنها قبح و زشتی آنها تدریجا از میان می رود بلکه کم کم به صورت عملی شایسته در نظرشان مجسم می گردد! و اما چرا در آیه فوق اینگونه افراد به عنوان"مسرف"(اسرافکار)معرفی شده اند به خاطر این است که چه اسرافی از این بالاتر که انسان مهمترین سرمایه وجود خود یعنی عمر و سلامت و جوانی و نیروها را بیهوده در راه فساد و گناه و عصیان و یا در مسیر بدست آوردن متاع بی ارزش و ناپایدار این دنیا به هدر دهد، و در برابر این سرمایه چیزی عائد او نشود.

آیا این کار اسراف نیست و چنین کسان مسرف محسوب نمی شوند.

***

و در مورد دیگر موجودی عجول( وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ عَجُولاً -اسراء-11).

و در جای دیگر کفور و کفران کننده( وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ کَفُوراً -اسراء-67).

و در مورد دیگر موجودی پرخاشگر( کٰانَ الْإِنْسٰانُ أَکْثَرَ شَیْءٍ جَدَلاً - کهف-54).

و در جای دیگر ظلوم و جهول( إِنَّهُ کٰانَ ظَلُوماً جَهُولاً -احزاب-72).

و در جای دیگر کفور مبین و کفران کننده آشکار( إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَکَفُورٌ مُبِینٌ -زخرف-19).

و در مورد دیگر موجودی کم ظرفیت و دمدمی مزاج که هنگام نعمت بخیل و به هنگامی بلا پر جزع است( إِنَّ الْإِنْسٰانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذٰا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذٰا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً -معارج-19 و 20 و 21).

و در جای دیگر مغرور حتی در برابر خدا( یٰا أَیُّهَا الْإِنْسٰانُ مٰا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ -انفطار-6).

و در مورد دیگر موجودی که به هنگام نعمت طغیان می کند( إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَیَطْغیٰ أَنْ رَآهُ اسْتَغْنیٰ -علق-6).

به این ترتیب می بینیم"انسان"در قرآن مجید به عنوان موجودی که دارای جنبه های منفی فراوان و نقطه های ضعف متعددی است معرفی شده است.

آیا این همان انسانی است که خدا او را در"احسن تقویم"و"بهترین ساختمان"،آفریده است؟( لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسٰانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ -تین-4).

و نیز آیا این همان انسانی است که خدا معلم او بوده و آنچه را نمی دانسته است به وی آموخته است( عَلَّمَ الْإِنْسٰانَ مٰا لَمْ یَعْلَمْ -علق-5).

و آیا این همان انسانی است که خدا بیان به او آموخته( خَلَقَ الْإِنْسٰانَ عَلَّمَهُ الْبَیٰانَ -رحمان-3).

و بالآخره آیا این همان انسانی است که خدا او را در مسیر پروردگار به

ص :240

سعی و تلاش واداشته( یٰا أَیُّهَا الْإِنْسٰانُ إِنَّکَ کٰادِحٌ إِلیٰ رَبِّکَ کَدْحاً -انشقاق-6).

باید دید اینها چه انسانی هستند که با آن همه کرامت و محبت الهی اینهمه نقاط ضعف و نارسایی از خود نشان می دهند؟! ظاهر این است که این بحثها همه مربوط به انسانهایی است که تحت تربیت رهبران الهی قرار نگرفته بلکه به صورت گیاهی خودرو پرورش یافته اند،نه معلمی و نه راهنمایی،و نه بیدار کننده ای داشته اند،شهواتشان آزاد و در میان هوسها غوطه ور هستند.

بدیهی است چنین انسانی نه تنها از امکانات فراوان و سرمایه های عظیم وجود خویش بهره نمی گیرد،بلکه با بکار انداختن آنها در مسیرهای انحرافی و غلط به صورت موجودی خطرناک و سرانجام ناتوان و بینوا در می آید.

و الا انسانی که با استفاده از وجود رهبران الهی و بکار گرفتن اندیشه و فکر و قرار گرفتن در مسیر حرکت تکاملی و حق و عدالت به مرحله"آدمیت"گام می نهد و شایسته نام"بنی آدم"می شود،بجایی می رسد که بجز خدا نمی بیند، آن چنان که قرآن می گوید وَ لَقَدْ کَرَّمْنٰا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْنٰاهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنٰاهُمْ مِنَ الطَّیِّبٰاتِ وَ فَضَّلْنٰاهُمْ عَلیٰ کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنٰا تَفْضِیلاً :

"ما آدمیزادگان را گرامی داشتیم و صفحه خشکی و دریا را جولانگاه آنها قرار دادیم و از روزیهای پاکیزه به او بخشیدیم و بر بسیاری از مخلوقات خود فضیلت و برتریش دادیم"(سوره اسراء آیه 70).

ص :241

در آیه بعد مطلب را صریحتر بیان می کند و می گوید:

"سپس شما را جانشین آنها در زمین قرار دادیم تا ببینیم چگونه عمل می کنید" ( ثُمَّ جَعَلْنٰاکُمْ خَلاٰئِفَ فِی الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ ).

***

شد،چرا که خدمت پیامبر ص آمدند و گفتند:آنچه در این قرآن در باره ترک عبادت بتهای بزرگ ما،لات و عزی و منات و هبل و همچنین مذمت از آنان وارد شده برای ما قابل تحمل نیست،اگر می خواهی از تو پیروی کنیم،قرآن دیگری بیاور که این ایراد در آن نباشد،! و یا حد اقل این گونه مطالب را در قرآن کنونی تغییر ده!آیات فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

دهم"( قُلْ مٰا یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقٰاءِ نَفْسِی ) (1).

سپس برای تاکید اضافه می کند"من فقط پیروی از چیزی می کنم که بر من وحی می شود"( إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّٰ مٰا یُوحیٰ إِلَیَّ ).

نه تنها نمی توانم تغییر و تبدیلی در این وحی آسمانی بدهم،بلکه"اگر کمترین تخلفی از فرمان پروردگارم بکنم،از مجازات آن روز بزرگ(رستاخیز) می ترسم"( إِنِّی أَخٰافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذٰابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ ).

*** در آیه بعد به دلیل این موضوع می پردازد و می گوید به آنها بگو:من کمترین اراده ای از خودم در باره این کتاب آسمانی ندارم"و اگر خدا می خواست این آیات را بر شما تلاوت نمی کردم و از آن آگاهتان نمی ساختم"( قُلْ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ مٰا تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ و لا ادریکم به).

به دلیل اینکه"سالها پیش از این در میان شما زندگی کردم"و هرگز این گونه سخنان را از من نشنیده اید،اگر آیات از ناحیه من بود لا بد در این مدت چهل سال از فکر من بر زبانم جاری می شد و حد اقل گوشه ای از آن را بعضی از من شنیده بودند( فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ ).

آیا مطلبی را به این روشنی درک نمی کنید( أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ ).

*** باز برای تاکید اضافه می کند که من به خوبی می دانم بدترین انواع ظلم و ستم آن است که کسی بر خدا افتراء ببندد،"چه کسی ستمکارتر است از کسی که دروغی را به خدا نسبت بدهد"( فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَریٰ عَلَی اللّٰهِ کَذِباً ).

ص :246

بنا بر این چگونه چنین گناه بزرگی را ممکن است من مرتکب بشوم.

"همچنین کار کسی که آیات الهی را تکذیب می کند،نیز بزرگترین ظلم و ستم است"( أَوْ کَذَّبَ بِآیٰاتِهِ ).

اگر شما از عظمت گناه تکذیب و انکار آیات حق بیخبرید من بی خبر نیستم، و به هر حال این کار شما جرم بزرگی است،و"مجرمان هرگز رستگار نخواهند شد" ( إِنَّهُ لاٰ یُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ ).

***

نوع فصاحت در تعبیر است که قرآن در نهایت فشردگی و اختصار،همه مسائل را بازگو می کند بدون یک جمله یا یک کلمه زائد و اضافی.

3-ممکن است گفته شود دلیلی که در آیات فوق بر نفی انتساب قرآن به شخص پیغمبر ص و اینکه حتما از ناحیه خدا است ذکر شده،قانع کننده نمی باشد چه لزومی دارد که اگر این کتاب مستند به پیامبر ص باشد،حتما باید نمونه آن را قبلا از او شنیده باشند.

اما پاسخ این سؤال با کمی دقت روشن است،زیرا طبق آنچه روانشناسان گفته اند نبوغ فکری و اکتشاف و ابداع مسائل تازه و نو ظهور در انسان معمولا از سن بیست سالگی شروع می شود،و حد اکثر به سی و پنج الی چهل سالگی می رسد،یعنی اگر انسان تا این تاریخ دست به ابتکار تازه ای نزند،بعد از آن غالبا امکان پذیر نیست این موضوع که امروز به عنوان یک کشف روانشناسی تلقی می شود مسلما در گذشته تا این حد روشن نبوده،ولی غالب مردم با هدایت فطرت به این موضوع توجه دارند که عادتا ممکن نیست انسان روش و مکتبی داشته و چهل سال در میان قوم و ملتی زندگی کند و مطلقا آن را بروز ندهد،قرآن نیز روی همین اصل تکیه می کند که چگونه تا این سن و سال ممکن بود پیامبر ص چنین افکاری داشته باشد و آن را مطلقا مکتوم دارد.

4-همانگونه که در ذیل آیه 21 سوره انعام اشاره کرده ایم در موارد زیادی از قرآن گروهی به عنوان ستمکارترین مردم(با تعبیر"اظلم")معرفی شده اند،و در ابتدا شاید به نظر برسد که اینها با هم تضاد دارد،زیرا هنگامی که یک دسته به عنوان ستمکارترین معرفی شود،دسته دیگر چگونه می تواند این عنوان را به خود بپذیرد.

در پاسخ این سؤال گفته ایم که همه این عناوین به یک عنوان باز می گردد و آن مساله شرک و کفر و عناد است،و افترا و تکذیب آیات الهی،در آیات مورد،بحث

ص :248

نیز از همین ریشه است(برای توضیح بیشتر به جلد پنجم صفحه 183 مراجعه فرمائید).

سپس به ادعای واهی بت پرستان پرداخته،می گوید"آنها می گویند:

این بتها شفیعان ما در پیشگاه خدا هستند"،یعنی می توانند از طریق شفاعت، منشا سود و زیانی شوند،هر چند مستقلا از خودشان کاری ساخته نباشد( وَ یَقُولُونَ هٰؤُلاٰءِ شُفَعٰاؤُنٰا عِنْدَ اللّٰهِ ).

اعتقاد به شفاعت بتها یکی از انگیزه های بت پرستی بود،و چنان که در تواریخ آمده هنگامی که"عمرو بن لحی"،بزرگ عرب،برای استفاده از آبهای معدنی شام و مداوای خویش به آن منطقه رفته بود،وضع بت پرستان نظر او را به خود جلب کرد،هنگامی که دلیل این پرستش را از آنها پرسید،به او گفتند این بتها سبب نزول باران،و حل مشکلات،و شفاعت در پیشگاه خدا هستند،او که یک مرد خرافی بود تحت تاثیر قرار گرفت و خواهش کرد بعضی از بتها را در اختیار او بگذارند تا به حجاز بیاورد،و به این طریق بت پرستی در میان مردم حجاز رواج یافت.

قرآن در پاسخ این پندار می گوید"آیا شما خداوند را به چیزی خبر می دهید که در آسمانها و زمین سراغ ندارد"( قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ اللّٰهَ بِمٰا لاٰ یَعْلَمُ فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ لاٰ فِی الْأَرْضِ ).

کنایه از اینکه اگر خدا چنین شفیعانی می داشت،در هر نقطه ای از زمین و آسمان که بودند،از وجودشان آگاه بود،زیرا وسعت علم خداوند چنان است که کوچکترین ذره ای در آسمان و زمین نیست،مگر اینکه از آنها آگاهی دارد.

و به تعبیر دیگر این درست به آن می ماند که به کسی بگویند تو چنین نماینده ای داری،و او در پاسخ بگوید من از وجود چنین نماینده ای خبر ندارم، و این بهترین دلیل بر نفی وجود او است،چرا که ممکن نیست کسی از وجود نماینده خود بی خبر باشد.

و در پایان آیه برای تاکید می فرماید:"خداوند منزه،و برتر است از

ص :250

شریکهایی که برای او می سازند"( سُبْحٰانَهُ وَ تَعٰالیٰ عَمّٰا یُشْرِکُونَ ).

(در باره شفاعت به طور مشروح در جلد اول صفحه 163 و جلد دوم صفحه 196 بحث شده است).

در اینجا ممکن بود این سؤال پیش بیاید که چرا خداوند این اختلاف را از طریق مجازات سریع مشرکان بر نمی چیند؟تا بار دیگر همه جامعه انسانی موحد شوند.

قرآن بلافاصله برای پاسخ به این سؤال اضافه می کند،"اگر فرمان سابق الهی دائر بر آزادی بشر در مسیر هدایت که رمز تکامل و پیشرفت او است نبود، خداوند به زودی در میان آنها در آنچه اختلاف داشتند داوری می کرد"،و مشرکان و منحرفان را به کیفر می رسانید( وَ لَوْ لاٰ کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ فِیمٰا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ ).

بنا بر این،"کلمه"در آیه فوق اشاره به سنت و فرمان آفرینش دائر به آزادی انسانها است که از آغاز چنین بوده است،چه اینکه اگر منحرفان و مشرکان بلافاصله مجازات شوند،ایمان موحدان تقریبا جنبه اضطراری و اجباری پیدا می کند و حتما از روی ترس و وحشت خواهد بود،و چنین ایمانی نه مایه افتخار است،و نه دلیل بر تکامل،خداوند این داوری و کیفر را بیشتر برای سرای دیگر گذاشته است تا نیکوکاران و پاکان آزادانه راه خود را انتخاب کنند.

إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ

).

شما در انتظار مجازات الهی باشید،و من هم در انتظار پیروزیم!؟ و یا اینکه شما در انتظار آمدن چنین معجزاتی باشید،و من هم در انتظار مجازات شما افراد لجوجم! ***

و یا حد اقل آیاتی که اشاره به نفی بت پرستی است تغییر دهد! ثالثا-طبق اصل مسلمی که در تفسیر آیات داریم"القرآن یفسر بعضه بعضا":آیات قرآن یکدیگر را تفسیر می کنند ما می توانیم از آیاتی مانند آیات 90-94 سوره اسراء به خوبی بفهمیم که این بت پرستان لجوج طالب معجزه برای هدایت نبودند لذا گاهی می گفتند ما به تو ایمان نمی آوریم تا چشمه هایی از این زمین خشکیده بیرون بیاوری،دیگری می گفت اینهم کافی نیست باید قصری از طلا داشته باشی،دیگری می گفت اینهم برای ما قانع کننده نیست باید جلو چشم ما به آسمان پرواز کنی،سپس اضافه می کرد که پرواز به آسمان نیز کافی نیست مگر اینکه نامه ای از طرف خدا برای ما بیاوری!و از این گونه ترهات و لا طائلات.

از آنچه در بالا گفتیم روشن شد کسانی که خواسته اند این آیه فوق را دلیل بر نفی هر گونه معجزه،یا نفی معجزات غیر از قرآن بدانند،در اشتباهند (توضیح بیشتر در باره این موضوع را به خواست خدا ذیل آیه 59 از سوره اسراء خواهید خواند).

2-کلمه"غیب"در جمله" إِنَّمَا الْغَیْبُ لِلّٰهِ "ممکن است اشاره به این باشد که معجزه امری است مربوط به عالم غیب،و در اختیار من نیست و مخصوص خدا است.

و یا اشاره به این است که مصالح امور و اینکه در چه موردی حکمت ایجاب نزول معجزه را می کند جزء اسرار غیب است،و مخصوص خدا است،او هر مورد را که صلاح بداند،و طالب معجزه را جویای حقیقت ببیند،معجزه را نازل می کند،چرا که غیب و اسرار نهان مخصوص ذات پاک او است.

ولی تفسیر اول نزدیکتر به نظر می رسد.

ص :255

اما اینکه در آیه مورد بحث مصداق این مکر الهی چیست؟ظاهرا اشاره به همان مجازاتهای پروردگار است که بعضا در نهایت اختفا و بدون هیچ مقدمه و با سرعت هر چه تمامتر انجام می گیرد،حتی گاهی خود مجرمان را با دست خودشان مجازات می کند،بدیهی است که آن کس که از همه قادرتر،و بر دفع موانع و تهیه اسباب تواناتر است،نقشه های او نیز سریعتر خواهد بود.

و به تعبیر دیگر او هر زمان اراده مجازات و تنبیه کسی کند بلافاصله تحقق می یابد،در حالی که دگران چنین نیستند.

سپس آنها را تهدید می کند که گمان نبرید این توطئه ها و نقشه ها فراموش می گردد،"فرستادگان ما،یعنی فرشتگان ثبت اعمال،تمام نقشه هایی را که برای خاموش کردن نور حق می کشید می نویسند"( إِنَّ رُسُلَنٰا یَکْتُبُونَ مٰا تَمْکُرُونَ ).

و باید خود را برای پاسخگویی و مجازات در سرای دیگر آماده کنید.

در باره ثبت اعمال،و فرشتگان مامور آن ذیل آیات مناسب بحث خواهیم کرد.

*** در آیه بعد دست به اعماق فطرت بشر انداخته و توحید فطری را برای آنها تشریح می کند که چگونه انسان در مشکلات بزرگ و به هنگام خطر،همه چیز را جز خدا فراموش می نماید،اما به محض اینکه بلا بر طرف شد،آتش خاموش گشت و مشکل حل گردید بار دیگر ستمگری را پیشه می کند و از خدا بیگانه می شود.

نخست می گوید:"او خدایی است که شما را در صحرا و دریا سیر می دهد" ( هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ ).

"تا هنگامی که در کشتی قرار می گیرید و بادهای موافق سرنشینان کشتی را آرام آرام به سوی مقصد حرکت می دهند و همه شادمان و خوشحالند"( حَتّٰی إِذٰا کُنْتُمْ فِی الْفُلْکِ وَ جَرَیْنَ بِهِمْ بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ وَ فَرِحُوا بِهٰا ).

ص :258

"اما ناگهان طوفان شدید و کوبنده ای می وزد،و امواج از هر سو به طرف آنها هجوم می آورد،آن چنان که مرگ را با چشم خود می بینند و دست از زندگانی می شویند"( جٰاءَتْهٰا رِیحٌ عٰاصِفٌ وَ جٰاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ کُلِّ مَکٰانٍ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ ).

درست در چنین موقعی به یاد خدا می افتند"و او را از روی اخلاص می خوانند و آئین خود را برای او از هر گونه شرک و بت پرستی خالص می کنند"! ( دَعَوُا اللّٰهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ ).

در این هنگام دست به دعا بر می دارند و می گویند:"خداوندا!اگر ما را از این مهلکه رهایی بخشی سپاسگزار تو خواهیم بود"نه ستم می کنیم و نه به غیر تو روی می آوریم( لَئِنْ أَنْجَیْتَنٰا مِنْ هٰذِهِ لَنَکُونَنَّ مِنَ الشّٰاکِرِینَ ).

*** "اما هنگامی که خدا آنها را رهایی می بخشد و به ساحل نجات می رسند شروع به ظلم و ستم در زمین می کنند"( فَلَمّٰا أَنْجٰاهُمْ إِذٰا هُمْ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ ).

ولی"ای مردم بدانید هر گونه ظلم و ستمی مرتکب شوید و هر انحرافی از حق پیدا کنید زیانش متوجه خود شما است"( یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ إِنَّمٰا بَغْیُکُمْ عَلیٰ أَنْفُسِکُمْ ).

آخرین کاری که می توانید انجام دهید این است که"چند روزی از متاع زندگی دنیا بهره مند شوید"( مَتٰاعَ الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا ) (1).

"سپس بازگشت شما به سوی ما است"( ثُمَّ إِلَیْنٰا مَرْجِعُکُمْ ).

"آن گاه ما شما را از آنچه انجام می دادید آگاه خواهیم ساخت

ص :259

"( فَنُنَبِّئُکُمْ بِمٰا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ).

***

ذکر شده است نه"سراء"(خوشی و مسرت)اشاره به اینکه هر گونه خوبی به انسان برسد از ناحیه خدا و رحمت بی پایان او است در حالی که بدیها اگر به عنوان درس عبرت نباشد از اثرات اعمال خود انسان می باشد.

3-در آغاز دومین آیه مورد بحث ضمیرها به صورت مخاطب ذکر شده، اما در اثناء آیه به صورت غائب در می آید،و مسلما این نکته ای دارد.

بعضی از مفسران گفته اند که این تغییر لحن آیه به خاطر آن است که وضع حال مشرکان را به هنگامی که گرفتار طوفان و بلا می شوند به عنوان درس عبرتی برای دیگران بیان کنند به همین دلیل آنها را غائب فرض کرده و بقیه را در حضور.

بعضی دیگر گفته اند نکته اش بی اعتنایی و تحقیر آنها است گویی نخست آنها را خداوند به حضور می پذیرد و مخاطب می سازد،سپس آنها را از خود دور کرده و رها می نماید.

این احتمال نیز وجود دارد که آیه به صورت یک ترسیم طبیعی از چگونگی وضع مردم باشد،تا آن زمان که در کشتی نشسته اند و از ساحل دور نشده اند در میان جمعند،و بنا بر این می توانند مخاطب باشند،اما هنگامی که کشتی آنها را از ساحل دور می کند و از چشمها تدریجا پنهان می شوند به صورت گروه غائبی در شمار می آیند و این یک ترسیم زنده از دو حالت مختلف آنها است.

4-جمله" أُحِیطَ بِهِمْ "به معنی این است که آنها از هر سو در احاطه امواج بلا قرار گرفته اند ولی در اینجا کنایه از هلاکت و نابودی است،که لازمه آن می باشد.

ص :261

از مقابل دیده های غافلان و طغیانگران کنار زند.

"زندگی دنیا همانند آبی است که از آسمان نازل کرده ایم"( إِنَّمٰا مَثَلُ الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا کَمٰاءٍ أَنْزَلْنٰاهُ مِنَ السَّمٰاءِ ).

این دانه های حیاتبخش باران بر سرزمینهای آماده می ریزند،"و به وسیله آن گیاهان گوناگون که بعضی قابل استفاده برای انسانها،و بعضی برای حیوانات است،می رویند"( فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبٰاتُ الْأَرْضِ مِمّٰا یَأْکُلُ النّٰاسُ وَ الْأَنْعٰامُ ).

این گیاهان علاوه بر خاصیت های غذایی که برای موجودات زنده دارند سطح زمین را می پوشانند و آن را زینت می بخشند،تا آنجا که"زمین بهترین زیبایی خود را در پرتو آن پیدا کرده و تزیین می شود"( حَتّٰی إِذٰا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَهٰا وَ ازَّیَّنَتْ ).

در این هنگام شکوفه ها،شاخساران را زینت داده و گلها می خندند، و گیاهان در پرتو نور آفتاب می درخشند،و ساقه ها و شاخه ها همراه وزش باد در طربند،دانه های غذایی و میوه ها کم کم خود را نشان می دهند،و صحنه پر جوشی را از حیات و زندگی به تمام معنی کلمه مجسم می کنند،که دلها را پر از امید و چشمها را پر از شادی و سرور می سازند،آن چنان که"اهل زمین مطمئن می شوند،که می توانند از مواهب این گیاهان بهره گیرند"هم از میوه ها و هم از دانه های حیاتبخششان( وَ ظَنَّ أَهْلُهٰا أَنَّهُمْ قٰادِرُونَ عَلَیْهٰا ).

"اما ناگهان فرمان ما فرا می رسد(سرمای سخت و یا تگرگ شدید و یا طوفان درهم کوبنده ای بر آنها مسلط می گردد)و آنها را چنان درو می کنیم که گویا هرگز نبوده اند"!( أَتٰاهٰا أَمْرُنٰا لَیْلاً أَوْ نَهٰاراً فَجَعَلْنٰاهٰا حَصِیداً کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ ).

" لَمْ تَغْنَ "از ماده"غنا"به معنی اقامت کردن در مکانی است،بنا بر این جمله"لم تغن بالامس"یعنی"دیروز در این مکان نبوده است"و این کنایه از این است که چیزی به کلی از میان برود آن چنان که گویی هرگز وجود نداشته!

ص :263

در پایان آیه برای تاکید بیشتر می فرماید:"این چنین آیات خود را برای افرادی که تفکر می کند تشریح می کنیم"( کَذٰلِکَ نُفَصِّلُ الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ).

*** آنچه گفته شد ترسیم روشن و گویایی از زندگی زودگذر و فریبنده و پر زرق و برق دنیای مادی است که نه مقام و ثروتش قابل دوام است و نه جای امنیت و سلامت می باشد.

لذا در آیه بعد با یک جمله کوتاه اشاره به نقطه مقابل اینگونه زندگی کرده و می فرماید"خداوند به دار السلام،خانه صلح و سلامت و امنیت دعوت می کند"( وَ اللّٰهُ یَدْعُوا إِلیٰ دٰارِ السَّلاٰمِ ).

در آنجا که نه از این کشمکشهای غارتگران دنیای مادی خبری است، و نه از مزاحمتهای احمقانه ثروت اندوزان از خدا بیخبر،و نه جنگ و خونریزی و استعمار و استثمار،و تمام این مفاهیم در کلمه دٰارِ السَّلاٰمِ (خانه صلح و سلامت) جمع است.

