ص :2

وَ لاٰ تَأْکُلُوا أَمْوٰالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبٰاطِلِ وَ تُدْلُوا بِهٰا إِلَی اَلْحُکّٰامِ لِتَأْکُلُوا فَرِیقاً مِنْ أَمْوٰالِ اَلنّٰاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (188)

مصداقهای روشن است.

بنا بر این هر گونه تصرف در اموال دیگران از غیر طریق صحیح و به ناحق مشمول این نهی الهی است.

تمام معاملاتی که هدف صحیحی را تعقیب نمی کند و پایه و اساس عقلایی ندارد مشمول این آیه است.

همین معنی در سوره نساء آیه 29 با توضیح بیشتری خطاب به مؤمنان آمده است،می فرماید: یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تَأْکُلُوا أَمْوٰالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبٰاطِلِ إِلاّٰ أَنْ تَکُونَ تِجٰارَةً عَنْ تَرٰاضٍ مِنْکُمْ :"ای کسانی که ایمان آورده اید!اموال یکدیگر را به باطل و از طرق نامشروع نخورید مگر اینکه تجارتی باشد که با رضایت شما انجام گیرد".

استثناء تجارت،توأم با تراضی،در واقع بیان یک مصداق روشن از طرق مشروع و حلال است،و هبه و میراث و هدیه،وصیت و مانند آن را نفی نمی کند، زیرا آنها نیز از طرق مشروع عقلایی است.

جالب اینکه بعضی از مفسران گفته اند:قرار گرفتن آیه مورد بحث بعد از آیات روزه(آیات 182-187)نشانه یک نوع همبستگی در میان این دو است،در آنجا نهی از خوردن و آشامیدن به خاطر انجام یک عبادت الهی می کند،و در اینجا نهی از خوردن اموال مردم به ناحق که این هم نوع دیگری از روزه و ریاضت نفوس است،و در واقع هر دو شاخه هایی از تقوا محسوب می شود،همان تقوایی که به عنوان هدف نهایی روزه معرفی شده است (1).

ذکر این نکته نیز لازم است که تعبیر به"اکل"(خوردن)معنی وسیع و گسترده ای دارد که هر گونه تصرفی را شامل می شود،و در واقع این تعبیر کنایه ای است از انواع تصرفات،و"اکل"یک مصداق روشن آن است.

سپس در ذیل آیه،انگشت روی یک نمونه بارز"اکل مال به باطل"(خوردن

ص :4

اموال مردم به ناحق)گذاشته که بعضی از مردم،آن را حق خود می شمرند به گمان اینکه به حکم قاضی،آن را به چنگ آورده اند،می فرماید:"برای خوردن قسمتی از اموال مردم به گناه،بخشی از آن را به قضات ندهید در حالی که می دانید"( وَ تُدْلُوا بِهٰا إِلَی الْحُکّٰامِ لِتَأْکُلُوا فَرِیقاً مِنْ أَمْوٰالِ النّٰاسِ بِالْإِثْمِ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ) (1).

"تدلوا"از ماده"ادلاء"،در اصل به معنی فرستادن دلو در چاه برای بیرون آوردن آب است و این تعبیر زیبایی است که در مواقعی که انسان تسبیب اسبابی می کند که به منظور خاصی نایل گردد به کار می رود.

در تفسیر این جمله دو احتمال وجود دارد:

نخست اینکه:منظور آن است که بخشی از مال را به صورت هدیه یا رشوه(و هر دو در اینجا یکی است)به قضات دهند که بقیه را تملک کنند،قرآن می گوید:

گر چه ظاهرا در اینجا به حکم قاضی مال را به چنگ آورده اید،ولی این اکل مال به باطل است و گناه.

دوم اینکه:منظور آن است که مسائل مالی را برای سوء استفاده به نزد حکام نبرید،مثل اینکه امانتی،یا اموال یتیم بدون شاهد نزد انسان باشد و هنگامی که طرف مطالبه می کند،او را به نزد قاضی ببرند،و چون دلیل و شاهدی ندارد، اموالش را به حکم قاضی تملک کند،این کار نیز گناه است و اکل مال به باطل.

مانعی ندارد که آیه مفهوم گسترده ای داشته باشد که هر دو در جمله لا تدلوا جمع باشد،هر چند هر یک از مفسران در اینجا احتمالی را پذیرفته اند.

جالب اینکه در حدیثی از پیامبر اکرم ص می خوانیم که فرمود:انما انا بشر و انما یاتینی الخصم فلعل بعضکم ان یکون الحن بحجته من بعض فاقضی له فمن قضیت له بحق مسلم،فانما هی قطعة من نار فلیحملها او لیذرها.

"من بشری مثل شما هستم(و مامورم طبق ظاهر میان شما داوری کنم)گاه

ص :5

نزاعی نزد من طرح می شود،و شاید بعضی در اقامه دلیل از دیگری نیرومندتر باشد و من به مقتضای ظاهر دلیلش به سود او قضاوت می کنم اما بدانید چنان که من حق کسی را(بر حسب ظاهر)برای دیگری قضاوت کنم(و در واقع مال او نباشد فکر نکنید چون پیامبر ص به نفع او حکومت کرده،برای او حلال است)آن قطعه ای از آتش است،اگر آتش را می خواهد،آن را بپذیرد،و گرنه آن را رها سازد" (1)***

شدت هر چه تمامتر مورد تقبیح قرار گرفته و محکوم شده است و یکی از گناهان کبیره محسوب می شود.

ولی قابل توجه این است که زشتی رشوه سبب می شود که این هدف شوم در لابلای عبارات و عناوین فریبنده دیگر انجام گیرد و رشوه خوار و رشوه دهنده از نامهایی مانند هدیه،تعارف،حق و حساب،حق الزحمه و انعام استفاده کنند ولی روشن است این تغییر نامها به هیچ وجه تغییری در ماهیت آن نمی دهد و در هر صورت پولی که از این طریق گرفته می شود حرام و نامشروع است.

در نهج البلاغه در داستان هدیه آوردن"اشعث بن قیس"می خوانیم که او برای پیروزی بر طرف دعوای خود در محکمه عدل علی ع متوسل به رشوه شد و شبانه ظرفی پر از حلوای لذیذ به در خانه علی ع آورد و نام آن را هدیه گذاشت علی ع بر آشفت و فرمود:"

هبلتک الهبول ا عن دین اللّٰه اتیتنی لتخدعنی؟...و اللّٰه لو اعطیت الاقالیم السبعة بما تحت افلاکها علی ان اعصی اللّٰه فی نملة اسلبها جلب شعیرة ما فعلته و ان دنیاکم عندی لاهون من ورقة فی فم جرادة تقضمها ما لعلی و لنعیم یفنی و لذة لا تبقی " (1).

"سوگواران بر عزایت اشک بریزند،آیا با این عنوان آمده ای که مرا فریب دهی و از آیین حق باز داری؟...به خدا سوگند اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمانهای آنها است به من دهند که پوست جوی را از دهان مورچه ای به ظلم بگیرم هرگز نخواهم کرد،دنیای شما از برگ جویده ای در دهان ملخ برای من کم ارزش تر است علی را با نعمتهای فانی و لذتهای زودگذر چه کار؟..." اسلام رشوه را در هر شکل و قیافه ای محکوم کرده است،در تاریخ زندگی پیغمبر اکرم ص می خوانیم که:به او خبر دادند یکی از فرماندارانش رشوه ای در شکل هدیه پذیرفته،حضرت بر آشفت و به او فرمود:

کیف تاخذ ما لیس لک بحق ؟!

ص :7

"چرا آنچه حق تو نیست می گیری"او در پاسخ با معذرت خواهی گفت:"

لقد کانت هدیة یا رسول اللّٰه "آنچه گرفتم هدیه بود ای پیامبر خدا.

پیامبر ص فرمود:"

ا رأیت لو قعد احدکم فی داره و لم نوله عملا ا کان الناس یهدونه شیئا ؟".

اگر شما در خانه بنشینید و از طرف من فرماندار محلی نباشید آیا مردم به شما هدیه ای می دهند؟سپس دستور داد هدیه را گرفتند و در بیت المال قرار دادند و وی را از کار برکنار کرد (1).

اسلام حتی برای اینکه قاضی گرفتار رشوه های مخفی و ناپیدا نشود،دستور می دهد قاضی نباید شخصا به بازار برود مبادا تخفیف قیمتها بطور ناخودآگاه روی قاضی اثر بگذارد و در قضاوت جانبداری تخفیف دهنده را کند،چه خوب است مسلمانان از کتاب آسمانی خود الهام بگیرند و همه چیز خود را در پای بت رشوه خواری قربانی نکنند.

مساله رشوه در اسلام به قدری مهم است که امام صادق ع در باره آن می فرماید:"

و اما الرشا فی الحکم فهو الکفر باللّٰه العظیم "،اما رشوه در قضاوت، کفر به خداوند بزرگ است (2).

و در حدیث معروفی که از رسول خدا نقل شده چنین می خوانیم:"

لعن اللّٰه الراشی و المرتشی و الماشی بینهما "،خداوند گیرنده و دهنده رشوه و آن کس را که واسطه میان آن دو است از رحمت خود دور گرداند (3).

***

ص :8

جویا می شدند که قرآن سؤال آنها را به این صورت منعکس کرده است."در باره هلالهای ماه از تو سؤال می کنند"( یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ ).

"اهله"جمع"هلال"به معنی ماه در شب اول و دوم است و بعضی گفته اند در سه شب نخستین"هلال"نام دارد و بعدا به آن"قمر"می گویند و بعضی بیش از آن را هلال نامیده اند.

مرحوم"طبرسی"در"مجمع البیان"و بعضی دیگر از مفسران بزرگ معتقدند که این واژه در اصل از استهلال صبی یعنی گریه کودک در آغاز تولد گرفته شده سپس برای آغاز ماه به کار رفته و نیز در آنجا که حاجیان صدای خود را به لبیک بلند می کنند(اهل القوم بالحج)گفته می شود.

ولی از کلمات"راغب"در"مفردات"عکس این استفاده می شود که اصل این واژه را همان هلال ماه می داند که"استهلال صبی"(گریه کردن کودک)از آن گرفته شده است.

بر هر حال از جمله"یسئلونک"که به صورت فعل مضارع به کار رفته معلوم می شود این سؤال کرارا از رسول خدا ص شده است.

سپس می فرماید:"بگو اینها بیان اوقات(طبیعی)برای مردم و حج است" ( قُلْ هِیَ مَوٰاقِیتُ لِلنّٰاسِ وَ الْحَجِّ ).

هم در زندگی روزانه از آن استفاده می کنند و هم در عبادتهایی که وقت معینی در سال دارد در حقیقت ماه یک تقویم طبیعی برای افراد بشر محسوب می شود که مردم اعم از باسواد و بیسواد و در هر نقطه ای از جهان باشند می توانند از این تقویم طبیعی استفاده کنند نه تنها آغاز و وسط و آخر ماه را می توان با آن شناخت بلکه با دقت شبهای ماه را نیز می توان تشخیص داد و بدیهی است نظام زندگی اجتماعی بشر بدون تقویم یعنی یک وسیله دقیق و عمومی برای تعیین تاریخ امکان پذیر نیست به همین دلیل خداوند بزرگ برای نظام زندگی این تقویم جهانی را در اختیار

ص :10

همگان قرار داده است.

اصولا یکی از امتیازات قوانین اسلام این است که دستورات آن بر طبق مقیاسهای طبیعی قرار داده شده است زیرا مقیاسهای طبیعی وسیله ای است که در اختیار همگان قرار دارد و گذشت زمان اثری بر آن نمی گذارد.اما به عکس مقیاسهای غیر طبیعی در اختیار همه نیست حتی در عصر ما هنوز همه مردم نتوانسته اند از مقیاسهای جهانی استفاده کنند.

لذا می بینیم اسلام مقیاس را گاهی وجب،گاهی گام و گاهی بند انگشتان و گاهی طول قامت و در مورد تعیین وقت،غروب آفتاب و طلوع فجر و گذشتن خورشید از نصف النهار و رؤیت ماه قرار داده است.

و از این جا امتیاز ماههای قمری بر شمسی روشن می شود گرچه هر دو از حرکات کواکب آسمان گرفته شده ولی ماههای قمری برای همه قابل مشاهده است در حالی که ماههای شمسی را فقط منجمان با وسایلی که دارند تشخیص می دهند که مثلا در این ماه خورشید در مقابل کدام یک از صورتهای فلکی و کدام برج آسمانی است.

در این جا این سؤال مطرح است که آیا پرسش کنندگان از هلال ماه هدفشان سؤال از فایده این تغییرات بوده یا سؤال از چگونگی پیدایش هلال و دگرگونیهای هلال تا بدر کامل،بعضی از مفسران احتمال اول را پذیرفته اند و بعضی احتمال دوم را،و افزوده اند چون سؤال از علل پیدایش آن فایده ای برای آنان در بر نداشته و شاید فهم جواب آن برای بسیاری مشکل بوده قرآن به بیان نتایج آن پرداخته تا به مردم بیاموزد همه جا به دنبال نتیجه ها بروند.

سپس در ذیل آیه به تناسب سخنی که از حج و تعیین موسم به وسیله هلال ماه در آغاز آیه آمده به یکی از عادات و رسوم خرافی جاهلیت در مورد حج اشاره نموده و مردم را از آن نهی می کند،می فرماید:"کار نیک آن نیست که از پشت خانه ها

ص :11

وارد شوید بلکه نیکی آن است که تقوا پیشه کنید و از در خانه ها وارد شوید و از خدا بپرهیزید تا رستگار شوید"( وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِهٰا وَ لٰکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقیٰ وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوٰابِهٰا وَ اتَّقُوا اللّٰهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ).

بسیاری از مفسران گفته اند در زمان جاهلیت هنگامی که لباس احرام به تن می کردند از راه معمولی و در خانه،به خانه خود وارد نمی شدند و معتقد بودند این کار برای محرم ممنوع است به همین دلیل در پشت خانه نقبی می زدند و هنگام احرام فقط از آن وارد می شدند،آنها معتقد بودند که این عمل یک کار نیک است چون ترک عادت است و احرام که مجموعه ای از ترک عادات است باید با این ترک عادت تکمیل شود (1).

و بعضی گفته اند این کار به خاطر آن بود که در حال احرام زیر سقف نروند زیرا گذشتن از سوراخ دیوار در مقایسه با گذشتن از در برای این منظور بهتر بود ولی قرآن صریحا می گوید نیکی در تقوا است نه در عادات و رسوم خرافی و بلافاصله دستور می دهد حتما از همان طریق عادی به خانه ها وارد شوید.

این آیه معنی وسیعتر و عمومی تری نیز دارد و آن اینکه برای اقدام در هر کار خواه دینی باشد یا غیر دینی باید از طریق صحیح وارد شوید نه از طرق انحرافی و وارونه چنان که جابر همین معنی را از قول امام باقر ع نقل کرده است. (2)

و از اینجا می توان پیوند دیگری میان آغاز و پایان آیه پیدا کرد و آن اینکه هر کار باید از طریق صحیح آن باشد و عبادتی همچون حج نیز باید در وقت مقرر که با هلال ماه تعیین می شود انجام گیرد.

تفسیر سومی برای آیه ذکر شده است و آن اینکه برای یافتن نیکیها باید به سراغ اهلش رفت و از غیر اهل طلب نکرد ولی این تفسیر را می توان در تفسیر دوم

ص :12

درج کرد در روایات اهل بیت از امام باقر ع نقل شده:

آل محمد ابواب اللّٰه و سبله و الدعاة الی الجنة و القادة الیها و الادلاء علیها الی یوم القیامة، "خاندان پیغمبر ص درهای الهی و طرق وصول به او و دعوت کنندگان به سوی بهشت و راهنمایان و دلیلان آن می باشند تا روز قیامت" (1).

این حدیث می تواند اشاره ای به یکی از مصداقهای مفهوم کلی آیه باشد زیرا می گوید در تمام امور مذهبی خویش از طریق اصلی یعنی اهل بیت پیامبر که طبق حدیث ثقلین قرین قرآنند وارد شوید و برنامه های خود را از آنها بگیرید چرا که وحی الهی در خانه آنان نازل شده و آنها پرورش یافتگان مکتب قرآنند.

جمله" لَیْسَ الْبِرُّ... "ممکن است اشاره به نکته لطیف دیگری نیز باشد که سؤال شما از اهله ماه به جای سؤال از معارف دینی همانند عمل کسی است که راه اصلی خانه را گذاشته و از سوراخی که پشت دیوار خانه زده وارد می شود چه کار نازیبایی.

ضمنا توجه به این نکته نیز لازم است که می فرماید:" لٰکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقیٰ " (بلکه نیکی این است که تقوا پیشه کنید)زیرا وجود پرهیزگاران سرچشمه جوشان نیکیهاست به گونه ای که گویی خود آنها عین نیکی هستند. (2)

***

و از طریق آیات قرآنی به آنها پاسخ می داد.

اصولا سؤال کردن یکی از حقوق مردم در برابر رهبران است حتی این حق را به دشمنان نیز باید داد که سؤالات خود را به طور معقول طرح کنند،سؤال کلید حل مشکلات است،سؤال دریچه علوم است،سؤال وسیله انتقال دانشهاست.

اصولا طرح سؤالات مختلف در هر جامعه نشانه جنب و جوش افکار و بیداری اندیشه هاست و وجود این همه سؤال در عصر پیامبر نشانه تکان خوردن افکار مردم آن محیط در پرتو قرآن و اسلام است.

از اینجا روشن می شود کسانی که با طرح سؤالات منطقی در جامعه مخالفت می کنند کارشان با روح تعلیمات اسلام ناسازگار است.

***

عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسٰابَ مٰا خَلَقَ اللّٰهُ ذٰلِکَ إِلاّٰ بِالْحَقِّ یُفَصِّلُ الآیات لقوم یعلمون.

"او کسی است که خورشید را روشنایی،و ماه را نور قرار داد،و برای آن منزلگاههایی مقدر فرمود،تا عدد سالها و حساب را بدانید خداوند آن را جز به حق نیافرید،او آیات خود را برای گروهی که اهل دانش اند شرح می دهد".

شبیه همین معنی در آیه 12 سوره اسراء در مورد نظام حاکم بر شب و روز آمده است (1).

***

ص :15

زیرا)تعدی جز بر ستمکاران روا نیست.

به نظر می رسد که شان نزول اول مناسب آیه اول،و شان نزول دوم مناسب آیات بعد است،ولی به هر حال مفهوم آیات دلالت دارد که همه با هم،یا با فاصله کمی نازل شده.

پیمودن آن آسان است،و بعضی آن را منحصرا به معنی راه حق تفسیر کرده اند،ولی با توجه به اینکه این واژه در قرآن مجید،هم به راههای حق و هم به راههای باطل اطلاق شده،شاید منظورشان این باشد که از قرائن،حق بودن آن را استفاده کرده اند.

شک نیست که پیمودن راه خدا(سبیل اللّٰه)یا به تعبیر دیگر راه دین و آیین او،با تمام مشکلاتی که دارد،چون موافق روح و جان افراد با ایمان است،کاری است آسان و گوارا،به همین دلیل مؤمنان داوطلبانه و آشکارا،از آن استقبال می کنند،هر چند سرانجامش شهادت باشد.

جمله" اَلَّذِینَ یُقٰاتِلُونَکُمْ "نیز صراحت دارد که این دستور مخصوص مقابله با کسانی است که دست به اسلحه می برند،و تا دشمن به مقاتله و مبارزه بر نخیزد، مسلمانان نباید حمله کنند و چنان که خواهیم دید،این اصل(جز در بعضی موارد استثنایی که خواهد آمد)همه جا محترم شمرده شده است.

جمعی از مفسران،مفهوم" اَلَّذِینَ یُقٰاتِلُونَکُمْ "را در دایره خاصی محدود کرده اند،در حالی که آیه مفهوم گسترده ای دارد و تمام کسانی را که به نحوی از انحاء به پیکار بر می خیزند شامل می شود.

ضمنا از این آیه استفاده می شود که هرگز غیر نظامیان(مخصوصا زنان و کودکان)نباید مورد تهاجم واقع شوند،زیرا آنها به مقاتله بر نخواسته اند،بنا بر این مصونیت دارند.

سپس توصیه به رعایت عدالت،حتی در میدان جنگ و در برابر دشمنان کرده می فرماید:"از حد تجاوز نکنید"( وَ لاٰ تَعْتَدُوا ).

چرا که خداوند،تجاوزکاران را دوست نمی دارد( إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ ).

آری هنگامی که جنگ برای خدا و در راه خدا باشد،هیچگونه تعدی و تجاوز،نباید در آن باشد،و درست به همین دلیل است که در جنگهای اسلامی-بر خلاف جنگهای عصر ما-رعایت اصول اخلاقی فراوانی توصیه شده است،مثلا

ص :19

افرادی که سلاح بر زمین بگذارند،و کسانی که توانایی جنگ را از دست داده اند،یا اصولا قدرت بر جنگ ندارند،همچون مجروحان،پیر مردان،زنان و کودکان نباید مورد تعدی قرار گیرند،باغستانها و گیاهان و زراعتها را نباید از بین ببرند،و از مواد سمی برای زهرآلود کردن آبهای آشامیدنی دشمن(جنگ شیمیایی و میکروبی) نباید استفاده کنند.

علی ع-طبق آنچه در نهج البلاغه آمده-به لشکریانش،قبل از شروع جنگ صفین دستور جامعی در این زمینه داده که شاهد گویای بحث ما است:

لا تقاتلوهم حتی یبدؤوکم فانکم بحمد اللّٰه علی حجة،و ترککم ایاهم حتی یبدؤوکم حجة اخری لکم علیهم،فاذا کانت الهزیمة باذن اللّٰه فلا تقتلوا مدبرا و لا تصیبوا معورا و لا تجهزوا علی جریح و لا تهیجوا النساء باذی و ان شتمن اعراضکم و سببن امرائکم.

"با آنها نجنگید تا جنگ را آغاز کنند،چه اینکه شما بحمد اللّٰه(برای حقانیت خود)دارای حجت و دلیل هستید،و واگذاشتن آنها تا نبرد را آغاز کنند،حجت دیگری است به سود شما و بر زیان آنان،آن گاه که به اذن خدا آنان را شکست دادید، فراریان را نکشید،و بر ناتوانها ضربه نزنید و مجروحان را به قتل نرسانید،و با اذیت و آزار،زنان را به هیجان نیاورید،هر چند به شما دشنام دهند،و به سرانتان ناسزا گویند" (1).

این نکته نیز لازم به یادآوری است که بعضی از مفسران،طبق پاره ای از روایات،این آیه را ناسخ آیه ای که منع از پیکار می کند دانسته اند مانند کُفُّوا أَیْدِیَکُمْ :

"دست به پیکار نزنید" (2)،و بعضی آن را منسوخ به آیه وَ قٰاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّةً :"با

ص :20

همه مشرکان پیکار کنید" (1)شمرده اند،ولی حق این است که این آیه نه ناسخ است و نه منسوخ،زیرا ممنوع بودن جنگ با کفار متجاوز،زمانی بود که مسلمانان از توان کافی برخوردار نبودند و با تغییر شرایط موظف شدند از خود دفاع کنند،و نیز مساله پیکار با مشرکان در واقع یک استثناء نسبت به آیه محسوب می شود،بنا بر این تغییر حکم به خاطر تغییر شرایط نه نسخ است و نه استثناء،ولی قرائن نشان می دهد که در روایات و همچنین کلمات پیشینیان نسخ مفهومی غیر از مفهوم امروز داشته به طوری که معنی گسترده آن شامل این گونه امور نیز می شده است.

*** در آیه بعد که تکمیلی است بر دستور آیه قبل با صراحت بیشتری،سخن می گوید،می فرماید:"آنها(همان مشرکانی که از هیچ گونه ضربه زدن به مسلمین خودداری نمی کردند)را هر کجا بیابید به قتل برسانید و از آنجا که شما را بیرون ساختند(مکه)آنها را بیرون کنید"چرا که این یک دفاع عادلانه و مقابله به مثل منطقی است( وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ ).

سپس می افزاید:"فتنه از کشتار هم بدتر است"( وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ ).

در اینکه"فتنه"چیست،مفسران و ارباب لغت،درباره آن بحثهایی دارند،این واژه در اصل از"فتن"(بر وزن متن)گرفته شده که به گفته"راغب"در"مفردات"به معنی قرار دادن طلا در آتش،برای ظاهر شدن میزان خوبی آن از بدی است و به گفته بعضی گذاشتن طلا در آتش برای خالص شدن از ناخالصیهاست (2)واژه فتنه و مشتقات آن در قرآن مجید،دهها بار ذکر شده و در معانی مختلفی به کار رفته است.

گاه به معنی آزمایش و امتحان است،مانند أَ حَسِبَ النّٰاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّٰا وَ هُمْ لاٰ یُفْتَنُونَ :"مردم گمان می کنند،همین که گفتند ایمان آوردیم،رها

ص :21

می شوند و آزمایش نخواهند شد" (1).

و گاه به معنی فریب دادن،چنان که می فرماید: یٰا بَنِی آدَمَ لاٰ یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطٰانُ :"ای فرزندان آدم،شیطان شما را نفریبد" (2).

و گاه به معنی بلا و عذاب آمده مانند: یَوْمَ هُمْ عَلَی النّٰارِ یُفْتَنُونَ ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ :"آن روز که آنها بر آتش،عذاب می شوند و به آنها گفته می شود بچشید عذاب خود را" (3).

و گاه به معنی گمراهی آمده،مانند وَ مَنْ یُرِدِ اللّٰهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِکَ لَهُ مِنَ اللّٰهِ شَیْئاً :"کسی که خدا گمراهی او را بخواهد(و از او سلب توفیق کند)هیچ قدرتی برای نجات او،در برابر خداوند نخواهی داشت" (4).

و گاه به معنی شرک و بت پرستی یا سد راه ایمان آورندگان،آمده مانند آیه مورد بحث،و بعضی آیات بعد از آن که می فرماید: وَ قٰاتِلُوهُمْ حَتّٰی لاٰ تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّٰهِ :"با آنها پیکار کنید تا شرک از میان برود،و دین مخصوص خدای یگانه باشد".

ولی ظاهر این است که تمام این معانی به همان ریشه اصلی که در معنی فتنه گفته شد باز می گردد(همانگونه که غالب الفاظ مشترک چنین حالی را دارند)زیرا با توجه به اینکه معنی اصلی قرار دادن طلا در زیر فشار آتش برای خالص سازی،یا جدا کردن سره از ناسره است،در هر مورد که نوعی فشار و شدت وجود داشته باشد این واژه به کار می رود،مانند امتحان که معمولا با فشار و مشکلات همراه است،و عذاب که نوع دیگری از شدت و فشار است،و فریب و نیرنگ که تحت فشارها انجام می گیرد و همچنین شرک یا ایجاد مانع در راه هدایت خلق که هر کدام

ص :22

متضمن نوعی فشار و شدت است.

کوتاه سخن اینکه:آیین بت پرستی و فسادهای گوناگون فردی و اجتماعی مولود آن،در سرزمین مکه رایج شده بود،و حرم امن خدا را آلوده کرده بود،و فساد آن از قتل و کشتار هم بیشتر بود،آیه مورد بحث می گوید "به خاطر ترس از خون ریزی،دست از پیکار با بت پرستی بر ندارید که بت پرستی از قتل،بدتر است".

این احتمال نیز از سوی بعضی از مفسران داده شده که منظور از"فتنه"در اینجا همان فساد اجتماعی باشد،از جمله تبعید کردن مؤمنان از وطن مالوفشان که این امور گاه از کشتن هم دردناک تر است،یا سبب قتل و کشتارها در اجتماع می شود،در آیه 73 سوره انفال چنین می خوانیم: إِلاّٰ تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَةٌ فِی الْأَرْضِ وَ فَسٰادٌ کَبِیرٌ :"اگر این دستور را(قطع رابطه با کفار)انجام ندهید،فتنه و فساد عظیمی در زمین روی می دهد"(در این آیه فتنه و فساد در کنار هم قرار گرفته).

سپس به مساله دیگری در همین رابطه اشاره کرده،می فرماید:مسلمانان باید احترام مسجد الحرام را نگهدارند،و این حرم امن الهی باید همیشه محترم شمرده شود و لذا"با آنها(مشرکان)نزد مسجد الحرام پیکار نکنید،مگر آنکه آنها در آنجا با شما بجنگند"( وَ لاٰ تُقٰاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ حَتّٰی یُقٰاتِلُوکُمْ فِیهِ ).

"ولی اگر آنها با شما در آنجا جنگ کردند،آنها را به قتل برسانید،چنین است جزای کافران"( فَإِنْ قٰاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذٰلِکَ جَزٰاءُ الْکٰافِرِینَ ).

چرا که وقتی آنها حرمت این حرم امن را بشکنند دیگر سکوت در برابر آنان جایز نیست و باید پاسخ محکم به آنان گفته شود تا از قداست و احترام حرم امن خدا،هرگز سوء استفاده نکنند.

***

ص :23

ولی از آنجا که اسلام همیشه نیش و نوش و انذار و بشارت را با هم می آمیزد تا معجون سالم تربیتی برای گنهکاران فراهم کند در آیه بعد راه بازگشت را به روی آنها گشوده و می فرماید:"اگر دست از جنگ بردارند و خودداری کنند،خداوند آمرزنده و مهربان است"( فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ).

آری اگر از شرک دست بردارند،و آتش فتنه و فساد را خاموش کنند،آنها برادران مسلمان شما خواهند بود،و حتی چنان که در دستورات دیگر آمده است از مجازات و غرامتهایی که برای مجرمان است در مورد آنان صرف نظر می شود.

بعضی جمله" فَإِنِ انْتَهَوْا "(اگر خودداری کنند)را به معنی خودداری از شرک و کفر تفسیر کرده اند(چنان که در بالا گفتیم).

و بعضی به معنی خودداری از جنگ در مسجد الحرام یا اطراف آن دانسته اند.

جمع میان هر دو معنی نیز ممکن است.

*** در آیه بعد به هدف جهاد در اسلام اشاره کرده،می فرماید:"با آنها پیکار کنید تا فتنه از میان برود"( وَ قٰاتِلُوهُمْ حَتّٰی لاٰ تَکُونَ فِتْنَةٌ ).

"و دین مخصوص خدا باشد"( وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلّٰهِ ).

سپس اضافه می کند:"اگر آنها(از اعتقاد در اعمال نادرست خود)دست بردارند(مزاحم آنان نشوید زیرا)تعدی جز به ستمکاران روا نیست"( فَإِنِ انْتَهَوْا فَلاٰ عُدْوٰانَ إِلاّٰ عَلَی الظّٰالِمِینَ ).

در ظاهر،سه هدف برای جهاد در این آیه ذکر شده،از میان بردن فتنه ها،و محو شرک و بت پرستی،و جلوگیری از ظلم و ستم.

این احتمال وجود دارد که منظور از فتنه همان شرک بوده باشد،بنا بر این هدف اول و دوم در هم ادغام می شود،و نیز این احتمال وجود دارد که منظور از ظلم در اینجا نیز همان شرک باشد چنان که در آیه 13 سوره لقمان می خوانیم: إِنَّ

ص :24

الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ :"شرک ظلم بزرگی است".

به این ترتیب،هر سه هدف،به یک هدف باز می گردد،و آن مبارزه با شرک و بت پرستی که سرچشمه انواع فتنه ها و مظالم و ستمهاست.

بعضی نیز ظلم را در این آیه به معنی آغازگر جنگ بودن دانسته اند،و یا آغازگر جنگ بودن،در حرم امن خدا.

ولی احتمال اول که آیه سه هدف جداگانه را برای جنگ تعقیب کند قوی تر به نظر می رسد،درست است که شرک یکی از مصادیق فتنه است ولی"فتنه" مفهومی گسترده تر از شرک دارد،و درست است که شرک یکی از مصادیق ظلم است،ولی"ظلم"مفهوم وسیع تری دارد،و اگر گاهی تفسیر به شرک شده بیان یک مصداق است.

به این ترتیب جهاد اسلامی نه به خاطر فرمانروایی در زمین و کشورگشایی،و نه به منظور به چنگ آوردن غنائم و نه تهیه بازارهای فروش یا تملک منابع حیاتی کشورهای دیگر،یا برتری بخشیدن نژادی بر نژاد دیگر است.

هدف یکی از سه چیز است:خاموش کردن آتش فتنه ها و آشوبها که سلب آزادی و امنیت از مردم می کند و همچنین محو آثار شرک و بت پرستی،و نیز مقابله با متجاوزان و ظالمان و دفاع در برابر آنان است.

***

مگر دین می تواند،توأم با جنگ باشد.

اما با توجه به اینکه همیشه افراد زورمند و خودکامه و فرعونها و نمرودها و قارونها که اهداف انبیاء را مزاحم خویش می دیده اند در برابر آن ایستاده و جز به محو دین و آیین خدا راضی نبودند روشن می شود که دینداران راستین در عین تکیه بر عقل و منطق و اخلاق باید در مقابل این گردنکشان ظالم و ستمگر بایستند و راه خود را با مبارزه و در هم کوبیدن آنان به سوی جلو باز کنند، اصولا جهاد یکی از نشانه های موجود زنده است و یک قانون عمومی در عالم حیات است،تمام موجودات زنده اعم از انسان و حیوان و گیاه،برای بقای خود،با عوامل نابودی خود در حال مبارزه اند-شرح بیشتر این سخن را در سوره نساء ذیل آیه 95 و 96 خواهید خواند.

به هر حال از افتخارات ما مسلمانان،آمیختن دین با مساله حکومت و داشتن دستور جهاد در برنامه های دینی است،منتها باید دید جهاد اسلامی چه اهدافی را تعقیب می کند آنچه ما را از دیگران جدا می سازد همین است.

***

شده است.

برد،و از هر گونه اقدام منطقی برای حفظ موجودیت خویش فروگذار نکند.

این نوع جهاد را،"جهاد دفاعی"می نامند،جنگهایی مانند جنگ احزاب و احد و موته و تبوک و حنین و بعضی دیگر از غزوات اسلامی جزء این بخش از جهاد بوده و جنبه دفاعی داشته است.

هم اکنون بسیاری از دشمنان اسلام،جنگ را بر مسلمین تحمیل کرده اند و سرزمینهای اسلامی را اشغال نموده و منابع آنها را زیر سلطه خود گرفته اند چگونه اسلام اجازه می دهد در مقابل آنها سکوت شود؟

این دستور یکی از ارزشمندترین دستورات اسلامی است که از حقانیت این آیین خبر می دهد.

نداده است.

ولی می دانیم دشمنان اسلام-مخصوصا ارباب کلیسا و مستشرقان مغرض با تحریف حقایق،سخنان زیادی بر ضد مساله جهاد اسلامی ایراد کرده اند و اسلام را متهم به خشونت و توسل به زور و شمشیر برای تحمیل عقیده ساخته اند.و به این قانون اسلامی سخت هجوم برده اند.

به نظر می رسد وحشت آنها از پیشرفت اسلام در جهان،به خاطر معارف قوی،و برنامه های حساب شده،سبب شده است که از اسلام چهره دروغین وحشتناکی بسازند،تا جلو پیشرفت اسلام را در جهان بگیرند.

***

خود رسیده اند.

آیه مورد بحث به این پندارها پایان داد و نقشه های احتمالی آنها را نقش بر آب کرد،و دستور داد اگر آنها در ماههای حرام دست به اسلحه بردند،مسلمانان در مقابل آنها بایستند،می فرماید:"ماه حرام در برابر ماه حرام است"( اَلشَّهْرُ الْحَرٰامُ بِالشَّهْرِ الْحَرٰامِ ).

یعنی اگر دشمنان احترام آن را شکستند و در آن با شما پیکار کردند شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید.

"زیرا حرمات،قصاص دارد"( وَ الْحُرُمٰاتُ قِصٰاصٌ ).

"حرمات"جمع"حرمه"به معنی چیزی است که باید آن را حفظ کرد و احترام آن را نگه داشت،و حرم را از این جهت حرم گفته اند که جای محترمی است و هتک آن جایز نیست،و اعمال نامشروع و قبیح را از این جهت حرام می گویند که ممنوعیت دارد،همان گونه که در مورد حرم،یا ماه حرام بعضی اعمال ممنوع است.

این جمله در واقع پاسخ دندان شکنی است به آنها که اجازه جنگ در ماههای حرام را به پیغمبر اکرم ص ایراد می گرفتند.یعنی احترام ماه حرام،یا سرزمین مکه حرم امن خدا،در برابر کسانی است که آن را محترم می شمرند،ولی در برابر کسانی که احترام آن را زیر پا می گذارند رعایت آن لازم نیست،و مسلمانان حق دارند با آنها وارد پیکار شوند،و این در واقع یک نوع قصاص است،تا دیگر مشرکان به فکر سوء استفاده از احترام ماه حرام یا سرزمین محترم مکه نیفتند.

سپس به یک دستور کلی و عمومی که شامل موضوع مورد بحث نیز می شود،اشاره کرده،می فرماید:"هر کس به شما تجاوز کند،به مانند آن بر او تجاوز کنید ولی از خدا به پرهیزید(و زیاده روی ننمایید)و بدانید خدا با پرهیزکاران است"( فَمَنِ اعْتَدیٰ عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدیٰ عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللّٰهَ وَ

ص :32

اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ

).

اسلام بر خلاف مسیحیت کنونی که می گوید:"هر کس که به رخساره راست تو تپانچه زند رخساره دیگر را به سوی او بگردان" (1).

چنین دستوری را نمی دهد،چرا که این دستور انحرافی باعث جرأت و جسارت ظالم و تجاوزگر است،حتی مسیحیان جهان امروز نیز هرگز به چنین دستوری عمل نمی کنند و کمترین تجاوزی را با پاسخی شدیدتر،که آن هم بر خلاف دستور اسلام است جواب می گویند.

اسلام می گوید:در برابر متجاوز،باید ایستاد، و به هر کس حق می دهد که اگر به او تعدی شود،به همان مقدار مقابله کند،تسلیم در برابر متجاوز مساوی است با مرگ و مقاومت مساوی است با حیات،این است منطق اسلام.

جالب اینکه آیه مفهوم وسیعی دارد و منحصر به مساله قصاص در مقابل قتل یا جنایات دیگر نیست،بلکه امور مالی و سایر حقوق را نیز شامل می شود.

البته این موضوع با مساله عفو و گذشت،که در مورد دوستان یا افراد شکست خورده یا نادم و پشیمان صورت می گیرد،هیچ گونه منافاتی ندارد.

گاهی بعضی از عوام،تصور می کنند که معنی آیه این است،اگر کسی فرزند دیگری را به قتل برساند،مقابله به مثل اجازه می دهد که پدر مقتول فرزند قاتل را به قتل برساند،و اگر ضربه ای بر برادر او وارد کرد،او هم ضربه ای بر برادر جانی وارد کند،ولی این اشتباه بزرگی است،زیرا قرآن می گوید:شخص معتدی و تجاوزگر باید مجازات شود،(به همان اندازه مجازات شود)نه فرد بی گناه دیگر،باز مفهوم این سخن این نیست که اگر کسی خانه شخصی را آتش زد خانه او را آتش بزنند،بلکه مفهومش این است معادل قیمت خانه را از او بگیرند.

ص :33

ضمنا تاکیدی که در ذیل آیه در مورد تقوا ذکر شده تاکیدی است بر عدم تجاوز از حد و به تعبیر دیگر،مقابله به مثل نباید شکل انتقام جویی به خود گیرد، همان انتقامی که حد و مرزی برای خود نمی شناسد.

و اینکه می گوید:خدا با پرهیزکاران است،اشاره به این است که آنها را در مشکلات تنها نمی گذارد و یاری می دهد،زیرا کسی که با دیگری است در مشکلات به او کمک می کند و در برابر دشمن او را حمایت می نماید.

***

ص :34

حَزَناً أَلاّٰ یَجِدُوا مٰا یُنْفِقُونَ ،آری در چنین شرایطی نقش انفاقها بسیار مهم و سرنوشت ساز بود.

جمله" وَ لاٰ تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ "(با دست خویش خود را به هلاکت نیفکنید)هر چند در مورد ترک انفاق،برای جهاد اسلامی وارد شده،ولی مفهوم وسیع و گسترده ای دارد که موارد زیاد دیگری را نیز شامل می شود،از جمله اینکه انسان حق ندارد از جاده های خطرناک(چه از نظر ناامنی و چه عوامل جوی یا غیر آن)بدون پیش بینی های لازم بگذرد،یا غذایی که به احتمال قوی آلوده به سم است تناول کند،و یا حتی در میدان جهاد بدون نقشه و برنامه وارد عمل شود،در تمام این موارد،انسان بی جهت جان خود را به خطر انداخته و مسئول است.

ولی اینکه بعضی از ناآگاهان،هر گونه جهاد ابتدایی را القاء نفس در هلاکت پنداشته اند،و گاه تا آنجا به پیش می روند که قیام سالار شهیدان امام حسین ع در کربلا را مصداق آن می شمرند،ناشی از نهایت نادانی و عدم درک آیه است،زیرا القای نفس در هلاکت مربوط به جایی است که هدفی بالاتر از جان در خطر نباشد، و الا باید جان را فدای حفظ آن هدف مقدس کرد،همان گونه که امام حسین ع و تمام شهیدان راه خدا این کار را کردند.

آیا اگر کسی ببیند جان پیامبر ص در خطر است و خود را سپر برای حفظ او کند(همان کاری که علی ع در جنگ احد کرد و یا در لیلة المبیت آن شبی که در بستر پیامبر ص خوابید)چنین کسی القاء نفس در هلاکت کرده و کار خلافی انجام داده؟آیا باید بنشیند تا پیامبر ص را به قتل برسانند و بگوید القاء نفس در هلاکت جایز نیست.

حق این است که مفهوم آیه روشن است و تمسک به آن در این گونه موارد نوعی ابلهی است.

آری اگر هدف آن قدر مهم نباشد که ارزش جان باختن را داشته باشد و یا اگر

ص :36

مهم است راه حلهای بهتر و مناسبتری دارد،در چنین جایی نباید جان خویشتن را به خطر انداخت(موارد تقیه مجاز نیز از همین قبیل است).

در آخر آیه دستور به نیکوکاری داده،می فرماید:و نیکی کنید که خداوند نیکوکاران را دوست دارد"( وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ ).

در اینکه مراد از"احسان"در اینجا چیست؟چند احتمال در کلمات مفسران دیده می شود:نخست این است که حسن ظن به خدا داشته باشید(و گمان نکنید انفاقهای شما موجب اختلال امر معیشت شما خواهد شد)و دیگر اینکه منظور، اقتصاد و میانه روی در مساله انفاق است،و دیگر اینکه منظور،آمیختن انفاق با حسن رفتار نسبت به نیازمندان است،به گونه ای که همراه با گشاده رویی و مهربانی باشد و از هر نوع منت و آنچه موجب رنجش و ناراحتی شخص انفاق شونده است بر کنار باشد.

مانعی ندارد که همه این معانی سه گانه در مفهوم و محتوای آیه جمع باشد.

***

است،زیرا هنگامی که مساله انفاق به فراموشی سپرده شود،و ثروتها در دست گروهی معدود جمع گردد و در برابر آنان اکثریتی محروم و بینوا وجود داشته باشد دیری نخواهد گذشت که انفجار عظیمی در جامعه به وجود می آید،که نفوس و اموال ثروتمندان هم در آتش آن خواهد سوخت و از اینجا رابطه مساله انفاق و پیشگیری از هلاکت روشن می شود.

بنا بر این انفاق،قبل از آنکه به حال محرومان مفید باشد به نفع ثروتمندان است،زیرا تعدیل ثروت حافظ ثروت است.

امیر مؤمنان علی ع در یکی از کلمات قصارش به این حقیقت اشاره.

فرموده،می گوید:

حصنوا اموالکم بالزکاة :"اموال خویش را با دادن زکات حفظ کنید" (1).

و به تعبیر بعضی از مفسران،خودداری از انفاق فی سبیل اللّٰه هم سبب مرگ روح انسانی به خاطر بخل خواهد شد،و هم مرگ جامعه به خاطر عجز و ناتوانی، مخصوصا در نظامی همچون نظام اسلام که بر نیکو کاری بنا شده است (2).

حیات جاویدان است.

باید به این حقیقت توجه داشت که جان انسان،ارزشمندترین سرمایه وجود او نیست،ما حقایقی با ارزش تر از جان داریم،ایمان به خدا،آیین اسلام،حفظ قرآن و اهداف مقدس آن،بلکه حفظ حیثیت و آبروی جامعه اسلامی،اینها اهدافی والاتر از جان انسان است که قربان شدن در راه آن هلاکت نیست،و هرگز از آن نهی نشده.

در حدیثی می خوانیم که:گروهی از مسلمانان برای جهاد به قسطنطنیه رفته بودند یکی از مردان شجاع حمله به لشکر روم کرد و داخل در صفوف آنها شد یکی از حاضران گفت:القی بیدیه الی التهلکة:"خود را با دو دست خویش به هلاکت انداخت"اینجا بود که ابو ایوب انصاری برخاست و فریاد زد:ای مردم!چرا این آیه را بد تفسیر و تاویل می کنید؟این آیه درباره ما طایفه انصار نازل شد،هنگامی که خداوند دینش را عزت داد و یاورانش فزونی گرفتند بعضی از ما به دیگری مخفیانه به گونه ای که پیامبر ص نشنود،چنین گفتند که اموال ما از دست رفت،و خداوند اسلام را عزیز و یارانش را زیاد کرد،ما اگر در مدینه بمانیم به اموال از دست رفته خود برسیم بهتر است،آیه فوق بر پیامبر ص نازل شد و به ما فرمود:انفاق در راه خدا کنید و خویشتن را به هلاکت نیفکنید و منظور از هلاکت،اقامت در مدینه برای اصلاح اموال و ترک جهاد بود (1)

اللّٰه کانک تراه فان لم تکن تراه فانه یراک :"احسان آن است که خدا را آن چنان پرستش کنی که گویی او را می بینی و اگر تو او را نمی بینی او تو را می بیند" (1).

بدیهی است هنگامی که انسان،چنان ایمان به خدا داشته باشد که گویی او را می بیند و او را در همه حال حاضر و ناظر بداند به سراغ اعمال صالح می رود،و از هر گونه گناه و معصیت خودداری می نماید.

***

ص :40

شده است ولی به اعتقاد بعضی از مفسران بزرگ در حجة الوداع نازل گشته (1)در حالی که بعضی گفته اند که جمله" فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ "ناظر به جریان حدیبیه است که در سال ششم هجرت واقع شد و مسلمانان از زیارت خانه خدا ممنوع شدند (2)در این آیه،احکام زیادی بیان شده است:

1-در ابتدا،یک دستور کلی برای انجام فریضه حج و عمره به طور کامل و برای اطاعت فرمان خدا داده،می فرماید:"حج و عمره را برای خدا به اتمام برسانید"( وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّٰهِ ).

در واقع قبل از هر چیز به سراغ انگیزه های این دو عبادت رفته و توصیه می کند که جز انگیزه الهی و قصد تقرب به ذات پاک او،چیز دیگری در کار نباید باشد،و عمل نیز به مقتضای" وَ أَتِمُّوا "از هر نظر کامل و جامع باشد.

2-سپس به سراغ کسانی می رود که بعد از بستن احرام به خاطر وجود مانعی،مانند بیماری شدید و ترس از دشمن،موفق به انجام اعمال حج عمره نباشند،می فرماید:"اگر محصور شدید(و موانعی به شما اجازه نداد که پس از احرام بستن وارد مکه شوید)آنچه از قربانی فراهم شود ذبح کنید و از احرام خارج شوید( فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ ) (3).

به هر حال افرادی که گرفتار می شوند،و توانایی انجام مراسم حج و عمره را پیدا نمی کنند،می توانند با استفاده از این مساله،از احرام خارج شده و به حال

ص :42

عادی باز گردند.

می دانیم قربانی ممکن است شتر یا گاو یا گوسفند باشد،که آسان ترین آنها گوسفند است،و لذا جمله" فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ "را غالبا اشاره به گوسفند دانسته اند.

3-سپس به دستور دیگری اشاره کرده،می فرماید:"سرهای خود را نتراشید تا قربانی به محلش برسد و در قربانگاه ذبح شود"( وَ لاٰ تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتّٰی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ ).

آیا این دستور مربوط به افرادی است که محصور و ممنوع از انجام مراسم حج می شوند، و در واقع دستوری است برای تکمیل دستور سابق،و یا همه حاجیان را می گوید،بعضی از مفسران،معنی اول را بر گزیده اند و گفته اند،منظور از محل هدی(محل قربانی)حرم است و گاه گفته اند،منظور همان جا است که مانع و مزاحم،حاصل می شود و به فعل پیغمبر اکرم ص در داستان حدیبیه که محلی است بیرون حرم مکه،استدلال کرده اند که حضرت بعد از ممانعت مشرکان،قربانی خود را در همان جا ذبح کرد و به اصحاب و یارانش نیز دستور داد چنین کنند.

مفسر عالیقدر"مرحوم طبرسی"می گوید:"به اعتقاد علمای ما،محصور اگر به خاطر بیماری بوده باشد،قربانی او را در حرم باید ذبح کنند و اگر به خاطر جلوگیری از دشمن باشد در همان جا که جلوگیری شده است ذبح می کنند".

ولی بعضی دیگر از مفسران،این جمله را ناظر به تمام حجاج می دانند و می گویند هیچ کس حق ندارد،تقصیر کند(سر بتراشد و از احرام خارج گردد)مگر اینکه قربانی را در محلش ذبح کند(قربانی حج در منی و قربانی عمره در مکه).

به هر حال منظور از رسیدن قربانی به محلش،آن است که به آن محل برسد و ذبح شود،و این تعبیر کنایه ای از ذبح است.

با توجه به عمومیت تعبیری که در آیه وارد شده است تفسیر دوم مناسبتر به

ص :43

نظر می رسد که هم شامل محصور است و هم غیر محصور.

4-سپس می فرماید:"اگر کسی از شما بیمار بود و یا ناراحتی در سر داشت(و به هر حال ناچار بود سر خود را قبل از آن موقع بتراشد)باید فدیه(کفاره ای)از قبیل روزه یا صدقه یا گوسفندی بدهد"( فَمَنْ کٰانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیٰامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ ).

"نسک"در اصل جمع"نسیکه"به معنی حیوان ذبح شده است،این واژه به معنی عبادت نیز آمده است (1).

لذا"راغب"در"مفردات"،بعد از آنکه"نسک"را به عبادت تفسیر می کند، می گوید:این واژه در مورد اعمال حج به کار می رود،و"نسیکه"به معنی"ذبیحه" است.

بعضی از مفسران نیز آن را در اصل به معنی شمشهای نقره می دانند و اینکه به عبادت"نسک"گفته شده به خاطر آن است که انسان را خالص و پاک و پاکیزه می کند (2).

به هر حال ظاهر آیه این است که چنین شخصی مخیر در میان این سه(روزه، و صدقه و ذبح گوسفند)می باشد.

در روایات اهل بیت ع آمده است که،روزه در این مورد باید سه روز بوده باشد،و صدقه به شش مسکین،و در روایتی به ده مسکین،و"نسک"یک گوسفند است (3).

5-سپس می افزاید:"و هنگامی که(از بیماری و دشمن)در امان بودید،کسانی که

ص :44

عمره را تمام کرده و حج را آغاز می کنند،آنچه میسر است از قربانی"(ذبح کنند) ( فَإِذٰا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ ).

اشاره به اینکه در حج تمتع که عمره قبلا انجام می گیرد،و بعد حج بجا آورده می شود،قربانی کردن لازم است،و فرق نمی کند که این قربانی شتر باشد یا گاو و یا گوسفند،و بدون آن از احرام خارج نمی شود.

درباره اصل"هدی"به گفته مرحوم طبرسی دو قول وجود دارد،اول اینکه از "هدیه"گرفته شده است،و چون قربانی در واقع هدیه ای به سوی بیت اللّٰه است، این واژه بر آن اطلاق شده است.دیگر اینکه از ماده هدایت گرفته شده است زیرا حیوان قربانی را همراه می بردند،و به سوی خانه خدا و قربانگاه هدایت می کردند.

ولی ظاهر کلام"راغب"در"مفردات"این است که فقط از"هدیه"گرفته شده و می گوید:"هدی"جمع است و مفرد آن"هدیه"است.

در معجم مقاییس اللغه نیز دو ریشه برای این لغت ذکر شده،هدایت و هدیه، اما بعید نیست هر دو به هدایت باز گردد.(دقت کنید).

6-سپس به بیان حکم کسانی می پردازد که در حال حج تمتع قادر به قربانی نیستند،می فرماید:"کسی که(قربانی)ندارد،باید سه روز در ایام حج،و هفت روز به هنگام بازگشت،روزه بدارد،این ده روز کامل است"( فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیٰامُ ثَلاٰثَةِ أَیّٰامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذٰا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کٰامِلَةٌ ).

بنا بر این اگر قربانی پیدا نشود،یا وضع مالی انسان اجازه ندهد،جبران آن ده روز روزه است،که سه روز آن(روز هفتم و هشتم و نهم ذی الحجه)در ایام حج واقع می شود،و این از روزه هایی است که انجام آن در سفر مانعی ندارد،و هفت روز دیگر را بعد از بازگشت به وطن انجام می دهد.

با اینکه معلوم است سه روز به اضافه هفت روز مجموعا ده روز می شود در

ص :45

عین حال،قرآن می گوید:"این ده روز کامل است".

بعضی از مفسران در تفسیر این جمله گفته اند این به خاطر آن است که"واو" گر چه معمولا برای جمع است نه برای تخییر،چون گاه در معنی تخییر نیز استعمال می شود،در اینجا خداوند برای رفع هر گونه ابهام،جمله" تِلْکَ عَشَرَةٌ کٰامِلَةٌ "را فرموده است.

این احتمال نیز وجود دارد که تعبیر به"کاملة"اشاره به این است که روزه ده روز می تواند به طور کامل جانشین قربانی شود،و زوار خانه خدا نباید از این بابت نگران باشند،زیرا تمام ثوابهایی که برای صاحبان قربانی از سوی خدا داده می شود،به آنها داده خواهد شد.

بعضی نیز گفته اند:این تعبیر اشاره به نکته لطیفی در مورد عدد ده می باشد زیرا از یک نظر عدد ده کامل ترین اعداد است،چون هنگامی که اعداد را از یک شروع می کنیم تا ده سیر صعودی خود را تکمیل می کند،و اعداد بعد از آن،تکرار و ترکیبی است از ده و عددهای دیگر مانند یازده و دوازده،عرب به عدد بیست، عشرین می گوید(یعنی دو عدد ده)و به سی ثلاثین(سه عدد ده)و همچنین... (1)

7-بعد به بیان حکم دیگری پرداخته،می گوید:"این برنامه حج تمتع برای کسی است که خانواده او نزد مسجد الحرام نباشد"( ذٰلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حٰاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ ).

بنا بر این کسانی که اهل مکه یا اطراف آن باشند،حج تمتع ندارند،بلکه حج تمتع مخصوص افراد دور از این منطقه است،و مشهور و معروف در میان فقهاء این است که هر کس 48 میل از مکه دورتر باشد،وظیفه او حج تمتع است،و آنها که در فاصله کمتری قرار دارند،وظیفه آنها حج قران یا افراد است،که عمره آن بعد از

ص :46

مراسم حج بجا آورده می شود(شرح این موضوع و مدارک آن در کتب فقهی آمده است) بعد از بیان این احکام هفتگانه در پایان آیه دستور به تقوا می دهد و می فرماید:"از خدا به پرهیزید و تقوا پیشه کنید و بدانید خداوند عقاب و کیفرش شدید است"( وَ اتَّقُوا اللّٰهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ شَدِیدُ الْعِقٰابِ ).

این تاکید شاید به این جهت است که مسلمانان در هیچ یک از جزئیات این عبادت مهم اسلامی کوتاهی نکنند چرا که کوتاهی در آن گاهی سبب فساد حج و از بین رفتن برکات مهم آن می شود.

***

این جمله نیز از دشمنان اسلام معروف است که می گویند:"ما دام که حج رونق دارد ما بر آنها پیروز نمی شویم" (1).

یکی دیگر از دانشمندان می گوید:"وای به حال مسلمانان اگر معنی حج را در نیابند و وای به حال دیگران اگر معنی آن را دریابند".

در حدیث معروفی که علی ع-در زمینه فلسفه احکام،طبق نقل نهج البلاغه حکمت 252 بیان فرموده نیز اشاره پر معنایی به اهمیت حج شده است، می فرماید:

فرض اللّٰه الایمان تطهیرا من الشرک...و الحج تقویة للدین :"خداوند ایمان را وسیله پاک سازی مردم از شرک...و حج را سبب قوت دین قرار داده است". (2)

این سخن را با حدیثی از امام صادق ع پایان می دهیم(و شرح بیشتر را به جلد 14 تفسیر نمونه،ذیل آیه 26 تا 28 سوره حج که به طور مبسوط از اهمیت و فلسفه و اسرار حج بحث شده وامی گذاریم)آنجا که فرمود:

لا یزال الدین قائما ما قامت الکعبة، "اسلام بر پا است تا زمانی که کعبه بر پا است". (3)

کمتر از این فاصله زندگی می کنند.

در حج تمتع،نخست عمره را بجا می آورند،سپس از احرام بیرون می آیند، بعدا مراسم حج را در ایام مخصوصش انجام می دهند،ولی در حج قران و افراد، اول مراسم حج بجا آورده می شود،و بعد از پایان آن مراسم عمره،با این تفاوت که در حج قران،قربانی همراه می آورند و در حج افراد این قربانی نیست،ولی به عقیده اهل سنت حج قران آن است که حج و عمره را در یک احرام با هم قصد می کند).

یازدهم و دوازدهم به سه ستون مخصوص در منی که"جمرات"نام دارد یکی پس از دیگری را هفت بار سنگ می زنند و شبهای یازدهم و دوازدهم در سرزمین منی می مانند و به این ترتیب مراسم حج که هر کدام زنده کننده یک خاطره تاریخی است و کنایات و اشاراتی به مسائل مربوط به تهذیب نفس و فلسفه های اجتماعی است انجام می دهند که فلسفه هر کدام در آیات مناسب تشریح خواهد شد. (1)

بجا آورد مجازات می کنم متعه نساء و متعه حج." فخر رازی در ذیل آیه مورد بحث بعد از نقل این حدیث از عمر می گوید:

منظور از متعه حج این است که هر دو احرام(احرام حج و احرام عمره)را با هم جمع کند سپس نیت حج را فسخ کند و عمره بجا آورد و بعد از آن حج نماید. (1)

بدیهی است هیچ کس جز پیغمبر اکرم ص حق اعلام نسخ حکمی را ندارد و اصولا این تعبیر که پیامبر ص چنین گفت و من چنین می گویم تعبیری است که برای هیچ کس قابل تحمل نمی باشد مگر می توان فرمان پیامبر را زمین نهاد و به دنبال گفتار دیگران رفت این غیر قابل قبول است.

