ص: 2

جلد دوم

حمام نباشد نيز سنت باشد با لنگ رفتن و مكروه باشد بى لنگ رفتن چنانكه از اخبار ديگر ظاهر مى شود.

6-( و: نهى صلّى اللّه عليه و آله عن الغسل تحت السّماء إلاّ بمئزر

6- و:

نهى عن دخول الانهار إلاّ بمئزر و قال انّ للماء اهلا و سكّانا).

و حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله نهى فرمودند از غسل كردن در زير آسمان مگر با لنگ و نهى فرمودند از داخل شدن در نهرها مگر با لنگ و فرمودند كه آب را اهلى چند هستند و ساكنانى چند مى باشند در آن و صدوق به اسانيد متعدده ذكر كرده است اين مجموع را در اين كتاب و غير آن بلفظ كره يعنى حضرت را خوش نمى آمد و از اينها كراهت داشتند اگر چه كره در احاديث اعم است از حرمت و كراهت چنانكه خواهد آمد و ليكن در اينجا بمعنى كراهت است هم چنان كه نهى را نيز در هر دو استعمال فرموده اند و نهى اينجا نيز بمعنى كراهتست.

و ظاهرا صدوق نقل بالمعنى كرده است اگر چه محتمل است كه باين عبارت نيز به او رسيده باشد و مراد از زير آسمان آنست كه سقفى نباشد اگر همه لنگى باشد كه بر سر او بدارند.

و ظاهر حديث اگر چه در نهرها وارد شده است و ليكن علتى كه حضرت فرموده اند كه آب را اهل و ساكنان هست شامل آب حوض و غير آن هست اولى آنست كه در هيچ آبى بى لنگ داخل نشود و در اخبار وارده شده است كه اهل و سكان آب ملائكه و جنيانند.

و در حديثى وارده شده است كه اگر در فضائى غسل كند احتياطى بكند كه مبادا كسى پيدا شود و نظرش بر عورت او افتد به آن كه لنگ به بندد يا چيزى را حايل سازد چنانكه گذشت در حديث ابو ذر رضى اللّه عنه نيز.و منقول

ص: 4

است كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه نهى فرمودند از داخل شدن آب بى لنگ و منقول است كه به خدمت آن حضرت صلوات اللّه عليه عرض نمودند كه سعيد بن عبد الملك با كنيزان خود به حمام مى رود و حضرت فرمودند كه باكى نيست اگر همه لنگ داشته باشند و مثل خران نباشند كه همه به عورت يكديگر نظر كنند.

در حديث كالصحيحى وارد شده است از ابو بصير كه گفت به خدمت حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه عرض نمودم كه آيا برهنه غسل مى توان كرد؟حضرت فرمودند كه هر گاه كسى را نظر به عورت او نيفتد باكى نيست.

و اين حديث دلالت مى كند كه نهى سابق محمولست بر كراهت.

سفر و بر زنان لازم نيست در سفر و عبارت مصنف مضمون حديث موثق سماعه است كه گذشت و ظاهرش آنست كه صدوق غسل جمعه را واجب مى داند چنانكه در امالى تصريح به آن كرده و حديث صحيح زراره كه در نماز جمعه مذكور خواهد شد با احاديث بسيار از حسن و موثق و قوى بلفظ وجوب وارد شده.

و احاديث صحيحه و حسنه و قويه وارد شده است كه غسل جمعه سنت است.و جمع ميان اين اخبار مى توان كرد به آن كه سنت است يعنى وجوبش از قرآن مجيد ظاهر نشده است بلكه از سنت حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله ظاهر شده است و ليكن حديثى وارد شده است كه سنت است و واجب نيست.

بنا بر اين اكثر علما حمل كرده اند وجوب را بر استحباب مؤكد چنانكه در بسيار جا استعمال وجوب بر سنت كرده اند با اصل برائت ذمت و احتياط آنست كه مهما أمكن ترك نكند و نيت قربت كند چون البته علم حاصل است به آن كه حق سبحانه و تعالى طلبيده است اين كس فرمان الهى به جا مى آورد و دليلى ظاهر نيست كه نيت وجوب را يا ندب را بايد كردن،و بر تقدرى كه بايد در چنين جائى با جماع علما واجب نيست و اگر نه تكليف ما لا يطاق لازم مى آيد.

و بعضى از فضلا دغدغه كرده اند كه در اين صورت ترديد در نيت لازم مى آيد زيرا كه نيت قربت باين عايد مى شود كه اگر واجب باشد واجب باشد و الا سنت و ترديد در نيت جايز نيست پس مى بايد دو غسل بكنند يكى بقصد وجوب و يكى بقصد سنت.

و اشتباه كرده اند از چند وجه يكى آن كه:اين معنى ترديد در منويست نه ترديد در نيت زيرا كه ترديد در نيت آنست كه جزم نداشته باشد كردن و نكردن را و در اين صورت جزم

ص: 6

بفعل دارد و ليكن كيفيت فعل را جازم نيست.

دويم:آن كه بر تقدرى كه ترديد در نيت باشد بى دغدغه صحيح است چون متعذر است جزم به آن.

سيم:آن كه نيت وجوب و ندب هر دو محالست از دو وجه يكى آن كه نيت جزم است و هر گاه جزم به هيچ يك نداشته باشد هيچ يك را نيت نكرده است و دويم آن كه اجتماع ضدين لازم مى آيد پس گويا جزم بوجوب و جزم به ندب هر دو دارد و اين محالست.

و جمعى سه غسل ديگر با اين دو غسل ضم مى كنند يكى بقصد قربت چنانكه اول مذكور شد دويم بقصد رجحان مطلق يعنى مى دانيم كه شارع مى خواهد وجوبا يا استحبابا.و سيم بقصد آن كه اگر واجب باشد واجب اگر سنت باشد سنت و در اينجا نيز اشتباه كرده اند كه معنى و مفاد هر سه يكى است توهّم مغايرت كرده اند و هر يك از اين سه بد نيست اما جمع اينها با وجوب و ندب همان محذور سابق لازم مى آيد پس گويا گفته است كه مى دانم كه واجبست و مى دانم كه سنت است و نمى دانم كه واجبست يا سنت.

و يكى از فضلاى محدثين ذكر كرده است چون در حديث لفظ واجب و سنت وارد شده است مخير است ميان آن كه قصد واجب كند يا سنت و اين عبارت دو احتمال دارد يكى آن كه محمد بن يعقوب كلينى گفته است كه در جائى كه تعارض شود ميان دو حديث مكلف مخير است در عمل بهر يك كه خواهد و ليكن اين در صورتيست كه جمع نتوان كرد.و احتمال ديگر آن كه واجب قصد مى كنم يا سنت قصد مى كنم آن واجب و سنتى را كه شارع خواسته است و اين بمعنى قربت بر مى گردد.و آن چه تلامذه او نقل كرده اند از آن فاضل معنى آخر بود و آن نيز اشتباه است و از قربت گريخته و در قربت افتاده است و

ص: 7

اين همه اشتباهات از آنست كه توهم كرده اند كه نيت خطور بال است و سابقا محقق شد كه نيت نه لفظ است و نه معنى كه در خاطر گذرد بلكه آن معنى واقعى است كه داعى مكلف است بر فعل و اللّه تعالى يعلم.

كرده اند از حسين بن موسى از مادرش و از ام احمد دختر حضرت كه كنيتش ام احمد است و ظاهرا غلط از نساخ اين كتاب شده است و محتمل است كه غلط از نساخ كافى شده باشد.

و على اى حال دلالت مى كند بر استحباب تقديم با خوف كمى آب و دلالت مى كند بر آن كه زنان نيز در سفر غسل مى كنند و رخصتى كه واقع شده است بر سبيل جواز تركست اما آن كه اگر آب به همرسد اعاده بايد كرد اين حديث دلالت ندارد مگر حديث ديگر باور رسيده باشد يا از عمومات استنباط كرده باشد.

و شيخ بسند قوى از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه روايت كرده است كه حضرت به اصحاب خود فرمودند كه در منزل فردا آب نيست امروز غسل جمعه بكنيد پس ما غسل جمعه را در روز پنجشنبه كرديم،و علما عمل باين كرده اند.

(و غسل يوم الجمعة سنّة واجبة و يجوز من وقت طلوع الفجر يوم الجمعة إلى قرب الزّوال و افضل ذلك ما قرب من الزّوال)

و غسل روز جمعه طريقه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه على و آله است كه بر همه كس واجب گردانيده است به تفويض يا بامر الهى و وجوبش از قرآن ظاهر نشده است و جايز است كه آن را بفعل آورند از ابتداى طلوع صبح صادق روز جمعه تا قريب بظهر آن مقدار كه بعد از غسل ظهر شود چون اول وقت ظهر مى بايد كه مشغول نماز جمعه يا ظهر شوند و افضل وقتها آن وقتى است كه نزديك به زوال باشد و اين مضمون از اخبار صحيحه و كالصحيحه از زراره و فضيل و غير آن ظاهر مى شود از آن جمله در حديث صحيح از زراره و فضيل منقولست كه گفتند ما به حضرت عرض نموديم كه اگر كسى بعد از صبح غسل جمعه بكند كافى

ص: 9

است حضرت صلوات اللّه عليه فرمودند كه بلى.

و در حديث حسن كالصحيح از زراره منقولست كه حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه فرمودند كه ترك مكن غسل روز جمعه را كه سنت است و بايد كه از غسل فارغ شوى پيش از ظهر كه چون اول ظهر باشد مشغول نماز شوى،و فرمودند كه غسل روز جمعه واجبست پس حضرت اول فرمودند كه سنت است و بعد از آن فرمودند كه واجبست.

ظاهرش آنست كه مراد حضرت صلوات اللّه عليه سنت واجبه باشد و محتمل است كه مراد از واجب مبالغه استحباب باشد و در حديث اول فرمودند كه بعد از صبح مى توان كرد و در حديث دويم فرمودند كه قريب به زوال بكن از هر دو بيرون آمد كه از صبح تا قريب به زوال مى توان كرد و قريب به زوال بهتر است.

و اكثر متاخرين تعميم كرده اند اين عبارت را در وقت و تقديم و قضا به آن كه چون در تقديم از صبح روز پنجشنبه تا صبح جمعه مى توان كرد و هم چنين در قضا تا شام شب يكشنبه مى توان كرد پس آخر وقت تقديم بهتر است و اول وقت قضاء و هم چنين هر چه به آخر و اول نزديكتر باشد بهتر خواهد بود.

و ليكن مشكل است استخراج اين معنى از اين عبارت و حديثى كه بعد از اين خواهد آمد كه فايده غسل جمعه آنست كه پاكيزه باشند كه تا سبب آزار مردم نباشند در تقديم و ادا فايده دارد نه در قضا.

و ليكن در فقه رضوى باين عنوانست كه بدان كه غسل جمعه سنت واجبست ترك مكن آن را در سفر و حضر و اگر غسل كنى بعد از طلوع مجزيست و هر چند نزديكتر باشد به زوال افضل است و ظاهرا متقدمين جزم داشته اند كه اين كتاب از حضرت است و اين عبارت را در كتب خود ذكر كرده اند و متاخرين متابعت متقدمين كرده اند و اللّه تعالى يعلم.

ص: 10

(و من نسى الغسل او فاته لعلّة فليغتسل بعد العصر او يوم السّبت)

كسى كه غسل جمعه را فراموش كند يا از او فوت شود بواسطه سببى از اشغال ضروريه پس بايد كه بعد از عصر يا روز شنبه قضا كند در حديث موثق كالصحيح وارد شده است از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه اگر كسى را غسل جمعه فوت شود تا شب به جا مى آورد،و اگر فوت شود از او در روز جمعه در روز شنبه غسل مى كند.

و در روايت موثق سماعه آنست كه اگر او را فوت شود در اول روز غسل جمعه قضا مى كند غسل را در آخر روز،و اگر آب نيابد روز شنبه قضا مى كند و در حديث صحيح حماد از حريز از بعضى اصحاب ما از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه وارد است كه ناچار است از غسل روز جمعه در حضر و سفر پس اگر كسى فراموش كند روز ديگر به جا آورد و ظاهر اين اخبار آنست كه قضا را روز جمعه يا روز شنبه به جا آورد و در شب شنبه حديثى وارد نشده است صريحا،و هم چنين در شب جمعه.

و محتمل است كه مراد از يوم شبانه رور باشد و ليكن به احتمال مشكل است حكم كردن در احكام الهى و ليكن اكثر علما در مستحبات به همين اكتفا مى نمايند كه بعضى از علما گفته باشند و دور نيست كه به گفته قدما عمل توان نمود چون ايشان ارباب نصوصند و بى نصى حكم بر چيزى نمى كنند.

اما متاخران كه به استنباط عمل مى كنند مشكل است اعتماد نمودن چنانكه در اين مسأله ذكر كرده اند كه هر گاه روز پنجشنبه غسل توان كرد در شب جمعه بطريق اولى مى توان كردن و عبارت فايده غسل جمعه كه مى آيد و ظاهر است كه عبارت سابق عموم ندارد و شايد كه خصوصيت روز را مدخلى باشد و هم چنين در قضا با آن كه فايده ظاهر نيست در آن مگر تعبد و ليكن عبارت فقه رضوى

ص: 11

عموم دارد كه گذشت و در آن كتاب هست كه قضاى غسل جمعه را در عرض هفته مى توان كرد و اللّه تعالى يعلم.

(و يجزئ الغسل للجمعة كما يكون للرّواح (1)و الوضوء فيه قبل الغسل)

يعنى اگر در شنبه غسل جمعه كنند مجزيست از غسل جمعه هم چنان كه بعد از ظهر مجزيست يعنى وقتش از صبح است تا زوال و هر گاه قضا شود فرقى نيست كه در عصر بكنند يا در شنبه قضا كنند و على اى حال وضو پيش از غسل است و اين حل بنا بر آنست كه رواح را به راء و حاى بى نقطه بخوانند چنانكه در بعضى از نسخ است و در بعضى از نسخ للزواج است بزاى و جيم و بنا بر اين معنى اينست كه غسل جمعه در كيفيت مثل غسل جنابتست و در غسل جمعه ناچار است از وضوى پيش از غسل چنانكه سابقا گذشت كه در هر غسلى وضو هست مگر غسل جنابت.

و بنا بر اين نسخه محتمل است كه مراد اين باشد كه اگر در روز جمعه جنب باشد يك غسل از براى هر دو كافى است و ليكن وضو در اين صورت مى بايد بخلاف آن كه از جهت رفع جنابت محض باشد و يا آن كه اگر بقصد جمعه كنند از جنابت مجزيست و نسخه اولى اظهر است.

دل من نباشد.

و در بعضى از نسخ بعوض غلّى غسلى است يعنى غسل مرا خالص گردان از جهت رضاى خودت و جارى ساز بر زمان من چيزى كه سبب محبت تست يعنى مشغول ذكر و قرآن و سخنان خير گردان كه سبب آن شود كه تو مرا دوست دارى يا من ترا دوست دارم يا هر دو.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: من اغتسل للجمعة فقال اشهد ان لا إله إلاّ اللّه وحده لا شريك له و انّ محمّدا عبده و رسوله اللّهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد و اجعلنى من التّوابين و اجعلنى من المتطهّرين كان طهرا من الجمعة إلى الجمعة).

و حضرت صلوات اللّه عليه فرمودند كه هر كه غسل جمعه كند و اين دعا بخواند بعد از غسل يا بعد از شروع در آن،آن غسل سبب پاكى او شود از گناهان از آن جمعه تا جمعه ديگر يعنى تا جمعه سابق يا لاحق يا هر دو و اگر تا جمعه آينده گيريم محتمل است كه مراد اين باشد كه اگر گناهى از او صادر شود اين غسل كفاره آن باشد و اظهر آنست كه غسل جمعه سبب عصمت او باشد كه از او گناه صادر نشود يا چيزى كه سبب بعد او شود از جناب اقدس الهى كه حدثهاى معنوى است از او بفعل نيايد يا همه مراد باشد.

و ترجمه دعا اين است كه گواهى مى دهم كه نيست كسى كه سزاوار بندگى باشد مگر ذات مقدس خداوندى كه واجب الوجود بالذاتست و مستجمع جميع كمالاتست و او در ذات و صفات يگانه است كه صفات او عين ذات اوست و او را شريكى در خداوندى و غير آن نيست،و گواهى مى دهم كه محمد بنده اوست و رسول و فرستاده اوست بجميع خلايق،خداوندا صلوات فرست بر محمد و آل محمد كه ائمه معصومينند با فاطمه زهرا(ع)و بگردان

ص: 13

مرا از جمله توبه كنندگان و بگردان مرا از جمله پاكيزگان از حدثهاى ظاهرى و باطنى كه آن جميع گناهانست با مكروهات بلكه مباحات نيز.

و شيخ در حديث موثق عمار روايت كرده است از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه چون غسل جمعه كنى اين دعا را بخوان كه

اللّهمّ طهّر قلبى من كلّ آفة تمحق دينى و تبطل به عملى اللّهمّ اجعلنى من التّوّابين و اجعلنى من المتطهّرين و ترجمه اش اينست كه خداوندا پاك گردان دل مرا از هر آفتى كه دين مرا باطل كند و تو عمل مرا به سبب آن باطل كنى و آن جميع امراض قلب است از حسد و عداوت و ريا و كبر و كينه و غير آن.

و كلينى از آن حضرت صلوات اللّه عليه روايت كرده است قويا با شيخ كه در غسل جمعه اين دعا را بخوان كه

اللّهمّ طهّر قلبى من كلّ آفة تمحق بها دينى و تبطل عملى پس اگر همه را بخواند بهتر است.

و اللّه تعالى يعلم.

و محدثان روايت نموده اند به اسانيد ايشان از اصبغ كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه وقتى كه مى خواستند كه سرزنش كنند شخصى را مى فرمودند كه تو عاجزتر و بى توفيق ترى از كسى كه ترك غسل جمعه مى كند با آن كه اگر غسل جمعه مى كرد در پاكيزگى مى بود تا جمعه ديگر پس چه مقدار بى توفيق باشد كه به سبب اندك تقصيرى خود را از چنين ثوابى محروم كرده است.

به خدمت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه كه چه سبب است در واجب بودن غسل روز جمعه حضرت فرمودند كه حق سبحانه و تعالى تمام مى فرمايد نمازهاى واجب را به نمازهاى سنت و تمام مى فرمايد روزه واجب را بروزه سنت و تمام مى فرمايد وضو را به غسل روز جمعه.

و در كافى وضوى نافله را و در تهذيب وضوى فريضه را و در هر دو هست اين تتمه كه هر چه را در آن باشد از سهو يا تقصير يا نسيان يعنى اگر سهوى در نماز واقع شده باشد نمازهاى سنت كه سى و چهار ركعت است و دو برابر فريضه است قايم مقام آن مى شود.

و هم چنين حق سبحانه و تعالى دو برابر روزه واجب از سنت مقرر ساخته است و آن روزه شعبانست تمام با هر ماهى سه روز كه از ده ماه يك ماه مى شود كه تدارك شك و نسيان و تقصيرات روزه واجب كند،و هم چنين غسل جمعه را متمم تقصيرات وضوها گردانيده.

و اين مضمون در روايات ديگر وارد شده است و خواهد آمد و مناسب مذهب صدوق اين بود كه حديث را تمام نقل كند چون مشتمل است بر لفظ وجوب و ليكن چون اتمام صلاة و صيام به نافله شده است قرينه استحباب غسل جمعه است بنا بر اين وجوب را نقل نكرد.

جسدى و قلبى،و خذ من الماء الحارّ و ضعه على هامتك و صبّ منه على رجليك و ان أمكن ان تبلع منه جرعة فافعل فانّه ينقّى المثانة و البث في البيت الثّانى ساعة فاذا دخلت البيت الثّالث فقل نعوذ باللّه من النّار و نسأله الجنّة تردّدها إلى وقت خروجك من البيت الحارّ و إيّاك و شرب الماء البارد و الفقّاع فى الحمّام فانّه يفسد المعدة و لا تصبّن عليك الماء البارد فانّه يضعّف البدن و صبّ الماء البارد على قدميك اذا خرجت فانّه يسلّ الدّاء من جسدك فاذا لبست ثيابك فقل اللّهمّ البسنى التّقوى و جنّبني الرّدى فاذا فعلت ذلك امنت من كلّ داء).

روايت كرده است صدوق در امالى بسند قوى كالصحيح از يحيى از بزنطى از محمد كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه چون داخل حمام شوى و خواهى كه جامها را بكنى اين دعا را بخوان كه ترجمه اش اينست خداوندا بكن و دور كن از من ربقه نفاق را و ربقه حلقه ايست از ريسمان كه در گردن حيوانات مى كنند كه نگريزند و در اينجا كنايه است از اسباب و لوازم نفاق مثل خلف وعده و دروغ و خيانت بلكه مطلق مخالفت الهى مشعر است بعدم ايمان صحيح و كامل.

و چون در وقت دخول حمام جامها را مى كند كه خود را از نجاسات و كثافات پاك كند اين دعا مناسبست پس مى گويد كه خداوندا من ظاهر خود را مى توانم پاك كردن تو باطن مرا از نفاق پاك كن تا ايمان من صحيح شود و از من چيزى كه خلاف رضاى تست صادر نشود و هم چنين در جميع دعوات اين حديث اين رعايتها شده است از آن غافل مباش و مرا ثابت قدم بدار بر ايمان صحيح و كامل تا از من هيچ بدى صادر نشود و هر خوبى را به جا آورم.

و چون داخل خانه اول حمام شوى بخوان اين دعا را كه ترجمه اش اينست

ص: 17

كه خداوندا پناه به تو مى آورم از شر نفس اماره خودم و پناه به تو مى آورم كه مرا حفظ كنى از آزار حمام پس چون داخل خانه دويم شوى بخوان اين دعا را و ترجمه اش اين است كه خداوندا دور كن از من رجس نجس را كه شيطان رجيمست و پاك كن بدنم را از بديهاى نجاسات و كثافات و سيئات و دلم را پاك كن از بديهاى دل كه گذشت.

و از آب گرم قدرى بردار و بر سر ريز و قدرى بر پاهايت ريز و اگر ممكن باشد كه يك جرعه آب بخورى بخور كه پاك مى كند بول دان را و درنگ كن اندكى در خانه دويم تا مرتبه مرتبه از سرد خانه به گرمابه داخل شوى پس چون داخل خانه سيم شوى كه گرمابه است اين دعا را بخوان كه من و ساير مؤمنين پناه به خداوند عالميان مى آوريم از شر آتش جهنم و همه سؤال مى كنيم از او بهشت را و اين دعا را مكرر مى خوانى تا از گرم خانه بيرون آيى و زنهار كه آب سرد در حمام مخور و زنهار كه فقاع مخور كه معده را فاسد مى كند و آب سرد بر خود مريز كه بدن را ضعيف مى كند.

و چون از حمام بيرون آيى آب سرد بر پاهايت بريز كه درد و مرض را از بدنت بيرون مى آورد،و چون جامها را پوشى اين دعا را بخوان كه ترجمه اش اينست كه خداوندا تقوى و پرهيزكارى را لباس و پوشش من كن و مرا دور دار از هر چه سبب هلاك است از كباير و صغاير پس هر گاه اين اعمال را به جا آورى ايمن مى شوى از هر دردى.

و چون تفكر و تدبر نمائى در افعال و ادعيه و مناسبات آن خواهى يافت كه نفس حديث دليل صحت آنست و آن كه واقع شده است كه فقاع را مخور ممكن است كه مراد فقاع حلال باشد كه چند دانه خرما در آب شور مى اندازند و شورى آن را تخفيف مى دهد چنانكه گذشت يا اعم از حلال و حرام باشد و

ص: 18

غرض اين باشد كه بارى در حمام نخورند كه با حرمت خوردن ضرر نيز دارد از براى بدن و هر چند كمتر خورند بهتر است و اللّه تعالى يعلم.

5,1-( و: سال محمّد بن مسلم ابا جعفر صلوات اللّه عليه فقال أ كان امير المؤمنين صلوات اللّه عليه ينهى عن قراءة القرآن فى الحمّام فقال لا إنّما نهى ان يقرأ الرّجل و هو عريان فاذا كان عليه ازار فلا باس).

و بسند صحيح روايت كرده است كلينى از محمد كه سؤال كردم از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه كه آيا حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه نهى مى فرمودند از خواندن قرآن در حمام حضرت فرمودند كه نه به درستى كه حضرت نهى نمى فرمودند مگر برهنه را پس اگر لنگ بسته باشد باكى نيست.و سند ابن بابويه به محمد بن مسلم جهالتى دارد اما ضرر ندارد چون از كتاب او نقل كرده است و كتاب او اشهر من الشمس بود مثل خودش كه از اركان اربعه است مع هذا هميشه مگر نادرى هر حديثى كه صدوق از او روايت كرده است باين سند شيخ يا كلينى بسند صحيح روايت كرده اند همان حديث را بعينه مگر اختلاف سهلى مثل تغيير سألت بسأل چنانكه مذكور شد و اين اختلاف سبب تغيير معنى نيست و صدوق بسيار چنين كرده است و اگر صحيح نقل مى كرد بهتر بود.

و ظاهرا غرضش اينست كه جزم دارد در سؤال او و شك ندارد بنا بر اين بعنوان شهادت نقل مى كند كه گويا صدوق در وقت سؤال ايشان حاضر بوده است.و ممكن است كه اين جزم بنا بر آن باشد كه امثال اين كتب را حضرات ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم تقرير فرموده باشند.

7-( و قال على بن يقطين لموسى بن جعفر صلوات اللّه عليه: أقرء في الحمّام و أنكح فيه قال لا بأس).

و بسند صحيح روايت كرده است صدوق و كلينى از على كه گفت به خدمت حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه عرض نمودم كه مرا جايز است كه در حمام قرآن بخوانم يا خلوت كنم

ص: 20

با زوجۀ خود در حمام و جماع كنم او را يا كنيزان را حضرت فرمودند كه باكى نيست و آن كه حضرت تقييد نفرمودند به ازار و عدم غرض صوت بنا بر اين است كه جلالت على بن يقطين از آن اعظم بود كه بر تقدير جواز برهنه به حمام رود يا خوانندگى كند.

جهت ايشان بهتر است پس حضرت فرمودند كه هر جا كه حق سبحانه و تعالى فرموده است كه حفظ فرج نمايند آن از زنا است يعنى زنا نكنند الا در اين موضع كه مراد از حفظ حفظ فرج است از نظر كردن به آن يعنى چنان كنند كه كسى نظر به فرج ايشان نكند.

و ظاهرش آنست كه چشم پوشانيدن نيز مخصوص باشد و ليكن چون تصريح به آن نشده است اولى آنست كه آن را بر عموم خود گذارند چنانكه عامه و خاصه نقل كرده اند كه اين آيه حجابست.

و روايت كرده است كلينى در حسن كالصحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه كه جوانى از انصار به زنى برخورد و نظر به آن داشت تا مى آمد و چون گذشت نظر به آن داشت و از عقب او مى رفت كه ناگاه استخوانى يا شيشه در ديوارى بود كه روى او بر آن خورد و روى او را شكافت و او خبر از خود نداشت تا وقتى كه آن زن ناپديد شد ديد كه جامه و سينه اش همه خونين شده متنبه شد كه البته اين بلا از جهت آن عمل بود با خود گفت كه و اللّه كه من به خدمت حضرت سيد المرسلين مى روم و عرض حال خود به آن حضرت مى كنم تا مرا آن چه بايد بكند از حد يا تعزير پس چون به خدمت حضرت آمد حضرت فرمودند كه اين زخم از چه سبب در روى تو به همرسيد حال خود را عرض نمود پس جبرئيل اين آيه را آورد كه قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ .

پس بنا بر اين تفسير آيه چنين خواهد بود كه يا محمد بگو مؤمنان را كه چشم خود را به پوشانند از نظر كردن به زنان و به عورت مردان،و هم چنين زنان، چشمهاى خود را به پوشانند از نظر كردن به مردان و از نظر كردن به فرج زنان و هر دو حفظ نمايند فرجهاى خود را از نظر كردن به فرجهاى ايشان.و بعد از اين نيز خواهد آمد به اسانيد صحيح و حسن كالصحيح كه مراد از آيه حفظ فرجست از

ص: 22

نظر به آن.

و جوابش اينست كه ايشان قادرند كه مسلمان شوند و عبادت را به جا آورند مثل محدث كه مكلف است به عبادات و مع هذا با حدث نماز نمى تواند كردن و ليكن ممكن است او را ازاله حدث و بنا بر عقل شوم او مى بايد كه محدث نيز مكلف نباشد با آن كه ابو حنيفه قايل است به تكليف ما لا يطاق چون بنده را فاعل فعل خود نمى داند و فعل بنده را از حق سبحانه و تعالى مى داند و جواب بهلول او را مشهور است پس ممكن است كه اين حديث تقية وارد شده باشد.

و على اى حال خلافى نيست در آن كه اگر سبب شهوت باشد حرامست از كفار نيز هم چنان كه اگر ملعونى با الاغ جمع شود و از اين معنى حظ داشته باشد و نظر كردن به فرج آن سبب وطى او شود نظر كردن از باب مقدمه حرام خواهد بود.

و احاديث عامه واقع شده است كه حضرت لعنت فرموده است آن كسى را كه نظر كند به عورت ديگران و آن كسى را كه عورت خود را باز گذارد كه ديگران نظر به آن كنند و علامه در منتهى نقل خلاف نكرده است حتى از صدوق و نخواسته است كه اين مذهب را نسبت به صدوق دهد مبادا سبب طعن سنيان شود بر شيعيان و اللّه تعالى يعلم.

مى شود و باز حضرت فرمودند بد خانه ايست حمام از اين حيثيت كه برهنه به حمام مى روند و نظر به عورت يكديگر مى كنند و حيا بر طرف مى شود با آن كه حيا از ايمان است.

و حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه نيز فرمودند كه بد خانه ايست حمام كه پردۀ حيا را مى درد و عورت اين كس را ظاهر مى سازد و نيكو خانه ايست حمام كه به ياد مى آورد گرمى آتش جهنم را و حاصل هر دو حديث آنست كه حمام خوبى دارد و بدى دارد اگر بديش را برطرف سازند به آن كه لنگ به بندند و مردمان را نيز بر اين دارند كه لنگ به بندند يا ملاحظه تمام بكنند كه نظرشان به عورت كسى نيفتد همه خوبى خواهد بود.

و ليكن كلينى روايت كرده است از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه فرمودند كه نيكو خانه ايست حمام مذكر جهنم است و چرك را مى برد و عمر گفت كه بد خانه ايست حمام ظاهر مى سازد عورت را و مى درد پرده ستر و حيا را پس حضرت فرمودند كه سنيان فرموده حضرت را نسبت به عمر داده اند و گفته عمر را نسبت به حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه داده اند.

و شيخ طوسى به سندى كالحسن روايت كرده است كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه با عمر به حمام رفتند عمر گفت كه بد خانه ايست حمام كه در آنجا غنا و خوانندگى بسيار مى شود و حيا كم مى شود پس حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه فرمودند كه نيكو خانه ايست حمام اين كس را پاك و پاكيزه مى كند از جهت عبادت الهى و مذكر آتش جهنم است.و حضرت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله نيز فرمودند كه نيكو موضعى است حمام.

پس حاصل اين اخبار اين شد كه حضرت سيد المرسلين و حضرت

ص: 25

امير المؤمنين صلوات اللّه عليهما مدح حمام كرده اند نه مذمت و فى الحقيقه حمام بدى ندارد اگر جماعتى در حمام بد كنند هم چنان كه در مساجد نيز كه جمع مى شوند اكثر مردمان خبث و غيبت مى كنند مسجد بد نمى شود آن جماعت بد مى كنند پس ظاهر مى شود كه دو حديثى كه صدوق روايت كرده است بر تقدير صحت از روى تقيه وارد شده است و اللّه تعالى يعلم.

ممكن باشد با پدر به حمام نرود تا حشمت پدر از نظر پسر كم نشود چنانكه از وصيت ظاهر مى شود و اللّه تعالى يعلم.

حضرت صلوات اللّه عليه و آله منقولست كه وصيت به امير المؤمنين صلوات اللّه عليه فرموده اند و در حديث قوى از سكونى از حضرت امير المؤمنين نيز منقولست كه حضرت فرمود كه هر كه اطاعت كند زن خود را حق سبحانه و تعالى او را سرنگون بتقدم بينى در جهنم اندازد چون خوارى در آن بيشتر است كه او را برو كشند كه بينى او بر خاك كشيده شود،از حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله پرسيدند كه چه فرمان برداريست كه سبب اين نوع عذاب مى شود پس حضرت فرمودند كه آنست كه زن طلب كند از شوهر خود رخصت رفتن به عزاها و عروسيها و حمامها و جامهاى باريك و شوهر او را رخصت دهد و از براى او جامه تنگ بياورد.

و ظاهرا مراد اين باشد كه هر حمامى كه خواهد برود و در هر عزا و عروسى به تماشا رود و چادر بدن نما خواهد كه بدنش در زير چادر نمايان باشد چنانكه بسيارى از زنان بى عصمت چنين مى كنند هر چند خاطر جمع باشد كه زنا نكنند مع هذا زنانى كه اين مقدار عصمت ندارند عاقبت به زنا نيز گرفتار مى شوند پس اگر بقدر ضرورت به حمامى كه به ايشان نزديكتر باشد بروند يا به عزا و عروسى خويشان نزديك روند يا جامهاى تنگ و نفيس را در خانه از جهت شوهر پوشند ظاهرا ضرر نداشته باشد و اللّه تعالى يعلم.

كند و طلب آمرزش كند كه حق سبحانه و تعالى از تقصير او درگذرد و ديگر ترك نكند.

و همين حديث را شيخ بسند حسن از حضرت امام رضا صلوات اللّه عليه روايت كرده است و ظاهر هر دو وجوب غسل جمعه است و دلالت مى كند بر آن كه غسل جمعه را در تمامى نماز دخلى هست.

و ليكن اكثر علما تاويل كرده اند كه استغفار در مكروهات بلكه در مباحات نيز مى باشد و تمامى غير صحت است بلكه كمال نماز در غسل است و احتياط آنست كه مهما أمكن ترك نكند چنانكه گذشت و خواهد آمد.

مى آورد و در حديثى ديگر جذام و خوره مى آورد و لنگ را بر رو ممال كه آب رو را مى برد و دور نيست كه كيسه بر رو كشيدن نيز خوب نباشد و بهتر آنست كه بواسطه ازاله چرك چيزى بر روى نمالد و چون از حمام بيرون آيد رو را خشك نكند.

14-( و روى: انّ ذلك طين مصر و خزف الشّام).

و در روايتى وارد شده است كه اين گل مكروه گل مصر است و خزف مكروه سفال شام است و كلينى رضى اللّه عنه بسند حسن از حضرت ابى الحسن على بن موسى الرضا صلوات اللّه عليهما روايت كرده است كه حضرت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه سر را مشوييد به گل مصر كه غيرت را مى برد و دويتى بار مى آورد.

و اين حديث دلالت مى كند كه گل مصر كراهتش بيشتر باشد نه آن كه كراهت منحصر در آن باشد چنانكه در حديث قوى از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد شده است كه سخن حمام در آمد حضرت فرمودند كه زنهار كه سفال بر بدن مماليد كه بدن را كهنه يا مجروح مى كند بر شما باد كه خرقه بماليد و از آن جمله است كيسه.

و در حديث معتبر كالصحيح از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه وارد شده است كه در حمام بر پشت مخوابيد كه پيه گردها را مى گدازد و سفال بر پاها مماليد كه جذام و خوره مى آورد و هم چنان كه اگر سفال حمام باشد كراهتش بيشتر است.

چنانكه در حديث قوى از حضرت امام رضا صلوات اللّه عليه وارد شده است كه هر كه از حمام سفالى را بردارد و ظاهرا آجر نيز داخل است و بدن خود را به آن بمالد و پيس شود پس ملامت نكند مگر خود را،و كسى كه از غساله حمام غسل كند و خوره بهم رساند پس ملامت نكند مگر خود را

ص: 30

شخصى گفت كه اهل مدينه مى گويند كه غساله يا غسل از غساله شفاى درد چشم است حضرت فرمودند كه دروغ مى گويند آبى را كه جنب از حرام در آن غسل كرده باشد و زنا كاره غسل كرده باشد و دشمن اهل بيت غسل كرده باشد كه از هر دو بدتر است و از جميع كفار بدتر در چنين آبى شفا درد چشم مى باشد شفاى درد چشم خواندن الحمد است و معوذتين و آية الكرسى و بخور كردن به قسط و چدروا و كندر است و بنده در اين دو روز به اين ها مداوا كردم كوفت چشم من زايل شد الحمد للّه رب العالمين.

فرمودند كه نوره بكشيد ما گفتيم كه سه روز شده است كه نوره كشيده ايم حضرت فرمودند كه ديگر بكشيد زيرا كه نوره طهور است و پاكيزه مى كند بدن را پس نوره كشيديم پس حضرت فرمود كه اى پسر ابى يعفور ياد گير گفتم فداى تو گردم ياد ده تا ياد گيريم حضرت فرمودند كه زنهار كه در حمام بر پهلو مخوابيد كه پيه گردها را مى گدازد،و بر پشت مخوابيد كه درد دبيله مى آورد و آن مرضى است كه در اندرون بهم مى رسد،و زنهار كه شانه در حمام مكن كه مو را تنك مى كند و زنهار كه مسواك مكن كه دندانها را مى ريزد و زنهار كه سر را به گل مشوى كه رو را ناخوش مى كند و زنهار كه لنگ را بر سر و رو ممال كه آبرو را مى برد،و زنهار كه از غساله حمام غسل مكن كه در آن جمع شده است غساله يهودى و نصرانى و مجوسى و دشمنان ما اهل بيت و او بدتر از آنهاست زيرا كه حق سبحانه و تعالى نجس تر از سگ نيافريده است و ناصبى از سگ نجس تر است.

و كلينى بسند صحيح روايت كرده است از شخصى از بنى هاشم كه گفت به خدمت حضرت ابو الحسن صلوات اللّه عليه رفتم و گفتم چه مى فرماييد در حمام حضرت فرمودند كه بى لنگ داخل حمام مشو،و چشم خود را حفظ كن كه به عورت كسى نيندازى،و از غساله حمام غسل مكن كه در حمام غسل از زنا مى كنند و ولد الزنا غسل مى كند و دشمنان ما اهل بيت غسل مى كنند كه بدتر از آن جماعتند.

و پيشتر مذكور شد در جمع بين الاخبار كه امثال اين اخبار را حمل بر كراهت مى بايد كرد يا در صورتى كه دانيم كه ناصبى در آنجا غسل كرده است.و محتمل است كه حكم حضرات به اعتبار آن زمان بوده باشد چون اكثر آن زمان دشمن اهل البيت بوده اند.

ص: 32

و صدوق آب غساله را پاك مى داند و غسل را جايز نمى داند و امثال اين اخبار ظاهرش نجاست آبست مگر آن كه حمل كنند بر آن كه علم به غسل ناصبى بهم نمى رسد غالبا و چون ظن ملاقات آنها هست غسل نتوان كرد و اين وجوه از جهت بيان غسل نكردن باشد نه وجه نجاست و اين معنى ظاهرتر است و اللّه تعالى يعلم.

و اين حديث را به اعتبار غسل و غير آن از تهيۀ در اينجا ذكر كرد چون زينت مطلوبست پس سر بتراشد و كيسه بكشد و ناخن بگيرد و شارب بگيرد و جميع مراتب زينت كه خواهد آمد داخل است اما بر نسخه كه واو هست كه ظاهر است و اما اگر واو نباشد همان زينت مطلق مراد است و آن چه مذكور شده است افراد آنست و اللّه تعالى يعلم.

و نساخ از حديث اين فقره را انداخته اند كه

فقال لي اذا خرجت من الحمّام فتعمّم يعنى حضرت بمن فرمودند كه هر گاه از حمام بيرون آيى عمامه بر سر گذار.سيف گفت حسب الامر حضرت من ترك نكردم عمامه را در وقت بيرون آمدن از حمام در زمستان و تابستان.

و ظاهرا مطلوب اين باشد كه سر برهنه بيرون نيايند كه سده مى شود و بهتر آنست كه اگر همه آن قدر باشد كه يك مرتبه بر دور سر پيچيده شود باشد و اقل عمامه همين است و اگر چه بر كلاه نيز اطلاق مى كنند.

به عورت مى شد به آن شخص كه نوره بر بدن آن حضرت مى ماليد مى فرمودند كه دور شو و حضرت خود عورت را نوره مى كشيدند و قريب باين روايت كرده است شيخ در قوى از آن حضرت صلوات اللّه عليه.

و روايت كرده است كلينى از بشير نبال كه گفت سؤال كردم از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه از حمام حضرت فرمودند كه اراده حمام دارى گفتم بلى پس حضرت فرمودند كه حمام را گرم كردند پس داخل حمام شدند و لنگى بستند كه از ناف تا زانو را پوشيد پس حمامى را فرمودند كه نوره كشيد بيرون لنگ را از بالا و پائين بعد از آن حضرت فرمودند كه بيرون رويد پس حضرت بقيه را نوره كشيدند و فرمودند كه چنين كن.و اين حديث به طريقه ايشان اقربست و آن حديث را نيز بر اين حمل مى بايد كرد.

(و من اطّلى فلا باس بان يلقى السّتر عنه لأنّ النّورة سترة)

و كسى كه نوره بر عورت خود كشد باكى نيست كه لنگ نداشته باشد زيرا كه نوره ساتر عورتست.روايت كرده است كلينى مرسلا كه حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه مى فرمودند كه هر كه ايمان به خدا و روز قيامت دارد پس بايد كه داخل حمام نشود بى لنگ.راوى گفت كه حضرت صلوات اللّه عليه روزى داخل حمام شد و نوره كشيد پس چون نوره كل بدن را فرو گرفت حضرت لنگ را انداخت پس يكى از آزاد كردهاى حضرت عرض نمود كه پدر و مادرم فداى تو باد شما هميشه مبالغه مى فرموديد در بستن لنگ و حال انداختيد سبب چيست حضرت فرمودند كه نمى بينى كه نوره عورت را تمام فرو گرفته است.

و ظاهر اين خبر و خبر آينده آنست كه حجم عورت نباشد و ليكن بر تقدير وقوع اين معنى حمل مى بايد كرد بر آن كه عورت در ميان رانها باشد و نوره بسيارى بران بالا ماليده باشند كه حجم نيز پيدا نباشد يا از جهت بيان جواز

ص: 36

فرموده باشند.

6-( و: دخل الصّادق صلوات اللّه عليه الحمّام فقال له صاحب الحمّام نخليه لك قال (1)لا انّ المؤمن خفيف المؤنة).

و حضرت صلوات اللّه عليه داخل حمام شدند حمامى عرض نمود كه رخصت مى دهيد كه مردمان را بيرون كنيم تا خلوت شود از جهت شما حضرت فرمودند كه نه به درستى كه مؤمن كارهاى او سبك است يعنى كار را بر مردمان دشوار نمى بايد كرد.

و كلينى اين حديث را در قوى كالصحيح روايت كرده است و در آخرش اينست كه:قال لا حاجة لي فى ذلك المؤمن اخفّ من ذلك يعنى حضرت فرمودند كه مرا احتياجى باين نيست مؤمن از اين سبكتر است يعنى قورق كردن طريقه جبارانست نه طريقه مؤمنان.

5-( و روى (2)عبيد اللّه (3)الرّافقىّ (4)قال: دخلت حمّاما بالمدينة فاذا شيخ كبير و هو قيّم الحمّام فقلت يا شيخ لمن هذا الحمّام فقال لأبي جعفر محمّد بن علىّ صلوات اللّه عليهما فقلت أ كان يدخله فقال نعم فقلت كيف (5)كان يصنع قال كان يدخل فيبدا فيطلى عانته و ما يليها ثم يلفّ ازاره على اطراف احليله فيدعونى فاطلى ساير بدنه فقلت له يوما من الايّام الّذى تكره ان اراه قد رايته قال كلاّ ان النّورة سترة).

و صدوق بسند قوى روايت كرده است از عبيد اللّه رافقى چنانكه در كافى است يا وافقى كه گفت داخل شدم در حمامى در مدينه مشرفه ديدم كه مرد پيرى حمامى بود گفتم اى پيره مرد اين حمام از كيست گفت از حضرت امام محمدخ.

ص: 37

باقر است صلوات اللّه عليه پس گفتم كه آيا حضرت خود تشريف مى آورند باين حمام گفت بلى گفتم چكار مى كند گفت كه آن حضرت داخل مى شود و ابتدا مى كند و پشت زهارش را نور مى كشد و آن چه در حوالى آنست پس لنگش را بر اطراف ذكرش مى پيچد و در كافى چنين است كه ثم يلفّ على طرف احليله يعنى سر ذكرش را چيزى مى پيچد و اين اظهر است پس مرا مى طلبد و من باقى بدنش را نوره مى كشم پس روزى از روزها گفتم كه آن چه تو نمى خواهى كه من آن را ببينم ديدم حضرت فرمود كه حاشا كه ديده باشى به درستى كه نوره آن را پوشيده است.

و ظاهر اين حديث آنست كه حجم خصيتين را ديده باشد و آن كه صدوق چنين حديثى را جزم كرده است كه حق است با آن كه راوى آن مرد پير حمامى را نمى شناخت كه صادقست يا كاذبست چنانكه از حديث ظاهر مى شود دور نيست كه در آخر دانسته باشد كه راست گوست يا كتاب او را بر يكى از حضرات عرض نموده باشند و حضرت تصحيح فرموده باشند.

لهذا اين حديث را ابن ابى عمير روايت كرده است و تا بر او ظاهر نشده باشد حقيّت حديث او نقل نمى كند و اللّه تعالى يعلم.و بر تقدير صحت تاويلش آنست كه ران حضرت را ديده باشد در زير نوره و حضرت بيشتر مبالغه فرموده باشند در پوشيدن ران.

فيه هو لمن لا مئزر عليه).

و بسند صحيح منقول است از سعدان و او از اصحاب اصول است گفت من در حمام بودم در خانه وسط پس حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه داخل شد و لنگى بر بالاى نوره بسته بود و گفت السلام عليكم من جواب سلام دادم و داخل شدم در خانۀ كه حوض در آنجا بود پس غسل كردم و بيرون آمدم.و از اين حديث ظاهر مى شود كه جايز است سلام كردن كسى را كه در حمام لنگ بسته باشد و نهيى كه وارد است از سلام نسبت به كسى است كه لنگ نداشته باشد و چون سلام كند مردم متوجه او شوند كه جواب او بگويند و نظر ايشان بر عورت او افتد.

و احاديث نهى بسيار است از آن جمله روايت كرده است صدوق به سندى كالصحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه كه سلام مكنيد بر يهودى، و بر نصرانى،و بر مجوسى،و بر بت پرستان،و بر شارب الخمر،و بر كسى كه شطرنج يا نردبازى كند و بر مخنث،و بر شاعرى كه هجو كند به نسبت زنا بر مؤمنات،و بر كسى كه نماز كند زيرا كه نماز گذارنده جواب نمى تواند داد پس سلام نبايد كرد چون سلام سنتست و جواب سلام واجب است،و بر كسى كه سودخواره باشد،و بر كسى كه در ادب خانه باشد،و بر كسى كه در حمام باشد، و بر فاسقى كه علانيه فسق كند.

و كراهت در نماز ظاهرا تقية وارد شده است يا در حالت تقيه به آن كه سلام بر شيعه كند كه نماز كند و سنيان حاضر باشند و از ترس ايشان جواب نتواند داد،يا بر كسى كه مسأله نداند و جواب ندهد و خوف بطلان نمازش باشد يا به وسواس افتد از كثرت شرايطى كه دارد كه اگر سلام صحيح بر عالمى كند كه تقيه نباشد ظاهرا ضرر نداشته باشد و هم چنين سلام بر كسى كه در خلا باشد كراهتش از اين جهاتست و سلام در حمام به اعتبار عريان بودنست به نحوى كه

ص: 39

صدوق تاويل كرده است و احتمال تقيه نيز دارد.

و فرقى هست ميان امثال اين اخبار و آن چه صدوق ذكر كرده است زيرا كه در اين اخبار منع است از سلام بر كسى كه در حمام باشد نه از كسى كه در حمام باشد پس ممكن است كه صدوق حمل كند حديث سعدان را بر آن كه سعدان البته لنگ داشته است كه حضرت بر او سلام كرده است هر چند كه در خبر مذكور نيست اما از جهت جمع بين الاخبار بر آن حمل مى كنند و ممكن است كه حمل كلام صدوق بر اين كنيم اما بسيار خلاف ظاهر است.

خرجنا من الحمّام سألنا عن الرّجل فى المسلخ فاذا هو علىّ بن الحسين و معه ابنه محمّد بن علىّ صلوات اللّه عليهم. و فى هذا الخبر اطلاق للإمام ان يدخل ولده معه الحمّام دون من ليس بإمام و ذلك انّ الامام معصوم في صغره و كبره لا يقع منه النّظر إلى عورة فى حمّام و لا غيره)

(1) و روايت كرده است بسند موثق حنان پسر سدير صراف از پدرش كه گفت داخل شدم من و پدرم و جدم و عمم در حمامى در مدينه مشرفه پس در خانه رخت كن شخصى را ديديم كه بما گفت كه شما از كدامين طايفه ايد ما گفتيم كه از اهل عراقيم پس او گفت كه از كدام عراق كوفه يا بصره ما گفتيم از كوفه ايم پس حضرت صلوات اللّه عليه فرمود كه خوش آمديد و صفا آورديد و بحسب لغتش به جاى فراخ و به اهل خود آمديد شما پيراهن تنيد نه جامه بالايين يعنى شما از خواص ماييد نه از اجانب و اين شفقتهاى حضرت از اين جهت بود كه چون ايشان را نصيحت فرمايد به لنگ بستن اطاعت كنند پس حضرت فرمودند كه چه چيز مانع است شما را از لنگ بستن به درستى كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرموده است كه ديدن عورت مؤمن بر مؤمن حرامست سدير گفت كه عمم فرستاد و كرباسى آوردند و چهار حصه كرد و هر يك حصه را بستيم و به حمام رفتيم پس چون در خانه گرم نشستيم حضرت متوجه جد من شد و فرمود كه اى شخصى كه ريشت سياه و سفيد است چرا رنگ نمى بندى پس جدم گفت كه من به صحبت كسى رسيده ام كه بهتر از من و تو بود و خضاب نمى كرد پس حضرت فرمودند كه كيست آن كسى كه به از من است گفت به صحبت على بن ابى طالب صلوات اللّه عليه رسيده ام و آن حضرت خضابخ.

ص: 41

نمى كرد پس حضرت سر به زير انداخت و عرق مى ريخت از او و فرمود كه راست گفتى و نيكو گفتى پس حضرت فرمود كه اى كهل يعنى اى ريش دو مو اگر خضاب كنى و ريشت را يك رنگ كنى متابعت حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله كرده خواهى بود و آن حضرت بهتر است از امير المؤمنين صلوات اللّه عليه و اگر خضاب نكنى متابعت حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه كرده خواهى بود و آن نيز بد نيست سدير مى گويد كه چون از حمام بيرون آمديم در رخت كن احوال آن شخص را پرسيديم كه كيست ظاهر شد كه حضرت سيد الساجدين بود و پسرش حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليهما با آن حضرت بود.

صدوق مى گويد كه از اين خبر ظاهر مى شود كه جايز است امام را كه فرزند خود را با خود به حمام برد نه كسى كه امام نباشد زيرا كه امام معصوم است از گناهان صغيره و كبيره در طفوليت و رجوليت و نظر او به عورت هيچ كس نمى افتد نه در حمام و نه در غير حمام.

بدان كه صدوق گفت كه سنت است كه پدر فرزند خود را با خود به حمام نبرد و از اينجا ظاهر مى شود كه به اعتقاد او جايز نيست غير معصوم را و حق اين است كه بى لنگ بد است با آن كه از حديث ظاهر مى شود كه حضرت در رخت كن با پدر بود و اصلا ظاهر نشد كه در حمام با حضرت بوده باشد.

ديگر آن كه صدوق غافل است از آن كه سدير و پدر و جدش هر سه در حمام بودند و حضرت منع ايشان نكرد مگر آن كه صدوق گويد كه حضرت غيب نمى دانست بر تقديرى كه غيب نداند فراست كه داشتند به اجماع و اخبار متواتره و از فراست بود كه پيش از برهنه شدن حضرت يافت كه مى خواهند برهنه داخل شوند شروع در گرمى فرمودند چون توان گفت كه از اول تا آخر

ص: 42

حمام نفهميدند كه پدر و پسرند.

و وجه عدم خضاب حضرت امير المؤمنين اين بود كه چون حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرموده بود كه محاسنت از خونت خضاب خواهد شد حضرت انتظار شهادت مى كشيد كه سخن حضرت راست شود چنانكه كلينى در حديث صحيح از عبد اللّه بن سنان روايت كرده است از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله خضاب فرمودند و مانع نبود حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه را از خضاب مگر گفته حضرت سيد المرسلين كه رنگ خواهد شد محاسنت از خون سرت و حضرت امام حسين و امام محمد باقر صلوات اللّه عليهما نيز خضاب مى كردند و قريب باين است حديث ديگر از آن حضرت صلوات اللّه عليه و فوايد اين حديث بسيار است و به اندك تأملى ظاهر مى شود.

به عورت ديگرى نظر كند.

را فتق حاصل شود كه دريده شود پرده و رودها در خصيه ريزد.

1-( و قال امير المؤمنين صلوات اللّه عليه: احبّ للمؤمن ان يطّلى فى كلّ خمسة عشر يوما).

و بسند قوى از آن حضرت منقولست كه فرمودند كه من دوست مى دارم از جهت مؤمن كه در هر پانزده روز يك مرتبه نوره بكشد اقلا.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: السّنّة في النّورة في كلّ خمسة عشر يوما فان اتت عليك عشرون يوما و ليس عندك فاستقرض على اللّه عزّ و جلّ).

بسند صحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه سنت است كه هر پانزده روز يك بار نوره بكشند پس اگر بيست روز بگذرد و نداشته باشى بهاى نوره را پس قرض كن بر حق سبحانه و تعالى يعنى قرضى است كه اداى آن بر الهى است تعالى شأنه.

و در خصال اين زيادتى هست كه و هر كه چهل روز بر او بگذرد و نوره نكشد پس او مؤمن و مسلمان نيست و او را نزد حق سبحانه و تعالى كرامتى و عزتى نيست.

14-( و قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: من كان يؤمن باللّه و اليوم الآخر فلا يترك عانته فوق اربعين يوما و لا يحلّ لامرأة تؤمن باللّه و اليوم الآخر ان تدع ذلك منها فوق عشرين يوما).

و بروايت سكونى از آن حضرت صلى اللّه عليه و آله منقولست كه هر كه ايمان به خدا و روز قيامت دارد از مردان پس ترك نكند نوره پشت زهارش را زياده از چهل روز و حلال نيست زنى را كه ايمان به خدا و روز قيامت دارد كه ترك كند نوره پشت زهارش را زياده از بيست روز.

و اينها نهايت زمانست و الا هر چند زودتر است بهتر است چنانكه در

ص: 45

حديث صحيح از عبد الرحمن بن ابى عبد اللّه منقولست كه گفت در خدمت حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه داخل حمام شدم حضرت فرمودند كه نوره بكش گفتم چند روزيست كه نوره كشيده ام حضرت فرمودند كه نوره بكش كه نوره طهور است يعنى پاكيزه مى كند بدنت را از مو و چرك و از گناهان به مغفرت سابق و توفيق لاحق.

و از اين باب احاديث بسيار وارد شده است و در روايت حذيفه از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله هر هفته پشت زهار و پائين تنه را نوره مى كشيدند و اولى آنست كه در وقت نوره كشيدن اين دعا را بخوانند كه كلينى به سندى معتبر از سدير از حضرت على بن الحسين صلوات اللّه و سلامه عليهما روايت كرده است كه آن حضرت فرمودند كه هر كه در وقت نوره كشيدن اين دعا را بخواند حق سبحانه و تعالى او را مطهّر گرداند از چرك كينهاى دنيوى و صفات رذيله و پاك كند او را از گناهان و بدل از مويى كه مى برد مويى كرامت فرمايد كه در آن مو گناه نكند و بعدد هر مويى كه در بدن اوست ملكى بيافريند كه تسبيح الهى كند تا روز قيامت و هر تسبيحى از تسبيحهاى ايشان برابر باشد با هزار تسبيح اهل زمين و دعا اين است:

16- اللّهمّ طيّب ما طهر منّي و طهّر ما طاب منّي و ابدلنى شعرا طاهرا لا يعصيك اللّهمّ انّي تطهّرت ابتغاء سنّة المرسلين و ابتغاء رضوانك و مغفرتك فحرّم شعرى و بشرى على النّار و طهّر خلقى و طيّب خلقى و زكّ عملى و اجعلنى ممّن يلقاك على الحنيفيّة السّمحة ملّة ابراهيم خليلك و دين محمّد حبيبك و رسولك عاملا بشرائعك تابعا لسنّة نبيّك صلّى اللّه عليه و آله آخذا به متأدّبا بحسن تأديبك و تأديب رسولك صلّى اللّه عليه و آله و تأديب أوليائك

ص: 46

الّذين غذّوتهم بأدبك و زرعت الحكمة فى صدورهم و جعلتهم معادن لعلمك صلواتك عليهم ترجمه اش اينست كه خداوندا خوب گردان و يا خوشبو ساز به انوار معارف و طاعات و عبادات عضوهائى كه طاهر است از من به طهارت ظاهرى از احداث و نجاسات و به طهارت باطنى از گناهان و مكروهات و طاهر گردان آن چه را طيب و نيكوست از من و آن روح و عقل و قلب و قوى كه لشكرهاى روحند بلكه هر عضوى از اعضاى ظاهر و باطن را از گناهان و هر چه نالايق است مطهر گردان به آن كه همگى مشغول بغير تو يا بغير چيزى كه رضاى تو در آن باشد نشوند،و خداوندا بدل كن از اين مو مويى كه عصيان تو نكند يا ما در آن مو عصيان و مخالفت تو نكنيم،خداوندا غرض من از اين نوره كشيدن متابعت پيغمبران مرسل است از پيغمبرانى كه بعد از حضرت سليمان آمدند خصوصا سيد و اعظم ايشان صلى اللّه عليه و عليهم،و غرضم رضاى تست كه از من خوشنود شوى و از گناهان من در گذرى و بيامرزى همه را پس حرام گردان موى مرا و اعضاى مرا بر آتش جهنم و طاهر گردان ظاهرم را از هر ناشايستى و نيكو گردان خلق مرا به آن كه متخلق گردانى مرا بخلق انبيا و اوصياء خود،و اعمال مرا پاكيزه ساز از آن كه از جهت غير تو به جا آورم يا قبول كن و بگردان مرا از كسانى كه چون از دنيا بروم بر ملت حضرت ابراهيم كه خليل تست كه آن رفع شرك جلى و خفى است بروم چون بناى اخلاص از آن حضرت بر وجه اكمل شد اگر چه در واقع در جميع كمالات تابع سيد المرسلين است صلى اللّه عليه و آله و بميران مرا بر دين حبيب تو كه مرتبۀ محبيت و محبوبيت ترا با على مراتب كمال رسانيد و فرستاده تست بر جميع خلايق و چنان كن كه عمل كنم بجميع شرايع و احكامى كه آن حضرت از تو بخلق رسانيده است و تابع سنت پيغمبر تو باشم صلى اللّه عليه و آله و دست در دامان متابعت او زنم و

ص: 47

چنان كن كه مرا با حسن وجوه به آداب خود بدارى و متخلق به اخلاق خود كنى و متخلق به اخلاق رسولت گردانى صلى اللّه عليه و آله و چنان كنى كه به اخلاق و آداب ائمه معصومين كه دوستان تواند و ايشان را واجب الاطاعة عالميان گردانيده متأدب و متخلق گردم آن جمعى كه ايشان را تربيت كردۀ به آداب و اخلاق خود و علوم حقيقه و معارف لدنيه را در سينه هاى ايشان زراعت فرموده و ايشان را معدنهاى علوم و اسرار خود گردانيده صلوات تو بر ايشان باد چنانكه با ايشان كرده مرا نيز بهرۀ از خوان بى دريغ ايشان كرامت فرما.

و چون تفكر كنى در اين دعا خواهى يافت كه مشتمل است بر جميع مطالب دنيويه و اخرويه و ظاهريه و باطنيه و مى بايد كه در وقت دعا متوجه جناب اقدس او باشد و به تضرع و زارى اين مراتب را طلب نمايد كه اينها از ابواب چهار هزار گانه نماز است كه خواهد آمد و عجب از صدوق كه اكثر احاديث نوره را از كلينى نقل كرده است و چنين گنجى از گنجهاى الهى را غافل شده است كه ذكر كند.

14-( و قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: احلقوا شعر الابط للذّكر و الانثى).

و آن حضرت صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه بتراشيد موى زير بغل را خواه مردان و خواه زنان كه سنت است بر همه كس و در بعضى از نسخ به جاى الابط،البطن است كه تراشيدن موى شكم باشد.

6-( و: كان الصّادق صلوات اللّه عليه يطلى ابطيه في الحمّام و يقول نتف الابط يضعف المنكبين و يوهى و يضعف البصر).

و مقرر بود كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه نوره مى كشيدند زير بغلها را در حمام و مى فرمودند كه كندن زير بغل ضعيف و سست مى گرداند دوشها را و ضعيف مى گرداند چشم را.

ص: 48

اما آن كه نوره مى كشيدند در حمام در روايت صحيح از هشام و حفص وارد شده است.و هم چنين در روايات بسيار.و اما آن كه سست و ضعيف مى كند در روايت سعدان و ابو كهمش واقع شده است.و اما آن كه بصر را ضعيف مى كند در موثقه على بن ابى حمزه از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد شده است جميعا.

6-( و قال صلوات اللّه عليه: حلقه افضل من نتفه و طليه افضل من حلقه).

و در موثق كالصحيح و طرقى ديگر از عبد اللّه بن ابى يعفور از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقول است كه فرمودند كه تراشيدن موى زير بغل بهتر است از كندن آن،و نوره كشيدن آن بهتر است از تراشيدن آن.

1-( و قال علىّ صلوات اللّه عليه: نتف الابط ينقّى (1)الرّائحة المكروهة و هو طهور و سنّة ممّا امر به الطّيب (2)عليه و آله السّلام).

روايت كرده است صدوق به سندى قوى از آن حضرت صلوات اللّه عليه كه كندن موى زير بغل پاك مى كند و در خصال ينفى الرائحة المنكرة است كه دور مى كند بوهاى بد را چون بيشتر گند بغل از كثرت مو بهم مى رسد و اين كندن پاك كننده است از گناهان،و سنت حضرتست،و از آن چيزهائى است كه پاكيزه ترين عالميان صلى اللّه عليه و آله به آن امر فرموده است.و در بعضى نسخ صلى اللّه عليه و آله است.

و در حديث صحيح گذشت كه كندن زير بغل از سنن حنيفيه است و ظاهرا مراد از آن ازاله مو باشد.و ممكن است كه ثواب كندن عظيم باشد،و تراشيدن اعظم باشد،و ثواب نوره كشيدن بيشتر از همه باشد.خ.

ص: 49

14-( و قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: لا يطوّلنّ احدكم شعر ابطيه فانّ الشّيطان يتّخذه مخبأ يستتر (1)به).

و كلينى بروايت سكونى از آن حضرت صلى اللّه عليه و آله روايت كرده است كه فرمودند كه زنهار كه هيچ يك از شما نگذارند كه موى زير بغل ايشان دراز شود كه شيطان آنجا را پناه مى كند، و در آنجا پنهان مى شود.چون هر جا كثافت بيشتر است شيطان از آن محفوظتر است و تاويل كرده اند به آن كه به سبب ترك سنت آن حضرت شيطان تسلطش بر آن شخص بيشتر مى شود بخلاف متابعت كه هر چند بيشتر كنند شيطان دورتر مى شود و اللّه تعالى يعلم.

(و الجنب لا باس بان يطّلى فانّ النّورة تزيده نظافة)

و روايت كرده است شيخ بسند صحيح از ابن ابى عمير از سالم كه مى خواستم عرضه به خدمت حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه نويسم و عرض نمايم كه جنب نوره مى تواند كشيد حضرت پيش از آن كه بنويسم نوشتند كه نوره سبب زيادتى پاكيزگى جنب است بد نيست و ليكن اگر خضاب بسته باشند مرد و زن جماع نكنند و ظاهرا اين مطلب نيز داشته است كه حضرت فرموده اند.

و اولى آنست كه بعد از نوره آثار آن را خوب پاك كند تا دغدغه نرسيدن آب به زير آن و دغدغه نجاست زير آن برطرف شود و بعد از آن غسل كند.و از حديث سابق ظاهر شد كه اينها ضرر ندارد و ليكن مرسل بود و احتياط اولى است و اللّه تعالى يعلم.

مستمرّ).

و صدوق از ابو بصير و محمد بن مسلم به سندى قوى روايت كرده است كه فرمودند كه سزاوار آنست كه اجتناب كنند از نوره كشيدن در روز چهار شنبه كه روز شومى است كه تشام آن مستمر است هميشه بوده است و خواهد بود.و در احاديث بسيار وارد شده است كه روز نحس مستمر كه حق سبحانه و تعالى در قرآن مجيد ياد كرده است چهار شنبه آخر ماه است و در كتاب حج خواهد آمد كه ملاحظه چهار شنبه از طريقه اهل طيره است و از اين امت بر طرف شده است چنانكه در باب وضو گذشت.

(و يجوز النّورة فى ساير الايّام)

يعنى روز چهار شنبه بد است و در باقى روزها جايز است چون امر بنوره شده است و وقتى از جهت آن مقرر نساخته اند پس در همه روزى جايز باشد.

16-( و روى: انّها فى يوم الجمعة تورث البرص).

و در روايتى واقع شده است كه نوره در روز جمعه سبب پيسى است روايت كرده است صدوق در قوى كالصحيح از ابن عباس كه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه پنج چيز است كه پيسى مى آورد نوره كشيدن در روز جمعه و چهار شنبه و وضو و غسل كردن از آبى كه در آفتاب گرم شده باشد و در جنابت چيزى خوردن،و در حيض با زنان جماع كردن و چيزى خوردن هر گاه سير باشند.

و كلينى رضى اللّه عنه از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه روايت كرده است كه به آن حضرت عرض نمودند كه بعضى از مردمان گمان دارند كه نوره در روز جمعه مكروه است حضرت فرمودند كه نه چنين است كدام مطهر در روز جمعه تطهيرش بيشتر از نوره است.و از اين حديث ظاهر مى شود كه آن حديث بر تقدير صحت محمول است بر تقيه و اللّه تعالى يعلم.

7-( و روى الرّيّان بن الصّلت عمّن اخبره عن ابى الحسن صلوات اللّه:

ص: 51

عليه قال: من تنوّر يوم الجمعة فاصابه البرص فلا يلومنّ إلا نفسه).

و بسند حسن از ريان قمى منقولست از كسى كه او را خبر داده است و نمى داند كه كيست از حضرت ابى الحسن موسى يا رضا صلوات اللّه عليهما كه فرمودند هر كه نوره كشد در روز جمعه و به او رسد پيسى پس ملامت نكند مگر خود را چون خود سبب آن شده است،و دور نيست كه تقية وارد شده باشد و ظاهرا روز پنجشنبه كشيدن اولى باشد كه داخل تهيه روز جمعه باشد چنانكه در حديث صحيح گذشت.

چند است كه مال تلف شود و ضرر به بدن رسد.

از آن جمله روايت كرده است كلينى در صحيح از هشام بن الحكم كه از حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه سؤال كردم كه اگر شخصى نوره كشد روغن زيت و آرد بر خود مالد خوبست حضرت فرمودند باكى نيست.

و در حسن كالصحيح از عبد الرحمن بن حجاج روايت كرده است از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه سؤال كردم از شخصى كه نوره كشد و از جهت آن آرد را مخلوط به زيت سازند و بعد از نوره بر بدن مالد تا بوى نوره را از او ببرد خوبست حضرت فرمودند كه باكى نيست.

و باز عبد الرحمن روايت كرده است كه ديدم كه حضرت امام موسى كاظم آرد را با روغن زيت مخلوط ساخته بر بدن مى ماليدند من گفتم كه سنيان اين را خواب نمى دانند حضرت فرمودند كه باكى نيست.

و در حديث قوى كالصحيح روايت كرده است كه از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه پرسيدند از ماليدن آرد بر بدن بعد از نوره حضرت فرمودند كه باكى نيست گفتم گمان مى كنند مردمان اهل سنت كه اين اسرافست حضرت فرمودند كه هر چه اصلاح بدن كند در آن اسراف نيست بسيار است كه من مى گويم كه آرد بيخته را مخلوط مى سازند به زيت و من بر بدن مى مالم عمده اسراف آنست كه مال تلف شود و ضرر به بدن رسد.

و قريب باين روايت كرده است از ابان بن تغلب از آن حضرت صلوات اللّه عليه و آن چه از اين دو روايت ظاهر مى شود آنست كه هر چه ضرر مى رساند اسرافست و در هر چه نفع مى رساند به بدن اسراف نيست و اما چيزى كه نفع نرساند و ضرر نرساند مثل تنباكو كه در اين زمان شايع شده است مسكوت عنه است.

ص: 53

بدان كه اسراف بر دو قسم است يكى آن كه نسبت به اشخاص مختلف مى شود مثل طعامهاى نفيس نسبت به جمعى كه داشته باشند اسراف نيست و نسبت به كاسبى كه قدر كسب او زياده از قيمت نان او نباشد اسرافست بحسب ظاهر چون سبب اين مى شود كه قرض كند و مال مردم در ذمت او بماند،و بعضى را كه دارند و نسبت به ايشان اين مفسده نيست ضرر ندارد و هم چنين بوششهاى نفيس و اسبهاى نفيس بلكه اگر كاسب مذكور الاغى نگاه دارد كه او را ضرور نباشد اسرافست.

و قسم دويم آنست كه نسبت به همه كس اسرافست مثل تضييع مال به آن كه اگر شخصى صاحب صد هزار تومان باشد و يك درهم را در ميان دريا اندازد كه احتمال انتفاع كسى نباشد اسرافست چون ممكن بود كه جمعى از اين درهم منتفع شوند اما اگر خوف غرق شدن كشتى باشد و صد هزار تومان را در آب اندازد بواسطه سبك شدن كشتى جايز است بلكه واجب.

و در حديث صحيح از داود رقى وارد شده است از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه ميانه رو بودن كه اسراف نكند و بر خود تنگ نگيرد امريست كه حق سبحانه و تعالى آن را دوست مى دارد،و اسراف امريست كه حق سبحانه و تعالى آن را دشمن مى دارد تا آن كه هسته خرما را انداختن اسراف است چون بكار مى آيد از جهت خوردن شتر يا سوختن و تا آن كه آب ته كوزه را ريختن اسرافست هر چند كثيف باشد چون ممكن است كه كثافت به ته نشيند و از آن منتفع شوند و حيوانات از آن منتفع مى توانند شد با كثافت.

و امثال اين اخبار بسيار است كه در ابواب زكات و تجارت خواهد آمد پس احوط در تنباكو آنست كه اگر كسى به هيچ نحو منتفع نشود نكشد و اگر

ص: 54

سبب اصلاح دماغ شود اگر چه به سبب عادت باشد ظاهرا بد نباشد و اللّه تعالى يعلم.

شده بودند از اثر حنا.

14-( و قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: اختضبوا بالحنّاء فانّه يجلو البصر و ينبت الشّعر و يطيّب الرّيح و يسكّن الزّوجة).

(1) و بسند كالصحيح روايت كرده است كلينى از آن حضرت صلى اللّه عليه و آله كه خضاب كنيد به حنا كه سبب جلا و روشنى چشم است و سبب روييدن مو است و بو را خوش مى كند و زوجه را ساكن و مطمئن مى كند به گمان آن كه شوهرش جوانست كه چون موى سفيد مى بيند مغموم مى شود.و ظاهرا مراد از خضاب رنگ كردن ريش و سر است بلكه غالب ريش بوده است و مطلق منصرف به غالب مى شود.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: الحنّاء يذهب بالسّهك و يزيد في ماء الوجه و يطيّب النّكهة و يحسّن الولد).

و آن حضرت صلوات اللّه عليه فرمودند كه حنا بوى بد را كه از عرق حاصل مى شود مى برد و آب رو را زياد مى كند و دهن را خوشبو مى كند و فرزند را خوش صورت مى كند.و اين حديث را شيخان بسند قوى روايت كرده اند از آن حضرت صلوات اللّه عليه.

(و لا باس ان يمسّ الرّجل الخلوق فى الحمّام و يمسح به يده من شقاق يداويه و لا يستحبّ ادمانه و لا ان يرى اثره عليه)

باكى نيست كه شخصى خلوق را در حمام به خود مالد يا بدست مالد از جهت تركيدن دست كه مداوا كند به آن و خوب نيست مداومت بر آن يا آن كه اثر زردى آن بر دست بماند و خلوق بوى خوشى بوده است كه زعفران داشته است با چيزهاى ديگر خوشبو و بر بدن مى ماليده اند و بر دست مى ماليده اند و بدن و دست را زرد مى كرده اند.ل.

ص: 56

و در حديث كالصحيح و حسن كالصحيح اين مضمون واقع شده است از عبد اللّه بن سنان از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه و آن كه در حمام فرموده اند از آن جهت است كه رنگ آن نماند يا اگر بماند قليلى بماند و بواسطه مداوا كنند نه بواسطه زردى و گاهگاهى كنند نه هميشه.و در حديث وارد است كه خلوق كردن بد نيست اما مى بايد كه پيش از خواب ازاله آن بكنند كه شب بسر نيايد با خلوق.

و در حديث موثق كالصحيح از زراره وارد است كه گفت سؤال كردم از حضرت امام محمد باقر از خلوق كردن حضرت فرمودند كه باكى نيست و ليكن دوست نمى دارم كه مداومت كنى بر آن.و در احاديث بسيار وارد شده است از حضرت امام محمد باقر و حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليهما كه باكى نيست خلوق كردن و ليكن شب بروز نياورد با خلوق.

14,1-( و قال امير المؤمنين صلوات اللّه عليه: الخضاب هدى إلى محمّد صلّى اللّه عليه و آله و هو من السّنّة).

و آن حضرت صلوات اللّه عليه فرمودند كه حق سبحانه و تعالى خضاب را به هديه فرستاد بسوى حضرت سيد المرسلين صلوات اللّه عليه و آله و خضاب از جمله سنتهاى آن حضرتست كه بر آن مداومت مى فرمودند.و هر جا كه خضاب مذكور مى شود شامل رنگ ريش است خواه به حنا يا وسمه يا كتم و امثال آن،و شامل است كل بدن را حنا ماليدن بعد از نوره و موى سر را رنگ كردن اگر مو گذاشته باشد و هم چنين موى ابرو و شامل است حنا گذاشتن زنان دست و پا را.

و محتمل است كه شامل حناى دست و پاى مردان نيز باشد و ليكن جائى وارد نشده است بخصوص و از مشايخ شنيده ايم كه بدعتست بقصد سنت كردن،و اگر از جمله مباحات داند ضرر ندارد و جمعى از عامه گفته اند كه

ص: 57

حرامست چون زينت زنانست بهتر آنست كه اگر خواهند دست رنگين شود عقيب نوره حنا بگذارند و اگر بسيار رنگين نشود بهتر است و اللّه تعالى يعلم.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: لا باس بالخضاب كلّه).

آن حضرت فرمودند كه باكى نيست بهر رنگى خضاب كردن هر چند حنا بهتر است و ليكن بانواع رنگها خوبست و پيران را وسمه بهتر است چنانكه در حديث صحيح از عبد اللّه بن سنان وارد است كه گفت از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه سؤال كردم از وسمه حضرت فرمودند كه باكى نيست به آن مر پيران ريش سفيد را.

و در حديث صحيح از محمد بن مسلم منقولست كه حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه را ديدم كه مصطكى مى خاييدند پس حضرت فرمودند كه اى محمد وسمه دندانهاى مرا ضعيف كرده است اين مصطكى را مى خايم تا سخت شود و سست شده بود دندانهاى حضرت آن را به طلا بسته بودند.

7-( و: دخل الحسن بن الجهم على ابى الحسن موسى بن جعفر صلوات اللّه عليهما و قد اختضب بالسّواد فقال انّ في الخضاب اجرا و الخضاب و التّهيئة ممّا يزيد اللّه عزّ و جلّ به فى عفّة النّساء و لقد ترك نساء العفّة بترك ازواجهنّ التّهيئة فقال له بلغنا انّ الحنّاء يزيد فى الشّيب فقال أيّ شىء يزيد فى الشّيب الشّيب يزيد في كلّ يوم).

و بسند حسن كالصحيح منقولست از حسن كه داخل شد بر حضرت صلوات اللّه عليه و آن حضرت محاسن مبارك را خضاب به سياهى فرموده بودند پس حضرت فرمودند كه در خضاب اجر عظيم هست و خضاب كردن و خود را نيكو داشتن از جمله چيزهائى است كه حق سبحانه و تعالى به آن زياده مى كند عفت و صلاح زنان را و بتحقيق كه بسيارى از زنان ترك صلاح و عفت نمودند از جهت آن كه شوهرهاى

ص: 58

ايشان ترك زينت نمودند پس حسن عرض نمود كه شنيده ايم كه حنا سبب زيادتى سفيدى مو است و مو را سفيد مى كند يا سبب زيادتى پيرى است حضرت فرمودند كه چه چيز پيرى را زياد مى كند پيرى هر روز زياد مى شود و بنا بر آن كه حسن گفته باشد كه سبب سفيدى ريش است.

ممكن است كه حضرت فرموده باشند كه سفيدى ريش هر روز زياد مى شود يا مراد حضرت پيرى باشد و غرض حضرت اين باشد كه سفيدى ضرر ندارد و پيرى ضرر دارد و پيرى كه هر روز زياده مى شود پس نبايد ترك سنت كردن بواسطه امثال اينها.و از اين حديث ظاهر مى شود كه سنت باشد مردان را زينت كردن از جهت زنان.و بر اين مضمون احاديث متواتره وارد شده است.

14,5-( و: سال محمّد بن مسلم ابا جعفر صلوات اللّه عليه عن الخضاب فقال كان رسول اللّه صلّى اللّه عليه يختضب و هذا شعره عندنا).

و بسند كالصحيح منقولست كه سؤال نمود محمد از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه از خضاب حضرت فرمودند كه حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله خضاب مى فرمودند و اينك موى آن حضرت نزد ماست.

و ممكن است كه حضرت از اين جهت حفظ نموده باشند يا از جهت تيمن و تبرك نگاه داشته باشند و خواهد آمد كه سنت است دفن مو و امثال اين ممكنست كه مستثنى باشد.

14-( و روى: انّه صلوات اللّه عليه و آله كان فى رأسه و لحيته سبع عشرة شيبة).

و در روايتى وارد شده است كه در سر و محاسن مبارك آن حضرت هفده تار موى سفيد به همرسيده بود و مى فرمودند كه

شيّبتني هود و الواقعة و المرسلات و اذا السّماء انشقّت. يعنى مرا پير كرد هيبت عذاب الهى كه در اين سورها واقع شده است و در آن وقت دير سفيد مى شده است مو و

ص: 59

در اين اوقات نادر است كه در شصت سالگى اكثر محاسن سفيد نشود.

6,14,5,3-( و: كان النّبي صلّى اللّه عليه و آله و الحسين ابن علىّ و ابو جعفر محمّد بن علىّ صلوات اللّه عليهم يختضبون بالكتم).

بسند حسن كالصحيح وارد شده است از حلبى كه گفت سؤال كردم از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه از رنگ كردن مو پس حضرت فرمودند كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله و حضرت سيد الشهداء و حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليهما خضاب مى فرمودند به كتم،و كتم گياهى است كه ريش را به آن رنگ مى كرده اند و سياه مى شده است مانند وسمه،و بعضى گفته اند كه وسمه است.و بر اين مضمون احاديث بسيار وارد شده است.

4,6-( و: كان علىّ بن الحسين صلوات اللّه عليهما يختضب بالحنّاء و الكتم).

و حضرت سيد الساجدين صلوات اللّه عليه خضاب مى فرمودند به حنا و كتم يعنى هر دو را به يك ديگر مخلوط مى ساختند و مى بستند يا آن كه گاهى حنا مى بستند و گاهى كتم و اين اظهر است بلكه همه ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم گاهى حنا و گاهى وسمه و گاهى كتم مى بستند چنانكه در اخبار صحيفه وارد شده است.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: الخضاب بالسّواد انس للنّساء و مهابة للعدوّ).

و بسند قوى از عمر بن يزيد منقولست كه آن حضرت صلوات اللّه عليه فرمودند كه خضاب كردن به سياهى سبب انس زنانست كه گمان مى كنند كه شوهران ايشان جوانند و سبب ترسيدن دشمنان است به همين سبب.

6-( و قال صلوات اللّه عليه: فى قول اللّه عزّ و جلّ وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ قال منه الخضاب بالسّواد).

و حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند در تفسير قول خداوند عالميان كه فرموده است كه

ص: 60

تهيه و استعداد كنيد از جهت دفع كفار آن چه را استطاعت داريد از چيزهائى كه سبب قوت شماست و از آن جمله است نگاهداشتن اسب و آلات حرب چون شمشير و زره و نيزه و خود بلكه اسب دوانيدن و شتر دوانيدن و تير اندازى كردن و شمشير بازى و نيزه بازى و گرو بستن بر اينها.حضرت فرمودند كه از آن جمله است ريش را به خضاب سياه كردن تا سبب خوف كفار شود كه شما را جوان پندارند هر چند پير باشيد.

14-( و: انّ رجلا دخل على رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و قد صفّر لحيته فقال له رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله ما احسن هذا ثمّ دخل عليه بعد هذا و قد اقنى بالحنّاء فتبسّم رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و قال هذا احسن من ذاك ثمّ دخل عليه بعد ذلك و قد خضب بالسّواد فضحك اليه فقال هذا احسن من ذاك و ذاك).

و به درستى كه مردى داخل شد بر حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله و ريش را به حنا زرد كرده بود حضرت فرمودند كه چه خوبست اين رنگ پس بعد از آن بر آن حضرت داخل شد و ريش را به حنا سرخ كرده بود پس حضرت تبسم فرمودند و فرمودند كه اين بهتر از آنست كه پيشتر كرده بودى پس مرتبه ديگر بر آن حضرت داخل شد و ريش را به خضاب سياه كرده بود حضرت خنديدند و فرمودند كه اين از هر دو بهتر است كه سابق كرده بودى.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: لا ينبغى للمرأة ان تعطّل نفسها و لو ان تعلّق قلادة في عنقها و لا ينبغى لها ان تدع يدها من الخضاب و لو ان تمسحها بالحنّاء مسحا و ان كانت مسنّة).

و بسند صحيح روايت است از داود بن سرحان از حضرت امام جعفر صادق و بسند صحيح روايت است از محمد بن مسلم از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليهما كه

ص: 61

فرمودند كه سزاوار نيست زن را كه خود را زينت نكند بلكه مستحب است كه زينت كند اگر همه گردن بندى در گردن داشته باشد و سزاوار نيست او را كه ترك كند رنگ دستش را اگر چه حنا بر دست بمالد اندكى هر چند زن سال دار باشد.

و روايات صحيحه در اين باب وارد شده است كه إن شاء اللّه در كتاب نكاح مذكور خواهد شد.

5-( و قال ابو جعفر الباقر صلوات اللّه عليه: انّ الاظافير اذا اصابتها النّورة غيّرتها حتّى انّها تشبه اظافير الموتى فلا بأس بتغيّرها).

روايت كرده است كلينى بسند قوى از حكم بن عتيبه كه ديدم حضرت امام محمد باقر را صلوات اللّه عليه كه حنا بر داشتند و بر ناخنهاى خود گذاشتند پس حضرت فرمودند كه اى حكم چه مى گويى در رنگ كردن ناخن پس من گفتم چه مى توانم گفت و حال آن كه مى كنى و فعل تو حجت است پيش ما جوانان اين كار مى كنند پس حضرت فرمودند كه اى حكم هر گاه نوره به ناخنها رسيد آن را متغير مى سازد و شبيه مى شود به ناخنهاى مرده ها پس آن را تغيير ده به حنا تا بد نمودن آن زايل شود.

16-( و: قد خضب الائمّة صلوات اللّه عليهم بالوسمة).

و بتحقيق كه ائمۀ معصومين صلوات اللّه عليهم خضاب كرده اند به وسمه در احاديث صحيحه و كالصحيحه وارد است كه حضرت امام حسين صلوات اللّه عليه و حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه خضاب به وسمه مى فرموده اند.

و در حديث صحيح و كالصحيح وارد شده است كه حضرت امام محمد باقر زنى داشتند كه خاطر او را مى خواستند و آن زن مبالغه مى نمود در خضاب حضرت و حضرت از جهت او محاسن مبارك را به وسمه سياه مى كردند.

و در حديث صحيح و حسن كالصحيح از معاوية بن عمار منقولست كه

ص: 62

گفت مكرر حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه را ديدم كه محاسن مبارك را به حنا سرخ كرده بودند.

(و الخضاب بالصّفرة خضاب الايمان و الاقناء خضاب الاسلام و بالسواد اسلام و ايمان و نور)

و خضاب كردن به زردى خضاب ايمانست و سرخ كردن خضاب اسلام است و سياه كردن اسلام و ايمان و نور است و ظاهرا از نساخ سهوى شده است چنانكه صدوق در ثواب الاعمال نقل كرده است كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه خضاب به زرد كردن خضاب اسلام است و خضاب به سرخ كردن خضاب ايمان است و اين معنى انسبست به احاديثى كه گذشت و محتمل است كه حديثى به او رسيده باشد چنين و ليكن بعيد است.