و هر گاه زندگی در این دنیا نیز شکل توحیدی و رستاخیزی به خود گیرد آن هم تبدیل به"دار السلام"می شود،و از صورت آن"مزرعه بلا دیده طوفان زده" در می آید.

سپس اضافه می کند"خدا هر کس را بخواهد(و شایسته و لایق ببیند) به سوی راه مستقیم،همان راهی که به دار السلام و مرکز امن و امان منتهی می شود،دعوت می کند"( وَ یَهْدِی مَنْ یَشٰاءُ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ ).

***

موضوعاتی را که آغاز و انجامش،سالها طول می کشد در یک صحنه زودگذر و قابل مطالعه در برابر چشمان مردم مجسم می سازد.

بررسی تاریخ پر ماجرای عمر یک انسان یا یک نسل که گاهی یکصد سال طول می کشد برای افراد عادی کار آسانی نیست،اما هنگامی که صحنه ای همانند زندگی بسیاری از گیاهان که در چند ماه خلاصه می شود(از تولد و رشد و نمو و زیبایی و سپس نابودی)در مقابل او قرار دهند بسیار راحت می تواند چگونگی زندگی خود را در این آئینه شفاف ببیند.

درست این صحنه را در مقابل چشم خود مجسم کنید،باغی است پر از درخت و سبزه و گیاه که همگی به ثمر نشسته و غوغای حیات در سرتاسر آن نمایان است، اما در یک شب تاریک یا یک روز روشن ناگهان ابرهای سیاه آسمان را می پوشاند، رعد و برق و سپس طوفان و رگبارهای شدید و تگرگهای دانه درشت آن را از هر سو درهم می کوبد.

فردا که به دیدن آن باغ می آئیم درختان در هم شکسته،گیاهان از هم پاشیده و پژمرده،و همه چیز را در هم به روی خاک ریخته در مقابل خودمان مشاهده می کنیم آن چنان که باور نمی کنیم این همان باغ سرسبز خرمی است که دیروز بروی ما می خندید.

آری چنین است ماجرای زندگی انسانها مخصوصا در عصر و زمان ما که گاه یک زلزله یا یک جنگ چند ساعته چنان یک شهر آباد و خرم را در هم می کوبد که چیزی جز یک ویرانه با یک مشت اجساد قطعه قطعه شده باقی نمی گذارد.

وه چه غافلند مردمی که به چنین زندگی ناپایدار دل خوش کرده اند؟! در جمله" فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبٰاتُ الْأَرْضِ "باید توجه داشت که"اختلاط"در اصل آن چنان که"راغب"در"مفردات"گفته:به معنی جمع میان دو چیز یا بیشتر است،خواه مایع باشند یا جامد،و"اختلاط"اعم از"امتزاج"است(زیرا

ص :265

امتزاج معمولا در مایعات گفته می شود)بنا بر این معنی جمله چنین می شود که بوسیله آب باران،گیاهان از هر قسم به هم می آمیزند،گیاهانی که بدرد انسان می خورد یا مورد استفاده حیوانات است. (1).

جمله فوق اشاره ضمنی به این حقیقت نیز می کند که خداوند از آب باران که یک نوع و یک حقیقت بیشتر ندارد انواع و اقسام گیاهانی را می رویاند که نیازمندیهای مختلف انسانها و حیوانات را با مواد غذایی گوناگونشان تامین می کنند.

نیکوکاران تا هفتصد برابر و یا چند مقابل آن به میان آمده است.

نکته دیگر که در اینجا باید به آن توجه داشت این است که کاملا امکان دارد،که این اضافه در جهان دیگر مرتبا افزایش یابد،یعنی هر روز موهبت و لطف تازه ای از ناحیه خداوند به آنها ارزانی داشته شود و این در واقع نشان می دهد که زندگی جهان دیگر یک نواخت نیست و به سوی تکامل در یک شکل نامحدود پیش می رود.

روایاتی که از پیامبر ص در تفسیر این آیه نقل کرده اند که منظور از "زیادة"توجه به جلوه ذات پاک پروردگار و استفاده از این موهبت بزرگ معنوی است ممکن است اشاره به همین نکته باشد.

در پاره ای از روایات که از ائمه اهل بیت نقل شده"زیاده"به نعمتهای دنیا تفسیر شده است که خداوند علاوه بر پاداش جهان دیگر نیکوکاران را از آن بهره مند می سازد.

ولی هیچ مانعی ندارد که کلمه"زیاده"در آیه فوق اشاره به همه این مواهب بوده باشد.

سپس اضافه می کند"نیکوکاران در آن روز چهره های درخشانی دارند و تاریکی و ذلت،صورت آنها را نمی پوشاند"( وَ لاٰ یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَ لاٰ ذِلَّةٌ ).

"یرهق"از ماده"رهق"به معنی پوشاندن قهری و اجباری است و"قتر" به معنی غبار و یا دود است.

و در پایان آیه می فرماید:"این گروه یاران بهشتند و جاودانه در آن خواهند ماند"( أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ ).

تعبیر به اصحاب اشاره به تناسبی است که میان روحیه این گروه و محیط بهشت وجود دارد.

ص :268

در آیه بعد سخن از دوزخیان به میان می آید که در نقطه مقابل گروه اولند می گوید"کسانی که مرتکب گناهان می شوند جزای بدی به مقدار عملشان دارند"( وَ الَّذِینَ کَسَبُوا السَّیِّئٰاتِ جَزٰاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثْلِهٰا ).

در اینجا سخنی از"زیاده"در کار نیست،چرا که در پاداش زیاده،فضل و رحمت است اما در کیفر،عدالت ایجاب می کند که ذره ای بیش از گناه نباشد.

ولی آنها به عکس گروه اول چهره هایی تاریک دارند"و ذلت،صورت آنها را می پوشاند"( وَ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ) (1).

ممکن است سؤال شود که عدالت ایجاب می کند بیش از گناهشان کیفر نبینند و این تاریکی چهره و گرد و غبار مذلت بر آن نشستن چیز اضافه ای است.

اما باید توجه داشت که این خاصیت و اثر عمل است که از درون جان انسان به بیرون منعکس می گردد،درست مثل این است که بگوئیم افراد شرابخوار باید تازیانه بخورند و در عین حال شراب انواع بیماریهای معده و قلب و کبد و اعصاب را ایجاد می کند.

به هر حال ممکن است بدکاران گمان کنند راه فرار و نجاتی خواهند داشت و یا بتها و مانند آنها می توانند برایشان شفاعت کنند اما جمله بعد صریحا می گوید که"هیچ کس و هیچ چیز نمی تواند آنها را از مجازات الهی دور نگه دارد" ( مٰا لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ عٰاصِمٍ ).

تاریکی چهره های آنها به اندازه ای زیاد است که"گویی پاره هایی از شب تاریک و ظلمانی،یکی پس از دیگری بر صورت آنها افکنده شده است"( کَأَنَّمٰا أُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً ).

"آنها اصحاب آتشند و جاودانه در آن می مانند"( أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ ).

ص :269

و محشور می کنیم"( وَ یَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ).

"سپس به مشرکان می گوئیم شما و معبودهایتان در جای خود باشید تا به حسابتان رسیدگی شود"( ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِینَ أَشْرَکُوا مَکٰانَکُمْ أَنْتُمْ و شرکائکم) (1).

جالب این است که در آیه فوق از"بتها"تعبیر به"شرکائکم"شده، یعنی "شریکهای شما"در حالی که مشرکان بتها را شریک خدا قرار داده بودند،نه شریک خودشان.

این تعبیر در حقیقت اشاره لطیفی به این نکته است که بتها در واقع شریک خدا نبودند و این اوهام و خیالات بت پرستان بود که این موقعیت را به آنان بخشید، یعنی آنها شریکان انتخابی شما هستند،و این درست به آن می ماند که کسی، معلم یا رئیس ناصالحی برای مدرسه ای انتخاب بکند،و کارهای نادرستی از او سرزند،ما به او می گوئیم بیا ببین این معلم تو و این رئیس تو چه کاری که نکرده است(در حالی که نه معلم و نه رئیس او است،بلکه معلم و رئیس مدرسه است ولی او انتخابشان کرده).

سپس اضافه می کند که"ما این دو گروه(معبودان و عابدان)را از یکدیگر جدا می کنیم"و از هر کدام جداگانه سؤال می نمائیم(همانگونه که در تمام دادگاهها این مساله معمول است که از هر کس جداگانه بازپرسی به عمل می آید).

از بت پرستان سؤال می کنیم به چه دلیل این بتها را شریک خدا قرار دادید و عبادت کردید؟و از معبودان نیز می پرسیم به چه سبب شما معبود واقع شدید

ص :271

و یا تن به این کار دادید؟( فَزَیَّلْنٰا بَیْنَهُمْ ) (1).

در این هنگام شریکانی را که آنها ساخته بودند،به سخن می آیند"و می گویند شما هرگز ما را پرستش نمی کردید"( وَ قٰالَ شُرَکٰاؤُهُمْ مٰا کُنْتُمْ إِیّٰانٰا تَعْبُدُونَ ).

شما در حقیقت هوی و هوسها و اوهام و خیالات خویش را می پرستیدید، نه ما را و از این گذشته این عبادت شما نسبت به ما نه به امر و فرمان ما بوده و نه به رضایت ما،و عبادتی که چنین باشد در حقیقت عبادت نیست.

*** سپس برای تاکید بیشتر می گویند"همین بس که خدا گواه میان ما و شما است که ما به هیچوجه از عبادت شما آگاه نبودیم"( فَکَفیٰ بِاللّٰهِ شَهِیداً بَیْنَنٰا وَ بَیْنَکُمْ إِنْ کُنّٰا عَنْ عِبٰادَتِکُمْ لَغٰافِلِینَ ) (2).

در اینکه منظور از بتها و شرکاء در آیه فوق چه معبودهایی است،و اینکه چگونه آنها چنین سخن می گویند در میان مفسران گفتگو است.

بعضی احتمال داده اند که منظور معبودهای انسانی و شیطانی و یا از فرشتگان است که دارای عقل و شعور و ادراکند،ولی با این حال خبر ندارند که گروهی آنها را پرستش می کنند،به خاطر اینکه یا در غیاب آنها چنین عبادتی صورت گرفته و یا پس از مرگ آنها(مانند انسانهایی که پس از مرگشان مورد پرستش قرار گرفته اند).

ص :272

بنا بر این سخن گفتن آنها کاملا طبیعی خواهد بود،و این آیه نظیر آیه 41 سوره سبا می باشد که می گوید: وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلاٰئِکَةِ أَ هٰؤُلاٰءِ إِیّٰاکُمْ کٰانُوا یَعْبُدُونَ :"آن روز که خداوند همه را جمع و محشور می کند سپس به فرشتگان می گوید:آیا این گروه شما را عبادت می کردند؟! احتمال دیگری که بسیاری از مفسران ذکر کرده اند این است که در آن روز خداوند حیات و شعور در بتها می آفریند آن چنان که بتوانند حقایق را بازگو کنند،و جمله بالا که از زبان بتها نقل شده که آنها خدا را به شهادت می طلبند که از عبادت عابدان خود غافل بودند،بیشتر تناسب با همین معنی دارد چرا که بتهای سنگی و چوبی اصلا چیزی نمی فهمند.

این احتمال را نیز می توانیم در تفسیر آیه بگوئیم که تمام معبودها را شامل می شود منتها معبودهایی که عقل و شعور دارند،به زبان خود حقیقت را بازگو می کنند،ولی معبودهایی که دارای عقل و شعور نیستند به زبان حال و از طریق منعکس ساختن آثار عمل سخن می گویند،درست مثل اینکه می گوئیم رنگ رخسار تو از سر درونت خبر می دهد،قرآن نیز در آیه 21 سوره فصلت می گوید که پوستهای انسان در عالم رستاخیز به سخن در می آیند و همچنین در سوره زلزال می گوید زمینهایی که انسان روی آنها زندگی داشته،حقایق را بازگو می کنند.

این مساله در عصر و زمان ما مساله پیچیده ای نیست جایی که یک نوار بی زبان تمام گفته های ما را روی خود ضبط و به هنگام لزوم بازگو می کند،تعجبی ندارد که بتها نیز واقعیات اعمال عبادت کنندگان خود را منعکس نمایند!.

*** به هر حال"در آن روز و در آن مکان و در آن حال-همانگونه که قرآن در آخرین آیه مورد بحث می گوید-"هر کس اعمال خویش را که قبلا انجام

ص :273

داده است می آزماید و نتیجه بلکه خود آن را می بیند"چه عبادت کنندگان و چه معبودهای گمراهی که مردم را به عبادت خویش دعوت کردند،چه مشرکان و چه مؤمنان از هر گروه و از هر قبیل( هُنٰالِکَ تَبْلُوا کُلُّ نَفْسٍ مٰا أَسْلَفَتْ ).

"و در آن روز همگی به سوی اللّٰه که مولی و سرپرست حقیقی آنان است باز می گردند"و دادگاه محشر نشان می دهد که تنها حکومت به فرمان او است ( وَ رُدُّوا إِلَی اللّٰهِ مَوْلاٰهُمُ الْحَقِّ ).

"و سرانجام تمام بتها و معبودهای ساختگی که به دروغ آنها را شریک خدا قرار داده بودند،گم و محو و نابود می شوند( وَ ضَلَّ عَنْهُمْ مٰا کٰانُوا یَفْتَرُونَ ).

چرا که آنجا عرصه ظهور و بروز تمام اسرار مکتوم بندگان است و هیچ حقیقتی نمی ماند مگر اینکه خود را آشکار می سازد اصولا در آنجا موقفها و مقاماتی است که نه نیاز به سؤال دارد،نه جدال و گفتگو،بلکه تنها وضع حال حکایت از همه چیز می کند و نیازی به مقال نیست!

ص :274

چه کسی شما را از آسمان و زمین روزی می دهد؟"( قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ ).

"رزق"به معنی عطا و بخشش مستمر است،و از آنجا که بخشنده تمام مواهب در حقیقت خدا است،"رازق"و"رزاق"به معنی حقیقی تنها بر او اطلاق می شود، و اگر این کلمه در غیر مورد او به کار رود،بدون شک جنبه مجازی دارد،همانند آیه 233 سوره بقره که در زمینه زنان شیرده می گوید وَ عَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ (پدران موظفند زنانی را که فرزندانشان را شیر می دهند بطور شایسته روزی دهند و لباس بپوشانند".

این نکته نیز لازم به یادآوری است که بیشتر روزیهای انسان از آسمان است،باران حیاتبخش از آسمان می بارد،و هوا که مورد نیاز همه موجودات زنده است نیز بر فراز زمین قرار گرفته،و از همه مهمتر نور آفتاب که بدون آن هیچ موجود زنده و هیچگونه حرکت و جنبشی در سرتاسر زمین وجود نخواهد داشت از آسمان است،و حتی حیوانات اعماق دریاها از پرتو نور آفتاب زنده اند زیرا می دانیم غذای بسیاری از آنها گیاهان بسیار کوچکی است که در لابلای امواج در سطح اقیانوس در برابر تابش نور آفتاب رشد و نمو می کند،و قسمت دیگری از آن حیوانات از گوشت دیگر حیوانات دریا که وسیله آن گیاهان تغذیه شده اند استفاده می کنند.

ولی زمین تنها به وسیله مواد غذایی خود ریشه گیاهان را تغذیه می کند و شاید به همین دلیل است که در آیه فوق نخست سخن از ارزاق آسمان و سپس ارزاق زمین به میان آمده است(به تفاوت درجه اهمیت) سپس به دو قسمت از مهمترین حواس انسان که بدون آن دو،کسب علم و دانش برای بشر امکان پذیر نیست اشاره کرده می گوید:"و بگو چه کسی است که مالک و خالق گوش و چشم و قدرت دهنده این دو حس آدمی است"؟( أَمَّنْ

ص :276

یَمْلِکُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصٰارَ

).

در واقع در این آیه نخست به نعمتهای مادی،و بعد به مواهب و روزیهای معنوی که بدون آنها نعمتهای مادی فاقد هدف و محتوا است اشاره شده.

کلمه"سمع"مفرد(و به معنی گوش)و ابصار جمع"بصر"به معنی بینایی و چشم است،و در اینجا این سؤال پیش می آید که چرا"سمع"در همه جا در قرآن مفرد ذکر شده و اما"بصر"گاهی به صورت جمع و گاهی به صورت مفرد آمده؟،پاسخ این سؤال را در جلد اول صفحه 56 ذکر کرده ایم.

بعد از دو پدیده مرگ و حیات که عجیب ترین پدیده های عالم آفرینش است سخن به میان آورده،می گوید"و چه کسی زنده را از مرده و مرده را از زنده خارج می کند"؟( وَ مَنْ یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ یُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ ).

این همان موضوعی است که تا کنون عقل دانشمندان و علمای علوم طبیعی و زیست شناسان در آن حیران مانده است که چگونه موجود زنده از موجود بی جان به وجود آمده است؟آیا چنین چیزی که تلاش و کوشش مداوم دانشمندان تا کنون در آن به جایی نرسیده است می تواند یک امری ساده و وابسته به تصادف و حوادث رهبری نشده و بدون برنامه و هدف طبیعت بوده باشد؟بدون شک پدیده پیچیده و ظریف و اسرار آمیز حیات نیازمند به علم و قدرت فوق العاده و عقل کلی است.

او نه تنها در آغاز موجود زنده را از موجودات بی جان زمین آفریده است بلکه علاوه بر این سنت او بر این قرار گرفته که حیات نیز جاودانی نباشد و به همین جهت مرگ را در دل حیات آفریده،تا از این طریق میدان را برای دگرگونیها و تکامل باز گذارد.

در تفسیر آیه فوق این احتمال نیز داده شده که علاوه بر مرگ و حیات مادی مرگ و حیات معنوی را نیز شامل می شود،زیرا انسانهای هوشمند و پاکدامن

ص :277

و با ایمان را می بینیم که گاهی از پدر و مادری آلوده و بی ایمان و گمراه متولد می شوند،عکس آن نیز مشاهده شده است که بر خلاف قانون وراثت انسانهای بی ارزش و مرده از پدر و مادر ارزشمندی به وجود آمده اند (1).

البته مانعی ندارد که آیه فوق اشاره به هر دو قسمت باشد زیرا هر دو از عجائب آفرینش و از پدیده های اعجاب انگیز جهانند و روشنگر این حقیقتند که علاوه بر عوامل طبیعی،دست قدرت آفریدگار عالم و حکیمی در کار است.

(در جلد پنجم صفحه 356 ذیل آیه 95 سوره انعام توضیحات دیگری نیز در این باره داده ایم).

بعد اضافه می کند:"چه کسی است که امور این جهان را تدبیر می کند"؟ ( وَ مَنْ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ ).

در حقیقت نخست سخن از آفرینش مواهب،سپس سخن از حافظ و نگهبان و مدبر آنها است.

بعد از آنکه قرآن این سؤالات سه گانه را مطرح می کند بلافاصله می گوید:

"آنها بزودی در پاسخ خواهند گفت:اللّٰه".

از این جمله به خوبی استفاده می شود که حتی مشرکان و بت پرستان عصر جاهلیت خالق و رازق و حیاتبخش و مدبر امور جهان هستی را خدا می دانستند، و این حقیقت را از طریق عقل و هم از راه فطرت در یافته بودند که این نظام حساب شده جهان نمی تواند مولود بی نظمی و یا مخلوق بتها باشد.

و در آخر آیه به پیامبر ص دستور می دهد:"به آنها بگو آیا با این حال تقوا را پیشه نمی کنید"( فَقُلْ أَ فَلاٰ تَتَّقُونَ ).

تنها کسی شایسته عبادت و پرستش است که آفرینش و تدبیر جهان به دست

ص :278

او است،اگر عبادت به خاطر شایستگی و عظمت ذات معبود باشد،این شایستگی و عظمت تنها در خدا است،و اگر برای این باشد که می تواند سرچشمه سود و زیان گردد این نیز مخصوص خدا است.

*** پس از آنکه نمونه هایی از آثار عظمت و تدبیر خداوند را در آسمان و زمین بیان کرد و و جدان و عقل مخالفان را به داوری طلبید و آنها به آن معترف گردیدند، در آیه بعد با لحنی قاطع می فرماید:"این است اللّٰه،پروردگار بر حق شما"! ( فَذٰلِکُمُ اللّٰهُ رَبُّکُمُ الْحَقُّ ).

نه بتها،و نه سایر موجوداتی را که شریک خداوند در عبودیت قرار داده اید و در برابر آنها سجده و تعظیم می کنید.

آنها چگونه می توانند شایسته عبودیت باشند در حالی که نه فقط نمی توانند در آفرینش و تدبیر جهان شرکت کنند،بلکه خودشان سر تا پا نیاز و احتیاجند.

سپس نتیجه گیری می کند"اکنون که حق را بروشنی شناختید،آیا بعد از حق چیزی جز ضلال و گمراهی وجود دارد؟"( فَمٰا ذٰا بَعْدَ الْحَقِّ إِلاَّ الضَّلاٰلُ ).

با این حال چگونه از عبادت و پرستش خدا روی می گردانید،با اینکه می دانید معبود حقی جز او نیست"؟!( فَأَنّٰی تُصْرَفُونَ ).

این آیه در حقیقت یک راه منطقی روشن را برای شناخت باطل و ترک آن پیشنهاد می کند،و آن اینکه نخست باید از طریق و جدان و عقل برای شناخت حق گام برداشت،هنگامی که حق شناخته شد،هر چه غیر آن و مخالف آن است باطل و گمراهی است،و باید کنار گذاشته شود.

*** و در آخرین آیه برای بیان این نکته که چرا آنها با وضوح مطلب و روشنایی حق به دنبال آن نمی روند می گوید:"اینگونه فرمان خدا در باره این افراد که

ص :279

از روی علم و عمد و بر خلاف عقل و و جدان سر از اطاعت پیچیده اند صادر شده که آنها ایمان نیاورند"( کَذٰلِکَ حَقَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ فَسَقُوا أَنَّهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ ) (1).

در واقع این خاصیت اعمال نادرست و مستمر آنها است که قلبشان را چنان تاریک و روحشان را چنان آلوده می کند که با وضوح و روشنی حق آن را نمی بینند و به بیراهه می روند.

بنا بر این آیه فوق هیچگونه دلالت بر مساله جبر ندارد،بلکه اشاره به آثار اعمال خود انسان می باشد ولی شک نیست که این اعمال چنان خاصیتی را به فرمان خدا دارد.

درست مثل این است که به کسی بگوئیم صد بار به تو گفتیم گرد مواد مخدر و مشروبات الکلی مگرد،اکنون که گوش ندادی و شدیدا معتاد شدی،محکوم به این هستی که مدتها در بدبختی بمانی.

ص :280

و در نخستین آیه به پیامبر ص دستور می دهد"به آنها بگو آیا هیچیک از این معبودهایی که شما شریک خدا قرار داده اید می تواند آفرینش را ایجاد کند و سپس باز گرداند"( قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکٰائِکُمْ مَنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ).

بعد اضافه می کند"بگو خداوند آفرینش را آغاز کرده و سپس باز می گرداند" ( قُلِ اللّٰهُ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ ).

"با اینحال چرا از حق روی می گردانید و در بیراهه سرگردان می شوید" ( فَأَنّٰی تُؤْفَکُونَ ).

در اینجا دو سؤال پیش می آید نخست اینکه مشرکان عرب غالبا اعتقاد به معاد مخصوصا به شکلی که قرآن می گوید نداشتند با اینحال چگونه قرآن از آنها اعتراف می خواهد.

دیگر اینکه در آیه قبل سخن از اعتراف مشرکان بود ولی در اینجا به پیامبر ص دستور می دهد،که تو اعتراف به این واقعیت کن!این تفاوت تعبیر برای چیست؟ اما با توجه به یک نکته جواب هر دو سؤال روشن می شود و آن اینکه:

گر چه مشرکان به معاد(معاد جسمانی)عقیده نداشتند ولی همین اندازه که معتقد بودند آغاز آفرینش از خدا است برای پذیرش معاد کافی است چرا که هر کس آغاز را انجام داده قادر به اعاده آن نیز هست بنا بر این اعتقاد به مبدء با کمی دقت معاد را اثبات می کند.

و از اینجا روشن می شود که چرا به جای مشرکان،پیامبر ص اعتراف به این واقعیت می کند،زیرا گر چه ایمان به معاد از لوازم ایمان به مبدء است، اما چون آنها توجه به این ملازمه نداشتند،طرز تعبیر عوض شده و پیامبر ص به جای آنها اعتراف می کند.

***

ص :282

بار دیگر به پیامبر ص دستور می دهد"به آنها بگو آیا هیچیک از معبودهای ساختگی شما هدایت به سوی حق می کنند"؟( قُلْ هَلْ مِنْ شُرَکٰائِکُمْ مَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ ).

زیرا معبود باید رهبر عبادت کنندگان خود باشد،آن هم رهبری به سوی حق،در حالی که معبودهای مشرکان اعم از بتهای بی جان و جاندار هیچکدام قادر نیستند بدون هدایت الهی کسی را به سوی حق رهنمون گردند،چون هدایت به سوی حق نیاز به مقام عصمت و مصونیت از خطا و اشتباه دارد و این بدون رهبری و حمایت خداوند ممکن نیست.

