ص :2

ص :3

ص :4

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

ص :9

ص :10

ص :11

ص :12

ص :13

ص :14

ص :15

ص :16

ص :17

ص :18

برای همه گشاده است،و نور مبین است و رمز هدایت خلق! اما چهره،بلکه چهره های دیگر دارد که آن را تنها به اندیشمندان،آنها که تشنه حقند و پویندۀ راهند و خواهان بیشتر،نشان می دهد،و بهر یک به اندازه پیمانه وجود و کوشش و تلاش آمیخته با اخلاصش،سهمی می بخشد.

این چهره ها که در لسان احادیث«بطون»قرآن نامیده شده،بر همه کس تجلی نمیکند،و یا صحیحتر،همه چشمها قدرت دید آن را ندارند،تفسیر،به چشمها قدرت میبخشد و حجابها را کنار میزند و بما شایستگی دید آنها را تا آنجا که برای ما امکان دارد میدهد.

قرآن چهره هایی نیز دارد که گذشت زمان،و پرورش نبوغها و استعدادها از آن پرده بر می گیرد،که در سخن معروف«ابن عباس»آن شاگرد هوشمند مکتب علی علیه السّلام به آن اشاره رفته است:القرآن یفسره الزمان.

از همه اینها گذشته قرآن به مضمون کلام معروف«القرآن یفسر بعضه بعضا»خودش خود را تفسیر میکند،و آیاتش پرده از چهرۀ یکدیگر بر می گیرند و این هرگز با نور و کلام مبین بودنش منافات ندارد که قرآن«یک واحد بهم پیوسته»و«مجموعه از هم ناگسسته»است،و مجموعا نور است و کلام مبین.

بر اساس حدیث،بعضی بر اساس تاریخ،پاره ای بر اساس علوم جدید،و هر یک قرآن را از زاویۀ علومی که در آن تخصص داشته اند دیده اند!.

و از این باغ پر گل:یکی به مناظر دل انگیز و شاعرانه پرداخته.

دیگری مانند یک معلم علوم طبیعی به ساختمان برگها و گلبرگها و ریشه ها.

سومی به مواد غذایی قابل استفاده از آن.

چهارمی به خواص دارویی.

پنجمی به اسرار آفرینش اینهمه شکوفه ها و گلهای رنگارنگ پرداخته.

ششمی در این اندیشه است که از کدامین گل میتوان عطری بهتر تهیه کرد، و هفتمی همچون زنبور عسل تنها در فکر مکیدن شهد گل و فراهم ساختن «انگبین»است! خلاصه،پویندگان راه تفسیر هر کدام با آئینه مخصوصی که بدست داشته اند جلوه ای از آن همه زیبائیها و اسرار قرآن را منعکس ساخته اند.

ولی روشن است که اینها همه در عین حال که تفسیر قرآنند،تفسیر قرآن نیستند،که هر یک پرده از چهره ای از قرآن برمیدارد نه از همه چهره ها،و اگر همه را نیز یک جا جمع کنیم باز پرده برداری از چهره هایی از قرآن است نه از همه چهره هایش.

زیرا که قرآن کلام حق است و تراوشی از علم بی انتهای او،و کلام او رنگ علم او،و علم او رنگ ذات او دارد،و همه نامتناهی هستند.

بنا بر این نباید انتظار داشت،انسانها همۀ چهره های قرآن را ببینند که نمیتوان دریایی را در کوزه ای جای داد! ولی این را نمی توان و نباید انکار کرد که هر قدر ظرف فکر و اندیشه ما بزرگتر باشد مقدار بیشتری از این اقیانوس بیکران را در خود جای خواهد داد.

و بهمین دلیل بر همه دانشمندان فرض است که در هیچ عصر و زمانی از پای

ص :21

ننشیند و برای کشف حقایق بیشتری از قرآن مجید به تلاش و کوشش پی گیر و مخلصانه ای ادامه دهند.از سخنان قدما و پیشینیان،که درود خدا بر روان پاکشان باد بهره گیرند،اما به آنها قناعت نکنند که پیغمبر اکرم فرمود:

«لا تحصی عجائبه و لا تبلی غرائبه» :«شگفتیهای قرآن هرگز تمام نمی شود و نوآوریهای آن به کهنگی نمی گراید».

شاگردی کنیم،و نه غیر آن.

و نتایج آنها را تشخیص نمیدهند در برابر هجوم این حوادث،دستپاچه،وحشت زده و بی دفاع و بدون نقشه خواهند ماند و از آنجا که سیرشان سیر در تاریکی است در هر گامی مواجه با لغزش و زمین خوردنی هستند و چه زیبا فرمود آن پیشوای راستین:«آن کس که از وضع زمان خود آگاه است مورد هجوم اشتباهات قرار نمی گیرد» 1.

رسالت دانشمندان هر عصر این است که با هوشیاری کامل این مسائل،این تقاضاها،این نیازها،و این خلأ روحی و فکری و اجتماعی را فورا دریابند و آنها را به شکل صحیحی پر کنند تا با امور دیگری پر نشود زیرا که خلأ در محیط زندگی ما ممکن نیست.

از مسائلی که-بر خلاف زعم مأیوسان و منفی بافان-ما به سهم خود به روشنی آن را دریافته ایم تشنگی و عطش نسل حاضر برای درک مفاهیم اسلام و مسائل مذهبی است،نه تنها درک بلکه چشیدن و لمس کردن و بالاخره«عمل کردن»است.

این مسائل بخش مهمی از روح و جان آنها را اشغال کرده،اما طبیعی است که همه بصورت استفهام است و برای پاسخگویی به این خواسته ها نخستین گام، برگرداندن میراث علمی و فرهنگی اسلام به زبان روز،و پیاده کردن همه آن مفاهیم عالی از طریق زبان عصری در روح و جان و عقل نسل کنونی است.

و گام دیگر استنباط نیازها و تقاضاهای ویژه این زمان از اصول کلی اسلام می باشد.

و این تفسیر بر اساس همین دو هدف نگارش یافته است.

ص :24

و حسرت می خوردیم.

ناگهان برقی در فکر جستن کرد و روزنه امید و راه حل مسئله پیدا شد و آن استفاده از سیستم کار دسته جمعی بود،و جمعی از جوانان فاضل و با اخلاص و پژوهشگر و آگاه که مصداق«عشرة کاملة»بودند رفیق راه شدند و با کوششهای شبانه روزی آمیخته با خلوص آنها در مدت کوتاهی این نهال به ثمر نشست و بسیار زودتر از آنچه انتظار میرفت جلد اول به چاپ رسید.

و برای اینکه هیچ نقطۀ مبهمی برای خوانندگان عزیز باقی نماند طرز کار خود را در اینجا اجمالا تشریح میکنیم:

نخست آیات قرآن در بخشهای مختلف میان این برادران محترم تقسیم می شد و با راهنماییهای لازم قبلی تفاسیر مختلفی که منابع اصلی تفسیر بود و بقلم محققان بزرگ این فن اعم از شیعه و سنی نگاشته شده بود مورد بررسی قرار می گرفت.

مانند:تفسیر مجمع البیان تألیف شیخ المفسرین محقق عالیقدر طبرسی.

و تفسیر انوار التنزیل قاضی بیضاوی.

و تفسیر الدر المنثور جلال الدین سیوطی.

و تفسیر برهان نوشته محدث بحرانی.

و تفسیر المیزان نوشته استاد علامه طباطبائی.

و تفسیر المنار تقریر درس دانشمند مصری محمّد عبده.

و تفسیر فی ظلال اثر نویسنده معروف سید قطب.

و تفسیر مراغی نوشته احمد مصطفی مراغی.

و تفسیر مفاتیح الغیب از فخر رازی.

و تفسیر روح الجنان از ابو الفتوح رازی.

و اسباب النزول از واحدی.

ص :26

و تفسیر قرطبی از محمّد بن احمد الانصاری القرطبی.

و تفسیر روح المعانی از علامه شهاب الدین محمّد آلوسی.

و تفسیر نور الثقلین عبد علی بن جمعه الحویزی.

و تفسیر صافی ملا محسن فیض کاشانی.

و تفسیر تبیان شیخ طوسی.

و بعضی تفاسیر دیگر و سپس یافته ها را که بر نیازها و تقاضاهای روز تطبیق داشت جمع آوری نموده،در جلسات عمومی این هیئت که همه روز تشکیل میشد مطرح می کردند و در همان جلسه دریافت های تازه را از قرآن که می بایست بر آنها افزوده شود می افزودیم،و پس از بحث و گفتگو و مشاوره پیرامون مباحث مختلف و مراجعه به منابع گوناگون،اینجانب مطالب را املا کرده و دوستان تندنویس یادداشت می کردند، و سپس به کنترل مجدد می پرداختیم و آنچه را که نوشته شده با صبر و حوصله بررسی و اصلاح و آماده چاپ می کردیم،و بعد از چاپ و قبل از نشر نیز مجددا کنترل و بررسی و اصلاح می شد.

و نتیجه همه این زحمات کتابی است که از نظر خواننده عزیز می گذرد و امید است ارزنده و مفید و سودمند برای عموم طبقات باشد.

نزدیک با حیات فرد و اجتماع دارد تکیه گردیده است.

2-به تناسب عناوینی که در آیات مطرح میشود در ذیل هر آیه بحث فشرده و مستقلی دربارۀ موضوعاتی مانند ربا،بردگی،حقوق زن،فلسفه حج،اسرار تحریم قمار،شراب،گوشت خوک،و ارکان و اهداف جهاد اسلامی و مانند آن آمده است تا خوانندگان در یک مطالعه اجمالی از مراجعه به کتابهای دیگر بی نیاز گردند.

3-کوشش شده،ترجمه ذیل آیات،روان،سلیس،و گویا و دقیق و در نوع خود جالب و رسا بوده باشد.

4-بجای پرداختن به بحثهای کم حاصل،توجه مخصوصی به ریشه لغات و شأن نزول آیات که هر دو در فهم دقیق معانی قرآن مؤثر هستند شده است.

5-اشکالات و ایرادات و سؤالات مختلفی که گاهی در پیرامون اصول و فروع اسلام مطرح میگردد به تناسب هر آیه طرح شده و پاسخ فشرده آن ذکر گردیده است مانند شبهه آکل و مأکول،معراج،تعدد زوجات،علت تفاوت ارث زن و مرد تفاوت دیۀ زن و مرد،حروف مقطعه قرآن،نسخ احکام،جنگها و غزوات اسلامی آزمایشهای گوناگون الهی و دهها مسأله دیگر بطوری که هنگام مطالعه آیات، علامت استفهامی در ذهن خواننده عزیز باقی نماند.

6-از اصطلاحات پیچیده علمی که نتیجه آن اختصاص کتاب به صنف خاصی است در متن کتاب دوری و بهنگام ضرورت در پاورقی آمده تا برای دانشمندان و صاحب نظرات نیز مفید باشد.

امیدواریم کوششهای بی شائبه ما در این راه نتیجه خود را بخشیده باشد و همه طبقات بتوانند به وسیله این تفسیر که به پیشنهاد بعضی از دوستان بنام«تفسیر نمونه»نامیده شد با این کتاب بزرگ آسمانی آشناتر شوند.

ص :28

انقلاب اسلامی در پستهای حساسی به انجام وظیفه مشغول بودند اما گروه باقیمانده با تجربه هایی که در این مدت به دست آورده بودند بحمد اللّٰه جای آنان را پر کردند.

البته این تجدید نظر منحصر به همین جلد است و بقیه از هماهنگی نسبی بعون اللّٰه برخوردار است.

بر این نعمت نیز باید خدا را شکر گوئیم که دو جلد از این تفسیر به زبان اردو ترجمه شده و انشاء اللّٰه به زودی چاپ و منتشر خواهد شد،طرح ترجمه آن به زبان عربی نیز در دست تهیه است.

پروردگارا!این خدمت ناچیز را از ما بپذیر و به تمام دوستانی که ما را در راه وصول به این هدف،و چاپ و نشر آن یاری کردند کمک فرما انک خیر ناصر و معین و انت علی کل شیء قدیر.

قم-حوزه علمیه ناصر مکارم شیرازی فروردین ماه 1362 مطابق جمادی الثانیة 1403

ص :30

ص :32

سوره فاتحة الکتاب (حمد) این سوره در مکه نازل شده و هفت آیه است

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

ویژگیهای سوره حمد

این سوره در میان سوره های قرآن درخشش فوق العاده ای دارد که از مزایای زیر سرچشمه می گیرد:

1- آهنگ این سوره

- این سوره اساسا با سوره های دیگر قرآن از نظر لحن و آهنگ فرق روشنی دارد به خاطر اینکه سوره های دیگر همه بعنوان سخن خدا است، اما این سوره از زبان بندگان است، و به تعبیر دیگر در این سوره خداوند طرز مناجات و سخن گفتن با او را به بندگانش آموخته است.

آغاز این سوره با حمد و ستایش پروردگار شروع می شود.

و با ابراز ایمان به مبدء و معاد (خداشناسی و ایمان به رستاخیز) ادامه می یابد، و با تقاضاها و نیازهای بندگان پایان می گیرد.

انسان آگاه و بیدار دل، هنگامی که این سوره را می خواند، احساس می کند که بر بال و پر فرشتگان قرار گرفته و به آسمان صعود می کند و در عالم روحانیت و معنویت لحظه به لحظه به خدا نزدیکتر می شود.

این نکته بسیار جالب است که اسلام بر خلاف بسیاری از مذاهب ساختگی یا تحریف شده که میان" خدا" و" خلق" واسطه ها قائل می شوند به مردم دستور می دهد که بدون هیچ واسطه با خدایشان ارتباط برقرار کنند!.

این سوره تبلوری است از همین ارتباط نزدیک و بی واسطه خدا با انسان، و مخلوق با خالق، در اینجا تنها او را می بیند، با او سخن می گوید، پیام او را با گوش جان می شنود، حتی هیچ پیامبر مرسل و فرشته مقربی در این میان واسطه

ص: 2

نیست و عجب اینکه این پیوند و ارتباط مستقیم خلق با خالق آغازگر قرآن مجید است.

2- سوره حمد، اساس قرآن است

- در حدیثی از پیامبر اکرم ص می خوانیم که:"

الحمد ام القرآن

" و این به هنگامی بود که" جابر بن عبد اللَّه انصاری خدمت پیامبر ص رسید، پیامبر ص به او فرمود:

الا اعلمک افضل سورة انزلها اللَّه فی کتابه؟ قال فقال له جابر بلی بابی انت و امی یا رسول اللَّه! علمنیها، فعلمه الحمد، ام الکتاب

:" آیا برترین سوره ای را که خدا در کتابش نازل کرده به تو تعلیم کنم، جابر عرض کرد آری پدر و مادرم به فدایت باد، به من تعلیم کن، پیامبر ص سوره حمد که ام الکتاب است به او آموخت، سپس اضافه فرمود این سوره شفای هر دردی است مگر مرگ" (1)

و نیز از پیامبر ص نقل شده که فرمود:

و الذی نفسی بیده ما انزل اللَّه فی التوراة، و لا فی الزبور، و لا فی القرآن مثلها، هی ام الکتاب

:" قسم به کسی که جان من به دست او است خداوند نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور، و نه حتی در قرآن، مثل این سوره را نازل نکرده است، و این ام الکتاب است" (2)

دلیل این سخن با تامل در محتوای این سوره روشن می شود، چرا که این سوره در حقیقت فهرستی است از مجموع محتوای قرآن، بخشی از آن توحید و شناخت صفات خدا است، بخشی در زمینه معاد و رستاخیز سخن می گوید و بخشی از هدایت و ضلالت که خط فاصل مؤمنان و کافران است سخن می گوید، و نیز در آن اشاره ای است به حاکمیت مطلق پروردگار و مقام ربوبیت و نعمتهای

ص: 3

بی پایانش که به دو بخش عمومی و خصوصی (بخش رحمانیت و رحیمیت) تقسیم می گردد، و همچنین اشاره به مساله عبادت و بندگی و اختصاص آن به ذات پاک او شده است.

در حقیقت هم بیانگر توحید ذات است، هم توحید صفات، هم توحید افعال، و هم توحید عبادت.

و به تعبیر دیگر این سوره مراحل سه گانه ایمان: اعتقاد به قلب، اقرار به زبان، و عمل به ارکان را در بر دارد، و می دانیم" ام" به معنی اساس و ریشه است.

شاید به همین دلیل است که" ابن عباس" مفسر معروف اسلامی می گوید:

ان لکل شی ء اساسا ... و اساس القرآن الفاتحة.

" هر چیزی اساس و شالوده ای دارد ... و اساس و زیر بنای قرآن، سوره حمد است".

روی همین جهات است که در فضیلت این سوره از پیامبر ص نقل شد:

ایما مسلم قرأ فاتحة الکتاب اعطی من الاجر کانما قرأ ثلثی القرآن، و اعطی من الاجر کانما تصدق علی کل مؤمن و مؤمنه

: هر مسلمانی سوره حمد را بخواند پاداش او به اندازه کسی است که دو سوم قرآن را خوانده است (و طبق نقل دیگری پاداش کسی است که تمام قرآن را خوانده باشد) و گویی به هر فردی از مردان و زنان مؤمن هدیه ای فرستاده است"(1)

تعبیر به دو سوم قرآن شاید به خاطر آنست که بخشی از قرآن توجه به خدا است و بخشی توجه به رستاخیز و بخش دیگری احکام و دستورات است که بخش اول و دوم در سوره حمد آمده، و تعبیر به تمام قرآن به خاطر آن است که همه قرآن را از یک نظر در ایمان و عمل می توان خلاصه کرد که این هر دو در سوره

ص: 4

حمد جمع است.

3- سوره حمد افتخار بزرگ پیامبر ص

جالب اینکه در آیات قرآن سوره حمد به عنوان یک موهبت بزرگ به پیامبر ص معرفی شد، و در برابر کل قرآن قرار گرفته است، آنجا که می فرماید وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ:" ما به تو سوره حمد که هفت آیه است و دو بار نازل شده دادیم همچنین قرآن بزرگ بخشیدیم" (سوره حجر آیه 87).

قرآن با تمام عظمتش در اینجا در برابر سوره حمد قرار گرفته است، نزول دوباره آن نیز به خاطر اهمیت فوق العاده آن است (1)

همین مضمون در حدیثی از امیر مؤمنان علی ع از پیامبر ص نقل شده است که فرمود:

ان اللَّه تعالی افرد الامتنان علی بفاتحة الکتاب و جعلها بازاء القرآن العظیم و ان فاتحة الکتاب اشرف ما فی کنوز العرش:

" خداوند بزرگ به خاطر دادن سوره حمد بالخصوص بر من منت نهاده و آن را در برابر قرآن عظیم قرار داده، و سوره حمد با ارزشترین ذخائر گنجهای عرش خدا است"! (2)

4- تاکید بر تلاوت این سوره

- با توجه به بحثهای فوق که تنها بیان گوشه ای از فضیلت سوره حمد بود روشن می شود که چرا در احادیث اسلامی در منابع شیعه و سنی اینهمه تاکید بر تلاوت آن شده است، تلاوت آن به انسان، روح و ایمان می بخشد، او را به خدا نزدیک می کند، صفای دل و روحانیت می آفریند، اراده انسان را نیرومند و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون می سازد، و میان او

ص: 5

و گناه و انحراف فاصله می افکند.

به همین دلیل در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم

رن ابلیس اربع رنات اولهن یوم لعن، و حین اهبط الی الارض، و حین بعث محمد (ص) علی حین فترة من الرسل، و حین انزلت ام الکتاب:

" شیطان چهار بار فریاد کشید و ناله سر داد نخستین بار روزی بود که از درگاه خدا رانده شد، سپس هنگامی بود که از بهشت به زمین تنزل یافت، سومین بار هنگام بعثت محمد ص بعد از فترت پیامبران بود، و آخرین بار زمانی بود که سوره حمد نازل شد"!. (1)

محتوای سوره

هفت آیه ای که در این سوره وجود دارد هر کدام اشاره به مطلب مهمی است:

" بِسْمِ اللَّهِ" سر آغازی است برای هر کار، و استمداد از ذات پاک خدا را به هنگام شروع در هر کار به ما می آموزد.

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ درسی است از باز گشت همه نعمتها و تربیت همه موجودات به اللَّه، و توجه به این حقیقت که همه این مواهب از ذات پاکش سرچشمه می گیرد.

الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ این نکته را بازگو می کند که اساس خلقت و تربیت و حاکمیت او بر پایه رحمت و رحمانیت است، و محور اصلی نظام تربیتی جهان را همین اصل تشکیل می دهد.

مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ توجهی است به معاد، و سرای پاداش اعمال، و حاکمیت خداوند بر آن دادگاه عظیم.

إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ، توحید در عبادت و توحید در نقطه اتکاء انسانها را بیان می کند.

ص: 6

اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ، بیانگر نیاز و عشق بندگان به مساله هدایت و نیز توجهی است به این حقیقت که هدایتها همه از سوی او است! سرانجام آخرین آیه این سوره، ترسیم واضح و روشنی است از صراط مستقیم راه کسانی است که مشمول نعمتهای او شده اند، و از راه مغضوبین و گمراهان جدا است.

و از یک نظر این سوره به دو بخش تقسیم می شود، بخشی از حمد و ثنای خدا سخن می گوید و بخشی از نیازهای بنده.

چنان که در" عیون اخبار الرضا" ع در حدیثی از پیامبر ص می خوانیم:

خداوند متعال چنین فرموده:" من سوره حمد را میان خود و بنده ام تقسیم کردم نیمی از آن برای من، و نیمی از آن برای بنده من است، و بنده من حق دارد هر چه را می خواهد از من بخواهد:

هنگامی که بنده می گوید" بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ" خداوند بزرگ می فرماید بنده ام بنام من آغاز کرد، و بر من است که کارهای او را به آخر برسانم و در همه حال او را پر برکت کنم، و هنگامی که می گوید" الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ" خداوند بزرگ می گوید بنده ام مرا حمد و ستایش کرد، و دانست نعمتهایی را که دارد از ناحیه من است، و بلاها را نیز من از او دور کردم، گواه باشید که من نعمتهای سرای آخرت را بر نعمتهای دنیای او می افزایم، و بلاهای آن جهان را نیز از او دفع می کنم، همانگونه که بلاهای دنیا را دفع کردم.

و هنگامی که می گوید" الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ" خداوند می گوید: بنده ام گواهی داد که من رحمان و رحیمم، گواه باشید بهره او را از رحمتم فراوان می کنم، و سهم او را از عطایم افزون می سازم.

و هنگامی که می گوید" مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ" او می فرماید: گواه باشید همانگونه که او حاکمیت و مالکیت روز جزا را از آن من دانست، من در روز

ص :7

حساب، حسابش را آسان می کنم، حسناتش را می پذیرم، و از سیئاتش صرف نظر می کنم.

و هنگامی که می گوید" إِیَّاکَ نَعْبُدُ" خداوند بزرگ می گوید بنده ام راست می گوید، تنها مرا پرستش می کند، من شما را گواه می گیرم بر این عبادت خالص ثوابی به او می دهم که همه کسانی که مخالف این بودند به حال او غبطه خورند.

و هنگامی که می گوید" إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ" خدا می گوید: بنده ام از من یاری جسته، و تنها به من پناه آورده گواه باشید من او را در کارهایش کمک می کنم، در سختیها به فریادش می رسم، و در روز پریشانی دستش را می گیرم.

و هنگامی که می گوید" اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ ..." (تا آخر سوره) خداوند می گوید این خواسته بنده ام بر آورده است، و او هر چه می خواهد از من بخواهد که من اجابت خواهم کرد آنچه امید دارد، به او می بخشم و از آنچه بیم دارد ایمنش می سازم (1)

*** چرا نام این سوره فاتحة الکتاب است؟

" فاتحة الکتاب" به معنی آغازگر کتاب (قرآن) است، و از روایات مختلفی که از پیامبر ص نقل شده به خوبی استفاده می شود که این سوره در زمان خود پیامبر ص نیز به همین نام شناخته می شده است.

از اینجا دریچه ای به سوی مساله مهمی از مسائل اسلامی گشوده می شود و آن اینکه بر خلاف آنچه در میان گروهی مشهور است که قرآن در عصر پیامبر ص به صورت پراکنده بود، بعد در زمان ابو بکر یا عمر یا عثمان جمع آوری شد قرآن در زمان خود پیامبر ص به همین صورت امروز جمع آوری شده بود، و سرآغازش همین سوره حمد بوده است، و الا نه این سوره نخستین سوره ای بوده

ص :8

است که بر پیامبر ص نازل شده، و نه دلیل دیگری برای انتخاب نام فاتحة الکتاب برای این سوره وجود دارد.

مدارک متعدد دیگری در دست است که این واقعیت را تایید می کند که قرآن به صورت مجموعه ای که در دست ماست در عصر پیامبر ص و به فرمان او جمع آوری شده بود.

" علی بن ابراهیم" از امام صادق ع نقل کرده که رسول خدا ص به علی ع فرمود:" قرآن در قطعات حریر و کاغذ و امثال آن پراکنده است آن را جمع آوری کنید" سپس اضافه می کند علی ع از آن مجلس برخاست و آن را در پارچه زرد رنگی جمع آوری نمود سپس بر آن مهر زد (

و انطلق علی (ع) فجمعه فی ثوب اصفر ثم ختم علیه

) (1)

گواه دیگر اینکه" خوارزمی" دانشمند معروف اهل تسنن در کتاب" مناقب" از" علی بن ریاح" نقل می کند که علی بن ابی طالب و ابی بن کعب، قرآن را در زمان رسول خدا ص جمع آوری کردند.

سومین شاهد جمله ای است که" حاکم" نویسنده معروف اهل سنت در کتاب" مستدرک" از" زید بن ثابت" آورده است:

زید می گوید:" ما در خدمت پیامبر ص قرآن را از قطعات پراکنده جمع آوری می کردیم و هر کدام را طبق راهنمایی پیامبر ص در محل مناسب خود قرار می دادیم، ولی با اینحال این نوشته ها متفرق بود پیامبر ص به علی ع دستور داد که آن را یک جا جمع کند، و ما را از ضایع ساختن آن بر حذر می داشت".

سید مرتضی دانشمند بزرگ شیعه می گوید:" قرآن در زمان رسول اللَّه

ص :9

به همین صورت کنونی جمع آوری شده بود" (1).

طبرانی و ابن عساکر از" شعبی" چنین نقل می کنند که شش نفر از انصار قرآن را در عصر پیامبر ص جمع آوری کردند (2)و قتاده نقل می کند که از انس پرسیدم چه کسی قرآن را در عصر پیامبر ص جمع آوری کرد، گفت چهار نفر که همه از انصار بودند: ابی بن کعب، معاذ، زید بن ثابت، و ابو زید (3)و بعضی روایات دیگر که نقل همه آنها به طول می انجامد.

به هر حال علاوه بر این احادیث که در منابع شیعه و اهل تسنن وارد شده انتخاب نام فاتحة الکتاب برای سوره حمد- همانگونه که گفتیم- شاهد زنده ای برای اثبات این موضوع است.

*** سؤال: آیا جمع آوری قرآن در زمان پیامبر بود

در اینجا این سؤال پیش می آید که چگونه می توان این گفته را باور کرد با اینکه در میان گروهی از دانشمندان معروف است که قرآن پس از پیامبر ص جمع آوری شده، (بوسیله علی ع یا کسان دیگر).

در پاسخ این سؤال باید گفت: اما قرآنی که علی ع جمع آوری کرد تنها خود قرآن نبود بلکه مجموعه ای بود از قرآن و تفسیر و شان نزول آیات، و مانند آن.

و اما در مورد عثمان قرائنی در دست است که نشان می دهد عثمان برای جلوگیری از اختلاف قرائت ها اقدام به نوشتن قرآن واحدی با قرائت و نقطه گذاری نمود (چرا که تا آن زمان نقطه گذاری معمول نبود).

ص :10

و اما اصرار جمعی بر اینکه قرآن به هیچوجه در زمان پیامبر ص جمع آوری نشده و این افتخار نصیب عثمان یا خلیفه اول و دوم گشت شاید بیشتر به خاطر فضیلت سازی بوده باشد، و لذا هر دسته ای این فضیلت را به کسی نسبت می دهد و روایت در مورد او نقل می کند.

اصولا چگونه می توان باور کرد پیامبر ص چنین کار مهمی را نادیده گرفته باشد در حالی که او به کارهای بسیار کوچک هم توجه داشت، مگر نه این است که قرآن قانون اساسی اسلام، کتاب بزرگ تعلیم و تربیت، زیر بنای همه برنامه های اسلامی و عقائد و اعتقادات است؟ آیا عدم جمع آوری آن در عصر پیامبر ص این خطر را نداشت که بخشی از قرآن ضایع گردد و یا اختلافاتی در میان مسلمانان بروز کند.

به علاوه حدیث مشهور" ثقلین" که شیعه و سنی آن را نقل کرده اند که پیامبر ص فرمود من از میان شما می روم و دو چیز را به یادگار می گذارم" کتاب خدا" و" خاندانم" این خود نشان می دهد که قرآن به صورت یک کتاب جمع آوری شده بود.

و اگر می بینیم روایاتی که دلالت بر جمع آوری قرآن توسط گروهی از صحابه زیر نظر پیامبر ص دارد، از نظر تعداد نفرات مختلف است مشکلی ایجاد نمی کند، ممکن است هر روایت عده ای از آنها را معرفی کند.

ص :11

بال لم یذکر فیه اسم اللّٰه فهو ابتر: "هر کار مهمی که بدون نام خدا شروع شود بی فرجام است" 1.

امیر مؤمنان علی ع پس از نقل این حدیث اضافه می کند"انسان هر کاری را می خواهد انجام دهد باید بسم اللّٰه بگوید یعنی با نام خدا این عمل را شروع می کنم،و هر عملی که با نام خدا شروع شود خجسته و مبارک است".

و نیز می بینیم امام باقر ع می فرماید:"سزاوار است هنگامی که کاری را شروع می کنیم،چه بزرگ باشد چه کوچک، بسم اللّٰه بگوئیم تا پر برکت و میمون باشد".

کوتاه سخن اینکه پایداری و بقاء عمل بسته به ارتباطی است که با خدا دارد.

به همین مناسبت خداوند بزرگ در نخستین آیات که به پیامبر وحی شد دستور می دهد که در آغاز شروع تبلیغ اسلام این وظیفه خطیر را با نام خدا شروع کند: اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ 2.

و می بینیم حضرت نوح ع در آن طوفان سخت و عجیب هنگام سوار شدن بر کشتی و حرکت روی امواج کوه پیکر آب که هر لحظه با خطرات فراوانی روبرو بود برای رسیدن به سر منزل مقصود و پیروزی بر مشکلات به یاران خود دستور می دهد که در هنگام حرکت و در موقع توقف کشتی "بِسْمِ اللّٰهِ" بگویند ( وَ قٰالَ ارْکَبُوا فِیهٰا بِسْمِ اللّٰهِ مَجْرٰاهٰا وَ مُرْسٰاهٰا )(سوره هود آیه 41).

و آنها این سفر پر مخاطره را سرانجام با موفقیت و پیروزی پشت سر گذاشتند و با سلامت و برکت از کشتی پیاده شدند چنان که قرآن می گوید: قِیلَ یٰا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلاٰمٍ مِنّٰا وَ بَرَکٰاتٍ عَلَیْکَ وَ عَلیٰ أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَکَ (سوره هود آیه 48).

و نیز سلیمان در نامه ای که به ملکه سبا می نویسد سر آغاز آن را"بسم

ص :14

اللّٰه"قرار می دهد( إِنَّهُ مِنْ سُلَیْمٰانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ ...)(سوره نحل آیه 30).

و باز روی همین اصل،تمام سوره های قرآن-با بسم اللّٰه آغاز می شود تا هدف اصلی که همان هدایت و سوق بشر به سعادت است از آغاز تا انجام با موفقیت و پیروزی و بدون شکست انجام شود.

تنها سوره توبه است که بسم اللّٰه در آغاز آن نمی بینیم چرا که سوره توبه با اعلان جنگ به جنایتکاران مکه و پیمان شکنان آغاز شده،و اعلام جنگ با توصیف خداوند به"رحمان و رحیم"سازگار نیست.

***در اینجا توجه به یک نکته لازم است و آن اینکه ما در همه جا بسم اللّٰه می گوئیم چرا نمی گوئیم بسم الخالق یا بسم الرازق و مانند آن؟! نکته این است که "اللّٰه" چنان که به زودی خواهیم گفت،جامعترین نامهای خدا است و همه صفات او را یک جا بازگو می کند،اما نامهای دیگر اشاره به بخشی از کمالات او است،مانند خالقیت و رحمت او و مانند آن.

از آنچه گفتیم این حقیقت نیز روشن شد که گفتن "بسم اللّٰه" در آغاز هر کار هم به معنی"استعانت جستن"به نام خدا است،و هم"شروع کردن به نام او" و این دو یعنی"استعانت"و"شروع"که مفسران بزرگ ما گاهی آن را از هم تفکیک کرده اند و هر کدام یکی از آن دو را در تقدیر گرفته اند به یک ریشه باز می گردد،خلاصه این دو لازم و ملزوم یکدیگرند یعنی هم با نام او شروع می کنم و هم از ذات پاکش استمداد می طلبم.

به هر حال هنگامی که کارها را با تکیه بر قدرت خداوند آغاز می کنیم خداوندی که قدرتش ما فوق همه قدرتها است،سبب می شود که از نظر روانی نیرو و توان بیشتری در خود احساس کنیم،مطمئنتر باشیم،بیشتر کوشش کنیم،از

ص :15

عظمت مشکلات نهراسیم و مایوس نشویم،و ضمنا نیت و عملمان را پاکتر و خالصتر کنیم.

و این است رمز دیگر پیروزی به هنگام شروع کارها به نام خدا.

گر چه هر قدر در تفسیر این آیه سخن بگوئیم کم گفته ایم چرا که معروف است"علی ع از سر شب تا به صبح برای"ابن عباس"از تفسیر "بِسْمِ اللّٰهِ" سخن می گفت،صبح شد در حالی که از تفسیر"با" بِسْمِ اللّٰهِ فراتر نرفته بود"ولی با حدیثی از همان حضرت این بحث را همین جا پایان می دهیم،و در بحثهای آینده مسائل دیگری در این رابطه خواهیم داشت.

"عبد اللّٰه بن یحیی"که از دوستان امیر مؤمنان علی ع بود به خدمتش آمد و بدون گفتن بسم اللّٰه بر تختی که در آنجا بود نشست،ناگهان بدنش منحرف شد و بر زمین افتاد و سرش شکست،علی ع دست بر سر او کشید و زخم او التیام یافت بعد فرمود:آیا نمی دانی که پیامبر از سوی خدا برای من حدیث کرد که هر کار بدون نام خدا شروع شود بی سرانجام خواهد بود،گفتم پدر و مادرم به فدایت باد می دانم و بعد از این ترک نمی گویم،فرمود:در این حال بهره مند و سعادتمند خواهی شد.

امام صادق ع هنگام نقل این حدیث فرمود:بسیار می شود که بعضی از شیعیان ما بسم اللّٰه را در آغاز کارشان ترک می گویند و خداوند آنها را با ناراحتی مواجه می سازد تا بیدار شوند و ضمنا این خطا از نامه اعمالشان شسته شود" 1.

ص :16

را یک آیه مستقل می دانستند که برای بیان آغاز سوره ها و فاصله میان آنها نازل شده است.

و از احمد(فقیه معروف اهل تسنن)و بعضی از قاریان کوفه نقل می کند که آنها بِسْمِ اللّٰهِ را جزء سوره حمد می دانستند نه جزء سایر سوره ها 1.

از مجموع آنچه گفته شده چنین استفاده می شود که حتی اکثریت قاطع اهل تسنن نیز بِسْمِ اللّٰهِ را جزء سوره می دانند.

در اینجا بعضی از روایاتی را که از طرق شیعه و اهل تسنن در این زمینه نقل شده یادآور می شویم:(و اعتراف می کنیم که ذکر همه آنها از حوصله این بحث خارج،و متناسب با یک بحث فقهی تمام عیار است).

"معاویة بن عمار"از دوستان"امام صادق ع می گوید از امام پرسیدم هنگامی که به نماز بر می خیزم "بِسْمِ اللّٰهِ" را در آغاز حمد بخوانم؟فرمود بلی مجددا سؤال کردم هنگامی که حمد تمام شد و سوره ای بعد از آن می خوانم "بسم اللّٰه" را با آن بخوانم؟باز فرمود آری 2:

2-دارقطنی از علمای سنت به سند صحیح از علی ع نقل می کند که مردی از آن حضرت پرسید"السبع المثانی"چیست؟فرمود:سوره حمد است، عرض کرد:سوره حمد شش آیه است فرمود: بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ نیز آیه ای از آن است" 3.

3-بیهقی محدث مشهور اهل سنت با سند صحیح از طریق ابن جبیر از ابن عباس چنین نقل می کند:استرق الشیطان من الناس،اعظم آیة من القرآن بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ :"مردم شیطان صفت،بزرگترین آیه قرآن

ص :18

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ

را سرقت کردند"(اشاره به اینکه در آغاز سوره ها آن را نمی خوانند) 1.

گذشته از همه اینها سیره مسلمین همواره بر این بوده که هنگام تلاوت قرآن بِسْمِ اللّٰهِ را در آغاز هر سوره ای می خواندند،و متواترا نیز ثابت شده که پیامبر ص آن را نیز تلاوت می فرمود،چگونه ممکن است چیزی جزء قرآن نباشد و پیامبر و مسلمانان همواره آن را ضمن قرآن بخوانند و بر آن مداومت کنند.

و اما اینکه بعضی احتمال داده اند که بسم اللّٰه آیه مستقلی باشد که جزء قرآن است اما جزء سوره ها نیست،احتمال بسیار سست و ضعیفی به نظر می رسد،زیرا مفهوم و محتوای بِسْمِ اللّٰهِ نشان می دهد که برای ابتدا و آغاز کاری است،نه اینکه خود یک مفهوم و معنی جدا و مستقل داشته باشد،در حقیقت این جمود و تعصب شدید است که ما بخواهیم برای ایستادن روی حرف خود هر احتمالی را مطرح کنیم و آیه ای همچون بِسْمِ اللّٰهِ را که مضمونش فریاد می زند سر آغازی است برای بحثهای بعد از آن،آیه مستقل و بریده از ما قبل بعد بپنداریم.

تنها ایراد قابل ملاحظه ای که مخالفان در این رابطه دارند این است که می گویند در شمارش آیات سوره های قرآن(بجز سوره حمد)معمولا بِسْمِ اللّٰهِ را یک آیه حساب نمی کنند،بلکه آیه نخست را بعد از آن قرار می دهند.

پاسخ این سؤال را"فخر رازی"در تفسیر کبیر به روشنی داده است آنجا که می گوید: هیچ مانعی ندارد که بِسْمِ اللّٰهِ در سوره حمد به تنهایی یک آیه باشد و در سوره های دیگر قرآن جزئی از آیه اول محسوب گردد.(بنا بر این مثلا در سوره کوثر" بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ إِنّٰا أَعْطَیْنٰاکَ الْکَوْثَرَ "همه یک آیه محسوب می شود).

به هر حال مساله آن قدر روشن است که می گویند:یک روز معاویه در

ص :19

دوران حکومتش در نماز جماعت بِسْمِ اللّٰهِ را نگفت،بعد از نماز جمعی از مهاجران و انصار فریاد زدند أ سرقت ام نسیت؟:"آیا بِسْمِ اللّٰهِ را دزدیدی یا فراموش کردی"؟ 1.

به همین دلیل اسماء دیگر خداوند غالبا به عنوان صفت برای کلمه"اللّٰه" گفته می شود به عنوان نمونه:

"غفور"و"رحیم"که به جنبه آمرزش خداوند اشاره می کند( فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ -بقره-226).

"سمیع"اشاره به آگاهی او از مسموعات،و"علیم"اشاره به آگاهی او از همه چیز است( فَإِنَّ اللّٰهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ -بقره-227).

"بصیر"،علم او را به همه دیدنیها بازگو می کند( وَ اللّٰهُ بَصِیرٌ بِمٰا تَعْمَلُونَ حجرات-18).

"رزاق"،به جنبه روزی دادن او به همه موجودات اشاره می کند و"ذو القوه"به قدرت او،و"مبین"به استواری افعال و برنامه های او( إِنَّ اللّٰهَ هُوَ الرَّزّٰاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ -زاریات-58).

و بالاخره"خالق"و"بارء"اشاره به آفرینش او و"مصور"حاکی از صورتگریش می باشد( هُوَ اللّٰهُ الْخٰالِقُ الْبٰارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنیٰ حشر-24).

آری تنها"اللّٰه"است که جامعترین نام خدا می باشد،لذا ملاحظه می کنیم در یک آیه بسیاری از این اسماء،وصف"اللّٰه"قرار می گیرند هُوَ اللّٰهُ الَّذِی لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلاٰمُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیْمِنُ الْعَزِیزُ الْجَبّٰارُ الْمُتَکَبِّرُ :

"او است اللّٰه که معبودی جز وی نیست،او است حاکم مطلق،منزه از ناپاکیها، از هر گونه ظلم و بیدادگری،ایمنی بخش،نگاهبان همه چیز،توانا و شکست ناپذیر،قاهر بر همه موجودات و با عظمت".

یکی از شواهد روش جامعیت این نام آنست که ابراز ایمان و توحید تنها با جمله لا اله الا اللّٰه می توان کرد،و جمله"لا اله الا العلیم،الا الخالق،الا الرازق" و مانند آن به تنهایی دلیل بر توحید و اسلام نیست،و نیز به همین جهت است که

ص :21

در مذاهب دیگر هنگامی که می خواهند به معبود مسلمین اشاره کنند"اللّٰه"را ذکر می کنند،زیرا توصیف خداوند به اللّٰه مخصوص مسلمانان است.

***

است" 1از سویی دیگر"رحمان"را صیغه مبالغه دانسته اند که خود دلیل دیگری بر عمومیت رحمت او است،و"رحیم"را صفت مشبهه که نشانه ثبات و دوام است و این ویژه مؤمنان می باشد.

شاهد دیگر اینکه رحمان از اسماء مختص خداوند است و در مورد غیر او به کار نمی رود،در حالی که رحیم صفتی است که هم در مورد خدا و هم در مورد بندگان استعمال می شود،چنان که درباره پیامبر ص در قرآن می خوانیم عَزِیزٌ عَلَیْهِ مٰا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ :"ناراحتیهای شما بر پیامبر گران است،و نسبت به هدایت شما سخت علاقمند است،و نسبت به مؤمنان مهربان و رحیم می باشد"(توبه-128).

لذا در حدیث دیگری از امام صادق ع نقل شده:

الرحمن اسم خاص، بصفة عامة،و الرحیم اسم عام بصفة خاصة: "رحمان اسم خاص است اما صفت عام دارد"(نامی است مخصوص خدا ولی مفهوم رحمتش همگان را در بر می گیرد) ولی"رحیم"اسم عام است به صفت خاص(نامی است که بر خدا و خلق هر دو گفته می شود اما اشاره به رحمت ویژه مؤمنان دارد) 2.

با این همه گاه می بینیم که رحیم نیز به صورت یک وصف عام استعمال می شود البته هیچ مانعی ندارد که تفاوتی که گفته شد در ریشه این دو لغت باشد،اما استثناهایی نیز در آن راه یابد.

در دعای بسیار ارزنده و معروف امام حسین ع بنام دعای عرفه می خوانیم:

یا رحمان الدنیا و الاخرة و رحیمهما: "ای خدایی که رحمان دنیا و آخرت تویی و رحیم دنیا و آخرت نیز تویی"!

ص :23

سخن خود را در این بحث با حدیث پر معنی و گویایی از پیامبر اکرم ص پایان می دهیم آنجا که فرمود

:ان اللّٰه عز و جل مائة رحمة،و انه انزل منها واحدة الی الارض فقسمها بین خلقه بها یتعاطفون و یتراحمون،و اخر تسع و تسعین لنفسه یرحم بها عباده یوم القیامة!: "خداوند بزرگ صد باب رحمت دارد که یکی از آن را به زمین نازل کرده است،و در میان مخلوقاتش تقسیم نموده و تمام عاطفه و محبتی که در میان مردم است از پرتو همان است،ولی نود و نه قسمت را برای خود نگاه داشته و در قیامت بندگانش را مشمول آن میسازد" 1.

***

و طاقت فرسا و دشمنان خطرناک،دست به دامن رحمت خدا می زدند:قوم"موسی" برای نجات از چنگال فرعونیان می گویند و نجنا برحمتک:"خدایا ما را به رحمت خود رهایی بخش"(یونس-86).

در مورد"هود"و پیروانش چنین می خوانم: فَأَنْجَیْنٰاهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنّٰا :"هود و پیروانش را به وسیله رحمت خویش(از چنگال دشمنان) رهایی بخشیدیم"(اعراف-72).

اصولا هنگامی که حاجتی از خدا می طلبیم مناسب است او را با صفاتی که پیوند با آن حاجت دارد توصیف کنیم،مثلا عیسی مسیح ع به هنگام درخواست مائده آسمانی(غذای مخصوص)چنین می گوید: اَللّٰهُمَّ رَبَّنٰا أَنْزِلْ عَلَیْنٰا مٰائِدَةً مِنَ السَّمٰاءِ ... وَ ارْزُقْنٰا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرّٰازِقِینَ :"بار الها مائده ای از آسمان بر ما نازل گردان...و ما را روزی ده و تو بهترین روزی دهندگانی"(مائده-114).

"نوح"پیامبر بزرگ خدا نیز این درس را به ما می آموزد،آنجا که برای پیاده شدن از کشتی در یک جایگاه مناسب،چنین دعا کند رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلاً مُبٰارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ :"پروردگارا!مرا به طرز مبارکی فرود آر که تو بهترین فرود آورندگانی"(مؤمنون-29).

و نیز"زکریا"به هنگام درخواست فرزندی از خدا که جانشین و وارث او باشد خدا را با صفت خیر الوارثین توصیف می کند و می گوید رَبِّ لاٰ تَذَرْنِی فَرْداً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوٰارِثِینَ :"خداوندا!مرا تنها مگذار که تو بهترین وارثانی" (انبیاء-89).

بنا بر این در مورد آغاز کارها به هنگامی که می خواهیم با نام خداوند شروع کنیم باید دست به دامن رحمت واسعه او بزنیم،هم رحمت عام و هم رحمت خاصش آیا برای پیشرفت در کارها و پیروزی بر مشکلات،صفتی مناسبتر از این صفات می باشد؟!

ص :25

جالب اینکه نیرویی که همچون نیروی جاذبه،جنبه عمومی دارد و دلها را به هم پیوند می دهد همین صفت رحمت است،برای پیوند خلق با خالق نیز از این صفت رحمت باید استفاده کرد.

مؤمنان راستین با گفتن بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ در آغاز کارها دل از همه جا بر می کنند و تنها به خدا دل می بندند،و از او استمداد و یاری می طلبند، خداوندی که رحمتش فراگیر است،و هیچ موجودی از آن،بی نصیب نیست.

این درس را نیز از "بسم اللّٰه" به خوبی می توان آموخت که اساس کار خداوند بر رحمت است و مجازات جنبه استثنایی دارد که تا عوامل قاطعی برای آن پیدا نشود تحقق نخواهد یافت،چنان که در دعا می خوانیم

یا من سبقت رحمته غضبه:

"ای خدایی که رحمتت بر غضبت پیشی گرفته است" 1.

انسانها نیز باید در برنامه زندگی چنین باشند،اساس و پایه کار را بر رحمت و محبت قرار دهند و توسل به خشونت را برای مواقع ضرورت بگذارند،قرآن 114 سوره دارد،113 سوره با"رحمت"آغاز می شود،تنها سوره توبه که با اعلان جنگ و خشونت آغاز می شود و بدون بسم اللّٰه است! ***

ص :26

برای پی بردن به عمق و عظمت این جمله لازم است،به تفاوت میان"حمد" و"مدح"و"شکر"و نتایج آن توجه شود:

1-"حمد"در لغت عرب به معنی ستایش کردن در برابر کار یا صفت نیک اختیاری است،یعنی هنگامی که کسی آگاهانه کار خوبی انجام دهد،و یا صفتی را برای خود برگزیند که سرچشمه اعمال نیک اختیاری است،ما او را حمد و ستایش می گوئیم.

ولی"مدح"به معنی هر گونه ستایش است،خواه در برابر یک امر اختیاری باشد یا غیر اختیاری،فی المثل تعریفی را که از یک گوهر گرانبها می کنیم، عرب آن را"مدح"می نامد،و به تعبیر دیگر مفهوم مدح،عام است در حالی که مفهوم حمد خاص می باشد.

ولی مفهوم"شکر"از همه اینها محدودتر است،تنها در برابر نعمتهایی شکر و سپاس می گوئیم که از دیگری با میل و اراده او به ما رسیده است 1و اگر به این نکته توجه کنیم که الف و لام"الحمد"به اصطلاح"الف و لام جنس" است و در اینجا معنی عمومیت را می بخشد،چنین نتیجه می گیریم که هر گونه حمد و ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است.

حتی هر انسانی که سرچشمه خیر و برکتی است،و هر پیامبر و رهبر الهی که نور هدایت در دلها می پاشد،هر معلمی که تعلیم می دهد،هر شخص سخاوتمندی که بخشش می کند،و هر طبیبی که مرهمی بر زخم جانکاهی می نهد،ستایش آنها از ستایش خدا سرچشمه می گیرد،چرا که همه این مواهب در اصل از ناحیه ذات پاک او است،و یا به تعبیر دیگر حمد اینها،حمد خدا،و ستایش اینها ستایشی برای او است.

ص :28

و نیز اگر خورشید نورافشانی می کند،ابرها باران می بارند،و زمین برکاتش را به ما تحویل می دهد،اینها نیز همه از ناحیه او است،بنا بر این تمام حمدها به او بر می گردد.

و به تعبیر دیگر جمله" اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ "،اشاره ای است هم به توحید ذات و هم صفات و هم افعال(دقت کنید).

2-اصولا توصیف"اللّٰه"در اینجا به "رَبِّ الْعٰالَمِینَ" ،در واقع از قبیل ذکر دلیل بعد از بیان مدعا است،گویی کسی سؤال می کند چرا همه حمدها مخصوص خدا است،در پاسخ گفته می شود:برای اینکه او "رَبِّ الْعٰالَمِینَ" و پروردگار جهانیان است.

قرآن مجید می گوید اَلَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ:" خداوند کسی است که آفرینش هر چیزی را به بهترین صورت انجام داد"(سجده-7) و نیز می گوید: وَ مٰا مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلاّٰ عَلَی اللّٰهِ رِزْقُهٰا :"هر جنبنده ای در زمین است روزیش بر خدا است"(هود-6).

3-از کلمه"حمد"این نکته نیز به خوبی استفاده می شود که خداوند همه این مواهب و نیکیها را با اراده و اختیار خود،ایجاد کرده است،بر ضد گفته آنان که خدا را همانند خورشید یک مبدء مجبور فیض بخش می دانند.

4-جالب اینکه"حمد"تنها در آغاز کار نیست،بلکه پایان کارها نیز چنان که قرآن به ما تعلیم می دهد با حمد خدا خواهد بود.

در مورد بهشتیان می خوانیم دَعْوٰاهُمْ فِیهٰا سُبْحٰانَکَ اللّٰهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فِیهٰا سَلاٰمٌ وَ آخِرُ دَعْوٰاهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ :"سخن آنها در بهشت نخست منزه شمردن خداوند از هر عیب و نقص،و تحیت آنها سلام،و آخرین سخنشان اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ است"(یونس-10).

***

ص :29

5-اما کلمه"رب"در اصل به معنی مالک و صاحب چیزی است که به تربیت و اصلاح آن می پردازد و کلمه"ربیبه"که به دختر همسر انسان گفته می شود از همین جا گرفته شده است،زیرا او هر چند از شوهر دیگری است ولی زیر نظر پدر خوانده اش پرورش می یابد.

این کلمه بطور مطلق تنها به خدا گفته می شود،و اگر به غیر خدا اطلاق گردد حتما به صورت اضافه است مثلا می گوئیم"رب الدار"(صاحب خانه) "رب السفینة"(صاحب کشتی) 1.

در تفسیر"مجمع البیان"معنی دیگری نیز بر آن افزوده است و آن شخص بزرگی است که فرمان او مطاع می باشد،اما بعید نیست که هر دو معنی بیک اصل باز گردد 2.

6-کلمه"عالمین"جمع"عالم"است و عالم به معنی مجموعه ای است از موجودات مختلف که دارای صفات مشترک و یا زمان و مکان مشترک هستند،مثلا می گوییم عالم انسان و عالم حیوان و عالم گیاه،و یا می گوئیم عالم شرق و عالم غرب عالم امروز و عالم دیروز،بنا بر این"عالم"خود به تنهایی معنی جمعی دارد و هنگامی که به صورت"عالمین"جمع بسته می شود اشاره به تمام مجموعه های این جهان است.

در اینجا این سؤال پیش می آید که جمع با"ین"معمولا برای جمع عاقل است در حالی که همه عالمهای این جهان صاحبان عقل نیستند،بهمین دلیل بعضی از مفسران کلمه"عالمین"را در اینجا اشاره به گروه ها و مجموعه هایی از صاحبان

ص :30

عقل میدانند مانند فرشتگان و انسانها و جن.

این احتمال نیز وجود دارد که این جمع بخاطر تغلیب باشد(منظور از تغلیب این است که مجموعه ای از صاحبان صفات مختلف را با وصف صنف برتر توصیف کنیم).

7-نویسنده تفسیر"المنار"میگوید:از جد ما امام صادق ع که رضوان خدا بر او باد چنین نقل شده که مراد از"عالمین"تنها انسانها هستند.

سپس اضافه می کند در قرآن نیز"عالمین"بهمین معنا آمده است مانند "لِیَکُونَ لِلْعٰالَمِینَ نَذِیراً ":خداوند قرآن را بر بنده اش فرستاد تا جهانیان را انذار کند(سوره فرقان آیه 1) 1.

ولی اگر موارد استعمال عالمین را در قرآن در نظر بگیریم خواهیم دید که هر چند کلمه"عالمین"در بسیاری از آیات قرآن به معنی انسانها آمده است ولی در پاره ای از موارد معنی وسیعتری دارد،و انسانها و موجودات دیگر جهان را در بر می گیرد،مانند" فَلِلّٰهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمٰاوٰاتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ ":"ستایش مخصوص خدا است که مالک و پروردگار آسمانها و زمین، مالک و پروردگار جهانیان است"(جاثیه آیه 36).

و مانند" قٰالَ فِرْعَوْنُ وَ مٰا رَبُّ الْعٰالَمِینَ قٰالَ رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مٰا بَیْنَهُمَا ":"فرعون گفت پروردگار عالمیان چیست؟موسی در پاسخ گفت پروردگار آسمانها و زمین و آنچه میان این دو است"(آیه 23 و 24 سوره شعراء).

جالب اینکه در روایتی که صدوق در کتاب"عیون الاخبار"از علی ع نقل کرده چنین می خوانیم:"که امام ع در ضمن تفسیر آیه" اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ "فرمود: رَبِّ الْعٰالَمِینَ هم الجماعات،من کل مخلوق من الجمادات و الحیوانات:" رَبِّ الْعٰالَمِینَ اشاره به مجموع همه مخلوقات است اعم از موجودات

ص :31

بیجان و جاندار" 1.

اما اشتباه نشود که در میان این روایات تضادی وجود ندارد،زیرا اگر چه کلمه"عالمین"مفهومش گسترده و وسیع است،ولی از آنجا که گل سر سبد مجموعه موجودات جهان"انسان"می باشد،گاهی انگشت مخصوصا روی او گذارده می شود،و بقیه را تابع و در سایه او می بیند،بنا بر این اگر در روایت امام سجاد ع تفسیر به انسانها شده بخاطر آن است که هدف اصلی در این مجموعه بزرگ انسانها هستند.

8-این نکته نیز قابل توجه است که بعضی عالم را به دو گونه تقسیم کرده اند:

عالم کبیر و عالم صغیر،و منظورشان از عالم صغیر وجود یک انسان است،چرا که وجود یک انسان خود به تنهایی مجموعه ای است از نیروهای مختلفی که حاکم بر این عالم بزرگ می باشد،و در حقیقت انسان نمونه برداری از همه جهان است.

آنچه سبب می شود که مخصوصا ما روی مفهوم وسیع عالم تکیه کنیم آن است که بعد از جمله "اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ" آمده در این جمله همه حمد و ستایش را مخصوص خدا میشمریم،سپس رَبِّ الْعٰالَمِینَ را به منزله دلیلی بر آن ذکر می کنیم،می گوئیم:

همه ستایشها مخصوص او است چرا که هر کمالی و هر نعمتی و هر موهبتی که در جهان وجود دارد مالک و صاحب و پروردگارش او می باشد.

***

غلط این بوده که گمان می کردند هر یک از انواع موجودات نیاز به رب النوع مستقلی دارد که آن نوع را تربیت و رهبری کند،گویا خدا را کافی برای تربیت این انواع نمی دانستند!.

حتی برای اموری همانند عشق،عقل،تجارت،جنگ و شکار رب النوعی قائل بودند،از جمله یونانیان دوازده خدای بزرگ(رب النوع)را پرستش می کردند که به پندار آنها بر فراز قله آلپ بزم خدایی دائر ساخته، و هر یک مظهر یکی از صفات آدمی بودند! 1.

در"کلده"پایتخت کشور"آشور"رب النوع آب،رب النوع ماه،رب النوع خورشید و رب النوع زهره قائل بودند،و هر کدام را بنامی می نامیدند،و ما فوق همه اینها"ماردوک"را رب الارباب میشمردند.

در"روم"نیز خدایان متعدد رواج داشت و بازار شرک و تعدد خدایان و ارباب انواع شاید از همه جا داغتر بود.