به هر حال امروز بسیاری از علمای اهل سنت حدیث مزبور را رها کرده و حج تمتع را به عنوان افضل انواع حج پذیرفته و بر طبق آن عمل می کنند! ***

ص :51

( فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلاٰ رَفَثَ وَ لاٰ فُسُوقَ وَ لاٰ جِدٰالَ فِی الْحَجِّ ).

"رفث"بر وزن"قفس"در اصل به معنی سخنی است که متضمن مطلبی که ذکر آن قبیح است بوده باشد،اعم از آمیزش جنسی و یا مقدمات آن،سپس کنایه از جماع قرار داده شده است.ولی بعضی تصریح کرده اند واژه رفث تنها در صورتی به این نوع گفتگوها اطلاق می شود که در حضور زنان باشد و اگر در غیاب آنها باشد، رفث نامیده نمی شود. (1)

بعضی نیز اصل آن را به معنی تمایل عملی به زنان دانسته اند که از مزاح و لمس و تماس شروع می شود و به آمیزش جنسی پایان می گیرد. (2)

"فسوق"به معنی گناه و خارج شدن از اطاعت خدا است.و"جدال"به معنی گفتگوی توأم با نزاع است،و در اصل به معنی محکم پیچیدن طناب است و از آنجا که طرفین گفتگوی آمیخته با نزاع به یکدیگر می پیچند و هر کدام می خواهد سخن خود را به کرسی بنشاند،این واژه در آن به کار رفته است.

به هر حال طبق این دستور حاجیان به هنگام احرام،نه حق نزدیکی با همسران دارند و نه کلمات دروغ و فحش دادن(گر چه این کار در غیر موقع احرام نیز حرام است،ولی یکی از بیست و پنج امری است که محرم باید ترک کند)و همچنین از کارهایی که بر آنها حرام است جدال است،و سوگند خوردن،خواه راست باشد یا دروغ،و گفتن لا و اللّٰه-بلی و اللّٰه.

به این ترتیب محیط حج باید از تمتعات جنسی و همچنین انجام گناهان و گفتگوهای بی فایده و جر و بحثها و کشمکشهای بیهوده پاک باشد،زیرا محیط عبادت و اخلاص و ترک لذایذ مادی است،محیطی است که روح انسان باید از آن نیرو بگیرد و یکباره از جهان ماده جدا شود،و به عالم ما وراء ماده راه یابد و در عین

ص :54

حال رشته الفت و اتحاد و اتفاق و برادری در میان مسلمانان محکم گردد و هر کاری که با این امور منافات دارد ممنوع است.

البته هر کدام از این احکام،شرح و بسط و شرایطی دارد که در کتب مناسک حج آمده است.

3-در مرحله بعد به مسائل معنوی حج،و آنچه مربوط به اخلاص است اشاره کرده،می فرماید:"آنچه را از کارهای خیر انجام می دهید خدا می داند"( وَ مٰا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللّٰهُ ).

چه پاداشی برای نیکوکاران با ایمان از این بالاتر که بدانند هر کار نیکی را انجام می دهند خدا از آن با خبر است،و مولی و معبود آنان،حاضر و ناظر می باشد و این بسیار لذتبخش است که اعمال خیر در محضر او انجام می شود و این پاداشی است قبل از پاداشهای معنوی و مادی دیگر که خداوند عالم و آگاه به آنها می دهد.

و در ادامه همین مطلب می فرماید:"زاد و توشه تهیه کنید که بهترین زاد و توشه ها پرهیزکاری است و از من به پرهیزید ای صاحبان عقل"( وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزّٰادِ التَّقْویٰ وَ اتَّقُونِ یٰا أُولِی الْأَلْبٰابِ ).

بسیاری از مفسران گفته اند که این آیه اشاره به گروهی می کند(به گفته بعضی گروهی از مردم یمن بودند)که وقتی برای زیارت خانه خدا حرکت می کردند هیچگونه زاد و توشه ای با خود برنمی داشتند،و حتی اگر زاد و توشه ای با خود داشتند به هنگام احرام به دور می ریختند و می گفتند ما به زیارت خانه خدا می رویم چگونه ممکن است به ما غذا ندهد(و گاه به همین جهت خود را به زحمت می افکندند و یا محتاج به سؤال از این و آن می شدند)قرآن این تفکر غلط را نفی می کند و می گوید زاد و توشه برای خود تهیه کنید ولی در عین حال آنها را به مساله معنوی مهمتری ارشاد کرده،می گوید:که ما ورای این زاد و توشه زاد و توشه دیگری است که باید برای سفر آخرت فراهم گردد و آن پرهیزکاری و تقوا است.

ص :55

این جمله ممکن است اشاره لطیفی به این حقیقت بوده باشد که در سفر حج موارد فراوانی برای تهیه زادهای معنوی وجود دارد که باید از آن غفلت نکنید در آنجا تاریخ مجسم اسلام است و صحنه های زنده فداکاری ابراهیم ع قهرمان توحید و جلوه های خاصی از مظاهر قرب پروردگار دیده می شود که در هیچ جای دیگر جهان نیست آنها که روحی بیدار و اندیشه ای زنده دارند می توانند برای یک عمر از این سفر بی نظیر روحانی توشه معنوی فراهم سازند.

قابل توجه اینکه به دنبال این مطلب باز دستور به تقوا می دهد و روی سخن را به اولی الالباب (1)یعنی صاحبان مغز و اندیشه می کند آری آنها هستند که روح حج را درک می کنند و از این برنامه عالی تربیتی حد اکثر بهره برداری را می نمایند در حالی که دیگران تنها از قشر و پوست آن سهمی دارند و روح حج را درک نمی کنند.

آری صاحبان مغز و اندیشمندانند که آثار تقوا و پرهیزکاری را در فرد و جامعه درک می کنند.

*** در آیه بعد به رفع پاره ای از اشتباهات در زمینه مساله حج پرداخته، می فرماید:"گناهی بر شما نیست که از فضل پروردگارتان(و منافع اقتصادی در ایام حج)برخوردار شوید"( لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنٰاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُمْ ).

در زمان جاهلیت هنگام مراسم حج هر گونه معامله و تجارت و بارکشی و مسافربری را گناه می دانستند و حج کسانی را که چنین می کردند باطل می شمردند.

آیه مورد بحث این حکم جاهلی را بی ارزش و باطل اعلام کرد و فرمود هیچ مانعی ندارد که در موسم حج از معامله و تجارت حلال که بخشی از فضل خداوند بر بندگان است بهره گیرید و یا کار کنید و از دست رنج خود استفاده کنید.

ص :56

اصولا گاهی این تفکر که در عصر جاهلیت بوده در زمان ما نیز پیدا می شود که این عبادت بزرگ یعنی حج باید از هر گونه شائبه مادی خالص باشد ولی از آنجا که این مساله بسیاری از کارگران و کسانی که تدارکات و خدمات آن را انجام می دهند اعم از راننده و خدمتگزار و طبیب و راهنما و سایر خدمتگزاران را گرفتار زحمت می کند به علاوه مردم آن دیار می توانند بسیاری از مشکلات اقتصادی را در موقع حج سامان بخشند این تفکر مردود شمرده شده است و اینگونه اشخاص می توانند ضمن خدمات خود مراسم حج را به جا آورند و از این نظر در مضیقه نیفتند.

بلکه از این بالاتر از منابع اسلامی به خوبی استفاده می شود که حج علاوه بر فلسفه مهم اخلاقی و تهذیب نفوس دارای فلسفه سیاسی و فرهنگی و اقتصادی نیز هست.

توضیح اینکه:مسافرت مسلمانان از نقاط مختلف دنیا به سوی خانه خدا و تشکیل آن کنگره عظیم اسلامی می تواند پایه و اساسی برای یک جهش اقتصادی عمومی در جوامع اسلامی گردد به این ترتیب که مغزهای متفکر اقتصادی مسلمین پس از مراسم حج یا قبل از آن دور هم بنشینند و با همفکری و همکاری پایه محکمی برای اقتصاد جوامع اسلامی بریزند و با مبادلات صحیح تجارتی آن چنان اقتصاد نیرومندی به وجود آورند که از دشمنان و بیگانگان بی نیاز گردند.

بنا بر این،این معاملات و مبادلات تجارتی خود یکی از وسایل تقویت جامعه اسلامی در برابر دشمنان اسلام است زیرا می دانیم هیچ ملتی بدون داشتن اقتصادی نیرومند استقلال کامل نخواهد داشت ولی بدیهی است فعالیتهای تجارتی باید تحت الشعاع جنبه های عبادی و اخلاقی حج باشد نه حاکم و مقدم بر آنها و خوشبختانه مسلمانان وقت کافی قبل یا بعد از اعمال حج برای این کار دارند:

هشام بن حکم می گوید از امام صادق ع پرسیدم:..."

فقلت له:ما العلة التی من اجلها کلف اللّٰه العباد الحج و الطواف بالبیت فقال...فجعل فیه الاجتماع من

ص :57

الشرق و الغرب لیتعارفوا و لینزع کل قوم من التجارات من بلد الی بلد و لینتفع بذلک المکاری و الجمال...و لو کان کل قوم انما یتکلمون علی بلادهم و ما فیها هلکوا و خربت البلاد و سقطت الجلب و الارباح ":چرا خداوند مردم را به انجام حج و طواف خانه خود فرمان داده است؟ فرمود:"خداوند انسانها را آفرید...و آنان را به عمل حج دستور داد که اطاعت دین و مصالح دنیای آنان را در بر دارد در موسم حج مسلمانان از مشرق و مغرب گرد هم جمع می شوند تا با یکدیگر آشنا گردد و برای این که هر ملتی از تجارتها و فرآورده های اقتصادی ملتهای دیگر استفاده کنند و به خاطر اینکه مسافران و حمل و نقل کنندگان در این سفر با کرایه دادن وسیله های نقلیه خود بهره ببرند.(و برای اینکه با آثار و اخبار پیغمبر ص آشنا گردند و این آثار هم چنان زنده بماند و در دست فراموشی سپرده نشود)و اگر بنا باشد هر ملتی فقط درباره محیط خود سخن بگویند هلاک می گردند و شهرها ویران می شود و استفاده ها و منافع تجارتی از بین می رود" (1).

سپس در ادامه همین آیه عطف توجه به مناسک حج کرده،می فرماید:

"هنگامی که از عرفات کوچ کردید خدا را در نزد مشعر الحرام یاد کنید"( فَإِذٰا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفٰاتٍ فَاذْکُرُوا اللّٰهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرٰامِ ).

"او را یاد کنید همانگونه که شما را هدایت کرد هر چند پیش از آن از گمراهان بودید"( وَ اذْکُرُوهُ کَمٰا هَدٰاکُمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضّٰالِّینَ ). باز در ادامه همین معنی می فرماید:"سپس از آنجا که مردم کوچ می کنند(از مشعر الحرام به سوی سرزمین منی)کوچ کنید"( ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفٰاضَ النّٰاسُ ).

و در پایان دستور به استغفار و توبه می دهد و می فرماید:"از خدا طلب آمرزش کنید که خداوند آمرزنده و مهربان است"( وَ اسْتَغْفِرُوا اللّٰهَ إِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ).

ص :58

در این بخش از آیات به سه موقف از مواقف حج اشاره شده"عرفات"که محلی است در حدود 20 کیلومتری مکه و حاجیان از ظهر روز نهم ذی الحجه تا غروب آفتاب در آنجا وقوف می کنند و به عبادت پروردگار مشغولند سپس وقوف در مشعر الحرام یا"مزدلفه"که بخشی از شب عید قربان و صبحگاهان قبل از طلوع آفتاب در آنجا می مانند و به راز و نیاز با پروردگار می پردازند و سوم سرزمین منی که محل قربانی و رمی جمرات و پایان دادن به احرام و انجام مراسم عید است.

***

ولی بعید نیست این نامگذاری اشاره به حقیقت دیگری باشد و آن اینکه این سرزمین محیط بسیار آماده ای برای معرفت پروردگار و شناسایی ذات پاک اوست.

و به راستی آن جذبه معنوی و روحانی که انسان به هنگام ورود در عرفات پیدا می کند با هیچ بیان و سخنی قابل توصیف نیست-تنها باید رفت و مشاهده کرد-همه یک شکل،همه یک نواخت،همه بیابان نشین همه از هیاهوی شهر و از هیاهوی دنیای مادی و زرق و برقش فرار کرده،در زیر آن آسمان نیلی در آن هوای آزاد و پاک از آلودگی گناه در آنجا که فرشته وحی بال و پر می زند،در آنجا که از لابلای نسیمش صدای زمزمه جبرئیل و آهنگ مردانه ابراهیم خلیل و طنین حیات بخش صدای پیامبر اسلام ص و مجاهدان صدر اسلام شنیده می شود.

در این سرزمین خاطره انگیز که گویا دریچه ای به جهان ما ورای طبیعت در آن گشوده شده انسان نه تنها از نشئه عرفان پروردگار سر مست می شود و لحظه ای با زمزمه تسبیح عمومی خلقت هماهنگ می گردد بلکه در درون وجود خود،خودش را هم که عمری است گم کرده و به دنبالش می گردد پیدا می کند و به حال خویشتن نیز عارف می گردد و می داند او آن کس نیست که شب و روز در تلاش معاش حریصانه کوه و صحرا را زیر پا می گذارد و هر چه می یابد عطشش فرو نمی نشیند می یابد گوهر دیگری در درون جان او نهفته است که او در حقیقت همان است آری این سرزمین را"عرفات"می نامند راستی چه اسم جالب و مناسبی!

آسمان پرستاره در سرزمینی که نمونه کوچکی از محشر کبری و پرده ای از رستاخیز بزرگ قیامت است،در آنجا که جمعیت همچون امواج خروشان دریا به هنگام طوفان همه جا را پر کرده و آوای مردمی که در حرکت اند تا به صبح خاموش نمی شود.

آری در چنان محیط بی آرایش و با صفا و تکان دهنده در درون جامه معصومان احرام و روی آن ماسه های نرم، انسان جوشش چشمه های تازه ای از اندیشه و فکر و شعور در درون خود احساس می کند و صدای ریزش آن را در اعماق قلب خود به روشنی می شنود آنجا را"مشعر"می نامند!

مردم کوچ می کنند شما هم کوچ کنید اشاره لطیفی به این معنی است.

در واقع قرآن با این بیان دستور می دهد که همه مردم بدون استثناء نخست به عرفات بروند و از آنجا به مشعر الحرام و سپس به سرزمین منی کوچ کنند. (1)

دستور استغفار در ذیل آخرین آیه فوق اشاره به این است که از خداوند طلب آمرزش تمام گناهان را کنند و از آن افکار و خیالات جاهلی که مخالف روح مساوات و برابری حج است کنار روند و یادآور می شود که اگر دست بردارند خداوند غفور و رحیم است.

باید توجه داشت که"افاضه"از ماده"فیض"در اصل به معنی جریان و ریزش آب است و از آنجا که وقتی مردم به طور دسته جمعی از جایی به نقطه دیگری با سرعت حرکت می کنند بی شباهت به یک نهر جاری نیست این تعبیر به کار می رود.

پدران خود در جاهلیت داشتند نعم الهی را یاد کنند بلکه بیشتر و برتر (1).

همین معنی یا شبیه آن را سایر مفسران از ابن عباس یا غیر او نقل کرده اند که اهل جاهلیت بعد از حج مجالسی تشکیل می دادند برای تفاخر به پدران و شرح امتیازات آنها و یا در بازارهایی همچون بازار عکاظ،ذی المجاز،مجنه که تنها جای داد و ستد نبود بلکه مرکز ذکر افتخارات(موهوم)نیاکان بود جمع می شدند و به این کار می پرداختند (2).

همگان است.

در اینکه منظور از"ذکر خدا"در اینجا چیست؟اقوال زیادی در میان مفسران دیده می شود ولی ظاهر این است که تمام اذکار الهی را بعد از مراسم شامل می شود در واقع باید خدا را بر تمام نعمتهایش مخصوصا نعمت ایمان و هدایت به این مراسم بزرگ شکر گویند و آثار تربیتی حج را با یاد الهی تکامل بخشند.

در اینجا قرآن مردم را به دو گروه تقسیم می کند،می فرماید:"گروهی از مردم می گویند خداوندا!در دنیا به ما(نیکی)عطا فرما ولی در آخرت بهره ای ندارند" ( فَمِنَ النّٰاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنٰا آتِنٰا فِی الدُّنْیٰا وَ مٰا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاٰقٍ ). (1)

*** "و گروهی می گویند پروردگارا به ما در دنیا(نیکی)عطا کن و در آخرت (نیکی)مرحمت فرما و ما را از عذاب آتش نگاهدار"( وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنٰا آتِنٰا فِی الدُّنْیٰا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنٰا عَذٰابَ النّٰارِ ).

در حقیقت این قسمت از آیات اشاره به خواسته های مردم و اهداف آنها در این عبادت بزرگ است بعضی جز به مواهب مادی دنیا نظر ندارند و چیزی غیر از آن از خدا نمی خواهند بدیهی است آنها در آخرت از همه چیز بی بهره اند.

ولی گروهی هم مواهب مادی دنیا را می خواهند و هم مواهب معنوی را بلکه زندگی دنیا را نیز به عنوان مقدمه تکامل معنوی می طلبند و این است منطق اسلام که هم نظر به جسم و ماده دارد و هم جان و معنا و اولی را زمینه ساز دومی می شمرد و هرگز با انسانهای یک بعدی یعنی آنها که در مادیات غوطه ورند و برای آن اصالت قائلند،یا کسانی که به کلی از زندگانی دنیا بیگانه اند سازگار نیست.

در این که منظور از"حسنة"در این آیه چیست؟تفسیرهای مختلفی برای آن

ص :65

ذکر کرده اند،در روایتی از امام صادق ع به معنی وسعت رزق و حسن خلق در دنیا و خشنودی خدا و بهشت در آخرت تفسیر شده است(

انها السعة فی الرزق و المعاش و حسن الخلق فی الدنیا و رضوان اللّٰه و الجنة فی الاخرة ). (1)

و بعضی از مفسران آن را به معنی علم و عبادت در دنیا و بهشت در آخرت، یا مال در دنیا،و بهشت در آخرت،یا همسر خوب و صالح در دنیا و بهشت در آخرت دانسته اند در حدیثی نیز از پیامبر اکرم ص آمده است:

من اوتی قلبا شاکرا و لسانا ذاکرا و زوجة مؤمنة تعینه علی امر دنیاه و اخراه فقد اوتی فی الدنیا حسنة و فی الاخرة حسنة و وقی عذاب النار، "کسی که خدا به او قلبی شاکر،زبانی مشغول به ذکر حق،و همسری با ایمان که او را در امور دنیا و آخرت یاری کند ببخشد،نیکی دنیا و آخرت را به او داده و از عذاب آتش باز داشته شده" (2).

بدیهی است حسنه به معنی هر گونه خیر و خوبی است و مفهومی وسیع و گسترده دارد که تمام مواهب مادی و معنوی را شامل می شود،بنا بر این آنچه در روایات فوق یا کلمات مفسران آمده است بیان مصداقهای روشن آن می باشد،و مفهوم آیه را محدود نمی کند،و اینکه بعضی از مفسران تصور کرده اند"حسنه"چون در آیه به صورت مفرد نکره است هر گونه نیکی را شامل نمی شود و لذا در تعیین مصداق آن در میان مفسران گفتگو است (3)اشتباهی بیش نیست زیرا گاه می شود که مفرد نکره نیز معنی جنس می بخشد و مورد آیه ظاهرا از این قبیل است و به گفته بعضی از مفسران،افراد با ایمان اصل حسنه را از خدا می خواهند بدون اینکه نوعی از آن را انتخاب کنند،و همه را واگذار به مشیت و اراده و انعام الهی می نمایند (4).

***

ص :66

در آخرین آیه،اشاره به گروه دوم کرده(همان گروهی که حسنه دنیا و آخرت را از خدا می طلبند)می فرماید:"آنها نصیب و بهره ای از کسب خود دارند و خداوند سریع الحساب است"( أُولٰئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمّٰا کَسَبُوا وَ اللّٰهُ سَرِیعُ الْحِسٰابِ ).

در حقیقت این آیه نقطه مقابل جمله ای است که در آیات قبل درباره گروه اول آمد که می فرماید وَ مٰا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاٰقٍ :"آنها نصیبی در آخرت ندارند".

بعضی نیز احتمال داده اند که به هر دو گروه بازگردد،گروه اول بهره ای از متاع دنیا می برند،و گروه دوم خیر دنیا و آخرت نصیبشان می شود،شبیه آنچه در آیات 18 تا 20 سوره اسراء آمده است که می فرماید:"آن کس که تنها زندگی زودگذر دنیا را می طلبد،آن مقدار را که بخواهیم و به هر کس اراده کنیم به او می دهیم،سپس دوزخ را برای او قرار خواهیم داد...و آن کس که سرای آخرت را طلب کند،و سعی و کوشش خود را برای آن انجام دهد،در حالی که ایمان داشته باشد سعی و تلاش او پاداش داده خواهد شد،و هر یک از این دو از عطای پروردگارت بهره و کمک می گیرد".

ولی تفسیر اول با آیات مورد بحث هماهنگ تر است.

تعبیر به"نصیب"گر چه به صورت نکره آمده ولی قرائن گواهی می دهد که نکره در اینجا برای بیان عظمت است،و تعبیر به" مِمّٰا کَسَبُوا "(به خاطر آنچه انجام دادند)اشاره به کمی این نصیب و بهره نیست،زیرا ممکن است"من"در اینجا ابتدائیه باشد نه تبعیضی.

تعبیر به"کسب"در جمله" مِمّٰا کَسَبُوا "،به گفته بسیاری از مفسران به معنی همین دعائی است که درباره خیر دنیا و آخرت می کند،و انتخاب این تعبیر ممکن است اشاره به نکته لطیفی باشد که دعا کردن خود یکی از بهترین عبادات و اعمال است.

از بررسی دهها آیه،در قرآن مجید که ماده کسب و مشتقاتش در آن به کار رفته

ص :67

به خوبی استفاده می شود که این واژه در غیر کارهای جسمی-یعنی اعمال روحی و قلبی-نیز به کار می رود،چنان که در آیه 225 سوره بقره می خوانیم: وَ لٰکِنْ یُؤٰاخِذُکُمْ بِمٰا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ ،"ولی خداوند به آنچه قلبهای شما کسب کرده است،شما را مؤاخذه می کند".

بنا بر این جای تعجب نیست که دعا نوعی کسب و اکتساب باشد بخصوص که دعای حقیقی تنها با زبان نیست،بلکه با قلب و با تمام وجود انسان می باشد.

جمله" وَ اللّٰهُ سَرِیعُ الْحِسٰابِ "که در آخرین آیه از آیات فوق آمده است، اشاره به این است که هم خداوند با سرعت به حساب بندگان می رسد،و هم پاداشها و کیفرهایی را که وعده داده به زودی به آنها می دهد،همه اینها نقد است و سریع،و نسیه و توأم با تاخیر نیست.

در حدیثی می خوانیم:"خداوند حساب تمام خلایق را در یک چشم بر هم زدن رسیدگی می کند"(

ان اللّٰه تعالی یحاسب الخلائق کلهم فی مقدار لمح البصر ) (1).

این به خاطر آن است که علم خداوند همانند مخلوقات نیست،که محدودیت آن سبب شود،مطلبی او را از مطلبی دیگر غافل سازد.

از این گذشته محاسبه پروردگار،زمانی لازم ندارد،زیرا اعمال ما بر جسم و جان ما،بلکه بر موجودات اطراف ما-زمین و امواج هوا-و اشیاء دیگر،اثر باقی می گذارد،و از این نظر می توان وجود انسان را تشبیه به انواع اتومبیلهایی کرد که با داشتن دستگاه کیلومترشمار همیشه میزان کار کرد خود را در هر لحظه به طور روشن و مشخص نشان می دهد،و دیگر نیازی به حساب و کتاب مسافتهایی را که اتومبیل در طول عمرش پیموده است نیست.

***

ص :68

آغاز ذی الحجه،و" أَیّٰامٍ مَعْدُودٰاتٍ "همان ایام تشریق است که در بالا گفته شد،ولی بعضی از مفسران،احتمالاتی غیر از این داده اند که شرح آن در ذیل آیه 28 سوره حج خواهد آمد (1).

در اینکه منظور از این"اذکار"چیست؟در احادیث اسلامی به این صورت تعیین شده که بعد از پانزده نماز که آغازش نماز ظهر روز عید قربان،و پایانش نماز روز سیزدهم است،جمله های الهام بخش زیر تکرار گردد:

اللّٰه اکبر اللّٰه اکبر،لا اله الا اللّٰه و اللّٰه اکبر و للّٰه الحمد اللّٰه اکبر علی ما هدانا اللّٰه اکبر علی ما رزقنا من بهیمة الانعام.

سپس در دنبال این دستور می افزاید:"کسانی که تعجیل کنند و(ذکر خدا را) در دو روز انجام دهند گناهی بر آنان نیست،و کسانی که تاخیر کنند(و سه روز انجام دهند نیز)گناهی بر آنها نیست،برای کسانی که تقوا پیشه کنند"( فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلاٰ إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلاٰ إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقیٰ ).

این تعبیر در حقیقت،اشاره به نوعی تخییر در اداء ذکر خدا،میان دو روز و سه روز می باشد.

جمله" لِمَنِ اتَّقیٰ "(برای کسانی که تقوا پیشه کرده باشند)ظاهرا قید است برای مساله تعجیل در دو روز،یعنی قناعت به دو روز مخصوص این گونه اشخاص است.

و در روایات اهل بیت ع آمده است که منظور از"پرهیز"در اینجا پرهیز از صید است،یعنی کسانی که به هنگام احرام،پرهیز از صید یا از تمام تروک احرام کرده اند،می توانند بعد از عید قربان،دو روز در"منی"بمانند و مراسم آن را بجا

ص :70

آورند و یاد خدا کنند و اما کسانی که پرهیز نکرده باشند باید سه روز بمانند و آن مراسم را بجا آورند و ذکر خدا کنند.

بعضی جمله" فَلاٰ إِثْمَ عَلَیْهِ "را اشاره به نفی هر گونه گناه از زائران خانه خدا می دانند،یعنی آنها بعد از انجام مناسک حج که پایانش این اذکار است در صورت ایمان و اخلاص کامل همه آثار گناهان پیشین و رسوبات معاصی از دل و جانشان شسته می شود،و با روحی پاک از هر گونه آلایش از این مراسم باز می گردند.

این سخن گر چه ذاتا صحیح است،اما ظاهرا آیه با معنی اول هماهنگ تر است.

و در پایان آیه،یک دستور کلی به تقوا داده،می فرماید:"تقوای الهی پیشه کنید و بدانید شما به سوی او محشور خواهید شد"( وَ اتَّقُوا اللّٰهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ ).

بنا بر یکی از دو تفسیری که در بالا ذکر شد،این جمله می تواند اشاره به این باشد که مراسم روحانی حج،گناهان گذشته شما را پاک کرد،و همچون فرزندی که از مادر متولد شده است پاک از این مراسم باز می گردید،اما مراقب باشید بعدا خود را آلوده نکنید.

***

ص :71

او را مورد محبت قرار می داد،ولی او در باطن مرد منافقی بود،در یک ماجرا زراعت بعضی مسلمانان را آتش زد و چهارپایان آنان را کشت(و به این ترتیب پرده از روی کار او برداشته شد)در اینجا آیات فوق نازل شد (1).

2-بعضی دیگر از ابن عباس،نقل کرده اند که آیات مزبور در یکی از جنگهای اسلامی(سریه رجیع)نازل شده که طی آن جمعی از مبلغان اسلام که از طرف پیامبر ص برای تبلیغ قبایل اطراف مدینه اعزام شده بودند،طی یک توطئه ناجوانمردانه شهید شدند (2).

ولی شان نزول اول با مضمون آیات،تناسب بیشتری دارد،و در هر حال درسی که از این آیات فرا گرفته می شود،عمومی و همگانی و برای همیشه است.

***

و دشمنی است.

*** سپس می افزاید:"نشانه دشمنی باطنی او این است که وقتی روی بر می گرداند و از نزد تو خارج می شود،کوشش می کند که در زمین فساد به راه بیندازد، و زراعت و چهارپایان را نابود کند(با اینکه می داند)خدا فساد را دوست ندارد"( وَ إِذٰا تَوَلّٰی سَعیٰ فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیهٰا وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ اللّٰهُ لاٰ یُحِبُّ الْفَسٰادَ ).

آری این گونه خداوند پرده از روی کار آنها بر می دارد و درون قلبشان را برای پیامبرش آشکار می سازد،زیرا اگر اینها در اظهار دوستی و محبت،به پیامبر اسلام ص و پیروان او صادق بودند هرگز دست به فساد و تخریب نمی زدند،و به زراعتها و دامها،بیرحمانه هجوم نمی آوردند،ظاهر آنان دوستی خالصانه است،اما در باطن،بی رحم ترین،و سرسخت ترین دشمنانند.

بسیاری از مفسران،احتمال داده اند که مقصود از جمله" إِذٰا تَوَلّٰی " همان مساله قبول ولایت و حکومت است،یعنی منافقان هنگامی که به مرحله ای از حکومت و سلطه برسند،دست به فساد و خرابی زده و ظلم و ستم را در میان بندگان خدا به راه می اندازند و به خاطر ظلم و ستم آنها آبادیها رو به ویرانی می گذارد،دامها هلاک می شوند،و جان و مال مردم بر باد می رود (1).

"حرث"به معنی زراعت،و"نسل"به معنی اولاد است،و بر اولاد انسان و غیر انسان اطلاق می شود،بنا بر این هلاک کردن حرث و نسل به معنی از میان بردن هر گونه موجود زنده است،اعم از موجودات زنده نباتی،یا حیوانی و انسانی.

ص :74

در معنی حرث و نسل،تفسیرهای دیگری نیز ذکر شده از جمله اینکه:منظور از"حرث"زنانند،به قرینه آیه شریفه( نِسٰاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ ) (1).

و منظور از"نسل"،اولاد است،یا اینکه منظور از حرث در اینجا،دین و آیین است،و نسل مردم(این تفسیر مطابق حدیثی است از امام صادق ع که در تفسیر مجمع البیان نقل شده است) (2).

به هر حال تعبیر به" یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ "،کلام بسیار مختصر و جامعی است که تولید فساد را در سطح جامعه در زمینه اموال و انسانها،شامل می شود.

*** در آیه بعد می افزاید:هنگامی که او را از این عمل زشت نهی کنند"و به او گفته شود از خدا بترس(آتش لجاجت در درونش شعله ور می گردد)و لجاج و تعصب،او را به گناه می کشاند"( وَ إِذٰا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللّٰهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ ). (3)

او نه به اندرز ناصحان،گوش فرا می دهد،و نه به هشدارهای الهی بلکه پیوسته با غرور و نخوت مخصوص به خود،بر خلافکاری هایش می افزاید،چنین کسی را جز آتش دوزخ رام نمی کند،و لذا در پایان آیه می فرماید:"آتش دوزخ برای آنها کافی است و چه بد جایگاهی است"( فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهٰادُ ).

در حقیقت این یکی از صفات زشت و ناپسند منافقان است که بر اثر تعصب و لجاجت خشک و خشونت آمیز در برابر هیچ حقیقتی تسلیم نمی شوند،و همین تعصب و غرور آنها را به بدترین گناهان می کشاند،بدیهی است این چوبهای کج، جز با آتش دوزخ راست نمی شوند!

ص :75

به گفته بعضی از مفسران،خداوند این گونه اشخاص را به پنج وصف در آیات فوق توصیف کرده نخست اینکه:سخنانی فریبنده دارند،دیگر اینکه درون قلب آنها آلوده و تاریک است،سوم اینکه سرسخت ترین دشمنان اند،چهارم اینکه به هنگامی که زمینه ای پیش آید،نه بر انسانها رحم می کنند و نه بر حیوان و زراعت، پنجم اینکه بر اثر غرور و نخوت،اندرز هیچ ناصحی را پذیرا نیستند.

***

ص :76

"ابن عباس"می گوید این آیه هنگامی که پیغمبر از مشرکان کناره گرفته بود و با ابو بکر به سوی غار می رفت در باره علی ع که در بستر پیغمبر خوابیده بود نازل شد.

"ابو جعفر اسکافی"می گوید:(همانطور که"ابن ابی الحدید"در شرح نهج البلاغه جلد 3 صفحه 270 ذکر کرده است)جریان خوابیدن علی ع در بستر پیغمبر ص به تواتر ثابت شده و غیر از کسانی که مسلمان نیستند و افراد سبک مغز آن را انکار نمی کنند در جلد دوم"الغدیر"ذیل آیه مورد بحث(صفحه 48 به بعد) می نویسد:"غزالی"در کتاب"احیاء العلوم"جلد سوم صفحه 238 و"گنجی"در کتاب"کفایة الطالب"صفحه 114 و"صفوری"در"نزهة المجالس"جلد دوم صفحه 209 و ابن"صباغ مالکی"در کتاب"الفصول المهمة"صفحه 33،"سبط ابن جوزی حنفی"در"تذکرة الخواص"صفحه 21"شبلنجی"در"نور الأبصار" صفحه 86 و احمد در"مسند"جلد یک صفحه 348 و"تاریخ طبری"جلد دوم صفحه 99 تا 101 و"ابن هشام"در"سیرة"جلد دوم صفحه 291 و"حلبی"در "سیره"خود و"تاریخ یعقوبی"جلد دوم صفحه 29 جریان"لیلة المبیت"را نقل کرده اند.

یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغٰاءَ مَرْضٰاتِ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ رَؤُفٌ بِالْعِبٰادِ

).

آن گروه مردمی خودخواه و خودپسند و لجوج و معاند بودند که از راه نفاق در بین مردم آبرویی کسب می کردند،و در ظاهر خود را مؤمن و خیرخواه نشان می دادند،اما کردارشان پرده از روی گفتارشان بر می داشت چرا که جز فساد در زمین و نابود کردن حرث و نسل کار دیگری نداشتند.

ولی این گروه تنها با خدا معامله می کنند و هر چه دارند حتی جان خود را به او می فروشند و جز رضا و خشنودی او چیزی خریدار نیستند.و با فداکاری و ایثار آنهاست که امر دین و دنیا اصلاح و حق زنده و پایدار می شود و زندگی انسان گوارا و درخت اسلام بارور می گردد.

جمله" وَ اللّٰهُ رَؤُفٌ بِالْعِبٰادِ "که در حقیقت نقطه مقابل چیزی است که در آیات قبل درباره منافقان مفسد فی الارض آمده بود" فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهٰادُ " ممکن است اشاره به این باشد که خداوند در عین اینکه بخشنده جان به انسان است همان را خریداری می کند و بالاترین بها را که همان خشنودی خویش است به انسان می پردازد.

قابل توجه اینکه فروشنده"انسان"و خریدار خدا و متاع"جان"و بهای معامله خشنودی ذات پاک اوست.در حالی که در موارد دیگری بهای اینگونه معاملات را بهشت جاویدان و نجات از دوزخ ذکر کرده است مثلا می فرماید: إِنَّ اللّٰهَ اشْتَریٰ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوٰالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقٰاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ ،"خدا از مؤمنان جانها و مالهایشان را خریداری می کند که بهشت از آن آنها باشد،در راه خدا پیکار می کنند می کشند و کشته می شوند" (1)و شاید به همین جهت است که آیه مورد بحث با کلمه"من"تبعیضیه( وَ مِنَ النّٰاسِ )شروع شده یعنی تنها بعضی از مردم هستند که قادرند به این کار فوق العاده

ص :79

دست زنند،و تنها بهایی را که برای ایثار جان طالب باشند،همان خشنودی خدا بوده باشد،ولی در آیه 111 سوره توبه که در بالا آوردیم همه مؤمنان به معامله با خدا،در برابر بهشت جاویدان دعوت شده اند.

این احتمال نیز در تفسیر جمله" وَ اللّٰهُ رَؤُفٌ بِالْعِبٰادِ "و تناسب آن با آغاز آیه وجود دارد که می خواهد این حقیقت را روشن سازد که وجود این چنین افراد وفادار و ایثارگر در میان مردم،از رأفت و مهربانی خدا نسبت به بندگانش سرچشمه گرفته، زیرا اگر چنین انسانهای از خود گذشته در جوامع انسانی وجود نداشته باشند،ارکان دین و اجتماع فرو می ریزد،ولی خداوند مهربان با این دوستان ایثارگر خود،جلو خرابکاری دشمنان را می گیرد.

به هر حال این آیه با توجه به شان نزولی که مشروحا گفته شد،یکی از بزرگترین فضایل علی ع است که در اکثر منابع اسلامی آمده،و به قدری چشمگیر است که معاویه،به خاطر دشمنی خاصی که با علی ع داشت طبق روایتی چنان از این فضیلت ناراحت بود که"سمرة بن جندب"را با چهارصد هزار درهم تطمیع کرد که بگوید این آیه در باره عبد الرحمن بن ملجم،قاتل علی ع(طبق حدیث مجعولی)نازل شده،و آن منافق جنایت پیشه نیز چنین کرد،ولی همانطور که انتظار می رفت حتی یک نفر این حدیث مجعول را نپذیرفت (1)***

ص :80

کشمکشها و تصادمها است،و اگر نیروی معنوی ایمان،آدمی را کنترل نکند،صلح غیر ممکن است.

بلکه می توان گفت از دعوت عمومی این آیه،که همه مؤمنان را بدون استثناء از هر زبان و نژاد و منطقه جغرافیایی و قشر اجتماعی،به صلح و صفا دعوت می کند،استفاده می شود که در پرتو ایمان به خدا،تشکیل حکومت واحد جهانی که صلح در سایه آن همه جا آشکار گردد امکان پذیر است.

اصولا در مقابل عوامل پراکندگی(زبان و نژاد و...)یک حلقه محکم اتصال در میان قلوب بشر لازم است،و این حلقه اتصال تنها ایمان به خداست که ما فوق این اختلافات است.

ایمان به خدا،و تسلیم در برابر فرمان او،نقطه وحدت جامعه انسانیت،و رمز ارتباط اقوام و ملتها است،و نمونه جالبی از آن را در مراسم حج می توان مشاهده کرد که چگونه انسانهایی با رنگهای مختلف،از نژادهای متفاوت و دارای زبان و قومیت و منطقه جغرافیایی ناهماهنگ،همگی برادروار در کنار هم قرار گرفته و در آن مراسم بزرگ روحانی شرکت دارند،و در نهایت صلح و صفا به هم می نگرند،و اگر آن را با نظامی که بر کشورهای فاقد ایمان به خدا حاکم است که چگونه ناامنی از نظر جان و مال و عرض و ناموس،حاکم می باشد،مقایسه کنیم، تفاوت میان جوامع با ایمان و بی ایمان از نظر سلم و صلح و سلام و آرامش،روشن می شود.

این احتمال نیز در تفسیر آیه داده شده است که بعضی از اهل کتاب(یهود و نصاری)هنگامی که وارد اسلام می شدند،نسبت به بعضی از عقاید یا برنامه های پیشین خود وفادار بودند و لذا به آنها دستور داده شد که با تمام وجود وارد اسلام

ص :82

شوید و در برابر تمام دستورات تسلیم باشید (1).

سپس می افزاید:"از گامهای شیطان پیروی نکنید که او دشمن آشکار شما است"( وَ لاٰ تَتَّبِعُوا خُطُوٰاتِ الشَّیْطٰانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ ).

همانگونه که در تفسیر آیه 168 همین سوره،اشاره شد،بسیاری از انحرافات و وسوسه های شیطانی به صورت تدریجی انجام می گیرد،و هر مرحله در حقیقت گامی از گامهای شیطان است.

"خطوات"جمع"خطوة"بر وزن"سفره"به معنی گام و قدم است در اینجا نیز این حقیقت تکرار شده که انحراف از صلح و عدالت و تسلیم شدن در برابر انگیزه های دشمنی و عداوت و جنگ و خونریزی از مراحل ساده و کوچک شروع می شود،و به مراحل حاد و خطرناک،منتهی می گردد،و مطابق ضرب المثل معروف عرب"ان بدو القتال اللطام"(آغاز جنگ یک سیلی است)گاهی یک حرکت کوچک از روی عداوت،آتش جنگ ویرانگری را بر می انگیزد،لذا افراد با ایمان که مخاطب در این آیه اند،باید از همان آغاز بیدار باشند و جرقه های کوچک عداوت و دشمنی را خاموش سازند.

قابل توجه اینکه این تعبیر،پنج بار در قرآن مجید آمده،و در موارد مختلفی روی آن تکیه شده است.

بعضی از مفسران نقل کرده اند که"عبد اللّٰه بن سلام"و یارانش که یهودی بودند و اسلام را پذیرا شده بودند از پیامبر اسلام اجازه می خواستند که تورات را در نماز بخواند،و به پاره ای از دستورات آن عمل کنند،آیه فوق نازل شد و آنها را از

ص :83

پیروی خطوات الشیطان،نهی کرد (1).

این شان نزول نیز نشان می دهد که شیطان گام به گام در انسان نفوذ می کند و باید در همان گامهای نخستین،در برابر او ایستاد تا به مراحل خطرناک نرسد.

جمله" إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ "متضمن استدلال زنده و روشنی است،می گوید:

دشمنی شیطان با شما چیزی مخفی و پوشیده نیست،او از آغاز آفرینش آدم برای دشمنی با او کمر بست و سوگند یاد کرده است که اگر بتواند،همه را جز مخلصین که از تیررس او به دورند گمراه کند با این حال چگونه تسلیم وسوسه های او می شوید؟ *** در آیه بعد به همه مؤمنان هشدار می دهد که:"اگر بعد از(این همه)نشانه ها و برنامه های روشن که به سراغ شما آمده لغزش کنید و تسلیم وسوسه های شیطان شوید و گامی بر خلاف صلح و سلام بردارید بدانید(از پنجه عدالت خداوند فرار نتوانید کرد)چرا که خداوند توانا و شکست ناپذیر و حکیم است"( فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَتْکُمُ الْبَیِّنٰاتُ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ).

برنامه روشن،راه روشن و مقصد هم معلوم است با این حال جایی برای لغزش و قبول وسوسه های شیطانی نیست!اگر منحرف شوید قطعا مقصر خود شمائید و بدانید خداوند قادر حکیم شما را مجازات عادلانه خواهد کرد.

"بینات"به معنی دلایل روشن است و مفهوم گسترده ای دارد که هم دلایل عقلی را شامل می شود و هم آنچه از طریق وحی یا معجزات برای مردم تبیین شده است.

***

ص :84

مرحوم"طبرسی"در"مجمع البیان"،آن را به معنی پایان یافتن حساب انسانها در قیامت و قرار گرفتن اهل بهشت در بهشت،و اهل دوزخ در دوزخ می داند،و به این ترتیب ناظر به آخرت خواهد بود،در حالی که ظاهر آیه،مربوط به این جهان است،بنا بر این بعید نیست که اشاره به نزول عذاب الهی به کافران لجوج باشد که در کلام طبرسی و دیگران نیز به عنوان یک احتمال آمده است.

این معنی نیز ممکن است که منظور اشاره به پایان گرفتن کار تبلیغ و بیان همه حقایق باشد که در آیه قبل تحت عنوان بینات به آن اشاره شده بود و با وجود این، دیگر انتظار آنها،بی معنی است و به فرض محال که ممکن باشد خداوند و فرشتگان نزد آنها حضور یابند نیازی به آن احساس نمی شود،زیرا همه چیز برای هدایت آنها به قدر کافی در اختیارشان قرار داده شده و مطابق این تفسیر،هیچگونه تقدیری در آیه وجود ندارد،و عین الفاظ آیه گویاست،بنا بر این استفهام موجود در آیه،انکاری می باشد.

ولی جمعی از مفسران،استفهام را انکاری ندانسته و آن را یک نوع تهدید برای گنهکاران و کسانی که پیروی از برنامه های شیطانی کرده اند می دانند،خواه این تهدید،تهدید به عذاب آخرت باشد یا دنیا،و لذا قبل از کلمه اللّٰه،کلمه امر را مقدر می دانند که روی هم رفته معنی آیه چنین می شود:"آیا اینها،با این اعمالشان می خواهند،امر خدا و فرشتگان او برای مجازات و عذابشان،فرا رسد و به عذاب دنیا یا آخرت گرفتار شوند،و به کار آنها خاتمه داده شود".

ولی تفسیری که در بالا گفته شد،مناسب تر به نظر می رسد،و نیاز به تقدیر هم ندارد.

کوتاه سخن اینکه:درباره آیه سه تفسیر وجود دارد:

1-منظور آن است که خداوند به قدر کافی اتمام حجت کرده،و نباید افراد لجوج در انتظار این باشند که خدا و فرشتگان نزد آنها آیند و حقایق را بازگو کنند که

ص :86

این امر محال است،و اگر هم ممکن بود نیازی به آن نبود.

2-منظور این است که آیا آنها با این لجاجت در عدم ایمان در انتظار این هستند که فرمان عذاب الهی و فرشتگان عذاب فرا رسند و آنها را ریشه کن سازند.

3-منظور این است که آیا آنها با این کار خود در انتظارند که قیامت بر پا شود و فرمان عذاب همراه فرشتگان الهی فرا رسد و به حساب همگی رسیدگی گردد،و به کیفر خود گرفتار شوند (1).

تعبیر به" ظُلَلٍ مِنَ الْغَمٰامِ "(در سایه های ابرهای سفید)بنا بر تفسیر دوم و سوم-به گفته بسیاری از مفسران-اشاره به این است که عذاب الهی بطور ناگهانی همچون ابرها بر سر آنها سایه افکن می شود و مخصوصا از آنجا که انسان با مشاهده ابر انتظار ریزش باران رحمت را دارد،هنگامی که عذابی به صورت صاعقه و مانند آن از آن فرود آید دردناکتر است(توجه داشته باشید که عذاب بعضی از اقوام پیشین نیز به صورت صاعقه هایی بود که از ابرها فرود آمد) (2).

اما بنا بر تفسیر اول ممکن است اشاره به عقیده خرافی کفار باشد که گمان می کردند خداوند گاهی از آسمان نازل می شود،در حالی که ابرها بر او سایه افکن می باشند. (3)

و در پایان آیه،می فرماید:"و همه کارها به سوی خدا باز می گردد"( وَ إِلَی اللّٰهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ ).

امور مربوط به ارسال پیامبران و نزول کتابهای آسمانی و تبیین حقایق بازگشت به او می کند همانگونه که امر حساب و مجازات و کیفر و پاداش به او باز می گردد.

***

ص :87

بنی اسرائیل انواع نعمتها را ارزانی داشت،پیامبران بزرگ،زمامداران نیرومند، امکانات مادی فراوان،ولی آنها نه از آن مربیان الهی بهره گرفتند،و نه از مواهب مادی استفاده صحیح کردند و به این ترتیب مرتکب تبدیل نعمت شدند،و نیز به همین دلیل در دنیا سرگردان گشتند و در قیامت عذاب دردناکی در انتظار دارند.

اینکه می فرماید:" سَلْ بَنِی إِسْرٰائِیلَ "(از بنی اسرائیل بپرس)برای این است که هم از آنها اعتراف گرفته شود و هم درس عبرتی برای مسلمانان و هشدار به کسانی باشد که از نعمتها و مواهب الهی بهره گیری لازم را نمی کنند.

مساله تبدیل نعمت،و سرنوشت دردناک ناشی از آن منحصر به بنی اسرائیل نیست،هر قوم و ملتی گرفتار آن شود،گرفتار عذاب شدید الهی در این جهان و جهان دیگر خواهد شد.

هم اکنون دنیای صنعتی گرفتار این بدبختی بزرگ است زیرا با اینکه خداوند مواهب و نعمتها و امکاناتی در اختیار انسان امروز قرار داده که در هیچ دورانی از تاریخ سابقه نداشته است ولی به خاطر دوری از تعلیمات الهی پیامبران گرفتار تبدیل نعمت شده و آنها را به صورت وحشتناکی در راه فنا و نیستی خود به کار گرفته و از آن مخرب ترین اسلحه ها را برای ویرانی جهان ساخته و یا از قدرت مادی خویش برای توسعه ظلم و استعمار و استثمار بهره گرفته و دنیا را به جایگاهی ناامن از هر نظر مبدل کرده است.

نعمت خدا در این آیه می تواند اشاره به آیات الهی باشد،و تبدیل آن همان تحریف آن است،و یا معنی وسیعی داشته باشد که امکانات و مواهب الهی را نیز شامل گردد،و ترجیح با معنی دوم است.

***

ص :90

است به باد مسخره می گیرند"( وَ یَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا ).

این در حالی است"که این افراد با ایمان و تقوا در قیامت برتر از آنها هستند" (آنها در اعلی علیین بهشت اند و اینها در درکات جهنم)( وَ الَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ ).

زیرا در آن جهان مقامات معنوی صورت عینی به خود می گیرد و مؤمنان در درجات بالایی قرار خواهند گرفت،آنها گویی بر فراز آسمانها سیر می کنند در حالی که اینها در اعماق زمین می روند.

و این جای تعجب نیست"زیرا خداوند هر کس را بخواهد بی حساب روزی می دهد"( وَ اللّٰهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشٰاءُ بِغَیْرِ حِسٰابٍ ).

اینها در حقیقت بشارت و آرامش است برای مؤمنان فقیر و هشدار و تهدیدی است برای ثروتمندان مغرور و بی ایمان.

این احتمال نیز وجود دارد که جمله اخیر اشاره به این باشد که خداوند در آینده به مؤمنان روزی بی حساب می دهد همانگونه که با پیشرفت اسلام این معنی تحقق یافت.

بی حساب بودن روزی خداوند به افراد با ایمان اشاره به این است که هرگز پاداشها و مواهب الهی به اندازه اعمال ما نیست بلکه مطابق کرم و لطف اوست و می دانیم لطف و کرمش حد و حدود ندارد.

ارزشهای مادی را در برابر ارزشهای معنوی بی رنگ می بینند و به آنها همچون بازیچه کودکان می نگرند.و اگر طالب مواهب مادی دنیا هستند برای این است که آخرت را در لابلای آن جستجو می کنند.

در اینجا یک سؤال باقی می ماند که فعل مجهول"زین"(زینت داده شده است)چه معنی دارد و فاعل آن کیست؟کیست که زندگی دنیا را در نظر کافران زینت داده است؟پاسخ این سؤال را در ذیل آیه 14 سوره آل عمران مطالعه خواهید نمود.

***

ص :93

أُمَّةً وٰاحِدَةً

). (1)

و در آن روز تضادی در میان آنها وجود نداشت،زندگی بشر و اجتماع او ساده بود،فطرتها دست نخورده،و انگیزه های هوی و هوس و اختلاف و کشمکش در میان آنها ناچیز بود،خدا را طبق فرمان فطرت می پرستیدند و وظایف ساده خود را در پیشگاه او انجام می دادند(این مرحله اول زندگانی انسانها بود)،که احتمالا فاصله میان زمان آدم و نوح را پر می کرد.

سپس زندگی انسانها شکل اجتماعی به خود گرفت و می باید هم چنین شود زیرا انسان برای تکامل آفریده شده و تکامل او تنها در دل اجتماع تامین می گردد(و این مرحله دوم زندگی انسانها بود).

ولی به هنگام ظهور اجتماع،اختلافها و تضادها به وجود آمد چه از نظر ایمان و عقیده و چه از نظر عمل و تعیین حق و حقوق هر کس و هر گروه در اجتماع و در اینجا بشر تشنه قوانین و تعلیمات انبیاء و هدایتهای آنها می گردد تا به اختلافات او در جنبه های مختلف پایان دهد(این مرحله سوم بود).

"در اینجا خداوند پیامبران را برانگیخت تا مردم را بشارت دهند و انذار کنند" ( فَبَعَثَ اللّٰهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ ).

(و این مرحله چهارم بود.) در این هنگام انسانها با هشدارهای انبیاء و توجه به مبدأ و معاد و جهان دیگر که در آنجا پاداش و کیفر اعمال خویش را در می یابند برای گرفتن احکام الهی و قوانین صحیح که بتواند به اختلافات پایان دهد و سلامت جامعه و سلامت انسانها را تامین کند آمادگی پیدا کردند.و لذا می فرماید:"خداوند با آنها کتاب آسمانی به حق نازل کرد تا در میان مردم در آنچه اختلاف داشتند حکومت کند

ص :95

"( وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتٰابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النّٰاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ ).

و به این ترتیب ایمان به انبیاء و تمسک به تعلیمات آنها و کتب آسمانی،آبی بر آتش اختلافات فرو ریخت و آن را خاموش ساخت(و این مرحله پنجم بود).

این وضع مدتی ادامه یافت ولی کم کم وسوسه های شیطانی و امواج خروشان هوای نفس کار خود را در میان گروهی کرد و با تفسیرهای نادرست تعلیمات انبیاء و کتب آسمانی و تطبیق آنها بر خواسته های دلشان،پرچم اختلاف را بار دیگر برافراشتند ولی این اختلاف با اختلافات پیشین فرق داشت سرچشمه اختلافات پیشین جهل و بی خبری بود که با بعثت انبیاء و نزول کتب آسمانی بر طرف گردید در حالی که سرچشمه اختلافات بعد همان ستمگری و لجاجت و انحراف آگاهانه از راه حق و در یک کلمه"بغی"بود و لذا در ادامه این آیه می فرماید:

"در آن اختلاف نکردند مگر کسانی که کتاب آسمانی را دریافت داشته بودند و بینات و نشانه های روشن به آنها رسیده بود آری آنها به خاطر انحراف از حق و ستمگری در آن اختلاف کردند"( وَ مَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلاَّ الَّذِینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَتْهُمُ الْبَیِّنٰاتُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ ).

(و این مرحله ششم بود.) در اینجا مردم به دو گروه تقسیم شدند مؤمنان راستین که در برابر حق تسلیم بودند آنها برای پایان دادن به اختلافات جدید به کتب آسمانی و تعلیمات انبیاء بازگشتند و به حق رسیدند و لذا می فرماید:"خداوند،مؤمنان از آنها را به حقیقت آنچه در آن اختلاف داشتند به فرمان خود هدایت فرمود"(در حالی که افراد بی ایمان و ستمگر و خودخواه هم چنان در گمراهی و اختلاف باقی ماندند)( فَهَدَی اللّٰهُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ ).

(و این مرحله هفتم بود.) و در پایان آیه می فرماید:"خداوند هر که را بخواهد(و لایق ببیند)به راه

ص :96

مستقیم هدایت می کند"( وَ اللّٰهُ یَهْدِی مَنْ یَشٰاءُ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ ).

اشاره به اینکه مشیت الهی که آمیخته با حکمت اوست گزاف و بی حساب نیست و از هر گونه تبعیض ناروا بر کنار است.

تمام کسانی که دارای نیت پاک و روح تسلیم در برابر حق اند مشمول هدایتهای او می شوند.اشتباهات عقیدتی آنها اصلاح می گردد و از روشن بینی های مخصوصی برخوردار می شوند بر توفیق آنان برای یافتن راه راست می افزاید و آنها را از اختلافات و مشاجرات دنیا پرستان بی ایمان بر کنار می دارد و آرامش روح و اطمینان خاطر و سلامت جسم و جان به آنها می بخشد.

***

انسانی بوده،چیزی که می تواند به عنوان یک حلقه اتصال همه فرزندان آدم را از هر نژاد و زبان و قومیت و منطقه جغرافیایی به هم پیوند دهد،آیینهای الهی است،که تمام این مرزها را در هم می شکند،و همه انسانها را زیر یک پرچم جمع می کند که نمونه آن را در مراسم عبادی سیاسی حج می توان مشاهده کرد.

و اگر می بینیم پاره ای از مذاهب،عامل اختلاف و درگیری شده اند،به خاطر آمیخته شدن آنها با خرافات و تعصبهای کورکورانه است، و گر نه مذاهب دست نخورده آسمانی،همه جا عامل وحدت به شمار می آید.

خواهد کرد و دشمنان را نابود خواهد ساخت.

قرآن در برابر این تفکر نادرست به سنت همیشگی خداوند اشاره کرده می فرماید:"آیا گمان کردید داخل بهشت می شوید بی آنکه حوادثی همچون حوادث سخت گذشتگان به شما برسد"( أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمّٰا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ ).

"همانها که شدائد و زیانهای فراوان به آنها رسید و آن چنان ناراحت و متزلزل شدند که پیامبر الهی و افرادی که ایمان آورده بودند گفتند پس یاری خدا کی خواهد آمد"( مَسَّتْهُمُ الْبَأْسٰاءُ وَ الضَّرّٰاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتّٰی یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتیٰ نَصْرُ اللّٰهِ ).

و چون آنها نهایت استقامت خود را در برابر این حوادث به خرج دادند و دست به دامن الطاف الهی زدند به آنها گفته شد:"آگاه باشید یاری خدا نزدیک است"( أَلاٰ إِنَّ نَصْرَ اللّٰهِ قَرِیبٌ ).

"باساء"از ماده"باس"به گفته"معجم مقاییس اللغة" در اصل به معنی شدت و مانند آن است و به هر گونه رنج و عذاب و ناراحتی گفته می شود،و به افراد شجاع که در میدان جنگ شدیدا مقاومت می کنند،"بئیس"یا"ذو الباس"گفته می شود.

و"ضراء"به گفته"راغب"در"مفردات"نقطه مقابل سراء یعنی آنچه مایه مسرت و موجب منفعت است،می باشد،بنا بر این هر گونه زیانی که دامنگیر انسان بشود در امور جانی و مالی و عرضی و امثال آن را شامل می گردد.

جمله" مَتیٰ نَصْرُ اللّٰهِ "(یاری خدا کی می آید؟)که از سوی پیامبران و مؤمنان در مواقع نهایت شدت گفته می شد،به معنی شک و تردید در این موضوع،یا اعتراض و ایراد نیست،بلکه به عنوان تقاضا و انتظار،مطرح می شده است،و لذا به دنبال آن،از سوی خداوند به آنها بشارت داده می شد که یاری خدا نزدیک است.

این احتمال که جمله" مَتیٰ نَصْرُ اللّٰهِ "از سوی گروهی از مؤمنان باشد،و جمله( أَلاٰ إِنَّ نَصْرَ اللّٰهِ قَرِیبٌ )از سوی پیامبر خدا ص که بعضی از مفسران ذکر

ص :101

کرده اند بسیار بعید به نظر می رسد.