لذا بلافاصله اضافه می کند:"بگو تنها خداوند هدایت به سوی حق می کند" ( قُلِ اللّٰهُ یَهْدِی لِلْحَقِّ ).

با این حال"آیا کسی که هدایت به سوی حق می کند شایسته تر برای پیروی است یا آن کس که خود هدایت نمی شود مگر آنکه هدایتش کنند"( أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لاٰ یَهِدِّی إِلاّٰ أَنْ یُهْدیٰ ) (1).

و در پایان آیه با بیانی توبیخ آمیز و سرزنش بار می گوید:"شما را چه می شود؟چگونه قضاوت می کنید"؟( فَمٰا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ ).

*** و در آخرین آیه اشاره به سرچشمه و عامل اصلی انحرافات آنها کرده می گوید:"اکثر آنها جز از پندار و گمان پیروی نمی کنند،در حالی که گمان و پندار هرگز انسان را بی نیاز از حق نمی کند و به حق نمی رساند" ( وَ مٰا یَتَّبِعُ أَکْثَرُهُمْ إِلاّٰ ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لاٰ یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً ).

سرانجام با لحنی تهدید آمیز نسبت به این گونه افرادی که تابع هیچ منطق

ص :283

و حسابی نیستند می فرماید:"خداوند به آنچه آنها انجام می دهند عالم است" ( إِنَّ اللّٰهَ عَلِیمٌ بِمٰا یَفْعَلُونَ ).

***

3-در آخرین آیه مورد بحث خواندیم که اکثر بت پرستان و مشرکان دنبال گمان و پندار خویشند،در اینجا این سؤال پیش می آید که چرا نفرموده است همه آنها،زیرا می دانیم تمام بت پرستان در این پندار باطل شریکند که بتها را معبودهای به حق و مالکان نفع و ضرر و شفیعان درگاه خدا می پندارند، و به همین جهت بعضی ناچار شده اند که کلمه اکثر را به معنی تمام تفسیر کنند و معتقدند که این کلمه گاهی به معنی تمام آمده است.

ولی این پاسخ چندان قابل ملاحظه نیست و بهتر این است که بگوئیم بت پرستان دو گروهند یک گروه که اکثریت را تشکیل می دهند افرادی خرافی و نادان و بیخبرند و تحت تاثیر پندارهای غلطی قرار گرفته و بتها را برای پرستش برگزیده اند،اما گروه دیگری که اقلیت را تشکیل می دهند رهبران سیاه دل و آگاهی هستند که با علم و اطلاع از بی اساس بودن بت پرستی برای حفظ منافع خویش،مردم را به سوی بتها دعوت می کنند،و به همین دلیل خداوند تنها به گروه اول پاسخ می گوید چرا که قابل هدایتند و اما گروه دوم را که آگاهانه این راه غلط را می پیمایند مطلقا مورد اعتنا قرار نداده است.

4-گروهی از علمای اصول،آیه فوق و مانند آن را دلیل بر آن می دانند که ظن و گمان به هیچوجه،حجت و سند نمی تواند باشد و تنها دلائل قطعی است که می تواند مورد اعتماد قرار گیرد.

اما گروهی دیگر با توجه به اینکه در میان دلائل فقهی،دلائل ظنی فراوان داریم(مانند حجت بودن ظواهر الفاظ و شهادت دو شاهد عادل و یا خبر واحد ثقه و امثال آن)می گویند آیه فوق دلیل بر این است که قاعده اصلی در مساله ظن،عدم حجیت است،مگر اینکه با دلیل قطعی حجت بودن آن ثابت گردد مانند چند مثال بالا.

ولی انصاف این است که آیه فوق تنها سخن از پندارهای بی اساس و گمانهای

ص :285

بی پایه و خرافی مانند گمان و پندار بت پرستان می گوید،و کار به ظن و گمان قابل اعتمادی که در میان عقلا موجود است ندارد،بنا بر این آیه فوق و آیات مشابه آن در مساله عدم حجیت ظن به هیچوجه قابل استناد نیست(دقت کنید)

و از اینجا روشن می شود کسانی که این گونه آیات قرآن را دلیل بر عدم تحریف تورات و انجیل گرفته اند در اشتباهند زیرا قرآن مندرجات این کتب را که در عصر نزول قرآن وجود داشتند،تصدیق نمی کند بلکه نشانه هایی که از پیامبر ص و قرآن در این کتب بوده مورد تایید قرار داده است(دقت کنید) در این زمینه توضیحات بیشتری در جلد اول تفسیر نمونه ذیل آیه 41 سوره بقره بیان گردید.

سپس دلیل دیگری بر اصالت این وحی آسمانی ذکر کرده می گوید:"در این قرآن شرح کتب اصیل انبیاء پیشین و بیان احکام اساسی و عقائد اصولی آنها است و به همین دلیل شکی در آن نیست که از طرف پروردگار عالمیان است" ( وَ تَفْصِیلَ الْکِتٰابِ لاٰ رَیْبَ فِیهِ مِنْ رَبِّ الْعٰالَمِینَ ).

و به تعبیر دیگر هیچگونه تضادی با برنامه انبیا گذشته ندارد،بلکه تکامل آن تعلیمات و برنامه ها در آن دیده می شود،و اگر این قرآن مجعول بود حتما مخالف و مباین آنها بود.

و از اینجا می دانیم که در اصول مسائل چه در عقائد دینی و چه در برنامه های اجتماعی،و حفظ حقوق،و مبارزه با جهل،و دعوت به حق و عدالت و همچنین زنده کردن ارزشهای اخلاقی و مانند اینها هیچگونه اختلافی در میان کتب آسمانی نیست جز اینکه هر کتابی که بعدا نازل شده،در سطحی بالاتر و کاملتر بوده، همچون سطوح مختلف تعلیمات در دبستان و دبیرستان و دانشگاه،تا به کتاب نهایی که مخصوص دوران پایان تحصیل دینی امتها است یعنی قرآن رسیده است.

شک نیست که در جزئیات احکام و شاخ و برگها تفاوت در میان ادیان و مذاهب آسمانی وجود دارد ولی سخن از اصول اساسی آنها است که همه جا هماهنگ است.

***

ص :288

در آیه بعد دلیل سومی بر اصالت قرآن ذکر کرده می گوید:"آنها می گویند این قرآن را پیامبر ص به دروغ به خدا نسبت داده،به آنها بگو اگر راست می گوئید شما هم مثل یک سوره از آن را بیاورید،و از هر کس می توانید غیر از خدا برای همکاری دعوت کنید"(ولی هرگز توانایی بر این کار را نخواهید داشت،به همین دلیل ثابت می شود که این وحی آسمانی است)( أَمْ یَقُولُونَ افْتَرٰاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ ).

این آیه از جمله آیاتی است که با صراحت اعجاز قرآن را بیان می کند نه تنها همه قرآن را بلکه حتی اعجاز یک سوره را،و از همه جهانیان بدون استثناء دعوت می کند که اگر معتقدید این آیات از طرف خدا نیست همانند آن و یا لا اقل همانند یک سوره آن را بیاورید.

و همانگونه که در جلد اول در ذیل آیه 23 سوره بقره بیان کردیم،در آیات قرآن گاهی"تحدی"یعنی دعوت به مبارزه نسبت به مجموع قرآن و گاهی به ده سوره و گاهی به یک سوره شده است و این نشان می دهد که جزء و کل قرآن همه اعجاز است.

و از آنجا که سوره معینی ذکر نشده هر سوره از قرآن را نیز شامل می شود.

البته شک نیست که اعجاز قرآن منحصر به جنبه فصاحت و بلاغت و شیرینی بیان و رسایی تعبیرات-آن چنان که گروهی از قدمای مفسرین فکر کرده اند- نیست،بلکه علاوه بر اینها از نظر بیان معارف دینی،و علومی که تا آن روز شناخته نشده بود،و بیان احکام و قوانین،و ذکر تواریخ پیشین پیراسته از هر گونه خطا و خرافات،و عدم وجود تضاد و اختلاف در آن،نیز جنبه اعجاز دارد (1).

ص :289

فکری و علمی.

اما قرآن یک سخن گفتن طبیعی است و ناچار تابع سبک زیبا و بلیغ سخن گفتن بشر،و در نتیجه رعایت کوتاهی و بلندی آیات نیز به تناسب مفاهیم.

اما اگر قبول کنیم که این کلام در عین حال که یک کتاب است یک طبیعت نیز هست، باید این کوتاهی و بلندی بی حساب نباشد و طبق یک قاعده دقیق علمی از آیات کوتاه آغاز کند و یک نواخت و تصاعدی رو به آیات بلند رود،بر این اساس باید طول هر آیه ای کوتاه تر از آیه نازل شده سال بعد و بلندتر از آیه نازل شده سال پیش باشد،و اندازه این طولانی شدن اندازه های دقیق و حساب شده باشد،بنا بر این در طول 23 سال که وحی نازل می شده است،باید 23 طول معدل در آیات داشته باشیم! بر این قاعده می توانیم 23 ستون داشته باشیم که همه آیات بر حسب طول در این ستونها تقسیم بندی شود،حال از کجا می توانیم بفهمیم که این تقسیم بندیها درست است؟می دانیم که شان نزول بعضی از آیات قرآن معلوم است برخی را روایات تاریخی معین کرده و صریحا گفته که در چه سال نازل شده است،و برخی را از روی مفاهیم آن می توان تعیین کرد:مثلا آیاتی که احکامی چون تغییر قبله، حرمت شراب،وضع حجاب،زکاة و خمس را بیان می کند و آیاتی که از"هجرت" سخن می گویند سال تعیین این احکام معلوم است.

با شگفتی فوق العاده می بینیم که این آیات-که سال نزولشان معلوم است- درست در همان ستونهایی قرار می گیرند که در این جدول از نظر معدل طول آیات ویژه هر سال فرض شده اند!(دقت کنید).

آنچه جالب تر است پیدا شدن دو سه مورد استثنایی است.به این معنی که سوره"مائده"آخرین سوره بزرگ نازل شده است،در حالی که چند آیه از آن طبق فرمول،باید در سالهای اولیه نازل شده باشد.پس از تحقیق در متون تفاسیر و

ص :291

روایات اسلامی،اقوال مفسران معتبری را می یابیم که گفته اند این چند آیه در اوایل نازل شده،اما از نظر تدوین به دستور پیامبر در سوره"مائده"جای داده شده است به این طریق می توان سال نزول هر آیه را از روی این ملاک ریاضی تعیین کرد و قرآن را بر حسب سال نزول نیز تدوین نمود! چه سخنوری است در عالم که بتوان از روی طول عبارت،سال ادای هر جمله اش را معین کرد؟بخصوص که این متن کتابی نباشد که مثل یک اثر علمی یا ادبی نویسنده اش نشسته باشد و آن را در یک مدت معین،و پیوسته،نوشته،و بر زبانش رفته و بویژه کتابی نباشد که نویسنده اش در یک موضوع-یا حتی زمینه تعیین شده ای-تالیف کرده باشد،بلکه مسائل گوناگونی است که به تدریج بر حسب نیاز جامعه و در پاسخ به سؤالاتی که عنوان می شود،حوادث یا مسائلی که در مسیر مبارزه طولانی مطرح می شود،به وسیله رهبر بیان و سپس جمع آوری و تنظیم شده است (1).

***

سوی نیویورک می پیمودیم،مسافران کشتی 120 مرد و زن بود،و کسی در میان مسافران جز ما مسلمان نبود،روز جمعه به این فکر افتادیم که نماز جمعه را در قلب اقیانوس و بر روی کشتی انجام دهیم، و ما علاوه بر اقامه فریضه مذهبی مایل بودیم یک حماسه اسلامی در مقابل یک مبشر مسیحی که در داخل کشتی نیز دست از برنامه تبلیغاتی خود بر نمی داشت،بیافرینیم،بخصوص که او حتی مایل بود ما را هم به مسیحیت تبلیغ کند!.

ناخدای کشتی که یک نفر انگلیسی بود موافقت کرد که ما نماز جماعت را در صفحه کشتی تشکیل دهیم،و به کارکنان کشتی نیز که همه از مسلمانان آفریقا بودند نیز اجازه داده شد که با ما نماز بخوانند،و آنها از این جریان بسیار خوشحال شدند زیرا این نخستین باری بود که نماز جمعه بر روی کشتی انجام می گرفت! من(سید قطب)به خواندن خطبه نماز جمعه و امامت پرداختم و جالب اینکه مسافران غیر مسلمان اطراف ما حلقه زده بودند و با دقت مراقب انجام این فریضه اسلامی بودند.

پس از پایان نماز گروه زیادی از آنها نزد ما آمدند،و این موفقیت را به ما تبریک گفتند،ولی در میان این گروه خانمی بود که بعدا فهمیدیم یک زن مسیحی یوگسلاوی است که از جهنم"تیتو"و کمونیسم او،فرار کرده است!.

او فوق العاده تحت تاثیر نماز ما قرار گرفته بود به حدی که اشک از چشمانش سرازیر بود و قادر به کنترل خویشتن نبود.

او به زبان انگلیسی ساده و آمیخته با تاثر شدید و خضوع و خشوع خاصی سخن می گفت،و از جمله سخنانش این بود،بگوئید ببینم کشیش شما با چه لغتی سخن می گفت(او فکر می کرد که حتما باید کشیش یا یک مرد روحانی اقامه نماز کند آن چنان که در نزد مسیحیان است،ولی ما بزودی به او حالی کردیم که این برنامه

ص :293

اسلامی را هر مسلمان با ایمانی می تواند انجام دهد)و سرانجام به او گفتیم که ما با لغت عربی صحبت می کردیم.

ولی او گفت من هر چند یک کلمه از مطالب شما را نفهمیدم اما بوضوح دیدم که این کلمات آهنگ عجیبی داشت اما از این مهمتر مطلبی که نظر مرا فوق العاده بخود جلب کرد این بود که در لابلای خطبه امام شما جمله هایی وجود داشت که از بقیه ممتاز بود،آنها دارای آهنگ فوق العاده مؤثر و عمیقی بودند آن چنان که لرزه بر اندام من می انداخت یقینا این جمله ها مطالب دیگری بودند،فکر می کنم امام شما به هنگامی که این جمله ها را ادا می کرد مملو از روح القدس شده بود! ما کمی فکر کردیم و متوجه شدیم این جمله ها همان آیاتی از قرآن بود که من در اثناء خطبه و در نماز آنها را می خواندم،این موضوع ما را تکان داد و متوجه این نکته ساخت که آهنگ مخصوص قرآن آن چنان مؤثر است که حتی بانویی را که یک کلمه مفهوم آن را نمی فهمد تحت تاثیر شدید خود قرار می دهد (1)*** در آیه بعد اشاره به یکی از علل اساسی مخالفتهای مشرکان کرده،می گوید:

آنها قرآن را به خاطر اشکالات و ایرادهایی انکار نمی کردند"بلکه تکذیب و انکارشان به خاطر این بود که از محتوای آن آگاهی نداشتند"( بَلْ کَذَّبُوا بِمٰا لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ ).

در واقع عامل انکار عدم آگاهی و جهل آنها بود.

اما اینکه منظور از این جمله جهل در باره چه اموری بوده است،مفسران احتمالات متعددی داده اند که تمام آنها می تواند در آیه منظور بوده باشد از جمله:

جهل به معارف دینی و مبدء و معاد،همانگونه که قرآن از قول مشرکان در مورد معبود حقیقی(اللّٰه)نقل می کند که می گفتند: أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلٰهاً وٰاحِداً إِنَّ هٰذٰا لَشَیْءٌ عُجٰابٌ :"

ص :294

آیا خدایان ما را تبدیل به یک معبود کرده است این چیز عجیبی است"(سوره ص آیه 5)و یا در مورد معاد می گفتند: أَ إِذٰا کُنّٰا عِظٰاماً وَ رُفٰاتاً أَ إِنّٰا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ أَفْتَریٰ عَلَی اللّٰهِ کَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ :"آیا هنگامی که ما تبدیل به استخوان پوسیده شدیم بار دیگر به زندگی باز می گردیم، گوینده این سخن به خدا تهمت زده،یا مجنون است"(سجده-10).

در حقیقت آنها هیچگونه دلیلی بر نفی مبدء و معاد نداشتند و تنها جهل و بیخبری ناشی از خرافات و عادت به مذهب نیاکان سد راهشان بود.

و یا جهل به اسرار احکام.

جهل به مفهوم بعضی از آیات متشابه.

جهل به مفهوم حروف مقطعه.

و جهل به درسهای عبرت انگیزی که هدف نهایی ذکر تاریخ پیشینیان بوده است.

مجموع این جهالتها و بیخبریها،آنها را وادار به انکار و تکذیب می کرد.

در حالی که هنوز تاویل و تفسیر و واقعیت مسائل مجهول برای آنها روشن نشده بود"( وَ لَمّٰا یَأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ ).

"تاویل"در اصل لغت به معنی بازگشت دادن چیزی است،و بنا بر این هر کار یا سخنی به هدف نهایی برسد،می گوئیم تاویل آن آمده است،به همین دلیل بیان هدف اصلی یک اقدام،و یا تفسیر واقعی یک سخن،و یا تفسیر و نتیجه و پایان یک خواب،و یا تحقق یافتن واقعیت یک مطلب،همه اینها تاویل نامیده می شود(در این باره در جلد دوم صفحه 324 به طور مشروح سخن گفته ایم).

قرآن سپس اضافه می کند که این روش نادرست،منحصر به مشرکان عصر جاهلیت نیست بلکه"اقوام گمراه گذشته نیز به همین گرفتاری مبتلا بودند، آنها نیز بدون اینکه تحقیق در شناخت واقعیتها بکنند و یا انتظار برای تحقق

ص :295

آنها بکشند،حقایق را انکار و تکذیب می کردند"( کَذٰلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ ).

در آیات 113 و 118 سوره بقره نیز اشاره به وضع امتهای گذشته،از این نظر،آمده است.

در واقع همه آنها عذرشان،جهلشان بود،و بدبختیشان در عدم تحقیق و عدم جستجو و شناخت واقعیتها بود،در حالی که عقل و منطق حکم می کند که انسان چیزی را که نمی داند،هرگز انکار نکند،بلکه به جستجو و تحقیق بپردازد.

و در پایان آیه روی سخن را به پیامبر ص کرده می گوید"بنگر عاقبت کار این ستمکاران به کجا کشید"( فَانْظُرْ کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَةُ الظّٰالِمِینَ ).

یعنی اینها نیز به همان سرنوشت گرفتار خواهند شد.

*** در آخرین آیه مورد بحث اشاره به دو گروه عظیم مشرکان کرده و می گوید:

اینها همگی به این حال باقی نمی مانند بلکه"گروهی از آنان که روح حق طلبی در وجودشان نمرده است سرانجام به این قرآن ایمان می آورند،در حالی که گروهی دیگر هم چنان در جهل و لجاجت پا فشاری کرده و ایمان نخواهند آورد" ( وَ مِنْهُمْ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لاٰ یُؤْمِنُ بِهِ ).

روشن است که این گروه دوم،افراد فاسد و مفسدی هستند و به همین دلیل در پایان آیه می فرماید:"پروردگار تو مفسدان را بهتر می شناسد"( وَ رَبُّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِینَ ).

اشاره به اینکه افرادی که زیر بار حق نمی روند،افرادی هستند که شیرازه اجتماع را از هم گسیخته و در فاسد کردن نظام جامعه نقش مؤثری دارند.

***

ص :296

شما برای خودتان باشد"( وَ إِنْ کَذَّبُوکَ فَقُلْ لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ ).

"شما از آنچه من انجام می دهم بیزارید،و من هم از اعمال شما بیزارم" ( أَنْتُمْ بَرِیئُونَ مِمّٰا أَعْمَلُ وَ أَنَا بَرِیءٌ مِمّٰا تَعْمَلُونَ ).

این اعلام بیزاری و بی اعتنایی که توأم با اعتماد و ایمان قاطع به مکتب خویشتن است،اثر روانی خاصی،مخصوصا در منکران لجوج،دارد،و به آنها می فهماند که هیچ اصرار و اجباری در مورد قبول و پذیرش آنها نیست،آنها با عدم تسلیم در مقابل حق،خود را به محرومیت می کشانند و تنها به خویشتن ضرر می زنند.

نظیر این تعبیر در آیات دیگر قرآن نیز آمده است،همانگونه که در"سوره کافرون"می خوانیم لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ :"آئین شما برای خودتان آئین من هم برای خودم".

و از این بیان روشن می شود که محتوای اینگونه آیات هیچگونه منافاتی با دستور تبلیغ یا جهاد در برابر مشرکان ندارد،تا بخواهیم این آیات را منسوخ بدانیم،بلکه همانگونه که گفته شد این یک نوع مبارزه منطقی از طریق بی اعتنایی در برابر افراد لجوج و کینه توز است.

*** در دو آیه بعد اشاره به دلیل انحراف و عدم تسلیم آنها در برابر حق می کند و می گوید:"برای هدایت یک انسان تنها تعلیمات صحیح و آیات تکان دهنده و اعجاز آمیز و دلائل روشن کافی نیست،بلکه آمادگی و استعداد پذیرش و شایستگی برای قبول حق نیز لازم است،همانگونه که برای پرورش سبزه و گل تنها بذر آماده کافی نمی باشد،زمین مستعد نیز لازم است.

لذا نخست می گوید:"گروهی از آنها گوش به سوی تو فرا می دهند اما گویی کرند"( وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ ) (1).

ص :299

"با این حال که آنها گوش شنوایی ندارند،آیا تو می توانی صدای خود را به گوش کران برسانی هر چند درک نکنند"( أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ کٰانُوا لاٰ یَعْقِلُونَ ).

*** "و گروهی دیگر از آنان چشم به تو می دوزند و اعمال ترا می نگرند که هر یک نشانه ای از حقانیت و صدق گفتار تو را در بر دارد،اما گویی کورند و نابینا" ( وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْظُرُ إِلَیْکَ ) (1).

"آیا با این حال تو می توانی این نابینایان را هدایت کنی هر چند فاقد بصیرت باشند"( أَ فَأَنْتَ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ لَوْ کٰانُوا لاٰ یُبْصِرُونَ ).

*** ولی بدان و آنها نیز باید بدانند که این نارسایی فکر و عدم بصیرت و نابینایی از دیدن چهره حق و ناشنوایی در برابر گفتار خدا،چیزی نیست که با خود از مادر به این جهان آورده باشند،و خداوند به آنها ستمی کرده باشد،بلکه این خود آنها بوده اند که با اعمال نادرستشان و دشمنی و عصیان در برابر حق روح خود را تاریک و چشم بصیرت و گوش شنوایشان را از کار انداختند چرا که"خداوند به هیچ کس از مردم ستم نمی کند،ولی مردمند که به خویشتن ستم روا می دارند" ( إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَظْلِمُ النّٰاسَ شَیْئاً وَ لٰکِنَّ النّٰاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ ).

***

روشنی بر صدق گفتار و حقانیت دعوت تو است می نگرند ولی هیچکدام از این دو گروه از استماع و نظرشان بهره نمی گیرند،چرا که نظر آنها نظر فهم و درک نیست،بلکه نظر انتقاد و عیبجویی و مخالفت است.

از استماعشان نیز بهره نمی گیرند چرا که به قصد ادراک محتوای سخن نمی باشد،بلکه می خواهند دستاویزی برای تکذیب و انکار پیدا کنند و می دانیم قصد و نیت انسان به اعمال او شکل می دهد،و اثرات آن را دگرگون می سازد.

2-در آخر آیه دوم جمله"و لَوْ کٰانُوا لاٰ یَعْقِلُونَ "و در آخر آیه سوم جمله"و لَوْ کٰانُوا لاٰ یُبْصِرُونَ "آمده است،اشاره به اینکه استماع یعنی پذیرش الفاظ و راه دادن آنها بگوش به تنهایی کافی نیست بلکه تفکر و تدبر لازم است، تا انسان از محتوای آن بهره گیرد،همچنین نگاه به تنهایی اثری ندارد بلکه بصیرت(درک مفاهیم آنچه را انسان می بیند)لازم است تا به عمق آن برسد و هدایت شود.

ص :301

همه آنها را محشور و جمع می کند در حالی که چنان احساس می کنند که تمام عمرشان در این دنیا بیش از ساعتی از یک روز نبوده،به همان مقدار که یکدیگر را ببینند و بشناسند"( وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ کَأَنْ لَمْ یَلْبَثُوا إِلاّٰ سٰاعَةً مِنَ النَّهٰارِ یَتَعٰارَفُونَ بَیْنَهُمْ ).

این احساس کم بودن مقدار اقامت در دنیا یا به خاطر آن است که اصولا در برابر زندگی جاویدان قیامت به مقدار ساعتی بیش نیست.

و یا به خاطر آن است که این دنیای ناپایدار چنان با سرعت بر آنها گذشته که گویی یک ساعت بیش نبوده است.

و یا اینکه به خاطر عدم استفاده صحیح از عمر خود چنین می پندارند که همه عمرشان بیش از یک ساعت ارزش نداشته است! بنا بر آنچه در تفسیر فوق گفتیم جمله یَتَعٰارَفُونَ بَیْنَهُمْ (یکدیگر را می شناسند)اشاره به مقدار درنگ آنها در دنیا است،یعنی آن چنان عمر را کوتاه احساس می کنند که گویا تنها به مقداری بوده که دو نفر یکدیگر را ببینند و معارفه ای در میان آنها انجام گردد و از همدیگر جدا شوند.