آنها مجموع خدایان را به دو دسته تقسیم می کردند:خدایان خانوادگی و خدایان حکومت،که مردم زیاد به آنها علاقه نشان نمی دادند(چرا که دل خوشی از حکومتشان نداشتند!).

عده این خدایان فوق العاده زیاد بود،زیرا هر یک از این خدایان یک پست مخصوص داشت،و در امور محدودی مداخله می کرد،تا آنجا که"در خانه" دارای خدای مخصوص بود!بلکه پاشنه و آستانه خانه نیز هر یک رب النوعی داشتند! به گفته یکی از مورخان جای تعجب نیست که رومیها 30 هزار خدا داشته باشند،آن چنان که یکی از بزرگان آنها به شوخی گفته بود تعداد خدایان کشور ما به حدی است که در معابر و محافل فراوانتر از افراد ملت می باشند!

ص :33

از این خدایان می توان رب النوع کشاورزی،رب النوع آشپزخانه،و رب النوع انبار غذا،رب النوع خانه،رب النوع شعله گاز،رب النوع آتش،رب النوع میوه ها،رب النوع درو،رب النوع درخت تاک،رب النوع جنگل،رب النوع حریق و رب النوع دروازه بزرگ رم و رب النوع آتشکده ملی را نام برد 1.

کوتاه سخن اینکه بشر در گذشته با انواع خرافات دست به گریبان بوده است همانطور که الان هم خرافات بسیاری از آن عصر به یادگار مانده.

در عصر نزول قرآن نیز بتهای متعدد مورد پرستش و ستایش قرار داشته و شاید همه یا قسمتی از آنها جانشین رب النوعهای پیشین بودند.

از همه گذشته گاهی بشر را نیز عملا رب خود قرار می دادند،چنان که قرآن در نکوهش مردمی که احبار(دانشمندان یهود)و رهبانان(مردان و زنان تارک دنیا)را ارباب خود می دانستند میگوید" اِتَّخَذُوا أَحْبٰارَهُمْ وَ رُهْبٰانَهُمْ أَرْبٰاباً مِنْ دُونِ اللّٰهِ ":"آنها احبار و رهبانهایشان را ارباب بجای خدا می دانستند" (توبه-31).

به هر حال از آنجا که این خرافات علاوه بر اینکه انسان را به انحطاط عقلی می کشانید،مایه تفرقه و تشتت و پراکندگی است،پیامبران الهی به مبارزه شدید با آن برخاستند،تا آنجا که می بینیم بعد از بِسْمِ اللّٰهِ نخستین آیه ای که در قرآن نازل شده،در همین رابطه است" اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ "همه ستایش ها مخصوص خداوندی است که"رب"همه جهانیان است.

و به این ترتیب قرآن خط سرخی بر تمام رب النوع ها می کشد و آنها را به وادی عدم-همانجا که جای اصلیشان است می فرستد،و گل های توحید و یگانگی و همبستگی و اتحاد را به جای آن می نشاند.

قابل توجه اینکه همه مسلمانان موظفند در نمازهای روزانه هر شبانه روز

ص :34

لا اقل ده بار این جمله را بخوانند و به سایه"اللّٰه"خداوند یگانه ای که مالک و رب و سرپرست و پرورش دهنده همه موجودات است پناه برند،تا هرگز توحید را فراموش نکنند و در بیراهه های شرک سرگردان نشوند.

***

خداوند عالم و قادر ممکن است؟! آیات قرآن پر است از نمونه های این پرورش الهی که بخواست خدا هر کدام در جای خود خواهد آمد و هر کدام دلیل روشنی برای شناخت خدا هستند.

***

سخت می دید:شلاق می خورد،او را به زنجیر می کشیدند،به آسیابش می بستند به حفر معادن می گماشتند،در زیر زمینها و سیاه چال های هولناک حبس می کردند و اگر گناهش بزرگتر بود به دارش می آویختند"! 1.

در جای دیگر می خوانیم:"غلامان محکوم را در قفس درندگان می انداختند و اگر جان سالم به در می بردند درنده دیگری را داخل قفس او می کردند".

این بود نمونه ای از رفتار مالکان با بردگان خویش،اما خداوند جهان در قرآن کرارا تذکر می دهد که اگر بندگانم بر خلاف دستورم عمل کردند و پشیمان شدند می بخشم،می آمرزم،رحیم و مهربانم آنجا که می فرماید: قُلْ یٰا عِبٰادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلیٰ أَنْفُسِهِمْ لاٰ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً 2"ای کسانی که از حریم بندگی سرباز زده اید از رحمت خدا مایوس نشوید،خداوند همه گناهان را می آمرزد"(توبه کنید و از دریای بی پایان رحمت خدا بهره مند شوید).

بنا بر این آوردن"رحمان و رحیم"بعد از "رَبِّ الْعٰالَمِینَ" اشاره به این نکته است که ما در عین قدرت نسبت به بندگان خویش،با مهربانی و لطف رفتار می کنیم این بنده نوازی و لطف خدا،بندگان را شیفته او می سازد:که با یک دنیا علاقه بگویند "اَلرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ" .

اینجا است که انسان متوجه می شود چقدر فاصله است بین رفتار خداوند بزرگ با بندگان خویش،و روش مالکان با زیردستان خود،مخصوصا در عصر شوم،بردگی.

ص :37

می رود،ولی مالکیت خدا نسبت به جهان هستی مالکیت حقیقی است، و آن پیوند و ارتباط خاص موجودات با خدا است که اگر یک لحظه از او بریده شوند نابود می شوند،همانگونه که اگر رابطه لامپهای برق با کارخانه اصلی بریده شود روشنایی در همان لحظه محو و نابود خواهد شد.

و تعبیر دیگر این مالکیت نتیجه خالقیت و ربوبیت است،آن کس که موجودات را آفریده و تحت حمایت خود پرورش می دهد،و لحظه به لحظه فیض وجود و هستی به آنها می بخشد،مالک حقیقی موجودات است.

نمونه ضعیفی از مالکیت حقیقی را در خودمان نسبت به اعضاء پیکرمان می توانیم پیدا کنیم،ما مالک چشم و گوش و قلب و اعصاب خویش هستیم،نه به معنی مالکیت اعتباری،بلکه یک نوع مالکیت حقیقی که از ارتباط و پیوند و احاطه سرچشمه می گیرد.

در اینجا این سؤال پیش می آید که مگر خداوند مالک تمام این جهان نیست که ما از او تعبیر به"مالک روز جزا"می کنیم؟ پاسخ این سؤال با توجه به یک نکته روشن می شود و آن اینکه مالکیت خداوند گر چه شامل"هر دو جهان"می باشد،اما بروز و ظهور این مالکیت در قیامت بیشتر است،چرا که در آن روز همه پیوندهای مادی و مالکیتهای اعتباری بریده می شود،و هیچکس در آنجا چیزی از خود ندارد،حتی اگر شفاعتی صورت گیرد باز به فرمان خدا است، یَوْمَ لاٰ تَمْلِکُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَیْئاً وَ الْأَمْرُ یَوْمَئِذٍ لِلّٰهِ :"روزی که هیچکس مالک هیچ چیز برای کمک بدیگری نیست،و همه کارها به دست خدا است"(سوره انفطار آیه 19).

به تعبیر دیگر انسان در این دنیا گاه به کمک دیگری می شتابد،با زبانش از او دفاع می کند،با اموالش از او حمایت می نماید،با نفرات و قدرتش به کمکش برمی خیزد،و گاه با طرحها و نقشه های گوناگون،او را زیر پوشش حمایت

ص :39

خود قرار می دهد.

ولی آن روز هیچیک از این امور وجود ندارد،و به همین دلیل هنگامی که از مردم سؤال شود لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ "حکومت امروز از آن کیست"؟!می گویند: لِلّٰهِ الْوٰاحِدِ الْقَهّٰارِ :"برای خداوند یگانه پیروز است!"(سوره مؤمن آیه 16).

اعتقاد به روز رستاخیز،و ایمان به آن دادگاه بزرگ که همه چیز در آن بطور دقیق مورد محاسبه قرار می گیرد،اثر فوق العاده نیرومندی در کنترل انسان در برابر اعمال نادرست و ناشایست دارد،و یکی از علل جلوگیری کردن نماز از فحشاء و منکرات همین است که نماز انسان را هم بیاد مبدئی می اندازد که از همه کار او با خبر است و هم بیاد دادگاه بزرگ عدل خدا.

تکیه بر مالکیت خداوند نسبت به روز جزا این اثر را نیز دارد که با اعتقاد مشرکان و منکران رستاخیز به مبارزه بر می خیزد،زیرا از آیات قرآن به خوبی استفاده می شود که ایمان به"اللّٰه"یک عقیده عمومی حتی برای مشرکان عصر جاهلی بوده،لذا هنگامی که از آنها می پرسیدند:آفریدگار آسمانها و زمین کیست؟می گفتند:خدا! وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ اللّٰهُ (لقمان-25)در حالی که آنها با گفتار پیامبر ص در زمینه معاد با ناباوری عجیبی روبرو می شدند وَ قٰالَ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلیٰ رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذٰا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ أَفْتَریٰ عَلَی اللّٰهِ کَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ :

"کافران گفتند آیا مردی را به شما معرفی بکنیم که می گوید هنگامی که خاک شدید و پراکنده گشتید،بار دیگر آفرینش جدیدی خواهید داشت!آیا او بر خدا دروغ بسته یا دیوانه است؟!"(سبا آیه 8).

در حدیثی از امام سجاد ع می خوانیم:هنگامی که به آیه" مٰالِکِ یَوْمِ الدِّینِ "می رسید،آن قدر آن را تکرار می کرد که نزدیک بود روح از بدنش پرواز کند.

ص :40

کان علی بن الحسین اذا قرء مٰالِکِ یَوْمِ الدِّینِ یکررها حتی یکادان یموت

1

.

اما کلمه "یَوْمِ الدِّینِ" این تعبیر در تمام مواردی که در قرآن استعمال شده به معنی قیامت آمده است چنان که در قرآن در آیه 17 و 18 و 19 سوره انفطار با صراحت به این معنی اشاره شده است(این تعبیر متجاوز از ده بار در قرآن مجید به همین معنی آمده).

و اینکه چرا آن روز،روز دین معرفی شده؟به خاطر این است که آن روز روز جزا است و"دین"در لغت به معنی"جزا"می باشد،و روشنترین برنامه ای که در قیامت اجرا می شود همین برنامه جزا و کیفر و پاداش است،در آن روز پرده از روی کارها کنار می رود،و اعمال همه دقیقا مورد محاسبه قرار می گیرد و هر کس جزای اعمال خویش را اعم از خوب و بد می بیند.

در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم که فرمود: یَوْمِ الدِّینِ ،روز حساب است 2.

اما طبق این روایت"دین"به معنی"حساب"است،شاید این تعبیر از قبیل ذکر علت و اراده معلول باشد،زیرا همیشه حساب مقدمه ای برای جزا است.

بعضی از مفسران نیز عقیده دارند که علت نامگذاری رستاخیز به "یَوْمِ الدِّینِ" این است که در آن روز هر کسی در برابر دین و آئین خود جزا می بیند.

ولی معنی اول(حساب و جزا)صحیحتر به نظر می رسد.

***

ص :41

توحید عبادت آنست که هیچکس و هیچ چیز را شایسته پرستش جز ذات خدا ندانیم تنها به فرمان او گردن نهیم،تنها قوانین او را به رسمیت بشناسیم و از هر نوع بندگی و تسلیم در برابر غیر ذات پاک او بپرهیزیم.

توحید افعال آنست که تنها مؤثر حقیقی را در عالم او بدانیم(لا مؤثر فی الوجود الا اللّٰه)نه اینکه عالم اسباب را انکار کنیم و به دنبال سبب نرویم بلکه معتقد باشیم که هر سببی هر تاثیری دارد،آن هم به فرمان خدا است،او است که به آتش سوزندگی،و به خورشید روشنایی و به آب حیاتبخشی داده است.

ثمره این عقیده آنست که انسان تنها متکی به"اللّٰه"خواهد بود،تنها قدرت و عظمت را مربوط به او می داند،و غیر او در نظرش فانی،زوال پذیر،و فاقد قدرت می باشد.

تنها ذات اللّٰه قابل اعتماد و ستایش است،و لیاقت این دارد که انسان او را تکیه گاه خود در همه چیز قرار دهد.

این تفکر و اعتقاد انسان را از همه کس و همه موجودات بریده و تنها به خدا پیوند می دهد،حتی اگر به دنبال عالم اسباب می رود نیز به فرمان او است یعنی در لابلای اسباب،قدرت خدا را که"مسبب الاسباب"است مشاهده می کند.

این عقیده آن قدر روح انسان را وسیع و افق فکر او را بالا می برد که به بی نهایت و ابدیت می پیوندد و از محیطهای محدود آزاد و رها می سازد.

***

حتی در عبودیت و بندگی خود نیز احتیاج به کمک او داریم،و در این راه نیز باید از او استعانت جست،مبادا گرفتار انحراف و عجب و ریا و اموری مانند اینها بشویم که عبودیت ما را پاک در هم می ریزد.

به تعبیر دیگر در جمله اول که می گوئیم تنها تو را می پرستیم کمی بوی استقلال دارد،بلافاصله با جمله "إِیّٰاکَ نَسْتَعِینُ" آن را اصلاح می کنیم و آن حالت "بین الامرین"(نه جبر و نه تفویض)را در عبارت خود مجسم می سازیم و الگویی خواهد بود برای همه کارهای ما.

***

کننده،مقاومت کند احتیاج به یار و مدد کاری دارد،اینجا است که خود را در زیر چتر حمایت پروردگار قرار می دهد،همه روز از خواب بر می خیزد،و با تکرار جمله " إِیّٰاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّٰاکَ نَسْتَعِینُ "اعتراف به عبودیت پروردگار کرده و از ذات پاک او برای پیروزی در این مبارزه بزرگ کمک می گیرد،و شامگاهان نیز با تکرار همین جمله سر به بستر می نهد،با یاد او بر می خیزد و با یاد و استمداد از وجود او بخواب می رود و خوشا به حال کسی که به چنین مرحله ای از ایمان برسد،در برابر هیچ گردنکشی و زورمندی سر تعظیم فرود نمی آورد،در مقابل جاذبه مادیات خود را نمی بازد،همچون پیامبر اسلام می گوید: إِنَّ صَلاٰتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیٰایَ وَ مَمٰاتِی لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ :"نماز و عبادتم،مرگ و حیاتم همه از آن خداوند است که پروردگار جهانیان است"(انعام-162).

***

گر چه این انسان در چنین شرائط مؤمن است،و با خدای خود آشنا،ولی امکان دارد که هر آن این نعمت به خاطر عواملی از او سلب گردد،و از صراط مستقیم منحرف و گمراه شود.

پس باید هر شبانه روز لا اقل ده بار از خدای خود بخواهد که لغزش و انحرافی برای او پیش نیاید.

بعلاوه این"صراط مستقیم"که همان آئین حق است مراتب و درجاتی دارد که همه افراد در پیمودن این درجات یکسان نیستند،هر مقدار از این درجات را انسان طی نماید،باز درجات بالاتر و والاتری وجود دارد که انسان با ایمان باید از خدا بخواهد تا او را به آن درجات هدایت کند.

در اینجا این سؤال معروف که چرا ما همواره درخواست هدایت به صراط مستقیم از خدا می کنیم مگر ما گمراهیم؟مطرح می شود.

وانگهی بفرضی که این سخن از ما زیبنده باشد از پیامبر و امامان که نمونه انسان کامل بودند چه معنی دارد؟! در پاسخ این ایراد می گوئیم:

اولا:همانطور که اشاره شد انسان در مسیر هدایت هر لحظه بیم لغزش و انحراف درباره او می رود،به همین دلیل باید خود را در اختیار پروردگار بگذارد و تقاضا کند که او را بر راه راست ثابت نگهدارد.

ما نباید فراموش کنیم که وجود و هستی و تمام مواهب الهی،لحظه به لحظه از آن مبدء بزرگ به ما میرسد.

سابقا گفتیم مثل ما و همه موجودات(از یک نظر)مثل لامپهای برق است، اگر می بینیم نور لامپ،متصل و یک نواخت پخش می شود به خاطر آنست که لحظه به لحظه نیرو از منبع برق به او میرسد،منبع برق هر لحظه نور جدیدی تولید می کند و بوسیله سیمهای ارتباطی به لامپ تحویل می گردد.

ص :46

هستی ما نیز همانند نور این لامپها است گر چه به صورت یک وجود ممتد جلوه گر است،ولی در حقیقت لحظه به لحظه وجود تازه ای از منبع هستی آفریدگار فیاض، به ما میرسد.

بنا بر این همانگونه که هر لحظه وجود تازه ای به ما میرسد،به هدایت جدیدی نیز نیازمندیم،بدیهی است اگر موانعی در سیمهای معنوی ارتباطی ما با خدا ایجاد شود،کژیها،ظلمها،ناپاکیها و...پیوند ما را از آن منبع هدایت قطع می کند،و همان لحظه از صراط مستقیم منحرف خواهیم شد.

ما از خدا طلب می کنیم که این موانع پیش نیاید و ما بر صراط مستقیم ثابت بمانیم.

ثانیا:هدایت همان پیمودن طریق تکامل است که انسان تدریجا مراحل نقصان را پشت سر بگذارد و به مراحل بالاتر برسد.

این را نیز می دانیم که طریق تکامل نامحدود است و به سوی بی نهایت هم چنان پیش می رود.

بنا بر این جای تعجب نیست که حتی پیامبران و امامان از خدا تقاضای هدایت "صراط مستقیم"کنند،چه اینکه کمال مطلق تنها خدا است،و همه بدون استثناء در مسیر تکاملند چه مانع دارد که آنها نیز تقاضای درجات بالاتری را از خدا بنمایند.

مگر ما بر پیامبر ص صلوات و درود نمی فرستیم؟مگر مفهوم صلوات، تقاضای رحمت تازه پروردگار برای محمد و آل محمد نیست؟ مگر خود پیامبر ص نمی فرمود: رَبِّ زِدْنِی عِلْماً :"خدایا علم(و هدایت) مرا بیشتر کن!" مگر قرآن نمی گوید: وَ یَزِیدُ اللّٰهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً :"خداوند هدایت هدایت یافتگان را افزون می کند"(مریم-76).

ص :47

و نیز می گوید: وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زٰادَهُمْ هُدیً وَ آتٰاهُمْ تَقْوٰاهُمْ :"آنها که هدایت یافته اند خداوند بر هدایتشان می افزاید،و تقوا به آنها می دهد" (محمد-17).

و از اینجا پاسخ سؤالی که مربوط به درود بر پیامبر ص و امامان است نیز روشن می شود که این درود و صلوات در حقیقت تقاضای مقام بالاتر و والاتر برای آن بزرگواران است.

برای روشن شدن آنچه گفتیم به دو حدیث زیر توجه فرمائید:

1-امیر مؤمنان علی ع در تفسیر جمله اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِیمَ می فرماید،یعنی

ادم لنا توفیقک الذی اطعناک به فی ماضی ایامنا،حتی نطیعک کذلک فی مستقبل اعمارنا: "خداوندا توفیقاتی را که در گذشته بر ما ارزانی داشتی و به برکت آن تو را اطاعت کردیم،هم چنان ادامه ده تا در آینده عمرمان نیز تو را اطاعت کنیم" 1.

2-امام صادق ع می فرماید:یعنی

ارشدنا للزوم الطریق المؤدی الی محبتک،و المبلغ الی جنتک،و المانع من ان نتبع اهوائنا فنعطب،او ان ناخذ بآرائنا فنهلک "یعنی:خداوندا ما را بر راهی که به محبت تو می رسد و به بهشت واصل می گردد،و مانع از پیروی هوسهای کشنده و آراء انحرافی و هلاک کننده است،ثابت بدار 2.

***

انعام آیه 161 می خوانیم: قُلْ إِنَّنِی هَدٰانِی رَبِّی إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ دِیناً قِیَماً مِلَّةَ إِبْرٰاهِیمَ حَنِیفاً وَ مٰا کٰانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ :"بگو خداوند مرا به صراط مستقیم هدایت کرده:به دین استوار،آئین ابراهیم که هرگز به خدا شرک نورزید".

در اینجا"دین ثابت و پا بر جا و آئین توحیدی ابراهیم و نفی هر گونه شرک" به عنوان صراط مستقیم معرفی شده که این جنبه عقیدتی را مشخص می کند.

اما در سوره یس آیه 61 و 62 چنین می خوانیم: أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یٰا بَنِی آدَمَ أَنْ لاٰ تَعْبُدُوا الشَّیْطٰانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ وَ أَنِ اعْبُدُونِی هٰذٰا صِرٰاطٌ مُسْتَقِیمٌ :

"ای فرزندان آدم مگر با شما پیمان نبستم که شیطان را پرستش نکنید(بدستورات او عمل ننمائید)و مرا پرستش کنید این همان صراط مستقیم است".

در اینجا به جنبه های عملی آئین حق اشاره شده که نفی هر گونه کار شیطانی و عمل انحرافی است.

و به گفته قرآن در سوره آل عمران آیه 101 راه رسیدن به صراط مستقیم پیوند و ارتباط با خدا است( وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّٰهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلیٰ صِرٰاطٍ مُسْتَقِیمٍ ).

ذکر این نکته نیز لازم به نظر می رسد که راه مستقیم همیشه یک راه بیشتر نیست،زیرا میان دو نقطه تنها یک خط مستقیم وجود دارد که نزدیکترین راه را تشکیل می دهد.

بنا بر این اگر قرآن می گوید صراط مستقیم،همان دین و آئین الهی در جنبه های عقیدتی و عملی است به این دلیل است که نزدیکترین راه ارتباط با خدا همانست.

و نیز به همین دلیل است که دین واقعی یک دین بیشتر نیست إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللّٰهِ الْإِسْلاٰمُ :"دین در نزد خدا اسلام است"(آل عمران آیه 19).

به خواست خدا بعدا خواهیم دید که اسلام معنی وسیعی دارد که هر آئین توحیدی را در آن عصر و زمان که رسمیت داشته و با آئین جدید نسخ نشده است

ص :49

شامل می شود.

و از اینجا روشن می شود تفسیرهای مختلفی که مفسران در این زمینه نقل کرده اند همه در واقع به یک چیز باز می گردد:

بعضی آن را به معنی اسلام.

بعضی به معنی قرآن.

بعضی به پیامبر و امامان راستین.

و بعضی آن را به آئین"اللّٰه"که جز آن را قبول نمی کند،تفسیر نموده اند.

تمام این معانی بازگشت به همان دین و آئین الهی در جنبه های اعتقادی و عملی می کند.

همچنین روایاتی که در منابع اسلامی در این زمینه وارد شده و هر کدام به زاویه ای از این مساله اشاره کرده همه به یک اصل باز می گردد،از جمله:

از پیامبر ص چنین نقل شده:

اَلصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِیمَ

صراط الانبیاء و هم الذین انعم اللّٰه علیهم: "صراط مستقیم راه پیامبران است و همانها هستند که مشمول نعمتهای الهی شده اند" 1.

از امام صادق ع می خوانیم که در تفسیر آیه" اِهْدِنَا الصِّرٰاطَ الْمُسْتَقِیمَ " فرمود:

الطریق و معرفة الامام: "منظور راه و شناخت امام است" 2.

و نیز در حدیث دیگری از همان امام نقل شده:

و اللّٰه نحن الصراط المستقیم: "به خدا سوگند مائیم صراط مستقیم" 3.

در حدیث دیگری باز از همان امام می خوانیم که فرمود:صراط مستقیم، امیر مؤمنان علی ع است 4.

مسلم است که پیامبر ص و علی ع و ائمه اهل بیت ع همه به همان

ص :50

آئین توحیدی خدا دعوت می کردند،دعوتی که جنبه های اعتقادی و عملی را در بر می گرفت.

جالب اینکه"راغب"در کتاب"مفردات"در معنی صراط می گوید:"صراط" راه مستقیم است،بنا بر این مستقیم بودن در مفهوم صراط افتاده،و ذکر آن به صورت توصیف،برای تاکید هر چه بیشتر روی این مساله است.

***

ص :51

است که در هر مقطع زمانی باید در یکی از این خطوط،انجام وظیفه کنیم و رسالت خویش را ادا نمائیم.

***

عَصَوْا وَ کٰانُوا یَعْتَدُونَ :"غضب خداوند شامل حال آنها(یهود)شد چرا که به خدا کفر می ورزیدند و پیامبران الهی را به ناحق می کشتند".

2-جمعی از مفسران عقیده دارند که مراد از"ضالین"منحرفین نصاری و منظور از"مغضوب علیهم"منحرفان یهودند.

این برداشت به خاطر موضع گیریهای خاص این دو گروه در برابر دعوت اسلام می باشد،زیرا همانگونه که قرآن هم صریحا در آیات مختلف بازگو می کند، منحرفان یهود،کینه و عداوت خاصی نسبت به دعوت اسلام نشان می دادند، هر چند در آغاز،دانشمندان آنها از مبشران اسلام بودند،اما چیزی نگذشت که به جهاتی که اینجا جای شرح آن نیست از جمله به خطر افتادن منافع مادیشان سرسختترین دشمن شدند،و از هر گونه کار شکنی در پیشرفت اسلام و مسلمین فروگذار نکردند(همانگونه که امروز نیز موضع گروه صهیونیست در برابر اسلام و مسلمانان همین است).

و با این حال تعبیر از آنها به"مغضوب علیهم"بسیار صحیح به نظر می رسد ولی باید توجه داشت که این تعبیر در حقیقت از قبیل تطبیق کلی بر فرد است، نه انحصار مفهوم مغضوب علیهم در این دسته از یهود.

اما منحرفان از نصاری که موضعشان در برابر اسلام تا این حد سرسختانه نبود،تنها در شناخت آئین حق گرفتار گمراهی شده بودند،از آنها تعبیر به"ضالین" شده که آن هم از قبیل تطبیق کلی بر فرد است.

در احادیث اسلامی نیز کرارا"مغضوب علیهم"به یهود و"ضالین"به منحرفان نصاری تفسیر شده است و نکته اش همانست که در بالا اشاره شد 1.

3-این احتمال نیز وجود دارد که"ضالین"به گمراهانی اشاره می کند که اصراری بر گمراه ساختن دیگران ندارند در حالی که"مغضوب علیهم"کسانی

ص :55

هستند که هم گمراهند و هم گمراهگر،و با تمام قوا می کوشند دیگران را همرنگ خود سازند!.

شاهد این معنی آیاتی است که سخن از کسانی می گوید که مانع هدایت دیگران به راه راست بودند و به عنوان" یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ "از آنها یاد شده در آیه 16 سوره شوری می خوانیم: وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ مٰا اسْتُجِیبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دٰاحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ شَدِیدٌ :"آنها که بعد از پذیرش دعوت اسلام از ناحیه مؤمنان،در برابر پیامبر ص به مخاصمه و بحثهای انحرافی بر می خیزند،حجت و دلیلشان در پیشگاه خدا باطل و بی اساس است و غضب خدا بر آنها است و عذاب شدید در انتظارشان خواهد بود.

اما با این همه چنین به نظر می رسد که جامعترین این تفاسیر همان تفسیر اول است تفسیری که بقیه تفسیرها در آن جمع است و در حقیقت مصداقی از مصادیق آن محسوب می شود بنا بر این دلیلی ندارد که ما مفهوم وسیع آیه را محدود کنیم. وَ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ .

(پایان سوره حمد)

ص :56

محتوای سوره بقره

این سوره که طولانی ترین سوره های قرآن مجید است مسلما یک جا نازل نشده،بلکه در فواصل مختلف،و به مناسبتهای نیازهای گوناگون جامعه اسلامی، در مدینه نازل گردیده است.

ولی با این حال جامعیت آن از نظر اصول اعتقادی اسلام و بسیاری از مسائل عملی(عبادی،اجتماعی،سیاسی و اقتصادی)قابل انکار نیست.

چه اینکه در این سوره:

1-بحثهایی پیرامون توحید و شناسایی خدا مخصوصا از طریق مطالعه اسرار آفرینش آمده است.

2-بحثهایی در زمینه معاد و زندگی پس از مرگ،مخصوصا مثالهای حسی آن مانند داستان ابراهیم و زنده شدن مرغها و داستان عزیز.

3-بحثهایی در زمینه اعجاز قرآن و اهمیت این کتاب آسمانی.

4-بحثهایی بسیار مفصل و طولانی درباره یهود و منافقان و موضع گیریهای خاص آنها در برابر اسلام و قرآن،و انواع کارشکنیهای آنان در این رابطه.

5-بحثهایی در زمینه تاریخ پیامبران بزرگ مخصوصا ابراهیم ع و موسی ع.

6-بحثهایی در زمینه احکام مختلف اسلامی از جمله نماز،روزه،جهاد در راه خدا،حج و تغییر قبله،ازدواج و طلاق،احکام تجارت و دین،و قسمت مهمی از احکام ربا و مخصوصا بحثهای فراوانی در زمینه انفاق در راه خدا،و همچنین مساله قصاص و تحریم قسمتی از گوشتهای حرام و قمار و شراب و بخشی از احکام وصیت و مانند آن.

ص :58

و اما نامگذاری این سوره به"البقره"به خاطر داستانی است در مورد گاو بنی اسرائیل که شرح آن در آیات 67 تا 73 به خواست خدا خواهد آمد.

***

فضیلت این سوره

در فضیلت این سوره روایات پر اهمیتی در منابع اسلامی نقل شده است: از جمله مرحوم"طبرسی"در"مجمع البیان"از پیامبر اکرم ص چنین نقل می کند که پرسیدند: ای سورة القرآن افضل؟قال:البقرة،قیل ای آیة البقرة افضل؟قال آیة الکرسی: "کدامیک از سوره های قرآن از همه برتر است؟ فرمود:سوره بقره،عرض کردند کدام آیه از آیات سوره بقره افضل است؟فرمود: آیة الکرسی" 1. افضلیت این سوره ظاهرا به خاطر جامعیت آنست،و افضل بودن آیة الکرسی به خاطر محتوای توحیدی خاص آن می باشد که به خواست خدا در تفسیر آن خواهد آمد. و این منافات ندارد که بعضی از سوره های دیگر قرآن از جهات دیگری برتری داشته باشند،چرا که از دیدگاههای مختلف به آنها نظر شده است. و نیز از امام"علی بن الحسین ع"از پیامبر اکرم ص چنین نقل شده است که فرمود:کسی که چهار آیه از آغاز سوره بقره و آیة الکرسی و دو آیه بعد از آن و سه آیه از آخر آن را بخواند هرگز در جان و مال خود ناخوش آیندی نخواهد دید،و شیطان به او نزدیک نمی شود،و قرآن را فراموش نخواهد کرد" 2. در اینجا لازم می دانیم که این حقیقت مهم را تکرار کنیم،که ثوابها و فضیلتها و پاداشهای مهمی که برای تلاوت قرآن یا سوره ها و آیات خاصی نقل شده هرگز مفهومش این نیست که انسان آنها را به صورت اوراد بخواند و تنها به گردش زبان قناعت کند. بلکه خواندن قرآن برای فهمیدن،و فهمیدن برای اندیشیدن،و اندیشیدن برای عمل است. اتفاقا هر فضیلتی درباره سوره ای یا آیه ای ذکر شده تناسب بسیار زیادی با محتوای آن سوره یا آیه دارد. مثلا در فضیلت سوره"نور"چنین می خوانیم که هر کس بر آن مداومت کند خداوند او و فرزندانش را از آلودگی به"زنا"حفظ می کند. این به خاطر آنست که محتوای سوره نور دستورات مهمی در زمینه مبارزه با انحرافات جنسی دارد:دستور به تسریع ازدواج افراد مجرد،دستور به حجاب، دستور به ترک چشم چرانی و نگاههای هوس آلود،دستور به ترک شایعه پراکنی و نسبتهای ناروا،و بالاخره دستور به اجرای حد شرعی درباره زنان و مردان زنا کار. بدیهی است اگر محتوای این سوره در جامعه یا خانواده ای پیاده شود آلودگی به زنا نخواهد بود. همچنین آیاتی از سوره بقره که در بالا اشاره شد و اتفاقا همه در زمینه توحید و ایمان به غیب،و خداشناسی و پرهیز از وسوسه های شیطانی است،اگر کسی بخواند و محتوای آن را در عمق جانش پیاده کند،مسلما آن فضائل را خواهد داشت. درست است که خواندن قرآن به هر حال ثواب دارد،ولی ثواب اصلی و اساس و آثار سازنده هنگامی خواهد بود که مقدمه ای برای اندیشه و عمل باشد.

ص :59

این سوره که طولانی ترین سوره های قرآن مجید است مسلما یک جا نازل نشده،بلکه در فواصل مختلف،و به مناسبتهای نیازهای گوناگون جامعه اسلامی، در مدینه نازل گردیده است.

ولی با این حال جامعیت آن از نظر اصول اعتقادی اسلام و بسیاری از مسائل عملی(عبادی،اجتماعی،سیاسی و اقتصادی)قابل انکار نیست.

چه اینکه در این سوره:

1-بحثهایی پیرامون توحید و شناسایی خدا مخصوصا از طریق مطالعه اسرار آفرینش آمده است.

2-بحثهایی در زمینه معاد و زندگی پس از مرگ،مخصوصا مثالهای حسی آن مانند داستان ابراهیم و زنده شدن مرغها و داستان عزیز.

3-بحثهایی در زمینه اعجاز قرآن و اهمیت این کتاب آسمانی.

4-بحثهایی بسیار مفصل و طولانی درباره یهود و منافقان و موضع گیریهای خاص آنها در برابر اسلام و قرآن،و انواع کارشکنیهای آنان در این رابطه.

5-بحثهایی در زمینه تاریخ پیامبران بزرگ مخصوصا ابراهیم ع و موسی ع.

6-بحثهایی در زمینه احکام مختلف اسلامی از جمله نماز،روزه،جهاد در راه خدا،حج و تغییر قبله،ازدواج و طلاق،احکام تجارت و دین،و قسمت مهمی از احکام ربا و مخصوصا بحثهای فراوانی در زمینه انفاق در راه خدا،و همچنین مساله قصاص و تحریم قسمتی از گوشتهای حرام و قمار و شراب و بخشی از احکام وصیت و مانند آن.

ص :

حروف مقطعه را در آغاز بسیاری از سوره های قرآن بر پیغمبر ص خرده بگیرند، و آن را وسیله ای برای استهزاء و سخریه قرار دهند،و این خود می رساند که گویا آنها نیز از اسرار وجود حروف مقطعه کاملا بی خبر نبوده اند.

به هر حال از میان این تفاسیر چند تفسیر است که از همه مهمتر و معتبرتر به نظر می رسد،و هماهنگ با آخرین تحقیقاتی است که در این زمینه به عمل آمده، و ما این چند تفسیر را به تدریج در آغاز این سوره،و سوره آل عمران،و سوره اعراف به خواست خدا بیان خواهیم کرد، اکنون به مهمترین آنها در اینجا می پردازیم:

این حروف اشاره به این است که این کتاب آسمانی با آن عظمت و اهمیتی که تمام سخنوران عرب و غیر عرب را متحیر ساخته،و دانشمندان را از معارضه با آن عاجز نموده است،از نمونه همین حروفی است که در اختیار همگان قرار دارد در عین اینکه قرآن از همان حروف"الف باء"و کلمات معمولی ترکیب یافته،به قدری کلمات آن موزون است و معانی بزرگی در بر دارد،که در اعماق دل و جان انسان نفوذ می کند،روح را مملو از اعجاب و تحسین می سازد،و افکار و عقول را در برابر خود وادار به تعظیم می نماید،جمله بندیهای مرتب و کلمات آن در بلندترین پایه قرار گرفته و معانی بلند را در قالب زیباترین الفاظ می ریزد، که همانند و نظیر ندارد.

فصاحت و بلاغت قرآن بر کسی پوشیده نیست،این گفته صرف ادعا نمی باشد زیرا آفریدگار جهان همان کسی که این کتاب را بر پیامبر نازل کرده همه انسانها را دعوت به مقابله به مثل نموده است و از آنها خواسته که همانند آن،یا لا اقل یک سوره مثل آن را،بیاورند،او دعوت نموده است که عموم جهانیان (جن و انس)با همکاری و هم فکری اگر می توانند مانند آن را بیاورند اما همه عاجز و ناتوان ماندند،و این نشان می دهد که مولود فکر آدمی نیست.

ص :62

درست همانطور که خداوند بزرگ از خاک،موجوداتی همچون انسان، با آن ساختمان شگفت انگیز،و انواع پرندگان زیبا،و جانداران متنوع، و گیاهان و گلهای رنگارنگ،می آفریند و ما از آن کاسه و کوزه و مانند آن می سازیم،همچنین خداوند از حروف الفبا و کلمات معمولی،مطالب و معانی بلند را در قالب الفاظ زیبا و کلمات موزون ریخته و اسلوب خاصی در آن بکار برده که همه انگشت حیرت به دندان گرفته اند،آری همین حروف در اختیار انسانها نیز هست ولی توانایی ندارند که ترکیبها و جمله بندیهایی بسان قرآن ابداع کنند.

در چنان عصری قرآن آنها را دعوت به مقابله به مثل کرد و همه از آوردن مانند آن اظهار عجز کردند،و در برابر آن زانو زدند(شرح بیشتر در زمینه تحدی قرآن و ناتوان ماندن از آوردن مثل آن را ذیل آیه 23 همین سوره خواهید خواند).

***

نکته دیگری که این نظریه را درباره معنی حروف مقطعه قرآن تأیید می کند این است که در 24 مورد از آغاز سوره هایی که با این حروف شروع شده است،بلافاصله سخن از قرآن و عظمت آن به میان آمده،این خود نشان می دهد که ارتباطی میان این دو،(حروف مقطعه و عظمت قرآن)موجود است.

اینک چند نمونه از آنها را در اینجا می آوریم:

1- الر کِتٰابٌ أُحْکِمَتْ آیٰاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ (هود:1-2) 2- طس تلْکَ آیٰاتُ الْقُرْآنِ وَ کِتٰابٍ مُبِینٍ (نمل-1 و 2).

3- الم تِلْکَ آیٰاتُ الْکِتٰابِ الْحَکِیمِ (لقمان-1 و 2).

4- المص کِتٰابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ (اعراف-1 و 2).

در تمام این موارد و موارد بسیار دیگر از آغاز سوره های قرآن پس از ذکر حروف مقطعه سخن از قرآن به میان آمده،و از عظمت آن بحث شده است.

*** بعد از بیان حروف مقطعه قرآن اشاره به عظمت این کتاب آسمانی کرده می گوید:"این همان کتاب با عظمت است که هیچگونه تردید در آن وجود ندارد" ( ذٰلِکَ الْکِتٰابُ لاٰ رَیْبَ فِیهِ ).

این تعبیر ممکن است اشاره به آن باشد که خداوند به پیامبر خویش وعده داده کتابی برای راهنمایی انسانها بر او نازل کند که برای همه حق طلبان مایه هدایت و برای حقیقت جویان جای تردید در آن نباشد،و اکنون به وعده خود وفا کرده است.

اما اینکه می گوید هیچگونه شک و تردید در آن وجود ندارد این یک ادعا نیست بلکه منظور این است که محتوای قرآن آن چنان است که خود شهادت بر حقانیت خویش می دهد،و"همچون طبله عطار است خاموش و هنرنمای" و به تعبیر دیگر:آن چنان آثار صدق و عظمت و انسجام و استحکام و عمق معانی و شیرینی

ص :65

و فصاحت لغات و تعبیرات در آن نمایان است که هر گونه وسوسه و شک را از خود دور می کند،و مصداق"آنجا که عیان است چه حاجت به بیان است"می باشد.

جالب اینکه گذشت زمان نه تنها طراوت آن را نمی کاهد، بلکه با پیشرفت علوم و برداشته شدن پرده از روی اسرار کائنات حقائق قرآن روشنتر می گردد، و هر قدر علم به سوی تکامل پیش می رود درخشش این آیات بیشتر می شود.

این یک ادعا نیست،واقعیتی است که به خواست خدا در لابلای همین کتاب تفسیر به آن پی خواهیم برد.

***

در اینجا این سؤال پیش می آید که مگر تمام قرآن در آن روز نوشته شده بود؟ در پاسخ این سؤال می گوئیم نوشته شدن تمام قرآن لازم نیست، چرا که قرآن هم به کل این کتاب گفته می شود و هم به اجزاء آن.

به علاوه"کتاب"گاهی به معنی وسیعتری اطلاق می شود به معنی مطالبی که درخور نوشتن است و به صورت مکتوب بیرون خواهد آمد،هر چند تا آن زمان نوشته نشده باشد،در سوره ص آیه 29 می خوانیم: کِتٰابٌ أَنْزَلْنٰاهُ إِلَیْکَ مُبٰارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیٰاتِهِ :"این کتابی است که بر تو نازل کردیم،کتابی است پر برکت تا مردم در آیات آن بیندیشند"مسلم است که قرآن قبل از نزولش به صورت نوشته ای در میان انسانها وجود نداشت.

این احتمال نیز وجود دارد که تعبیر به کتاب اشاره به مکتوب بودنش در "لوح محفوظ"باشد(درباره لوح محفوظ در جای خود بحث خواهیم کرد) 1.

***

می گیرد و انسانها با تعلیم و تربیت آنان در مسیر تکامل پیش می روند،شاهد آن نیز در قرآن فراوان است از جمله می خوانیم: وَ جَعَلْنٰاهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنٰا :

"آنها را راهنمایانی قرار دادیم که به فرمان ما مردم را هدایت می کنند" (انبیاء-73).

***

خود معترفند و از گفتار و رفتار خصمانه در برابر اسلام ابا ندارند.

3-"منافقان"که دارای دو چهره اند،با مسلمانان ظاهرا مسلمان و با گروه مخالف،مخالف اسلامند،البته چهره اصلی آنها همان چهره کفر است ولی تظاهرات اسلامی نیز دارند.

بدون شک زیان این گروه برای اسلام بیش از گروه دوم است و به همین سبب خواهیم دید که قرآن با آنها برخورد شدیدتری دارد.

البته این موضوع مخصوص اسلام نیست،تمام مکتبهای جهان با این سه گروه روبرو هستند،یا مؤمن به آن مکتب،یا مخالف آشکار،و یا منافق محافظه کار،و نیز این مساله اختصاص به زمان معینی ندارد،بلکه در همه ادوار جهان بوده است.

در آیات مورد بحث سخن از گروه اول است،ویژگیهای آنها را از نظر ایمان و عمل در پنج عنوان مطرح میکند(ایمان به غیب-اقامه نماز-انفاق از همه مواهب-ایمان به دعوت همه انبیاء و ایمان به رستاخیز).

می سازد و پیروان ادیان آسمانی را در برابر منکران خدا و وحی و قیامت قرار می دهد و به همین دلیل نخستین ویژگی پرهیزکاران ایمان به غیب ذکر شده است.

مؤمنان مرز جهان ماده را شکافته،و خویش را از چهار دیواری آن گذرانده اند،آنها با این دید وسیع با جهان فوق العاده بزرگتری ارتباط دارند در حالی که مخالفان آنها اصرار دارند انسان را همچون حیوانات در چهار دیواری جهان ماده محدود کنند،و این سیر قهقرایی را تمدن و پیشرفت و ترقی نام می نهند! در مقایسه"درک و دید"این دو،به اینجا می رسیم که"مؤمنان به غیب" عقیده دارند جهان هستی از آنچه ما با حس خود درک می کنیم بسیار بزرگتر و وسیعتر است،سازنده این عالم آفرینش، علم و قدرتی بی انتها،و عظمت و ادراکی بی نهایت دارد،او ازلی و ابدی است.و عالم را طبق یک نقشه بسیار حساب شده و دقیق پی ریزی کرده،در جهان انسانها،روح انسانی فاصله زیادی میان آنان و حیوانات ایجاد کرده،مرگ به معنی فنا و نابودی نیست،بلکه یکی از مراحل تکاملی انسان و دریچه ای است به جهان وسیعتر و پهناورتر.

در حالی که یک فرد مادی معتقد است جهان هستی محدود است به آنچه ما می بینیم و علوم طبیعی برای ما ثابت کرده است:قوانین طبیعت یک سلسله قوانین جبری است که بدون هیچگونه نقشه و برنامه ای پدید آورنده این جهان است، نیروی خلاقه عالم حتی به اندازه یک کودک خردسال هم عقل و شعور ندارد،بشر جزئی از طبیعت است و پس از مرگ همه چیز پایان می گیرد،بدن او متلاشی می گردد،و اجزای آن بار دیگر به مواد طبیعی می پیوندند،بقایی برای انسان نیست و میان او و حیوان چندان فاصله ای وجود ندارد 1.

آیا این دو انسان با این دو طرز تفکر با هم قابل مقایسه اند؟!آیا خط سیر زندگی و رفتار آنها در اجتماع یکسان است.

ص :71

اولی نمی تواند از حق و عدالت و خیر خواهی و کمک به دیگران صرف نظر کند،و دومی دلیلی برای هیچگونه از این امور نمی بیند،مگر آنچه در زندگی مادی او برای امروز یا فردا اثر داشته باشد،به همین دلیل در دنیای مؤمنان راستین برادری است و تفاهم،پاکی است و تعاون،در حالی که در دنیایی که مادیگری بر آن حکومت می کند،استعمار است و استثمار،و خونریزی است و غارت و چپاول،و اگر می بینیم قرآن نقطه شروع تقوی را در آیات فوق،ایمان به غیب دانسته دلیلش همین است.

در اینکه آیا ایمان به غیب در اینجا تنها اشاره به ایمان به ذات پاک پروردگار است،و یا غیب در اینجا مفهوم وسیعی دارد که عالم وحی و رستاخیز و جهان فرشتگان و به طور کلی آنچه ما ورای حس است شامل می شود،در میان مفسران بحث است.

از آنچه در بالا گفتیم که ایمان به جهان ما وراء حس،نخستین نقطه جدایی مؤمنان از کافران است روشن می شود که غیب در اینجا دارای همان مفهوم وسیع کلمه می باشد،به علاوه تعبیر آیه مطلق است،و هیچگونه قیدی در آن وجود ندارد که به معنی خاصی محدودش کنیم.

و اگر می بینیم در بعضی از روایات اهل بیت ع 1غیب در آیه فوق تفسیر به"امام غائب حضرت مهدی سلام اللّٰه علیه"شده که به عقیده ما هم اکنون زنده است و از دیده ها پنهان می باشد،منافاتی با آنچه در بالا گفتیم ندارد،چرا که روایاتی که در تفسیر آیات وارد شده و نمونه های فراوانی از آن را بعدا ملاحظه خواهید کرد غالبا مصداقهای خاصی را بیان می کند،بی آنکه به آن مصداق محدود باشد،روایات فوق در حقیقت می خواهد وسعت معنی ایمان به غیب و شمول آن را حتی نسبت به امام غائب ع مجسم کند،حتی می توان گفت ایمان به غیب

ص :72

معنی وسیعی دارد که ممکن است با گذشت زمان حتی مصداقهای تازه ای پیدا کند.

***

قابل توجه اینکه قرآن نمی گوید:من اموالهم ینفقون(از اموالشان انفاق می کنند)بلکه می گوید "مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ" (از آنچه به آنها روزی دادیم) و به این ترتیب مساله"انفاق"را آن چنان تعمیم می دهد که تمام مواهب مادی و معنوی را در بر می گیرد.

بنا بر این مردم پرهیزگار آنها هستند که نه تنها از اموال خود،بلکه از علم و عقل و دانش و نیروهای جسمانی و مقام و موقعیت اجتماعی خود،و خلاصه از تمام سرمایه های خویش به آنها که نیاز دارند می بخشند،بی آنکه انتظار پاداشی داشته باشند.

نکته دیگر اینکه:انفاق یک قانون عمومی در جهان آفرینش و مخصوصا در سازمان بدن هر موجود زنده است،قلب انسان تنها برای خود کار نمی کند، بلکه از آنچه دارد به تمام سلولها انفاق می کند،مغز و ریه و سایر دستگاههای بدن انسان،همه از نتیجه کار خود دائما انفاق می کنند،و اصولا زندگی دسته جمعی بدون انفاق مفهومی ندارد 1.

ارتباط با انسانها در حقیقت نتیجه ارتباط و پیوند با خدا است،انسانی که به خدا پیوسته و به حکم جمله"مما رزقناهم"همه روزیها و مواهب را از خدا می داند،نه از ناحیه خودش،عطای خداوند بزرگی می داند که چند روزی این امانت را نزد او گذاشته،نه تنها از انفاق و بخشش در راه او ناراحت نمی شود، بلکه خوشحال است،چرا که مال خدا را به بندگان او داده،اما نتائج و برکات مادی و معنویش را برای خود خریده است،این طرز تفکر،روح انسان را از بخل و حسد پاک می کند،و جهان"تنازع بقا"را به"دنیای تعاون"تبدیل می سازد دنیایی که هر کس در آن خود را مدیون می داند که از مواهبی که دارد در اختیار

ص :74

همه نیازمندان بگذارد،همچون آفتاب نورافشانی کند بی آنکه انتظار پاداشی داشته باشد.

جالب اینکه در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم که در تفسیر جمله " وَ مِمّٰا رَزَقْنٰاهُمْ یُنْفِقُونَ "فرمود:ان معناه و مما علمناهم یبثون:"مفهوم آن این است از علوم و دانشهایی که به آنها تعلیم داده ایم نشر می دهند،و به نیازمندان می آموزند" 1.

بدیهی است مفهوم این سخن آن نیست که انفاق مخصوص به علم است،بلکه چون غالبا نظرها در مساله انفاق متوجه انفاق مالی می شود،امام با ذکر این نوع انفاق معنوی می خواهد گستردگی مفهوم انفاق را روشن سازد.

ضمنا از اینجا به خوبی روشن می شود که انفاق در آیه مورد بحث خصوص زکات واجب،یا اعم از زکات واجب و مستحبّ نیست،بلکه معنی وسیعی دارد که هر گونه کمک بلاعوضی را در بر می گیرد.

*** 4-ویژگی دیگر پرهیزکاران ایمان به تمام پیامبران و برنامه های الهی است،قرآن می گوید:"آنها کسانی هستند که به آنچه بر تو نازل شده و آنچه پیش از تو نازل گردیده ایمان دارند"( وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمٰا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ مٰا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ ).

و به این ترتیب نه تنها اختلافی از نظر اصول و اساس در دعوت انبیاء نمی بینند بلکه آنها را معلمان و مربیان هماهنگی می دانند که یکی پس از دیگری در این آموزشگاه بزرگ جهان انسانیت برای پیش بردن انسانها در سیر تکاملیشان گام می گذارند آنها نه تنها ادیان آسمانی را مایه تفرقه و نفاق نمی شمرند،بلکه با توجه به وحدت اصولی آنها،وسیله ای برای ارتباط و پیوند میان انسانها می دانند.

ص :75

کسانی که دارای این درک و دید باشند،روح خود را از تعصب پاک می سازند و به آنچه همه پیامبران الهی برای هدایت و تکامل انسانها آورده اند،ایمان پیدا می کنند،همه هادیان و راهنمایان راه توحید را محترم میشمرند.

البته ایمان به دستورات پیامبران پیشین مانع از آن نخواهد بود که فکر و عمل خود را با آئین آخرین پیامبر که آخرین حلقه سلسله تکاملی ادیان است تطبیق دهند چرا که اگر غیر از این کنند در مسیر تکامل خود گامی به عقب برداشته اند.

***5-ایمان به رستاخیز آخرین صفتی است که در این سلسله از صفات برای پرهیزگاران بیان شده است"آنها به آخرت قطعا ایمان دارند" (وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ) .

آنها یقین دارند که انسان،مهمل و عبث و بی هدف آفریده نشده،آفرینش برای او خط سیری تعیین کرده است که با مرگ هرگز پایان نمی گیرد،چرا که اگر در همین جا همه چیز ختم می شد مسلما این همه غوغا برای این چند روز زندگی،عبث و بیهوده بود.

او اعتراف دارد که عدالت مطلق پروردگار در انتظار همگان است و چنان نیست که اعمال ما در این جهان،بی حساب و پاداش باشد.

این اعتقاد به او آرامش می بخشد،از فشارهایی که در طریق انجام مسئولیتها بر او وارد می شود نه تنها رنج نمی برد بلکه از آن استقبال می کند،همچون کوه در برابر حوادث می ایستد،در برابر بی عدالتیها تسلیم نمی شود،و مطمئن است کوچکترین عمل نیک و بد پاداش و کیفر دارد،بعد از مرگ به جهانی وسیعتر که خالی از هر گونه ظلم و ستم است انتقال می یابد و از رحمت وسیع و الطاف پروردگار بزرگ بهره مند می شود.

ایمان به آخرت،یعنی شکافتن دیوار عالم ماده،و ورود در محیطی عالیتر

ص :76

و والاتر که این جهان،مزرعه ای برای آن،و آموزشگاهی برای آمادگی هر چه بیشتر در برابر آن،محسوب می شود،حیات و زندگی این جهان هدف نهایی نیست بلکه جنبه مقدماتی دارد،و دوران سازندگی برای جهان دیگر است.

زندگی در این جهان همچون زندگی دوران جنینی است که هرگز هدف آفرینش انسان آن نبوده،بلکه یک دوران تکاملی است برای زندگی دیگری، ولی تا این چنین سالم و دور از هر گونه عیب متولد نشود در زندگی بعد از آن خوشبخت و سعادتمند نخواهد بود.

ایمان به رستاخیز اثر عمیقی در تربیت انسانها دارد،به آنها شهامت و شجاعت می بخشد، زیرا بر اساس آن،اوج افتخار در زندگی این جهان،"شهادت"در راه یک هدف مقدس الهی است که آن محبوبترین اشیاء برای فرد با ایمان و آغازی است برای یک زندگی ابدی و جاودانی.

ایمان به قیامت انسان را در برابر گناه کنترل می کند،و به تعبیر دیگر گناهان ما با ایمان به خدا و آخرت نسبت معکوس دارند،به هر نسبت که ایمان قویتر باشد گناه کمتر است،در سوره ص آیه 26 می خوانیم خداوند به داود می فرماید: وَ لاٰ تَتَّبِعِ الْهَویٰ فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللّٰهِ لَهُمْ عَذٰابٌ شَدِیدٌ بِمٰا نَسُوا یَوْمَ الْحِسٰابِ :"از هوای نفس پیروی مکن که تو را از مسیر الهی گمراه می سازد،کسانی که از طریق الهی گمراه شوند عذاب دردناکی دارند،چرا که روز قیامت را فراموش کردند"آری این فراموشی روز جزا، سرچشمه انواع طغیانها و ستمها و گناهان است و آنها هم سرچشمه عذاب شدید.

*** آخرین آیه مورد بحث،اشاره ای است به نتیجه و پایان کار مؤمنانی که صفات پنجگانه فوق را در خود جمع کرده اند،می گوید:"اینها بر مسیر هدایت پروردگارشان هستند"( أُولٰئِکَ عَلیٰ هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ ).

ص :77

"و اینها رستگارانند"( وَ أُولٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ).

در حقیقت هدایت آنها و همچنین رستگاریشان از سوی خدا تضمین شده است و تعبیر به "مِنْ رَبِّهِمْ" اشاره به همین حقیقت است.

جالب اینکه می گوید:" عَلیٰ هُدیً مِنْ رَبِّهِمْ "اشاره به اینکه هدایت الهی همچون مرکب راهواری است که آنها بر آن سوارند،و به کمک این مرکب به سوی رستگاری و سعادت پیش می روند(زیرا می دانیم کلمه"علی"معمولا در جایی به کار می رود که مفهوم تسلط و علو و استیلاء را می رساند).

ضمنا تعبیر به"هدی"(به صورت نکره)اشاره به عظمت هدایتی است که از ناحیه خداوند شامل حال آنها می شود،یعنی آنها هدایتی بس عظیم دارند.

و نیز تعبیر به "هُمُ الْمُفْلِحُونَ" با توجه به آنچه در علم معانی و بیان گفته شده دلیل بر انحصار است،یعنی تنها راه رستگاری راه این گروه است که با کسب پنج صفت ویژه مشمول هدایت الهی گشته اند 1.

خود،ثبات و استمرار دارند،فراز و نشیب زندگی در روح و فکر آنها اثر نمی گذارد و خللی در برنامه های سازنده آنها ایجاد نمی کند.

آنها در آغاز روح حق طلبی دارند و همان سبب می شود که به دنبال دعوت قرآن بروند و سپس دعوت قرآن،این ویژگیهای پنجگانه را در آنان ایجاد می کند.

***

تقوا همچون مرکبی است راهوار که صاحبش بر آن سوار است و زمامش در دست او است و تا دل بهشت او راه پیش می برد"! 1.

بعضی،تقوا را به حالت کسی تشبیه کرده اند که از یک سرزمین پر از خار عبور می کند،سعی دارد دامن خود را کاملا برچیند و با احتیاط گام بردارد مبادا نوک خاری در پایش بنشیند،و یا دامنش را بگیرد.

"عبد اللّٰه معتز"این سخن را به شعر در آورده است و می گوید: خل الذنوب صغیرها و کبیرها فهو التقی و اصنع کماش فوق ارض الشوک یحذر ما یری لا تحقرن صغیرة ان الجبال من الحصی "گناهان را از کوچک و بزرگ ترک کن که حقیقت تقوا همین است".

"همچون کسی باش که در یک زمین پر خار با نهایت احتیاط گام بر می دارد".

"گناهان صغیره را کوچک مشمر که کوه ها از سنگ ریزه ها تشکیل می شود" 2.

ضمنا از این تشبیه به خوبی استفاده می شود که تقوا به این نیست که انسان انزوا و گوشه گیری انتخاب کند،بلکه باید در دل اجتماع باشد و اگر اجتماع آلوده بوده خود را حفظ کند.

در هر صورت این حالت تقوا و کنترل نیرومند معنوی،روشنترین آثار ایمان به"مبدء"و"معاد"یعنی خدا و رستاخیز است،و معیار فضیلت و افتخار انسان و مقیاس سنجش شخصیت او در اسلام محسوب می شود تا آنجا که جمله " إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّٰهِ أَتْقٰاکُمْ "به صورت یک شعار جاودانی اسلام در آمده است (حجرات آیه 14).