و كلينى نيز روايت كرده است بسند قوى از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه شخصى به خدمت حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله آمد حضرت ديدند كه موى سفيد در ريش او به همرسيده است پس حضرت فرمودند كه هر كه يك موى سفيد در محاسن او به همرسد آن مو نورى خواهد بود او را در روز قيامت آن مرد رفت و حنا بست چون به خدمت حضرت آمد حضرت فرمودند كه نور است و اسلام آن مرد رفت و خضاب سياهى كرد حضرت فرمودند كه نور است و اسلام است و ايمان و سبب محبت زنانست و سبب خوف دشمنان است،و ظاهرا از اين حديث نيز چيزى از نساخ افتاده باشد و اللّه تعالى يعلم.

1,14-( و قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: لعليّ صلوات اللّه عليه يا علىّ درهم فى الخضاب افضل من الف درهم فى غيره فى سبيل اللّه عزّ و جلّ و فيه اربع عشرة خصلة يطرد الرّيح من الاذنين و يجلو

ص: 63

البصر و يلينّ الخياشيم و يطيّب النّكهة و يشدّ اللثة و يذهب بالضّنا و يقلّ وسوسة الشّياطين و تفرح به الملائكة و يستبشر به المؤمن و يغيظ (1)الكافر و هو زينة و طيب و يستحيى منه منكر و نكير و هو براءة له فى قبره).

و به سندى قوى كه بعد از اين در وصيت كبيره خواهد گفت و بسند قوى كلينى ذكر كرده است و خود در خصال روايت كرده است كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله به حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه فرمودند و در سندى ديگر اسم حضرت نيست كه يا على يك درهم صرف نمودن در خضاب بهتر است از هزار درهم كه در راههاى ديگر صرف نمايند از راههاى خداوند عالميان و در خضاب چهارده خوبى هست آن كه باد را از گوشها دفع مى كند،و چشم را جلا مى دهد،و دماغ را نرم مى كند كه خشك نشود،و دهان را خوشبو مى سازد،و بيخهاى دندان را سخت مى كند،و لاغرى را مى برد و در بعضى از نسخ به جاى ضنى،صنان به صاد مهمله و دو نون است چنانكه بعد از اين نيز صنان است يعنى گند زير بغل را مى برد و در خصال و ثواب الاعمال نيز هر دو نسخه هست در هر دو حديث و در كافى كه نزد ماست غثيان است يعنى خبث نفس و بدى او را زايل مى كند،و وسوسه شيطان را كم مى كند،و فرشتگان از آن خوشحال مى شوند،و مؤمنان شكفته مى شوند،و كفار را به خشم مى آورد و اين زينت است و بوى خوش است،و منكر و نكير را شرم مى آيد كه از او سؤال كنند يا او را عذاب كنند،و سبب بيزاريست در قبر از عذاب الهى.

و در حديث صحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد شده است كه فرمودند كه زنهار كه ترك خضاب مكنيد بعد از آن كه خضابخ.

ص: 64

كرده باشيد كه سبب فقر است با آن كه بسيار بد هيئت نيز مى شوند،و اكثر اوقات محاسن هفت رنگ مى شود چنانكه مشهور است.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه در خضاب سه خصلت است سبب خوف دشمنان است.و سبب محبت زنان است،و سبب زيادتى قوت جماع است.و احاديث در اين باب بسيار است بر اين اكتفا شد.

و در طرق عامه نيز احاديث بسيار هست از زبير و ابى هريره كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه موى سفيد را به خضاب تغيير دهيد و شبيه بيهود و نصارى مباشيد.و احاديث بسيار در صحاح ايشان هست كه ابو بكر و عمر خضاب كردند و انس بن مالك مى گفت كه موى سفيد حضرت قليلى بود و به مرتبه نرسيده بود كه خضاب بايد كرد.بنا بر اين آن حضرت خضاب نكرد و ليكن امر به خضاب فرمودند.و مع هذا اكثر عامه تشنيع شيعه مى كنند بر خضاب مثل بسيارى از سنن كه خواهد آمد كه ايشان على رغم شيعه ترك كرده اند و تصريح به آن كرده اند.

جمالك).

و آن حضرت صلى اللّه عليه و آله به شخصى فرمودند كه سر را بتراش كه حسنت زياده مى شود.و روايت كرده است كلينى در صحيح از عبد اللّه بن سنان از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه عرض نمودم به آن حضرت كه چه مى فرماييد در گذاشتن موى سر پس حضرت فرمودند كه اصحاب حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله مشعر بودند و كلينى گفته است يعنى الطم يعنى موى سر را مى تراشيدند كه همزه اشعر همزه سلب باشد و ظاهر خبر اينست كه مو مى گذاشتند و ممكن است كه از روى تقيه چنين فرموده باشند يا اصحاب مخالفت حضرت مى كرده باشند.

و در حديث صحيح از عبد الرحمن بن ابى نجران منقولست كه حجام مرا حجامت كرد و پشت گردنم را كه موضع حجامت بود تراشيد پس حضرت ابو الحسن على ابن موسى الرضا صلوات اللّه عليهما مرا ديد و فرمود كه اين چه چيز است كه بعضى از سر را تراشيده و باقى را گذاشته برو سرت را بتراش.و احاديث ديگر در اين باب خواهد آمد.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: حلق الرّأس في غير حجّ و لا عمرة مثلة لأعدائكم و جمال لكم).

و منقولست كه حضرت فرمودند كه سر تراشيدن در غير حج و عمره قبيح است مثل گوش و بينى بريدن نسبت به دشمنان شما و سبب زينت شما است.و در حديث كالصحيح از بزنطى منقولست كه به خدمت حضرت امام رضا صلوات اللّه عليه عرض نمودم كه اصحاب ما روايت مى كنند كه سر تراشيدن در غير حج و عمره قبيح است حضرت فرمودند كه حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه وقتى كه مناسك حج و عمره به جا مى آوردند و متوجه مدينه مشرفه مى شدند در اثناى راه راه را مى گردانيدند و به قريه سايه مى رفتند و سر مى تراشيدند يعنى صبر نمى كردند تا آن كه داخل مدينه شده سر

ص: 66

بتراشند پس اگر بد مى بود حضرت اين مقدار مبالغه در آن چگونه مى كردند.

و در حديثى ديگر از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه از آن حضرت پرسيدند كه مردمان مى گويند كه سر تراشيدن قبيح است حضرت فرمودند كه سبب عزت و بزرگوارى ماست و مثله و قبيح است نظر به دشمنان ما.

(و معنى هذا فى

14- قول النّبيّ صلّى اللّه عليه و آله حين وصف الخوارج فقال: انّهم يمرقون من الدّين كما يمرق السّهم من الرّميّة و علامتهم التّسبيد و هو الحلق و ترك التّدهّن).

و معنى آن كه مثله است نسبت به دشمنان شما از قول حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله ظاهر مى شود كه چون آن حضرت صفت خوارج را فرمودند كه ايشان از دين بدر مى روند چنانكه تير از نشانه و علامت ايشان تسبيت است،و در بعضى از نسخ تسبيد است،و هر دو بمعنى سر تراشيدنست و علامت ديگر آن كه روغن نمى مالند پس ظاهر است كه سر تراشيدن ايشان مثله و قبيح است كه حضرت آن را صفت ايشان فرموده است و اگر نه خصوصيتى به ايشان ندارد بلكه همه مسلمانان سر مى تراشند و محتمل است كه قباحت به اعتبار ترك روغن ماليدن باشد و لهذا صاحب نهايه احتمال داده است كه مراد از تسبيد ترك روغن ماليدن باشد.

و بخارى در بسيار جائى احاديث خوارج را ذكر كرده است و اين علامت را ذكر نكرده است و ذكر كرده است كه خوارج خروج خواهند كرد بر بهترين خلايق و گفته است كه خروج ايشان بر على بن ابى طالب بود و نمى دانم كه چه تفاوت است كه سنيان ايشان را خوارج مى گويند و اصحاب عايشه و طلحه و زبير و معاويه و عمرو عاص را نمى گويند با آن كه ذكر كرده اند كه عبادت و تقوى

ص: 67

ايشان صد مرتبه از آنها بيشتر بود با آن كه احاديث متواتره نقل كرده اند كه عمار ابن ياسر را حضرت سيد المرسلين فرمود كه فئه باغيه او را شهيد خواهند كرد و لشكر معاويه او را شهيد كردند و در همه كتابها ذكر كرده اند حكايت كلاب حوأب را بر عايشه در وقتى كه خروج كرده باشد بر بهترين خلايق و ليكن چون كور و كر شده اند خود نقل مى كنند همه را و مخالفت بهترين خلايق را واجب مى دانند أولئك عليهم ما يحب اللّه و الملائكة و الناس اجمعين.

بخلق را و روزى را زياده مى كند.

6-( و فى خبر آخر قال صلوات اللّه عليه: غسل الرّأس بالخطميّ نشرة).

در خبرى ديگر قوى كالصحيح از آن حضرت منقول است صلوات اللّه عليه كه شستن سر به خطمى بمنزله تعويذ است و حفظ مى كند از شر جن و انس هم چنان كه در نوره نيز بسند معتبر وارد شده است كه نشره است.

و به چند سند معتبر از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه در ده چيز نشره است كه سبب خوشحالى و سرور است راه رفتن، سوار شدن،سر به آب فرو بردن،و نظر به سبزه كردن،و خوردن و آشاميدن،و جماع كردن،مسواك كردن،و سر را به خطمى شستن،و نظر بر روى زن صاحب جمال كردن،و با مردان خوب صحبت داشتن غم را مى برد و خوشحالى مى آورد.

1-( و قال امير المؤمنين صلوات اللّه عليه: غسل الرّأس بالخطميّ يذهب بالدّرن و ينقّى الاقذاء).

و بسند كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه شستن سر به خطمى دفع چرك مى كند و كوفت چشم را دفع مى كند يا فضلات زايده سر را از چشم و غير آن دفع مى كند.

و در حديث كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه هر كه شارب را بگيرد و ناخن بگيرد و سرا به خطمى بشويد در هر جمعه چنان است كه بنده آزاد كرده باشد و فرمودند كه سر را به خطمى شستن سبب ايمنى است از صداع و از فقر و سر را پاك مى كند از امراض،و در حديث موثق از حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه وارد است كه شستن سر به خطمى روزى را مى آورد.

14-( و: انّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله اغتمّ فامره جبرئيل عليه

ص: 69

السّلام فغسل رأسه بالسّدر و كان ذلك سدرا من سدرة المنتهى).

و مرويست به سندى قوى از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله مغموم شدند به اعتبار قلت مؤمنين و كثرت كفار حضرت جبرئيل عليه السلام از سدرة المنتهى سدرى آورد و حضرت سر خود را به آن سدر شستند غم حضرت زايل شد.

شيطان را كه او را به معصيت نيندازد و ظاهرا اين جمله از قلم نساخ سهو شده است و زياد نوشته اند چون صدوق و كلينى اخبار سابقه را ذكر كرده بودند و اين را ذكر نكرده اند و اللّه تعالى يعلم.

منك).

و آن حضرت صلوات اللّه عليه از حمام بيرون آمدند شخصى به حضرت عرض نمود كه پاك باد طلب حمام تو پس حضرت فرمودند كه اى احمق لفظ است چه لفظيست چون موضوع است از براى دبر پس گويا گفته است كه دبر حمام تو خوب باد يا آن كه است از براى طلب است اگر وقت رفتن به حمام مى گفتى وجهى داشت بعد از بيرون آمدن از حمام وجهى ندارد پس آن مرد گفت كه حمام تو نيكو باد حضرت فرمودند كه هر گاه حمام نيكو باشد پس چه فايده مى دهد به بدن و حال آن كه مطلوب از حمام راحت بدنست پس او گفت طيب باد حميم تو يعنى آب گرم حضرت فرمودند كه نمى دانى كه حميم بمعنى عرق آمده است و چه فايده دارد كه عرق خوب باشد هر چند او قصد نكرده باشد عرق را ليكن آداب آنست كه لفظ مشتركى گفته نشود كه معنى لغوى آن احتمال معنى ناخوش داشته باشد پس او گفت پس من چه چيز بگويم حضرت فرمود كه بگو كه حق سبحانه و تعالى طيب و نيكو و خوشبو سازد به عبادات و طاعات و حقايق و معارف عضوهائى را كه طاهر و پاكيزه است از تو بترك مخالفت الهى،و طاهر و پاكيزه سازد از جميع بديها و مكروهات اعضائى را كه طيب و نيكوست از تو از دل و روح و عقل بلكه اعضاى ظاهره را كه طاهر است از مخالفت طيب گرداند به عبادات و طاعات پس ظاهر شد كه اين دو كلمه كه از معدن وحى صادر شده است مشتمل است بر طلب جميع كمالات صورى و معنوى.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: اذا قال لك اخوك و قد خرجت من الحمّام طاب حمّامك فقل له أنعم اللّه بالك).

صدوق بسند كالصحيح روايت كرده است از ابو بصير و محمد بن مسلم از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه از آباى خود سلام اللّه عليهم كه حضرت امير المؤمنين

ص: 72

صلوات اللّه عليه تعليم اصحاب خود فرمودند در يك مجلس چهار صد مسأله از آن چه مؤمن را بكار مى آيد در دين و دنيا و علما مدح اين كتاب كرده اند و حق آنست كه متن كتاب دليل صحت آنست.

و كلينى و صدوق اكثر احاديث آن كتاب را متفرق ساخته اند در كافى و اين كتاب و غير اين از كتب صدوق از آن جمله اينست كه حضرت فرمودند كه هر گاه برادر مؤمنت به تو بگويد در وقتى كه از حمام بيرون آمده باشى طاب حمامك و حميمك يعنى حمام و آب گرمت نيكو باد تو در جواب بگو كه حق سبحانه و تعالى خاطر ترا نيكو گرداند كه چيز بد در دل تو در نيايد يا هميشه خوشحال باشى.

و اين حديث بحسب ظاهر منافات با حديث سابق دارد پس جمع باين نحو مى توان كرد كه در اينجا حضرت نفرمود كه چنين بگويد بلكه فرمود كه اگر چنين بگويد تو در جواب چنين بگو زيرا كه جواب تحيت هر كس را مى بايد گفت پس اگر كسى سلامى نادرست بكند جواب او مى بايد داد اگر همه نادرست باشد.

مع هذا در جواب اشعارى هست به نادرستى تحيت زيرا كه أنعم اللّه بالك اشعارى دارد به آن كه حق سبحانه و تعالى عقلت را كامل كند كه بدانى چه نحو تحيت مى بايد كرد و چنين تحيتها نكنى و اظهر آنست كه همه كس به يك نحو مكلف نيستند چون راوى سابق قابل تربيت بود حضرت او را تربيت فرمودند و با همه كس همه كس نمى تواند اين نحو گفتگو كند.

و مؤيد اين آن كه كلينى روايت كرده است از عبد اللّه بن مسكان كه با جمعى از حمام بيرون آمده بوديم به خدمت حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه رسيديم حضرت فرمودند كه از كجا مى آييد گفتيم از حمام حضرت فرمودند

ص: 73

أنقى اللّه غسلكم يعنى حق سبحانه و تعالى غسل شما را بضم يا غسل شما را بفتح كه شستن باشد يا غسل شما را بكسر كه آب غسل باشد پاكيزه كند به آن كه هر يك از اينها سبب تطهير شما باشد از گناهان و هر چه ناشايست است و آن چه سبب توفيق شما باشد در طاعات و عبادات كرامت كناد پس ما در جواب گفتيم كه فداى تو گرديم و ندانستيم كه چه در جواب بگوئيم در خدمت حضرت آمديم تا آن حضرت صلوات اللّه عليه به حمام تشريف بردند و ما نشستيم تا حضرت بيرون آمد ما گفتيم: أنقى اللّه غسلك حضرت فرمودند كه: طهّركم اللّه پس چون اين جماعت در مرتبه وسط بودند اين نحو تلقين فرمودند و مرتبه اولى اعلى بود و مرتبه وسط ادنى و اللّه تعالى يعلم.

شده است كه سه چيز فربه مى كند آدمى را و سه چيز لاغر مى كند اما آن چه فربه مى كند مداومت بر حمام يعنى يك روز نه يك روز چنانكه گذشت،و بوييدن خوش است،و جامهاى نرم پوشيدن.و اما آن چه لاغر مى كنند مداومت بر خوردن تخم مرغ است و ماهى،و طلع كه شكوفه خرماست.

بعد هر ريزه ناخنى آزاد كردن بندۀ از فرزندان اسماعيل در نامه عمل او مى نويسد.

6-( و فى خبر آخر: فان لم تحتج فامرّ عليه السّكّين او المقراض).

و در روايتى ديگر وارد شده است بهمان عنوان و در آخر فرموده است حضرت كه اگر محتاج به گرفتن نباشى به آن كه در آن نزديكى گرفته باشى پس بمال بر آن كارد يا مقراض را.و ظاهرا مراد اعم است از آن كه ريزه بريزد يا نه و بهتر آنست كه حمل كنند بر آن حديث و احاديث ديگر كه بلفظ حك وارد شده است.

چنانكه در حديث حسن منقولست از عقبه اسدى كه من نزد عبد اللّه بن حسن رفتم و گفتم مرا تعليم كن دعايى در زيادتى روزى گفت بگو:

اللّهمّ تولّ امرى و لا تولّ امرى غيرك يعنى خداوند تو متوجه كار من شو و كار مرا بغير خود مگذار پس به خدمت حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه عرض نمودم حضرت فرمودن كه مى خواهى كه ترا تعليم كنم چيزى را كه نافع تر باشد در طلب روزى در هر جمعه ناخنها و شارب را بگير و اگر چه بتراشى ناخنها را.

و در حديث قوى از عبد اللّه بن هلال منقول است كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه بمن فرمودند كه در هر جمعه از شارب و ناخنها بگير و اگر چيزى نداشته باشد بتراش تا به تو نرسد ديوانگى و خوره و پيسى.

5-( و روى عبد الرّحيم القصير عن ابى جعفر صلوات اللّه عليه انّه قال: من اخذ من اظفاره و شاربه كلّ جمعة و قال حين ياخذه بسم اللّه و باللّه و على سنّة محمّد و آل محمّد صلوات اللّه عليهم لم يسقط منه قلامة و لا جزازة الاّ كتب اللّه عزّ و جلّ له بها عتق نسمة و لم يمرض الا مرضه الّذى يموت فيه).

و بسند كالصحيح از عبد الرحمن كوتاه قد منقولست كه حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه فرمودند كه هر كه در هر جمعه از

ص: 76

ناخنها و شارب بگيرد و در وقت گرفتن اين دعا را بخواند كه ترجمه اش اينست كه ناخن مى گيرم بياورى نام حق سبحانه و تعالى و بعون الهى و بر سنت محمد و آل محمد كه رحمتهاى الهى بر ايشان باد و هر گاه چنين كند نريزد از او ريزه ناخنى يا ريزه مويى مگر آن كه حق سبحانه و تعالى بنويسد از جهت او بعدد هر ريزه يك بنده آزاد كردن و بيمار نشود مگر به بيمارى اجلى كه مقدر شده است كه در آن اجل بميرد.

و ظاهر اين اخبار اينست كه خود بگيرد و دور نيست كه اگر دلاك شارب او را بگيرد و او دعا بخواند همان ثواب داشته باشد و ليكن اولى آنست كه خود آينه بردارد و چون روى خود را در آن به بيند اين دعا بخواند كه در چهار صد كلمه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه است كه

الحمد للّه الّذى خلقنى فاحسن خلقى و صورني فاحسن صورتى و زان منى ما شان من غيرى و اكرمنى بالإسلام يعنى جميع ثناها و كمالات مخصوص ذات مقدس خداونديست كه همه كمالات او راست و از اوست،آن خداوندى كه مرا آفريده است و خلق و اندام مرا صحيح گردانيده است و صورت داده است مرا و صورت مرا نيكو گردانيده است و زينت داده است مرا آن چه در ديگران بى زينت گردانيده است به آن كه جمعى را معيوب آفريده است و مرا غير معيوب، و گرامى داشته است مرا با سلام كه مسلمانم به هدايت او و فرمودند كه مى بايد كه از جهت برادران مؤمن خود را زينت كنيد وقتى كه برادرى به نزد شما آيد چنانكه رعايت غريبان مى كنيد رعايت برادران مؤمن بكنيد چنانكه بحسب متعارف اين كس بى دستار و ميان بند و چاقشور و امثال اينها به نزد اهل دينا نمى رود و از خانه نيز بى اينها بيرون نمى آيد از جهت ايشان برادر مؤمن نيز اين رعايتها بكنيد تا سبب خفت اينها نباشد.

ص: 77

و در حديث كالصحيح از حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله منقولست كه خداوند عالميان بهشت را واجب گردانيده است از جهت جوانى كه بسيار نظر در آينه كند و حمد الهى بسيار كند و مى بايد كه چون نظر به آينه كند پس اگر خوش صورت باشد با خود عتاب كند كه روا باشد كه حق سبحانه و تعالى صورت ترا چنين آفريده باشد و تو سيرت خود را موافق صورت خود نگاه نداشتى بلكه سيرتت را به نحوى كرده كه اگر ظاهر شود نهايت نفرت از آن خواهى داشت و اگر صورتش نيكو نباشد با خود بگويد كه قبيح تر از تو بسيارند الحمد للّه كه مثل آنها نيستى و چون صورتت قبيح است سعى كن تا سيرت خود را نيكو كنى تا جمع ميان دو قبيح نكرده باشى كه اقبح باشى.

16-( و روى فى خبر آخر: انّه من يقلّم اظفاره يوم الجمعة يبدا بخنصره من اليد اليسرى و يختم بخنصره من اليد اليمنى).

و در حسن كالصحيح از ابن ابى عمير روايتست در خبرى ديگر در كيفيت گرفتن كه هر كه در روز جمعه ناخنها را بگيرد بايد كه ابتدا به انگشت كوچك دست چپ كند و انتها به انگشت كوچك دست راست كند.

و صدوق از پدرش روايت كرده است اين كيفيت را با دعاى سابق هر گاه در روز جمعه به جا آورد ثواب سابق خواهد داشت.و در روايت ابن ابى عمير نيست كه در روز جمعه چنين كند بلكه مطلق است و مشهور است.

و از مشايخ شنيده ام كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه بترتيب خوابس خسب مى گرفته اند به آن كه يك در ميان مى گذاشته اند اول از خنصر دست چپ،ديگر وسطى،ديگر ابهام،ديگر بنصر بعد از خنضر دست راست، ديگر سبابه دست راست،ديگر ابهام،ديگر وسطى،ديگر خنضر دست راست، ديگر سبابه دست چپ،ديگر بنصر دست چپ و اگر در غير جمعه گيرد اين

ص: 78

ترتيب بهتر است و اگر مطلقا تخيير قايل شوند بد نيست و اللّه تعالى يعلم.

هر گاه مخالفت آن حضرت كنند ملائكه دفع ايشان نمى كنند و شياطين مسلط مى شوند و دور نيست كه تعبير از اين معنى به آن عبارت فرموده باشند در همه جا و اللّه تعالى يعلم و عبارت را مجنّا به جيم و نون مشدده خوانده اند و به خا و با و همزه و هر دو نزديك بهم است كه محل پنهان شدنست كه فرمودند.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: من قلّم اظفاره يوم الجمعة لم تشعث أنامله).

و از آن حضرت منقولست كه هر كه ناخنهاى خود را در روز جمعه بگيرد بندهاى انگشتانش نريزد يا ريشه نكند و مؤيد معنى ثانى است آن كه در بسيارى از نسخ لم تسعف به سين مهمله وفاء است و آن ريشه كردن انگشتانست.

و در روايت سكونى از حضرت سيد المرسلين منقولست كه هر كه ناخنهاى خود را در روز جمعه بگيرد حق سبحانه و تعالى از بندهاى انگشتان او بيرون كند درد را و داخل كند دوا را.

6-( و: قال عبد اللّه بن ابى يعفور للصّادق صلوات اللّه عليه جعلت فداك يقال ما استنزل الرّزق بشيء مثل التّعقيب فيما بين طلوع الفجر إلى طلوع الشّمس فقال اجل و لكن اخبرك بخير من ذلك اخذ الشّارب و تقليم الاظفار يوم الجمعة).

و در صحيح از آن حضرت منقولست كه عبد اللّه عرض نمود كه فداى تو گردم مشهور است كه هيچ چيز سبب فرو آوردن روزى بسوى خود نيست مثل آن كه در عقيب نماز صبح مشغول ذكر و قرآن و دعا باشند تا طلوع آفتاب حضرت فرمودند كه بلى سبب فراخى روزى هست و ليكن ترا خبر دهم به چيزى كه سببيتش مر فراخى روزى را بيشتر باشد و آن شارب و ناخنها گرفتن است در روز جمعه.

و بر اين مضمون احاديث بسيار وارد شده است و دور نيست كه مطلوب اين باشد كه غرضش از تعقيب و نماز شب و امثال آنها كه سبب روزيست بقصد تحصيل روزى واقع نسازد بلكه خالص از براى الهى باشد و امثال اينها را سبب سازد كه اگر خلوص در اينها نباشد سهل است اگر چه محتمل است كه اينها نيز وقتى سبب روزى باشند كه بنده اينها را خالص از براى رضاى الهى واقع سازد و قرينه آن كه بسيار است كه سبب نمى شود و آن از جهت عدم خلوص باشد.

و ايضا ممكن است كه اينها وقتى سبب باشند كه كارهايى كه سبب منع رزقست مثل دروغ و بسيارى از معاصى كه خواهد آمد از او صادر نشود و اكثر عالميان از اين جهت به فقر مبتلايند كه آن اعمال از ايشان صادر مى شود مثلا نمى بينى كه هر گاه آدمى اندك كوفتى داشته باشد و علاجش در اندك تبريدى باشد و طبيب بگويد كه اگر بزرقطونا بخورى كوفت تو زايل مى شود و او بخورد و بعد از آن صد درم عسل بخورد پس اگر هلاك شود نه از آنست كه بزرقطونا

ص: 81

تاثير نكرده است و اين ظاهر است.

و اگر كسى خود را از معاصى نگاه دارد همان بس است از جهت روزى بى حساب چنانكه حق سبحانه و تعالى فرموده است وَ مَنْ يَتَّقِ اللّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ (1)يعنى هر كه از حق سبحانه و تعالى بترسد و مخالفت او نكند حق سبحانه و تعالى از جهت او مقرر مى سازد خلاصى از بلاها را و او را روزى مى دهد از جائى كه گمان نداشته باشد و نه اينست كه با وجود عدم شرايط هيچ تاثير نداشته باشد همان تاثير خود را مى كند اگر چه تاثير كامل نباشد.

(و تقليم الاظفار يوم الخميس يدفع الرّمد)

و گرفتن ناخنها در روز پنجشنبه دفع مى كند درد چشم را در حديث صحيح از خلف واقع شده است كه حضرت ابو الحسن على بن موسى الرضا صلوات اللّه عليهما در خراسان مرا ديد كه درد چشم دارم حضرت فرمودند كه ترا دلالت كنم به چيزى كه اگر آن را بكنى درد چشم نكشى گفتم بفرماييد حضرت فرمودند كه هر پنجشنبه ناخنها را بگير من چنان كردم و از آن روز تا حال درد چشم نكشيدم.و در حديثى كالصحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه وارد شده است كه هر كه هر پنجشنبه ناخنها بگيرد درد چشم نكشد.

5-( و قال ابو جعفر صلوات اللّه عليه: من اخذ اظفاره كلّ خميس لم يرمد ولده).

و از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه هر كه پنجشنبه ناخنهاى خود را بگيرد فرزندانش درد چشم نكشند و استبعادى ندارد كه بالخاصية سبب اين معنى باشد يا آن كه به سب متابعت اين معنى را به تفضلق.

ص: 82

الهى بيايد چون مسبب الاسباب اوست.

14-( و قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: من قلّم اظفاره يوم السّبت و يوم الخميس و اخذ من شاربه عوفى من وجع الضّرس و وجع العين).

و بروايت سكونى از آن حضرت صلوات اللّه عليه و آله منقولست كه هر كه ناخنها را در روز شنبه و پنجشنبه بگيرد و در ثواب الاعمال يا پنجشنبه بگيرد و از شارب بگيرد يعنى در يكى از اين دو روز حق سبحانه و تعالى او را عافيت كرامت كند از درد دندان و درد چشم يعنى اگر داشته باشد شفا يابد و اگر نداشته باشد مبتلا به آن ها نشود.

6-( و: قال موسى بن بكر (1)للصّادق صلوات اللّه عليه انّ اصحابنا يقولون انّما اخذ الشّارب و الاظفار يوم الجمعة فقال سبحان اللّه خذها ان شئت يوم الجمعة و ان شئت فى ساير الايّام و قال صلوات اللّه عليه قصّها اذا طالت).

و موسى عرض نمود به حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه استادان ما مى گويند كه شارب و ناخنها را نمى بايد گرفت مگر در روز جمعه حضرت فرمودند سبحان اللّه از روى تعجب يا آن كه خدا را منزه مى دانم از آن كه چنين فرموده باشد بلكه واجب نكرده است كه روز جمعه باشد هر وقت كه خواهى بگير مى خواهى در روز جمعه بگيرد و مى خواهى در روزهاى ديگر بگير و حضرت فرمودند كه هر گاه كه دراز شود بگير.

و اين حديث بر تقدير وقوع منافات با احاديث متواتره ندارد بلكه بيان مى كند كه او امرى كه در آن اخبار وارد شده است بر سبيل استحبابست نه بر سبيل وجوب و چون راوى اظهار كرد كه ايشان لازم مى دانند كه در روز جمعهخ.

ص: 83

باشد لازم بود كه مبالغه فرمايند در عدم وجوب باين عبارت زيرا كه ايشان اين توهم را از امثال عبارات سابقه كرده بودند پس اگر اندك مساهله در جواب مى فرمودند سبب رسوخ اعتقاد باطل ايشان مى شد چنانكه خواهد آمد بسيارى از امثال اين.

و احوط آنست كه نگذارد كه ناخنهاى دست و پا دراز شوند و اگر نچينند البته در وقت وضو و غسل چنان كنند كه چركى نماند در زير ناخنها كه دغدغه وجوب مى شود.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه وارد شده است كه فرمودند كه سبب ناخن گرفتن آنست كه چرك در زير آن بهم مى رسد اگر دراز شود و شياطين در چنين جاها جا مى كنند و سبب فراموشى مى شود.

و قريب باين معنى در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد شده است و اولى آنست كه ناخن را به دندان نگيرد كه اخبار بسيار وارد شده است در نهى از آن و آن كه سبب نسيان است.

البته.

خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ (1) قال من ذلك التمشّط عند كلّ صلاة).

روايت كرده است كلينى در حسن كالصحيح از عبد اللّه بن مغيره كه از ابو الحسن صلوات اللّه عليه سؤال كردند از تفسير اين آيه كه حق سبحانه و تعالى فرموده است كه زينت خود را برداريد و خود را مزين سازيد نزد هر مسجدى حضرت فرمودند كه از آن جمله است شانه كردن نزد هر نمازى.

و صدوق در قوى كالصحيح روايت كرده است از عبد الرحمن بن حجاج از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه در تفسير اين آيه حضرت فرمودند كه شانه است به درستى كه شانه كردن روزى را فراخ مى گرداند و مو را نيكو مى سازد و حاجتى كه دارد زود بر آورده مى شود،و آب پشت كه منى است زياده مى شود و بلغم را قطع مى كند.

پس ممكن است كه مراد از مسجد در آيه نماز باشد چون مشتمل است نماز بر سجده به آن كه مصدر ميمى باشد،يا مراد اين باشد كه هر بار كه بمسجد رويد شانه بكنيد و هر زينتى كه از شارع بما رسيده است در آيه داخل است مثل مسواك كردن،و جامهاى پاكيزه پوشيدن،و بوى خوش كردن،و در جمعه ها و عيدها جامهاى نفيس پوشيدن و ساير چيزهائى كه خواهد آمد.

و ممكن است كه هميشه در وقت نماز سنت باشد جامهاى نفيس پوشيدن و در نمازهاى حاجت وارد شده است كه جامهاى گنده به پوشد آن مستثنى باشد چنانكه كلينى و صدوق در حديث معتبر كالصحيح از ابو بصير و محمد بن مسلم روايت كرده اند كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه فرمودند كه جامهاى پاكيزه غم و اندوه راف.

ص: 86

مى برد و طهور و مطهر است از براى هر نماز.

و كلينى روايت كرده است در صحيح از حماد بن عثمان كه نزد حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه حاضر بوم كه شخصى به حضرت عرض نمود كه شما مى فرماييد كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه جامهاى گنده مى پوشيدند و پيراهنى را به چهار درهم مى خريدند و مى پوشيدند و امثال اينها و ما مى بينيم كه شما جامهاى نفيس مى پوشيد حضرت فرمودند كه در آن زمانى كه حضرت امير المؤمنين چنين مى كردند بد نمى نمود و امروز بدنماست و بهترين پوششها پوشش اهل آن زمان است و ليكن چون قايم آل محمد صلوات اللّه عليهم خروج خواهد كرد به سيرت حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه سير خواهد كرد.

و امثال اين از احاديث متواتره وارد شده است از ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم كه زينت مى كرده اند و با آن زينت نماز مى كرده اند.و اين آيه را مى خوانده اند كه ترجمه اش اينست كه بگو يا محمد كه كيست حرام كرده است زينتهاى الهى را كه از جهت بندگان آفريده است و روزيهاى طيب و نيكو را بگو كه ما همه را از براى مؤمنان آفريده ايم.

و احاديث بسيار وارد شده است كه بهترين پوششها پنبه است و آن لباس حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله است و بهترين آن جامهاى سفيد است و حضرات ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم جامهاى خز مى پوشيده اند و به قيمت اعلى مى خريده اند تا چهل تومان قيمت آن مى شده است بعضى از اوقات و در مبحث لباس خواهد آمد و احكام لباس در آنجا مذكور خواهد شد إن شاء اللّه تعالى.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: مشط الرّأس يذهب بالوباء و

ص: 87

مشط اللحية يشدّ الاضراس).

و حضرت فرمودند كه شانه كردن سر دفع وبا مى كند و شانه كردن ريش سخت مى كند دندانهاى آسيا را.

كلينى در قوى كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه روايت كرده است كه فرمودند كه جامهاى پاكيزه دشمنان را كور مى گرداند،و روغن ماليدن فقر و چركنت را زايل مى كند،و سر را شانه كردن وبا را مى برد گفتم وبا كدام است؟ حضرت فرمودند كه تب است و ريش را شانه كردن دندانهاى آسيا را محكم مى كند.

7-( و قال ابو الحسن موسى بن جعفر صلوات اللّه عليهما: اذا سرّحت لحيتك و رأسك فامرّ المشط على صدرك فانّه يذهب بالهمّ و الوباء).

و كلينى به سندى قوى از آن حضرت روايت كرده است كه هر گاه ريش و سر را شانه كنى پس بمال شانه را بر سينه ات كه دفع مى كند غم و وبا را.و گذشت كه وبا تبست و ظاهرا كه اگر بر بالاى جامه بر سينه بمالد سنت بفعل بيايد.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: من سرّح لحيته سبعين مرّة يعدّها مرّة مرّة لم يقربه الشّيطان اربعين يوما).

و در حديث كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه هر كه ريش خود را هفتاد مرتبه شانه كند كه حساب كند يك يك را شيطان چهل روز نزديك او نيايد و دور نيست كه مشروط باشد به اخلاص.

(و لا باس بإمشاط العاج و المكاحل و المداهن)

و باكى نيست به شانهايى كه از استخوان فيل ساخته باشند و هم چنان سرمه دانها،و روغن دانها كه از استخوان فيل ساخته باشند هر چند فيل از مسوخ است و ليكن مسوخ نجس نيستند يا آن كه خصوص استخوان فيل مستثنى باشد كه كراهت نيز ندارد.

و اين مضمون حديث كالصحيح است كه از حضرت امام جعفر صادق

ص: 88

صلوات اللّه عليه سؤال كردند از روغن دانها و شانه هاى استخوان فيل حضرت فرمودند كه باكى نيست در اينها.

7-( و قال موسى بن جعفر صلوات اللّه عليه: تمشّطوا بالعاج فانّه يذهب بالوباء).

و كلينى در قوى كالصحيح از حسن بن عاصم روايت كرده است كه داخل شدم بر آن حضرت صلوات اللّه عليه ديدم آن حضرت شانه از استخوان فيل داشتند و به آن شانه مى كردند پس گفتم فداى تو گردم جماعتى در كوفه هستند كه مى گويند حلال نيست شانه كردن به عاج حضرت فرمودند كه چرا حلال نباشد و حال آن كه پدرم را يك شانه يا دو شانه بود از استخوان فيل پس فرمودند كه شانه كنيد به عاج كه دفع وبا مى كند و ترديد از راويست كه نمى داند كه حضرت يك شانه فرمودند يا دو شانه.

و در حديث قوى از موسى بن بكر مرويست كه گفت ديدم حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه را كه شانه مى كردند به شانه عاج و من آن شانه را از جهت حضرت خريده بودم.

و در حديث قوى كالصحيح از عبد اللّه بن سليمان منقولست كه از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه سؤال كردم از استخوان فيل حضرت فرمودند كه باكى نيست و من شانه از آن دارم.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: المشط يذهب بالوباء و هو الحمّى و فى رواية احمد بن ابى عبد اللّه البرقى: يذهب بالونا و هو الضّعف و قال اللّه عزّ و جلّ وَ لا تَنِيا فِي ذِكْرِي اى لا تضعفا).

و بسند قوى كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه شانه كردن وبا را مى برد و آن تبست.و در روايت برقى از استادان خود ونا بنون شنيده است يعنى ضعف را مى برد و استشهاد به آيه كرده است كه حق سبحانه و تعالى فرموده است

ص: 89

به موسى و هارون كه در ذكر من ضعيف مباشيد و سستى مكنيد پس ونا بمعنى ضعف است.و محتمل است كه برقى اجتهاد كرده باشد كه ونا ظاهرتر است و بهر تقدير نص مقدم است و اگر به آن عنوان نيز روايت كرده باشد منافات ندارد كه هر دو را ببرد.

و در حديث كالصحيح از حضرت موسى بن جعفر صلوات اللّه عليه وارد است كه آن حضرت فرمودند كه شانه كردن وبا را مى برد.و حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه شانه داشتند در مسجد كه چون از نماز فارغ مى شدند محاسن مبارك را شانه مى كردند،و ممكن است كه پيشتر از نماز شانه كرده باشند در خانه و در مسجد نيز مى كرده باشند.

و از حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله منقولست كه فرمودند كه بسيار شانه كردن موى سر وبا را مى برد،و روزى را فراخ مى كند.و قوت جماع را زياده مى كند.و از محمد بن خالد برقى منقولست كه بسيار شانه كردن بلغم را تخفيف مى دهد.

ميان عالميان شايع بود خصوصا در ميان عرب و جامهاى دراز مى پوشيدند كه بر خاك مى كشيد حق سبحان و تعالى حضرت سيد المرسلين را صلى اللّه عليه و آله مخاطب ساخت و مراد امت بود كه فرمودند كه:« وَ ثِيابَكَ فَطَهِّرْ » (1)در احاديث صحيحه از طرق ما وارد شده است و اكثر مفسران نيز چنين تفسير كرده اند كه:فشمّر يعنى جامهاى خود را پاك گردان به دامن بر زدن و اين نيز دو احتمال دارد يكى آن كه جامه را از خاك بردار بدست يا طرف آن را بر كمر بند كن كه بر زمين نكشد.و دويم آن كه كوتاه ساز به آن كه از كعب در نگذرد.

و در حديث صحيح از محمد بن مسلم منقولست كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه نظر كرد به شخصى كه پيراهن درازى پوشيده بود و به زمين مى كشيد حضرت فرمودند كه اين جامه طاهر نيست.

و در حديث حسن كالصحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله وصيت فرمودند مردى از بنى تيمم را كه زنهار كه لنگ و پيراهن را دراز مكن كه بر زمين كشد كه اين صفت متكبران است و خداوند عالميان دوست نمى دارد تكبر را.

و در حديث كالصحيح از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه منقولست كه آن حضرت جوانى را ديدند كه لنگش دراز بود حضرت فرمودند كه اى جوان لنگت را از خاك بردار كه سبب بقاى جامه است كه زود كهنه نمى شود و سبب نقا و پاكيزگى دلست كه به تكبر مبتلا نمى شوى.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه شخصى را ديدند كه جامه اش را بر زمين مى كشيد حضرتر.

ص: 91

فرمودند كه مرا خوش نمى آيد كه شخصى شبيه به زنان باشد.

ايمان حقيقى داشتند متابعت مى كردند و ديگران كه نمى تراشيدند ايشان را مبالغه مى فرمودند كه تربيت مو بكنيد.

و احاديث شانه كردن گذشت،و هم چنين شستن موى سر به خطمى و سدر،و اگر هيچ نباشد به آب شستن نيز نيكو است چنانكه بسند قوى كالصحيح از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه منقولست كه شستن سر ازاله چرك مى كند از سر و ازاله مرضهاى چشم را نيز مى كند.

و ظاهر احاديث اين بود كه سر را به گل مكروه باشد شستن،و اعتقاد صدوق اين بود كه كراهت مخصوص گل مصر است.و بهتر آنست كه به حنا بشويند يا به آرد بو داده و غير بو داده و سبوس و غير آن.

و سنت است بدن و سر را روغن ماليدن خصوصا روغن بنفشه بادام يا بنفشه كنجد خصوصا در شب چنانكه در حديث صحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه وارد شده است كه فرمودند كه شب روغن ماليدن به همه عروق مى دود و در پوست جا مى كند و رو را سفيد مى كند.

و در چهار صد كلمه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه است كه فرمودند روغن بدن را نرم مى كند و ترطيب دماغ مى كند به آن كه مغز سر را زياد مى كند و راههاى آب را باز مى كند كه فضلات سر از چشم و بينى و گوش دفع شود و كثافت بدن را دفع مى كند و رو را شكفته مى دارد و در روايتى كالصحيح غم را مى برد.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه اول كه خواهى روغن بمالى بر ميان سر بگذار كف دست با روغن را و اين دعا را بخوان كه: اللّهمّ انّي أسألك الزّين و الزّينة و المحبّة و أعوذ بك من الشّين و الشّنان و المقت يعنى خداوندا از تو سؤال مى كنم كه خوش اندام

ص: 93

و با زينت باشم و ترا دوست دارم و تو مرا دوست دارى و مؤمنان مرا دوست دارند و من ايشان را دوست دارم و پناه به تو مى برم از آن كه قبيح منظر باشم يا شوم در دنيا و عقبى و پناه مى برم به تو از دشمنى من مؤمنان را و دشمنى ايشان مرا و از عذاب تو در دنيا و عقبى.

و در حديث حسن كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه بهترين روغنهاى شما روغن بنفشه است و بنفشه در ميان روغنها مثل شيعيان ماست در ميان مردمان و فرمودند كه از طرف شما چيزى به اين جانب نمى آورند كه نزد ما بهتر از روغن بنفشه باشد.

در قوى كالصحيح از آن حضرت منقولست كه بنفشه در ميان روغنها مثل ائمه معصومين است صلوات اللّه عليهم نسبت به مردمان و فرمودند كه زيادتى بنفشه بر روغنها مثل زيادتى دين اسلام است بر ساير دينها نيكو روغنى است روغن بنفشه مرضهاى سر و چشم را دفع مى كند پس آن را بر سر و بدن بماليد،و فرمودند كه روغن بنفشه در تابستان خنك است و در زمستان گرم و دماغ را قوت مى دهد و اگر بر ابروها مالند درد سر را بر طرف مى كند و اگر تب زور آورد روغن بنفشه آن را فرو مى نشاند مجملا فضيلت آن در اخبار بسيار وارد شده است و مكروه است كه اثر آن بر رو ظاهر باشد كه براق شود كه شبيه به زنان شوند در همه روغنها.

و سنت است كه چون از حمام بيرون آيند بخور كنند به بوهاى خوش خصوصا به عود.و در حديث كالصحيح منقولست از حسن بن جهم كه ديدم كه حضرت ابو الحسن صلوات اللّه عليه از حمام بيرون آمدند و بوى بخور از آن حضرت مى آمد.

و در حسن كالصحيح از مرازم منقولست كه در خدمت امام موسى كاظم

ص: 94

صلوات اللّه عليه به حمام رفتم و چون حضرت از حمام بيرون آمدند و به رخت كن قرار گرفتند عود سوزى آوردند و بخور فرمودند پس فرمودند كه مرازم را بخور كنيد پس من عرض كردم كه اگر كسى خواهد حصه خود از اين بخور بر مى تواند داشت حضرت فرمودند كه بلى.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه هر كه قدرت داشته باشد خوبست كه جامهاى خود را بخور كند و اگر موى سر گذارد سنت است كه به روغن خوشبو سر را خوشبو سازد مثل غاليه چنانكه در حديث صحيح منقولست از معمر بن خلاد كه حضرت امام ابو الحسن على بن موسى الرضا صلوات اللّه عليهما مرا فرمودند كه روغنى بسازم كه مشك و عنبر در آن كنم پس فرمودند كه در كاغذى بنويسم آية الكرسى، و الحمد،و قل اعوذ برب الفلق،و قل اعوذ برب الناس و آيات ديگر از اين بابت كه از جهت حرز منقولست مثل آيه سخره،و سوره قل هو اللّه احد،و قل يا أيها الكافرون را و اين كاغذ را در ميان غلاف شيشه و شيشه بگذارم پس آن چه فرموده بودند به جا آوردم و به خدمت حضرت بردم حضرت از آن روغن محاسن مبارك را چرب مى كردند و من مى ديدم.

و منقولست است كه حضرت امام محمد تقى صلوات اللّه عليه فرمودند كه غاليه ساختند كه تخمينا چهل تومان خرج آن شد و از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقول است كه در شبى سرد حضرت امام زين العابدين متوجه مسجد حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله بودند و جبه خزّ و رداى خز و عمامه خز پوشيده بودند و خود را به غاليه معطر ساخته بودند كه يكى از شيعيان آن حضرت به آن حضرت رسيد و گفت فداى تو گردم در چنين شبى با اين زينت به كجا مى فرماييد حضرت فرمودند كه بمسجد جدم حضرت سيد المرسلين صلى

ص: 95

اللّه عليه و آله مى روم بطلب خواستگارى حور العين از خداوند عالميان.

و در روايات ديگر وارد شده است كه آن حضرت بدن مباركش ضعيف بود و بواسطه رفع سرما جامه خز مى پوشيدند چون گرمست و عمده آن بود كه بيان جواز كنند چون در آن زمان صوفيه سنيان در مذمت زينت مى كوشيدند، حضرات ائمه معصومين زينتها مى كردند تا ظاهر سازند كه زينت جايز است و حرام نيست.

و در حديث صحيح وارد شده است كه على بن جعفر گفت سؤال كردم از برادرم موسى بن جعفر صلوات اللّه عليهما كه مشك در روغن جايز است كردن حضرت فرمودند كه من مى كنم و باكى نيست.

و در حديث صحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله مشكدانى داشتند كه چون وضو مى ساختند با دست تر از آن مشك بكار مى بردند و چون حضرت از منزل بيرون مى آمدند همه كس از آن بو مى دانستند كه حضرت تشريف مى آورند.و غرض از دست تر ماليدن بيان طهارت مشك بود كه توهم نشود كه چون اصل آن خونست نجس است زيرا كه به استحاله پاك شده است،و ديگر دغدغه نكنند كه غالب اوقات آهوى خطا ناف را مى اندازد و كفار مى آورند زيرا كه چون از مسلمانان مى گيرند پاك است و خوردنش حلال است چنانكه در اخبار بسيار وارد شده است كه دلالت بر طهارت مى كند.

و در بعضى اخبار وارد است كه مشك را در طعام مى توان كرد با آن كه اصل در اشيا حليت است چنانكه احاديث در آن باب خواهد آمد و در احاديث متواتره وارد شده است كه بوى خوش كردن از اخلاق پيغمبرانست.

و در حديث صحيح از حضرت امام رضا صلوات اللّه عليه وارد است كه

ص: 96

سنت است كه هر روز بوى خوش بكنند و اگر نداشته باشند يك روز نه يك روز بكنند و اگر نداشته باشند هر جمعه ترك نكنند.

و در حديثست از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه دو ركعت نماز با بوى خوش بهتر است از هفتاد ركعت نماز بى بوى خوش و حضرت فرمودند كه در بوى خوش اسراف نيست و حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله آن چه در بوى خوش صرف مى نمودند بيشتر بود از آن چه در طعام مصرف مى فرمودند.

و ديگر منقولست در اخبار كالصحيح بسيار كه اگر كسى بوى خوش از جهت كسى بياورد رد نمى بايد كرد مگر آن كه بعنوان رشوه باشد كه قبول آن كفر است چنانكه خواهد آمد.

14-( و قال صلوات اللّه عليه و آله: الشّعر الحسن من كسوة اللّه عزّ و جلّ فاكرموه).

ظاهرا از حديث سكونى باشد كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه موى خوب از پوششهاى الهى است كه خداوند عالميان بر آدميان پوشانيده است پس آن را عزت بداريد و ظاهرا مراد از آن موى ريش است يا سر اگر بگذاريد عزت بداريد به ترتيبى كه مذكور شد.و ظاهرا دغدغه نباشد در آن كه تراشيدن موى سر بهتر است از گذاشتن چنانكه احاديث بسيار بر اين دلالت مى كند.

و بعضى از علما از اين حديث فهميده اند كه گذاشتن با تربيت بهتر باشد و بر تقدير صحت اين حديث حمل بر تقيه نمودن اظهر است يا از جهت زنان موى سر و از جهت مردان موى ريش را يك قبضه و اللّه تعالى يعلم.

بگذارد و آن را نشكافد بدو حصه كه ميان مو ظاهر شود حق سبحانه و تعالى او را دو حصه كند بارۀ از آتش و پيشتر گذشت كه دور نيست كه از جهت مسح باشد چون مى بايد كه بر بشره مسح واقع شود يا بر موى مخصوص به آن كه به كشيدن آن از حد مقدم سر بيرون نرود و چون شكافته مى شود بعضى از سر را مسح مى توان كرد و بعضى از موى مخصوص به آن از طرفين كه آن چه بر آن مسح كشيده مى شود از چهار طرف در حد پيش سر بيرون نمى رود و اكثر علما حمل بر مبالغه در كراهت كرده اند و اين قدر مبالغه در كلام ايشان متعارف نيست و اللّه تعالى يعلم.

14-( و: كان شعر رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله وفرة لم يبلغ الفرق).

و موى سر حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله وفره بود و آن مقداريست از مو كه به نرمه گوش رسد و به آن مرتبه نبود كه توان شكافتن او را يعنى وفره كامل نيز نبود و ظاهر آنست كه قريب بدو انگشتى بوده باشد و ممكن است در اين صورت كه در وقت مسح دست به ميان آن كنند،يا ممكن است كه هر چه مقدم سر بوده باشد يك انگشت نيز نباشد كه اندكى از رستنگاه بالاتر به قد مو هر گاه مسح كنند صحيح باشد كه به كشيدن آن از حد مقدم در نرود چون در حديث كالصحيح به اعتقاد علما و صحيح به اعتقاد بنده وارد شده است از بقباق كه گفت از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه سؤال كردم از شخصى كه موى وفره داشته باشد آيا آن را مى شكافد يا بحال خود مى گذارد حضرت فرمودند كه مى شكافد.

و ممكن است كه مراد شكافتن حال مسح باشد چون مشكل است هميشه او را شكافتن و ظاهرا اگر آن را به روغن چرب كند و سعى نمايد در شكافتن شكافته شود و ليكن چون بسيار مشكل است فرق نمى كرده اند چنانكه در

ص: 98

حديث كالصحيح از ايوب بن هارون منقولست كه به خدمت حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه عرض نمودم كه آيا حضرت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله موى سر را مى شكافتند حضرت فرمودند كه نه زيرا كه موى سر آن حضرت وقتى كه دراز مى شد تا نرمه گوش آن حضرت مى رسيد.

و در حديث كالصحيح از عمرو بن ثابت منقولست كه به حضرت امام جعفر صلوات اللّه عليه عرض نمودم كه آيا فرق و شكافتن از سنتست حضرت فرمودند كه از سنت است گفتم سنيان را اعتقاد اينست كه حضرت سيد المرسلين فرق كردند حضرت فرمودند كه آن حضرت فرق نفرمودند و هيچ يك از پيغمبران مو را نمى گذاشتند كه بلند شود تا فرق توان كرد.

و از حديث موثق كالصحيح از آن حضرت صلى اللّه عليه و آله ظاهر مى شود كه مويى كه گذاشتند كه فرق فرمودند در وقتى بود كه مصدود شدند در حديبيه و مى دانستند بحسب رؤياى صادقه كه سال ديگر داخل مسجد الحرام خواهند شد مو را گذاشتند كه بعد از دخول بتراشند و در اين عرض سال فرق فرمودند پس آن كه سنت است به اعتبار آن حالت بود پس هر كه ممنوع شود مو بگذارد و فرق كند،و اين كه سنت نيست وقتى است كه اين حالت واقع نباشد پس ظاهر شد كه مو گذاشتن مطلوب نيست و اگر بگذارد فرق كند و تربيت كند و اگر سنت خواهد مى بايد كه بتراشد و اللّه تعالى يعلم.

مسلمانانند.

5-( و قال محمّد بن مسلم: رأيت ابا جعفر صلوات اللّه عليه ياخذ من لحيته فقال دوّرها).

و در كافى و الحجّام ياخذ من لحيته و بسند كالصحيح از محمد منقولست كه حضرت امام محمد باقر را ديدم كه مصلح اصلاح محاسن مبارك آن حضرت مى كرد حضرت به او فرمود كه محاسن را مدور كن يعنى طولانى نباشد و اين نيز دلالت بر چهار انگشت مى كند تخمينا چون زياده بر آن طولانى مى شود و دلالت مى كند بر آن كه اگر ديگرى اصلاح كند خوبست و ليكن دلالت نمى كند صريحا كه مصلح شارب را مى گرفت.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: تقبض بيدك على لحيتك و تجزّ ما فضل).

و بسند كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه بدست خود ريش خود را مى گيرى و زيادتى را مى چينى و ظاهر قبضه آنست كه از ابتداى ريش از اطراف بايد گرفت و چون عامه را مطلوب افتاده است زيادتى از انتهاى استخوانهاى لحيين كه دندانها بر آنهاست مى گيرند و كاش به آن نيز اكتفا مى كردند.

و در حديث كالصحيح از سدير صيرفى منقولست كه حضرت امام محمد باقر را ديدم كه از دو طرف محاسن مى گرفتند و محاسن را فربه مى كردند به آن كه از زير آن نمى گرفتند.و منافى اين نيست حديث حسن زيات كه من آن حضرت را صلوات اللّه عليه ديدم كه سبك مى كردند محاسن مبارك خود را زيرا كه حمل مى كنيم سبكى را بر گرفتن زياده از قبضه از اطراف.

و اما شارب پس ظاهر دو حديث نبوى صلى اللّه عليه و آله كه از پيش گذشت آنست كه كل موى لب بالا با سبيلها گرفته شود.و در حديث كالصحيح از عبد اللّه بن عثمان منقولست كه من ديدم كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه شارب را تمام مى گرفتند تا محل روييدن مو.

ص: 101

و در حديث سكونى از حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله مرويست كه سنت آنست كه شارب را بگيرند تا لب بالا تمام ظاهر شود و به محل روييدن مو برسد.و از اين حديث ظاهر مى شود كه آب خور را بايد گرفت و بس و در لغت شارب را بر آبخور اطلاق مى كنند و بر پشت لب بالا اطلاق مى كنند و بر مجموع اينها با سبيلها اطلاق مى كنند پس آن چه معلوم است استحباب آن چيدن آبخور است و زيادتى را اگر كوتاه كنند ضرر ندارد.

و اما كوتاه كردن ريش پس اگر قدرى بماند كه اطلاق ريش بر آن كنند بى دغدغه نامشروع نكرده است و ليكن ترك سنت كرده است چون سنت قبضه است و ظاهرا زيادتى بدتر از كمى باشد و از دو خبر نبوى صلى اللّه عليه و آله ظاهر مى شود كه چيدن ريش بعنوان مورچه اى يا تراشيدن آن بد باشد و احتمال حرمت و كراهت هر دو دارد اگر چه ظاهر اكثر علما حرمتست چون امر را از براى وجوب مى دانند.و شهيد رحمه اللّه ذكر كرده است حرمت تراشيدن ريش را بى خلاف.

و كلينى رضى اللّه عنه از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه روايت كرده است كه جماعتى بودند كه ريش را مى تراشيدند و شاربها را پيچ مى دادند پس حق سبحانه و تعالى ايشان را مسخ كرد به مارماهى و كلينى حكم به صحت حديث كرده است پس از اين حديث ظاهر شد كه سبيل را نيز شارب مى گويند و احتياط در دين ترك هر دو است و اللّه تعالى يعلم.

در دو طرف ريش نزديك به گوش اگر ظاهر شود أولا دلالت بر سخاوت و كرم مى كند و در دو طرف سر اگر ظاهر شود دلالت بر شجاعت مى كند و از پشت سر اگر ظاهر شود شوم است و دلالت بر بدى دارد كه آن شخص به بلائى مبتلا شود.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: اوّل من شاب ابراهيم الخليل عليه السّلام و انّه ثنّى لحيته فراى طاقة بيضاء فقال يا جبرائيل ما هذا فقال هذا وقار فقال إبراهيم اللّهمّ زدنى وقارا).

و در حديث حسن كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقول است كه اول كسى كه موى سفيد در محاسن او به همرسيد حضرت ابراهيم خليل و دوست الهى عليه السلام بود كه روزى محاسن را ميل داد به بالا يكتاى موى سفيد در آن ديد پس گفت اى جبرئيل اين سفيد چه چيز است جبرئيل گفت اين وقار است پس ابراهيم گفت خداوندا زياده كن وقار مرا و وقار همواريست كه از جا بدر نيايند يا هميشه به ياد الهى باشند و فكر مرگ كنند چون موى سفيد قاصد مرگست.

و مشهور اينست كه چون حضرت ابراهيم و حضرت اسماعيل بسيار شبيه بودند به يك ديگر و اكثر مردم ايشان را از هم فرق نمى كردند حق سبحانه و تعالى آن حضرت را موى سفيد داد تا از يكديگر ممتاز شوند.

و بروايت سكونى نيز از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه منقول است كه اول كسى كه موى سفيد بهم رسانيد آن حضرت بود و گفت خداوندا اين چه چيز است حق سبحانه و تعالى فرمود كه نور است و توقير و تعظيم كه حق سبحانه و تعالى آن شخص را بزرگ گردانيده است و امر به تعظيم او كرده است ابراهيم گفت پروردگارا توقير مرا زياده كن.

6-( و قال صلوات اللّه عليه: من شاب شيبة فى الاسلام كانت له نورا يوم القيمة).

و در حديث كالصحيح از حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه

ص: 103

و آله وارد شده است و نيز از جمله چهار صد كلمه حضرت امير المؤمنين است صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه هر كه يك موى سفيد از او به همرسد آن موى سفيد نورى خواهد بود از جهت او در تاريكى قيامت.

14-( و قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: الشّيب نور فلا تنتفوه).

و آن حضرت فرمودند كه موى سفيد نور است پس آن را مكنيد و اين حديث نيز در چهار صد كلمه هست.

مختلف نمى شود در يك حالت مثل كندن موى سفيد را يكى از ائمه(ص)بگويد كه حرامست و يكى بگويد كه مكروهست بلكه ممكنست كه يكى نهى كند و يكى بگويد كه مكروهست يا حرامست و بيان آن نهى باشد چون نهى از جهت كراهت و حرمت هر دو مى آيد مثل اينجا زيرا كه همه ائمه هر چه مى گويند از جناب اقدس الهى مى گويند كه از وحى به حضرت سيد المرسلين به ايشان رسيده است و در علم الهى اختلاف نمى باشد بلى ممكن است كه مختلف شود بحسب اختلاف احوال به آن كه مثلا بگويند كه ميته حرامست و بگويند كه در حال ضرورت حلال است پس ظاهر مى شود كه اول كه گفته اند كه حرامست حالت غير ضرورتست يا در جائى تقيه باشد بگويند كه پا را بشوييد و در غير تقيه بگويند كه پا را مسح بكشيد و امثال اينها كه إن شاء اللّه تعالى در هر موضعى آن چه انسب است مذكور خواهد شد پس ظاهر شد كه كندن موى سفيد كراهتش بيشتر است از چيدن و چيدن نيز مكروهست.

و در حديث صحيح از عبد اللّه بن سنان و در حديث كالصحيح از ابو بصير و غير او منقولست از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه از جمله تعظيم الهى است تعظيم مسلمانى كه يك موى سفيد در اندام او باشد.

و در احاديث كالصحيحه از حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله وارد شده است كه هر كه تعظيم كند شخصى را كه يك موى سفيد در اندام او به همرسيده باشد حق سبحانه و تعالى او را از فزع و خوف ايمن گرداند در روز قيامت.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه فرمودند كه از جمله تعظيم الهى است تعظيم مؤمنى كه موى سفيد داشته باشد و هر كه مؤمنى را تعظيم كند تعظيم الهى كرده است و هر كه سبك

ص: 105

سازد مؤمنى را كه يك موى سفيد داشته باشد حق سبحانه و تعالى بر او مسلط سازد كسى را كه او را سبك سازد پيش از مردن او.و احاديث در تعظيم پيران بسيار است.

كه حضرت فرمودند كه در روز سه شنبه ناخنها را بگيريد و در روز چهار شنبه به حمام رويد و اگر محتاج به حجامت باشيد در روز پنجشنبه حجامت كنيد و بوى خوش كنيد به بهترين بوهاى خوش در روز جمعه.و اين حديث دلالت مى كند بر آن كه در سه شنبه نيز ناخن گرفتن خوب است هم چنان كه در جمعه و پنج شنبه و شنبه خوبست و دور نيست كه هفتۀ دو مرتبه ناخن گرفتن بهتر باشد در جمعه و سه شنبه و اگر كسى اشغال عبادتش بسيار باشد در روز پنجشنبه بگيرد بهتر است و اگر در جمعه او را فراموش شود در شنبه بگيرد.

و در احاديث كالصحيحه وارد شده است كه حجامت در آخر روز دو شنبه خوبست و در روز سه شنبه خوبست و در روز چهار شنبه نيز خوبست بقصد مخالفت اصحاب طيره كه چهار شنبه را شوم مى دانند بعد از خواندن آية الكرسى.

و ديگر وارد شده است كه هر روز كه خون زيادتى كند حجامت كن و آية الكرسى بخوان و هر روزى كه خواهى حجامت كن و ظاهرا مراد از حجامت خون گرفتن باشد خواه بعنوان حجامت يا زر[زالو ظ]و يا فصد و چون در آن اوقات حجامت بيشتر شايع بود و در واقع ضررش كمتر است و نفعش بيشتر بنا بر اين فصد كم واقع شده است در اخبار و اگر در روز چهار شنبه آخر ماه خون نگيرند بهتر است اگر از چهار شنبه آخر ترسد و اما بوى خوش كردن همه روز سنت است و اگر ميسر نباشد يك روز نه يك روز و الا روز جمعه البته مستحب موكد است.و بعضى از احاديث در بوى خوش گذشت اندكى پيشتر نيز و خواهد آمد در مبحث جمعه إن شاء اللّه تعالى.

ص: 107

بنويسيم ديديم كه بيمار است برگشتيم پس حق سبحانه و تعالى فرمود كه همان اعمالى كه مى كرد در حالت صحت در نامه عمل او بنويسيد از خوبيها ما دام كه در بند من است چون او را من بيمار كرده ام و مانع اعمال او شده ام بر من لازمست كه نكرده او را كرده انگارم و قبول كنم.

و در صحيفه كامله حضرت سيد الساجدين اين مضمون را در دعاى مرض به فصاحت و بلاغتى بيان فرموده اند كه فوق آن تصور نمى توان كرد و از حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله منقولست كه هر گاه مؤمن بضعف پيرى مبتلا شود حق سبحانه و تعالى امر مى فرمايد فرشتگان نويسندگان اعمال او را كه هر عملى از اعمال خير كه اين بنده در حالت صحت و جوانى مى كرده است در نامه عمل او بنويسيد،و هم چنين در حالت مرض مى فرمايد كه هر عملى كه در حالت صحت مى كرد در نامه عملش بنويسيد.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه ملكين كه موكلند بر بنده در وقت هر شامى به آسمان مى روند حق سبحانه و تعالى مى فرمايد كه چه چيز نوشتيد از جهت بنده من در بيمارى او ايشان گويند كه شكايت نوشتيم چون هر كه بر او وارد مى شد مى گفت به بيمارى مبتلا شده ام كه هيچ كس به آن مبتلا نشده است و امثال اين پس خداوند عالميان فرمايد كه انصاف نباشد كه خود بنده را در زندان بيمارى كرده باشم و منع كنم او را از شكايت بنويسيد از جهت بنده من هر عملى از اعمال خير كه در حالت صحت مى كرد و هيچ گناه بر او منويسيد تا او در حبس من است چون من او را حبس كردم.و از اين باب احاديث معتبره بسيار وارد شده است و إن شاء اللّه در شرح صحيفه كامله مذكور خواهد شد.

و در حديث حسن كالصحيح و قوى كالصحيح از حضرت امام محمد باقر

ص: 109

صلوات اللّه عليه وارد است كه بيدار بودن يك شب از جهت بيمارى يا درد دندان يا درد چشم و غير آن نزد حق سبحانه و تعالى افضل است و اجرش عظيمتر است از عبادت يك ساله كه شب و روز مشغول عبادت باشد.

و از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه يك شب تب برابر است با عبادت يك ساله و دو شب تب برابر است با عبادت دو ساله و سه شب برابر است با عبادت هفتاد ساله.

و در روايتى كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه يك شب تب كفاره گناهان گذشته و آينده است و ظاهرا نسبت به اشخاص و احوال مختلف شود چنانكه در دو روايت كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد شده است كه هر كه يك شب بيمار باشد و آن بيمارى را نعمت الهى داند و شكر آن نعمت به جا آورد چنانست كه شصت سال عبادت الهى كرده باشد.

و در حسن كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه،و در قوى كالصحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه وارد است كه فرمودند كه هر كه سه روز بيمارى بكشد و آن را به پوشاند و به كسى نگويد بيمارى خود را حق سبحانه و تعالى بدل كند او را گوشتى بهتر از آن گوشت كه مى برد به سبب مرض و خونى بهتر و پوستى بهتر و مويى بهتر كرامت فرمايد كه در آنها گناه نكرده باشد.

و در دو حديث كالصحيح از حضرت امام محمد باقر و حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليهما وارد شده است كه خداوند عالميان مى فرمايد كه هر كه سه شب بيمار شود و به جمعى كه به عيادت او آيند شكايت مرض خود را نكند گوشت و خون و پوستى بهتر او را عطا كنم پس اگر او را ببرم به جوار

ص: 110

رحمت خود برم و اگر شفا دهم گناهان او از عفو كنم و شفا دهم.

و در حديث حسن كالصحيح از جميل از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه اگر كسى بگويد كه امروز تب دارم و ديشب خواب نكردم شكايت نيست هر چه راست گفته باشد و شكايت آنست كه بگويد كه به بلائى مبتلا شده ام كه هيچ كس به آن مبتلا نشده است يا بيمارى بمن رسيده است كه به هيچ كس نرسيده است.

عقب او بفرستد هفتاد هزار فرشته و از جهت او استغفار كنند تا شام و اگر در شام به عيادت بيمار رود هفتاد هزار فرشته مشايعت او كنند و استغفار كنند از جهت او تا صبح و چون نزد بيمار بنشيند رحمت الهى او را فرا گيرد و گناهان او همه آمرزيده شود و درجات او عالى شود.

و در حديث صحيح از صفوان منقولست كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه هر گاه شخصى به عيادت مسلمانى رود حق سبحانه و تعالى هفتاد هزار فرشته مقرر سازد كه فرا گيرند خانه او را و تسبيح و تقديس و تهليل و تكبير گويند خداوند عالميان را تا روز قيامت و نصف اين ثوابها از جهت آن كسى است كه به عيادت بيمار رفته است اين هفتاد هزار غير آن هفتاد هزار سابق است بحسب ظاهر.

و در چند حديث كالصحيح از حضرت امام محمد باقر و حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليهما وارد است كه حق سبحانه و تعالى هفتاد هزار فرشته مى فرستد كه از جهت او استغفار كنند از صبح تا شام و از شام تا صبح و جمعى را از صبح تا صبح و از آن ساعت تا آن ساعت فردا و رحمت الهى او را فرا گيرد و در بهشت او را خريفى بدهند پرسيدند از حضرت كه خريف چه چيز است حضرت فرمودند كه آن قدر جا بدهند كه چهل ساله راه سوار تندرو باشد.

و در چند حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه هر كه مؤمنى را به محض رضاى الهى عيادت كند حق سبحانه و تعالى فرشته را مقرر سازد كه تا در قبر باشد او را عيادت كند و از جهت او طلب آمرزش كند تا روز قيامت.

و احاديث در اين باب بسيار است با آن كه عيادت بيمار زيارت مؤمن است و بيمار خوشنود مى شود و حق برادرى را به جا آورده است و با بيمار مهربانى كرده

ص: 112

است و مصافحه و معانقه به جا مى آورد و اگر حاجتى دارد حاجت او را بر مى آورد و غم او را زايل مى كند و بيمار پرستى مى كند و ساير چيزهائى كه هر يك ثوابهاى غير متناهى دارد كه اگر از هر يك شمه مذكور شود به جا است.

از آن جمله در حديث صحيح از حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله منقولست كه آن حضرت فرمودند كه هر كه به زيارت برادر مؤمنش رود به خانه او حق سبحانه و تعالى مى فرمايد كه مهمان منى و به زيارت من آمدى بر من واجبست كه مهمانى تو كنم و بهشت را واجب گردانيدم از جهت تو بواسطه محبتى كه دارى و اظهار كردى به برادر مؤمنت.

و در حديث صحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه هر كه به زيارت برادر مؤمن رود در منزل او كه دور باشد از جهت رضاى الهى پس چنانست كه زيارت خدا كرده است يعنى به خانۀ خدا رفته است و بر حق سبحانه و تعالى لازم است كه گرامى دارد كسى را كه به زيارت او رود و يا آن كه چون از جهت رضاى الهى رفته است گويا خدا را زيارت كرده است چنانكه در متعارفات هر كه تعظيم بنده شخصى مى كند تعظيم آن شخص كرده است.

به محض رضاى الهى.و سيم كسى كه برادر مؤمن را بر خود مقدم دارد در همه چيز للّه تعالى.

و در حديث حسن كالصحيح،و موثق كالصحيح،و قوى كالصحيح از حضرت امام موسى كاظم و حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليهما وارد است كه فرمودند كه هر كه زيارت كند برادر مؤمن را از جهت رضاى الهى نه از جهت غير او و غرضش ثواب الهى و مراتب عاليه باشد كه حق سبحانه و تعالى آن را وعده فرموده است حق سبحانه و تعالى هفتاد هزار فرشته موكل گرداند از آن وقتى كه از خانه بيرون مى آيد تا به خانه مى رود كه همه مى گويند خوشا حال تو و خوشا بهشت از براى تو از براى خود در بهشت مهيا ساختى و چه قسم منزلى و شما زيارت كنندگان خداونديد و لشكر پروردگاريد پس پرسيدند از حضرت كه هر چند راه دور باشد فرشتگان مى آيند حضرت فرمودند كه بلى اگر چه يك ساله راه باشد زيرا كه حق سبحانه و تعالى بخشنده است و فرشتگان بسيارند مشايعت مى كنند او را تا به منزل خود آيد.

و امثال اينها از احاديث در فضيلت زيارت مؤمن بسيار است و از مجموع ظاهر مى شود كه آن چه بكار مى آيد آنست كه خالص از براى حق سبحانه و تعالى باشد.و از بسيارى از اين اخبار و غير اينها از احاديث متواتره ظاهر مى شود كه قصد ثواب منافات با اخلاص ندارد.و ظاهرا اين نسبت به عوام است و نسبت به خواص مضر است چنانكه گذشت و خواهد آمد.

و در حديث صحيح منقولست از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه كه هر گاه دو مؤمن ملاقات كنند يكديگر را و مصافحه كنند كه دست يكديگر را بگيرند حق سبحانه و تعالى نظر شفقت و مرحمت به ايشان كند و گناهان از روى ايشان ريزد تا از يكديگر جدا شوند.

ص: 114

و در حديث صحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه مصافحه مؤمن بهتر است از مصافحه فرشتگان.

و در حديث حسن كالصحيح از زراره از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه كسى وصف عظمت الهى نمى تواند كرد و چگونه وصف توان كرد او را و حال آن كه خود فرموده است كه وَ ما قَدَرُوا اللّهَ حَقَّ قَدْرِهِ (1)يعنى كسى نرسيده است بذات مقدس و صفات مقدسه او كه عين ذات مقدس اوست چنانكه حق معرفت اوست و هر چه تصور كنى از بزرگى الهى او از آن بزرگتر است و هم چنين حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله را وصف نمى توان كرد و چگونه وصف توان كرد بندۀ را كه او را از هفت حجاب گذرانيد و ظاهرش هفت آسمانست و خواهد آمد حجب معنويه در تكبير احرام و طاعت او را در زمين بمنزله اطاعت خود گردانيد كه:و من يطع الرسول فقد اطاع اللّه و فرمود كه وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (2)يعنى هر چه را پيغمبر من بگويد شما به آن عمل كنيد و آن چه را نهى كند ترك كنيد و هر كه اطاعت او كند اطاعت من كرده است و هر كه عصيان او كند عصيان من كرده است و به او تفويض نمودم كه هر چه او بگويد به آن عمل كنيد.و ديگر ما كه ائمه معصومينيم وصف ما را نمى توان كردن و چگونه وصف توان كرد جمعى را كه حق سبحانه و تعالى مطلق رجس و شك را از ايشان برداشته است.ديگر مؤمن را وصف نمى توان كرد و چگونه وصف توان كرد مؤمن را و حال آن كه چون به برادر مؤمن مى رسد و با او مصافحه مى كند تا در مصافحه اند نظر شفقت و مرحمت الهى بسوى ايشان هست و گناهان از روىر.

ص: 115

ايشان مى ريزد چنانكه برگ از درختان.

و بر اين مضمون احاديث صحيحه و كالصحيحه وارد است و دلالت بر تفويض مى كند و خواهد آمد إن شاء اللّه در مبحث نماز نيز.

و در احاديث حسنه كالصحيح و قويه كالصحيح از حضرت امام محمد باقر و امام جعفر صادق صلوات اللّه عليهما وارد شده است كه در وقت مصافحه فشردن دست مطلوبست و همين كه از هم جدا شوند اگر چه دور درختى بگردند باز مصافحه سنت است و چون به همرسند اول سلام كنند و بعد از آن مصافحه كنند و چون از يكديگر جدا شوند بگويند كه: غفر اللّه لكم و لوالديكم و هر يك كه محبت او به برادر مؤمنش بيشتر است نزد حق سبحانه و تعالى محبوبتر است و در وقتى كه با هم خلوت مى كنند فرشتگان نويسنده عمل ايشان دور مى روند كه شايد ايشان را سرّى باشد كه نخواهند ما بدانيم اگر چه عالم ايشان دور مى روند كه شايد ايشان را سرّى باشد كه نخواهند ما بدانيم اگر چه عالم السر و الخفيات مى داند و مصافحه كينه كهنه را مى برد و در حال جنابت نيز مصافحه مطلوبست و ظاهرا زنان را نيز سنت باشد با هم و مرد و زن محرم را سنت است و نامحرم را از زير چادر خوبست چنانكه در حديث حسن كالصحيح وارد است كه به حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه عرض نمودم كه مرد مصافحه مى تواند كرد زن نامحرم را حضرت فرمودند كه نه مگر از زير چادر و امثال آن كه دستش بدست او نرسد.

و در حديث موثق كالصحيح از سماعه منقولست كه پرسيدم از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه مرد با زن مصافحه مى تواند كرد حضرت فرمودند كه حلال نيست مرد را كه مصافحه كند با زن مگر زنى كه محرم او باشد و نتواند او را زن كند مثل خواهر يا دختر يا عمه يا خاله يا دختر خواهر يا مانند اينها از محارم اما زنى را كه تواند خواست با او مصافحه نكند مگر از عقب جامه

ص: 116

و نفشارد دست او را و اين در صورتيست كه خوف تلذذ و ريبه نباشد كه در آن صورت البته حرامست و احاديث ديگر وارد شده است كه در كتاب نكاح خواهد آمد.

و در حديث موثق كالصحيح از اسحاق بن عمار از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد شده است كه هر گاه دو مؤمن يكديگر را ملاقات كنند و دست در گردن يكديگر كنند رحمت الهى ايشان را فرا مى گيرد و اگر هم را در بغل گيرند و قصد ايشان رضاى الهى باشد و هيچ غرضى از اغراض دنيوى نداشته باشند خطاب مى رسد به ايشان كه گناهان شما آمرزيده شد من بعد عمل را از سر گيريد و كار بد مكنيد و چون شروع در گفتگو مى كنند فرشتگان به يك ديگر مى گويند كه دور شويد شايد كه ايشان را سرى باشد كه حق سبحانه و تعالى بر ايشان پوشانيده باشد آن را گفتم فداى تو گردم پس در آن وقت بر ايشان ملائكه نمى نويسند و حال آن كه حق سبحانه و تعالى فرموده است كه بنده سخنى نمى گويد مگر آن كه نزد او ناظرى هست پس حضرت آهى سرد از سينه كشيدند و به گريه افتادند تا آن كه محاسن مبارك آن حضرت تر شد و فرمودند كه اى اسحاق غرض الهى از دور كردن فرشتگان تعظيم مؤمن است و اگر ايشان نشنوند و ننويسند خداوندى كه عالم السر و الخفياتست مى داند و بر ايشان حفظ مى نمايد.

و در حديث قوى از حضرت امام محمد باقر و حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليهما وارد شده است كه هر مؤمنى كه به زيارت برادر مؤمن خود رود و حق برادر مؤمن را داند حق سبحانه و تعالى بنويسد از جهت او بعدد هر گامى يك حسنه و محو كند يك گناه و بلند كند يك درجه او را و چون در خانه او را بزند درهاى آسمان از جهت او گشوده شود و چون يكديگر را ملاقات كنند و مصافحه كنند و دست در گردن يكديگر كنند حق سبحانه و تعالى نظر شفقت

ص: 117

و مرحمت به ايشان فرمايد و فخر نمايد به ايشان با فرشتگان و فرمايد كه نظر كنيد باين دو بنده من كه زيارت يكديگر كردند و با هم محبت نمودند از جهت رضاى من بر من لازمست كه ايشان را به آتش دوزخ عذاب نكنم بعد از اين كارى كه ايشان كردند پس چون از يكديگر جدا شوند مشايعت كنند فرشتگان زيارت كننده را بعدد هر نفس و گامى كه برداشته است و بعدد هر سخنى كه با او كرده است و اين فرشتگان او را حفظ نمايند از بلاهاى دنيا و مهلكه هاى روز قيامت تا شب آينده و اگر در اين ميان بميرد او را حساب نكنند و اگر آن مؤمنى كه به زيارت او آمده است اين مؤمن حق زيارت كننده خود را بداند و تعظيم او بكند از استقبال و مشايعت و ضيافت و غير اينها هر ثوابى كه به زاير كرامت كردند به مزور نيز كرامت خواهند كرد.

و از اين خبر و اخبار ديگر ظاهر مى شود كه مؤمنان پيشانى هم را ببوسند و بر رو نيز وارد شده است و لب را نبوسند مگر لب زن و لب طفل صغير را.

و در حديث حسن كالصحيح وارد است از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه نمى توان بوسيد سر كسى را و دست كسى را الا سر و دست حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله را يا كسى را كه مقصود از او حضرت رسول اللّه باشد مثل ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم به اجماع علما و مثل سادات به اعتبار انتساب خويشى و فرزندى آن حضرت و مثل علماء صالحين به اعتبار وراثت آن حضرت بر احتمالى كه خالى از قوتى نيست پس اگر دست ايشان را بوسند اين قصد كنند كه دست ايشان را مى بوسم به اعتبار انتساب ايشان به آن حضرت صلوات اللّه عليه و آله و دور نيست كه صلحا را نيز توان دست بوسيدن به اعتبار متابعت ايشان آن حضرت را و اگر دست غير معصوم را نبوسند بهتر است.

چنانكه در حديث قوى كالصحيح وارد است از على بن مزيد كه داخل شدم بر حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه و دست آن حضرت را بوسيدم حضرت فرمودند كه به درستى كه خوب نيست دست بوسيدن مگر نبى يا وصى نبى را.

و در حديث حسن كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقول است كه حق سبحانه و تعالى وحى كرد به حضرت داود صلوات اللّه عليه كه بسيار است كه بندۀ از بندگان من حسنه به نزد من آورد و من بهشت را بر او مباح مى كنم كه در هر جاى بهشت كه خواهد ساكن شود.

و در حديث صحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه وارد است كه فرمودند كه دوست ترين اعمال نزد حق سبحانه و تعالى خوشحالى است كه بدل مؤمنى برسانى به آن كه او را سير گردانى يا غم او را بر طرف سازى يا دين او را ادا نمائى.

و در حديث حسن كالصحيح وارد است كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه چون حق سبحانه و تعالى مؤمن را از قبر بيرون آورد صورت مثالى پيش پيش او رود و چون مؤمن بهر هول و ترسى از هولهاى قيامت رسد آن مثال به او گويد كه مترس و اندوهناك مباش و بشارت باد ترا به سرور و خوشحالى و كرامتهاى الهى تا او را در مقام حساب بدارند و حق سبحانه و تعالى او را حساب كند حسابى آسان و امر كنند او را به بهشت رفتن و متوجه بهشت شود و مثال پيش پيش او باشد پس مؤمن به آن مثال گويد كه تو نيكو شخصى بودى كه با من از قبر بيرون آمدى و هميشه مرا بشارت مى دادى به خوشحالى و كرامت الهى تا آن كه عاقبت به بهشت رسيدم بگو تو كيستى گويد كه من سرور و خوشحالى ام كه در دار دنيا برادر مؤمنت را به آن خوشحال ساختى حق سبحانه و تعالى مرا از آن سرور آفريده است تا ترا خوشحال گردانم.

و در حديث قوى كالصحيح از ابان بن تغلب و كالصحيح از حكم بن مسكين نيز از آن حضرت صلوات اللّه عليه قريب باين وارد شده است و بعد از اين كتاب در تجارت نيز خواهد آمد و احاديث ثواب قضاى حاجت مؤمنان در

ص: 120

كتاب حج خواهد آمد.

و در اخبار كالصحاح از حضرت سيد الانبياء و المرسلين صلى اللّه عليه و آله وارد است كه فرمودند كه خلايق عيال حق سبحانه و تعالى اند پس محبوبترين خلق بسوى حق سبحانه و تعالى آن كسى است كه نفع به عيال الهى بيشتر رساند.و از آن حضرت صلى اللّه عليه و آله پرسيدند كه محبوبترين خلايق به نزد حق سبحانه كيست حضرت فرمودند كه هر كه نفع او به مردم بيشتر رسد و حضرت صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه هر كه غم مسلمانان ندارد او مسلمان نيست و هر كه فرياد رسى خواهد و كسى بشنود فرياد او را و مدد او نكند مسلمان نيست.و فرمودند كه هر كه بلاى آبى يا آتشى را از مسلمانان دفع كند بهشت او را واجب شود.و آن حضرت صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه بهترين عابدان كسى است كه كينه مسلمانان نداشته باشد و خير خواه مسلمانان باشد.

و از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه بر تو باد كه از براى خدا خير خواه خلايق باشى و در روز قيامت ثواب هيچ عملى باين ثواب نمى رسد.و در حديث صحيح از حضرت كلام اللّه الناطق جعفر بن محمد الصادق صلوات اللّه عليه منقول است كه فرمودند كه مؤمن با مؤمن مانند اعضاى يك بدنند كه هر يك زينت ديگرى است و بكار ديگرى مى آيد و اگر عضوى بدرد آيد باقى اعضا نيز الم آن را مى يابند و روحهاى ايشان از يك طينت مخلوقند و به درستى كه روح مؤمن بجناب اقدس الهى ربطش بيشتر از شعاع آفتابست به آفتاب.

و در حديث صحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقول است كه مؤمن برادر مؤمن است چشم اوست و دليل و راهنماى اوست او را خيانت نمى كند و

ص: 121

ظلم نمى كند و بدخواه او نيست و خلف وعده او نمى كند.و در حديث صحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقول است كه مسلمانان برادران يكديگرند برادر خود را ظلم نمى كنند و او را در بلاها نمى گذارند بلكه مدد مى كنند.

و در حديث صحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه جمعى از مسلمانان به سفرى رفتند و راه را گم كردند و تشنگى بر ايشان غلبه كرد به زير سايه درختان قرار گرفتند ديدند كه مردى پير سفيد پوش به نزد ايشان آمد و گفت برخيزيد اين آب است و باكى نيست بر شما ايشان برخاستند و آب خوردند و سيراب شدند و به او گفتند تو كيستى كه حق سبحانه و تعالى ترا رحمت كند او گفت كه من از جنيانم كه با حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله بيعت كرده ام و از آن حضرت صلى اللّه و آله شنيده ام كه مؤمن برادر مؤمن است و چشم اوست و راهنماى اوست پس روا نباشد كه من بر حال شما مطلع شوم و بگذارم كه هلاك شويد.

و در حديث صحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه وارد است كه بر مؤمنان لازمست كه سعى بسيار كنند در اتحاد و آمد و رفت و مدد يكديگر كردن بر مهربانى و احسان كردن بمال خود بر محتاجان و همه با هم مهربانى كردن تا چنان باشيد كه حق سبحانه و تعالى شما را به آن امر فرموده است كه:

رُحَماءُ بَيْنَهُمْ (1) همه بر هم رحمت كنيد و هر چه را نتوانيد كه اعانت ايشان كنيد غم آن داشته باشيد كه از جائى ديگر از جهت ايشان سعى كنيد چنانكه انصار در زمان حضرت سيد كاينات صلى اللّه عليه و آله سر مى كردند با مهاجران اهل مكه و غير ايشان حق سبحانه و تعالى مدح ايشان فرموده است كه:ح.