این احتمال نیز در تفسیر آیه داده شده است که منظور احساس کوتاهی زمان دوران برزخ است،یعنی آنها در دوران برزخ در حالتی شبیه به خواب فرو می روند که گذشت سالها و قرون و اعصار را احساس نمی کنند،بطوری که به هنگام رستاخیز فکر می کنند دوران برزخشان که شاید هزاران و یا دهها هزار سال بوده بیش از ساعتی نبوده است.

شاهد این تفسیر آیه 55 و 56 سوره روم است که می گوید: وَ یَوْمَ تَقُومُ السّٰاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مٰا لَبِثُوا غَیْرَ سٰاعَةٍ کَذٰلِکَ کٰانُوا یُؤْفَکُونَ وَ قٰالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمٰانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتٰابِ اللّٰهِ إِلیٰ یَوْمِ الْبَعْثِ فَهٰذٰا یَوْمُ الْبَعْثِ وَ لٰکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ .

از این دو آیه استفاده می شود که گروهی از مجرمان به هنگامی که قیامت

ص :303

بر پا می شود سوگند یاد می کنند که دوران برزخشان ساعتی بیش نبوده است ولی مؤمنان به آنها می گویند دورانی طولانی بوده و هم اکنون قیامت بر پا شده است و شما نمی دانید(و می دانیم برزخ برای همه یکسان نیست و شرح آن را ذیل آیات مناسب خواهیم داد).

مطابق این تفسیر معنی جمله" یَتَعٰارَفُونَ بَیْنَهُمْ "چنین خواهد بود که آنها بقدری زمان برزخ را کوتاه احساس می کنند که هیچ مطلبی از دنیا را فراموش نکرده اند و یک دیگر را به خوبی می شناسند.

و یا اینکه اعمال زشت یکدیگر را در آنجا می بینند و باطن یکدیگر را می شناسند و این خود یک رسوایی بزرگ برای آنها است.

سپس اضافه می کند در آن روز به همه آنها ثابت می شود"افرادی که روز رستاخیز و ملاقات پروردگار را تکذیب کردند،زیان بردند"،و تمام سرمایه های وجود خود را از دست دادند بی آنکه نتیجه ای بگیرند( قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقٰاءِ اللّٰهِ ).

"و اینها به خاطر این تکذیب و انکار و اصرار بر گناه و لجاجت،آمادگی هدایت نداشتند"( وَ مٰا کٰانُوا مُهْتَدِینَ ).

چرا که قلبشان تاریک و روحشان ظلمانی بود.

*** در آیه بعد به عنوان تهدید کفار و تسلی خاطر پیامبر ص چنین می گوید:

"اگر ما قسمتی از مجازاتهایی را که به آنها وعده داده ایم به تو نشان دهیم و در زمان حیات خود عذاب و مجازات آنها را ببینی،و یا اگر پیش از آنکه به چنین سرنوشتی گرفتار شوند تو را از این دنیا ببریم بهر حال بازگشتشان بسوی ما است و خداوند شاهد و گواه اعمالی است که انجام می دادند"( وَ إِمّٰا نُرِیَنَّکَ بَعْضَ الَّذِی نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّیَنَّکَ فَإِلَیْنٰا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ اللّٰهُ شَهِیدٌ عَلیٰ مٰا یَفْعَلُونَ ).

ص :304

در آخرین آیه مورد بحث،یک قانون کلی در باره همه پیامبران و از جمله پیامبر اسلام ص و همه امتها از جمله امتی که در عصر پیامبر ص می زیسته اند بیان کرده می گوید:"هر امتی رسول و فرستاده ای از طرف خدا دارد"( وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ ).

"هنگامی که فرستاده آنها آمد و ابلاغ رسالت کرد و گروهی در برابر حق تسلیم شدند و پذیرفتند و گروهی به مخالفت و تکذیب برخاستند،خداوند با عدالتش در میان آنها داوری می کند و به هیچکس ستمی نمی شود"،مؤمنان و نیکان می مانند و بدان و مخالفان یا نابود می شوند و یا محکوم به شکست( فَإِذٰا جٰاءَ رَسُولُهُمْ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لاٰ یُظْلَمُونَ ).

همانگونه که در باره پیامبر اسلام ص و امت معاصرش چنین شد،مخالفان دعوتش یا در جنگها از میان رفتند و یا سرانجام شکست خورده،از صحنه اجتماع طرد شدند و مؤمنان زمام امور را بدست گرفتند.

بنا بر این قضاوت و داوری که در این آیه به آن اشاره شده همان قضاوت تکوینی و اجرایی در این دنیا است و اما اینکه بعضی از مفسران احتمال داده اند اشاره به داوری خدا در قیامت باشد خلاف ظاهر است.

ص :305

این جمله در حقیقت اشاره به توحید افعالی است که در این عالم همه چیز به خدا باز می گردد،و هر کار از ناحیه او است،او است که با حکمتش مؤمنان را پیروزی می دهد و او است که با عدالتش منحرفان را مجازات می کند.

بدیهی است که این منافات با آن ندارد که خداوند به ما نیروها و قدرت هایی داده است که بوسیله آن مالک قسمتی از سود و زیان خویش هستیم و می توانیم در باره سرنوشت خویش تصمیم بگیریم،و به تعبیر دیگر این آیه نفی مالکیت "بالذات"را می کند نه"بالغیر"را و جمله إِلاّٰ مٰا شٰاءَ اللّٰهُ قرینه روشنی بر این موضوع است.

از اینجا معلوم می شود اینکه بعضی از متعصبان همانند نویسنده تفسیر المنار خواسته اند از این آیه نفی جواز توسل به پیامبر ص را استفاده کنند،بسیار بی پایه است.

زیرا اگر منظور از توسل این باشد که ما پیامبر ص را صاحب قدرت و مالک سود و زیان بالذات بدانیم مسلما این شرک است،و هیچ مسلمانی نمی تواند به آن عقیده داشته باشد،و اما اگر این مالکیت از ناحیه خدا باشد و تحت عنوان إِلاّٰ مٰا شٰاءَ اللّٰهُ قرار گیرد مانعی دارد؟و این عین ایمان و توحید است.

اما او به خاطر غفلت از این نکته،وقت خود و خوانندگان تفسیرش را با بحثهای طولانی تلف کرده است و متاسفانه او با تمام امتیازاتی که در تفسیرش موجود است از این اشتباهات فراوان دارد که سرچشمه همه آنها را می توان تعصب دانست!.

سپس قرآن به پاسخ دیگر پرداخته می گوید:"هر قوم و جمعیتی زمان و اجل معینی دارند،به هنگامی که اجل آنها فرا رسد نه ساعتی از آن تاخیر خواهند کرد و نه ساعتی پیشی خواهند گرفت"( لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذٰا جٰاءَ أَجَلُهُمْ فَلاٰ یَسْتَأْخِرُونَ سٰاعَةً وَ لاٰ یَسْتَقْدِمُونَ ).

ص :308

و به تعبیر دیگر هیچ قوم و ملتی به هنگام انحراف از مسیر حق در مقابل مجازاتهای الهی که نتیجه اعمال خودشان است مصونیت ندارند،هنگامی که در چنین مسیرهایی گام بگذارند و از قوانین قطعی آفرینش منحرف شوند،امکانات خود را از دست داده و سرانجام سقوط می کنند،همانگونه که تاریخ جهان نمونه های فراوانی را از آن به خاطر دارد.

در واقع قرآن به مشرکانی که در مورد آمدن عذاب الهی تعجیل می کردند اخطار می کند که بی جهت عجله نکنند،به هنگامی که زمان آنها فرا برسد، لحظه ای این عذاب تاخیر و تقدیم نخواهد داشت.

ضمنا باید توجه داشت که"ساعت"گاهی به معنی لحظه و گاهی به معنی مقدار کمی از زمان است هر چند امروز معنی معروفش یک بیست و چهارم شبانه روز می باشد.

*** در آیه بعد سومین پاسخ را مطرح کرده،می گوید:"به آنها بگو اگر عذاب پروردگار شب هنگام یا در روز به سراغ شما بیاید امر غیر ممکنی نیست،و آیا شما می توانید این عذاب ناگهانی را از خود دفع کنید"؟( قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَتٰاکُمْ عَذٰابُهُ بَیٰاتاً أَوْ نَهٰاراً ).

"با این حال مجرمان و گنهکاران در برابر چه چیز عجله می کنند( مٰا ذٰا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ ).

و به تعبیر دیگر:این مجرمان جسور اگر یقین به نزول عذاب ندارند حد اقل احتمال این را می دهند که ناگهان به سراغشان بیاید،آنها چه تامین و تضمین و دلیلی در این باره دارند که تهدیدهای پیامبر ص هرگز به وقوع نخواهد پیوست؟انسان عاقل در برابر چنین احتمال ضرری باید لا اقل رعایت احتیاط کند و از آن بر حذر باشد.

ص :309

نظیر این معنی در آیات دیگر قرآن به تعبیرهای دیگری آمده است مانند أَ فَأَمِنْتُمْ أَنْ یَخْسِفَ بِکُمْ جٰانِبَ الْبَرِّ أَوْ یُرْسِلَ عَلَیْکُمْ حٰاصِباً ثُمَّ لاٰ تَجِدُوا لَکُمْ وَکِیلاً :"آیا شما ایمن هستید از اینکه خداوند در گوشه ای از زمین شما را فرو ببرد یا سنگریزه ای از آسمان بر شما ببارد و سپس نگهبانی برای خود نیابید" (سوره اسراء آیه 68).

و این همان چیزی است که در علم کلام و اصول از آن به عنوان قاعده "لزوم دفع ضرر محتمل"تعبیر می شود (1).

*** در آیه بعد چهارمین پاسخ را به آنها می گوید و آن اینکه"اگر شما گمان می کنید که به هنگام نزول عذاب ایمان بیاورید و ایمان شما پذیرفته شود،این خیال باطلی است"( أَ ثُمَّ إِذٰا مٰا وَقَعَ آمَنْتُمْ بِهِ ).

چرا که پس از نزول عذاب،درهای توبه به روی شما بسته می شود و ایمان کمترین اثری ندارد،بلکه"به شما گفته می شود حالا ایمان می آورید،در حالی که قبلا از روی استهزاء و انکار تعجیل برای عذاب را می خواستید"؟( آلْآنَ وَ قَدْ کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ ).

*** این مجازات دنیای آنها است،"سپس در روز رستاخیز به کسانی که ستم

ص :310

کردند،گفته می شود بچشید عذاب ابدی را!"( ثُمَّ قِیلَ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ذُوقُوا عَذٰابَ الْخُلْدِ ).

"آیا جز به آنچه انجام دادید کیفر داده می شوید؟"( هَلْ تُجْزَوْنَ إِلاّٰ بِمٰا کُنْتُمْ تَکْسِبُونَ ).

این در واقع اعمال خود شما است که دامانتان را گرفته است،همانهاست که در برابرتان مجسم شده و شما را برای همیشه آزار می دهد.

***

پاسخ این سؤال مثبت است،زیرا هیچ دلیلی نداریم که این امت مستثنی باشند،بلکه این قانون در باره همه امتها و ملتها است،و اینکه در بعضی از آیات قرآن(انفال-33)خوانده ایم که خداوند این امت را مجازات نخواهد کرد، مشروط به یکی از دو شرط است:یا بودن پیامبر ص در میان آنها و یا استغفار و توبه از گناه،نه بی قید و شرط.

3-آیات فوق بار دیگر این حقیقت را تاکید می کند که به هنگام نزول عذاب درهای توبه بسته می شود و پشیمانی سودی نخواهد داشت،دلیل آن هم روشن است زیرا توبه در چنین حالی،شبیه توبه اجباری و اضطراری است و چنین توبه ای بی ارزش می باشد.

ص :312

نخست می گوید:"مجرمان و مشرکان از روی تعجب و استفهام از تو سؤال می کنند که آیا این وعده مجازات الهی در این جهان و جهان دیگر حق است؟ ( وَ یَسْتَنْبِئُونَکَ أَ حَقٌّ هُوَ ).

البته"حق"در اینجا در مقابل باطل نیست،بلکه منظور این است که آیا این مجازات و کیفر واقعیت دارد و تحقق می یابد؟زیرا"حق"و"تحقق"هر دو از یک ماده اند البته حق در مقابل باطل اگر به معنی وسیع کلمه تفسیر شود، شامل هر واقعیت موجود می گردد،و نقطه مقابل آن معدوم و باطل است.

خداوند به پیامبرش دستور می دهد که در برابر این سؤال با تاکید هر چه بیشتر"بگو به پروردگارم سوگند این یک واقعیت است و هیچ شک و تردیدی در آن نیست"( قُلْ إِی وَ رَبِّی إِنَّهُ لَحَقٌّ ).

و اگر فکر می کنید،می توانید از چنگال مجازات الهی فرار کنید اشتباه بزرگی کرده اید،زیرا"هرگز شما نمی توانید از آن جلو گیری کنید،و او را با قدرت خود ناتوان سازید"( وَ مٰا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ ).

در واقع این جمله با جمله فوق از قبیل بیان مقتضی و مانع است،در جمله اول می گوید مجازات مجرمان یک واقعیت است،و در جمله دوم اضافه می کند:

هیچ قدرتی نمی تواند جلو آن را بگیرد،درست مانند آیات 8 و 9 سوره طور إِنَّ عَذٰابَ رَبِّکَ لَوٰاقِعٌ مٰا لَهُ مِنْ دٰافِعٍ .

تاکیدهایی که در آیه به چشم می خورد قابل توجه است،از یک سو"سوگند"، و از سوی دیگر کلمه"ان"و"لام تاکید"و از سوی سوم جمله" وَ مٰا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ " همه اینها تاکید می کند که به هنگام ارتکاب جرمهای سنگین مجازات الهی حتمی است.

*** در آیه بعد روی عظمت این مجازات مخصوصا در قیامت تکیه کرده می گوید:

ص :314

"آن چنان عذاب الهی وحشتناک و هول انگیز است که اگر هر یک از ستمکاران مالک تمام ثروتهای روی زمین باشند،حاضرند همه آن را بدهند تا از این کیفر سخت رهایی یابند"( وَ لَوْ أَنَّ لِکُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ مٰا فِی الْأَرْضِ لاَفْتَدَتْ بِهِ ) (1).

در واقع آنها حاضرند بزرگترین رشوه ای را که می توان تصور کرد،برای رهایی از چنگال عذاب الهی بدهند اما کسی از آنها نمیپذیرد و سر سوزنی از مجازاتشان بکاهد.

مخصوصا بعضی از این مجازاتها جنبه معنوی دارد و آن اینکه"آنها با مشاهده عذاب الهی پشیمان می شوند،ولی از اظهار ندامت که مایه رسوایی بیشتر در برابر رقیبان مجرم یا پیروانشان می شود خود داری می کنند"( وَ أَسَرُّوا النَّدٰامَةَ لَمّٰا رَأَوُا الْعَذٰابَ ).

سپس تاکید می کند که با همه این احوال در میان آنها به عدالت داوری می شود،و ظلم و ستمی در باره آنان نخواهد شد"( وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لاٰ یُظْلَمُونَ ).

این جمله تاکیدی است بر روش قرآن در همه جا در زمینه مجازات و عدالت، زیرا تاکیدهای آیه گذشته در زمینه مجازات ممکن است این توهم را برای افراد غافل به وجود آورد که مساله انتقام جویی در کار است،لذا قرآن نخست می گوید:

داوری میان آنها با عدالت می شود و باز تاکید می کند که ظلم و ستمی بر آنها نخواهد رفت.

*** سپس برای اینکه مردم این وعده ها و تهدیدهای الهی را به شوخی نگیرند و فکر نکنند خداوند از انجام اینها عاجز است،اضافه می کند"آگاه باشید

ص :315

آنچه در آسمانها و زمین است از آن خدا است و مالکیت و حکومت او تمام جهان هستی را فرا گرفته و هیچکس نمی تواند از کشور او بیرون رود"( أَلاٰ إِنَّ لِلّٰهِ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ).

و نیز"آگاه باشید وعده خداوند در مورد مجازات مجرمان حق است هر چند بسیاری از مردم که ناآگاهی،سایه شوم بر روانشان افکنده این حقیقت را نمی دانند" ( أَلاٰ إِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ ).

*** آخرین آیه مورد بحث نیز تاکید مجددی روی همین مساله حیاتی است که می گوید"خداوند است که زنده می کند،و او است که میمیراند"( هُوَ یُحیِی وَ یُمِیتُ ).

بنا بر این هم توانایی بر مرگ و میراندن بندگان دارد و هم زنده کردن آنها برای دادگاه رستاخیز.

"و سرانجام همه شما به سوی او باز می گردید"( وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ ).

و پاداش همه اعمال خویش را در آنجا خواهید یافت.

***

2-حقیقت"ندامت"پشیمانی از انجام کاری است که آثار نامطلوب آن آشکار شده است،خواه انسان بتواند آن را جبران کند و یا نتواند،و پشیمانی مجرمان در قیامت از نوع دوم است،و مکتوم داشتن آن به خاطر آن است که آشکار ساختنش موجب رسوایی بیشتر می شود.

"و کلامی که مایه شفاء بیماری دلها است"( وَ شِفٰاءٌ لِمٰا فِی الصُّدُورِ ).

"و چیزی که مایه هدایت و راهنمایی است"( وَ هُدیً ).

"و رحمت برای مؤمنان است"( وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ ).

در این آیه چهار صفت برای قرآن بیان شده است،که برای فهم بیشتر باید نخست روی لغات آن تکیه کنیم.

وعظ(و موعظه)آن چنان که در"مفردات"آمده است،نهی آمیخته به تهدید است،ولی ظاهرا معنی موعظه وسیعتر از این باشد،همانگونه که از "خلیل"دانشمند معروف عرب در همان کتاب مفردات نقل شده:موعظه عبارت از تذکر دادن نیکیها است که توأم با رقت قلب باشد،در واقع هر گونه اندرزی که در مخاطب تاثیر بگذارد،او را از بدیها بترساند و یا قلب او را متوجه نیکیها گرداند،وعظ و موعظه نامیده می شود.

البته مفهوم این سخن آن نیست که هر موعظه ای باید تاثیر داشته باشد، بلکه منظور آن است که در قلبهای آماده بتواند چنین اثری بگذارد.

منظور از شفا دادن بیماری دلها و یا به تعبیر قرآن شفای چیزی که در سینه ها است،همان آلودگیهای معنوی و روحانی است مانند بخل و کینه و حسد و جبن و شرک و نفاق و امثال اینها که همه از بیماریهای روحی و معنوی است.

منظور از"هدایت"راهیابی به سوی مقصود،یعنی تکامل و پیشرفت انسان در تمام جنبه های مثبت است.

و منظور از"رحمت"همان نعمتهای مادی و معنوی الهی است که شامل حال انسانهای شایسته می شود همانگونه که در کتاب مفردات می خوانیم"رحمت" هر گاه به خدا نسبت داده شود به معنی نعمت بخشیدن او است و هنگامی که به انسانها نسبت داده شود به معنی رقت قلب و عطوفت است.

در واقع آیه فوق چهار مرحله از مراحل تربیت و تکامل انسان را در سایه

ص :318

قرآن شرح می دهد.

مرحله اول مرحله"موعظه و اندرز"است.

مرحله دوم مرحله پاکسازی روح انسان از انواع رذائل اخلاقی است.

مرحله سوم مرحله هدایت است که پس از پاکسازی انجام می گیرد.

و مرحله چهارم مرحله ای است که انسان لیاقت آن را پیدا کرده است که مشمول رحمت و نعمت پروردگار شود و هر یک از این مراحل به دنبال دیگری قرار دارد و جالب اینکه تمام آنها در پرتو قرآن انجام می گیرد.

قرآن است که انسانها را اندرز می دهد،و قرآن است که زنگار گناه و صفات زشت را از قلب آنها می شوید،و قرآن است که نور هدایت را به دلها می تاباند،و نیز قرآن است که نعمتهای الهی را بر فرد و جامعه نازل می گرداند.

علی ع در گفتار جامع خود در نهج البلاغه با رساترین تعبیری این حقیقت را توضیح داده است آنجا که می فرماید:

...

فاستشفوه من ادوائکم و استعینوا به علی لاوائکم فان فیه شفاء من اکبر الداء و هو الکفر و النفاق و الغی و الضلال :"از قرآن برای بیماریهای خود شفا بطلبید،و به آن برای حل مشکلاتتان استعانت بجوئید،چه اینکه در قرآن شفای بزرگترین دردها است که آن درد کفر و نفاق و گمراهی و ضلالت است" (1).

و این خود می رساند که قرآن نسخه ای است برای بهبودی فرد و جامعه از انواع بیماریهای اخلاقی و اجتماعی و این همان حقیقتی است که مسلمانان آن را بدست فراموشی سپرده و به جای اینکه از این داروی شفا بخش بهره گیرند درمان خود را در مکتبهای دیگر جستجو می کنند،و این کتاب بزرگ آسمانی را فقط یک کتاب خواندنی قرار داده اند نه اندیشیدنی و عمل کردنی.

ص :319

در آیه بعد برای تکمیل این بحث و تاکید روی این نعمت بزرگ الهی یعنی قرآن مجید که از هر نعمتی برتر و بالاتر است،می فرماید:"بگو ای پیامبر این مردم به فضل پروردگار و به رحمت بی پایان او و این کتاب بزرگ آسمانی که جامع همه نعمتها است باید خشنود بشنوند،نه به حجم ثروتها و بزرگی مقامها و فزونی قوم و قبیله هاشان"( قُلْ بِفَضْلِ اللّٰهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذٰلِکَ فَلْیَفْرَحُوا ).

زیرا این سرمایه از تمام آنچه آنها برای خود گردآوری کرده اند بهتر و بالاتر است و هیچیک از آنها قابل مقایسه با این نیست( هُوَ خَیْرٌ مِمّٰا یَجْمَعُونَ ).

سلولهای مغزی فعل و انفعال بیشتری دارند و غذای بیشتری جذب می کنند و امواج زیادتری می فرستند،ولی به هنگامی که پای مسائل عاطفی مانند عشق و محبت و تصمیم و اراده و خشم و کینه و حسد،عفو و گذشت به میان می آید،فعالیت عجیبی در قلب انسان شروع می شود،گاهی ضربان شدید پیدا می کند،گاهی ضربانش بقدری سست می شود گویا می خواهد از کار بایستد،گاهی احساس می کنیم که قلب ما می خواهد منفجر بشود،اینها همه به خاطر پیوند نزدیکی است که قلب با این سلسله مسائل روانی دارد.

از همین رو قرآن مجید ایمان را به قلب نسبت می دهد( وَ لَمّٰا یَدْخُلِ الْإِیمٰانُ فِی قُلُوبِکُمْ )-(حجرات-14)و یا جهل و لجاجت و عدم تسلیم در مقابل حق را به عنوان نابینایی قلب تعبیر می کند( وَ لٰکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ -حج-46).

ناگفته نماند که این گونه تعبیرات مخصوص قرآن نیست،در ادبیات زبانهای گوناگون در زمانهای گذشته و امروز نیز جلوه های مختلف این مساله دیده می شود، غالبا به کسی که علاقه داریم می گوئیم در قلب ما جای داری و یا قلب ما متوجه تو است،و یا قلب ما در گرو عشق تو است،و همیشه سمبل عشق را ترسیمی از قلب انسان قرار می دهند.

همه اینها به خاطر آن است که انسان همواره این احساس را داشته است که به هنگام عشق و علاقه و یا کینه و حسد و مانند اینها تاثیر و تاثر خاصی در قلب خود احساس می کند،یعنی نخستین جرقه این مسائل روانی به هنگام انتقال به جسم در قلب آشکار می شود.

البته علاوه بر همه اینها،سابقا اشاره کرده ایم که یکی از معانی قلب در لغت عقل و روح آدمی است و معنی آن منحصر به این عضو مخصوص که در درون سینه است نمی باشد و این خود تفسیر دیگری برای آیات قلب می تواند باشد اما

ص :321

برای همه آنها زیرا در بعضی تصریح شده قلبهایی که در سینه ها است(دقت کنید) ***2-در اینکه میان"فضل"و"رحمت"که در آیه دوم به آن اشاره شده است چه تفاوتی است در میان مفسران گفتگو بسیار است:

الف-بعضی فضل الهی را اشاره به نعمتهای ظاهری،و رحمت را اشاره به نعمتهای باطنی دانسته اند،و یا به تعبیر دیگر یکی نعمت مادی و دیگری نعمت معنوی را می گوید(کرارا در آیات قرآن جمله و ابتغوا من فضله یا لتبتغوا من فضله به معنی تحصیل روزی و درآمد مادی آمده است).

ب-بعضی دیگر گفته اند:فضل الهی آغاز نعمت،و رحمت او و دوام نعمت است(البته با توجه به اینکه فضل به معنی بخشیدن نعمت می باشد و با توجه به اینکه ذکر رحمت پس از آن باید چیزی اضافه بر آن بوده باشد،تفسیر فوق قابل درک است)و اینکه در روایت متعددی می خوانیم منظور از فضل الهی وجود پیامبر ص و نعمت نبوت،و منظور از رحمت پروردگار وجود علی ع و نعمت ولایت است،نیز شاید اشاره به همین تفسیر باشد،زیرا پیامبر ص سر آغاز اسلام بود و علی ع سبب بقا و ادامه حیات آن شد(یکی علت محدثه و ایجاد کننده و دیگری مبقیه و بقا دهنده) (1).