ص :80

علی ع می فرماید:

ان تقوی اللّٰه مفتاح سداد و ذخیرة معاد و عتق من کل ملکة و نجاة من کل هلکة: "تقوا و ترس از خدا،کلید گشودن هر در بسته ای است،ذخیره رستاخیز،و سبب آزادی از بردگی شیطان و نجات از هر هلاکت است"(نهج البلاغه خطبه 230).

ضمنا باید توجه داشت که تقوا دارای شاخه ها و شعبی است،تقوای مالی و اقتصادی،تقوای جنسی،و اجتماعی،و تقوای سیاسی و مانند اینها.

ایمان نخواهند آورد"( إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوٰاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاٰ یُؤْمِنُونَ ).

گروه اول از هر نظر با تمام حواس و ادراکات آماده بودند که پس از دریافت حق آن را پذیرا شوند و از آن پیروی کنند.

ولی این دسته چنان در گمراهی خود سرسختند که هر چند حق برای آنان روشن شود حاضر به پذیرش نیستند،قرآنی که راهنما و هادی متقین بود،برای اینها بکلی بی اثر است،بگویی یا نگویی،انذار کنی یا نکنی،بشارت دهی یا ندهی، اثر ندارد،اصولا آنها آمادگی روحی برای پیروی از حق و تسلیم شدن در برابر آن را ندارند.

*** آیه دوم اشاره به دلیل این تعصب و لجاجت می کند و می گوید:آنها چنان در کفر و عناد فرو رفته اند که حس تشخیص را از دست داده اند"خدا بر دلها و گوشهایشان مهر نهاده و بر چشمهاشان پرده افکنده شده"( خَتَمَ اللّٰهُ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ وَ عَلیٰ سَمْعِهِمْ وَ عَلیٰ أَبْصٰارِهِمْ غِشٰاوَةٌ ).

به همین دلیل نتیجه کارشان این شده است که"برای آنها عذاب بزرگی است" ( وَ لَهُمْ عَذٰابٌ عَظِیمٌ ).

به این ترتیب چشمی که پرهیزگاران با آن آیات خدا را می دیدند،و گوشی که سخنان حق را با آن می شنیدند،و قلبی که حقایق را بوسیله آن درک می کردند در اینها از کار افتاده است،عقل و چشم و گوش دارند،ولی قدرت"درک"و"دید" و"شنوایی"ندارند!چرا که اعمال زشتشان و لجاجت و عنادشان پرده ای شده است در برابر این ابزار شناخت.

مسلما انسان تا به این مرحله نرسیده باشد قابل هدایت است،هر چند گمراه باشد،اما به هنگامی که حس تشخیص را بر اثر اعمال زشت خود از دست داد دیگر

ص :82

راه نجاتی برای او نیست،چرا که ابزار شناخت ندارد و طبیعی است که عذاب عظیم در انتظار او باشد.

***

اصولا این یک امر طبیعی است که اگر انسان به کار خلاف و غلطی ادامه دهد تدریجا با آن انس می گیرد،نخست یک"حالت"است،بعدا یک"عادت"می شود، سپس مبدل به یک"ملکه"می گردد و جزء بافت جان انسان می شود،گاه کارش به جایی می رسد که باز گشت بر او ممکن نیست،اما چون خود آگاهانه این راه را انتخاب کرده است مسئول تمام عواقب آن می باشد بی آنکه جبر لازم آید،درست همانند کسی که آگاهانه با وسیله ای چشم و گوش خود را کور و کر می کند تا چیزی را نبیند و نشنود.

و اگر می بینیم اینها به خدا نسبت داده شده است به خاطر آنست که خداوند این خاصیت را در اینگونه اعمال نهاده است(دقت کنید).

عکس این مطلب نیز در قوانین آفرینش کاملا مشهود است،یعنی کسی که پاکی و تقوا،درستی و راستی را پیشه کند،خداوند حس تشخیص او را قویتر میسازد و درک و دید و روشن بینی خاصی به او می بخشد،چنان که در سوره انفال آیه 29 می خوانیم: یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللّٰهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقٰاناً :"ای مؤمنان اگر تقوا پیشه کنید خداوند فرقان یعنی وسیله تشخیص حق از باطل را به شما عطا می کند".

این حقیقت را در زندگی روزمره خود نیز آزموده ایم،افرادی هستند که عمل خلافی را شروع می کنند،در آغاز خودشان معترفند که صد در صد خلافکار و گنهکارند،و به همین دلیل از کار خود ناراحتند،ولی کم کم که با آن انس گرفتند این ناراحتی از بین می رود،و در مراحل بالاتر گاهی کارشان به جایی می رسد که نه تنها ناراحت نیستند بلکه خوشحالند و آن را وظیفه انسانی و یا وظیفه دینی خود می شمرند! در حالات"حجاج بن یوسف"آن ابر جنایتکار روزگار می خوانیم که برای توجیه جنایات هولناکش می گفت:این مردم گنهکارند من باید بر آنها مسلط

ص :84

باشم و به آنها ستم کنم،چرا که مستحقند،گویی اینهمه قتل و خونریزی و جنایت را ماموریتی از سوی خدا برای خود می پنداشت! و نیز می گویند یکی از سپاهیان چنگیز در یکی از شهرهای مرزی ایران سخنرانی کرد و گفت:مگر شما معتقد نیستید که خداوند عذاب بر گنهکاران نازل می کند ما همان عذاب الهی هستیم پس هیچگونه مقاومت نکنید!.

***

که اشیایی را در کیسه ها یا ظرفهای مخصوصی قرار می دادند،و یا نامه های مهمی را در پاکت می گذاردند،برای آنکه کسی سر آن را نگشاید و دست به آن نزند آن را می بستند و گره می کردند و بر گره مهر می نهادند،امروز نیز معمول است اسناد رسمی املاک را به همین منظور با ریسمان مخصوصی بسته و روی آن قطعه سربی قرار می دهند و روی سرب مهر می زنند،تا اگر از صفحات آن چیزی کم و زیاد کنند معلوم شود.

در تاریخ شواهد فراوانی دیده می شود که رؤسای حکومتها،کیسه های زر را به مهر خویش مختوم می ساختند و برای افراد مورد نظر می فرستادند،این برای آن بوده که هیچگونه تصرفی در آن نشود تا بدست طرف برسد،زیرا تصرف در آن بدون شکستن مهر ممکن نبود.

امروز نیز معمول است کیسه های پستی را لاک و مهر می کنند.

در لغت عرب برای این معنی کلمه"ختم"به کار می رود،البته این تعبیر درباره افراد بی ایمان لجوجی است که بر اثر گناهان بسیار در برابر عوامل هدایت نفوذناپذیر شده اند،و لجاجت و عناد در برابر مردان حق در دل آنان چنان رسوخ کرده که درست همانند همان بسته و کیسه سر به مهر هستند که دیگر هیچگونه تصرفی در آن نمی توان کرد،و به اصطلاح قلب آنها لاک و مهر شده است.

"طبع"نیز در لغت به همین معنی آمده است و"طابع"(بر وزن خاتم) هر دو به یک معنی می باشد یعنی چیزی که با آن مهر می کنند.

اما"رین"به معنی زنگار یا غبار یا لایه کثیفی است که بر اشیاء گرانقیمت می نشیند،این تعبیر در قرآن نیز برای کسانی که بر اثر خیره سری و گناه زیاد قلبشان نفوذناپذیر شده به کار رفته است،در سوره"مطففین"آیه 14 می خوانیم: کَلاّٰ بَلْ رٰانَ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ مٰا کٰانُوا یَکْسِبُونَ :"چنین نیست،اعمال زشت آنها زنگار و لایه بر قلب آنها افکنده است".

ص :86

و مهم آنست که انسان مراقب باشد اگر خدای ناکرده گناهی از او سر می زند در فاصله نزدیک آن را با آب توبه و عمل صالح بشوید،مبادا به صورت رنگ ثابتی برای قلب در آید و بر آن مهر نهد.

در حدیثی از امام باقر ع می خوانیم:

ما من عبد مؤمن الا و فی قلبه نکتة بیضاء فاذا اذنب ذنبا خرج فی تلک النکتة نکتة سوداء فان تاب ذهب ذلک السواد،و ان تمادی فی الذنوب زاد ذلک السواد حتی یغطی البیاض، فاذا غطی البیاض لم یرجع صاحبه الی خیر ابدا،و هو قول اللّٰه عز و جل کَلاّٰ بَلْ رٰانَ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ مٰا کٰانُوا یَکْسِبُونَ : "هیچ بنده مؤمنی نیست مگر اینکه در قلب او یک نقطه(وسیع)سفید و درخشنده ای است هنگامی که گناهی از او سر زند در میان آن منطقه سفید،نقطه سیاهی پیدا می شود،اگر توبه کند آن سیاهی بر طرف می گردد و اگر به گناهان ادامه دهد بر سیاهی افزوده می شود،تا تمام سفیدی را بپوشاند،و هنگامی که سفیدی پوشانده شد دیگر صاحب چنین دلی هرگز به خیر و سعادت باز نمی گردد،و این معنی گفتار خدا است که می گوید:" کَلاّٰ بَلْ رٰانَ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ مٰا کٰانُوا یَکْسِبُونَ " 1.

***

آنان که نیروی عقل و درک داشته باشند".

2-به معنی روح و جان،چنان که در سوره احزاب آیه 10 آمده است:

" وَ إِذْ زٰاغَتِ الْأَبْصٰارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنٰاجِرَ ":"هنگامی که چشمها از وحشت فرو مانده و جانها به لب رسیده بود".

3-به معنی مرکز عواطف،آیه 12 سوره انفال شاهد این معنی است:

" سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ ":"بزودی در دل کافران ترس ایجاد می کنم".و در جای دیگر در سوره آل عمران آیه 159 می خوانیم:" فَبِمٰا رَحْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ ":"...اگر سنگدل بودی از اطرافت پراکنده می شدند".

توضیح اینکه:

در وجود انسان دو مرکز نیرومند بچشم می خورد:

1-مرکز ادراکات که همان"مغز و دستگاه اعصاب است"و لذا هنگامی که مطلب فکری برای ما پیش می آید احساس می کنیم با مغز خویش آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهیم.(اگر چه مغز و سلسله اعصاب در واقع وسیله و ابزاری هستند برای روح).

2-مرکز عواطف که عبارت است از همان قلب صنوبری که در بخش چپ سینه قرار دارد و مسائل عاطفی در مرحله اول روی همین مرکز اثر می گذارد، اولین جرقه از قلب شروع می شود.

ما بالوجدان هنگامی که با مصیبتی روبرو می شویم فشار آن را روی همین قلب صنوبری احساس می کنیم،و هم چنان وقتی که به مطلب سرورانگیزی بر می خوریم فرح و انبساط را در همین مرکز احساس می کنیم(دقت کنید).

درست است که مرکز اصلی"ادراکات"و"عواطف"همگی روان و روح آدمی است ولی تظاهرات و عکس العمل های جسمی آنها متفاوت است عکس العمل

ص :88

درک و فهم نخستین بار در دستگاه مغز آشکار می شود،ولی عکس العمل مسائل عاطفی از قبیل محبت،عداوت،ترس،آرامش،شادی و غم در قلب انسان ظاهر می گردد، بطوری که بهنگام ایجاد این امور بروشنی اثر آنها را در قلب خود احساس می کنیم.

نتیجه اینکه اگر در قرآن مسائل عاطفی به قلب(همین عضو مخصوص) مسائل عقلی به قلب(به معنی عقل یا مغز)نسبت داده شده،دلیل آن همان است که گفته شد،و سخنی به گزاف نرفته است.

از همه اینها گذشته قلب به معنی عضو مخصوص نقش مهمی در حیات و بقای انسان دارد،بطوری که یک لحظه توقف آن با نابودی همراه است.بنا بر این چه مانعی دارد که فعلیت های فکری و عاطفی به آن نسبت داده شود.

***

در اسم جمع معنی جمع افتاده و نیازی به جمع بستن ندارد.

دیگر:اینکه"سمع"می تواند معنی مصدری داشته باشد و می دانیم مصدر دلالت بر کم و زیاد هر دو می کند و نیازی به جمع بستن ندارد.

بعلاوه می توان وجه ذوقی و علمی دیگری برای این تفاوت گفت و آن اینکه:

تنوع ادراکات قلبی و مشاهدات با چشم نسبت به"مسموعات"فوق العاده بیشتر است و بخاطر این تفاوت قلوب و ابصار بصورت جمع ذکر شده ولی"سمع"بصورت مفرد آمده است.

در فیزیک جدید نیز می خوانیم امواج صوتی قابل استماع تعداد نسبتا محدودی است و از چندین ده هزار تجاوز نمی کند.در حالی که امواج نورها و رنگهایی که قابل رؤیت هستند از میلیونها می گذرد(دقت کنید).

***

ص :90

و اعمال آنها بیان می کند.

توضیح اینکه:اسلام در یک مقطع خاص تاریخی خود با گروهی روبرو شد که نه اخلاص و شهامت برای ایمان آوردن داشتند و نه قدرت و جرأت بر مخالفت صریح.

این گروه که قرآن از آنها به عنوان"منافقین"یاد می کند و ما در فارسی از آنها تعبیر به"دورو"یا"دو چهره"می کنیم در صفوف مسلمانان واقعی نفوذ کرده بودند،و خطر بزرگی برای اسلام و مسلمین محسوب می شدند،و از آنجا که ظاهر اسلامی داشتند،غالبا شناخت آنها مشکل بود،ولی قرآن نشانه های دقیق و زنده ای برای آنها بیان می کند که خط باطنی آنها را مشخص می سازد و الگویی در این زمینه بدست مسلمانان برای همه قرون و اعصار می دهد.

نخست تفسیری از خود نفاق دارد می گوید:"بعضی از مردم هستند که می گویند به خدا و روز قیامت ایمان آورده ایم در حالی که ایمان ندارند"( وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنّٰا بِاللّٰهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مٰا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ ). آنها این عمل را یک نوع زرنگی و به اصطلاح تاکتیک جالب،حساب می کنند:"آنها با این عمل می خواهند خدا و مؤمنان را بفریبند"( یُخٰادِعُونَ اللّٰهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا ).

"در حالی که تنها خودشان را فریب می دهند اما نمی فهمند"( وَ مٰا یَخْدَعُونَ إِلاّٰ أَنْفُسَهُمْ وَ مٰا یَشْعُرُونَ ).

آنها با انحراف از راه صحیح و صراط مستقیم،عمری را در بیراهه می گذرانند تمام نیروها و امکانات خود را بر باد می دهند و جز ناکامی و شکست و بدنامی و عذاب الهی بهره ای نمی گیرند.

***

ص :93

سپس قرآن در آیه بعد به این واقعیت اشاره می کند که نفاق در واقع یک نوع بیماری است،انسان سالم یک چهره بیشتر ندارد،هماهنگی کامل در میان روح و جسم او حکمفرما است،چرا که ظاهر و باطن و روح و جسم همه مکمل یکدیگرند اگر مؤمن است،تمام وجود او فریاد ایمان می کشد و اگر منحرف شود باز هم ظاهر و باطن او نشان دهنده انحراف است،این دوگانگی جسم و روح درد تازه و بیماری اضافی است،این یک نوع تضاد و ناهماهنگی و از هم گسستگی است که حاکم بر وجود انسان می شود.

می گوید:"در دلهای آنها بیماری خاصی است"( فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ).

اما از آنجا که در نظام آفرینش،هر کس در مسیری قرار گرفت و وسائل آن را فراهم ساخت در همان مسیر،رو به جلو می رود،و یا به تعبیر دیگر تراکم اعمال و افکار انسان در یک مسیر آن را پررنگتر و راسختر می سازد،قرآن اضافه می کند:"خداوند هم بر بیماری آنها می افزاید"( فَزٰادَهُمُ اللّٰهُ مَرَضاً ).

و از آنجا که سرمایه اصلی منافقان،دروغ است و تا بتوانند،تناقضها را که در زندگیشان دیده می شود با آن توجیه کنند،در پایان آیه می فرماید:"برای آنها عذاب الیمی است بخاطر دروغ هایی که می گفتند"( وَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ بِمٰا کٰانُوا یَکْذِبُونَ ).

*** سپس به ویژگیهای آنها اشاره می کند که نخستین آنها داعیه اصلاح طلبی است در حالی که مفسد واقعی همانها هستند:"هنگامی که به آنها گفته شود در روی زمین فساد نکنید می گویند ما فقط اصلاح کننده ایم"!( وَ إِذٰا قِیلَ لَهُمْ لاٰ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قٰالُوا إِنَّمٰا نَحْنُ مُصْلِحُونَ ).

ما برنامه ای جز اصلاح در تمام زندگی خود نداشته و نداریم! ***

ص :94

قرآن در آیه بعد می گوید:"بدانید اینها همان مفسدانند و برنامه ای جز فساد ندارند ولی خودشان هم نمی فهمند"!( أَلاٰ إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لٰکِنْ لاٰ یَشْعُرُونَ ).

بلکه اصرار و پافشاری آنها در راه نفاق و خو گرفتن با این برنامه های زشت و ننگین سبب شده که تدریجا گمان کنند این برنامه ها مفید و سازنده و اصلاح- طلبانه است،و همانگونه که سابقا نیز اشاره کردیم گناه اگر از حد بگذرد،حس تشخیص را از انسان می گیرد،بلکه تشخیص او را واژگونه می کند،و ناپاکی و آلودگی به صورت طبیعت ثانوی او در می آید.

*** نشانه دیگر اینکه:آنها خود را عاقل و هوشیار و مؤمنان را سفیه و ساده لوح و خوش باور می پندارند،آن چنان که قرآن می گوید:"هنگامی که به آنها گفته می شود ایمان بیاورید آن گونه که توده های مردم ایمان آورده اند،می گویند آیا ما همچون این سفیهان ایمان بیاوریم"؟!( وَ إِذٰا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَمٰا آمَنَ النّٰاسُ قٰالُوا أَ نُؤْمِنُ کَمٰا آمَنَ السُّفَهٰاءُ ).

و به این ترتیب افراد پاکدل و حق طلب و حقیقت جو را که با مشاهده آثار حقانیت در دعوت پیامبر ص و محتوای تعلیمات او،سر تعظیم فرود آورده اند به سفاهت متهم می کند و شیطنت و دورویی و نفاق را دلیل بر هوش و عقل و درایت می شمرد،آری در منطق آنها عقل،جایش را با سفاهت عوض کرده است.

لذا قرآن در پاسخ آنها می گوید:"بدانید سفیهان واقعی اینها هستند اما نمی دانند"( أَلاٰ إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهٰاءُ وَ لٰکِنْ لاٰ یَعْلَمُونَ ).

آیا این سفاهت نیست که انسان خط زندگی خود را مشخص نکند و در میان هر گروهی به رنگ آن گروه در آید و به جای تمرکز و وحدت شخصیت،دوگانگی و چندگانگی را پذیرا گردد،استعداد و نیروی خود را در طریق شیطنت و توطئه

ص :95

و تخریب به کار گیرد،و در عین حال خود را عاقل بشمرد؟! *** سومین نشانه آنها آنست که هر روز به رنگی در می آیند و در میان هر جمعیتی با آنها همصدا می شوند،آن چنان که قرآن می گوید:"هنگامی که افراد با ایمان را ملاقات کنند می گویند ایمان آوردیم "( وَ إِذٰا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قٰالُوا آمَنّٰا ).

ما از شما هستیم و پیرو یک مکتبیم،از جان و دل اسلام را پذیرا گشتیم و با شما هیچ فرقی نداریم! "اما هنگامی که با دوستان شیطان صفت خود به خلوتگاه می روند می گویند ما با شمائیم"!( وَ إِذٰا خَلَوْا إِلیٰ شَیٰاطِینِهِمْ قٰالُوا إِنّٰا مَعَکُمْ ).

"و اگر می بینید ما در برابر مؤمنان اظهار ایمان می کنیم ما مسخره شان می کنیم"!( إِنَّمٰا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ ).

ما بر افکار و اعمالشان در دل می خندیم،می خواهیم کلاه بر سرشان بگذاریم، دوست ما و محرم اسرار ما و همه چیز ما شمائید! *** سپس قرآن با یک لحن کوبنده و قاطع می گوید:"خدا آنها را مسخره می کند"( اَللّٰهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ ).

"و خدا آنها را در طغیانشان نگه می دارد تا به کلی سرگردان شوند" ( وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیٰانِهِمْ یَعْمَهُونَ ) 1.

*** آخرین آیه مورد بحث سرنوشت نهایی آنها را که سرنوشتی است بسیار

ص :96

غم انگیز و شوم و تاریک چنین بیان می کند:

"آنها کسانی هستند که در تجارتخانه این جهان،هدایت را با گمراهی معاوضه کرده اند"( أُولٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلاٰلَةَ بِالْهُدیٰ ).

و به همین دلیل"تجارت آنها سودی نداشته"بلکه سرمایه را نیز از کف داده اند( فَمٰا رَبِحَتْ تِجٰارَتُهُمْ ).

"و هرگز روی هدایت را ندیده اند"( وَ مٰا کٰانُوا مُهْتَدِینَ ).

***

انقلاب اسلام نیز در برابر چنین گروهی قرار گرفت،یعنی تا زمانی که پیامبر اسلام ص از مکه به مدینه هجرت نکرده بود،مسلمانان حکومتی تشکیل نداده بودند.

اما پس از ورود پیامبر ص به مدینه،نخستین پایه حکومت اسلامی گذارده شد،و پس از پیروزی در جنگ"بدر"،این مساله آشکارتر گشت،یعنی رسما حکومت و دولتی کوچک اما قابل رشد تشکیل گردید.

اینجا بود که منافع بسیاری از سردمداران مدینه مخصوصا یهود که در آن زمان مورد احترام عربها بودند به خطر افتاد،احترام یهود در آن زمان بیشتر به خاطر این بود که اهل کتاب و مردمی نسبة با سواد،و از نظر وضع اقتصادی پیشرفته بودند،و همانها بودند که پیش از ظهور پیامبر ص بشارت چنین ظهوری را می دادند.

افراد دیگری هم در مدینه بودند که داعیه ریاست و رهبری مردم داشتند، ولی با هجرت رسول خدا حسابها به هم خورد،سران ظالم و خودکامه و اطرافیان غارتگر آنها دیدند توده های مردم به سرعت به پیامبر ص ایمان می آورند،حتی خویشاوندان خودشان،آنها بعد از مدتی مقاومت دیدند چاره ای نیست جز اینکه ظاهرا مسلمان شوند،زیرا نواختن کوس مخالفت و قرار گرفتن در جبهه مقابل، علاوه بر مشکلات جنگ و صدمه های اقتصادی،خطر نابودی آنها را در بر داشت به ویژه اینکه عرب تمام قدرتش قبیله او بود و قبیله های آنها غالبا از آنان جدا شده بودند.

روی این اصل راه سومی انتخاب کردند،و آن اینکه ظاهرا مسلمان شوند و در خفیه نقشه در هم شکستن اسلام را طرح ریزی کنند.

کوتاه سخن اینکه بروز"نفاق"در یک اجتماع معمولا معلول یکی از دو چیز است:نخست پیروزی و قدرت آئین انقلابی موجود و تسلط آن بر اجتماع.

ص :98

و دیگر ضعف روحیه و فقدان شخصیت و شهامت کافی برای رویارویی با حوادث سخت.

***

ولی همان گونه که بیماری قلبی را هر چند پنهان است نمی توان به کلی مخفی کرد بلکه نشانه های آن در چهره انسان و تمام اعضای بدن آشکار می شود، بیماری نفاق نیز همین گونه است که با تظاهرات مختلف قابل شناخت می باشد.

در تفسیر نمونه ذیل آیات 141 تا 143 سوره نساء نیز درباره"صفات منافقان" بحث کرده ایم(جلد چهارم صفحه 174 تا 178).

و نیز در ذیل آیات 49 تا 57 سوره توبه بحث مشروحی در این زمینه داریم (تفسیر نمونه جلد 7 صفحه 438 تا 450).

در سوره توبه ذیل آیات 62 تا 85 نیز بحثهای فراوانی در این زمینه مطالعه خواهید فرمود(تفسیر نمونه جلد هشتم صفحه 19 تا 72).

***

که فرمود:

الریاء شجرة لا تثمر الا الشرک الخفی،و اصلها النفاق!: "ریا و ظاهر سازی،درخت(شوم و تلخی)است که میوه ای جز شرک خفی ندارد و اصل و ریشه آن نفاق است" 1.

در اینجا توجه شما را به سخنی از امیر مؤمنان علی ع درباره منافقان جلب می کنیم:

"ای بندگان خدا شما را به تقوا و پرهیزکاری سفارش می کنم،و از منافقان بر حذر می دارم،زیرا آنها گمراه و گمراه کننده اند،خطاکار و به خطا اندازند، به رنگهای گوناگون در می آیند،به قیافه و زبانهای متعدد خودنمایی می کنند از هر وسیله ای برای فریفتن و در هم شکستن شما استفاده می کنند،و در هر کمینگاهی به کمین شما می نشینند، بد باطن و خوش ظاهرند،و در نهان برای فریب مردم گام بر می دارند،از بیراهه ها حرکت می کنند،و گفتارشان به ظاهر شفا بخش،اما کردارشان دردی است درمان ناپذیر،به رفاه و آسایش مردم حسد می ورزند و(اگر به کسی)بلائی وارد شود خوشحالند،امیدواران را مایوس می کنند،و در هر راهی کشته ای دارند،در هر دلی راهی و در هر مصیبتی اشک ساختگی می ریزند،مدح و تمجید را به یکدیگر قرض می دهند و انتظار پاداش و جزا می کشند،اگر چیزی بخواهند اصرار می ورزند،و اگر ملامت کنند پرده دری می نمایند" 2.

***

کارشکنی استفاده می نمایند.

گاهی مؤمنان راستین را که با اخلاص تمام،سرمایه مختصری را در راه خدا انفاق می کردند مورد استهزاء قرار می دادند،چنان که قرآن می گوید: اَلَّذِینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فِی الصَّدَقٰاتِ وَ الَّذِینَ لاٰ یَجِدُونَ إِلاّٰ جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللّٰهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ أَلِیمٌ :"آنها که مؤمنان با اخلاص را به خاطر انفاقهای(کوچک اما بی ریا)مسخره می کنند،خداوند آنها را استهزا می کند و عذاب دردناکی در انتظارشان است(توبه-79).

و گاهی در انجمنهای سری خود تصمیم می گرفتند،کمکهای مالی خود را از یاران رسول خدا ص به کلی قطع کنند،تا از اطراف او پراکنده شوند، چنان که در سوره منافقان آمده است هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لاٰ تُنْفِقُوا عَلیٰ مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللّٰهِ حَتّٰی یَنْفَضُّوا وَ لِلّٰهِ خَزٰائِنُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ لٰکِنَّ الْمُنٰافِقِینَ لاٰ یَفْقَهُونَ :"آنها می گویند کمکهای مالی خود را از کسانی که نزد پیامبرند قطع کنید تا از پیرامون او پراکنده شوند،بدانید خزائن آسمان و زمین از آن خدا است،ولی منافقان نمی دانند"(سوره منافقون آیه 7).

گاهی تصمیم می گرفتند که پس از بازگشت از جنگ به مدینه،دست به دست هم بدهند و با استفاده از یک فرصت مناسب،مؤمنان را از مدینه بیرون کنند و می گفتند: لَئِنْ رَجَعْنٰا إِلَی الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ :"اگر به مدینه باز گردیم،عزیزان،ذلیلان را بیرون خواهند کرد"!(منافقون-8).

و زمانی هم به بهانه های مختلف از قبیل جمع آوری محصولهای کشاورزی از شرکت در برنامه های جهاد،خود داری کرده و در شدیدترین لحظات،پیامبر ص را تنها می گذاشتند،و در عین حال وحشت داشتند که پرده از رازشان برداشته شود و رسوا گردند.

به خاطر همین موضع گیریهای بسیار خصمانه،در آیات زیادی از قرآن،

ص :102

آماج شدیدترین حملات قرار گرفتند،و یک سوره در قرآن به نام سوره"منافقون" پیرامون وضع آنها نازل شده است.

در سوره های توبه،حشر و بعضی دیگر از سوره های قرآن نیز مورد نکوهش فراوان قرار گرفته اند،از جمله سیزده آیه از آیات همین سوره بقره از صفات آنها و عواقب شومشان سخن می گوید.

***

می کوبد،از یک سو اثبات می کند که تنها خدعه و نیرنگ از جانب خود آنها است و از سوی دیگر می گوید این خدعه و نیرنگ نیز به خودشان باز می گردد و نمی فهمند،چرا که سرمایه های اصیلی را که خداوند برای نیل به سعادت در وجودشان آفریده،در مسیر خدعه و فریب و نیرنگ بر باد می دهند و دست خالی از هر خیر و نیکی،با کوله باری از گناه،از دنیا می روند.

البته هیچکس خدا را نمی تواند فریب بدهد،چرا که او با خبر از آشکار و نهان است،بنا بر این تعبیر به "یُخٰادِعُونَ اللّٰهَ" یا از این نظر است که خدعه و نیرنگ با پیامبر و مؤمنان،همچون خدعه و نیرنگ با خدا است،(در موارد دیگری از قرآن نیز دیده می شود که خداوند برای تعظیم پیامبر و مؤمنان خود را در صف آنها قرار می دهد).

و یا اینکه بر اثر عدم شناخت صفات خدا با افکار کوتاه و ناقص خود به راستی فکر می کردند ممکن است چیزی از خدا پنهان بماند و نظیر آن نیز در بعضی دیگر از آیات قرآن دیده می شود.

به هر حال،آیه فوق،اشاره روشنی به مساله فریب و جدان دارد و اینکه بسیار می شود که انسان منحرف و آلوده،برای رهایی از سرزنش و مجازات و جدان در برابر اعمال زشت و انحرافی دست به فریب و جدان خویش میزند،و کم کم برای خود این باور را به وجود می آورد که این عمل من نه تنها زشت و انحرافی نیست بلکه اصلاح است و مبارزه با فساد( إِنَّمٰا نَحْنُ مُصْلِحُونَ )تا با فریب و جدان، آسوده خاطر به اعمال خلاف خود ادامه دهد.

می گویند یکی از سران آمریکا در پاسخ اینکه چرا دستور داده است دو شهر بزرگ ژاپن(هیروشیما،و ناکازاکی)را بمباران اتمی کنند و حدود 200 هزار نفر کودک و پیر و جوان را نابود یا ناقص سازند؟گفته بود:

ما به خاطر صلح این دستور را داده ایم!که اگر این کار را نمی کردیم جنگ

ص :104

طولانی تر می شد و می بایست بیش از این می کشتیم!! آری منافقان عصر ما نیز برای فریب مردم یا فریب و جدان خود از این گفته ها و از آن کارها،بسیار دارند،در حالی که در برابر ادامه جنگ یا بمباران اتمی شهرهای بی دفاع،راه سوم روشنی نیز وجود داشت و آن اینکه دست از تجاوزگری بردارند و ملتها را با سرمایه های کشورشان آزاد بگذارند.

بنا بر این نفاق در حقیقت وسیله ای است برای فریب و جدان،و چه دردناک است که انسان،این واعظ درونی،این پلیس همیشه بیدار و این نماینده الهی را در درون خود،خفه کند،و یا آن چنان پرده بر روی آن بیفکند که صدایش به گوش نرسد.

***

و نمونه واضح گروه دوم منافقانند که قرآن در آیات فوق،پس از ذکر کارهای مخرب آنها که در لباس اصلاح و عقل،انجام می گیرد می گوید:"آنها کسانی هستند که هدایت را با گمراهی مبادله کردند و این تجارت نه برای آنها سودی داشت و نه مایه هدایت شد"این گروه در موقعیتی قرار داشتند که می توانستند بهترین راه را انتخاب کنند،آنها در کنار چشمه زلال وحی قرار داشتند،در محیطی مملو از صفا و صداقت و ایمان.

اما آنها به جای اینکه از این موقعیت خاص که در طول قرون اعصار تنها نصیب گروه اندکی شده است بالاترین بهره را ببرند،هدایت را دادند و گمراهی را خریدند،هدایتی که در درون فطرتشان بود،هدایتی که در محیط وحی موج می زد،همه این امکانات را از دست دادند به گمان اینکه با این کار می توانند، مسلمین را در هم بکوبند و رؤیاهای شومی را که در مغز خود می پروراندند تحقق بخشند.

این معاوضه و انتخاب غلط دو زیان بزرگ همراه داشت:

نخست اینکه سرمایه های مادی و معنوی خویش را از دست دادند بی آنکه در مقابل آن سودی ببرند.

و دیگر اینکه حتی به نتیجه شوم مورد نظر خود نیز نرسیدند زیرا اسلام با سرعت پیشرفت کرد و به زودی صفحه جهان را فرا گرفت و این منافقان نیز رسوا شدند.

***

ص :106

19-یا همچون بارانی که در شب تاریک توام با رعد و برق و صاعقه(بر سر رهگذرانی) ببارد،آنها از ترس مرگ انگشت در گوش خود می گذارند تا صدای صاعقه را نشنوند،و خداوند به کافران احاطه دارد(و در قبضه قدرت او هستند).

20-روشنایی خیره کننده برق نزدیک است چشم آنها را برباید،هر لحظه ای که برق جستن می کند(صفحه بیابان را)برای آنها روشن می سازد(چند قدمی)در پرتو آن راه می روند و هنگامی که خاموش می شود توقف می کنند،و اگر خدا بخواهد گوش و چشم آنها را از بین می برد،خداوند بر هر چیز توانا است.

چه مثال دقیق و گویایی:در زندگی انسان بیراهه ها فراوان است،اما خط مستقیم که به سر منزل مقصود به پیش می رود یکی بیش نیست،ولی خطوط انحرافی بی نهایت است،و از آن گذشته پرده های ظلمت و طوفانهای وحشتناک و حوادث گوناگون در طول این راه فراوان خواهد بود،چراغ پرفروغی که از این حوادث مصون باشد لازم است که این پرده های ظلمت را بشکافد و در برابر طوفانها مقاومت کند،و آن چیزی جز چراغ عقل و ایمان و خورشید وحی نیست.

مختصر شعله ای که انسان،موقتا می افروزد چه کاری در این راه طولانی و پر از طوفان از آن ساخته است؟! "منافقان"با انتخاب راه نفاق چنین می پنداشتند که می توانند در همه حال موقعیت خویش را حفظ کنند و از هر خطر احتمالی مصون بمانند،از منافعی که به دو طرف می رسد،استفاده کرده،و هر دسته غالب شوند آنها را از خود بدانند اگر مؤمنان پیروز شوند در صف مؤمنان،و اگر غلبه با کافران باشد با آنها باشند.

آنها خود را افرادی زیرک و باهوش می پنداشته اند و در پرتو روشنایی این شعله ضعیف و ناپایدار،می خواستند راه زندگی خود را ادامه دهند و به نوایی برسند.

اما قرآن پرده از روی کار آنها برداشت،و دروغشان را آشکار کرد،چنان که می خوانیم: إِذٰا جٰاءَکَ الْمُنٰافِقُونَ قٰالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَ اللّٰهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنٰافِقِینَ لَکٰاذِبُونَ :"هنگامی که منافقان به سراغ تو می آیند می گویند ما گواهی می دهیم که تو فرستاده خدایی،خدا می داند که تو رسول او هستی،ولی خدا گواهی می دهد که منافقان در اظهاراتشان دروغ می گویند"(سوره منافقون آیه 1 و 2).

حتی قرآن به کفار نیز اعلام می کند که آنها با شما نیستند،هر وعده ای دهند عمل نخواهند کرد: أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نٰافَقُوا یَقُولُونَ لِإِخْوٰانِهِمُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتٰابِ

ص :109

لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَکُمْ وَ لاٰ نُطِیعُ فِیکُمْ أَحَداً أَبَداً وَ إِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّکُمْ وَ اللّٰهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکٰاذِبُونَ- لَئِنْ أُخْرِجُوا لاٰ یَخْرُجُونَ مَعَهُمْ وَ لَئِنْ قُوتِلُوا لاٰ یَنْصُرُونَهُمْ وَ لَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَیُوَلُّنَّ الْأَدْبٰارَ ثُمَّ لاٰ یُنْصَرُونَ :

"منافقان به برادران کافر خود از اهل کتاب وعده می دهند که اگر شما را از مدینه بیرون کنند،ما نیز با شما خارج خواهیم شد و به حرف هیچکس در باره شما گوش نخواهیم داد،و اگر با شما بجنگند شما را یاری می کنیم،و لکن خداوند گواهی می دهد که منافقان دروغ می گویند،اگر آنها را بیرون کنند همراه آنها خارج نخواهند شد،و اگر با آنها جنگ نمایند یاریشان نخواهند کرد،و اگر به آنها کمک کنند(درگیر و دار جنگ)پا به فرار خواهند گذاشت" (و استقامت به خرج نخواهند داد)-(حشر-11-12).

قابل توجه اینکه:قرآن در اینجا از جمله"استوقد نارا"استفاده کرده است،یعنی آنها برای رسیدن به"نور""نار"استفاده می کنند،آتشی که هم دود و هم خاکستر و هم سوزش دارد،در حالی که مؤمنان از نور خالص و چراغ روشن و پر فروغ ایمان بهره می گیرند.

منافقان گرچه تظاهر به نور ایمان دارند اما باطنشان،نار است،و اگر هم نوری باشد ضعیف است و کوتاه مدت.

این نور مختصر،یا اشاره به فروغ و جدان و فطرت توحیدی است و یا اشاره به ایمان نخستین آنها است که بعدا بر اثر تقلیدهای کورکورانه و تعصبهای غلط و لجاجتها و عداوتها،پرده های ظلمانی و تاریک بر آن می افتد،نه تنها یک ظلمت بلکه به تعبیر قرآن"ظلمات".

و همین ها است که چشم بینا و گوش شنوا و زبان گویا را سر انجام از آنها خواهد گرفت،چرا که سابقا هم گفتیم ادامه راه غلط تدریجا نیروی تشخیص و درک انسان را ضعیف می کند،تا آنجا که گاهی حقایق را وارونه می بیند،نیک

ص :110

در نظرش بد،و فرشته دیو،خودنمایی می کند.

به هر حال این تشبیه در حقیقت،یک واقعیت را در زمینه نفاق روشن می سازد،و آن اینکه نفاق و دورویی برای مدت طولانی نمی تواند مؤثر واقع شود ممکن است منافقان برای مدت کوتاهی از مزایای اسلام و مصونیتهای مؤمنان برخوردار شوند و از رفاقت پنهانی با کفار نیز بهره گیرند.

ولی این امر همچون شعله ضعیف و کم دوامی که در یک بیابان تاریک و ظلمانی در معرض وزش طوفانها است دیری نمی پاید،و سرانجام چهره واقعی آنها آشکار می گردد،و به جای کسب موفقیت و محبوبیت،منفور و مطرود خواهند شد و همانند کسی که در بیابان راه را گم کرده و چراغ را از دست داده سرگردان می مانند.

*** این نکته نیز قابل توجه است که در تفسیر آیه هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیٰاءً وَ الْقَمَرَ نُوراً :"آن خدایی است که خورشید را روشنایی و ماه را نور بخش قرار داد(یونس-5).

از امام باقر ع چنین نقل شده که فرمود:

اضائت الارض بنور محمد (ص)کما تضیء الشمس فضرب اللّٰه مثل محمد(ص)الشمس و مثل الوصی القمر: "خداوند صفحه روی زمین را به محمد ص روشن ساخت همانگونه که با نور آفتاب،لذا محمد ص را به خورشید تشبیه کرد،و وصی او علی(ع) را به ماه" 1.

یعنی نور ایمان و وحی،عالمگیر است،در حالی که نفاق اگر پرتوی هم داشته باشد تنها دایره کوچکی از اطراف خود را آنهم برای مدت کوتاهی روشن می کند( مٰا حَوْلَهُ ).

ص :111

در مثال دوم قرآن صحنه زندگی آنها را به شکل دیگری ترسیم می نماید:

شبی است تاریک و ظلمانی پرخوف و خطر،باران به شدت می بارد،از کرانه های افق برق پرنوری می جهد،صدای غرش وحشتزا و مهیب رعد،نزدیک است پرده های گوش را پاره کند،انسانی بی پناه در دل این دشت وسیع و ظلمانی و پر از خطر،حیران و سرگردان مانده است،باران پر پشت،بدن او را مرطوب ساخته،نه پناهگاه مورد اطمینانی وجود دارد که به آن پناه برد و نه ظلمت اجازه می دهد گامی به سوی مقصد بردارد.

قرآن در یک عبارت کوتاه،حال چنین مسافر سرگردانی را بازگو می کند:

"یا همانند بارانی که در شب تاریک،توام با رعد و برق و صاعقه(بر سر رهگذرانی) ببارد"( أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّمٰاءِ فِیهِ ظُلُمٰاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ ).

سپس اضافه می کند"آنها از ترس مرگ انگشتها را در گوش خود می گذارند تا صدای وحشت انگیز صاعقه ها را نشنوند"( یَجْعَلُونَ أَصٰابِعَهُمْ فِی آذٰانِهِمْ مِنَ الصَّوٰاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ ).

و در پایان آیه می فرماید:"و خداوند به کافران احاطه دارد"(و آنها هر کجا بروند در قبضه قدرت او هستند)( وَ اللّٰهُ مُحِیطٌ بِالْکٰافِرِینَ ). برقها پی در پی بر صفحه آسمان تاریک جستن می کند:"نور برق آن چنان خیره کننده است که نزدیک است چشمهای آنها را برباید"( یَکٰادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصٰارَهُمْ ).

"هر زمان که برقی می زند و صفحه بیابان تاریک،روشن می شود،چند گامی در پرتو آن راه می روند،ولی بلافاصله ظلمت بر آنها مسلط می شود و آنها در جای خود متوقف می گردند"( کُلَّمٰا أَضٰاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذٰا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قٰامُوا ).

آنها هر لحظه خطر را در برابر خود احساس می کنند،چرا که در دل این

ص :112

بیابان نه کوهی به چشم می خورد،و نه درختی تا از خطر رعد و برق و صاعقه جلوگیری کند،هر آن ممکن است هدف صاعقه ای قرار گیرند و در یک لحظه خاکستر شوند!.

می دانیم صاعقه ها به هر برآمدگی از زمین حمله می کنند،اما در دل بیابان جز آنها برآمدگی پیدا نمی شود که صاعقه متوجه آن گردد،بنا بر این خطر جدی و حتمی است(با توجه به اینکه خطر صاعقه در بیابانهای مسطحی همچون بیابانهای حجاز به درجات از مناطق کوهستانی بیشتر است اهمیت این مثال برای مردم آن محیط روشنتر می شود).

خلاصه نمی داند چه کند،مضطرب و پریشان،حیران و سرگردان بر جای خود ایستاده،نه راهی در میان شنهای بیابان پیدا است و نه راهنمایی که در پرتو هدایت او گام بر دارد.

حتی این خطر وجود دارد که غرش رعد،گوش آنها را پاره و نور خیره کننده برق چشمشان را نابینا کند،آری"اگر خدا بخواهد گوش و چشم آنها را از میان می برد چرا که خدا به هر چیزی توانا است"( وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصٰارِهِمْ إِنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ).

آری منافقان درست به چنین مسافری می مانند،آنها در میان مؤمنان روز- افزون که همچون سیل خروشان و باران پرپشتی به هر سو پیش می روند قرار گرفته اند افسوس که به پناهگاه مطمئن ایمان،پناه نبرده اند تا از شر صاعقه های مرگبار مجازات الهی نجات یابند.

جهاد مسلحانه مسلمین در برابر دشمنان همانند خروش رعد و صاعقه بر سر آنها فرود می آمد،گاهگاه فرصتهایی،برای پیدا کردن راه حق نصیبشان می شد و اندیشه هاشان بیدار می گشت،ولی افسوس که این بیداری همچون برق آسمان دیری نمی پائید تا می خواستند چند گامی بردارند خاموش می شد و تاریکی غفلت و سپس توقف و سرگردانی جای آن را می گرفت.

ص :113

پیشرفت سریع اسلام همچون برق آسمانی چشم آنها را خیره کرده بود، و آیات قرآن که پرده از رازهای نهانیشان بر می داشت همچون صاعقه ها آنها را هدف قرار می داد،هر دم احتمال می دادند آیه ای نازل گردد و پرده از رازهای دیگری بر دارد و رسواتر شوند.

چنان که قرآن در آیه 64 سوره توبه می گوید: یَحْذَرُ الْمُنٰافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَیْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِمٰا فِی قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِؤُا إِنَّ اللّٰهَ مُخْرِجٌ مٰا تَحْذَرُونَ :

"منافقان از این می ترسند که سوره ای بر ضد آنها نازل شود و آنچه در درون مخفی می دارند فاش گردد بگو هر چه می خواهید استهزاء کنید خدا آنچه را از آن می ترسید ظاهر می سازد".

منافقان از این نیز وحشت داشتند که با علنی شدن اسرارشان فرمان جنگ از طرف خدا با این دشمنان خائن داخلی صادر شود و مسلمانان که در آن روز قوی و نیرومند بودند بر آنها،حمله کنند ،آن چنان که قرآن می گوید: لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنٰافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَةِ لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لاٰ یُجٰاوِرُونَکَ فِیهٰا إِلاّٰ قَلِیلاً مَلْعُونِینَ أَیْنَمٰا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِیلاً :

"اگر منافقان و آنهایی که قلبشان بیمار است و کسانی که با اشاعه اکاذیب،ترس و وحشت و سستی می آفرینند،دست از کردار خود بر ندارند ما تو را بر آنها می شورانیم تا نتوانند در جوار شما جز اندکی زندگی کنند و به صورت افراد نفرین شده هر جا یافت شوند،آنها را بگیرند و بکشند"(احزاب-60-61).

از این آیات به خوبی استفاده می شود که منافقان در وحشت و سرگردانی سختی در مدینه قرار داشتند،آیات با لحن شدید و قاطعی پی در پی همانند رعد و برق آسمانی بر ضد آنها نازل می شد،و هر آن احتمال این می رفت که دستور مجازات و یا حد اقل اخراج آنها از مدینه صادر گردد.

اگر چه شان نزول این آیات،منافقان عصر پیامبر ص است اما با توجه به اینکه

ص :114

خط نفاق در هر عصر و زمانی،در برابر خط انقلابهای راستین وجود داشته و دارد به منافقان همه اعصار و قرون گسترش می یابد،و ما با چشم خود تمام این نشانه ها را یک به یک و مو به مو در مورد منافقان عصر خویش،می یابیم،سرگردانی آنها، وحشت و اضطرابشان و خلاصه بی پناهی و بدبختی و سیه روزی و رسوایی آنها را درست همانند همان مسافری که قرآن به روشنترین وجهی حال او را ترسیم کرده است مشاهده می کنیم.

در اینکه میان مثال دوم و اول در آیات فوق چه تفاوتی است؟،در اینجا دو تفسیر وجود دارد.

نخست اینکه:آیه اول( مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی... )اشاره به منافقانی است که در آغاز وارد،صف مؤمنان راستین شده بودند و حقیقتا ایمان آوردند،اما این ایمان مستقر و پا بر جا نبود و به نفاق گرائیدند.

و اما مثال دوم( أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّمٰاءِ... )حال منافقانی را بازگو می کند که از آغاز در همان صف نفاق بودند و حتی برای یک لحظه هم ایمان نیاوردند.

دیگر اینکه:مثال اول بازگو کننده حال افراد است،و مثال دوم مجسم کننده وضع محیطها،لذا در اول می فرماید مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی... (مثل آنها مانند کسی است که...)و در مثال دوم می گوید:" أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّمٰاءِ فِیهِ ظُلُمٰاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ ":"مانند باران پرپشتی که از آسمان فرو می ریزد،و در آن،ظلمت و رعد و برق است"اشاره به محیط وحشتزا و پرخوف و خطری است که منافقان در آن زندگی داشتند.

***

ص :115

و منافقان بیماردلانی هستند که بر اثر سوء اعمالشان بر بیماریشان می افزاید.

اما در آیات مورد بحث،بعد از این مقایسه روشن،خط سعادت و نجات را که پیوستن به گروه اول است مشخص ساخته می گوید:"ای مردم پروردگارتان را پرستش کنید که هم شما و هم پیشینیان را آفرید تا پرهیزکار شوید"( یٰا أَیُّهَا النّٰاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ).

***

بنا بر این یادآوری این نعمتها،هم دلیلی است بر خداشناسی،و هم محرکی است برای شکرگزاری و پرستش.

3-نتیجه این پرستش،تقوا و پرهیزگاری است( لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ).

بنا بر این عبادتها و نیایشهای ما چیزی بر جاه و جلال خدا نمی افزاید همانگونه که ترک آنها چیزی از عظمت مقام او نمی کاهد،این عبادتها کلاسهای تربیت برای آموزش تقوا است،تقوا همان احساس مسئولیت و خودجوشی درونی که معیار ارزش انسان و میزان سنجش شخصیت او است.

4-تکیه بر" اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ "(کسانی که پیش از شما بودند)شاید اشاره به این باشد که اگر شما در پرستش بتها استدلال به سنت نیاکانتان می کنید خدا هم آفریننده شما است و هم آفریننده نیاکان شما است،هم مالک و پرورش دهنده شما است و هم مالک و پرورش دهنده آنها،بنا بر این،پرستش بتها چه از ناحیه شما باشد و چه از ناحیه آنها چیزی جز انحراف نیست.

***

فکر کرده اید که اگر جاذبه زمین نبود در یک چشم بر هم زدن همه ما و همه خانه های وسائل زندگیمان بر اثر حرکت دورانی زمین به فضا پرتاب و در فضا سرگردان می شد؟! تعبیر به"فراش"(بستر استراحت)چه تعبیر زیبایی است،فراش،نه تنها مفهوم آرامش و آسودگی خاطر و استراحت را در بر دارد بلکه گرم و نرم بودن و در حد اعتدال قرار داشتن نیز در مفهوم آن افتاده است.

جالب اینکه:چهارمین پیشوای شیعیان جهان امام سجاد علی بن الحسین ع در بیان شیوایش این حقیقت را در تفسیر همین آیه تشریح فرموده است.

جعلها ملائمة لطباعکم،موافقة لاجسامکم،و لم یجعلها شدیدة الحمی و الحرارة فتحرقکم و لا شدیدة البرد فتجمدکم،و لا شدیدة طیب الریح فتصدع هاماتکم،و لا شدیدة النتن فتعطبکم،و لا شدیدة اللین کالماء فتغرقکم و لا شدیدة الصلابه فتمتنع علیکم فی دورکم و ابنیتکم و قبور موتاکم...:

فلذلک جعل الارض فراشا لکم! "خداوند زمین را مناسب طبع شما قرار داد و موافق جسم شما،آن را گرم و سوزان نساخت تا از حرارتش بسوزید،و زیاد سرد نیافرید تا منجمد شوید، آن را آن قدر معطر و زننده قرار نداد تا بوی تند آن به مغز شما آسیب رساند و آن را بدبو نیافرید تا مایه هلاکت شما گردد،آن را همچون آب قرار نداد که در آن غرق شوید و نیز چنان سفت و محکم نیافرید تا بتوانید در آن خانه و مسکن بسازید و مردگان را(که وجودشان در سطح زمین مایه هزار گونه ناراحتی است) در آن دفن کنید،آری خداوند این گونه زمین را بستر استراحت شما قرار داد" 1.

سپس به نعمت آسمان می پردازد و می گوید:"آسمان را همچون سقفی بر بالای سر شما قرار داد"( وَ السَّمٰاءَ بِنٰاءً ). .

ص :119

کلمه"بناء"با توجه به کلمه"علیکم"بیانگر آنست که آسمان بر بالای سر شما بنا شده است،طبعا همچون سقف،این معنی به صورت صریحتری در جای دیگر قرآن آمده است وَ جَعَلْنَا السَّمٰاءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً :"ما آسمان را سقف محفوظی قرار دادیم"(انبیاء-32).

شاید این تعبیر برای بعضی از کسانی که به وضع ساختمان آسمان و زمین از نظر هیئت امروز آشنا هستند عجیب بیاید که این سقف چگونه است و کجاست؟ آیا این تعبیر،فرضیه هیئت بطلمیوس را دائر به قرار گرفتن افلاک به روی هم همچون طبقات پوست پیاز در خاطره ها تداعی نمی کند؟ولی با توجه به توضیح زیر مطلب کاملا روشن می شود:

کلمه"سماء"در قرآن به معانی مختلفی آمده است،که قدر مشترک همه آنها چیزی است که در جهت فوق قرار گرفته است،یکی از آنها که در این آیه به آن اشاره شده است همان جو زمین است،یعنی قشر هوای متراکمی که دور تا دور کره زمین را پوشانده،و طبق نظریه دانشمندان ضخامت آن،چند صد کیلومتر است.

اگر به نقش اساسی و حیاتی،این قشر ضخیم هوا،که زمین را از هر سو احاطه کرده است بیندیشیم خواهیم دانست که تا چه حد این سقف،محکم و برای حفاظت انسانها مؤثر است.

این قشر مخصوص هوا که همچون سقفی بلورین،اطراف ما را احاطه کرده در عین اینکه مانع از تابش نور آفتاب-این اشعه حیاتبخش و زندگی آفرین-نیست بقدری محکم و مقاوم است که از یک سد پولادین که چندین متر ضخامت داشته باشد نیز محکمتر است! اگر این سقف نبود،زمین دائما در معرض رگبار سنگهای پراکنده آسمانی بود و عملا آرامش از مردم جهان سلب می شد ولی این قشر فشرده چند صد کیلو

ص :120

متری 1تقریبا تمام سنگهای آسمانی را قبل از سقوط به سطح زمین می سوزاند و نابود می کند و تنها تعداد بسیار کمی می توانند از آن عبور کرده و به عنوان یک زنگ خطر برای زمینیان به گوشه ای پرتاب شوند،و این تعداد کم هرگز نتوانسته است آرامش را بر هم زند.

از جمله شواهدی که نشان می دهد یکی از معانی آسمان همین"جو زمین" است حدیثی است که از پیشوای بزرگ ما امام صادق ع در باره رنگ آسمان نقل شده است آنجا که به مفضل می فرماید:

"ای مفضل در رنگ آسمان بیندیش که خدا آن را اینچنین آبی آفریده که موافقترین رنگها برای چشم انسان است و حتی نظر کردن به آن دیده را تقویت می کند" 2.

امروز این را همه می دانیم که رنگ آبی آسمان چیزی جز رنگ هوای متراکم شده اطراف زمین نیست،بنا بر این منظور از آسمان در این حدیث همان جو زمین است.

در آیه 79 سوره نحل می خوانیم أَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ مُسَخَّرٰاتٍ فِی جَوِّ السَّمٰاءِ :"آیا آنها به پرندگانی که در دل آسمان تسخیر شده اند نگاه نکردند"؟ در باره معانی دیگر آسمان ذیل آیه 29 همین سوره بحث مشروحتری مطالعه خواهید فرمود.

بعد از آن به نعمت باران پرداخته می گوید:"و از آسمان آبی نازل کرد" ( وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً ).

ص :121

اما چه آبی؟حیاتبخش،و زندگی آفرین،و مایه همه آبادیها و شالوده همه نعمتهای مادی.

جمله و أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً بار دیگر این حقیقت را تاکید می کند که منظور از"سماء"در اینجا همان جو زمین است،زیرا می دانیم باران از ابرها و ابرها از تراکم بخارهایی که در جو زمین پراکنده اند به وجود می آیند.

"امام سجاد علی بن الحسین" ع در تفسیر این آیه راجع به نزول باران از آسمان بیان جالبی فرموده که ذیلا می خوانید:

"خداوند باران را از آسمان نازل می کند تا به تمام قله های کوه ها،تپه ها و گودالها و خلاصه تمام نقاط مرتفع و هموار برسد(و همگی بدون استثناء سیراب گردند)و آن را دانه دانه و نرم و پی در پی-گاهی به صورت دانه های درشت و گاهی قطره های کوچکتر-قرار داد،تا کاملا در زمین فرو رود،و سیراب گردد، و آن را به صورت سیلابی نفرستاد تا زمینها و درختان و مزارع و میوه های شما را بشوید و ویران کند" 1.

قرآن سپس به انواع میوه هایی که از برکت باران و روزیهایی که نصیب انسانها می شود اشاره کرده چنین می گوید:"خداوند بوسیله باران،میوه هایی را به عنوان روزی شما از زمین خارج ساخت"( فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرٰاتِ رِزْقاً لَکُمْ ).

این برنامه الهی که از یک سو،رحمت وسیع و گسترده خدا را بر همه بندگان مشخص می کند و از سوی دیگر بیانگر قدرت او است که چگونه از آب بی رنگ صد هزاران رنگ از میوه ها و دانه های غذایی با خواص متفاوت برای انسانها،

ص :122

و همچنین جانداران دیگر،آفریده،یکی از زنده ترین دلائل وجود او است لذا بلافاصله اضافه می کند:"اکنون که چنین است برای خدا شریکهایی قرار ندهید در حالی که می دانید"( فَلاٰ تَجْعَلُوا لِلّٰهِ أَنْدٰاداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ).

آری همه شما می دانید که این بتها و شرکای ساختگی،نه شما را آفریده اند و نه روزی می دهند،و نه کمترین مواهب شما از ناحیه آنها است،پس چگونه آنها را شبیه خدا می دانید.

"انداد"جمع"ند"(بر وزن ضد)به معنی شریک و شبیه است،بدیهی است این شباهت و شرکت در پندار بت پرستان وجود داشته نه اینکه یک امر واقعی باشد.