ص: 122

وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ (1) يعنى ديگران را بر خود مقدم مى دارند هر چند خود به آن احتياج داشته باشند.

و در احاديث صحيحه از آن حضرت وارد شده است كه به اصحاب خود مكرر مى فرمودند كه از حق سبحانه و تعالى بترسيد و همه برادران باشيد و به يك ديگر نيكى كنيد و با هم دوستى كنيد از جهت رضاى الهى و با هم نزديكى كنيد و بر يكديگر رحم كنيد و زيارت يكديگر بكنيد و هم را ملاقات كنيد و احاديث ما را به يك ديگر نقل كنيد و مذهب تشيع را زنده كنيد به آن.

و در حديث صحيح از عيسى بن ابى منصور منقولست كه من و عبد اللّه بن ابى يعفور و عبد اللّه بن طلحه در خدمت حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه بوديم كه حضرت رو بعبد اللّه بن ابى يعفور كردند و فرمودند كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه شش خصلت است كه هر كه اين شش خصلت در او باشد فرداى قيامت از جمله اصحاب دست راست عرش باشد كه حق سبحانه و تعالى مدح ايشان را در قرآن مجيد كرده است عبد اللّه گفت فداى تو گردم آن شش خصلت كدامست؟حضرت فرمودند كه آنست كه از براى برادر مسلمان خود دوست دارد چيزى را كه از جهت عزيزترين اهل خود دوست مى دارد و نخواهد از جهت برادر مسلمان خود چيزى را كه نخواهد از جهت عزيزترين اهل خود،و آن چه شرط دوستى است با برادر خود به جا آورد پس عبد اللّه به گريه افتاد و گفت چگونه كند حضرت فرمودند كه اى پسر ابى يعفور هر گاه خير خواه ايشان است تا مى تواند در دفع غم ايشان مى كوشد و اگر خوشحال باشند او خوشحال خواهد بود و اگر اندهناك باشند او اندوهناكر.

ص: 123

خواهد بود و اگر چيزى داشته باشد يا قدرتى كه غم او را به آن برطرف كند بكند و اگر نه از جهت او دعا كند پس حضرت فرمودند كه اين شش چيز سه چيزش تعلق به شما دارد و سه چيزش متعلق است بما پس چون آن حضرت صلى اللّه عليه و آله سه چيز ايشان را فرموده بودند فرمودند كه سه چيز ما آنست كه افضليت ما را بر عالميان بدانيد كه مستلزم معرفت امامتست،و دويم آن كه از عقيب ما بياييد يعنى متابعت ما كنيد،و سيم انتظار كشيدن عاقبت ما را كه حق سبحانه و تعالى به ايشان وعده فرموده است پس جمعى كه چنين باشند نزد انبيا و اوصيا خواهند بود و جمعى كه رتبه ايشان از اين جماعت پست تر باشد از نور ايشان روشنى يابند.

و اما وعده و عاقبت ايشان در اين آيه است كه وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ (1)يعنى حق سبحانه و تعالى وعده داده است آن جماعتى را از شما كه ايمان به خدا و رسول آورده اند و اعمال صالح كرده اند كه ايشان را خليفه خود سازد در زمين و تمكين دهد از براى ايشان راضى شده است و مبدل سازد ايشان را بدل از خوف ايمنى كه همگى عبادت من كنند و هيچ شرك نياورند.

و احاديث متواتره از حضرت سيد المرسلين و ائمه طاهرين وارد است كه اين در زمان خروج قايم آل محمد صلوات اللّه عليهم خواهد بود چون تا زمان آن حضرت خوف مسلمانان از كفار زايل نشده است تا حال و نخواهد شد.

و خلافى نيست در ميان شيعه و سنى كه مهدى(ع)خروج خواهد كرد و در صحاح ايشان متواتر است و آن كه بلفظ جمع واقع شده است بنا بر آنست كه حضرات ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم همه زنده خواهند شد و حضرت صاحب الامر صلوات اللّه عليه با اولياء اللّه كه در خدمت حضرتند جهاد خواهند فرمود و ائمه هدى در اطراف عالم هدايت عالميان خواهند كرد و حق سبحانه و تعالى در آيه ديگر فرموده است كه وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا فَهُمْ يُوزَعُونَ (2)يعنى روزى باشد كه ما برانگيزانيم از هر امتى طايفه را از آن جمعى كه آيات ما را باور نداشتند و فرشتگان عذاب ايشان را احاطه كرده باشند.

و نزد شيعه خلافى نيست در آن كه مراد از اين روز روزيست كه حضرت صاحب الامر(ع)خروج فرمايد چون روز قيامت همه كس محشور خواهند شد و در رجعت صغرى جمعى از مؤمنان را حشر خواهند كرد كه در دار دنيا انتظارل.

ص: 125

خروج آن حضرت كشيده باشند و جمعى از كفار را حشر نمايند كه در مقام قتل و قمع ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم بوده باشند يا خواص شيعيان ايشان را آزار كرده باشند.

و احاديث متواتره در رجعت واقع شده است و قدماء علماء شيعه هر يك كتابى على حده در رجعت تصنيف كرده اند و اگر كسى خواهد تعداد ايشان را رجوع كند به فهرست شيخ الطائفه و فهرست شيخ نجاشى كه در ضمن شمردن كتابهاى علماى شيعه و محدثين شيعه در بسيارى هست كه:له كتاب فى الرّجعة و له كتاب في المتعة با آن كه در قرآن مجيد حكايت رجعت عزير و ارميا و مبعوث گردانيدن قوم ايشان هست چنانكه فرموده است أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقالَ لَهُمُ اللّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْياهُمْ (1)ديگر حكايت هفتاد كسى كه با حضرت موسى به كوه طور رفته بودند و طلب رؤيت الهى كردند و حق سبحانه و تعالى صاعقه فرستاد كه همه سوختند و حضرت موسى دعا كرد تا همه زنده شدند.

و در صحاح سته روايت كرده اند بطرق متكثره كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه هر چه در بنى اسرائيل واقع شده است در امت من واقع خواهد شد.و اين حديث در كتاب صلاة خواهد آمد إن شاء اللّه تعالى و انكار رجعت صغرى مثل انكار رجعت كبرى است كه كفار مى كردند.

و در دو حديث موثق كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه وارد است كه فرمودند كه از جمله حقوق برادر مسلمان بر برادر مسلمان آنست كه چون به او رسد سلام بكند و چون بيمار شود به عيادت او برود و چون غايب باشد خير خواهى او به جا آورد و چون عطسه كند تسميت او بكند و چون او را به ضيافت بطلبد اجابت او بكند و چون بميرد به جنازه او حاضر شود.

و بطرق قويه كالصحيح از معلى بن خنيس از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه گفتم حق مؤمن بر مؤمن كدامست حضرت فرمودند كه هفت حق واجبست كه هر يك واجبست كه اگر يكى از آنها را ضايع گرداند از دوستى حق سبحانه و تعالى يا از حفظ و حمايت و اطاعت او بيرون مى رود و حق سبحانه و تعالى را نسبت به او لطفى نخواهد بود گفتم فداى تو گردم آنها كدامست؟حضرت فرمودند كه بر تو مى ترسم كه اين حقوق را ضايع گردانى و حفظ نكنى و بدانى و به آن عمل نكنى من گفتم كه قوتى نيست كسى را بر كارى مگر به قوت و عون الهى حضرت فرمودند كه سهل ترين آن اينست كه از براى او دوست دارى آن چه براى خود دوست مى دارى و نخواهى از جهت او آن چه نخواهى از جهت خود.

و حق دويم آنست كه او را از خود آزرده نكنى و متابعت خوشنودى او كنى و امر او را اطاعت كنى.

و حق سيم آن كه او را ياورى كنى به جان و مال و زبان و دست و پايت.

و حق چهارم آن كه تو چشم او باشى يعنى در ديدن عيبها از جهت اصلاح و رفع آن و دليل و راهنماى او باشى و آينه او باشى كه به او نمائى خوب و بد او را.

و حق پنجم آن كه تو سير نباشى و او گرسنه و سيراب نشوى در وقتى كه

ص: 127

او تشنه باشد بلكه قدرى بخورى و باقى را به او دهى و تو پوشيده نباشى و او برهنه باشد.

و حق ششم آن كه اگر ترا كنيزى خدمتكار باشد و برادرت را نباشد پس واجبست كه او را بفرستى كه جامه اش را بشويد و طعام او را بپزد و فرش خواب او را بيندازد و برچيند.

و حق هفتم آنست كه قسم او را درست كنى كه اگر ترا قسم دهد كه و اللّه چنين كن بكنى اگر مشروع باشد،و اگر ترا به ضيافت يا غير آن بخواند اجابت كنى و اگر بيمار شود عيادت او كنى و اگر بميرد به جنازه اش حاضر شوى و اگر يابى كه حاجتى به تو دارد حاجتش را بر آورى و نگذارى كه آن را از تو طلب كند بلكه پيش دستى كنى در بر آوردن حاجت او پس هر گاه چنين كنى دوستى خود را به دوستى او وصل كرده و دوستى او را به دوستى حق سبحانه و تعالى يعنى شروط محبت مؤمن كه از جمله شروط محبت الهى است به جا آورده خواهى بود.

و در دو حديث كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه مؤمن را بر مؤمن هفت حق واجب هست كه حق سبحانه و تعالى آنها را واجب گردانيده است و مؤمن را از آن سؤال خواهد كرد:اول آن كه در برابر تعظيم او كنى و دوستى او را در دل خود نگاه دارى،و در مال او را با خود برابر كنى يا اعانت كنى او را بمال خودت،و از براى او همان خواهى كه از براى خود مى خواهى،و غيبت او را بر خود حرام كنى يعنى نكنى و نشنوى،و در مرض به عيادت او بروى،و تشييع جنازه او بكنى،و بعد از مردن او نگويى مگر خير او را.

و در حديث حسن كالصحيح يا صحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه

ص: 128

منقول است كه فرمودند كه حق مسلمان بر مسلمان آنست كه او سير نباشد و برادرش گرسنه باشد،و او سيراب نشود و برادرش تشنه باشد،و پوشيده نباشد و برادر مؤمنش برهنه باشد پس چه عظيم است حق مسلمان بر برادر مسلمانش و حضرت فرمودند كه دوست دار از جهت برادر مسلمان آن چه دوست مى دارى از جهت خودت،و اگر احتياجى داشته باشى از او سؤال كن،و اگر او سؤال كند بده،و از خوبى به او دل گير مشو و او نيز ملال نگيرد از خوبى كردن با تو،و ياور او باش كه او معين و ياور تست،و اگر غايب شود حفظ او كن در غيبتش يعنى حرف بد او را مشنو،و اعانت بازماندگان او بكن،و اگر از سفر بيايد به زيارت او برو و تعظيم و اكرام او بكن كه او از تست و تو از اويى پس اگر از تو آزرده باشد از او جدا مشو تا آزردگى را از خاطرش بيرون كنى،و اگر به او خوبى برسد حمد الهى بكن،و اگر مبتلا شود به بلائى مددش كن،و اگر در سختى گرفتار شود او را يارى كن،و اگر شخصى به برادر مؤمنش بگويد اف دوستى را قطع كرده است و اگر به برادرش بگويد كه دشمن منى يكى از اين دو كافرند زيرا كه اگر راست گفته است آن كه دشمن است در حكم كافر است،و اگر دروغ گفته است اين كافر شده است كه افترا بر او بسته است،و اگر او را تهمتى زند ايمان در دل او گداخته مى شود چنانكه نمك در آب مى گدازد.

و راوى گفت كه شخصى از آن حضرت نقل كرد كه فرمودند كه نور مؤمن روشنى مى دهد اهل آسمان را چنانكه ستاره هاى آسمان روشنايى مى دهند اهل زمين را و حضرت فرمودند كه مؤمن دوست حق سبحانه و تعالى است و خدا او را ياور است و هر چه چيز اوست پيش او مى آورد و مؤمن نمى گويد بر حق سبحانه و تعالى مگر آن چه را حق است و از غير او نمى ترسد و امثال اين اخبار زياده از حد و حصر است و بعد از اين نيز خواهد آمد إن شاء اللّه تعالى.

ص: 129

مدتى بگذرد ديگر يك روز نه يك روز سنت است و چون بسيار طول به همرساند بيمار را با عيال خود مى بايد گذاشت و ترك عيادت مى بايد كرد.

و منقولست كه جمعى از آزاد كردهاى حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه به عيادت آزاد كردۀ آن حضرت مى رفتند در اثناى راه به آن حضرت صلوات اللّه عليه رسيدند پس حضرت به ايشان فرمود كه كجا مى رويد گفتند به عيادت فلان مى رويم حضرت فرمودند كه بايستيد ايستادند پس حضرت فرمودند كه هيچ يك از شما سيبى يا بهى يا نارنجى يا پارۀ از بوى خوش يا پارۀ از عود بخور داريد ايشان گفتند چيزى با خود نداريم حضرت فرمودند كه نمى دانيد كه بيمار خوشحال مى شود كه چيزى از اينها و امثال اينها از جهت او ببرند.و سنت است كه حمد از جهت شفاى بيمار بخوانند چنانكه در حديث معتبر از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه وارد است كه هر كس را سوره حمد شفا ندهد هيچ چيز سبب شفاى او نخواهد شد.

و در حديث حسن كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه فرمودند كه اگر سوره حمد را هفتاد بار بر مرده بخوانم و زنده شود در آن تعجبى نيست و فرمودند كه نخواندم سوره حمد را هفتاد مرتبه بر هيچ دردى مگر آن كه ساكن شد و اين بنده زياده از هزار بيمارى كه اكثر را گمان داشتند كه محتضر است حتى اطبا عيادت نمودم و هفتاد حمد خواندم و حق سبحانه و تعالى شفا داد و به يك مرتبه حمد با توجه نيز حق سبحانه و تعالى شفا داده است و اگر بيمارى سهل است بنده به يك مرتبه اكتفا مى كنم و اگر وسط است هفت مرتبه مى خوانم،و حديث هفت مظنون منست و الحال يقين ندارم،و هم چنين چهل مرتبه مى خوانم وقتى كه شديدتر باشد،و اگر بسيار شديد باشد هفتاد مرتبه مى خوانم و حصر تجربه نمى توانم كرد،و عموم حديث اول شامل

ص: 131

همه هست اگر چه حديث نباشد و اللّه تعالى يعلم.

اسم اعظمى كه هر گاه مضطرى ترا به آن اسم خواند كه اولش حضرت ايوب على نبينا و عليه السلام بود و چون خواند مشقت و محنت او را بر طرف كردى و او را تمكين دادى در زمين به نبوت و او را خليفه خود گردانيدى چون پيغمبران خليفهاى الهى اند سؤال مى كنم كه صلوات بر محمد و آل محمد بفرستى و مرا عافيت و شفا دهى از اين بيمارى.

و در حديث صحيح از زراره از احدهما صلوات اللّه عليهما منقول است كه فرمودند كه هر گاه بر بيمارى داخل شوى اين دعا را هفت مرتبه بخوان كه:

اعيذك باللّه العظيم ربّ العرش العظيم من شرّ كلّ عرق نعّار و من شرّ حرّ النّار يعنى ترا در پناه خداوند عظيم كه آفريده گار عرش بزرگوار است در مى آورم يعنى از حق سبحانه و تعالى طلب مى كنم كه ترا در پناه خود در آورد از شر هر رگى كه خونش زياده باشد و از شر گرمى آتش دوزخ يا اعم از آن و از آتش تب سوزان.

و در حديث صحيح از هشام ابن سالم منقولست كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه اين دعا را بر بيمار بخوان

يا منزل الشّفاء و مذهب الدّاء انزل على ما بى من داء شفاء يعنى اى خداوندى كه شفا را تو مى فرستى و درد را تو بر طرف مى كنى شفايى بدرد من فرست.

و از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه دست خود را بر موضع درد گذار و اين دعا را سه مرتبه بخوان

اللّهمّ انى أسألك بحقّ القرآن العظيم الّذى نزل به الرّوح الامين و هو عندك فى امّ الكتاب على حكيم ان تشفينى بشفائك و تداوينى بدوائك و تعافينى من بلائك و تصلّى على محمّد و آله.

و در حديث صحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست

ص: 133

كه هر گاه كسى بيمار باشد اين دعا را بخواند

بسم اللّه و باللّه و محمّد رسول اللّه اعوذ بعزّة اللّه و اعوذ بقدرة اللّه على ما يشاء من شرّ ما أجد و ما احذر.

و نيز فرمودند كه بيمار بخواند كه

اللّهمّ انى أسألك تعجيل عافيتك و صبرا على بليّتك و خروجا إلى رحمتك.

ديگر از جهت درد زانو فرمودند كه چون از نماز فارغ شوى اين دعا را بخوان

يا اجود من اعطى و يا خير من سئل و يا ارحم من استرحم ارحم ضعفى و قلّة حيلتى و اعفنى من وجعى راوى گفت كه تا خواندم شفا يافتم.

و بسند موثق از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه هر گاه شخصى را ببينى كه به بلائى مبتلا شده است اين دعا را بخوان و چنان مكن كه او بشنود.

الحمد للّه الّذي عافاني ممّا ابتلاك به و فضّلنى عليك و على كثير من خلقك.

و از جهت هر بيمارى و دردى اين دعا منقولست و مجربست كه

اللّهمّ بجاه محمّد و آله الطّاهرين اشفنى و عافني و دعاها بسيار است خصوصا دعاهاى منقوله از اهل بيت صلوات اللّه عليهم.و در صحيفه كامله دو دعاى كامل از جهت خصوص مرض واقع شده است و ليكن خواستيم كه خالى نباشد اين كتاب از آن قليلى مذكور شد از مجربات.

عليه و آله الحمد للّه الّذى استنقذه من النّار).

كلينى بسند حسن كالصحيح از حلبى روايت كرده است و سند صدوق به حلبى صحيح است كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله داخل شدند بر شخصى از فرزندان هاشم و او در جان كندن بود حضرت فرمودند كه بگو كلمات فرج را پس آن مرد گفت حضرت فرمودند كه الحمد للّه يعنى جميع ثناها مخصوص خداونديست كه او را خلاصى داد از آتش دوزخ.

و اما ترجمه كلمات فرج اينست كه نيست معبودى كه سزاى پرستش باشد مگر ذات واجب الوجودى كه مستجمع جميع كمالاتست و صفات كماليه او عين ذات مقدس او است و حليم است كه عاصيان را بر عصيان زود نمى گيرد،و كريم است يعنى خوبيها ذاتى او راست و بس و يا آن كه احسان و انعام او جميع عالميان را فرا گرفته است و ظاهرا هر دو معنى مراد است،نيست خداوندى بجز خداوند عالميان كه بلند مرتبه است به آن كه واجب بالذاتست و وجود محض است و علم محض است و قدرت محض است يا رفعتش از آن بلندتر است كه عقول كمل بذات مقدس او تواند رسيد و بزرگوار و عظيم الشأن است به اعتبار قدرت كامله كه هر چه اراده فرمايد چنان مى شود يا آن كه عظمت ذات و صفات و افعال او از آن بالاتر است كه عقول انبيا و اوصيا به او توانند رسيد،منزه و پاك مى دانم خداوند عالميان را از هر چه لايق بذات و صفات و افعال او نيست آن خداوندى كه آفريننده و تربيت كننده هفت آسمان و هفت زمين است اما هفت آسمان آن فلك قمر است و عطارد و زهره و شمس و مريخ و مشترى و زحل، و اما هفت زمين پس از حضرت امام رضا صلوات اللّه عليه منقولست كه اين زمين زمين آسمان اول است و پشت آسمان اول زمين آسمان دويم است و هم چنين تا به آسمان هفتم.

ص: 135

و بعضى گفته اند كه مراد هفت اقليم است چنانكه از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه دنيا هفت اقليم است ياجوج و ماجوج و روم و چين و زنگى و قوم موسى و اقليمهاى بابل كه هفت اقليم مشهور است ميان منجمين.

و محتمل است كه هفت اقليم متعارف مراد باشد و ظاهر حديث زينب عطاره آنست كه زمين مثل آسمان هفت طبقه است و پروردگار آن چه در آسمانها و زمين ها است از فرشتگان و جنيان و كواكب و نباتات و حيوانات بلكه جمادات نيز و آن چه در ميان اينهاست از هوا و بخار و زمهرير و كره نار و ملائكه و جن و پرندگان و آن چه در زير زمينها است از گاو و ماهى و ثرى بنا بر آن كه و ما تحتهن باشد و اكثر نسخ ندارد.

و آن خداوندى كه پروردگار عرش عظيم است و مشهور ميان علما آنست كه عرش فلك نهم است و كرسى فلك هشتم و گاه هست كه فلك نهم را كرسى نيز مى گويند و عرش را اطلاق مى كنند بر علم الهى و بر دل مؤمنان كمّل و بر جميع مكونات چون همه مظهر اسماى الهى و مظهر صفات كماليه الهى اند.

و سلام و رحمت الهى بر پيغمبران باد كه فرستاده الهى اند بخلق يا پيغمبرانى كه دينى يا كتابى داشته اند و آنها سيصد و سيزده پيغمبرند و قصد همه كردن اولى است و عبارت سلام على المرسلين در اين حديث و احاديث ديگر كه محمد بن يعقوب كلينى ذكر كرده است در اين باب و در باب قنوت نيست و ممكن است كه در كتاب حلبى بوده باشد و از روات افتاده باشد و ليكن در فقه رضوى هست در تلقين ميت بعيد نيست كه از اين جهت صدوق زياد كرده باشد،و جميع حمدها و ثناها مخصوص خداونديست كه آفريننده و پرورش دهنده عالميانست.

ص: 136

و در حديث حسن كالصحيح از زراره از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه وارد است كه فرمودند كه هر گاه ببينيد كه شخصى جان مى كند تلقين كنيد او را يعنى بگوئيد تا بگويد اگر تواند و اگر نه نزد او بخوانيد كلمات فرج را و عبارت سابق را ذكر كردند و باين اعتبار كلمات فرج مى گويند او را كه نسبت به محتضر فرج مى دهد و ظاهرا در هر غمى و المى نافع است و احتضار يك فرد آنست.

(و هذه الكلمات هى كلمات الفرج)

و اين كلمات كلماتى است كه از جهت هر فرجى نافع است يا مسمى است به كلمات فرج چنانكه در حديث زراره وارد شده است و گذشت و كلينى از قداح روايت كرده است كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه مى فرمودند كه هر گاه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه تلقين مى فرمودند هر يك از اهل خانه خود را كه نزديك به مردن مى رسيدند و حضرت بعد از تلقين كلمات فرج مى فرمودند كه خاطر جمع دار كه ديگر بر تو غمى نيست.

5-( و قال ابو جعفر صلوات اللّه عليه: انّكم تلقّنون موتاكم لا اله الاّ اللّه عند الموت و نحن نلقّن موتانا محمّد رسول اللّه).

و در حديث حسن كالصحيح از محمد بن مسلم از حضرت امام محمد باقر و در حسن كالصحيح از حفص پسر بخترى از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليهما منقولست كه فرمودند كه شما مردگان خود را يعنى كسانى كه نزديك به مرگ شده باشند از شما تلقين مى كنيد كه كلمه لا اله الاّ اللّه بگويند و ما مردگان خود را تلقين مى كنيم كه كلمه محمّد رسول اللّه بگويند.

محتمل است كه خطاب با سنيان باشد كه ايشان تلقين كلمه توحيد مى كنند و بس حضرت مى فرمايند كه ما رسالت را ضم مى كنيم تا شهادتين باشد چون در

ص: 137

تشهد و كلمه اسلام و اذان و غير آن مقرونند به يك ديگر،يا آن كه خطاب به شيعيان باشد و مراد اين باشد كه ما كه اهل البيتيم تلقين به رسالت مى كنيم و بس از چند وجه يكى آن كه اهل خانه ما هميشه متكلمند به كلمه توحيد احتياج ندارند كه ايشان را تلقين به آن كنند و تلقين به رسالت ضرور است مى كنيم،و يا آن كه كلمه توحيد لازم ندارد رسالت را چون بسيار هستند كه اعتقاد بيگانگى الهى دارند و اعتقاد به رسالت ندارند اما هر كه اعتقاد به رسالت محمد صلى اللّه عليه و آله دارد البته اعتقاد بيگانگى الهى دارد چون عمده رسالت آن حضرت توحيد است و مى فرمودند كه

أمرت ان اقاتل النّاس حتّى يقولوا لا اله الاّ اللّه. و يا از آن جهت كه زيادتى قرب سبب غفلت مى شود چون حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله جد اهل البيت است و زيادتى قرب ايشان را غافل ساخته است از آن كه بدانند كه از آن ايشان را سؤال خواهند كرد چنانكه خواهد آمد در تلقين فاطمه بنت اسد كه چون ملكين از خدا و رسول پرسيدند جواب گفت و چون از امام پرسيدند متفكر شد حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه:ابنك ابنك با آن كه كلمه رسالت مستلزم همه اعتقادات هست و از آن جمله است اعتقاد به امامت ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم.

14-( و قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: لقّنوا موتاكم لا اله الاّ اللّه فانّ من كان آخر كلامه لا اله الاّ اللّه دخل الجنّة).

در حديث موثق و احاديث قويه وارد شده است كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه تلقين كنيد مردگان خود را به كلمه توحيد كه هر كه آخر كلام او كلمه توحيد باشد داخل بهشت مى شود و اين بعد از تلقين بشهادتين و ائمه معصومين است چون وارد شده است كه اول تلقين كبير بكنند و بعد از آن كلمه توحيد را بگويند تا بروند و محتمل است كه از روى تقيه وارد شده باشد چون راويان اين اخبار

ص: 138

همه سنيانند.

و در حديث حسن كالصحيح از حلبى منقول است كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه هر گاه حاضر شويد نزد شخصى كه قريب به مردن باشد تلقين كنيد او را به

اشهد ان لا اله الاّ اللّه وحده لا شريك له و انّ محمّدا عبده و رسوله يعنى تا آخر چنانكه از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه چون وقت رفتن مى شود شيطان از لشكر خود كسى را موكل مى سازد كه او را امر كند بكفر يا به شك اندازد او را در دينش تا وقتى كه جان بدر رود پس چون حاضر شويد در وقت رفتن تلقين كنيد او را به كلمات فرج و شهادتين و اقرار بائمه معصومين يكى بعد از يكى تا ديگر نتواند سخن گفتن.و ظاهر اين حديث آنست كه تلقين به كلمات فرج و شهادتين و اقرار بائمه معصومين را مكرر كنند بر او تا بميرد و حديث عكرمه نيز خواهد آمد.

و شيخان در صحيح از عبد اللّه بن محمد روايت كرده اند كه شخصى از اهل بيت من بيمار شد پس به عيادت او رفتم به او گفتم اى پسر برادر من ترا حق نصيحتى بر من هست اگر بگويم قبول خواهى كرد گفت بلى گفتم بگو

اشهد ان لا اله الاّ اللّه وحده لا شريك له پس شهادت داد پس گفتم بگو

و انّ محمّدا رسول اللّه پس شهادت به رسالت داد پس گفتم كه اين نفع نمى كند ترا تا يقين به خدا و يگانگى او نداشته باشى و يقين به محمد و رسالت او نداشته باشى گفت يقين دارم پس گفتم بگو

اشهد انّ عليا وصيّه و هو الخليفة من بعده و الامام المفترض الطّاعة من بعده يعنى گواهى مى دهم كه على وصى رسول خدا است و خليفه آن حضرتست بعد از او و امامى است كه اطاعت او بر همه خلايق واجبست بعد از رسول خدا صلى اللّه عليهما پس شهادت داد پس

ص: 139

گفتم كه اين نفع ندارد تا يقين نداشته باشى گفت يقين دارم پس ائمه معصومين را صلوات اللّه عليهم يك يك مى گفتم و او اقرار مى كرد و مى گفت يقين دارم پس اندك زمانى شد كه او به رحمت خدا واصل شد پس اهل او جزع عظيم كردند و من از ايشان غايب شدم و بعد از آن به نزد ايشان آمدم ديدم كه همه خوشحالند گفتم شما را چه شد و زنش را گفتم كه ترا اين صبر از كجا به همرسيد آن زن گفت و اللّه كه بواسطه مردن او به مصيبتى عظيم گرفتار شديم و صبر و خوشحالى ما از جهت خوابيست كه ديشب ديدم گفت آن مرده را ديدم زنده و سلامت گفتم فلانى گفت بلى گفتم تو نمردى گفت بلى مردم و ليكن نجات يافتم به كلماتى كه تلقين كرد مرا به آن عبد اللّه حضرمى و اگر تلقين او نمى بود از جمله هالكان خواهستم بود.

و در حديث كالصحيح از معاوية بن وهب منقولست كه گفت ما بيرون رفتيم بسفر مكه و با ما مرد پير صوفى عابدى بود و ليكن سنى بود و نماز را تمام مى كرد در راه و با او پسر برادرش بود و او شيعه بود پس آن مرد پير بيمار شد من به پسر برادرش گفتم كه كاش در اين وقت مذهب حقرا بر او عرض مى كردى اميد هست كه حق سبحانه و تعالى او را نجات دهد اصحاب ما همه گفتند بگذاريد تا بميرد شايد عبادات او او را نفع دهد كه بسيار خوش سلوكست پسر برادرش صبر نكرد و به او گفت اى عم مردمان بعد از حضرت سيد المرسلين همه مرتد شدند مگر جماعتى قليل و حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه بعد از رسول خدا خليفه و واجب الاتباع بود و امامت حق او بود كه غصب كردند آن مرد پير آهى كشيد و نعره زد و گفت من بر اين دينم و مرد پس ما داخل شديم بر حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه و على بن سرّى اين حكايت را به خدمت آن حضرت عرض نمود حضرت فرمود كه او شخصى است از اهل

ص: 140

بهشت على بن سرى عرض نمود كه او مذهب حقرا يك لمحه دانست حضرت فرمودند كه ديگر چه چيز از او مى خواهيد و اللّه كه داخل بهشت شد.

ترى (1)فقال قد تباعدا عنّى و دخل ابيضان و خرج الاسودان فما اراهما و دنا الابيضان منّي الان ياخذان بنفسى فمات من ساعته).

از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه در عهد حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله زبان شخصى بند شد در بيمارى كه در آن بيمارى از دنيا رفت پس حضرت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله نزد او آمد و فرمود كه بگو: لا اله الاّ اللّه قدرت بر گفتن نداشت پس حضرت صلى اللّه عليه و آله مرتبه ديگر فرمودند كه بگو: لا اله الاّ اللّه نتوانست گفتن و بالاى سر آن مرد زنى بود حضرت به آن زن گفت كه آيا اين مرد را مادر هست آن زن گفت بلى يا رسول اللّه من مادر اويم حضرت فرمودند كه از او خوشنودى يا نه زن گفت از او ناخوشنودم پس حضرت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله به او فرمودند كه من دوست مى دارم كه تو از او خوشنود شوى مادر گفت از جهت خوشنودى تو يا رسول اللّه خوشنود شدم پس حضرت به آن مرد گفت كه بگو: لا اله الاّ اللّه او گفت لا اله الاّ اللّه پس حضرت فرمود كه بگو: يا من يقبل تا آخر دعاى كه ترجمه اش اينست كه:

اى خداوندى كه اندكى از طاعات بندگان را قبول مى كنى و بسيارى از گناهان را عفو مى كنى عبادت اندك مرا قبول كن و گناهان بسيار مرا عفو كن به درستى كه تو خداوندى كه عفو مى كنى و مى آمرزى پس چون اين دعا را خواند حضرت فرمودند كه چه مى بينى گفت دو سياه مى بينم كه داخل شدند بر من حضرت فرمودند كه مرتبه ديگر اين دعا را بخوان پس خواند حضرت فرمودند كه چه چيز مى بينى گفت آن دو سياه از من دور شدند و دو سفيد داخل شدند و دو سياه بيرون رفتند و دو سفيد الحال نزديك شدند و قبض روح من مى كنند پسخ.

ص: 142

همان ساعت مرد.

و كلينى بسند كالصحيح روايت كرده است از آن حضرت صلوات اللّه عليه قريب باين.و آن چه صدوق ذكر كرده است زيادتى دارد در دعا و حكايت مادر و اين حديث دلالت مى كند بر آن كه عقوق مادر سبب سختى جان كندن است و دلالت مى كند بر استحباب تلقين لا اله الاّ اللّه و استحباب تلقين اين دعا چنانكه در حديث كافى هست كه حضرت صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه چون حاضر شويد در وقت حضور موت شخصى اين دعا را تلقين او كنيد كه بخواند و دلالت مى كند كه فرشتگانى كه قبض روح مى كنند نزد فساق بصورت مهيب مى آيند يا جمعى از ايشان كه با هيبتند مى آيند بخلاف صلحا و ممكن است كه از جهت تخفيف عذاب چنين آيند و هم چنين سختيها جان كندن از جهت تخفيف عذاب باشد چنانكه اخبار متواتره با ظواهر آيات بر آن دلالت مى كنند چنانكه حق سبحانه و تعالى فرموده است كه:هر مصيبتى كه به شما مى رسد به سبب كردهاى شما است و حق سبحانه و تعالى از بسيارى عفو مى فرمايد.

و در حديث صحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه خداوند عالميان جل جلاله مى فرمايد كه هر بنده كه قابليت الطاف من دارد و مى خواهم كه او را داخل بهشت كنم مبتلا مى سازم او را در بدنش اگر كفاره گناهان شد فبها و اگر نشد جان كندن را بر او سخت مى كنم تا چون از دنيا برود هيچ گناه بر او نمانده باشد پس او را به بهشت مى برم،و هر بنده كه كارهاى بد كرده است آن مقدار كه از قابليت الطاف من افتاده است و مى خواهم او را بجهنم برم و كارى چند كرده است از خوبيها بدنش را صحيح مى گردانم اگر جزاى عملش شد و اگر نه او را ايمن مى گردانم از سلاطين كه به او ضررى نرسانند پس اگر جزاى عملش شد و

ص: 143

الا روزى او را بر او فراخ مى گردانم اگر جزاى عمل او شد و اگر نه جان دادن را بر وى آسان مى گردانم تا چون نزد من آيد او را حسنه نمانده باشد پس او را بجهنم برم.

و باين مضمون احاديث كالصحيح وارد شده است از حضرت امام محمد باقر و حضرت امام جعفر صادق و حضرت امام موسى كاظم،و حضرت ابو الحسن على بن موسى الرضا صلوات اللّه عليهم.

حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه هر گاه شخصى از شما بميرد رو بقبله چيزى بر او به پوشانيد و هم چنين وقتى كه او را غسل دهند در موضعى كه غسل دهند كوى بكنند در برابر قبله كه آب غسل به آن كو رود و شكم پاهاى او و روى را بقبله كنند و اين حديث نيز مثل دو حديث سابق است كه از جهت احتضار نقل كرده اند و صريح نيست و ظاهرش آنست كه بعد از مردن تا وقت دفن بايد كه پاى ميت بقبله باشد.

و در حديث صحيح از يعقوب بن يقطين مرويست كه از حضرت ابو الحسن على بن موسى الرضا صلوات اللّه عليهما سؤال كردم كه ميت را در وقت غسل چگونه بخوابانند روى او را بقبله يا بر دست راست بخوابانند و روى او به جانب قبله باشد حضرت فرمودند كه هر نحوى كه آسان باشد و چون ميت را غسل دادند ديگر مى بايد كه بدست راست بخوابانند پس ممكن است كه اين حديث مخصص احاديث سابقه باشد كه بيان كند مراد از سه حديث سابق تا فارغ شدن از غسل باشد.و ممكن است كه در ما بعد غسل مخير باشند ميان هر دو شق و اين اظهر است اگر چه اول اولى است و اللّه تعالى يعلم.

14,1-( و قال امير المؤمنين صلوات اللّه عليه: دخل رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله على رجل من ولد عبد المطّلب و هو في السّوق و قد وجه لغير القبلة فقال وجّهوه إلى القبلة فانّكم اذا فعلتم ذلك اقبلت عليه الملائكة و اقبل اللّه عزّ و جلّ عليه بوجهه فلم يزل كذلك حتى يقبض).

و صدوق بسند موثق از زيد پسر امام زين العابدين صلوات اللّه عليه روايت كرده است از پدران خود از آن حضرت صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله داخل شدند بر مردى از فرزندان عبد المطلب و او در جان كندن بود و روى او به جانب قبله نبود حضرت فرمودند كه روى او

ص: 145

را بقبله كنيد كه اگر چنين كنيد فرشتگان متوجه او مى شوند و حق سبحانه و تعالى بنظر شفقت و مرحمت رو به او آورد تا قبض روح او كنند.

و اين حديث صريح است در رجحان استقبال در حال احتضار و اين حديث قرينه آنست كه احاديث سابقه شامل حال احتضار نيز بوده باشند و ليكن وجوب يا استحباب ظاهر نمى شود خصوصا هر گاه بيان ثواب كنند چون غالب اوقات در واجبات ذكر وعيد مى كنند و در مستحبات ذكر وعد،و چون اكثر علما بر وجوبند احوط آنست كه ولى ميت ميت را بگرداند بسوى قبله و اگر ولى نداشته باشد بر همه كس لازم است كه او را بگردانند و اگر يك شخص به جا آورد از گردن ديگران ساقط مى شود و هم چنين بقيه احكام ميت از واجبات و مندوبات آن كفائى است چنانكه خواهد آمد.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: ما من احد يحضره الموت الا وكل به ابليس من شياطينه من يامره بالكفر و يشكّكه فى دينه حتّى تخرج نفسه فاذا حضرتم موتاكم فلقّنوهم شهادة ان لا اله الاّ اللّه و انّ محمّدا رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله حتّى يموتوا).

و از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه البته هر كه وقت مرگش مى شود شيطان بزرگ از لشكرهاى خود كه آن شياطين فرزندان اويند موكل مى سازد يا ساخته است كسى را كه آن محتضر را امر كند بكفر يا به شك اندازد در دينش به وسوسهاى باطلش تا وقتى كه جان او بدر رود پس چون حاضر شويد بر سر شخصى كه محتضر باشد تلقين كنيد او را شهادتين تا شيطان دست نيابد چون هر گاه مشغول اذكار مى شود به فكر باطل نمى افتد يا آن كه خاصيت شهادتين آنست كه شياطين از او دور مى شوند و اين نوع شياطين را عديله مى گويند كه اينها وسوسه مى كنند تا از دين حق عدول كنند و دعاء عديله بهتر است خواندن چون مشهور است از

ص: 146

حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه و دعاى اعتقاد نيز مناسب است و اللّه تعالى يعلم.

مرگش به يك هفته حق سبحانه و تعالى توبه او را قبول مى فرمايد پس فرمودند كه يك هفته بسيار است هر كه توبه كند پيش از مردن به يك روز الخ و ظاهرا از نساخ افتاده باشد و در نسخهاى غير اين موضع و او و من تاب نيست و در اينجا نسخ مختلف است اكثر دارد و معنى متغير مى شود زيرا كه اگر و او باشد محمول بر افضليت است بترتيب مذكور يعنى توبه كامل آنست كه بعد از توبه يك سال تدارك كند و اقلا يك ماه و اقلا يك هفته و اقلا يك روز و اقل اقل يك ساعت تدارك كند اگر چه به وصيت باشد كه حقوق خدا و خلق را از گردن خود بيندازد.

و بنا بر نسخه كه و او نباشد دو احتمال دارد يكى آن چه مذكور شد و ديگر آن كه حكمهاى سابق منسوخ شده باشد بلا حق يا بعنوان تفويض و يا به عنوانى كه جبرئيل مرتبه مرتبه چنين فرموده باشد و حضرت از جانب او يا با الهام يا تلقين روح القدس فرموده باشند و ظاهرا اول صحيح تر است و اللّه تعالى يعلم.و غرض صدوق از ذكر اين حديث در اينجا آنست كه تلقين كنند محتضر را به توبه كه اهم چيزهاست و نيكو متفطن شده است و اكثر غافل شده اند از اين معنى.و حديث ابن وهب گذشت،و حديث عكرمه مى آيد و دلالت بر توبه دارد.

و در حسن كالصحيح از بكير بن اعين از حضرت امام محمد باقر يا حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليهما منقولست كه حضرت آدم صلوات اللّه عليه مناجات كرد كه خداوندا شيطان را بر من مسلط كرده اى و او را در رگ و ريشه بنى آدم راه داده اى در برابر آن از جهت من و فرزندانم چيزى مقرر ساز حق سبحانه و تعالى فرمود كه اى آدم از جهت تو اين را مقرر ساختم كه فرزندان تو هر يك كه اراده گناهى بكنند ملائكه بر ايشان آن را ننويسند و اگر به جا آورند آن را يكى بنويسند و هر كه از فرزندان تو اراده عمل خيرى بكنند اگر آن را به جا نياوردند يك حسنه در نامه عمل ايشان بنويسند و اگر به جا آورند يكى را

ص: 148

ده بنويسند آدم گفت خداوندا زياده كن حق سبحانه و تعالى فرمود كه مقرر ساختم كه هر كس بدى بكند و استغفار كند او را بيامرزم آدم گفت خداوندا بيش از اين مى خواهم حق سبحانه و تعالى فرمود كه توبه را از جهت ايشان مقرر ساختم و وقت آن را واسع گردانيدم تا جان به لب ايشان رسد حضرت آدم گفت خداوندا بس است مرا يعنى با ذريت من.

و در احاديث صحيحه متواتره وارد شده است از رسول خدا و ائمه هدى صلوات اللّه عليهم اين مضمون و در احاديث متواتره صحيحه وارد شده است كه گناه را تا هفت ساعت نمى نويسند شايد پشيمان شود اگر پشيمان شود نمى نويسند.

و در حديث صحيح فضيل اينست كه اگر بگويد پيش از هفت ساعت:

استغفر اللّه الّذى لا اله الاّ هو عالم الغيب و الشّهادة العزيز الحكيم الغفور الرّحيم ذا الجلال و الاكرام و اتوب اليه بر او نمى نويسند و اگر هفت ساعت بگذرد و از عقب آن حسنه يا استغفارى نكند ملك دست راست بملك دست چپ مى گويد كه بنويس بر اين شقى محروم.

و در چند حديث صحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد شده است كه بعد از گناه هفت ساعت مهلت مى دهند اگر سه مرتبه بگويد:

استغفر اللّه الّذى لا اله الاّ هو الحىّ القيّوم و اتوب اليه نمى نويسند.

و استغفارات ديگر نيز وارد شده است و ظاهرا باين عبارات بهتر باشد و مطلق پشيمانى كافى باشد با جزم به آن كه بعد از آن نكند اگر چه بكند يا استغفار كند بهر عبارتى كه باشد و بهترين عبارات دعاهايى است كه از حضرات سيد المرسلين و ائمه طاهرين صلوات اللّه عليهم وارد شده خصوصا دعاهاى توبه صحيفه كامله كه در آنجا طريق مكالمه با جناب اقدس الهى را بيان

ص: 149

فرموده اند حضرت سيد الساجدين بالهام حق سبحانه و تعالى و ظاهر است كه مخلوق بدون تاييد الهى چنين گفتگو نمى تواند كردن.

6-( و: سئل الصّادق صلوات اللّه عليه عن قول اللّه عزّ و جلّ «وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ» قال ذلك اذا عاين أمر الآخرة).

و از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه سؤال كردند از معنى قول خداوند بزرگوار عظيم الشأن كه فرموده است و نيست توبه از براى آن جماعتى كه گناهان كنند تا وقتى كه مرگ حاضر شود گويند كه الحال توبه كرديم با آن كه مخالفت دارد احاديث با ظاهر آيه بلكه با عمومات آيات توبه نيز حضرت فرمودند كه مخالفت ندارد و مراد از وقت حضور مرگ آنست كه بنده ملك الموت را به بيند يا بهشت يا دوزخ را در وقت مردن به او نمايند در آن وقت توبه مقبول و صحيح نيست چون الجا لازم مى آيد كه به جبر به توبه بدارند و آن قبيح است عقلا.

و از تفسير اين آيه ظاهر مى شود كه آن كه حق سبحانه و تعالى قبل از اين فرموده است كه ترجمه اش اينست كه قبول كردن توبه بر حق سبحانه و تعالى لازم نيست مگر توبه جمعى را كه گناهان را از روى جهل و نادانى كرده باشند و به زودى توبه كنند يعنى پيش از ديدن امور آخرت يا پيش از آن كه از بسيارى گناهان دل ايشان سياه شود كه اراده توبه بخاطر ايشان نرسد پس اين جماعت را حق سبحانه و تعالى قبول مى كند توبه ايشان را و حق سبحانه و تعالى داناست كه توبه كرا قبول مى بايد كرد و حكيم است كه توبه همه كس را قبول نمى كند بلكه توبه جاهلان را قبول مى فرمايد،پس ظاهر شد كه تا امور آخرت را نه بيند جاهل است اگر چه شيخ ابو على باشد يا شيخ بايزيد.

و مؤيد اين است حديث صحيح از جميل كه گفت از حضرت امام

ص: 150

جعفر صادق صلوات اللّه عليه شنيدم كه فرمودند كه هر گاه جان به حلق رسد توبه عالم مقبول نيست يعنى در آن وقت عالم مى شود يا اگر عالم شود كه امور آخرت را به بيند پس حضرت اين آيه را خواندند كه إِنَّمَا التَّوْبَةُ الخ كه ترجمه اش الحال گذشت.

و از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه هر گناهى كه بنده مى كند از روى جهالت و نادانى مى كند و اگر چه عالم باشد كه در واقع جاهل است چون خود را در معرض مخالفت و استحقاق عقوبت الهى در آورده است نمى بينى كه حق سبحانه و تعالى حكايت فرموده است قول يوسف را كه به برادران خود گفت كه آيا مى دانيد كه چه كرده ايد با يوسف و برادرش بنيامين در وقتى كه جاهل بوديد پس ايشان را جاهل ناميد چون خود را در معرض مخالفت و عقوبت الهى در آورده بودند.

و ممكن است كه مراد از آيه توبه كامل باشد چنانكه از حديث سابق ظاهر شد كه هر كه پيش از مرگ به يك سال توبه كند حق سبحانه و تعالى آن را قبول مى كند و ليكن چون روايات بعنوان سابق وارد شده است متعين است كه آن را ذكر كنند در تاويل و اللّه تعالى يعلم.

14-( و: اتى رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله رجل من اهل البادية له جسم (1)و جمال فقال يا رسول اللّه أخبرنى عن قول اللّه عزّ و جلّ اَلَّذِينَ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ لَهُمُ الْبُشْرى فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ فقال امّا قوله (2)لَهُمُ الْبُشْرى فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ فهى الرّؤيا الحسنة يراها المؤمن فيبشّر بها في دنياه و امّا قول اللّه عزّ و جلّ.خ

ص: 151

فانّها بشارة المؤمن (1)عند الموت يبشّر بها عند موته انّ اللّه قد غفر لك و لمن يحملك إلى قبرك).

و شخصى از صحرا نشينان كه خوش هيئت و خوش صورت بود به نزد حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله آمد و گفت يا رسول اللّه مرا خبر ده از تفسير قول الهى كه ترجمه اش اينست كه آن جماعتى كه ايمان به خدا و رسول و ائمه هدى آورده اند و از حق سبحانه و تعالى خايفند و مخالفت الهى نمى كنند در ترك واجبات و فعل محرمات يا در ترك واجبات و مستحبات و در فعل محرمات و مكروهات ايشان را بشارتست در زندگانى دنيا و در آخرت پس حضرت صلوات اللّه عليه و آله فرمودند كه اما بشارت در زندگانى دنيا پس آن بشارت خوابهاى خوبست كه مؤمنان مى بينند و در آن خوابها ايشان را بشارت مى دهند كه شما به بهشت خواهيد رفت و از جهنم خلاص خواهيد شد يا حضرات رسول خدا و ائمه هدى را صلوات اللّه عليهم در واقعه مى بينند و ايشان ايشان را بشارت به بهشت مى دهند يا آن كه چون بسيار در خواب مى بينند حضرات را اميدوار مى شوند به نجات و بهشت.و اما آن كه حق سبحانه و تعالى فرموده است كه ايشان را در آخرت بشارت مى دهند پس آن بشارتيست كه مؤمن را مى دهند در وقت مرگ كه حق سبحانه و تعالى ترا آمرزيد و كسانى را مى آمرزد كه ترا بردارند و به قبر رسانند.

اما جز و اوّل را كلينى از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه روايت كرده است بسند موثق كالصحيح و در حديث صحيح از حضرت ابو الحسن على بن موسى الرضا صلوات اللّه عليه مرويست كه هر صباح حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله مى فرمودند به اصحاب خود كه آيا بشارتى داريد يعنى خوابىخ.

ص: 152

خوب ديده ايد كه سبب خوشحالى باشد.

و در حديث حسن كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد شده است كه راى مؤمن و رؤياى مؤمن جزويست از هفتاد جزو از نبوت.

و از طرق عامه نيز احاديث بسيار در صحاح ايشان مذكور است كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله هر دو معنى را فرموده اند هم مبشريت و هم جزويّت نبوت و قبل از اين آيه حق سبحانه و تعالى فرموده است أَلا إِنَّ أَوْلِياءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ يعنى آيا چنين نيست كه بتحقيق و درستى و راستى كه دوستان حق سبحانه و تعالى را خوفى بر ايشان نيست نه در دنيا و نه در عقبى و ايشان اندوهناك نخواهند شد بعد از موت.

و اكثر مفسرين بر اينند كه آيه سابقه متمم اين آيه است و بنا بر اين بشارت به رؤياى صادقه مخصوص اولياء اللّه است و اين معنى مجربست كه رؤياى دوستان الهى تخلف نمى كند بلكه تعبير ندارد زيرا كه ايشان همه چيز را چنانكه هست مى بينند به اعتبار ربطى كه به سبب محبت الهى ايشان را با جناب اقدس الهى بهم رسيده است و آيينه روح و سر و خفى ايشان چنان مى شود كه انوار لاهوتيه و جبروتيه و ملكوتيه و ناسوتيه در آن منعكس مى شود و به سبب محبت الهى محبوب الهى شده اند چنانكه فرموده است تعالى شانه يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ و ديگر فرموده است كه وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلّهِ .

و در حديث كالصحيح بل الصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد شده است كه حضرت سيد الانبياء و المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه هر كه حق سبحانه و تعالى را شناخت و بزرگوارى و عظمت او را

ص: 153

دانست منع مى كند زبان را از كلامى كه غير ذكر الهى باشد و باز مى دارد شكم را از خوردن مگر بقدر ضرورت و به تعب مى اندازد خود را بروزه روزها و عبادات شبها صحابه گفتند:پدرها و مادرهاى ما فداى تو با يا رسول اللّه اين جماعت اولياء اللّه اند حضرت فرمودند كه بتحقيق كه اولياء اللّه اين صفت دارند كه اگر خاموش باشند خاموشى ايشان همگى فكر است در صفات و افعال و عظمت و جلال الهى و اگر سخن مى گويند سخن گفتن ايشان همه ذكر الهى است و اگر نظر به جايى مى اندازد نظر ايشان همگى عبرتست كه در هر چه نظر مى كنند خدا را مى بينند پيشتر يا پست تر چنانكه منقولست از افراد اوليا كه هر يك از مقام خود خبر داده اند كه نظر نكردم در چيزى مگر آن كه حق سبحانه و تعالى را بعد از آن ديدم چنانكه هر ذره از ذرّات عالم دليل علم است و قدرت و ارادت و كمالاتى كه بغير از عقول انبيا و اوليا به آن كمالات كسى را راه نيست.

و جمعى گفته اند كه نظر نكردم در چيزى مگر آن كه حق سبحانه و تعالى را با آن ديدم يا پيش از آن ديدم يا او را ديدم و بس ديگرى را نديدم و اگر اولياء اللّه سخن گويند سخنان ايشان همه حكمت است.و در اصطلاح حديث هر چه از جانب الهى فايض مى شود آن را حكمت مى گويند چون ايشان فانى فى اللّه شده اند باقى باللّه شده اند و اگر راه روند بهر جا كه روند نفعهاى عظيم از ايشان به خلايق رسد و اگر نه اجلى باشد كه حق سبحانه و تعالى از جهت ايشان مقرر ساخته است قرار نگيرد روحهاى ايشان در بدنهاى ايشان يك چشم زدن از شوق ثواب الهى و خوف عقاب الهى.و ظاهر است كه ثواب ايشان وصال و عقاب الهى هجرانست.

و از حضرت قبلة العارفين و المحبين على بن الحسين سلام اللّه و صلواته عليهما منقولست كه اولياء اللّه جمعى اند كه ادا كنند فرايضى را كه حق سبحانه و

ص: 154

تعالى مقرر ساخته است،و عمل كنند به سنتهاى حضرت سيد الأنبياء صلى اللّه عليه و آله،ورع و پرهيزكارى داشته باشند از محرمات الهى،و ترك كرده باشند دنيا و ما فيها را،و محبت ايشان منحصر باشد در حق سبحانه و تعالى يا دوستان او،و كسب حلال كنند بقدر ضرورت،و قصد ايشان بزرگى و بسيارى دنيا نباشد،و حقوق واجب الهى را به مستحقين برسانند پس اين جماعتند كه حق سبحانه و تعالى بركت مى دهد در آن چه كسب كرده اند،و مثابند بر آن چه از جهت خود از پيش مى فرستند،و پارۀ از اوصاف دوستان گذشت و ديگر خواهد آمد.

و غرض آنست كه بشارت مخصوص ايشانست و رتبه محبان عظيم است و خوابهاى مؤمنان بحسب قرب ايشان و محبت ايشان و بعد ايشان اختلاف عظيم دارد.

و در حديث حسن كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه رؤيا بر سه نوع است يكى بشارتى است از جانب الهى مؤمنان را.و ديگر تخويف و ترسى است از جانب شيطان.و ديگر خوابهاى پريشان است كه اكثر اوقات به سبب غذاهاى فاسده خيالات باطله بهم مى رسد و از بقيه فكرهاى رديه نيز مى باشد.

و صدوق از معاوية بن عمار روايت كرده است و سند صحيح به او دارد از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه كه فرمودند بندگان الهى وقتى كه بخواب مى روند روح ايشان به آسمان مى رود هر چه را در آسمان مى بيند حق است و هر چه را در هوا مى بيند خواب پريشانست و به درستى كه ارواح لشكرهايند با يكديگر مجتمع شده پس روحى كه با روحى در عالم ارواح الفت به همرسانيده اند در بدنها با هم الفت دارند و هر چه از ايشان با هم الفت نرسانيده اند در آن عالم در اين عالم نيز الفت بهم نمى رسانند پس چون روح

ص: 155

به آسمان مى رود الفت و بغض در آنجا بهم مى رسانند اگر الفت به همرسانيدند با هم در آنجا در زمين هم را مى شناسند و هر چه در آنجا الفت بهم نرسانيدند در اينجا الفت ندارند.

و در حديث كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه از آن حضرت سؤال كردند كه بسيار است كه خواب مى بينيم و چنانكه در خواب ديده ايم در بيدارى بهمان نحو واقع مى شود و بسيار است كه خواب مى بينيم و اثرى از آن ظاهر نمى شود پس حضرت صلوات اللّه عليه فرمودند كه چون مؤمن بخواب مى رود روح او حركت مى كند به جانب آسمان پس هر چه را در آسمان مى بيند نزد فرشتگانى كه تقدير و تدبير اشياء با ايشانست آن حق است و واقع مى شود و هر چه را در زمين مى بيند آن خواب پريشانست راوى گويد كه من گفتم كه روح مؤمن به آسمان مى رود حضرت فرمودند كه بلى من گفتم كه هيچ در بدن نمى ماند حضرت فرمودند كه اگر نماند بميرد گفتم پس چگونه مى رود؟ حضرت فرمودند كه نمى بينى كه آفتاب در آسمان است و شعاعش در زمين است هم چنين روح در بدنست و حركتش در آسمان است.

و از اين حديث ظاهر مى شود كه رفتن بعنوان مجاز واقع شده است در احاديث و ظاهرش آنست كه روح مجرد باشد و تعلقى به بدن داشته باشد مانند تعلق عاشق به معشوق و چون در وقت خواب تعلقش كم مى شود از بدن ربطش به عالم علوى كه خانه و مأواى اصلى اوست بهم مى رسد و در آن عالم چيزها مى بيند.

و آن چه به تجربه يافته ام آنست كه آدمى بهر چه ربطش بيشتر است در عالم رؤيا كه عالم مثال است از آن بيشتر مى بيند و جمعى كه اولياء اللّه اند چون ربط ايشان بجناب اقدس الهى پيش از همه چيز است خواب ايشان غلط نمى شود و

ص: 156

خوابهاى ديگران بحسب ربط ايشان است تا آن كه بسيار است كه كفار نيز هر گاه رياضت مى كشند و ترك تعلقات مى كنند ايشان نيز از عالم سفليات خبرها مى دهند و درست مى شود بلكه چنان مى شود كه در بيدارى نيز خبرهاى صحيح مى دهند چون بيدارى ايشان در قطع تعلقات حكم خواب دارد اما از عالم علويات خبرى ندارند و اگر قصد ايشان رضاى الهى باشد حق سبحانه و تعالى البته حقرا به ايشان مى نمايد چنانكه فرموده است كه وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا (1)يعنى آن جماعتى كه در راه ما مجاهده مى نمايند از جهت رضاى ما البته هدايت مى كنيم ايشان را به راههاى قرب خود.

و اظهر من الشمس است كه مراد الهى از اين جهاد،جهاد دشمنان دين نيست بلكه جهاد نفس و شيطانست چنانكه در حديث كالصحيح از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه منقولست كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله لشكرى به جنگ دشمنان دين فرستاده بودند چون برگشتند حضرت فرمودند كه مرحبا جمعى را كه جهاد اصغر را به جا آورند و ليكن جهاد اكبر بر ايشان مانده است گفتند يا رسول اللّه جهاد اكبر كدامست؟حضرت فرمودند كه آن جهاد نفس است پس فرمودند كه بهترين جهادها جهاد نفسى است كه در ميان دو پهلوى اوست و آن مخالفت و منع نفس است از جميع آرزوهاى او چنانكه حق سبحانه و تعالى فرموده است كه اما آن كسى كه از عقوبت الهى بترسد يا از عظمت او و نهى كند نفس خود را از آرزوهاى او پس به درستى كه بهشت جا و مأواى او است و آيات و احاديث در اين باب بسيار است بعضى از آنها را در شرح صحيفه كامله ذكر كرده ام به آن رجوع نمايند و اما بشارت درت.

ص: 157

آخرت چنانكه در اين حديث مذكور است ظاهر آنست كه بعد از مرگ است چنانكه خواهد آمد و ممكن است كه دو بشارت باشد يكى نزد مرگ چنانكه در اين حديثست و يكى بعد از آن چنانكه بعد از اين خواهد آمد و مناسب اين مقام در تفسير همين آيه وارد است احاديث كه بعد از اين مذكور خواهد شد إن شاء اللّه تعالى.

چنانكه اول گفت كه مى خوانم ايشان را و ايشان اجابت مى كنند،و در اين صورت به آن نحو مى شود كه ملك امر كند او را به آن كه قطع تعلق از جسم كند يا به روح بنمايند مراتب عاليه كه از جهت او مقرر شده است او قطع تعلق از اين جسم بكند مثل آن كه شخصى پيش زنى عاشق باشد و زنى بسيار مقبول تر را ببيند عاشق او شود چنانكه بعد از اين خواهد آمد.

ايشان به كلمات فرج تا ايشان زودتر از اين محنت كده دنيا خلاصى يابند و به آن مراتب عاليه برسند يا آن كه چون كلمات فرج را مى گويد درجات او عالى تر مى شود.

امور آخرت را ديده بود و عقلش زايل شده بود و يا زبانش بند شده بود پس ابو بصير گفت كه من عرض نمودم كه فداى تو گردم آن كلمات كدام كلماتست كه به خارجى كه بدتر از همه كفار است نفع مى رساند حضرت فرمودند كه و اللّه كه آن كلمات اعتقاداتيست كه شما داريد پس چون به محتضرين رسيد تلقين ايشان كنيد كه شهادتين بگويند و امامت ائمه معصومين را نيز تلقين ايشان كنيد كه بگويند.

بدان كه چون اصحاب نهروان كشته شدند از ايشان نه كس گريختند و نه مذهب گذاشتند كه هر يك از ايشان را مذهب خاصى است و همه اعتقاد به خلافت شيخين دارند و با حضرت امير المؤمنين بدند كه حضرت يك گناه صغيره از او صادر شد و هر كه يك گناه صغيره مى كند كافر مى شود و گناه آن حضرت به اعتقاد آن ملاعين اين بود كه حضرت چرا به حكمين راضى شدند با آن كه در جنگ صفين وقتى كه كار بر معاويه تنگ شد و نزديك رسيد كه شكست خورند عمرو عاص به معاويه گفت كه اصحاب على احمقند اين مكر به ايشان مى زنم كه قرآنها را بر سر نيزه ها مى كنيم و فرياد مى كنيم كه ما را با شما جنگى نيست ما با شما عمل مى كنيم آن چه در قرآن است چون چنين كردند اكثر دست از جنگ داشتند و به خدمت حضرت آمدند كه ايشان مسلمانند و ما مسلمان و ايشان ما را بكتاب خدا مى خوانند ما چگونه با ايشان جنگ كنيم حضرت فرمودند كه و اللّه اين مكر عمرو عاص است ايشان قرآن چه مى دانند من بامر الهى كه در قرآنست صريحا كه فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتّى تَفِيءَ إِلى أَمْرِ اللّهِ جنگ مى كنم و ديگر آيات و احاديث بر ايشان خواند فايده نكرد و گفتند مالك اشتر را بگو كه دست از جنگ بكشد و اگر نه ترا گرفته به معاويه مى دهيم.

ص: 161

مجملا همين ملاعين سبب ترك جنگ شدند و گفتند از اين طرف جمعى و از آن طرف جمعى بنشينند و با هم از كتاب خدا بحث كنند تا هر كه غالب شود او امام باشد حضرت فرمودند كه از اين طرف من بروم معاويه گفت كه كى طرف على مى تواند شد او از همه كس اعلم است حضرت فرمودند كه عبد اللّه بن عباس بيايد گفتند كه او نيز از على است و مثل على است شما ابو موسى اشعرى را بفرستيد چون ايشان حماقت او را مى دانستند و از طرف ما عمرو عاص و هر چند حضرت مبالغه بيشتر فرمودند همين خوارج مبالغه بيشتر كردند تا عاقبت به مكر عمرو عاص آن شد كه شد و در جميع تواريخ مذكور و مسطور است و چون اين ملاعين دانستند كه اينها مكر عمرو عاص بود شروع به مجادله كردند با حضرت كه ما اگر بد كرديم تو چرا به گفتۀ ما عمل مى كردى تا عاقبت جنگ كردند و همه كشته شدند الا نه كس و هر يك از ايشان به طرفى رفتند و الحال خوارج عمان اباضيه اند كه اميد هست كه به دولت قاهره مدفوع گردند و اگر عكرمه كافر فرنگى مى بود احتمال نجات نسبت به او مى رفت و ليكن از جميع كفار بدتر بود و چنين كس قابل توفيق نبود.

لهذا حضرت صلوات اللّه عليه نرسيدند و غرض آن حضرت على الظاهر اين بود كه مردم اميدوار شوند و فرض محال است كه اگر بر فرض محال او برمى گشت ناجى مى بود و مقام گنجايش بيش از اين ندارد و تفصيل اينها را از مجالس المؤمنين طلب نمايند.

و از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه و اللّه كه اگر شخصى مدت عمر بت پرستى كرده باشد و در وقت رفتن شيعه شود آتش طمع در بدن او نمى كند هرگز بمقدار ذرۀ يعنى هيچ عذاب نمى كشد.

على المؤمن و اخذة اسف على الكافر).

و بسند كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه و آله منقولست كه فرمودند كه مردن به ناگاه نسبت به مؤمنان سبك بار شدنست و نسبت به كفار گرفتنى است كه سبب غم و الم ايشانست،و در بعضى از نسخ به جاى على عن است چنانكه در كافى است و به جاى اخذة اسف،راحة و اسف است كه معنى چنين باشد كه مردن فجاة سبب سبك بارى است از گناهان و راحت دنيوى است مؤمن را و سبب تاسف خوردن كفار است كه كاش مدتى بيمارى مى كشيديم ممكن بود كه توبه كنيم و هم چنين است نسبت به فساق اما مؤمن صالح هميشه كارهاى خود را درست كرده است با خداوند خود و مشتاق لقاى الهى است.و ظاهرا آن چه در اصل است صحيح است چنانكه در كافى است و نسخه ديگر تصحيف نساخ است.

و از حضرت امام محمد باقر و حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليهما منقولست كه هر كس پيش از روز چهاردهم بميرد فجاه مرده است چون بيماريها در كمتر از اين شفا مى يابند و شب چهاردهم بحران اعظم است و محل خطر است پس مى بايد كه البته وصيت بكنند و هم چنين بعد از چهاردهم نيز مبالغه بيشتر است اگر در چهاردهم عرق صحت نكنند و بهتر آنست كه همين كه تب كنند وصيت كنند و كاملتر آنست كه مؤمن هر شب وصيت او در زير سرش باشد مبادا به ناگاه برود و حسرت خورد در آن نشأه كه چرا وصيت نكردم.

ص: 163

و در روايت موثق كالصحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه پيش از زمان حضرت ابراهيم عليه السلام مردمان فجأة مى مردند حضرت دعا كرد كه الهى از براى مرگ مرضى پيشتر بفرست تا به فكر مرگ افتند و تهيه خود بكارهاى خير و وصيتها بكنند و سبب صبر بازماندگان و تسلى ايشان بشود و چون در بيمارى مرتبه مرتبه احتمال مرگ بيشتر مى شود و جفاها كشيده مى شود و مرگ آسان مى شود پس حق سبحانه و تعالى تب را فرستاد و ديگر دردها را فرستاد.

بر اين دارد چه اگر شيعه اثنى عشرى بجهنم رود فرقى نخواهد بود ميان اين طايفه و ساير طوايف چنانكه سيد المحققين ابن طاوس و غير او از محدثين و علماء شيعه در اين باب كتابها تصنيف كرده اند و ليكن عذاب قبر و پنجاه هزار سال قيامت سهل نيست و اين اسباب سهل است عمده رحمت الهى است بى سببى و شفاعت حضرت سيد المرسلين و ائمه معصومين است كه اميدوارى عظيم به اين هاست و خواهد آمد در باب تعزيه إن شاء اللّه تعالى.

6-( و قال صلوات اللّه عليه: انّ بين الدّنيا و الآخرة الف عقبة أهونها و أيسرها الموت).

و حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه به درستى كه ميان دنيا و آخرت كه روز قيامت است يا بهشت و دوزخ هزار عقبه و گردنگاه هست سهل تر و آسانترين آنها مرگست با آن كه منقولست كه از حضرت خليل اللّه و حضرت كليم اللّه عليهما السلام پرسيدند بعد از مرگ كه مرگ را چگونه يافتيد ايشان گفتند كه آن را يافتم مانند گوسفندى كه زنده پوست آن را بكنند.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه حضرت عيسى بن مريم به نزد قبر يحيى بن زكريا سلام اللّه عليهم آمد و دعا كرد تا حق سبحانه و تعالى او را زنده كرد پس زنده شد و از قبر بيرون آمد حضرت يحيى گفت از من چه مى خواهى عيسى گفت مى خواهم كه مونس من باشى چنانكه بودى سابقا يحيى عليه السلام گفت يا عيسى هنوز سختى و گرمى مرگ از من ساكن نشده است مى خواهى كه باز مرا بدنيا آورى و مرتبه ديگر سختى مرگ را بكشم پس او باز به قبر خود رفت و ظاهرا سختى به اعتبار تعلقاتست و چون تعلق بهم نرسيده بود مفارقت روح مشكل نبود لهذا به آسانى مرد و به قبر رفت.

ص: 165

و در حديث حسن كالصحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه وارد است كه جمعى از جوانان پادشاهزادگان بنى اسرائيل چند سال مشغول عبادت بودند و مقرر بود كه پادشاه زادگان مشغول عبادت مى شدند بعد از آن متوجه سياحت شدند قلندروار از جهت آن كه در هر شهرى عبرتها حاصل كنند پس رسيدند به قبرى در كنار راهى كه آن قبر مندرس شده بود با يكديگر گفتند كه بياييد تا دعا كنيم الحال تا حق سبحانه و تعالى صاحب اين قبر را زنده كند و ما از او بپرسيم كه مزه مرگ را چگونه يافته است پس اين دعا كردند

:أنت إلهنا يا ربّنا ليس لنا اله غيرك و البديع الدّائم غير الغافل الحىّ الّذى لا يموت لك فى كلّ يوم شأن تعلم كلّ شيء بغير تعليم انشر لنا هذا الميّت بقدرتك پس شخصى از آن قبر بيرون آمد كه موى سر و ريشش سفيد بود و خاك از سر دور مى كرد و چشم او متوجه آسمان بود پس به ايشان گفت بمن چكار داشتيد گفتند مى خواهيم كه از تو بپرسيم كه مزه مرگ را چگونه يافتى پس گفت كه من نود و نه سال است كه مرده ام و الم و مشقت مرگ از من نرفته است ايشان گفتند كه چون مى مردى در آن وقت سر و ريشت سفيد بود گفت نه و ليكن چون صدا شنيدم كه بيرون آى استخوانهاى خاك شده جمع شد و روح در آن جا كرد و من گمان كردم كه روز قيامت است بيرون آمدم و چشم به جانب آسمان داشتم كه چگونه از هم خواهد پاشيد از اين ترس موى سر و ريشم سفيد شد.

و ترجمه دعا اينست كه تو خداوند مايى اى پروردگار ما،ما را بغير از تو خداوندى نيست،توئى كه اشيا را بعد از عدم موجود گردانيدى،و خود هميشه بودى،و غافل نيستى از احوال و افعال خلايق و زندۀ كه ترا مرگ نيست و ترا هر روز كاريست از ايجاد خلايق و ميرانيدن و روزى دادن و تربيت كردن، دانائى كه همه چيز را مى دانى بى آن كه كسى تعليم تو كرده باشد،خداوندا

ص: 166

به قدرت خود اين مرده را زنده گردان.

اما هزار عقبه پس آن چه معلومست زنده كردن و سؤال كرد است از اعتقادات كه نكير و منكر سؤال مى كنند چنانكه خواهد آمد.و اما سؤال از اعمال پس اكثر اخبار دلالت مى كند بر آن كه سؤال از آنها نخواهند كرد اما ثواب و عقاب خواهد بود پس ممكن است كه به اعتبار هر عملى از اعمال خير ثوابى باشد و بر ترك آن عقوبتى و هم چنين بر عكس در اعمال شر پس ممكن است كه عقبات عبارت از غمها و المها باشد كه از ترك اعمال خير و فعل اعمال شر او را حاصل شود يا اعم از عقبات مكروهات و ترك مستحبات گيريم و هيچ شك نيست كه غمى كه مؤمن را حاصل خواهد شد بواسطه ترك بسيارى از مستحبات زياده از جفاى جان كندنست.

و محتمل است كه عقبات تعلقات دنيوى باشد كه به سبب قطع آن به مرگ در غم باشد زيرا كه جفاى مرگ عمده اش جدا شدن از مألوفات و محبوبات است و نفس ناطقه را تعلقات بسيار به همرسيده است به سبب الفت با آنها نمى بينى كه هر چند شخصى بى تعلق باشد اگر دزدى از او سفالى ببرد به سبب آن او را غمى حاصل مى شود هر چند هزار كوزه در خانه داشته باشد و اگر انگشتى را از شخصى قطع كنند تا زنده است در غم است و مرگ عبارت از اينست كه چشمان را كور كنند و گوشها را كر كنند و شامه اش را زايل سازند و گويايى او را برطرف سازند،و بعد از آن اين اعضا را يك يك ببرند به سبب هر يك از اينها نهايت غم او را حاصل مى شود و مرگ عبارت از قطع همه اعضا است،و عبارت از گرفتن زنان و فرزندان و اموال و اسباب و برادران و خويشان و آشنايان همه است مگر كسانى كه بحكم موتوا قبل ان تموتوا قطع جميع تعلقات كرده باشند از اين جهت به ايشان ضررى نمى رسد.

ص: 167

اما اول در معنى عقبه اظهر است و اينها عين مرگست پس عقبات عبارت از عقوبات است و خلافى نيست در آن كه عذاب قبر حق است و ضغطه قبر حق است و سؤال رومان در صحيفه كامله و در حديث مشهور سلمان واقعست كه او سؤال از يك يك از اعمال مى كند و خبر مى دهد كه به سبب اين عملها مستحق اين مقدار از عقوبات الهى هستى و به سبب اين اعمال مستحق اين ثوابها هستى.

و خلافى كه هست در اين است كه آيا عذاب قبر جسمانى است يا روحانى،و خلافست كه معاد روحانى حق است يا نه،و معاد روحانى عبارتست از بقاى روح بعد از مفارقت بدن جمعى كثير از متكلمين از معتزله و غير ايشان اعتقاد ايشان آنست كه نفس ناطقه خونست يا بخار لطيف است كه از جگر بدل مى رود كه حيوانات نيز دارند و امثال اين از مزخرفات بسيار گفته اند.

و آن چه يقينى است از آيات و اخبار متواتره آنست كه روح بعد از خراب بدن باقى است و آن يا جسمى است لطيف مانند ملائكه و يا روحى است مجرد كه تعلق به بدن دارد و مكانى نيست و اين مذهب محققين است و اين معنى اظهر است از دلايل عقليه و نقليه و نه چنين است كه دلايل اين مذهب افاده يقين كند كه اگر كسى اين اعتقاد نداشته باشد مؤاخذه باشد.

و اظهر آنست كه ضغطه قبر كه خواهد آمد جسمانيست و ما بقى روحانى است باين معنى كه چون اعمال بد كرده است هر يك به صورتى مصور مى شود از صورتهاى درندگان و گزندگان و در عالم برزخ با او خواهند بود و هم چنين صفات رذيله مثل بخل و حسد و كينه و تكبر و عجب و امثال اينها مصور به صورتهاى قبيحه كه اقبح از آن نباشد مى شوند و اگر صفات حسنه و اعمال حسنه داشته باشد آنها مصور به صورتهاى خوب مى شوند.

و در اين خلافست كه عين آن صفات و اعمال باين صورتها مى شوند يا

ص: 168

حق سبحانه و تعالى به سبب آن اعمال اين صورتها را مى آفريند و با اين كسند.

ظاهر اخبار و آيات بر معنى اول دلالت مى كند و اهل كشف نيز چنين يافته اند و تجربه نيز شاهد است بر اين معنى نمى بينى كه هر صفتى كه بر آدمى غالب است در عالم خواب حيوانى را مى بيند كه آن صفت بر او غالب باشد مثلا هر گاه حرص بر او غالب باشد موش را در خواب بيشتر از حيوانات ديگر مى بيند و اگر درندگى بر او غالب باشد سگ و امثال آن را مى بيند و اگر علم بر او غالب باشد آب و شير را مى بيند و اگر بجناب اقدس الهى مربوط باشد انوار قدسيه را مشاهده مى كند و هر گاه آدمى ملاحظه نمايد صفات رذيله و حسنه و اعمال قبيحه و حسنه را زياده از هزار مى شود.و دور نيست كه هزار كنايه از كثرت باشد يا اصولش هزار باشد و فروعش را حساب نمى توان كرد و اللّه تعالى يعلم.

و ظاهر اين حديث اينست كه مراد از آخرت وقت مرگست كه شياطين عديله مى آيند كه مؤمن را از دين برگردانند و ليكن حق سبحانه و تعالى نمى گذارد.و ليكن اكثر مفسرين عامه و خاصه چنين تفسير كرده اند كه در زندگانى دنيا تا وقت مرگست و در آخرت قبر است چنانكه اخبار معتبره در اين باب وارد شده است پس تاويل مى بايد كرد كه مراد ثابت داشتن در دنياست تا وقت مرگ و بعضى از احاديث مزبوره در سؤال قبر خواهد آمد إن شاء اللّه تعالى.

در عرق افتد و لبهاى او بهم كشيده شود و بينى او كشيده شود پس هر يك از اينها را كه از او به بينى ترا بس است در علامت رفتن از جهت كشيدن پاى او بقبله و خواندن قرآن نزد او و تلقين او كردن و در آن كه جنب و حايض را از پيش او بيرون كنند و در آن كه بدانى كه وقت آمدن حضرت رسول خدا و ائمه هدى است صلوات اللّه عليهم اما اگر مشتبه شود مرگش به اين ها جزم نمى توان كردن كه مرده است و بسيار است كه در سكته بعضى از اين حالات بهم مى رسد.

روايتى وارد شده است كه آخرين مزه كه آدمى مى يابد در وقت مردن مزه انگور است كه در دهان خود مى يابد.محتمل است كه بالخاصيه چنين باشد،يا آن كه انگور بهشت از جهت او بياورند،يا حق سبحانه و تعالى دهان او را شيرين كند چون بنده هر گاه بنده مى خرد دهنش را شيرين مى كند و در وقت رفتن از بندگى همه كس خلاص شده بنده خاص حق سبحانه و تعالى مى شود دهانش را شيرين مى كند تا به رحمت او اميدوار شود و اللّه تعالى يعلم.

بعضى كه از صلحا و اتقيا باشند بنحو سابق با ايشان سر كند و فساق و فجار را به بندد و قرينه آن كه در كلينى به جاى المؤمن،الميت واقع است و بنا بر اين حمل مى توان كرد بر غير مؤمن از منافقان و كفار و ظاهرا سهو از نساخ شده باشد.

وقتى كه جان به حلق شما مى رسد و شما در آن وقت نظر مى كنيد به ميت جان را بر نمى گردانيد به بدن ميت اگر قدرت داريد و حال آن كه ما نزديكتريم به ميت از شما و ليكن شما نمى بينيد،و ظاهر آيه خطابست با حضّار محتضر آن جمعى كه نزد آن شخصى كه مى ميرد نشسته اند پس حاصل معنى اين مى شود كه شما را اختيارى نيست در حيات و موت احدى و همه بدست واحد قهّار است جل شانه.

اما اشارات پس ممكن است كه از لفظ و نحن اقرب باشد كه ما اقربيم به او از شما يعنى خلفاى ما به او اقربند كه مراد از آن رسول خدا و ائمه هدى و ملائكه باشند صلوات اللّه عليهم يعنى نه شما را اختيارى هست كه ميت نميرد و نه خبرى هست كه ما با ايشان در چه كاريم عدم اختيار كه ظاهر است و عدم خبر از چند وجه است يكى حضور حضرات بعنوان رحمت با مؤمنان و بعنوان غضب با غير ايشان،و ديگر نمودن جاى مؤمن را به او تا از شوق جان بدهد، ديگر خطاب مستطاب حضرت رب الارباب كه يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ اِرْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبادِي وَ ادْخُلِي جَنَّتِي (1)ديگر فرستادن ملائكه رحمت از جهت خوبان و غضب از جهت بدان و غير اينها كه از اخبار بسيار ظاهر مى شود پس بنا بر اين تفسير حديث صحيح سابق كه حضرت فرمودند كه چشم شما روشن مى شود جميع اينها خواهد بود و هر يك نيز ممكن است كه مراد باشد اما جميع اظهر است و احتمال بعض بنا بر آنست كه حضرات ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم با هر كسى در خور عقل او سخن فرموده اند و او را به نحوى بشارت داده اند چنانكه صدوقر.

ص: 174

نقل كرده است.

ايمن شدى از آن و مى گويند به او كه رسول خدا و امير المؤمنين و فاطمه زهرا پيش پيش تو مى روند يعنى تا ترا به مراتب عاليه برسانند.

و در حديث كالصحيح از سدير صيرفى منقولست كه به حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه عرض نمودم كه فداى تو گردم يا ابن رسول اللّه آيا قبض روح مؤمن را به اكراه مى كنند كه او راضى نباشد حضرت فرمودند كه نه و اللّه به درستى كه چون ملك الموت از جهت قبض روح مؤمن مى آيد مؤمن جزع مى كند و مى ترسد پس ملك الموت مى گويد كه اى دوست خدا بى تابى مكن كه بحق آن خداوندى كه محمد صلى اللّه عليه و آله را به رسالت بخلق فرستاده است كه من بر تو مهربان ترم از پدر مهربان تو اگر حاضر مى بود ترا چشمان خود را بگشا و ببين پس ممثل شود از جهت او حضرات سيد المرسلين و امير المؤمنين و فاطمه زهرا و باقى حضرات ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم پس به او گويد كه تو رفيق اين جماعت خواهى بود و يك يك را به او بشناساند ديگر نظر كند به بيند كه منادى ندا مى كند از جانب حضرت رب العزه و مى گويد كه يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ اى روحى كه قرار تو با محمد و اهل بيت او خواهد بود چنانكه محبت ايشان در دل تو جا كرده است برو از اين دنياى فانى بسوى پروردگار خودت و خوشنود باش از ولايت و محبت اهل بيت و حق سبحانه و تعالى ترا به ثواب غير متناهى خواهد رسانيد پس داخل شو اى روح در زمرۀ بندگان خاص مقرب كه محمد است و اهل بيت او و داخل شو در جنت من پس چون اين خطاب به مؤمن مى رسد هيچ چيز نزد او محبوب تر از اين نيست كه قبض روح او كنند و برسد به آن منادى كه با آن منادى به بهشت رود در خدمت حضرات ائمه صلوات اللّه عليهم و از اين حديث ظاهر مى شود كه اين خطاب مستطاب از حضرت رب الارباب در وقت رفتن مؤمن است.

ص: 176

و در حديثى معتبر از آن حضرت وارد شده است صلوات اللّه عليه كه اين خطاب با حضرت امام حسين صلوات اللّه عليه است و منافات ندارد كه خطاب با همه كس باشد حتى با زندگان نيز چنانكه ظاهر آيه عموم دارد و اهل كشف و مشاهده آنا فآنا به گوش هوش اين خطاب را مى شنوند و فى الحقيقه ايشان در حين مرگ اختيارى مى شنوند كه به آن مامورند و از اخبار متواتره ظاهر مى شود كه قرآن را ظهرى هست و بطنى هست تا هفت بطن و در بعضى اخبار تا هفتاد بطن و ليكن از بطن قرآن كسى خبر ندارد مگر ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم و اولياء اللّه را نيز بهره داده اند و ليكن از بركات هدايات و ارشادات ائمه هدى صلوات اللّه عليهم و ليكن چون ولايت معنى است كه بغير از حق سبحانه و تعالى كسى بر آن اطلاع ندارد اعتماد نمى توان كرد بر آن مگر بر اشارات و تنبيهاتى كه از عبارت مستفاد شود.

مثلا در همين آيه جمعى گفته اند كه حق سبحانه و تعالى را اشارات بسيار هست با دوستان خود كه مستنبط و مستفاد مى شود از الفاظ آيه مثل خطاب با او به مطمئنه يعنى قرار گرفته به ياد الهى چون حق سبحانه و تعالى فرموده است كه أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ و هر دو آيه اشاره دارد بر آن كه مى بايد كه قرار نفوس بذكر الهى باشد و اشعارى دارد بر آن كه تا به مرتبه محبت الهى نرسد قرار نمى باشد و اضطرابست و اينها مجربست ديگر خطاب اِرْجِعِي إِلى رَبِّكِ يعنى بازگشت كن به پروردگار خود اشارۀ دارد به آن كه نفس ناطقه پيش از خلق ابدان سالها با جناب اقدس الهى مربوط بوده است چنانكه در احاديث بسيار وارد شده است كه حق سبحانه و تعالى ارواح را پيش از خلق اجساد بدو هزار سال آفريده بود و در آن عالم ايشان را با جناب اقدس الهى و با ارواح مثل خود ربطها بود پس خطاب مى رسد كه چرا جاى خود را و محل قرار خود را فراموش كردۀ پس

ص: 177

انا فانا گويا بنده مخاطب است زيرا كه كلام الهى هميشه كلام الهى است و در هر زمانى با هر كس خطاب مى كند.

ديگر إِلى رَبِّكِ اشاره دارد به آن كه دور افتاده است بسيار و محتاج است به سير إلى اللّه.

ديگر اشاره است به آن كه اى بنده هميشه من تربيت ترا در دار دنيا با هزار مخالفت كرده ام اگر در مقام موافقت درآيى ترا فرو نخواهم گذاشت.

ديگر اشاره است به آن كه من آن قدر تربيت تو كرده ام و مى كنم كه جا دارد كه تو هم كنى كه پرورش من مخصوص تست.

ديگر در كلمه راضية مرضية اشاراتست به آن كه مى بايد رجوع تو به پروردگارت از روى خوشنودى باشد و اين ممكن نيست تا به مرتبه محبت و عشق نرسد گويا طلب عشق كرده است و گويا چون عاشق مى شود معشوق خواهد شد و فانى خواهد شد از جميع ارادات خود و باقى خواهد شد به خداوند خود و متخلق خواهد شد به اخلاق خداوند تا قابل خطاب فَادْخُلِي فِي عِبادِي شود و اشاره است به آن كه بندگان خاص من ايشان بندگان منند و غير ايشان بنده نفس و شيطانند و چون كمالات سابقه را به همرسانيدند داخل مى شوند در سلك مقربانى كه:« فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ » (1)و هم چنين همنشين او مى شوند يعنى هميشه با محبت الهى اند و لمحه اى از ياد او غافل نمى شوند و اين مرتبه اعلى مراتب جنانست و بهشت مقربان است و لهذا خطاب فرمودند كه:

وَ ادْخُلِي جَنَّتِي و اضافه به خود نمودن با آن كه همه چيز ازوست اشاره است به آن كه جنت حقيقى اينست و از اين اشارات ديگر مستفاد مى شود كه حصرر.