به هر حال آیه فوق به یکی از سنن الهی که در همه اقوام جاری بوده است اشاره می کند و به مؤمنان در همه قرون و اعصار هشدار می دهد که برای پیروزی و موفقیت و نایل شدن به مواهب بهشتی،باید به استقبال مشکلات بروند و فداکاری کنند و در حقیقت،این مشکلات آزمونی است که مؤمنان را پرورش می دهد و صاحبان ایمان راستین را از متظاهران به ایمان،آشکار می سازد.

تعبیر به" اَلَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ "(کسانی که پیش از شما بودند)به مسلمانان می گوید:این تنها شما نیستید که گرفتار انواع مشکلات از سوی دشمنان در تنگناهای زندگی شده اید،بلکه اقوام پیشین نیز،گرفتار همین مشکلات و شدائد بوده اند تا آنجا که گاهی کارد به استخوانشان می رسید و فریاد استغاثه آنها بلند می شد.

اصولا رمز تکامل و ترقی انسانها همین است،افراد و امتها باید در کوره های سخت حوادث قرار بگیرند،و همچون فولاد آبدیده شوند،استعدادهای درونی آنها شکوفا گردد،و ایمانشان به خدا قویتر شود ضمنا افراد لایق و مقاوم و با ایمان، از افراد نالایق شناخته شوند و صفوفشان از هم جدا گردد،این سخن را با حدیثی از پیامبر اکرم ص پایان می دهیم.

"خباب بن ارت"که از مجاهدان راستین صدر اسلام بود می گوید:خدمت پیامبر ص از آزار مشرکان شکایت کردم فرمود:امتهایی که پیش از شما بودند با انواع بلاها شکنجه می شدند،ولی این امر هرگز آنها را از دینشان منصرف نمی کرد تا آنجا که اره بر سر بعضی از آنها می گذاردند و آنها را به دو پاره تقسیم می کردند...به خدا سوگند که برنامه دین خدا کامل می شود و به پیروزی می رسد تا آنجا که یک نفر سوار،فاصله میان صنعاء و حضرموت(و بیابانهای مخوف عربستان را)طی می کند،و از هیچ چیز جز خدا نمی ترسد...ولی شما عجله می کنید (1).

ص :102

سپس می افزاید"بگو هر خیر و نیکی(و هر گونه سرمایه سودمند مادی و معنوی)که انفاق می کنید برای پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و واماندگان در راه باید باشد"( قُلْ مٰا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوٰالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ وَ الْیَتٰامیٰ وَ الْمَسٰاکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ ).

مسلما ذکر این پنج طایفه به عنوان بیان مصداقهای روشن است و گر نه منحصر به آنها نمی باشد بنا بر این پاسخ آنها در حقیقت این است که هم اشیایی که از آن انفاق می کنند دایره وسیعی دارد و هم کسانی که به آنها انفاق می شود.

در مورد اول با ذکر کلمه"خیر"که هر نوع کار و مال و سرمایه مفیدی را شامل می شود پاسخ کامل و جامعی به سؤال آنها داده شده و حتی امور معنوی همچون علم را نیز در بر می گیرد،هر چند مصداق مهم آن در مورد انفاق،اموال است.

و در مورد دوم در عین گسترده بودن مورد انفاق اولویتها نیز بیان شده است مسلما پدر و مادر و سپس نزدیکان نیازمند در این مساله اولویت دارند و بعد از آنها یتیمان و سپس نیازمندان و حتی کسانی را که ذاتا فقیر نیستند ولی بر اثر حادثه ای مثل تمام شدن مخارج در سفر نیازمند شده اند شامل می شود.

در پایان آیه می فرماید:"و هر کار خیری انجام می دهید خداوند از آن آگاه است"( وَ مٰا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّٰهَ بِهِ عَلِیمٌ ).

لزومی ندارد تظاهر کنید،و مردم را از کار خویش آگاه سازید،چه بهتر که برای اخلاص بیشتر انفاقهای خود را،پنهان سازید،زیرا کسی که پاداش می دهد از همه چیز با خبر است،و کسی که جزا به دست اوست حساب همه نزد اوست.

جمله" وَ مٰا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ "معنی وسیعی دارد که تمام اعمال خیر را شامل می شود نه تنها انفاق در راه خدا که هر کار نیکی را خداوند می داند،می بیند و پاداش خیر می دهد.

***

ص :104

سپس به یک قانون کلی و اصل اساسی که حاکم بر قوانین تکوینی و تشریعی خداوند است اشاره می کند،می فرماید:"چه بسا شما از چیزی اکراه داشته باشید در حالی که برای شما خیر است و مایه سعادت و خوشبختی"( وَ عَسیٰ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ ).

به عکس کناره گیری از جنگ و عافیت طلبی ممکن است خوشایند شما باشد در حالی که واقعا چنین نیست"چه بسا چیزی را دوست داشته باشید و آن برای شما شر است"( وَ عَسیٰ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ ).

و در پایان می فرماید:"و خدا می داند و شما نمی دانید"( وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ ).

پروردگار جهان با این لحن قاطع می گوید که افراد بشر نباید تشخیص خودشان را در مسائل مربوط به سرنوشتشان حاکم سازند چرا که علم آنها از هر نظر محدود و ناچیز است و معلوماتشان در برابر مجهولات همچون قطره ای در برابر دریاست،همانگونه که در قوانین تکوینی خداوند از اسرار آفرینش همه اشیاء با خبر نیستند و گاه چیزی را بی خاصیت می شمرند در حالی که پیشرفت علوم فواید مهم آن را آشکار می سازد همچنین در قوانین تشریعی بسیاری از مصالح و مفاسد را نمی دانند لذا ممکن است چیزی را ناخوشایند دارند در حالی که سعادت آنها در آن است یا از چیزی خشنود باشند در حالی که بدبختی آنها در آن است.

آنها با توجه به علم محدود خود در برابر علم بی پایان خداوند نباید در برابر احکام الهی روی در هم کشند باید بطور قطع بدانند که خداوند رحمان و رحیم اگر جهاد و زکات و روزه و حج را تشریع کرده همه به سود آنهاست.

توجه به این حقیقت روح انضباط و تسلیم در برابر قوانین الهی را در انسان پرورش می دهد و درک و دید او را از محیطهای محدود فراتر می برد و به نامحدود یعنی علم بی پایان خدا پیوند می دهد.

ص :107

بن حضرمی"را کشتند و قافله را با دو نفر نزد پیامبر ص آوردند،پیغمبر به آنان فرمود:من به شما دستور نداده بودم که در ماههای حرام نبرد کنید،و دخالتی در غنائم و اسیران نکرد،مجاهدان ناراحت شدند و مسلمانان به سرزنش آنها پرداختند،مشرکان نیز زبان به طعن گشودند که محمد ص جنگ و خونریزی و اسارت را در ماههای حرام،حلال شمرده در این هنگام آیه اول نازل شد پس از آنکه این آیه نازل شد"عبد اللّٰه بن جحش"و همراهانش اظهار کردند که در این راه برای درک ثواب جهاد کوشش کرده اند و از پیامبر پرسیدند که آیا اجر مجاهدان را دارند یا نه؟آیه دوم( إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هٰاجَرُوا ...)نازل گردید.

مرتکب شوند درست است که جهاد در ماه حرام مهم است"ولی جلوگیری از راه خدا و کفر ورزیدن نسبت به او و هتک احترام مسجد الحرام،و خارج کردن و تبعید نمودن ساکنان آن،نزد خداوند از آن مهمتر است"( وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ وَ إِخْرٰاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللّٰهِ ). (1)

سپس می افزاید:"ایجاد فتنه(و منحرف ساختن مردم از دین خدا)از قتل هم بالاتر است"( وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ ).

چرا که آن،جنایتی است بر جسم انسان و این جنایتی است بر جان و روح و ایمان انسان (2)و بعد چنین ادامه می دهد که مسلمانان نباید تحت تاثیر تبلیغات انحرافی مشرکان قرار گیرند،زیرا"آنها دائما با شما می جنگند تا اگر بتوانند شما را از دینتان باز گردانند"(و در واقع به کمترین از این قانع نیستند)( وَ لاٰ یَزٰالُونَ یُقٰاتِلُونَکُمْ حَتّٰی یَرُدُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطٰاعُوا ).

بنا بر این محکم در برابر آنها بایستید،و به وسوسه های آنها در زمینه ماه حرام و غیر آن اعتنا نکنید و بعد به مسلمانان در زمینه بازگشت از دین خدا هشدار جدی داده می گوید:"هر کس از شما مرتد شود و از دینش برگردد،و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک او در دنیا و آخرت بر باد می رود و آنها اهل دوزخند و جاودانه در آن می مانند"( وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کٰافِرٌ فَأُولٰئِکَ حَبِطَتْ أَعْمٰالُهُمْ فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ ).

چه مجازاتی از این سختتر و وحشتناکتر که تمام اعمال نیک انسان نابود شود و نه در دنیا و نه در آخرت به حال او مفید نیفتد و گرفتار عذاب جاویدان الهی نیز بشود.

ص :112

روشن است اعمال نیک هم برکات و آثاری در دنیا دارد و هم در آخرت، افراد مرتد از همه این آثار محروم می شوند به علاوه ارتداد سبب می شود که تمام آثار ایمان برچیده شود همسرانشان جدا گردند و اموالشان به ارث به بازماندگان آنان برسد.

*** در آیه بعد به نقطه مقابل این گروه اشاره کرده و می فرماید:"کسانی که ایمان آوردند و کسانی که هجرت نمودند و در راه خدا جهاد کردند(و بر ایمان خود استوار ماندند)آنها امید رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است"( إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هٰاجَرُوا وَ جٰاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ أُولٰئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ ).

آری این گروه در پرتو این سه کار بزرگ(ایمان و هجرت و جهاد)اگر مرتکب اشتباهاتی نیز بشوند(همانگونه که در شان نزول در داستان عبد اللّٰه بن جحش آمده بود)ممکن است مشمول عنایات و مغفرت الهی گردند (1).

أُولٰئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلاَّ النّٰارُ وَ حَبِطَ مٰا صَنَعُوا فِیهٰا وَ بٰاطِلٌ مٰا کٰانُوا یَعْمَلُونَ :"دنیا پرستان کسانی هستند که در آخرت جز آتش بهره ای ندارند و آنچه را در دنیا انجام داده اند بر باد می رود و اعمالشان باطل می شود." و اما"احباط"در اصطلاح متکلمان و علماء عقائد عبارت از این است که ثواب اعمال پیشین بر اثر گناهان از بین برود نقطه مقابل تکفیر که به معنی از بین رفتن کیفر و آثار گناهان پیشین به خاطر اعمال نیک آینده است.

در اینکه آیا احباط و تکفیر در مورد ثواب اعمال صالح و کیفر گناهان صحیح است یا نه در میان علماء عقائد بحث و گفتگو است به گفته مرحوم"علامه مجلسی ره"مشهور میان متکلمان امامیه بطلان احباط و تکفیر است آنها فقط می گویند:ثواب مشروط به آن است که انسان با ایمان از دنیا برود و عقاب مشروط به این است که به هنگام مرگ با اسلام و توبه از دنیا نرود.ولی علماء معتزله نظر به ظواهر بعضی از آیات و روایات معتقد به صحت احباط و تکفیرند (1).

خواجه نصیر الدین طوسی در کتاب"تجرید العقائد":احباط را باطل شمرده و به دلیل عقل و نقل بر آن استدلال کرده است دلیل عقلی او این است که احباط مستلزم ظلم است(زیرا کسی که ثواب کمتری داشته و گناه بیشتری پس از احباط به منزله کسی خواهد بود که اصلا کار نیک نکرده است و این یک نوع ستم در حق او خواهد بود)و اما دلیل نقلی این است که قرآن با صراحت می گوید: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ (2):هر کس به مقدار سنگینی ذره ای کار خیر کند آن را می بیند و هر کس به مقدار سنگینی ذره ای کار شر کند آن را می بیند (3).

ص :114

در میان دانشمندان معتزله ابو هاشم احباط و تکفیر را به هم آمیخته و عنوان موازنه را به وجود آورده است به این معنی که گناه و ثواب را با هم می سنجد و از یکدیگر کسر می کند.

ولی حق این است که احباط و تکفیر امری ممکن می باشد و هیچ گونه ظلمی از آن حاصل نمی گردد،و آیات و روایاتی صریحا بر آن دلالت دارد و به نظر می رسد مخالفت منکران بازگشت به یک نوع"نزاع لفظی"می کند.

توضیح اینکه:گاه می شود انسان سالیان دراز زحمت می کشد و با مشقت فراوان سرمایه ای می اندوزد ولی با یک ندانم کاری و یا یک هوسبازی آن را از دست می دهد یعنی"حسنات"سابق"حبط"می شود.

و یا به عکس مرتکب اشتباهات و خسارتهای زیادی شده و با یک عمل عاقلانه و حساب شده همه را جبران می کند این یک نوع تکفیر است(تکفیر یک نوع پوشانیدن و جبران کردن است)در مسائل معنوی نیز همین اصل صادق می باشد.

***

ص :115

و در شان نزول آیه دوم در تفسیر"قمی"از امام صادق ع و در"مجمع البیان"از"ابن عباس"چنین نقل شده است:

هنگامی که آیه" وَ لاٰ تَقْرَبُوا مٰالَ الْیَتِیمِ إِلاّٰ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ "(و به مال یتیم جز به بهترین طریق نزدیک نشوید (1))و آیه" إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوٰالَ الْیَتٰامیٰ ظُلْماً إِنَّمٰا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نٰاراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً "(کسانی که اموال یتیمان را از روی ظلم و ستم می خورند،تنها آتش می خورند و به زودی به آتش سوزانی می سوزند (2))نازل شد،که در آن از نزدیک شدن به اموال و دارایی یتیمان مگر در صورتی که برای آنان نفعی داشته باشد،و نیز از خوردن اموال آنان نهی شده، مردمی که یتیمی در خانه داشتند،از کفالت وی فاصله گرفتند و او را به حال خود گذاشتند،و حتی گروهی آنان را از خانه خود بیرون کردند،و آنها که بیرون نکردند، در خانه برای آنان وضعی به وجود آورده بودند که کمتر از بیرون کردن نبود،زیرا غذای او را که از مال خودش تهیه می شد،با غذای خود مخلوط نمی کردند،و حتی جداگانه برای آنان غذا می پختند و پس از آنکه آن یتیم در گوشه ای از اطاق غذای مخصوص خویش را می خورد،زیادی آن را اگر اضافه می آمد،برای او ذخیره می کردند تا دفعه بعد بخورد و اگر فاسد می شد به دور می ریختند.

همه این کارها برای آن بود که گرفتار مسئولیت خوردن مال یتیم نشده باشند این عمل هم برای سرپرستان و هم برای یتیمان مشکلات فراوانی به بار می آورد،به دنبال این جریان آنها خدمت پیامبر رسیده و از این طرز عمل سؤال کردند در پاسخ آنها این آیه نازل شد.

ص :117

لحن آیه مشاهده می شود به خاطر همین معنی است.

در این آیه منافع و زیانهای این دو با هم مقایسه شده و برتری زیانها و گناه سنگین آن بر منافع آنها مورد تصریح قرار گرفته است مسلما منافع مادی که احیانا از طریق فروش شراب یا انجام قمار حاصل می شود و یا منافع خیالی که به خاطر تخدیر حاصل از مستی شراب و غفلت از هموم و غموم و اندوهها به دست می آید در برابر زیانهای فوق العاده اخلاقی و اجتماعی و بهداشتی این دو بسیار ناچیز است.

بنا بر این هیچ انسان عاقلی به خاطر آن نفع کم به این همه زیان تن در نمی دهد.

"اثم"به گفته معجم مقاییس اللغة در اصل،به معنی کندی و عقب افتادن است،و از آنجا که گناهان،انسان را از رسیدن به خیرات،عقب می اندازد این واژه بر آن اطلاق شده است،بلکه در بعضی از موارد از آیات قرآن غیر این معنی(کندی و تاخر)مناسب نیست،مانند: وَ إِذٰا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللّٰهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ (1)، "و هنگامی که به او گفته شود،تقوا پیشه کن،غرور،و مقامات موهوم او را از وصول به تقوا،کند می سازد".

به هر حال،اثم به هر کار و هر چیزی گفته می شود که حالتی در روح و عقل به وجود می آورد،و انسان را از رسیدن به نیکیها و کمالات باز می دارد،بنا بر این وجود "اثم کبیر"در شراب و قمار،دلیل بر تاثیر منفی این دو در رسیدن به تقوا و کمالات معنوی و انسانی است که شرح آن در نکته ها خواهد آمد.

سومین سؤالی که در آیه فوق مطرح است،سؤال درباره انفاق است، می فرماید:"از تو سؤال می کنند چه چیز انفاق کنند"( وَ یَسْئَلُونَکَ مٰا ذٰا یُنْفِقُونَ ).

"بگو از ما زاد نیازمندیهایتان"( قُلِ الْعَفْوَ ).

ص :119

در تفسیر در المنثور،در شان نزول این قسمت از آیه،از"ابن عباس"،چنین نقل شده که گروهی از صحابه و یاران پیغمبر اکرم ص سؤال کردند(اینکه می گویید در راه خدا انفاق کنید)ما نمی دانیم چه مقدار از اموال خود را انفاق کنیم آیا همه را در راه خدا به نیازمندان بدهیم یا مقداری از آن را (1).

در پاسخ آنها آیه فوق،نازل گردید و به آنها دستور داد در انفاق خود رعایت عفو کنید،اکنون ببینیم عفو در اینجا به چه معنی است؟ "عفو"در اصل-به گفته راغب در مفردات-به معنی قصد بر گرفتن چیزی است یا به معنی چیزی که بر گرفتن آن آسان است.

و از آنجا که این معنی،بسیار گسترده است،بر مصادیق گوناگونی اطلاق شده،از جمله بخشش و آمرزش،از بین بردن اثر،حد وسط و میانه هر چیز،و مقدار اضافی چیزی،و بهترین قسمت مال،ظاهرا دو معنی اول متناسب با مفهوم آیه نیست و به نظر می رسد،مراد یکی از سه معنی اخیر باشد،یعنی در انفاق حد وسط را رعایت کنید و یا مقدار اضافی از نیازمندیهای خود را انفاق نمائید و یا به هنگام انفاق به سراغ قسمتهای بی ارزش مال نروید،از بهترین قسمتها که بر گرفتن آن برای خودتان به خاطر مرغوبیت سهل و آسان است در راه خدا نیز از همان انفاق کنید.

در روایات اسلامی نیز،آیه فوق به همین معنی تفسیر شده است.

در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم که فرمود:

العفو الوسط: "منظور از عفو(در آیه فوق)حد وسط است". (2)

و در تفسیر علی بن ابراهیم می خوانیم

لا اقتار و لا اسراف :"نه سختگیری باشد و نه اسراف". (3)

و در"مجمع البیان"از امام باقر ع آمده است:عفو،ما زاد خوراک سال

ص :120

است (1).

احتمال دیگری که در تفسیر این آیه می توان گفت(هر چند آن را در کلمات هیچ یک از مفسران ندیده ایم)این است که عفو به همان معنی اول،یعنی مغفرت و گذشت از لغزش دیگران است،مطابق این معنی،تفسیر آیه چنین می شود:"بگو بهترین انفاق،انفاق عفو و گذشت است".

با توجه به اوضاع اجتماعی عرب جاهلی و محل نزول قرآن،مخصوصا مکه و مدینه که از نظر دشمنی و کینه توزی،و عدم گذشت،در حد اعلا بودند،این احتمال چندان دور نیست،به خصوص اینکه شخص پیغمبر ص نیز نمونه کامل این معنی بود،همان گونه که اعلام عفو عمومی،نسبت به مشرکان مکه که سرسخت ترین و سنگدل ترین دشمنان اسلام بودند نشان می دهد،و هیچ مانعی ندارد که آنها سؤال از انفاق اموال کنند،ولی نیاز شدید آنها به انفاق عفو،سبب شود که قرآن آنچه را لازم تر است،در پاسخ بیان کند و این یکی از شؤون فصاحت و بلاغت است که گوینده پاسخ سؤال طرف را رها کرده و به مهمتر از آن می پردازد.

در میان این تفاسیر،تضادی وجود ندارد و ممکن است همه آنها در مفهوم آیه جمع باشد.

و بالاخره در پایان آیه می فرماید:"خداوند آیات خود را چنین بیان می کند شاید تفکر و اندیشه کنید"( کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمُ الْآیٰاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ ).

*** و بلافاصله در آیه بعد،مرکز اصلی فکر و اندیشه را چنین بیان می کند:"در دنیا و آخرت"( فِی الدُّنْیٰا وَ الْآخِرَةِ ).

آری باید تمام کارها در زندگی مادی و معنوی،توأم با فکر و اندیشه باشد،از

ص :121

این تعبیر،دو نکته روشن می شود:نخست اینکه انسان گر چه موظف است در برابر خدا و پیامبرش،تسلیم باشد،ولی این اطاعت،به معنی اطاعت کورکورانه نیست، بلکه اطاعتی است آمیخته با آگاهی،باید از اسرار احکام الهی نه فقط در زمینه تحریم شراب و قمار،بلکه در همه زمینه ها،و لو اجمالا آگاه گردد،و با درک صحیح آنها را انجام دهد.

معنی این سخن آن نیست که اطاعت احکام الهی،مشروط به درک فلسفه آنهاست،بلکه منظور این است که به موازات این اطاعت،باید بکوشد تا از اسرار و روح احکام خدا آگاه گردد.

دیگر اینکه:اندیشه باید در تمام زمینه ها انجام گیرد،برای نیازمندیهای جسم و جان، روح و بدن،چرا که دنیا و آخرت به هم مربوطند،و ویرانی هر یک در دیگری اثر می گذارد.اصولا اندیشه درباره یکی از این دو به تنهایی نمی تواند ترسیم صحیحی،از واقعیت این عالم،در اختیار انسان بگذارد،چرا که هر یک از این دو بخشی از این عالم است،دنیا بخش کوچکتر،و آخرت بخش عظیم تر و آنها که تنها درباره یکی از این دو می اندیشند،تفکر درستی از عالم هستی ندارند.

سپس به چهارمین سؤال و پاسخ آن می پردازد و می فرماید:"از تو درباره یتیمان سؤال می کنند"( وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْیَتٰامیٰ ).

"بگو اصلاح کار آنان بهتر است"( قُلْ إِصْلاٰحٌ لَهُمْ خَیْرٌ ).

"و اگر زندگی خود را با آنان بیامیزید(مانعی ندارد)آنها برادر شما هستند" ( وَ إِنْ تُخٰالِطُوهُمْ فَإِخْوٰانُکُمْ ) (1).

به این ترتیب قرآن،به مسلمانان گوشزد می کند که شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت سرپرستی یتیمان،و آنها را به حال خود واگذاردن،کار درستی نیست،

ص :122

بهتر این است که سرپرستی آنها را بپذیرید،و کارهای آنان را سامان دهید و اصلاح کنید،و اگر زندگی و اموال آنها با زندگی و اموال شما مخلوط گردد مشکلی نیست، در صورتی که نظر شما اصلاح باشد و بسان یک برادر،با آنها رفتار کنید.

سپس اضافه می کند:"که خداوند مفسد را از مصلح می شناسد"( وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ ) آری او از نیات همه شما آگاه است،و آنها که قصد سوء استفاده از اموال یتیمان دارند،و با آمیختن اموال آنها با اموال خود،به حیف و میل اموال یتیمان می پردازند را از دلسوزان پاکدل واقعی می شناسد.

و در پایان آیه می فرماید:"خداوند اگر بخواهد می تواند کار را بر شما سخت بگیرد و شما را به زحمت اندازد(و در عین دستور دادن به سرپرستی یتیمان، دستور دهد که اموال آنها را به کلی از اموال خود جدا سازید،ولی خداوند هرگز چنین نمی کند)زیرا او توانا و حکیم است"( وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ لَأَعْنَتَکُمْ إِنَّ اللّٰهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ). (1)

***

دلیل بر استمرار است).

این احتمال نیز وجود دارد که این هر چهار مورد به نحوی با مسایل مالی مربوط است،شراب و قمار،مایه تباهی اموال،و انفاق مایه شکوفایی آن و سرپرستی یتیمان،ممکن است مفید و یا مخرب باشد.

دیگر اینکه:انفاق جنبه عمومی و همگانی و جنبه اخروی و اصلاح دارد،و شراب و قمار جنبه خصوصی و مادی و افساد دارد و اصلاح کار یتیمان نیز دارای هر دو جنبه عمومی و خصوصی است،و به این ترتیب مصداق تفکر در دنیا و آخرت می باشد.

و از اینجا رابطه خمر و میسر(شراب و قمار)نیز روشن می شود،زیرا هر دو مایه تباهی اموال،و فساد جامعه،و انواع بیماریهای جسم و جان انسان هستند.

فرزندان بهتر توجه شود آماری را در اینجا می آوریم:

کودکانی که زودتر از وقت طبیعی به دنیا آمده اند از پدران و مادران الکلی 45 درصد،و از مادران الکلی 31 درصد،و از پدران الکلی 17 درصد،بوده اند.

کودکانی که هنگام تولد توانایی زندگی را ندارند،از پدران الکلی 6 درصد،و از مادران الکلی 45 درصد،کودکانی که کوتاه قد بوده اند از پدران و مادران الکلی 75 درصد و از مادران الکلی 45 درصد بوده است،کودکانی که فاقد نیروی کافی عقلانی و روحی بوده اند از مادران و از پدران الکلی نیز 75 درصد بوده است.

الکلیها،و دیگر خسارتهای ناشی از میگساری را یک جا بکنند خواهند دانست در آمدی که به عنوان عوارض و مالیات شراب عاید می گردد،در برابر خسارت نامبرده هیچ است،بعلاوه نتایج اسف انگیز صرف مشروبات الکلی را تنها با دلار و پول نمی توان سنجید،زیرا مرگ عزیزان،و به هم خوردن خانواده ها،و آرزوهای بر باد رفته و فقدان مغزهای متفکر انسانی،به هیچ وجه قابل مقایسه با پول نمی باشد.

خلاصه ضررهای الکل آن قدر زیاد است که به گفته یکی از دانشمندان اگر دولت ها ضمانت کنند در نیمی از میخانه ها را ببندند می توان ضمانت کرد که از نیمی از بیمارستانها و تیمارستانها بی نیاز شویم.

از آنچه گفته شد،معنی آیه مورد بحث به خوبی روشن می گردد که اگر در تجارت مشروبات الکلی سودی برای بشر باشد و یا فرضا چند لحظه بی خبری و فراموش کردن غمها برای او سودی محسوب شود،زیان آن به درجات بیشتر، وسیع تر و طولانی تر است بطوری که این دو با هم قابل مقایسه نیستند.

***

بطور متوسط قلب یک"پوکرباز"(یک نوع بازی قمار)متجاوز از صد بار در دقیقه می زند،قمار گاهی سکته قلبی و مغزی نیز ایجاد می کند،و قطعا عامل پیری زودرس خواهد بود.

بعلاوه به گفته دانشمندان شخصی که مشغول بازی قمار است،نه تنها روح وی دستخوش تشنج است بلکه تمام جهازات بدن او در یک حالت فوق العاده بسر می برند،یعنی ضربان قلب بیشتر می شود،مواد قندی در خون او می ریزد،در ترشحات غدد داخلی اختلال حاصل می شود،رنگ صورت می پرد،دچار بی اشتهایی می شود،و پس از پایان قمار به دنبال یک جنگ اعصاب و حالت بحرانی به خواب می رود، و غالبا برای تسکین اعصاب و ایجاد آرامش در بدن متوسل به الکل و سایر مواد مخدر می شود،که در این صورت زیانهای ناشی از آن را نیز باید به زیانهای مستقیم قمار اضافه کرد.

از زبان دانشمندان دیگری می خوانیم:قمارباز،انسانی مریض است که دائما احتیاج به مراقبت روانی دارد،فقط باید سعی کرد به او فهماند که یک خلع روانی وی را به سوی این عمل ناهنجار سوق می دهد،تا در صدد معالجه خویش بر آید.

می کند،جنگلهای"مونت کارلو"بارها شاهد خودکشی این پاک بازها بوده است.

منافع آنها در برابر زیان آنها بسیار ناچیز است.

ممکن است نکته آن این باشد که اولا در عصر جاهلیت(مانند عصر ما) معامله شراب و بهره برداری از قمار،بسیار رواج داشت و اگر به این موضوع اشاره نمی شد شاید بعضی از کوتاه فکران تصور می کردند،مسئله به صورت یک جانبه بررسی شده.

به علاوه همیشه افکار انسان بر محور سود و زیان دور می زند، و برای نجات او از چنگال مفاسد اخلاقی بزرگ باید از همین منطق استفاده کرد.

ضمنا آیه مورد بحث به پاره ای از گفته های پزشکان که مشروبات الکلی را در مبارزه با بعضی از بیماریها مفید می دانند،نیز عملا پاسخ گفته است که این گونه منافع اجتماعی هیچ گاه با زیانهای ناشی از آن قابل مقایسه نیست،یعنی اگر روی یک بیماری اثر مثبت داشته باشد،ممکن است سرچشمه بیماریهای خطرناکتری گردد،و این که در پاره ای از روایات وارد شده که خداوند در مشروبات الکلی شفا نیافریده است،شاید اشاره به همین حقیقت باشد.

***

از انجام ماموریت خود به مدینه بازگشت و جریان را به اطلاع پیغمبر ص رساند این آیه نازل شد و بیان داشت که زنان مشرک و بت پرست شایسته همسری و ازدواج با مردان مسلمان نیستند.

بنا بر این همان گونه که از ازدواج مردان مؤمن با زنان مشرک و بت پرست نهی شده، ازدواج مردان مشرک با زنان مؤمن نیز ممنوع است حتی غلامان با ایمان بر آنها ترجیح و اولویت دارند،و از مردان زیبا و ثروتمند و ظاهرا با شخصیت کافر برتر و شایسته تر بلکه مساله در این بخش از حکم،سخت تر و مشکل تر است،چرا که تاثیر شوهر بر زن معمولا از تاثیر زن بر شوهر بیشتر است.

در پایان آیه نیز دلیل این حکم الهی را برای به کار انداختن اندیشه ها بیان می کند،می فرماید:"آنها(یعنی مشرکان)به سوی آتش دعوت می کنند،در حالی که خدا(مؤمنانی که مطیع فرمان او هستند)به فرمانش دعوت به بهشت و آمرزش می کند"( أُولٰئِکَ یَدْعُونَ إِلَی النّٰارِ وَ اللّٰهُ یَدْعُوا إِلَی الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ ).

سپس می افزاید:"و آیات خود را برای مردم روشن می سازد،شاید متذکر شوند"( وَ یُبَیِّنُ آیٰاتِهِ لِلنّٰاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ ).

***

اسلامند،اگر از طریق ازدواج به خانه های مسلمانان راه یابند،جامعه اسلامی گرفتار هرج و مرج و دشمنان داخلی می شود،ولی این تا زمانی است که آنها بر مشرک بودن پافشاری می کنند،اما راه به روی آنها باز است،می توانند ایمان بیاورند و در صفوف مسلمین قرار گیرند،و به اصطلاح کفو آنها در مساله ازدواج شوند.

ضمنا واژه"نکاح"در لغت،هم به معنی آمیزش جنسی آمده،هم به معنی عقد ازدواج،و در اینجا منظور،عقد ازدواج است،هر چند"راغب"در"مفردات" می گوید:"نکاح"در اصل به معنی عقد است،سپس مجازا در آمیزش جنسی به کار رفته است.

" وَ الْمُحْصَنٰاتُ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتٰابَ " (1)می باشد،که اجازه ازدواج با زنان اهل کتاب را می دهد.

این تصور از آنجا پیدا شده که گمان کرده اند آیه مورد بحث،ازدواج با همه کفار را تحریم کرده،بنا بر این آیه 5 سوره مائده که اجازه ازدواج با کفار اهل کتاب را می دهد،ناسخ این حکم می باشد(یا مخصص آن است)ولی با توجه به آنچه در تفسیر آیه فوق گفته شد معلوم می شود که این آیه فقط نظر به ازدواج با بت پرستان دارد،نه کفار اهل کتاب،مانند یهود و نصارا،(البته در مورد ازدواج با کفار اهل کتاب،نیز قرائنی در آیه و روایات اهل بیت ع است که نشان می دهد منظور فقط ازدواج موقت است).

جمعی از یهود می گویند معاشرت مردان با اینگونه زنان مطلقا حرام است هر چند که به صورت غذا خوردن سر یک سفره و یا زندگی در یک اطاق باشد مثلا می گویند جایی که زن حائض بنشیند مرد نباید بنشیند،اگر نشست باید لباس خود را بشوید و الا نجس است، و نیز اگر در رختخواب او بخوابد لباس و بدن را باید شستشو دهد،بطور خلاصه زن را در این مدت یک موجود ناپاک و لازم الاجتناب می دانند.

در مقابل این گروه نصارا هستند که می گویند:هیچ گونه فرقی میان حالت حیض زنان و غیر حیض نیست،همه گونه معاشرت حتی آمیزش جنسی با آنان بی مانع است! مشرکین عرب به خصوص آنها که در مدینه زندگی می کردند،کم و بیش به خلق و خوی یهود انس گرفته بودند و با زنان حائض مانند یهود رفتار می کردند و در زمان عادت ماهیانه از آنها جدا می شدند،همین اختلاف در آیین و افراط و تفریطهای غیر قابل گذشت سبب شد که بعضی از مسلمانان از پیغمبر اکرم ص در این باره سؤال کنند،در پاسخ آنان این آیه نازل شد

"ولی هنگامی که پاک شوند،از طریقی که خدا به شما فرمان داده با آنها آمیزش کنید که خداوند توبه کنندگان و پاکان را دوست دارد"( فَإِذٰا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللّٰهُ إِنَّ اللّٰهَ یُحِبُّ التَّوّٰابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ ).

"محیض"مصدر میمی و به معنی عادت ماهیانه است،در معجم مقاییس اللغه،آمده است که این واژه،در اصل به معنی خارج شدن آب قرمز از درختی است به نام سمره،(سپس به عادت ماهیانه زنان اطلاق شده است)ولی در تفسیر "فخر رازی"آمده که حیض در اصل به معنی سیل است،و لذا هنگامی که سیل جریان پیدا کند،گفته می شود حاض السیل،و حوض را نیز به همین مناسبت حوض می گویند که آب به سوی آن جریان پیدا می کند.

ولی از گفته"راغب"در"مفردات"عکس این استفاده می شود که این واژه در اصل به معنی همان خون عادت است(سپس به معانی دیگر اطلاق شده).

و در هر حال منظور در اینجا،همان خون است که قرآن،آن را اذی(چیز آلوده یا زیان آور)معرفی کرده است،و در حقیقت این جمله،فلسفه حکم اجتناب از آمیزش جنسی زنان را در حالت قاعدگی که در جمله بعد آمده است بیان می کند، زیرا آمیزش در چنین حالتی،علاوه بر اینکه تنفرآور است،زیانهای بسیاری به بار می آورد که طب امروز نیز آن را اثبات کرده،از جمله احتمال عقیم شدن مرد و زن،و ایجاد یک محیط مساعد برای پرورش میکرب بیماریهای آمیزشی(مانند سفلیس و سوزاک)و نیز التهاب اعضاء تناسلی زن و وارد شدن خون آلوده به داخل عضو تناسلی مرد و غیر اینها که در کتب طب آمده است،لذا پزشکان،آمیزش جنسی با چنین زنانی را ممنوع اعلام می کنند.

منشا پیدایش خون حیض،مربوط به احتقان و پر خون شدن عروق رحم، سپس پوسته پوسته شدن مخاط آن،و جریان خونهای موجود است،ترشح خون مزبور،ابتداء نامنظم و بی رنگ است،ولی بزودی سرخ رنگ و منظم می شود و در

ص :138

اواخر کار بار دیگر کم رنگ و نامرتب می گردد (1).

اصولا خونی که هنگام عادت ماهیانه دفع می شود،خونی است که هر ماه در عروق داخلی رحم،برای تغذیه جنین احتمالی جمع می گردد،زیرا می دانیم رحم زن در هر ماه تولید یک تخمک می کند،و مقارن آن عروق داخلی رحم به عنوان آماده باش برای تغذیه نطفه مملو از خون می شود،اگر در این موقع که تخمک وارد رحم می شود،اسپرم که نطفه مرد است در آنجا موجود باشد،تشکیل نطفه و جنین می دهد و خونهای موجود در عروق رحم صرف تغذیه آن می شود،در غیر این صورت،بر اثر پوسته پوسته شدن مخاط رحم،و شکافتن جدار رگها،خون موجود خارج می شود و این همان خون حیض است،و از اینجا دلیل دیگری برای ممنوع بودن آمیزش جنسی در این حال به دست می آید،زیرا رحم زن در موقع تخلیه این خونها هیچ گونه آمادگی طبیعی برای پذیرش نطفه ندارد و لذا از آن صدمه می بیند.

جمله"یطهرن"به گفته بسیاری از مفسران به معنی پاک شدن زنان از خون حیض است،و اما جمله" فَإِذٰا تَطَهَّرْنَ "را بسیاری به معنی غسل کردن گرفته اند، بنا بر این طبق جمله اول، به هنگام پاک شدن از خون،آمیزش جنسی جایز است هر چند غسل نکرده باشد و طبق جمله دوم،تا غسل نکند جایز نیست (2).

بنا بر این آیه خالی از ابهام نیست،ولی با توجه به اینکه جمله دوم تفسیری است بر جمله اول و نتیجه آن-لذا با فاء تفریع عطف شده-به نظر می رسد که تطهرن نیز به معنی پاک شدن از خون است،بنا بر این با پاک شدن از عادت،آمیزش مجاز است،به خصوص اینکه در آغاز آیه هیچ سخنی از وجوب غسل در میان نبود و این همان قولی است که فقهای بزرگ نیز در فقه به آن فتوا داده اند که بعد از پاک شدن از خون حتی قبل از غسل،آمیزش جنسی جایز است،ولی بدون شک،بهتر

ص :139

این است که بعد از غسل کردن باشد.

جمله" مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللّٰهُ "(از آن طریق که خداوند دستور داده)می تواند تاکیدی بر جمله قبل باشد،یعنی فقط در حال پاکی زنان،آمیزش جنسی داشته باشید نه در غیر این حالت،و ممکن است مفهوم وسیع تر و کلی تری از آن استفاده کرد،یعنی بعد از پاک شدن نیز،آمیزش باید در چهار چوب فرمان خدا باشد،این فرمان می تواند فرمان تکوینی پروردگار یا فرمان تشریعی او باشد زیرا خداوند برای بقای نوع انسان،جاذبه مخصوصی در میان دو جنس مخالف،نسبت به یکدیگر قرار داده،و به همین دلیل آمیزش جنسی لذت خاصی برای هر دو طرف دارد،ولی مسلم است،که هدف نهایی بقاء نسل بوده،و این جاذبه و لذت مقدمه آن است بنا بر این لذت جنسی باید،تنها در مسیر بقای نسل قرار گیرد،و به همین جهت استمناء و لواط و مانند آن،نوعی انحراف از این فرمان تکوینی و ممنوع است.

و نیز ممکن است مراد امر تشریعی باشد،یعنی بعد از پاک شدن زنان از عادت ماهانه،باید جهات حلال و حرام را در حکم شرع در نظر بگیرید.

بعضی نیز گفته اند:مفهوم این جمله ممنوع بودن آمیزش جنسی با همسران از غیر طریق معمولی می باشد،ولی با توجه به اینکه در آیات گذشته سخنی از این مطلب در میان نبوده،این تفسیر مناسب به نظر نمی رسد (1).

*** در آیه دوم،اشاره زیبایی به هدف نهایی آمیزش جنسی کرده،می فرماید:

"همسران شما محل بذرافشانی شما هستند"( نِسٰاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ ).

"بنا بر این هر زمان بخواهید می توانید با آنها آمیزش نمائید

ص :140

"( فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنّٰی شِئْتُمْ ).

در اینجا زنان تشبیه به مزرعه شده اند،و این تشبیه ممکن است برای بعضی سنگین آید که چرا اسلام درباره نیمی از نوع بشر چنین تعبیری کرده است در حالی که نکته باریکی در این تشبیه نهفته شده،در حقیقت قرآن می خواهد ضرورت وجود زن را در اجتماع انسانی نشان دهد که زن وسیله اطفاء شهوت و هوسرانی مردان نیست،بلکه وسیله ای است برای حفظ حیات نوع بشر،این سخن در برابر آنها که نسبت به جنس زن همچون یک بازیچه یا وسیله هوسبازی می نگرند، هشداری محسوب می شود.

"حرث"مصدر است و به معنی بذرافشانی است و گاهی به خود مزرعه نیز اطلاق می شود.

"انی"از اسماء شرط است و غالبا به معنی"متی"که به معنی زمان است استعمال می شود،و در این صورت آن را"انی"زمانیه می گویند و گاهی نیز به معنی مکان است،مانند آنچه در آیه 37 سوره آل عمران آمده: قٰالَ یٰا مَرْیَمُ أَنّٰی لَکِ هٰذٰا قٰالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ ،"زکریا گفت ای مریم!این غذا(ی بهشتی)را از کجا آورده ای؟،گفت:از نزد خدا".

اگر"انی"در آیه فوق زمانیه باشد،توسعه زمانی مساله آمیزش جنسی را بیان می کند،یعنی در هر ساعتی از شب و روز مجاز هستید و اگر مکانیه باشد،توسعه در مکان و چگونگی انواع آمیزش است.

این احتمال نیز وجود دارد که اشاره به هر دو جنبه باشد و به این ترتیب،دو همسر می توانند هر گونه و در هر زمان و مکان،از لذت جنسی بهره گیرند،(جز آنچه در قانون شرع ممنوع شده است).

سپس در ادامه آیه می افزاید:"با اعمال صالح و پرورش فرزندان صالح،آثار نیکی برای خود از پیش بفرستید"( وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ ).

ص :141

اشاره به اینکه هدف نهایی از آمیزش جنسی،لذت و کامجویی نیست بلکه باید از این موضوع،برای ایجاد و پرورش فرزندان شایسته،استفاده کرد،و آن را به عنوان یک ذخیره معنوی برای فردای قیامت از پیش بفرستید،این سخن هشدار می دهد که باید در انتخاب همسر،اصولی را رعایت کنید که به این نتیجه مهم،یعنی تربیت فرزندان صالح و نسل شایسته انسانی منتهی شود.

در حدیثی نیز از پیامبر اسلام ص می خوانیم که فرمود:

اذا مات الانسان انقطع امله الا عن ثلاث:صدقة جاریة و علم ینتفع به و ولد صالح یدعوا له، "هنگامی که انسان می میرد امید او جز از سه چیز قطع می شود:صدقات جاریه (اموالی که از منافع آن مرتبا بهره گیری می شود)و علمی که از آن سود می برند و فرزند صالحی که برای او دعا می کند" (1).

در حدیث دیگری از امام صادق ع می خوانیم که فرمود:

لیس یتبع الرجل بعد موته من الاجر الا ثلاث خصال:صدقة اجراها فی حیاته فهی تجری بعد موته،و سنة هدی سنها فهی تعمل بها بعد موته،و ولد صالح یستغفر له، "هیچ گونه اجر و پاداشی بعد از مرگ به دنبال انسان نمی آید مگر سه چیز:صدقه جاریه ای که در حیات خود فراهم ساخته و بعد از مرگش ادامه دارد(مانند بناهای خیر)و سنت هدایت گری که آن را بر قرار کرده و بعد از مرگ او به آن عمل می کنند، و فرزند صالحی که برای او استغفار کند" (2).

همین مضمون در روایات متعدد دیگری نیز وارد شده است،و در بعضی از روایات،شش موضوع ذکر شده که اولین آنها فرزند صالح است (3).

به این ترتیب فرزندان صالح در کنار آثار علمی و تالیف کتابهای هدایت کننده

ص :142

و تاسیس بناهای خیر همچون مسجد و بیمارستان و کتابخانه قرار گرفته اند.

و در پایان آیه،دستور به تقوا می دهد و می فرماید:"تقوای الهی پیشه کنید و بدانید او را ملاقات خواهید کرد،و به مؤمنان بشارت دهید"بشارت رحمت الهی و سعادت و نجات در سایه تقوا( وَ اتَّقُوا اللّٰهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاٰقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ ).

از آنجا که مساله آمیزش جنسی،مساله ای است مهم،و با پرجاذبه ترین غرایز انسان سر و کار دارد،خداوند در این جمله های آخر،مؤمنان را به دقت در این امر،و پرهیز از هر گونه گناه و انحراف،دعوت فرموده و به آنها هشدار می دهد که بدانید همگی به ملاقات پروردگار خواهید شتافت و تنها راه نجات ایمان و تقوای در سایه ایمان است.

***

خاصی نزد آنها در این زمینه یافت نمی شد،ولی ساکنان مدینه و اطراف آن،بعضی از آداب یهود را در این زمینه اقتباس کرده بودند،و در معاشرت با زنان در حال حیض،سختگیریهایی داشتند،در حالی که سایر عرب چنین نبودند،و حتی شاید آمیزش جنسی را در این حال جالب می دانستند و معتقد بودند اگر فرزندی نصیب آنها شود بسیار خون ریز خواهد بود،و این از صفات بارز و مطلوب،نزد اعراب بادیه نشین خون ریز بود (1).

2-ذکر طهارت و توبه در کنار یکدیگر در آیات فوق ممکن است اشاره به این باشد که طهارت،مربوط به پاکیزگی ظاهر،و توبه اشاره به پاکیزگی باطن است.

این احتمال نیز وجود دارد که طهارت در اینجا به معنی آلوده نشدن به گناه بوده باشد یعنی خداوند،هم کسانی را که آلوده به گناه نشده اند دوست دارد و هم کسانی که بعد از آلودگی توبه کنند،و در زمره پاکان در آیند.

ضمنا اشاره به مساله توبه در اینجا ممکن است ناظر به این باشد که بعضی بر اثر فشار غریزه جنسی نمی توانستند خویشتن داری کنند و بر خلاف امر خدا به گناه آلوده می شدند،سپس از عمل خود نادم شده و ناراحت می گشتند،برای اینکه راه بازگشت را به روی خود بسته نبینند و از رحمت حق مایوس نشوند،طریق توبه را به آنها نشان می دهد (2).

***

ص :144

سخنان شما را می شنود و از نیات شما آگاه است( وَ لاٰ تَجْعَلُوا اللّٰهَ عُرْضَةً لِأَیْمٰانِکُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَیْنَ النّٰاسِ وَ اللّٰهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ) (1).

"ایمان"جمع"یمین"به معنی سوگند است،و"عرضه"(بر وزن غرفه)به معنی در معرض قرار گرفتن چیزی است،مثلا جنسی را که به بازار برای فروش می برند و در معرض معامله قرار می دهند،عرضه می نامند،گاهی به موانع نیز، عرضه اطلاق می شود،زیرا در معرض انسان و بر سر راه او قرار دارد.

بعضی نیز گفته اند:منظور این است که حتی برای کارهای نیک،اعم از کوچک و بزرگ،قسم یاد نکنید،و نام خدا را کوچک ننمایید،و به این ترتیب سوگند یاد کردن جز در مواردی که هدف مهمی در کار باشد عمل نامطلوب است این موضوع در احادیث زیادی نیز به چشم می خورد،از جمله اینکه در حدیثی امام صادق ع می فرماید:

و لا تحلفوا باللّٰه صادقین و لا کاذبین فان اللّٰه سبحانه یقول وَ لاٰ تَجْعَلُوا اللّٰهَ عُرْضَةً لِأَیْمٰانِکُمْ : "هیچ گاه سوگند به خدا یاد نکنید چه راستگو باشید،چه دروغگو،زیرا خداوند سبحان می فرماید:خدا را در معرض سوگندهای خود قرار ندهید" (2).

احادیث متعدد دیگری نیز در این زمینه نقل شده است (3).

در این صورت تناسب آن با شان نزول چنین است که سوگند یاد کردن در کارهای خوب عملی پسندیده نیست تا چه رسد به اینکه کسی سوگند یاد کند کارهای خوب را ترک کند.

ص :146

در آیه بعد برای تکمیل این مطلب که قسم نباید مانع کار خیر شود می فرماید:

"خداوند شما را به خاطر سوگندهایی که بدون توجه یاد می کنید مؤاخذه نخواهد کرد"( لاٰ یُؤٰاخِذُکُمُ اللّٰهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمٰانِکُمْ ).

"اما به آنچه دلهای شما کسب کرده(و سوگندهایی که از روی اراده و اختیار یاد می کنید)مؤاخذه می کند و خداوند آمرزنده و دارای حلم است"( وَ لٰکِنْ یُؤٰاخِذُکُمْ بِمٰا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَ اللّٰهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ ).

در این آیه خداوند به دو نوع سوگند اشاره کرده است، نوع اول قسمهای لغو است که هیچ گونه اثری ندارد و نباید به آن اعتنا کرد،این نوع قسمها آنهایی است که مردم بدون توجه،تکیه کلام خود قرار می دهند و به آن عادت کرده اند و در هر کاری "لا و اللّٰه"(نه به خدا قسم...)یا"بلی و اللّٰه"(آری به خدا سوگند...)می گویند،این نوع قسمها را قسم لغو می نامند.

زیرا لغو در لغت به تمام کارها و سخنانی گفته می شود که دارای هدف مشخصی نیست،یا از روی اراده و تصمیم سر نمی زند.

بنا بر این سوگندهایی که انسان در حال غضب(در صورتی که غضب سبب بیرون رفتن از حال عادی شود)یاد می کند،جزء قسمهای لغو است و طبق آیه فوق، خداوند مؤاخذه ای بر این گونه قسمها نمی کند و نباید به آن ترتیب اثر داد(هر چند انسان باید خود را چنان تربیت کند که این گونه سوگندها را نیز کنار بگذارد)،به هر حال این گونه قسمها واجب العمل نیست و مخالفت آن کفاره ندارد.زیرا از روی اراده و تصمیم نیست.

جمله" وَ اللّٰهُ غَفُورٌ حَلِیمٌ "می تواند اشاره ای به این معنی بوده باشد.

نوع دوم سوگندهایی است که از روی اراده و تصمیم انجام می گیرد و به تعبیر قرآن قلب انسان آن را کسب می کند،این گونه قسم معتبر است و باید به آن پایبند بود،و مخالفت با آن،هم گناه دارد،و هم موجب کفاره می شود مگر در مواردی که بعدا اشاره خواهد شد،این همان است که در سوره مائده آیه 89 از آن تعبیر به" بِمٰا

ص :147

عَقَّدْتُمُ الْأَیْمٰانَ "شده است،یعنی سوگندهایی که از روی اراده محکم کرده اید.

***

آیات مورد بحث با این سنت غلط مبارزه کرده و طریق گشودن این سوگند را بیان می کند،می فرماید:"کسانی که از زنان خود ایلاء می کنند(سوگند برای ترک آمیزش جنسی می خوردند)حق دارند چهار ماه انتظار کشند"( لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسٰائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ ).

این چهار ماه مهلت برای این است که وضع خویش را با همسر خود روشن کنند و زن را از این نابسامانی،نجات دهند.

سپس می افزاید:"اگر(در این فرصت)تصمیم به بازگشت گرفتند،خداوند آمرزنده و مهربان است"( فَإِنْ فٰاؤُ فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ).

آری خداوند گذشته او را در این مساله و همچنین شکستن سوگند را بر او می بخشد-هر چند کفاره آن چنان که خواهیم گفت به قوت خود باقی است. "و اگر تصمیم به جدایی گرفتند(آن هم با شرایطش مانعی ندارد)خداوند شنوا و دانا است"( وَ إِنْ عَزَمُوا الطَّلاٰقَ فَإِنَّ اللّٰهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ).

و هر گاه مرد هیچ یک از این دو راه را انتخاب نکند،نه به زندگی سالم زناشویی باز گردد،و نه زن را با طلاق رها سازد،در این جا حاکم شرع دخالت می کند و مرد را به زندان می اندازد و بر او سخت می گیرد که بعد از گذشتن چهار ماه،مجبور شود یکی از دو راه را انتخاب کند و زن را از حال بلاتکلیفی در آورد.

به این ترتیب با اینکه اسلام حکم"ایلاء"(سوگند خوردن بر ترک آمیزش جنسی)را به کلی ابطال نکرده اما آثار سوء آن را از بین برده،زیرا به کسی اجازه نمی دهد که از این راه،همسرش را سرگردان سازد،و اگر می بینیم مدت چهار ماه به عنوان ضرب الاجل تعیین کرده نه به خاطر این است که می توان از این طریق مقداری از حقوق زناشویی را باطل کرد بلکه از این نظر است که آمیزش جنسی به عنوان یک واجب شرعی در هر چهار ماه لازم است(البته این در صورتی است که زن بر اثر طول مدت به گناه نیفتد،لذا در مورد زنان جوان که بیم گرفتاری در گناه

ص :150

باشد لازم است این فاصله کمتر شود).

***

جدایی ممکن بود تا سه سال ادامه پیدا کند،بعد از این مدت ناچار بودند جدایی را رها ساخته و با هم زندگی کنند (1).

گر چه دنیای غرب این جدایی را تا سه سال اجازه می دهد،ولی اسلام حاضر نشد-بیش از چهار ماه که اگر سوگند هم یاد نکند چنین فاصله ای مباح است- این وضع نابسامان ادامه یابد،مرد باید بعد از این مدت وضع خود را روشن سازد،و اگر سرپیچی کند حکومت اسلامی می تواند او را تحت فشار شدید قرار دهد تا کار را یکسره کند.

"قرء"در حقیقت،اسم برای داخل شدن از حالت حیض به پاکی است،و چون هر دو عنوان در آن مطرح است گاهی بر حالت حیض و گاهی به پاکی اطلاق می شود، از بعضی از روایات و بسیاری از کتب لغت نیز استفاده می شود که قرء به معنی جمع است و چون در حالت پاکی زن خون عادت در وجود او جمع می شود،این واژه به پاکی اطلاق شده است،به هر حال در روایات متعددی،تصریح شده که منظور از ثلاثة قروء که حد عده است سه مرتبه پاک شدن زن از خون حیض است (1).

و از آنجا که طلاق باید در حال پاکی که با شوهر خود آمیزش جنسی نکرده باشد انجام گیرد،این پاکی یک مرتبه محسوب می شود،و هنگامی که بعد از آن دو بار عادت ببیند و پاک شود،به محض اینکه پاکی سوم به اتمام رسید و لحظه ای عادت شد،عده تمام شده و ازدواج او در همان حالت جایز است.ولی علاوه بر این روایات،این حقیقت را از خود آیه نیز می توان استفاده کرد زیرا:

اولا"قرء"دو جمع دارد،یکی قروء،دیگری اقراء،و بعضی تصریح کرده اند که"قرء"به معنی پاکی جمعش قروء،و"قرء"به معنی حیض،جمعش اقراء است بنا بر این قروء در آیه فوق به معنی ایام پاکی زن می باشد نه ایام حیض (2).

ثانیا همان گونه که در بالا اشاره شد،قرء اصلا به معنی جمع شدن است،و جمع شدن با حالت طهر و پاکی،تناسب بیشتری دارد،زیرا در این حالت خون در رحم تدریجا جمع می گردد،و در هنگام عادت بیرون می ریزد و پراکنده می شود (3).

دومین حکم،این است که"برای آنها حلال نیست که آنچه را در رحم آنان آفریده شده کتمان کنند،اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند

ص :154

"( وَ لاٰ یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ مٰا خَلَقَ اللّٰهُ فِی أَرْحٰامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ).

قابل توجه اینکه مساله آغاز و پایان ایام عده را که معمولا خود زن می فهمد نه دیگری بر عهده او گذارده، و گفتار او را سند قرار داده لذا امام صادق ع در تفسیر آیه فوق می فرماید:قد فوض اللّٰه الی النساء ثلاثة اشیاء الحیض و الطهر و الحمل:"خداوند سه چیز را به زنان واگذار کرده عادت ماهانه،پاک شدن و حامله بودن" (1).

از آیه فوق نیز می توان این معنی را اجمالا استفاده کرد زیرا می فرماید برای زن جایز نیست آنچه را خداوند در رحم او آفریده کتمان کند،و بر خلاف واقع سخن گوید،یعنی سخن او مورد قبول است.

جمله" مٰا خَلَقَ اللّٰهُ فِی أَرْحٰامِهِنَّ "به گفته جمعی از مفسران،دو معنی می تواند داشته باشد،"فرزند"و"عادت ماهانه"،زیرا هر دو را خداوند در رحم زن آفریده است،یعنی نباید حمل خود را مخفی کند و بگوید به عادت ماهانه مبتلا می شود،تا مدت عده را کمتر کند(زیرا عده زن باردار وضع حمل است)و در مورد عادت ماهانه،چه از نظر شروع،و چه از نظر پایان،نیز نباید خلاف گویی کند، استفاده هر دو معنی از تعبیر فوق نیز بعید به نظر نمی رسد.

سومین حکمی که از آیه استفاده می شود،این است که شوهر در عده طلاق رجعی،حق رجوع دارد،می فرماید:"همسران آنها برای رجوع به آنها(و از سر گرفتن زندگی مشترک)در این مدت عده(از دیگران)سزاوارترند هر گاه خواهان اصلاح باشند"( وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِی ذٰلِکَ إِنْ أَرٰادُوا إِصْلاٰحاً ) (2).

ص :155

در واقع در موقعی که زن در عده طلاق رجعی است،شوهر می تواند بدون هیچ گونه تشریفات،زندگی زناشویی را از سر گیرد،با هر سخن و یا عملی که به قصد بازگشت باشد،این معنی حاصل می شود،منتها با جمله" إِنْ أَرٰادُوا إِصْلاٰحاً "این حقیقت را بیان کرده که باید هدف از رجوع و بازگشت،اصلاح باشد،نه همچون دوران جاهلیت که مردان با سوء استفاده از این حق،زنان را تحت فشار قرار داده و در حالتی میان داشتن شوهر و مطلقه بودن،نگه می داشتند.

این حق در صورتی است که راستی از کار خود پشیمان شده و بخواهد به طور جدی زندگی خانوادگی را از سر گیرد،و هدفش ایجاد ضرر و بلا تکلیف ساختن زن نباشد.

ضمنا از اینکه در ذیل آیه،مساله رجوع مطرح شده استفاده می شود که حکم عده نگه داشتن در آغاز آیه،نیز مربوط به این گروه از زنان است،و به تعبیر دیگر، آیه به طور کلی از طلاق رجعی،سخن می گوید،بنا بر این مانعی ندارد که بعضی از اقسام طلاق،اصلا عده نداشته باشد.

سپس به بیان چهارمین حکم پرداخته،می فرماید:"و برای زنان همانند وظایفی که بر دوش آنها است حقوق شایسته ای قرار داده شده و مردان بر آنها برتری دارند"( وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجٰالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ ).