یا به تعبیر دقیقتر چنان که راغب در مفردات می گوید:"ند"و"ندید" به معنی چیزی است که از نظر گوهر و ذات شریک و شبیه چیز دیگری باشد،بنا بر این به نوع خاصی از مماثلث و همانندی گفته می شود،یعنی همانندی در گوهر ذات.

***

"انداد،همان شرک است که گاهی پنهان تر است از حرکت مورچه بر سنگ سیاه در شب تاریک،از جمله اینکه انسان بگوید:به خدا سوگند،به جان تو سوگند،به جان خودم سوگند...(یعنی خدا و جان خود و جان دوستش را در یک ردیف قرار بدهد)و بگوید این سگ اگر دیشب نبود دزدان آمده بودند! (پس نجات دهنده ما از دزدان این سگ است)یا به دوستش بگوید:هر چه خدا بخواهد و تو بخواهی،همه اینها بویی از شرک می دهد" 1.

و در حدیثی می خوانیم که مردی در برابر پیامبر ص همین جمله را گفت:

ما شاء اللّٰه و شئت(هر چه خدا بخواهد و تو بخواهی) پیامبر فرمود:ا جعلتنی للّٰه ندا:"مرا شریک خدا و همردیف او قرار دادی"؟!.

در تعبیرات عامیانه روزمره نیز بسیار می گویند:"اول خدا،دوم تو"! باید قبول کرد که این گونه تعبیرات نیز مناسب یک انسان موحد کامل نیست.

در روایتی در تفسیر آیه 106 سوره یوسف و ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللّٰهِ إِلاّٰ وَ هُمْ مُشْرِکُونَ از امام صادق ع می خوانیم که فرمود:(این اشاره به شرک خفی است)مانند اینکه انسان به دیگری بگوید:اگر تو نبودی من نابود شده بودم یا زندگانیم بر باد می رفت" 2.

توضیح بیشتر را در این زمینه در جلد دهم صفحه 88 ذیل آیه 106 سوره یوسف به بعد می خوانید.

***

ص :124

بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ

) 1.

و به این ترتیب قرآن همه منکران را دعوت به مبارزه با قرآن و همانند یک سوره مانند آن می کند تا عجز آنها دلیلی باشد،روشن بر اصالت این وحی آسمانی در رسالت الهی آورنده آن.

سپس برای تاکید بیشتر می گوید:تنها خودتان به این کار قیام نکنید بلکه"تمام گواهان خود را جز خدا دعوت کنید(تا شما را در این کار یاری کنند) اگر در ادعای خود صادقید که این قرآن از طرف خدا نیست"( وَ ادْعُوا شُهَدٰاءَکُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ ).

کلمه"شهداء"در اینجا اشاره به گواهانی است که آنها را در نفی رسالت پیامبر ص کمک می کردند،و جمله" مِنْ دُونِ اللّٰهِ "اشاره به این است که حتی اگر همه انسانها جز"اللّٰه"دست به دست هم بدهند،برای اینکه یک سوره همانند سوره های قرآن بیاورند قادر نخواهند بود.

و جمله إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ (اگر راست می گوئید)در حقیقت برای تحریک آنها به قبول این مبارزه است،و مفهومش این است که اگر شما از این کار عاجز هستید دلیل دروغگویی شماست پس برای اثبات راستگویی خود برخیزید و دست به کار شوید.

*** "تحدی"و دعوت به مبارزه،باید هر چه ممکن است قاطع باشد،و دشمن را تا آنجا که امکان دارد تحریک کند و به اصطلاح بر سر غیرت آورد،تا تمام قدرت

ص :126

خود را به کار گیرد و پس از عجز و ناتوانی به طور مسلم بداند پدیده ای که با آن روبرو است یک پدیده بشری نیست،یک امر الهی است.

لذا در آیه بعد با تعبیرهای مختلف به این مهم پرداخته می گوید:"اگر شما این کار را انجام ندادید-و هرگز انجام نخواهید داد-از آتشی بترسید که هیزم آن بدنهای مردم بی ایمان،و همچنین سنگها است"!( فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النّٰارَ الَّتِی وَقُودُهَا النّٰاسُ وَ الْحِجٰارَةُ ).

"آتشی که هم اکنون برای کافران آماده شده است"و جنبه نسیه ندارد! ( أُعِدَّتْ لِلْکٰافِرِینَ ).

"وقود"به معنی"آتشگیره"است یعنی ماده قابل اشتعال مانند هیزم (نه به معنی"آتش زنه"همچون کبریت یا جرقه ای که با سنگهای مخصوص ایجاد می کنند).

عده ای از مفسران گفته اند که منظور از"حجاره"بتهایی است که آنها را از سنگ ساخته بودند و آیه 98 سوره انبیاء را شاهد آن دانسته اند: إِنَّکُمْ وَ مٰا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ :"شما و آنچه غیر از خدا می پرستید آتشگیره دوزخ است".

بعضی دیگر می گویند:"حجاره"اشاره به سنگهای گوگردی است که حرارتشان بیش از سنگهای دیگر می باشد.

ولی بعضی از مفسران معتقدند که منظور از این تعبیر توجه دادن به شدت حرارت دوزخ است،یعنی آن چنان حرارت و سوزندگی دارد که سنگها و انسانها را همانند هیزم شعله ور می سازد.

آنچه با ظاهر آیات فوق،سازگارتر به نظر می رسد این است که آتش دوزخ از درون خود انسانها،و سنگها،شعله ور می شود،و با توجه به این حقیقت که امروز ثابت شده همه اجسام جهان در درون خود،آتشی عظیم نهفته دارند،(یا به تعبیر

ص :127

دیگر انرژیهایی که قابل تبدیل به آتشند)درک این معنی مشکل نیست،و لزومی ندارد که آن آتش سوزان را شبیه آتشهای معمولی این جهان بدانیم.

در سوره همزه آیه 6 و 7 می خوانیم نٰارُ اللّٰهِ الْمُوقَدَةُ اَلَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ :"آتش سوزان پروردگار که از درون دلها سرچشمه می گیرد و بر قلبها سایه می افکند،و از درون به برون سرایت می کند"(به عکس آتشهای این جهان که از بیرون به درون می رسد)! ***

و همانطور که از لفظ"معجزه"پیدا است،باید پیامبر ص قدرت بر انجام اعمال خارق العاده ای داشته باشد که دیگران از انجام آن"عاجز"باشند.

پیامبری که دارای معجزه است لازم است مردم را به"مقابله به مثل"دعوت کند،او باید علامت و نشانه درستی گفتار خود را معجزه خویش معرفی نماید تا اگر دیگران می توانند همانند آن را بیاورند،این کار را در اصطلاح"تحدی"گویند.

***

چنین معجزه ای بر معجزات جسمانی احتیاج به توضیح ندارد.

4-آیه مورد بحث که در مدینه نازل شده است.

همانطور که ملاحظه می شود قرآن با صراحت و قاطعیت بی نظیری دعوت به مبارزه کرده،صراحت و قاطعیتی که نشانه زنده حقانیت است.

قرآن با بیان بسیار قاطع و صریح تمام جهانیان و کلیه کسانی را که در پیوند آن با مبدء جهان آفرینش تردید داشتند دعوت به مقابله به مثل کرده است،نه تنها دعوت کرده بلکه آنها را تشویق و تحریک به مبارزه نیز نموده است و کلماتی در این آیات به کار برده که به اصطلاح"به غیرت آنها برخورد نماید"این کلمات عبارتند از: إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ :"اگر راست می گوئید". فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیٰاتٍ :"ده سوره ساختگی مثل آن بیاورید". قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ ... إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ :"اگر راست می گوئید یک سوره ساختگی بیاورید". وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ :"غیر از خدا از هر کس می خواهید دعوت کنید". قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ :"اگر همه جهانیان دست به دست هم بدهند...". لاٰ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ :"نمی توانند مثل آن را بیاورند..." فَاتَّقُوا النّٰارَ الَّتِی وَقُودُهَا النّٰاسُ وَ الْحِجٰارَةُ :"از آتشی بترسند که هیزم آن بدنهای مردم(گنهکار)و سنگها است. فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا :"اگر مثل آن را نیاوردید،و هرگز نخواهید توانست...".

با این تحریکها و تشویقها،و با اینکه میدانیم این مبارزه تنها یک مبارزه ادبی یا مذهبی نبود بلکه یک مبارزه"سیاسی""اقتصادی"و"اجتماعی"بود،مبارزه ای

ص :132

بود که همه چیز حتی"موجودیت"آنها در گرو آن بود،و بعبارت دیگر:یک مبارزه حیاتی محسوب می شد که مسیر و سرنوشت زندگی و مرگ آنها را روشن می ساخت اگر پیروز می شدند همه چیز داشتند،و اگر مغلوب می شدند،باید از همه چیز خود دست بشویند.

با این حال اگر می بینیم آنها در مقابل قرآن زانو زده اند و نتوانستند همانند آن را بیاورند.معجزه بودن قرآن روشنتر می شود.

قابل توجه اینکه این آیات منحصر به زمان و مکان خاصی نیست و تمام جهانیان و مراکز علمی دنیا را به سوی این مبارزه دعوت می کند و هیچگونه استثنایی در آن وجود ندارد و هم اکنون نیز به تحدی خود ادامه می دهد.

می کوشیدند.

و لذا می بینیم حتی افرادی که به احتمال ضعیفی ممکن است به معارضه با قرآن برخاسته باشند،تاریخ نام آنها را ضبط کرده است از جمله:

نام"عبد اللّٰه بن مقفع"را برده اند که او کتاب"الدرة الیتیمة"را به همین منظور نوشته است.

در صورتی که کتاب مزبور هم اکنون در اختیار ما است و چندین بار چاپ شده است و کوچکترین اشاره ای در آن کتاب به این مطلب نشده است،نمی دانیم چطور این نسبت را به او داده اند؟ نام"متنبی"احمد بن حسین کوفی شاعر را در این زمره نیز ذکر کرده اند، که ادعای نبوت نموده است،در صورتی که قرائن زیادی نشان می دهد که داعیه او بیشتر بلندپروازی محرومیتهای خانوادگی و حس جاه طلبی بوده است.

"ابو العلای معری"نیز متهم به این امر شده است،گر چه از او سخنان زننده ای نسبت به اسلام نقل شده اما هیچ وقت داعیه مبارزه با قرآن را نداشته است بلکه جملات جالبی درباره عظمت قرآن گفته که به پاره ای از آنها اشاره خواهد شد.

ولی"مسیلمه کذاب"از مردم یمامه مسلما از کسانی است که به مبارزه با قرآن برخاسته و به اصطلاح آیاتی آورده است که جنبه تفریحی آن بیشتر است بد نیست چند جمله از آنها را در اینجا بیاوریم:

1-در برابر سوره"الذاریات"،این جمله ها را آورده است.

"و المبذرات بذرا و الحاصدات حصدا و الذاریات قمحا و الطاحنات طحنا و العاجنات عجنا و الخابزات خبزا و الثاردات ثردا و اللاقمات لقما اهالة و سمنا" 1.

ص :134

یعنی قسم به دهقانان و کشاورزان،قسم به درو کنندگان،قسم به جدا کنندگان کاه از گندم،قسم به جدا کنندگان گندم از کاه،قسم به خمیر کنندگان، قسم به نان پزندگان،قسم به ترید کنندگان!قسم به آن کسانی که لقمه های چرب و نرم بر می دارند"!! 2-یا ضفدع بنت ضفدع،نقی ما تنقین،نصفک فی الماء و نصفک فی الطین،لا الماء تکدرین و لا الشارب تمنعین 1.

"ای قورباغه دختر قورباغه!آنچه می خواهی صدا کن!نیمی از تو در آب و نیمی دیگر در گل است،نه آب را گل آلود می کنی،و نه کسی را از آب خوردن جلوگیری می نمایی"!

می نامیدند.پس از اینکه چند آیه از اول سوره"غافر"را از پیغمبر شنید در محفلی از طائفه بنی مخزوم حاضر شد و چنین گفت:

"به خدا سوگند از محمد سخنی شنیدم که نه شباهت به گفتار انسانها دارد و نه پریان و ان له لحلاوة،و ان علیه لطلاوة و ان اعلاه لمثمر و ان اسفله لمغدق،و انه یعلو و لا یعلی علیه":"گفتار او شیرینی خاص و زیبایی مخصوصی دارد،بالای آن(همچون شاخه های درختان برومند)پر ثمر،و پائین آن(مانند ریشه های درختان کهن)پرمایه است،گفتاری است که بر همه چیز پیروز می شود و چیزی بر آن پیروز نخواهد شد" 1.

3-کارلایل-مورخ و دانشمند معروف انگلیسی درباره قرآن می گوید:

"اگر یک بار به این کتاب مقدس نظر افکنیم حقائق برجسته و خصائص اسرار وجود طوری در مضامین جوهره آن پرورش یافته که عظمت و حقیقت قرآن به خوبی از آنها نمایان می گردد و این خود مزیت بزرگی است که فقط به قرآن اختصاص یافته و در هیچ کتاب علمی و سیاسی و اقتصادی دیگر دیده نمی شود،بلی خواندن برخی از کتابها تاثیرات عمیقی در ذهن انسان می گذارد ولی هرگز با تاثیر قرآن قابل مقایسه نیست،از این جهت بایستی گفت:مزایای اولیه قرآن و ارکان اساسی آن مربوط به حقیقت و احساسات پاک و عناوین برجسته مسائل و مضامین مهم آن است که هیچگونه شک و تردید در آن راه نیافته و پایان تمام فضائل را که موجد تکامل و سعادت بشری است در بر داشته و آنها را به خوبی نشان می دهد" 2.

4-"جان دیون پورت"مؤلف کتاب"عذر تقصیر به پیشگاه محمد و قرآن" می نویسد:

"قرآن به اندازه ای از نقائص مبرا و منزه است که نیازمند کوچکترین

ص :136

تصحیح و اصلاحی نیست و ممکن است از اول تا به آخر آن خوانده شود بدون آنکه انسان کمترین ملالتی از آن احساس کند" 1و باز او می نویسد:"و همه این معنی را قبول دارند که قرآن با بلیغترین و فصیحترین لسان و به لهجه قبیله قریش که نجیبترین و مؤدبترین عربها هستند نازل شده...و مملو از درخشنده ترین اشکال و محکمترین تشبیهات است..." 2.

5-"گوته"شاعر و دانشمند آلمانی می گوید:

"قرآن اثری است که(احیانا)بواسطه سنگینی عبارت آن خواننده در ابتدا رمیده می شود و سپس مفتون جاذبه آن می گردد و بالاخره بی اختیار مجذوب زیبائیهای متعدد آن می شود" 3.

و در جای دیگر می نویسد:

"سالیان درازی کشیشان از خدا بی خبر ما را از پی بردن به حقائق قرآن مقدس و عظمت آورنده آن محمد ص دور نگاه داشته بودند،اما هر قدر که ما قدم در جاده علم و دانش گذارده ایم پرده های جهل و تعصب نابجا از بین می رود و به زودی این کتاب توصیف ناپذیر(قرآن)عالم را به خود جلب نموده و تاثیر عمیقی در علم و دانش جهان کرده،سرانجام محور افکار مردم جهان می گردد"! هم او می گوید:"ما در ابتدا از قرآن روگردان بودیم،اما طولی نکشید که این کتاب توجه ما را به خود جلب کرد،و ما را دچار حیرت ساخت تا آنجا که در برابر اصول و قوانین علمی و بزرگ آن سر تسلیم فرود آوریم"! 6-"ویل دورانت"مورخ معروف می گوید:

"قرآن در مسلمانان آن چنان عزت نفس و عدالت و تقوایی به وجود آورده

ص :137

که در هیچیک از مناطق جهان...شبیه و نظیر نداشته است" 7-"ژول لابوم"اندیشمند و نویسنده فرانسوی در کتاب"تفصیل الآیات"می گوید:

"دانش و علم برای جهانیان از سوی مسلمانان بدست آمد و مسلمین علوم را از"قرآنی"که دریای دانش است گرفتند و نهرها از آن برای بشریت در جهان جاری ساختند...".

8-"دینورت"مستشرق دیگری می نویسد:

"واجب است اعتراف کنیم که علوم طبیعی و فلکی و فلسفه و ریاضیات که در اروپا رواج گرفت عموما از برکت تعلیمات قرآنی است و ما مدیون مسلمانانیم بلکه اروپا از این جهت شهری از اسلام است!" 1.

9-بانو دکتر"لوراواکسیا واگلیری"استاد دانشگاه"ناپل"در کتاب "پیشرفت سریع اسلام"می نویسد:"کتاب آسمانی اسلام نمونه ای از اعجاز است...

"قرآن"کتابی است که نمی توان از آن تقلید کرد،نمونه سبک و اسلوب قرآن در ادبیات سابقه ندارد،تاثیری که این سبک در روح انسان ایجاد می کند ناشی از امتیازات و برتریهای آن است...چطور ممکن است"این کتاب اعجاز آمیز" ساخته"محمد ص"باشد در صورتی که او یک نفر عرب درس نخوانده ای بود...

ما در این کتاب گنجینه ها و ذخائری از علوم می بینیم که فوق استعداد و ظرفیت باهوشترین اشخاص و بزرگترین فیلسوفان و قوی ترین رجال سیاست و قانون است.

بدلیل این جهات است که قرآن نمی تواند کار یک مرد تحصیل کرده و دانشمندی باشد 2.

ص :138

در اختیار دارد،آبهایی که متعلق به خود آنست و هرگز قطع نمی شود،خشکسالی و کمبود آب آن را تهدید نمی کند و چنین است باغهای بهشت.

سپس ضمن اشاره به میوه های گوناگون این باغها می گوید:"هر زمان از این باغها میوه ای به آنها داده می شود می گویند:این همان است که از قبل به ما داده شده است"( کُلَّمٰا رُزِقُوا مِنْهٰا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قٰالُوا هٰذَا الَّذِی رُزِقْنٰا مِنْ قَبْلُ ).

مفسران برای این جمله تفسیرهای مختلفی ذکر کرده اند:

بعضی گفته اند:منظور این است که این نعمتها به خاطر اعمالی است که ما قبلا در دنیا انجام دادیم و زمینه آن از قبل فراهم شده است.

بعضی دیگر گفته اند:هنگامی که میوه های بهشتی را برای دومین بار برای آنها می آورند می گویند این همان میوه ای است که قبلا خوردیم،ولی هنگامی که آن را می خورند می بینند،طعم جدید و لذت تازه ای دارد!و به تعبیر دیگر فی المثل سیب و انگوری را که در این دنیا می خوریم در هر مرتبه همان طعم قبل را احساس می کنیم،ولی میوه های بهشتی هر چند ظاهرا یک نوع بوده باشند هر بار طعم جدیدی دارند،و این از امتیازات آن جهان است که گویی تکرار در آن نیست!.

بعضی دیگر گفته اند:منظور این است که آنها هنگامی که میوه های بهشتی را می بینند آن را شبیه میوه های دنیا می یابند،تا خاطره نامانوسی نداشته باشد، اما به هنگامی که می خورند طعم کاملا تازه و عالی در آن احساس می کنند.

هیچ مانعی ندارد که جمله بالا اشاره به همه این مفاهیم و تفاسیر باشد چرا که الفاظ قرآن گاه دارای چندین معنی است 1.

ص :140

سپس اضافه می کند"و میوه هایی برای آنها می آورند که با یکدیگر شبیهند" ( وَ أُتُوا بِهِ مُتَشٰابِهاً ).

یعنی همه از نظر خوبی و زیبایی همانندند،آن چنان در درجه اعلا قرار دارند که نمی شود یکی را بر دیگری ترجیح داد،به عکس میوه های این جهان که بعضی ممکن است نارس باشند،بعضی بیش از حد رسیده،بعضی کم رنگ و بو بعضی خوشبو و معطر،ولی میوه های باغهای بهشت یک از یک خوشبوتر،یک از یک شیرینتر و یک از یک جالبتر و زیباتر! و بالاخره آخرین نعمت بهشتی که در این آیه به آن اشاره شده همسران پاک و پاکیزه است می فرماید:"برای آنها در بهشت همسران مطهر و پاکی است" ( وَ لَهُمْ فِیهٰا أَزْوٰاجٌ مُطَهَّرَةٌ ).

پاک از همه آلودگیهایی که در این جهان ممکن است داشته باشند،پاک از نظر روح و قلب،و پاک از نظر جسم و تن.

یکی از اشکالات نعمتهای دنیا این است که انسان در همان حال که دارای نعمت است فکر زوال آن را می کند و خاطرش پریشان می شود،و به همین دلیل هرگز این نعمتها نمی تواند آرامش آفرین گردد،اما نعمتهای بهشتی چون جاودانی است و فنا و زوالی برای آن نیست از هر جهت کامل و آرام بخش است،لذا در پایان آیه می فرماید:"مؤمنان جاودانه در آن باغهای بهشت خواهند بود" ( وَ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ ).

***

ایمان و عمل مکمل یکدیگرند.

ایمان اگر در اعماق جان نفوذ کند حتما شعاع آن،در اعمال انسان خواهد تابید،و عمل او را عمل صالح می کند،همچون چراغ پرنوری که در درون اطاقی برافروزند،اشعه آن از تمام پنجره ها و دریچه ها به بیرون می تابد،و چنین است چراغ پرفروغ ایمان که در قلب انسان روشن می شود،شعاعش از چشم و گوش و زبان و دست و پاکی او آشکار می گردد! در سوره طلاق آیه 11 می خوانیم: وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللّٰهِ وَ یَعْمَلْ صٰالِحاً یُدْخِلْهُ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ خٰالِدِینَ فِیهٰا أَبَداً :"آن کس که به خدا ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد،او را وارد باغهایی از بهشت خواهد ساخت که از زیر درختانش نهرها جاری است،همیشه در آن خواهند ماند".

و در سوره نور آیه 55 می خوانیم وَعَدَ اللّٰهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ :"خداوند وعده داده است به افرادی که ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند آنها را خلفای روی زمین قرار دهد"! اصولا ایمان همچون ریشه است و عمل صالح،میوه آن،وجود میوه شیرین دلیل بر سلامت ریشه است،و وجود ریشه سالم سبب پرورش میوه های مفید.

ممکن است افراد بی ایمان گهگاه عمل صالحی انجام دهند،ولی مسلما همیشگی نخواهد بود آنچه عمل صالح را تضمین می کند ایمانی است که در اعماق وجود انسان ریشه دوانده باشد و با آن احساس مسئولیت کند.

***

همسر،پاکی و پاکیزگی است،و غیر از آن همه تحت الشعاع آن قرار دارد،حدیث معروفی که از پیامبر ص نقل شده نیز این حقیقت را روشن می کند

ایاکم و خضراء الدمن قیل یا رسول اللّٰه!و ما خضراء الدمن؟قال المرأة الحسناء فی منبت السوء!: "از گیاهان سرسبزی که بر مزبله ها می روید بپرهیزید!عرض کردند:ای پیامبر!منظور شما از این گیاهان چیست؟فرمود:زن زیبایی است که در خانواده آلوده ای پرورش یافته" 1.

***

و به راستی اگر کسی به آن مقام برسد که احساس کند خدا از او راضی است و او هم از خدا راضی،همه لذات دیگر را از یاد خواهد برد،تنها به او دل می بندد، و به غیر او نمی اندیشد،و این لذتی است روحانی که با هیچ زبان و بیانی قابل توصیف نیست.

کوتاه سخن اینکه چون معاد هم جنبه"روحانی"دارد و هم"جسمانی" نعمتهای بهشتی نیز هر دو جنبه را دارند،تا جامعیت آنها حاصل شود،و هر کس به اندازه استعداد و شایستگیش بتواند از آنها بهره گیرد.

***

ص :144

که سخن از"عنکبوت"و"مگس"می گوید؟آیه فوق نازل شد و با تعبیراتی زنده به آنها جواب داد.

الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کٰانُوا یَعْلَمُونَ ).

مسلما اگر در این گونه موارد بجای این مثالهای کوچک،مثلهای بزرگی از آفرینش کواکب و آسمانهای پهناور قرار داده شود،بسیار نامناسب خواهد بود،و هرگز با اصول فصاحت و بلاغت سازگار نیست.

اینجا است که خداوند می فرماید:ما ابا نداریم از اینکه مثال به پشه بزنیم و یا بالاتر از آن،تا حقایق عقلانی را در لباس مثالهای حسی بریزیم و در اختیار بندگان قرار دهیم.

خلاصه اینکه هدف رساندن مطلب است،مثالها نیز باید قبایی باشد درست متناسب قامت مطالب.

در اینکه منظور از" فَمٰا فَوْقَهٰا "(پشه یا بالاتر از آن)چیست؟مفسران دو گونه تفسیر کرده اند:

گروهی گفته اند منظور"بالاتر از آن در کوچکی"است،زیرا مقام، مقام بیان کوچکی مثال است،و برتری نیز از این نظر می باشد،این درست به آن میماند که گاه به کسی بگوئیم تو چرا برای یک تومان اینهمه زحمت می کشید، شرم نمی کنی او می گوید شرمی ندارد من برای بالاتر از آن هم زحمت می کشی، حتی برای یک ریال! بعضی دیگر گفته اند:مراد"بالاتر از نظر بزرگی"است،یعنی خداوند هم مثالهای کوچک را مطرح می کند و هم مثالهای بزرگ را،درست مطابق مقتضای حال.

ولی تفسیر اول مناسبتر به نظر می رسد.

سپس در دنبال این سخن می فرماید:"اما کسانی که ایمان آورده اند می دانند که آن مطلب حقی است از سوی پروردگارشان"( فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ ).

ص :147

آنها در پرتو ایمان و تقوا از لجاجت و عناد و کینه توزی با حق دورند.

و می توانند چهره حق را به خوبی ببینند،و منطق مثلهای خدا را درک کنند.

"ولی آنها که کافرند می گویند خدا چه منظوری از این مثال داشته که مایه تفرقه و اختلاف شده،گروهی را به وسیله آن هدایت کرده،و گروهی را گمراه؟!" ( وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ مٰا ذٰا أَرٰادَ اللّٰهُ بِهٰذٰا مَثَلاً یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً ).

این خود دلیل بر آن است که این مثلها از ناحیه خدا نیست،چرا که اگر از ناحیه او بود همه آن را پذیرا می شدند!! ولی خداوند در یک جواب کوتاه و قاطع به آنها پاسخ می گوید که"تنها فاسقان و گنهکارانی را که دشمن حقند به وسیله آن گمراه می سازد( وَ مٰا یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفٰاسِقِینَ ).

بنا بر این تمام این سخنان،سخنان خدا است و نور و هدایت است،چشم بینا می خواهد که از آن استفاده کند،و اگر این کوردلان به مخالفت و لجاج بر می خیزند بر اثر نقصان و کمبود خودشان است،و گرنه در این آیات الهی نقصی وجود ندارد. 1***

ساختن حقایق و دلنشین کردن مطالب مختلف دارد:

گاه می شود ذکر یک مثال مناسب آن چنان راه را نزدیک و"میان بر"می کند که زحمت استدلالات فلسفی زیادی را از دوش گوینده و شنونده بر می دارد.

و مهمتر اینکه:برای تعمیم و گسترش مطالب پیچیده علمی در سطح عموم راهی جز استفاده از مثالهای مناسب نیست.

نقش مثال را در خاموش کردن افراد لجوج و بهانه گیر نیز نمی توان انکار کرد.

و به هر حال تشبیه"معقول"به"محسوس"یکی از طرق مؤثر تفهیم مسائل عقلی است.

(البته همانگونه که گفتیم مثال باید مناسب باشد و گرنه گمراه کننده و به همان اندازه خطرناک و دور کننده از مقصد خواهد بود).

روی همین جهات در قرآن به مثالهای زیادی برخورد می کنیم که هر یک از دیگری جالبتر و شیرینتر و مؤثرتر است،چرا که قرآن کتابی است برای همه انسانها در هر سطح و هر پایه ای از تفکر و معلومات،کتابی است در نهایت فصاحت و بلاغت 1.

***

امام صادق ع در باره آفرینش این حیوان کوچک می فرماید:"خداوند به پشه مثال زده است با اینکه از نظر جسم بسیار کوچک است،ولی از نظر ساختمان همان دستگاه هایی را دارد که بزرگترین حیوانات(خشکی)یعنی فیل دارا است و علاوه بر آن دو عضو دیگر(شاخکها و بالها)در پشه است که فیل فاقد آن است" خداوند می خواهد با این مثال ظرافت آفرینش را برای مؤمنان بیان کند،تفکر در باره این موجود ظاهرا ضعیف که خدا آن را شبیه فیل آفریده است انسان را متوجه عظمت آفریدگار می سازد.

مخصوصا خرطومش همانند خرطوم فیل،تو خالی است و با نیروی مخصوصی خون را به خود جذب می کند،این لوله ظریفترین سرنگهای دنیا است و سوراخ درون آن فوق العاده باریک است.

خدا نیروی جذب و دفع و هضم و همچنین دست و پا و گوش مناسب به او داده بالهایی به او مرحمت کرده تا در طلب غذا پرواز کند،این بالها آن چنان به سرعت بالا و پائین می شود که حرکت آن با چشم قابل رؤیت نیست،این حشره به قدری حساس است که به مجرد تکان خوردن چیزی احساس خطر می کند و به سرعت خود را از منطقه خطر دور می سازد و عجب این است که در عین ناتوانی بزرگترین حیوانات را عاجز می کند.

امیر مؤمنان علی ع در نهج البلاغه بیان عجیبی در این زمینه دارد:

"اگر همه موجودات زنده جهان...جمع شوند و دست به دست هم بدهند هرگز توانایی بر ایجاد پشه ای ندارند،بلکه عقول آنها در راه یافتن به اسرار آفرینش این حیوان متحیر می ماند،و نیروی هاشان ناتوان و خسته می شود و پایان می گیرد،و سرانجام پس از تلاش،شکست خورده،اعتراف می نمایند که در برابر آفرینش پشه ای درمانده اند و به عجز خود اقرار می نمایند و حتی به ناتوانیشان از نابود ساختن آن" 1.

ص :150

کوتاه سخن اینکه:هدایت و ضلالت در قرآن به معنی اجبار بر انتخاب راه درست یا غلط نیست،بلکه بشهادت آیات متعددی از خود قرآن"هدایت" به معنی فراهم آوردن وسائل سعادت و"اضلال"به معنی از بین بردن زمینه های مساعد است،بدون اینکه جنبه اجباری به خود بگیرد.

و این فراهم ساختن اسباب(که نام آن را توفیق می گذاریم)یا بر هم زدن اسباب(که نام آن را سلب توفیق می گذاریم)نتیجه اعمال خود انسانها است که این امور را در پی دارد،پس اگر خدا به کسانی توفیق هدایت می دهد و یا از کسانی توفیق را سلب می کند نتیجه مستقیم اعمال خود آنها است.

این حقیقت را در ضمن یک مثال ساده می توان مشخص ساخت هنگامی که انسان از کنار یک پرتگاه یا یک رودخانه خطرناک می گذرد هر چه خود را به آن نزدیکتر سازد جای پای او لغزنده تر و احتمال سقوطش بیشتر و احتمال نجات کمتر می شود و هر قدر خود را از آن دور می سازد جای پای او محکمتر و مطمئن تر می گردد و احتمال سقوطش کمتر می شود،این یکی هدایت و آن دیگری ضلالت نام دارد.

از مجموع این سخن پاسخ گفته کسانی که به آیات هدایت و ضلالت خرده گرفته اند به خوبی روشن می شود.

***4-منظور از"فاسقین"کسانی هستند که از راه و رسم عبودیت و بندگی پا بیرون نهاده اند زیرا"فسق"از نظر ریشه لغت به معنی خارج شدن هسته از درون خرما است سپس در این معنی توسعه داده شده و به کسانی که از جاده بندگی خداوند بیرون می روند اطلاق شده است. ***

ص :152

قرآن از این فطرت مخصوص تعبیر به عهد خدا و پیمان الهی می کند،در حقیقت این یک"پیمان تکوینی"است نه تشریعی و قانونی،قرآن می گوید: أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یٰا بَنِی آدَمَ أَنْ لاٰ تَعْبُدُوا الشَّیْطٰانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ وَ أَنِ اعْبُدُونِی هٰذٰا صِرٰاطٌ مُسْتَقِیمٌ :"ای فرزندان آدم!مگر از شما پیمان نگرفتم که شیطان را نپرستید که او دشمن آشکار شما است،و مرا پرستش کنید که راه راست همین است" 1.

پیدا است که این آیه اشاره به همان فطرت توحید و خداشناسی و عشق به پیمودن راه تکامل است.

شاهد دیگر برای این سخن،جمله ای است که در نخستین خطبه نهج البلاغه از امیر مؤمنان علی ع می خوانیم:

فبعث فیهم رسله و واتر الیهم انبیاءه لیستادوهم میثاق فطرته: "خداوند پیامبران خویش را یکی پس از دیگری به سوی مردم فرستاد تا از آنها بخواهند که به پیمان فطری خویش عمل کند".

به تعبیر روشنتر خدا هر موهبتی به انسان ارزانی می دارد،همراه آن عملا پیمانی با زبان آفرینش از او می گیرد،به او چشم می دهد یعنی با این چشم حقایق را ببین،گوش می دهد یعنی صدای حق را بشنو...و به این ترتیب هر گاه انسان از آنچه در درون فطرت او است بهره نگیرد و یا از نیروهای خدا داد در مسیر خطا استفاده کند،پیمان خدا را شکسته است.

آری فاسقان،همه یا قسمتی از این پیمانهای فطری الهی را زیر پا می گذارند.

2-سپس به دومین نشانه آنها اشاره کرده می گوید:"آنها پیوندهایی را که خدا دستور داده بر قرار سازند قطع می کنند"( وَ یَقْطَعُونَ مٰا أَمَرَ اللّٰهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ ).

گر چه بسیاری از مفسران این آیه را ناظر به خصوص به قطع رحم و بریدن رابطه خویشاوندی دانسته اند،ولی دقت در مفهوم آیه نشان می دهد که معنی وسیعتر

ص :154

و عمومی تری دارد که مساله"قطع رحم"یکی از مصداقهای آن است.

زیرا آیه می گوید:فاسقان پیوندهایی را که خدا دستور داده بر قرار بماند قطع می کنند،این پیوندها شامل پیوند خویشاوندی،پیوند دوستی،پیوندهای اجتماعی،پیوند و ارتباط با رهبران الهی و پیوند و رابطه با خدا است،و به این ترتیب نباید معنی آیه را منحصر به قطع رحم و زیر پا گذاشتن رابطه های خویشاوندی دانست.

لذا بعضی از مفسران آن را به قطع رابطه با پیامبران و مؤمنان،یا قطع رابطه با پیامبران دیگر و کتب آسمانی آنها که خدا دستور پیوند با همه آنها را داده است تفسیر کرده اند که پیدا است این تفسیرها نیز بیان کننده بخشی از مفهوم کلی آیه است.

در بعضی از روایات جمله" مٰا أَمَرَ اللّٰهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ "به رابطه با امیر مؤمنان ع و ائمه اهل بیت ع تفسیر شده است 1.

3-نشانه دیگر فاسقان،فساد در روی زمین است که در آخرین مرحله به آن اشاره شده:"آنها فساد در زمین می کنند"( وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ ).

البته این خود مطلبی روشن است،آنها که خدا را فراموش کرده و سر از اطاعت او بر تافته اند،و حتی نسبت به خویشاوندان خود،رحم و شفقت ندارند پیدا است با دیگران چگونه معامله خواهند کرد؟آنها در پی کامجویی و لذتهای خویش و منافع شخصی خود هستند،جامعه به هر جا کشیده شود برای آنها فرق نمی کند، هدفشان بهره بیشتر و کامجویی افزونتر است،و برای رسیدن به این هدف از هیچ خلافی پروا ندارند،پیدا است که این طرز فکر و عمل چه فسادهایی در جامعه به وجود می آورد.

ص :155

قرآن مجید در پایان آیه می گوید:"آنها همان زیانکارانند"( أُولٰئِکَ هُمُ الْخٰاسِرُونَ ).

راستی چنین است؟چه زیانی از این برتر که انسان همه سرمایه های مادی و معنوی خود را که می تواند بزرگترین افتخارها و سعادتها را برای او بیافریند در طریق فنا و نیستی و بدبختی و سیه روزی خود به کار برد؟! کسانی که به مقتضای مفهوم"فسق"از حوزه اطاعت خداوند بیرون رفته اند چه سرنوشتی غیر از این می توانند داشته باشند.

***

زشتی و گناه قطع رحم به حدی است که امام سجاد ع به فرزند خود نصیحت می کند که از مصاحبت با پنج طایفه بپرهیزد،یکی از آن پنج گروه کسانی هستند که قطع رحم کرده اند:

"

...و ایاک و مصاحبة القاطع لرحمه فانی وجدته ملعونا فی کتاب اللّٰه " "بپرهیز از معاشرت با کسی که قطع رحم کرده که قرآن او را ملعون و دور از رحمت خدا شمرده است" 1.

در سوره محمد ص آیه 22 می فرماید: فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحٰامَکُمْ أُولٰئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ :"...شما که در زمین فساد می کنید و قطع رحم می نمائید مشمول لعنت خدا هستید و از رحمت او دور"! کوتاه سخن اینکه:قرآن نسبت به قاطعان رحم و برهم زنندگان پیوند خویشاوندی تعبیرات شدیدی دارد،و احادیث اسلامی نیز آنها را سخت مذمت کرده است.

از پیامبر اسلام ص پرسیدند:مبغوضترین عمل در پیشگاه خداوند کدام است؟ در پاسخ فرمود:"شرک به خدا".

پرسیدند بعد از آن؟فرمود:"قطع رحم" 2.

علت اینکه اسلام نسبت به نگهداری و حفظ پیوند خویشاوندی اینهمه پافشاری کرده این است که همیشه برای اصلاح،تقویت،پیشرفت تکامل و عظمت بخشیدن به یک اجتماع بزرگ،چه از نظر اقتصادی یا نظامی،و چه از نظر جنبه های معنوی و اخلاقی باید از واحدهای کوچک آن شروع کرد،با پیشرفت

ص :157

و تقویت تمام واحدهای کوچک،اجتماع عظیم،خود به خود اصلاح خواهد شد.

اسلام برای عظمت مسلمانان از این روش به نحو کاملتری بهره برداری نموده است،دستور به اصلاح واحدهایی داده که معمولا افراد از کمک و اعانت و عظمت بخشیدن به آن روگردان نیستند.

زیرا تقویت بنیه افرادی را توصیه می کند که خونشان در رگ و پوست هم در گردش است،اعضای یک خانواده اند،و پیداست هنگامی که اجتماعات کوچک خویشاوندی نیرومند شد،اجتماع عظیم آنها نیز عظمت می یابد و از هر نظر قوی خواهد شد،شاید حدیثی که می گوید:"صله رحم باعث آبادی شهرها می گردد به همین معنی اشاره باشد".

***

بی روحی بودید و او شما را زنده کرد و لباس حیات بر تنتان پوشانید"( کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللّٰهِ وَ کُنْتُمْ أَمْوٰاتاً فَأَحْیٰاکُمْ ).

قرآن به همه ما یادآوری می کند که قبل از این شما مانند سنگها و چوبها و موجودات بی جان مرده بودید،و نسیم حیات اصلا در کوی شما نوزیده بود.

ولی اکنون دارای نعمت حیات و هستی می باشید،اعضاء و دستگاههای مختلف،حواس و ادراک به شما داده شده،این هستی و حیات را چه کسی به شما عطا کرده آیا خود به خویشتن دادید؟ بدیهی است هر انسان منصفی بدون هیچ تردید اعتراف می کند که این نعمت از خود او نیست،بلکه از ناحیه یک مبدء عالم و قادر به او رسیده است،کسی که تمام رموز حیات و قوانین پیچیده آن را می دانسته،و بر تنظیم آن قدرت داشته، آن گاه جای این سؤال است که پس چرا به خدایی که بخشنده حیات و هستی است کفر می ورزید؟.

امروز برای همه دانشمندان مسلم شده که ما در این جهان چیزی پیچیده تر از مساله حیات و زندگی نداریم،چرا که با تمام پیشرفتهای شگرفی که در زمینه علوم و دانشهای طبیعی نصیب بشر گردیده،هنوز معمای حیات گشوده نشده است این مساله آن قدر اسرار آمیز است که افکار ملیونها دانشمند و کوششهایشان تا کنون از درک آن عاجز مانده،ممکن است در آینده در پرتو تلاشهای پی گیر، انسان از رموز حیات،تدریجا آگاه گردد،ولی مساله این است که آیا هیچکس می تواند چنین امر فوق العاده دقیق و ظریف و پر از اسرار را که نیازمند به یک علم و قدرت فوق العاده است به طبیعت بی شعور که خود فاقد حیات بوده است نسبت دهد.

اینجا است که می گوئیم پدیده حیات در جهان طبیعت بزرگترین سند اثبات وجود خدا است که پیرامون آن کتابها نگاشته اند،و قرآن در آیه فوق مخصوصا

ص :160

روی همین مساله تکیه کرده است،که ما فعلا با همین اشاره کوتاه از آن می گذریم.

پس از یادآوری این نعمت،دلیل آشکار دیگری را یادآور می شود و آن مساله"مرگ"است می گوید:"سپس خداوند شما را می میراند" (ثُمَّ یُمِیتُکُمْ) .

انسان می بیند اقوام و خویشان و بستگان و آشنایان یکی پس از دیگران می میرند و جسد بی جان آنها زیر خاکها مدفون می شود،اینجا نیز جای تفکر و اندیشه است،چه کسی هستی را از آنها گرفت؟اگر هستی آنها از خودشان بود،باید جاودانی باشد،اینکه از آنها گرفته می شود دلیل بر این است که دیگری به آنها بخشیده.

آری آفریننده حیات همان آفریننده مرگ است،چنان که در آیه 2 سوره مالک می خوانیم: اَلَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیٰاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً :"او خدایی است که حیات و مرگ را آفریده که شما را در میدان حسن عمل بیازماید".

قرآن پس از ذکر این دو دلیل روشن بر وجود خدا و آماده ساختن روح انسان برای مسائل دیگر در دنباله این بحث به ذکر مساله معاد و زنده شدن پس از مرگ پرداخته،می گوید:سپس بار دیگر شما را زنده می کند (ثُمَّ یُحْیِیکُمْ) .

البته این زندگی پس از مرگ به هیچوجه جای تعجب نیست،چرا که قبلا نیز انسان چنین بوده است و با توجه به دلیل اول یعنی اعطای حیات به موجود بی جان،پذیرفتن اعطای حیات پس از متلاشی شدن بدن،نه تنها کار مشکلی نیست بلکه از نخستین بار آسانتر است(هر چند آسان و مشکل برای وجودی که قدرتش بی انتها است مفهومی ندارد!).

عجب اینکه گروهی بودند که در حیات دوباره انسانها تردید داشته و دارند در حالی که حیات نخستین را که از موجودات بیجان صورت گرفته می دانند.

جالب اینکه قرآن در آیه فوق،پرونده حیات را از آغاز تا انتها در برابر دیدگان انسان گشوده،و در یک بیان کوتاه آغاز و پایان حیات،و سپس مساله معاد

ص :161

را در برابر او مجسم ساخته است.

و در پایان این آیه می گوید:"سپس به سوی او بازگشت می کنید"( ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ ).

مقصود از رجوع به سوی پروردگار همان بازگشت به سوی نعمتهای خداوند می باشد،یعنی در قیامت و روز رستاخیز به نعمتهای خداوند بازگشت می کنید"شاهد این گفته آیه 36 سوره انعام است که می فرماید: وَ الْمَوْتیٰ یَبْعَثُهُمُ اللّٰهُ ثُمَّ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ :"خداوند مردگان را برمی انگیزد سپس به سوی او بازگشت می کنند".

ممکن است منظور از رجوع به سوی پروردگار حقیقتی از این دقیقتر و باریکتر باشد و آن اینکه همه موجودات در مسیر تکامل از نقطه عدم که نقطه "صفر"است شروع کرده و به سوی"بی نهایت"که ذات پاک پروردگار است پیش می روند،بنا بر این با مردن،تکامل تعطیل نمی شود و بار دیگر انسان در رستاخیز به زندگی و حیات در سطحی،عالیتر باز می گردد و سیر تکاملی او ادامه می یابد.

*** پس از ذکر نعمت حیات و اشاره به مساله مبدء و معاد،به یکی دیگر از نعمتهای گسترده خداوند اشاره کرده می گوید:"او خدایی است که آنچه روی زمین است برای شما آفریده"( هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ مٰا فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ).

و به این ترتیب ارزش وجودی انسانها و سروری آنان را نسبت به همه موجودات زمینی مشخص میکند،و درست از اینجا در می یابیم که این انسان را خدا برای امر بسیار پر ارزش و عظیمی آفریده است،همه چیز را برای او آفریده او را برای چه چیز؟آری او عالیترین موجود در این صحنه پهناور است و از تمامی آنها ارزشمندتر.

تنها این آیه نیست که مقام والای انسان را یادآور می شود،بلکه در قرآن

ص :162

آیات فراوانی می یابیم که انسان را هدف نهایی آفرینش کل موجودات جهان معرفی می کند،چنان که در آیه 13 سوره جاثیه آمده است: وَ سَخَّرَ لَکُمْ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ و الارض:"آنچه در آسمانها و هر چه در زمین است مسخر شما قرار داد".

و در جای دیگر به طور مشروحتر می خوانیم: وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ... 1. وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهٰارَ... 2. وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهٰارَ... 3. سَخَّرَ لَکُمُ الْبَحْرَ... 4. وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ... 5:

"کشتی ها را مسخر شما ساخت...نهرها را مورد تسخیر شما قرار داد...

شب و روز را مسخر فرمانتان کرد...شما را بر دریاها و اقیانوسها مسلط ساخت...

خورشید و ماه را نیز فرمانبردار و در خدمت شما قرار داد...

(بحث بیشتر در این زمینه را در جلد دهم،صفحه 120،ذیل آیه 2 سوره رعد و نیز در همان جلد ذیل آیات 32 و 33 سوره ابراهیم،صفحه 349،مطالعه می فرمائید).

بار دیگر به دلائل توحید باز گشته می گوید:"سپس خداوند به آسمان پرداخت و آنها را به صورت"هفت آسمان"مرتب نمود،و او به هر چیز آگاه است" ( ثُمَّ اسْتَویٰ إِلَی السَّمٰاءِ فَسَوّٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ).

جمله"استوی"از ماده"استواء"گرفته شده که در لغت به معنی تسلط و احاطه کامل و قدرت بر خلقت و تدبیر است،ضمنا کلمه"ثم"در جمله " ثُمَّ اسْتَویٰ إِلَی السَّمٰاءِ "الزاما به معنی تاخیر زمانی نیست بلکه می تواند به معنی

ص :163

تاخیر در بیان و ذکر حقایقی پشت سر هم بوده باشد.

***

بعلاوه ما دلائل عقلی روشنی داریم که این عقیده را نفی می کند و آن را به عنوان یک نوع ارتجاع و عقب گرد در قانون تکامل اثبات می نماید که در جای خود از آن سخن گفته ایم 1.

ذکر این نکته نیز لازم است که بعضی شاید آیه فوق را اشاره به حیات برزخی بدانند،در حالی که آیه هیچ دلالتی بر آن ندارد،تنها می گوید:شما قبلا جسم بی جانی بودید،خداوند شما را زنده کرد،بار دیگر می میراند(اشاره به مرگ در پایان زندگی این دنیا است)سپس زنده می کند(اشاره به حیات آخرت)سپس سیر تکاملی خود را به سوی او ادامه می دهید.

***

زیرا می دانیم جو زمین که همچون سقفی بر بالای سر ما قرار دارد،دارای آن چنان استحکامی است که کره زمین را در برابر سقوط سنگهای آسمانی حفظ می کند، این سنگها که شبانه روز،مرتبا در حوزه جاذبه زمین قرار گرفته و به سوی آن جذب می شوند،اگر این قشر هوای متراکم نبود ما مرتبا در معرض سقوط این سنگهای خطرناک بودیم،اما وجود این قشر،سبب می شود که سنگها پس از برخورد با جو زمین مشتعل و سپس خاکستر شود.

4-و گاهی به معنی"کرات بالا"آمده است ثُمَّ اسْتَویٰ إِلَی السَّمٰاءِ وَ هِیَ دُخٰانٌ :"به آسمانها پرداخت در حالی که دود و بخار بودند"(و از گاز نخستین، کرات را آفرید)(فصلت-11).

اکنون به اصل سخن باز گردیم،در اینکه مقصود از آسمانهای هفتگانه چیست؟مفسران و دانشمندان اسلامی بیانات گوناگونی دارند و تفسیرهای مختلفی کرده اند:

1-بعضی آسمانهای هفتگانه را،همان"سیارات سبع"می دانند (عطارد زهره،مریخ،مشتری،زحل،و ماه و خورشید)که به عقیده دانشمندان فلکی قدیم جزء سیارات بودند 1.

2-بعضی دیگر معتقدند که منظور طبقات متراکم هوای اطراف زمین است و قشرهای مختلفی که روی هم قرار گرفته است.

3-بعضی دیگر می گویند:عدد هفت در اینجا به معنی عدد تعدادی(عدد

ص :166

مخصوص)نیست،بلکه عدد تکثیری است که به معنی تعداد زیاد و فراوان می باشد، و این در کلام عرب و حتی قرآن نظائر قابل ملاحظه ای دارد مثلا در آیه 27 سوره لقمان می خوانیم: وَ لَوْ أَنَّ مٰا فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلاٰمٌ وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مٰا نَفِدَتْ کَلِمٰاتُ اللّٰهِ :"اگر درختان زمین قلم گردند،و دریا مرکب، و هفت دریا بر آن افزوده شود،کلمات خدا را نمی توان با آن نوشت".

به خوبی روشن است که منظور از لفظ"سبعه"در این آیه عدد مخصوص هفت نیست بلکه اگر هزاران هزار دریا نیز مرکب گردد،نمی توان علم بی پایان خداوند را با آن نگاشت.

بنا بر این سماوات سبع اشاره به آسمانهای متعدد و کرات فراوان عالم بالا است بی آنکه عدد خاصی از آن منظور باشد.

4-آنچه صحیحتر به نظر می رسد،این است که مقصود از"سماوات سبع" همان معنی واقعی آسمانهای هفتگانه است،تکرار این عبارت در آیات مختلف قرآن،نشان می دهد که عدد"سبع"در اینجا به معنی تکثیر نیست،بلکه اشاره به همان عدد مخصوص است.

منتها از آیات قرآن چنین استفاده می شود که تمام کرات و ثوابت و سیاراتی را که ما می بینیم همه جزء آسمان اول است،و شش عالم دیگر وجود دارد که از دسترس دید ما و ابزارهای علمی امروز ما بیرون است و مجموعا هفت عالم را به عنوان هفت آسمان تشکیل می دهند.

شاهد این سخن اینکه:قرآن می گوید: وَ زَیَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْیٰا بِمَصٰابِیحَ :

"ما آسمان پائین را با چراغهای ستارگان زینت دادیم"(فصلت-12).

در جای دیگر می خوانیم: إِنّٰا زَیَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْیٰا بِزِینَةٍ الْکَوٰاکِبِ :"ما آسمان پائین را با کواکب و ستارگان زینت بخشیدیم"(صافات-6).

از این آیات بخوبی استفاده می شود که همه آنچه را ما می بینیم و جهان

ص :167

ستارگان را تشکیل می دهد همه جزء آسمان اول است،و در ما ورای آن شش آسمان دیگر وجود دارد که ما در حال حاضر اطلاع دقیقی از جزئیات آن نداریم.

و اما اینکه گفتیم شش آسمان دیگر برای ما مجهول است و ممکن است علوم از روی آن در آینده پرده بردارد،به این دلیل است که علوم ناقص بشر بهر نسبت که پیش می رود از عجائب آفرینش تازه هایی را بدست می آورد،مثلا علم هیئت هم اکنون بجایی رسیده است که بعد از آن،تلسکوپها قدرت دید را از دست می دهند،آنچه رصدخانه های بزرگ کشف کرده اند،فاصله ای به اندازه هزار میلیون(یک میلیارد)سال نوری می باشد،و خود معترفند که تازه این آغاز جهان است نه پایان آن،پس چه مانع دارد که در آینده با پیشرفت علم هیئت آسمانها و کهکشانها و عوالم دیگری کشف گردد.

بهتر این است که این سخن را از زبان،یکی از رصدخانه های بزرگ جهان بشنویم.

***

ولی بدون تردید در آن فضای مهیب و تاریک صدها میلیون کهکشان وجود دارد که دنیایی که در سمت ما است با جاذبه به آن کهکشانها نگهداری می شود.

تمام این دنیای عظیمی که به نظر می رسد و دارای صدها هزار میلیون کهکشان است جز دره ای کوچک و بی مقدار از یک دنیای عظیمتر نیست و هنوز اطمینان نداریم که در فراسوی آن دنیای دوم دنیای دیگری نباشد" 1.

از این گفته به خوبی بر می آید که علم هنوز با آن پیشرفت شگفت انگیز خود در قسمت آسمانها کشفیات خویش را سر آغاز جهان می داند نه پایان آن،بلکه آن را ذره کوچکی در برابر جهان بس با عظمت،می شمارد.

***

ص :169

پروردگار فرمود:من حقائقی را می دانم که شما نمی دانید.

31-سپس علم اسماء(علم اسرار آفرینش و نامگذاری موجودات)را همگی به آدم آموخت بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود اگر راست می گوئید اسامی اینها را برشمارید! 32-فرشتگان عرض کردند:منزهی تو!،ما چیزی جز آنچه به ما تعلیم داده ای،نمی دانیم تو دانا و حکیمی.

33-فرمود ای آدم آنها را از(اسامی و اسرار)این موجودات آگاه کن،هنگامی که آنها را آگاه کرد خداوند فرمود:نگفتم من غیب آسمانها و زمین را می دانم،و نیز می دانم آنچه را شما آشکار می کنید یا پنهان می داشتید.

بود که در روی زمین موجودی بیافریند که نماینده او باشد،صفاتش پرتوی از صفات پروردگار،و مقام و شخصیتش برتر از فرشتگان،خواست او این بود که تمامی زمین و نعمتهایش را در اختیار چنین انسانی بگذارد نیروها،گنجها،معادن و همه امکاناتش را.

چنین موجودی می بایست سهم وافری از عقل و شعور و ادراک،و استعداد ویژه داشته باشد که بتواند رهبری و پیشوایی موجودات زمینی را بر عهده گیرد.

لذا نخستین آیه می گوید:"بخاطر بیاور هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان گفت من در روی زمین جانشینی قرار خواهم داد"( وَ إِذْ قٰالَ رَبُّکَ لِلْمَلاٰئِکَةِ إِنِّی جٰاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً ).

"خلیفه"به معنی جانشین است،ولی در اینکه منظور از آن در اینجا جانشین چه کسی و چه چیزی است مفسران احتمالات گوناگونی داده اند.

بعضی گفته اند منظور جانشین فرشتگانی است که قبلا در زمین زندگی می کردند.

و بعضی گفته اند منظور جانشین انسانهای دیگر یا موجودات دیگری که قبلا در زمین می زیسته اند.

بعضی آن را اشاره به جانشین بودن نسلهای انسان از یکدیگر دانسته اند.

ولی انصاف این است که-همانگونه که بسیاری از محققان پذیرفته اند- منظور خلافت الهی و نمایندگی خدا در زمین است،زیرا سؤالی که بعد از این فرشتگان می کنند و می گویند نسل آدم ممکن است مبدء فساد و خونریزی شود و ما تسبیح و تقدیس تو می کنیم متناسب همین معنی است،چرا که نمایندگی خدا در زمین با این کارها سازگار نیست.

همچنین مسئله"تعلیم اسماء"به آدم که شرح آن در آیات بعد خواهد آمد قرینه روشن دیگری بر این مدعا است،و نیز خضوع و سجود فرشتگان در مقابل

ص :172

آدم شاهد این مقصود است! به هر حال خدا می خواست موجودی بیافریند که گل سر سبد عالم هستی باشد و شایسته،مقام خلافت الهی و نماینده"اللّٰه"در زمین گردد.

در حدیثی که از امام صادق ع در تفسیر این آیات آمده نیز به همین معنی اشاره شده است که فرشتگان بعد از آگاهی از مقام آدم دانستند که او و فرزندانش سزاوارترند که خلفای الهی در زمین و حجتهای او بر خلق بوده باشند 1.

سپس در آیه مورد بحث اضافه می کند:"فرشتگان به عنوان سؤال برای درک حقیقت و نه به عنوان اعتراض"عرض کردند آیا در زمین کسی را قرار می دهی که فساد کند و خونها بریزد؟!"( قٰالُوا أَ تَجْعَلُ فِیهٰا مَنْ یُفْسِدُ فِیهٰا وَ یَسْفِکُ الدِّمٰاءَ ) "در حالی که ما تو را عبادت می کنیم تسبیح و حمدت بجا می آوریم و تو را از آنچه شایسته ذات پاکت نیست پاک می شمریم"( وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ ).

ولی خداوند در اینجا پاسخ سربسته به آنها داد که توضیحش در مراحل بعد آشکار گردید:"فرمود من چیزهایی می دانم که شما نمی دانید"!( قٰالَ إِنِّی أَعْلَمُ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ ).

فرشتگان آن چنان که از سخنانشان پیدا است پی برده بودند که این انسان فردی سر براه نیست،فساد می کند،خون می ریزد،خرابی به بار می آورد.اما از کجا دانستند؟! گاه گفته می شود خداوند قبلا آینده انسان را بطور اجمال برای آنها بیان فرموده بود،در حالی که بعضی احتمال داده اند ملائکه خودشان این مطلب را از

ص :173

کلمه" فِی الْأَرْضِ "(در روی زمین)دریافته بودند،زیرا می دانستند انسان از خاک آفریده می شود و ماده بخاطر محدودیتی که دارد طبعا مرکز نزاع و تزاحم است،چه این که جهان محدود مادی،طبع زیاده طلب انسانها را نمی تواند اشباع کند،حتی اگر همه دنیا را به یک فرد بدهند باز ممکن است سیر نشود،این وضع مخصوصا در صورتی که توام با احساس مسئولیت کافی نباشد سبب فساد و خونریزی می شود.