ص: 178

نمى توان كردن و اين نحو اشارات و تنبيهات در هر آيه و حديثى هست وَ ما يَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ (1)و اين اشارات را نمى يابند مگر عالمان حقيقى كه اولياء اللّه اند و گاهگاهى متوجه بعضى از اشارات مى شوم تا بنده غافل نشود و نباشد از جماعتى كه حق سبحانه و تعالى مذمت ايشان فرموده چه قرآن مجيد مشحون است از مذمت كسانى كه تدبر نمى نمايند و از مدح متدبران و متفكران اميد كه حق سبحانه و تعالى همه را از اين خواب غفلت بيدار كند.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه چون بنده محتضر شد و زبانش بند شد حضرات رسول خدا و ائمه هدى صلوات اللّه عليهم مى آيند پس حضرت رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله بر دست راست او مى نشيند و حضرات امير المؤمنين و ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم بر دست چپ او پس حضرت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله مى فرمايند به او كه آن چه را اميد به آن داشتى از مراتب عاليه بهشت الحال به آن خواهى رسيد و آن چه از آن ترسان بودى از عذاب الهى ايمنى و خاطر جمع دار كه حق سبحانه و تعالى ترا بخشيد پس جاى او را در بهشت به او مى نمايند و به او مى گويند كه اين منزل تست در بهشت اگر مى خواهى ترا باز گردانيم بدنيا و ترا در دنيا بدهند از طلا و نقره آن قدر كه خواهى او گويد كه مرا احتياجى بدنيا نيست پس در آن محل روى او سفيد مى شود و پيشانى او در عرق مى افتد و لبهاش در هم كشيده مى شود و بينى اش كشيده مى شود و از چشم چپش آب روان مى شود پس هر يك از اين علامات را كه به بينى بس است در دانستن حضور ايشان صلوات اللّه عليهم يا در حضور مرگ پس چون جان ازت.

ص: 179

بدن بيرون رود مرتبه ديگر دنيا و آخرت را بر او عرض مى كنند و او اختيار آخرت مى كند،پس چون غسلش مى دهند حضرات صلوات اللّه عليهم حاضرند و دعا مى كنند كه حق سبحانه و تعالى او را از گناهان پاك كند يا مدد مى كنند در غسل و گردانيدن او از دست چپ بدست راست و بر عكس پس چون او را كفن كنند و در تابوت گذارند و متوجه قبر شوند روح او پيش پيش تابوت رود و ارواح مؤمنان استقبال او كنند بر او سلام كنند و بشارت دهند او را به آن چه حق سبحانه و تعالى از جهت او مهيا ساخته است از نعمتهاى بهشت پس چون او را در قبر گذارند و قبرا پر كنند روح را در بدن او در مى آورند تا رانهاى او پس از اعتقادات او سؤال مى كنند.پس اگر خدا و رسول و ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم را اعتقاد امامت داشته باشد و جواب ملكين بگويد در بهشت را بر روى او بگشايند تا هميشه از نسيم بهشت و بوهاى خوش آن و روشنايى آن به او رسد،پس گفتم فداى تو گردم ضغطه و فشارش قبر چه شد كه بيان نفرموديد حضرت فرمودند كه هيهات مؤمنان را فشارش قبر نمى رسد و اللّه كه هر جزوى از زمين كه مؤمن بر آن راه رفته باشد بر جزوى ديگر فخر مى كند و مى گويد كه مؤمن بر من راه رفت و بر تو نرفت و زمين قبر به مؤمن مى گويد كه و اللّه كه من ترا دوست مى داشتم در وقتى كه تو بر پشت من راه مى رفتى الحال كه در من داخل شدى خواهى ديد كه با تو چها خواهم كرد از خوبيهايش تا چشم كار كند بهشت را بيند يا قبرش را فراخ گردانند ثلث فرسخ.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه مى فرمودند كه و اللّه كه عبادات شما شيعيان را قبول مى كنند و اللّه كه شما را مى آمرزند و بس و جفاى شما تا وقتى است كه جان به حلق رسد.

ديگر شروع مى شود در فرح و خوشحالى و چشم روشنى به مرتبۀ كه همه

ص: 180

كس آرزوى منزلت شما كنند و چون جان به حلق مى رسد و ميت محتضر مى شود حاضر مى شوند حضرات رسول اللّه و امير المؤمنين و جبرئيل و ملك الموت پس حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه به نزد حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله مى آيد و مى گويد كه اين شخص از محبان ما بود و اهل بيت را دوست مى داشت پس يا رسول اللّه شما او را دوست داريد و حضرت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله به جبرئيل مى فرمايد اين شخص دوستار خدا و رسول و اهل بيت رسول بود پس تو او را دوست دار و جبرئيل بملك الموت گويد كه اين شخص دوست مى داشت خدا و رسول را و اهل بيت رسول را صلى اللّه عليه و عليهم پس تو او را دوست دار و با او رفق كن پس ملك الموت پيش او آيد و گويد كه اى بنده خدا خود را به سبب اعتقادات خوب آزاد كردۀ از آتش جهنم اما آن چه از آن خوف داشتى از عذاب الهى حق سبحانه و تعالى ترا بخشيد و آن چه اميد داشتى از رحمت الهى به آن رسيدى بشارت باد ترا كه محشور خواهى بود با حضرات رسول خدا و ائمه هدى صلوات اللّه عليهم پس جان او را به آسانى از بدن بيرون آورد پس جامه بهشتى با بوى خوش بهشت كه با خود آورده باشد او را به آن به پوشاند و او را بوى خوش كند و بعد از آن حله زردى از حلهاى بهشت به او پوشانند پس چون او را به قبر برند از نسيم و بوهاى بهشت به او رسد و قبر او را يك ماهه راه از پيش رو و دست راست و دست چپ فراخ گردانند و قبر عبارتست از عالمى كه روح در آنجا خواهد بود و بيان آن در ضمن اخبار خواهد شد پس به او گويند كه بخواب مانند شخصى كه داماد شده باشد بر بسترهاى نفيس و خوابيدن عبارتست از استراحت بدن در قبر و استراحت روح در عالم مثال و به او گويند كه بشارت باد ترا به راحت و نسيم بهشت و باغستانهاى با نعمت غير متناهى بهشت كه داخل آن خواهى شد و خداوند عالميان از تو

ص: 181

خوشنود است پس هر وقت كه خواهد به زيارت ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم مى رود در مراتب عاليه ايشان و در خدمت ايشان مى خورد از طعامهاى ايشان و شرابهاى ايشان و در خدمت ايشان صحبت مى دارد تا آن كه خروج فرمايد مهدى صاحب الزمان صلوات اللّه عليه پس چون حضرت خروج كند گروه گروه از شيعيان را زنده مى كنند و لبيك اللّهمّ لبّيك گويان به خدمت آن حضرت مى آيند پس در آن محل سنيان باطل به شك مى افتند كه آن چه شيعه مى گفتند احتمال دارد كه راست باشد و مذاهب فاسده همه بر طرف خواهد شد اما شيعيان چنين كه مذكور شد بسيار كمند پس صبر كنيد كه آن جماعتى كه بى صبرى مى كنند بعنوان خروج يا برگشتن از دين هالكند و ناجى جمعى اند كه اعتقاد دارند بوجود آن حضرت و از حق سبحانه و تعالى سؤال مى كنند كه نزديك گرداند ظهور آن حضرت را.

و اشاره باين معنى دارد كه حضرت رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله به حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه مى فرمودند كه يا على وعده ما و تو در وادى السلام است كه بهشت باشد يا نجف اشرف كه خواهد آمد.

و حضرت صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه چون محتضر مى شود كافر كه غير اثنى عشرى باشد حضرات رسول خدا و امير المؤمنين و جبرئيل و ملك الموت صلوات اللّه عليهم حاضر مى شوند پس حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه پيش مى آيد و مى گويد يا رسول اللّه اين شخص دشمنى با اهل بيت مى كرد تو او را دشمن دار و حضرت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله به جبرئيل مى فرمايد كه اى جبرئيل اين شخص دشمنى مى كرد با خدا و رسول و اهل بيت رسول تو او را دشمن دار و جبرئيل مى گويد كه اى ملك الموت اين شخص دشمن خدا و رسول و اهل بيت رسول بوده است تو او را دشمن دار و

ص: 182

جان او را به سختى بگير پس ملك الموت پيش آيد و گويد كه اى بنده خدا آيا خود را خلاصى دادى از آتش جهنم به محبت اهل بيت آيا برات ايمنى از عذاب الهى گرفتى به سبب محبت ايشان آيا چنگ در دامان متابعت ايشان زدى كه به سبب آن داخل بهشت شوى او گويد كه نه،پس ملك الموت گويد بشارت باد ترا اى دشمن خدا به غضب و عذاب الهى و آتش جهنم اما آن چه از آن ترسان بودى به آن رسيدى پس به سختى تمام جان او را بيرون آورد پس سيصد شيطان موكل سازند به روح او كه همه آب دهان بر روى او اندازند و روح او در عذاب باشد پس چون او را در قبر در آوردند درى از درهاى جهنم بر روى او گشايند كه گند جهنميان و زبانه آتش در قبر او در آيد و در اين عذاب باشد تا روز قيامت.

و در موثق كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه چون جان به حلق رسد فرشته مى آيد و مى گويد كه اى فلان اميد از حيات بردار و خاطر جمعدار كه عذاب الهى به تو نمى رسد يا از محنت دنيا فارغ شدى.

و در موثق كالصحيح از آن حضرت منقول است كه فرمودند كه چون جان به سينه مى رسد مى بيند.و عقبه اسدى گفت گفتم كه چه چيز مى بيند فرمودند كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله را مى بيند و حضرت مى فرمايد كه منم رسول اللّه بشارت باد ترا پس حضرت فرمودند كه ديگر امير المؤمنين صلوات اللّه عليه را مى بيند و حضرت مى فرمايد كه منم على بن ابى طالب كه تو او را دوست مى داشتى آمده ايم كه ترا نفع برسانيم و از محنتها نگاهدارى كنيم كه به تو نرسد،عقبه گفت گفتم كه آيا ممكن است كه كسى حضرات را به بيند و باز بدنيا آيد كه شفا يابد از آن مرض حضرت فرمودند كه نمى شود همين كه مى بينند ايشان را مى روند از اين دنيا و اين بشارت را حق سبحانه و تعالى در قرآن مجيد ياد

ص: 183

فرموده است كه آن جماعتى كه ايمان آورده اند،و پرهيزكارند ايشان را بشارت مى دهند در زندگانى دنيا و در آخرت و مبدل نمى شود و تغيير نمى يابد كلمات الهى در وعدها يعنى هر وعده كه كرده است چنان مى شود و پيش گذشت كه جاى او را در بهشت به او مى نمايند و منافات ندارد كه آن بشارت مشتمل بر همه باشد.

و قريب باين اخبار بحسب معانى احاديث بسيار وارد شده است بر اين اكتفا شد اگر چه طولى به همرسانيد و ليكن ضرور بود چون معاد از اركان دين است.

صلوات اللّه عليه پرسيدند كه حق سبحانه و تعالى فرموده است كه اللّه تعالى قبض ارواح مى كند در وقت مردن ايشان و جائى ديگر مى فرمايد كه بگو يا محمد كه قبض روح شما مى كند فرشتۀ كه موكل است از جهت موت شما كه آن عزرائيل است و مسمى است بملك الموت و جائى ديگر فرموده است در تعريف و مدح خوبان كه آن جمعى كه قبض ارواح ايشان مى كنند فرشتگان در حالتى كه ايشان طيب و پاكيزه اند از بديها و مزينند به خوبيها و در مذمت بدان فرموده اند كه آن جماعتى كه فرشتگان قبض ارواح ايشان مى كنند در حالتى كه ستم كنندگانند بر نفسهاى خود به سبب معصيت،و جائى ديگر فرموده است كه قبض روح ميت مى كنند رسولان ما،و جائى ديگر فرموده است كه اگر ببينى كه فرشتگان قبض روح كافران مى كنند بچه عنوان مى كنند هر آينه تعجب كنى پس جمع بين الايات چون مى شود.

و مع هذا اگر ملك الموت تنها قبض ارواح كند چگونه ممكن است و حال آن كه در يك ساعت در اطراف عالم آن قدر مى ميرند كه حساب آنها را نمى تواند كردن بغير از حق سبحانه و تعالى پس حضرت صلوات اللّه عليه فرمودند كه حق سبحانه و تعالى از جهت ملك الموت مدد كاران مقرر ساخته است از فرشتگان كه ايشان قبض ارواح مى كنند مانند سردار لشكر يا سردار پهلوانان لشكر يا حكام كه نوكران و مدد كاران از آدميان دارند كه بواسطه كارهاى خود به جاها مى فرستند هم چنين ملك الموت اين فرشتگان را مى فرستند و ايشان قبض روح بسيار كس مى كنند و به قبض ملك موت مى دهند غير آن چه خود قبض روح ايشان مى كند و همه را به قبض الهى مى دهد ملك الموت.

و ظاهر اين خبر آنست كه قبض همه متحقق مى شود و ممكن است كه مراد اين باشد كه چون به فرموده الهى است گوييا كه حق سبحانه و تعالى قبض كرده

ص: 185

است و هم چنين ملك الموت و اين مجاز شايع است چنانكه هر گاه پادشاهى وزيرش را حكم كند كه قصرى از جهت او بسازد و وزير بنايان را بدارد كه بسازند نسبت به همه مى دهند كه او ساخته است در بنّا حقيقة و در پادشاه و وزير مجازا.

و در حديث كالصحيح منقول است از عبد اللّه بن ابى يعفور كه خطاب جهنى با من معامل بود و عداوت آل محمد صلوات اللّه عليهم داشت و هم صحبت بود با نجده خارجى و او بيمار شد به عيادت او رفتم از جهت معامله كه با او داشتم و از جهت تقيه ديدم كه در بى هوشى مرگست و مى گفت مرا با تو چكار است يا على پس خبر دادم حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه را به آن چه ديده بودم حضرت فرمود كه بحق پروردگار كعبه كه على را ديده است برب كعبه كه او را ديده است به خداوند كعبه كه او را ديده است.

و از ابى سعيد خدرى از طرق عامه منقولست كه حضرت سيد المرسلين فرمودند كه هر كسى كه حق سبحانه و تعالى دوستى اهل بيت من او را روزى كرده باشد پس او را خير دنيا و آخرت داده است و كسى شك نكند در آن كه او از اهل بهشت است به درستى كه در دوستى اهل بيت من بيست خصلت است ده در دنيا و ده در آخرت.

اما ده در دنيا اول:ترك دنيا و محبت دنياست.

دويم:حرص است بر علم.سيم:پرهيزكاريست در دين.

چهارم:رغبت است در عبادت.

پنجم:توبه است پيش از مرگ.

ششم:توفيق نماز شب است كه به رغبت تمام مى كند.

هفتم:نااميديست از آن چه در دست مردمان است.

هشتم:حفظ كردن اوامر و نواهى الهى است به آن كه اوامر را به جا آورد و نواهى را ترك كند.

نهم:دشمنى دنياست.

دهم:سخا و كرم است.

ص: 187

و اما در آخرت پس اول:آن كه ديوان او و نامه عمل او را نگشايند.

دويم:ترازوى عمل از جهت او نصب نكنند.

سيم:نامه عمل او را بدست راست او دهند.

چهارم:از جهت او بنويسند براتى از آتش دوزخ.

پنجم:روى او سفيد باشد در آن روز.

ششم:حلّهاى بهشت را در او پوشانند.

هفتم:او را شفاعت دهند در صد كس از اهل بيت او.

هشتم:حق سبحانه و تعالى بنظر رحمت به او نظر كند.

نهم:تاجى از تاجهاى بهشت بر سر او گذارند.

دهم:آن كه داخل بهشت شود بى حساب پس خوشا حال دوستان اهل بيت من و چون چنين نباشد كه حق سبحانه و تعالى محبت ايشان را مزد رسالت آن حضرت كرده است با آن كه هيچ پيغامبرى را مزد بر رسالت كرامت نفرموده است مگر آن حضرت را.

و باز از طرق ايشان از جابر بن عبد اللّه انصارى منقولست كه روزى در خدمت حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله بودم كه ناگاه رو به جانب حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه فرمودند و فرمودند كه مى خواهى ترا بشارت دهم يا ابا الحسن،حضرت فرمودند بلى يا رسول اللّه،حضرت فرمودند كه اينك جبرئيل از جانب خداوند جليل آمده است و مى گويد كه حق سبحانه و تعالى شيعيان و دوستان ترا نه خصلت كرامت كرده است.

اول:آسانى مرگ.

دويم:انس در وحشت قبر كه فرشتگان به زيارت او آيند.

سيم:نور در ظلمت قبر و قيامت.

ص: 188

چهارم:ايمنى از ترس عظيم روز قيامت.

پنجم:عدالت نزد ميزان به آن كه ميزان حسناتش سنگين باشد يا نسنجند عمل او را.

ششم:گذشتن از صراط مثل برق.

هفتم:خلاصى از جهنم.

هشتم:داخل شدن در بهشت پيش از همه كس.

نهم:آن كه نور ايشان سعى كند در پيش ايشان و از دست راست ايشان يعنى منور باشند.

و ايضا صدوق از طرق صحاح عامه نقل كرده است از عبد اللّه بن عمرو بن الخطاب و به چند سند از طرق ايشان ديده ام از عمر بن الخطاب كه گفت سؤال كرديم از حضرت رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله از حال و رتبه على بن ابى طالب صلوات اللّه عليه پس حضرت غضبناك شدند و فرمودند كه چه بر اين داشته است جمعى را كه سخن گويند از حال كسى كه منزله و مرتبه او نزد حق سبحانه و تعالى مثل منزله و مرتبه من است بغير از نبوت.

آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد مرا دوست داشته است و هر كه مرا دوست دارد حق سبحانه و تعالى از او خوشنود است و هر كه خدا از او خوشنود است جاى او در بهشت است.آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد از دنيا بيرون نرود تا او را از شراب كوثر آب بدهند و ميوه درخت طوبى بخورد و جاى خود را در بهشت به بيند؟.

آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد حق سبحانه و تعالى نماز و روزه و عبادات شب او را قبول كند و دعاى او را مستجاب گرداند.

آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد فرشتگان از جهت او

ص: 189

استغفار كنند و هشت در بهشت را از جهت او بگشايند كه از هر درى كه خواهد داخل بهشت شود بى حساب؟.آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد حق سبحانه و تعالى نامه عمل او را بدست راست او دهد و او را حساب كنند حسابى به آسانى؟.

آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد حق سبحانه و تعالى سكرات مرگ را بر وى آسان گرداند و قبر او را باغى گرداند از باغستانهاى بهشت؟.

آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد حق سبحانه و تعالى بعدد هر رگى كه در بدن اوست او را حورى كرامت فرمايد و او را شفيع گرداند در هشتاد كس از اهل بيت او و بعدد هر مويى كه در بدن او است او را در بهشت شهرى كرامت كنند؟.

آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد حق سبحانه و تعالى ملك الموت را نزد او فرستد چنانكه نزد پيغمبران مى فرستد و رفع كند از او هول منكر و نكير را و قبر او را يك ساله راه فراخ گرداند و روز قيامت روى او را سفيد گرداند و حشر او با حمزه سيد الشهدا باشد؟.

آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد حق سبحانه و تعالى او را در روز قيامت در سايه عرش خود در آورد با صديقان و شهدا و صالحان و از فزع اكبر روز قيامت او را ايمن گرداند؟.

آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد حق سبحانه و تعالى حكمت را در دل او در آورد و بر زبان او جارى گرداند و درهاى رحمت را بر روى او بگشايد؟.

آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد او را در آسمانها بخوانند كه

ص: 190

اسير الهى است در زمين و حق سبحانه و تعالى به او مباهات فرمايد با اهل آسمانها و با حاملان عرش خود؟.

آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد ملكى از زير عرش او را ندا كند كه اى بنده خدا عمل را از سر گير كه حق سبحانه و تعالى گناهان ترا همه آمرزيد؟.

آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد در صحراى محشر حاضر شود و روى او مثل ماه شب چهارده باشد؟.

آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد حق سبحانه و تعالى تاج پادشاهى بر سر او گذارد و حله عزت و كرامت بر او پوشاند؟.

آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد بگذرد بر صراط مثل برق جهنده؟.

آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد بنويسند از جهت او براتى از آتش دوزخ و گذشتن از صراط و ايمنى از آتش دوزخ و نامه عمل او را نگشايند و ترازوى عمل از جهت او نصب نكنند و او را گويند كه داخل بهشت شو بى حساب؟.

آيا نه چنين است كه هر كه على را دوست دارد و بر دوستى آن حضرت بميرد فرشتگان او را مصافحه كنند و پيغمبران او را زيارت كنند و هر حاجتى كه داشته باشد حق سبحانه و تعالى آن را بر آورد؟.

آيا نه چنين است كه هر كه آل محمد را دوست دارد ايمن باشد از حساب و ميزان و صراط؟.

آيا نه چنين است كه هر كه آل محمد را دوست دارد من ضامن اويم كه داخل بهشت شود با پيغمبران؟.

ص: 191

آيا نه چنين است كه هر كه آل محمد را دشمن دارد در روز قيامت بر پيشانى او نوشته باشد كه از رحمت خدا نااميد است؟.

آيا نه چنين است كه هر كه بر دشمنى آل محمد بميرد كافر مرده است؟.

آيا نه چنين است كه هر كه بر دشمنى آل محمد بميرد بوى بهشت را نمى شنود؟.

و اين حديث را اگر چه عامه روايت كرده اند و امثال اين از طرق ايشان از حد و حصر بيرون است ليكن همين مضامين در اخبار متواتره وارد است صدوق در كتب خود نقل كرده است و چون مى خواستم كه كتاب به مدح حضرت مزين شود چند حديثى ذكر شد و استيفاى آن در تفسير قرآن خواهد شد إن شاء اللّه تعالى.

مؤمنى رفق مى كنم و بدان يا محمد كه من قبض روح فرزند آدم مى كنم و اهلش جزع مى كنند من در گوشۀ از خانه ايشان مى ايستم و مى گويم اين چه جزع است كه مى كنيد و اللّه كه پيش از اجلش قبض روح نكرده ام و در قبض روح او گناهى ندارم اگر راضى باشيد و صبر كنيد اجر عظيم خواهيد داشت و اگر جزع كنيد گناه كرده ايد و بار گناه بر پشت خود سنگين كرده ايد و بدانيد كه ما را بسوى شما بازگشت خواهد بود و ديگر بازگشت خواهد بود پس شما حذر كنيد و حذر كنيد از مخالفت الهى به درستى كه هر خانه كه هست در مشرق زمين و مغرب زمين خواه خانهاى گل و خواه خانهاى موى صحرا نشينان كه البته هر روز پنج مرتبه تفحص احوال ايشان مى كنم و من داناترم به كوچك و بزرگ ايشان از ايشان بحال خودشان و اگر خواهم كه قبض روح پشه كنم قدرت بر آن ندارم تا پروردگار مرا به آن امر نفرمايد پس حضرت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه در اوقات نمازها تفحص مى كند پس اگر مداومت بر نمازها دارند كه در وقتهاى آن به جا آورند ملك الموت او را در وقت مردن تلقين مى كند بشهادتين و شيطان را از او دور مى كند.و قريب باين مرويست از جابر از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه.

و در حديث صحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد شده است كه فرمودند كه خداوند عالميان امر مى كند ملك الموت را كه به بهترين نحوى قبض روح بنده مؤمن كند و اگر طولى به همرساند بواسطه آنست كه بر او آسان شود و جاهل را گمان آنست كه جان كندن بر او سخت شده است و جمعى كه مغضوب الهى اند و آنها غير مؤمنانند ملك الموت را مى فرمايد كه جان او را به سختى بيرون آورد چنانكه به شما رسيده است كه مانند سيخى كه از نمد ترى بيرون آورند جان او را بيرون مى آورند به زودى و سختى و مردمان را گمان

ص: 193

آنست كه جان كندن بر او آسان شده است به اعتبار زودى و هيچ شك نيست كه عمده جفاها با روح است و چون روح مؤمنان جاى خود را در بهشت مى بينند و حضرات رسول خدا و ائمه هدى را صلوات اللّه عليهم مشاهده مى نمايند و غير آن از آن چه گذشت بر ايشان،جان دادن به سهولت مى گذرد هر چند مدتى بيهوش باشند و دست و پا زنند.و بسيار ديده ام كه در جان كندن صعب بوده اند و سخن مى گفته اند و صحبت مى داشته اند و وصيت مى كرده اند و صعوبت آن مثل درد دندان يا تب نبوده است پس تو هم نشود كه صعوبت و سهولت اينهاست بلكه آنها است كه گذشت و اگر در واقع صعوبتى باشد باز جهت پاك شدن ايشان است از گناهان و سهولت بر كفار از جهت جزا دادن ايشانست مرا عمال خيرى را كه كرده اند چنانكه گذشت.

و روايت كرده است صدوق از مفضل بن عمر كه حضرت فرمود كه اى مفضل زنهار كه خود را آلوده گناهان مكن و شيعيان ما را از گناهان حذر فرما چون گناهان و جزاى آنها به شما نزديكتر است از ديگران،به درستى كه به شما جفاها مى رسد از سلاطين و نيست آنها مگر از گناهان شما و بيماريها به شما مى رسد و نيست مگر به سبب گناهان شما،و روزى از ايشان محبوس مى شود و نيست مگر به تشام معاصى،و جان كندن بر ايشان سخت مى شود و نيست مگر بواسطه سيئات ايشان تا آن كه جمعى كه حاضرانند مى گويند كه مرگ بر او دشوار است بسيار پس چون حضرت يافتند كه من مغموم شدم به سبب اين سخنان خصوصا آن كه بر شما مى گيرند بيشتر از ديگران فرمودند كه اى مفضل مى دانى كه چرا چنين است گفتم فداى تو گردم نمى دانم حضرت فرمودند كه و اللّه كه از آن جهت است كه شما را به سبب گناهان مؤاخذه نخواهند نمود رفع گناهان شما را در دنيا مى كنند باين بلاها كه تا كفاره گناهان شما باشد.

ص: 194

و در حديث معتبر از حضرت موسى بن جعفر صلوات اللّه عليهما وارد است كه از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه پرسيدند كه وصف فرمائيد از براى ما مرگ را حضرت فرمودند كه مرگ نسبت به مؤمنان مانند بوييدن بهترين بوهاى خوش است كه ببويد و بخواب رود و تعبها و المها از او زايل شود همه،و از جهت كفار مانند گزيدن افعى است و نيش زدن عقربها است يا سخت تر.شخصى عرض كرد كه جمعى مى گويند كه مرگ دشوارتر است از آن كه به ارّه پاره كنند به دو نيم يا از مقراض بدن او را پاره پاره كنند يا او را سنگ باران كنند يا ميل آسيا بر حدقه كسى گذارند كه بر آن بگردد حضرت فرمودند كه چنين است نظر به بعضى از فساق و كفار نمى بينيد كه جمعى از كفار سختيهاى عظيم مى كشند در جان كندن و يقين كه جفاى جان كندن ايشان از اينها سخت تر است زيرا كه جان كندن از عذاب آخرتست و اينها از عذابهاى دنياست پس عرض نمودند كه بسيار است كه مى بينيم كه كفار به سهولت جان مى دهند و صحبت مى دارند و مى خندند و سخن مى گويند و مى روند و جمعى از مؤمنان نيز چنين مى روند و از مؤمنان و كافران جمعى سختيهاى عظيم مى كشند در سكرات مرگ حضرت فرمودند كه هر راحتى كه به مؤمنان مى رسد اول ثواب ايشان است و هر سختى كه به ايشان مى رسد كفاره گناهان ايشان است تا آن كه چون بميرند پاك و پاكيزه باشند و مستحق ثواب ابدى شده باشند و چيزى از گناهان بر ايشان نمانده باشد و هر سهولت و آسانى كه به كفار مى رسد از آن جهت است كه گاه هست كارهاى خير كرده اند حق سبحانه و تعالى مزد ايشان را در دنيا به ايشان مى رساند تا چون بميرند از جهت ايشان نمانده باشد بغير از اسباب عذاب چيزى و هر سختى كه به ايشان مى رسد مقدمه عذاب الهى است بعد از آن كه حسنات ايشان را در دنيا به ايشان رسانيده اند و اين از آن جهت است كه حق سبحانه و

ص: 195

تعالى عادلست و ظلم نمى كند.

باز از آن حضرت پرسيدند كه طاعون از چه وجه واقع مى شود حضرت فرمودند كه نظر به جمعى عذابست و نظر به جمعى رحمت است عرض نمودند كه چون شود كه يك چيز هم عذاب باشد و هم رحمت حضرت فرمودند كه نمى بينيد كه آتش جهنم عذابست بر كفار و بر خازنان جهنم از فرشتگان كه با كفارند رحمت است و لذت ايشان در آنست كه در آنجا اطاعت الهى به جا مى آورند.

و هميشه حفظ و حمايت شما مى كردم چه چيز نزد شما هست از جهت من ايشان مى گويند كه از ما اين مى آيد كه ترا به قبر رسانيم و دفن كنيم پس رو به جانب عمل صالح مى كند و مى گويد كه و اللّه كه تو بر من گران بودى و من ترك مى كردم ترا و محبت تو نداشتم تو چه همراهى مى كنى با من آن مى گويد كه من قرين و مصاحب توام در قبر تو و در روزى كه محشور خواهى شد و از قبر بيرون مى آيى با توام تا عرض كرده شوم من و تو بر پروردگار تو.

بدان كه اين كلام دو احتمال دارد يكى آن كه بر سبيل مجاز باشد و كنايه باشد از آن كه مال و فرزند بكار آخرت نمى آيد مگر آن كه مال را در راه خدا صرف كند يا وصيت كند كه صرف راه خدا كنند و در اين صورت داخل اعمال خواهد بود و هم چنين فرزندان فى أنفسهم بكار او نمى آيند مگر آن كه صالح باشند و از جهت او دعا و خيرات كنند و اين نيز داخل اعمال خير است كه از او خواهد ماند چنانكه خواهد آمد در باب وصايا پس چيزى كه بكار آخرت مى آيد كه سبب رفاهيت عالم برزخ است تا ابد الآباد عمل صالح است پس بايد كه آدمى در آن بكوشد و اظهر آنست كه ممثل مى شوند چنانكه در عالم خواب ممثل مى شوند و اين عالم مثال واسطه ايست ميان عالم جسمانيات و روحانيات و شكى در وجود آن نيست چنانكه به تجربه ظاهر است و بسيار است كه ميت در حالت احتضار فرياد مى كند كه مالهاى مرا چرا مى سوزانيد فرزندان مرا چرا مى كشيد يا مى سوزانيد.

و در اين اوقات جمعى نقل كردند كه يكى از عمال در حالت احتضار فرياد مى كرد كه آتش در انگشتان من افتاده است آب بياوريد و آب مى بردند از جهت او و دست را در ميان آب گذاشته فرياد مى كرد كه اين آب آتش را فرو نمى نشاند آبى ديگر بياوريد و فرياد مى كرد تا رفت و ليكن اكثر ياران حمل بر

ص: 197

اين مى كنند كه بيهوده مى گويد به تبعيت عمر بن الخطاب چنانكه گذشت حق سبحانه و تعالى همه را از خواب غفلت بيدار كند تا آن كه حقايق اشيا را كما هى به بينند و بدانند.

غضبم پيشى دارد.

5-( و قال ابو جعفر صلوات اللّه عليه: ليلة الجمعة ليلة غرّاء و يومها يوم ازهر و ليس على وجه الارض يوم تغرب فيه الشّمس اكثر معتقا من النّار من يوم الجمعة و من مات يوم الجمعة كتب (1)له براءة من عذاب القبر و من مات يوم الجمعة اعتق من النّار).

و شيخان بسند صحيح از جابر روايت كرده اند كه سؤال كردند از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه از روز جمعه و شب جمعه پس آن حضرت فرمودند كه شب جمعه شبى است نورانى و روزش روزيست منور و نيست بر روى زمين روزى كه آفتاب در آن روز فرو رود كه حق سبحانه و تعالى در آن روز بيشتر از روز جمعه از آتش دوزخ آزاد كند و در كافى و تهذيب به جاى معتقا معافى است و در هر دو چنين است كه

من مات يوم الجمعة عارفا بحقّ اهل هذا البيت كتب اللّه له براءة من النّار و براءة من عذاب القبر و من مات ليلة الجمعة اعتق من النّار. و حذف آن و تغيير شب بروز ممكن است كه از نساخ باشد يا حديثى ديگر باشد و در هر دو واو در اول اين كلام نيست و نبودنش بهتر است كه بيان سابق باشد يعنى هر كه در روز جمعه بميرد و عارف باشد بحق اهل البيت يعنى شيعه اثنا عشرى باشد حق سبحانه و تعالى بنويسد از جهت او براءتى يعنى بيزارى و خلاصى از آتش دوزخ و بيزارى از عذاب قبر و هر كه در شب جمعه بميرد او را از آتش دوزخ آزاد كنند يعنى جميع گناهانش را بيامرزند و حديث اصبغ بن نباته در باب نماز جمعه خواهد آمد.

ردّ اللّه عزّ و جلّ عليه من بصره و سمعه و عقله اخذا للوصيّة او تاركا و هى الرّاحة الّتى يقال لها راحة الموت).

و در حديث صحيح و حسن كالصحيح از حماد بن عثمان و ابو الصباح و غيرهما منقولست كه آن حضرت صلوات اللّه عليه فرمودند كه هر ميتى كه مردن او را نزديك مى شود البته حق سبحانه و تعالى به او باز مى دهد از بصيرت و شنوايى و عقل آن قدرى كه به آن تواند وصيت كردن تا حجت بر او تمام شود كه وصيت بكند يا نكند اگر بكند ثواب داشته باشد و اگر نكند حجت بر او تمام باشد و نتواند گفت كه مرا شعورى نبود كه نكردم و اين حالت راحتى است كه حق سبحانه و تعالى مقرر ساخته است كه بعد از بحران مى باشد كه مرض را با صحت جنگ عظيم واقع مى شود پس اگر مرض غلبه كرد مزاج دست از معارضه و مجادله باز مى دارد او را شعورى بهم مى رسد و اين حالت را راحت مرگ مى نامند و نزد عجم مى گويند كه خانه روشن مى كند.

و جاى اين حديث در وصيت است و صدوق آنجا همين حديث را ذكر كرده است به اندك تغييرى و لكن در اينجا نيز ذكر كرد كه در حالت احتضار چنانكه تلقين شهادتين و غيرهما مطلوبست تذكير وصيت نيز خوبست.

رضويست بعينه.

خواند تا چون باين آيه رسيد كه أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمْ مَنْ خَلَقْنا آن جوان به رحمت الهى واصل شد پس چون چادر شب بر او كشيدند و بيرون رفتند يعقوب بن جعفر رو به حضرت كرد و گفت پيش ما چنين مقرر بود كه نزد ميت سوره يس و القرآن الحكيم مى خوانديم و شما امر فرموديد به خواندن سوره و الصافات حضرت فرمودند كه اى فرزند اين سوره را نزد هر كس كه به غمى مبتلا باشد اگر بخوانند البته حق سبحانه و تعالى به زودى او را از غم راحت مى دهد و دور نيست كه بعد از مردن خواندن سوره يس خوب باشد.

و از اين اخبار ظاهر شد كه اگر جان كندن دشوار باشد نقل كنند و سوره را بخوانند و جمعى از علما استنباط نموده اند كه هر گاه نقل و سوره شدت نزع را بر طرف كند پس اگر پيشتر از شدت بخوانند نخواهد گذاشت كه شدت به همرسد و اين معنى در سوره خوبست چون از جهت هر مكروبى نافع است اما در نقل مشكل است خصوصا با آن كه صدوق گفته است.

(و لا يمسّ فى تلك الحالة)

يعنى در آن حالت نزع دست به او نرسانند مبادا سبب اين شود كه آزارى به او رسد كه سبب مردن شود و او قاتل باشد چنانكه متعارفست ميان عوام كه شربت شهادت مى دهند مثل شربت عسل كه زودتر شهيد شود و هيچ شك نيست كه اگر كسى شخصى را در حالت جان كندن بكشد او قاتل است و نقل و خواندن سوره اگر چه چنين است و ليكن از جانب شارع رخصت شده است و چيزى را قياس به اين ها نمى توان كردن چون قياس باطل است و گذشت.

خوبست و ما همه را بازگشت بسوى او خواهد بود يعنى همه خواهيم مرد اگر پيش و پسى شود سهل است و آن كه بعنوان وجوب گفته است ظاهرا مرادش استحباب مؤكد باشد.

و محتمل است كه گمان كرده باشد كه چون حق سبحانه و تعالى اين كلمه را در قرآن ياد كرده است البته واجبست يا چون رضا به قضا واجبست و اين كلمه دلالت بر آن دارد فردى از افراد واجب تخييرى باشد يا حديثى به او رسيده باشد كه دلالت بر وجوب كند و اول اظهر است و حديث ثواب اين كلمه خواهد آمد اگر چه آيه كريمه وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ كافى است كه ترجمه اش اينست كه هر آينه با شما معامله آزمايندگان خواهيم كرد كه اگر اطاعت كنيد و صبر كنيد و راضى باشيد شما را ثواب جزيل كرامت كنيم و آن آزمايش به اندكى از خوفست به سبب تكليف جهاد از دشمنان يا خوف الهى به سبب آيات وعيد و به اندكى از گرسنگى بروزه گرفتن يا به بلاى قحط مبتلا شدن و به اندكى از كمى اموال به زكات و خمس و ساير واجبات و مندوبات يا به غصب و نهب و دزدى كه ايشان را باز گذاشته است كه هر چه خواهند باختيار خود كنند و به اندكى از نقص جانها بجهاد رفتن و اعضا ناقص شدن و جمعى كه بمنزله جان اين كسند كشته شدن يا خود كشته شدن چون اندكست با بقاى روح به اندكى از نقص ميوه ها به زكوات و تصدقات يا به آفات يا رفتن فرزندان كه ميوه قلوبند و يا محمد بشارت ده آن جماعتى را كه چون به ايشان رسد مصيبتى بگويند كه إِنّا لِلّهِ ما از خداونديم و بازگشت ما بسوى اوست همه را جزاى كامل خواهد داد اين جماعت كه متكلم باين كلمه شوند و متحقق بمعنى آن از اعتراف به عبوديت و حشر و نشر و ثواب و عقاب و صبر و رضا و تسليم بر ايشان است صلوات الهى از رحمتهاى غير متناهى اخروى و رحمت و بركات دنيوى و ذكر خير ايشان يا بر عكس و اول

ص: 203

اظهر است به اعتبار جمعيت صلوات و افراد رحمت چون نعمتهاى دنيوى نظر به نعمتهاى اخروى قليل است و اين جماعتند كه هدايت يافته اند به رضا و تسليم و غيرهما و اگر كسى نيكو تدبر كند در الفاظ آيه و معانى و اشارات و دقايق آن خواهد دانست كه همين آيه معجزه است از معجزات قرآنى و هر آيه چنين است با تدبر نيكو و چون صدوق اخبار را بعد از اين ذكر كرده است در آنجا انسب است ذكر اخبار.

بهشت يا دوزخ و احاديث گذشت.

در اين باب در كتاب حج خواهد آمد.

از آن درها بالا مى بردند و در اسلام رخنه مى شود كه هيچ چيز آن رخنه را نتواند گرفت زيرا كه مؤمنان حصارهاى اسلامند چنانكه بار و حصار شهر است و مانع است از آمدن دشمنان به آن شهر هم چنين مؤمنان وجود ايشان سبب دفع بلاهاى صورى و معنويست خصوصا علماى ايشان چنانكه گذشت.

و گريستن زمين و آسمان ممكن است كه بر سبيل حقيقت باشد و اينها را شعورى باشد كه ما ندانيم يا كنايه باشد از آن كه وجود ايشان سبب بقاى عالم است پس هر چه از ايشان كم مى شود سبب خراب عالم است پس گويا ايشان بر حال خود مى گريند و اللّه تعالى يعلم.

خديجه در كار خود بود يعنى در حال احتضار پس حضرت فرمود كه دور باد مرگ تو از ما يعنى مرگت را نه بينيم اما چون راهى است كه همه را در پيش است چون به هووهاى خود رسى سلام مرا به ايشان رسان خديجه گفت اينها كيستند حضرت فرمودند كه مريم دختر عمران و كلثم خواهر موسى و آسيه زن فرعون خديجه گفت مبارك باد يا رسول اللّه و متعارف عرب بود كه مى گفتند:

بالرّفاء و البنين يعنى مبارك باد به رفاهيت و پسران كه حق سبحانه و تعالى و تعالى كرامت كند و حضرت از اين كلمه منع فرمودند چنانكه خواهد آمد پس ممكن است كه گفتن خديجه قبل از نهى حضرت صلوات اللّه عليه و آله بوده باشد.

بميرد بهشت او را واجبست.

پنجم:شخصى است كه از جهت نماز جمعه بيرون رود و بميرد بهشت او را واجبست.

ششم:شخصى كه به تشييع جنازه مسلمان بيرون رود و بميرد بهشت او را لازمست.

و مؤيد اين حديث است قول حق سبحانه و تعالى كه هر كه از خانه خود بيرون رود بقصد هجرت به خدا و رسول پس ادراك كند او را مرگ پس بتحقيق كه مزد او بر خداست جل جلاله و ظاهرا در اين داخل است هر بيرون رفتنى كه بقصد رضاى الهى باشد با متابعت حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله.

و ممكن است كه اين افعال شش گانه اگر چه بقصد قربت نباشند سبب دخول بهشت باشند و ليكن بعيد است چون همه عبادتست و عبادت مشروط است به نيت و اللّه تعالى يعلم.

صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه نمى بايد كه شما را بيابم كه چنين كنيد يعنى چنين مكنيد و در بعضى از نسخ به قاف است و آن تصحيف است اگر چه معنى آن نيز باين بر مى گردد يعنى ملاقات نكنم شما را كه چنين كنيد كه شخصى ميت او در شب مرده باشد و انتظار روز كشد و نه شخصى را كه ميت او در روزه مرده باشد و انتظار شب كشد انتظار مكشيد از جهت مردگان خود طلوع آفتاب را و نه غروب آفتاب را يعنى تا در آيد يا فرو رود كه مؤكد معنى اول باشد يا آن كه ملاحظه مكنيد كه در اين دو وقت نماز مكروهست پس صبر كنيد كه بگذرد بلكه بر تقدير كراهت نماز ميت مستثنى است چنانكه خواهد آمد در اخبار كثيره،زود برسانيد مردگان خود را به خوابگاه ايشان تا حق سبحانه و تعالى شما را رحمت كند مردمان گفتند كه حق سبحانه و تعالى ترا نيز رحمت كند كه راه رحمت الهى را بما نمودى و مى نمايى.

و در حديث كالصحيح از حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله منقولست كه فرمودند كه هر گاه شخصى از شما بميرد در اول روز پس مى بايد كه خواب قيلوله را در قبر بكند يعنى پيش از پيشين او را دفن كنيد.بدان كه مشهور ميان علما آنست كه اين اوامر از جهت استحبابست مگر وقتى كه خوف مثله باشد كه از ماندن متغير شود و بدبو شود كه در آن صورت واجبست و مبالغه در بلاد حاره بيشتر است كه اگر در بعضى از بلاد اندكى بماند كرم در او مى افتد و اگر يك روز بماند همه كرم مى شود و نقل به مشاهد مشرفه وقتى مطلوبست كه بدبو نشود و اعضا از هم نپاشد و كرم نيفتد و آن بسيار نادر است مگر در زمستان باشد و راه نزديك باشد شايد كه چنين نشود.

پس احوط آنست كه اگر نقل كنند بعد از آن كنند كه خشك شود يا استخوان شود و اگر نقل نكنند حشر شيعيان حضرات با حضراتست هر جا كه

ص: 210

مدفون شوند چنانكه خواهد آمد إن شاء اللّه.

ميت را دفن كنند و اين عبارت را صدوق در آن دو حديث سابق ذكر نكرده است و هم چنين شيخان و شايد صدوق در حديثى ديده باشد و بنا بر آن كه جزو حديث باشد دو احتمال دارد يكى حد عدم اخبار.

و دويم حد عيوب كه اگر در قبر چيزى ظاهر شود و او بگويد اداى امانت كرده است يعنى امانت غسل.و احتمال ديگر آن كه به تخفيف خوانده شود يعنى اداى امانت آنست كه آن چه را او تنها ديده باشد نگويد اگر ديگرى با او ديده باشد اگر بگويد ضرر ندارد و اين تقييد بر هر احتمالى بى وجه است زيرا كه احاديث بسيار وارد شده است كه حرمت ميت مؤمن مثل حرمت زنده است و اظهار عيوب در زنده غيبت محرّم است پس در مرده نيز چنين باشد و اللّه تعالى يعلم.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: أيّما مؤمن غسّل مؤمنا فقال اذا قلّبه اللّهمّ انّ هذا بدن عبدك المؤمن و قد اخرجت روحه منه و فرّقت بينهما فعفوك عفوك عفوك الاّ غفر اللّه له ذنوب سنة الاّ الكبائر).

و حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند و در كلينى اين حديث را از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه روايت كرده است به سندى كالموثق كه فرمودند كه هر مؤمنى كه غسل دهد مؤمنى را و چون او را گرداند از جهت غسل دادن در اثناى غسل بگويد كه خداوندا اين بدن بندۀ مؤمن تست و تو روح را از آن بيرون برده و جدائى انداخته ميان روح و بدن پس خداوندا عفوت را شامل حال او گردان در قبر و ديگر عفوت را شامل حال او گردان در قيامت و ديگر عفوت را شامل حال او گردان در بهشت تا تكرار از جهت مبالغه باشد و در كافى دو مرتبه است پس نگويد اين سخن را مگر آن كه حق سبحانه و تعالى گناهان يك ساله شوينده را بيامرزد مگر گناهان كبيره را

ص: 212

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: ما من (1)مؤمن يغسّل ميّتا مؤمنا فيقول و هو يغسّله ربّ عفوك عفوك الاّ عفى اللّه عنه).

و در حسن كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه نيست مؤمنى كه غسل دهد ميت مؤمنى را و در وقت غسل دادن بگويد پروردگارا عفوت را شامل حال او گردان ديگر عفوت را شامل حال او گردان مگر آن كه حق سبحانه و تعالى گناهان شوينده را بيامرزد.

و محتمل است كه مراد عفو از ميت باشد و آن بعيد است و هر دو بر سبيل بدليت محتمل است و ظاهرا از براى ميت احتياج به گفتن نباشد چون فرموده اند كه دعا كنيد البته مستجاب مى كنند و خواهد آمد.

1-( و قال امير المؤمنين صلوات اللّه عليه: يغسّل الميّت اولى النّاس به او من يامره الوليّ بذلك).

بسند موثق كالصحيح منقولست از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه فرمودند كه غسل مى دهد ميت را ولى او كه عبارتست از كسى كه بالفعل از او ميراث برد تا اينجا شيخ ذكر كرده است يا كسى كه ولى او را امر كند به غسل دادن به اين معنى كه بى رخصت وارث كسى غسل نمى تواند دادن و اگر ولى باز گذارد يا حاضر نباشد يا نباشد بر همه مردمان واجبست و يكى كه غسل دهد از ديگران ساقط مى شود و كسى خلاف نكرده است در اين و در جميع احكام ميت كه بر ولى است و او اولى است.

و آن چه بخاطر اين ضعيف مى رسد آنست كه مراد از ولى شيعه اثنى عشرى است پس اگر در ميان ورثه مؤمن باشد او اولى است و الا شيعيان اولايند وخ.

ص: 213

احتياج به رخصت وارث نيست و هر جا كه ميان شيعه و سنى خلافى هست در آنجا اولى الناس وارد شده است تا بنحو شيعيان عمل كنند و هر چه در آن اختلافى نيست در آنجا وارد نشده است و جمعى به قياس بطريق اولى عمل كرده اند و جمعى دست به اجماع زده اند و همه از عدم تدبر ناشى شده است و در هر جا كه مذكور شده است اشاره به آن خواهد شد و او يامره الولي بذلك در فقه رضوى هست كما قال اللّه تعالى وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ بعضى مؤمنان مردان و مؤمنان زنان اولياء يكديگرند و حق سبحانه و تعالى فرموده است كه وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِي كِتابِ اللّهِ (1)و خويشان بعضى اولايند به بعضى پس اگر هر دو اولويت جمع شود نور على نور است و اگر نتواند امر مى كند شيعه را كه غسل بدهد و آن شيعه فى الحقيقه به اولويت خود غسل مى دهد نه به نيابت ولى وارث.

و زنهار كه در هر چه ذكر مى كنم تعصب جاهليت را بر كنار گذار و تدبر كن اگر محقق شود به آن عمل كن و الا به آن چه دارى عمل خواهى نمود و تا ماهر نشود كسى در كيفيت گفتگوهاى ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم حقرا نمى يابد حق سبحانه و تعالى همه را بينا كند بحق محمد و آله الطاهرين.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: من غسّل ميّتا فستر و كتم خرج من الذّنوب كيوم ولدته أمّة).

و آن حضرت صلوات اللّه عليه فرمودند كه هر كه غسل دهد ميتى را و به پوشاند عورت او را و مخفى دارد عيوب او را اگر داشته باشد از گناهان بيرون آيد مثل روزى كه از مادر متولد شده است.

بدان كه خلافى نيست در آن كه نظر كردن به عورت ميت حرام است وب.

ص: 214

پوشانيدن عورت سنت است چون ممكن است كه در وقت غسل چشم خود را برهم گذارد يا به ملاحظه باشد كه نظرش به عورت او نيفتد و چون فرض متعسر است احوط آنست كه لنگى ببندند بر ميت در وقت غسل.

و در اكثر احاديث وارد شده است كه با پيراهن او را غسل دهند و علما ذكر كرده اند كه در اينجا عصر و فشردن در كار نيست چون احاديث بسيار وارد شده است كه او را با پيراهن غسل بدهند و در يك جا وارد نشده است كه پيراهن را بفشاريد و اگر در كار مى بود مى گفتند و اين در صورتيست كه به آب قليل غسل دهند و اگر در آب كر باشد هيچ شك نيست كه عصر در كار نيست چنانكه گذشت.

پس آيا از جهت غسل ميت حدى از آب مقرر هست كه او را به آن مقدار غسل دهند و زياد و كم نباشد پس آن حضرت فرمانى نوشتند كه حد آب غسل ميت آن مقدار است كه او را غسل دهند تا پاك شود از نجاست عينى به ازاله آن،و از نجاست حكمى به سه غسل و وضو إن شاء اللّه تعالى يعنى اگر حق سبحانه و تعالى خواهد و توفيق دهد چنين خواهى كرد و اظهر آنست كه در اينجا إن شاء اللّه تبركا مذكور شده است.

و هم چنين در فرمانهاى حضرات ائمه هدى صلوات اللّه عليهم هر جا كه شرطيت معنى ظاهرى ندارد از روى تيمّن و تبرك مى فرمايند تا همه كس تأسّى كنند به ايشان و عبرت گيرند كه هر گاه پيشوايان راه الهى در امور حقه واقعيه إن شاء اللّه گويند پس در امور آينده كه بدون مشيت الهى صورت پذير نيست چگونه ترك توان كرد و حال آن كه حق سبحانه و تعالى مى فرمايد كه مگو هيچ كارى را فردا خواهم كرد تا إن شاء اللّه نگويى و اگر فراموش شود و بخاطر آيد إن شاء اللّه بگو چنانكه در احاديث معتبره وارد شده است كه تا چهل روز مى توان گفت و تفصيل آن در باب يمين خواهد آمد إن شاء اللّه تعالى.

و صدوق مى گويد كه اين فرمان حضرت با ساير فرامين كه به صفار فرستاده بودند آن حضرت صلوات اللّه عليه مجموع در صحيفه ايست نزد من و صدوق مباهات مى كند باين مكاتيب و جمعى از عدم تدبّر مكاتيب را ضعيف مى دانند كه خط بخط شبيه مى باشد پس محتمل است كه خط حضرت نباشد.

و مع هذا رجوع بنفس خود كه مى كنند مى دانند كه در مكاتيبى كه اصدقاى ايشان به ايشان مى نويسند اگر كافرى بياورد بسيار است كه ايشان را به سبب انضمام قراين سابقه و لا حقه علم بهم مى رسد و چون علم بهم نرسد جمعى را كه واسطه مكاتيب ايشان بمنزله معصوم بوده باشد و در اكثر مكاتيب معجزات ايشان

ص: 216

هست كه از مغيبات خبر مى داده اند و از ما في الضمير ايشان اخبار مى فرموده اند و قطع نظر از همه اگر صفار گويد كه من از حضرت شنيده ام به آن عمل مى كنند هر گاه او گويد كه من علم دارم كه كلام معصومست چون عمل نتوان كرد،با آن كه احتمالات بسيار در اخبار ثقات هست كه شايد نفهميده باشند مراد حضرات را يا سهو كرده باشند يا تقيه كرده باشند يا عمدا دروغ گفته باشند چون معصوم نيستند كه اين احتمالات در اخبار ايشان نرود.

و از همه رسواتر آن كه اگر مكاتيب موافق اصول و قواعد ايشان باشد البته عمل مى كنند و اين احتمالات را راه نمى دهند و اگر مخالف عقل ضعيف نادان ايشان باشد طرح ورد مى كنند و گويا نديده اند اخبار متواتره رسول خدا و ائمه هدى صلوات اللّه عليهم را در تفسير آيه بَلْ كَذَّبُوا بِما لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ (1)كه هر چه عقل شما به آن نرسد رد مكنيد و بسا باشد كه ما گفته باشيم و شما به نادانى رد كرده باشيد و رد كلام ما رد كلام الهى است.

و ديگر فرموده اند كه حديث ما صعب است و دشوار است و همه كس تحمل آن نمى تواند كرد و تحمل آن نمى كند مگر نبى مرسلى يا ملك مقربى يا مؤمنى كه حق سبحانه و تعالى ايمان را در دل او جاى داده است و سهوهاى ايشان بعضى بر تو ظاهر خواهد شد در ضمن مسايلى كه مذكور خواهد شد إن شاء اللّه تعالى.

و اين حديث را حمل كرده اند بر آن كه حدى واجب ندارد آب غسل ميت چون احاديث متواتره وارد شده است از ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم كه از ايشان پرسيدند كه آيا حدى دارد آب غسل ميت فرمودند كه حضرتس.

ص: 217

سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله به حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه فرمودند كه يا على چون من بميرم و شش مشك از چاه غرس آب بكش و مرا غسل ده و كفن كن و چون از غسل و كفن من فارغ شوى اطراف كفنم را بگير و مرا بنشان پس هر چه مى خواهى از من بپرس كه هر چه بپرسى از من البته جوابت خواهم داد.

و در حديث كالصحيح وارد شده است كه حضرت صلى اللّه عليه و آله هفت مشك فرمودند كه بكش و ممكن است كه يك مشك از جهت مقدمات غسل باشد شش مشك از جهت غسل و ممكن است كه اين مقدار آب از خصايص آن حضرت صلى اللّه عليه و آله باشد يا مراد از مشك مشكهاى كوچك باشد و اللّه تعالى يعلم.

بسيار ظاهر مى شود كه ميت حكم حى دارد در عدم اضرار و از بسيارى از اخبار ظاهر مى شود كه او متضرر مى شود.

و بعضى گفته اند كه روح فى الجمله تعلقى به بدن مرده دارد چنانكه هر گاه خانه كسى را خراب كرده باشند و آن كس به خانه ديگر رفته باشد فى الجمله تعلقى به خانه خراب خود دارد و اگر كسى در تخريب آن خراب بكوشد صاحب آن خانه مغموم مى شود.

و ممكن است كه لازم باشد احترام آن بدنى كه سالها در آن عبادت الهى كرده باشد چنانكه احاديث بسيار وارد شده است كه حرمت بدن مرده حكم حرمت بدن زنده دارد و خواهد آمد و ظاهرا هر دو حق است و اللّه تعالى يعلم.

و شيخ مفيد عليه الرحمه ذكر كرده است كه در وقت ضرورت كه گرم كنند اندكى گرم كنند آن مقدار كه ضرورت به آن مندفع گردد.و در فقه رضوى نيز واقع است بعد از عبارت سابقه كه آبى كه گرم مى كنند بسيار گرم نباشد بلكه ملول باشد.

و عبارت اين حديث احتمالى ديگر دارد كه مراد حضرت اين باشد كه در هواى سرد گرم مى توان كرد تا ضرر به ميت و غاسل هر دو نرسد يعنى مى بايد گرم كنى تا حفظ نفس ميت كنى چنانكه مى بايد كه حفظ نفس خود كنى كه سرما ضرر به تو و او نرساند و پر بعيد نيست و اگر چه معنى اول اظهر است.

عقل نمى فهمد و امثال اين حديث را تصديق مى بايد كرد و به كيفيت آن كار نمى بايد داشت و بعضى گفته اند كه مراد از شيطان ما راست كه اگر تنها باشد از راه حلق به اندرون او مى رود يا شيطان مار را بر اين مى دارد كه برود به اندرون او و هم چنين گربه را بر اين مى دارد كه عضوى از او را ضايع كند و هم چنين ساير حيوانات را زيرا كه تا آدمى زنده است هيچ حيوانى جرأت نمى كند كه نزد او آيد و چون مرد همه حيوانات بر او دست مى يابند و اللّه تعالى يعلم.

أ يصلح له ان ينظر إلى امرأته حين تموت او يغسّلها ان لم يكن عندها من يغسّلها و المرأة هل تنظر إلى مثل ذلك من زوجها حين يموت فقال لا باس بذلك انّما يفعل (1)ذلك اهل المرأة كراهيّة (2)ان ينظر زوجها إلى شىء يكرهونه منها).

و به اسانيد صحيحه منقولست از ابن سنان كه گفت سؤال كردم از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه آيا جايز است مرد را كه نظر بزن خود كند بعد از مرگ او يا اگر يا زنى نباشد كه او را غسل دهد شوهر او او را غسل مى تواند دادن و هم چنين زن نظر به شوهر خود مى تواند كرد بعد از مرگ او حضرت فرمودند كه باكى نيست در اينها اين ممانعت را كسان زن مى كنند كه مبادا شوهر زن نظر به چيزى كند كه ايشان را از آن كراهت باشد مثل نظر به عورت يا عيوب مخفيه زن و امثال آن.

و ظاهر حديث دلالت مى كند كه هر يك از زن و شوهر غسل يكديگر مى توانند داد مطلقا اگر چه سؤال در صورتيست كه زن نباشد اما جواب عام است و مدار بر عموم جوابست و احاديث ديگر خواهد آمد.

معصومى نبود كه او را غسل دهد مگر حضرت امير المؤمنين و حسنين صلوات اللّه عليهما و حضرت اولى بود به آن حضرت از ايشان،نيز بعد از آن فرمودند كه حضرت مريم را غسل نداد مگر حضرت عيسى از اين جهت كه مذكور شد و صديق در لغت بمعنى كثير الصدقست كه بسيار راست گو باشد يا بسيار تصديق نبى كند يا هر چه گويد فعل او مصدق قول او باشد اما در عرف حديث بمعنى معصومست.

و احاديث بسيار وارد شده است كه معصوم را غسل نمى دهد مگر معصوم و حضرت امام موسى كاظم كه در بغداد شهيد شدند حضرت امام رضا از مدينه بواسطه غسل آن حضرت به طى الارض آمدند و آن حضرت را غسل دادند.و هم چنين حضرت امام محمد تقى صلوات اللّه عليه از جهت غسل حضرت امام رضا صلوات اللّه عليه از مدينه مشرفه به طى الارض آمدند به خراسان صلوات اللّه عليهم اجمعين.

ص: 222

صدوق عبارت فقه رضويست با عبارت ما بعد اين پس اولى و احوط غسل است با ضم وضو و اللّه تعالى يعلم.

مضمون.

و ليكن خلاف شده است در آن كه غسل مس ميت بعد از سرد شدن و پيش از غسل دادن واجب است يا سنت اكثر علما بر آنند كه واجبست چون احاديث بلفظ امر وارد شده است و معارضى ندارد و سيد مرتضى رضى اللّه عنه سنت مى داند چون اوامر حديث نزد او مشتركست ميان واجب و سنت و هر گاه وجوب ثابت نشود حمل بر استحباب مى بايد كرد چون طلب معلوم است و وجوب معلوم نيست و سخن سيد متين است در آن كه دلالت بر وجوب معلوم نيست و ليكن هر گاه دلالت بر وجوب معلوم نباشد حمل بر استحباب كردن را بنده خوب نمى دانم بلكه بحسب ظاهر تناقض است بين القولين كه گويند نمى دانيم و مى دانيم بلكه همين قدر مى دانيم كه مطلوب شارع است پس بايد كه بهر عنوانى كه مى دانيم به جا آوريم و قصد قربت كنيم و احتياطا وضو يا آن غسل ضم كنيم و اللّه تعالى يعلم.

وارد شده است كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله عثمان بن مظعون را بعد از مردن بوسيدند و او بمنزله برادر مادرى آن حضرت بود چون پسر ام ايمن است و او مربّيه آن حضرت بود.

و در حديث صحيح از اسماعيل بن جابر منقولست كه من به خدمت حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه رفتم در وقتى كه اسماعيل پسر بزرگتر حضرت فوت شده بود و آن حضرت او را مى بوسيدند من عرض كردم كه فداى تو گردم آيا نه چنين است كه مس ميت بعد از مرگ خوب نيست و اگر مس كند غسل مى بايد كرد حضرت فرمودند كه تا ميت گرم باشد باكى نيست آن در وقتى است كه سرد شده باشد يعنى غسل يا غسل و نبوسيدن.

در آن جامه نمى توان كردن اما اگر آن جامه ملاقات كند جائى ديگر را به رطوبت آن جا را نمى بايد شست چنانكه اكثر علما گفته اند و ليكن بهتر آنست كه آنجا را نيز بشويند اگر چه نشستن اظهر است و اللّه تعالى يعلم.

ديگر سر تا سرى را پهن مى كند بر بالاى حبره و اندكى از ذريره بر آن مى پاشد ديگر پهن مى كند پيراهن را بر بالاى سر تا سرى و اندكى از ذريره بر او مى پاشد.

و در بعضى از نسخ اين زيادتى هست كه بعد از آن لنگ را بر روى پيراهن پهن مى كند و اندكى از ذريره بر او مى پاشد و ظاهرا از زيادتى نساخ باشد و بر تقديرى كه باشد مراد ران پيچست چنانكه خواهد آمد.

و مرويست كه حق سبحانه و تعالى نخله را از نخاله طينت آدم آفريده است و از اين جهت است كه آن را عمه آدمى مى گويند چون لفظ نخله مؤنث است و اما آن كه مى بايد تر باشد پس بواسطه علتى است كه در احاديث وارد شده است كه تا تر است او را عذاب نمى كنند.

و مرويست بسند قوى از حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه كه از آن حضرت سؤال نمودند كه شاخ خشك را اگر دو نصف كنند در جريده خوبست كه با او در قبر گذارند حضرت فرمودند كه خشك جايز نيست.

و در حديث موثق كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه مرويست كه مستحب است كه با ميت بوده باشد در قبر او جريده ترى الخبر.اما قدر ذراع و شبر در روايات واقع شده است و قدر عظم ذراع در فقه رضويست كه صدوق از آنجا برداشته است و اكثر علما به آن عمل نموده اند.

(و يكتب على قميصه و ازاره و حبره و الجريدتين فلان يشهد ان لا اله الاّ اللّه)

و مى نويسند بر پيراهن و سر تا سرى و حبره يمنى و بر جريدتين اسم ميت را كه فلان گواهى مى دهد كه نيست خداوندى بغير از خداوند عالميان.

و در حديث قوى از ابو كهمش مرويست كه گفت من حاضر بودم در مردن اسماعيل بن جعفر صلوات اللّه عليه،و حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه نشسته بودند پس چون فوت شد اسماعيل حضرت فرمودن تا دهنش را بستند و چشمش را بر هم گذاشتند و چادر شبى بر روى او كشيدند پس فرمودند كه كار سازى او بكنند از غسل و حنوط و غير آن پس چون فارغ شدند از آنها حضرت كفنش را طلبيدند و در گوشه كفن نوشتند كه:

اسماعيل يشهد ان لا اله الاّ اللّه.

و آن كه صدوق فرموده است خوبست چون همه كفن است مگر

ص: 229

جريدتين و البته حديثى به او رسيده خواهد بود،و اكثر علما افزوده اند شهادت رسالت و اقرار بائمه معصومين صلوات اللّه عليهم را،و گفته اند كه به تربت حضرت امام حسين صلوات اللّه عليه بنويسند و به سياهى و رنگى ديگر ننويسند و مى بايد كه به ايشان حديث رسيده باشد البته.

و در حديثى وارد است از حضرت امام حسين صلوات اللّه عليه كه جوشن صغير و كبير را بنويسند بر كفن و عمل به آن مى توان كرد و بهتر آنست كه بر محاذى عورت و پائين تر ننويسند مبادا نجس شود.

(و يلفّها (1)جميعا

6- و: سئل الصّادق صلوات اللّه عليه عن علّة الجريدة فقال (2)انّه يتجافى عنه العذاب ما دامت رطبة).

و بعد از آن كفنها را بر ميت مى پيچند و در حسنه فضلا منقولست كه از آن حضرت صلوات اللّه عليه پرسيدند از علت گذاشتن جريدتين با ميت حضرت فرمودند كه تا اين چوب تر است ميت را عذاب نمى كنند و ديگر خواهد آمد.

14-( و: مرّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله على قبر يعذّب صاحبه فدعا بجريدة فشقّها نصفين فجعل واحدة عند رأسه و الاخرى عند رجليه).

و عامه و خاصه روايت كرده اند كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله گذشتند بر قبرى كه عذاب مى كردند صاحب آن قبر را پس حضرت طلبيدند شاخ خرمائى و بدو نصف كردند و يكى از آنها را نزد سر ميت فرو كردند به قبر و يكى را نزد پايهاى قبر يا ميت.

14-( و روى: انّ صاحب القبر كان قيس بن قهد الانصارىّ و روى:

قيس بن قمير و انّه قيل له صلّى اللّه عليه و آله لم وضعتهما (3)فقال انّهخ.

ص: 230

يخفّف عنه العذاب ما كانتا خضراوتين).

و در روايتى وارد شده است كه صاحب اين قبر معذب قيس بن قهد«بفتح قاف»انصارى بود و در روايتى ديگر قيس بن قمير بود و از حضرت سيد المرسلين سؤال كردند كه از جهت چه اين جريدها را در اين قبر فرو كرديد حضرت فرمودند كه به سبب آن كه جريدتين عذاب قبر را از صاحب قبر سبك مى گرداند تا ترند و ممكن است كه دو واقعه باشد.

چنانكه در صحيح بخارى و ساير صحاح سته وارد است از عبد اللّه بن عباس كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله گذشتند بدو قبر كه آنها را عذاب مى كردند پس حضرت فرمودند كه اين دو كسرا عذاب مى كنند و بواسطه گناه كبيره نيست يكى از اينها عورت خود را در وقت بول نمى پوشانيد يا ملاحظه از بول نمى كرد و اما ديگر پس سبب عذاب او اينست كه سخن چين بود پس حضرت جريده ترى برداشتند و بدو حصه كردند طولا و احتمال عرض نيز دارد و فرو كردند هر حصه را در يك قبر پس صحابه گفتند كه يا رسول اللّه چرا چنين كرديد حضرت فرمودند كه اميد هست كه عذاب ايشان سبك شود تا اينها خشك نشده باشند.

و امثال اين از احاديث در كتب صحاح عامه بسيار است و مع هذا ملاعين اهل سنت و جماعت بلكه اهل بدعت و ضلالت تشنيع شيعه مى كنند بر جريدتين چنانكه ملاحده تشنيع مسلمانان مى كنند بر بسيارى از شرايع كه علتهاى آنها مخفى است.

6-( و: سئل الصّادق صلوات اللّه عليه عن الجريدة توضع فى القبر فقال لا باس).

و بسند موثق از عبد الرحمن بن ابى عبد اللّه منقولست كه پرسيدم از آن حضرت صلوات اللّه عليه كه جريده را در قبر مى توان گذاشت حضرت

ص: 231

فرمودند كه بلى.

(يعنى اذا (1)لم توجد الاّ بعد حمل الميّت إلى قبره او يحضره من يتّقيه فلا يمكنه وضعهما على ما روى فيجعلها (2)معه حيث أمكن)

چون اين حديث بحسب ظاهر منافات با احاديث بسيار دارد كه مى بايد جريده را در وقت كفن بگذارند و بنحو خاص بگذارند اين حديث را تأويل مى كند كه مراد حضرت از گذاشتن در قبر وقتى است كه يافت نشود جريده مگر بعد از آن كه ميت را در قبر سپرده باشند يا در وقت كفن كردن كسى در آنجا حاضر باشد كه از او تقيه بايد كردن و ممكن نباشد كه بر آن نحوى كه در روايت واقع شده است بگذارند پس در اين صورت با او مى گذارد بهر نحو كه ممكن باشد.

چنانكه در روايت است كه به آن حضرت صلوات اللّه عليه عرض نمودند كه فداى تو گردم بسيار است كه جمعى حاضرند كه من از ايشان خوف دارم و ممكن نيست كه جريده را به نحوى كه روايت بما رسيده است بگذاريم حضرت فرمودند كه با او بگذار بهر نحوى كه ممكن باشد پس اگر در قبر بگذارى مجزيست و چون اين حديث وارد شده است تاويل مصنف بد نيست بلكه عين اين خبر است بحسب معنى.

و ممكن است كه مراد از خبر اول اين باشد كه جايز است كه جريده را در حالى كه در قبر باشد به نحوى كه منقولست بگذارد با آن كه ممكنش باشد در بيرون گذاشتن حضرت فرموده باشند كه باكى نيست و اگر چه در وقت كفن بهتر باشد چنانكه از لفظ باكى نيست نيز مفهوم مى شود كه تركش اولى است.

10-( و: كتب على بن بلال إلى ابى الحسن الثالث صلوات اللّه عليهخ.

ص: 232

الرجل يموت فى بلاد ليس فيها نخل فهل يجوز مكان الجريدة شىء من الشّجر غير النّخل فانّه قد روى (1)عن آبائكم صلوات اللّه عليهم انّه يتجافى عنه العذاب ما دامت الجريدتان رطبتين و انّها تنفع الكافر و المؤمن فاجاب صلوات اللّه عليه يجوز من شجر آخر رطب).

و بسند حسن كالصحيح از على بن بلال منقولست كه گفت عريضه به خدمت حضرت امام على نقى صلوات اللّه عليه نوشتم كه هر گاه شخصى در شهرى چند بميرد كه در آنجا درخت خرما نباشد آيا جايز است بدل از شاخ درخت خرما از درختان ديگر و حال آن كه از پدران بزرگوار شما بما رسيده است كه عذاب از او دور مى شود ما دام كه جريدتين تر باشند و اين نيز بما رسيده است كه جريده نفع مى كند كافر و مؤمن را پس حضرت صلوات اللّه عليه در جواب من نوشتند كه جايز است از درختى ديگر كه تر باشد.و در كافى و تهذيب چنين است كه حضرت نوشتند كه جايز است هر گاه جريده بهم نرسد و جريده افضل است.

و روايات در آن وارد شده است،و در روايتى ديگر وارد شده است كه ما گفتيم به حضرت كه حق سبحانه و تعالى ما را فداى تو گرداند اگر قدرت بر جريده نداشته باشيم چه كنيم حضرت فرمودند كه چوب سدر بگذاريد پرسيدند كه اگر سدر بهم نرسد حضرت فرمودند كه چوب بيد بگذاريد.

و در روايتى ديگر كه شيخان آن را روايت كرده اند اينست كه اگر جريده بهم نرسد بدل از آن چوب انار بگذارند و از اين روايت ظاهر مى شود كه چوب انار مقدم باشد بر بيد.

(و متى حضر غسل الميّت قوم مخالفون وجب ان يقع الاجتهادخ.

ص: 233

فى ان يغسّل غسل المؤمن و تخفى الجريدة عنهم)

و هر گاه حاضر شوند در حالت غسل ميت جمعى از مخالفان واجبست كه سعى نمايند در آن كه ميت مؤمن را غسل بنحو مؤمن بدهند و جريده را از ايشان مخفى كنند چون در غسل شريك دارند شيعيان و اما كل سنيان اعتقاد به جريده ندارند على رغم شيعه اگر چه كتب احاديث ايشان مشحونست از اخبار جريده.

و در حديث صحيح وارد شده است از ايوب بن نوح كه احمد ابن قاسم كتابتى نوشت به خدمت حضرت امام على نقى صلوات اللّه عليه و سؤال كرده بود كه هر گاه مؤمنى بميرد و غاسل خواهد كه او را بشويد و جماعتى از سنيان در آنجا حاضر باشند آيا او را بنحو سنيان غسل بدهد و عمامه نكند و جريدتين را با او نگذارد حضرت نوشتند كه غسل را بنحو شيعيان بدهد هر چند سنيان حاضر باشند و اما جريده را سعى نمايد كه مخفى با او گذارد كه آنها نبينند.

و بر مخفى ساختن جريده حديث از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه نيز وارد شده است و احاديث وجوب تقيه در هر چيزى شامل آن نيز هست و در غسل نيز اگر خوف باشد تقيه واجبست و اللّه تعالى يعلم.

14,5-( و روى عن يحيى بن عبادة المكّى انّه قال: سمعت سفيان الثّورى يسال ابا جعفر صلوات اللّه عليه عن التّخضير فقال انّ رجلا من الانصار هلك فاوذن رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله بموته فقال لمن يليه من قرابته خضّروا صاحبكم فما اقلّ المخضّرين يوم القيامة قال و ما التّخضير فقال جريدة خضراء توضع من اصل اليدين (1)إلى التّرقوة).

و بسند موثق و قوى از يحيى بن عباده منقول است و كتاب او معتمد اصحابستخ.

ص: 234

كه گفت شنيدم كه سفيان ثورى كه از علما و زهاد و محدثين عامه است و ليكن اعتقاد بسيار به حضرت امام محمد باقر و حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليهما داشت از حضرت امام محمد باقر سؤال كرد از تخضيرى كه در احاديث عامه وارد شده است يا نزد شيعه معمول است كدام است و مستندش چه چيز است حضرت فرمودند كه شخصى از انصار فوت شد و آن حضرت را خبر كردند كه فلانى فوت شد پس جمعى از خويشان كه در آنجا حاضر بودند يا به وارثى كه ولى او بود از جمله خويشان او فرمودند كه تخضير كنيد مرده خود را كه فرداى قيامت چه كم خواهند بود جمعى كه ايشان را تخضير كرده باشند سفيان گفت كه تخضير چه چيز است حضرت فرمودند كه شاخ خرمائى است كه سبز باشد مى گذارند از بيخ دستها كه ابط باشد تا كو گردن و اين يك نحو است از وضع جريده و نحو ديگر مى آيد.

و همين حديث را عامه از سفيان روايت كرده اند به اسانيد خود و بسند كالصحيح از يحيى بن عباده منقولست از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه جريده تازه بر مى دارند كه يك ذراع دست باشد و آن از مرفق است تا سر انگشتان و مى گذارند و بدست مبارك اشاره به موضع آن فرمودند از پيش كو گردن تا دست ميت و در ميان جامهاى ميت مى گذارند يعنى به بدن ميت نمى رسانند بلكه در ميان پيراهن و سر تا سرى يا ميان سر تا سرى و حبره مى گذارند و راوى يحيى نقل كرد كه چون به خدمت حضرت رفتم و آن چه از يحيى شنيده بودم به آن حضرت عرض نمودم حضرت فرمودند كه چنين است و من به يحيى گفته بودم.و همين را نيز عامه از يحيى روايت كرده اند و ظاهرا يحيى شيعه است مثل اعمش و بحسب ظاهر هر دو از علماء عامه اند.

6-( و: سال الحسن بن زياد ابا عبد اللّه صلوات اللّه عليه عن الجريدة

ص: 235

الّتى تكون مع الميّت فقال تنفع المؤمن و الكافر).

و صدوق بسند قوى و كلينى بسند صحيح روايت كرده است از ابن مسكان و قبل از او از صفوان و هر دو از اهل اجماعند از حسن صيقل كه گفت سؤال كردم از آن حضرت صلوات اللّه عليه از جريده كه با ميت مى گذارند حضرت فرمودند كه نفع مى دهد مؤمن و كافر را و ظاهرا در كافر سبب تخفيف عذاب او شود و مراد از كافر غير اثنى عشريست و در كافى چنين است كه حضرت فرمودند كه دو جريده با ميت مى گذارند يكى در جانب راست و يكى در جانب چپ و بعد از آن فرمودند كه جريده نفع مى دهد مؤمن و كافر را.

و ممكن است كه نفع كافر نظر به جمعى باشد از كفار كه جريده را با ميت خود مى گذارند كه سبب هدايت ايشان شود به ايمان و از اين بالاتر نمى باشد رتبه كه دعاى حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله از جهت كفار نافع نباشد و جريده از جهت ايشان نافع باشد.

و در حديث حسن كالصحيح منقولست از حريز و فضيل و عبد الرحمن بن ابى عبد اللّه كه به حضرت امام جعفر صادق عرض نمودند كه از جهت چه چيز جريده را با ميت مى گذارند حضرت فرمودند كه عذاب از او دور مى شود تا جريده تر و تازه است.

5-( و قال (1)زرارة: قلت لأبي جعفر صلوات اللّه عليه أ رأيت الميّت اذا مات لم يجعل معه الجريدة فقال يتجافى عنه العذاب و الحساب ما دام العود رطبا انّما الحساب و العذاب كلّه فى يوم واحد فى ساعة واحدة قدر ما يدخل القبر و يرجع القوم و انّما جعلت السّعفتان لذلكخ.

ص: 236

فلا يصيبه عذاب و لا حساب بعد جفوفهما إن شاء اللّه تعالى).

و بسند صحيح و حسن كالصحيح از زراره منقولست كه عرض نمودم به خدمت حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه كه مرا خبر ده كه چرا جريده را با ميت مى گذارند حضرت فرمودند كه تا دور شود از او عذاب قبر و سؤال قبر ما دام كه آن جريده رطوبت داشته باشد به درستى و راستى كه حساب و عذاب همه در روز دفن است در يك ساعت از آن قدر زمان كه او را دفن كنند و جمعى كه آمده بودند با او برگردند و آن وقت آمدن منكر و نكير و سؤال ايشان است او را از اعتقادات و ضغطه قبر و حق سبحانه و تعالى به تفضلى كه با شيعيان فرموده است جريدتين را از اين جهت مقرر ساخته است كه سبز باشد و تا سبز باشد به او عذاب نرسد پس در وقتى كه وقت عذابست اينها تر و تازه اند و عذاب نمى كنند و بعد از خشك شدن قضا نمى كند حق سبحانه و تعالى آن چه فوت شده است او را از حساب و عذاب إن شاء اللّه.

و اين إن شاء اللّه تبركى است يا نسبت به شيعيان كه مشيت الهى نسبت به ايشان عدم عذابست و اما نسبت بغير ايشان ممكن است كه عذاب كند و اين نفعى است كه به كافر مى رسد كه تا خشك شدن او را عذاب نكنند و اللّه تعالى يعلم.

زينت ايشان باشد.

و در چند حديث وارد شده است از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه هر كه كفنش با او باشد در خانه اش او را از جمله غافلان نمى نوسند و هر چند نظر به كفن مى كند حق سبحانه و تعالى او را ثواب كرامت مى فرمايد.

و بدان كه در خبرى چند وارد شده است از حضرت سيد المرسلين و ائمه طاهرين صلوات اللّه عليهم در تفسير اين آيه كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ يعنى چنانكه حق سبحانه و تعالى شما را أولا ايجاد كرد ثانيا اعاده خواهد فرمود،فرمودند كه مراد الهى اينست كه محشور خواهيد شد برهنه و پا برهنه و ختنه ناكرده و حيران مانند روزى كه متولد شده ايد پس جمع چنين بايد كرد كه غير اثنى عشرى برهنه باشند و ايشان پوشيده مخلوق خواهند شد و اللّه تعالى يعلم.

6-( و قال صلوات اللّه عليه: اجيدوا اكفان موتاكم فانّها زينتهم).

و در حسن كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه نيكو كنيد كفنهاى مردگان خود را كه اين كفنها زينت ايشانست.

محتمل است كه مراد زينت روز قيامت باشد تا موافق حديث سابق باشد.و محتمل است كه مراد اين باشد كه عزت ايشان مى بايد داشت پس اگر عزيزى را كفن كرباس زبون به پوشانند او را در نظرها خوار كرده اند و ظاهرا هر دو مراد باشد و لهذا برد يمنى و نمط زياده مى كنند و خواهد آمد.

و در حديث موثق از آن حضرت صلوات اللّه عليه وارد شده است كه حضرت فرمودند كه پدرم مرا وصيت فرمود در وقت رفتن كه يا جعفر مرا كفن كن در فلان جامه و فلان جامه و برد يمانى بخر و عمامه بخر و نفيس بخر به درستى كه مردگان مباهات و مفاخرت مى نمايند با يكديگر به نفاست كفنهاى

ص: 238

خود.و هر دو معنى سابق در اينجا نيز مراد است بحسب ظاهر و كل واحد از آنها محتمل است و اللّه تعالى يعلم.

ديگر اخبار خواهد آمد إن شاء اللّه تعالى.

و بسند كالصحيح از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه جامهاى پنبه به پوشيد كه پوشش حضرت سيد المرسلين است صلى اللّه عليه و آله و پوشش ماست صلوات اللّه عليهم.

10-( و: سئل ابو الحسن الثّالث صلوات اللّه عليه عن ثياب تعمل بالبصرة على عمل العصب (1)اليمانيّ من قزّ و قطن هل يصلح ان يكفّن فيها الموتى فقال اذا كان القطن اكثر من القزّ فلا باس).

و بسند صحيح منقولست كه سؤال كردند از حضرت امام على نقى صلوات اللّه عليه از جامهائى كه در بصره مى بافند شبيه به برد يمانى از ابريشم يا كج و پنبه آيا جايز است كه مردگان را به آن كفن كنند حضرت فرمودند كه هر گاه پنبه بيشتر از كج يا ابريشم باشد باكى نيست و از اين حديث استدلال كرده اند بر آن كه كفن از حرير محض نمى توان كرد و ليكن كسى خلاف نكرده است در استحباب اين زيرا كه كم از اين نيز اگر خليطه باشد كه حرير محض نگويند كافى است.

و احاديث نيز بر آن دلالت دارد چنانكه در مبحث لباس مصلى مذكور خواهد شد إن شاء اللّه تعالى و ظاهرش آنست كه برد يمانى نيز نمى تواند بود كه حرير محض باشد.

و در حديث سكونى از حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله وارد شده است كه فرمودند كه نيكو كفنى است حله و نيكو قربانى است قوچ شاخ دار ظاهرا مراد از حله برد يمانى است و ليكن وقتى حله مى گويند كه دو جامه باشد اقلا لنگى كه بر كمر مى بندند و لنگى كه بر دوش مى اندازند.و از اين حديث ظاهر مى شود كه كج حكم ابريشم داشته باشد چنانكه مشهور استخ.

ص: 241

ميان علما و ليكن ممكن است كه مراد از قز در اينجا ابريشم باشد.

و روايت كرده است كلينى در حديث كالصحيح از عباس بن موسى از پدرش صلوات اللّه عليه كه گفت از او سؤال كردم از ابريشم و كج حضرت فرمودند كه هر دو مساويست و در عباس قدحى هست كه كلينى ذكر كرده است و احتياط در اجتناب است از كج محض اما اگر اندك خليطى داشته باشد كه مستهلك نباشد ظاهرا جايز باشد پوشيدن.

چنانكه در حديث صحيح بزنطى وارد است كه حسن بن قياما سؤال كرد از حضرت امام ابى الحسن على بن موسى الرضا صلوات اللّه عليهما از جامه كه پودش ابريشم و پنبه باشد و ابريشم بيش از نصف باشد آيا در آن نماز مى توان كرد حضرت فرمودند كه پدرم حضرت امام موسى كاظم چند جبه چنين داشتند.

و در حديث كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست در جامۀ كه در آن حرير باشد يعنى ابريشم حضرت فرمودند كه هر گاه چيزى ديگر با آن مخلوط باشد باكى نيست.

7-( و: سئل موسى بن جعفر صلوات اللّه عليه عن رجل اشترى من كسوة الكعبة شيئا فقضى ببعضه حاجته و بقى بعضه فى يده هل يصلح بيعه فقال يبيع ما اراد و يهب ما لم يرده و يستنفع به و يطلب بركته قيل أ يكفّن فيه (1)الميّت قال لا).

و در حديث كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه پرسيدند از شخصى كه بخرد از جامه كعبه چيزى را و به بعضى از آن حاجتش بر آيد و بعضى از آن در دست او بماندخ.

ص: 242

مى تواند آن را فروختن حضرت فرمودند كه هر چه را خواهد كه بفروشد بيع كند و هر چه را نخواهد كه بفروشد مى تواند بخشيد و نفع از آن مى تواند برد و طلب مى كند بركت آن را يعنى تيمنا و تبركا انتفاعات از آن مى تواند برد پرسيدند از آن حضرت كه آيا به آن كفن مى توان كرد ميت را حضرت فرمودند كه نه و ظاهرش آنست كه از اين جهت سؤال كرده باشد كه چون وقف است بر خانه كعبه نتوان فروختن و خريدن را ممكن است كه بقصد استنقاذ و استخلاص كرده باشد از حجبه.

و جوابش اين است كه فى الحقيقه آن كه وقف كرده است چنين وقف كرده است كه يك سال جامه باشد و بعد از آن از خدمه كعبه باشد و آن كه كفن نمى توان كرد ظاهرش آنست كه چون حرير محض است نتوان كفن كردن.

و در حديث صحيح از عبد الملك بن عتبه وارد است كه گفت سؤال كردم از حضرت موسى بن جعفر صلوات اللّه عليهما از شخصى كه از جامه كعبه چيزى خريده باشد آيا كفن ميت مى تواند كرد؟حضرت فرمودند كه نه.و در حديث قوى از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست مثل سابق.

أ يكفّن فيه فقال اقطع ازراره قلت و كمّه قال لا انّما ذلك اذا قطع له و هو جديد لم تجعل له اكمام فامّا اذا كان ثوبا لبيسا فلا يقطع منه الاّ الازرار).