بعضی دیگر احتمال داده اند که فضل اشاره به نعمتهای بهشتی،و رحمت اشاره به آمرزش از گناه است.

ج-این احتمال نیز داده شده که فضل اشاره به نعمت عام پروردگار به دوست و دشمن می باشد و رحمت با توجه به کلمه"للمؤمنین"که در آیه قبل به صورت قید رحمت ذکر شده اشاره به رحمت ویژه او نسبت به افراد با ایمان است.

ص :322

تفسیر دیگری که برای این دو ذکر شده این است که فضل پروردگار اشاره به مساله ایمان،و رحمت اشاره به قرآن مجید است که در آیه قبل از آن سخن گفته شد.

البته غالب این معانی با هم تضادی ندارند و ممکن است همه در مفهوم جامع فضل و رحمت جمع باشد.

ص :323

یعنی این کار از دو صورت خارج نیست،و شق سوم ندارد،یا باید با اجازه پروردگار صورت گرفته باشد،و یا تهمت و افترا است،و چون احتمال اول منتفی است بنا بر این چیزی جز تهمت و افترا نمی تواند باشد.

*** اکنون که مسلم شد آنها با این احکام خرافی و ساختگی خود علاوه بر محروم شدن از نعمتهای الهی تهمت و افترا به ساحت مقدس پروردگار بسته اند،اضافه می کند:"آنها که بر خدا دروغ می بندند،در باره مجازات روز قیامت چه می اندیشند؟آیا تامینی برای رهایی از این کیفر دردناک به دست آورده اند"؟ ( وَ مٰا ظَنُّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللّٰهِ الْکَذِبَ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ ).

اما"خداوند فضل و رحمت گسترده ای بر مردم دارد"به همین دلیل آنها را در برابر این گونه اعمال زشتشان فورا کیفر نمی دهد( إِنَّ اللّٰهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النّٰاسِ ).

ولی آنها به جای اینکه از این مهلت الهی استفاده کنند و عبرت گیرند و شکر آن را بجا بیاورند و به سوی خدا بازگردند اکثر آنان غافلند"و سپاس این نعمت بزرگ را بجا نمی آورند"( وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاٰ یَشْکُرُونَ ).

این احتمال نیز در تفسیر این آیه وجود دارد که حلال بودن همه این مواهب و روزیها(بجز اشیاء زیانبخش و ناپاک که استثنا شده)خود یک نعمت بزرگ الهی است و بسیاری از مردم بجای سپاسگزاری در برابر این نعمت،ناسپاسی می کنند و با احکام خرافی و ممنوعیتهای بی دلیل خود را از آن محروم می دارند.

*** و برای اینکه تصور نشود این مهلت الهی دلیل بر عدم احاطه علم پروردگار بر کارهای آنها است،در آخرین آیه مورد بحث این حقیقت را به رساترین عبارت بیان می کند که او از تمام ذرات موجودات در پهنه آسمان و زمین و جزئیات

ص :326

اعمال بندگان آگاه و با خبر است،و می گوید:"در هیچ حالت و کار مهمی نمی باشی،و هیچ آیه ای از قرآن را تلاوت نمی کنی،و هیچ عملی را انجام نمی دهید مگر اینکه ما شاهد و ناظر بر شما هستیم در آن هنگام که وارد آن عمل می شوید"( وَ مٰا تَکُونُ فِی شَأْنٍ وَ مٰا تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَ لاٰ تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاّٰ کُنّٰا عَلَیْکُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِیضُونَ فِیهِ ) (1).

"شهود"جمع"شاهد"در اصل به معنی حضور توأم با مشاهده با چشم و یا قلب و فکر است،و تعبیر به جمع اشاره به این است که نه تنها خدا بلکه فرشتگانی که فرمانبردار او هستند و مراقب اعمال انسانها می باشند نیز از همه این کارها با خبرند و شاهد و ناظرند.

و همانگونه که سابقا هم اشاره کرده ایم تعبیر به صیغه جمع در مورد خداوند با اینکه ذات پاک او از هر جهت یگانه و یکتا است برای اشاره به عظمت مقام او است و اینکه همواره مامورینی سر بر فرمان او دارند،و در اطاعت امرش آماده و حاضرند،و در واقع سخن تنها از او نیست،بلکه از او است و آن همه ماموران مطیعش.

سپس با تاکید بیشتر،مساله آگاهی خدا را از همه چیز تعقیب کرده می گوید:"کوچکترین چیزی در زمین و آسمان حتی به اندازه سنگینی ذره بی مقداری،از دیدگاه علم پروردگار تو مخفی و پنهان نمی ماند،و نه کوچکتر از این و نه بزرگتر از این مگر اینکه همه اینها در لوح محفوظ و کتاب آشکار علم خدا ثبت و ضبط است

ص :327

"( وَ مٰا یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقٰالِ ذَرَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَ لاٰ فِی السَّمٰاءِ وَ لاٰ أَصْغَرَ مِنْ ذٰلِکَ وَ لاٰ أَکْبَرَ إِلاّٰ فِی کِتٰابٍ مُبِینٍ ).

"یعزب"از ماده"عزوب"در اصل به معنی دوری و جدایی از خانه و خانواده برای یافتن مرتع از جهت گوسفندان و چهار پایان است و سپس به معنی غیبت و پنهانی بطور مطلق استعمال شده است.

"ذره"به معنی جسم بسیار کوچک است و به همین جهت به مورچه های ریز نیز ذره گفته می شود(برای توضیح بیشتر به جلد سوم صفحه 389 مراجعه فرمائید).

"کتاب مبین"اشاره به علم وسیع پروردگار است که گاهی از آن تعبیر به"لوح محفوظ"می شود(در این باره در جلد پنجم صفحه 271 نیز سخن گفته ایم).

***

نامیده شده،البته همه اینها طبق فرمان خداوند و اختیاراتی است که به پیامبرش واگذار کرده است.

جمله" آللّٰهُ أَذِنَ لَکُمْ "نیز دلیل بر این است که ممکن است خداوند چنین اجازه ای را به کسی بدهد.

این بحث مربوط به مساله"ولایت تشریعی"است که بخواست خدا در محل دیگری به گونه ای مشروحتر بیان خواهیم کرد.

*** 2-اینکه در آیات فوق در مورد ارزاق تعبیر به نزول شده،با اینکه می دانیم تنها آب باران است که از آسمان فرود می آید،یا به خاطر این است که این قطرات حیاتبخش ریشه اصلی همه روزیها را تشکیل می دهد،و یا به خاطر این است که منظور"نزول مقامی"است که سابقا هم اشاره کرده ایم،این تعبیر در سخنان روزمره نیز دیده می شود که اگر از شخص بزرگی دستوری یا موهبتی به شخص کوچکی بشود،می گویند این برنامه از"بالا"دستور داده شده،یا از بالا به ما رسیده است.

***3-علمای علم اصول از جمله آللّٰهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلَی اللّٰهِ تَفْتَرُونَ "اصل عدم حجیت ظن"را ثابت کرده اند و گفته اند این تعبیر نشان می دهد که هیچ حکمی از احکام الهی را بدون قطع و یقین نمی توان اثبات کرد و گرنه افترا بر خدا حرام است(البته در این استدلال بحثهایی داریم که در مباحث علم اصول ذکر کرده ایم).

***

و اینکه می بینیم در عصر و زمان ما گروهی هستند که دم از ایمان به خدا و اسلام می زنند و در عین حال دست گدایی به سوی قوانین دیگران که قوانین غیر اسلامی است دراز می کنند،و یا به خود اجازه می دهند که قوانین اسلام را به عنوان اینکه قابل عمل نیست کنار بگذارند و شخصا به جعل قانون بپردازند،آنها نیز پیرو سنتهای جاهلی هستند.

اسلام واقعی تجزیه پذیر نیست،هنگامی که گفتیم مسلمانیم باید همه قوانین آن را برسمیت بشناسیم،و اینکه بعضی می گویند این قوانین همه قابل اجرا نیست پندار بی اساسی است که از یک نوع غرب زدگی و خود باختگی ناشی شده است.

البته اسلام به خاطر جامعیتی که دارد در یک سلسله از مسائل با ذکر اصول کلی دست ما را باز گزارده است که نیازهای هر عصر و زمان را با شور و مشورت بر طبق آن اصول تنظیم و به اجرا در آوریم.

*** 5-در آخرین آیه مورد بحث به هنگام اشاره به وسعت علم پروردگار روی سه نکته تکیه کرده و فرموده:در هیچ کار و حالی نیستی،و هیچ آیه ای تلاوت نمی کنی،و هیچ عملی انجام نمی دهید مگر اینکه ما شاهد و ناظر بر شما هستیم.

این تعبیرات سه گانه در واقع اشاره به"افکار"و"گفتار"و"اعمال"انسانها است،یعنی خداوند همانگونه که اعمال ما را می بیند،سخنان ما را می شنود، و از افکار و نیات ما آگاه و با خبر است و چیزی از اینها از محیط علم پروردگار بیرون نیست.

بدون شک نیت و حالات روحی در مرحله نخست قرار دارد و گفتار پشت سر آن است و کردار و عمل به دنبال آن،و لذا در آیه نیز به همین ترتیب ذکر

ص :330

شده است.

ضمنا اینکه می بینیم قسمت اول و دوم به صورت مفرد و خطاب به پیامبر ص ذکر شده و قسمت سوم به صورت جمع و خطاب به عموم مسلمانان است ممکن است به این جهت باشد که مرحله تصمیم گیری در برنامه های اسلامی مربوط به رهبر امت و پیامبر ص می باشد،همانگونه که گرفتن آیات قرآن از سوی خدا و تلاوت آن بر مردم نیز از ناحیه او است،ولی عمل کردن به این برنامه ها به عموم ملت ارتباط دارد،و هیچکس از آن مستثنی نیست.

***

الایه بکی بکاء شدیدا ) (1).

جایی که پیامبر ص با آن همه اخلاص و بندگی و آن همه خدمت به خلق و عبادت خالق از کار خود در برابر علم خدا ترسان باشد،حال ما و دیگران معلوم است.

شده بود در این آیات شرح حال مؤمنان مخلص و مجاهد و پرهیزگار که درست نقطه مقابل آنان هستند بیان گردیده،تا با مقایسه-همانگونه که روش قرآن است-نور از ظلمت و سعادت از بدبختی شناخته شود.

در نخستین آیه می گوید:"آگاه باشید که اولیای خدا نه ترسی بر آنان است و نه غمی دارند"( أَلاٰ إِنَّ أَوْلِیٰاءَ اللّٰهِ لاٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ ).

برای فهم دقیق محتوای این سخن باید معنی"اولیاء"بخوبی شناخته شود.

"اولیا"جمع"ولی"در اصل از ماده"ولی یلی"گرفته شده که به معنی نبودن واسطه میان دو چیز و نزدیکی و پی در پی بودن آنها است،به همین دلیل به هر چیزی که نسبت به دیگری قرابت و نزدیکی داشته باشد،خواه از نظر مکان یا زمان یا نسب و یا مقام،"ولی"گفته می شود،استعمال این کلمه به معنی "سرپرست"و"دوست"و مانند اینها نیز از همین جا است.

بنا بر این اولیاء خدا کسانی هستند که میان آنان و خدا حائل و فاصله ای نیست،حجابها از قلبشان کنار رفته،و در پرتو نور معرفت و ایمان و عمل پاک، خدا را با چشم دل چنان می بینند که هیچگونه شک و تردیدی به دلهایشان راه نمی یابد،و به خاطر همین آشنایی با خدا که وجود بی انتها و قدرت بی پایان و کمال مطلق است،ماسوای خدا در نظرشان کوچک و کم ارزش و ناپایدار و بی مقدار است.

کسی که با اقیانوس آشنا است،قطره در نظرش ارزشی ندارد و کسی که خورشید را می بیند نسبت به یک شمع بی فروغ بی اعتنا است.

و از اینجا روشن می شود که چرا آنها ترس و اندوهی ندارند،زیرا خوف و ترس معمولا از احتمال فقدان نعمتهایی که انسان در اختیار دارد و یا خطراتی که ممکن است در آینده او را تهدید کند،ناشی می شود،همانگونه که غم و اندوه معمولا نسبت به گذشته و فقدان امکاناتی است که در اختیار داشته است، اولیاء و دوستان راستین خدا از هر گونه وابستگی و اسارت جهان ماده

ص :333

آزادند،و"زهد"به معنی حقیقیش بر وجود آنها حکومت می کند،نه با از دست دادن امکانات مادی جزع و فزع می کنند و نه ترس از آینده در این گونه مسائل افکارشان را به خود مشغول می دارد.

بنا بر این"غمها"و"ترسهایی"که دیگران را دائما در حال اضطراب و نگرانی نسبت به گذشته و آینده نگه می دارد در وجود آنها راه ندارد.

یک ظرف کوچک آب،از دمیدن یک انسان متلاطم می شود،ولی در پهنه اقیانوس کبیر حتی طوفانها کم اثر است و به همین دلیل اقیانوس آرامش می نامند ( لِکَیْلاٰ تَأْسَوْا عَلیٰ مٰا فٰاتَکُمْ وَ لاٰ تَفْرَحُوا بِمٰا آتٰاکُمْ )(حدید-23).

نه آن روز که داشتند به آن دل بستند و نه امروز که از آن جدا می شوند غمی دارند،روحشان بزرگتر و فکرشان بالاتر از آن است که اینگونه حوادث در گذشته و آینده در آنها اثر بگذارد.

به این ترتیب امنیت و آرامش واقعی بر وجود آنها حکمفرماست و بگفته قرآن أُولٰئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ (انعام-82)و یا به تعبیر دیگر أَلاٰ بِذِکْرِ اللّٰهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ :"یاد خدا مایه آرامش دلها است"(رعد-28).

خلاصه اینکه غم و ترس در انسانها معمولا ناشی از روح دنیا پرستی است، آنها که از این روح تهی هستند،اگر غم و ترسی نداشته باشند بسیار طبیعی است.

این بیان استدلالی مساله بود و گاهی همین موضوع به بیان دیگری که شکل عرفانی دارد به این صورت عرضه می شود.

اولیای خدا آن چنان غرق صفات جمال و جلال او هستند و آن چنان محو مشاهده ذات پاک او می باشند که غیر او را به دست فراموشی می سپردند،روشن است در غم و اندوه و ترس و وحشت حتما نیاز به تصور فقدان و از دست دادن چیزی و یا مواجهه با دشمن و موجود خطرناکی دارد،کسی که غیر خدا در دل او نمی گنجد و به غیر او نمی اندیشد و جز او را در روح خود پذیرا نمی شود،چگونه ممکن است غم و اندوه و ترس و وحشتی داشته باشد.

ص :334

از آنچه گفتیم این حقیقت نیز آشکار شد که منظور غمهای مادی و ترسهای دنیوی است،و گرنه دوستان خدا وجودشان از خوف او مالامال است،ترس از عدم انجام وظائف و مسئولیتها،و اندوه بر آنچه از موفقیتها از آنان فوت شده،که این ترس و اندوه جنبه معنوی دارد و مایه تکامل وجود انسان و ترقی او است،به عکس ترس و اندوههای مادی که مایه انحطاط و تنزل است.

امیر مؤمنان علی ع در خطبه معروف"همام"که حالات اولیای خدا در آن به عالیترین وجهی ترسیم شده می فرماید:"

قلوبهم محزونة و شرورهم مامونة :

"دلهای آنها محزون و مردم از شر آنها در امانند"و نیز می فرماید

و لو لا الاجل الذی کتب اللّٰه علیهم لم تستقر ارواحهم فی اجسادهم طرفة عین شوقا الی الثواب و خوفا من العقاب :"اگر اجلی که خداوند برای آنها مقرر کرده نبود حتی یک چشم بر هم زدن ارواح آنها در بدنهایشان آرام نمی گرفت،به خاطر عشق به پاداش الهی و ترس و وحشت از مجازات و کیفر او" (1).

قرآن مجید نیز در باره مؤمنان می گوید: اَلَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْبِ وَ هُمْ مِنَ السّٰاعَةِ مُشْفِقُونَ :"کسانی که از پروردگارشان با اینکه او را به خشم نمی بینند می ترسند و از رستاخیز بیمناکند"(انبیاء-49)بنا بر این آنها خوف و ترس دیگری دارند (2).

ص :335

در اینکه منظور از اولیاء خدا چه کسانی است در میان مفسران گفتگو است ولی آیه دوم مطلب را روشن ساخته و بگفتگوها پایان می دهد و می گوید:"آنها کسانی هستند که ایمان آورده اند و به طور مداوم تقوا و پرهیز کاری را پیشه خود ساخته اند"( اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ کٰانُوا یَتَّقُونَ ).

جالب اینکه ایمان را به صورت فعل ماضی مطلق آورده و تقوا را به صورت ماضی استمراری اشاره به اینکه ایمان آنها به سر حد کمال رسیده ولی مساله تقوا که در عمل روزمره منعکس می شود و هر روز و هر ساعت کار تازه ای می طلبد و جنبه تدریجی دارد برای آنها به صورت یک برنامه و وظیفه دائمی در آمده است.

آری اینها هستند که با داشتن این دو رکن اساسی دین و شخصیت چنان آرامشی در درون جان خود احساس می کنند که هیچیک از طوفانهای زندگی آنها را تکان نمی دهد بلکه به مضمون"

المؤمن کالجبل الراسخ لا تحرکه العواصف " همچون کوه در برابر تند باد حوادث استقامت به خرج می دهند.

*** در سومین آیه روی مساله عدم وجود ترس و غم و وحشت در وجود اولیای حق با این عبارت تاکید می کند که"برای آنان در زندگی دنیا و در آخرت بشارت است":( لَهُمُ الْبُشْریٰ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ فِی الْآخِرَةِ ).

به این ترتیب نه تنها ترس و غمی ندارند بلکه بشارت و خوشحالی و سرور به خاطر نعمتهای فراوان و مواهب بی پایان الهی هم در این زندگی و هم در آن زندگی نصیب آنان می شود(توجه داشته باشید که"البشری"با الف و لام جنس و به صورت مطلق ذکر شده و انواع بشارتها را شامل می شود).

باز برای تاکید اضافه می کند"سخنان پروردگار و وعده های الهی تغییر و تبدیل ندارد،و خداوند به این وعده خود نسبت به دوستانش وفا می کند ( لاٰ تَبْدِیلَ لِکَلِمٰاتِ اللّٰهِ ).

ص :336

"و این پیروزی و سعادت بزرگی است برای هر کس که نصیبش شود" ( ذٰلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ).

*** و در آخرین آیه روی سخن را به پیامبر ص که سر سلسله اولیاء و دوستان خدا است کرده و به صورت دلداری و تسلی خاطر به او می گوید:"سخنان ناموزون مخالفان و مشرکان غافل و بیخبر تو را غمگین نکند"( وَ لاٰ یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ ).

"چرا که تمام عزت و قدرت از آن خدا است"و در برابر اراده حق از دشمنان کاری ساخته نیست( إِنَّ الْعِزَّةَ لِلّٰهِ جَمِیعاً ).

او از تمام نقشه های آنها با خبر است،"سخنانشان را می شنود و از اسرار درونشان آگاه است( هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ).

***

"البشری"مفهوم وسیعی نهفته شده که هر گونه بشارت و شادی پیروزی و موفقیت را شامل می شود،و همه آنچه در بالا ذکر شد در آن درج است،و در واقع هر کدام اشاره به گوشه ای از این بشارت وسیع الهی می باشد.

و شاید اینکه در بعضی از روایات به خوابهای خوش و رؤیای صالحه تفسیر شده اشاره به این است که هر گونه بشارت حتی بشارتهای کوچک نیز در مفهوم "البشری"افتاده است،نه اینکه منحصر به آن باشد.

در واقع همانطور که قبلا هم گفته شد این اثر تکوینی و طبیعی ایمان و تقوا است که انسان را از انواع دلهره ها و وحشتهایی که زائیده شک و تردید و همچنین مولود گناه و انواع آلودگیها است از روح و جسم انسان دور می سازد، چگونه ممکن است کسی ایمان و تکیه گاه معنوی در درون جان خود نداشته باشد باز احساس آرامش کند؟ او به یک کشتی بی لنگر در یک دریای طوفانی می ماند که امواج کوه پیکر هر لحظه او را به سویی پرتاب می کنند و گردابها برای بلعیدنش دهان باز کرده اند.

چگونه کسی که دست به ظلم و ستم و ریختن خون مردم و غصب اموال و حقوق دیگران آلوده کرده ممکن است آرامش خاطر داشته باشد،او بر خلاف مؤمنان حتی خواب آرام ندارد و غالبا خوابهای وحشتناکی می بیند که در اثناء آن خود را با دشمنان درگیر مشاهده می کند و این خود یک دلیل بر ناآرامی و تلاطم روح آنهاست.

طبیعی است یک شخص جانی بخصوص اینکه تحت تعقیب باشد در عالم خواب خود را در برابر اشباح هولناکی می بیند که برای گرفتن و تعقیب او کمر بسته اند و یا اینکه روح آن مقتول مظلوم از درون ضمیر ناآگاهش فریاد می زند و او را شکنجه می دهد،لذا هنگامی که بیدار می شود همچون یزید ما لی و للحسین "مرا با حسین چکار"؟و یا همچون حجاج ما لی و لسعید بن جبیر:"مرا با

ص :338

سعید بن جبیر چه کار؟!می گوید.

***

یکی از دوستان امام صادق ع نقل می کند که امام ع فرمود:پیروان این مکتب در لحظات آخر عمر چیزهایی می بینند که چشمشان با آن روشن می شود.

راوی می گوید من اصرار کردم چه چیز می بینند؟و این سخن را بیش از ده بار تکرار کردم ولی در هر بار امام تنها به این جمله قناعت می کرد که"می بینند"..!.

در آخر مجلس رو به سوی من کرد و مرا صدا زد فرمود:مثل اینکه اصرار داری بدانی چه چیز را می بینند؟گفتم آری قطعا!...سپس گریستم.

امام به حال من رقت کرد و گفت آن دو را می بینند،اصرار کردم کدام دو نفر؟فرمود:پیامبر ص و علی ع را،هیچ انسان با ایمانی چشم از جهان نمی پوشد مگر اینکه این دو بزرگوار را خواهد دید که به او بشارت می دهند، سپس فرمود این را خداوند در قرآن بیان کرده،سؤال کردند در کجا و کدام سوره؟فرمود در سوره یونس آنجا که می گوید اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ کٰانُوا یَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْریٰ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا وَ فِی الْآخِرَةِ (1).

به مضمون همین روایت،روایات دیگری نیز داریم.

روشن است که این روایات اشاره به قسمتی از بشارتهای افراد با ایمان و تقوا است نه همه آن بشارتها،و نیز روشن است که این مشاهده،مشاهده جسم مادی نیست،بلکه مشاهده جسم برزخی با دید برزخی است،زیرا می دانیم در جهان برزخ که فاصله ای است میان این جهان و سرای آخرت،روح انسان بر جسم برزخیش باقی می ماند.

ص :340

دلیل و منطقی پیروی نمی کنند و هیچ سند و شاهدی بر گفتار خود ندارند" ( وَ مٰا یَتَّبِعُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ شُرَکٰاءَ ).

"آنها تنها از پندارها و گمانهای بی اساس و بی پایه پیروی می کنند"( إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ ).

"بلکه آنها فقط با مقیاس حدس و تخمین سخن می گویند،و دروغ می گویند"! ( وَ إِنْ هُمْ إِلاّٰ یَخْرُصُونَ ).

"خرص"در لغت هم به معنی"دروغ"آمده است،و هم به معنی"حدس و تخمین"،و در اصل-همانگونه که"راغب"در"مفردات"گفته-به معنی جمع آوری کردن میوه است،و پس از به جمع زدن و گردآوری در حساب،و تخمین زدن میوه بر درختان گفته شده،و از آنجا که حدس و تخمین گاهی نادرست از آب در می آید این ماده به معنی"دروغ"نیز آمده است.

اصولا این خاصیت پیروی از پندار و گمان بی اساس است که سرانجام انسان را به وادی دروغ می کشاند.

آنها که بتها را شریک خدا ساخته بودند تکیه گاهشان اوهامی بیش نبود، اوهامی که حتی تصور آن امروز برای ما مشکل است که چگونه ممکن است انسان اشکال و مجسمه های بیروحی بسازد و بعد مخلوق خود را ارباب و صاحب اختیار خویش بداند؟مقدراتش را به دست آن بسپارد،و حل مشکلاتش را از او بخواهد؟! آیا این چیزی جز دروغ و دروغپردازی می تواند باشد؟ حتی می توان این را به عنوان یک قانون کلی-با کمی دقت-از آیه استفاده کرد که هر کس از ظن و گمانهای بی اساس پیروی کند سرانجام به دروغگویی کشانده می شود،راستی و صدق بر اساس قطع و یقین استوار است و دروغ بر اساس تخمین ها و پندارها و شایعه ها!.

***

ص :342

سپس برای تکمیل این بحث و نشان دادن راه خداشناسی،و دوری از شرک و بت پرستی،به گوشه ای از مواهب الهی که در نظام آفرینش قرار گرفته و نشانه عظمت و قدرت و حکمت"اللّٰه"است اشاره کرده،می گوید:

"او کسی است که شب را برای شما مایه آرامش قرار داد"( هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ ):

"و روز را روشنی بخش"( وَ النَّهٰارَ مُبْصِراً ).