بعضی دیگر از مفسران معتقدند پیشگویی فرشتگان بخاطر آن بوده که آدم نخستین مخلوق روی زمین نبود،بلکه پیش از او نیز مخلوقات دگری بودند که به نزاع و خونریزی پرداختند پرونده سوء پیشینه آنها سبب بدگمانی فرشتگان نسبت به نسل آدم شد! این تفسیرهای سه گانه چندان منافاتی با هم ندارند یعنی ممکن است همه این امور سبب توجه فرشتگان به این مطلب شده باشد،و اتفاقا این یک واقعیت بود که آنها بیان داشتند،و لذا خداوند هم در پاسخ هرگز آن را انکار نفرمود، بلکه اشاره کرد در کنار این واقعیت،واقعیتهای مهمتری در باره انسان و مقام او وجود دارد که فرشتگان از آن آگاه نیستند! آنها فکر می کردند اگر هدف عبودیت و بندگی است که ما مصداق کامل آن هستیم،همواره غرق در عبادتیم و از همه کس سزاوارتر به خلافت!بی خبر از این که عبادت آنها با توجه به این که شهوت و غضب و خواستهای گوناگون در وجودشان راه ندارد با عبادت و بندگی این انسان که امیال و شهوات او را احاطه کرده و شیطان از هر سو او را وسوسه می کند تفاوت فراوانی دارد،اطاعت و فرمانبرداری این موجود طوفان زده کجا،و عبادت آن ساحل نشینان آرام و سبکبار کجا؟! آنها چه می دانستند که از نسل این آدم پیامبرانی همچون محمد و ابراهیم و نوح

ص :174

و موسی و عیسی ع و امامانی همچون ائمه اهل بیت ع و بندگان صالح و شهیدان جانباز و مردان و زنانی که همه هستی خود را عاشقانه در راه خدا می دهند قدم به عرصه وجود خواهند گذاشت،افرادی که گاه فقط یک ساعت تفکر آنها برابر با سالها عبادت فرشتگان است! قابل توجه این که فرشتگان روی سه مساله در باره صفات خودشان تکیه کردند،تسبیح و حمد و تقدیس،بدون شک تسبیح و حمد یعنی خدا را پاک از هر گونه نقص و دارای هر گونه کمال دانستن،اما در این که مقصود از"تقدیس"چیست؟ بعضی آن را پاک شمردن پروردگار از هر گونه نقصان دانسته اند که در حقیقت تاکیدی می شود بر همان معنی"تسبیح".

ولی بعضی دیگر معتقدند که"تقدیس"که از ماده"قدس"است،یعنی پاک سازی روی زمین از فاسدان و مفسدان،یا پاک سازی خویشتن از هر گونه صفات زشت و مذموم،و تطهیر جسم و جان برای خدا و کلمه"لک"در جمله" نُقَدِّسُ لَکَ "را شاهد این مقصود دانسته اند،چرا که فرشتگان نگفتند"نقدسک"(تو را پاک می شمریم)بلکه گفتند" نُقَدِّسُ لَکَ "از برای تو جامعه را پاک می کنیم.

در حقیقت آنها می خواستند بگویند اگر هدف اطاعت و بندگی است ما سر بر فرمانیم،و اگر عبادت است ما هم همواره مشغول آنیم،و اگر پاک سازی خویشتن یا صفحه روی زمین است ما چنین می کنیم،در حالی که این انسان مادی هم خود فاسد است و هم صفحه زمین را پر از فساد می کند.

ولی برای اینکه حقایق بطور تفصیل بر فرشتگان روشن شود خداوند اقدام به آزمایش آنها نمود،تا خودشان اعتراف کنند که میان آنها و آدم"تفاوت از زمین تا آسمان است"! ***

ص :175

موضوع پی می بریم که می بینیم بشر امروز هر چه دارد به وسیله کتاب و نوشتن است و همه ذخائر علمی گذشتگان در نوشته های او جمع است،و این خود بخاطر نام گذاری اشیاء و خواص آنها است،و گر نه هیچگاه ممکن نبود علوم گذشتگان به آیندگان منتقل شود.

"سپس خداوند به فرشتگان فرمود اگر راست می گوئید اسماء اشیاء و موجوداتی را که مشاهده می کنید و اسرار و چگونگی آنها را شرح دهید"( ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلاٰئِکَةِ فَقٰالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْمٰاءِ هٰؤُلاٰءِ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ ).

*** ولی فرشتگان که دارای چنان احاطه علمی نبودند در برابر این آزمایش فرو ماندند لذا در پاسخ"گفتند خداوندا منزهی تو،جز آنچه به ما تعلیم داده ای چیزی نمی دانیم"!( قٰالُوا سُبْحٰانَکَ لاٰ عِلْمَ لَنٰا إِلاّٰ مٰا عَلَّمْتَنٰا ).

"تو خود عالم و حکیمی"( إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ ).

اگر ما در این زمینه سؤالی کردیم از ناآگاهیمان بود،ما این مطلب را نخوانده بودیم،و از این استعداد و قدرت شگرف آدم که امتیاز بزرگ او بر ما است بیخبر بودیم،حقا که او شایسته خلافت تو است و زمین و جهان هستی بی وجود او کمبودی داشت. در اینجا نوبت به آدم رسید که در حضور فرشتگان اسماء موجودات و اسرار آنها را شرح دهد."خداوند فرمود ای آدم فرشتگان را از اسماء و اسرار این موجودات با خبر کن"!( قٰالَ یٰا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمٰائِهِمْ ).

"هنگامی که آدم آنها را از این اسماء آگاه ساخت خداوند فرمود به شما نگفتم که من از غیب آسمانها و زمین آگاهم،و آنچه را که شما آشکار یا پنهان می کنید می دانم"( فَلَمّٰا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمٰائِهِمْ قٰالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ مٰا تُبْدُونَ وَ مٰا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ ).

ص :177

در اینجا فرشتگان در برابر معلومات وسیع و دانش فراوان این انسان سر تسلیم فرود آوردند،و بر آنها آشکار شد که لایق خلافت زمین تنها او است!.

جمله" مٰا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ "(آنچه را در درون مکتوم می داشتید)اشاره به این است که فرشتگان چیزی جز آنچه را اظهار کردند در دل داشتند،بعضی گفته اند این اشاره به آن حالت استکبار ابلیس است که آن روز در صف فرشتگان قرار داشت،و مخاطب به خطاب آنان بود.او در درون خود تصمیم داشت که هرگز در برابر آدم خضوع نکند.

ولی این احتمال نیز وجود دارد که منظور این بوده که فرشتگان خود را واقعا شایسته تر از هر کس برای خلافت الهی در روی زمین می دانستند،گر چه اشاره ای به این مطلب کردند ولی با صراحت آشکار ننمودند.

بتوانند سخن بگویند.

و در پاسخ سؤال دوم باید توجه داشت که ملائکه آفرینش خاصی داشتند که استعداد فراگیری اینهمه علوم در آنها نبود،آنها برای هدف دیگری آفریده شده بودند،نه برای این هدف،و بهمین دلیل فرشتگان بعد از این آزمایش واقعیت را دریافتند و پذیرفتند،ولی شاید خودشان در آغاز فکر می کردند برای این هدف نیز آمادگی دارند،اما خداوند با آزمایش علم اسماء تفاوت استعداد آنها را با آدم روشن ساخت.

باز در اینجا سؤال دیگری پیش می آید که اگر منظور از علم اسماء علم اسرار آفرینش و فهم خواص همه موجودات است پس چرا ضمیر"هم"در جمله "ثم عرضهم"و"اسمائهم"و کلمه"هؤلاء"که معمولا همه اینها در افراد عاقل استعمال می شود در این مورد به کار رفته است؟ در پاسخ می گوئیم:

چنین نیست که ضمیر"هم"و کلمه"هؤلاء"منحصرا در افراد عاقل به کار برده شود بلکه گاهی در مجموعه ای از افراد عاقل و غیر عاقل و یا حتی در مجموعه ای از افراد غیر عاقل نیز استعمال می شود،چنان که یوسف ع در باره ستارگان و خورشید و ماه گفت" رَأَیْتُهُمْ لِی سٰاجِدِینَ ":"من در خواب دیدم همه آنها برای من سجده می کنند"(سوره یوسف آیه 4).

***

ص :179

که بعضی دشمن دیگری خواهید بود،و برای شما تا مدت معینی در زمین قرارگاه و وسیله بهره برداری است.

آدم بر همه آشکار شده بود.

بهر حال آیه فوق سند زنده و گواه روشنی بر شرافت انسان و عظمت مقام او است که پس از تکمیل خلقتش،تمام فرشتگان مامور می شوند در برابر این آفرینش بزرگ سر تعظیم فرود آورند،به راستی کسی که لایق مقام خلافت الهی و نمایندگی او در زمین است و استعداد آن همه تکامل و پرورش فرزندان بلند مقامی همچون پیامبران به خصوص پیامبر اسلام و جانشینانش دارد شایسته هر نوع احترامی است.

ما در برابر انسانی که چند فرمول علمی را می داند چه اندازه کرنش می کنیم پس چگونه است حال نخستین انسان با آن معلومات سرشار از جهان هستی!.

***

نه تنها عملا عصیان کرد از نظر اعتقاد نیز معترض بود،و به این ترتیب خودبینی و خودخواهی،محصول یک عمر ایمان و عبادت او را بر باد داد،و آتش به خرمن هستی او افکند،و کبر و غرور از این آثار بسیار دارد!.

تعبیر" کٰانَ مِنَ الْکٰافِرِینَ "نشان می دهد که او قبل از این فرمان نیز حساب خود را از مسیر فرشتگان و اطاعت فرمان خدا جدا کرده بود و در سر فکر استکبار می پروراند،و شاید به خود می گفت اگر دستور خضوع و سجده بمن داده شود قطعا اطاعت نخواهم کرد،ممکن است جمله" مٰا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ "آنچه را کتمان می کردید اشاره ای به این معنی باشد.در حدیثی که در تفسیر قمی از امام عسکری ع نقل شده نیز همین معنی آمده است 1.

***

بهر حال بعد از این ماجرا و ماجرای آزمایش فرشتگان به آدم دستور داده شد او و همسرش در بهشت سکنی گزیند،چنان که قرآن می گوید:"به آدم گفتیم تو و همسرت در بهشت ساکن شوید و هر چه می خواهید از نعمتهای آن گوارا بخورید"! ( وَ قُلْنٰا یٰا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَ کُلاٰ مِنْهٰا رَغَداً حَیْثُ شِئْتُمٰا ) 1.

"ولی به این درخت مخصوص نزدیک نشوید که از ظالمان خواهید شد" ( وَ لاٰ تَقْرَبٰا هٰذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونٰا مِنَ الظّٰالِمِینَ ).

از آیات قرآن استفاده می شود که آدم برای زندگی در روی زمین،همین زمین معمولی آفریده شده بود،ولی در آغاز خداوند او را ساکن بهشت که یکی از باغهای سرسبز پر نعمت این جهان بود ساخت،محیطی که در آن برای آدم هیچ گونه ناراحتی وجود نداشت.

شاید علت این جریان آن بوده که آدم با زندگی کردن روی زمین هیچگونه آشنایی نداشت،و تحمل زحمتهای آن بدون مقدمه برای او مشکل بود،و از چگونگی کردار و رفتار در زمین باید اطلاعات بیشتری پیدا کند،بنا بر این می بایست مدتی کوتاه تعلیمات لازم را در محیط بهشت ببیند و بداند زندگی روی زمین توام با برنامه ها و تکالیف و مسئولیتها است که انجام صحیح آنها باعث سعادت و تکامل و بقای نعمت است،و سرباز زدن از آن سبب رنج و ناراحتی.

و نیز بداند هر چند او آزاد آفریده شده،اما این آزادی بطور مطلق و نامحدود نیست که هر چه خواست انجام دهد او می بایست از پاره ای از اشیاء روی زمین چشم بپوشد.

و نیز لازم بود بداند چنان نیست که اگر خطا و لغزشی دامنگیرش شود

ص :184

درهای سعادت برای همیشه به روی او بسته می شود،نه می تواند بازگشت کند و پیمان به بندد که بر خلاف دستور خدا عملی انجام نخواهد داد تا دوباره به نعمتهای الهی باز گردد.

او در این محیط می بایست تا حدی پخته شود،دوست و دشمن خویش را بشناسد،چگونگی زندگی در زمین را یاد گیرد،آری این خود یک سلسله تعلیمات لازم بود که می بایست فرا گیرد،و با داشتن این آمادگی به روی زمین قدم بگذارد.

اینها مطالبی بود که هم آدم و هم فرزندان او در زندگی آینده خود به آن احتیاج داشتند،بنا بر این شاید علت اینکه آدم در عین اینکه برای خلافت زمین آفریده شده بود مدتی در بهشت درنگ می کند و دستورهایی به او داده می شود جنبه تمرین و آموزش داشته باشد.

*** در اینجا"آدم"خود را در برابر فرمان الهی در باره خودداری از درخت ممنوع دید،ولی شیطان اغواگر که سوگند یاد کرده بود که دست از گمراه کردن آدم و فرزندانش بر ندارد به وسوسه گری مشغول شد،و چنان که از سایر آیات قرآن استفاده می شود به آدم اطمینان داد که اگر از این درخت بخورد او و همسرش فرشتگانی خواهند شد و جاویدان در بهشت زندگی می کنند،حتی قسم یاد کرد که من خیر خواه شما هستم(سوره اعراف آیه 20 و 21).

"سر انجام شیطان آن دو را به لغزش واداشت و از آنچه در آن بودند(بهشت) بیرون کرد"( فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطٰانُ عَنْهٰا فَأَخْرَجَهُمٰا مِمّٰا کٰانٰا فِیهِ ) 1.

ص :185

آری از بهشتی که کانون آرامش و آسایش و دور از درد و رنج بود بر اثر فریب شیطان اخراج شدند.

و چنان که قرآن می گوید:"ما به آنها دستور دادیم که به زمین فرود آئید در حالی که دشمن یکدیگر خواهید بود"آدم و حوا از یک سو و شیطان از سوی دیگر( وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ ).

"و برای شما تا مدت معینی در زمین قرارگاه و وسیله بهره برداری است" ( وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتٰاعٌ إِلیٰ حِینٍ ).

اینجا بود که آدم متوجه شد راستی به خویشتن ستم کرده و از محیط آرام و پر نعمت بهشت بخاطر تسلیم شدن در برابر وسوسه های شیطان بیرون رانده شده و در محیط پر زحمت و مملو از مشقتی قرار خواهد گرفت،درست است که آدم پیامبر بود و معصوم از گناه ولی چنان که خواهیم گفت هر گاه ترک اولی از پیامبر سر زند خداوند نسبت به او سخت می گیرد،همانند گناهی که از افراد عادی سر بزند و این جریمه سنگینی بود که آدم در برابر آن نافرمانی پرداخت.

***

ثالثا در روایاتی که از طرق اهل بیت ع بما رسیده این موضوع صریحا آمده است.

یکی از راویان حدیث می گوید از امام صادق ع راجع به بهشت آدم پرسیدم امام ع در جواب فرمود:باغی از باغهای دنیا بود که خورشید و ماه بر آن می تابید،و اگر بهشت جاودان بود هرگز آدم از آن بیرون رانده نمی شد(

جنة من جنات الدنیا یطلع فیها الشمس و القمر و لو کان من جنان الاخرة ما خرج منها ابدا ) 1.

و از اینجا روشن می شود که منظور از هبوط و نزول آدم به زمین نزول مقامی است نه مکانی یعنی از مقام ارجمند خود و از آن بهشت سر سبز پائین آمد.

این احتمال نیز داده شده که این بهشت در یکی از کرات آسمانی بوده است هر چند بهشت جاویدان نبوده،در بعضی از روایات اسلامی نیز اشاره به بودن این بهشت در آسمان شده است ولی ممکن است کلمه سماء(آسمان)در این گونه روایات اشاره به"مقام بالا"باشد،نه"مکان بالا".

ولی بهر حال شواهد فراوانی نشان می دهد که این بهشت غیر از بهشت سرای دیگر است چرا که آن پایان سیر انسان است و این آغاز سیر او بود،این مقدمه اعمال و برنامه های او است و آن نتیجه اعمال و برنامه هایش.

***

لذا این سؤال مطرح می شود آنچه از آدم سر زد چه بود.

در اینجا سه تفسیر وجود دارد که مکمل یکدیگرند:

1-آنچه آدم مرتکب شد"ترک اولی"و یا به عبارت دیگر"گناه نسبی" بود نه"گناه مطلق".

گناه مطلق گناهانی است که از هر کس سر زند گناه است و درخور مجازات (مانند شرک و کفر و ظلم و تجاوز)و گناه نسبی آن است که گاه بعضی اعمال مباح و یا حتی مستحبّ درخور مقام افراد بزرگ نیست،آنها باید از این اعمال چشم بپوشند،و به کار مهمتر پردازند،در غیر این صورت ترک اولی کرده اند،فی المثل نمازی را که ما می خوانیم قسمتی از آن با حضور قلب و قسمتی بی حضور قلب می گذرد درخور شان ما است،این نماز هرگز درخور مقام شخصی همچون پیامبر و علی ص نیست،او باید سراسر نمازش غرق در حضور در پیشگاه خدا باشد،و اگر غیر این کند حرامی مرتکب نشده اما ترک اولی کرده است.

آدم نیز سزاوار بود از آن درخت نخورد هر چند برای او ممنوع نبود بلکه "مکروه"بود.

2-نهی خداوند در اینجا نهی ارشادی است،یعنی همانند دستور طبیب که می گوید:فلان غذا را نخور که بیمار می شوی،خداوند نیز به آدم فرمود اگر از درخت ممنوع بخوری از بهشت بیرون خواهی رفت،و به درد و رنج خواهی افتاد،بنا بر این آدم مخالفت فرمان خدا نکرد،بلکه مخالفت نهی ارشادی کرد.

3-اساسا بهشت جای تکلیف نبود بلکه دورانی بود برای آزمایش و آمادگی آدم برای آمدن در روی زمین و این نهی تنها جنبه آزمایشی داشت 1.

***

ص :188

به جهت آن پنهان شدم! و خدا به او گفت که تو را که گفت که برهنه ای؟!آیا از درختی که تو را امر کردم که نخوری خوردی؟!.

و آدم گفت زنی که از برای بودن با من دادی او از آن درخت به من داد که خوردم!...

و خداوند خدا گفت که اینک آدم نظر به"دانستن نیک و بد"چون یکی از ما شده است،پس حال مبادا که دست خود را دراز کرده و هم از"درخت حیات" بگیرد و خورده دائما زنده ماند! پس از آن سبب خداوند خدا او را از باغ عدن راند،تا آنکه در زمینی که از آن گرفته شده بود فلاحت نماید!..." همانطور که مشاهده فرمودید این"افسانه زننده"که در تورات کنونی بعنوان یک واقعیت تاریخی آمده است علت اصلی اخراج آدم را از بهشت،و گناه بزرگ او را توجه به علم و دانش و دانستن نیک و بد می داند.

و چنانچه آدم دست به"شجره نیک و بد"دراز نمی کرد تا ابد در جهل باقی می ماند تا آنجا که حتی نداند برهنه بودن زشت و ناپسند است،و برای همیشه در بهشت باقی می ماند.

به این ترتیب مسلما آدم نباید از کار خود پشیمان شده باشد زیرا از دست دادن بهشتی که شرط بقای در آن ندانستن نیک و بد است،در برابر بدست آوردن علم و دانش تجارت پر سودی محسوب می گردد،چرا آدم از این تجارت نگران و پشیمان باشد؟ بنا بر این افسانه تورات درست در نقطه مقابل قرآن که ارزش مقام انسان و سر آفرینش او را در"علم الاسماء"معرفی کرده قرار دارد.

از این گذشته در افسانه مزبور مطالب زننده عجیبی در باره خداوند و یا

ص :190

مخلوقات او دیده می شود که هر یک از دیگری حیرت انگیزتر است و آن عبارت است از:

1-نسبت دادن دروغ به خدا(چنان که در جمله شماره 17 فصل دوم می گوید:خداوند گفت از آن درخت نخورید که می میرید"در حالی که نمی مردند بلکه دانا می شدند).

2-نسبت بخل به خداوند-(چنان که در جمله 22 فصل سوم می گوید:

که خدا نمی خواست آدم و حوا از درخت علم و حیات بخورند و دانا شوند و زندگی جاویدان پیدا کنند).

3-امکان وجود شریک برای خداوند-(چنان که در همان جمله می گوید:

آدم پس از خوردن از درخت نیک و بد همچون یکی از ما"خدایان"شده است).

4-نسبت حسد به خداوند(چنان که از همان جمله استفاده می شود که خداوند بر این علم و دانشی که برای آدم پیدا شده بود رشک برد!).

5-نسبت جسم به خداوند(چنان که از فصل سوم استفاده می شود که خداوند به هنگام صبح در خیابانهای بهشت می خرامید)! 6-خداوند از حوادثی که در نزدیکی او میگذرد بی خبر است!(چنان که در جمله 9 می گوید صدا زد آدم کجایی و آنها در لابلای درختان خود را از چشم خداوند پنهان کرده بودند) 1.

(البته نباید فراموش کرد که این افسانه های دروغین از نخست در تورات نبوده و بعدا به آن افزوده شده است).

و یا جن و یا جنبندگان دیگر،و به معنی روح شریر و دور از حق،نیز آمده است،که در حقیقت همه اینها به یک قدر مشترک باز گشت می کنند.

باید دانست که"شیطان"اسم عام(اسم جنس)است،در حالی که"ابلیس" اسم خاص(علم)می باشد،و به عبارت دیگر"شیطان"به هر موجود موذی و منحرف کننده و طاغی و سرکش،خواه انسانی یا غیر انسانی می گویند،و ابلیس نام آن شیطان است که آدم را فریب داد و اکنون هم با لشکر و جنود خود در کمین آدمیان است.

از موارد استعمال این کلمه در قرآن نیز بر می آید که شیطان به موجود موذی و مضر گفته می شود،موجودی که از راه راست بر کنار بوده و در صدد آزار دیگران است،موجودی که سعی می کند ایجاد دودستگی نماید،و اختلاف و فساد به راه اندازد،چنان که می خوانیم:

" إِنَّمٰا یُرِیدُ الشَّیْطٰانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدٰاوَةَ وَ الْبَغْضٰاءَ... ،":

"شیطان می خواهد بین شما دشمنی و بغض و کینه ایجاد کند..." 1.

با توجه به اینکه کلمه"یرید"فعل مضارع است و دلالت بر استمرار دارد حاکی از این معنی است که این اراده،اراده همیشگی شیطان است.

و از طرفی می بینیم که در قرآن نیز شیطان به موجود خاصی اطلاق نشده، بلکه حتی به انسانهای شرور و مفسد نیز اطلاق گردیده است.آنجا که می خوانیم:

" وَ کَذٰلِکَ جَعَلْنٰا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیٰاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ ""بدینگونه ما برای هر پیامبری دشمنی از شیطانهای انسانی و یا جن قرار دادیم" 2.

و اینکه به ابلیس هم شیطان اطلاق شده بخاطر فساد و شرارتی است که در او وجود دارد.

ص :192

علاوه بر اینها گاهی کلمه شیطان بر"میکربها"نیز اطلاق شده:

به عنوان نمونه امیر مؤمنان ع می فرماید،"

لا تشربوا الماء من ثلمة الاناء و لا من عروته،فان الشیطان یقعد علی العروة و الثلمة ":"از قسمت شکسته و طرف دستگیره ظرف،آب نخورید،زیرا شیطان بر روی دستگیره و قسمت شکسته شده ظرف می نشیند" 1.

و نیز امام صادق ع می فرماید:"

و لا یشرب من اذن الکوز،و لا من کسره ان کان فیه فانه مشرب الشیاطین " 2"از دستگیره و قسمت شکسته کوزه آب مخورید که جایگاه آشامیدن شیطانها است".

از قول پیامبر اسلام ص می خوانیم:"موهای شارب(سبیل)خویش را بلند مگذارید،زیرا شیطان آن را محیط امن برای زندگی خویش قرار می دهد، و در آنجا پنهان می گردد" 3! به این ترتیب روشن شد که یکی از معانی شیطان میکربهای زیانبخش و مضر است.

ولی بدیهی است منظور این نیست که:شیطان در همه جا به این معنی باشد، بلکه منظور این است که:شیطان معانی مختلفی دارد،که یکی از مصداقهای روشن آن"ابلیس"و لشکریان و اعوان او است:و مصداق دیگر آن انسانهای مفسد و منحرف کننده،و احیانا در پاره ای از موارد به معنی میکربهای موذی آمده است(دقت کنید).

***

فرشتگان و بر فطرت پاک بود،ولی بعد از آزادی خود سوء استفاده کرد و بنای طغیان و سرکشی گذارد،پس او در آغاز پاک آفریده شد و انحرافش بر اثر خواست خودش بود.

ثانیا:از نظر سازمان آفرینش وجود شیطان برای افراد با ایمان و آنها که می خواهند راه حق را بپویند زیانبخش نیست،بلکه وسیله پیشرفت و تکامل آنها است،چه اینکه پیشرفت و ترقی و تکامل،همواره در میان تضادها صورت می گیرد.

به عبارت روشنتر:انسان تا در برابر دشمن نیرومندی قرار نگیرد هرگز نیروها و نبوغ خود را بسیج نمی کند و بکار نمی اندازد،همین وجود دشمن نیرومند سبب تحرک و جنبش هر چه بیشتر انسان و در نتیجه ترقی و تکامل او می شود.

یکی از فلاسفه بزرگ تاریخ معاصر"تواین بی"می گوید:"هیچ تمدن درخشانی در جهان پیدا نشد،مگر این که،ملتی مورد هجوم یک نیروی خارجی قرار گرفت و بر اثر این تهاجم نبوغ و استعداد خود را بکار انداخت و آن چنان تمدن درخشانی را پی ریزی کرد".

ص :194

لطف خدا نیز در این موقع به یاری او شتافت و چنان که قرآن در آیات فوق می گوید:"آدم از پروردگار خود کلماتی دریافت داشت،سخنانی مؤثر و دگرگون کننده،و با آن توبه کرد و خدا نیز توبه او را پذیرفت"( فَتَلَقّٰی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمٰاتٍ فَتٰابَ عَلَیْهِ ).

چرا که او تواب و رحیم است." إِنَّهُ هُوَ التَّوّٰابُ الرَّحِیمُ " "توبه"در اصل به معنی"بازگشت"است،و در لسان قرآن به معنی بازگشت از گناه می آید،این در صورتی است که به شخص گنهکار نسبت داده شود،ولی گاه این کلمه به خدا نسبت داده می شود،در آنجا به معنی بازگشت به رحمت است،یعنی رحمتی را که به خاطر ارتکاب گناه از بنده سلب کرده بود بعد از بازگشت او به خط اطاعت و بندگی به او باز می گرداند،و به همین جهت در مورد خدا تعبیر به"تواب"(بسیار بازگشت کننده به رحمت)می شود.

و به تعبیر دیگر"توبه"لفظی است مشترک،میان خدا و بندگان،هنگامی که بندگان به آن توصیف شوند مفهومش این است که به سوی خدا بازگشته اند زیرا هر گنهکاری در حقیقت از پروردگارش فرار کرده،هنگامی که توبه می کند به سوی او باز می گردد.

خداوند نیز در حالت عصیان بندگان گویی از آنها روی گردان می شود، هنگامی که خداوند به توبه توصیف می شود،مفهومش این است که نظر لطف و رحمت و محبتش را به آنها باز می گرداند 1.

درست است که آدم در حقیقت کار حرامی انجام نداده بود،ولی همین ترک

ص :196

اولی نسبت به او عصیان محسوب می شد،او به سرعت متوجه وضع خود شد و به سوی پروردگارش بازگشت.

در اینکه منظور از"کلمات"چه بوده در پایان این بحث سخن خواهیم گفت.

*** به هر حال آنچه نمی بایست بشود-یا می بایست بشود-شد،و با اینکه توبه آدم پذیرفته گردید،ولی اثر وضعی کار او که هبوط به زمین بود تغییر نیافت، و چنان که آیات فوق می گوید:"ما به آنها گفتیم:همگی(آدم و حوا)به زمین فرود آئید،هر گاه از جانب ما هدایتی برای شما آید کسانی که از آن پیروی کنند، نه ترسی دارند و نه اندوهگین خواهند شد"( قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهٰا جَمِیعاً فَإِمّٰا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنْ تَبِعَ هُدٰایَ فَلاٰ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاٰ هُمْ یَحْزَنُونَ ).

*** "ولی آنان که کافر شوند و آیات ما را تکذیب کنند برای همیشه در آتش دوزخ خواهند ماند"( وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیٰاتِنٰا أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ ).

***

خواهیم بود".

بعضی گفته اند منظور از کلمات،این دعا و نیایش بوده است:

اللهم لا اله الا انت سبحانک و بحمدک رب انی ظلمت نفسی فاغفر لی انک خیر الغافرین.

اللهم لا اله الا انت سبحانک و بحمدک رب انی ظلمت نفسی فارحمنی انک خیر الراحمین.

اللهم لا اله الا انت سبحانک و بحمدک رب انی ظلمت نفسی فتب علی انک انت التواب الرحیم.

پروردگارا!معبودی جز تو نیست،پاک و منزهی،تو را ستایش می کنم، من به خود ستم کردم مرا ببخش که بهترین بخشندگانی.

خداوندا!معبودی جز تو نیست،پاک و منزهی،تو را ستایش می کنم،من به خود ستم کردم بر من رحم کن که بهترین رحم کنندگانی.

بار الها!معبودی جز تو نیست،پاک و منزهی،تو را حمد می گویم،من به خویش ستم کردم،رحمتت را شامل حال من کن و توبه ام را بپذیر که تو تواب و رحیمی".

این موضوع در روایتی از امام باقر ع نقل شده است 1.

نظیر همین تعبیرات در آیات دیگر قرآن در مورد یونس ع و موسی ع می خوانیم،یونس به هنگام در خواست بخشش از خدا می گوید: سُبْحٰانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظّٰالِمِینَ :"خداوندا منزهی من از کسانی هستم که به خود ستم کرده ام" 2.

در باره حضرت موسی ع می خوانیم: قٰالَ رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی فَغَفَرَ لَهُ :"گفت:پروردگارا من به خود ستم کردم مرا ببخش و خدا او را بخشید" 3.

ص :198

در روایات متعددی که از طرق اهل بیت ع وارد شده است می خوانیم:

که مقصود از کلمات تعلیم اسماء بهترین مخلوق خدا یعنی محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین ع بوده است،و آدم با توسل به این کلمات از درگاه خداوند تقاضای بخشش نمود و خدا او را بخشید.

این تفسیرهای سه گانه هیچگونه منافاتی با هم ندارد،چرا که ممکن است مجموع این کلمات به آدم،تعلیم شده باشد تا با توجه به حقیقت و عمق باطن آنها انقلاب روحی تمام عیار،برای او حاصل گردیده و خدا او را مشمول لطف و هدایتش قرار دهد.

***

روی سخن را به بنی اسرائیل کرده چنین می گوید:"ای بنی اسرائیل به خاطر بیاورید نعمتهای مرا که به شما بخشیدم،و به عهد من وفا کنید تا من نیز به عهد شما وفا کنم،و تنها از من بترسید"( یٰا بَنِی إِسْرٰائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَ إِیّٰایَ فَارْهَبُونِ ).

در حقیقت این سه دستور(یادآوری نعمتهای بزرگ خدا،وفای به عهد پروردگار،و ترس از نافرمانی او)اساس تمام برنامه های الهی را تشکیل می دهد.

یاد نعمتهای او انسان را به معرفت او دعوت می کند،و حس شکرگزاری را در انسان بر می انگیزد،سپس توجه به این نکته که این نعمتها بی قید و شرط نیست و در کنار آن خدا عهد و پیمانی گرفته،انسان را متوجه تکالیف و مسئولیتهایش می کند،و بعد از آن نترسیدن از هیچکس و هیچ مقام در راه انجام وظیفه سبب می شود که انسان همه موانع را در این راه از پیش پای خود بر دارد و به مسئولیتها و تعهدهایش وفا کند،چرا که یکی از موانع مهم این راه ترسهای بی دلیل از این و آن است،به خصوص در مورد بنی اسرائیل،که سالها زیر سیطره فرعونیان قرار داشتند و ترس جزء بافت وجود آنها شده بود.

***

انحرافات و خودکامگی های آنهای را می گرفت،نه تنها غالبا دعوت اسلام را نپذیرفتند،بلکه در آشکار و نهان بر ضد اسلام قیام کردند،همان مبارزه ای که هنوز هم بعد از چهارده قرن ادامه دارد.

آیه فوق و آیات بعد نازل شد و آنها را زیر شدیدترین رگبار سرزنشهای خود گرفت،و آن چنان با ذکر دقیق قسمتهای حساس تاریخشان آنها را تکان داد که هر کس کمترین روح حق جویی داشت بیدار گشت به سوی اسلام آمد،بعلاوه درس آموزنده ای بود برای همه مسلمانها.

در آیات آینده به خواست خدا فرازهایی از قبیل نجاتشان از چنگال فرعون، شکافتن دریا و غرق شدن فرعونیان،میعادگاه موسی در کوه طور،گوساله پرستی بنی اسرائیل در غیبت موسی،دستور توبه خونین و نازل شدن نعمتهای ویژه خدا بر آنها،و مانند آن خواهیم خواند که هر کدام درس یا درسهای آموزنده ای در بر دارد.

***

بود،و با ضمیمه کردن آیه 12 سوره مائده( وَ لَقَدْ أَخَذَ اللّٰهُ مِیثٰاقَ بَنِی إِسْرٰائِیلَ ... وَ قٰالَ اللّٰهُ إِنِّی مَعَکُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاٰةَ وَ آتَیْتُمُ الزَّکٰاةَ وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلِی وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ... )که دو پیمان دیگر دائر به ایمان به انبیاء و تقویت آنان از آن استفاده می شود،روشن می گردد که آنها در برابر آن نعمتهای بزرگ الهی و تعهدهای فراوانی کرده بودند و به آنها وعده داده شده بود،که اگر به اینها وفادار بمانید در باغهایی از بهشت جای خواهید گرفت که نهرها از زیر قصرها و درختانش جاری است( لَأُدْخِلَنَّکُمْ جَنّٰاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ )اما متاسفانه آنها سر انجام همه این پیمانها را زیر پا گذاردند که هنوز هم به پیمان شکنی خویش ادامه میدهند،در نتیجه پراکنده و در بدر شدند و تا این پیمان شکنیها ادامه دارد،این وضع نیز ادامه خواهد یافت،و اگر می بینیم چند روزی در پناه دیگران سر و صدایی دارند هرگز دلیل بر پیروزیشان نیست،و ما به خوبی می بینیم روزی را که فرزندان غیور اسلام،دور از گرایشهای نژادی و قومی تنها در سایه قرآن بپاخیزند و به این سر و صداها خاتمه دهند.

***

در زمان موسی عهده دار این منصب او بود و در عصر پیامبر،پیامبر و در زمانهای بعد علی ع.

ضمنا جمله" إِیّٰایَ فَارْهَبُونِ "(تنها از مجازات من بترسید)تاکیدی است بر این مطلب که در راه وفای به عهدهای الهی و اطاعت فرمانش از هیچ چیز و هیچکس نباید ترس و وحشت داشت،این انحصار را از کلمه"ایای"که مقدم بر جمله"فارهبون"است استفاده می کنیم.

***

چنین می نویسد:"اسرائیل همان یعقوب فرزند اسحاق پسر ابراهیم ع است"...

او می گوید،"اسر"به معنی"عبد"و ئیل (به معنی اللّٰه)است،و این کلمه مجموعا معنی"عبد اللّٰه"را می بخشد.

بدیهی است داستان کشتی گرفتن اسرائیل با فرشته خداوند و یا با خود خداوند که در تورات تحریف یافته کنونی دیده می شود یک داستان ساختگی و کودکانه است که از شان یک کتاب آسمانی به کلی دور است و این خود یکی از مدارک تحریف تورات کنونی است.

***

ص :205

کم است که قرآن در این آیه به آن اشاره می کند 1.

***

آری بسیار از یهودیان اصولا مردمی لجوجند،و اگر این لجاجت نبود باید آنها خیلی زودتر از دیگران ایمان آورده باشند.

در سومین جمله می گوید:"شما آیات مرا به بهای اندکی نفروشید" و آن را با یک میهمانی سالیانه معاوضه نکنید( وَ لاٰ تَشْتَرُوا بِآیٰاتِی ثَمَناً قَلِیلاً ).

بدون شک آیات خدا را با هیچ بهایی نباید معاوضه کرد،چه کم باشد و چه بسیار،ولی این جمله در حقیقت اشاره به دون همتی این دسته از یهود است که به خاطر منافع اندکی همه چیز را بدست فراموشی می سپردند،و آنها که تا آن روز از مبشران قیام پیامبر اسلام ص و کتاب آسمانی او بودند،هنگامی که منافع خویش را در خطر دیدند این بشارتها را انکار کردند و آیات تورات را تحریف نمودند، چرا که در صورت آشنایی مردم به حقیقت،کاخ ریاست آنها فرو می ریخت.

اصولا اگر تمام این جهان را به کسی بدهند تا یکی از آیات الهی را انکار کند براستی بهای کم و اندکی است،زیرا این زندگی سر انجام نابودشدنی است و سرای آخرت ابدی و جاودانی است تا چه رسد که انسان بخواهد،این آیات الهی را فدای منافع ناچیزی کند.

و در چهارمین دستور می گوید:تنها از من بپرهیزید"( وَ إِیّٰایَ فَاتَّقُونِ ) از این نترسید که روزی شما قطع شود و از این نترسید که جمعی از متعصبان یهود بر ضد شما سران قیام کنند، تنها از من یعنی از مخالفت فرمان من بترسید.

*** در پنجمین دستور می فرماید:"حق را با باطل نیامیزید"تا مردم به اشتباه بیفتند ( وَ لاٰ تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبٰاطِلِ ).

و در ششمین دستور از کتمان حق نهی کرده می گوید:"حق را مکتوم ندارید در حالی که شما می دانید و آگاهید"( وَ تَکْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ).

هم کتمان حق،جرم و گناه است،و هم آمیختن حق و باطل که هر دو از

ص :208

نظر نتیجه،یکسان می باشند،حق را بگوئید هر چند به زیان شما باشد،و باطل را با آن نیامیزید هر چند منافع زودگذرتان به خطر بیفتد.

*** و بالاخره هفتمین و هشتمین و نهمین دستور را به این صورت بازگو می کند:

"نماز را بپا دارید زکات را ادا کنید،و(عبادت دستجمعی را فراموش ننمائید) با رکوع کنندگان رکوع نمائید"( وَ أَقِیمُوا الصَّلاٰةَ وَ آتُوا الزَّکٰاةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرّٰاکِعِینَ ).

با اینکه دستور اخیر اشاره به مساله نماز جماعت است،ولی از میان تمام افعال نماز تنها"رکوع"را بیان کرده و می گوید:"با رکوع کنندگان رکوع کنید"این تعبیر شاید به خاطر آن باشد که نماز یهود مطلقا دارای رکوع نبود، این نماز مسلمانان است که یکی از ارکان اصلی آن،رکوع محسوب می شود.

جالب اینکه نمی گوید:نماز بخوانید،بلکه می گوید: أَقِیمُوا الصَّلاٰةَ (نماز را بپا دارید)یعنی تنها خودتان نمازخوان نباشید بلکه چنان کنید که آئین نماز در جامعه انسانی بر پا شود،و مردم با عشق و علاقه به سوی آن بیایند.

بعضی از مفسران گفته اند تعبیر به"اقیموا"اشاره به این است که نماز شما تنها اذکار و اوراد نباشد بلکه آن را بطور کامل بپا دارید که مهمترین رکن آن توجه قلبی و حضور دل در پیشگاه خدا و تاثیر نماز در روح و جان آدمی است 1.

در حقیقت در این سه دستور اخیر،نخست پیوند فرد با خالق(نماز)بیان شده،و سپس پیوند با مخلوق(زکات)و سر انجام پیوند دستجمعی همه مردم با هم در راه خدا!.

***

ص :209

(و الان هم بشاراتی در آنها هست).

به این ترتیب ظهور پیغمبر اسلام ص و کتاب آسمانی او عملا تمام آن نشانه ها را تصدیق می نموده زیرا با آن مطابقت داشته است.

بنا بر این معنی تصدیق قرآن نسبت به تورات و انجیل این است که صفات و ویژگیهای پیغمبر ص و قرآن با نشانه هایی که در تورات و انجیل آمده مطابقت کامل دارد.

استعمال واژه"تصدیق"در معنی"مطابقت"در آیات دیگر قرآن نیز مشاهده می شود،از جمله در آیه 105 سوره"صافات"به ابراهیم ع می گوید: قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیٰا (تو تصدیق خواب خود نمودی)یعنی عمل تو مطابق خوابی است که دیده ای، و در آیه 157 سوره اعراف چنین می خوانیم. اَلَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْرٰاةِ وَ الْإِنْجِیلِ... این معنی صریحا بیان شده،یعنی اوصافی که در او می بینند مطابق است با آنچه در تورات یافته اند.

در هر حال آیات فوق چیزی جز"تصدیق کردن عملی"قرآن و پیامبر ص نسبت به نشانه های حقانیت او که در کتب گذشته بوده است نیست،و دلالتی بر تصدیق تمام مندرجات تورات و انجیل ندارد بعلاوه آیات متعددی از قرآن حکایت از این می کند که آنها آیات تورات و انجیل را تحریف نمودند،این خود شاهد زنده ای است بر گفتار بالا.

شاهد زنده دیگر:

"فخر الاسلام"مؤلف کتاب"انیس الاعلام"که خود یکی از کشیشان بنام مسیحی بوده،و تحصیلات خود را نزد کشیشان مسیحی به پایان رسانیده است و به مقام ارجمندی از نظر آنان نائل آمده در مقدمه این کتاب ماجرای عجیب اسلام آوردن خود را چنین شرح می دهد:

"...بعد از تجسس بسیار و زحمات فوق العاده و گردش در شهرها خدمت

ص :211

کشیش والا مقامی رسیدم،که از نظر زهد و تقوا ممتاز بود،فرقه"کاتولیک از سلاطین و غیره سؤالات دینی خود را به او مراجعه می کردند، من نزد او مدتی مذاهب مختلفه نصارا را فرا می گرفتم،او شاگردان فراوانی داشت،ولی در میان همه به من علاقه خاصی داشت.کلیدهای منزل...همه در دست من بود فقط کلید یکی از صندوقخانه ها را پیش خود نگاهداشته بود...

در این بین روزی کشیش مزبور را عارضه ای رخ داد به من گفت به شاگردها بگو:حال تدریس ندارم.وقتی نزد شاگردان آمدم دیدم مشغول بحثند،این بحث منجر به معنی لفظ"فارقلیطا"در سریانی و"پریکلتوس"به زبان یونانی...

جدال آنها به طول انجامید،هر کسی رایی داشت...

پس از بازگشت،استاد پرسید:امروز چه مباحثه کردید؟!من اختلاف آنها را در لفظ"فارقلیطا"از برای او تقریر کردم...گفت:تو کدامیک از اقوال را انتخاب کرده ای؟ گفتم مختار فلان مفسر را اختیار کرده ام.

کشیش گفت:تقصیر نکرده ای،و لکن حق و واقع خلاف همه این اقوال است،زیرا حقیقت این را نمی دانند مگر راسخان فی العلم،از آنها هم تعداد کمی با آن حقیقت آشنا هستند،من اصرار کردم که معنی آن را برایم بگوئید،وی سخت گریست و گفت:هیچ چیز را از تو مضایقه نمی کنم...در فرا گرفتن معنی اسم اثر بزرگی است،ولی به مجرد انتشار،من و تو را خواهند کشت!چنانچه عهد کنی به کسی نگویی این معنی را اظهار می کنم...من به تمام مقدسات قسم خوردم که نام او را فاش نکنم،پس گفت:این اسم از اسماء پیامبر مسلمین است و به معنی"احمد"و"محمد"است.

پس از آن کلید آن اطاق کوچک را به من داد و گفت:در فلان صندوق را باز کن و فلان و فلان کتاب را بیاور،کتابها را نزد او آوردم،این دو کتاب به خط

ص :212

یونانی و سریانی پیش از ظهور پیامبر اسلام بر پوست نوشته شده بود.

در هر دو کتاب لفظ"فارقلیطا"را به معنی،احمد و محمد،ترجمه نموده بودند سپس استاد اضافه کرد:علماء نصارا قبل از ظهور او اختلافی نداشتند که"فارقلیطا" به معنی"احمد و محمد"است،ولی بعد از ظهور محمد ص برای بقای ریاست خود و استفاده مادی،آن را تاویل کردند و معنی دیگر برای آن اختراع نمودند و آن معنی قطعا منظور صاحب انجیل نبوده است.

سؤال کردم در باره دین نصارا چه می گویی؟گفت با آمدن دین اسلام منسوخ است،این لفظ را سه بار تکرار نمود پس گفتم:

در این زمان طریقه نجات و صراط مستقیم...کدام است؟گفت:منحصر است در متابعت محمد(ص).

گفتم:آیا تابعان او از اهل نجاتند؟گفت:ای و اللّٰه(سه بار تکرار کرد)...سپس استاد گریه کرد و منهم بسیار گریستم گفت:اگر آخرت و نجات میخواهی البته باید دین حق را قبول نمایی...و من همیشه تو را دعا می کنم،به شرط اینکه در روز قیامت شاهد باشی که در باطن مسلمان و از تابعان حضرت محمد(ص)هستم،...هیچ شکی نیست که امروز بر روی زمین دین اسلام دین خداست..."!! 1چنان که ملاحظه می کنید طبق این سند علمای اهل کتاب پس از ظهور پیامبر اسلام ص به خاطر منافع شخصی خود،نام و نشانه های او را طور دیگری تفسیر و توجیه کردند.

ص :213

لذا نخستین آیه مورد بحث آنها را بر این کار مذمت کرده می گوید"آیا مردم را به نیکی دعوت می کنید ولی خودتان را فراموش می نمائید"( أَ تَأْمُرُونَ النّٰاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ ).

با اینکه کتاب آسمانی را می خوانید آیا هیچ فکر نمی کنید( وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتٰابَ أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ ).

اصولا یک برنامه اساسی مخصوصا برای علماء و مبلغین و داعیان راه حق این است که بیش از سخن،مردم را با عمل خود تبلیغ کنند همانگونه که در حدیث معروف از امام صادق ع می خوانیم:"

کونوا دعاة الناس باعمالکم و لا تکونوا دعاة بالسنتکم ""مردم را با عمل خود به نیکیها دعوت کنید نه با زبان خود" 1.

تاثیر عمیق"دعوت عملی"از اینجا سرچشمه می گیرد که هر گاه شنونده بداند گوینده از دل سخن می گوید و به گفته خویش صد در صد ایمان دارد گوش جان خود را به روی سخنانش می گشاید و سخن که از دل برخیزد بر دل می نشیند، و در جان اثر می گذارد،و بهترین نشانه ایمان گوینده به سخنش این است که خود قبل از دیگران عمل کند،همانگونه که علی ع می فرماید.

ایها الناس انی و اللّٰه ما احثکم علی طاعة الا و اسبقکم الیها،و لا انها کم عن معصیة الا و اتناهی قبلکم عنها: "ای مردم به خدا سوگند شما را به هیچ طاعتی تشویق نمی کنم مگر قبلا خودم آن را انجام می دهم و از هیچ کار خلافی باز نمی دارم مگر اینکه پیش از شما از آن دوری جسته ام" 2.

در حدیثی از امام صادق ع می خوانیم"

من اشد الناس عذابا یوم القیامة من وصف عدلا و عمل بغیره "از کسانی که در روز قیامت عذابشان از همه شدیدتر است کسی است که سخن حقی بگوید و خود به غیر آن عمل کند 3.

ص :215

علمای یهود از این می ترسیدند که اگر به رسالت پیامبر اسلام اعتراف کنند کاخ ریاستشان فرو ریزد و عوام یهود به آنها اعتنا نکنند،لذا صفات پیامبر اسلام را که در تورات آمده بود دگرگون جلوه دادند. قرآن برای اینکه انسان بتواند بر امیال و خواسته های دل پیروز گردد و حب جاه و مقام را از سر بیرون کند در آیه بعد چنین می گوید:از صبر و نماز یاری جویید"و با استقامت و کنترل خویشتن بر هوسهای درونی پیروز شوید ( وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاٰةِ ).

سپس اضافه می کند"این کار جز برای خاشعان سنگین و گران است" ( وَ إِنَّهٰا لَکَبِیرَةٌ إِلاّٰ عَلَی الْخٰاشِعِینَ ).

*** در آخرین آیه مورد بحث خاشعان را چنین معرفی می کند"همانها که می دانند پروردگار خود را ملاقات خواهند کرد و به سوی او باز می گردند" ( اَلَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاٰقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ رٰاجِعُونَ ).

"یظنون"از ماده"ظن"گاه به معنی گمان و گاه به معنی یقین می آید 1و در اینجا مسلما به معنی ایمان و یقین قطعی است،زیرا ایمان به لقاء اللّٰه و باز گشت به سوی او حالت خشوع و خداترسی و احساس مسئولیت را در دل انسان زنده می کند و این یکی از آثار تربیتی ایمان به معاد است که همه جا در برابر انسان صحنه آن دادگاه بزرگ را مجسم می سازد و به انجام مسئولیتها و حق و عدالت دعوت می کند.

این احتمال نیز وجود دارد که"ظن"در اینجا به معنی"گمان"باشد،و این در حقیقت یک نوع مبالغه و تاکید است که اگر انسان فرضا به آن دادگاه بزرگ

ص :216

ایمان نداشته باشد و فقط گمان کند،کافی است که از هر گونه خلافکاری خودداری نماید و در واقع سرزنش به علماء یهود است که اگر ایمان شما حتی به درجه ظن و گمان برسد باز باید احساس مسئولیت کنید و دست از اینگونه تحریفات بردارید. 1

***

امام ع فرمود ا فاعبد ما لا اری آیا خدایی را که نبینم پرستش کنم"؟! و هنگامی که او توضیح بیشتر خواست امام اضافه کرد:

لا تدرکه العیون بمشاهدة العیان و لکن تدرکه القلوب بحقائق الایمان ""چشمهای ظاهر هرگز او را مشاهده نکنند،بلکه قلبها بوسیله نور ایمان او را درک می نمایند" 1.

ولی این حالت شهود باطنی در قیامت برای همگان پیدا می شود،چرا که آثار عظمت و قدرت خدا در آنجا آن چنان آشکار است که هر کوردلی هم ایمان قطعی پیدا می کند.

***

و نیز از امام صادق ع نقل شده که فرمود:"هنگامی که با غمی از غمهای دنیا روبرو می شوید وضو گرفته،به مسجد بروید،نماز بخوانید و دعا کنید، زیرا خداوند دستور داده" وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاٰةِ " 1.

توجه به نماز و راز و نیاز با پروردگار نیروی تازه ای در انسان ایجاد می کند و او را برای رویارویی با مشکلات نیرو می بخشد.

در کتاب"کافی"از امام صادق ع می خوانیم"

کان علی(ع)اذا اهاله امر فزع قام الی الصلاة ثم تلا هذه الایة و استعینوا بالصبر و الصلاة " هنگامی که مشکل مهمی برای علی ع پیش می آمد به نماز بر می خاست سپس این آیه را تلاوت می فرمود" وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاٰةِ ".

آری نماز انسان را به قدرت لایزالی پیوند می دهد که همه مشکلات برای او سهل و آسان است و همین احساس سبب می شود که انسان در برابر حوادث نیرومند و خونسرد باشد.

ص :219

ولی با توجه به سایر آیات قرآن روشن می شود که مقصود برتری آنها نسبت به افراد محیط و عصر خودشان است زیرا در قرآن می خوانیم " کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّٰاسِ... "شما(مسلمانان)بهترین امتی بودید که برای نفع انسانها آفریده شده اید"(آل عمران آیه 110).

در جای دیگر در باره بنی اسرائیل می خوانیم" وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کٰانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشٰارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغٰارِبَهَا "ما این مستضعفان را وارث مشرق و مغرب زمین کردیم"(سوره اعراف آیه 137)روشن است که بنی اسرائیل در آن زمان وارث تمام جهان نشدند پس مقصود این است که وارث شرق و غرب منطقه خودشان گشتند بنا بر این فضیلت آنها بر جهانیان نیز برتری نسبت به افراد همان محیط است.

*** در آیه بعد قرآن خط بطلانی بر خیالهای باطل یهود می کشد،زیرا آنها معتقد بودند که چون نیاکان و اجدادشان پیامبران خدا بودند آنها را شفاعت خواهند کرد،و یا گمان می کردند می توان برای گناهان فدیه و بدل تهیه نمود،همانگونه که در این جهان متوسل به رشوه می شدند.

قرآن می گوید:"از آن روز بترسید که هیچکس بجای دیگری جزا داده نمی شود"( وَ اتَّقُوا یَوْماً لاٰ تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً ).

"و نه شفاعتی(بی اذن پروردگار)پذیرفته می شود"( وَ لاٰ یُقْبَلُ مِنْهٰا شَفٰاعَةٌ ).

"و نه غرامت و بدلی قبول خواهد شد"( وَ لاٰ یُؤْخَذُ مِنْهٰا عَدْلٌ ).

"و نه کسی برای یاری انسان به پا می خیزد"( وَ لاٰ هُمْ یُنْصَرُونَ ).

خلاصه حاکم و قاضی آن صحنه کسی است که جز عمل پاک را قبول نمی کند چنان که در آیه 88 و 89 شعراء می خوانیم: یَوْمَ لاٰ یَنْفَعُ مٰالٌ وَ لاٰ بَنُونَ إِلاّٰ مَنْ أَتَی اللّٰهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ :"روزی که نه مال به درد می خورد و نه فرزندان،مگر آنها که

ص :221

دارای روح سالم و پاک و با ایمان هستند".

در حقیقت آیه فوق اشاره به این است که در این دنیا چنین معمول است که برای نجات مجرمان از مجازات از طرق مختلفی وارد می شوند:گاه یک نفر جریمه دیگری را پذیرا می شود و آن را اداء می کند.

اگر این معنی ممکن نشد متوسل به شفاعت می گردد و اشخاصی را بر می انگیزد که از او شفاعت کنند.

باز اگر اینهم نشد سعی می کنند که با پرداختن غرامت خود را آزاد سازند.

و اگر دسترسی به این کار هم نداشت از دوستان و یاران کمک می گیرد تا از او دفاع کنند تا گرفتار چنگال مجازات نشود.

اینها طرق مختلف فرار از مجازات در دنیا است،ولی قرآن می گوید:

اصول حاکم بر مجازاتها در قیامت به کلی از این امور جدا است،و هیچ یک از این امور در آنجا به کار نمی آید،تنها راه نجات پناه بردن به سایه ایمان و تقوا است و استمداد از لطف پروردگار.

بررسی عقاید بت پرستان یا منحرفین اهل کتاب نشان می دهد که اینگونه افکار خرافی در میان آنها کم نبوده مثلا نویسنده تفسیر المنار نقل می کند که در بعضی از مناطق مصر بعضی از مردم خرافی وجه نقدی به غسل دهنده میت می دادند و آن را اجرت نقل و انتقال به بهشت می نامیدند 1.

و نیز در حالات یهود می خوانیم که آنها برای کفاره گناهانشان قربانی می کردند،اگر دست رسی به قربانی بزرگ نداشتند یک جفت کبوتر قربانی می کردند! 2.

در حالات اقوام پیشین که احتمالا قبل از تاریخ زندگی می کردند می خوانیم

ص :222

که آنها زیور آلات و اسلحه مرده را با او دفن می کردند تا در زندگی آینده اش از آن بهره گیرد! 1.

***

2-اعتقاد به شفاعت انعکاسی از جامعه های عقب مانده و فئودالیته است.

3-اعتقاد به شفاعت موجب تشویق به گناه و رها کردن مسئولیتها است.

4-اعتقاد به شفاعت یک نوع شرک و چندگانه پرستی و مخالف قرآن است! 5-اعتقاد به شفاعت مفهومش دگرگون شدن احکام خداوند و تغییر اراده و فرمان او است! ولی بطوری که خواهیم گفت همه این ایرادها از آنجا ناشی شده که شفاعت را از نظر مفهوم قرآنی با شفاعتهای انحرافی رائج در میان عوام مردم اشتباه کرده اند.

از آنجا که این مساله هم در جهت اثبات،و هم در جهت نفی،دارای اهمیت ویژه ای است باید بطور مشروح از مفهوم شفاعت-فلسفه شفاعت-شفاعت در عالم تکوین -شفاعت در قرآن و حدیث-شفاعت و مساله توحید و شرک در اینجا بحث کنیم تا هر گونه ابهامی در زمینه آیه فوق و سایر آیاتی که در آینده در زمینه شفاعت با آن برخورد خواهیم کرد بر طرف شود.

***

و زمانی با پیش کشیدن مسائل عاطفی و تحت تاثیر قرار دادن عواطف طرف.

و زمان دیگری با تغییر دادن مبانی فکری او،در باره گناه مجرم و استحقاق او،و مانند اینها...

بطور خلاصه شفاعت طبق این معنی هیچگونه دگرگونی در روحیات و فکر مجرم یا متهم ایجاد نمی کند،تمام تاثیرها و دگرگونیها مربوط به شخصی است که شفاعت نزد او می شود(دقت کنید).

این نوع شفاعت در بحثهای مذهبی مطلقا معنی ندارد،زیرا نه خداوند اشتباهی می کند که بتوان نظر او را عوض کرد،و نه عواطفی به این معنی که در انسان است دارد که بتوان آن را برانگیخت،و نه از نفوذ کسی ملاحظه می کند و وحشتی دارد و نه پاداش و کیفرش بر محوری غیر از عدالت دور می زند.