و در قوى منقولست كه از آن حضرت صلوات اللّه عليه سؤال كردند از شخصى كه پيراهنى دارد آيا در آن پيراهن او را كفن مى توان كردن حضرت فرمودند كه بندها و تكمهاى او را قطع كن گفتم كه آستين را نيز قطع كنم حضرت فرمودند كه بى آستين وقتى مى بايد باشد كه پيراهنى تازه از جهت ميت ببرند اما اگر جامه باشد كه پوشيده باشد پس قطع نمى كنند از آن مگر بندها و تكمها را و آستينها را بحال خود مى گذارند.و علما عمل باين كرده اند.

جانبه الايمن ليبدو له الايسر و يمدّ يده اليسرى إلى جنبه (1)الايسر إلى حيث بلغت ثمّ يغسّله بثلاث حميديّات من قرنه إلى قدمه و لا يقطع الماء عنه ثمّ يقلّبه على (2)ظهره و يمسح بطنه مسحا رفيقا و يغسّله مرّة اخرى بماء و شىء من جلال الكافور مثل الغسلة الاولى ثمّ يخضخض الاناء (3)الّتى فيها الماء و يغسّله الثالثة بماء قراح- (4)و لا يمسح بطنه ثالثة و يقول عند غسله اللّهمّ عفوك عفوك فانّه من فعل ذلك عفى اللّه عنه)

و اكثر عبارات غريبه بلكه همه مگر نادرى از فقه رضوى است و صدوق بعضى از عبارات كه در احاديث ديگر وارد شده است زياد كرده است پس چون فارغ شود از مهيا ساختن كفن پيش از غسل ميت را بگذارد بر جائى كه او را بر آن غسل مى دهد مثل تختى يا بلندى كه سراشيب باشد و رو بقبله بخواباند به آن كه پاى ميت بقبله باشد و دستهاى ميت را از پيراهنش بيرون آورد و پيراهن را از بالا به زير آورد تا به ناف و بر ميت باز گذارد تا از غسل او فارغ شود تا آن كه پيراهن عورت او را به پوشاند پس اگر پيراهن نداشته باشد خرقه بر عورتش بيندازد يا لنگى به بندد بر او كه عورتش را نه بيند و نرم كند انگشتان ميت را به رفق و هموارى و اگر خشك باشد و نتواند گزم كردن بحال خود گذارد و دست بر شكمش مالد هموار پس ابتدا كند به شستن دستهاى ميت و هر دو را بشويد به سه سبو آب يا سه ابريق حميدى و ظاهرا در زمان حضرت امام رضا صلوات اللّه عليه و در زمان صدوق سبو يا ابريق بزرگى بوده است كه استاد فخارى حميد نام آن را ساخته بوده است و باسم او شهرت كرده بوده است و غرض در غسل ميت آب بسيار ريختن است تا كثافتها را زايل كندخ.

ص: 245

و دستها را أولا به آب سدر بشويد بعد از آن خرقه بر دست چپ كند مثل كيسه كه چون عورتين ميت را شويد دستش به عورت ميت نرسد و بر آن خرقه اشنان بگذارد و دست چپ را به زير پيراهن برد و ديگرى آب ريزد از بالاى ناف تا به زير پيراهن رود و او به اشنان عورتين او را پاك بشويد كه اگر در بيمارى نجس شده باشد و نجاست در آن جامه خشك شده باشد به سبب اشنان پاك شود پس سر و ريش ميت را به كف سدر بشويد و بعد از آن سر و گردن ميت را سه سبو آب بريزد كه هر سبويى آبش به همه سر و گردن برسد و ميت خوابيده باشد و او را ننشاند پس بگرداند ميت را به جانب چپ تا ظاهر شود جانب راست او و دست خود را بر پهلوى راست او دواند در وقتى كه آب مى ريزد ديگرى پس سه سبو آب بر او بريزد از سر تا پا هر چند پيشتر سر را شسته است مرتبه ديگر در ضمن شستن بدن از طرفين آن را مى شويد استحبابا و آب را از او قطع نكند آن شخصى كه آب مى ريزد و غاسل دست مى مالد تا آب به همه جا برسد حتى عورتين كه دست را به آن جا مى رساند با خرقه كه دستش به آن نرسد پس ميت را مى گرداند به جانب راست تا ظاهر شود جانب چپ او و دست چپ را از پهلوى چپ مى دواند تا به عورتين از زير پيراهن و آن ديگرى آب مى ريزد و جانب چپ را نيز به سه سبو مى شويد از سر تا پا و ممكن است كه مراد انتهاى سر باشد و ليكن اول ظاهرتر است و آب را قطع نمى كند از او به آن كه يك بار نمى ريزد بلكه يك مرتبه آب را از سر گرفته تا بپا مى رساند و او دست مى مالد پس ميت را بر پشت مى خواباند و دستى بر شكمش مى مالد هموار كه اگر از فضلات چيزى باشد بيرون آيد و مرتبه ديگر او را غسل مى دهد به آب و اندكى از كافور جودانه

(و در فقه رضوى جودانه نيست)

داخل آن آب مى كند و غسل مى دهد او را به نحوى كه به آب سدر غسل داد پيشتر به آن كه اول سر و گردنش را مى شويد و ديگر جانب راست را و ديگر جانب چپ را بعد از آن آبى

ص: 246

به ظرف مى كند و حركت مى دهد آن را تا از سدر و كافور پاك شود و چيزى در آن نماند و مرتبه سيم غسل مى دهد او را به آب خالص و سدر و كافور نداشته باشد و در اين مرتبه دست بر شكمش نمى مالد و در وقت غسل مى گويد كه اللّهمّ عفوك عفوك پس كسى كه چنين كند حق سبحانه و تعالى عفو مى كند از او.

و باين تفصيل و قريب باين احاديث معتبره وارد شده است از آن جمله حديث يونس است كه كلينى روايت كرده است از على بن ابراهيم از پدرش و او از استادانش كه اگر چه نام نبرده است ايشان را اما اصحاب رجال حكم به صحت احاديث يونس كرده اند با آن كه كتب يونس نزد كلينى و صدوق بوده است و جزم داشته اند كه كتاب اوست و او از ائمه معصومين روايت كرده است كه ملاقات ايشان كرده است و به خدمت ايشان رسيده است با آن كه كتاب يونس را به خدمت حضرت امام حسن عسكرى عرض نمودند حضرت همه را ملاحظه فرمودند و فرمودند كه حق سبحانه و تعالى او را بعدد هر حرفى نورى كرامت كناد.

ديگر كتاب كاهلى است و آن كتاب نيز نزد صدوقين بوده است اگر چه در سندش محمد بن سنان هست و او بر تقديرى كه خوب نباشد از مشايخ اجازه كتابست و لهذا نديدم احدى از علما را كه قدحى در اين دو حديث طويل كرده باشند با آن كه مؤيدند به احاديث صحيحه و كالصحيحه مثل صحيحه عبد اللّه بن مسكان و صحيحه عبد اللّه بن سنان و حلبى و غيرهم و چيزى كه در آنها نيست سبوى حميدى است و آن سهل است چون در آن زمان معروف بوده است به بزرگى ذكر كرده است.

و اما تفصيل آن پس آن چه گفته است كه ميت را رو بقبله كند احاديث گذشت و در حديث يونس و كاهلى هر دو هست بر سبيل امر و بنا بر اين

ص: 247

خلافست كه واجب است يا سنت احوط آنست كه آن را ترك نكنند البته و خلافى نيست كه مى بايد پاى ميت بقبله باشد مثل محتضر.

ديگر او را بر تخت گذاشتن مستحب است و خلافى در آن نيست و الحال متعارفست كه در ميان حوض يا آب روان غسل مى دهند چون ازاله نجاست در آن آسان تر است خصوصا نسبت به عوام و اگر بر تخت غسل دهند و از ميت فضلات بيرون آيد تطهير تخت را خوب نمى توانند كردن و اين نيز خوبست و اگر تخت را در ميان آب توان گذاشت بهتر است.

ديگر پوشانيدن عورتست به پيراهن و الا به خرقه و بر آن دلالت مى كند صحيحه ابن مسكان و غير آن از احاديث بسيار.

ديگر نرم كردن انگشتان است به رفق و حديث كاهلى دلالت بر آن دارد و در حديث ديگر از طلحة بن زيد وارد است كه مفشار مفصلى از مفاصل ميت را محمول است بر خلاف رفق.

ديگر دست بر شكم ميت ماليدن است به رفق پيش از دو غسل اول پس آن مذكور است در حديث يونس و كاهلى و خلافى در آن نيست كه مستحب است و اكثر استثنا كرده اند زن حامله را و مستند آن حديث انس بن مالك است و رفقى كه در دو حديث هست احتياج به استثنا ندارد و اللّه تعالى يعلم.

و شستن دستهاى ميت تا نصف ذراع پيش از غسل در حديث يونس واقع است و در حديث حسن كالصحيح حلبى تا بند دستست و هر دو خوبست اگر چه تا نصف ذراع بهتر است چون مشتمل است بر هر دو.

و ديگر خرقه بر دست گذاشتن كه دست به عورتين نرسد در صحيحه ابن مسكان و كالصحيحه حلبى و غير آن وارد است.و اما شستن عورتين به سدر و اشنان در حديث كاهلى وارد است و در اخبار ديگر شستن به آب سدر است و

ص: 248

اينها سنت است به اتفاق علما.

و در نيت غسل ميت خلافست مشهور ميان علما آنست كه واجب نيست و احوط آنست كه آن كسى كه ميت را مى گرداند نيت بكند و آن كه آب مى ريزد نيز نيت كند باين عنوان كه قصد كند كه اين ميت را غسل مى دهم به آب سدر و كافور و قراح از جهت رضاى الهى و غسل سدر را بدهد و در وقت غسل كافور قصد آن كند للّه تعالى و هم چنين در قراح و جمع نيت در غسل او از اين جهت است كه اكثر علما هر سه را يك غسل مى دانند و جمعى سه غسل پس بنا بر اين نحو نيت كردن از خلاف بيرون مى آيد.

و اما آن كه ميت را سه غسل مى دهند به سدر و كافور و قراح پس دلالت مى كند بر آن روايات صحيحه و كالصحيحه بسيار و كسى خلاف نكرده است مگر سلار و قول او ضعيف است و هم چنين خلافى نيست در ترتيب ميان غسلها و ترتيب در ميان اعضا و از بعضى نقل كرده اند كه ترتيب مستحب است و اين قول نيز ضعيف است بلكه هر حديثى كه وارد است در غسل ترتيب نيز در آن هست مگر نادرى.

و آن كه ذكر كرده است كه از سر تا پا بشويد در جانب راست و چپ در حديث كاهلى واقع شده است و در حديث يونس از نصف سر تا پا واقع شده است ظاهرا سببش آنست كه چون در غسل ميت مطلوبست تطهير بدن مهما أمكن لهذا شش مشك و هفت مشك واقع شده است و گذشت پس هر چند سر پيشتر شسته شده است اگر در وقت شستن بدن نيز شسته شود پاكيزه تر خواهد بود و محتمل است كه مراد از قرن منتهاى سر باشد اما نصف سر صريح است در آن كه آن چه را شسته است ديگر شستن بهتر است.

و اما آن كه واقع شده است كه ميت را ننشانند در اخبار بسيار واقع شده

ص: 249

است و در بعضى كه وارد شده است كه او را بنشانند محمولست بر تقيه اگر چه ظاهرا مخالفت ندارد بعد از تامل و آن حديثى است كه شيخ در صحيح روايت كرده است از بقباق كه گفت سؤال كردم از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه از غسل ميت حضرت فرمودند كه او را بنشان و هموارى دست بر شكمش بمال پس او را پاك كن از فشردن شكم يعنى از فضلاتى كه بيرون آمده است پس او را بر پهلو مى خوابانى و ابتدا مى كنى به جانب راست او و مى شويى او را به آب و اشنان پس به آب و كافور پس به آب خالص مى شويى و او را در كفن مى گذارى.

و ظاهر است كه نشانيدن اول از آن جهت است كه سبب خروج فضلات شود تا در حالت غسل چيزى بيرون نيايد و نشانيدنى كه نهى وارد شده است بر آن نشانيدن در حالت غسل است پس احتياج نيست كه حمل بر تقيه كنند.

بلى مخالفتى كه دارد از اين است كه در غسل اول به جاى سدر اشنان واقع شده است و مى توان حمل كردن بر اشنانى كه فرج را به آن مى شويند يا در صورتى كه سدر بهم نرسد يا با سدر ضم كنند چون غسل سدر از جهت تنظيف ميت مقرر است چنانكه از اخبار ظاهر مى شود و اللّه تعالى يعلم.

و اما دست دوانيدن غاسل به اطراف از اين جهت است كه او مى شويد و ديگرى على الاتصال آب مى ريزد مى بايد كه دست بمالد از يك طرف به زير بغلها و از طرفى ديگر به عورتين تا آب به همه جا برسد و اما آن كه كافور جلال گفته است صدوق و شيخ مفيد و شيخ طوسى در نهايه گفته اند كه واجبست كه غسل و حنوط ميت به كافور درشت دانه باشد.و شيخ ابو على در شرح نهايه پدرش ذكر كرده است كه كافور صمغ درختى است كه هر چه از آن درخت مى ريزد و درشت دانه است آن را نمى پزند و آن را كافور خام مى گويند و هر چه ريزه است و

ص: 250

به خاك مخلوط مى شود آن را مى پزند تا از خاك ممتاز شود اين كافور در حنوط مجزى نيست و در اخبارى كه وارد شده اين قيد نيست حتى در فقه رضوى بنا بر اين اكثر اصحاب شرط نكرده اند كه خام باشد و بعضى ذكر كرده اند كه چون اين درخت در بلاد كفار است و كفار مى پزند نجس مى شود و بعضى گفته اند كه با شير خوك مى پزند و جمعى از تجار نيز مى گويند كه چنين است و ليكن شرعا اين قسم شهادات مسموع نيست و افعال مسلمين محمول بر صحت است و اصل در اشياء طهارتست و در نجاست علم مى بايد و از اين بايست اخبار تجار در بلغار و سمور و سنجاب و ساير پوستها كه از بلاد كفر مى آورند و هم چنين نيل و شكر و منديل و ساير بافتهاى هند كه تجار خبر مى دهند كه جميع اينها را كفار ملاقات به رطوبت مى كنند پس اگر تاجرى خود گويد كه نجس است اين منديل يا اين نيل را دور نيست كه اجتناب لازم باشد در آن چه از دست او مى گيريم اما شهادت بر ديگران مسموع نيست مگر آن كه بخصوص جامه شخصى دو عادل شهادت دهند در اينجا خلافست و احوط اجتنابست.

و اما آن كه ظروف را بايد شست كه اب قراح سدر و كافور نداشته باشد در حديث يونس وارد شده است و در همه اخبار آب خالص وارد شده است جمعى قايلند كه واجبست كه خالص باشد و جمعى گفته اند كه در آب قراح لازم نيست كه سدر كافور داشته باشد چنانكه در دو غسل اول لازمست پس اگر داشته باشد ضرر ندارد و هيچ شك نيست كه نداشتن احوط است.

و اما سدر و كافور پس مسمى آن كافى است چنانكه ظاهر رواياتست و بعضى گفته اند كه اقلا هفت برگ سدر مى بايد و در طرف كثرت نيز ظاهر كلام جمعى آنست كه اگر آب مضاف شود ضرر ندارد و جمعى ذكر كرده اند كه شرط است كه مضاف نشود چنانكه در اخبار وارد شده است كه سدر را بكوبند

ص: 251

و در ظرف آبى كنند و دست بزنند تا به كف آيد كف آن را جدا كنند از جهت شستن سر و ريش كه پيش از غسل مى شويند و شك نيست كه اين احوط است اگر چه قول اول خالى از قوت نيست و اللّه تعالى يعلم.

(فمن لم يقدر على وزن ثلاثة عشر درهما و ثلث كافورا حنّط الميّت بوزن اربعة مثاقيل فانّ لم يقدر فمثقال لا اقلّ منه لمن وجده)

پس كسى كه قادر نباشد بر وزن سيزده درم و ثلث از كافور حنوط كنند يا حنوط كند ميت را به چهار مثقال شرعى كه سه مثقال صيرفى باشد پس اگر بر اين قادر نباشد يك مثقال حنوط كند و كمتر نكند اگر داشته باشد و الا مسمى كافى است.

و كلينى روايت كرده است از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه اقل آن چه مجزيست از براى ميت از كافور يك مثقال است.

و در روايت كاهلى و حسين بن مختار از آن حضرت صلوات اللّه عليه وارد است كه وسط آن چهار مثقالست و ظاهر آنست كه كلينى از كتاب هر دو نقل كرده باشد.

و شيخ به سندى قوى از كاهلى و حسين بن مختار روايت كرده است بنحو سابق و حديثى كه كلينى ذكر كرده است از سهل از ابن ابى نجران يك مثقال است و شيخ اين حديث را يك مثقال و نيم ذكر كرده است و سهوى از نساخ شده است در زيادتى چون همگى اصحاب يك مثقال ذكر كرده اند و ممكن است كه دو حديث باشد و يك مثقال و نيم مقدم بر يك مثقال باشد و اللّه تعالى يعلم.

و احوط آنست كه از يك مثقال و نيم شرعى كمتر نباشد اگر چه از اخبار بسيار ظاهر مى شود كه مسماى كافور كافى است در حنوط و غسل چنانكه اكثر اصحاب به آن قايلند و در موثقه عمار از جهت غسل نيم حبه كافور واقع است و در حديث يونس چند حبه.

و در حديث مغيره وارد است كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه حضرت سيد المرسلين را غسل دادند به سه مثقال كافور و يك مثقال مشك و در غسل ظاهرا كمتر بهتر باشد مبادا مضاف شود و اللّه تعالى يعلم.

ص: 253

است در جز و آخر حديث كه حال زنده را با حال مرده برابر كرده است چنانكه سنيان مى كنند و ليكن حضرت به نحوى فرموده اند كه شيعيان مى فهمند و احاديث بسيار وارد شده است كه تجمير كفن ميت نكنند و احاديث بسيار وارد شده است كه خوشبوئى ميت منحصر است در كافور و ذريره.

(و يجعل (1)الكافور على بصره و انفه و فى مسامعه و فيه و يديه و ركبتيه و مفاصله كلّها و على اثر السّجود منه فان بقى منه شىء جعل على صدره)

و حنوط ميت باين عنوانست كه كافور را بر چشم ميت و بينى او و در گوشهاى او و دهان او و بر كف دستهاى او و زانوهاى او و بر جميع بندهاى او و بر اثر سجود او بمالند اگر چيزى باقى ماند بر سينه او ريزند.

بدان كه مشهور ميان علما آنست كه آن چه واجبست از حنوط همين مساجد سبعه است چون در جميع اخبار حنوط مساجد هست و باقى را حمل بر استحباب كرده اند مگر در گوش و چشم كه حمل بر كراهت كرده اند.

و در حديث موثق عبد الرحمن از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه از آن حضرت پرسيد از حنوط ميت حضرت فرمودند كه بر مواضع سجده او بگذار.

و در حديث حسن كالصحيح حلبى وارد است كه كافور را بر مواضع سجود او بمال و بر جميع بندها و سر و ريش و سينه ميت بمال و در حديث يونس وارد است كه كافور ساييده را بر پيشانى او بگذار كه موضع سجود است و بمال بر جميع بندهاى او از سر تا پا و سر و گردن و دوشها و مرفقها و بر هر بندى از بندهاى دستها و پاها و كف دستها بمال و بر بينى و چشم و گوش و روخ.

ص: 255

ممال.

و در حديث صحيح حمران وارد است كه كافور را بر بينى و موضع سجود او و بندهاى او بگذارند و نزديك گوش او نبرند و در حديث كالصحيح عثمان نوّاء وارد است كه كافور را نزديك گوش او مبر البته.

و در حديث صحيح عبد اللّه بن سنان از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه عرض نمودم كه چگونه حنوط كنم ميت را حضرت فرمودند كه در دهان و گوشها و مواضع سجده از پيشانى و دستها و زانوها مى گذارى.

و در حديث كالصحيح بل الصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه كافور را بر مواضع سجده مى گذارى و بر كو گردن و كف پاها و جاى بند نعلين و بر زانوها و كفهاى دست و پيشانى و كو گردن مى گذارى و در موثقه عمار وارد است كه بگذار كافور را در گوشهاى ميت و در مواضع سجود او و دهان.

و در حديث صحيح وارد است از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه كه چون ميت را خشك كنى كافور را بر آثار سجود او و بندهاى او همه مسح كن و بگذار در دهان او و گوشهاى او و سر و ريش و سينه و فرج او از حنوط اندكى و فرمودند كه حنوط مرد و زن مساويست.

و در حديث موثق كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه چون كفن كنى ميت را به پاش بر هر جامه اندكى از ذريره و كافور و اندكى از كافور بر گوشها و مساجد سبعه او مى گذارى و اندكى بر پشت دستها مى گذارى و در فقه رضوى مذكور است كه چون حنوط كنى ابتدا كن به پيشانى ميت و بندهاى او را همه و اگر چيزى زياد آيد بر سينه و كفهاى دست

ص: 256

بريز.

و در روايتى وارد شده است كه كافور را در دهن و گوشها و چشم و سر و ريش او بمال و هم چنين مشك را و بر سينه و فرج او بريز و مرد و زن مساويند و ليكن مكروهست كه ميت را به عود و غير آن از دودها خوشبو سازند يا عود سوز از عقب او ببرند و ليكن اگر كفن را بدود خوشبو سازند باكى نيست اينست اخبارى كه در اين باب وارد است و عمده مخالفت در گوشهاست و چشم و بينى و شيخ حمل كرده است كه آنجا كه نهى وارد شده است مراد نهى از اينست كه در اندرون گوش و چشم و بينى گذارند و آنجا كه امر است محمولست كه بر ظاهر آنها گذارند و اظهر آنست كه امر را حمل بر تقيه كنند زيرا كه عامه بر اينند كه مى بايد كرد چون كافور اعضا را بهم مى آورد انسب اينست كه در اينجاها بگذارند تا از اينجا چيزى بيرون نيايد و اين غلط است زيرا كه از چشم و گوش متعارف نيست كه چيزى بيرون آيد پس قياس ايشان به مواضعى ديگر قياس باطل است و مع الفارق زيرا كه علت احكام مخفى است و اللّه تعالى يعلم.و صدوق جمع كرده است اكثر اخبار را و به آن ها همه عمل كرده است و بد نيست و در غير مساجد بلكه در همه قصد قربت كافى است

عليه.و در صحيحه محمد بن مسلم از امام محمد باقر صلوات اللّه عليه وارد است كه دستها را تا كتف بشويد و اين اولى است و اولى آنست كه سه بار بشويد چنانكه ابن يقطين روايت كرده است.

كرده است چنانكه در فقه رضويست بلكه از فاذا فرغ تا او حفيره عبارت آنست و در ما بعد صدوق تصرف نموده است بلا يجوز و در آنجا و لا يقلّمنّ اظافيره است تا به آخر چنانكه در اخبار ديگر است.

اما آن چه ظاهر مى شود از حديث اول آنست كه اگر خواهند كه به چاله رود بهتر آنست كه چاله ميان خانه رود پس گودال كندن مقدم باشد بر آن و اگر دست بهم ندهد در بالوعه رود و اللّه تعالى يعلم.

شاء لم يجعل الحبرة معه حتّى يدخله قبره فيلقيه عليه و يعمّمه و يحنّكه و لا يعمّمه عمّة الاعرابىّ و يلقى طرفى العمامة على صدره)

پس غاسل ابتدا مى كند به وضو واجبا بنا بر مذهب بعضى و مستحبا بنا بر مذهب بعضى و اين وضوئى است كه با هر غسل هست غير غسل جنابت و چون غاسل كه ميت را مى گرداند دست بر بدن ميت مى گذارد غالبا غسل مس ميت بر او واجبست وضو پيش از غسل مى كند و بعد از آن غسل مى كند و در بسيارى از اخبار وارد شده است كه اين غسل را پيش از كفن مى كند.

و در اخبار صحيحه وارد شده است كه بعد از كفن مى كند پس حمل بر تخيير مى بايد كرد و در فقه رضوى امر كرده است به وضو پيش از غسل و در آنجا مذكور است كه در هر غسلى وضو مى كند پيش از غسل مگر غسل جنابت و ذكر كرده است كه اگر فراموش كنى غسل مس ميت را و نماز كنى پس چون به يادت آيد غسل بكن و نماز را اعاده كن و از اين جهت است كه اصحاب غسل مس ميت را شرط مى دانند در صحت صلاة و قدما ذكر كرده اند و متاخران متابعت ايشان كرده اند و اخبارى كه در غسل مس وارد شده است بلفظ امر واقع شده است و معارضى صحيح ندارد بنا بر اين علما قايل بوجوب غسل شده اند و شيخ اعظم ما مولانا عبد اللّه مى فرمودند كه بر تقدير وجوب اشتراط ظاهر نيست و از اين خبر خبر نداشتند و اللّه تعالى يعلم.

و بعضى از علما گفته اند كه اين سنت است از جهت كفن كردن هر چند مس ميت نكرده باشد و اين قول ضعيف است پس ميت را از آب بيرون مى آرد و در ميان كفنها كه پهن كرده است مى گذارد و چوب خرما را با او مى گذارد يكى از كو گردن كه مى چسباند به پوست او از جانب راست ميت و پيراهن را بر سر او در مى آورد و بر بدن او مى كشد و جريدۀ ديگر را نزد ران او

ص: 260

مى گذارد از جانب چپ ميان پيراهن و سر تا سرى و اين نحو گذاشتن جريدتين در خبرى صريحا نديده ام و در فقه رضوى قريب باين است و مثل خبر يونس است الا در قدر ذراع كه در آنجا عظم ذراع است و در حديث يونس وارد است كه دو قطعه از جريده سبز كه يك ذراع قد او باشد بر مى دارى و يكى را ميان زانوهاى ميت مى گذارى كه نصف آن از جانب ساق باشد و نصف آن به جانب ران باشد و ديگرى را در زير بغل راست مى گذارند.

و در حديث حسن كالصحيح از جميل منقولست كه حضرت صلوات اللّه عليه فرمودند كه جريده يك وجب است يكى را از پيش گو گردن مى گذارند متصل به بدن ميت تا بهر جا برسد و ديگرى را در جانب چپ مى گذارند بر بالاى پيراهن از پيش كو گردن تا هر جا برسد و اين طريق مشهور است و حديثش اصح است.

و در حديث حسن كالصحيح از جميل منقولست كه از حضرت صلوات اللّه عليه پرسيدم از جريده كه زير كفنها مى گذارند يا بالاى كفنها حضرت فرمودند كه بالاى پيراهن مى گذارد از پائين كمر از جانب راست و ظاهرا اين در صورتيست كه يك جريده بگذارند و آن نيز خوبست اگر چه دو جريده بهتر است چنانكه در حديث كالصحيح وارد است از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه جريده سبزى بر مى دارند و از زير بغل تا ترقوه كه گردنست مى گذارد و در حديث كالصحيح نيز از آن حضرت وارد است كه جريده ترى بر مى دارند بقدر ذراعى و مى گذارند از پيش گردن تا دست.

و در دو حديث كالصحيح از آن حضرت وارد است كه يكى را از جانب راست مى گذارند و يكى را از جانب چپ و پيشتر گذشت كه اگر ممكن باشد كه به نحوى بگذارند كه در روايت وارد شده است بعنوان مروى بگذارند و الا بهر

ص: 261

عنوان كه باشد بگذارند اگر چه در قبر گذارند و اگر ممكن نباشد وقتى كه مردمان در آنجا نباشند در قبر او فرو برند چنانكه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله بعد از دفن در قبر فرو بردند پس ظاهر شد كه آن چه مشهور است بهتر است از حيثيت سند حديث.

و دور نيست كه اگر يكى در ميان زانوها گذارند بهتر باشد تا عمل به همه احاديث كرده باشد و اللّه تعالى يعلم بعد از آن كه پيراهن بر او پوشاند سر تا سرى را و جامه يمنى را بر او پوشاند و اول جانب چپ را به جانب راست آورد و بعد از آن جانب راست را به جانب چپ بر خلاف زندگان در جامه پوشيدن و در فقه رضوى باين عنوان است كه صدوق گفته است و علما همه ذكر كرده اند به تبعيت صدوق و اگر خواهد مى تواند كه حبره را بر او نپوشاند تا آن كه او را در قبر گذارد و بر روى او كشد مانند لحاف.

و در حديث صحيح از عبد اللّه بن سنان از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه برد يمنى را بر ميت نمى پيچند و ليكن بر روى او مى اندازند و چون ميت را در قبر مى گذارند اول برد را در قبر پهن مى كنند تا روى ميت و پهلوى او بالاى آن باشد.

و مثل اين در حديث صحيح از ابن سنان و ابان از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست و ليكن در آن واقعست كه در زير پهلوى ميت مى گذارند و محتمل است كه آن نيز جايز باشد چنانكه در فقه رضويست و هر سه عنوان خوبست و صدوق حمل بر تخيير كرده است در دو صورت و اگر جامه ديگر زياد كنند از برد يمنى بهتر است جمعا بين الاخبار و ممكن است حمل اين دو حديث را بر تقيه و اللّه تعالى يعلم.

و سنت است كه عمامه بر سر ميت پيچند كه حنك داشته باشد و مانند

ص: 262

اعرابى او را عمامه نكنند و دو طرف عمامه را بر روى سينه ميت مى اندازند اما اصل عمامه از جهت ميت پس آن از خصايص شيعه است.

و احاديث صحيحه و حسنه كالصحيحه در آن وارد شده است كه بر سر او پيچند و ظاهرا عمامه متحقق مى شود به آن كه بر سر پيچيده شود يك بار و دو طرف او را بيندازند و حنك كردن سنتى ديگر است چنانكه در حديث حسن كالصحيح وارد شده است و ظاهرا عمامه اعرابى آنست كه بى حنك باشد و ممكن است كه مراد از آن مقنعه باشد كه بدويان بر سر مى كنند و آن عمامه ايشان است چنانكه در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه حضرت فرمودند كه چون عمامه كنى ميت را بنحو بدويان عمامه مكن راوى گفت چگونه كنم حضرت فرمود كه ميان عمامه را بگير و بر دور سر او بگردان و دو طرف آن را بر سينه او انداز.

و احاديث بسيار وارد شده است كه ميان آن را بگير و ظاهرا مراد آنست كه سرش را مپيچ كه يك طره داشته باشد بلكه بقدر طره بگذار و به پيچ و چون در اين حديث كه وصف عمامه فرمودند حنك را ذكر نكردند و ظاهر آنست كه عمه اعرابى طره ندارد و مانند عمامه نيست و الحال عجمان آن را لچك مى گويند چون شبيه است به مقنعه زنان و چون امتياز مرد و زن در حيات به عمامه و مقنعه است در ممات نيز مى بايد كه امتياز به آن نحو باشد و احاديث عمامه در مبحث ثياب مصلى خواهد آمد إن شاء اللّه تعالى و سنت است كه عمامه نفيس باشد.

و در حديث صحيح ابن سنان واقع است كه طره عمامه بر پاى ميت اندازد و ظاهر آنست كه آن مقدار بلند باشد كه بر پا افتد و محتملست كه مراد جانب پا باشد يعنى از پيش نه از پس و پيش مانند زندگان.

و در حديث يونس آنست كه طره راست را به جانب چپ اندازد و چپ را بر

ص: 263

راست بر روى سينه و در حديث صحيحى وارد است كه هر دو طرف را بر پشت اندازد و هم خوبست اگر چه عمل به خبر يونس بهتر است و مشهورتر و موافق فقه رضويست و منافات با گفته صدوق ندارد چون بر سينه انداخته اند و اللّه تعالى يعلم.

بر كمر بستن و سر ديگر آن را از ميان رانهاى ميت بيرون مى آورد كه عورتين را فرا گيرد با پنبه كه بر هر دو گذاشته اند و اين سر را از كمر بند بيرون مى آورد به جانب راست و از آنجا مى پيچد چهار مرتبه چنانكه در حديث ديگر است و غرض از اين پيچيدن آنست كه رانها را بهم آورد تا دبر مستحكم شود و چيزى بيرون نيايد و مى بايد كه خرقه دراز باشد كه از كمر تا زانوها پيچيده شود و اين سر را در ميان آن چه پيچيده است بند كند كه باز نشود.

بدان كه صدوق ذكر نكرده وضوى ميت را و در آن خلافست بعضى نه واجب مى دانند و نه سنت و بعضى واجب مى دانند به اعتبار حديث سابق كه در هر غسلى وضو هست إلا غسل جنابت و بعضى سنت مى دانند به اعتبار اين حديث و حديث صحيح حريز كه گفت كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه ميت را ابتدا كنند به شستن فرج او پس وضو دهند او را وضوى نماز الخبر.

و در حديثى ديگر از آن حضرت وارد شده است به همين نحو و اظهر استحبابست چون احاديث صحيحه گذشت كه كدام وضو پاك كننده تر است از غسل و از جهت آن كه احاديث بسيار وارد شده است در كيفيت احكام ميت كه غسل هست و وضو نيست در آن و اگر واجب مى بود بيان مى فرمودند و اللّه تعالى يعلم.و چون وضو دهند سنت است كه پيش از غسل بدهند چون احاديث بسيار وارد شده كه وضو را پيش از غسل واقع سازند و بعد از غسل بدعت است و دو حديثى كه دلالت بر وضو دارد وضو را پيش از غسل فرموده اند.

تابوت گذارند و به جانب قبر برند و ظاهر آنست كه نماز را در حوالى قبر بكنند و اظهر آنست كه سهو واقع شده است در نماز يا غرض آنست كه تعجيل كنند بعد از غسل و كفن مبادا چيزى بيرون آيد و نماز را بظهور گذاشته باشد.

ديگر: كسى كه بگويد به او رفق كنيد يا بگويد كه از جهت او استغفار كنيد خداوند عالميان شما را بيامرزد.و از اين دو خبر ظاهر مى شود كه شخصى كه مصيبت بر او واقع نشده باشد نمى بايد كه اظهار مصيبت زدگى كند و نمى بايد كسى بر چنين شخصى رحم كند.

و صدوق به آن نحو فهميده است كه أولا تفسير شد چون تغيير عبارت داده است.و اين خبر را شيخ الطائفه نقل كرده است و تصحيف در آنجا شده است كه ارفقوا را بدل كرده است به قفوا و علامه ذكره كرده است كه قفوا منافات دارد با تعجيل تجهيز و ذكر كرده است كه مكروهست كه در عقب جنازه بگويند استغفر له و جمعى از عامه نيز گفته اند كه مكروهست و هم چنين مكروه است سلم سلمك اللّه و وجه كراهت اينست كه تشريعست.و جمعى از عامه وضع كرده اند اين عبارات را مثل نماز ضحى بلكه مى بايد بگويد آن چه را كه منقول است از اهل البيت و آن خواهد آمد و محتمل است كه اين نهى نيز تقيه وارد شده باشد چون مذهب جمعى كثير كراهتست و اللّه تعالى يعلم.

و در حديث موثق از عمار منقول است كه گفت پرسيدم از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه اگر كسى جنازه را خواهد كه بردارد چه دعا بخواند حضرت فرمودند كه بگويد

بسم اللّه و باللّه و صلّى اللّه على محمّد و آل محمّد اللّهمّ اغفر للمؤمنين و المؤمنات.

و از حضرت على بن الحسين و محمد بن على صلوات اللّه عليهم منقولست كه چون جنازه را مى ديدند مى خواندند كه

الحمد للّه الّذى لم يجعلنى من السّواد المخترم و بنا بر اين ممكن است كه حضرت تقيه فرموده باشد به آن كه عبارت ايشان را نقل فرموده باشد و مراد حضرت آن شخصى باشد كه ردا را در جنازه غير انداخته باشد و اللّه تعالى يعلم.

ص: 267

كردن نجاستى به كفن رسد مقراض كنند آن را.و ظاهر جمع بين الاخبار آنست كه مى بايد قايل شدن به تخيير يا به آن كه اگر شستن ممكن باشد بى مشقتى بشويند و الا مقراض كنند يا اگر نجاست اندكى باشد مقراض كنند و اگر بسيار باشد بشويند.

و ليكن صدوق جمع باين عنوان كرده است كه شستن پيش از دفن است و مقراض بعد از دفن و اكثر علما متابعت كرده اند به آن كه البته باين تفصيل حديثى به او رسيده است و حديثش در فقه رضويست و عمل باين بد نيست و اگر مطلقا شستن ممكن باشد احوط شستن است و اگر چه در قبر باشد به آن كه طشت و آفتابه را در قبر برند و بشويند و الا مقراض كنند.

درندگان ايمن باشد و اگر جائى باشد كه خوف آن باشد كه شير او را بيرون آورد ظاهرا لازم باشد كه قبر او را آن مقدار عميق كنند يا مستحكم كه شير نتواند او را بيرون آوردن و زياده بر اين مقدار سنت است چنانكه خواهد آمد.

صلوات اللّه عليه فرمودند كه اول او را غسل جنابت مى دهند و ديگر غسل ميت و اكثر اصحاب حمل بر استحباب كرده اند و احتمال بر تقيه نيز دارد چون حسن در آن زمان معتبر بود و خلفاى بنى اميه اعتقاد به او داشتند.

در حديث موثق كالصحيح از حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه منقولست كه از آن حضرت پرسيدند كه هر گاه خلقت سقط تمام شده باشد غسل و كفن و دفن بر او واجبست كه نسبت به او به جا آورند حضرت فرمودند كه همه بر او واجبست.

و در حديث كالصحيح از زراره وارد شده است كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه هر گاه سقط چهار ماهه باشد او را غسل مى دهند.

و در حديث قوى از حضرت امام محمد تقى صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه سقط را با خونش در همان موضع كه مى افتد دفن مى كنند.

و در حديث قوى وارد شده است كه چون سقط چهار ماهه شود او را غسل مى دهند پس جمع ميانه اخبار مقتضى آنست كه آن چه وارد شده است كه با خون دفن مى كنند آنست كه چهار ماه نداشته باشد و ظاهر آن كه فرموده اند كه با خون دفن كنند آنست كه احتياج به شستن ندارد نه آن كه در ميان خون نفاس او را دفن مى كنند و اكثر علما گفته اند كه او را در خرقه مى پيچند و دفن مى كنند و شك نيست كه اين احوط است و عبارت صدوق عبارت فقه رضويست.

ممكن است كه مراد از آن سر تا سرى باشد كه بدل آن حبره مى كنند و بنا بر اين دو سر تا سرى كه با اينها جمع مى شود دو اصل است و يكى بدل از حبره و يكى بدل از نمط يا دو سر تا سرى زايد را سنت است كه اگر حبره و نمط به همرسد حبره و نمط كنند و الا پنبه كنند و بنا بر آن كه مراد از ازار لنگ باشد سه سر تا سرى خواهد بود چنانكه گفت كه نمط و حبره و لفافه و پيراهن كنند ميت را.

و آن چه از اخبار صحيحه ظاهر مى شود آنست كه ناچار است ميت را از سه جامه غير عمامه و خرقه ران پيچ و جايز است كه سه سر تا سرى باشد و اگر بدل يكى قميص باشد بهتر است و بدل از يك سر تا سرى اگر حبره باشد بهتر است چنانكه عبارت شيخ مفيد نيز بر اين دلالت دارد و اگر بدل يك سر تا سرى لنگ كند نيز جايز است.

از آن جمله در حديث صحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه مذكور است كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله سه جامه كفن كردند يكى برد يمنى سرخ و دو جامه سفيد صحارى كه از بلاد عمان است.

و در حديث صحيح و حسن كالصحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه از آن حضرت پرسيدند زراره و محمد بن مسلم كه عمامه ميت از جمله كفن اوست؟حضرت فرمودند كه نه و كفن واجب سه قطعه است و ثوبى تمام لا اقل كه جميع بدنش را به پوشاند تا پنج جامه و زياده بر اين بدعتست و عمامه سنتست و مراد از ثوبى تمام آنست كه سه جامه واجبست كه اقلا يكى از آن سه جامه بدن را به پوشاند و اگر هر سه به پوشاند خوبست و اگر دو جامه سر تا سرى باشد و يكى پيراهن بهتر است و دو سر تا سرى ديگر زياد مى توان كرد و يك سر تا سرى و لنگ نيز زياد مى توان كرد كه پنج عدد شود.

ص: 273

و در بعضى از نسخ تهذيب به جاى واو،او واقع است و به سبب آن بعضى از علما قايل شده اند كه يك سر تا سرى كافى است و اين قول شاذ است و از عدم تتبع اخبار و اعتقاد بسيار به شيخ طوسى رحمه اللّه ناشى شده است.با آن كه همين روايت در كلينى به واو است و اغلاط شيخ رحمه اللّه زياده از حد است كه اگر نه حمل كنيم كه از نساخ واقع شده است اعتماد نمى توان نمود بر نقل او و ليكن اكثر اوقات اگر از شيخ به سبب كثرت تصنيف و اعتماد بر حفظ غلطى از او واقع شود همان خبر از كلينى و من لا يحضر و غير آن حتى از استبصار تصحيح مى توان كرد و به توفيق اللّه تعالى همه را كرده ام در روضة المتقين چنانكه جاى اشتباه نمانده است مگر نادرى.

و در حديث صحيح از عبد اللّه بن سنان وارد است كه گفت به خدمت حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه عرض نمودم كه چگونه كفن كنم حضرت فرمودند كه خرقۀ از جهت ران پيچ مى بايد من گفتم پس بعد از آن لنگ حضرت فرمودند كه آن داخل حساب نيست لنگ را نيز از اين جهت مى بندند تا حفظ كند مثل ران پيچ كه چيزى بيرون نيايد و پنبه در آنجا بسيار گذاشتن بهتر از لنگ است ديگر پيراهنى كه سجاف و تكمه نداشته باشد و عمامه الخ.

و در حسن كالصحيح از حلبى از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه پدرم در وصيت نامه نوشتند كه او را كفن كنم در سه جامه يكى ردايى كه يمنى بود و در نماز جمعه مى پوشيد و سر تا سرى ديگر و پيراهنى پس به پدرم گفتم كه چرا مى نويسى گفت مى ترسم كه مردم بر تو زور آورند و مبالغه كنند كه چهار جامه يا پنج جامه كفن كن تو توانى گفت كه اين وصيت پدرم است و مخالفت او نمى توانم كرد و عمامه بكن ميت را و عمامه داخل كفن نيست بلكه كفن چيزيست كه كل يا اكثر بدن را فرا گيرد مثل پيراهن و عبارت

ص: 274

حضرت معنى ديگر دارد كه غرض عمده آنست كه وصيت علامت امامتست همين كه نوشتم شهرت مى كند و همه كس دانا مى شود به امامت تو و حجت بر خلق تمام مى شود.

و در حديث حسن كالصحيح تصريح باين معنى شده است بعد از وصيت به كفن و غير از آن.

و در موثق كالصحيح از حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه كفن كردم پدرم را در دو جامه مصرى سفيد كه در آن احرام مى گرفتند و در پيراهنى كه نماز در آن مى كردند و در بردى كه آن را خريده بودند به چهل مثقال طلا و در عمامه حضرت سيد الساجدين صلوات اللّه عليه كه اگر امروز مى بود قيمتش چهار صد مثقال طلا مى بود.

و در حديث حسن كالصحيح بل الصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه در كفن فرمودند كه خرقه بردار كه رانهاى ميت را به آن بهم آورى و به پيچى مستحكم كه مبادا چيزى بيرون آيد و هر چه پنبه در دبر مى كنى بهتر است پس كفن مى كنى به پيراهنى و سر تا سرى و بردى كه همه بدن را فرا گيرد.و مذكور است در مقبوله يونس كه حضرت ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم فرمودند كه حبره را پهن كن و سر تا سرى را بر بالاى آن پهن كن و بعد از آن پيراهن را پهن كن و عمامه و ران پيچ را فرمودند كه گذشت.

و در حديث كالصحيح معاوية بن وهب از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه ميت را در پنج جامه كفن مى بايد كرد پيراهنى كه تكمه و بند نداشته باشد يا نه بندند آن را اگر داشته باشد و سر تا سرى و خرقه كه ران او را محكم ببندند و بردى كه او را در آن پيچند و عمامه كه بر سر او پيچند و زيادتى او را بر سينه اش اندازند.

ص: 275

و در حديث صحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه مرد را در سه جامه كفن مى كنند و زن اگر بزرگ باشد در پنج جامه پيراهن و ران پيچ و مقنعه و دو لفافه.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه ميت را در سه جامه كفن مى كنند بغير از ران پيچ و عمامه.

و احاديث كفن حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله خواهد آمد پس از اين اخبار متواتره ظاهر شد كه لنگ داخل كفن نيست و آن نيز بمنزله ران پنج است چنانكه در صحيحه ابن سنان تصريح به آن واقع شد و بهمان عبارت در فقه رضوى مذكور است و در موثقه عمار وارد شده است.

و محمولست بر ران پيچ يا به جاى ران پيچ يا ران پيچ ديگر است و چون نيكو تدبر نمائى خواهى دانست كه آن چه كرده اند بعضى از عدم تدبر ناشى شده است و جمعى كه بعد از ايشان آمدند اعتماد بر يافت گذشتگان كردند و خود تدبر ننمودند چون واجبست بيان حق گاهى بطول مى كشد و اللّه تعالى يعلم.

و شيخ در موثق كالصحيح از سماعه روايت كرده است كه از آن حضرت سؤال كردم از آن چه ميت را به آن كفن مى كنند حضرت فرمودند كه سه جامه است و حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله را كفن كردند در سه جامه دو جامه صحارى و جامه حبره و حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه را نيز در سه جامه كفن كردند.

و در موثق كالصحيح از زراره از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه مرويست كه حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله را در سه جا كفن كردند دو جامه صحارى و يكى يمنى.و سند حديث متن بنظر نرسيد تا حال و ليكن در فقه رضوى به همين عبارتست و تأويل مى توان كرد كه چون صحار از عمان است و آن نزديك است به يمن اطلاق يمن بر آن كرده باشند و ثوب حبره از پنبه باشد و ليكن بعيد است.

14-( و روى: انّه حنّط بمثقال مسك سوى الكافور).

روايت كرده است شيخ به سندى كه مجهولست از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله را حنوط كردند به يك مثقال مشك بغير از حنوط به كافور.

و احاديث بسيار وارد شده است در آن كه ميت را خوشبو نسازند بغير از كافور و ذريره و بخصوص مشك نيز وارد شده است كه به مشك او را خوشبو نسازند پس از اين خبر بر تقدير صحت محمولست بر آن كه از خصايص آن حضرت بوده باشد و حمل بر تقيه اظهر است چون ظاهر آنست كه راوى خبر از عامه باشد و در فقه رضوى مذكور است كه مشك را بالاى كفن بگذارند تا فرشتگان از او محظوظ شوند و تنفر ننمايند و اين وجهى است در جمع بين الاخبار و اللّه تعالى يعلم.

ص: 277

احاديث جنب گذاشت اندكى بيشتر و ظاهرا اينجا زن جنب مراد باشد چون جنب را بر مرد و زن اطلاق مى كنند.

10-( و: سئل ابو الحسن الثّالث صلوات اللّه عليه هل يقرّب إلى الميّت المسك و البخور قال نعم).

و از حضرت امام على نقى صلوات اللّه عليه پرسيدند كه آيا مشك و بخور را نزديك ميت مى برند؟حضرت فرمودند كه بلى و چون احاديث گذشت كه ميت و كفن او را دخان نكنند اين حديث را حمل بر اين مى كنيم كه بخور را از جهت حاضران كنند كه ايشان بوى ميت را نشنوند هر گاه بو كرده باشد.

و ممكن است كه مشك نيز داخل بخور باشد چنانكه در حديث موثق از غياث از حضرت امام جعفر صادق از پدرش صلوات اللّه عليهما منقولست كه آن حضرت خوشبو مى ساختند به بخور ميت را به عودى كه در آن مشك بود و گاه بود كه بر تابوت مى گذاشتند و گاه بود كه نمى گذاشتند و حضرت را خوش نمى آمد كه مجمره را از عقب ميت برند.

و محمول است بر آن كه در حوالى ميت بخور كنند و مشهور ميان علما حمل بر تقيه است چنانكه گذشت و مى توان حمل كردن بر آن كه مشك را بر بالاى كفن گذارند چنانكه در فقه رضوى مذكور است.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: المرأة اذا ماتت نفساء و كثر دمها ادخلت إلى السّرة فى الادم او مثل الادم و تنظّف ثمّ تحشى القبل و الدّبر ثمّ يكفّن بعد ذلك).

و از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست بسند قوى كالصحيح كه هر گاه زنى در نفاس بميرد و خونش بند نشود از بسيارى آن، آن زن را داخل مى كنند تا ناف در پوستى يا مثل پوست و او را پاكيزه مى كنند پس قبل و دبرش را پر مى كنند پس كفن مى كنند او را بعد از آن.

ص: 279

اين عبارت دو احتمال دارد يكى آن كه بعد از غسل فرجش را پر از پنبه مى كنند تا نيم من چنانكه در حديث ديگر وارد است و زير جامه از قبيل زير جامه كشتى گيران از جهت او مهيا مى كنند و پاهاش را در اندرون آن مى كنند كه اگر خون از پنبه بگذرد از پوست نگذرد و كفن را نجس نكند.

و احتمال ديگر عبارت آنست كه على سبيل القلب باشد به آن كه ريزه بلغار و امثال آن از گل رست و آهك در فرج او پر كنند كه اينها مانعند از آمدن خون و اللّه تعالى يعلم.

روايت وارد شده است كه او را غسل مى دهند جامه پوشيده و هر دو خالى از ضعف نيستند و شيخ حمل كرده است بر استحباب و حمل بر تقيه اظهر است.

و على اى حال شك نيست كه غسل دادن او واجب نيست پس او را با جامها دفن كردن اولى است كه دست به او نرسانند چنانكه روايات صحيحه و كالصحيحه بر آن دلالت دارد و اللّه تعالى يعلم.

6-( و: سأله عبد اللّه بن ابى يعفور عن الرّجل يموت فى السّفر مع النّساء و ليس معهنّ رجل كيف يصنعن به قال يلففنه لفا فى ثيابه و يدفنّه و لا يغسّلنه).

و بسند صحيح از عبد اللّه منقولست كه گفت سؤال كردم از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه از شخصى كه بميرد در سفر با زنان و با ايشان مردى نباشد كه او را غسل دهند چه كنند زنان با او؟حضرت فرمودند كه مى پيچند او را در جامهاى او و دفن مى كنند او را و غسل نمى دهند او را و بر اين مضمون دلالت مى كند احاديث صحيحه مثل صحيحه كنانى و صحيحه حلبى و غيرهما.

6-( و: سأله الحلبيّ عن المرأة تموت فى السّفر و ليس معها ذو محرم و لا نساء فقال تدفن كما هى بثيابها و الرّجل يموت و ليس معه الاّ النّساء و ليس معهنّ رجل (1)يدفن كما هو بثيابه).

و در صحيح از حلبى مرويست كه گفت سؤال كردم از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه از زنى كه در سفر بميرد و نباشد محرمى و نه زنان كه او را غسل دهند حضرت فرمودند كه او را با جامهاى او دفن مى كنند و مردى كه بميرد و نباشد با او مگر زنان و با ايشان مردى نباشد و زن محرمى نباشد كه او را غسل دهند دفن مى كنندخ.

ص: 281

او را با آن جامها و محرم در حديث شيخ هست و در اينجا مراد است به قرينه سابق و احاديث ديگر.

عليه)

و ذكر كرده است استاد ما محمد بن حسن كه حق سبحانه و تعالى او را خوشنود باشد در كتابى از كتب او كه او مسمى است به جامع در دخترى كه بميرد با مردان در سفر كه او گفت يا حضرت فرموده است كه اگر زياده از پنج سال و شش سال باشد سال او او را دفن مى كنند و غسل نمى دهند و اگر سالش كمتر از پنج سال باشد او را غسل مى دهند مردان و احوط آنست كه برهنه غسل ندهند اگر چه شيخ جز و آخر حديث را ذكر كرده است و بعد از آن ذكر كرده است كه يعنى برهنه غسل مى توان داد و اين معنى يا از شيخ است يا از محمد بن احمد بن يحيى است كه اين حديث را از كتاب او مرسلا روايت كرده است.

و ابن وليد كه در كتاب خود اين عبارت را ذكر كرده است حديثى به همين مضمون از حلبى از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه نيز ذكر كرده است مسندا يا مرسلا و بر تقدير ارسال ظاهرش صحت حديث است چون سند ابن وليد به حلبى صحيح است به چند سند و ليكن چون لفظ برهنه در حديث وارد نشده است اولى آنست كه پيراهن پوشيده او را غسل دهند و اللّه تعالى يعلم.

و بر اين مضمون احاديث معتبره دلالت مى كند و ليكن اكثر علما در محارم قايلند كه جامه پوشيده آنها را غسل مى تواند داد و در زوجه پوشيدن عورت كافيست و احوط آنست كه زوجه را پوشيده غسل بدهد چنانكه در احاديث صحيحه وارد شده است اگر چه اظهر آنست كه محمول است بر استحباب،و هم چنين اولى آنست كه تا مماثل باشد از زن و مرد غير مماثل غسل ندهند چنانكه در اخبار معتبره وارد شده است و جمعى واجب مى دانند اما بعيد است چون احاديث جواز صحيح است و مطلق است و مصرح نيز هست و اللّه تعالى يعلم.

6-( و سأله صلوات اللّه عليه سماعة ابن مهران: عن رجل مات و ليس عنده (1)الاّ نساء فقال تغسّله امرأة ذات محرم منه و تصبّ النّساء عليها الماء و لا تخلع ثوبه و ان كانت امرأة ماتت مع رجال و ليس معهم امرأة و لا محرم لها فلتدفن (2)كما هى فى ثيابها فان كان معها دو محرم لها غسّلها من فوق ثيابها).

و بسند موثق كالصحيح منقولست كه سماعه گفت سؤال كردم از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه از مردى كه مرده باشد و نباشد نزد او مگر زنان پس حضرت فرمودند كه غسل مى دهد او را زنى كه محرم او باشد و زنان ديگر آب بر دست آن زن يا بر آن مرد مى ريزند و جامه او را يعين پيراهن او را نمى كنند و اگر زنى بميرد با مردان و با ايشان زنى و مرد محرمى نباشد آن زن را با جامهاى او دفن مى كنند و اگر مرد محرمى باشد او را پيراهن پوشيده غسل مى دهد و بر اين مضمون احاديث صحيحه وارد شده است.خ.

ص: 284

6-( و سأله عمار السّاباطىّ: عن الصّبيّة لا تصاب امرأة تغسّلها قال يغسّلها اولى النّاس بها من الرّجال

6- و: ساله عن الرّجل المسلم يموت فى السّفر و ليس معه رجل مسلم و معه رجال نصارى و عمّته و خالته مسلمتان كيف يصنع فى غسله قال تغسّله عمّته و خالته فى قميصه و لا تقربه النّصارى

6- و: عن المرأة تموت فى السّفر و ليس معها امرأة مسلمة و معها نساء نصارى و معها عمّها و خالها مسلمان قال (1)يغسّلانها و لا تقربها النّصرانيّة غير انّه يكون عليها درع فيصبّ الماء من فوق الدّرع

6- و: ساله عن النّصرانيّ يكون فى السّفر و هو مع المسلمين فيموت قال لا يغسّله مسلم و لا يدفنه و لا كرامة و لا يقوم على قبره و ان كان اباه).

و بسند موثق از عمار منقولست كه گفت سؤال كردند از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه از دختر نابالغى كه بميرد و زنى بهم نرسد كه او را غسل دهد حضرت فرمودند كه غسل مى دهد او را ولى او از مردان يعنى محارم او از پدر و مادر و عم و خال مثلا.

و ديگر از آن حضرت سؤال كردند كه هر گاه مردى مسلمان در سفر بميرد و نباشد با او مرد مسلمان و مردمانى نصرانى عيسوى مذهب باشند و عمه و خاله مسلمان نيز باشند كه غسل او بدهد؟حضرت فرمودند كه عمه و خاله او را غسل مى دهند پيراهن پوشيده و نصرانى نزديك او نمى رود و ديگر سؤال كردند از زنى كه بميرد در سفرى و نباشد با او زن مسلمانى و زنان نصرانيه باشند و عمو و خالوى مسلمان باشند حضرت فرمودند كه عمو و خالو او را غسل مى دهد و زن نصرانيه نزديك او نمى رود و ليكن مى بايد كه آن زن با پيراهن باشد وخ.

ص: 285

آب را از بالاى پيراهن بر او بريزند و ديگر سؤال كردند از آن حضرت كه هر گاه در سفرى نصرانى با مسلمانان باشد و بميرد چه كنند حضرت فرمودند كه او را مسلمانى غسل نمى دهد و دفن نمى كند و او را عزتى نيست نزد حق سبحانه و تعالى و نزد مؤمنان كه با او اينها كنند و اگر كفار او را دفن كنند مسلمان بر سر قبر او نمى رود كه دعا كند اگر چه پدرش باشد.

6-( و ساله المفضّل بن عمر فقال: [قلت]له جعلت فداك ما تقول فى المرأة تكون فى السّفر مع الرّجال ليس فيهم لها ذو محرم و لا معهم امرأة فتموت المرأة ما يصنع بها؟قال يغسل منها ما أوجب اللّه عليه التّيمّم و لا تمسّ و لا يكشف لها شىء من محاسنها الّتى امر اللّه عزّ و جلّ بسترها فقال له كيف يصنع بها؟قال يغسل باطن كفّيها ثمّ يغسل وجهها ثمّ يغسل ظهر كفّيها).

و بسند كالصحيح از مفضل منقولست كه عرض نمودم كه فداى تو گردم چه مى فرمايى در زنى كه در سفر فوت شود و با او مردان باشند و محرمى و زنى نباشد چه كنند با او؟حضرت فرمودند كه مواضع تيمم او را مى شويند و دست نمى رسانند و باز نمى كنند چيزى از محاسن او را كه حق سبحانه و تعالى امر كرده است به پوشانيدن آنها مثل گردن و سينه و هر چيزى غير از رو و سر و دستها و پاها تا ساق چنانكه خواهد آمد پس مفضل گفت چگونه بشويند؟ حضرت فرمودند كه شكم دستها را مى شويند كه در وقت تيمم بر خاك مى زنند و رو را مى شويند تمام يا پيشانى را پس پشت دستها را مى شويند.

و اين عنوان نيز يك فرد است از افراد مستحب چنانكه گذشت و اگر اين فعل را به جا آورند و تيمم بدهند او را سه مرتبه بدل از سدر و كافور و قراح احوط است و اللّه تعالى يعلم.

مسلم و لا امرأة مسلمة من ذوى قرابته و معه رجال نصارى و نساء مسلمات ليس بينهنّ و بينه قرابة؟قال يغتسل النّصرانيّ ثمّ يغسّله فقد اضطرّ و سأله عن المرأة المسلمة تموت و ليس معها امرأة مسلمة و لا رجل مسلم من ذوى قرابتها و معها نصرانيّة و رجال مسلمون؟قال تغتسل النّصرانيّة ثمّ تغسّلها).

و بسند موثق منقولست كه عمار از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه سؤال كرد از مردى كه بميرد و نباشد با او مردى مسلمان و نه زن مسلمانى كه از خويشان او باشد و محرم او باشد و با او باشند مردان نصرانى و زنان مسلمان كه ميان او و ايشان خويشى نباشد حضرت فرمودند كه اول نصرانى غسل مى كند تا بدنش از نجاسات عينيه مثل خمر و خنزير كه ملاقات به آن ها كرده است پاك شود بعد از آن مسلمان را غسل مى دهد چون مضطرند.

و ديگر از آن حضرت صلوات اللّه عليه سؤال كرد از زن مسلمانى كه بميرد و با او نباشد زن مسلمانى و نه مرد مسلمانى از خويشان او و با او باشد زن نصرانيه و مردان مسلمان حضرت فرمودند كه زن نصرانيه أولا غسل مى كند و بعد از آن زن مسلمان را غسل مى دهد.

و مؤيد اين خبر است خبر موثق از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه جمعى به خدمت حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله آمدند و عرض كردند كه زنى در اين سفر با ما بود و فوت شد و محرمى نداشت حضرت فرمودند كه چه كرديد گفتند كه آب بر او ريختيم حضرت فرمودند كه زنى از اهل كتاب نبود كه او را غسل دهد گفتند نه حضرت فرمودند كه چرا او را تيمم نداديد؟ و عمل به اين دو حديث كرده اند اكثر علما و ليكن گفته اند كه نزد ضرورت

ص: 287

مطلق كافر غسل مى تواند داد.و اين دو حديث دلالت مى كند بر آن كه اهل كتاب كه يهود و نصارى و مجوس باشند غسل مى توانند داد نه مطلق كافر.

و محقق در معتبر تأمل نموده است در عمل باين دو خبر كه چون راوى هر دو بد مذهبند مشكل است عمل باين با آن كه زياده از صد جا عمل بحديث عمار و امثال او كرده است و گفته است كه اشكالى ديگر آن كه غسل عبادتست و نيت در كار است جوابش آن كه ظاهر نيست كه در اين غسل نيت در كار باشد و بر تقدير اشتراط نيت علما ذكر كرده اند كه زنان مسلمه نيت مى كنند.

ديگر آن كه كافر نجس است و غسل سبب زيادتى نجاست مى شود و اين نيز ظاهر نيست كه اهل كتاب نجس باشند چنانكه گذشت و مى آيد و نجاست عارضى به غسل ايشان زايل مى شود و ضعف خبر منجبر است به شهرت بين الاصحاب با آن كه همين حكم در فقه رضوى هست و اللّه تعالى يعلم.

و در تابوت گذاشته به غسل گاه بردند و زنده بود اما اگر سه روز بگذرد جزما مى ميرد و البته بو مى كند.

و در حديث حسن كالصحيح از حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه منقول است كه مصعوق بهر دو معنى على الظاهر و غريق را سه روز صبر مى كنند مگر آن كه پيشتر متغير شوند.

و در حديث موثق كالصحيح اسحاق بن عمار وارد است كه گفت از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه سؤال كردم از غرق شده آيا او را غسل مى دهند حضرت فرمودند كه بلى و احتياط نيز مى بايد كرد گفتم كه چگونه احتياط كنم؟حضرت فرمودند كه سه روز دفن نمى بايد كرد و هم چنين صاحب صاعقه را بهر دو معنى زيرا كه بسيار است كه گمان مى كنند كه او مرده است و نمرده است.

و از على بن ابى حمزه منقولست كه يك سال در مكه معظمه صاعقه و برق بسيار مى جست و مردم بسيار به سبب آن مردند پس من به خدمت حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه رفتم حضرت خود فرمودند بى آن كه من سؤال كنم كه مى بايد غريق و مصعوق را سه روز دفن نكنند مگر آن كه بو كنند كه آن دليل مردنست گفتم فداى تو گردم از گفته شما چنين ظاهر مى شود كه بسيار كسرا زنده به گور كرده باشند.حضرت فرمودند كه بلى بسيار كسرا زنده دفن كردند كه نمردند مگر در قبور خود.

و از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه بروايت سكونى منقولست كه غريق را غسل مى بايد داد.و در موثق عمار وارد است كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه غريق را دفن نمى كنند تا متغير شود و بدانند كه مرده است بعد از آن غسل مى دهند و دفن مى كنند،و مصعوق را دو روز صبر

ص: 289

مى كنند و بعد از آن كفن مى كنند و دفن مى كنند.

و دور نيست كه دو روز متغير شود البته اگر مرده باشد و يا به هوش آيد اگر سكته كرده باشد اما سه روز البته صبر مى بايد كرد احتياطا.

و از اين اخبار ظاهر مى شود كه غسل عبادتست نه ازاله نجاست و بس و اگر نه غريق را ديگر غسل نمى بايست دادن و محتمل است كه از جهت ترتيب باشد و شستن سدر و كافور چون ضرور است و نشده است از آن جهت اعاده بايد كرد و ليكن حضرت مطلقا امر به اعاده فرموده است اگر چه سدر و كافور نداشته باشند و اللّه تعالى يعلم.

و همين مضمون در فقه رضوى مذكور است و ليكن غريق و مصعوق و مدخن مذكورند چون غالب اينهايند.

ليكن عمومات شامل اينها هست و اينها مؤيدند با آن كه در فقه رضوى نيز هست با ما بعد آن كه اگر در كشتى مرده باشد پاهاى او را سنگين مى كنند و در دريا مى اندازد و اللّه تعالى يعلم.

و در حديث مرسلى اين شرط بود در حكم اول كه مذكور شد.و اكثر علما حمل بر تخيير كرده اند.

و جمعى گفته اند كه اگر خم ممكن باشد و توان خريد اگر چه به زر بسيار باشد هر گاه داشته باشند آن مقدم است زيرا كه مهما أمكن واجبست حفظ بدن ميت از آن كه سباع آن را نخورند و سباع دريا بيشتر از خشكى است و اگر ممكن نباشد سنگين مى كنند و به آب مى اندازد و هيچ شك نيست كه عمل باين قول بهتر است و اللّه تعالى يعلم.

نيست و ظاهر فقه رضوى با مصنف است و عبارت ما بعد عبارت فقه رضوى است.

عن الرّجل ياكله السّبع او الطّير فتبقى عظامه بغير لحم كيف يصنع به قال يغسّل و يكفّن و يصلّى عليه و يدفن).

و بسند صحيح منقولست كه سؤال كرد على از برادرش صلوات اللّه عليه از شخصى كه او را شير يا درندۀ ديگر خورده باشد يا مرغان گوشت او را خورده باشند و استخوانهاى او مانده باشد بى گوشت با او چه كنند؟حضرت فرمودند كه آن را غسل مى دهند و كفن مى كنند و نماز بر آن مى كنند و دفن مى كنند.و دغدغه نيست كه اگر همه استخوانها مانده باشد اين حكم دارد و بعد از اين احاديث در اين باب خواهد آمد و در فقه رضوى هست.

مى توان كرد كه هر گاه بر استخوان تنها احكام ميت جارى باشد چگونه بر شهيد نماز نتوان كرد.

و على اى حال ظاهر كلام علماى شيعه اينست كه خلافى نيست ميان ايشان كه شهيد را خواه در معركه شهيد شده باشد يا نه نماز بر او واجبست و ليكن اكثر اخبار قتل در معركه كه او را كشته دريابند و رمقى نداشته باشد از حيات خالى است از صلاة و ممكن است كه از جهت تقيه تصريح نفرموده باشند و حديث نفى صلاة همين خبر مسعده است و بس على الظاهر.

(هكذا روى لكنّ الاصل ان لا يترك احد من الامّة اذا مات بغير صلاة)

صدوق مى گويد كه اين روايت چنين وارد شده است ليكن اصل به اعتبار عمومات اخبار آنست كه هيچ يك از امت حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله را بى نماز نگذارند و خلافى كه شده است در نماز سنيان باين اعتبار است كه آيا ايشان از امت آن حضرت هستند يا نه زيرا كه مطلق امت مراد نيست چون يهود و نصارى و ساير كفار امت دعوت هستند و حضرت همه را بدين اسلام دعوت فرموده است و خلافى نيست در آن كه خوارج و نواصب و غلاة و مرتد و مجسمه قايله به جسم كثيف با آن كه داخل امتند اما به اعتبار انكار ضرورى دين آن حضرت از دين بدر رفته اند و منافقان اين زمان ايشانند و اما بقيه سنيان و شيعيان بد مذهب مثل زيدى و واقفى و امثال اينها خلافست.

و شيخ مفيد عليه الرحمة ذكر كرده است كه جايز نيست شيعه اثنى عشرى را كه غسل دهد مخالف حقرا هر كه باشد و جايز نيست نماز كردن بر ايشان مگر از جهت تقيه و در نماز بر او لعن خواهد كرد چنانكه مى آيد و حق اينست كه در تقيه نيز نماز وارد نشده است بلكه مى ايستد و صورت نماز را بفعل مى آورد و لعن مى كند.

ص: 295

و شيخ طوسى ذكر كرده است در شرح كلام مفيد كه وجه سخن مفيد آنست كه مخالف اثنى عشرى كافرند همه و نماز بر كافر جايز نيست بى دغدغه و حديث نصرانى گذشت و خواهد آمد و اين استدلال در كار نبود چون اخبار بخصوصها در نماز وارد شده است چنانكه ذكر كرده است.

مى كنند او را مگر آن كه رمقى داشته باشد پس اگر به او رسند و رمقى از حيات او مانده باشد و بميرد او را غسل مى دهند و كفن مى كنند و حنوط مى كنند و نماز بر او مى كنند لأنّ در اينجا سهو نساخ است و در كافى و تهذيب آن است و آن بهتر است و اگر و انّ باشد بهتر.

و به درستى كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله نماز بر حمزه كردند و كفن كردند و حنوط كردند او را از جهت آن كه او را برهنه كرده بودند كفار و اين بمنزله دفع اعتراضى است كه بر كلام آن حضرت صلوات اللّه عليه و آله ظاهرا مى آيد كه كسى بگويد كه چون حمزه سيد الشهدا را دريافتند او شهيد شده بود پس چرا حضرت او را كفن و حنوط كردند حضرت جواب فرمودند كه چون نماز تابع كفن است على الظاهر من الاخبار يا آن كه چون حمزه را برهنه كرده بودند با جامهاى خود دفن نمى توانست كردن حضرت او را كفن از اين جهت كردند و حنوط فرمودند و اگر جامه مى داشت كفن و حنوط نمى كردند و بنا بر آن چه از اخبار ظاهر مى شود قيد صلاة است فتدبر.

و در روايت حسن كالصحيح از اسماعيل بن جابر و زراره از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه گفتند عرض كرديم كه چگونه شهيد را با خونش دفن مى كنند؟حضرت فرمودند كه بلى با جامهاى خونين دفن مى كنند و او را حنوط نمى كنند و غسل نمى دهند و بهمان عنوان كه هست دفن مى كنند پس حضرت فرمودند كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله عمش حمزه را دفن فرمودند با جامهاى خودش يعنى جامهاى رسول صلى اللّه عليه و آله يا بعضى از جامهاى او كه مانده بود با خونش و حضرت رداى خود را كفن او فرمودند و به پاهاى او نرسيد حضرت علف اذ خر طلبيدند پاهاى او را پوشانيدند و هفتاد نماز يعنى دعا بر او كردند و هفتاد تكبير بر او گفتند و وجه

ص: 297

هفتاد تكبير خواهد آمد.

و در حديث حسن كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه هر كه شهيد شود در راه خدا او را با جامهاى او دفن مى كنند و غسل نمى دهند او را مگر آن كه مسلمانان او را دريابند و رمقى داشته باشد و بعد از آن بميرد كه در اين صورت او را غسل مى دهند و كفن مى كنند و حنوط مى كنند به درستى كه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله حمزه را با جامهاى او دفن كرد و غسل نداد و ليكن بر او نماز گذارد و ديگر اخبار خواهد آمد.

و غرض از ذكر اين اخبار اشتباه اكثر علماست در آن كه مطلقا گفته اند كه اين حكم از براى شهيد در معركه امام است و احاديث همگى مقيد است به رمق و مقيد نيست به امام صلوات اللّه عليه چنانكه در فقه رضويست كه مدار بر رمق است و اگر رمق نداشته باشد نماز مذكور نيست.

وَ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ كُفْراً وَ تَفْرِيقاً بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ (1) را فرستاد و حضرت بامر الهى آن مسجد را سوزانيد پسرش حنظله به شرف اسلام و ايمان مشرف شد و عبد اللّه بن ابى كه سردار منافقان بود دختر خود را نامزد او كرده بود و در جنگ احد او با منافقان مدينه كه سيصد نفر بودند از جهاد تخلف كردند و حنظله را عرس دختر نزديك شده بود از حضرت سيد المرسلين رخصت دامادى گرفت حضرت او را رخصت داد صبح كه برخاست به خاطرش رسيد كه روا باشد كه حضرت در عسر و شدت باشد و تو در عرس و عشرت باشى پيش از آن كه غسل جنابت كند سلاح برداشت كه متوجه جنگ شود دختر به او گفت به كجا مى روى گفت به جنگ گفت به خدا قسم كه دو كسرا گواه بگير كه با من نزديكى كردۀ مبادا از تو فرزندى حاصل شود و مردمان سخنها گويند گفت چرا گفت گمان ندارم كه ديگر ترا ببينم ديشب بخواب ديدم كه در آسمان گشوده شد و تو داخل آسمان شدى او خوشحال شد و روانه شد وقتى رسيد كه جنگ در گرفته بود خود را به ابو سفيان رسانيد و نيزۀ حواله او كرد و ابو سفيان از اسب افتاد و فرياد كرد كه منم ابو سفيان و حنظله قصد كشتن من دارد كفار او را در ميان گرفتند و از ايشان چند كس كشت و عاقبت شهيد شد پس حضرت صلوات اللّه عليه امر به غسل او نكردند و فرمودند كه من فرشتگان را مى بينم در ميان آسمان و زمين كه حنظله را غسل مى دهند به آبى در نهايت سفيدى و پاكيزگى در كاسهاى نقره پس او را ناميدند به غسيل ملائكه يعنى غسل داده فرشتگان و حضرت فرمودند كه چون جنب شده بود و غسل نكرده بود فرشتگان او را غسل دادند.

و جمعى از عامه به سبب اين حديث قايلند كه جنب را غسل جنابت مى بايدة.

ص: 299

داد و اين استدلال باطل است زيرا كه اگر مى بايست حضرت او را غسل مى دادند و غسل ملائكه غسلى ديگر است.

هست همين در بوى خوش است.

و بر اين مضمون حديث صحيح عبد الرحمن و محمد بن مسلم و موثق كالصحيح ابو مريم و سماعه و حديث كالصحيح اسحاق بن عمار و ابن حمزه دلالت مى كند بى معارض و بى خلاف ميان اصحاب.و عبارت عبارت فقه رضوى است مگر در اين عبارت كه

الاّ انّه لا يقرّب اليه كافور و اين عبارت بهتر است و ظاهرا تغيير از نساخ است.

مى آورند.و اين مضمون در حديث صحيح و موثق كالصحيح از حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه وارد شده است.

و هم چنين در قوى كالصحيح از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه و در قوى كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد شده است و در هيچ يك از اين اخبار نيست كه از جانب چپ بشكافند و ليكن چون صدوق ذكر كرده است بنا بر آن است كه اين عبارت و عبارت ما بعد اين عبارت فقه رضوى است بنا بر اين علما نيز متابعت او كرده اند.

و بد نيست چون بحسب اين احاديث از همه طرفى مى توان شكافت طرف مشهور بهتر خواهد بود و در حديث بن اذينه وارد است كه چون بشكافند و فرزند را بيرون آورند شكم را بدوزند و عمل باين نيز احوط است كه مبادا آن چه در شكم است بيرون آيد و مثله شود.

(و ان مات الولد فى جوفها و لم يخرج و هى حيّة ادخل انسان يده فى فرجها و قطّع الولد بيده و اخرجه)

و اگر فرزند در شكم زن بميرد و بيرون نيايد و زن زنده باشد آدمى دست خود را در فرج زن كند و بچه را پاره پاره كند بدست و بيرون آورد.

و مضمون روايت اين است كه اگر زنان توانند اين كار كردن ايشان مقدمند و اگر زن صاحب تجربه نباشد مرد صاحب تجربه اين كار را مى كند.

و روايت اگر چه ضعفى دارد و ليكن ضعفش منجبر است به شهرت بين الاصحاب و شهرت به اعتبار فقه رضوى بوده است على الظاهر كه قدما داشته اند و به آن عمل مى كرده اند.

و ظاهرا وجه عدم شهرتش كاملة اين بوده است كه چون حضرت امام رضا صلوات اللّه عليه اين كتاب را از جهت اهل خراسان تأليف فرمودند و چون

ص: 302

صدوق به خراسان رفت از علماء خراسان گرفته بوده است و بر او خوانده بودند و به كوفه نرسيده بود كه بهتر از اين شهرت كند چون اكثر محدثين مادر كوفه بودند و ليكن چون صدوق به عراق رفت اكثر محدثين عراق پيش او در صغر سن درس خواندند و اجازت گرفتند و جمعى كه اعتماد عظيم به او داشتند عمل به گفته او نمودند.

و چون تدبر مى كنم اكثر خبرهايى كه مشهور است از اين جهت است اگر چه حديثى در آن نرسيده است يا صحيح نيست آن چه رسيده است و به اعتبار همين بوده است كه چون در اين كتاب بوده است و يقين مى دانسته اند كه تأليف آن حضرت است صلوات اللّه عليه عمل كرده اند و اللّه تعالى يعلم.

با آن كه احاديث مطلقه در طبابت وارد شده است مثل حديث صحيح ابو حمزه ثمالى كه روايت كرده است از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه كه از آن حضرت سؤال كردم از زن مسلمانى كه به بلائى مبتلا شود در بدنش مثل شكستنى يا جراحتى در جائى كه نظر به آن جا نتوان كرد مثل فرج و مردان معالجه آن را بهتر از زنان توانند كرد آيا جايز است مردان را كه نظر به آن جا كنند هر گاه مضطر شوند حضرت فرمودند كه هر گاه مضطر شوند جايز است كه معالجه كنند و به بينند و ديگر احاديث كه خواهد آمد.

اصل شدند حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه امر مى فرمودند كه هميشه چراغ بسوزد يعنى در شبها در آن منزلى كه حضرت سكنى داشتند تا وقتى كه امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه آن عالم را بنور وجود خود منور گردانيدند بعد از آن حضرت امام موسى كاظم امر فرمودند كه هميشه در منزل سكنى آن حضرت صلوات اللّه عليه چراغ سوزد تا وقتى كه هارون الرشيد عليه لعائن اللّه و العذاب الشديد آن حضرت را ببغداد برد ديگر كسى ندانست كه چه شد؟ و جمعى از اصحاب باين حديث استدلال كرده اند كه اگر ميت در شب بميرد چراغ نزد او روشن كنند تا صبح و اين استدلال بى وجه است بلكه ظاهرش آنست كه اين حكم مخصوص خانهاى حضرات ائمه معصومين باشد چون تعظيم خانه و مدفن ايشان از شعاير و علامات دين است و آن كه در مدفن ايشان چراغ سوزد اگر مدفن مسكن ايشان باشد مثل عسكريين صلوات اللّه عليهما خوبست و اما در باقى اماكن مشرفه به اين حديث استدلال نمى توان كرد بلكه به عمومات تعظيم ايشان استدلال خوبست و اللّه تعالى يعلم.

برداشته است حديث صحيح خواهد بود چون طريق ابن بابويه بكتاب شهاب صحيح است با آن كه در فقه رضوى هست به همين عبارت و اللّه تعالى يعلم.

و در تتمه اين حديث هست كه مجزيست يك غسل از براى مس ميت و جنابت چنانكه گذشت اخبار ديگر.

واجبست و احوط آنست كه هر دو بكنند.

آن حضرت از جهت اظهار موت اسماعيل باشد تا جمعى نگويند كه او نمرده است و مخفى است و او امام است چنانكه همه كسرا اين گمان بود و با وجود اينها جمعى را اعتقاد آنست كه اسماعيل بعد از حضرت فوت شد و او را امام مى دانند مثل اسماعيليه كه در اطراف عالم منتشرند و ولد او هر كه باشد امام مى دانند و از اطراف از جهت آن كه بالفعل هست آلاف و الوف خمس مى آوروند با آن كه مى دانند كه اكثر اينها صرف شراب و فسوق مى شود همان اعتقاد دارند و اللّه تعالى يعلم.

همراهى كنند با او بقدر محبت پس ميت خوار نشده است.

فايده دوم:تعظيم مصيبت زدگان و سروى كه بدل ايشان مى رسد كه جبر مصيبت ايشان مى كند.

سيم فايده:كه به آن كس مى رسد كه مشايعت جنازه كرده است به آن كه تفكر در رفتن كند و فكر كند كه عن قريب او نيز خواهد رفت و تفكر كند كه اگر ميت دنيا و ما فيها داشته باشد و از او قبول كنند هر آينه همه را خواهد داد كه يك روز ديگر در دنيا باشد و تلافى ما فات بكند پس خود را چنان تصور كند كه ميت بود و اين آرزو كرد و به او دادند آن چه مى خواست.ديگر عبرت مى گيرد كه بى چاره اين همه تعبها كشيد و عاقبت دست خالى مى رود و هيچ كس و هيچ چيز به او فايده نمى دهد و على هذا القياس.

و اما آن چه بواسطه نماز است پس دعا از جهت برادر مؤمن كرده است و هر يك مطلب كه از جهت او مى طلبد صد هزار مثل آن به او مى دهند چنانكه خواهد آمد.

و اما انتظار كشيدن تا او را دفن كنند سبب سرور و تسلى ايشان مى شود و ساعة به ساعت او را عبرتها حاصل مى شود و اما تسلى و صبر فرمودن مصيبت زدگان به مواعظ وافيه و نصايح شافيه كردن فرو مى نشاند غم و اندوه ايشان را و بهترين حقوق مؤمنان بر يكديگر اين حق است كه غم ايشان را از خاطر ايشان بيرون برد و اگر سخن نگويد اصل ديدن او مؤمنان را سبب زدودن غم ايشان مى شود.

غرض آن كه هيچ چيز نزد حق سبحانه و تعالى ضايع نمى شود و مى بايد در هر يك از اين امور غرضش رضاى الهى باشد و آن چه كند بر سبيل عادت نكند چنانكه اكثر خلايق كار ايشان اينست كه اگر به جنازه حاضر مى شوند از اين جهت

ص: 309

مى شوند كه فلان كس ما مرد فلانى آمد ما نيز برويم تا تلافى بكنيم يا ما مى رويم تا آنها نيز بيايند همه اينها را مى كنند و ضايع مى كنند كه ثوابى نداشته باشند.

و محتمل است كه تفضل الهى اين ثوابها را بى نيت نيز بدهد نيز بدهد پس اگر با نيت باشد بقدر نيت مضاعف مى شود و حسرت ابدى بر ترك آن خواهد بود حق سبحانه و تعالى همه را از خواب غفلت بيدار كند تا هر يك را در هر حركت و سكونى عبرتها باشد بجاه محمد و آله الطاهرين.

5-( و قال ابو جعفر صلوات اللّه عليه: من مشى مع جنازة حتّى يصلّى عليها ثمّ رجع كان له قيراط و اذا مشى معها حتّى يدفن كان له قيراطان و القيراط مثل (1)احد).

و بسند قوى كالصحيح بل الصحيح عندى از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه هر كه با جنازه پياده برود تا نماز بر او كند و برگردد او را يك قيراط اجر است و اگر پياده برود تا دفن كنند او را دو قيراط ثوابست كه قيراطى مثل كوه احد است.

و بحسب ظاهر منافاتى با حديث سابق ندارد و در واقع منافات ندارد از چند وجه يكى آن كه حضرت بيان دو كار او را فرمودند يكى رفتن و دويم انتظار با آن كه حتى يصلى را به مجهول نيز مى توان خواند و ثواب صلاة را بظهور گذاشتند و تعزيه را بيان نفرمودند و ثواب اين دو چيز كه در نظر مردم كم بود بيان فرمودند.

وجهى ديگر آن كه غرض بيان اينست در اين حديث كه انتظار كشيدن تا دفن ثوابش مثل آمدن و نماز كردنست چنانكه اكثر نماز را كه مى كنند برمى گردند به توهم آن كه ثواب همين است و بفعل آمد حضرت مى فرمايند كه مثلخ.

ص: 310

آن ثواب در اين طرف هست زيرا كه در آن طرف مشى است و نماز در اين طرف انتظار است و تعزيه اگر چه سخن نگويد ديدن مصيبت زدگان پيش از دفن و بعد از دفن سبب تسلى و صبر ايشان مى شود با آن كه لازم نيست كه قيراطان مساوى باشند بلكه ممكن است كه حصه آخر ثوابش بيشتر باشد و غرض از ميان رفع تناقض و تضاد در اخبار آنست كه تو هم نشود به سبب اين تضاد بحسب ظاهر كه رد حديث كنند كه معصوم نگفته است چنانكه عادت جمعى از جهله است.

با آن كه ممكن است كه اختلاف بحسب اشخاص باشد و بحسب نيات باشد و بحسب ميت باشد از خوبى و بدى او و بحسب اصحاب ميت باشد از خوبى و بدى و تأثر و عدم تأثر و خواهش ايشان و غير آن از وجوه بسيار و اللّه تعالى يعلم.

5-( و قال صلوات اللّه عليه: من تبع جنازة امرئ مسلم اعطى يوم القيمة اربع شفاعات و لم يقل شيئا الاّ قال (1)الملك و لك مثل ذلك).

و بسند موثق كالصحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه هر كه از عقيب تابوت مردى مسلمان برود بمجرد مشايعت و يا به سبب چهار چيز سابق چهار شفاعت در روز قيامت به او دهند به آن كه بگويند كه چهار كس را كه مى خواهى شفاعت كن پس اگر هزار مرتبه به جنازه حاضر شده باشد روز قيامت شفاعت چهار هزار كس خواهد كرد و نگويد چيزى از دعا از جهت ميت مگر آن كه ملكى موكل است كه بگويد كه حق سبحانه و تعالى دعاى ترا در حق او قبول كرد و ترا نيز مثل آن كرامت فرمود.خ.

ص: 311

و احاديث بيشتر تا سه باره نهصد هزار زايد بر صد هزار به او عطا كنند خواهد آمد إن شاء اللّه تعالى پس هر چند دعاى مغفرت از جهت ميت و دعاى صبر از جهت مصيبت زدگان بيشتر مى كند از جهت خود تحصيل ثواب و اجر كرده است با همان مطالب اضعافا مضاعفة.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: من اخذ بجوانب السّرير الاربعة غفر اللّه له اربعين كبيرة).

و بسند قوى از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه هر كه تربيع كند به آن كه چهار گوشه تابوت را بردارد حق سبحانه و تعالى چهل گناه كبيره او را بيامرزد.و محتمل است كه دست رسانيدن كافى باشد و بهر عنوان كه بردارد كافى باشد كه از جهت حصول اين ثواب و ممكن است كه مراد برداشتن بنحو خاص باشد چنانكه مى آيد.