به گفته مرحوم"طبرسی"در"مجمع البیان"،این جمله از کلمات عجیب و جالب و جامعی است که فواید بسیاری را در بر دارد (1)و در واقع بحث را به مسائل مهمتری فراتر از طلاق و عده کشانیده و به مجموعه حقوق زناشویی مردان و زنان، اشاره می کند و می گوید:"همان طور که برای مرد حقوقی بر عهده زنان گذارده شده همچنین زنان حقوقی بر مردان دارند که آنها موظف به رعایت آنند زیرا در اسلام

ص :156

هرگز حق یک طرفه نیست،و همیشه به صورت متقابل می باشد.

واژه"معروف"که به معنی کار نیک و شناخته شده و معقول و منطقی است، در این سلسله آیات دوازده بار تکرار شده(از آیه مورد بحث تا 241)تا هشداری به مردان و زنان باشد که هرگز از حق خود،سوء استفاده نکنند بلکه با احترام به حقوق متقابل یکدیگر در تحکیم پیوند زناشویی و جلب رضای الهی بکوشند.

جمله" وَ لِلرِّجٰالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ "در حقیقت تکمیلی است بر آنچه در باره حقوق متقابل زن و مرد قبلا گفته شد،و در واقع مفهومش این است که مساله عدالت میان زن و مرد به این معنی نیست که آنها در همه چیز برابرند و همراه یکدیگر گام بردارند،آیا راستی لازم است آن دو در همه چیز مساوی باشند؟ با توجه به اختلاف دامنه داری که بین نیروهای جسمی و روحی زن و مرد وجود دارد،پاسخ این سؤال روشن می شود،جنس زن برای انجام وظایفی متفاوت با مرد آفریده شده و به همین دلیل احساسات متفاوتی دارد قانون آفرینش،وظیفه حساس مادری و پرورش نسلهای نیرومند را بر عهده او گذارده،به همین دلیل سهم بیشتری از عواطف و احساسات به او داده است،در حالی که طبق این قانون، وظایف خشن و سنگین تر اجتماعی بر عهده جنس مرد گذارده شده،و سهم بیشتری از تفکر به او اختصاص یافته بنا بر این اگر بخواهیم عدالت را اجرا کنیم باید پاره ای از وظایف اجتماعی که نیاز بیشتری به اندیشه و مقاومت و تحمل شدائد دارد بر عهده مردان گذارده شود،و وظایفی که عواطف و احساسات بیشتری را می طلبد بر عهده زنان،و به همین دلیل مدیریت خانواده بر عهده مرد،و معاونت آن بر عهده زن گذارده شده است و به هر حال این مانع از آن نخواهد بود که زنان در اجتماع،کارها و وظایفی را که با ساختمان جسم و جان آنها می سازد،عهده دار شوند،و در کنار انجام وظیفه مادری،وظایف حساس دیگری را نیز انجام دهند.

و نیز این تفاوت مانع از آن نخواهد بود که از نظر مقامات معنوی و دانش و

ص :157

تقوا،گروهی از زنان از بسیاری از مردان پیشرفته تر باشند.

اینکه بعضی از روشنفکران اصرار دارند که این دو جنس را مساوی در همه چیز قلمداد کنند،اصراری است که با واقعیتها هرگز نمی سازد، و مطالعات مختلف علمی آن را انکار می کند،حتی در جوامعی که شعار مساوات و برابری در تمام جهات،همه جا را پر کرده،عملا غیر آن دیده می شود،مثلا مدیریت سیاسی و نظامی تمام جوامع بشری-جز در موارد استثنایی همه در دست مردان است،حتی در جوامع غربی که شعار اصلی شعار مساوات است،این معنی به وضوح دیده می شود.

به هر حال قوانینی همچون بودن حق طلاق،یا رجوع در عده یا قضاوت به دست مردان،(جز در موارد خاصی که به زن یا حاکم شرع حق طلاق داده می شود) از همین جا سرچشمه می گیرد،و نتیجه مستقیم همین واقعیت است.

بعضی از مفسران گفته اند که جمله" لِلرِّجٰالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَةٌ "،تنها نظر به مساله رجوع در عده طلاق دارد (1).

ولی روشن است که این تفسیر با ظاهر آیه سازگار نیست،زیرا قبل از آن یک قانون کلی در باره حقوق زن و رعایت عدالت،به صورت" وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ "بیان شده،سپس جمله مورد بحث به صورت یک قانون کلی دیگر به دنبال آن قرار گرفته است.

و بالاخره در پایان آیه می خوانیم:"خداوند توانا و حکیم است"( وَ اللّٰهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ).

و در واقع پاسخی است برای آنها که در این زمینه ایراد می گیرند،و اشاره ای است به اینکه حکمت و تدبیر الهی،ایجاب می کند که هر کس در جامعه به وظایفی بپردازد که قانون آفرینش برای او تعیین کرده است،و با ساختمان جسم و جان او هماهنگ است،حکمت خداوند ایجاب می کند که در برابر وظایفی که بر عهده

ص :158

زنان گذارده،حقوق مسلمی قرار گیرد،تا تعادلی میان وظیفه و حق بر قرار شود.

***

راست است که یک بار دیدن عادت ماهانه معمولا دلیل بر عدم بارداری زن است ولی گاه دیده شده که زن در عین بارداری عادت ماهیانه را در آغاز حمل می بیند از این رو برای رعایت کامل این موضوع دستور داده شده که زن سه بار عادت ماهیانه ببیند و پاک شود تا بطور قطع عدم بارداری از شوهر سابق روشن گردد و بتواند ازدواج مجدد کند.البته عده فواید دیگری هم دارد که در جای خود به آن اشاره خواهد شد.

زن در آن دوره،در دست ما نیست،و شاید در آن دوران از حقوق طبیعی بیشتری برخوردار بوده است.

با شروع تاریخ بشر نوبت به دوره دوم رسید،در این دوره در بعضی از جوامع زن به عنوان یک شخصیت غیر مستقل در کلیه حقوق اقتصادی،سیاسی و اجتماعی شناخته می شد،و این وضع در پاره ای از کشورها تا قرون اخیر ادامه داشت این طرز تفکر در باره زن حتی در قانون مدنی به اصطلاح مترقی فرانسه هم دیده می شود که به عنوان نمونه به چند ماده از موادی که در باره روابط مالی زوجین سخن می گوید اشاره می شود.

"از ماده 215 و 217 استفاده می گردد که زن شوهردار نمی تواند بدون اجازه و امضای شوهر خود هیچ عمل حقوقی را انجام دهد و هر گونه معامله برای او محتاج به اذن شوهر است"(البته در صورتی که شوهر نخواهد از قدرتش سوء استفاده کرده و بدون علت موجه از اجازه دادن امتناع ورزد).

"طبق ماده 1242 شوهر حق دارد به تنهایی در دارایی مشترک بین زن و مرد هر گونه تصرف که بخواهد بکند و اجازه زن هم لازم نیست"(البته با این قید که هر معامله ای که از حدود اداره کردن خارج باشد موافقت و امضای زن لازم نیست).

و از این بالاتر"در ماده 1428 حق اداره کلیه اموال اختصاصی زن هم به مرد محول شده"(البته با این قید که در هر گونه معامله ای که از حدود اداره کردن خارج باشد موافقت و امضای زن نیز لازم است) (1).

در محیط پیدایش اسلام یعنی حجاز نیز قبل از ظهور پیغمبر اکرم ص با زن همان معامله انسان وابسته غیر مستقل انجام می شد،رفتار آنها شباهت زیادی به بشرهای نیمه وحشی داشت زیرا به وضع رسوا و ننگینی از زن بهره برداری می کردند زن در محیط آنها آن چنان بی اراده و بی اختیار بود که گاهی جهت ارتزاق

ص :161

صاحب خود در معرض کرایه قرار می گرفت،محرومیت از تمدن،و ابتلای به فقر آنها را گرفتار خشونت عجیبی کرده بود که جنایت معروف"وأد"(زنده به گور کردن) را در مورد آنها مرتکب می شدند.

نظیر" کُلُّ نَفْسٍ بِمٰا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ " (1)و یا" مَنْ عَمِلَ صٰالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَسٰاءَ فَعَلَیْهٰا " (2).

این آزادی را برای عموم افراد اعم از زن و مرد بیان می دارد و لذا در برنامه های مجازاتی هم می بینم در آیاتی مثل:" اَلزّٰانِیَةُ وَ الزّٰانِی فَاجْلِدُوا کُلَّ وٰاحِدٍ مِنْهُمٰا مِائَةَ جَلْدَةٍ " (3)و مانند آن هر دو را به مجازات واحدی محکوم می کند.

از طرفی چون استقلال لازمه اراده و اختیار است لذا اسلام این استقلال را در کلیه حقوق اقتصادی می آورد.و انواع و اقسام ارتباطات مالی را برای زن بلامانع دانسته و او را مالک درآمد و سرمایه های خویش می شمارد در سوره نساء آیه 32 می خوانیم:" لِلرِّجٰالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّسٰاءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ "با توجه به لغت(اکتساب)که بر خلاف(کسب)برای بدست آوردن مالی است که نتیجه اش متعلق به شخص به دست آورنده است (4)و همچنین با در نظر گرفتن قانون کلی:

"الناس مسلطون علی اموالهم"(همه مردم بر اموال خویش مسلط اند)به دست می آید که چگونه اسلام به استقلال اقتصادی زن احترام گذارده و تفاوتی بین زن و مرد نگذاشته است.

خلاصه آنکه زن در اسلام یک رکن اساسی اجتماع به شمار می رود و هرگز نباید با او معامله یک موجود فاقد اراده و وابسته و نیازمند به قیم نمود.

مساله تفاوتهای روحی و جسمی زن و مرد و تفاوت وظایف آنها است.

ما هر چه را انکار کنیم این حقیقت را نمی توانیم انکار نمائیم که بین این دو جنس هم از نظر جسمی و هم از نظر روحی تفاوت زیادی است که ذکر آنها در کتب مختلف ما را از تکرار آنها بی نیاز می سازد و خلاصه همه آنها این است که چون زن پایگاه وجود و پیدایش انسان است و رشد نونهالان در دامن او انجام می پذیرد همانطور که جسما متناسب با حمل و پرورش و تربیت نسلهای بعد آفریده شده از نظر روحی هم سهم بیشتری از عواطف و احساسات دارد.

با وجود این اختلافات دامنه دار آیا می توان گفت زن و مرد باید در تمام شؤون همراه یکدیگر گام برداشته و در تمام کارها صد در صد مساوی باشند.

مگر نه این است که باید طرفدار عدالت در اجتماع بود آیا عدالت غیر از این است که هر کس به وظیفه خود پرداخته و از مواهب و مزایای وجودی خویش بهره مند گردد؟ بنا بر این آیا دخالت دادن زن در کارهایی که خارج از تناسب روحی و جسمی اوست بر خلاف عدالت نمی باشد؟! اینجاست که می بینیم اسلام در عین طرفداری از عدالت،مرد را در پاره ای از کارهای اجتماعی که به خشونت و یا دقت بیشتری نیازمند است،مانند:سرپرستی کانون خانه و...مقدم داشته و مقام معاونت را به زن واگذار کرده است.

یک"خانه"و یک"اجتماع"هر کدام احتیاج به مدیر دارند و مساله مدیریت در آخرین مرحله خود باید در یک شخص منتهی گردد،و گرنه کشمکش و هرج و مرج بر قرار خواهد شد.

با این وضع آیا بهتر است که مرد برای این کار نامزد گردد یا زن؟همه محاسبات دور از تعصب می گوید وضع ساختمانی مرد ایجاب می کند که مدیریت خانواده به عهده او نهاده شود و زن"معاون"او گردد.

ص :164

گر چه جمعی اصرار دارند این واقعیتها را نادیده بگیرند،ولی وضع زندگی حتی در جهان امروز و حتی در کشورهایی که به زنان آزادی و مساوات کامل داده اند نشان می دهد که عملا مطلب همان است که در بالا گفته شد اگر چه در سخن خلاف آن گفته شود! ***

ص :165

سوم است). (1)

بنا بر این منظور از جدا شدن توأم با احسان و نیکی این است که حقوق آن زن را بپردازد و بعد از جدایی،ضرر و زیانی به او نرساند و پشت سر او سخنان نامناسب نگوید،و مردم را به او بدبین نسازد،و امکان ازدواج مجدد را از او نگیرد.

بنا بر این همانگونه که نگاهداری زن و آشتی کردن باید با معروف و نیکی و صفا و صمیمیت همراه باشد،جدایی نیز باید توأم با احسان گردد.

و لذا در ادامه آیه می فرماید:"برای شما حلال نیست که چیزی را از آنچه به آنها داده اید پس بگیرید"( وَ لاٰ یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمّٰا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئاً ).

بنا بر این،شوهر نمی تواند هنگام جدایی چیزی را که به عنوان مهر به زن داده است باز پس گیرد و این یک مصداق جدایی بر پایه احسان است(در سوره نساء آیات 20 و 21،این حکم به طور مشروح تر بیان شده است که شرح آن خواهد آمد).

بعضی از مفسران مفهوم این جمله را وسیع تر از"مهر"دانسته و گفته اند چیزهای دیگری را که به او بخشیده است نیز باز پس نمی گیرد (2).

جالب توجه اینکه در مورد رجوع و آشتی تعبیر به معروف یعنی کاری که در عرف ناپسند نباشد شده،ولی در مورد جدایی تعبیر به احسان آمده است که چیزی بالاتر از معروف است،تا مرارت و تلخی جدایی را برای زن به این وسیله جبران نماید. (3)

در ادامه آیه به مساله طلاق"خلع"اشاره کرده می گوید:تنها در یک فرض، باز پس گرفتن مهر مانعی ندارد،و آن در صورتی است که زن تمایل به ادامه زندگی زناشویی نداشته باشد،و"دو همسر از این بترسند که با ادامه زندگی زناشویی

ص :168

حدود الهی را بر پا ندارند"( إِلاّٰ أَنْ یَخٰافٰا أَلاّٰ یُقِیمٰا حُدُودَ اللّٰهِ ).

سپس می افزاید:"اگر بترسید که حدود الهی را رعایت نکنند،گناهی بر آن دو نیست که زن فدیه(عوضی)بپردازد"و طلاق بگیرد( فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاّٰ یُقِیمٰا حُدُودَ اللّٰهِ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِمٰا فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ ).

در حقیقت در اینجا سرچشمه جدایی،زن است،و او باید غرامت این کار را بپردازد و به مردی که مایل است با او زندگی کند اجازه دهد با همان مهر،همسر دیگری انتخاب کند.

قابل توجه اینکه:ضمیر در جمله" أَلاّٰ یُقِیمٰا "به صورت تثنیه اشاره به دو همسر آمده است و در جمله" فَإِنْ خِفْتُمْ "به صورت جمع مخاطب،این تفاوت ممکن است اشاره به لزوم نظارت حکام شرع بر این گونه طلاقها باشد و یا اشاره به اینکه تشخیص عدم امکان ادامه زناشویی توأم با رعایت حدود الهی به عهده زن و شوهر گذارده نشده است.

زیرا بسیار می شود که آنها بر اثر عصبانیت موضوعات کوچکی را دلیل بر عدم امکان ادامه زوجیت می شمرند.بلکه باید این مساله از نظر عرف عام و توده مردم و کسانی که با آن دو همسر آشنا هستند ثابت گردد که در این صورت اجازه طلاق خلع داده شده است.

و در پایان آیه به تمام احکامی که در این آیه بیان شده اشاره کرده،می فرماید:

"اینها حدود و مرزهای الهی است از آن تجاوز نکنید و آنها که از آن تجاوز می کنند ستمگرانند"( تِلْکَ حُدُودُ اللّٰهِ فَلاٰ تَعْتَدُوهٰا وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللّٰهِ فَأُولٰئِکَ هُمُ الظّٰالِمُونَ ).

***

ص :169

پرداخته ام بسیار اتفاق افتاده که به آراء و نظریه های مختلف مذاهب در پاره ای از مسائل مراجعه کرده ام و چون استدلالات شیعه را محکم و استوار دیده ام در برابر آن خاضع گشته و همان نظریه شیعه را انتخاب کرده ام" سپس چند نمونه از آن را نقل می کند که یکی از آنها همین مساله تعدد طلاق است در این باره می نویسد:

"سه طلاق در یک جلسه و با یک عبارت از نظر مذاهب چهارگانه عامه،سه طلاق محسوب می شود،ولی طبق عقیده شیعه امامیه یک طلاق بیشتر به حساب نمی آید و چون راستی از نظر قانون(و ظاهر آیات قرآن)رأی شیعه حق است،دیگر نظریه عامه ارزش فتوایی خود را از دست داده است". (1)

یا باید راه الفت و صلح را پیش گیرند و یا از هم جدا شوند.

این آیه در حقیقت حکم تبصره ای دارد که به حکم سابق ملحق می شود می فرماید:"اگر(بعد از دو طلاق و رجوع،بار دیگر)او را طلاق داد،زن بر او بعد از آن حلال نخواهد شد مگر اینکه همسر دیگری انتخاب کند،(و با او آمیزش جنسی نماید در این صورت اگر همسر دوم)او را طلاق داد،گناهی ندارد که آن دو بازگشت کنند،(و آن زن با همسر اولش بار دیگر ازدواج نماید)مشروط بر اینکه امید داشته باشند که حدود الهی را محترم می شمرند"( فَإِنْ طَلَّقَهٰا فَلاٰ تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّٰی تَنْکِحَ زَوْجاً غَیْرَهُ فَإِنْ طَلَّقَهٰا فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِمٰا أَنْ یَتَرٰاجَعٰا إِنْ ظَنّٰا أَنْ یُقِیمٰا حُدُودَ اللّٰهِ ).

و در پایان تاکید می کند:"اینها حدود الهی است که برای افرادی که آگاهند بیان می کند"( وَ تِلْکَ حُدُودُ اللّٰهِ یُبَیِّنُهٰا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ ).

از روایاتی که از پیشوایان بزرگ اسلام رسیده استفاده می شود که اولا:ازدواج با شخص دوم باید دائمی باشد و به دنبال اجرای عقد،عمل زناشویی نیز انجام گیرد،این دو شرط را از خود آیه نیز ممکن است اجمالا استفاده کرد،اما اینکه عقد دائمی باشد به خاطر اینکه جمله" فَإِنْ طَلَّقَهٰا "گواه به آن است،زیرا طلاق تنها در عقد دائم تصور می شود،و اما انجام عمل زناشویی را می توان از جمله" حَتّٰی تَنْکِحَ زَوْجاً غَیْرَهُ "استفاده کرد،زیرا به گفته بعضی از ادبای عرب،هنگامی که گفته شود نکح فلان فلانة به معنی عقد بستن است،و اما هر گاه گفته شود نکح زوجته به معنی انجام آمیزش جنسی است(زیرا فرض سخن در جایی است که او زوجه باشد، بنا بر این به کار بردن نکاح در مورد زوجه چیزی جز آمیزش جنسی نمی تواند باشد). (1)

علاوه بر این،مطلق منصرف به فرد غالب می شود و غالبا عقد ازدواج با

ص :173

آمیزش همراه است،و از همه اینها گذشته همان گونه که بعدا اشاره خواهد شد،این حکم فلسفه ای دارد که تنها با اجرای صیغه عقد،حاصل نمی شود.

تا مجبور نشود،دست به چنین کاری نخواهد زد.

در حقیقت موضوع محلل و به تعبیر دیگر ازدواج دائمی مجدد زن با همسر دیگر مانعی بر سر راه مردان هوسباز و فریبکار است تا زن را بازیچه هوی و هوس خود نسازند و به طور نامحدود از قانون طلاق و رجوع استفاده نکنند، و در عین حال راه بازگشت نیز به کلی بسته نشده است.

شرائطی که در این ازدواج شده مانند:دائم بودن،می فهماند هدف ازدواج جدید این نبوده که راه را برای به هم رسیدن زن به شوهر اول هموار کند زیرا چه بسا شوهر دوم حاضر به طلاق نشود،ازدواج موقت نیست که زمان آن پایان یابد بنا بر این از این قانون نمی توان سوء استفاده کرد.

با توجه به آنچه در بالا آمد می توان گفت:هدف این بوده است که مرد و زن بعد از سه مرتبه طلاق،با ازدواج دیگری از هم جدا شوند تا هر یک زندگی دلخواه خود را پیش گیرد،و مساله ازدواج که امر مقدسی است دستخوش تمایلات شیطانی همسر اول نشود،ولی در عین حال اگر از همسر دوم هم جدا شد،راه بازگشت را به روی آن دو نبسته است.و نکاح آنها مجددا حلال می شود،و لذا نام محلل به همسر دوم داده اند.

با توجه به آنچه گفته شد این نکته به خوبی روشن می شود که بحث از ازدواج واقعی و جدی است،و اگر کسی از اول قصد ازدواج دائم نداشته باشد و تنها صورت سازی کند تا عنوان محلل حاصل شود،چنین ازدواجی باطل است و هیچ اثری برای حلال شدن زن به شوهر اول نخواهد داشت و حدیث معروفی که از پیغمبر اکرم ص در بسیاری از کتب تفسیر نقل شده

لعن اللّٰه المحلل و المحلل له :

"خداوند لعنت کند محلل و آن کسی را که محلل برای او اقدام می کند" (1)ممکن

ص :175

است اشاره به همین ازدواجهای صوری و ساختگی باشد.

بعضی نیز گفته اند که اگر ازدواج دائمی جدی بکند،و نیتش این باشد که راه را برای بازگشت زن به شوهر اول هموار سازد،ازدواج او باطل است و آن زن به شوهر اول حلال نمی شود،بعضی نیز گفته اند اگر قصد او ازدواج جدی بوده باشد هر چند هدف نهاییش گشودن راه برای همسر اول باشد،آن ازدواج صحیح است، هر چند مکروه می باشد به شرط اینکه چنین مطلبی جزء شرایط عقد ذکر نشود.

و از اینجا روشن می شود که هیاهوی بعضی از مغرضان و بی خبران که بدون آگاهی از شرایط و ویژگیهای این مساله آن را مورد هجوم قرار داده اند و کلماتی از سر اغراض شخصی نسبت به مقدسات اسلام و یا ناآگاهی از احکام آن به هم بافته اند، کمترین ارزشی ندارد و تنها دلیل بر جهل و کینه توزی آنها نسبت به اسلام است و گر نه این حکم الهی با شرائطی که ذکر شد عاملی است برای باز داشتن از طلاقهای مکرر و پایان دادن به خودکامگی بعضی از مردان و سامان بخشیدن به نظام نکاح و زناشویی.

***

ص :176

یا به طرز پسندیده ای رها سازید"( وَ إِذٰا طَلَّقْتُمُ النِّسٰاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ ).

یا صمیمانه تصمیم به ادامه زندگی زناشویی بگیرید و یا اگر زمینه را مساعد نمی بینید با نیکی از هم جدا شوید، نه با جنگ و جدال و اذیت و آزار و انتقام جویی.

سپس به مفهوم مقابل آن اشاره کرده،می فرماید:"هرگز به خاطر ضرر زدن و تعدی کردن،آنها را نگه ندارید"( وَ لاٰ تُمْسِکُوهُنَّ ضِرٰاراً لِتَعْتَدُوا ).

این جمله در حقیقت تفسیر کلمه"معروف"است،زیرا در جاهلیت گاه بازگشت به زناشویی را وسیله انتقام جویی قرار می دادند،لذا با لحن قاطعی می گوید:"هرگز نباید چنین فکری در سر بپرورانید".

"چرا که هر کس چنین کند به خویشتن ظلم و ستم کرده"( وَ مَنْ یَفْعَلْ ذٰلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ ).

پس این کارهای نادرست تنها ستم بر زن نیست،بلکه ظلم و ستمی است که شما بر خود کرده اید زیرا:

اولا:رجوع و بازگشتی که به قصد حق کشی و آزار باشد هیچ گونه آرامشی در آن نمی توان یافت و محیط زندگی زناشویی برای هر دو جهنم سوزانی می شود.

ثانیا:از نظر اسلام زن و مرد در نظام خلقت،عضو یک پیکرند بنا بر این پایمال کردن حقوق زن،تعدی و ظلم به خود خواهد بود.

ثالثا:مردان با این ظلم و ستم در واقع به استقبال کیفر الهی می روند و چه ستمی بر خویشتن از این بالاتر.

سپس به همگان هشدار می دهد و می فرماید:"آیات خدا را به استهزاء نگیرید"( وَ لاٰ تَتَّخِذُوا آیٰاتِ اللّٰهِ هُزُواً ).

این تعبیر نیز می تواند اشاره به کارهای خلاف عصر جاهلیت باشد که رسوبات آن در افکار مانده بود.

ص :178

در حدیثی آمده است که در عصر جاهلیت بعضی از مردان هنگامی که طلاق می دادند می گفتند:هدف ما بازی و شوخی بود و همچنین هنگامی که برده ای را آزاد یا زنی را به ازدواج خود در می آوردند.

آیه فوق نازل شد و به آنها هشدار داد و پیامبر ص فرمود:هر کس زنی را طلاق دهد یا برده ای را آزاد کند یا با زنی ازدواج کند یا به ازدواج دیگری درآورد بعد مدعی شود که بازی و شوخی می کرده،از او قبول نخواهد شد و به عنوان جدی پذیرفته می شود. (1)

این احتمال نیز وجود دارد که آیه ناظر به حال کسانی است که برای اعمال خلاف خود کلاه شرعی درست می کنند و ظواهر را دستاویز قرار می دهند قرآن این کار را نوعی استهزاء به آیات الهی شمرده،و از جمله همین مساله ازدواج و طلاق و بازگشت در زمان عده به نیت انتقام جویی و آزار زن و تظاهر به اینکه از حق قانونی خود استفاده می کنیم می باشد.

بنا بر این نباید با چشم پوشی از روح احکام الهی و چسبیدن به ظواهر خشک و قالبهای بی روح،آیات الهی را بازیچه و ملعبه خود قرار داد که گناه این کار شدیدتر،و مجازاتش دردناکتر است.

سپس می افزاید:"نعمت خدا را بر خود به یاد آورید و آنچه از کتاب آسمانی و دانش بر شما نازل کرده و شما را با آن پند می دهد"( وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ مٰا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتٰابِ وَ الْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ ).

"و تقوای الهی پیشه کنید و بدانید خداوند به هر چیزی داناست"( وَ اتَّقُوا اللّٰهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ).

این هشدارها به خاطر آن است که اولا توجه داشته باشند که خداوند آنها را

ص :179

از خرافات و آداب و رسوم زشت جاهلیت در مورد ازدواج و طلاق و غیر آن رهایی بخشیده و به احکام حیاتبخش اسلام راهنمایی کرده،قدر آن را بشناسند و حق آنها را ادا کنند و ثانیا:در مورد حقوق زنان،از موقعیت خود سوء استفاده نکنند و بدانند که خداوند حتی از نیات آنها آگاه است. (1)

***

ص :180

نظر فقه شیعه هیچ گونه ولایتی به خواهر و دختر عموی خود ندارند و آیه فوق می خواهد این گونه دخالتهای غیر مجاز را نفی کند،بلکه چنان که خواهیم دید از آیه فوق حکم وسیع تری حتی درباره اولیاء استفاده می شود که حتی پدر و جد-تا چه رسد به بستگان دیگر و یا بیگانگان-حق ندارند با چنین ازدواجهایی مخالفت کنند.

هنگامی که زنی را طلاق دادید مزاحم ازدواج مجدد او با شوهران دیگر نشوید،زیرا بعضی از افراد لجوج هم در گذشته و هم امروز بعد از طلاق دادن زن،نسبت به ازدواج او با همسر دیگری حساسیت به خرج می دهند که چیزی جز یک اندیشه جاهلی نیست. (1)

ضمنا در آیه سابق بلوغ اجل،به معنی رسیدن به روزهای آخر عده بود در حالی که در آیه مورد بحث به قرینه ازدواج مجدد،منظور پایان کامل عده است. (2)

بنا بر این از آیه استفاده می شود که زنان"ثیبه"(آنان که لا اقل یک بار ازدواج کرده اند)در ازدواج مجدد خود هیچ گونه نیازی به جلب موافقت اولیاء ندارند حتی مخالفت آنها بی اثر است.

سپس در ادامه آیه،بار دیگر هشدار می دهد و می فرماید:"این دستوری است که تنها افرادی از شما که ایمان به خدا و روز قیامت دارند از آن پند می گیرند" ( ذٰلِکَ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کٰانَ مِنْکُمْ یُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ ).

و باز برای تاکید بیشتر می گوید:"این برای پاکی و نمو(خانواده های شما) مؤثرتر و برای شستن آلودگیها مفیدتر است و خدا می داند و شما نمی دانید"( ذٰلِکُمْ أَزْکیٰ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاٰ تَعْلَمُونَ ).

این بخش از آیه،در واقع می گوید:این احکام همه به نفع شما بیان شده منتهی کسانی می توانند از آن بهره گیرند که سرمایه ایمان به مبدأ و معاد را داشته باشند،و بتوانند تمایلات خود را کنترل کنند.

و به تعبیر دیگر این جمله می گوید:نتیجه عمل به این دستورها صد در صد به خود شما می رسد،ولی ممکن است بر اثر کمی معلومات،به فلسفه این احکام

ص :183

واقف نشوید،اما خدایی که از اسرار آنها آگاه است به خاطر حفظ طهارت و پاکیزگی خانواده های شما این قوانین را مقرر فرموده است.

قابل توجه اینکه:عمل به این دستورها،هم موجب تزکیه و هم موجب طهارت معرفی شده( أَزْکیٰ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ ).

یعنی هم آلودگیها را که بر اثر غلط کاری دامنگیر خانواده ها می شود بر طرف می سازد،و هم مایه نمو و تکامل و خیر و برکت است، (فراموش نباید کرد که "تزکیه"در اصل از"زکات"به معنی نمو گرفته شده است.

بعضی از مفسران جمله" أَزْکیٰ لَکُمْ "را اشاره به ثوابهایی می دانند که با عمل به این دستورها حاصل می شود،و جمله"اطهر"را اشاره به پاک شدن از گناهان.

بدیهی است حوادثی پیش می آید که دو همسر با تمام علاقه ای که به یکدیگر دارند تحت تاثیر آن از هم جدا می شوند،بعد که آثار مرگبار جدایی را با چشم خود می بینند پشیمان شده و تصمیم به بازگشت می گیرند،سختگیری و تعصب در برابر بازگشت آنها،ضربه سنگینی به هر دو می زند و ای بسا مایه انحراف و آلودگی آنها شود،و اگر فرزندانی در این وسط باشند-که غالبا هستند-سرنوشت بسیار دردناکی خواهند داشت و مسئول این عواقب شوم کسانی هستند که از آشتی آنها جلوگیری می کنند.

***

ص :184

به سراغ یک مساله مهم،یعنی مساله"رضاع"(شیر دادن)و با تعبیراتی بسیار کوتاه و فشرده و در عین حال پر محتوا و آموزنده جزئیات این مساله را بازگو می کند.

1-نخست می گوید:"مادران فرزندان خود را دو سال تمام شیر می دهند" ( وَ الْوٰالِدٰاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاٰدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کٰامِلَیْنِ ).

"والدات"جمع"والده"،در لغت عرب به معنی مادر است،ولی"ام"معنی وسیع تری دارد که گاه به مادر یا مادر مادر،و گاه به ریشه و اساس هر چیزی اطلاق می شود.

در این بخش از آیه،حق شیر دادن در دو سال شیرخوارگی به مادر داده شده، و او است که می تواند در این مدت از فرزند خود نگاهداری کند و به اصطلاح حق حضانت در این مدت از آن مادر است،هر چند ولایت بر اطفال صغیر به عهده پدر گذاشته شده است،اما از آنجا که تغذیه جسم و جان نوزاد در این مدت با شیر و عواطف مادر پیوند ناگسستنی دارد این حق به مادر داده شده،علاوه بر این عواطف مادر نیز باید رعایت شود،زیرا او نمی تواند آغوش خود را در چنین لحظات حساسی از کودکش خالی ببیند و در برابر وضع نوزادش بی تفاوت باشد،بنا بر این قرار دادن حق حضانت و نگاهداری و شیر دادن برای مادر یک نوع حق دو جانبه است که هم برای رعایت حال فرزند است و هم مادر،و تعبیر"اولادهن" (فرزندانشان)اشاره لطیفی به این مطلب است.

گر چه ظاهر این جمله مطلق است،و زنان مطلقه و غیر مطلقه را شامل می شود،ولی جمله های بعد نشان می دهد که این آیه به زنان مطلقه نظر دارد هر چند مادران دیگر نیز از چنین حقی برخوردارند،اما در صورت نبودن جدایی و طلاق،عملا اثر ندارد.

2-سپس می افزاید"این برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را کامل کند"( لِمَنْ أَرٰادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضٰاعَةَ ).

ص :186

یعنی مدت شیر دادن طفل لازم نیست،همواره دو سال باشد،دو سال برای کسی است که می خواهد شیر دادن را کامل کند،ولی مادران حق دارند با توجه به وضع نوزاد و رعایت سلامت او این مدت را کمتر کنند.

در روایاتی که از طرق اهل بیت ع به ما رسیده دوران کامل شیرخوارگی دو سال،و کمتر از آن،بیست و یک ماه معرفی شده است (1).

بعید نیست این معنی از ضمیمه کردن آیه فوق با آیه وَ حَمْلُهُ وَ فِصٰالُهُ ثَلاٰثُونَ شَهْراً :"بارداری او و از شیر گرفتنش،سی ماه است" (2)نیز استفاده شود،زیرا می دانیم معمولا دوران بارداری نه ماه است و هر گاه آن را از سی ماه کم کنیم بیست و یک ماه باقی می ماند که مدت معمولی شیر دادن خواهد بود،بلکه با توجه به اینکه آنچه در سوره احقاف آمده نیز به صورت الزامی است،مادران حق دارند با در نظر گرفتن،مصلحت و سلامت نوزاد،مدت شیرخوارگی را از بیست و یک ماه نیز کمتر کنند.

3-هزینه زندگی مادر از نظر غذا و لباس در دوران شیر دادن بر عهده پدر نوزاد است تا مادر با خاطری آسوده بتواند فرزند را شیر دهد لذا در ادامه آیه می فرماید:"و بر آن کسی که فرزند برای او متولد شده(پدر)لازم است،خوراک و پوشاک مادران را به طور شایسته بپردازد"( وَ عَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ ).

در اینجا تعبیر به"المولود له"(کسی که فرزند برای او متولد شده)به جای تعبیر به"اب-والد"(پدر)قابل توجه است،گویی می خواهد عواطف پدر را در راه انجام وظیفه مزبور،بسیج کند،یعنی اگر هزینه کودک و مادرش در این موقع بر عهده

ص :187

مرد گذارده شده به خاطر این است که فرزند او و میوه دل او است،نه یک فرد بیگانه.

توصیف به"معروف"(به طور شایسته)نشان می دهد که پدران در مورد لباس و غذای مادر،باید آنچه شایسته و متعارف و مناسب حال او است را در نظر بگیرند،نه سختگیری کنند و نه اسراف.

و برای توضیح بیشتر می فرماید:"هیچ کس موظف نیست بیش از مقدار توانایی خود را انجام دهد"( لاٰ تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلاّٰ وُسْعَهٰا ).

بنا بر این هر پدری به اندازه توانایی خود وظیفه دارد،بعضی این جمله را به منزله علت برای اصل حکم دانسته اند،و بعضی به عنوان تفسیر حکم سابق،(و هر دو در نتیجه یکی است).

4-سپس به بیان حکم مهم دیگری پرداخته،می فرماید:"نه مادر(به خاطر اختلاف با پدر)حق دارد به کودک ضرر زند،و نه پدر"به خاطر اختلاف با مادر ( لاٰ تُضَارَّ وٰالِدَةٌ بِوَلَدِهٰا وَ لاٰ مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ ).

یعنی،هیچ یک از این دو حق ندارند سرنوشت کودک را وجه المصالحه اختلافات خویش قرار دهند،و بر جسم و روح نوزاد،ضربه وارد کنند.

مردان نباید حق حضانت و نگاهداری مادران را با گرفتن کودکان در دوران شیرخوارگی از آنها پایمال کنند،که زیانش به فرزند رسد و مادران نیز نباید از این حق شانه خالی کرده و به بهانه های گوناگون از شیر دادن کودک خودداری کرده یا پدر را از دیدار فرزندش محروم سازند.

این احتمال نیز در تفسیر آیه داده شده است که منظور آن است که نه پدر می تواند حق زناشویی زن را به خاطر ترس از باردار شدن و در نتیجه زیان دیدن شیر خوار،سلب کند،و نه مادر می تواند شوهر را از این حق به همین دلیل باز دارد.

ص :188

ولی تفسیر اول با ظاهر آیه سازگارتر است (1).

تعبیر به"ولدها"و"ولده"نیز برای تشویق پدران و مادران به رعایت حال کودکان شیر خوار است،به اضافه نشان می دهد که نوزاد متعلق به هر دو می باشد، نه مطابق رسوم جاهلیت که فرزند را فقط متعلق به پدر می دانستند و برای مادر هیچ سهمی قائل نبودند.

5-سپس به حکم دیگری مربوط به بعد از مرگ پدر می پردازد،می فرماید:"و بر وارث او نیز لازم است این کار را انجام دهد"( وَ عَلَی الْوٰارِثِ مِثْلُ ذٰلِکَ ).

یعنی:آنها باید نیازهای مادر را در دورانی که به کودک شیر می دهد تامین کنند-در اینجا بعضی احتمالات دیگر در تفسیر آیه داده شده که ضعیف به نظر می رسد.

6-در ادامه آیه،سخن از مساله باز داشتن کودک از شیر به میان آمده و اختیار آن را به پدر و مادر واگذاشته،هر چند در جمله های سابق زمانی برای شیر دادن کودک تعیین شده بود،ولی پدر و مادر با توجه به وضع جسمی و روحی او،و توافق با یکدیگر می توانند کودک را در هر موقع مناسب از شیر باز دارند،می فرماید:"اگر آن دو با رضایت و مشورت یکدیگر بخواهند کودک را(زودتر از دو سال یا بیست و یک ماه)از شیر باز گیرند گناهی بر آنها نیست"( فَإِنْ أَرٰادٰا فِصٰالاً عَنْ تَرٰاضٍ مِنْهُمٰا وَ تَشٰاوُرٍ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِمٰا ).

در واقع پدر و مادر باید مصالح فرزند را در نظر بگیرند و با هم فکری و توافق و به تعبیر قرآن تراضی و تشاور،برای باز گرفتن کودک از شیر برنامه ای تنظیم کنند،و در این کار از کشمکش و مشاجره و پرداختن به مصالح خود و پایمال کردن مصالح کودک به پرهیزند.

7-گاه می شود که مادر از حق خود در مورد شیر دادن و حضانت و

ص :189

نگاهداری فرزند خود داری می کند و یا به راستی مانعی برای او پیش می آید،در این صورت باید راه چاره ای اندیشید و لذا در ادامه آیه می فرماید:"اگر(با عدم توانایی یا عدم موافقت مادر)خواستید دایه ای برای فرزندان خود بگیرید،گناهی بر شما نیست،هر گاه حق گذشته مادر را بطور شایسته بپردازید"( وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلاٰدَکُمْ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ إِذٰا سَلَّمْتُمْ مٰا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ ).

در تفسیر جمله" إِذٰا سَلَّمْتُمْ مٰا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ "،نظرات گوناگونی از سوی مفسران اظهار شده،گروهی تفسیر بالا را پذیرفته اند که انتخاب دایه به جای مادر، پس از رضایت طرفین،بی مانع است مشروط بر اینکه این امر سبب از بین رفتن حقوق مادر،نسبت به گذشته نشود،بلکه حق او نسبت به مدتی که شیر می دهد طبق عادت پرداخته شود.

در حالی که بعضی آن را ناظر به حق دایه دانسته اند و گفته اند باید حق او طبق عرف عادت پرداخت شود،بعضی نیز گفته اند منظور از این جمله توافق پدر و مادر در مساله انتخاب دایه است.و بنا بر این تاکیدی می شود بر جمله قبل،ولی این تفسیر ضعیف به نظر می رسد و صحیح تر همان تفسیر اول و دوم می باشد و مرحوم "طبرسی"تفسیر اول را ترجیح داده است (1).

و در پایان آیه به همگان هشدار می دهد که"تقوای الهی پیشه کنید و بدانید خدا به آنچه انجام می دهید بینا است"( وَ اتَّقُوا اللّٰهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ).

مبادا کشمکش میان مرد و زن،روح انتقام جویی را در آنها زنده کند و سرنوشت یکدیگر و یا کودکان مظلوم را به خطر اندازند، همه باید بدانند خدا دقیقا مراقب اعمال آنها است.

این احکام دقیق و حساب شده و هشدارهای آمیخته به آن به خوبی نشان می دهد که اسلام تا چه حد برای حقوق کودکان و همچنین مادران اهمیت قائل

ص :190

شده است و رعایت حد اکثر عدالت را در این زمینه سفارش می کند،آری اسلام بر خلاف آنچه در دنیای ستمکاران وجود دارد که حقوق ضعیفان همیشه پایمال می شود،حد اکثر اهمیت را به حفظ حقوق آنان داده است.

***

ص :191

شما نیست که هر چه می خواهند در باره خودشان به طور شایسته انجام دهند"و با مرد دلخواه خود ازدواج کنند.( وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْوٰاجاً یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً فَإِذٰا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ فِیمٰا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ ).

و از آنجا که گاه اولیاء و بستگان زن،دخالتهای بی موردی در کار او می کنند و یا منافع خویش را در ازدواج آینده زن در نظر می گیرند،در پایان آیه خداوند به همه هشدار می دهد و می فرماید:"خداوند از هر کاری که انجام می دهید آگاه است"و هر کس را به جزای اعمال نیک و بد خود می رساند( وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ ).

جمله" فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ فِیمٰا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ "با توجه به اینکه مخاطب،مردان فامیل هستند،نشان می دهد که گویی آزاد گذاشتن زن را بعد از مرگ شوهر،برای خود گناه می دانستند و به عکس تضییق و سختگیری را وظیفه می شمردند،این آیه به وضوح می گوید آنها را آزاد بگذارید و هیچ گناهی بر شما نیست(در ضمن از این تعبیر استفاده می شود که ولایت پدر و جد نیز در اینجا ساقط است)ولی به زنان نیز یادآوری می کند که آنها از آزادی خود سوء استفاده نکنند و به طور شایسته(بالمعروف)برای انتخاب شوهر جدید،اقدام نمایند.

طبق روایاتی که از پیشوایان اسلام به ما رسیده است زنان موظفند در این مدت شکل سوگواری خود را حفظ کنند،یعنی مطلقا آرایش نکنند،ساده باشند و البته فلسفه نگاهداری این چنین عده ای نیز همین را ایجاب می کند.

اسلام زنان را بحدی از آداب و رسوم خرافی دوران جاهلی نجات داد که برخی پنداشتند حتی در همین مدت کوتاه عده هم می توانند ازدواج کنند،یکی از همین زنان که چنین می پنداشت،روزی خدمت پیغمبر اکرم ص آمد و می خواست اجازه برای ازدواج مجدد بگیرد،از پیغمبر اکرم ص سؤال کرد آیا اجازه می دهید سرمه کشیده و خود را آرایش دهم؟ حضرت فرمود:شما زنان موجودات عجیبی هستید!تا قبل از اسلام عده

ص :194

وفات را در سخت ترین شرایط و گاه تا آخر عمر می گذراندید در حالی که به خود حتی حق شستشو هم نمی دادید اینک که اسلام برای حرمت خانواده و رعایت حق زوجیت به شما دستور داده مدت کوتاهی ساده بسر برید طاقت نمی آورید. (1)

جالب توجه این که در احکام اسلامی در مورد عده به این معنی تصریح شده که اگر هیچ گونه احتمالی در مورد بارداری زن در میان نباشد باز باید زنانی که همسرانشان وفات یافته اند عده نگاهدارند.

و نیز به همین دلیل آغاز عده مرگ شوهر نیست بلکه موقعی است که خبر مرگ شوهر به زن می رسد هر چند بعد از ماهها باشد،و این خود می رساند که تشریع این حکم قبل از هر چیز به خاطر حفظ احترام و حریم زوجیت است،اگر چه مساله بارداری احتمالی زن در این قانون مسلما مورد توجه بوده است.

*** آیه بعد به یکی از احکام مهم زنانی که در عده هستند(به تناسب بحثی که در باره عده وفات گذشت)اشاره کرده،می فرماید:"گناهی بر شما نیست که از روی کنایه(از زنانی که در عده وفات هستند)خواستگاری کنید،و یا در دل تصمیم داشته باشید،خدا می دانست شما به یاد آنها خواهید افتاد،ولی با آنها در تنهایی با صراحت وعده ازدواج نگذارید،مگر اینکه به طرز شایسته ای(با کنایه)اظهار کنید" ( وَ لاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ فِیمٰا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسٰاءِ أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ عَلِمَ اللّٰهُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُونَهُنَّ وَ لٰکِنْ لاٰ تُوٰاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلاّٰ أَنْ تَقُولُوا قَوْلاً مَعْرُوفاً ).

این دستور در واقع برای آن است که هم حریم ازدواج سابق حفظ شده باشد و هم زنان بیوه،از حق تعیین سرنوشت آینده خود محروم نگردند،دستوری که هم عادلانه است و هم توأم با حفظ احترام طرفین.

در حقیقت این یک امر طبیعی است که با فوت شوهر،زن به سرنوشت آینده

ص :195

خود فکر می کند و مردانی نیز ممکن است-به خاطر شرایط سهل تر که زنان بیوه دارند-در فکر ازدواج با آنان باشند،از طرفی باید حریم زوجیت سابق نیز حفظ شود،آنچه در بالا آمد،دستور حساب شده ای است که همه این مسائل در آن رعایت شده است.

جمله" وَ لٰکِنْ لاٰ تُوٰاعِدُوهُنَّ سِرًّا "می فهماند که علاوه بر لزوم خودداری از خواستگاری آشکار،نباید در خفا و پنهانی،با چنین زنانی در مدت عده ملاقات کرد و با صراحت خواستگاری نمود،مگر اینکه صحبت به گونه ای باشد که با آداب اجتماعی و موضوع مرگ شوهر سازش داشته باشد یعنی در پرده و با کنایه صورت گیرد.

تعبیر به"عرضتم"از ماده"تعریض"،به گفته راغب در مفردات،به معنی سخنی است که تاب دو معنی داشته باشد،راست و دروغ یا ظاهر و باطن.

و به گفته مفسر بزرگوار مرحوم"طبرسی"در"مجمع البیان"،تعریض ضد تصریح است،در اصل از"عرض"گرفته شده که به معنی کناره و گوشه چیزی است (1).

در روایات اسلامی در تفسیر این آیه برای خواستگاری کردن به طور سربسته و به اصطلاح قرآن"قول معروف"مثالهایی ذکر شده به عنوان نمونه در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم که فرمود:قول معروف این است که مثلا مرد به زن مورد نظرش بگوید:انی فیک لراغب و انی للنساء لمکرم،فلا تسبقینی بنفسک،"من به تو علاقه دارم زنان را گرامی می دارم،در مورد کار خود از من پیشی مگیر" (2).

همین مضمون یا شبیه به آن در کلمات بسیاری از فقهاء آمده است.

نکته قابل توجه اینکه گر چه آیه فوق،بعد از آیه عده وفات قرار گرفته،ولی فقهاء تصریح کرده اند که حکم بالا،مخصوص عده وفات نیست بلکه شامل غیر آن

ص :196

نیز می شود.

مرحوم صاحب"حدائق"،فقیه و محدث معروف،می گوید:اصحاب ما تصریح کرده اند که تعریض و کنایه نسبت به خواستگاری در مورد زنی که در عده رجعی است،حرام است،اما نسبت به زن مطلقه غیر رجعیه هم از سوی شوهرش و هم از سوی دیگران جایز است،ولی تصریح به آن برای هیچکدام جایز نیست...

اما در عده بائن،تعریض از ناحیه شوهر و دیگران جایز است ولی تصریح تنها از سوی شوهر جایز است نه دیگری-شرح بیشتر این موضوع را در کتب فقهی مخصوصا در ادامه کلام صاحب حدائق مطالعه فرمائید. (1)

سپس در ادامه آیه می فرماید:"(ولی در هر حال)عقد نکاح را نبندید تا عده آنها به سر آید"( وَ لاٰ تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکٰاحِ حَتّٰی یَبْلُغَ الْکِتٰابُ أَجَلَهُ ).

و به طور مسلم اگر کسی در عده،عقد ازدواج ببندد باطل است،بلکه اگر آگاهانه این کار را انجام دهد سبب می شود که آن زن برای همیشه نسبت به او حرام گردد.

و به دنبال آن می فرماید:"بدانید خداوند آنچه را در دل دارید می داند از مخالفت او به پرهیزید و بدانید که خداوند آمرزنده دارای حلم است"و در مجازات بندگان عجله نمی کند( وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ مٰا فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ حَلِیمٌ ).

و به این ترتیب خداوند از تمام نیات و اعمال بندگانش آگاه است و متخلفان را به سرعت مجازات نمی کند "لا تعزموا"از ماده"عزم"به معنی قصد است،و هنگامی که می فرماید: وَ لاٰ تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکٰاحِ ،در واقع نهی از انجام عقد ازدواج به صورت مؤکد است، یعنی حتی نیت چنین کاری را در زمان عده نکنید.

***

ص :197

نخست می فرماید:"گناهی بر شما نیست اگر زنان را قبل از اینکه با آنها تماس پیدا کنید(و آمیزش جنسی انجام دهید)و تعیین مهر نمائید،طلاق دهید"( لاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسٰاءَ مٰا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً ). (1)

البته این در صورتی است که مرد یا زن و مرد بعد از عقد ازدواج و پیش از عمل زناشویی،متوجه شوند که به جهاتی نمی توانند با هم زندگی کنند،چه بهتر که در این موقع با طلاق از هم جدا شوند،زیرا در مراحل بعد کار مشکل تر می شود.

و به هر حال این تعبیر،پاسخی است برای آنها که تصور می کردند طلاق قبل از عمل زناشویی یا قبل از تعیین مهر،صحیح نیست،قرآن می گوید:چنین طلاقی گناهی ندارد و صحیح است(و ای بسا جلو مفاسد بیشتری را بگیرد).

بعضی نیز"جناح"را در اینجا به معنی"مهر"گرفته اند که بر دوش شوهر سنگینی می کند یعنی به هنگام طلاق قبل از عمل زناشویی و تعیین مهر هیچ گونه مهری بر عهده شما نیست.گر چه بعضی از مفسران (2)شرح زیادی درباره این تفسیر گفته اند،ولی به کار بردن کلمه جناح،به معنی مهر مانوس نیست.

بعضی نیز احتمال داده اند که معنی جمله بالا این است:که طلاق زنها قبل از آمیزش در همه حال جایز است(خواه در حال عادت ماهیانه باشند یا نه)در حالی که بعد از آمیزش حتما باید در حال پاکی خالی از آمیزش باشد (3)این تفسیر بسیار بعید به نظر می رسد،زیرا با جمله" أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً "سازگار نیست.

سپس به بیان حکم دیگری در این رابطه می پردازد و می فرماید:"در چنین حالی باید آنها را(با هدیه مناسبی)بهره مند سازید"( وَ مَتِّعُوهُنَّ ).

بنا بر این اگر نه مهری تعیین شده و نه آمیزشی حاصل گشته،شوهر باید

ص :199

هدیه ای که مناسب با شئون زن باشد،بعد از طلاق به او بپردازد ولی در پرداخت این هدیه، قدرت توانایی شوهر نیز باید در نظر گرفته شود،و لذا در دنباله آیه می گوید:"بر آن کس که توانایی دارد به اندازه تواناییش،و بر آن کس که تنگدست است به اندازه خودش هدیه شایسته ای لازم است،و این حقی است بر نیکوکاران" ( عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتٰاعاً بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُحْسِنِینَ ).

"موسع"به معنی توانگر،و"مقتر"به معنی تنگدست است(از ماده قتر به معنی بخل و تنگ نظری نیز آمده است)مانند:( وَ کٰانَ الْإِنْسٰانُ قَتُوراً ). (1)

بنا بر این توانگران باید به اندازه خود و تنگدستان نیز درخور توانایی شان این هدیه را بپردازند،و شئون زن نیز در این جهت در نظر گرفته شده است.

جمله" مَتٰاعاً بِالْمَعْرُوفِ "می تواند اشاره ای به همه اینها باشد یعنی هدیه ای به طور شایسته و دور از اسراف و بخل،و مناسب حال دهنده و گیرنده.

از آنجا که این هدیه اثر قابل ملاحظه ای در جلوگیری از حس انتقام جویی و رهایی زن از عقده هایی که ممکن است،بر اثر گسستن پیوند زناشویی حاصل شود، در آیه فوق آن را وابسته به روحیه نیکوکاری و احسان کرده و می گوید: حَقًّا عَلَی الْمُحْسِنِینَ (2):"این عمل بر نیکوکاران لازم است"یعنی باید آمیخته با روح نیکوکاری و مسالمت باشد.

ناگفته پیدا است تعبیر به"نیکوکاران"نه به خاطر این است که حکم مزبور جنبه الزامی ندارد بلکه برای تحریک احساسات خیرخواهانه افراد در راه انجام این وظیفه است و گرنه همانطور که اشاره شد این حکم جنبه الزامی دارد.

نکته جالب دیگری که از آیه استفاده می شود این است که:قرآن از هدیه ای

ص :200

که مرد باید به زن بپردازد تعبیر به"متاع"کرده است و متاع در لغت به معنای چیزهایی است که انسان از آنها بهره مند و متمتع می شود و غالبا به غیر پول و وجه نقد اطلاق می گردد زیرا از پول بطور مستقیم نمی توان استفاده کرد بلکه باید تبدیل به متاع شود روی همین جهت قرآن از هدیه تعبیر به متاع کرده است.

و این موضوع از نظر روانی اثر خاصی دارد زیرا بسیار می شود که هدیه ای از اجناس قابل استفاده مانند خوراک و پوشاک و نظایر آن که برای اشخاص برده می شود هر چند کم قیمت باشد اثری در روح آنها می گذارد که اگر آن را تبدیل به پول کنند هرگز آن اثر را نخواهد داشت و لذا در روایاتی که در این زمینه به ما رسیده می بینیم غالبا ائمه اطهار نمونه های هدیه را امثال لباس و مواد غذایی و یا زمین زراعتی ذکر کرده اند.

ضمنا از آیه به خوبی استفاده می شود که در ازدواج دائم تعیین مهر از قبل لازم نیست و طرفین می توانند بعد از عقد روی آن توافق کنند (1)و نیز استفاده می شود که اگر قبل از تعیین مهر و آمیزش جنسی،طلاق صورت گیرد مهر واجب نخواهد بود و"هدیه"مزبور جانشین"مهر"می شود.

باید توجه کرد که زمان و مکان در مقدار"هدیه مناسب"مؤثر است.

*** در آیه بعد سخن از زنانی به میان آمده که برای آنها تعیین مهر شده است ولی قبل از آمیزش و عروسی،جدا می شوند،می فرماید:"اگر آنها را طلاق دهید پیش از آنکه با آنان تماس پیدا کنید(و آمیزش انجام شود)در حالی که مهری برای آنها تعیین کرده اید،لازم است نصف آنچه را تعیین کرده اید به آنها بدهید

ص :201

"( وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَةً فَنِصْفُ مٰا فَرَضْتُمْ ).

این حکم قانونی مساله است،که به زن حق می دهد نصف تمام مهریه را بدون کم و کاست بگیرد هر چند آمیزشی حاصل نشده باشد.

ولی بعدا به سراغ جنبه های اخلاقی و عاطفی می رود و می فرماید:"مگر اینکه آنها حق خود را ببخشند"(و یا اگر صغیر و سفیه هستند،ولی آنان یعنی)آن کس که گره ازدواج به دست او است آن را ببخشد"( إِلاّٰ أَنْ یَعْفُونَ أَوْ یَعْفُوَا الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَةُ النِّکٰاحِ ).

روشن است که ولی در صورتی می تواند از حق صغیر صرف نظر کند که مصلحت صغیر ایجاب نماید.

بنا بر این حکم پرداخت نصف مهر،صرف نظر از مساله عفو و بخشش است.

از آنچه گفتیم روشن می شود که منظور از" اَلَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَةُ النِّکٰاحِ "(کسی که گره ازدواج به دست او است)ولی صغیر یا سفیه است،زیرا او است که حق دارد اجازه ازدواج بدهد،ولی بعضی از مفسران چنین پنداشته اند که منظور شوهر است، یعنی هر گاه شوهر تمام مهر را قبلا پرداخته باشد(آن چنان که در میان بسیاری از اعراب معمول بوده)حق دارد نصف آن را باز پس گیرد مگر اینکه ببخشد و صرف نظر کند.

اما دقت در آیه نشان می دهد که صحیح همان تفسیر اول است،زیرا روی سخن در آیه با شوهران است،به همین دلیل آنها را مخاطب قرار داده و می گوید:

"و ان طلقتموهن"(اگر آنها را طلاق دادید)در حالی که جمله" أَوْ یَعْفُوَا الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَةُ النِّکٰاحِ "به صورت فعل غائب ذکر شده و مناسب نیست که منظور از آن، شوهران باشند.

آری در جمله بعد می گوید:"عفو و گذشت شما(و پرداختن تمام مهر)به پرهیزکاری نزدیک تر است و نیکوکاری و فضل را در میان خود فراموش نکنید که

ص :202

خداوند به آنچه انجام می دهید بینا است"( وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْویٰ وَ لاٰ تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللّٰهَ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ).

به طور مسلم مخاطب در این جمله شوهرانند و در نتیجه در جمله قبل سخن از گذشت اولیاء و در این جمله سخن از گذشت شوهران است.

و جمله" وَ لاٰ تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ "خطابی است به عموم مسلمانان که روح گذشت و بزرگواری را در تمام این موارد فراموش نکنند.

روایاتی که از پیشوایان معصوم ع به ما رسیده است نیز آیه را به همین صورت تفسیر می کند،و مفسران شیعه با توجه به مضمون آیه و روایات اهل بیت ع نیز همین نظر را انتخاب کرده اند و گفته اند منظور از این عبارت اولیاء زوجه هستند،البته مواردی پیش می آید که سر سختی کردن در گرفتن نصف مهر،آن هم قبل از عروسی ممکن است احساسات شوهر و اقوامش را جریحه دار کند و در صدد انتقام جویی بر آیند و ممکن است حیثیت و آبروی زن را در معرض خطر قرار دهد این جا است که گاه،پدر برای حفظ مصلحت دختر خود،لازم می بیند که از حق او گذشت نماید.