این نظام نور و ظلمت که بارها در آیات قرآن روی آن تکیه شده،نظامی شگفت انگیز و پر بار است،که از یک سو با تابش نور در مدت معین،صحنه زندگی انسانها را روشن ساخته،و حرکت آفرین است و تلاش انگیز،و از سوی دیگر با پرده های ظلمانی و آرامبخش شب روح و جسم خسته را برای کار و حرکت مجدد آماده می سازد.

آری"در این نظام حساب شده آیات و نشانه هایی از توانایی آفریدگار است، اما برای آنها که گوش شنوا دارند و حقایق را می شنوند"( إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیٰاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ ).

آنها که می شنوند و درک می کنند،و آنها که پس از درک حقیقت،آن را به کار می بندند.

***

می دارند و روز را-مخصوصا صبحگاهان نشاط انگیز را-در خواب فرو می روند و به همین دلیل همواره اعصابی نامتعادل و ناراحت دارند.

2-با توجه به اینکه ماده"ابصار"به معنی"بینایی"است،مفهوم جمله " وَ النَّهٰارَ مُبْصِراً "این می شود که خدا"روز را بینا قرار داد"در حالی که روز بینا کننده است نه بینا،این یک تشبیه و مجاز زیبا از قبیل توصیف سبب به اوصاف مسبب است همانگونه که در مورد شب نیز می گویند"لیل نائم"یعنی"شبی که به خواب رفته"در حالی که شب به خواب نمی رود بلکه شب سبب می شود که مردمان به خواب روند.

3-آیات فوق یک بار دیگر ظن و گمان را محکوم کرده و مردود شناخته، ولی با توجه به اینکه سخن از پندارهای خرافی و بی پایه بت پرستان است،"ظن" در اینجا به معنی گمانهای حساب شده عقلایی نیست که در بعضی از موارد-مانند شهادت شهود و ظاهر الفاظ و اقرارها و مکاتبه ها-حجت است،بنا بر این آیات فوق دلیلی بر عدم حجیت ظن نمی تواند باشد.

ص :344

قرآن از دو راه به آنها پاسخ می گوید:

نخست اینکه"خداوند از هر عیب و نقص منزه است،و از همه چیز بی نیاز است ( سُبْحٰانَهُ هُوَ الْغَنِیُّ ).

اشاره به اینکه نیاز به فرزند یا به خاطر احتیاج جسمانی به نیرو،و کمک او است،و یا به خاطر نیاز روحی و عاطفی،و از آنجا که خداوند از هر عیب و نقصی و از هر کمبود وضعی منزه است و ذات پاکش یک پارچه غنا و بی نیازی است ممکن نیست برای خود فرزندی انتخاب کند.

"او مالک همه موجوداتی است که در آسمانها و زمین است"( لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ ).

و با اینحال چه معنی دارد که او فرزندی برای خود انتخاب کند تا او را آرامش ببخشد و یا به او کمک کند؟! جالب اینکه در اینجا تعبیر به"اتخذ"(انتخاب و اختیار کرد)شده است و این نشان می دهد که آنها معتقد بودند فرزندی از خداوند متولد نشده بلکه می گفتند خدا موجوداتی را به فرزندی خود برگزیده است،درست همانند کسانی که از آنها فرزند نمی شود و کودکی را از پرورشگاه و مانند آن برای خود انتخاب می کنند،به هر حال این جاهلان کوته بین گرفتار اشتباه مقایسه خالق و مخلوق بودند،و ذات بی نیاز خدا را به وجود محدود و نیازمند خویش مقایسه می کردند.

دومین پاسخی را که قرآن به آنها می گوید این است که:هر کس ادعایی دارد باید دلیلی بر مدعای خود اقامه کند"آیا شما بر این سخن دلیلی دارید؟ نه،هیچ دلیلی نزد شما برای این ادعا وجود ندارد"( إِنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلْطٰانٍ بِهٰذٰا ).

با اینحال"آیا به خدا نسبتی می دهید که حد اقل از آن آگاهی ندارید" ( أَ تَقُولُونَ عَلَی اللّٰهِ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ ).

ص :346

یعنی به فرض که دلیل روشن نخست را نپذیرید،بالآخره این حقیقت را نمی توانید انکار کنید که گفتار شما یک تهمت و قول به غیر علم است.

*** در آیه بعد سرانجام شوم افترا و تهمت بر خدا را بازگو می کند:

روی سخن را متوجه پیامبرش کرده می گوید:"به آنها بگو:کسانی که بر خدا افترا می بندند و دروغ می گویند هرگز روی رستگاری را نخواهند دید" ( قُلْ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللّٰهِ الْکَذِبَ لاٰ یُفْلِحُونَ ).

*** فرضا که آنها بتوانند با دروغها و افتراهای خود چند صباحی به مال و منال دنیا برسند"این تنها یک متاع زودگذر این جهان است،سپس به سوی ما باز- می گردند و ما عذاب شدید را در مقابل کفرشان به آنها می چشانیم"( مَتٰاعٌ فِی الدُّنْیٰا ثُمَّ إِلَیْنٰا مَرْجِعُهُمْ ثُمَّ نُذِیقُهُمُ الْعَذٰابَ الشَّدِیدَ بِمٰا کٰانُوا یَکْفُرُونَ ).

در واقع این آیه و آیه قبل دو نوع مجازات برای این دروغگویان که به خدا نسبت ناروای اختیار فرزند می دهند بیان می کند یکی اینکه هیچگاه این دروغ و تهمت مایه فلاح و رستگاری آنها نیست،و هرگز آنان را به هدفشان نمی رساند،بلکه در بیراهه ها سرگردان می شوند و بدبختی و شکست دامنشان را می گیرد.

دیگر اینکه فرضا که با این حرفها چند روزی مردم را اغفال کنند و از آئین بت پرستی به نوایی برسند،ولی این تمتع و بهره گیری دوام و بقایی ندارد و عذاب جاودان الهی در انتظار آنها است.

***در آیات فوق به مفهوم چند کلمه باید درست توجه کرد:

1-کلمه"سلطان"در اینجا به معنی دلیل است،این کلمه از کلمه دلیل هم

ص :347

پرمعنی تر و هم رساتر است،زیرا دلیل به معنی راهنما است اما سلطان به معنی چیزی است که انسان را بر طرف مقابل مسلط می سازد و متناسب موارد بحث و مجادله و گفتگو است،و اشاره به دلیل کوبنده است.

2-"متاع"به معنی چیزی است که انسان از آن بهره می گیرد،و مفهوم آن بسیار وسیع است و تمام وسائل زندگی و مواهب مادی را شامل می شود،راغب در کتاب"مفردات"می گوید:"کلما ینتفع به علی وجه ما،فهو متاع و متعة":

هر چیزی که به نحوی انسان از آن بهره می گیرد به آن متاع یا متعه گفته می شود.

3-تعبیر به" نُذِیقُهُمُ "(به آنها می چشانیم)که در مورد عذاب الهی به کار رفته اشاره به این است که این مجازات چنان به آنها می رسد که گویی با زبان و دهان خویش آن را می چشند،این تعبیر بسیار رساتر از مشاهده و حتی لمس کردن عذاب است.

ص :348

گفته می شود،به خاطر آنست که قلب انسان را می پوشاند.

سپس می گوید:اگر می توانید"برخیزید،و به زندگی من پایان دهید، و لحظه ای مرا مهلت ندهید"( ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لاٰ تُنْظِرُونِ ) (1).

نوح فرستاده بزرگ پروردگار با قاطعیتی که ویژه پیامبران اولوا العزم است،در نهایت شجاعت و شهامت با نفرات کم و محدودی که داشت در مقابل دشمنان نیرومند و سرسخت ایستادگی می کند و قدرت آنها را به باد مسخره می گیرد،و بی اعتنایی خویش را به نقشه ها و افکار و بتهای آنها نشان می دهد و به این وسیله یک ضربه محکم روانی بر افکارشان وارد می سازد.

با توجه به اینکه این آیات در مکه نازل شده در آن زمانی که پیامبر ص نیز در شرائطی مشابه نوح زندگی می کرد و مؤمنان در اقلیت بودند،قرآن می خواهد به پیامبر نیز همین دستور را بدهد که باید به قدرت دشمن اهمیت ندهد، بلکه با قاطعیت و شهامت پیش برود،چرا که تکیه گاهش خدا است و هیچ نیرویی تاب مقاومت در برابر قدرت او ندارد.

گر چه بعضی از مفسران این تعبیر نوح و یا شبیه آن را در تاریخ سایر انبیاء یک نوع اعجاز گرفته اند چرا که آنها با نبودن امکانات ظاهری دشمن را تهدید به شکست کرده و از پیروزی نهایی خود خبر داده اند،و این جز از طریق اعجاز

ص :351

امکان پذیر نیست،ولی به هر حال این یک درس است برای همه رهبران اسلامی که در برابر انبوه دشمنان هرگز نهراسند،بلکه با اتکاء و توکل بر پروردگار و با قاطعیت هر چه بیشتر آنها را به میدان فرا خوانند،و قدرتشان را تحقیر کنند که این عامل مهمی برای تقویت روحی پیروان و شکست روحیه دشمنان خواهد بود.

*** در آیه بعد بیان دیگری از نوح برای اثبات حقانیت خویش نقل شده،آنجا که می گوید"اگر شما از دعوت من سرپیچی کنید،من زیانی نمی برم چرا که من از شما اجر و پاداشی نخواستم"( فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَمٰا سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ ) (1).

"چرا که اجر و پاداش من تنها بر خدا است"( إِنْ أَجْرِیَ إِلاّٰ عَلَی اللّٰهِ ).

برای او کار می کنم و تنها از او پاداش می خواهم.

"و من مامورم که فقط تسلیم فرمان خدا باشم"( وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ ).

اینکه نوح می گوید:من هیچ پاداشی از شما نمی خواهم درس دیگری است برای رهبران الهی که در دعوت و تبلیغ خود،هیچگونه انتظار پاداش مادی و معنوی از مردم نداشته باشند،زیرا اینگونه انتظارها یک نوع وابستگی ایجاد می کند که جلو تبلیغات صریح و فعالیتهای آزادانه آنها را سد خواهد کرد،و طبعا تبلیغات و دعوتشان کم اثر خواهد شد،به همین دلیل راه صحیح دعوت به سوی اسلام و تبلیغ آن نیز این است که مبلغان اسلامی تنها برای امرار معاش خود متکی به بیت المال باشند،نه نیازمند به مردم!.

*** در آخرین آیه مورد بحث سرانجام کار دشمنان نوح و صدق پیشگوییش را

ص :352

به این صورت بیان می کند:

"آنها نوح را تکذیب کردند ولی ما،او و تمام کسانی را که با او در کشتی بودند نجات دادیم"( فَکَذَّبُوهُ فَنَجَّیْنٰاهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ (1).

نه فقط آنها را نجات دادیم بلکه، آنها را جانشین قوم ستمگر ساختیم" ( وَ جَعَلْنٰاهُمْ خَلاٰئِفَ ).

"و کسانی را که آیات ما را انکار کرده بودند غرق نمودیم"( وَ أَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا ).

و در پایان روی سخن را به پیامبر ص کرده می گوید"اکنون بنگر عاقبت آن گروهی که انذار شدند ولی تهدیدهای الهی را به چیزی نگرفتند به کجا کشید" ( فَانْظُرْ کَیْفَ کٰانَ عٰاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ ).

دیگری که بعد از نوح و قبل از موسی(مانند ابراهیم و هود و صالح و لوط و یوسف) برای هدایت مردم آمدند کرده می گوید:

"سپس بعد از نوح رسولانی به سوی قوم و جمعیتشان فرستادیم"( ثُمَّ بَعَثْنٰا مِنْ بَعْدِهِ رُسُلاً إِلیٰ قَوْمِهِمْ ).

"آنها با دلائل روشن و آشکار به سوی قومشان آمدند"و مانند نوح با سلاح منطق و اعجاز و برنامه های سازنده مجهز بودند( فَجٰاؤُهُمْ بِالْبَیِّنٰاتِ ).

"ولی آنها که راه عناد و لجاج را می پوئیدند و در گذشته به تکذیب پیامبران پیشین برخاسته بودند،این پیامبران را نیز تکذیب کردند و به آنها ایمان نیاوردند" ( فَمٰا کٰانُوا لِیُؤْمِنُوا بِمٰا کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ ).

این به خاطر آن بود که بر اثر عصیان و گناه و دشمنی با حق پرده بر دلهای آنها افتاده بود آری این چنین بر دلهای متجاوزان مهر می زنیم( کَذٰلِکَ نَطْبَعُ عَلیٰ قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ ).

***

بنا بر این معنی جمله چنین می شود:"تجاوزکاران اقوام دیگر،از ایمان آوردن به چیزی که اقوام پیشین،خود داری کرده بودند سرباز زدند"البته با توجه به اینکه مخالفان دعوت نوح در طی طوفان از میان رفتند،این احتمال در تفسیر آیه قوت پیدا می کند،ولی به هر حال لازمه آن این است که در میان مرجع ضمیرهای جمله(واو جمع در کانوا،و لیؤمنوا،و کذبوا)تفکیک قائل شویم.

2-روشن است که جمله" کَذٰلِکَ نَطْبَعُ عَلیٰ قُلُوبِ الْمُعْتَدِینَ "دلیل بر جبر نیست و تفسیر آن در خودش نهفته است زیرا می گوید ما بر دلهای"تجاوزکاران" مهر می نهیم تا چیزی را درک نکنند،بنا بر این قبلا تجاوزهای پی در پی به حریم احکام الهی و حق و حقیقت از آنها صادر می شود،و تدریجا بر دلهای آنها اثر می گذارد و قدرت تشخیص حق را از آنان می گیرد و کارشان به جایی می رسد که سرکشی و عصیان و گناه برای آنها خوی و طبیعت ثانوی می شود،چنان که در مقابل هیچ حقیقتی تسلیم نمی شوند (1).

ص :355

در نخستین آیه می گوید:"سپس بعد از رسولان پیشین،موسی و هارون را به سوی فرعون و ملا او همراه با آیات و معجزات فرستادیم"( ثُمَّ بَعَثْنٰا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسیٰ وَ هٰارُونَ إِلیٰ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ بِآیٰاتِنٰا ) (1).

"ملا"همانگونه که سابقا هم اشاره کرده ایم به اشراف پر زرق و برق گفته می شود که ظاهرشان چشم پر کن و حضورشان در اجتماع در همه جا دیده می شود، و معمولا در آیاتی از قبیل آیات مورد بحث به معنی دار و دسته و اطرافیان و مشاوران می آید.

و اگر می بینیم تنها سخن از بعثت موسی به سوی فرعون و ملا به میان آمده در حالی که موسی مبعوث به همه فرعونیان و بنی اسرائیل بود،به خاطر آن است که نبض جامعه ها در دست هیئتهای حاکمه و دارو دسته آنها است،بنا بر این هر برنامه اصلاحی و انقلابی اول باید آنها را هدف گیری کند،چنان که آیه 12 سوره توبه نیز می گوید فَقٰاتِلُوا أَئِمَّةَ الْکُفْرِ :"با سردمداران کفر پیکار کنید".

اما فرعون و فرعونیان از پذیرش دعوت موسی و هارون سرباز زدند،و از اینکه در برابر حق سر تسلیم فرود آورند،تکبر ورزیدند"( فَاسْتَکْبَرُوا ).

آنها به خاطر کبر و خود برتربینی و نداشتن روح تواضع،واقعیتهای روشن را در دعوت موسی نادیده گرفتند و به همین دلیل این قوم مجرم و گنهکار هم چنان به جرم و گناهشان ادامه دادند( وَ کٰانُوا قَوْماً مُجْرِمِینَ ).

*** آیات بعد،از مبارزات چند مرحله ای فرعونیان با موسی و برادرش هارون سخن می گوید که مرحله نخستین آن انکار و تکذیب و افترا و متهم ساختن آنان به سوء نیت و به هم ریختن سنت نیاکان و اخلال در نظام اجتماعی بوده است،چنان که

ص :357

قرآن می گوید:

"هنگامی که حق از نزد ما به سوی آنها آمد(با اینکه آن را از چهره اش شناختند)گفتند این سحر آشکاری است"!( فَلَمّٰا جٰاءَهُمُ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِنٰا قٰالُوا إِنَّ هٰذٰا لَسِحْرٌ مُبِینٌ ).

جاذبه و کشش فوق العاده دعوت موسی از یک طرف و معجزات چشمگیرش از طرف دیگر،و نفوذ روز افزون و خیره کننده اش از طرف سوم،سبب شد که فرعونیان به فکر چاره بیفتند و وصله ای بهتر از این پیدا نکردند که او را ساحر و عملش را سحر بخوانند،و این تهمت چیزی است که در سرتاسر تاریخ انبیاء مخصوصا پیامبر اسلام ص دیده می شود.

*** اما"موسی" ع در مقام دفاع از خویش برآمد،با بیان دو دلیل پرده ها را کنار زده و دروغ و تهمت آنها را آشکار ساخت.

نخست"به آنها گفت آیا شما نسبت سحر به حق می دهید؟آیا این سحر است و هیچ شباهتی با سحر دارد"( قٰالَ مُوسیٰ أَ تَقُولُونَ لِلْحَقِّ لَمّٰا جٰاءَکُمْ أَ سِحْرٌ هٰذٰا ) (1).

یعنی درست است که"سحر"و"معجزه"هر دو نفوذ دارند این"حق"و "باطل"هر دو ممکن است مردم را تحت تاثیر قرار دهند ولی چهره سحر که امر باطلی است با چهره معجزه که حق است کاملا از هم متمایز می باشد،نفوذ پیامبران با نفوذ ساحران قابل مقایسه نیست،اعمال ساحران کارهایی بی هدف،محدود و کم ارزش است،ولی معجزات پیامبران هدفهای روشن اصلاحی و انقلابی و تربیتی دارد و در شکلی گسترده و نامحدود،عرضه می شود.

ص :358

به علاوه"ساحران هرگز رستگار نمی شوند"( وَ لاٰ یُفْلِحُ السّٰاحِرُونَ ).

این تعبیر در واقع دلیل دیگری بر تمایز کار انبیاء از سحر است،در دلیل سابق از تفاوت سحر و معجزه و چهره و هدف این دو،جداییشان از یکدیگر اثبات شده،اما در اینجا از تفاوت حالات و صفات آورندگان سحر و آورندگان معجزه برای اثبات مطلب استمداد می شود.

ساحران به حکم کار و فنشان که جنبه انحرافی و اغفالگرانه دارد،افرادی سود جو،منحرف،اغفالگر و متقلبند که آنها را از خلال اعمالشان می توان شناخت اما پیامبران مردانی حق طلب،دلسوز،پاکدل،با هدف و پارسا و بی اعتنا به امور مادی هستند.

ساحران هرگز روی رستگاری را نمی بینند و جز برای پول و ثروت و مقام و منافع شخصی کار نمی کنند،در حالی که هدف انبیاء هدایت و منافع خلق خدا و اصلاح جامعه انسانی در تمام جنبه های معنوی و مادی است.

*** سپس سیل تهمت خود را به سوی موسی ادامه دادند،و صریحا به او گفتند "آیا تو می خواهی ما را از راه و رسم پدران و نیاکانمان منصرف سازی"؟( قٰالُوا أَ جِئْتَنٰا لِتَلْفِتَنٰا عَمّٰا وَجَدْنٰا عَلَیْهِ آبٰاءَنٰا ).

در واقع بت"سنتهای نیاکان"و عظمت خیالی و افسانه ای آنها را پیش کشیدند تا افکار عامه را نسبت به موسی و هارون بد بین کنند که آنها می خواهند با مقدسات جامعه و کشور شما بازی کنند.

سپس ادامه دادند دعوت شما به دین و آئین خدا دروغی بیش نیست،اینها همه دام است،و نقشه های خائنانه"برای اینکه در این سرزمین حکومت کنید" ( وَ تَکُونَ لَکُمَا الْکِبْرِیٰاءُ فِی الْأَرْضِ ).

در حقیقت آنها چون خودشان هر تلاش و کوششی داشتند برای حکومت

ص :359

ظالمانه بر مردم بود،دیگران را نیز چنین می پنداشتند و تلاشهای مصلحان و پیامبران را همین گونه تفسیر می کردند.

اما بدانید"ما به شما دو نفر هرگز ایمان نمی آوریم"زیرا دست شما را خوانده ایم و از نقشه های تخریبیتان آگاهیم( وَ مٰا نَحْنُ لَکُمٰا بِمُؤْمِنِینَ ).

و این نخستین مرحله مبارزه آنها با موسی بود.

فرعون بر ضد موسی و برادرش هارون می گوید.

هنگامی که فرعون قسمتی از معجزات موسی مانند ید بیضاء و حمله مار عظیم را ملاحظه کرد و دید ادعای موسی بدون دلیل هم نیست و این دلیل کم و بیش در جمع اطرافیان او و یا دیگران اثر خواهد گذاشت،به فکر پاسخگویی عملی افتاد، چنان که قرآن می گوید:"فرعون صدا زد،تمام ساحران آگاه و دانشمند را نزد من آورید"،تا بوسیله آنها زحمت موسی را از خود دفع کنم( وَ قٰالَ فِرْعَوْنُ ائْتُونِی بِکُلِّ سٰاحِرٍ عَلِیمٍ ).

او می دانست هر کاری را باید از طریقش وارد شد و از کارشناسان آن فن باید کمک گرفت.

آیا براستی فرعون در حقانیت دعوت موسی شک داشت و می خواست از این طریق او را بیازماید؟و یا می دانست او از سوی خدا است ولی فکر می کرد، بوسیله غوغای ساحران می تواند مردم را آرام سازد،و موقتا از خطر نفوذ موسی در افکار عمومی جلوگیری کند،به مردم بگوید اگر او کار خارق عادتی انجام می دهد،ما نیز از انجام مثل آن ناتوان نیستیم!و اگر اراده ملوکانه ما تعلق گیرد، چنین چیزی برای ما سهل و آسان است!.

احتمال دوم به نظر نزدیکتر می رسد و سایر آیات مربوط به داستان موسی که در سوره طه و امثال آن است این نظر را تایید می کند،که او آگاهانه به مبارزه با موسی برخاست.

*** به هر حال"هنگامی که ساحران در روزی که برای این مبارزه تاریخی تعیین شده بود و دعوت عمومی نیز از مردم به عمل آمده بود،گرد آمدند، موسی رو به آنها کرد و گفت:نخست شما آنچه می توانید به میدان آورید" ( فَلَمّٰا جٰاءَ السَّحَرَةُ قٰالَ لَهُمْ مُوسیٰ أَلْقُوا مٰا أَنْتُمْ مُلْقُونَ ).

ص :361

جمله" أَلْقُوا مٰا أَنْتُمْ مُلْقُونَ "معنی اصلیش این است که آنچه شما می توانید بیفکنید،بیفکنید،و این اشاره به طنابها و عصاهای مخصوصی است که درون آنها خالی بود،و مواد شیمیایی مخصوصی در آن ریخته بودند که در مقابل تابش آفتاب موجب حرکت و جنب و جوش آنها می شد.

شاهد این گفتار آیاتی است که در سوره اعراف و شعراء آمده است،در آیه 43 و 44 سوره شعراء می خوانیم قٰالَ لَهُمْ مُوسیٰ أَلْقُوا مٰا أَنْتُمْ مُلْقُونَ فَأَلْقَوْا حِبٰالَهُمْ وَ عِصِیَّهُمْ وَ قٰالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنّٰا لَنَحْنُ الْغٰالِبُونَ :"موسی به آنها گفت آنچه می توانید بیفکنید بیفکنید و سپس آنها طنابها و عصاهای خود را افکندند و گفتند به عزت فرعون ما پیروزیم".

ولی البته این معنی را نیز در درون دارد که هر چه در قدرت دارید به میدان بیاورید.

*** به هر حال آنها آنچه را در توان داشتند بسیج کردند و همه وسائلی را که با خود آورده بود به وسط میدان افکندند،"در این هنگام موسی به آنها گفت:آنچه را شما در این میان آورده اید سحر است و خداوند بزودی آن را ابطال می کند" ( فَلَمّٰا أَلْقَوْا قٰالَ مُوسیٰ مٰا جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللّٰهَ سَیُبْطِلُهُ ) شما افرادی فاسد و مفسدید چرا که در خدمت یک دستگاه جبار و ظالم و طاغی هستید و علم و دانش خود را برای تقویت پایه های این حکومت خودکامه، فروخته اید،و این خود بهترین دلیل بر مفسد بودن شما است،و"خداوند عمل مفسدان را اصلاح نمی کند"( إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ ).

در واقع هر کس در آنجا عقل و هوش و دانشی داشت،حتی پیش از غلبه موسی بر ساحران می توانست این حقیقت را دریابد که عمل ساحران عمل بی اساسی است، به دلیل اینکه در راه تقویت پایه های ظلم و ستم قرار گرفته بود،چه کسی

ص :362

نمی دانست که فرعون غاصب و غارتگر و ظالم و مفسد است،آیا خدمتگزاران چنین دستگاهی شریک در ظلم و فساد او نبودند؟و آیا ممکن بود عمل آنها یک عمل صحیح و الهی باشد؟هرگز نه،بنا بر این پیدا بود که خداوند این تلاش مفسدانه را باطل خواهد کرد.