و علما ذكر كرده اند كه تربيع مستحب است به چهار معنى يكى آن كه چهار كس تابوت را بردارند.دويم آن كه اين كس چهار گوشه او را بردارد بهر عنوان كه باشد سيم و چهارم كيفيت خاص است كه وارد شده است كه مى آيد.

6-( و قال صلوات اللّه عليه: من شيّع جنازة مؤمن حتّى يدفن فى قبره وكل اللّه به سبعين ملكا من المشيّعين يشيّعونه و يستغفرون له اذا خرج من قبره إلى الموقف).

و بسند قوى كالصحيح بل الصحيح منقولست كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه هر كه مشايعت كند جنازه مؤمنى را تا آن كه او را دفن كنند در قبرش حق سبحانه و تعالى مقرر فرمايد كه چون از قبر بيرون آيد هفتاد فرشته كه كار ايشان تشييع است مشايعت و همراهى او كنند و او را با اعزاز و اكرام در موقف كه انبيا و اوصيا و ملائكه صلوات اللّه عليهم حاضرند برسانند كه از فزع و خوف قيامت ايمن باشد.

و در امالى بسند صحيح منقولست و هفتاد هزار فرشته است.و ظاهرا لفظ

ص: 312

هزار از نساخ افتاده است و اين ثواب نيز هست با ثوابهاى سابق و لا حق و هم چنين در هر فعلى از ثوابهاى مختلف واقع شده باشد.و ممكن است كه بحسب اشخاص مختلف باشد.

و هر كسى را نوعى از ثواب دهند و ليكن بعيد است و مخالف ظاهر لفظ حديثست و مخالف سعت رحمت و سبقت رحمت اوست تعالى شانه بر غضب او جل جلاله.

6-( و قال صلوات اللّه عليه: اوّل ما يتحف به المؤمن فى قبره ان يغفر لمن تبع (1)جنازته).

و بسند قوى كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه اول تحفه و هديه و خوشحالى كه به مؤمن در قبر او به او مى رسد اينست كه به او مى گويند كه حق سبحانه و تعالى آمرزيد هر كسرا كه از عقب جنازه تو آمده بود و به سبب اين بشارت او را سرورى عظيم حاصل شود.

5-( و قال ابو جعفر صلوات اللّه عليه: اذا دخل المؤمن قبره (2)نودي الا انّ اوّل حبائك الجنّة الا و اوّل حباء من تبعك (3)المغفرة).

و بسند حسن كالصحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه چون مؤمن داخل قبر مى شود ندائى از حضرت رب العزة مى رسد كه بتحقيق كه اول بخششى كه كرامت كرديم ترا بهشت است و اول عطائى كه كرامت فرموديم تابعان جنازه ترا آمرزش گناهان ايشانست.

5-( و قال ابو جعفر صلوات اللّه عليه: من حمل اخاه الميّت بجوانب السّرير الاربعة محى اللّه عنه اربعين كبيرة من الكبائر).

و درخ.

ص: 313

حسن كالصحيح و در صحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه هر كه بردارد جنازه برادر مرده را و عبارت برادر مرده در كافى و تهذيب نيست از چهار جانب حق سبحانه و تعالى چهل گناه كبيره او را بيامرزد و در هر دو كتاب من الكبائر نيست يعنى از كبايرى كه در نامه عملش نوشته اند چهل كبيره را محو كنند و از خاطر ملكين نيز محو شود و اين حديث نيز احتمال دارد كه مراد مطلق چهار گوشه برداشتن باشد يا بنحو خاص و اظهر در جمع آنست كه اگر بنحو خاص بردارد همه گناهان او آمرزيده شود چنانكه مى آيد.

(و السنّة ان يحمل السّرير من جوانبه (1)الاربعة و ما كان بعد ذلك فهو تطوّع)

و ظاهرا اين تتمه حديث سابق باشد چون از جابر از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست يعنى و سنت مؤكد كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله بر آن مداومت مى نمودند اين است كه تابوت را از چهار گوشه بردارند بعد از آن هر چه بردارند از جمله مستحباتست و سنت را ترك نمى بايد كرد و تطوع را اختيار دارد.

و بنا بر اين هر گاه از جهت يك پايه بيست و پنج كبيره بيامرزند از جهت مجموع اقلا صد كبيره مى بايد آمرزيده شود اما حق سبحانه و تعالى بفضل خود همه گناهان صغيره و كبيره را مى آمرزد و مى تواند بود كه نسبت به جمعى چنين باشد كه نيت ايشان خالص باشد للّه تعالى.

6-( و: قال صلوات اللّه عليه لإسحاق بن عمّار اذا حملت جوانب السّرير سرير الميّت خرجت من الذّنوب كما ولدتك أمّك).

و بسند موثق كالصحيح منقولست كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه به اسحاق فرمودند كه هر گاه بردارى چهار جانب تابوت ميت را از گناهان بيرون مى آيى چنانكه از مادر متولد شده باشى و اين محتمل است كه از جهت برداشتن خاص باشد يا از جهت خواص و ظاهرا صدوق اعتقاد به منقول نداشته كه ذكر نكرده است.

و حديث حسين بن سعيد كه مى آيد دلالت مى كند بر آن كه هر نحوى كه خواهد بردارد و آن از جهت بيان عدم وجوبست يا بيان اقل مراتب استحباب و اگر منظور اين باشد كه اخبار كيفيت خاصه خالى از ضعفى نيست محمد بن يعقوب كلينى هر گاه حكم به صحت آن كرده باشد كافى است سيما در امور مستحبه با آن كه مدار او بر كلينى است و ظاهرا سهو شده باشد كه ذكر نكرده است.

از آن جمله در حديث كالصحيح يا حسن كالصحيح از على بن يقطين از حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه سنت در برداشتن جنازه آنست كه از پيش روى تابوت كه از جانب سر است بيايى و جانب چپ تابوت را بدست راست بگيرى كه دست راست ميت است و بگردى بر او به آن كه بعد از آن پاى چپ تابوت كه پاى راست ميت بر آنست بگيرى و از

ص: 315

پشت سر تابوت آمده پاى راست تابوت كه محاذى پاى چپ ميت است بگيرى و به گوشه چهارم كه دست راست تابوتست از جانب چپ خود بردارى و در اين صورت همه جا رعايت ميت و رعايت حامل شده است كه دست راست هر دو را مقدم داشته اما دست چپ تابوت مقدم شده است و به همين عنوانست حديث ديگر از آن حضرت صلوات اللّه عليه.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه فرمودند كه در برداشتن تابوت ابتدا مى كنى از جانب راست پس از پشت سر تابوت مى آيى تا به جانب ديگر تا به پيش مى آيى و مى گردى بر او مانند آسيا،و ظاهر اين حديث آنست كه دست راست تابوت را اول بر مى دارد كه دست چپ ميت است از جانب چپ خود و ديگر پاى راست تابوت،و ديگر پاى چپ تابوت،و ديگر دست چپ تابوت بدست راست خود عكس اول و عبارت فقه رضوى اينست كه هر گاه خواهى كه تربيع كنى پس جانب راست را به جانب راست بردار و مى گردى از پشت سر تا جانب چپ را به جانب چپ بردارى و اين عبارت محتمل است كه جانب راست تابوت باشد و در برداشتن منحرف بردارد يا جانب راست ميت مراد باشد مثل اول.

و ممكن است كه اين حديث را حمل كنيم بر آن دو حديث كه مراد جانب راست ميت يا جانب راست خود باشد و ليكن بعيد است و مخير است ميان هر دو و اگر بهر دو عنوان بردارد بهتر خواهد بود بى دغدغه و فرقى كه هست ميان شيعه و سنى آنست كه شيعه از پشت سر مى گردند و سنيان از پيش رو.

منقولست كه پياده رفتن پشت سر تابوت بهتر است از پياده رفتن پيش پيش تابوت و باكى نيست كه پيش پيش تابوت بروى و اين حديث در كافى و تهذيب از اسحاق از صادق صلوات اللّه عليه منقولست و صدوق از باقر صلوات اللّه عليه روايت كرده است ممكن است كه از سهو نساخ باشد يا حديث ديگر باشد يا بنا بر آن باشد كه حديث صادق همه حديث باقر است صلوات اللّه عليهما.

و در مقدمه گذشت كه جايز است احاديث هر يك از ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم را از ديگرى روايت كنند چون بمنزله يك نفسند و علوم ايشان يك علم است خصوصا حديث لاحق را از سابق.

فقال انّ ابنة رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله و عليها اخرج بها ليلا و معها مصابيح).

و از آن حضرت صلوات اللّه عليه سؤال كردند كه آتش با جنازه مى توان برد حضرت فرمودند كه دختر حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله يعنى رقيه كه عثمان او را شهيد كرد شب او را بيرون بردند و چراغها داشتند حضرت تجويز چراغ شب فرمودند و در روز مجمره بردن و غير آن بد است و گذشت كه فال بد است به آتش و در جاهليت بوده است و الحال نيز شايع است اگر چه تخفيف يافته است و اسرافست چراغ در روز بى دغدغه.

و كلينى در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه روايت كرده است بروايتى طولانى كه مجمل آن اينست كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله هدر كرد خون مغيرة بن ابى العاص را و عثمان او را در خانه خود جا داد و جبرئيل خبر آورد كه مغيره در خانه عثمانست تا آن كه حضرت رسول اللّه امير المؤمنين صلوات اللّه عليهما را با جمعى فرستاد و او را در بيرون مدينه بجهنم فرستادند عثمان رقيه را بسيار زد و رقيه به خدمت حضرت فرستاد كه مرا كشت به فريادم رس حضرت رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه را طلبيد و فرمود كه شمشير بردار و برو و دختر پسر عمت را از آنجا در آور حضرت شمشير كشيده رفت و رقيه را به خانه حضرت آورد چون حضرت را نظر به او افتاد و او مى گريست حضرت نيز بسيار گريست و پشت و پهلوى خود را به حضرت نمود و حضرت فرمود كه ترا كشته است خداوند عالميان او را بكشد و بعد از سه روز به رحمت الهى واصل شد، پس حضرت رسول حضرت فاطمه را با زنان مؤمنان فرستاد كه بر او نماز گذارند و او را دفن كردند حضرت صلى اللّه عليه و آله در آن واقعه نه مرتبه لعنت كرد عثمان را.

ص: 318

و عمر به گفته ابو بكر سيده نساء عالميان را شهيد كرد بلكه هر ظلمى كه بر اهل بيت واقع شد همه در گردن اين سه نفر بود كه اساس ظلم را بر اهل بيت ايشان گذاشتند چنانكه احاديث متواتره بر اين مضمون وارد است و صحاح سته نيز مشحونست از آن كسى كه تعصب را دور گذارد مى بيند و آن كه اكثر ايشان نمى بينند از آن جهت است كه تعصب چشمهاى ايشان را كور كرده است.

رسول اللّه سوار نمى شويد حضرت فرمودند كه مرا خوش نمى آيد كه سوار شوم و ملائكه پياده باشند و حضرت سوار نشدند حضرت سيد المرسلين جمعى را ديدند كه سوار شده اند حضرت فرمودند كه شرم ندارند اين جماعت كه برادر مؤمن ايشان در اين حال باشد و ايشان سوار باشند يعنى مى بايد كه پياده باشند و از تشييع و تربيع و غير آن بهره مند شوند با آن كه در سوارى تكبرى هست و در پياده رفتن تواضع،اينها در صورتى است كه قدرت داشته باشد و با مانع كراهت ندارد بى دغدغه.

امت محمد صلى اللّه عليه و آله و چون شيث نماز بر آدم كرد به پنج تكبير سنتى شد باقى در فرزندان آدم تا روز قيامت.

و فوايد اين حديث بسيار است يكى افضليت انسان بر ملائكه و آن اجماع شيعه است و احاديث بر افضليت انبيا و اوصيا صلوات اللّه عليهم بر فرشتگان متواتر است ديگر آن كه پيش نماز مى بايد افضل باشد.ديگر تقدم مفضول بر فاضل قبيح است ديگر آن كه حق سبحانه و تعالى آن چه اصلح است مى كند و در واقع حضرت آدم فضيلت داشته بر ملائكه كه حق سبحانه و تعالى امر به سجود او كرد نه آنست كه اشاعره مى گويند كه حسن و قبح شرعيست،ديگر آن كه نماز ميت پنج تكبير بوده است از زمان آدم تا حال و سنيان يكى را انداخته اند.ديگر آن كه ظاهرش آنست كه همين پنج تكبير واجب باشد و بس اگر چه محتملست كه غرض بيان عدد تكبير باشد و منافات ندارد كه دعا واجب باشد يا آن چه از زمان آدم تا بحال واجب بوده باشد همين باشد و حضرت ادعيه را افزوده باشد و اللّه تعالى يعلم.

فرمودند چون حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله بر ميتى نماز مى گذاردند تكبير مى گفتند و شهادتين مى خواندند،ديگر تكبير مى گفتند و صلوات بر رسول و آل او صلى اللّه عليهم مى فرستادند و دعا بر ايشان مى كردند، يا بر ميت،ديگر تكبير مى گفتند و دعا از براى مؤمنين و مؤمنات مى كردند، ديگر تكبير چهارم مى گفتند و دعا از جهت ميت مى كردند،ديگر تكبير مى گفتند و فارغ مى شدند پس چون حق سبحانه و تعالى او را نهى فرمود از دعاى بر منافقان چون نماز بر ايشان مى كرد تكبير مى گفت و تشهد مى خواند، ديگر تكبير مى گفت و صلوات بر نبى و آل او مى فرستاد و ديگر تكبير مى گفت و دعا از براى مؤمنان مى كرد،ديگر تكبير چهارم مى گفت و فارغ مى شد و دعا از جهت ميت نمى كرد و اين حديث اگر چه ام سلمه حالش نزد ما معلوم نيست اما اگر ثقه نمى بود محمد بن مهاجر و ابن ابى عمير از او روايت نمى كردند و علما اعتماد نمى كردند خصوصا ابن بابويه.و در حسن كالصحيح و صحيح از حماد بن عثمان و هشام بن سالم از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه حضرت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله بر جمعى پنج تكبير مى گفتند و بر جمعى چهار تكبير مى گفتند و چون چهار تكبير مى گفتند متهم مى شد ميت به آن كه منافق است.

و در حديث صحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه حضرت رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله نماز بر ميتى گذاردند و پنج تكبير گفتند و بر ديگرى نماز گذاردند و چهار تكبير گفتند.

اما آن را كه پنج تكبير گفتند در تكبير اول حمد الهى و تمجيد او كردند، و در تكبير دوم دعا از جهت رسول اللّه كرد،و در تكبير سيم دعا از براى مؤمنين و مؤمنات كرد،و در تكبير چهارم دعا از براى ميت كردند،و در تكبير

ص: 322

پنجم فارغ شدند.

و اما آن را كه چهار تكبير گفتند در تكبير اول تحميد و تمجيد الهى كردند،و در تكبير دويم دعا از براى خود و اهل بيت خود كردند،و در تكبير سيم دعا از براى مؤمنين و مؤمنات كردند،و در تكبير چهارم فارغ شدند و دعا نكردند چون منافق بود.و حق اينست كه در نماز ميت دعاى خاصى نيست چنانكه در اخبار صحيحه و كالصحيحه وارد شده است و خواهد آمد إن شاء اللّه تعالى.

و النّار حقّ و البعث حقّ و انّ السّاعة آتية لا ريب فيها و انّ اللّه يبعث من فى القبور.و بعد از تكبير دويم:اللّهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد و بارك على محمّد و آل محمّد و ارحم محمّدا و آل محمّد افضل ما صلّيت و باركت و رحمت و ترحّمت و سلّمت على ابراهيم و آل ابراهيم فى العالمين انّك حميد مجيد. و ترجمه اش اينست كه گواهى مى دهم يعنى علم يقينى دارم كه نيست كسى كه او را عبادت جايز باشد مگر اللّه كه واجب الوجود بالذاتست و مستجمع جميع كمالاتست و او است مستحق عبادت حال كونى كه او يگانه ايست من جميع الوجوه كه صفات او عين ذات اوست و وجودش عين ذات اوست بلكه ذات او وجود است و وجوب،وجود او عبارت از تاكد وجود اوست و او را در اين معانى شريك نيست بلكه وحدت او اين معنى دارد كه بى نظير و بى مثل و همتاست و در ذات او تبعض و تكثر نيست و هر چه غير اوست ذاتى دارد و وجودى دارد و امكان دارد و صفات ايشان غير ذات ايشان است و شهادت مى دهم و علم دارم كه محمد بنده اوست و مخلوق اوست و فرستاده اوست بخلق و او را به راستى و حقيقت فرستاده است كه بشارت دهنده مؤمنان باشد به ثواب و بيم كننده كافران و فاسقان باشد بعذاب الهى پيش پيش روز قيامت كه بعد از او پيغمبرى نخواهد بود يا زمان او نزديك است به قيامت.

(و يكبّر الثّانية و يقول اللّهمّ صلّ على محمّد و آل محمّد و ارحم محمّدا و آل محمّد و بارك على محمّد و آل محمّد كافضل ما صلّيت و باركت و ترحّمت على ابراهيم و آل ابراهيم انّك حميد مجيد)

و تكبير دويم را مى گويد و اين دعا را مى خواند كه ترجمه اش اينست كه خداوندا صلوات فرست بر محمد و آل محمد كه ائمه معصومينند و فاطمه زهرا صلوات اللّه عليهم يا جميع سادات و علما و صلحا بالتبع داخل باشند و صلوات هر يك

ص: 324

به نوعى ديگر باشد اما صلوات آن حضرت طلب رواج دين و مذهب و كثرت اتباع كه عالم همه بدين آن حضرت و آل او در آيند و چنانكه نزد حق سبحانه و تعالى در اقصى مراتب كمال است دين او نيز ظاهر و هويدا شود در عالم كه هر احدى بزرگى و جلالت و عظمت ايشان را دانسته مهتدى شود و به اقصى مراتب كمال خود برسد و فى الحقيقة دعا راجع به امت مى شود.

و هم چنين در آخرت او را شفاعت كبرى در امت كرامت فرمايد تا هر كه با اسلام از دنيا رفته باشد و قابليت شفاعت داشته باشد آن حضرت شفاعت فرمايد او را چنانكه حق سبحانه و تعالى فرموده است كه مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ (1)يعنى كه شفاعت مى تواند كرد بى اذن الهى و شفاعت نمى تواند كرد مگر كسى را كه حق سبحانه و تعالى از دين او راضى باشد كه شيعه اثنى عشرى باشد.

و لهذا در صحاح سته قريب به پنجاه حديث منقولست در شأن صحابه كه من بر سر حوض كوثر باشم و امت خود را آب دهم آبى كه هر كه از آن بخورد ديگر تشنه نشود مگر اكثر اصحاب من بلكه همه مگر قليلى مانند همل نعم يعنى شتر پس مانده از گله شتران يا گوسفند پس مانده از گوسفندان و گروه گروه از اصحاب من كه متوجه آن حوض شوند ايشان را ربايند و بجهنم برند و من گويم الهى اينها اصحابكهاى منند الهى اينها اصحابكهاى منند بمن گويند كه يا محمد نمى دانى كه بعد از تو چها كردند ايشان بكفر اصلى برگشتند و من گويم سحقا سحقا ايشان دورند از من و من بيزارم از ايشان.

و در اخبار متواتره اهل بيت وارد شده است كه همه مرتد شدند مگرة.

ص: 325

سلمان و ابو ذر و مقداد و عمار و حذيفه و بعد از ارتداد قريب پنجاه كس برگشتند مثل ابو الهيثم بن التيهان،و جابر انصارى و سهل بن حنيف،و ابو ايوب، و عبد اللّه بن الصامت،و خزيمة بن ثابت،و ابو سعيد خدرى و امثال ايشان كه روايات وارد شده است در رجوع ايشان و فضل بن شاذان ايشان را ذكر كرده است چنانكه حق سبحانه و تعالى فرموده است كه اگر پيغمبر بميرد يا كشته شود همه بكفر بر خواهيد گشت و برگشتند به شهادت خودشان در صحاح ايشان و ممكن است كه: و ارحم محمّدا و آل محمّد اشاره به آخرت و شفاعت شيعيان ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم باشد و رفعت درجات ايشان.

و از آن جمله شفاعت شيعيان بسيارى از ايشان در مثل طايفه ربيعه و مضر كه در احاديث شيعه متواتر است و سنيان در اويس قرنى ذكر كرده اند از عمر بن خطاب كه در سال حج عمر به خدمت اويس رفت و خرقه حضرت سيد المرسلين را در او پوشانيد و بشارت شفاعتش در مثل ربيعه و مضر كه دو طايفه اند در عربان باديه كه حصر عدد ايشان نمى توان كرد از كثرت و خود نقل كرده اند كه در جنگ صفين به ركاب بوسى حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه مشرف شد و به شهادت فايز شد در آن جنگ.

و جمعى از علماء شيعه و سنى ذكر كرده اند كه چون هيچ شك نيست كه حق سبحانه و تعالى رتبه آن حضرت را به مرتبه رسانيده است كه قابليت زيادتى ندارد چنانكه اشاره به آن دارد قول الهى:« فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنى ».

و اين حديث نيز متواتر است كه حق سبحانه و تعالى فرمود كه

لولاك لما خلقت الافلاك و در طريق شيعه متواترا و از طرق اهل سنت نيز در اخبار بسيار: لو لا كما كه خطاب به محمد و على صلوات اللّه عليهما باشد و در طريق شيعه متواترا ايضا لولاكم كه خطاب به آن حضرت و انوار اطهار ائمه معصومين

ص: 326

صلوات اللّه عليهم باشد فرمود كه اگر شما نمى بوديد نه آسمان را مى آفريدم و نه زمين را و نه آفتاب و نه ماه و نه هيچ چيز.

پس چون غرض از ايجاد ايشانند مطلقا پس هر چه حق سبحانه و تعالى آفريند إلى ابد الدهر مطلوب از خلق همه ايشانند پس حق سبحانه و تعالى لازم گردانيد كه در هر مطلبى اول صلوات بر آن حضرت و آل او بفرستند تا به بركت ايشان و از جهت ايشان و به شفاعت كبراى ايشان آن مطلوب حاصل گردد بلكه شفاعت كبرى اين معنى است و از آن جمله محقق دوانى است كه در زورا و شرح آن بسط اين معنى داده است.

و چون حق سبحانه و تعالى امر به صلوات بر آن حضرت فرمود در آيه كريمه در احاديث متواتره در صحاح سته و نزد شيعه وارد شده است كه صحابه از حضرت سيد المرسلين سؤال كردند كه كيفيت سلام بر ترا يا رسول اللّه دانستيم چگونه بر تو صلوات بفرستيم فرمود كه بگوئيد

اللّهمّ صلّ على محمّد و على آل محمّد كما صلّيت على ابراهيم و على آل ابراهيم و بارك على محمّد و على آل محمّد كما باركت على ابراهيم و على آل ابراهيم انّك حميد مجيد و در طرق شيعه لفظ على نيست ميان محمد و آل محمد و محققان طرفين ذكر كرده اند كه چون حق سبحانه و تعالى صلوات بر محمد را بحسب ظاهر آيه فرمود و حضرت آل را اضافه فرمود اين اشاره است به آن كه صلوات بر آن حضرت بدون صلوات بر آل آن حضرت صلوات نيست.

و احاديث صحيحه وارد است بر آن كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه هر كه صلوات فرستد بر من و صلوات نفرستد بر آل من بوى بهشت را نخواهد شنيد با آن كه بوى بهشت از پانصد ساله راه مى آيد و ممكن است كه صلوات بر آن حضرت سبب سرور آن حضرت شود به سبب آن كه

ص: 327

گويند صلوات مستحق بهشت مى شود و اين لذت از صلوات آن حضرت را باشد چنانكه احاديث بسيار وارد است بر آن كه آن حضرت خوشحال مى شود.

و احاديث متواتره وارد شده است كه هر كه يك مرتبه صلوات بر من فرستد من ده مرتبه صلوات بر او فرستم و حق سبحانه و تعالى هزار مرتبه صلوات بر او فرستد و هزار صف از فرشتگان هزار مرتبه صلوات بر او فرستند.

و احاديث صحيحه وارد شده است كه هر كه در هر حاجتى كه داشته باشد اول صلوات بفرستد حق سبحانه و تعالى كفايت مى فرمايد مهمات دنيا و آخرت او را هر دعايى كه مقرون به صلوات نباشد آن دعا را به آسمان نمى برند و مستجاب نمى شود.و احاديث بسيار وارد شده است كه هر كه اسم حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله نزد او مذكور شود و صلوات نفرستد راه بهشت را خطا كرده است و به راه جهنم رفته است و خود را از رحمت الهى محروم كرده است و احاديث صلوات در كتاب صلاة مذكور خواهد شد إن شاء اللّه تعالى.

و اما بركت كه در اين دعا و در صلوات واقع شده است ممكن است كه مراد از آن زيادتى امت آن حضرت و زيادتى اولاد و زيادتى كمالات امت آن حضرت صلى اللّه عليه و آله و جمعى گفته اند كه ما را مأمور ساخته اند باين عبارت و مجمل مى دانم كه گفتن اين خوبست و از جهت آن حضرت خوبى دارد و ما نمى دانيم كه آن خوبى چه چيز است لهذا به خدا گذاشته ايم همه را كه آن چه حق سبحانه و تعالى مى داند چنان مى فرمايد و ما را باين گفتنها ثواب عظيم حاصل مى شود و اللّه تعالى يعلم.

و اما آن چه وارد شده است در صلوات كه صلوات و رحمت و بركت بر آن حضرت فرست مثل بهترين صلواتى كه بر حضرت ابراهيم و آل ابراهيم فرستاده و قاعدۀ كليه آنست كه مشبه به مى بايد كه اقوى از مشبه باشد و در اينجا بر

ص: 328

عكس است.

وجوه بسيار در جواب اين بحث گفته اند:يكى آن كه در اينجا مطلوب تشبيه در اصل صلوات است نه در كيفيت آن پس گويا بنده مى گويد كه چون صلوات بر حضرت خليل و آل او فرستاده حضرت حبيب اولى است به صلوات چون كونين را از جهت آن حضرت آفريد و فى الحقيقه خليل و آتش فرع حبيب و آل اويند و اين وجه در صورتى خوبست كه لفظ افضل نباشد.

دويم آن كه چون آل خليل بسيارند و پيغمبران صد و بيست و چهار هزار پيغمبرند و اكثر ايشان از اولاد آن حضرتند پس استبعادى ندارد كه مجموع ايشان زيادتى داشته باشند هر چند حضرت از كل واحد از ايشان بهتر باشد و بر تقدير افضليت آن حضرت از مجموع چنانكه حق است تشبيه در كثرت و كميت شده است نه در كيفيت پس ممكن است كه صد هزاران هزاران هزار صلوات بر ايشان فرستاده باشد و ما آن عدد را طلب كنيم اگر چه كل واحد از اين اعداد بهتر از مجموع آنها باشد.

و بهترين وجوه آنست كه حضرت سيد المرسلين و آل آن حضرت داخلند در آل ابراهيم چون فرزندان آن حضرتند پس يقين است كه صلواتى كه بر ايشان و بر ساير انبيا و اوصيا از اولاد آن حضرت و آن حضرت باشد اقوى خواهد بود از صلواتى كه بر آن حضرتند و آل او تنها باشد ما از حق سبحانه و تعالى آن مجموع را از جهت حضرت سيد المرسلين و از جهت هر يك از آل آن حضرت كه حضرات ائمه معصومينند با حضرت فاطمه زهرا طلب مى كنيم صلوات اللّه عليهم.

انك حميد مجيد به درستى كه تو مستحق جميع ثناهائى و عظمت و بزرگوارى مخصوص تست به سبب اختصاص تو بجميع كمالات پس تو مى توانى

ص: 329

چنين صلواتى بر آن حضرت فرستادن چون آن حضرت را و آل آن حضرت را در اعلى مراتب خوبيهاى ذاتى و صفاتى آفريده اى صلوات اللّه عليهم اجمعين.

و ظاهرا در اين عبارت سهوى از نساخ واقع شده است و مناسب آنست كه جمله و بارك على محمد و آل محمد مقدم باشد بر جمله و ارحم محمدا و آل محمد به قرينه كافضل ما صليت و باركت و ترحمت و در همه جا نيز مقدم است همه در دعاها،و هم در احاديث،و هم در فقه رضوى كه ظاهرا اصل اين خبر است،و زياد و كم كرده است به اعتبار اخبارى ديگر و ممكن است كه خبرى ديگر باشد و اللّه تعالى يعلم.

(و يكبّر الثّالثة و يقول اللّهمّ اغفر للمؤمنين و المؤمنات و المسلمين و المسلمات الاحياء منهم و الاموات)

و تكبير سيم مى گويد و مى گويد اين دعا را كه ترجمه اش اينست كه خداوندا بيامرز گناهان مردان مؤمن و زنان مؤمنه را و مردان مسلمان و زنان مسلمان را زندگان ايشان را و مردگان ايشان را.و مراد از مؤمن در اينجا شيعيان اثنى عشرى صالحند كه گناهان كبيره نكنند و اصرار بر گناهان صغيره نداشته باشند و مراد از مسلمان شيعه اثنى عشرى غير عادل است چنانكه خواهد آمد كه دعاى سنيان لعنت است بر ايشان و ايشان كافرند و منافق.

و محتمل است كه مراد عكس باشد چنانكه اكثر متكلمين بر آنند كه مؤمن كسى است كه اعتقاداتش صحيح باشد و اثنى عشرى باشد اگر چه فاسق باشد و مسلمان آنست كه منقاد شريعت مقدسه باشد به آن كه عادل باشد و ممكن است كه هر دو به يك معنى باشد چنانكه حق سبحانه و تعالى فرموده است كه إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللّهِ الْإِسْلامُ يعنى دين حق نزد حق سبحانه و تعالى اسلام است و به اجماع علما اين معنى ايمان است و بنا بر اين محتمل است كه دعا از جهت

ص: 330

شيعيان باشد در هر دو خواه عادل و خواه فاسق.

و محتمل است كه مراد از هر دو عادل باشد چنانكه در احاديث صحيحه وارد شده است كه مسلمان كسى است كه مسلمانان از دست و زبان او سالم باشند و ضررش مطلقا به مسلمانان نرسد و مؤمن كسى است كه مؤمنان از دست و زبان او ايمن باشند و امين مؤمنان باشد بر اموال ايشان.و تفسير اول انسب است به اكثر احاديث و تفاسير ديگر نيز كه در احاديث وارد شده است و حق آنست كه ايمان و اسلام مشتركند ميان اين معانى همه و اللّه تعالى يعلم و بخصوص اين عبارت احاديث وارد شده است در دعاى ميت.

و در حديث صحيح از حضرت ابى الحسن على بن موسى الرضا صلوات اللّه عليهما وارد است كه فرمودند كه هر كه باين عنوان دعا كند از جهت مؤمنين و مؤمنات و مسلمين و مسلمات احياى ايشان و اموات،حق سبحانه و تعالى بعدد هر مؤمن و مؤمنه حسنه در نامه عمل او بنويسد از زمان آدم تا روز قيامت و بعدد هر يك از ايشان ملكى موكل سازد كه از جهت او دعا كنند.

و در موثق كالصحيح بل الصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه هر كه هر روز بيست و پنجم رتبه اين دعا را بخواند حق سبحانه و تعالى از جهت او بعدد هر مؤمنى كه رفته است و بعدد هر مؤمنى كه خواهد بود تا روز قيامت حسنه بنويسد و سيئه محو كند و درجۀ بلند كند.و احاديث در اين باب بسيار است و بعضى از اين نيز خواهد آمد إن شاء اللّه تعالى.

و در تتمه اين دعا منقولست در فقه رضوى

تابع بيننا و بينهم فى الخيرات انّك مجيب الدّعوات و ولىّ الحسنات يا ارحم الرّاحمين محدثان چنين تفسير كرده اند كه خداوندا ما را تابع ايشان گردان در خيرات كه ما خوب كنيم و تو بما احسان كنى چنانكه به ايشان كردى.

ص: 331

و محتمل است كه مراد اين باشد كه پى در پى فرست خيرات خود را بر ايشان و بر ما،بر ايشان به رحمت و بر ما به رحمت و توفيق و هدايت به درستى كه تو اجابت كننده دعاهايى و خداوندى كه خوبيها همه از تست اى بخشنده ترين بخشندگان.

(و يكبّر الرّابعة و يقول اللّهمّ عبدك (1)و ابن عبدك و ابن امتك نزل بك و أنت خير منزول به اللّهمّ انّا لا نعلم منه الاّ خيرا و أنت اعلم به منّا اللّهمّ ان كان محسنا فزد فى احسانه و ان كان مسيئا فتجاوز عنه و اغفر له اللّهمّ اجعله عندك فى اعلى علّيّين و اخلف على اهله فى الغابرين و ارحمه برحمتك يا ارحم الرّاحمين ثمّ يكبّر الخامسة)

در فقه رضوى بعد از عنه اين است كه

و اغفر لنا و له اللّهمّ احشره مع من يتولاّه و يحبّه و ابعده ممّن يتبرّاه و يبغضه اللّهمّ ألحقه بنبيّك و عرّف بينه و بينه و ارحمنا اذا توفّيتنا يا اله العالمين.

و چون تكبير پنجم مى گويد بخواند رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ و اما ترجمه اصل و تكبير چهارم را مى گويد و اين دعا را مى خواند كه ترجمه اش اينست خداوندا بنده تو و پسر بنده تو و پسر كنيز تو به رحمت تو نازل شده است.و در فقه رضوى

نزل بساحتك يعنى در فضاى رحمت تو نازل شده است و به درگاه تو آمده است و تو بهترين كسانى كه به درگاه او نزول كنند از منعمانى كه به درگاه ايشان مى روند بواسطه عطاء خداوندا به درستى كه ما علم نداريم و نمى دانيم از او مگر خوبى را كه آن ايمانست و از باقى اعمال اگر چه بد باشد علم نداريم زيرا كه ممكن است كه تو بخشيده باشىخ.

ص: 332

به سبب سكرات مرگ چنانكه گذشت و تو داناترى به احوال او از ما،خداوندا اگر نيكو كار بوده است پس زياده كن در احسان خود به او چنانكه در دنيا احسان به او كردى كه نيكو كار بود،و اگر گناه كار بوده است تو از گناهان او درگذر و او را بيامرز،خداوندا بگردان روح او را يا جاى او را در بالاترين مراتب بهشت،و تو بعوض او باش در بازماندگان او در تدارك احوال ايشان،و رحم كن او را به رحمتهاى خاصه خودت اى بخشنده ترين بخشندگان.

بنا بر نسخه فقه رضوى و بيامرز ما را و او را،خداوندا حشر كن او را با جمعى كه او ايشان را امام خود مى داند و دوست مى دارد ايشان را،و دو ركن او را از كسانى كه او بيزار است از ايشان و دشمنى داشت با ايشان،خداوندا او را ملحق ساز به پيغمبرش و آشنايى ده ميان او و پيغمبرش،و ببخشا ما را وقتى كه ما را از دنيا ببرى اى خداوند عالميان،پروردگارا عطا كن ما را در دنيا هر حسنه و خوبى كه هست يا اعمال صالحه و زوجه صالحه،و عطا كن ما را در آخرت بهشت و حور العين و همه ما را در پناه خود در آور از عذاب جهنم.و فى الحقيقه دعاى پنجم از نماز گذارنده است تكبير پنجم بگويد.

بدان كه در متعارفات قبيح است كه با بزرگان تو بگويند بلكه شما مى گويند و او را بمنزله جمعى گرفته لفظ جمع مى آورند در كلام عرب و عجم و ليكن چون وحدت مخصوص ذات مقدس اوست و اوست كه واحد من جميع الوجوه است و هر واحدى غير او كثير است به كثرتهاى مختلف پس اگر لفظ جمع بياورند تو هم تعدد و تكثر بهم مى رسد و اين نقص است بلكه محال است نسبت بذات مقدس او بنا بر اين بلفظ جمع وارد نشده و غالب آنست كه اگر حق سبحانه و تعالى مى فرمايد كه ما چنين كرديم مراد انبيا و اوصيا و فرشتگانند كه كرده ايشان كرده حق سبحانه و تعالى است چنانكه فرموده است

ص: 333

إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ يعنى رجوع و بازگشت خلايق بسوى ما خواهد بود و حساب ايشان نيز بر ماست كه ما حساب ايشان مى كنيم.

در احاديث معتبره وارد شده است كه مراد انبيا و اوصيايند و از اين تحقيق غافل مباش كه نديده ام نه در تفاسير و نه در كلام علما بلكه از تفضل الهى است ذلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ.

ديگر بدان كه اظهر آنست كه از براى نماز بر مؤمن پنج تكبير ضرور است و دعاى خاصى واجب نيست بلكه هر دعايى خوبست و اگر همه دعاها را در هر تكبيرى بخواند بهتر است و ظاهرا اگر اكتفا به پنج تكبير كنند كافى باشد خصوصا كسى كه اقتدا كرده باشد اگر چه اقتداء در نماز ميت مثل اقتداى غير اين نماز نيست و در غير اين نماز مقتدى قرائت نمى كند مگر جهريه را كه نشنود هيچ چيز را حتى همهمه را و در اين نماز اگر شنود نيز دعا خواندن بهتر است و اگر جمع كند ميان دعاها بيكى از احاديث منقوله در جمع بهتر است بشرط زياد كردن آن چه نداشته باشد چون اكثر روايات منقوله مشتمل بر سه دعا است.

و در حديث صحيح از زراره و محمد بن مسلم وارد است كه هر دو از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه روايت كرده اند كه نماز بر ميت قرائت قرآن نيست و دعايى مقرر نيست بلكه هر دعايى كه به خاطرت رسد خوبست و سزاوارترين كسانى كه از جهت او دعا كنند مؤمن است و آنست كه ابتدا كنند به صلوات بر محمد و آل محمد صلى اللّه عليه و آله.

و در حديث صحيح و حسن كالصحيح از ابو ولاد منقولست كه گفت سؤال كردم از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه از تكبير بر ميت حضرت فرمودند كه پنج تكبير است و چون تكبير اول را گفتى مى گويى كه:

اشهد ان لا اله الاّ اللّه وحده لا شريك له اللّهمّ صلّ على محمّد و آل

ص: 334

محمّد اللّهمّ انّ هذا المسجّى قدّامنا عبدك و ابن عبدك و قد قبضت روحه إليك و قد احتاج إلى رحمتك و أنت غنيّ عن عذابه اللّهمّ انّا لا نعلم من ظاهره الاّ خيرا و أنت اعلم بسريرته اللّهمّ ان كان محسنا فزد فى احسانه و ان كان مسيئا فتجاوز عن سيئاته. و هم چنين بعد از هر تكبيرى اين دعا را مى خوانى و ظاهر اين حديث و صريح حديث موثق عمار دلالت مى كنند بر آن كه بعد از تكبير پنجم نيز دعا خوبست.و احاديث بسيار دلالت مى كند بر آن كه بعد از آن دعا نيست يعنى لازم نيست.

و در حديث حسن كالصحيح منقولست از حلبى كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه تكبير مى گويى و شهادتين مى خوانى و بعد از آن مى گويى

انّا للّه و انّا اليه راجعون الحمد للّه ربّ العالمين ربّ الموت و الحيوة صلّ على محمّد و اهل بيته جزى اللّه عنا محمّدا خير الجزاء بما صنع بأمّته و بما بلّغ من رسالات ربّه پس مى گويد:اللّهمّ عبدك ابن عبدك ابن امتك ناصيته بيدك خلا من الدّنيا و احتاج إلى رحمتك و أنت غنىّ عن عذابه اللّهمّ انّا لا نعلم منه الاّ خيرا و أنت اعلم به اللّهمّ ان كان محسنا فزد فى احسانه و تقبّل منه و ان كان مسيئا فاغفر له ذنبه و ارحمه و تجاوز عنه برحمتك اللّهمّ الحقه بنبيّك و ثبّته بالقول الثّابت فى الحيوة الدّنيا و فى الآخرة اللّهمّ اسلك بنا و به سبيل الهدى و اهدنا و إيّاه صراطك المستقيم اللّهمّ عفوك عفوك پس هر تكبيرى كه مى گويى اين دعا را مى خوانى تا فارغ مى شوى از پنج تكبير و باين نحو نيز در فقه رضوى هست،و اين عبارت ظاهرش آنست كه در تكبيرات باقى از اللهم تا به آخر مى خواند و احتمال همه دارد.

و در حديث كالصحيح از زراره منقولست كه حضرت امام جعفر صادق

ص: 335

صلوات اللّه عليه در نماز بر ميت فرمودند كه تكبير مى گويى و صلوات بر محمد و آل او صلوات اللّه عليهم مى فرستى و مى گويى

اللّهمّ عبدك ابن عبدك ابن امتك لا اعلم منه الاّ خيرا و أنت اعلم به منّا اللّهمّ ان كان محسنا فزد فى حسناته و تقبّل منه و ان كان مسيئا فاغفر له ذنبه و افسح له فى قبره و اجعله من رفقاء محمّد صلى اللّه عليه و آله پس تكبير دويم مى گويى و مى خوانى

اللّهمّ ان كان زاكيا فزكّه و ان كان خاطئا فاغفر له پس تكبير سيم مى گويى و مى خوانى

اللّهمّ لا تحرمنا اجره و لا تفتنا بعده پس تكبير چهارم مى گويى و مى خوانى

اللّهمّ اكتبه عندك فى علّيّين و اخلف على عقبه فى الغابرين و اجعله من رفقاء محمّد و آله صلى اللّه عليه و آله پس تكبير پنجم بگو و فارغ شو.و باين عنوان نيز در فقه رضوى مذكور است.

و از حديث موثق كالصحيح سماعه ظاهر مى شود كه در تكبير اول چهار دعا را مى خواند و در سه تكبير ديگر دعا از جهت ميت مى كند و قريب به آن است موثقه عمار ساباطى چنانكه ظاهر حديث زراره و حلبى نيز بر اين دلالت مى كند.

و احاديث متواتره از ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم وارد شده است كه نماز ميت پنج تكبير است پس اگر چنان كند كه بعد از هر تكبيرى شهادتين بگويد و صلوات بفرستد و دعا از جهت مؤمنين و مؤمنات بكند و دعا از جهت ميت بكند به همه احاديث عمل كرده است و اگر همه دعاها را جمع كند و در هر تكبيرى بخواند بهتر خواهد بود اگر منفرد باشد و اگر به جماعت نماز كند تخفيف در دعا اولى است و اللّه تعالى يعلم.

دستهاى مردان و اين مضمون حديث موثقى است كه حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه فرموده است كه چون حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه نماز بر ميت مى گذاردند از جاى خود حركت نمى كردند تا جنازه را بر دستهاى مردان نمى ديدند و چون ظاهر خبر در فعل حضرت وارد شده است ممكن است كه مخصوص امام جماعت باشد و چون تاسى به افعال ايشان مى بايد كرد بهتر آنست كه همه بحال خود باشند مگر چهار كس كه جنازه را بردارند.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد شده است كه بعد از نماز اندكى توقف مى كند و به جايى نمى رود تا جنازه را بر ندارند از برابر او و عبارت متن عبارت فقه رضويست.

منافقان را از حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله روايت كرده اند و بدان عمل مى كنند و اگر شيعه برايشان نماز كنند مخيرند كه چهار تكبير بگويند مثل نماز منافقان يا پنج تكبير بگويند و بعد از تكبير چهارم بر ايشان لعنت كنند و تفصيلش مى آيد.

16-( و روى: انّ العلّة فى ذلك انّ اللّه عزّ و جلّ فرض على النّاس خمس صلوات فجعل للميّت من كلّ صلاة (1)تكبيرة).

و در روايات صحيحه و كالصحيحه از ائمه هدى صلوات اللّه عليهم واقعست كه فرمودند كه حق سبحانه و تعالى بر مردمان پنج نماز واجب گردانيده است و از براى ميت بدل از هر نمازى تكبيرى مقرر ساخته است يا از هر نمازى تكبيرى از جهت ميت برداشته مقرر ساخته است و بنا بر اين احتمال ظاهر آنست كه تكبيرات احرام را برداشته اند پس ظاهر مى شود كه پنج تكبير همه ركن باشند و بترك يكى از آنها سهوا نماز باطل شود و بنا بر احتمال اول نيز اين معنى ظاهر مى شود چون اگر يكى ترك شود چنان خواهد بود كه يك نماز نكرده باشد و قطع نظر از اين استنباط چون احاديث متواتره وارد شده است كه نماز ميت پنج تكبير است پس اگر يكى كم شود نماز ميت نخواهد بود اگر چه سهوا باشد و اللّه تعالى يعلم.

و در حديث حسن كالصحيح وارد است كه حضرت امام رضا صلوات اللّه عليه فرمودند كه اين معنى ظاهر حديثست و باطنش فرايض خمس سابق است و از اين جهت است كه شما كه ولايت را قبول كرده ايد پنج تكبير مى گوييد و مخالفان شما چهار تكبير مى گويند.

بر زن محاذى سينۀ او مى ايستد.و پيشتر گفت كه در نماز بر ميت امام محاذى سر ميت مى ايستد پس ظاهر مى شود كه مرادش از آن عبارت مرد است.

و در حديث حسن كالصحيح از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه منقولست كه هر كه نماز بر زن كند در برابر ميان زن نايستد بلكه محاذى سينۀ او بايستد و هر كه نماز بر مرد كند بايد كه محاذى ميان او بايستد.

و در حديث قوى از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقول است كه حضرت رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله محاذى ناف مرد مى ايستادند و زنان را محاذى سينه مى ايستادند.

و در حديث قوى كالصحيح از حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه هر گاه نماز كنى بر زن محاذى سر او بايست و چون نماز بر مرد كنى محاذى سينه او بايست.

و در حديث موثق كالصحيح از سماعه مرويست كه از آن حضرت سؤال كردم كه هر گاه جنازه هاى مردان و زنان جمع شود چه كنند حضرت فرمودند كه مرد را مقدم مى دارند قريب به امام و زن را پس تر مى گذارند اندكى نزد پايهاى مرد و امام محاذى سر ميت مى ايستد و بر هر دو نماز مى كند و محتمل است كه مراد از ميت زن باشد و بر تقديرى كه مرد مراد باشد در صورت اجتماع چنين واقع شده و در صورت انفراد احاديث سابقه وارد شده است.

و صدوق در كتاب خصال بسند قوى ذكر كرده است از جابر از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه در احكام زنان كه حكم زنان مخالف حكم مردان است و در آخر آن خبر ذكر كرده است كه اگر نماز بر زن كنند محاذى سينه او بايستند و بر مرد كه نماز كنند محاذى سر او بايستند و ظاهرا جزو خبر باشد.و محتمل است كه بعد از ذكر خبر سابق از اخبار ديگر خصايص زن را

ص: 339

ذكر كرده باشد تا هفتاد و سه خصلت و كلام صدوق باشد و على اى حال صدوق تا خبرى نديده باشد نمى گويد.

و در فقه رضوى مذكور است كه چون نماز كنى بر مؤمنى پس بايست نزد سينه او يا وسط او و از اين خبر ظاهر مى شود كه در مرد مخير است ميان وسط و سينه چنانكه از اخبار ظاهر شد و هم چنين از اخبار ظاهر شد كه در زن مخير است ميان سر و سينه او و اللّه تعالى يعلم.

و اما آن چه صدوق گفته است كسى بان عمل نكرده است و ظاهرا همه جايز است و اول اولى است و اللّه تعالى يعلم.

فيضعه فيكبّر (1)عليه خمسا حتّى انتهى إلى قبره خمس مرّات).

و بسند قوى از ابو بصير از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله هفتاد تكبير بر حمزه گفتند و حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه بر سهل بن حنيف انصارى بيست و پنج تكبير گفتند و حضرت ابو جعفر فرمودند كه حضرت پنجم رتبه بر او نماز گذاردند هر نمازى پنج تكبير هر چند جمعى مى رسيدند و مى گفتند يا امير المؤمنين ما به نماز او نرسيديم حضرت مى فرمودند كه جنازه را مى گذاشتند و مرتبه ديگر با آن جماعت نماز مى كردند تا چون به قبر رسيد پنجم رتبه نماز بر او گذارده بود.

و در حديث كالصحيح از زراره از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه حضرت رسول اللّه عليه و آله بر حمزه هفتاد تكبير گفتند.

و در حديث حسن كالصحيح از زراره و اسماعيل نيز وارد شده است كه حضرت رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله هفتاد تكبير و هفتاد دعا كردند بر حمزه.

و در حديث صحيح و حسن كالصحيح حلبى از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه پنج تكبير بر سهل بن حنيف گفتند و او در جنگ بدر حاضر بود ديگر ساعتى رفتند و پنج تكبير گفتند تا آن كه بيست و پنج تكبير بر او تمام شد.

و در حديث موثق از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله نماز كردند بر جنازه و چون فارغ شدند جمعى ديگر آمدند و گفتند ما به نماز نرسيديمخ.

ص: 341

حضرت فرمودند كه بر يك جنازه دو مرتبه نماز نمى توان كرد دعا كنيد از جهت او و خوبى او را بگوئيد.و قريب باين است روايت وهب بن وهب از صادق صلوات اللّه عليه.

و از اين اخبار ظاهر مى شود كه اعاده جايز باشد و به سبب اختلاف اخبار بعضى گفته اند كه اعاده مكروهست و آن كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله و حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه اعاده فرمودند شايد كه به اعتبار منقبتى چند بوده باشد خصوص حمزه و سهل را كه از آن جهت كراهت نداشته باشد چنانكه در حديث حلبى گذشت كه حضرت فرمودند كه او بدرى بود.

و در حديث حسن از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه چون حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه پنجم رتبه نماز بر سهل بن حنيف كردند فرمودند كه او از اهل بدر بود و از اهل عقبه بود كه با حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله در عقبه مدنيين در مكه معظمه بيعت كردند در يك مرتبه دوازده كس بودند و در يك مرتبه هفتاد كس و در روايتى هست كه مرتبه پيش از اين هر دو شش نفر از انصار بيعت نمودند و در مرتبه آخر حضرت را تكليف نمودند كه اگر به مدينه مشرفه تشريف ارزانى دارى ما همه جان و مال خود را در راه تو داريم و حضرت بعد از آن متوجه مدينه شدند.

و از اين حديث ظاهر مى شود كه سهل در بيعت عقبه بوده است اما ظاهر نمى شود كه در يك بيعت بوده است يا دو بيعت اما از آخر حديث ظاهر مى شود كه در دو بيعت حاضر بوده است و حضرت فرمودند كه در جنگ احد نيز حاضر بود و از جمله دوازده نقيب بوده كه حضرت ايشان را اختيار فرمودند و به هدايت اهل مدينه مشرفه فرستادند پس او را پنج منقبت بود حضرت از جهت

ص: 342

هر منقبتى يك مرتبه نماز بر او گذارد پس ممكن است كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله نيز بر حمزه چهارده نماز گذارده باشند بواسطه چهارده منقبى كه حضرت داند و ما ندانيم و در حديث عمرو بن شمر از حضرت صادق صلوات اللّه عليه منقول است و در سهل مثل حديث حلبى كه حضرت فرمودند كه او بدرى بود.

اما در حديث موثق عمار ساباطى و حديث موثق يونس بن يعقوب از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد است كه تا ميت را دفن نكرده باشند نماز بر او مى تواند كرد كسى كه نماز بر او نكرده باشد هر چند ديگران نماز كرده باشند بر او،بنا بر اين احاديث نهى را حمل بر كراهت كرده اند و ظاهرا محمول بر تقيه باشد چون مذهب اكثر عامه كراهتست و بعضى بر حرمتند و راوى دو خبر نهى نيز از اهل سنتند پس اگر امام باشد اعاده او خوبست و غير او اگر كسى نماز نكرده باشد كردن خوب است و اگر كرده باشد بهتر نكردنست اگر بكند گناه ندارد و اللّه تعالى يعلم.

جنازه اولى را بگذارند تا فارغ شوند از تكبير بر جنازه اخيره و اگر خواهند اولى را بردارند و تمام كنند تكبيرات باقى را بر اخيره.

و آن چه ظاهر اين حديث است آنست كه حضرت مى فرمايند كه چون جنازه دويم را آوردند قصد دويم نيز خواهد كرد با اولى و در هر تكبيرى دعاى هر دو را خواهد خواند اگر قايل باشيم كه هر تكبير دعاى خاصى دارد و اگر جميع دعاها را در هر تكبيرى خواند يا هر دعايى در هر تكبيرى صحيح باشد چنانكه گذشت كه اين حق است همان دعا را از براى هر دو خواهد خواند تا پنج تكبير بر اول تمام شود در اين صورت اگر مى خواهند جنازه اولى را بر مى دارند و نماز گذارندگان بقيه تكبيرات جنازه ثانيه را تمام خواهند كرد با دعاها يا بدون دعا بر مذهب كسانى كه دعا را واجب نمى دانند.

و ظاهر اين حديث هم اينست كه محض تكبير است و اگر خواهند جنازه اولى را مى گذارند تا تكبيرات بر ثانيه تمام شود بعد از آن هر دو را بر دارند و بر اين نحو حمل مى توان كرد هفتاد تكبير بر حمزه را كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله أولا متوجه نماز بر حمزه شده باشند و صحابه يك يك از شهدا را آورند و با او گذارند تا آن كه چون نماز بر آخر شهدا تمام شده باشد حضرت هفتاد تكبير بر حمزه گفته باشند و در اين صورت اگر چه نماز بر ديگران كرده اند اما چون نمازها بهم متصل بوده است آن جمعى كه نماز ايشان تمام شده بوده است بهرۀ از نماز ديگران داشته اند.

چنانكه در صحيفه رضويه كه بطرق متكثره از آن حضرت صلوات اللّه عليه نقل كرده اند و آن حضرت از آباى بزرگوار خود روايت كرده است از حضرت امام حسين صلوات اللّه عليه كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه فرمودند كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله أولا پنج تكبير بر حمزه

ص: 344

گفتند و شهدا را مى آوردند و حضرت بر هر يك پنج تكبير مى گفتند و حمزه را بر نداشتند تا هفتاد تكبير بر حمزه تمام شد.

و بعيد نيست كه در چنين صورتى زيادتى تكبير و دعا ضرر نداشته باشد چنانكه ظاهر اين حديث صحيح است و چون أولا صدوق اين حديث را بر مفاد فقه رضوى حمل كرده است چنانكه عبارت آن قريبست به عبارت متن و مفاد هر دو يكى است و علما متابعت او كرده اند با آن كه لزومى ندارد بلكه ممكن است كه هر دو نحو خوب باشد پس علما كه حل حديث على بن جعفر را باين عنوان كرده اند خوب نكرده اند و تفكر در معنى حديث نكرده بودند تا زمان شيخ سعيد شهيد محمد بن مكى رضى اللّه عنه و شهيد اين معنى را يافت و متأخران متابعت شهيد كردند و روميان شهيد را در زمان تيمور به شرف شهادت مشرف ساختند و حق سبحانه و تعالى نگذاشت كه خون شهيد بخوابد تيمور را بر ايشان مسلط كرد به اندك زمانى تا زياده از صد هزار كس ايشان را به درك اسفل رسانيد اگر چه قصد تيمور در كشتن شاميان طلب خون حضرت امام حسين صلوات اللّه عليه بود منافات ندارد كه باعث اين طلب شيخ شهيد باشد و از تاريخ روم ظاهر مى شود كه امير تيمور شيعه بوده است و از نصايح الملوكى كه خود از جهت فرزندان خود نوشته است تشيعش ظاهر مى شود و اللّه تعالى يعلم.

كه گشته است پاها به جانب سر حضرت فرمودند كه درست مى كنند و نماز را اعاده مى كنند و اگر چه ميت را از آنجا برداشته باشند تا دفن نكرده باشند و اگر دفن كرده باشند نماز بر او نمى كنند بعد از دفن.

و در اين خلافى نيست كه مى بايد سر ميت به جانب دست راست امام باشد و بر پشت خوابانيده باشند او را كه روى او به آسمان باشد و دليلش آن كه از زمان حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله تا انتهاء غيبت صغرى كه از منه ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم بود چنين مى كردند و اگر واجب نمى بود تجويز خلاف اين مى فرمودند و هيچ شك نيست كه باين نحو براءت ذمت حاصل مى شود و در غير اين نحو علم به براءت حاصل نمى شود و اين دلايل اگر چه افاده علم يا ظن قريب به علم نمى كند و ممكن است كه بگوئيم كه اگر واجب مى بود بيان مى كردند و هم چنان كه مداومت بر واجبات مى كردند بر سنتيها نيز مداومت مى نمودند و شك نيست در آن كه اين نحو احوطست اما آن كه سر به جانب دست راست باشد در حديث عمار است كه گذشت و در صحيح حلبى و غير آن وارد است و خلافى در آن نيست.

و اگر كسى ميت را در تابوت بر پهلو بخواباند كه روى او بقبله باشد ظاهر كلام علما جميعا آنست كه آن نماز باطل است و اعاده مى بايد كرد و هيچ شك نيست كه تركش اولى است بلكه اين نحو بدعتست و عبارت فقه رضوى است و عمومى دارد كه بهر نحو كه باشد هر گاه مخالف وضع معهود باشد نماز را اعاده مى كنند چنانكه كافه علما ذكر كرده اند.

و شيخ طوسى در صحيح از عبد اللّه بن مغيره روايت كرده است كه گفت هر گاه روى ميت را به قبله كنى چنان كن كه رو و كف پاهاى او به قبله باشد و او را به پهلو مخوابان چنانكه سنيان مى كنند در احتضار و غسل و غير آن اما

ص: 346

ابو بصير امر مى كرد كه به پهلو بخوابانند او را و ظاهرا حالت نماز نيز داخل بوده است و عبد اللّه بن مغيره مى گويد كه خبر داد مرا از مذهب ابى بصير على بن ابى حمزه و ممكن است كه سهو را على كرده باشد.

حمل كرده است بر آن كه با دعا قضا نمى كند بلكه متتابعا قضا مى كند و حمل بر تقيه مى توان كرد چون جمعى از عامه بر عدم قضااند و جمع مى توان كرد كه قضا نمى كند به اعتبار آن كه وقتش گذشته است بلكه اداست و اين نحوى است از تقيه و اللّه تعالى يعلم.

حضرت داود عليه اسلام از عبادت او خوشحال بود و او را خوب مى دانست حق سبحانه و تعالى وحى فرمود به حضرت داود كه او را خوب مدان كه عبادات را بر يا واقع مى سازد و غرضش اين است كه مردم او را خواب دانند پس آن عابد مرد و خبر مرگ او را به داود رسانيدند حضرت داود فرمود كه برويد و او را دفن كنيد پس بنى اسرائيليان را خوش نيامد و گفتند چرا به جنازۀ عابد حاضر نمى شود پس چون او را غسل دادند پنجاه كس برخاستند و شهادت دادند كه ما از او نمى دانيم مگر خوبى را و چون نماز بر او كردند پنجاه كس ديگر برخاستند و گفتند پيش خدا گواهى مى دهيم كه از او نمى دانيم مگر خوبى را و چون او را دفن كردند پنجاه كس همين شهادت را دادند پس خطاب به حضرت داود رسيد كه چرا به جنازۀ او حاضر نشدى داود گفت كه از جهت آن چه مرا مطلع ساختى از آن كه او مرائى است پس حق سبحانه و تعالى وحى كرد كه چنين بود و ليكن جمعى از علما و عباد شهادت بر خوبى او دادند كه ما نمى دانيم از او مگر خوبى را پس شهادت ايشان را قبول كردم و از آن چه مى دانستم در گذشتم و از اين جهت است كه مستحب است اعلام مؤمنان بموت مؤمن تا شهادت دهند بر خوبى او و ثواب نيز بيابند و استغفار از جهت ميت بكنند چنانكه در حديث صحيح منقولست از ذريح كه گفت سؤال كردم از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه در مردن مردمان را اعلام مى بايد كرد حضرت فرمودند كه بلى.

و در حديث صحيح از ابو ولاد و عبد اللّه بن سنان منقولست كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه سزاوار آنست كه ورثه ميت مؤمنان را اعلام كنند كه برادر ايشان مرده است تا به جنازه او حاضر شوند و نماز كنند بر او و طلب مغفرت كنند از جهت او تا ايشان ثواب يابند و ميت آمرزيده

ص: 349

شود و ايشان كه اعلام كرده اند نيز مثاب شوند چون سبب ثواب مؤمنان و سبب مغفرت ميت شده اند.و از آن حضرت نيز منقولست كه البته مردمان را خبر كنند و متعارف در كربلا و نجف چنين است كه مؤذن بالاى منار مى رود و اخبار مى كند و بد نيست تا زودتر حاضر شوند كه منافات با تعجيل برداشتن نداشته باشد.

باشند و اللّه تعالى يعلم.و خلافى نيست در آن كه در مسجد جايز است خلاف در افضليت است.

از اين نيز خواهد آمد احاديث كه ظاهرش اولويت در دين است.

و على اى حال شك نيست كه اگر زن شيعه باشد و شوهر سنى باشد شوهر سنى امامت نمى تواند كرد دغدغه در اين است كه آيا ولايت دارد كه هر كس را خواهد از شيعيان رخصت امامت دهد يا نه اظهر آنست كه ولايت ندارد كافر بر مسلمان و اللّه تعالى يعلم.

و از اين حديث ظاهر مى شود كه ورثه بالفعل ميت اولايند از ديگران و شوهر اولى است از همه كس و اگر پدر و پسر باشد پدر اولى است از پسر چون جد ولايت دارد بر پسر اما اگر جد ميت باشد و پسر ميت پسر اولى است چون در اين صورت جد ميراث نمى برد و علما فروع بسيار استنباط كرده اند مثل آن كه مردان وارث اولى انداز زنان و بعضى گفته اند مردان به مردان اولويت دارند و زنان به زنان و برادر پدر مادرى اولى است از برادر پدرى و مادرى تنها اما اولويتش بر برادر پدرى از آن جهت است كه برادر پدرى با برادر پدر مادرى ميراث نمى برد و بر برادر مادرى مقدم است چون او دو نسبت دارد و مادرى يك نسبت و امثال اين ترجيحات و استنباطات كرده اند و بدون نص مشكل است اين ترجيحات و اللّه تعالى يعلم و چون نماز ميت واجب كفائى است و بر همه كس واجبست علما حمل كرده اند اولويت را بر امامت نه مطلقا.

جماعت حضار شخصى از بنى هاشم باشد او سزاوارتر است به نماز كردن بر ميت به شرطى كه وارث او را مقدم دارد پس اگر او امامت كند بى آن كه ولى او را مقدم دارد غاصب خواهد بود كه حق ولى ميت را غصب كرده است.اما تقدم هر كه ولى او را مقدم كند گذشت و اما استحباب تقديم بنى هاشم بعضى گفته اند كه مراد على بن بابويه امام اصل است چون اين عبارت كه او نقل كرده است بعينها عبارت حديث سكونى است كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه فرموده است كه هر گاه حاضر شود سلطانى از سلاطين الهى پس او احق است به نماز كردن بر ميت اگر ولى ميت او را مقدم دارد و الا پس او غاصب است يعنى ولى كه ديگرى را مقدم داشته است.

و ممكن است كه مراد على بن بابويه اين باشد كه حديث اين معنى دارد كه سلطان هاشمى باشد و اگر امام اصل باشد احتياج باذن ولى نيست و اطلاق غصب بر امام زمان جايز نيست چنانكه در حديث موثق طلحة بن زيد از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه هر گاه امام حاضر شود در جنازۀ پس او احق است از همه مردمان به نماز كردن بر ميت.

و بعضى نقل كرده اند كه حديث مرسلى وارد شده است حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرموده است كه قريش را مقدم داريد و بر قريش تقدم مجوييد و بر تقدير صحت حديث ظاهرش امامت كبرى است چنانكه آن حضرت صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه

الأئمة من قريش و على اى حال شرط است كه شرايط امامت در او باشد و اگر نه جايز نيست تقدم او به اجماع.و عبارت متن عبارت فقه رضويست و گفته هاى علما بنا بر آنست كه اين كتاب را نديده بودند از جانب ابن بابويه اينها گفته اند و بنا بر كتاب عمل بر ظاهر عبارت است و اگر كسى گويد كه آن كه اين كتاب از حضرت باشد متيقن نيست

ص: 353

جواب اين است كه همه اخبار يقينى نيست مگر نادرى كه متواتر باشد و شهادت صدوقين با عمل اصحاب به آن موجب ظن قويست كه ايشان تا يقين به آن نداشته باشند چون توانند گفت كه ميان من و خدا حجت است و اگر كسى گويد كه شايد اين عبارات از كتاب نباشد اما اتفاقا موافق شده باشد جواب اين است كه هم چنين اتفاقى كه اقلا در هزار جا موافق باشند هرگز نشده است.

و على اى حال جزم ايشان به صحت اين اخبار به منزله آنست كه ايشان گفته باشند كه ما از معصوم شنيده ايم،و ظاهرا همين كافى باشد خصوصا با عمل اصحاب يا موافقت با اخبار ديگر با آن كه پيش از آن كه بشنوند كه چنين كتابى هست همه عمل به گفته صدوق مى نمودند هر گاه ضم شود اين كتاب نور على نور خواهد بود و اللّه تعالى يعلم.

قبر ميت مى كردند و احاديث قريب باين وارد است كه نماز مى توان كرد و حديث عمار گذشت كه ظاهرش اين بود كه بعد از دفن نماز نمى توان كرد يا لازم نيست و چند حديث ديگر وارد شده است قريب باين و در جمع بين الاخبار اقوال بسيار هست يكى آن كه تا يك شبانه روز مى توان كرد و بعد از آن نمى توان كرد و بعضى تا سه شبانه رور گفته اند و بعضى گفته اند كه تا از هم نپاشيده باشد نماز مى توان كرد و بعد از آن نمى توان و بر اين تحديدات خبرى وارد نشده است و اگر وارد شده باشد بما نرسيده است و بعضى تاويل كرده اند نماز را به دعا.

و بر اين مضمون حديث حسن و قوى وارد شده است كه صلاة بعد از دفن دعا است كه از جهت ميت بكنند و بعضى گفته اند كه اگر نماز بر ميت نكرده باشند نماز مى توان كرد و الا فلا بعضى گفته اند كه هر كه نماز نكرده باشد نماز مى تواند كرد اگر چه نماز بر او كرده باشند و اين دو قول خالى از وجهى نيست اما حديثى وارد نشده است كه دلالت بر وجوب نماز كند و احوط آنست كه اگر نماز بر ميت نكرده باشند نمازى احتياطا بكنند و اگر بر او نماز كرده باشند و كسى خواهد كه نماز كند بهتر آنست كه دعا بكند نه نماز و اگر دعاهاى نماز ميت را بخواند بهتر است.و ظاهر حديث مالك كه صدوق روايت كرده است اينست كه هر كه نماز نكرده باشد نماز مى تواند كرد اگر چه نماز بر او كرده باشند و اللّه تعالى يعلم.

جنازه مى تواند كرد حضرت فرمودند كه بلى گفتم دو كس بر جنازه نماز مى كنند حضرت فرمودند كه بلى و ليكن يكى از ايشان در عقب ديگرى مى ايستد اگر اقتدا به او كرده باشد و در پهلوى او نمى ايستد مثل ساير نمازها كه اگر يك كس اقتدا كند پهلوى امام مى ايستد و اين سؤال از آن جهت كرده است كه جمعى از عامه مى گويند كه كمترين عدد در نماز ميت سه كس است و كمتر از سه كس بر ميت نماز جماعت نمى توانند كرد چون اقل جمع سه است با آن كه خود حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله نقل كرده اند كه دو كس و زياده جماعتند و علما ذكر كرده اند كه هر گاه يك كس در عقب امام مى ايستد پس اگر بيشتر باشند بطريق اولى در عقب امام مى ايستند و روايات زنان نيز قرينه است چون وارد شده است كه زنان در يك صف مى ايستند و هم چنين برهنگان و امام در پيش ايشان نمى ايستد و اين مضمون در فقه رضوى منقولست و ظاهرا صدوق اين خبر را از كتاب يسع برداشته باشد و او ثقه است هر چند طريق خود را در فهرست بيسع ذكر نكرده است.

و كلينى نيز ذكر كرده است همين خبر را و حكم به صحت آن كرده است اگر چه سندش باصطلاح متاخرين جهالتى دارد با آن كه ظاهر آنست كه مستحب باشد و در مستحبات مساهله مى كنند چون حديث صحيح و حسن كالصحيح وارد شده است از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه هر كه بشنود ثوابى را بر چيزى از اعمال و آن را به جا آورد حق سبحانه و تعالى آن ثواب را مى دهد و اگر چه در واقع غلط باشد و حضرات او را نفرموده باشند.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه هر كه به او رسد خبرى كه حق سبحانه و تعالى بر عملى ثوابى مقرر ساخته است و آن عمل را بقصد آن ثواب به جا آورد حق سبحانه و

ص: 356

تعالى آن ثواب را به او مى دهد و اگر چه در واقع چنان نباشد.

و عامه نيز اين حديث را نقل كرده اند و جمعى از اصحاب گفته اند كه بنا بر اين اين معنى متفق عليه باشد بين الفريقين و جمعى نقل اجماع نيز بر اين معنى كرده اند و محقق دوانى بحث كرده است كه علما در مستحبات عمل بحديث ضعيف كرده اند و مى كنند و چه فرقست ميان واجب و سنت هر دو حكم اللّه اند.

و جواب داده اند كه ما عمل بحديث صحيح كرده ايم نه به ضعيف و ليكن آن چه ظاهر مى شود از طريقه قدما آنست كه ايشان عمل بحديث ضعيف نمى كرده اند مطلقا و امثال اين اخبار پيش ايشان صحيح است باصطلاح ايشان و اللّه تعالى يعلم.

محمد باقر صلوات اللّه عليه فرمودند كه هر گاه شخصى بميرد در جائى كه مردان نباشند و زنان حاضر باشند يك زن كه اهليت امامت داشته باشد امامت مى كند و زنان از دست راست و دست چپ او مى ايستند و امام در ميان ايشان مى ايستد و تكبير مى گويد و ايشان نيز تكبير مى گويند تا از نماز فارغ شوند.

و از اين حديث و ديگر احاديث اين باب ظاهر مى شود كه اگر مردان باشند ايشان اولايند اما جايز است كه با وجود مردان زنان بر ميت زن نماز كنند چنانكه در چند خبر وارد شده است كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله حضرت فاطمه صلوات اللّه عليها را فرستادند با زنان مسلمان كه نماز بر خواهر خود كردند و پيش گذشت و آن كه حضرت را فرستادند با وجود آن كه شوهر داشت كه عثمان بود از آن جهت بود كه تا ظاهر سازد حضرت كه عثمان منافق است و مسلمان نيست.

و حديث زينب نيز وارد شده است كه حضرت فاطمه در جنازه او حاضر شدند با زنان مهاجر و انصار با آن كه پدر بود كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله باشد و بنا بر قول جمعى از علما كه رقيه و زينب دختران خديجه بوده اند از شوهرى ديگر پس حضرت فاطمه صلوات اللّه عليها وارثه و وليه خواهند بود و بر تقدير وراثت نيز حضرت رسول اولى بودند و اولويت خود را به حضرت فاطمه گذاشتند و اللّه تعالى يعلم.

6-( و قال الحسن بن زياد الصّيقل: سئل ابو عبد اللّه صلوات اللّه عليه كيف تصلّى النّساء على الجنائز (1)اذا لم يكن معهنّ رجل فقال يقمن جميعا فى صفّ واحد و لا تتقدّمهنّ امرأة قيل ففى صلاة مكتوبةخ.

ص: 358

أ يؤمّ بعضهنّ (1)بعضا قال نعم).

و در قوى كالصحيح منقول است كه حسن بن زياد چلنگر گفت كه از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه پرسيدند كه چگونه نماز مى كنند زنان بر جنازها هر گاه مردى با ايشان نباشد حضرت فرمودند كه همه در يك صف مى ايستند و زنى پيش نمى رود مثل مردان،عرض نمودند كه در نمازهاى واجب ديگر زنان پيش نمازى زنان مى توانند كرد حضرت فرمودند كه بلى.و احاديث صحيحه نيز در اين باب وارد شده است و در نماز جماعت خواهد آمد إن شاء اللّه تعالى.

شارب الخمر و زنا كار و دزد اگر بميرند نماز بر ايشان مى توان كرد يا مى بايد كرد حضرت فرمودند كه بلى و خلافى نيست در آن كه هر كه از امت اجابت باشد به آن كه اثنى عشرى باشد نماز بر او واجبست اگر چه فاسق باشد و كباير كرده باشد و خلافى نيست در آن كه بر كسى كه از غير ملت اسلام باشد يا بحسب ظاهر از مسلمانان باشد و در واقع كافر باشد به آن كه انكار كرده باشد ضرورى از ضروريات دين را مثل خارجى كه بر امام زمان خروج كرده باشد يا مذهب خوارج داشته باشد و بر غلاة كه مجموع ائمه هدى را يا يكى از ايشان را صلوات اللّه عليهم خدا داند و هم چنين مرتد و مجسمه به جسم كثيف نماز نمى توان كرد و خلافى كه هست در غير اينها است از فرق باطله و حق آنست كه نماز بر ايشان واجب نيست چون بحسب واقع كافرند و جايز است نماز كردن و لعنت كردن در تكبير چهارم چنانكه خواهد آمد.

و احاديث بسيار وارد شده است كه شارب الخمر را به جنازه او حاضر مشويد و بسيار از اصحاب كباير را نيز وارد شده است كه نماز بر ايشان مكنيد چنانكه خواهد آمد حتى آن كه شخصى دو دينار قرض گذاشته بود حضرت بر او نماز نكردند تا شخصى ضامن آن شد حضرت نماز گذاردند همه محمول است بر مبالغه و آن كه بنا بر فسوق ايشان مبالغه بسيار واقع نشده است در نماز بر ايشان آن مبالغه كه در صلحا واقع شده است و فى الحقيقه از اين جهت اين مبالغات واقع شده است تا عبرت ديگران شود.

اما اگر كسى نباشد كه بر ايشان نماز كند البته واجبست نماز كردن بر ايشان بر همه كس كه خبردار شده باشد و اگر همه نماز نكنند همه مؤاخذ خواهند بود به اجماع علما.

عليه ما تقول فى قوم كانوا فى سفر لهم يمشون على ساحل البحر فاذا هم برجل ميّت عريان قد لفظه البحر و هم عراة ليس معهم الاّ ازار فكيف يصلّون عليه و هو عريان و ليس معهم فضل ثوب يكفّنونه به قال يحفر له و يوضع في لحده و يوضع اللّبن على عورته ليستر (1)عورته باللّبن و بالحجر و يصلّى عليه ثمّ يدفن).

و بسند موثق از عمار منقولست كه عرض نمودم به حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه چه مى گوييد در قومى كه در سفرى باشند و در كافى فى سفرتهم و اين عبارت بهتر است و در كنار دريا مى رفتند كه ناگاه ديدند كه مرده برهنه را دريا بر كنار انداخته بود و ايشان نيز برهنه باشند و بغير از لنگى كه ساتر عورت ايشان باشد جامه نداشته باشند پس چگونه بر او نماز گذارند و حال آن كه ميت برهنه است و ايشان جامه زيادتى نداشته باشند كه ميت را به آن جامه كفن كنند و در كافى به جاى كاف لام است يعنى به پيچند او را به آن جامه حضرت فرمودند كه قبرى از جهت او مى كنند و ميت را در لحد مى گذارند.و خشتى بر عورت او مى گذارند تا عورت او پوشيده شود به خشت يا سنگ و در بعضى از نسخ فيستر عورته است و معنى اين نزديكست به آن يعنى پس عورت او را به خشت و سنگ مى پوشانند و بر او نماز مى كنند و بعد از آن دفن مى كنند به آن كه خاك بر او مى ريزند تا قبر پر شود.

بدان كه خلافى نيست كه غسل ميت مقدم است بر كفن و كفن مقدم است بر نماز و نماز مقدم است بر دفن و غسل ميت به منزلۀ ازالۀ نجاستست كه مصلى مى كند از جهت نماز خود و كفن بمنزله ساتر عورتست و هم چنان كه نمازخ.

ص: 361

گذارنده در حالت اختيار نمازش صحيح نيست تا ازاله نجاست نكند و ستر عورت نكند ميت نيز نماز بر او صحيح نيست تا او را غسل ندهند و كفن نكنند و چون ساتر ندارد ستر مهما أمكن واجب است اگر چه به خشت باشد و چون ساتر ميت مى بايد كه جميع بدنش را به پوشاند كه اگر در وقت نماز روى ميت باز باشد مثلا نماز صحيح نيست على الظاهر پس فرمودند كه او را در قبر گذارد و عورت كه اهم است به خشت و سنگ به پوشانند و باقى بدن به قبر پوشيده شود تا نماز صحيح باشد و چون واجبست كه دفن بعد از نماز باشد اول نماز مى كنند و بعد از آن خاك پر مى كنند.

و به همين مضمون از حضرت امام رضا صلوات اللّه عليه منقولست و بعد از آن از حضرت مى پرسند كه بعد از دفن بر او نماز مى توان كرد حضرت فرمودند كه نه اگر جايز مى بود مى بايست نماز جايز باشد از جهت حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله در همه وقتى پس نماز نمى توان كرد بر مدفون و نه بر عريان.و تتمه حديث ساباطى نيز قريب باين است و چون تحقيق اين مطلوب شد ظاهر مى شود كه بحثها و تقييداتى كه كرده اند بى وجه است و اللّه تعالى يعلم.

چنانكه گذشت الحال.

و به همين عنوان منقولست از على بن جعفر از برادرش حضرت امام موسى بن جعفر صلوات اللّه عليهما و جزو اول صحيحه على بن جعفر گذشت و جزو ثانى به نحويست كه مذكور شد در اين حديث.

و كلينى در قوى كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه روايت كرده است كه هر گاه شخصى را دو نيم كرده باشند نماز بر آن نصفى مى كنند كه دل در آنجاست و اين در صورتى است كه يك نصف ديگر حاضر نباشد كه اگر باشد بر همه نماز مى كنند.

و از اين روايات ظاهر مى شود كه نصفى كه در آن نصف دل باشد نماز بايد كرد يا سينه با دستها و دلالت نمى كند بر آن كه سينه حكم ميت دارد در جميع احكام،و هم چنين جمعى كثير از علما گفته اند كه هر گاه دل فقط باشد حكم ميت دارد در جميع احكام چون حضرت مناط احكام را بر دل گذاشته است و اين ظهورى ندارد كه بايد دل باشد بلكه محتمل است كه مراد اين باشد كه موضعى كه در آن دل مى باشد تا موافق حديث فضل باشد و بر تقديرى كه صريح باشد ظاهرش آنست كه سينه با دل اين حكم دارد نه دل فقط.

و امثال اين استدلالات مناسبت به طريقه شيعه ندارد بلكه طريقه سنيانست و اگر جمعى از علماى ما مثل علامه اين نحو استدلالات مى كنند و مطلوب ايشان رد بر عامه است الزاما نه اعتقادا زيرا كه همگى در جميع كتب اصوليه و استدلاليه نفى اين استنباطات كرده اند به دلايل شتى و جمعى متابعت ايشان كرده اند و جمعى بحث بر ايشان كرده اند و هر دو طايفه غافلند از طريقه مطلوبه ايشان فتامل.

(1) عضو من اعضائه تامّا صلّى على ذلك العضو و دفن و ان لم يوجد له عضو تام لم يصلّ عليه و دفن).

و بسند قوى از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه هر گاه شخصى را كشته بيابند پس اگر عضوى از اعضاى او تمام باشد بر آن عضو نماز مى كنند و دفن مى كنند و اگر عضوى تمام نباشد نماز نمى كنند بر او و آن را دفن مى كنند.

و اين حديث را جمعى تاويل كرده اند به آن كه عضو تام سينه و دل است كه محل علوم و اعتقاداتست جمعا بين الاخبار،و بعضى حمل بر استحباب كرده اند و اين اظهر است.

و احوط آنست كه اگر سر يا دست يا پا و امثال اين اعضائى كه استخوان داشته باشد بيابند غسل بدهند و كفن كنند و نماز كنند و دفن كنند بقصد احتياط كه اگر واجب يا سنت باشد فبها و الا لغوى باشد و اللّه تعالى يعلم.

نمى كنند و اگر استخوان بى گوشت باشد بر آن نماز مى كنند و علماء حمل كرده اند بر آن كه همه استخوانها باشد چنانكه ظاهر صحيحه على بن جعفر و صحيحه خالد است يا استخوان سينه فقط باشد چون سينه حكم كل دارد.

و كلينى بعد از اين حديث ذكر كرده است كه قال و روى الخ.و ظاهرا كلام بزنطى باشد كه اين حديث را از او روايت كرده است از جميل از محمد بن مسلم و محتمل است كه از كلام جميل باشد و على اى حال خوبست و ترجمه اش اينست كه گفت كه روايتى وارد شده است كه نماز بر سر ميت نمى بايد كرد هر گاه از بدن جدا شده باشد يعنى واجب نيست اگر حديث سابق را بحال خود گذاريم و اگر آن حديث را تاويل كنيم كه عضو تمام سينه و دل است اين حديث را بحال خود مى بايد گذاشتن و اللّه تعالى يعلم.

و مؤيد اين خبر است حديث موثق از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه نماز نمى بايد كرد بر عضوى از اعضا به تنهايى مثل پا و سر و دست و اگر بدن تنها باشد نماز مى بايد كرد هر چند سر و دست و پا نداشته باشد و از اين حديث ظاهر مى شود كه دست دخل ندارد.

گاه نماز را بفهمد و تميز داشته باشد كه واجب و سنت و شرط و ركن را از يكديگر فرق تواند كرد يا وقت بلوغ گفتم كه كى نماز بر او واجب مى شود يعنى لازم است كه او را به نماز بدارند حضرت فرمودند كه هر گاه شش ساله باشد و او را بروزه مى بايد داشت هر وقت كه طاقت داشته باشد.

و اكثر علما جزو ثانى حديث را را مبين جزو اول مى دانند كه بيان عقل الصلاة باشد كه اگر شش ساله نفهمد نماز را چگونه بر او واجب باشد و ليكن اجماع است كه واجب بمعنى خود نيست بلكه يا واجبست بر ولى كه در شش سالگى او را به نماز بدارد و قولى بوجوب اين نيز نديده ام و يا بمعنى سنت مؤكد است بر ولى كه او را تمرين كند به نماز تا عادت كند به آن و ليكن چون در حديث صحيح زراره واقع شده است تفسير عقل الصلاة را به شش سالگى البته لازم است كه واجب را حمل بر لازم و مستحب مؤكد كنيم و چون طاقت اطفال در روزه گرفتن بحسب مزاجها و هواها مختلف مى باشد حضرت بناى آن را بر طاقت ايشان گذاشت يعنى به مقدارى كه بر ايشان مشكل نباشد بسيار و محتمل است كه اطفال را نيز ثوابى باشد چنانكه ولى راهست و ظاهر اين حديث نيز دلالت مى كند بر آن و در محل خود خواهد آمد.

و آن كه مشهور است كه ايشان اهليت خطاب ندارند پس تكليف معقول نيست و ثواب بر تكليف است حق است اگر كسى قايل به استحقاق شود و ليكن ممكن است كه حق سبحانه و تعالى از روى تفضل كرامت فرمايد با آن كه اگر تميز داشته باشد به استحقاق نيز ممكن است و اللّه تعالى يعلم.

(و من حضر مع قوم يصلّون على طفل فليقل اللّهمّ اجعله (1)خ.

ص: 367

لأبويه و لنا فرطا)

و كسى كه حاضر شود با جمعى كه نماز بر طفلى كنند پس بايد كه بگويد كه خداوندا اين طفل را از جهت پدر و مادر او و از جهت ما فرط گردان يعنى پيشرو ما باشد كه از جهت ما ثوابى مهيا كند چون رفتن طفل و صبر بر آن موجب ثواب عظيم است يا موجب اجر جزيل است اگر صبر نكنند.

و آن چه مصطلح علماست آنست كه هر فعلى كه بنده باختيار خود كند از جهت فرموده الهى سبب ثوابست و آن نفعى است كه دايم باشد و مقارن تعظيم و اجلال باشد و هر چه بى اختيار اين كس بر سر اين كس مى آيد موجب اجر است و در اجر لازم نيست كه دائم باشد و لازم نيست كه مقارن تعظيم و اجلال باشد و چون صبر فعل اين كس است به سبب آن ثواب بى حساب حاصل مى شود و چون رفتن طفل بى اختيار است موجب اجر است و ليكن بعد از اين مى آيد كه حق سبحانه و تعالى در مردن فرزند بهشت مى دهد خواه صبر بكند و خواه نكند و اين از تفضل الهى است و موافق اصطلاح علما در كتاب عتق حديثى مى آيد كه دلالت بر اين تفصيل مى كند.

و در حديث موثق از زيد بن على از آباى او از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليهم منقولست در نماز بر طفل كه مى گويد: اللّهمّ اجعله لأبويه و لنا سلفا و فرطا و اجرا.

و شيخ مفيد ذكر كرده است كه اگر نماز بر طفل كنند بعد از تكبير چهارم اين دعا را بخواند: اللّهمّ هذا الطفل كما خلقته قادرا و قبضته طاهرا فاجعله لأبويه نورا و ارزقنا اجره و لا تفتنّا بعده. يعنى خداوندا چنانكه اين طفل را به قدرت كامله خود آفريدى و او را گرفتى پاك و پاكيزه كه مرتكب معصيت تو نشد پس بگردان او را از جهت پدر و مادرش نور در دنيا به زيادتى ايمان و كمالات و در تاريكى قبر و قيامت سبب روشنايى ايشان باشد و ما را از

ص: 368

ثواب او بهره مند گردان و ما را فريفته دنيا مگردان بعد از ديدن مرگ او يا چنان مكن كه بى صبرى كنيم و اين عبارات همه خوبست.