جمله" وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْویٰ "(عفو و گذشت شما به پرهیزکاری نزدیک تر است)،وظیفه مردان را در برابر زنان مطلقه خود بیان می کند،که اگر تمام مهر را پرداخته اند چیزی پس نگیرند و اگر نپرداخته اند همه آن را بپردازند و از نیمی که حق آنها است صرف نظر کنند، زیرا مسلم است دختر یا زنی که بعد از عقد یا پیش از عروسی از شوهر خود جدا می شود ضربه سختی می خورد و از نظر اجتماعی و روانی مواجه با مشکلاتی است و بی شک گذشت شوهر و پرداخت تمام مهر،تا حدی مرهم بر این جراحات می گذارد.

لحن مجموعه آیه،بر اصل اساسی"معروف"و"احسان"،در این مسائل تاکید می کند،که حتی طلاق و جدایی آمیخته با نزاع و کشمکش و تحریک روح

ص :203

انتقام جویی نباشد،بلکه بر اساس بزرگواری و احسان و عفو و گذشت،قرار گیرد، زیرا اگر مرد و زنی نتوانند،با هم زندگی کنند و به دلائلی از هم جدا شوند دلیلی ندارد که میان آنها عداوت و دشمنی حاکم گردد.

***

ص :204

جماعت)تاکید کرد (1).

این تشدید نشان می دهد که مساله عدم شرکت،تنها به خاطر گرمی هوا نبود، بلکه گروهی می خواستند با این بهانه به تضعیف اسلام و پیامبر ص و ایجاد شکاف در صفوف مسلمین بپردازند که پیامبر ص با این لحن شدید در مقابل آنها موضع گیری فرمود.

بعضی آن را نماز ظهر،و بعضی نماز عصر،و بعضی نماز مغرب و بعضی نماز عشا و بعضی نماز صبح و بعضی نماز جمعه،و بعضی نماز شب یا خصوص نماز وتر دانسته اند و برای هر یک از این اقوال توجیهی ذکر شده،ولی با قرائن مختلفی که در دست است روشن است که منظور همان نماز ظهر است زیرا علاوه بر اینکه نماز ظهر در وسط روز انجام می شود،و شان نزول آیه نیز گواهی می دهد،و روایات متعددی که از معصومین ع نقل شده بر آن تاکید دارند (1).

تاکید روی این نماز به خاطر این بوده که بر اثر گرمی هوای نیمروز تابستان،یا گرفتاریهای شدید کسب و کار،نسبت به آن کمتر اهمیت می دادند،آیه فوق اهمیت نماز وسطی،و لزوم محافظت بر آن را مورد تاکید قرار داده است.

"قانتین"از ماده"قنوت"به دو معنی آمده است:1-پیروی و اطاعت کردن 2-خضوع و خشوع و تواضع،ولی بعید نیست که در آیه فوق به هر دو معنی باشد چنان که در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم که در تفسیر جمله" وَ قُومُوا لِلّٰهِ قٰانِتِینَ "فرمود:"منظور این است که نماز را با خضوع و توجه به خداوند بجا آورید".

و در حدیث دیگری می فرماید:"یعنی از روی اطاعت بپاخیزید" (2).

*** در آیه بعد تاکید می کند که در سخت ترین شرائط حتی در صحنه جنگ نباید نماز فراموش شود منتها در چنین وضعی،بسیاری از شرائط نماز همچون رو به قبله بودن و انجام رکوع و سجود به طور متعارف،ساقط می شود،لذا می فرماید:"و اگر

ص :207

(به خاطر جنگ یا خطر دیگری)بترسید باید(نماز را)در حال پیاده یا سواره انجام دهید"و رکوع و سجود را با ایماء و اشاره بجا آورید( فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجٰالاً أَوْ رُکْبٰاناً ).

"اما هنگامی که امنیت خود را باز یافتید،خدا را یاد کنید،آن چنان که به شما،چیزهایی را تعلیم داد که نمی دانستید"و نماز را در این حال به صورت معمولی و با تمام آداب و شرائط انجام دهید( فَإِذٰا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُوا اللّٰهَ کَمٰا عَلَّمَکُمْ مٰا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ ).

روشن است شکرانه این تعلیم الهی که طرز نماز خواندن در حالت امن و خوف را به انسانها آموخته،همان عمل کردن بر طبق آن است.

"رجال"در اینجا جمع"راجل"به معنی پیاده،و"رکبان"جمع"راکب"،به معنی سواره است،و منظور این است که به هنگام خوف از حمله دشمن می توانید نماز را در حالتی که سواره،یا پیاده و در حال حرکت و فعالیت هستید انجام دهید.

در حدیثی از امیر مؤمنان علی ع نقل شده که در بعضی از جنگها دستور داد تا نماز را به هنگام جنگ با تسبیح و تکبیر و لا اله الا اللّٰه بجا آورند (1)و نیز در حدیث دیگری می خوانیم که

ان النبی ص صلی یوم الاحزاب ایماء :"پیامبر ص در جنگ احزاب با اشاره نماز خواند" (2).

و نیز از امام کاظم ع روایت شده که در پاسخ این سؤال که اگر شخصی گرفتار حیوان درنده ای شود،و وقت نماز فرا رسد و از ترس آن درنده نتواند حرکت کند چگونه نماز بخواند؟فرمود:با همان وضعی که دارد باید نماز را بخواند هر چند پشت به قبله باشد،و رکوع و سجود را با اشاره در حالی که ایستاده است انجام دهد (3).

ص :208

این نماز همان نماز خوف است که فقهاء در کتابهای فقهی به طور مشروح، پیرامون آن بحث کرده اند،بنا بر این آیه فوق تاکید بر این معنی دارد که محافظت بر نمازها،تنها در حال امنیت نیست،بلکه در همه حال باید نماز را بجا آورد تا پیوند بندگان با آفریدگار جهان،همیشه بر قرار باشد و به یقین از این طریق نقطه اتکاء و امیدی برای انسان به وجود می آید،و او را در غلبه بر مشکلات،پیروز خواهد ساخت.

***

به هر حال اهمیت و تاثیر نماز،بیش از آن است که در این مختصر بگنجد، بی شک نماز اگر با همه آداب بخصوص با حضور قلب که روح آن است انجام شود، تاثیر فوق العاده مثبتی در فرد و جامعه دارد،و می تواند بسیاری از مشکلات را حل کند،و جامعه را از بسیاری از مفاسد برهاند و در حوادث سخت و پیچیده،یار و یاور انسان باشد. (1)

***

ص :210

نکنند"در خانه شوهر،باقی بمانند و هزینه زندگی آنها پرداخت شود( وَ الَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْوٰاجاً وَصِیَّةً لِأَزْوٰاجِهِمْ مَتٰاعاً إِلَی الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرٰاجٍ ).

البته این در صورتی است که آنها از خانه شوهر بیرون نروند"و اگر بیرون روند (حقی در هزینه و سکنی ندارند ولی)گناهی بر شما نیست، نسبت به آنچه در باره خود از کار شایسته(مانند انتخاب شوهر مجدد بعد از تمام شدن عده)انجام دهند" ( فَإِنْ خَرَجْنَ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ فِی مٰا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ ).

در پایان آیه،گویا برای اینکه چنین زنانی از آینده خود نگران نباشند آنها را دلداری داده،می فرماید:خداوند قادر است که راه دیگری بعد از فقدان شوهر پیشین در برابر آنها بگشاید،و اگر مصیبتی به آنها رسیده حتما حکمتی در آن بوده است،زیرا"خداوند توانا و حکیم است"( وَ اللّٰهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ).

اگر از روی حکمتش دری را ببندد،به لطفش در دیگری را خواهد گشود و جای نگرانی نیست.

بنا بر آنچه در بالا گفته شد،معلوم می شود جمله"یتوفون"در اینجا به معنی مردن نیست،بلکه به قرینه ذکر وصیت به معنی قرار گرفتن در آستانه مرگ است.

جمله" فَإِنْ خَرَجْنَ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْکُمْ فِی مٰا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ " مطابق تفسیر بالا دلیل بر این است که پرداختن هزینه زندگی تا یک سال از حقوق زن بر ورثه شوهر می باشد،و هر گاه زن به دلخواه خود نخواست در خانه شوهر بماند،و از نفقه استفاده کند،کسی مسئولیتی در برابر او نخواهد داشت و نیز اگر بخواهد اقدام به ازدواج تازه کند مانعی ندارد.

ولی بعضی برای این جمله،تفسیر دیگری ذکر کرده اند و آن اینکه اگر مدت یک سال را صبر نمود و پس از آن،از خانه شوهر بیرون رفت و ازدواج نمود،مانعی ندارد.

مطابق تفسیر دوم نگاهداری عده به مدت یک سال بر زن لازم است،و مطابق

ص :212

تفسیر اول لازم نیست و به تعبیر دیگر ادامه عده تا یک سال بنا بر تفسیر اول،یک حق است و بنا بر تفسیر دوم یک حکم،ولی ظاهر آیه با تفسیر اول سازگارتر است چرا که ظاهر جمله اخیر این است که جنبه استثناء از حکم قبل دارد.

ارث،این آیه را نسخ کرده (1).

بر هر حال،از کلمات بزرگان استفاده می شود که عده وفات در زمان جاهلیت یک سال بوده و رسوم خرافی و شاقی برای زن در این مدت قائل بودند،اسلام در آغاز،آن رسوم خرافی را از بین برد،ولی عده وفات را در مدت یک سال تثبیت کرد، سپس آن را به چهار ماه و ده روز تبدیل نمود،و تنها زینت کردن و آرایشهای مختلف را در این مدت برای زن ممنوع شمرد.

از گفته"فخر رازی"استفاده می شود که معروف میان مفسرین اهل سنت نیز همین است که آیه فوق،به وسیله آیات ارث و عده چهار ماه و ده روز،منسوخ شده است (2).

ولی اگر اجماع و اتفاق علما و روایات متعدد در این زمینه نبود،ممکن بود گفته شود،بین این آیات تضادی وجود ندارد،عده چهار ماه و ده روز،یک حکم الهی است،اما نگهداری عده تا یک سال و ماندن در خانه شوهر و استفاده از نفقه او یک حق است،یعنی به زن این حق داده می شود که اگر مایل باشد تا یک سال در خانه شوهر متوفای خود بماند و هزینه زندگی او طبق وصیت شوهر در تمام این مدت پرداخت شود،و اگر مایل نبود می تواند بعد از چهار ماه و ده روز از خانه شوهر بیرون رود،یا اقدام به ازدواج نماید و در عین حال طبعا هزینه زندگی او از مال شوهر سابق قطع خواهد شد.

ولی با توجه به روایات متعددی که از طرق اهل بیت ع نقل شده و شهرت حکم نسخ یا اتفاق علما بر آن،قبول چنین تفسیری ممکن نیست،هر چند با ظواهر آیات قابل تطبیق باشد.

***

ص :214

در آیه بعد به یکی دیگر از احکام طلاق پرداخته،می فرماید:"برای زنان مطلقه،هدیه شایسته ای است این حقی است بر پرهیزکاران"که از طرف شوهر پرداخت می شود( وَ لِلْمُطَلَّقٰاتِ مَتٰاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ ).

گر چه ظاهر آیه،همه زنان مطلقه را شامل می شود،ولی به قرینه آیه 236 که گذشت،این حکم در مورد زنانی است که مهری برای آنها به هنگام عقد قرار داده نشده و قبل از آمیزش،طلاق داده می شوند،و در حقیقت تاکیدی است،بر حکم مزبور،تا مورد غفلت واقع نشود.

این احتمال نیز وجود دارد که حکم مزبور،همه زنان مطلقه را شامل شود، منتها در مورد بالا جنبه واجب دارد،و در موارد دیگر جنبه مستحبّ،و به هر حال یکی از دستورهای کاملا انسانی است که در اسلام وارد شده و برای پیشگیری از انتقام جویی ها و کینه توزی های ناشی از طلاق اثر مثبتی دارد.

بعضی نیز گفته اند که پرداختن هدیه شایسته در مورد همه زنان مطلقه واجب است،و امری جدا از مهر است،ولی ظاهرا در میان علمای شیعه-همان گونه که از عبارت مرحوم طبرسی در مجمع البیان استفاده می شود-کسی قائل به این قول نیست(مرحوم صاحب جواهر نیز تصریح می کند که هدیه مزبور،جز در همان مورد خاص واجب نیست،و این مساله اجماعی است) (1).

این احتمال نیز داده شده که منظور از آن،نفقه است که بسیار احتمال ضعیفی است.

به هر حال،این هدیه،طبق روایاتی که از ائمه معصومین ع نقل شده،بعد از پایان عده و جدایی کامل پرداخت می شود،نه در عده طلاق رجعی،و به تعبیر دیگر،هدیه خداحافظی است،نه وسیله ای برای بازگشت (2).

***

ص :215

در آخرین آیه مورد بحث که آخرین آیه مربوط به مساله طلاق است، می فرماید:"این چنین خداوند آیات خود را برای شما شرح می دهد شاید اندیشه کنید"( کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمْ آیٰاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ ).

بدیهی است که منظور از اندیشه کردن و تعقل،آن است که مبدأ حرکت به سوی عمل باشد،و گر نه اندیشه تنها درباره احکام،نتیجه ای نخواهد داشت.

از مطالعه در آیات و روایات اسلامی بدست می آید که غالبا"عقل"در مواردی به کار می رود که "ادراک"و فهم با"عواطف و احساسات"آمیخته گردد و به دنبال آن عمل باشد،مثلا اگر قرآن در بسیاری از بحثهای خداشناسی نمونه هایی از نظام شگفت انگیز این جهان را بیان کرده و سپس می گوید ما این آیات را بیان می کنیم" لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ "(تا شما تعقل کنید)منظور این نیست که تنها اطلاعاتی از نظام طبیعت در مغز خود جای دهید زیرا علوم طبیعی اگر کانون دل و عواطف را تحت تاثیر قرار ندهد و هیچگونه تاثیری در ایجاد محبت و دوستی و آشنایی با آفریدگار جهان نداشته باشد ارتباطی با مسائل توحیدی و خداشناسی نخواهد داشت.

و همچنین است اطلاعاتی که جنبه عملی دارد،در صورتی"تعقل"به آنها گفته می شود که"عمل"هم داشته باشد در تفسیر"المیزان" (1)می خوانیم که تعقل در زمینه ای استعمال می شود که به دنبال درک و فهم،انسان وارد مرحله عمل گردد و آیاتی مانند:( وَ قٰالُوا لَوْ کُنّٰا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مٰا کُنّٰا فِی أَصْحٰابِ السَّعِیرِ )"دوزخیان می گویند اگر گوش شنوا داشتیم و تعقل می کردیم در صف اهل جهنم نبودیم" (2)یا آیه( أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهٰا )"آیا در زمین سیاحت

ص :216

نکردند تا دلهایی داشته باشند که به وسیله آن بفهمند" (1)شاهد این گفتار است.

زیرا اگر مجرمین روز قیامت آرزوی تعقل در دنیا را می کنند منظور تعقلی است که آمیخته با عمل باشد و یا اگر خدا می گوید مردم سیر و سیاحت کنند و با نظر و مطالعه به اوضاع جهان چیزهایی بفهمند مقصود درک و فهمی است که به دنبال آن مسیر خود را عوض کرده و به راه راست گام نهند.

و به تعبیر دیگر،اگر فکر و اندیشه،ریشه دار باشد،ممکن نیست آثار آن در عمل ظاهر نشود،چگونه ممکن است انسانی به طور قطع اعتقاد به مسموم بودن غذایی داشته باشد و آن را بخورد و یا عقیده قاطع به تاثیر دارویی برای درمان یک بیماری خطرناک داشته باشد و اقدام به خوردن آن نکند.

***

ص :217

طاعون فرار کردند و در بیابان همگی از بین رفتند مدتها از این جریان گذشت و حزقیل (1)که یکی از پیامبران بنی اسرائیل بود از آنجا عبور نمود و از خدا خواست که آنها را زنده کند خداوند دعای او را اجابت نمود و آنها به زندگی بازگشتند.

"سپس خداوند آنها را زنده کرد"تا ماجرای زندگی آنان درس عبرتی برای دیگران باشد( ثُمَّ أَحْیٰاهُمْ ).

روشن است که منظور از"موتوا"(بمیرید)،یک امر لفظی نیست،بلکه امر تکوینی خداوند است که بر سراسر جهان هستی و عالم حیات،حکومت می کند یعنی خداوند،عوامل مرگ آنها را فراهم ساخت،و به سرعت همگی از میان رفتند، این امر،همانند امری است که در آیه 82 سوره یس آمده: إِنَّمٰا أَمْرُهُ إِذٰا أَرٰادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ :"امر او تنها این است که هنگامی که چیزی را اراده کند می گوید ایجاد شو و فورا موجود می شود"! جمله" ثُمَّ أَحْیٰاهُمْ "اشاره به زنده شدن آن جمعیت،پس از مرگ است و همانگونه که در شان نزول خواندیم به دعای حزقیل پیامبر،صورت گرفت،و از آنجا که بازگشت آنان به حیات،یکی از نعمتهای روشن الهی بود،(هم از نظر خودشان،و هم از نظر عبرت مردم)در پایان آیه می فرماید:"خداوند نسبت به بندگان خود احسان می کند،ولی بیشتر مردم،شکر او را به جا نمی آورند"( إِنَّ اللّٰهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النّٰاسِ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّٰاسِ لاٰ یَشْکُرُونَ ).

نه تنها این گروه،بلکه همه انسانها مشمول الطاف و عنایات و نعمتهای اویند.

"مثال"شمرده اند که حال جمعیتی را که در پیکار و مبارزه با دشمن سستی می کنند و به دنبال آن شکست می خورند،و سپس درس عبرت گرفته و بیدار می شوند و نهضت و مبارزه را از نو شروع می کنند و سرانجام پیروز می گردند شرح می دهد.

و طبق این تفسیر جمله"موتوا"(بمیرید)که در آیه آمده،کنایه از شکست به دنبال سستی و رکود است و جمله"احیاهم"(خداوند آنها را زنده کرد)اشاره به آگاهی و بیداری و به دنبال آن پیروزی است.

طبق این تفسیر روایاتی که در این زمینه وارد شده و آن را به صورت یک حادثه تاریخی تشریح می کند.روایاتی مجعول و اسرائیلی است! اما باید گفت گر چه استفاده مساله"شکست"و"پیروزی"به دنبال"سستی"و "بیداری"از آیه مزبور موضوع جالبی است ولی انکار نمی توان کرد که ظاهر آیه به صورت بیان یک حادثه تاریخی می باشد و نه تنها یک مثال!آیه حکایت حال جمعی از پیشینیان را بیان می کند که به دنبال فرار از یک حادثه وحشتناک مردند و سپس خداوند آنها را زنده کرد اگر غیر عادی بودن حادثه سبب توجیه و تاویل آن شود باید با تمام معجزات پیامبران نیز این کار را کرد.

خلاصه اگر پای این گونه توجیهات و تفسیرها به قرآن کشیده شود،می توان علاوه بر انکار معجزات پیامبران،غالب مباحث تاریخی قرآن را انکار کرد و آنها را از قبیل"تمثیل"یا به تعبیر امروز به شکل"سمبلیک"دانست و مثلا سرگذشت "هابیل"و"قابیل"را مثالی برای مبارزه عدالت و حق جویی با قساوت و سنگدلی دانست و در این صورت همه مباحث تاریخی قرآن ارزش خود را از دست خواهد داد.

به علاوه با این تعبیر نمی توان همه روایاتی که در زمینه تفسیر آیه وارد شده است را نادیده گرفت زیرا بعضی از آنها در متون معتبر نقل شده و نسبت جعل یا اسرائیلی بودن به آنها بسیار نارواست.

ص :221

تسلیم کرد،پیامبر ص فرمود:"چه بسیار نخله هایی در بهشت که شاخه هایش برای ابی الدحداح آویزان شده است" (1).

است (1).

ولی تفسیر دوم با ظاهر آیه سازگارتر است،به خصوص اینکه معنی اول را نیز در بر می گیرد،و اصولا انفاق در راه خدا،و کمک به نیازمندان و حمایت از محرومان،همان کار جهاد را می کند،زیرا هر دو مایه استقلال و سربلندی جامعه اسلامی است.

"اضعاف"جمع"ضعف"(بر وزن شعر)به معنی دو یا چند برابر کردن چیزی است،و با توجه اینکه این واژه به صورت جمع در آیه آمده و با کلمه"کثیرة"،تاکید شده،به علاوه جمله"یضاعف"نیز تاکید بیشتری را از یضعف می رساند(آن چنان که ارباب لغت گفته اند) (2)از مجموع این جهات،استفاده می شود،که خداوند، برای انفاق کنندگان پاداش بسیار فراوانی قرار داده،و انفاق در راه خدا همچون بذر مستعدی است که در زمین آماده ای افشانده شود،و به وسیله بارانهای پی در پی آبیاری گردد،و ده ها و گاه صدها برابر،نتیجه دهد(همان گونه که در آیه 261 همین سوره خواهد آمد).

و در پایان آیه می فرماید:"خداوند(روزی بندگان را)محدود و گسترده می کند و همه شما به سوی او باز می گردید"( وَ اللّٰهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ ).

اشاره به اینکه تصور نکنید انفاق و بخشش،اموال شما را کم می کند زیرا گسترش و محدودیت،روزی شما به دست خدا است و او توانایی دارد در عوض اموال انفاق شده،به مراتب بیش از آن را در اختیار شما قرار دهد،بلکه با توجه به ارتباط و به هم پیوستگی افراد اجتماع با یکدیگر،همان اموال انفاق شده در واقع به شما باز می گردد.

ص :225

این از نظر دنیا،و از نظر آخرت،فراموش نکنید که همه به سوی او باز می گردید و پاداشهای بزرگ شما آنجا است.

خداوند،وسیع است،و(از لیاقت افراد برای منصب ها)آگاه است." 248-و پیامبرشان به آنها گفت:"نشانه حکومت او،این است که(صندوق عهد)به سوی شما خواهد آمد.(همان صندوقی که)در آن،آرامشی از پروردگار شما،و یادگارهای خاندان موسی و هارون قرار دارد،در حالی که فرشتگان،آن را حمل می کنند.در این موضوع، نشانه ای(روشن)برای شماست،اگر ایمان داشته باشید." 249-و هنگامی که طالوت(به فرماندهی لشکر بنی اسرائیل منصوب شد،و)سپاهیان را با خود بیرون برد،به آنها گفت:"خداوند،شما را به وسیله یک نهر آب،آزمایش می کند،آنها (که به هنگام تشنگی،)از آن بنوشند،از من نیستند،و آنها که جز یک پیمانه با دست خود، بیشتر از آن نخورند،از من هستند!"جز عده کمی،همگی از آن آب نوشیدند.سپس هنگامی که او،و افرادی که با او ایمان آورده بودند،(و از بوته آزمایش،سالم به در آمدند،) از آن نهر گذشتند،(از کمی نفرات خود،ناراحت شدند،و عده ای)گفتند:"امروز،ما توانایی مقابله با"جالوت"و سپاهیان او را نداریم."اما آنها که می دانستند خدا را ملاقات خواهند کرد(و به روز رستاخیز،ایمان داشتند)گفتند،"چه بسیار گروه های کوچکی که به فرمان خدا،بر گروه های عظیمی پیروز شدند!"و خداوند،با صابران(و استقامت کنندگان)است.

250-و هنگامی که در برابر"جالوت"و سپاهیان او قرار گرفتند گفتند:"پروردگارا!پیمانه شکیبایی و استقامت را بر ما بریز!و قدمهای ما را ثابت بدار!و ما را بر جمعیت کافران، پیروز بگردان! 251-سپس به فرمان خدا،آنها سپاه دشمن را به هزیمت واداشتند.و"داوود"(نوجوان نیرومند و شجاعی که در لشکر"طالوت"بود)،"جالوت"را کشت،و خداوند،حکومت و دانش را به او بخشید،و از آنچه می خواست به او تعلیم داد.و اگر خداوند،بعضی از مردم را به وسیله بعضی دیگر دفع نمی کرد،زمین را فساد فرا می گرفت،ولی خداوند نسبت به جهانیان،لطف و احسان دارد.

252-اینها،آیات خداست که به حق،بر تو می خوانیم،و تو،از رسولان(ما)هستی.

ص :229

کنید و از مقابله و پیکار با دشمن شانه خالی نمائید.

آنها گفتند چگونه ممکن است ما از فرمان امیر سرباز زنیم و از انجام وظیفه دریغ نمائیم در حالی که دشمن ما را از وطن خود بیرون رانده و سرزمینهای ما را اشغال نموده و فرزندان ما را به اسارت برده است! "اشموئیل"که دید جمعیت با تشخیص درد به سراغ طبیب آمده اند و گویا رمز عقب ماندگی خود را درک کرده اند.به درگاه خداوند روی آورده و خواسته قوم را به پیشگاه وی عرضه داشت،به او وحی شد که"طالوت"را به پادشاهی ایشان برگزیدم.

اشموئیل عرض کرد خداوندا من هنوز طالوت را ندیده و نمی شناسم.

وحی آمد ما او را به جانب تو خواهیم فرستاد،هنگامی که او نزد تو آمد فرماندهی سپاه را به او واگذار و پرچم جهاد را به دست وی بسپار.

اشموئیل و طالوت به یکدیگر افتاد میان دلهای آنان آشنایی بر قرار شد.

اشموئیل از همان لحظه طالوت را شناخت و دانست که این جوان همان است که از طرف خداوند برای فرماندهی جمعیت تعیین شده هنگامی که طالوت سرگذشت خود را برای اشموئیل شرح داد گفت اما چهار پایان هم اکنون در راه دهکده رو به باغستان پدرت روانه هستند از ناحیه آنها نگران مباش ولی من تو را برای کاری بسیار بزرگتر از آن دعوت می کنم خداوند تو را مامور نجات بنی اسرائیل ساخته است طالوت نخست از این پیشنهاد تعجب کرد و سپس با خوش وقتی آن را پذیرفت اشموئیل به قوم خود گفت خداوند طالوت را به فرماندهی شما برگزیده لازم است همگی از وی پیروی نمائید و خود را برای جهاد با دشمن آماده سازید.

بنی اسرائیل که برای فرمانده و رئیس لشکر امتیازاتی از نظر نسب و ثروت لازم می دانستند و هیچکدام را در طالوت نمی دیدند در برابر این انتصاب سخت به حیرت افتادند زیرا به عقیده آنها وی نه از خاندان لاوی بود که سابقه نبوت داشتند و نه از خاندان یوسف و یهودا که دارای سابقه حکومت بودند بلکه از خاندان "بنیامین"گمنام بود و از نظر مالی تهی دست لذا به عنوان اعتراض گفتند او چگونه می تواند بر ما حکومت کند ما از او سزاوارتریم؟! اشموئیل که آنان را سخت در اشتباه می دید گفت خداوند او را بر شما امیر قرار داده و شایستگی فرماندهی و رهبری به نیروی جسمی و قدرت روحی است که هر دو به اندازه کافی در طالوت هست و از این نظر بر شما برتری دارد ولی آنها نشانه ای که دلیل بر این انتخاب از ناحیه خدا باشد مطالبه کردند.

اشموئیل گفت نشانه آن این است که تابوت(صندوق عهد)که از یادگارهای مهم انبیاء بنی اسرائیل است و مایه دلگرمی و اطمینان شما در جنگها بوده در حالی که جمعی از فرشتگان آن را حمل می نمایند به سوی شما باز می گردد و چیزی نگذشت که صندوق عهد بر آنها ظاهر شد آنها با دیدن این نشانه فرماندهی طالوت

ص :232

را پذیرفتند.

عدد کم با آنها جهاد خواهیم کرد،چه بسا جمعیتهای کم که به اراده پروردگار بر جمعیتهای زیاد پیروز شدند و خدا با استقامت کنندگان است.

طالوت با آن عده کم اما مؤمن و مجاهد آماده کارزار شد،آنها از درگاه خداوند در خواست شکیبایی و پیروزی کردند،همین که آتش جنگ شعله ور شد، "جالوت"از لشکر خویش بیرون آمد و در بین دو لشکر مبارز طلبید،صدای رعب آور وی دلها را می لرزاند و کسی را جرأت میدان رفتن او نبود.در این میان نوجوانی به نام"داوود"که شاید بر اثر کمی سن برای جنگ هم به میدان نیامده بود، بلکه برای کمک به برادران بزرگتر خود که در صف جنگجویان بودند از طرف پدرش ماموریت داشت،ولی با این حال بسیار چابک و ورزیده بود،با فلاخنی که در دست داشت یکی دو سنگ آن چنان ماهرانه پرتاب کرد که درست بر پیشانی و سر"جالوت"کوبیده شدند و او در میان وحشت و تعجب سپاهیانش به زمین سقوط کرد و کشته شد،با کشته شدن جالوت ترس و هراس عجیبی به سپاهیانش دست داد و سرانجام از برابر صفوف لشکر"طالوت"فرار کردند و بنی اسرائیل پیروز شدند (1).

***

ص :234

اسماعیل می باشد،و از امام باقر ع نیز در روایتی نقل شده است (1).

به هر حال پیامبرشان که از وضع آنان نگران بود،و آنها را ثابت قدم در عهد و پیمان نمی دید به آنها گفت:"اگر دستور پیکار به شما داده شود شاید(سرپیچی کنید و)در راه خدا پیکار نکنید"( قٰالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتٰالُ أَلاّٰ تُقٰاتِلُوا ).

آنها در پاسخ گفتند:"چگونه ممکن است در راه خدا پیکار نکنیم در حالی که از خانه و فرزندانمان رانده شدیم"شهرهای ما به وسیله دشمن اشغال و فرزندانمان اسیر شده اند( قٰالُوا وَ مٰا لَنٰا أَلاّٰ نُقٰاتِلَ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنٰا مِنْ دِیٰارِنٰا وَ أَبْنٰائِنٰا ).

و به این ترتیب اعلام وفاداری به عهد و پیمان خود کردند،ولی با این همه هیچ یک از نام خدا و فرمان او،حفظ استقلال و موجودیتشان،و آزادی فرزندان، نتوانست جلو پیمان شکنی آنها را بگیرد، و لذا در ادامه این آیه می خوانیم:

"هنگامی که دستور پیکار به آنها داده شد جز عده کمی همگی سرپیچی کردند و خداوند به(احوال)ستمکاران آگاه است"و می شناسد و به آنها کیفر می دهد( فَلَمّٰا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتٰالُ تَوَلَّوْا إِلاّٰ قَلِیلاً مِنْهُمْ وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ بِالظّٰالِمِینَ ).

بعضی از مفسران،عده وفاداران را 313 نفر نوشته اند،همانند سربازان وفادار اسلام در جنگ بدر (2).

*** در هر صورت پیامبرشان،طبق وظیفه ای که داشت به در خواست آنها پاسخ گفت،و طالوت را به فرمان خدا برای زمامداری آنان برگزید و به آنها گفت:"خداوند طالوت را برای زمامداری شما برانگیخته است

ص :236

"( وَ قٰالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللّٰهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طٰالُوتَ مَلِکاً ).

مطابق این آیه انتخاب طالوت به عنوان زمامداری و فرماندهی لشکر بنی اسرائیل از سوی خدا بوده و شاید جمله"قد بعث"(برانگیخت)اشاره به همان چیزی باشد که در شرح این داستان گذشت که حوادث غیر منتظره ای طالوت را به شهر آن پیامبر ع و مجلس او کشانید،و این انتخاب الهی صورت گرفت،ضمنا از تعبیر"ملکا"چنین بر می آید که طالوت،تنها فرمانده لشکر نبود بلکه زمامدار کشور هم بود (1).

از اینجا مخالفت شروع شد،گروهی گفتند:"چگونه او بر ما حکومت داشته باشد با اینکه ما از او شایسته تریم،و او ثروت زیادی ندارد"( قٰالُوا أَنّٰی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنٰا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمٰالِ ).

این نخستین اعتراض و پیمان شکنی بود که بنی اسرائیل در برابر آن پیامبر ع کردند،و با اینکه او تصریح کرده بود انتخاب طالوت از طرف خدا است آنها در واقع به انتخاب خداوند اعتراض کردند که ما از او سزاوارتریم زیرا دارای دو شرط لازم برای زمامداری هستیم،نسب عالی و ثروت فراوان و همان طور که قبلا در شرح داستان آمده طالوت جوانی از یک قبیله گمنام بنی اسرائیل و از نظر مالی یک کشاورز ساده بود.

ولی قرآن پاسخ دندان شکنی را که آن پیامبر به گمراهان بنی اسرائیل داد چنین بازگو می کند"گفت خداوند او را بر شما برگزیده و علم و(قدرت)جسم او را وسعت بخشیده"( قٰالَ إِنَّ اللّٰهَ اصْطَفٰاهُ عَلَیْکُمْ وَ زٰادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ ).

اینکه می بینید خداوند او را برگزیده و زمامدار شما قرار داده به خاطر این

ص :237

است که از نظر هوش و فرزانگی و علم،پر مایه است و از نظر نیروی جسمانی،قوی و پر قدرت.

یعنی اولا این گزینش خداوند حکیم است و ثانیا شما سخت در اشتباهید و شرایط اساسی رهبری را فراموش کرده اید،نسبت عالی و ثروت،هیچ امتیازی برای رهبری نیست چون هر دو امر اعتباری و بیرون ذاتی است،ولی علم و دانش و نیروی جسمانی دو امتیاز واقعی و درون ذاتی است که تاثیر عمیقی در مساله رهبری دارد.رهبر باید با علم و دانش خود،مصلحت جامعه ای را که در رأس آن است تشخیص دهد و با قدرت خود آن را به موقع اجرا در آورد،با علم و تدبیر خود نقشه صحیح برای پیکار با دشمن بکشد و با نیروی جسمانی آن را پیاده کند.

تعبیر به"بسطة"(گسترش)اشاره به این است که وسعت وجودی انسان در پرتو علم و قدرت است،هر قدر اینها افزوده شود هستی انسان گسترده تر می شود.

در اینجا گسترش علم بر گسترش نیروی جسمانی،مقدم داشته شده،زیرا شرط اول علم و آگاهی است.

ضمنا از این تعبیر استفاده می شود که امامت و رهبری،گزینش الهی است،و او است که شایستگی ها را تشخیص می دهد،اگر در فرزندان پیامبر این شایستگی را ببیند امامت را در آنجا قرار می دهد،و اگر در جای دیگر،در آنجا قرار می دهد،و این همان چیزی است که دانشمندان شیعه به آن معتقدند و از آن دفاع می کنند.

سپس می افزاید:"خداوند،ملک خود را به هر کس بخواهد می بخشد و خداوند(احسانش)وسیع و گسترده و دانا(به لیاقت و شایستگی افراد)است" ( وَ اللّٰهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشٰاءُ وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ ).

این جمله ممکن است اشاره به شرط سومی برای رهبری باشد و آن فراهم شدن امکانات و وسائل مختلف از سوی خدا است زیرا ممکن است رهبری از نظر علم و قدرت کاملا پر مایه باشد ولی در شرائط و ظرفی قرار گیرد که هیچگونه

ص :238

آمادگی برای پیشرفت اهداف او نداشته باشد،مسلما چنین رهبری به پیروزی درخشانی نخواهد رسید،قرآن می گوید:خدا حکومت الهی را به هر کس بخواهد می بخشد یعنی شرائط و وسائل لازم را برای او فراهم می سازد(این سخن ممکن است دنباله کلام آن پیامبر باشد و یا از کلام خداوند در قرآن).

*** آیه بعد نشان می دهد که گویا بنی اسرائیل هنوز به ماموریت طالوت از سوی خداوند حتی با تصریح پیامبرشان اشموئیل،اطمینان پیدا نکرده بودند و از او خواهان نشانه و دلیل شدند،"پیامبر آنها به آنان گفت،نشانه حکومت او این است که صندوق عهد به سوی شما خواهد آمد که در آن آرامشی از سوی پروردگارتان برای شما است،همان صندوقی که یادگارهای خاندان موسی و هارون در آن است، در حالی که فرشتگان آن را حمل می کنند،در این موضوع،نشانه روشنی برای شما است،اگر ایمان داشته باشید"( وَ قٰالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التّٰابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمّٰا تَرَکَ آلُ مُوسیٰ وَ آلُ هٰارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلاٰئِکَةُ إِنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ).

و تفاسیر ما و همچنین در کتب"عهد قدیم"(تورات)سخن بسیار است و از همه روشن تر چیزی است که در احادیث اهل بیت ع و گفته های بعضی از مفسران مانند ابن عباس آمده است و آن اینکه:"تابوت"همان صندوقی بود که مادر موسی او را در آن گذاشت و به دریا افکند و هنگامی که به وسیله عمال فرعون از دریا گرفته شد و موسی را از آن بیرون آوردند هم چنان در دستگاه فرعون نگهداری می شد و سپس به دست بنی اسرائیل افتاد،بنی اسرائیل این صندوق خاطره انگیز را محترم می شمردند و به آن تبرک می جستند.

موسی در واپسین روزهای عمر خود الواح مقدس را که احکام خدا بر آن نوشته شده بود به ضمیمه زره خود و یادگارهای دیگری در آن نهاد،و به وصی خویش"یوشع بن نون"سپرد و به این ترتیب اهمیت این صندوق در نظر بنی اسرائیل بیشتر شده و لذا در جنگهایی که میان آنان و دشمنان واقع می شد آن را با خود می بردند،و اثر روانی و معنوی خاصی در آنها می گذارد،و لذا گفته اند تا هنگامی که این صندوق خاطره انگیز با آن محتویات مقدس در میانشان بود،با سربلندی زندگی می کردند، ولی تدریجا مبانی دینی آنها ضعیف شد و دشمنان بر آنها چیره شدند و آن صندوق را از آنها گرفتند،اما"اشموئیل"طبق آیات مورد بحث به آنها وعده داد که به زودی صندوق عهد،به عنوان یک نشانه بر صدق گفتار او به آنها باز خواهد گشت.

از جمله" فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمّٰا تَرَکَ آلُ مُوسیٰ وَ آلُ هٰارُونَ "بر می آید که اولا صندوق عهد،همان طور که گفتیم محتویاتی داشت که جمعیت بنی اسرائیل را آرامش می بخشید و در حوادث گوناگون نفوذ معنوی و اثر روانی در آنها داشت" فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ "و ثانیا قسمتی از یادگارهای خاندان موسی و خاندان هارون نیز بعدها به محتویات آن افزوده شده بود.

باید توجه داشت که"سکینة"از ماده"سکون"به معنی آرامش است و

ص :240

منظور از آن در اینجا آرامش دل و جان می باشد.

"اشموئیل"به بنی اسرائیل خاطر نشان ساخت که صندوق عهد بار دیگر به میان شما باز می گردد و آرامش از دست رفته خود را خواهید یافت و در حقیقت صندوقی که علاوه بر جنبه معنوی و تاریخی چیزی بالاتر از پرچم و شعار برای بنی اسرائیل بود و وجود آن را نشانه استقلال و موجودیت خود می دانستند و با مشاهده آن به یاد تجدید دوران عظمت پیشین می افتادند،به آنها باز می گشت، طبیعی است این بشارت بزرگی برای بنی اسرائیل محسوب می شد.

می گیرد.

از آنچه گفته شد به خوبی استفاده می شود که با این نشانه های اعجاز آمیز مساله رهبری و فرماندهی الهی"طالوت"ثابت شد،اما همانگونه که از جمله" إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ "استفاده می شود،باز افراد ضعیف الایمان تسلیم حق نشدند و دنباله این داستان،این حقیقت را آشکار خواهد ساخت.

*** سرانجام به رهبری و فرماندهی طالوت تن در دادند و او لشکرهای فراوانی را بسیج کرد و به راه افتاد،در اینجا بود که بنی اسرائیل در برابر آزمون عجیبی قرار گرفتند بهتر است این سخن را از زبان قرآن در ادامه این آیات،بشنویم،می فرماید:

"هنگامی که طالوت(به فرماندهی لشکر بنی اسرائیل منصوب شد و سپاهیان)را با خود بیرون برد،به آنها گفت:خداوند شما را با یک نهر آب امتحان می کند،آنها که از آن بنوشند از من نیستند و آنها که جز یک پیمان با دست خود، بیشتر از آن نچشند از منند"( فَلَمّٰا فَصَلَ طٰالُوتُ بِالْجُنُودِ قٰالَ إِنَّ اللّٰهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلاّٰ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ ). (1)

در اینجا لشکریان طالوت در برابر آزمون بزرگی قرار گرفتند،و آن مساله مقاومت شدید در برابر تشنگی،و چنین آزمونی برای لشکر طالوت-مخصوصا با سابقه بدی که برای بنی اسرائیل در بعضی جنگها داشتند-ضرورت داشت،چرا که پیروزی هر جمعیتی،بستگی به مقدار انضباط و قدرت ایمان و استقامت در مقابل

ص :242

دشمن و اطاعت از دستور رهبر و فرمانده دارد.

طالوت می خواست بداند انبوه لشکر تا چه اندازه،فرمان او را اطاعت می کنند،به ویژه اینکه آنها با تردید و دودلی و حتی اعتراض،رهبری او را پذیرفته بودند،گر چه در ظاهر تسلیم شده بودند ولی شاید هنوز در باطن،شک و تردید بر دلهای آنها حکومت می کرد،به همین دلیل مامور می شود که آنها را امتحان کند،تا روشن شود،آیا این سربازان که می خواهند در برابر شمشیر آتشبار دشمن بایستند، توانایی تحمل مقداری تشنگی را دارند یا نه؟ ولی اکثریت آنها-همانطور که در شرح داستان قبلا خواندیم و در آیه مورد بحث به طور فشرده به آن اشاره شده از بوته این امتحان سالم بیرون نیامدند، چنان که قرآن می گوید:"آنها همگی جز عده کمی از آنها،از آن آب نوشیدند" ( فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلاّٰ قَلِیلاً مِنْهُمْ ).

و به این ترتیب،دومین تصفیه در ارتش طالوت انجام یافت،زیرا"تصفیه اول"همان بود که به هنگام اعلام بسیج عمومی گفته بود کسانی که تجارت یا بنای نیمه کاره و امثال آن دارند،همراه من نیایند.

سپس می افزاید:"هنگامی که او(طالوت)و افرادی که به وی ایمان آورده بودند(و از بوته آزمایش سالم به در آمدند)،از آن نهر گذشتند گفتند:امروز ما(با این جمعیت اندک)توانایی مقابله با جالوت و سپاهیان او را نداریم"( فَلَمّٰا جٰاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قٰالُوا لاٰ طٰاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجٰالُوتَ وَ جُنُودِهِ ).

این جمله به خوبی نشان می دهد که همان گروه اندک که از آزمایش تشنگی سالم به در آمدند همراه او حرکت کردند،ولی همانها نیز وقتی فکر کردند که به زودی در برابر ارتش عظیم و نیرومند جالوت قرار می گیرند فریادشان از کمی نفرات بلند شد و این سومین مرحله آزمایش بود،زیرا تنها گروه کوچک تری از این گروه اندک،اعلام آمادگی و وفاداری کامل کردند،چنان که قرآن در ادامه این آیه

ص :243

می فرماید:"آنها که می دانستند خدا را ملاقات خواهند کرد(و به روز رستاخیز و وعده های الهی ایمان داشتند)گفتند:چه بسیار گروه های کوچکی که به فرمان خدا بر گروه های عظیمی پیروز شدند و خداوند با صابران(و استقامت کنندگان)همراه است"( قٰالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاٰقُوا اللّٰهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ مَعَ الصّٰابِرِینَ ). (1)

این جمله به خوبی نشان می دهد کسانی که ایمان راسخ به روز رستاخیز داشتند به بقیه هشدار دادند که نباید به"کمیت"جمعیت نگاه کرد،بلکه باید "کیفیت"را در نظر گرفت،زیرا بسیار شده که جمعیت کم از نظر نفرات،اما با کیفیتی بالا،از جهت ایمان و اراده و تصمیم و متکی به عنایات الهی به اذن اللّٰه بر جمعیتهای انبوه پیروز شدند.

باید توجه داشت که"یظنون"در اینجا به معنی"یعلمون"می باشد،یعنی کسانی که به رستاخیز،یقین داشتند و وعده های الهی را در مورد پاداش مجاهدان راستین می دانستند(زیرا ظن در بسیاری از موارد به معنی یقین به کار می رود و اگر آن را به معنی گمان هم بدانیم باز بی تناسب نخواهد بود زیرا مفهوم آیه چنین می شود که گمان به رستاخیز تا چه رسد به علم و یقین،انسان را در برابر اهداف الهی مصمم می سازد همانگونه که گمان به منافع،در کارهای مهم همچون کشاورزی و تجارت و صنعت صاحبان آنها را مصمم می کند.

در باره اینکه چرا به روز قیامت،روز لقای پروردگار گفته شده در ذیل آیه 46 همین سوره به مقدار کافی بحث کردیم.

***

ص :244

در آیه بعد،مساله رویارویی دو لشکر مطرح شده،می فرماید:"به هنگامی که آنها(لشکر طالوت و بنی اسرائیل)در برابر جالوت و سپاهیان او قرار گرفتند گفتند:

پروردگارا!صبر و استقامت را بر ما فرو ریز و گامهای ما را استوار بدار،و ما را بر جمعیت کافران پیروز گردان"( وَ لَمّٰا بَرَزُوا لِجٰالُوتَ وَ جُنُودِهِ قٰالُوا رَبَّنٰا أَفْرِغْ عَلَیْنٰا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدٰامَنٰا وَ انْصُرْنٰا عَلَی الْقَوْمِ الْکٰافِرِینَ ).

"برزوا"از ماده"بروز"،به معنی ظهور است،و از آنجا که وقتی انسان در میدان جنگ،آماده و ظاهر می شود،ظهور و بروز دارد به این کار،مبارزه یا"براز" می گویند.

این آیه می گوید:هنگامی که طالوت و سپاه او،به جایی رسیدند که لشکر نیرومند جالوت،نمایان و ظاهر شد،و در برابر آن قدرت عظیم صف کشیدند، دست به دعا برداشتند و از خداوند سه چیز طلب کردند،نخست صبر و شکیبایی و استقامت،در آخرین حد آن،لذا تعبیر به" أَفْرِغْ عَلَیْنٰا صَبْراً "کردند که از ماده"افراغ" به معنی ریختن آب یا ماده سیال دیگر از ظرف،به طوری که ظرف کاملا خالی شود، نکره بودن"صبر"نیز تاکیدی به این مطلب است.

تکیه بر ربوبیت پروردگار"ربنا"و تعبیر به افراغ که به معنی خالی کردن پیمانه است،و تعبیر به"علی"که بیانگر نزول از طرف بالا است و تعبیر به"صبرا"که در این گونه موارد دلالت بر عظمت دارد،هر کدام نکته ای در بر دارد که مفهوم این دعا را کاملا عمیق و پر مایه می کند.

دومین تقاضای آنها از خدا این بود که گامهای ما را استوار بدار تا از جا کنده نشود و فرار نکنیم،در حقیقت دعای اول جنبه باطنی و درونی داشت و این دعا جنبه ظاهری و برونی دارد و مسلما ثبات قدم از نتائج روح استقامت و صبر است.

سومین تقاضای آنها این بود که"ما را بر این قوم کافر یاری فرما و پیروز کن"که در واقع هدف اصلی را تشکیل می دهد و نتیجه نهایی صبر و استقامت و ثبات قدم

ص :245

است.

*** به یقین خداوند چنین بندگانی را تنها نخواهد گذاشت هر چند عدد آنها کم و عدد دشمن زیاد باشد،لذا در آیه بعد می فرماید:"آنها به فرمان خدا سپاه دشمن را شکست دادند و به هزیمت واداشتند"( فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللّٰهِ ).

"و داوود(جوان کم سن و سال و نیرومند شجاعی که در لشکر طالوت بود) جالوت را کشت"( وَ قَتَلَ دٰاوُدُ جٰالُوتَ ).

در اینجا چگونگی کشته شدن آن پادشاه ستمگر به دست داوود جوان و تازه کار در جنگ،تشریح نشده ولی همانگونه که در شرح داستان آمد با فلاخنی که در دست داشت،یکی دو سنگ آن چنان ماهرانه پرتاب کرد که درست بر پیشانی و سر جالوت کوبیده شد و در آن فرو نشست و فریادی کشید و فرو افتاد،و ترس و وحشت تمام سپاه او را فرا گرفت و به سرعت فرار کردند گویا خداوند می خواست قدرت خویش را در اینجا نشان دهد که چگونه پادشاهی با آن عظمت و لشکری انبوه به وسیله نوجوان تازه به میدان آمده ای آن هم با یک سلاح ظاهرا بی ارزش،از پای در می آید.

سپس می افزاید:"خداوند حکومت و دانش را به او بخشید و از آنچه می خواست به او تعلیم داد"( وَ آتٰاهُ اللّٰهُ الْمُلْکَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمّٰا یَشٰاءُ ).

ضمیر در این دو جمله به داوود بر می گردد که در واقع فاتح این جنگ بود.

گر چه در این آیه تصریح نشده که این داوود همان داوود،پیامبر بزرگ بنی اسرائیل،پدر سلیمان است،ولی جمله آتٰاهُ اللّٰهُ الْمُلْکَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمّٰا یَشٰاءُ ،نشان می دهد که او به مقام نبوت رسید زیرا اینگونه تعبیرات معمولا در باره انبیای الهی است به خصوص که شبیه این تعبیر در آیه 20 سوره(ص)در باره داوود آمده است، وَ شَدَدْنٰا مُلْکَهُ وَ آتَیْنٰاهُ الْحِکْمَةَ :"پایه حکومت او را محکم ساختیم و

ص :246

به او دانش و تدبیر دادیم".

از روایاتی که در تفسیر این آیه نقل شده،نیز به روشنی استفاده می شود که او همان داوود،پیامبر بنی اسرائیل است.

این تعبیر ممکن است اشاره به علم تدبیر کشورداری و ساختن زره و وسائل جنگی و مانند آن باشد که داوود ع در حکومت بسیار عظیم خود به آن نیاز داشت زیرا خداوند هر مقامی را که به کسی می سپارد آمادگیهای لازم را نیز به او می بخشد.

و در پایان آیه به یک قانون کلی اشاره کرده،می گوید:"و اگر خداوند بعضی از مردم را به وسیله بعضی دیگر دفع نکند سراسر روی زمین فاسد می شود،ولی خداوند نسبت به تمام جهانیان،لطف و احسان دارد"( وَ لَوْ لاٰ دَفْعُ اللّٰهِ النّٰاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعٰالَمِینَ ).

خداوند نسبت به جهانیان لطف و مرحمت دارد که جلو همه گیر شدن و همگانی شدن فساد را در روی زمین می گیرد.

درست است که سنت پروردگار بر این قرار گرفته که در این دنیا اصل آزادی اراده و اختیار،حکومت کند و انسانها در انتخاب راه خیر و شر آزاد باشند ولی هنگامی که طغیان ستمگران جهان را در معرض فساد و تباهی عمومی قرار دهد خداوند جمعی از بندگان خود را برمی انگیزد و یاری می کند که جلو طغیان آنها را بگیرند و حالت اهریمنی آنها را در هم بکوبند و این یکی از الطاف پروردگار بر بندگان است.

شبیه همین معنی در آیه 40 سوره حج نیز آمده است،می فرماید: وَ لَوْ لاٰ دَفْعُ اللّٰهِ النّٰاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوٰامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَوٰاتٌ وَ مَسٰاجِدُ :"اگر خداوند به وسیله بعضی از بندگان خود،بعض دیگر را دفع نکند،صومعه ها و کلیساها و معابد یهود و مساجد مسلمین ویران می گردد".

و این آیات،بشارت است برای مؤمنان که در مواقعی که در فشار شدید از

ص :247

سوی طاغوتها و جباران قرار می گیرند در انتظار نصرت و پیروزی الهی باشید.

به مساله تنازع بقاء دارد؟

در اینجا سؤالی مطرح است و آن اینکه آیا این آیه اشاره به مساله تنازع بقا که یکی از اصول چهارگانه فرضیه داروین در مساله تکامل انواع است نمی باشد؟ فرضیه ای که می گوید باید جنگ و تنازع همواره در میان بشر باشد و اگر نباشد رکود و سستی و فساد،همه را فرا خواهد گرفت و نسل بشر به عقب بر خواهد گشت ولی تنازع و جنگ دائمی سبب می شود که نیرومندان بمانند و ضعیفان در این نظام پایمال شوند و از میان بروند،و به این ترتیب انتخاب اصلح صورت گیرد.

بدانیم باید از آن فقط در مورد زندگی جانوران استفاده کرد و زندگی انسان هرگز نمی تواند بر اساس آن بنا شود زیرا تکامل انسان در پرتو"تعاون بقاء"است نه تنازع بقاء! چنین به نظر می رسد که تعمیم فرضیه تنازع بقاء به جهان انسانیت یک نوع طرز تفکر استعماری است که بعضی از جامعه شناسان سرمایه داری برای توجیه جنگهای خونین و نفرت انگیز حکومت های خود به آن متوسل شده اند و خواسته اند جنگ و نزاع را یک ناموس طبیعی و یک وسیله برای تکامل و پیشرفت جوامع انسانی معرفی کنند و به این ترتیب بر روی جنایات خود یک سرپوش علمی بگذارند،کسانی که ناآگاه تحت تاثیر افکار ضد انسانی آنها قرار گرفته و آیه فوق را بر آن تطبیق کرده اند مسلما از تعلیمات قرآنی دور افتاده اند،زیرا قرآن صریحا می گوید " یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً "(ای افراد با ایمان همگی داخل در صلح و صفا شوید). (1)

جای تعجب است که بعضی از مفسران اسلامی مانند نویسنده"المنار"و همچنین"مراغی"در تفسیر خود چنان تحت تاثیر این فرضیه واقع شده اند که آن را یکی از سنن الهی پنداشته و آیه فوق را به آن تفسیر نموده اند و چنین پنداشته اند که این فرضیه از ابداعات قرآن است و نه از ابتکارات داروین!ولی همانگونه که گفتیم نه آیه فوق ناظر به آن است و نه این فرضیه اصل و اساسی دارد بلکه اصل حاکم بر روابط انسانها تعاون بقاء است و نه تنازع بقاء! *** آخرین آیه می فرماید:"اینها آیات خدا است که به حق بر تو می خوانیم و تو

ص :249

از رسولان هستی"( تِلْکَ آیٰاتُ اللّٰهِ نَتْلُوهٰا عَلَیْکَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ ).

این آیه به داستانهای متعددی که در آیات گذشته در باره بنی اسرائیل آمد اشاره می کند و می گوید:هر کدام نشانه ای از قدرت و عظمت پروردگار است(و پاک از هر گونه خرافه و افسانه)و از سوی خداوند بر پیامبر ص نازل گردیده است،و این خود یکی از نشانه های صدق گفتار و نبوت او است.

***

ص :250

دادیم"( تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنٰا بَعْضَهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ ).

"تلک"اسم اشاره به بعید است و می دانیم این تعبیر گاهی برای احترام به موقعیت و مقام اشخاص به کار می رود،اشاره به اینکه موقعیت پیامبران به قدری بالا است که گویی از دسترسها دور است.

در اینکه منظور از"رسل"همه پیامبران و رسولان الهی است، یا رسولانی که در آیات گذشته این سوره نامشان به میان آمد،یا به داستان آنها اشاره شده،مانند ابراهیم،موسی،عیسی،داوود،اشموئیل،و یا همه رسولانی که در موقع نزول این آیه نامشان در قرآن بوده است؟ در میان مفسران گفتگو است،ولی بیشتر به نظر می رسد که منظور از آن،همه پیامبران خدا بوده باشد،زیرا واژه"الرسل"به اصطلاح"جمع محلی به لام"است و دلالت بر عموم دارد.

تعبیر به" فَضَّلْنٰا بَعْضَهُمْ عَلیٰ بَعْضٍ "به روشنی می رساند که همه پیامبران الهی با اینکه از نظر نبوت و رسالت،همانند بودند از جهت مقام یکسان نبودند زیرا هم شعاع ماموریت آنان متفاوت بوده،و هم میزان فداکاریهای آنان با هم تفاوت داشته است.

سپس به ویژگی بعضی از آنان پرداخته،می فرماید:"بعضی از آنان را خدا با او سخن گفت"( مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللّٰهُ ).

واضح است که منظور از آن،حضرت موسی ع می باشد که به عنوان کلیم اللّٰه معروف شده و در آیه 164 سوره نساء در باره او می فرماید: وَ کَلَّمَ اللّٰهُ مُوسیٰ تَکْلِیماً ،"خداوند با موسی سخن گفت".

و این احتمال که منظور از آن پیامبر اسلام ص باشد و منظور از تکلم،همان سخنانی باشد که در شب معراج با او گفت،یا منظور وحی الهی باشد که در آیه 51 سوره شوری" وَ مٰا کٰانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللّٰهُ إِلاّٰ وَحْیاً... "عنوان تکلم به آن اطلاق

ص :252

شده،بسیار بعید به نظر می رسد،زیرا وحی در مورد تمام پیامبر است و با تعبیر "منهم"که به اصطلاح"من"تبعیضیه است سازگار نیست.

سپس می افزاید:"و درجات بعضی را بالا برد"( وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجٰاتٍ ).

با توجه به اینکه:در آغاز این آیه،تفاوت درجات پیامبران ذکر شده،ممکن است منظور از این تکرار،فرد یا افراد خاصی باشد که نمونه کامل آن پیامبر گرامی اسلام ص است که آیینش کامل ترین و آخرین آیینها بود،و کسی که رسالت او، آوردن کامل ترین ادیان باشد،باید خود او نیز از همه برتر باشد،به خصوص اینکه در آیه 41 سوره نساء،پیامبر اسلام ص را در قیامت به عنوان گواه همه پیامبران شمرده،در حالی که هر پیامبری گواه امت خویش است" فَکَیْفَ إِذٰا جِئْنٰا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنٰا بِکَ عَلیٰ هٰؤُلاٰءِ شَهِیداً ".

گواه دیگر این موضوع این است که در جمله سابق اشاره به فضیلت موسی ع بود و در جمله آینده،تصریح به مقام مسیح ع می کند و تناسب بحث ایجاب می نماید که این جمله نیز اشاره به موقعیت پیامبر اسلام ص باشد زیرا این سه پیامبر هر کدام پیشوای یکی از مذاهب بزرگ جهان هستند،و اگر نام پیامبر اسلام ص در وسط آن دو قرار گرفته جای تعجب نیست،مگر نه این است که آیین او حد وسط میان آیینها است و همه چیز به طور متعادل در آن پیاده شده همانگونه که قرآن می گوید: وَ کَذٰلِکَ جَعَلْنٰاکُمْ أُمَّةً وَسَطاً . (1)

ولی گفته می شود که جمله های آینده این آیه نشان می دهد که منظور از جمله " وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجٰاتٍ "،بعضی از پیامبران پیشین مانند ابراهیم و امثال او بوده، زیرا به صورت فعل ماضی می فرماید: وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ :"اگر خدا می خواست امت این پیامبران بعد از آنان به جنگ و ستیز با هم بر

ص :253

نمی خاستند".