مفهوم دیگر شفاعت بر محور دگرگونی و تغییر موضع"شفاعت شونده" دور می زند،یعنی شخص شفاعت شونده موجباتی فراهم می سازد که از یک وضع نامطلوب و درخور کیفر بیرون آمده و به وسیله ارتباط با شفیع،خود را در وضع مطلوبی قرار دهد که شایسته و مستحق بخشودگی گردد،و همانطور که خواهیم دید ایمان به این نوع شفاعت در واقع یک مکتب عالی تربیت و وسیله اصلاح افراد گناهکار و آلوده،و بیداری و آگاهی است،و شفاعت در منطق اسلام از نوع اخیر است.

و خواهیم دید که تمام ایرادها،خرده گیریها،و حمله ها همه متوجه تفسیر اول برای شفاعت می شود،نه مفهوم دوم که یک معنی منطقی و معقول و سازنده است.

این بود تفسیر اجمالی شفاعت در دو شکل"تخدیری"و"سازنده".

***

و آفرینش(علاوه بر عالم تشریع)نیز فراوان دیده می شود،نیروهای قویتر این جهان به نیروهای ضعیفتر ضمیمه شده و آنها را در مسیر هدفهای سازنده پیش می برند،آفتاب می تابد و باران می بارد و بذرها را در دل زمین آماده می سازد تا استعدادهای درونی خود را به کار گیرند،و نخستین جوانه حیات را بیرون فرستند پوست دانه ها را بشکافند و از ظلمتکده خاک سر بر آورده به سوی آسمان که از آن نیرو دریافت داشته اند پیش بروند.

این صحنه ها در حقیقت یک نوع شفاعت تکوینی در رستاخیز زندگی و حیات است،و اگر با اقتباس از این الگو نوعی از شفاعت در صحنه"تشریع"قائل شویم راه مستقیمی را پیش گرفته ایم که توضیح آن را به زودی خواهیم خواند.

***

در مورد بعضی از مجرمان می خوانیم:" فَمٰا تَنْفَعُهُمْ شَفٰاعَةُ الشّٰافِعِینَ " (مدثر:48):"شفاعت شفاعت کنندگان به حال آنها سودی ندارد".

گروه دوم-آیاتی است که"شفیع"را منحصرا خدا معرفی می کند مانند:

" مٰا لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لاٰ شَفِیعٍ "(سجده:4):"غیر از خدا ولی و شفیعی نداریم"و "قُلْ لِلّٰهِ الشَّفٰاعَةُ جَمِیعاً "(زمر:44):"همه شفاعتها مخصوص خدا است".

گروه سوم-آیاتی است که شفاعت را مشروط به اذن و فرمان خدا می کند مانند:" مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّٰ بِإِذْنِهِ "(بقره:255)"چه کسی می تواند جز به اذن خدا شفاعت نماید"؟و" وَ لاٰ تَنْفَعُ الشَّفٰاعَةُ عِنْدَهُ إِلاّٰ لِمَنْ أَذِنَ لَهُ "(سبأ:

23):"شفاعت جز برای کسانی که خدا اجازه دهد سودی ندارد".

گروه چهارم-آیاتی است که شرائطی برای شفاعت شونده بیان کرده است گاهی این شرط را رضایت و خشنودی خدا معرفی می کند مانند:" وَ لاٰ یَشْفَعُونَ إِلاّٰ لِمَنِ ارْتَضیٰ "(انبیاء:28).

طبق این آیه شفاعت شفیعان منحصرا شامل حال کسانی است که به مقام "ارتضاء"یعنی پذیرفته شدن در پیشگاه خداوند،رسیده اند.

و گاه شرط آن را گرفتن عهد و پیمان نزد خدا معرفی می کند مانند " لاٰ یَمْلِکُونَ الشَّفٰاعَةَ إِلاّٰ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمٰنِ عَهْداً ".(مریم:87)(منظور از این عهد و پیمان ایمان به خدا و پیامبران الهی است).

و زمانی"صلاحیت شفاعت شدن"را از بعضی از مجرمان سلب می کند، مانند سلب شفاعت از ظالمان در آیه زیر:" مٰا لِلظّٰالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لاٰ شَفِیعٍ یُطٰاعُ ":(غافر:18).

و به این ترتیب داشتن عهد و پیمان الهی یعنی ایمان،و رسیدن به مقام خشنودی پروردگار و پرهیز از گناهانی چون ظلم و ستم،جزء شرائط حتمی شفاعت است.

ص :227

در آیه 64 سوره نساء در مورد آمرزش گناهان در سایه شفاعت می خوانیم:

" وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جٰاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّٰهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّٰهَ تَوّٰاباً رَحِیماً ":در این آیه توبه و استغفار مجرمان مقدمه ای برای شفاعت پیامبر ص شمرده شده است.

و در آیه 98 و 99 سوره یوسف: قٰالُوا یٰا أَبٰانَا اسْتَغْفِرْ لَنٰا ذُنُوبَنٰا إِنّٰا کُنّٰا خٰاطِئِینَ قٰالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ ":نیز آثار ندامت و پشیمانی از گناه در تقاضای برادران یوسف از پدر بخوبی خوانده می شود.

در مورد شفاعت فرشتگان(در سوره مؤمن آیه 7)می خوانیم که استغفار و شفاعت آنها تنها برای افراد با ایمان و تابعان سبیل الهی و پیروان حق است " وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنٰا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تٰابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ وَ قِهِمْ عَذٰابَ الْجَحِیمِ ".

باز در اینجا این سؤال که با وجود توبه و تبعیت از سبیل الهی و گام نهادن در مسیر حق،چه نیازی به شفاعت است مطرح می شود که در بحث حقیقت شفاعت از آن پاسخ خواهیم گفت.

و در مورد شفاعت کنندگان نیز این شرط را ذکر کرده که باید گواه بر حق باشند" إِلاّٰ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ "(زخرف-87)و به این ترتیب شفاعت شونده باید یک نوع ارتباط و پیوند با شفاعت کننده بر قرار سازد،پیوندی از طریق توجه به حق و گواهی قولی و فعلی به آن،که این خود نیز عامل دیگری برای سازندگی و بسیج نیروها در مسیر حق است.

***

1-در تفسیر"برهان"از امام کاظم ع از علی ع نقل شده که می فرماید:

از پیامبر ص شنیدم"

شفاعتی لاهل الکبائر من امتی... ":"شفاعت من برای مرتکبین گناهان کبیره است"راوی حدیث که ابن ابی عمیر است می گوید:

از امام کاظم ع پرسیدم چگونه برای مرتکبان گناهان کبیره شفاعت ممکن است در حالی که خداوند می فرماید:" وَ لاٰ یَشْفَعُونَ إِلاّٰ لِمَنِ ارْتَضیٰ "مسلم است کسی که مرتکب کبائر شود مورد ارتضاء و خشنودی خدا نیست.

امام ع در پاسخ فرمود:"هر فرد با ایمانی که مرتکب گناهی می شود طبعا پشیمان خواهد شد و پیامبر ص فرموده پشیمانی از گناه توبه است...و کسی که پشیمان نگردد مؤمن واقعی نیست،و شفاعت برای او نخواهد بود و عمل او "ظلم"است،و خداوند می فرماید ظالمان دوست و شفاعت کننده ای ندارند" 1.

مضمون صدر حدیث این است که شفاعت شامل مرتکبان کبائر می شود.

ولی ذیل حدیث روشن می کند که شرط اصلی پذیرش شفاعت واجد بودن ایمانی است که مجرم را به مرحله ندامت و خود سازی و جبران برساند،و از ظلم و طغیان و قانون شکنی برهاند(دقت کنید).

2-در کتاب کافی از امام صادق ع در نامه ای که به صورت متحد المال برای اصحابش نوشت چنین نقل شده:

"

من سره ان ینفعه شفاعة الشافعین عند اللّٰه فلیطلب الی اللّٰه ان یرضی عنه " لحن این روایت نشان می دهد که برای اصلاح اشتباهاتی که در زمینه شفاعت برای بعضی از یاران امام خصوصا و جمعی از مسلمانان عموما رخ داده است صادر شده،و با صراحت شفاعتهای تشویق کننده به گناه در آن نفی شده است و می گوید "هر کس دوست دارد مشمول شفاعت گردد باید خشنودی خدا را جلب کند" 2.

ص :230

3-باز در حدیث پر معنی دیگری از امام صادق ع می خوانیم:"

اذا کان یوم القیامه بعث اللّٰه العالم و العابد،فاذا وقفا بین یدی اللّٰه عز و جل قیل للعابد انطلق الی الجنة،و قیل للعالم قف تشفع للناس بحسن تادیبک لهم ":

"در روز رستاخیز خداوند"عالم"و"عابد"را بر می انگیزد به عابد می گوید تنها به سوی بهشت رو اما به عالم می گوید برای مردمی که تربیت کردی شفاعت کن"! 1.

در این حدیث پیوندی در میان"تادیب عالم"و شفاعت او نسبت به شاگردانش" که مکتب او را درک کرده اند دیده می شود که می تواند پرتوی به روی بسیاری از موارد تاریک این بحث بیفکند.

بعلاوه اختصاص شفاعت کردن به عالم و نفی آن از عابد نشانه دیگری است از این که شفاعت در منطق اسلام یک مطلب قرار دادی و یا پارتی بازی نیست بلکه یک مکتب تربیتی است و تجسمی است از تربیت در این جهان.

***

حتی پیروان"ابن تیمیه"(متوفای سال 728 هجری)و محمد بن عبد الوهاب (متوفای سال 1206)که در اینگونه مسائل سختگیری و تعصب و لجاجت خاصی دارند به تواتر این روایات اعتراف کرده اند! در کتاب"فتح المجید"تالیف"شیخ عبد الرحمن بن حسن که از معروفترین کتب"وهابیه"است،و هم اکنون در بسیاری از مدارس دینی"حجاز" به عنوان یک کتاب درسی شناخته می شود،از"ابن قیم"چنین نقل شده:"احادیث در زمینه شفاعت مجرمان از پیامبر ص متواتر است،و صحابه او و اهل سنت عموما اجماع بر این موضوع دارند،و منکر آن را بدعت گذار می دانند و به او انتقاد می کنند و او را گمراه می شمرند" 1.

اکنون پیش از آنکه به بحث در باره اثرات اجتماعی و روانی شفاعت بپردازیم و ایرادهای چهارگانه را در شعاع فلسفه شفاعت مورد بررسی قرار دهیم نگاهی به آثار معنوی آن از نظر منطق خدا پرستان و معتقدان به شفاعت می کنیم که این نگاه روشنگر بحث آینده در زمینه واکنشهای اجتماعی و روانی این مساله خواهد بود 2.

در میان علمای عقائد اسلامی در زمینه چگونگی تاثیر معنوی شفاعت گفتگو است:جمعی که بنام"وعیدیه"معروف هستند(آنها که اعتقاد به خلود مرتکبان گناهان کبیره در جهنم دارند)معتقدند که شفاعت اثری در زدودن آثار گناه ندارد،بلکه تاثیر آن تنها در قسمت پیشرفت و تکامل معنوی و افزایش پاداش و ثواب است.

در حالی که"تفضیلیه"(آنها که اعتقاد به خلود اصحاب کبائر ندارند) معتقدند شفاعت در زمینه گناهکاران است،و اثرش سقوط مجازات و کیفر می باشد.

ص :232

ولی محقق معروف"خواجه نصیر الدین طوسی"در کتاب"تجرید الاعتقادات"هر دو را حق می داند،و معتقد به هر دو اثر است.

علامه حلی در شرح عبارت او در"کشف المراد"نیز این عقیده را انکار نکرده بلکه شواهدی برای آن آورده است.

گمان نمی کنیم با توجه به آنچه سابقا در معنی شفاعت از نظر ریشه لغوی و هم از نظر مقایسه با"شفاعت تکوینی"گفته شد تردیدی باقی بماند که عقیده محقق طوسی به واقعیت نزدیکتر است.

زیرا از یک سو در روایت معروفی که از امام صادق ع نقل شده می خوانیم:

"

ما من احد من الاولین و الاخرین الا هو محتاج الی شفاعة محمد(ص) یوم القیامه " 1(طبق این حدیث همه مردم نیازمند به شفاعت پیامبرند).

و به این ترتیب حتی کسانی که از گناه توبه کرده اند و جرم آنها بخشوده شده، باز نیاز به شفاعت دارند، و این در صورتی ممکن است که اثر شفاعت دو جانبه باشد و افزایش مقام را نیز شامل شود.

و اگر در بعضی از روایات می خوانیم نیکوکاران نیاز به شفاعت ندارند، منظور نفی آن نوع شفاعت است که در مورد مجرمان و گناهکاران می باشد.

از سوی دیگر گفتیم:حقیقت شفاعت ضمیمه شدن موجود قویتری به موجود ضعیفتر برای کمک به او است،این کمک ممکن است برای افزایش نقاط قوت باشد و نیز ممکن است برای پیرایش نقاط ضعف.

همانطور که در شفاعت تکوینی و موجوداتی که در مسیر تکامل و پرورش قرار دارند نیز این دو جنبه مشهود است:گاهی موجودات پائین تر نیازشان به عوامل نیرومندتر و برتر برای از میان بردن عوامل تخریب است(همانند نیاز گیاه به نور آفتاب برای از بین بردن آفات)و گاه برای افزودن نقاط قوت و پیشرفت می باشد

ص :233

(همانند نیاز گیاه برای رشد و نمو به نور آفتاب)و همچنین یک شاگرد درس خوان هم برای اصلاح اشتباهات خود نیاز به استاد دارد و هم برای افزایش معلومات مختلف.

بنا بر این شفاعت به دلائل مختلف اثر دوگانه دارد و انحصار به زدودن آثار جرم و گناه ندارد(دقت کنید).

***با توجه به آنچه گفته شده روشن می شود که چرا توبه کاران نیز به شفاعت نیازمندند،با اینکه توبه طبق اعتقادات مسلم مذهبی به تنهایی موجب آمرزش گناه می گردد.

دلیل این موضوع دو چیز است:

1-توبه کاران نیز برای افزایش مقامات معنوی و پرورش و تکامل و ارتقاء مقام،نیاز به شفاعت دارند اگر چه نیازشان در زمینه جرم و گناه با"توبه"بر آورده شده است.

2-اشتباه بزرگی که برای بسیاری در زمینه تاثیر توبه رخ داده موجب اینگونه اشکالات می شود و آن اینکه تصورشان این است که توبه و ندامت و پشیمانی از گناه می تواند انسان را به حالت قبل از گناه در آورد.

در حالی که در جای خود گفته ایم ندامت از گذشته و تصمیم نسبت به آینده تنها مرحله نخستین توبه است،و درست همانند دارویی است که بیماری را قطع می کند،بدیهی است با قطع تب و از بین رفتن ریشه بیماری،اگر چه بیمار بهبودی یافته و سالم شده،ولی هرگز به حال یک انسان عادی در نیامده است،بلکه باید مدتها به تقویت بنیه جسمی خود بپردازد،تا به مرحله قبل از بیماری برسد.

و به تعبیر دیگر توبه مراحلی دارد،و ندامت از گناه و تصمیم برای پاک بودن در آینده تنها مرحله نخستین آن است.

ص :234

مرحله نهایی آن به این حاصل می شود که توبه کار از هر نظر به حالت روحانی قبل از گناه در آید و در این مرحله است که شفاعت شافعان و پیوند و ارتباط با آنها می تواند اثر بخش باشد.

شاهد زنده برای این سخن همان است که در سابق اشاره کردیم که در آیات مربوط به استغفار می بینیم علاوه بر توبه شخص مجرم،استغفار پیامبر ص شرط پذیرش توبه قرار داده شده است،و همچنین در مورد توبه برادران یوسف و استغفار یعقوب برای آنها،و از همه روشنتر در مورد استغفار فرشتگان برای افرادی که نیکوکار و صالح و مصلحند که آیات آن در سابق گذشت(دقت کنید).

***

روانی و یا موجب تحریک حس انتقام جویی از جامعه ای که او را چنین آلوده کرده است می گردد،و به این ترتیب گناهکار مبدل به یک عنصر خطرناک و کانون ناراحتی برای جامعه می شود.

اما ایمان به شفاعت روزنه ای به سوی روشنایی به روی او می گشاید و امید به آمرزش،او را به کنترل خویش و تجدید نظر،و حتی جبران گذشته تشویق می کند،حس انتقام جویی در او تحریک نمی گردد و آرامش روانی به او امکان تبدیل شدن به یک عنصر سالم و صالح می دهد.

بنا بر این اگر بگوئیم توجه به شفاعت به معنی صحیح،یک عامل سازنده و باز دارنده است که می تواند از یک فرد مجرم و گناهکار فرد صالحی بسازد، گزاف نگفته ایم،لذا مشاهده می کنیم که حتی برای زندانیان ابد،روزنه شفاعت و بخشودگی در قوانین مختلف دنیا باز گذارده شده است،مبادا یاس و نومیدی آنها را مبدل به کانون خطری در درون خود زندانها کند،و یا گرفتار اختلال روانی سازد!.

و از طرفی برای بر قرار ساختن پیوند میان"خود"و"شفاعت کننده"از صفات او اقتباس کنند و یک نوع سنخیت،هر چند ضعیف،میان خود و او بر قرار سازند،یعنی همانطور که در"شفاعت تکوینی"آمادگی و سنخیت،و تسلیم در برابر عوامل تکامل،شرط تاثیر علل تکوینی است،در مرحله"شفاعت تشریعی"نیز برای رسیدن به نتیجه،اینگونه آمادگیها لازم است(دقت کنید).

با این وضع جای تردید باقی نمی ماند که شفاعت به معنی صحیح نقش مؤثری در دگرگونی حال مجرمان و اصلاح وضع آنها خواهد داشت.

***

و بت پرستی،پرتاب می کند.

اینها همه نتیجه شفاعت در عرف عام و معنی نادرست آن است.

ولی شفاعت در شکل صحیح و با شرائط و کیفیت و خصوصیات و ویژگیهایی که در بالا به آن اشاره شد،هیچیک از این عیوب را ندارد-سهل است-نقاط مثبت ضد آن را پرورش می دهد.

این نوع شفاعت تشویق به گناه نمی کند،بلکه وسیله ای برای ترک گناه است.

دعوت به سستی و تنبلی نمی کند،بلکه با ایجاد روح امیدواری،نیروهای انسان را برای جبران خطاهای گذشته بسیج می نماید.

هیچگونه ارتباطی با جوامع عقب افتاده ندارد،بلکه یک وسیله مؤثر تربیتی برای اصلاح مجرمان و گناهکاران و متجاوزان است.

نه تنها شرک نیست،بلکه عین توحید و توجه به خدا و استمداد از صفات او و اذن و فرمان او می باشد.

باز برای روشنتر شدن این بحث نظر شما را به تحلیل زیر جلب می کنیم:

***

نخست توجه به این موضوع لازم است که وهابیها که در دو قرن اخیر به رهبری"محمد بن عبد الوهاب"سرزمین حجاز را تحت نفوذ افکار خود قرار داده اند در معتقدات تند و حاد خود که بیشتر در زمینه توحید است تنها با شیعه مخالفت ندارند بلکه با غالب مسلمانهای اهل تسنن نیز شدیدا مخالفند.

"محمد بن عبد الوهاب"که افکار خود را از"ابن تیمیه"(احمد بن عبد الحلیم دمشقی متوفی 728)که تقریبا(چهار قرن قبل از او می زیسته)گرفته است،در حقیقت مجری افکار و معتقدات ابن تیمیه(ایدئولوگ وهابیه)بود.

"محمد بن عبد الوهاب"در خلال سالهای 1160 تا 1206 که سال وفات او بود با همکاری زمامداران محلی،و برانگیختن آتش تعصبهای خشن در میان اقوام بیابان گرد و بدوی حجاز توانست به نام دفاع از توحید و مبارزه با شرک،مخالفان خود را عقب بزند و بر دستگاه حکومت و رهبری سیاسی،بطور مستقیم،و غیر مستقیم تسلط یابد و در این راه خونهای زیادی از مسلمانان حجاز و غیر حجاز ریخته شد.

کشمکشهای پیروان محمد بن عبد الوهاب محدود به محیط حجاز نبود،بلکه در سال 1216(درست ده سال پس از مرگ محمد بن عبد الوهاب)پیروان او از طریق بیابانهای حجاز با یک حمله غافلگیرانه به کربلا ریختند و با استفاده از تعطیل بودن شهر به مناسبت روز عید غدیر و مسافرت بسیاری از اهالی کربلا به نجف برای مراسم غدیر،پس از شکافتن دیوار شهر به داخل شهر رخنه کرده و به تخریب حرم امام حسین ع و سایر اماکن مقدس شیعه در کربلا پرداختند،و در ضمن تمام درهای گرانقیمت و تابلوها و هدایای نفیس و وسائل تزیینی را با خود بردند، حدود پنجاه نفر در نزدیکی ضریح و پانصد نفر در صحن و تعداد زیادی را در خود شهر کشتند که بعضی عدد مقتولین را بالغ بر پنجهزار نفر دانسته اند،در این ماجرا خانه های فراوانی غارت شد و حتی پیر مردان و کودکان و زنان نیز از این تعرض، مصون نماندند.

ص :239

در سال 1344 فقهای مدینه که در دستگاه حکومت نفوذ داشتند فتوا به انهدام تمام قبور بزرگان اسلام در حجاز دادند و در روز هشتم شوال این حکم تنفیذ گردید و همه قبور را یکی پس از دیگری بجز قبر پیامبر اسلام ص ویران کردند که آن هم بخاطر ترس از خشم عمومی مسلمین مستثنی شد.

رویهمرفته پیروان این مکتب همانند خود محمد بن عبد الوهاب افرادی خشن و غیر قابل انعطاف و یکدنده و قشری و متعصبند و بیش از آنچه روی منطق تکیه می کنند،شدت عمل و خشونت به خرج می دهند،و دانسته یا نادانسته مسائل اسلامی را خلاصه در مبارزه کردن با چند مسئله همانند موضوع شفاعت و زیارت قبور و توسل کرده،و عملا مردم را از مباحث مهم اجتماعی اسلام مخصوصا آنچه مربوط به عدالت اجتماعی و محو آثار استعمار و مبارزه منطقی با غلبه روح مادیگری و مکتبهای الحادی است دور نگه داشته اند.

به همین دلیل در محیط فکری آنها هیچگونه سخنی از این مسائل مطرح نیست و در یک حال بیخبری وحشتناک نسبت به مسائل روز به سر می برند.

در هر صورت آنها در مورد مساله شفاعت چنین می گویند:هیچکس حق ندارد از پیامبر ص شفاعت بطلبد و مثلا بگوید:"یا محمد اشفع لی عند اللّٰه"زیرا خداوند می گوید:" وَ أَنَّ الْمَسٰاجِدَ لِلّٰهِ فَلاٰ تَدْعُوا مَعَ اللّٰهِ أَحَداً "(جن-18).

در رساله"کشف الشبهات"،نوشته"محمد بن عبد الوهاب"چنین می خوانیم:

"اگر کسی بگوید ما می دانیم خدا به پیامبر ص مقام شفاعت بخشیده و به اذن و فرمان او می تواند شفاعت کند و چه مانعی دارد ما آنچه را که خدا به او بخشیده از او تقاضا کنیم؟در پاسخ می گوئیم درست است که خدا به او مقام شفاعت داده ولی با این حال نهی کرده است که از او شفاعت بطلبیم!و گفته است:" فَلاٰ تَدْعُوا مَعَ اللّٰهِ أَحَداً ".

بعلاوه مقام شفاعت منحصر به پیامبر ص نیست،فرشتگان و دوستان خدا

ص :240

نیز این مقام را دارند،آیا می توانیم از آنها نیز درخواست شفاعت کنیم؟اگر کسی چنین بگوید،پرستش و عبادت بندگان صالح خدا را کرده است"! 1.

و نیز نامبرده در رساله"اربع قواعد"سخنی دارد که خلاصه اش این است:رهایی از شرک تنها به شناسایی چهار قاعده ممکن است:

1-کفاری که پیامبر ص با آنها نبرد کرد اقرار داشتند به اینکه:

خداوند خالق و رازق و تدبیر کننده جهان هستی است چنان که قرآن می گوید:" قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ ... وَ مَنْ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَیَقُولُونَ اللّٰهُ ":(سوره یونس آیه 31)ولی این اقرار و اعتراف هرگز آنها را در زمره مسلمانان قرار نداد.

2-آنها می گفتند:توجه ما به بتها و عبادت ما از آنها تنها بخاطر طلب قرب و شفاعت می باشد،" وَ یَقُولُونَ هٰؤُلاٰءِ شُفَعٰاؤُنٰا عِنْدَ اللّٰهِ ":(یونس-18).

3-پیامبر ص تمام کسانی را که عبادت غیر خدا می کردند محکوم ساخت، اعم از آنها که عبادت فرشتگان و انبیاء و صالحین می کردند یا آنها که اشجار و احجار و خورشید و ماه را می پرستیدند و هیچگونه تفاوتی در میان آنها قائل نشد.

4-مشرکان عصر ما در مسیر شرک از مشرکان زمان جاهلیت بدترند!،زیرا آنها به هنگام آرامش،عبادت بتها می کردند ولی در شدت و سختی به مقتضای " فَإِذٰا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللّٰهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ ":(سوره عنکبوت:65)تنها خدا را می خواندند،ولی مشرکان زمان ما در حالت آرامش و سختی هر دو متوسل به غیر خدا می شوند"! 2.

***عجیب اینکه این گروه وهابیان در نسبت دادن شرک به سایر مسلمانان و کسانی که با عقاید آنان هماهنگی ندارند،اعم از سنی و شیعه،به اندازه ای جری

ص :241

و جسور هستند که خون و مال مسلمانان دیگر را به سادگی مباح و حلال می شمرند، و قتل آنها را،خیلی آسان،مجاز می دانند،همانطور که در طول تاریخ خود،بارها عملا نیز این مطلب را نشان داده اند.

شیخ"سلیمان ابن لحمان"در کتاب"الهدیة السنیة"چنین می گوید:

"کتاب و سنت گواهی بر این می دهند که هر کس فرشتگان و انبیاء یا(مثلا)ابن عباس و ابو طالب و امثال آنان را واسطه میان خود و خدا قرار بدهد که در پیشگاه خدا برای او شفاعت کنند،بخاطر اینکه آنها مقرب درگاه خدا هستند، همانطور که در نزد سلاطین شفاعت می کنند-چنین کسانی کافر و مشرکند! و خون و مال آنها مباح است!!اگر چه"اشهد ان لا اله الا اللّٰه و اشهد ان محمدا رسول اللّٰه"بگویند و اگر چه نماز بخوانند و روزه بگیرند" 1.

خشونت و یکدندگی و لجاجتی که از این گفتار می بارد بر هیچکس مخفی نیست،و همچنین جهل و ناآگاهی از مسائل اسلامی و قرآنی.

***

در قسمت اول باید گفت که در این مقایسه مرتکب اشتباه بزرگی شده زیرا:

اولا-قرآن صریحا مقام شفاعت را برای جمعی از نیکان و صلحا و انبیا و فرشتگان اثبات کرده است،همانطور که در بحثهای سابق گذشت.منتها آن را منوط به"اذن الهی"دانسته است،بسیار غیر منطقی و مضحک است که ما بگوئیم خدا چنین مقامی را به او داده ولی ما را از مطالبه اعمال این موقعیت،هر چند مشروط به اذن خدا نمائیم نهی کرده است.

بعلاوه قرآن مراجعه برادران یوسف را به پدر،و همچنین یاران پیامبر ص را به پیامبر و تقاضای استغفار از وی را صریحا آورده است.

آیا این یکی از مصادیق روشن درخواست شفاعت نیست،تقاضای شفاعت از پیامبر ص با جمله"اشفع لنا عند اللّٰه"همان است که برادران یوسف گفتند " یٰا أَبٰانَا اسْتَغْفِرْ لَنٰا "(سوره یوسف آیه 97).

چگونه چیزی را که قرآن صریحا مجاز شمرده شرک می شمرند و معتقد به آن را مشرک و خون و مال او را مباح می پندارند؟!اگر این کار شرک بود چرا یعقوب فرزندان خود را از آن نهی نکرد؟!.

ثانیا-هیچگونه شباهتی میان"بت پرستان"و"خدا پرستان معتقد به شفاعت به اذن اللّٰه"نیست،زیرا بت پرستان،عبادت بتها می کردند و آنها را شفیع می دانستند در حالی که در مورد مسلمانان معتقد به شفاعت،مساله عبادت شفعاء به هیچوجه مطرح نیست،بلکه تنها درخواست شفاعت در پیشگاه خدا از آنها می کنند و همانطور که خواهیم گفت در خواست شفاعت هیچ ارتباطی به مساله عبادت ندارد.

بت پرستان از پرستش خدای یگانه وحشت داشتند و می گفتند:

" أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلٰهاً وٰاحِداً إِنَّ هٰذٰا لَشَیْءٌ عُجٰابٌ "(سوره ص آیه 5).

بت پرستان بتها را از نظر عبادت در ردیف خداوند می دانستند و می گفتند:

ص :243

" تَاللّٰهِ إِنْ کُنّٰا لَفِی ضَلاٰلٍ مُبِینٍ إِذْ نُسَوِّیکُمْ بِرَبِّ الْعٰالَمِینَ "(شعراء آیه 98).

بت پرستان همانطور که تواریخ به روشنی گواهی می دهد اعتقاد به تاثیر بتها در سرنوشت خود داشتند و مبدئیت تاثیر برای آنها قائل بودند،در حالی که مسلمانان معتقد به شفاعت،تمام تاثیر را از خدا می دانند،و برای هیچ موجودی استقلال در تاثیر قائل نیستند.

مقایسه این دو با یکدیگر بسیار جاهلانه و دور از منطق است.

اما در مورد دوم باید ببینیم"عبادت"چیست؟تفسیر عبادت به هر گونه خضوع و احترام مفهومش این است که هیچکس برای هیچکس خضوع و احترامی نکند و احدی این نتیجه را نمی پذیرد.

همچنین تفسیر آن به هر گونه درخواست و تقاضا معنیش این است که تقاضا و در خواست از هر کس شرک و بت پرستی باشد،این نیز بر خلاف ضرورت عقل و دین است.

"عبادت"را به تبعیت و پیروی انسانی از انسان دیگر نیز نمی توان تفسیر کرد، زیرا پیروی منطقی افراد از رئیس خود در سازمانها و تشکیلات اجتماعی جزء الفبای زندگی بشر است،همانطور که پیروی از پیامبران و پیشوایان بزرگ از وظائف حتمی هر دینداری محسوب می شود.

بنا بر این"عبادت"مفهومی غیر از همه اینها دارد و آن آخرین حد خضوع و تواضع است که به عنوان تعلق و وابستگی مطلق و تسلیم بی قید و شرط"عابد" در برابر"معبود"انجام می گیرد.

این کلمه که با واژه(عبد)ریشه مشترک دارد،توجه به مفهوم عبد(بنده) روشن می سازد که در حقیقت عبادت کننده با عبادت خود نشان می دهد که در برابر معبود تسلیم محض است،و سرنوشت خود را در دست او می داند،این همان چیزی است که از لفظ عبادت در عرف و شرع فهمیده می شود.

آیا در تقاضای شفاعت از شفیعان هیچگونه اثری از عبادت و پرستش با این

ص :244

مفهوم دیده می شود؟.

و اما در مورد"خواندن غیر خدا"که در آیات متعددی از آن نهی شده است شک نیست که مفهومش این نیست که مثلا صدا زدن و خواندن کسی به نامش و گفتن یا حسن و یا احمد ممنوع است یا شرک.

در این نیز نباید تردید کرد که خواندن کسی و درخواست انجام کاری که در قدرت و توانایی او است نیز نه گناه است و نه شرک،زیرا تعاون یکی از پایه های زندگی و حیات اجتماعی است،تمام پیامبران و امامان نیز چنین کاری داشته اند (حتی خود وهابیان هم آن را ممنوع ندانسته اند).

آنچه ممکن است مورد ایراد واقع گردد همان است که خود"ابن تیمیه" در رساله"زیارة القبور"متعرض آن شده است:

"حاجتی را که بنده از خدا می خواهد اگر چیزی باشد که جز از خداوند صادر نمی شود هر گاه آن را از مخلوق بخواهد مشرک است،همانند عبادت کنندگان ملائکه و بتهای سنگ و چوبی و کسانی که مسیح و مادرش را به عنوان معبود برگزیده بودند،مثل اینکه به مخلوق زنده یا مرده بگوید گناه مرا ببخش،یا مرا بر دشمنم پیروز کن،یا بیماریم را شفا ده!...

و اگر از اموری باشد که بندگان نیز قادر بر انجام آن هستند در این صورت مانعی ندارد که تقاضای آن را از انسانی کند،منتها شرایطی دارد،زیرا تقاضای مخلوق از مخلوق دیگر گاه جائز است و گاه حرام...پیامبر ص به ابن عباس فرموده هنگامی که چیزی می خواهی از خدا بخواه،و هنگامی که یاری می طلبی از خدا یاری بطلب،تا آنجا که پیامبر ص به گروهی از یارانش توصیه فرمود هرگز چیزی از مردم نخواهند،آنها در عمل به این توصیه تا آنجا پیش رفتند که اگر تازیانه از دست یکی می افتاد(و سوار بر مرکب بود)به کسی نمی گفت این تازیانه را به من بده،این همان تقاضای مکروه است، و اما تقاضای جائز آن

ص :245

است که انسان از برادر مؤمنش طلب دعا کند"! 1.

بنا بر این ما هم می گوئیم اگر براستی کسی کار خدا را از غیر خدا بخواهد و او را مستقل در انجام آن بداند مشرک است،ولی اگر از او شفاعتی بخواهد که کار خود او است و خدا به او داده،نه تنها شرک نیست،بلکه عین ایمان و توحید است،کلمه "مع"در آیه فَلاٰ تَدْعُوا مَعَ اللّٰهِ أَحَداً نیز گواه بر این مدعاست که نباید کسی را در ردیف خداوند مبدء تاثیر مستقل دانست(دقت کنید).

***غرض از اصرار و تاکید روی این بحث آنست که تحریف و مسخ مفهوم شفاعت نه تنها بهانه ای به دست خرده گیران بر مذهب داده است بلکه سبب تفسیرها و نتیجه گیریهای نادرست از ناحیه بعضی از طوائف اسلامی شده و عاملی برای تفرقه و پراکندگی صفوف گردیده است.

در حالی که تفسیر صحیح شفاعت،علاوه بر اینکه موجب رشد و تکامل اخلاقی جامعه،و عاملی برای اصلاح افراد فاسد است،سبب قطع زبان بدخواهان،و وحدت کلمه در جامعه اسلامی خواهد بود.

ما امیدواریم همه علما و دانشمندان اسلام با تحلیل صحیح قرآنی و منطقی روی این مساله راه سوء استفاده را به روی دشمنان ببندند و به توحید صفوف خود کمک کنند.

ص :246

قرآن مخصوصا برای مجسم ساختن عذاب فرعونیان نسبت به بنی اسرائیل تعبیر به"یسومون"کرده("یسومون"فعل مضارع از ماده"سوم"است که در اصل به معنی دنبال چیزی رفتن می باشد و از آنجا که فعل مضارع معمولا معنی دوام و استمرار را می بخشد،در می یابیم که بنی اسرائیل به طور مداوم تحت شکنجه فرعونیان بوده اند).

با چشم خود می دیدند که پسران بی گناهشان را سر می برند،و از سوی دیگر دخترانشان را به کنیزی می بردند، و از این گذشته خودشان نیز دائما تحت شکنجه بودند،بردگان و خدمتگزاران و کارگران قبطیان و دار و دسته فرعون محسوب می شدند.

مهم این است که قرآن،این جریان را یک آزمایش سخت و عظیم،برای بنی اسرائیل می شمرد(یکی از معانی"بلاء"آزمایش است)و به راستی تحمل اینهمه ناملایمات،آزمایش سختی بوده است.

این احتمال نیز وجود دارد که"بلاء"در اینجا به معنی مجازات باشد، زیرا بنی اسرائیل پیش از آن،قدرت و نعمت فراوان داشتند،و کفران کردند، و خدا آنها را مجازات کرد.

احتمال سومی در تفسیر این جمله نیز از سوی بعضی از مفسران ذکر شده است که"بلاء"به معنی نعمت باشد،یعنی نجات از چنگال فرعونیان نعمتی بزرگ برای شما بود 1.

ص :248

به هر حال روز نجات بنی اسرائیل از چنگال فرعونیان یک روز مهم تاریخی بود که قرآن کرارا روی آن تکیه کرده است 1.

***

همانگونه که مشروح این جریان را در سوره های نامبرده خواهید خواند موسی پس از تبلیغ فراوان و دعوت فرعون و فرعونیان و ارائه معجزات گوناگون و عدم پذیرش آنها مامور می شود که نیمه شب با بنی اسرائیل از مصر کوچ کند، اما هنگامی که به نزدیک دریا(شط عظیم نیل)می رسد،ناگاه متوجه می شوند که فرعون و لشگرش آنها را از پشت سر تعقیب می کنند،اضطراب و وحشت سراسر وجود بنی اسرائیل را فرا می گیرد.

از پیش رو دریا و از پشت سر لشگر نیرومند فرعون که تاب مقاومت با آن را ندارند،در اینجا است که موسی ع ماموریت پیدا می کند"عصا"را به دریا بزند،راههای متعددی از دل دریا گشوده می شود،و جمعیت بنی اسرائیل به سلامت از دریا می گذرند،از آن طرف لشگر مخالف که هم چنان آنها را تعقیب می کردند همه به وسط دریا می رسند،آبها بهم می پیوندند،و همگی هلاک می شوند.

جسدهای مرده لشکریان فرعون روی آبها قرار می گیرند،و جمعیت بنی اسرائیل با چشم خویش می بینند که دشمن به چه روزی افتاده است؟.

این حالت اضطراب و وحشت،و آن نجات،هر دو درخور دقت است،که آنها را با هم مقایسه کنند و خدا را شکر گویند.

قرآن می خواهد به یهودیان بگوید من که نسبت به شما این مقدار لطف کردم و شما را از آن وحشت و اضطراب رهایی بخشیدم،چرا با پیامبر اسلام (فرستاده من)و دستورات او مخالفت می ورزید؟ در ضمن این آیه درسی است برای انسانها که اگر در زندگی به خدا تکیه کنند،به آن نیروی بی زوال،اعتماد داشته باشند،و در مسیر صحیح از هیچگونه کوشش و تلاش باز نایستند،در سختترین دقائق،خداوند یار و مدد کار آنها است.

ص :251

اکثریت قاطع بنی اسرائیل به او می پیوندند،هارون ع جانشین و برادر موسی ع با اقلیتی بر آئین توحید باقی می مانند،اما هر چه می کوشند دیگران را از این انحراف بزرگ باز گردانند توفیق نمی یابند،بلکه چیزی نمانده بود که خود هارون را هم از بین ببرند.

موسی پس از بازگشت از کوه طور از مشاهده این صحنه شدید ناراحت می شود و آنها را سخت ملامت می کند،آنها متوجه زشتی کار خود می شوند و در صدد توبه بر می آیند،موسی از طرف خداوند پیشنهاد یک توبه بی سابقه به آنها می دهد که شرح آن در آیات آینده خواهد آمد.

*** در آیه بعد خداوند می گوید:"با این گناه بزرگ باز شما را عفو کردیم شاید شکر نعمتهای ما را بجا آورید"( ثُمَّ عَفَوْنٰا عَنْکُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ).

*** و در ادامه این بحث می فرماید:"به خاطر بیاورید هنگامی را که به موسی کتاب و وسیله تشخیص حق از باطل بخشیدیم،تا شما هدایت شوید"( وَ إِذْ آتَیْنٰا مُوسَی الْکِتٰابَ وَ الْفُرْقٰانَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ ).

"کتاب"و"فرقان"ممکن است هر دو اشاره به تورات باشد و نیز ممکن است کتاب اشاره به تورات و فرقان اشاره به معجزاتی باشد که خداوند در اختیار موسی گذارده بود(چون فرقان در اصل به معنی چیزی است که حق را از باطل برای انسان مشخص می کند) سپس در زمینه تعلیم توبه از این گناه می گوید:"بخاطر بیاورید هنگامی را که موسی به قوم خود گفت:ای جمعیت شما با انتخاب گوساله به خود ستم کردید"( وَ إِذْ قٰالَ مُوسیٰ لِقَوْمِهِ یٰا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخٰاذِکُمُ الْعِجْلَ ).

"اکنون که چنین است توبه کنید و به سوی آفریدگارتان باز گردید" ( فَتُوبُوا إِلیٰ بٰارِئِکُمْ ).

ص :254

"باری"به معنی خالق است و در اصل به معنی جدا کردن چیزی از چیز دیگر می باشد،چون آفریدگار مخلوقات خود را از مواد اصلی و نیز از یکدیگر جدا می کند،اشاره به اینکه دستور این توبه شدید را همان کسی می دهد که آفریننده شما است.

"توبه شما باید به این گونه باشد که یکدیگر را به قتل برسانید"! ( فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ ).

"این کار برای شما در پیشگاه خالقتان بهتر است"( ذٰلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بٰارِئِکُمْ ).

"و به دنبال این ماجرا خداوند توبه شما را پذیرفت که او تواب رحیم است" ( فَتٰابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوّٰابُ الرَّحِیمُ ).

***

خودشان صادر شد.

این فرمان به نحو خاصی می بایست اجرا شود،یعنی خود آنها باید شمشیر به دست گیرند و اقدام به قتل یکدیگر کنند که هم کشته شدنش عذاب است و هم کشتن دوستان و آشنایان.

طبق نقل بعضی از روایات موسی دستور داد در یک شب تاریک تمام کسانی که گوساله پرستی کرده بودند غسل کنند و کفن بپوشند و صف کشیده شمشیر در میان یکدیگر نهند!.

ممکن است چنین تصور شود که این توبه چرا با این خشونت انجام گیرد؟ آیا ممکن نبود خداوند توبه آنها را بدون این خونریزی قبول فرماید؟.

پاسخ به این سؤال از سخنان بالا روشن می شود،زیرا مساله انحراف از اصل توحید و گرایش به بت پرستی مساله ساده ای نبود که به این آسانی قابل گذشت باشد،آنهم بعد از مشاهده آن همه معجزات روشن و نعمتهای بزرگ خدا.

در حقیقت همه اصول ادیان آسمانی را می توان در توحید و یگانه پرستی خلاصه کرد،تزلزل این اصل معادل است با از میان رفتن تمام مبانی دین،اگر مساله گوساله پرستی ساده تلقی می شد،شاید سنتی برای آیندگان می گشت، بخصوص اینکه بنی اسرائیل به شهادت تاریخ مردمی پر لجاجت و بهانه جو بودند،لذا باید چنان گوشمالی به آنها داده شود که خاطره آن در تمام قرون و اعصار باقی بماند و کسی هرگز بعد از آن به فکر بت پرستی نیفتد،و شاید جمله ذٰلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بٰارِئِکُمْ (این کشتار نزد خالقتان برای شما بهتر است)اشاره به همین معنی باشد.

ص :256

این قوم بوده.

به هر حال آنها صریحا به موسی گفتند:تا خدا را بالعیان و با همین چشم نبینیم هرگز ایمان نخواهیم آورد!.

در اینجا چاره ای جز این نبود که یکی از مخلوقات خدا که آنها تاب مشاهده آن را ندارند ببینند،و بدانند چشم ظاهر ناتوانتر از این است که حتی بسیاری از مخلوقات خدا را ببیند،تا چه رسد به ذات پاک پروردگار:صاعقه ای فرود آمد و بر کوه خورد،برق خیره کننده و صدای رعب انگیز و زلزله ای که همراه داشت آن چنان همه را در وحشت فرو برد که بی جان به روی زمین افتادند.

چنان که قرآن در دنبال جمله فوق می گوید:"سپس در همین حال صاعقه شما را گرفت در حالی که نگاه می کردید"( فَأَخَذَتْکُمُ الصّٰاعِقَةُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ ).

*** موسی از این ماجرا سخت ناراحت شد،چرا که از بین رفتن هفتاد نفر از سران بنی اسرائیل در این ماجرا بهانه بسیار مهمی بدست ماجراجویان بنی اسرائیل می داد که زندگی را بر او تیره و تار کند،لذا از خدا تقاضای بازگشت آنها را به زندگی کرد،و این تقاضای او پذیرفته شد،چنان که قرآن در آیه بعد می گوید:

"سپس شما را بعد از مرگتان حیات نوین بخشیدیم شاید شکر نعمت خدا را بجا آورید" ( ثُمَّ بَعَثْنٰاکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ ).

آنچه به طور اجمال در این دو آیه آمده است به صورت مشروحتر در سوره اعراف در آیه 155 و سوره نساء آیه 153 بیان شده است 1.

به هر حال این داستان نشان می دهد که پیامبران بزرگ خدا در مسیر

ص :258

دعوت مردم نادان و لجوج با چه مشکلات بزرگی روبرو بودند،گاه معجزات اقتراحی از آنها می طلبیدند و گاه قدم را فراتر نهاده مشاهده خدا را با چشم ظاهر تقاضا می کردند و قاطعانه می گفتند تا چنین درخواستی انجام نگیرد ایمان آوردن محال است!و هنگامی که با عکس العمل شدیدی از ناحیه پروردگار روبرو می شدند باز هم مشکل تازه ای پیش می آمد،که اگر لطف خدا نبود،مقاومت در برابر این بهانه جوئیها امکان نداشت.

ضمنا این آیه از آیاتی است که دلالت بر امکان"رجعت"و باز گشت به زندگی در این دنیا،دارد،چرا که وقوع آن در یک مورد دلیل بر امکان آن در سایر موارد است.

بعضی از مفسران اهل تسنن از آنجا که مایل بوده اند"رجعت و بازگشت به زندگی"را نپذیرند برای آیه فوق توجیهی ذکر کرده اند و گفته اند منظور این است که"بعد از مردن گروهی از شما در حادثه صاعقه،خداوند فرزندان و نسلهای فراوان به شما داد تا دودمانتان منقرض نشود"! 1.

ولی ناگفته پیدا است که این تفسیر کاملا بر خلاف ظاهر آیه فوق است،زیرا ظاهر جمله ثُمَّ بَعَثْنٰاکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ :"شما را بعد از مرگتان برانگیختیم" به هیچ وجه با این معنی سازگار نیست. 2

ص :259

گروهی از آنها از کار خود سخت پشیمان شدند و به درگاه خدا روی آوردند خدا بار دیگر بنی اسرائیل را مشمول نعمتهای خود قرار داد که به قسمتی از آن در آیه مورد بحث اشاره می کند:

"ما ابر را بر سر شما سایبان قرار دادیم"( وَ ظَلَّلْنٰا عَلَیْکُمُ الْغَمٰامَ ).

پیدا است مسافری که روز از صبح تا غروب در بیابان،در دل آفتاب، راهپیمایی می کند از یک سایه گوارا(همچون سایه ابر که نه فضا را بر انسان محدود می کند و نه مانع نور و وزش نسیم است)چقدر لذت می برد.

درست است که همواره احتمال وجود قطعات ابرهای سایه افکن در این بیابانها هست،ولی آیه به روشنی می گوید:این امر درباره بنی اسرائیل جنبه عادی نداشت بلکه به لطف خدا غالبا از این نعمت بزرگ بهره می گرفتند.

از سوی دیگر رهروان این بیابان خشک و سوزان،آنهم برای یک مدت طولانی چهل ساله نیاز به مواد غذایی کافی دارند،این مشکل را نیز خداوند برای آنها حل کرد چنان که در دنباله همین آیه می فرماید:"ما من و سلوی را(که غذایی لذیذ و نیروبخش بود)بر شما نازل کردیم"( وَ أَنْزَلْنٰا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْویٰ ).

"از این خوراکهای پاکیزه ای که به شما روزی دادیم بخورید(و از فرمان خدا سرپیچی نکنید و شکر نعمتش را بگذارید)( کُلُوا مِنْ طَیِّبٰاتِ مٰا رَزَقْنٰاکُمْ ).

ولی باز هم آنها از در سپاسگزاری وارد نشدند"آنها به ما ظلم و ستم نکردند بلکه تنها به خویشتن ستم می کردند"( وَ مٰا ظَلَمُونٰا وَ لٰکِنْ کٰانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ ).

در مورد تفسیر"من و سلوی"در"نکته ها"مشروحا بحث خواهیم کرد.

***

ص :261

درختی است با طعم شیرین،و بعضی گفته اند طعم آن شیرین توام با ترشی بوده است.

"سلوی"در اصل به معنی آرامش و تسلی است،و بعضی از ارباب لغت و بسیاری از مفسران آن را یک نوع"پرنده"دانسته اند.

طبق روایتی که از پیامبر اکرم ص نقل شده که فرمود:

الکمأة من المن :

(قارچ نوعی از من است)معلوم می شود"من"قارچهای خوراکی بوده که در آن سرزمین می روئیده.

بعضی دیگر گفته اند مقصود از"من"تمام آن نعمتهایی است که خدا بر بنی اسرائیل"منت"گذارده، و"سلوی"تمام مواهبی بوده که مایه آرامش آنها می شده است.

در تورات می خوانیم که"من"چیزی مثل تخم گشنیز بوده که شب در آن سرزمین می ریخته،و بنی اسرائیل آن را جمع کرده می کوبیدند و با آن نان درست می کردند که طعم نان روغنی داشته است.

احتمال دیگری نیز وجود دارد و آن اینکه در اثر بارانهای نافعی که به لطف خداوند در مدت سرگردانی بنی اسرائیل در آن بیابان می بارید،اشجار آن محیط،صمغ و شیره مخصوصی بیرون می دادند و بنی اسرائیل از آن استفاده می کردند.

بعضی دیگر نیز احتمال داده اند که"من"یک نوع عسل طبیعی بوده که بنی اسرائیل در طول حرکت خود در آن بیابان به مخازنی از آن می رسیدند،چرا که در حواشی بیابان تیه،کوهستانها و سنگلاخهایی وجود داشته که نمونه های فراوانی از عسل طبیعی در آن به چشم می خورده است.

این تفسیر به وسیله تفسیری که بر عهدین(تورات و انجیل نوشته شده) تایید می شود آنجا که می خوانیم:"اراضی مقدسه به کثرت انواع گلها و شکوفه ها معروف است،و بدین لحاظ است که جماعت زنبوران همواره در شکاف سنگها

ص :263

و شاخ درختان و خانه های مردم می نشینند،بطوری که فقیرترین مردم عسل را می توانند خورد" 1.

در مورد"سلوی"گر چه بعضی از مفسران آن را به معنی"عسل"گرفته اند ولی مفسران دیگر تقریبا همه آن را یک نوع پرنده می دانند،که از اطراف بطور فراوان در آن سرزمین می آمده،و بنی اسرائیل از گوشت آنها استفاده می کردند.

در تفسیری که بعضی از مسیحیان به عهدین نوشته اند تایید این نظریه را می بینیم آنجا که می گوید.

"بدانکه"سلوی"از آفریقا بطور زیاد حرکت کرده به شمال می روند که در جزیره کاپری،16 هزار از آنها را در یک فصل صید نمودند...این مرغ از راه دریای قلزم آمده،خلیج عقبه و سوئز را قطع نموده،در شبه جزیره سینا داخل می شود،و از کثرت تعب و زحمتی که در بین راه کشیده است به آسانی با دست گرفته می شود،و چون پرواز نماید غالبا نزدیک زمین است...راجع به این قسمت در سفر خروج و سفر اعداد(از تورات)سخن رفته است" 2.

از این نوشته نیز استفاده می شود که مقصود از"سلوی"همان پرنده مخصوص پرگوشتی است که شبیه و اندازه کبوتر است،و این پرنده در آن سرزمین معروف می باشد.

البته لطف مخصوص خداوند به بنی اسرائیل در دوران سرگردانیشان در بیابان سینا،سبب شده بود که این پرنده به طور فراوان در طول این مدت در آنجا وجود داشته باشد تا بتوانند از آن استفاده کنند،و گرنه بطور عادی مشکل بود چنین نعمتی نصیبشان شود.

***

ص :264

و نازکتر است در حالی که سحاب به گروه دیگری از ابرها گفته می شود که نقطه مقابل آن است،و"غمام"در اصل از ماده"غم"به معنی پوشیدن چیزی است و اینکه به ابر،غمام گفته شده است به خاطر آنست که صفحه آسمان را می پوشاند و اگر به اندوه،"غم"می گوئیم نیز از جهت این است که گویی قلب انسان را در پوشش خود قرار می دهد 1.

به هر حال این تعبیر ممکن است بخاطر آن باشد که بنی اسرائیل در عین اینکه از سایه ابرها استفاده می کردند،نور کافی به خاطر سفیدیشان به آنها می رسید، و آسمان تیره و تار نبود! ***5-در پایان این بحث ذکر این نکته لازم است که بعضی از مفسران"من" و"سلوی"را به معنی دیگری غیر از آنچه معروف و مشهور است تفسیر کرده اند و همانگونه که اشاره کردیم گفته اند منظور از"من"مطلق احسان و نعمت بی دریغ خدا است،و منظور از"سلوی"موجبات آرامش و تسلی خاطر می باشد که خداوند این دو را به بنی اسرائیل بعد از نجات از چنگال فرعونیان مرحمت فرمود 2.

این تفسیر علاوه بر اینکه تقریبا مخالف گفته های همه مفسران اسلامی و حتی کتب عهدین است با متن آیه مورد بحث سازگار نیست،زیرا قرآن بعد از ذکر من و سلوی،بلافاصله می گوید: کُلُوا مِنْ طَیِّبٰاتِ مٰا رَزَقْنٰاکُمْ "بخورید از روزیهای پاکیزه ای که به شما دادیم"زیرا این تعبیر نشان می دهد که من و سلوی از خوراکیها بوده است،این تعبیر نه تنها در این آیه بلکه عینا در آیه 160 سوره اعراف نیز آمده است.

ص :266

"قریه"گر چه در زبان روزمره ما به معنی روستا است،ولی در قرآن و لغت عرب به معنی هر محلی است که مردم در آن جمع می شوند،خواه شهرهای بزرگ باشد یا روستاها،و منظور در اینجا بیت المقدس و اراضی قدس است.

سپس اضافه می کند:"از نعمتهای آن بطور فراوان هر چه می خواهید بخورید"( فَکُلُوا مِنْهٰا حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَداً ).

و از در(بیت المقدس)با خضوع و تواضع وارد شوید"( وَ ادْخُلُوا الْبٰابَ سُجَّداً ).

و بگوئید:"خداوندا گناهان ما را بریز"( وَ قُولُوا حِطَّةٌ ).

تا خطاهای شما را ببخشیم و به نیکوکاران پاداش بیشتری خواهیم داد( نَغْفِرْ لَکُمْ خَطٰایٰاکُمْ وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ ).

باید توجه داشت که"حطه"از نظر لغت به معنی ریزش و پائین آوردن است،و در اینجا معنی آن این است که:"خدایا از تو تقاضای ریزش گناهان خود را داریم".

خداوند به آنها دستور داد که برای توبه از گناهانشان این جمله را از صمیم قلب بر زبان جاری سازند،و به آنها وعده داد که در صورت عمل به این دستور از خطاهای آنها صرفنظر خواهد شد،و شاید به همین مناسبت یکی از درهای بیت المقدس را"باب الحطه"نامگذاری کرده اند،چنان که"ابو حیان اندلسی" می گوید که منظور از"باب"در آیه فوق یکی از بابهای بیت المقدس است که معروف به"باب حطه"است 1.

در پایان اضافه می کند"برای افراد پاک و نیکوکار،علاوه بر مغفرت و بخشش گناهان،اجر دیگری نیز اضافه خواهیم داد"(و سنزید المحسنین).

***

ص :268

به هر حال،خداوند به آنها دستور داد که برای توبه از گناهانشان ضمن خضوع در پیشگاه خداوند،این جمله را که دلیل بر توبه و تقاضای عفو بود از صمیم دل بر زبان جاری سازند و به آنها وعده داد که در صورت عمل به این دستور گناهانشان را خواهد بخشید،و حتی به افراد پاک و نیکوکارشان علاوه بر بخشش گناهان اجر دیگری خواهد داد. ولی چنان که می دانیم،و از لجاجت و سرسختی بنی اسرائیل اطلاع داریم، عده ای از آنها حتی از گفتن این جمله نیز امتناع کردند و به جای آن کلمه نامناسبی بطور استهزاء گفتند لذا قرآن می گوید:

"اما آنها که ستم کرده بودند این سخن را به غیر آنچه به آنها گفته شده بود تغییر دادند"( فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ ).

"ما نیز بر این ستمگران به خاطر فسق و گناهشان،عذابی از آسمان فرو فرستادیم"( فَأَنْزَلْنٰا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّمٰاءِ بِمٰا کٰانُوا یَفْسُقُونَ ).

واژه"رجز"چنان که"راغب"در"مفردات"می گوید:در اصل به معنی اضطراب و انحراف و بی نظمی است،مخصوصا این تعبیر در مورد شتر به هنگامی که گامهای خود را نزدیک به هم و نامنظم-به خاطر ضعف و ناتوانی-بر می دارد گفته می شود.

مفسر بزرگ"طبرسی"در"مجمع البیان"می گوید:"رجز"در لغت اهل حجاز به معنی عذاب است،و حدیثی از پیامبر ص نقل می کند که در مورد طاعون فرمود:

انه رجز عذب به بعض الامم قبلکم: "آن یک نوع عذاب است که بعضی از امتهای پیشین به وسیله آن معذب شدند" 1.

و از اینجا روشن می شود چرا در بعضی از روایات،"رجز"در آیه مورد بحث به یک نوع"طاعون"تفسیر شده که به سرعت در میان بنی اسرائیل شیوع

ص :269

یافت و عده ای را از میان برد.