و از عبارت صدوق ظاهر مى شود كه اعتقاد ندارد به نماز كردن بر اطفال زيرا كه گفته است كه اگر حاضر شوى يعنى نماز مكن و اين دعا را تقية بخوان و محتمل است كه مرادش مراد شيخ مفيد باشد و ليكن عبارت مصنف عبارت فقه رضويست و در آنجا چنين است كه:بدان كه بر طفل نماز نمى توان كردن تا نماز را بفهمد پس اگر حاضر شوى با قومى كه بر طفل نماز گذارند پس بگو: اللّهمّ اجعله لأبويه و لنا ذخرا و مزيدا و فرطا و اجرا. و اين عبارت صريح است كه نماز بر طفل نيست و دعا را با آن جماعت مى خواند و صورت نماز را به جا مى آورد چنانكه ظاهر كلام صدوقست و خواهد آمد اخبار در اين باب و اللّه تعالى يعلم.

5-( و: صلّى ابو جعفر صلوات اللّه عليه على ابن له صبى صغير له ثلاث سنين ثمّ قال لو لا انّ النّاس يقولون انّ بنى هاشم لا يصلّون على الصّغار من أولادهم ما صلّيت عليه).

و حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه نماز گذاردند بر فرزند صغيرى از آن حضرت كه او را سه سال بود و بعد از آن فرمودند كه اگر نه اين بود كه مردمان تشنيع مى كردند كه بنى هاشم نماز بر اولاد خرد خود نمى كنند من نماز نمى كردم و اين ملاحظه يا از آن جهت است كه شهرت كند كه ايشان اولاد صغار خود را مسلمان نمى دانند يا شهرت كند مخالفت مذهب عامه را و بنى اميه به ايشان ضرر رسانند چون عامه نماز مى كنند بر مطلق اطفال خود.

و آن چه صدوق ذكر كرده است مضمون چند حديثى است از آن جمله بسند صحيح از زراره منقولست كه پسرى از حضرت امام محمد باقر فوت شد

ص: 369

پس چون خبر فوت او را به حضرت دادند حضرت فرمودند تا او را غسل دادند و كفن كردند و حضرت با او متوجه شدند به مقبره و نماز بر او كردند و سجاده حضرت را انداختند و حضرت بر بالاى سجاده ايستادند از جهت نماز ديگر بر قبر او ايستادند تا از دفن او فارغ شدند پس حضرت برگشتند و من در خدمت حضرت برگشتم و با آن حضرت مى آمدم رو بمن كرد و گفت بر مثل اين طفل نماز نيست و آن طفل سه ساله بود و فرمودند كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه مى فرمودند كه امثال اين طفل را دفن كنند و نماز نمى كردند و ليكن چون سنيان مى كنند من تقيه كردم و نماز گزاردم بعد از آن پرسيدم كه پس چه وقت نماز بر او واجب مى شود حضرت فرمودند كه هر گاه نماز را بفهمد و شش سالش بشود پس پرسيدم كه حال اطفال چونست در آن نشأه حضرت فرمودند كه حق سبحانه و تعالى اعلم است به آن كه ايشان چه خواهند كرد و تحقيق اين سخن خواهد آمد.

و در حسن كالصحيح از زراره منقولست كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرزندى داشتند در حيات حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه و نامش عبد اللّه بود و تازه از شير باز شده بود و به راه افتاده بود و حضرت آزاد كردۀ داشت كه تربيت آن طفل مى كرد من به طفل گفتم كه اين كيست كه در پهلوى تست طفل گفت آزاد كرده ما است آن غلام از روى خوش طبعى گفت من آزاد كرده تو نيستم آن طفل گفت كه از براى تو بد است كه مولاى من نباشى آن ملعون خنجرى به شكم آن طفل زد يا مشتى و آن طفل شهيد شد و آن طفل را در تابوتى گذاشتند كه از ليف خرما بافته بودند و به جانب قبرستان بقيع بردند پس حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه بيرون آمدند و جبه خز زردى پوشيده بودند و عمامه خز زردى و ردا از خز زردى و تكيه بر من كرده

ص: 370

بودند چون حضرت فربه بودند دشوار بود ايشان را بى تكيه بر كسى به جايى روند و مردمان مى آمدند و سر سلامتى مى دادند بر فرزند زاده آن حضرت چنانكه در كافى است ابن ابنه است و در تهذيب اتوائه است يعنى سر سلامتى مى دادند و مى گفتند كه اين ملعون غلام چه كارى كرد كه چنين طفلى را شهيد كرد پس چون حضرت به بقيع رسيدند پيش ايستادند و چهار تكبير بر آن طفل گفتند تقية و فرمودند كه او را دفن كردند پس حضرت دست مرا گرفتند و به گوشه بردند و فرمودند كه در زمان حضرت سيد المرسلين و حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليهما و أولادهما مقرر نبود كه نماز بر اطفال كنند و حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه مى فرمودند كه اطفال را مخفى دفن كنند و به نماز بر ايشان كنند و غرض از مخفى ساختن آن كه صبر جميل كرده باشند و به قضاى الهى راضى باشند،و ممكن است كه بواسطه نماز نكردن مخفى دفن مى كرده باشند چون ابو بكر و عمر بدعت نماز را گذاشته بودند و حضرت نمى خواستند كه اظهار مخالفت آنها كنند و چون منافقان اتباع ايشان با حضرت مى بودند هميشه بعد از آن حضرت فرمودند كه من از اين جهت نماز بر اين طفل كردم كه اهل مدينه نگويند كه ايشان نماز بر اطفال خود نمى كنند.

و در حديث حسن كالصحيح منقولست از على بن عبد اللّه كه گفت شنيدم از حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه چون ابراهيم فرزند حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله از دنيا رفتند در آن روز سه سنت جارى شد يكى آن كه در آن روز آفتاب گرفت پس مردمان مى گفتند كه بواسطه مردن ابراهيم شد كه آفتاب گرفت پس حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله بر منبر رفتند و حمد و ثناى الهى به جا آوردند و فرمودند اى گروه مردمان بدانيد كه آفتاب و ماه دو آيتند از آيات الهى كه دلالت بر وجود و وحدت و

ص: 371

علم و اراده و قدرت الهى مى كنند و بامر الهى جاريند و متحركند و اطاعت فرمان او مى كنند و منكسف نمى شوند از جهت مردن كسى و نه از جهت زندگى كسى پس چون هر دو بگيرد يا يكى از ايشان بگيرد نماز كنيد پس چون حضرت از منبر به زير آمدند و نماز كسوف را با مردمان به جماعت گذاردند پس چون سلام دادند فرمودند كه يا على برخيز و كار سازى ابراهيم بكن پس حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه برخاستند و ابراهيم را غسل دادند و حنوط كردند و كفن كردند و بيرون بردند ابراهيم را و حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله نيز رفتند تا او را به قبر رسانيدند پس صحابه گفتند كه حضرت فراموش كردند كه نماز بر او گذارند به سبب جزعى كه حضرت را دست داده است پس حضرت برخاستند و فرمودند أيها الناس جبرئيل آمده است و گفته شما را بمن گفت كه شما گمان برده ايد بمن كه من فراموش كرده ام نماز بر فرزندم را به سبب جزع و نه چنين است كه شما گمان كرده ايد و لكن خداوند لطيف خبير بر شما پنج نماز واجب گردانيده است و بعدد هر نمازى يك تكبير از جهت مردگان شما مقرر ساخته است و مرا امر كرده است كه نماز نكنم مگر بر كسى كه نماز كرده باشد پس حضرت فرمود كه يا على به قبر درا و فرزندم را در لحد بخوابان پس حضرت رفتند و ابراهيم را در لحد جا دادند پس ديگر بار صحابه گفتند كه چون حضرت به قبر نرفتند جايز نيست كه كسى در قبر فرزند خود رود پس حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه:يا أيها الناس بر شما حرام نيست كه در قبر فرزندان در آييد و ليكن از آن مى ترسم كه چون روى فرزند خود را در قبر بگشاييد شيطان دست يابد و جزعى بكنيد كه اجر شما ضايع گردد پس برگشتند از بقيع.

و بسند قوى از هشام منقولست كه به حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه

ص: 372

عليه عرض نمودم كه سنيان بر ما اعتراضى دارند و مى گويند كه شما مى گوييد كه نماز بر طفل نمى توان كرد چون نماز نكرده است پس سخن شما اين است كه نماز بر كسى مى بايد كرد كه نماز كرده باشد ما مى گوييم كه بلى پس مى گويند كه اگر يهودى يا نصرانى مسلمان شود و همان ساعت بميرد پس بر شما لازم مى آيد كه نماز بر او نبايد كرد و حال آن كه شما قايليد كه بر او نماز مى بايد كرد چه جواب بگوئيم حضرت فرمودند كه بگوئيد كه اگر اين شخصى كه مسلمان شده است افترا بندد بر كسى او را چه مى بايد كرد البته خواهند گفت كه حد بر او واجبست پس چون اين جواب بگويند بگوئيد كه اگر اين طفلى كه نماز نكرده است افترا بندد بر كسى آيا حد بر او واجبست خواهند گفت كه نه پس خواهيد گفت كه نماز بر كسى مى بايد كرد كه نماز و حدود بر او واجب باشد و نماز نمى بايد كرد بر كسى كه نماز و حدود بر او واجب نباشد.

بدان كه ظاهر اين خبر آنست كه حضرت مى خواهد بيان فرمايد كه عبارتى كه وارد است كه نماز بر كسى مى بايد كرد كه نماز كرده باشد اين است كه اهل تكليف به نماز باشد خواه نماز كرده باشد يا نكرده باشد و چون معنى دقيق بود حضرت حدود را ذكر كردند كه او بفهمد.

و اين حديث دلالت مى كند بر آن كه پيش از بلوغ نماز واجب نباشد و از شش سال تا بلوغ سنت باشد.و اين حديث با احاديث سابقه دلالت مى كند كه پيش از شش سال بدعت باشد پس اخبارى كه وارد شده است در آن كه اگر متولد شود حيا نماز بر او هست محمول خواهد بود بر تقيه و اكثر علما حمل كرده اند اين اخبار را بر نفى وجوب و بنا بر مذهب مشهور تا شش سال سنت است و بعد از شش سال واجب و گويا اين احاديث را نديده بودند و چون چنين اشتباهى شده است لازم بود نقل اين اخبار و اخبارى ديگر كه دلالت بر

ص: 373

مطلوب مى كند مثل صحيحه على ابن جعفر كه گفت سؤال كردم از برادرم حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه كه آيا نماز بر ميت طفل مى توان كرد اگر پنج سال داشته باشد حضرت فرمودند كه هر گاه نماز را بفهمد نماز بر او مى توان كرد.

و در حديث صحيح زراره گذشت كه فهميدن نماز در شش سالگى است و در موثق از عمار وارد است كه از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه سؤال كردند از طفل كه قلم بر او جارى نشده باشد آيا نماز بر او مى توان كرد حضرت فرمودند كه نماز بر مرد و زن وقتى واجبست كه قلم بر ايشان جارى شود و ظاهرش وقت بلوغ است.

و در حديث صحيح از على بن يقطين وارد شده است كه گفت سؤال كردم از حضرت امام موسى بن جعفر صلوات اللّه عليهما كه طفل چند ساله كه شود نماز بر او مى توان كرد حضرت فرمودند كه در هر حالى نماز هست مگر آن كه ناتمام متولد شود يعنى مرده چنانكه در حديث صحيح از عبد اللّه بن سنان منقولست كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه نماز نمى بايد كرد بر طفلى كه مرده از مادر متولد شود و صدايى از او ظاهر نشود كه دلالت بر حيات او كند و او را ميراث نمى دهند نه از ديت پدر و نه از غير آن و اگر فرياد بكند بر او نماز بگذار و او را ميراث بده و به همين مضمونست حديث سكونى.

و در حديث ديگر منقول است از حضرت امام موسى بن جعفر صلوات اللّه عليهما موافق حديث ابن يقطين و همه محمولست بر تقيه يا اتقاء كه غرض حضرت اين باشد كه نماز بر طفل بكنند مبادا كه ضررى به ايشان رسد چنانكه حضرت كردند.

و در حديث كالصحيح از قدامة بن زايده كه مجهول الحال است

ص: 374

منقولست كه گفت از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه شنيدم كه فرمودند كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله نماز بر ابراهيم فرزندش كرد و پنج تكبير بر او گفت و اين حديث غريبست و ممكن است بر تقدير صحت كه تقيه فرموده باشند بعنوان استفهام انكارى يعنى شما سنيان چنين مى گوييد و غلط است و اين نحو از تقيه بسيار است كه خواهد آمد و ظاهرا اتقاء بيشتر واقع شده باشد احاديث از تقيه چون حضرات ائمه معصومين علم به حيات و ممات و وقت آن داشتند و احتياج به تقيه نداشتند چنانكه راوى به خدمت حضرت امام رضا عرض مى كند كه شما اظهار امامت علانية مى كنيد و از شمشير هارون الرشيد عليه اللعنة و العذاب الشديد خون مى چكد حضرت مى فرمايد كه خاطر جمعدار كه از هارون بمن ضررى نمى رسد و اگر از هارون بمن ضرر رسد من امام نيستم هم چنان كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله را از ابو جهل مى ترسانيدند كه در مقام قتل تست يا رسول اللّه حضرت مى فرمودند كه اگر ابو جهل مرا بكشد من پيغمبر نيستم و كسى كه خواهد تفصيل اين معنى را نظر كند به عيون اخبار الرضا صلوات اللّه عليه كه حضرت تقيه نفرمودند در بسيارى از جاها و اگر تقيه بر ايشان واجب مى بود ترك آن نمى كردند.

و احاديث از طرق عامه و خاصه متواتر است كه حضرت امير المؤمنين قاتل خود را مى دانستند و ساعت شهادت خود را مى دانستند و فرزندان حضرت مبالغه مى كردند در آن كه حضرت در آن صبح در خانه نماز گذارند و حضرت قبول نفرمودند و چون بعضى از چيزها را بيان مى كنم باقى را كه خواهيد رسيد در محال خود خواهيد دانست إن شاء اللّه تعالى.

5-( و: سئل متى تجب الصّلاة عليه فقال اذا عقل الصّلاة و كان ابن ستّ سنين).

و در حديث صحيح از زراره منقولست كه از حضرت امام محمد

ص: 375

باقر صلوات اللّه عليه سؤال كرد كه چه وقت نماز بر طفل واجب مى شود حضرت فرمودند كه هر گاه نماز را بفهمد و شش سالش تمام شود چون غالب اوقات در شش سالگى مى توان فهمانيد كه خداوندى دارد و او فرموده است كه نماز بكنند تا به بهشت روند و اگر نكنند بجهنم مى روند و بهشت چنين جائى است و دوزخ چنين جائى است.

و الحمد للّه ربّ العالمين كه بنده در چهار سالگى همه اينها را مى دانستم و نماز شب مى كردم در مسجد صفا و نماز صبح را به جماعت مى كردم و اطفال را نصيحت مى كردم به آيه و حديث به تعليم پدرم رحمه اللّه تعالى و غرض آنست كه حق سبحانه و تعالى مرتبه مرتبه عقل اطفال را زياده مى كند و در سن شش غالبا قابل تعلم هستند و ليكن پدرهاى بى سعادت خود تحصيل نكرده اند آن چه را مى بايد و تحصيل چيزى چند كرده اند كه نمى بايد آنها را به ياد اطفال خود مى دهند و حجت الهى بر خلايق تمامست و تقصير از ايشان است.

و صدوق ذكر نكرده است برداشتن دستها را نزد تكبيرات خمس بر ميت جمعى از علما بر اينند كه در تكبير اول دست بر مى دارند و بس و اكثر بر اينند كه در هر تكبيرى سنت است دست برداشتن تا برابر گوش كه سر انگشت محاذى گوش باشد و كف دست وقتى كه بالا رود و رو بقبله باشد.

و در حديث صحيح وارد شده است از عبد الرحمن عزرمى كه گفت من نماز ميت گزاردم بر پشت سر حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه ديدم كه حضرت پنج تكبير بر ميت كه گفتند در هر تكبيرى دستها را برداشتند و همين مضمون در حديث قوى از محمد بن عبد اللّه بن خالد منقولست.

و در حديث كالصحيح از يونس منقولست كه گفت از حضرت ابى الحسن على بن موسى الرضا صلوات اللّه عليهما سؤال كردم و گفتم فداى تو

ص: 376

گردم به درستى كه سنيان در تكبير اول نماز ميت دست بر مى دارند و بعد از آن دست بر نمى دارند آيا من بنحو سنيان يك مرتبه دست بردارم يا در هر تكبير دست بردارم حضرت فرمودند كه در هر تكبيرى دست بردار.

و از اين حديث ظاهر مى شود كه يونس مى دانسته است كه در هر تكبيرى دست برداشتن سنت است و سؤال او از اين جهت است كه تقيه بكنم يا نكنم حضرت فرمودند كه مكن كه ضرر به تو نمى رسد به توجه ما و اظهار شعاير ايمان نيز كرده خواهى بود.

و از اينجا نيز ظاهر مى شود كه در اخبارى كه يك مرتبه واقع شده است از جهت تقيه است كه مبادا ضرر به ايشان رسد با آن كه راوى حديث يك مرتبه غياث بن ابراهيم است و او سنى است و ظاهرا اسماعيل بن اسحاق نيز چنين باشد چنانكه هر دو روايت فعل حضرت امير المؤمنين را كرده اند كه حضرت صلوات اللّه عليه در تكبير اول دست بر مى داشت و بس پس ممكن است بر تقدير وقوع كه حضرت تقيه فرموده باشند چون پيشتر آن كسان اين بدعت را گذاشته بودند و حضرت از انكار اصحابش خايف بوده باشد چنانكه خواهد آمد كه حضرت امير المؤمنين اراده فرمودند كه بدعت عمر را در نماز تراويح كه در جميع صحاح ايشان هست كه عمر گذاشته است برطرف كند و حضرت امام حسن را فرستاد كه بدعتست ترك كنيد همگى فرياد بر آوردند كه وا عمراه حضرت فرمودند كه هر چه خواهند بكنند.

و حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه فرمودند در خطبه طويلى كه اگر من بدعتهايى كه گذاشته اند برطرف كنم هر آينه همه از من متفرق خواهند شد مگر قليلى كه مرا شناخته اند و فضيلت مرا از كتاب خدا دانسته اند و يكى از آنها تكبير بر ميت است كه حضرت سيد المرسلين پنج تكبير بر مؤمن مقرر ساختند و

ص: 377

بر منافق چهار و ايشان بواسطه نفاقى كه داشتند چهار را عمل مى كنند در مؤمن و منافق و اگر چه يك علامت نفاق چهار تكبير است.

5-( و روى زرارة و محمّد بن مسلم عن ابى جعفر صلوات اللّه عليه انه قال: الصّلاة على المستضعف و الّذى لا يعرف مذهبه يصلّى على النّبيّ صلّى اللّه عليه و آله و يدعو(1) (1)للمؤمنين و المؤمنات و يقال اللّهمّ اغفر للّذين تابوا و اتّبعوا سبيلك و قهم عذاب الجحيم و يقال فى الصّلاة على من لا يعرف مذهبه اللّهمّ انّ هذه النّفس أنت احييتها و أنت امتّها اللّهمّ ولّها ما تولّت و احشرها مع من احبّت).

و بسند صحيح از زراره و كالصحيح از محمد بن مسلم منقول است كه حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه فرمودند كه نماز بر مستضعف و بر كسى كه مذهب او را ندانند صلوات است بر نبى و آل او صلى اللّه عليه و آله و دعا مى كند از براى مردان مؤمن و زنان مؤمن و بعد از آن مى گويد در نماز مستضعف يا هر دو كه خداوندا بيامرز كسانى را كه توبه كرده باشند از مذهب باطل و از بديها و متابعت كرده باشند راه ترا كه آن مذهب حق است و اعمال صالحه و نگاهدار ايشان را از عذاب جهنم و در نماز بر كسى كه مذهبش را ندانند مى گويند بعد از صلوات و استغفار از براى مؤمنين و مؤمنات يا با ما قبل هر چه گذشته است يا همين دعا را كه خداوندا اين نفس را تو زنده گردانيدى در شكم مادر و تو ميراندى او را خداوندا و إلى او گردان آن چه را تو لا به او كرده است يعنى اگر شيعه است حضرات ائمه معصومين عليهما السلام را شفيع او گردان و اگر سنى است عمر را و برادرانش را تا با ايشان رود و يا او را بمذهب او گذار از خوب وخ.

ص: 378

بد و حشر كن او را با هر كه او را دوست مى دارد.

و مراد از مستضعف جمعى اند كه حق را نمى دانند از سنيان و شيعيان غير اثنى عشرى و به اندك احسانى يا كلامى از مذهب خود بر مى گردند و امامى مى شوند و باز اگر احسانى يا كلامى از سنيان بشنوند سنى مى شوند.

و اين معنى را مشاهده نموديم در اكثر سنيان بصره كه در شبى اراده كرديم در راه مكه كه چون شخصى فوت شده بود از جهت او استيجار حج كنيم قريب به صد كس آمدند و[ل ع ن]كردند بر ثلاثه و چون دوازده امام را از ايشان مى پرسيديم بغير از على كسى را نمى دانستند تا آن كه بعضى از اخوان مؤمنين مرا منع كردند كه در راه مكه هم چنين تقيه مى كنى و حال آن كه متوجه آنجايى بعد از آن از آنجا به خيمه خود رفتيم و ظاهر بود كه همه سنى بودند.

و در اخبار معتبره حسنه كالصحيح از ائمه هدى صلوات اللّه عليهم وارد شده است كه فرمودند كه مستضعفين جمعى اند كه عقل صحيحى ندارند و عقول ايشان مثل عقول اطفال است نه در كفر ثابت قدمند و نه به ايمان هدايت يافته اند چنانكه حق سبحانه و تعالى فرموده كه إِلاَّ الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلاً. و ترجمه اش اين است كه مگر ضعفاء العقول از مردان و زنان و اطفال كه در كفر ثابت قدم نيستند و هدايتى به ايمان نيافته اند.

و احاديث صحيحه وارد است در آن كه هر كس مى فهمد كه مردمان در دينها اختلاف دارند و اين جماعت مى گويند كه آنها بر باطلند و بجهنم مى روند و بر عكس اين جماعت مستضعف نيستند و عقل ايشان اقتضا مى كند كه تفحص حق بكنند.

اما ضعفاء العقول شيعه اثنى عشرى پس ايشان را مستضعف نمى گويند هر

ص: 379

چند دليل بر حقيقت مذهب خود را ندانند.و بر اين مضمون نيز احاديث بسيار وارد شده است.

و مراد از كسى كه مذهبش را ندانند اين است كه هر گاه شخصى در ميان اهل سنت فوت شود و ندانيم كه شيعه است يا نه مجهول الحال است اما اگر كسى در امثال اين بلاد فوت شود او مجهول نيست بلكه او را دعاى مؤمنان مى كنيم و اگر شيعه و سنى در هم مرده باشد و خصوص كسى را ندانيم كه شيعه كدام است و سنى كدام همه را غسل و حنوط و كفن مى كنند و يك نماز بر ايشان مى كنند و همين دعاى مجهول الحال را مى خواند و اگر خواهد دعاى مؤمنان را مى خواند و بس و دعا از براى مؤمنان مى كند و اگر خواهد دعاى مؤمنان را از جهت مؤمنان مى خواند و دعاى مستضعفان را از جهت ايشان و دعاى منافقان را از جهت ايشان مى خواند تا به همه اخبار عمل كرده باشد.

3,6-( و روى صفوان بن مهران الجمّال عن ابى عبد اللّه صلوات اللّه عليه انّه قال: مات رجل من المنافقين فخرج الحسين بن علىّ صلوات اللّه عليهما يمشى فلقى مولى له فقال له إلى اين تذهب فقال افرّ من جنازة هذا المنافق ان أصلّي عليه فقال له الحسين صلوات اللّه عليه قم إلى جنبى فما سمعتني اقول فقل مثله قال فرفع يديه و قال اللّهمّ اخز عبدك فى عبادك و بلادك اللّهمّ اصله اشدّ نارك اللّهمّ اذقه حرّ عذابك فانّه كان يوالى اعدائك و يعادى أولياءك و يبغض اهل بيت نبيّك).

و روايت كرده اند از صفوان شتربان بسند صحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه شخصى از منافقان يعنى دشمنان اهل بيت سيد المرسلين صلى اللّه عليهم فوت شد پس حضرت سيد الشهدا عليه السلام به جنازه آن ملعون بيرون رفتند و مى رفتند كه به خدمت حضرت رسيد آزاده كردۀ

ص: 380

آن حضرت يا يكى از شيعيان آن حضرت صلوات اللّه عليه حضرت به او فرمودند كه كجا مى روى آن شخص گفت از جنازۀ اين منافق مى گريزم كه مبادا حاضر باشم و نماز بايد كرد پس حضرت امام حسين سلام اللّه عليه فرمودند كه پهلوى من بايست هر چه بشنوى كه من مى گويم تو همان را بگو پس حضرت دستها برداشتند و دلالت مى كند كه در تكبير چهارم دست برداشتن خوب باشد و گفتند خداوندا خوار گردان اين بنده را در ميان بندگانت و در همه شهرهاى خودت،خداوندا او را آتش افروز جهنم گردان به سخت ترين آتشى در گرمى، خداوندا بچشان او را گرمى عذاب را و ظاهرا سهوى در اينجا از كتاب شده است.و آن چه در كلينى و تهذيب و ساير ادعيه است باين عنوانست كه: اللّهمّ اصله حرّ نارك اللّهمّ اذقه اشدّ عذابك به درستى كه او دوستى مى كرد با دشمنان تو و دشمنى مى كرد با دوستان تو و دشمن بود اهل بيت پيغمبر ترا صلوات اللّه عليهم.

و احاديث صحيحه وارد شده است كه اين آيه در شأن ناصبى است كه عداوت اهل بيت داشته باشد: عاملة ناصبة تصلى نارا حامية يعنى عبادت مى كند و دشمنى با اهل بيت رسول من دارد آتش افروز آتشى خواهد بود كه گرمى او را تصور نتوان كرد.

و در احاديث متواتره وارد شده است كه اگر جميع پيغمبران و جميع اوصياء پيغمبران و جميع ملائكه مقربان شفاعت كنند يك ناصبى را حق سبحانه و تعالى شفاعت هيچ يك را قبول نخواهد كرد و اين سخن بر تقدير فرض محال است.

و در احاديث متواتره وارد شده است كه دشمنان اهل البيت بوى بهشت نمى شوند.و در احاديث بسيار وارد شده است كه ناصبى نماز كند يا زنا كند

ص: 381

مساويست.

و در احاديث بسيار وارد شده است كه ناصبى كسى است كه دشمن شيعه باشد از جهت تشيع بلكه همين دشمنى كه ائمه اهل البيت را يا يكى از ايشان را امام نداند كافى است از براى خلود در جهنم.

و در احاديث متواتره وارد شده است كه حضرات ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم فرمودند كه اگر كسى هزار سال يا مدت عمر دنيا در حطيم كه ما بين ركن و مقام ابراهيم است عبادت كند كه شبها بر پا ايستد و روزها روزه گيرد حق سبحانه و تعالى آن را قبول نكند و البته او را بجهنم برد و دائم در عذاب جهنم باشد.

و احتمال نجات در مستضعفين هست به تفضل الهى نه به استحقاق به اعتبار بعضى از اخبار و اكثر علماى شيعه بلكه نقل اجماع نيز كرده اند كه غير اثنى عشرى كافر است هر كه باشد و مستحق خلود نارند.

و احاديث متواتره بر اين مضمون وارد است و چون كسى ملاحظه صحيح بخارى تنها كند يقين بهم مى رساند كه ابو بكر و عمر و عثمان دشمن اهل بيت بوده اند و ليكن چون حق سبحانه و تعالى ايشان را كور گردانيده است نمى يابند و همين احاديث فدك كافى است در كفر ايشان كه بخارى آن حديث طولانى را ذكر كرده است زياده برده موضع يك جا به اعتبار سلوك با سيدة نساء عالميان و يك جا به اعتبار سلوك با حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليهم اجمعين و هر يك از اين حكايات را به سندهاى مختلف در مواضع مختلفه ذكر كرده است با آن كه آن ملعون شديد العداوة اخبار مدح ايشان را نيز در مواضع مختلفه ذكر كرده است و آن كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه بهترين خلايق است و آن كه حضرت فاطمه سيده نساء عالميان است و در احاديث هر

ص: 382

جا كه منافق مى گويند غير اثنى عشرى را مى خواهند و گاه هست كه مراد از آن ناصبى است و در نماز ميت كه منافق مى گويند غير مستضعف را مى خواهند اگر چه ظاهرا عداوت نداشته باشد با اهل بيت.

و احاديث بسيار صحيح و كالصحيح وارد شده است در نماز منافق و مستضعف و در نماز منافق همين لعن وارد شده است و مطلقا تكبير و دعاهاى ديگر وارد نشده است و چون ضرور بوده است تقيه حضرات ائمه عليهم السلام مى ايستاده اند و لعن مى كرده اند و احوط آنست كه اگر كسى مبتلا شود چنين كند كه صورت نماز را بفعل آورد و مشغول لعن شود و احاديث مستضعف اكثرش به نحويست كه صدوق ذكر كرده است و از آيه كه حضرات ائمه معصومين مى خوانده اند كه: اللّهمّ اغفر للّذين تابوا ظاهر مى شود كه دعاى بر ايشان مشروط است به توبه ايشان در وقت مرگ چون ممكن است كه توبه كرده باشند و ما ندانيم و اشعارى دارد به آن كه اگر توبه نكرده باشند بر ايشان نفرين باشد بعدم مغفرت و دخول در عذاب جحيم و اللّه تعالى يعلم.

صحيحه از عبيد اللّه منقولست از حضرت امام ابى عبد اللّه جعفر بن محمد صلوات اللّه عليهما كه فرمودند كه هر گاه نماز كنى يا دعا و نفرين كنى بر دشمن الهى كه آن كسى است كه عداوات با اهل بيت داشته باشد چون احاديث متواتره وارد شده است از حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله كه دشمن تو يا على دشمن من است و دشمن من دشمن خداست پس اين دعا را بخوان كه خداوندا نمى دانيم از حال او مگر آن كه دشمن تست و دشمن رسول تست خداوندا قبرش را پر از آتش گردان،و اندرونش را پر از آتش گردان،و او را به زودى به آتش برسان به درستى كه او دوستى مى كرد با دشمنان تو و دشمنى مى كرد با دوستان تو كه ائمه معصومينند صلوات اللّه عليهم و شيعيان ايشان و بغض اهل بيت رسولت را در دل مى داشت،خداوندا قبر را بر او تنگ گردان و چون جنازه را بردارند بگو خداوندا او را رفعت مده يا روح او را به بالا مبر و او را به خوبى ياد مكن.

و اگر ميت مستضعف باشد و اعتقادش ضعيف باشد بگو خداوندا بيامرز كسانى را كه ايمان به تو و به رسولت و به اهل بيت رسولت داشته باشند و ايشان را از عذاب جهنم نگاه دار.

و اگر حال ميت را ندانى بگو خداوندا اگر اين شخص دوست مى داشت ايمان را و اهل ايمان را يعنى كسانى را كه ايمان به ايشان مى بايد داشت كه رسول خدا و ائمه هدى اند صلوات اللّه عليهم يا شيعيان ايشان پس بيامرز او را و رحم كن بر او و از گناهان او در گذر.

و اگر مستضعف را با تو ربطى باشد مثل خويشى و الفت و هم سايگى پس طلب مغفرت بكن از جهت او بر وجه شفاعت نه بر وجه دوستى چون دوستى خلاف مذهب حرام است پس با او دشمن مى بايد بود و استغفار مى بايد كرد از

ص: 384

جهت او بعنوان شفاعت كه خداوندا عقلش ضعيف بود بى چاره است اگر قابليت مغفرت دارد بيامرز و الا تو مى دانى.

اما كسانى كه شعورى داشته باشند مثل علماى اهل سنت ايشان داخل منافقانند و شفاعت ايشان جايز نيست.

و در حسن كالصحيح از حلبى منقولست كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه چون عبد اللّه بن ابى كه سر منافقان اهل مدينه بود بجهنم رفت و پسرش مؤمن بود و به خدمت حضرت آمد و گفت يا رسول اللّه من مى دانم كه پدرم از اهل جهنم است و ليكن اگر تو به جنازه او حاضر نشوى ننگ و عارى عظيم خواهد بود ما را حضرت به جنازۀ او حاضر شد پس عمر گفت يا رسول اللّه آيا حق سبحانه و تعالى ترا نهى نكرده است كه بر قبر منافقان نايستى حضرت خاموش شدند ديگر آن سردار منافقان مكه همين عبارت را اعاده كرد حضرت فرمودند كه واى بر تو تو چه مى دانى كه من چه گفتم گفتم كه خداوندا اندرونش را پر از آتش كن و قبرش را پر از آتش كن پس حضرت صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه عمر باعث شد كه حضرت رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله اظهار كردند چيزى را كه نمى خواستند كه اظهار كنند يعنى از جهت خاطر پسرش و حاصل جواب حضرت اين شد كه حق سبحانه مرا نهى كرده است از طلب مغفرت نه از حضور و لعنت چنانكه فرموده است كه:و لا تصل يعنى دعا مكن هرگز بر احدى از كفار و منافقين و بر قبر ايشان مايست كه استغفار كنى كه اگر هفتاد مرتبه استغفار كنى حق سبحانه و تعالى ايشان را نمى آمرزد.

و عامه نيز اين حديث را در صحاح خود ذكر كرده اند و هميشه كار آن ملعون ايذاى آن حضرت بود و غرضش از اين گفتن نفى نبوت آن حضرت بود كه چون پيغمبر باشى و حال آن كه خود نقل مى كنى كه خدا چنين گفت و خود مخالفت

ص: 385

مى كنى.

و قاضى عضد در حكايت دوات و قلم جوابى گفته است از جهت عمر كه آن چه عمر گفت از نسبت هذيان به حضرت سيد المرسلين و نگذاشت كه حضرت چيزى بنويسد كه مردمان هرگز گمراه نشوند كه اينها سهل است هميشه كار عمر اين چنين بود و راست گفته است كه هميشه چنين بود و جوابش باين بر مى گردد كه عمر در آن وقت كافر نشد هميشه كافر بود و راست گفته است.

و سعد بن عبد اللّه نيز روايت كرده است كه به خدمت حضرت امام حسن عسكرى صلوات اللّه عليه رفتم و حضرت صاحب الامر صلوات اللّه عليه در دامن آن حضرت نشسته بودند و چون مسايل خود را به حضرت عرض كردم حضرت فرمودند كه فرزندم صاحب شماست و حضرت صلوات اللّه عليه در سن دو سالگى بود مسايل خود را از او بپرس پس هر چه پرسيدم جواب فرمودند پس حضرت صاحب الامر صلوات اللّه عليه فرمودند كه چرا آن مسأله ناصبى را نپرسيدى و آن چنان بود كه يكى از نواصب كه هميشه با او بحثها در امامت مى كردم بمن گفت كه شما شيعيان هميشه چيزهاى باطل مى گوييد كه بطلانش بديهى است از آن جمله مى گوييد كه ابو بكر و عمر هرگز مسلمان نبودند و ايشان منافق بودند با آن كه ايشان در مكه مسلمان شدند و نفاق در مدينه بهم رسيد كه شمشير بهم رسيد و من از جواب او عاجز شده بودم حضرت فرمودند كه چرا در جواب آن ناصبى نگفتى كه ايشان طمعا مسلمان شدند بحسب ظاهر چون از يهود و نصارى شنيده بودند كه پيغمبر آخر الزمان عالم گير خواهد شد گفتند كه اظهار اسلام كنيم شايد از استيلا ما را بهره باشد پس اسلام مكه منافات با نفاق ايشان ندارد و حكايت طولانى است مجملى كه مطلوب بود مذكور شد.

ص: 386

كه مردان به جانب امام باشند و زنان به جانب قبله و مردان را مقدم مى دارند چنانكه در كتاب حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه.و در حديث موثق از عمار ساباطى وارد است كه از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه پرسيدند كه اگر دو مرده يا سه مرده باشد چگونه نماز بر ايشان مى كنند حضرت فرمودند كه اگر سه يا دو يا ده يا بيشتر باشند بر همه يك نماز مى كنند و پنج تكبير مى گويند چنانكه بر يك ميت نماز مى كنند و چون يك نماز كردند گويا بر همه فردا فردا نماز كرده اند و باين نحو مى گذارند كه اول ميتى را مى گذارند و سر ميت ديگر را محاذى نشستگاه ميت اول مى گذارند و سر ميت سيم را محاذى نشستگاه ميت دويم مى گذارند بنحو نردبان تا به آخر و چون اين صف را درست كنند امام در ميان صف مى ايستد و پنج تكبير مى گويد چنانكه بر ميت واحد نماز مى گذارد پس ديگر پرسيدند كه اگر مردان و زنان جمع شوند چه بايد كرد حضرت فرمودند كه صف مردان را بنحو سابق درست مى كنند و بعد از آن سر زن را محاذى نشستگاه مرد آخر مى گذارند و سر زن ديگر را محاذى نشستگاه زن اول مى گذارند تا زنان نيز بنحو مردان تمام شوند پس در ميان صف مردان مى ايستد و يك نماز بر همه مى كند.

و اين حديث را باين عنوان كلينى رضى اللّه عنه روايت كرده است و شيخ در تهذيب و استبصار ذكر كرده است در ترتيب زنان كه سر زن دويم را محاذى سر زن اول مى گذارند.

و اكثر علما به قانونى كه دارند كه نظر به كتابى ديگر نمى كنند عمل بروايت شيخ كرده اند و ظاهرا شيخ از كافى برداشته است.

و احتمال دارد كه از كتاب محمد بن احمد اشعرى برداشته باشد چنانكه ظاهر آنست كه كلينى نيز از آنجا برداشته باشد و هر گاه منقول عنه يكى باشد

ص: 388

شك نيست كه كلينى اثبت است و اعتماد بر او بيش از همه كس است چنانكه بر متتبع ظهورش كالشمس فى رابعة النهار است.

و در جمع مردان با زنان در حديث صحيح از عبيد اللّه حلبى منقولست كه از حضرت سؤال كردم كه بر مرد و زن نماز مى توان كرد حضرت فرمودند كه مرد در برابر زن باشد به جانب قبله و سر زن پيش نشستگاه مرد باشد از جانب چپ او يعنى ميت مرد چون بر پشت خوابيده است و سر زن محاذى دست چپ امام باشد و سر مرد از جانب دست راست امام باشد و اين نحو دور نيست كه بهتر باشد چون زنان بر پشت سر امام مى افتند اما محاذى مأمومين خواهد بود و از اين حيثيت پيش بودن ايشان اولى خواهد بود.

و از اين حديث ظاهر مى شود كه مى بايد ميت بر پشت خوابيده باشد و سر او محاذى جانب راست امام باشد و حديث عمار كه پيش گذشت و همين حديث اينجا بلكه ظاهر اخبار بسيار دلالت مى كند بر استقبال ميت باين عنوان كه بر پشت خوابيده باشد و سر او محاذى دست راست امام باشد.

و در حديث صحيح از زراره و حلبى منقولست كه از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه پرسيدند در امر مرد و زن كه جمع شوند چگونه بر ايشان نماز گذارند حضرت فرمودند كه مرد در پيش امام است و زن بعد از او.

و در حديث موثق كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقول است در جنازه مردان و اطفال و زنان كه فرمودند كه مردان در پيش امام باشند و بعد از آن اطفال و بعد از ايشان زنان در پيش قبله و جمعى از علما اطفال را بعد از زنان مى گذارند چون زنان اشرفند به اعتبار آن كه كه مكلفند و بعضى اطفال شش ساله را كه نماز بر ايشان واجبست به اعتقاد ايشان مقدم مى دارند بر زنان و بيش از شش سال را مؤخر مى دارند و ليكن چون نص وارد است استنباط باطل

ص: 389

است.

مع هذا ظاهر نيست كه پيش و پس به اعتبار اشرفيت باشد و بر تقدير تسليم شايد رعايت ستر زنان اولى باشد و حديث متن دلالت كرد بر آن كه هر دويى كه از قبيل هم باشند تقدم دارند به آن كه مردان بر زنان و آزاد بر بنده و كبير بر صغير و دو احتمال داشت يكى تقدم به جانب قبله و ديگر تقدم به جانب امام اما اگر همه جمع شوند بغير از حديث موثق حديثى ديگر بخاطر ندارم و ليكن جمعى از علما خنثى را مقدم مى دارند بر زن و در عبد و خنثى دور نيست كه مخير باشند چون هر يك شرفى دارند و هر دو مقدمند بر زن و دور نيست كه مقدم باشند بر صبى و خلافى نيست كه اين تقدمها بر سبيل استحبابست چنانكه خواهد آمد.

6-( و روى هشام ابن سالم عن ابى عبد اللّه صلوات اللّه عليه انّه قال:

لا باس بان يقدّم الرّجل و تؤخّر المرأة و تقدّم المرأة و يؤخّر الرّجل يعنى فى الصّلاة على الميّت).

و به اسانيد صحيحه و حسنه از هشام منقولست كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه باكى نيست كه مقدم دارند مرد را به جانب امام يا قبله و تاخير كنند زن را از امام يا قبله و مقدم دارند زن را بهر دو معنى و مؤخر دارند مرد را بهر دو معنى يعنى در نماز بر ميت و جمله يعنى ظاهرا كلام هشام باشد چون شيخ طوسى اين حديث را صحيحا روايت كرده است از كتاب على بن بابويه و احتمال غير او از رواة نيز هست و اكثر علما اين حديث را دليل عدم وجوب ساخته اند.

و ظاهر اين حديث آنست كه مستحب هم نباشد چون اگر تقديم مرد سنت باشد به نحوى كه از احاديث صحيحه ظاهر شد مناسب اين بود كه بگويند باكى نيست بتقدم زن و تاخر مرد و در اين صورت ظاهر مى شد عدم وجوب و استحباب باقى مى بود.

ص: 390

اما اين عبارت بحسب ظاهر دلالت مى كند كه هر دو مساوى باشد بلكه تقديم مرد مرجوح باشد و ممكن است كه مراد اين باشد كه استحباب بهر دو نحو متحقق مى شود به آن كه مرد را به جانب قبله گذارند و رعايت شرف قبله كنند و بر عكس رعايت اشرفيت قرب امام و تستّر زن و به نيت مختلف شود و ممكن است كه نسخه او تقدم المرأة باشد چنانكه در بعضى از نسخ فقيه او واقع است و بنا بر اين راوى شك دارد كه حضرت اين عبارت را گفته است يا آن عبارت را.

و ممكن است كه در واقع بايد كه مرد به جانب قبله باشد و زن به جانب امام چنانكه صريح صحيح حلبى و ظاهر حديث حضرت امير المؤمنين و ظاهر موثقه عبد الرحمن بن ابى عبد اللّه كه گفت سؤال كردم از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه از جنازه هاى مردان و زنان هر گاه جمع شوند حضرت فرمودند كه در كتاب حضرت امير المؤمنين وارد شده است كه مردان را مقدم مى دارند.و ظاهر تقديم آنست كه به جانب قبله باشد و چون اين حكم مخالف مذهب سنيان است چون همه ايشان مرد را به جانب امام مى گذارند مگر حسن بصرى كه او مرد را به جانب قبله مى گذارد بنا بر اين حضرت فرمودند كه در كتاب على چنين است پس بنا بر اين اخبار سابقه محمول بر تقيه باشد و اين نحو كه مى خواهى چنين بگذار و مى خواهى چنين بگذار نيز نحويست از تقيه كه مماشاتى با عامه واقع مى شود و اكثر به همين راضى مى شوند كه نگويند مذهب ايشان بالكليه باطل است خصوصا هر گاه حسن بصرى كه از صحابه حضرت امير المؤمنين عليه السلام است با ما باشد آن چه از جمع بين الاخبار ظاهر مى شود اينست.

و مشهور استحباب تقدم مرد است به جانب امام و چون اين امر واجب نيست سهل است و اللّه تعالى يعلم و الحمد للّه رب العالمين كه در اين بلادكم واقع مى شود كه چنين اجتماعى واقع شود و ليكن در بلاد روم شايع است طاعون

ص: 391

و اين قسم اجتماعات در طاعون دست بهم مى دهد.

(و افضل المواضع في الصّلاة على الميّت الصّف الاخير و العلّة فى ذلك انّ النّساء كنّ يختلطن بالرّجال فى الصّلاة على الجنائز

14- فقال النّبي صلى اللّه عليه و آله: افضل المواضع فى الصّلاة على الميّت الصّف الاخير فتاخّرن إلى الصّف الاخير (1)فبقى فضله على ما ذكره صلّى اللّه عليه و آله)

و بهترين جاها در نماز بر ميت صف آخر است و علتش اين است كه مردان مخلوط مى شدند به زنان در نماز جنازه پس حضرت صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه بهترين صفها در نماز بر ميت صف آخر است پس زنان به صف آخر رفتند پس چون بر زبان مبارك آن حضرت چنين جارى شد كه مطلق فرمودند هر چند از جهت زنان فرمودند فضيلتش مطلق ماند به آن كه جبرئيل گفت كه حق سبحانه و تعالى چنين مقرر ساخت و يا بحسب تفويضى كه به آن حضرت شده بود چنين شد.

و ممكن است كه در آن وقت حق سبحانه و تعالى بر زبان آن حضرت چنين جارى ساخته باشد و حضرت مى دانست كه از جانب اللّه تعالى شده است فضل آن را مطلق گذاشت.

و ممكن است كه فضيلتش نسبت به زنان مانده باشد و اين علت بيان فضيلت صف اخير باشد نسبت به ايشان.

و ليكن در كافى و تهذيب و علل اين حديث منقولست از سكونى از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه بهترين صفها در نماز صف پيش است و بهترين صفهاخ.

ص: 392

در جنازها صف آخر است پرسيدند يا رسول اللّه چرا چنين شده است؟ حضرت فرمودند كه از جهت مستور بودن زنان چنين شده است.

و ظاهرا مستند صدوق همين حديث باشد چنانكه در علل ذكر كرده است و جزو اول حديث تا علت عبارت فقه رضويست و در آنجا علت را ذكر نكرده است.

و بعضى از علما در اين حديث و حديث هشام بن سالم عكس آن چه مذكور شد حل كرده اند به آن كه مراد از حديث هشام اين باشد كه باكى نيست كه مرد را مقدم دارند كه پيش نماز باشد هر چند وارث زنان باشند و زنان را مؤخر دارند به آن كه از سر حق خود بگذرند يا امام اصل كه حاضر شود ايشان را مؤخر دارد و بر عكس اگر چه ولى مرد باشد زن را مقدم دارند چنانكه در نماز بر دختر حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله گذشت كه با آن كه ولايت از حضرت بود به حضرت فاطمه صلوات اللّه عليها داد و خود را مؤخر كردند.

و در حديث سكونى عكس آن چه مذكور شد كه حضرت فرمودند كه صف تابوتهاى زنان پس باشد تا مستور باشند نه صف نماز گذارندگان و اين هر دو بر خلاف ظاهر است خصوصا اول و اين تأويل بنا بر اين كرده اند كه دفع اشكالهاى سابق بشود اشكالهاى ديگرى بهم مى رسد با ارتكاب خلاف ظاهر بسيار و تاويلاتى كه كرده شد بسيار بر خلاف ظاهر نيست و اللّه تعالى يعلم.

مثل عروسى و خانه نو خريدن و امثال اينها كه خواهد آمد قطع نظر از آن كه واجب كفائى است و از اينجا ظاهر مى شود كه اگر جمعى متوجه امور ميت شوند لازم نباشد رفتن ديگران.

و در اين مسأله خلافى هست بعضى را اعتقاد آنست كه تا علم شرعى بهم نرساند كه جميع واجبات را كرده اند از ديگران كه شنيده اند موت را ساقط نمى شود و بعضى كافى مى دانند كه ظن داشته باشد كه اين جمعى كه مى روند قيام باين امور خواهند كرد و دغدغه عظيم مى شود اما حيله كه سبب عدم لزوم باشد آنست كه اگر كسى خبر دهد بموت شخصى علم بموت آن شخص بهم نمى رسد.

و ممكن است كه اين حديث را حمل بر آن كنيم كه چون ثابت نشده است مى تواند به ضيافت رفتن و ليكن رفتن به جنازه اولى است و اكثر اوقات علم عادى بهم مى رسد با انضمام قراين و خود را فريب مى دهند در اين حيلها و شك نيست كه رفتن به جنازه احوط و اولى است و اين مضمون حديث سكونى است و علما همه عمل كرده اند باين حديث چون مؤيدش احاديث بسيار هست و خواهد آمد.

14-( و قال النّبيّ صلّى اللّه عليه و آله: اذا دعيتم إلى الجنائز فأسرعوا و اذا دعيتم إلى العرائس فابطئوا).

و منقولست كه آن حضرت صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه هر گاه شما را به تجهيز ميت و يا به تشييع جنازه بخوانند زود برويد يعنى چيزى را مانع آن مسازيد و برويد يا در رفتن بشتاب برويد كه مبادا تا رفتن شما او را برداشته باشند و هر گاه شما را به عروسيها بخوانند دير برويد يعنى تا ممكن باشد عذر بخواهيد چون غالب اوقات زينتها مى كنند و ايشان ندارند مجملا علت سابقه كافى است كه مذكّر امر دنياست و جنائز مذكر احوال مردن و ما بعد الموتست.

ص: 394

با هم بر ندارند و ديگر نوشته بود كه هر گاه دو كس نماز كنند بر جنازه يكى در عقب ديگرى بايستد و در دست راست او نايستد مثل نمازهاى ديگر كه در آنها در دست راست مى ايستد مأموم استحبابا و حديث يسع در اين باب گذشت.

و صدوق در حديث قوى از جابر از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه نيز روايت كرده است در جمله هفتاد و سه خصلت احكام خاصه زنان كه با مرد شريك نيستند در آن احكام و در فقه رضوى مذكور است از و قال اذا صلّى تا صلاة واحدة و در آنجا بجنبه است و خلف الرّجل فى وسطه است و چون صدوق اعتقاد به وسط ندارد انداخته است فى وسطه را و در بعضى از نسخ و لم يقم بجنبه عوض بيمينه واقع است يعنى در پهلوى او نايستد و مراد دست راستست چنانكه خواهد آمد و گفته بود كه هر گاه جميع شود جنازه مردى و زنى و پسر بالغى يا قريب به بلوغى و بنده پس زن را به جانب قبله پيشتر از همه بگذار و بنده را بعد از او بگذار و پسر را بعد از او و مرد را بعد از پسر قريب به امام و امام از عقب مرد بايستد و بر همه يك نماز بكند و گذشت.

تهذيب هست على غير وضوء يعنى بى وضو ذكر جايز است و اين نماز بمنزله ذكر است.

و از اين حديث ظاهر مى شود كه نماز حقيقى نيست و اگر پوست غير مأكول اللحم پوشيده باشد يا جامه اش نجس باشد نماز مى تواند كرد بر ميت و بعضى گفته اند كه شايد اين علت از جهت عدم وضو باشد و بس و احوط اين قولست اگر چه اول اظهر است.

6-( و فى خبر آخر: انّه يتيمّم ان احبّ).

و در حديثى ديگر واقع شده است كه اگر خواهد تيمم كند و اين حديث را نديده ام باين عنوان بلكه احاديث وارد شده است كه تيمم مى كند مثل حديث حسن كالصحيح كه مرويست از حلبى كه گفت از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه سؤال كردند از شخصى كه دريابد جنازه را و وضو نداشته باشد و اگر مى رود كه وضو بسازد نمازش فوت مى شود و مردم نماز مى كنند و ديگر نماز نمى تواند كرد حضرت فرمودند كه تيمم مى كند و نماز مى كند.

و در حديث كالصحيح از عبد الحميد منقولست كه به خدمت حضرت موسى بن جعفر صلوات اللّه عليه عرض نمودم كه جنازه حاضر مى شود و من وضو ندارم اگر مى روم كه وضو بسازم نماز فوت مى شود آيا مى توانم كه بى وضو نماز كنم حضرت فرمودند كه با طهارت باشد محبوبتر است بسوى من.

و در حديث موثق از سماعه منقولست كه گفت از آن حضرت سؤال كردم از شخصى كه جنازه بر او بگذرد و بى وضو باشد چه كند؟حضرت صلوات اللّه عليه فرمودند كه دست خود را بر ديوار خشت مى زند و تيمم مى كند.

و ظاهرا تيمم مستحب باشد زيرا كه در حديث صحيح از محمد بن مسلم منقولست از يكى از صادقين صلوات اللّه عليهما كه از آن حضرت سؤال كردم كه

ص: 397

هر گاه شخصى به جنازۀ رسد ناگاه و بى وضو باشد حضرت فرمودند كه با ايشان تكبير بگويد اگر چه حمل بر تعذر تيمم مى توان كرد و ليكن چون حضرت تيمم را نفرمودند دليل عدم وجوبست.

زنان بر جنازه نماز كنند حايض از ايشان جدا مى شود و در صفى جدا مى ايستد اگر حايض و نفسايى ديگر بوده باشد با او مى ايستند و الا تنها مى ايستد بلكه علما احاديث سابقه را نيز حمل بر اين كرده اند و ضمير مذكر را در معهم حمل بر تغليب كرده اند كه اگر زنان و مردان نيز باشند حايض جدا مى ايستد از همه و شك نيست كه هر دو احتمال هست اگر چه قول علما ظاهرتر است در حديث سماعه و منافات ميان احاديث نيست چون سنت است كه در صف مردان نايستد و در صف زنان نيز نايستد و اين نحو عمل كردن احوط است در عمل نه در فتوى.

و صدوق گفته است كه هر گاه جنب را مقدم دارند كه امامت كند بر جنازه تيمم كند و امامت كند و اين مضمون فقه رضويست و ليكن در آنجا مذكور است كه تيمم كند يا وضو بسازد و دو سند كالصحيح وارد شده است از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام كه فرمودند كه حايض نماز بر جنازه مى كند زيرا كه در نماز جنازه ركوع و سجود نيست و جنب تيمم مى كند و نماز بر جنازه مى كند.

و در حديث كالصحيح نيز وارد شده است كه از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام سؤال كردند كه حايض نماز بر جنازه مى كند حضرت فرمودند كه بلى و با ايشان نمى ايستد و جنب نماز بر جنازه مى كند.

أهبته ثمّ يقدّمه إلى شفير القبر)

و صدوق در علل ذكر كرده است بعد از حديث محمد بن عجلان كه خواهد آمد. و روى فى حديث الخ يعنى در حديثى ديگر وارد شده است كه چون ميت را به نزديك قبر آورى پس به ناگاه او را داخل قبر مكن و بنا بر حديث پس كار را بر او گران و سنگين مكن كه فى الحال او را در قبر آورى به درستى كه قبر را ترسهاى عظيم هست و مى بايد كه شخصى كه ميت را داخل قبر مى كند او را در پناه حق سبحانه و تعالى در آورد از هول آن چه مشرفست بر آن از احوال هائله آن نشأه و بعضى مطلع را بكسر خوانده اند يعنى ترس آن كه حق سبحانه و تعالى بر اسرار او مطلع بوده است و فرشتگان نويسندگان عمل نيز بر آن اطلاع داشته اند و در قبر رسوا خواهد شد و مطلع بفتح شامل همه هست و چون نزديك قبر مى رساند جنازه را بر زمين مى گذارد و اندك زمانى صبر مى كند تا استعداد دخول را بگيرد چنانكه بسيار است كه شخص را به نزد ظالمى قهار مى برند از خوف لال مى شود و اگر اندك زمانى صبر كرد و مرتبه مرتبه مى رود بر او نمى نمايد و هر چند روح از بدن مفارقت كرده است و روح حيوانى مرده است اما نفس ناطقه زنده است و تعلق او از بدن بالكليه زائل نشده است و خوف ضغط قبر و سؤال منكر و نكير و رومان فتان قبور و عذاب برزخ هست چنانكه گذشت با آن كه از جهت ديگران نيز عبرتست كه تفكر كنند كه چنين واقعه در پيش دارند ديگر پيشتر مى برند تا كنار قبر.

و در حديث حسن از يونس منقول است كه گفت حديثى از حضرت امام موسى كاظم عليه السلام شنيده ام كه در هر خانه كه به خاطرم مى رسد آن خانه با وسعتش بر من تنگ مى شود و آن آنست كه فرمودند كه چون ميت را به كنار قبر برى ساعتى او را مهلت ده تا استعداد سؤال منكر و نكير بكند.

ص: 400

و در حديث صحيح از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام منقول است كه فرمودند كه سزاوار آنست كه ميت را نزديك قبر اندك زمانى بگذارند و بعد از آن به قبر در آوردند و سنتست كه هر كه داخل قبر شود سر را برهنه كند و پا را برهنه كند و بندهاى بسته را بگشايد و ردا را از دوش بيندازد و مصنف در كتب ديگر اينها را ذكر كرده است كه واجبست و در اينجا سهو كرده است.

و در حديث حسن كالصحيح و صحيح از على بن يقطين منقولست كه گفت از حضرت امام موسى كاظم عليه السلام شنيدم كه فرمودند كه داخل قبر مشو با عمامه و كلاه و كفش و طيلسان كه جامه بارانى است و بالا پوشى است مثل ياپونچى و بندها را بگشا كه به اين ها سنت حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله جارى شده است و پناه گيرد به خداوند عالميان از شر شيطان و بعد از آن سورۀ حمد،و قل اعوذ برب الناس،و قل اعوذ برب الفلق،و قل هو اللّه احد و آية الكرسى را بخواند و اگر تواند روى ميت را بگشايد و خدّ راست روى او را به خاك گذارد و تلقين كند ميت را بشهادتين و اقرار بائمه معصومين را به خاطرش بياورد كه متذكر باشد در وقت سؤال منكر و نكير و جواب ايشان را تواند گفت.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام منقول است كه سزاوار نيست احدى را كه داخل قبر شود با نعلين و موزه و عمامه و ردا و كلاه و ديگر فرمودند كه داخل قبر مشو با عمامه و كلاه و ردا و كفش و بندها را بگشا پرسيدند كه با موزه مى توان رفت در قبر حضرت فرمودند كه اگر ضرورتى يا تقيه باشد مى توان پوشيد.و احاديث ديگر بر اين مضمون وارد شده است و بعضى خواهد آمد.

صلوات اللّه عليه پرسيد كه چند كسرا داخل قبر مى بايد كرد حضرت فرمودند كه اختيار با ولى ميت است يعنى وارث اگر خواهد جفت داخل كند و اگر خواهد طاق.

و در حديث اول طاق است و فايده تقديم آنست كه هر چه را اول مى گويند آن بهتر است و اين عبارت فقه رضوى است با دعايى كه بلا فاصله مذكور خواهد شد.

و غرض از ادخال ولى آنست كه ولى شخصى را داخل قبر كند كه عارف باشد به مسايل و قرائت و تلقين ميت به آن كه شيعه باشد و اگر قبر فراخ باشد سه كس بهتر است كه مدد كنند كه به هموارى او را در قبر در آورند يكى سر را بگيرد و يكى سينه را و يكى پائين تنه را و اگر به سه كس نگنجد دو كس و يك كس نيز كافى است هر گاه مدد از خارج قبر به او رسد.

و در اخبار كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد شده است كه پسر داخل قبر پدر مى تواند شد امام پدر داخل قبر پسر نمى تواند شد مبادا تاب نياورد و كارى بكند كه اجرش ضايع شود.

و مراد از قبر عالم برزخ است و آن ما بين دنيا و آخرتست و ممكن است كه اجزاى بدن ميت را شعورى باشد و نهايت سرور و نهايت الم داشته باشد و ما ندانيم چنانكه هر گاه شخصى در خواب باشد در بهترين جاها خوابهاى موحش مى بيند و او در نهايت الم است و ما خبر نداريم بلكه در بيدارى قولنج و درد دندان دارد و ما خبر از درد او نداريم مستبعد نيست كه در هر جزوى حق سبحانه و تعالى دردها قرار دهد و كسى بر آن مطلع نباشد.

باشد و ممكن است كه مراد راوى از بعض معصوم باشد يعنى احاديث باين دو نحو نيز واقع شده است.

و بنا بر اين اختلاف حديث يا به اعتبار آنست كه اقل مراتب تا پستان است و وسط تا چنبر گردنست و نهايتش تا قامت است يا اختلاف به اعتبار زمينهاست در سستى و سختى چون غرض از دفن دو چيز است يكى آن كه بوى ميت ظاهر نشود كه سبب نفرت مردم شود از ميت و دويم آن كه درندگان او را نخورند و اگر زمين سخت باشد يا درنده كم باشد كو كردن بسيار در كار نيست و اگر زمين سست باشد لازم است و اللّه تعالى يعلم.

و لحد آنست كه از پهلوى قبر از جانب قبله قبر را كو مى كنند و به اندرون مى روند از زمين از جانب قبله كه آسان باشد خشت چيدن كه خاك بر ميت ريخته نشود و لحد سنت است و اگر زمين سست باشد و ميت فربه باشد و نتوان لحد كندن شق مى كنند قبر را به آن كه از ميان قبر كو مى كنند به قدرى كه چون ميت را در آنجا گذارند آجر بزرگ بر بالاى او بيندازند كه خاك به اندرون قبر نرود.

و در حديث كالصحيح وارد است كه از جهت حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله لحد كندند.و از جهت حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه شق كردند بنا بر وصيت آن حضرت چون آن حضرت فربه بودند.

و سكونى از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه روايت كرده است كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه قبر را بيشتر از سه گز دست به زير نروند و غالب آنست كه تا گردن سه گز مى باشد متوسط القامه را كه شش وجب باشد و سر يك وجب كه مجموع قامت هفت شبر باشد و خواهد آمد كه مدار قامت هفت شبر است.

يفرش القبر بالسّاج و يطبّق على الميّت السّاج).

و بسند كالصحيح منقولست از حضرت امام على نقى صلوات اللّه عليه كه آن حضرت تجويز فرمودند كه فرش كنند قبر را به چوب ساج كه از قبيل چوب شمشاد است و هم چنين بعوض خشت و آجر در لحد و شق چوب ساج بيندازند و ليكن تجويز حضرت بنا بر ضرورت واقع شده است نه مطلقا زيرا كه على بن بلال عرضه به خدمت آن حضرت صلوات اللّه عليه نوشت كه بسيار است كه مردم ما مى ميرند و زمينهاى ما نم دارد چون در شط فرات واقع است آيا جايز است كه فرش قبر را بساج كنند يا پوشش لحد را بساج كنند حضرت فرمودند بخط مبارك خود كه جايز است.

و در حديث صحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه خشت چيدند بر قبر حضرت پيغمبر صلى اللّه عليه و آله از حضرت پرسيدند كه اگر آجر بچينند ضرر دارد به ميت حضرت فرمودند كه نه.و از اين حديث ظاهر مى شود كه خشت بهتر است و آجر جايز است.

نيايد.

چنانكه در روايت قوى از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه روايت شده است كه هر كه داخل قبر شود بيرون نيايد مگر از پيش پاهاى ميت و نكتۀ گفته اند كه در وقت داخل شدن هنوز ميت را به قبر نبرده اند و در وقت بيرون آمدن خاك مى ريزد اگر بر پاى ميت ريخته شود بهتر از آنست كه بر سر و روى ميت ريخته شود.

و در حديث كالصحيح جابر از حضرت امام محمد باقر و حديث موثق وارد است كه شوهر نزد ران ميت مى ايستد كه او را به قبر در آورد و كسى در اين احكام خلاف نكرده است كه اولى است.

و ليكن خلافست در آن كه آيا واجبست كه محرم زن را دفن كند يا سنت و اولى آنست كه تا محرم باشد و اگر چه زنان باشند ايشان دفن كنند و الا مرد پير صالح و الا جوان صالح و الا مرد پير غير صالح يا خصى چنانكه علما ذكر كرده اند و اللّه تعالى يعلم.

سبحانه و تعالى در آن آيه وصف كرسى كرده است و تفصيل آن را در شرح صحيفه كامله بيان كرده ام و تا و هو العلى العظيم از آية الكرسى است و هر جا اطلاق مى كنند همين قدر مى خواهند و هر گاه كه مراد از آن تا هم فيها خالدون است بيان مى كنند.

پس چون ميت را بگيرى كه داخل قبر كنى بگو استعانت و ياورى مى جويم از خداوند عالميان يا از اسم الهى و استعانت مى جويم از ذات مقدس او يا معنيش اينست كه استعانت مى جويم از او و چگونه نجويم كه همه كارها بلكه وجود و حيات و بقاى من به اوست.

و دفن مى كنم ميت را بر نحوى كه در ملت سيد المرسلين است و فرموده اوست صلى اللّه عليه و آله پس ميت را در لحد بخوابان بر دست راست او رو بقبله و بندهاى كفن او را بگشا و پيش روى او را بر خاك گذار و بگو خداوندا دور كن زمين را از پهلوهاى او كه ضغطه و فشارش قبر بر او واقع نشود يا بدن او را نيز در راحت بدار و روح او را با على عليين برو خشنودى خود را به استقبال او فرست.

و جميع آن چه على ذكر كرده است در فقه رضوى مذكور است و ظاهرش اينست كه اين سورها را پيش از ادخال ميت در قبر مى خواند و احاديث بسيار دلالت مى كنند بر آن كه اينها را بعد از دخول و خوابانيدن مى خوانند پس اولى آنست كه در هر وقت بخواند.

و آن كه گفته است كه بر دست راست بخواباند ميت را اجماعى است بلكه كالضرورى است و قولى نقل كرده اند بر آن كه سنت است.

ظاهرا مراد آن شخص نيز وجوبى است كه از سنت ظاهر شده است چنانكه در حديث صحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقول است كه

ص: 408

فرمودند كه براء بن معرور انصارى در مدينه مشرفه بود و حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله در مكه معظمه تشريف داشتند و چون براء محتضر شد وصيت نمود كه در قبر روى او را به جانب آن حضرت و به جانب كعبه كنند پس چنان كردند و اين سنت را حضرت جارى ساختند و وصيت نمود بثلث مالش حق سبحانه و تعالى در قرآن فرستاد و سنت جارى شد و هيچ شك نيست كه مراد از سنت سنت واجبه لازمه است نه بمعنى مستحب و اللّه تعالى يعلم.

و در حديث قوى كالصحيح بطرق متعدده از محمد بن عجلان از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه چون ميت را به نزديك قبر آورى فى الحال او را به قبر مبر كه كار بر او دشوار و گران شود بلكه دو سه گز دورتر بگذار تا دلش به جاى خود آيد و بعد از آن او را داخل لحد كن و اگر تقيه نباشد روى او را به خاك گذار بعد از آن كه كفن را از روى او دور كرده باشى و بايد كه اولى مردم به او كه شيعه است يا وارث شيعه نزديك سر او باشد و پناه به خدا برد از شر شيطان و سورۀ فاتحه،و معوذتين،و قل هو اللّه احد،و آية الكرسى را بخواند پس تلقين كند او را به اسامى ائمۀ معصومين صلوات اللّه عليهم بعد از شهادتين و به همين مضمون روايت كالصحيح از محمد بن عطيه منقولست اگر چه گمان اينست كه سهو القلم است و ابن عجلان است.

و در حديث حسن كالصحيح حلبى بلكه صحيح چون ظاهر است كه اين احاديث در كتاب ابن ابى عمير بوده است و كتب ابن ابى عمير كالشمس پيش ايشان مشهور بوده است و هر چه را كلينى بسند حسن روايت كرده است از كتاب حلبى به اعتبار ابراهيم بن هاشم،صدوق و شيخ به اسانيد صحيحه روايت مى كنند و نديده ام كه احدى از علما عمل به امثال اين حديث نكرده باشد چون ظاهر است كه ابراهيم بن هاشم اين كتب را بقم آورد و پيشتر از آن حسين بن سعيد و على بن

ص: 409

جعفر و غيرهم از اعيان علما آورده بودند.

لهذا همه تلقى به قبول كردند و از او روايت كردند و پسرش على بن ابراهيم كه از جمله ثقات معتمدين است هميشه از پدر روايت مى كند،و محمد بن يعقوب كلينى كه از اعظم ثقات و محدثين اهل ايمان و اسلام است هميشه از او روايت مى كند بلكه اگر سهل بن زياد روايت كند ضرر ندارد چون سهل نيز همين كتب را بقم آورده بود و به خدمت حضرات جواد و هادى و عسكرى رسيده بود و از ايشان صلوات اللّه عليهم به او مكاتيب مى رسيد و مظنون آنست كه از جمله اصحاب اسرار حضراتست و اگر گاهى از اسرار بيان مى كرده جمعى نفهميده حمل بر غلو او كردند و احمد بن محمد بن عيسى او را از قم بيرون كرد با جمعى و آخر پشيمان شد و بالتماس بسيار بعضى را برگردانيد و چون كلينى رحمة اللّه به خدمت جمعى كثير از اصحاب سهل رسيده بود كه:

يكى از ايشان ثقه عظيم الشأن على بن محمد خال كلينى است ديگر ثقه عظيم الشأن محمد بن الحسن صفار ديگر ثقه عظيم الشأن محمد بن جعفر اسدى كه از ابواب حضرت صاحب الزمان صلوات اللّه عليه است ديگر محمد بن عقيل كلينى و غيرهم و همه خوبيهاى سهل را مى دانستند هميشه معتمد كلينى است و در اين مدت مديد حديثى از سهل نديدم كه دلالت بر غلو يا ارتفاع داشته باشد با آن كه شيخ طوسى توثيقش كرده است و مع هذا از مشايخ اجازه كتب معتبره مشهوره است مثل كتب بزنطى.

و ابن ابى عمير و حماد و صفوان و حسين بن سعيد و امثال اين از اصول و مصنفات كه مرا از اين تتبع يقين به همرسيده است كه حديث او ضعيف نيست و در رتبه كمتر از ابن عيسى نيست اگر بهتر از او نباشد.

و جمعى كه اصلا تتبع ندارند همين كه يكى از اين جمع در طريقند اگر

ص: 410

پنجاه حديث باشد همه را طرح مى كنند و اين ضعيف نيز به اعتبار تاليف قلوب همراهى با متاخرين كرده ام و هر جا كالصحيح مى گويم به اعتقاد من صحيح است مثل حديثى كه عده سابقه از سهل روايت كرده باشند و او از ثقات روايت كرده باشد تا معصوم صحيح مى دانم.

و داب قدما كه از رجال سخن مى گويند اين بوده است كه در راويان ائمه سخن مى گفته اند نه بعد از آن زيرا كه كتب روات نزد ايشان بوده است كارى به راوى آنها نمى داشته اند مگر از جهت اتصال سند و لهذا شيخ هرگز سخنى در قدح روات نمى گويد مثل قاسم ابن محمد جوهرى كه حسين بن سعيد از او بسيار روايت كرده است با آن كه واقفى است و مدح و توثيق ندارد و اين بنا بر اين است كه او راوى نبوده است بلكه كتب مشايخ او كه همه مشهور بوده است به حسين بن سعيد اجازه آنها را داده بود و كتب متواتره نزد حسين بن سعيد بود و اسم او را به محض اتصال سند مى برد.

و بر آن چه از تتبع يافته ام بعضى از آنها را ثقه ثبت محقق شيخ حسن بن شيخ زين الدين رحمهما اللّه تعالى مطلع شده است اگر چه سهو كرده است تحقيق خود را و اكثر احاديث صحيحه را از مرتبه صحت انداخته است.

و چون حق سبحانه و تعالى بفضل خود چنان كرد كه از مدت پنجاه سال زياده است كه هميشه تتبع اخبار خاصه و عامه كرده ام بعد از تلمذ بسيار در خدمت فضلاء محققين رحمهم اللّه حق سبحانه و تعالى بحسب وعده وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا اين ضعيف را هدايت نموده است و چون كم شريكم بسيار مشكل است فهمانيدن اين معانى بدون تتبع فهميدنش متعذر است يا متعسر اما اميد هست كه بعد از اين جمعى كثير مرتبه مرتبه هدايت يابند بفضل اللّه تعالى.

ص: 411

مجملا حلبى روايت كرده است از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه چون ميت را خواهى كه به قبر در آورى تابوت را نزد پاى قبر گذار و ميت را از آنجا بيرون آور و سر او را پيش كن و به قبر در آور و آية الكرسى را بخوان و بگو،بسم اللّه و فى سبيل اللّه و على ملّة رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله

اللّهمّ افسح له فى قبره و الحقه بنبيّه صلّى اللّه عليه و آله و آن دعايى را كه در نماز خواندى يك مرتبه اينجا بخوان از

اللّهمّ ان كان محسنا فزد فى احسانه و ان كان مسيئا فاغفر له و ارحمه و تجاوز عنه. و هر چه توانى از جهت ميت طلب مغفرت بكن پس حضرت فرمودند كه حضرت سيد الساجدين صلوات اللّه عليه وقتى كه ميتى را در قبر مى بردند مى گفتند كه:

اللّهمّ جاف الارض عن جنبيه و صاعد عمله و لقّه منك رضوانا.

و در حديث حسن كالصحيح از محمد بن مسلم از احدهما صلوات اللّه عليهما منقولست كه فرمودند كه چون ميت را در لحد گذارى بگو

بسم اللّه و فى سبيل اللّه و على ملّة رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله عبدك ابن عبدك نزل بك و أنت خيره منزول به اللّهمّ افسح له فى قبره و الحقه بنبيّه اللّهمّ انّا لا نعلم منه الاّ خيرا و أنت اعلم به. و چون خشت چينى بر او بگو

اللّهمّ صل وحدته و انس وحشته و اسكن اليه من رحمتك رحمة تغنيه عن رحمة من سواك و چون از قبر بيرون آيى بگو إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ

و الحمد للّه ربّ العالمين اللّهمّ ارفع درجته فى اعلى علّيين و اخلف على عقبه فى الغابرين يا ربّ العالمين.

و در حديث صحيح از سماعه منقولست كه عرض كردم به خدمت حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه چه گويم وقتى كه ميتى از شيعيان را به قبر برم حضرت فرمودند كه بگو

اللّهمّ عبدك فلان و به جاى فلان اسم ميت را بگو

ص: 412

و ابن عبدك قد نزل بك و أنت خير منزول به قد احتاج إلى رحمتك اللّهمّ و لا نعلم منه الاّ خيرا و أنت اعلم بسريرته و نحن الشّهداء بعلانيته اللّهمّ فجاف الارض عن جنبيه و لقّنه حجّته و اجعل هذا اليوم خير يوم اتى عليه و اجعل هذا البيت خير بيت نزل فيه و صيّره إلى خير ممّا كان فيه و وسّع له فى مدخله و انس وحشته و اغفر ذنبه و لا تحرمنا اجره و لا تضلّنا بعده.

و در حديث حسن كالصحيح از آن حضرت منقولست كه چون ميت را داخل قبر كنى بشكاف كفن را از پيش روى ميت يعنى روى او را باز كن.

و در حديث صحيح از ابى حمزه منقول است كه گفتم بأحدهما صلوات اللّه عليهما كه آيا بندهاى كفن را مى گشايند حضرت فرمودند كه بلى و روى او را باز مى كنند.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقول است كه چون ميت را در قبر مى گذارند كفن را شق مى كنند يعنى مى درند چنانكه جمعى بظاهر حديث عمل نموده اند كه مى بايد از پيش سر ميت بدرند و ظاهرا مراد دور كردن كفن است از روى ميت چنانكه در اخبار صحيحه وارد شده است و اللّه تعالى يعلم.

عبدك و ابن عبدك و ابن امتك نزل بك و أنت خير منزول به اللّهمّ افسح له فى قبره و لقّنه حجّته و الحقه بنبيه و قه شرّ منكر و نكير).

و بندهاى كفن را مى گشايند چنانكه احاديث بسيار در آن واقع شده است و بعضى گذشت و روى او را باز مى كنند و گذشت پس اين دعا را مى خوانند كه خداوندا بنده تو و غلام زاده تو و كنيز زاده تو اگر واو باشد اشاره است به آن كه اسباب رحمت و قابليت رحمت او بسيار است و اگر نباشد باز اشاره است به آن كه كسى است كه عفو او لازمست به اعتبار كثرت مذلت و در اول بمنزله چند كس است كه هر يك قابليت رحمت دارند.ديگر آن كه به درگاه تو آمده است و كسى از اين درگاه محروم برنگشته است.و ديگر آن كه ترا نيست به كسانى كه به درگاه ايشان مى روند با آن كه غير تو نيز از منعمان نااميد بر نمى گردانند چه احتمال دارد كه تو نااميد كنى او را چون اين همه اسباب رحمت دارد خداوندا قبرش را فراخ گردان يعنى در عالم برزخ مغموم نباشد و چون منكر و نكير از او سؤال كنند تو تلقين او كن اعتقادات حسنه او را تا جواب ايشان تواند گفت و محشور ساز او را با پيغمبرش كه بهترين خلايق است و نگاهدار او را از عذاب منكر و نكير.

زمين است و دست چپ خود را بر دوش چپ او مى گذارى و حركت مى دهى او را حركتى سخت و مى گويى اسم او را و پدر او را مثل يا محمد بن على و اين تلقين را مى گويى كه ترجمه اش اينست و به فارسى نيز مى توان گفت و ميت كه از دنيا رفت همه زبانى را خصوصا عربى را مى فهمد كه خداوند عالميان پروردگار و خداوندگار تست و محمد صلى اللّه عليه و آله پيغمبر تست و ضم صلوات احوط است و اسلام دين تست و على امام تست و پيشواى تست و الحسن وليّك و امامك تا به آخر ائمه و حضرت صاحب الامر را نام مبر و بگو:

و الحجّة وليّك و امامك امامان تو پيشوايانى اند كه ترا به راه خير هدايت كرده اند با عالميان و نيكوكارانند كه هرگز بدى از ايشان صادر نشده است پس اعاده مى كنى تلقين را بر او مرتبه ديگر.

و بهتر آنست كه باين نحو اعاده كنند كه اى محمد بن على هر گاه ملكين بيايند و از تو سؤال كنند كه خداوند تو كيست و پيغمبر تو كيست و دين تو چه دين است و كتاب تو چه كتابست و امام تو كيست پس مترس و در جواب ايشان بگو:كه اللّه تعالى خداوند و پروردگار من است و محمد رسول من است تا به آخر كه تلقين حقيقى كرده باشد پس چون خشت بر لحد مى چينى بگو كه خداوندا رحم كن بر غريبى او خداوندا تنهائى او را موصول ساز به رحمتت تا تنها نباشد يا به رحمت خود حوران و غلمان را پيش او فرست يا او را پيش ايشان فرست تا تنها نباشد يا اعمال صالح او را به صورت هاى نيكو كن و انس ده وحشت او را به آن چه مذكور شد يا هميشه به ياد تو باشد تا وحشتش زايل شود و ترس او را كه از عذاب تو دارد ايمن گردان و از رحمت خود به او ساكن ساز رحمتى عظيم كه مستغنى شود به سبب آن از رحمت غير تو و حشر كن او را با كسانى كه او اعتقاد به امامت ايشان دارد از ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم

ص: 415

اجمعين و اين مجموع عبارت فقه رضوى است.

كه خاك بريزد و اين دعا را بخواند بعدد هر ذره حق سبحانه و تعالى او را حسنه كرامت فرمايد.

در بعضى از احاديث تلقين همين نام آن حضرتست و بس و شيعيان مى فهميده اند كه تا آخر.

و در صحيح و حسن كالصحيح از زراره منقول است كه حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه فرمودند كه چون ميت را در لحد گذارى آية الكرسى بخوان و دست خود را بر دوش راست او زن يعنى از پائين چون دوش چپ در بالاست و بگو: اى فلان رضيت باللّه ربّا و بالإسلام دينا و بمحمّد صلّى اللّه عليه و آله نبيّا و بعلىّ صلوات اللّه عليه إماما و تمام مى كند تا به آخر.

و در حديث كالصحيح از محفوظ منقولست كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه چون خواهى كه ميت را دفن كنى بايد كه هر كه عاقل تر است از آنهايى كه در قبرند كه ميت را داخل كنند نزد سر ميت باشد و مراد از اعقل شيعه اى است كه مردم را شناسد و مناسب مقام تلقين كند آهسته يا بلند اگر سنى حاضر نباشد بلند بگويد و الا آهسته چنانكه كسى نفهمد و مشغول دعا شود بعنوان بلند و تلقين را آهسته بگويد و سنيان تو هم كنند كه او دعا مى كند و طرف راست روى ميت را بگشايد تا به خاك گذارد و دهن خود را به نزديك گوش ميت برد بگويد سه مرتبه اسمع افهم پس بگويد كه: اللّه ربّك و محمّد نبيّك و الاسلام دينك و فلان امامك يعنى تا به آخر اسمع افهم و سه مرتبه اعاده كن تلقين را.

و در موثق كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقول است كه چون ميت را در قبر گذارى بگو

اللّهمّ عبدك بن عبدك و ابن امتك نزل بك و أنت خير منزول به. و چون ميت را از تابوت در آورى از پيش پاى قبر و سرازير شود بگو

بسم اللّه و باللّه و على ملّة رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله

ص: 418

اللّهمّ إلى رحمتك لا إلى عذابك اللّهمّ افسح له فى قبره و لقّنه حجّته و ثبّته بالقول الثّابت و قنا و إيّاه عذاب القبر و چون قبر را پر از خاك مى كنى تا برابر زمين شود بگو

اللّهمّ جاف الارض عن جنبيه و اصعد روحه إلى ارواح المؤمنين فى علّيين و الحقه بالصّالحين.

و در حديث موثق كالصحيح از اسحاق بن عمار منقولست كه شنيدم از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه چون داخل قبر شوى از جهت ميت بگو

بسم اللّه و باللّه و على ملّة رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله پس ميت را هموار سرازير به قبر در آور پس چون در قبر گذارى بندهاى كفن را بگشا چون سر و پا را بسته اند و بگو

اللّهمّ يا ربّ عبدك بن عبدك نزل بك و أنت خير منزول به اللّهمّ ان كان محسنا فزد فى احسانه و ان كان مسيئا فتجاوز عنه و الحقه بنبيّه محمّد صلّى اللّه عليه و آله و صالح شيعته و اهدنا و إيّاه إلى صراط مستقيم اللّهمّ عفوك عفوك.

پس دست چپ را بر بازوى ميت گذار و او را حركت ده حركتى سخت پس بگو

يا فلان بن فلان اذا سألت فقل اللّه ربّى و محمّد نبيّي و الاسلام دينى و القرآن كتابى و علىّ امامى.

پس يك يك از ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم را مى گويى تا به آخر پس مرتبه ديگر تلقين را اعاده مى كنى و مى گويى اى فلان آيا فهميدى پس حضرت صلوات اللّه عليه فرمودند كه او جواب مى دهد و مى گويد بلى فهميدم پس مى گويد

ثبّتك اللّه بالقول الثّابت هداك اللّه إلى صراط مستقيم عرّف اللّه بينك و بين أوليائك فى مستقرّ من رحمته.

پس مى گويد

اللّهمّ جاف الارض عن جنبيه و اصعد بروحه إليك و لقّنه منه برهانا اللّهمّ عفوك عفوك.

ص: 419

پس خشت مى چينى و درزهاى آن را گل مى زنى كه خاك به قبر نرود و تا با خشت و گل در كارى اين دعا را مكرر مى خوانى كه

اللّهمّ صل وحدته و انس وحشته و امن روعته و اسكن اليه من رحمتك رحمة تغنيه بها عن رحمة من سواك فانّما رحمتك للظّالمين.

پس از قبر بيرون مى آيى و مى گويى

إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ اللّهمّ ارفع درجته فى اعلى علّيّين و اخلف على عقبه فى الغابرين و عندك نحتسبه يا ربّ العالمين.

و احاديث بسيار است با آن كه بسيار نقل كردم چون هر يك مشتمل بود بر حكمى چند كه در ديگرى نبود و هر چه مكرر بود ذكر نكردم و اگر جمع كند ميان دعاها بهتر است چون ممكن است كه به سبب خصوص هر دعايى نفعى خاص به داعى و ميت برسد كه به سبب ديگرى نرسد.

و اما خاك ريختن پس در خبر كالصحيح وارد شده است كه حضرت ابو الحسن صلوات اللّه عليه به پشت دستها خاك بر قبر ريختند.

و در حديث حسن كالصحيح از داود بن نعمان منقولست كه حضرت امام ابو الحسن صلوات اللّه عليه را ديدم در جنازه كه مى فرمودند

ما شاء اللّه لا ما شاء النّاس و چون به نزديك قبر رسيدند گوشۀ رفتند و نشستند پس چون ميت را در لحد گذاشتند برخاستند و سه كف خاك بر قبر ريختند بهر دو دست.

و در حسن كالصحيح از ابن اذينه منقولست كه گفت حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه را ديدم كه خاك بر ميت مى ريختند و يك ساعت خاك را در دست نگاه مى داشتند و بعد از آن مى ريختند و زياده بر سه كف نريختند پس من سؤال كردم كه سبب اين چيست حضرت فرمودند كه نگاه مى داشتم و اين دعا را مى خواندم كه

ايمانا بك و تصديقا ببعثك هذا ما وعد اللّه و رسوله و ما

ص: 420

زادنا الاّ ايمانا و تسليما و حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله چنين مى كردند و سنت بر اين جارى شد.و در حديث سكونى مثل اين حديث است كه:تصديقا ببعثك و در فقه رضوى مثل متن است.

و در حديث كالصحيح از محمد بن مسلم منقولست كه با حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه بودم در جنازه شخصى از شيعيان پس چون او را در خاك گذاردند حضرت برخاستند و نزد قبر رفتند از پيش سر و سه كف خاك بر قبر ريختند پس دست خود را بر قبر پهن كردند كه انگشتان گشاده شد و اين دعا خواندند كه

اللّهمّ جاف الارض عن جنبيه و اصعد إليك روحه و لقّه منك رضوانا و اسكن قبره من رحمتك ما تغنيه به عن رحمة من سواك و بعد از آن روانه شدند.