سپس به سراغ امتیاز حضرت مسیح ع رفته می فرماید:"ما به عیسی بن مریم نشانه های روشن دادیم،و او را با روح القدس تایید کردیم"( وَ آتَیْنٰا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنٰاتِ وَ أَیَّدْنٰاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ ).

نشانه های روشن،اشاره به معجزاتی مانند شفای بیماران غیر قابل علاج و احیای مردگان،و معارف عالی دینی است.

منظور از"روح القدس"پیک وحی خداوند یعنی جبرئیل،یا نیروی مرموز معنوی خاصی است،که در"اولیاء اللّٰه"-با تفاوتهایی وجود دارد-و در تفسیر آیه 87 سوره بقره،مشروحا بحث شد،و اگر در اینجا تایید به روح القدس را در باره حضرت مسیح ع بیان فرموده به خاطر آن است که سهم بیشتری نسبت به بسیاری از پیامبران،در او بوده است.

در ادامه آیه اشاره به وضع امتها و اختلافات آنها بعد از انبیاء کرده، می فرماید:"اگر خدا می خواست کسانی که بعد از آنان بودند،پس از آنکه آن همه نشانه های روشن برای آنان آمد،به جنگ و ستیز با یکدیگر نمی پرداختند"( وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَتْهُمُ الْبَیِّنٰاتُ ).

یعنی اگر خدا می خواست،قدرت داشت که آنها را به اجبار از جنگ و ستیز باز دارد ولی سنت الهی بر این بوده و هست که مردم را در انتخاب راه آزاد گذارد، ولی آنها از آزادی خود سوء استفاده کردند"و راه اختلاف پیمودند"( وَ لٰکِنِ اخْتَلَفُوا ).

"پس بعضی از آنها ایمان آوردند و بعضی کافر شدند"( فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ ).

مسلما این اختلاف از خود مردم و هوی و هوسهای آنها سرچشمه گرفت و گرنه در میان پیامبران الهی اختلافی نبود،و همه یک هدف را تعقیب می کردند.

ص :254

بار دیگر تاکید می کند:این کار برای خدا آسان بود که به حکم اجبار جلو اختلافات آنها را بگیرد،زیرا"اگر خدا می خواست هرگز آنها با یکدیگر جنگ نمی کردند ولی خداوند آن را که اراده کرده(و بر طبق حکمت و هماهنگ با هدف آفرینش انسان است و آن آزادی اراده و مختار بودن است)انجام می دهد"( وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ مَا اقْتَتَلُوا وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ یَفْعَلُ مٰا یُرِیدُ ).

بدون شک گروهی از این آزادی نتیجه منفی می گیرند ولی در مجموع وجود آزادی از مهم ترین ارکان تکامل انسان است،زیرا تکامل اجباری تکامل محسوب نمی شود.

ضمنا از این آیه که دو بار مساله اجبار در آن مطرح شده به خوبی بطلان اعتقاد به جبر،روشن می گردد،و اثبات می کند که خداوند انسانها را آزاد گذارده، گروهی ایمان را می پذیرند و گروهی کفر را.

گرفته است.

ثانیا-امروز مذهب(یا لا اقل تاثیر مذهب)از قسمتی از جوامع بشری بر چیده شده در حالی که می بینیم جنگها به صورت وحشتناکتری گسترش یافته است.و با ابعاد وسیع تر و شدت بیشتر در نقاط مختلف دنیا ادامه دارد آیا اینها به خاطر مذهب است؟یا این که روح سرکش جمعی از انسانها سرچشمه واقعی این جنگها است منتها یک روز در لباس مذهب و روز دیگر در لباس مکتبهای سیاسی و اقتصادی،و روزهای دیگر در قالبهای دیگر خودنمایی می کند.بنا بر این مذهب در این میان گناهکار نیست،این افراد سرکش هستند که گناهکارند و آتش جنگها را به بهانه های گوناگون شعله ور می سازند.

ثالثا-مذاهب آسمانی"مخصوصا اسلام"بر اثر خاصیت ضد نژاد پرستی و ملیت پرستی سبب شدند که بسیاری از مرزهای نژادی و جغرافیایی و قبیله ای بر چیده شوند و جنگهایی که از آنها سرچشمه می گرفت طبعا از میان رفت و به این ترتیب قسمتی از جنگها در پرتو مذهب از تاریخ زندگی بشر حذف شد،به علاوه روح صلح و دوستی و اخلاق و عواطف انسانی که مورد توجه همه مذاهب آسمانی بوده است اثر عمیقی در کم کردن خصومتها و نفرتهای اقوام مختلف داشته و دارد.

رابعا-یکی از رسالتهای مذاهب آسمانی آزاد ساختن طبقات محروم و رنجدیده بوده است و به همین دلیل جنگهایی در میان پیامبران و پیروان آنها با ستمگران و استثمار کنندگان همچون فرعونها و نمرودها در می گرفته است.

این جنگها که در حقیقت جهاد آزادی بخش انسانها محسوب می شدند نه تنها برای مذاهب عیب نبودند بلکه نقطه قوت آنها به حساب می آیند،درگیریهایی که پیامبر اسلام ص با مشرکان عرب و رباخواران مکه از یک سو و با قیصرها و کسری ها از سوی دیگر داشت همه از این قبیل بودند.

***

ص :256

مرحوم"طبرسی"در"مجمع البیان"،عمومیت آیه را نسبت به انفاقهای واجب و مستحبّ ترجیح می دهد معتقد است ذیل آیه مشتمل بر تهدیدی نیست بلکه خبر از حوادث وحشتناک روز قیامت می دهد (1).

ولی با توجه به آخرین جمله آیه که کافران را ظالمان می شمرد،اشاره ای است که ترک انفاق نوعی کفر و ظلم است و این جز در انفاقات واجب،تصور نمی شود.

سپس می افزاید:امروز که توانایی دارید انفاق کنید"پیش از آنکه روزی فرا رسد که نه خرید و فروش در آن است و نه رابطه دوستی و نه شفاعت"( مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لاٰ بَیْعٌ فِیهِ وَ لاٰ خُلَّةٌ وَ لاٰ شَفٰاعَةٌ ). (2)

اشاره به اینکه راه های نجاتی که در دنیا از طرق مادی وجود دارد هیچکدام در آنجا نیست،نه بیع و معامله ای می توانید انجام دهید که سعادت و نجات از عذاب را برای خود بخرید و نه دوستیهای مادی این جهان که با سرمایه های خود کسب می کنید در آنجا نفعی به حال شما دارد زیرا آنها نیز به نوبه خود گرفتار اعمال خویش اند و از خود به دیگری نمی پردازند و نه شفاعت در آنجا به حال شما سودی دارد زیرا شفاعت الهی در سایه کارهای الهی انجام می گیرد که انسان را شایسته شفاعت می کند و شما آن را انجام نداده اید و اما شفاعتهای مادی که با مال و ثروت در این دنیا قابل بدست آوردن است در آنجا وجود نخواهد داشت.

بنا بر این شما با ترک انفاق و انباشتن اموال و بخل نسبت به دیگران تمام درهای نجات را به روی خود بسته اید.

و در پایان آیه می فرماید:"کافران همان ظالمان اند

ص :258

"( وَ الْکٰافِرُونَ هُمُ الظّٰالِمُونَ ).

اشاره به اینکه آنها که انفاق و زکات را ترک می کنند هم به خویشتن ستم روا می دارند و هم به دیگران.

قرآن در این جمله می خواهد این حقیقت را روشن سازد که:

اولا-کافران به خود ستم می کنند زیرا با ترک انفاق واجب و سایر وظائف دینی و انسانی،خود را از بزرگ ترین سعادتها محروم می سازند،و این اعمال آنها است که در آن جهان دامانشان را می گیرد و خداوند در باره آنها ستمی نکرده است.

ثانیا-افراد کافر به اجتماعشان نیز ستم می کنند و اصولا کفر سرچشمه قساوت،سنگدلی،مادی گری و دنیا پرستی است و اینها همه سرچشمه های اصلی ظلم و ستم هستند.

یادآوری این نکته نیز لازم است که کفر در این آیه به قرینه این که بعد از دستور انفاق واقع شده به معنی سرپیچی و گناه و تخلف از دستور خدا است و استعمال کفر به این معنی در قرآن و احادیث اسلامی نظایر بسیار دارد.

***

ص :259

فرمود:دانش بر تو گوارا باد،سوگند به کسی که جان محمد ص در دست او است این آیه دارای دو زبان و دو لب است که در پایه عرش الهی تسبیح و تقدیس خدا می گوید.

در حدیث دیگری از علی ع از پیامبر ص می خوانیم که فرمود:

سید القرآن البقرة و سید البقرة آیة الکرسی یا علی ان فیها لخمسین کلمة فی کل کلمة خمسون برکة :"برگزیده قرآن سوره بقره و برگزیده بقره،آیة الکرسی است،در آن پنجاه کلمه است و در هر کلمه ای پنجاه برکت است".

و در حدیث دیگری از امام باقر ع آمده است:"هر کس آیة الکرسی را یک بار بخواند،خداوند هزار امر ناخوش آیند از امور ناخوش آیند دنیا،و هزار امر ناخوش آیند از آخرت را از او بر طرف می کند که آسان ترین ناخوش آیند دنیا،فقر،و آسان ترین ناخوش آیند آخرت،عذاب قبر است". (1)

روایات در فضیلت این آیه شریفه بسیار زیاد است و در کتب علمای شیعه و اهل سنت نقل شده است با دو حدیث دیگری از رسول اللّٰه ص این بحث را پایان می دهیم،فرمود:

اعطیت آیة الکرسی من کنز تحت العرش و لم یؤتها نبی کان قبلی :"آیة الکرسی از گنجی زیر عرش الهی به من داده شده است و به هیچ پیامبری قبل از من داده نشد" (2).

در حدیث دیگری آمده است که دو برادر به حضور پیامبر ص رسیدند و عرض کردند برای تجارت به شام می رویم،به ما تعلیم دهید چه بگوییم(تا از شر اشرار مصون بمانیم)فرمود:هنگامی که به منزلگاهی رسیدید و نماز عشا را خواندید،موقعی که یکی از شما در بستر قرار می گیرد،تسبیح فاطمه زهرا ع

ص :261

بگوید و سپس آیة الکرسی بخواند

فانه محفوظ من کل شیء حتی یصبح :"مسلما او از همه چیز در امان خواهد بود تا صبح"،سپس در ذیل این حدیث آمده است که در یکی از منزلگاهها دزدان قصد هجوم به آنها را داشتند اما هر چه تلاش کردند موفق نشدند (1).

به یقین این همه اهمیت که به آیة الکرسی داده شده است به خاطر محتوای مهم و برجسته آن است که ضمن تفسیر آن ملاحظه خواهیم کرد.

وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لاٰ یَمُوتُ ،"توکل بر ذات زنده ای کن که هرگز نمی میرد".این از یک سو،از سوی دیگر حیات کامل،حیاتی است که آمیخته با مرگ نباشد،بنا بر این حیات حقیقی حیات او است که از ازل تا ابد ادامه دارد اما حیات انسان،به خصوص در این جهان که آمیخته با مرگ است نمی تواند حیات حقیقی بوده باشد لذا در آیه 64 سوره عنکبوت می خوانیم:" وَ مٰا هٰذِهِ الْحَیٰاةُ الدُّنْیٰا إِلاّٰ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدّٰارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوٰانُ ""زندگی این جهان بازیچه ای بیش نیست و زندگی حقیقی(از نظری) زندگی سراسری دیگر است"!روی این دو جهت حیات و زندگی حقیقی مخصوص خدا است.

می شود که قیام او به ذات او است،و قیام همه موجودات به او می باشد،و علاوه بر این قائم به تدبیر امور مخلوقات نیز می باشد.

روشن است که قیام به معنی ایستادن است و در گفتگوهای روزمره به هیئت مخصوصی گفته می شود که مثلا انسان را به حالت عمودی بر زمین نشان می دهد،و از آنجا که این معنی در باره خداوند که از جسم و صفات جسمانی منزه است مفهومی ندارد،به معنی انجام کار خلقت و تدبیر و نگهداری است،زیرا هنگامی که انسان می خواهد کاری را انجام دهد برمی خیزد،آری او است که همه موجودات جهان را آفریده،و تدبیر و نگاهداری و تربیت و پرورش آنها را به عهده گرفته است و به طور دائم و بدون هیچگونه وقفه قیام به این امور دارد.

از این بیان روشن می شود که قیوم در واقع،ریشه و اساس تمام صفات فعل الهی است(منظور از صفات فعل،صفاتی است که رابطه خدا را با موجودات جهان بیان می کند)مانند آفریدگار،روزی دهنده،زنده کننده،هدایت کننده،و مانند اینها، اوست که روزی می دهد،اوست که زنده می کند و اوست که می میراند و اوست که هدایت می کند بنا بر این صفات خالق و رازق و هادی و محیی و ممیت،همه در وصف قیوم جمع اند.

و از اینجا روشن می شود اینکه بعضی مفهوم آن را محدود به قیام به امر خلقت و یا فقط امر روزی دادن و مانند آن دانسته اند در واقع اشاره به یکی از مصداقهای قیام کرده اند در حالی که مفهوم آن گسترده است و همه آنها را شامل می شود،زیرا همانگونه که گفتیم به معنی کسی است که قائم به ذات است و دیگران قیام به او دارند و محتاج به اویند.

در حقیقت"حی"،تمام صفات الهی مانند علم و قدرت و سمیع و بصیر بودن و مانند آن را شامل می شود و قیوم،نیاز تمام موجودات را به او بازگو می کند و لذا گفته اند این دو با هم اسم اعظم الهی است.

ص :264

سپس در ادامه آیه می افزاید:"هیچگاه خواب سبک و سنگینی او را فرا نمی گیرد"و لحظه ای از تدبیر جهان غافل نمی شود( لاٰ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لاٰ نَوْمٌ ).

"سنة"از ماده"وسن"به گفته بسیاری از مفسران به معنی سستی مخصوصی است که در آغاز خواب روی می دهد،یا به تعبیر دیگر به معنی خواب سبک است، و"نوم"به معنی خواب،یعنی حالتی است که قسمت عمده حواس انسان،از کار می افتد،در واقع،سنه خوابی است که به چشم عارض می شود،اما وقتی عمیق تر شد و به قلب عارض شد،"نوم"گفته می شود.

جمله" لاٰ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لاٰ نَوْمٌ "تاکیدی است بر حی و قیوم بودن خداوند زیرا قیام کامل مطلق به تدبیر امور عالم هستی در صورتی است که حتی یک لحظه غفلت در آن نباشد،و لذا هر چیز که با اصل قیومیت خداوند سازگار نباشد،خود به خود از ساحت مقدس او،منتفی است حتی ضعیف ترین عاملی که موجب سستی در کار او باشد مانند خواب سبک که در ذات پاک او نیست.

اما اینکه چرا"سنة"بر"نوم"،مقدم داشته شده با اینکه قاعدتا فرد قوی تر را جلوتر ذکر می کنند،و سپس به فرد ضعیف اشاره می نمایند،به خاطر این است که از نظر ترتیب طبیعی نخست سنه(خواب سبک)دست می دهد و سپس عمیق تر شده تبدیل به نوم می گردد.

به هر حال این جمله،اشاره به این حقیقت است که فیض و لطف تدبیر خداوند دائمی است،و لحظه قطع نمی گردد،و همچون بندگان نیست که بر اثر خوابهای سبک و سنگین،یا عوامل دیگر غافل شود.

ضمنا تعبیر به" لاٰ تَأْخُذُهُ "(او را نمی گیرد)در مورد خواب،تعبیر جالبی است که چگونگی تسلط خواب را بر انسان مجسم می سازد گویی خواب همچون موجود قوی پنجه ای است که انسان را در چنگال خود اسیر و گرفتار می سازد،و

ص :265

ناتوانی قوی ترین انسانها به هنگام بی تابی در برابر آن کاملا محسوس است (1).

سپس به مالکیت مطلقه خداوند اشاره کرده،می فرماید:"برای او است آنچه در آسمانها و زمین است"( لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ ).

و این در واقع پنجمین وصف از اوصاف الهی است که در این آیه آمده،زیرا قبل از آن اشاره به توحید و حی و قیوم بودن،و عدم غلبه خواب بر ذات پاک او شده است.

در واقع این مالکیت،نتیجه همان قیومیت است زیرا هنگامی که قیام به امور عالم و تدبیر آنها و همچنین خالقیت مخصوص ذات او باشد،مالکیت همه چیز نیز از آن او است.

بنا بر این آنچه انسان در اختیار دارد و از آن استفاده می کند،ملک حقیقی او نیست تنها چند روزی این امانت با شرائطی که از ناحیه مالک حقیقی تعیین شده به دست او سپرده شده و حق تصرف در آنها را دارد و به این ترتیب مالکان معمولی موظف اند شرائطی را که مالک حقیقی تعیین کرده کاملا رعایت کنند و گرنه مالکیت آنها باطل و تصرفاتشان غیر مجاز است،این شرائط همان احکامی است که خداوند برای امور مالی و اقتصادی تعیین کرده است.

ناگفته پیدا است توجه به این صفت که همه چیز مال خدا است اثر تربیتی مهمی در انسانها دارد،زیرا هنگامی که بدانند آنچه دارند از خودشان نیست و چند روزی به عنوان عاریت یا امانت به دست آنها سپرده شده این عقیده به طور مسلم، انسان را از تجاوز به حقوق دیگران و استثمار و استعمار و احتکار و حرص و بخل و طمع باز می دارد (2).

ص :266

در ششمین توصیف می فرماید:"کیست که در نزد او جز به فرمانش شفاعت کند"( مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّٰ بِإِذْنِهِ ).

این در واقع پاسخی است به ادعای واهی بت پرستان که می گفتند ما اینها (بتها)را به خاطر آن می پرستیم که در پیشگاه خدا برای ما شفاعت کنند همان گونه که در آیه 3 سوره زمر آمده است مٰا نَعْبُدُهُمْ إِلاّٰ لِیُقَرِّبُونٰا إِلَی اللّٰهِ زُلْفیٰ .

در واقع با یک استفهام انکاری می گوید هیچ کس بدون فرمان خدا نمی تواند در پیشگاه او شفاعت کند،و این جمله نیز تاکیدی است بر قیومیت خداوند و مالکیت مطلقه او نسبت به تمامی موجودات عالم،یعنی اگر می بینید کسانی در پیشگاه خدا شفاعت می کنند(مانند انبیاء و اولیاء)دلیل بر آن نیست که آنها مالک چیزی هستند و استقلال در اثر دارند بلکه این مقام شفاعت را نیز خدا به آنها بخشیده،بنا بر این شفاعت آنان،چون به فرمان خدا است دلیل دیگری بر قیومیت و مالکیت او محسوب می شود.

فوق به این معنی وسیع بگیریم نتیجه این می شود که وجود عوامل و اسباب مختلف عالم هستی هرگز مالکیت مطلقه خداوند را محدود نمی کند و چیزی از آن نمی کاهد زیرا تاثیر همه این اسباب به فرمان او است و در حقیقت نشانه ای از قیومیت و مالکیت او می باشد.

اما بعضی چنین می پندارند که عنوان"شفاعت"در مفاهیم مذهبی شبیه یک نوع توصیه های بی دلیل اجتماعی و به اصطلاح"پارتی بازی"است و مفهوم آن این است که افراد آنچه می توانند گناه کنند،هنگامی که از فرق تا قدم آلوده شدند دست به دامن شفیعی زنند و بگویند: "آن دم که مردمان به شفیعی زنند دست مائیم و دست و دامن اولاد فاطمه"! ولی نه این ایراد کنندگان منطق دین را در مساله شفاعت در یافته اند و نه آن دسته از گنهکاران جسور و بی پروا،زیرا همانطور که در بالا اشاره شد"شفاعت"که به وسیله بندگان خاص خدا انجام می گیرد همانند"شفاعت تکوینی"است که به وسیله عوامل طبیعی صورت می گیرد یعنی همانطور که اگر در درون یک دانه گیاه عامل حیات و سلول زنده وجود نداشته باشد تابش هزاران سال آفتاب و یا وزش نسیم و ریزش قطرات حیاتبخش باران هیچگونه تاثیری در نمو و رشد آن نخواهد کرد،شفاعت اولیای خدا نیز برای افراد نالایق بی اثر است،یعنی اصولا آنها برای اینگونه اشخاص شفاعتی نخواهند داشت.

"شفاعت"نیازمند به یک نوع ارتباط معنوی میان شفاعت کننده و شفاعت شونده است و به این ترتیب کسی که امید شفاعت را دارد موظف است در این جهان ارتباط معنوی با شخصی که انتظار دارد از او شفاعت کند بر قرار سازد و این ارتباط در حقیقت یک نوع وسیله تربیت برای شفاعت شونده خواهد بود که او را به افکار و اعمال و مکتب شخص"شفاعت کننده"نزدیک می کند و در نتیجه شایسته شفاعت می شود و به این ترتیب شفاعت یک عامل تربیت است نه یک وسیله

ص :268

پارتی بازی و فرار از زیر بار مسئولیت و از اینجا روشن می شود که شفاعت تغییری در اراده پروردگار نسبت به گناهکار نمی دهد،بلکه این گناهکار است که با ارتباط معنوی با شفاعت کننده نوعی تکامل و پرورش می یابد و به سرحدی می رسد که شایسته عفو خدا می گردد(دقت کنید!).

با این اشاره به دنباله تفسیر آیه باز می گردیم.

در هفتمین توصیف می فرماید:"آنچه را پیش روی آنها(بندگان)و پشت سر آنها است می داند و از گذشته و آینده آنان آگاه است"( یَعْلَمُ مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ ).

در واقع،این جمله دلیلی است بر آنچه در جمله قبل پیرامون شفاعت آمده بود،یعنی خداوند از گذشته و آینده شفیعان آگاه است و آنچه بر خود آنها نیز پنهان است می داند بنا بر این آنها نمی توانند موضوع تازه ای در باره کسانی که می خواهند از آنها شفاعت کنند به پیشگاه خدا عرضه بدارند تا توجه او را به شفاعت شدگان جلب کنند.

توضیح اینکه:در شفاعتهای معمولی،شفاعت کننده از یکی از دو طریق وارد می شود،یا اطلاعاتی در باره شایستگی و لیاقت شفاعت شونده در اختیار آن شخص بزرگ می گذارد،و از وی می خواهد که در حکمش تجدید نظر کند،یا رابطه شفاعت شونده را با شفاعت کننده بیان می دارد تا به خاطر علاقه ای که این شخص بزرگ به شفاعت کننده دارد،حکمش را تغییر دهد روشن است که هر یک از این دو موضوع،فرع بر این است که شفاعت کننده اطلاعاتی داشته باشد که نزد شخصی که در پیشگاه او شفاعت می کند وجود نداشته باشد اما اگر او احاطه کامل علمی به همه چیز و همه کس داشته باشد،هیچ کس نمی تواند نزد او برای کسی شفاعت کند،زیرا هم لیاقتهای افراد را می داند و هم ارتباط آنها را با یکدیگر،بنا بر این تنها با اذن او شفاعت صحیح است.

ص :269

اینها همه در صورتی است که ضمیر در" مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ "به شفیعان یا شفاعت شدگان برگردد،ولی این احتمال نیز داده شده است که بازگشت ضمیر به تمام موجودات عاقل که در آسمانها و زمین قرار دارند باشد که در ضمن به جمله" لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ "آمده بود،و تاکیدی است به قدرت کامله پروردگار بر همه چیز و عدم توانایی دیگران،زیرا آن کسی که از گذشته و آینده خود بی خبر است و از غیب آسمانها و زمین آگاهی ندارد،قدرتش بسیار محدود است، به عکس کسی که از همه چیز در هر عصر و زمان در گذشته و آینده آگاه است قدرتش بی پایان می باشد و به همین دلیل هر کاری حتی شفاعت باید به فرمان او صورت گیرد.

و به این ترتیب میان هر دو معنی می توان جمع کرد.

در اینکه منظور از" مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ "چیست؟مفسران احتمالات متعددی داده اند،بعضی گفته اند منظور از مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ ،امور دنیا است که در پیش روی انسان قرار دارد، وَ مٰا خَلْفَهُمْ به معنی امور آخرت است که پشت سر انسان می باشد و بعضی به عکس معنی کرده اند.

بعضی نیز آن را اشاره به اجل انسان،یا اعمال خیر و شر او دانسته اند و یا اموری را که می دانند و نمی دانند.

اما با مراجعه به آیات قرآن استفاده می شود که این دو تعبیر در بعضی از موارد در مورد مکان به کار رفته مانند آیه 17 سوره اعراف که از قول شیطان نقل می کند لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمٰانِهِمْ وَ عَنْ شَمٰائِلِهِمْ :"من از پیش رو و پشت سر و از طرف راست و چپ به سراغ آنها می روم"واضح است که در اینجا این دو تعبیر ناظر به مکان است،و لذا چپ و راست را نیز اضافه کرده است.

و گاه به معنی قبل و بعد زمانی است،مانند آنچه در آیه 170 سوره آل عمران

ص :270

آمده،می فرماید: وَ یَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ :"شهیدان راه خدا به کسانی که هنوز پشت سر آنها قرار دارند و به آنان ملحق نشده اند بشارت می دهند"روشن است که در اینجا ناظر به زمان است.

ولی در آیه مورد بحث ممکن است اشاره به معنی جامعی بوده باشد که هر دو را در برگیرد،یعنی خداوند آنچه در گذشته و آینده بوده و هست و همچنین آنچه در پیش روی مردم قرار دارد و از آن آگاه است و آنچه در پشت سر آنها است و از آنان پوشیده و پنهان است،همه را می داند و از همه آگاه است،و به این ترتیب پهنه زمان و مکان،همه در پیشگاه علم او روشن است،پس هر کار-حتی شفاعت- باید به اذن او باشد.

در هشتمین توصیف،می فرماید:"آنها جز به مقداری که او بخواهد احاطه به علم او ندارند"و تنها بخش کوچکی از علوم را که مصلحت دانسته در اختیار دیگران گذارده است( وَ لاٰ یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاّٰ بِمٰا شٰاءَ ). (1)

و به این ترتیب علم و دانش محدود دیگران،پرتوی از علم بی پایان او است.

این جمله نیز در حقیقت تاکیدی است بر جمله سابق،در جهت محدود بودن علم شفیعان در برابر علم پروردگار، زیرا آنها احاطه به معلومات خداوند ندارند،و تنها به آن مقدار که او اراده کند با خبر می شوند.

از این جمله دو نکته دیگر نیز استفاده می شود:نخست اینکه هیچ کس از خود علمی ندارد و تمام علوم و دانشهای بشری از ناحیه خدا است.

او است که تدریجا پرده از اسرار حیرت انگیز جهان آفرینش بر می دارد و حقایق جدیدی را در اختیار انسانها می گذارد،و معلومات آنان را گسترش می بخشد.

ص :271

دیگر اینکه:خداوند ممکن است بعضی از علوم پنهان و اسرار غیب را در اختیار کسانی که می خواهد قرار دهد،و بنا بر این پاسخی است به آنها که تصور می کنند علم غیب برای بشر غیر ممکن است،و نیز تفسیری است برای آیاتی که نفی علم غیب از بشر می کند،یعنی انسان ذاتا چیزی از اسرار غیب نمی داند مگر به مقداری که خدا بخواهد،و به او تعلیم دهد(توضیح بیشتر و مشروح تر در باره این موضوع به خواست خدا،ذیل آیات مربوط به علم غیب مخصوصا آیه 26 سوره جن خواهد آمد).

تعبیر به" لاٰ یُحِیطُونَ "نیز اشاره لطیفی است به حقیقت علم که آن یک نوع احاطه است.

در نهمین و دهمین توصیف،می فرماید:"کرسی(حکومت)او آسمانها و زمین را در بر گرفته و حفظ و نگاهداری آسمان و زمین برای او گران نیست"( وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ لاٰ یَؤُدُهُ حِفْظُهُمٰا ).

و در یازدهمین و دوازدهمین،توصیف می گوید:"و او است بلند مرتبه و با عظمت"( وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ ).

سیطره انسان است گاهی به صورت کنایه از"حکومت"و"قدرت"و فرمانروایی بر منطقه ای به کار می رود.

در آیه بالا می خوانیم که کرسی خداوند همه آسمانها و زمین را در بر می گیرد، کرسی در اینجا به چند معنی می تواند باشد:

کرده است و به این ترتیب معنی آیه چنین می شود:کرسی خداوند همه آسمانها و زمین را در بر گرفته و آنها را احاطه کرده است.

در حدیثی از امیر مؤمنان علی ع این تفسیر نقل شده آنجا که می فرماید:

"

الکرسی محیط بالسماوات و الارض و ما بینهما و ما تحت الثری " (1).

"کرسی احاطه به زمین و آسمانها و آنچه ما بین آنها و آنچه در زیر اعماق زمین قرار گرفته است دارد".

حتی از پاره ای از روایات استفاده می شود که کرسی به مراتب از آسمانها و زمین وسیع تر است بطوری که مجموعه آنها در برابر کرسی همچون حلقه ای است که در وسط بیابانی قرار داشته باشد از جمله از امام صادق ع نقل شده که فرمود:

"

ما السماوات و الارض عند الکرسی الا کحلقة خاتم فی فلاة و ما الکرسی عند العرش الا کحلقة فی فلاة " (2)(آسمانها و زمین در برابر کرسی همچون حلقه انگشتری است در وسط یک بیابان و کرسی در برابر عرش همچون حلقه ای است در وسط یک بیابان)البته معنی اول و دوم کاملا مفهوم و روشن است ولی معنی سوم چیزی است که هنوز علم و دانش بشر نتوانسته است از آن پرده بر دارد زیرا وجود چنان عالمی که آسمانها و زمین را در بر گرفته باشد و به مراتب وسیع تر از جهان ما باشد هنوز از طرق متداول علمی اثبات نشده است،در عین حال هیچگونه دلیلی بر نفی آن نیز در دست نیست،بلکه همه دانشمندان معترف اند که وسعت آسمان و زمین در نظر ما با پیشرفت وسائل و ابزار مطالعات نجومی روز به روز بیشتر می شود و هیچ کس نمی تواند ادعا کند که وسعت عالم هستی به همین اندازه است که علم امروز موفق به کشف آن شده است بلکه به احتمال قوی عوالم بی شمار دیگری وجود دارد که از قلمرو دید وسائل امروز ما بیرون است.

ص :274

ناگفته نماند که تفسیرهای سه گانه بالا هیچ منافاتی با هم ندارد و جمله" وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ "می تواند هم اشاره به نفوذ حکومت مطلقه و قدرت پروردگار در آسمانها و زمین باشد و هم نفوذ علمی او و هم جهانی وسیع تر از این جهان که آسمان و زمین را در بر گرفته است.و در هر صورت این جمله،جمله های ما قبل آیه را که در باره وسعت علم پروردگار بود تکمیل می کند.

نتیجه این که حکومت و قدرت پروردگار همه آسمانها و زمین را فرا گرفته و کرسی علم و دانش او به همه این عوالم احاطه دارد و چیزی از قلمرو حکومت و نفوذ علمی او بیرون نیست.

در جمله وَ لاٰ یَؤُدُهُ حِفْظُهُمٰا -"یؤده"در اصل از ریشه"اود"بر وزن"قول"به معنی ثقل و سنگینی می باشد-یعنی حفظ آسمانها و زمین برای خداوند هیچگونه سنگینی و مشقتی ندارد.زیرا او همانند مخلوقات و بندگان خود نیست که قدرتشان محدود باشد و گاهی از نگهداری چیزی خسته و ناتوان شوند قدرت او نامحدود است و برای یک قدرت نامحدود اصولا سنگینی و سبکی،مشقت و آسانی مفهومی ندارد این مفاهیم همه در مورد قدرتهای محدود صدق می کند! از آنچه در بالا گفتیم روشن می شود که ضمیر"یؤده"به خداوند بر می گردد جمله های سابق آیه و جمله بعد نیز گواه بر این معنی است زیرا ضمایر آنها نیز همه بازگشت به خداوند می کند بنا بر این احتمال بازگشت ضمیر به کرسی به این معنی که"حفظ آسمانها و زمین برای کرسی سنگین و ثقیل نیست"بسیار ضعیف به نظر می رسد.

جمله" وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ "در حقیقت دلیلی برای جمله های سابق است، یعنی خداوندی که برتر و بالاتر از شبیه و شریک و هر گونه کمبود و عیب و نقصان است،و خداوندی که عظیم و بزرگ است و بی نهایت است هیچ کاری برای او مشکل نیست و هیچ گاه از اداره و تدبیر جهان هستی خسته و ناتوان و غافل و بیخبر

ص :275

نمی گردد و علم او به همه چیز احاطه دارد.

از این تعبیر نیز استفاده می شود که آیة الکرسی یک آیه است.

6-در بعضی از روایات وارد شده که آیة الکرسی پنجاه کلمه است و در هر کلمه ای پنجاه برکت است (1)شمارش کلمات آیه نیز نشان می دهد که تا وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ پنجاه کلمه است.

آری در بعضی از روایات دستور داده شده است که تا" هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ " بخواند،بی آنکه عنوان آیة الکرسی،مطرح باشد.

به هر حال آنچه از قرائن بالا استفاده می شود این است که آیة الکرسی یک آیه بیشتر نیست.

باشم آیه مورد بحث به همین منظور نازل شد.

تحت فشار قرار دهد،تکلیف دیگران روشن است، اگر چنین امری مجاز بود،لازم بود این اجازه،قبل از هر کس به پدر در باره فرزندش داده شود،در حالی که چنین حقی به او داده نشده است.

و از اینجا روشن می شود که این آیه تنها مربوط به اهل کتاب نیست آن چنان که بعضی از مفسران پنداشته اند،و همچنین حکم آیه هرگز منسوخ نشده است آن چنان که بعضی دیگر گفته اند بلکه حکمی است جاودانی و هماهنگ با منطق عقل.

سپس به عنوان یک نتیجه گیری از جمله گذشته می افزاید:"پس کسی که به طاغوت(بت و شیطان و انسانهای طغیانگر)کافر شود و به خدا ایمان آورد،به دستگیره محکمی دست زده است که گسستن برای آن وجود ندارد"( فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطّٰاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللّٰهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقیٰ لاَ انْفِصٰامَ لَهٰا ).

"طاغوت"صیغه مبالغه از ماده"طغیان"به معنی تعدی و تجاوز از حد و مرز است،و به هر چیزی که سبب تجاوز از حد گردد گفته می شود،از این رو شیاطین، بتها،حکام جبار و مستکبر و هر معبودی غیر از پروردگار و هر مسیری که به غیر حق منتهی می شود،همه طاغوت است(باید توجه داشت که این کلمه هم به معنی مفرد و هم به معنی جمع به کار می رود).

در این جمله قرآن می گوید:هر کس به"طاغوت"کافر شود و از آن روی گرداند و به خدا ایمان آورد به دستگیره محکمی دست زده است که هرگز گسسته نمی شود.

در این که منظور از"طاغوت"در آیه چیست؟مفسران سخنان بسیاری گفته اند بعضی آن را به معنی شیطان و بعضی به معنی کاهنان و بعضی به معنی ساحران تفسیر کرده اند،ولی چنین به نظر می رسد که منظور،همه آنها بلکه وسیع تر از آنها بوده باشد.یعنی همان مفهوم عامی که از کلمه طاغوت استفاده می شود که هر موجود طغیان گر و هر آیین و مسیر انحرافی و نادرست را در بر می گیرد.

ص :280

آیه در حقیقت دلیلی است برای جمله های سابق که در دین و مذهب نیازی به اکراه نیست.زیرا دین دعوت به سوی خدا که منبع هر خیر و برکت و هر سعادتی است می کند،در حالی که دیگران دعوت به سوی ویرانگری و انحراف و فساد می نمایند،و به هر حال دست زدن به دامن ایمان به خدا همانند دست زدن به یک دستگیره محکم نجات است که هرگز امکان گسستن ندارد.

و در پایان می فرماید:"و خداوند شنوا و دانا است"( وَ اللّٰهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ).

اشاره به اینکه مساله کفر و ایمان چیزی نیست که با تظاهر انجام گیرد،زیرا خداوند سخنان همه را اعم از آنچه آشکارا می گویند یا در جلسات خصوصی و نهانی،همه را می شنود،و همچنین از مکنون دلها و ضمایر آگاه است،بنا بر این کفر یا ایمان هر کس برای او روشن می باشد.

این جمله در حقیقت تشویقی است برای مؤمنان واقعی،و تهدیدی است برای منافقان که از پوشش ظاهری اسلام سوء استفاده می کنند.

از آنچه گفته شد پاسخ تبلیغات مسموم دشمنان اسلام از جمله کلیسا روشن می شود زیرا جمله ای صریحتر از" لاٰ إِکْرٰاهَ فِی الدِّینِ "که در متن قرآن آمده است در این زمینه نمی توان پیدا کرد.

البته آنها برای تحریف به مجاهدات و جنگهای اسلامی متشبث می شوند در حالی که از بررسی جنگهای اسلامی به خوبی آشکار می شود که قسمتی از این جنگها جنبه دفاعی داشته،و قسمت دیگری که جنبه جهاد ابتدایی داشته است برای کشورگشایی و اجبار افراد به آیین اسلام نبوده بلکه برای واژگون کردن نظامات غلط و ظالمانه و اجازه یافتن مردم برای مطالعه آزاد در باره مذهب و شیوه های زندگی اجتماعی بوده است.

شاهد گویای این سخن این است که در تاریخ اسلام کرارا دیده می شود که مسلمانان هنگامی که شهرها را فتح می کردند،پیروان مذاهب دیگر را همانند مسلمانها آزادی می دادند.

و اگر مالیات مختصری به نام"جزیه"از آنان دریافت می شد به خاطر تامین امنیت و هزینه نیروهای حافظ امنیت بود زیرا که جان و مال و ناموس آنها در پناه اسلام محفوظ بود و حتی مراسم عبادی خویش را آزادانه انجام می دادند.

تمام کسانی که با تاریخ اسلام سرو کار دارند این حقیقت را می دانند و حتی مسیحیانی که در باره اسلام کتاب نوشته اند به این موضوع اعتراف کرده اند.مثلا در کتاب"تمدن اسلام و عرب"می خوانیم:"رفتار مسلمانان با جمعیتهای دیگر به قدری ملایم بود که رؤسای مذهبی آنان اجازه داشتند برای خود مجالس مذهبی تشکیل دهند".

و در پاره ای از تواریخ نقل شده:جمعی از مسیحیان که برای گزارشها و تحقیقاتی خدمت پیامبر ص رسیده بودند مراسم نیایش مذهبی خود را آزادانه در مسجد پیامبر ص در مدینه انجام دادند.

***

ص :282

اصولا اسلام در سه مورد به قدرت نظامی توسل می جسته است:

1-در مورد محو آثار شرک و بت پرستی،زیرا از نظر اسلام بت پرستی دین و آیین نیست بلکه انحراف،بیماری و خرافه است و هرگز نباید اجازه داد جمعی در یک مسیر صد در صد غلط و خرافی پیش روند و به سقوط کشانده شوند،لذا اسلام بت پرستان را از راه تبلیغ به سوی توحید دعوت کرد و آنجا که مقاومت کردند متوسل به زور شد بتخانه ها را در هم کوبید و از هر گونه تظاهری به نام بت و بت پرستی جلوگیری کرد تا این بیماری روحی و فکری به کلی ریشه کن گردد، و آیات قتال با مشرکین مانند آیه 193 سوره بقره و قٰاتِلُوهُمْ حَتّٰی لاٰ تَکُونَ فِتْنَةٌ :"به کارزار با مشرکین ادامه دهید تا آنکه شرک از روی زمین برافتد."نظر به همین موضوع دارد و بنا بر این هیچگونه تباین و تضادی بین آیه مورد بحث و این آیات نیست تا سخن از نسخ پیش آید.

2-در برابر کسانی که نقشه نابودی و حمله به مسلمانان را می کشند دستور "جهاد دفاعی"و توسل به قدرت نظامی داده شده است و شاید بیشتر جنگهای اسلامی در زمان پیامبر ص از همین قبیل باشد به عنوان نمونه جنگ احد-احزاب- حنین-موته-و تبوک را می توان نام برد.

3-برای کسب آزادی در تبلیغ زیرا هر آیینی حق دارد به طور آزاد به صورت منطقی خود را معرفی کند و اگر کسانی مانع از این کار شوند می تواند با توسل به زور این حق را به دست آورد.

***

ص :283

"خداوند که ولی مؤمنان است آنها را از تاریکیها به نور هدایت می کند".

ممکن است گفته شود که هدایت مؤمنان از ظلمتها به نور تحصیل حاصل است ولی با توجه به سلسله مراتب هدایت و ایمان روشن می شود که چنین نیست زیرا مؤمنان در مسیر هدایت و قرب الی اللّٰه،شدیدا محتاج راهنماییهای الهی در هر مرحله هستند،و نیازمند هدایتهای او در هر قدم و در هر کار و برنامه اند،درست شبیه آنچه شبانه روز در نمازها می گوییم: اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِیمَ ،"خدایا پیوسته ما را به راه راست هدایت فرما".

سپس می افزاید:"اما کسانی که کافر شدند،اولیاء آنها طاغوت(بت و شیطان و افراد جبار و منحرف)هستند که آنها را از نور به سوی ظلمتها بیرون می برند"( وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیٰاؤُهُمُ الطّٰاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُمٰاتِ ).

"به همین دلیل آنها اهل آتش اند و برای همیشه در آن خواهند بود"( أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ ).

***

یگانگی است.

مسیر حق مانند خط مستقیمی است که میان دو نقطه کشیده شود که همیشه یکی است و تعدد در آن ممکن نیست.

ولی باطل و کفر مرکز انواع اختلافها و پراکندگیها است حتی اهل باطل در باطل خود هماهنگ نیستند و وحدت هدف ندارند درست مانند خطوط انحرافی است که در میان دو نقطه کشیده می شود که تعداد آن در دو طرف"خط مستقیم" بی شمار و نامحدود است.

این احتمال را نیز بعضی داده اند که صفوف باطل نسبت به اهل حق زیادتر است.

3-ممکن است گفته شود که کفار نوری ندارند که از آن خارج شوند،ولی با توجه به اینکه نور ایمان در فطرت همه وجود دارد این تعبیر کاملا صحیح به نظر می رسد.

4-ناگفته پیدا است که خداوند نه به اجبار مؤمنان را از ظلمات(گناه و جهل و صفات رذیله و دوری از حق)به نور خارج می کند و نه کفار را به اجبار از فطرت توحیدی بیرون می برد بلکه اعمال آنها است که ایجاب چنین سرنوشتی را از سوی پروردگار می کند.

***

ص :286

و در یک جمله اشاره به انگیزه اصلی این محاجه می کند و می گوید:"به خاطر این بود که خداوند به او حکومت داده بود"و بر اثر کمی ظرفیت از باده کبر و غرور،سرمست شده بود( أَنْ آتٰاهُ اللّٰهُ الْمُلْکَ ).

و چه بسیارند کسانی که در حال عادی،انسانهای معتدل،سر به راه،مؤمن و بیدارند اما هنگامی که به مال و مقام و نوایی برسند همه چیز را به دست فراموشی می سپارند،و مهم ترین مقدسات را زیر پا می نهند.

و در ادامه می افزاید:در آن هنگام که از ابراهیم ع پرسید خدای تو کیست که به سوی او دعوت می کنی؟"ابراهیم گفت:همان کسی است که زنده می کند و می میراند"( إِذْ قٰالَ إِبْرٰاهِیمُ رَبِّیَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ ).

در حقیقت بزرگترین شاهکار آفرینش یعنی قانون حیات و مرگ را به عنوان نشانه روشنی از علم و قدرت پروردگار مطرح ساخت.

ولی نمرود جبار راه تزویر و سفسطه را پیش گرفت و برای اغفال مردم و اطرافیان خود"گفت:من نیز زنده می کنم و می میرانم"و قانون حیات و مرگ در دست من است( قٰالَ أَنَا أُحْیِی وَ أُمِیتُ ).

و برای اثبات این مدعای دروغین طبق روایت معروفی دست به حیله ای زد و دستور داد دو نفر زندانی را حاضر کردند و فرمان داد یکی را آزاد کنند و دیگری را به قتل برسانند سپس رو به ابراهیم و حاضران کرد و گفت:"دیدید چگونه حیات و مرگ به دست من است؟".

ولی ابراهیم ع برای خنثی کردن این توطئه،دست به استدلال دیگری زد که دشمن نتواند در برابر ساده لوحان در مورد آن مغالطه کند،"ابراهیم گفت:

خداوند،خورشید را از(افق مشرق)می آورد(اگر تو راست می گویی که حاکم بر جهان هستی می باشی)خورشید را از طرف مغرب بیاور"( قٰالَ إِبْرٰاهِیمُ فَإِنَّ اللّٰهَ یَأْتِی بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهٰا مِنَ الْمَغْرِبِ ).

ص :288

اینجا بود که"آن مرد کافر،مبهوت و وامانده شد"( فَبُهِتَ الَّذِی کَفَرَ ).

آری"خداوند قوم ظالم را هدایت نمی کند"( وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الظّٰالِمِینَ ).

و به این ترتیب آن مرد مست و مغرور سلطنت و مقام،خاموش و مبهوت و ناتوان گشت و نتوانست در برابر منطق زنده ابراهیم ع سخنی بگوید،و این بهترین راه برای خاموش کردن این گونه افراد لجوج است.

با اینکه مسلم است که مساله حیات و مرگ از جهاتی مهم تر از مساله طلوع و غروب آفتاب است و سند گویاتری بر علم و قدرت پروردگار محسوب می شود و به همین دلیل ابراهیم نخست به آن استدلال کرد،و اگر افراد با فکر و روشن ضمیری در آن مجلس بودند طبعا با این دلیل قانع شدند زیرا هر کس می داند مساله آزاد کردن و کشتن یک زندانی،هیچگونه ربطی به مساله حیات و مرگ طبیعی واقعی ندارد،ولی برای آن دسته که درک کافی نداشتند و ممکن بود تحت تاثیر سفسطه آن جبار حیله گر قرار گیرند،دست به استدلال دوم زد و مساله طلوع و غروب خورشید را مطرح ساخت تا حق بر هر دو دسته روشن گردد (1).

و چه خوب کرد ابراهیم ع که اول مساله حیات و مرگ را پیش کشید تا آن جبار مدعی شرکت با پروردگار در تدبیر عالم گردد،سپس مساله طلوع و غروب آفتاب را عنوان کرد که او در آن،به کلی وامانده شد.

ضمنا از جمله" وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الظّٰالِمِینَ "معلوم می شود که گر چه هدایت و ضلالت بدست خدا است اما مقدمات آن از سوی بندگان فراهم می گردد، ظلم و ستم و گناه همچون ابرهای تیره و تاری،بر آیینه قلب سایه می افکند و اجازه درک حقایق به او نمی دهد.

***

ص :289

بیفتند و علاوه بر پرستش،آنها را در امور جهان مؤثر و سهیم بدانند این فرصت برای یک"جبار اغفال گر"پیش می آید که از ساده لوحی مردم استفاده کند و آنها را به سوی خود دعوت نماید و خود را همچون بتی جلوه دهد که هم او را بپرستند و هم به خالقیت او گردن نهند.

5-تاریخچه بت پرستی:برای بت پرستی به زحمت می توان تاریخچه ای نشان داد و آغاز آن را تعیین نمود بلکه از قدیمترین ایامی که امروز از آن آگاهی داریم این موضوع در میان افراد بشر که دارای افکاری منحط و در سطح پایین بوده اند وجود داشته است.

در حقیقت بت پرستی یک نوع تحریف در عقیده خدا پرستی است همان عقیده ای که جزء فطرت و سرشت انسان است و از آنجا که این سرشت همیشه در انسان بوده تحریف آن در میان افراد منحط نیز همیشه وجود داشته است.و لذا می توان گفت تاریخ بت پرستی با تاریخ پیدایش انسان تقریبا همراه بوده است.

توضیح اینکه:انسان به مقتضای سرشت و خلقت خویش متوجه نیروی ما فوق طبیعت بوده است این سرشت با استدلالهای روشنی از نظام هستی که نشان دهنده وجود یک مبدأ عالم و قادر بوده است تایید می شده و انسان از این دو طریق (سرشت و عقل)همیشه کم و بیش با آن مبدأ هستی آشنایی داشته است ولی همانطور که اگر احساس گرسنگی که در وجود کودک است به موقع،رهبری نشود و غذای سالم در اختیار او قرار نگیرد کودک دست خود را به چیزهایی مانند خاک دراز می کند و کم کم به آن خو می گیرد و سلامت خود را از دست می دهد،انسان نیز اگر در مسیر فطرت و عقل از نظر خداجویی رهبری نشود رو به خدایان ساختگی و انواع بتها کرده و در برابر آنها سر تعظیم فرود می آورد و صفات خدایی را برای آنها قائل می شود.

از یک سو احتیاج به تذکر ندارد که افراد کوته بین و سفیه سعی دارند همه

ص :291

چیز را در قالب حسی ببینند و اساسا فکر آنها از منطقه محسوسات گام بیرون نگذاشته،به همین دلیل پرستش خدای نادیده برای آنها مشکل و سنگین است و میل دارند خدای خود را در یک قالب حسی بریزند،این جهل و بی خبری هنگامی که با"سرشت خدا پرستی"آمیخته شد به شکل بت پرستی و خدای حسی خودنمایی می کند.

از سوی دیگر گفته می شود اقوام پیشین روی احترام خاصی که برای پیامبران و بزرگان مذهب قائل بودند بعد از وفات آنها مجسمه های یاد بود آنها را می ساختند و روح قهرمان سازی که در افراد ضعیف و کم فکر است آنها را وادار می کرد که برای آن بزرگان و سپس برای مجسمه های آنها مقامات و نفوذ فوق العاده ای قائل شوند و آنها را به سرحد الوهیت برسانند و این خود سرچشمه،دیگری برای بت پرستی بود.

یکی دیگر از سرچشمه های بت پرستی این بود که یک سلسله از موجودات که منشا برکات و فوائدی در زندگی انسان بودند مانند ماه و خورشید و آتش و آب توجه او را به خود جلب می کردند آنها به عنوان قدردانی در برابر این منابع سر تعظیم فرود می آورند بدون اینکه افق فکر خود را وسیع تر سازند و سبب نخستین و آفریدگار جهان را در ما ورای آنها ببینند این احترامات عظیم با گذشت زمان شکل بت پرستی به خود گرفت.

البته ریشه همه اشکال بت پرستی یک چیز است و آن انحطاط فکری و جهل و نادانی بشر و عدم رهبری صحیح او در مسائل خداجویی و خداشناسی است که با تعلیم و تربیت و راهنمایی انبیاء به خوبی قابل پیشگیری می باشد.

***

ص :292

می خوانیم خداوند با او سخن گفته است و روایات نیز این حقیقت را تایید می کند چنان که بعدا اشاره خواهیم کرد.

در این هنگام خداوند جان او را گرفت و یکصد سال بعد او را زنده کرد و از او سؤال نمود چقدر در این بیابان بوده ای؟او که خیال می کرد مقدار کمی بیشتر در آنجا درنگ نکرده فورا در جواب عرض کرد:یک روز یا کمتر! به او خطاب شد که یکصد سال در اینجا بوده ای اکنون به غذا و آشامیدنی خود نظری بیفکن و ببین چگونه در طول این مدت به فرمان خداوند هیچگونه تغییری در آن پیدا نشده است ولی برای اینکه بدانی یکصد سال از مرگ تو گذشته است نگاهی به مرکب سواری خود کن و ببین از هم متلاشی و پراکنده شده و مشمول قوانین عادی طبیعت گشته و مرگ آن را از هم متفرق ساخته است سپس نگاه کن و ببین چگونه اجزای پراکنده آن را جمع آوری کرده و زنده می کنیم او هنگامی که این منظره را دید گفت می دانم که خداوند بر هر چیزی توانا است یعنی هم اکنون آرامش خاطر یافتم و مساله رستاخیز مردگان در نظر من شکل حسی به خود گرفت.

در باره اینکه او کدامیک از پیامبران بوده احتمالات گوناگونی داده شده است بعضی او را"ارمیا"و بعضی"خضر"دانسته اند ولی مشهور و معروف این است که "عزیر"بوده است و در حدیثی از امام صادق ع نیز این موضوع تایید شده است (1).

همچنین در باره اینکه این آبادی کجا بوده است بعضی آن را بیت المقدس دانسته اند که بر اثر حملات"بخت نصر"ویران و در هم کوبیده شد اما این احتمال بعید به نظر می رسد...

اکنون به تفسیر آیه بر می گردیم.

ص :295

نخست می فرماید:"یا همانند کسی که از کنار یک آبادی عبور می کرد در حالی که دیوارهای آن به روی سقفها فرو ریخته بود،(و اجساد و استخوانهای اهل آن در هر سو پراکنده بود،او از روی تعجب با خود)گفت:چگونه خدا اینها را بعد از مرگ زنده می کند"( أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلیٰ قَرْیَةٍ وَ هِیَ خٰاوِیَةٌ عَلیٰ عُرُوشِهٰا قٰالَ أَنّٰی یُحْیِی هٰذِهِ اللّٰهُ بَعْدَ مَوْتِهٰا ).

"عروش"جمع"عرش"در اینجا به معنی سقف است،و"خاویة"در اصل به معنی خالی است و در اینجا کنایه از ویران شدن است زیرا خانه های آباد معمولا مسکونی است و خانه هایی که خالی می شود یا به خاطر ویرانی است و یا بر اثر خالی بودن تدریجا ویران خواهد شد بنا بر این جمله" وَ هِیَ خٰاوِیَةٌ عَلیٰ عُرُوشِهٰا " چنین معنی می دهد که خانه های آنان ویران شده بود،به این صورت که نخست سقف آنها فرود آمده و سپس دیوارها به روی آنها افتاده بود،این نوع ویرانی،ویرانی کامل و تمام عیار است،زیرا به هنگام ویرانی معمولا نخست سقف آن ویران می گردد و بعد دیوارها مدتی سر پا می ایستد،سپس روی ویرانه های سقف فرو می غلتد.

بعضی تصریح کرده اند که مفهوم"عرش"با"سقف"متفاوت است،سقف تنها به قسمت بالای عمارت گفته می شود ولی عرش عبارت از سقفی است که همراه با پایه ها باشد.

از قرائن چنین استفاده می شود که در این ماجرا کسی همراه آن پیامبر نبود،و هنگامی که چشمش به استخوانهای متلاشی شده اهل قریه افتاد،به آنها اشاره کرد و این سؤال را از خویشتن نمود که چگونه خداوند اینها را بعد از مرگشان زنده می کند؟ در ادامه آیه می فرماید:"خداوند او را یکصد سال میراند،سپس او را زنده کرد و به او گفت:چقدر درنگ کردی؟گفت:یک روز یا قسمتی از یک روز فرمود:

ص :296

(نه)بلکه یکصد سال درنگ کردی"( فَأَمٰاتَهُ اللّٰهُ مِائَةَ عٰامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قٰالَ کَمْ لَبِثْتَ قٰالَ لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قٰالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عٰامٍ ).

اکثر مفسران از این جمله چنین فهمیده اند که خداوند جان آن پیامبر ص را گرفت و بعد از یکصد سال،از نو زنده کرد،و جمله"اماته"که از ماده موت به معنی مرگ است،همین مفهوم را می بخشد.

ولی بعضی از مفسران به اصطلاح روشنفکر مانند نویسنده"المنار"و همچنین مراغی،اصرار دارند که آن را اشاره به یک نوع خواب و فقدان حس و حرکت بدانند،که دانشمندان امروز آن را"سبات"می نامند و آن این است که موجودی زنده برای مدتی طولانی در یک نوع خواب عمیق فرو رود،اما شعله های حیات در او خاموش نشود. سپس اضافه می کند:"آنچه تا کنون در مورد این خوابهای طولانی اتفاق افتاده بیش از چند سال نبوده،بنا بر این رسیدن به یکصد سال غیر عادی است،ولی مسلم است هنگامی که این موضوع تا چند سال امکان داشته باشد تا یکصد سال نیز ممکن خواهد بود و آنچه در قبول امور خارق عادت لازم است این است که کار ممکن باشد نه محال عقلی" (1).

ولی ظاهرا هیچگونه دلیلی در آیه بر این گفتار نیست،بلکه ظاهر آیه این است که پیامبر مزبور از دنیا رفت و پس از یکصد سال زندگی را از سر گرفت البته چنین مرگ و حیاتی یک موضوع کاملا خارق العاده است ولی در هر حال محال نیست و از طرفی حوادث خارق العاده در قرآن نیز منحصر به این مورد نیست که بخواهیم آن را توجیه و یا تاویل کنیم.

آری اگر منظور از ذکر خوابهای طولانی چند ساله یا مثلا آنچه در باره بسیاری از حیوانات به عنوان"زمستان خوابی"دیده می شود که سراسر زمستان را

ص :297

می خوابند و به هنگام گرم شدن هوا بیدار می شوند و یا مثلا مساله انجماد طبیعی بعضی از حیوانات و یا انجماد مصنوعی بعضی از جانداران دیگر بدست بشر برای یک مدت طولانی بدون اینکه بمیرند،این باشد که مساله مرگ و زندگی پس از یکصد سال امر ممکنی شمرده شود سخن خوبی به نظر می رسد و معنی این سخن چنین خواهد بود که:"خدایی که می تواند جانداران را صدها سال در یک خواب طولانی یا حالت انجماد فرو برد و سپس بیدار کند و به حال اول باز گرداند قادر است که مردگان را پس از مرگ زنده کند".

اصولا با قبول اصل معاد و زنده شدن مردگان در رستاخیز و همچنین با قبول خوارق عادات و معجزات پیامبران،این اصرار دلیلی ندارد که همه آیات قرآن را به یک سلسله مسائل عادی و طبیعی تفسیر کنیم و مرتکب همه گونه خلاف ظاهر در آیات بشویم زیرا این کار نه صحیح است و نه لزومی دارد! و به گفته بعضی از مفسران گویا ما فراموش کرده ایم که در آغاز موجود بی جانی بودیم سپس خداوند ما را زنده کرد، چه مانعی دارد نظیر آن مرگ و حیات تکرار گردد.

جمله" لَبِثْتُ یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ "،نشان می دهد که آن پیامبر،موقع مرگ و زنده شدنش در دو ساعت مختلف از روز بوده،مثلا مرگ او پیش از ظهر بوده و زنده شدنش بعد از ظهر و لذا به شک افتاد که آیا یک شبانه روز بر او گذشته یا تنها چند ساعتی از یک روز به همین دلیل با تردید گفت یک روز یا قسمتی از یک روز،ولی بزودی به او خطاب شد که نه بلکه یکصد سال در اینجا مانده ای.