ممکن است گفته شود بیماری طاعون چیزی نیست که از آسمان فرود آید ولی این تعبیر ممکن است به خاطر آن باشد که عامل انتقال میکرب طاعون در میان بنی اسرائیل گرد و غبارهای آلوده ای بوده است که به فرمان خدا با وزش باد در میان آنها،پخش گردید.

عجیب اینکه یکی از عوارض دردناک طاعون آن است که مبتلایان به آن گرفتار اضطراب و بی نظمی در سخن و در راه رفتن می شوند که با معنی ریشه ای کلمه"رجز"نیز کاملا متناسب است.

این نکته نیز شایان توجه است که قرآن در آیه فوق بجای"فانزلنا علیهم" می گوید" فَأَنْزَلْنٰا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا "تا روشن گردد که این عذاب و مجازات الهی تنها دامان"ستمگران"بنی اسرائیل را گرفت و هرگز خشک و تر با هم نسوختند.

علاوه بر این در پایان آیه جمله" بِمٰا کٰانُوا یَفْسُقُونَ "را ذکر می کند تا آن هم تاکید بیشتری بر این موضوع باشد،که ظلم و فسقشان علت مجازاتشان گردید.

با توجه به اینکه تعبیرات جمله مزبور،نشان می دهد که آنها بر این اعمال سوء اصرار داشتند و آن را ادامه می دادند،معلوم می شود هنگامی که گناه به صورت یک عادت و حالت در جامعه متمرکز گردید،احتمال نزول عذاب الهی در آن هنگام بسیار است.

***

ص :270

قبائل بنی اسرائیل)از آن با سرعت و شدت جاری شد"( فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتٰا عَشْرَةَ عَیْناً ).

هر یک از این چشمه ها به سوی طایفه ای سرازیر گردید،به گونه ای که اسباط و قبائل بنی اسرائیل"هر کدام بخوبی چشمه خود را می شناختند"( قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُنٰاسٍ مَشْرَبَهُمْ ).

در اینکه این سنگ چگونه سنگی بوده،و موسی چگونه با عصا بر آن می زده،و جریان آب از آن به چه صورت تحقق می یافته،سخن بسیار گفته اند، آنچه قرآن در این باره می گوید بیش از این نیست که موسی عصای خود را بر سنگ زد،و دوازده چشمه آب از آن جاری گردید.

بعضی از مفسران گفته اند این سنگ صخره ای بوده است در یک قسمت کوهستانی مشرف بر آن بیابان،و تعبیر به"انبجست"که در آیه 160 سوره اعراف آمده نشان می دهد که آب در آغاز به صورت کم از آن سنگ بیرون آمده، سپس فزونی گرفت به حدی که هر یک از قبائل بنی اسرائیل و حیواناتی که همراهشان بود از آن سیراب گشتند،و جای تعجب نیست که از قطعه سنگی در کوهستان چنین آبی جاری شود،ولی مسلما همه اینها با یک نحوه"اعجاز"آمیخته بود.

اما اینکه جمعی گفته اند این سنگ قطعه سنگ مخصوصی بود که بنی اسرائیل آن را با خود حمل می کردند،و هر جا نیاز به آب داشتند بر زمین می گذاشتند و موسی با عصای خود بر آن می زد و آب از آن جاری می شد،در آیات قرآن دلیلی بر آن نیست،هر چند در پاره از روایات اشاره ای به آن شده است.

در فصل هفدهم از"سفر خروج"تورات نیز چنین می خوانیم:"و خداوند به موسی گفت در پیشاپیش قوم بگذر،و بعضی از مشایخ اسرائیل را به همراهت بگیر،و عصائی که به آن نهر را زده بودی بدستت گرفته،روانه شو-اینک من در آنجا در برابر تو،به کوه"حوریب"می ایستیم و صخره را بزن که آب از آن

ص :272

جاری خواهد شد،تا قوم بنوشند و موسی در حضور مشایخ اسرائیل چنین کرد" 1.

به هر حال خداوند از یک سو بر آنها من و سلوی نازل کرد،و از سوی دیگر آب بقدر کافی در اختیارشان گذاشت،و به آنها فرمود:"از روزی خداوند بخورید و بنوشید اما فساد و خرابی در زمین نکنید"( کُلُوا وَ اشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللّٰهِ وَ لاٰ تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ ).

در حقیقت به آنها گوشزد می کند که حد اقل به عنوان سپاسگزاری در برابر این نعمتهای بزرگ هم که باشد لجاجت و خیره سری و آزار پیامبران را کنار بگذارید.

***

خود در آورند،در حالی که انفجرت به مرحله نهایی آن که شدت جریان آب است ناظر است.

در کتاب مفردات راغب آمده است که"انبجاس"در جایی گفته می شود که آب از روزنه کوچکی بیرون آید و انفجار به هنگامی گفته می شود که از محل وسیعی بیرون می ریزد،این تعبیر با آنچه قبلا گفتیم کاملا سازگار است.

***

ص :275

در آیه مورد بحث،چگونگی کفران و ناسپاسی آنها را در برابر این نعمتهای بزرگ منعکس می کند و نشان می دهد که آنها چگونه مردم لجوجی بوده اند که شاید در تمام تاریخ دیده نشده است،افرادی اینهمه مورد لطف خدا قرار گیرند ولی در مقابل تا این حد ناسپاسی و عصیان کنند.

نخست می گوید:"و به خاطر بیاورید زمانی را که گفتید ای موسی ما هرگز نمی توانیم به یک نوع غذا قناعت کنیم"(من و سلوی هر چند خوب و لذیذ است،اما ما غذای متنوع می خواهیم)( وَ إِذْ قُلْتُمْ یٰا مُوسیٰ لَنْ نَصْبِرَ عَلیٰ طَعٰامٍ وٰاحِدٍ ).

"بنا بر این از خدایت بخواه تا از آنچه از زمین می روید برای ما قرار دهد از سبزیجات،خیار،سیر،عدس و پیاز"( فَادْعُ لَنٰا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنٰا مِمّٰا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهٰا وَ قِثّٰائِهٰا وَ فُومِهٰا وَ عَدَسِهٰا وَ بَصَلِهٰا ).

ولی موسی به آنها"گفت:آیا شما غذای پست تر را در مقابل آنچه بهتر است انتخاب می کنید"؟( قٰالَ أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنیٰ بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ ).

"اکنون که چنین است از این بیابان بیرون روید و کوشش کنید وارد شهری شوید،زیرا آنچه می خواهید در آنجا است"( اِهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَکُمْ مٰا سَأَلْتُمْ ).

سپس قرآن اضافه می کند"خداوند مهر ذلت و فقر را بر پیشانی آنها زد" ( وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْکَنَةُ ).

و بار دیگر به غضب الهی گرفتار شدند"( وَ بٰاؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ ).

"این به خاطر آن بود که آنها آیات الهی را انکار می کردند و پیامبران را بنا حق می کشتند"( ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ کٰانُوا یَکْفُرُونَ بِآیٰاتِ اللّٰهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ).

و"این به خاطر آن بود که آنها گناه می کردند و تعدی و تجاوز داشتند"

ص :277

( ذٰلِکَ بِمٰا عَصَوْا وَ کٰانُوا یَعْتَدُونَ ).

***

مختصری دارید این بهای آزادی است که می پردازید 1.

ولی تفسیر اول از همه مناسبتر به نظر می رسد.

***

یک بعد نگاه کرد،آیا سزاوار است انسان برای دستیابی به مواد مختلف غذایی تن به اسارت در دهد؟! وانگهی بنا بر اینکه"من"یک نوع عسل کوهستانی و یا ماده قندی نیرو بخشی مشابه آن باشد یکی از مفیدترین و پرانرژی ترین غذاها است،مواد پروتئینی موجود در گوشت تازه(مانند"سلوی"پرنده مخصوص)از جهاتی بر مواد پروتئینی موجود در حبوبات برتری دارد،چرا که هضم و جذب اولی بسیار آسان است در حالی که برای جذب دومی دستگاه گوارش با فعالیت خسته کننده ای دست به گریبان خواهد بود 1.

ضمنا"قوم"را که از غذاهای مورد تقاضای بنی اسرائیل است بعضی به معنی گندم،و بعضی به معنی سیر تفسیر کرده اند،البته هر یک از این دو ماده امتیاز ویژه ای دارد،ولی بعضی معتقدند که معنی گندم صحیحتر است چرا که بعید است آنها مواد غذایی خالی از گندم را خواسته باشند 2.

***

نیز به روشنی در میان گروهی از یهود ادامه دارد،مایه آن ذلت و بدبختی شد 1.

در باره سرنوشت یهود و زندگی دردناک آنها در ذیل آیه 112 سوره آل عمران به اندازه کافی بحث کرده ایم(جلد سوم صفحه 51).

***

ص :281

این آیه تقریبا با همین عبارت در سوره مائده آیه 69 آمده،و با تفاوتی بیشتر در سوره حج آیه 17 آمده است.

مطالعه آیاتی که بعد از این در سوره مائده آمده است نشان می دهد که یهود و نصاری به خود می بالیدند که دینشان از ادیان دیگر بهتر است و بهشت را دربست منحصر به خود می دانستند.

شاید همین تفاخر میان جمعی از مسلمانان نیز بود، آیه مورد بحث می گوید:

ایمان ظاهری مخصوصا بدون انجام عمل صالح،چه از مسلمانان باشد و چه از یهود و نصاری و پیروان ادیان دیگر بی ارزش است،تنها ایمان واقعی و خالص به خدا و دادگاه بزرگ قیامت که با کار نیک و عمل صالح و توام باشد در پیشگاه خدا ارزش دارد،تنها این برنامه موجب پاداش و جلب آرامش و امنیت می گردد.

***

تضاد صریح دارد،بنا بر این باید به دنبال معنی واقعی آیه رفت.

در اینجا دو تفسیر از همه روشنتر و مناسبتر به نظر می رسد.

1-اگر یهود و نصاری و مانند آنها به محتوای کتب خود عمل کنند مسلما به پیامبر اسلام ص ایمان می آورند چرا که بشارت ظهور او با ذکر صفات و علائم مختلف در این کتب آسمانی آمده است که شرح آن در ذیل آیه 146 سوره بقره خواهد آمد.

مثلا قرآن در آیه 68 سوره مائده می گوید: قُلْ یٰا أَهْلَ الْکِتٰابِ لَسْتُمْ عَلیٰ شَیْءٍ حَتّٰی تُقِیمُوا التَّوْرٰاةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ :

"ای اهل کتاب شما ارزشی نخواهید داشت مگر آن زمانی که تورات و انجیل و آنچه را از سوی پروردگارتان بر شما نازل شده بر پا دارید"(و از جمله به پیامبر اسلام ص که بشارت ظهورش در کتب شما آمده است ایمان بیاورید).

2-این آیه ناظر به سؤالی است که برای بسیاری از مسلمانان در آغاز اسلام مطرح بوده،آنها در فکر بودند که اگر راه حق و نجات تنها اسلام است،پس تکلیف نیاکان و پدران ما چه می شود؟،آیا آنها به خاطر عدم درک زمان پیامبر اسلام و ایمان نیاوردن به او مجازات خواهند شد؟ در اینجا آیه فوق نازل گردید و اعلام داشت هر کسی که در عصر خود به پیامبر بر حق و کتاب آسمانی زمان خویش ایمان آورده و عمل صالح کرده است اهل نجات است،و جای هیچگونه نگرانی نیست.

بنا بر این یهودیان مؤمن و صالح العمل قبل از ظهور مسیح،اهل نجاتند، همانگونه مسیحیان مؤمن قبل از ظهور پیامبر اسلام.

این معنی از شان نزولی که برای آیه فوق ذکر شده و بعدا به آن اشاره خواهیم کرد نیز استفاده می شود.

***

ص :284

و کار بسیار بدی است تو را نمی کشیم ولی از محیط ما بیرون برو! سلمان و دوستش در این موقع راهب را ملاقات کردند،وعده ملاقات در "دیر موصل"گذاشته شد،پس از حرکت راهب،سلمان چند روزی منتظر دوست با وفایش بود،تا آماده حرکت گردد،او هم هم چنان سرگرم تهیه مقدمات سفر بود ولی سلمان بالاخره طاقت نیاورده تنها به راه افتاد.

***در دیر موصل سلمان بسیار عبادت می کرد،راهب مذکور که سرپرست این دیر بود او را از عبادت زیاد بر حذر داشت مبادا از کار بیفتد، ولی سلمان پرسید آیا عبادت فراوان فضیلتش بیشتر است یا کم عبادت کردن؟در پاسخ گفت:

البته عبادت بیشتر اجر بیشتر دارد.

عالم دیر پس از مدتی به قصد بیت المقدس حرکت کرد و سلمان را با خود به همراه برد در آنجا به سلمان دستور داد که روزها در جلسه درس علمای نصاری که در آن مسجد منعقد می شد حضور یابد و کسب دانش کند.

روزی سلمان را محزون یافت،علت را جویا شد،سلمان در پاسخ گفت تمام خوبیها نصیب گذشتگان شده که در خدمت پیامبران خدا بوده اند.

عالم دیر به او بشارت داد که در همین ایام در میان ملت عرب پیامبری ظهور خواهد کرد که از تمام انبیاء برتر است،عالم مزبور اضافه کرد من پیر شده ام،خیال نمی کنم او را درک نمایم،ولی تو جوانی امیدوارم او را درک کنی ولی این را نیز بدان که این پیامبر نشانه هایی دارد از جمله نشانه خاصی بر شانه او است،او صدقه نمی گیرد،اما هدیه را قبول می کند.

***در بازگشت آنها به سوی موصل در اثر جریان ناگواری که پیش آمد سلمان عالم دیر را در بیابان گم کرد.

ص :286

دو مرد عرب از قبیله بنی کلب رسیدند،سلمان را اسیر کرده و بر شتر سوار نموده به مدینه آوردند و او را به زنی از قبیله"جهینه"فروختند! سلمان و غلام دیگر آن زن به نوبت روزها گله او را به چرا می بردند، سلمان در این مدت مبلغی پول جمع آوری کرد و انتظار بعثت پیامبر اسلام ص را می کشید.

در یکی از روزها که مشغول چرانیدن گله بود رفیقش رسید و گفت:خبر داری امروز شخصی وارد مدینه شده و تصور می کند پیامبر و فرستاده خدا است؟! سلمان به رفیقش گفت:تو اینجا باش تا من بازگردم،سلمان وارد شهر شد،در جلسه پیامبر حضور پیدا کرد اطراف پیامبر اسلام می چرخید و منتظر بود پیراهن پیامبر کنار برود و نشانه مخصوص را در شانه او مشاهده کند.

پیامبر ص متوجه خواسته او شد،لباس را کنار زد،سلمان نشانه مزبور یعنی اولین نشانه را یافت،سپس به بازار رفت،گوسفند و مقداری نان خرید و خدمت پیامبر آورد،پیامبر فرمود چیست؟سلمان پاسخ داد:صدقه است، پیامبر فرمود:من به آنها احتیاج ندارم به مسلمانان فقیر ده تا مصرف کنند.

سلمان بار دیگر به بازار رفت مقداری گوشت و نان خرید و خدمت رسول اکرم آورد،پیامبر پرسید این چیست؟سلمان پاسخ داد هدیه است،پیامبر فرمود:

بنشین.پیامبر و تمام حضار از آن هدیه خوردند،مطلب بر سلمان آشکار گشت زیرا هر سه نشانه خود را یافته بود.

در این میان سلمان راجع به دوستان و رفیق و راهبان دیر موصل سخن به میان آورد،و نماز،روزه و ایمان آنها به پیامبر و انتظار کشیدن بعثت وی را شرح داد.

کسی از حاضران به سلمان گفت آنها اهل دوزخند!این سخن بر سلمان گران آمد،زیرا او یقین داشت اگر آنها پیامبر را درک می کردند از او پیروی

ص :287

می نمودند.

اینجا بود که آیه مورد بحث بر پیامبر نازل گردید و اعلام داشت:آنها که به ادیان حق ایمان حقیقی داشته اند و پیغمبر اسلام را درک نکرده اند دارای اجر و پاداش مؤمنان خواهند بود.

***

در"فرهنگ دهخدا"پس از تایید اینکه این کلمه عبری است می گوید:

"صابئین"جمع"صابی"و مشتق از ریشه عبری(ص-ب-ع)به معنی فرو رفتن در آب(یعنی تعمید کنندگان)می باشد.که به هنگام تعریب"ع"آن ساقط شده و"مغتسله"که از دیر زمانی نام محل پیروان این آئین در خوزستان بوده و هست ترجمه جامع و صحیح کلمه"صابی"است.

محققان معاصر و جدید نیز این کلمه را عبری می دانند.

"دائرة المعارف"فرانسه جلد چهارم صفحه 22 این واژه را عبری دانسته و آن را به معنی فرو بردن در آب یا تعمید می داند.

"ژسینوس"آلمانی می گوید:این کلمه هر چند عبری است ولی محتمل است از ریشه ای که به معنی ستاره است مشتق باشد.

نویسنده"کشاف اصطلاح الفنون"می گوید:"صابئین فرقه ای هستند که ملائکه را می پرستند،و"زبور"می خوانند،و به قبله توجه می کنند.

در کتاب"التنبیه و الاشراف"به نقل"امثال و حکم"صفحه 1666 آمده:

"پیش از آنکه زرتشت آئین مجوس را به"گشتاسب"عرضه کند و او آن را بپذیرد مردم این ملک بر مذهب"حنفاء"بودند و ایشان صابئانند،و آن آئینی هست که "بوذاسب"آن را به زمان"طهمورس"آورده است.

و اما علت اختلافات و گفتگو در باره این طائفه این است که:در اثر کمی جمعیت آنها و اصرار به نهان داشتن آئین خود،و منع از دعوت و تبلیغ و اعتقاد بر اینکه:آئین آنها،آئین اختصاصی است،نه عمومی،و پیغمبرشان فقط برای نجات آنها مبعوث شده است و بس،وضع آنها به صورت اسرارآمیزی در آمده،و جمعیت آنها به سوی انقراض می رود.این به خاطر همان احکام خاص و اغسال مفصل و تعمیدهای طولانی است که باید در زمستان و تابستان انجام دهند،ازدواج با غیر همکیش خود را حرام می دانند و حتی الامکان به رهبانیت و ترک معاشرت

ص :289

بانوان دستور مؤکد دارند و بسیاری از آنها بر اثر آمیزش فراوان با مسلمانان تغییر آئین می دهند.

***

بزرگ هستند و اختلاف نظر در باره آنها به نسبت معرفت افراد از آئین آنان است و همانطور که از آیه 62 بقره بر می آید این جمعیت به دو گروه مؤمن و کافر تقسیم می شوند،اینان همان قوم ابراهیم خلیلند که ابراهیم مامور دعوت آنان بود،آنها در"حران"سرزمین صابئان زندگی می کردند،و بر دو قسم بودند:صابئان حنیف و صابئان مشرک.

مشرکان آنها به ستارگان و خورشید و قمر و...احترام می گذاشتند و گروهی از آنان نماز و روزه انجام می دادند، کعبه را محترم می شمردند و حج را به جا می آوردند،مردار،خون،گوشت خوک و ازدواج با محارم را همچون مسلمانان حرام می دانستند.عده ای از پیروان این مذهب از بزرگان دولت در بغداد بودند که"هلال بن محسن"صابئی از آن جمله است.

اینان اساس دین خود را به گمان خویش بر این پایه قرار داده اند که:بایست خوبی هر کدام از ادیان جهان را گرفت و آنچه بد است از آن دوری جست،اینان را به این جهت صابئین گفتند که از تقید به انجام تمام دستورات یک دین سرپیچیدند...

بنا بر این اینها با تمام ادیان از یک نظر موافق و از نظر دیگر مخالف هستند.

جمعیت صابئان حنیف با اسلام هماهنگ شدند و مشرکان آنها با بت پرستان همراه گردیدند.

وی در پایان بحث بار دیگر متذکر می شود که این گروه دو قسم بودند:صابئان مشرک و صابئان حنیف و بین این دو مناظرات و بحثهای فراوانی رد و بدل می شد 1.

از مجموع بحثهای فوق بر می آید که آنها در اصل پیرو یکی از پیامبران الهی بوده اند،اگر چه در تعیین پیامبری که آنها خود را وابسته به او معرفی می کنند اختلاف است.همچنین روشن شد که آنها جمعیت بسیار کمی هستند که در حال انقراض می باشند.

ص :291

پرهیزکار شوید"( وَ اذْکُرُوا مٰا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ).

*** ولی شما پیمان خود را به دست فراموشی سپردید"و بعد از این ماجرا، روی گردان شدید"( ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ ).

"و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود،از زیانکاران بودید"( فَلَوْ لاٰ فَضْلُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَکُنْتُمْ مِنَ الْخٰاسِرِینَ ).

***

یهود به بهانه اینکه تکالیف مشکلی برای آنان آورده،بنای نافرمانی و سرکشی گذاشتند،خدا هم فرشتگان را مامور کرد،تا قطعه عظیمی از کوه طور را بالای سر آنها قرار دهند.

در این هنگام موسی ع اعلام کرد چنانچه پیمان ببندید و به دستورات خدا عمل کنید و از سرکشی و تمرد توبه نمائید این عذاب و کیفر از شما بر طرف می شود و گرنه همه هلاک خواهید شد.

آنها تسلیم شدند و تورات را پذیرا گشتند و برای خدا سجده نمودند،در حالی که هر لحظه انتظار سقوط کوه را بر سر خود می کشیدند،ولی به برکت توبه سر انجام این عذاب الهی از آنها دفع شد".

همین مضمون در آیه 93 بقره و 154 نساء و 171 اعراف با مختصر تفاوتی آمده است.

یادآوری این نکته در اینجا نیز ضروری است که در چگونگی قرار گرفتن کوه بالای سر بنی اسرائیل جمعی از مفسران معتقدند که به فرمان خداوند،طور از جا کنده شد و همچون سایبانی بر سر آنها قرار گرفت 1.

در حالی که بعضی دیگر می گویند:زلزله شدیدی در کوه واقع شد و چنان کوه به لرزه درآمد که افرادی که پائین کوه بودند،سایه قسمتهای بالای آن را بر سر خود مشاهده کردند و احتمال می دادند هر لحظه ممکن است بر سر آنها فرود آید،ولی به لطف الهی زلزله آرام گرفت و کوه به جای خود قرار گرفت 2.

این احتمال نیز وجود دارد که قطعه عظیمی از کوه به فرمان خدا بر اثر زلزله و صاعقه شدید از جا کنده شد،و از بالای سر آنها گذشت به طوری که چند لحظه،آن را بر فراز سر خود دیدند و تصور کردند که بر آنها فرو خواهد افتاد.

***

ص :294

هر دو" 1.

و این دستوری است برای همه پیروان ادیان آسمانی در هر عصر و زمان که برای حفظ این تعلیمات و اجرای آنها باید هم به نیروهای مادی مجهز باشند و هم قوای معنوی.

***

نخست می گوید:"قطعا حال کسانی را که از میان شما در روز شنبه نافرمانی و گناه کردند دانستید"( وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ ).

و نیز دانستید که"ما به آنها گفتیم:به صورت بوزینه گان طرد شده ای در آئید و آنها چنین شدند"( فَقُلْنٰا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خٰاسِئِینَ ) 1.

*** "ما این امر را کیفر و عبرتی برای مردم آن زمان و زمانهای بعد قرار دادیم" ( فَجَعَلْنٰاهٰا نَکٰالاً لِمٰا بَیْنَ یَدَیْهٰا وَ مٰا خَلْفَهٰا ).

"و همچنین پند و اندرزی برای پرهیزکاران"( وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ ).

خلاصه ماجرا چنین بود:"خداوند به یهود دستور داده بود،روز"شنبه"را تعطیل کنند،گروهی از آنان که در کنار دریا می زیستند به عنوان آزمایش دستور یافتند از دریا در آن روز ماهی نگیرند، ولی از قضا روزهای شنبه که می شد،ماهیان فراوانی بر صفحه آب ظاهر می شدند،آنها به فکر حیله گری افتادند و با یک نوع کلاه شرعی روز شنبه از آب ماهی گرفتند،خداوند آنان را به جرم این نافرمانی مجازات کرد و چهره شان را از صورت انسان به حیوان دگرگون ساخت".

آیا این مسخ و دگرگونی چهره جنبه جسمانی داشته یا روانی و اخلاقی؟ و نیز این قوم در کجا می زیستند؟و با چه نیرنگی برای گرفتن ماهی متوسل شدند؟ پاسخ تمام این سؤالات و مسائل دیگر را در این رابطه در جلد ششم ذیل آیات 163 تا 166 سوره اعراف مطالعه خواهید فرمود(جلد ششم صفحه 318 تا 328).

جمله فَقُلْنٰا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خٰاسِئِینَ کنایه از سرعت عمل است که با یک

ص :297

اشاره و فرمان الهی چهره همه آن عصیانگران دگرگون شد.

جالب اینکه از امام باقر و امام صادق ع در معنی این آیه نقل شده که فرمودند:منظور از"ما بین یدیها"نسل آن زمان و مراد از"ما خلفها"ما مسلمانان هستیم،یعنی این درس عبرت مخصوص بنی اسرائیل نبود،و همه انسانها را شامل می شود 1.

***

ص :298

69-گفتند:از پروردگار خود بخواه که برای ما روشن سازد چه رنگی داشته باشد؟گفت:

خداوند می گوید:گاوی باشد زرد یک دست که رنگ آن بینندگان را شاد و مسرور سازد! 70-گفتند:از خدایت بخواه برای ما روشن کند بالاخره چگونه گاوی باشد؟زیرا این گاو برای ما مبهم شده!و اگر خدا بخواهد ما هدایت خواهیم شد!.

71-گفت:خداوند می فرماید گاوی باشد که برای شخم زدن رام نشده باشد،و برای زراعت آب کشی نکند،از هر عیبی بر کنار و حتی هیچ گونه رنگ دیگری در آن نباشد،گفتند:الان حق مطلب را برای ما آوردی!سپس(چنان گاوی را پیدا کردند)و آن را سر بریدند ولی مایل نبودند این کار را انجام دهند!.

72-و بخاطر بیاورید هنگامی را که فردی را به قتل رساندید سپس در باره(قاتل)او به نزاع پرداختید و خداوند آنچه را مخفی داشته بودید آشکار می سازد.

73-سپس گفتیم قسمتی از گاو را به مقتول بزنید(تا زنده شود و قاتل را معرفی کند) خداوند این گونه مردگان را زنده می کند و آیات خود را به شما نشان می دهد شاید درک کنید.

74-سپس دلهای شما بعد از این جریان سخت شد،همچون سنگ،یا سختتر!،چرا که پاره ای از سنگها می شکافد و از آن نهرها جاری می شود،و پاره ای از آنها شکاف بر می دارد و آب از آن تراوش می کند،و پاره ای از خوف خدا(از فراز کوه) به زیر می افتد(اما دلهای شما نه از خوف خدا می طپد و نه سرچشمه علم و دانش و عواطف انسانی است)و خداوند از اعمال شما غافل نیست.

ایمان آنان را به گفتار موسی مشخص میکند و از همه مهمتر اینکه گواه زنده ای است بر امکان رستاخیز.

ماجرا(آن گونه که از قرآن و تفاسیر بر می آید)چنین بود که یک نفر از بنی اسرائیل به طرز مرموزی کشته می شود،در حالی که قاتل به هیچوجه معلوم نیست.

در میان قبائل و اسباط بنی اسرائیل نزاع درگیر می شود،هر یک آن را به طایفه و افراد قبیله دیگر نسبت می دهد و خویش را تبرئه می کند داوری را برای فصل خصومت نزد موسی می برند و حل مشکل را از او خواستار می شوند،و چون از طرق عادی حل این قضیه ممکن نبود،و از طرفی ادامه این کشمکش ممکن بود منجر به فتنه عظیمی در میان بنی اسرائیل گردد،موسی با استمداد از لطف پروردگار از طریق اعجاز آمیزی به حل این مشکل چنان که در تفسیر آیات می خوانید می پردازد 1.

ص :302

نخست می گوید:"به خاطر بیاورید هنگامی را که موسی به قوم خود گفت باید گاوی را سر ببرید"( وَ إِذْ قٰالَ مُوسیٰ لِقَوْمِهِ إِنَّ اللّٰهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً ).

آنها از روی تعجب"گفتند:آیا ما را به مسخره گرفته ای"؟!( قٰالُوا أَ تَتَّخِذُنٰا هُزُواً ).

"موسی در پاسخ آنان گفت:به خدا پناه می برم که از جاهلان باشم"( قٰالَ أَعُوذُ بِاللّٰهِ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْجٰاهِلِینَ ).

یعنی استهزا نمودن و مسخره کردن،کار افراد نادان و جاهل است،و پیامبر خدا هرگز چنین نیست.

*** پس از آنکه آنها اطمینان پیدا کردند استهزایی در کار نیست و مساله جدی می باشد"گفتند:اکنون که چنین است از پروردگارت بخواه برای ما مشخص کند که این چگونه گاوی باید باشد"؟!( قٰالُوا ادْعُ لَنٰا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنٰا مٰا هِیَ ).

جمله"از خدایت بخواه"که در خواسته های آنها چند بار تکرار شده یک نوع اسائه ادب و یا استهزاء سر بسته در آن نهفته است،مگر خدای موسی ع را از خدای خویش جدا می دانستند؟ به هر حال،موسی ع در پاسخ آنها"گفت:خداوند می فرماید باید ماده گاوی باشد که نه پیر و از کار افتاده و نه بکر و جوان بلکه میان این دو باشد"

ص :303

( قٰالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّهٰا بَقَرَةٌ لاٰ فٰارِضٌ وَ لاٰ بِکْرٌ عَوٰانٌ بَیْنَ ذٰلِکَ ) 1.

و برای اینکه آنها بیش از این مساله را کش ندهند،و با بهانه تراشی فرمان خدا را به تاخیر نیندازند در پایان سخن خود اضافه کرد:"آنچه به شما دستور داده شده است انجام دهید"( فَافْعَلُوا مٰا تُؤْمَرُونَ ).

*** ولی باز آنها دست از پرگویی و لجاجت بر نداشتند و"گفتند:از پروردگارت بخواه که برای ما روشن کند که رنگ آن باید چگونه باشد"؟!( قٰالُوا ادْعُ لَنٰا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنٰا مٰا لَوْنُهٰا ).

موسی ع در پاسخ"گفت:خدا می فرماید:گاو ماده ای باشد زرد یک دست که رنگ آن بینندگان را شاد و مسرور سازد"( قٰالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّهٰا بَقَرَةٌ صَفْرٰاءُ فٰاقِعٌ لَوْنُهٰا تَسُرُّ النّٰاظِرِینَ ) 2.

خلاصه این گاو باید کاملا خوشرنگ و درخشنده باشد،آن چنان زیبا که بینندگان را به اعجاب وادارد.

و عجب این است که باز هم به این مقدار اکتفاء نکردند و هر بار با بهانه جویی کار خود را مشکلتر ساخته،و دایره وجود چنان گاوی را تنگتر نمودند.

*** باز"گفتند از پروردگارت بخواه برای ما روشن کند این چگونه گاوی باید باشد"؟(از نظر نوع کار کردن)( قٰالُوا ادْعُ لَنٰا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنٰا مٰا هِیَ ).

"چرا که این گاو برای ما مبهم شده"( إِنَّ الْبَقَرَ تَشٰابَهَ عَلَیْنٰا ).

ص :304

"و اگر خدا بخواهد ما هدایت خواهیم شد"!( وَ إِنّٰا إِنْ شٰاءَ اللّٰهُ لَمُهْتَدُونَ ).

*** مجددا"موسی گفت:خدا می فرماید:گاوی باشد که برای شخم زدن،رام نشده،و برای زراعت آبکشی نکند"( قٰالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّهٰا بَقَرَةٌ لاٰ ذَلُولٌ تُثِیرُ الْأَرْضَ وَ لاٰ تَسْقِی الْحَرْثَ ).

"و از هر عیبی بر کنار باشد"( مُسَلَّمَةٌ ).

و"حتی هیچگونه رنگ دیگری در آن نباشد"( لاٰ شِیَةَ فِیهٰا ).

در اینجا که گویا سؤال دیگری برای مطرح کردن نداشتند"گفتند حالا حق مطلب را ادا کردی"!( قٰالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ ).

سپس گاو را با هر زحمتی بود به دست آوردند"و آن را سر بریدند،ولی مایل نبودند این کار را انجام دهند"!( فَذَبَحُوهٰا وَ مٰا کٰادُوا یَفْعَلُونَ ).

*** قرآن بعد از ذکر ریزه کاریهای این ماجرا،باز آن را به صورت خلاصه و کلی در دو آیه بعد چنین مطرح می کند:"به خاطر بیاورید هنگامی که انسانی را کشتید،سپس در باره قاتل آن به نزاع پرداختید و خداوند(با دستوری که در آیات بالا آمد)آنچه را مخفی داشته بودید آشکار ساخت"( وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادّٰارَأْتُمْ فِیهٰا وَ اللّٰهُ مُخْرِجٌ مٰا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ ).

*** "سپس گفتیم قسمتی از گاو را به مقتول بزنید"(تا زنده شود و قاتل خود را معرفی کند)( فَقُلْنٰا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهٰا ).

"آری خدا این گونه مردگان را زنده می کند"( کَذٰلِکَ یُحْیِ اللّٰهُ الْمَوْتیٰ ).

"و این گونه آیات خود را به شما نشان می دهد تا تعقل کنید"( وَ یُرِیکُمْ

ص :305

آیٰاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ

).

*** در آخرین آیه مورد بحث به مساله قساوت و سنگدلی بنی اسرائیل پرداخته می گوید بعد از این ماجراها و دیدن این گونه آیات و معجزات و عدم تسلیم در برابر آنها دلهای شما سخت شد همچون سنگ یا سختتر"( ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ فَهِیَ کَالْحِجٰارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً ).

چرا که"پاره ای از سنگها می شکافد و از آن نهرها جاری می شود"( وَ إِنَّ مِنَ الْحِجٰارَةِ لَمٰا یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهٰارُ ).

یا لا اقل"بعضی از آنها شکاف می خورد و قطرات آب از آن تراوش می نماید" ( وَ إِنَّ مِنْهٰا لَمٰا یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْمٰاءُ ).

و گاه"پاره ای از آنها(از فراز کوه)از خوف خدا فرو می افتد"( وَ إِنَّ مِنْهٰا لَمٰا یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللّٰهِ ).

اما دلهای شما از این سنگها نیز سخت تر است،نه چشمه عواطف و علمی از آن می جوشد و نه قطرات محبتی از آن تراوش می کند،و نه هرگز از خوف خدا می طپد.

و در آخرین جمله می فرماید:"خداوند از آنچه انجام می دهید غافل نیست" ( وَ مَا اللّٰهُ بِغٰافِلٍ عَمّٰا تَعْمَلُونَ ).

و این تهدیدی است سربسته برای این جمعیت بنی اسرائیل و تمام کسانی که خط آنها را ادامه می دهند.

***

دلیل انحراف و موجب زیان است،همانگونه که نمونه اش را در این داستان مشاهده کردیم.

بنی اسرائیل مامور بودند گاوی را ذبح کنند،بدون شک اگر قید و شرط خاصی می داشت تاخیر بیان از وقت حاجت ممکن نبود،و خداوند حکیم در همان لحظه که به آنها امر کرد بیان می فرمود،بنا بر این وظیفه آنها در این زمینه قید و شرطی نداشته،و لذا"بقره"به صورت"نکره"در اینجا ذکر شده است.

ولی آنها بی اعتنا به این اصل مسلم،شروع به سؤالات گوناگون کردند، شاید برای اینکه می خواستند حقیقت،لوث گردد و قاتل معلوم نشود،و این اختلاف هم چنان میان بنی اسرائیل ادامه یابد،جمله فَذَبَحُوهٰا وَ مٰا کٰادُوا یَفْعَلُونَ نیز اشاره به همین معنی است،می گوید:آنها گاو را ذبح کردند ولی نمی خواستند این کار انجام گیرد!.

از ذیل آیه 72 همین داستان نیز استفاده می شود که لا اقل گروهی از آنها قاتل را می شناختند،و از اصل جریان مطلع بودند،و شاید این قتل بر طبق توطئه قبلی میان آنها صورت گرفته بود اما کتمان می کردند،زیرا در ذیل همین آیه می خوانیم: وَ اللّٰهُ مُخْرِجٌ مٰا کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ :"خداوند آنچه را شما پنهان می دارید آشکار و بر ملا می سازد".

از این گذشته افراد لجوج و خود خواه غالبا پر حرف و پر سؤالند،و در برابر هر چیز بهانه جویی می کنند.

قرائن نشان می دهد که اصولا آنها نه معرفت کاملی نسبت به خداوند داشتند و نه نسبت به موقعیت موسی ع،لذا بعد از همه این سؤالها گفتند الان جئت بالحق:"حالا حق را بیان کردی"!گویی هر چه قبل از آن بوده باطل بوده است!.

به هر حال،هر قدر آنها سؤال کردند خداوند هم تکلیف آنها را سخت تر کرد،چرا که چنین افراد،مستحق چنان مجازاتی هستند،لذا در روایات می خوانیم

ص :307

که در هر مورد خداوند سکوت کرده،پرسش و سؤال نکنید که حکمتی داشته و لذا در روایتی از امام علی بن موسی الرضا ع چنین آمده اگر آنها در همان آغاز،هر ماده گاوی انتخاب کرده و سر بریده بودند کافی بود،و لکن شدوا فشدد اللّٰه علیهم:"آنها سختگیری کردند خداوند هم بر آنها سخت گرفت" 1.

***

که می توانند بدون اضطراب و تشویش به کارهای مردم رسیدگی کرده،مشکلات را حل نموده،و آنها را احیاء کنند.

ولی دلی که متمایل به دنیا و رام دنیا است،و این رنگ وی را معیوب ساخته، چنین کسی نمی تواند با این عیب و نقصی که در خود دارد قلوب مرده را زنده سازد و نقش احیا کننده داشته باشد.

***

بوده است و بنی اسرائیل آن را به قیمت بسیار گزافی خریدند.

می گویند صاحب این گاو مرد نیکوکاری بود و نسبت به پدر خویش احترام فراوان قائل می شد،در یکی از روزها که پدرش در خواب بود معامله پر سودی برای او پیش آمد،ولی او به خاطر اینکه پدرش ناراحت نشود،حاضر نشد وی را بیدار سازد و کلید صندوق را از او بگیرد،در نتیجه از معامله صرفنظر کرد.

و به قول بعضی از مفسران"فروشنده حاضر می شود آن جنس را به هفتاد هزار بفروشد به این شرط که نقد بپردازد،و پرداختن پول نقد منوط به این بوده است که پدر را بیدار کند و کلید صندوقها را از او بگیرد،ولی جوان مزبور حاضر می گردد که به هشتاد هزار بخرد ولی پول را پس از بیداری پدر بپردازد! بالاخره معامله انجام نشد.

خداوند به جبران این گذشت جوان معامله پرسود بالا را برای او فراهم می سازد.

بعضی از مفسران نیز می گویند:پدر پس از بیدار شدن از ماجرا آگاه می شود و گاو مزبور را به پاداش این عمل به پسر خود می بخشد که سر انجام آن سود فراوان را برای او به بار می آورد 1.

پیامبر اسلام در این مورد می فرماید:

انظروا الی البر ما بلغ باهله: "نیکی را بنگرید که با نیکو کار چه می کند؟!" 2.

***

ص :311

می کردند از آنچه در تورات پیرامون صفات پیامبر اسلام ص آمده بود به آنها خبر می دادند،بزرگان یهود از این امر آگاه شدند و آنها را از این کار نهی کردند،و گفتند شما صفات محمد ص را که در تورات آمده برای آنها بازگو نکنید تا در پیشگاه خدا دلیلی بر ضد شما نداشته باشند،آیات فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت" 1.

***

در"اسباب النزول"آمده است که گروهی از یهود هنگامی که از طور باز گشتند به مردم گفتند:"ما شنیدیم که خداوند به موسی دستور داد فرمانهای مرا در آنجا که می توانید انجام دهید،و آنجا که نمی توانید ترک کنید"!و این نخستین تحریف بود.

به هر حال در ابتدای ظهور پیامبر اسلام انتظار می رفت که قوم یهود پیش از دیگران با ندای اسلام لبیک گویند چرا که آنها اهل کتاب بودند(بخلاف مشرکان)بعلاوه صفات پیامبر اسلام ص را نیز در کتابهای خود خوانده بودند ولی قرآن می گوید:با سابقه بدی که آنها دارند انتظار شما مورد ندارد،چرا که گاهی صفات و روحیات انحرافی یک جمعیت،سبب می شود که با تمام نزدیکی به حق از آن دور گردند.

*** آیه بعد پرده از روی حقیقت تلخ دیگری پیرامون این جمعیت حیله گر و منافق بر می دارد و می گوید:"پاکدلان آنها هنگامی که مؤمنان را ملاقات می کنند اظهار ایمان می نمایند"(و صفات پیامبر را که در کتبشان آمده است خبر می دهند)( وَ إِذٰا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قٰالُوا آمَنّٰا ).

"اما در پنهانی و خلوت،جمعی از آنها می گویند:چرا مطالبی را که خداوند در تورات برای شما بیان کرده به مسلمانان می گوئید"؟( وَ إِذٰا خَلاٰ بَعْضُهُمْ إِلیٰ بَعْضٍ قٰالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِمٰا فَتَحَ اللّٰهُ عَلَیْکُمْ ).

"تا در قیامت در پیشگاه خدا بر ضد شما به آن استدلال کنند،آیا نمی فهمید"؟ ( لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلاٰ تَعْقِلُونَ ).

این احتمال در تفسیر آیه نیز وجود دارد که آغاز آیه از منافقان یهود سخن می گوید که در حضور مسلمانان دم از ایمان می زدند،و در غیاب انکار می کردند و حتی پاکدلان یهود را نیز مورد سرزنش قرار می دادند که چرا اسرار کتب

ص :314

مقدس را در اختیار مسلمانان قرار داده اید؟ به هر حال این تاییدی است بر آنچه در آیه قبل بود که شما از جمعیتی که چنین روحیات بر آنها حاکم است چندان انتظار ایمان نداشته باشید.

جمله" فَتَحَ اللّٰهُ عَلَیْکُمْ "ممکن است به معنی حکم و فرمان الهی باشد که در اختیار بنی اسرائیل قرار داشت،و ممکن است اشاره به گشودن درهای اسرار الهی و خبرهای آینده مربوط به شریعت جدید به روی آنان باشد.

قابل توجه اینکه از این آیه به خوبی استفاده می شود که ایمان این گروه منافق در باره خدا آن قدر ضعیف بود که او را همچون انسانهای عادی می پنداشتند و تصور می کردند اگر حقیقتی را از مسلمانان کتمان کنند از خدا نیز مکتوم خواهد ماند! *** لذا آیه بعد با صراحت می گوید:"آیا اینها نمی دانند که خداوند از اسرار درون و برونشان آگاه است"( أَ وَ لاٰ یَعْلَمُونَ أَنَّ اللّٰهَ یَعْلَمُ مٰا یُسِرُّونَ وَ مٰا یُعْلِنُونَ ).

***

ص :315

عوام یهود که تا آن زمان کم و بیش صفات واقعی او را شنیده بودند،از علمای خود می پرسیدند آیا این همان پیامبر موعود نیست که بشارت ظهور او را می دادید؟ آنها آیات تحریف شده تورات را بر آنها می خواندند تا به این وسیله قانع شوند 1.

می گفتند:"ما فرزندان خدا و دوستان خاص او هستیم" نَحْنُ أَبْنٰاءُ اللّٰهِ وَ أَحِبّٰاؤُهُ (مائده-18)و یا اینکه می گفتند:"هرگز آتش دوزخ جز چند روزی به ما نخواهد رسید"که در آیات بعد به این گفتار یهود بر می خوریم.

این احتمال نیز وجود دارد که منظور از امانی،آیات تحریف شده باشد که دانشمندان یهود در اختیار عوام می گذاشتند،و جمله" لاٰ یَعْلَمُونَ الْکِتٰابَ إِلاّٰ أَمٰانِیَّ "با این معنی سازگارتر می باشد.

به هر حال پایان این آیه( إِنْ هُمْ إِلاّٰ یَظُنُّونَ )دلیل بر آن است که پیروی از ظن و گمان در اساس و اصول دین و شناخت مکتب وحی کاری است نادرست و در خور سرزنش و هر کس باید در این قسمت از روی تحقیق کافی گام بردارد.

*** دسته ای دیگر دانشمندان آنها بودند که حقایق را به سود خود تحریف می کردند چنان که قرآن در آیه بعد می گوید:"وای بر آنها که مطالب را به دست خود می نویسند،و بعد می گویند اینها از سوی خدا است"( فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتٰابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هٰذٰا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ ).

"و هدفشان این است با این کار،بهای کمی بدست آورند"( لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً ).

"وای بر آنها از آنچه با دست خود می نویسند"( فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمّٰا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ ).

"و وای بر آنها از آنچه با این خیانتها بدست می آورند"( وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمّٰا یَکْسِبُونَ ).

از جمله های اخیر این آیه به خوبی استفاده می شود که آنها هم وسیله نامقدسی داشتند،و هم نتیجه نادرستی می گرفتند.

ص :318

بعضی از مفسران در ذیل آیه مورد بحث حدیثی از امام صادق ع نقل کرده اند که دارای نکات قابل ملاحظه ای است،حدیث چنین است:

"مردی به امام صادق ع عرض کرد با اینکه عوام یهود اطلاعی از کتاب آسمانی خود جز از طریق علمایشان نداشتند،چگونه خداوند آنها را نسبت به تقلید از علماء و پذیرش از آنان مذمت می کند؟!(اشاره به آیات مورد بحث است)آیا عوام یهود با عوام ما که از علمای خود تقلید می کنند تفاوت دارند؟...

امام فرمود:بین عوام ما و عوام یهود از یک جهت فرق و از یک جهت مساوات است،از آن جهت که مساوی هستند خداوند عوام ما را نیز مذمت کرده همانگونه که عوام یهود را نکوهش فرموده.

اما از آن جهت که با هم تفاوت دارند این است که عوام یهود از وضع علمای خود آگاه بودند،می دانستند آنها صریحا دروغ می گویند،حرام و رشوه می خورند و احکام خدا را تغییر می دهند،آنها با فطرت خود این حقیقت را دریافته بودند که چنین اشخاصی فاسقند و جایز نیست سخنان آنها را در باره خدا و احکام او بپذیرند،و سزاوار نیست شهادت آنها را در باره پیامبران قبول کنند، به این دلیل خداوند آنها را نکوهش کرده است(ولی عوام ما پیرو چنین علمایی نیستند).

و اگر عوام ما از علمای خود فسق آشکار و تعصب شدید و حرص بر دنیا و اموال حرام ببینند هر کس از آنها پیروی کند مثل یهود است که خداوند آنان را به خاطر پیروی از علمای فاسق نکوهش کرده است،

فاما من کان من الفقهاء صائنا لنفسه،حافظا لدینه،مخالفا علی هواه،مطیعا لامر مولاه فللعوام ان یقلدوه: "اما دانشمندانی که پاکی روح خود را حفظ کنند،و دین خود را نگهدارند،مخالف هوی و هوس و مطیع فرمان مولای خویش باشند عوام می توانند

ص :319

از آنها پیروی کنند..." 1.

روشن است که این حدیث اشاره به تقلید تعبدی در احکام نمی کند،بلکه منظور پیروی کردن از رهنمایی دانشمندان برای بدست آوردن علم و یقین در اصول دین است،زیرا حدیث در مورد شناخت پیامبر سخن می گوید که مسلما از اصول دین می باشد و تقلید تعبدی در آن جایز نیست.

***

ص :320

مغرور ساخته و سرچشمه قسمتی از انحرافات آنها شده بود اشاره کرده و به آن پاسخ می گوید:

نخست می فرماید:"آنها گفتند:هرگز آتش دوزخ،جز چند روزی به ما نخواهد رسید"( وَ قٰالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النّٰارُ إِلاّٰ أَیّٰاماً مَعْدُودَةً ).

"بگو آیا پیمانی نزد خدا بسته اید که هرگز خداوند از پیمانش تخلف نخواهد کرد یا اینکه چیزی را به خدا نسبت می دهید که نمی دانید"؟!( قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللّٰهِ عَهْداً فَلَنْ یُخْلِفَ اللّٰهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَی اللّٰهِ مٰا لاٰ تَعْلَمُونَ ).

اعتقاد به برتری نژادی ملت یهود،و اینکه آنها تافته ای جدا بافته اند، و گنهکارانشان فقط چند روزی کیفر و مجازات می بینند،سپس بهشت الهی برای ابد در اختیار آنان است،یکی از دلائل روشن خود خواهی و خود پرستی این جمعیت است.

این امتیازطلبی با هیچ منطقی سازگار نیست زیرا هیچگونه تفاوتی در میان انسانها از نظر کیفر و پاداش اعمال در پیشگاه خدا وجود ندارد.

مگر یهود چه کرده بودند که می بایست تبصره ای به سود آنها بر قانون کلی مجازات زده شود؟ به هر حال آیه فوق با یک بیان منطقی،این پندار غلط را ابطال می کند و می گوید این گفتار شما از دو حال خارج نیست:یا باید عهد و پیمان خاصی از خدا در این زمینه گرفته باشید-که نگرفته اید-و یا دروغ و تهمت به خدا می بندید! *** آیه بعد یک قانون کلی و عمومی را که از هر نظر منطقی است بیان می کند می گوید:"آری کسانی که تحصیل گناه کنند و آثار گناه سراسر وجودشان را بپوشاند آنها اهل دوزخند،و همیشه در آن خواهند بود"( بَلیٰ مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحٰاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولٰئِکَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ ).

ص :322

این یک قانون کلی در باره گنهکاران از هر قوم و ملت و گروه و جماعت است.

*** و اما در مورد مؤمنان پرهیزگار،نیز یک قانون کلی و همگانی وجود دارد که آیه بعد بیانگر آن است:"کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند آنها اصحاب بهشتند و جاودانه در آن خواهند بود"( وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ أُولٰئِکَ أَصْحٰابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهٰا خٰالِدُونَ ).

***

به هر حال مفهوم احاطه گناه این است که انسان آن قدر در گناهان فرو رود که زندانی برای خود بسازد،زندانی که منافذ آن بسته باشد.

توضیح اینکه گناهان کوچک و بزرگ در آغاز،یک"عمل"است، سپس تبدیل به"حالت"می شود و با ادامه و اصرار،شکل"ملکه"به خود می گیرد،و هنگامی که به اوج شدت خود برسد تمام وجود انسان را به رنگ گناه در می آورد و عین وجود انسان می شود.

در این هنگام هیچ پند و موعظه و راهنمایی رهنمایان در وجود او اثر نخواهد کرد،و در حقیقت با دست خود قلب ماهیت خویش کرده است.

از یک نظر چنین کسانی به کرمهایی میمانند که اطراف خود پیله ای می تنند،پیله ای که آنان را زندانی و سر انجام خفه می کند و روشن است سرنوشتی جز خلود در آتش برای آنها نخواهد بود.

و با توجه به آیاتی که می گوید خداوند تنها مشرکان را نمی آمرزد و اما غیر شرک،قابل بخشش است( إِنَّ اللّٰهَ لاٰ یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ مٰا دُونَ ذٰلِکَ لِمَنْ یَشٰاءُ -نساء-48)،و با توجه به اینکه در آیات مورد بحث که سخن از خلود در آتش می باشد،می توان نتیجه گرفت که این چنین گنهکاران سر انجام گوهر ایمان را از دست داده و مشرک و بی ایمان از دنیا می روند! ***

آنها نه فقط در این دنیا برای خود برتری قائل هستند،بلکه معتقدند که این امتیاز نژادی در آخرت نیز به کمک آنها می شتابد و گنهکارانشان بر خلاف افراد دیگر تنها مجازات کوتاه مدت و خفیفی خواهند دید،و همین پندارهای غلط آنها را آلوده انواع جنایات و بدبختیها و سیه روزیها کرده است! 1.

***

ص :325

الزَّکٰاةَ

).

"اما شما جز گروه اندکی سرپیچی کردید،و از وفای به پیمان خود، روی گردان شدید"( ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاّٰ قَلِیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ ).

*** 7-و به یاد آرید"هنگامی که از شما پیمان گرفتیم خون یکدیگر را نریزید"( وَ إِذْ أَخَذْنٰا مِیثٰاقَکُمْ لاٰ تَسْفِکُونَ دِمٰاءَکُمْ ).

8-"یکدیگر را از خانه ها و کاشانه های خود بیرون نکنید"( وَ لاٰ تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیٰارِکُمْ ).

9-چنانچه کسی در ضمن جنگ از شما اسیر شد،همه برای آزادی او کمک کنید،فدیه دهید و او را آزاد سازید (این ماده از پیمان از جمله أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتٰابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ که بعدا خواهد آمد استفاده می شود).

"شما به همه این مواد اقرار کردید و بر این پیمان گواه بودید"( ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ ).

*** ولی شما بسیاری از مواد این میثاق الهی را زیر پا گذاشتید"شما همانها بودید که یکدیگر را به قتل می رساندید و جمعی از خود را از سرزمینشان آواره می کردید"( ثُمَّ أَنْتُمْ هٰؤُلاٰءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَرِیقاً مِنْکُمْ مِنْ دِیٰارِهِمْ ).

"و در انجام این گناه و تجاوز به یکدیگر کمک می کنید"( تَظٰاهَرُونَ عَلَیْهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوٰانِ ).

اینها همه بر ضد پیمانی بود که با خدا بسته بودید.

"ولی در این میان هنگامی که بعضی از آنها به صورت اسیران نزد شما بیایند فدیه می دهید و آنها را آزاد می سازید"( وَ إِنْ یَأْتُوکُمْ أُسٰاریٰ تُفٰادُوهُمْ ).

ص :329

"در حالی که بیرون ساختن آنها از خانه و کاشانه شان از آغاز بر شما حرام بود"( وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْرٰاجُهُمْ ).

و عجب اینکه شما در دادن فدا و آزاد ساختن اسیران به حکم تورات و پیمان الهی استناد می کنید"آیا به بعضی از دستورات کتاب الهی ایمان می آورید و نسبت به بعضی کافر می شوید"؟!( أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتٰابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ ).

"جزای کسی از شما که چنین تبعیضی را در مورد احکام الهی روا دارد چیزی جز رسوایی در زندگی این دنیا نخواهد بود"( فَمٰا جَزٰاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذٰلِکَ مِنْکُمْ إِلاّٰ خِزْیٌ فِی الْحَیٰاةِ الدُّنْیٰا ) 1.

"و در روز رستاخیز به اشد عذاب باز می گردند"( وَ یَوْمَ الْقِیٰامَةِ یُرَدُّونَ إِلیٰ أَشَدِّ الْعَذٰابِ ).

"و خداوند از اعمال شما غافل نیست"( وَ مَا اللّٰهُ بِغٰافِلٍ عَمّٰا تَعْمَلُونَ ).

و همه آن را دقیقا احصا کرده و بر طبق آن شما را در دادگاه عدل خود محاکمه می کند.

*** آخرین آیه مورد بحث در حقیقت انگیزه اصلی این اعمال ضد و نقیض را بیان کرده می گوید:"آنها کسانی هستند که زندگی دنیا را به قیمت از دست دادن آخرت خریداری کردند"( أُولٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیٰاةَ الدُّنْیٰا بِالْآخِرَةِ ).

و به همین دلیل"عذاب آنها تخفیف داده نمی شود و کسی آنها را یاری نخواهد کرد"( فَلاٰ یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذٰابُ وَ لاٰ هُمْ یُنْصَرُونَ ).

***

به طوری که بسیاری از مفسران نقل کرده اند طایفه"بنی قریظه" و"بنی نضیر"که هر دو از طوائف یهود بودند 1و با هم قرابت نزدیک داشتند به خاطر منافع دنیا با یکدیگر به مخالفت برخاستند،"بنی نضیر"به طایفه "خزرج"که از مشرکان مدینه بود پیوستند و"بنی قریظه"به طایفه"اوس"و در جنگهایی که میان آن دو قبیله روی می داد هر یک از اینها طایفه هم پیمان خود را کمک می کرد،و از طایفه دیگر می کشت،اما هنگامی که آتش جنگ فرو می نشست،همه یهود جمع می شدند و دست به دست هم می دادند تا از طریق پرداختن فدیه،اسیران خود را آزاد کنند،و در این عمل استناد به حکم و قانون تورات می کردند(در حالی که اولا اوس و خزرج هر دو مشرک بودند و کمک به آنها جایز نبود و ثانیا همان قانونی که دستور فدا را داده بود،دستور خودداری از قتل را نیز صادر کرده بود) 2.

و یهود-همانند اقوام لجوج و نادان دیگر-از این اعمال ضد و نقیض فراوان داشتند:

***

در حقیقت آنها تنها برای دستوراتی ارج و بها قائل بودند که از نظر زندگی دنیا به نفعشان بود،آنجا که منافعشان اقتضا می کرد خون یکدیگر را می ریختند اما چون احتمال اسارت برای همگی وجود داشت به منظور نجات از اسارت احتمالی آینده از دادن فدیه برای آزاد ساختن اسیران مضایقه نداشتند.

اصولا عمل کردن به دستوراتی که به سود انسان است نشانه اطاعت از فرمان خدا محسوب نمی شود،زیرا انگیزه آن فرمان خدا نبوده بلکه حفظ منافع شخصی بوده است،زمانی فرمانبردار از عاصی و گنهکار شناخته می شود که عمل به دستوری بر خلاف منافع شخصی باشد،آنها که از چنین قانونی پیروی کنند،مؤمنان راستین هستند و آنها که تبعیض کنند سرکشان واقعی می باشند،بنا بر این تبعیض در اجرای قوانین نشانه روح تمرد و احیانا عدم ایمان است.