آیا تعبیر به"سیبطله"(خداوند بزودی آن را باطل می کند)دلیل بر این است که سحر واقعیت دارد اما خدا می تواند آن را ابطال کند؟و یا اینکه منظور از این جمله آن است که خداوند باطل بودن آن را آشکار می سازد؟ آیه 116 سوره اعراف می گوید سحر ساحران در چشمهای مردم اثر گذاشت و آنها را به وحشت افکند( فَلَمّٰا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْیُنَ النّٰاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ )ولی این تعبیر منافات با آن ندارد که آنها با یک سلسله وسائل مرموز آن چنان که در مفهوم و معنی لغوی"سحر"افتاده است،مخصوصا با استفاده از خواص فیزیکی و شیمیایی اجسام مختلف،یک رشته حرکات واقعی در آن طنابها و عصاها ایجاد کرده باشند،ولی مطمئنا این طنابها و عصاها موجودات زنده ای آن چنان که در چشم ظاهر بینان جلوه می کرد نبودند،چنان که قرآن در سوره طه آیه 66 می گوید: فَإِذٰا حِبٰالُهُمْ وَ عِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّهٰا تَسْعیٰ :"در آن هنگام طنابها و عصاهای جادوگران بر اثر سحر خیال می شد که موجودات زنده ای است و می دود"! بنا بر این بخشی از تاثیر سحر واقعیت دارد و بخشی وهم و خیال است.

*** و در آخرین آیه می فرماید:موسی به آنها گفت در این درگیری و مبارزه مطمئنا پیروزی با ما است،چرا که"خداوند وعده داده است که حق را آشکار سازد و بوسیله منطق کوبنده و معجزات قاهره پیامبرانش،مفسدان و باطل گرایان را رسوا کند،هر چند مجرمانی همچون فرعون و ملأش اکراه داشته باشند"( وَ یُحِقُّ اللّٰهُ الْحَقَّ بِکَلِمٰاتِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ ).

ص :363

منظور از بکلماته یا وعده خدا در زمینه پیروزی رسولان بر حق است و یا معجزات قاهره و نیرومند او است (1).

دلیل انتخاب این نظر آن است که بنی اسرائیل،بیشتر نفراتشان ایمان آوردند، و این متناسب با تعبیر" ذُرِّیَّةٌ مِنْ قَوْمِهِ "نیست،زیرا این گروه کوچکی را می رساند.

ولی بعضی دیگر معتقدند که این گروه از بنی اسرائیل بودند،و ضمیر به موسی بر می گردد،چرا که قبل از آن نام موسی ذکر شده،و طبق قواعد ادبی ضمیر باید به او باز گردد.

شک نیست که معنی دوم با ظاهر آیه موافقتر است،شاهد دیگری که آن را تایید می کند آیه بعد است که می گوید: وَ قٰالَ مُوسیٰ یٰا قَوْمِ ...(موسی به گروه مؤمنان گفت ای قوم من...)یعنی مؤمنان را به عنوان قوم من خطاب می کند.

تنها ایرادی که ممکن است بر این تفسیر بماند،این است که تمام بنی اسرائیل به موسی ایمان آوردند نه گروه کوچکی.

ولی با توجه به یک نکته این ایراد قابل دفع است،چرا که می دانیم در هر انقلابی نخستین گروهی که به آن جذب می شوند،جوانان هستند،گذشته از اینکه قلبهایی پاکتر و افکاری دست نخورده دارند،شور و جوشش انقلابی در آنها بیشتر است،به علاوه وابستگیهای مادی که بزرگسالان را به محافظه کاری و ملاحظات مختلف دعوت می کند در آنها نیست،نه مال و ثروتی دارند که از ضایع شدن آن بترسند،و نه پست و مقامی،که از به خطر افتادنش وحشت کنند! بنا بر این طبیعی است که این گروه بسیار زود جلب و جذب به موسی بشوند، و تعبیر"ذریه"بسیار با این معنی متناسب است.

به علاوه بزرگسالانی هم بعدا به این گروه ملحق شدند به خاطر اینکه نقشی در جامعه آن روز نداشتند و ضعیف و ناتوان بودند،این تعبیر-چنان که از ابن عباس نقل شده-در مورد آنان چندان بعید نیست،درست مثل این است

ص :366

که وقتی افراد عادی و معمولی از دوستان خود را دعوت می کنیم،می گوئیم برو بچه ها دعوت داشتند،هر چند بزرگسال بوده باشند!و اگر این تعبیر را بعید بدانیم احتمال اول به قوت خود باقی است.

علاوه بر این ذریه گر چه معمولا به فرزندان اطلاق می شود ولی از نظر ریشه لغوی-چنان که"راغب"در کتاب مفردات گفته:صغیر و کبیر هر دو را شامل می گردد.

نکته دیگری که در اینجا باید به آن توجه کرد این است که منظور از "فتنه"که از جمله أَنْ یَفْتِنَهُمْ استفاده می شود،منحرف ساختن از دین و آئین موسی بر اثر تهدید و ارعاب و شکنجه بوده است و یا به معنی هر گونه تولید ناراحتی و درد سر اعم از دینی و غیر دینی.

*** به هر حال موسی برای آرامش فکر و روح آنها با لحنی محبت آمیز به آنان گفت:"ای قوم من اگر شما به خدا ایمان آورده اید،و در گفتار خود و ایمان و اسلام خود صادقید،باید بر او توکل و تکیه کنید"از امواج و طوفان بلا نهراسید،چرا که ایمان از توکل جدا نیست( وَ قٰالَ مُوسیٰ یٰا قَوْمِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّٰهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُسْلِمِینَ ).

حقیقت"توکل"واگذاری کار به دیگری و انتخاب او به وکالت است.

مفهوم توکل این نیست که انسان دست از تلاش و کوشش بردارد،و به گوشه انزوا بخزد و بگوید تکیه گاه من خدا است،بلکه مفهوم آن این است که هر گاه نهایت تلاش و کوشش خود را به کار زد و نتوانست مشکل را حل کند و موانع را از سر راه خود کنار زند،وحشتی به خود راه ندهد،و با اتکاء به لطف پروردگار و استمداد از ذات پاک و قدرت بی پایان او،ایستادگی به خرج دهد، و به جهاد پی گیر خود هم چنان ادامه دهد،حتی در جایی که توانایی دارد نیز

ص :367

خود را بی نیاز از لطف خدا نداند،چرا که هر قدرتی هست بالآخره از ناحیه او است.

این است مفهوم توکل که از ایمان و اسلام نمی تواند جدا باشد،چرا که یک فرد مؤمن و تسلیم در برابر فرمان پروردگار،او را بر هر چیز قادر و توانا، و هر مشکلی را در برابر اراده او سهل و آسان می داند، و به وعده های پیروزی او اعتقاد دارد.

*** این مؤمنان راستین دعوت موسی را به توکل اجابت کردند،"و گفتند ما تنها بر خدا توکل داریم"( فَقٰالُوا عَلَی اللّٰهِ تَوَکَّلْنٰا ).

سپس از ساحت مقدس خدا تقاضا کردند که از شر دشمنان و وسوسه ها و فشارهای آنان در امان باشند،و عرضه داشتند"پروردگارا ما را وسیله فتنه و تحت تاثیر و نفوذ ظالمان و ستمگران قرار مده"( رَبَّنٰا لاٰ تَجْعَلْنٰا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظّٰالِمِینَ ).

*** "پروردگارا ما را به رحمت خود از قوم بی ایمان رهایی بخش"( وَ نَجِّنٰا بِرَحْمَتِکَ مِنَ الْقَوْمِ الْکٰافِرِینَ ).

جالب اینکه فرعون در آیه نخست از"مسرفین"و در سومین آیه او و اطرافیانش به عنوان"ظالمین"و در آخرین آیه به عنوان"کافرین"توصیف شده اند.

این تفاوت تعبیرها شاید به خاطر این باشد که انسان در مسیر گناه و خطا نخست از"اسراف"یعنی تجاوز از حدود و مرزها شروع می کند،بعد بنای "ستمکاری"می گذارد و سرانجام کارش به"کفر و انکار"منتهی می گردد!

ص :368

نخست اینکه خداوند می فرماید:ما به موسی و برادرش وحی فرستادیم که برای قوم خود خانه هایی در سرزمین مصر انتخاب کنید"( وَ أَوْحَیْنٰا إِلیٰ مُوسیٰ وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءٰا لِقَوْمِکُمٰا بِمِصْرَ بُیُوتاً ).

و مخصوصا"این خانه ها را نزدیک به یکدیگر و مقابل هم بسازید" ( وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً ).

سپس به خود سازی معنوی و روحانی بپردازید"و نماز را بر پا دارید"و از این طریق روان خود را پاک و قوی نمائید( وَ أَقِیمُوا الصَّلاٰةَ ).

و برای اینکه آثار ترس و وحشت از دل آنها بیرون رود،و قدرت روحی و انقلابی را بازیابند"به مؤمنان بشارت ده"بشارت به پیروزی و لطف و رحمت خدا ( وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ ).

از مجموع این آیه استفاده می شود که بنی اسرائیل در آن زمان به صورت گروهی پراکنده،شکست خورده،وابسته و طفیلی،و آلوده و ترسان بودند، نه خانه ای از خود داشتند و نه اجتماع و تمرکزی،نه برنامه سازنده معنوی داشتند و نه شهامت و شجاعت لازم برای یک انقلاب کوبنده! لذا موسی و برادرش هارون ماموریت یافتند که برای بازسازی اجتماع بنی اسرائیل مخصوصا از نظر روحی برنامه ای را در چند ماده پیاده کنند:

1-نخست به امر خانه سازی و جدا کردن مسکن خویش از فرعونیان همت بگمارند،این کار چند فایده داشت:

یکی اینکه آنها با مالک شدن مسکن در سرزمین مصر علاقه بیشتری به دفاع از خود و از آن آب و خاک پیدا می کردند.

دیگر اینکه از زندگی طفیلی گرا در خانه های قبطیان به یک زندگی مستقل، منتقل می شدند.

و دیگر اینکه اسرار کارها و نقشه های آنها به دست دشمنانشان نمی افتاد.

ص :370

2-خانه هایشان را مقابل یکدیگر و نزدیک به هم بسازند،زیرا قبله در اصل به معنی"حالت تقابل"می باشد،و اطلاق کلمه قبله بر آنچه امروز معروف است در حقیقت معنی ثانوی برای این کلمه است (1).

این کار کمک مؤثری به تمرکز و اجتماع بنی اسرائیل می کرد، و می توانستند مسائل اجتماعی را بطور عمومی مورد بررسی قرار دهند،و به عنوان انجام مراسم مذهبی دور هم جمع شوند و برای آزادی خویش نقشه های لازم را طرح نمایند.

3-توجه به عبادت و مخصوصا نماز که انسان را از بندگی بندگان جدا، و به خالق همه قدرتها پیوند می دهد،قلب و روح او را از آلودگی گناه می شوید و حس اتکای به نفس را در آنان زنده می کند و با تکیه بر قدرت پروردگار، روح تازه ای به کالبد انسان می دمد.

4-به موسی به عنوان یک رهبر دستور می دهد که دست در درون زوایای روح بنی اسرائیل بیفکند و زباله های ترس و وحشت را که یادگار سالیان دراز بردگی و ذلت بوده است بیرون بکشد،و از طریق"بشارت دادن به مؤمنان"به فتح و پیروزی نهایی و لطف و رحمت پروردگار اراده آنها را قوی و شهامت و شجاعت را در آنها پرورش دهد.

جالب اینکه بنی اسرائیل از فرزندان یعقوبند و گروهی از آنها طبعا از فرزندان یوسفند که او و برادرانش سالیان دراز بر مصر حکومت داشتند و در آبادی و عمران این سرزمین کوشیدند،اما بر اثر نافرمانی خدا و بی خبری و اختلافات داخلی روزگارشان به چنین وضع رقت باری رسیده بود،این جامعه

ص :371

فرسوده مصیبت زده باید نوسازی شود،و نقاط منفی خود را پاک کند،و به جای آن خصائل روحی سازنده بنشاند تا عظمت گذشته را باز یابد.

*** سپس به یکی از علل طغیان فرعون و فرعونیان اشاره کرده و از زبان موسی چنین می گوید:"پروردگارا تو فرعون و اطرافیانش را زینت و اموال در زندگی دنیا بخشیده ای"( وَ قٰالَ مُوسیٰ رَبَّنٰا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِینَةً وَ أَمْوٰالاً فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا ).

"اما سرانجام این ثروت و تجملات و عاقبت کارش این شده که آنها بندگانت را از راه تو منحرف و گمراه می سازند"( رَبَّنٰا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ ).

"لام"در"لیضلوا"به اصطلاح"لام عاقبت"است،یعنی یک جمعیت ثروتمند اشرافی تجمل پرست،برای گمراه ساختن مردم از راه خدا خواه ناخواه کوشش خواهند کرد و پایان کارشان چیزی جز این نخواهد بود،چرا که دعوت پیامبران و برنامه های الهی مردم را بیدار و هشیار و متحد و متشکل می سازد، و با این حال مجال بر غارتگران و چپاولگران تنگ خواهد شد و روزگار بر آنها سیاه،آنها نیز از خود واکنش نشان می دهند و به مخالفت با پیامبران بر می خیزند.

سپس موسی ع از پیشگاه خدا تقاضا می کند و می گوید:"پروردگارا! اموال آنها را محو و بی اثر ساز"تا نتوانند از آن بهره گیرند( رَبَّنَا اطْمِسْ عَلیٰ أَمْوٰالِهِمْ ).

"طمس"در لغت به معنی محو کردن و بی خاصیت نمودن چیزی است، و جالب اینکه در بعضی از روایات وارد شده که پس از این نفرین،اموال فرعونیان به صورت سفال و سنگ در آمد،شاید کنایه از این باشد که آن چنان بحران اقتصادی دامانشان را گرفت که ارزش ثروتهایشان به کلی سقوط کرد،و همچون سفال

ص :372

بی قیمت شد! بعد اضافه کرد:

"پروردگارا علاوه بر این،قدرت تفکر و اندیشه را نیز از آنان بگیر" ( وَ اشْدُدْ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ ).

چه اینکه با از دست دادن این دو سرمایه،آماده زوال و نیستی خواهند شد و راه ما به سوی انقلاب و وارد کردن ضربه نهایی بر آنان باز می گردد.

خداوندا!اگر من از تو در باره فرعونیان چنین می خواهم نه به خاطر روح انتقام جویی و کینه توزی است،بلکه به خاطر این است که آنها دیگر هیچگونه آمادگی برای ایمان ندارند"و تا عذاب الیم تو فرا نرسد ایمان نیاورند"( فَلاٰ یُؤْمِنُوا حَتّٰی یَرَوُا الْعَذٰابَ الْأَلِیمَ ).

البته پیداست که ایمان بعد از مشاهده عذاب-چنان که بزودی خواهد آمد- نیز برای آنها سودی نخواهد داشت.

*** خداوند به موسی و برادرش خطاب کرد که اکنون که شما آماده تربیت و سازندگی جمعیت بنی اسرائیل شده اید،"دعایتان نسبت به دشمنانتان اجابت شد" ( قٰالَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُمٰا ).

"پس محکم در راه خود بایستید و استقامت به خرج دهید"و از انبوه مشکلات نهراسید و در کار خود قاطع باشید( فَاسْتَقِیمٰا ).

و هرگز در برابر پیشنهادهای افراد نادان و بی خبر تسلیم نشوید"و از راه جاهلان نروید"بلکه کاملا آگاهانه برنامه های انقلابی خود را ادامه دهید ( وَ لاٰ تَتَّبِعٰانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لاٰ یَعْلَمُونَ ).

ص :373

گرفت،و او همچون پر کاهی بر روی امواج عظیم نیل می غلطید،در این هنگام پرده های غرور و بی خبری از مقابل چشمان او کنار رفت،و نور توحید فطری درخشیدن گرفت،فریاد زد:من ایمان آوردم که معبودی جز آن کس که بنی اسرائیل به او ایمان آورده اند،وجود ندارد"( حَتّٰی إِذٰا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قٰالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاَّ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرٰائِیلَ ).

نه تنها با قلب خود ایمان آوردم بلکه عملا هم"در برابر چنین پروردگار توانایی تسلیم"( وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ ).

در واقع هنگامی که پیشگوییهای موسی یکی پس از دیگری بوقوع پیوست و فرعون بیش از پیش از صدق گفتار این پیامبر بزرگ آگاه شد،و قدرت نمایی او را مشاهده کرد،ناچار اظهار ایمان نمود،به امید اینکه همانگونه که"خدای بنی اسرائیل"آنها را از این امواج کوه پیکر رهایی بخشید،او را نیز رهایی بخشد،لذا می گوید:به همان خدای بنی اسرائیل ایمان آوردم!.

ولی بدیهی است چنین ایمانی که به هنگام نزول بلا و گرفتار شدن در چنگال مرگ اظهار می شود،در واقع یک نوع ایمان اضطراری است،که هر جانی و مجرم و گنهکاری دم از آن می زند،بی آنکه ارزشی داشته باشد و یا دلیل بر تکامل و حسن نیت و صدق گفتار او گردد. به همین جهت خداوند او را مخاطب ساخت و فرمود:"اکنون ایمان می آوری در حالی که قبل از این طغیان و گردنکشی و عصیان نمودی،و در صف مفسدان فی الارض و تبهکاران قرار داشتی"( آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ ).

سابقا نیز در آیه 18 سوره نساء خواندیم:( وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئٰاتِ حَتّٰی إِذٰا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قٰالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ :"برای کسانی که کارهای سوء انجام دهند،و به هنگام فرا رسیدن مرگ توبه کنند،توبه ای

ص :376

نیست".

به همین دلیل بسیار دیده شده که اگر امواج بلا فرو نشیند و از چنگال مرگ رهایی یابند باز به برنامه های سابق بر می گردند.

نظیر این تعبیر که در فوق خواندیم در اشعار و سخنان ادبای عرب و عجم نیز آمده است،مانند. اتت و حیاض الموت بینی و بینها و جادت بوصل حین لا ینفع الوصل "به سراغ من آمد در حالی که امواج مرگ میان من و او قرار گرفته بود-او آماده وصال گشت در آن هنگام که وصال سودی نداشت"! *** ولی،"امروز بدن تو را از امواج رهایی می بخشیم تا درس عبرتی برای آیندگان باشی"برای زمامداران مستکبر و برای همه ظالمان و مفسدان،و نیز برای گروه های مستضعف( فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً ) در اینکه منظور از بدن در اینجا چیست؟در میان مفسران گفتگو است، اکثر آنها معتقدند منظور همان جسم بی جان فرعون است،چرا که عظمت فرعون در افکار مردم آن محیط چنان بود که اگر بدنش از آب بیرون نمی افتاد بسیاری باور نمی کردند که فرعون هم ممکن است غرق شده باشد،و ممکن بود به دنبال این ماجرا افسانه های دروغین در باره نجات و حیات فرعون بسازند،لذا خداوند بدن بی جان او را از آب بیرون افکند.

جالب اینکه بدن در لغت-آن چنان که راغب در مفردات گفته-به معنی جسد عظیم است و این می رساند که فرعون همانند بسیاری از مرفهین که دارای زندگانی پر زرق و برق افسانه ای هستند،اندامی درشت و چاق و چله داشت!.

ولی بعضی دیگر گفته اند که یکی از معانی"بدن"زره"است و این اشاره به آن است که خداوند فرعون را با همان زره زرینی که بر تن داشت از آب بیرون

ص :377

فرستاد تا بوسیله آن شناخته شود و هیچگونه تردیدی برای کسی باقی نماند.

این نکته نیز شایان توجه است که بعضی از جمله"ننجیک"چنین استفاده نموده اند که خداوند دستور داد امواج،بدن او را بر نقطه مرتفعی از ساحل بیفکند، زیرا ماده"نجوة"به معنی مکان مرتفع و زمین بلند است.

نکته دیگری که در آیه به چشم می خورد این است که جمله فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ با فاء تفریع،آغاز شده و این ممکن است اشاره به آن باشد که آن ایمان بی روح فرعون در این لحظه ناامیدی و گرفتاری در چنگال مرگ،این ایمانی که همانند جسم بی جانی بود این مقدار تاثیر کرد که خداوند جسم بی جان فرعون را از آب نجات داد تا طعمه ماهیان دریا نشود و هم عبرتی باشد برای آیندگان! هم اکنون در موزه های"مصر"و"بریتانیا"یکی دو بدن از فراعنه به حال مومیایی باقی مانده است،آیا بدن فرعون معاصر موسی در میان آنها است که بعدا آن را به صورت مومیایی حفظ کرده اند یا نه؟دلیلی در دست نداریم،ولی تعبیر " لِمَنْ خَلْفَکَ "ممکن است این احتمال را تقویت کند که بدن آن فرعون در میان اینها است،تا عبرتی برای همه آیندگان باشد،زیرا تعبیر آیه مطلق است و همه آیندگان را شامل می شود(دقت کنید).

و در پایان آیه می فرماید:اما با اینهمه آیات و نشانه های قدرت خدا و با اینهمه درسهای عبرت که تاریخ بشر را پر کرده است،"بسیاری از مردم از آیات و نشانه های ما غافلند"( وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النّٰاسِ عَنْ آیٰاتِنٰا لَغٰافِلُونَ ).

*** و در آخرین آیه مورد بحث،پیروزی نهایی بنی اسرائیل و بازگشت به سرزمینهای مقدسه را پس از رهایی از چنگال فرعونیان چنین بیان می کند:

"ما بنی اسرائیل را در مکان صدق و راستی منزل دادیم"( وَ لَقَدْ بَوَّأْنٰا بَنِی إِسْرٰائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ ).

ص :378

تعبیر به" مُبَوَّأَ صِدْقٍ "(منزلگاه راستین)ممکن است اشاره به این باشد که خداوند به وعده خود نسبت به بنی اسرائیل وفا کرد،و آنها را به سرزمین موعود بازگرداند،و یا اینکه سرزمین صدق اشاره به پاکی و نیکی این سرزمین است و به همین جهت تناسب با سرزمین شام و فلسطین دارد که منزلگاه انبیاء و پیامبران الهی بود.

گروهی نیز احتمال داده اند که منظور سرزمین مصر باشد،زیرا همانگونه که قرآن در سوره دخان می گوید:"پس از نابودی فرعونیان باغها و چشمه ها و سرزمینها و قصرها و نعمتهایی از آنها بجای ماند و آنها را به گروه دیگری یعنی بنی اسرائیل دادیم" کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنّٰاتٍ وَ عُیُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ مَقٰامٍ کَرِیمٍ وَ نَعْمَةٍ کٰانُوا فِیهٰا فٰاکِهِینَ کَذٰلِکَ وَ أَوْرَثْنٰاهٰا قَوْماً آخَرِینَ (سوره دخان آیه 25 تا 28) همین مضمون در سوره شعراء آیه 57 تا 59 آمده و در آخر آن می خوانیم " وَ أَوْرَثْنٰاهٰا بَنِی إِسْرٰائِیلَ "(ما این باغها و چشمه ها و گنجها و قصرها را به بنی- اسرائیل دادیم).

از این آیات بر می آید که بنی اسرائیل قبل از هجرت به سرزمین شام،مدتی در مصر ماندند،و از برکات آن سرزمین پر بار،بهره گرفتند:

سپس قرآن اضافه می کند:"ما آنها را از روزی های پاکیزه،بهره مند ساختیم" ( وَ رَزَقْنٰاهُمْ مِنَ الطَّیِّبٰاتِ ).

البته مانعی هم ندارد که هم سرزمین مصر منظور باشد و هم اراضی شام و فلسطین.

اما آنها قدر این نعمت را ندانستند،"و به اختلاف و نزاع با یکدیگر برخاستند آنهم نه از روی ناآگاهی،بلکه از روی علم و دانش و پس از مشاهده آن همه معجزات موسی و دلائل صدق دعوت او"( فَمَا اخْتَلَفُوا حَتّٰی جٰاءَهُمُ الْعِلْمُ ).

ص :379

ولی"پروردگار تو سرانجام در روز قیامت در میان آنها در آنچه اختلاف داشتند داوری می کند"و اگر امروز مجازات اختلاف را نچشند،فردا خواهند چشید!( إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ فِیمٰا کٰانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ ).

این احتمال نیز در تفسیر آیه فوق داده شده است که منظور از اختلاف اختلاف بنی اسرائیل و یهود معاصر پیامبر ص در قبول دعوت آن حضرت است یعنی آنها با اینکه طبق نشانه های کتب آسمانی خود،صدق دعوت او را دانسته بودند اختلاف کردند،گروهی ایمان آوردند و گروه بیشتری از پذیرش دعوتش سرباز زدند،و خداوند در قیامت در میان آنها داوری خواهد کرد.

ولی احتمال اول با ظاهر آیه سازگارتر است.

***این بود قسمتی از سرگذشت عبرت انگیز بنی اسرائیل که در طی آیاتی در این سوره بیان شد،و چقدر حال آنان با مسلمانان امروز شبیه است:خداوند در پرتو فضلش پیروزیها به مسلمانان می دهد،و دشمنان نیرومندشان را به طرز اعجاز آمیزی در هم می کوبد،و این جمعیت مستضعف را بر آن زورمندان به فضل و رحمتش پیروز می کند،ولی متاسفانه بجای اینکه این پیروزی را وسیله ای برای جهانی شدن آئین اسلام قرار دهند،بهانه ای برای تفرقه و ایجاد نفاق و اختلاف می سازند،آن چنان که تمام پیروزیهایشان به خطر می افتد!خدا ما را از این کفران نعمت نجات بخشد.