سپس برای اینکه آن پیامبر،اطمینان بیشتری به این مساله پیدا کند،به او دستور داده شد که به غذا و نوشیدنی که همراه داشته و همچنین مرکب سواری اش نگاهی بیفکند که اولی کاملا سالم مانده بود و دومی به کلی متلاشی شده بود،تا هم گذشت زمان را مشاهده کند،و هم قدرت خدا را بر نگهداری هر چه اراده داشته باشد،می فرماید:به او گفته شد"پس حالا نگاه کن به غذا و نوشیدنیت(که همراه

ص :298

داشتی ببین که با گذشت سالها)هیچگونه تغییری نیافته"( فَانْظُرْ إِلیٰ طَعٰامِکَ وَ شَرٰابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ ). (1)

" لَمْ یَتَسَنَّهْ "از ماده"سنه"به معنی سال است،یعنی سال بر آن نگذشته است ولی در اینجا کنایه از عدم تغییر و فاسد نشدن است،یعنی به آنها نگاه کن که با گذشت آن همه سال،گویی سال و زمانی بر آن نگذشته و تغییری در آن حاصل نشده اشاره به اینکه خدایی که می تواند غذا و نوشیدنی تو را که قاعدتا باید زود فاسد گردد،به حال او نگه دارد،زنده کردن مردگان برای او مشکل نیست.زیرا ادامه حیات چنین غذای فاسدشدنی که عمر آن معمولا بسیار کوتاه است،در این مدت طولانی ساده تر از زنده کردن مردگان نیست (2).

در اینکه این غذا و نوشیدنی چه بوده در آیه منعکس نیست،بعضی غذای او را انجیر و نوشیدنی او را یک نوع آب میوه ذکر کرده اند و می دانیم که هر دو بسیار زود فاسد می شوند،و بقای آنها در مدت طولانی موضوع مهمی است،بعضی هم آن را انگور و شیر ذکر کرده اند.

سپس می افزاید:"ولی نگاه به الاغ خود کن(که چگونه از هم متلاشی شده برای اینکه اطمینان به زندگی پس از مرگ پیدا کنی)و تو را نشانه ای برای مردم قرار دهیم"آن را زنده می سازیم( وَ انْظُرْ إِلیٰ حِمٰارِکَ وَ لِنَجْعَلَکَ آیَةً لِلنّٰاسِ ).

البته قرآن بیش از این چیزی در باره مرکب آن پیامبر نگفته،اما از جمله های بعد استفاده می شود که مرکب او با گذشت زمان به کلی متلاشی شده بود و تنها استخوانهای پوسیده ای از آن باقی مانده بود،زیرا در غیر این صورت هیچگونه

ص :299

نشانه ای برای گذشت یکصد سال وجود نداشت و این خود عجیب است که حیوانی که امکان عمر نسبتا طولانی دارد این چنین از هم متلاشی شود،اما میوه و آب میوه یا شیر که به سرعت باید فاسد شود کمترین تغییری در طعم و بوی آن حاصل نگردد و این نهایت قدرت نمایی خدا در امر حیات و مرگ است.

به هر حال در تکمیل همین مساله می افزاید:"به استخوانها نگاه کن(که از مرکب سواریت باقی مانده)و ببین چگونه آنها را بر می داریم و به هم پیوند می دهیم و گوشت بر آن می پوشانیم"( وَ انْظُرْ إِلَی الْعِظٰامِ کَیْفَ نُنْشِزُهٰا ثُمَّ نَکْسُوهٰا لَحْماً ).

"ننشزها"از ماده"نشوز"به معنی مرتفع و بلند شدن است،و در اینجا به معنی برداشتن از روی زمین و پیوستن آنها به یکدیگر است،یعنی نگاه کن که چگونه آنها را به هم پیوند می دهیم و گوشت به آنها می پوشانیم و زنده می کنیم.

و اینکه بعضی از مفسران احتمال داده اند،منظور استخوانهای خود آن پیامبر است بسیار عجیب و بعید به نظر می رسد،زیرا این گفتگوها بعد از زنده شدن او می باشد،همچنین احتمال اراده استخوانهای پوسیده اهل آن آبادی (1)زیرا قبل از این جمله،سخن از حمار و مرکب سواری بوده نه مردم قریه.

و در پایان آیه می فرماید:"هنگامی که با مشاهده این نشانه های واضح(همه چیز)برای او روشن شد گفت:می دانم که خدا بر هر کاری قادر است"( فَلَمّٰا تَبَیَّنَ لَهُ قٰالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ).

یعنی علم و آگاهی من کامل شد و به مرحله شهود رسید،و قابل توجه اینکه نگفت الان دانستم(مانند گفتار زلیخا در مورد یوسف اَلْآنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ :"الان حق آشکار گشت" (2)بلکه گفت:می دانم،یعنی اعتراف به علم و آگاهی خود می کنم.

***

ص :300

شدن مردگان پس از مرگ است او فکر می کرد که اگر نظیر این حادثه برای جسد انسانی رخ دهد و بدن او جزء بدن جانداران دیگر شود مساله رستاخیز که باید با همین بدن جسمانی صورت گیرد چگونه خواهد شد؟! ابراهیم ع گفت پروردگارا!به من نشان بده چگونه مردگان را زنده می کنی؟ خداوند فرمود مگر ایمان به این مطلب نداری؟ او پاسخ داد:ایمان دارم لکن می خواهم آرامش قلبی پیدا کنم.

خداوند به او دستور داد که چهار پرنده را بگیرد و آنها را ذبح نماید و گوشتهای آنها را در هم بیامیزد،سپس آنها را چند قسمت کند و هر قسمتی را بر سر کوهی بگذارد بعد آنها را بخواند تا صحنه رستاخیز را مشاهده کند او چنین کرد و با نهایت تعجب دید اجزای مرغان از نقاط مختلف جمع شده نزد او آمدند و حیات و زندگی را از سر گرفتند! در برابر این نقل معروف،یکی از مفسران بنام"ابو مسلم"نظر دیگری ابراز داشته که مفسر مشهور فخر رازی آن را در کتاب خود آورده است و از آنجا که نظریه ابو مسلم با اینکه بر خلاف نظریه سایر مفسران است مورد تایید یکی از مفسران معاصر(نویسنده تفسیر المنار)قرار گرفته به نقل آن می پردازیم.

نامبرده می گوید:آیه هیچگونه دلالتی بر این موضوع ندارد که ابراهیم ع مرغانی را کشت و سپس به فرمان خدا زنده شدند،بلکه آیه بیان یک مثال برای روشن شدن مساله رستاخیز است،یعنی:"ای ابراهیم!چهار پرنده را بگیر و با خود مانوس ساز،بطوری که هر وقت آنها را بخوانی به سوی تو آیند،اگر چه هر کدام را بر سر کوهی بگذاری،این کار چه اندازه برای تو آسان است مساله زنده کردن مردگان و جمع کردن اجزاء پراکنده آنها از نقاط مختلف جهان برای خداوند به همین سادگی است"! بنا بر این منظور از فرمانی که خداوند به ابراهیم در باره پرندگان چهارگانه داد

ص :302

این نبوده است که راستی دست به چنین کاری بزند،بلکه صرفا به منظور بیان یک مثال و تشبیه است،درست مثل این که کسی می خواهد به دیگری بگوید من فلان کار را با سهولت و سرعت انجام می دهم می گوید:تو یک جرعه آب بنوش من این کار را می کنم،یعنی به همین سادگی است نه اینکه واقعا او موظف است جرعه آبی بنوشد! پیروان نظریه دوم به کلمه" فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ "استدلال کرده اند و گفته اند:این جمله هنگامی که با کلمه"الی"متعدی شود به معنی"تمایل دادن و مانوس ساختن"است،بنا بر این مفهوم جمله این می شود که"مرغان مزبور را با خود مانوس کن"بعلاوه ضمیرهای"صرهن"و"منهن"و"ادعهن"همه به مرغان باز می گردد، این در صورتی صحیح است که ما تفسیر دوم را بپذیریم،زیرا طبق تفسیر اول بعضی از این ضمیرها به خود مرغان بر می گردد و بعضی به اجزای آنها و این مناسب به نظر نمی رسد.

البته"پاسخ"این استدلالات را ضمن تفسیر آیه خواهیم گفت،اما آنچه اشاره به آن در اینجا لازم است این است که آیه به روشنی این حقیقت را می فهماند که ابراهیم ع تقاضای مشاهده حسی صحنه رستاخیز را کرده بود تا مایه آرامش قلب او گردد،بدیهی است ذکر یک مثال و تشبیه نه صحنه ای را مجسم می سازد و نه مایه آرامش خاطر است،در حقیقت ابراهیم از طریق عقل و منطق به رستاخیز ایمان داشت ولی می خواست از طریق احساس و شهود نیز آن را دریابد.

اکنون به تفسیر آیه باز می گردیم،تا این حقیقت روشن تر شود نخست می فرماید:"به خاطر بیاور،هنگامی را که ابراهیم ع گفت:خدایا به من نشان ده چگونه مردگان را زنده می کنی؟"( وَ إِذْ قٰالَ إِبْرٰاهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتیٰ ).

از جمله" أَرِنِی کَیْفَ... "(به من نشان ده چگونه...)به خوبی استفاده می شود

ص :303

که او می خواست با رؤیت و شهود،ایمان خود را قوی تر کند آن هم در باره چگونگی رستاخیز نه در باره اصل آن و لذا در آیات گذشته خواندیم که او با صراحت به نمرود گفت:"پروردگار من کسی است که زنده می کند و می میراند".

به همین دلیل در ادامه این سخن،هنگامی که خداوند"فرمود:آیا ایمان نیاورده ای؟"( قٰالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ ).

او در جواب عرض کرد:"آری ایمان آوردم ولی می خواهم قلبم آرامش یابد" ( قٰالَ بَلیٰ وَ لٰکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی ).

گویی خدا می خواست این تقاضای ابراهیم در نظر مردم به عنوان تزلزل ایمان محسوب نشود،لذا از او سؤال شد مگر ایمان نیاورده ای؟ تا او در این زمینه توضیح دهد و سوء تفاهمی برای کسی به وجود نیاید.

ضمنا از این جمله استفاده می شود که استدلال و برهان علمی و منطقی ممکن است یقین بیاورد،اما آرامش خاطر نیاورد،زیرا استدلال عقل انسان را راضی می کند،و چه بسا در اعماق دل و عواطف او نفوذ نکند(درست مثل اینکه استدلال به انسان می گوید:کاری از مرده ساخته نیست ولی با این حال بعضی از افراد.از مرده می ترسند مخصوصا هنگام شب و تنهایی نمی توانند در کنار مرده بمانند،زیرا استدلال فوق در اعماق وجودشان نفوذ نکرده اما کسانی که دائما با مردگان سر و کار دارند و به غسل و کفن و دفن مشغول اند هرگز چنین ترسی را ندارند).

به هر حال آنچه عقل و دل را سیراب می کند،شهود عینی است،و این موضوع مهمی است که در جای خود باید شرح بیشتری پیرامون آن داده شود! تعبیر به اطمینان و آرامش نشان می دهد که افکار انسانی قبل از وصول به مرحله شهود دائما در حرکت و جولان و فراز و نشیب است،اما به مرحله شهود که رسید آرام می گیرد و تثبیت می شود.

ص :304

در اینجا به ابراهیم دستور داده می شود که برای رسیدن به مطلوبش دست به اقدام عجیبی بزند،آن گونه که قرآن در ادامه این آیه،بیان کرده،خداوند فرمود:

"حال که چنین است چهار نوع از مرغان را انتخاب کن و آنها را(پس از ذبح کردن) قطعه قطعه کن(و در هم بیامیز)سپس بر هر کوهی قسمتی از آن را قرار بده،بعد آنها را بخوان به سرعت به سوی تو می آیند"( قٰالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلیٰ کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیاً ).

این را ببین"و بدان خداوند توانا و حکیم است"( وَ اعْلَمْ أَنَّ اللّٰهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ).

هم تمام ذرات بدن مردگان را به خوبی می شناسد،و هم توانایی بر جمع آنها دارد.

جمله"صرهن"در اصل از ریشه صور(بر وزن غور)گرفته شده که به معنی "قطع کردن"و"متمایل نمودن"و"بانگ زدن"است،که از میان این سه معنی در اینجا همان معنی نخست منظور است یعنی چهار مرغ انتخاب کن و آنها را ذبح نموده و قطعه قطعه کرده در هم بیامیز.

زیرا هدف این بوده که نمونه رستاخیز و زنده شدن مردگان را به هنگامی که اجزای بدن آنها متلاشی می شود،و هر ذره ای به گوشه ای می افتد و با دیگر ذرات از بدنهای دیگر می آمیزد،با چشم خود مشاهده کند.

آنها که جمله" فَصُرْهُنَّ إِلَیْکَ "را به معنی مانوس کردن و متمایل کردن مرغان گرفته اند،گویا از مفهوم کلمه"جزءا"و همچنین هدف اصلی این کار،غفلت کرده اند.

ابراهیم ع این کار را کرد،و آنها را صدا زد،در این هنگام اجزای پراکنده هر یک از مرغان،جدا و جمع شده و به هم آمیختند و زندگی را از سر گرفتند و این موضوع،به ابراهیم ع نشان داد،که همین صحنه در مقیاس بسیار وسیع تر،در رستاخیز انجام خواهد شد.

ص :305

بعضی از کلمه"سعیا"خواسته اند استفاده کنند که مرغان پس از زنده شدن پرواز نکردند بلکه با پای خود به سوی ابراهیم دویدند،زیرا سعی معمولا در لغت عرب به معنی"راه رفتن سریع"است، از"خلیل بن احمد"،ادیب معروف عرب نیز نقل شده است،که ابراهیم ع در حال راه رفتن بود که مرغان به سوی او آمدند (یعنی"سعیا"حال از برای ابراهیم ع است نه مرغان). (1)

ولی قرائن نشان می دهد که"سعیا"در اینجا کنایه از پرواز سریع است.

یک به بدن اصلی خود بوده است تامین نمی شد و طبق بعضی از روایات معروف این چهار مرغ"طاووس"،"خروس"،"کبوتر"و"کلاغ"بوده اند که از جهات گوناگون با هم اختلاف فراوان دارند و بعضی آنها را مظهر روحیات و صفات مختلف انسانها می دانند،طاووس مظهر خودنمایی،زیبایی و تکبر،خروس مظهر تمایلات شدید جنسی،و کبوتر مظهر لهو و لعب و بازیگری،و کلاغ مظهر آرزوهای دور و دراز!

در لب دریا و خوردن حیوانات دریا و خشکی از آن)استفاده می شود که بیشتر توجه ابراهیم ع در این تقاضا به این بوده که چگونه بدن حیوانی که جزء بدن حیوانات دیگر شده،می تواند به صورت اصلی باز گردد؟و این همان است که ما در علم عقاید از آن به عنوان"شبهه آکل و ماکول"نام می بریم.

توضیح اینکه:در رستاخیز،خدا انسان را با همین بدن مادی باز می گرداند،و به اصطلاح هم جسم انسان و هم روح انسان بر می گردد.

اکنون این"سؤال"پیش می آید که اگر بدن انسانی خاک شد و به وسیله ریشه درختان جزء گیاه و میوه ای گردید و انسان دیگری آن را خورده و جزء بدن او شد،یا فی المثل اگر در سالهای قحطی،انسانی از گوشت بدن انسان دیگری تغذیه کند،به هنگام رستاخیز.اجزای خورده شده جزء کدام یک از دو بدن خواهد گردید؟اگر جزء بدن اول گردد،بدن دوم ناقص می شود و اگر به عکس جزء بدن دوم باقی بماند اولی ناقص و یا نابود خواهد شد.

1-می دانیم که اجزاء بدن انسان بارها از زمان کودکی تا هنگام مرگ عوض می شود،حتی سلولهای مغزی با اینکه از نظر تعداد کم و زیاد نمی شوند باز از نظر اجزاء عوض می گردند،زیرا از یک طرف"تغذیه"می کنند و از سوی دیگر"تحلیل" می روند و این خود باعث تبدیل کامل آنها با گذشت زمان است،خلاصه اینکه در مدتی کمتر از ده سال تقریبا هیچ یک از ذرات پیشین بدن انسان باقی نمی ماند.

ولی باید توجه داشت که ذرات قبلی به هنگامی که در آستانه مرگ قرار می گیرند همه خواص و آثار خود را به سلولهای نو و تازه می سپارند،به همین دلیل خصوصیات جسمی انسان از رنگ و شکل و قیافه گرفته،تا بقیه کیفیات جسمانی، با گذشت زمان ثابت هستند و این نیست مگر به خاطر انتقال صفات به سلولهای تازه(دقت کنید).

بنا بر این آخرین اجزای بدن هر انسانی که پس از مرگ تبدیل به خاک می شود دارای مجموعه صفاتی است که در طول عمر کسب کرده و تاریخ گویایی است از سرگذشت جسم انسان در تمام عمر! 2-درست است که اساس شخصیت انسان را روح انسان تشکیل می دهد، ولی باید توجه داشت که"روح"همراه"جسم"پرورش و تکامل می یابد،و هر دو در یکدیگر تاثیر متقابل دارند و لذا همانطور که دو جسم از تمام جهت با هم شبیه نیستند دو روح نیز از تمام جهات با هم شباهت نخواهند داشت.

به همین دلیل هیچ روحی بدون جسمی که با آن پرورش و تکامل پیدا کرده نمی تواند فعالیت کامل و وسیع داشته باشد.و لذا در رستاخیز باید همان جسم سابق باز گردد،تا روح با پیوستن به آن فعالیت خود را در یک مرحله عالی تر از سر گیرد و از نتائج اعمالی که انجام داده بهره مند شود.

3-هر یک از ذرات بدن انسان تمام مشخصات جسمی او را در بر دارد یعنی اگر راستی هر یک از سلولهای بدن را بتوانیم پرورش دهیم تا به صورت یک انسان

ص :309

کامل در آید آن انسان تمام صفات شخصی را که این جزء از او گرفته شده دارا خواهد بود(دقت کنید).

مگر روز نخست یک سلول بیشتر بود؟همان یک"سلول نطفه"تمام صفات او را در بر داشت و تدریجا از راه تقسیم به دو سلول تبدیل شد،و دو سلول به چهار سلول و به همین ترتیب تمام سلولهای بدن انسان به وجود آمدند.بنا بر این هر یک از سلولهای بدن انسان شعبه ای از سلول نخستین می باشد که اگر همانند او پرورش بیابد انسانی شبیه به او از هر نظر خواهد ساخت که عین صفات او را دارا باشد.

***اکنون با در نظر گرفتن مقدمات سه گانه فوق به پاسخ اصل ایراد می پردازیم:

آیات قرآن صریحا می گوید:آخرین ذراتی که در بدن انسان در هنگام مرگ وجود دارد روز قیامت به همان بدن باز می گردد (1)بنا بر این اگر انسان دیگری،از او تغذیه کرده،این اجزاء از بدن او خارج شده و به بدن صاحب اصلی بر می گردد،تنها چیزی که در اینجا خواهد بود این است که لا بد بدن دوم ناقص می شود،ولی باید گفت در حقیقت ناقص نمی شود بلکه کوچک می شود،زیرا اجزای بدن او در تمام بدن دوم پراکنده شده بود که به هنگامی که از او گرفته شد به همان نسبت مجموع بدن دوم لاغر و کوچک تر می شود،مثلا یک انسان شصت کیلویی چهل کیلو از وزن بدن خود را که مال دیگری بوده از دست خواهد داد و تنها بدن کوچکی به اندازه کودکی از او باقی می ماند.

ولی آیا این موضوع می تواند مشکلی ایجاد کند؟مسلما نه،زیرا این بدن کوچک تمام صفات شخص دوم را بدون کم و کاست در بر دارد و به هنگام رستاخیز همچون فرزندی که کوچک است و سپس بزرگ می شود پرورش می یابد،و به

ص :310

صورت انسان کاملی محشور می گردد،این نوع تکامل و پرورش به هنگام رستاخیز هیچ اشکال عقلی و نقلی ندارد.

آیا این پرورش هنگام رستاخیز فوری است یا تدریجی؟بر ما روشن نیست، اما اینقدر می دانیم هر کدام باشد هیچ اشکالی تولید نمی کند و در هر دو صورت مسئله حل شده است.

تنها در اینجا یک سؤال باقی می ماند و آن این که اگر تمام بدن انسانی از اجزاء دیگری تشکیل شده باشد در آن صورت تکلیف چیست؟ اما پاسخ این سؤال نیز روشن است که چنین چیزی اصولا محال می باشد، زیرا مسئله"آکل و ماکول"فرع بر این است که بدنی اول موجود باشد و از بدن دیگر تغذیه کند و پرورش یابد،و با توجه به این موضوع ممکن است تمام ذرات بدن اول از بدن دوم تشکیل گردد،باید بدنی قبلا فرض کنیم تا از بدن دیگری بخورد بنا بر این بدن دیگر حتما جزء او خواهد شد نه کل او(دقت کنید).

با توجه به آنچه گفتیم روشن می شود که مساله معاد جسمانی با همین بدن هیچگونه اشکالی تولید نمی کند و نیازی به توجیه آیاتی که صریحا این مطلب را ثابت کرده است نداریم.

***

ص :311

می خیزد( فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ ).

تازه پاداش آنها منحصر به این نیست،بلکه:"خداوند آن را برای هر کس بخواهد(و شایستگی در آنها و انفاق آنها را از نظر نیت و اخلاص و کیفیت و کمیت ببیند)دو یا چند برابر می کند"( وَ اللّٰهُ یُضٰاعِفُ لِمَنْ یَشٰاءُ ).

و این همه پاداش از سوی خدا عجیب نیست"چرا که او(از نظر رحمت و قدرت)وسیع و از همه چیز آگاه است"( وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ ).

بعضی از مفسران گفته اند:منظور از انفاق در آیه فوق تنها انفاق در راه جهاد است زیرا این آیه در واقع تاکیدی است بر آنچه در آیات گذشته قبل از داستان عزیر و ابراهیم و طالوت آمده بود،ولی حق این است که مفهوم آیه گسترده است و حتی پیوند آن با آیات گذشته نیز نمی تواند دلیل بر تخصیص این آیه و آیات آینده شود، زیرا فی سبیل اللّٰه مفهوم وسیعی دارد که هر مصرف نیکی را شامل می شود،به علاوه آیات آینده نشان می دهد که بحث انفاق در اینجا مستقلا دنبال می شود و در روایات اسلامی نیز به تعمیم معنی آیه نیز اشاره شده است (1).

نکته قابل توجه اینکه در این آیه کسانی که در راه خدا انفاق می کنند به دانه پر برکتی که در زمین مستعدی افشانده شود تشبیه شده اند در حالی که قاعدتا باید عمل آنها تشبیه به این دانه شود،نه خود اینها،و لذا بسیاری از مفسران گفته اند که در آیه محذوفی وجود دارد مانند کلمه"صدقات"قبل از"الذین"،یا کلمه"باذر" قبل از"حبة"و مانند آن.

ولی هیچگونه دلیلی بر حذف و تقدیر در آیه نیست و تشبیه افراد انفاق کننده به دانه های پر برکت تشبیه جالب و عمیقی است گویا قرآن می خواهد بگوید:عمل

ص :313

هر انسانی پرتوی از وجود او است،و هر قدر عمل گسترش یابد،وجود انسان در حقیقت توسعه یافته است.

به تعبیر دیگر،قرآن عمل انسان را از وجود او جدا نمی داند و هر دو را اشکال مختلفی از یک حقیقت می شمرد،بنا بر این هیچگونه حذف و تقدیری در آیه نیست و اشاره به این است که انسانهای نیکوکار در پرتو نیکی هایشان نمو و رشد معنوی پیدا می کنند و این افراد همچون بذرهای پر ثمری هستند که به هر طرف ریشه و شاخه می گستراند و همه جا را زیر بال و پر خود می گیرد.

کوتاه سخن اینکه:در مورد هر تشبیهی علاوه بر ادات تشبیه سه چیز لازم است،"مشبه"و"مشبه به"و"وجه تشبیه"،و در اینجا"مشبه"انسان انفاق کننده است و"مشبه به"بذرهای پر برکت،و وجه تشبیه نمو و رشد آن است،و ما معتقدیم که انسان انفاق کننده در پرتو عملش رشد فوق العاده معنوی و اجتماعی پیدا می کند،و نیازی به هیچگونه تقدیر نیست.

شبیه این معنی در آیه 265 همین سوره آمده است.

این نکته نیز در میان مفسران مورد بحث است که تعبیر به أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنٰابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ که اشاره به دانه ای است که هفتصد دانه یا بیشتر،از آن به دست می آید،یک تشبیه فرضی است که وجود خارجی ندارد(زیرا در مورد دانه های گندم هرگز از یک دانه هفتصد دانه برنخاسته است)و یا منظور دانه هایی همچون دانه های ارزن است،ولی جالب اینکه چند سال قبل که سال پر بارانی بود، در مطبوعات این خبر انتشار یافت که در بعضی از شهرهای جنوبی،در پاره ای از مزارع بوته های گندمی بسیار بلند و پر خوشه دیده شده،که در بعضی موارد در یک بوته،حدود چهار هزار دانه گندم شمارش شده است، و این خود می رساند که تشبیه بالا،یک تشبیه کاملا واقعی است نه خیالی.

جمله"یضاعف"از ماده"ضعف"(بر وزن شعر)به معنی دو برابر یا چند

ص :314

برابر است،و با توجه به آنچه در بالا اشاره شد که دانه هایی پیدا می شود که چند هزار دانه محصول می دهد،این تعبیر نیز یک تشبیه واقعی است.

با این که دانشمندان و مکتبهای اقتصادی جهان به فکر چاره و حل این مشکل بزرگ اجتماعی بوده اند و هر کدام راهی را انتخاب کرده اند،کمونیسم از راه الغای مالکیت فردی،و سرمایه داری از راه گرفتن مالیاتهای سنگین و تشکیل مؤسسات عام المنفعه(که به تشریفات بیشتر شبیه است تا به حل فاصله طبقاتی) به گمان خود به مبارزه با آن برخاسته اند ولی حقیقت این است که هیچکدام نتوانسته اند گام مؤثری در این راه بر دارند زیرا حل این مشکل با روح مادیگری که بر جهان حکومت می کند ممکن نیست.

با دقت در آیات قرآن مجید آشکار می شود که یکی از اهداف اسلام این است که اختلافات غیر عادلانه ای که در اثر بی عدالتیهای اجتماعی در میان طبقه غنی و ضعیف پیدا می شود از بین برود و سطح زندگی کسانی که نمی توانند نیازمندیهای زندگیشان را بدون کمک دیگران رفع کنند بالا بیاید و حد اقل لوازم زندگی را داشته باشند،اسلام برای رسیدن به این هدف برنامه وسیعی در نظر گرفته است-تحریم رباخواری بطور مطلق،و وجوب پرداخت مالیاتهای اسلامی از قبیل زکات و خمس و صدقات و مانند آنها و تشویق به انفاق-وقف و قرض الحسنه و کمکهای مختلف مالی قسمتی از این برنامه را تشکیل می دهد،و از همه مهم تر زنده کردن روح ایمان و برادری انسانی در میان مسلمانان است.

***

ص :316

آزار و رنجش نیازمندان است نباشد.

بنا بر این کسانی که در راه خداوند بذل مال می کنند ولی به دنبال آن منت می گذارند یا کاری که موجب آزار و رنجش است می کنند در حقیقت با این عمل ناپسند اجر و پاداش خود را از بین می برند.

آنچه در این آیه بیشتر جلب توجه می کند این است که قرآن در واقع سرمایه زندگی انسان را منحصر به سرمایه های مادی نمی داند،بلکه سرمایه های روانی و اجتماعی را نیز به حساب آورده است.

کسی که چیزی به دیگری می دهد و منتی بر او می گذارد و یا با آزار خود او را شکسته دل می سازد،در حقیقت چیزی به او نداده است زیرا اگر سرمایه ای به او داده سرمایه ای هم از او گرفته است و چه بسا آن تحقیرها و شکست های روحی به مراتب بیش از مالی باشد که به او بخشیده است.

بنا بر این اگر چنین اشخاصی اجر و پاداش نداشته باشند کاملا طبیعی و عادلانه خواهد بود بلکه می توان گفت چنین افراد در بسیاری از موارد بدهکارند نه طلبکار زیرا آبروی انسان به مراتب برتر و بالاتر از ثروت و مال است.

نکته دیگر اینکه منت گذاردن و اذیت کردن در آیه با کلمه"ثم"که معمولا برای فاصله بین دو حادثه(و به اصطلاح برای تراخی)است ذکر شده بنا بر این معنی آیه چنین می شود کسانی که انفاق می کنند و بعدا منتی نمی گذارند و آزاری نمی رسانند پاداش آنها نزد پروردگار محفوظ است.

و این خود می رساند که منظور قرآن تنها این نیست که پرداخت انفاق مؤدبانه و محترمانه و خالی از منت باشد بلکه در زمانهای بعد نیز نباید با یادآوری آن منتی بر گیرنده انفاق گذارده شود،و این نهایت دقت اسلام را در خدمات خالص انسانی می رساند.

باید توجه داشت که منت و آزاری که موجب عدم قبول انفاق می شود اختصاص به مستمندان ندارد بلکه در کارهای عمومی و اجتماعی از قبیل جهاد در

ص :318

راه خدا و کارهای عام المنفعه که احتیاج به بذل مال دارد نیز رعایت این موضع لازم است.

جمله" لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ "به انفاق کنندگان اطمینان می دهد که پاداششان نزد پروردگار محفوظ است تا با اطمینان خاطر در این راه گام بردارند زیرا چیزی که نزد خدا است نه خطر نابودی دارد و نه نقصان،بلکه تعبیر"ربهم" (پروردگارشان)ممکن است اشاره به این باشد که خداوند آنها را پرورش می دهد و بر آن می افزاید.

جمله" وَ لاٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ "،اشاره به این است که آنها هیچ نوع نگرانی نخواهند داشت،زیرا خوف،همانگونه که در سابق هم اشاره شد نسبت به امور آینده است،و حزن و اندوه،نسبت به امور گذشته،بنا بر این با توجه به اینکه پاداش انفاق کنندگان در پیشگاه خدا محفوظ است،نه از آینده خود در رستاخیز ترسی دارند و نه از آنچه در راه خدا بخشیده اند،اندوهی به دل راه می دهند.

بعضی نیز گفته اند آنها ترسی از فقر و کینه و بخل و مغبون شدن ندارند و نه غمی از آنچه انفاق کرده اند.

در حدیثی از پیغمبر اکرم ص می خوانیم:

من اسدی الی مؤمن معروفا ثم آذاه بالکلام او من علیه فقد ابطل صدقته :"کسی که به فرد با ایمانی نیکی عطا کند، سپس او را با سخنی آزار دهد،یا منتی بر او بگذارد،به یقین انفاق خود را باطل کرده است" (1).

ولی آنها که چنین نکرده اند،بیمی از باطل شدن انفاقها به خود راه نمی دهند، اسلام در این زمینه به قدری دقیق است که بعضی از علماء پیشین گفته اند:"هر گاه انفاقی به کسی کنی و بدانی که سلام کردن تو به او،بر او سخت و گران است و یادآور خاطره بخشش،بر او سلام نکن" (2).

ص :319

می دهند سرمایه هایی را نیز بر باد می دهند.

از آنچه در بالا گفتیم روشن می شود که" قَوْلٌ مَعْرُوفٌ "معنی وسیعی دارد و هر گونه سخن نیک،دلداری و دلجویی و راهنمایی را شامل می شود.

بعضی نیز گفته اند که منظور از آن امر به معروف است (1)ولی این احتمال مناسب به نظر نمی رسد.

"مغفرة"به معنی"عفو و گذشت"در برابر خشونت ارباب حاجت است.

آنها که بر اثر هجوم گرفتاریها پیمانه صبرشان لبریز شده و گاهی بدون هیچگونه تمایل درونی سخنان خشونت آمیزی بر زبان جاری می سازند.

این افراد در واقع از اجتماع ظالمی که حق آنها را نداده به این وسیله می خواهند انتقام بگیرند و کمترین جبرانی که اجتماع و افراد متمکن در برابر محرومیت آنان می توانند بکنند همین است که سخنان آنها را که جرقه های آتش درون آنان است با تحمل بشنوند و با ملایمت خاموش سازند.

بدیهی است که تحمل خشونت آنها و گذشت از برخوردهای زننده آنان از عقده هایشان می کاهد از این رو اهمیت این دستور اسلامی روشن تر می گردد.

بعضی کلمه"مغفرة"را در اینجا به معنی ریشه اصلی آن که پوشانیدن و مستور ساختن است گرفته اند و این کلمه را اشاره به پرده پوشی بر اسرار حاجتمندان آبرومند دانسته اند.

ولی این تفسیر با آنچه در بالا گفتیم منافاتی ندارد،زیرا اگر مغفرت به معنی وسیع تفسیر شود هم"عفو و گذشت"را در بر خواهد داشت هم"پوشانیدن و مستور داشتن"اسرار نیازمندان را.

در تفسیر"مجمع البیان"از پیغمبر گرامی اسلام ص نقل شده که فرمود:

"

اذا سئل السائل فلا تقطعوا علیه مسألته حتی یفرغ منها ثم ردوا علیه

ص :321

بوقار و لین اما بذل یسیر او رد جمیل فانه قد یاتیکم من لیس بانس و لا جان ینظرون کیف صنیعکم فیما خولکم اللّٰه تعالی ".

در این حدیث پیامبر ص گوشه ای از آداب انفاق را روشن ساخته می فرماید:

"هنگامی که حاجتمندی از شما چیزی بخواهد گفتار او را قطع نکنید تا تمام مقصود خویش را شرح دهد،سپس با وقار و ادب و ملایمت به او پاسخ بگویید،یا چیزی که در قدرت دارید در اختیارش بگذارید و یا به طرز شایسته ای او را باز گردانید زیرا ممکن است سؤال کننده فرشته ای باشد که مامور آزمایش شما است تا ببیند در برابر نعمتهایی که خداوند به شما ارزانی داشته چگونه عمل می کنید" (1).

2-جمله های کوتاهی که در آخر آیات معمولا ذکر شده است و صفاتی از صفات خداوند را بیان می کند با مضمون همان آیات حتما ارتباط دارد و با توجه به این نکته منظور را از جمله وَ اللّٰهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ :"خدا بی نیاز و بردبار است"گویا این است که:چون بشر طبعا طغیانگر است با رسیدن به مقام و ثروت خود را بی نیاز گمان می کند و این حالت گاهی موجب پرخاشگری و بد زبانی او نسبت به محرومان و مستمندان می شود لذا می فرماید:"غنی بالذات"خدا است در حقیقت او است که از همه چیز بی نیاز است و بی نیازی بشر در واقع سرابی بیش نیست و نباید موجب غرور و طغیانگری و بی اعتنایی او نسبت به فقراء گردد،به علاوه خداوند در برابر ناسپاسی مردم بردبار است افراد با ایمان نیز باید چنین باشند.

و نیز ممکن است جمله مزبور اشاره به این باشد که خداوند از انفاقهای شما بی نیاز است و آنچه انجام می دهید به سود خود شما است،بنا بر این منتی بر کسی ندارید به علاوه او در برابر خشونتهای شما بردبار است و در عقوبت عجله نمی کند تا بیدار شوید و خود را اصلاح کنید.

***

ص :322

افشانده شود و در معرض هوای آزاد و تابش آفتاب قرار گیرد،سپس باران دانه درشت پر برکتی بر آن ببارد،با اینکه تمام وسایل نمو و رشد در اینجا فراهم است، ولی به خاطر یک کمبود،همه چیز از بین می رود و این باران کاری جز این نمی کند که آن قشر باریک را همراه بذرها می شوید و پراکنده می سازد و سنگ سخت غیر قابل نفوذ را که هیچ گیاهی بر آن نمی روید با قیافه خشونت بارش آشکار می سازد، چرا که بذرها در محل نامناسبی افشانده شده بود،ظاهری آراسته و درونی خشن و غیر قابل نفوذ داشت و تنها قشر نازکی از خاک روی آن را گرفته بود،در حالی که پرورش گیاه و درخت نیاز به خاک عمیقی دارد که برای پذیرش ریشه ها و ذخیره آب و تغذیه گیاه آماده باشد.

این گونه است اعمال ریاکارانه و انفاقهای آمیخته با منت و آزار که از دلهای سخت و قساوتمند سرچشمه می گیرد و صاحبانش هیچ بهره ای از آن نمی برند و تمام زحماتشان بر باد می رود.

و در پایان آیه می فرماید:"و خداوند گروه کافران را هدایت نمی کند"( وَ اللّٰهُ لاٰ یَهْدِی الْقَوْمَ الْکٰافِرِینَ ).

اشاره به اینکه خداوند توفیق هدایت را از آنها می گیرد چرا که با پای خود، راه کفر و ریا و منت و آزار را پوییدند،و چنین کسانی شایسته هدایت نیستند،و به این ترتیب انفاقهای ریایی و آمیخته با منت و آزار،همه در یک ردیف قرار گرفته اند.

*** در آیه بعد مثال زیبای دیگری برای نقطه مقابل این گروه بیان می کند،آنها کسانی هستند که در راه خدا روی ایمان و اخلاص،انفاق می کنند،می فرماید:"و مثل کسانی که اموال خود را برای خشنودی خدا و استوار کردن(ملکات عالی انسانی)در روح خود انفاق می کنند،همچون باغی است که در نقطه بلندی باشد،و بارانهای درشت و پی در پی به آن برسد(و به خاطر بلند بودن مکان،از هوای آزاد و

ص :325

نور آفتاب به حد کافی بهره گیرد و آن چنان رشد و نمو کند که)میوه خود را دو چندان دهد"( وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمُ ابْتِغٰاءَ مَرْضٰاتِ اللّٰهِ وَ تَثْبِیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصٰابَهٰا وٰابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهٰا ضِعْفَیْنِ ).

سپس می افزاید:"و اگر باران درشتی بر آن نبارد لا اقل بارانهای ریز و شبنم بر آن می بارد"و باز هم میوه و ثمر می دهد و شاداب و با طراوت است( فَإِنْ لَمْ یُصِبْهٰا وٰابِلٌ فَطَلٌّ ). (1)

و در پایان می فرماید:"خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است"( وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ).

او می داند آیا انفاق انگیزه الهی دارد یا ریاکارانه است،آمیخته با منت و آزار است یا محبت و احترام.

3-جمله" اِبْتِغٰاءَ مَرْضٰاتِ اللّٰهِ وَ تَثْبِیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ "انگیزه های انفاق صحیح و الهی را بیان می کند و آن دو چیز است:"طلب خشنودی خدا"و"تقویت روح ایمان و ایجاد آرامش در دل و جان" این جمله می گوید:انفاق کنندگان واقعی کسانی هستند که تنها به خاطر خشنودی خدا و پرورش فضائل انسانی و تثبیت این صفات در درون جان خود و همچنین پایان دادن به اضطراب و ناراحتیهایی که بر اثر احساس مسئولیت در برابر محرومان در و جدان آنها پیدا می شود اقدام به انفاق می کنند(بنا بر این"من"در آیه به معنی"فی"خواهد بود).

4-جمله" وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ "که در آخر آیه دوم ذکر شده،هشداری است به همه کسانی که می خواهند عمل نیکی انجام دهند که مراقب باشند کوچک ترین آلودگی از نظر نیت یا طرز کار پیدا نکنند زیرا خداوند کاملا مراقب اعمال آنها است.

***

ص :327

وَ أَعْنٰابٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ لَهُ فِیهٰا مِنْ کُلِّ الثَّمَرٰاتِ وَ أَصٰابَهُ الْکِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفٰاءُ فَأَصٰابَهٰا إِعْصٰارٌ فِیهِ نٰارٌ فَاحْتَرَقَتْ

).

ترسیمی است بسیار زیبا از حال این گونه اشخاص که با ریا و منت و آزار، خط بطلان بر انفاق خویش می کشند،پیر مرد سالخورده ای را در نظر مجسم می کند که فرزندان خرد سال و کوچکی اطراف او را گرفته اند و تنها راه تامین زندگی حال و آینده آنان،باغ سر سبز و خرمی است با درختان خرما و انگور و میوه های دیگر، درختانی که پیوسته آب جاری از کنارش می گذرد و زحمتی برای آبیاری ندارد، ناگهان گردباد آتشباری می وزد و آن را مبدل به خاکستر می کند،چنین انسانی چه حسرت و اندوه مرگباری دارد،حال کسانی که اعمال نیکی انجام می دهند و سپس با ریا و منت و آزار آن را از بین می برند،چنین است،زحمت فراوانی کشیده اند،و در آن روز که نیاز به نتیجه آن دارند،همه را خاکستر می بینند چرا که گرد باد آتشبار ریا و منت و آزار آن را سوزانده است.

و در پایان آیه به دنبال این مثال بلیغ و گویا،می فرماید:"اینگونه خداوند آیات خود را برای شما بیان می کند،شاید بیندیشید"و راه حق را از باطل تشخیص دهید( کَذٰلِکَ یُبَیِّنُ اللّٰهُ لَکُمُ الْآیٰاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ ).

آری سرچشمه بدبختیهای انسان مخصوصا کارهای ابلهانه ای همچون منت گذاردن و ریا که سودش ناچیز و زیانش سریع و عظیم است ترک اندیشه و تفکر است،و خداوند همگان را به آن دعوت می کند.

***

آنجا نازل شد و مردمی زراعت پیشه بودند،بلکه برای تمام مردم دنیا که به هر حال بخشی از زندگی آنان را مسائل زراعی تشکیل می دهد آموزنده بوده و هست.

2-از جمله" وَ أَصٰابَهُ الْکِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفٰاءُ "(صاحب آن باغ،پیر و سالخورده باشد و فرزندانی کوچک و ناتوان داشته باشد)استفاده می شود که انفاق و بخشش در راه خدا و کمک به نیازمندان همچون باغ خرمی است که هم خود انسان از ثمرات آن بهره مند می شود و هم فرزندان او،در حالی که ریاکاری و منت و آزار،هم سبب محرومیت خود او می شود و هم نسلهای آینده که باید از ثمرات و برکات اعمال نیک او بهره مند گردند محروم خواهند شد،و این خود دلیل بر آن است که نسلهای آینده در نتائج اعمال نیک نسلهای گذشته سهیم هستند،از نظر اجتماعی نیز چنین است زیرا محبوبیت و اعتمادی که پدران بر اثر کار نیک در افکار عمومی پیدا می کنند،سرمایه بزرگی برای فرزندان آنها خواهد بود.

3-جمله" إِعْصٰارٌ فِیهِ نٰارٌ "(گرد بادی که در آن آتشی باشد)ممکن است اشاره به گرد بادهای ناشی از بادهای"سموم"و سوزان و خشک کننده باشد و یا گردبادی که از روی خرمن آتشی بگذرد و طبق معمول که گرد باد هر چه را بر سر راه خود بیابد با خود همراه می برد آن را از زمین برداشته و به نقطه دیگری بپاشد،و ممکن است اشاره به گرد بادی باشد که به همراه صاعقه به نقطه ای اصابت کند و همه چیز را تبدیل به خاکستر نماید و در هر حال اشاره به نابودی سریع و مطلق است. (1)

***

ص :330

جاهلیت اموالی از طریق رباخواری جمع آوری کرده بودند و پس از نزول آیه خود داری از ادامه رباخواری نمودند،اموال گذشته بر آنها حرام نبوده است یعنی این قانون شامل گذشته نمی شود،ولی مسلم است که این مال در عین حلال بودن با اموال دیگر فرق داشت و در حقیقت شبیه اموالی بود که از طرق مکروه به دست بیاید!

شما گذاشتیم بنا بر این نباید از انفاق کردن بخشی از طیبات و پاکیزه ها و"سرگل"آن در راه خدا دریغ کنید.

سپس برای تاکید هر چه بیشتر می افزاید:"به سراغ قسمتهای ناپاک نروید تا از آن انفاق کنید در حالی که خود شما حاضر نیستید آن را بپذیرید،مگر از روی اغماض و کراهت"( وَ لاٰ تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَ لَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلاّٰ أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ ). (1)

از آنجا که بعضی از مردم عادت دارند همیشه از اموال بی ارزش و آنچه تقریبا از مصرف افتاده و قابل استفاده خودشان نیست انفاق کنند و اینگونه انفاقها علاوه بر اینکه سود چندانی به حال نیازمندان ندارد،یک نوع اهانت و تحقیر نسبت به آنها است،و موجب تربیت معنوی و پرورش روح انسانی نیز نمی باشد،این جمله صریحا مردم را از این کار نهی می کند و آن را با دلیل لطیفی همراه می سازد،و آن اینکه،شما خودتان حاضر نیستید اینگونه اموال را بپذیرید مگر از روی کراهت و ناچاری چرا در باره برادران مسلمان،و از آن بالاتر خدایی که در راه او انفاق می کنید و همه چیز شما از او است راضی به این کار می شوید.

در حقیقت،آیه به نکته لطیفی اشاره می کند که انفاق در راه خدا،یک طرفش مؤمنان نیازمندند،و طرف دیگر خدا،و با این حال اگر اموال پست و بی ارزش انتخاب شود،از یک سو تحقیری است نسبت به نیازمندان که ممکن است علی رغم تهیدستی مقام بلندی از نظر ایمان و انسانیت داشته باشند و روحشان آزرده شود و از سوی دیگر سوء ادبی است نسبت به مقام شامخ پروردگار.

جمله" لاٰ تَیَمَّمُوا "(قصد نکنید)ممکن است اشاره به این باشد که اگر در

ص :333

لابلای اموالی که انفاق می کنید بدون توجه چیز نامرغوبی باشد،مشمول این سخن نیست.سخن این است که از روی عمد اقدام به چنین کاری نکنید.

تعبیر به"طیبات"(پاکیزه ها)هم پاکیزگی ظاهری را شامل می شود،و ارزش داشتن برای مصرف،و هم پاکیزگی معنوی،یعنی اموال شبهه ناک و حرام زیرا افراد با ایمان از پذیرش همه اینها کراهت دارند،و جمله" إِلاّٰ أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ "شامل همه می شود و این که بعضی از مفسران آن را منحصر به یکی از این دو دانسته اند صحیح به نظر نمی رسد.

نظیر این آیه در سوره آل عمران آیه 92 نیز آمده است آنجا که می فرماید: لَنْ تَنٰالُوا الْبِرَّ حَتّٰی تُنْفِقُوا مِمّٰا تُحِبُّونَ :"هرگز به حقیقت نیکوکاری نمی رسید،مگر آنکه از آنچه دوست دارید،انفاق کنید".البته این آیه بیشتر روی اثرات معنوی انفاق تکیه می کند.

و در پایان آیه می فرماید:"بدانید خداوند بی نیاز و شایسته ستایش است" ( وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ ).

یعنی نه تنها نیازی به انفاق شما ندارد،و از هر نظر غنی است،بلکه تمام نعمتها را او در اختیار شما گذارده،و لذا حمید و شایسته ستایش است.

بعضی احتمال داده اند که"حمید"در اینجا به معنی اسم فاعل باشد (ستایش کننده)نه به معنی محمود و ستایش شده،یعنی در عین اینکه از انفاق شما بی نیاز است شما را به خاطر اموال پاکیزه ای که انفاق می کنید،مورد ستایش قرار می دهد.

همچون خودشان اند،چگونه ممکن است انسان به خداوند بزرگی که تمام عالم هستی از اوست،به وسیله اموال بی ارزش و از مصرف افتاده،تقرب جوید،و اینکه می بینیم در زکات واجب و حتی در قربانی نباید از نوع نامرغوب استفاده کرد،نیز در همین راستا است،به هر حال باید این فرهنگ قرآنی در میان همه مسلمین زنده شود که برای انفاق،بهترین را انتخاب نمایند.

***

ص :335

می دانیم در اینجا تناسب چندانی ندارد)حتی بعضی از مفسران تصریح کرده اند که عرب به شخص بخیل،فاحش می گوید. (1)

این احتمال نیز داده شده که فحشاء در اینجا به معنی انتخاب اموال غیر قابل مصرف برای انفاق است،و نیز گفته شده:منظور از آن هر معصیتی است زیرا شیطان به وسیله ترس از فقر و تهیدستی انسان را وادار به کسب مال از انواع طرق نامشروع می کند.

تعبیر به امر کردن شیطان،اشاره به همان وسوسه های او است،و اصولا هر نوع فکر منفی و بازدارنده و کوتاه بیننده،سرچشمه اش تسلیم در برابر وسوسه های شیطانی است،و در مقابل،هر گونه فکر مثبت سازنده و آمیخته با بلند نظری، سرچشمه اش الهامات الهی و فطرت پاک خدادادی است.

در توضیح این سخن باید گفت:در نظر ابتدایی انفاق و بذل مال،چیزی جز "کم کردن"مال نیست و این همان نظر کوته بینانه شیطانی است،ولی با دقت و دید وسیع می بینیم که انفاق ضامن بقای اجتماع و تحکیم عدالت اجتماعی،و سبب کم کردن فاصله طبقاتی و پیشرفت همگانی و عمومی می باشد و مسلم است که با پیشرفت اجتماع،افرادی که در آن اجتماع زندگی می کنند نیز در رفاه و آسایش خواهند بود و این همان نظر واقع بینانه الهی است.

قرآن به این وسیله مسلمانان را توجه می دهد که انفاق اگر به ظاهر،چیزی از شما کم می کند در واقع چیزهایی بر سرمایه شما می افزاید،هم از نظر معنوی و هم از نظر مادی.

در دنیای امروز که نتیجه و اثر اختلافات طبقاتی و پایمال شدن ثروتها به خاطر به هم خوردن تعادل تقسیم ثروت به روشنی به چشم می خورد درک معنی

ص :337

آیه فوق چندان مشکل نیست.

ضمنا از آیه استفاده می شود که یک نوع ارتباط میان"ترک نمودن انفاق"و "فحشاء"وجود دارد البته اگر"فحشاء"به معنی بخل باشد ارتباط آن از این جهت است که ترک انفاق و بخششهای مالی،آرام آرام صفت"بخل"را که از بدترین صفات است در انسان ایجاد می کند و اگر"فحشاء"را به معنی مطلق گناه یا گناه جنسی بگیریم باز ارتباط آن با ترک انفاق بر کسی پوشیده نیست،زیرا سرچشمه بسیاری از گناهان،و بی عفتیها و خودفروشیها،فقر و تهیدستی است علاوه بر همه اینها،انفاق یک سلسله آثار و برکات معنوی دارد که جای انکار نیست.

سپس می افزاید:"خداوند آمرزش از سوی خود و فضل و بخشش را به شما وعده می دهد"( وَ اللّٰهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً ).

در تفسیر"مجمع البیان"از امام صادق ع نقل شده است که:هنگام انفاق دو چیز از طرف خدا است و دو چیز از ناحیه شیطان آنچه از جانب خداست یکی "آمرزش گناهان"و دیگری"وسعت و افزونی اموال"و آنچه از طرف شیطان است یکی وعده فقر و تهیدستی و دیگری امر به فحشاء است.

بنا بر این منظور از مغفرة،آمرزش گناهان است و منظور از فضل همانطور که از ابن عباس نقل شده زیاد شدن سرمایه ها در پرتو انفاق می باشد.

جالب توجه اینکه از امیر مؤمنان علی ع نقل شده که فرمود:"هنگامی که در سختی و تنگدستی افتادید به وسیله انفاق کردن،با خدا معامله کنید"(انفاق کنید تا از تهیدستی نجات یابید) (1).

و در پایان آیه می فرماید:"خداوند قادر و توانا و عالم است"( وَ اللّٰهُ وٰاسِعٌ عَلِیمٌ ).

ص :338

اشاره به این حقیقت است که چون خداوند قدرتی وسیع و علمی بی پایان دارد می تواند به وعده خویش عمل کند بنا بر این باید به وعده او دلگرم بود نه وعده شیطان"فریبکار"و"ناتوان"که انسان را به گناه می کشاند و چون از آینده آگاه نیست و قدرتی ندارد،وعده او جز گمراهی و تشویق به نادانی نخواهد بود.

***

ص :339

الهی جدا می سازد".

و ظاهر این است حکمت یک معنی وسیعی دارد که تمام این امور،حتی نبوت را که بعضی از معانی آن شمرده اند شامل می شود که آن نوعی از علم و آگاهی است،و در اصل از ماده حکم(بر وزن حرف)به معنی منع گرفته شده و از آنجا که علم و دانش و تدبیر،انسان را از کارهای خلاف باز می دارد به آن حکمت گفته اند.

بدیهی است منظور از جمله" مَنْ یَشٰاءُ "(هر کس را که بخواهد)این نیست که خداوند بدون هیچ علتی حکمت و دانش را به این و آن می دهد،بلکه اراده و مشیت خداوند همه جا آمیخته است،با شایستگی های افراد،یعنی هر کس را شایسته ببیند از این سرچشمه زلال حیاتبخش سیراب می نماید،سپس می فرماید:

"و هر کس که به او دانش داده شود خیر فراوانی داده شده است"( وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً ).

و به گفته آن حکیم:"هر کس را که عقل دادی چه ندادی و هر کس را که عقل ندادی چه دادی!".

قابل توجه اینکه بخشنده حکمت خدا است در عین حال در این جمله نامی از او به میان نیامده تنها می فرماید:"به هر کس حکمت داده شود خیر فراوانی داده شده است".

این تعبیر گویا اشاره به این است که دانش و حکمت ذاتا خوب است از هر جا و از ناحیه هر که باشد تفاوتی در نیکی آن نیست.

قابل توجه این که در این جمله می فرماید:به هر کس دانش و حکمت داده شد خیر و برکت فراوان داده شده است نه"خیر مطلق"زیرا خیر و سعادت مطلق تنها در دانش نیست بلکه دانش تنها یکی از عوامل مهم آن است و در پایان آیه می فرماید:"تنها خردمندان متذکر می شوند"( وَ مٰا یَذَّکَّرُ إِلاّٰ أُولُوا الْأَلْبٰابِ ).

"تذکر"به معنی"یادآوری"و"نگاهداری علوم و دانشها"در درون روح

ص :341

است.و"الباب"جمع"لب"به معنی"مغز"است و از آنجا که مغز هر چیز بهترین و اساسی ترین قسمت آن است به"عقل"و"خرد""لب"گفته می شود.

این جمله می گوید:تنها صاحبان عقل و خرد این حقایق را حفظ می کنند و به یاد می آورند و از آن بهره مند می شوند اگر چه همه افراد(جز مجانین و دیوانگان) صاحب عقل اند اما اولوا الالباب به همه آنها گفته نمی شود.بلکه منظور آنهایی هستند که عقل و خرد خود را به کار می گیرند و در پرتو این چراغ پر فروغ،راه زندگی و سعادت را می یابند.

این بحث را با سخن یکی از دانشمندان اسلامی پایان می دهیم(که احتمالا این سخن را از پیامبر اکرم ص شنیده است)"گاه می شود که خداوند اراده عذاب و مجازات مردم روی زمین را می کند،ولی هنگامی که بشنود معلمی به کودکان حکمت می آموزد،به خاطر این عمل،عذاب را از آنها دور می سازد" (1).

***

ص :342

باشد که خداوند دستور انفاق آن را داده است یا به وسیله نذر بر خود واجب کرده باشید،هر گونه باشد،خدا از تمام جزئیات آن آگاه است و جزای آن را از خوب و بد به تناسب آن خواهد داد.

و در پایان آیه می فرماید:"و ظالمان یاوری ندارند"( وَ مٰا لِلظّٰالِمِینَ مِنْ أَنْصٰارٍ ).

"ظالمان"در اینجا اشاره به ثروت اندوزان بخیل و انفاق کنندگان ریاکار،و منت گذاران و مردم آزاران است،که خداوند آنها را یاری نمی کند و انفاقشان نیز در دنیا و آخرت یاورشان نخواهد بود.

یا کسانی که به خاطر ترک انفاق به محرومان و تهیدستان هم به آنها ظلم کردند و هم به جامعه و هم به خویشتن.

یا کسانی که انفاقها را در محل شایسته خود به کار نگرفتند زیرا ظلم به معنی وسیع کلمه،به معنی هر گونه کاری است که در غیر مورد خود انجام گیرد،و از آنجا که منافاتی در میان این معانی سه گانه نیست ممکن است هر سه در مفهوم آیه جمع باشد.

آری آنها نه در دنیا یار و یاوری دارند و نه در قیامت شفاعت کننده ای و این خاصیت ظلم و ستم،در هر چهره و به هر شکل است.

ضمنا از این آیه استفاده می شود که نذر مشروعیت دارد و باید به آن عمل کرد.و این از اموری بوده که قبل از اسلام وجود داشته،و اسلام بر آن صحه گذاشته است.

*** در دومین آیه سخن از چگونگی انفاق از نظر آشکار و پنهان بودن است، می فرماید:"اگر انفاقها را آشکار کنید،چیز خوبی است،و اگر آنها را مخفی ساخته و به نیازمندان بدهید برای شما بهتر است"( إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقٰاتِ فَنِعِمّٰا هِیَ وَ إِنْ

ص :344

تُخْفُوهٰا وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَرٰاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ

).

"و بخشی از گناهان شما را می پوشاند(و در پرتو این کار بخشوده خواهید شد)و خداوند به آنچه انجام می دهید،آگاه است"( وَ یُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئٰاتِکُمْ وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ ).

صورت مخفی انجام گیرد و بیم ریاکاری و عدم اخلاص می رود مخفی ساختن آن بهتر خواهد بود.

در بعضی احادیث تصریح شده که انفاقهای واجب بهتر است اظهار گردد،و اما انفاقهای مستحبّ بهتر است مخفیانه انجام گیرد.

از امام صادق ع نقل شده که فرمود:"زکات واجب را به طور آشکار از مال جدا کنید و به طور آشکار انفاق نمائید اما انفاقهای مستحبّ اگر مخفی باشد بهتر است" (1).

این احادیث با آنچه در بالا گفتیم منافات ندارد،زیرا انجام وظائف واجب کمتر آمیخته به ریا می شود،چون وظیفه ای است که در محیط اسلامی هر کس ناچار است آن را انجام دهد و همچون یک مالیات قطعی است که باید همه بپردازند،بنا بر این اظهار آن بهتر است و اما انفاقهای مستحبی چون جنبه الزامی ندارد ممکن است اظهار آن به خلوص نیت بزند لذا اختفای آن شایسته تر می باشد.

2-از جمله" وَ یُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئٰاتِکُمْ "استفاده می شود که انفاق در راه خدا در آمرزش گناهان اثر عمیق دارد زیرا بعد از دستور انفاق در این جمله می فرماید:"و گناهان شما را می پوشاند".