و به تعبیر دیگر اثر ایمان و تسلیم،آنجا ظاهر می شود که قانونی بر ضد منافع شخصی انسان باشد و آن را محترم بشمرد،و گرنه عمل به دستورات الهی در آنجا که حافظ منافع انسان است نه افتخار است و نه نشانه ایمان،و لذا همیشه مؤمنان را از منافقان از این طریق می توان شناخت،مؤمنان در برابر همه قوانین الهی تسلیمند و منافقان طرفدار تبعیض.

و همانطور که قرآن می گوید:نتیجه این عمل،رسوایی و ذلت و بدبختی است،ملتی که جز به جنبه های مادی دین آن هم فقط از دریچه منافع شخصی و خصوصی،نمی اندیشد دیر یا زود در چنگال ملتی قوی پنجه اسیر می گردد،از اوج عزت به زیر می آید و در جوامع انسانی رسوا می گردد.

این از نظر دنیا و اما از نظر آخرت همانگونه که قرآن می گوید شدیدترین مجازات در انتظار این گونه تبعیض گران است.

البته این قانون مخصوص بنی اسرائیل نبوده برای همگان و برای ما مسلمانان امروز نیز ثابت است،و چه بسیارند تبعیض گران،و چه بدبخت و رسوایند

ص :332

این گروه؟! ***

هم صف آرایی کنند و سنگ تفرقه در میانشان انداخته شود و بجای کمک بیکدیگر بجان هم بیفتند و در پی تصرف اموال و سرزمین های هم بر آیند و برای ریختن خون یکدیگر آستینها را بالا زنند و هر دسته برای آواره ساختن و تصرف اموال دیگری قد برافرازد دیر یا زود نابود می گردند کشورشان ویران می گردد و خود بیچاره و بدبخت خواهند شد( لاٰ تَسْفِکُونَ دِمٰاءَکُمْ وَ لاٰ تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیٰارِکُمْ... ).

و بالاخره یکی دیگر از عوامل سقوط ملتها همان تبعیض در اجرای قوانین است،که هر قانونی حافظ منافع شخصی شان باشد اجرا کنند و آنچه به سود جامعه است فراموش نمایند( أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتٰابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ ).

و این است علل رشد و شکست ملتها از دیدگاه قرآن.

***

ص :334

نخست می گوید"ما به موسی کتاب آسمانی(تورات)دادیم"( وَ لَقَدْ آتَیْنٰا مُوسَی الْکِتٰابَ ).

"و بعد از او پیامبرانی پشت سر یکدیگر فرستادیم"( وَ قَفَّیْنٰا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ ).

پیامبرانی همچون داود و سلیمان و یوشع و زکریا و یحیی...

"و به عیسی بن مریم دلائل روشن دادیم،و او را بوسیله روح القدس تایید نمودیم"( وَ آتَیْنٰا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّنٰاتِ وَ أَیَّدْنٰاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ ).

"ولی آیا این پیامبران بزرگ با این برنامه های سازنده،هر کدام مطلبی بر خلاف هوای نفس شما آورد،در برابر او استکبار نمودید و زیر بار فرمانش نرفتید"؟!( أَ فَکُلَّمٰا جٰاءَکُمْ رَسُولٌ بِمٰا لاٰ تَهْویٰ أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ ).

این حاکمیت هوی و هوس بر شما آن چنان شدید بود که"گروهی از آنها را تکذیب کردید،و گروهی را بقتل رساندید"( فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ ) اگر تکذیب شما مؤثر می افتاد و منظورتان عملی می شد شاید به همان اکتفاء می کردید و اگر نه دست به خون پیامبران الهی آغشته می ساختید!.

در تفسیر آیات گذشته تحت عنوان"تبعیض در احکام الهی"این حقیقت را بازگو کردیم که معیار ایمان و تسلیم در برابر حق مواردی است که بر خلاف میل و هوای نفس انسان است،و گرنه هر هواپرست بی ایمانی نسبت به احکامی که مطابق میل و منافع او است هماهنگ و تسلیم است.

ضمنا از این آیه به خوبی استفاده می شود که رهبران الهی در مسیر ابلاغ رسالت خویش،به مخالفتهای هوا پرستان اعتنا نمی کردند،و باید هم چنین باشد زیرا رهبری صحیح چیزی جز این نیست،اگر پیامبران بخواهند خود را با هوی و هوسهای بی قید و شرط مردم تطبیق دهند،کار آنها دنباله روی گمراهان

ص :336

است نه رهبری رهروان راه حق.

*** آیه بعد می گوید:"آنها در برابر دعوت انبیاء-یا دعوت تو-از روی استهزاء گفتند:دلهای ما در غلاف است"و ما از این سخنان چیزی درک نمی کنیم ( وَ قٰالُوا قُلُوبُنٰا غُلْفٌ ) 1.

آری همین طور است،"خداوند آنها را به خاطر کفرشان لعنت کرده و از رحمت خویش دور ساخته است(به همین دلیل چیزی درک نمی کنند)و کمتر ایمان می آورند"( بَلْ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلاً مٰا یُؤْمِنُونَ ).

ممکن است جمله فوق در باره یهودیانی باشد که پیامبران را تکذیب کردند یا به قتل رساندند،و نیز احتمال دارد در باره یهودیان معاصر پیامبر باشد که در برابر سخنان او یک روش سرسختانه لجوجانه و انعطاف ناپذیر به خود می گرفتند،ولی در هر حال بیانگر این واقعیت است که انسان بر اثر پیروی از هوسهای سرکش آن چنان از درگاه خدا رانده می شود و بر قلب او پرده ها می افتد که حقیقت کمتر به آن راه می یابد.

***

در سوره"مؤمنون"آیه 44 می خوانیم: ثُمَّ أَرْسَلْنٰا رُسُلَنٰا تَتْرٰا کُلَّ مٰا جٰاءَ أُمَّةً رَسُولُهٰا کَذَّبُوهُ فَأَتْبَعْنٰا بَعْضَهُمْ بَعْضاً :"سپس رسولان خود را پی در پی فرستادیم هر زمان رسولی به سراغ امتی می آمد او را تکذیب می کردند،و ما آنها را یکی پس از دیگری قرار می دادیم".

در نهج البلاغه،آنجا که هدف بعثت پیامبران را تشریح می کند همین حقیقت بازگو شده است:

فبعث فیهم رسله و واتر الیهم انبیائه،لیستادوهم میثاق فطرته،و یذکروهم منسی نعمته،و یحتجوا علیهم بالتبلیغ،و یثیروا لهم دفائن العقول: "خداوند رسولان خویش را به سوی آنها مبعوث کرد، و انبیای خویش را به سوی آنان گسیل داشت،تا اینکه از مردم ادای پیمان فطری آنها را طلب نمایند،و نعمتهای فراموش شده او را یادآور شوند،با تبلیغات حجت را بر مردم تمام کنند و گنجینه های نهفته عقلها را در پرتو تعلیماتشان آشکار سازند" 1.

بنا بر این آمدن پیامبران الهی در اعصار و قرون مختلف برای یادآوری نعمتهای او،و درخواست ادای پیمان فطرت و تجدید دعوتها و تبلیغات پیامبران پیشین بوده است،تا زحمات آنان و برنامه های اصلاحیشان متروک نگردد و فراموش نشود.

و اما اینکه چگونه پیامبر اسلام ص خاتم پیامبران است،و چرا بعد از او نیاز به پیامبری نیست به خواست خدا ذیل آیه 40 سوره احزاب بحث خواهد شد.

***

خواهد بود خداوند عیسی را به وسیله جبرئیل کمک و تایید کرد.

شاهد این سخن آیه 102 نحل است قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ :

"بگو روح القدس آن را به حقیقت بر تو نازل کرده است".

اما چرا جبرئیل را روح القدس می گویند؟به خاطر این است که از طرفی جنبه روحانیت در فرشتگان مساله روشنی است و اطلاق کلمه"روح"بر آنها کاملا صحیح است،و اضافه کردن آن به"القدس"اشاره به پاکی و قداست فوق العاده این فرشته است.

2-بعضی دیگر معتقدند"روح القدس"همان نیروی غیبی است که عیسی ع را تایید می کرد،و با همان نیروی مرموز الهی مردگان را به فرمان خدا زنده می نمود.

البته این نیروی غیبی به صورت ضعیفتر در همه مؤمنان با تفاوت درجات ایمان وجود دارد و همان امدادهای الهی است که انسان را در انجام طاعات و کارهای مشکل مدد می کند و از گناهان باز می دارد،لذا در بعضی از احادیث در مورد بعضی شعرای اهل بیت ع می خوانیم که پس از خواندن اشعارش برای امام به او فرمود:

انما نفث روح القدس علی لسانک:"روح القدس بر زبان تو دمید و آنچه گفتی به یاری او بود " 1.

3-بعضی از مفسران نیز روح القدس را به معنی"انجیل"تفسیر کرده اند 2.

ولی دو تفسیر اول نزدیکتر به نظر می رسد.

***

ص :339

مسلما آنها این گفته را از روی استهزاء و سخریه می گفتند،اما قرآن می فرماید:مطلب همانست که آنها می گویند،زیرا بواسطه کفر و نفاق دلهای آنها در حجابهایی از ظلمت و گناه و کفر قرار گرفته و خداوند آنها را از رحمت خود دور داشته است،و به همین دلیل بسیار کم ایمان می آورند.

در سوره نساء آیه 155 نیز همین مطلب یادآوری شده: وَ قَوْلِهِمْ قُلُوبُنٰا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللّٰهُ عَلَیْهٰا بِکُفْرِهِمْ فَلاٰ یُؤْمِنُونَ إِلاّٰ قَلِیلاً :"آنها می گویند قلبهای ما در غلاف است و نمی تواند گفته تو را درک کند،این بواسطه آن است که خداوند در اثر کفرشان مهر بر دلهایشان نهاده،لذا جز عده کمی از آنان ایمان نخواهند آورد".

***

ص :341

در دو طرف مدینه)خواهد بود،یهود از سرزمین خویش بیرون آمدند و در جستجوی سرزمین مهاجرت رسول اکرم ص پرداختند،در این میان به کوهی بنام"حداد"رسیدند گفتند"حداد"همان"احد"است در همانجا متفرق شدند و هر گروهی در جایی مسکن گزیدند بعضی در سرزمین"تیما"و بعضی دیگر در"فدک" و عده ای در"خیبر".

آنان که در"تیما"بودند میل دیدار برادران خویش نمودند،در این اثنا عربی عبور می کرد مرکبی را از او کرایه کردند،وی گفت من شما را از میان کوه"عیر"و"احد"خواهم برد،به او گفتند هنگامی که بین این دو کوه رسیدی ما را آگاه نما.

مرد عرب هنگامی که به سرزمین مدینه رسید اعلام کرد که اینجا همان سرزمین است که بین دو کوه عیر و احد قرار گرفته است،سپس اشاره کرد و گفت این عیر است و آن هم احد،یهود از مرکب پیاده شدند و گفتند:ما به مقصود رسیدیم دیگر احتیاج به مرکب تو نیست،و هر جا می خواهی برو.

نامه ای به برادران خویش نوشتند که ما آن سرزمین را یافتیم،شما هم به سوی ما کوچ کنید، در پاسخ آنها نوشتند ما در اینجا مسکن گزیده ایم و خانه و اموالی تهیه کرده ایم و از آن سرزمین فاصله ای نداریم،هنگامی که پیامبر موعود به آنجا مهاجرت نمود به سرعت به سوی شما خواهیم آمد! آنها در سرزمین مدینه ماندند و اموال فراوانی کسب نمودند این خبر به سلطانی بنام"تبع"رسید با آنها جنگید،یهود در قلعه های خویش متحصن شدند،وی آنها را محاصره کرد و سپس به آنها امان داد،آنها به نزد سلطان آمدند تبع گفت من این سرزمین را پسندیده ام و در این سرزمین خواهم ماند،در پاسخ وی گفتند:این چنین نخواهد شد زیرا این سرزمین هجرتگاه پیامبری است که جز او کسی نمی تواند به عنوان ریاست در این سرزمین بماند.

ص :343

تبع گفت:بنا بر این من از خاندان خویش کسانی را در اینجا قرار خواهم داد تا آن زمانی که پیامبر موعود بیاید وی را یاری نمایند،لذا او دو قبیله معروف اوس و خزرج را در آن مکان ساکن نمود.

این دو قبیله هنگامی که جمعیت فراوانی پیدا کردند به اموال یهود تجاوز نمودند،یهودیان به آنها می گفتند هنگامی که محمد ص مبعوث گردد شما را از سرزمین ما بیرون خواهد کرد! هنگامی که محمد ص مبعوث شد،اوس و خزرج که به نام انصار معروف شدند به او ایمان آوردند و یهود وی را انکار نمودند این است معنی آیه"و کٰانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا ".

آری همان جمعیتی که با عشق و علاقه مخصوص برای ایمان به رسول خدا ص آمده بودند و در برابر اوس و خزرج افتخارشان این بود که پیامبری مبعوث خواهد شد و آنها یاران خاص وی خواهند بود،بر اثر تعصب و لجاج و دنیا پرستی در صف دشمنان او قرار گرفتند در حالی که دور افتادگان گرد او را گرفته و به یارانش پیوستند.

***

ص نوید می دادند و با ظهور این پیامبر ص امید فتح بر دشمنان داشتند،آری هنگامی که این کتاب و پیامبری را که از قبل شناخته بودند،نزدشان آمد نسبت به او کافر شدند"( وَ لَمّٰا جٰاءَهُمْ کِتٰابٌ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مُصَدِّقٌ لِمٰا مَعَهُمْ وَ کٰانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمّٰا جٰاءَهُمْ مٰا عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ ).

"لعنت خداوند بر کافران باد"( فَلَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَی الْکٰافِرِینَ ).

آری گاه انسان عاشقانه به دنبال حقیقتی می دود،ولی هنگامی که به آن رسید و آن را مخالف منافع شخصی خود دید بر اثر هوا پرستی به آن پشت پا می زند و آن را وداع می گوید بلکه گاه به مخالفتش بر می خیزد.

*** اما در حقیقت یهود معامله زیان آوری انجام داده اند،کسانی که برای پیروی از پیامبر موعود از سرزمینهای خود کوچ کرده بودند و با مشکلات فراوان در سرزمین مدینه مسکن گزیدند تا به مقصود برسند،سر انجام در صف منکران و کافران قرار گرفتند،لذا قرآن می گوید"آنها در برابر چه بهای بدی خود را فروختند"؟( بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ ).

"آنها به آنچه خداوند نازل کرده بود به خاطر حسد کافر شدند،و معترض بودند چرا خداوند آیات خود را بر هر کس از بندگان خود بخواهد به فضل خویش نازل می کند"( أَنْ یَکْفُرُوا بِمٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ بَغْیاً أَنْ یُنَزِّلَ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلیٰ مَنْ یَشٰاءُ مِنْ عِبٰادِهِ ).

گویا انتظار داشتند پیامبر موعود ص از بنی اسرائیل و از میان خود آنها باشد و از نزول قرآن بر دیگری ناراحت بودند! و در پایان آیه می گوید:"لذا شعله های خشم خداوند یکی پس از دیگری آنها را فرو گرفت و برای کافران مجازات خوار کننده است"( فَبٰاؤُ بِغَضَبٍ عَلیٰ غَضَبٍ وَ لِلْکٰافِرِینَ عَذٰابٌ مُهِینٌ ).

ص :345

سرگردان بودند،می گوید" وَ بٰاؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ "(آنها به غضب خدا باز گشتند)سپس اضافه می کند"این خشم خداوند نسبت به آنها به خاطر کشتن انبیاء و کافر شدن به آیات خدا بود".

در سوره آل عمران آیه 112 نیز همین معنی دیده می شود که یهود به خاطر کفر به آیات خدا و قتل پیامبران مورد خشم خدا قرار گرفتند،این غضب اول است که دامنگیر آنها شد.

بازماندگان آنان بعد از ظهور پیامبر اسلام ص همان روش نیاکان را در مورد این پیامبر ادامه دادند،یعنی نه تنها به آئین او کافر شدند بلکه در برابر او به مبارزه برخاستند،این سبب شد که خشم و غضب تازه ای آنها را فرا گیرد و این غضب دوم است لذا می گوید:"فباءوا بِغَضَبٍ عَلیٰ غَضَبٍ ".

"بائوا"در اصل به معنی بازگشتند و منزل گرفتند می باشد و در اینجا کنایه از استحقاق پیدا کردن است،یعنی آنها خشم پروردگار را همچون منزل و مکانی برای خود برگزیدند.

این گروه طغیانگر هم قبل از قیام موسی و هم قبل از ظهور پیامبر اسلام ص از طرفداران سرسخت چنین قیامی بودند،اما پس از ظهور هر دو،از عقیده خود برگشتند و خشم و غضب خدا را یکی پس از دیگری به جان خریدند.

***

ص :347

92-(و نیز)موسی آن همه معجزات را برای شما آورد(چرا شما)بعد از آن گوساله را انتخاب کردید و با این کار ستم نمودید؟ 93-(و نیز)از شما پیمان گرفتیم،و کوه طور را بالای سر شما برافراشتیم(و به شما گفتیم)این دستوراتی را که به شما داده ایم محکم بگیرید و درست بشنوید، شما گفتید شنیدیم و مخالفت کردیم!و دلهای آنها با محبت گوساله بر اثر کفر آبیاری شد،بگو چه فرمان بدی ایمان شما به شما می دهد اگر ایمان دارید!

در گذشته ایمان نیاوردید؟پس چرا آنها را کشتید اگر راست می گوئید و ایمان دارید"؟!( قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیٰاءَ اللّٰهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ).

اگر به راستی آنها به تورات ایمان داشتند،توراتی که قتل نفس را گناه بزرگی می شمرد نمی بایست پیامبران بزرگ خدا را به قتل برسانند.

از این گذشته اصولا این سخن که ما تنها به دستوراتی ایمان می آوریم که بر ما نازل شده باشد،انحراف روشنی از اصول توحید و مبارزه با شرک است،این یک نوع خود خواهی و خود پرستی است،چه در شکل شخصی باشد یا در شکل نژادی.

توحید آمده است که این گونه خوهای زشت را از وجود انسان ریشه کن سازد،تا انسانها دستورات خدا را فقط به خاطر اینکه از ناحیه خدا است بپذیرند.

به عبارت دیگر اگر پذیرش دستورات الهی مشروط به این باشد که بر خود ما نازل گردد این در حقیقت شرک است نه ایمان،و کفر است نه اسلام،و قبول چنین دستوراتی هرگز دلیل ایمان نخواهد بود.

جالب اینکه در آیه فوق می گوید:"هنگامی که به آنها گفته شود به آنچه خدا نازل کرده ایمان بیاورید..."که در این عبارت نه محمد ص مطرح است و نه موسی و عیسی ع بلکه صرفا"ما انزل اللّٰه".

*** قرآن برای روشنتر ساختن دروغ و کذب آنها،در آیه بعد،سند دیگری را بر ضد آنها افشا می کند و می گوید:"موسی آن همه معجزات و دلائل روشن را برای شما آورد،ولی شما بعد از آن گوساله را انتخاب کردید و با این کار ظالم و ستمگر بودید"!( وَ لَقَدْ جٰاءَکُمْ مُوسیٰ بِالْبَیِّنٰاتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظٰالِمُونَ ).

اگر شما راست می گوئید و به پیامبر خودتان ایمان دارید پس این گوساله

ص :350

پرستی بعد از آن همه دلائل روشن توحیدی چه بود؟این چه ایمانی است که به محض غیبت موسی و رفتنش به کوه طور از دلهای شما پرواز می کند و کفر جای آن،و گوساله جای توحید را می گیرد؟ آری شما با این کارتان هم به خود ستم کردید و هم به جامعه خود و نسلهای آینده تان.

*** در سومین آیه مورد بحث سند دیگری بر بطلان این ادعای آنها ذکر کرده مساله پیمان کوه طور را به میان می کشد و می گوید:"ما از شما پیمان گرفتیم و کوه طور را بالای سرتان قرار دادیم و به شما گفتیم دستوراتی را که می دهیم محکم بگیرید و درست بشنوید اما آنها گفتند شنیدیم و مخالفت کردیم".

( وَ إِذْ أَخَذْنٰا مِیثٰاقَکُمْ وَ رَفَعْنٰا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا مٰا آتَیْنٰاکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اسْمَعُوا قٰالُوا سَمِعْنٰا وَ عَصَیْنٰا ).

"آری دلهای آنها به خاطر کفرشان با محبت گوساله آبیاری شده بود"! ( وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ ).

آری شرک و دنیا پرستی که نمونه آن عشق به گوساله طلایی سامری بود در تار و پود قلبشان نفوذ کرد،و در سراسر وجودشان ریشه دواند،و به همین دلیل خدا را فراموش کردند.

شگفتا!این چگونه ایمانی است که هم با کشتن پیامبران خدا می سازد و هم گوساله پرستی را اجازه می دهد،و هم میثاقهای محکم الهی را به دست فراموشی می سپرد؟! آری"اگر شما مؤمنید ایمانتان بد دستوراتی به شما می دهد"( قُلْ بِئْسَمٰا یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمٰانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ) 1.

ص :351

شود محصولی جز خیانت و قتل پیامبران و گناه و ظلم نخواهد داشت.

اهمیت این موضوع وقتی روشنتر می شود که به زشتی قتل و کشتار انسان در آئین یهود که با اهمیت خاصی از این موضوع سخن گفته توجه گردد، آئین یهود بقدری این جنایت را بد می دانست که بنا به نوشته"قاموس کتاب مقدس" صفحه 687:"قتل عمد و قباحت آن به طوری در نزد اسرائیلیان اهمیت داشت که به مرور ایام با بست نشستن در شهرهای بست،و یا ملتجی شدن به اماکن مشرفه سبب استخلاص و برائت ذمه قاتل نمی شد،بلکه در هر صورت وی را قصاص می نمودند".

این است معنی کشتن انسانها از نظر تورات تا چه رسد به کشتن پیامبران خدا.

***

ص :353

که آنها خود را یک نژاد برتر می دانستند،و معتقد بودند گل سر سبد جامعه انسانیتند،بهشت به خاطر آنها آفریده شده!،و آتش جهنم با آنها چندان کاری ندارد!آنها فرزندان خدا و دوستان خاص او هستند،و خلاصه آنچه خوبان همه دارند آنها تنها دارند! این خود خواهی ابلهانه در آیات مختلفی از قرآن که سخن از یهود می گوید منعکس است.

در آیه 18 سوره مائده می خوانیم: نَحْنُ أَبْنٰاءُ اللّٰهِ و احبائه:"ما فرزندان خدا و دوستان خاص او هستیم".

و در آیه 111 سوره بقره می خوانیم: وَ قٰالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاّٰ مَنْ کٰانَ هُوداً أَوْ نَصٰاریٰ :"آنها گفتند کسی در بهشت داخل نمی شود مگر اینکه یهودی یا نصرانی باشد".

و در آیه 80 سوره بقره می خوانیم وَ قٰالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النّٰارُ إِلاّٰ أَیّٰاماً مَعْدُودَةً :

"آتش دوزخ جز چند روزی به ما اصابت نخواهد کرد".

این پندارهای موهوم از یک سو آنها را به ظلم و جنایت و گناه و طغیان دعوت می کرد،و از سوی دیگر به کبر و خودپسندی و خود برتربینی.

قرآن مجید در آیات فوق پاسخ دندانشکنی می دهد می گوید:"اگر (آن چنان که شما مدعی هستید)سرای آخرت نزد خدا مخصوص شما است نه سایر مردم پس آرزوی مرگ کنید اگر راست می گوئید"( قُلْ إِنْ کٰانَتْ لَکُمُ الدّٰارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللّٰهِ خٰالِصَةً مِنْ دُونِ النّٰاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صٰادِقِینَ ).

آیا میل ندارید به جوار رحمت خدا پناه برید و نعمتهای بی پایان بهشت در اختیار شما باشد؟آیا دوست،آرزوی دیدن محبوب خود را ندارد؟! یهود با گفتن این سخنها که بهشت مخصوص ما است یا ما چند روزی بیش در آتش نمی سوزیم،می خواستند مسلمانان را نسبت به آئینشان دلسرد کنند.

ص :355

ولی قرآن پرده از روی دروغ و تزویر آنان بر می دارد،زیرا آنها به هیچوجه حاضر به ترک زندگی دنیا نیستند و این خود دلیل محکمی بر کذب آنها است، راستی اگر انسان چنان ایمانی به سرای آخرت داشته باشد چرا اینقدر به زندگی این جهان دل ببندد؟و برای وصول به آن مرتکب هزار گونه جنایت شود؟ *** در آیه بعد،قرآن اضافه می کند:"آنها هرگز تمنای مرگ نخواهند کرد،به خاطر اعمال بدی که پیش از خود فرستادند"( وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِمٰا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ ).

"و خداوند از ستمگران،آگاه است"( وَ اللّٰهُ عَلِیمٌ بِالظّٰالِمِینَ ).

آری آنها می دانستند در پرونده اعمالشان چه نقطه های سیاه و تاریک وجود دارد،آنها از اعمال زشت و ننگین خود مطلع بودند،خدا نیز از اعمال این ستمگران آگاه است،بنا بر این سرای آخرت برای آنها سرای عذاب و شکنجه و رسوایی است و به همین دلیل خواهان آن نیستند.

*** آخرین آیه مورد بحث از حرص شدید آنها به مادیات چنین سخن می گوید "تو آنها را حریصترین مردم بر زندگی می بینی"( وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النّٰاسِ عَلیٰ حَیٰاةٍ ).

"حتی حریصتر از مشرکان"( وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا ).

حریص در اندوختن مال و ثروت،حریص در قبضه کردن دنیا،حریص در انحصارطلبی،آنها حتی از مشرکان که طبعا می بایست در جمع آوری اموال از همه حریصتر باشند و از هر راه بدست آورند باکی نداشته باشند حریصترند.

"آن چنان علاقه به دنیا دارند که"هر یک از آنها دوست دارد هزار سال عمر کند".( یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ ).

ص :356

برای جمع ثروت بیشتر یا به خاطر ترس از مجازات! آری هر یک تمنای عمر هزار ساله دارد"ولی این عمر طولانی او را از عذاب خداوند باز نخواهد داشت"( وَ مٰا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذٰابِ أَنْ یُعَمَّرَ ).

و اگر گمان کنند که خداوند از اعمالشان آگاه نیست،اشتباه می کنند "خداوند نسبت به اعمال آنها بصیر و بینا است"( وَ اللّٰهُ بَصِیرٌ بِمٰا یَعْمَلُونَ ).

***

و اگر بنا شود نژاد پرستان جهان را رده بندی کنیم بدون شک یهود در رده های بالا قرار خواهند گرفت،هم اکنون کشوری را که آنها به نام"اسرائیل" تشکیل داده اند بر مبنای همین مساله نژاد تاسیس شده،چه جنایتهای هولناکی که برای تشکیل آن مرتکب شدند،و چه جنایات وحشتناکی که برای نگهداری آن مرتکب می شوند.

آنها حتی آئین موسی ع را در نژاد خود محصور ساخته اند،و اگر کسی از غیر نژاد یهود بخواهد این آئین را بپذیرد برای آنها جالب نیست،به همین دلیل تبلیغ و دعوت به سوی آئین خود در میان اقوام دیگر نمی کنند.

همین وضع خاص آنها سبب شده که در انظار جهانیان منفور گردند،چرا که مردم دنیا کسانی را که برای خود امتیازی بر دیگران قائل باشند هرگز دوست ندارند.

اصولا نژاد پرستی شعبه ای از شرک است و به همین دلیل اسلام شدیدا با آن مبارزه کرده و همه انسانها را از یک پدر و مادر می داند که امتیازشان تنها به تقوا و پرهیزکاری است.

***

2-افرادی که مرگ را پایان زندگی نمی دانند و مقدمه ای برای زندگی در سرایی وسیعتر و عالیتر می بینند به خاطر اعمال خود و خلافکاریها از مرگ وحشت دارند،زیرا مرگ را آغاز رسیدن به نتائج شوم اعمال خود می بینند، بنا بر این برای فرار از محاسبه الهی و کیفر اعمال،میل دارند هر چه بیشتر مرگ را به عقب بیندازند،آیه بالا اشاره به دسته دوم می کند.

ولی پیغمبران بزرگ خدا از یک سو ایمان به زندگی جاویدان بعد از مرگ را در دلها زنده کردند و چهره ظاهری وحشتناک مرگ را در نظرها دگرگون ساخته،چهره واقعی آن را که دریچه ای به زندگی عالیتر است به مردم نشان دادند.

و از سوی دیگر دعوت به"پاکی عمل"کردند تا وحشت از مرگ بخاطر کیفر اعمال نیز زائل گردد،بنا بر این مردم با ایمان از پایان زندگی و مرگ به هیچ وجه وحشت ندارند.

***

ص :359

دیگر،ابن صوریا گفت:یک سؤال باقی مانده که اگر آن را صحیح جواب دهی به تو ایمان می آوریم و از تو پیروی خواهیم کرد،نام آن فرشته ای که بر تو نازل می شود چیست؟فرمود:جبرئیل است.

"ابن صوریا"گفت:او دشمن ما است،دستورهای مشکل در باره جهاد و جنگ می آورد،اما میکائیل همیشه دستورهای ساده و راحت آورده،اگر فرشته وحی تو میکائیل بود به تو ایمان می آوردیم! 1.

***

هر کس دشمن جبرئیل باشد(در حقیقت دشمن خدا است)چرا که او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده است"( قُلْ مَنْ کٰانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلیٰ قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللّٰهِ ).

"قرآنی که کتب آسمانی پیشین را تصدیق می کند"(و هماهنگ با نشانه های آنها است)( مُصَدِّقاً لِمٰا بَیْنَ یَدَیْهِ ).

"قرآنی که مایه هدایت و بشارت برای مؤمنان است"( وَ هُدیً وَ بُشْریٰ لِلْمُؤْمِنِینَ ).

در حقیقت در این آیه سه پاسخ به این گروه داده شده است:

نخست اینکه جبرئیل چیزی از نزد خود نمی آورد هر چه هست" بِإِذْنِ اللّٰهِ "است.

دیگر اینکه نشانه صدق از کتب پیشین در آن وجود دارد چرا که مطابق نشانه های آنها است.

سوم اینکه محتوای آن خود دلیل بر اصالت و حقانیت آن می باشد 1.

*** آیه بعد همین موضوع را با تاکید بیشتر توام با تهدید بیان می کند و می گوید:"هر کس دشمن خدا و فرشتگان و فرستادگان او و جبرئیل و میکائیل باشد خداوند دشمن او است،خدا دشمن کافران است"( مَنْ کٰانَ عَدُوًّا لِلّٰهِ وَ مَلاٰئِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکٰالَ فَإِنَّ اللّٰهَ عَدُوٌّ لِلْکٰافِرِینَ ).

اشاره به اینکه اینها قابل تفکیک نیستند:اللّٰه،فرشتگان او،فرستادگان او،جبرئیل،میکائیل و هر فرشته دیگر،و در حقیقت دشمنی با یکی دشمنی با بقیه است.

به تعبیر دیگر دستورات الهی که تکامل بخش انسانهاست از سوی خداوند

ص :362

بوسیله فرشتگان بر پیامبران نازل می شود و اگر تفاوتی بین ماموریتهای آنها باشد از قبیل تقسیم مسئولیت است نه تضاد در ماموریت،آنها همه در مسیر یک هدف قرار دارند،بنا بر این دشمنی با یکی از آنها،دشمنی با خدا است.

***

اصلیش)مشاهده کرد 1.

در کتب اسلامی معمولا چهار فرشته مقرب خدا را جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل شمرده اند که از میان اینها جبرئیل از همه برتر است.

در منابع یهود نیز سخن از جبریل و میکال آمده است،از جمله در کتاب دانیال جبرئیل به عنوان مغلوب کننده رئیس شیاطین و میکائیل به عنوان حامی قوم اسرائیل معرفی شده 2.

بعضی از محققان می گویند در منابع یهود چیزی که دلالت بر خصومت جبریل با آنها داشته باشد دیده نشده،و این خود مؤید آن است که اظهار عداوت یهودیان معاصر پیامبر ص نسبت به جبریل یک بهانه بیش نبوده،تا بوسیله آن از پذیرش اسلام سر باز زنند،چرا که در منابع مذهبی خودشان ریشه ای نداشته است.

***

ص :364

چیزی که برای ما مفهوم باشد نیاورده ای!و خداوند نشانه روشنی بر تو نازل نکرده تا ما از تو تبعیت کنیم،آیه فوق نازل شد و به او صریحا پاسخ گفت 1.

ولی سر انجام این پیمان را شکستند و فرمان او را زیر پا گذاردند.

و نیز از آنها پیمان گرفته شده بود که به پیامبر موعود(پیامبر اسلام که بشارت آمدنش در تورات داده شده بود)ایمان بیاورند به این پیمان نیز عمل نکردند.

یهود"بنی نضیر"و"بنی قریظه"هنگام ورود پیامبر اسلام به مدینه نیز با او پیمان بستند که لا اقل به دشمنانش کمک نکنند،ولی عاقبت این پیمان را هم شکستند و در جنگ احزاب با مشرکان مکه بر ضد اسلام همکاری کردند.

اساسا این شیوه دیرینه اکثریت یهود است که به عهد خویش پایبند نیستند و هم اکنون نیز به روشنی می بینیم که هر گاه منافع صهیونیستها و اسرائیل غاصب به خطر بیفتد،تمام عهدنامه های خصوصی و جهانی را زیر پا گذارده،و با بهانه های واهی همه را به دست فراموشی می سپارند.

*** آخرین آیه مورد بحث،تاکید صریحتر و گویاتری روی همین موضوع دارد می گوید:"هنگامی که فرستاده ای از سوی خدا به سراغ آنها آمد و با نشانه هایی که نزد آنها بود مطابقت داشت،جمعی از آنان که دارای کتاب بودند کتاب الهی را پشت سر افکندند،آن چنان که گویی اصلا از آن خبر ندارند" ( وَ لَمّٰا جٰاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مُصَدِّقٌ لِمٰا مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتٰابَ کِتٰابَ اللّٰهِ وَرٰاءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لاٰ یَعْلَمُونَ ).

تا آن زمان که پیامبر اسلام ص مبعوث نشده بود علمای یهود،مردم را به آمدنش بشارت می دادند و نشانه ها و مشخصات او را بر می شمردند اما هنگامی که به رسالت مبعوث گشت آن چنان از محتویات تورات،رخ بر تافتند که گویی هرگز آن را ندیده بودند و نخوانده بودند.

آری این است نتیجه خود خواهی و دنیا پرستی که انسانی را که در آغاز از

ص :367

مبلغان سر سخت حق بوده به هنگام رسیدن به آن در صف دشمنان آشتی ناپذیر قرار می دهد.

***

تعلیم سحر دادند(و نیز یهود)از آنچه بر دو فرشته بابل"هاروت"و"ماروت" نازل شد پیروی کردند،(آنها طریق سحر کردن را برای آشنایی به طرز ابطال آن به مردم یاد می دادند)و به هیچ کس چیزی یاد نمی دادند مگر اینکه قبلا به او می گفتند ما وسیله آزمایش شما هستیم،کافر نشوید(و از این تعلیمات سوء استفاده نکنید)ولی آنها از آن دو فرشته مطالبی را می آموختند که بتوانند به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند(نه اینکه از آن برای ابطال سحر استفاده کنند)ولی هیچگاه بدون فرمان خدا نمی توانند به انسانی ضرر برسانند،آنها قسمتهایی را فرا می گرفتند که برای آنان زیان داشت و نفعی نداشت،و مسلما می دانستند هر کسی خریدار این گونه متاع باشد بهره ای در آخرت نخواهد داشت و چه زشت و ناپسند بود آنچه خود را به آن می فروختند اگر علم و دانشی می داشتند!.

103-و اگر آنها ایمان می آوردند و پرهیزکاری پیشه می کردند پاداشی که نزد خداوند بود برای آنان بهتر بود،اگر آگاهی داشتند.

هنگامی که پیامبر اسلام ص ظهور کرد و ضمن آیات قرآن اعلام نمود سلیمان از پیامبران خدا بوده است،بعضی از احبار و علمای یهود گفتند:از محمد تعجب نمی کنید که می گوید سلیمان پیامبر است در صورتی که او ساحر بوده؟.

این گفتار یهود علاوه بر اینکه تهمت و افترای بزرگی نسبت به این پیامبر الهی محسوب می شد لازمه اش تکفیر سلیمان ع بود،زیرا طبق گفته آنان سلیمان مرد ساحری بوده که خود را به دروغ پیامبر خوانده و این عمل موجب کفر است.

آیات فوق به آنها پاسخ می گوید 1.

***به هر حال نخستین آیه مورد بحث فصل دیگری از زشتکاریهای یهود را معرفی می کند که پیامبر بزرگ خدا سلیمان را به سحر و جادوگری متهم ساختند، می گوید:"آنها از آنچه شیاطین در عصر سلیمان بر مردم می خواندند پیروی کردند" ( وَ اتَّبَعُوا مٰا تَتْلُوا الشَّیٰاطِینُ عَلیٰ مُلْکِ سُلَیْمٰانَ ).

ضمیر در جمله"و اتبعوا"ممکن است اشاره به یهودیان معاصر پیامبر باشد و یا معاصران سلیمان و یا همه آنان.

منظور از"شیاطین"نیز ممکن است،انسانهای طغیانگر و یا جن و یا اعم از هر دو باشد.

سپس قرآن به دنبال این سخن اضافه می کند:"سلیمان هرگز کافر نشد" ( وَ مٰا کَفَرَ سُلَیْمٰانُ ).

او هرگز به سحر توسل نجست،و از جادوگری برای پیشبرد اهداف خود استفاده نکرد،"ولی شیاطین کافر شدند،و به مردم تعلیم سحر دادند"( وَ لٰکِنَّ الشَّیٰاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النّٰاسَ السِّحْرَ ).

ص :371

"آنها(یهود)همچنین از آنچه بر دو فرشته بابل،هاروت و ماروت نازل گردید پیروی کردند"( وَ مٰا أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبٰابِلَ هٰارُوتَ وَ مٰارُوتَ ) 1.

آری آنها از دو سو دست به سوی سحر دراز کردند،یکی از سوی تعلیمات شیاطین در عصر سلیمان،و دیگری از سوی تعلیماتی که بوسیله هاروت و ماروت دو فرشته خدا در زمینه ابطال سحر به مردم داده بودند.

"در حالی که دو فرشته الهی(تنها هدفشان این بود که مردم را به طریق ابطال سحر ساحران آشنا سازند)و لذا"به هیچکس چیزی یاد نمی دادند،مگر اینکه قبلا به او می گفتند:ما وسیله آزمایش تو هستیم،کافر نشو"!(و از این تعلیمات سوء استفاده مکن)( وَ مٰا یُعَلِّمٰانِ مِنْ أَحَدٍ حَتّٰی یَقُولاٰ إِنَّمٰا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلاٰ تَکْفُرْ ).

خلاصه،این دو فرشته زمانی به میان مردم آمدند که بازار سحر داغ بود و مردم گرفتار چنگال ساحران،آنها مردم را به طرز ابطال سحر ساحران آشنا ساختند ولی از آنجا که خنثی کردن یک مطلب(همانند خنثی کردن یک بمب)فرع بر این است که انسان نخست از خود آن مطلب آگاه باشد و بعد طرز خنثی کردن آن را یاد بگیرد،ناچار بودند فوت و فن سحر را قبلا شرح دهند.

ولی سوء استفاده کنندگان یهود همین را وسیله قرار دادند برای اشاعه هر چه بیشتر سحر و تا آنجا پیش رفتند که پیامبر بزرگ الهی،سلیمان را نیز متهم ساختند که اگر عوامل طبیعی به فرمان او است یا جن و انس از او فرمان می برند همه مولود سحر است آری این است راه و رسم بدکاران که همیشه برای توجیه مکتب خود،بزرگان را متهم به پیروی از آن می کنند.

ص :372

به هر حال آنها از این آزمایش الهی پیروز بیرون نیامدند"از آن دو فرشته مطالبی را می آموختند که بتوانند به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند" ( فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمٰا مٰا یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ ).

ولی قدرت خداوند ما فوق همه این قدرتها است،"آنها هرگز نمی توانند بدون فرمان خدا به احدی ضرر برسانند"( وَ مٰا هُمْ بِضٰارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاّٰ بِإِذْنِ اللّٰهِ ).

"آنها قسمتهایی را یاد می گرفتند که برای ایشان ضرر داشت و نفع نداشت" ( وَ یَتَعَلَّمُونَ مٰا یَضُرُّهُمْ وَ لاٰ یَنْفَعُهُمْ ).

آری آنها این برنامه سازنده الهی را تحریف کردند بجای اینکه از آن به عنوان وسیله اصلاح و مبارزه با سحر استفاده کنند،آن را وسیله فساد قرار دادند"با اینکه می دانستند هر کسی خریدار این گونه متاع باشد بهره ای در آخرت نخواهد داشت"( وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرٰاهُ مٰا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاٰقٍ ) 1.

"چه زشت و ناپسند بود آنچه خود را به آن فروختند اگر علم و دانشی می داشتند"( وَ لَبِئْسَ مٰا شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کٰانُوا یَعْلَمُونَ ).

*** آنها آگاهانه به سعادت و خوشبختی خود و جامعه ای که به آن تعلق داشتند پشت پا زدند و در گرداب کفر و گناه غوطه ور شدند"در حالی که اگر ایمان می آوردند و تقوا پیشه می کردند پاداشی که نزد خدا بود برای آنان از همه این امور بهتر بود،اگر توجه داشتند"( وَ لَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ خَیْرٌ لَوْ کٰانُوا یَعْلَمُونَ ).

***

ص :373

استفاده می شود و هماهنگی آن با عقل و منطق آشکار است،از جمله حدیثی که از عیون اخبار الرضا ع نقل شده(که در یک طریق از خود امام علی بن موسی الرضا ع و در طریق دیگری از امام حسن عسکری ع است)به روشنی این معنی را تایید می کند 1.

اما متاسفانه بعضی از مورخان و نویسندگان دائرة المعارف ها و حتی بعضی از مفسران در این زمینه تحت تاثیر افسانه های مجعولی قرار گرفته اند و داستانی را که در افواه بعضی از عوام مشهور است در باره این دو فرشته معصوم الهی ذکر کرده اند که:"آنان دو فرشته بودند،خداوند آنها را برای این به زمین فرستاد تا بدانند اگر آنها نیز جای انسانها بودند از گناه مصون نمی ماندند،و خدا را معصیت می کردند،آنها هم پس از فرود آمدن به زمین مرتکب چندین گناه بزرگ شدند و به دنبال آن افسانه ای در باره ستاره زهره نیز ساختند،همه اینها بی اساس و جزء خرافات است و قرآن از این امور پاک می باشد و اگر تنها در متن آیات فوق بیندیشیم خواهیم دید که بیان قرآن هیچ ارتباطی با این مسائل ندارد.

***

به معنی بی مرگ که همان"مرداد"است به چشم می خورد 1.

دهخدا در لغت نامه خود نیز مطلبی در این زمینه نقل کرده است که بی شباهت به معنی اخیر نیست.

و عجیب اینکه:بعضی هاروت و ماروت را دو مرد از ساکنان بابل دانسته اند و بعضی حتی آنها را به عنوان شیاطین معرفی کرده اند در حالی که آیه فوق به وضوح این مسائل را رد می کند.

***

اشاره به یکی از اصول اساسی توحید است که همه قدرتها در این جهان از قدرت پروردگار سرچشمه می گیرد،حتی سوزندگی آتش و برندگی شمشیر بی اذن و فرمان او نمی باشد،چنان نیست که ساحر بتواند بر خلاف اراده خدا در عالم آفرینش دخالت کند و چنین نیست که خدا را در قلمرو حکومتش محدود نماید بلکه اینها خواص و آثاری است که او در موجودات مختلف قرار داده،بعضی از آن حسن استفاده می کنند و بعضی سوء استفاده،و این آزادی و اختیار که خدا به انسانها داده نیز وسیله ای است برای آزمودن و تکامل آنها.

***

3-معنی دیگری است که بعضی پنداشته اند و آن اینکه:ممکن است با وسائلی ماهیت و شکل اشخاص و موجودات را تغییر داد،مثلا انسان را بوسیله آن به صورت حیوانی در آورد،ولی این نوع خیال و پنداری بیش نیست و واقعیت ندارد 1.

از بررسی حدود 51 مورد کلمه"سحر"و مشتقات آن در سوره های قرآن از قبیل:طه،شعراء،یونس و اعراف و...راجع به سرگذشت پیامبران خدا:

موسی،عیسی و پیامبر اسلام ص به این نتیجه می رسیم که سحر از نظر قرآن به دو بخش تقسیم می شود:

1-آنجا که مقصود از آن فریفتن و تردستی و شعبده و چشم بندی است و حقیقتی ندارد چنان که می خوانیم:" فَإِذٰا حِبٰالُهُمْ وَ عِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّهٰا تَسْعیٰ :(ریسمانها و عصاهای جادوگران زمان موسی در اثر سحر،خیال می شد که حرکت می کنند)"سوره طه آیه 66"و در آیه دیگر آمده است" فَلَمّٰا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْیُنَ النّٰاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ "(هنگامی که ریسمان ها را انداختند چشمهای مردم را سحر کردند و آنها را ارعاب نمودند)(اعراف آیه 116)از این آیات روشن می شود که سحر دارای حقیقتی نیست که بتوان در اشیاء تصرفی کند و اثری بگذارد بلکه این تردستی و چشمبندی ساحران است که آن چنان جلوه می دهد.

2-از بعضی از آیات قرآن استفاده می شود که بعضی از انواع سحر به راستی اثر می گذارد مانند آیه فوق که می گوید آنها سحرهایی را فرا می گرفتند که میان مرد و همسرش جدایی می افکند( فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمٰا مٰا یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ )یا تعبیر دیگری که در آیات فوق بود که آنها چیزهایی را فرا می گرفتند که مضر به حالشان بود و نافع نبود( وَ یَتَعَلَّمُونَ مٰا یَضُرُّهُمْ وَ لاٰ یَنْفَعُهُمْ ).

ولی آیا تاثیر سحر فقط جنبه روانی دارد و یا اینکه اثر جسمانی و خارجی

ص :378

هم ممکن است داشته باشد؟در آیات بالا اشاره ای به آن نشده،و لذا بعضی معتقدند اثر سحر تنها در جنبه های روانی است.

نکته دیگری که در اینجا تذکر آن لازم است اینکه:به نظر می رسد قسمت قابل توجهی از سحرها بوسیله استفاده از خواص شیمیایی و فیزیکی به عنوان اغفال مردم ساده لوح انجام می شده است.

مثلا در تاریخ ساحران زمان موسی ع می خوانیم که آنها درون ریسمانها و عصاهای خویش مقداری مواد شیمیایی مخصوص(احتمالا جیوه و مانند آن)قرار داده بودند که پس از تابش آفتاب،و یا بر اثر وسائل حرارتی که در زیر آن تعبیه کرده بودند،به حرکت در آمدند،و تماشا کنندگان خیال می کردند آنها زنده شده اند.

این گونه سحرها حتی در زمان ما نیز کمیاب نیست.

***

بیاموزند تا اگر مدعی دروغگویی خواست از این طریق مردم را اغفال یا گمراه کند سحر و جادوی او را ابطال نمایند،و دروغ مدعی را فاش سازند.

شاهد این سخن که اگر سحر برای ابطال سحر و حل و گشودن آن باشد بی مانع است،حدیثی است که از امام صادق نقل شده،در این حدیث می خوانیم:

"یکی از ساحران و جادوگران که در برابر انجام عمل سحر مزد می گرفت خدمت امام صادق ع رسید و عرض کرد:حرفه من سحر بوده است و در برابر آن مزد می گرفتم،خرج زندگی من نیز از همین راه تامین می شد،و با همان در آمد،حج خانه خدا را انجام داده ام،ولی اکنون آن را ترک و توبه کرده ام،آیا برای من راه نجاتی هست؟ امام صادق ع در پاسخ فرمود:"عقده سحر را بگشا،ولی گره جادوگری مزن" 1.

از این حدیث استفاده می شود که برای گشودن گره سحر،آموختن و عمل آن بی اشکال است.

***

او گردانیده او را از میان قومش منقطع خواهم ساخت" 1.

"قاموس کتاب مقدس"در این باره می نویسد:"و پر واضح است که سحر در شریعت موسی راه نداشت،بلکه شریعت،اشخاصی را که از سحر مشورت طلبی می نمودند به شدیدترین قصاصها ممانعت می نمود".

ولی جالب اینجا است که نویسنده قاموس کتاب مقدس اعتراف می کند که با وجود این یهود سحر و جادوگری را فرا گرفتند،و بر خلاف تورات به آن معتقد شدند،او به دنبال مطلب قبل می گوید:"لکن با وجود اینها این ماده فاسده در میان قوم یهود داخل گردید،قوم به آن معتقد شدند و در وقت حاجت بدان پناه بردند" 2.

به همین دلیل قرآن آنها را شدیدا مورد نکوهش قرار داده،و آنها را سود گرانی می شمرد که خود را به بدترین بهایی فروختند.

***

خواص مرموز آنها برای اغفال و فریب مردم ناآگاه استفاده شود،و به راههای غلطی سوق داده شوند یکی از مصادیق سحر محسوب خواهد شد(دقت کنید).

2-استفاده از خواب مغناطیسی،هیپنوتیزم،و مانیه تیزم،و تله پاتی،(انتقال افکار از فاصله دور).

البته این علوم نیز از علوم مثبتی است که می تواند در بسیاری از شئون زندگی مورد بهره برداری صحیح قرار گیرد،ولی ساحران از آن سوء استفاده می کردند و برای اغفال و فریب مردم آنها را به کاری می گرفتند.

اگر امروز هم کسی از آنها چنین استفاده ای را در برابر مردم بیخبر کند سحر محسوب خواهد شد.

کوتاه سخن اینکه سحر معنی وسیعی دارد که همه آنچه در اینجا گفتیم و در سابق اشاره شد نیز در بر می گیرد.

این نکته نیز به ثبوت رسیده که نیروی اراده انسان،قدرت فراوانی دارد و هنگامی که در پرتو ریاضتهای نفسانی قویتر شود کارش به جایی می رسد که در موجودات محیط خود تاثیر می گذارد،همانگونه که مرتاضان بر اثر ریاضت اقدام به کارهای خارق العاده می کنند.

این نیز قابل توجه است که ریاضتها گاهی مشروع است و گاهی نامشروع، ریاضتهای مشروع در نفوس پاک نیروی سازنده ایجاد می کند،و ریاضتهای نامشروع نیروی شیطانی،و هر دو ممکن است منشا خارق عادات گردد که در اولی مثبت و سازنده و در دوم مخرب است.

***

ص :382

"راعنا"که از ماده"الرعی"به معنی مهلت دادن است به کار می بردند.

ولی یهود همین کلمه"راعنا"را از ماده"الرعونه"که به معنی کودنی و حماقت است استعمال می کردند(در صورت اول مفهومش این است"به ما مهلت بده"ولی در صورت دوم این است که"ما را تحمیق کن"!).

در اینجا برای یهود دستاویزی پیدا شده بود که با استفاده از همان جمله ای که مسلمانان می گفتند،پیامبر یا مسلمانان را استهزاء کنند.

نخستین آیه فوق نازل شد و برای جلوگیری از این سوء استفاده به مؤمنان دستور داد به جای جمله"راعنا"،جمله"انظرنا"را به کار برند که همان مفهوم را می رساند،و دستاویزی برای دشمن لجوج نیست.

بعضی دیگر از مفسران گفته اند که جمله"راعنا"در لغت یهود یک نوع دشنام بود و مفهومش این بود"بشنو که هرگز نشنوی"این جمله را تکرار می کردند و می خندیدند!.

بعضی از مفسران نیز نقل کرده اند که یهود به جای"راعنا"،"راعینا" می گفتند که معنیش"چوپان ما"است، و پیامبر اسلام ص را مخاطب قرار می دادند و از این راه استهزا می کردند 1این شان نزولها با هم تضادی ندارد و ممکن است همه صحیح باشد.

***

آیات قرآن می کنید)نگوئید"راعنا"بلکه بگوئید"انظرنا"(چرا که همان مفهوم را دارد و دستاویزی برای دشمن نیست)( یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاٰ تَقُولُوا رٰاعِنٰا وَ قُولُوا انْظُرْنٰا ).

"و آنچه به شما دستور داده می شود بشنوید،و برای کافران و استهزاء کنندگان عذاب دردناکی است"( وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکٰافِرِینَ عَذٰابٌ أَلِیمٌ ).

از این آیه به خوبی استفاده می شود که مسلمانان باید در برنامه های خود مراقب باشند که هرگز بهانه به دست دشمن ندهند،حتی از یک جمله کوتاه که ممکن است سوژه ای برای سوء استفاده دشمنان گردد احتراز جویند،قرآن با صراحت برای جلوگیری از سوء استفاده مخالفان به مؤمنان توصیه می کند که حتی از گفتن یک کلمه مشترک که ممکن است دشمن از آن معنی دیگری قصد کند و به تضعیف روحیه مؤمنان بپردازد پرهیز کنند،دامنه سخن و تعبیر وسیع است چه لزومی دارد انسان جمله ای را به کار برد که قابل تحریف و سخریه دشمن باشد.

وقتی اسلام تا این اندازه اجازه نمی دهد بهانه به دست دشمنان داده شود، تکلیف مسلمانان در مسائل بزرگتر و بزرگتر روشن است،هم اکنون گاهی اعمالی از ما سر می زند که از سوی دشمنان داخلی،یا محافل بین المللی سبب تفسیرهای سوء و بهره گیری بلندگوهای تبلیغاتی آنان می شود،وظیفه ما این است که از این کارها جدا بپرهیزیم و بی جهت بهانه به دست این مفسدان داخلی و خارجی ندهیم.

این نکته نیز قابل توجه است که جمله"راعنا"-علاوه بر آنچه گفته شد- خالی از یک نوع تعبیر غیر مؤدبانه نیست،زیرا راعنا از ماده مراعات(باب مفاعله) است و مفهومش این می باشد"تو ما را مراعات کن،تا ما هم تو را مراعات کنیم"و چون این تعبیر(علاوه بر سوء استفاده هائی که یهود از آن می کردند)

ص :385

دور از ادب بوده است قرآن مسلمانان را از آن نهی کرده 1.

*** آیه بعد پرده از روی کینه توزی و عداوت گروه مشرکان و گروه اهل کتاب نسبت به مؤمنان برداشته می گوید:"کافران اهل کتاب و همچنین مشرکان دوست ندارند خیر و برکتی از سوی خدا بر شما نازل گردد"( مٰا یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتٰابِ وَ لاَ الْمُشْرِکِینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَبِّکُمْ ).

ولی این تنها آرزویی بیش نیست زیرا"خداوند رحمت و خیر و برکت خویش را به هر کس بخواهد اختصاص می دهد"( وَ اللّٰهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشٰاءُ ).

"و خداوند داری بخشش و فضل عظیم است"( وَ اللّٰهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ ).

آری دشمنان از شدت کینه توزی و حسادت حاضر نبودند این افتخار و موهبت را بر مسلمانان ببینند که پیامبری بزرگ،صاحب یک کتاب آسمانی با عظمت از سوی خداوند بر آنها مبعوث گردد،ولی مگر می توان جلو فضل و رحمت خدا را گرفت؟! ***

آمنوا"مخاطب قرار داده است.

این تعبیر ضمنا نکته دیگری در بر دارد و آن اینکه حال که شما ایمان آورده اید،و در برابر حق تسلیم شده اید،و با خدای خود پیمان اطاعت بسته اید، باید به مقتضای این پیمان،به دستورهایی که پشت سر این جمله می آید عمل کنید، و به تعبیر دیگر ایمان شما ایجاب می کند که این دستورات را به کار بندید.

قابل توجه اینکه در بسیاری از کتب اسلامی،از جمله منابع اهل تسنن، از پیامبر ص چنین نقل شده است که فرمود:

ما انزل اللّٰه آیة فیها یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ،الا و علی(ع)راسها و امیرها: "خداوند در هیچ موردی از قرآن آیه ای که" یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا "در آن باشد نازل نکرده مگر آنکه علی ع رئیس آن و امیر آن است" 1.

ص :387

صحیح است اعمال گذشته شما باطل است! قرآن در این آیات به ایرادهای آنها پاسخ می گوید و قلوب مؤمنان را روشن می سازد 1.

می گوید"هیچ حکمی را نسخ نمی کنیم،و یا نسخ آن را به تاخیر نمی اندازیم مگر بهتر از آن یا همانندش را جانشین آن می سازیم"( مٰا نَنْسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِهٰا نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْهٰا أَوْ مِثْلِهٰا ).

و این برای خداوند آسان است"آیا نمی دانی که خدا بر همه چیز قادر است" ( أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّٰهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ).

*** "آیا نمی دانی حکومت آسمانها و زمین از آن خدا است"( أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّٰهَ لَهُ مُلْکُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ).

او حق دارد هر گونه تغییر و تبدیلی در احکامش طبق مصالح بدهد،و او نسبت به مصالح بندگانش از همه آگاهتر و بصیرتر است.

"و آیا نمی دانی که جز خدا سرپرست و یاوری برای شما نیست"؟( وَ مٰا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لاٰ نَصِیرٍ ).

در واقع جمله اول این آیه اشاره به حاکمیت خدا در احکام،و قادر بودن او بر تشخیص همه مصالح بندگان است،بنا بر این نباید مؤمنان به حرفهای نابجای افراد مغرض که در مساله نسخ احکام تردید می کنند،گوش فرا دهند.

و جمله دوم هشداری است به آنها که تکیه گاهی غیر از خدا برای خود انتخاب می کنند،چرا که در جهان تکیه گاه واقعی جز او نیست.

***

ص :389