ص :380

آنها بسیاری از این مسائل آمده است.

ولی به جای اینکه روی سخن را به مخالفان کند،پیامبر را مخاطب ساخته چنین می گوید:

"اگر از آنچه بر تو نازل کردیم در شک و تردید هستی از آنها که کتب آسمانی را قبل از تو می خوانند بپرس"( فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمّٰا أَنْزَلْنٰا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتٰابَ مِنْ قَبْلِکَ ).

تا از این طریق ثابت شود که"آنچه بر تو نازل شده حق است و از طرف پروردگار"( لَقَدْ جٰاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ ).

"بنا بر این هیچگونه شک و تردید هرگز به خود راه مده"( فَلاٰ تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ ).

این احتمال نیز وجود دارد که آیه فوق بحث تازه و مستقلی را در باره صدق دعوت پیامبر ص عنوان می کند و به مخالفان می گوید که اگر در حقانیت او تردید دارند،نشانه های او را که در کتب پیشین مانند تورات و انجیل نازل شده از اهل کتاب بپرسند.

شان نزولی که در بعضی از تفاسیر (1)نقل شده نیز این معنی را تایید می کند و آن اینکه:جمعی از کفار قریش می گفتند:این قرآن از طرف خدا نازل نشده بلکه شیطان به محمد ص القا می کند!،این سخن سبب شد که عده ای در شک و تردید فرو روند،خداوند با آیه فوق به آنها پاسخ گفت.

ولی با توجه به اینکه پیامبر ص مساله وحی را با شهود و مشاهده دریافته بود،چنان که آیات قرآن حاکی از همین معنی است،شک و تردید در این مورد معنی نداشت،به علاوه این تعبیر رائج است،که برای تنبیه دوردستان افراد نزدیک را مخاطب می کنند و سخنی را القا می نمایند،این همان است که عرب با ضرب المثل معروف"ایاک اعنی و اسمعی یا جاره"(بتو می گویم ولی همسایه تو بشنو) از آن یاد می کند که نظیر آن را نیز در فارسی داریم،و این گونه سخن در بسیاری از موارد تاثیرش از خطاب صریح بیشتر است.

به علاوه ذکر جمله شرطیه،همیشه دلیل بر احتمال وجود شرط نیست، بلکه گاهی برای تاکید روی یک مطلب و یا برای بیان یک قانون کلی است،مثلا در آیه 23 سوره اسراء می خوانیم وَ قَضیٰ رَبُّکَ أَلاّٰ تَعْبُدُوا إِلاّٰ إِیّٰاهُ وَ بِالْوٰالِدَیْنِ إِحْسٰاناً إِمّٰا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمٰا أَوْ کِلاٰهُمٰا فَلاٰ تَقُلْ لَهُمٰا أُفٍّ :"پروردگار تو فرمان داده که جز او را پرستش نکنید و به پدر و مادر نیکی کنید،هر گاه یکی از این دو نزد تو(توجه داشته باشید در این جمله مخاطب ظاهرا فقط پیامبر است)به پیری برسند هیچگاه کمترین سخن ناراحت کننده ای به آنها مگو".

با اینکه می دانیم پیامبر ص پدرش را قبل از تولد و مادرش را در دوران طفولیتش از دست داد،با این حال حکم احترام به پدر و مادر به عنوان یک قانون کلی بیان شده است هر چند مخاطب ظاهرا پیامبر است.

و نیز در سوره طلاق می خوانیم یٰا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذٰا طَلَّقْتُمُ النِّسٰاءَ :"ای پیامبر هنگامی که زنان را طلاق گفتید..." این تعبیر دلیل بر این نیست که پیامبر زنی را در عمرش طلاق گفته بلکه بیان یک قانون کلی است و جالب اینکه مخاطب در آغاز این جمله پیامبر است و در آخر جمله همه مردم.

و از جمله قرائنی که تایید می کند منظور اصلی در آیه مشرکان و کافران

ص :383

است،آیات پشت سر این آیه است که از کفر و بی ایمانی آنها سخن می گوید.

نظیر همین موضوع در آیات مربوط به مسیح دیده می شود که وقتی خداوند در روز رستاخیز از او می پرسد آیا تو مردم را به عبادت خویش و مادرت دعوت کردی؟!او صریحا این مساله را انکار می کند و اضافه می کند إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ :"اگر من چنین سخنی را گفته بودم تو می دانستی"(سوره مائده آیه 116).

*** در آیه بعد اضافه می کند اکنون که آیات پروردگار و حقانیت این دعوت بر تو آشکار شده است"در صف کسانی که آیات الهی را تکذیب کرده اند مباش که از زیانکاران خواهی شد( وَ لاٰ تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِ اللّٰهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخٰاسِرِینَ ).

در واقع در آیه قبل می گوید اگر تردید داری،از آنها که آگاهی دارند بپرس،و در این آیه می گوید:اکنون که عوامل تردید بر طرف شد باید در برابر این آیات تسلیم باشی،و گرنه مخالفت با حق،نتیجه ای جز خسران و زیان در بر نخواهد داشت.

این آیه قرینه روشنی است بر اینکه منظور اصلی در آیه گذشته،توده مردم می باشد،هر چند روی سخن به شخص پیامبر است،زیرا بدیهی است که پیامبر ص هرگز تکذیب آیات الهی را نمی کرد بلکه او مدافع سر سخت آئین خود بود.

*** سپس به پیامبر ص اعلام می کند که در میان مخالفان تو گروهی متعصب و لجوج هستند که انتظار ایمان آنها بیهوده است،آنها از نظر فکری چنان مسخ شده اند،و آن قدر در راه باطل گام برداشته اند که و جدان بیدار انسانی را به کلی

ص :384

از دست داده و به موجودی نفوذناپذیر تبدیل شده اند،منتها قرآن این موضوع را به این تعبیر بیان می کند:"کسانی که فرمان پروردگارت بر آنها ثابت و مسجل شده،ایمان نخواهند آورد"( إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ لاٰ یُؤْمِنُونَ ) *** "حتی اگر تمام آیات و نشانه های پروردگار به سراغ آنها بیاید،ایمان نخواهند آورد،تا زمانی که عذاب الیم الهی را با چشم خود ببینند"که آن زمان ایمان بر ایشان اثری ندارد( وَ لَوْ جٰاءَتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ حَتّٰی یَرَوُا الْعَذٰابَ الْأَلِیمَ ):

در حقیقت نخستین آیات مورد بحث،از عموم مردم دعوت به مطالعه و تحقیق و سؤال از اهل اطلاع کرد،و به دنبال آن از آنها خواست که با روشن شدن حق به حمایت و دفاع از آن بپاخیزند.

ولی در آیات اخیر می گوید نباید انتظار ایمان آوردن همه آنها را داشته باشی،زیرا گروهی آن قدر فاسد شده اند که دیگر قابل اصلاح نیستند،بنا بر این نه از عدم ایمان آنها دلسرد باش و نه نیروی خود را روی هدایت آنان هدر ده، بلکه به گروهی بپرداز که اکثریت را تشکیل می دهند،و قابل هدایتند.

همانگونه که بارها تکرار کرده ایم تعبیراتی مانند آیات فوق به هیچگونه دلیل بر"جبر"نیست بلکه اینها از قبیل ذکر آثار عمل انسان است،منتها چون اثر هر چیز به فرمان خدا است گاهی این امور به خدا نسبت داده می شود.

ذکر این نکته نیز لازم به نظر می رسد که در چند آیه قبل در باره فرعون خواندیم که او بعد از نزول عذاب و گرفتار شدن در چنگال طوفان اظهار ایمان کرد،ولی این گونه ایمان چون جنبه اضطراری داشت،برای او سودی نداشت، اما در آیات مورد بحث می گوید:"این تنها راه و روش فرعون نبود بلکه همه افراد لجوج و خود خواه و مستکبر و سیاه دل که به اوج طغیان رسیده اند نیز همین

ص :385

حالت را دارند،آنها نیز ایمان نمی آورند مگر اینکه عذاب الیم را ببینند،همان ایمانی که برای آنها بی اثر است.

"و آنها را تا وقت معلومی(تا پایان عمرشان)بهره مند کردیم"( وَ مَتَّعْنٰاهُمْ إِلیٰ حِینٍ ).

کلمه"لولا"به عقیده بعضی از مفسران در اینجا به معنی نفی است،و لذا به وسیله"الا"از آن استثنا شده است.

بنا بر این معنی جمله چنین می شود:هیچ قوم و ملتی که در شهرها و آبادیها در گذشته زندگی داشتند،به طور دسته جمعی،در برابر پیامبران الهی ایمان نیاوردند، مگر قوم یونس.

اما بعضی دیگر معتقدند که"لو لا"به معنی نفی نیامده،بلکه همواره به معنی"تحضیض"است،(تحضیض سؤال توأم با توبیخ و تحریک را می گویند) ولی لازمه مفهوم آن در چنین مواردی نفی می باشد.و به همین دلیل می توان چیزی را بوسیله"الا"از آن استثنا کرد.

به هر حال جای شک نیست که در اقوام دیگر نیز گروه های زیادی ایمان آوردند،آنچه قوم یونس را از دیگر اقوام ممتاز می کند این است که آنها همه به صورت دسته جمعی ایمان آوردند،آن هم پیش از فرا رسیدن مجازات قطعی پروردگار،در حالی که در میان اقوام دیگر گروه زیادی سرسختانه بر مخالفت خود باقی ماندند،تا هنگامی که فرمان مجازات قطعی پروردگار صادر شد،آنها پس از مشاهده این عذاب الهی غالبا اظهار ایمان کردند ولی ایمانشان به دلیلی که سابقا گفتیم فایده ای نداشت.

***

عالم و دانشمندی نیز در میان آن گروه بود که به یونس پیشنهاد می کرد باز هم در باره آنان دعا کند و باز هم به ارشاد بیشتر بپردازد و مایوس نگردد.

ولی یونس پس از این ماجرا از میان قوم خود بیرون رفت،قوم او که صدق گفتارش را بارها آزموده بودند،گرد مرد دانشمند اجتماع کردند،هنوز فرمان قطعی عذاب فرا نرسیده بود،ولی نشانه های آن کم و بیش به چشم می خورد،آنها موقع را غنیمت شمرده و به رهبری عالم از شهر بیرون ریختند،در حالی که دست به دعا و تضرع برداشته و اظهار ایمان و توبه کردند و برای اینکه انقلاب و توجه بیشتری در روح و جان آنها پیدا شود،مادران را از فرزندان جدا ساختند و لباسهای درشت و خشن و کم اهمیت در تن کردند،و به جستجوی پیامبر خویش برخاستند اما اثری از او ندیدند.

ولی این توبه و ایمان و بازگشت به سوی پروردگار که به موقع انجام یافته بود، و با آگاهی و اخلاص توأم بود کار خود را کرد،نشانه های عذاب بر طرف شد و آرامش به سوی آنها بازگشت،و هنگامی که یونس پس از ماجرای طولانیش به میان قوم خود بازگشت،او را از جان و دل پذیرا گشتند.

شرح ماجرای زندگی خود یونس را به خواست خدا ذیل آیات 134 تا 148 سوره صافات بیان خواهیم کرد.

یادآوری این نکته نیز لازم است که قوم یونس هرگز در برابر مجازات قطعی قرار نگرفته بودند و گرنه توبه آنان نیز پذیرفته نمی شد،بلکه اخطارها و هشدارهایی که معمولا قبل از مجازات نهایی می آید برای آنها به قدر کافی بیدار کننده بود،در حالی که مثلا فرعونیان بارها این اخطارها را دیده بودند،(همانند ماجرای طوفان و ملخ خوراکی و دگرگونی شدید آب نیل و امثال آن)ولی هیچگاه این اخطارها را جدی نگرفتند،و تنها از موسی ع خواستند که ناراحتی را خداوند از آنان بر طرف سازند تا ایمان بیاورند،اما هرگز ایمان

ص :388

نیاوردند.

ضمنا داستان فوق نشان می دهد که نقش یک رهبر آگاه و دلسوز در میان یک قوم و ملت،تا چه اندازه مؤثر و حیاتبخش است،در صورتی که عابدی که آگاهی کافی ندارد بیشتر روی خشونت تکیه می کند،و منطق اسلام در مقایسه میان عبادت ناآگاهانه،و علم توأم با احساس مسئولیت نیز از این روایت مفهوم می شود.

بنا بر این از عدم ایمان گروهی از آنان دلگیر و ناراحت مباش،این لازمه اصل آزادی اراده و اختیار است که گروهی مؤمن و گروهی بی ایمان خواهند بود،"با این حال آیا تو می خواهی مردم را اکراه کنی که ایمان بیاورند" ( أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النّٰاسَ حَتّٰی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ ).

این آیه بار دیگر تهمت ناروایی را که دشمنان اسلام کرارا گفته و می گویند با صراحت نفی می کند،آنجا که می گویند:اسلام آئین شمشیر است و از طریق زور و اجبار بر مردم جهان تحمیل شده است،آیه مورد بحث مانند بسیاری از آیات دیگر قرآن می گوید ایمان اجباری بی ارزش است و اصولا دین و ایمان چیزی است که از درون جان برخیزد،نه از برون و بوسیله شمشیر و مخصوصا پیامبر ص را از اکراه و اجبار کردن مردم برای ایمان و اسلام بر حذر می دارد.

*** در عین حال در آیه بعد این حقیقت را یادآور می شود:درست است که انسانها مختار و آزادند،"ولی باز اگر لطف الهی و فرمان پروردگار شامل حال آنها نشود هیچکس ایمان نمی آورد"( وَ مٰا کٰانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلاّٰ بِإِذْنِ اللّٰهِ ).

و لذا آنها که در مسیر جهل و عدم تعقل گام بگذارند و حاضر به استفاده از سرمایه فکر و خرد خویش نباشند"خداوند رجس و پلیدی را بر آنها می نهد"آن چنان که موفق به ایمان نخواهند شد( وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لاٰ یَعْقِلُونَ ).

***

آن اینکه ما عقیده داریم که نه"جبر"صحیح است و نه"تفویض"و واگذاری مطلق،یعنی نه چنان است که مردم در اعمال خود مجبور و بی اختیار باشند،و نه چنان است که به تمام معنی به حال خود واگذار شده باشند،بلکه در عین آزادی اراده باز نیاز به امداد الهی دارند،زیرا این آزادی اراده را خدا به آنها می دهد، عقل و خرد و و جدان پاک از مواهب او است،ارشاد پیامبران و هدایت کتب آسمانی نیز از ناحیه او می باشد،بنا بر این در عین آزادی اراده باز هم سرچشمه این موهبت و آنچه محصول آن است از ناحیه خدا است(دقت کنید).

گوشه ای از آن دلیلی بر عظمت و قدرت و علم و حکمت آفریدگار است( قُلِ انْظُرُوا مٰا ذٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ).

این همه ستارگان درخشان و کرات مختلف آسمانی که هر کدام در مدار خود در گردشند این منظومه های بزرگ و این کهکشانهای غول پیکر و این نظام دقیقی که بر سراسر آنها حکم فرما است،همچنین این کره زمین با تمام عجائب و اسرارش،و اینهمه موجودات زنده متنوع و گوناگونش،درست در ساختمان همه اینها بنگرید و با مطالعه آنها به مبدء جهان هستی آشناتر و نزدیکتر شوید.

این جمله به روشنی مساله جبر و سلب آزادی اراده را نفی می کند و می گوید:

ایمان نتیجه مطالعه جهان آفرینش است یعنی این کار بدست خود شما است.

سپس اضافه می کند ولی با اینهمه آیات و نشانه های حق باز جای تعجب نیست که گروهی ایمان نیاورند،چرا که آیات و نشانه ها و اخطارها و انذارها تنها به درد کسانی می خورد که آمادگی برای پذیرش حق دارند،اما"آنها که تصمیم گرفته اند هرگز ایمان نیاورند این امور هیچگونه اثری برایشان ندارد" ( وَ مٰا تُغْنِی الْآیٰاتُ وَ النُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لاٰ یُؤْمِنُونَ ) (1).

این جمله اشاره به حقیقتی است که بارها در قرآن خوانده ایم که دلائل و سخنان حق و نشانه ها و اندرزها به تنهایی کافی نیست،بلکه زمینه های مستعد و آماده نیز شرط گرفتن نتیجه است.

***

ص :393

سپس با لحنی تهدید آمیز اما در لباس سؤال و استفهام می گوید:"آیا این گروه لجوج و بی ایمان جز این انتظار دارند که سرنوشتی همانند اقوام طغیانگر و گردنکش پیشین که گرفتار مجازات دردناک الهی شدند پیدا کنند"سرنوشتی همچون فراعنه و نمرودها و شدادها و اعوان و انصارشان!( فَهَلْ یَنْتَظِرُونَ إِلاّٰ مِثْلَ أَیّٰامِ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ ).

و در پایان آیه به آنها اخطار می کند و می گوید:"ای پیامبر به آنها بگو اکنون که شما در چنین مسیری هستید و حاضر به تجدید نظر نیستید شما در انتظار بمانید و ما هم با شما در انتظار خواهیم بود".شما در انتظار در هم شکستن دعوت حق،و ما در انتظار سرنوشت شوم و دردناکی برای شما،همچون سرنوشت اقوام مستکبر پیشین( قُلْ فَانْتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِینَ ).

باید توجه داشت که"استفهام"در جمله"فهل ینتظرون"استفهام انکاری است،یعنی آنها با این شیوه رفتارشان انتظاری جز فرا رسیدن یک سرنوشت شوم نمی توانند داشته باشند.

"ایام"گر چه در لغت جمع"یوم"به معنی روز است،ولی در اینجا به معنی حوادث دردناکی است که در دوران عمر اقوام گذشته واقع شده است.

*** سپس برای اینکه چنین توهمی پیش نیاید که خدا به هنگام مجازات تر و خشک را با هم می سوزاند،و حتی یک مؤمن را در میان یک گروه عظیم سرکش و یاغی نادیده می گیرد اضافه می کند:ما پس از آماده شدن مقدمات مجازات اقوام گذشته"فرستادگان خود و کسانی را که به آنها ایمان آوردند نجات و رهایی می بخشیدیم"( ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنٰا وَ الَّذِینَ آمَنُوا ).

و در پایان می گوید:این اختصاص به اقوام گذشته و رسولان و مؤمنان پیشین نداشته است بلکه"همین گونه تو و ایمان آورندگان به ترا نجات خواهیم

ص :394

بخشید و این حقی است بر ما حقی مسلم و تخلف ناپذیر"( کَذٰلِکَ حَقًّا عَلَیْنٰا نُنْجِ الْمُؤْمِنِینَ ) (1).

و باز برای تاکید افزونتر می گوید:این تنها خواسته من نیست بلکه "این فرمانی است که به من داده شده است که از ایمان آورندگان به"اللّٰه" بوده باشم"( وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ).

اینکه در میان صفات خدا تنها در اینجا روی مساله قبض روح و میراندن تکیه شده،یا به خاطر آن است که انسان در هر چه شک کند در مرگ نمی تواند تردید داشته باشد،و یا به خاطر اینکه آنها را به مساله مجازات و عذابهای هلاک کننده ای که در آیات قبل به آن اشاره شده بود متوجه سازد،و تلویحا به خشم و غضب خداوندی تهدید نماید.

*** پس از آنکه اعتقاد خود را در باره نفی شرک و بت پرستی با قاطعیت بیان کرد به بیان دلیل آن می پردازد،دلیلی از فطرت،و دلیلی از عقل و خرد.

"بگو به من دستور داده شده که روی خود را به آئین مستقیمی بدار که از هر نظر خالص و پاک است"( وَ أَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً ).

در اینجا نیز تنها به جنبه اثبات قناعت نکرده بلکه برای تاکید،طرف مقابل آن را نفی کرده می گوید:"و هرگز و بطور قطع از مشرکان نباش"! ( وَ لاٰ تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ).

"حنیف"چنان که در سابق نیز گفته ایم به معنی کسی است که از"انحراف" به"راستی و استقامت"می گراید،و یا به تعبیر دیگر از آئینها و روشهای منحرف چشم می پوشد و متوجه آئین مستقیم خداوند می شود،همان آئینی که موافق فطرت است،و به خاطر همین موافقتش با فطرت صاف و مستقیم است.

بنا بر این یک نوع اشاره به فطری بودن توحید در درون آن نهفته است، چرا که انحراف چیزی است که بر خلاف فطرت باشد(دقت کنید).

***

ص :397

پس از اشاره به بطلان شرک از طریق فطرت،اشاره به یک دلیل روشن عقلی می کند و می گوید دستور داده شده است که"غیر از خدا اشیایی را که نه سودی به تو می رساند،نه زیانی،پرستش مکن،چرا که اگر چنین کاری کردی،از ستمگران خواهی بود"هم به خویشتن ستم کرده ای و هم به جامعه ای که به آن تعلق داری( وَ لاٰ تَدْعُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مٰا لاٰ یَنْفَعُکَ وَ لاٰ یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذاً مِنَ الظّٰالِمِینَ ).

کدام عقل و خرد اجازه می دهد که انسان به پرستش اشیاء و موجوداتی بپردازد که هیچگونه سود و زیانی ندارند،و در سرنوشت انسان کمترین تاثیری نمی توانند داشته باشند.

*** در اینجا نیز تنها به جنبه نفی قناعت نمی کند،و علاوه بر جنبه نفی روی جنبه اثبات نیز تکیه کرده،می گوید:"اگر ناراحتی و زیانی از طرف خدا به تو برسد(خواه برای مجازات باشد و یا به خاطر آزمایش)هیچکس جز او نمی تواند آن را برطرف سازد"( وَ إِنْ یَمْسَسْکَ اللّٰهُ بِضُرٍّ فَلاٰ کٰاشِفَ لَهُ إِلاّٰ هُوَ ).

همچنین"اگر خداوند اراده کند خیر و نیکی به تو برساند،هیچکس توانایی ندارد که جلو فضل و رحمت او را بگیرد"( وَ إِنْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلاٰ رَادَّ لِفَضْلِهِ ).

"او هر کس از بندگان را اراده کند(و شایسته بداند)به نیکی می رساند" ( یُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ ).

چرا که آمرزش و رحمتش همگان را در بر می گیرد"و او است غفور رحیم" (و هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ ).

ص :398

یَضِلُّ عَلَیْهٰا

).

"و من مامور و وکیل و نگاهبان شما نیستم"( وَ مٰا أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ ).

یعنی نه وظیفه دارم که شما را به پذیرش حق مجبور کنم،چرا که اجبار در پذیرش ایمان معنی ندارد،و نه اگر نپذیرفتید می توانم شما را از مجازات الهی حفظ کنم،بلکه وظیفه من دعوت است و تبلیغ،و ارشاد و راهنمایی و رهبری، و اما بقیه بر عهده خود شما است،که به اختیار خود راهتان را برگزینید.

این آیه علاوه بر اینکه بار دیگر مساله اختیار و آزادی اراده را تاکید می کند دلیل بر این است که پذیرش حق در درجه اول به سود خود انسان است همانگونه که مخالفت با آن به زیان خود او است،در واقع تعلیمات رهبران الهی و کتب آسمانی کلاسهایی است برای تربیت و تکامل انسانها،نه موافقت با آن چیزی بر عظمت خدا می افزاید،و نه مخالفت با آن چیزی از جلال او می کاهد! *** سپس وظیفه پیامبر را در دو جمله تعیین می کند،نخست اینکه"باید تنها از آنچه به تو وحی می شود پیروی کنی"( وَ اتَّبِعْ مٰا یُوحیٰ إِلَیْکَ ).

مسیر راهت را خدا از طریق وحی تعیین کرده است و کمترین انحراف از آن برای تو مجاز نیست.

دیگر اینکه در این راه مشکلات طاقت فرسا و ناراحتیهای فراوان در برابر تو است،باید از انبوه مشکلات ترس و هراسی به خود راه ندهی،"باید صبر و استقامت و پایداری پیشه کنی،تا خداوند حکم و فرمان خود را برای پیروزی تو بر دشمنان صادر کند"( وَ اصْبِرْ حَتّٰی یَحْکُمَ اللّٰهُ ) "چرا که او بهترین حاکمان است،فرمانش حق و حکمش عدالت، و وعده اش تخلف ناپذیر"( وَ هُوَ خَیْرُ الْحٰاکِمِینَ ).

***

ص :400

پروردگارا!تو به بندگان خویش به آنها که در راه تو جهاد می کنند، جهادی توأم با اخلاص و ایمان،به آنها که در راه تو صبر و استقامت و پایمردی به خرج می دهند،وعده پیروزی داده ای.

خداوندا!در این لحظات و در آستانه تشکیل حکومت اسلامی،انبوهی از مشکلات ما را احاطه کرده است،و ما به توفیق و عنایت تو از مجاهده و استقامت بازنمی ایستیم.

بار الها!تو هم به لطفت ابرهای تیره و تار مشکلات را برطرف ساز،و ما را به اشعه حیاتبخش حق و عدالت بنواز آمین یا رب العالمین.

18 رجب 1399-23 خرداد ماه 1358.

(پایان جلد هشتم)

ص :401

ص :402