البته مفهوم این سخن آن نیست که بر اثر انفاق کوچکی،همه گناهان بخشوده خواهد شد،بلکه با توجه به کلمه"من"که معمولا برای"تبعیض"به کار می رود استفاده می شود که انفاق قسمتی از گناهان را می پوشاند.روشن است که آن قسمت بستگی به"مقدار انفاق"و"میزان اخلاص"دارد.

در باره اینکه انفاق سبب آمرزش می شود از طرق اهل بیت ع و اهل تسنن روایات زیادی وارد شده است از جمله در حدیثی آمده است:"انفاق نهانی خشم

ص :346

خدا را فرو می نشاند،و همانطور که آب آتش را خاموش می کند گناه انسان را از بین می برد" (1).

و نیز در روایتی آمده است:"هفت کس هستند که خداوند آنها را در سایه لطف خود قرار می دهد،در روزی که سایه ای جز سایه او نیست:پیشوای دادگر،و جوانی که در بندگی پروردگار پرورش می یابد،و کسی که قلب او با سجده پیوسته است،و کسانی که یکدیگر را برای خدا دوست دارند با محبت گرد هم آیند و با محبت متفرق شوند،و کسی که زن زیبای صاحب مقامی او را به گناه دعوت کند و او بگوید من از خدا می ترسم،و کسی که انفاق نهانی می کند بطوری که دست راست او از انفاقی که دست چپ او کرده آگاه نمی گردد!و کسی که تنها به یاد خدا می افتد و قطره اشکی از گوشه های چشم او سرازیر می شود" (2).

3-ضمنا مفهوم جمله" وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ "این است که خدا عالم است به آنچه انفاق می کنید،چه آشکار باشد و چه مخفی و همچنین او از نیات شما آگاه است که اظهار و اخفای انفاق را به چه منظور و هدفی انجام می دهید.

در هر حال آنچه در انفاق مؤثر است نیت پاک و خلوص در عمل است،به علاوه دانستن و ندانستن مردم اثری ندارد و آنچه مهم است علم خداست زیرا اوست که جزای اعمال انسان را می دهد و از نهان و آشکار آگاه است.

***

ص :347

این آیه سخن از جواز انفاق به غیر مسلمانان است،به این معنی که نباید انفاق بر بینوایان غیر مسلمان را ترک کنند به منظور اینکه تحت فشار قرار گیرند و اسلام را اختیار کنند و هدایت شوند.

می فرماید:"هدایت آنها(به طور اجبار)بر تو نیست"( لَیْسَ عَلَیْکَ هُدٰاهُمْ ).

بنا بر این ترک انفاق بر آنها برای اجبار آنها به اسلام صحیح نمی باشد این سخن گر چه خطاب به پیامبر اکرم ص است،ولی در واقع همه مسلمانان را شامل می شود.

سپس می افزاید:"ولی خداوند هر که را بخواهد(و شایسته بداند)هدایت می کند"( وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ یَهْدِی مَنْ یَشٰاءُ ).

و بعد از این یادآوری به ادامه بحث فوائد انفاق در راه خدا می پردازد و می گوید:"آنچه را از خوبیها انفاق کنید برای خودتان است"( وَ مٰا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنْفُسِکُمْ ).

"ولی جز برای خدا انفاق نکنید"( وَ مٰا تُنْفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغٰاءَ وَجْهِ اللّٰهِ ).

این در صورتی است که جمله خبریه" وَ مٰا تُنْفِقُونَ "را به معنی نهی بگیریم، یعنی انفاق شما در صورتی سود بخش است که به خاطر خدا انجام گیرد.

این احتمال نیز وجود دارد که جمله به همان معنی خبریه باشد،یعنی شما مسلمانان جز برای رضای خدا و جلب خشنودی او انفاق نمی کنید.

و در آخرین جمله باز به عنوان تاکید بیشتر می فرماید:"آنچه از خوبیها انفاق می کنید به شما تحویل داده می شود،و هرگز ستمی بر شما نخواهد شد"( وَ مٰا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لاٰ تُظْلَمُونَ ).

یعنی گمان نکنید که از انفاق خود سود مختصری می برید،بلکه تمام آنچه را انفاق می کنید به طور کامل به شما باز می گرداند،آن هم در روزی که شدیدا به آن نیازمندید،بنا بر این در انفاقهای خود کاملا دست و دل باز باشید.

ص :349

ضمنا با توجه به اینکه:ظاهر این جمله این است که خود آنچه انفاق شده به انسان باز گردانده می شود(نه ثواب آن)،آیه می تواند دلیلی بر تجسم اعمال بوده باشد که در جای خود به طور مشروح خواهد آمد (1).

رشد و تکامل جنین در شکم مادر،و نمو پیشرفت دانه های گیاهان در دل زمین، و حرکت کرات مختلف منظومه شمسی در مدار خود،و مانند آن،نمونه های مختلفی از هدایت تکوینی هستند،این نوع هدایت مخصوص خدا است و وسیله آن عوامل و اسباب طبیعی و ما وراء طبیعی است.قرآن مجید می گوید:

" رَبُّنَا الَّذِی أَعْطیٰ کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدیٰ "(خدایی که آفرینش ویژه هر موجودی را به او بخشید،و سپس او را هدایت و رهبری کرد) (1).

ساختن افراد شایسته از نتیجه اعمال نیکشان در سرای دیگر است،این نوع هدایت مخصوص افراد با ایمان و درستکار است،قرآن مجید می گوید:

" سَیَهْدِیهِمْ وَ یُصْلِحُ بٰالَهُمْ " این جمله که بعد از ذکر فداکاری شهیدان راه خدا آمده است می گوید:

"خداوند آنها را هدایت می کند و حال آنها را بهبودی می بخشد" (1).بدیهی است این نوع هدایت تنها مربوط به برخورداری آنان از نتائج سودمند عملشان در جهان دیگر است.

اما در واقع این چهار نوع هدایت مراحل مختلفی از یک"حقیقت"هستند که هر کدام بعد از دیگری قرار گرفته است. زیرا نخست هدایت تکوینی خداوند به سراغ انسان می آید و عقل و فکر و قوای دیگر را در اختیار او می گذارد(هدایت تکوینی).

و سپس هدایت و راهنمایی انبیاء شروع می شود و آنها مردم را به راه حق دعوت می کنند(هدایت به معنی ارشاد و تبلیغ).

و بعد از آن با ورود در مرحله عمل،توفیق پروردگار شامل حال آنها می شود و راه ها برای آنها هموار می گردد و مرحله سوم هدایت را به این طریق می پیمایند (هدایت به معنی توفیق).

و در پایان در جهان دیگر از نتائج اعمال خود بهره مند می گردند(هدایت به سوی پاداشها).

از این چهار نوع هدایت یک قسم آن(ارشاد و تبلیغ)از وظائف حتمی پیامبران و امامان است و قسم دیگری از آن که هموار ساختن راه باشد به مقدار وسیعی جزء برنامه های حکومت الهی پیامبران و امامان است ولی بقیه مخصوص ذات خدا است.

ص :352

بنا بر این هر جا در قرآن نفی هدایت از پیغمبر شده همانند آیه فوق منظور دو قسم اول نیست.

گر چه در جمله" وَ لٰکِنَّ اللّٰهَ یَهْدِی مَنْ یَشٰاءُ "(خدا هر کس را بخواهد هدایت می کند)این امر منوط به اراده خداوند شده اما این هدایتهای پروردگار مسلما بدون حساب و حکمت نمی باشد،یعنی بی جهت یکی را هدایت و دیگری را محروم نمی کند،بلکه افراد باید قبلا"شایستگی"خود را برای هدایت احراز کنند تا از آن بهره مند گردند.

به هر حال از آیه فوق حقیقت دیگری را نیز می توان استفاده کرد و آن این که اگر در میان مسلمانان افرادی بعد از این همه تاکید در باره دوری از ریا و منت و آزار باز انفاقهای خود را آلوده به این امور سازند،ناراحت نباش وظیفه تو تنها بیان احکام و فراهم ساختن یک محیط اجتماعی سالم است و هرگز موظف نیستی که آنها را مجبور به این امور سازی-روشن است که این تفسیر منافاتی با تفسیر سابق ندارد و ممکن است هر دو را از آیه استفاده کرد.

***

جنبه"مادی":از نظر معنوی،روح گذشت و بخشش و فداکاری و نوع دوستی و برادری را در انفاق کننده پرورش می دهد و در حقیقت وسیله مؤثری برای تکامل روحی و پرورش شخصیت اوست.

و اما از نظر مادی"افراد محروم و بینوا"در یک اجتماع،موجب انفجارهای خطرناک می گردد،همان انفجارهایی که گاهی تمام اصل مالکیت را در خود فرو می برد و تمام ثروتها را می بلعد و نابود می سازد.

انفاق فاصله طبقاتی را کم می کند و خطراتی را که از این رهگذر متوجه افراد اجتماع می شود از میان می برد،انفاق آتش خشم و شعله های سوزان طبقات محروم را فرو می نشاند و روح انتقام و کینه توزی را از آنها می گیرد.

بنا بر این انفاق از نظر"امنیت اجتماعی"و"سلامت اقتصادی"و"جهات مختلف مادی و معنوی"به سود انفاق کنندگان نیز هست.

مضایقه نکنند آنها هم چنین کردند (1).

بعضی از مفسران تصریح کرده اند که آنها پاسداران پیامبر ص و محافظان او بوده اند (2).

می کوبند و پیش می روند.

بنا بر این کسانی که می توانند تامین زندگی کنند،باید مشقت و رنج سفر را تحمل کرده،از دسترنج دیگران استفاده نکنند مگر اینکه کار مهم تری همچون جهاد در راه خدا یا فرا گرفتن علوم واجب،مانع از سفر گردد.

و در دومین توصیف از آنان،می فرماید:"کسانی که افراد نادان و بی اطلاع، آنها را از شدت عفاف غنی می پندارند"( یَحْسَبُهُمُ الْجٰاهِلُ أَغْنِیٰاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ ).

ولی این سخن به آن مفهوم نیست که این نیازمندان با شخصیت قابل شناخت نیستند لذا می افزاید:"آنها را از چهره هایشان می شناسی"( تَعْرِفُهُمْ بِسِیمٰاهُمْ ).

"سیما"در لغت به معنی علامت و نشانه است (1)و این که در فارسی امروز آن را به معنی چهره و صورت به کار می برند،معنی تازه ای است و گرنه در مفهوم عربی آن،چنین معنایی ذکر نشده است،به هر حال منظور این است که آنها گر چه سخنی از حال خود نمی گویند ولی در چهره هایشان نشانه هایی از رنجهای درونی وجود دارد که برای افراد فهمیده آشکار است،آری"رنگ رخساره خبر می دهد از سر درون".

و در سومین توصیف از آنان می فرماید:آنها چنان بزرگوارند که:"هرگز چیزی با اصرار از مردم نمی خواند"( لاٰ یَسْئَلُونَ النّٰاسَ إِلْحٰافاً ). (2)

اصولا آنها از مردم چیزی نمی خواهند تا چه رسد به اینکه اصرار در سؤال داشته باشند،و به تعبیر دیگر معمول نیازمندان عادی اصرار در سؤال است اما آنها یک نیازمند عادی نیستند.

ص :357

بنا بر این اگر قرآن می گوید:"آنها با اصرار سؤال نمی کنند"مفهومش این نیست که بدون اصرار سؤال می کنند،بلکه مفهومش این است آنها فقیر عادی نیستند تا سؤال کنند زیرا سؤال آنها معمولا توأم با اصرار و الحاف است،به قرینه اینکه می گوید:"آنها را از سیمایشان باید شناخت"نه از سؤالشان و الا جمله" یَحْسَبُهُمُ الْجٰاهِلُ أَغْنِیٰاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ "مفهومی نداشت.

احتمال دیگری در تفسیر این آیه نیز هست و آن اینکه آنها در حال عادی هرگز سؤال نمی کنند،(و هر گاه اضطرار شدید آنها را،مجبور به اظهار حال خود کند،)هرگز اصرار نمی ورزند.

بعضی نیز گفته اند منظور این است که آنها در ترک سؤال کردن اصرار دارند.

(ولی این احتمال خلاف ظاهر آیه است).

و در پایان آیه،باز همگان را به انفاق از هر گونه خیرات تشویق کرده، می فرماید:"و هر چیز خوبی در راه خدا انفاق کنید خداوند از آن آگاه است"( وَ مٰا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّٰهَ بِهِ عَلِیمٌ ).

این جمله برای تشویق انفاق کنندگان است خصوصا انفاق به افرادی که دارای عزت نفس و طبع بلندند و چه بسا در این موارد بخششهایی در پوشش غیر انفاق،ولی در واقع به قصد انفاق،صورت می گیرد تا طرف مقابل ناراحت نشود، مسلما خداوند از این نیات پنهانی آگاه است و آنها را به تناسب نیت و زحماتشان بهره مند می سازد.

می خوانیم:

لا تحل الصدقة لغنی :"صدقات برای افراد بی نیاز حرام است".

و در حدیث دیگری از همان حضرت آمده است:

من سئل و عنده ما یغنیه فانما یستکثر من جمر جهنم :"کسی که از مردم در خواست کند در حالی که به مقدار کفایت دارد،آتش دوزخ را برای خود افزون می سازد" (1).

همچنین در روایات وارد شده که:"شهادت سائل به کف پذیرفته نیست" (2).

***

ص :359

"( اَلَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهٰارِ سِرًّا وَ عَلاٰنِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ ).

ناگفته پیدا است که انتخاب این روشهای مختلف رعایت شرائط بهتر برای انفاق است،یعنی انفاق کنندگان باید در انفاق خود به هنگام شب یا روز،پنهان یا آشکار،جهات اخلاقی و اجتماعی را در نظر بگیرند،آنجا که انفاق به نیازمندان موجبی برای اظهار ندارد،آن را مخفی سازند تا هم آبروی آنان حفظ شود،و هم خلوص بیشتری در آن باشد،و آنجا که مصالح دیگری مانند تعظیم شعائر و تشویق و ترغیب دیگران در کار است،و انفاق جنبه شخصی ندارد،تا هتک احترام کسی شود(مانند انفاق برای جهاد و بناهای خیر و امثال آن)و با اخلاص نیز منافات ندارد آشکارا انفاق نمایند.

بعید نیست که مقدم داشتن شب بر روز،و پنهان بر آشکار(در آیه مورد بحث)اشاره به این باشد که مخفی بودن انفاق بهتر است مگر موجبی برای اظهار باشد،هر چند باید در همه حال و به هر شکل،انفاق فراموش نشود.

مسلما چیزی که نزد پروردگار است(مخصوصا با تکیه بر صفت ربوبیت که ناظر به پرورش و تکامل است)چیز کم،یا کم ارزشی نخواهد بود،و تناسب با الطاف و عنایات پروردگار خواهد داشت که هم برکات دنیا،و هم حسنات آخرت و قرب الی اللّٰه را شامل می شود.

سپس می افزاید:"نه ترسی بر آنها است و نه غمگین می شوند"( وَ لاٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ ).

می دانیم انسان چون برای ادامه و اداره زندگی خویش خود را بی نیاز از مال و ثروت نمی داند معمولا هنگامی که آن را از دست می دهد اندوهناک می گردد و برای آینده خود نگران می شود،زیرا نمی داند در آینده وضع او چگونه خواهد بود، و همین امر در بسیاری از مواقع مانع انفاق می گردد،مگر آنها که از یک سو به وعده های الهی ایمان داشته باشند و از سوی دیگر آثار اجتماعی انفاق را بدانند،

ص :361

چنین افرادی از انفاق در راه خدا خوف و وحشتی از آینده ندارند و به خاطر از دست دادن قسمتی از ثروت خود اندوهگین نمی شوند،زیرا می دانند در مقابل چیزی که از دست داده اند به مراتب بیشتر،از فضل پروردگار و از برکات فردی و اجتماعی و اخلاقی آن در این جهان و آن جهان بهره مند خواهند شد.

***

ص :362

می مانند.

276-خداوند،ربا را نابود می کند،و صدقات را افزایش می دهد!و خداوند،هیچ انسان ناسپاس گنهکاری را دوست نمی دارد.

277-کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند و نماز را بر پا داشتند و زکات را پرداختند،اجرشان نزد پروردگارشان است،و نه ترسی بر آنهاست،و نه غمگین می شوند.

"از نظر افراد کوتاه بین ممکن است ثروت به وسیله رباخواری زیاد گردد اما در پیشگاه خداوند چیزی بر آن افزوده نخواهد شد".

سپس بعد از هجرت در سه سوره دیگر از سوره هایی که در مدینه نازل شده بحث از ربا به میان آمده است که به ترتیب عبارتند از سوره بقره-آل عمران-نساء- گر چه سوره بقره قبل از آل عمران نازل شده اما بعید نیست که خصوص آیه 130 سوره آل عمران که حکم صریح تحریم ربا را بیان می کند قبل از سوره بقره و آیات فوق نازل شده باشد.

به هر حال این آیه و سایر آیات مربوط به ربا هنگامی نازل شد که رباخواری با شدت هر چه تمامتر در مکه و مدینه و جزیره عربستان رواج داشت،و یکی از عوامل مهم زندگی طبقاتی و ناتوانی شدید طبقه زحمتکش و طغیان اشراف بود و لذا مبارزه قرآن با ربا بخش مهمی از مبارزات اجتماعی اسلام را تشکیل می دهد.

با توجه به این نکته به تفسیر آیه باز می گردیم:

نخست در یک تشبیه گویا و رسا،حال رباخواران را مجسم می سازد، می فرماید:"کسانی که ربا می خورند،بر نمی خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماس شیطان با او دیوانه شده"و نمی تواند تعادل خود را حفظ کند،گاه به زمین می خورد و گاه بر می خیزد( اَلَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبٰا لاٰ یَقُومُونَ إِلاّٰ کَمٰا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطٰانُ مِنَ الْمَسِّ ). (1)

در این جمله شخص رباخوار،تشبیه به آدم مصروع یا دیوانه بیمار گونه ای شده که به هنگام راه رفتن قادر نیست تعادل خود را حفظ کند و به طور صحیح گام بر دارد.

آیا منظور ترسیم حال آنان در قیامت و به هنگام ورود در صحنه رستاخیز

ص :365

است؟یعنی آنها به هنگام ورود در عرصه محشر به شکل دیوانگان و مصروعان محشور می شوند؟ اکثر مفسران این احتمال را پذیرفته اند.

ولی بعضی می گویند منظور تجسم حال آنها در زندگی این دنیا است،زیرا عمل آنها همچون دیوانگان است،آنها فاقد تفکر صحیح اجتماعی هستند و حتی نمی توانند منافع خود را در نظر بگیرند و مسائلی مانند تعاون،همدردی،عواطف انسانی،نوع دوستی برای آنها،مفهومی ندارد و پرستش ثروت آن چنان چشم عقل آنها را کور کرده که نمی فهمند استثمار طبقات زیر دست،و غارت کردن دسترنج آنان بذر دشمنی را در دلهای آنها می پاشد،و به انقلابها و انفجارهای اجتماعی که اساس مالکیت را به خطر می افکند منتهی می شود،و در این صورت امنیت و آرامش در چنین اجتماعی وجود نخواهد داشت،بنا بر این او هم نمی تواند راحت زندگی کند،پس مشی او مشی دیوانگان است.

اما از آنجا که وضع انسان در جهان دیگر تجسمی از اعمال او در این جهان است ممکن است آیه اشاره به هر دو معنی باشد،آری رباخواران که قیامشان در دنیا بی رویه و غیر عاقلانه و آمیخته با"ثروت اندوزی جنون آمیز"است،در جهان دیگر نیز بسان دیوانگان محشور می شوند.

جالب اینکه در روایات معصومین ع به هر دو قسمت اشاره شده است در روایتی در تفسیر آیه می خوانیم که امام صادق ع فرمود:"

آکل الربا لا یخرج من الدنیا حتی یتخبطه الشیطان "یعنی،"رباخوار از دنیا بیرون نمی رود مگر این که به نوعی از جنون مبتلا خواهد شد" (1).

و در روایت دیگر برای مجسم ساختن حال رباخواران شکمباره که تنها به

ص :366

فکر منافع خویش اند و ثروتشان وبال آنها خواهد شد از پیامبر ص چنین نقل شده که فرمود:"هنگامی که به معراج رفتم دسته ای را دیدم بحدی شکم آنان بزرگ بود که هر چه جدیت می کردند برخیزند و راه روند،برای آنان ممکن نبود،و پی در پی به زمین می خوردند از جبرئیل سؤال کردم اینها چه افرادی هستند و جرمشان چیست؟ جواب داد:اینها رباخواران هستند (1).

حدیث اول حالت آشفتگی انسان را در این جهان منعکس می سازد و حدیث دوم حالات رباخواران در صحنه قیامت را بیان می کند و هر دو مربوط به یک حقیقت است،همانطور که افراد پرخور،فربهی زننده و بی رویه ای پیدا می کنند،ثروتمندانی که از راه رباخواری فربه می شوند نیز زندگی اقتصادی ناسالمی دارند که وبال آنها است.

تشخیص صحیح و قدرت بر تفکر منطقی می باشد.

***سپس به گوشه ای از منطق رباخواران اشاره کرده،می فرماید:"این به خاطر آن است که آنها گفتند:بیع هم مانند ربا است"و تفاوتی میان این دو نیست( ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قٰالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبٰا ).

یعنی هر دو از انواع مبادله است که با رضایت طرفین انجام می شود.

ولی قرآن در پاسخ آنها می گوید:چگونه این دو ممکن است یکسان باشد "حال آنکه خداوند بیع را حلال کرده و ربا را حرام"( وَ أَحَلَّ اللّٰهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبٰا ).

مسلما این تفاوت،دلیل و فلسفه ای داشته که خداوند حکیم،به خاطر آن چنین حکمی را صادر کرده است،قرآن در این باره توضیح بیشتری نداده و شاید به خاطر وضوح آن بوده است،زیرا:

اولا-در خرید و فروش معمولی هر دو طرف به طور یکسان در معرض سود و زیان هستند،گاهی هر دو سود می کنند و گاهی هر دو زیان،گاهی یکی سود و دیگری زیان می کند در حالی که در"معاملات ربوی"رباخوار هیچگاه زیان نمی بیند و تمام زیانهای احتمالی بر دوش طرف مقابل سنگینی خواهد کرد و به همین دلیل است که مؤسسات ربوی روز به روز وسیع تر و سرمایه دارتر می شوند و در برابر تحلیل رفتن طبقات ضعیف بر حجم ثروت آنها دائما افزوده می شود.

ثانیا-در تجارت و خرید و فروش معمولی طرفین در مسیر"تولید و مصرف" گام بر می دارند در صورتی که رباخوار هیچ عمل مثبتی در این زمینه ندارد.

ثالثا-با شیوع رباخواری سرمایه ها در مسیرهای ناسالم می افتد و پایه های اقتصاد که اساس اجتماع است متزلزل می گردد،در حالی که تجارت صحیح موجب گردش سالم ثروت است.

رابعا-رباخواری منشا دشمنیها و جنگهای طبقاتی است،در حالی که

ص :368

تجارت صحیح چنین نیست و هرگز جامعه را به زندگی طبقاتی و جنگهای ناشی از آن سوق نمی دهد.

سپس راه را به روی توبه کاران باز گشوده،می فرماید:"هر کس اندرز الهی به او رسد و(از رباخواری)خودداری کند،سودهایی که در سابق(قبل از حکم تحریم ربا)به دست آورده مال او است و کار او به خدا واگذار می شود"و گذشته او را خدا خواهد بخشید( فَمَنْ جٰاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهیٰ فَلَهُ مٰا سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَی اللّٰهِ ).

"اما کسانی که(به خیره سری ادامه دهند)و باز گردند(و این گناه را هم چنان ادامه دهند)آنها اهل دوزخ اند و جاودانه در آن می مانند"( وَ مَنْ عٰادَ فَأُولٰئِکَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ ). در جمله قبل تصریح شده بود که این قانون مانند هر قانون دیگر گذشته را شامل نمی شود،و به اصطلاح عطف به ما سبق نمی گردد،زیرا اگر قوانین بخواهد زمان قبل از تشریع خود را شامل شود،مشکلات فراوانی در زندگی مردم به وجود می آید،به همین دلیل همیشه قوانین از زمانی که رسمیت می یابد اجرا می شود.

البته معنی این سخن آن نیست که اگر رباخواران طلب هایی از افراد داشتند می توانستند بعد از نزول آیه چیزی بیش از سرمایه خود از آنها بگیرند،بلکه منظور این است سودهایی که قبل از نزول آیه گرفته اند بر آنها مباح شده است.

جمله" وَ أَمْرُهُ إِلَی اللّٰهِ "گر چه ظاهرش این است که آینده این گونه افراد از نظر عفو و مجازات روشن نیست،بلکه بسته به لطف الهی است،ولی با توجه به جمله قبل از آن( فَلَهُ مٰا سَلَفَ )،معلوم می شود که منظور همان عفو است،گویا اهمیت گناه ربا سبب شده است که حتی حکم عفو در باره کسانی که قبل از نزول آیه دست به این کار زده اند به طور صریح گفته نشود.

در معنی این جمله،احتمالات دیگری نیز داده اند که چون بر خلاف ظاهر

ص :369

بود از نقل آن صرف نظر شد (1).

در پایان این آیه اشاره به عذاب جاویدان شده بود،با اینکه می دانیم چنین عذابی مخصوص کفار است،نه افراد با ایمان گنهکار،گویا این تعبیر اشاره به آن است که رباخواران که اصرار بر ربا دارند،ایمان درستی ندارند،چرا که با این قانون مسلم الهی که مخالفت با آن،همچون جنگ با خداوند است به مخالفت برخاستند و یا اینکه رباخواری مستمر و دائم سبب می شود که آنها بدون ایمان از دنیا بروند و عاقبتشان تیره و تار گردد.

این احتمال نیز وجود دارد که خلود در اینجا مانند آیه 93 سوره نساء که حکم عذاب جاودان و خلود را در باره قاتلان افراد بی گناه ذکر کرده به معنی مجازات طولانی باشد نه ابدی و جاویدان.

*** در آیه بعد مقایسه ای بین ربا و انفاق در راه خدا می کند،می فرماید:"خداوند ربا را نابود می کند و صدقات را افزایش می دهد"( یَمْحَقُ اللّٰهُ الرِّبٰا وَ یُرْبِی الصَّدَقٰاتِ ).

سپس می افزاید:"خداوند هیچ انسان بسیار ناسپاس گنهکار را(که آن همه برکات انفاق را فراموش کرده و به سراغ آتش سوزان رباخواری می رود)دوست نمی دارد"( وَ اللّٰهُ لاٰ یُحِبُّ کُلَّ کَفّٰارٍ أَثِیمٍ ).

"محق"به معنی نقصان و نابودی تدریجی است،و"ربا"نمو و رشد تدریجی است از آنجا که رباخوار به وسیله ثروتی که در دست دارد حاصل دسترنج طبقه زحمتکش را جمع می کند و گاه با این وسیله به هستی و زندگی آنان خاتمه می دهد

ص :370

و یا لا اقل بذر دشمنی و کینه در دل آنان می پاشد به طوری که تدریجا تشنه خون رباخوار می گردند و جان و مالش را در معرض خطر قرار می دهند.

قرآن می گوید:"خدا سرمایه های ربوی را به نابودی سوق می دهد"این نابودی تدریجی که برای افراد رباخوار هست برای اجتماع رباخوار نیز می باشد.

در مقابل،کسانی که با عواطف انسانی و دلسوزی در اجتماع گام می نهند و از سرمایه و اموالی که تحت اختیار دارند انفاق کرده و در رفع نیازمندیهای مردم می کوشند،با محبت و عواطف عمومی مواجه می گردند و سرمایه آنها نه تنها در معرض خطر نیست بلکه با همکاری عمومی،رشد طبیعی خود را می نماید این است که قرآن می گوید"و انفاقها را افزایش می دهد".

این حکم در فرد و اجتماع یکی است،در اجتماعی که به نیازمندیهای عمومی رسیدگی شود قدرت فکری و جسمی طبقه زحمتکش و کارگر که اکثریت اجتماع را تشکیل می دهد بکار می افتد و به دنبال آن یک نظام صحیح اقتصادی که بر پایه همکاری عمومی و بهره گیری عموم استوار است به وجود می آید.

"کفار"(از ماده کفور بر وزن فجور)به کسی گویند که بسیار ناسپاس و کفران کننده باشد و"اثیم"کسی است که گناه زیاد مرتکب می شود.

جمله فوق می گوید:رباخواران نه تنها با ترک انفاق و قرض الحسنه و صرف مال در راه نیازمندیهای عمومی شکر نعمتی که خداوند به آنها ارزانی داشته به جا نمی آورند بلکه آن را وسیله هر گونه ظلم و ستم و گناه و فساد قرار می دهند و طبیعی است که خدا چنین کسانی را دوست نمی دارد.

*** و در آخرین آیه مورد بحث سخن از گروه با ایمانی می گوید که درست نقطه مقابل رباخوارانند،می فرماید:"کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند و زکات را پرداختند اجر و پاداششان نزد خدا است،نه ترسی بر آنان است و نه

ص :371

غمگین می شوند"( إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ وَ أَقٰامُوا الصَّلاٰةَ وَ آتَوُا الزَّکٰاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لاٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ ).

در برابر رباخواران ناسپاس و گنهکار،کسانی که در پرتو ایمان،خود پرستی را ترک گفته و عواطف فطری خود را زنده کرده و علاوه بر ارتباط با پروردگار و بر پا داشتن نماز،به کمک و حمایت نیازمندان می شتابند و از این راه از تراکم ثروت و به وجود آمدن اختلافات طبقاتی و به دنبال آن هزار گونه جنایت جلوگیری می کنند پاداش خود را نزد پروردگار خواهند داشت و در هر دو جهان از نتیجه عمل نیک خود بهره مند می شوند.

طبیعی است دیگر عوامل اضطراب و دلهره برای این دسته به وجود نمی آید خطری که در راه سرمایه داران مفت خوار بود و لعن و نفرینهایی که به دنبال آن نثار آنها می شد برای این دسته نیست.

و بالاخره از"آرامش کامل"برخوردار بوده هیچگونه اضطراب و غمی نخواهند داشت همانگونه که در پایان آیه آمده" وَ لاٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ ".

***

ص :372

لذا در روایتی می خوانیم هنگامی که امام صادق ع شنید شخص رباخواری با نهایت جرات ربا می خورد و نام آن را"لبا"(شیر آغاز یا آغوز)می نهد.

فرمود:"اگر دست بر او یابم،او را به قتل می رسانم" (1).

البته از این حدیث استفاده می شود که حکم قتل در مورد کسانی است که منکر تحریم ربا هستند.

"فاذنوا"از ماده"اذن"هر گاه با"لام"متعدی شود به معنی اجازه دادن است و هر گاه با"باء"متعدی گردد به معنی علم و آگاهی است،بنا بر این" فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّٰهِ "مفهومش این است آگاه باشید که خدا و رسولش با شما رباخواران،پیکار خواهد کرد،و در واقع اعلان جنگ از سوی خدا و رسول به این گروه خیره سر است.

بنا بر این آنچه در سخنان بعضی معروف است که در ترجمه آیه می گویند:

"اعلان جنگ با خدا بدهید"درست نیست (2).

در هر حال از آیه بالا بر می آید که حکومت اسلامی می تواند با توسل به زور جلو رباخواری را بگیرد.(ضمنا آمدن حرب به صورت نکره دلیل بر اهمیت جنگ است).

سپس می افزاید:"و اگر توبه کنید سرمایه های شما از آن شما است نه ستم می کنید،و نه ستم بر شما می شود"( وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوٰالِکُمْ لاٰ تَظْلِمُونَ وَ لاٰ تُظْلَمُونَ ).

یعنی اگر توبه کنید و دستگاه رباخواری را برچینید حق دارید سرمایه های اصلی خود را که در دست مردم دارید(به استثنای سود)از آنها جمع آوری کنید و این قانون کاملا عادلانه است زیرا که هم از ستم کردن شما بر دیگران جلوگیری

ص :376

می کند و هم از ستم وارد شدن بر شما،و در این صورت نه ظالم خواهید بود و نه مظلوم.

جمله" لاٰ تَظْلِمُونَ وَ لاٰ تُظْلَمُونَ "گر چه در مورد رباخواران آمده ولی در حقیقت یک شعار وسیع پر مایه اسلامی است که می گوید:به همان نسبت که مسلمانان باید از ستمگری به پرهیزند از تن دادن به ظلم و ستم نیز باید اجتناب کنند،اصولا اگر ستمکش نباشد ستمگر کمتر پیدا می شود و اگر مسلمانان آمادگی کافی برای دفاع از حقوق خود داشته باشند کسی نمی تواند به آنها ستم کند باید پیش از آنکه به ظالم بگوییم ستم مکن به مظلوم بگوییم تن به ستم مده.

*** در آیه بعد می فرماید:"اگر(بدهکار)دارای سختی و گرفتاری باشد او را تا هنگام توانایی مهلت دهید"( وَ إِنْ کٰانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلیٰ مَیْسَرَةٍ ). (1)

در اینجا یکی از حقوق بدهکاران را بیان می فرماید که اگر آنها از پرداختن اصل بدهی خود(نه سود)نیز عاجز باشند،نه تنها نباید به رسم جاهلیت سود مضاعفی بر آنها بست و آنها را تحت فشار قرار داد،بلکه باید برای پرداختن اصل بدهی نیز به آنها مهلت داده شود،و این یک قانون کلی در باره تمام بدهکاران است.

حتی در قوانین اسلام که در واقع تفسیری است برای آیه فوق،تصریح شده که هیچگاه نمی توان خانه و وسائل زندگی ضروری افراد را به خاطر بدهی آنها توقیف کرد یا از آنها گرفت،بلکه طلبکاران تنها از ما زاد آن می توانند حق خود را بگیرند و این حمایت روشنی است از حقوق قشرهای ضعیف جامعه.

و در پایان آیه می فرماید:"و(چنانچه قدرت پرداخت ندارند)ببخشید برای شما بهتر است اگر بدانید"( وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ).

ص :377

این در واقع گامی فراتر از مسائل حقوقی است،این یک مساله اخلاقی و انسانی است که بحث حقوقی سابق را تکمیل می کند و به طلبکاران می گوید:در این گونه موارد که بدهکاران سخت در مضیقه اند اگر بدهی آنان بخشوده شود،از هر نظر برای شما،بهتر است،احساس کینه توزی و انتقام را به محبت و صمیمیت مبدل می سازد و افراد ضعیف جامعه را به فعالیت مجددی که نتیجه اش عاید همگان می شود،وامی دارد و اضافه بر اینها صدقه و انفاقی در راه خدا محسوب می شود که ذخیره روز بازپسین است.

*** و در آخرین آیه مورد بحث با یک هشدار شدید،مساله ربا را پایان می دهد و می فرماید:"از روزی به پرهیزید که در آن به سوی خدا باز می گردید"( وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللّٰهِ ).

"سپس به هر کس آنچه را انجام داده باز پس داده می شود"( ثُمَّ تُوَفّٰی کُلُّ نَفْسٍ مٰا کَسَبَتْ ).

"و به آنها ستمی نخواهد شد"بلکه هر چه می بینند نتیجه اعمال خودشان است( وَ هُمْ لاٰ یُظْلَمُونَ ).

معمول قرآن مجید این است که پس از بیان ریزه کاری های احکام و برنامه های اسلامی در بسیاری از موارد،یک تذکر کلی و عمومی و جامع برای تاکید و تحکیم آنچه قبلا گفته شده است بیان می دارد تا احکام و برنامه های پیشین کاملا در فکر و جان نفوذ کند.لذا در این آیه مردم را متوجه رستاخیز و کیفر اعمال بدکاران ساخته و به آنها هشدار می دهد که توجه داشته باشند،روزی در پیش است که همه اعمال انسان بدون کم و کاست به او داده می شود و تمام آنچه را که در بایگانی عالم هستی نگهداری شده یک جا به دست وی می سپارند آن گاه است که از نتائج شوم آنها وحشت می کند اما این محصول چیزی است که خود او کشته است و کسی به او

ص :378

ستم نکرده بلکه این خود او است که به خویش ستم روا داشته است" وَ هُمْ لاٰ یُظْلَمُونَ ".

ضمنا این آیه یکی دیگر از شواهد تجسم اعمال انسان در جهان دیگر می باشد:

ربا خوار را هر چه تمام تر بر گلوی خود احساس می کند این موقع است که سراسر وجود بدهکار بیچاره به رباخوار لعن و نفرین می فرستد،تشنه خون او می شود و با چشم خود می بیند که هستی و درآمدی که به قیمت جانش تمام شده به جیب رباخوار ریخته می شود،در این شرائط بحرانی است که ده ها جنایت وحشتناک رخ می دهد،بدهکار گاهی دست به انتحار و خودکشی می زند و گاهی در اثر شدت ناراحتی طلبکار را با وضع فجیعی می کشد و گاه به صورت یک بحران اجتماعی و انفجار عمومی و انقلاب همگانی درمی آید.

این گسستگی پیوند تعاون و همکاری در میان ملتها و کشورهای ربا دهنده و ربا گیرنده نیز آشکارا به چشم می خورد ملتهایی که می بینند ثروتشان به عنوان ربا به جیب ملت دیگری ریخته می شود با بغض و کینه و نفرتی خاص به آن ملت می نگرند و در عین اینکه نیاز به قرض داشته اند منتظرند روزی عکس العمل مناسبی از خود نشان دهند.

این است که می گوییم رباخواری از نظر اخلاقی اثر فوق العاده بدی در روحیه وام گیرنده به جا می گذارد و کینه او را در دل خودش می یابد و پیوند تعاون و همکاری اجتماعی را بین افراد و ملتها سست می کند (1).

د-در روایات اسلامی در ضمن جمله کوتاه و پر معنایی به اثر سوء اخلاقی ربا اشاره شده است در کتاب"وسائل الشیعه"در مورد علت تحریم ربا می خوانیم، هشام بن سالم می گوید:امام صادق ع فرمودند:

انما حرم اللّٰه عز و جل الربا لکیلا یمتنع الناس من اصطناع المعروف :

"خداوند ربا را حرام کرده تا مردم از کار نیک امتناع نورزند". (2)(3)

***

ص :380

بنویسد!و کسی که قدرت بر نویسندگی دارد،نباید از نوشتن-همان طور که خدا به او تعلیم داده-خود داری کند!پس باید بنویسد،و آن کس که حق بر عهده اوست،باید املا کند،و از خدا که پروردگار اوست به پرهیزد،و چیزی را فروگذار ننماید!و اگر کسی که حق بر ذمه اوست،سفیه یا(از نظر عقل)ضعیف(و مجنون)است،یا(به خاطر لال بودن،) توانایی بر املا کردن ندارد،باید ولی او(به جای او،)با رعایت عدالت،املا کند!و دو نفر از مردان(عادل)خود را(بر این حق)شاهد بگیرید!و اگر دو مرد نبودند،یک مرد و دو زن،از کسانی که مورد رضایت و اطمینان شما هستند،انتخاب کنید!(و این دو زن،باید با هم شاهد قرار گیرند،)تا اگر یکی انحرافی یافت،دیگری به او یاد آوری کند.و شهود نباید به هنگامی که آنها را(برای شهادت)دعوت می کنند،خودداری نمایند!و از نوشتن(بدهی خود،)چه کوچک باشد یا بزرگ،ملول نشوید(هر چه باشد بنویسید)!این،در نزد خدا به عدالت نزدیک تر،و برای شهادت مستقیم تر،و برای جلوگیری از تردید و شک(و نزاع و گفتگو)بهتر می باشد،مگر اینکه داد و ستد نقدی باشد که بین خود،دست به دست می کنید.

در این صورت،گناهی بر شما نیست که آن را ننویسید.ولی هنگامی که خرید و فروش (نقدی)می کنید،شاهد بگیرید!و نباید به نویسنده و شاهد،(به خاطر حقگویی،)زیانی برسد(و تحت فشار قرار گیرند)!و اگر چنین کنید،از فرمان پروردگار خارج شده اید.از خدا به پرهیزید و خداوند به شما تعلیم می دهد،خداوند به همه چیز داناست.

است (1).

1-در نخستین حکم می فرماید:"ای کسانی که ایمان آورده اید!هنگامی که بدهی مدت داری(به خاطر وام دادن یا معامله)به یکدیگر پیدا کنید آن را بنویسید" ( یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذٰا تَدٰایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی فَاکْتُبُوهُ ).

ضمنا از این تعبیر،هم مساله مجاز بودن قرض و وام روشن می شود و هم تعیین مدت برای وامها.

قابل توجه اینکه در آیه،کلمه"دین"به کار برده شده نه قرض،زیرا قرض تنها در مبادله دو چیز که مانند یکدیگرند به کار می رود،مثل اینکه چیزی را وام می گیرد که بعدا همانند آن را برگرداند ولی دین هر گونه بدهکاری را شامل می شود،خواه از طریق قرض گرفتن باشد یا معاملات دیگر مانند اجاره و صلح و خرید و فروش،که یکی از طرفین چیزی را به ذمه بگیرد،بنا بر این آیه مورد بحث شامل عموم بدهی هایی می شود که در معاملات وجود دارد،مانند سلف و نسیه،در عین اینکه قرض را هم شامل می شود،و اینکه بعضی آن را مخصوص بیع سلف دانسته اند کاملا بی دلیل است هر چند ممکن است شان نزول آن بیع سلف باشد.

2 و 3-سپس برای اینکه جلب اطمینان بیشتری شود،و قرار داد از مداخلات احتمالی طرفین سالم بماند،می افزاید:"باید نویسنده ای از روی عدالت (سند بدهکاری را)بنویسد"( وَ لْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کٰاتِبٌ بِالْعَدْلِ ).

بنا بر این،این قرار داد باید به وسیله شخص سومی تنظیم گردد و آن شخص عادل باشد.گر چه ظاهر این جمله و جمله سابق این است که نوشتن چنین قراردادهایی واجب است زیرا امر دلالت بر وجوب دارد،و به همین دلیل بعضی از فقهای اهل سنت،این کار را واجب می دانند،ولی مشهور میان بزرگان علمای شیعه

ص :383

و اهل سنت به خاطر دلائل دیگر،استحباب آن است.(یا اینکه امر جنبه ارشادی و راهنمایی برای پیشگیری از نزاع و درگیری دارد)از آیه بعد که می فرماید:( فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمٰانَتَهُ ):"اگر به یکدیگر اطمینان داشته باشید آن کس که حقی بر گردن او است باید به موقع حق را بپردازد(گو اینکه نوشته ای در کار نباشد)"استفاده می شود که این حکم مربوط به جایی است که اطمینان کامل در بین نباشد و احتمال بروز اختلافاتی باشد.

این نکته نیز قابل ملاحظه است که عدالت در عبارت فوق،وصفی برای کتابت است،ولی از آن معلوم می شود که باید نویسنده عادل باشد تا نوشتنش از روی عدالت صورت گیرد.

4-"کسی که قدرت بر نویسندگی دارد نباید از نوشتن خودداری کند و همانطور که خدا به او تعلیم داده است باید بنویسد"( وَ لاٰ یَأْبَ کٰاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَمٰا عَلَّمَهُ اللّٰهُ فَلْیَکْتُبْ ).

یعنی به پاس این موهبتی که خدا به او داده نباید از نوشتن قرارداد شانه خالی کند،بلکه باید طرفین معامله را در این امر مهم کمک نماید(مخصوصا در محیطهایی مانند محیط نزول آیه که افراد با سواد کم باشند).

جمله" کَمٰا عَلَّمَهُ اللّٰهُ "مطابق تفسیر فوق،برای تاکید و تشویق بیشتر است ولی احتمال دارد که اشاره به حکم دیگری باشد،و آن رعایت نهایت امانت در نوشتن است،یعنی آن چنان که خدا به او تعلیم داده،سند را دقیقا تنظیم نماید.

آیا قبول دعوت برای تنظیم اسناد وجوب عینی دارد؟مسلما نه،زیرا با انجام بعضی از دیگران ساقط می شود،به همین دلیل بعضی از فقهاء حکم به وجوب کفایی آن کرده اند ولی بسیاری گفته اند که این کار نیز مستحبّ است و نوعی تعاون "بالبر و التقوی"(کمک در انجام نیکی ها)محسوب می شود،و از جمله های آینده این آیه نیز ممکن است پاره ای از شواهد بر استحباب به دست آورد،ولی به هر حال

ص :384

تا آنجا که نظام جامعه اسلامی ایجاب می کند،این کار واجب است،و در فراسوی آن،مستحبّ می باشد.

آیا نویسنده می تواند اجرتی بگیرد و هزینه دوات و کاغذ و قلم بر عهده کیست؟شاید بعضی تصور کرده اند همه اینها بر عهده کاتب است و حق اجرت را نیز ندارد،ولی این سخن صحیح نیست.زیرا گرفتن اجرت بر این گونه واجبات اشکالی ندارد و هزینه ها نیز به کسی تعلق می گیرد که کار برای او انجام می شود.

5-"و آن کس که حق بر ذمه او است باید املاء کند"( وَ لْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ ).

مسلما یکی از طرفین معامله باید صورت قرارداد را بگوید تا کاتب بنویسد اما کدام یک از طرفین؟آیه می گوید:آن کس که حق بر گردن او است باید املاء کند، اصولا همیشه امضای اصلی در اسناد،امضای بدهکار است و هنگامی که با املای او انجام بگیرد،جلو هر گونه انکاری را خواهد گرفت (1).

6-"بدهکار باید از خدا به پرهیزد و چیزی را فروگذار نکند"( وَ لْیَتَّقِ اللّٰهَ رَبَّهُ وَ لاٰ یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئاً ).

7-"هر گاه کسی که حق بر ذمه او است(بدهکار)سفیه یا (از نظر عقل) ضعیف(و مجنون)باشد و یا(به خاطر لال بودن)توانایی بر املاء کردن ندارد،باید ولی او املاء کند"( فَإِنْ کٰانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً أَوْ لاٰ یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ ).

بنا بر این در مورد سه طایفه،"ولی"باید املاء کند،کسانی که سفیه اند و نمی توانند ضرر و نفع خویش را تشخیص دهند و امور مالی خویش را سر و سامان

ص :385

بخشند(هر چند دیوانه نیستند)و کسانی که از نظر فکری ضعیف اند یا مانند کودکان کم سن و سال و پیران فرتوت و کم هوش یا دیوانه ها و افراد گنگ و لال،و یا کسانی که توانایی املاء کردن را ندارند هر چند گنگ نباشند.

از این جمله احکام دیگری نیز به طور ضمنی استفاده می شود،از جمله ممنوع بودن تصرفات مالی سفیهان و ضعیف العقلها و همچنین مساله جواز دخالت ولی در این گونه امور.

8-"ولی"نیز باید در املاء و اعتراف به بدهی کسانی که تحت ولایت او هستند،"عدالت را رعایت کند"(بالعدل).

نه چیزی بیش از حق آنها بگوید و نه به زیان آنها گام بردارد.

9-سپس اضافه می کند:"علاوه بر این،دو شاهد بگیرید"( وَ اسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ ). (1)

10 و 11-این دو شاهد باید"از مردان شما باشند"( مِنْ رِجٰالِکُمْ ).

یعنی هم بالغ،هم مسلمان باشند(تعبیر به رجال،بالغ بودن را می رساند و اضافه کردن آن به ضمیر"کم"اسلام را،زیرا مخاطب در اینجا گروه مسلمین است).

12-"و اگر دو مرد نباشند کافی است یک مرد و دو زن شهادت دهند"( فَإِنْ لَمْ یَکُونٰا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَ امْرَأَتٰانِ ).

13-"از کسانی که مورد رضایت و اطمینان شما باشند"( مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدٰاءِ ).

از این جمله مساله عادل بودن و مورد اعتماد و اطمینان بودن شهود،استفاده می شود که در روایات اسلامی نیز به طور گسترده به آن اشاره شده است.

ص :386

ضمنا بعضی از این تعبیر استفاده کرده اند که شاهد باید متهم نباشد(مانند کسی که در آن دعوا منافع خاصی دارد).

14-در صورتی که شهود مرکب از دو مرد باشند هر کدام می توانند مستقلا شهادت بدهند اما در صورتی که یک مرد و دو زن باشند،باید آن دو زن به اتفاق یکدیگر اداء شهادت کنند"تا اگر یکی انحرافی یافت،دیگری به او یادآوری کند" ( أَنْ تَضِلَّ إِحْدٰاهُمٰا فَتُذَکِّرَ إِحْدٰاهُمَا الْأُخْریٰ ).

زیرا زنان به خاطر عواطف قوی ممکن است تحت تاثیر واقع شوند،و به هنگام اداء شهادت به خاطر فراموشی یا جهات دیگر،مسیر صحیح را طی نکنند،و لذا یکی،دیگری را یادآوری می کند،البته این احتمال در باره مردان نیز هست،ولی در حدی پایین تر و کمتر.

15-یکی دیگر از احکام این باب این است که"هر گاه،شهود را(برای تحمل شهادت)دعوت کنند،خود داری ننمایند"( وَ لاٰ یَأْبَ الشُّهَدٰاءُ إِذٰا مٰا دُعُوا ).

بنا بر این تحمل شهادت به هنگام دعوت برای این کار،واجب است.

این احتمال نیز داده شده که هم پذیرفتن دعوت برای تحمل شهادت(دیدن واقعه)لازم است،و هم برای ادای شهادت.

16-بدهی کم باشد یا زیاد آن را نوشت چرا که سلامت روابط اقتصادی که مورد نظر اسلام است ایجاب می کند که در قراردادهای مربوط به بدهکاریهای کوچک نیز از نوشتن سند کوتاهی نشود،و لذا در جمله بعد می فرماید:"و از نوشتن (بدهی)کوچک یا بزرگی که دارای مدت است ملول و خسته نشوید"( وَ لاٰ تَسْئَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغِیراً أَوْ کَبِیراً إِلیٰ أَجَلِهِ ). (1)

ص :387

سپس می افزاید:"این در نزد خدا به عدالت نزدیک تر و برای شهادت مستقیم تر،و برای جلوگیری از شک و تردید بهتر است"( ذٰلِکُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللّٰهِ وَ أَقْوَمُ لِلشَّهٰادَةِ وَ أَدْنیٰ أَلاّٰ تَرْتٰابُوا ).

در واقع این جمله اشاره به فلسفه احکام فوق در مورد نوشتن اسناد معاملاتی است،می گوید:تنظیم اسناد و دقت در آن از یک سو ضامن اجرای عدالت و از سوی دیگر،موجب تقویت و اطمینان شهود به هنگام ادای شهادت و از سوی سوم مانع ایجاد بدبینی در میان افراد جامعه می شود.

این جمله به خوبی نشان می دهد که اسناد تنظیم شده می تواند به عنوان شاهد و مدرکی مورد توجه قضات قرار گیرد،هر چند متاسفانه جمعی از فقهاء اعتناء چندانی به آن نکرده اند.

17-سپس یک مورد را از این حکم استثناء کرده،می فرماید:"مگر اینکه داد و ستد نقدی باشد که(جنس و قیمت را)در میان خود دست به دست کنید،در آن صورت گناهی بر شما نیست که آن را ننویسید"( إِلاّٰ أَنْ تَکُونَ تِجٰارَةً حٰاضِرَةً تُدِیرُونَهٰا بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنٰاحٌ أَلاّٰ تَکْتُبُوهٰا ).

" تِجٰارَةً حٰاضِرَةً "به معنی معامله نقد است،و جمله" تُدِیرُونَهٰا بَیْنَکُمْ "(در میان خود دست به دست بگردانید)تاکیدی بر نقد بودن معامله است.

ضمنا از کلمه" فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنٰاحٌ "(مانعی ندارد)استفاده می شود که در صورت معامله نقدی هم اگر سندی تنظیم کنند بجا است،زیرا بسیار می شود که در معاملات نقدی نیز کشمکشهایی در مساله پرداختن وجه معامله و مقدار آن یا مسائل مربوط به خیارات پیدا می شود که اگر سند کتبی در میان باشد به آنها پایان می دهد.

18-در معامله نقدی گر چه تنظیم سند و نوشتن آن لازم نیست،ولی شاهد گرفتن برای آن بهتر است،زیرا جلوی اختلافات احتمالی آینده را می گیرد لذا

ص :388

می فرماید:"هنگامی که خرید و فروش(نقدی)می کنید،شاهد بگیرید"( وَ أَشْهِدُوا إِذٰا تَبٰایَعْتُمْ ).

این احتمال نیز وجود دارد که منظور شاهد گرفتن در تمام معاملات است خواه نقدی باشد یا نسیه،و به هر حال فقهای شیعه و اهل سنت-جز گروه اندکی- این دستور را یک امر استحبابی می دانند نه وجوبی-در آیه بعد نیز شاهدی بر این مساله وجود دارد.

و مسلم است که معاملات بسیار کوچک روزانه،(مثل خریدن نان و غذا و مانند آن)را شامل نمی شود.

19-در آخرین حکمی که در این آیه ذکر شده،می فرماید:"هیچگاه نباید نویسنده سند و شهود(به خاطر بیان حق و عدالت)مورد ضرر و آزار قرار گیرند" ( وَ لاٰ یُضَارَّ کٰاتِبٌ وَ لاٰ شَهِیدٌ ).

"که اگر چنین کنید از فرمان خدا خارج شدید"( فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ ).

و به این ترتیب قرآن به کاتبان و شاهدان،مصونیت و امنیت می دهد،و مؤکدا از مردم می خواهد که متعرض این اقامه کنندگان حق و عدالت نشوند.

از آنچه گفتیم روشن شد که جمله" وَ لاٰ یُضَارَّ "به صورت فعل مجهول است یعنی این گروه نباید آزار ببینند،نه اینکه به صورت فعل معلوم باشد به معنی نباید تحریف کنند و آزار دهند-که جمعی از مفسران ذکر کرده اند-زیرا این حکم در آغاز همین آیه آمده است و نیازی به تکرار ندارد.

و در پایان آیه بعد از ذکر آن همه احکام،مردم را"دعوت به تقوا و پرهیزکاری و اطاعت فرمان خدا می کند"( وَ اتَّقُوا اللّٰهَ ).

و سپس یادآوری می نماید که"خداوند آنچه مورد نیاز شما در زندگی مادی و معنوی است به شما تعلیم می دهد"( وَ یُعَلِّمُکُمُ اللّٰهُ ).

"و او از همه مصالح و مفاسد مردم آگاه است و آنچه خیر و صلاح آنان است

ص :389

برای آنها مقرر می دارد"( وَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ).

***

عمیقی در آگاهی و روشن بینی و فزونی علم و دانش دارد،آری هنگامی که قلب انسان به وسیله تقوا صیقل یابد،همچون آیینه حقایق را روشن می سازد،این معنی کاملا جنبه منطقی دارد زیرا صفات زشت و اعمال ناپاک حجابهایی بر فکر انسان می اندازد و به او اجازه نمی دهد چهره حقیقت را آن چنان که هست ببیند،هنگامی که به وسیله تقوا حجابها کنار رفت،چهره حق آشکار می شود. حقیقت سرایی است آراسته هوی و هوس گرد برخاسته نبینی که جایی که برخاست گرد نبیند نظر گر چه بینا است مرد ولی پاره ای از صوفیان جاهل از این معنی سوء استفاده کرده و آن را دلیل بر ترک تحصیل علوم رسمی گرفته اند.در حالی که چنین سخنی مخالف بسیاری از آیات قرآن و روایات مسلم اسلامی است.

حق این است که قسمتی از علوم را از طریق تعلیم و تعلم رسمی باید فرا گرفت و بخش دیگری از علوم الهی را از طریق صفای دل و شستشوی آن با آب معرفت و تقوا فراهم ساخت،و این همان نوری است که خداوند در دل هر کس که بخواهد و لایق ببیند می اندازد"

العلم نور یقذفه اللّٰه فی قلب من یشاء ".

***

ص :391

اکتفاء کردن به گروگان مانعی ندارد،هدف این است که معاملات بر پایه و اساس محکمی باشد خواه اطمینان از نظر تنظیم سند و گرفتن شاهد حاصل شود یا از طریق رهن و گروگان.

در تفاسیر اهل بیت ع نیز به این حقیقت اشاره شده از جمله در منابع معروف حدیث شیعه و همچنین اهل سنت آمده است که پیامبر اکرم ص زره خود را در مدینه به عنوان گروگان نزد شخص غیر مسلمانی گذاشت و مبلغی به عنوان وام از او گرفت (1).

ضمنا از این استفاده می شود سواد خواندن و نوشتن در آن محیط به قدری کم بود که بسیار می شد در سفرها در تمام قافله یک با سواد وجود نداشت.

2-گروگان حتما باید قبض شود و در اختیار طلبکار قرار گیرد تا اثر اطمینان بخشی را داشته باشد،لذا می فرماید:"گروگانی گرفته شده"( فَرِهٰانٌ مَقْبُوضَةٌ ).

در تفسیر عیاشی از امام صادق ع می خوانیم که فرمود:"لا رهن الا مقبوض"،"رهنی وجود ندارد مگر آنکه طلبکار او را تحویل بگیرد" (2).

3-سپس به عنوان یک استثنا در احکام فوق می فرماید:"اگر بعضی از شما نسبت به بعضی دیگر اطمینان داشته باشد(می تواند بدون نوشتن سند و رهن با او معامله کند و امانت خویش را به او بسپارد)در این صورت کسی که امین شمرده شده است باید امانت(و بدهی خود را به موقع)بپردازد و از خدایی که پروردگار او است به پرهیزد"( فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمٰانَتَهُ وَ لْیَتَّقِ اللّٰهَ رَبَّهُ ).

آری همانگونه که طلبکار به او اعتماد کرده او هم باید اعتماد و اطمینان او را محترم بشمرد و حق را بدون تاخیر ادا کند و تقوا را فراموش ننماید.

قابل توجه اینکه در اینجا طلب طلبکار به عنوان یک امانت،ذکر شده که

ص :393

خیانت در آن،گناه بزرگی است.

4-سپس همه مردم را مخاطب ساخته و یک دستور جامع در زمینه شهادت بیان می کند و می فرماید:"شهادت را کتمان نکنید و هر کس آن را کتمان کند قلبش گناهکار است"( وَ لاٰ تَکْتُمُوا الشَّهٰادَةَ وَ مَنْ یَکْتُمْهٰا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ ).

بنا بر این کسانی که از حقوق دیگران آگاهند موظف اند به هنگام دعوت برای ادای شهادت آن را کتمان نکنند،بلکه بسیاری معتقدند در مورد حقوق مردم بدون دعوت نیز باید ادای شهادت کرد.

روشن است که ادای شهادت واجب کفایی است،یعنی اگر بعضی اقدام بر آن کنند به گونه ای که حق با آن ثابت شود از گردن دیگران ساقط خواهد شد.