و در حديث صحيح منقولست از عبيد بن زراره كه فرزند شخصى از اصحاب حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فوت شده بود و حضرت در جنازه او حاضر بودند پس چون او را در لحد گذاشتند پدرش خواست كه خاك در قبر بريزد حضرت دست او را گرفت و گفت خاك بر او مريز و هر كه خويش او باشد خاك نريزد به درستى كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله نهى فرمودند از آن كه پدر يا خويشان ديگر خاك در قبر ريزند پس ما گفتيم كه يا ابن رسول اللّه همين ما را نهى مى فرماييد از خاك ريختن حضرت فرمودند كه هر خويشى را نهى مى كنم از ريختن خاك بر خويش خود.چون سبب قساوت و سنگ دلى مى شود و هر كه سنگ دل است از رحمت الهى دور است.

و اما آب ريختن بر قبر فى نفسه سنت است و اخبار حسنه و موثقه كالصحيح در آن وارد است و بعنوان دور كه مذكور شد در حديث موثق كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد شده است و در

ص: 421

آخر حديث است كه سنت چنين است پس ممكن است كه احاديث مطلق را حمل بر مقيد كنيم و ظاهرا در مستحبات لازم نيست كه مطلق را حمل بر مقيد كنيم بلكه ثواب مقيد بيشتر است و مطلق نيز ثواب دارد.

و در حديث حسن كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه مرويست در ريختن آب بر قبر كه تا ترى هست ميت را عذاب نمى كنند.

و در حديث حسن كالصحيح و صحيح از زراره منقولست كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه چون از قبر فارغ شوى آب بر او بريز و بعد از آن دست را در گل فرو بر كه انگشتان از هم باز باشند.

و در حديث حسن كالصحيح از زراره از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله اين معنى را در قبور بنى هاشم واقع مى ساختند و ممكن است كه اول در قبور ايشان مى كرده باشند و بعد از آن نسبت به همه كس يا خصوص حضرت نسبت بغير بنى هاشم نمى كرده باشند و اين از جمله خصايص حضرت باشد با بنى هاشم.

و در حديث حسن كالصحيح واقع شده است كه قبر را چهار انگشت بلند كن و در موثق كالصحيح وارد شده است كه چهار انگشتى كه مضموم باشد نه گشاده بلند كن.

و در حديث موثق كالصحيح واقع شده است كه بقدر چهار انگشت گشوده بلند كن جمع كرده اند كه اقلش چهار انگشت مضموم است و اكثرش چهار انگشت گشاده است.

و در دو حديث وارد شده است كه دست بر قبر گذاشتن لازم است كسى را كه به جنازه ميت حاضر نشده باشد يعنى نسبت به او تاكيدش بيشتر است.

و در حديث كالصحيح موثق وارد است كه در وقت دست گذاشتن مى بايد

ص: 422

رو بقبله باشد چنانكه در فقه رضوى مذكور است كه در اين وقت و هر وقتى كه زيارت كنى قبر برادر مؤمن را مى بايد كه دست بر قبر گذارى و رو بقبله كنى و دعاى

اللّهمّ ارحم غربته الخ كه در متن گذشت بخوانى.

و اسم پدرش را بگويد خواه مرد و خواه زن و بگويد اين تلقين را كه ترجمه اش اين است كه اى فلان آيا هستى بر آن اعتقادات كه ما از تو دانستيم و از تو جدا شديم و تو آن را داشتى و در كافى فارقتنا و هم چنين در تهذيب يعنى تو از ما جدا شدى و رفتى با آن اعتقاد كه آن گواهى است كه بغير از اللّه سبحانه و تعالى خداوندى نيست حال آن كه واحد من جميع الوجوه است و در خداوندى و يگانگى و ساير كمالات او را شريك نيست،و بر شهادت آن كه محمدى كه بندۀ او است يعنى اعتقاد بالوهيت او مداريد و رسول او است و بهترين پيغمبران است،و آن كه على پادشاه مؤمنان است و بهترين اوصياء پيغمبران است،و به اعتقاد آن كه هر چه فرموده است محمد حق است،و آن كه مردن و لوازم او از سؤال منكر و نكير و عذاب قبر و بقاى روح بعد از فناء بدن حق است و مبعوث شدن و زنده شدن در قيامت حق است،و آن كه قيامت خواهد آمد بالوازمش كه آن حضرت از آنها خبر داده است و قرآن و احاديث معلومه متواتره بر آنها مشتمل است شكى در آنها نيست،و در آن كه حق سبحانه و تعالى جميع مردگان را زنده مى كند و مطيعان را ثواب مى دهد به مراتب عاليه بهشت و كافران را بجهنم مى كند همه حق است و موافق واقع است چون پيغمبر مؤيد به معجزات بسيار فرموده است و ممكن است پس حق باشد پس هر گاه كه اين تلقين را بكند منكر به نكير مى گويد كه ما را روانه كردند و اعتقادات او را تلقين او كردند ديگر ما را به او كارى نيست و ما باين عنوان آمده بوديم كه اگر او را تلقين نكنند سؤال كنيم چون تلقين كردند مى بايدمان رفتن و از اين جهت است كه شهيد گفته است كه سؤال قبر حق است اجماعا مگر كسى را كه تلقين كرده باشند كه در آنجا اجماع نيست و خلافى نيست چون اصل سؤال متواتر است و سقوط از ملقن به آحاد رسيده است.

ص: 424

و در حديث كالصحيح از جابر از حضرت امام محمد باقر عليه السّلام منقولست كه فرمودند كه باكى نيست و ضررى نيست بر هيچ يك از شما كه چون ميت خود را دفن كنيد و قبر را درست كنيد و مردمان برگردند يكى بماند نزد قبر او و بگويد

يا فلان بن فلان أنت على العهد الّذى عهدناك به من شهادة ان لا اله الاّ اللّه و انّ محمّدا رسول اللّه و انّ عليّا امير المؤمنين امامك و يك يك از ائمه معصومين را مى گويد تا به آخر پس چون اين تلقين را كردند يكى از اين دو ملك به ديگرى مى گويد كه بار سؤال را از دوش ما برداشتند زيرا كه تلقينش كردند پس برمى گردند از پيش او و داخل نمى شوند كه سؤال كنند.

و در فقه رضوى مذكور است كه هر گاه بعد از رفتن مشيعين ميت را به آواز بلند تلقين كنند از او سؤال نخواهند كرد و در وقت تلقين هر دو دست را بر قبر گذارد اولى مردمان به او تلقين كند.

و احاديث صحيحه وارد شده است از حضرت ابى الحسن على بن موسى الرضا عليه السلام كه هر كه زيارت برادر مؤمن كند و هفت نوبت انّا أنزلناه بخواند حق سبحانه و تعالى هر دو را بيامرزد ميت و خواننده را و شيخ طوسى رحمه اللّه ذكر كرده است كه صحيفه بنويسند و جمعى گواهى دهند بر اعتقاد حق ميت و با او در قبر گذارند چنانكه علامه و غير او روايت كرده اند كه در زمان حضرت امام جعفر صادق عليه السلام فاحشۀ بود كه زنا مى كرد و هر فرزندى كه مى زاييد در تنور مى انداخت و مى سوخت چون فوت شد و در قبر گذاشتند او را و قبر را پر كردند از خاك خاك او را بيرون انداخت و مكرر كردند و زمين او را قبول نمى كرد به خدمت حضرت عرض نمودند حضرت فرمودند كه زمين كفار را قبول مى كند از مادرش بپرسيد كه اين دخترت چه عمل مى كرد مادر گفت كردار

ص: 425

او را حضرت فرمودند كه بواسطه سوختن بى گناهست كه زمين او را قبول نمى كند پس حضرت صلوات اللّه و سلامه عليه فرمودند كه تربت حضرت امام حسين صلوات اللّه عليه با او بگذاريد چون گذاشتند زمين قبول كرد و بيرون نينداخت و در فقه رضوى مذكور است كه بگذارند با ميت در كفنهاى او اندكى از خاك قبر حسين بن على صلوات اللّه عليهما و بنا بر اين است كه اكثر علما ذكر كرده اند استحباب اين را.

ص: 426

تعالى در روز قيامت غمهاى او را زايل كند و چون از قبر بيرون آيد خوشحال باشد و احاديث صحيحه در اين باب بسيار است.

پرسش و صبر فرمودن بهشت را لازم دارد كه البته به بهشت مى رود.

و در حديث معتبر وارد است از حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله كه هر كه اندوهناكى را تسلى دهد حق سبحانه و تعالى او را عطا كند در روز قيامت دو جامه از جامهاى بهشت و در اين حديث يحيى بها وارد شده است يعنى عطا كنند او را و دور نيست كه حديث سكونى نيز يحيى باشد و به تصحيف يحبر نوشته باشند كتّاب يا بر عكس و ليكن در نسخ معتبره بنحو سابق وارد شده است و هر دو خوبست.

و از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه حضرت موسى عليه السلام در مناجات پروردگار گفت الهى چه ثوابست كسى را كه زن فرزند مرده را تسلى دهد و تعزيه كند حق سبحانه و تعالى فرمود كه او را در سايه خود در آورم روزى كه نباشد مگر سايۀ من يعنى سايه عرش چنانكه در قوى كالصحيح از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه منقولست كه هر كه زن بچه مردۀ را تعزيه كند و تسلى دهد حق سبحانه و تعالى او را در سايه عرش خود در آورد روزى كه سايه نباشد مگر سايۀ عرش او.

و ممكن است كه مراد از اول بلكه ثانى هم سايه حمايت و شفقت مراد باشد در همه جا و سايه عرش جائى است كه انبياء و اولياء ملائكه در آنجا خواهند بود از جهت حساب خلايق.

6-( و: عزّى الصّادق صلوات اللّه عليه رجلا بابن له فقال له صلوات اللّه عليه اللّه خير لابنك منك و ثواب اللّه خير لك منه فبلغه جزعه بعد ذلك فعاد اليه فقال له قد مات رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله أ فما لك به اسوة فقال له انّه كان مرهّقا فقال له انّ امامه ثلاث خصال شهادة ان لا اله الاّ اللّه و رحمة اللّه و شفاعة رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله

ص: 430

فلن تفوته واحدة منهنّ إن شاء اللّه عزّ و جلّ).

و بسند صحيح و كالصحيح از رفاعه منقولست كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه تعزيه فرمودند شخصى را كه پسرش فوت شده بود و به او گفتند كه خداوند عالميان از براى پسر تو بهتر است از تو از براى پسرت و ثواب الهى از براى تو بهتر است از پسرت از براى تو و اين كلامى است كه بالاتر از اين سخن نمى باشد و ليكن مصيبت زده نمى فهمد امثال اينها را از حكم الهيه پس خبر به حضرت رسيد بعد از اين كه آن مرد بى تابى مى كند حضرت مرتبه ديگر تشريف بردند و به او فرمودند كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله از دنيا رفتند شما متابعت آن حضرت نمى كنيد به آن كه چون آن حضرت رفتند بدانيد كه شما را نيز مى بايد رفت بطريق اولى يا آن كه چون صبر كرديد بر فوت آن حضرت كه حيات عالميان بود بر اين نيز صبر بكنيد چنانكه احاديث بسيار وارد شده است كه هر كرا مصيبتى برسد پس بايد كه فكر كند فوت آن حضرت را كه مردمان به مصيبتى مبتلا نشده اند بمثل آن مصيبت.

و بسند حسن كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه چون حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله از دنيا رفت اهل البيت صدايى شنيدند و كسى را نمى ديدند كه مى گفت هر نفسى چشنده مرگست و همه را مى بايد رفت و مزد شما را كاملا در روز قيامت به شما خواهند رسانيد پس هر كرا در آن روز نجات دهند از جهنم و داخل بهشت شود رستگار است و نيست زندگانى دنيا مگر تمتعى زايل كه مردمان فريفته آن شده اند و به درستى كه اگر پيغمبر از شما رفت خدا به باقى است و رحمت او تسلى مى دهد مصيبت زدگان را و تدارك مى كند آن چه را از اين كس رفته است پس مى بايد كه اعتماد شما بر خدا باشد و بس و اميدوارى شما به او باشد و بس و محروم كسى است كه از

ص: 431

ثواب خود را محروم كند به جزع و عدم صبر و روايات بسيار باين مضمون وارد شده است و در روايتى هست كه بعضى گفتند كه گوينده اين سخنان ملكى بود كه از جانب حق سبحانه و تعالى آمده بود و بعضى گفتند كه خضر عليه السلام بود و ظاهر يك حديث اينست كه جبرئيل بود.

پس آن مرد به حضرت صادق صلوات اللّه عليه گفت كه غمى كه داريم اينست كه صالح نبود و كارهاى بد مى كرد و در بعضى از نسخ مراهقا است چنانكه در ثواب الاعمال است و ليكن در كافى و تهذيب مثل اصل است و ظاهرا مراهقا تصحيف است و بر تقدير وقوع بمعنى اول است مجازا چه از مراهق قريب به بلوغ را مى خواهند پس گويا گفته است كه جوان و جاهل بود و لازمه آن هرزه كاريست پس حضرت فرمودند كه سه چيز در پيش دارد كه به آن ها اميدوارى تمام هست يكى گواهى به وحدانيت الهى و احاديث بسيار وارد شده است كه گوينده اين كلمه با شرايط مغفور است.

از آن جمله حديث كالمتواتر بين العامة و الخاصة كه چون حضرت امام رضا صلوات اللّه عليه به نيشابور رسيدند محدثان آن بلاد همه در خانه حضرت ايستاده بودند و نقل كرده اند كه در آن زمان در اصل نيشابور سيصد هزار محدث بودند از خاصه و عامه كه بر بخارى اجتماع نمودند و آخر بواسطه حسد محدثين آنجا او را در منبر سنگ باران كردند و جمعى به صد تشويش او را از دست اينها خلاص كردند در شبى او را روانه بغداد ساختند بعد از آن كه دو مرتبه سابق بر اين در سمرقند و بخارا نيز او را سنگ باران كرده بودند از جهت آن كه اعتقاد بخارى اين بود كه كلام الهى حادثست و شافعى و احمد حنبل تابع ابو الحسن اشعرى بوده قرآن را قديم مى دانستند و اين اعتقاد باطل در خراسان شايع بود خصوصا نزد محدثان اهل سنت چون بخارى را مخالف اين اعتقاد

ص: 432

ديدند با او چنين كردند.

و در رجال عامه حكايت بخارى باين عنوان نقل كرده اند و ذكر كرده اند كه در شهر سبزوار مى بود و از آنجا كه متوجه سمرقند شد دويست هزار محدث بر او جمع شدند و چون فضلاى آنجا بى اعتبار شدند اين مكر كردند كه در وقتى كه در منبر باشد مسأله حدوث و قدم كلام را از او پرسيدند و او گفت كه حق سبحانه و تعالى در قرآن مجيد وصف كرده است قرآن را به محدث پس فضلا گفتند كه كافر است و شروع در سنگ باران كردند و جمعى از مريدان به صد تشويش او را خلاص كردند و مخفى از آنجا به بخارا آمد و در آنجا نيز سيصد هزار محدث بر او جمع شدند و عاقبت مثل سمرقند شد و در نيشابور به دستور تا چون به بغداد رسيد اعتبارش كردند.

مجملا نقل كرده اند كه در خانه حضرت دويست هزار فضلاء محدثين اجتماع كرده بودند و چون حضرت از خانه بيرون آمدند در محفه بودند محدثان فرياد بر آوردند كه يا ابن رسول اللّه از شهر ما بيرون مى فرمايى و يك حديث افاده نمى فرمايى كه مستفيد شويم حضرت سر بيرون كردند و فرمودند كه شنيدم از پدرم موسى بن جعفر كه فرمود شنيدم از پدرم جعفر بن محمد تا حضرت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله كه گفت شنيدم از جبرئيل از خداوند عالميان كه فرمود كه: لا اله الاّ اللّه حصار من است هر كه داخل شد در حصار من ايمن شد از عذاب من پس چون شتر روانه شد حضرت به آواز بلند فرمودند كه با شرطهاى آن و من از جمله شروط اين كلمه ام و هر كه قايل است به امامت آن حضرت قايل است به دوازده امام معصوم پس يك شرط:امامت ائمه معصومين است صلوات اللّه عليهم و شرطى ديگر چنانكه در احاديث كالصحيحه و صحيح وارد است از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه هر كه از روى

ص: 433

اخلاص كلمه لا اله الاّ اللّه بگويد البته داخل بهشت شود و اخلاص آنست كه اين كلمه او را از محرمات الهى باز دارد و احاديث فضل اين كلمه زياده از آنست كه حصر توان كرد.

ديگر از آن سه چيز رحمت الهى است كه بر همه كس واجبست كه اميدوار رحمت او باشند بلكه از جمله گناهان كبيره است نااميدى از رحمت الهى تا آن كه فرموده است كه نااميد از رحمت الهى نيستند مگر كافران.

سيم شفاعت حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله و ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم و جزو اخير را ذكر نكرده اند از جهت ظهور و عدم اغترار شيعيان كه مغرور نشوند و آيات و احاديث شفاعت را حصر نمى توان كردن پس يكى از اينها كه شفاعت ائمه معصومين است يا هر يك از اينها از او فوت نخواهد شد اگر حق سبحانه و تعالى خواهد و اگر نيز بنا بر اين فرمودند كه رجا غالب نشود به مرتبه كه مرتكب معاصى شوند باين اميدوارى چنانكه حق سبحانه و تعالى هر جا آيه رحمتى فرستاده است عقيب آن آيه غضبى بيان فرموده است و بر عكس تابنده در ميان خوف و رجا باشد.

و در حديث صحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه هر كه شما را داند كه شيعه اند و دوست دارد يا بواسطه تشيع دوست دارد داخل بهشت مى شود اگر چه شيعه نباشد و چنين كسى ظاهرش آنست كه مستضعف است و گذشت كه احاديث بسيار هست كه اميدوارى هست در ايشان كه بفضل الهى نجات يابند.

و در حديث صحيح و كالصحيح از على بن مهزيار منقول است كه شخصى عرضه به خدمت حضرت امام محمد تقى صلوات اللّه عليه فرستاد كه از مردن فرزندم بسيار غم دارم حضرت نوشتند كه نمى دانى كه حق سبحانه و تعالى

ص: 434

از مال مؤمن و فرزند مؤمن انتخاب مى فرمايد هر چه را بهتر است تا ثواب عظيمش كرامت فرمايد.

و منقول است كه برادر اشعث فوت شده بود حضرت امير المؤمنين عليه السلام به عزا پرسش او آمدند و فرمودند كه اگر جزع كنى حق خويشاوندى به جا آوردۀ و اگر صبر كنى مى گذرد حق الهى را ادا كرده با آن كه اگر صبر كنى و نزد خدا و خلق محمودى و اگر جزع كنى مى گذرد و نزد خدا و خلق مذمومى پس اشعث گفت إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ حضرت فرمودند كه مى دانى چه معنى دارد اشعث گفت تو غايت علوم و منتهاى علومى كه هر كسرا كه مشكلى مى شود بازگشتش بسوى تست من چه دانم حضرت فرمودند كه انا للّه اقرار است از بنده به مملوكيت و انا اليه راجعون اقرار است به آن كه غير او همه كس هلاك خواهند شد.

باشد.

دو حديث دلالت مى كند بر آن كه جامه بر پدر و برادر دريدن سنت است و در حديث قوى از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه سزاوار نيست فرياد كردن و جامه دريدن بر ميت.

و بسند كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه از آن حضرت پرسيدند از شخصى كه جامه خود را بر پدرش يا بر مادرش يا بر برادرش يا بر خويش او بدرد پس حضرت فرمودند كه باكى نيست در جامه دريدن به درستى كه حضرت موسى جامه دريد بر برادرش حضرت هارون عليهما السلام و جامه ندرد پدر بر فرزندش و نه شوهر بر زنش و زن جامه مى درد بر شوهرش و اگر شوهر جامه بر زن بدرد يا پدر بر فرزند پس كفاره مى بايد بدهند مثل كفاره قسم و نماز ايشان خوب نيست تا كفاره بدهند و توبه كنند از آن چه كرده اند و اگر زنى روى خود را بخراشد يا موى خود را بچيند يا بكند پس در بريدن مو بنده آزاد كند يا دو ماه پى در پى روزه بگيرد يا شصت مسكين را طعام دهد و اگر رو را بخراشد يا مو را بكند كفاره قسم مى دهد اگر در خراشيدن خون در آيد و اگر دست بر روى خود زده باشد مى بايد كه توبه كند و كفاره واجب نيست و بتحقيق كه زنان اولاد حضرت فاطمه صلوات اللّه عليها جامها دريدند و سيليها بر روهاى خود زدند از جهت حضرت امام حسين صلوات اللّه عليه و بر چنين كسان جامه مى توان دريد و دست بر رو مى توان زد و ديگر اخبار جزع خواهد آمد بنا بر اين علما حرام مى دانند اين افعال را مگر بر پدر و برادر و كفاراتى كه وارد شده است جمعى واجب مى دانند و جمعى سنت و احتياط را ترك نمى بايد كرد به آن كه چنين كارها نكنند و اگر بكنند كفاره بدهند.

ارديتها فوضعت ردائي).

و بسند كالصحيح بل الصحيح روايت كرده است صدوق از عبد اللّه بن سنان و طريق او بعبد اللّه صحيح است از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه به خدمت حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله آمدند و عرض نمودند كه سعد بن معاذ به رحمت الهى واصل شد و بسيار بزرگ بود چنانكه از اخبار بسيار ظاهر مى شود پس حضرت با اصحاب برخاستند پس فرمودند كه او را غسل دادند و كفن كردند و در تابوت گذاشته روانه شدند و حضرت از عقب جنازه مى فرمودند و گاهى دست راست تابوت را مى گرفتند و گاهى دست چپ را يعنى در ابتدا تا او را به قبر رسانيدند پس حضرت داخل قبر شدند و او را در لحد خوابانيدند و خشت بر او چيدند و مى فرمودند كه سنگ بدهيد گل بدهيد تا درز خشت ها را گرفتند پس چون فارغ شدند و بدست خود خاك ريختند در قبر قبر را پر كردند حضرت سيد المرسلين فرمودند كه من مى دانم كه بدن خاك مى شود و روز بروز در پوسيدنست و ليكن حق سبحانه و تعالى دوست مى دارد كه هر كه كارى كند آن را خوب بكند پس چون قبر درست شد مادر سعد در گوشه بود گفت گوارا باد بهشت از براى تو اى سعد پس حضرت فرمودند كه اى مادر سعد با اين همه كه ديدى كردم جزم مكن بر خداوند تعالى كه البته او را به بهشت مى برد به درستى كه سعد را اندك فشارى از قبر شد پس حضرت با اصحاب برگشتند پس گفتند يا رسول اللّه امروز كارى چند فرموديد بر سعد كه به هيچ كس نكرده بوديد پيش از اين يكى آن كه در جنازه او پا را برهنه كرديد و ردا را از دوش انداختيد پس حضرت فرمودند كه چون فرشتگان همه بى كفش و ردا بودند من متابعت ايشان كردم ديگر صحابه گفتند كه گاهى جانب راست تابوت را مى گرفتى و گاهى جانب چپ را حضرت فرمودند كه دست من در دست جبرئيل بود هر جا كه دستم را مى گذاشت

ص: 438

مى گذاشتم ديگر صحابه گفتند كه امر كردى كه او را غسل دادند و نماز بر او كردى و در لحدش خوابانيدى و مع هذا فرمودى كه او را ضغطه و فشارش قبر شد حضرت فرمودند كه بلى با خانه اش كج خلقى مى كرد حق سبحانه و تعالى باين ضغطه او را پاك كرد.

و صدوق ذكر كرده است در خصال كه سعد بن معاذ را سه چيز از خوبيها بود كه اگر يكى از آنها را كل اهل زمين مى داشتند از جهت فضيلت ايشان كافى بود و صدوق اين جزو آخر را در اينجا ذكر كرد تا دفع دخل كند كه حديث سابق دلالت مى كرد كه ردا را در جنازه غير نبايد انداختن پس چرا حضرت صلوات اللّه عليه و آله انداختند جواب گفت كه خصوص سعد از اين حكم كلى مستثنى است بامر الهى از جهت تأليف قلوب يهودان و اطمينان مسلمانان و حكايات سعد و خوبيهاى او از كتب سير و تواريخ و غير آن ظاهر مى شود خوشا حال جمعى كه در زمان آن حضرت از دنيا رفتند بعنوان شهادت يا غير آن و بدا حال جمعى كه ماندند و فريفته دنيا شدند و دين را بدنيا فروختند نعوذ باللّه من الضلالة بعد الهداية.

نور اللّه عزّ و جلّ الاعظم من كان عصمة (1)امره شهادة ان لا اله الاّ اللّه و انّي رسول اللّه و من اذا اصابته مصيبة قال انّا للّه و انّا اليه راجعون و من اذا اصاب خيرا قال الحمد للّه ربّ العالمين و من اذا اصاب خطيئة قال استغفر اللّه (2)و اتوب اليه).

و در صحيح از حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله منقولست كه فرمودند كه چهار خصلت است كه هر كه اين چهار خصلت در او باشد خواهد بود در نورى كه اعظم انوار الهى است جل شانه در دنيا و عقبى اما در دنيا چون مشتمل است بر نور ايمان و رضا به قضا و شكر حق سبحانه و تعالى و بازگشت به او در هر ساعتى و اما در عقبى اعظم جاهاى قيامت در نورانيت جائى است كه انبيا و اوصيا در زير عرض حق سبحانه و تعالى خواهند بود و اين نورهاى معنوى سبب انوار صورى آن روز خواهد بود چنانكه آيات و احاديث متواتره بر آن دلالت دارد اما آن چهار چيز.

اول: صفت كسى است كه اعتصام او و احتفاظ او به شهادت بر وجود بارى تعالى و وحدت او و يقين به رسالت حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله باشد و اين دو يقين لازم دارد يقين بما جاء به النبي صلى اللّه عليه و آله را كه اعتقاد يقينى داشته باشد بجميع آن چه آن حضرت فرموده است و از آن جمله اعتقادست به امامت ائمه هدى صلوات اللّه عليهم و حشر و نشر و ساير امورى كه آن حضرت خبر داده باشد چنانكه در احاديث متواتره وارد شده است كه شهادتين بى اقرار بائمه معصومين فايد اخروى ندارد بلى اين كلمتين فايد دنيوى داشت نسبت به منافقانى كه بدترين كفار بودند و به سبب كلمتين جان و دلشان محفوظ بود.خ.

ص: 440

دويم: كسى كه هر گاه مصيبتى به او رسد در مال يا نفس و غير آن چنانكه حق سبحانه و تعالى فرموده است« وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ »و گذشت تفسير آيه كريمه بگويند كه ما مملوك و بنده خداونديم و خداوند عليم حكيم هر چه نسبت به بندگان خود مى فرمايد عين مصلحت ايشان است خواه در تكاليف و خواه در مصايب و چون غرض الهى آنست كه ايشان را به سبب اينها ثواب غير متناهى در آن نشأه كرامت كند مى گويد كه:و انّا اليه راجعون و به درستى و راستى كه بازگشت ما بسوى او خواهد بود و جزاى ما را بر وجه احسن چنانكه فرموده است خواهد داد.

سيم: كسى كه از جانب حق سبحانه و تعالى به او نعمتى برسد با آن كه هميشه متواتر و متوالى است بگويد كه جميع ثناها و حمدها مخصوص خداونديست كه آفريننده و روزى دهنده و تربيت كننده جميع عالميان است و در بعضى از نسخ فقيه رب العالمين نبود اما در خصالى بود كه قديم است و به يك واسطه از نسخه مصنف نوشته اند و جمعى از مجتهدين و محدثين بر آن گشته اند و اجازت فضلا در آنجا هست چهارم كسى كه هر گاه از او خطائى سر زند فى الحال رجوع به توبه و انابه كند پيش از آن كه در نامه عملش نوشته شود.

5-( و قال ابو جعفر صلوات اللّه عليه: ما من مؤمن يصاب بمصيبة فى الدّنيا فيسترجع عند مصيبته و يصبر حين تفجاه المصيبة الاّ غفر اللّه له ما مضى من ذنوبه الاّ الكبائر الّتى أوجب اللّه عزّ و جلّ عليها النّار و كلّما ذكر مصيبته فيما يستقبل من عمره فاسترجع عندها و حمد اللّه عزّ و جلّ عندها غفر اللّه له كلّ ذنب اكتسبه فيما بين الاسترجاع الاوّل إلى الاسترجاع الاخير الاّ الكبائر من الذّنوب).

و در صحيح و حسن كالصحيح از معروف بن خربوذ مكى از حضرت امام محمد باقر سلام اللّه عليه منقول است

ص: 441

كه فرمودند كه هر مؤمنى كه در دنيا به مصيبتى مبتلا شود در وقت مصيبت بگويد إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ و چون مصيبت به ناگاه به او رسد صبر كند و بى تابى نكند البته حق سبحانه و تعالى گناهان گذشته او را همه بيامرزد مگر گناهان كبيره كه حق سبحانه و تعالى واجب گردانيده است جهنم را از براى آن يعنى به استحقاق اگر توبه نكند و رحمت الهى شامل حال او نشود و شفاعت احدى او را دستگيرى نكند و بلاغت مقتضى آن است كه چنين سخن گويد تا كسى جرأت نكند بر گناهان كبيره و هر چند اين مصيبت به خاطرش رسد در آينده و كلمه استرجاع را بگويد و حمد الهى كند و چون مدتى كه گذشت غالب اوقات متفطن مى شود كه خير او در بلا بوده است و صدمه آن بلا گذشته است حمد الهى مشكل نيست حق سبحانه و تعالى بيامرزد او را هر گناهى را كه كرده باشد از گفتن آن كلمه تا گفتن اين كلمه مگر گناهان كبيره را چنانكه در باب كباير خواهد آمد تعداد آن و ممكن است كه وصف احترازى باشد و مراد همه كباير نباشد بلكه مثل شرك و كشتن معصوم و چيزهائى كه كفر است اينها مغفور نشود و باقى كباير مغفور شود و اين معنى بحسب عبارت ظاهرتر است و اللّه تعالى يعلم.

و در حديث صحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه وارد شده است كه هر كس را حق تعالى ملهم سازد در وقت مصيبت كه كلمه استرجاع را بگويد بهشت واجب مى شود از جهت او.

و در حسن كالصحيح از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست كه هر كه بعد از مدتى به خاطرش آيد مصيبت گذشته و او بگويد

انّا للّه و انّا اليه راجعون و الحمد للّه ربّ العالمين اللّهمّ اجرنى على مصيبتى و اخلف علىّ افضل منها يعنى خداوندا مرا مزد ده بر آن مصيبت كه بر من واقع شد و

ص: 442

بهتر از آن بعوض آن كرامت كن مرا همان ثواب كرامت مى فرمايد كه در صدمه اول به او داده اند از جهت مصيبت.

6-( و روى ابو بصير عن ابى عبد اللّه صلوات اللّه عليه انّه قال: انّ ملكا موكّلا بالمقابر فاذا انصرف اهل الميّت من جنازتهم عن ميّتهم اخذ قبضة من تراب فرمى بها فى آثارهم ثمّ قال انسوا ما رأيتم فلو لا ذلك ما انتفع احد بعيش).

و بسند موثق كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه فرمودند كه حق سبحانه و تعالى فرشته را در قبرستانها مقرر ساخته است كه چون اهل ميت از قبر گذاشتن برگردند قبضه از خاك بر مى دارد و در عقب ايشان مى ريزد و مى گويد كه فراموش كنيد آن چه را ديديد پس اگر نه چنين مى بود كسى از زندگانى منتفع نمى شد و ظاهر است كه اگر حالت ساعت اول يك روز بماند كسى زنده نمى ماند.

6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: من أصيب بمصيبة جزع عليها او لم يجزع صبر عليها او لم يصبر كان ثوابه من اللّه (1)عزّ و جلّ الجنّة).

و آن حضرت صلوات اللّه عليه فرمودند كه هر كه به مصيبتى مبتلا شود خواه بر آن مصيبت جزع كند و خواه نكند و خواه صبر كند و خواه نكند ثوابش نزد حق سبحانه و تعالى بهشت است و مشهور آنست كه مراد از ثواب در اينجا اجر است در صورت جزع و هر دو را ثواب گفته اند بر سبيل تغليب و يا بمعنى لغوى مراد است يعنى جزا كه شامل ثواب و اجر هر دو باشد.

6-( و قال صلوات اللّه عليه: ثواب المؤمن من ولده اذا مات الجنة صبر او لم يصبر).

و در موثق كالصحيح منقول است از حضرت امام جعفرخ.

ص: 443

صادق صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه ثوابى كه به مؤمن مى دهند از جهت مردن فرزندش بهشت است خواه صبر بكند يا صبر نكند.و ممكن است كه مراد از حديث سابق مرگ فرزند باشد و مناسب رحمت واسعه الهى تعميم است و اجر مؤمن عظيم است و حق سبحانه و تعالى بهانه مى خواهد از براى مغفرت.

6-( و قال صلوات اللّه عليه: من قدّم ولدا كان خيرا له من سبعين يخلّفهم بعده كلّهم قد ركب الخيل و قاتل (1)فى سبيل اللّه عزّ و جلّ).

و بسند صحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقول است كه هر كه يك فرزند پيش فرستد يعنى پيش از مرگ او بميرد آن فرزند از جهت او بهتر است از هفتاد فرزند كه از عقب او بمانند كه همگى بر اسب سوار شوند و جهاد كنند از جهت رضاى الهى هر چند فرزند صالح كه مى ماند از جهت پدر نفاع است اما آن ثواب كجا و ثواب مصيبت فرزند كجا خصوصا با صبر كما قال اللّه تعالى إِنَّما يُوَفَّى الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ .

14-( و قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: لا يدخل الجنّة رجل ليس له فرط فقال له رجل فمن لم يولد له و لم يقدّم ولدا يا رسول اللّه أ و لكلّنا فرط فقال نعم انّ من فرط الرّجل المؤمن اخاه فى اللّه عزّ و جلّ).

و منقول است كه آن حضرت فرمودند كه داخل بهشت نمى شود شخصى كه او را پيش روى نباشد كه شفيع او باشد پس شخصى عرض نمود كه پس شخصى كه از براى او فرزندى نشده باشد و فرزندى از پيش نفرستاده باشد يا رسول اللّه حال او چونست آيا ما را ممكن است كه فرطى و پيش روى غير از فرزند باشد حضرت فرمودند كه بلى از جمله پيش رو مسلمانان برادر مؤمن او است كهخ.

ص: 444

مؤمن از فقد او مغموم مى شود و او شفيع است برادر خود را.

و در حديث صحيح وارد شده است از حضرت امام محمد تقى صلوات اللّه عليه كه حق سبحانه و تعالى اختيار مى فرمايد از فرزندان مؤمن هر كه را نفيس تر است و محبت به او بيشتر دارد تا او را در خور مصيبت ثواب عظيم كرامت فرمايد.

و در حديث صحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقول است كه هر گاه حق سبحانه و تعالى بنده را دوست مى دارد محبوبترين فرزندان او را مى برد.و دور نيست كه از اين جهت باشد كه تا در محبت كسى را شريك خداوند نگرداند چنانكه نسبت به حضرت ابراهيم و حضرت يعقوب سلام اللّه عليهما واقع شد.

و از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقولست كه چون طاهر فرزند رسول خدا صلى اللّه عليه و آله از دنيا رفت حضرت رسول خدا خديجه را از گريه منع فرمودند خديجه گفت يا رسول اللّه بلى نكنم و ليكن آب ديده جمع شد ريختم حضرت فرمودند كه دوست نمى دارى كه در روز قيامت فرزند خود را ببينى كه در بهشت ايستاده و چون نظرش به تو افتد دست تو را بگيرد و داخل بهشت كند و به جايى كه از همه جاهاى بهشت پاكيزه تر و نفيس تر باشد در آورد خديجه گفت كه چنين خواهد بود حضرت فرمودند كه حق سبحانه و تعالى از آن بزرگتر و كريمتر است كه ميوه دل بنده را ببرد و آن بنده صبر كند از جهت رضاى الهى و خداوند خود را شكر كند و حق سبحانه و تعالى او را عذاب كند.

و به همين عنوان حديثى از آن حضرت منقولست در مردن قاسم فرزند رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و خلافست كه طاهر همان قاسم است كه طاهر

ص: 445

لقب او باشد يا غير اوست چنانكه در طيب و ابراهيم نيز خلاف شده است.

15,14-( و: قال صلّى اللّه عليه و آله لفاطمة صلوات اللّه عليها حين قتل جعفر بن ابى طالب عليه السّلام لا تدعى (1)بذلّ (2)و لا ثكل و لا حرب (3) و ما قلت فيه فقد صدقت)

و منقولست كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله در وقتى كه جعفر طيار شهيد شده بود و حضرت فاطمه را به تعزيه اسماء بنت عميس فرستادند نهى فرمودند آن حضرت صلوات اللّه عليها را از كلماتى كه در جاهليت مى گفتند و فرمودند خواندن ويل را ترك كن يا ذل بر نسخه ديگر و ثكل را ترك كند و حرب را و بر نسخه حزن را يعنى مگو وا ويلاه وا ذلاه وا ثكلاه وا حرباه وا حزناه يا به جاى وا يا بگويند چون حضرت جعفر شهيد شده بود و متعارفست كه از جهت كشتۀ خود اين نوحه ها مى كنند حضرت بيان فرمودند كه جعفر در بهشت طيار است اين عبارات مناسبت ندارد چون دلالت بر مذلت و خوارى دارد و معنى اينها اينست كه واى بر حال تو و ما واى واى بيا كه وقت تست واى مذلت و خوارى بيا كه وقت تست و ثكل آنست كه زنى فرزندش مرده باشد يعنى اى مادرت به عزاى تو نشسته و اى جنگ تو چه كارها مى كنى و هر چه به گويى راست گفته يعنى از خوبيهاى او و احتمالى ديگر داده اند كه هر چه به گويى راست بگو اما لفظ تاب اين معنى ندارد.

اما بطرق متعدده وارد شده است كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه فرمودند كه ياران خود را بگوئيد كه در نوحه بر موتى سخنان خوب بگويند كه چون حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله از دنيا رفتند هاشميات به خدمت حضرت فاطمه صلوات اللّه عليها آمدند كه او را پرسش كنند و ماتم بدارندخ.

ص: 446

حضرت به ايشان فرمودند كه دعا كنيد و ترك كنيد آن چه متعارفست از شمردن كمالات و حالات را در مصيبتها.

و نسل ايشان بسيار شد و مى بايست كه هر كس متوجه احوال پدرش و جدش و جد جدش و مادرش و پدر مادرش شود و ايشان را به متوضا برند يا طشتى به زير ايشان گذارند و ازاله نجاست ايشان كنند مجملا آن جماعت از كسب و كار خود باز ماندند از جهت اشتغال به امور ايشان و چون يافتند كه بد كرده اند باز به نزد پيغمبر خود آمدند كه ما پشيمانيم از اين كار كه كرده ايم از حق سبحانه و تعالى طلب كن كه ما را به حالت اولى برد حق سبحانه اجابت فرمود و به حالت اولى برد مجملا اگر كسى را بصيرتى باشد و در جميع چيزها تفكر كند مى بايد كه هر چه حق سبحانه و تعالى كرده است عين مصلحت خلايق است.

جان او را گرفتم چون فرزند بمنزله جان است و مع هذا شكر مى كند مرا.

بيهود است اما تعليل دلالت مى كند بر عدم اختصاص به ايشان.

و عدم منافات به چند وجه است يكى آن كه مراد از آيه يهودند و در اينجا تحدى شد با يهود كه اگر يك يهودى آرزوى مرگ مى كرد همه مى مردند و اين معجزه بود از آن حضرت با آن كه فرمود كه ايشان هرگز آرزوى مرگ نخواهند كرد بواسطه اعمال قبيحه كه دارند چنانكه اكثر مفسرين تفسير كرده اند و بر تقدير تسليم منافات ندارد كه آرزوى مرگ داشته باشند و شكر نعمت حيات را به جا آورند يا آرزوى مرگ داشته باشند مشروط به رضاى الهى يا در وقت خود چون بنده مى بايد در هر وقتى شكر حال خود بكند و شرط بندگى آنست كه بنده راضى باشد به داده الهى اگر چه غير آن را طلبد چنانكه خواهد آمد در حكايت فرزند حضرت صادق عليه السلام و جمعى گفته اند كه در مرض آرزوى مرگ خوبست و اين معنى ظاهر نيست بلكه بر تقدير رضاى الهى در همه وقت خوبست بلكه مى بايد كه در زندگى زندگى را خواهد كه صرف عبادت و طاعت الهى كند و اگر حق سبحانه و تعالى مرگ او را خواهد او حيات را نخواهد مجملا كمال در آنست كه بنده رضاى الهى را خواهد.

و احتمال دويم از اين جهت است كه در زمان حضرت سيد الساجدين و هم چنين حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليهما كه اين كلام از آن حضرت صلوات اللّه عليه نيز منقول است زمان استيلاى بنى اميه بود و اكثر عالميان كافر بودند و در منابر و منارات سب اشرف الخلايق مى كردند بنا بر اين آن معنى مناسبت دارد و احتمال دويم و سيم بر سبيل تعليم است.

و در حديث كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقول است كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله هر گاه روبروى جنازه واقع مى شدند يا جنازه را مى ديدند اين دعا را مى خواندند كه

اللّه اكبر هذا ما

ص: 450

وعدنا اللّه و رسوله و صدق اللّه و رسوله اللّهمّ زدنا ايمانا و تسليما الحمد للّه الّذى تعزّز بالقدرة و قهر العباد بالموت و هر كس اين دعا را بخواند نماند فرشتۀ مگر آن كه گريه كنند از روى شفقت بر او و بر آواز حزين او و ترجمه دعا اين است كه خداوند عالميان از آن بزرگتر است كه كسى به بزرگى او تواند رسيد يا بزرگوارى و عظمت و جلال مخصوص اوست كه هر كس را مى خواهد مى ميراند و اين مرگ آن چيزيست كه وعده كرده اند ما را به آن خدا و رسول او و راست گفته اند خدا و رسول كه مى بايد مرد و بعد از مرگ وقايع بسيار است خداوندا ايمان ما را زياده گردان و تسليم ما را زياده گردان كه گردن نهيم فرمان ترا در همه چيز و خواهان چيزى باشيم كه تو خواهان اويى اگر چه مرگ باشد شكر خداوندى راست كه عزت و جلالت و عظمت مخصوص اوست به قدرت كامله كه او راست و مقهور ساخته بندگان را به آن كه مرگ را بر همه مقرر ساخته است و همه ذليل اويند.

و در امثال دعوات اشارات حسنه هست كه به اندك تدبرى مى توان فهميد از آن جمله حمد بر بزرگى الهى و ذلت خلق اشاره است به آن كه مقام عبوديت مقتضى اين است كه بنده بزرگى را از جهت خداوند خود خواهد و كمال ذلت را از براى خود خواهد چون كمال بنده در ذلت است و هر چند تذلل نزد خداوند بيشتر مى كند عزتش بيشتر مى شود ديگر اين معنى را از براى خود و بس نمى خواهد بلكه از براى جميع عالميان مى خواهد ديگر اشاره به آن كه از اين جهت كه عظمت او را باشد و ذلت بنده را آرزوى مرگ كرده است چنانكه عاشق خواهد كه از دست معشوق كشته شود و مى بايد عارف در هر اشاره او را تنبيهات بوده باشد و اين اشارات و تنبيهات بنده را به خدا مى رساند نه اشارات و تنبيهات ابو على كه بغير از ضلالت چيزى از آن حاصل نمى شود مگر چند كلمه كه از ديگران

ص: 451

بر خلاف مسلك خود ذكر كرده است در مقامات عارفان.

بكاؤه عليهما جدّا و يقول كانا يحدّثاني و يونسانى فذهبا جميعا).

و منقولست كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه چون خبر شهادت جعفر طيار و زيد بن حارثه پسر خوانده حضرت به آن حضرت رسيد همين كه داخل منزل مى شدند بسيار بر ايشان مى گريستند و مى فرمودند كه ايشان انيس و جليس من بودند هر دو به يك بار رفتند.

اين خبر نيز بر تقدير صحت مثل خبر سابق است با آن كه در اينجا معنى ديگر بود كه هر دو از بزرگان دين بودند و رفتن ايشان سبب خلل شد در دين آن خلل كه سگان نگذاشتند كه خلافت صورى بر حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه قرار گيرد چنانكه در خبر صحيح وارد شده است كه از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه شخصى پرسيد كه يا امير المؤمنين بنى هاشم را چه شده بود كه قريش را گذاشتند تا حق شما را غصب نمودند حضرت فرمودند كه آن چه عمده بنى هاشم بودند حمزه و جعفر بودند كه شهيد شده بودند و كسى كه مانده بود عباس و عقيل بودند و اين هر دو از مستضعفين بودند و رسوخى كه مى بايست نداشتند تا عاقبت كردند آن چه كردند.

كه مؤمن كسى است كه صبر داشته باشد و جزع كار كافرانست نمى بايد كه مؤمنان در جزع شبيه به كفار باشند.

و بطرق متعدده قويه كالصحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقول است كه جزع آنست كه فرياد كنند و واويلاء گويند و نعره زنند و طپانچه بر روى خود زنند و بر سينه خود زنند و موى پيش سر را بچينند و كسى كه زن نوحه گر بياورد ترك صبر كرده است و بى راهه رفته است و كسى كه صبر كند و كلمه انا للّه و انا اليه راجعون بگويد و شكر كند خداوند خود را بر آن چه او كرده است پس بفعل الهى راضى شده است و مزد او بر خداست و كسى كه چنين نكند قضا كار خود را كرده است و او مستحق مذمت است از خدا و خلق و اجر او حبط شده است.و همين مضمون در احاديث بسيار واقع شده است.

كه كس ما بميرد ايشان بپرسش ما نيايند پس حضرت فرمودند كه از حقوق مى پرسى يعنى اگر عبث روند منع مى توان كرد اما جمعى كه مى آيند در عزا و عروسى پيش شما ايشان را حق هست پدرم رخصت مى دادند مادرم را حميده و ام فروه مادرش را كه دختر قاسم بن محمد ابن ابى بكر بود.

و محتمل است كه حضرت صادق صلوات اللّه عليه را زنى يا دخترى هم نام مادرش باشد هر دو را مى فرستادند تا حقوق اهل مدينه را به جا آورند پس ظاهر شد كه بواسطه قضاى حقوق رخصت مى توان دادن بلكه سنت باشد بلكه واجب باشد چنانكه خداوند عالميان فرموده است وَ إِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها (1)يعنى هر گاه تحيت كنند شما را پس شما به ازاى آن تحيت كنيد ايشان را بهتر از آن چه ايشان كرده اند يا همان مقدار اقلا و خلافى نيست كه سلام داخل است در تحيت و در تحيات ديگر مثل تواضعات و ديدنهاى متعارف و جواب عطسه و امثال اينها بعضى گفته اند كه همه تحيت است و ردّ آن واجبست و اين حديث معتبر نيز دلالت دارد چون حقوق جمع محلى بلام است و مفيد عموم است به اتفاق اصوليين با ديگر احاديث كه از اين باب وارد شده است قطع نظر از احاديث عامه زيارت مؤمن.

و حق اينست كه از اين عبارات جزم بوجوب نمى توان كرد و اين از متشابهاتست كه مى بايد بقصد قربت به جا آورند و ترك نكنند و اللّه تعالى يعلم و اخبار خواهد آمد در اين باب إن شاء اللّه تعالى.

يوم القيمة).

و بعنوان كالتواتر از حضرات سيد المرسلين و ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم منقولست كه فرمودند كه سؤال نمى كنند در قبر مگر از كسى كه ايمان خالص داشته باشد و آنها شيعيان صالحند يا اعم يا كفر را خالص كرده باشد و آنها غير اثنى عشرى صالح و ما بقى شيعيان فاسقند كه ايشان را باز مى گذارند بحال خود نه ثوابى خواهد بود ايشان را و نه عذابى و عذاب ايشان عدم ثوابست و حسرت و به سبب اين حسرت از گناهان پاك مى شوند.

و جمعى اين عبارت را مخفف خوانده اند باين معنى كه از محض اعتقادات سؤال مى كنند و محضا را مصدر فعل محذوف مى گيرند و ليكن با تكلف بسيار لفظ باقون كه از براى مذكر ذى عقل است اطلاقش بر اعمال از سابق ابعد است بلى اين معنى كه از اعتقادات مى پرسند احاديث متواتره در آن واقع شده است اما در آن احاديث واقع نشده است كه از اعمال نمى پرسند و عمده اخبارى كه دلالت مى كند بر آن اين اخبار است و اين اخبار ظاهرش اشخاصى است كه از ايشان سؤال مى كنند.

مع هذا احاديث بسيار وارد شده است كه از اعمال نيز مى پرسند از آن جمله حديث صحيحى است كه بطرق متكثره مرويست از سعيد بن مسيب و او اگر چه بحسب ظاهر از علماى عامه است اما بحسب واقع از مخصوصان و ثقات سيد الساجدين صلوات اللّه عليه است و او روايت كرده است كه حضرت على بن الحسين صلوات اللّه عليهما در هر جمعه موعظه مى فرمودند در مسجد حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله و جمعى حفظ كردند و جمعى نوشتند مى فرمودند كه اى گروه مردمان از خدا بترسيد و بدانيد كه بازگشت شما بسوى او خواهد بود و هر كس در دار دنيا كار خوبى كرده است همه پيش او حاضر خواهد بود و بدى كه كرده اند نيز حاضر خواهد بود و آرزو كنند كه آن اعمال

ص: 456

از ايشان هزار ساله راه دور باشد و خداوند عالميان شما را از عذاب خود حذر مى فرمايد كه كارى مكنيد كه موجب عذاب شود،واى بر تو اى فرزند آدم كه غافلى از آن چه در پيش دارى و از تو غافل نيستند،اى فرزند آدم به درستى كه اجل تو در نهايت سرعت بسوى تو مى آيد و در طلب تو مى دود و عنقريبست كه مدت عمرت بسر آمده است و اجلت رسيده است و ملك موت قبض روح كرده است و ترا در قبر در آورده اند و روح را در بدنت جا داده اند و به ناگاه منكر و نكير در قبر آمده اند كه از تو سؤال كنند به درستى كه.

اول چيزى كه سؤال خواهند كرد از حق سبحانه و تعالى است كه پروردگار تست كه او را در دار دنيا پرستش مى كردى.

ديگر سؤال مى كنند از دينى كه به آن اعتقاد داشتى و از كتابى كه آن را تلاوت مى نمودى و از امامانى كه تولى به ايشان داشتى و امام خود مى دانستى.

بعد از اينها سؤال مى كنند از مدت عمر را كه در طاعت صرف كردى يا در معصيت.

ديگر از مالت مى پرسند كه از ممر حلال به همرسانيدى يا از ممر حرام و در راه خوب صرف كردى يا در راه بد پس بايد كه امروز كه فرصت دارى احتياط خود را بكنى و چنان كنى كه همه را جواب خوب توانى داد پس اگر شيعه اثنى عشريّى و پرهيزكارى و بدين خود معرفت دارى و متابعت ائمه هدى كردۀ خداوند عالميان حجت ترا به تو مى رساند و زبانت را به جواب خوب ناطق مى كند و همه را جواب مى گويى و ملكين ترا بشارت مى دهند به بهشت و رضاى الهى و به حوران خوش صورت و استقبال مى كنند ترا فرشتگان با نسيمها و ميوه هاى بهشت و اگر چنين نباشى زبانت بند مى شود و حجتى نخواهى داشت كه جواب توانى گفت و بشارت مى دهند ترا بجهنم و به استقبال تو مى آيند فرشتگان عذاب

ص: 457

با آب حميم و زبانه دوزخ كه هميشه در عذاب باشى تا روز قيامت.

و بدان اى فرزند آدم كه بعد از قبر ديگر قيامت خواهد بود كه دلها همه سوزان و چشمها همه گريان خواهد بود روزى كه همه عالميان پشينيان و پسينيان را جمع خواهند كرد روزى كه صور را اسرافيل بدمد و مردمان همه از خاك بيرون آيند و از دهشت آن روز جانها به سينها رسد در نهايت خشم از خود و اعمال خود روزى كه قبول نكنند سؤالت را كه مرا بدنيا فرستيد تا تدارك كنم.آن چه را نكرده باشم و از تو نشنوند و كسى فداى خود نتواند داد و بر فرض محال اگر داشته باشد قبول نخواهند كرد و عذر كسى را نخواهند شنيد چون حجت در دار دنيا بر همه تمام شده است و توبه كسى را قبول نخواهند كرد چون وقت توبه اين نشاه است و نخواهد بود مگر جزاى حسنات كه به خوبان دهند و مگر جزاى سيئات كه به بدان دهند پس هر مؤمنى كه به سنگينى ذره از اعمال خير كرده باشد ثواب آن را مى يابد و هر مؤمنى كه به سنگينى ذره از اعمال بد كرده باشد به جزاى خود خواهد رسيد پس حذر كنيد اى مردمان از گناهان صغيره و كبيره كه حق سبحانه و تعالى شما را از آن نهى فرموده است و حذر فرموده است از آنها در كتاب صادق و بيان ناطق خودش قرآن مجيد و از مكر الهى و عذاب او ايمن مباشيد در وقتى كه شيطان ملعون شما را به شهوات باطله دعوت كند به درستى كه حق سبحانه و تعالى مى فرمايد كه متقيان و پرهيزكاران حال ايشان اين است كه چون شيطان در مقام اغواى ايشان در مى آيد ايشان متذكر مى شوند و بينا مى شوند كه شيطان است كه اين دعوت مى كند و متوجه آن گناه نمى شوند پس مى بايد كه خوف الهى را شعار دلهاى خود گردانيد و در خاطر در آوريد وعده هائى را كه حق سبحانه و تعالى به شما وعده داده است از ثوابهاى عظيم چنانكه شما را ترسانيده است از عقاب اليم الخبر.و اكثر عبارات اين خبر آيات كلام مجيد

ص: 458

است كه حضرت جمع فرمودند.

و در حديث كالصحيح وارد است كه حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه ميت را در قبر از پنج چيز سؤال مى كنند از اعتقادات خصوصا از ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم و از نماز و روزه و حج و زكات پس ولايت اهل البيت به آن چهار مى گويد كه هر نقصى كه بر شما وارد شده باشد تمامى آن بر منست.

و در حديث كالصحيح است كه حضرت صلوات اللّه عليه فرمودند كه چون مؤمن داخل قبر مى شود نماز از دست راست خواهد بود و زكات از دست چپ و احسان پدر و مادر بر سر سايه انداخته باشد و صبر در كنارى باشد پس چون منكر و نكير داخل قبر مى شوند از جهت سؤال صبر به نماز و روزه مى گويد كه شما مدد مكنيد و اگر شما عاجز شويد من هر چه بايد مى كنم و ديگر احاديث خواهد آمد كه بر اين معنى دلالت مى كند و مذكور شد سابقا كه اعمال صالح مصور مى شوند به صورتهاى خوب و اعمال بد به صورتهاى بد.

و در حديث كالصحيح از عمر بن يزيد منقولست كه به حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه عرض نمودم كه من از شما شنيدم كه فرموديد كه شيعيان ما همه به بهشت مى روند هر چند بد كردار باشند حضرت فرمودند كه بلى و اللّه همه به بهشت مى روند گفتم فداى تو گردم گناهان كبيره بسيار چه مى شود حضرت فرمودند كه به شفاعت حضرت سيد المرسلين و ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم در روز قيامت همه را خواهند بخشيد و ليكن آن چه مى ترسم بر شما از عذاب برزخ است گفتم برزخ كدام است حضرت فرمودند كه از اول قبر است تا روز قيامت و احاديث عذاب قبر خصوصا ضغطه و فشردن قبر متواتر است و هم چنين سؤال منكر و نكير متواتر است و آن كه نزد مؤمنان به صورتهاى خوب

ص: 459

مى آيند و نزد غير ايشان به صورتهاى مهيب مى آيند و آن كه دوستى ائمه هدى سيما حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليهم در قبر نافع است بلكه نزد مردن و مبعوث شدن از قبر و نزد پريدن نامها و نزد حساب و نزد ميزان كه جان كندن بر ايشان آسان شود و قبور ايشان واسع و منور باشد و وحشت نداشته باشند و چون از قبرها مبعوث شوند جامهاى بهشت در ايشان پوشانند و نامهاى اعمال ايشان را به دستهاى راست ايشان دهند و ايشان را حساب نكنند يا به آسانى حساب كنند و ترازوى حسنات ايشان به سبب محبت اهل البيت سنگين باشد متواتر است.

و اين مضمون در احاديث بسيار از حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله منقولست كه حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه را به اين ها بشارت دادند و اكثر از طرق عامه منقولست و از طرق خاصه متواتر است كه شيعيان بجهنم نمى روند و ابن طاوس كتابى تصنيف كرده است كه داشتم و در آنجا دويست حديث نقل كرده بود در اين معنى و در فردوس الاخبار سنيان منقولست و در غير آن از كتب عامه كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه اگر مردمان همه جمع مى شدند بر محبت على بن ابى طالب حق سبحانه و تعالى دوزخ را نمى آفريد و در كتب ايشان بطرق متكثره واقع است كه دوستى على بن ابى طالب حسنه ايست كه هيچ سيئه با آن ضرر نمى كند و دشمنى آن حضرت سيئه ايست كه هيچ حسنه با آن نفع نمى كند.

و احاديث متواتره وارد است از رسول خدا و ائمه هدى صلوات اللّه عليهم كه دوستى رسول خدا و ائمه هدى بر همه كس واجبست و سبب نجاتست از همه عذابها حشر دوستان ايشان با ايشان خواهد بود فرمودند كه المرء مع من احب يعنى حشر هر كس با آن كسى خواهد بود كه او را دوست دارد.

ص: 460

و ليكن احاديث بسيار وارد شده است از حضرت سيد المرسلين تا به حضرت صاحب الامر صلوات اللّه عليهم كه دوستى با مخالفت ايشان جمع نمى شود و حمل كرده اند بر آن كه دوستى كامل جمع نمى شود و ديگر خواهد آمد إن شاء اللّه تعالى.

به حضرت امام موسى كاظم عليه السلام عرض نمودم كه مؤمن مى داند كه كيست آن كه به زيارت او مى آيد حضرت فرمودند كه بلى و انس مى يابند تا نزد قبر ايشان است و چون بر مى گردد ميت را وحشتى دست مى دهد.

14-( و قال النّبيّ صلّى اللّه عليه و آله: لا تتّخذوا قبرى قبلة و لا مسجدا فانّ اللّه عزّ و جلّ لعن اليهود حيث اتّخذوا قبور أنبيائهم مساجد).

و منقول است كه حضرت صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه قبر مرا قبله مگردانيد كه رو به قبر من كنيد و نماز كنيد و مسجد مگردانيد كه در اينجا نماز كنيد زيرا كه حق سبحانه و تعالى يهودان را لعنت كرد به سبب آن كه قبور پيغمبران خود را مسجد گردانيدند و اين حديث را عامه در صحاح خود ذكر كرده اند كه حضرت در زمان موت چنين فرمودند و اين كه فرموده است آن حضرت صلّى اللّه عليه و آله كه قبر مرا قبله مكنيد يعنى قبر را بمنزله كعبه مكنيد كه هر جا كه باشيد رو به قبر من كنيد و نماز كنيد هر چند بدن مبارك آن حضرت بهتر از كعبه است نزد حق سبحانه و تعالى و ليكن غرض از استقبال كعبه تعبد و بند گيست چون حق سبحانه و تعالى فرموده است كه در عبادات و افعال مخصوصه رو به كعبه كنيد اطاعت مى بايد كرد فرمان او را هم چنان كه قرآن مجيد بهتر است از كعبه و در نماز رو به قرآن نمى توان كرد يا آن كه مراد حضرت اين باشد كه قبر مرا در قبله مسجد من مگذاريد كه مبادا تو هم اين شود به مرور ايام كه سجد به جانب قبر من مى بايد كرد و قبر مرا مسجد مكنيد نيز اين احتمال دارد كه محل سجود خود مكنيد كه به جانب قبر من سجده كنيد،يا مانند جمعى كه سجده مى كنند نزد پادشاهان و بر خاك مى افتند با قبر من چنان مكنيد،يا آن كه بر بالاى قبر من مايستيد كه نماز گذاريد يا آن كه قبر مرا ظاهر مسازيد كه به جانب او نماز كنيد هر چند به منزلۀ كعبه نگردانيد و حكمتش همان باشد كه مبادا به مرور ايام توهم شود

ص: 462

كه بر قبر من سجده مى بايد كرد و اصلش ظاهر نيست چون راوى اين خبر عايشه ملعونه كذابه است.

و در حديث صحيح است از حضرت امام جعفر صادق على اللّه«صلوات اللّه عليه»كه بر زبانش هرگز كذب گذار نكرده است به اعتقاد مخالف و مؤالف كه سه كس بودند كه هميشه بر حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله دروغ مى بستند عايشه و ابو هريره و انس و اكثر احاديث عامه از اين سه كسست و كس چهارم عبد اللّه بن عمر است كه گاهى راست مى گفت و لهذا حضرت او را ذكر نفرمودند و غرض آن ملعونه از وضع اين خبر اين بود كه از آن زنديقه روايت كرده اند كه از جهت دشمنى كه هميشه با حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه داشت و حضرت مكرر مى فرمودند كه حضرت سيد المرسلين بمن وصيت فرمود آن ملعونه تكذيب مى كرد كه حضرت كى وصيت كرد و حال آن كه سر حضرت بر سينه من بود كه از دنيا رفت و وصيتى كه كرد همين بود كه گفت قبر مرا مسجد و قبله نكنيد.

و اهل سنت و محدثين ايشان اين سخنان عايشه را ذكر كرده اند در صحاح خود و حكايات دوات و قلم را ذكر كرده اند كه در خانه مردان بسيار بودند كه حضرت طلبيدند دوات و قلم را و عمر نگذاشت و گفت اين مرد هذيان مى گويد كتاب خدا ما را بس است.

و بخارى حديث دوات و قلم را در صحيح خود در زياده از شش جا نقل كرده است مع هذا شهادت نفى معقول نيست و خود نقل كرده اند كه چون ايشان قبول نكردند و دوات و قلم نياوردند حضرت امير المؤمنين را طلب فرمودند و همه را از خانه بيرون كردند و با آن حضرت سرگوشى بسيار فرمودند چون از حضرت پرسيدند كه حضرت چه فرمودند حضرت امير المؤمنين

ص: 463

صلوات اللّه عليه فرمودند كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله هزار باب از علم تعليم من كردند كه از هزار بابى مفتوح مى گردد هزار باب پس ذكر اين حديث كه راوى عايشه باشد مناسب نبود و اگر از حضرات ائمه منقول شده باشد تقيه خواهد بود و اللّه تعالى يعلم.

صحيح از حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه منقول است كه آن حضرت فرمودند كه بگويد اين عبارت را و تخصيص به مؤمنين در اينجا از آن جهت است كه منافقان بيرون روند و مؤمنان اينجا اعم است از صالح و طالح چون ايمان را اطلاقات بسيار هست در هر جائى مناسب آن مقام مراد است و آن كه صدوق اين حديث را از حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله روايت كرده است از آن جهت است كه هر چه ائمه معصومين مى گويند از آن حضرت است و يا آن كه حديثى ديگر است و اللّه تعالى يعلم.

رخصت جواب مى دادند و در امالى رخصت كلام مى دادند هر آينه مى گفتند چنانكه شما مى شنيديد كه بهترين توشه ها تقوى است يعنى متاع اين بازار پرهيزكارى است و ما نياورده ايم شما سعى كنيد در تحصيل آن توشه و ظاهرا غرض حضرت از اين مكالمه آنست كه ديگران عبرت گيرند كه آن چه عمر عزيز نفيس را صرف آن مى كنند همه در اين دنيا خواهد ماند و چيزى كه با ايشان خواهد بود تقوى و اعمال صالح است و چون تقوى پرهيزكاريست از آن چه خلاف رضاى الهى است ترك طاعات خلاف تقوى است پس فعل واجبات نيز داخل تقوى است و اين تقواى عوام است و تقواى خواص اجتناب از مكروهات و فعل مستحباتست نيز و تقواى خاص الخاص آنست كه لمحه از ياد الهى غافل نشوند و لحظه اى متوجه غير او نشوند.

و در حديث صحيح از حضرت امير المؤمنين صلوات اللّه عليه منقولست كه همه خوبيها مجتمع است در سه چيز در نظر كردن و خاموش بودن و حرف زدن پس هر نظرى كه در آن عبرتى نباشد آن نظر سهو است بلكه مى بايد در هر نظرى عبرتها گيرد و فايده چشم همين است يكى آن كه همه اشيا دليل وجود و علم و قدرت و حكمت الهى است اگر به اهل آخرت نظر كند فكر كند كه ايشان مردانه در راه خدا مى كوشند و عن قريب به مراتب عاليه رسيده اند با خود عتاب و خطاب كند كه تو چرا مثل ايشان نمى شوى و اگر به اهل دنيا نظر كند عبرت گيرد كه اين بى چارگان عمر عزيز را در طلب باطلى صرف مى نمايند و با خود گويد كه تو نيز مثل ايشان عمر خود را به باد مى دهى و اگر در عقب جنازه روان شود فكر كند كه هيچ چيز نزد اين ميت مطلوب تر از اين نيست كه چند روزى او را بدنيا فرستند تا تدارك ما فات كند و خود را چنان تصور كند كه مرده است و او را به مطلوب او رسانيده اند و برگشته است كه تدارك كند چنانكه از حضرت صادق

ص: 466

صلوات اللّه عليه منقولست و على هذا القياس در هر چيزى عبرتها هست.

و اما سكوت پس مى بايد كه تا خاموش باشد در فكر چيزى باشد كه بكار او آيد از آن چه مذكور شد و غير آن و هر سكوتى كه در آن فكر نباشد غفلت است و هر كلامى كه به ياد خدا يا از براى خدا نباشد آن لغو است پس خوشا بحال كسى كه نظرهاى او همه عبرت باشد و خاموشيهاى او همه فكرت باشد و كلام او همه ذكر الهى باشد و هميشه بر گناهان خود گريان باشد.

ديگر فرمودند كه آدمى را سه دوست است دوستى كه به زبان حال مى گويد كه من هميشه با تو خواهم بود در حيات و ممات و آن عمل صالح است و دوستى كه مى گويد من با توام تا تو بميرى و آن مال اوست و دوستى كه مى گويد من با توام تا كنار قبر و آن فرزندانند.

14-( و: وقف رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله على القتلى ببدر و قد جمعهم فى قليب فقال يا اهل القليب انّا[قد]وجدنا ما وعدنا ربّنا حقّا فهل وجدتم ما وعد ربّكم حقّا فقال المنافقون انّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله يكلّم الموتى فنظر إليهم فقال لو اذن لهم فى الكلام لقالوا نعم و انّ خير الزّاد التّقوى).

بطرق متكثره قريب به تواتر منقولست كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله كشته هائى كه در جنگ بدر كشته شده بودند از كفار فرمودند كه در چاهى يا كوى مانند چاه انداختند و حضرت بر سر آن چاه آمدند و فرمودند كه آن چه حق سبحانه و تعالى وعده داده بود ما را از فتح و ظفر الحمد للّه همه راست شد چنانكه منقول است متواترا كه حضرت جاهاى يك يك را نشان داده بودند كه فلانى در اينجا كشته خواهد شد و فلانى در اينجا، آيا آن چه وعده داده بود شما را از مغلوبيت در دنيا و از عذاب آخرت يافتيد كه حق است منافقان كه در آنجا حاضر بودند گفتند كه حضرت خطاب به مردگان

ص: 467

مى كند و اين چه فايده دارد مع هذا چه مى فهمند چون مرده اند پس حضرت بنور نبوت يافتند و نظر به ايشان فرمودند و فرمودند كه اگر ايشان را رخصت سخن گفتن بدهند هر آينه خواهند گفت بلى و به درستى كه بهترين توشه ها از براى اين راه پرهيزكارى است.

و اين عبارت ظاهرش آنست كه خطاب آن حضرت با كفار بوده باشد و محتمل است كه خطاب به مؤمنان باشد و يك قبر از براى همه كنده باشند و مراد از وعده مردگان بهشت باشد اما اخبار ديگر صريح است كه خطاب با كفار بود و اللّه تعالى يعلم.

و اما در صحاح سته بطرق متكثره از عايشه روايت كرده اند شش ماه بعد از آن حضرت زنده بودند و اهل خانه اعلمند به آن چه در خانه است و آن چه در خانه واقع مى شود و غرض ايشان از وضع كردن شش ماه آنست كه مخفى سازند شهادت محسن و حضرت فاطمه صلوات اللّه عليها را و ليكن در اين احاديث طولانى كه بخارى نقل كرده است حال همه ايشان خصوصا ابو بكر و عمر ظاهر مى شود اگر كسى نيكو تدبر نمايد و هم چنين از احاديثى ديگر كه بخارى نقل كرده است طولانى نيز حال ايشان بديهى مى شود و إن شاء اللّه تعالى در باب وصيت مذكور خواهد شد.

نه نشستن بر آن و نه گچ ماليدن نه گل ماليدن بر آن.

و در حديث ديگر از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه منقولست كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله نهى كردند از آن كه نماز كنند بر قبر يا بنشينند بر آن يا بنا كنند بر آن.

و در حديث كالصحيح از آن حضرت منقولست كه بنا مكنيد بر قبور و صورت مكشيد بر سقف خانها كه حضرت سيد المرسلين را خوش نمى آمد از اينها و كراهت داشتند از اينها.

و در حديث معتبر از آن حضرت صلوات اللّه عليه وارد شده است كه سؤال كردند از آن حضرت كه اگر چاهى تنگ باشد و شخصى در آن چاه افتد و بميرد و ممكن نباشد كه او را از آن چاه بيرون آورند آيا ديگر در آن چاه بول و غايط مى توان كرد حضرت فرمودند كه نمى توان كرد بلكه آن چاه را پر كنند و قبر آن شخص كنند و اگر ممكن باشد كه آن شخص را بيرون آورند و اگر چه به كندن چاه باشد او را بيرون آورند و غسل دهند و دفن كنند چون حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه حرمت مسلمان مرده مثل حرمت مسلمان زنده است و مثل يكديگرند در احترام يعنى اگر زنده در متوضا افتد او را البته واجبست بر همه مسلمانان كه سعى كنند و او را بيرون آورند مرده نيز چنين است.

و احاديث بسيار وارد شده است كه حرمت مرده مثل احترام زنده است و از مجموع اين اخبار ظاهر شد كه بر روى قبر راه نتوان رفتن چنانكه جمعى از اصحاب ذكر كرده اند كه مكروهست و در اخبار از طرق اهل البيت خبرى صريح در اين باب نديده ام اما از طرق عامه حديثى منقولست كه حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله نهى فرمودند از راه رفتن بر قبور پس ممكن

ص: 470

است كه از احترام ميت راه رفتن مستثنى باشد يا جمع كنند به آن كه اگر بقصد زيارت قبور باشد خوب باشد و اگر عبث باشد بد باشد يا راه رفتن ضرر نداشته باشد صلحا و اتقيا را.

چنانكه منقولست در حديث كالصحيح كه از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه سؤال نمودند كه مؤمن را ضغطه قبر مى رسد حضرت فرمودند كه هيهات مؤمنان را از اين عذابها چيزى نمى رسد و اللّه كه زمينى كه مؤمن بر آن راه مى رود فخر مى كند بر زمينى كه بر آن راه نرفته باشد و مى گويد كه مؤمن بر من راه رفته است و زمينى كه قبر مؤمن است به مؤمن مى گويد كه من ترا دوست مى داشتم در وقتى كه بر پشت من راه مى رفتى الحال كه داخل من شدى خواهى ديد كه با تو چه خواهم كرد پس قبر او را فراخ كنند آن مقدار كه چشم كار كند و جمعى گفته اند كه سنت است كه چون به قبرستان روند پاها را برهنه كنند از جهت احترام مؤمنين موتى و از جهت شكستگى كه اين كسرا حاصل مى شود و اين نيز وجهى است در جمع بين الاخبار و اللّه تعالى يعلم.

6-( و روى محمّد بن مسلم انّه قال: قلت لأبي عبد اللّه صلوات اللّه عليه الموتى نزورهم فقال نعم قلت فيعلمون بنا اذا اتيناهم فقال اى و اللّه انّهم ليعلمون بكم و يفرحون بكم و يستانسون إليكم قال قلت فاىّ شىء نقول اذا اتيناهم قال قل اللّهمّ جاف الارض عن جنوبهم و صاعد إليك ارواحهم و لقّهم منك رضوانا و اسكن إليهم من رحمتك ما تصل به وحدتهم و تونس به وحشتهم انّك على كلّ شيء قدير).

و كالصحيح بل الصحيح چنانكه علامه گفته است محمد بن مسلم گفت كه عرض نمودم به خدمت حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه كه ما به زيارت اموات برويم حضرت فرمودند كه بلى گفتم ايشان مى دانند كه ما نزد ايشان رفته ايم حضرت

ص: 471

فرمودند كه آرى و اللّه به درستى كه ايشان مى دانند و خوشحال مى شوند از رفتن شما به نزد ايشان و انس مى گيرند به شما پس گفتم كه چون به زيارت ايشان رويم چه بگوئيم حضرت فرمودند كه بگو اين دعا را كه ترجمه اش اينست كه خداوندا زمين را از پهلوهاى ايشان دور گردان و ارواح ايشان را با على عليين بر و خشنودى خود را به استقبال ايشان فرست و از ايشان راضى شو و ساكن ساز نزد ايشان از رحمتت آن مقدار كه به سبب آن تنهائى ايشان را به آن موصول سازى يعنى رحمتت را رفيق و مونس ايشان كن و به آن رحمت وحشت ايشان را زايل گردانى به درستى كه تو بر همه چيز قادر و توانايى.و اين عبارت ظاهرش آنست كه دعا از براى كل مؤمنان آن مقبره است اگر چه غرض يكى باشد مى بايد كه ديگران را با او ضم كند تا سبب استجابت دعا شود.

و در حديث صحيح از عمرو منقولست كه با حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه رفتم به بقيع كه قبرستان مدينه مشرفه است و رسيديم به قبر شيعه از اهل كوفه حضرت ايستادند و گفتند

اللّهمّ صل وحدته و انس وحشته و اسكن اليه من رحمتك ما يستغنى بها عن رحمة من سواك و الحقه بمن كان يتولاّه.

8-( و قال الرّضا صلوات اللّه عليه: ما من عبد مؤمن زار قبر مؤمن فقرا عنده (1)انّا أنزلناه فى ليلة القدر سبع مرّات الاّ غفر اللّه له و لصاحب القبر).

و به اسانيد صحيحه از آن حضرت منقول است كه هر بنده مؤمنى كه زيارت كند قبر مؤمنى را و نزد او بخواند اين سوره را هفت مرتبه البته حق سبحانه و تعالى بيامرزد او را و آن مرده را.و در همين حديث هست كه احمدخ.

ص: 472

بن محمد گفت كه با ابراهيم بن هاشم بودم در قبرستانى ابراهيم پيش قبرى آمد و رو بقبله نشست و دست خود را بر قبر گذاشت و هفت مرتبه انا أنزلناه خواند پس گفت خبر داد مرا صاحب اين قبر كه محمد بن اسماعيل است كه هر كه الخ.

و از محمد بن احمد در صحيح منقولست كه در فيد بود و آن قلعه ايست در راه مكه معظمه و با على بن بلال بر سر قبر محمد بن اسماعيل رفتيم پس على بن بلال گفت كه روايت كرد بمن صاحب اين قبر از حضرت ابو الحسن على بن موسى الرضا صلوات اللّه عليه كه فرمودند كه هر كه به زيارت قبر برادر مؤمن رود و دست بر قبر گذارد و هفت مرتبه سوره انا أنزلناه را بخواند از فزع اكبر قيامت يا روز فزع ايمن شود و ترديد از راوى است.

و همين مضمون بسند صحيح از حضرت امام محمد تقى صلوات اللّه عليه منقولست و از اين اخبار استدلال كرده اند بر آن كه نزد قبر ميت قرآن خواندن سنت است و بهتر است.

اهل خود مى آيد حضرت فرمودند كه بلى گفت در هر چند روز يك بار مى آيد حضرت فرمودند كه بمقدار فضيلتها كه ايشان دارند به نسبت آن رخصت ايشان مى دهند هر چند فضيلت بيشتر است رخصت بيشتر مى دهند بعضى از ايشان هر روز به زيارت اهل خود مى آيند و بعضى در هر دو روز يك بار مى آيند و بعضى در هر سه روز يك بار اسحاق گفت كه از گفته آن حضرت چنان يافتم كه كمتر از يك هفته رخصت نمى دهند پس اسحاق گفت كه در چه وقت ايشان مى آيند حضرت فرمودند كه نزد زوال آفتاب از خط نصف النهار كه اول پيشين است يا اندكى پيش از زوال مى آيند و حق سبحانه و تعالى ملكى را با او مى فرستد كه به او نمايد چيزى را كه سبب خوشحالى آن مرده شود و به پوشاند از او آن چه را كراهت داشته باشد خواه از امور اخروى باشد مثل عبادات و طاعات را به او مى نمايند و معاصى را از او مى پوشانند و خواه از امور دنيوى باشد مثل رفاهيت و سرور ايشان را مى نمايند و غم و الم را مستور مى سازند.

و هيچ شك نيست كه مراد از اين حديث و احاديث ديگر از اين باب آنست كه مردگان به زيارت زندگان مى آيند و ليكن علامه رحمه اللّه در منتهى ذكر كرده است كه سنت است كه به زيارت قبور مكرر بروند و اين حديث را دليل او آورده اند و تاويلى از جهت علامه مى توان كرد كه هر گاه مردگان به زيارت زندگان آيند بطريق اولى ايشان را به زيارت مردگان بايد رفت يا چون ايشان مى آيند بازديد ايشان مى بايد كرد و محتمل است كه غرضش اين باشد كه اين حديث اگر چه ظاهرش زيارت مرده است حمل مى بايد كرد بر زيارت زنده ها چون ظاهر حديث شباهتى به تناسخ دارد اگر چه تناسخ آنست كه روح به بدن جسمانى ديگر تعلق مى گيرد و در اينجا تعلق به بدن مثالى گرفته است چنانكه خواهد آمد و ظاهرا بواسطه تعجيل در تصنيف غافل شده سهو كرده باشد و اللّه تعالى يعلم.

ص: 474

و در قوى از آن حضرت روايت كرده است عبد الرحيم كه عرض نمودم كه مؤمن به زيارت اهل خود مى آيد حضرت فرمودند كه بلى از حق سبحانه و تعالى رخصت مى گيرد و رخصتش مى دهند و دو فرشته با او مى فرستند و او بصورت مرغى مى آيد و بر ديوار خانه مى نشيند و نظر به ايشان مى كند و سخن ايشان را مى شنود پس ظاهر شد از اخبار مستفيضه كه آمدن ايشان حق است و اگر عقول ضعيفه حكمتش را نيابد بسيار چيزها را نمى يابد پس نبايد طرح نمودن امثال اين اخبار را تا داخل نشود در زمره آن جماعتى كه حق سبحانه و تعالى فرموده است در مذمت ايشان بَلْ كَذَّبُوا بِما لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمّا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ بلكه ايشان تكذيب نمودند چيزى چند را كه علم ايشان به آن نرسيد و هنوز به ايشان نرسيده بود تاويل آن و حقيقت آن از رسول خدا و ائمه هدى صلوات اللّه عليهم.

و احاديث بسيار وارد شده است از رسول خدا و ائمه هدى صلوات اللّه عليهم كه حق سبحانه و تعالى دو حق عظيم بر بندگان خود دارد يكى آن كه تا چيزى را ندانند نگويند و دويم آن كه هر گاه عقل ايشان به آن نرسد طرح آن نكنند و بعد از آن اين آيه را خواندند كه أَ لَمْ يُؤْخَذْ عَلَيْهِمْ مِيثاقُ الْكِتابِ أَنْ لا يَقُولُوا عَلَى اللّهِ إِلاَّ الْحَقَّ (1)و آيه سابقه را يعنى آيا عهد و پيمان از ايشان نگرفتيم در كتابى كه بر ايشان فرستاده ايم كه نگويند بر خدا مگر آن چه حق باشد و آن چيزيست كه يقين داشته باشند كه حق سبحانه فرموده است.

فقال لا يستوحش).

و در حسن كالصحيح مرويست كه صفوان عرض نمود به خدمت حضرت امام موسى كاظم صلوات اللّه عليه كه حديثى بمن رسيده است كه مؤمن ميت هر گاه كسى به زيارت او مى رود به او انس مى گيرد پس چون برمى گردد صاحب وحشت مى شود حضرت فرمودند كه صاحب وحشت نمى شود بحسب ظاهر منافات با احاديث گذشته دارد و جمع مى توان كرد كه دور نيست كه غرض صفوان اين باشد كه زيارت قبور اگر نروند بهتر است كه سبب وحشت ميت مى شود حضرت فرمايد كه اگر چه از رفتن زاير فى الجمله او را وحشتى حاصل مى شود اما به سبب زيارت مؤمن رحمتهاى الهى نازل مى شود كه او مشغول آن مى شود و از آن وحشت خلاص مى شود.

حضرت امام محمد باقر صلوات اللّه عليه وصيت فرمودند هشتصد شاهى از جهت ماتم آن حضرت و اين معنى را سنت مى دانستند چون حضرت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرمودند در وقتى كه خبر شهادت جعفر رسيد كه از براى اهل خانه جعفر طعامى مهيا كنيد كه ايشان به مصيبت گرفتارند و اين خبر را حريز روايت كرده است از زراره يا غير او كه وصيت نمودند الخ.

و اين سخنان سخنان راويست كه اين را از جهت سنت مى كردند و استدلال بفعل حضرت كردن همه نحو كلام معصوم نيست بلكه ظاهرش آنست كه راوى چنين يافته باشد و درست نيافته است زيرا كه وصيت را مناسبتى نيست با طعام مهيا كردن بلكه مستحب است كه خويشان و هم سايگان تهيه طعام ايشان بكنند كه ايشان گرفتار تعزيه اند و پختن و تهيه طعام كردن اهل ميت چون خوب نيست وصيت از آن مستثنى خواهد بود چون فى الحقيقه از مال اهل ميت واقع نشده است.

و ظاهر آنست كه فعل حضرت در وصيت جهت اعلاء دين و گريه كردن مؤمنان باشد تا ايشان مثاب شوند و ماتم ائمه معصومين صلوات اللّه عليهم مثل ماتم ديگران نيست بلكه ماتم نگرفتن بعد از سه روز بهتر است و از جهت ايشان بعد از هزار سال نيز سنت است اگر چه محتمل است كه اين وصيت از جهت سه روز اول باشد اما ظاهرش آنست كه اين وصيت از جهت ده سال است چنانكه مى آيد و هشتصد درهم خرج هر سال باشد.

5-( و: اوصى ابو جعفر صلوات اللّه عليه أن يندب فى المواسم (1)عشر سنين).

و در موثق كالصحيح از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّهخ.

ص: 478

عليه منقولست كه فرمودند كه پدرم بمن گفت كه از مال من اين قدر اين قدر وقف كن كه تا ده سال در سه روز منى كه شيعيان در آنجا از جهت حج اجتماع مى شود ايشان را اين مال را به جمعى ده كه نوحه بر من كنند و ظاهرا اكتفا بده سال از آن جهت بود كه مى دانستند كه بعد از آن زمان استيلاى بنى عباس خواهد بود و نمى بايست كردن بواسطه تقيه.

14,6-( و قال الصّادق صلوات اللّه عليه: الاكل عند اهل المصيبة من عمل اهل الجاهليّة و السّنّة البعث إليهم بالطّعام كما امر به النّبيّ صلّى اللّه عليه و آله فى آل جعفر بن ابى طالب عليه السّلام لمّا جاء نعيه).

و آن حضرت صلوات اللّه عليه فرمودند كه چيزى خوردن نزد اهل مصيبت از عمل كفار است كه قبل از اسلام متعارف بود و بعد از اسلام سنت حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله چنين جارى شد كه خويشان و هم سايگان از جهت ايشان طعام بفرستند چنانكه آن حضرت امر فرمودند كه سه روز طعام از جهت خانه جعفر طيار بفرستند وقتى كه خبر شهادت او را آوردند رضى اللّه عنه پس ظاهر آنست كه اگر دعوت كنند نرفتن اولى باشد مگر آن كه يابند كه ايشان آزرده مى شوند رفتن در اين صورت اولى است و خوردن طعام نيز چنين است اگر نخورند اولى است مگر آن كه آزرده شوند از نخوردن يا جمعى باشند كه از راههاى دور آمده باشند از جهت پرسش و هم سايگان و خويشان تهيه طعام نكرده باشند يا آن چه ايشان كرده باشند بس نباشد در اين صورت پختن ايشان ضرر ندارد و خوردن اين جماعت و اللّه تعالى يعلم.

15,14,6-( و قال صلوات اللّه عليه: لمّا قتل جعفر بن ابى طالب عليه السّلام امر رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله فاطمة صلوات اللّه عليها ان تاتى اسماء بنت عميس و نسائها و ان تصنع لهم طعاما ثلاثة ايّام فجرت بذلك

ص: 479

السّنّة).

و حضرت امام جعفر صادق صلوات اللّه عليه فرمودند كه چون جعفر طيار در جنگ موته شهيد شدند حضرت سيد المرسلين صلى اللّه عليه و آله فرمودند كه حضرت فاطمه زهرا صلوات اللّه عليها بروند به نزد زن جعفر اسماء بنت عميس و ساير زنان او پرسش ايشان بفرمايند و سه روز پيش ايشان باشند و سه روز از جهت ايشان طعام مهيا كنند و بفرستند و بعد از آن اين سنت جارى شد كه سه روز طعام بفرستند از جهت اهل مصيبت.

و اين مضمون در حديث حسن كالصحيح از حفص و هشام از آن حضرت صلوات اللّه عليه منقولست.

و در حديث كالصحيح از آن حضرت منقول است كه فرمودند كه سزاوار آنست كه هم سايگان ميت سه روز طعام مهيا كنند از جهت ايشان و نگذارند كه اهل مصيبت طعام مهيا كنند از جهت خود.